Skip to main content

Full text of "Drych y prif oesoedd"

See other formats 


D  ì'\r\  ì  \  í 


campbell 
collection: 


PRIFYSGOL  CYMRU:   UNIYERSITY  OF  WALES. 


THE  present  volume  forms  No.  2  of  a  series  of 
Repri?its  of  Welsh  Prose  Works  of  the  sixteenth, 
seventeenth,  and  eighteenth  centuries,  for  the  issue 
of  which  arrangements  have  been  made  by  the 
Guild  of  Graduates  of  the  University  ofWales.  The 
importance  of  such  worlcs  as  those  of  Maurice 
Kyffin,  Morgan  Llwyd,  and  Theophilus  Evans  for 
students  of  the  Welsh  language  and  literature  is 
generally  recognised;  but  copies  of  the  original 
editions  in  which  alone  it  ís  possible  to  study  the 
grammatical  and  orthographical  peculiarities  of  each 
author,  are  in  most  cases  difficult  to  obtain.  It  is 
hoped  that  the  publication  of  these  reprints,  which 
are  literal  reproductions  in  each  case  of  the  best  of 
the  early  editions,  may  to  some  extent  supply  this 
want  and  extend  the  iimited  facilities  now  enjoyed 
by  students  of  Welsh  prose. 

The  Guild  desire  it  to  be  understood  that,  while 
they  are  responsible  for  the  general  lines  on  which 
the  series  is  issued,  and  also  for  the  choice  of  books 
and  of  editors,  the  sole  responsibility  for  the 
contents  of  each  volume  lies  with  its  editor. 

March  1902, 


DRYCH  Y  PRIF  OESOEDD 

Rtprinted  from  the  Revised  Second  Edition  of  1740 


ríf 


{JSecondor  1740  Editîon.) 

EDITED  BY 

SAMUEL  J.  EVANS,  M.A. 

HEADMASTER,  COUNTY  SCHOOL,  LLANGEFNI, 

AUTHOR  OF 

*THE  ELEMENTS  OF  WELSH  GRAMMAR,* 

AND  JOINT  EDITOR  OF 

*chaucer's  PRÜLOGUE  AND  knight's  TALB.' 


BANGOR :  JARYIS  ííf 
FOSTER.  LONDON: 
J.M.DENTíífCO.  MCMIL 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2011  with  funding  from 

University  of  Toronto 


http://www.archive.org/details/drychyprifoesoedOOevan 


PREFACE. 

WHEN  I  undertook  to  edit  the  1740 
Edition  of  "  Drych  y  Prif  Oesoedd  '* 
for  the  Guild  of  Graduates  of  the  University  of 
Wales,  I  scarcely  realised  the  amount  of  worlc 
involved.  The  text  is  reprinted  here  letter 
for  letter,  v^rord  for  word,  line  for  line  and  page 
for  page.  Not  one  of  its  evident  misprints  has 
becn  corrected.  I  even  fear  that  when  passing 
the  lirst  sheets  through  the  press  I  was  too  hard 
on  what  I  now  beHeve  to  be,  in  a  few  instances, 
Durston's  imperfect  type  for  the  letter  ^e.' 
Where  the  horizontal  bar  could  not  be  traced  it 
was  printed  as  'c'  My  duty  was  mechanically 
to  reproduce  the  text  and  reserve  my  own  ideas 
for  the  Notes,  and  yet  this  reprinting  of  the 
original  1740  Edition  was  not  an  easy  task  ;  in 
addition  to  imperfect  type  one  had  to  contend 
with  words  and  even  single  letters  in  italics  in 
most  unexpected  places,  an  orthography  marred 
by  many  inconsistencies,  all  of  which  I  have 
sought  faithfully  to  reproduce,  and  capital  letters 
almost  everywhere  misplaced. 

In  my  account  of  the  Author's  Life  I  have 
not  made  a  single  statement  of  fact  without  con- 
clusive  evidence  based  upon  careful  research.  A 
few  inferences  of  my  own  are  duly  labelled  as 
such.  The  dates  in  the  life  of  Theophilus  Evans 
are  often  at  variance  with  those  hitherto  accepted, 
and  much  of  the  confusion  and  obscurity  sur- 
rounding  certain  periods  of  his  Hfe  are  cleared  up 
now  for  the  first  time. 

.   The  other  chapters  in  thelntroductioncontain, 
I  believe,  much  that  is  new,  but  I  venture  to  hope 


vîiî  Preface. 

that  my  conclusions  will  sccm  warranted  by  the 
facts. 

The  Notes  are  primarily  intended  for  School 
and  Colle2:e  use,  though  I  trust  they  wiU  not  be 
found  without  interest  even  to  the  general  reader. 
The  are  printed  only  in  the  student's  edition  of 
Pí  rt  I.  Theophilus  Evans  lived  and  wrote  two 
generations  before  the  birth  of  the  science  of 
philology,  and  it  is  no  wonder  that  the  bullc  of  his 
numerous  attempts  at  tracing  the  history  of  words 
and  his  historical  inferences  based  upon  them 
should  appear  to  us  the  unscientific  guessworlcof 
mís-spent  ingenuity.  I  have  not  been  tempted 
therefore  to  annotate  his  philology  excepting 
where  the  origin  and  life-history  of  a  word  were 
sufficiently  interesting  to  warrant  an  independent 
note. 

My  obligatîons  are  great  for  much  assistance 
willingly  rendered.  Mr.  Richard  Williams, 
Celynog,  Newtown,  and  Mr.  J.  H.  Davies, 
Hon.  Secretary  to  the  Guild,  very  readily  lent 
me  their  valuable  copies  of  the  1740  Edition. 
Mr.  Davies  also  sent  me  his  copy  of  the  very  rare 
fìrst  edition  of  17 16.  Mr.  T.  W.  Barlcer,  of 
the  Diocesan  Registry,  Carmarthen,  undertoolc 
investigations  for  me  which  must  have  entailed 
much  labour.  Mr.  J.  Ballinger,  of  the  Free 
Library,  Cardiff,  supplied  me  with  much  valuable 
information  regarding  the  editions  known  to  him 
of  "  Drych  y  Prif  Oesoedd,"  and  also  regarding 
the  other  worlcs  of  Theophilus  Evans  :  without 
his  yaluableassistance  thispart  of  the  Introduction 
would  be  very  imperfect.  I  was  received  most 
kind!y  by  the  Rev.  D.  Francîs,  the  presení  incum- 
bent  ot  Llandugwydd,  who  accorded  me  every 
facility  for  perusing  the  old  church  registers  there, 
Rev.   J.    Lloyd  James  (Clwydwenfro),  March, 


Preface.  ix 

Cambs.,  has  the  MS.  autobiography  of  John 
Eyans,  half-brother  to  our  author,  and  frcm  it 
he  has  supph'ed  me  with  some  interesting  facts. 
I  hope  Mr.  James  may  be  induced  ío  publish 
this  interesting  document.  The  Rev.  D.  E. 
WiHiams,  present  rector  of  Llangamarch,  who  by 
a  curious  coincidence  is  married  to  a  descendant 
of  the  Bevans  of  GeHigaled,  got  Archdeacon 
WiHiams'  version  of  the  inscription  coUated  with 
that  on  the  tombstone  at  Llangamarch.  It  is 
here  printed  letter  for  letter,  word  for  word,  and 
h'ne  for  line  as  it  appears  on  the  gravestone.  Mr. 
Henry  Silvan  Evans  and  others  have  been  good 
enough  to  answer  enquiries  addressed  to  them  in 
connection  with  the  work. 

The  woodcut  of  Peny  wenallt  is  from  a  photo- 
graph  specially  talcen  at  my  request  by  P.  C.  Jones, 
of  Adpar,  Newcastle-Emlyn.  He  readily  made 
a  speciaí  journey  to  the  place  for  the  purpose. 

Finally,  as  often  happens  in  worlc  of  this  kind, 
much  investigation  conducted  by  me,  or  on  my 
behalf,  often  resulted  in  no  tangible  result. 

SAMUEL  J.  EVANS. 

Llangefni, 
St,  DayicTs  Day^  1902. 


THEOPHILUS   EVANS. 

ON  a  slight  eminence  overlooking  the  fertile 
and  well-wooded  valley  of  the  Teifi,  about 
two  milcs  below  Newcastle-Emlyn,  and  in  the 
county  of  Cardigan,  stiU  stands  the  house  of 
Penyw^enallt,  the  birthplace  of  Theophilus  Evans. 
It  would  be  a  mansion  of  some  pretensions  two 
hundred  years  ago,  and  it  was  only  within  the 
past  40  years  that  the  last  traces  disappeared  of 
the  beautiful  mosaic  panels  of  the  old  dining-room 
fireplace.  These  consisted  of  biblical  subjects, 
such  as  Abraham  sacrificing  Isaac. 

In  the  Civil  War,  Evan  Griffîth  Evans,  grand- 
father  of  Theophilus  E^ans,  was  Captain  in  the 
King's  Army,  and  proved  himself  such  an  ardent 
and  active  royalist  that  he  earned  for  himself  the 
sobriquet  of  "  Captain  Tory,"  "  who,"  we  are 
told,  "  for  his  king  fought  and  bled."  In  this 
bitter  strife  between  King  and  Parliament,  Capt. 
Evans  must  have  known  Sir  Francis  Lloyd,  of 
Plas  Maesyfelin,  Lampeter,  who  fought  at  St. 
Fagan's  and  elsewhere  on  the  side  of  the  King. 
We  shall  have  occasion  to  refer  to  the  Lloyds  of 
Maesyfelin  again  below.  After  the  execution 
of  Charles  L,  Capt.  Evans  was  imprisoned  by 
Cromwell's  command  in  Cardigan  gaol.  This, 
however,  did  not  cool  his  ardour  or  modify  his 
views,  and  the  birth  of  a  son  8:ave  the  still  incar- 
cerated  father  an  opportunity  of  shewing  his 
continued  devotion  to  the  cause  of  the  King. 
He  ordered  his  boy  to  be  christened  Charles, 
after  his  royal  liege. 

Charles  Evans  succeeded  to  the  estate  of  Pen- 
yv/enallt.     He  was   m.arried  twice.      From  the 


XÎî  Theophilus  Evans. 

first  marriage  there  were  seven  children,  four  ot 
whom  are  lcnown  to  be  boys.  The  eldest  was 
educated  at  Broad  Oak,  under  the  Rev.  Phih'p 
Henry,  father  of  the  better  known  commentator, 
Matthew  Henry.  He  was  afterwards  ordained, 
and  is  said  to  have  become  curate  of  Hammer- 
smithj  Lòndon. 

John  Evans,  the  second  son,  was  born  Nov. 
II,  1676.  If  we  may  trust  his  MS.  auto- 
biography,  written  in  17 16,  he  was  his  mother's 
favourite  son,  and  was  to  go  on  for  an  University 
education  when  his  father's  second  marriage, 
within  a  year  of  the  death  of  his  first  wife,  threw 
the  children  of  the  first  marriage  upon  their  own 
resources.  John  bscame  a  shipbuilder's  appren- 
tice  and  then  asailor,  eventually  becoming  master 
mariner  and  captain  in  the  Navy.  He  seems  to 
have  left  the  service  after  the  year  17 19. 

Jonathan  was  christened  on  Feb.  i^th,  1678. 

Margaretta  was  born  in  1680. 

And  Charity  was  christened  Sept.  2nd,  1683. 
Charity  died  early  in  1707,  and  was  buried  in 
Llandugwydd  Churchyard  on  Jan.  i^th. 

There  were  two  other  children  from  the  first 
marriage,  one,  and  probably  only  one,  of  whom 
was  a  boy,  for  it  is  traditionally  accepted  that 
Theophilus  was  the  fifth  son  of  Charles  Evans, 
and  moreover  John  Evans,  in  his  autobiography, 
refers,  in  addition  to  his  eldest  brother,  to  two, 
and  only  two,  others  by  the  first  marriage,  both 
of  whom  went  out  to  the  American  plantations. 
John  Evans  adds  the  interesting  fact  that  all  the 
children  were  doing  well. 

Charles  Evans'  first  wife  died  about  1688. 
Within  a  year  of  her  deith  he  married  a  widow, 
who  seems  to  have  brought  her  own  son  and 
daughter  with  her  to  Penywenallt. 


Theophìlus  Evans.  xîiî 

Theophilus  Evans  was  born  in  1693,  and 
was  christened  in  the  Parish  Church  of  Llandu- 
gwydd  on  February  2ist  of  that  year.  The 
entry  in  the  old  Church  Register  runs  : 

*'Theophiius  filius  CaroH  Evans  Baptiz.  fuit 
2i<^Feb." 

The  part  of  the  page  containing  the  year  is  torn 
and  has  crumbled  away,  but  it  was  undoubtedly 
1693,  as  the  previous  entry  is  dated  "^to.  dic 
February  lógf "  and  the  one  following  is  1693. 

It  is  perhaps  worthy  of  note  that  the  name 
^'  Theophilus  "  in  the  above  entry  is  underlined 
in  the  same  rust-coíoured  ink  with  which 
thc  entry  itself  was  made  :  Hlcewise  those  of 
Jonathan  and  Margaretta  are  indicated  by  hori- 
zontal  marginal  lines.  Whatever  its  object, 
this  distinctive  niarlc  is  striking,  and  it  appears 
reasonable  to  see  in  it  some  reference  to  the 
great  importance  of  the  family  in  the  parish. 
When  a  boy  at  home,  Theophiius  Evans  must 
have  seen  much  of  Jenkin  Thomas,  the  poet, 
who  was  born  about  1688,  in  Drewen  MiII, 
on  Penywenallt  Farm,  and  the  latter  wrotc 
commendatory  verses  on  "  Drych  y  Prif  Oes- 
oedd,"  which,  according  to  the  custom  of  the 
time,  were  printed  in  íhe  beginning  of  the 
îst  and  the  2nd  edition.  Jenkin  Thomas  was 
ìn  regular  correspondence  with  his  grandfather's 
brother,  John  Rhydderch,  an  enthusiastic  Welsh 
printer  and  publisher  of  those  days,  living  in 
Shrewsbury.  It  is  not  improbable  that  the 
veteran  Welsh  publisher  visited  his  relatives  at 
Drewen  Mill,  and  that  the  future  author  of 
^^  Drych  y  Prif  Oesoedd "  then  made  his 
acquaintance. 

It  used  to  be  amoot  question  where  Theophilus 


xiv  Theophìlus  Evans. 

Evans  was  educated.  It  has  been  surmised  that 
he  went  to  Shrewsbury.  Unfortunately,  the 
old  registers  of  that  famous  School  for  the  end  of 
the  iyth  and  the  early  part  of  the  i8th  century 
were  not  kept,  or  have  been  lost.  A  sentence, 
howe^er,  in  the  introduction  to  the  ist  edition 
of  "  Drych  y  Prif  Oesoedd  "  appears  very  sug- 
gestive  'm  this  connection.     There  he  says  : 

"  Cefais  rydd-did  i  fyned  pan  y  mynnwn  i'r 
Llyfr-gell  fawr  odidog  sy'n  perthyn  i  Yfgol-rydd 
Tref  y  Miuythigy 

An  "old  boy"  would  scarcely  require  this 
special  permission,  and  moreover  if  he  were  an 
alumnus  a  reference  to  his  old  school  would 
have  probably  led  him  to  add  that  there  too  he 
had  been  educated.  On  the  other  hand,  Qiieen 
Elizabeth  Grammar  School  at  Carmarthen 
enjoyed  a  great  reputation  about  that  time.  It 
was  under  20  miles  from  Penywenallt.  There 
his  neighbour  Griffith  Jones  (1683-1 761),  after- 
wards  of  Llanddowror,  was  educated,  and  from 
there  he  was  ordained.  Griffith  Jones  was  a 
native  of  Cilrhedyn,  not  far  from  Newcastle- 
Emlyn.  Moses  WiIIiams,  too  (1684-1742),  of 
Glaslwyn,  Llandyssul,  was  at  Queen  EIizabeth 
Grammar  School  before  he  went  to  Oxford. 
Finally,  and  perhaps  the  most  concIusive  evidence 
ofaII,JohnEvans,inhisautobiography,  states  that 
his  step-mother's  son  was  educated  at  Carmarthen. 
It  seems  but  natural  to  infer  that  Theophilus 
also  would  be  sent  to  the  same  school.  At 
Carmarthen  he  would  meet  Griffith  Jones,  and 
possibly  Moses  WiUiams  had  not  left  when  the 
son  of  Penywenallt  entered. 

It  is  evident  that  his  education  was  not 
negîected,  if  we  had  no  other  proof  than  the 
scholarly,  if  somewhat  ponderous,  Latin  of  his 


Theophîlus  Evans.  XV 

dedication  to   the  2nd  edition  to  "  Drych  y  Prif 
Oesoedd." 

There  is  no  rccord,  however,  of  his  having 
received  an  University  education.  If  such  had 
been  the  case,  he  would  probably  be  at  the 
University  in  17 15,  but  we  find  him  at  Pen- 
ywenallt  on  the  i^th  of  May  in  that  year, 
writine:  his  introduction  to  "  Cydwybod  y 
Cyfaiir"  {v.  below). 

There  is  moreover  no  record  at  Oxford  of  his 
ever  being  there. 

We  must  not  conclude  from  this  that  his 
parents  were  in  straitened  circumstances.  The 
importance  of  University  education  was  little 
recognised  in  Wales  at  that  time.  The  great 
educational  revival  which  took  such  a  firm  hold 
upon  Western  Europe  in  the  i^th  and  i6th 
centuries  had  scarcely  manifested  itself  in  Wales 
beyond  the  estabh'shment  of  a  few  Grammar 
Schools.  At  the  end  of  the  iyth  and  the 
beginning  of  the  i8th  centuiy,  we  find  the  bullc 
of  the  Welsh-spealcing  peopie  of  Wales  pro- 
foundly  ignorant  of  even  the  rudiments  of 
learning.  Not  many  could  read,  and  fewer  could 
writc.  Moreo^er,  the  stipends  of  the  clergy  at 
this  time  were  so  miserably  small  that  the 
bishops  were  content  to  ordain  candidates  of  the 
very  scantiest  scholastic  attainments. 

In  171 5,  Theophilus  Evans  published  what 
seems  to  have  been  his  first  boolc  : 

"  Cydwybod  y  Cyfaill  gorau  ar  y  Ddaear.  .  . 
In  Saesoneg  gan  Henry  Stubbs,  wedi  ei  gyfieithu 
gan  Theophilus  Evans. 

"  Amwythig,  Argraphwyd  gan  John  Rogers, 
tros  Theophilus  Evans  a  Siôn  Rhisiart.   1715." 

This  boolc,  in  62  pages  i2mo.,  is  a  translation 
of  three   sermons    by    Henry   Stubbs.     In    the 


xvî  Theophilus  Evans. 

introduction  he  gives  a  little  personal  history  of 
some  yalue  and  interest  ;  addressing  the  "  Dar- 
Ilenydd  Hynaws  "  he  says  : 

"  Nid  oes  i  ti  ddisguil  fod  y  cyfieuthiad  hyn 
mor  gywraint  o  ran  ymadrodd  ffraeth  areithiawl, 
ag  y  gwnaethai  cymreigiwr  hyddysc,  canys  yr 
ydwyf  yn  cyfaddeu,  nad  oes  oddiar  gwartar 
blwyddyn,  er  pan  ddarllenais  I  un  Llyfr  cymraeg 
gyda  dim  hoffder."^ 

As  the  error  of  WiIIiam  Rowlands  in  his 
"Llyfryddiaeth  y  Cymry  "  is  accepted  by  Charles 
Ashton  in  "  Hanes  Llenyddiaeth  Gymreig,"  and 
by  others,  it  may  not  be  out  of  place  to  state 
that  John  Rogers,  who  printed  the  above  book, 
was  not  the  same  as  John  Rhydderch  or 
Rodericfc. 

Another  work  of  Theophilus  E^ans,  undated, 
is  attributed  to  17 15  by  William  Rowlands.  It 
is  entitled  : 

"  Galwedigaeth  ddifrifol  i'r  Crynwyr,  i'w 
gwahawdd  hwy  i  ddychwelyd  i  Grist'nogaeth. 
O  gyfieithiad  Theophilus  Evans.     Mwythig." 

No  doubt  the  young  translator  went  to 
Shrewsbury  to  see  these  books  passing  through 
the  press,  for  we  find  from  the  Introduction  to 
the  ist  edition  of  "  Drych  y  Prif  Oesoedd," 
published  there  by  John  Rhydderch  the  fol- 
lowing  year,  that  it  was  in  the  Library  of  the 
Free  School,  Shrewsbury,  he  obtained  most  of 
the  material  which  he  worked  into  the  "Drych." 
But  though  his  visit  may  have  been  in  the  first 
instance  connected  with  the  publication  of  the 
two  books  named  above,  the  enormous  amount 
of  reading  and  investigation  invoIved  in  the 
preparation  of  "  Drych  y  Prif  Oesoedd  "  must 
have  greatly  prolonged  his  stay  at  Shrewsbury. 
^  Hanes  Lìenyddiaeth  Gymreig,  p.  144. 


.  Theoph'iíus  Evans.  ■     xvii 

The  Introduction  to  this  ist  edition  of  "Drych 
y  Prif  Oesoedd "  is  not  reprinted  in  the  2nd 
edition  of  1740,  but  as  it  throws  considerable 
hght  upon  the  author's  conception  of  the  work 
and  his  intention  in  writing  the  book,  it  is 
reprinted  below. 

On  his  way  home  from  Shrewsbury  he  may 
have  stayed  with  his  friends,  the  Lloyds  of  Plas 
Maesyfelin  (Millfield),  near  Lampeter,  and  whilst 
there  he  could  form  or  renew  acquaintance  with 
the  Rev.  Moses  Williams,  M.  A.,  then  incumbent 
of  Llanwenog,  near  Lampeter.  At  any  rate,  we 
know  that  Moses  Wilhams  left  Llanwenog  in 
17 17  to  become  Vicar  of  Defynog,  in  Breck- 
noclcshire,  and  on  August  4th,  of  the  same  year, 
Theophilus  Evans  was  ordained  deacon  by  Adam 
Ottley,  D.D.,  Bishop  of  St.  David'sj  on  the  title 
of  Curate  of  Defynog. 

Moses  WiIIiams,  himself  a  Welsh  writer,  and 
deeply  interested  in  Welsh  literature,  must  have 
taken  to  Theophilus  Evans  through  community 
of  tastes ;  and  curiously,  the  first  year  of  their 
joint  labours  in  the  Church  finds  them  also 
writing,  each  in  his  own  way,  commending  the 
work  of  another  Welshman.  We  said  above 
that  Moses  Williams  was  a  native  of  Llandyssul, 
Cardiganshire.  In  1717,  James  Davies  (1644- 
1722)5  or  lago  ab  Dewi,  another  native  of  Llan- 
dyssul,  translated  a  book  of  Bishop  Beveridge 
under  the  title  of  "  Meddylieu  neillduol  ar 
Grefydd."  The  writer  got  Moses  WiIIiams  to 
write  a  dedication  of  his  version  "I'r  Urddasol 
ar  Anrhydeddus  Harri  Llwyd  o  Lan  Llawddog 
yn  Sîr  Gaer  Fyrddin  Ysgwier  a  Sersiant  o'r 
Gyfraith,"  &C.2  WiIIiams  shewed  the  MS.  to 
his  curate  Theophilus,  who  wrote  Pedwar  o 
*  Hanes  Llenydiaeth  Gymreig^  p.  126. 


xvîiî  Theophîlus  Evans. 

"  Englynion  o  Folawd  i'r  Llyfr."  The  boolc, 
with  the  dedication  and  the  Englynion,  was 
published  in  London  in  17 17. 

Plurah'ty,  or  the  system  of  holding  two  or 
more  liyings,  often  far  apart,  was  very  common 
in  those  days,  and  Moses  WiUiams  appears  to 
have  held  the  living  of  Llanlleonfel,  near  Llan- 
gamarch,  aîong  with  Defynog,  for  from  an  old 
Diocese  Boolc  in  the  custody  of  the  Bishop's 
Registrarat  Carmarthen,  we  find  that  Theophiíus 
Evans  was  licensed  to  Llanlleonfel  Sept.  23rd, 
17 17.  On  Nov.  gth,  1718,  he  was  priested  on 
the  title  of  Defynog. 

In  1719,  he  published  another  boolc,  consistîng 
of  81  pages  I2m0c5  entitled^  "Cydymddiddan 
Rhwng  Dau  Wr  yn  ammau  ynghylch  Bedydd 
Plant.  Gan  W.  Wàl,  Ficar  Shorham  yng 
Nghent,  a  chyfieithiad  Theophilus  Evans, 
Llundain,   17 19." 

There  is  a  copy  of  the  abo^e,  perhaps  the  only 
one  now  e^tant,  in  the  CardifF  Free  Library. 

In  the  early  part  of  íhe  i8th  century,  before 
îhe  great  Methodist  revival,  practically  all  the 
Nonconformists  of  Wales  were  either  Baptists  or 
Independents,  and  many  a  fierce  theological 
battle  was  fonght  on  the  question  of  infant 
baptism.  The  above  book  was  Theophilus 
Evans'  contribution  to  the  ever-recurring  con- 
troversy.  Later  on,  about  1747,  Griffith  Jones 
of  Llanddowror  pubîished  an  English  tract  en- 
titled  "Twenty  Arguments  for  înfant  Baptism," 
and  the  controversy  was  renewed, 

That  same  year  (1719),  it  is  interesting  to 
note,  the  first  printing  press  knov/n  in  Wales 
was  set  up  by  Isaac  Carter  at  Adpar,  a  suburb  of 
Newcastle-Emlyn,  on  the  Cardiganshire  side  of 
the  Teifij  only  two  miles  from  Pen)  wenallt  on 


Tlìeophilus  Evans.  xix 

one  side,  and  two  from  the  Church  of  Llan- 
dyfriog  on  the  other.  Theophilus  Evans,  how- 
ever,  does  not  seem  to  have  entrusted  the 
pubHcation  of  any  of  his  boolcs  to  Carter. 

On  August  I4th,  1722,  he  was  instituted  to 
the  Vicarage  of  Llandyfriog,  near  Newcastle- 
Eralyn,  in  the  county  of  Cardigan,  and  the  same 
year,  another  translation  by  him,  in  a  book  of 
134  pages  i2mo.,  was  published  in  Shrewsbury 
by  John  Rhydderch.     It  is  entitled  : 

"  Prydferthwch  Sancteiddrwydd  yn  y  Weddi 
Gyffredin  :  mewn  Pedair  Pregeth  o  waith  y 
Parchedig  Tho.  Bisse,  D.D.j  a  Chyfieithad 
Theophilus  Evans."3 

In  17285  he  resigned  the  Iiving  of  Llandyfriog, 
and  on  April  ist,  1728,  was  instituted  to  the 
living  of  Llanynys,  in  Brecknockshire.  With 
this  he  heldj  in  1733,  and  presumably  from  1728, 
the  chapelry  of  Ty'r  Abad,  or  Llanddulas,  in  the 
same  county,  for  in  the  Diocese  Book  already 
referred  to  we  find  the  foilowMng  interesting 
entry  under  the  head  of  Llangamarch  :  ''  Near 
to  Llangamarch  is  an  hamlet  called  Tyr  Abbot, 
in  which  is  a  chapel  consecrated  Aug.  26,  1726, 
built  at  the  expense  of  Sackviile  Gwynne,  Esq., 
who  upon  the  Receiviíig  ji^20o  of  the  Governors 
of  the  Q's  Bounty  bound  himself  and  his  heirs 
to  pay  yearly  ío  íhe  Curate  [now  Î733  Mr. 
Theophiius  Evans]  named  by  Mr.  Gwynne  and 
his  heirs  j^20.  Prayers  and  Sermon  in  this 
chapel  every  Sunday  morning  inter  horas 
9  and   10." 

As  Ty'r  Abs-d,  or  Llanddulas,  was  many  miles 

from   Líanynys   by   the  only  road  that  seemed 

then  available — that  through  Llangamarch — and 

a  service  had  to  be  held  every  Sunday  morning 

3  Ashtoá's  Hanes  Llônydiaeth  Cymreî^^  p.  14^. 


XX  Theophilus  Evans. 

at  Llanddula;^,  he  appears  to  have  resided  there, 
and  he  was  lcnown  by  the  Welsh  name  of 
"Person  Llanddulas/' 

The  year  he  was  instituted  to  Llanynys,  it  is 
suppose'-^,  was  also  the  date  of  his  marriage  to 
AHce,  daughtcr  of  Morgan  Bevan  of  Gelligaled, 
in  Glamorgan.  He  had  five  children — three 
sons  and  two  daughters,  one  of  the  latter  being 
married  to  the  Rev.  Hugh  Jones,  incumbent  of 
Llywel,  and  afterwards  of  Llangamarch. 

Abou^  1732?  ^^  h^d  ^  sharp  attack  of  scurvy, 
and  having  reason  to  believe  that  the  waters  at 
Llanwrtyd  were  not  poisonous,  as  they  were 
reputed,  he  took  them  regularly,  and  was  greatly 
benefited.  He  thus  discovered  for  future  genera- 
tions  their  medicinal  properties. 

Li  1733,  he  brought  out  "  Pwyll  y  Pader  ; 
neu,  Eglurhad  ar  Weddi'r  Arglwydd.  Gan  O. 
Blackall."  It  was  translated  by  Theophilus 
Evans,  in  a  book  of  243  pp.  i2mo.  The  intro- 
duction  is  dated  "  Dydd  Calangauaf,  1732." 
The  publisher  was  "  T.  Durston,  Mwythig," 
for  John  Rhydderch  had  given  up  publishing 
about  1728.  The  book  is  dedicated  to  :  "Viro 
Ornatissimo  Sackville  Gwynn,  de  Glan-Bran, 
in  Agro  Maridunensi,  Armig.'^ 

Whilst  he  held  the  living  of  Llanynys  and  the 
chapeVy  of  Llanddulas,  he  published  two  other 
books,  both  of  which  are  undated.  One  of 
these  was  a  small  book  of  22  pages,  entitled  : 

"  Gwth  i  luddew.  Neu  Bre2;eth,  i.  Yn  rhoddi 
Hanes  Pobl  yr  luddewon,  ii.  Pa  mor  ysgeler 
Ddynion  oeddent.  iii.  Pa  fodd  y  gorddiweddodd 
Barn  gyfiawn  Duw  hwy." 

It  was  published  in  Shrewsbury  by  Thomas 
Durston.  The  author  describes  himself  on  the 
title-page  as.  Theophilus  Evans,  "  P.  Llanddulas, 


( 


Theophilus  Eyans.  xxî 

Abercressin,"  the  "P"  clearly  standing  for 
"  Person,"  a  clergyman.  "  Gwth  i  luddew " 
was  reprinted  in  the  Eurgrawn  Wesleyaìdd  in 
1865,  p.  61. 

The  other  was  : 

"  Y  Gwir  Ddoethineb,  neu  Bregethj&c,  gaîi 
Theophilus  Evans,  P.  Llanddulas,  Abercressin, 
&c.     Mwythig,  Thos.  Durston." 

These  boolcs  must  have  been  published  be- 
tween  1728  and  1738,  for  in  the  latter  year  he 
resigned  the  living  of  Llanynys,  and  on  the  ^oth 
of  October  in  the  same  year  he  was  instituted 
to  the  Vicarage  of  Llangamarch,  and  became 
domestic  chaplain  to  Marmadulce  Gwynne,  of 
Garth^  Brecknockshire.  On  May  2îst,  1739, 
a  few  months  after  he  was  appointed  to  Llan- 
gamarch,  he  was  instituted  to  the  living  of  St. 
David's,  Llanfaes  [Brecon]  which  he  held  until 
his  death.  He  did  not,  howe^er,  resign  Llan- 
gamarch  until  the  i^th  August  1763.  This 
plurality  of  livings,  especially  when  combined 
with  the  fact  that  Llanwrtyd  and  Llanddewi- 
Abergwesyn  formed  at  that  time  one  benefîce 
with  Llangamarch,  necessitated  the  appointment 
of  an  additional  curate,  and  in  1740  William 
Wiíliams,  the  great  hymnologistof  Pant-y-celyn, 
near  Llandovery,  was  ordained  by  Nicholas 
Claggett,  Bishopof  St.  David's,  to  the  curacy  of 
Llanwrtyd  and  Abergwesyn.  The  great  revival 
usually  associated  with  the  names  of  Howell 
Harris  and  Rowlands  of  Llangeitho  was  now 
fairly  started,  and  William  WiUiams  soon  began 
to  preach  in  barns  and  private  houses,  with  the 
result  that  the  Bishop  refused  to  admit  him  to 
priest's  orders,  and  he  abandoned  his  curacy  either 
Yoluntarily  or  by  compulsion  in  1743. 

Whether  Theophilus  Evans  had  m:^  b^^^  î^ 


XX ii  Theophîlus  Evans. 

bringing  Williams's  irregularity  in  preachîng  in 
unconsecrated  places  to  the  notice  of  the  Bishop, 
cannot  now  be  definitely  ascertained,  but  all  his 
writings,  especially  some  of  those  to  be  noticed 
below,  shew  him  to  be  no  advocate  of  what 
would  seem  to  him  unconstitutional  methods  of 
reform,  and  the  probability  is  that  he  would  not 
hesitate  to  bring  his  recalcitrant  curate  to  thë 
notice  of  his  diocesan. 

In  173.95  the  great  English  reyiyah'st,  George 
Whitfield,  crossed  from  Bristol  to  CardifF,  and 
preached  in  the  Town  Hall  there.  A  Httle 
later  in  the  same  year  he  held  a  series  of  revival 
meetings  in  Monmouthshire. 

In  174O5  besides  bringing  out  a  second  edition 
of  "  Drych  y  Prif  Oesoedd,"  our  author  pub- 
lished  also  : 

"  Llythyr  Addysg  Esgob  Llundain  at  y  Bobl 
o'i  Esgobaeth  ;  yn  eu  rhybuddio  yn  erbyn 
Claiarwch  o'r  naill  du  ;  a  zel  danbaid  nid  ar  ol 
Gwybodaeth  o'r  tu  arall.  A  gyfieithwyd  i'r 
Gymraeg  gan  Theophilus  Evans,  Vicar  Llan- 
gamarch.  A  brintiwyd  yn  Nghaerloyw  gan 
R.  Raikes  yn  y  fiwyddyn  1740. "4 

This  letter  was  written  against  Whitfield  and 
the  Wesleyan  Methodists.  An  answer  to  it  was 
published  in  the  same  year  in  Welsh,  issued  frona 
Pontypool. 

According  to  Charles  Ashton,  this  translation 
was  probably  the  only  Welsh  book  published  by 
Robert  Raílces,  the  reputed  founder  ofthesystera 
òf  Sunday  Schools. 

In  1747,  he  published  a  small  book  of  22 
pages,  entitled, 

"  Drych  y  Dyn  Maleisus.  Pregeth.  Mwyth- 
igj  T.  Durston." 

^Hanes  Llenyddiaeth  Gymreig^  p.  147. 


Theophilus  Evans.  xxiii 

Aftcr  1739  the  progress  of  the  religious  revival 
in  Wales  was  altogether  phenomenal  ;  and  in 
1752  Theophilus  Ev^ans  deHvered  an  attack  in 
English  upon  all  reh'gious  enthusiasts,  Fifth 
Monarchy  Men,  Methodists,  &c.,  in  his  "History 
of  Modern  Enthusiasm,  by  Theophilus  Evans. 
London  1752,"  a  second  edition  of  which  ap- 
peared  in  London  in  1757,  and  not  1759  as 
Theophilus  Jones  has  it  in  his  "  History  of 
Breconshire." 

In  1758  appeared  : 

"  Llwybr  Hyffordd  y  Plentyn  Bach  i  Fywyd 
tragwyddol.  .  .  wedi  ei  gyfieithu  yn  Gymraeg 
gan  Theoph.  Evans. 

"Argraphwyd  yn  y  Mwythig  gan  Thos. 
Durston,   1758." 

Finally,  in  1760,  he  published  : 

"  Pregeth,  yn  dangos  beth  yw  Natur  ac  Anian 
y  Pechod  yn  erbyn  yr  Yspryd  Glân.  Gan  T. 
Evans,  Vicar  Dewi,  yn  Aberhonddu.  Mwythig, 
1760." 

This  was  reprinted  in  the  Haul  of  1865, 
pp.   297,  &c. 

He  resigned  Llangamarch  on  August  13,  1763, 
in  favour  of  his  son-in-Iaw,  Rev.  Hugh  Jones^ 
father  of  the  better  known  Theophilus  Jones, 
the  historian  of  Brecknockshire,  but  he  held  the 
living  of  St.  David's,  Llanfaes,  till  his  death  on 
September  iith,  1767.  He  was  buriedin  acorner 
of  Llangamarch  Churchyard,  where  afterwards  his 
grandson,  Theophilus  Jones,  at  his  own  request, 
was  also  interred. 

The  following  is  a  Hteral  reproduction  of  thc 
inscriptions  on  the  tombstone  : 


XXIV 


Theophilus  Evans. 


S.M.  of 

the  Revd.  Mr. 

Theophilus  Evans 

late  Vicar  of  this 

Parish  and  Also 

of  St.  David's  in 

Brecon 

He  died  Septr.  i  ith, 

1767,  Aged  73. 


Here  h'e 

the  Remains  of 

Theóphilus  Jones 

Esqr. 

late  deputy  Registrar 

of  the  Archdeaconry 

of  Brecon ; 

and  Author  of  the 

Valuable  history  of 

this  County 

He  died  Janry  i^th 

18 12    Aged  52. 

It  should  be  observed  that  Theophilus  Evans 
had  completed  his  74th  year  when  he  died,  and 
the  age  given  above  is  based  on  the  fiction  of  his 
having  been  born  in  1694. 

No  just  estimate  can  be  formed  of  the  author 
— the  man  and  his  writings — unless  we  give  due 
weight  and  consideration  to  the  conditionsof  the 
times  he  lived  in. 

The  stipends  of  the  clergy  were  miserably 
small.  In  1733,  we  know  that  Daniel  Rowlands 
received  only  ^io  as  curate  of  Llangeitho  and 
Nantcwnlle,  and  Dr,  Erasmus  Saunders  in  his 
"  View  of  the  Diocese  of  St.  Da^id's,"  published 
in  1721,  pertinently  asks  :  "  How  can  they  [the 
clergy]  appear  in  gowns  and  cassocfcs  when  their 
mean  salaries  will  scarce  aíFord  them  shoes  and 
stockings  ?"S  Pluralîty  of  Iivings  and  of  curacies 
seemed  at  the  time  a  legitimate  solution  of  the 
difficulty,  and  though  this  was  carried  into  great 
e^tremes,  not  least  among  the  dignitaries  of  the 
Church,  it  is  impossible  to  charge  an  incumbent 
with  a  wilful  neglect  of  his  high  duties  where 

5  Canon  Bevan's  St,  David's, 


Theophilus  Evans,  xxv 

this  was  done  on  grounds  of  poverty  in  accordancc 
with  a  practice  all  but  universal. 

Absenteeism  is  the  necessary  corollary  of 
plurality,  but  this  custom  which  was  unavoidable 
where  an  incumbent  held  two  or  more  livings 
gave  rise  to  irregularities  where  the  excuse  for 
them  was  wanting,  and  we  find  William  Williams, 
when  curate  of  Llanwrtyd  and  Abergwesyn,  still 
residing  with  his  parents  at  Pantycelyn,  near 
Llandovery.  But  the  excuse  was  little  sought. 
It  was  the  manner  of  the  time.  Lideed,  the  vicar 
of  Llangamarch  and  St.  David's,  Llanfaes,  had  a 
profound  sense  of  the  responsibilities  of  his  sacred 
ofiice.  We  are  told  that  he  was  an  earnest  and 
eloquent  preacher,  and  we  lcnow  from  his  writings 
that  he  was  an  ardent  advocate  of  purity  in 
morals  and  orthodoxy  in  religious  views.  He 
even  feels  that  the  temporal  welfare  of  the 
community  is  directly  based  upon  its  religious 
earnestness  and  the  sincerity  of  its  professions,  and 
that  the  decay  of  faith  is  the  unerring  harbinger 
of  national  calamity.  He  does  not  seem,  how- 
ever,  to  have  any  sympathy  for  the  revival 
movement,  at  any  rate  in  its  tendency  to  break 
away  from  the  Church.  This  seemed  to  him  to 
be  due  to  excessive  zeal  not  according  to 
lcnowledge,  and  was  a  sign  of  wealcness,  which  if 
persevered  in  was  bound  to  end  disastrously  for 
the  people. 

His  cultivation  of  the  Welsh  language,  and 
wonderful  mastery  of  a  strong  and  nervous 
Welsh  style  are  worthy  of  all  praise.  He  had 
seen  that  he  could  reach  "  the  hill-dwellers  of 
Wales  "  only  through  the  vernacular,  and  he  did 
not  scorn  to  use  it  as  the  vehicle  of  his  thoughts 
in  all  his  writings  with  one  solitary  exception, 
and  that  at  a  time  when  many  of  those  who  held 


xxvî  Theophilus  Evans. 

the  key  to  all  preferments  in  the  Church  thought 
the  study  and  cultivation  of  the  Welsh  language 
to  be  a  retrograde  step,  and  one  to  be  assiduously 
and  persistently  opposed. 


APPRECIATION   OF  THE  WORK. 

THE  second  edition  published  in  1740 
contains  many  alíerations  and  additions 
made  by  the  author  himself  after  the  first  edition 
of  17 16,  and  is  therefore  thc  one  here  rèprinted. 
The  conception  of  the  worlc,  however,  remains 
the  same.  Curiously,  the  Introduction  to  the 
first  edition  was  omitted  from  the  second  ;  but 
as  it  is  naturally  full  of  interest  to  the  reader, 
and  shews  the  Hght  in  which  the  author  himself 
regarded  his  worlc,  it  is  reprinted  in  full  below, 
It  need  hardly  be  stated  here  that  the  boolc 
purports  to  be  a  history  of  the  Welsh  people 
from  the  earliest  times  down  through  the  first 
centuries  of  the  Christian  era^  the  second  part 
dealing  with  the  preaching  of  the  Gospel  and 
early  history  of  the  Church  in  Britain,  with 
chapters  on  Church  Go^ernment,  the  Sacraments, 
&c.,  as  observed  in  those  days. 

The  enormous  amount  of  reading  invoIved  in 
the  preparation  of  the  worlc,  and  the  number  and 
diversity  of  the  authorities  referred  to  in  the  text, 
prove  that  the  author  was  determíned  to  spare  no 
efFort  to  malce  the  book  as  weighty  a  document 
as  possible  on  the  subject  in  hand.  Its  reception 
must  have  exceeded  his  most  sanguine  expecta- 
tions  :  five  editions  and  reprints  appeared  in  the 
course  of  the  eighteenth  century,  while  fourteen 
more   are   known    to    have    been    brought   out 


Apprcciatton  of  thc  Work.  xxvii 

during  the  nineteenth,  and  are  recorded  in 
another  part  of  this  Introduction.  Generations 
of  Welsh  people  read  and  re-read  the  Drychy 
thoroughly  beHeving  the  correctness  of  the  story. 
Nor  is  this  to  be  wondercd  at.  He  knew  the 
secrets  of  popular  success.  He  always  gives  his 
"authorities "  with  scrupulous  care,  though 
these  are  often  not  more  tangible  than  an 
"  MS.  Vet.,"  which  does  duty  for  the  author 
when  other  sources  fail  him.  These  quotations 
from  other  and  older  writers  were  very  reassuring 
to  the  popular  mind,  and  served  to  set  at  rest 
any  doubts  the  more  critical  might  otherwise  be 
inclined  to  entertain.  Moreo^er,  he  gives  us 
details.  He  deals  in  no  vague  generalities  :  he 
quotcs  even  the  words  of  the  chief  actors  in  this 
great  national  drama.  In  1715,  Daniel  Defoe 
had  published  his  first  part  of  The  Adventures  of 
Robinson  Crusoe^  and  had  immediate  proof  how 
scrupulous  attention  to  the  details  of  an  event 
îs  one  of  the  chief  conditions  of  verisimilitude. 
Theophilus  Evans  may  have  heard  of  this 
wonderful  new  book,  which  was  the  topic  of 
conversation  wherever  Englishmen  met ;  he 
may  have  read  it  and  perceived  this  fact.  But  it 
is  not  necessary  to  suppose  this.  He  may  have 
arrived  along  independent  lines  at  the  same  con- 
clusion  as  Defoe,  and,  at  any  rate,  his  mastery 
of  this  art  was  not  a  whit  inferior  to  that  of  the 
EngHshman.  I  must  not  fail  to  mention  also, 
as  contributing  to  the  same  end,  his  occasional 
critical  treatment  of  his  authorities.  He  some- 
times  rejects  as  fiction  some  old  myths  of  Cymric 
history,  and  though  this  is  often  accompanied  in 
adjoining  paragraphs  by  instances  of  equally 
remarkable  credulity,  this  occasionally  critical 
attitude  sufEced  to  make  the  author  appear  to 


xxvîiî  Appreciatîon  of  the  Worh. 

the  bullc  of  his  readers  as  a  careful  and  therefore 
reliable  historian.  Finally,  the  success  and 
popularity  of  the  Drych  as  history  is  not  a  little 
due  to  its  inimitable  style  :  a  style  which  com- 
pletely  fascinates  the  reader  and  impels  him  to 
read  and  re-read  until  the  statements  of  the 
writer,  by  dint  of  sheer  repetition,  if  for  no 
other  reason,  come  to  bc,  or  tend  to  become, 
accepted  as  facts  by  many  of  even  the  more 
critical  of  his  fellow  countrymen.  In  the 
Introduction  to  Pwyll  y  Pader^  referring  to  his 
mode  of  translation,  he  says  :  "  Ac  yma,  yr  wyf 
yn  addef^  na  chanlynais  i  agos  y  Llythyren  air 
yngair  yn  ôl  Defod  gyffredin;  Ac  etto,  os  yw  y 
Rhydd-did  a  gymmerais  i  yn  gwneuthur  y  Llyfr 
yn  fwy  rhwydd  a  deallgar,  nid  ei  Fai  ond  ei 
Rinwedd  yw  hynny."  ^  This  also  is  thc  key  to 
his  treatment  of  his  authorities  in  the  Drych, 
Though  he  generally  quotes  the  sources  of  his 
information,  and  his  quotations  purport  to  be 
^erbatim,  he  often  paraphrases  in  order  to  give  a 
vividness  of  touch  and  a  personal  glow  to  his 
narrative.  His  is  a  living  portraiture  of  the  past. 
We  see  "as  though  in  a  mirror  "2  the  ancient 
drama,  or  what  passes  here  for  it,  re-enacted 
before  us.  We  hear  the  leader  haranguing  his 
men  before  the  battle,  the  men 

"  Stand  like  greyhounds  in  the  slips, 
Straining  upon  the  start," 

and  thus  the  average  reader  touched  with  a  glow 
of  enthusiasm  feels  in  the  midst  of  the  fray,  and 
is  too  interested  in  the  sequence  of  events  and 
the  fortune  of  war  to  stand  aloof  and  examine 
the  narrative  critically  and  dispassionately.  When 
his  style  is  analysed  we   find   that  much   of  his 

^v,  Ashton's  Llenydd.  Gyni,^  p.  147.  ^  v.  his  Latin 

Dedication. 


î; 


Apprectatìon  of  the  Work,  xxix 

fascination  is  due  to  hisstriking  similes.     I  know 
of  no  other  writer  so  truly  felicitous  in  this. 

Julius  Caesar,  in  his  first  invasion  of  Britain, 
found  here  an  unexpectedly  powerful  and  deter- 
mined  foe,  and  he  and  his  men  beat  a  hasty 
retreat  "  fel  y  gwelwch  chwi  Haid  o  ÍVenyn 
n    taro    i'r    Cwch   o   flaen    Tymhejir'*    (p.    31, 

The  ease  with  which  Constantius  obtained 
the  supremacy  in  Britain,  due  to  the  truculent 
rivalry  of  ambitious  chieftains,  is  vividly  pour- 
trayed  "megis  ^?in  fyddo  dau  Waed-gî  yn  tynnu 
Llygaid  eu  gilydd  am  Olwyth  o  Gig^  heb  fod 
well  oddiwrtho ;  y  mae  Corgi  taeog  yn  dyfod 
heibio,  yn  myned  ymaith  à'r  Golwyth,  ac  yn 
gadael  y  ddau  Golwyn  wneuthur  Hedd'9fch  gan 
eu  Pwyll  "  (p.  63). 

Pages  of  description  would  not  convey  such  a 
picture  of  the  tottering  Roman  Empire  as  we 
have  in  that  beautiful  simile  on  p.  89  where  he 
says  that  the  Romans  could  no  longer  help  the 
Britons  "am  fod  yr  Ymherodraeth  yn  llawn 
Terfyfc  a  Gwrthryfel  ym  mhob  man ;  megis 
hen  Balas  mawr  wedi  adfeiUo^  bob  cymmal  yn 
Siglo^  a'r  Trawjìiau  oll  yn  yfbongcio  2lX  ucha'  awel 
o  wynt  Rhyferthwy^ 

Nor  should  we  forget  his  art  of  Scriptural 
quotation.  Whenever  he  seeks  to  prove  a 
contention  or  point  a  moral,  he  clenches  his 
argument  with  a  ^erse,  the  use  of  which,  how- 
e^er,  very  often  begs  the  whole  question.  The 
reader  will  find  so  many  instances  of  this 
throughout  the  text  that  it  would  be  superfluous 
to  adduce  any  here. 

Unfortunately,  howe^er,  for  those  who  claim 
to  find  in  "  Drych  y  Prif  Oesoedd  "  a  trust- 
worthy   account    of  former   days,    the  author's 


XXX  Apprecìatien  ofthe  Work, 

imagination  too  often  runs  away  with  his  judg- 
ment;  and  moreoyer,  his  "  authorities  "  are  for  the 
most  part  worthless,  or  untrustworthy.  There 
is  another  and  a  fatal  objection  to  regarding  the 
boolc  as  a  valuable  contribution  to  historical 
research  :  the  author  lived  at  a  time  when  the 
unity  and  prosperity  of  the  Church  were  in  the 
greatest  peril,  on  the  one  hand,  through  apathy 
in  religious  matters,  and  the  rise  of  deistic 
doctrines;  and  on  the  other,  because  of  the 
certain  though  gradual  growth  of  Noncon- 
formity.  Nonconformity  had  already  taken  a 
hold  upon  the  nation,  and  a  shrewd  observer  at 
the  beginning  of  the  i8th  century  could  easily 
detect  ominous  signs  of  other  and  greater 
divisions  about  to  arise  within  the  Established 
Church.  7  o  leave  the  Church  was  to  him  a 
departing  from  the  faith.  The  Drych  was  a 
powerful  though  sober  appeal  to  the  people  to 
reflect  upon  the  evils  of  neglecting  the  truc 
worship  of  God,  and,  to  a  less  extent,  the  un- 
wisdom  of  dissensions  and  paralysing  divisions 
among  Christians.  The  Welsh  are  to  him 
God's  chosen  race  under  the  New  Dispensation, 
just  as  the  Jews  were  under  the  Old.  Thc 
histories  of  the  two  nations  arc  therefore  parallcl. 
In  the  first  part  of  the  text  we  are  repeatedly 
reminded  that  the  Cymry,  however  small  their 
numbers,  were  invincible  as  long  as  they  were 
united  and  believed  in  God.  The  moment 
dissension  appeared  and  they  neglectcd  true 
Christian  worship,  the  Lord  gave  them  over  to 
their  enemies  ;  but  even  then,  a  return  to  thc 
true  faith  was  foUowed  by  prosperity  and  thc 
routing  of  the  foe.  This,  I  believe,  is  the  con- 
ception  of  his  work,  and  abundant  evidence  may 
be  adduced  in  support.      Not  that  I  think  the 


Appreciatìon  of  the  Work.  xxxi 

author  wilfully  perverted  the  true  story,  but  no 
writer  can  approach  the  history  of  any  nation 
with  the  object  of  establishing  a  preconceived 
^heory  without  modifying  the  interpretation  of 
events  in  the  dircction  of  his  own  ideas.  In  his 
introduction  to  the  ist  edition  of  1716,  the 
author  says  :  ^'  Yma  y  cewch  weled,  tra  fu  ein 
Hynafiaid  yn  gwneuthur  yn  ôl  ewyllys  yr 
Arglwydd,  na  thycciai  ymgyrch  un  Gclyn  yn 
eu  herbyn."  And  further  on  he  says  to  the 
reader :  "  Dôs  yn  y  blaen,  gan  hynny,  fal 
Chriftion  uniown-gred,  Na  thwyller  dì  ag  eirìau 
ofer^'^  &c.  Again,  in  the  Latin  dedication  of  the 
2nd  edition,  we  find  a  passage  which  may  be 
thus  rendered  into  EngHsh  :  "  If  I  may  cxpress 
a  hope,  I  trust  these  annals  will  not  be  un- 
acceptable  or  entirely  useless  to  our  fellow- 
countrymen,  in  that  they  may  see  that  our 
Church  as  established  by  law  has  not  in  the  least 
departed  from  Holy  Scriptures  or  from  the 
primitive  Catholic  Church,  so  that  the  Anglican 
— to  use  a  term  of  Bishop  Beveridge — may  justly 
be  named  the  Primitive  Church  restored  in  these 
latter  times." 

Quotations  might  be  made  from  almost  every 
page  of  the  text  enforcing  this  conception  of  the 
author's  worlc,  but  the  above,  I  belie^e,  arc 
sufficiently  explicit  without  burdening  this 
chapter  without  muItipHcation  of  instances, 

The  writer  was  not  anxious  to  contribute  to 
the  passing  polemical  literature  of  the  day.  He 
sought  rather  to  help  on  the  Kingdom  of  God 
upon  earth,  and  to  give  his  view  a  sure  basis  in 
historical  fact.  What  a  powerful  hold  the  book 
had  upon  the  nation  is  witnessed  to  all  time  by 
the  remarlcable  popularity  of  the  work  from  his 
own  down  to  the  present  day. 


GRAMMAR  AND  STYLE. 

Ihave  mentioned  above  his  felicitous  usc  of 
similes  and  scriptural  quotations.  In  thc 
Notes  will  be  found  much  on  the  orthography 
and  syntax  of  the  text. 

He  shewed  a  great  partiality  for  certain  verbal 
forms  that  are  now  either  dialectal  or  of  but  rare 
occurrence  in  Hterary  Welsh.  The  ^rd  sg. 
aorist  in  -s  as  ^  gafas  '  (p.  42,  1.  16),  '  gofodes  ' 
(P  69,  1.  30),  ^rithwys '  (p.  161,  1.  Ii);  the 
stiU  more  frequent  ^rd  plu.  aorist  in  -ont  as 
^  aethont/  '  wnaethont,'  '  wclfont,'  ^  tiriafont/ 
ahnost  on  every  page  ;  and  again  such  forms  as 
'  dy wad/  ^rd  sg.  aorist  from  pres.  '  dy wedaf.' 

His  inconsistent  orthography  is  quite  inexcus- 
able,  for  the  same  word  will  often  be  spelt  in  two 
difFerent  ways  on  the  same  page,  and  occasionally 
in  consecutive  sentences  :  the  *  chwithau '  of 
p.  55,  1.  65  becomes  'chwitheu'  five  Hnes  below; 
the  more  usual  '  byddai '  is  not  unfrequently 
^  byddei/  as  on  pp.  62,  63  ;  the  ^  llofcwyd '  of 
p.  50,  1.  6,  is  '  lofgwyd '  only  three  lines  below ; 
'  ieuangc '  is  also  '  ievangc  '  and  ^  iefangc  '  in 
the  textj  and  the  treatment  of  the  mutation  of 
^  jn '  with  a  noun  beginning  in  c-  is  very 
uncertain  ;  thus  we  have  'YngHymru'  (p.  112), 
'Yng  Hymru'  (p.  51,  1.  27),  and  '  Yng 
Nghymru'  (p.  157,  1.  7),  from  'yn'  and 
'  Cymru.'  His  inconsistency  at  times  malces  it 
diíficult  or  impossible  to  say  whether  a  particular 
form  is  intentional  or  a  printer's  error,  as 
'Bruthwyr'  and  ^Brithwyr'  (v.  pp.  73,  &c.)5 
and  'cug'  for  'cig'  (p.  159,  1.  18). 

The  writer  has  a  rather  fine  ear  for  rhythm. 
Certain  words  lilce  the  Definite  Article,  the  Posses- 
sive   Adjective,    and    Personal    Pronouns   have 


Grammar  and  Style.  xxxiii 

special  forms,  which  are  used  under  certain 
conditions  when  the  preceding  word  ends  in  a 
Yowel.  The  author  has  recognised,  as  clearly 
at  any  rate  as  most  of  our  Welsh  writers,  what 
these  conditions  are.  The  word  that  has  a  post- 
Yocalic  form  must  be  of  the  same  phrase-unit  as 
the  preceding  word,  that  is,  there  must  be  such 
a  close  syntactical  connection  between  the  two 
words  that  they  are  read  together  without  a 
perceptible  pause.     Hence  he  writes  : 

"Y  mae'r  yuddewon  er  yftalm  yn  achwyn" 
(p.  3),  for  ''r  Juddewon'  is  the  subject  of  ^mae,' 
and  therefore  forms  with  it  a  single  phrase, 
hence  ^r'  and  not  'yr.' 

On  the  other  hand,  he  writes  :  "  Wele  ni  yn 
weifion  "  (p.  4),  and  "  Mewn  llong  a  alwn  ni  yr 
arch "  (p.  5)5  for  new  phrases  begin  with  'yn* 
and  ^yr'  respectively. 

But  however  close  the  syntactical  relation  the 
longer  the  preceding  word  the  greater  the  ten- 
dency  to  use  the  normal  and  not  the  post-vocaIic 
form.  We  have  an  illustration  of  both  in  "  Fel 
na  ddeallai'r  naill  beth  a  ddywedai  y  Ilall  "(p.  6). 
Not  that  Theophilus  Evans  is  invariably  guided 
by  these  principles  ;  and  the  young  reader  might 
very  profitably  try  and  find  instances  when  he 
departs  from  them,  and  see  how  the  rhythm  of 
these  would  be  improved  by  the  use  of  post- 
vocaIic  forms. 

His  thoroughly  idiomatic  use  of  the  verb-noun 
and  of  the  absolute  construction  deserves  more 
than  passing  reference.  When  the  time  referred 
to  has  been  made  clear  by  a  finite  verb  in  the 
early  part  of  a  sentence,  the  tense  need  not  be 
repeated,  verb-nouns  being  often  used  instead. 
"Daeth  Sais  .  .  •  a  deifyfu  ar  Dafydd,"  &c. 
(p.  22,  II.  29-30)  ;  and  a  few  lines  later  we  have 


xxxiv  Grammar  and  Style. 

"  Aeth  y  Gwr  adref  yn  llawn  digofaint,  a  gofod 
ei  fynwyr  ar  waith."  Again,  p.  57,  11.  30-1  : 
"  Ond  yno  eu  Llid  a  frydia  o  newydd,  a  myned 
i  ymdoppi  yn  fFyrnicach  nag  o'r  blaen." 

Equally  strilcing  is  his  use  of  the  absolute 
construction  : 

"  Nid  oedd  Rhai  (ac  yn  cymmeryd  arnynt  yn 
wyr  dyfcedig  hefyd)  ym  myfc  y  Groegiaid  a'r 
Rhufeiniaidunú^^yn  gallach  yn  eu  traws-amcan 
anniben  ynghylch  Trigolion  cyntafjr  Ynys  hon" 
(p.  5,  11.  4-8). 

^'  Ac  efe  yn  rhydio  Afon  yn  ei  gerbyd,  efe 
a  Syrthiodd  i  Gynllwyn  Anarawd  Gethin " 
(p.  69.  11.  13.15). 

"  Ar  ôl  dringo  i  Long  (a  hwy  yn  awr  ar  y 
Cefn-for  tua  chanol  y  fFordd)  y  dywedir  i  Satan 
gyfodi  Tymheftl  aruthrol  o  wynt  gwrthwyneb 
i'w  taith  "  (p.  227,  11.  26-9). 

The  text,  too,  is  everywhere  marlced  by  a 
certain  felicity  of  word  and  phrase,  and  aptness 
of  proverbial  quotations.  What  irony  there  is 
in  the  term  ^  Corgi  taeog^  and  what  picture  of 
helpless  folly  we  have  in  the  one  word  'golwyn/ 
both  on  p.  63  !  Or  take  ^  elin  ac  arddwrn^  on 
p.  74.  "  Ac  o'r  Cyfathrach  hwnnw  y  tyfodd  y 
fath  gyfeillgarwch  rhwng  y  Brithwyr  a'r 
Gwyddelod  fel  y  buont  yn  waftadol  megis  elin  ac 
arddwrn  fyth  wedi'n." 

Equally  apt  is  his  use  of  proverbial  sayings  as  :      (^ 
"  Cas  yw'r  gwirionedd  Ue  ni  charer  "   (p.  53), 
"  Ym  mhob  gwlad  y  megir  glew  "  (p.  59)5' 
"  Hawdd  gan  foneddig  fin-gamu  "  (p.  95), 
"  Glew  a  fydd  llew  hyd  yn  llwyd  "  (p.  loi), 

and  many  others  that  occur  in  the  text. 

His  realism,  though  sometimes  gruesome  and 
even  revolting,  as  his  description  of  the  battle  of 


^ 


Grammar  and  Style,  xxxv 

Caer  Baddon  on  p.  112,  is  very  strilcing,  and 
is  the  natural  outcome  of  the  features  already 
mentioned. 

I  have  sought  to  enumerate  the  leading 
characteristics  of  this  great  worlc.  The  boolc 
is  not  without  its  blemishes  ;  in  this  or  that  par- 
ticular,  more  especially  perhaps  in  the  structure 
of  the  sentence,  we  find  superior  craftsmen  like 
Elis  Wyn  and  others,  but  in  his  felicity  of 
word,  phrase  and  quotation  he  seems  to  ranlc 
with  the  best,  while  in  his  wonderful  similes  and 
his  skill  in  telling  his  story  well  he  seems  to  me 
the  consummate  artist  whom  generations  of  his 
fellow-countrymen  have  proclaimed  to  be  without 
a  peer  among  Welsh  writers. 


PREYIOUS  EDITIONS  OF  "  DRYCH 
Y  PRIF  OESOEDD." 


I7I6 

Shrewsbury 

Rodericlc  (ist  edition) 

1740 

)5 

Thos.  Durston(2nd  edition) 

1794 

Oswestry 

Edwards 

1795 

5> 

>5 

1799 

» 

5> 

1803 

Merthyr 

WiUiams 

I8I6 

Carmarthen 

Evans 

1822 

Trefriw 

Jones 

1828 

Merthyr 

Price 

1833 

» 

Morgan 

1840 

5> 

(printer  unknown) 

I85I 

Carmarthen 

Spurrell 

1854 

5) 

3) 

1863 

5> 

3> 

1865 

Llanidloes 

Pryse 

1883 

Carnarvon 

Humphreys 

1884 

Carmarthen 

Spurrell 

1898 

Carnarvon 

National  Press  Co. 

(ist  four  chapters  only) 
1 899     Carmarthen   Spurrell 

(In  1 834,  a  translation  appeared  in  Edensburgh, 
America,  by  the  Rev.  George  Roberts,  under 
the  title  of  "  A  View  of  the  Primitive  Ages." 
This  translation  was  reprinted  and  published 
by  John  Pryse  at  Llanidloes  about  1865). 


INTRODUCTION  TO  THE  FIRST 
EDITION  (1716). 


AT    Y 

DARLLENYDD. 

PA  fodd  bynnag  y  bernir  ynghylch 
hyn  o  waith,  ê  fu  'n  orchwyl  lla- 
furus  i  mi  ei  gyfanfoddi.  Canys 
nid  cyfieuthiad  ydyw  hwn,  lle  nid 
yw  raid  i  fyfyrio  dim,  ond  peri  'r 
Awdur  fiarad  Jaith  arall ,  ond  Pi- 
gion  a  gafglwyd  o'r  Awdwyr  gorau  hên  a  di- 
weddar  a  Sgrifennafant  ajr  y  Teftun  y  mae'r 
Llyfryn  hwn  yn  traethu.  Ac  yr  wyf  yn  tybied 
nad  yw  y  fath  waith  a  hwn  yn  anfuddiol :  Canys 
wrth  ddarllain  yn  y  Rhan  gyntaf^  chwi  a  gewch 
weled  modd  y  bu  hi,  gyda  'n  Hynafiaid  o  amfer 
bwygilydd,  a'r  Rhyfeloedd  y  fu  rhyngddynt  ag 
amryw  Genhedloedd  :  Yma  y  cewch  weled 
Bortreiad  amlwg  o  Ffrwythau  Pechodja'r  gwahan- 
rhedol  Afîaith  rhwng  Buchedd  dda,  a  dihirwch 
^uchtàA^  Rhwng yr  hwna  wafanaethò^rArglwydd^ 
arhwn  ni  s gwafanaetho ef  Yma y  cewch  weled^tra 
fu  ein  Hynafiaid  yn  gwneuthur  yn  ôl  cwyllys  yr 
Arglwydd,  na  thycciai  ymgyrch  un  Gelyn  yn  eu 
herbyn  :  Ond  pan  aethant  i  rodio  yn  ôl  cyngho- 
rion,  a  childynnrwydd  eu  calon  ddrygionus,  Y 
Dieithr  ag  oedd  yn  eu  myfc  a  ddringodd  arnynt  yn 
uchel  uchel^  a  hwythau  a  ddefgynnafant  yn  iffel 
iffeL     Deut.  xxviiÌ5  43. 

Yn  yr  ail  Ran  chwi  a  gewch  nid  yn  unighanes 
am  Bregethiad  yr  Efengyl  ym  Mhrydain^  a  pha 
ddamwain  bynnag  a  ddigwyddodd  mywn  perthy- 


xxxviii        Introduction  to  First  Edltion, 

nas  i  Grefydd,  ond  Difgyblaeth  ac  Athrawiaeth  y 
Brif  Eglwys  hefyd^  fal  y  gwyppid  pa  fodd  yr  oe- 
ddid  yn  trîn  pethau  Sanäaidd  yn  yr  Amfer  gwyn- 
fydedig  hwniiw,  pan  oedd  Crefydd  yn  ei  Phurdeb^ 
yn  ddigymmyfg  a  dim  Traddodiadau  ofer-goelus, 
Ac  y  mae  'n  ddiogel  gennyf,  fod  y  fath  orchwyl  a 
hwn  yn.  waith  buddiol  i  bwy  bynnag  a'i  hyílyrio 
'n  bwyllog,  yn.  ôl  Cynghor  yr  Yfpryd  Glân,  Fal 
hyn  y  dywed  yr  Arglwydd^  fefwch  ary  ffyrdd^  ac 
edr^chwìh^  a  gofynnwch  am  yr  hên  Iwybrau^  lle 
mae  ffordd  dda^  a  rhodiwch  ynddi  ;  a  chwi  a 
gewch  Orph'9?yfdra  i\h  Eneidiau.  Jer.  vi,  l6. 
Ond  os  dywed  rhai  (megis  y  fawl  y  mae  'r  Àrgl- 
wydd  yn  achwyn  arnynt  yno)  Ni  rodiwn  niynddiy 
Bydded  y  Perygl  arnynt  eu  hunain. 

O  bydd  dim  peth  a  fynegir  yma  yn  anfodloni  rhai, 
acynanghymmodolagogwyddiadeuBarnjgofodent 
yBai  arnynt  eu  hunain,nid  arnaf  i.Canys  ni  amcenais 
i  y  Traethawd  hwn  i  fodloni  Archwaeth  pob  math 
o  ddynioa,  trwy  wyrdroi  gwaith  y  Tadau  i  faen- 
tumio  opiniynau  neiUtuol,  neu  ber-arogli  Hereíl 
trwy  ddywedyd  Tangneddyf  lle  nad  oedd  dim, 
ond  fy  ngwir  amcan  i,  oedd  dywedyd  y  gwiri- 
onedd  yn  ddi-ragrithiol,  deued  a  ddelai  o  hynny. 
Ac  yr  wyf  yn  tyftio  (fal  y  mae  i  mi  roddi  Cyfrif  o 
hynny)  na  wyrdroais  i  un  Dyftiolaeth  a  grybwy- 
llir  yma,  trwy  beri  'r  Awdur  i  fiarad  yn  amgen 
nag  oedd  efe  yn  feddwl.  Myfi  a  wyddwn  mae  un 
o'r  chwech  peth  fydd  gâs  gan  yr  Arglwydd,  oedd 
Ty/ì  celwyddog  yn  dywedyd  Celwydd ;  Dihar.  vî, 
19.  Ac  na  fyddai  gwaith  twyllodrus,  ond  fom- 
medigaeth  aflefiol,  a  darfodedig;  ond  y  byddai 'r 
Gwirionedd  wneuthur  dajoni,  i  adeiladu,  ac  i 
barhau  byth ;  Canys  Gwefus  gwirtonedd  a  faif 
byth  ;  ond  Tafod  celwyddog  ni  faif  funyd  awr. 
Dihar.  xii,  19, 

A     3  Ond 


Introductîon  to  First  Edition.  xxxix 

^  [      ] 

Ond  er  hynny,  ê  fydd  rhai  a'r  antur  yn  petru- 
faw  roddi  coel  i'r  cwbl  a  adroddir  yma,  rhac  na 
welais  i  yr  holl  Awdwyr  a  grybwyllir  yn  y  Llyfr 
hwn,  ond  eu  cymmeryd  a  'r  Oneftrwydd  hwn  ac 
arall  fydd  yn  crybwyll  dim    o  honynt.      Yr  wyf 
yn  atteb,  pan  ymofodais  gyntaf  ynghylch  y  Gwaith 
hwn,dyna'r  ftbrdd  yn  wir  a  gymmerais:  Pan  welwn 
Enw  un  o  Dadau  'r  Eglwys,  tybiais  fod  hynny  yn 
ddigonol,  ac  nad   oedd  ond  gwaith  afreidiol  i  rai 
ymofyn  am  ychwaneg  o  Eglurder.     Ond   wedi  i 
mi  gael  golwg  a  'r  Waith    y   Tadau  eu  hun,  O 
brawf  grefynol  o  Anoneftrwydd  Athrawon  angh- 
all  :     O   fal  yr  oeddid  yn  dirdynnu  ac  yn  dad- 
gymmalu  meddwl  ac  yftyr  y  Tadau  !     O  Lofru- 
ddiaeth  gwaeth   nag   eiddo  'r   Paganiaid  eu  hun, 
Canys  ni  ddarfu  iddynt  hwy  ond  Iladd  eu  Cyrph, 
ond  yr  ydys  yr  awr-hon  yn  darnio  Ilafur  eu  Henei- 
diau,  fef  y  Ilyfrau  godidog  a  adawfant  ar  eu  hôl  ! 
Ac  yno  mi  a  fwriedais  a  gwrolfryd  di-yfcog  na 
fyddai  i  mi  fyned  dim  ym  mhellach  y  fFordd  hon- 
no.     Tr  Arglwydd  fydd  noddfa  i  V   Gorthrymme^ 
dig ;     noddfa   yn    amfer    trallod,      Llawenychaf  a 
gorfoleddaf  ynot^  canaf  i^th  enw  di  y    Goruchaf 
Oblegid  ti  a  oleuaìjì  fy  nghanwylL   Tr  Arglwyddýy 
Nuw a lewyrchoddfynhywyllwch  Pf.  i^,  9, 2.xviii,28. 
Ac  am  hynny  yr  wyf  yn  tyftio  i  mi  weled  gan 
mwyaf  yr  holl  Awdwyr  a  grybwyllir  yma,  er  nad 
wyf  i  berchennog  arnynt.  Cefais  rydd-did  i  fyned 
pan  y  mynnwn  i'r  Llyfr-gell  fawr  odidog   fy  'n 
perthyn  i  Yfgol-rydd   Tref  y   Mwythig^  Ile  mae 
'r  holl  Gôf-Iyfrau  argraphedig  ac   fy'n   crybwyll 
am  helynt  y  Brutaniaid^  ynghyd  a  Gwaith  y  Ta- 
dau  yn  gyfan-gwbl..    Ac  od   oes   yma  a'r  antur 
ambell    Awdur    nid    ellais    ei    weled,    myfi    a'i 
cymmerais  megis  ac  y  mae  Gwyr  oneft,  dyfgedig 

yn 


xl  Introduction  to  First  Edition. 

[     ] 

yn  dwyn  ei  dyftiolaeth.  Bellach  o  Ddarllenydd, 
dôs  rhagot  yn  ofn  Duw,  Gweithia  allan  dy  Jechyd- 
wriaeth  drwy  ofn  a  dychryn,  ymdrecha  hardd-deg 
ymdrech  y  ffŷdd,  etto  gwybydd  Na  choronir  neb 
ond  y  fawl  a  ymdrech  yn  gyfreithlawn,  2  Tim. 
ii,  5.  Dôs  yn  y  blaen,gan  hynny,  fal  Chriftion  uni- 
own-gred.  Na  thwyller  dì  ag  eiriau  ofer.  Eph. 
V.  6.  Na  fydd  gyfrannog  A\  anyfcedig  a\  an^ 
wajìad  fydd  yn  gwyrdroi  yr  Tfgrythurau,  2  Pet. 
iii.  16.  Ond  megis  Gwr  deallus  a  rodia  '«  uniawn^ 
Dih.  XV,  2 1 .  Na  wna  ddim  yn  erbyn  y  Gwirioneddy 
Ondtros  y  Gwirionedd  2,  Cor.  ^iii,  8.  Yr  hyn  a'r 
i  ti  ei  wneuthur,  y w  gwir  ddymuniad 


Dy  Wafanaethwr  Gojlyngeiddiaf 
Medir  12 

1716.  Theophilus  Evans, 


BARN 


DRYCH 

Y 

PRIF  OESOEDD 

Yn  ddwy  Ran. 

Rhan  I.  Sy'n  traethu  am  hen  Ach  y  Cym- 
ru^  o  ba  le  y  daethant  allan :  Y  Rhyfeloedd 
a  fu  rhyngddynt  a'r  Rhufeiniaîd^  y  Brith- 
wyr^  ac  a'r  Saefon.  Eu  Moefau  gynt,  cyn 
troi  yn  Griftianogion. 

Rhan,  IL  Sy'n  traethu  am  Bregethiad  a 
Chynnydd  yr  Efengyl  ym  Mrydain  :  Ath- 
rawiaeth  y  Brif  Eglwys.  Moefau  'r  Prif 
Griftnogion^ 


Gan     Theophilus     Evans^    Vicar     Llangamarch 
yngwlad    Fuelltj    a    Dewi    ym    Mrycheiniog 


Yftyriais  y    Dyddiau   gynt^    Blynyddoedd  yr    hen 
Oefoedd,         Pfal.  LXXVIL  5. 


Yr  Ail  Argraphiad    yn    llawnach    o    lawer    na'r 
cyntaf. 


Argraphwyd    yn     y    Mwythig    tros    yr    Awdur 
ar  ac  werth  yno  gan  Tho,  Durjìon. 


REYERENDO 

Admodum   in   Chrifto, 

Patri,  ac  Domino, 

Domino 

Nicolao  Claget  D.D. 

Epifcopo  Menevenfi. 

S. 

QUUM  pro  meâ  yirili,  Prasful  admod- 
um  Yenerande,  nec  minimo  quidem 
Labore  conatus  effem,  quo  facilius  Rudi- 
menta  Fidei  Chriftianae  imbiberent  noftri 
Monticolae  Britanni  ;  vix  me  exiftimem  a 
Re  propofitâ  longe  effe  digreffurum,  fi 
Magnce  Britannia  Notitia  eis  innotefceret 
Linguâ  vernaculà. 

Satis  mihi  exploratum  habeo,  quam  fpif- 
fum  opus  ac  difficile  fit  a  Retro  Saeculis  Res 
'^a  A  2  geftas 


geílas  in  Lucem  proferre,  quum  Yeterum 
Scripta,  tantam  Stragem  palTa  Sint,  quantum 
noftra  (  ut  Gildas  olim  conqueftus,  notavit  ) 
adeo  ut  veritas  Involucro  quodam  obtegi 
yideatur  :  Veruntamen  cum  talis  Notitia 
Fruâus  adfert  uberrimos,  lubentíore  animi 
confilio  me  in  hanc  Provinciam  contuli ;  & 
quale  quale  fit  ex  pîerifque  (quot  Superfint 
Autoribus,  Excufis  etiam  &  MSS,  hoc  opuf- 
culum  excerpfi  ;  quo  Plebs  noftra  rudis,  ad 
Res  a  fuis  Majoribus  geftas,  non  omnino 
foret  Barbara  ;  fed  ut  avitos  mores,  & 
Prim2evi  Saeculi  Religionem  puram  &  adhuc 
incontaminatam,  in  hoc  Commentafiolo  vel- 
uti  in  Specillo  ^uodam,  animad^ertat,  vide- 
atque. 

Hic  igitur  Libellus,  Antiftes  digniffime 
(  nunc  caftigatior  &  jam  tandem  Trutinam 
Severiorem  apud  me  paflus  )  qui  fub  Clientelâ 
yeftrâ  Lucem  denuo  ambit,  Res  Brltannicas 
compleélitur.  Pars  Prior  de  Britannorum 
Origine  narrat  j  &  Belli  vario  exitu  gefti 
cum  Romanis^  Pióìis  &  Saxonìbus^  Specimen 
exhibet  ;  nec  non  &  Morum  &  Idololatriae 
Majorum,  antequam  EvangeHi  Lumen  iis 
illuxiflet  :  Pofterior^  de  Praedicatione  & 
Evangelii  Curfu  ufque  ad  nonum  a  Chrifto 
incarnato  Saeculum  ;  quo  tempore  Majores 
noftri  a  prifcâ  Fide  decedentes,  Labe  Ro- 
manâ  confpurcati  fint. 


\a  Si 


Si  fas  íit  mihi  augurari,  Spero  equidem 
hofce  Annales  Cambris  noílris  nec  ingratos 
forc  nec  prorfus  inutiles  ;  dum  videant  Ecle- 
fiam  noftram  Lege  fancitam,  ut  non  a  S.  S. 
Scriptura,  ita  ne  minimum  quidem.  a  prifcâ 
illà  Eclefiá  Catholicá,  receffifle  ;  adeo  ut 
AngHcana  ( ut  cum  Cl.  Bevrigio  dicam)  mer- 
ito  Primitiva  nuncupetur  Eclefia,  ultimis 
hifce  Temporibus,  rediviva. 

DuM  tu,  Doftiffime  Praeful,  in  graviffi- 
mis  &  Religionis  et  Reipublicae  negotiis 
fummâ  non  fine  Laude  verfaris  ;  dum  om- 
nigená  Eruditione,  &  Apoftolicâ  Morum 
Sanólitate  ornatus,  Eclefiae  Menevenfis,  De- 
cus  es  et  Praefidium  ;  liceat  mihi  Monti- 
coHs  Cambriae  Capita  Religionis  explicare  ; 
liceat  hanc  Hiftoriolam  te^ere,  &  non  om- 
nino  ofcitanter  otio  torpefcere.  Deus  O.  M. 
te  fervet  diu  incolumem  ;  &  e  MiHtanti,  in 
qua  tanta  Dignitate  &  Animi  candore  prae- 
fides,  ad  Triumphantem,  cui  tantopere  anhel- 
as,  ferius  eveharis.     Quod  revera  precatur. 

Yeftrse  D. 

Obfervantiffimus 
TheOo  Evans. 


Sa  A     3  Aí 


At  y  Darllenydd 


Y^  MAE  ynawr  o  gylch  peda'tr  Blynedd  ar  hug- 
ain^  er  pan  hrintiwyd  y  Llyfr  hwn  y  waith 
gyntaf  pryd  nad  oeddwn  ond  cryn  iefangc  ;  ac  er 
darllen  o  honof  ie  y  pryd  hwnnw  (yn  lled  anyftyriol 
ar  frys)  y  Rhan  fwyaf  o  Hanefton  printiedig  yng- 
hylch  hen  Fatterion  Brydain  mewn  Llys  a  Llann, 
etto  wedin  (ar  ol  cael  Odfa  a  Chyfle  i  chwilio  o  am- 
gylch)  y  cefais  i  y  Rhan  fwyaf  o  Tfpyfrwydd  mewn 
hen  Groniclau  Cymraeg  o  waith  Llaw.  Ac  felly  y 
Drefn  a  gymmerais  yr  ail  drò  hwnyn  adgyweirio  ac 
yn  Lllyfnhaur  Gwaiih^  oedd  (i)  Darllen  yr  holl 
hen  Hanefion  Lladin  a  Sgrifennodd  y  Gwyr  y  tu 
draw  /'r  Môr  o  gylch  Brydain  yn  yr  hen  amferoedd, 
{2)1  ddarllen  hefyd  Gronic/au^htnS^eíon.  3.  Ddar- 
llen  Gwaith  rhagorol  y  Saefon  dyfcedig  diweddar. 
Ac  yno^  4,  eu  cymharu  a^i  cyftadlu  oll^  un  ac  arall^ 
a  hen  Hanefion  y  Brutaniaid. 

Am  yr  hen  Hanefeon  Lladin,  neu  Hanefeon  Gwyr 
Rhufain  (er  mai  Dynion  dyfcedig^  medrus  a  deall- 
gar  oeddentj  etto)  prin  y  gellir  eu  coelio  ar  boh  Achof- 
îonj  a  hynny  am  y  ddau  Refwm  a  ganlyn,  (1)  Am 
maì  Gwyr  0  Rufain  na  fuont  erioed  yn  y  Deyrnas 
hon^  ond  ar  Chwedl  eu  Pen-capteniaid^  yw  y  Rhan 
fwyaf  0  wyr  tu  draw  / V  Môr^  fy  yn  Sgrifennu  yr 
Hanefeon.  (2)  Am  eu  hod  yn  rhy  dueddol  t  Seinio 
allan  eu  Clod  eu  hunain^  megis  y  tyftia  Hanes  Ju- 
lius  Caefar,  yr  hwn  a  orfu  arno  droi  ei  Gefn  a  di- 
angc^  er  dywedyd  0  hono  hethau  mawr  yn  ei  Lyfr, 
Dyna  yn  wir  yw  anian  ac  hefyd  anfFawd /íí?^'  Cenedl^ 
fef  dywedyd  yn  wych  am  eu  Gwroldeh  ai  medr  ei 
hun^  a  dywedyd  yn  grâs  ac  yn  chwerw  ac  yn  ddì- 
yftyr  am  eu  Gwrthwynehwyr, — Am  hen  Groniclaur 
Saefon,  nid  oes  yn  ddilys  ond  ychydig  0  Goel  ei  roddi 
6a  iddynt^ 


iddynty  a  hynny  am  y  Rhcfwtn  eglur  yma^  Am  eu 
bod  yn  anllythyrennog  yn  yr  amfer  y  hur  Tmladd- 
au  creulonaf  rhwng  yr  hen  Frutaniaid  a  hwy ;  Ac 
am  hynny  os  dìgwydd  i  neb  feio  nad  yw^r  Hanes  a 
roddir  yma  am  y  Rhyfelrhwng  y  ddwy  Geìiedl ddim 
yn  gwbl gyttun  <7'r  Croniclau  Seifnig,  gwybydded 
y  cyfryiu  un^  nad  ocdd  bojfibl  ir  hen  Saefon  8gri- 
fennu  Hanes  yr  Ymladdau  cyntaf  dros  gant  a  han- 
ner  o  Flynyddoedd ;  am  na  fedrent  air  ar  lyfr^  na 
darllen  na  Sgrifennu  :  Ac  felly  nid  all  fodyr  Hanes 
a  roddant  hwy  ond  o  ben  i  ben,  a  chwedl  gwlad,— 
Am  waith  rhagorol  y  Saefon  dyjcedig - diweddar^  y 
maent  hwy  yn  wir  yn  chwiUo  pethau  allan  yn  ddi- 
dueddol  ac  yn  deg  dros  ben^  megis  Mr,  Leland, 
Arch-efgob  Uíher,  Sr,  Henri  Spelman,  Efgob  Still- 
ingfleet  Ẅ.  Ond  nid  allent  hwy  ddim  farnu  am 
Sgrifennadau  Cymraeg, — Tnawr  am  y  Brutaniaid, 
yr  oeddent  hwy  yn  ddilys  ddigon  yn  medru  darllen  a 
Sgrifennu  [ni  a  wyddom]  yn  hir  cyn  amfer  Crêd, 
os  nid  er  amfer  Brutus  y  Groegwr  o  Gaer  droea  ; 
A  phe  bai  eu  Sgrifennadau  heb  fyned  lawer  ar  goll^ 
diammeu  y  gallai  Cymro  hyddyfc  gael  amryw  ac 
amryw  o  hen  Hanefion  nad  yw  boffibl  iw  cael  nac 
yn  y  Lladin  nac  yn  y  Saefonaeg  ;  Ond  y  mae  hagad 
etto  iw  gweled  o  Sgrifenadaur  hen  Frutaniaid ;  a 
fy  ngwaith  i  oedd  eu  cymharu  a'^u  cyftadlu  h^ìy  a  hen 
Hanefion  y  Rhyfeiniaid  ar  Saefon  ;  ac  hyd  byth  oedd 
yn  fy  ngallu^  i  higo  allan  y  Gwirionedd  dilwgr,  T 
mae  yma  lawer  o  hethau  a  adroddir  yn  y  Llyfr  hwn^ 
na  huont  erioed  hrintiedig  o\  hlaen  mewn  un 
jaith  pa  un  bynnag,  T  Pigion  hyn  [megis  tryforau 
cuddiedig'^  a  ddichlynwyd  gyda  chryn  Lafur  a  phoen 
allan  o  hen  Sgrifennadau  wedi  llwydo  gan  Oedran. 
Ac  os  dim^  hwy  ynt  Harddwch  y  Gwaith, 

Lle  maè'r  Hanes  yn  y  Bennod  gyntaf  oll^  i  Fadoc 
ap  Owen  Gwynedd  a^i  wyr  ymgyfathrachu  a  my~ 
ned  yn  un  Bobl  ò'r  diwedd  ag  hen  Drigolion  America 
7^  A  4  ynawr 


ynawr  er  ys  chwaneg  na  phum  cant  o  Flynyddo  edda 

aethant  heibio ;  ond  y  maè'n  dehygol^  eu  hod  yn  ym- 

gadw  yn  Bohl  wahan^  ac  yn  cadw  eu  hiaith   hyd  y 

dydd  heddyw.   Canys  y  maer parchedig  Mr.  Morgan 

Jones  \^Gwr  Eglwyjig  a  aned  gerllaw  Tredeger 

yn  Sîr  Fynwy]  yn  dywedyd  iddo  yn  y    Flwyddyn 

1 660  dramwy  drwyr  Anialwch  nes  dyfod  o^r  diwedd 

i  wlad  gyfanneddol :  Tno  efe  a  ddaliwyd  yn   Garch- 

aror^  am  fòd  y  Trigolion  yn  drwg-dyhied  mai  Brad- 

wr  a  Spiwr  oedd  efe  a  ddaethai  i  edrych  noethder 

y  wlad.      Tno  ar  eu  gwaith  yn  myned  iw  ddiheny- 

ddu  effe  ddigwyddodd  iddo  (ac  achos  da  pa  ham) 

drwm-orcheneidio    a    dywedyd  yn    Gymraeg,  "  O 

"  Dduw^  a  ddiengais  i  allan   0  gymmaint   a   chym- 

^'  maint  0  Beryglon  ar  For  ac  ar  dir^  ac  ynawr  gael 

^^fy  nharo  yn  fy   nhalcen   megis    Ci  F  "     Ar   hynny 

fe  ddaeth  y  Cad-pen   atto^  ac  a'i  cofeidiodd^  ac  a 

ddywedodd  wrtho  yn   Gymraeg^  na  chai  efe  ddim 

farw  ;  ac  a  fu  yn  wir  yn  gyjial  ai  air ;  canys  efe  a^r 

derhynniodd  ef  yn  garedig^  ac  a^ì  dug  ef  ganddo  ir 

rhan  honno  ò'r  wlad  a  elwir  DyfFryn  Pant-teg,  lle 

yr  oedd  ei  Gyd-wladwyr  yn  hyw,   Tno  y  hu  Mr,  Jones 

dros  hedwar  mis  cyfan  yn  fawr  ei  Barch  ai  Roefaw 

yn  eu  myfc  yn  fiarad  Cymraeg  a  hwy  heunydd^  ac  yn 

pregethu'r  Y.kngy\  dair gwaith  yn  yr  Wythnos  yny 

Jaith  Gymraeg,   megis  y  mae\    Hanes    [wedi    ei 

phrintio  yn  Saefonaeg']  yn  dangos^  ynghyd  ag  ychydig 

0  Eglurhad  a  chwanegais  i  atti.  * 

Lle  y  dywedir  yn  y  Llyfr  hwn  /V  Rhufeiniaidy^w-- 
thyccio  amryw  Eiriau  cymraeg  oddiar  y  Gwylliaid, 
megis  y  geiriau  Lladin  Terra,  aer,  mare,  amnis, 
mel,  mutus,  ^c,  Oddiwrth  y  geiriau  a  ganlyn  yn 
ein  Hiaith  ni^  Ter,  awyr,  môr,  afon,  mêl,  mud  ; 
fe  ddichyn  fod  rhai  yn  min-gammu  ac  yn  dywedyd^ 

nad 


%a      *  Centleman^s  Maga^ine^  March^  1 740. 


nad  yw  hyn  ond  chwtá\-gwnt\xú\\iv  heb  Awdurdod : 
Ond  gwyhyddcd  y  cyfryw  un^  fod  y  geiriau  hynny 
erioed  ac  hyd  hcddyw  yn  yaith  y  Gwyddelod,  lle 
ni  chyrrhaeddodd  oll  Arfau  y  Rhufeiniaid  ;  ac  am 
hynnyyn  amhoffibl  iddynt  hwy  eu  benthyccio  ganddynt; 
a  phri?!  y  trojfeddai  un  oddiwrth  y  Gwirionedd  pe 
dywedai^  fod  y  Geiriau  yma  yn  y  yaith  Gymraeg  cyn 
gofod  Sylfeini  Dinas  Rufain  eriocd,  % 

Nid  oes  neb  yn  gwadu^  oni  fenthycciodd  yr  hen 
Frutaniaid  amryw  eiriau  Lladin  tra fuy^)\\úçÀm- 
aid  yn  rheoli  yma^  ac  etto  heb  golli  yn  llwyr  yr  hen 
eiriau  priodol  ir  yaith,  Ac  yn  wir  yr  oeddid  yn 
cymmyfcu  y  ddwy  yaith  ynghyd  yn  rhy  arw  yn  yr 
hen  amfer  hwnnw^  megis  y  tyftia  y  Sgrifen-fedd  a 
gafwyd  yn  ddiweddar  yn  Eglwys  Bryn-biga  yng 
ngwlad  Fynwy,  yr  hon  a  ofodwyd  yno  gyntaf  ym 
mhell  cyn  Dyfodiad  y  Saefon  /'r  Deyrnas  hon, — T 
Sgrifen  yw  hon^  cymmyfc  o  Gymraeg  a  Lladin — 
Noli  cloddi  yr  Ellrhod  Caerlleon,  Advocad  Llawn- 
haedd  Llundain,  a  Barnwr  Bedd  Breint  apud  Ty'n 
ei  Aro,  Ty  Avale  ;  Selif  fynwybr  Sumae  fedum 
uík,  val  kylche  deg  kymmyde;  Doâior  kymmen, 
Ueua  Loer  in  i  llawn  oleuni. — A  hyn  yw^r  yftyr 
[yn  ol  Barn  y  dyfcedig']  yn  Lladin  llawn, — Noli 
effodere  Profefforem  Caerlegionenfem,  Advocatum 
dignillìmum  Londinenfem,  &  Judicem  facri  Pri- 
vilegii  apud  Fanum  Aaronis  &  Fanum  Avaloniae  ; 
Solomonem  Aftrologum  fummae  Civitatis  uí^,  ten- 
entis  circiter  decem  Comotos;  Doótorem  Eloquen- 
tem,  Lunam  lucidam  ni  plenilunio  lucentem. 

Nid  oes  gennyf  ddim  ì  ddywedyd  chwaneg  na  bod 
yma  amryw  ac  amryw  a  hethau  newydd  nad  oedd 
ddim  yn  yr  Argraphiad  cyntaf ;  yr  wyf  yn  tyhied 

fod 


^a       X  Camd,  in  Ordovic,  p.  659.     Llwyd  Annot. 


fod  y  yaith  ynawr  yn  rhwydd  ac  yn  ddeallgar  drwy 
Wynedd  a  I) cheu-dìr  •,  a  chwediei  thrwjíofoshardd- 
wch  yw  hynny)  ag  amryw  Gyffelybiaethau  cynne- 
fin,  ac  hawdd  eu  hyftyried,  Tr  wyf  yn  goheìthio  fod 
yr  Hanes  oll  mor  gywir  ac  mor  llawn  hefyd  ar  a  ellir 
ei  ddifgwyl  dros  yr  amfer  yr  wyf  i  yn  myned  drofto ; 
canys  er  nad  yw  maìntioU  y  Llyfr  ond  bychan^  etto  pe 
huafai  wedi  ei  hrintio  a  Llythyrennau  hreifton^  efua- 
fai  (o  leiaf)  o  ddau  cymmaint  ei  Faintioli  nag  yw 
ynawr.  Y  fath  ag  ydyw^  derhynniwch^  ef  attolwg^ 
megis  yr  Anrheg  oreu  a  chywiraf  o  Hanes  yr  hen 
Frutaniaid  a  feidr  yr  Awdwr  anheilwng. 


THEOPHILUS  EFANS. 


Dydd  Calan-Mai 
1740. 


lOa 


The  Names  of  the  Subícribers. 

THe  Right  Rev.  the  Ld.  Bp.  of  St,  Afaph. 
Rev.  Mr.  John  Andrew^,  Vicar  of  Carew. 
The  Right  Rev.  thc  Lord  Bp.  of  Bangor. 
Hon.  John  Barber  Efqr.  late  Ld,  Mayor  of  London. 
Rev.  Mr.  James  Broolc.  A.M.  Vicar  of  Llannarth. 
Rev.  Mr.  WiUiam  Bradíhaw  B.D.  Fellow  ofjefus 

College  Oxon. 
Mr.      John  Bradford. 
John  Bowen  of  Gyrrai  Efqr. 
Mr.  John  Bowen  of  Tredroir,  Gent. 
Mr.  David  Bevan  of  Tregunter  Gent. 
John  Bullocfc  of  Brecon  Efqr^ 
Madam  Boucher  of  Cwm-du, 
Capt.  Baldwin. 

C. 
Hond.  Mr.  Juftice  Carter 

Rev.  Mr.  Ed.  Cuthbert  A.M.  Canon  ofSt,  David's. 
Mr.  WiUiam  Cann  Gent. 
Mr.  Bartholomew  Coke  of  Brecon. 

D. 
The  Right  Reverend  the  Lord  Biíhop  ofSt,  Dayid's, 
Rev.  Mr.  Rich.  Davies.  B.D.  Canon  and  Arch- 

deacon  of  St,  David^s. 
Rev.  Mr.  William  Davies  L.L.B.  Vicar-of  Lam- 

petr  Tftrad-yw. 
Rev.  Mr.  Tho.  Davies  of  Tftrad  y  Fodog. 
P.ev.  Mr.  Pryce  Davies  A.B.  Vicar  of  Talgarth. 
Mr.  Edward  Davies  ofBrecon.  N.P. 
Mr.  Thomas  Davies  of  Landovery^  Mercer. 
Mr.  George  Devereaux  Attorney  at  Law. 

E. 
Thomas  Evans  of  Glanrowy  Efqr; 
Rev.  Mr.  James  Evans  A.M. 
Rev.  Mr.  Lewis  Evans  A.M.  Vicar  of  Caio. 
Owen  Evans  of  Pen-nant  Efqr; 
Rev.  Mr.  Evan  Euftace  A.M.  Vicar  of  Ahergavenny. 
iia  Rev. 


Rev.  Mr.  John  Edwards  Clerk, 

G. 

Rev.  Mr.  Wm.  Games  A.B.  Reäor  oj  Llanddetty  ; 

Madam  EIizabcth  Grecnly. 

Marmadulce  Gwyn  of  Gcirth  Efqr  ; 

Howell  Gwynn  ofthefame  Efqr  ; 

Mr.  Marmaduîce  Gwynn  yunior. 

Howell  Gwynn  of  Brecon  Efqr ; 

Rodericlc  Gwynn  of  Glan-hrân  Efqr  ; 

Rich.  Gwynn  of  'Taliaris  Esqr ; 

Rev.  Mr.  Luke  Gwynn  M.A.  Ficar  of  Landovery, 

Rev.    Mr.    Humphrey    Griffith    B.A.    Ficar    of 

Lingen.  Herefordjh, 
Rev.  Mr.  Gwilym  M.A.  Ficar  of  the  Hay. 

H. 
Right  Honourable  Lord  Henfol. 
The  Honourable  Thomas  Harley  Efqr;  Memher 

öf  Parliament  for  the  County  of  Hereford, 
Hon.  Sr.  Humphrey  Howarth  Kt.  Memher  ofPar- 

liament  for  the  County  of  Radnor, 
Rev.  Mr.  David  Havard  M.A.  Ficar  of  Ahergwily, 
Rev.  Mr.  Jofeph  Hoar  M.A.  Fellow  ofjesus  Col- 

lege  Oxon. 
Madam  Herbert  of  Kil-y-Behyll, 
Samuei  Hughes  of  Llwyn-y-hrain  Efqr, 
Rev.  Mr.  Huges  M.A.  Ficar  of  Caermarthen, 
Rev.  Mr.  Hill  M.A.  Chanter  of  St.  David's. 
John  Hughes  of  Brecon  Efqr; 
Rowland  Hughes  of  Brecon  Efqr. 
Mr,  Herbert  of  Court  Henry, 
Mr.  Waiter  HugiL 
Mr.  Long  lic?Ld-2Lppa.YÌtor  ofthe  Diocefe  ofSt.  David\ 

Hon.  John  JefFreys  Efqr;  Memher  of  Parliament 

for  the  County  of  Brecon. 
Nicholas  JeflFreys  Efqr; 
Roger  Jones  of  Buchland  Efqr; 
The  Woríhipful   Edward  Jones  L.L.D.  Chan- 

cellor  ofSt  David's.  Walter 

I2a 


Walter  Jeffreys  of  Brccon  Elqr  ; 

Walter  Jeffreys,  "Elqr  ;  F.R.S. 

Goodyear  St  John  Efqr  ; 

Rev.  Ed.  Jones  B.D.  Fellow  ofyefus  College  Oxon. 

Thomas  Jones  of  Treduftan  Efqr\ 

Rev.  Mr.  Thomas  James  M.A.  Reóîor  of  Llanvillo. 

Mr.  Lewis  Jones  of  Trebinfíon  Gent. 

Mr.  Thomas  James  of  Brecon  Attorney  at  Law. 

Rev.  Mr.  Wilh'am  James  M.A.  Ficar  of  Clirow. 

Rev.  Mr.  William  James  M.A.   Reóîor   of  Llan- 

hamwlch. 
Rev.  Mr.  Anthony  Jones  M.A.  of  Caftle  Piggyn 

Reóior  of  Llanegwad. 
Rev.  Mr.  Thomas  James  Reóîor  of  Cathedin. 
Rev.    Mr.    Thomas    Johnfon    M.A.    Reófor    of 

Merthyr  Tydvil. 
Mr.  Leoline  Jones  of  Cihach  yr  Heddwch  Gent, 
Mr.  Edward  Jones  of  Neuadd  Gent. 
Mr.  John  Jones  of  Bwlch-y-chwyrn.  Gent. 
Mr.  David  Jones  of  Nant-y-Carr  Gent. 
Rev.  Mr.  David  Jones  Curate  of  Llanllawddog. 
Mr.  Rees  Jenlcins  Agent  to  the  Right  Honourable 

Lord  Henfol. 
Rev.  Mr.  Jenkin  Jenlcins  ReSfor  of  Kiliau   Airon. 
Mr.  William  Jones  of  Penpont  Gent. 
Mr.  Richard  Jones  OffLcer  of  the  Excife. 

JL/. 
The  Right  Rev.  the  Ld.  Bp.  of  Landaf 
Right  Honourable  Lord  Lifburn. 
Hon.  Walter  Lloyd  Efqr  ;  Member  of  Parliament 

for  the  County  of  Cardigan. 
Hon.  Richard  Lloyd  Efqr;  Member  of  Parliament 

for  the  Town  of  Cardigan. 
^tw  .ISJlr  .^o\ìnl^?L\xg\ì?irn^.Y> .  ReSfor  of  Remenham. 
Thomas  Lloyd  of  Brecon  Efqr\ 
David  Lloyd  of  Llwyd-jach  Efqr ; 
Morgan  Lloyd  of  Llanfefin  Efqr\ 
Rev.  Mr.  David  Lloyd  M.A.  Vicar  of  Llandyvalle. 
130  Richard. 


Richard  Lloyd  of  Pen-y-hont  Efqr, 

James  Lewis  of  Gelli-dywyll  Efqr ; 

Mr.  Charles  Lewis  of  Brecon  Gent. 

Richard  Lewis  of  Court  y  Gollen  Efq ; 

Rev.  Mr.  Robert  Lewis  M.A.  Ficar  ofSt,  Harmon. 

Rev  Mr  Phillip  Lewis   ofjef  ColL  Oxon.   Reóìor 

of  Dijferth. 
Rev.  Mr.  Erafmus  Lewis  A.M.  Ficar  of  Lanpetr 

pont  Stephan. 
Mr.  Lewis  Lewis  of  Winfe. 
Mr.  Lindfield  of  the  George  in  Brecon. 
John  Lloyd  of  Peterwell  Efqr. 
Hon.  Sr.  Lucius  Lloyd  Bart. 

M. 
Hond  Thomas  Morgan  Efqr;  Memberof  Parlia- 

ment  for  the  County  of  Monmouth. 
Hond  Sr.  Edward  Manfell  Bart. 
Edward  Morgan  of  Brecon  Efqr  ; 
David  Morgan  Efqr; 
Rev.  Mr.  David  Morgan  A.M.  Fellow  ofjef  Coll 

Oxon. 
Mr.  James  Le   Merchant   A.M.   Fellow  of  Jef 

Coll.  Ox. 
Dr.  Morgan  of  Cruc-HoweU. 
Mr.  Thomas  Mitchel  of  the  Battel  Gent. 
Rev.  Mr.  Leyfon  Morgan  Clerk. 

o. 

Hon.  Adam  Ottley  Efqr.  Regifter  of  the  Diocefe  of 

St.  David*s. 
Rev.  Mr.  Humphrey  Owen  B.D.  Fellow  of  Jef 

Coll.  Oxon. 
Mr.  William  Ouíly  of  Brecon  Gent. 
Morgan  Owen  of  Glas-allt  Efqr. 

P. 
Rev.  Thomas  Pardo  D.D.  Principal  of  Jefu   Col- 

lege  Oxon. 
Rev.  Mr.  Thomas  PhiUips  M.  A.  Vìcar  ofLaugharn. 
Rev.  Mr.  James  Phillips  M.A.  Reófor  of  Llangoed 
\\a     mor.  Rev. 


Rev.  Mr.  Thomas  Powell  M.A.  Reóìor  of  Llan- 

arthne, 
Thomas  Price  of  Penllergaer  Efqr; 
Thomas  Proíler  of  Llwyn-y-Fonwent  Ejqr; 
The  Hond.  Mr  Juftice  Prodor, 
Rev.  Mr.  Gregory  Parry  M.M.   Reóìor   of  Llan- 

vrenach. 
James  Parry  Efqr  ; 
Rev.  Mr.  Thomas  Prytheroe  M.A.  Ficar  of  Llan- 

gadoc. 
Rev.  Mr.  David  Price  B.D.  FelIowofJefColLOxon. 
James  PhiUips  N.P. 
Madam  PhiUips  of  Brecon. 
Thomas  PhiUips  of  Traw/tre  Efqr. 
Hugh  Penry  of  Llwyncyntefin  Efqr. 
The  Hon  Sr  Erafmus  Philipps   Bart.   Memher  of 

Parliament  for  ìíaverford-Weft^ 
Hon.  Sr.  John  Price  Bart. 
Mr  Rice  Price  of  Glantowy  Gent. 
Mr.  James  Price  of  Kilgwyn  Attorney  at  Law. 
Mr.  John  Price  of  Talgarth  Gent. 
Mr.  Samuel  Price  of  the  Hay^  Attorney  at  Law. 
Chriftopher  Portrieve  of  Tnyfgedwyn  Efqr. 
Charles  Price  of  Nantgwared  Efqr; 
Mr.  John  PhiUips  of  Brecon  Gent. 
Hugh  Powel  of  Caftle-madoc  Efqr. 
Hugh  Powel  of  Cwm-elan  Efqr'j 
Charles  Powel  of  Brecon  Efqr'^ 
Mr.  Rees  Powel  of  Clun-hir  Gent. 
Rev.  Mr.  William  Powel  M, A.  Re£ìor  ofLlaneliw. 
Mr.  Humphrey  Parry  Comoner  of  Jef  ColL  Oxon. 
Mr.  Samuel  Price  of  Dol-y-menyn^  Gent. 
Rev.  Mr.  Edward  Phillips  B.A,  Reäor  of  Maef 

mynys. 
Rev.  Mr.  David  Prytherch.  B.A.  Ficar  of  Myddfai. 
Mr.  Rees  Powell  of  Aberdulas  Gent. 
Rev.  Mr.  John  Powel  M.A.  Reóìor  of  Cantref 
Mr.  Roger  Price  of  Maes-yr-on  Gent. 
I  Sa  Lewis 


Lewis  Price  of  Glanyrannell  Efqr, 

Madam  Poplcins. 

Thomas  Poplcins  ET^r  ; 

Thomas  PhiUips  of  Pentre  Efqr. 

Mr.  Thomas  Price  of  Pendre  in  Talgarth  Gent. 

Mr.  Thomas  Price  of  Gefn-ffordd  in  Talgarth, 

John  Phillips  Efqr;   Bailiff  of  Brecon, 

Mr.  Thomas  Price  of  Rhos-forlo  Gent. 

R. 
Rev.  Mr.  Hugh  Rice  Senr.  Minifier  of  Lledrod, 
Rev.  Mr.  Hugh  Rice  Junr.  Reófor  of  Llandoc  and 

Pendine, 
Rev.  Mr.  Rowlands  Curate  of  Llangeitho. 
Rev.  Mr.  Thomas  Rowland  ReSîor  of  Lyfwen. 
Madam  Rod  of  Brecon, 
Rev.  Mr.  Rogers  A.B.  Curate  of  Landeilo  vawr, 

S. 
Wiilam  Scourfield  of  Mote  Efqr, 
Rev.  Mr.  Wiliiam  Skinner  A.M.  Reäor  oý  Llan- 

gatog  Crug  HowelL 
Miíes  Stedman  of  Dol-y-Gaer  Efqr  ; 
Richard  Stedman  of  Strata  Florida  Efqr; 
Rev.  Mr.  Edward  Samuel  Reäor  of  Llangar- 
Mr.  Stringer  of  Llanvrenach  Gent. 

T: 
The  Honourable  Mr.  Juftice   Talbot   Member  of 

Parliament  for  the  Town  of  Brecon. 
Rev.  Timothy  Thomas  D.D.  Reófor  of  Prejieign, 
William  Thomas  Efqr;  ofHenrietta-Street  London. 
Rev.  Mr.  H.  Thomas  A.B.  Reä,  of  Llandyfaelog, 
Rev.  Mr.  Elias   Thomas   ReSfor  of  Llanvihangel 

Torrfynydd. 
Rev.  Mr.  Joíhua  Thomas  of  Llangamarch, 
Mr.  John  Thomas  A.B.  of  Jefus  College  Oxon, 
Rev.  Mr.  Thomas  A.  M.  Ficar  of  Llandeilo  vawr, 
Mr.  Thomas  of  Llether-Cadnaw  Gent, 
Mr.  Wiîliam  Thomas  of  Cefnllan  Gent, 
Rev.  Mr.  T^hom^iS  Ficar  of  Llanelen-Monmouthff). 
iba  Mr.  Edward 


Mr.    Edward  Thomas  Attorney  at  Law. 
Dr.  Alban  Thomas  of  Newcaftle  Ernlyn, 

V. 
WiUiam-Gwyn  Yaughan  of  Trebarriet  Efqr, 
Gwyn    Vaughan  of  the  fame  Efqr. 
Charles  Vaughan  of  Shethroc  Efqr. 
Rev.  Mr.  Hugh  Vaughan  of  Llangatog  Cruc  HowelL 
Rev.  Mr.  Thomas  Vaughan  Reâior   of  Llangafte 

Tal-llyn. 
Wm.  Vaughan  of  Tregaer  Efq,  High  Sherriff  of 

the  County  of  Brecon. 

W. 
Hon.  Sr.  Nicholas  WiUiams  Bart.  Memher  of  Par- 

liament  for  the  County  of  Caermarthen, 
Lloyd  WiUiams  ofTal-llychan  Efqr, 
Rev.  Mr.  Thomas  Williams  M.  A.   Recäor    of 

Aher-edw, 
Penry  Williams  of  Penpont  Efqr, 
Rev.  Mr.  Criílopher  Wells  B.  D.  Fellow  ofjef 

Coll,  Oxon, 
Rev.  Mr.  James  Williams  M.  A.  Fellow  ofjef, 

Coll,  Oxon, 
Rev.  Mr.  Richard  Williams  B.  A.  Reófor  of  Llan- 

llough  haiarn, 
Rev.  Mr.   Thomas  WiUiams  M.   A.    Re5for  of 

Winforton, 
Mr.  Edward  Williams  of  Brecon  Prothonotary, 
Evan  Williams  of  Rhôs  in  the  Parijh  of  Talgarth 

Efqr. 
Rev.  Mr.  John  Williams  of  Glafhury  M.  A. 
Mr.  William  Williams  ofTaUGarth. 
Rev.  Mr.  William  Williams  A.  M.  Reäor  of  Tal- 

achddu, 
Mr.  WiIIiam  V^\\\\2im's,of  Aher-annell  in  the  Parijh 

of  Llangammarch  Gent. 
Rev.  Mr.  Athelftone  Williams  A.  M.   Ficar  of 

GlaS'Cwm, 
William  Winter  of  Brecon  Efqr, 
i'ja  a  WiIIiam 


William  Winter  of  the  Inner  Temple  Efqr. 

Mr.  John  Willcins  of  Brecon  Attorney  at  Law, 

Mr.  Henry  WiUiams  Officer  of  the  Excife, 

Rev.  Mr.  W.  Williams. 

Mr.  Wm.  W\\\\2im%  of  Cefncoed. 

Rev.  Mr.  David  WiUiams  of  Brecon  M.  A. 

Rev.  Mr.  John  Williams  A.B.  ^ç:íìor  ofCheriton, 

Rev.  Mr.  John  WiUiams  Reófor  of  Willey  in  Shrop- 

Jhire, 
The  Rev.  Mr.  William  Wynn  M.  A.  Ficar  of — 
Rev.  Mr.  John  WiUiams  B.  A.  ReSfor  of  Llanyi- 

hangel  Feihion  Avan  Monmouthjh. 


\%a 


Englynion  o  Fawl  / V  Brytwn  dyfcedig^  yr  Awdur, 

GWelwch  deallwch  da  'wyllys  Cymro 

Mewn  camrau    gwir    ddilys, 
Anwyl  o'r  'Splennydd  Ynys, 
Geirwir  llawn  Agorwr  Llys. 

Sy'n  danfon  yn  llon  er  gwellhâd  attom  ; 

Cawn  etto  'i  wir  Gariad, 
Y    Prif  Oefoedd  prawf  wyfiad, 
Hanefion  gloywion  ein  gwlad. 

A'i  buro  dan  go'  ei  gyd  gan  Awdur, 

Diadwyth  ei  fywyd  ; 
Cwir  leithydd  frau  awydd-fryd 
Rhyfedd  o  werthfawr  hefyd. 

Gofododd  yn  rhodd  heb  Rhin  ei  Lyfrau 

Goleufryd  i'n  meithrin ; 
CoflFair  ef  ym  mhob  cyffin, 
Gan  bob  Tafod  mawrglod  mîn. 

Lamp  hyfryd  i'r  byd  o  wybodaeth  yw 

Ac  awen  bur  hyfaeth ; 
Rhyglyddus  hwylus  helaeth 
Gwawl  awydd  a  Phrydydd  fFraeth. 

Diolchwn  i  hwn  am  hau  Diddanwch 

Da'i  ddynion  o'i  Lyfrau  ; 
Gwiw-Iawn  yw'r  Pelydr  goreu 
O  Hyd  ini  ei  fwynhau. 

Bendithied  Duw  byw   di-ball  ei  fywyd  ; 

0  f'  awen  am  deall  ; 

1  foli'r  gwâr  uwch  arall, 
Hedd  air  cu  a  haeddai  'r  call. 


yevan  Bradford  o  Blwyf  y  Bettws 
ym  Morgannwg  a^i  cant. 


iga  a  2  Gofteg 


Gojieg    0    ddauddeg   Englyn  unodl  unìon  yn   unodli 
drwyddì, 

DOS  lythyr  difyr  a  dyfodd  mewn  brys, 
myn   bryfur   ymadrodd ; 
Dwg  annerth  tra-ferch  drofodd, 
Fr  Cymru  a'i  rhannu  'n  rhodd. 

In  gwlad  o  gariad  y  gyrrodd  yr  Awdr 

0  rwydd-deb  ymadrodd 
Ddrych  gweddus,  trefnus  y  trodd  ; 
rhywiawg,   a  rhagorodd. 

Edrych  yn  y  Drych  a  drodd  ar  gamrau 
'Rhen  Gymru  a'i  hanfodd  ; 
Diwall  mae'u  dull  a'i  modd, 
Edrych  wedi    lawn  adrodd. 

Achau'r  hen  dadau  hyn  dododd  ar  led, 
I'r  wlad  fe  'i  cyhaeddodd, 
Y  Gwir  heh  os  a  ddangofodd, 
A'r  gau  ei  law  draw  a  drodd. 

Hanefion  ddigon  a  ddygodd  i'r  byd 
Er  bod  hynny  yn  anodd ; 
Goleuad  i'r  wlad  a  ledodd, 
A'r  tywyll  gau  i'r  fFau  y  fFodd 

Odiaeth  wych  helaeth  y  chwiliodd  y  gwr 

1  gyrrau  'r  hen  oefoedd  ; 
myrdd  yn  ein  myfc  a  ddyfcodd, 
Llwyn  yw  yn  wir  yn  llawn  nodd. 

Rhoes  addyfc  i'n  myfc  mewn  modd  arbennig 
mawr  boen  a  gymerodd  ; 
A  phob  call  a'i  deallodd, 
A'r  un  Drych  i'r  jawn  a  drodd, 

Atcas  waith  diflas  a  daflodd  ymaith 
Oi  ymyl  pan    welodd, 
A'i  lan  orchwyl  a  hwyliodd, 
mewn  jaith  lefn,  ei  drefn  a  drodd. 

Y  mêr  yn  dyner  a  dynodd  yn  llwyr 

O'r  Uyfrau  ddarllenodd, 
Hiftoria  Iwyr  yftyriodd, 
20a  mewn 


mewn  pum  jaith  yn  faith  o'i  fodd. 

Canant  ei  foh'ant  yn  filo'dd  beunydd 
Am  y  Boen  a  gymerodd  ; 
Ei  orchwyl  pan  lewyrchodd, 
Llawer  o'i  Trymder  a  drodd. 

Gwelaf  na's  medraf  ymadrodd  cymwys 
I  ganmol  ei   anfodd  ; 
Drwy  fedru  anrhegu'n  rhodd 
Fawl  heddyw  fal  y  haeddodd. 

Boed  hoUjach  bellach,  fe  ballodd  Gofteg, 
Ac  eftyn  ni  allodd  ; 
Aeth  ;   ben  a  gorphennodd, 
Terfyniad,  clymiad  a'i  clodd. 

Jenhìn   Thomas. 


Englynion  o  Fawl  Pr  Gwaith  a'^r  Cyfieithydd. 

DY  waith  a'th  araith  euraid  (wr  anwyl, 

O   Ryw  hen  Frutaniaid) 
Sydd  fendith  a  Blith  o  blaid 
Bywyd  dôf  Bwyd  y  Defaid. 

Mae  yma  Borfa  burfras,  gwir  luniaeth 

I'r  Gorlan  (  gair  addas  ) 
Llwyn  i  orwedd  Uawn  o  Râs, 
Cwm,  le  clyd,  ar  hyd  Gamlas. 

Mae  'ftor  o  Ogor  i'r  Gorlan  yma 

Mae  Llueft  mewn  Gwinllan ; 
Y  Geifr  mall  a  ant  allan 
At  Yfgall  y  Fall  i'r  fann. 

Theophilus  Evans 
Ficar  Llangammarch, 

21  a  Englynion 


Englynion  i  annerch  y  parchedig    Ddyfcawdwr 
Mr.  Theophilus  Kv2inSy  Pen-cymreigydd Brydain 
fawr. 

DYma  Ddrych  gwych  dan  go'  dilys, 
Dylai  fawr   Roefo ; 
Rhoed  hil  Frutus  drefnus  dro 
Bur  awch  addas  Barch  iddo. 

Theophilus  glws  ei  glod    er  gwirio 
I'r  gorau  fy'n  gwybod, 
Uwch  na  hwy  Achau  a  nod 
Y  Brutaniaid  brwd    hynod. 

Sgrifennydd  hylwydd   hy,  Lufern 
Dra  Uefol  i  Gymru  ; 
Oreu'i  Dafc  er    ein  dyfcu  ; 
mawr  ei  Boen,  myfyrio  bu. 

Cymreigydd  ufudd  anian  Cyfieithydd 

Cu  ethol  ei  amcan  ; 
Periglor  pur  rywioglan, 
Da  Lywydd  mewn  dwy  Lan. 

Addyfcu  Teulu  pob  Talaith  trwy  Lufur 

Trodd  Lyfrau  períîaith  ; 
Nid  oes  yn  trin  y  Frutanjaith 
O  Gymro  yn  wir  gymmar  i'w  waith. 

yohn  Jones  Lewelyn  o  Lanfair 
yng  Ngaer-einion  a^i  cant. 


Mawl  i^r  Llyfr  ar  Awdur  Mr.  Theophilus  Evans, 

ARdderchog  enwog  union,     clyw  d'  annerch, 
Clau  ddawnus  amcanion, 
O  Wynedd  yn  ddi-unon 
I'r  deheu-dir  da  hoyw  don. 

O  Arfon  dirion  dyrog  y  tardda 

At  urdd  wawr  flodeuog, 
22í7  Fawl 


Fawl  min  gân  fel  y  mwyn  gog, 
Fraich  anwyl  i  Frycheiniog, 

*  Theop/ìi/us  jciìth  hofflawn     *Proeít  gyfnewid- 
Oleu  Ras    ail  i  Aaron  iog. 

Fel  DafiesX  wiw  flodeuyn     JDr.  Dafies  a  Sgrifen- 
Goreu  glwys  gu  eurog  lin     nodd  y  Gair-Lyfr  cy- 

Periglor  Ifor  Evan  ail  ydych,  (mraeg. 

Hael  odiaeth  berffaith-Ian, 
Ac  Jeithydd  yn  gweu  weithian 
Gymraeg  Iwys  i'r  cymru  glân. 

Dofparthu  rhannu  yn  rhwydd  Hanefion 

Hen  Oefoedd  yn  ebrwydd  ; 
Gwr  hylaw  gywir  hylwydd 
Rywiog  lan  ar  we  aeg  Iwydd. 

Drych  gwiwlan  diddan  i'n  dydd        un  ydyw 
Jawn  adail  waith  crefydd, 
Goludog  jach  i'n  gwledydd  ; 
Gwiw  Dw'  ffel  ei  gyd  a'i  ffydd. 

Drych  y   Prif  (^a  rhif  ar  hyd  yrj      Oefoedd  ; 
Aur  eifioes  o'r  cynfyd  ; 
Drych  gwiw-Iwys  edrych  golud, 
Hynaws  Bwngc  o  Hanes  byd. 

L/an  Ddewi  heini  hynod,        L/angammarch 
Llawn  gymmwys  fyfyrdod  ; 
Dwy  chwaer  glir  da  wych  ar  glod  ; 
Hir  Einioes  i'w  Jor  hynod, 


Dafydd  yones  o  Drefrìw 
a^i  cant. 


23^7  Beiau 


Beiau  yn  y   Printiad. 


P.  10.  1.  9.  yn  lle;  dar.  /.  1.  10  yn  lle  ^V  dar.  a'n. 
p.  22.  1.  17  ar  ol  Gwyddelad,  dod  :  p.  27.  1  6.  yn 
Ile  canoììg^  dar.  canolig.  p.  29  I.  9  yn  Ile  talogrwydd^ 
dar  tauogrwydd,  p.  31. 1.  13.  ynlle  Hfaid  dar.  Haid. 
p.  34.  I,  10  yn  Ile  Deftadawg^  dar,  dreftadawg. 
p  37.  I.  17.  yn  Ile  chwibl-Sar^  dar.  chwibl-fur.  p. 
38.  1.  23.  yn  Ile  caefodd  à^ir.  laefodd.  p.  64  yn  Ile  ; 
dar.  /.  66.  1.  16.  bwrw  ymaith  fffc.  p.  69  yn  Ile 
rhedanty  dar.  ehedant.  p.  76.  I.  19  yn  Ile  0  dar.  a.  p. 
87  L.  4.  dar.  Maes-garmon,  p.  90,  1.  27.  dar.  ^ŵc 
Dermoty  mac  brian^  mac  mahon.  p.  98  dar.  mac 
jFA7«.  p.  128. 1.  12.  ynlIeÄ^wdar.  Äí?«  p.  128.  1.  17 
yn  Ile  /í^wö»^,  dar.  watllog.  p.  1 30.  yn  Ile  yr  hen  enw 
cyffredin  yw^  dar.  yr  hen  enw  yw. 

Hyd  ac  y  welais  i  o'r  ail  Ran,  yr  oedd  y  Printiad. 
yn  gryn  gywir.  p.  283.  L.  10,  yn  lle  hen  dar.  hon. 
p.  195.  yn  Ile  nai  dar.  Ewythr. 


24^  Drych 


Drych  y  Prif  Oefoedd. 


RH  AN     I 


Pen     I. 


Cyff-genedl    y    Cymru    ai     Dyfodìad    cyntaf    /V 
Tnys  hon. 


WAITH  mawr,  ond  Gwaith 
Salwdichwith^  y  w  adrodd  Helynt 
y  Cymru  ;  eu  Haflwydd  a'i  Tra- 
ff'erthion  Byd,  ym  mhob  Oes  a 
Gwlad  y  buont  yn  prefwylio 
ynddi,  er  pan  gymmyfcwyd  yr 
laith  yn  Nhwr  Bahel.  Canys 
onid  peth  galarus  3.  blin^  yw 
adrodd  mor  anniolchar  oeddent  i  Dduw,  mor 
chwannog  i  wrthryfela  yn  ei  erbyn,  ac  mor  barod 
i  Syrthio  i  Brofedigaeth  y  Byd^  y  Cnawd^  a'r 
Cythraul^  yr  hyn  a  harodd  eu  bod  mor  anffodiog^ 
ac  aflwyddiannus  ?  Ac  o  herwydd  i'n  Hên  deidau 
ninnau  yfed  Anwiredd  fel  dwfr^  bu  gwir  y  Ddi- 
hareb,  Diniftr  fydd  i  weithwyr  anwiredd,  Dihar. 
21.  16  Ac  feliy  nyni  (fel  amry w  Genhedloedd 
eraill  o'r  diwedd)  wedi  ein  Pechodau  addfedu, 
a  adawyd  yn  ychydig  hohl^  lle  yr  oeddem  fel  Sêr  y 
nefoedd  0  luofogrwydd^  0  herwydd  ni  wrandawfom  ar 
lais  yr  Arglwydd  ein  Duw.  Deut.    28.    62. 

NiD  oes  yn  wir  un  Genedl  dan  Haul  wedi 
cadw  ei  Gwlad  a'i  Hiaith  o'r  hen  amfer  gynt  yn 
gyfan  a  dilwgr  ;  nac  oes  un  wedi  cadw  ei  Braint 

yn    ddigoll    ac    yn    ddigymmyfc Y    mae'r 

Juddewon  er  yftalm  yn  achwyn^  Wele  ni  heddyw 

B  yn 


4  Drych  y  Prif  Oefoedd 

yn  weifion^  ac  am  y  wlad  a  roddaift  i^n  Tadau  ni^ 
i  fwytta  ei  ffrwyth  a^i  daioniy  wele  ni  yn  weifion 
ynddi.  Nehem.  9.  36.  Canys  y  mae  'r  Tyrciaid 
wedi  gorefgyn  gwlad  Judea^  ac  nid  oes  gan  yr 
Juddewon  gymmaint  a  lledtroed  o  feddiant  ynddi. 

Y   maeV   Troegiaid  hwythau  (yrhaiafuont 

yn  yr  hen  amferoedd  yn  Ben  ar  y  Byd)  wedi 
gwafgaru  ( megis  yr  Juddewon  hwythauj  hyd 
wyneb  y  Gwledydd  ;  a'i  Tiroedd  a'i  Teyrnafoedd 

ehang  ym  meddiant  y  Twrc. Y  mae'r  Rhu- 

feinia i d  hefyd  (y  rhai  o  gylch  amfer  ein  Hargl- 
wydd  yefuj  oeddent  Feiftraid  ar  y  rhan  fwyaf  o'r 
Byd  ag  oedd  adnabyddus  y  pryd  hwnnw)  y  maent 
ynawr,  meddaf,  er  ys  llawer  cant  o  Flynyddoedd 
maith,  wedi  darfod  am  danynt,  hwynthwy  a'i 
Haith  hefyd,  (ond  a  geffir  mewn  Lîyfrau )  a'i 
Hawdurdod  fawr  gynt  wedi  ei  llarpìo^  megis  Burgyn 

gan  Adar    Tfglyfaeth. Ond  yr  ym  ni  etto 

(Gweddillion  yr  hen  Frutaniaid)  yn  trigo  mewn 
Cwrr  o'r  Tnysfawr  hon^  y  buom  gynt  yn  Feiftraid 
o'r  naìll  gwrr  i'r  llall  o  honi ;  ac  yn  cadw  ein 
Hiaith  gyntaf;  os  nid  yn  berfFaith  gwbl,  etto  yn 
hurach  nag  un  genedl  arall  yn  y  Byd.  Eu  Hiaith 
a  gadwant^  eu  tir  a  gollant^  ebe  Myrddin, 

Yr  oedd  yr  Hen  Bohl  yn  yr  Oefoedd  gynt 
mor  anyfpys  am  Ddechreuad  TrigoUon  cyntaf  y 
Wlad  hon,  fel  nad  oedd  ganddynt  na  Medr  nac 

amcan  tuag  at  hynny. -Yr  wyf  yn  cofio  am 

un  Awdur  Seifnig  (a  eilw'r  Cymru  Gwilym  Bach) 
yr  hwn  a  ddywed  "  gael  mewn  Ogof  yn  Lloegr 
"  yn  amfer  y  Brenin  Stephan^  Fachgen  ac  Her- 
"  lodes  o  Liw  gwyrdd  dieithr  anferthol,  anhebyg 
"  i  un  Dyn  arall  a  welwyd  erioed  yn  y  Byd 
"  hwn;  ac  mai'r  Opiniwn  cyíFredin  oedd,  iddynt 
"  dreiddo  i  fynu  drwy  Dwll  o  Eigion  neu  Berfedd 

"y 


Rhan  I.  Peh.  I.    Cyff'-genedl  y  Cymru.        5 

"  y  ddaear,  fel  y   mae  'r   Awdur   yn   bur   ddoeth 
yn  adrodd  yn  helaeth.  [a) 

Er  ynfytted  yw  y  fath  hen  Chwedlau 
gwallgof  a'r  rhai  hyn,  etto  nid  oedd  Rhai  (ac  yn 
cymmeryd  arnynt  yn  wyr  dyfcedig  hefyd )  ym 
myfc  y  Groegiaid  a'r  Rhufeiniaid  un  tippyn  gallach 
yn  eu  traws  amcan  anniben  ynghylch  TrîgoUon 
cyntaf  yx  Ynys  hon  ;  canys  Barn  Rhai  o  honynt 
yw,  iddynt  dyfu  allan  oV  Ddaear,  megis  Bwyd- 
'llyfant. 

Y  mae  e'n  wir  yn  orchwyl  dyrus  ddigon  i 
chwilio  allan  Ddechreuad  ein  Cenedl  ni  yn  gy- 
wir  ac  yn  ddiwyrgam,  a'i  holrhain  o'i  Haheroedd 
i  lygad  y  Ffynnon,  Ond  mi  a  amcanaf  i  fymmud 
ymaith  y  Mic;/oddiar  y  fifordd,  fel  y  bo  ein  Taith  at 
y  Gwirionedd  yn  eglur. 

Wedi  i  Adda  droíTeddu  Gorchymmyn  Duw, 
a  myned  tua'i  Eppil  yn  ddaroftyngedig  i  Bechod, 
amlhaodd  Drygioni  dynol  ryw  gymmaint,  ac  y 
bu  edifar  ganyr  Arglwydd  wneuthur  0  honaw  ddyn. 
Ac  yn  y  flwyddyn,  er  pan  greawdd  Duw  y  Byd 
1655,  y  danfonodd  yr  Hollalluog  Ddiluw  cyffredi- 

nol  i  foddi  Dyn  ac  anifail. Ond  Noah  gyfiawn 

( ac  er  ei  fwyn  ef  ei  Deulu )  a  gafas  ffafr  yn  ei 
olwg,  ac  a  achubwyd  rhac  Gormes  y  Dwfr-diluw 
mewn  Llong  a  alwn  ni  yr  Arch. 

Wedi  achub  Noah  fel  hyn,  a'dyfod  ag  ef  i 
genhedlaethuTô  megis  mewn  By  d  arallyCy  àíwúdià- 

B  2  odd 


(í?)  GuL  Niubrig.  Rer.  Anglio  Lib.  I.  Cap.  27. 


6  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

odd  ei  Eppil, ym  mhen  Talm  o  amfer  (fef  ynghylch 
can  mlynedd  2iT  ôl  y  Diluw)  i  adeiladu  Twr  ai  nen 
hyd y  Nefoedd.  Gen.  II.  4.  (b)  Mae  rhai  yn  ty- 
bied  mai'r  achos  a'i  cymhellodd  i  ymofod  at  y 
fath  Waìth  aruthrol^L  hwn,  ydoedd,  rhac  i  Ddiluw 
eu  goddiwes  eilwaith,  a'i  llwyr  ddinyftrio  oddiar 
wyneb  y  Ddaear  ;  a  rhac  ofn  hynny  iddynt  adei- 
ladu  y  Twr  a'r  ddinas  i'w  cadw  yn  ddiogel  rhac 
Llifeiriant  y  Dyfroedd.  Gwnawn  i  ni  enw^  ebe 
hwy,  rhac  ein  gwafcaru  rhyd  wyneh  yr  holl  Ddaear, 
Er  mai  Barn  eraill  yw  hyn,  eu  bod  hwy  ynawr 
ar  eu  Taith  tua  Gardd  Baradwys ;  ac  oblegid  fod 
y  wlad  o  amgylch  mor  hyfryd,  yn  llawn  ,0  Ber- 
aroglau  a  Llyíîau  a  ffrwythau  a  phob  peth  arall 
dymunolj  chwennychafont  i  aros  yno,  hwy  a'i  Eppil 
dros  fyth,  ac  ar  hynny  iddynt  adeiladu  y  Twr  ar 

ddinas  rhac  eu  gwafcaru  oddiyno.    (c) Ond  pa 

fodd  bynnag  yw  hynny,  ni  adawodd  yr  Arglwydd 
iddynt  ddwyn  eu  Gwaith  i  ben,  oblegid  fe  a 
gymmyfcodd  eu  Hiaith,  fel  na  ddeallai'r  naill  beth 
a  ddywedai  y  llall.  Os  dywedai  un  wrth  ei  Gyf- 
aill,  Moes  i  mi  Garreg^  fe  eftynnid  iddo  ond  odid 
Gaih  yn  lle  carreg.  Os  dywedai  un  arall,  cadw 
y  Rhaffyn  dynn^  y  llall  a'i  gollyngai  hi  yn  rhydd. 
Fel  hyn,  yr  Jaith  yn  gymmyfc,  ac  megis  yn  Ejîron 
j  naiU  i'r  llall,  nid  allafent  fyth  fyned  a'i  Gwaith 
yn  y  Blaen. 

NiD  oedd  ond  un  Dafod-leferydd  o'r  blaen 
drwy  yr  Byd  mawr,  (kf  yr  Hehraeg  yn  ddilys 
ddigon,)  Eithr  y  Ddaear,  ag  oedd  cyn  hynny  0 
un  jaith  ac  0  un  Ymadrodd^  a  gly  wai  ei  Thrigolion 

ynawr 


{b)  Vid,  Shuckford.voL  L  p,  106.  {c)  Rohins.  Annal. 
Mundi.  Lih.  2.  p.  86. 


Rhan.  I.  Pen.  I.    Cyff-genedl y  Cymru.       7 

ynawr  yn  fiarad  deuddeg  yaìth  a  thri-ugain  ; 
(d)  canys  i  gynnifera  hynny  y  mae  hên  Hanefion 
yn    mynegi   ddarfod    cymmyfcu    y  fam-jaith  yr 

Hehraeg. Ac  yn    y   Terfyfc    mawr   hwnnw, 

llawen  jawn  a  fyddai  gan  un  gyfarfod  a'r  Sawl  a 
fai'n  deall  eu  gilydd  ;  A  hwy  a  dramwyent  yma  ac 
accw,  nes  cael  un  arall ;  ac  felly  bob  un  ac  un^  i 
ddyfod  ynghyd  oll,  ac  aros  gyda'i  gilydd  yn  gyn- 
nifer  Pentwrr  ar  wahan,  y  fawl  ag  oeddent  o'r 
un  Dafodiaith  :  A  phwy  oedd  yn  fiarad  Cymraeg 
y  dybiwch  chwi  y  pryd  hwnnw,  ond  Gomer  mab 
hynaf  Japhet^  ap  Noah^  ap  Lamech^2i^  Methufala^ 
ap  Enoch^  ap  Jared^  ap  Malaleel^  ap  Cainan^  ap 
Enos^  ap  Sethy  ap  Adda^  ap  Duw. 

Dyma  i  chwi  Waedolaeth  ac  Ach  yr  hen  CymrUy 
cuwch  ar  a  all  un  Bonedd  daearol  fyth  boffibl  i 
gyrrhaedd  atto,  pe  bai  ni  eu  Heppil  yn  well  o 
hynny.  Ac  y  mae'n  ddilys  ddiammeu  gennyf  nad 
yw  hyn  ond  y  Gwir  pur  loyw  ;  (e)  canys  i.  y 
mae  Hanefion  yrhen  Oefocdd  yn  mynegi  hynny; 
a  pha  Awdurdod  chwaneg  am  unrhyw  beth  a 
ddigwyddodd  yn  y  dyddiau  gynt  na  bod  Cof-lyfrau^ 
neu  Groniclau  'r  Oefoedd  yn  tyftio  hynny.  2.  Y 
mae  holl  Ddyfcedigion  Crêd  (  gan  m wyaf  ynawr  ) 
megis  o  un  genau  yn  maentumio  hynny.  3.  Y 
mae'r  Enw  y  gelwir  ni  yn  gyffredin  arno,  Sef  y w 
hynny  Cymro^  megis  Lifrai  yn  dangos  i  bwy  y 
pherthyn  Gwas^  yn  yfpyfu  yn  eglur  o  ba  le  y 
daethom  allan  ;  canys  nid  oes  ond  y  Dim  lleiaf 
rhwng  Cymro  a  Gomero^  fel  y  gall  un  dyn,  ie  a 
hanner  llygad  ganfod  ar  yr  olwg  gyntaf. 

Heblaw 


[d)  Orig,  Saer.  L.  3  C.  5. 
(£)  vid  Pezron  Antiq,   of  Nations  Lib.  I.  Cap.  3, 


8  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

Heblaw  hyn,  vr  ym  yn  darllen  Gen,  lo.  5. 
Ynghylch  Eppil  japhet^  ö^r  rhaìhyn  y  rhannwyd 
Ynyfoedd  y  Cenhedloedd ;  lle  wrth  Ynyfoedd  y 
Cenhedloedd^  y  meddylir  yn  ddiau  Brydain  fawr 
ac  ywerddon^  os  nid  y  rhan  fwyaf  o  Ardaloedd 
Euròp,  Ond  am  Sem  a  Cham  y  dywedir  yn  unig, 
Dyma  feihion  Sem  a  Cham^  yn  ol  eu  Teuluoedd  wrth 
eu  Hieithoedd^  yn  eu  gwledydd^   ac  yn   eu  cenhed- 

loedd, Oddiyma,  y  mae'n  hawdd  i  gafglu,  fod 

cynnifer  o  Fam-jeithoedd  yn  nhwr  Bahel^  a  Chen- 
hedlaeth  hyd  wyneb  yr  holl  ddaear.  O  Fam-jei- 
thoedd^  meddaf,  y  rhai  fy  hên  a  rhywiog  a  honheddig: 
Nid  oes  oddieithr  dauddeg  Gwlad  o  holl  Ardal- 
oedd  Europ  (/)  yn  fiarad  mam-jaith  ddilwgr.  Nid 
yw  y  IleiII  eu  gyd  ond  cymmyfc^  megis  y  Saefneg^ 
Ffrangegy  Hifpaneg  &c. 

Ar  oI  i  Gomer  a'i  Gyd-tafodogion  ddyfod  o  Afta 
i  Eurôp^  y  mae'r  hen  Sgrifennyddion  yr  helaeth 
rhagorol  yn  Sôn  am  eu  Gwroídeb  a'i  Medr  i  drin 
Arfau  Rhyfel;  canys  dyna  agos  yr  unig  Gelfyddyd 
agoedd  yngofod  Synwyr  yx\i^n  Bobloeddarwaith; 
ond  yn  enwedig  ar  ol  eu  dyfod  i  wladychu  yn 
nheyrnas  Ffraingc^  Canys  ein  Hynafiaid  ni,  yr 
Hen  Gymru^  oeddent  yn  ddilys  ddiammeu  y 
Trigolion  cyntaf  yn  Ffraingc  yn  yr  amferoedd 
gynt,  fef  ynghylch  amfer  Chrift  Jefu  ar  y  ddaear, 

a  chyn  hynny,   fel  y  dangofaf  iíTod. Digon 

gwir,  yr  oedd  y  Rhufeiniaid  hwythau  o  gylch  am- 
fer  ein  Hiachawdwr  yn  TVyr  mawrion^  wedi  goref- 
gyn  amryw  Wledydd  wrth  Rym  y  Cìeddyf  ac 
yn  wir  a  Llywodraeth  fawr  jawn  ganddynt  ar  Fôr 
ac  ar  Dîr.      Ond  nid   oeddent  ond  cynnifer   o 

Grwydredigion 


(f)  Vid  S.  Purch.  Pilgr.  Vol.  i.  L.  i.  Ch.   12. 


Rhan.  I.  Pen.  I.    Cyff-gendl  y  Cymru       9 

Grwydredigion  Ladronach  ar  y  cyntaf,  ac  yng- 
wafanaeth  y  Cymru^  y  rhai  oedd  Feiftraid  arnynt. 
le,  ar  ol  eu  myned  yn  gadarn  yn  y  byd,  ac  yn  de- 
chreu  hyrddu  eu  Cymmydogion  gweinion,  etto 
gorfu  iddynt  ymoftwng  i  Gleddyf  dau  Gymro^ 
a  dau  Frawd  hefyd,  Beli  a  Brân  meibion  Dyn~ 
wal  moeUmud,  (g)  Nid  oedd  Galon  yngwyr 
Rhufain  Sefyll  yn  wyneb  y  Brodyr  enwog  hyn, 
eithr  yn  cilio  idd  eu  Llochefau^  fel  y  gwelwch  chwi 
Lû  o  Fechgynnos  yn  ffoi  oddiwrth  Darw  gwyllt  a 
fai'n  cornio. 

O  hyn  y  mae  fod  cymmaînt  o  Eiriau  cymraeg 
yn  y  laith  Ladin^  o  herwydd  fod  y  Lladinwyr 
gymmaint  o  amfer  dan  jau  y  Cymru ;  ac  y  mae'n 
naturiol  i  dybied,  y  hyAiyGwanna'*  yn  benthyccio 
gan  y  Trecha^  \  a   bod  y   Gwei/ion  yn   dynwared 

Jaith  y  Meiftraid, Cam  Synnied  erchyll  yw 

tybied  i  ni  fenthyccio  y  fath  Liaws  o  Eiriau  oddi- 
wrth  y  Rhufeiniaid^  {h)  fel  y  mae  Pezron  ddyf- 
cedig  wedi  profi  y  tu  hwnt  i  ammeu  neb  a  fynn 
ymoftwng  i  Refwm.  (i)—  Nid  ydys  yn  gwadu, 
na  fenthycciodd  ein  Henafiaid  amryw  Eiriau 
Lladin  tra  fu  y  Rhufeiniaid  yn  rheoH  yma  ym 
Mhrydain^  a  hynny  oedd  agos  i  bum  cant  o  flyn- 
yddoedd,  fef  o  amfer  Jul-Caifar  hyd  y  Flwyddyn 
o  Oed  Chrift  410.  Ond  nid  yw  hynny  ondam- 
bell  air,  ac  etto  heb  Iwyr  golH  yr  hen  air  priodol 
i'i  Jaith  ;  megis  i  enwi  mewn  un  neu  ddau  ; 
Tfpeilio  fydd  air  Lladin^  ond  y  mae'r  hen  air  fyth 
ynghadw,  Sef  y w  hwnnw,  Anrheithio:  Gair  Llad- 

in 


{g)  GalfMonem,  L.  3.  C  8,  9.  {h)  Vid  Camd. 
Britan.  Ed,  Gibs.  &  Llwyd  p.  658,  659.  (i) 
Antìq.  of  Natîons. 


10  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

in  yw  Rhâd^  ond  y  mae'r   hen  air    heb  fyned   ar 
goll,  fef  yw  hwnnw,   Olwyn.  [k) 

Ond  yma  yr  wyf  yn  barod  eufys  i  goelio,  y 
bydd  rhai  yn  dywedyd,  nad  yw  y  rhai  hyn  ond 
Chwedleu  gwneuthur^  fod  y  Cymru  unwaith  gynt 
yn  byw  yn  Ffraingc^  ac  mor  enwog  yn  y  Byd 
am  eu  Gwroldeb.  Ond  er  anhebycced  y  tybir 
hynny  ynawr,  nid  oes  er  hynny  un  peth  wirach 
mewn  Hiftori.  Canys,  nid;  Son  fod  ym  myfc  y 
ddwy  Genedl  (Sef,  Trigolion  Ffraingc^  a'r  Hyna- 
fiaid  ninnau  o'r  Tnys  hon  )  yr  unrhyw  Ddefodau 
ac  Arferion,  yr  unrhyw  Grefydd  ac  adnäbyddiaeth 
o'r  Duwdod  ;  yr  unrhyw  fath  o  ofFeiriaid  a  Der- 
wyddon;  I  adael  hyn  heibio,  meddaf  (ac  etto  yr 
ydys  yn  haeru  llawer  peth  ar  waeth  Rhefymmau) 
y  mae  yul-Caifar^  yr  hwn  a  fgrifennodd  agos  er 
ys  dau-naw  Cant  o  Flynyddoedd  a  aethont  heibio, 
a'r  hwn  a  fu  dros  ddeng  Mlynedd  yn  rhyfela  yn 
FfraingCy  ac  a  fu  ryw  ychydig  ym  Mrydain-^)  y 
mae  yul-Caifar^  meddaf  yn  dywedyd  ar  ei  air  yn 
oleu,  Fod  T^afodjaith  y  ddwy  Deyrnas  yn  hur  dehyg 
?w  gilyddy  hyd  ddim  a  allafai  efe  farnu  wrth  glywed 
Trigolion  y  naill  Deyrnas  a^r  llall  yn  fiarad.  (/)  Y 
mae  Awdwr  arall  a  fgrifennodd  o  gylch  hanner 
cant  o  Flynyddoedd  ar  ol  JuUCaifar.^  {m)  ac  un 
arall  o  gylch  deugain  mlynedd  ar  ôl  hynny  {n)  yn 
tyftio  ill  dau  yr  un  peth,  nad  oedd  ond  y  dim  lleiaf 
0  wahaniaeth  rhwng  Jaith  y  naill  Deyrnas  a\  llall^ 
fef  rhwng  Jaith  Trigolion  Ffraingc^  a'n  Hynafiaid 
ninnau  y    rhai  oeddent  yn    byw  y  pryd   hynny 

yn 


(^)  Vid  Dav.  Prcsf  ad  Lexic.  (/)  Cas.  Com.  L, 
5.  p.  80.  (m)  Straho.  Geogr.p.  405.  (m)  Tacitus. 
Vit.  Agricoh.  p.  637. 


Rhan  I.  Pen.  I.   Cyff'genedl y  Cymru,       II 

vn  Lloegr,  —  Fe  allafai  fod  ond  odid  gymmaint 
o  wahaniaeth,  a  rhwng  Gwynedd  a.  Deheudir, 
neu  fe  allai  ryw  ychydig  chwaneg.  Ond  beth 
er  hynny  P  Diammeu,  mai'r  un  Bobl  oeddent  o'r 
Dechreuad. 

Hefyd,  heblaw  CyíTondeb  yr  Jaith,  yftyried 
un  dyn  nelTed  yw  Teyrnas  Ffraingc  i  Loegr;  nid 
oes  ond  Caingc  o  Fôr  rhyngddynt,  lle  y  gall  Dyn 
a  llygad  crafFus  ganfod  o'r  naiU  Lan  i'r  Lan 
arall  ar  ddiwrnod  difclair.  -  -  Ynys  Brydain  gan 
hynny  yn  ddiammeu  a  hoblwyd  ar  y  cyntaf  allan 
o'r  wlad  neíTaf  atti,  megis  y  poblwyd  yr  Jwerddon 
allan  o'r  wlâd  hon. 

Ond  yma,  y  mae  i  ni  ddal  fulw,  mai  nid 
Ffraingc  oedd  Enw  y  wlad  a  elwir  felly  yn  gyfE- 
redin  ynawr  ;  Nage,  fe  a'i  galwyd  hi  ffraingc  gan 
y  TrigoUon  fy  ynawr  yn  aros  ynddi ;  y  rhai  a  hwy 
yn  Farhariaid  yfgymmun  2S  y  cyntaf,  a  orefgyn- 
nafont  y  wlad  (^drwy  ladd  a  Ilofci  yr  hen  Drigo- 
lionj  o  gylch  yr  un  amfer,  ac  y  darfu  i'r  Saefon 
f  Barbariaid  eraill)  orefgyn  drwy  fràd  yr  Tnys  hon 
oddiar  yr  hen  Frutaniaid.  Eithr  Enw  y  wlad  ar 
y  cyntaf  oedd  y  Gelli ;  oblegid  ei  bod  hi  yn 
wlad  hyfryd,  a  rhagorol,  a  fFrwythlawn  a  choed- 
iog ;  megis  y  gwelwn  ni  amryw  Leoedd  etto  Yng- 
hymru  o'r  un  Enw.  Yr  hen  Drigolion  cyntaf  a 
alwent  eu  hunain  y  Gwyddelod ;  *  weithiau  y 
Gwylliaid ;  *  ond  yr  enw  cyfFredin  yn  Llyfrau 
Hanefion  yw  y  Cymru.  X 

Y  mae  Traddodiad  hyd    y  dydd  heddyw  ym- 
C  myfc 


*  Celtçe.  *  Gaüi,   %  Cimbri, 


î  2  Drych  y    Prìf  Oefoedd. 

myfc  y  werin  bobl  (er  nad  ydys  yn  edrych  ar  hyn- 
ny  ond  megis  hen  Chwedl)  fod  y  Gwyddelod  ryw 
bryd  yn  yr  amferoedd  gynt  yn  Frodorion  Cymru 
a  Lloegr  :  Ond  y  mae'n  ddilys  ddigon  eu  bod 
hwy,  megis  nad  oeddem  ni  a  hwythau  ar  y  cyn- 
taf  ond  un  Genedl.  Ac  yn  wir,  prin  y  gall  un 
dybied  amgen  ond  o'r  un  Dorllwyth  y  daeth  y 
ddwy  Gendl  allan,  (fef  y  Cymru  a'r  Gwyddelod) 
yr  hwn  a  yftyrio  y  Lliaws  geiriau  fydd  o'r  un 
yftyr  gyda  ni  a  hwythau.  A  phwy  bynnag  a 
ddarlleno  y  Gramadeg  Gwyddelaeg^  a  wêl  fod 
Tueddiad  a  natur  eu  Hiaith  hwy  yn  gofyn  newid 
Llythrennau  yn  nechreu'r  Geiriau,  yn  gwbl  gyflbn 
a'r  Gymraeg. 

PwY  bynnag  a  ddeil  Sulw  ar  lawer  o  hên  Enwau 
Afonydd  a  Mynyddoedd  drwy  y  Deyrnas  hon,  ni 
chaifF  efe  le  i  ammeu  nad  y  Gwyddelod  oedd  y 
Trigolion^  pan  roddwyd  yr  Enwau  hynny  arnynt. 
■ —  Fe  wyr  pawb  mai  Enw  Afon  fawr  Ynghymru 
yw  wyfc ;  ac  nid  yw  Con-wy^  Tywi^  Wy^  ond 
gwahan  Enwau  at  yr  un  yftyr.  le  Enw  yr  Afon 
bennaf  yn  y  Deyrnas,  y w,  TafwySj  1  hynny  yw, 
Cydiad  Tâf  ac  wyfc  ynghyd,  Ni  wyr  ncb  gyda 
ni  beth  yw  yftyr  y  gair ;  Ond  nid  oes  gan 
Wyddelod  yr  Jwerddon  un  gaîr  arall  am  Ddwfr 
ond  Fifc,  Ac  megis  y  mae'r  Geiriau,  Coom^ 
Dor^  Stoury  Tam^  Dovey  Avony  yn  Lloegr^  yn  cy- 
faddef  nad  ynt  amgen  naV  geiriau  Cymraeg, 
Kwmmj  Dwr^  ys-dwr^  Tâf  Dyfi^  ac  Afon^  a 
thrwy  hynny  yn  dangos  mai  y  Cymru  oedd  yr 
hen  Frodorion :  Felly  y  mae'r  geiriau  Wyfcy  Lloughy 

Cinwyy 


1  Thamefis  nid  yw  Aík,  Eík,  Ax.  Ex  (Enwau  bag- 
ado  Afonydd  Lloegr)ond  yr  un  peth. 


Rhan.  I.  Pen.  I.   Cyff-genedl y  Cymru,      13 

Cinwy^  Ban^  Drym^  Llechüa^  ac  amryw  eraill  yn 
dangos  fod  y  Gwyddclod  yn  prefwylio  gynt  hyd 
wyneb  y  wlad  hon;  canys  yftyr  y  Geiriau  yn 
ein  Hiaith  ni,  ydyw,  Dwfr^  Llynn^  Prif  afon^ 
Mynydd  uchel^  Kefn^  Maenllwyd, — Pwy  fyth  a 
wyr  achos  am  alw  Kyt  defaid  yn  Gorlan^  oni  wyr 
hefyd  fod  y  Gwyddelod  yn  galw  Dafad  yn  eu 
hiaith  hwy  Kaor  ì  Neu  pa  ham  yr  ydys  yn  galw 
Gwartheg-godro  yn  wartheg  Blithionj  oni  wyr 
hefyd,  mai  Blithuin  yw  godro  yn  y  Jaith  hon- 
no  ?  {0) 

Nid  all  neb  ddeall  y  Gymraeg  yn  jawn  heb^ 
wyddelaeg,  Pwy  a  ddeallai  yfìyr  Traeth-Saith  yn 
Sír  Aberteifi,  oni  ddeall  wyddelaeg  hefyd  ?  Canys 
yftyr  y  gair  yw  Traeth  Bâs.  Eithon  yzu  enw 
afon  yn  Sir  Faefyfed,  y  gair  Gwyddelaeg  yw 
Aith-afon,  h^  y.    Afon  redegog  wyllt. 


C  2  Nîd 


{0)  Vid  Luü  Praef,  ad  ArchaeoL 


H 


Drych  y  PrìfOefoedd, 


Nid  llai  Gwaìth  na  gwneuthur  Geir-Lyfr  hychan 
a  fyddai  ofod  ì  lawr  yr  holl  Eiriau  or  un  Sain  ac 
yftyryny  Jaith  Gymraeg  a\  Wyddelaeg.  Bydd- 
ed  yr  ychydig  a  ganlyn  yn  lle  Efampl. 


Cymraeg      Gwyddelaeg, 


Cymraeg       Gwyddelaeg, 


Afu 

Aef 

Cenedl 

Cinel 

Aithin 

Attin 

C  id  wm  Cidwm .  ie  Cadnaw^ 

Afal 

Aful 

Cil-drws 

Cul  dorus 

Anadl 

Anal 

Clâf 

Clâf 

Amfer 

Aìmftr 

Cleddyf 

Cloiddef 

Ardderchog  Oirddeirch 

Cogel 

Cuigel 

Akn 

Afna 

Cnau 

Cnu 

Aur 

Or. 

Crybach 

Crahach 

Bara 

Aran 

Croen 

Croian 

Baftard 

Baftardd 

Crib 

Crihan 

Blwyddyn 

Bliawyn 

Crogi 

Crochu 

Bloneg 

Blonig 

Crwth 

Crwith 

Byddar 

Boddar 

Cwyr 

Coir 

Bord 

Bordh. 

Cwyno 

Cwynif 

Brû 

Brû 

Cyffion 

Cleiffion 

Bôn  Coes 

Bùn  Cêjh 

Dall 

Dall 

Benyw  hên  Bun  hean 

Dalen 

Dailen 

Brân 

Brân 

Deri 

Dair 

Brammu 

Brimmo 

Dlyed 

Dlia 

Byw 

Beo 

Dof 

Tâf 

Bywyd 

Biad 

Dyn 

Duin 

Bwa 

Boha 

Drwg 

Droch 

Bwth 

Both 

Dû 

Dû 

Cach 

Cac 

Draenog 

Graenog 

Cerrig 

Carrig 

Dwrn 

Dorn 

Ceraint 

Caraid 

Dwfn 

Dofuin 

Celyn 

Culin 

Edn 

Ean 

Cerbyd 

Carhod 

Eiddiorwg 

Eiddeau 

Cî-hir 

Cû  hêr 

Eog 

Ea 

Eingion 

Rhan,  I.  Pen.  I.    Cyff-gendl  y  Cymru       15 


Cymraeg       Gwyddclaeg.  Cymraeg       Gwyddelaeg, 


Eingion 

Inneon 

Mab  glân 

Mac  glann 

Efgud 

Efgaid 

Mantach 

Mantoch 

Ffroen 

Ffron 

Madyn 

Madah 

Gardd 

Garda 

Mall 

Mall 

Gafael-dán 

Gafal  tein 

Marw  my 

marfmoddia\ 
\Macfa  ) 
fMarnah 

Garfan 

Gairman 

ddau  mab 

Gafar 

Gafar 

Marwnad 

Glas 

Glas 

Marchog 

Marcach 

Glyn 

Glen 

Maidd 

Meadd 

Glin  doft 

Gluin  dos 

Mân 

MÈn 

Glynu 

Glenu 

Mêl 

Mil 

Gloyn 

Gloin 

Més 

Mês 

Gwallt  glân  Folt  glann 

Memrwn 

Memruin 

Gogles 

Giglif 

Melin 

Muilen 

Gwêr 

Geir 

Mollt 

Mollt 

Gwydd 

Gedd 

Moch 

Moc 

Gweddi 

Gwyddìf 

Môr 

Muir 

Gwyddelae 

gGöiddelg 

Myfc 

Mefc 

Ifel 

líeal 

Mud 

Muit 

Law-deheu  Law-deha 

Mynydd 

Monydd 

Leder 

Leathir 

Nain 

Nain 

Llefaru 

Llafairt 

Nef 

Nef 

Lliain 

Llian 

Nerth 

Nert 

Llô 

Llô 

Niwl 

Neul 

Llofci 

Lloifci 

Neidr 

Nathair 

Llys 

Llis 

Dynan  ne- 

-\Denau  naoA 
jidd  eni         J 

Llydan 

Llethan 

wydd  eni 

Lludw 

Lluoth 

0  buan 

0  han 

Llyfiau 

Llyffan 

Pwll 

Poll 

Llong 

Llong 

Pobl 

Poihliach 

Llygod 

Llychod 

Rhannu 

Rannan 

Llyfr 

Leafir 

Rhawn 

Roin 

Mawr 

Môr 

Rhin 

Run 

Maer 

Maor 

Rhi 

Rî 

Rhef 


i6 


Drych  y    Prif  Oefoedd, 


Cymraeg       Gwyddelaeg 


Rhef 

Reif 

Rhudd 

Ruaidd 

Sâl 

Sal 

Saer 

Saor 

Sgybor 

Sgihol 

Scubo 

Scuaho 

Sgefain 

Sgeafaìn 

Sgian 

Sgian 

Sgubell 

Sguab 

Sibwl 

Siohal 

Sopen 

Soipin 

Spìeddach 

Spleddach 

Sgolpen 

Sgolh 

Swch 

Soc 

Stôl 

Sdôl 

Sudd 

Suf 

Taradr 

Tarar 

Tafg 

Tafga 

C  y  m  r  aeg       G  wyddela  eg. 


Tarw 

Tarw 

Tid 

Têd 

Tês 

Tês 

Tew 

Tiw 

Toes 

Taos 

Torrog 
Tonn 

Torroch 
Tonn 

Trais 

Treis 

Trwm 

Trom 

Truan 

Truhan 

Troed 

Troid 

Tri  gwr 

Tri  wr 

Ty 

Tylau 
Twlc 

Tê 

Tylah 
Tolch 

Twrch 

Torc 

Wayn 

Wy 

Waìn 
Hwi. 

OND  er  hyn  oll  ni  ddeall  Cymro  un  tippyn 
mo  Wyddel  yn  fiarad,  na  Gwyddel  chwaith 
un  Cymro.  Y  mae  amryw  Achofion  am  hyn,  megis 
(l)  JT  Hir  amjer  maith  y  maent  yn  ddwy  Genedl 
wahanol,  heb  ddim  CyfeiIIach  neu  Fafnach  teu- 
luaidd  rhyngddynte  Y  mae  Amfer  o  fefur  cam  a 
cham  yn  gofod  wyneb  newydd  ar  bob  peth,  ond 
yn  enwedig  ar  Jeithoedd,  Nid  i  Son  am  Bobl- 
oedd  pellennig,  dyna'r  Cymru  y  rhai  a  aethont  i'r 
rhan  honno  o  Deyrnas  Ffraingc  a  elwir  Llydaw 
gyda  Chonan  Arglwydd  Meiriadoc  yn  y  flwyddyn 
o  oedran  Chrift  383  ;  Er  mai  Cymraeg  y  maent 


Rhan.  I.  Pen.  I.   Cyff-gendl  y  Cymru.      17 

yn  fiarad  hyd  7  dydd  heddyw,  etto  prin  jawn  y 
gall  un  Cymro  o  ynys  Brydaln  eu  deall  hwy  yn 
Siarad  nes  bod  encyd  fawr  o  amfer  yn  eu  myfc  (2) 
Y  mae  gan  y  Gwyddelod  amry w  eìrìau  priodol  y 
rhai  fy  wedi  coUi  gyda  ni ;  megis  y  mae  gyda 
ninnau  amryw  eiriau  y  rhai  fy  wedi  coUi  gyda 
hwy.  Ni  a  welwn  gymmaint  o  wahan  Eiriau  fy 
rhwng  Gwynedd  a  Deheudir ;  ac  etto  a  feiddia  neb 
ddywedyd  mai  nid  Cymraeg  a  Siaredir  er  hynny 
yn  y  ddwy  Dalaith  ?  le,  ac  yn  Neheuharthy  nid 
oes  odid  Gwmmwd  na  Chantref^  onid  oes  ryw 
ychydig  o  wahaniaeth  yn  yr  Jaith  ;  nid  yn  unig 
wrth  fod  y  werin  yn  rhoddi  amryw  Sain  iV  un 
geiriau,  ond  hefyd  wrth  alw  ac  enwi  llawer  o 
bethau  yn  wahan  (^3)  Achos  arall  (ie  Achos  mawr 
ac  hynod)  yw  hyn,  Rai  cantoedd  o  flynyddoedd 
cyn  geni  Chrift^  yn  amfer  Gwrgwnt  Farf-drwch 
Brenin  Brydain  fawr,  y  cododd  Llû  anferthol  o 
Bobl  yr  Hifpaen  (wedi  eu  gyrru  gan  Eifiau  a  new- 
yn  allan  o'i  Gwlad)  gan  hwylio  ar  hyd  y  Weilgi 
os  ar  antur  y  caíFent  ryw  Le  i  brefwylio  ynddo  i 
dorri  chwant  Bwydo 

Ar  ôl  goddef  gryn  Drallodion  ar  y  Môr  yn 
eu  Taith  beryglus,  y  tiriafont  o'r  diwedd  ym 
Mhrydain^  lle  y  gwnaethont  eu  Cwyn  a  Llygaid 
yn  llawn  o  Ddagrau,  ac  a  Chalon  Uawn  utudd- 
dod,  o  byddai  gwiw  gan  fawrhydi  y  Brenin  ddan- 
gos  iddynt  ryw  gwrr  gwlad,  a  chael  rhydd-did  i 
achub  Einioes,  hwynt-hwy,  a'i  Gwragedd  a'i 
Plant;  Dywedafont  mai  Pobl  heddychol  oeddent, 
mai  y  Newyn  a'i  gyrrodd  allan  o'i  Gwlad,  ac  os 
byddai  wiw  gan  y  Brcnin  i'w  cymmeryd  dan 
ei  Ymgeledd,  nid  oedd  ganddynt  hwy  ond  gadael 
Bendith  Dduw  am  dano^  a  bod  yn  Ddei  laid  cy wir 
i  Goron  Loegr.  Ar  hynny  y  tofturiodd  y  Brenin 
wrth  eu  Chwedl,  a  rhoddes  gennad  iddynt  fyned 

C4  i'r 


j8  Drych   y  Prìf  Oefoedd. 

i'r  Jwerddon^  oblegid  fod  y  wlad  yn  ehang  ddigon, 
ac  yn  lled  deneu  o  Drigolion  y  pryd  hwnnw.  (/>) 

Dros  hir  amfer  y  bu'r  Gwyddelod^,  hwythau  yn 
cadw  yn  Bobl  wahanol\  y  naiU  Genedl  a'r  Uall  yn 
dilyn  ei  Harferion  a'i  Hiaith  ei  hun ;  Ond  yno 
ym  mhen  talm  o  Amfer,  ymgyfrathachodd  y  naíll 
Bobl  a'r  Bobl  arall,  fef  y  Gwyddelod  a'r  Shuidiaid 
(canys  felly  y  gelwid  Gwyr-dyfod  yr  Hifpaen)  ac 
a  aethont  megis  un  pobl^  fel  y  gwelwch  chwi 
ddwy  Haid  o  Wenyn  yn  taro  ynghyd  yn  yr  un 
Cwch,  O  hynny  allan  y  cymmyfcwyd  y  Jaith, 
a  Iluniwyd  un  Jaith  gymmyfc  o'r  ddwy,  yr  hon 
a  íleredir  yn  yr  "Jwerddon  hyd  y  dydd  heddyw  — 
O  hyn  y  mae  fod  Ilawer  o  Eiriau  dieithr  wedi  eu 
benthyccio  oddi  gan  y  Shuidiaid  yn  Jaith  y  Gwy- 
ddelod.  Lle  y  maent  yn  cyttuno  a  nyni,  yno 
dilys  yw,  mai  hên  Gymraeg  ddiledryw  yw  y 
geiriau  hynny  ;  a  Ile  y  maent  yn  anghyttuno, 
naill  a'i  Geiriau  Cymraeg  yw  y  rhei'ny  y  rhai  a 
gollafomm ;  neu  Eiriau Eftronaidd y  rhai a fenthycci- 
odd  y  Gwyddelod  oddigan  y  Shuidiaid. 

Dyma  ni  wedi  gweled  Eftron-genedlyii  gynnar 
jawn  wedi  ymgymmyfcu  ag  un  Llwyth  o'r  hên 
Gymruy  fef  a  Gwyddelod  yr  Jwerddon  :  Digwydd- 
odd  yr  un  peth  i'n  Hynafìaid  ninnau  ym  Mrydain^ 
fel  yr  wyf  ynawr  i  ddangos. 

Ar  ôl  bod  yr  ynys  hon  ( o  ben  bwy-gilydd  o 
honi )  ym  meddiant  yr  Hên  Gymru^  ni  wyddys 
yn  dda  pa  gymmaint  o  Amfer,  y  tiriodd  yma 

wr 


(/>)  Maer  Stori  hon  yn  wir  ddigon  ebe  Mr.  Edward 
Llwyd.  Vid.  Gaif  Lib.  3.  C.  12. 


Rhan  í.  Pen.  I.  C^ff-genedl  y  Cymru,       19 

wr  o  Gaer-droa  a  elwid  Brutus\  yr  hwiì,  ac  efe 
yn  medru  darllen  a  Sgrifennu,  ac  yn  gynnil  ei  wy- 
bodaeth  mewn  llawer  o  bethau  cy wrain  a  chelfydd- 
gar,  a  gàs  o  un-fryd  ei  dderchaíu  yn  Ben  ar  yr 
hen  Drigoh'on,  y  rhai  (a  hwy  y  pryd  hwnnw  yn 
anfedrus  agos  mewn  pob  peth  ond  i  ryfela)  a  ddy- 
fgodd  Brutus  mewn  Moefau  dìnafol^  ac  i  blannu, 
i  adeiladu,  ac  i  lafurio  y  ddaear  ;  ond  yn  enwedig, 
efe  a'i  haddyfgodd  mewn  dau  beth  nad  oedd 
ond  ambell  Genedl  yn  yr  hen  Amferoedd 
hynny  yn  gydnabyddus  a  hwy,  fef  yw  hynny,  i 
ddarllen  a  Sgrifennu^  yr  hyn  ni  choUafont  fyth 
wedi  'n.  Dywedìr  i  Frutus  a'i  Wyr  dirio  ym 
Mrydain  ynghylch  Mil  o  Flynyddoedd  cyn  geni 
Chriíl. 

Jaith  Brutus  a'i  wyr  oedd  y  Groeg^  ac  y  mac 
'n  ddilys  mai  oddiwrtho  ef  y  cawfom  yr  amryw 
Eiriau  Groeg  y  rhai  fydd  hyd  heddyw  yn  gym- 
myfc  a'r  yaith  Gymraeg.  Canys  Brutus  a'i  Bobl 
a  ymgymmyfcodd  a'r  hen  Drigolion  yr  un  flFunyd 
ac  y  darfu  Madoc  ap  Owen  Gwynedd  ymgymmyfcu 
a  Phobl  America,  Canys  y  Madoc  hwnnw  yn  y 
Flwyddyn  o  Oedran  Chrift  11 70.  (Pan  oedd  ei 
Frodyr  yn  mwrddro  eu  gilydd  fel  Bleiddiau  íFyr- 
nig  ynghylch  eu  Treftadaeth  yng  Hymru)  a  gym- 
merth  Long  [q)  ac  a  hwyliodd  tua'r  Gorllewin^ 
heibio  i'r  Iwerddon^  nes  dyfod  o'r  diwedd  i'r  Dey- 
rnas  fawr  ac  ehang  honno  a  elwir  ynawr  Amer- 
ica,  Yna  y  gadawodd  efe  rai  oi  Wyr  i  gadw 
Gorefcyn  a  meddiant  o'r  wlad,  ac  a  fordwyodd 
adref  i  Gymru  drachefn,  Ue  y  traethodd  efe  wrth 

ei 


[q)  PowelPs  Chronicle  p.  227  ^c.  Herb,  Travails, 
p.2lS. 


20  Drych  y  Prìf  Oefoedd. 

ei  G/d-wladwyr,  "  Ba  wlad  fFrwythlawn  a 
rhagorol  a  gafodd  efe  allan  wrth  hwylio  gyda'r 
Haul  i  Bellder  y  Gorllewln  ;  dymunodd  arnynt 
i  yftyried  am  ba  Graìgle^  a  Mynydd'dir  ac 
Anialwch  yr  oeddent  hwy  Tnghymru^  megis  cyn- 
nifer  Cigydd  gwaedlyd  yn  Uofruddio  ac  yn  darnio 
eu  gilydd  :  Deuent  gydag  ef,  a  hwy  a  gant  drigo 
mewn  Brafder  gwlad,  yn  yr  hon  y  hwyttaent  fara 
heb  prìnàer^  ac  nì  hyddaì  eìftau  dim  arnynt. 


Fe  fenodd  hyn  gymmaint  ar  ei  Gyd-wladwyr, 
fel  Y  cododd  Llu  mawr  o  wyr  a  Gwragedd 
gydag  ef,  yn  enwedig  o'r  rhei'ny  ag  oedd  yn  caru 
byw  jn.  Uonydd,  ac  a  diriafont  ym  mhen  8  mis 
a  deng  niwrnod  yn  y  Porthladd  y  bu'fei  efe  o'r 
J|)laen  ynddo.  Tra  y  parhaodd  y  Tô  hwnnw,  hwy 
a  gadwafant  gyda'i  gilydd,  or  un  yaith^  o'r  un 
Grefydd  a'r  un  Gyfraith,  Ond  ym  mhen  talm  o 
Amfer  (ar  ôl  dwy  Genhedlaeth  neu  dair)  fe  ymgy- 
fathrachodd  y  Tô  neflaf  a  ThrigoUon  y  wlad^  ac  a 
aethont  jn  un  Genedl  a  hwy  ;  fel  y  gwelwch 
chwi  Ddwfr  a  Llaeth  yn  ymgymmyfcu. 

Ynawr,  y  mae  gennym  y  Siccrwydd  mwya' 
fyddboíEbÌ  i  fod,  mai  y  Cymru  oeddent  y  cyntaf 
o  hoìì  Drigolion  Europ^  3,  gawfant  y  íFordd  allan 
i  Âmerica  ;  oblegîd  (i)  fod  Chroniclau  yr  üefoedd 
jn  tyftio  hy nny.  (2)  Fod  amryw  Eiriau  Cym- 
raeg  gan  Bobl  y  Parthauhynny  hyd  y  dydd  hedd- 
y w,  Ife  Y  gwladychodd  y  Cymru  gyntaf :  megis, 
pan  f  bydáont  yn  ílarad  dywedant,  Gwrando. 
Pengwyn  yw  Enw  Aderyn  a  Phen  gwyn  iddo. 
Cfích  y-dwr  yw  Enw  Aderyn  arall.  Corroefo  yw 
Enw  Y  Lan  gyntaf  y  tiriafont  arni .  A  Gwenddwr 
Y  geîwir  un  o'i  Hafonydd.  — —  Ac  heblaw  hyn 
oE  fe  gafwyd    Beddrod  Madoc   ap    Owen  yn  y 

wlad 


Rhan.  I.  Pen.  I.   Cyff-genedl  y  Cymru     21 

wlad  honno,  a'r  yfgrifen   a  ganlyn  ar  garreg  ei 
fedd  ef.  (r) 

Madoc  wyf  mwydîc  *  ei  wedd       *wedi  hir  forio 
yawn  Genau  X  Owen  Gwynedd  ;      îEppiI. 
Ni  fynnwn  Dir  \  fy  awydd  oedd 
Na  Da  mawr^  ond  y  Moroedd, 

ONd  i  ddychwelyd  at  Frutus.  Fel  y  gwel- 
wch  chwi  ddwy  Gangen  wrth  ymgydio  yn 
tyfu  ynghyd,  a  myned  yn  un  Pren  ;  Felly  yr 
ymgymmyfcodd  Brutus  a'i  wyr  yntef  a'r  hen  Gym- 
ru^  ac  a  acthont  o  hynny  allan  dan  Enw  Britan' 
iaidy  er  parchus  goffadwriaeth  i'r  Gwr  yr  hwn  a'i 
haddyfcodd  mewn  amryw  Gelfyddydau  perthyna- 
fol  i  fywyd  Dyn.  Ac  o  herwydd  mai  Groegwr 
oedd  Brutus^  ( fel  y  dy  wedais  o'r  blaen )  o  hyn  y 
mae,  fod  yr  Hen  Frutaniaid  yn  arferu  Llythyrennau 
Groeg  yn  eu  Sgrifennadon,  a  hynny,  (ni  a  wydd- 
om)  ym  mhell  cyn  amfer  Cred^  os  nid  er  Dy- 
fodiad  cyntaf  Brutus  i'r  ynys  hon.  Canys  y  mae 
yul-Caifar  yn  adrodd  am  y  Derwyddon  *  "  Eu 
"  bod  hwy  yn  dyfcu  ar  dafod-lefery  dd  Rifedi  af- 
"  rifed  o  BenniUion  a  Chywyddau  ;  a  bod  rhai 
"  yn  Treuh'o  ugain  o  flynyddoedd  yn  dyfcu  y 
"  PenniUion  hynny  cyn  bod  yn  ddigon  o  Ath- 
"  rawon  ;  Yr  oeddid  yn  cyfrif  y  Pennillion  hyn 
"  (eb  efej  mor  Sanétaidd  fel  na  feiddiai  neb  eu 
"  Sgrifennu  arBapir^ond  pob  matterion  eraill,  eb  efe, 
"  y  maent  yn  Sgrifennu  a  Llythyrennau  Groeg,  [s) 

Ynawr 


(r)  HoeL  Ep.  voL  IV.  Ep.  29./.  474.  Ed.  7.  ^Felly 
y  gelwid  Gweinidogion  Crefydd  yn  Mrydain  cyn 
geni  Chrijî,  [s)  Cas,  ae  Bell  Gall  Lih,  6.  ỳ, 
106. 


22  Drych  y   Prif  Oefoedd. 

Ynawr  y  mae'n  eglur  oddiyma  (i)  fod  yr 
hen  Frutanìad  yn  medru  darllen  a  SgrifennUy 
cyn  dyfod  na  Rhufeinwr  na  Sí7/j  i  Frydain  ;  canys 
yr  oedd  yr  Awdur  dyfcedig,  yr  hwn  fydd  yn 
yn  rhoddi  yr  hanes  yma  i  ni,  yn  byw  ynghylch 
hanner  cant  o  flynyddoedd  cyn  geni  Chrijì,  (2) 
Mai  Llythyrennau  Groeg  oedd  ganddynt,  fef  y  cy- 
fryw  ag  a  ddyfgodd  Brutus  iddynt.  Yr  un  Lly- 
thyrennau  a  welir  hyd  heddyw  ar  fagad  o  Gerrig 
mewn  amryw  fannau  Tnghymru,  (/) 

fÍEBLAW  fod  yr  hên  Frutaniaid  yn  arferu  Llyth- 
yrennau  Groeg yn  eu  Sgrifennadau,y  mae  ein  Hiaith 
ni  hyd  y  dydd  heddyw  yn  cydnabod  amryw  ac  am- 
ryw  Eiriau  o  Dyfiant  Groeg;  Sef  yw  hynny,  am- 
ryw  Eiriau  y  rhai  o  blannodd  Brutus  yn  ein 
myfc  ;  yr  hên  Eiriau  ÍJymraeg  wedi  eu  colli  gen- 
nym  ni,  ond  a  gedwii  etto  ym  myfc  y  Gwyddelod 
ynawr  Fifc  y  gelwai  yr  hên  Gymru  Ddwýr  ; 
y  mae'r  gair  wedi  golli  gyda  ni,  ond  a  gynhelir  o 
hyd  gan  y  Gwyddelod  ;  canys  nid  yw  Dwr  ond 
gair  Groeg  a  gafwyd  oddiwrth  Frutus  :  Ac  nid  i 
Son  am  ychwaneg,  Grian  y  gelwai  yr  hen  Gymru 
yr  Haul ;  y  mae'r  gair  wedi  ei  goll  gyda  ni,  ond 
a  gynhelir  o  hyd  gan  y  Gwyddelod  ;  canys  nid  yw 
Haul  ond  gair  Groeg  a  gafwyd  oddiwrth  Frutus. 

Yr  Achos  cyntaf  a  gafwyd  i  wadu  Dyfodiad 
Brutus  i'r  ynys  hon  o  Frydain  oedd  hyn.  Pan 
fu  farw  leffrey  ap  Arthur  Arglwydd  Efgob  Llan- 
elwyy  y  daeth  Sais  a  eilw'r  Cymru  Gwìlym  bach 
( am  yr  hwn  y  foniais  i   or   blaen)   a  deifyfu  ar 

Dafydd 


{f)  De  Antiq.  Grac.   Lit.  Vid,   Shuckford.   VoL    I 
p.  265.  Ŵ. 


Rhan.  I.  Pen.  I.   Cyff'genedl y  Cymru     23 

Dafydd  ap  Owen  Tywyfog  Gwynedd^  gael  bod  yn 
Efgol  yn  ei  le  o  gylch  y  flwyddyn  o  Oed  Chriji 
1169.  Ond  gan  na  fu  gwiw  gan  Dafydd  ap 
Owen  ganiattau  iddo  ei  Ddymuniad,  aeth  y  Gwr 
adref  yn  Ilawn  digofaint,  a  gofod  ei  fynwyr  ar 
waith  i  ddirmygu  a  rhedeg  i  lawr  nid  yn  unig  gofF- 
adwriaeth  yr  Efgob  ag  oedd  yn  gorwedd  yn  ei  fedd, 
ond  holl  Genedl  y  Cymru  hefyd.  A'r  Gwilym 
bach  hwnnw,  o'i  falais  o  waith  gael  pall  am 
Efgobaeth  Llanelwy^  oedd  y  cyntaf  a  feiddiodd 
wadu  Dyfodiad  Brutus  yma  {u)  Nid  yw  ei  holl 
Lyfr  ddim  amgen  agos  na  Sothach  o  Gelwyddau 
haerllug  yn  erbyn  y  Cymru. 

Dywed  Gwilym  bach  yn  ddigywilydd,  na  fon- 
iodd  neb  erioed  am  Ddyfodiad  Brutus  a'i  wyr  o 
Gaer-droea  i'r  ynys  hon,  nes  i  y^ff^ey  ap  Arthur 
ddychymmyg  hyny  o'i  ben  ei  hun  ;  ond  y  mae 
hyn  yn  achwyniad  ry  nocth  a  fafnrhwth  heb  ddim 
Awdurdod,  ac  yn  erbyn  pob  Awdurdod.  Canys 
ni  wnaeth  yeffrey  ap  Arthur  ond  cyfieithu  y  Cron-- 
icl  cymraeg  i'r  Lladtn^  fel  y  gallei  y  Dyfcedig  o 
bob  gwlad  ei  ddarllen.  Ac  ym  mhell  bell  cyn 
amfer  yeffrey^  y  mae  un  o  bennillion  Taliefyn  yn 
dangos  Barn  ei  Gydwladwyr  yn  ei  amfer  ef ;  ac 
efe  a  Sgrifennodd  o  gylch  Blwyddyn  yr  Arglwydd 
556.     Ei  Eiriau  ynt. 


MI  gefais  inneu  yn  fy  mryd  Lyfreu^ 
Holl  gelfyddydeu  gwlad  Europa  ; 
Och  Dduw  mor  druan  drwy  ddìrfawr  gwynfan^ 
Y  daw^r  Ddarogan  i  Lin  Droea. 

Sarphes 


[u)  Vid.  Prafad  Galf  p.  XXXL 


24  Drych  y    Prif  Oefoedd. 

Sarphes  gadwynog  falch  anrhugarog^ 
A'i  hefgyll  yn  arfog  o    Sermama 
Honno  a  orefgyn  holl  Loegr  a  Phrydyn, 
O  Lan  mòr  Llychlyn  hyd  Sabrina.*         *Hafren. 

Yna  hydd  Brithon  fel    CarcharorioHy 
Tm  mhraint  Alltudion  o  Saxonia  ; 
Eu  nêr  a  folantj  eu  Haith  o  gadwant^ 
Eu  Tir  a  gollant  ond  gwyllt  walia,'^  *Cymru 

Talifyn  ben-beirdd  a'i  cant. 


Ac  heblaw  hyn,  y  mae  rhyw  beth  hefyd  i 
ddyfcu  oddiwrth  Draddodiad  d,  hen  chwedlau  : 
Ac  fe  wyr  pawb  nad  oes  un  peth  mor  gyffredin  ym 
myfc  y  Cymru  na  Chred  o'i  dyfod  gyntaf  i'r  yn- 
ys  hon  o  Gaer-droea,  (Ond  pa  fodd  y  bu  hynny 
mi  a  ddangofais  eufys  :  )  Je,  y  mae  hyn  wedi 
greddfu  mor  ddwfn,  fel  y  cewch  chwi  weled  hyd 
yn  oed  y  BugeiUaid  ar  Benn  pob  Twyn  a  Bryn 
yn  torri  Uun  Caer-droea  ar  wyneb  y  Glás.  Fe 
all  Dyn  o  yftyriaeth  gafglu  rhyw  beth  oddiwrth 
hyn ;  ond  pa  fodd  bynnag,  dyma  fel  y  maent  yn 
ei  darllunio  hi,  yn  llawn  o  Droion  yn  wir  yn  ôl 
ei  henw,  [Tr  oeddwn  i yn  cwhl  fwriadu^  pan  Sgri- 
fennais  hyn  ar  y  cyntafy  i  ofodyma  Lun  Caer-Droea. 
Ond  nid  oedd  Dyn  o  fewn  fy  nghydnahod^  ag  oedd  o 
Fedr  i  wneuthur  hynny^  nac  mewn  Pren^  nac  mewn 
Efydd.} 

NiD  oes  ynawr,  (hyd  y  gwn  i)  ond  un  peth 
yn  ôl,  fef  pa  ham  y  galwyd  yr  ynys  hon 
Brydain  ar  y  cyntaf.  Tybia  Mr.  Camden  (yr  hwn 
yn  ddiau  oedd  wr  dyfcedig  ond  opiniwnusj  i 
wyr  o  wledydd  eraill  ei  galw  felly  gyntaf ;    o 

waith 


Rhan.  I.  Pen.  I.    Cyff'genedl  y  Crmru     25 

waith  bod  yr  hên  Frutaniaid  yn  Britho  eu  Crw- 
yn.  Ond  nid  oes  odid  gymmaint  ac  un  yn  ei  gan- 
lyn  ef  ynawr  yn  ei  Y)àyc\\ymmyg  wan  annilys, — 
Y  mae  Mr.  Humfrey  Llwyd  (gwr  dyfcedig  arall 
o  Gymro  a  fgrifennodd  o  flaen  Camden)  yn  tybied 
mai  Yftyr  y  gair  Brydain  yw  Pryd-cain  ;  fef  yw 
hynny  ei  galw  hi  felly  gan  yr  hen  Drigolion,  oble- 
gid  Tegwch  çAphryd,  Y  mae  hyn  hefyd  yn  feinio 
yn  lled  annaturiol,  os  nid  yn  dynn  ac  yn  drwfcl. 
Ond  dyma'r  anfifawd,  pe  bai  un  mor  fFodiog  a 
tharo  wrth  y  gwir  Ddeongliad,  etto  nid  all  neb 
fod  yn  ficcr  mai  hwnnw  fydd  ar  y  jawn.  Mi  a 
dybiwn,  os  nid  Brutus  a  alwodd  y  wlad  areiEnw 
ei  hun,  mai  yr  hên  Enw  yw  Pryd-wen ;  ac  mi  a 
wn  fod  y  gair  Prydwen  yn  atteb  yr  yftyr  cyftal, 
ac  yn  fwy  rhwydd  a  naturiol  na  Phryd-caìn^  am 
frô  deg  brydweddol  hyfryd,  Dyna  fel  y  galwai 
yr  hen  Frutaniaid  gynt  Darian  Arthur. 

Y  mae  Dadl  nid  bychan  ym  myfc  amryw  wyr 
dyfcedig  ynghylch  pa  wlad  a  feddylir  wrth  yr  hon 
a  eilw  hen  Awdwr  Pellenig  wrth  y  gair  Thule, 
Ond  pe  buafent  hwy  yn  deall  Cymraeg,  ni  fuafei 
dim  Dadl  nac  Ymryffbn  yn  y  peth.  Canys  wrth 
ddarllen  ryw  hen  Sgrifen  o  waith  Llaw  y  cefais 
yno,  Tyleu  Ifcoed^  fef  yw  hynny,  Tyleur  Iwerddon\ 
canys  ^cotia  yn  Lladin  y  geilw  yr  holl  wyr  Pell- 
enig  ynys  yr  Iwerddon  {^w)  oddiwrth  y  gair  Cym- 
raeg  Ifcoed.  A  chan  fod  pawb  yn  cyttuno  mai 
rhy w  ynys  gerllaw  ynys  Brydain  yw  Thule^  a'r  ei- 
thaf  tua'r  Gorllewin  {x)  pa  wlad  amgen  a  all  hi 
fod  ond  Tyleu  Ifcoed^  neu  ynys  yr  Iwerddon,  Nid 
oes  ond  y  dim  Ileiaf  rhwng  y  gair  Cymraeg,  Tyleu 
a'r  gair  Iladin  Thule  Yr 


{w  UJf.  Primord  725 — 734  {x)  Ultima  Thule, 


20  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

Yr  oedd  yr  hen  Bobl  yn  fiarad  pethau  rhag- 
orol  ynghylch  y  wlad  hon,  yn  ei  galw  hi  yn 
Baradwys^  yn  Degwch  Brô^  y  Wlad  fendìgaid^  ac 
Hyfrydwch  Pobl,  Ac  ond  odid  un  achos  am  ei 
bod  mor  anwyl  yw  hyn,  am  nad  all  un  Creadur 
gwenwynìg  fyw  yno  ;  na  llyfFant  na  Sarph  na 
gwiber,  nac  un  creadur  arall  a  dim  naws  gwenwyn 
ynddo;  Ac  os  dygir  un  creadur  gwenwynig  i'r 
wlad  hon,  fe  a  dry  ai  dorr  i  fynu  yn  y  man  ac 
a  drenga  ar  ei  waith  yn  anadlu  awyr  bur  ynys 
yr  Iwerddon. 

PEN.    II. 

T  Rhyfel  ar  Rhufeìniaid.     HwynUhwy  yn  anghy^ 
fiawn  y  treìfio  y  Brutaniaid  ò'i  gwir  Eiddo, 

FE  fu  Ynys  Brydain  yn  yr  hen  amfer  gynt 
yn  talu  Teyrnged  i  Rhufain^  a  hynnY  dros 
ychwaneg  na  phedwar  cant  o  flynyddoedd  ;  a'r 
pryd  hwnnw  yr  oedd  Bonedd  y  Yymru  yn  Siarad 
Lladin  mor  gyffredin   ac  y  maent  yn  Siarad  Sae- 

fonaeg  ynawr. Nid  wyf  i   ddim   yn   meddwl 

gwaith  Pâb  Rufain  yn  danfon  ei  Swyddogion  yma 
i  geiniocca  bob  Blwyddyn,  megis  y  byddai  yr  ar- 
fer  yn  amfer  Pahyddiaeth  :  ond  yr  wyf  yn  meddwl 
Tmherodron  neu  Emprwyr  Rufain^  y  rhai  ( ym 
mhell  cyn  dyfodiad  y  Saefon  i'r  Ynys  yma )  oedd- 
ent  wedi  gorefcyn  drwy  nerth  arfau  amry  w  wled- 
ydd  yn  Afta  ac  Affrica^  ond  yn  enwedigol 
yn  Europy  ac  ym  myfc  eraill  yr  ynys  hon  o 
Frydain. 

Ond  beth  oedd  gan  nac  Emprwr  na  Phâb 
Rhufain  wneuthur  a'r  Deyrnas  hon  o  Frydain  ? 
Pa  Hawl  oedd  gan  y  naiU  na'r  Uall  i   awdurdodi 

yma  ? 


Rhan.  L  Pen.  II.  Llythyr  Jul  Caìfar  kc.    27 

yma?  Cewch  glywcd. Titl  y  naill  oedd  mín  y 

clcddsf  \  canys  pa  wlad  bynnag  a  allai  yr  Emprwr 
a'i  wyr-rhyfel  ei  ennill  drwy  nerth  arfau,  tybid  fod 
hynny  yn  ddigon  o  Hawl  i  gymmeryd  meddiant 
ynddi ;  Ond  pa  fodd  bynnag  yw  hynny,  pe  bai 
Wr  canolig  a  phump  neu  chwech  o  Ddìhìrwyr 
wrth  ei  gynffon  yn  beiddio  mwrddro  a  Iledratta, 
fe  a  eftynnid  eu  Cêg  wrth  grogpren  am  hynny. — 
Ac  am  Ditl  y  Pâh.,  y  mae  hwnnw  cynddrwg  a'r 
llall,  os  nid  gwaeth;  canys  nid  yw  e  ddim  amgen 
na'i  Drais  yn  ymhyrddu  ar  Anwybodaith  dynion, 
ac  yn  rhyfygu  Awdurdod  i  fod  yn  Ben  ar  yr  Egl- 
wys  na  roddes  yefu  Ghrijì  erioed  iddo  ;  À  phan 
oedd  Eglwys  Rhufain  yn  ei  Phurdeb,  (  heb  ei  diw- 
yno  ag  ofer-goelon  megis  y  mae  hi  ynawr)  nid 
oedd  wahaniaeth  yn  y  byd  rhwng  Efgob  Rhufain^ 
ond  yn  gyd-radd  ag  Eígobion  eraill. 

Y  Cyntaf  o'r  Rhufeinaid  a  adnabu  ynys  Bry- 
dain  oedd  Jul  Ca if ar^  2.  hynny  oedd  o  gylch  hanner 
cant  o  flynyddoedd  cyn  geni  Chriji,  Gwr  oedd 
hwn  o  yfpryd  ehang,  yn  Rhyfelwr  o'i  febyd,  ac 
yn  chwennych  íq\  Alexander  fawr  orefgyn  yr  holl 
Fyd  a  myned  yn  glodfawr.  Blaenrhed  wrthfyned 
oedd  foy  Ac  olaf  pan  faì  gilio.  Ond  cyn  iddo  ddy- 
fod  ar  antur  i  Frydain^  efe  a  anfonodd  Lythyr  at 
y  Brenin  a  elwid  Cafwallon  yn  y  geiriau  hyn  nid 
amgen  (a) 

Tn  gymmaint  a  hod  cwhl  or  Gorllewin  wedi  ym- 
roi  i  mi  fal  i  Frenin  goruchaf  arnynt^  ac  ì  Senedd* 
Rufain,  naill  di    drwy  Gariad  a'^i  drwy  ryfel ;  0 

D  herwydd 


(a)  MS,  vet.    *  Senedd  Rufain  oedd  megìs  Par- 
liament  yn  Lloegr. 


28  Drych  y  Prlf  Oefoedd, 

herwydd  hynn'ç^  yr  w/f  yn  yfpyfu  ì  tì  Cafwallen 
ath  Frutaniaid  fyn  teyrnafu^  ar  mor  yn  eich  ham- 
gylchynu^  ac  etto  fod  dan  Reolaeth  Rhufain,  y  bydd 
raìd  î  chwi  ufuddhau  i  mi  ac  i  Senedd  Rufain, 
canys  dyledus  a  chyfiawn  yw  hynny,  Er  eieh  rhybudd- 
io  yr  ydym  ni  Senedd  Rufain  yn  danfon  attoch  y 
Llythyr  hwn^  er  traethu  ac  yfpyfu  i  chwiy  yr  ym- 
ddialwn  ni  a  chwi  drwy  Ryfel  o  nerth  Arfau^  os 
chwychwi  nid  ymroddwch  i  ni  am  dri  pheth  ;  fef{\) 
Talu  0  honoch  i  Rufain  Deyrnged  bob  blwyddyn, 
(2)  Bod  bob  amfer  yn  barod  a  chwbl  och  nerth  i  ym- 
ladd  wrth  fy  ngorchymmyn  am  gelynion  0  amfer 
bwygilydd  (3)  Danfon  Gwyftlon  i  Rufain  argyflaw- 
ni  hynny :  Tr  hyn  os  chwychwi  -a'^i  gwna^  eich 
perigl  a  fydd  lai^  a'ch  Rhyfel  ar  ddiben  ;  ac  onid  e\ 
edrychw:h  am  ryfel  ar  frys, 

Pant  ddarllenodd  Cifwallen  Brenin  y  Brutani- 
aid  Y  Llythyr  hwn,  danfonodd  i  geiíìo  ei  Gyng- 
horiaid  a'i  Árglwyddi  goruchel  atto,  fel  y  gwe- 
lent pa  ry w  Dymheftl  a  Diniftroedd  yn  crogi  uwch 
eu  pennau.  Ac  er  gwaetha'  Bygythion  Ccefar^  hwy 
a  gydfarnafant  megis  o  un  genau  anfon  Uythyr- 
atteb  iddo  yn  y  wedd  hon,  nid  amgen. 

Yn  y  modd  yr  yfgrifennai/ì  ti^  Caefar,  attaf  imai 
ti  biau  Frenhiniaethau  V  Gorllewin,  yr  un  modd 
boed  yfpys  itiy  mai  myfi  a*r  Brutaniaid  a  biau  ynys 
Brydain.  Ac  er  i*r  Duwiau  roddi  i  ti  gwbl  or 
Gwledydd  wrth  dy  Ewyllys  dy  hun^  ni  chei  di  daim 
o'n  heìddo  ni^  canys  Cenhedlaeth  rydd  ydym  niy  ac 
nid  oes  arnom  Deyrnged  nerth  na  Gwyftl  /  //  nac 
i  Senedd  Rufain.  Ac  or  achos  hwnnw  dewis  di  a'i 
cilio  yn  dy  eiriau^  ai  rhyfela  ;  ac  yr  ydym  ni  yn 
barottach  i  ymladd  a  thydi  nag  i  ddymuno  Tangne- 
ddyf:  Ac  yn  fodlon  gennym  ì  fentro  ein  Hoedlau  er 

cadw 


Rhan.   i.Pen.  2.  Cajwallûn  Brenin  BryJain,   29 

cadw  ein  Gwlad  rhac  Ejìron-gencdl  heb  ofni  mo'*íh 
fawr  eiriau,    Gwna  y  fynnych  dan  dy  herygl, 

Wedi  i  Jul'Caifar  ddarllen  y  Llythyr  hwn, 
a  gweled  Bwriad  di-yfccg  y  Brutaniaid  i  ymladd 
ag  ef,  dirfawr  Lid  a  gymmerth  ynddo  ei  huii,  ac 
a  ddywedodd  wrth  ei  uchel-fwyddogion,  Chwi  a 
welwch  mor  anfoefol  a  Sarrug  Pm  hattebafant^  ond 
odid  ni  0  wnawn  iddynt  laefu  peth  or  Dewrder 
a'r  Talcgrwydd  hyn.  A  hwy  a  attebafant,  J gym- 
merì  di^  O  Caefar,  dy  Iwfrìiau  gan  wâg  ymfrojì 
Barbariaid  ?  Ni  a  wyddom  amgen.  Wele  ni  yn 
barod  i  ymladd  wrth  dy   Ewyllys  tra  fo  Defnyn 

Gwaed  yn  ein   Cyrph, Ac   ar   hynny    Cafar  a 

ymwrolodd  ac  a  gynhuUodd  ei  Sawdiwyr  ynghyd, 
fef  oedd  eu  Rhifedi/>w;7z  milar  hugain  o  wyr  traed, 
a  phedair  Mil  a  phum  Cant  o  wyr  meirch,  ac 
mewn  pedwar  ugain  o  Yfgraífau  a  fordwyodd  efe 
a'i  wyr  tuag  at  ynys  Brydain. 

Yr  oedd  y  Brytaniaid  hwythau  yn  gwybod  eu 
bod  ar  fedr  ymweled  a  hwy  (  canys  nidamfer  i  fod 
Segur  ac  yn  yfmala  oedd  fiwnj  ac  am  hynny  yr 
oedd  Spiwyr  yn  difgwyl  yn  y  Prifaberoedd  rhac 
ir  Gelynion  i  dirio  yn  ddiarwybod,  a'i  Ilad yn  eu 
Cwfc.  A  chyn  gynted  ac  y  daeth  y  Llongau  i 
olwg  y  Tîr,  y  fwyddogion  a  anfonafant  yn  ddi- 
aros  i  fynegi  i'r  Brenin  fod  y  Gelynion  wedi  dy- 
fod. — Àc  ar  hynny  y  Brenin  a  archodd  i'r  Pen- 
rhingyll  i  ganu'r  Cyrn-cychwyn  i  gynnull  ei  Wyr- 
Rhyfel  ynghyd  :  A  bryffio  a  wnaethant  yn  Llû 
mawr  arfog  at  y  Porthladd  ar  fin  môr  Èent^  ac 
erbyn  hynny  yr  oedd  y  Gelynion  o  fewn  ergyd 

Saeth. Nid  oedd  gan    y  Brutaniaid  y  pryd 

hwnnw  na  Lluryg^  nac  AJìalch  na  Tharian  na 

Phenffejìin^  nac  un  Trecc  na  Pheirian  i  amddi- 

D  2  ffyn 


30  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

fFyn  rhac  y  Saethau  a'r  Gwayw-ffyn  ;  Ue  yr  oedd 
gan  wyr  Rhufaìn  Helm  o  Bres  ar  eu  Pennau, 
Tarian  yn  eu  dwylo,  a  Lluryg  ddur  o  gylch 
eu  dwyfron.  Ond  er  hyn  o  Anfontais,  Pobl  noeth 
yn  erbyn  Gwyr  arfog^  (b)  etto,  bernwch  chwi, 
a  fu  achos  gan  Wyr  Rhufain  foftio  mai  hwy  a 
gawfant  y  trecha'  yn  y  diwedd  ?  Canys  am  y 
glewion  Frutaniaid^  rhai  a  fafafont  ar  bennau  y 
Creigydd,  rhai  a  ddefcynnafant  i'r  Traeth,  Er- 
aill  a  aethont  hyd  eu  Tln-heiftau  i'r  môr,  a  phawb 
yn  ergydio  eu  Saethau  cyn  amled  at  y  Gelynion, 
nes  oedd  Gwaed  y  Lladdedigion  yn  ffrydio  megis 
Pijîyll  yma  ac  accw  dros  Yftlyfau'r  LÌongau  i'r 
mor. 

Yr  oedd  JuUCaifar  yn  bwrw  cael  Hawdd- 
garach  Triniad;  Ac  er  gwyched  Rhyfelwr  oedd 
efe,  efe  a  edrycbodd  ynawr  yn  lled  ddiflas  ar  y 
matter,  wrth  weled  ei  Wyr  wedi  digalonni  ; 
Rhai  yn  ei  regu  ef  am  eu  tynnu  i'r  fath  Ddiniftr; 
Rhai  yn  hanner-marw  yn  ochain  ac  yn  grìddfan 
ynghrafangau  Angau,  Eraill  yn  gorwedd  yn 
Gelaneddau  meirw  yn  ymdrabaeddu  yn  eu 
Gwaed.  Unwaith  yn  wir  y  meddyliodd  i  godi 
Hwylau  a  myned  adref;  ond  yno  efea  yftyriodd, 
y  byddei  hynny  yn  Ddifenwad  ac  yn  Gywìlydd 
byth  iddo  ym  myfc  ei  Gyd-wladwyr  ;  ac  o  achos 
hynny  efe  a  ymwrolodd  drachefn  ac  a  ddywed- 
odd  rhwng  bodd  ac  anfodd,  Gwradwydd^  ie 
Gwradwydd  tu  hwynt  i  ddim  i  ni  ddychwelyd  adref 
wedi  dyfod  cyn  helled  a  hyn  :  Nage  ni  a  fynnwn 
diriö^  pe  hai  'r  Diawl  ei  hun  ynddynt.      Ac  yno, 

fel 


(i)  Apud  quQS  [Britannos^  nulla  loricarum  galear^ 
umve  tegmina,      Tacit.  AnnaL  L.  I2.  p.  142, 


Rhan  I.  Pen.  2.   Rhyfel  ar  Rhufenìaìd.       31 

fel  y  gwelwch  chwi  Darw  yn  taflu  ac  yn  gwyll- 
tio  ar  ül  büd  dau  neu  ^/r/  o  JVaed-gwn  wrtho  un 
hanner-awr;  Pelly  Gwyr  Rufa'in  hwythau  a  chw- 
erwafant  oddimewn,  gan  ergydio  eu  Saethau  cyn 
amled  a  chenllyfc  at  y  Brutaniaid '.  A  lladdwyd 
y  fath  nifer  o  bob  ochr,  nes  oedd  y  môr  agos  yn 
wridog  gan  waed  y  Lladdedigion,  a  chyrph  y 
meirw  a'r  clwyfus  cyn  dewed  yn  gorwedd  ar 
fin  y  mòr,  a  Defaid  mewn  Corlan.  A  phe  bua- 
fai  EIw  i  yul-Caifar  ofod  ei  Draed  ar  dir  Brydain^ 
hynny  a  gás  efe  ;  etto  pe  ni  buafai  efe  ei  wyr  redeg 
yn  gyflym  gael  Diogelwch  yn  eu  Llongau  (  fel  y 
gwelwch  chwi  Haid  0  Wenyn  yn  taro  i'r  Cwch  o 
flaen  Tymhejìl)  hwy  a  larpiafid  yn  Dammeidiau  a 
Chleddyf  y  Brutaniaid  dewrion.  O  hohtu  dauddeg 
a  deugain  0  Fìynyddoedd  cyn  geni  Chrift  y  hu  hyn. 

Mi  a  wn  or  goreu,  fod  yul-Caifar  yn  dywed- 
yd  ei  hun,  iddo  wneuthur  gryn  Hafog  ym  Mhry- 
dain.  Ond  pa  le  y  mae  ei  Gymmydogion  i  roddi 
gair  o'i  blaid  ?  Prin  y  gellir  coelio  neb  yn  feinio 
allan  ei  Glod  ei  hun  ;  ond  yn  enwedig  yma,  pan 
yw  ei  Gyd-wladwyr  (  y  rhai  a  Sgrifennafant 
Hanes  ei  fy wyd  )  yn  tyftio  yn  eglur  na  wnaeth  efe 
ond  gofod  ychydig  Fraw  ar  y  Trigolion,  {c)  ond 
nid  dim  o'r  fath  peth  a'i  meiftroli,  a  dyfod  a  hwy 
dan  ei  Lywodraeth.  Ac  y  mae  un  o  Brydyddion 
yr  oes  honno  yn  canu  am  ei  Weithred  ym  Mhry- 
dain  fel  hyn, 

Territa  quaJitÌ5  ojìendit  terga  Britannis  Lucan. 

D  3  Ccejar^ 


(c)  ^anquam  profperâ  pugnâ  terruerit  Incolas^  ac 
Uttore  potitus  fit^  poteji  videri  ojìendijfe  pojìerisy 
non  tradidije,  vit,  Agr.  p,  638. 


32  Drych  y    Prif  Oefoedd. 

Ccefar^  er  trydar  tramor^  a  gìlìodd^ 
0V   golwg  /V  Dyfnfor^ 
Rhac  Saethau  pìccellau  por 
Llú  dien  Fryden  Frodor. 

Mawr  a  fu  llawenydd  a  Gorfoledd  y  Brutan- 
/V/W  wedi  gyrru  ffo  fel  hyn  ar  wyr  mor  enwog, 
y  rhai  oeddent  yn  galw  eu  hunain  yn  Feijìri  y 
Byd.  A  Chafwallon  y  Brenin  a  barodd  i'r  Pen- 
rhingyll  gyhoeddi  Diafpad  *  i  orchymmyn  pawb 
i  aberthu  i'r  Tadolion  Dduwiau.  Ac  yno  fe  an- 
fonodd  Lythyrau  at  Bendefigion,  Uchel-fwyddo- 
gion  a  Gwyr,  da  y  Wlad  i'w  gwahawdd  hwy  i 
Lundain  i  wledda  a  bod  yn  llawen.  Ac  fe  ddy- 
wedir  i  ladd  at  y  Wledd  fawr  honno  ugain  mil  o 
wartheg,  dengmil  a  deugain  o  Ddefaid,  dau  can 
mil  o  wyddau  a  Chapryned  ;  ac  o  adar  mân, 
gwylltion  a  dofion,  y  dau  cymmaint  a'r  a  allai 
neb  eu  cyfrif  neu  'i  traethu.  ( d)  A'r  wledd  hon 
a  fu  un  o'r  tair  Gwledd  anrhydeddus  Ynys  Bryd- 
ain, 

Ugain  mil  o  Fwyjìfiledd 

Yn  feirw  a  lâs  pan  fiCr  wledd. 

Dafyd  Nanmor  a'i  cant, 

Ond  ni  pharhaodd  Tegwch  y  Llwyddiant  hwn 
yn  hîr,  nes  i'r  Haul  drachefn  fachludo  dan  Gwm- 
wl  Gerwindeb.  Nid  y  bore  y  mae  canmol  diwrn- 
od  teg,     Mor  anwadal  ac  anfafadwy  yw  Parhád 

Anrhydedd  a  Golud  bydol  ! Ac  ni  a  welwn 

yn  fynych  Rwygiadau  enbyd  yn  dig  wydd,ie  Hafog  a 

Di^ryw 


Proclamation.     (d)  Hanes  Brenin  23.  Ms, 


R.  I.  P.  2.  Llythyr  Afarwy  at  Jul-Caìfar,     33 

Dijìryw  Gwledydd  oddiwrth  bethau  bychain  a  di- 
Jìadl  ar  yr  olwg  gyntaf :  Ond  pan  unwaith  y 
brydia  o  Lîd,  Galon  ddyn  fileinig  a  chwerw, 
pwy  a  wyr  pa  le  y  diwedda  ?  Gwr  digllon  (ebe 
âSMy'ddoeth  )  a  ennyn  gynnen^  a\  llìdiag  fydd  aml 
ei  gamwedd^  megis  y  tyftia  yr  Hanes  a  ganlyn. 

Ryw  ychydic  ar  ol  y  Wledd  fawr  uchod^  y 
digwyddodd  i  ddau  Bendefig  iefaingc  o  waed Bren- 
hinol  fyned  allan  i'r  Gamp  i  ddifyrru  ;  nieg- 
is  i  ymaflyd  Cwdwm^  NeidiaWy  taflu  Coetan^ 
chwarae  Palet^  chwareu  Cleddeu  deuddwrn  &c. 
Enw  y  naill  oedd  Hirglas  ac  efe  oedd  Nai  i 
Gafwallon  y  Brenin,  ac  Enw  y  llail  oedd  Cyhelyn^ 
a  nai  oedd  yntef  i  Afarwy  Tywyfog  Llundaìn^ 
Ewythr  y  Brenin  Frawd  ei  Dad.  Ond  yn  ni- 
wedd  y  Chwarae,  yn  lle  difyrru  a  bod  yn  Uawen, 
y  tyfodd  Anghydfod  ac  ymrafael  rhyngddynt,  a 
dechreu  ymgecru  ;  ac  o  roddi  Geiriau  crâs,  myn- 
ed  a  wnaethant  frig-frig  ac  ymdynnu ;  ar  hynny 
i  dynnu  eu  Cleddyfau,  lle  y  Iladdodd  Cyhelyn  nai 
Afarwy^  Hirglas  nai  y  Brenin.  [Er  bod  Afarwy 
yn  honni  mai  Syrthio  ar  ei  Gleddeu  ei  hun  a 
wnaeth  Hirg/as,]  A  rhac  y  gelwid  ei  nai  i  gyf- 
rif  am  y  Mwrdd-dra,  a  dioddef  Cofp  Cyfraith, 
(  am  fod  Cafwallon  yn  bygwth  hynny  )  Afarwy 
a  anfonodd  Lythyr  i  wahawdd  yul-Caifar  i  ddyfod 
etto  i  Frydain^  yn  y  geiriau  hyn.  {e) 


cc 

(C 


Afarwy  ap  Lludd  TywyíTog  Llundaìn  yn  an- 
fon  Annerch  i  Jul-Caífar  ymherawdr  Rhufain  ; 
"a  gwedi  dymuno  gynt  ei  Angeu,  weithian  yn 
D  4  "  dymuno 


(e)  Geiriau  y  Chronicl  yw  y  rhai  hyn^  air-yn-air. 
Ms. 


34  Drych  y  Pr'if  oefoedd, 

"  dyniuno  Jechyd  iddo.  —  Edifar  yw  gennyf  i 
"  ddal  ith  erbyn  di,  pan  fu'r  ymladd  rhyngot  ti 
"  a  Chafwallon  ein  Brenin  ninneu.  Canys  pe 
peidiafwn  heb  dy  ammheu,  ti  a  fuafit  yn  fudd- 
ygol.  A  chymmaint  o  fyberwyd  a  gymmerth 
yntef  wedi  cafFael  y  Fuddygoliaeth  honno  drwy 
fy  nerth  i,  ac  y  mae  yntef  weithian  yn  fjr  ni- 
"  gyfoethu  inneu,  ac  felly  y  mae  efe  yn  talu 
"  Drwg  dros  dda  i  mi.  Mi  a'i  gwneuthym  ef 
"  yn  Drejìadawg^  ac  y  mae  yntef  yn  fy  nitre- 
"  ftadu  inneu.  A  minneu  a  alwaf  Dyftoliaeth 
nêf  a  daear  hyd  na  haeddais  i  ei  Fâr  ef  o  jawn, 
ond  o  herwydd  na  roddwn  fy  T^aì  iddo  i'w 
ddi  henyddu  yn  wiriawn.  Ac  edryched  dy 
Ddoethineb  di  ddefnydd  ei  Lid  ef.  Chwareu 
"  Palet  a  orug  *dau  neiaint  i  ni,  a  gorfod  om 
"  Nai  ì  ar  ei  Nai  ef:  Ac  yno  IHdio  a  orug* 
"  nai  y  Brenin,  a  chyrchu  fy  Nai  i  a  chleddyf, 
"  ond  efe  a  Syrthiodd  ar  ei  Gleddyf  ei  hun  oni 
"  aeth  trwyddo.  Ac  wrth  na's  rhoddais,  y  mae 
"  efe  yn  anrheithio  fy  ngyfoeth  inncu  Ac  wrth 
"  hynny  yr  wyf  jn  gweddio  dy  Drugaredd,  ac 
"  Y^  erchi  nerth  gennyt  i  gynnal  fy  ngyfoeth, 
"  hyd  pan  fo,  drwy  fy  nerth  inneu,  y  ceffych  di 
"  Tnys  Brydain,  Ac  nac  amheued  dy  Bryder  di 
'•  am  yr  ymadrodd  hwn,  canys  llawer  wedi  ffbi 
"  unwaith  a  ymchwelant  yn  fuddygol. 

Ac  o  ran  ei  fod  efe  yn  gwybod  mai  hen  Gadnaw 
oedd  yul-Caifar^  ac  nad  oedd  ond  ofer  iddo  dy- 
bied  y  rhoiíld  Coel  idd  ei  Eiriau  heb  ryw  Fech- 
niaeth,  y  Bradwr  Afarwy  a  anfonodd  ei  Fab  yng- 
hyd  a  dauddeg  ar  hugain  o  Farchogion  i  ddwyn  y 

Llythyr 


**  Tfíyr  y  gair  orug^  yWy  a  wnaeth. 


Rhan.  L  Pen.  2.    Cafar  etto  ym  Mrydatn.      35 

Llythyr  at  yuI-Caifar^  achefyd  i  fod  yn  Wyft- 
lon  o  fod  ei  Anican  ef  yn  gywir. — Bywiogodd 
hyn  Galon  Ccsfar^  ac  nid  allafai  un  peth  yn  y 
byd  ddigwydd  yn  fwy  dymunol  ganddo  :  Ond 
etto  o  herwydd  na  chafas  efe  ond  Groefaw  cyn 
haccred  a  gorfod  arno  ffoi  a  throi  ei  Gefn  y  waith 
gyntaf,  fe  a  ddaeth  ynawr  jxi  Uidìog  ac  yn  hyderus 
yr  ail-waith  ;  Canys  lle  nid  oedd  ganddo  ond 
pedwar  ugain  Yfgraff'^neu  o  Longau)  y  tro  cyntaf 
i  fordwyo  ei  Wyr  trofodd  i  Frydain^  yr  oedd  gan- 
ddo  ynawr  wyth  Gant^  a  nifer  ei  Sawdwyr  y  tro 
hwn  oedd  tair  mil  ar  ddeg  ar  hugain^  a  thri  chant 
u  deg  ar  hugain  o  wyr  traed  ;  a'r  un  Nifer  hefyd  o 
wyr  meirch  ;  fef  oedd  eu  Rhifedi  gyda'i  gilydd 
Chwech  mil  a  thrugain^  a  chwech  cant  a  thriug- 
ain.  (/) 

Agos  i  Gan  Mil  0  wyr  arfog^  a'r  rhei'ny  gan 
mwyaf  yn  Rhyfelwyr  o'i  mebyd,  beth  a  allai  fef- 
yll  yn  erbyn  y  fath  Lû  mawr  a  hwnnw  /  Ac  ni 
wyddys  pa  nifer  o  filoedd  oedd  gan  y  Bradwr  Af- 
arwy  i  fod  yn  Blaid  a  hwy  /  Ac  y  mae  un  Brad- 
wr  gartrefol  (a  Melldith  ei  fam  a  gaffb  pob  cy- 
fryw  un  byth)  yn  waeth  na  chant  o  Elynion 
pellenig  ;  canys  y  mae  Braawr  gartref  yn  gyd- 
nabyddus  a  phob  Amddiff*ynfa  a  Lloches  a  Lle 
dirgel  lle  y  mae  dim  Mantais  i'w  gael.  —  Ond 
er  hyn  oU  ni  fu  i  Jul-Caifar  ddim  achos  mawr 
i  orfoleddu  o'i  Daith,  na  chlod  chwaith  gan  ei 
Gydwladwyr  yn  Rhufain,  Canys  yr  oedd  y 
Brutaniaid  wedi  pwyo  yngwaelod  Tems  Farrau, 
heirn  erchyll  a  Phigau  llymmion^  y  rhai  nid  allai 

neb 


(y)  Cum  Legionibus  V  £ff  pari  namero  Equitam. 
Cas,  Lib  5.  /).  77. 


JÓ  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

neb  eu  canfod  o  yma  draw,  am  eu  bod  Droed- 
fedd  neu  ddwy  dan  y  Dwfr  :  a  phan  ddaeth  Llong- 
au  Cafar  yn  ddiarwybod  ar  draws  y  rhei'ny 
Gwae  fi,  pa  waeddi  Wbwb  a  therfyfc  oedd  ar 
hynny  ym  myíc  Sawdwyr  Rufain^  y  Pigau  dur 
yn  rhwygo  yr  Tfgraffau^  a  hwythau  yn  foddi  ar 
fin  y  Lan  ;  a'r  Brutamaid  hwytheu  ar  Dir  fych 
yn  llawen  am  weled  eu  Dyfais  yn  llwyddo  cyftal. 
[ Y  mae'n  hawdd  i  farnu  ( pe  bai  hynny  ond 
oddiyma  yn  unig  )  nad  oedd  yr  hên  Frutaniaid 
ddim  cyn  anfcdrufed  Pobl,  ac  y  mae  rhai  yn 
weled  bod  yn  dda  i  daeru  ^  Câs  yw^r  Gwirionedd 
lle  nì  charer,] 

Ond  gan  na  pa  un,  JuUCaifar  a  diriodd  yn 
ddilys  ddigon  y  waith  hon  ym  Mrydain ;  ac  od  oes 
coel  ar  y  peth  a  ddywed  y  Pendefig  ei  hun,  efe  a 
diriodd  yn  ddi-rwyftr,  ond  a  gafodd  ei  Longau 
gan  y  Piccellau  dur  yngwaelod  Tems.  Yr  oedd 
y  Trigolion,  eb  efe,  wedi  cilio  i'r  Coedydd  ac  idd 
eu  Llochefau  ;  wedi  brawychu  wrth  weled  cyn- 
nifer  o  Longau  (wyth  cant  o  Rifedi.J  Ond 
ym  mhen  ychydig  amfer  yr  ymwelfont  ag  ef,  nid 
idd  ei  gappio  a  phlygu  Glin  ger  ei  fron,  ond  i 
ergydio  Piccellau  dur  at  ei  Galon.  Canys  ar  eu 
gwaith  yn  bloeddio  i'r  Frwydr,  y  Brutaniaid  a 
gymmerafont  arnynt  i  ffbi  (^ond  nid  oedd  hynny 
ond  Rhith)  ac  ar  waith  y  Rhufeiniaid  yn  eu 
herlid  yn  fyrrbwyll,  yr  Ymchwelodd  ý  Brutani- 
aid  ac  ail-ruthro,  a  gwneuthur  Glanafdra  nid  by- 
chan  ym  myfc  y  Gelynion,  er  bod  Jul-Caifar 
yn  boftîo  mai  efe  a'i  Wyr  a  gawfant  y  trecha' 
yn  y  diwedd. 

Ond  boed  hynny  fel  y  mynno,  un  peth  yn 
anad  dim  oedd  hynod  dros  ben  ym  myfc  yr  hen 

Frutan- 


Rhan.  I.  Pen.  2.   Rhyfel  a  Jul-Caifar  etto,     37 

Frutaniaid^  fef  eu  gwaith  yn  ymladd  o  Gerbydau 
a  Bachau  heirn  oddi  tanynt  ;  ac  yr  oedd  gan  Gaf- 
wallon  y  Brenin  5  mil  o  honynt  yn  yr  Ymladd- 
fa  uchod,  Dyfais  waedlyd  oedd  hon,  canys  wrth 
yrru  ar  bedwar-carn  gwyllt^  hwy  a  dorrent  Reíl- 
rau  y  Gelynion,  ac  a'i  llarpient  y\\  echrydus  wrth 
fod  y  BachaU'dur  yn  rhwygo  eu  Cnawd  ac  yn  eu 
draggio  'n  erchyll  fel  nad  allai  dim  fod  yn  fwy 
ofnadwy  na  íFyrnig,  Ni  welodd  y  Rhufeiniaid  ^r^ 
ioed  y  fath  beth  or  blaen ;  a  diammeu  mai  Dych- 
ymmyg  aruthrol  greulon  oedd  hynny  ;  ond  wrth 
Ryfelanid  ydys  y^  aftudio  ar  ddim  ond  Diniftr  a 
Diftryw  :  Ac  er  gwyched  Rhyfelwyr  oedd  Gwyr 
Rufain^  fe  ddywedir  eu  bod  yn  wyneb  laffu  ac  yn 
delwi  ar  eu  gwaith  yn  clywed  Trwjì  Cerbyd^  fel 
y  gwelwch  chwi  Gywìon  yr  Jâr  yn  crynu  rhac 
Barcut  chwibUfary  egr^  yn  gwibi  0  oddifry  arnynt.  -  ^>^ 

Ni  arhofodd  Jul-Caifar  ond  amfer  byrr  chw- 
aith  y  tro  hwn  ym  Mrydain  ;  ac  achos  da,  pa 
ham  yr  oedd  y  wlad  yn  rhy  dwym  iddo  .•  Canys  y 
mae  efe  ei  hun  yn  addef,  nad  oedd  dim  Efmwy- 
thdra  na  Llonyddwch  iddo  ef  na'i  Wyr.  Canys 
pan  elai  ei  Wyr  allan  i  barottoi  Lluniaeth  (neu, 
mewn  geiriau  eraill,  pan  elent  i  ledratta  Da  a 
Defaid^  ac  yfpeilio  Tai  Gwirioniaid  )  yno  y  Brut- 
aniaid  a  ruthrent  arnynt,  a'i  taro  yn  eu  talcen  ; 
a  dedwydd  a  fyddai  hwnnw,  yr  hwn  o  nerth  ei 
Draed  a  ddygai  y  chwedl  yn  ddiangol  i  Gluftiau 
Ccdfar,  Ac  attolwg  a  oedd  Bai  mawr  ar  yr  Hên 
Frutaniaid  yn  trin  Lladron  a  Mwrddwyr  felly  ? 
Eu  holl  Hymgais  hwy  oedd  ceifio  amddiffyn  eu 
gwir  Feddiant  a'i  heiddo  eu  hun.  Ac  oddiyno  y 
tyfodd  y  Ddihareb,  Gwell  gwegil  Câr  nag  Wyneh 
EJìron. 


38  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

A  Cafar  ar  hynny  a  fwriadodd  o  ddifríf  fyned 
adref  i  Dîr  ei  wlad  :  A'r  Brutaniaìd  hwytheu  a 
feddiannafont  eu  Gwlad  yn  heddychol  ac  yn  ddi- 
daro  dros  agos  i  gant  o  Flynyddoedd  wedi  hynny  ; 
[  (a  pheth  mawr na  chai  Dynion  fy  w  yn  llonydd  ar  eu 
gwîr  Eiddo  eu  hunain  ?  )  -~  Fe  amcanodd  Au~ 
gujìus  Cafar^  (yn  amfer  yr  hwn  y  ganed  Chrift  Je^ 
fu  )  ymdreiglo  i'r  ynys  hon  ;  ac  y  mae  un  o 
Ben-prydyddion  yr  oes  honno  yn  dymuno  Llwy- 
ddiant  iddo  ef  a  i  Wyr,  yn  y  fath  Bennill  a  hon. 

Cadwed  y  Duwiau  C^eí^r  fawr 
A'i  Lú  ynawr  yn  treiddio 
Ym  mhell  i  Frydain  dros  y  Mor  : 
A  boed  Hawdd  ammor  iddo. 

Horat.  Lih.  I.  Od.  35. 

Ond  ni  wnaeth  efe  ddim  ond  amcanu^  a  byg- 

wth  ar  flaen  tafod, O  gylch  deg  mlynedd  ar 

hugain  ar  ei  ol  ef,  y  bwriadodd  Caio  Cafar  (  yr 
hwn  oedd  Ddyn  pen-dreigl  yfgeler  j  ymweleda'r 
ynys  hon;  efe  a  gynhullodd  ynghyd  ei  Wyr,  efe  a 
dacclodd  ei  Arfau,  ac  a  wnaeth  bob  peth  yn  barod 
at  y  Daith  ;  Ac  yno  ar  ol  codi  hwyleu,  a  morio  ^^^5« 
ryw  gymmaint  o  olwg  Tîr  Ffraingc^  fe  Caefodd 
Calondid  y  Gwr  ;  ac  yn  lle  myned  yn  y  blaen  i 
Dîr  Brydain  i  ennill  Clod  wrth  nerth  Arfau,  fe 
roes  Orchymmyn  idd  ei  Wyr  ddychwelyd  yn  eu 
hol  i  Dir  Ffraingc,  a  myned  a  chafclu  Cregin  yno 
ar  lan  y  Mor,  [g)  Ac  yr  oedd  hyny,  ond  odid, 
yn  well  Difyrrwch  na  chael  briwio  eu  hefgyrn  wrth 
ymladd  a'r  Brutaniaid, 

Hyd 


(g)  Dio,  Cafs,  cit,  a.  C,  p,  Xliii. 


Rhan.  I.  Pen.  2.    Anghydfod  y  Brutanìaìd.     39 

Hyd  yn  hvn  y  cadwodd  y  Brutaniaid  ç,\x  Hawl 
a'i  Rhydd-did  yn  gyfan  rhac  Trais  a  Gormes  y 
Rhufeiniaid  ;  À  hwy  a  allafent  wneuthur  hynny  o 
hyd,  pe  buafent  yn  unfryd  ac  heddychol  a'i  gilydd. 
Ond  rhaid  addef,  mai  Dynion  diffaith  cynhennus 
drwg  oeddent,  na  fedrent  gydfod  fel  Brodyr  yng- 
hyd  ;  Arglwydd  un  Cwmmwd  yn  ymgeccru  a'i 
G/mmydoo:,  ac  yn  myned  ben-hen^  fel  y  gwelwch 
chwi  ddau  tVaed-gi  gwangcus  yn  ymgipprysyr/^- 
frig  am  afgwrn, — Odid  fyth  y  byddai  Heddwch 
parhaus  drwy  y  Deyrnas  ;  y  Trechaf  yn  treifio  'r 
gwannaf  ;  ac  yfpryd  o  ymddial  yn  brydio  yn  ddi- 
orphwys  ym  Monwefau  y  Gwyr  mawr.  Ac  y 
mae  y  Rhufeiniaid  (er  eu  bod  yn  Elynion)  yn  addef 
yn  digon  eglur,  nad  allafent  hwy  fyth  orthtrechu  y 
Brutaniaidj  oni  buafai  eu  Hanghydfod^  a'r  Tmran- 
niaid  ym  myfc  eu  Pendefigion  eu  hun ;  (Ä)  Er 
mai  un  Brenìn  oedd  Ben  ar  yr  holl  Deyrnas  (yr 
hwn  a  alwai  yr  hen  Gymru  Un-ben  Coronog)  etto 
yr  oedd  amry  w  Dywyfogion  ac  Arglwyddi  a  Lly- 
wodraeth  oruchel  yn  eu  dwylo  ;  Ac  odid  fyth  fod 
y  rhai  hyn  heb  Ryfel  a  fFyrnigrwydd  rhyngddynt. 

Yr  oedd  yr  Tfpryd  ymddial  hwn  yn  fwy  anef- 
gufodol  ettOjO  herwydd  fod  eu  Doethion  a'i  Gwei- 
nidogion  Crefydd  ( y  rhai  a  enwid  y  pryd  hwn- 
nw  y  Derwyddon)  yn  pregethu  o  hyd  ym  mhob 
Cymanfa,  ar  iddynt  yftyried  enbytted  iddynt  eu 
hunain,  ac  i  Lês  cyffredin  y  wlad  oedd  eu  gwaith 
yn  ymrafaelio  ac  yn  ymdynnu.  Ac  ym  myfc 
erailî,  Cyntwrch  f  Gwr  dyfcedig  o  radd  y  Derwy^ 
ddon)  a  araithiodd  yn  y  wedd  hon  ;  "  Chwychwi 
"  Bendefigion  urddafol   o  Genedl  y   Brutaniaid 

cluft- 


(Ä)  Tacit.  AnnaL  Lib.  xii.  />•  243, 


40  Drych  y  Prìf  Oefoedd 


"  cluft-ymwarndewch  a'm  Chwedl  :  Rhyw  Heri- 
"  afgwr  gynt,  ac  iddo  ddauddeg  Mab  anhydyn^ 
"  ac  heb  wrando  ar  ei  Gyngor  i  fod  yn  unfryd  ac 
"  yn  heddychol  a'i  gilydd,  a  ddygodd  Gwlwm  o 
"  Ffynn  ger  eu  bron,  fef  dauddeg  o  nifer  ;  ac  a 
"  archodd  os  gallai  neb  un  o  honynt  o  Rymm 
"  ŵ/?/VÄ  dorri  y  cwlwm  yn  ddau  :  yr  hyn  pan 
"  brofodd  un  ac  arall  ol-yn'-ol^  a  attebafant,  nad 
^'  oedd  agos  Rym  ddigon  yn  neh  un  i  dorri  y  Baich 
"  Ffynn  ynghyd  :  Ac  yno  yr  Henafgwr  a  ddattod- 
"  odd  y  Cwlwm  ;  ac  yn  hawdd  ddigon  y  torrodd 
"  y  Llangciau  y  Ffonn  a  roddafid  i  bob  un  ar 
^'  neilldu.  Ac  ar  hynny  y  dywad  eu  Tâd  wrthynt^ 
"  Cydnebyddwch  fy  meibion  tra  fo  chẅithau  yn 
^'  cyttal  ynghyd  mewn  cwlwm  tangneddyf^,  char- 
"  iad  hrawdoly  nad  all  neb  eich  gwradwyddo ;  eithr 
"  os  ymrannu  a  wnewch,  gwybyddwch  o  fod  yn 

"  Yfglyfaeth    i'ch  Gelynion. O     Gydwlad- 

"  wyr,  a  chwi  Bendefigion  y  Bobl,  dyna  Anfawdd 
"  ein  cyflyrau  ninnau  ;  os  nyni  a  ymgeidw  yn 
^'  un  a  chyttûn^  nid  all  holl  ymgyrch  y  Rhufein- 
"  ìaid  wneuthur  dim  niweid  i  ni ;  nyni  a  welfom 
"  hynny  eufys  wrth  yrru  Jul'Caifar  ar  ffo  ;  Ei- 
"  thr  os  anrheithio  a  difrodi  Cyfoeth  y  naill  y  llally 
"  a  rhyfela  a'ch  gilydd,  y w  eich  Dewis,  byddwch 
"  Siccr  o  fod  yn  Gaethweifion  i'r  Rhufeiniaid,  (i) 

Ond  yr  un  peth  a  fuafai  canuP//?'«?//ynghluft- 
iau'r  Byddar^  a  cheifio  eu  perfwadio  hwy  fod  yn 
heddychol ;  canys  dilyn  eu  hen  Gamp  yfgeler  a 
wnaethant  hwy  fyth,  i  ymryflx)n  a  mwrddro  eu 
gilydd  ;  fel  y  gwelwch  chwi  Adar  y  Tô  yn  ym- 
gipprys  am  Ddyrneid  o  yd^  heb  wybod  fod  hyn- 

ny 


(i)  Ms.  vet. 


R.  I.   P.  2.  Anghydfod  y   Brutaniaid  íffc.     41 

ny  yn  eu  Harwain  at  y  Groglath,  Ar  air,  cym- 
maint  oedd  eu  Cynddeiriogrwydd  a'i  malais  fel 
prin  y  bvddai  Cydfod  parhaus  rhwng  y  naiU  Gan- 
irefd.\  líall  drwy  y  Deyrnas.  {k) 

Ynawr  yn  y  Terfyfc  a'r  Cythrwfl  yma,  fe 
ddi«;wyddodd  i  ry w  wr  mawr  a  elwid  Meuric  gael 
ei  yfpeilio  o'i  Gyfoeth  a'i  Awdurdod  :  Llofci  ei 
Dai,  anrheithio  ei  Diroedd,  mwrddro  ei  Ddeiliaid, 
a'i  vrru  yntef  ar  draws  gwlad  i  gael  noddfa  Ile  y 
galíai  !  Ac  yn  y  wyn  danbaid  hon,  efe  a  aeth  dros 
y  mor  i  wahawdd  Gloyw  *  Ccefar^  i  orefgyn  ynys 
Brydain^  yr  hyn  a  ddigwyddodd  o  gylch  Blwydd- 
yn  yr  Arglwydd  44,  a  hynny  oedd  agos  i  gan  mly- 
nedd  ar  ol  i  yul-Caifar  dirio  yma  gyntaf. 

Ac  yno  Gloyw  Coefar  ymherawdr  Rufain  a  al- 
wodd  ei  Ben-cynghoriaid  ynghyd  i  wybod  eu 
Barn,  pa  un  a  wnai  efe  a^i  rhyfela  ar  Brutaniaid^ 
a*î  peidio  a  fyddai  oreu.  A  hwy  a  attebafant, 
Digon  gwir  fe  gadd  JuUCaifar€\  drin  yn  hagr 
a'i  faeddu  ganddynt  ;  etto  yftyried  dy  Fawr- 
hydi  di,  pa  fodd  y  mae  gwlad  Brydain  wedi 
ymrannu  ynawr :  Nid  oes  dim  ond  y  Gynnen 
a'r  Anras  yn  eu  myfc  :  Ac  y  mae  gyda  ni  un 
o'i  Goreuon  yn  gyfaiU  calonnog  i  ni,  Meuric 
"  dan  ei  Enw.  Ac  y  mae  efe  yn  gwirio  eufys, 
na  fydd  ond  ychydig  ac  anaml  Daro,  hyd  onid 
allwn  orefgyn  gan  mwyaf  eu  gwlad  oll.  Felly 
yr  ym  ni  yn  barnu  y  dylid  yn  anad  dim  ryfela 
ynOj  pe  amgen  ni  a'n  cyfrifir  fel  Clêr  y  Dom^  ac 

fel 


cc 


{k)  Rarus  duabus  tribufye  Civitatibus  conventas, 
Tacit,  AnnaL  *  Claudius  Cosfar  yw  eì  Enw  yn 
Lladin, 


42  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

^'  fel  Caccwn  :  Ac  y  mae  hynny  yn  anweddus  í 
"  Barch  y  Rhufeìnìaìd.  Gwir  ddigon,  ebe  Gloyyj 
"  Císfar^  dymma'r  Odfa  i  ni  ymddial  arnynt,  ac 
"  ennill  y  Sarhâd  a'r  Golled  a  gadd  Jul-Caifar 
"  fy  hen  Ewythr  oddiganddynt, 

Ac  ar  hynny  Gloyw-Ccefar  3.  ymwrolodd  yn  ei 
yfpryd,  ac  a  gymmerth  ga/on  Gwr  ;  ond  er  hyn- 
ny  yr  oedd  efe  yn  gallach  na  mentro  ei  fywyd  ei 
hun  yn  fyrr-bwyll  ar  chwedl  Meuric  ;  ac  a  archodd 
i'r  Pen-capten  a  elwid  Ploccyn^  %  os  byddai  hi  yn 
galed  arno,  ar  ddanfon  Yfpyfrwydd  o  hynny  atto 
ef  i  Rufain^  ac  y  deuai  efe  ac  ychwaneg  o  wyr  yn 
gymmorth  iddo. 

Yno  wedi  i  Ploccyn  a'i  wyr  drwy  fawr  Ludded 
deithio  cyn  belled  a  Mor  Ffraingc^  a  hwy  yno 
megis  yngolwg  Brydain^  etto  efe  a  gafas  ei  wala 
o  waith  eu  perfuadio  hwy  i  hwylio  drofodd  i  Fryd- 
aìn :  Yr  oedd  Dewrder  yr  hên  Frutaniaid  megis 
yn  ddraenpigog  ar  eu  Hafu  fyth:  Ond  rhwng  Bcdd 
ac  anfodd  morio  a  wnaethant  ;  ac  a  hwy  ynawr 
yngolwg  y  Tîr,  y  chwythodd  Tymheftl  o  wynt 
gwrthwyneb,  a'i  gyrru  drachefn  i  ardal  Ffraingc. 
Tybiodd  y  Brutaniaid  i'r  Llongau  ddryllio  2ifoddi 
gan  y  Dymhejìl^  ac  a  aethont  ar  hynny  bawb  ar 
wafgar ;  Ond  yn  y  cyfamfer  y  tiriodd  Ploccyn  a'i 
wyr  agos  yn  ddiarwyhod  i  Lû  y  Brutaniaid^  canys 
y  Llongau  a  achubafant  rhac  foddi,  er  maint  oedd 
y  Dymheftl.  (/) 

Pan  oedd  LIû  y  Brutaniaìd  yn  y  fath  Drefn 
annofparthus  a  hyn  wedi  gwafgaru  yma  ac  accw 

ar 


X  Plaucius,    (l)  Dio.  Cafs»  p.  506, 


R,   L   P.   2.       Gloyw   Cafar  ym  Mrydaìn.     43 

ar  draws  y  wlad,  y  mae'n  ddilys  i'r  Rhufeiniaid 
wneuthûr  Glanafdra  nid  bychan  wrth  ddyfod  a 
rhuthro  arnynt  a  hwy  yn  amharodol  ;  ond  yn 
anad  dim  o  ran  yr  Anghydfod  a'r  Tmrafael  yn 
eu  myfc  eu  hunain.  Eithr  ym  mhen  ychydig, 
wrth  weled  Cleddyf  q\x  Gelynion  yn  difrodi  mor 
ddiarbed,  hwy  a  ddaethont  i  well  Pwyll  o  fod  yn 
îm  a  chyttûn  a'i  gilydd  :  Ac  o  7nor  ddaionus  ac  mor 
h\fryd  yw  trigo  0  Frodyr  ynghyd.  Canys,  tra  y 
parhaodd  yr  Undeb  hwn,  y  cynnuUafont  eu  Bydd- 
inoedd  ynghyd  dan  eu  Pen-capten  a'i  Brenin  a 
elwid  Cynfelyn  ;  ac  a  phawb  ynawr  yn  wrefog  i 
ymladd  dros  eu  Gwlad,  buan  y  dialeddwyd  ar  y 
Rhufeiniaid  am  y  Gwaed  a  dywalltafont  :  Ac  er 
cyn  gyfrwyfed  Rhyfelwr  oedd  Ploccyn^  a  ffyrnic- 
ced  i  orefgyn  y  wlad  hon  er  cael  Clôd  a  Gorucha- 
fiaeth  gan  ei  Feîftr  gartrcf,  etto  gorfu  arno  (o 
anfodd  ei  ên  )  i  ddanfon  i  Rufain  am  ychwaneg 
o  Gymmorth  :  {m)  Ac  yno  y  daeth  Gloyw  Ccsfar 
ei  hun,  yr  Tmherawdr  a'i  holl  Gadernid  i  Frydain. 

Yr  oed  y  Cennadon  a  ddanfonodd  Ploccyn  i 
Rufain  i  gynnuU  ychwaneg  o  Sawdwyr,  wedi  ad- 
rodd  y  fath  Chwedl  garw  am  Ddewrder  y  Bru- 
taniaidy  fel  na  wyddai  Gloyw  Ccefar  beth  i  wneu- 
thur  ;  ac  arno  chwant  i  ymddial,  ac  chwant  i  aros 
gartref ;  "  megis  Anner  dwym-galon  yn  brefu 
"  wrth  weled  y  Cigydd  yn  mwrddro  ei  chyntaf- 
^'  anedigy  *  ac  etto  heb  Galon  i  gornio  y  Mwr- 
"  ddwr,  "  Ond  yno,  ar  ôl  bod  yn  hîr  yn  go 
bendriftj  y  daeth  yn  ei  gôf,  i'r  Rhufeiniaid  un- 
waith  neu  ddwy  enniU  y  maes  ar  eu  Gelynion 
wrth  ymladd  oddiar  Gefn  yr  Elephant^  yr  hwn 

E  fydd 


(m)  Dio.  Cafs.  Loc.  cit.     "^Fid.  Levit.  27.  26. 


44  Drych  y    Priý  Oefoedd, 

fydd  Fwyftfìl  hagr  o  faint,  ac  yn  llwyr  anghyd- 
nabyddus  yn  y  Gwledydd  hyn.  Ac  yn  wir  nid 
oedd  boíTibl  iddo  daro  ar  well  Dychymyg  ;  canys 
ar  ôl  iddo  dirio  ym  Mrydain^  agofod  ei  Sawdwyr, 
o  fefur  ugain  neu  ddeg  ar  hugain  ar  gefn  pob  Ele- 
phant  (  canys  cynnifer  a  hynny  a  all  efe  ddwyn 
yn  hawdd )  fe  darfodd  hynny  y  Meirch-rhyfel 
ynghyd  a'i  Marchogion^  fel  y  bu  Anrhefn  erchylî 
drwy  holl  Lû  y  Brutaniaid  :  A'i  Gelynion  yn 
hawdd  a  gawfant  y  trecha'  arnynt. 

Cynfelyn  Brenin  y  Brutaniaid  ar  hynny  a  ymoíl- 
yngodd  i  dalu  Teyrnged  i  Rufain  ;  {ç^îTafco  aur 
ac  arian  bob  blwyddyn  ;  ac  y  mae'r  Arian  ^fa- 
thwyd  y  pryd  hwnnw  heb  fyned  ar  goll  etto,  a'r 
Sgrifen  hon  fyth  i'w  darllen,  Tafc  Cynfelyn.  Ac 
yno  ym  mhen  un  diwrnod  ar  bymtheg  yr  aeth 
Gloyw  Cafar  i  Dir  ei  wlad  tuag  adref ;  (a  choel- 
iwch  fi )  nid  ychydig  oedd  ei  Foft  yn  Rufain^  o'i 
waith  yn  daroftwng  y  Brutaniaid  wrth  y  fath 
yjìrangc  ddichellgar  :  Ac  er  CofFadwriaeth  o  hyn- 
ny  y  bathwyd  Arian,  a  Llun  Gloyw  Ccefar  ar  y 
naill  wyneb,  ac  Elephant  ar  y  wyneb  arall. 

Ond  nid  oedd  agos  i  ddegfed  Ran  oV  ynys  wedi 
ymoftwng  etto  i  dalu  Teyrnged  i  Rufain-^  nid  dim 
ond  y  wlad  o  gylch  Llundain^  Ile  yr  oedd  Cyn- 
felyn  yn  teyrnafu  ;  Canys  pan  amcanodd  y  Rhu- 
feiniaid  i  ehangu  eu  Lly  wodraeth  tua'r  Gorllewin^ 
y  fafodd  gwr  pybur  a  nerthol  a  elwir  Caradocfre- 
ich-fras  yn  eu  herbyn  ;  Ac  yn  ôl  yr  Hanes  y  mae'r 
Rhufeiniaid  fer  eu  bod  yn  Elynionj  yn  ei  adrodd 
am  dano,  Gwr  oedd  hwnnw  heb  ei  fath,  nid  yn 
unig  am  ei  Fedr  a'i  Galondid  mewn  Rhyfel,  ond 
hefyd  am  ei  Syberwyd  a'i  Arafwch  ;  na  chwyddo 
mewn  Hawddfydy  na  Ilwfrhau  mewn  Adfyd,    Efe  a 

ymgyrchodd 


RíAN.     I.     Pen.     2.     Caradoc  freich-fras.      45 

ymgyrchodd  naw  mlynedd  a  hoU  Gadernid  Rhu- 
faìn^  ac  a  allafai  ymdoppi  naw  eraill,  oni  bu'fei 
ei  fradychu  ef  gan  Langces  yfgeler  o'i  wlad  ei  hun 
a  elwir  Curtisfiri'ddu.  *  Ac  yn  yr  yfpaid  hwn- 
nw  efe  a  ymladdodd  ddeg  Brwydr  ar  hugain  a'i 
Elynion  ;  ac,  er  nid  o  hyd  a  chrocn  cyfan^  etto  fe 
a  ddaeth  bob  amfer  yn  ddiangol  o'i  Fywyd,  ac  yn 
Ilawn  Anrhydedd,  Ei  araith  tuag  at  annog  ei 
Sawdwyr,  a  gofod  calon  ynddynt,  oedd  at  yr  yílyr 
"  hyn  ;  "  Byddwch  bybur  a  nerthol,  o  Frutan- 
^'  iaid^  yr  ydym  yn  ymladd  ym  mhlaîd  yr  achos 
"  goreu  yn  y  byd  ;  i  amddiffyn  ein  Gwlad  a'n 
"  Heiddo  a'n  Rhydd-did  rhac  Carn-Ladron  a 
"  Chwiw-gwn,  Atgofiwchwroldebeich  Teidauyn 
*'  gyrru  yul-Caifar  ar  fFo  ;  Cafwallon  Tudur  hen- 
"  ^^t'A,  Gronw-gethin^  Rhydderch  wynehglawr^  a 
^'  Madoc  henfras.      {n) 

Ar  ôl  ei  fradychu  i  ddwylo  ei  Elynîon,  fe  a 
ddycpwyd  yn  rhwym  i  Rufain^  lle  bu  cymaint 
o  Orfoledd  a  Llawenydd,  a  Dawnfio  a  Difyrrwch, 
o  ddal  Caradoc  yn  Garcharor,  a  phe  buafid  yn  gorth- 
trechu  Gwlad  a  Gowri, 

Nl  bu  Dinas  Rufain  ond  prin  erioed  lawnach 
o  Bobl  na'r  pryd  hwnnw ;  Nid  yn  unig  y  cyfFred- 
in  Bobl,  ond  y  Pendefigion^  yr  uchel  Gapteniaid^  y 
Marchogion  a'r  ârglwyddi  o  bell  ac  agos  oeddent 
yn  cyrchu  yn  Finteioedd  i  gael  golwg  ar  y  Gwr  a 
ymladdodd  gyhyd  o  amfer  a  holl  Gadernid  Rhu- 
fain,  Ac  yno,  ar  ddiwrnod  gofodedig,  mewn  Ei- 
fteddfod  lawn  o  holl  Oreuon  Itali  (a'r  Ymherawdr 

E  2  ei 


*  Cartifmandua ,   (n)  Vocahatque  nomina  Majorum. 
Tac.  p,  242. 


46  Drych  y    Prif  Oefoedd, 

ei  hun  yn  brefennolj  efe  a  wyneb  di-yfcog,  ac  a 
chalon  ddifigl,  a  wnaeth  Araith  yn  gofod  allan 
Helbulon  Byd,  a  Chyfnewidìadau  Bywyd  dyn  mor 
deimladwy,  feí  y  menodd  hynny  gymmaint  ar 
bawb,  fel  prin  oedd  un  yn  gallu  ymattal  rhac  wy- 
lo,  a  dywedyd,  TVele  ym  mhoh  gwlad  y  megir  glew, 
[Ynghylch  Bl.  yr  Argl.  53  y  bu  hynny]. 

Ond  er  hyn  oU  ni  laefodd  calon  y  Brutani- 
aid  i  fefyll  allan  yn  erbyn  Gormes  y  Rhufein- 
ìad  ;  ond  yr  oeddent  ynawr  yn  mwy  Ilidiog  nag 
o'r  blaen  i  ddial  arnynt  am  y  Sarhâd  o  ddwyn 
Caradoc  yn  Garcharor  i  Rufain.  Eu  Pen-capten 
ar  ei  ôl  ef  a  elwid  Arifog^  ac  efe  a  ymladdodd 
a  hwy  lawer  Brwydr  waedlyd,  ambellwaith  yn 
cael  y  trecha\  ac  ambellwaith  yn  colli.  Ond  beth 
a  allai  un  Genedl  wneuther  chwaneg  tuag  at  gyn- 
nal  ei  Gwlad  a'i  gwir  Eiddo  rhac  Treifwyr  gor- 
mefol  nag  a  wnaeth  y  Brutaniaid  yma  ?  Cal- 
ondîd  a  Gwroldeh  a  Medr  i  drin  Arfau  Rhyfel 
oedd  ganddynt  cyftal  ag  un  Genedl  arall  dan  Haul; 
Ond  pan  oedd  Gwyr  0  newydd  yn  ymruthro  o 
hyd  arnynt  '  megis  yr  oedd  y  Rhufeîniaid  yn  codi 
Gwyr  o  bob  Gwlad,  a'i  danfon  i  Frydain)  pa  le 
yr  oedd  boffibl  iddynt  ymgadw  ?  Y  mae  gennym 
Achos  yn  hyttrach  i  ryfeddu,  pa  fodd  y  gallafont 
fefyll  allan  gyhyd^ 

Ac  yma  daliwn  Sulw  ar  GyfrwyíJira  y  Rhu- 
feiniaid  i  gadw  Craff?^  y  wlad  a  orefgynnent  drwy 
nerth  Arfau  ;  canys  yr  oeddent  jn  arferol  o  arll- 
wys  y  wlad  honno  cyn  Ilwyred  ac  oedd  boffibl 
o'i  Rhyfelwyr^  fel  y  gallent  drwy  nerth  eu  Harfau 
hwy,  ennill  Gwledydd  eraill,  ac  er  cadw  y  wlad 
a  orefcynnid  dan  llaw.  —  Nid  llai  nag  ugain  mil 
o  Frutaniaid  oedd  gyda   Thitus  ap   Fefpaftan   yn 

ymladd 


Rhan.  I.  Pen.  2.   Tfgelerder  y  Rhufeiniaid.       47 

ymladd  yn  erbyn  Jcrufalcìn  :  {0)  Ac  yn  eu  Ue  y 
danfonwyd  troíbdd  Filoedd  a  yniloedd  o  Bobl  yr 
Ital^  y  rhai  a  ymwthiafont  i  bob  man  hyfryd,  meg- 
is  Haid  0  GiHon  gwangcus  yn  dyrru  i  Badell  o 
Ddwfr  a  Alèl,  ac  yn  foddi  ynddo  ;  Neu,  megis 
Cenfaint  0  Fòcìi  gwylltion  yn  torri  i  Gae  0  wenith  ; 
ac  ar  hynny  yr  Hwfmon  yn  galw  ei  Gwn  ac  yn 
eu  llarpio.  [y/  thyna  fel  y  digwyddodd  hi  Pr  Rhu- 
feiniaid  difperod  yma  yn  y  diwedd^  fel  y   dangofaf 

iUhd.  ] 

Canys  yr  oedd  y  Rhai  hyn  yn  gwneuthur  Caft- 
iau  hagr  a'r  hen  Drigolion  ;  yn  eu  gwatwor,  ac 
yn  eu  galw  wrth  bob  E71W  crâs  ar  a  allafai  Dig- 
ywilydd-dra  noeth  ei  ddychymmyg  :  Os  byddai 
Tiroedd  neu  Dai  wrth  fodd  y  Rhufeiniaid^  fe  or- 
fyddai  ar  y  Perchennogion  ymadael  a  hwy  ;  a'r 
cyffredin  Bobl  hwytheu  yn  gorfod  gweithio'n  gal- 
ed  o  foreu  hyd  hwyr,  ac  Eftroniaid  yn  cael  yr 
Elw  .  Ac  os  beiddiai  neb  achwyn  fod  hynny  yn 
doft,  fod  EJìroniaid  yn  meiftroli  drwy  Drais,  ac 
yn  gwneuthur  y  Trigoiion  yn  Gaeth-weifion  yn 
eu  Gwlad  en  hun^  hwy  gaent  aml  Ffynnodiau 
am  eu  Cwyn,  ac  yn  fynych  eu  trywanu  a'r  Cledd- 
yf.  Je  'r  oedd  y  Rhufeiniaid  ynawr  wedi  myned 
mor  yfgeler  megis  nad  oeddent  yn  edrych  ar 
Oreuon  y  Deyrnas  ond  megis  Cwn  a  Barbariaid^ 
fel  ( ym  myfc  eraill  )  y  mae  gennym  Hanes  iddynt 
wneuthur  ag  Arglwydd  mawr  a  elwid  Brafydoc  *  ; 
canys  hwy  a  yfpeiliafant  ei  Balas  o  bob  peth  gwer- 
thfawr  ag  oedd  ganddo  ;  ac  a'i  Arglwyddes  %  yn 
ymrefymmu  'n  llariaidd  a  hwy  am  eu  Trais  ai 
E  3  Crihddail^ 


{0)  yos,  Antiq,  ahrid^d  hy  y,   Howe/ Kíqr,  p.  255^ 
^Prafutagus,  t  Boadicea^  neu  Buddug, 


48  Drychy    Prif  Oefoedd. 

Crihddaìl^  hi  a  gurwyd  a  Gwiail  nes  ei  bod  yn 
hanner  marw  ;  a  threifwyd  ei  Merch  o  flaen  ei 
llygaid.  Ac  i  gwplhau  ar  y  cwbl,  Ducpwyd  Delw 
a  wnaed  ar  lûn  yr  Tmherawdr^  a  phwy  bynnag 
nid  ymgrymmai  o'i  blaen  a'i  haddoli,  a  ofodid  i 
farwolaeth. 

Yr  oedd  hyn  yn  ddilys  yn  fyd  toft,  ac  annio- 
ddefol  ac  ar  hynny  y  cyd-fwriadodd  Árglwyddi  a 
Phendefìgion  y  Deyrnas  i  ruthro  arnynt  a'i  torri 
ymmaith  yn  gwbl,  Hên  ac  Jefaingc  oddiar  wyneb 
y  wlad,  megìs  y  gwelwch  chwi  Lafurwr  yn  fon  am 
ddiwreiddio  Drain  ac  yfgall  a  Miêri  rhac  eu  bod  yn 
anffrwythloni  y  Tir  :  Yr  oedd  hyn  yn  ddiau  yn 
Gyd-fwriad  gethin  ac  yfgeler  ;  ond  dyna  oedd  eu 
Barn  hwy  y  pryd  hwnnw. 

Yn  y  cyfamfer  yr  oedd  hoU  Lû  y  Rhufeiniaid 
gan  mwyaf  (  fef  eu  holl  Ryfelwyr  a'i  gwyr  Arfog) 
gwedi  myned  i  orefgyn  Tnys  Fôn  :  Nid  oedd  yr 
ynys  honno  y  pryd  hwnnw  ond  Trigfa  o  ^yr  cre~ 
fyddo/y  a  elwid  y  Druidion^  y  rhai  megis  cenhed- 
loedd  eraill  (p)  oeddent  yn  anad  un  Ile  arall  yn 
dewis  Rhodfeydd  tywy II á?in  Dderi  caead-frig  i  aber- 
thu  a  galw  ar  y  Duwiau^  megis  yr  oedd  Tnys  Fôn 
y  pryd  hwnnw  yn  Ilawn  o  Lanneirch  a  Llwynau 
pen^dewon  ;  a  hyn  yw  meddwl  y  Bardd. 

Nos  da  tr  ynys  dywell 
Ni  wn  oes  un  Tnys  well 

Llywelyn  Goch  ap  Meuryg. 

NiD  oedd  Gwyr  Mòn^  fel  y  dywedais,   ddim 

Rhyfelwyr 


{p)  Ed.  Ezec,  6.   13,  Hof.  4.   13 


Rhan.  I.  Pen.  2.  Tnys  Fon.  49 

Rhyfelwyr  mawr  y  pryd  hwnnw,  ond  Cymanfa 
0  wyr  crefyddolj  a  hwy  a  dygafont  y  dangofai  y 
Rhufeiniaid  Barch  iddynt  ar  y  cyfrif  hwnnw  :  y 
Druidion  ( heb  ddim  arfau  Rhyfelj  a  gadwent  y 
blaen  gwedi  eu  gwifgo  mewn  Gynau  Symmud-liwy 
Cappan  còr  taleithiog  am  eu  pennau,  a  Ffyn  hirion 
parwyn  jn  eu  Dwylo  ;  a'r  Gwyryfon  yn  dwyn 
Lampau  cwyr  wedi  ennyn,  yn  dawnfio  draw  ac 
yma  drwy  eu  canol,  yn  edrych  yiì  anferthol  ac 
yn  Synn  o  hirbell :  fe  wnaeth  yr  olwg  o  hyn  yn 
wir  ryw  ychydig  Fraw  ar  y  cyntaf  yn  Llu  y  Rhu- 
feinìaidy  ond  ar  ôl  ergydio  cafod  o  Saethau  tuag 
attynt,  buan  jawn  y  gwafgarwyd  hwy,  a'r  Gelyn- 
ion  a  wnaethant  Laddfa  echrydus  yn  eu  myfc.  — 
Y  Lle  y  tiriodd  y  Rhufeinìaid  ym  Mòn  a  elwir  hyd 
heddyw  Maei  hir-gâd  \  a'r  ymladdfa  uchod  a  fu 
gerllaw  Porthamel^  rhwng  Pwll y  Fywch  a  Llanid- 
an  ;  ac  y  mae  man  gerllaw  a  elwir  etto  Pant  yr 
Yfgraffau.  {q) 

Yr  oedd  y  fath  Lanafdra  a  hwn  ar  eu  Dìfinydd- 
ìon  yn  chwerwi  'r  hên  Frutanìaid  fwy-fwy  fyth  : 
Canys  ymrefymmu  a  wnaethant  "  Dyma'r  Rhu- 
feiniaid  ( Mwrddwyr  a  Dîhirwyr  ag  ydynt ) 
wedi  rhuthro  ar  ein  HoíFeiriaid,  a  Thrigolion 
Ynys  mòny  y  rhai  ni  wnaethant  erioed  y  Niweid 
Ueiaf  iddynt :  Ac  wele  ninnau  ar  ol  pob  Am- 
*'  harch  a  Thrais  yn  y  byd,  etto  jn  ymoftwng 
*^  iddynt  fel  Diaddell  0  Ddefaid  wedi  eu  tarfu  gan 
"  ddau  neu  dri  o  Gorgwn.  Megis  y  gwnaethant 
'*  hwy  a  nyni,  felly  y  gwnawn  ninnau  a  hwynt- 
^'  hwy.  Gwell  erlid  Arglwydd  na^i  ragod,  — -  Ac 
ar  ìiYnnYy  megis  Cnûd  o  Lewod  wedi  torri  allan  o 

E  4  Ffau, 


(q)  Vìd.  RoL  Mon.  Antiq.   Rejìor.  p.  98. 


50  Drych    y  Prif  Oefoedd. 

Ffau,  codi  a  wnaethant  dros  yr  hoU  wlad,  a  dan- 
gos  cyn  lleied  Trugaredd  i'r  Rhufeiniatd  ynawr, 
ac  a  ddangofafant  hwythau  i  wyr  Tnys  Fôn,  Nid 
oedd  ynawr  dros  wyneb  yr  hoU  wlad  ond  crech^ 
wenydd  y  Brutanìaid  yn  ty  wallt  gwaed,  ac  Oche- 
neidiau  a  Griddfan  y  Rhufeiniaid,  Llofcwyd  Tem! 
a  Dehuür  ymherawdr,  a  Iladdwyd  ei  hoU  OfFeir- 
iaid.  Llundain  ynghyd  a'r  Trefydd  o  amgylch 
(  Ue  'r  oedd  Pobl  Rufain  jx\  byw)  a  lofgwyd  yn 
ulw  mân,  ynghyd  a'i  Trigolion  :  Ac  er  nad  oedd 
y  Rhufeiniaid  ddim  mor  anghall  Dynion  a  gadael 
eu  Trefydd  heb  Lû  digonol  o  Sawdwyr  i  amddi- 
fFyn  y  Trigolion  (  heblaw  y  rhai  a  aethai  i  ynys 
Fôn )  etto  eu  Gwyr  arfog  hwythau  a  dorrwyd 
ym2iith^  megis  un  a  Chrymman  yn  torri pennau  Cawn, 
Mor  llidiog  ac  mor  wrol-wych  oeddent !  Ar  air, 
ychydig  lai  na  phedwar  ugain  mil  o  bob  Gradd  ac 
oedran  a  gwympafont  yn  y  Lladdfa  echrydus 
hon.  (r) 

Ar  hyn,  wele  Ben-capten  y  Rhufeiniaid 2,  GÌlw^r 
CymrUy  Sywidw  Paulin  *  ynghyd  a'i  wyr  arfog  yn 
dychwelyd  o  Fon.  Ac  er  eu  dyfod,  erioed  ni  bu 
eu  Calon,  un  ac  arall  gyda'i  gilydd,  mor  farwaidd 
a  diddim  a'r  pryd  hwn.  Canys  prin  y  gallafent 
ddal  eu  Harfau  yn  eu  dwylo  ;  y  fath  oedd  eu  Dy- 
chryn.  Gweled  Celaneddau  meirw  eu  Cyd-wlad- 
wyr  yn  gorwedd  yma  ac  accw  cyn  dewed  ar  wyn- 
eb  y  Meufydd,  a  hên  Ddefaid  yn  trigo  o'r  Pwd 
mewn  Gaiaf  dyfrllyd  !  Gweled  eu  Dinafoedd  a'i 
Caerau  yn  mygu  dros  wyneb  yr  holl  wlâd  !  Ac  yn 
anad  dim,  gweled  y  Brutaniaid  a  LIû  cadarn 
ganddynt,  o  leiaf  bed war  cymmaint  na'i  LIû  hwy  ! 

Ar 


(r)  Tac,  AnnaL  p,  2>^i,  *  Suetonius  PauUnus, 


Rhan.  I.   Pen.   1.   Buddug  yn  coUi  y  macs,      51 

Ar  air,  ni  fu  dim  rhyngddynt  a  diffodd  yn  barod, 
canvs  toddodd  calonnau  y  hobl  wrth  weled  y  fath 
ddiílryw,  ac  yr  acthant  fcl  dwfr  :  X  a  dilys  yw,  na 
tharawfent  Êrgyd,  oni  buafai  fod  eu  Pen-capten 
yn  wr  call  a  glew  hefyd  :  Canys  ar  ei  waith  ef  yn 
eu  gweled  yn  delwi  ac  yn  ymollwng,  efe  a  wyneb 
Siriol  a'i  galwodd  ynghyd,  ac  yno  efe  a  araithiodd 
yn  y  wedd  hon  "  Ha  wyr,  eb  efe,  a  digalonni  a 
"  wnewch  rhac  Dadwrdd  a  Bloeddian  y  Barhar- 
"  ìaid  accw  ?  Beth  y w  eu  Llû  gan  mwyaf  ond 
"  Mynywcttach  ffôl,  y  rhai  a  fuafai  yn  well  Syber- 
"  wyd  iddynt  aros  gartref  wrth  eu  Rhôd  a'i  Cri- 
"  hau.  Ac  am  eu  Gwyrywiaid^  beth  ynt  ond  cyn- 
"  nifer  Lleban  difedr  i  drin  arfau  Rhyfel.  Ym- 
"  wrolwch  gan  hynny,  Chwi  Rufeiniaid  Dychryn 
"  gwledydd,  a  byddwch  nerthol  y  waith  hon,  a 
"  chwi  a  welwch  y  Barbariaid  hyn  yn  Gelanedd- 
"  au  meirwon  dan  eich  Traed  yn  ebrwydd. 

Ac  ar  hynny  B uddug  gwmig  Brajydoc  Câd-pen- 
wraig  Llu  y  Brutaniaid  (canys  Benyvv^  oedd  Ben 
y  Gàd  y  tro  hwn  )  a  araithiodd  hitheu  gan  ddy  wed- 
yd  (í)  "  Adnabyddwch,  o  Frutaniaid^  er  fy  mod 
"  i  oí-yn-ol  o  waed  brenhinol,  etto  nid  yw  edifar 
"  gennyf,  (^er  nad  wyf  ond  BenywJ  i  gyd-filwrio 
"  a  chwi  dros  yr  Achos  cyffredin,  fef  i  amddifìyn 
"  ein  Gwlad,  ein  Hawl  a'n  Heiddo  rhac  Trais 
"  Anrheithwyr  yfgymmun,  y  Rhufeiniaid  yfgeler 
"  accw  :  Dialed  Duw  arnynt  am  y  cam  a'r  Sar- 
"  hâd  a  wnaethant  hwy  (^ni  ddywedaf  i  myfi  fy 
"  hun  a'm  Teulu  yn  unig )  ond  i  holl  Genedl  y 
"  Brutaniaid  !  Am  danaf  fy  hun  y  dywedaf,  ni 
"  fyddaf  i  fyth  yn   Gaethwraig  dan  eu  Llywod- 

"  raeth, 


X  Jos.   7.   5    [s)   Tacit.  ubi  Supra. 


52  Drych  y    Prìf  Oefoedd. 

"  raeth,  dewifed  y  fawl  a  fynno  :  Ac  od  oesynoch 
"  Galonnau  Gwir^  Ymddygwch  fel  Gwyr  ynawr  ; 
"  Myfi  a  wnaethum,  ac  a  wnâf  fy  rhan  i."  Ac 
ar  \\yv\i\y  ergydio  a  wnaethant  eu  Saethau  cyn  am- 
led  a  Chafod  o  Genlljrfc  at  y  Gelynion  ;  ac  mor 
hyderus  oeddent  i  ennill  y  maes  (a  hwy  y  fath  Lû 
mawr  anferthoí  o  bob  Rhy w  ac  Oedran  )  yn  gym- 
maint  a  bod  Miíoedd  a  miloedd  yn  gynnifer  pent- 
wrr  yma  ac  accw  ar  bennau  'r  Bencydd,  ac  eraiU 
mewn  Menni  a  Cherbydau  wedi  dyfod  ynghyd  yn 
unig  i  weled  difetha  V  Rhufeiniaid.  Mor  fyrbwyll 
a  nawfwylít  oeddent. 

Y  Rhufeíniaîd  hwy,  a  dderbynniaíant  y  Gafod 
gyntaf  o  Saethau  jn  ddigyfFro,  heb  fjn^à  allan  o'i 
Rhejlr  :  Ond  ar  ol  i'r  Brutaniaid  oeri  ychydig  o'i 
Brtüd  Tmgyrch^  cydio  a  wnaethant  eu  Tariannau 
ynghyd  ( i  ymachub  rhac  y  Saethau  )  a  rhuthro 
arnynt  î  j^mladd  law-law  a'i  Cleddyfau  llym  dau- 
finiog.  Nid  oedd  j  Brutaniaid  hwy  yn  gydnabydd- 
us  aV  fath  Ymgyrch  a  hwn  law-law  frig-frig^ 
ac  nid  oedd  gânddynt  hwy  ond  Cleddyfau  un-finiog^ 
a  Biaen  pul  a'i  blyg  tuag  î  fynu  :  Ac  o  achos  hyn 
o  Anfontäîs  (ond  yn  anad  dim  o  herwydd  eu  bod 
hlith''dra''phlith  heb  eu  byddino  yn  drefnus)  hwy  a 
fat hr wyd  gan  y  Gò.jniQì\j  megis  Crin-goed  yn 
cwympü  mewn  Tymhe/ìL  Ychydig  lai  na  phed- 
war  lígain  mil  a  gwympodd  y  Dydd  dû  hwnnw 
o  bob  gradd  ac  oedran  ;  er  nid  cymmaint  a  hynny 
o  wyr  arfogj  ond  rhwng  Gwragedd  a  Gwyryfon 
a  Phlant,  a'r  werin  wirion  o  gylch  ;  canys  mor 
ífyrnig  oedd  y  Rhufeiniaid  y  tro  hwn,  fel  nad  ar- 
bedafant  nac  Eíen  nac  Jefaingc,  nac  hyd  yn 
oed  y  Eenywiaid  jn.  eu  Griddfan  (/)  ond  try wanu 

pawb 


(/)    Tacit,  ubi  Supra, 


Rhan.   I.  Pen.    2.   Buddiig  yn   collir   maes.      53 

pawb  yn  ddiwahan,  cynnifer  ag  a  ddaethant  o  fewn 
eu  Cyrrhaedd.  A  Buddug  hitheu  (meddant  hwy)  o 
Chwerwder  a  Gofid  calon  a  wenwynodd  ei  hun. 
[0  gylch  BL  yr  ArgL  62  y  bu  hynny,] 

Ar  ol  hyn  (digon gwir) y r  ehangodd  Lly wodraeth 
y  Rhufeiniaid^  ond  nid  heb  goUi  llawer  o  waed, 
ac  ymladd  megis  am  bob  troedfedd,  a  gorefcyn 
drwy  Rym  y  Cleddyf.  Bu  ymladdfa  waedlyd  dra- 
chefn  ym  Môn  ;  un  arall  a  Gwyr  Deheubarth^ 
y  rhai,  fel  y  tyftia  y  Rhufeinwyr^  oeddent  y  Dyn- 
ion  dewraf  a'r  grymmufaf  y  pryd  hwnnw  o  hoU 
Wyr  Brydain,  Ac  o  gylch  dwy  flynedd  ar  bym- 
theg  ar  ol  hynny,  fef  Bl,  yr  ArgL  84  y  bu  Ym- 
laddfa  fawr  a  chreulon  etto  drachefn  yn  y  Gogledd 
yn  agos  i  gyffiniau  Is-coed  Celyddon^  *  lle  y  cwym- 
podd  o'r  Brutaniaid  (os  gwîr  a  ddywed  Hanefion 
Rufain)  ddeng  mil  o  wyr,  dan  eu  Pen-cad-pen  a 
elwid  Aneurin  Gilgoch-^  ond  nid  ychwaneg,  medd- 
ant  hwy)  nag  ynghylch  pedwar  cant  o  Bobl  Ru^ 
fain^  ond  bod  amryw  Bendefigion  a  gwyr  mawr 
o'r  nifer  hwnnw. 

Dyweded  y  neb  a  fynn  eî  ddewîs  Chwedl,  ni 
bu  gymmaint  o  Daraw  ar  y  Rhufeìnìaid  erioed  ag 
y  gawfant  yma  ym  Mrydain :  Canys  am  Wled- 
ydd  eraill,ar  ol  ymladd  ac  enill  y  Maes  ddwy-waith 
neu  dair,  y  Trigolion  yno  a  ymoftyngent  i  geifio 
ammodau  Heddwch,  ünd  am  yr  hên  Fechgyn  y 
Brutaniaidy  hwy  a  ddewifent  golli  can  Bywyd{pe 
bai  hynny  boffibl)  cyn  ymoftwng  i  fod  yn  Gaeth- 
weifîon.  Ac  i  ddywedyd  y  gwir  goleu,  yr  oedd  y 
Rhufeiniaid  wedi  dygn-flino,  ac  yn  edifar  gandd- 

ynt 


*  Scotland, 


54  Drych  y  PrifOefoedd. 

ynt,  ddarfod  iddynt  droedio  Tîr  Brydaìn  erioed, 
gan  mor  beryglus  ac  anefmwyth  oedd  eu  Bywyd. 
Ac  yno,  wrth  adnabod  natur  a  Thymmer  y  Tri- 
golíon  yn  well,  eu  bod  yn  Ddynion  nad  ellid  fyth 
eu  llufco  drwy  Foddion  hagr^  y  Cynnyg  neíTaf  a 
wnaethant,  oedd  eu  harwaìn  i  Gaethiwed  drwy 
ddywedyd  yn  dêgy  a'i  colwyno  drwy  weníaith  a 
Danteithion  a  moethau  da  ;  megis  Heliwr  yn  elio 
Ahwyd  i  ddal  Cadnaw  mewn  Magl,  yr  hwn  a  fu 
drech  na'i  holl  Fil-gwn^  A  choeliwch  fi,  mai  Dy- 
fais  enbyd  a  dichellgar  oedd  hon  o  eiddo  'r  Rhu- 
feiniaid:  Canys  y  Pendefigion  yno  a  ddechreuafant 
adeiladu  Tai  gwychion,  gwifgo  dillad  o  Lawnt 
a  Sidan,  cadw  Gwleddoedd  a  dilyn  pob  Difyrrwch 
a  mafwedd.  Dyfgafant  hefyd  y  ŷaith  Ladin^  a 
phrin  y  cydnabyddid  neb  jn  wr  bonheddigond  yr 
hwn  a  fedrai  fiarad  L/adin.  —  Nid  oedd  hyn  ddim 
oil  ond  gwifgo  Lifrai  Gweifion,  er  hardded  y  tybid 
hynny  gan  y  werin  anghalL 

Ond  etto,  er  y  cawfai  y  Rhufeiniaid  yn  ddiam- 
meu  eu  Gwynfyd,  pe  buafai  pawb  o'r  Deyrnas  yn 
dirywio  i'r  fath  Fywyd  mafweddol,  etto  yr  oedd 
rhai  a  golwg  Súr  jn  edrych  ar  y  fath  Feddalwch 
llygredig.  Ac  ym  myfc  eraili  Gwr  a  elwid  Gwr- 
gan  Farfdrwch  *  a  araithiodd  jn  y  wedd  hon. 
^'  Chwi  Ddyledogion  a  Goreugwyr  y  wlad,  rho- 
"  wch  gíuft  i  Ddychymmyg.  —  Y  L/ew  ar  foreu 
^'  teg  o  Hâf  a  ganfu  Jfr  yn  porfáu  ar  ben  Craig 
'^  uchel  yn  Arfon :  O  fy  Nghares,  eb  efe,  beth 
"  a  wnewch  chwi  yn  dihoeni  ar  Dufl^w  o  wellt 
*'  mor  arw  ag  y  fydd  yna  rhwng  y  Creigydd  /^ 

"Pa 


^  Fe  fu  Brenin  375  o  Flyn,  cyn  genì  Chrijì  or 
Enw. 


R.    I.   P.   2.       T  Brutanìaid  yn   ymollwng.      55 

"  Pa  ham  fy  Anwylyd,  na  ddeuwch  i  wared 
"  yma  i'r  Dyffryn  i  bigo  MeìUìon  a  Blodeu  Gwin- 
^^  wydd  f  Diolch  i  chwi,  Meiftr,  el?  V  Jfry  am 
"  eich  cynnyg  da ;  ond  ar  hyn  o  Dro,  mi  a  dde- 
"  wifaf  i  aros  lle  yr  ydwyf. — Gwybyddwch  chwi- 
"  thau,  o  Bendefigion,  nad  y  w  y  Teganau  y  mae 
"  y  Rhufeiniaid  yn  eich  harddu  a  hwynt,  ddim 
"  amgen  na'r  MeilUon  y  maeV  Llew  gwangcus 
"  yn  gwahawdd  yr  Afr  attynt.  Hy-hi  yn  y 
"  Ddammeg  a  attebodd  yn  gall  ;  mynnwn  pettai 
"  chwitheu  yn  adnabod  nad  yw  y  Coeg-bethau 
"  ffiloreg  yr  ydych  yn  ymdeccau  a  hwynt,  ddim 
^'  amgen  na  Gwenwyn  wedi  elîo  drofto  a  mêl. 
"  Hon  ydyw'r  Ymgais  olaf  a'r  enbyttaf  hefyd  o 
"  eiddo  'r  Rhufeiniaid  i'ch  dwyn  i  Gaethiwed  : 
"  A  dywedaf  yn  hy  wrthych,  y  fath  Fy wyd  maf- 
"  weddol  a'ch  dûg  yn  ddilys  i  ddiftryw,  oddiei- 
"  thr  i  chwi  adnabod  eich  hunain  mewn  pryd, 
"  megis  y  gwnaeth  yr  Afr  yn  y  Y)dammeg^'  {u) 

Ond  dilyn  eu  Rhodres  a  fynnent  hwy,  ac  ni 
chafas  Gwrgan  Farf-drwch  ond  chwerthin  am  ei 
ben,am  ei  Ewyllys  da  i'w  hachub  rhac  myned  ben- 
dramwnwgl  i  Gaethiwed.  Ac  o  hynny  allan  dros 
amryw  Flynyddoedd,  y  Boneddigion  a  ymroifant 
i  Ddifyrrwch  a  maethau  ;  y  Gwyr  iefaingc  yn 
dwyn  arfau^  a  gippiwyd  ymaith  i  Wledydd  pell- 
enig  ;  a'r  CyíFredin  bobl  hwythau  a  ofodwyd  ar 
waith  i  ddiyfpyddu  Llynnoedd^  gwneuthur  Sarnau 
newyddion  ar  draws  y  wlad  ;  neu  wneuthur  Pridd- 
feini  i  adeiladu  Tai  gwychion  idd  eu  Meiftraid  y 
Rhufeiniaid.  —  O  gylch  40  mlynedd  y  buont  yn 
lled  dangneddyfus,  heb  ddim  Terfyfc  nac  ymyr- 

raeth, 


(«)  Fet.  Mfs. 


56  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

raeth,  ond  yn  talu  Teyrnged  yn  lled  ddiddig. 
Ond  o  gylch  y  Flwyddyn  124,  pan  oedd  Gwr  a 
elwid  Sefer  yn  rheoli  yma  dan  yr  Emprwr  Adrìan^ 
cyd  fwriadu  a  wnaethant  dros  yr  holl  Deyrnas  i  yf- 
gwyd  ymaith  Awdurdod  y  Rhufeiniaid^  ac  i  gleimio 
eu  Rhydd-did  a'i  Braint  unwaith  etto.  Eu  Dir- 
myg  ar  Fonheddig  a  Gwrêng  a  gyfFroawdd  y 
Trigolion  i  fwrw  ymaith  Jau  eu  Caethiwed,  A 
dywedir  oni  fuafai  fod  Adrian  yr  Ymherawdr  a'i 
holl  Lû  gerllaw,  a  hwylio  trofodd  yn  ebrwydd 
yn  Gynnorthwy  cyfamferol,  y  R.hufeiniaid?,x  hyn 
o  Bryd,  a  dorrafid  ymaith  yn  gyfan-gwbl  :  Ac 
etto,  hi  a  fu  gyfyng  iawn  arnynt,  er  mai.  hwynt- 
hwy  (  digon  gwir )  a  gawfant  y  trecha'  yn  y  di- 
wedd.  {w) 

Ac  ar  hyn  o  Bryd,  wele  Ddychymmyg  arall  ac 
Yftryw  o  eiddo  'r  Rhufeiniaid  i  gadw  tan  Ilaw  yr 
hên  Drigolion.  Canys  gwnaethant  Glawdd  mawr 
o  Dyweirch  a  Pholion  80  milldir  o  Hyd,  draws 
yr  Ynys  o  For  i  For^  fef  o  Aber-cwnrig  y  naill 
Ran  o'r  ynys  tua'r  Dwyrain^  hyd  yn  Tftrad  Clwyd 
tua'r  Gorllewin  ;  Sef,  yn  agos  i  gydiad  Lloegr  ac 
Is-coed  Celyddon^  neu  Scotlandy  Ile  mae'r  Ynys  yn 
gulaf  drofti.  *  Pwy  bynnag  ni  roddai  Ufudd-dod 
i  Ly wodraeth  y  Rhufeiniaid  a  yrrid  allan  o  Gyffin- 
iau  Lloegr  y  tu  arall  i'r  Clawdd\  a  Sawdwyr  yn 
gynnifer  Pentwrr  yma  ac  accw  ar  bwys  y  Clawdd 
yn  gwilied  i  gadw  pawb  allan  o'r  tu  draw. 

Dros  dalm  ar  ol  hyn  y  bu  amfer  lled  heddychol, 
(  megis  Heddwch  rhwng  Boneddigion )   oddieithr 

ambell 


{w)  Spartian.    ap.    C.   p.    LXVIL      *  Edrych   y 
Mapp 


Rhan.  I.  Pen.  2.  Gwal  Sefer,  57 

ambell  wth  a  Boncluft  yn  awr  a  phryd  arall  yma 
ac  accw.  Ond,  megis  wrth  gronnì  Afon  redegog^ 
hi  a  erys  ond  odid  yn  llonydd  ac  yn  dawel  dros 
encyd  ;  etto,  pan  ddel  Llifeiriant,  hi  a  ffrydia  yn 
Rhaìadr  gwyllt  dros  yr  Yjìangc^  ac  a  dreigla  ac 
a  chwilfriwa  pa  beth  bynnag  a  Saif  ar  ei  ffordd  : 
Felly  y  Brutaniaid  hwythau,  er  eu  bod  drosamfer 
yn  Iled  efmwyth,  etto  wrth  weled  eu  trîn  mor 
hagr,  ac  fel  eflroniaid  yn  eu  Gwlad  eu  hun,  a 
gymmerafant  Galon  o  newydd  etto  :  Er  bod  eu 
Gwyr  dewifol,  Pigion  a  Blodeu  ]ç,\xngâ.\à  y  wlad 
wedi  eu  cippio  0  Drais  y  tu  draw  i'r  Mor,  (megis 
yr  oedd  y  Rhufeinia id  yn  arferol  o  wneuthur)  etto 
yr  oedd  digon  o  yfpryd  chwerw  o  Ymddial  yn  bryd- 
io  calonnau  y  Gwyr  oedd  gartref ;  Canys  y  Gwyr 
y  tu  draw^  ni  wnaethant  fwy  cyfrif  o'r  Clawdd^ 
nac  a  wna  March-rhyfel^  i  neidio  dros  Gor-nant'. 
A  Phrefwylwyr  Lloegr  a  Chymru  hwythau  y  tu 
yma  i'r  Clawdd^  a  godafant  yn  un  a  chyttun  dros 
wyneb  yr  holl  wlad,  nes  ei  bod  hi  yn  amfcr  gwaed- 
Iyd  y  pryd  hwnnw  ym  Mhrydain,  Cynllwyn  am 
waed  ;  Iladd  a  difetha  eu  gilydd  drwy  Boenau  a 
Chreulonder ;  Ilofci  Tai  a  Gwyr  a  Gwragedd  a 
Phlant  o'i  mewn ;  ar  air,  Ymffyrnigo  mewn  Dia- 
ledd^  oedd  agos  yr  unig  beth  ag  oedd  y  Rhufeini- 
aid  a'r  Brutaniaid  yn  aftudio  arno  dros  amryw  ac 
amryw  Flynyddoedd.  — Digon  gwir,  hwy  a  lon- 
yddent  dros  ychydig  amfer,  i  gymmeryd  eu  Han- 
adl ;  megis  Dau  Darw  gwyllt  yn  ymgornio^  ac 
yn  gadael  heihio  dros  ychydig  ;  ond  yno  eu  LUd 
a  frydiaonewydd,  amyned  i  ymdoppi  yn  ffyrnic- 
cach  nag  o'r  blaen. 

Fe  Syrthiodd  peth  aneirif  o  bob  Gradd  ac  oed- 
ran  (yn  gyftal  o'r  Rhufeiniaid  ac  o'r  Brutaniaid) 
yn  y  Terfyfc  yma  yr  hwn  a  barhaodd  dros  gym- 

maint 


58  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

maint  o  Flynyddoedd.  Dywedir  i  ddeng  mil  a 
deugain  o  Sawdwyr  a  Swyddogion  Rufaìn  (heb- 
law  Eraill  hyd  wyneb  y  Deyrnas)  gael  eu  try- 
wanu  a  chleddyf  y  Brutanìaid,  Y  Gwirionedd  yw 
hyn,  yr  oedd  y  ddwy  Genedl  yn  bengam  ei  gwa- 
la  ;  Ni  fynnai  'r  naill  ddim  i  hlygu  ac  ymoftwng  ; 
na'r  llall  ddim  i  adael  heìhio  wedi  dechreu. 

Felly  y  newyddion  neíTaf  fy  gennym  ni  am 
danynt,  yw  o  gylch  y  Flwyddyn  0  oedran  Chrijì 
197,  pryd  y  daeth  yr  Ymherawdr  a  elwid  Sefer  3, 
Llû  mawr  jawn  ganddo  trofodd  i  Frydaìn^  fef 
agos  i  Gan  mil  rhwng  Meirch  Rhyfel  a  Gwyr- 
traed,  gan  Iwyr  fwriadu  gwbl  ddifetha  Cenedl  y 
Brutaniaid oddÌ2ir  wyneb  y  ddaear.  Canys  nid  hwy- 
rach  ac  y  tiriodd,  efe  a  roddes  Orchymmyn  idd 
ei  Sawdwyr  mewn  Pennill  allan  o  hen  Brif 
Fardd.  * 

Na  edwch  Fritwn  yn  y  wlad^  ond  lleddwch  oUì  gyd\ 
Gwr-ryw  a  Benyw^  mawr  a  hach^  dìfrodwch  oll 
ynghyd. 

Ond  er  gwaetha'  hyn  o  Fygwth  i  daro  Braw 
a'i  digalonni,  fe  gafas  ei  wala  o  waith  i  ddaroít- 
wng  pob  man  dan  ei  Ly  wodraeth :  Am  y  Rhan 
fwyaf,  digon  gwir,  a  hwy  wedi  cael  ond  gormod 
Prawf  eufys  o  Ddihirwch  Rhyfel,  ac  yn  enwedig 
wrth  yftyried  nad  oedd  ê  ddim  Sarhâd  na  Chy- 
wilydd  i'r  Brutaniaid  ymoft wng,  i  dalu  Teyrnged, 
pan  oedd  yr  holl  Fyd  (  h.  y.  Y  rhan  fwyaf  o'r 
Byd  adnabyddus  y  pryd  hwnnw )  dan  Awdurdod 
y  Rhufeiniaidy  ac  yn  ^Mcydnahod yn  Feijìraid\  am 

hynny, 


*  Ex  Homer.  II.  3 


Rhan.  Io  Pen.  2,  Gwal  Sefer.  59 

hynny,  meddaf,  y  danfonafant  Gennadwri  at  yr 
Tmherawdr^  "  ar  fod  yn  wiw  ganddo  alw  yn  ôl 
^'  a  diddymmu  y  Gorchymyn  gwaedlyd  a  roddes 
*'  efe  o'r  blaen  idd  ei  Filwyr,  ac  y  byddent  hwy- 
*'  thau  wedi  'n  yn  Ddeilìaid  ffyddlon  iddo.  "  A'r 
ymherawdr  yno,  ar  ôl  cael  dauddeg  o  Ben-goreu- 
on  y  Deyrnas  yn  wyftlon  ar  iddynt  gyflawni  eu 
gair,  a'i  derbynniodd  idd  ei  Ffafr,  ac  ar  hynny  y 
gwnaethpwyd  Ammodau  o  Heddwch  rhwng  y 
ddwy  GenedL 

Ond  er  i'r  Rhan  fwyaf  o'r  Deyrnas  gymmeryd 
Llw  o  Ufudd-dod,  etto  yr  oedd  Miloedd  o  rai  cyn- 
dyn  (a  Merfyn  Frych  wyneb-glawr  yn  Ben-capten 
arnynt )  nad  ymoftyngent  ar  un  cyfrif  i  Ly wod- 
raeth  Bobl  pellenig^  er  gwaetha'  eu  hoU  Gadernid 
a'i  Bygythion ;  Oblegid  hwy  a  gilient  i'r  Anial- 
wch  a'r  Corfydd,  Ue  nid  allai  y  Rhufeiniaid  ddim 
eu  canlyn  heb  Berygl  Bywyd  :  A  phrin  y  gellid 
eu  newynu  chwaith,  oblegid  fod  ganddynt  ryw 
Dammaid  gymmaint  a  Pfäien  a  gadwent  yn  eu 
Geneuau,  a  fwriai  ymaith  cliwant  Bwyd  {x)  Ond 
o  fefur  ychydig  ac  ychydig  hwy  a  ddofwyd ;  (ond 
nid  heb  goUi  llawer  o  waed  o  bob  ochr  : )  Ònd 
nid  ymddiriedodd  yr  Ymherawdr  fyth  iddynt; 
canys  efe  a'i  danfonodd  hwy  y  tu  arall  i'r  Clawddy 
yr  hwn  a  adgyweiriodd  efe  o  Fôr  i  Fôr,  ac  a'i 
gwnaeth  yn  gadarnach  o  lawer  na'r  hen  Glawdd 
f er  nad  oedd  ê  etto  ond  o  Dyweirch  a  pholion)  ac 
a  enwir  hyd  heddyw,  Gwal  Sefer  ;  am  ba  un  y 
can  rhyw  hen  Fardd  fel  hyn, 

F  Gorug 


(x)  Dio.  Cafs.  ap.  C.  p.  45, 


6o  Drych  y    Priý  Oefoedd. 

Gorug  Seferus  waith  cain  yn  draws  drosynys Frydainy 
Rhag  Gwerin  gythrawl^  Gw?iw\  fain, 

Dyn  dewr  calonnog  oedd  ^efer^  ac  a  gadwodd, 
tra  fu  efe  yn  teyrnafu,  bob  peth  yn  waftad  ac  yn 
heddychlon.  Efe  a  fu  farw  BL  yr  Argl,  213 
yngHaer  Efroc  ;  a'r  geiriau  diweddaf  a  ddy  wad 
efe  ar  ei  wely-angau,  oeddent,  "  Mi  a  gefais  yr 
"  Ymherodraeth  yn  Ilawn  Terfyfc  a  Helbul,  ond 
"  wele  bob  peth  ynawr  yn  dangneddyfus,  ie  hyd 
"  yn  oed  ym  myfc  y  Brutaniaid  eu  hun. 

Ni  bu  dros  amryw  Flynyddoedd  wedi'n  ddim 
Rhyfel,  oddieithr  ambell  Ergyd  chwyrn,  ac  am- 
bell  Senn  chwimmwth  draw  ac  yma :  y  Rhufein- 
ìaid  oedd  ynawr  yn  Feijìraid^  ac  odíd  fod  Gwas- 
Lifrai  drwy  gydol  y  Deyrnas,  onid  oedd  yn  deall 
ac  yn  Siarad  Lladin  yn  ddifai  ddigon.  —  Yn  y 
flwyddyn  228  y  gwelwyd  yn  y  Mifoedd  Tachwedd 
a  Rhagfyr^  Seren-y-Gynffon  yn  eftyn  ei  Phelydr 
megis  Tân  Ilachar,  yn  ofnadwy  ac  yn  aruthroî 
ei  ganfod ;  A'r  Hâfàros  dair  Blynedd  ar  ôl  hyn- 
ny  oedd  mor  wlyburog,  fel  nad  addfedodd  nac 
Yd  na  fFrwythau  Coed,  yr  hyn  a  barodd  Ddrudani- 
aeth,  a  Haint  a  newyn  ;  Y  Bara  oedd  afiach,  ac 
hyd  y  mae  Hiftori  yn  mynegi,  hon  oedd  y  waith 
gyntaf  (er  digwydd  yr  un  Farnedigaeth  amryw 
brydieu  wedi  hynny )  o'i  alw  y  Bara  chwydog  ; 
oblegid  nad  oedd  ê  ddim  yn  dygymmod  a  Chorph 
dyn,  ond  ei  chwydu  allan  drachefn,  er  fod  y  Werin 
druain  yn  eu  gwangc  a'i  newyn  yn  gorfod  ei  fwy- 
tta,  er  ei  Saled.  Ond  y  Gauaf  y  drydedd  Flwydd- 
yn  y  bu  Dur-rew  parhaus  o  ganol  T'achwedd  \  dde- 
chreu  CÄîf^íTja  Haf  rhadlon  tymherus  ar  ôl  hyn- 
ny,  yr  hyn  (drwy  Fendith  Duw)  a  ddygodd  Lawn- 
did  a  Digonolrwydd  o  bob  dim  i'r  Trigolion  dra- 
chefn.  iy^  Y 


Rhan.  I.   Pen,  2.  Caron  &c.  6l 

Y  Pryd  neíTaf  y  mae  dim  crybwyll  am  Helynt 
y  Brutaniaid^  fydd  o  gylch  y  Flwyddyn  286,  ym 
mha  amfer,  Gwr  a  elwid  Caron  ( yr  hwn  oedd  o 
Dylwyth  gwael  *  etto  yn  Sawdiwr  gwych  a  dewrj 
a  anfonwyd  o  Rufain  yn  Ben  ar  ddeugain  o  Long- 
au,  i  gadw  ymaith  y  Ffrangcod  %  a'r  Saefon,  y 
rhai  oeddent  y\\  dififaithio  y  wlad  a  elwir  ynawr 
Ffraingc^  ond  y  pryd  hwnnw  y  Gelli ;  canys  Pig- 
ladronach  a  Gwihiaid  oedd  y  tì^^tcj;  Genedl  honno 
ar  y  cyntaf,  megis  Haid  0  Gaccwn  neu  Wenyn  or^ 
rnes  yn  ymwthio  i  Gwch  yn  llawn  0  Fêl :  Yna 
Caron  a  ymddygodd  yn  wrol-wych  gan  ddaroftwng 
hyd  lawr  y  Crwydredigion  Ladronach  hynny,  ac 
ennill  Anrhaith  fawr  jawn  oddiarnynt;  Ond  y^  J 
cyfamfer  efe  a  drodd  yn  Ben-Ueidr  ei  hun,  ac  yn 
Fradwr  idd  ei  Feiftr,  Ymherawdr  Rhufain  ;  canys 
yr  holl  Gyfoeth  yma  a  gadwodd  efe  yn  ei  Fedd- 
iant  ei  hun;  A  rhac  y  gelwid  ef  i  gyfrif  am  hyn- 
ny,  efe  a  lanwodd  ei  Longau  a'r  Yfpail  ac  a  hwy- 
liodd  i  Frydain^  a  thrwy  ei  Weniaith  hudol  efe  a 
enillodd  Galonnau  'r  Brutaniaid^  gan  wneuthur 
Araith  a  dywedyd  "  T  caent  hwy  efmwythach  Byd 
"  dan  ei  Lywodraeth  ef  na  chan  y  Rhufeiniaid  -^  ac 
"jy  byddei  efe  yn  Gyfaill  cywir  ìddynt  rhag  ym- 
gyrch  un  Gelyn  pa  un  hynnag "  Er,  pan  gafas 
efe  y  Llywodraeth  yn  ei  Law,  efe  a  ym- 
ddygodd  yn  Ormefwr  creulon  yn  hyttrach  nag 
Tmgoleddwr^  megis  y  gwelwn  ni  lawer  Boreu 
teg  o  Haul-wen  Hâf  yn  diweddu  mewn  Dryg-hin. 
Ond  etto,  o  ran  ei  fod  efe  yn  cadw  Ilaw  dj^nn  ar 
warr  y  Brutaniaid^  ei  hen  Feiftr  (  Dioclejian  oedd 
ei  Enw)  a  heddychodd  ag  ef,  ac  a  gadarnhaodd  ei 

F  2  Frenhin- 

(y)  MS.  '^FiliJfîme^  natus.  Eutrop.  Injì.  p.  607. 
XNidy  Ffrangcod prefennol  oedd yn  hywynywlad 
y  pryd  hwnnw. 


62  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Frenhinîaeth  ym  Mrydaìn  :  Am  ba  ham,  y  mae 
ar  naiU  wyneb  yr  Arian  a  fathwyd  dan  ei  Ly- 
wodraeth  ef,  ddwy  Fraich  eftynnedig  yn  Siglo 
dwylaw.  Ac  y  mae  y  Fath  hon  heb  fyned  ar  goll 
etto.  (zj 

Lle  riîd  oes  dim  Hawl  dda,  y  mae  yno  yn 
waftad  Ofn.  Ac  felly  Caron^  íddiogeluei  hunan 
yn  y  Frenhiniaeth,  a  adeiladodd  faith  Caftell  wrth 
Wal  Sefer^  yn  gynnifer  Amddiffynfa  îgadw  allan 
y  rhai  oedd  yn  edrych  arno  ddim  amgen  na  Charn- 
leidr  mewn  Awdurdod;  ac  efe  a  wnaeth  hefyd 
Dy  mawr  crwnn  o  gerrig-nâdd  ar  lan  Caron  \  gyn- 
nal  Llys  ynddo  pan  y  byddei  efe  yn  y  parthau  hyn- 
ny.  {a)  Ond  ar  ol  Sa'tth  mlynedd  o  Deyrnaíìad 
gerwin  a  Ilym,  efe  a  laddwyd  *  yn  fradychus 
gan  ei  Swyddog  ei  hun,  yn  yr  hwn  yr  ymddiried- 
odd,  a  elwid  Aleófus,  A  hwn  hefyd  a  draws-fedd- 
iannodd  y  Wlad  dair  Blynedd,  ac  yno  a  laddwyd 
*  gan  Frân  ap  Llyr^  yr  hwn  a  deyrnafodd  chwe^ 
Mlynedd,  ac  yno  a  laddwyd  *  yntef  gan  Coel-Cad- 
ebog  larll  Caerloyw  ;  a'i  Fab  Caradoc  aeth  i  wyn- 
edd,  Ile  y  cloddwyd  Bronwen  chwaer  ei  Dad  mewn 
Bedd  petrual  ar  lan  Alw  yn  ynys  Fôn ;  a  chwedi 
marw  Caradoc  gwnaethpwyd  ei  fab  Eyddaf  yn 
Rhaglaw  Brydain  gan  Gujìenyn  fawr  ei  Gefnder, 
fel  y  dangofaf  ifod. 

Dyddiau 


{%)  Camd.p.  LXXIIL  (a)  Vid.  Ufs.  Primord.  p. 
586.  ***  Ad generum  Cereris  fine  ccede  í^  fang- 
uine^  paucì  Defcendunt  Reges  &  ficcâ  morte  Tyr- 
anni. 


R.  I.  P.  2.      Cujìeìnt  Tad  Cujienyn  fawr.  63 

DyddIau  blin  oedd  y  rhai  hyn;  pan,  pe  lym- 
ma'  y  byddei  Cleddyf  gwr,  mwya'  gyd  fyddai 
ei  Awdurdod  a'i  Feiftrolaeth.  Ond  ar  hynny  y 
daeth  trofodd  i  Frydai  n  Dduwc  anrhydeddus  a  el- 
wid  Cujìcint^  yr  hwn  a  fu  yn  Emprwr  yr  hoU  fyd 
ei  hun  wedi  'n.  Efe  a  ddaeth  trofodd  mewn  amfer 
da,  canys  efe  a  achubodd  y  Brif-ddinas  Llundaìn 
rhac  ei  llofci  a'i  hanrheithio  gan  y  Ffrangcod^  y 
rhai  yn  yr  Anrhefn  a'r  Afreolaeth  uchod  (y  Gwyr 
mawr  yn  ymrannu  ben-ben)  oeddent  ynchwilenna 
draw  ac  yma  am  Yfglyfaeth ;  megis  pan  fyddo 
dau  Waed'gi  yn  tynnu  Llygaid  eu  gilydd  am 
Olwyth  o  Gigj  heb  fod  well  oddiwrtho  ;  y  mae 
Corgi  tceog  yn  dyfod  heibio,  yn  myned  ymaith 
a'r  Golwyth,  ac  yn  gadael  y  ddau  Golwyn  wneu- 
thur  Heddwch  gan  eu  Pwyll. 

Mawr  oedd  Gorfoledd  j Brutaniaidy^!\  Diolch- 
garwch  i  Gujìeint^  am  eu  hachub  o  Grafangau 
Plant  Annwn  y  Ffrangcod.  Bathwyd  Arian  yn 
Llundain  er  Anrhydedd  iddo,  a  gofodwyd  ar  y  naill 
wyneb  ei  Ddelw  ef,  ac  ar  y  wyneb  arall,  Teml 
rhwng  dwy  Eryr^  gan  arwyddoccau  wrth  hynny 
(mae  'n  debygol)  fod  eu  Braint  Eglwyfig  yn  ddio- 
gel  dan  ei  nawdd  ef ;  Canys,  ei  fod  ef  yn  íFafrio 
y  Chrìjìmgion^  ac  yn  gwneuthur  mwy  Cyfrif  o 
honynt  nag  o  neb  eraill,  fydd  eglur  ddigon  oddi- 
wrth  yr  Hanes  nodedig  hon  o'i  Fywyd.  (^) 
Meddyliodd  ynddo  ei  hun  i  gael  profiad  hollol, 
pa  un  a'i  Chrifnogion  cywir  a'i  Rhagrithiwyr 
oedd  Swyddogion  ei  Lys ;  canys  Crifnogion  gan 
mwyaf  oeddent  oIL  Felly  efe  a'i  galwodd 
hwy  oU  ynghyd,  ac  a  ddywad  wrthynt,  mai  ei 

F  3  "Ewyllys 


[b)  Sozom.  Hijì.  Ecles.  Lih.  i.  Cap.  6, 


64  Dryeh  y  PrifOefoedd, 

"  Ewyllys  oedd  y  cai  y  fawl  a  aberthai  iV  Duwíaì^. 
"  gadw  ei  Fraint  ac  aros  yn  y  Llys  ;  ond  y  cai  y 
"  fawl  nad  ymoftyngent  i  hynny,  ymadaw  o'i 
"  wafanaeth  ef.  Ar  hynny  y  Crifnogion  cywir^ 
"  gan  oblygu  eu  Pennau,  a  aethant  allan,  ond  y 
"  Rhagrithiwyr  a  arhofafant  gyda'r  Tmherawdr^ 
"  ac  a  ddy wedafant  eu  bod  hwy  yn  fodlon  i  aber- 
"  thu.  Àc  yno  yr  Ymherawdr  a  barodd  alw  i 
"  mewn  y  rhai  aethant  allan,  ac  a'i  gwnaeth  hwy 
*^  yn  Ben-cynghoriaid  ;  ond  efe  a  ymlidiodd  ym- 
"  aith  y  Rhagrithiwyr,  gan  farnu  yn  uniawn,  na 
^'fyddai  y  cyfryw  rai  ag  oedd  Fradychus  i  Dduw  fyth 
^^  yn  Ddeiliaid  ffyddlan  iddo  ef  " 

Erioed  ni  bu  Gwr  o  Rufain  mor  anwyl  gan 
y  Brutaniaid  a  Chujìeint^  ac  yntef  a'i  hoffodá 
hwytheu  o  flaen  un  Genedl  arall ;  a  phrin  y  gellir 
gwybod  pwy  oedd  yn  caru  y  naill  y  llall  oreu,  a'í 
Hwynt-hwy  yn  eu  Parch  a'i  Hufudd-dod  iddo  ef^ 
a'i  yntef  yn  ei  Foefau  da  a'i  Diriondeb  tuag  attynt 
hwytheu.  Ac  fel  y  fefydlid  Heddwch  parhaus 
rhwng  y  ddwy  Genedl,  ac  i  fymmud  ymaith  o 
hynny  allan  bob  Llid  a  Chwerwder  a  Digofaint 
efe  a  briododd  Elen  (y  Bendefiges  lanaf,  ac  oreu 
ei  Rhinwedd  dan  Haul)  merch  Coel  Codehog  yn- 
awr  yn  Frenin  Brydain^  a'i  Wraig  Stradwen  merch 
Cadfan  ap  Canan  Tywyfog  Gwynedd :  Ac  o'r 
Elen  hon  y  ganwyd ;  Gujìeint  Fab  a  elwir  Cujì^ 
enynfawr^  y  Gwr  enwoccaf  o'r  Byd  ChrifnogoL 
a'r  Ŷmherawdr  cyntaf  2l  fedyddiwyd  i  Ffydd  Jefu 
GhriJÌ. 

Elen  oedd  Grif'noges  wrefog  yn  y  Ffydd,  a 
chymmaint  yn  ragori  ar  Eraill  yn  ei  Dyledfwydd 
at  Dduw  a  Dyn,  ag  oedd  hi  mewn  Anrhydedd  a 
Goruchafiaeth  fydoL  Hi  aeth  i  Gaerfalem  i  weled  y 

lle 


Rhan.  L  Pen.  2.  Croes  Chrì/ì  65 

lle  Y  dioddefodd  Chrijì  Jefu  dros  Bechod  y  Byd, 
yn  ol  yr  hyn  a  ddywad  yr  Angel  wrth  y  Gwra- 
gedd,  Deuwch  gwelwch  y  fan  lle  y  gorweddodd  yr 
Arglwvdd,  Math.  28.  6.  Ac  yno,  drwy  fawr 
Ludded  ac  Anhawfdra,  hi  a  gadd  y  Groes  y  diodd- 
efodd  Chrift  ;  canys  y  Paganiaid  a  daflaíant  yno 
Grug  aruthrol  o  Gerrig  (o'i  cafineb  i'r  Crìfnogion) 
ac  yn  y  gwaelod  y  cafwyd  tair  Croes  ;  ond  oble- 
gid  fod  yr  Aflell  yn  cynnwys  y  Sgrifen  wedi  torrî 
ac  yn  gorwedd  ar  neiUdu,  Croes  Chrijl  (  medd 
yr  hen  Hanefion)  a  adnabuwyd  wrth  fod  a  Rhin- 
wedd  ynddi  i  jachau  Clefydon  (c)  Am  ba  wei- 
thred  y  mae  un  o'n  Beirdd  ni  jw  canu,  ac  yn  ei 
galw  hi,  Dihoeru 

Diboeny^rcA  Coel  Codebog 
/  Gred  a  gafas  y  Grog. 

Hi  a  fu  farw  yn  Uawn  o  ddyddiau  yn  bedwar- 
ugain  oed,  ac  a  gladdwyd  yn  ConJlantinopL  Ond 
Cujìeint  yr  Ymherawdr,  a  fu  farw  ym  mhell  o'i 
blaen  hi  fef  yn  y  Flwyddyn  313,  ac  a  gladdwyd 
yng  Nghaer  Efroc  yn  Lloegr.  Dy wedir  i  gael  yn 
ei  Feddrod  ef  yn  amfer  Jorwerth  y  chweched, 
Lamp  a  gynneuodd  yno  yn  waftadol  er  yr  amfer 
y  claddwyd,  hyd  y  pryd  hwnnw  ;  fef  dros  ych- 
waneg  na  dauddeg  cant  0  Flynyddoedd  (d)  Cafwyd 
yr  unfath  Lamp  ym  Meddrod  Tul-lia  merch  Cicero 
yr  Araithydd,  yr  hon  agynneuodd  ynghylch  1550 
o  Flynyddoedd  ;  {e)  ond  hi  a  ddiíFoddes  yn  y  man 
cyn  gynted  ac  y  daeth  Goleu  'r  Dydd  i  mewn. 

F  4  Dychym- 


[c)  Sozom.  Hiji  Ecles.  Lih,  2.  Cap.  I.  Edit  Loy- 
an.  1569.  {d)  Camd,  in  Torhjhire,  (e)  Salmuth  ìn 
Pancir.  P.  L  Tit.  ^S' P^  ^M* 


66  Drych   y  Prif  Oefoedd. 

Dychymmyg  odiaeth  ryfeddol  oedd  hon  o  eiddo'r 
hen  Bobl  i  wneuthur  Lamp  fel  hyn  i  gynneu  yn 
waftadol  yn  y  Tywyllwch  ;  Tybia  rhai  mai  Aur 
wedi  gyfnewid  i  Rith  Arian-hyw^  oedd  yn  pefci  'r 
Lamp ;  ond  pa  fodd  bynnag  yw  hynny,  mae'r  Gel- 
fyddyd  wedi  ei  cholli  y  nawr. 

Er  cyn  gynted  ac  y  clybu  Cujìenyn  fawr  yn 
Rhufain  fod  ei  Dad  yn  gláf,  er  maíthed  oedd  y 
íFordd,  etto  prin  y  rhoddes  efe  Hûn  i'w  Amrantau, 
nes  ei  ddyfod  i  Dîr  Brydain  ;  ond  yno  yr  hên  wr 
oedd  ar  drangc  marwolaeth.  Yr  oedd  y  pryd  hwn- 
nw  Derfyfc*a  Gwrthryfel  yn  yr  Ital^  am  ba  ham 
nid  allodd  Cujìenyn  aros  ond  ychydig  amfer  ym 
Mrydain  ar  ol  claddu  ei  Dâd  ;  ond  cyn  ymadael 
efe  a  drefnodd  bob  peth  yma  er  cadw  Llonyddwch 
yn  y  Deyrnas.  Euddaféí  Gefnder  a  wnaeth  efe 
yn  Ben  ar  Loegr  gan  mwyaf  oll  :  Cenau  ap  Coel 
ei  Ewythr  frawd  ei  fam  a  appwyntiodd  efe  yn 
Rhaglaw  i  Iywodraethu  Cerniw :  Cynedda  wledig 
ei  Gefnder,  fef  mab  Gwawl  ei  Fodryb  chwaer  ei 
fam  a  ofodes  efe  íifr.  Yn  Dywyfog  ac  yn  Rheol- 
wr  Cymru;  ac  Einion  Urddd  Câr  arall  iddo  a 
Sefydlodd  efe  a  Ilawn  Awdurdod  yn  y  Gogledd 
tua  Chydiad  Lloegr  a  Scotland,  Ac  ar  hynny  efe 
a  ymadawodd,  a  chododd  LIû  mawr  o  Frydain 
gydag  ef  i  ymladd  yn  erbyn  y  rhai  oeddent  yn  ym- 
geifio  a'r  Goron  ;  Eithr  ar  ol  daroft  wng  y  Gel- 
ynion,  ni  ddychwelodd  ond  ychydig  o'r  rhai  hyn- 
ny  adref,  eithr  arhofodd  rhai  yn  Rufain^  ac  eraill 
a  arhofafant  yn  y  Rhan  honno  o  Deyrnas  Ffraingc 
a  elwir  Llydaw^  a  hon  oedd  y  waith  gyntaf  i'r 
Brutaniaid  fyned  i  brefwylio  yn  Llydaw^  fef  yn  y 
Flwyddyn  313. 

Cyd-tylwyth  oedd  ynawr  gan  hynny  yn  eiftedd  ar 

Orfedd- 


Rhan.   I.   Pen.   2.  Macfen   Wledig.  67 

Orfedd-feingciau  Rhufain  a  Brydain:  Am  ba  ham 
ni  cheifiodd  Cu/ienyn  fawr  ddim  Arian  Teyrnged 
o  Frydain^  ond  rhyw  Gydnabyddiaeth  yn  unig 
mai  efe  oedd  Ben^  Yr  oedd  ganddo  ei  wala,  oedd 
ei  TVala  wen  y  tu  hwnt  i'r  môr,  yn  Ymherawdr 
Ffraingc^  ac  Hifpaen  a  Germania^  a'r  Ital yr  Aipht^ 
a  Mefopotamia  a  yudea^  a  Chappadocia^  Phrygia^ 
Pontus  ac  yf/íŵ.     Ac  onid  oedd  hyn  ddigon  ? 

Ond  i  ddych  welyd  i  Frydain.  Eyddaf^  wedi 
heneiddio,  ac  iddo  ond  un  Ferch  yn  unig  a'i  henw 
Elen^  a  chwennychai  (  megis  gwr  call  )  fefydlu 
y  Goron  yn  ei  Fywyd,  rhac  bod  Ymgais  am 
dani,  a  therfyfc  ar  ôl  ei  ddyddiau  ef.  A  chyngor 
ei  Arglwyddi  oedd,  ei  rhoddi  hi  yn  Briod  i  Gar- 
wr  iddi  a  elwid  Macfen  wledig^  yr  hwn  oedd  o 
ran  ei  Dâd  yn  Gy mro,  fab  Llywelyn  Brawd  Coel 
Codehog  ;  ond  o  ran  ei  fam  yn  Rhufeiniaid  (canys 
Llywelyn  a  acthai  gyda'i  nai  Cujìenyn  fawr  i  Ruf- 
ain^  ac  a  briodafei  yno )  ac  a  anwyd  ac  a  fagwyd 
yn  y  Llys  yn  Rhufain  ;  ac  o  ran  Tad  a  Mara  o 
waed  Brenhinol,  ac  am  hynny  a  farnwyd  yn 
Briod  gweddus  i  Elen  Etifeddes  y  Goron  yr  oedd 
Macfen  wledig  y  pryd  hwnnw  yn  Rufain  ac  ( fel  yr 
oedd  gwaetha  'r  bod)  wedi  newydd  fyrthio  allan 
a'r  ddau  Ymherawdr,  Falentinian  a  Grafian^  am 
na  chai  yntef  fod  yn  Drydyddd.  Ac  erioed  ni  bu 
lawenach  ei  galon,  na  phan  ddaeth  y  Gennadwri 
atto  o  Frydain  i  gynnyg  Elen  merch  Eyddaf  yrí 
Wraig  iddo,  ynghyd  a  Choron  Loegr  yn  waddol 
gyda  hi. 

Ond  wedi  priodi  Eleny  ni  bu  efeddim  bodlon  i 
wifco  Coron  Loegr  yn  unig  (a  phe  gwnaethai  efe 
hynny,  ê  fuafai  o  goflfadwriaeth  ddedwydd)  ond  efe 
a  fynnai  fod  yn   Ben  ymherawdr  y   Byd :  etto   i 

ddywedyd 


íí 


68  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

ddywedyd  y  gwir,  nid  ei  Ryfyg  ei  hun^  ond  Cariad 
y  Milwyr  atto  a'i  cymhellodd  ef  o'i  anfodd  i 
wneuthur  yr  hyn  a  wnaeth  ;  ac  y  mae  pawb  yn 
tyftio,  nad  oedd  wr  dan  Haul  yn  weddufach  i  fod 
yn  Ymherawdr,  pe  buafai  ei  Ditl  yn  dda  ;  ac  er 
hy^nyy  yr  oedd  efe  yn.  Gár  ajos  i  Elen  Lueddawg 
Mam  Cujìenyn  fawr,  (f) 

Ond  bynnag  pafodd,  cymmaint  oedd  ei  Barch 
gyda  Goreuon  y  Llu^  fel  y  dewifwyd  ef  yn  ymher- 
awdr,  a'i  gyhoeddi  nid  yn  unig  ym  Mrydain^  ond 
gan  y  Llû  y  tu  hwnt  i'r  Môr  hefyd  ;  ac  yntef  ar 
hynny  ò^i  led  anfodd  a  gymmerth  ei  berfuadio  ; 
A  rhac  bod  dim  yn  Rhwyftr  ar  ei  fFordd,  y  fath 
oedd  ei  Gariad  ym  mhob  gwlad,  fel  y  declariodd 
Llû  aneirif  o  ddewis  Filwyr  y  Brutaniaid^  "  eu 
bod  yn  llwyr  fwriadu  i  fefyll  gydag  ef,  ac  na 
"  chai  dim  ond  Angau  fyth  eu  gwahanu  oddi- 
"  wrtho  :  "  Ac  yno  hwylio  a  wnaethant  i  De- 
yrnas  Ffraingc, 

Y  ddau  Ymherawdr  gyfreithlon  ar  hynny  (  fef 
Falentinian  a  Grajìan  )  oeddent  agos  a  gorphwyllo, 
a  pheth  i  wneuthur  ni  wyddent.  Ond  tuag  at 
attal  eu  Cyrch  ym  mhellach  tua'r  Ital^  gwnaethant 
Gyngrair  a  Barbariad  gwylltion  o  Sythia  (  y  rhai 
a  fuafent  o'r  blaen  yn  anrheithio  Gwlad  Brydain) 
ac  a'i  danfonafant  trofodd  ag  Arian  ac  Arfau,  a'i 
hannog  i  wneuthur  pa  ddrygau  oedd  boffibl,  fef  i 
ladd  a  Uofci  a  diniftrio  hyd  ddim  y  gallent  ;  gan 
hyderu  y  dychwelai  Macfen  ar  hynny  i  Frydain^  i 

achub 


(f)    Maxìmus^  vir  ftrenuus^  prohus^  atque  Augu/ìo 
dignuSy  nifì  contra  Sacramenti  fidem   Ẅ.     Paul 
Diac  p.  628. 


Rhan.  I.   Pen.   2.  Macfen  Wledìg.  69 

achub  ei  Deyrnas  ei  hun  ;  A  phwy  a  allai  ddifgwyl 
llai ;  megis  Hciid  0  Frain  yn  myned  allan  o'i  ny- 
thod  i  Chwilenna  ac  i  gippio'r  Had  oddiar  wyneb 
y  Maes  ;  os  digwydd  Cafod  ddifymmwth  o  Geffer 
digafog^  yno  hwy  a  rhcdant  ar  frys  i  achub  eu  Cyw- 

ion  gartref :    Ond   M a cfen  yn?i'wv  wç:ò\  ym- 

galedu  yn  ei  ddrwg,  oedd  ei  Lygad  ar  bethau  uwch 
nag  achub  ei  wlad  ei  hun  rhac  y  Fftchtiaid  gor- 
mefol  (  canys  dyna  oedd  Enw  y  Bobl  a  ddaethant 
o  Sythia  : )  Felly  efe  a'i  Wyr,  ym  mlaen  yr  aeth- 
ant  tua'r  jftal'^  a  phan  oedd  Grafian^  Gwr  jevangc 
grafol  o  gylch  25  Oed,  yn  bryffioadref  i  ymweled 
a'i  Briod  newydd-weddawg^  ac  efe  yn  rhydio  Afon 
yn  ei  gerbyd,  efe  a  Syrttilodd  i  Gynllwyn  Ana- 
rawd  Gethin  *  un  o  uchel  Gapteniaid  Macfen^  ac 
a  laddwyd  ;  a  Falentinian  ei  Frawd,  rhac  y  trinid 
yntef  yn  yr  un  modd,  a  giliodd  ar  encil  ym  mhell  i 
Afia  tua'r  Dwyrain.  {g) 

Wedi  bod  cyhyd  mor  llwyddiannus  yn  eu 
Gwrthryfel,  y  Newydd  neíTaf,  fe  all  dyn  dybied, 
a  fyddai  coroni  Macfen  wledtg  yn  Ymherawdr^ 
oblegid  ynawr  fod  y  ffordd  yn  rhydd  ;  Ond  yma 
y  gwiriwyd  yr  hen  Ddihareb,  mai  drwgy  ceidw  y 
Diawl  ei  was :  Canys,  pa  un  a'i  ofni  y  dychwelai 
Falentinian  a  Llû  cadarn  o  Afia  ;  a'i  bod  eu  Cyd~ 
wyhod  yn  eu  hrathu  oddimewn  ;  a'i  hynny,  a'i  beth 
bynnag  oedd  yr  achos,  efe  a  laddwyd  gan  ei  wyr 
ei  hun,  ynghyd  ag  Owen  Fin-ddu  ei  fab.  Ác 
Anarawd  gethin  ar  hynny  a  fyrthiodd  i  Bwll  ar  ei 
ben,  yn  yr  un  man  ac  y  gofodes  efe  Gynllwyn 
am  waed  gwirion  y  gwr  da  hwnnw  Grafian,     Ac 

yno 


*  Andragathius^  {g)  Paul  Diac,  Loc  cit.  Sozçm   L, 
7.  C.  13, 


yo  Drych   y  Prif  Oefoedd 

yno  holl  Lu  Macfen  a  wafgarwyd  draw  ac  yma 
hyd  wyneb  y  Gwledydd  ;  ond  y  rhan  fwyaf,  yng- 
hyd  a'i  Pen-cadpen  Conan  Arglwydd  Meìrìadoc^ 
a  arhofafant  gyda'i  Cydwladwyr  yn  Llydaw :  A 
hon  oedd  yn  ail  waith  i'r  Brutaniaid  wladychu 
yno,  fef  o  gylch  y  Flwyddyn  383. 

Conan^  ni  fynnei  ymgyfathrachu  a  neb,  ond  a'i 
Genedl  ei  hun  ;  am  hynny  efeaanfonodd  i  Fryd- 
aìn  am  Wragedd  ;  a  danfonwyd  iddo  un  fil  ar  ddeg^ 
rhwng  Merched  Gwyr  cyfrifol,  ac  eraill  o  iíTel 
radd.  Ac  fel  yr  oeddent  yn  hwylio  tua  Llydaw^ 
y  cyfododd  Tymheftl  ddirfawr  fel  y  foddes  tair  o'r 
Llongau ;  ond  y  dauddeg  Diangol  a  yrrwyd  gan 
Gynddeiriogrwydd  y  Gwynt  i  Barthau  Llychlyn^ 
ac  a  ddaliwyd  gan  y  Ffichtiaid.  Ac  yno  (ebe  'r 
Cronicl )  Gwedi  canfod  o\  yfgymmun  Bobl  y  Mor- 
wynion^  a  gweled  eu  tecced^  ceifiaw  a  wnaethant  i 
lenwi  eu  Godineb  a  hwy  ;  a  chan  na  fynnodd  y 
Morwynton  gydfynìaw  ag  hwynt^fefa  orugy  Brad- 
wyr  eu  lladd^  Yr  ydys  yn  cadw  Dydd  Gwyl  er 
cofFadwriaeth  i'r  Gwyryfon  hynny  Hydref  21. 
ac  a  elwir  Gwyl  Santefau,  Ac  y  mae  Eglwys 
yng  Heredigion  *  a  elwir  Llan-Gwyryfon^  a  gyfen- 
wyd  felly  ar  ei  Chyflegriad  er  Còf  am  danynt.  — 
Dywedir  i  Frutaniaid  Llydaw  ar  ôl  hynny  gym- 
meryd  Merched  y  wlad  honno  yn  Wragedd  idd- 
ynt ;  a  phan  enid  Plentyn,  ( os  gwir  yw'r  Chwedl) 
pob  un  yno  a  dorrai  Dafod  ei  Wraig^  rhac  y  buafei 
hi  yn  difwyno  'r  Jaith,  ac  yn  dyfcu  i'r  Plant  fiarad 
LIediaith/(Ä) 

NiD   oedd   o   gylch    yr   amfer  yma  yn  nhir 

Byrdain 


Rhandir  Aber-^teifi  (h)  MS.  Fet. 


R.  I.  P.  2.       T  Rfmfeiniaid  yn  ymadael,  71 

Brydain  ddim  ond  Anrhefn  a'r  Anras  gwyllt.  Cy- 
hoeddid  gwr  yn  Tmherawdr  heddyw,  ac  y  dorrid 
ei  Ben  ef  drannoeth  i  roddi  lle  i  ryw  un  arall ;  a 
hwnnw  o  fewn  ychydig  ddyddiau  a  gai  yntef  yr 
un  Dihenydd.  Nid  yw  wiw  ofod  i  lawr  eu  Hen- 
wau,  (/)  etto  un  o  honynt  yr  hwn  oedd  yn  ddilys 
o  waed  Brenhinol  y  5rw/<7«/ŵ/W,  a  haeddai  ei  gofF- 
au,  ac  a  elwir  Cujìenyn,  Heblaw  ei  Ditl  i'r  Gor- 
on,  efe  a  ddewifwyd  hefyd  er  mwyn  ei  Enw,  gan 
obeithio  y  byddei  efe  cyn  enwocced  Gwr,  a  Chuft- 
enyn  fawr  ei  Gâr.  Rhyfelwr  enwog  oedd  y  Gwr, 
ac  a  fu  mor  llwyddiannus,  fel  y  bu  Ffraingc  ac 
Hifpaen  a  Brydain  dan  ei  Lywodraeth  ef  dros  am- 
ryw  flynyddoedd;  ac  ni  fu  ond  lled  troed  rhyngddo 
a  bod  yn  Ben-Tmherawdr  Byd^  a'i  goroni  yn  yr 
ItaL  ünd  yna,  ynghanol  ei  Rodres,  efe  a  ladd- 
wyd  drwy  Frâd  a  Chynllwyn  ;  a'i  Wyr  a  wafgar- 
wyd,  ond  y  Rhan  fwyaf  a  arhofafant  gyda'i  Cyd- 
wladwyr  yn  Llydaw  ;  A  hon  oedd  y  drydydd 
waith  i'r  Brutaniaid  adael  Llwyth  o'i  Pobl  yno, 
fef  o  gylch  y  Flwyddyn  409. 

BuAN  y  parodd  y  fath  Afreolaeth  a  hyn  (^a 
hynny  yn  ddibaid  dros  amryw  Flynyddoedd  )  i 
holl  Ymerodraeth  Rufain  Siglo  ac  ymollwng  ; 
mo^gis  Llong  fawr  yn  ymddattody  ^2in  fo'r  Tonnau 
a  Gwynt  gwrthwyneb  yn  ei  chippio,  —  Neu,  megis 
Maes  llydan  o  Wenith  yn  cael  ei  Sathru  a'i  rwygo 
gan  Genfaint  0  Fôchy  oni  bydd  Cae  diogel  o'i 
gylch ;  Felly  Rufain  a'i  holl  Gadernid  a  aeth  o 
fefur  ychydig  ac  ychydig  yn  chwil-friw  mân,  o 
ran  yr  aml  Ymbleidiau  o'i  mewn,  a  digafog  Ym- 

gyrch 


(/)   Soz.    Hijì.    Ecles.    Lih.    9.    Cap.    Il,    12,    13, 
14,  15. 


72  Drych  y   Prif  Oefoedd, 

gyrch  y  Barbariaid  o  amgylch.  —  Ac  megis  nad 
aíl  Neuadd  fawr  ehang  o  amry w  ítafelloedd  amgen 
nac  adfeìlio^  pan  y  bo  Deiliad  gwan  yn  byw  ynddi : 
Felly  yr  un  modd,  pan  oedd  y  Milwyr  mor 
afreolus,  ac  yn  newid  eu  Meiftr  mor  fynych,  h.  y, 
yn  gofod  y  fawl  a  welent  hwy  fod  yn  dda  yn  ym- 
herawdr,  ac  ar  y  cweryl  lleiaf  yn  ei  ddifwyddo 
alwaith,  nid  yw  Ryfedd  nad  allai  un  Pen-rheolwr 
yn  y  fath  achos  a  hwn  gadw  cynnifer  o  wledydd 
mewn  Ufuddd-dod.  A  thyna  a  barodd  i'r  Ym- 
herawdr  aelwid  Honorius  o  gylch  y  Fwyddyn  410 
ymwrthod  a'r  Deyrnas  hon,  a  danfon  am  ei  fydd- 
inoedd  oddiyma  Ádref  i'r  Italy  lle  'r  oedd  mwy 
Rhaid  wrthynt. 

Dyma  Ddechreuad  yr  Aur  a'r  árian  yr  ydys 
mewn  amryw  fannau  yn  ei  gloddio  o'r  ddaear  ; 
Canys  ar  waith  yr  ymherawdr  yn  galw  am  dan- 
ynt  Adref  ar  frys,  y  Rhufeiniaid  yno  a  guddiafant 
eu  Tryflbrau  mewn  Tyllau  ac  Ogfeydd  yn  y 
ddaear,  gan  obeithio  y  caffent  hwy  Odfa  i'w  me- 
ddiannu  ryw  bryd  arall,  ond  hynny  nis  cawfant 
fyth.  (k) 

Yr  oedd  Brydain  fawr  ar  hyn  o  Bryd  gan 
hynny,  wedi  ei  harllwys  yn  gwbl  o'i  Gwyr  arfog, 
a  hynny  a  barodd  i'r  Gwibiaid  treigl  hynny  y 
Ffichtiaid  fod  mor  Uwyddiannus  yn  eu  Lledrad  a'i 
gwaith  yn  anrheithio  'r  wlad  hon  wedi'n.  Ond 
etto  fe  arhofodd  yma  Filoedd  a  miloedd  o  Bobl 
Rufain^  y  rhai  oeddent  wedi  ymgyfathrachu  a'r 
hen  Drigolion  ;  ac  felly  wedi  myned  y^  un  Genedl 
a  hwy.     Ac  erbyn  hynny  y  mae'n  amlwg,  ein 

bod 


(i)  Vìd.  Ufs.  Primord.  p.  600, 


R.  I.   P.  3.  T  Bruthwyr.  73 

bod  ni,  Gweddillion  yr  hen  Frutanìaid  yn    Bobl 
gymmyfco  Wyddelod^^  Grocgiaid^  a  Rhufeiniaid. 

PEN.    III. 

Y  Rh\fel  a  fu  rhwng y  Brutaniaid  a'r  Bobl a  elwid 
y  Ffìchtiaid,  neu^  y  Brithwyr. 

NID  y w'r  Dyfgedig  ddim  wedi  cwbl  gyttuno 
arno,  oblegid  Cyff-genedl  neu  Ach  Pobl  y 
Ffichtiaid^  y  rhai  a  alwid  felly,  o'r  gair  Lladin 
Pióìi  ;  am  eu  bod  yn  britho  eu  Crwyn  ag  amryw 
Luniau,  yn  enwedig  a  math  o  Liw glâs :  Ond  eu 
Henw  yn  Gymraeg  yn  ddilys  ddigon  yw  y  Bri- 
thwyr  ;  ac  felly  y  galwaf  i  hwy  yn  yr  Ymadrodd  a 
ganlyn. 

Tybia  rhai  Gwyr  diweddar  mai  Brutaniaid 
gwylltion  anfoefol  oeddent ;  neu  yn  hyttrach  y 
cyfryw  rai  Dewrion  [  y  tu  hwnt  i  Wal  Sefer  yn  y 
Gogledd  ]  nad  ymoftyngent  ar  un  Cyfrif  dan  Jau 
y  Rhufeiniaid^  a  bod  y  Gaethweijion  dan  eu  Llyw- 
odraeth  :  [/]  —  Ond  yn  ôl  yr  hen  Haneflon,  Pobl 
grwydredig  bellenig  oeddent  o  Sythia^  y  rhai  a  dir- 
iafant  o  gylch  y  Flwyddyn  75  ym  Mrydain  dan 
Rodri  eu  Pen-capten,  wedi  eu  gyrru  gan  y  Newyn 
o'i  Gwlad  eu  hun.  Ac  am  y  mynnei  Rodri  a'i 
Wyr  aros  yma  heb  ofyn  Cennad,  heb  ddangos 
dim  Cydnabyddiaeth^  na  Thâl  na  Diolch  ;  yno 
Meuric  un  o  Frenhinoedd  y  Brutaniaid  a  alwodd 

ynghyd 


*  Oblegid  mai  hwynt  hwy  oedd  yr  hen  Drigolion. 
^Oblegid  mai  Gwyr  0  AJia  a  Groegiaid  oedd  Bru- 
tus  ai  Bobl.  [/]  Camd.  fuh  Piáfi,  Baxt.  Glofs, 
Jntiq.  Brit.  p.  195. 


74  Drych  y    Prif  Oefoedd, 

ynghyd  ei  Lû  i  wybod  beth  a  allai  nerth  Arfau 
wneuthur.  Ac  ar  yr  Ymgyrch  cyntaf,  pan  oedd 
y  Fyddìn  fìaen  yn  dwys  ergydio  eu  Saethau,  Rodrì 
a  laddwyd  ynghyd  a  hanner  ei  Lû  ;  Ac  er  CofiF- 
adwriaeth  o  hynny  o  Oes  bwygilydd,  y  parodd 
Meurìc  Brenin  y  Brutanìaid  argraphu  ar  Lech 
y  ddau  air  hyn  Buddugoliaeth  Meuric.  Ar  hynny 
y  deifyfodd  hanner  arall  y  Llu  Ammodau  Hedd- 
wch  gan  y  Brutaniaid  ;  ac  ar  eu  gwaith  yn  taflu 
lawr  eu  Harfau  ac  yn  ymoftwng,  y  caniattaodd  y 
Brenin  eu  Hoedl  iddynt,  ac  a  adawodd  iddynt  gy- 
fanneddu  mewn  cwrr  o  Scotland^  neu  Ifcoed  Celydd- 
on^  ym  mhell  tua'r  Gogiedd.  Ac  yn  gymmaint 
nad  oedd  deilwng  gan  y  Brutaniaid  roddi  eu  Mer- 
ched  hwy  yn  Wragedd  i'r  fath  ddynion  Dreigl  a'r 
rhai  hynny,  yr  aeth  y  Brithwyr  hyd  yn  Iwerddon^ 
ac  a  gymmerafont  y  Gwyddelefau  yn  wragedd  idd- 
ynt ;  ac  o'r  Cyfathrach  hwnnw  y  tyfodd  y  fath 
gyfeillgarwch  rhwng  y  Brithwyr  a'r  Gwyddelod 
fel  y  buont  yn  waftadol  megis  Elin  ac  Arddwrn 
fyth  wedi'n.  Ac  y  mae  eu  Heppil  [  hyd  y  dydd 
heddy  w  yn  fiarad  Gwyddelaeg\  yn  by  w  etto  o  fewn 
Brydain  fawr  tuag  eithaf  Gwrr  y  Gogledd. 

Y  Bobl  hyn  oeddent  fyth  yn  cynnal  yr  hen 
Ddefod  o  Fritho  eu  Crwyn  ag  amryw  Luniau  o 
Adary  Seirph  a  Bwyjìfilod'j  [dyna  oedd  eu  Gwych- 
der  hwy]  ac  o  achos  hynny  a  gyfenwyd  y  Piófi^ 
neu  y  Brithwyr;  megis  y  mae  Uaweroedd  o  Bobl  yr 
India  fyth  yn  ymdeccau.  [w]  —  Heblaw  fod  yr 
hen  Hanefion[n']2iC  amry  w  hefyd  o'r  Penddyfgedigion 

diweddar 


\_m'\  Dampier  Fol.  i.  C.  i8.  p.  514  [w]  Bed. 
Hijì.  Ecles.  Lih.  I.  Cap.  l.  Galf  Lih.  4..  C.  IJ. 
Pont.  Firumn.  L.  5.  />.  30. 


Rhan.  L  Pen.  3.  r  Brithwyr.  75 

diweddar  [p)  yn  maentumio  mai  Pobl  dreigl  o  bell 
oedd  y  Brithwyrymì  a  feddyliaisohyd^maiP^/'/i'^//- 
enig  oeddent  wrth  y  Ddefod  nodcdig  hon  yn  eu  Chw^ 
areyddiaeth  fydd  ganddynt  mewn  amryw  fannau  o 
Gymru^yn  enwedig  ar  lan  TeifiynNeheubarth.CTinys 
vn  y  Gamp,  y  maent  yn  ymrannu  yn  ddwy-blaid, 
dan  Enw  Brithwyr^  ac  Hen-wyrj  y  naiU  yn  erbyn 
V  llall.  Yr  Hen-wyr  yw  yr  holl  Rai  o'r  pedwar 
Ënw  cynnefin,  Efan^  Dafyddy  Sion  a  Siencyn  :  a'r 
Brithwyr  y w  pawb  yn  ddiwahan  o  un  Enw  arall 
pa  un  bynnag ;  Ac  fynychaf  y  mae'r  Hen^wyr 
(er  ond  o  bedwar  EnwJ  yn  enniU  y  maes  :  Yn- 
awr  wrth  Hen-wyr^  y  meddylir  yn  ddilys  yr  hen 
DrigoUon  cyntaf\  ac  felly  y  Brithwyr^  ynt  Eftron- 
iaid  a  Phobl  ddyfod. 

Gan  hynny  o  gylch  y  Flwyddyn  75  y  tirîodd 
y  Brithwyr  gyntaf  ym  Mrydain^  y  rhai,  er  iddynt 
gyfathrachu  a'r  Gwyddelody  a  gadwafant  er  hynny 
yn  Bobl'Wahan  dros  rai  cantoedd  o  flynyddoedd  ; 
ac  ni  wyddys  etto  yn  ddilys  ddigon,  pa  un  a'i  lladd 
a  gawfant  mewn  Rhyfel,  neu  fyned  yn  un  Bobl^Jr 
Gwydde/od a,wn3.Qth2ínt  yn  y  diwedd;  canysnid  oes 
fôn  am  danynt  mewn  Hanefion  er  ys  wyth  cant  a 
hanner  o  flynyddoedd  a  aethant  heibio, 

Hyd  y  gwyddom  nî  amgen,  fe  allafai  y  rhaî 
hyn  fod  yn  Bobl  led  brydferth  a  Uonydd  ar  y 
cyntaf;  canys  nîd  oes  dim  Hanes  am  ddim  Afreol- 
aeth  a  Therfyfc  a  wnaethant  dros  agos  i  dri  Chant 
o  Fiynyddoedd  ar  ôl  iddynt  gael  Cennad  i  wlad- 
ychu  yma*     Megis  Aderyn  gwyllt  pan  dorrer  ei 

G  Efgyll, 


{p)  UJs.  Primord.  p.  302  StilUngfieet.   Orig.  Brit* 
C.  5.  /•  246  íffc. 


j6  Drych  y    Prif  Oefoedd. 

Efgyll,  a  fydd  yn  dychlammu  ac  yn  Selgyngìan  o 
gylch  Ty  gydag  un  Dòf\  ond  pan  dyfant  drachefn, 
efe  a  ddengys  o  ha  Anian  y  mae  :  Felly  y  Brith- 
wyr  hwythau,  ar  ol  iddynt  ymgryfhau,  ond  yn 
enwedigol,  ar  ol  iddynt  gyfeillachu  a'r  Saefon  a'r 
Ffrangcod  (  Pobl  ag  ocdd  yn  byw  ar  Ledrad  ac 
Anrhaith  y  pryd  hwnnw)  rhuthro  a  wnaethant  ar 
eu  hên  Feiftraid  y  Brutaniaid^  a'i  llarpio  mor  ddidr  u- 
garedd  ac  y  llarpia  Haid  o  Eryrod  Ddiadell  o  wyn. 
Ond  nid  oedd  hyn  ond  ar  ucha'  damwain,  pan  y 
byddci  Cyfle  ;  a  Llû  y  Brutaniaid  ar  wafcar,  neu 
yn  bell  oddiwrthynt ;  ond  er  cynted  y  clywent 
Drwft  y  Saethyddion^  hwy  a  giHent  o  nerth  traed 
i'r  Mynydd-dir  a'r  DifFaithwch  y  tu  hwnt  i 
fVal  Sefer  ;  megis  Corgi  yn  ymddantu  a  March 
rhygyngog^  os  digwydd  iddo  cael  Cernod^  yna  efe  a 
hryjfura  yn  llaes  ei  gynffon  tuag  adref, 

Chwi  a  glywfoch  yn  y  Bennod  o'r  blaen,  modd 
y  cododd  gan  mwyaf  holl  Lû  o  Jeuengótid  y 
Brutaniaid  gyda  Macfen  wledig  tuag  at  ei  wneu- 
thur  yn  Ben-Ymherawdr  Byd;  ac  hefyd  fel  y 
darfu  i  Falentinian  a  Grafian  roddi  Llongau  ac  Ar- 
fau  ac  Arian  i  Bobl  Sythia^  a'i  danfon  i  Frydain^ 
a'i  hannog  i  wneuthur  pa  ddrygau  oedd  boffibljgan 
hyderu  y  dychwelai  Macfen  wledig  ar  hynny  ad- 
ref,  i  achub  ei  Wlâd  ei  hun  :  Ac  er  eu  bod  yn 
Llu  cadarn  o  honynt  eu  hunain,  etto,  (rhac  na 
buafei  hynny  ddigon )  gwahoddaíant  y  Saefon^  a'r 
Ffrangcod  i  fod  yn  Gynnorthwy  iddynt,  fel  y 
gallent,  o  byddai  boffibl  Iwyr  ddifetha  Cenedl  y 
Brutaniaidj?i  rhannu'r  wlad  rhyngddynt.  Ynawr,, 
dyma'r  Amfer,  fef  o  gylch  y  Flwyddyn  386,  ac  o 
hynnyallanjyteimloddeinüíywíî/îŵ/ẂhydadrefBwys 
Digofaint  y  Goruchaf  em  eu  Hanniolchgar- 
wch  yn  ei  erbyn..    Canys,  dyma  bedair  Cenedl 

Yfgymmun 


R,  I.  P.  3*  Creulonder  y  Bruthwyr.  77 

YfgvmmuR  a  íFyrnig,  y  Saefon^  y  Ffrangcod^  y 
Brithw\r^  y  Gwydddod^  wedi  cyfrinachu  i  dy- 
wallt  Gwaed  a  difrodi  ;  Digrifwch  y  rhai  oedd 
poenydio,  rhwygo  a  llofci  dynion  ;  a  chyn  belled 
o  ddini  Tofturi  a  Theimlad,  fel  mai  'r  Gerdd 
felufa'  ganddynt  a  fyddai  clywed  Ocheneidiau  a 
Griddfan  y  Lladdedig.  Eu  bwau  a  ddryUtodd  eìn 
Gw\r  iefaingc^  wrth  ffrwyth  hrû  nì   tho/ìuriafanty 

£u  Ll\gaid  nid  eiriachafant  y   rhai  bach^ Pan 

oedd  pedair  Cenedl  anrhugarog  (^wedi  eu  meithrin 
î  dy wallt  gwaed  o'i  mebyd  )  yn  ymryíTon  pwy 
fyddai  gieiddiaf  i  boenydio  dynion,  megis  pedair 
Arthes  wangcm  yn  ymgyfrangu  wrth  ddifa  Carw^ 
pa  Dafod  a  all  fynegi  y  Glanafdra  a  wnaethant  ! 
Ond  yn  anad  dim,  pan  nad  oedd  yn  y  wlad,  ond 
prin  wr  wedi  ei  adael,  i  daro  Ergyd  yn  eu  herbyn  ! 
Y  Dinafoedd  caerog  yn  wir  a  ymgadwafant  heb 
nemmawr  o  Daraw,  ond  y  Mân  drefydd  oeddent 
megis  cynnifer  Goddaith  yn  fflammio  hyd  Entrych 
awyr,  a'r  Trigolion  druain  yn  rhoftio 'n  fyw  yn 
-eu  canol ;  tra'r  oedd  y  Brithwyr  hwytheu  a'i  cy- 
feillion  [Plant  Annwn)  yn  agor  eu  Safnau  cythreu- 
lig  o  Grechwen. 

Yn  y  cyfamfer,  nid  oedd  Macfen  wltdig  ddim  yn 
anyfpys  o  gyflwr  grefynol  ei  wlâd,  ac  er  cynddrwg 
Dyn  y  bernir  ef  gan  rai,  etto  ar  hyn  o  bryd,  efe  a 
ddanfonodd  trofodd  ddwy  Leng^\\ywnj  yw^o  gylch 
pedair  mil  ar  ddeg  ;  {ỳ)  Ac  fe  allafai  hepcor  hyn- 
ny  yn  hawdd  ar  hyn  o  Drô ;  canys  yr  oedd  efe 
€tto  yn  FfraingCy  a'r  holl  Deyrnas  honno  a'i  chy- 
fliniau  wedi  ymddaroftwng  dan  ei  Lywodraeth  {f) 
Erioed  ni  bu  LIû  o  wyr  arfog  mor  gymmeradwy, 

G  2  na 


[p)  Galf  Hîíl.  Brit.  Lib.  5.  Cap.  16.  (q)  Brower 
in  Fenut.      Fortun.  Lib.  3.  p.  5.9. 


78  Drych  y  Prlf  Oefoedd, 

na  phan  diriodd  y  Llû  hwn  yn  Gymmorth  cyf- 
amferol  i'r  Brutaniaid.  Y  Gelynion  oeddent  o 
leiaf  dri  chymmaint  o  nifer,  ac  ar  hyn  o  bryd  wedi 
gwafcaru  ynfinteioeddo  fefur  4  neu  5  cant  ynghyd 
dros  wyneb  y  Deyrnas :  A  chyn  cael  odfa  na  chy- 
fle  i  ddyfod  ynghyd  yn  gryno,  y  Rhai  o  gylch 
Kent^  a  Llundain  a  chanol  Lloegr  a  gwympwyd  bob 
yn  fintai  agos  i  gyd\  ond  y  Rhai  o  gylch  Cymru 
ac  agos  i  lan  y  mor  a  ddiangafant  yn  eu  Coryglau 
*i'r  ywerddon. 

EisiAU  rhac  weled  pethau  mewn  amfer  a  fu'n 
Dramgwydd  i  filoedd  :  Ac  yn  Nyddiau  difclair  \ 
efceulufo  harotoi  rhag  dryg-hin  yw  Rhan  yr  ynfyd. 
Ac  felly  ar  hyn  o  bryd,  ar  ol  cael  y  trecha'  ar  eu 
Gelynion,  nid  oedd  yr  hen  Frutaniaid  yfmala  hwy 
yn  pryderu  rhag  un  Ymgyrch  arall,  ond  difwyddo 
eu  Milwyr  a  wnaethant,  megis  pe  ni  buafei  dim 
Rhaid  wrthynt  mwyach.  Nid  oes  yn  wir  ddim 
Hanes  neillduol  oblegid  pa  Ddrygau  a  wnaeth  y 
Brithwyr  a'i  CyfeiIIion  dros  rai  Blynyddoedd  ar  ol 
eu  Herlid  y  waith  hon,  oddieithr  eu  bod  yn  Iled- 
ratta  Gyrr  0  Dda  a  Defaidy  a  llofci  ambell  Ben- 
tref  ynawr  a  phryd  arall,  ac  yno  chwippyn  ar  ger- 
dded ;  "  megis  Barcut  ar  gip  yn  dwyn  Cyw^ 
"  ac  yno  ymaith  gynted  ac  y  gallo."  Ond  pan 
gydnabu  y  Brithwyr  fod  y  Brutaniaid  wedi  gadael 
eu  Cleddyfau  rydu^  a  bod  math  o  Hurtrwydd  wedi 
eu  perchennogi,  megis  rhaì  yn  dylyfu  gên  rhwng 
cyfcu  a  pheidio  ;  yno  danfon  a  wnaethant  at  eu 
hen  GyfeiIIion,  y  Ffrangcod  a'r  Saefon  a'i  gwa- 
hawdd  trofodd  i  wneuthur  pen  ar  Bobl  ddi-doreth 
a  mufgrell  nad  oeddent  dda  i  ddim  ond  i  dwymno 
eu  Crimpau  wrth  Bentan  ac  ymlenwi.  Y 


^Carruca.  Gild,  p.  15, 


Rhan.  I.  Pen.  3.     Rhyfel  ar  Brìthwyr  íffr.      79 

Y  Brutaniaid  yn  ddilys  ddiammeu  ar  hyn  o 
Amfer  oeddent  wedi  diriwlo  yn  hagr  oddiwrth  eu 
Gwroldeb  gvnt.  Canys  yna,  ar  waith  y  Brithwyr 
a'i  Cyfeillion  yn  rhuthro  arnynt,  nid  oedd  Galon 
yn  neb  fefyll  vn  eu  herbyn,  mwy  nagaall  Crug  0 
'ddail  ar  ben  Twyn  fefyll  yn  erbyn  Gwth  o  wynt. 
Er  Ueied  o  wyr  arfog  oedd  y  pryd  hwnnw  ym 
Mrydain^  etto  pe  buafent  yn  galw  ar  Dduw  am 
ei  Gymmorth  ac  yn  ymwroli,  byth  ni  fuafai  y 
fath  dreigl  Ladronach  ag  oedd  eu  Gelynion  ynawr 
yn  eu  fathru  mor  ddi-daro^  ac  heb  godi  Uaw  yn 
eu  herbyn.—  Ond  hwynt  hwy  digalonni  a  wnae- 
thant,  ac  yn  llearfogi  eu  Hieungâid,  a'i  hannog 
i  hogi  eu  Cleddyfau^  a  anfonafant  Lythyr  cwynfan- 
nus  at  eu  hen  Feiftraid  y  Rhufeiniaid  yn  taer 
ymbil  am  Gymmorth  i  yrru  y  Barhariaid  allan 
o'i  Gwlad.  —  Prin  y  gallafent  ddifgwyl  y  fath 
Ffafr  y  pryd  hwnnw,  am  fod  mwy  na  gwaith  gan 
y  Rhufeiniaid  gartref,  ac  hefyd  yn  eu  Côf  yn 
ddigon  da  Wrthryfel  Macjen  wledig^  etto  yr  Ym- 
herawdr  a  dofturiodd  wrthynt,  ac  a  ddanfonodd 
Leng  o  wyr  dewifol,  Ä.  y.  o  gylch  faith  mil,  neu 
medd  eraiU  6666.  Hwyn-gynted  ac  y  tiriafont,  y 
Chwedl  a  aeth  allan  ( a  Chwedl  a  gynnydda  fel 
CaJJeg-eira )  fod  yma  5  Lleng  wedi  dyfod  (r)  ac 
ar  hynny  y  Brithwyr^  y  rhai  oeddent  yn  anrhei- 
thio  canol  y  wlad  a  ffbefant  ymaith  y  tu  hwnt  i 
If^al  Sefer  i'r  Anialwch  ac  i'r  Iwerddon;  Ond  y 
rhai  o  gylch  Llundain  a  glan  Tafwyfc  *  a  wanwyd 
a  Chleddyf  y  Rhufeiniaid.  O  gylch  oedran  Chri/ì 
418  y  bu  hynny. 

G3  Ac 


(r)  ita  MSS,  Gildas  vero^  et  Beda   nonnihil  fecus» 
*  Thamifîs. 


8o  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Ac  yno  y  Rhufeìntaìd  (  fel  Cynghorwyr  da  yn 
yfpyfu  pethau  buddiol  er  Diogelwch  y  Deyrnas  } 
a  annogafant  y  Brutanìaid  i  adgyweirio  Bylchau 
ac  Adwyau  Gwal  Sefer)  gan  hyderu  y  byddai 
hynny  yn  beth  rhwyftr  ar  fforddeu  Gelynion  ciaidd 
rhac  eu  merthyru  ;  Ac  yn  ddiammeu  hi  fuafai  yn 
Amddiffynfa  gadarn,  pe  ei  gwnaethid  fel  Gwal 
Caer  o  Galch  a  cherrig  :  Ond  nid  oedd  hon  ddim 
ond  Gwal'Bridd  (í)  o  for  i  for,  ac  ambeîl  Dwr  neu 
Gaftell  yma  ac  accw,  ac.  felly  ond  ychydig  Lefad 
i'r  hen  Frutaniaid  rhag  rhuthrau  eu  Gelynion, 
Canys  prin  oedd  y  Rhufeiniaid  wedi  dychwelyd 
adref  i'r  Italy  ond  wele  y  Brithwyr  ynghyd  a'r 
Gwyddelod  yn  tirio  drachefn  o'i  Coryglau  yn  Aber- 
oedd  y  Gogledd  oV  Iwerddon  ;  ac  yn  difrodi  y 
waith  hon  ( pe  byddai  boílibl )  yn  fwy  Ilidus  nag 
o'r  blaen.  Torrafant  fylchau  yn  y  clawdd,  lladda- 
fant  y  Ceidwaid,  llofcafant  y  Trefydd,  bwyttau- 
fant  yr  Anifeiliaid,  ond  odid  yn  amrwd  yn  eu 
Gwangc  a'i  Cythlwng.  Megis  pan  fo  Cnûd  o 
fleiddiaid  {  wedi  eu  gyrru  'n  gynddeiriog  gan  new- 
yn)  yn  rhuthro  i  ddiadell  o  Ddefaidy  yno  pa  Lanaf- 
dra  a  fydd  ym  myfc  y  Werin  wirion  honno  !  A'r 
hon  a  fo  mor  ddedwydd  a  diangc  fydd  a'i  Chalon 
o  hyd  yn  yíbongcio,  ac  yn  tybied  fod  Blaidd  ar  ei 
gwarr,  os  bydd  ond  Dalen  yn  cyffro  mewn  perth : 
Felly  y  Brithwyr  hwytheu  (y  rhai,  ebe  Gildas^ 
oeddent  Ddynion  blewog,  cethin  ac  ofnadwy,  a 
go  debyg  i  Nehuchadne%ar  ar  ol  ei  droi  ar  lun  Áni- 
fail)  oeddent  Genhedlaeth  anrhugarog  a  chreulonŷ 
Digrifwch  y  rhai  oedd  Iladd  a  difetha,  megis  y 
teimlodd  y  Brutaniaid  y  waith  hon  ac  amryw 

brydiau 


(í)  Murus  inter  duo  maria  non  tam  lapidibus  quam 
cefpitibus  faSfus.  Gild,  p,  13. 


Rhan  L  Pen.  3,        Creuhnder  y  Brlthwyr       81 

brydiau  eraill  hyd  adref ;  A'r  rhai  a  ddiangafant 
i  Ogfeydd  a'r  Anialwch  oeddent  o  hyd  yneu  Hofn, 
rhac  i'r  Brithwyr  ddyfod  am  eu  pennau,  a'i  taro 
bob  mab  gwraig  yn  ei  dalcen,  yn  ddifymmwth.-- 
Nidoesdim  Crybwyll  fod  y  Ffraingcod  ^ür  Saefon 
y  waith  hon  gyda'i  hen  Gyfeilüon  ;  mae  'n  deby- 
gol  mai  arnynt  hwy  y  difgynnodd  Dyrnod  y 
Rhufeiniaid  drymmaf,  gan  eu  bod  hwy  yn  cadw 
tua'r  Dwyrein  y  lle  y  tiriafant  gyntaf,  o  gylch  Kent 
a  glan  Tafwyfc. 

Y  fath  oedd  Llaithder  a  Meddalwch  y  Brutan-- 
iaid  o  hyd,  fel  y  goddefafont  eu  herlid  i  Dyllau  a 
newynu  yn  hyttrach  nachymmeryd  calon  ac  ym- 
wroli.  Ond  ar  hynny  y  Pennaethiaid  a  ymgyfar- 
fuont;  ac  er  dewis-chwedl  neb,  nid  oedd  dim  i 
wneuthur  ond  danfon  Cennadwri  etto  at  eu  Hên 
Feiftraid  i  Rufain  i  ddeifyf  Cymmorth,  a  chynnyg 
y  Wlad  dan  eu  Llywodraeth  ;  fef  oedd  Enwau.y 
Gwyr  a  ddanfonwyd,  Peryf  ap  Cadifor^  a  Gronw 
ddu  ap  Einion  Lygliw,  Prin  jawn  yn  wir  y  galla- 
fent  ddifgwyl  gael  eu  Neges  y  tro  hwn  yn  anad 
un  pryd  arall,  gan  fod  y  Rhufeiniaid  a'i  dwylo 
yn  ílawn  gartref ;  a'r  íFordd  yn  faith  i  ynys  Bryd- 
mn\  etto  trwy  fawr  Ymbil  tyccio  a  wnaethant,  a 
chawfant  Leng  o  Wyr  arfog  fyned  gyda  hwy 
drachefn  i  dir  eu  Gwlad;  a  chwedi  cael  y  fath 
Gefny  y  Brutaniaid  yno  a  ymchwelfant  ar  eu  Gel- 
ynion,  a  thrwy  Borth  y  Rhufeiniaid^  a  wnaethant 
Laddfa  gethin  yn  eu  mylc  ;  ond  Dyfodoc  Pen  y 
Gâd  a  ddiangodd,  ynghyd  a  dwy  fil  a  phum  cant 
o  wyr  gydag  ef  i'r  lwerddon,—  [0  gylch  y  flwydd- 
yn  o  Oedran  Chrift  420  y  bu  hyn.  ) 

Y  mae'n  ddilys  fod  y  Brutaniaid  ar  hyn  o  amfer 
ijví  weinion  eu  gwala,  pan  y  gallafai  m«  Leng  fod 

G  4  er 


82  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

er  cymmaint  o  wafanaeth  iddynt.  A'r  achofion  o 
hynny,  ynt  (i)  Am  fod  y  Rhufeiniaid  (o  amfer 
bwygilydd,  tra  fuont  hwy  yn  rheoli  yma  )  yn  ar- 
llwys  y  Deyrnas  o'i  Gwyr  iefaingc^  ac  yn  eu  cippio 
y  tu  draw  i'r  Mor  i  ymladd  troftynt  mewn  Gwled- 
ydd  pellenig.  (2)  Am  i'r  Rhan  fwyaf  o'r  Jeung- 
£lid  a  Gwyr  arfog,  y  rhai  a  adawyd  yn  y  wlad, 
fyned  ar  ol  Macfen  wledig  i  Ffraingc  a'r  Ital^  y 
rhai  ni  ddychwelafant  fyth  i  Frydain  y  megis  yr 
aeth  Llû  mawr  hefyd  gyda  Chuftenyn  gan  fwriadu 
ei  wneuthur  yntef  yn  Ŷmherawdr^  fel  y  darllena- 
foch  eufys.  (3 )  Am  fod  y  Jeuengftid  ag  oedd  y 
pryd  hwn  ym  Mrydain  heb  ei  haddyfcu  i  ryfela; 
Ac  nì  wnâ  Gwr  dewr^  heh  fedr^  ond  Sawdiwr 
trwfgL  —  Dyma  ba  ham  yr  oedd  y  Brutaniaid  mor 
Uefc  ar  hyn  o  Bryd  ;  y  rhai,  oddieithr  hynny, 
oeddent  mor  fedrus  i  drin  Arfau  Rhyfel,  ac  hefyd 
mor  galonnog  ag  (  ond  odid  )  un  Genedl  arall  dan 
wyneb  yr  Haul. « —  A  hynod  y w'r  Enw  y  mae 
Harri  yr  ail  Brenin  Lloegr  yn  adrodd  am  danynt 
mewn  Llythyr  a  ddanfonodd  efe  at  EmanuelYm" 
herawdr  Con/ìantinopl ;  "  y  mae,  eb  efe,  o  fewn 
"  Cwrr  o  ynys  Frydain^  Bobl  a  elwir  y  Cymru^  y 
*'  rhai  fy  mor  galonnog  i  amddiffyn  eu  Hawl  a 
"  Braint  eu  Gwlad,  megis  ac  y  beiddiant  yn  hyd- 
^*  erus  ddigon  ymladd  law-law,  heb  ddim  ond  y 
^'  Dwrn  moel  a  Gwyr  arfog  a  Gway w-íFon  a 
"  Tharian  a  Chleddyf  (  ^  )  —  Ond  i  ddychwelyd^ 

NiD  oedd  boffibl  i'r  Rhufeiniaid  gymmeryd  y 
fath  Ymdeithiau  peryglus  hir-faith  cyn  fynyched 
ag  y  byddei  eu  Rhaid  wrthynt  ym  Mrydain:  Felly 

hwy 


{t)  ut  nudi  cum  armatis   congredi   non    vereantur, 
Giraldc  Def  Camb.  p.  256. 


Rhan.  I.  Pen.  3.        Gwal  Sefer    0  gcrrig,        83 

hwy  a  gynghorafant  Bennaethiaid  aChyffredin  i 
fod  yn  wrol  a  chalonnog  i  amddiffyn  eu  Gwlad 
rhac  Gwìhìaìd  dìfperod  nad  oeddent  mewn  un 
modd  yn  drech  na  hwy,  pe  hwricnt  ymaith  eu 
Mufgrcllni  a^i  rneddalwch  :  Ac  yno,  heblaw  addy- 
fgu  er  Hieungâid  y  ffordd  i  ryfela  a  hyddino  Llu 
yn  drefnus,  yn  lle  y  r  hen  zf  ^/-/t/Wí/,  rhoi  fan  t  fenthyg 
eu  Dwylo  yn  gariadus  i'r  TrigoHon  tuag  at  wneu- 
thur  Gwal-Gerrlg  {u)  dauddeg  troedfedd  o  uwch- 
der  ac  wyth  o  Lêd,  ac  a  adeiladafant  amryw 
Geftyllj  ychwaneg  nag  oedd  o'r  blaen.  Yr  oedd 
cymmaint  o  Dir  rhwng  un  Gaftell  a'r  llall  ac  y 
clywid  Cloch  o  un  bwy-gilydd  ;  {w)  Eu  hamcan 
yn  hynny  o  beth  oedd,  os  y  Gelynion  a  diriai, 
i  ganu  Cloch  y  Caftell  a  fyddai  neffaf  aty  Porth- 
ladd  fal  y  clywai  yr  un  neffaf  atto  yntef ;  ac  i 
h  wnn  w  ddeffroi  un  arall ;  ac  felly  o'r  naiìl  i'r  Ilall  fyn- 
ed  y  Newydd  ar  unwaith  drwy'r  holl  wladji'wrhy- 
buddio  i  barottoi  yn  erbyn  y  Gelynion.  — Ac  ar 
ol  gorphen  pob  peth,  y  danfonwyd  Gwys  i  holl 
Randiroedd  Cymru  a  Lloegr  i  erchi  y  Pendefigion  i 
Lundain  rai  dyddiau  cyn  Ymadawiad  y  Rhufein- 
iaid  adref;  a  gwedi  eu  dyfod,  Cyhelyn  yr  Arch- 
Efgob  a  bregethodd  yn  y  wedd  hon  ;  "  Argl- 
"  wyddi  (^eb  efe)  archwyd  i  mi  pregethu  i  chwi; 
"  yf  mwy  i'm  cymhellir  i  wylaw  nac  i  bregethu 
"  rhac  truanet  yr  ymddifeidi  a  ddamwaeniodd  i 
chwi,  gwedi  yfpeihaw  o  Faxen  wledig  ynys 
Brydain  o'i  Marchogion  a'i  Hymladdwyr.  Ac 
a  ddiengys  o  honoch  chwi,  pobl  anghyfrwys 
ydych  ar  ymladd,  namyn  ych  bod  yn  arferedig  i 
"  ddiwyllaw  daear  yn    fwy    nac    yn    dyfcu    ym- 

"  ladd. 


(u)    Gild.  p,   15,  Bed.  L.   i.  C.   12.  (w)  Ford. 
Scotichron.  Lih.  3.  C.  4. 


84  Drych  y    Prif  Oefoedd 


"  ladd.  A  phan  ddoethant  ych  Gelynion  am  eich 
"  pennau,  ych  cymhellafant  ar  fFô,  megis  Defaid 
"  heb  figail  arnynt,  can  ni  mynnaíTGch  ddyfcu 
'^  ymladd.  Ac  wrth  hynny  pa  hyd  y  ceiíîiwch 
^'  bod  Gwyr  Rufaìn  yn  un  a  chwi,  ac  ydd  ym- 
"  ddiriedwch  ynddynt  rhac  yr  eftrawn-genedl  ni 
"  bo  dewrach  na  chwi,  pei  ni  attech  i  lefgeddi  ch 
gorfod?  Etnabyddwch  bod  Gwyr  Rhufain  yn 
blino  rhagoch,  a  bod  yn  edifar  ganthynt  y  gyf- 
nifer  Hynt  a  gymeraíTant  ar  Fôr  ac  ar  Dîr  dro- 
íToch  yn  waftad  yn  ymladd ;  Ac  y  maent  yn 
"  dewis  maddeu  eu  Teyrnged  i'wch  weithian, 
"  rhac  dioddef  Llafur  cyfryw  a  hwnnw  drofíbch 
"  bellach.  Pei  byddech  chwi  yr  amfer  y  bu  y 
"  Marchogion  yn  Ynys  Brydain^  beth  a  tebygech 
"  chwij  ac  íFo  dynol  anian  o  wrthych  ?  — Ni 
"  thebygaf  i  colli  o  honynt  eu  dynawl  anian  er 
"  )iyn.n.Y,  Ac  wrth  hynny  gwnewch  megys  y 
"  dyiy  dynion  wneuthur  j  Gelwch  ar  Ghrijì^  hyd 
^^  pan  roddo  efe  Glewder  iwch  a  Rhydd-did."  [j) 
Ac  yno  bryíEo  a  wnaeth  y  Rhufeiniaid  tuag  adref 
iV  îíal'^  a  dywedafont  wrth  y  Brutaniaid  i  ym- 
wroli  os  mynnent;  ac  onid  ê^arnynt  hwy  y  difgyn- 
îiai  Pwys  y  Gofid;  canys  ni  wrandewid  eu  Cwyn 
mwyach  yn  Rhufain, 

Dros  o  gylch  tair  Blynedd  y  bu  Tawelwch  yií 
y  Deyrnas  ar  ôl  hyn :  Canys  rhwng  bod  y  Bru- 
taniald  ryw  ychydig  ynawr  ar  eu  Difgwylfa,  a'i 
Liygaid  yn  neíFro  ;  a  rhac  ofn  fod  Gwyr  Rufain 
wedi  cymLíîìeryd  y  wlad  dan  eu  Hymgeledd,  y 
Gwyddyl  gajìachawg^  aV  Brithwr  blewog  yntef,  a 
arhofâfant  yn  llonydd  yn  yr  Iwerddon    aV    yny- 

foedd 


(y)  ^J^^  Eiriau^r  Chrmîcl  air  yn  air. 


Rhan.  I.  Pen.    3.  Herefî  Morgon.  85 

foedd  o  amgylch.  Ond  ym  mhen  ychydig  amfer, 
fef  o  bobtu  'r  flwyddyn  425  y  tiriafant  drachefn 
yn  Tnys  Fôn  ;  a'r  Saefon  hwytheu  *  ( megis  cyn- 
nifer  Barcuttan  yn  gwibio  am  Yfglyfaeth )  a 
heidiafant  o  gylch  yr  un  Pryd  o  ddeutu  Kent  a'r 
wlad  oddiamgylch  ;  a  rhwng  y  naill  a'r  llall  y 
mae'n  hawdd  i  un  dyn  farnu  pa  Gyflafan  a  thy- 
wallt  gwaed  oedd  agos  dros  wyneb  y  Deyrnas, 
ond  yn  anad  un  lle  tua  Llundaìn  a  Gwynedd.  — 
Yr  oedd  gwaith  y  Barhariaid  hyn  yn  difrodi,  yn 
ddilys  yn  farnedigaeth  drom  ;  ond  drwy  fuchedd 
yr  hen  Frutaniaid  a  haeddai  chwaneg  etto;  Canys, 
o  gylch  yr  amfer  hwn  y  tramwyodd  i  Frydain 
Herefi  Morgan^  X  nid  ganddo  ef  ei  hun,  oblegid 
ei  fod  efe  y  pryd  yma  tua  Chaerfalem^  ond  gan 
rai  o'i  Ddifgyblion  ;  a  hi  a  bregethwyd  yn  ddirgel 
mewn  Teios^  ac  a  ddadymchwelodd  fFydd  aneirif 
o'r  Werin  anwaílad,  y  rhai  ni  fefydlwyd  yn  Eg- 
wyddorion  Crefydd.  Ergyd  ei  Athrawiaeth  oedd, 
"  Gan  i  Jefu  Grijì  fodloni  Cyfiawnder  Duw  dros 
"  Bechod  dyn,  y  gallai  pob  Chr i^ionf oddh^u.  Duw, 
"  a  bod  yn  gadwedig  heb  nerth  ei  Râs  ef.  "  Ac 
yma,  mae'n  debygol  nad  oedd  Brutaniaid  yr  oes 
honno  ddim  hyddyfcach  yn  yr  Yfgrythurau,  nag 
oeddent  i  drin  Arfeu  Rhyfel.  Canys,  fel  ac  y 
danfonafant  o'r  blaen  i'r  Ital  am  Borth  yn  erbyn 
eu  Gelynion,  y  Brithwyr  :  Felly  hefyd  ynawr  yr 
anfonafant  at  eu  Cymmydogion  yn  Ffraingc  1  i 
ddeifyf  Cymmorth  eu  Gwyr  dyfcedig  i  wrth  brofi 
Herefî  Morgan,  Ac  ar  hynny  y  daeth  trofodd 
ddau  Efgob  rhagorol,  fef  Garmon    a    Lupu$\    y 

rhai, 


*  Bed.  Hiji.  Ecles,  Lih,  l  Cap,  20.  %  Gwel  Rhan 
2.  Ben.  2.  1  Ondodid  0  Lydaw^  lleyr  oedd  eu  Cyd- 
wladwyr. 


86  Drych  y  Prif  oefoedd, 

rhai,  drwy  Awdurdod  yr  Yfgrythur,  Tyftiolaeth 
y  brif  Eglwys,  a  chadarn  Refymmau  Difynydd- 
iaethj  a  amddiffynafant  mor  wrol  y  Ffydd  Gatholic^ 
fel  y  cydnabu  pawb  fod  Duw  gyda  hwy ;  er  cy- 
wilydd  a  gwarth  i'r  Gwrthwynebwyr,  a  Chyflur 
tra  mawr  iV  Jawn-íFyddiog. 

Ond  y  Gelynion,  y  Brithwyr^  y  Gwyddelod^ 
a'r  Saefonotàà  o  hyd  yn  y  wlad  y^  difa  ac  yn 
difrodi  mewn  rhy  w  Gwrr  neu  gilydd  j^  waftadol. 
Yr  oedd  Càd  ar  faes  gan  y  Brutaniaid  hwytheu^ 
etto  yn  ofnus  a  meddal  galon  ;  yr  hyn  pan  gydna- 
bu  Y  ddau  Efgob,  Garmon  2.  Lupus^  hwy  a  ddy  we- 
dafant,  Na  feddalhaed  eich  calon^  na  fynnwch^  ac  na 
ddychrynwch  rhac  eich  Gelynion ;  nyni  a  fyddwn 
yn  Fìaemriaid  i  chwi,  a'n  Porth  fydd  yn  y  Duw 
byw  Arglwydd  y  Lluoedd.  Ac  yno,  wedi  cael 
Yfpyfrwydd  am  Gyrch-ymdaith  y  Gelynion,  yr 
Efgobion  a  roifant  Orchymmyn  i'r  Fyddin  am  or- 
wedd  mewn  Dyffryn  coediawg,  ac  na  fyflent 
oddiyno,  hyd  oniddelai  y  Gelynion  heibio;  a  pheth 
bynnag  a  welent  hwy  hwynt  hwy  y^  ei  wneuthur, 
gwnelent  hwythau  yr  un  modd.  Ac  ym  mhen 
Ennyd  fechan,  wele  y  Brithwyr  &c.  jn.  troedio 
drwy'r  Dyffryn  ;  a  chododd  y  ddau  Efgob  ar  eu 
traedj  ac  a  waeddafant,  Alelujaj  Aleluja^  Aleluja  : 
Ac  ar  hynny,  dyma  'r  Sawdwyr  eu  gyd,  un  ac 
arall,  yn  neidio  'n  chwippyn  ar  eu  traed,  gan 
lefain  o  nerth  pen,  Aleluja  &c.  gyda'r  fath  floedd, 
nes  oedd  y  Dyffryn  jvi  dadfeinio  oU ;  A  dododd 
hy nny  y  fath  Arfwyd  a  Braw  jn  y  Brithwyr^ 
megis  ac  yr  aethant  oll  ar  Ffô ;  a  boddodd  Uawer 
jawn  o  honynt  wrth  eu  gwaith  yn  bryflìo  drwy 
Alan^  Afon  ag  y  fydd  jn  ffrydio  drwy  V  Dy fîryn.  (2:) 

Digwyddodd 

(z)  vid  ufs.  Primord.  p,   179.  uhi  hac  fufius. 


Rhan  I.  Pen.  3.  Gannon  a  Lupiis,        87 

Digwyddodd  y  Frwydr  hon  ryw  ychydig  ar  61 
Gwyl  y  Pafc  o  gylch  y  flwyddyn  427,  yn  agos  i 
Wydd-grugyn  Rhandir/)^/;//;  a'r  Ue  hwnnw  aelwir 
Mae-Garmo7i  hyd  heddyw. 

Ar  ôI  hyn,  y  peidiodd  Hyfder  y  Brithwyr  a'r 
Gwibiaid  Yfgeler  eraiU  dros  ennyd.  Canys,  cy- 
hyd  ac  y  bu  y  Brutaniaid  yn  ofni  Duw  ac  yn 
cilio  oddiwrth  Ddrygioni,  cyhyd  ac  hynn)/  yr  ar- 
hofodd  y  Gelynion  gartref;  Ond  pan  ddechreua- 
fant  anghofio  Duw  a'i  Addohad,  yno  y  Gelyn- 
îon  hwytheu  a  barotoifant  i  ymweled  a  hwy  dra- 
chefn.  Er  fod  y  Brutaniaid  gan  mwyaf  yn  Grijì- 
nogion^  etto  gan  mwyaf  Chrii  nogion  drwg-fuche- 
ddol  oeddent.  Tra  fu  Garmon  a  Lupus  gyda  hwy, 
yr  oeddent  yn  Ddynion  Crefyddol^  neu  o'r  hyn 
lleiaf  yn  ymddangos  felly  ;  ond  ar  ôl  ymadawiad  y 
ddau  Wr  duwiol,  yno  y  llaefodd  eu  Zêl  at  Gre- 
fydd,  ac  a  ddechreuafant  gellwair  a  chrechwenu, 
ac  o  fefur  cam  a  cham  i  ymroddi  i  bob  Ofer-gamp 
a  mafwedd,  nes  llwyr  anghofio  eu  Gorthrymde- 
rau  gynt.  Ac  ym  mhen  talm  o  amfer,  fyrthia- 
fant  Frodor  a  Pheriglor^  Bonheddig  a  Gwrêng  i 
bob  math  o  Yfgelerder  a  drygioni,  Cyfeddach  a 
Meddwdod,  Godineb  ac  Aniweirdeb,  Cybydd-dod 
ac  Occreth,  Cynfigen  a  Châs,  gyda  plíob  Di- 
yftyr  ac  Amharch  ar  Orchymmynion  Duw,  ag  a 
ydywnaturlygredigDynyn  dueddol  iddynt.  Peth 
aruthur  ac  erchyll  a  wnaed  yn  y  tir.  Jer.  5.  Felly 
nid  yw  ryfedd  i  Farnedigaethau  'r  Goruchaf,  fef 
Rhyfel  Haint  a  Newyn  ymweled  a  hwy.  Oni 
ymwelaf  am  y  peth  hyn^  meddyr  Arglwydd^  oni  ddial 

fy  enaid  ar  gyfryw  genhedl  a  hon,  Jer.  5.  29. 

Wele  y  Brithwyr  ynghyd  a'r  Gwyddelod  (yn  LIû 
cethin  arfog )  yn  tirio  etto,  yn  Iladd  ac  yn  Ilofci 
mor  ddidrugaredd,  a  chynnifer  Cethern  0  waelod 
uffern  ;  A  chan  yftyried  gyhyd  o  amfer  y  buont 

yn 


88  Drych  y  Prìf  Oefoedd. 

yn  gormeilìo  o'r  naill  gwrr  i'r  llall  dros  wyneb  y 
Deyrnas,  prin  y  gall  Synwyr  Dyn  amgyffred,  na 
thafod  Dewin  fynegi  pa  Gyflafan  ac  Anrhaith  a 
Diniftr  a  wnaethant  ;  Canys  hwy  a  fuont  Yfpaid 
10  mlynedd  yn  gwànu  y  Trigolion  meddal,  heb 
arbed  na  Phlentyn  fugno  na  Gwraig  nac  Henaf- 
gwr  ;  ond  y  Rhan  fwyaf  a  ymadawfant 
a'i  Dinafoedd  a'i  Tai  annedd,  a  myned  ar 
Encil  i'r  Diffaithwch,  a  hynny  yn  gyftal  i  geifio 
nawdd  a  Diogelwch  y  Creigydd,  ac  i  gael  ryw 
Ymborth  (er  ei  faled  )  i  dorri  Cythlwng,  a  chw- 
ant  Bwyd.  Ac  yn  yr  Anialwch  J  nid  oedd  dim 
i'w  gael  ond  ambell  Fwyftfil  ac  Aderyn,  Gwraidd 
Coed  a  Grawn  Surion  yn  eu  hamfer  :  Ond  nid 
oedd  ar  hyn  o  Bryd  ddim  gwell  Amheuthun  gan 
y  rhan  fwyaf  o'r  Brutaniaid,  {a)  Dyma  a  ddaw  o 
ymddigryfwch  mewn  Pechod,ac  ymwrthod  a  Duw 
a'i  Sanélaidd  Gyfreithiau. 

Pechod  yw  gwaelod  galar  echrydus 

Ac  Ochain  a  charchar  ; 

Cafod  0  Boen^  Gofid^  Bâr^ 

Dial  Duw^  Diluw  daiar. 

Hir  adwyth  a  mwyth  a  maithder  o  ddig 

Ddaw  0  Tfgelerder ; 

Gwna  Gaerau  ^n  garneddau  gwer^ 

A  Bro  naid  oll  yn  Brinder. 

Ond  o'r  diwedd,  wedi  goddef  hir  gyftudd, 
gorthrymder,  newyn  ac  Oerfel,  Eu  Cyng- 
hor  oedd  i  anfon  un  Gennadwri  etto  at 
eu  hen  Feiftraid  y  Rhufeiniaid  i  edrych   os    ar 

antur 


(a)  tam  crebris  direptionibus  vacuaretur  omnis  regio 
totius  Cibi  baculoy  excepto  yenatorie  artis  So/atio. 
Gild.p.  i6.  6. 


Rhan.  I.  Pen.  3.        Newyn  ym  Mrydaìn.       89 

antur  a  drugarhaid  wrthynt.  Ac  ar  hynny  o  gylch 
y  flwyddyn  446  y  Sgrifennwyd  Llythyr  gydag 
Ednyfed  ap  Gwalch?nal  at  Eftus  y  Rhaglaw  dan  yr 
Ymherawdr  yn  Ffraingc  yn  y  Geiriau  galarus  hyn; 
Griddfan  y  Brutaniaid  ^t  Efius^  tair-gwaith  uchel- 
faer.  Y  Barbariaid  a^  gwthiant  Pr  Môr  ;  aW 
môr  yn  ein  gyrrun  ol  at  y  Barbariaid ;  a  rhwng  y 
naill  a*r  lìall  nid  oes  dim  cyfrwng  ond  naill  a  chael 
ein  lladd  neu  foddi,  Nid  yw  hyn  ond  Darn  o'r 
Llythyr,  (b)  ond  hyn  yw'r  cwbl  fydd  gennym  ni 
wedi  ei  gadw  :  Ac  oddiwrth  yr  ychydig  yma,  y 
mae'n  hawdd  i  farnu  ym  mha  Gyflwr  tofturus  a 
grefynol  yr  oedd  y  Brutaniaid  ynddo  ar  hyn  o 
bryd;  ond  er  hynny,  ni  allodd  y  Rhufeiniaid  ond 
dymuno  yn  dda  iddynt ;  a  phrin  oedd  hi  boflîbl 
iddynt  eu  cynnorthwyo  chwaneg,  am  fod  yr  Tm- 
herodraeth  yn  llawn  Terfyfc  a  Gwrthryfel  ym 
mhob  man ;  megis  hên  Balas  mawr  wedi  adfeiUo^ 
bob  cymmal  yn  Sìglo^  a'r  Trawjîiau  ollyn  yjbong^ 
cio  ar  ucha'  awel  o  wynt  Rhyferthwy. 

Yn  y  cyfamfer  yr  oedd  y  Newyn  yn  doft  ym 
Mrydain:  Canys  heblaw  fod  y  Brithwyr^ítMAwy- 
nogod  Sampfon  yn  llofcî  'r  Ydau,  a  phob  rhyw 
Luniaeth  oddieithr  yr  hyn  oedd  gyfreidiol  iddynt 
eu  hunain  :  Heblaw  iddynt  yrru  y  Brutaniaid  ar 
encili'r  Diffaithwchjlle  nid  allai  fod  mcârn^imedi: 
Heblaw  hyn,  meddaf,  yr  oedd  y  Blynyddoedd  yn 
oer  a  gwlybyrog^  yn  gymmaint  ac  nad  oddfedodd 
yr  ychydig  a  hauwyd  ;  Ond  er  y  Gorthrymderau 
hyn  0II5  y  Cleddyf  a'r  newyn,  Dynion  pechad- 
urus  gwar-galedion  oeddent ;  Rhai    aethant   yn 

Gaeth- 


(b)  Et  poft  pauca  ^uerentes^repellunt  Barbari  íffc, 
Gild.  p.  16.  6. 


go  Drych  y  Pr'tf  Oefoedd, 

Gaeth-weifion  i'r  Brithwyr  er  cael  tammaid  o 
fara  yn  eu  cythlwng:  Eraill  a  ddewifafant  drengi 
yn  yr  Ogofau  a  Chrom-lechydd  y  Creigiau  cyn 
yr  ymoíèyngenti'r  Gelynion;  Ond  ychydig  jawn 
a  alwafant  ar  yr  Arglwydd  eu  gwared  o'i  Cyfyng- 
dra  a'i  cyftudd  ;  a  phe  hynny  a  wnaethent  o  galon 
ddifrifol,  ni  fuafai  raid  wrthynt  arfwydo  Rhuthr 
un  Gelyn ;  ac  byth  ni  welfent  Ejìron-genhedl  yn 
trawsfeddiannueu  Gwlad;  oblegid  Twr  cadarnyw 
E?îw^r  Arglwydd^  atto  y  rhêd  y  cyfiawn^  ac  y  maen 
ddìogeL 

Ond  yno  ym  mhen  Talm,  (  ar  ôl  derbyn  y 
wobr  dyledus  idd  eu  Pechodau  yn  y  byd  hwn  )  y 
g  welodd  yr  Arglwydd  yn  dda  i  gyfîwrdd  a'i  Calon- 
nau ;  a  daethant  feí  y  Mah  afradlon  i  Bwyll  ac 
yftyriaeth,  gan  ddychwelyd  yn  edifeiriol  at  yr  Ar- 
glwydd  eu  Duw.  Ac  er  nad  oeddent  y  pryd  hwn- 
nw  ond  ychydig  o  Drueiniaid  methedigy  wedi  curio 
gan  yr  Oerfel  a  newyn,  etto  cawfant  eu  nerthu 
gan  Dduw,  fel  nad  allodd  Cád  y  Brithwyr  er  lluo- 
focced  oedd,  eu  gwrthfefyll.  Sathrwyd  eu  Bydd- 
inoedd,  megis  pan  fo  dyn  yn  Tfgythru  mân-goed 
a  Bihjgy  ac  er  iddynt  gael  aml  Borth  o  wyr  ac 
arfau  ailan  o'r  huerddon^  etto  ni  thycciodd  iddynt 
ennill  un  maes^  canys  y  Brutaniaìd  oedd  a'i  hyder 
jn  yr  Arglwydd  Dduw,  ac  ar  hynny,  Cilamwrì 
mae  Dermot  O-Hanlon^  ac  Huw  mae  Brian^  ac 
Efer  mae  Mahon  (  Pen-capteniaid  y  Brithwyr  aV 
Gwyddelod )  a  íFoefant,  hwynt-hwy  a'i  Gwyr  ju. 
archoUedig,  y  tu  draw  i  Walfefer  i  Fynydd-dir  If 
coid  CelyddöUy  ac  eraill  dros  y  Môr  i'r  Iwerddon. 
Gwêl  Deut.  28,  7.  Hwyr  y  tygafai  neb  j  bua- 
fai  y  cyfryw  Ddynion  yn  golîwng  Duw  mor  ebr- 
wydd  jn  anghof !  Fe  debygai  dyn  y  buafent  yn 
ofíîi  Duw  gyda  gwylder    a  pharchedig  ofn^  gan 

yftyried 


R.  I.   Pen.   3.     Drwg  fuchedd  y  Brutanìaìd.    91 

yftyr/ed  eu  bod  yn  gweled  (  pe  gofodafênt  hynny 
at  eu  Calonnau  (y  fath  Arwyddion  mawr  ac  hyn- 
od.  Canys,  hwy  a  welfont  y  Dialeddau  trymion, 
y  Diftryw,  y  Newyn,  y  D/frod  ag  oedd  o  hyd 
yn  eu  cyd-ganlyn  tra'r  oeddent  yn  Ddihareb  ym 
myfc  eu  Cymmydogion  am  eu  Dirafrwydd  a'i 
Meddalwch  :  Gwelfont  hefyd  y  Bendithion  hael- 
ionus,  y  Diddanwch,  y  Brefwylfod  ddiogel  a  gaw- 
fant  tra'r  oeddent  yn  Griftnogion  da,  ac  yn  gwn- 
eud  Cydwybod  o'i  Dyledfwydd  at  Dduw  a  dyn  : 
Ond  er  hyn  ei  gyd,  Dynion  drwg  anufudd  a  gwr- 
gwrthryfelgar  oeddent ;  wedi  iddynt  yrru  ymaith  y 
Gelynion,  a  byw  yn  llonydd  yn  eu  Gwlad,  hwy 
a  ymofodafant  i  lafurio  'r  ddaear,  a  chawfant  y 
fath  Gnwd  o  yd,  a'r  fath  amldr  o  Ffrwythau  y 
flwyddyn  hon,  fel  na  welwyd  erioed  y  cyfFelyb  {c) 
Ond  ym  mhen  dwy  fiynedd  neu  dair  (^amfer  byrr  \) 
ar  ôl  iddynt  gael  Prefwylfa  ddiogel  yn  eu  Caer- 
ydd  a'i  Ceftyll,  ac  hefyd  eu  Ilenwi  o  bob  Dantei- 
thion,  ammheuthun  fwydydd,  ac  ail-Seigiau^  hwy 
a  aethant  jn  hyfach  (  pe  buafai  boffibl )  i  bechu 
yn  erbyn  Duw  nag  y  buont  erioed.  ŷefurun  a 
aeth  yn  frâs  ac  a  wingodd.  Deut.  32.  15.  Enein- 
wyd  Brenhinoedd,  nid  y  cyfryw  a  wnaent  Gyd- 
wybod  i  rodio  gyda  Duw,  ond  y  fawl  oeddent 
greulonach  a  melldigediccach  nag  eraill  ;  a  chyn 
pen  ychydig,  hwy  a  leddid  gan  y  fawl  a'i  heneini- 
odd  (  nid  o  achos  y  Gwirionedd )  a  dewifid  rhai 
creulonach  etto  yn  eu  lle  {d)  O  byddai  rhyw  neb 
un  yn  chwennych  byw  yn  brydferth  a  Ilonydd, 
ac  yn  Symmud  ei  droed  oddiwrth  ddrygioni^  hwn- 
nw  a  gafaid  gan  bawb,  a  phrin  y  gellid  amharchu 

H  digon 


(t)  Tantis  ahundantium  Copiis  Infula  ajfiuehat  àfc, 
Gild.  9.  19. />.  17.  (d)  ihid.  p.  18. 


92  Drych  y    Prif  Oefoedd, 

digon  arno  :  Ond  pe  fwyaf  yfgeler,  diriaid  a  diras 
a  fyddai  neb,  mwya'  gyd  a  fyddai  parch  ac  An- 
rhydeddhwnnw.AcnidyGzfj'r//y^ynunigoeddent 
fel  hyn  yn  ymhyfrydu  mewn  camwedd  ac  yn  cafau 
y  wybodaeth  o  Dduw  ;  eithr  y  Gwyr  llên  hefyd 
(neu  'r  Oíîeiriaid)  a  ymadawfant  a  llwybrau  un- 
iondeb  î  rodìo  mewn  ffyrdd  tywyllwch.  Dih.  2.  13. 
Canys,  yn  lle  gofalu  dros  eu  Diadellau,  eu  Teml 
hwy  a  fyddai  Cegin  Tafarnau  ac  ymdorr-dynnu  a 
chanu  Majwedd,  [e)  Am  ba  ham  y  canodd  un  o'i 
Prydyddion  gan  edliw  iddynt. 

T  '  Ffeiriaid  oent  euraid  cyn  oeri  Crefydd ; 
Cryf  oeddent  mewn  Gweddi  : 
Tnawr  Meddwdod  fy  '«  codi^ 
^Nifeiliaid  yw^n  Bugeiliaid  ni. 

Ar  fyrr  eiriau  ni  lyfodd  un  gradd,  na  Bonhe- 
ddig  na  Gwrêng,  na  Gwyr  llên  na  Gwyr  llyg^  a 
dim  yfgelerder  a  Direidi  ac  Annuwioldeb  ag  ydyw 
natur  lygredig  dyn  yn  dueddol  iddo.  /'r  boblhyn 
yr  oedd  calon  wrthnyffig  anufuddgar^  hwynt-hwy  0 
giUafant  ac  a  aethant  ymaith,  Jer.  5.  23.  Yng- 
hanol  y  Gloddeft  a'r  Anniweirdeb  yma,  dyma 
newydd  difymmwth  yn  ymdannu  dros  y  wlad, 
fod  y  Brithwyr  ?ir  Gwyddelod  w^ài  tirio;  Fe  weith- 
iodd  hynny  yn  wir  ryw  gymmaint  o  fraw  yndd- 
ynt,  ac  a  wnaeth  i'w  calonnau  Yíbongcio  ycfiydig, 
megis  y  gwelwch  chwi  ddyn  yn  cilio  yn  dra- 
chwyllt  wrth  ganfod  neidr  yn  ddifwtta  yn  gwanu 
ei  chonyn^  ac  yn  llamfach  mewn  Perth  ;  ond  hyn- 
TíY  o  fraw  a  â  j;«  ehrwydd  heibio  :  Felly  yr  un 
modd  Y  Brutaniaid  hwytheu,  wedi   cael  yfpyfr- 

wydd 


{e)  vîno  madtdi  torpehant  refoluti,  Gild,  p,  18.  6, 


Rhan.  I.  Pen.  4.         T  Pla  ym  Mrydain.        93 

wydd  nad  oedd  y  cwbl  ond  Larwm  a  chwedl 
gwlad,  a  aethont  yn  ebrwydd  ar  ôl  eu  hen  Ar- 
ferion,  yn  bendifaddeu  i  ymlenwi  ac  ymbleidio. 
Ac  ar  hynny,  gan  na  chymmerent  Áddyfc,  yr 
Arglwydd  a  anfonodd  Blâ  angheuol  yn  eu  myfc 
a  elwid  Brad-cyfarfod^  yr  hwn  a  yfgubodd  ymaith 
y  fath  Liaws  anfeidrol  o  bob  Gradd  ac  oedran, 
fel  prin  y  gallodd  y  Byw  gladdu  'r  meirw  Oni 
chedwi  ar  wneuthur  hofl  eiriau  y  gyfraith  hon  — - 
yna  y  gwnaW  Arglwydd  dy  Blauau  di  yn  rhyfedd^ 
fef  plaau  mawrion  a  pharhaus^  a  chlefydau  drwg  a 
pharhaus.  Deut.  28.  58.  A  chyn  pen  nemmawr 
o  amfer  ar  ol  hyn,  fef  ar  ol  i'r  Plâ  laefu  ychydig, 
wele  y  Brithwyr  wedi  dyfod  yn  ddiau  ddigon  ; 
A  rhwng  y  Difrod  a  wnaeth  y  Plâ  ;  a'r  Gelyni- 
ion  yn  llofci  eu  Trefydd  ac  yn  rhuthro  arnynt  a 
hwy  yn  weinion  ac  yn  gleifion^  y  mae'n  hawdd  i 
neb  farnu  pa  mor  refynol  oedd  eu  Cyflyrau.  A 
hynny  a  wnaeth  iddynt  alw  am  y  Saefon^  y  rhai 
a  fuont  yn  waeth  etto  nag  un  P/a  na  Brithwr. 


PEN.    IV. 

T  Rhyfel  afu  rhwngy  Brutaniaìd  à*r  Saefon,  Brad 
y  CyUill  hirion.  Hanes  Uthr  Ben-dragon  ac 
Arthur  ísfr.  Tywyfogion  Cymru.  Tchydig  0  Gy- 
fraith  Howell  dda. 

WEDI  dangos  eufys  i  ba  Amgylchiadau  toft- 
urus  y  dycpwyd  yr  hên  Frutaniaid  idd- 
ynt  gan  eu  Llaithder  a'i  Meddalwch,  ond  yn  anad 
dim  gan  eu  Bywyd  diras  a'i  Diyftyrwch  ar  Dduw, 
mi  a  âf  rhagof  i  ddangos  eu  Hynfydrwydd  a'i 
Gwallgof  y  tu  hwnt  i  ddim  yn  deifyf  Cymmorth  y 

H  2  Saefon : 


94  Drych  y   Prif  Ocfoedd, 

Sacfon :  (f)  Canys  yr  un  peth  a  fuafei  iddynt 
ofod  y  Blaidd  y\\  Geidwad  ar  yr  Wyn  i'w  hachub 
rhac  y  Cedni^  a  gwahawdd  y  Saefon  hwytheu  tro- 
fodd  i  ymladd  droftynt  yn  erbyn  jBrithwyr.  Ac 
etto,  nid  oedd  hynny  ond  y  peth  y  mae  Duw  yn 
fygwth  yn  erbyn  Anufudd-dod  ;  Oni  wrandewi  ar 
lais  yr  Arglwydd  dy  Dduw^  yr  Arglwydd  aUh  dery 
di  ag  ynfydrwydd^  ac  a  dalUneh^  ac  a  fyndod  cahn. 
Deut.  28.  15,  28.  Ofnent  y  Saefon  oV  blaen 
megis  Plant  y  Falí^  ac  Ellyllon  o  waelod  Annwn ; 
etto  y  fath  Hurtrwydd  a'i  perchennogai  ar  hyn  o 
Dro,  fel  y  danfonafantGennadon  attynt,  i'w  gwa- 
hawdd  hwy  trofodd  i  Frydain  i  fod  o'i  plaid  i  ym- 
lid  ymaith  y  Brithwyr^  y  rhai  nid  oeddent  mewn 
un  modd  yn  wroiach  pobi  na  hwynt-hwy  eu  hun- 
ain,  pe  ni's  gadawfent  i  Fufgrellni  a  Uaithder  eu 
gorthrechu,  megis  y  dywad  y  Rhufeiniaid  lawer 
gwaith  wrthynt. 

Ni  wyddîs  ddim  yn  dda-ddigon  am  ba  ham  y 
danfonwyd  am  y  Saefon  yma  gyntaf,  y  rhai  oedd 
Bobl  o  Germani  gerilaw  i  Hannofer,  Dywed  rhai 
fod  Amgychîadau  V  hên  Frutaniaid  y  pryd  hwn- 
îîw  feî  j  caniyn  :  Fe  ddefcynnodd  Coron  y  Deyrn- 
as  o  jawn  Dreftadaeth  i  wr  graflawn  a  elwid 
Cúfi/iam^  jt  hwn  a  gafas  eî  Ddygiad  mewn  Mon- 
achiogj  ar  fedr  ei  ddwyn  ef  i  fynu  yn  Grefyddwr^ 
ac  aV  achos  ìiwnnw  oedd  anghydnabyddus  ag  Ar^ 
firiún  y  LlySy  ac  a  Chyfreithiau  'r  Deyrnas.  Ac 
o*r  acîios  hwnnw  efe  a  ofododd  Ddi/lain  neu  Ben- 
rheoivrr  tano  i  famu  matterîon  y  Llys  a'r  Deyr- 
nas.    Y  Diftaiiî  ìi wnnw  a elwid  Gwrtheyrny  2l  Dyn 

rhyfygus 


(f)  O  aMffímíim  Seufás  caliginem  /  0  defperahìlem 
crudamque  mentis  hebetudmem.  GiJd,  23.  p.  20. 


Rhan.  I.   Pen.  4.        Gwahawdd  y  Saefon,       95 

rhyfygus  yftrywgar  a  fFals  oedd  efe  ;  Canys  ar  ol 
cael  yr  Áwdurdod  frenhinol  yn  ei  Law,  ei  am- 
can  neíTaf  oedd  cael  Meddiant  ei  hun,  a  lladd  ei 
Feíftr.  Felly  efe  a  roddes  wobr  anwiredd  i  o 
gylch  Cant  o  fcibion  y  Fall  ar  iddynt  ruthro  am 
ben  yftafell  y  Brenin  a'i  ladd  ef.  Ac  ar  hynny 
(^gwedi  gwneuthur  Senn  a  Gogan-gerdd  er  Anfri 
i  ConJìanSy  a  Chaniad  o  Fawl  i  Gwrtheyrn)  difg- 
wyl  Odfa  a  wnaethont  i  ruthro  iddo  ;  a'i  ladd  a 
orugant,  a  dwyn  ei  Ben  ger  bron  y  Bradwr  ;  ac 
yntef  a  gymerth  arno  wylaw,  er  na  bu  erioed  law- 
enach  yi\  ei  galon  ;  Ond  i  fwrw  Niwlen  o  flaen 
Llygaid  y  Bobl,  mal  y  tybid  nad  oedd  ganddo  ef 
ddim  llaw  yn  y  Mwrdd-dra,  efe  a  barodd  dorri 
pennau  y  Can  wr  hynny  a  ofodes  efe  ei  hun  ar 
waith.  (g)  Ac  felly  Barn  rhai  yw,  i  wrtheyrn  wa- 
hawdd  y  Saefon  i  fod  yn  Ofgordd  ac  yn  Amddiffyn 
iddo,  rhac  y  difreinid  ef  am  ei  Fradwriaeth  a'i 
Yfgelerdra. — Ond  boed  hynny  fel  y  mynno,  hyn 
fydd  ddilys  ddigon,  fod  pob  peth  allan  o  Drefn, 
fyg  fag^  bendraphen  ym  myfc  y  Brutaniaid  ar  ol 
ymadawiad  y  Rhufeiniaid  oddiyma.  Prin  (ie  prin 
jawn)  yr  yftyrid  pa  wîr  Hawl  n^n  Ditl^  nac  ych- 
waith  pa  Gynneddfau  da  a  fyddai  gan  neb  un  a 
ofodai  Gais  i  fod  yn  Ben-rheolwr  Gwlad  ;  ond  yr 
hwyafei  Gleddyf  a'r  Dirieittiaf  2l  ymchyrddai  i 
Awdurdod,   ac  a  gadwai   y  Rheolaeth   hyd  oni 

ddeuai  un  trech  nag  ef,  a'i   wthio  ymaith. A 

hyn  y  mae  Gildas^  yr  hwn  a  Sgrifennodd  o  gylch 
y  Flwyddyn  o  Oedran  Chrijì  546  yn  ei  dyftio- 
íaethu  yn  eglur,  Ac  felly  Gwrtheyrn^  rhac  y  dif- 
reinid  ef,  megis  y  gwnaed  i  laweroedd  eraill  o'i 
flaen,  a  alwodd  am  Gymmorth  y  Saefon^  i  ddiogelu 
H3  ei 


{g)  Galf.  Lìb,  6.  C.  7,  8,  9. 


g6  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

ei  hun  ar  yr  Orfeddfaingc.  (h)  A  hyn,  yn  wir, 
a  allai  fod  yn  un  Rhefwm  ym  myfc  eraill,  ond 
i  ymladd  a'r  Brithwyr  y  cyflogwyd  y  Saefon  yn 
benna'  dim. 

Felly  Gwrtheyrn^  ar  ôl  ymgynghori  a'i  Benn- 
aethiaid,  a  anfonodd  bedwar  o  wyr  anrhydeddus  ei 
Lys  i  wneuthur  Ammod  a'r  Saefon^  a'i  gwahawdd 
hwy  trofodd  i  Frydain^  fef  oedd  Enwau  y  Pende- 
figion  hynny,  Cadwaladr  ap  Tudur  Ruddfaogy 
Rhydderch  ap  Cadwgan  freich-frâs^  Meuric  ap 
Trahaern^  a  Gwrgwnt  ap  Maelgwn  Ynad^  heblaw 
eraill  o  îs-radd  yn  Ofgordd  iddynt,  —  Ac  yno, 
wedi  myned  i  ben  eu  Siwrnai,  os  gwir  a  ddywed 
Cronicl  y  Saefon  (  canys  Sais  cynhenid  fydd  yn 
adrodd  hyn  o  fatter,  (/)  nid  oes  air  yn  ün  Cronicl 
Cymraeg  am  dano)  y  Cennadon  a  wnaethant  Ar- 
aith  X  ger  bron  Eifteddfod  o  Saefon  yn  y  geiriau 
hyn,  "  Nyni  y  Brutania i d  tm2LÌn  wedi'n  harcholli 
"  a'n  blin-gyftuddio  gan  aml  Ruthrau  'n  Gelyn- 
"  ion,  ym  yn  deifyf  eich  Porth  a'ch  nawdd  yn 
"  y  Cyfyngdra  trallodus  i'n  dycpwyd  ynddo  ar 
"hyn  o  bryd,  Ein  Gwlad  fydd  ehang  ddigon, 
^^  fflwch  a  diamdlawd  o  bob  peth  buddiol  i  Gyn- 
"  haliaeth  Dyn  ;  cewch  Feddiant  ynddi  ;  digon 
"  yw  hi  i  ni  a  chwithau.  Hyd  yn  hyn  y  bu  y 
"  Rhufeiniaid  yn  Ymgeleddwyr  tirion  i  ni ;  neflaf 
"at  ba  rai  ni  adwaenom  neb  a  roddes  Brawf  mor 

helaeth 


(b)  Nenn.  Cap.  28.  vid.  Orig.  Brit.  C.  5.  p. 
3i8>  319-  0)  Witichindus  cit.  a  Camd.  p.  cxxiii. 
X  Feddigwyddodd  Camfynniad  hagr  yn  yr  Ar- 
graphiad  cyntaf;  lle  y  dywedir  ddanjon  Llythyr 
at  y  Saefon.  Ni  fedrent  hwy  air  ar  lyfr^  na 
darllen  na  Sgrifennu  yn  yr  amfer  hwnnw. 


Rhan.  I.  Pen.  4.       Gwahawdd  y  Saefon.       97 

^'  helaeth  o'i  Grymmufdra  a  chwy-chwi.  Bydded 
"  eich  Arfau  Seinio  allan  eich  Gwroldeb  yn 
"  Tnys  Brydaìn^  ac  ni  fydd  flin  gennym  wneu- 
"  thur  o'n  Rhan  ninnau,  un  fath  o  wafanaeth  a 
*^a  efyd  eich  Ardderchawgrwydd  arnom."  Ac 
yno  yr  attebodd  y  Saefm  wrth  fodd  eu  calonnau 
gan  ddy wedyd,  "  Chwi  ellwch  hyderu  arno,  Fru- 
^'  taniaid  anrhydeddus^  y  bydd  y  Saefon  yn  Ger- 
^'  aint  cywir  i  chwi,  ac  yn  barodol  i'ch  cynnorth- 
^'  wyo  yn  yr  Ing  a'r  Trallod  mwyaf "  [  Y 
Gwirionedd  yw,  nid  yw  yr  Araith  hon,  ond 
Chwedl-gwneuthur  y  Sais  ;  nid  dim  ond  ei  Ddych- 
ymmyg  ei  hun :  Canys  nid  oedd  Awdurdod  y  Cen- 
nadon  a  ddanfonwyd  at  y  Saefon^  ddim  amgen 
ond  ammodi  a  hwy  er  cymmaint  a  chymmaint  o 
Gyflogy  megis  y  gallent  hwy  gyttuno  arno  :  (k) 
Nid  oedd  air  o  fôn  am  gael  Meddiant  mewn  un 
cwrr  o'r  Deyrnas. 

Yr  oedd  ambell  un  (y  rhaî  oedd  a'i  Synhwy- 
rau  yn  neffro )  yn  darogan  y  gwir  chwedl,  ac  yn 
ofidus  eu  Calon  wrth  rag-weled  y  Diftryw  ger- 
win  oedd  ar  ddyfod.  "  Pan  gaíFo  y  Caccwn^  ebe 
*'  un,  Letty  yngHwch  y  Gwenyn^  ê  orfydd  ar 
^'  wir  Drigolion  y  Cwch  roddi  Ue  i'r  Pryý  gorme- 
^'foL  Gwae  fi,  na  bo  gwahawdd  y  Saefon  ddim 
yn  gwirio  Dihareb,  Gollwng  Drygwr  i  ^Sgyhor 
gwr  da :  a  llawer  gwaith  y  gwelwyd,  mai 
Gelyn  i  ddyn  yw  ei  dda.  —  Mi  a  glywais  hen 
Chwedl,  eb  un  arall,  i'r  Colommenod  gynt  am- 
*^  modi  a'r  Barcuttanod  ar  eu  cadw  rhac  Rhuthr 
^'  y  Brain :  y  Bodaod  yn  ddilys  ddigon  a  erlidiaf- 

H  4  ant 


(k)  vid.  Annot.  ìn   Camd^  p.  cxxiii.    Orig^  Brlt. 


98  Drych  y    Prìf  Oefoedd. 

"  ant  y  Brain  ymaith,  ond  beth  er  hynny  ?  Nid 
"  hwyrach  ac  y  byddai  chwant  Saig  felus  ar  y 
"  Bodaody  nid  dim  arall  a  wafanaethai  eu  tro  ond 
"  Colommen  at  Giniaw  a  Phrydnawnfwyd.  Mi 
•'  gâf  gan  Dduw  mai  nid  hynny  a  fydd  Corph  y 
^^Gaingc  ar  waith  ein  Brenin  da  ninnau  yn  anfon 
"  am  y  Saefon,  "  Ond  nid  oedd  ond  ambell 
Offeiriad  tlawd  yn  dal  hyn  o  Sulw  ar  bethau. 
Canys,  ar  ôl  dychwelyd  y  Cennadon  adref,  y 
bu  Llawenydd  o'r  mwyaf  yn  y  Llys  ;  a  byth  ni 
welai  y  Brenin  ynfyd  ddigon  0  Arlwy  ar  eu  medr, 
na  digon  o  Ddanteithion  a  Moethau  'r  Ynys  i'w 
groefawu.  Ac  ym  mhen  ychydig,  ryw  bryd  ym 
Mis  Awjì  yn  y  flwyddyn  o  Ocdran  Chrijì  449 
y  tiriafont  mewn  tair  Llong,  a  dau  Frawd,  Hengiji 
a  Hors  yn  Flaenoriaid  atnynt.  —  Ar  ôl  gwle- 
dda  a  bod  yn  llawen  dros  rai  dyddiau,  a  llwyr 
gyttuno  ar  y  Gyflog  ag  oedd  j ^Saefon  ei  dderbyn 
am  eu  Gwafanaeth  fel  na  byddai  dim  Ymrafael 
am  hynny  rhagllaw,  y  Saefon  yno  yn  wir  a  roi- 
fant  Brofiad  helaeth  o'i  Gwroldeb  a'i  medr  i  drin 
Arfau  Rhyfel.  Canys,  er  nad  allent  fod  dim  yn 
Nifer  fawr  jawn  pan  y  gallafai  tair  Lloug  eu  dwyn, 
etto  a  hwy  ynawr  yn  Borth  i'r  Llû  egwan  oedd 
yn  y  Deyrnas  eufys,  y  Brithwyr  a  wafgarwyd, 
eu  Byddinoedd  a  ddrylliwyd,  a  Niawl  mor  mae 
y?ŵ«  a  dorrodd  ei  wddfarei  waithj'nfFoiynfrawych- 
us  ac  yn  fyrbwyll. 

Ond  fe  ddarfu  am  Oneflrrwydd  y  Saefon  wrth 
weled  mor  ddifraw  a  mufgrell  oedd  y  Trigolion 
(  a  diammeu  mai  Dynion  oeddent  wedi  ymroddi 
i  Feddalwch  a  Mafwedd )  ond  yn  anad  dim  wrth 
feddwl  pa  wlad  dda  frâs  odidog  oedd  ganddynt, 
gymmaint  yn  rhagori  ar  y  Cornel  llwmm  new- 
ynog  oedd  ganddynt  hwy  gartref.  Ac  yno  hwy  a 

ddanfon- 


Rhan  I.  Pen.  4.  Brâd  y  Saefon.  99 

ddanfonafant  yn  ddirgel  at  eu  Cydwladwyr  (/)  i 
wahawdd  y  rhai  mwya'  gwaedlyd  a'r  cieiddiaf 
o  honynt  drofodd  i  Frydain^  ^^^^g  ^^  ddwyn  eu 
Hyftryw  drwg  i  ben  ;  canys  er  eu  bod  yn  barod 
ddigon  o  honynt  eu  hunain,  ond  nid  oedd  eu  Ni- 
fer  etto  yn  ddigon  :  "  Y  wlad,  ebe  hwy^  fydd 
"  odidog  a  chnydfawr  /  Gwlad  doreithiog  a  hyf- 
"  ryd  !  ond  y  Trigolion  ydynt  lefc  a  llaith  a 
"  diofal  ;  Os  ydych  gall  na  arhofwch  gartref  i 
"  newynu,  ond  cymmerwch  Galon  Gwyr,  a 
"  deuwch  drofodd  gyda  ni.  Ni  roddir  Gwlad  i 
"  FufgrelL  A'n  Cydfwriad  ni  yw,  i  ruthro  ar 
"  y  Trigolion  Swrth,  megis  y  byddo'r  wlad  yn 
"  eiddo  ein  hunain  ;  felly  gwybyddwch  fod  eich 
"  Arfau  yn  awchus  ac  yn  gywrain  i  ladd. 

NiD  oedd  dim  llawer  jawn  achos  canlyn  arnynt 
i  V  perfuadio  :  Digon  o  Annogaeth  oedd  cael  an- 
rheithio  'r  wlad  ar  ôl  lladd  a  mwrddro  y  Trigolion. 
Felly  yn  ebrwydd  y  cynhullodd  LIû  mawr  o  hon- 
ynt  (  y  pedwar  cymmaint  na'r  waith  gyntaf )  ac 
ym  mhlith  eraill  dau  Fab  i  Hengifl^  a  Merch  iddo 
a  elwid  Rhonwen,  Y  fawl  o'r  Brutaniaid  ag  oedd 
a'i  Llygaid  yn  agored  a  edrychafant  yn  chwithig 
ar  y  fath  Lû  gormefol  o  Farhariaid  arfog  yn  tirio 
heb  gennad  ;  ond  y  Brenin  ynfyd,  Gwrtheyrn 
dan  ei  enw,  a'i  hymgoleddodd  ;  a  thuag  at  ddijì- 
ewi  Äíân-Son  y  Bobl,  efe  a  ddywad,  "  Mai  yn 
"  Gynhorthwy  yn  erbyn  y  Gelynion  y  daethant, 
"  rhac  bod  y  fyddin  gyntaf  yn  annigonol.  "  Yr 
oedd  Hengiji  erbyn  hyn  wedi  adnabod  Tymmer 
y  Brenin,  ac  er  maint  o  Anrhegion  ( heblaw   eu 

Cyflog) 


[i )   Beda    ipfe  hoc    afferit.    Hijí,   Ecles.    Lib.    l . 
Cap.  15. 


1 00  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

Cyflog  )  ag  oedd  efe  a'i  wyr  wedi  eu  derbyn,  etto 
efe  a  fynnai  gael  Dinas  Gaerag  dan  ei  Lywodraeth, 
fal  y  byddwyf  eb  efe,  yn  anrhydeddus  ym  mhlith  y 
Tywyfogion^  megis  y  bu  fy  hen  Deidau  yn  eu  Gwlad 
eu  hun,  Ond  attebawdd  Gwrtheyrn^  "  Ha  wr  da, 
"  nid  yw  hynny  weddus  ;  canys  Eftron  a  Phagan 
"  ydwyt  ti ;  A  phe  i'th  anrhydeddwn  di  megis 
"  Bonheddig  cynhwynol  o'm  Gwlad  íj  hun,  y 
"  Tywyfogíon  a  safent  j^  erbyn  hynny."  Ond 
O  Arglwydd  Frenin^  ebe  Hengift,  caniattâ  ith 
wâs  gymmaint  o  Dìr  i  adeiladu  Cajìell  ag  yr  am- 
gylchyna  Carrai,  "  Di  a  geffi  gymmaint  a  hynny 
yn  rhwydd,  ebe  Gwrtheyrn,  Ac  ar  hynny  y  cym- 
merth  Hengift  Groen  TarWy  ac  a'i  holltodd  yi\  un 
Garrai^  acyn  y  lle  cadarnaf,  efe  a  amgylchynodd 
gymmaint  a  Chae  gweddol  o  Dîr,  ac  a  adailadodd 
yno  Gaer  freiniol,  yr  hon  a  elwid  gynt  gan  y  Bru- 
taniaid  Caer  y  Garraiy  eithr  ynawr  gan  y  Saefon^ 
Dancajìrey  h.y,  Thong-Chejìer.   {k) 

Ac  yno  Hengijì  a  wahoddodd  y  Breniny  i  weled 
y  Gaer  newyddy  a'r  Marchogion  a  ddaethant  o 
Germani  :  A  gwnaethpwyd  yno  wledd  fawr  o  bob 
Moethau  da  ac  amheuthyn  fwydydd  daintaith. 
Ond  jn  niwedd  y  Cwtt,  (^a  Hengi/i  yn  gwybod  eu- 
fys  mai  Dyn  murfennaidd  oedd  Gwrtheyrn  )  efe  a 
barodd  i'w  ferch  Ronwen  wifgo  'n  wych  odidog 
am  dani,  ac  i  ddyfod  i'r  Bwrdd  i  lenwi  Gwîn  i'r 
Brenin  :  A  daeth  yftryw  Hengi/i  i  ben  wrth  fodd 
eiGalon;  canys  y  Brenin  anlladahoíFodd  yr  Eneth, 
ac  a  ddymunodd  gael  cyfcu  gyda  hi  y  nofon 
lionno  ;  a  hitheu  Tr  Eneth  frau  anniwair  Ni  ddyd 

wich 


(k)  Galj,  Lib,  vi.      C,  xii.  Camd,  in  Lincolnjhire 
/•471- 


,y 


^^'^-^ 


/^  ''•SS  CAMPBELL 

^■<^     .    ,  ^  ^  „  ^  ,  .  %;'\      COLLECTION 


A^ 


I    ÌPPAQV     %\ 


Rhan.  I.  Pen.  4.  Brad y  Saefon.  lOl 

wch  nì  ddywad  aír  (l)  ond  cydfynnio  yn  ebrwydd 
ag  ef ;  A  phan  geryddwyd  ef  am  ei  Bechod  a'i 
Loddeft  gan  Fodin  Efgob  Llundaìn^  fmegis  y 
gweddai  i  wr  o'i  Broffes  wneuthurj  y  Brenin  yn 
ei  wyn  gynddeiriog  a  ergydiodd  wayw-ffon  at  ei 
Galon  ;  ac  a  gymmerth  Ronwen  yn  Gariad-ferch 
iddo.  Geiriau  'r  Cronicl  ynt,  A  gwedì  meddwì 
Gwrtheyrn^  neid'iaw  a  orug  Diawl  yntho^  a  pheri 
iddaw  gytfynniaw  a^r  Baganes yjgymmun  heb  fedydd 
arnì, 

Tanhaid  ei  naid  yn  ei  ol 
Tanheidiach  na\  tân  hydoL 

Tudur  Aled  a'i  cant, 

Wedi  i  hyn  ddyfod  cyftal  i  ben  wrth  fodd  y 
Saefon^  yno  difgwyl  a  wnaethant  am  amfer  cyfaddas 
i  ruthro  ar  eu  Meijìraid :  Yn  gyntaf  achwyn  a 
wnaethant  nad  oedd  eu  Cyflog  agos  gymmaint  ag 
oedd  eu  Gwroldeh  yn  eu  haeddu  :  Er  nad  oedd  hyn 
ddim  oU  ond  Cweryl-gwneuthur^  etto  i  gau  eu 
Safnau,  cawfant  ychwaneg  yr  hyn  a'i  diftawodd 
dros  ychydigyn ;  (m)  Ond  megis  y  dywed  y 
Ddihareb,  Hawdd  gan  Fonheddig  fingammu^  felly 
hefyd  Hawdd yw  digio  dig^  Canys  yr  un  Dôn  hagr 
oedd  fyth  yn  bytheirio  yn  eu  Safnau,  "  Nad 
"  oedd  dim  Cyftadledd  rhwng  eu  Cyflog  a'r  Gwa- 
"  fanaeth  oeddent  hwy  yn  ei  wneuthur.  "  A  raid 
i  ni^  ebe  hwy,  fentro  ein  Hoedlau  amffiloreg  ac  am^ 
hell  Geiniog  gwtta  i^ch  cadw  chwi  yn  ddiogel  a  dif 
raw  i  ymlenwi  mewn  Tafarnau^  Ddynionach  mufg- 

rell 


(/)  Owen  ap  Llywelyn  moela^i  cant,     {m)  Impetrant 

fihi  annonas  dari^  qua  multo   tempore   impertitce^ 

clauferunt  (ut  dicitur)  canis  faucem.  Gild.  p,2l. 


102  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

rellfegur  ac  ydych  ?  Na  wnawn  ddìm  :   Ni  fedrwn 
rannu  arnom  ein  hunain, 

Ac  felly  yn  wir  y  gwnaethant  y  fFordd  neíTaf. 
Canys  ar  ól  dyfod  rai  miloedd  o  honynt  drachefn 
o  Gerìuaniy  (a  hwy  ynawr  yn  gwePd  eu  hunain 
yn  gryfion  eu  gwala  o  nifer,  a  chwedi  heddychu 
a'r  Brifhwyr )  rhuthro  a  wnaethant  ar  y  Trigol- 
ìoíì^  nnegis  cynnifer  o  Gigyddion  anrhugarog  yn 
ymbefci  ar  waed,  heb  arbed  na  Dyn  na  Dynes,  na 
iíonheddig  na  Gwreng,  nac  Hên  nac  Jefangc. 
Nid  oedd  o  gylch  Glan  Tafwyfc^  Kent  a  Llundain 
aV  wlád  oddiamgylch  hyd  at  Rydychen  (ac  ni  chyr- 
haeddoddCrafangauP/í7«í  j;  Felldith  ^  ddim  Uawer 
pellach  )  ddim  ond  yr  W'hwh  gwyllt^  ac  Oernad, 
ac  ymdrabaeddu  mewn  Gwaed,  a  Drychau  toft- 
urus  y  Meirw.  Ac  ar  lan  Hafren  o  Gaerloyw  i'r 
'*Mwythig  ac  oddiyno  tua  Chaerlleon  Gawr^  yr 
oedd  y  Brithwyr  hwytheUj  [  Rhai  a  Chleddyfau^ 
Rhai  a  Gwayw-ffyn^  Rhai  a  Chlgweiniau^  a  Rhai 
a  Bwyill deufiniog^  yn  dieneidio  ac  yn  difrodi  mor 
yfgeler,  a  phan  y  bo  Llifeiriant  difymmwth  gan 
Gafûd  Twrwf  yn  yfguho  gyda  V  ffrwd^  ac  yn  gyrru 
hendramwnwgl  Dai  a  Daear^  Deri  a  Da^  a  pha 
beth  hynnag  a  fo  ar  ei  ffQrdd,--YtVíY  nid  oedd  ond 
Drychau  Marwoîaeth  a  Diftrywo'r  Dwyrain  hyd 
y  Gorllewin.  Y  Trefydd  a'r  Dinafoedd  oeddent 
yn  fflammio  hyd  Entrych  awyr,  yr  Eglwyfydd 
a'r  Monachlogydd  a  lofcwyd  hefyd  a  Thân,  ac 
a  fwriwyd  i  lawr  yn  gandryli  :  Ac  o  herwydd 
mai  ynogan  mwyaf  y  ciliodd  y  Gwyr  Llên^  yr 
Efgobionj  yr  Offeiriaid  a  Gweinidogion  Crefydd 

megis 


*  Fer&cifflmi  Saxones  Deo  hominibufque  inirfi.  GHd, 
/•  20. 


Rhan.  I.  Pen.  4.  Brâd  y  Saefon,  103 

megis  i  gynnyfir  Dinas  Noddfa  ;  [ond  ni  wnai  Bar- 
bariaid  yfgeler  ddim  Rhagor  rhwngLle  cyíTegredig 
a  Beudy  ]  yr  Efgohion  yr  Offeiriaid  &c.  a  ferthyr- 
wyd  megis  eraill  ;  lle  y  byddai  eu  Haelodau  yn 
gymmyfc  blith  draphlith  a  Thalpau  chwilfriw  yr 
Adeilad  /  A'r  rhai  a  laddwyd  ar  wyneb  y  Maes, 
a  adawyd  yno  yn  Grugiau  draw  ac  yma  naiU  a'i  i 
bryfedu  a  drewi,  neu  fod  yn  Borthiant  i'r  Cwn 
a'r  Bleiddiau  ac  Adar  Yfglyfaeth  /  Ar  air,  Pref 
wylwyr  y  Frô  a  ferthyrwyd  agos  drwy  bob  Cantref 
yn  Llocgr^  ond  y  Sawl  a  allodd  ddiangc,  ynghyd 
ag  ychydig  Luniaeth  iV  Ogofau  a'r  Anialwch  : 
Ond  Gwyr  Blaeneu  gwlad  a'r  Mynydd-dir  a  ym- 
gadwafant  heb  nemmawr  o  Daro,  ond  a  gawfant 
o  Gyffro. 

Wedî  i'r  Ffeilfton  digred,  Plant  y  Fall,  o'r 
diwedd  flino  Iladd  a  Ilofci,  y  rhan  fwyaf  o  honynt 
[anficcr  am  ba  achos]  a  ddychwelafant  adref  i 
Germanì.  \n\  Tybia  rhai,  mai'r  achos  o'i  myned 
mor  ddifymmwth  i  dir  eu  Gwlad,  oedd,  rhac  y. 
buafai  Sawyr  y  Celaneddau  meirw  y  rhai  a  adaw- 
fant  yn  Bentyrrau  ar  wyneb  y  Maes  heb  fedd-rod, 
beri  Afiechyd,  a  bod  yn  Blâ  iddynt*  Ond  Barn 
eraiU  yw,  iddynt  Iwytho  eu  Cylla  cigfreìnig  yn  rhy 
dynn^  ac  iddynt  ddewis,  er  mwyn  cael  eu  cynne- 
finol  Jechyd,  fyned  adref  dros  ennyd  i  Dir  eu 
Gwlâd,  er  cael  Budd  a  Lleíad  y  Fôrwybr.  Y 
naill  neu'r  llall  oedd  yn  ddilys  ddígon  yr  achos, 
neu  ond  odid  bob  un  o'r  ddau,  fef  Dryglâwr  y 
celaneddau,  ac  ymlenwi  nes  bod  yn  Dorrdynn^ 
Ond  myned  adref  yn  ddiammeu  a  wnaethant  ;  a 

chyn 


[«]    Cum  receffijlfent  domum  crudeHJfimi  Pradones^ 
Gild  Ep.  p.  22.  Edit.  Jofs.  I568, 


104  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

chyn  belled  a  ellir  gafglu  oddiwrth  Hèn  Hanefion^ 
hwy  aarhofafant  gartref  bumMlynedd  neu  chwech^ 
cyn  eu  dyfod  drachefn  i  Ynys  Brydain,  Canys 
yn  y  flwyddyn  o  Oedran  Chrijì  44.9  y  gwahodd- 
wyd  hwy  gyntaf  trofodd  :  O  gylch  deng  mlynedd 
y  buont  yn  weifion  cyflog  yngwafanaeth  y  Brutan- 
iaid  i  ymladd  droftynt,  cyn  iddynt  yn  felldigedig 
dorri  eu  Hammod  a  rhuthro  arnynt  :  Ac  nid  oes. 
dim  fôn  am  danynt  mwyach  nes  y  flwyddyn  465. 
Ond  boed  hynny  fel  y  mynno,  Wedi  i  Weddill- 
ion  y  Brutaniaid  ymgynnull  o'r  Tyllau  ar  ôl  y 
Lladdfa  echrydus  uchod,  a  galw  yn  egniol  ar 
Dduw  am  ei  Gymmorth  ;  difreinio  Gwrtheyrn  a 
wnaethant;  [ac  nid  oedd  efe  ond  Traws-feddian- 
nwr  ar  y  cyntaf }  a  gofod  y  Goron  ar  Ben  Câr 
iddo  a  wnaethant  a  elwid  Gwrthefyr  \  yr  hwn 
am  ei  fod  yn  wr  arafaidd  a  duwiol  [ac  etto  yn 
llawn  calondid]  a  gyfenwir  Gwrthefyr  fendigaid. 

Ar  eu  gwaeth  yn  bwrw  heibio  Gwrtheyrn  o 
fod  yn  Frenin,  mab  iddo  a  elwid  Pafcen  o'i  Lid 
a'i  chwerwder  yn  gweled  Gwr  arall  yn  gwifgo 
Coron  y  DeyrnaSj  a  ymadawodd  a'r  wlad,  ac  a 
aeth  [Suddas  bradychus  ag  oedd]  yn  union  at  y 
Saefon  a  chymmodi  a  wnaeth  efe  a  hwy  a  myned 
yn  ungar  unefgar.  A'r  Bradwr  hwnnw  [a  Bradwr 
o  hyd  a  fu  Diftryw  Brydain  ]  a  fu,  ond  odid, 
yr  Achos  pennaf  o'i  Dyfodiad  y  waith  hon  i  Fryd- 
ain^  i  ddial  y  Sarhâd  o  ddifreinio  ei  Dâd.  Ond 
gwell  a  fuaíài  iddo  ef  a  hwytheu  fod  yn  llonydd  \ 
Canys  am  y  Brenin  duwiol  Gwrthefyr^  cymmaint 
oedd  yr  Enw  am  dano  wedi  ymdannu  ar  lêd,  fel 
y  bu  hoff*  gan  Galonnau  holl  Jeungétid  y  Deyr- 
nas  ddwyn  Arfau  dano  ;  Ac  yntef  a  ofodes  ar  y 
LIû  [yn  neflaf  atto  ei  hun  mewn  Awdurdod  a 
Gallu  ]  wr  graílawn  a  elwid  Emrys  Ben-aur  [Tâd 


Rhan.  I.  Pen.  4,        Ymladdfa  ar  Saefon.        105 

yr  hwn  ynghyd  a'r  Rhan  fwyaf  o'i  Gyfnefyfiaid 
a  laddwyd  yn  y  Mwrdra  creulon  y  foniwyd  am 
dano  uchod  ]  A  Gwr  rhagorol  oedd  hwn  hefyd ; 
canys  heblaw  ei  fod  y  Rhyfelwr  enwog,  efe  a 
rodiodd  0  flaen  Duw  ?newn  gwirionedd  ac  mewn  cy- 
jìawnder  ac  mewn  uniondeb  calon^  ac  etto  fel  Llew  i 
ymladd  dros  fraint  ei  wlad  a'r  Eglwys  gatholic. 
Ac  a  hwy  a'i  Hymddiried  yn  yr  Arglwydd  Dduw, 
ac  yn  glynu  wrtho  a'i  holl  Galon  a'i  holl  Enaid, 
ar  waith  y  ddwy  Gâd  yn  bloeddio  i'r  Frwydr,  Em- 
rys  a  weddiodd  ar  yr  Àrglwydd  a'i  holl  Egni;  Ac 
yno  y  ddau  Lû  a  ergydiafant  yn  fFyrnig  y  naill  at 
y  Ilall,  y  buan  y  cuddiwyd  y  Maes  a  chelaneddau 
y  Clwyfus  a'r  meirw.  Emrys  o  honaw  ef,  oedd 
ar  Farch  rhygyngog  yn  gyrru  megis  mellten  o  Rejìr 
i  Rejìr  i  ofod  calon  yn  ei  wyr,  rhac  hod  neb  o  hon- 
ynt  yn  Ilaefu,  ac  yn  troi  ei  Gefn  ar  y  Gelynion. 
A  thrwy  borth  Duw  y  Brutaniaid 2i  tnnilìdiÙLnt  y 
Maes  [0]  a'i  Gelynion  a  wafgarwyd ;  Rhai  yn  íFoî 
gyda  'r  Brithwyr  i  Is-coed  Celyddon  neu  Scotlandy  ac 
eraill  i  Dir  eu  Gwlad  y  tu  draw  i'r  Mor.  —  O 
gylch  y  Flwyddyn  o  Oedran  Chri/l  465  y  bu 
hynny. 

Er  enniU  y  maes  ar  y  Gwyr  arfog,  a'î  hymlid 
ymaith,  etto  chwith  fu  gan  y  Brutaniaid  ruthro  ar 
y  Gwragedd  a'r  Plant  a  adawodd  y  Saefon  2Lr  eu  hol, 
ond  eu  gadael  a  wnaethant  i  fyw  yn  Ilonydd  yn  y 
wlad  :  Ond  gwneler  Cymmwynas  i  ddyn  drwg^  ac 
efe  a  dâl  y  mawr-ddrwg  amdano.  ymgoledded  dyn 
Sarph  yn  ei  Fonwes,  ac  efe  a  fydd  debyg  o  gael 
€Ì  frathu.  Ac  medd  hen  Ddihareb,  Cos  Dîn  Taeog^ 

ac 


[0]  ^eis  [  Sc,  Britannis  ]  yióìoriay  Domino  annu- 
entey  cejjit,  Gild,  p.  23. 


Io6  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

ac  efe  a g-ch  yn  dy  ddwrn,  Ac  felly  yma  Rhonwcn 
hitheu  y  Saefones^  Merch  Hengìft^  a  Gordderch- 
wraig  Gwrtheyrn^  yn  lle  bod  yn  ddiolchgar  am  y 
Tiriondeb  a'r  Ffafr  a  ddangofwyd  iddi  hi  a'i  heiddo, 
a  ofododd  ei  Synwyr  ar  waith  i  wenwyno  y  Bren- 
in  da,  Gwrthefyr  fendìgaid  :  A  thuag  at  ddwyn  ei 
Hyftryw  ufFernol  i  ben,  hi  a  roddes  yr  Hanner  o'r 
holl  Dryfor  ar  a  feddai  hi  yn  y  byd,  i  Langc  o 
yfpryd  eofn  ac  yfgeler  a  elwid  EbiJJa  :  Ac  yntef  a 
ymrithiodd  megis  Garddwr^  ac  ar  foregwaith  tra'r 
oedd  y  Brenin  yn  rhodio  yn  ei  Ardd,  y  Bradwr 
du  a'i  hanrhegodd  a  ThuíTw  o  Flodau  Briallu^  a 
mwg  Gwenwyn  marwol  wedi  anadlu  arnynt.  \ỳ\ 
Ac  yno  pan  gydnabu  Gwrthefyr  ddarfod  ei  wen- 
wyno  [  ond  y  Bradwr  a  ddiangodd  ymaith  yn  ddi- 
ftaw  at  Rhonwen  ]  "  Efe  a  barodd  alw  ei  holl 
"  Dywyfogion  atto,  a  chynghori  a  orug  bawb  o 
"  honynt  i  amddifFyn  eu  Gwlad,  a'i  gwir  Ddléd 
"  rhag  Eftron-genedl.  A  rhannu  ei  Gyfoeth  a 
"  wnaeth  efe  i  bawb  o'r  Ty wyfogion  ;  a  gorchym- 
"  myn  Uofci  ei  Gorph,  a  rhoddi  y  Lludw  mewn 
"  Delw  0  Efydd  ar  lun  Gwr  yn  y  Porthladd  lle 
"  bai  Eftron-genedl  yn  ceifio  dyfod  i  dîr,  gan  ddy- 
"  wedyd,  Mai  diau  oedd  na  ddeuent  fyth  tra  y  gwe~ 
"  lent  ei  Lún  ef  yno.  Ond  wedi  marw  Gwrthe^ 
fyry  ni  wnaeth  y  Tywyfogion  megis  yr  arch- 
afai  efe  iddynt,  ond  ei  gladdu  ef  yng  Nghaer-Ludd 
a  wnaethant  Y  fath  oedd  Dewrder  ac  arial  calon 
y  Brenin  godídag  hwn,  fel  megis  y  bu  efe  yn 
Ffrewyll  yn  yftlyfau  'r  Saefon  tra  y  bu  efe  by w  ; 
Felly  efe  a  chwennychai  fod  yn  Ddychryn  iddynt 
hyd  yn  oed  ar  ol  ei  Farw.  —  Ond  eb'r  Bardd. 

Er 


[/]  MS.  Hijì.  vet.  Membranâ  Script. 


Rhan.  I.  Pen.  4.        Brâd  y  CyHill  hirion.       107 

Er  Heddwch  nac  er  Rh\fel^ 
Gwenynen  farw  ni  chafgl  feL 

A  glybuwyd  Sôn  erioed  am  bobl  mor  wall-gòf- 
us  ac  ynfyd  ag  a  fu  y  Brutaniaid  ar  hyn  o  Bryd  ! 
Canys,  Giurtheyrn^  yr  hwn  a  ddifreiniafant  rai  Bly- 
nyddoedd  o'r  blaen  am  ei  Ddiddarbodaeth  yn 
bradychu  ei  wlâd  i  Ddwylo  Eftroniaid,  a  gâs  y 
Llywodraeth  yn  ei  Law  etto.  Ac  nid  oedd  Rhon- 
wen  yn  ewyllyfio  ond  dyfod  hynny  i  ben ;  canys 
wedi  ei  ficcrhau  ef  yn  y  Frenhinaeth,  hi  a  an- 
fonodd  yn  chwippyn  Gennadon  hyd  yn  Germa- 
niy  i  yíbyfu  iw  thâd,  iddi  hi  yn  yftrywgar  ddigon 
wneud  pen  ar  ff^rthefyr;  a  bod  Gwrtheyrn^  (Gwr 
ag  oedd  hoff"  ganddo  Genedl  y  Saefon )  wedi  ei 
dderchafu  i  eiftedd  ar  yr  Orfedd-faingc  yn  ei  le. 
Ha^  ha^  ebe  Hengift  yno  wrth  ei  wyr^  y  mae  i  ni 
Obaith  etto :  Oes,  Á  hwy  a'i  hattebafant  ef  a 
Gwên  ddiflas^  "  Gobaith  anficcr  jawn  ydyw  hyn- 
"  ny  ;  canys  nyni  a  ddirmygafom  ormod  ar  y 
"  Brutaniaid  eufys ;  a  Phobl  lewion  ydynt  hwy- 
"  theu  wedi  Uidio.  "  Ffi^  ffi^  ebe  Hengift,  na 
Iwfrhaed  eich  Calon  ;  yr  ym  ni  yn  gyfrwyfach  na 
hwy  :  Pan  hallo  nerth^  ni  fedrwn  gynllwyn,  Ac 
yno  efe  a  gynhullodd  ynghylch  pymtheg  mil  o 
wyr  arfog  ( heblaw  Gwragedd  a  Phlant )  ac  a 
hwyhodd  trofodd  i  Frydain  mor  ebrwydd  fyth  ag 
oedd  boffiblj  canys  efe  a  wyddai  mai  hawdd  cym- 
mod  lle  hai  Cariad^  y  fath  oedd  ei  Hyder  ar  y 
Brenin  hanner-call  hwnnw  Gwrtheyrn,  Ond 
pan  welodd  y  Brutaniaid  y  fath  Lynges  fawr 
(  o  gylch  deugain  o  Yfgraffau  )  yn  hwylio  parth 
ag  attynt,  Siccrhau  y  Porthladd  a  wnaethant  fel 
nad  allent  dirio.  Ac  ar  hynny  y  gofododd  Hen- 
gift  Arwydd  Tangneddyf  \  Siommi  y  Brutaniaìd^ 
ac  a  ddanfonodd  Gennadon   i   fynegi   i'r  Brenin, 

I  "  mai 


lo8  Drych  y    Prif  Oefoedd, 

"  mai  nid  er  moleft  yn  y  byd  yr  hwyliodd  efe  í 
"  Frydaìn  y  waith  honno,  a'r  fath  Lû  ganddo, 
"  ond  i  gynnorthwyo'r  Brenin  i  ynnill  ei  Gor- 
"  on,  yr  hon  a  gippiwyd  yn  anghyfiawn  oddi- 
"  wrtho  :  Canys  ni  wyddem  ni  ddim  amgen,  ebe 
"  hwy,  onid  oedd  Gwrthefyr  eîto  yn  fyw,  ac  yn 
"  traws-feddiannu  y  Goron  ".  Teg  jawn^  ebe 
Gwrtheyrn,  ac  a  ddiolchodd  iddynt  am  eu  Cariad, 
"  Bod-gwiw  gan  eich  Mawrhydi  gan  hynny,  ebe 
"  hwy^  i  appwyntio  rhy w  ddiwrnod,  fel  y  carTo 
"  Hengijì  ein  Harglwydd,  gaeì  Siarad  wyneb  yn 
"  wyneb  yn  wyneb  a'ch  Brenhinol  uchelder  "  O 
ewyllys  fy  nghahn^  ebe  Gwrtheyrn.  "  Ond  O 
"  Àrglwydd  Frenin,  ebe  hwy  etto^  fel  yr  ymddan- 
"  gofo  yn  eglur  i'r  byd  ein  bod  ni  yn  heddychol 
"  ac  ar  Feddwl  da,  deued  pawb  yn  ddiarfog  i'r 
"  Lle  gofodedig  a  welo  eich  Mawrhydi  chwi  yn 
"  dda  i'w  bennu  arno  ".  Da  y  dywedwch^  ebe 
Gwrtheyrn,  ac  nyni  a  gyfarfyddwn  Ddydd  Calan- 
mai  nejfaf  yngwajladedd  Caer  Caradoc» 

Wedi  Hengijî  fel  hyn  ymgynnhefu  aV  Bren- 
in  di-doreth  (a  hawdd  cynneu  tân  yn  hên  Aelwyd) 
yno  ei  ferch  Rhonwen  a  ddaeth  i  ymweled  ag  ef, 
ac  adrodd  wrtho  mor  ddichellgar  y  bu  hi  i  wen- 
wyno  Gwrthefyr.  "  Da  'Merch  i,  ebe  Hengiji^ 
^^  Wele,  merch  dy  Dâd  yn  Ilwyr  wyt  ti,  mi  a 
"  ddy wedaf  hynny  am  danat". 

Hengijt  ar  hynny  a  barodd  alw  ynghyd  ei 
Farchogion,  ac  ar  ol  adrodd  mor  yftrywgar  y 
darfu  Rhonwen  wenwyno  Gwrthefyr  fendigaid^ 
yna  efe  a  ddywad  wrthynt  "  Dydd  Calan-maì 
"  nejfaf  yr  ym  i  gyfarfod  a  Phendefigion  y  Brut^ 
"  aniaid  dan  Rith  i  wneud  Ammod  o  heddwch 
"  a  hwy,  ond  yn  wir  ddiau  ar  fedr  eu  Iladd  bob 

mab 


Rhan.  I.  Pan.  4.      Brâd  y  Cy/lill  hirion.      109 


mab  Gwraig,  Coílowcwn  ag  ydynt.  Canys 
wedi  i  ni  ladd  y  Goreuon,  e  ddyd  hynny 
gymmaint  o  fraw  yn  y  Gwerinos  taeog,  fel  na 
bo  Galon  yn  neb  i'n  gwrthfefyll,  Ond  i 
ddwyn  i  ben  hyn  o  orchwyl  yn  gyfrwys,  dy- 
ged  pawb  o  honoch  Gyllell  awchlem  ddau- 
finiog,  (  megis  Cyllell  Cigyddj  yn  ei  Lawes  ; 
a  phan  ddywedwyf  i  wrthych,  Nemet  eour 
Sûxes  [  h.  y.  Ymafled  pawb  yn  ei  Gyllell  ] 
lladded  pawb  y  neíTaf  atto.  Wele  Gorchym- 
myn  a  gawfoch  ;  ymddygwch  fel  Gwyr,  ac 
nac  arbeded  eich  Llygad.  "  —  Ar  y  dydd 
pwyntiedîg  cyfarfod  a  wnaethant ;  ac  er  chwaneg 
o  Argoelion  Cariad,  Hengiji  a'i  perfuadiodd  yn 
hawdd  i  eiíledd  FritHun  a  Sais  bob  yn  ail,  bHth 
draphHth  o  amgylch  y  Byrddau  :  Ond  wedi  cini- 
awa  a  dechreu  myned  yn  llawen,  y  cododd  Hen- 
gift  ar  ei  draed,  ac  a  waeddodd  Nemet  eour  Saxes. 
Ac  yn  ddiattreg  ymaflyd  a  wnaeth  pob  un  gyd- 
u'*r  gair  yn  ei  Gyílell,  a  thrywanu  y  nefl^af  atto  ; 
a  hynny  gyda  chyn  leied  o  Dofturi  a  phan  y  bo 
Cigydd  jn.  gollwng  Gwaed  Mochyn.  Ychwaneg 
na  thri  Chant  o  Bendefigion  a  Goreuon  y  Deyr- 
nas  a  ferthyrwyd  yn  dra  fileinig  yn  y  wledd  waed- 
lyd  honno  ar  Ddydd  Calan-mai :  Ond  Eidiol 
íarll  Caer-hyw  a  ddiangodd  yn  ddidaro  o  nerth 
Trofol  a  gafas  efe  dan  ei  Draed  ;  ac  a'r  Trofol 
hwnnw,  efe  a  laddodd  ddeng  wr  a  thriugain  *  o 
Blant  y  Fall,  y  Saefon  ;  canys  Gwr  glew  oedd 
hwnnw.  Er  nad  oedd  ganddo  ond  Trofol^  etto 
ni  a  welwn  wirio  hen  Ddihareb,  Ni  ddiffyg  arf 
ar  wâs  gwych.     Ac  medd  Dihareb  arall,  Glew  a 

I  2  fydd 


*  Gwel  yr  Hanes  am    Gedyrn   Dafydd,  2.   Sam. 
xxiii. 


1 1 0  Dryclì  y  Prif  Oefoedd 

fydd  Llew  hyd  yn   llwyd,      [Y   flwyddyn   o   Oed- 
ran  Chrijî  472  y  bu  hynny.] 

Fe  ddamweiniodd  i  mi  weled  un  o'r  Cyllill 
hirion  hynny,  ac  un  hagr  hell  oedd  hi  ;  y  Llafn 
oedd  ynghylch  7  modfedd  o  hyd,  ac  yn  chwan- 
eg  na  hanner  modfedd  o  Lêd,  ac  yn  ;ddau-finiog 
5  modfedd  o'r  Saith.  Ei  charn  oedd  Elephant^  a 
manyl-waith  cywrain  arno  ;  a  llun  Beny w  noeth, 
a  bwl  crwnn  yn  y  llaw  alTwy,  a'r  llaw  ddeheu 
ar  ben  ei  chlun.  Ac  yr  oedd  llun  Gwas  ieuangc 
wrth  y  tu  deheu  o  honi,  a'r  Haul  o  amgylch  ei 
Ben.  Ei  Gwain  oedd  Elephant  hefyd,  wedi  ei 
gweithio  yn  gywrain  jawn.  Ac,  meddant  hwy, 
yr  oedd  y  Gyllell  hon  yn  un  o'r  Rhai  fu  gan 
y  Saefon  yn  Uadd  Pennaethiaid  y  Cymru, 

Givae  Ddydd  anedwydd  anwir  ! 

Gwae  rhac  yr  hell  Gyllel  hir  ! 

Cyllell  hir  cuell  a  Uem  \    'Jolo  goch 

Calleftr-fin  holl-drin  hylldrem  J    a'^i    cant, 

Dagr  garnwen^  gethren  gythrawl^ 

Neddai  ddu  a  naddai  DdiawL 

Yn  ei  Efail  ith  luniwyd 

Dart  y  Diawl  a^i  Hawl  ef  wyd, 

Wedi  ymdannu  y  newydd  galarus  o'r  Mwr- 
dra  hwn  ar  lêd,  y  Werin  bobl  a  fu  agos  i  am- 
hwylío  gan  Ofn,  megis  Tfgolhaig  ievangc  (  newydd 
fyned  i'r  yfgol  )  yn  cyjffro  bob  Cymmal  ar  weled 
Meijìr  gerwin  yn  yjìwytho  Llangc  diwaith  na  fynn 
edrych  ar  eì  Lyfr,  Nid  oedd  y  pryd  hwnnw  gan 
y  Brutaniaid  ddim  ychwaneg  na  Saith  mil  o  wyr 
arfog  (  y  fath  ag  oeddent. )  Ac  ni  allwn  ddal 
Sulw  mai  Pobl  anghall  o  hyd  oeddent  yn  hyn  o 
beth  y  fef  yn  gadael  y  Milwyr  fyned  ar  wafcar^ 

ar 


Rhan  I.  Pen.  4.  T  Sciefon  yn  gorefcyn,        1 1 1 

ar  ôl  iddynt  hwy  unwaith  gael  y  trecha'  ar  eu 
Gelynion  !  Beth  oedd  Saìth  mìl  o  wyr  mewn 
Teyrnas  a  chymmaint  o  Ergyd  Barbariaid  arni  ? 
Ac  yma  ar  waith  y  Llû  egwan  hwnnw,  heb  yn- 
awr  un  Uchel-Gadpen  o  wr  profiadol  calonnog  yn 
flaenor  arnynt,  (^canys  Emrys  Ben-aur  a  ddifwydd- 
wyd  ar  ôl  dyfod  Gwrtheyrn  i  reoH  eilwaithj  ar 
eu  gwaith,  meddaf  yn  llaes-wynebu  eu  Gelynion, 
hwy  a  Sathrwyd  gan  y  Saefon^  megis  March  rhy- 
gyngog  yn  torri  Crin-gae'y  neu  megis  y  difa  fflamm 
o  Dán  Berth  o  Eithin  crîn.  A'r  Saefon  yno  a 
orefcynnafant  y  cwbl  o  gylch  Llundain  a'r  wlad 
o  amgylch,  heb  feiddio  o  neb  fymmud  ei  Dafod 
yn  eu  herbyn. 

Gwrtheyrn  yno,  Dyn  pen-dreigl  ag  oedd,  a  aeth 
ar  encil  tua  Gwynedd^  ac  megis  Saul  yn  ei  Gy- 
fyngdra  yn  ymgynghori  a'r  Ddewines  o  Endor  \ 
I.  Sam.  28.  Felly  yntef  a  ymgynghorodd  a'i 
Ddoethion  (Gwyr  ond  odid  ddim  callach  nag  yn- 
tef)  ynghylch  pa  beth  oedd  creu  wneuthur  yn 
y  fath  Adfyd  a  Chaledi ;  A'i  Barn  hwy  oedd  y^ 
un  a  chyttûn^  i  adeiladu  Caftell  o  fewn  Eryri  fel 
y  caffent  ryw  Brefwylfa  ddiogel  mewn  Lle  anial 
allan  o  OÍwg  y  Byd.  Ond  cymmaint  a  adeil- 
adid  y  dydd,  ( os  gwir  yw'r  chwedl )  a  fyrthiai 
yn  y  Nôs,  ac  ni  ellid  mewn  modd  yn  y  byd  beri 
i'r  gwaith  fefyll.  A'r  Brenin  a  ymofynnodd  a'r 
Dewiniaid,  a'i  ddauddeg  Brif-Fardd^  ond  ni  fed- 
rent  beth  i  atteb.  Ond  ebe  un  o  henynt  fac 
ychydig  fwy  o  Synwyr  Pen  ynddo  nag  yn  y 
Ileilí )  Dywedwn  rhyw  heth  amhoffihl  i  fod^  rhac 
na  ho  Anair  ?r  Dewiniaid,  Felly  ym  mhen 
ychydig  (megis  pe  buafent  wedi  hylldremio  ar  y 
Planedau)  adrodd  a  wnaethant,  Pe  caid  Gwaed 
mah  heb   Dâd  iddo^  a  phe  cymmyfcid  hwnnw  a^r 

1 3  Dwfr 


112 


Drych  y  Prif  Oefoedd, 


Dwfr  ac  ar  Calch^  fe  faìf  y  Gwaith.  Garw  yw 
eich  Chwedl  ebe  Gwrtheyrn  ;  ac  yn  gall  ei  wala 
(  yn  hyn,  megis  ym  mhob  peth  araìl )  efe  a  an- 
fonodd  Swyddogion  i  bob  man  o  Gymru  (canys 
yngHymru  yr  oedd  ganddo  awdurdod  etto  j  i 
ymofyn,  pa  le  y  ganefid  un  mah  heh  Dad  iddo,  A 
gwedi  tramwyo  gan  mwyaf  yr  holl  Ardaloedd  er 
cryn  Ddifyrrwch  i'r  Bobl,  y  daeth  Dau  o  hon- 
ynt  i  Drêf  a.alwid  Caerfyrddin ;  ac  ym  Mhorth 
y  Ddinas  y  clywent  ddau  Langc  ievaingc  yn  ym- 
daeru,  Enw'r  naill  oedd  Myrddin^  a  Dynawt  y 
llall.  Ebe  Dunawt  wrth  Myrddin^  Pa  achos  yr 
ymry//oni  di  a  myfi  ?  Canys  dyn  tynghetfenawl  wyt 
tt  heh  Dâdy  a  minneu  fydd  o  Lin  Brenhinol  o  ran 
Tâd  a  mam,  Boed  wir  dy  chwedl,  ebe  'r  Cen- 
nadon  yno  wrth  eu  gilydd  ;  ac  a  aethont  "ditfaer 
y  Dref  i  ddangos  eu  Hawdurdod  i  ddwyn  Myr- 
ddin  a'i  Fam  at  y  Brenin  i  Wynedd,  Gwedi  eu 
dyfod  ger  bron,  Gwrtheyrn  a  ofynnodd  Mah  ì 
hwy  oedd  y  Llangc  ?  A^i  fam  a  attebodd,  maì 
Hy  hi  oedd  ei  Fam ;  ond  nd's  gwyddai  hi  pwy  oedd 
ei  Dâd.  Pa  fodd  y  gall  hynny  fod,  eb  'r  Brenin, 
Un  ferch  oeddwn^  ehe  hi^  ì  Frenin  Dyfet  -^  fy  nhâd 
a^m  rhoddes  i  yn  ýynaches  yngHaerfyrddin  ;  Ac  fel 
yr  oeddwn  yn  cyfcu  ryw  nofwaith  rhwng  fy  Nghy^ 
feillefau^  mi  a  dyhiwn  yn  fy  Hûn  fod  rhyw  was 
ievangc  teccaf  yn  y  hyd  yn  ymgydîo  a  mi ;  eithr  pan 
ddihunais  /,  nid  oedd  yno  namyn  fi  am  Cyfeillesau ; 
ar  amfer  hwnnw  y  heichiogais  i^  ac  y  ganwyd  y 
mah  rhaccw,  Ac  î*m  cyffes  i  Dduw^  ni  hu  i  mi 
achos  Gwr  ond  hynny.  A  rhyfeddu  a  wnaeth  y 
Brenin  yn  fawr  i  glywed  hynny,  ac  a  archodd 
ddwyn  Meugain  Ddewin  atto,  ac  a  ofynnodd  iddo, 
a  allai  hynny  fod  ?  Gall  o  Frenin,  eh  efe^  ac  a 
draethodd  ei  Refymmau   (y   fath  ag  oeddentj   i 

brofi 


Rhan.  I.  Pen.  4.  Hanes  Myrddin.  113 

brofi  hynny  :  (1  *)  Y  Brenin  ar  hynny  a  ddy- 
wad  wrth  Myrddin^  Y  mae'n  rhaid  i  mi  gael  dy 
waed.  Pa  Lcs  a  wnâ  fy  nywacd  i  mwy  na  Gwaed 
D\n  arall^  ebe  Fyrddin.  Ä'm  ddywedyd  ò*m  dau^ 
ddcg  prif-fardd  y  pair  dy  waed  di  /V  Gwaith 
fefsll yndragywydd^  ẁ  'r  Brenin.  A  Myrddin 
yno  a  ofynnodd  i'r  Dewiniaid,  am  yr  achos  ag 
oedd  yn  lleftair  ac  yn  rhwyftro  'r  Gwaith  ;  a 
phryd  na's  gallafant  roddi  atteb  iddo,  efe  a'i  gal- 
wodd  yn  Dwyllwyr  a  Bradwyr  celwyddog  :  Yr 
achos  na  faif  y  Gwaith,  eh  efe^  yw,  am  fod 
Llyngc-lyn  dan  wadn  yr  Adeilad.  A  phau,  wrth 
ei  Arch  ef,  y  cloddiwyd  y  Ddaaer  odditanodd,  fe 
gafwyd  Llynllwngc  yno  yn  ddilys  ddigon,  megis 
yr  oedd  efe  yn  barnu  ym  mlaen-llaw.  A'r  Bren- 
în  ar  hynny  a  anrhydeddodd  Fyrddin^  ond  a  barodd 
ladd  y  dauddeg  Priffardd  am  eu  bod  yn  Dwy- 
ilwyr,  ac  yn  cymmeryd  arnynt  y  peth  ni  wydd- 
ent  ;  Y  mae  eu  Beddau  i'w  gweled  yno  hyd 
heddyw,  yn  adnabyddus  wrth  Enw,  BeddauW 
Dewiniaid. 

Gwrtheyrn  a  fymmudodd  oddiyno  i  Ddeheu- 
barth  i  Lan-Teifiy  ac  mewn  Lle  anial  ynghanol 
Creigydd  a  mynydd-dir  yr  adeiladodd  fath  o  Gaft- 
ell,  yr  hwn  yn  ddiau  oedd  y  pryd  hwnnw  mewn 
Lle  anghyfannedd  ddigon,  ym  mhell  allan  o  Gly- 
bod  a  Golwg  y  Byd  :  Ond  nid  er  diben  crefyddol 
y  dewifodd  efe  fyned  fel  hyn  ar  Encil  ;  oblegid 
efe,  Dyn  diras  ag  oedd,    megis    Ahab   yntef   y 

I  4  gwaethaf 


(1  *)  Merlinus  ipfe  natus  eft  in  Camhrìa^  non  ex 
Incuho  Demone^  fed  ex  furtivâ  Fenere  cujufdam 
Romani  Confulis  cum  yirgine  veftali.  Poweli 
Annot.  in  Girald.  Itiner.  Camhria.  C.  8.  p.  207. 


114  Drych   y  Prif  Oefoedd, 


gwaethaf  o  Freiihinoedd  Ifrael,  a  ymwerthodd  i 
wneuthur  yr  hyn  oedd  ddrwg  yngolwg  yr  Arglwydd, 
I.  Bren.  XXI.  20.  Heblaw  ei  holl  Ffieidd-dra 
arall,  efe  a  halogodd  ei  ferch  ei  hun  (q)  o'r  hon  y 
ganwyd  iddo  Fab.  Ond  ni  adawodd  Duw  mo'r 
fath  Ddireidi  yfgeler  yn  hir,  nes  ymweled  ag  ef 
mewn  Barn  ;  Canys,  fel  y  glawiodd  yr  Argl- 
wydd  Dán  a  Brwmftan  ar  Sodom  a  Gomorra  am 
eu  Llofgach  a'i  Haflendid.  Gen.XlX.  Felly 
yma  y  cafododd  Eirias-dán  wybrennol,  yr  hwn  a 
yíTodd  yr  Adeilad,  a  phawb  o'i  fewn  i  ulw.  A'r 
man  a  elwir  hyd  heddyw  Craig  wrtheyrny  o  gylch 
hanner  y  lîbrdd  rhwng  Llan-petr  pont  Stephan^  a 
Chaftell  newydd  yn  Emlyn^  ar  lan  Teifi^  o  fewn 
Rhandir  Caerfyrddin.  Yn  y  flwyddyn  o  Oedran 
Chrijî  480  y  bu  hynny. 

Yn  y  cyfamfer  yr  oedd  y  Saefon  hwy  yn  ddygn 
ormefol  yn  creuloni  yngHent  a'r  wlad  o  am- 
gylch  ;  Y  Pendefigion,  y  Cyfoethogion,  yr  uchel- 
wyr  a  ddihenyddwyd  bob  mab  Gwraig  yn  y  par- 
thau  hyn  ;  ond  y  CyíFredin  a  arbedwydd,  i  fod 
yn  Gaeth-weifion,  megis  cynnifer  AflTyn  Iwythog, 
i  ddwyn  Beichiau.  Yr  oedd  hyn  yn  ddilys  ddi- 
gon  yn  fyd  caled,  ac  yn  fywyd  chwerw ;  Eu 
Palafau,  eu  Gerddi,  eu  Perllannoedd,  eu  Gweirg- 
loddiau  ym  meddiant  Barhariaid  anrhugarog  a 
Mwrddwyr  !  Y  Perchennogion  yn  gorwedd  yn 
Gelaneddau  ar  wyneh  y  maes  yn  Borthiant  i  Ery- 
rod  2L  Chigfrein  !  Y  CyflFredin  yn  Gaeth-weifion 
i  Baganiaid  yfgeler,  Plant  y  felldith,  yn  addoli 
Delwau,     Ond  etto  y  mae'n  weddus  i  ni  addef, 

mai 


{f)  Vid,  Spelm,  ConciL  Britan.  p,  49.  et.  Ufs.  Pri- 
mord,  p,  386. 


Rhan.  I.  Pen.  4.        Creulonder  y  Saefon,        115 

mai  Pobl  ddrwg-fucheddol  oedd  y  Brutanìaid  h wy- 
thau,  Pobl  yn  wir,  wedi  ymroddi  i  Aflendid,  An- 
wiredd  a  thywallt  Gwaed  gwirion  ;  am  hynny 
yr  Arglwydd  a'i  purodd  hwy  mewn  paìr  Cyjìudd^ 
ac  a'i  gwerthodd  hwy  i  law  eu  Gelynion.  Os 
rììodio  a  wnewch  yn  y  gwrthwyneb  i  mi,  ebe  Duw 
wrth  yr  IfraeUaìd  gynt,  yna  y  rhodìaf  inneu  yn  y 
gwrthwyneb  i  chwithau-'—a  dygafarnoch  Gleddyfyr 
hwn  a  ddial  fynghyfammod  ;  a  phan  ymgafgloch  ich 
dinafoedd^  yna  yr  anfonaý  haint  Pch  myfc^  a  chwi 
a  roddir  yn  llaw  y  gelyn  Levit.  26.  23,  24.  Pe- 
chod  yr  Ifraeliaid  hefyd  oedd  Godineb  ac  ym- 
lenwi  yn  nyddiau  Hawddfyd.  Oeddent  fel  meirch 
porthiannus  y  bore^  gweryrent  bob  un  ar  wraig  ei 
gymmydog,  Jer.  V.  8.  Ond  pan  laddei  efe  hwy 
[  h.  y.  pan  ymwelai'r  Arglwydd  mewn  Barn  a 
hwynt  ]  hwy  a'^i  ceijient  ef  ac  a  ddychwelent  cofi" 
ent  hefyd  mai  Duw  oedd  eu  craigj  ac  mai  y  Gor~ 
chaf  Dduw  oedd  eu  Gwaredydd,    Pf.  78,  34. 

Yr  un  fath  Bobl  oedd  y  Brutaniaid  hwythau ; 
Rhai  yn  ymgeifio  a  Duw  mewn  Cyfyngdra,  ac 
yn  ei  wrthod  mewn  Helaethrwydd.  Ac  felly  ar 
hyn  o  bryd  (  tra'r  oedd  y  Saefon  drwy  frâd  a 
Chreulonder  wedi  traws-feddiannu  Rhan  fawr  o 
Loegr )  Gweddillion  y  Brutaniaid  a  ddychwel- 
afant  at  yr  Arglwydd  eu  Duw  a'i  hoU  Galon  ac 
a'i  holl  egni.  {r)  Emrys  Ben-aur  *  oedd  ynawr 
eu  Brenin,  yr  hwn  a  fu  Ben-capten  y  Llu  yn 
amfer  Gwrthefyr  fendigaid^  megis  y  foniwyd  o'r 
blaen.     A  chymmaint  oedd  ei  Glod  wedi  ehengu 

dros 


(r)  Innumeris  onerantes  athera  votis.  Gild.  p^  22. 
b.  ^  T  rhan  fwyaf  ai  galwant  ef  Emrys 
wledig^ 


1 1 6  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

dros  jr  hoU  Deyrnas,  fel  prin  oedd  wr  o  ugain 
i  hanner  cant,  oni  chwennychai  ddwyn  Arfau 
tano.  A  Gwyr  Gwynedd  a  Deheudir  hefyd  ar 
hyn  o  bryd  a  ddaethant  yn  Gymmorth  cyfam- 
ferol  idd  eu  Brodyr  yn  Lloegr ;  ac  yn  wir,  achos 
da  pa  ham  ;  Canys  fe  rydd  pob  un  fen thyg  ei 
Law  i  ddiffodd  Ty  ar  dân  :  a  phob  un  a  ymgyfyd 
a'i  Arf  yn  ei  law  i  daro  Cî  cynddeiriog  yn  ei 
Dalcen.  — — Felly,  a  hwy  ynawr  yrY  LIu  cadarn 
(a'i  Hymddiried  yn  yr  Arglwydd )  myned  a 
wnaethant  yn  union-gyrch,  a  danfon  Gwys  at  y 
Gelynion,  i  ymadael  o  Frydain  ;  neu,  od  oedd 
calon  ynddynt  i  ymladd,  deuent  i'r  Maes^  ac  ym- 
laddent  yn  dêg,  ac  nid  fel  Bradwyr  yn  cynllwyn 
am  waed  dan  rith  Cyfeillion.  —Hengtjì  ar  hynny 
a  wrychiodd  ( canys  yr  oedd  yr  hen  Gadnaw  yn 
fyw  byth,  ac  ynawr  o  gylch  faith  a  thriugain 
oed  )  ac  ar  ol  ymgynghori  a'i  frawd  Hors  ac 
eraill  o'i  Gapteniaid,  efe  a  attebodd  i'r  Pen-rhin- 
gyll  a  anfonafai  Emrys  atto,  ''fod  ganddo  ef  gyftal 
^'  Hawl  yn  y  Tir  a  orefcynnafai  efe  drwy  nerth 
"  Arfau^  ur  goreu  oW  Brutaniaid.  Seren-bren  am 
^^  eu  BygwL 

A'r  hynny,  ryw  bryd  ym  Mis  Mai  yn  y 
flwyddyn  o  Oedran  Chrijì  484  y  bu  ymladdfa 
greulon  rhwng  y  ddwy  Genedl ;  y  naill  yn  ym- 
wroli  er  gyrru  Eílron  genedl,  Bradwyr  a  Mwrdd- 
wyr^  allan  o'i  Gwlâd  ;  a'r  llall  yn  íFyrnigo  fel 
Ellyllon  er  cadw  craff  yn  eu  Traws-feddiant  ang- 
hyfiawn.  Ar  ôl  cwympo  cannoedd  o  bob  parth, 
yn  enwedig  o  blaid  y  Saefon^  dyneffau  a  wnae- 
thont  yn  dra  llidiog  i  ymladd  law  law,  a  che- 
thin  oedd  yr  olwg  i  weled  Rhai  wedi  eu  hollti 
yn  eu  canol,  Rhai  a'i  ymyfcaroedd  allan,  Rhai  yn 
fyrr  o  fraich,  ac   EraiII  yn  fyrr  o  Goes.      Hors  a 

wanwyd 


Rhan  I.   Pen.  4.  Ladd  Hengijì,  117 

wanwyd  yn  ei  wddf,  a  Hengijì  a  ddaliwyd  yn 
Garcharor,  a'r  lleiU  a'r  hynny  a  ffoefant,  ond  y 
rhan  fwyaf  yn  archolledig  a  Dart  yn  ei  dû  ol,— 
Y  Sawdwyr  yno  a  lufcafont  Hengìjì  gcrfydd  ei 
Farf  tua  Phabell  y  Brenin,  a  phan  oedd  Dadl 
yn  eu  myfc  ynghylch  pa  beth  a  wneid  o  hono, 
Dyfrig^  Archefgob  Caer-lleon  ar  wyfc  a  gododd 
ar  ei  draed  ac  a  ddywad,  "  Pettai  bob  un  o 
"  honoch  chwi  am  ei  ryddhau  ef,  myfi,  ie  myfi 
"  ag  wyf  yn  Efgob  a'r  dryUiwn  ef  yn  chwilfriw; 
"  canys  mi  a  ganlynwn  Siampl  y  Prophwyd 
"  Samue/y  yr  hwn  pan  oedd  ^gag  Brenin  Jòí~ 
"  me/ec  yn  ei  law  a  ddywedodd,  Fa/  y  dih/antodd 
"  ^y  g/eddyf  di  wragedd^  fe//y  y  dib/entir  dy  fam 
"  ditheu  ym  myfc  gwragedd.  A  Samue/  a  ddarni- 
odd  Agag  gerhron  yr  Arg/wydd  yn  Gi/ga/,  l.  Sam. 
15.  "  Gwnewch  chwitheu  Anwyl-wyr  (eb  efe) 
"  yr  un  ffunud  i  Hengijì  yr  hwn  fydd  megis  ail 
"  Agag. "  Ac  ar  hynny,  Eidio/  larll  Caer/oyw 
a  ruthrodd  arno,  ac  a'i  lladdodd.  Gyda  bod  y 
Cleddyf  yn  ei  Botten,  yno  chwi  a  welech  yr  holl 
Lû  yn  gwafgaru,  rhai  yma,  rhai  accw,  i  geifio 
bob  un  ei  garreg  i  daflu  arno  ;  a  chyn  nofi,  yr 
oedd  yno  gryn  Garn  ar  ei  ben,  megis  yr  oeddid 
yn  arferol  o  wneuthur  a  Drwg-weithredwyr,  y 
rhai  oddiyma  a  gyfenwir  yn  Garn-Ladron,  [s) 

Emrys  Ben-aur  oedd  ynawr  yn  eifliedd  yn  ddio- 
gel  ar  ei  Orfeddfaingc  ;  a  chyn  gwneuthur  un 
peth  arall  fnas  adgyweirio  Ty  na  Dinas)  efe  a 
barodd  dalu  Diolch  cyffredinol  i  Dduw  ym  mhob 

Eglwys- 


(í)  Hac  narratio  decerpta  ejì  partim  ea  Hijì,  Brit 
Ga/fridi  Lih.  8,  C'.  5)  ^)  7*  p^^ti^  ^^  variis 
MSS.  N. 


Il8  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Eglwys-Blwyf  a  Chadeiriol  o  fewn  y  Deyrnas, 
am  deilyngu  o  hono  adael  ei  Fendìth  \  gyd-gerdd- 
ed  a'i  Arfau  er  daroftwng  y  Gelynion.  Ac  y\\ 
ebrwydd,  y  Gweddillion  o'r  Saefon  a  adawyd  yn 
fyw,  a  ymoftyngafant  ger  ei  fron,  a  Lludw  ar  eu 
Pennau,  Chebyjlrau  am  eu  Gyddfau  y\\  taer  ym- 
bil  ar  fod  yn  wiw  gan  y  Brenin  i  ganiattau  ond 
eu  Hoedl  yn  unig  iddynt.  —  Y  Brenin  yno  a  ym- 
gynghorodd  a'i  Bennaethiaid^  a  Barn  Dyfrig  yr 
Arch-efgob  oedd  hyn.  "  Y  Giheoniaid^  eb  efe,  a 
"  geifiafant  ammodau  Heddwch  gan  yr  Ifraeli- 
"  aid  (er  nad  oedd  hynny  ond  mewn  Twyll  ) 
"  ac  a'i  cawfant.  Ac  a  fyddwn  ni  Grif'nogion 
"  yn  greulonach  nag  yuddewon  i  gau  allan  y 
"  Saefon  oddiwrth  Drugaredd  :  Y  mae'r  Deyrnas 
"  yn  ehang  ddigon,  y  mae  llawer  o  Dir  etto  yn 
"  anghyfannedd,  gadewch  iddynt  drigo  yn  y 
"  Mynydd-dir  a'r  Diffaithwch  fel  y  bont  yn  wei- 
"  fion  yn  dragywydd  i  ni."  A'r  Brenin  ar  hyn- 
ny  a  ganiattaodd  eu  Hoedl  iddynt,  ar  eu  gwaith 
yn  cymmeryd  Llw  o  Ufudd-dod  i  Goron  Loegr^ 
ac  na  ddygent  ddim  Arfau  fy th  rhagllaw  yn  erbyn 
y  Brutaniaid. 

Chwi  a  glywfoch  eufys  fod  i  Wrtheyrn  fab  a 
elwid  Pafgen ;  yr  hwn  pan  goronwyd  Emrys 
Ben-aur  yn  Frenin,  a  aeth  eilwaith  yn  llidiog  i 
Sermania  Gwlad  y  Saefon  i'w  cymmell  trofodd  i 
Frydain  i  enniU  y  Deyrnas  oddiar  Emrys.  Ac 
ar  ôl  iddo  drwy  weniaith  ac  addewidion  mawr, 
gynnull  atto  Lû  mawr  o  wyr  arfog,  efe  a  hwy- 
liodd  gyda  hwy  mewn  pymtheg  Llong,  ac  a  dir- 
iodd  yn  ddiangol  yn  Ifcoed  Celyddon^  a  elwir  hedd- 
yw,  Scotland  ;  Ue  y  gadawodd  efe  y  Saefon  gyda'i 
Cydwladwyr^  y  rhai  a  arbedodd  Emrys  Ben-aur 
ac  a  ganiataodd  eu  Hoedl  iddynt  ar  Ddeifyfiad 

Dyfrig 


HAN,  L  Pen.  4.  Ymladdfa  a'r  Saefon.        I19 

Dyfrig  Arch-efgob  Cacr-Lleon  ar  wyfc,  Am  dano 
ei  hun,  gydag  ynghylch  hanner  cant  o  wyr  ei 
wlad,  efe  a  hwyliodd  i'r  Iwerddon^  o'r  lle  yr  oedd 
efe  yn  difgwyl  ychwaneg  Gymmorth,  oddiwrth 
Gìlamwri  un  o  Frenhinoedd  yr  Ynys  honno. 
Cilamwri  a'i  derbynniodd  ef  yn  anrhydeddus,  ac  a 
adawodd  iddo  gael  Saith  mìl  o  wyr  dewifol  i 
fordwyo  gydag  ef  i  Frydain,  Pafcen  a'i  Lû  a 
diriodd  yn  Aher-dau-gleddeu  ym  Mhenfro^  ac  oddi- 
yno  y  cerddodd  yn  y  blaen  yn  llidiog,  (  megis 
Arthes  yn  ymgynddeiriogi  wedi  cholli  ei  Chena- 
won^  gan  ddifa  a  dinillrio  y  cwbl  tua  Chaerfyrddin^ 
Glan  Tywi^  ac  oddiyno  i  Aber-Honddu^  a  Glann 
Wyfc^  hyd  at  Fôr  Hafren. 

Emrys  Brenin  y  Brutanìaid  yn  y  cyfamfer  oedd 
yn  g\àf  yng  Haer-went  P  ac  hyfryd  jawn  oedd  y 
newydd  ynghluftiau  Pafcen^  ac  a  ddymunafei  o 
eigion  calon  ei  fod  efe  mewn  rhyw  Le  arall  nag 
yn  Nhir  y  rhai  byw.  Ac  yno  neidio  a  wnaeth  y 
Diawl  i  gaíon  Pafcen^  a  dyfalu  íFordd  i  ladd  y 
Brenin  ;  ac  fe  wyddai  eufys  fod  ganddo  Sais  yn 
ei  Gymdeithas  (Eppa  oedd  ei  Enw  )  o  gyftal  un 
at  y  fath  orchwyl  ag  a  fu  erioed  yn  Yfgol-dy 
Behehub.  Yr  oedd  efe  yn  deall  y  laith  Gymraeg^ 
yn  ryw  ychydig  o  Feddyg,  ac  yn  ddyn  dewr 
yftry wgar  hefyd.  Ac  fel  y  bai  efe  fod  yn  Fradwr 
hollol,  efe  a  ymrithiodd  megis  Offeiriad,  ac  etto 
yn  deall  Meddiginiaeth.  "  Wele  ynawr^ebe  Pajcen 
"  wrtho,  dos  a  ílwydda ;  a  gwybydd  fyned  yn 
^'  ebrwydd  at  y  Saefon  i  Ifcoed-Celyddon  ar  ôl  gwn- 
^'  euthur  o  honot  dy  orchwyl  ;  a  danfon  air 
"  attaf  finneu  ".  —  Y  Sais  mewn  Rhith  Gwr 
crefyddol,  ac  yn  un  yn  deall  Meddyginiaeth  a 
gas  fynediad  yn  hawdd  i  Lys  y  Brenin,  ac  a 
roddes  iddo  Ddiod  o   Lyfiau  a  gafgîodd  efe  o'r 

Ardd 


120  Drych  y    Prif  Oefoedd, 

Ard J  yngwydd  pawb  ;  ond  efe  yn  ddirgel  a  gym- 
myfcodd  wenwyn  a  hi,  ac  o  fefur  cam  a  cham 
a  ddiflannodd  o'r  golwg,  a  phrin  y  gorphwyfodd 
efe  yn  jawn  nes  myned  a'r  newydd  at  ei  Gyd- 
wladwyr  i  Ifcoed-celyddon^  a'i  hannog  i  wifgo  eu 
harfau.  —  Dydd  dû  yn  ei  wyneb^  a  phob  Bradwr 
câs  megis  yntef. 

Fe  ddywedir  i  Seren  (  a  Phaladr  iddi )  anfeid- 
rol  ei  maint,  ac  yn  echrydus  yr  olwg,  ymddan- 
gos  i  Uthur-bendragon  ar  y  Munyd  y  bu  farw 
Emrys  ei  frawd.  A  phan  oedd  Uthur  a  phawb  o'r 
rhai  oedd  gydag  ef  yn  ofni  wrth  edrych  ar  y 
fath  weledigaeth,  yno  Myrddìn  a  ddywedodd, 
"  O  Genedl  y  Brutaniaìd  ynawr  yr  ydych  chwi 
yn  weddw  o  Emrys^  y  coUed  ni  ellir  ei  enniU  ; 
ac  er  hynny  nid  ydych  yn  ymddifad  o  Frenin  ; 
canys  ti  a  fyddi  Frenin  Uthr  ;  bryílîa  di,  ym- 
ladd  a'th  Eíynion,  canys  ti  a  oriyddi  arnynt, 
ac  a  fyddi  feddiannus  ar  yr  Ynys  hon.  A 
thydi  a  arwyddoccâ  y  Seren  a  welaift  ti."  {f) 


Uthur  Ben-dragon  yno  a  goronwyd  ar  ffrwft  ; 
ac  ar  y  fath  amfer  terfyfcus  a  hwn,  nid  oedd  dim 
Cyfle  nac  adegi  lawer  o  Seremoni  a  Rhialltwch  ; 
Canys  yr  oedd  Eppa  mab  Hengi/ì  wedi  perfuadio 
ei  Gydwladwyr  y  Saefon  eu  bod  hwy  ynawr  jn 
rhydd  oddiwr|h  y  Llw  a  gymmerafant  i  Emrys 
BmTaur :  ^'  Beth,  eb  efe,  a'i  gwneuthur  Cydwy- 
"  bod  yr  ydych  o  ffôl  Eiriau  ffiloreg  ?  Emrys 
"  nid  y w  mwy  ;  Mi  a  roddais  Gwppaneid  iddo 
"  Tch  rhyddhau  o'r  Llw  a  wnaethoch  iddo  ef. 
"  Gan  hynnj,  gwifgwch  am  danoch  eich  Arfau ; 


(f)  Galf.  Lìb.  Vin.  Cap.   15, 


Rhan.  I.  Pen.  4.        Gwenwyno  Ewrys.  121 

"  Yr  ym  ni  yma  o  honom  ein  hunain  yn  Llû 
"  cadarn  ;  a  Phafgen  yntef'  fydd  a  Llû  o  wyr  dewi- 
"  fol  tua  Chaerlleon  ar  luyfc  :  Y  maeV  Brutani- 
"  aìd  wedi  digalonni  ;  wcle,  holl  Gyfoeth  ynys 
"  Brydain  yn  wobr  o'n  Gwroldeb."  (w)  Nid  oedd 
dim  achos  wrth  lawer  o  Araith  ;  yr  oedd  yr  Gwyr 
a'i  Cydwybod  yn  yftwyth  ddigon  i  lyngcu  Llw  a'i 
chwydu  allan,  pan  fyddai  hynny  at  eu  Trô.  Felly 
a  hwy  ynawr  yn  Llû  mawr  erchyll  wedi  ymgaledu 
mewn  Drygioni,  ac  mor  chwannog  i  dywallt 
gwaed  a  difrodi,  ac  yw  Haid  o  Gigfrain  gwangcus 
yn  gwibio  am  Yfglyfaeth  ;  cymmeryd  eu  Cyrch 
a  wnaethant  (gan  ladd  a  diniftrio)  i  gyffwrdd  a 
Phafgen^  yr  hwn  erbyn  hynny  oedd  wedi  treiddio 

Aîôr  Hafren  tua  Chaer-5r//?ö. Uthr  Ben-dragon 

o  hono  yntef  a  wnaeth  ei  Ran  cyftal  ag  oedd 
boffibl  yn  y  fath  Amgylchiadau  cyfyng;  Canys  efe 
a  ddanfonodd  hedwar  Rhingyll^  un  i  Gerniwy  un 
i'r  Gogledd^  un  tua  Rhydychen  a  Llundain^  ac  un 
i  Gymru^  ynghyd  a  Llythyrau  at  y  Gwyr  mawr 
i  godi  Gwyr,  bob  un  yn  ei  Frô  a'i  Ardal,  i  achub 
y  Deyrnas  rhac  bod  yn  Yfglyfaeth  i'r  fath  Elynion 
a  Bradwyr  anrhugarog.  Pa  Gynnorthwy  a  ddaeth 
o  Loegr^  ni  wyddys  ;  ond  o  Gymru  y  daeth  ryw 
Arglwydd  mawr  a  elwid  Nathan  Llwyd^  *  a 
phum  mil  o  wyr  dewifol  gydag  ef.  Ac  ymgy- 
farfod  oll  a  wnaethant  ar  Dwyn  gerllaw  Caer 
Baddon  neu'r  Bath  yngwlad  yr  Haf-^  fef  Pafcen 
Fradwr  a'i  wyr,  y  Saefon  hwythau  dan  Eppa  a 
Cherdic  dau  Ben-capten  y  Líû  ac  o'r  tu  arall 
uthur  Ben-dragon  a'i  Luoedd,  a  Nathan  Llwyddi^i 

wyr 


(u)  MS,  vet.  *  In  Chronice,  Sax  nominatu  Nathan- 
leod  ;  De  quo  doófus  Camd.  plane  delirat.  Brìt.  p. 
114.  Ed.  Novifs. 


122  Drych  y  Pr'if  Oefoedd. 

wyr  o  Gymru.  - —  Yno  wedi  byddino  eu  Gwyr 
o  bob  ochr,  y  dechreuodd  yr  ymladdfa  greulonaf 
a  fu,  ond  odid  erioed  rhwng  y  Brutaniaid  a'r  Sae- 
fon,  Yno  y  gwelid  y  Saethau  yn  chwifîo  o'r 
naill  Lû  at  y  llall,  megis  Cafod  o  Geffer  yn  ymdyrruy 
ỳan  y  bo  Gwynt  gwrthwyneh  yn  eu  gwthio  draw 
ac  yma.  Och  pa  fath  olwg  doíturus  a  fyddai  gwe- 
led  Rhai  a'i  ymyfgaroedd  allan ;  y  Meirch-rhyfel 
yn  ymddyryfu  ym  mherfedd  a  choluddion  eraill  ; 
Ambell  Ddart  yn  nhwll  y  Llygad,  a'r  dyn  etto 
yn  fyw  ac  yn  cynddeiriogi  gan  ei  Boen;  Ambell 
Ddart  yn  y  Safn,  y  naill  hanner  y  tu  hyn,  a'r 
hanner  arall  y  tu  draw  i'r  gwddf  allan  /  Ambell 
ddart  yn  y  Talcen  dros  yr  Adfach,  a'r  Ymmen- 
nydd  yn  glafoerío  allan  :  Ambell  Ddart  yn  defcyn 
ar  y  Lluric  neu'r  Aftalch  prês,  ac  yn  feinio  yn 
rhongc  megis  Cloch  .•  Ac  ambell  Ddart  yn  un- 
ion  at  y  Galon,  ac  yn  diboeni  mewn  munyd.  Ac 
am  ben  hyn  jn  Ile  Meddygon  í  drin  eu  Clwyfau, 
y  Meirch-Rhyfel  yn  yltrangcio  draw  ac  yma  dros 
y  Clwyfus  truain  ;  yn  briwo  Efgyrn  rhai,  yn  &- 
thu  EraiIIj  yn  cernodio  allan  Tmmennydd  rhai,  a 
Chalonnau  2Si  Ymyfgaroedd  eraill. 

Dros  chwech  Awr  nid  oedd  dim  ond  y  Dift- 
ryw  gwyllt  o  bob  ochr,  ond  yn  enwedig  o  dû  y 
Saefon^  megis  y  mae  Gildas  ein  Cydwladwr,  yr 
hwn  a  aned  yn  y  flwyddyn  honno,  yn  ficcrhau. 
Eu  lluoedd  y  waith  hon  (er  eu  hamledj  a  Sath- 
rwyd  fel  nad  arhofodd  gymmaint  a  Rheftr  gyfan 
yn  ddiglwyf ;  a'r  Maes  a  guddi wyd  cyn  dewed  a 
Chelaneddau  'r  meirw,  fel  mai  nid  gwaith  yfgafn 
dros  rai  Diwrnodau  oedd  eu  claddu.  —  Y  frwydr 
hon  a  ymladdwyd  yn  y  Flwyddyn  495, — Arthur 
mab  y  Brenin  a  ymddygodd  yma  yn  llawn  Calon- 
did  a  Medr  i  drin  Arfau .  Àm   ba  ham  yijmae 

Beirdd 


R.  I .  P.  4.     TFrwydr  ar  Saefon  wrth  y  Bath.      1 23 

Beirdd  yr  Oes  honno  yn  canu  ei  fawl  mewn  am- 
ryw  Bennillion  ac  Odlau  ;  ac  ym  myfc  eraill, 
hen  Daliefin  Ben-beirdd  {y''n  canu. 

Gwae  hwynt-hwy  yr  Ynfydìon'^  *y  Sacfon 

Pan  fu  X  waith  Faddon-^  JBrwydr  y  Bath 

Arthur  Ben-haelion 

{T  Llafneu  hu  gochion) 

Gwnaeth  ar  ei  Alon"^  *êi  Elynion 

Gwaith  Gwyr  gewynion.  *  *nerthoL 

Ni  bu  dim  Rhyfel  ar  ol  hyn  dros  amryw  fly- 
nyddoedd ;  canys  y  Saefon  a  dorrwyd  i'r  Ilawr  y 
waith  hon ;  ac  hyd  y  gall  dyn  farnu^  ni  fuafent 
fyth  yn  abl  i  godi  eu  pennau  drachefn  ym  Mrydain 
oni  buafai  Anghydfod  ac  Anras  y  Brutaniaid  yn  eu 
myfc  eu  hunain  {u)  Canys  ar  ôi  iddynt  gael  Pref- 
wylfa  ddiogelj  a  Llonyddwch  oddiwrth  eu  Gel- 
ynion  o  amgylch,  ymroddi  a  wnaethant  i  bob 
Aflendid  ac  Anwiredd,  Gormodedd  a  Meddwdod, 
Anudon  a  dywedyd  Celwydd,  megis  pe  buafent 
yn  beiddioDuWjadywedydjA^/^/í;?*!^';?  ni  ddim  o^th 
Gyfraith.  Ond  yn  anad  un  drwg  arall,  y  Gwyr 
mawr  yn  enwedig  a  ymroifant  jn  ddigydwybod  i 
bob  Aflendid  a  Godineb  yr  hyn  a  barodd  eu  bod 
yn  cynllwyn  am  waed,  yn  mwrddro  eu  gilydd, 
ac  yn  difrodi  dros  gydol  y  Deyrnas,  yn  waeth  etto 
er  y  Llês  cyfFredin  nag  un  Geíyn  amlwg,  neu  Eíl- 
ron  pellenig.  Ac  ym  myfc  amryw  Ddrygau  eraill, 
beth  a  wnaeth  Rhai  mewn  Gwyn  fyrrbwyll  a 
Chynddaredd  o  Lid,  ond  gollwng  Pennaethiaid  y 
Saefon  o'r  Carchar;  y  rhai  cyn  gynted  ac  y  cawfant 

K  eii 


{u)  Ceffantibus  licet  externis  helUs^  fed  non  civilihus* 
Gild.  p.  23,  uid.  ilid.  fufius  ufque  ad.  p.  30. 


124  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

eu  Traed  yn  rhyddion,  bryíîìo  a  wnaethant  i  Dir 
eu  Gwlád,  fef  i  Sermania^  ac  adrodd  wrth  eu 
Cydwladwyr,  "  Er  iddynt,  digon  gwir,  gael  y 
"  gwaethaf  wrth  ymladd  a'r  Brutaniaid  lawer 
"  trò,  megis  y  mae  Hynt  Rhyfel  yn  anficcr,  etto 
"  nid  oedd  hynny  ond  eifiau  ychwaneg  o  Ddwy- 
"  lo,  ac  nid  eifieu  na  Chalondid  na  Chyfrwyf- 
"  dra;  wrth  fel  y  gwelwn  ni  bethau  yn  digwydd 
"  etto,  ebe  hwy  ;  nid  allwn  lai  na  chredu  oni 
"  bydd  Tnys  Brydain  ryw  bryd  neu  gilydd  ym 
"  meddiant  y  Saefon^  ac  ond  odid  cyn  y  bo  hir. 
"  Canys  ynawr,  ebe  hwy,  nid  oes  dim  ond  yr 
"  Anrhefn  wyllt  dros  wyneb  yr  hoU  wlad,  Gade- 
"  wch  iddynt  i  ladd  eu  gilydd  oni  flinont;  Tfgafna 
"  Sy^  fy^^  ^^^  ^if  ö/M  ni  y  tro  neffaf^^ 


NiD  neb  ond  Goreuon  y  Saefon^  eu  Capteniaid 
a  Swyddogion  eu  Liuoedd  a  ddiangafant  y  pryd 
hwnnw  o  Garchar,  a  myned  i  Dir  eu  gwlad  i 
Sermania.  Tuag  at  am  yr  Tfgraglach  hach  y  werin 
Sawdwyr,  ni  charcharwyd  mo  honynt  hwy,  ei- 
thr  ( a  hwy  heb  un  Pen  arnynt )  a  wnaethpwyd 
yn  Gaethweifion  i'r  Brutaniaid,  Ond  er  hynny 
yr  oedd  y  Natur  ddrwg  yn  brydio  yn  y  Rhai  hyn^ 
megis  ac  yn  eu  Gwyr  mawr.  Chwennych  yr  oedd- 
ent  i  godi  mewn  Arfau,  lladd  eu  Meiftraid,  a  bwy- 
tta  Brafder  y  wlâd,  ond  eu  bod  yn  ofni  fod  y  Brut- 
aniaid  yn  rhy  galed  iddynt;  Megis  y  gwelwch  chwi 
hedwar  neu  hump  o  Gorgwn  yn  dilyn  y  Sawr  at 
Furgyn ;  os  digwydd  fod  yno  waed-gi  neu  ddau 
yn  ciniawa  eufys^  yna  y  Corgwn,  er  cymmaint  a  fo 
eu  chwanty  a  fafant  o  hirbell,  gan  edrych  o  yma 
draw  ;  heh  feiddio  peri  Aflonyddwch  idd  eu  Gor- 
euon  — -  Ond  er  bod  eu  Gallu  yn  wan,  etto  yr 
oedd  eu  Hewyllys  yn  gref ;  canys  y  drwg  a  oedd 
o  fewn  eu  cyrrhaedd,  hynny  a  wnaeth  y  Dynion- 

ach 


Rhan.  I.  Pen.   4.  Uthr  Bcri'dragon  125 

ach  hyn,  fef  bwrw  Gwenwyn  yn  ddirgel  i'r  fifyn- 
non  lle  erys  rhai  dyddiau  yrarferai  Uthr  Ben-dra- 
gon  yfed  o  honi  ;  canys  yr  oedd  efe  ryw  ychydig 
allan  o  hwyl,  a  chyngor  ei  feddygon  oedd,  yfed 
Dwfr-ffynnon  hoh  horeu.  Ond  efe,  wr  glew  a  cha- 
lonnog  ag  oedd,  a  goUodd  ei  fywyd,  gan  Frâd  y 
Saefon ;  yn  Ue  ei  Dynerwch  iddynt  yn  arbed  eu 
By wyd,  hwynt-hwy  Blant ann wn a  wnaethant  iddo 
ef  Anrheg  o  wenwyn  marwol. 

Y  fath  a  hyn  oedd  y  Gydnabyddiaeth  a  ddang- 
ofodd  y  Gwyr  hach;  Ac  am  y  Blaenoriaid  y  rhai 
a  ddiangafant  o  Garchar  i  Dir  eu  Gwlâd,  mynegi 
draw  ac  yma  a  wnaethant  pa  fath  wlad  odidog  a 
rhagorol  oedd  Teyrnas  Loegr ;  nad  oedd  eu  Gwlad 
eu  hunain  ddim  mwy  ei  chyftadlu  a  hi  nag  yw 
Tfgallì  RoS'Ccchion  :  mynegi  hefyd  a  wnaethant  pa 
Anrhefn  ac  Anghydfod  oedd  ym  myfc  y  Trig- 
olion  ;  ac  nid  oedd  dim  ammeu  ganddynt,  oni 
byddent  Berchennogion  ar  y  wlad,  os  cafFent  hwy 
rydd-did  i  godi  digon  o  wyr  ac  Arfau  tuagat  hyn- 
ny.—Ac,  megis  pan  fo  Carw  wedi  ei  glwyfo^  y 
bydd  Corgwn  a  Bytheiad-gwn  a  Brain^  a  Phiod  a 
Barcuttanod^  bawb  o  un-chwant  yn  llygad-tynnu 
tuag  atto,  eu  gyd  yn  hlyfio  am  Olwyth  0  Gig  Carw  : 
Felly  yma  yr  ymgynhullodd  amryw  Bobl  o  Dyl- 
wythau  eraill  heblaw  y  Saefon  {w)  nes  eu  bod  yn 
Llû  mawr  jawn  o  gylch  ugain  mil  o  wyr ;  eu 
gyd  ai  Hergyd  i  gael  Rhan  o  'Sglyfaeth  Ynys  Bry- 
dain^  yr  hon  yn  rhy  fynych  ar  ei  Llês,  oedd  yn 
glwyfias  gan  Anghydfod  a  rhy  aml  ymbleidio  o'i 
mewn. 

K2  Ond 


{w)  yuti^  Angli^  Sueci^  Saxones^  &c. 


126  Drych  y  Prìf  Oefoedd, 

Ond  erbyn  eu  dyfod  hwy  i  dir  Brydatn^  yr 
oedd  yma  wr,  y  Brenin  Arthur  dan  ei  Enw,  yr 
hwn  ni  roddes  iddynt  ond  ychydig  Hamdden  i 
wledda  ac  ymdordynnu.  Ar  y  cyntaf  yn  wir  pan 
nad  oedd  neb  yn  eu  gwrthfefyll,  y  gwnaethant 
Hafog  echrydus  o  gylch  y  Lle  y  tiriafant,  ac  oddi- 
yno  tua  Llundaìn  :  Do,  y  fath  ddiítryw,  a  phan  y 
bo  Eirias-dân  yn  difa  Perth  o  Eithin  crîn.  Y  fath 
oedd  eu  Cynddeiriogrwydd  a'i  creuìonder  /  — Yn 
y  cyfamfer  y  Brenin  Arthur  a  gynhullodd  ei  wyr  ; 
ac  a  ddanfonodd  wys  (megis  yr  oedd  efe  yn  Ben- 
rheolwr  y  Deyrnas)  at  Caron  Brenin  Ifcoed-celydd- 
on-y  ?itGafwallon  law-htr  Brenin  Gwynedd\  at  Meu- 
rìc  Brenin  Deheu-harth^  ac  at  Cattwr  l^irlì  Cer- 
niw,  yn  gorchymmyn  pob  un  o  honynt  i  arfogi 
eu  Gwyr,  gan  fod  y  Gelynion  a  Llû  cadarn  wedi 
dyfod  i'r  wlad,ac  yn  diftriwio  yfFordd  y  cerddent,— 
Pa  gymmaint  o  wyr  arfog  a  ddaeth  ynghyd  ar  wys 
y  Brenin  Arthur  ni  wyddis  yn  ficcr;  Ond  y  mae'n 
ddilys  ddiammeUj  nad  oedd  yma  agos  ddigon  i 
wynebu  y  Gelynion  yn  y  maes  ;  Ambell  Yfgar- 
mes  frwd  yn  wir  a  fu,  ac  ambell  Ymgipprys  a 
Chynllwyn  :  Ond  y  Saefon  oedd  drecha',  ac  yn 
ymgreuloni  yn  dra  fFyrnig.  —  Y  Bjenin  Arthur 
yno  (ar  ôl  ymgynghori  a'i  Arglwyddi)addanfon- 
odd  Lythyr  gydag  Owen  ap  Urien  Reged  at  Howel 
Brenin  Llydaw  *  ei  nai  fab  chwaer  i  ddeifyf  Porth 
ganddo  yn  erbyn  y  Gelynion.  Dyma  i  chwi  Eiriau 
'r  Llythyr.  {x) 

"  Arthur    Brenin    Brydain    at    Howel  Brenin 

"  Llydaw 


* 


Rhan  o  Deyrnas  Ffraingc  lle  mae  y  Brutaniaid yn 
aros  hyd  heddyw  y  mae  eu  Gwlad  o  gylch  cymmaint 
a  Chymru.  {x)  AÍS^  vet. 


Rhan.  I.  Pen.  4.         T  Brenin  Arthur.  127 


<c 


Llydaw  yn  anfon  annerch.      Y  Barharìaìd  an- 

"  yi/ìywallt  y  SRtíon  fy  fyth  yn  gormefu  yn  dra  yfg- 

"  eler  yn  eìn  Teyrnas.     Hwy  a  gyflogwyd  ar  y  cyn- 

taf  fel  y  maè'r  yjpys  ddigon  i\h  mawredd^  i  ym- 

ladd  drofom  :  Eithr  hwynt  hwy  yn  lle  bodyn  wa- 

fanaeth-ddynion  a  fynnantfod yn  Fei/ìraid yn  erbyn 

poh  Gwirionedd  a  Chyfiazvnder.      Ein  Cais  nì  gan 

hynny^  Gcîr  anwyl  yw^  ac  dellyngu  0  honoch  ddan- 

fon  yn  Borth  i  ni  wyth  mìl  0  wyr  dewifol ;  Ac  y 

mae  fy  Hyder  ar  DduWy  y  bydd  yn  fy  Ngallu  in- 

neu  ym  mhen  ychydig  wneud  Attaledigaeth  i  chwi,— 

Eìch  Câr  dîffuant. 

ARTHUR  BRENIN  BRTDAIN. 


Y  Nai,  fel  gwir  Ghriftion  teimladwy,  a  wnaeth 
fwy  etto  nag  oedd  ei  Ewythr  jn  geifio  ganddo. 
Canys  efe  a  anfones  j^  garedig  ddeng  mil  0  wyr  ; 
a  Gwyr  glewion  yn  wir  a  dewr  oeddent.  —  Y  fath 
Gymmorth  a  hwn  a  adfywiodd  Galon  Arthur  a'i 
Frutaniaìd'^  ac  yn  ebrwydd  y  bu  Yfgarmes  greulon 
ac  ymladdfa  waedlyd,  yr  hon  a  barhaodd  agos  yn 
ddiorphwys  dros  dri  Diwrnod  a  thair  Nos.  Ac  er 
bod  Arthur  yn  Rhyfelwr  enwog  o'i  Febyd,  ac 
hefyd  ei  wyr  yn  llawn  Calondid  ac  Egni  i  ymladd 
dros  eu  Gwlâd  ;  etto,  y  mae  'n  rhaid  addef  y  gwir, 
hi  a  fu  galed  ddigon  arnynt  y  waith  hon.  Mor 
fFyrnig  oedd  y  Saefon  ì  gadw  crafFyn  eu  traws-fedd- 
iant  anghyíiawn,  megisac  y  drylliwyd  Blaen-fyddin 
y  Brutaniaid  y  dydd  cyntaf,  a'r  Saefon  yn  eu  her- 
lid  yn  archolledig  nes  lladd  cannoedd  o  honynt : 
ond  Cattwr  larll  Ccrniw  a'i  hymchwelodd  drache- 
ín^  2l  mil  o  wyr-meirch  a  thair  mil  o  wyr-traed 
gydag  ef.  ~  Y  Rhyfel  a  drymhaodd  yr  ail  dydd,  ac 
Arthur  (o'i  ferch  at  ei  Genedlj  a  ddibrifiodd  ei 
K  3  Einioes 


128  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

Einioes  gymmaint,  megis  ac  yr  aeth  efe  i  ganol 
y  Frwydr  ym  myfc  ei  Elynion,  a'i  Gleddyf  noeth 
yn  ei  Law  a  elwid  Caledfwlch  \  ac  a'i  Law  ei  hun 
(heblaw  y  Lladdfa  a  wnaeth  ei  Farchogionj  efe 
a  wánodd  dros  dri  chant  o  Saefon  :  Ar  hynny  y 
Ileill  a  ftbefant,  ond  nid  cyn  tywallt  Ilawer  jawn  o 
waed  o  bob  ochr.  [0  gy/ch  y  Flwyddyn  ^20  y  bu 
hyn.  ] 

Erbyn  hyn  o  amfer  yr  oedd  Goreuon  Sermania 
(  Gwlad  y  Saefon  )  wedi  cael  prawf  o  Ddaioni  a 
Brafder  Lloegr.  A  chymmaint  oedd  eu  Trach- 
want  anghyfiawn  i  feddiannu  y  wlad  odidog  hen  fel 
y  gwnaethant  lawn  fwriad  yn  un  a  chyttûn^  na  dde- 
lìygient  hwy  fyth  i  ddyfod  a  Gwyr  y  tu  draw  i'r 
mòr  i  orefgyn  Lloegr  wrth  Rym  y  Cleddyf,  ie  pe 
gorfyddai  arnynt  gwbl  arloefi  eu  Gwlád  eu  hun  o 
bob  Coppa  lanog  o'i  mewn.  O  hyn  y  mae,  na 
chafas  y  Brenin  Arthur  ond  ychydig  Lonyddwch 
nac  Efmwythder  yn  holl  amfer  ei  Deyrnafiad  : 
canys  o'r  dechreu  i'r  diwedd  efe  a  ymladdodd  ddau- 
ddeg  Brwydr  a'r  Saefon  ;  ac  er  hyn  i  gyd,  er  maint  o 
Ddihirwyr  a  Chigyddion  gwaedlyd  oedd  yn  ymw- 
thio  yma  o  du  draw  y  môr,  etto  oni  buafai  Brad- 
wyr  gartref,ni  roifai  y  Brenin  Arthur  binn  draen  er 
eu  holl  ymgyrch.  Ond  Teyrnas  wedi  ymrannu  yn 
ei  herhyn  ei  hun  a  anghyfanneddir.  Felly  yma  (gan 
fod  rhai  yn  haeru,  mainidmaboBriodoeddT^r/Äwr) 
y  gwyrodd  rhan  fawr  o'r  Deyrnas,  ac  enneinio  Càr 
iddo  yn  Frenin  a  wnaethant,  a  elwid  Medrod\  yr 
hwn  a  fu  chwerwach  i  Arthur  na  hoU  Ruthrau  ei 
Elynion;  Canys  heblaw  ei  fradwriaeth  yn  erbyn 
y  Goron,  a'i  waith  yn  ymgoleddu  y  Saefon^  efe  a 
gymmerth  drwy  Drais  Gwenhwyfar  y  Frenhines, 
ac  a'i  cadwodd  yn  wraig  iddo  'i  hun.  Dynion  drwg 
aflan  a  chynhennus  oeddyr  hen  Frutaniaid  0  hydgan 

mwyaf. 


Rhan.  I.  Pen.  4.         T  Brenin  Arthur.  129 

mwyaf,  A  hwn  yw  un  oV  tri  Bradwyr  Brydain. 
Y  ddau  arall  ynt  Afarwy  fab  Lluddyr  hwn  a  frad- 
ychodd  y  Deyrnas  i  Jul  Caifar ;  a  Gwrtheyrn  yr 
hwn  gyntaf  a  wahoddodd  y  Saefon  drofodd. 

Y  mae  Uawer  o  ftoriau  am  Arthur^  y  rhai  ynt 
yn  ddilys  ddigon  ddim  amgen  na  hên  chwedleu 
gwneuthur,  Dywedir  fod  ymrafael  ym  myfc  y 
Brutaniaid  ynghylch  dewis  Brenin  ar  ol  marw 
Uthr  Bendragon  Tad  Arthur  \  ac  i  Fyrddin  alw 
ynghyd  Oreuon  y  Deyrnas  i  Lundain^  a  gorchym- 
myn  yr  OíFeiriaid  weddio  Duw  ar  deilyngu  o  hono 
yfpyfu  drwy  ryw  Arwydd  pwy  oedd  Frenin  teil- 
wng  Ynys  Brydain  :  Ac  erbyn  y  boreu  drannoeth, 
mewn  carreg  fawr  bedair  ochrog,  y  cafwyd  yn  ei 
chanol  gyfFelyb  i  Eingion  Gôf,  ac  yn  yr  Eingion 
yr  oedd  Cleddyf  yn  fefyll  erbyn  ei  flaen,  a  Llyth- 
yrennau  euraid  yn  Sgrifennedig  arno,  nid  amgen, 
Pwy  hynnag  a  dynn  y  cleddyf  hwn  allan  ó'r  Eingion^ 
hwnnw  fydd  Frenin  cyfiawn  i  Tnys  Brydain,  A 
phan  wybu  y  Pendefigion  a'r  Offeiriaid  hynny, 
hwy  a  roifant  y  Gogoniant  i  Dduw.  A  rhai  o  hon- 
ynt  a  brofafant  i  dynnu  y  Cleddyf  allan,  ond  ni's 
gallent  :  a  dywedodd  yr  Offeiriaid  wrthynt,  nad 
oedd  yno  neb  yn  deilwng  i  wifgo  Coron  y  Deyrnas. 
Ond  Arthur  a  ymaflodd  yn  y  Cleddyf,  ac  a'i  tyn- 
nodd  allan  yn  ddirwyftr. 

Y  fath  chwedlau  a'r  rhai'n  ac  amryw  o'i  cyffel- 
yb  ynt  gymmaint  yn  anfodloni  rhai  Dynion,  me- 
gys  y  beiddiant  daeru  yn  fafnrhwth  eu  gwala,  na 
fu  erioed  y  fath  Frenin  ac  Arthur,  Ond  ni  ddylid 
gwadu  Gwirionedd  amlwg,  er  ei  fod  wedi  ei  drw- 
fio  a  hen  chwedlau  ofer.  Dyn  allan  o  berfedd  ei 
gôf  a  fyddai  hwnnw  a  daerai  na  chododd  yr  Haul 
erioed,  o  herwydd  ei  bod  yn  Fachlud-Haul  pan  yr 

K  4  ynfydai 


130  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

ynfydai  efe  hynny.  Ac  y  mae  mor  ddily  s  ddi- 
ammeu  fod  y  fath  Frenin  ac  Arthur^  a  bod  Alec- 
fander^  er  fod  Hanes-bywyd  y  naiU  a'r  llall  wedi 
eu  cymmylu  a  hen  chwedlau.  Canys  (i  j  Y  mae 
Beirdd  yr  Oes  honno  yn  crybwyll  am  dano  yn  eu 
PennilHon.  Mi  a  adroddais  o'r  blaen  Owdl  o 
waith  Talìefyn^  clywch  un  arall  o  waith  Llywarch 
hen. 

Yn  Llongborth  llâs  ì  Arthur 
Çjwyr  dewr^  cymmunent  a  dur^ 
Amherawdr^  Llywiawdr  llafur. 

Barn  rhai  yw  mai  Llanhorth  o  fewn  Plwyf 
Penhryn  YngHeredigion,  y w'r  Lle  a  eilw'r  Bardd 
Llonghorth ;  yr  hyn  nid  yw  anhebyg  i  fod  yn  wir. 
Mae  Ile  yn  gyfagos  yno  a  elwir  yn  gyfFredin  Maes 
glas^  ond  yr  hen  Enw  cyffredin  yw  Maes  y  llâsy 
neu  Maesgalanas^  ac  yno  drwy  bob  tebygoliaeth  y 
lladdwyd  Rhai  o  wyr  Arthur  drwy  fradwriaeth 
Medrod.  Y  mae  mann  arall  yn  y  Gymmydogaeth 
o  fewn  Plwyf  Penhryn  a  elwir  Perth  Gereint^  Ile 
wrth  bob  Tebygoliâeth  y  claddwyd  Gereint^  yr 
hwn  oedd  Uchel  Gadpen  Llongau  Arthur^  ac  a 
laddwyd  yn  Llonghorthy  megis  y  cân  yr  un  hên 
Fardd  godidog,  Llywarch  hen, 

Yn  Llonghorth  y  lläs  Gereint 
Gwr  dewr  0  Goed-tir  Dyfneint  ; 
Hwynt-hwy  yn  lladdj  gyd  as  lleddeint. 

Heblaw  hyn,  fe  gafwyd  Beddrod  Arthur  yn  ni- 
wedd  Teyrnafiad  y  Brenin  Harri  yr  ail  o  gylch  y 
flwyddyn  un  mil  un  cant  pedwar  ugain  0  naw  ;  a'r 
Geiriau  hyn  oeddent  argraphedig  ar  Groes  blwm, 
yr  hon  oedd  wedi  hoelio  wrth  yr  Yfgrin,  Yma  y 

gorwedd 


Ran.   I.   Pen.  4.  T  Brcnin   Arthur.  131 

gorwedd  Arthur  Brenin  enwog  y  Brutaniaid yn  ynys 
Afallon  (y)  wrth  Rai  o  BenniUion  yr  hen  Feirdd 
y  daeth  y  Goleuni  cyntaf  ynghylch  y  man  a'r  Ile 
y  claddwyd  ef.  Defnydd  ei  yfgrinef  oedd  Deriuen 
gauy  ac  yn  gorwedd  mewn  naw  troedfedd  o  Ddy- 
fnder  daiar. 

Yr  oedd  gau  Arthur  amryw  lyfoedd  heblaw  ei 
Benpalas  yn  Lhindain»  Ambellwaith  yngHaer  y 
Gamlas^  Dinas  hyfryd  gynt yngwladyr  Haf:  Am- 
bellwaith  mewn  lle  a  elwid  y  GelU-wyg  yngHer- 
niiu  :  Ac  yn  fynych  yngHaer-Lhon  ar  wyfc^  yr 
hon  oedd  gynt  y  drydedd  Ddinas  o  ran  Tegwch  a 
maint  drwy'r  holl  Deyrnas,  ac  yn  Eiíteddfa  Arch- 
Efgobaeth. 

Ac  efe  yn  wr  call,  i  rac-achub  cynnen  ym  myfc 
ei  Farchogion  ynghylch  y  Lle  uchafar  y  Bwrdd, 
dywedir  mai  efe  oedd  y  cyntaf  a  ddyfeifiodd  y 
Ford  gron^  fel  y  gallai  pawb  eiftedd  blith  dra-phlith 
yn  ddi-wahan  heb  ddim  YmryíTon  am  Orucha- 
fiaeth.  A'r  rhai  hyn  yw  y  cynneddfau  a  ofynnid 
gan  bob  un  o  farchogion  Arthur^  y  rhai  y  caniat- 
taid  iddynt  eiftedd  ar  ei  fwrdd  ei  hun.  {x) 

I.  Y  dylai  pob  Marchog  gadw  Arfau  da,  ac  yn 
barod  at  bob  rhy  w  wafanaeth  a  ofodid  arno,  a'i  ar 
Fôr,  a'i  ar  Dîr. 

II.  Y  dylai'n  waftadwneudei  oreuerdaroftwng 
bawb  a  fyddai'n  gorthrymmu  ac  yn  treifio  'r  Bobl 
o'i  jawn.  III.  Y 


(y)   Hic  jacet  Sepultus  Inclitu^  Rex  Arturius  in  In- 
fula  Arallonia  vid  Camd,  /.65.  Ed,  Novifs,  (x)  vid. 
Camh,  Triumph,  Tom,  2.  fol,  J95. 


132  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

III.  Y  dylai  amddiffyn  ac  ymgoledduGwragedd 
gweddwon  rhac  magl  a  niweid  Maleifwyr;  edfryd 
Plant  a  dreifid  o'i  heiddo  at  eu  gwir  feddiant  ;  a 
maentumio  'r  Grefydd  Gris'nogol  yn  wrol. 

IV.  Y  dylai  hyd  eitha'  i  allu  gadw  Llonyddwch 
yn  y  Deyrnas,  agyrru  ymaith  y  Gelynion. 

V.  Y  dylai  chwanegu  at  bob  Gweithred  glod- 
fawr;  dorri  lawr  bob  campau  drwg,  gynnorthwyo 
y  Gorthrymmedig,  dyrchafa  Braint  yr  Eglwys 
Gatholic,  ac  ymgoleddu  Pererinion. 

VI.  Ydylai  gladdu  y  Sawdwyr  a  fyddent  yn  gor- 
wedd  ar  wyneb  y  maes  heb  feddrod,  gwared  y  Car- 
charorion  a'r  rhai  a  gaethiwid  ar  gam,  a  jachau  y 
rhai  a  glwyfid  yn  ymladd  dros  eu  Gwlad^ 

VII.  Y  dylai  fod  yn  galonnog  i  fentro  ei  Hoedl 
mewn  pob  rhyw  wafanaeth  anrhydeddus,  etto  fod 
yn  deg  a  chyfiawn. 

VIIL  Y  dylaij  wedi  gwneuthur  unrhyw  weith- 
red  odidog,  Sgrifennu  Hanes  am  dani  mewn  Côf- 
Lyfr,  er  trag'wyddol  Ogoniant  i'w  Enw,  a'i  Gyd- 
farchogion, 

IX,  Os  dyccer  dim  Achwyniaid  i'r  Llys  am 
dyngu  Anudon,  neu  Orthrwm,  yno  y  dylai  'r  Mar- 
chog  hwnnw  a  appwyntiai  'r  Brenin,  amddiffyn  y 
Gwirion,  a  dwyn  y  Drwg-weithredwr  i  Farn  Cy- 
fraith. 

X.  Os  digwyddai  ddyfod  un  Marchog  o  wlad 
ddieithr  i'r  Llys,  ac  yn  chwennych  dangos  ei  wrol- 
deb,  yna  y  dylai'r  Marchog  a  appwyntiai'r  Brenin 
ymíadd  ag  ef.  XI.  Os 


Rhan  I.  Pen.  4.  T  Brenin  Arthur.  133 

XI.  Os  rhyw  Bendefiges,  Gwraig  weddw  neu 
arall  a  wnai  ei  Chwyn  yn  y  Llys  ddarfod  ei  threi- 
fio  hi,  y  dylai  un  fneu  chwaneg  o  Farchogion,  os 
byddai  raidj  amddiíìyn  ei  cham,  a  dial  y  Sarhâd. 

XII.  Y  dylai  pob  Marchog  ddyfgu  Arglwyddi, 
a  Phendefigion  jefaingc  i  drin  Arfau  yn  gy  wrain,nid 
yn  unig  i  ochelyd  Seguryd,  ond  hefyd  i  chwanegu 
at  Anrhydedd  eu  Swydd  a'i  Gwroldeb. 

Ni  chas  y  Saefon  ddìm  meddiant^  na'r  Deyrnas 
chwaith  ddim  Llonyddwch parhaus  tra  fu  Arthur  yn 
teyrnafu,  ar  ei  fod  efe  yn  ddilys  ddigon  cyn  enwoc- 
ced  Brenin  a  chyn  enwocced  Rhyfelwr  ar  a  fu  eri- 
oed  yn  y  Byd  Chrifnogol.  Ond  ar  ôl  ei  farwolaeth 
ef  (^yr  hyn  a  ddigwyddodd  yn  y  Flwyddyn  543)  tra 
'r  oedd  y  fath  Liaws  gwaftadol  o  draw  yn  heidio 
arnom,  Gormes  y  Saefon  a  ehangodd  fwy-fwy, 
"  megis  Cornant  gwyllt,  ar  waith  Cafod  yn  pifty- 
"  llio  i  lawr,  fy'n  rhuthro  dros  y  Dibyn,  ac  yn 
"  gorchguddio  y  Dyffryn  ifod  a  Llaid  a  graian  a 
"  cherrig."  —  Ác  etto  ni  chawfant  ddim  cwbl 
Feddiant  yn  holl  Loegr  hyd  yn  amfer  Cadwaladr 
o  gylch  y  Flwyddyn  664  ;  ym  mha  amfer  y  bu 
Marwolaeth  fawr  jawn  yn  Lloegr,  a  elwir  Pla  y 
Fáll  felen.  Ac  o  achos  y  Plâ  yr  ymadawodd  Cad- 
waladr a'r  rhan  fwyaf  o'r  Brutaniaidt^x\.  ei  Ly wod- 
raeth  ef,  ac  a  aethant  at  eu  Cydwladwyr  i  Lydaw 
yn  nheyrnas  Ffraingc. 

Dyma'r  pryd  y  darfu  i'r  Saefon  gael  cwbl  fedd- 
iant  yn  Lloegr  ;  ond  nid  yn  wobr  o'i  Gwroldeb, 
ond  o  achos  cynnen  ac  Ymranniad  yr  hên  Frutani- 
aid ;  ac  am  y  mynnei  Duw  eu  cofpi  am  eu  holl 
flieidd-dra,  a'i  Diyftyrwch  ar  ei  Sanâaidd  Gyfrei- 
thiau.     Y  Brutaniaid  yngHymru  a  arhofafant  yn 

eu 


134  Drych  y  Prìf  Oefoedd, 

eu  Gwlád;  Hwynt-hwy  o  Loegr  (  lawer  jawn  o 
honynt  )  a  aethant  gyda  Chadwaladr  eu  Brenin  i 
Lydaw  \  ond  ym  mhen  amfer,  fef  ar  ôl  attal  y  Bla 
ym  Mhrydain^  dychwelyd  adref  a  wnaethant  (z) 
a  phrefwyHo  yn  y  wlad  y  tu  hwnt  i  Frifio2i  úw\r 
Cerniw^  X  He  yr  arhofafant  fyth  wedi'n,  ond  bod 
y  Jaith  wedi  darfod  ynawr  yii  Ilwyr,  oddieithr  ryw 
ychydig  mewn  naw  neu  ddeg  o  Blwyfau.  Ac  er 
gwahanu  .yr  hen  Frutaniaìd  oddiwrth  eu  gilydd, 
{tíìLydaw  a  Cherniw  a  Chymru^  etto  Uawer  gwaith 
ygwnaethantymgais  i  hyrddu  ymaith  y  Gelynion, 
a  bod  jn  Ben  drachefn;  ond  gormod  o  ymorcheft 
oedd  hynny,  ac  uwch-ben  eu  gallu :  "  Megis  pan 
"  fo  Neidr  wedi  ei  thorri  yn  dair  Darn,  e  fydd  pob 
"  Darn  glwyfus  dros  encyd  yn  gwingo,  ond  etto 
"  heb  ailu  byth  ymgydio  drachefn. 


YSawl  a  chwennycho  Hanes  gyflawn  am 
Helynt  Tywyfogion  Cymru,  darllened 
Ghronicl  Caradoc  o  Lancarfan.  Ar  y  cyntaf  un 
Tywyfog  a  reoíai  Gymru  oli  :  Ond  Rodri  mawr^ 
yr  hwn  a  ddechreuodd  ei  Deyrnafiad  yn  y  flwydd- 
yn  843,  a  rannodd  Gymru  yn  dair  Rhan  rhwng 
ei  dri  niaib.  Gofododd  un  yng  Ngwynedd^  yr  ail 
ym  Mhowisj  a'r  trydydd  yn  Neheubarth  ;  Bren- 
hin-Iîys  Tywyfog  Gwynedd  oedd  Aherffraw  ym 
Mm.  Palas  Tywyfog  Powys  oedd  ym  Mathra- 
fael ;  a  Phencyfeiííedd  Tywyfog  Deheubarth  yd- 
oedd  Caftell  Dinefzvr  ar  lan  Tywi.      Am  hyn  o 

beth 


(2;)  PöwePs  Cron.  />.  8.  %  T  mae^r  wlad  hon  iw 
gweled  öddiar  amryw  Dwynau  ym  Morgannwg^ 
ac  a  elwir  Cerniw^  ohlegid  ei  hod  or  un  ddelw  a 
Gherny  ar  mor  o  amgylch. 


Rhan.    I.  Pen.  4.         Tyiuyfogion  Cymru.        135 

beth  y  cán  Dafyddnonmor  yr  hwn  a  Sgrifennodd  o 
gylch  y  Flwyddyn  1450. 

Tr/  jnaìb  i  Rodri,  mewn  tremyn  eu  cad 
Cadell,  'Narawd,  Merfyn  ; 
Rhannu  wnaeth  yr  hyn  eedd  un 
Rhoddiad^  holl   Gymru  rhy   ddyn. 


lVyth  cant  llawn  a^i  wrantu^ 
Pan  rannwyd  holl  Gymru^ 
A  Saith  deg  llawn  waneg  llu^ 
Eifîoes  oedd  oed  y^fu. 

Rhannodd  a  gadodd  er  giuell^ 
Dinefwr  i  Gadell, 
T  mah  hunaf  oijìafell^ 
Pennaf  0  wyr^  pwy  un  welL 

Anarawd  gwajìawd  dan  gò^ 
A  gafas  Aherffro^ 
A  Daioni  Duw  yno^ 
Fe  hiau  hreiniau  a  hro. 


pen  rhinwedd^ 


dawn  uýudd^ 


yn  gyfan 


Gwir^  gwir  a  ddywedìr  i  ddyn^ 
Powys  gafas  Merfyn  ; 
Llyna  V  modd  yr  adroddyn 
Treiir  rhwng  y  tri  wyr  hyn. 


Paun  iefangc^ 


Amcan  Rodri  mawr  yn  hyn  o  beth  oedd  er 
Diogelwch  a  chadernid  Cymru  ;  fel  a  hwy  yn 
Gydtylwyth  yng  Ngwynedd  a  Deheuharth^  y  gall- 
ent  gydfod  fel  Brodyr  ;  ac  o  byddai  raid,  gyd-ym- 
gynnull  eu  Lluodd  yn  erbyn  y  Saefon  :  Ond  hi  a 
ddigwyddodd  yn  Ilwyr  wrthwyneb,  canys  ben-ben 
yr  aethant  o  hynny  allan,  fel  prin  y  gwladychodd 
un  Tywyfog  heb  ymgeccreth  a  Ilawer  o  dywallt 
gwaed.  Yr 


136  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

Yr  enwoccaf  o  holl  Dy wyfogion  Cymru  oedd 
Howel  dda^  yr  hwn  a  ddechreuodd  ei  Deyrnafiad 
yn  y  Flwyddyn  940.  Efe  a  drefnodd  Gyfrei- 
thiau  da  i'w  cadw  drwy  holl  Gymru,  y  rhai  a 
arferid  gan  mwyaf  hyd  yn  amfer  Harri  y  Seithfed, 
Brenin  Lloegr^  ac  wyr  i  Owen  Tudor  o  ynys  Fòn  : 
Pan  welodd  Howel^  ebe'r  Cronicl,  gam-arfer  De- 
fodau  ei  wlad,  efe  a  anfones  am  Àrch-efgob  Ty- 
Ddewidi  xho\\ Efgobion  eraill  a  otàà^nt yngHymrUj 
a'r  holl  brif  Eglwyfwyr  a  oedd  tanynt,  y  rhai  oedd- 
ent  eu  gyd  yn  Saith  ugain ;  ac  hefyd  holl  Arglwy- 
ddi,  Baryniaid  a  Phendefigion  y  wlâd.  Ac  yna  y 
parodd  i  chwech  o'r  rhai  doethaf  o  honynt  ym 
mhob  cwmmwd  ddyfod  ger  ei  fron  ef  yn  ei  Lys 
yn  y  Ty  gwyn  ar  Dâf:  Ile  y  daeth  efe  ei  hunan, 
ac  a  arhofodd  yno  gyda'i  Bendefigion,  Efgobion, 
Eglwyfwyr,  a'i  Ddeiliaid  drwy  y  Grawys  mewn 
Ympryd  a  Gweddiau  am  gymmorth  yr  Yfpryd 
glân,  modd  y  gallai  adferu  ac  adgy weiriaw  Cyfrei- 
thiau  a  defodau  gwlad  Cymru,  er  Anrhydedd  i 
Dduw,ac  er  Ilywodraethuy  Bobloedd  mewn  Hedd- 
wch  a  Chyfiawnder.  Ac  ym  mhen  diwedd  y 
Grawys,  efe  a  ddetholodd  ddauddeg  o'r  rhai  doeth- 
af  o'r  cwbl,  gyda'r  Doétor  enwog  o'r  Gyfraith 
Blegwyryd^  gwr  doeth  dyfcedig  jawn,  ac  a  orch- 
ymynnodd  iddynt  chwilio  yn  fanwIhoUgyfreith- 
iau  a  defodau  Cymru,  a  chynnull  allan  y  rhai 
oeddent  fuddiol,  ac  efponi  y  rhai  oeddent  dywyll 
ac  amheus,  a  diddymmu  y  rhai  oeddent  arddigon- 
aidd.  Ac  felly  yr  ordeiniodd  efe  dair  rhyw  a'r 
Gyfraith,  fef  yn  gyntaf,  Cyfraith  ynghylch  Lly-^ 
wodraeth  y  LlySy  a  theulu'r  Ty wy fog  :  Yr  ail  yng- 
hylch  y •  Cyfoeth  cyffredinol :  a'r  drydedd  ynghylch 
y  prif  ddefodauy  a  Breiniau  neillduoL  Ac  yna^ 
gwedi  eu  darllen  a'i  cyhoeddi,  y  peris  efe  yfgrifen- 
nu  tri  Llyfr  o'r  Gyfraith ;  fef  un  i'w  arfer  yn 

waíladol 


Rhan.  I.  Pen.  4.        Cyfraìth  Howel  dda.       137 

waftadol  yn  ei  Lys  •  a'r  ail  i'w  gadw  yn  ei  Lys  yn 
Aherffr'aw^  a'r  trydydd  yn  Llys  Dinefwry  modd  y 
gallai  y  tair  Talaith  eu  harfer  a'i  mynychu  pan 
fyddai  achofion.  Ac  i  gymmell  ufudd-dod  iddynt 
efe  a  beris  iV  Arch-efgob  gyhoeddi  Yfgymmun- 
dad  yn  erbyn  y  Sawl  oll  a'i  gwrthladdei  hi.-- -Yma 
y  canlyn  ryw  ychydigyn  o  honi. 

"  B  ARNWR  a  ddylai  wrando  yn  llwyr,  dyfcu  yn 
"  grafF,  datcanu  yn  wâr,  a  barnu  yn  drugarog. 
"  A  Llyma  yr  Oed  y  dylyir  gwneuthur  Dyn  yn 
"  Farnwr,  pan  fo  pum  mlwydd  ar  hugeint  oed  ; 
"  fef  yr  achos  y w  hynny,  wrth  na  bydd  cyflawn 
"  o  Synwyr  a  Dyfc  hyd  pan  fo  Barf  arno  ;  ac  ni 
"  bydd  Gwr  neb,  hyd  pan  ddel  Barf  arno;  Ac 
"  nid  teg  gweled  mab  yn  barnu  ar  hen  wr. 

"  Rheidus  a  gerddo  dair  tref,  a  naw  Ty  ym 
"  mhob  tref,  heb  gael   na  chardod  na  gweftfa,  er 
ei   ddal  a'i   ladrad  ymborth  gantho,  ni  chrogir. 


C( 


"  A  oes  dau  Frodyr,  y  rhai  ni  ddilyant  gael 
mwy  na  Rhan  un  brawd  un-dad  un-fam  ?  Oes. 
O  gennir  dau  fab  yn  un  Dorllwyth  y  wraig,  ni 
ddylai  y  ddau  hynny,  eithr  Rhan  un  Etifedd. 


"  O  derfydd  fod  Ymryflbn,  pwy  a  ddylyai  war- 
"  chadw  Etifedd  cyn  y  dêl  i  Oedran  gwr,  a'i  cen- 
edl  ei  fam  a'i  cenedl  ei  Dâd  ?  Cyfraith  a  ddy- 
wed,  mai  Gwr  o  genedl  ei  fam  a  ddylai,  rhac  i 
neb  o  genedl  ei  Dad  wneuthur  brâd  am  y  tîr, 
neu  ei  wenwyno. 


"  Os  ymrwym  gwraig  wrth  wr  heb  gyngor  ei 
"  chenedlj  y  Plant  a  ynniller  o  hono,  ni  chant 
"  Ran  o  Dir  gan  Genedl  eu  mam  o  gyfraith. 

^'Tri 


138  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

"  Tri  dyn  fy  enaid-faddeu  \_h,  y,  euog  0  far- 
"  wolaeth^  ac  ni  ellir  eu  prynu;  Bradwr  Arglwydd, 
"  a  dyn  a  laddo  arall  yn  ffyrnig,  a  Lleidr  cyfadd- 
"  ef  am  werth  mwy  na  phedair  ceiniog. 


"  Os  gwr  a  gwraig  a  yfgarant  cyn  pen  y  Saith 
mhlynedd  taler  iddi  ei  Hegweddi  *  a'i  Hargyffreu 
X  a'i  chowyll,  t  os  yn  Forwyn  y  daeth  hi  :  Ond 
os  cyn  pen  y  Saitli  mlynedd  yr  ymedy  hi  a'i 
gwr,  hi  a  gyll  y  cwbl  ond  ei  chowyll. 

"  O  derfydd  bod  deu  ddyn  yn  cerdded  drwy 
Goed,  ac  efgynniaw  gwryfgen  ar  lygad  yr  olaf 
gan  y  blaenaf ;  oni's  rhybuddia  taled  iddo  am  ei 
lygad  o's  cyll;  ac  os  rhybuddia,  ni  thâl  ddim 
O  derfydd  bod  dau  yn  cerdded  ffordd,  a  cha- 
"  ffael  oV  naill  Denot ;  Os  y  blaenaf  a'i  caiff, 
"  rhanned  a'r  olaf ;  os  yr  olaf  a'i  caiff,  ni's  rhann 
"  a'r  blaenaf. 


cc 


Ni  pherthyn  dau  Boen  am  yr  un  weithred, 


"  Y  neb  a  ddy  wetto  air  garw  neu  air  hagr  wrth 
"  y  Brenin  taled  Gamlwrw  í   i'r  Brenin. 

"  PwY  bynnag  a  gwyno  rhac  arall,  ac  a  fo 
"  gweîl  ganddo  tewn  na  chanlyn,  cennad  yw  iddo 
'^  tewi,  a  thaled  Gamlwrw  i'r  Brenin  j  ac  yn  oes 
"  y  Brenin  hwnnw  ni  wrandewer. 

"  Os  dyn  cynddeiriog  a  frath  ddyn  arall  a'i 
"  ddannedd,  a'i  farw  o'r  brath,  ni's   diwg  cenedl 

"yr 


^Gwaddöl.XDodrefn  ty,  t  Dillad  prìodas.  1  Dirwyy 
fforffedy  neu  ffein^ 


u 


Rhan.  I.  Pan.  4.      Cyfreith  Howe!  Dda,        139 

"  yr  Ynfyd,  canys  o  anian  yr  Haint   y  coUes  efe 
"  ei  Enaid. 

"  O  derfydd  i  ddyn  brynu  anifail  gan  arall,  a 
gwedi  ei  brynu  bod  dannedd  iddo  yn  eifiau,  a 
mynnu  eu  difwyn  ;  Cyfreith  a  ddywed,  na 
"  ddiwygir  i  canys  Anaf  eithr  y  Croen  yw  :  a  pha 
"  le  bynnag,  ni  thorro  na  chig  na  chroen,  Anaf 
"  eithr  y  Croen  yw. 

"  Sef  yw  Mefobr,  *  o  caiff  Gwr  foch  yn  ei 
"  Goed  o'r  pummed  dydd  cyn  Gwyl  Fihangel 
"  hyd  y  15  dydd  wedi  calan-gauaf  lladded  y  dcg- 
"  fed  o  honynt. 

Cymmaint  a  hyn  yn  fyrr  oblegid  Cyfraith 
Howel  Dda, — Yn  y  Flwyddyn  un  cant  ar  ddeg  ac 
wyth  y  foddes  rhan  fawr  o  Ifel-dir  fflanders:  Y 
Trigolion  gan  mwyaf  a  ddiangafant,  ac  fa  hwy 
heb  un  Gartref )  a  ddaethant  i  Loegr,  gan  ddei- 
fyf  ar  y  Brenin  Harri  y  cyntaf  ar  iddynt  gael  ryw 
Gwrr  o'r  Ynys  i  fyw  ynddo.  Harri  oedd  hael 
ddigon  o'r  hyn  nid  oedd  ei  Eiddo  ei  hun,  a 
roddes  gennad  iddynt  fyned  i  Ben-fro  a  Hwlph^ 
ordd  a'r  wlad  o  amgyích.  Yn  y  cyfamfer  yr 
oedd  y  Cymru  hwy  hen-hen  a'i  gilydd  (megis  dyna 
oedd  eu  hanffawd  a'i  hanrhâs  o  hyd)aGwyr /)?<7W- 
ers  a  gawfant  yno  Brefwylfa  ddiogel  heb  nem- 
mawr  o  Daro,  lle  y  maent  yn  aros  hyd  heddyw. — 
O  gylch  cant  mlynedd  ar  ol  hynny  (^a  hwy  yn 
afreolus  )  y  daeth  Llywelyn  ap  lorwerth  Tywyfog 
Cymru  a  Llû  arnynt.  Ond  tra  yr  oedd  efe  yn 
gorphwys  a'i  Lu  ar  Gefn  Cynwarchan^  yr  anfonodd 

L  Saefon 


^Mês'Crwohr, 


1 40  Drych  y    Prif  Oefoedd, 

Saefon  Sir  Benfro  i  geifio  ammodau  Heddwch. 
Llywelyn  a  wrthododd  eu  Cais,  ac  a  fwriadodd 
unwaith  i'w  llwyr  ddiniftrio  oddiar  wyneb  gwlad 
Penfro',  ond  ar  Ddeifyfiad  yorwerth  Efgob  Dewi 
efe  a  ganiattaodd  iddynt  eu  Hoedl,  ar  eu  gwaith 
(i)  yn  talu  iddo  Swmm  fawr  o  aur  ac  arian.  (2) 
Yn  tyngu  Ufudd-dod  iddo  ef  a'i  Etifeddion  ar  ei 
ol.  (2)  Yn  danfon  atto  ugain  o'i  Pen-bonedd  i 
fod  yn  wyftlon  ar  iddynt  gyflawni  eu  Gair.   (a) 

Yn  y  Flwyddyn  1293  y  dycpwyd  Cymru  gyn- 
taf  dan  Lywodraeth  Brenin  Lloegr  ;  drwy  Frâd  a 
ffalfder  digon  gwir,  ac  er  hynny  yn  well,  ie  fil 
o  weithiau  yn  well  er  Lês  cyffredin  y  wlâd,  nac 
yn  amfer  y  Tywyfogion^  y  rhai  oeddent,  fel  Bleidd- 
iau  rheipus,  mor  chwannog  i  fwrddro  eu  gilydd, 
Canys  pan  fu  farw  Llywelyn  ap  Gruffydd^  y  Ty- 
wyfog  diweddaf  yng  Nghymru  o  waed  diledryw 
y  Brutaniaid^  y  danfonodd  y  Brenin  Edward  y 
cyntaf  at  Bennaethiaid  y  Cymru^  i  erchi  ddynt 
ufuddhau  i'w  Lywodraeth  ef,  a  bod  yn  Ddeiliaid 
i  Goron  Loegr.  Ond  yna  yr  attebafant,  nad  ymo- 
ftyngent  hwy  fyth  i  neb  ond  i  un  o'i  cenedl  ei 
hun;  ac  y  byddai  raid  i  hwnnw  fod  o  Ymar- 
weddiad  da,  ac  heb  air  0  Saefoneg  ganddo.  Ac  yno 
y  Brenin,  pan  ddeallodd  na  thycciai  mo'i  bygylu, 
a  ddychymygodd  ffalfder  i'w  Siommi.  Canys  yn 
y  cyfamfer  yr  oedd  Gwraig  y  Brenin  yn  feich- 
iog,  ac  efe  a'i  danfones  hi  i  Dref  Caernarfon  i 
efgor  :  A  phan  anwyd  iddi  Fachgen,  y  danfonodd 
Edward  yn  gyfrwys  ei  wala  at  Bennaethiaid  y 
Cymru^  gan  ofyn  iddynt,  A  oeddent  or  un  Bwr- 
iad  ac  o^r  blaen  P     A  hwy  a  ddywedafant  eu  bod. 

O'r 


(a)  PowePs  Chron.  p.  277,  278. 


Rhan.  I.  Pen.  4.       Llywclyn  ap  Gruŷydd.      141 

O'r  goreu,  ebe  Edward.  Mi  a  enwafì  chwi  Dy^ 
wyfog  o^r  cynncddjau  pa  rai  yr  ydych  chwi  yn  ewy- 
llyfto  :  Ganwyd  i  mi  Fahyng  Nghaernarfon,  a  hwn- 
nw  a  g<^iiff'  fod  yn  Dywyfog  i  chwi.  Un  ydyWy  ni 
wyr  air  o  Saes'neg,  ac  nid  all  fod  dim  Bai  ar  ei 
Fywyd  a^i  Fuchedd.  Prin  y  buont  fodlon  i  dder- 
byn  y  Baban^  etto  yn  lled  ddiflas,  megis  rhai  yn 
yfed  Diod  Wermwd^  cyttuno  a  wnaethant.  Ac 
o  hynny  allan  y  cyfenwyd  Mab  hunaf  Brenin 
Lloegr.  Tywyfog  Cymru.  L/ywelyn  ap  Gruffydd 
a  ryfelodd  ar  unwaith  a  holl  Gadernid  Lloegr  ac 
Jwerddon^  ar  Fôr  ac  ar  dîr.  Efe  a  foddes  Longau 
'r  Gwyddelod^  ac  a  yrrodd  Brenin  Lloegr  a'i  Fab 
a'i  holl  Lû  ar  fFô  (f)  Ond  yr  hwn  nid  allodd  hoU 
Gadernid  Lloegr  ac  Jwerddon  ei  orthrechu,  a 
gwympodd  drwy  Frâd  yn  ei  wlad  ei  hun.  "  Felly 
"  Derwen  fawr,  Brenin-bren  y  Tyddyn  a  Saif 
"  yn  ddigyfFro  yn  erbyn  yftorm,  ond  Diffaithwr 
"  gerllaw  a'i  bwr  hi  i  lawr  a'i  Fwyall  "  Efe 
a  fradychwyd  ym  Muellt  ar  ddydd  Gwener  yr 
unfed  dydd  ar  ddeg  o  Ragfyr  yn  y  flwyddyn  1282. 
Ei  Ben  a  ofodwyd  ar  ben  Pawl  haiarn  ar  Dwr 
Llundain  ;  a'i  Gorph  a  gladdwyd  mewn  Lle  a 
enwid  o  hynny  allan  Cefn  y  Bedd  ;  ond  pa  fan 
enwedigol  y  mae  ei  Feddrod,  ni  wyr  neb  o'r 
Trigolion  prefennol. 

Poh  cantref  pob  treý  yn  treiddiaw^ 
Poh  tylwyth  pob  llwyth  y  fy^n  Uithraw^ 
Poh  mah  yn  ei  grud  y  fyn  udaw  ; 
Bychan  ílês  oedd  im  am  fy  nhwyllaw^ 
Gadael  Pen  arnaf  heb  Ben  arnaw'. 


L2 


'en 


(b)  PowePs  Chron.  p.  322, 


142  Drych  y    Prif  Oefoedd, 

Pen  pan  lâs  oedd  lefach  peidiaw : 
Pen  Milwr^  pen  moliant  rhagllaw  \ 
Pen  dragon^  pen  draig  oedd  arnaw. 
Pen  Lywelyn  deg^  dygn  a  braw^ 
/V  bydfod  pawl  haiarn  trwyddaw, 

GrufFydd  ap  yr  Ynad  coch  a'i  cant. 


NiD  yw  anghymmwys  i  ddywedyd  gair  neu 
ddau  yn  fyrr  ynghylch  yr  Amfer  a'r  Modd  y  dyc- 
pwyd  yr  Iwerddon  dan  Goron  Loegr,  Dermoc 
mac  Murroc  un  o  5  Brenin  Iwerddon^  (wedi  ei 
wthio  allan  o'i  Frenhiniaeth  gan  Rydderch  mac 
Connar^  yr  hwn  oedd  yn  chwennych  bod  yn  Ben 
ar  yr  holl  Ynys  )  a  wnaeth  ei  Gwyn  wrth  Harri 
yr  ail  Brenin  Lloegr.  Dermot  a  dderbynniwyd 
yn  roefawgar  dros  ben ;  canys  y  gwirionedd  y w, 
yr  oedd  Harri  yn  bwriadu  er  yftalm  gael  medd- 
iant  yn  yr  Iwerddon^  ac  ynawr  yr  oedd  efe  yn 
barnu  fod  y  Drws  yn  agored  iddo  :  Felly  efe  a 
anfones  gyda  Dermot  Lû  o  wyr  dewifol,  y  rhai 
a  diriafant  yn  Iwerddon  dydd  Calan-mai  yn  y 
Flwyddyn  un  mil  un  cant  deg  a  thriugain.  Drwy 
Gymmorth  y  Saefon^  Dermot  yn  wir  a  ennillodd 
drachefn  ei  Randiroedd  ;  ond  yna  cyn  pen  dwy 
Flynedd  y  Brenin  Harri  ei  hun  a  hwyliodd  trof- 
odd,  ac  a  orefcynnodd  yr  hoU  Deyrnas  dan  ei  Ly- 
wodraeth. 


PEN.    V. 


R.  I.  Pen.  5.       Mcefau'r  hên  Frutaniuìd,        143 


P  E  N.    V. 

Eilynnod  arnryw  Genhcdloedd,  Ëilun-addoliaeth  yr 
hen  Frutiìniaid  cyn  amjer  Chriji,  Eu  Floffeir- 
iaid  a  elwid  y  Derwyddon.  Eu  Moefau.  Tng- 
ghylcli  y    yaith  Gymraeg, 

CYN  rhoddi  Hanes  neillduol  am  Goel-grefydd 
yr  hen  Frutaniaid  cyn  amfer  Chri/iy  nìàyw 
anghymmwys  i    chwilio   allan  yr  amfer  y  dyc- 
pwyd  Eilun-addoliaeth  gyntaf  i'r   Byd.      Pa  mor 
gynnar  y  gwrthgiHodd  natur  lygredig  Dyn  oddi- 
wrth    wafanaeth    y    Gwir    Dduw,    nid  oes  dim 
Mynegiaeth  ficcr.      Ond  Gwrthddrychon  cyntaf 
eu  Haddoliad  oedd  Gwaith  y  Creadigaeth.     Hwy 
a  dyhiafant  mai  y  tân^  neur  gwynt^  neu  yr  awyr 
buan^  neu  gylch  y  Sêr^  neu  ddwfr  chwyrn^  neu  oleu- 
adaur   nefoedd  oeddynt  dduwiau  yn  llywodraethur 
byd,      Doeth.  Xni.  2.     Ond  yr   Haul   yn   anad 
un  peth  oeddid  yn  gyfrif  yn  Dduw,  ar  ôl  myned 
y  wybodaeth  o'r  gwir  Dduw  ar  goll.     Am  Ddel- 
wau  ac   Eilynnod,  dywedir  mai  Nimrod  mab  Cus 
oedd    y    cyntaf  a'i   lluniodd  gogyfer  a'i  haddoli. 
Cymmaint  oedd  ei  Barch  at  ei  Dâd,  fel  y  parodd 
wneuthur  Delw  ar  ei  Lun  ef ;  ac  megis  yr  oedd 
efe  yn  Frenin  a'r  Awdurdod  oruchel  yn  ei  Law, 
efe  a  barodd  i'w  holl  Ddeiliaid  gymmaint  i  berchi 
y  Ddelw  ag  oeddent  yn  berchi  ei  Dâd  tra'r  oedd 
efe  byw.     Y  mae  hyn   yn  gyttun   a'r  Hanes  a 
rydd  Solomon,  T  rhai  ni  allai  dynion  eu  hanrhyd- 
eddu  yn  eu  gwydd^  hwy  a  gymmerafant  lun  eu  gwedd 
hwynty  ac  a  wnaethant  hynod  ddelw  Brenin  yr  hwn 
a  anrhydeddent,      Doeth.  XIV^.  17.  Nimrod  a  fu 
Frenin  o  gylch  cant  a  hanner  o  Flynyddoedd  ar 
ôl  y  Diluw.  L  3  Aneirif 


144  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Aneirif  oeddy  Dychymmygion  o  hynny  allan 
i  ddewis  eu  Duwiau ;  Pob  cenhedl  oedd  yn  gwneu- 
thiir  eu  duwìau  eu  hun.  2.  Bren.  17.  29.  Duw 
'r  Amorìaìd  a  elwid  Moloch^  am  ba  un  y  maeV 
Sgrythur  yn  Son  yv\  fynych.  Delw  fawr  o  Brês 
oedd  hi,  a'i  Phen  ar  lun  Tarw,  a  Breichiau  a'r 
led  megis-Breichiau  dyn.  (f)  Y  Ddelw  oedd  gau 
oddifewn,  ac  ynddi  Saith  o  Stafelloedd  i  dderbyn 
yr  Aberthau  ;  Yr  yftafell  gyntaf  a  appwyntiwyd 
i  dderbyn  Blawd-gwenith  ;  yr  ail  at  Golomen- 
nod;  y  drydedd  at  Ddafad;  y  bedwaredd  at  Hwrdd; 
y  bummed  at  Lô  ;  y  chweched  at  Ych  ;  ac  os 
neb  a  offrymmai  Fab  neu  Ferch^  y  Saithfed  ftafell 
a  agorid.  Tybir  mai'r  un  yw'r  Moloch  yma  ag 
Adramelech  Duwy  Sepharfiaidyn  2.  Bren.  17.  31. 
Ac  a  Baal  yn  yereni,  19.  5. 

Y  mae  yn  yr  India  Deyrnas  a  elwir  Guinea^ 
(  gwlád  y  Morus  duon)  lle  y  maent  hyd  y  dydd 
heddyw  yn  addoH  y  Sarph  (d)  math  o  nadroedd 
melynion  yw  y  Rhai  y  maent  yn  eu  haddoh,  a 
Llain  frech  bob  yn  ail  Reftr,  ac  heb  un  Colyn- 
brath.  Fe  ddigwyddodd  o  gylch  30  mlynedd  a 
aeth  heibio  i  Fochyn  afreolus  drachwantu  yng 
ngig  un  o'r  nadroedd  hyn,  a'i  Iladd  a'i  bwytta  ; 
Yr  hyn  pan  wybu  y  Brenin  a'r  Arch-offeiriad, 
nid  all  Geiriau  fynegi  y  Syndod  yr  oeddent  ynddo. 
Ni  waf'naethai  ddim  ddial  eu  Llid  a  gofod  Barn 
cyfraith  ar  y  Twrch  a  wnaethai  y  Gyflafan,  eithr 
rhaid  oedd  diniftrio  yr  holl  Genhedlaeth  ;  Àc  oni 
buafai  fod  y  Brenin  yn  caru  Cig  moch,  ni  adawfid 

Llwdn  hwch  yn  fyw  drwy'r  holl  Deyrnas  -■ 

Gwledydd 


{c)  Goodwins  yewijh  Antiq,  Lib.  4.  />.  137.  {d)  Bof- 
man  Hijì.  of  Guin  7.  p.  185. 


R.  I.  Pen.  5.       Macfaur  hen  Friitanìaid,       145 

GwleJydd  eraill  o'r  yndia  a  addolent   Ddant  yr 

Ah,      Pan  gymmerth  y  Cris'nogion  y  Danî  oddi- 

arnynt  yn  y  flwyddyn  1554,  hwy  a  gynnygafant. 

Lwyth  menn  o  Aur   ac   Anrhegion   gwerthfawr, 

er  cael  y  Dant  yn  ol ;   Ond  y  Chris'nogion  drwy 

Gyngor  eu  Hefgob  a  wrthodafant   y  tryfor,  ac  a 

loícafant  y  Dant  yn  ulw.     iMewn  amryw  wledydd 

o  Affrica  y  maent  yn  addoli,    Cathod  a   Llyjffaint^ 

ac    mewn    rhai   mannau,    Pen-garlleg,  —  Ÿ  mae 

rhan  fawr  o  Drigolion  China  (  gwlad  fawr  a  hyf- 

ryd  tua  chodiad  Haul )  hyd  y  dydd   heddyw  yn 

ddygn  anwybodol  yn  nhrefn  eu  Haddoliad;  canys 

pan  y  bont  wedi  blino  yn  addoli  eu  Delw,  yna  y 

dechreuant  ddifenwi  a  melldithio  ;  "  Tydi  Gorgi 

"  câs,  ebe  hwy,  ai  dyma  fel  y  cawn   ni   ein   trin 

"  gennych  ?     Nad   yftyriech,  y   Llumman,  ym 

"  mha  fath   Deml  wych  y   dodafom  chwi,   mor 

"  hardd  y  gwifcafom  chwi  ag  aur  a  Meini  gwerth- 

"  fawr,  a  maint  o  Aberthau  a  laddafom    i    chwi  ? 

"  A  pha  Gydnabod  fydd  gennych   chwi,   yr   Yf- 

"  gerbwd  brwnt,  am  hyn  oll.  "  Yna  hwy  a  rwy- 

mant  y  Ddelw  a  Rhaffau,  ac  a'i  dragiant  hi  hyd 

yr  Heolydd  gogyfer  a'i  chofpi  am  ei  bod  yn  peid- 

io  gwrando  arnynt.      Ond  os  o  ddamwain  y  daw 

iddynt  yr  hyn  y  maent  yn  ofyn,  yna  hwy  a  ddy- 

gant  yr  Eilun  drachefn  idd  ei  hen-Ie  wedi  ei  olchi 

yn  lân.      Yno  hwy  a  ymgrymmant  yn  oftynged- 

ig  jawn  o'i  flaen,  gan  ddywedyd,   Gwir  jawn  yr 

oeddem  yn  digon  hyrhwyll  pan  y  gwnelem  y  fath 

Amharch  i  chwi^  ond  oeddech  chwithau  ar  Fai  i  fod 

mor  hengaled?     Oni  fuafai  yn  well  i  chwi  fod  yn 

fwyn   ar  y  cyntaf  na  dioddef  y  fath  Anfri  ?  [e) 

L  4  Mewn 


[é)  Leguat^s  Adyentures,  p.  2o8, 


146  Drych  y  Prif  Oefoedd 

Mewn  Talaith  arall  o  China^  o  flaen  myned 
ynghylch  unrhyw  weithred  bwysfawr,  yr  Oíîei- 
riad  a  orwedd  ar  ei  wyneb  o  flaen  y  Ddelw  ar  y 
Llawr  gwaílad,  gan  ymeílyn  ei  Draed  a'i  ddwylo; 
ac  un  arall  uwch  ei  ben  a  fydd  yn  darllen  mewn 
Llyfr,  tra  fo  y  rhai  o  amgylch  yn  canu  Clych  ac 
yn  ftwrio ;  Yn  y  cyfam fer  y  mae  Yfpryd  yn  per- 
chennogi  yr  hwn  fydd  yn  gorwedd  ;  ac  allan  o 
law  efe  a  gyfyd  ag  Edrychiad  Salw  a  chethin  ac  a 
rydd  atteb,  megis  Dewin,  i  bob  peth  a  ofynnir 
iddo.— Er  ynfytted  yw  y  Rhai  hyn  (ebe  Gwr 
dyfcedig  a  duwiol )  fe  ellir  gweled  Rhai  dan  enw 
Cris'nogion  mor  nawfwyllt  a  direfwm  a  hwythau, 
y  Crynwyr  \  canys  y  maent  hwythau  yn  dechreu 
yn  hir-llaes  ac  yn  oerlyd,  ac  a  Syrthiant  ond  odid 
mewn  Llewyg  :  Ond  wedi  dadebru  hwy  a  floedd- 
iant  fel  dynion  allan  o'i  Côf,  gan  ddadwrdd  yn 
erchyll  jn  erbyn  pob  Trefn  a  Phrydferthwch,  a 
Rheol  a  Rhefwm.  (f) 

SoNiWN  bellach  ynghylch  Delw-addoliaeth  yr 
hen  Frutaniaid  cyn  amfer  Chrijì^  y  rhai  nid  oedd- 
ent  well  eu  Hamcan  na  Chenhedloedd  eraill;  canys 
Gwrthddrych  eu  Haddoliad  ym  myfc  pethau 
daearol,  oeddent  Fryniau  ucheldiC  Afonydd[g)  heb- 
law  Delwau  gwaith  eu  Dwylo  eu  hun.  Am  ba 
ham  yr  addolent  Fynyddoedd  ac  Afonydd,  ni's 
gwn  i,  oddieithr  (i)  eu  bod  yn  credu  fod  ryw 
yfpryd  bywiol  yn  treiddio  dwy  y  Byd  gweledig, 
gan  mai  drwy  Yd  a  íFrwythau'r  Ddaear  a  Dwfr 
yr  Afonydd,  y  mae  ein  Bywyd  yn  cael  ei  gynnal 
megis  y  mae  Duw  wedi  eu  hordeinio  at  hynny. 

(2)  Barn 


(f)  Dr  Mores  Divin.  Dial  N.   3.  p.  21 J.     (g) 
Gild.p.  7. 


R.  I.  Pen.  5.       Moefaur    hen  Frutaniaìd      741 

(2)  Barn  eraiU  yw  fod  yr  hen  Gymru  (2.  hwy 
etto  yn  Ajia  ar  eu  hymdaith  o  Dwr  Babel )  yn 
canfod  Mynydd  Sinai  yn  crynu  ac  yn  fflammio 
hyd  Entrych  awyr  ar  waith  Duw  yn  rhoddi  y 
deg  Gorchymmyn  i'r  Juddewon-,  ac  o  achos  hyn- 
ny  anrhydeddent  bob  Bryn  uche/  fythwedi^n:  A'i 
bod  yn  cyfrif  Afonydd  yn  Sanófaidd  yn  ôl  traws- 
amcan  amryw  Genhedloedd  eraill  y  rhai  oeddent 
yn  barnu  fod  ryw  anian  o'r  Duwdod  yn  gym- 
myfc  a  dwfr.  {ìi.)  — -  Tuag  at  am  eu  gwaith  yn 
addoH  Delwau^  pan  yr  yftyrio  neb  mor  wybodus 
Dynion  oedd  eu  Hoffeiriaid  (  fel  y  dangofaf  yn  y 
mann  )  y  mae'n  beth  rhyfedd  yn  wir  fod  cym- 
maint  o  ddygn  Anwybodaeth  ym  myfc  y  Bobl 
gyfFredin.  Ond  fe  ellir  tybied,  mai  nid  ar  y 
Ddelw  ei  hun  y  gweddient,  ond  y  Gau-dduwiau 
y  rhai  oedd  cynnifer  Delw  yn  eu  harwyddoccau 
{i)  Canys  y  mae  JuUCaifar  (  yr  hwn  a  Sgrifen- 
nodd  cyn  geni  Chrijí)  yn  adrodd,  eu  hod  yn  cyd' 
nahod  ac  yn  addoli  yr  un  Duwiau,  eu  hod  o^r  un 
Farn  am  eu  hamryw  Awdurdod  ai  Swyddau  a 
Phohl  Rufain  a  chanddynt  amryw  Ddelwau  er  An- 
rhydedd  iddynt^  megis  hwythau  a  Dir  Groeg  a*r 
Ital. 

Ynawr  y  Gau-dduwiau  y  rhai  yr  oedd  yr  hen 
Frutaniaidy  yn  gyftal  a  Rhan  fwyaf  o  Genhed- 
loedd  Europ^  a  Rhan  o  JJia^  yn  eu  haddoli,  a 
elwid  Sadorn^  Jupiter^  Mars^  Apollo^  yn  enwedig 

Merchar 


(h)  Camd,  p.  555.  Ed.  Noyifs.  (i)  Deum  maxi' 
me^  Mercurium  colunt^  hu]us  funt  plurima  fimuU 
acra  ~  Pojì  hunc  Apollinem  £5*  Martem  äf  Jovem 
{ÿ  Minervam.  De  his  eandem  fore  quam  reliqua 
gentes^  habmt  opinionem.     Cas.  L.  6./.  107. 


148  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

Merchar  a  bagad  eraill ;  Ac  enwau  rhai  o'i 
Duwiefau  oedd  Rhea^  a  yuno^  a  Fenus,  —  Nid 
oedd  y  Duwiau  hyn  ddim  amgen  na  Dynion 
marwol,  o'r  un  Anwydau  a  dynion  eraill  ;  ond 
am  eu  bod  yn  wyr  enwog  yn  eu  Cenhedlaeth,  eu 
Hwyrion  a'i  Trâs  ar  ôl  eu  dyddiau  a  berfuadient 
y  Bobl  gyffredin  mai  Duwiau  oeddent ;  Ac  yn 
gymmaint  a  bod  y  fath  Grêd  er  mantais  i'r  Gwyr 
mawr  (  eu  Cyd-tylwyth )  tuag  at  gadw  eu  Haw- 
durdod,  fef  fod  y  Cyffredin  yn  coelio  mai  Duw- 
iau  oedd  eu  Hen-deidau,  oblegid  hynny,  meddaf, 
y  gofodwyd  Cyfraith  i  amddiffyn  y  fath  Opini- 
wn  gwyrgam,  rhac  y  bai  neb  feiddio  ddywedyd 
yn  erbyn  hy nny, —T fath  yw  Llygredigaeth  natur 
dyn  rhyfygus.  —  Ac  yno  fel  y  greddfai  yr  Opiniwn 
cyfeiHornus  hwn  yn  ddyfnach  etto  ym  Meddy- 
Hau  y  werin  bobl,  galwyd  y  Saith  Planed  ac  he- 
fyd  ddyddiau  V  wythnos  ar  Enwau  y  rhai  enwoccaf 
o  honynt ;  megis  Dydd  Sul^  *  Dydd  Llun^  X 
D.  Mawrthy  D.  Merchur^  D.  Jau^  D.  Gwener^ 
D.  Sadwrn. 

Ac  yma,  pe  dywedwn  mai  Cymru  oedd  y  Duw- 
iau  hyn  y  rhai  oedd  Europ  ac  Afia  yn  eu  haddoH 
yn  amfer  yr  Anwybodaeth  gynt,  mi  wn  eufys  y 
bydd  rhai  yn  barod  i  chwerthin  yn  eu  Dwrn, 
?L  Áywtàyà^  nid  yw  hyn  ddim  ond  ffiloreg.  Ond, 
gan  fod  gennyf  Awdurdod  y  Gwirionedd  i  fefyll 
o'm  blaen,  mi  a  ddywedaf  yn  hy,  mai  Cymru 
oeddent :  Cymro  oedd  Sadwrn  y  Cymro  oedd 
yupiter  ;  Cymro  oedd  Mercurius  ;  Cymru  oedd 
y  Hein.  —  Nid  wyf  fi  ddim  yn  dywedyd  mai  Cymru 

oeddent 


*  Apollo^  qui  et  Sol  apellatar.    X  Diana  quce  etiam 
Luna  nuncupatur. 


R.    I.  Pen.   5.     Moefau'r  hen  Frutaniaìd.      149 

oeddent  o'r  wlad  hon  ;   nac  wyf,  mi  wn  well  pe- 
thau  ;   Ond    Gwyr  oeddcnt  o  Hiliogaeth  Gomer^ 
oV  un  Ach  a'n  Cymru  ninnau,  ac  yn  fiarad  yr 
un  Jaith.     Ac  yn  wir  y  mae  eu  Henwau  (pe  de- 
lid  craff  ar  hynny  )  yn  yfpyfu  yn  eglur  o  ba  Gen~ 
edl  V  maent  ;  canys  nid  ynt  na  Lladìn  na  Groeg^ 
ond  Cymraeg  lân  loyw.     Sadwrn  yw  Gwr  nerth- 
ol  o  Fraich  i  ryfela;  ei  wir  Enw  yw  Sawd-dwrn: 
Ei  wraig  a  elwid  Rhea^  ac  yn  Gymraeg  ddi-led- 
jaith  Rhiain:  —  Eu  mab  a  elwid  yupiter^  ond  yn 
Gymraeg   Jou^  neu    Jefan^    oblegid   efe  oedd  y 
ieuangaf  o   feibion   ei   Dâd  ;  Enw  ei   wraig  yw 
yuno  hynny  yw    Joan^  neu   Suan. — Mars^   neu 
Mavors  oedd  y  gau-Dduw  a  gyfrifìd  yn  Ymgoledd- 
wr  y  Gwyr  arfog  yn  rhyfela,  a'i   Enw   cymraeg 
y  w   Mawr-rwyfc.  —  Mercurius  oedd   Dduw  eu 
Teithau,  a'i  wir   Enw  yw   March-wr.  —  Apol-lo 
oedd  Dduw  yn  cyfrannu  Doethineb   i   ddynion  ; 
a'i  gy wir  Enw  yw  Ap  y  Pwyll^  neu  fel  y  dy wedai 
'r    hen    Bobl,    y    Poell.  —  Diana    oedd    dduwies 
Diweirdeb  ac  Oneftrwydd,  a'i  gwir  enw  y w  Dian- 
af.  —  Fenus  oedd  dduwies  y  Cariad,  a'i  henw  ar 
y  cyntaf  oedd   Gwen.     {k)  Y   neb  a  dybio   mai 
chwedlau  gwneuthur  yw  y  rhai   hyn,  darllened, 
attolwg,  waith  y  Doftor    dyfcedig  Pezron^    (/) 
(^Gwr  o  Lydaw  o  Deyrnas   Ffraingc )  ac  os  gall 
efe  atteb  ei  Refymmau  a'i  Awdurdod  ef,  (yr  hyn 
ni's  gallodd  neb  etto)  o'r  goreu;  os  amgen  na  far- 
ner  arnafi. 

Cymmaint  a  hyn  am  eu  Duwiau  ;  eu  Hofî- 
eiriaid  a  elwid  gynt  yn  yr  hen  jaith,  y  Druidiony 

neu 


{k)  Rol.  Mon.  Antiq.  p.  43,      (/)  Hijì.  Nat.    C. 
14,  15. 


150  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

neu  y  Derwyddon^  am  eu  bod,  megis  Cenhedloedd 
eraiU  o  gylch  ferufalem  yn  aberthu  i'r  Eulynnod 
mewn  Llwyni  o  Goed,  yn  enwedig  dan  Gyfcod 
Deri  caeadfrig,  E%ec,  6.  13.  Hos,  4.  13.  Gwyr 
dyfcedig  a  gwybodol  oedd  y  rhai  hyn,  ac  yn  Farn- 
wyr  mewn  achofion  Dadl  ac  YmryíTon,  yn  gyflal 
ag  yn  OfFeiriaid  mewn  perthynafau  Crefydd.  Felly 
a  hwy  yn  Farnwyr  ac  yn  Offeiriaid^  y  mae'n 
hawdd  barnu  mai  hwy  oedd  Pen-ddyfcedigion  y 
Deyrnas  ;  a'i  Barn  a  gyfrifid  mor  ddi-dueddol  a 
chywir,  fel  nad  oedd  rydd  i'r  Pendefig  mwyaf  o 
fewn  y  Deyrnas  lai  na  fefyll  wrthi  :  Ac  os  rhyw 
un  cyndyn  a  beidiai  ymoftwng,  efe  a  efcymmunid 
allan  o  law,  a'i  Gymdeithas  a  ochelid  fel  pettai'r 
Plâ  arno.  —  Hwynt-hwy  oedd  yn  Sgrifennu  Han- 
efion  a  Bywyd  eu  Brenhinoedd  a  pha  beth  bynnag 
hynod  a  ddigwyddai  ar  Fôr,  ar  dir,  ac  ar  y  wybr. 
Ond  am  y  Gelfyddyd  y  dygent  eu  Difgyblion 
ynddi,  ni  chynnygient  ofod  hynny  ar  Bapir,  rhac 
i'r  Athrawiaeth  fyned  yn  Gyffredin  a  diyftyr. 
Eu  Gwyr  iefainc  a  ddyfgent  mewn  Aftronomi  a 
chwrs  y  Planedau,  ynghylch  maintioH'r  Byd,  yng- 
hylch  mor  gywrain  oedd  pob  Aelod  a  chymmal 
wedi  ei  ofod  mewn  dyn  ac  Anifail,  ynghylch 
natur  a  Rhywogaeth  Llyfiau,  ac  yn  fyrr  ynghylch 
pob  peth  a  elwir  Philofophi.  —  Yr  oeddent  yn 
maentumio  Anfarwoldeb  yr  Enaid,  ond  hyn  oedd 
eu  Camfynniad,  Eu  barn  hwy  oedd  fod  yr  Enaid 
ar  ôl  ei  ymadawiad  a'r  Corph,  yn  myned  i  yfp- 
rydoli  rhyw  un  arall,  (m)  a'r  Athrawiaeth  hon  a 
bregethafant  yn  ddwys  i  annog  eu  Gwrandawyr  i 
wroldeb  a  Syberwyd  moefau^dr  wy  beri  iddynt  gredu  y 

byddei 


{m)  non  interire  animas^  fed  ah  aliis  pojì  mortem  tran-^ 
fire  ad  alios  Cas.  L.  6. />,  107. 


R.  I.  Pen.  5.        Moefaur  hen  Frutaníaìd        151 

byddei  eu  Heneidiau  yn  y  Tô  neflaf  mewn  Ar- 
glwyddi  a  Phendefigion.  —  Pa  un  a'i  bod  yn  Dde- 
winiaid  ni's  gwn  i  ond  y  mae'n  ddilys  fod  y  Cyff- 
redin  yn  coelio  hyn  am  danynt,  megis  y  tyftia 
hen  Ddihareb,  ISlis  gwyr  namyn  Duw  a  Dewin- 
ion  bydy  a  diwyd  Dderwyddon,  —  Mae'n  ddiammeu 
bod  yn  cymmeryd  poen  afrifed  yn  dyfcu  y  Gel- 
fyddyd  i'w  Difgyblion,  canys  ni  chyfrifid  neb  yn 
Jí thrawon  ncseu  bod  15,  iearhai  20  mlynedd  yn 
aftudio.  Heblaw  pethau  eraill,  hwy  a  ddyfgent 
ar  Dafod-Ieferydd,  filoedd  a  miloedd  o  Bennillion 
ac  Odlau.  Tybia  Mr.  Edward  Llwyd  (  ac  ni 
wn  i,  pwy  a  wyddai  well )  mai  y  mefur  a  elwir 
Englyn  Mìlwr  oedd  Mefur  eu  PenniIIion.  Mi  a 
chwanegaf  yma  rai  o  honynt,  (hên  yn  ddiammeu, 
os  nid  gwir  Odlau  y  Derwyddon  eu  hun.  )  Ond 
gwybydder  nad  yw  y  ddwy  Fraich  gyntaf,  ond 
megis  geiriau^  llanw  ;  yr  olaf  fy'n  cynnwys  ynddi 
Yftyr  y  chwedl. 

Marchwiail  Bedw  hriglas 
A  dyn  fy  nhroed  0  wanas^ 
Nac  addef  dy  Rin  i  was. 

Marchwlail  Derw  mwyn  llwyn^ 
A  dyn  fy  nhroed  0  gadwyn 
Nac  addef  dy  Rin  i  Forwyn, 

Marchwiail  derw  deiliar 
A  dyn  fy  nhroed  0  Garchar^ 
Nac  addef  dy  Rin  i  Lafar, 

Eiry  mynydd  Pyfc  yn  Rhyd^ 
Cyrchei  Carw  Cilgrwm  Cwmelyd 
Hiraeth  am  farw  ni  weryd. 

Eira 


152  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Eìra  mynydd  gwynt  aì  tawl 
Llydan  lloergan  glas  Tafawl 
Odid  dyn  diriaid  di  hawl. 

Dywed  Rhai  mai  Eiddo  y  Derwyddon  yw'r 
modrwyau  gwydr  a  elwir  Glain  y  Nadroedd^  2. 
bod  eu  Difgyblion  yn  eu  gwerthu  i'r  Bobl  gyff- 
redin  i'w  gwifgo  megis  Swyn-gyfaredd  rhac  Afl- 
wydd.  ~  Nid  ychydig  Orfoledd  a  fyddai  gan  y 
Derwyddon  i  gael  Derwen  lle  y  byddai  y  Llyfieuyn 
a  elwir  Uchel-wydd  *  yn  tyfu,  am  eu  bod  yn  barnu 
mai  ffafr  y  Duwiau  oedd  cael  y  fath.  Eu  Sere- 
moni  ar  ar  hynny  a  fyddai,  i.  ddyfod  at  y  Pren 
dan  ganu  ym  mhcn  chwc  Diwrnod  ar  ol  newid 
y  Lleuad.  2.  Yr  Offeiriad  a  ddringai  ac  a  dorrai 
y  Llyfieuyn  a  Bilwg  aur,  tra  fyddai  eraill  obry  ar 
y  llawr  yn  ei  dderbyn  mewn  Arffedog  wenn. 
3.  Yno  fe  ddygid  dau  Fuftach,  gwynn  i  gyd  oll 
difai  dianaf,  ac  a'i  haberthid  ar  ucha'  Cromlech. 
A'r  cyfryw  Aberth  a  dybid  yn  Swyn-gyfaredd 
odidog  rhag  Gwenwyn,  a  Haint,  ac  Anffrwyth- 
londeb.  (n) 

Ond  yr  Aberth  goreu  a  dybiafont  a  ryngai  fodd 
y  Duwiau  oedd  Drwg-weithredwyr  y  rhai  oedd 
Cyfraith  y  Tir  wedi  eu  gadael  i  farw,  megis 
Mwrddwyr  a  Lladron  :  Hwy  a  gedwid  yn  Garch- 
arorion  mewn  Cijì-feini  (y  rhai  fydd  i'w  gweled 
mewn  amryw  fannau  etto  Tng  Hymru)  nes  cael 
odfa  i  alw  ynghyd  yr  holl  wlad  i  weled  eu  haber- 
thu ;  ynawr  Cift-faen  yw  Gwâl  neu  Loches  a 
wneir  o  chwech  Carreg  megis  Prenfol^  neu  (î//?^ 

fef 


*Vifcu5  quercinus,  Miffletoe,  {n)  Samme^s  Britann, 
Jntiq.  vol,  I.  C.n,  p,  104.  Plin.  L.  16,  Cap,  44. 


R.   I.   Pen.  4.      Moefaur  ben   Frutaniaìd.      153 

fef  un  Garreg-waelod  o  gylch  7  neu  wyth  troed- 
fcdd  o  hyd,  dwy  bob  ochr,  un  wrth  bob  pen,  ac 
un  fawr  arall  yn  Glawr.  Y  fath  Gijì-faen  a  hon 
yw  Ty-Illtud  ar  ben  Twyn  yn  Llan  Hammwlch 
gerllaw  Aher-Honddu^  Carn-Lechart  o  fewn  Plwyf 
Llangyfelach  ym  Morganwg;  Gwâly  Filajì  o  fewn 
Ÿ\vjyf  Llanboydy  iílaw  Caerfyrddin  ;  y  Gromlech 
ym  mhlwyf  Nyfern  yn  Rhandir  Penfro\  Llech-yr- 
afl  ym  mlwyf  Llangoedmor  gcrllaw  Aber-teifi  ; 
Cerrig-y-Gwyddel  ym  mlwyf  Llan-GriJìioUs  yn 
Ynys  i^(?«;  Carchar  Cynric  rhwth  ym  mhlwyf 
Cerrig-y-Druidion  yn  Sir  Dinbech^  ac  amry w  fan- 
nau  eraill  na's  gwn  i  oddiwrthynt.— Ynawr,  pan 
y  byddai  Ilawer  o  Ddrwg-weithredwyr  wedi  eu 
condemno,  y  Derwyddon  a  roddent  Orchymmyn 
i  wneuthur  Aberth-eilun  \  aberthu  i'r  Duwiau;  yr 
Aberth-eilun  yma  a  wnaid  ar  lun  Dyn,  eithr  aru- 
throl  o  Faint;  o  Gangau  coed,  a'i  Freichiau  a'i 
Draed  ar  led,  ac  a  ficrheid  megis  Bwbach  mawr 
yn  y  ddaear  gerllaw  i  ryw  Garnedd:  Ac  yno  y 
Carcharorion  a  ddygid  allan  o'i  Cijì-feini^  ac  a 
ficcrheuid  wrth  Raffau  yma  ac  accw  wrth  y  CIo- 
fennau,  ac  yn  ddiattreg  y  cynneuid  Tân  odditan 
y  Bwbach  i  roftio  y  Drwg-weithredwyr  yn  fyw  : 
A  hon  oedd  yr  Aberth  oreu  (yrí  ol  eu  Barn  hwy ) 
a  ryngai  fodd  y  Duwiau.  {0)  Ambellwaith  yn 
wir,  pan  na  byddai  ond  un  neu  ddau,  y  Drwg- 
weithredwr  a  aberthid  ar  Allor  gerllaw  y  Gijìfaen\ 
ac  odid  un  Gijìfaen^  onid  oes  yno  Garnedd'à.  Chrom-- 
lech  neu  Allor  gerllaw. 

Ar  nos  Galan-mai  y  cynneuid  Tân   ar    ben 
pob  Carnedd  drwy'r  Ynys,  lle  y  byddai  un  oV 

Derwyddon^ 


[6)  Cas.  de  BelL  GalL  L.  6.  p.  107, 


154  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Derwyddon^  Ynghyd  a'r  Bobl  o'r  Gymmydogaeth 
honno  yn  aberthu  i'r  Tadolion  Dduwiau  er  cael 
Rhâd  a  Bendith  ar  Gnwd  y  Ddaear  :  Ac  ar  nos 
Galan-gauaf  y  gwnaed  yr  un  peth  er  talu  Diolch, 
wedi  cael  Cnwd  y  ddaear  ynghyd.  Ar  y  ddau 
amfer  hyn,  yr  oedd  pawb  o  ba  radd  bynnag  yn 
rhwymedig  i  ddifFodd  y  Tàn  yn  eu  Haelwydydd, 
a  than  benyd  Efcymmundod,  i  ail-ennyn  ef  a 
Thewyn  oddiwrth  y  Carneddau. 

Yn  Ynys  Fôn  (^yn  anad  un  lle  arall  o  fewn 
yr  holl  Deyrnas)  yr  oedd  Eiíleddfod  bennaf  yr 
hen  Dderwyddon^  megis  y  mae  rhai  o  Weddillion 
eu  Crefydd  i'w  gweled  hyd  heddy w,  er  yn  rhwyg- 
edig  ac  yn  gandryll ;  megis  amryw  Garneddau^ 
Cìjìfeìni^  ac  Allorau.  Ac  hefyd  amryw  o  Enwau 
Lleoedd  hyd  y  dydd  hwn  fy'n  cadw  CofFadwriaeth 
eu  hen  Feiftraid,  megis  'Tre''r  Dryw  ynghwmm- 
wd  Mene^  ac  o'i  amgylch  megis  tair  troed  Try- 
bedd  Bod  y  Druidion^  Bod-owyr^  a  Threr  Beirdd. 
Yn  nhre'r  Dryw  yr  oedd  Pendog  y  Druidion  yn 
trigo,  canys  yr  oedd  un  yn  Ben  ar  y  lleill,  megis 
yn  Bâh^  neu  Arch-ofFeiriad.  Yn  y  lle  a  elwir 
Bod  y  Druidion  yr  oedd  Dinas  y  Derwyddon,  y 
neíTaf  mewn  Awdurdod  atto :  Ym  Mod-Owyr  yr 
oedd  yr  Offyddion^  y  rhai  yn  benna  dim  a  aftudient 
Phyfygwriaeth  ;  ac  yn  Nhre^r  Beirdd  yr  oedd  y 
Prydyddion  yn  canu  yn  gelfyddgar  Hanefìon  eu 
Gwyr  enwog. 

Cymmaint  a  hyn  am  y  Der'wyddon.  Tacclu- 
fwydd  eu  Cerbydau  rhyfel,  eu  Medr  mewn  arfau 
a  foniwyd  am  dano  eufys  ;  Mi  a  chwanegaf  air 
ynghylch  nodau  March-rhyfel,  fef  yw  hynny, 
"  Cadfarch  cadarndew,  cerdded-ddrud,  llydan- 
"  gefn,   bron-ehang  ;  gafl-gyfyng,  carn-gragen, 

"  ymdeith* 


R.  I.  Pen.  5.       Moejau'r  hen  Frutaniaid.       155 


^^  ymdeith  waílad,  hywedd-falch,  drythyll,  llam- 
^^  fachus,  fFroenfoU,  a'i  Lygad  yn  frithlas  dra- 
"  theryll.  "  Dyna  nodau'r  march  Rhyfel  o  dde- 
wis  yr  hen  Frinaniaid.  —  Hwy  a  fedrent  ddarllen 
a  Síírifennu  er  ys  (  o  leiaf )  fil  o  flynyddoedd  cyn 
geni  Chri/f,  Mae'n  debygol  fod  ganddynt  ychwa- 
nt^  o  Gelfyddydau  nag  a  gred  Bagad  ynawr;  ie 
ac  ambell  beth  na  wyr  holl  Gynhildeb  yr  Oes 
brefennol  ddim  oddiwrtho;  canys  yr  oedd  gan  yr 
hen  Frutaniaid  fath  o  Felinau  yn  troi  heb  na 
Gwynt  na  Dwfr.  Mewn  Lle  a  elwir  Bryn  y 
Cajìell  yn  Edeirnion^  yn  yr  Oes  ddiweddaf,  y  caf- 
wyd  yn  y  ddaear  Baladr  melin  o  haiarn  wyth 
ochrog  cyn  braflfed  a  morddwyd  gwr,  a  phen  clwm 
ar  y  nailí  ben  iddo  megis  y  líe  y  buafai  yr  olwyn, 
a'r  pen  arall  wedi  ei  yflAi  gan  rwd;  yno  y  cafwyd 
maen-melin  o  gylch  Ilathen  o  eithaf  bwy-gilydd; 
ac  meddant  hwy,  yr  oedd  y  bedwaredd  ran  o 
olwyn  y  felin  honno  o  haiarn,  a'r  relyw  o  gaed: 
Ac  yr  oedd  maen-tynnu  [Adamant  yw  hwnnw, 
neu  Gliccied  wifgi^  neu  bob  un  o'r  ddau,  j  rhai  a 
barai  iddi  droi  o  honi  ei  hun,  pan  y  gofodid  [p) 
Eu  Bâth  gyflredin  oedd  Bresa  modrwyau  haiarn, 
ond  mae'n  ddilys  fod  ganddynt  hefyd  Fâth  arian^ 
a  Math  aur,  Cafwyd  ym  mhlwyf  Penbryn  Fath 
aur  o  eiddo'r  hen  Frutaniaid^  heb  ddim  Llythyren- 
nau  ond  Lluniau  dieithr  ni  wyddys  beth  yw  eu 
Hyílyr  [q)  Ac  y  mae  Bath  Cafwallen  a  ymladd- 
odd  a  yulius  Coefar  etto  i'w  gweled.  —  Eu  Dillad 
yn  y  Gauaf  (ac  nid  yno  chwaith  ond  mewn 
Gauaf  chwerw  o  Rew  ac  Eira ;  Eu  harfer  hwy 
oedd  gau    mwyaf  fyned    yn    Noethlummyn)    Eu 

M  Dillad, 


[p)  Dav,  Lexic.  Sub.  Breuan.  {q)   Llwyd*s  Annot 
in  Camd.  p,  697* 


156  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

Dillad,  meddaf,  mewn  Gauaf  garw,  oedd  Grwyn 
Iyrchod  a  Theirw  gwylltion  a  Bwyftfilod  eraill ; 
a'i  Hardd-wifcoedd  oedd  Brethyn  gwynn  pentan^ 
neu  fath  o  Frethyn  eddi  heb  ei  bannu,  canys  nid 
oes  dim  ficcrwydd  fod  yma  Bannwyr  cyn  amfer 
Crêd  ;  Hyn  oedd  Trwfiad  y  cyffredin  ;  ond  y 
Bonedd  a  Goreuon  y  Deyrnasa  wifgent  Dabarau 
Symmud-liw  yn  tannu  hyd  y  llawr,  a  Thyrch  aur 
(  o  waith  cynnil  dros  ben  )  o  bobtu  eu  Gyddfau 
a'i  Harddyrnau.  Yn  y  modd  hwn  yr  ymdrwffi- 
odd  Buddug^  *  y  Frenhines  ddewr  honno  yr  hon 
a  ymladdodd  a'r  Rhufeiniaid  o  gylch  y  Flwyddyn 
o  Oedran  Chri/ì  62  ac  a  laddodd  ddeg  mil  a  thriu- 
gain  o  honynt :  Yr  oedd  am  dani  Dabar  Symmud- 
liw,  Torch  aur  am  eu  Gwddf,  a'i  gwallt  melyn 
yn  tannu  dros  ei  hyfgwyddau  hyd  ei  Sodlau.  Fe 
gafwyd  un  o'r  Tyrch  aur  yma  wrth  gloddio 
mewn  Gardd  gerllaw  Harlech  ym  Meirìonydd  jn 
y  Flwyddyn  1692. 

Erbyn  hyn  y  mae'n  amlwg  y  deallent  waith 
3of^  pan  y  medrent  wneuthur  y  fath  gynnilwaith 
a  Thyrch  aur^  megis  y  mae  Tacclufrwydd  eu 
Cerbydau  yn  dangos  y  medrent  waith  Saer-coed, 
Eu  Medrufrwydd  mewn  Gwaith  Saer-maen^  eu 
hamry  w  Bentrefydd  a'i  Caerau,  ac  aml  Balafau  eu 
Pendefigion  fy'n  tyftio ;  Ac  heblaw  hynny  yr 
oedd  yma  28  o  Ddinafoedd  caerog  yn  yr  hen  am- 
fer  gynt,  ac  ym  mhob  un  o  honynt  y  byddai 
Druid  yn  Farnwr  neu  Tnad.  Ni  wyddys  yn  dda 
pa  rai  ydynt,  ond  bod  Llundain^  Caerwrangon^ 
Rhydychen^  Caerloyw^  Caerlleon  ar  wyfc^  a  Chaer- 
fyrddin  yn  ddilys  ddigon  o  fewn  y  nifer.    Yr  wyf 

yn 


*  Boadicea.  vìd.  Dio.  Cafs.  Hijì,  Rom,  L.  62, 


R.    I.  Pen.  5.      Moefaur.  hcn  Frutanìatd       157 

yn  gwybod  o'r  goreu  fod  rhai  vn  hacru  nad  oedd 
gan  yr  hen  Frutanìaìd  ddim  Dinafoedd  caerog  oU 
cvn  dyfod  y  Rhufeiniaid  i'r  wlad  hon,— Nid  oedd 
Ádeilad  y  cyff'redin  y^^  ^ii'  ddim  ond  Bythau, 
neu  Bleth  o  wiail  wedi  ei  adail^  a  Lwfer  yn  y 
canol,  megis  y  mae  digon  o'r  fath  etto  i'w  gweled 
yng  Nghymru  ;  a  thyna  w'u  yftyr  y  gair  Âdeilad^ 
fef  Adail  o  wrvf2:  neu  o  wiail ;  Ond  nad  oedd 
yma  ddim  amgen  Adeilad  yn  yr  hen  amfer,  yw 
peth  nad  all  neb  ei  brofi  allan  o  hen  Hanefion  ; 
Pe  buafai  ym  Mrydain  ddim  ond  Bythaudi  Phared 
gwiail^  byth  ni  ddywedafai  yul-CaiJar  [yr  hwn 
a  Sgrifennodd  o  gylch  hanner  cant  o  Flynyddoedd 
cyn  geni  Chrift  ]  Hominum  ejì  infinita  multitudo^ 
creberrimaque  aedificia^y^r^  Gallicis  conjimilia.  L. 
5.  p.  79. 

Hynod  oedd  eu  Medrufrwydd  i  baentio  a  bri- 
tho  a  Hiwiau  yn  enwedig  i  baentio  ar  eu  crwyn 
Luniau  Ehediaid,  Bwyftfilod,  Pyfcod  ac  ymlufci- 
aid  ;  Hyn  oedd  Ran  o  Wychder  y  Gwyr  mawr, 
fef  eu  bod  o  Goryn  y  Pen  hyd  wadn  y  Traed  yn 
llawn  o  Luniau  Creaduriaid  byw;  Math  o  Liw 
glas  ydoedd,  ac  ni  wifgid  mo'no  byth  allan  am  ei 
fod  wedi  ei  ollwng  i  mewn  a  phigad  nodwy  i'r 
Croen.  Pa  un  a  bod  Rhinwedd  ynddo  i  gadw'r 
corph  mewn  Jechyd,  hynny  ni's  gwn  i ;  ond  y 
mae'n  ddilys  fod  yr  hen  Frutaniaid  yn  byw  yn 
aml  i  Saith  ugain.  [r]  Dyna'r  achos  [yn  ôl  Barn 
Mr.  Camden  y  Sais]  o  alw  yr  ynys  hon  gyntaf 
Brithtania^  hynny  yw,  eb  efe,  Gwlad  y  Dynion 
hrithion.  Yr  oedd  Mr.  Camden  yn  ddiau  yn  wr 
dyfcedig  jawn,  ond  fe  allafai  gyda  gwell  Gwedd- 

M  2  eidd-dra 


[r]  V.  Uff.  Primord.  p.  885. 


158  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

eidd-dra  adacl  y  Ddychymmyg  hon  fyncd  gyda'i 
Freuddwydion.  Y  gwirionedd  yw  hyn,  efe  a 
fynnei  hyrddu  ryw  beth  newydd  i  olwg  y  byd  ; 
ac  o  ganlyn  llwybr  ei  drwyn,  efe  a  efcorodd  a'r 
diwedd  ar  y  Ddychymmyg  eiddil  hon,  yn  erbyn 
pob  Awdurdod  a  Rhefwm. 

Mewn  Phyfygwriaeth,  mae'n  debygol  eu  bod 
yn  gallach  na  Gwyr  diweddar  fy'n  boftio  yn  ych- 
waneg  o  Ddyfc  a  gwybodaeth;  canys  nid  arferent 
hwy  ddim  ond  Llyfiau ;  ie  ac  yn  gwneuthur  ych- 
waneg  o  Lefad  i'r  Cleifion  a  hwynt  yn  unig^  nag 
y  maent  ynawr  a'i  holl  Gymmyfc.  Ym  myfc 
Doâoriaid  yr  oefoedd  canol,  Meddygon  Myddfat 
yw  y  rhai  mwya'  hynod ;  a  hwynt-hwy  oedd 
Riwallon  a'i  Feibion,  Cadwgon  a  Gruffudd  ac 
Eìnion ;  ac  yn  amfer  Khys  Grug  yr  oeddent,  yng- 
hylch  y  Flwyddyn  1230.  Mae  Llyfr  bychan  o 
Sgrifen-Iaw  o'i  gwaith,  ac  yn  diweddu  fel  hyn, 
Pwy  bynnag  nì  chymmero  fwyd  pan  fo  ei  chwant 
arno^  ei  Gylla  a  leinw  0  Àfiachwjì^  yr  hyn  a  hery  y 
Gwayw  yn  y  Pen. 

Crwth  a  Thelyn  oedd  y  Gerddoriaeth  bennaf 
ym  myfc  yr  hen  Bobl.  Symlen  ben  bys  oedd 
Gaingc  gyffredin  jawn  Lledr  oedd  dros  wyneb  y 
cafn ;  ac  o  achos  hy nny  a  gyfenwyd  y  Delyn 
Ledr^  y  Difgyblion  a  ddechreuent  ganu  a  Thannau 
Rhawn;  ac  a  dalent  bedair  ceiniag  ar  hugain  *  ar 
eu  gwaith  yn  myned  yn  Ben-cerddwyr ;  canys 
felly  y  dywed  y  Gyfraith^  "  Y  neb  a  fynno  yma- 
"  dael  a  Thelyn  rawn  a  bod  yn  Gerddor  cywei- 

"  thas, 


*  Tr  oedd  hynny  yn  Swmm  fawr  0  arian  yn  yr  hen 
amfery  yn  enwedig  i  Grwthwr. 


P..  I.  Pen.  5.        Moefau    hen  Frutaniaid.        159 

'^  thas,  24  a  ddyly.  "  Er  hofFed  oedd  y  Gerdd- 
oriaeth  Líaii  yr  heii  Frutaniaid^  nid  oedd  ei  llais 
ynghluftiau  Dafydd^i^  Gwìlym  ond  megis  afgloden 
gwern  ym  mhen  y  Gath;  canys  efe  a  ddywed. 

Ni  cherais  jowngais  angerdd^ 
Na'^i  chafn  botymog  na'i  cherdd^ 
Na'^i  cholydd  Sain  damwain  digy 
Na'i  rhifant  liw  na^i  rhyfig, 
Drwg  yw  dan  hwyth  yr  wythfys^ 
Llun  ei  chroth  Lliain  ei  chrys : 
Ni  luniwyd  ei  Pharwyden 
Na^i  chreg/ais  ond  i  Sais  hên 
Sain  Gwydd  gloff  anhoff' yn  yd  ; 
Sonfawr  wyddeles  ynfyd. 

Yr  hên  Frutaniaid  a  eillient  eu  Cyrph  yn  llwyr 
gwbl,  ond  y  pen  a'r  wefus  uchaf ;  Eu  Hymborth 
oedd  Laeth  a  Chig,  ond  ni  fwyttaent  hwy  ddim 
Cug  Tfgyfarnogy  Jeir  na  Gwyddau^  er  bod  gandd- 
ynt  amledd  o  honynt.  Yr  oedd  Bagad  yn  dilyn 
Hwfmonnaeth,  ac  yn  achlefu  eu  Tir  a  Marl  a  thy- 
wod  y  Môr,  ac  yn  cael  Gwenith  a  Haidd  eu 
gwala  ;  yn  gwneuthur  Bara  o'r  naill,  a  Chwrw 
o'r  UaiU ;  ac  y  mae  Yfpyfrwydd  goleu  y  medrent 
ddarllaw  Cwrw  a  Bragod  gantoedd  o  Flynyddoedd 
cyn  i  yul-Caifar  droedio  ym  Mrydain,  Eu  De- 
fodd  oedd  i  lofci  cyrph  y  Meirw,  a  chafglu  y 
Lludw  a  thalpau  o'r  Efgyrn  mewn  math  o  Yftên 
bridd,  a'i  ofod  ynghadw  yn  rheftrau  yn  y  CrugiaUy 
neu'r  Tommenydd  y  rhai  fy  i'w  gweled  etto  mewn 
amryw  fannau.  Y  mae  un  hynod,  ym  Mhlwyf 
Trelech  yn  Rhandir  Caerfyrddin  a  eíwir  Crug  y 
Deyrn.  Y  mae  eu  Hallorau  hefyd  i'w  gweled  hyd 
y  dydd  heddyw,  ar  y  rhai  yr  aberthid  ambell 
waith  Ddynion ;  fef  naill  a'i  Drwg-weithredwyr, 

M  3  neu 


lóo  Drych  y   Prif  Oefoedd, 

neu  ynteu  y  Gelynion  a  ddelid  yn  Garcharorion 
wrth  ryfela.  Y  mae  un  nodedig  i'w  gweled  etto 
ym  Mhlwyf  Nyfern  yn  Rhandir  Penfro  a  elwir 
Llech  y  Dryhedd  ;  y  Garreg  uchaf  neu'r  Allor 
fydd  12  llathaid  o  gylch,  ac  o  du'r  Gogledd  For- 
taìs  ynddi,  i  ddwyn  ymaith  waed  yr  Aberth.  Pa 
le  bynnag  y  gwelir  tair  o  gerrig  mawrion  wedi  eu 
Siccrhau  ar  eu  pennau  yn  y  ddaear,  ar  dull  Trybedd^ 
è  fu  yno  AUor  gynt. 

Y  mae  llawer  o  Sôn  am  Afangc  y  Llynn^  a'r 
ychen  bannog^  ac  ni  wn  i  yn  dda  beth  i  ddywedyd 
am  danynt.  Am  yr  Afangc^  y  Dyb  gyíFredin  y w, 
mai  math  o  Ddwfr-gí  go  fawr  lloftlydan  oedd 
efe,  a  elwir  y  Befer^  yr  hwn  fydd  Greadur  ffel 
dros  ben,  ac  yn  trigo  yn  y  Llynnoedd  ä'r  Afon- 
ydd ;  Yr  oedd  efe  yn  Nheifi  yn  ddiammeu  yn 
amfer  Giraldus  Arch-diacon  Brecheiniog^  yr  hwn 
a  Sgrifennodd  Hanes  Cymru  o  gylch  y  Flwyddyn 
1 1 89.  Hynny  yWy  o  gylch  pum  cant  a  hanner  o 
Flynyddoedd  a  aethont  heibio.  Ond  y  mae'n  beth 
rhyfedd  fod  y  fath  chwedlau  ym  myfc  y  cyffredin 
Bobl  am  dano  ynawr,  megis  pe  buafai  efe  ryw 
Anghenfil  0  faint  \  ac  er  ei  faglua  thid  haiarn,  nid 
dim  ond  yr  Tchen  hannog  a  allei  ei  lufco  allan  o'r 
Llynn.  Ac  am  hynny  mi  a  dybiwn  mai  Afangc 
y  Llynn  yw'r  Aligator^  neu  fath  o  Grocodil^  yr  hwn 
fydd  fwyftfil  enbyd  ac  aruthrol  ei  Faintioli,  a'r 
h wn  a  lyngc  Ddyn  ar  un  tammaid^  megis  y  digwydd- 
odd  hi  amryw  brydiau  ;  Ac  nid  oes  dim  Blwyddyn 
etto  er  pan  lyngcodd  un  o'r  Diawliaid  hyn  dri 
Dyn  mewn  Uai  na  chwarter  awr.  Yr  Anghenfil 
hagr  hwn  fydd  gyffredin  jawn  yn  Afonydd  a  Llyn- 
noedd  Affrica  ac  America  :  a  phwy  a  wyr  amgen 
onid  oedd  rhai  o  honynt  gynt  yn  Llynnoedd 
Cymru?     Yr  oedd  yma  gynt  Fleiddiaid\  nid  oes 

ynawr 


R.    I.    Pen.  5.       Moefaur  hen  Frutania'uL       161 

ynawr  un  o  fewn  yr  Ynys  ;  ac  etto  nicl  oes  gíin 
Gyfl'reüin  Cymru  ddim  garwach  opiniwn  anì  Flaidd 
na  phobl  eraill  ;  Ac  os  y  Crocodil  ywV  Afangc^ 
yno  y  mae'n  debygol,  mai  wrth  ddifa  ryw  Ang- 
henfil  mawr  dros  hen^  o  gj^'lch  8  neu  lO  llathaid  o 
Hyd,  y  dodwyd  Tchen  bannog^  hynny  yw,  vch- 
en  hynod  eu  grym  i'w  lufco  ef  allan,  er  Gor- 
foledd  i'r  hoU  wiad. —  Mi  a  wn  fod  hyn  yn 
fawrio  mwy  o  wirionedd  nag  y  fydd  mewn  rhyw 
hen  Bappiryn,  "  Y  ddau  Ychen  bannog  oedd 
"  Nynniaf  a  Pheibaf  y  rhai  a  rithwys  Duw  am 
"  eu  pechodau  yn  Tchen  bannog^'.  V.  ArcheoL 
Brit.  p,  237. 

Am  yr  hen  faith  Gyniraeg^  nid  oes  gennyf  i  ond 
ychydig  i  ddywedyd,  ond  iddi  barhau  hyd  yn 
ddiweddar  agos  yn  ddilwyr  heb  nemmawr  o  gym- 
myfc  ;  yr  hyn  ni's  gellir  dy wedyd  ond  prin  am 
un  arall,  oddieithr  Jaith  yr  yuddewon^  ac  Jaith 
árabia.  —  Prin  y  gall  neb,  ddeall  y  Jaith  Gym- 
raeg  yn  llawn-fedrus,  ond  a  ddeallo  hefyd  (o  leiaf 
ryw  gymmaint  o  )  Hebraeg^  Lladin^  Groeg  a 
Gwyddelaeg:  canys  y  mae  cryn  Gyfathrach  rhwng 
y  pedair  hyn  a'r  Gymraeg.  (i)  Am  yr  Hebraeg^ 
y  mae  amry w  Eiriau  wedi  tramwy  yn  gyfan  attom 
ni^  er  maint  oedd  o  Gymmyfc  yn  Nhwr  Babel  y 
megis  yn  y  Geiriau  hyn  a  ganlyn,  Acheu^  Anudon^ 
Bwth^  Câdy  Caer^  Ceg^  CV/?2,  Coppa^  Cyllell^  Gol- 
wyth^  Magwyr^  Neuadd^  Odyn^  Potten^  Tal^  Tom- 
men^  gydag  amryw  ac  amryw  eraill,  nad  oes  ond 
ychydig  neu  ddim  Cyfnewid  rhwng  yr  Hebraeg 
a'r  Gymraeg.  (2)  Am  y  Lladin^  y  mae  y  fath 
Liaws  o  Eiriau  yn  ein  Hiaith  ni,  a  Jaith  hen  Bobl 
yr  Ital  o'r  un  Swn  ac  yftyr,  megis  y  gall  dyn  dy- 
bied  mai  o'r  un  Dorllwyth  y  daeth  y  ddwy  Genedl 
allan;  I'n  Hynafiaid  ni  Fenthyccio  amryw  o'i  geiriau, 

M  4  tra 


102  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

tra  fuont  hwy  yn  arglwyddiaethu  yma,  nid  all 
neb  yn  ei  jawn  Bwyll  a'i  Synwyr  ei  wadu ;  ond 
er  hynny  y  mae'n  debygol,  iddynt  hwythau  feiî- 
thyccio  gan  ein  Hynafiaid  ni  o'r  blaen,  pan  nad  oedd 
y  Lladinwyr  etto  ond  Gwyr  bychain  yn  y  Byd,  a'r 
hen  Gymru  y  tu  hwnt  i'r  môr  yn  meiííroli  arn- 
ynt  :  Ac  y  mae  hyn  mor  ddilys  wirionedd,  megis 
a  bod  eu  Hanefion  eu  hunain  yn  tyfliio'r  peth. 
(3J  Am  y  Groegiaid^  nid  oes  dim  rhyfedd  fod 
cymmaint  o  Gyflx)ndeb  rhyngom  ni  a  hwy,  canys 
Groegwr  neu  wrdyfod  oedd  Brutus ;  a'r  un  Lyth- 
yrennau  oedd  gan  ein  Hynafiaid  ni  a  hwythau  ar 
y  cyntaf,  megis  y  tyfl:ia  yulius  Coefar  yr  hwn  a 
Sgrifennodd  ei  Hanes  o  gylch  hanner  cant  o  flyn- 
yddoedd  cyn  geni  Chriji  (4)  Am  y  Gwyddelod^ 
mi  a  brofais  eufys,  mai  Pobl  o'r  un  Dorllwyth 
oeddem  ni  a  hwytheu  o'r  dechreuad.  Ac  y  mae 
'n  amhoflibl  i  wybod  jawn  yfliyr  Enwau  Afonydd 
a  Brynniau  a  Gdltydd?^  Chwmmydd Sichth  ddeall 
Gwyddelaeg. 

Y  mae  yn  wir  yn  y  Jaith  Gymraeg  amryw 
eiriau  o'r  un  yfl:yr  a'r  Saefonaeg  ;  ac  yn  ddiweddar 
y  mae  chwaneg  beunydd  yn  llifeirio  iddi  oddiwrth 
y  Saefonaeg,  Ond  camfynnied  er  hynnv  yw  tyb- 
ied  mai  oddiwrth  y  Saefon  y  cawfom  ni  yr  holl 
Eiriau  fy  o'r  un  Sain  ac  yftyr  yn  ein  Hiaith  ni  a 
hwythau;  Canys  ê  fu'r  Saefon  amryw  Flynydd- 
oedd  yngwafanaeth  yr  hen  Frutaniaid  cyn  iddynt 
yn  felldigedig  droi  yn  Fradwyr  yn  eu  herbyn  : 
Ac  yn  yr  yfpaid  hwnnw  y  mae'n  naturiol  i  gredu 
eu  bod  yn  benthyccio  gan  eu  Meijìraid  :  A'r  geir- 
iau  hyn  a  ganlyn  yw  ychydig  allan  o  lawer,  megis, 
Änghwrteis^  Byclau^  Bargen^  Cap  Cadpen^  Clapy 
Cojì^  Crefft^  Crwpper^  Cwcwallt^  Ceifpwl^  Cwply 
Cwppan^  Cweryl^  Dart^  Egr^  Ffael^   Ffals^  Ffair^ 

Ffol, 


Rhan.  I.  Pen.  4.  ITjaìth  Gymraeg.  163 

Ffol^  Grân^  Gronyn^  Happus^  Hap^  Het^  Hìttìa^ 
Ingc^  Lìfrai^  Llewpard^  Malais^  Maer^  Pert^  Plâs^ 
Plwm^  Sad^  Sadler^  Siwrnai^  Siop^  T^afc^  Tafarn^ 
Twr^  Twrn^  Tiler^  TJìryd, 

Y  mae'r  Geiriau  hyn  oU  i'w  gweled  (  gydag 
amry w  eraill)  YngHy wyddau  Dafydd  ap  Gwilym^ 
yr  hwn  ym  Marn  Madoc  Benfras  oedd  Benial 
Cerdd  ddyfal  dafawd  :  Ac  ebe  Jolo  gòch  am  dano 
yn  ei  Farwnad,  Aed  lle  maer  ehang  Dangnef  Ac 
aed  y  Gerdd  gydag  ef  Nid  oedd  dim  hoíFder  yn 
ei  amfer  ef  f  fef  o  gylch  y  Flwyddyn  1380.  ) 
mewn  Bonheddig  na  Gwreng  i  Siarad  Saefonaeg^ 
er  eu  bod  yn  deall  eu  gwala  o  Ladin^  Groeg^  ac 
Hehraeg  ;  Ac  y  mae  e'n  Gweftiwn,  pa  un  a'i  bod 
Dafydd  ap  Gwilym^  neu  un  Ofifeiriad  arall,  neu 
Bendefig,  neu  un  Gwr  dyfcedig  pa  un  bynnag  yn 
yr  Oes  honno  yn  deall  Saefonaeg^  megis  y  gelHr 
barnu  jn  dra  naturiol  wrth  y  Stori  nodedig  hon  a 
ganlyn.  "  Yr  oedd  Pendefig  urddafol  o  Tnys  Fôn 
"  a  elwid  Owen  Tudor  wedi  priodi  y  Frenhines 
"  Catherin  yr  hon  a  fuafai  yn  Briod  gynt  a  Harri 
( y  pummed  o'r  enw )  Brenin  Lloegr,  Ni 
wyddai'r  Frenhines  Catherin  (gan  ei  bod  yn 
wraig  o  Ffraingc)  ddim  gwahaniaeth  rhwng  y 
Cymru  a'r  Saefon^  cyn  iddi  briodi  Owen  Tudor\ 
''  yr  hyn  a  wnaeth  iddi  chwennych  yn  fawr  weled 
"  rhyw  nifer  o  Gydwladwyr  ei  Phriod,  i  gael 
"  gwybod  pa  un  a'i  bod  cyn  Saled  dynion  ag  oedd 
''y  Saefon  yn  eu  portreiadu :  Ond  yn  y  cyfamfer 
"  y  dahwyd  Owen  Ti^ẃra'iFrenhines  ynGarchar- 
"  orion  yn  ghaer-lleon  :  Owen  Tudor  ar  hyn  a 
"  anfonodd  am  ei  Dras  a'i  Geraint ;  ond  yn  fwy 
"  neillduol  am  ddau  Gâr  anwylaf  ganddo,  a  dau 
"  Bendefig  urddafol,  Jorwerth  ap  Meredyth  ac 
"  Howel  Lewelyn.     Fe  ymwelodd  ag  ef  eu  gyd 

"  ynghylch 


164  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

"  ynghylch  cant  o  Ben-bonedd  Cymru^  y  rhaî  er 
"  eu  bod  yn  wyr  dyfcedig  ac  anrhydeddus,  etto 
"  ni  fedrent  air  o  8aefonaeg\  canys  pan  lefarodd 
"  y  Frenhines  wrthynt  yn  Ffrangeg  ac  yn  Saefon- 
"  aeg^  ni  fedrent  roddi  gair  o  atteb  iddi;  yr  hyn  a 
barodd  iddi  ddywedyd,  maiW  creaduriaid  mudion 
hoywyaf  oeddent  ar  a  welfai  hi  erioed}^  Y  mae'n 
hawdd  cafglu  oddiyma  na  fedrai  na  Phendefigion 
na  Dyfcedigion  Cymru  ddim  Saefonaeg  yn  yr  oes 
honno,  o  gylch  tri  chant  a  deg  o  flynyddoedd  a 
aethent  heibio.  Ac  am  hynny  y  mae'n  ddilys 
mai  Cymraeg  yw'r  ychydig  Êiriau  uchod  a  chwili- 
ais  i  allan  o  Gywyddau  Dafydd  ap  Gwilym  \  ac 
yn  wir  y  mae'r  Pen-cymro  y  dyfcedig  Dr.  Dafies 
yn  eu  cydnabod  oll,  gydag  amryw  chwaneg. 

NiD  yw  hyn  ddim  wrth  y  Lliaws  a  fenthycci- 
odd  y  Saefon  o  amfer  bwy-gilydd  oddiwrth  Genhed- 
loedd  eraill  i  gyfoethogi  eu  Hiaith,  megis  y  mae  hi 
yn  wir  ynawr  yn  Jaith  lawn  a  helaeth.  Ffrang- 
aeg  yw  llawer  jawn  o  honi,  ynghyd  ag  ambell  air 
bychan  o'i  hen  jaith  eu  hun.  "  Canys,  eb'^r  Cron- 
"  icl^  yn  amfer  Gwilym  Gwncwerwr  nid  oedd 
"  Swyddog  o  Sais  yn  Lloegr  ;  a  gwradwydd  mawr 
"  oedd  alw  un  yn  Sais^  neu  ymgyfathrachu  ag  un 
"  o'r  Genedl  honno,  canys  hwy  a  gaíheid  yn  ddir- 
"  fawr.  Ac  wrth  hynny  y  mae'n  amlwg  nad  oes 
"  un  Pendefig  yn  Lloegr  eithr  o  Hiliogaeth  naill 
"  a'i  o'r  Normaniaidj  a'i  o'r  Ffrangcod^  a'i  ynteu 
"  o'r  Brutaniaid'.  Ac  ynoyr  ydoedd  yn  Ddihareb, 
Jack  would  be  a  Gentleman^  hut  he  can  Speak  no 
French. 

Y  Geiriau  priodol  i'r  Gyfraith  fy'n  wir  ddigon 
wedi  eu  colH  gan  mwyaf  yn  llwyr,  er  pan  ddod- 
wyd  Cyfraith  Howel  dda  heibio  3  a  hi  a  barhaodd 

mewn 


Rhan.  L  Pen.  5.        Tr  Jaìth   Gymraeg.        165 

mewn  Grym  gan  mwyaf  hyd  yn  amler  y  Brenin 
Harri  yr  Wythfed,  yr  hwn  oedd  or-wyr  i  Owen 
Tudor  o  Fon,  Ond  am  bethau  cyffredin,  y  mae'r 
Jaith  agos  mor  ddilwgr  etto,  ac  mor  gydnabyddus 
a  dealígar  ag  oedd  hi  er  ys  dauddeg  cant  o  flynydd- 
oedd  a  aethant  heibio,  megis  y  tyftia  y  PenniUion 
fy'n  canlyn. 


Dychymmyg  di  pwy  Greawdr  creadcyn  Diluw^ 

Creadur  cadarn^  heb  gig  heh  afgwrn ; 

Heh  wythen^  heh  waed^  heh  pen^  heh  traed\ 

Ac  ef  ni  aned^  ac  ef  ni  weled ; 

Ef  ar  fôr^  ef  ar  dir^  ni  wyl^  ni  welir -^ 

Ac  ef  yn  anghywir^  ni  ddaw  pan  ofynnir. 

Taliefin  Ben-beirdd  a'i  cant  i'r 
Gwynt  o  gylch  y  flwyddyn  540 


Mis  Mawrth  mawr  rhyfyg  adar^ 
Chwerw  oer-wynt  ar  hen  Talary 
Hwy  fydd  hindda  na  Heiniar^ 
Hwy  pery  llid  na  galar  ; 
Poh  edn  a  edwyn  ei  gymmar  ; 
Poh  peth  a  ddaw  drwyr  ddaear 
Ond  y  marw  mawr  ei  garchar, 

Aneuryn    Gwawdrydd   a'i    cant 
yn  Llys  Maelgwyn  Gwyneddy  510 

Afallen  hren  beraf  ei  haeron 

A  dyf  yn  argel  yn  argoed  Celyddon. 

Myrddin  wyllt  a'i  cant,  570 


l66  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

T  gclaìn  fainwen  a  oleuìr  heno 
Ym   mhliih   Pridd  a  thywarch  ; 
Gwae  fy  llaw  lladd  mah  Cynfarch. 


Llywarch  hen  a'i  cant,  590. 


Diwedd  y  Rhan  Gyntaf. 


5f^ 


ló; 


DRYCH 

Y 

PRIF  OESOEDD 

RHJN  II. 
PEN.    I. 


Tnghylch  Pregethiad  yr  Efengyl  drwyr  holl 
Fyd^  ond  yn  enwedìgol  ym  Mrydain  \  Gan 
hwy  ;  ac  ym  mha  amfer, 

AR  ol  bod  y  Byd  o  gylch  dwy  fil  o 
Flynyddoedd  heb  un  Gyfraith  Sgrifen- 
nedig,  a  dwy  Fil  arall  dan  Gyfraith 
Fofes^  (a)  y  daeth  Had  y  wraig  i  yffigo 
pen  y  Sarph^  ac  y  ganwyd  ein  Harglwydd  a'n 
Hachubwr  Chri/ì  yefu,  — Yr  Oes  hon  a  elwir  yn 
yr  Yfgrythur  Diwedd  y  Byd^  a'r  Amfer  diweddaf 
yn  gymmaint  ac  mai  dyna  Feddwl  S.  Paul  pan 
yw  yn  dywedyd,  Unwaith  yn  niwedd  y  hyd  [Ä.  y, 
Oes  yr  Efengyl  ]  Tr  ymddangofodd  efe^  i  ddileu 
pechod  drwy  ei  aherthu  ei  hun.  Aâ:.  9.  26.— Dyma'r 

amfer 


{d)  Fid.  UJJ.  Chron.  Sac.  C.  2  p.  44.  Ŵ. 


l68  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

amfer  y  cyflawnwyd  y  Brophwydoliaeth  hynod 
honno  a  racddywedodd  yacob  am  ei  Fab  ýuda^ 
Ntd  ymedy  y  Deyrnwialen  o  yuda^  na  Deddfwr 
oddi  rhwng  ei  draed^  hyd  oni  ddel  Silo,  Sef  yw 
yftyr  y  geiriau,  "  Fe  barhây  Llywodraeth  oruchel 
"  yn  Llwyth  yuda^  hyd  oni  ddelai  Chriji  yr  Ar- 
"  glwydd ;  ac  yno  y  Deyrn-wialen^  h,  y.  Aw- 
"  durdod  a  Brenhiniaeth  Llwyth  yuda  a  ddarfydd- 
"  ai  byth."  Hyn  oll  a  gyflawnwyd  yn  nyddiau 
Chrijì  yr  Arglwydd  ;  canys  yr  amfer  hwnnw  y 
daroftyngodd  Auguftus  Ccefar  wlad  yr  yuddewon^ 
ac  a  ofododd  Herod  ^.-àwo  megis  yn  Frenin  arnynt : 
A'r  Herod  hwnnw  (  rhac  gwrthryfela  o  honynt 
yn  ei  erbynj  a  laddodd  holl  Bennaethiaid  yr  Judde- 
won,  ond  yn  anad  neb  y  rhai  oeddent  o  waed 
Brenhinol  yuda,  Y  mae  Rhagluniaeth  Duw  i'w 
ganfod  chwaneg  yn  y  Brophwydoliaeth,  yn  gym- 
maint  ac  mai  Llwyth  yuda  yn  unig  a  ddychwel- 
odd  adref  yn^j^wallan  o  Gaethiwed  Babilon  :  [b) 
Y  Ileill  a  wafgarwyd  ym  myfc  y  Cenhedloedd^  ac 
a  aethont  o'r  diwedd  yn  un  Bobl  a  hwy. 

Yr  oedd  gan  Bobl  Rufain  Deml  fawr  a  elwid 
Temly  Tangneddyf^  ar  eu  gwaith  yn  dechreu  gofod 
ei  Sylfaen  y  bu  iddynt  ymgynghori  a'r  Oracl^  * 
Pa  hyd  o  amfer  y  Jafai  hi  ?  Yr  Oracl  a  attebodd, 
Hi  a  faif  hyd  oni  enir  mah  o  wyryf  Ar  hynny 
gorfoleddu  a  wnaethant  a  dawnfio,  gan  dybied  y 
parhaufai  hi  byth  :  Ond  ar  y  noíbn  y  ganwyd 
Chrijì^  hi  a  Syrthiodd  i  lawr  yn  gandryll  chwil- 
friw ;  ac  er  ei  hadeiladu  drachefn  o  newydd,  hi  a 

lofgwyd 


{h)  Juda  Sola  emerfit  e  captivitate  tíc.  Spanhem. 
Dub,  Evan,  p,  244.  *  maith  0  Gyffegr-ddelw  ac 
yfpryd  Dewiniaeth  ynddi. 


R.  11.  Pen.  I.        Pregethìad  yr  EfengjL  169 

lofgwyd  yn  ebrwydd  gan  Dân  wybrennol  [c), — 
Ymwrthododd  Auguftus  Cafarú  alw  ynArglwyddy 
am  fod  Arglwydd  yr  Arglwyddì  wedi  ei  eni  i'r  byd, 
er  na  wyddai  efe  ddim  o  hynny  ;  Pan  ymgyng- 
horodd  efe  a'r  Oracl  ynghylch  Etifedd  y  Deyr- 
nas  ar  ôl  ei  ddydd  ef,  dywedir  iddo  gael  yr  Atteb 
hwn. 

Hehraus  puer  injungit^  Divúm  Dominator^ 
Hacce  domo  fugere^  bf  rurfum  me  inferna  Subrie-^ 
Ergo  tacens  Aris  poftac  difcedito  nojìrìs. 

Sef  y w  hynny  yn  Gymraeg, 

T  Plentyn  bach  Hebraeg^  Duw  mawr y  Duwìau  oll^ 
A'^m  deol  oddiyma  i  ward  i  Uffern  bwlL 
Dosymaith  ^ddiwrthf  allorau^  a  thaw^gâdlonyddim\ 
Na  chrybwyllwrthyfmwyach^  nidallafwneuthurdim, 

Yr  oedd  y  Gwyrthiau  godidog  a  wnaethpwyd 
gan  ein  Harglwydd  wedi  ehangu  cymmaint  ar 
lêd,  fel  y  bu  dirfawr  Sôn  am  danynt  nid  yn  unig 
yn  ferufalem  ond  yr  holl  wledydd  o  amgylch. 
A  Ilawer  o'r  Pennaethiaid  a'r  Gwyr  mawrion  a 
fawr  ewyllyfiafant  ei  weled  ef  ei  hun.  Felly  yr 
ym  yndarllain  i  Herod  lawenychu 'n  fawr  pan 
welodd  efe  yr  Jefu.  Canys  yr  oedd  efe  yn  chwenn- 
ych  er  ys  talm  ei  weled  ef  oblegid  iddo  glywed  llawer 
am  dano,  Luc.  23.  8.  ZŵrA^Míhefyd  y  Penpubli- 
can  cyfoethog  a  ddringodd  i  Sycamorwydden  fal  y 
gallai  weled  yr  yefu.  Yr  oedd  ein  Harglwydd  yn 
wir  ddiau  yn  gwneuthur  y  fath  Wyrthiau,  na 
chlubuwyd  mo'i  cyfFelyb  er  dechreuad  y  Byd.    A 

hynny 


(c)  Turs.  Hijì.  p.  202, 


170  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

hynny  a  gymhellodd  Fagad  o  Ddoethìon  y  Cenhed- 
loedd  i  ymofyn  yn  fawl  am  dano.  A  llawer  o 
honynt  a  Sgrifennafant  at  eu  CyfeiUion  o'i  blegid  ; 
Ac  ym  myfc  eraill  y  mae  gennym  Hanes  i  Bende- 
fig  urddafol  yfgrifennu  Llythyr  at  y  Ben-gymanfa 
o  wyr  mawr  yn  Rhufain  yn  yr  yílyr  hyn,  nid 
amgen  {d)  "  Fe  ymddangofodd  yn  y  Dyddiau  hyn 
"  wr  tra  rhinweddol  a  elwir  Jefu  Ghrift^  yr  hwn 
"  fydd  ettö  yn  fyw,  ac  a  gyfrifir  gan  y  Bobl  yn 
"  Brophwyd,  ond  ei  Ddifgyblion  a'i  galwant  ef 
"  yn  Fah  Duw,  Y  mae  efe  yn  cyfodi  y  meirw 
"  i  fywyd,  ac  yn  jachau  pob  math  o  Haint  a 
"  Chlefyd.  Y  mae  efe  o  Gorpholaeth  brydwedd- 
"  ol,  a  golygus,  a  lled  dal;  a'i  wyneb  pryd  yn 
"  lân  odiaeth  a  hyfryd.  Ei  wallt  fydd  oleu-rudd 
"  ei  Liw,  ac  yn  Uaes  hyd  ei  Gluftiau,  ac  oddi- 
yno  wared  yn  ychydig  grych,  a  goleuach  ei 
Liw,  ac  yn  tanu  o  amgylch  ei  Yfgwyddau  : 
Ei  wallt  fydd  yn  rhannu  ar  ei  Goryn  yn  ôl 
defod  y  Naz?Lraaid.  Ei  Dalcen  fydd  Iyfn,  a'i 
wyneb  fydd  deg  a  gwridog  a  difrecheulyd.  Ei 
"  Enau  a'i  Drwyn  ynt  cyn  brydferthed,  fal  nad 
"  all  dim  fod  yn  harddach.  Ei  Farf  fydd  o'r  un 
"  LIiw  a'i  wallt,  heb  nemmawr  o  Hyd  ynddi,  ei- 
"  thr  yn  íForchog.  Ei  lygáid  ydynt  leifion  a 
"  chraffus  \  a'i  Edrychiad  yn  yfprydol  a  dawnus. 
Y  mae  efe  wrth  argyoeddi  yn  lew,  wrth  gyng- 
hori  jn  addfwyn  a  thirion  Ei  Ymadroddion 
ynt  hyfryd  ac  jn  ddwys.  Nid  oes  neb  yn  cofio 
ei  weled  ef  yn  chwerthin,  eithr  Ilawer  a'i  gwel- 
fant  ef  yn  wylo.  Dyn  o  ran  ei  Degwch,  pryd- 
ferthwch  ei  Gorph,  a  Chymhwyfder  pob  aelod 

yn  rhagori  ar  blant    dynion." O    gyích   y 

Flwyddyn 


{d)  Publii  Lent,  ad  Senatum  Epi/ì, 


Rhan.  2.  P.   I.      Pregethiad yr  Efengyl.        171 

Flwyddyn  17 19  7  cafwyd  mewn  lle  a  elwir  y 
Bryngwyn  yn  ynys  Fôn^  ym  myfc  crug  o  Gerrig, 
Fâth  Bres  a  Llun  Chrijî  Jefu  ar  y  naiU  wyneb 
yn  gymmwys  megis  yr  adroddir  yn  Hanes  y  Pen- 
defig;  ac  ar  y  wyneb  arall  y  Sgrifen  Hebraeg  hon, 
Hwn  yw  yefu  Ghrijì  y  Cyfryngwr,  {e) 

Yn  y  ddau-nawfed  Flwyddyn  o  Ymherodraeth 
Tiberius  Ccefar  y  dioddefodd  Chrijì  Jefu  dros 
Bechodau'r  Byd.  Tybir  ei  fod  efe  ynghylch  ped- 
air  ar  ddeg  ar  hugain  Oed  y  pryd  hwnnw.  Yr 
oedd  Pilat  yn  chwennych  ei  oUwng  ef  yn  rhydd, 
ond  pan  glybu  efe  yr  yuddewon  yn  ei  fygwth,  Os 
gollyngi  di  hwn  yn  rhydd^  nid  wyt  ti  garedig  i 
Cafar^  yna  efe  d*i  traddodes  ef  iddynt  Pw  groejhoe- 
Uo,  Ofnodd  Pilat  y  dygid  Llywodraeth  gwlad 
yudcBa  oddiarno,  os  Caefar  a  glywai  iddo  ef  arbed 
yr  yefu^  yr  hwn  a  achwynid  arno  ei  fod  efe  yn 
bwriadu  myned  yn  Frenin  yr  yuddewon  ;  er  nad 
oedd  ein  Hiachawdwr  bendigedig  (Duw  a  wyr) 
yn  meddwl  am  y  Frenhiniaeth  yn  eu  Hyftyriaeth 
hwy ;  canys  efe  a  ddywedodd  wrthynt,  Fy  mren- 
hiniaeth  i  nid yw  or  hyd  hwn,  Ond  er  cyftal  oedd 
cyfrwyfdra  Pilat  i  Siccrhau  ei  hunan  yn  ei  Swydd, 
efe  a  goUodd  Ewyllys  da  a  ffafr  ei  Feiftr  ym  mhen 
ychydig  amfer  gwedi'n,  ac  a  anfonwyd  drwy  ei 
Orchymmyn  ef  yn  wr  deol  i  wlad  ddieithr ;  ac 
yno  gan  driftwch  calon  a  chnofa|cydwybod  euog, 
efe  a  frathodd  ei  hun  a  Dagr,  ac  a  aeth  megis  Sudd- 
m  yntef  ì^w  le  ei  hun, 

GoRFU  ar  yr  yuddewon  hwythau  yfed  cwppan- 
aid  Uawn  o  ddigofaint  yr  Arglwydd  yn  eu  herbyn, 

N  Canys 


{f)  RoL  Mon.  Antiq.  p.  92, 


172  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

Canys  ym  mhen  deugain  mlynedd  ar  ôl  Diodde- 
faint  Chrift  ar  wyl  y  Pafc  (yr  un  amfer  ac  y 
croeíhoeliafant  hwy  Arglwydd  y  Bywyd)  pryd 
yr  oedd  holl  Drigolion  Gwlad-yw^â?<í,  o  bell  ac 
agos  yn  dyfod  i  aberthu  i'r  Deml  yn  Jerufalem^ 
(^megis  yr  oeddent  yn  arferol  o  ddyfod  unwaith  bob 
Blwyddyn  )  yno  y  daeth  Ymherawdr  Rufain  a 
elwir  Titus  Fefpajian  a'i  Lû  o  wyr  arfog  yn  erbyn 
yerufalem,  Yr  oedd  yn  y  Dref  y  pryd  hwnnw, 
Bobí  o  bob  gradd,  ychwaneg  nag  ugain  can  mil  o 
werin.  Lliaws  afrifed  ag  a  fuafai  yn  abl  i  wynebu 
ei  holl  Elynion,  pe  bu'fent  yn  heddychol  ac  yn 
unfryd  a'i  gilydd;  Ond  wele  hwy,  drwy  gyfiawn 
Farn  Duw,  yn  anghyttuno  a'i  gilydd,  fel  cwn 
cynddeiriog,  heb  Yftyried  y  Lles  cyfFredin :  un 
Blaid  yn  erbyn  arall  ( canys  yr  oedd  y  Ddinas 
wedi  ymrannu  i  amryw  Bleidiau )  yn  lladd  ac  yn 
Uofci  eu  gilydd  yn  ddidrugaredd.  Nid  oedd  gan 
Wyr  Rhufain  ddim  llawer  arall  i  wneuthur,  ond  eu 
cadw  hwy  yno  o  fewn  y  dref  yerufalem^  Yr 
oedd  y  Pleidiau  gwrthwynehus  Pw  gilydd  yn 
mwrddro  y  naill  y  llall  mewn  eitha'  ffyrnigrwydd; 
ie  gymmaint  oedd  y  G'lanafdra  fel  nad  ellid  ond 
prin  dramwy  yr  Heolydd  gan  Gelaneddau  y  meirw; 
a'r  ^awr  cyn  gryfed  a  Gwenwyn  marwoL 


Heblaw  hyn  yr  oedd  y  Newyn  mor  doft  ac 
mor  greulon,  fel  yr  oeddent  yn  gorfod  bwytta  hen 
Ledrach  'Scideiau;  ie  yn  gorfod  bwytta  Gelaneddau 
drewlyd  y  meirw ;  ie,  a  gwaeth  na  hynny  (peth 
erchyll  ac  echrydus  ei  adrodd  )  Dwylo  gwragedd 
tojìuriol  a  ferwafant  eu  Plant  eu  hun  Galar.  4.  10. 
Y  fath  oedd  eu  Gwangc  a'i  newyn  /  A  hyn  y 
y  mae  eu  Cyd-wladwr  eu    hun,   Jofephy   yn    ei 

dyftio 


R.   2.   Pen.    I.        Pregethiad  yr  Efengyl.        173 

dyftio  (f)  yr  hwn  oedd  yn  byw  yn  yr  amfer 
hwnnw,  ac  yn  Olygwr  o'r  hyn  y  mae  efe  yn  ei 
adrodd.  —  Ó  achos  fod  y  newyn  mor  greulon, 
yn  bwytta  eu  gìlydd^  hyn  a  barodd  fod  mìloedd  a 
mìloedd  o  honynt  yn  diangc  yn  lledradaidd  allan 
o'r  Dref ;  ond  yno  yr  oedd  Gwyr  Rhuýain  yn  taro 
llaw  arnynt,  ac  yn  eu  cadw  mewn  gafael.  Yr 
oedd  Pen-capten  y  Rhufeiniaid  (  Titus  Fefpaftan 
oedd  ei  Enw  )  yn  wr  tofturiol  a  llariaidd  yn  ei 
natur;  ond  er  hynny,  ar  hyn  o  Drô,  pryd  nad 
oedd  dim  Ffafr  i  Juddew  na  chyda  Duw  na 
Dyn,  y  mae  efe  yn  peri  croeftioeHo  yr  hoU  rai  a 
ddiangafant  allan  o  Jerufalem  ;  ac  fe  groeflioeli- 
wyd  gynnifer  mil  o  honynt,  o  fefur  pum  cant  yn 
y  dydd  dros  amryw  ddiwrnodau,  fel  nad  oedd  Lle 
i  ofod  Crog-brennaUy  na  Choed  chwaith  ddigon  i 
wneuthur  rhai  o  newydd.  Yn  gymmaint  ac  y 
cawfont  hwy,  y  rhai  oedd  yn  llefain  mor  daer  yn 
erbyn  Chrift  Jefu^  Croes-hoelia  ef  &cCy  hwy  a  gaw- 
fant  eu  gwala  o  hynny  o'r  diwedd  eu  hunain. 

Y  mae  ein  Harglwydd  yn  rhac-weled  y  Dydd- 
iau  hyn  pan  yw  yn  dywedyd,  Tpryd  hynnyy  bydd 
Gorthrymder  mawr^  y  fath  ni  bu  0  ddechreu  y  byd 
hyd  yr  awr  hon^  ac  ni  bydd  chwaith.  Math.  24.  21, 
Canys  meddylied  dyn  ei  galon^  a  thybied  ei  fod  yn 
gweled  yerufalem  wedi  ei  hamgylchu  a  Llú  aneiriý 
o  wyr  arfog  !  Tybied  ei  fod  yn  gweled  y  Trigolion 
oddifewn  yn  mwrddro  eu  gilydd  er  hynny,  fel 
Ellyllon  cynddeiriog  !  Tybied  dyn  ei  fod  yn  gweled 
Heolydd  y  Ddinas  yn  llawn  o  Gelaneddau  y 
meirw  yn  ymdrochi  mewn  amhuredd  a  Brynti  ! 
Bydded  i  ddyn  dybied  ei  fod  yn  arogli  y  Drewdod 

N  2  a'r 


(f)  yos.  de  Bell  Jud.  Lih.  7.  C.  8, 


174  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

a'r  Sawr  a'r  Tawch  jn  barod  i  wenwyno  agos 
bawb  a  ddeuai  allan  o  Dy  /  Gadewch  i  ddyn 
dyhìed  ei  fod  yn  gweled  y  Trigolion  yn  difa  ac 
yn  llofci  Yfgyboriau  o  Yd,  a  phob  ryw  Luniaeth 
ag  oedd-wedi  barottoi  tuag  at  eu  Cynhah'aeth/ 
*Tyhìed  dyn  ei  fod  yn  gweled  y  Byw  yn  ymdra" 
haeddu  hyd  eu  glinìau  yngwaed  a  Budreddi  y 
Celaneddau  meirw^  ie  yn  gorfod  eu  bwytta  hwy, 
gymmmaint  oedd  eu  Gwangc,  a'i  cythlwng  !  Ár 
air,  gadewch  i  ddyn  dyhied  ei  fod  yn  clywed  y 
Galar^  a'r  Griddfan^  a'r  Ochain  ym  mhob  congl 
o'r  Ddinas  anhappus,  heb  na  Duw  na  Dyn  yn 
tofturio  wrthi  ;  gadewch  i  ddyn  dyhied^  meddaf^ 
ei  fod  efe  yn  gweled  hyn,  gyda  llawer  chwaneg, 
yno  diammeu  fod  y  Gorthrymder  yn  fawr  y  fath 
nì  hu  0  ddechreu  y  hyd  hyd  y  prid  hwnnw^  acni  hydd 
chwaith  y  fath  ! 

Ond  ynghanol  yr  holl  Lanafdra  yma,  a'r  lladd 
a'r  llofci,  nid  oedd  gymmaint  ac  un  Chriflion  yno 
yn  dioddef  y  cyftudd  lleiaf.  Yr  oedd  y  Chris^nog- 
îon  oU  wedi  cilio  i  Dref  gerllaw,  ac  mor  ddiogel 
eu  Helynt  a  Lot  yn  Zoar^  pan  oedd  Sodom  a  Go- 
morra  yn  fHammio  o  dân,  a'r  Trigolion  anraílawn 
yn  rhoftio  yn  fyw  ynghanol  Tân  a  Brwmflon, 
Gen.  XIX.  Felly  yma  pan  oedd  Braich  yr  Ar- 
glwydd  wedi  ei  heftyn  allan  mewn  Barn  yn  erbyn 
yr  holl  yuddewon  ;  pan  oedd  yr  Haint^  y  Cleddyýy 
a'r  Newyn  yn  doft  ac  yn  llidiog  yn  difa  Miloedd 
o  honynt  bob  dydd,  yr  oedd  y  Chris'nogion  (drwy 
íFafraDaioni  Duw)  yn  ddihryder  ac  yn  ddiogel  eu 
helynt,  megis  Lot  yn  íoar  ! 

Pan  ym  yn  darllen  yn  yr  Efengyl  fod  y  Dif- 
gyblion  yn  rhyfeddu  ynghylch  mor  hardd  a  god- 
idog  oedd    y    Deml  fawr  yn  Jerufalem^  y  mae 

Chri/i 


R.    2.     Pen.    I.      Pregethaid yr  EfengyL  175 

Chr'î/ì  yno  yn  dywedyd  wrthynt,  Ni  adewìr  yma 
garreg  ar  garrcg  ar  ni  ddattodir,  Nid  oedd  un 
Adeilad  yn  un  Congl  o'r  byd  a  allafai  gyftadlu  a'r 
Deml  y  pryd  y  dywad  ein  Hiachawdur  hyn;  ond 
gwir  yw'r  Ddihareb,  Ni  fynno  Duw^  ni  Iwydd : 
Felly  yma,  wedi'r  Rhufeiniaid  orç,{gyríyerufalem^ 
er  i'r  Pen-capten  wneuthur  ei  oreu  i  achub  y  Deml, 
etto,  ni  fynno  Duw^  ní  Iwydd.  Er  hardded  oedd 
y  Cerfiad givaith^2ià\{g\t\nç:à  oedd  y  meini  gwerth- 
tawr,  fe  lofcwyd  y  Deml  yn  ulw  mân  !  a  Jeru^ 
falem^  yr  hon  oedd  ychydig  o'r  blaen  megis  Ar- 
glwyddes  yn  Ben  ar  hoíl  Ddinafoedd  y  Byd,  oedd 
ynawr  megis  Goddaith  0  Dân  aruthrol  yn  fflamio 
hyd  Entrych  awyr^  a  miloedd  o'r  TrigoHon  an- 
raflawn  yn  pohì  yn  ei  ganol. 

Y  mae  Hijìori  yn  mynegi  i  ddeg  can  mil  0 
yuddewon^  o  bob  gradd  ac  Oedran,  naill  a'i  drwy 
dân,  a'i  drwy  newyn,  a'i  drwy  y  Cleddyf,  golli 
eu  Bywyd  yn  y  Gwarchae.  Fe  ddanfonwyd 
Myrddiynau  o  honynt,  yn  enwedig  y  rhai  dan 
Ugain  oed^  i  fod  yn  Slafiaid  a  Chaethweifion  dros 
bob  parth  o'r  Byd :  Fe  a'i  harlloefwyd  hwy  yn 
llwyr  o'i  gwlad  eu  hun,  Ue  nid  allafant  fyth  etto 
gael  na  meddiant  nac  Awdurdod  ynààì:  Nid  oeddid 
yn  gwneuthur  dim  mwy  cyfrif  o  honynt  nag  o 
Gwn  !  Ni  a  ddarllenwn  ddarfod  gwerthu  deg  ar 
hugain  o  honynt  am  un  geiniog  !  Mor  ddi-yftyr, 
mor  ddi-bris^  ac  mor  ifl^el  oedd  y  Farchnad  ar 
gig  y^uddew  !  Newid  fawr  ar  ddynion,  pan  oeddid 
yn  gwerthu  30  am  un  geiniog !  Je  megis  Wâr 
fethedigy  na  thâl  ond  ychydig  well  na  dim,  yr 
oedd  Gwyr  Rhufain  yn  eu  cymmell  ar  bob  Gwlad 
i  fod  yn  Gaethweifion;  Ac  felly  y  Gweddill  a 
adawyd  yn  fyw,  a  wafcarwyd  yma  ac  accw  dros 
wyneb  y  Gwledydd,  nes  eu  harlloefi  hwy  jn  llwyr 
o'i  Gwlad  eu  hun.  N  3  Nid 


176  Drych  y  Priý  Oefoedd, 

NiD  oes  gennyf  ond  un  peth  chwaneg  cyn 
tynnu  pen  ar  hyn  o  Hanes  alaethus.  O  gylch  tri 
chant  o  Flynyddoedd  ar  ol  Dioddefaint  Chrijì  y 
gwnaeth  dyn  dyrras  a  elwid  yulian  gynnyg  ar  ad- 
feru  yr  Juddewon  drachefn  yn  eu  Gwlad  eu  hun: 
Y  gwr  yma  a  fuafai  unwaith  yn  Ghri/iion^  eithr 
efe  a  ymwadodd  a'r  Ffydd^  ac  a  drodd  yn  Bagan^ 
ac  am  hynny  a  elwir  lulian  yr  Apo/ìat  :  Y  gwr 
hwn,  meddaf,  o'i  falais  at  y  Chris'nogion,  a 
roddes  bob  annogaeth  ag  oedd  boíîìbl  i'r  luddewon^ 
i  ofod  i  fynu  o  newydd  Ceremoniau  Cyfraith  Fofes^ 
ac  i  ail-gyweiro  y  Deml  yn  yerujalem.  Ond  yr 
un  peth  a  fuafai  iddo  geifio  dringo  i'r  nefoedd  o 
wyfc  ei  draed,  a  cheifio  cynnal  yr  hyn  oedd  Duw 
am  ei  fwrw  i  lawr.  Ond  at  y  Gwaith  yr  aeth- 
ont,  gan  ymofod  yn  egniol  ac  yn  lewion  wrtho, 
ie  y  Benywiaid  yn  ol  eu  gallu  ;  y  fath  oedd  eu 
zêl  yn  eu  hannog  i  gwplau'r  gwaith  !  Ond  yno, 
ar  ôl  cymmeryd  o  honynt  lawer  o  Boen  a  Lludd- 
ed,  y  danfonodd  yr  Hollalluog  Ddaear-gryn  yr 
hwn  a  fyfcodd  y  cwbl  yn  chwil-friw  ac  yn  gand- 
ryll :  A'r  hoU  wyr  o  Gelfyddyd,  fel  y  CrefFtwyr 
ag  oedd  ar  y  Gwaith,  a  fuont  feirw  yn  ddi- 
fymmwth  drwygyfiawnFarn  Duw  am  eu  Rhyfyg. 

Fe  dybiai  dyn^  y  buafai  hyn  yn  Rhybudd  teg 
iddynt.  Ond  luddewon  gwargaled  a  fyddant  yn 
luddewon  gwargaled fyth.  Nid  oeddent  hwy  ddim 
yn  canfod  y  Llaw  a'i  tarawodd,  ond  mewn  eitha' 
Dallineb  tybiafant  nad  oedd  y  cwbl  ond  Dam- 
wain  ;  ac  am  hynny  at  y  Gwaith  yr  aethant 
drachefn ;  ac  yno  y  fflammiodd  Tân  eirias  oddi 
tan  fylfaen  yr  Adeilad,  ac  a  Iwyr  ddeifiodd  yr 
Adeilad  a'r  Ädeiladwyr  yn  ulw.  {g)  Cym- 


(^)  Sozom.  Hifi  Ecles.  Lih.  5.  Cap.  21 


R.   2.    Pen.    I.      Pregethiad  yr   EfengyL        177 

Cymmaint  a  hyn  am  yr  luddewon  a'i  Teml  ; 
ynawr  i  ddychwelyd  etto  at  Ddioddefaint  ein 
Harglwydd  ;  Yr  ym  yn  cael  hanes  Luc,  23.  44 
fod  y  pryd  hwnnw  Dywylluuch  ar  yr  holl  ddaear^ 
or  chweched  awr  hydy  nawfed,  Nid  Difîyg  natur- 
iol  ar  yr  Haul  oedd  hwn,  ond  Gallu  Duw  ei 
hun  ;  Canys  nid  all  fod  Diffyg  ar  yr  Haul  ond 
?ir  faen  Lloer  ;  ond  y  pryd  líwnnw  yroedd  hi  yn 
llawn  lloneìd,  A  hynny  a  fenodd  gymmaint  ar 
laweroedd  o  luddewon  a  chenhedloedd  fel  y  cy- 
faddefafant  mai  y  Chrift  mab  Duw  oedd  yr  Jefu 
a  groeíhoeHwyd.  Mat.  27.  54.  Dywedir  i  Philof- 
ophydd  enwog  o  Athen  ddolefain  y  pryd  hwnnw, 
"  NaiU  y  mae'r  Byd  ar  ddiwedd,  neu  y  mae  mab 
"  Duw  yn  dioddef."  Ac  ar  hynny  efe  a  barodd 
wneuthur  AUor,  a  Sgrifennu  arni,  Vr  Duw  nì 
adwaenìr,  A  honno  drwy  bob  tebygoliaeth  oedd 
yr  Allor  y  mae  S.  Paul  yn  grybwyll  am  dani 
wrth  ymddadleu  a'r  Athenìatd,  Àél.  17.  Ar  yr 
un  amfer  gwr  a  elwid  Bacrach  un  o  Ddewiniaid 
yr  Iwerddon  a  fynegodd  i'w  Frenin  (o'i  waith  yn 
yftyried  y  Tvwyllwch  )  fod  Arglwydd  y  Byd  yn 
dioddef.  (A) 

SoNiWN  bellach  am  Bregethiad  yr  Efengyl, 
ond  yn  fwy  enwedigol  yn  yr  Ynys  hon  o  Fryd- 
ain,  Nid  aeth  yr  Apoftolion  ddim  yn  ddiattreg 
fwedi  Adgyfodiad  ein  Harglwyddj  i  bregethu'r 
Efengyl  i'r  holl  Genhedloedd  ;  eithr  hwy  a  fuont 
amryw  Flynyddoedd  yn  cynnyg  Addewidion  a 
ChylTur  yr  Efengyl  i'r  luddewon  yn  unig  ;  canys 
felly  y  gorchymynwyd  iddynt  gan  ein  Harglwydd, 
Gan  ddechreu  yn  Jerufalem,    Luc.    14.  47,     Ac 

N  4  fellj 


(Ä)  Llwyd  Irijh  Dióf  in  voc* 


178  Drych  y    Prif  Oefoedd. 

felly  y  dywedodd  Pau/  3.  Barnabas  wrthynt,  Rhaid 
oedd  llefaru  gair  Duw  wrthych  chwi  yn  gyntaf 
A£t.  13.  Fel  yr  oeddent  yn  y  cyflwr.  mwya* 
truenus  ( tr  eu  bod  mewn  Cyfammod  a  Duw, 
megis  yr  oeddent  yn  Blant  Abrahani)  felly  hwy  a 
gawfant  Gynnygiad  o  Drugaredd  yn  y  lle  cyntaf; 
A  hynny  a  gawfant  yn  ddi-dorr,  blwyddyn  ar  ôl 
blwyddyn;  hyd  yr  Erledigaeth  a  fonir  am  dani, 
yn  Aóì,  13.  46.  Sef  yw  hynny,  deng  mlynedd gy- 
jan  ar  ôl  Efgynniad  Chrijì  i'r  nêf.  Ac  yno,  wedi 
i'r  luddewon  wrthod  gair  Duw^  a  barnu  eu  hunain 
yn  anheilwng  ofywyd  tragywyddol^  yr  Apoftolion  a 
droefant  at  y  Cenhedloedd-^  megis  yr  oedd  yr  Yfpryd 
glân  drwy  Enau  y  Prophwyd  Ifaia  wedi  rhac-ddy- 
wedyd  am  Ghriít,  Mi  aUh  ofodais  di  yn  oleuni  ir 
Cenhedloedd^  i  fodohonot  ynjechydwriaeth  hydeithaf 
y  ddaear.  Ef.  49.  6. 

Petr  a  a  bregethodd  i'r  Iuddezuon^  yn  enwedig 
y  rhai  ar  wafcar  ym  myfc  Cenhedloedd  y  Dwy' 
reìn^  ac  a  ddioddefodd  yn  Rufain  wrth  ei  groe- 
íhoelio  a'i  Ben  tua'r  llawr.  Andreas  a  aeth  i  Sythia 
ac  Achaia  laco  mab  Zebedeus  a  laddwyd  gan  Herod, 
A6Ì:.  12.  Philip  a  gymmerth  ei  Daith  i  wledydd 
y  Gorllewin,  i  Deyrnas  Ffraingc^  ac  medd  rhai  i 
Frydain  hefyd.  Paul  hefyd  a  dramwyodd  i  amry w 
o  Deyrnafoedd  Europ^  ac  a  fu  (ym  marn  bagad  o 
wyr  dyfcedig )  yn  pregethu'r  Efengyl  i  Drigolion 
yr  Tnys  hon.  Joan  a  gyfeiriodd  i  wledydd  y  Dwy- 
ram  i  Afia  ac  Ephefus,  Bartholomeus  a  fordwy- 
odd  i  Armenia  a'r  gwledydd  cyffiniol  yno,  Thomas 
a  dramwyodd  i  Ethiopia  a'r  India  :  A  laco  mab 
Alpheus  a  gyflegrwyd  yn  Efgob  yerufalem^  ac  a 
arhofodd  i  fugeilio  Egíwys  Dduw  yno. 

Fy  ngorchwyl  i  fydd  yn  unig  ag  Ynys  Brydain^ 

Sef 


R.  2.  Pen.    I.        Pregethlad yr  EfengyL  179 

Sef  i  ymofyn  pa  mor  gynnar  y  pregethwyd  yr 
Efengyl  yn  ein  Gwlad,  a  pha  Gynnydd  a  wnaeth 
hi  yn  yr  Oefoedd  cyntaf.  —  Ynawr  y  mae'n  ddi- 
Iys  ddigon  i  Lewyrch  yr  Efengyl  oleiio  yma  yn 
gynnar  jawn  ;  canys  y  mae  ein  Cydwladwr,  hen 
Gìldas^  yn  mynegi  hynny  yn  oleu  i  ni;  Canys 
ar  ol  bod  o  hono  yn  fiarad  am  yr  Ymladdfa 
waedlyd  honno  a  fu  rhwng  Buddug  Brenhines  y 
Brutanìaìd  a  Gwvr  Rufain  o  gylch  y  Flwyddyn 
o  Oedran  Chrìft  61  ( megis  y  mae'r  Hanes  yn  y 
Rhan  gyntaf)  yno,  eb  efe,  "ar  ol  Dur-rew 
"  Gauaf  tra  ffyrnig  y  cynhefodd  (Chrift j  Haul 
"  Cyfiawnder  ein  Brô  ni  a  Phelydr  ei  Athraw- 
"  iaeth  nefol,  er  bod  Pen-cyngor  neu  Barliament 
"  Rhufain  yn  gwrthwynebu,  ac  yn  ceifio  attal 
"  Cynnydd  yr  Efengyl  "  (/)  —  Dyma  Yftyr  o 
Swmm  yr  hyn  a  ddywed  Gildas^  yr  hwn  a  Sgri- 
fennodd  ei  Hanes  o  gylch  y  Flwyddyn  o  Oedran 
Chrift  546.  Y  mae'n  amlwg  gan  hynny,  yn  ôl 
ei  Dyftiolaeth  ef,  ddarfod  pregethu'r  Efengyl  i'r 
Ynys  hon  gyntaf  mor  gynnar  a  Blwyddyn  yr 
Arglwydd  62,  neu  or  man  pellaf,  y  Flwyddyn 
63.  Nid  yw  ond  afraid  i  grybwyll  am  ychwaneg 
o  Awdwyr  pellenig  ;  Gildas  yw  yr  Awdur  henaf 
o'r  Ynys  hon  fydd  a'i  waith  heb  fyned  ar  goll ; 
Nid  yw  y  IleiII  ond  ei  gredu  ef,  ac  yn  copîo  allan 
o  hono  ;  Ac  am  hynny  gan  i  ni  fyned  at  Lygad 
y  Ffynnon^  yno  yn  ddiammeu  y  mae  y  Dwfr 
lowyaf 

Lle  mae  Gildas  yn  dywedyd  fod  Pen-cynghor 
Rufain  yn  gwrthwynebu  ac  yn  ceillo  attal  Cyn- 

nydd 


(î)  Gild,   de  Excid,    Gent,    Britannic,  />.  9.  Edit, 


l8o  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

nydd  yr  Efengyl,  y  mae  i  ni  ddeall  wrth  hynny 
gymmaint  a  hyn ;  {^^^  bod  hen  Ddefod  ym  myfc 
y  Rhufeìniaid^  os  digwyddai  dim  Rhyfeddod  neu 
Wyrtíìiau,  Pen-rheolwr  y  Dalaith  a  anfonei  Yfpy f- 
rwydd  o  hynny  at  yr  Ymherawdr.  Felly  pan  wy- 
bu  Pilat  yn  íìccr  i  Ghri/ì  Jefu  adgyfodi,  ac  efcyn 
o  hono  i'r  nêf,  efe  a  yfpyfodd  hynny  i'r  Ymher- 
awdr  a  elwid  Tiberius^  canys  Rhaglaw  Judea  oedd 
Pilat  yr  amfer  hwnnw.  Tiòerius  2ly  hyn  a  alwodd 
ei  Ben-cynghoriaid  atto,  ac  a  ddymunodd  arnynt 
i  dderbyn  Chri/î  o  nifer  eu  Duwiau  hwy  ;  oblegid 
Cyfraith  arall  oedd  gan  y  Rhufeiniaid  yn  gwara- 
fun  cyfrif  neb  o  nifer  y  Duwiau  nes  i  Senedd  neu 
Ben-cynghor  Rufain  yn  gyntaf  ficcrhau  y  peth. 
Ond  y  Senedd  a  wrthododd  y  cynnyg,  ain  eu  bod 
yn  ddigofus  fod  y  Bobl  yn  addoli  Chrifì^  cyn 
iddynt  hwy  chwilio  allan  ei  haeddiant,  a  ydoedd 
efe  yn  deilwng  i  fod  yn  Dduw,  a'i  nid  oedd. 
Ond  er  hynny  yr  ymherawdr  ei  hun  a  Iynodd 
wrth  ei  Farn ;  ac  a  gadwodd  yr  un  Dyb  dda  am 
Ghriji^  ac  a  ymddygodd  yn  dra  thirion  tuag  at  y 
Chris^nogion^  drwy  ganiattau  Rhydd-did  aLIonydd- 
wch  iddynt,  a  chofpi  y  rhai  a  achwynent  arnynt 
ar  gam. 

Ynawr  er  y  gallwn  nigyda  ficcrwydd  ol  rhain 
allan  yr  amfer,  ie  hyd  yn  oed  y  Flwyddyn  o 
Bregethiad  yr  Efengyl  gyntaf  yn  y  Deyrnas  hon, 
etto  nid  yw  mor  hawdd  i  wybod  pwy  Rai  oedd 
y  Cenuadon  a  ddygafont  y  Newyddion  da  o  Lawen- 
ydd  i'n  Brô  ni. — Yr  Opiniwn  cyfFredin  yw,  mai 
Jofeph  o  Arimathea  yr  hwn  a  gladdodd  GhriJì^ 
oedd  hefyd  y  cyntaf  a'i  pregethodd  i  hén  Drigol- 
lon  yr  Ynys  hon. —  Yr  yftori  yn  ferr  o'i  Ddy- 
fodiad  yma  gyntaf  yw  hon. — Pan  wafgarwyd  y 
Crifnogion  yn  yr  Erledigaeth  honno  a  fonir  am 

dani 


R.    2.    Pan.    I.      Pregethlad  yr  Efengyl.  l8l 

dani  A^.  8.  Yno  rhai  a  aethont  i  un  wlad,  ac 
eraill  i  wlad  arall.  Ar  hyn  o  bryd,  ^ofeph^  La%arus^ 
Maìr  Maçrdalen.  Martha  a  llawer  eraiU  a  ddali- 
wyd  yn  Garcharorion  gan  yr  fuddewon  ;  ac  am 
na  fynnent  eu  lladd  yn  ddi fy mmwth,  a'i  diboeni 
yn  ebrwydd,  hwy  a  fodwyd  mewn  Llong  foel  heb 
na  Llyw  na  Hwylbren,  fel  y  baent  mewn  perygl 
gwaíladol  o'i  Hoedl,  naiU  a'i  drwy  íuddo  i  eigion 
y  Dyfnder,  neu  hwyho  ar  antur  hyd  y  Cefn-fòr 
a  thrigo  o  Newyn.  {k)  Ond  Duw  (yr  hwn  fydd 
Noddfa  a  Chymmorth  mewn  Cyfyngder)  a  fu 
Lywydd  iddynt  nes  tlrio  o  honynt  yn  jachiawen 
mewn  rhyw  Gwrr  o  Deyrnas  Ffraingc, 

Yno  y  cyfarfuont  a  Philip  yr  Apoftol  yn  ym- 
refymmu  a'r  Derwyddon  y  rhai  oeddent  yr  Olîei- 
riaid  paganaidd  ym  Mrydain  a  Ffraingc  cyn  am- 
fer  Crêd.  Ar  ôl  cyfarch  eu  gilydd,  a  gorphwys 
ryw  Ennyd  ar  ôl  eu  Lludded,  Jofeph  a  dauddeg 
gydag  ef  (  wrth  annogaeth  Philip )  a  hwyliodd 
i'r  Ynys  hon.  —  Megis  a'i  bod  wedi  eu  donnio 
a  Dawn  amryw  Jeithoedd,  yr  oeddent  yn  deall 
Jaith  pob  Cenedl  dan  Haul;  felly  hwy  a  bregeth- 
afant  i'r  Trigolion  mewn  pur  Cymraeg  loyw  ofe- 
red  yw  Delwau  ac  Eulynnod;  Er  hod  genau  gandd- 
ynt  ni  leifiant ;  Llygaid  ganddynt^  etto  ni  welant ; 
*^  er  fod  Cluftiau  ganddynt^  etto  ni  chlywant^  ac  nid 
"  oes ychwaith  anadl yn  eu  genau.  Dangofant  iddynt 
"  natur  y  gwir  Dduw  Creawdr  nef  a  daear;  mai 
"  Yfpryd  anfeidrol  o  Ddoethineb  a  Gallu  oedd  y 
"  Duw  mawr  anfeidrol;  Dangofant  iddynt  mewn 
"  Cymraeg  lan  loyw^  pa  fodd  y  cwympodd  Dyn  o'r 
"  Stât  fendigaid  a  diniweid  y  crewyd  ef  ynddi  ar  y 

"  cyntaf, 


(^)  V.  Ulf,  Britan,  Ecles.   Antiquit,   Cap.   2.  p,  7, 
8,  ^c.  Ed.  Lond,  1687. 


i82  Drych  y  Prìf  Oefoedd. 


cyntaf,  ac  mor  llygredig  yw  natur  dyn  a  thuedd- 
ol  i  Ddrwg  fyth  wedi'n ;  Ac  yno  y  dangofafont 
"  yr  Anghenrhaid  o  ddyfod  Jachawdwr  i  wneu- 
^^  thur  Jawn  i  Gyfiawnder  Duw  dros  Bechadur- 
"  iaid  Y  Byd  ;  ac  hefyd  yr  Anghenrhaid  o  gael 
''  Dawn  yr  Yfpryd  glan  i  Sanóteiddio  eu  Calonnau 
celyd,  a'i  gofod  mewn  Undeb  a  Chrìft  Jefu. 


CC 


(.(, 


Fe  fenodd  eu  Pregethiad  gymmaint  ar  Feurig 
ap  Gwawdrydd  Brenin  coronog  Brydain  oll,  a 
Choel  ei  Fab,  ac  Arìfog  Pen-ty wyfog  y  Llu,  fel 
ar  Agrippa  ynttf  A<^.  26.  Megis  a'i  hennill  o  fewn 
ychydig  i  fod  yn  Gris'nogion  :  Ond  rhac  gwneu- 
thur  Terfyfc  yn  y  Deyrnas  (  y  fath  yw  fynniad  y 
Cnawd  )  y  Gwyr  mawr  hyn,  glynu  a  wnaethant 
hwy  wrth  Grefydd  y  wlad :  Ond  o'r  cyíîredin 
Bobl,  ac  ambell  rai  o'r  Pennaethiaid  hefyd,  a  droe- 
fant  amryw  Filoedd  at  yr  Arglwydd  wrth  weled  y 
Gwyrthiau  ag  oedd  Cennadon  yr  Arglwydd  yn 
wneuthur  yn  ei  Enw  ef,  ac  a  fedyddiwyd  yn  wyr 
ac  yn  Wragedd.  —  Ac  ni  bu  y  Brenin  na  Gwyr 
mawrei  Lys,  anfodlon  iddynt;  canys,  heblaw  eu 
gwaith  yn  caniattau  iddynt  Rydd-did  i  bregethu'r 
Efengyl  yn  ddirwyftr,  y  Brenin  a  anrhegodd  S. 
yofeph  ag  Tnys-y-fallen  ynghwrr  Gwlad  yr  Hâf 
ac  i'r  îìeill  y  rhoddes  efe  Dyddyn  o  Dir  at  ei  Gyn- 
haliaeth,  fef  yw  h.ynnj^  cymmaint  a  ardd  un  Aradr 
mewn  Blwyddyn. 

yofeph  ar  hynny,  wedi  llawenychu  yn  yr  Yfpryd 
wrth  weled  y  fath  Lwyddiant  o  ddechreuad  ei 
Weinidogaeth,  a  adeiladodd  Egîwys  yn  y  Rhandir 
hwnnw  a  ddigwyddodd  idd  ei  Rann  ef,  îtf  Tnys-y- 
Falleny  yi  hon  (od  oes  coel  ar  hen  Draddodiad)  a 
gy ffegrodd  Chrifì  yeju  er  anrhydedd  y  Fair  Forwyn 
ei  Fam :  Ac  medd  yr  Hanes  chwaneg,  pan  oedd 

Dewi 


R.  2.    Pen.    I.      P  regethiad  yr  EfengyL         183 

Dewi  yr  Arch-efgob  (rai  cantoedd  o  Flynyddoedd 
wedi'n)  ar  fedr  cyflegru  yn  Eglwys  honno,  fe  ym- 
ddangofodd  Chri/i  Jefu  iddo  mewn  Breuddwyd, 
gan  warafun  iddo,  a  declario,  iddo  ef  ei  hun  ei 
chyíTegru  hy-hi  a'r  Fonwent. — Oíid  nid  yw  hyn 
ond  chwedl-gwneuthur  y  Papiftiaid,  megis  y  mae 
y  diweddar  Êfgob  Caer-wrangon  wedi  ei  wneuthur 
yn  amlwg  y  tu  hwnt  i  ammheu  neb  a  fynn  ymoft- 
wng  i  Refwm  ac  Awdurdod  hên  Sgrifennadau,  (/) 

Ynawr  er  fod  yn  yr  Yftori  hen  (yn  enwedig 
yn  y  Dechreu  a'r  diwedd)  rai  pethau  anhebygol, 
etto  nid  oes  dim  achos  i  wrthod  y  cwbl ;  canys 
felly  y  gwrthodem  ni  y  Rhan  fwyaf  o  hen  Hanefi- 
on,  am  fod  rhai  hen  Chwedleu  anhygoel  yn  gym- 
myfc  a  hwy :  a  Barn  y  rhan  fwyaf  yw,  i  Jofeỳh 
o  ddinas  Arimathea  ddyfod  yn  wir  ddiau  a  phrege- 
thu'r  Efengyl  yn  yr  Ynys  hon,  er  bod  yr  Hanes 
yn  gymmyfc  a  rhai  pethau  fy'n  Sawru'n  gryf  o 
Goel-grefydd.— Ond  y  mae'n  ddilys  ddigon  i  ryw 
un  o'r  Apoftolion,  neu  un  or  70  Difgyblion  dram- 
wy  yma;  canys  y  mae  Gildas  (  fel  y  nodais  i  o'r 
blaen  )  yn  tyftio  yn  eglur  am  yr  Amfer^  acy  mae 
Eos  yntef  (yr  hwn  a  Sgrifennodd  Hanes  yr  Eglwys 
Grifnogol  o  gylch  y  Flwyddyn  329 )  yn  maentu- 
mio'r  un  peth,  er  nad  yw  efe  chwaith  yn  enwi 
Pwy  [ni)  Ac  ê  fynn  rhai  o'r  Pen-ddyfcedigion,  fod 
S.  Paul  yma  hefyd,  os  nid  yn  yr  un  amfer,  etto 
ychydig  ar  ol  dyfodiad  Jofeph,  Fe  fu  S.  Paulyn 
ddilys  ddiammeu  yn  jr  Hifpaen  Rhuf.  15.  24.  Ac 
oddiyno  y  tramwyodd  (  medd  hen  Athro*)  o  un 

wlad 


(/)  Stillingfleet.  Orig.  Britannic,  Ch.  l.  p.  II  Ŵ. 
{m)  Eufeh,  Demon.  Evang.  L.  3.  C  7.  p,  113, 
*  Hieronym, 


184  Drych  y  Prif  Oefoedd 

wlad  i'r  Uall  gari  ddynwared  Gyrfa  Haul  y  fFurfa- 
fen,  am  ba  un  y  dywedir,  O  eithaf  y  nefoedd  y  mae 
ei  fynedìad  allan^  a*i  amgylchedd  hyd  eu  heithafoedd 
hwynt,  Pf.  19.6.  A  Chlement  a  ddy wed  yn  eglu- 
rach  etto,  fef  iddo  fyned  o'r  Hifpaen  i  Eithafoedd y 
Gorllewin  (n)  wrth  ba  eiriau,  yr  ydys  yn  barnu  yn 
ddiau  ei  fod  efe  yn  meddwl  yr  Tnys  hon,  A  rhac  i 
neb  betrufo  wrth  ba  wlad  a  feddylir  wrth  Eithaý 
y  Gorllewin^  dy wed  hen  Athro  arall  mewn  cynni- 
fer  o  eiriau  llawn,  i  S.  P<^í//bregethu  ym  Myrdain 
{0)  Dy wedir  i  S.  Paul  gyíTegru  Arijìobulus  yn  Ef- 
gob  yma,  am  ba  un  y  mae  efe  crybwyll  Rhuf. 
16.  10.  (p) 

Heblaw  hyn,  yr  wyf  ynawr  yn  myned  i  adrodd 
Chwedl  mawr^  (ond  etto  Chwedl  o  wirj  na  chy- 
hoeddwyd  etto  yn  ein  Hiaith  ni.  Yr  oedd  Cym- 
raes  a  anwyd  ac  a  fagwyd  yn  y  wlâd  hon  a  llaw 
yn  y  gwaith  o  ddanfon  S.  Paul  yma.  Y  mae  efe 
yn  Sôn  am  dani  yn  ei  Epiftol  at  Dimothy  wrth  yr 
Enw  Claudia  2.  Tim.  4.  21.  Ond  ei  Henw  yn 
nhir  eu  Gwlad  oedd  Gwladys  Rujfydd  :  Y  Bende- 
figes  hon  a  ddycpwyd  i  Rufain  gyda  Charadoc 
Freich-fras^  y  Tywyfog  glew  hwnnw  a  ymladdodd 
gyhyd  o  amfer  a  Gwyr-Rufain^  megis  y  mae'r 
Hanes  am  dano  yn  y  Rhan  gyntaf  Gwladys  Ruff- 
ydd  yno  a  briododd  a  Phendefig  urddafol  o  Rufain 
a  elwid  Pudens^  yr  hwn  oedd  un  o'r  Seinófau  0 
Deulu  Ccefar^  Phil.  4.  22.  Neu  un  o  Lys  yr  ym- 
herawdr  ;  ac  y  mae  S.  Paul  2.  Tim,  4.  Yn  fon 
am  dano  wrth  ei  Enw,  pan  yw  yn  dywedyd,  Y 

mae 


(rì)  Clem.  Rom,  Epijì  ad  Corinth.  />.  8.  [p)  Theod. 
Tom.  4.  Serm,  9.^,  610.  (/>)  v.  ufs,  Brit,  EcL 
Ant.  C.  i.p.  5. 


R.    2.    Pen.    I.       Pregethtad  yr  EfengyL        185 

mae  Pudens  a  Linus  a  Chlaudìa yn  dy  annerch.  Eu 
mab  hwy  oedd  Linus^  ac  efe  oedd  Efgob,  ie  yr 
Efgob  cyntaf  yn  Rhufain  (f)  neu'r  Pab  cyntaf  a 
fu  erioed  yno,  er  nad  oeddid  dim  yn  ei  enwi  felly 
yn  y  Brif  Eglwys.  Ynawr  gan  fod  S.  Paul  mor 
gydnabyddus  a  hwy,  megis  mai  efe  oedd  yr  hwn  a'i 
henniUodd  i  fod  yn  Grifnogion^  nid  allai  Claudia^ 
neu  Gwladys  Ruffydd  fod  dim  yn  efmwyth  oni  chai 
ei  chyd-wladwyr  y  Brutaniaid  wybyddiaeth  o'r 
Grefydd  Grifnogol  hwythau.  Ac  ar  ei  thaer-ddei- 
fyfiad.  Paul  a  gymmerth  ei  berfuadio  i  dramwy 
o'r  Hifpaen  hyd  attynt  hwy  i  Frydain,  —  Felly 
dyma  un  Bendefiges  o  Gymru^  a'i  Henw  wedi 
groniclo  yn  y  Tefìament  newydd ;  yr  hon  oedd  a'i 
zêl  mor  wrefog  at  Ogoniant  Duw,  fel  na  fyddai 
efmwyth  fod  o  nifer  y  Seinftau,  hy-hi  a'i  Theulu 
yn  unig,  oni  chai  ei  Chyd-wladwyr  yr  hên  Frutan- 
iaid  gynnyg  o'r  un  cyflwr  dedwydd  a  hitheu. 

Gwladys  Ruffydd  oedd  Bendefiges  o'r  fath  Len- 
did  Corph,  moefau  da,  a  Syberwyd  Buchedd, 
megis  a'i  bod  hi  yn  Defîun  Prydyddion  yr  Oes 
honno  i  ganu  Mawl  iddi :  Ac  ym  myfc  eraill,  y 
mae  Bardd  enwog  o'r  Oes  honno  yn  canu  y  Pen- 
nilHon  hyn.  (r) 

Claudia  CaruUìs  cum  fit  RuflSna  Britannis 
Edita^  cur  Latia  peófora  plebis  habesf 
^uale  decus  Formce  ?  Romanam  credere  matres 
Italides  poffunt^  Atthides  effe  fuam  ! 

Sef  y w  hynny  at  yr  yítyr  hyn  yn  Gymraeg, 

Mae 


{q)  V.  Ufs.  Brit.  Ecles.  Antiq.  C.  i:  p.  $.{r)Mar' 
tiaU  Lib.  iij  Epigram.  54, 


l86  Drych  y  Priý  Oefoedd. 

Mae  Gwladys  Ruffydd  gywraìn^ 

A  ddaeth  o  Tnys  Brydain 

Mewn  Glendid^  Dygiad^  -^yfe  ^  Dawn 

Mor  llawn  a  neh  o  Rufain, 

Mor  lân  ac  odiaeth  fanol 
Tw  ei  Hywyneb-pryd  grafol ! 
Ni  wn  i  fod  mewn  cwrr  or  byd 
Wyneh-pryd  mor  rhagoroL 

Boed  y  Genfigen  wammal 
Rhwng  Gwragedd  Groeg  a\  Ital ; 
GwladySy  hi  yw  eu  Pen  ai  dawn  : 
Ba  le  y  cawn  ei  chy/lal  P 

Tybiais  nad  oedd  hyn  yn  anghymmwys  ei 
goiFau,  am  fod  Tyftiolaeth  am  dani  yn  yr  Yf- 
grythur  lân,  a  hitheu  yn  Gymraes  o'n  gwlad  ein 
hun. 


PEN. 


Rhan.  2.  Pen.  2.       Cynnydd  yr  EfengyL         187 


PEN.    II. 

Llês  ap  Coel  y  Brenin  cyntaf  o\  Byd  mawr  a 
dderbynnìodd y FfyddGrifnogoL  Erlidigaethfawr 
0  achos  y  Ffydd  ym  Mrydain.  Merthyrdod  Al- 
ban //6'r<?// Arrius.  Hereft  M.oxg^.n.  Dyfodiad 
Garmon  a  Lupus  yma  0  Deyrnas  Ffraingc.  Y 
Ffurf  0  weddi  ag  oedd  yn  y  Brif  Eglwys  ym 
Mrydain. 

GAN  i'r  fath  Apoftol  mawr  a  galluog  a  S. 
Paul  bregethu'r  Efengyl  ym  myfc  yr  hên 
Frutaniaid^  a'i  bod  hwythau  gyftal  wedi  eu  fefyd- 
lu  mewn  Egwyddorion  Crefydd,  nid  yw  ddim 
Rhyfedd  i'r  Ffydd  Grifnogol  ymdannu  ar  lêd ;  ie 
gymmaint  yr  ehangodd  Gair  y  Bywyd,  fel  nad 
oedd  ond  prin  na  Goror  na  Brô  drwy  Gorph  yr 
Ynys,  oni  Seiniodd  hyfrydlais  yr  Efengyl  ym 
mhen  ychydig  o  Flynyedoedd  ynddynt.  Canys  o 
gylch  y  Flwyddyn  197  y  mae  Tertulian  hen 
Athraw  dwys  o  Affrica  yn  clodfori  Ffydd  y  Brut- 
taniaid^  wrth  y  Cynnydd  rhagorol  a  wnaeth  yr 
Efengyl  yn  eu  myfc  :  T  mae^  eb  efe,  y  Ffydd 
Grifnogol  wedi  treiddio  i  hoh  Goror  oi  gwlad  \  ie  y 
parthau  hynny  ò'r  Deyrnas^th  efe,  nadallai  Cleddyfy 
Rhufeiniaid  fyth  ddarofìwng^  etto  y  mae  Efengyl 
Chrijì  wedi  cyrrhaedd  yno  {a)  Digon  gwir  fod 
Tertulian  yn  by  w  mewn  Gwlad  bell  jawn  o  ynys 
Frydain^  ac  felly  yn  dywedyd  hyn  ar  air  rhai 
eraill.     Etto  nid  all  amgen  nad  oedd  yr  Efengyl 

O  wedi 


[a)  TertuL  adver  s,  Judoeos.  Cap,  7 


l88  Drych  y  Prìf  Oefoedd. 

wedi  ymdannu  yn  ddirjawr  ar  led^  cyn  bod  Sôn 
am  hynny  mewn  Gwlad  mor  Bell  ac  y  w  Affrìca.— 
Mor  gadarn  y  cynnyddodd  gaìr  yr  Arglwydd^  ac  y 
cryfhaodd.   Aít.  19.  20. 

Ond  yr  Amfer  neíTaf  yr  ym  yn  cael  (iim 
Hanes  neillduol  ynghylch  y  BrifEglwysym  Ä4ryd- 
ain  yw  gwaith  Llh  aỳ  Coel  (  a  gyfenwir  Llefer 
mawr)  Brènin  ar  Ran  fawr  o  Loegr  yn  troi  yn 
Griítion  o  gylch  y  Flwyddyn  160.  Dyma'r 
wlad  o  holl  wîedydd  y  Byd,  lle  y  cyflawnwyd 
gyntaf  yr  Addewid  a  wnaeth  Duw  i'r  Eglwys 
Grifnogol  Ef.  49.  23.  Brenhincedd  hefjd  fydd  dy 
Dadmaethod^  a  Brenhinefau  dy  Fammaethod^  crym- 
mant  it  a'i  hwynehau  tuaW  llawr^  a  llyfant  iwch 
dy  draed^  a  chai  wyhod  mai  myfi  yw\  Arglwydd, 
Hyn,  meddaf,  a  gyflawnwyd  ym  Mrydain  o  fìaen 
un  Teyrnas  yn  y  byd ;  Canys  yma  y  bu  y  Brenin 
cyntafo  holl  Arda/oeddCrêd  a  dderbyniodd  Fedydd, 
a  L/ês  ap  Coe/  oedd  hwnnw. 

Er  bod  y  Grefydd  Grifnogoi,  fel  y  dyv/edais 
eufys,  wedi  cael  meddiant  yma  a  thraw  ym  mhob 
Congl  o'r  DeyrnaSj  etto  y  rhan  fwyaf  o'r  Gwyr 
mawr  oeddent  o  hyd  yn  glynu  wrth  Grefydd  y 
wlad  ac  Athrawiaeth  y  Derwyddon  :  Ac  un  achos 
o  hyn  yw,  am  fod  y  Rhufeiniaid  y  pryd  hwnnw 
a  chryn  Awdurdod  yn  y  Deyrnas^  y  rhai  oeddent 
gan  mwyaf  ynEIynionparodi'r  Grefydd  Gris'nog- 
ol.  Ond  ar  hyn  o  Bryd  fe  welodd  yr  Arglwydd 
yn  dda  i  Wneuthur  Arwydd  ar  a  Seiniodd  yn 
groch  drwy  holl  Ardaloedd  Europ :  Canys 
pan  oedd  Ymherawdr  Rufain  a  elwid  Marc 
Aure/ian  yn  rhyfela  a  Phobl  gelyd  a  dewrion 
tua  Gogledd  y  Byd,  y  bu  hi  gyfyng  ar  y  Rhufein- 
iaid   o    eifiau    Dwfr,  a  phrin  na  threngafont  o 

fyched, 


Rhan.  2.  Pen.  2.        Cynnydd  yr    EfengyL      189 

fyched,  yr  oedd  mwy  na  naill  Hanner  o'r  Llû  yn 
Grìjnogion^  ac  yn  wyr  bucheddol  a  defofionol  : 
Ac  fellv,  a  hwy  yn  Ilawn  o  Ffydd  a  Gobaith 
hydcrus  ar  Dduw,  tywallt  a  wnaethant  eu  Gwe- 
ddi  vn  egniol,  ar  deilyngu  o  hono  er  ei  Drugaredd 
yngHrift  yr  Anwylyd,  eu  gwared  hwy  allan  o'r 
Farwolaeth  honno :  A  gwelodd  yr  Holl-alluog 
yn  dda  i  atteb  eu  Gweddiau,  drwy  beri  i'r  Cwm- 
mylau  lawio  Dwfr  (  yn  defcyn  i  lawr  yn  Biftyll- 
oedd  )  i  ddi-fychedu  Gwyr  Rufain^  eithr  Mellt  a 
thân  yflbl  ar  eu  Gelynion  [b)  Pan  geifio  y  truei- 
niaid  a^r  tlodion  ddwfr^  ac  ni^s  cant ;  pan  hallo  eu 
tafod  0  Syched^  myfi  yr  Arglwydd  a^i  gwrandawaf 
hwynt^  rnyfi  Duw  Ifrael  ni^s  gadawaf  hwynt.  Ef. 
41.  17.  Fe  fenodd  hyn  gymmaint  ar  yr  Ym- 
herawdr,  Aíarc  Aurelian^  fel  yr  ymddygodd  o  hyn- 
ny  allan  yn  dra  thirion  achynaws  tuagaty  Chrif- 
nogion  ;  ond  ni  throes  efe  ddim  yn  Griftion  ei 
hun  :  Eithr  Llês  ap  Coel  Brenin  Brydain^  ar  ôl 
cael  gwybodaeth  ficcr  o  hyn,  ac  amry  w  Wyrthiau 
rhagorol  eraill  y  rhai  oedd  Duw  yn  weled  bod  yn 
dda  eu  gwneuthur  er  Tyftiolaeth  i  wirionedd  yr 
Efengyl,  a  Iwyr  fwriadodd  a  chalon  ddi-yfcog  i 
fwrw  ymaith  Eilynnod,  a  thrwy  Drugaredd  Duw, 
a  droes  yn  wir  ddiau  yn  Griftion. 

Ynawr,  er  bod  Crifnogion  ddigon  gartref  yn 
ei  Wlâd  ei  hun,  etto,  ac  efe  yn  Frenin^  a  fynnai 
Gyfarwyddid  oddiwrth  Efgob  Rufain^  y  Fam-ddi- 
nas  y  pryd  hwnnw  yn  Eurôp,  Ac  hefyd,  oblegid 
fod  y  Rhufeiniaid  yn  ei  amfer  ef  a  Llaw  grêf 
ganddynt  ym  Mrydain^  a  bod  y  fath  Fafnach  a 
Chymdeithas  waftadol  rhwng  y  ddwy  Genedlç 
O  2  efe 


(h)  Eufeho  Hijî  Ecles^  Lih.  5.  Cap,  5. 


190  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

çfe  a  ddewifodd  )o  ran  Parch  i  Brif-ddinas  Europ) 
ddanfon  i  Rufain,  —  Ond  y  mae  i  ni  wybod,  fod 
Athrawiaeth  Eglwys  Rufain  y  pryd  hwnnw,  ac 
ym  mhell  gwedi  hynny,  yn  bur  a  dilwgr  a  jachus. 
Nid  oedd  dim  o'r  fath  beth  a  Phabyddiaeth  etto 
yn  un  o  Ardaloedd  Crêd.  Ac  dyma  i  chwi  Gopí 
o'i  Lythyr.  (c) 

Lles  ap  Coç\  Brenìn  Brydain  at  y  gwir  Barch- 
edig  Dâd  yn  Nuw^  Eleutherius  Efgob  Rufain  yn 
anfon  Annerch.—^Mi  a  oddefais  er  ys  talm  flinder 
Tfpryd  a  chaethiwed  meddwl^  0  herwydd petrus  oedd- 
wn^  Pa  Grefydd  a  fyddai  oreu  i  mi  a^m  DeiUaid 
lynu  wrthi.  Eithr  ynawr yr ydwyf  yn  dechreu  adna- 
hod  truenus  gyflwr  fy  Anwyhodaeth  heb  ddim  Gwy^ 
hodaeth  0  Dduw  na '/  Grefydd,  Ac  mi  a  wn  nad  all 
Eulynnod  wneuthur  dim ;  a  diammeu  yw  mai  yn- 
fydion  yw  y  rhai  fyn  ymddiried  iddynt,  Ac  am  hyn- 
ny^  yr  wyf  yn  attolwg  arnoch^  wir  Barchedig  Dad^  ì 
ddanfon  trofodd  i  Frydain  rai  o\h  Gwyr  Duwiol  im 
hyfforddiyn  y  Ffydd  öV  Grefydd  Gris^nogol.  Bydd- 
wch  wych. 

Enwau  y  Cennadon  y  rhai  a  aethant  a'r  Lly- 
thyr  hwn  at  Efgob  Rufain^  oedd  Elwy  a  Moud- 
hwy  ;  y  rhai  os  nid  oeddent  yn  Grifnogion  cyn 
myned  o'i  Gwlad  eu  hun,  etto  y  mae'n  ddilys 
ddigon  eu  cadarnhau  yn  y  Ffydd  wrth  ymddiddan 
a  chyd-fucheddu  ryw  dalm  o  amfer  ym  myfc 
Duwiolion  Rhufain,  Eu  Groefaw  a  fu  barchedig 
yno,  ond  yn  enwedig  wrth  ofod  Bara  y  Bywyd 
o'i  blaen;  Canys  er  cymmaint  oedd  o  bethau 
manwl  a  godidog  yno,  er  cymmaint  o  Gywrain- 

waith 


(c)  F.  Ufs^  Antiq.  Brìtan.  Ecles.  C.  4.  /•  27, 


Rhan.  2.  Pen.  2.        Cynnydd  yr  Efengyl,         191 

waith  a  Thaclufrwydd  Celfyddyd  ;  ac  er  cym- 
maint  o  Ryfeddodau  oedd  eu  gweled  yn  y  Ddinas 
fawr  honno,  etto  eu  Difyrrwch  mwyaf  hwy  oedd 
fiarad  beunydd  ac  ymbyngcio  a  Gwyr  dyfcediga 
duwiol,  a  darllen  Hanefion  y  Ffydd.  Moudhwy 
a  urddwyd  yn  Ddyfcawdwr;  ac  Elwy  a  gyíTegr- 
wyd  yn  Efgob  ;  ac  y  mae  bagad  o  Eglwyfydd 
yngHymru  wedi  eu  cyíTegru  ar  ei  Enw  ef,  megis 
Llan^elwy  wrth  Lan-fair  ym  Muellt  :  Ac  y  mae 
Tref  yn  Rhandir  Caernarfon  aelwir  Dinas  Moud^ 
hwy,  ond  pa  un  i'r  Dref  gael  ei  henwi  oddiwrth 
y  Moudhwy  yr  wyf  i  ynawr  yn  fon  am  dano, 
fydd  beth  nad  allaf  i  ddim  ficcrhau. 

Fe  ddanfonodd  yr  Efgob  gyda  hwy  i  Frydain 
ddau  wr  rhagorol  o'i  Efgobaeth  ei  hun,  yn  ol 
dymuniad  y  Brenin  Llês  ap  Coel^  fef  oedd  eu  hen- 
wau.  Dyfan  a  Phagan  :  [d~\  A  thra  yr  arhofafant 
yn  Rufain  y  gwnaethant  Gydnabyddiaeth  o  Thim- 
othi^  mab  arall  i  Wladys  Gruffydd^  am  yr  hon  y 
foniais  i  yn  y  Bennod  o'r  blaen.  Chriílion  gwre- 
fog  oedd  Timothi  cadarn  yn  yr  Yfgrythur,  ac  yn 
Uawn  o  Zêl  at  Ogoniant  Duw  :  efe  a  ymwrthod- 
odd  o'i  wir  fodd  a'i  holl  Dderchafiad  yn  Rhufain^ 
a  dderbynniodd  Urddau,  ac  a  fordwyodd  gyda'r 
lleiU  i  bregethu'r  Efengyl  ym  myfc  Cenedl  ei 
Fam,  ac  oddiar  ei  Ddwylaw  ef  y  dewifodd  Llês 
ap  Coel  y  Brenin  dderbyn  Bedydd. — Ynawr  ar 
waith  yr  Athrawon  donniol  hyn  yn  pregethu'r 
Efengyl  ym  Mrydain^  yr  holl  Deyrnas  agos  a 
gofleiddiodd  y  Ffydd  Grifnogol;  canys  nid  yn  unig 
y  cyffredin  Bobl,  ond  y  Brenin  a  Gwyr  mawr 
ei  Lys,  yr  Arglwyddi  ac  Uchel  Swyddogion  y 
O  3  Deyrnas, 


\^d\  V.  Ufs.  Brit.  Echi,  Äntiquit,  C.  4.  25,  £ÿf, 


í()2  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

X)tYvn'^s^^  dderbynniafant  Fedydd  \  aV  Tywyllwch 
a  giliodd  ymaith,  megis  niwl  yw  diflannu  ar  waith 
yr  Haul  yn  ei  gyflawn  Rym  yn  Uewyrchu  ganol 
dydd. — Ý  mae  amryw  Eglwyfydd  yngHymru 
wedi  eu  cylTegru  i  GoflFadwriaeth  Dyfan  a  Phagan^ 
megis  Llan-dyfan^  Llan-S.  Ffagan, 

Ym  mhen  talm  o  amfer  wedi'n,  y  danfonodd 
y  Brenin  Z/Ä  drachefn  Gennadwri  at  Esgob  i2wy- 
ain  i  ddeifyf  cael  copi  o  Gyfraith  y  Rhufeiniaid^ 
modd  y  llywodraethai  efe  y  wlad  hen  wrthi,  a 
hyn  ydyw'r  Atteb  a  dderbyniodd  efe  gan  yr  Efgob. 


"  Deisyfiasoch  arnaf  i  ddanfon  attoch  Gyf- 
reithiau  Rhufain^  modd  y  Ilywodraethech  eich 
"  Teyrnas  o  Frydain,  Y  mae  gennym  le  ac  ach- 
"  os  yn  fynych  i  ganfod  Beiau  ynghyfreithiau 
*'  Rhufaiuj  ond  nid  oes  nac  amryfufedd  na  Bai 
ynghyfraith  Duw.  Canys  chwi  a  dderbynnia- 
foch  jn.  ddiweddar  gan  Rad  Duw  Gyfraith  a 
íFydd  Jefu  Ghriíl  yn  eich  Teyrnas  o  Frydain  ; 
gwneled  eich  mawrhydi  gan  hynny  ynghyd 
"  a'ch  Cynghoriaid  Gyfreithiau  allan  a  honynt 
"  hwy,  fel  y  gallech  drwy  Borth  Duw  Iywod- 
"  raethu  eich  Teyrnas.  Rhaglaw  Duw  ydych 
^'  yn  eích  Teyrnas,  megis  y  dy wad  y  Prophwyd 
'^  Brenhinoî,  Eiddor  Arglwydd  y  ddaear  a^i  chy- 
^^  fiawnder^  y  byd  ac  a  brefwylio  ynddo.  Pf.  24.  I. 
^^  A  thrachefn  y  dy wed  yr  un  Prophwyd,  0  Dduw 
''  dod  /V  Brenin  dy  FarnedigaethaUj  ac  i  fab  y 
^^  Brinin  dy  Gyfiawnder,  Pf.  72.  I.  Nid  jw  efe 
^'  ddim  yn  dywedyd,  Barnedigaethau  a  Chyfia- 
"  wnder  Ymherawdr  Rhufain,  — —  Meibion  y 
"  Brenin  ynt  y  Bobl  Grifnogol,  a'ch  Deiliaid 
^'  chwi  y  rhai  a  drigant  mewn  Tangneddyf  dan 
"  eich  Nawdd  a'ch  L!y wodraeth.     Megis  y  cafgl 

"yr 


u 


Rhan.   2.   Pen.  2.       Cynnydd  yr  Efgengyl.      193 

"  y^  y^'^  ^^  rAj'îf /í?w  dan  ei  hadenydd^  felly  y  gwna 
"  'r  Brenin  a'i  Ddeiliaid.  Trigolion  Brydain  ynt 
"  eich  Pobl  a'ch  Deiliaid  chwi ;  y  rhai  os  ymran- 
"  nant,  eich  Dyled  chwi  yw  eu  heddychu,  eu 
"  hymgoleddu,  a'i  tywys  i'r  jawn,  a'i  hamddi- 
"  flfyn  rhac  eu  Cafeion;  Eich  Dyledfwydd  hefyd 
"  yw  i  wneuthur  dim  ac  y  fydd  boíìibl  ar  iddynt 
"  dderbyn  Ffydd  yefu  Ghrijì^?i\  meithrin  a'i  hach- 
"  lefu  yn  yr  unrhyw. 


Gwae  di^r  wlad  fydd  a  Bachgen  yn  Frenini  tiy 
a'th  Dywyfogion  yn  hwytta  yn  foreu,  Pf.  10.  16. 
"  Nid  ydys  dim  yn  meddwl,  Bachgen  o  ran  Oed- 
"  ran,  eithr  o  ran  ffolineb  a  Drygioni  ac  Ynfyd- 
"  rwydd,  megis  y  dywed  y  Brenin  Dafydd^  Gwyr 
"  gwaedlyd  a  thwyllodrus  ni  fyddant  fyw  hanner  eu 
"  dyddiau.  Pf.  55.  28.  Wrthfwytta  y  deellir  y 
"  ö^^5  ac  wrth  y  Gêg  Gormodcdd^  ac  wrth  or- 
"  modedd  y  deellir  pa  beth  bynnag  fydd  aflan, 
"  gwrthnyffig  ac  yfgeler,  megis  y  dywed  Solomon 
"  Frenin,  Nid  a  Doethineb  i  Enaìd  drygionus^  ac 
"  ni  chyfannedda  mewn  corph  caeth  ì  Bechod.  Doeth. 
1.4. 


(( 


"  Y  mae'r  gair  Teyrn  [h.  y.  Brenin]  yn  han- 
fod  oddiwrth  y  gair  Teyrnafu^  nid  oddiwrth  y 
gair  Teyrnas  :  Teyrn  a  fyddwch  yn  wir  ddiau, 
tra  y  teyrnafech  yn  dda ;  yr  hyn  oni  wnelych, 
nid  ydych  gymmwys  i'ch  galw  yn  Deyrn^  mwy- 
ach  :  yr  hyn  ni  adawo  Duw  fod.  Cynnorth- 
wyed  yr  Holl-alluog  Dduw  chwi  i  lywodraethu 
eich  Teyrnas  o  Frydain  yn  y  cyfryw  fodd,  fel 
y  caffech  deyrnafu  gyda  Duw  yn  oes  oefoedd  [^] 

O  4  Yr 


[^]  Ufs,  Brît.  Ecles.  Antiq.  p.  54. 


1 94  Drych  y    Prif  Ocfoedd' 

Yr  oedd  ym  Mrydain  yr  amfer  hwnnw  [ac  ym 
mhel!  cyn  hynny]  wyth  ar  hugain  o  Brif-ddinaf- 
oedd.  megis  y  mae'r  hanes  yn  y  Bennod  olaf  o'r 
Rhan  gyntaf.  O  ba  rai  Llundan  a  Chaer-Efroc 
a  gyfrifid  yn  Fam-ddinafoedd  Lloegr  ;  a  Chaer-lleon 
ar  ÌVyfc  yn  Fam-ddinas  Cymru  oll;  Yn  y  tair  hyn 
yr  eifteddai  [tuag  at  lywodraethu  bob  un  ei  Dal- 
aith]  dri  pen^dderwydd^  neu  math  o  dri  Arch  offei- 
riad  ;  ac  yn  y  Dinafoedd  eraill,  Dderwyddon  îs  eu 
gradd  a'i  Hawdurdod  na'r  tri  pennaf. —  Gwedi 
Llês  ap  Coel  droi  yn  Griftion,  efe  a  ddifwyddodd 
y  rhai  hyn  oU ;  Yn  y  tair  Fam-ddinas  yn  Ue 
Pen-dderwyddon  digrêd,  efe  a  ofodes  Archefgohion\ 
ac  yn  y  Dinafoedd  eraill  efe  a  ofodes  Efgobion,  — 
Ond  yma  y  mae'n  rhaid  addef,  fod  y  Pen-ddyfcedi- 
gion  yn  barnu  nad  oes  dim  Gwirionedd  holloU 
yn  y  Stori  hon ;  [/]  A  hynny  oblegid  nad  oedd 
Llês  ap  Coel  yn  Frenin  ond  ar  ryw  Gyfran  o'r 
Deyrnas,  nid  agos  y  cwbl;  canys  yr  oedd  y  Rhu^ 
feiniaid-wtàì  gorefcyn  drwy  nerth  Arfau  a  thraws- 
feddiannu  Rhan  fawr,  ac  nid  oedd  gan  Llês  ap  Coel 
ddim  Awdurdod  oll  yno. —  Fod  yma  Efgobion 
goruwch  Gweinidogion  cyff*redin  mewn  Gradd 
ac  Awdurdod  fydd  ddilys  ddigon,  megis  yr  oedd 
y  Drefn  yn  wir  ym  mhob  Gwlâd  o  Grêd  er  am- 
fer  yr  ApoJìoUon.  Yr  oedd  yngHymru  gynt  [pan 
oedd  ei  Therfynau  yn  helaethach  nag  ynawr]  faith 
o  Efgobion,  ÍQÍYj{goh  Henffordd^  Efg.  Caerwrang- 
on^  Efgob  Bangor^  Efg.  Llan-elwy^  Efg.  Caer-gybi 
ym-Môny  Efg.  Llan-dâf2iC  Y.íg,  Llan-hadarn-fawr^ 
y  rhai  oeddent  oU  dan  Lywodraeth  Arch-Efgob 

Caer^ 


[/]  Goodwin  de  Convers.  Brit.  p.  34.  Ufs.  Brit 
EcL  Ant.  p.  55.  Stillingfleet's  Orig^  Brit.  p. 
78. 


Rhan.  2.  Pen.  2.        Cynnydd  yr  EfengyL        195 

Caer-lleon  ar  wyfc^  canys  yno  yr  oedd  Arch-efgob- 
aeth  Cyrnru  gynt,  ac  nid  yn  Nhy-ddewi,  Efgob 
Dewi  nai  y  Brenin  Arthur  oedd  yr  hwn  a  Sym- 
mudodd  yr  Arch-efgobaeth  o  Gaer-lleon  ar  lVyJc 
iV  Lle  a  elwid  wedi'n  ar  ei  Enw  ef  Ty-ddewi^  o 
gylch  y  Flwyddyn  521.  [  Fe  fu  L/an-Badarn 
fawr  yn  Sîr  Aber-teifi  yn  Efgobaeth  dros  rai  cant- 
oedd  o  Flynyddoedd,  fef  hyd  o  gylch  y  Flwydd- 
yn  999,  pryd  v  rhuthrodd  Gwyr  y  Fall  yn  erbyn 
eu  Hefgob,  ac  a  dwylo  anwir  a'i  lladdafant.  Tybir 
ei  fod  yn  gorwedd  yn  Llan-ddewì-hrefi^  a'r  Sgrifen 
hon  ar  Garreg  ei  Fedd,  Hic  jacet  Idnert  filius^^ 
qui  occifus  fuit  propter  pietatem  àf  SanSfiSfatem. 

Sef  y  w  hynny,  Tma  y  gorwedd  Idnerth   mah yr 

hwn  a  laddwyd  am  ei  fod  yn  wr  duwiol  a  Sanif- 
aidd,  [Ty-ddewi  a  fu  yn  Arch-efgobaeth  hyd  y 
Flwyddyn  o  oedran  Chrift,  Mila  chant;  yno  drwy 
Drais  a  Cham,  hi  a  gollodd  y  Titl;  megis  y  mae 
Trais  yn  fynych  yn  cael  y  trecha'  ar  yr  Jawn.  ] 

Ond  i  ddychwelyd.  Ar  ôl  marw  Llês  ap  Coel^ 
j  Brutaniaida,  goUafant  gan  mwyaf  y  Llywodraeth 
Frenhinol,  oddieithr  bod  amryw  Dywyfogion  ac 
Arglwyddi  a  goruchel  Awdurdod  yn  y  cyfryw  Le- 
oedd  nad  allai  Arfau  Gwyr  Rufain  ddim  gyrrhaedd 
attynt.  Ond  i  adael  hynny  heibio  ;  nid  oes  gen- 
nym  ni  ddim  Hanes  o  hynny  allan  a  dâl  ei  adrodd 
am  y  Brif  Eglwys  ym  Mrydain  nes  ynghylch  ped- 
war  ugain  mlynedd  ar  ol  marwolaeth  y  Brenin 
Llês  (g)  Pryd  y  cyfododd  Tirant  anhywaith  a 
elwid  Dioclejian  Erledigaeth  dra  íîyrnig  a  chreulon 
yn  erbyn  y  Cris'nogion.  Hon  oedd  yr  Erlidigaeth 
gyfFredinoI  ddiweddaf  ac  olaf  (fe  fu  naw  eraill  o 

flaen 


(g)  SpeL  ConciL  Britannic.  p.  37, 


ig6  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

flaen  hyn )  a  chyn  fFyrnicced  y  merthyrwyd  y 
Crifnogion  y  waith  hon,  a  phe  buafai  holì  Lû 
daearol  ac  uffernol  yn  ty wallt  ac  yn  bytheirio  allan 
eu  Cynddaredd  hyd  yr  eithaf.  Canys  y  Gormef- 
deyrn  hwnnw,  Dìoclefian^  megis  pe  buafai  wedi  ei 
berchenogi  gan  Leng  o  GythreuHaid  uffern,  a 
fwriadodd  ladd  pob  Chriftion  by  w  ar  wyneb  y  dda- 
ear;  Ac  mal  pe  buafai  gwedi  gorphen  y  gwaith, 
efe  a  barodd  adeiladu  Colofn  uchel^  ac  argraphu  ar 
y  Mûr  a  Llythyrennau  mawrion  yr  Y  fgrifen  gab- 
laidd  hon;  CoeUgrefydd  Chrijì  wedi  ei  llwyr  ddileu^ 
ac  Addoliad y  Duwiau  wedi  ehangu  drwyr  Byd,  {h) 

Ac  yno,  rhac  bod  un  Cwrr  o'r  Byd  yn  Noddfa 
i'r  Crifnogion,  efe  a  anfonodd  ei  awdurdodolOrch- 
ymmyn  wedi  argraphu  mewn  Prês  at  ei  Swyddo- 
gion  ym  Mrydain\  yn  erchi  iddynt  yn  gaeth  i  Iwyr 
ddifetha  a  llofci  Llannoedd  a  Llyfrau  y  Chriínog- 
ion,  ac  na  adewid  Papyrin  heb  ei  lofci  ag  oedd  yn 
cynnwys  Athrawiaeth  y efuGhriJî^  ac  yn  rhoddi 
Hanes  o  Fywyd  y  Prif  Gris'nogion,  Ac  dyma'r 
pryd  cyntaf  f  Gwae  ni  ! )  y  difethwyd  Sgrifennad- 
au'r  hen  Frutaniaid^  gwerthfawroccach  nag  Aur 
coeth  !  A  hynny  oedd  o  gylch  y  Flwyddyn  o  Oed- 
ran  Chriji  285. —  Am  y  Crifnogion  y  Gorchym- 
myn  oedd,  os  hwy  a  ymwrthodent  a'r  Ffydd  yng- 
Hriji^  ac  aberthu  i'r  Duwiau,  i'w  derbyn  yn  an- 
rhydeddus,  a  dangos  parch  a  ffafr  iddynt;  Ond  os 
hwynt-hwy  a  fyddent  gyndyn  a  gwrthnyíEg  [hyn- 
ny  yw^  yn  dal  eu  Proffes  )  i'w  poeni  a'i  harteithio 
a'i  goíbd  i  Farwolaeth  yn  y  modd  Creulonaf  a 
fedrent  ddychymmyg.  Ac  yn  wir  ni  bu  y  Swydd- 
ogion  yn  ôl-llaw  i  gyflawni  Gorchymmyn  g  waedlyd 

eu 


(h)  Gruter*s  Infcriptions  p,  28o< 


Rhan.  2.  Pent.  2.  Erlìdigaeth  Síc.  197 

eu  Meiftr  ;  canys  cyn  belled  y  buont  i  ddangos 
dim  Trugarcdd  na  Ffafr  i'r  Crifnogion  (  er  nad 
oedd  na  Bûi  nac  achos  yn  eu  herbyn,  ond  eu 
Crefycid  )  megis  mai  eu  Difyrrwch  oedd  eu  try- 
wanu  a'i  crogi  a'i  Uofci  ai  datgymmalu,  a  hynny 
dros  yfpaid  Blwyddyn  ym  mhob  Bro  ac  ardal  o'r 
Deyrnas.  (/)  Ond  fel  y  mae  y  Tân  yn  profi  y 
Mettel,  felly  y  mae  ErHdigaeth  yn  profi  y  Chrijí- 
ion  ;  oblegid  drwy  hynny  y  gwybyddir  ai  cywir  a 
Sefydlog  yn  y  Ffydd  yw  efe,  a'i  Rhith-Grijiion 
ofnus  fydd  a  dim  ond  Enw  a  PhrofFes  oddiallan 
yn  unig;  A  diammeu  ydyw  i  ambell  Newyddian 
yn  y  Ffydd^  y  Rhagrithiwyr,  yr  Anwadal,  y  rhai 
llygredig  eu  Buchedd  ymwrthod  a'i  Proffes  er 
mwyn  hachub  eu  Heinioes  yn  y  Byd  hwn^  a  chael 
Goruchafiaeth  yma  ifod  :  Ond  y  rhan  fwyaf  a 
wrthodafant  bob  peth,  y  Byd  a'i  Rialltwch,  ie 
a'i  Bywyd  eu  hun^  cyn  yr  ymoftyngent  i  aberthu 
i  Eilynnodo  Ac  o  flaen  neb  eraiíl  S.  álban  Dine- 
fydd  o  Ferolam^  Blaenor  ac  Arweinydd  y  lleill, 
fy'n  haeddu  yr  Eifteddle  bennaf  ynghof-Reftr  y 
Merthyron^  oblegid  efe  a  ddioddefodd  gyntaf  ym 
mhlaid  y  Ffydd  ym  Mrydain. 

Pan  oedd  hi  gyfyng  ar  y  Crifnogion,  a'r  Er- 
lidigaeth  etto  yn  cryftiau  beunydd  ffyrniccach  fFyr- 
niccach,  y  Iletteuodd  Gweinidog  duwiol  yw  nhy 
Alhan  yr  hwn  oedd  etto  yn  Bagan^  neu  o'r  hyn 
lleiaf  heb  fod  yn  gwbl  Ghriftion.  Ond  wrth  ddal 
Sulw  ar  ymddygiad  fanâaidd  y  Gwr  duwiol,  ac 
wrth  glywed  ei  Refymmau,  efe  a  ddeallodd  yn 
ebrwydd  nadally  Duwdodfodyn  debygiaurneu  arian 
neu  faen  0  gerfiad  celfyddyd  a  dychymmyg  dyn^  ac  ar 

hynny 


(i)  F.  Pont,  Firumn.  L.  ^.  p.  34. 


ig8  Drych  y  Prlf  Oefoedd. 

hynny,  gan  Râd  Duw,  efe  a  droes  yn  Ghríftion. 
Pan  wybu  y  Swyddogion  fod  y  Gweinidog  hwnnw 
yn  dirgel-letteua  yn  nhy  Alban^  myned  a  wnaeth- 
ant  i  ddal  gafael  arnOj  megis  y  gallent  ei  gofpi  ; 
Ac  fel  yr  oeddent  yn  myned  i  chwiHo  y  Ty,  y 
cymmerth  Alban  y  wifc  ag  oedd  yn  perthyn  i'r 
Gweinidog  {k)  a  chwedi  ymwifgo  a  honno,  efea 
ddywadj  Myfi  ydyw*r  gwr  ?i  geifíwch\  wele  fi  yn 
harod^  dygwch  fi  at  y  Barnwr.     Ond  pan  welodd 

LBarnwr  ddarfod  ei  Siommi,  efe  a  ennynnwyd  o 
idiawgrwydd  a  Digter  ;  a  chan  falu  Ewyn  a 
íFrommi  y  dywedodd  wrth  Alban^'^  Yn  gymmaint 
"  ag  i  ti  adael  y  Twyllwr  hwnnw  ddiangc,  a  dy- 
"  fod  dy  hun  yn  ei  le,  wele  accw  (eb  'r  efe)  y 
"  Poenau  a  gwafai  ddioddef,  pe  cawfit  gafael  arno: 
**  Ac  oni  ymgrymmi  ditheu  yn  ddiattreg,  ac  ab- 
"  erthu  i'r  DuwiaUy  ni  bydd  mwy  o  flFafr  i  ti 
"  nag  iddo  yntef."  Attebai  Alban  yn  wrolwych, 
Gwybydd^  o  Farnwr^  nadymgrymmafi  ddimo  flaen 
dy  Eilynnod^  canysCriftionydwyfiyngwafanaethu 
y  Duw  hyw  Creawdr  Nef  a  daear,  Ac  yno  y 
Barnwr  anhydyn  a  yrrwyd  yn  faith  cynddeirioc- 
cach  nag  o'r  blaen,  wrth  weled  Bryd  di-yfcog 
Alhan  i  lynu  wrth  ei  BrofFes  ;  ac  efe  a  barodd  ei 
fflangellu  a  mân  RefFynnau,  gan  dybied  y  llaefai  ei 
Galondid  wrth  deimlo  Poen  y  Ffrewyll  ;  ond  y 
gwr  duwiol  a  ddioddefodd  y  Poen  a'r  Gwradwydd 
ag  wyneb-pryd  firiol, )?«  llawen  am  ei  gyfrifyn  deil- 
wng  ì  ddioddef  ammharch  er  mwyn  Enw  Chrift. 
Ac  ar  hynny,  mewn  eitha'  LHdiawgrwydd  y  gor- 
chymmynodd  y  Barnwr  dorri  ei  Ben.  \l) 

Yr 


{k)  Gild.  Ep.p.  II.     (1)  Bed.  Hift.  Ecl.  L.  i. 
C.  7. 


Rhan.  2.  Pen.  2.         Erlidîgaeth  Síc.  199 

Yr  oedd  rhwng  Palas  y  Barnwr  a'r  lle  vr  oeddid 
yn  arferol  oddihenyddu(neu  y  Bryn-DiGddef)  Afon 
fawr  yn  rhedeg  a  elwir  Tems^  neu  Taf-wyfc  \  ei- 
thr  y  Bont  dros  yr  hon  yr  oedd  vn  rhaid  iddynt 
fyned,  ydoedd  cyn  guled,  fel  nad  elai  hanner  y 
Lliaws  drofodd  o'r  boreu  hyd  yr  hwyr  :  Canys 
tyrfa  fawr  o  Bobl,  o  wyr  a  Gwragedd,  meibion  a 
Merched,  eu  gyd  ynghylch  mil  o  Rifedi,  a  gan- 
lynafant  y  Gwr  Duwiol  i'r  Bryn-Dioddef^  y  rhai 
gan  mwyaf  oeddent  yn  Baganiaid^  a  Chymmyfc 
o  Frutaniaid  a  Rhufeiniaid.  Ar  ôl  aros  ry w  ennyd 
ar  lan  yr  ^fon^  Alban  ac  efe  yn  hiraethu  am  y 
Goron  o  Ferthyrdod  a  bod  gyda  Duw,  a  ddyr- 
chafodd  ei  olygon  tua'r  nef,  ac  a  weddiodd  a'i  hoU 
Egni,  ac  yn  ebrwydd  y  Dyfroedd  y  rhai  oedd  yn 
defcyn  oddiuchod  a  Safafant  yn  bentwrr  [  megis 
Ffrwd  yr  Jorddonen  ar  waith  Jofuah  a'r  IJraeliaid 
yn  myned  trwodd  ]  yn  gymmaint  ac  iddynt  fyned 
drofodd  oll  ar  Dir  fych.  [772] 

Ar  hyn  y  Dihenyddwr,  wrth  weled  y  fath 
Ryfeddod  tra  rhagorol  ym  mhell  tu  hwnt  i  allu 
dyn  oni  bai  fod  Duw  gydag  ef,  a  droes  o  fod  yn 
Flaidd  yn  Oen  llariaidd;  ac  a  daflodd  oddiwrtho  ei 
Gleddyf  gwaedlyd  yr  hwn  oedd  efe  jn  ddwyn  yn 
noeth  yn  ei  Law  ar  fedr  torri  pen  Alhan^  ac  a 
ddioddefodd  Ferthyrdod  gydag  ef;  "yr  hwn  [eb'r 
^'  hen  Athrawon']  er  na  chafas  ei  fedyddio  a  Dwfr, 
"  etto  a  fedyddiwyd  yn  ei  waed  ei  hun.  "  —  Ac 
am  y  lleiU,  fef  y  Gwyr  a'r  Gwragedd  íifc.  yng- 
hylch  mil  o  Rifedi,  hwy  a  arteithiwyd  a'r  fath 
ddygn  boenau  yn  eu  Haelodau,  fel  pe  buafid  yn 
eu  pigo  a'i  gwanu  a  Nodwyddau  dur^  yn  gymaint 

ac 


[m]  Sicco  ingrediens  pede.  Gìld.  p^  ll 


230  Di'ych  y   Prìf  Oefoedd, 

ac  iddynt  gael  eu  dwyfpigo  hefyd  yn  eu  Cydwyb- 
odau  a  throi  yn  Grifnogion.  Ni  ddychwelafant 
hwy  ddim  i  Ferolam  yn  eu  hôl  [gan  fod  y  Ddinas 
yn  Uawn  o  rai  Digrêd  gwaedlyd]  eithr  rhai  o 
honynt  a  grwydrafant  i  Leoedd  anialjerailladram- 
wyafant  i  Gymru ,  yn  enwedig  i  wlad  Fynwy  tua 
Chaer-lleon  ar  wyfc^  megis  y  caíFent  eu  haddyfgu 
yn  well  mewn  Egwyddorion  Crefydd  ;  Ond  yno 
hefyd,  yn  yr  Anialwch  ac  yngHymru  y  canlynodd 
eu  Cafeion  hwy,  yr  Erlidwyr  gwaedlyd;  a'r  rhan 
fwyaf  o  honynt  a  ferthyrwyd,— Y  fath  oedd  Siccr- 
wydd  eu  Gobaith,  megis  nad  allai  nac  Angau,  ie 
yn  y  Dull  íFyrniccaf ;  na  holl  chwerwder  digafog 
eu  HerHdwyr,  na  holl  Biccellau  tanllyd  y  Fall 
ddadymchwel  eu  Ffydd,  neu  beri  iddynt  wadu  eu 
Crefydd.  Dywedir  eu  bod  ynghanol  y  Poenau 
creulonaf  a  fedrai  malais  eu  Gelynion  ddj^chym- 
myg,  yn  gorchymmyn  eu  Heneidiau  i  Dduw 
mewn  Hymnau  o  Fawl^  ac  mewn  Odlau  o  Ddiol- 
chgarwch  i  Ghrift  am  eubarnuyodeilwng  i  ddiodd- 
ef  drofto.  [w] 

Ond  i  ddychwelyd  at  S.  Alhan  Blaenor  ar  Ar- 
weinydd  y  IleilL  Wedi  ei  ddyfod  [efe  a'r  Liiaws 
ag  oedd  yn  ei  ganlyn]  i'r  Bryn-dìoddef  y  Dihen- 
yddwr,  fel  y  dywedais  o'r  blaeOj  wrth  weied  y 
Gwyrthiau  a  droes  yn  Ghriftion^  ac  ni  fynnai  er 
ennill  yr  holl  fjrd  dorri  pen  y  Gwr  duwioi ;  Ac 
yn  wir,  oni  buafai  rhac  ofn  y  Barnwr  anrhugarog, 
prin  y  cawfid  un  mor  ddi-deimladwy  a  gwneuthur 
y  peth.  Ac  yno,  ar  eu  gwaith  jn  ymddadîeii  a'i 
giiydd,  Älhan  a  rodiennodd  yn  ddigyft'ro  ac  a 
wyneb  firiol,  yiîghyd  a'r  Dyrfa  ag  oedd  yn  ei  gan- 

lyn, 


\fi\  Ufs,  Briîo   Ecles.   Antiq.  p,   84. 


Rhan.    2.    Pen.    2.       Erlìdìgacth   kc,  20 1 

Iyn,  i  ben  Twyn  araiil  gerüaw,  yiì  llawn  o  Arogl 
peraidd  Llyfiau  a  Choedydd;  Ac  megis  y  Sychodd 
yr  Afon  ar  ei  waith  yn  gweddio  rvw  ychydig  oriau 
o'r  bìaen  ;  Felly  yma  y  tarddodd  Ffynnon  o  ddwfr 
pur  loyw  rhedegog,  ar  ei  waith  yn  gweddio  eil- 
waith,  i  ddi-fychedu  ei  Ganlynwyr.  Ar  ol  aros 
yno  awr  neu  ddwy,  Dihenyddwr  arall  [mab  y 
Fall  ]  er  mwyn  haeddu  ffafr  y  Barnwr  gwaedlyd, 
a  gymmerth  y  gwaith  yn  Ilaw  ;  ond  ni  bu  iddo 
ond  Gwobr  dlawd  o'i  Ryfyg,  canys  ar  ei  waith 
yn  torri  Pen  y  gwr  fanóíaidd,  y  ncìdìodd  eì  ddau 
Lygad  o'i  ben  yntef  yn  yr  un  munud.  \^o~\  Fe 
ddywedir  i  Golofn  o  Oleuni  difglair  ymddangos  y 
nofon  honno;  a  bod  Angylion,  rhai  yn  defcyn  i 
wared,  eraill  yn  efcyn  i  fynu,  ac  yn  canu  Fîym- 
nau  a  Mawl  i  Dduw ;  ac  ym  myfc  pethau  eraill 
yndywedyd.  Alhan gzu r godìdog^ Merthy r clodfa w r 
enwog,  Efe  a  ddioddefodd  yr  ungainfed  dydd  o  Fis 
Mehefin  yn  y  Flwyddyn  o  Oedran  Chrijt  1%^.—-' 
Fe  fu  gynt  Eglwys  fawr  odidog  ac  o  Adeilad 
rhagorol  (^megis  mai  efe  oedd  Cyn-ferthyr  Brydain 
fawr  )  wedi  ei  chyffegru  ar  ei  Enw  ef  yn  nhref 
Ferolam^  y  Lle  o'i  Enedigaeth  ;  nid  oes  ynawr  yn 
fefyll  ond  Tref  o'r  Enw  S.  Alban^  y  tu  hwnt  i 
Lundain. 

NiD  oes  gennym  ni  Enwau  ond  tri  neu  bed- 
war  ychwaneg  heb  fyned  ar  goll,  fef  yulius  ac 
Aron  ac  Amphihal^  y  rhai  oeddent  Ddinafyddion 
Caer-lleon  ar  wyfc^  lle  bu  dwy  Eglwys  gynt  wedi 
eu  cyffegru  i  Goffadwriaeth  y  ddau  gyntaf ;  Ac 
Augulius  Efgob  Llundain^  yr  hwn  hefyd  a  ddiodde- 
fodd  Ferthyrdod  y  pryd  hwn.   Ond  y  mae'n  ddilys 

ddiammeu 


[0]   Bed.  Hift.  Ecles,  L.  I.  C.  7. 


2  02  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

ddiammeu  i  Filoedd  a  miloedd  o  bob  Gradd  ac 
Oedran,  ddioddef ;  canys  heblaw  y  Mil  hynny  y 
foniwyd  am  danynt  eufys,  y  mae  Gildos  yn  mynegi 
i  Lawer  jawn,  Gwrywiaid  a  Benywiaid  ddioddef 
mewn  amryw  Barthau  oV  Deyrnas,  a  hynny  a 
Chalondid  a  weddai  i  Filwyr  Chrift,  er  na  wydd- 
om  ni  ddim  o'i  henwau.  Ac  felly  mi  a  derfynaf 
y  Teftun  gwaedlyd  hwn  yng  ngeiriau  Gwr  duwiol 
yr  hwn  a  ddywed  yn  y  wedd  hon  ^'  Yr  Elidig- 
"  aeth  olaf  fu'r  greulonaf  o'r  lleill  oll;  yr  hon  a  bar- 
"  haodd  yfpaid  deng  mlynedd  (  nid  ym  Mrydain 
"  ond  mewn  Gwledydd  eraill )  yn  Uarpio  Cyrph 
"  Pobl  Dduw.  Ym  mha  Dymheftl  yr  holl  Fyd 
"  ydoeddwridogganWaed  y  MerthyronSanílaidd 
"  a  dywalltwyd.  Yno  y  cawfai  ddyn  weled  Tor- 
feydd  gogoneddus  yn  bryffio  mewn  gorfoledd 
i'w  merthyru.  le  yr  oeddent  yn  fwy  awyddus 
(  pe  bai  boffibl  )  y  prydhwnnw  i  dderbyn  Coron 
"  o  Ferthyrdod  nag  y  maent  yn  awr  yn  ceifio  Ef- 
gobaethau  a  Goruchafiaeth  yn  yr  Eglwys  :  Ni 
laddwyd  mewn  Rhyfel  erioed  gymmaint  o  Fil- 
"  wyr  ac  a  ferthyrwyd  o  Seinâau  Duw  yn  yr 
"  Erhdigaeth  hon  ;  Ác  ni  bu  chwaith  gymmaint 
achos  Gorfoledd  i  ninnau,  na  phan  ddygafom 
"  Angerdd  eu  Cyndeiriogrwydd  uffernol  dros  ddeng 
"  Mhlynedd,  ac  er  hynny,  nid  yn  unig  fod  heb 
"  ein  gorchyfygu,  eithr  yn  cynnyddu  ac  yn 
"  llwyddo  fwy-fwy.  [p) 


cc 


Wedi'r  Gormefdeyrn  anrhugarog  a'i  Swyddo- 
gion  ciaidd  o'r  diwedd  flino  Iladd  a  llofci  a  dihen- 
yddu  Crifnogion;  neu  yn  hyttrach  o  herwyddfod 
yr    Ymherawdr    chwerw    atcas   yn    gweled    na 

thycciai 


[p)  Sulp.  Sever  Hift.  Sac.  L.  4.  p.  302, 


Rhan.  2.  Pan.  2.        Ffydd  y  Brutaniaìd.        203 

thycciai  ei  waith  i  ddileu  Cris'nogaeth,  a  chael  ei 
hun  ei  addoU^  aU  gydnahod  yn  Dduw^  (megis  mai 
hynny  oedd  ei  Fwriad  a'i  amcan  ar  y  cyntaf.  (ŷ) 
efe  a  ddiddymmodd  y  gorchymmyn  gwaedlyd,  ac 
a  roddes  Rydd-didi'rCrifnogioni  wafanaethuDuw 
megis  yr  arferent  yn  ddi-rwyílr.  Ac  yno,  fel  na 
bai  ganddo  Allu  mwyach  i'w  cofpi,  efe  a  ymwr- 
thododd  o'i  wirfodd  a'i  Awdurdod  oruchel,  ac  a 
aeth  ar  encil  megis  allan  o  olwg  y  Byd  i  ryw 
Gwrr  neu  Gilfach  ddirgel,  lle  y  treuliodd  efe  y 
rhan  ddiweddaf  o'i  Fywyd  yn  ben-driíl  ac  yn  fyn- 
feddylgar  (Lle  rhy  dda  iddo)  mewn  Gerddi  a  Pher- 
llannau.  Ond  ar  ôl  dirdynnu  Bywyd  anefmwyth 
gyda  Cholyn  Cydwybod  euog  dros  naw  Mlynedd, 
y  digwyddodd  i  Rai  o  uchel  Swyddogion  Rhufain 
i  forri  wrtho ;  ac  yntef,  rhac  cael  Marwolaeth 
gywilyddus  gyhoedd,  a  gymmerth  Gwppaneid  o 
wenwyn  marwol,  ac  a  aeth  gyda  Suddas  i'w  le  ei 
hun  (r)  —  Ar  ei  ôl  ef  y  daeth  yn  ei  le,  wr  rhad- 
lawn  tirion  ac  hynaws  a  elwid  Cujleint^  yr  hwn  a 
briododd  y  Dywyfoges  Helen  merch  Coel  Codehog 
o  Frydain,  ac  o  honi  hi  y  ganwyd  Cujìenyn  fawr^ 
yr  hwn  oedd  y  cyntaf  o  holl  Ymherodron  Rhu- 
fain  a  dderbynniodd  Ffydd  Grift  :  Yr  oedd  ei  Dâd 
hefyd  yn  íFafro  y  Cris'nogion,  yn  fwy  na  Hanner 
Crijìion^  ac  etto  heb  fod  jngwhl  Ghrijìion.  Efe  a 
wnaeth  ddim  ag  oedd  boflibl  ac  yn  ei  Allu  ef  i 
attal  yr  Erlidigaeth,  ond  y  Tirant  anhywaeth  fef 
yr  Ymherawdr  Dìoclefian^  a  fynnei  gael  Ufudd-dod 
dinâg  i'r  hyn  oedd  efe  yn  orchymmyn  ;  Ond  er 
hynny  drwy  ei  Awdurdod  ef  ym  Mrydain  (canys 
Rhaglaw  dan  yr  Ymherawdr  oedd  efe  yma  ar  y 

P  cyntaf) 


{q)  V.  Sillingfl.  Orig.  Brit.  p^  70.   {r)   Sext.  Aur 
viä.  p.  459. 


204  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

cyntaf )  ni  pharhaodd  yr  Erlidigaeth  ond  ynghylch 
Blwyddyn,  neu  Flwyddyn  a  hanner  ym  Mrydain^ 
er  iddi  barhau  yn  ddi-arbed  ddeg  o  Flynyddoedd 
mewn  Gwledydd  eraiU. 

Cyn  yr  âf  rhagof  i  ddangos  pa  Ddamweiniau  a 
ddigwyddafant  mewn  perthynas  i  Grefydd  wedi'r 
ErHdigaeth  hon,  nid  allaf  amgen  na  dywedyd 
ychydig  ynghylch  Enllib  rhai  Dynionach  y  rhai  a 
daerant  yn  erbyn  y  Gwirionedd  goleu,  i  Grifnog- 
aeth  ballu  a  llwyr  ddarfod  am  dani  ym  Mrydain^ 
nes  i'r  Pâb  Gregori  anfon  Awfìin  Fonach  i  brege- 
thu'r  Efengyl  ym  myfc  y  Saefon.  Eithr  y  Gwiri- 
onedd  yw  hyn,  math  o  zêl  gau  dywell,  a  chariad 
di  fail  at  Bâb  Rufain  a  Phabyddiaeth  y  w  gwreidd- 
yn  hyn  o  chwedl.  Canys  a  ddileid  Crifnogaeth 
mewn  cyn  byrred  amfer  megis  2i  phigad  draenjm 
Mrydain^  pan  nadallai  j  Poenau  creulonafàxo%  gyhyd 
0  amfer  mewn  Gwledydd  eraill  roddi  Codwm  iddi  ì 
Canysymae'n  yfpys  i  bawb,  foà  deg  o  Erlidigaethau 
gwaedlydadi-arbed  mewnarmry  wWledydd  yn  y  tair 
Oefoedd  cyntaf ;  ac  etto  fe  ddywedir  fod  y  Crif- 
nogion  yn  cynnyddu  yn  hyttrach  nac  yn  lleihau; 
Yr  oedd  Gwaed  y  Merthyron  yn  dwyn  íFrwyth 
ar  ei  ganfed,  ac  megis  yn  Hadcynnyddir  Eglwys  [s) 
Ond  ym  Mrydain  ni  bu  un  Erlidigaeth  ond  un^ 
a  hynny  dros  nid  ychwaneg  amfer  na  Blwyddyn  a 
hanner ;  Ac  attolwg  a  fuafai'r  un  honno  yn  dileu 
a  llwyr  ddiwreiddio  y  Grefydd  Grifnogol  allan  o 
Frydain^  ^2infethûdd y  deg  mewn  Gwledydd  eraill  ? 
A  oedd  yr  hen  Frutaniaid  cyn  llefced  a  hynny,  ac 
mor  barod  i  gilio  ymaith  F  Nac  oeddent  ddim  ; 
Canys. 

I  Yr 


{s)  Martyrum  Sanguis^  Semen  Eclefia, 


Rhan.  2.  Pen.  2.        Ffydd y  Brutanlaid,        205 

I.  Yr  ym  yn  cael  Hanes  fod  EJgohicn  Brydain 
mewn  amryw  Gymanfeydd  a  gynhaliwyd  oamfer 
bwy-gilydd  ar  amryw  Achofion  cyn  dyíodiad 
Awjìin  Fonach  i  Frydain  i  bregethu  i'r  Sacjon,  Bu 
tri  o'n  Harch-efgobion  ni  yn  y  Gymanfa  fawr 
honno  a  gynhaliwyd  yn  y  Flwyddyn  o  Oedran 
Chrift  314  yn  nheyrnas  Fjraingc^  fef  oeddeu  Hen- 
wau,  7/ir  Arch-efgob  Cacr-EJranc^  Rh y /ì y d  Arch- 
efgob  Llundain^  a  Brawdol  Árch-efgob  Cacr-lleon 
ar  wyfc.  Yr  hon  Ddinas  oedd  yn  yr  amfer  gynt 
yn  un  o'r  rhai  pennaf  yn  y  Deyrnas  o  ran  Gwych- 
der  a  Thacclufrwydd  a  Maint  ei  hadeilad  [f)  Ei 
Sylfeini  cyntaf  a  ofodwyd  yn  amfer  Belì  2,^  ^yfr' 
wael  moel  mud^  yr  hwn  a  ddechreuodd  ei  Deyr- 
nafiad  o  gylch  pedwar  cant  o  Flynyddoedd  cyn 
geni  Chrijì, — Llundain  hefyd  oedd  Arch-efgohaeth 
yn  yr  amfer  gynt,  ac  a  barhaodd  felly  nes  i  Awíìin 
Fonach  fymmud  yr  Arch-efgobaeth  i  Gaer-Rent^We, 
y  mae  hi  etto  yn  aros. 

Yr  oedd  Saith  Efgob  dan  Arch-efgob  Coer- 
efranc;  Saith  dau  Arch-efgob  Caer-IIeon  ar  wyfc; 
a  phedwar  ar  ddeg  dan  Arch-efgob  Llundain^  oble- 
gid  fod  honno  o  ddau  cymmaint  ag  un  o'r  ddwy 
arall.  Felly  yn  gymmaint  a  bod  yma  y  fath* 
Nifer  o  Efgobion  ac  Arch-efgobion,  gyda  pha 
wyneb  y  gall  neb  daeru  i'r  Grefydd  Grifnogolddar- 
fod  am  dani  a  difFodd  ym  Mrydain  ar  ôl  yr  Erlidi- 
gaeth  uchod  nes  dyfod  Awjìin  Fonach  at  y  Saefon  ? 
Ond  nid  gwaeth  gan  y  rhei'ny  beth  a  ddywedont, 
lle  mae  gormod  zêl  frwd  a  di-fail  at  y  Pâh  a  Pha^ 
byddiaeth, 

P  2  Yn 


{t)  Girald,  Niner^  Camhr,  L.  i.  Cap.  ^.  p,  107, 


2o6  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Yn  gymmaint  a  bod  Canonau  y  Gymanfahon- 
no  yn  egluro  ryw  ychydig  ynghylch  y  Drefn  Egl- 
wyfig  ym  Mrydaìn^  mi  a  chwanegaf  yma  rai  o 
honynt.  Gorchymynwyd  yno  i.  "  Na  ddylai 
"  un  Efgob  drin  y  pethau  a  berthyn  i  Efgobaeth 
^'  un  arall.  2.  Na  ddylai  Arch-efgob  gyfíegru 
"  Efgob  arall,  heb  gymmeryd  Saìth  o  Efgobion 
"  gydag  ef,  os  byddai  cynnifer  a  hynny  o  fewn 
"  ei  Dalaith  ef ;  os  amgen,  trì  a  wafanaethai. 
"  3.  Y  dylai  yr  Offeriad  hwnnw  gael  ei  efcym- 
"  muno  yr  hwn  a  fyddai  euog  o  occreth  ac  ufuri- 
"  aeth.  4.  Na  ddylai  Diaconiaid  gyffegru  y  Bara 
"  a'r  Gwin  yn  y  Cymmun.  5.  Y  dylid  attal 
"  rhac  y  Cymmun  dros  ryw  encyd  y  Gwragedd 
"  iefaingc  a  briodent  rai  digrêd.  6.  Y  dylid  attal 
"  y  fawl  a  ddygent  gam  Dyftiolaeth  yn  erbyn  eu 
"  Cymmydogion  tra  fyddent  hwy  by w  rhac  dyfod 
"  at  Fwrdd  yr  Arglwydd.  7.  Na  chai  y  neb  a 
"  efcymmunid  mewn  un  Lle,  ei  ollwng  yn  rhydd 
"  mewn  Lle  arall.  8.  Na  chaffei  un  Apojìât  (neu 
"  yr  hwn  a  wadodd  ei  Grefydd )  ei  dderbyn  i 
"  Gymmundeb  ar  ei  Glâf-wely,  ond  y  dylid  oedi'r 
"  amfer  i  gael  gwybod  a  oes  ynddo  wir  Edifeir- 
"  wch  a  gwellhâd  Bywyd.  9.  Na  ddylid  ail-fed- 
"  yddio  y  fawl  a  fedyddiwyd  o'r  blaen  yn  Enw  y 
"  Drindod  Fendigedig.  {u) 

Ac  nid  yn  y  Gymanfa  uchod  yn  unig,  ond  ym 
mhoh  Cymanfa  agos  a  gynhaliwyd  yngwledydd  y 
Gorllewin  (fef  yn  yr  Ital  a'r  Hifpaen^  a  Ffraingc) 
y  bu  ein  Hefgobion  ni  o  Frydain  yn  eiftedd  ac  yn 
rhoddi  eu  Barn.  Mewn  Cymanfa  fawr  a  gynhali- 
wyd  yn  y  Flwyddyn  o  Òedran  Chrijì  359  yn 


(m)  Sirmond.  ConciL  p.  9,  10,  11 


Rhan.    2.  Pen,  2.       Ffydd  y  Brutaniaid.       207 

yr  Ital  *  y  bu  ein  Hefgobion  ni  cyn  enwocced  (o 
ran  Dyfc  a  Dawn)  a  neb  rhai  a  ddaethant  o  un 
Wlád  arall  pa  un  bynnag.  Pan  ewyllyfiodd  yr 
Ymherawdr  eu  cadw  hwy  yno  ar  ei  Goft  ei  hun 
('gan  fod  amryw  o  honynt  wedi  dyfod  o  wledydd 
pell  j  ein  Hefgobion  ni  o  Frydain^  gyda  pharch 
dyledus  i'r  ymherawdr  am  ei  Gnnyg  da,  a  wrtho- 
dafant  ei  Rodd,  ond  tri  o'n  Hefgobion  ni,  y  rhai 
oeddent  yn  Ued  yfgafn  o  Gynnyfgaeth,  adderbyn- 
niafant  y  Cynnyg,  rhac  bod  yn  gormefu  ar  eraill 
(w)  ~  Digon  gwir,  fe  wnaethpwyd  rhai  Canonau 
yn  y  Gymanfa  uchod  ag  fydd  yn  arogli  yn  gryf 
Herefi  oAriusyr  hwn  oedd  yn  gwaduDuwdod  CÄr//? 
Jefu  ;  ac  yr  oedd  yr  Ymherawdr  ei  hun,  (  fef 
Cujìeint  mab  Cuftenyn  fawr  )  wedi  ei  lygru  yn  an- 
fad  aV  Opiniwn  cyfeiliornus  hwnnw;  etto  nid 
oedd  yr  hoU  Efgobion  agos  wedi  eu  Uygru  eu 
gyd ;  Ac  ym  myfc  eraiU,  y  gellir  barnu  fod  ein 
Hefgobion  ni  yn  jachus  o  ran  y  Ffydd,  oblegid 
fod  Hen  Athrawon  yn  tyftio  fod  Eglwys  Brydain 
o  gylch  yr  amfer  hwnnwyn  jawn-ffyddiog,  felyr 
wyf  ynawr  ar  ddangos. 

2.  O  gylch  y  Flwyddyn  380  y  Sgrifennodd  hen 
Athraw  dwys  a  elwir  Chryfo/ìom^  neu  Joan  aur-- 
enaw^  ac  efe  a  ddyweid  fel  hyn;  Tafodjaith  y  Brut- 
2im2i\à  fydd  yn  drwjgl  erchyll  -^  onà  y  maentyn  Seinio 
yn  hyfryd  yn  eu  Barn  gynghylch  Crefydd-^yno  y  maent 
yn  beraidd  ac  yn  gywir  :  Eu  Hiaith  yn  wir  fydd 
wrthun  hagr  arw^  ond  eu  moefau  fydd  lariaidd  a 
Sanófaidd  *  Yr  oedd  efe  yn  barnu  fod  eu  Hiaith  yn 
drwfgl  ac  yn  anghy weir  am  nad  oedd  efe  ddim  yn 

ei 


*  Concilium  Arimmenfe,    (w)  Sulp.  Sev.  Hijì,  Sac. 
L.  2.    *  Chrys.  Oŷ.  T.  8.  p.  iii. 


20 8  Drych  y  Priý  Oefoedd. 

ei  deall ;  ac  felly  yr  oedd  y  Groegiaid  yn  barnu 
am  bob  Jaith  anghydnabyddus  :  ond  er  hynny  y 
mae  efe  vn  dwyn  tyftiolaeth  eu  bod  hwy  yn  gy- 
wir  ac  uniawn-gred  yn  y  Ffydd  yngHri/ì, — A 
chyn  ei  amfer  ef  y  mae'r  Tâd  duwiol  hwnnw  S. 
Athanaftus  yn  crybwyll  am  Ffydd  y  Brutaniaid 
mewn  LlythyraSgrifennodd  efe  ogyích  yFIwydd- 
yn  363  at  yr  Ymherawdr  a  elwid  yofian  yn  y  geir- 
iau  hyn.  "  Gwybydd  gan  hynny,  yr  Ymher- 
"  awdr  carediccaf  gan  Dduw,  ddarfod  pregethu'r 
"  Ffydd  hon  ym  mhob  Gwlâd  a  Thalaith  a  They- 
rnas  er  pan  dderchafwyd  Chriji  i'r  nef,  yr  hon 
a  Sefydlodd  y  Teidau  ynghymanfa  Nicaa  yn  y 
flwyddyn  325.  Y  mae'r  holl  Eglwys  Gatholic 
yn  ei  derbyn,  yn  yr  Hifpaen  ym  MRYDAIN, 
yn  Ffraingc^  yn  yr  Ital  &c.  \x)  Y  Dyíliolaeth 
hon  fydd  Brofiad  di-ammheuol  o  GyíTondeb  y 
Ffydd  ym  Mrydain^  megis  y  fefydlwyd  Egwydd- 
orion  Crefydd  gan  holl  Efgobion  Crêdyn  Niccea\ 
ac  afaentumirhydheddywganhoIIEglwyfi  Chrijì^ 
ac  ym  myfc  eraill  gan  Eglwys  Loegr^  megis  y  gellir 
gweled  yngWafanaeth  y  Cymmun. 

Fe  gyfarfu  o  bob  Gwlad  a  Theyrnas  (wrth 
Arch  yr  Ymherawdr  Cuftenyn  fawr )  ychwaneg 
na  thri  chant  o  Efgobion  i'r  Gymanfa  fawr  ac 
enwog  honno  a  gynhaliwyd  yn  y  Flwyddyn  325 
yn  Nicesa  Dinas  o  Afta  leiaf  Ond  y  mae  y  Gôf- 
reílr  o  Enwau'r  Efgobion  hynny  wedi  myned  ar 
goll  (y)  ac  felly  nid  oes  dim  Goleu-fynag  yfpys 
pa  un  a  bod  yno  Efgobion  o  Frydain^  a'i  nad  oedd. 
Hyn  a  wyddom    yn    siccr,  fef,  i'r  Ymherawdr 

ddanfon 


{x)   Theodor,  Hift.  Ecles.  L.  3.  C.  3.  />.   640.   (y) 
Socrat.  Hift.  Ecles,  Lih.  i.  Cap.  9. 


Rhan.  2.  Pen.  2.       Ffydd  y  Brutaniaid.        209 


ddanfon  at  bob  Gwlad  a  Thalaith  dan  ei  Ly wod- 
raeth  iV  gwahawdd  hwy  a  holl  Efgobion  Crêd 
ddyfod  ynghyd  i  fefydlu  Egwyddorion  Crefydd  yn 
erbyn  Rhuthr  Herefi  Arius^  yr  hon  oedd  wedi 
newydd  dorri  allan.  Ac  wrth  yftyried  mai  Gwr 
o  Frydain  oedd  Cuftenyn  ei  hun^ei  eni  a'i  fagu  yma, 
a'i  fod  efe  mor  eiriol  yn  eu  galw  ynghyd  o  bob 
Talaith  o  fewn  ei  Lywodraeth;  prin,  ie  prin  jawn 
oedd  hi  boffibl  ei  fod  yn  anghofio  Gwyr  ei  Wlâd 
ei  hun :  Ac  erbyn  hynny,  ni  allwn  ficcrhau  gyda 
chryn  wirionedd,  fod  Efgobion  o  Frydain  ym  myfc 
eraiU  yn  gwneuthur  Credo  Nicaa,  {%) 

NiD  yw  ê  amgen  na  gwaftraíFu  geiriau  i  brofi 

fod  y  Brutaniaid  yn  Gris^nogion^  neu  Ran  fawr  o 

honynt  o'r  hyn  lleiaf,  ar  ôl  yr  Erlidigaeth  a  foni- 

wyd  am  dani,  a  chyn  Dyfodiad  Awjtin  Fonach  î 

bregethu  i'r  Saefon.   Canys  y  mae  Gildus  (yr  hynaf 

o'r  wlâd  hon  a  Sgrifennodd  yr  Hanes )  yn  adrodd 

fel  y  canlyn,  nid  amgen  hyn,  "  Ar  ôl  i'r  Yftorm 

'  echrydus  barhau  yn  agos  i  ddeng  mlynedd,  yno 

'  wedi  darfod  am  yr  Ymherawdr  a'i  Swyddogion, 

'  y  darfu  hefyd  am  ei  Orchymmyn  gwaedlyd  i 

'  ýerthyru  y  Chris^nogion.     Ar  hyn,   y   rhai  oedd 

'  wedi  ymguddio  yn  yr  Anialwch,  mewn  Gogo- 

'  fau,  ac  ynghilfachau  y  Creigydd  a  ddangofant 

'  eu  Pennau  drachefn  ar  gyhoedd;  acmegis  wedi 

'  hir-faith  Auaý-nôs  a  fwynhânt  a  Golygon   firi- 

'  iol  y  wawr  gyflAirus  a'r  Goleuni  hyfryd  yn  ty- 

'  wynnu  arnynt.     Yno  (y  Dymheftl  ynawr  wedi 

'  tawelu )  a  adgyweiriant  y  Llannoedd  a  fwriafid 

•  i  lawr,  adeiladant  o  newydd  Eglwyfydd  i  GofFad- 

*  wriaeth  ac  Enwau  y  Merthyron  a  ddioddefaf- 

"  ant 


(z)  F.  Stillingfl.  Orìg  Brit.  p.  89.  iýc. 


210  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

"  ant  yn  amfer  Erlidigaeth,  a  chwi  a'i  gwel- 
"  ych  ynawr  megis  yn  tanu  ar  led  eu  Banerau 
"  yn  arwydd  o'i  Ooruchafiaeth.  Y  Dyddiau 
"  gwylion  a  gadwant,  a'i  Gweddiau  aoffrymmant 
"  i  Dduw  o  Galonnau  a  Geneuau  didwyll.  A 
"  phob  Aelod  i  Ghrift  fy'n  cyrch-neidio  o  Law- 
"  enydd,  yn  gymmaint  a'i  fod  ynawr  yn  gyn- 
"  nes  yn  atffed  yr  Eglwys,  megis  yn  arffed  ei 
"  Fam."(ŵ) 

Deallwn  wrth  eiriau  Gildas  nad  yw  Cyffegru 
Llannoedd  er  Cofíadwriaeth  â'r  Merthyron  ddim 
yn  Ddychymmyg  ofer-goeluSj  nac  yn  y  mefur 
Ileiaf  yn  Ddarn  o  Babyddiaeth  :  canys  nid  oedd 
dim  o'r  fath  beth  a  Chyfeiliorni  Pahyddiaeth  y 
pryd  hwnnw  yn  un  cwrr  o'r  Byd  Crifnogol,  nac 
amfer  da  chwaith  ar  ôl  bod  Gildas  yn  dywedyd 
fod  Crifnogion  Brydain  yn  cyjegru  Llannoedd  er 
Anrhydedd  i'r  Merthyron  \  nac  Ojferen^  na  Phur- 
dan  nac  AddoUad  y  Seinófau^  nac  ar  peth  ofer- 
goelus  arall.  Ac  am  hynny  y  mae  gennym  bob 
Rhefwm  i  farnu,  fod  yr  Arfer  ganmoladwy  o 
Gyffegru  Llannoedd  ym  Meddiant  y  Brif  Eglwys 
er  amfer  yr  Apoftolion,— Yr  ydys  yn  barnu  mai 
Gwyl  y  Merthyron^  neu'r  wyl  oedd  y  Prif  Grifnog- 
ion  yn  gadw  er  coffadwriaeth  i'r  Seinélau  a  Ferth- 
yrwyd,  neu  fel  y  dywedwn  ni  yn  gyffredin  Gwyl 
mabfant'^  y  mae  Gildas  yn  feddwl  pan  yw  yn  dy- 
wedyd,  fod  yr  hen  Frutaniaid  yn  cadw  dyddiau 
Gwylion  wedi  cael  Seibiant  ac  Efmwythder  ar  ôl 
yr  Erlidigaeth.    Canys,  fel  yr  oeddid  yn  cyffegru 

Llannoedd 


(d)  Gild,  Ep,  p.  lî,  12.  ^Mybr  y  SanSf  {memoria 
martyrum)  medd  Mr,  Rowland yn  ei  hanes  o  Tnys 
Fon.  Mon,  Antiq,  p,  190. 


Rhan.  2.  Pen.  2.        Ffydd  y  Brutanìaìd,        211 

Llanoedd  ar  eu  Henwau,  felly  hefyd  yr  appwynti- 

wydigadwy  Diwrnod  y  merthyrwyd  hwy  arno  yn 

Ddydd-Gwyl  bob  Bl  wy  ddy  n,er  annog  y  Rhai  by  w  eu 

canlyn  yn  eu  zêl  a'i  Cariad  di-yfcog  at  yr  Argl- 

wydd.     Yr  wyl  hon  a  gedwid  yn  ddifrifol  yn  y 

Brif  Eg/wvSy  ac  i   fod  yn  abfennol  o  Addoliad 

Duw  yn  y  Llann  y  dwthwn  hwnnw  a  gyfrifid  yn 

Efceulufdra   tra  mawr  a  Dibrifdod  ar  Grefydd. 

•'  Yr  ym  ni  [eFr  un   ó*r  hen   Deìdau  )   yn    cadw 

'  dydd  Coffadwriaeth  i'r  Seinâau  a  ferthyrwyd 

'  o  achos  y  Ffydd,  gan  orfoleddu   yn   y    Gorph- 

'  wyfdra  nefol  a  gawfant  gyda  Duw  er  eu  cyft- 

'  uddio  yma  ifod.  ~  Nid  ym  ni  ddim  yn  cadw 

'  Gwyl  y  Dydd  y  ganwyd  hwy,  gan  mai    hwn- 

'  nw  oedd  Dechreuad   eu  Trallod  a'i    Profedig- 

'  aethau ;    ond    dydd    eu  marwolaeth,  gan  mai 

'  hwnnw  oedd  yn   gofod    Terfyn  ar  eu   BHnd- 

'  erau,  ac  yn  eu  trofglwyddo   i    Lawenydd   ddi- 

'  baid  "  (h)  Y  mae  holl  hen    Athrawon    y    Brif 

Eglwys  yn  crybwyll  ynghylch  yr  wyl  hon,  ac  yn 

ficcrhau  fod  yr  holl  Gris'nogion  uniawn-gred  yn 

ei    chadw    jn    eu  hamfer  hwy,  ac  er  dyddiau'r 

ApoftoHon. 

Wedi  gweled  na  ddarfu  am  Grifnogaeth  ym 
Mrydaìn^  a  bod  yn  ddilys  y  naìll  Ran  o'r  Brut- 
aniaìd  yn  Grifnogion  (canys  ni  allwn  ni  ddim 
ficcrhau  eu  bod  hwy  agos  eu gyd)  a  gweled  hefyd 
eu  bod  yn  jawn-ffyddiog ;  ni  a  awn  rhagom  i 
weled  eu  gwrth-gwymp  oddiwrth  yr  hen  ffydd 
uniawn-gred.     Matter  garw  yn  wir  yw   hwn,  a 

chethin. 


{b)  Expos,  in  Job,  Tom,  2.  L,  3.  p,  39.  V,  Eus, 
Hift.  Ecl,  Lih,  4.  Cap.  15.  Tertull,  de  Coron, 
Mìlit.p.  102.  C,  3. 


212  Drych  y  Prìf  Oefoedd, 

chethin,  a  Gwaith  Jnhyfryd  yw  trin  efrach^  wedi 
V  hyfryd  bur-yd  bach.  Ond  gan  i'r  fath  beth  ddig- 
wydd,  ac  i'r  Gelyn  hau  y  fath  Hadau  gwenwynig 
yn  ein  Brò,  cyfleus  yw  chwilio  allan  eu  hanian. 
Ac  fel  hyn  y  bu'r  matter. 

GwR  a  elwid  Arius  OfFeiriad  o  Alexandria 
Dinas  fawr  o'r  Aipht  a  chwennychai  ymdderch- 
afu  a  myned  yn  Efgob ;  ond  gan  nad  allei  ddwyn 
ei  amcan  i  ben,  y  gwr  a  Sorrodd,  a  ddigiodd,  a 
chwerwodd ;  ac  (  efe  yn  rhy  lawn  o  Hunan  )  a 
Iwyr  fwriadodd  fod  yn  enwog  ryw  fFordd  arall,  ie 
a  phe  bai  honno  yn  arwain  i  Ddiftryw,  Dyn 
oedd  efe  o  Tmadrodd  ffraeth^  yn  rhugl  ei  dafod^  mewn 
Rhith  yn  ymddangos  yn  frwd  ac  yn  wrefog  dros 
Grefydd^  ac  etto  yn  eofn  ac  yn  haerllyg.  Ar  y 
cyntaf,  nid  oedd  ef  ond  manfon  yn  ddirgcl  wrth 
ei  Ddilynwyr,  yno  yn  lled  ofnus  ar  gyhoedd, 
ond  o'r  diwedd  efe  a  daerodd  yngwydd  y  Byd, 
"  Nad  oedd  Chrift  fefu  yn  unig  ond  gwr  o 
"  Brophwyd  a  ddaeth  oddiwrth  Dduw;  nad  oedd 
"  efe  ddim  yn  Dduw  a  dyn  ;  nad  oedd  efe  ddim 
"  yn  Dduw  o  Sylwedd  y  Tad  wedi  ei  genhedlu 
"  cyn  na'r  Oefoedd  ;  ac  y  gallafai  efe  o  hono'i 
"  hun  fod  jx\  feius  a  phechu  cyftal  a  gwneuthur 
"  da.  "  [c)  Fe  wnaeth  hyn  Derfyfc  ac  Ymmyr- 
raeth  greulon  yn  holl  Ardaloedd  Crêd;  canys  er 
nad  oedd  dim  pryder  o  ddadymchwel  Ffydd  y 
fawl  ag  oedd  wedi  eu  jawn-addyfcu  mewn  Egwydd- 
orion  Crefydd,  etto  yr  oedd  digon  o  rai  ceccrus, 
digon  o  rai  doethion  yn  eu  bryd  eu  hunain,  digon 
o  rai  ag  oedd  yn  chwennych  myned  yn  Athrawon 

newydd ; 


(f)  Suo  lebero  arbitrio  vitii  &  virtutis  capax.  Sozom, 
Hift.  Ecles.  Lib.  I.  C,  14..  p.  18. 


Rhan.  2.  Pen.  2.  Herefí  Arius.  213 

newydd  ;  ac  ym  myfc  y  rhai'n  yr  oedd  hi  yn 
Athrawiaeth  felus.  A  hyn  a  fu'r  achos  a  wnaeth 
Cuftenyn  fawr  (  yr  Ymherawdr  clodfawryllaf  yn 
y  Byd  )  alw  ynghyd  yr  Efgobion  o  bob  Talaith 
i  gyfarfod  yn  Nicaa  dinas  o  Bithinia  yn  Jfa  ; 
lle  yr  ymgynhullodd  dri  chant  ac  ugain ;  ac  ym 
myfc  y  lleill,  Efgobion  Brydain^  i  fefydlu  Gwirion- 
edd  Crefydd  yn  erbyn  gau-opiniynau  Arrius. 

Tra  fu  ein  Cyd-wladwr  tra  galluog  Cuftenyn 
fawr  yn  nhir  y  rhai  byw,  ni  feiddiodd  yr  Herefi 
yfgeler  hon  nofio  o  du  draw  i'r  môr  yma  i  Frydain^ 
nac  yn  amfer  ei  Fab  chwaith,  er  iddo  ef  ei  hun 
(digon  gwir)  wneuthur  Llong-drylliad  o'i  Ffydd 
a  throi  yn  Heretic ;  oblegid  mai  dyn  meddal, 
llaith,  pen-chwiban  ac  anwadal  oedd  efe,  er  ei 
fod  yn  wr  mawr.  Ond  o  gylch  y  Flwyddyn  380. 
3rafan  a  goronwyd  yn  Ymherawdr  Rhujain^ 
Gwr  efmwyth  tawel  ;  ac  o'i  Wiriondeb  efe  a 
gymmerth  ei  berfuadio  i  gyhoeddi  Goílegion  drwy 
bob  Goror  a  Gwlad  a  Thalaith,  "  fod  gan  bob 
"  un  Gennad  i  ddilyn  yr  Opiniwn  a  fynnai  mewn 
"  Matterion  Crefydd  "  [d)  Ni  wnaeth  hyn  ond 
agoryd  Drws  i  bob  Amryfufedd  a  chabl  a  Rhyfyg. 
Ynawr  yn  ddilys  y  daeth  i  ben,  Bydd  0  hyn  allan 
hump  yn  yr  un  ty  wedi  ymrannu  tri  yn  erhyn  dau^  a 
dau  yn  erhyn  trù  T  Tad  a  ymranna  yn  erhyn  y 
mah^  ar  mah  yn  erhyn  y  tad  :  T  fam  yn  erhyn  y 
ferch^  a'r  ferch  yn  erhyn  y  fam  :  y  chwegr  yn  erhyn 
ei  gwaudd^  a'r  waudd  yn  erhyn  ei  chwegr,  Luc. 
12.  Ynawr  dyma'r  amfer  y  tramwyodd  Herefi 
Arrius  gyntaf  i  Fry  dain^  fef  o  gylch  y  Flwyddyn 
38 15  pan  oedd   rydd  i   hoh  Drel  a    phob   longcyn 

coegfalch 


{d)  Socr,  Hift,  L.  5,  C  2.  So%om,  L,  7.  C.  i 


214  Drych  y   Prif  Oefoedd, 

coegfalch  i  fytheirio  allan  y  Cabl  a  fynnai,  a  hynny 
yn  ddigerydd  ac  yn  ddigofp.— Fe  all  dyn  dybied, 
mai  prin  y  gallafai'r  fath  Athrawiaeth  ddygymmod 
a  Chylla  Criftion  a  wyr  ddim  am  natur  y  Jach- 
awdwriaeth  a  bwrcafodd  Chrift  \  etto,  hoffcd  yw 
Natur  Iygredig  dyn  i  bethau  newydd,  fel  nad  oedd 
ond  prin  na  Bro  nac  Ardal  o  fewn  i  Grêd,  oni 
wenwynwyd  rhai  Eneidiau  anwadal  ganddi.  —  Y 
mae'n  beth  rhyfedd  hefyd,  na  buafai  yftyried  y 
Diben  echrydus  y  daeth  Arrius  iddo,  ddim  yn. 
menu  ac  yn  cyffroi  ryw  faintar  feddyHau  dynion; 
canys,  ac  efe  yn  myned  i  efmwythau  ei  Gorph,  y 
torrodd  yn  ei  ganol,  a'i  hoU  Ymy  fgaroedd  a  dy  wallt- 
wyd  allan,  yn  gwbl-gyfan  megis  y  daeth  i  Suddas 
Fradwr,  ei  Frawd-ffydd  o'r  blaen.  (^)  Ond  er 
hyn  oll,  yr  Athrawiaeth  wyrgam  ddiniftriol  a 
dderbynniwyd  i  mewn  ac  a  roefawyd  ym  mhalafau 
Brenhinoedd  ac  Ymherodron^  a  chan  ormodedd  o 
Wyr  Eglwyfig  hefyd  o  bob  gradd  (  mwyaf  oedd 
eu  hanras )  y  rhai  oedd  jw  difgwyl  Codiad  oddi- 
wrthyntj  a'i  Golwg  yn  unig  ar  Ogoniant  y  Byd. 
le  fe  ddywedir  i  Efgob  Rufain  (Liberius  oedd  ei 
Enw)  ymlygru  yntef,  a  dodi  ei  Law  wrth  fgrifen 
ei  fod  efe  yn  cyttuno  ag  Athrawiaeth  Arrius  [^] 
er  na  fynn  y  Papiftiaid  ddim  arddel  h.YanY  ;  yr 
hyn  fydd  ddangofiad  eglur  [ym  myfc  cant  o  bethau 
eraill]  ei  fod  efe  mor  dueddol  i  Gamfynniadau  a 
neb  arall. 

Y  gau-egwyddorion  hyn  a  weithiafant  waeth 
affa/th  o  iawer  na'r  ErHdigaeth  greulonaf.  Canys 
y  mae  Herefij  hynny  yw^   gwadu  neu  gyfeiliorni 

mewn 


{e)  Sozom.    Hift.    Ecles.    L.  2.    C.  28.     [/]    v. 
Grakanth.  Advers.  Archiep  Spalat.  C.  4.  />.  19 


Rhan.    2.    Pen.   2.  Herefi  Arrìus,  215 

mewn  un  Egwyddor  rheidiol  i  Jcchydwriaeth, 
yn  arwain  yn  bendramwnwgl  i  Golledigaeth  a 
Diftryw,  a'r  fFordd  fawr  i  uíîern.  Ac  oblegid  hyn 
y  mae  S.  Paul  yn  rhybuddio  Titus  gan  ddy wedyd, 
Gochel  y  Dyn  a  ýycldo  Heretic  wedi  un  ac  ail  ryhudd^ 
gan  wybodfod  v  cyfryw  wedi  ei  wyrdroi^  ac  yn  pechu^ 
gan  fod  yn  ei  ddamnio  ei  hunan,  Tit.  3.  10.  Ond 
merthyrdod  [er  ei  bod  yn  chwerw  i  Gig  a  gwaed; 
ac  yn  Brofiad  tanllyd]  fy'n  trofglwyddo  y  Chriftion 
o  drueni  y  Bywyd  hwn  i'r  Gogoniant  tragywy- 
ddol  uwch-ben.  Y  neh  fyn  cael  ei  Einioes  a'i  cyll\ 
a'^r  neb  a  gollo  ei  Einioes  om  plegid  i  a^i  caiff'  hi^ 
ebe  ein  Hiachawdwr  Mat.  10.  39.  Ac  o  herwydd 
i'r  hen  Frutamaid  hwythau  gyfiFroi'r  Holl-alluog 
a'i  ddigio  ar  eu  gwaith  yn  ammherchi  ac  yn 
dianrhydeddu  yr  ailBerfon  o'rDrindodfendigedig, 
Duw  a^i  rhoddes  hwynt  i  fynu  i  feddwl  anghym- 
meradwy^  i  wneuthur  y  pethau  nid  oedd  weddaidd : 
wedi  eu  llenwi  a  phoh  anghyfiawnder^  godineh^  an- 
wiredd^  cyhydd-dody  drygioni  ;  yn  llawn  cenfigen^ 
llofruddiaeth^  cynnen^  twyll^  drwg  anwydau.  Rhuf. 
I.  28.  "  Chrift  a  farna  y  cyfryw  rai  a  wnant 
"  Herefiau  a  Rhwygiadau  yn  yr  Eglwys  [  ebe 
^'  Irencdus^  hen  Athro  godidog  ]  y  rhai  ynt  ddyn- 
"  ion  creulon,  heb  ddim  Cariad  at  Dduw,  eithr 
"  yn  perchi  Elw  a'i  Budd  eu  hunain  o  flaen  un- 
"  deb  yr  Eglwys.  Y  rhai  hyn  am  bob  achofion 
bychain  a  diftadl  a  rwygant  ac  a  wahanant 
Gorph  gogoneddus  yeju  Ghrift  [fef  yr  Eglwys 
gatholic]  a  phe  bai  yn  eu  gallu,  a'i  diniftrient. 
y  rhai  hyn  a  ddywedant  Eiriau  heddwch,  a 
Siaradant  yn  deg,  ond  eu  Hamcan  a'i  Bwriad 
y w    gwneuthur    amrafael  a  therfyfc.   ( ^  )  --  Y 

"  Diawl, 


[g)   Iren,  Lih,  4.  Cap.  62,/.  292. 


2 1 6  Drych  y  Prif  Oefoedd 


"  Diawl,  [  medd  hen  Athraw  araW]  yw  Awdur 
"  Herefiau  a  Rhwygiadau  yn  yr  Eglwys,  modd 
"  y  gallo  drwy  hynny  ddadymchwel  y  Ffydd, 
"  llygru  y  Gwirionedd,  a  thorri  undeb  Eglwys 
"  Chrift  (Ji)  Dyna  Farn  yr  hen  Athrawon  ynghylch 
Herefi  cyttûn  a  geiriau  bywiolyr  Efengyl, 

NiD  oes  i  ni  ddim  feddwl  er  hynny  i  agos  iV 
holl  Grijnogion  ym  Mrydain  ymlygru  a  diwyno 
glendid  eu  Ffydd  yn  yr  amfer  peryglus  hwnnw : 
Fe  ddywedir  i  lawer  o  honynt  fyrthio  ymaith  [pe 
ond  un  i  fil^  yr  oedd  hynny  yn  ormod  ]  a  bod  y 
rhai  hynny,  megis  mai  dynion  anefmwyth  a  rhod- 
refgar  oeddynt,  yn  dygn-flino  y  Ffyddloniaid^  y 
rhai  oeddent  wedi  eu  cyfan gyjjylltu  yn  yr  un  meddwl 
ac  yn  yr  un  Barn,  Yr  oedd  hyn  yn  ddiau  yn 
Drift  wch  a  gofid  calon  i'r  Crifnogion  uniawn-gred 
a  gwir  Aelodau'r  Eglwys,  i  weled  y  Gau-athrawon 
yn  camarwain  y  werin  hohl  anneallus  i'r  Hereft 
ddiniftriol  honno  ag  oedd  yn  gwadu  yr  Arglwydd 
yr  hwn  a^i  prynodd  hwy.  Ond  beth  a  allent  hwy 
ei  wneuthur  yn  y  fath  Oes  enbyd  pan  oedd  yr  hoìl 
Fyd  crifnogol  agos  wedi  myned  ar  gyfeiliorn  P  Ni 
thycciai  ymbyngcio  a  hwy  mewn  Prydferthwch 
a  Gweddeidd-dra  ddim  ;  oblegid  mai  Dynion  cec- 
crus  oeddent,  ac  yn  cablu  y  pethau  ni  wyddent ; 
a'i  holl  Gadernidoedd  Dichell-ymadroddja  thaeru 
yr  hyn  a  ddywedent  yn  hy  ac  yn  eofn,  er  ei  fod 
y  cabledd  mwyaf  yn  y  Byd;  A  pha  Gabledd  fwy 
niweidiol  na  gwadu  Duwdod  yr  ail  Berfon  o'r 
Drindod.  "  Canys  y  jawn  íFydd  yw  credu  â  chy- 
"  ffefu  o  honom  fod  ein  Harglwydd  ni  JefuGhrift, 
"  Fab  Duw,  yn  Dduw  ac  yn  ddyn  ". 

Fe 


(h)  Cypr,  de.  Unit  Ecles,  2.  p.  296, 


Rhan.   2.  Pen.   2.  Hereft  Arrius.  217 

Fe  gynhaliwyd  yma  amryw  Gymanfeydd  (neu 
Eifteddfod  o  Efgobion  a  Gwyr  Eglwyfig  eraill  ) 
lle  y  gwnaethpwyd  amryw  Ganonau  i  amddiffyn 
Gwirionedd  y  P'fydd  Gatholic,  y  rhai  a  gyhoedd- 
wyd  drwy  bob  Efgobaeth  o'r  Deyrnas,  cyn  llwyr 
attal  Rhwyfc  yr  Herefi.  Niwyddysdim  ba  niýer 
0  Ganonau  a  wnaethpwyd,  ond  eu  bod  yn  gyffred- 
inol  yn  cadarnhau  Egwyddorion  y  Ffydd  a  fefyd- 
Iwyd  yngHymanfa  Nicaa  :  Yr  oedd  yn  Drueni 
mawr  ddarfod  coUi  yr  Hanes  Eglwyfig  a  ygrifen- 
nodd  Twrog  yn  amfer  Cadfan  Frenin  o  gylch  y 
Flwyddyn  O  oedran  Chrift  chwech  chant\  yr  hwn 
oedd  fab  faco  ap  Beliý^i  Brenhin  Gwynedd.  Y 
Llyfr  hwn  oedd  ynghadw  jn  Eglwys  Gelynnog 
yn  Arfony  a  maen  dû  arno  yn  Ue  Cloriau  ;  efe  a 
ddiangodd  pan  lofgodd  yr  Eglwys,  ac  o'r  achos 
hwnnw  a  gyfenwyd  Diboeth  (/)  Y  mae  Dr.  Thomas 
WiUiams^  Meddyg  tra  dyfcedig  yn  ei  amfer,  yn 
declario  iddo  efe  weled  y  Llyfr  hwn  o  waith 
Twrogj  yn  y  Flwyddyn  1594  ;  Ond  y  mae  efe 
ynawr  er  yftalm  wedi  myned  ar  goll.  —  Fe  Sgri- 
fennodd  TyJJilio  hefyd  Hanes  y  Brif  Eglwys^  yr 
hwn  oedd  o  waed  brenhinol,  yn  Fab  i  Brochvael 
Tfgythrog  yr  hwn  a  ymladdodd  a'r  Saefon  yn  y 
Flwyddyn  o  Oedran  Chrift  602.  Y  mae  ambell 
ddarn  o  waith  TyJJilio  i'w  weled  etto,  os  gellir 
jawn  farnu  ynghylch  Sgrifen  mor  hen.  Fe  ddy- 
wedir  yno,  "  i  ryw  Dy wyfog  a  elwid  Ifor  darian- 
''  lydan  ynghyd  a  dau  Efgob  forwerth  ap  Beuno^ 
"  a  Chadwaladr  3,p  Run  [  ond  nid  oes  dim  yfpy- 
''  frwydd,  pa  le  yr  o^dd  eu  Hefgobaethau  ]  yng- 
"  hyd  a  phymtheg  o  Dduwiolion  eraiU  ymgyn- 
"  null  yng  Ngaer-IoyWy  lle  y  gwnaethant  y  Gyffes 

hon, 


(i)  Fid.  Dav.  Lex.  Sub.  voc. 


2i8  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

''  hon,  Tr  ydym  yn  ymwrthod  a  gau-grefydd  ac 
"  Herefi  Arrius,  o  ethryh  ein  Barn  yw^  hod  ei  Ath- 
"  rawiaeth  yn  anurddas  i  Dduwdod  Chrift  yr  Ar- 
'^  glwydd.  Ac  yx  ydym  yn  glynu  wrth  y  Ffydd 
"  Gatholic  a  fefydlwyd yn  Nicea  yn  gyffon  a\  Gwir- 
"  ionedd.  FelÌy  y  Ffydd  yngHriít  a  gedwid  yn 
"  ddilwgr,  er  bod  llawer  o  Baganiaid  etto  yn  y 
"  Deyrnas,  "  —  Y  mae  hon  yn  Dyftiolaeth  hynod 
ynghylch  Diwygiad  fFydd  yr  hen  Frutaniaid^  a'i 
gwaith  yn  ymwrthod  a  Herefi  Arrius^  pe  gellid 
gwybod  yn  ficcr  mai  Tyjfilio  a  Sgrifennodd  yr 
Hanes. 

Ond  nid  hwyrach  ac  y  dechreuafant  ymelîo 
ac  ymjachau  o'r  naill  Blâ,  ond  hwy  a  Iygrwyd 
drachefn  ag  un  arall  o  dyfiant  Brydain.  Digon 
gwir,  hwy  a  fuont  dros  rai  Blynyddoedd  ( ar  ôl 
cynnal  y  Gymanfa  uchod  )  yn  Iled  jachus  yn  y 
Ffydd,  heb  nemmawr  o  Ymryflx)n  nac  Ymyr- 
raeth  ynghylch  Herefi  Arrius^  hwynt-hwy  yn 
ddiammeu  y  rhai  oedd  wedi  eu  fy Ifaenu  yn  Eg wydd- 
orion  Crefydd,  ac  yn  dilyn  Àthrawiaeth  yr  Egl- 
wys.  Yr  oedd  yftyried  Marwolaeth  echrydus  Ar^ 
rius  yn  rhybudd  /  Rai^  a'i  Egwyddorion  atcas  yn 
dychrynu  erailL  Ond  megis  dyn  newydd  ym- 
jachau  o'r  Clefyd  melyn^  a  fydd  fy w  jn.  afradlon, 
ac  a  fyrth  i  Ddropfi:  Felly  yr  hen  Frutaniaid 
hwythau,  ar  ol  iddynt  ymddihattru  ag  un  Herefi 
ddiniftriol,  a  ddiwynwyd  eilwaith  ag  un  beryglus 
arall,  tra  enbyd  i  Grefydd  a  Bywyd  Chriftion. 

Yr  Herefi  yr  wyf  yn  awr  i  fon  am  dani  a  fu 
yn  hir  o  amfer  yn  Tmddiddan  dirgel  rhwng  Cy- 
feillion,  heb  un  Bwriad  drwg  i  aflonyddu  Crêd ; 
Yroeddent  yn  yftyried  fod  Rhai  yn  eu  hamfer  hwy 
yn  cyfrif  y  cwbl  o  Droedigaeth  Chriftion  a'i  Fy- 

wyd 


Rhan.  2.  Pen.  2.  Herefî  Morgan  219 

wyd  o  Ras  yn  unig  i  Yfpryd  Duw  yn  gweithío 
ar  ei  galon,  heb  ddim  o  ran  y  dyn,  ie  nid  gym- 
maint  a  gweddio  am  Gvmmorth  ;  Yn  erbyn 
hyn,  eu  Barn  hwy  oedd,  y  dylai  y  Chriílion 
hefyd  gyd-weithio,  i  ymoftwng  ger  bron  Duw 
mewn  Gweddi,  megis  y  mae  yn  Sgrifennedig, 
Gofynmuch  a  rhoddir  ì  chwi^  ceifwchachwi  a  gewch. 
Yr  oeddent  hefyd  yn  barnu  fod  bagad  o'i  hamfer 
hwy  yn  rhy  fyrr  bwyll  ac  yn  anheg  wrth  faent- 
umio  fod  Duw  yn  gwrthod  rhai  ac  yn  eu  cau 
allan  o  olwg  ei  Drugaredd  yngHrifì  :  Yn  erbyn 
y  rhai'n,  eu  Barn  hwy  oedd,  fod  Duw  yngHri/t 
yn  cynnyg  Jechydwriaeth  i  bawb  ;  a  bod  gan  bob 
dyn  Rydd-did  Barn  ac  Ewyllys^  naill  a  bod  yn 
druenus  byth  drwy  AnghrediniaethaBywyd  aflan, 
yr  hyn  y  w  ei  fai  ei  hun ;  neu  ynteu  fod  yn 
ddedwydd  byth  drwy  fod  yn  ufudd  i  Ammodau'r 
Efengyl ;  ond  er  hynny  bod  yn  rhaid  gweddio 
am  Râs  Duw  a'i  nerth  i  fefyll  gyda'n  Bwriad  ni.— 
Fel  hyn  y  fiaradent  ar  y  cyntaf  yn  ddiniweid  ac 
yn  gydwybodol :  Ond  hwy  ni  fedrent  ymattal  yma. 
Pennaeth  y  Gymdeithas  hon  oedd  Gymro 
genedigol  o  Wynedd  a  elwid  tra  yr  arhofodd  yn 
ei  wlad  ei  hun  Morgan^  am  ei  eni  ar  lann  y  mâr  ; 
ond  ar  ôl  myned  i'r  Ital  ym  myfc  y  Lladinwyr^ 
efe  a  newidiodd  ei  Enw,  i  Pelagius^  gair  o'r  un 
yftyr  yn  Lladin^  ac  yw  Morgan  yn  Gymraeg.  O 
ran  Pryd  ac  agwedd  corph  nid  oedd  efe  ond  gwr 
lled  afluniaidd;  canys  fe  ddywedir  ei  fod  efe  yn 
Glamp  o  ddyn  tew  gwdd-fraifc  yfgwydd-gam  ac 
un  llygeidiog  :  Ond  am  Gyneddfau  naturiol  ei 
Enaid,  yr  oedd  ynddo  Synwyr   faith;  {k)  yn  wr 

O^  dyfcedig 


{k)  Erat  in  homine  &'  alacritas  &  vigor  Ingenii  plane 
incredîhilis  Leland.  Co?nment.  voL  l  •  p,  34. 


220  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

dyfcedig  dros  ben,  yn  gydnabyddus  a  holl  Ddy- 
fceidiaeth  ddynol  a  Difynyddiaeth,  ac  hefyd  yn 
wr  o  Fuchedd  ac  Ymarweddiad  glan  fyber  a  diar- 
gyoedd  cyn  belled  ag  y  gallai  dyn  farnu.  Efe  a 
ymadawodd  yn  Ued  iefangc  a'i  wlad  ei  hun,  ac  a 
dramwyodd  yn  gyntaf  at  ei  Gyd-tylwyth  yn 
Llydaw^  oddiyno  i'r  Ital^  ac  i  Gaerfalem^  ac  am- 
ryw  o  wledydd  pellenig  y  Dwyrain  ;  a  hynny 
yn  unig  er  mwyn  CyfeiUach  Gwyr  dyfcedig  a 
duwiol ;  canys  ei  arfer  oedd  i  dramwy  o  fan  i 
fan,  o'r  naiU  Fonachlog  i'r  llall  er  cael  fiarad  ac 
ymgynghori  a'r  Gwyr  enwoccaf  mewn  Dyfc  a 
dawn.  ~  Yr  oedd  yn  wir  o  hyd  ry  w  ddrwg-dyb 
am  dano,  ei  fod  efe  yn  maentumio  rhai  Opini- 
ynau  cyfeiliornus  ond  yn  anad  un  peth,  ei  fod  efe 
yn  dal,  y  gallaì  dyn  fod  yn  gadwedig  heh  Râs 
Duw,  Ond  naiU  yr  oeddid  yn  camachwyn  arno, 
neu  y  mae  efe  yn  dygn-ragrithio  ;  yn  dywedyd 
un  peth,  ac  yn  meddwl  peth  arall ;  canys  efe  a 
ddeclariodd  fel  hyn  ar  gyhoedd,  "  Od  oes  neb 
"  yn  fynnied  neu  yn  pregethu  nad  yw  Gras  Duw 
^^  yngtírift  yn  anghenrheidiol  i  Jechydwriaeth 
"  Dynion,  bydded  yn  Anathema. "  (/)  A  phan 
ddycpwyd  ef  i  atteb  drofto  ei  hun  o  flaen  y  Gym- 
anfa  honno  a  gynhaliwyd  yn  Lyda  tref  o  yudoea^ 
lle'r  oedd  pedwar  Efgob  ar  ddeg  wedi  ymgynnuU, 
nid  ellid  cael  crafF  nac  achlyfur  i  feio  arno.  Nid 
yw  wiw  i  ofod  yma  Enwau'r  Efgobion  hynny, 
ê  fydd  yn  fwy  perthynafol  i  yfpyfu  ym  mha  Byng- 
ciau  y  buont  yn  ei  holi  ef,  ynghyd  a'i  Attebion 
yntef. 

I.  ISÍìd  all  neb  föd  heb  bechod  ond  y  Sawl  fydd 

ganddo 


(/)  Vid  Augujì*  de  Gratia  Chrijìio  Cap  2. 


Rhan.  2.  Pen.  2.  Hereft  Morgan.  221 

ganddo  wybodaeth  or  Gyfraith.  A  wyt  ti  y\\ 
maentumio  hyn,  o  Forgan?  Eb  efe,  "y  maent 
"  yn  cam-ddeall  fy  meddwl  i  :  Ni  ddywedais  i 
"  ddim,  y  gall  dvn  fod  yn  ddibechod  yr  hwn  fydd 
"  ganddo  wybodaeth  oV  Gyfraith,  ond  y  gall 
"  dyn  gael  cyfarwyddid  oddiwrth  y  Gyfraith  i 
"  ochelyd  pechod  ;  megis  y  mae  yn  Sgrifennedig, 
"  ŵ/  y  gyfraìth  ac  at  y  Dyjìiolaeth^  Ef.  8.  20.  — 
Nid  yw  hyn  ddim  anghyffon  ag  Athrawiaeth  yr 
Eglwys^  eb'r  Gymanfa. 

II.  T  mae  gan  hoh  dyn  Rydd-did  Ewyllys  i  dde- 
wis  y  da^  a  gochelyd  y  drwg,  A'i  dyna  yw  dy 
farn  di,  o  Forgan  ?  --Y.h  efe,  "  Mi  a  ddywedais 
"  hynny,  am  fod  Duw  yn  Gynnorthwy  i'r  neb 
"  a  fo'n  dewis  yr  hyn  íydd  dda ;  ond  ar  waith 
"  neb  yn  pechu,  arno  ei  hun  y  mae'r  Bai  yn 
"  gorwedd  "  —  Nid  yw  hyn  ychwaith  (eh  'r  Gy- 
manfa  )  yn  anghy//on  a  Barn  yr  Eglwys. 

III.  Ni  chaiff yr  annuwiolion  eu  harhed  ar  ddydd 
y  Farn^  ond  eu  taflu  i  Boenau  trygywyddol  0  dân  a 
Brwmftan,  A  ddywedaift  di  felly,  o  Forgan  ?  — 
"  Do  yn  wir,  eb  efe,  megis  y  mae'r  Efengyl  yn 
"  Warrant  i  mi,  A\  rhai  hyn  a  ant  i  Gofpedig- 
"  aeth  dragywyddol,  Mat.  25.  46. —Y  mae  hyn 
hefyd  (  eb'r  GymanfaJ  yn  gy//on  ag  Athrawiaeth  yr 
Eglwys, 

IV.  Nid  all  dim  drwg  fyned  ì  mewn  i  feddwl 
dyn  :  — A  ddywedaift  di  felly,  o  Forgan  ?  —  "  Na 
"  ddo,  eh  efe^  ond  yr  hyn  a  ddywedais  i,  oedd 
"  hyn,  y  dylai  Chriftion  ymogelyd  rhac  meddwl 
^'  dim  drwg.  "  —  T  mae  hyn  hefyd  yn  jachus^ 
eb'r  Gymanfa. 

Q2  V.  r 


222  Drych  y    Prif  Oefoedd, 

V.  T  mae  Addewìd  o  Deyrnas  nefoedd  yn  yr  hen 
Deftament,  —  A  ddywedaift  di  hynny,  o  Forgan  ? 
—  "  Do  yn  wir,  eh  efe^  ac  nid  oes  neb  ond  Here- 
"  tic  a  all  ei  wadu;  canys  y  mae  yn  Sgrifennedig 
"  yn  Lyfr  Danìel^  Sainóf  yGoruchafa  dderbynniant 
"y  Frenhiniaethj  ac  a  feddiannant  y  Frenhiniaeth 
"  hyd  byth^  a  hydbyth  bythoedd,  Dan.  7.  18.  "  — 
Nid  yw  hyn  ddim  yn  anghyíTon  ag  Athrawiaeth 
yr  Eglwys,  eb\  Gymanfa, 

VL  Fe  all  dyn^  os  mynn^  ymgadw  rhac pechu,  — 
A  ddywedaift  di  felly  o  Forgan  P  — "  Mi  a 
"  ddywedais  yn  wir,  eb  efe^  y  gall  dyn  ymgadw 
"  rhac  pechu  a  chadw  Gorchymmynion  Duw, 
"  os  efe  a  ddeifyf  Gymmorth  Duw  a'i  Ras, 
"  canys  felly  Duw,  fydd  yn  rhoddi  y  Gallu  iddo. 
"  Ond  ni  ddywedais  i  ddim,  y  bu  erioed  y  fath 
"  ddyn,  yr  hwn  a  ymgadwodd  o'i  Febyd  i  ddydd 
"  ei  Farwolaeth,  heb  bechu."— 3^  mae  Morgan 
yn  atteb  yn  uniawn^  ebe  Efgobion  y  Gymanfa, 
fod  yn  bojjibli  Ghriftion  drwy  Gymmorth  Duw  a'i 
Râs  ymgadw  rhac  pechu  a  bod  yn  ddiargyoedd  ei 
Fuchedd,"-^^  Yr  wyf  i,  ebe  Morgan^  yn  addoli  un 
"  Duw  yn  Drindod,  a'r  Drindod  yn  undod  ;  ac 
"  yn  credu  dim  amgen  yn  y  cwbl  ond  y  mae'r 
"  Eglwys  GathoHc  yn  ei  gredu  "— 3^r  ym  ni  gan 
hynnyy  eb'r  Efgobion,  yn  dy  gydnabod  yn  Aelod  oW 
Eglwys  Gatholic  (m)  —  Y  Gymanfa  hon  a  gyn- 
haliwyd  ym  Mis  Rhagfyr  yn  y  Flwyddyno  Oedran 
Chri/i  ^IS* 

Ond  er  hyn  o  GyíFes  o  flaen  y  Gymanfa  rhac, 
cael  ei  efcymmuno,  ei  Farn  ef  yn  fyrr  oedd  hyn, 

"Gan 


[m)  V.  Uff.  EcL  Britann.  Antiq.  C.  g.  p.  129.  i^c. 


Rhan.  2.  Pen.  2.  Herefî  Morgan.  223 

"  Gan  i  Jefu  Ghrift  roddi  ei  Einioes  yn  Brid- 
"  werth  dros  Bechaduriaid,  a  rhoddi  jawn  i  Gyfi- 
"  awnder  Duw  dros  Bechod  y  Byd,  y  mae'n 
"  boíîìbl  i  Griílion  drwy  jawn  arferyd  ei  Refwm 
"  a'i  ddealldwriacth  ymgadw  rhac  pechu  drwy 
"  ei  nerth  ei  hun  heb  Rás  Duw.  —  Dyna  fel  y 
mae  ei  wrtJiwynebwyr  yn  adrodd  ;  Ond  naiU  y 
mae  efe  yn  dy wedyd  un  peth,  ac  yn  meddwl  peth 
arall,  neu  yr  oeddid  yn  cam-achwyn  arno ;  can- 
ys  y  mae  efe  yn  tyftio  o  hyd  ar  gyhoedd^  mai  ei 
Farn  ef  oedd,  "  Y  gall  Chriftion  drwy  Gym- 
"  morth  Duw  a'i  Râs  ymgadw  rhac  pechu ; 
"  megis  y  mae  yn  Sgrifennedig,  Pob  un  a  aned  0 
"  Dduw  nid  yw  yn  gwneuthur  pechod\  ohlegld  y 
"  mae  eì  had  ef  yn  aros  ynddo  ef  ac  ni  all  efe  hechu 
^^  am  ei  eni  ef  0  Dduw,  J  Joan  3.  9.  — Efe  a 
gafas  ei  Ddygiad  yn  y  gynt  Fonachlog  fawr  a 
godidog,  a  Mammaeth  pob  Dyfceidiaeth,  Bangor 
is-y-coed :  Nid  Bangor  Sydd  hyd  heddyw  yng- 
wlad  Caernarfon^  2i  Mam  Eglwys  yr  Efgobaeth 
o'r  Enw  ;  Ond  Bangor  arall,  neu  Fonachlog 
fawr  dros  ben  ag  oedd  yn  yr  hen  amfer  mewn 
lle  a  elwir  Maelor  Saefonaeg  yn  Sir  y  Fflint?iX  lan 
Dyfi  o  gylch  dauddeg  milldir  oddiwrth  Gaerlleon- 
gawr  ar  Ddwfr-dwy  :  Yr  oedd  yno  gynt  (heblaw 
Yfgoleigion  yn  dyfcu  y  Celfyddydau  )  ddwy  fil  a 
phedwar  cant  o  wyr  crefyddol  y  rhai  a  ddarllenent 
y  Gwafanaeth  yn  eu  cylch,  fef  yw  hynny,  cant 
ar  y  tro  bob  awr  o'r  pedair  awr  ar  hugain,  megis 
ac  y  cynhelid  Addoliad  Duw  yn  waftadol  ddydd 
a  nôs  yn  ddi-orphwys.  {n) 

Ond    Canlynwyr  Morgan  a'i  DdifgyWion   a 
0^3  aethont 


(«)  MS.  Hengwrt. 


224  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

aethont  ym  mhell  y  tu  hwnt  i  Gamrau  eu  Meiflr; 
Od  oedd  efe  yn  fi br wd  ac  yn  manfon  rhai  Opini- 
ynau    cyfeiliornus,    hwynt  hwy    eu  cyhoeddi    a 
wnaethant  megis  a  fain  udcorn  i  Glyw  holl  Grêd. 
Yr   oedd   Morgan  ar  brydiau  yn  fiarad  yn  wrol- 
wych  ac  yn  gadarn  o  blaid  Grâs  Duw.      "  Bydded 
"  hwnnw,  eh  eje^  yn  Anathema,  yr  hwn  a  feddwl 
"  yn    ei    galon,  neu  a    ddywed,    nad    yw    Grás 
"  Duw  yngHri/ì  yn  anghenrheidiol   nid  yn  unig 
"  bob  awr  a  munyd  o'n  Bywyd,  ond  hefyd  at 
^'  bob  math  o  weithred  gymmeradwy ;  a'r   neb  a 
"  wado   hyn,    y    mae'n    haeddu    poenau    tragy- 
"  wyddol."     {o)    Yr    oedd    hon    yn   jaith    gwir 
Ghriftion  wedi  ei  jawn  addyfcu  yn  y  Ffydd,  pe 
buafai  efe  o  hyd  o'r  un  Farn.     Ond  nid  oes  dim 
mynegiaeth  mewn  Hiftori  fod  ei  Ganlynwyr  yn 
fiarad  agos  mor  brydferth  ac   mor   barchedig  am 
Gymmorth  Gras.     A  hwynt  hwy  (  er  eu  tadogi 
ar    Forgan  )  a   fuont   Awdwyr  yr  Egwyddorion 
gau-gred  a  ganlyn.      i.  Ddarfod  creu  Adda  yn  wr 
marwol  i  ddychwelyd  i'r  Llwch,  pa  un  a  pechu 
a'i  peidio,  a  wnaethai.      2.   Nad  oes  mewn  Dya 
Bechod  gwreiddiol,  oblegid  pechod  Adda  a  niw- 
eidiodd  ond  ei  hun  yn  unig,  ac  nid  neb  o'i  Eppil. 
3.  Fod  Jechydwriaeth  oddiwrth  y  Gyfraith   yn 
gyftal  ag  oddiwrth  yr  Efengyl,     4.  Fod  rhai  dyn- 
ion  cyn  dyrodiad  Chrifì  yn  y  Cnawd  yn  ddibechod. 
5.  Fod  Plant  newyddeni  yr  un  cyflwr   diniweid 
ag  oedd  Adda   cyn   iddo  bechu.     6.  Mai  nid  o 
herwydd  i  Adda   bechu  ydyw'r  achos   fod   mar- 

wolaeth 


(ö)  Anathemo  qui  velfentìt  vel  dicit  gratiam  Dei^- 
non  Solum  per  fingulas  horaSy  aut  per  ftngula  mom- 
enta.  fed  etiam  per  fingulos  aófus  nofìros  non  effe 
neceffariamiäc.lid.uff.  Antiq.  Cap.  9./.  156. 


Rhan.  2.  Pen.  2.  Herefî  Morgan.  225 

wolaeth  ynglyn  a  dynol  ryw  ;  na  chwaith  o  her- 
wydd  i  Ghrìjì  adgyfodi,  y  mae  i  ninnau  Adgy- 
fodiad  ar  ddydd  y  Farn.  7.  Fod  yn  boflìbl  i  ddyn 
ymgadw  rhac  pechod,  ac  y  gall  yn  hawdd,  os  na 
bydd  y  Bai  arno  ei  hun,  gadw  Gorchymmynion 
Duw  [  heb  Gymmorth  ei  Ras.  ]  (/>) 

Y  rhai  hyn  oedd  y  gau-egwyddorion  a  danwyd 
ym  myfc  yr  hen  Frutaniaid\  ar  ol  marwolaeth 
Morgan^  megis  yr  ydys  yn  barnu ;  ond  y  mae'n 
ddilys  na  ddychwelodd  efe  ddim  ei  hun  i  Frydain-^ 
Ac  y  mae  eu  Hergyd  yn  unian  ar  wneuthur 
dynion  yn  ffrom-fFol,  yn  hunanol,  yn  rhyfygus, 
ac  i  ymddiried  gormod  yn  eu  nerth  a'i  Gwroldeb 
eu  hunain.  Canys  er  y  gall  dyn  fwriadu  yn  dda, 
etto  heb  Gymmorth  Gras  i  Sanâeiddio'r  Galon 
galed,  y  mae  natur  yn  frau,  yn  llygredig,  ac  yn 
rhy  barod  i  Syrthio  ;  Er  bod  yr  TJpryd  yn  harod^ 
etto  y  mae\  cnawd  yn  wan\  megis  y  gwelwn  ni 
Eníampl  yn  S.  Petr  yn  gwadu  ei  Feiftr,  er  dy- 
wedyd  o  hono  ychydig  o'r  blaen  mor  wrol,  Pe 
gorfyddai  i  mi  farw  gyda  thi^  ni'th  wadaý  ddim, 

Agricola  oedd  enw  y  Gwr  a  ddygodd  y  budr 
Athrawiaeth  enbyd  hon  gyntaf  i  Frydain^  a  hyn- 
ny  o  gylch  y  Flwyddyn  o  Oedran  Chrift  425. 
Yr  oedd  efe  yn  fab  i  Efgob,  yn  wr  o  Dafod  hyloyw, 
a  chanddo  odidog  ddawn  Ymadrodd.  Ond  er 
dywedyd  o  hono  ddim  ar  a  fedrai  Synwyr  ddych- 
ymmyg  o  blaid  ei  Egwyddorion,  a  thaeru  hefyd 
[  ond  efe  a  ddywad  Gelwydd  yn  hynny  ]  mai 
Athrawiaeth  bur  ddi-lwgr  eu  Çl^àvf\ààv^x Morgan 
oedd  efe  yn  bregethu  iddynt,  yr  hwn  oedd  cyn 

Q  4  enwocced 


(/>)  Vid.  Uff.  Brit.  Ec/es.  Antiq.  C.  9./.  II 7,  118, 


220  Drych  y  Priý   Oefoedd, 

enwocced  o  ran  Dyfc  a  Duwioldeb  drwy  hoU  Ar- 
daloedd  Crêd  ;  er  hyn  oll,  meddaf,  er  bod  Cant- 
oedd  yn  cyrchu  atto,  megis  ei  fod  efe  yn  Breg- 
ethwr  hynod,  etto  nid  oedd  ond  ychydig  yn  glynu 
wrth  ei  Athrawiaeth,  megis  y  mae  Beda  ei  hun, 
y  Sais  yn  tyftio  [ŷ]  yr  hwn  er  hyimY  ni  ddyw- 
ed  ond  y  Ueia'  byth  a  allo  er  Clod  i'r  Brutan- 
iaid.^Yr  oedd  gan  y  Cadnaw  hwn,  Agricola^ 
lawer  hefyd  o  Gynghorwyr  dano  ;  Dynion  eofn, 
haerllug  a'i  Serch  arnynt  eu  hunain ;  heb  na  dyfc 
na  dawn  nac  Awdurdod^  ond  eu  Digywilydd-dra  ; 
y  rhai  a  ymlufcent  i  deios,  yn  dyfcu  hoh  amfer^  ac 
heh  allu  dyfod  un  amfer  i  wyhodaeth  y  Gwirionedd. 
2  Tim.  3.  Y  rhai  hyn  yn  wir,  a  chanddynt  rith 
duwioldeh  a  hudent  ambell  rai  o'r  werin  anwaftad 
y  rhai  megis  plantos  yn  hwhwmman  a  gylch-ar- 
weinid  a  phoh  awel  dyfceidiaeth  drwy  hocced  dynion, 
Eph.  4.  14. 

Ond  hyn  oedd  anffawd  y  Brutaniaid  gyda'i 
gilydd  y  pryd  hwnnw ;  nid  oeddent  ond  Chrif- 
nogion  llefc  a  gweinion,  heb  eu  Seilio  a^i  feccrhau 
mewn  Egwyddorion  Crefydd.  Yr  oedd  yr  am- 
ryw  Derfyfcau  yn  y  Deyrnas,  fef  ymgyrch  gwa- 
ftadol  y  Brithwyr^  y  Gwyddelod^  y  Ffrangcod^  a'r 
Saefon  hefyd  [  er  nad  oeddent  gwedi  eu  gwahawdd 
etto  ]  megis  Tymhe/ìl  ddijymmwth  0  Daranau  a 
Mellt  echryflawn^  wedi  taro  dychryn  a  fyndod 
drw)  gydol  y  Deyrnas,  megis  dyn  yn  delwi  0  oer- 
gryd  wrth  frath  Cleddyf  at  ei  Galon,  A  hyn  a 
barodd  fod  Crifnogaeth  yma  ar  hyn  o  bryd  mewn 
cyflwr  gwan  ac  ifíel.  —  Ar  waith  Agricola  a'i 
Gynghorwyr  gwihiog  jn  pregethu  Jechydwriaeth 

drwy 


lq]   Bed.  Hi/i.  Ecles.  Lib.  l.  Cap.    17, 


Rhan.  2.  Pen.  2.  Hereft  Morgan.  227 

drwy  Ghriíl,  yr  oedd  hynny  yn  flafus,  megis  yr 
Athrawiaeth  yr  addyfcwyd  hwy  ynddi  allan  o'r 
Efengyl :  ( canys  yr  oedd  y  Gau-athrawon  yn 
gyfrwys,  yn  dechreu  yn  dirion  ac  yn  deg  )  Ond 
pan  aethont  i  daeru  y  gallai  dyn  fod  yn  gadwedig 
drwy  ei  nerth  a'i  wroldeb  ei  hun  heb  Gymmorth 
Grâs^  yr  oedd  hynny  yn  edrych  yn  Ymadrodd 
cethin  a  garw ;  ond  pa  fodd  i  wrth  brofi  y  fath 
Athrawiaeth  wyrgam  nì  fedrent.  Ac  am  hynny 
h wy  a  wnaethant  yi\  gall  (gan  nad  oedd  ond  g wendid 
Gwybodaeth  gartref )  i  ddanfon  at  eu  Cymmyd- 
ogion  yn  Fraìngc  i  ddeifyf  ar  iddynt  anfon  tro- 
fodd  i  Frydain  rai  o'i  DuwioHon  dyfcedig  i  ym- 
flarad  a'r  dynion  ceccrus  y  rhai  drwy  araith  gan- 
naid  a  fFug  Sanóleiddrwydd  (  megis  drwy  hûd  a 
lledrith)  a  geifient  ddadymchwel  eu  Ffydd. 

Y  Cennadon  a  dderbynniwyd  gan  Eglwys 
Ffraingc  gydag  Addfwynder  a  pharch ;  ac,  er 
dangos  mor  fodlon  oeddent  ac  mor  barod  i  gyn- 
northwyo  eu  Brodyr,  fe  a  gynhaliwyd  yno  Gym- 
anfa^  fel  y  chwilid  allan  wyr  da  eu  gair^  yn  llawn 
^'^  yfP^Y^  ^/á«  a  doethineh  i'w  danfon  at  Eglwys 
Brydain  at  hyn  0  orchwyL  Ac  yno  y  dewifwyd 
dau  Efgob,  Garmon  Efgob  Alet-y-Sodor^^  a  Lupus 
Efgob  Trecajìell^  %  Gwyr  bucheddol  a  gwybodus  a 
nerthol  yn  y  Ffydd.  Ar  ol  dringo  i  Long  (  a 
hwy  yn  awr  ar  y  Cefn-for  tua  chanol  y  fFordd)  y 
dy wedir  i  Satan  gyfodi  Tymheftl  aruthrol  o  wynt 
gwrthwyneb  i'w  taith,  yr  hwn  a  gippiodd  y  Llong 
draw  ac  yma  nes  ei  bod  ar  foddi.  Yn  y  cyfamfer 
yr  oedd  Garmon  yn  huno  ar  obennydd,  ond  hwy 
a'i  deíFroefant  ef  ar  frys,  gan  ddy wedyd,  megis  y 

Difgyblion 


Altifodorenfis.       %  Trecaffenfis, 


228  Drych  y    Prif  Oefoedd. 

Difgyblion  hwythau,  Athro^  aì  difatter gennyt  eìn 
colli  ni  ?  Y  Gwr  duwiol  yno  a  gyfododd  yn  ei 
eiftedd,  ac  a  barodd  iddynt  oll  ymoftwng  ger 
bron  Duw  ;  Ar  ôl  gorphen  eu  Gweddi,  Garmon 
ar  hynny  {  ac  efe  yn  llawn  o  Ffydd  a'i  Obaith 
yn  hyderus  ar  Ragluniaeth)  a  gymmerth  loneid 
ei  Law  o  ddwfr  ac  a'i  tywalltodd  iV  môr,  gan 
ddywedyd,  Gojìega^  diftawa^  yn  enw  y  Drindod 
fendigedig^  y  î^ad^  y  mah  aW  Yfpryd glàn.    Ac  allan 

0  law  y  Gwynt  a  oftegodd,  a  hi  aeth  yn  hyfryd 
ac  yn  dawel,  megis  ac  y  tiriafant  mewn  amfer 
byrr  wedi'n  yn  y  porthladd  a  ddymunent  (r)  Ar 

01  tirio  ym  Mrydain  y  ddau  Efgob  ni  buont  fegur, 
eithr  hwy  a  bregethafant  wirioneddau'r  Efengyl 
yn  ddiwyd  ac  yn  wrefog ;  i'r  werin  un-jaith  yn 
Gymraeg ;  (  canys  nid  oedd  ond  ychydig  o  wahan- 
iaeth  rhwng  Jaith  Prefwylwyr  Ffraingc  a  Jaith 
hen  Drigolion  yr  Ynys  hon  yn  yr  Oes  honno  )  ac 
i'r  Goreuon  dyfcedig  yn  Lladin  ;  (^canys  fe  fiar- 
edid  Lladin  yn  fathredig  yn  Ffraingc  a  Phrydain 
yn  yr  amfer  hwnnw,  megis  Saefonaeg  ynawr  yng~ 
Hymru)  —  Yr  oedd  ganddynt  yn  ddilys  waith 
mawr  yn  llaw;  y  fath  o  fuafai  y  tu  hwnt  i  AIIu 
dyn,  oni  buafei  eu  Hymddiried  ar  Gynnorthwy 
Duw ;  Canys  heblaw  yr  Egwyddorion  llygredig 
a  hauodd  y  Gau-Athrawon  ym  myfc  y  rhai  ag 
oedd  yn  arddel  Crifnogaeth^  yr  oedd  Eilun-addoli- 
aeth  hefyd  y  pryd  hwn  wedi  cael  meddiant  gref 
yn  y  Deyrnas  ;  Ond  pe  fwyaf  y  Rhwyftr,  mwya* 
gyd  oedd  Calondid  y  ddau  Efgob,  a'i  Hyder  ar 
Dduw.~Eu  harfer  oedd  i  dramwy  o  fan  bwy- 
gilydd,  a  phregethu'r  Anghenrhaid  o  Râs  Duw  i 
fefyll    gyda    Gwendid  Natur  (  er  gwneuthur  o 

Ghriji 


(r)  Bed,  Hift.  Ecles.  Lib.  l.  Cap.  17. 


Rhan.  2.    Pen.    2.  Herefi  Morgan.  229 

Ghrift  Jefu  gyflawn  Daliad  i  Gyfiawnder  Duw 
dros  Beclìodau'r  byd  )  a  dangos  yr  Hunan^  a'r 
Rhyfyg^  a'r  drwg  ejfaìth  ag  ocdd  yn  gorwedd 
mewn  Bwriad  da  yn  un'ig  heb  Gynnorthwy  oddi- 
uchod.  —  AV  Arglwydd  Dduw  a  roddes  ei  Yfpryd 
i  gyd-weithio  a'i  Llafur  a'i  Diwydrwydd  yn  pre- 
gethu  y  Gair.  Paula  hlannodd^  ac  Apollos  a  ddwjr- 
haodd^  ond  Duw  a  roddes  y  Cynnydd,  Felly  yma 
drwy  Fendith  Duw,  (yr  hwn  oedd  yn  dwyn  tyftiol- 
aeth  i  air  ei  Ras^  ac  yn  canìattau  gwneuthur  ar- 
wyddion  a  Rhyfeddodau  drwy  ddwylo  y  ddau  Efgob) 
y  rhai  digred  a  enniUwyd  i  dderbyn  y  Ffydd  ;  y 
rhai  uniawn-gred  a  gadarnhawyd  yn  y  Ffydd  ;  y 
Gweiniaid  a  gryfhawyd ;  a'r  rhai  o'r  blaen  a  ddi- 
yfìyrafant  Râs  Duw^  erbyn  hyn  a  welfent  eu 
Camfynniad,  ac  a  ddygwyd  ynawr  i  Arafwch 
S.  Paul^  yr  hwn  er  ei  fod  yn  Apoftol  mawr  ei 
ddonniau,  etto  fy'n  addef,  Nid  myfi  ond  Grâs  Duw 
yr  hwn  oedd  gyda  mi.    l.  Cor.  15.  lO. 

Ar  hyn  y  Gau-athrawon  a'r  Cynghorwyr  a 
aethant  ar  encil,  megis  cynnifer  Dylluan  yn  cilio 
i'r  cau.brennau  wrth  ganfod  y  Goleuni  ar  godiad  y 
wawr.  Ondni  buentynllechuynhir,nescymmeryd 
calon  o  newydd,  a  danfon  Cennad  at  y  ddau  Ef- 
gob  eu  bod  hwy  ja  chwennych  ymfiarad  a  hwy 
ynghylch  y  cyfryw  Deítunau  c^  ^edd  YmrylTon 
a  dadl  o'i  plegid.  Ar  y  diwrnod  'pwyntiedig 
ymgyfarfod  a  wnaethant  yn  Llundain  ;  y  Gau- 
athrawon,  hwy,  mewn  Dillad gwychion  dros  ben  [s) 
yn  difcleirio  mewn  Lawnt  a  Sidan  :  ond  Gwifg 
yr  Efgobion  oedd  Bais  wineuddu,a  Mantell  gotta  o 

Borpher 


( s)  Fejle  fulgentes,     Conjìant  vit,  Garm^  Lib.    i, 
Cap.  23. 


230  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

Borpher  fymmud-liw  dros  eu  Hyfgwyddau  yn 
ol  defod  yr  amfer  hwnnw.  Yno  y  Gau-athrawon, 
gan  mai  hwy  oedd  amlaf  o  Rifedi,  a  ddechreua- 
fant  eu  Haraith  gyntaf,  ac  a  barhaufant  o  gylch 
yfpaid  Awr  "  yn  mawrygu  Gallu  Cynneddfau 
"  Enaid  dyn  ;  a  pha  faint  o  bethau  haeddiannol 
"  a  allai  dyn  wneuthur,  pe  bai  efe  yn  dilyn  Rhe- 
"  fwm  ac  yn  jawn  ymgynghori  a'i  Farn  ;  ac 
"  nid  dim  ond  ei  Ddiofalwch  a'i  Laithder  yw'r 
"  achos  o'i  fod  yn  trolTeddu."  Ar  hynny  Gar- 
mon  a  eglurodd  mewn  trefn  y  "  Cyfnewid  erch- 
"  yll  a  wnaed  ynghynneddfau  Enaid  Adda  ar  ôl 
"  iddo  droíTeddu  ;  yn  lle  Unlondeb  Calon^  yr  oedd 
"  ynddo  ynawr  dueddiad  i  dorri  allan  yn  afreolus  ; 
"  ac  yn  lle  y  Tawelwch,  y  CylTur,  y  Diddigr- 
"  wydd,  ag  oedd  megis  Gwledd  waftadol  idd  ei 
"  Enaid  o'r  blaen,  nid  oe^^d  o'i  fewn  ynawr  ond 
'^  Cydwybod  euog,  Gwyniau  afreolus,  cyrhryfwl 
"  meddwl,  a  chur,  a  chnofa  Cydwybod.  Ynawr, 
"  eb  efe^  dyma'r  hyn  a  feddylir  yn  yr  Yfgrythur 
"  wrth  yr  hen  ddyn^  fef  y  Gwyniau  llygredig,  y 
'^  Trachwant,  a'r  Tueddiad  at  ddrwg  fy  ynom  a 
"  gawfom  oddiwrth  ein  hen-dad  Adda ;  canys  fel 
^'  y  mae'r  canghennau  ò'r  un  natur  a^r  Cyffy  maent 
*'  yn  tyfu  oddiwrtho ;  felly  yr  ym  ninnau  bawb 
"  o  Eppil  Adda  yn  gyfrannag  o'r  un  Natur 
"  ddrwg  lygredig  ac  yntef  ar  ol  iddo  bechu. 
'^  Felly  y  mae'n  amlwg  mai  y  rhan  gyntaf  a 
"  Adenedigaeth  Chriftion  yw  bwrw  ymaith  y 
"  Nwydau  a'r  gwyniau  afreolus  fy  gymmaint 
"  ynawr  yn  ein  meiftroH  ac  yn  awdurdodi  arnom; 
"  ond  nid  i  fyned  ynghylch  y  fath  waith  pwyf- 
"  fawr  drwy  ei  Rym  a'i  wroldeb  ei  hun  yn  un- 
"  ig  ;  canys  y  mae  natur,  Duw  a  wyr,  Gen,  8. 
'^21.  Yn  frau,  yn  llygredig,  a  bryd  calon  dyn 
"  yn  ddrwg  o^i  jeuengófid'^  ond  i  ááç\ÍYf  nerth  Grâs 

Duw 


Rhan.   2.   Pen.   2.  Herefi  Morgan,  231 

^^  Duw  i  fefyll  gyda'n  Bwriadau  da  ni  ;  megisy 
"  mae  yn  Sgrifennedig,  Digon  i  ti  fy  ngrâs  i  ; 
^'  can\s  fy  nerth  a  herffcithir  mewn  gwendid^  2. 
^'  Cor.  12.  9."  Wrth  ddywedyd  hyn  a  Uawer 
chwaneg,  yr  hoU  Bobl  a  gyíl'urwyd  yn  ddirfawr ; 
a  chvn  ddicced  oedd  Rhai  wrth  y  Gau-athrawon 
a'r  Cynghoriuyr^  yn  gymmaint  a'i  bod  yn  chwen- 
nych  eu  difetha  hwy  ;  ond  Garmon  a  Lupus  a'i 
goftegodd. 

Y  ddau  Efgob  a  dramwyafant  oddiyno  tua 
Chymru  ;  y  mae  Mynag  goleu  eu  bod  hwy  tua 
Croes-ofwallt^  canys  ar  waith  rhyw  Garl  opini- 
ynus  fyr  hwn  oedd  yn  cymmeryd  hyd  da  yn  hel- 
aeth-wych  beunydd)  yn  cablu  Àthrawiaeth  Grâs, 
ac  yn  difenwi  yr  Efgobion,  mewn  byrr  amfer 
wedi'n  y  ddaear  a  lithrodd  odditan  ac  o  amgylch 
ei  Balas,  ac  a  foddodd  yn  Llynn  o  ddwfr.  (t)  A'r 
Llynn  a  elwir  hyd  heddyw  Llyngc-lys, 

Y  Ile  neflaf  y  maedim  Hanes  am  yr  Efgobion 
yw  Gwydd'grug  yn  Sîr  y  Fflint,  Yr  oedd  y 
Pryd  hwn,  fef  y  Flwyddyn  o  Oedran  Chrijì  ^2"]^ 
Y  Brithwyr^  yr  Ellmyn  a'r  Saefon  yn  difa,  yn  an- 
rheithio,  yn  Iladd  ac  yn  Ilofci  drwy  gydol  y 
Deyrnas  ;  Yr  oedd  gan  y  Brutaniaid  hwythau 
erbyn  hyn  Gâd  luofog  o  wyr  calonnog  yn  barod 
i  ymladd  a'r  Gelynion;  ond  cyn  myned  i'r  Maes- 
rhyfel^  y  Rhan  fwyaf  o'r  Milwyr  a  ddeifyfiodd 
gael  Bedydd,  a  Ilawer  jawn  o  Gyffredin  Bobl  y 
wlad  a  fedyddiwyd  beunydd  ar  waith  Garmon  a 
Lupus  yn  pregethu  iddynt.  {u) 

Yma 


(t)  Humph,   Llwyd'^s  Brev,   ef  Britain.  p^  69.  6« 
(u)  Bed.  Hìjì.  Ecleso  L.  i.  Cap.  20* 


232  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Yma  y  gall  un  fwrw  Amheuaeth  i  mewn,  a 
gofyn,  Os  oeddid  yn  bedyddio  Pìant  bychain^  yn  yr 
Oes  honno  ym  Mrydain^  pa  beth  oedd  yr  achos 
na  fedyddiwyd  y  Milwyr  hynny  yn  eu  Mebyd  ; 
Canys  gan  mwyaf  yr  holl  Gâd  a  fedyddiwyd  gan 
Garmon  a  Lupus  F 

Atteb,  I.  Y  mae  hyn  yn  wir  yn  dangos  fod 
Rhan  fawr  jawn  o'r  Deyrnas  etto  heb  droi  yn 
Grifnogion^megis  y  gwelfom  o'r  blaen  Dyftiolaeth 
y  Gymanfa  a  gynhaHwyd  yngHaer  Loyw  ynghylch 
Herefi  Jrrius^  lle  y  dywedir  "  Fod  llawer  o 
"  Baganiaid  etto  yn  y  Deyrnas'  "  Ac  nid  yw 
ryfedd  fod  cymmaint  o  Anwybodaeth  y  pryd  hwn- 
nw  yn  y  Deyrnas,  ped  yftyrid  Ymgyrch  gwaft- 
adol  y  Brithwyry  y  Saefon^  a  Barbariaid  eraill ;  y 
rhai,  a  hwy  yn  Elynion  i'r  Grefydd  Gris'nog- 
0I5  a  ferthyrafant  yn  anad  neb  yr  Efgobion  a'r 
Gwyr  Eglwyfig :  Á'r  werin  Bobl  yno,  wedi  colli 
eu  Hathrawon,  a'i  brawychu  gan  y  Poenau  o 
ddioddef,  a  droeíant  yn  Baganiaid  i  achub  eu  Hoedl 
yn  y  Bywyd  hwn.  Je,  a  chymmaint  o  Wyr  egl- 
wyfig  a  adawyd  yn  fyw,  oeddent  yn  l/efc  ddigon 
ac  yn  drwfcl^  gan  y  bu  raid  iddynt  anfon  i  Ffra- 
ingc  am  Gynnorthwy  yn  erbyn  Herefi  Morgan^  yr 
hon  oedd  mor  niweidio/ ìFjwjàgwir  Ghriftion. 

2.  Yr  ym  yn  darllen  fod  Morgan  ein  cyd-wlad- 
wr  mewn  Cymanfa  yn  yr  Ital^  ile  y  galwyd  efe  i 
gyfrif  am  ei  Egwyddorion.  Ac  yn  gymmaint  a 
bod  drwg-dyb  am  dano  ei  fod  efe  yn  gwadu  Pechod 
gwreiddiol^  fe  dybiwyd  y  gallafai  efe  wadu  Bedydd- 
Plant  hefyd.  Hyn,  meddaf,  a  ofynnwyd  i  Forgan 
mewn  Gymanfa  gyhoedd,  i  glywed  ei  Farn  yn 
hyn  o  beth.  Ac  yno  Morgan  a  attebodd,  "  yn 
"  wir  ddilys,  myfi  a  fyddwn  yn  Heretic  heb  ei 

"  fath, 


Rhan.  2.   Pen.   2.  Hcreft  Morgan.  233 


cc 


fath,  pegadwn  Fedydd  Planî?  CanySjOS  eiddynt 
"  lìwy  yw  Teyrnas  nefoedd,  pa  mor  yfgeler  yw 
"  hwnnw  a  gais  eu  cau  allan  rhac  bod  yn  aelodau 
"  o  Eglwys  Chri/ì  ar  y  ddaear  ?  Pa  mor  yfgeler 
"  yw  hwnnw  a  fynn  fod  yn  wrthwyncb  i  Árfer 
"  yr  Eglwys  Gatholic  er  amfer  yr  Apoftolion 
"  hyd  y  dydd  heddyw.  Am  danaf  fy  hun,  ni 
"  amheuais  i  erioed  ynghylch  Bedydd  Plant  ;  ac 
"  yn  wir  ni  chlywais  i  erioed  fod  un  amfer  mwy 
"  na  gilydd,  na  Dadl  nac  ymyrraeth  yw  erbyn 
*'  bedyddio  Plant  y  fFyddloniaid."  [tt;]  Dyma 
Morgan  yn  declario,  na  wyddai  efe  fod  dim  Dadl 
erioed  mewn  un  rhan  o  Grêd  ynghylch  derbyn 
Plant  y  Ffyddloniaid  i  Fedydd ;  Ond  pe  buafai 
Barn  ac  Arfer  Eglwys  Brydain  yn  erbyn  Bedydd- 
Plant,  fe  gawfai  weled  hynny  gartref  yn  ei  wlad  ei 
hun. 

3.  Y  mae'r  hen  Deidau  yn  cyd-dyftiolaethu  fod 
yr  hen  Frutaniaid  yn  uniawn-gred,  ac  yn  credu 
yn  ôl  cyflbndeb  y  Ffydd  [  oddieithr  eu  Ilygru  ag 
Herefi  Arrius^  yr  hwn  etto  oedd  yn  caniattau  Bed- 
ydd  Plant  ]  Ac  y  mae  Teidau  y  Brif  Eglwys  oU 
yn  tyftio,  fod  Arfer  Eglwys  Chrift  yn  bedyddio 
Plant  yn  Draddodiad  nQ\x  Athrawiaeth  a  dderbyn- 
niodd  hi  oddiwrth  yr  Apoftolion.  Clywch  beth 
a  ddy wed  hen  Athro  dwys  a  elwir  Origen  yr  hwn 
a  Sgrifennodd  o  gylch  y  Flwyddyn  230,  yn  ei 
Efponiad  ar  Pf.  51.  5.  tVele  mewn  anwiredd  rm 
lluniwyd^  ac  mewn  pechod  y  beichiogodd  fy  mam  ar- 
naf  "  O  ethryb  hyn,  eh  efe^  fef  y  pechod  gwr- 
'*  eiddiol  yma,  yr  Eglwys  a  dderbynniodd  Dradd- 

„  odiad 


[w\  Vìd.  Ufs.  Antiq^  Ecles.  Brìt.  Antiq^  Cap,  10. 
/.  147.  Ùc. 


234  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

"  odìad  oddiwrth  yr  Apoftolion  i  fedyddio  Plant 
bychain/'  AV  Traddodiad\\vjnnw  oedd  yn  ddilys 
un  o'r  rhai  y  mae'r  Apoftol  yn  orchymmyn  i'r 
Theffaloniaid  lynu  wrtho,  pan  yw  yn  dywedyd, 
Am  hynny^frodyr^fefwch  a  deliwch  y  traddodiadau  a 
ddyfcafoch^  ỳa  un  bynnag  a^i  trwy  ymadrcdd  a'^i  trwy 
ein  Epiftol  ni.  2  Thef.  2.  15.  Digon  yv/  hyn  i 
ddangos  fod  Bedydd  Plant  yn  Ymarfer  ym  myfc 
yr  hen  Frutaniaid^  megis  ym  myfc  pawb  eraiU  o 
holl  Ardaloedd  Crêd. 

Ynawr  i  ddychwelyd  at  Garmon  a  Lupus^  am 
ba  rai  y  crybwyll  hen  Gronicl  yn  y  geiriau  hyn, 
Pa  heth  hynnac  a  ddywetynt  ar  eu  tafawd  wyntwy  ac 
cedernheynt  trwy  peinyddawl  wyrthiau  a  wnai  Duw 
erddynt.  Fe  ddywedir  eu  bod  yn  jachau  y  cleifiony 
yn  rhoddi  Llygaid  i'r  DeiIIion,  ac  yn  dîffoddi  Tân 
wrth  ddywedyd,  a'i  gair.  Ond  nid  i  fon  ychwaneg 
am  hynny,  y  mae  dau  Wafanaeth  hynod  [heblaw 
eu  fefydlu  mewn  Egwyddorion  Crefydd]  y  rhai  a 
wnaeth  y  ddau  Efgob  dros  yr  hen  Frutaniaid^  a 
haeddent  eu  coflFau;  fef.  i.  Trefnu  yfcoldai  er  cyn- 
nydd  a  Derchafiad  Dyfceidiaeth.  2.  Eu  gwaith 
yn  rhoddi  iddynt  Ffurf  0  Weddt  gyffredin  yr  hon  a 
ddygafant  ganddynt  o  Ffraingc, 

I.  Yr  oedd  Gwyr  Eglwyfig  Brydain  yn  annyf- 
cedig  ac  yn  anwaftad  yn  yr  amfer  hwnnw.  Nid 
oeddent  ond  Bechgyn  mewn  deall^  yn  annoethion, 
ac  yn  drwfgl,  heb  fod  yn  gydnabyddus  yn  yr  Yf- 
grythuragwir  Ddifynyddiaeth  c  Yr  hyn  oedd  yr 
achos  na  feiddient  ymfiarad  gyda  dim  Hyderrhac 
gorfoleddu  o'i  Gwrthwynebwyr.  Felly  Garmon  a 
Lupus  [drwy  Gynnorthwy  amryw  Dywyfogion 
ac  Arglwyddi,  y  rhai  oeddent  Ewyllyfwyr  da  ì 
Grefydd]    a    drefnafant    amryw    Yfgoldai    drwy 

Gymru 


Rhan.  2.  Pen.  2.  Herefí  Morgan,  235 

Gymru  a  Lloegr^  lle  y  gofodwyd  Gwyr  bucheddol 
a  dyfcedig  yn  Feìftraid^  tuag  at  gymhwyfo  gwyr 
iefaingc  at  Swydd  y  Weinidogaeth.  Y  ddau  wr 
hynottaf  a  ofodwyd  ar  hyn  o  Orchwyl  oedd  Dy- 
frìg^  ac  Illtudy  \\\  dau  yn  wyr  donniol,  o  Syn- 
wyr  faith,  ac  yn  brydio  o  Zêl  ac  Awydd-fryd 
duwiol  i  wneuthur  Daioni  yn  eu  Cenhedlaeth.— 
Dyfrig  a  agorodd  ei  Y ígo\  gynt3.f yngHaerl/eon  ar 
wyfc  (  Dinas  fawr  ac  hynod  yn  yr  hen  amferj  lle 
y  daeth  i  wrando  arno,  ac  i'w  dyfcu  ganddo,  nid 
yn  unigFeibionGwyrcyffredin,ond  Meibion  Ar- 
glwyddi  hefyd  i  ddyfcu  y  Celfyddydau,  megis  Sy~ 
wedyddiaeth  a  Dilechdid  a  Philofophi,  Fe  fyddai 
ambellwaith  yn  dyfcu  yn  Henllan  ar  lan  Gwy\  ac 
ambellwaith  mewn  lle  a  elwid  Moch-rhos.  Fe  ddy- 
wedir  fod  ganddo  ar  brydiau  ynghylch  mil  o  Yf- 
golheigion.  Ei  yfgolhaig  ef  oedd  Teìlo  fawr  (yr 
ail  Efgob  yn  Llan-dâf)  yr  hwn  a  fu  mor  egniol 
yn  amddiíîyn  Grâs  Duw  mewn  Cymanfa  a  gyn- 
haliwyd  yn  y  flwyddyn  492  yn  Llan-Ddewi-Brefi. 
Ei  yfgolhaig  ef  oedd  Cadoc^  mab  CynlaSy  Arglwydd 
Morgannwg  a  Gwladys  ei  wraig,  ac  efe  oedd  yr 
Abadcjntdiíyn  Llancarfan^  gyda  channoedd  o  wyr 
enwog  erailÌ  na  wyddys  mo'i  henwau.  Ac  yno 
Dyjrìg^  ( ^^  ^  gweled  y  fath  Gynnyrch  o  Hâd 
Dyfceidiaeth  a  blannodd  efe  )  a  roddes  ei  Alwad  i 
eraill ;  ac  a  gyíTegrwyd  gyntaf  yn  Efgob  Llan-dâf\ 
Ac  oddiyno  adderchafwyd  yn  Arch-efgob  Caerlleon 
ar  wyfc.  {x) 

GwNAETH  Illtud  hefyd  ym  Morgannwg  ei  Ran 
yn  odiaeth  i  adferu  Dyfceidiaeth  a  Moefau  da.  Ei 
Yfgolhaig  ef  oedd  Samfon^  gwr  o  wybodaeth  fawr, 

R  er 


{x)  Leland.  de  Script  Britan.  voL  l,  ŷ^  50. 


236  Drych  y  Prìf  Oefoedd. 

er  gwneuthur  o  hono  Niweid  a  Cholled  o'r  inwyaf 
iV  wlad  ei  hun;  canys  efe  a  ddygodd  gydag  ef  i 
Lydaw  (lle  y  gwnaed  ef  yn  Arch-efgob)  yr  holl 
Lyfrau  cymraegâslhhì  mewn  modd  yn  y  byd  gael 
gafael  arnynt.  Ei  yfgolhaig  ef  oedd  Gildas  yr 
hwn  a  Sgrifennodd  ryw  ychydig  o  Hanes  y  Bru- 
taniaid.  Ei  yfgolhaig  ef  oedd  Dewi  yr  Arch-efgob; 
ac  heblaw  cannoedd  eraill  ei  yfgolhaig  ef  oedd 
Pawlin^  yr  hwn  a  gladdwyd  gerllaw  Llan-fawel^ 
a'r  Sgrifen  hon  ar  garreg  ei  Fedd.  Servator  Fidei^ 
Patrice  Semper  Âmator^  Hic  Paulinus  jacit^  Cultor 
pientijfîmus  aqui,  Hynny  yw,  "  Yma  y  Gorwedd 
"  Pawlin,  Achlefwr  y  Fiydd,  Cywir  yn  waftad 
"  i'w  wlad,  ac  Ymgeleddwr  cydwybodol  o'r  hyn 
"  oedd  jawn  a  chymwys." 

Bangor  is-y-coed  hefyd  yngWynedd  a  dderbynni- 
odd  ei  Rhan  o  Ymgeledd^a  thirion  Ofal  Garmon\ 
Canys  yno,  efe  a  ofodes  Aidan  yn  Olygwr  ac  yn 
Feiftr  i  addyfcu  eraill,  yr  hwn  oedd  fab  i  Gwrnyw^ 
a  Gorwyr  i  Urien  Reged  Tywyfog  Gwynedd. 
Ar  air,  Bangor  is-y-coed  a  Chaerlleon  ar  wyjc  oedd  y 
ddwy  Brif  Yfgol  yr  amfer  hwnnw;  ac  yn  wir  yn 
rhagori  ar  eraill  yn  Lloegr  yn  yr  hen  amfer  gynt^ 
oblegid  fod  mwy  ymgyrch  Gelynion,  mwy  o 
Gythrwfl^a  mwy  o  Derfyfcau  a  thywallt  gwaed  yn 
Lloegr  nag  yngHymru, 

Yr  ail  wafanaeth,  er  budd  a  llês  i'r  Eglwys,  a 
wnaeth  Garmon  a  LupuSy  oedd  cyfrannu  Ffurf  o 
Weddi  dra  rhagorol  ag  oedd  Eglwys  Ffraingc  yn 
arferu  er  amfer  yr  Apoftolion.  Y  mae  hanes  en- 
wedigol  am  Drefn  y  Gwasanaeth  ar  ddyddiau 
GwyHon  ;  ni  wyddys  dim  cyftal  am  Drefn  y  Gwa- 
fanaeth  ar  ddydd yr  Arglwydd,  Ar  y  dyddiau  gwy- 
lion  y  Gyffes  oedd  yn  dechreu,  ac  yno  y  ColeSf 

pwyntiedig 


Rhan.  2.    Pen.    2.  Herefi  Morgan.  237 

'pwyntiedig  i'r  Diwrnod.  Ar  ol  hynny  y  cofFaid 
Enw  y  Merthyr  a  ddioddefodd  ar  gyfen  i'r  diwrnod 
hwnnw,ynghydaGweddi  wrefog  am  Râs  a  chym- 
morth  Duw  i  ganlyn  Bywyd  y  Sanít  cyn  belled 
ac  y  canlynodd  yntef  Efampl  ỳefu  Ghri/ì,  Yno  y 
canlynai  v  Bregeth,  neu  Ymadrodd  yngofod  allan 
y  Grafufau  mwya'  hynod,  Defofiwn  Zêl  ac  am- 
mynedd  y  Sanâ  hwnnw;  ac  mor  anhepcor  yw 
ffrwyth  yr  Yfpryd  i  fywyd  gwir  Ghriftion.  Ar  ol 
hynny  y  canlynai  Coleä:  i  ddeifyf  Gras  Duw  i'w 
cadw  mewn  undeb  rhac  Hereíì  a  Scifm.  Yno 
Coleít  i  gyffegru  y  Bara  a'r  Gwin  yn  y  Cymmun; 
ac  ar  ol  cymuno  Coleót  arall  i  ddeifyf  Bendith  oddi- 
wrtho ;  yno  Gweddir  Arglwydd^  ac  ar  hynny  y 
Fendith.  Nid  oedd  un  peth  ofer-goelus  yn  y 
Gweddiau  hyn  :  Na  gweddi  tros  y  marw,  nac  at 
Sanâ  na  San6tes.  By wyd  y  Sanéí  yn  unig  a  goff- 
aid  ar  y  Bregeth,  ynghyd  a  dwys  annogaeth  ar  i'r 
Byw  eu  canlyn,  jn  ôl  yr  hyn  a  ddywed  S.  Paul, 
Am  hynny  yr  wyfyn  attolwg  i  chwi  hyddwch  ddilyn- 
wyr  i  mi,  i.  Cor.  4,  16.  Ac  yn  wir  y  mae  hen 
Deidau'r  Eglwys  yn  tyftio  megis  o  un  genau  mai 
rhai  o'r  Apoftolion,  neu  wyr  donniol  a'r  oes  hon- 
no,  a  gyfanfoddodd  y  Ffurf  honno  gyntaf ;  er  y 
gallai  Efgobion  uniawn-gred  ar  ôl  eu  dyddiau  hwy 
chwanegu  rhai  pethau  atti,  perthynafol  i  ftat  a  chy- 
flwr  yr  Eglwys.  Ac  o'r  Ffurf  hon  yn  benna'  dim 
y  cafglwyd  Llyfr  Gwafanaeth  Eglwys  Loegr^  ac  nid 
oddiwrth  Offeren  y  Papijìiaid^  megis  y  mae'r 
Tmneilltuwyr  yn  gwag  ddychymmyg  o  eifiau  gwy- 
bod  gwell.  (j;) 

Ar  ôl  i  Garmon  a  Lupm  drefnu  matterion  mor 
R  2  llwydd- 


(j')  Stillingfl.  Orig.  Britan.  Ch.  4.  p.  232—237. 


238  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

llwyddiannus  megis  ac  y  tebygid  fod  pob  peth  yn- 
awr  yn  ddiogel  ac  mewn  cyflwr  diogel,  dychwelyd 
a  wnaethant  hwy  yno  adref  i  Ffraingc,  Ar  hyn- 
ny  y  Gau-athrawon  a'r  Cynghorwyr  a  ddechreua- 
fant  ar  eu  Cwndid  eilwaith;  ond  cyftal  a  fuafai 
iddynt  adael  eu  Crwth  yn  y  cwd;  canys  nid  oedd 
y  Sain  ond  traws  gynghanedd  gyfan  afrywiog  ;  Y 
fath  ag  a  ddywad  y  Prydydd. 

Llef  ar  grwth  fel  llafar  grò^ 
Mwy  na  llafar  maen-llifo, 

Yn  fyrr,  fe  ddanfonwyd  Cennad  i  ddeifyf  ar 
Garmon  ddyfod  trofodd  eilwaith,  am  fod  y  Gau- 
athrawon  drwy  eu  hocced  ac  Ymadroddion  dich- 
ellgar  yn  ceifio  drachefn  i  ddadymchwel  eu  Ffydd; 
Canys  gwyddent  yn  hollol  i'r  Arglwydd  roddi  iddo 
enaua Doethineb^yr  hynnisgallai  ei holl wrthwyneb- 
wyr  na  dywedydyn  ei  herbyn  na'i  gwrthfefylL  Luc. 
21.15.  A  Garmon  (er  rhoddi  chwaneg  o  dyftiol- 
aetho'i  Barodrwydd  i'w  cynnorthwyo)a  hwyliodd 
yn  ddiattreg  i  Frydain^  ac  a  gymmerth  gydag 
ef  y  waith  hon  wr  eglwyíìg  a  elwid  Sefer^  gwr 
ymadroddus  a  chadarn  yn  yr  'Sgrythyrau.  Y  ddau 
Efgob  (canys  yr  oedd  Sefer  yntef  yn  Efgob,  fef 
Efgob  Tre-hir  yn  Ffraingc)^  ymoíoà2iÍ2Lnt  yn  egniol 
at  y  gwaith  y  danfonwyd  hwy  o'i  blegid ;  ac  yno, 
wedi  cwbl  ddiftewi  eu  Gwrthwynebwyr,  ar  daer 
ddeifyfiad  yr  holl  Bobl,  y  rhai  oedd  yn  moliannu 
Duw  am  y  cyflur  a'rdiddanwch  adderbynniafant 
oddiwrth  Athrawiaeth  jachus  yr  Efgobion,  y  Gau- 
athrawon  a  yrrwyd  allan  o'r  Deyrnas,  er  cadw,  os 
byddai  boffibl,  Lonyddwch  yn  Eglwys  Brydain 
rhagllaw.  Da  yw  dwyn  mawrferch  mewnpeth  dayn 
waJìadoL   Gal.  4.  18, 

PEN 


Rhan.  2.  Pen.  3.  Creulonder  y  Saefon.  239 


P  E  N.     III. 


Herefi  Morgan  yn  attyfu  etto.  Y  Gymanfa  yn 
Llan-ddewi-brefi.  Am  Ddewi  a  Gildas.  Pla 
y  Fall  felen,  Awftin  Fonach  yn  pregethu  ir 
Saefon.  Llygredigaeth  Eglwys  ^uî^Àn  y  pryd  hwn- 
nw.  Efgobion  Brydain  yn  ymftarad  ag  ef  Merth- 
yrdod  y  Monachod  0  Fangor-is-y-Coed. 

NYNI  a  adawfom  Eglwys  Brydain  yn  dangne- 
ddyfus  ac  yn  dawel ;  gwedi  ei  glan-huro  oddi- 
wrth  ei  Sothach^  ac  yn  cadw  undeb  íFydd:  Ac  yn 
y  cyfamfer  yr  oedd  Heddwch  a  Uwyddiant  hefyd 
yn  y  Deyrnas,  megis  y  mae  yn  Sgrifennedig,  Hedd- 
wch  mawr  fydd  i^r  rhaì  a  garant  dy  Gyfraith^  ac  nid 
oes  dramgwydd  iddynt,  Pf.  119.  165.  Ac  yr  ydys 
yn  dal  Sulw  am  yr  hen  Frutaniaid^  na  thycciai  na 
Brâd  na  Chynllwyn  nac  ymgyrch  un  Gelyn  yn  eu 
herbyn,  tra  yr  oeddent  yn  cadw  gyda  Duw,  ac  yn. 
ddaolir  Arglwyddmewnprydferthwch  Sanófeiddrwydd. 
Ond  pob  rhyw  grwydredigon  Ladronach,  megis 
y  Brithwyr^  y  Ffrangcod  &c.  a  fyddai  drech  na 
hwy,  pan  y  byddent  yn  rhodio  ar  ol  cildynrwydd  eu 
calon  ddrygionus  \  megis  y  mae  yn  Sgrifennedig,  Os 
gwrthodwch  fy  neddfau  a^m  gorchymmynion  —yna  mi 
a^i  diwr eiddiaf  hwynt  or  wlad  a  roddais  iddynt,  2. 
Cron.  7.   19. 

Ni  bu  dim  hynod  mewn  perthynas  i  Grefydd 
wedi  Ymadawiad  olaf  S.  Harmon  ( canys  felly 
hefyd  y  cyfenwir  ef )  nes  dyfodiad  y  Saefon  i'r  Ynys 
hon,  a'i  gwahawdd  hwy  trofodd  gan  y  Brenin 
Gwrtheyrn^  y  rhai  a  fuont  megis  fflangell  lem  doft 

R  3  yn 


240  Drych  y  Priý  Oefoedd. 

yn  llaw'r  Arglwydd  i  gofpi  drygioni  y  wlad.  Y 
mae  Gildas  y  Cymro  yn  dywedyd,  mai  Ynfydrwydd 
a  Gwallgof  y  Brenin  aM  Gynghoriaid  a  fu'r  achos 
o'i  gwahadd  hwy  trofodd  ;  Dywed  Beda  y  Sais  fod 
Rhagluniaeth  Duw  yn  hynny,  megis  ac  y  gwnaeth 
Duw  hwy  yn  OfFerynnau  i  gofpi  Trigolion  cyn- 
henid  y  Deyrnas,  fef  yr  hen  Frutaniaid  yfgeler. 
Y  mae'n  ddilys  fod  y  Sais  a'r  Cymro  ( er  o  wa- 
han  feddwl  a  gwahan  Dueddiad  )  etto  i'U  dau  wedi 
taro'r  nôd.  Canys,  oni  buafai  fod  Barn  gyfiawn 
Duw  o  herwydd  eu  Pechodau  gwaedd-fawr,  wedi 
hurtio  y  Brutaniaid^  prin  amgen  y  gallafent  fod 
mor  dywyll  ac  mor  ddifynwyr  a  byrrbwyll  ac  y 
buont  y  waith  hon  :  Ond  Barn  fydd  harod  i  r  Gwat- 
woryr^  a  Chleifiau  ì  gefn  ffyliaid,  Deh.  19.  29. 
Yr  un  peth  a  fuafei  iddynt  ollwng  Drygwr  i  Sguhor 
gwr  day  neu  ofod  y  Blaidd  yn  geidwad  ar  y  Defaid^ 
a  galw'r  Saefon  trofodd  i  fod  yn  Geidwaid  arnynt 
hwytheu  rhag  Ymgyrch  eu  Gelynion.  Ac  ni  bu 
neppell  nes  cael  o  honynt  Brofiad  grefynol  o'i  Hyn- 
fydrwydd;  Canys  y  Saefon^  yn  lle  ymladd  a'r  gel- 
ynion  yn  ol  y  cyttundeb,  a  wnaethant  Heddwch 
a'r  Gelynion  ;  ac  yn  gynnifer  Bradwr  melldigedig, 
a  droefant  eu  Harfau  yn  erbyn  eu  Meiftraid  a'i 
cyflogodd.  Yr  oedd  y  Brutaniaid^  hwy,  yn  am- 
haradol  ac  wrth  bob  jawn  yn  difgwyl  Cynnorthwy 
yn  hyttrach  na  Bradwriaeth  oddiwrth  y  Saefon^ 
yn  gymmaint  a'i  bod  yn  Weifion  cyflog  danynt ; 
Felly,  pan  nad  oedd  neb  i  godi  llaw  yn  eu  herbyn, 
hwynt-hwy  a'r  Brithwyr  hefyd  (ebrwydd  y  cyttûn 
y  Blaidd  a'r  Cadnaw)  rhuthro  a  wnaethant  ar  y  tri- 
golion  di-arfog,  a'i  gwânu  a'i  cyUill  hirion  a'i 
cleddyfau,  heb  nac  arbed  nac  hên  nac  iefaingc,  na 
Gwr-ryw  na  Benyw,  ond  y  Sawl  a  allodd  ddiangc 
am  ei  Einioes  i'r  ogfeydd  a'r  Anialwch  :  Llawer 
a  fFoefant  i'r  Trefydd  a'r  Eglwyfydd  a'r  Monach- 

logydd  ; 


Rhan.  2.  Pen.  3.       Creulonder  y  Saefon,      241 

logydd  ;  ond  y  Trefydd  a'r  Eglwyfydd  a'r  Mon- 
achlogydd  a  lofgwyd  hyd  lawr,  megis  a'i  bod  yn 
gynnifer  Goddaith  draw  ac  yma  yn  fflammio  hyd 
Entrych  awyr  ;  a'r  trueiniaid  o'i  mewn  ynawr 
yn  cyfrif  y  rhei'ny  yn  ddedwydd  y  rhai  a  dry- 
wanid  a'r  cleddyf !  Ar  air,  y  fath  oedd  y  Lladdfa 
echrydus  drwy  gydol  y  Deyrnas,  yn  enwedig  yn 
Lloegr^  yn  gymmaint  ac  mai  nid  dim  ond  Gwyr- 
thiau  Duw  na  wnaethid  pen  yn  gwbl  y  pryd  hwn 
ar  Genedl  y  Brutaniaid:  Canys  y  Saefon,  ar  ôl 
lladd  a  Uofci  nes  iddynt  flino,  yn  ddifymmwth  a 
ddychwelafant  adref  i  Sermania^  megis  y  mae'r 
Hanes  yn  y  Rhan  gyntaf.  O  cleddyfyr  Arglwydd 
pahydnilonyddiì  dychwelith  wain^  gorphwys  a  hydd 
ddiftaw.  Jer.  47.  6. 

Ynawr,    er   cynnifer    mîl   a    miloedd  o  bob 
Gradd  ac  oedran  a  laddwyd  yn  y  Gyflafan  frady- 
chus  hon,  etto   Gweddìll  a  adawydd  y  rhai  a  ddi- 
angafant  i'r  mynydd-dir,  i'r  Anialwch,  i'r  ogfeydd, 
ac  i  Gromlechydd  y  Creigiau  :    Dyrnad  marwol 
y  Gyflafan  a  Syrthiodd  tua    Chent  a'r   wlad  oddi 
amgylch, ar  lan  Tafwyfc^oààÀyno  \  Lundain a  Rhyd- 
ychen^  a'r  Goror  o  gylch  yno;  Ni  wyddei  Cyrrau 
pellenig  y  Deyrnas  ddimoddiwrth  y  Gyflafan  ond 
oeddid  yn  glywed  o  ben  i  ben  a  chwedl  gwlad. 
A  rhwng  y  Gweddill  a  adawyd,  a  Gwyr  Cymru 
a  Cherniwy  a  Gwyr  Gogledd  Lloegr^  yr  oedd  yma 
ganddynt  ym  mhen  ychydig  amfer  Gâd  luofog  o 
ugain  mil  o  wyr  arfog  a  chwaneg.     A  phan  ail- 
ymchwelodd  y  Saefon^  fe  orfu  iddynt  gilio  gyda 
ChoIIed  a  chy wilydd.     Ond  ar  ôl  iddynt  ddechreu 
ail-adeiladu  eu  Heglwyfydd,  a'i  Tai  a'i  Dinafoedd, 
a  chael  Llonyddwch  oddiamgylch,  yna  (  megis 
mai  hynny  oedd  eu  hanffawd  yn  waílad)  frig-frig 
ben^hen   yr  aethant  yn  eu  myfc  eu   hunain  ;  ac 

R  4  Athrawiaeth 


242  Drych  y    Prif  Oefoedd. 

Athrawiaeth  Morgan  a  ddaeth  i  Gymmeriad  dra- 
chefn,  yr  hon  a  debygid  oedd  wedi  darfod  am  dani, 
ai  chladdu  yn  nhir  anghof. 

Ond  yma  yr  Efrau  a  ddiwreiddiwyd  mewn 
pryd  da,  cyn  y  tyfafant  ormod  i  dagu'r  gwenith. 
Canys  Dyfrig  Àrch-efgob  Caer-lleon  ar  wyfc  a 
barodd  wyfio  Efgobion  a  Gwyr  Eglwyfig  Cymru 
(canys  yno  yr  attyfodd  yr  Herefi  yn  neheu-dir)  i 
gynnal  Eifteddfod,  modd  y  gellid  amddiflfyn  y 
Ffydd  GathoHc,  a  Sefydlu  Egwyddorion  Crefydd. 
Ar  hynny,  yr  Efgobion  a  Gwyr  Eglwyfig  mawT 
eu  Donniau  a  ddaethant  ynghyd^ac  ymmyfceraill, 
Teilo  fawr^  a  Phadarn^  a  Phawlin^  a  Chadoc^  a 
Dewi ;  eu  gyd  yn  wyr  dyfcedig,  ac  yn  enwog 
mewn  Sanófaidd  ymarweddiad  a  duwioldeb.  Ond 
dwys  Ymadroddion  Dewi  yn  anad  neb,  a'i  gadarn 
araith  efangylaidd,  (megis  Pelydr  yr  Haul  ar  ôl 
dryg-hîn  )  a  gynhefodd  galonnau  pawb  i  fawrygu 
Grâs  Duw  :  canys  efe  a  ddangofodd  yr  Hunan^ 
y  Rhyfyg^  a'r  Gwagedd  o  ymddiried  ar  Fwriad  da 
yn  unig,  heb  Gynnorthwy  Grâs  mor  eglur,  yn 
gymmaint  ac  i  bawb  dderbyn  cylTur  ac  adeiladaeth 
oddiwrtho.  Ar  air,  Ei  Tmadrodd  a  barodd  Râs 
/V  Gwrandawyr,  Eph.  4.  29.  Y  Gymanfa  hon 
a  gynhaHwyd  yn  y  Flwyddyn  492,  mewn  Lle 
a  elwyd  wedi  hynnyy  L/an-ddewi  Brefi  yng  Ngher- 
edigion, 

Ond  rhac  y  bernir  i  mi  wneuthur  Cam  a'r  Aw- 
dur,  mi  a  ofodaf  yma  y  ftori  yn  llawn,  megis  y 
mae  efe  ei  hun  yn  ei  hadrodd.  "  Yr  oedd  Hereíl 
"  Morgan^  eb  efe,  wedi  attyfu'n  ddirfawr  wedi 
"  ymadawiad  Garmon  o'r  Ynys.  A  hynny  a 
"  roddes  Achlyfur  i  gynnal  Cymanfa  yn  Llan- 
"  ddewi  brefi^  Ile  yr  ymgyfarfu  nid  yn  unig  Efgob- 

ion 


Rhan.  2.  Pen.  3.  Llanddewi  Brefi.  243 

"  ion  a  Gwyr  Eglwyfig,  ond  llawer  o  Bendefig- 
"  ion  ac  Arglwyddi.  Ac  yno  y  bu'r  Efgobion 
"  uniawn-gred  yn  dra  diwyd  yn  pregethu  i'r  Bobl, 
"  gan  geifio  eu  dychwelyd  i'r  Jawn  oddiwrth  eu 
"  cyteilornad  ;  ond  nid  allent  dyccio  mewn  modd 
"  yn  y  byd  ;  canys  yr  oedd  y  Gau-athrawon  wedi 
"  ynniU  Profelytiaid  lawer  y  rhai  oeddent  oll  yn 
"  glynu  yn  ddigyffro  wrth  yr  Herefi.  Ar  hyn 
"  Efgob  PawHn  a  ddanfonodd  Gennad  at  Dewi 
"  ddeifyf  arno  ddyfod  i'r  Gymanfa  ;  canys  yfpys 
"  i  bawb  oedd  mai  Gwr  nerthol  i  ymddadleu 
"  tros  y  Gwirioned  doedd  Dewi :  Ond  er  hynny, 
"  nid  allodd  efe  ar  hyn  o  bryd  ddyfod  yn  ôl  eu 
"  dymuniad^er  danfon  dwy  Gennadwri  atto^canys 
"  yr  oedd  y  Gwr  Sanftaidd  wedi  cwbl  ymroddi 
"  at  Fyfyrdodau  duwiol  :  Ond  o'r  diwedd,  Dy- 
^'  frig  yr  Arch-efgob,  a  Daniel  Efgob  Bangor  a 
"  welfont  fod  yn  dda  i  fyned  eu  hunain  hyd  atto  ; 
"  ac  yntef  a  wybu  yn  yr  yfpryd  eu  bod  hwy  yn 
"  bryffio  ar  y  Ffordd  tuag  atto,  a  bod  yr  achos  yn 
^'  gofyn  ei  Brefennoldeb  ;  ac  am  hynny  efe  a  aeth 
"  yn  ddi-nâg  heb  amheu  dim  gyda  hwy.  Fel  yr 
"  oeddent  hwy  weithian  wedi  agos  gorphen  eu 
"  Taith,  y  cyfarfuont  gerllaw  Llan-ddewi-hrefi  a 
gwraig  weddw  yn  wylo  yn  chwerw  doft,  o  her- 
wydd  ei  mab  a  fuafai  farw,  a'i  Gelain  yn  myned 
y  pryd  hwnnw  i'w  dodi  yn  y  Bedd :  Pan  wel- 
odd  y  Wraig  fod  Dewi  yn  myned  y  íFordd 
"  honno,  hi  a  redodd  yn  gyflym  atto,  ac  a  daer- 
"  ymbiliodd  ag  ef,  wneuthur  ei  Weddi  at  Dduw, 
"  ar  deilyngu  o'i  Fawredd  nefol  adgyfodi  ei  Mab 
"  i  Fywyd.  Ar  hynny  Dewi  a  fryffiodd  at  yr 
"  Elor  ac  a  ddyfrhaodd  wyneb  y  Marw  a'i  ddag- 
"  rau ;  a  chan  alw  ar  Enw  Chrift^  a  fywhaodd 
"  y  Llangc  yn  eu  gwydd  hwynt  oll,  megis  ac  y 
"  rhyfeddodd  pawb,  ac  a'i   traddodes  yn  holl-jach 


"ac 


244  Drych  y  Prlf  Oefoedd, 

"  ac  yn  ddiafgen  i'w  Fam.  (^a)  —  Ac  yno  y 
"  Llangc,  ar  hyn  o  Drô,  a  ommeddodd  fyned 
^'  adref  gyda'i  Fam,  ac  nid  dim  ganddo,  oni 
'*  chaffai  ddyfod  gyda  Dewi  i'r  Gymanfa  ;  A'r 
"  Gwr  San6laidd  a  ganiattaodd  ei  Ddymuniad 
"  iddo,  ac  a  roddes  ei  Fibl  (\\ẁ  yr  hwn  nid  aeth 
"  efe  i  fan  yn  y  byd)  i'r  Llangc  ei  ddwyn  ;  ac 
"  efe  a'i  gofodes  ar  ei  Yfgwydd,  ac  a'i  dygodd  i'r 
"  Gymanfa^  Yno  Dewi  (  er  dirfawr  Gyffur  i 
"  bawb  o'r  FyddloniaidJ  a  bregethodd  Air  Duw 
"  i'r  Bobl,  a'r  ddaear  yn  y  cyfamser  oedd  yn  tyfu 
"  dan  ei  draed  ef ;  ac  ar  gribyn  y  Bryn  hwnnw 
"  yr  adeiladwyd  yr  Eglwys  yno  wedi  hynny,  yr 
"  hon  a  gyffegrwyd  er  Anrhydedd  i  Ddewiy  ac  a 
"  elwir  hyd  heddy w  L/an-ddewi-bref. 

A  yw  y  Gwyrthiau  hyn   a  llawer  eraiU  ych- 
waneg  yn  wirioneddau  dilys  fydd  beth  mwy  nag 
allaf  i  ddywedyd  ;    ond  y   mae'n   ddiammeu  fod 
Dewi  yn  Ddifinydd  enwog,  yn  Yfgolhaig  mawr 
ei  ddonniau,  ac  yn  wr  a'i  Tmarweddiad  yn  y  nef 
oeddy  ac  efe  etto  yn  by w  ar  y  ddaear.    A'i  ardder- 
chawgrwydd  ef  a  rac-fynegwyd,  ac  efe  etto  yng 
nghrôth   ei    Fam^  megis  yr  ymddengys  wrth  yr 
Yftori  nodedig  a  ganlyn.  Pan  oedd  Gildas  yn  pre- 
gethu  mewn   Eglwys  a  elwid  Llan-y-Morfa^  fe 
ddigwyddodd  i  Non  raflawn  (yr  hon  oedd  yn  fei- 
chiog  ar  Ddewi  y  pryd  hwnnwj  ddyfod  i  mewn  ar 
hanner  y  Bregeth;  ac  yn  ddiattreg  fe  aeth  Gildas 
yn  fûd,  ac  nid  allai  lefaru  Gair  mwyach.     Synnu 
a  wnaeth  pawb  yn  ddirfawr  wrth  weled  y  Prege- 
thwr  yn  diftewi  mor  ddiíymmwth,  a  gofynnwyd 

iddo 


{a)  Girald.  Vit.  S.  Davîd.  apud,  Wharton.  Anglia 
Sacra.  p.  659. 


Rhan.   2.   Pen.  3.  Dewi  Snnâf.  245 

iddo  ?m  vr  aclios  n?.d  elai  rhagddo  yn  ei  Ymad- 
rodd.  ^'  Yn  \^'ir,  tbe  Gildas^  mi  allaf  fiarad  a 
"  chwi  mewn  Ymadrodd  cyft'redin,  ond  nid  allaf 
"  bregethu  mewn  modd  yn  y  byd,  ni  wn  i  beth 
"  fydd  yn  ei  beri.  J  Eithr  attolwg,  ewch  oll  allan 
"  dros  ennydi  brofibethaallaf  ei  wneuthur  wrthyf 
"  fy  hunan  :  Ac  yno,  wedi  myned  o'r  Gynnu- 
"  lleidfaalliin,y  ceiíiüdd  G/7<^^5  bregethu  drachefn, 
"  ond  ni's  gallai  mewn  modd  yn  y  byd,  er  gwneu- 
"  thur  o  hono  amryw  Gynnygion.  Ac  efe  ar 
"  hynny  mewn  Braw  a  fyndod  meddwl,  efe  a 
"  waeddodd  allan,  Tr  wyfyn  dy  dyngedu  trwy  y 
Duw  byw^  od  oes  yma  neh  yn  ymguddio  ar  ddyýod  /V 
amlwg  Ar  hynny  'Non  (yr  hon  oedd  yn  eiftedd 
mewn  rhyw  Gilfach  ddirgel,  yn  myfyrio  ar  y 
Bregeth  )  a  ddaeth  i'r  goleu,  a  chan  grymmu  yn 
oftyngedig  a  attebodd.  ì^id  oes  yma  neh  ond  myfi^ 
Arglwydd^  yr  hon  a  eijìeddais  accw  yn  myfyrio  ar yr 
hyn  ag  oeddych  chwi  drwyfawr  wybodaeth  yn  lefaru. 
Yno  y  gwybu  Gildas  y  byddai'r  Plentyn  a  enid  o 
honi  yn  ardderchoccach  nag  ef,  felly  efe  a  attoly- 
godd  arni  fyned  allan;  ac  yn  ebrwydd  wedi'n  efe 
a  bregethodd  yn  ddi-rwyftr. 

Ar  ôI  cynnal  y  Gymanía  a  rac-grybwyllwyd 
yn  Llan-ddewi-brefiy  Dyfrig  yr  Arch-efgob  (  ac  efe 
ynawr  wedi  myned  yn  hên  ac  yn  eiddil )  a  ddy- 
munodd  gael  ei  yfgafnhau  o'i  fwyddam  fod  Gofal 
a  Charc  Arch-efgobaeth  yn  rhy  drwm  i  yfgwydd- 
au  y  fath  Hynafgwr  ag  oedd  efe  ynawr.  Ar  hyn- 
ny  DewÌ2i^  SanóìAx^wyààAber'teifi2iC  Ewythr  y 

Brenin 


t  Ego  quidem  communi  loquela  vos  alloqui  fojUum^ 
pradicare  vero^  nullatenus  ỳo[]um^  Girald.  p. 
630. 


246  Drych  y    Prif  Oefoedd, 

Brenin  Arthur  a  gyíTegrwyd  yn  Arch-efgob  yn  ei 
le:  Ond  am  fod  Caer4leon  ar  wyfc  yn  Lle  líawn 
o  Drwjì^  ac  yn  Gyrchfa  Dieithriaid  a  Phen-bon- 
edd  y  Deyrnas  (canys  yno  ar  brydiau  y  cynhelid 
Llys  y  Breninj  Dewi^  er  mwyn  chwaneg  o  Lyn- 
yddwch  a  Diftawrwydd,  a  fymmudodd  yr  Arch- 
efgobaeth  oddiyno  i  Benfro^  \r  lle  a  elwir  ynawr, 
Ty-ddewi  ;  ac  yno  y  bu  25  o  Arch-ef^obion  ar  ôl 
Dewi  yn.  cadw  eu  Braint  yn  gyfan  ac  yn  gwbl. 
Ynghylch  y  Flwyddyn  o  Oedran  Chrift  un  cant 
ar  ddeg  y  collodd  Ty-ddewi  y  Braint  o  fod  yn  Ei- 
fteddfa  Àrch-efgob,  nid  drwy  jawn  yn  y  byd,  ond 
drwy  Ormes  a  thrawsfeddiant  aral/md  oeddgan- 
ddo  ddim  HawL — Dewi^  yr  Arch-eígob  cyntaf 
yno,  a  fu  farw  yn  llawn  o  ddyddiau,  wedi  cyr- 
rhaedd  cant  a  faith  a  deugain  o  Flynyddoedd.  {b) 

Y  Deyrnas  a  fu  dalm  mawr  o  amfer  ar  ôl  hyn 
yn  lled  dangneddyfus  ;  Eneiniwyd  Brenhinoedd 
drwy  Gymru  a  Lloegr^  yn  llwyddo,  am  eu  bod 
yn  dilyn  Daioni.  Canys,  Trugaredd  a  ffyddlondeb 
a  gadwant  y  Brenin^  a'^i  orfeddfa  a  gadarnheir  drwy 
Drugaredd,  Dih.  20.  28.  Gofodwyd  Barnwyr 
cyfiawn  yn  yr  amryw  Lyfoedd  i  jawn  farnu  Dad- 
lau.  ac  ordeiniwyd  Gweinidogion  duwiol  i  fugeilio 
Eglwys  Duw.  Ond  wedi  i  Genhedlaeth  arall 
gyfodi,  a'i  Uygad  yn  unig  ar  yr  Hawddfyd  prefen- 
nol,  ac  heb  deimlo  pwys  y  Trallodau  a  ddiodde- 
fodd  eu  Teidau,  pob  pethaSyrthoddallan  o  Drefn, 
megis  hen  ádeilad  yn  adfeiHo  :  Canys,  y  Brenhin- 
oedd^  megis  cynnifer  Gormefdeyrn  creulon  a  or- 
thrymmafant  eu  DeiHaidyn  doft,  yn  llawn  cenfigen^ 
llofruddiaeth^  cynnen^  twyll^  a  drwg  anwydau.     Y 

Barnwyr 


[b)  Leland.  de  Scriptor  Brit,  Fol,  l,  p,  61. 


Rhan.  2.  Pen.  3.  r  Fäll  jelen.  247 

Barnwyr  a  werthafant  Farn  am  arian,^^?z  ganlyn 
ffordd  Balaarn  ?nah  Bofor^  yr  hwn  a  garodd  wohr 
anghyfiawndcr,  Yr  Òfteiriaid  oeddent  megis  yr 
Eilun  hugail  yn  hç^ch,  il.  17.  Tn  gadael y  Pra- 
idd^  yn  eu  porthi  eu  hunain,  ac  yn  gwafgaru  y 
Defaid.  A'r  Brodorion  hwytheu  a  ganlynafant  yn 
gwbl  Enfampl  eu  Hathrawon,  wcdi  eu  llcnwi  a 
phoh  anghyfi awndcr^  godineh^  anwircdd^  cyhydd-dod  a 
drygioni,  Mewn  gair,  fe  eUir  cymhwyfo  attynt 
eiriau'r  Bardd,  In fiacinus  juraffe putes.  fef  yw  hyn- 
ny,  yr  oeddent  megis  wedi  cymmeryd  y  mawr- 
Iw  i  ganlyn  pob  yfgelerder  a  drygioni.  Ac  felly 
nid  yw  ryfedd  i  Farnedigaeth  yr  Arglwydd  eu 
goddiwes  yn  y  diwedd.  Hwyra*  dial^  dial  Duw  ; 
fíccra*  dial^  dial  Duw,  Oni  ymwelaf  am  y  peth 
hyn,  medd  yr  Arglwydd  ?  oni  ddial  fy  Enaid  ar 
y  cyfryw  Genedl  a  hon  ?  yer,  5.  9.  Ac  felly 
yma,  wedi  eu  Pechodau  addfedu  i  ddiftryw,  yr 
Arglwydd  a  ymwelodd  a'i  Hanwiredd,  a  bu  farw 
nifer  fawr  jawn  o  Blâ  diniftriol  a  elwid  y  Fâllfielen^ 
neu  fath  o  Glefiyd  melyn  (c)  ond  yn  fwy  enwedi- 
gol,  y  Blâ  a  yfgybodd  yn  llwyr  agos  yn  y  parthau 
hynny  dan  Lywodraeth  Maelgwn  Gwynedd^  mab 
Cafiwallon  law-hir^  mab  Einion  Urdd^  fef  y  rhan 
fwyaf  o  Gymru  ;  er  i  Liaws  afrifed  farw  yn  Lloegr 
hefyd.— Gwr  rhadlawn  a  hynaws  oedd  Maelgwn 
ar  y  cyntaf,  er  yn  llawn  Calondid  i  ymladd  ym 
mhlaid  yr  Eglwys,  a  Braint  cyfFredin  y  Deyrnas; 
ond  yn  ei  amfer  diweddaf,  y  mae'n  debygol  iddo 
fyned  ar  ei  ogwydd,  a  gwyro  oddiwrth  y  ffordd 
uniawn  y  bu  efe  gynt  yn  jawn-droedio  ynddi  ;  a 
hynny  o'i  ormod  Serch  ar  Rhun  ei  Fab,  drwy  ei 
fod,  megis  hên  Eli  yntef,  yn  gadael  iddo  wneuthur 

pa 


{c)  Vid.  UJ,  Ecles.  Brit,  Antìq,  Cap.  14.  p,  290. 


248  Drych  y  Prif   Oefoedd. 

pa  beth  bynnag  a  fynnai,  yn  ddigerydd  ac  yn 
ddi-gofp  ;  Ac  o'r  achos  hwnnw  y  mae  Gildas  yn 
ergydio  geiriau  chwerwon  atto  {d)  Ac  y  mae 
Taliefyn  hefyd  yn  ei  felldithio  yn  grâs,  pan  y  dy- 
wad. 

Na  horhadna  Gwedd  ar  Faelgwn  Gwynedd, 
Drwy  na  ddialer  ar  Run  ei  Etifedd : 
Boedfyrrfo  ei  fuchedd^  boeddiffaithfo  ei  diroedd^ 
Boed  hir  ddifroedd  ar  Faelgwyn  Gwynedd. 

Un  o  feibion  Maelgwn  Gwynedd  a  elwid  Cere- 
dîg\  ac  oddiwrtho  ef  (gan  mai  efe  oedd  yr  Argl- 
wydd  ynoj  y  cafas  y  Rhandir  honno  o  Ddeheu- 
dir  Cymru  enw  Ceredigion^  a  elwir  yn  gyiFredin 
Sîr  Abcrteifi. 

Ond  i  ddychwelyd.  Wedi'r  Arglwydd  daro  y 
Bobl  a'r  fath  Blâ  mawr,  a  marw  cynnifer  Mil 
a  miloedd  o  hono,  y  Saefon  yno  a  orefcynnafant 
y  wlad  yn  hawdd,  gan  nad  oedd  y  Gweddill  a 
adawyd,  ond  llefc  ac  anaml.  Amryw  Filoedd 
hefyd  a  ddewifafant  y  pryd  hwnnw  fordwyo  dros 
y  mor  at  eu  Cydwladwyr  i  Lydaw  yn  nheyrnas 
FfraingCy  i  ymgadw  rhac  anfawdd  afiach  yr  Àwyr 
ym  Mrydain.  Felly  yn  gymmaint  ac  i  gynnifer 
mil  a  miloedd  farw  o'r  Plâ,  ac  i  gynnifer  mil 
chwaneg  ddiangc  am  eu  Heinioes  i  Deyrnas  Ffra- 
ingc^  nid  allafai  fod  yma  gartref  ond  nifer  wan  ac 
eiddil  i  wrthfefyll  Rhuthrau'r  Saefon.  Wrth  hyn 
y  mae'n  amlwg  mai  nid  drwy  nerth  arfau  na 
Chyfrwyfdra  chwaith  (er  maint  oedd  eu  Bradwri- 
aeth,  a  llymmed  oedd  Awch   y    Cyllill  hirion)  y 

darfu 


{d)  Gild.  de  Excid,  Britann,  p.  29. 


Rhan.  2.  Pen.  3.  Awjììn  Fonach.  249 

darfu  i'r  Saefon  orefgyn  Lloegr\  ond  mai  Barned- 
igaeth  Duw  ocdd  h\nny  yn  danfon  Plâ  angheuol 
yn  Gofp  ar  y  Trigoiion  am  eu  Pechodau  gwaedd- 
fawr  a'i  Calon-galedwch.  *  Am  na  chofiafant 
luojogrwydd  ei  Drugareddau^  hwy  a  gwympafant  yn 
y  dydd  dìal,  Felly  y  Briäaniaid^i  goUafant  Goron 
Loegr^  yr  hon  a  fu  yn  eumeddiantdros  un  milwyth 
cant  a  fìith  ar  hugain  o  Flynyddoedd.  {e) 

Ynawr,  ar  ol  i'r  Saefon  draws-feddiannu  Coron 
Loegr^  a  chael  Prefwylfod  diogel  (er  mai  anghy- 
fiawn)  yn  y  Deyrnas,  y  danfonodd  y  Fab  a  elwid 
Gregori  ynghylch  y  Flwyddyn  o  Oedran  Chrijì 
596,  ac  o  gylch  cant  a  hanner  o  Flynyddoedd  ar 
ol  dyfodiad  cyntaf  y  Saefon  i  Frydain^  y  danfon- 
odd  y  Pâb,  meddaf,  wr  a  elwid  Awjìin  Fonach  i 
bregethu  yr  Efengyl  iddynt;  canys  Dynion  llwyr 
annyfcedigoeddent  hwy  etto,  heb  fedru  gair  ar  Ly  fr, 
ac  heb  ddim  Adnabyddiaeth  o'r  gwir  Dduw  nac  o 
Efengyl  Jeju  Ghri/ì, 

NiD  yr  Awflin  hwn  oedd  S.  Awftin  Efgob 
Hippo^  Dinas  o  Affrica\  Un  o  hen  Deidau'r  Egl- 
wys  oedd  hwnnw,  Gwr  duwiol,  dyfcedig  ac  jown- 
gred  :  Ond  am  yr  Awjìin  hwn  a  ddaeth  i  Loegr^ 
fe  ddywedir  mai  Climmach  hir,  tal,  main,  teneu, 
oedd  efe  o  ran  agwedd  Corph  ;  ac  am  ei  Gynn- 
eddfau  fel  un  o'r  hen  Pharìfeaid^  yn  wr  Stâdus^ 
balch^  trahaus^  gwaedlyd  a  chenfigennus^  megis  y 
tyftia  ei  Ymddygiad  yn  rhy  amlwg  ym  Mrydaìn^ 
fel  y  dangofir  ifod.  Ar  ei  waith  yn  tirio  gyntaf 
yn  yr  Ynys,  yr  oedd  Gwr  o'i  flaen  yn  dwyn  Croes 

fawr 


*  Vîd.  Nenn,  de  Reb.  Gejì.  Brit.   Cap.  45.      (e) 
Hijìory  of  Wales.  p.  9.  Lond.  1697. 


250  Drych  y  Prif  Oejoedd, 

fawr  gwedi  ei  gwneuthur  o  arian,  ac  un  arall  yn 
dwyn  Llun  Chri/i  wedi  ei  baentio  ar  aftell.  (f) 
NidoeddhynddimondRhodresaSeremoniiedrych 
yn  fwy  ei  Fawredd  a'i  Rialltwch. 

Ac  yn  wir  yr  oedd  Eglwys  Rufain  o  gylch  yr 
amfer  hwn,nid  yn  unig  wedi  ymdrwíHo  ac  ymhar- 
ddu  oddiallan  ag  amryw  weigion  Seremoniau  ac 
ofer-goelion  er  niweid  i  Rym  Crefydd;  eithr  hefyd 
wediymlỳgruyngethinyneiHathrawiaeth.Canys, 
heblaw  at  Jefu  Grift  yr  unig  Gyfryngwr  rhwng 
Duw  a  dyn,  yr  oeddid  yn  gweddio  hefyd  at  y 
Seinâ:,  a  Sanâefau.  2.  Heblaw  nef  ac  UíFern, 
fe  ddych  ymygwyd  yn  yftrywgar  ddigon  drydydd 
lle  a  elwir  y  Purdan.  3.  Yr  oeddid  yn  lleftair  neu 
yn  gwahardd  i  OíFeiriaid  briodi,  er  nad  oedd  hyn- 
ny  wedi  ei  ofod  yn  gyffredinol  etto.  4.  Yr  oedd 
Efgob  Rufain  yn  cleimio  Awdurdod^^^rwîfcÄ  holl 
Efgohion  Crêd\  etto  fe  ddywed  rhai,  ei  fod  efe  etto 
heb  gwbl  ymdderchafu,  ond  ei  fod  megis  Gwr  ag 
un  droed  yn  y  chwarthol.  5.  Yr  oeddid  yn 
cymmyfcu  Halen  Swynedig  a'r  Dwfr  yn  y  Bedydd. 

6.  Gofodwyd  Delwau  yn  anad  dim  yn  y  Llan- 
noedd  er  nad  oeddid  yn  ymgrymmu  iddynt  etto. 

7.  Yr  oeddid  yn  credu  fod  Rhinwedd  mewn  pob 
tân-bren  a  maen  a  wneidar  ddully  Groes^  wneuthur 
Gwyrthiau.  A  hyn  oU  y  mae  hên  Gronicl  Cym- 
raeg  yn  adrodd  yn  y  geiriau  hyn.  T  Ghrijìnogaeth 
a  ddug  Awjìin  ir  Saefon  a  lithrafai  heth  oddiwrth 
hurdeh  yr  Efengyl  a  therfynaur  hen  Eglwys ;  ac  yd~ 
oedd  gymmyfgedig  a  llawer  0  arddigonedd^  Gofododi- 
gaethau  dynion^  a  Seremoniau  mudion^  anghyttún  a 
natur  teyrnas  Chrijìy  nidamgen  Croefau  a  Delwau^ 

crí$ 


(f)  Bed.  Hijì.  Ecles.  Lih.  I.  Cap.  25. 


Rhan.  2.  Pen.  3.  Awjìin  Fonach.  251 

crìo  ür  y  Sainóì  meirw;  Pendefigaeth  EfgohRufain^ 
Dwfr  a  Halenjwynedig^  a  chyfryw  oferedd  anìiehyg 
i  yfprydoldeh  Efengyl  Chri/i  a  gymmyfgafai  AwlHn 
ar  Chrijìnogaeth  a  ofodajai  efe  ym  mhlith  y^Saefon,"- 
Y  Dyíliolaeth  hynod  hon  a  grybwyih'r  gan  y  Gwir 
Barchedig  Dâd,'  Rhijiart  Dafits,  D.D.  Efgob 
Dewi^  yn  ei  Ragymadrodd  o  flaen  y  Tefiament 
newydd  a  brintiwyd  gyntaf  yn  Gymraeg  yn  y 
Flwyddyn  1567. 

Pa  Lwyddiant  a  gafas  Azu/iin  yn  pregethu  i'r 
Saefon^  y  íydd  Hanes  tu  draw  i  amcan  y  Traeth- 
awd  hwn  ;  Ond  ar  ôl  iddo  blannu  y  fath  Grifnog- 
aeth  amhur  yn  eu  myfc,  y  bu  gwiw  gan  y  Pâh  ei 
Feiftreiwobrwyo  qí 2ig  Arch-efgohaeth  hoW  Brydain 
am  ei  Eoen;  (  Hon  oedd  y  waith  gyntaf  i'r  Pâh 
ormefu  yn  y  Deyrnas  hon.)  Ac  yno  Awftin^  wedi 
ei  ddyrchafu  i'r  fath  Awdurdod  oruchel  a  hon,  a 
ddanfonodd  am  Efgobion  y  Brutaniaidì  edrych  os 
ar  antur  a  allai  efe  eu  perfwadio  i  gydnabod  Pâh 
Rufain  yn  Ben-Bugail  yr  Eglwys  GathoHc,  a'i 
gydnabod  yntef  yn  Arch-efgob  holl  Brydain^  megis 
yr  oedd  ei  Awdurdod  oddiwrth  y  Pâh  \  fod  felly. 
A  Dynawt  Abad  Bangor  is-y-coed  gyda  llawer  o 
Wyr  Eglwyfig  eraill  a  ddaethant  i'r  Lle  gofodedig 
i  gael  fiarad  ag  ef  ynghylch  hyn  o  fatter  na  chly- 
buwyd  Sôn  amdanocynhynnyynEglwysjBryâ^^/w. 
Ar  hynny  Awjìin  a  wnaeth  Araith  i  ofod  allan 
Hawl  y  Pâb^  a'i  Awdurdod  oruchel  dros  holl 
EglwyíiCred.  A  DynawtÇgwrprofedig  gan  Dduw^ 
yn  jawn gyfrannugair y  gwirionedd)  a'i  attebodd  ef 
yn  y  geiriau  dwys  a  ganlyn  :  "  Bydded  yfpys  a 
"  diogel  i  chwijein  bod  ni  oll,  un  ac  arall,  ynufudd 
"  ac  yn  oftyngedig  i  Eglwys  Dduw,  ac  i'r  Pâh 
"  Rufain^  ac  i  bob  cywir  Ghriftion  duwiol,  i 
"  garu  pawb  yn  ei  radd  mewn  cariad  perffaith,  ac  i 

S  "  helpio 


252  Drych  y  Prif  Oefoedd, 


u 


(C 


helpio  pawb  o  honyiit  ar  air,  a  gweithred  i  fod 
"  yn  Blant  i  Dduw.  Ac  amgenach  ufudd~dod 
"  na  hw/i,  nid  ad\vaen  i  fod  i'r  neb  yr  vdych  chwi 
yn  enwi  yw  Bâb^  neu  vn  Dâd  0  Dâd^  i'w  glei- 
mio  ac  i'w  ofyn.  A'r  ufudd-dod  hwn  ydym  ni 
"  yn  barod  i'w  roddi  ac  i'w  dalu  iddo  ef,  ac  i  bob 
"  Chriftion  yn  dragywyddo!.  Hefyd  yr  ydvm  ni 
"  dan  Lywodraeth  Èfgob  Caer-lleon  ar  luyfcy  yr 
"  hwn  fydd  Olygwr  dan  Dduw  arnom  ni,  i  wneu- 
"  thud  i  ni  gadw  y  íFordd  yfprydol."  [g)  Y  mae 
hon  yn  Dyftiolaeth  odidogyn  erbyn  Pabyddìaeth^ 
canys  y  mae  Dynawt  yrv  atteb  yn  enw  y  lleill  o'i 
Frodyr,  Eu  bod  hwy yn  barod  i  helpio  ac  i  garu  y  Sawl 
ag  oedd Awüi'm yn  alw yn  Bâb  ^h.\x^2i\n^os oedd  efe yn 
gywir  Ghri/ìion^  megis y  maent  hwy  mewn  cariad yn 
gobeithio  eifod,  Oad  amgenach  ufudd-dod  na  hwn- 
nWj  ni  wyddent  hwy  ddim  oddiwrtho,  Tr  ydym 
ni^  ebe  hwy,  dan  Lywodraeth  Efgob  Caer-lleon  ^r- 
wyfc  yr  hwn  fydd  Olygwr  dan  Dduw  arnom. 

Ynawr  pan  glybu  Awflin  yr  Ymadrodd  hwn, 
efe  a  wybu  eufys  na  chydnabyddid  na'i  Feiftr  y 
Pâb  yn  Ben-bugail  yr  Eglwys  GathoHc,  nac  ynt- 
ef  chwaith  yn  Arch-efgob  gan  Eglwys  Brydain, 
Ac  ar  hynny  y  Gwr  a  íFrommodd  yn  aruthr  (  Yf- 
pys  y  dengys  y  Dyn^  0  ba  radd  y  ho  ei  wreiddyn )  ac  a 
ddywad  yn  ddigllon,  Tn  gymmaint  a" ch  bodyngom- 
medd  cydnabod  Pâb  Rhufain  j;«  Ben-bugail  yr  Eglwys 
Gatholic^  ac  yn  glynu  wrth  eich  Arferion  neillduol^ 
amlygwchy  attolwg^  Wirionedd  eich  Egwjddorion 
drwy  gwneuthur  Gwyrthiau,  Ac  allan  o  law,  fe 
ddycpwyd  attynt  ryw  hen  Sais  daUì  brofi  a  allent 
edfryd  ei  olwg  iddo;  a  phan  ni's  gallafent,  Awfiin  a 

gymmerth 


[g)  Spelm.    Concil.  Brit,  p,  108.   ex  antiq*  MS. 


Rhan.  2.  Pen.  3.  Awjltn   Fonach,  253 

gymmerth  y  gwaith  yn  Ilaw,  ac  a  wedcliodd,  ac  yn 
ebrwydd  y  Dall  a  welodd.  (/?)  Fe  dybygai  dyn  y 
buafai  yii  rheittiachiddo  wrth  T)à2iV7n  amryw äafod- 
au^  na'i  ffroft  fawr  yn  ceifio  gwneuthur  Gwyrth- 
iau.  Ond  efe  ni  fcdraì  aìr  o  Jaith  y  Saefon  ond  fel 
yr  oedd  Cyfieithydd  thyngddynt ;  Ond  er  hynny, 
y  mae  efe  yn  rhyfygu  gwneuthur  Rhyfeddodau  a 
Gwyrthiau.  Fe  wnaeth  yn  gall  i  ddewis  Sais-,  pe 
buafai  efeyn  Gy?nro^  odid  fawr  oni  fuafai'r  gwaith 
yn  ormod  o  Dafc  iddo. 

Yn  wir  y  mae'r  Papi/ìiaidj  ie  a'r  Paganiaid  hef- 
yd  vn  dwrddio  nid  ychydig  ynghylch  eu  Dawn  a'i 
Gallu  i  wneud  Gwyrthiau.  Dywed  y  Papiftiaid 
am  S.  Tomos  (  un  o'i  Seinélau  )  i'r  Groes  lefaru 
wrtho,  Da  y  Sgrifennai/ì  am  danafi  o  Domos.  (/) 
Dy  wed  y  Paganiaid  hefyd,  i  Deml  y  Dduwies  Dyng- 
hedfen  lefaru  wrth  y  Gwragedd  yn  gweini  yno, 
Da^  da  y  gwnaethoch  {k)  Dywed  y  Papiftiaid  fod 
St.  Ffronfis  yn  pregethu  i  Adar  a  Phyfcod  a  Gwy- 
lltfilod  ;  ac  i'w  Bregeth  weithio  y  fath  Gyfnewid- 
iad  mewn  Blaidd  rheipus^  megis  ac  y  daeth  at  St. 
Ffronfis^  ac  a  dyngodd  yn  hoyw  bryfur  wrtho,  na 
wnai  efe  Eniweid  i  ddyn  nac  Anifailfyth  ar  ol  hynny 
(/)  Dywed  y  Paganiaidhefyd  amryw  chwedlau  at 
yr  un  yftyr.  Dy wed  y  Papijìiaid  i  ry w  ddyn  dorri 
ymaith  ei  Fraich  ddeheu,  a'i  chrogi  wrth  boft  yng- 
wydd  Lliaws  o  Bobl;  ond  ar  ôl  ymoftwng  yn  dde- 
fofionol  o  flaen  Delw  y  Fair  forwyn  y  neidiodd  y 
Fraich  a  grogafid  wrth  y  Poft  yn  ddiattreg  at  ei 
Gorph;  a  hi  a  affiwyd  mor  gynnil  ac  mor  gelfydd- 

S  2  gar, 


(h)  Bed,  Hift.  Ecles,  Lib.  2.  Cap.  2.  (/)  Brev. 
Rom,  in  Fejì.  S,  Thom,  7.  Mart,  (k)  val,  max, 
L,l,C.  8.  (/)  GeJÌ,  S.  Francifc,  N,  7.   £ÿ   16. 


254-  Drych  y   Prif  Oefoedd. 

o:ar,  megis  nad  allai  neb  ganfod  ôl  v  Cydiad  [771) 
Dywed  V  Paganiaid  hefyd  fod  rhy w  Wraig  yn  cael 
ei  dygn  flino  o  achos  7'hyw  Lynghyren ^TiyNr  yné\  Bol; 
a  phan  aeth  hi  at  y  Dewin  i'w  hiachau,  yfywaeth 
yr  oedd  efe  wedi  myned  oddicartref;  Eithr  ei  wei- 
fion  a  ddodafant  y  wraig  yn  y  lle  yr  oedd  eu  Meiftr 
vn  arferu  jachau  y  Cleifion,  ac  a  dorrafant  ei  phen, 
megis  y  gaüent  yn  fwy  di-rwyftr  dynnu  ailan  y  Llyng- 
hyren  o'i  Bol ;  ond  cyn  iddynt  hwy  affio  y  l'en 
wrth  y  Corph,  dyma'r  Meiftr  ei  hun  yn  dychwelyd, 
yr  hwn  a  geryddodd  ei  weifion  am  eu  bod  yn  anturio 
gormod,  ond  efe  a  drugarhaodd  wrth  y  Wraig,  ac 
a'i  gwnaeth  hi  yn  holl-jach  yn  ddiattreg.  [n)  Gwaith 
hawdd  a  fyddai  anchwanegu  Uiaws  o'r  Gwyrthiau  y 
mae  y  naill  a'r  llall  yn  boftio  o'i  plegid ;  fe  all  pob 
dyn,  ie  a  hanner  Ilygad  ganfod  pa  wirionedd  fydd 
ynddynt  wrth  yr  ychydig  a  grybwyllwyd.  — Ond  y 
gall  Gau-athrawon  wneuthur  rhyw  fath  o  wyrth- 
iau,  fydd  ddi-ddadl  ;  canys,  ebe  ein  Hiachawdwr, 
GaU'GriJîiau  a  gau-brophwydi a gyfodant^ac  a  ddang- 
ofant  arwyddion  a  rhyfeddodau  i  hudo  ymaith^  pe 
byddai  boffibl^  ie  yr  Etholedigion,  Marc.  13.  22.  Ác 
felly  yn  gymmaint  a  bod  Aw/iin  Fonach  yn  ceifio 
hyrddu  Athrawiaeth  wyrgam,  megis  Pendefigaeth 
Efgob  Rufain^  crio  ar  y  Seinft,  Ẅ.  yr  hen  Frut- 
aniaid  a  wnaethant  jn  dda  ei  wrthfefyll  ef,  a  glynu 
wrth  Gynghor  eu  Hiachawdwr,  Eithr  ymogelwch 
chwi ',  wele  rhaC'ddywedais  i  chwi  hob  peth.  Marc. 
13.  23.  Da  y  dy  wad  Gwr  o'n  Heglwys  jn  y  cyfF- 
elyb  achos,  Hyn  a  ddywedaf^  eb  efe,  /  ddangos  i^n 
Gwrthwynebwyr  (y  Ÿ2i^\íí\úà)  Jef  na  fyddont  ddigo- 
fuSy  ped  holid  eu  Gwyrthiau  wrth  Reol  yr  Tfgrythur\ 

canys 


(m)  Baron.  ad  Jnu.    728.    N,    5,  6,  7,      (n)  Fid. 
Mlian,  de  JmmaL  L.  9.  C  33. 


Rhan.  2.   Pen.   3.  Aw/Hn   Fonach,  255 

canys  os  cadarnhânt  un  Athrawiaeth  arallnag  a  gyn- 
hwyfír yno^nynì a  ì gwrthodwn  mcgìs  G%vyrthìaucel- 
wyddog^  neu  lueithrediad  Satan.  {0) 

Mae'n  ddilys  fod  hên  Frutaniaid yr  Oeshonno 
yn  edrych  ar  Aiujfin  ddim  gwell  na  Gau-athraw', 
Canys  y  mae'r  Cronicl  yn  tyftio  nad  oedd  deilwng 
ganddynt  gyfarch  gwell  i  neb  o'r  Saefon  ar  61  i 
Awjìin  ofod  y  fath  Griftnogaeth  amhur  yn  eu  plith, 
er  eu  bod,  tra  y  buont  yn  Baganiaid^  yn  cyd-brynu 
a  gwerthu,  ac  yn  cyd-helyntio  a  hwy  (/>)  Ac  nid 
heb  Awdurdod  yr  yfgrythur  lân  y  gwnai  y  Brutan- 
iaid  hynny,  canys  S.  P<2«/ a  ddy wed,  Oshyddneb 
a  henwìr  yn  frawd  yn  odinebwr^  neu  yn  gybydd^  neu 
yn  eilun-addclwr^  neu  yn  ddifennwr^  neu  yn  feddw^ 
neu  yn  grihddeiliwr^  gyda^r  cyfryw  un  na  chyd-fwytta 
chwaith,  I  Cor.  5.  ii.  Ac  yn  wir  yn  y  fath  achos 
o  hvn,  fef  rr.ewn  Egwyddorion  crefydd,  ni  wnai 
yr  hên  Frutaniaid  uniawn-gred  ddim  oU  heb  Awd- 
urdod  yr  Efengyl ;  canys  un  o'i  Diharebion  oedd, 
A  gair  Duw  yn  uchaf 

Y  mae  Taliefin  Ben-beirdd  yr  oes  honno,  yn 
cyhoeddi  Gwae  i'r  Offeiriad  yr  hwn  ni  chadwai 
ei  Ddiadell  yn  ofalus  rhac  Surdoes  Aw/îin  ac  eraiU 
o'r  OfFeiriaid  pabaidd,  y  rhai  a  eilw  efe  Bleiddiau 
Rhufain,  Mi  a  anghwanegaf  yma  ry w  gyfran  o'r 
Owdl  honno,  yr  hon  a  haeddai  yn  dda  ei  chadw 
mewn  coffadwriaeth,  yn  gyftal  o  ran  ei  Heneidd- 
dra,  ac  hefyd  y  Teftunau  dywiol  a  gynhwyfir 
ynddi. 

Gwae 


(  0  )  Whites  way  to  the  Church.  42.  p.  300.  {f) 
Fid,  D.  Ric.  Davìs.  Ep.  Menev,  Prafat.  ad 
N.  T. 


256  Drych  y  Priý  Oefoedd. 

Gwae  a  gymmerth  Fedydd 

A  Chred  a  chrefydd^  oms  tyftia  ; 

Gwae  hwy  Bennaethau 

A'i  diriaid  dafodau^fyn  llawn  traha. 

Gwae  Offeiriad  mud 

Ni  * angreifftia  gwud^  *  ac  ni phregetha  *  *ni  che- 
Gwae  ni  cheidw  ei  gael  rydda  odi- 

Ac  efe  yn  fugail^  ac  ni^s  areilia,  neb. 

Gwae  ni  cheidw  ei  ddefaid 

Rhac  Bleiddiau  Rhufeiniaid        a'i  fFonn  gnwppa^ 

Gwae  ddigafog  Saint^ 

Nî  chadwo  ei  ýraint^  ac  ni  addola^ 

Gwae  eilun  angau 

A  wnel  Bechodau^  oni^s  cyffefa ; 

Gwae  a  yfo  fwyd^ 

Drwy  fegur  fywydy  ac  ni  lafuria. 

Gwae  a  gafgo  olud 

Tra  fo  yn  y  byd^  0  drais  a  thraha  ; 

Gwae  erhyn  ^ dydd-hrawd  '^dydd  y  Farn 

Ni  chofpo  ei  gnawd^  ac  nisgweddia^ 

Gwae  a  fo  Ben~gwlad 

Ac  a  fo  Ceidwad^  ac  a  wnel  draha ; 

Gwae  ni  chred  i^r  Dì^indawd 

Gwae  ni  rydd  Gardawd^  ac  ni  thrugarhâ. 

Gwae  a  ddygo  Dreftâd 

T  weddw  a*r  ymddifad^  onPs  cyfiawnhâ^ 

Gwae  a  orchyfygo  V  gwan 

Ac  a  ddygo  ei  Ran  onPs  cyfiawna. 


Gwae  a  ddygo  Far» 


Tn 


Rhan.   2.   Pen.  3.  Awjììn  Fonach,  257 

Yn  ei  galon  at  ei  gar^  ac  a'i  cajha  ; 

Gwae  berchen  cyfoeth 

Ac  a  wnelo  lednoeth^  oni  thojìuria. 

Gwae  hwy  y  Gethern 
A  wladychant  ujffern^  ar  ôl  byd  yma 
2ì4an  y  mae  crîoj 
Man  y  mae  udo^  byth  heb  Efmwythdra. 

Nl  bu  gwaith  Awftin  a  Gwyr  llên  Brydain  yn 
ymgyfarfod  y  tro  cyntaf  ond  profiad  o  dymmer 
ddigllon  y  Gwr  ;  nid  oedd  y  waith  cyntaf  ond 
ymgipprys  chwarian;  yr  oedd  mtur  y  B/aidd  Gtto 
yn  guddiedig  odditan  Groen  yr  Oen  ;  nid  oedd  etto 
ond  llais  ddijìaw  fain^  y  mae  y  Rhyferthwy  a'r 
Dymmeftl  ddiniílriol  yn  canlyn.  Felly  cyn  yma- 
dael  o  honynt  y  waith  gyntaf,  cyttuno  a  wnaeth 
y  ddwy  Blaid  i  ymgyfarfod  drachefn  tua  Chydiad 
y  ddwy-fir,  Caer-wrangon  a  Henffordd^  mewn  lle 
a  e!wid  wedi'n  Derwen  //líyím,  oblegid  y  Gyman- 
fa  a  gynhaliwyd  dan  Dderwen  gauad-frig  yn  y 
Maes.  Yno  y  daeth  o  du  y  Brutaniaid  nifer  fawr 
jawn  ynghyd ;  canys  heblaw  faith o  Efgobion  Cymru^ 
nid  amgen,  Efgob  Caerwrangon^'^Y.Ígoh Henffordd^ 
*Efgob  Llandaf  Efgob  Llan-badarn-fawr^  Efgob 
Bangor^  Efgob  Llan-elwy^  ac  Efcob  Caer-gybi  ym 
Mon  :  Heblaw  y  Saith  Prelad  hyn,  meddaf,  y 
daeth  ynghyd  hefyd  o  Ddeheu-barth  Cymru^  yr 
Yfgolheigion  mawr  eu  Donniau  o'r  Brif-yfgol 
Caer-lleon-ar  Wyfc^  Lle  mor  hynod  agos  y  pryd 
hwnnw  ag  yw  Rhyd-ychen  ynawr;  ac  o  Wynedd  y 
daeth  amryw  Gantoedd  o  Athrawon  dyfcedig  o'r 

Fonachlog 


'^^T ddwy  Efgobaeth  hyn  a  gyfrifid yn  rhan  0  Gymru 
yn  yr  oes  honno. 


258  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Fonachlogfawr,aMaminaethpobDyfceidiaethyn 
yr  Ocs  honno^Bangor  is'y-coed :  Canys  y  fath  oedd 
y  Trwft  a'r  Twrdd  a  gododd  Auüfiin  yiighylch  yr 
Awdurod  oruchel  aV  Hawl  ag  oedd  y  Pah  yn  ei 
gleimio,  megis  a'i  bod  yn  myned  yn  Finteioedd  i 
weled  y  Gwr  0  Riifain  ag  oedd  Gennad  drofto. 
Ond  cyn  eu  myned  i  ben  eu  fiwrnai  y  cyfarfu  rhai 
o  honynt  ag  Ancr  neu  Hynafgwr  crefyddol,  yr  h  wn 
a  ofynnodd  iddynt,  /  ba  le  yroeddent  yn  mymd  ì  Nyni 
a  awn,  eh'*rhwy^\  gyfarfod  y/ií;/?i«  Fonach  yr  hwn  a 
ddanfonwyd  gan  y  Sawl  a  eilwefe  yn  Bâb  Rufaìn 
i  bregethu'r  Efengyl  iV  Saefon:  Ymae  efe  ynceifio 
gennym  ninnau  ufuddhau  iddo,  ac  hefyd  i  dderbyn 
yr  unrhyw  Seremoniau  ac  Erthyglau  Crefydd,  y 
fath  ag  y  mae  Eglwys  Rufain  yn  gynnal:  Attol- 
wg,  beth  yw  eich  Barn  chwi  ynghylch  hyn  o 
fatter,  a  ufuddhawn  ni  iddo,  a'i  ni  wnawn?  Atte- 
bai  yr  Hynafgwr,  os  ydyw  wedi  ei  anfon  0  Dduw^ 
yna  ufuddhewch  iddo.  Ond  pa  fodd  y  cawn  ni  wy- 
bod,  eFr  hwy^  a'i  o  Dduw  y  mae,  a'i  nid  e  ?  Wrth 
hynjẁ\'  Hynafgwr;  Tftyriwchfel  y  dywedein  Hiach- 
awdwr^  Cymmerwch  fy  jau  arnoch,  ady  fcwch  gen- 
nyf,  canys  addfwyn  ydwyf  a  goftyngedig  o  galon. 
Math,  í  I.  29.  Felly  os ydywW  Awjîin  hwnnw  yn 
wr  gojìyngedig  addfwyn  ac  yn  dlawd  0  yfpyyd^  yna 
gwrandewch  arno\  os  arngen^peidiwch\  na  fjddedì 
chwi  ymwneuthur  ag  ef  Ond  pa  fodd  y  cawn  ni 
wybodj  ebe  hwy  drachefn^  a'i  balch  a'i  goftyngedig 
ydyw  ì  Tn  hawdd ddigon^  eb'r  Hynafgwr;  Ewch 
chwi  gan  bwyl!  ac  yn  ara'  deg,  fel  y  cafFo  Awjìin 
j  blaen  arnoch,  ac  yr  eifteddo  yn  ei  Gadair;  Yn- 
awr,  eb  efe^  mài  yw  efe  ond  un\  y  mae,  ar  a  gly- 
waf,  o'íi  tu  ni  Saith  Efgoh^  heblaw  amry w  ac  am- 
ryw  o  wyr  dyfcedig  eraiilf  ac  am  hynny  oni  chy- 
fyd  Aw/ìin  o'i  Gadair  a  chyfarch  gwell  i  chwi,  yno 
bernwch  yn  uniawn  mai  Gwr  balch  yw  efej  na 

roddwch 


Rha.>î.  2.    Pen.   3.  Awftìn  Fonach,  259 

roddvVch    ddim    ufudd-dod   oU   iddo. Cynghor 

yr  Ancr  a  gyfrifwyd  gan  bawb  me^is  Rhybudd 
caredíg  gan  Àngel  Duw,  a  phawb  yn  ûn  a  chyt- 
tûn  a  Iwyr  fwriadafant  wneuthur  yn  ôl  ei  Gyng- 
hor.  Ac  felly,  ar  ôl  canu  yn  jach  i'r  Hynafwr, 
myned  a  wnaethant  yw  Enw  Duw  ym  mlaen;  a 
chwedi  dyfod  i  wydd  Awjìin^  ni  bu  gwiw  gan  y 
Gwr  yfcog  o'i  Gadair  aiwy  na  phe  buafai  wedi  ei 
hoelio  wrthi. 

Ar  ül  edrych  o  hono  yn  dynn  ac  yn  dal  ei 
fíriw  dros  ennyd  bach,  yno  y  bu  gwiw  ganddo 
ílarad  a  dywedyd,  "  Er  eich  bod,  Frodyr  anwyl, 
*'  yn  dal  llawer  o  bethau  yn  wrthwyneb  i'n  Har- 
"  fer  ni,  etto  ni  a  fyddwn  ymharous  yn  y  Ueill 
^^  ac  a  gyd-ddygwn  a  chwi,  os  chwy-chwi  ar  hyn 
"  o  amfer  a  gyttunwch  a  nyni  mewn  tri  pheth, 
"  fef  yn  i.  Cadw  Gwyl  y  Pafc  yn  ol  arfer  a 
threfn  Eglwys  Rufain.  2.  Cyflawni  Gweinidogaeth 
Bedydd  yn  òl  Defod  ac  arfer  yr  unrhyw  Eglwys 
Rufain.  3.  î bregethur  Efengyl gyda  ni  ir  Saefon, 
Os  chwy-chwi  a  wnewch  hyn,  eb  efe,  nyni  a 
gyd-ddy gwn  a chwi  dros  amfer oblegid  pethau eraiU 
fy  mewn  dadl  rhyngom.  —  Ar  hynny  Efgobion 
Cymru  a  attebafant,  na  chyttunent  hwy  ag  ef 
mewn  un  o'r  pethau  hynny,  ac  na  fynnent  mo'i 
fwydd  ef  ychwaith  i  fod  yn  Arch-efgob  arnynt 
hwy  :  canySj  ebe  hwy,  wrth  eu  gilydd,  Os  hu 
chwith  ganddo  gwnnu  oi  Gadair  cin  cyfarch  yn 
ûwr^  pa  faint  mwy  y  diyjìyrai  efe  nyni^  ped  ymo~ 
Jìyngem  unwaith  dan  ei  Lywodraeth.  {g)  A  ie,  ebe 

T  Awftin 


(q)  Si  mode  nobis  ajjurgere  noluit^  quanto  magis  Ji 
ei  fubdi  cceperimus^  jam  nos  pro  nibilo  contemnet^ 
Bed,  Lih,  2.  Cap^  2. 


200  Drych  y  Prif  Oefoedd^ 

Awjìin  (  yn  ddigofus  ynawr  o'i  galon,  a'i  waed  yn 
berwi  o'i  fewn)  a'i  dyna  yw  eich  chwedl  ?  Nid 
hwyrach  ar  antur,  oni  bydd  edifar  gennych  rhag- 
llaw  :  Os  nid  gwiw  gennych  bregethu  gyda  ni 
Air  y  Bywyd  i'r  Saefon^  (  mi  a  ddywedaf  hyn 
wrthych  )  fe  ddaw  amfer  ond  odid,  ie  ac  ar  fyrr 
hefyd,  pryd  y  dioddefwch  Angau  ar  eu  dwylaw. 

Ac  yn  wir  fe  fu  y  Gwr  cyftal  a'i  air,  er  nad 
oedd  efe  ddim  mwy  Prophwyd  na  Simon  Magus 
yr  hudol.  Canys  efe  a  gyfifrôdd  ac  a  annogodd  un 
o  Frenhinoedd  y  Saefon  a  elwid  Ethelbert  Brenin 
Kent  i  gynnull  Gwyr  ac  arfau  i  ddial  ar  y  Brut- 
taniaid  am  y  Sarhâd  a  roddwyd  iddo  yn  ei  wrthod 
ef  o  fod  yn  Arch-efgob  yn  y  Gymanfa  uchod. 
Ac  Ethelbert  yntef  a  dycciodd  gyda  Brenin  arall  a 
elwid  Elffred :  A'r  ddau  Frenin  yma  far  arch 
Awjìin  )  a  gynhullafant  Lû  mawr  jawn  o  wyr 
arfog,  Dynion  cethin  oll  yn  fychedu  am  dywallt 
Gwaed,  ac  a  aethant  yn  uniawn-gyrch  tua  Chaer- 
lleon-gawr  ar  Ddwfr-dwy\  Yno  o  fewn  milldir  neu 
ddwy  i'r  Ddinas  yr  ymgyfarfu  a  hwy  Brochfael 
Yfgithrog  (wyr  Brychan  Brycheiniog  o  Ferch)  yng- 
hyd  a'i  wyr  arfog  yntef ;  ond  nid  oedd  ganddo  ef 
ond  megis  Iloneid  Ilaw,  nid  un  am  ddeg  ag  oedd 
yn  LIû  y  Gelynion  ;  ac  am  hynny  efe  a  amcanodd 
wneuthur  yn  gall,  fef  i  achub  Einioes  ei  wyr  drwy 
ddeifyf  ammodau  Heddwch.  C2in.y s  pa  frenin  yn 
myned  i  ryfel  yn  erbyn  brenin  arall^  nid  eijìedd  yn 
gyntaf  ac  ymgynghori^  a  all  efe  a  deng  mil gyfarfod 
a^r  hwn  sydd  yn  dyfod  yn  ei  erbyn  ef  agugain  mil? 
Ac  os  amgeny  tra  fyddo  efe  ym  mhell  oddiwrtho^  efe 
a  enfyn  Gennadwri^  ac  a  ddeifyfammodau  heddwch. 
Luc.  14.  31.  Felly  Brochfaely  meddaf,  Llywi- 
awdr  Caer-lleon-gawr^  wrth  yftyried  anamled  oedd 
nifer  ei  Lû,  a  ddanfonodd  wyryn  eu  crys-beifiau 

(er 


Rhan.  2.  Pen.  3.  Awftin  Fonach.  261 

(  er  ychwaneg  fyth  o  argoel  ufudd-dod)  i  ddeifyf 
ammodau  heddwch  ar  ddwylo  dau  Frenin  y  Sae- 
foìi^  ond  hyiiny  ni  chawfant,  canys  ar  arch  Awjìin 
ddigllon,  hwy  a  drywanwyd  aV  Cledd^^f.  (r) — 
Brochfael  yno,  a'i  ychydig  nifer  ofnus  a  giHodd 
tua  Bangor  is-y-coed^  Ue  ag  oedd  yn  yr  oes  honno 
yn  Fonachlog  fawr  odidog,  ac  ynddi  ychwaneg 
na  dwy  fil  o  Fonachod^  Gwyr  duwiol  a  bucheddol 
yn  gwafanaethu  Duw  mewn  purdeb.  Nid  oedd 
y  rhai  hyn  ddim  megis  Monachod  Eglwys  Rufain 
ynawr  gan  mwyaf.  yn  Loddeftwyr,  yn  Segur- 
ìlyd,  ac  jn  caru  melus  chwant  :  Rhai  oedd  yn 
aftudio  Difynyddiaeth;  Rhai  Phyfygwriaeth;  ^A^?/ 
y  Celfyddydau ;  Rhai  leithoedd  ;  ie  a  Rhai  yn 
by w  ar  lafur  eu  dwylaw,  yn  gofod  Gerddi,  yn  plan- 
nu  coed ;  a  Rhai  hefyd  wedi  dyfcu  Crefft.  Yn- 
awr,  ar  waith  dau  Frenin  y  Saefon  a'i  llû  mawr 
arfog  yn  neflau  tuag  attynt,  (ar  ôl  tridiau  o  ymp- 
ryd)  y  Monachod  hyn  a  aethant  allan  o'i  mon- 
achlog  i  gyfarfod  a  Brochfael  Tfgithrog^  i  weddio 
am  Rwydd-deb  a  fFynniant  iddo,  a'i  annog  ef  i 
ymgryfhau  ac  ymwroli  er  lleied  oedd  nifer  ei  wyr, 
canys  hwy  a  wyddent  eufys  nad  oedd  dim  ffafr 
i  ddifgwyl  oddiwrth  Awjlin.  Pan  ganfu  un  o 
Frenhinoedd  y  Saefon  hwy  yn  Bentwr  ar  neiUdu, 
efe  a  ofynnodd,  pa  rai  oedd  y  rhai  hynny  ì  a  phan 
fynegwyd  iddo,  mai  Offeiriaid  y  Duw  Goruchaf 
oeddent  y  rhai  a  ddaethant  yno  i  weddio  o  blaid 
eu  Gwladwyr,  efe  a  ffrommodd  yn  erchyll,  ac  yn 
ei  wyn  danbaid  oGynddeiriogrwydd,  efe  a  barodd 
ruthro  arnynt  hwy  yn  gyntaf,  a  merthyrwyd  o 
Weinidogion  Chrijl  ddauddeg  cant  mewn  gwaed 
oer  a  hwy  jn  ddiarfog;  ac  Awjìin  Fonach  yn  y 

T  2  cyfamfer 


(r)  Vid.  Goodwins  Catalöque.  C.  4,  p.  45, 


202  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

cyfamfer  yn  Sefyll  gerllaw  ac  yn  cydfynnìoiw  lladd 
hwy,  —  Gwaedlyd  oedd  y  Papi/ììaid  ary  cyntaf^a 
gwaedlyd  etto  fyth  / —  Ac  ni  ddiangodd  ond  deg 
a  deugain  yn  unig  (5)  Yn  y  flwyddyn  o  Oedren 
Chri/i  601  y  bu  hyn. 

NiD  yw'r  Papiftiaid  hanner  bodîon  i  glywed  y 
fath  drwm  achwyn  ar  Awftin  Fonach\  ni  fy nnant 
hwy  ddim  addef  fod  gan  Awjìin  ddim  llaw  oll  ym 
Merthyrdod  y  Monachod  hyn;  a  cheifio  dywedyd 
y  maent  fod  Awftin  weúi  marw  cyn  hynny  {t) 
Ond  V  maent  yn  ymguddio  ar  gefn  y  gift  ;  canys 
y  mae'n  eglur  iddo  fy w  rai  Blynyddoedd  wedi  hyn- 
ny,  am  fod  ei  Law  wrth  amry  w  weithredoedd  rai 
Blynyddoedd  ar  ôl  merthyru  y  Duwiolion  ym 
Mangor  is-y-coed  {u)  Dyma'r  amfer  y  dywedir  i 
lawer  jawn  o  Dduwiolion  Brydain  fyned  dros  y 
Mor  i  ynys  Enlli  i  ymgadw  rhac  creulonder  y 
Saefon,  megis  y  mae'r  Arglwydd  yn  caniattau^ 
Pan  Pch  erlidiant yn  y  ddinas  hon  fowch  i  un  aralL 
Mat.  10.  23.  Mae'n  debygol  ddigon  mai  y  deg 
Mynach  a  deugain  y  rhai  a  ddiangafant  o'r  Lladd- 
fa  echrydus  honno,  oedd  y  rhai  a  berfuadiodd  er- 
aill ;  y  rhai,  yn  ôl  hên  Draddodiad^  oeddent  ddim 
Ilai  nag  ugain  mil,  megis  y  tyftia  y  Ddihareb,  yr 
ugain  mil  Sainóf,  Yno  y  claddwyd  Daniel  Efgob 
Bangor^  yr  hwn  a  foniwyd  am  dano  uchod.  (w) 

Ònd 


(  í  )  vid.  Spelm,  ConciL  Britan,  pag,  1 1 0.  {t)  Hane 
Parentheíìn  in  Bed.  L,  2.  Cx,  [quamvis ipfa  Aug- 
ujîinojam  multo  ante  temporeadcceleJìiaregnaSuh- 
lato)  Pontificii  intexuerunt contra  omnium  Jì/îs.  Sax- 
onicorum  Librorum  fidem,  Spel  ConciL  p.  1 10.  [u) 
JeweFs  Defence,  P,  5.  C.  I.  p.  438.  {w)  PoweL 
Annot,  ad  Girald,  L,  2,  C,  h,  p,  192. 


Rhan.  2.  Pen.  3.  Azvftîn  Fonach.  263 

Ond  buan  y  cyrrhaeddodd  Llaw  yr  Arglwyddy 
Brenin  anrhuo;arog,  ynghyd  a'i  f'wrddwyr  gwacd- 
lvd  y  rhai  a  olchafant  eu  dwylo  anwir  yngwaed 
DifgvbHon  yr  Arglwydd  ;  canys  yr  oedd  Galanas 
y  Lladdedigion  o  Fangor  yn  gwaeddi  yn  grôch 
am  ddial.  Nid  oedd  neb,  hyd  y  cyrrhaeddodd  y 
fath  chwedl  galarus,  onid  oedd  ei  natur  yn  ger- 
wino  ac  vn  cyfiroi  vv^rth  glywed  fòn  am  weithred 
mor  giaiûd,  mor  echrydus,  ac  mor  felldigedig, 
Felly,  er  i  Frochfael  yfgythrog  (o  waith  anamled 
nifer  ei  Sawdwyr  )  íîbi  o  flaen  ei  Elynion  y  trô 
cyntaf,  etto  buan  y  daeth  o'i  blaid  Gymmorth 
gyfamferol,  fef  Cadfan  Tywyfog  Gwynedd^  a 
MorganTywyfog  Deheubarth^  i'll  dau  a  Llû  dew- 
ifol  yn  ei  ganlyn,  eu  gyd  yn  wyr  nerthol  calon- 
nog,  ac  yn  Uawn  o  Egni  i  ymladd  dros  Fraint  eu 
gwlâd.  Erbyn  hyn,  yr  oedd  dau  Frenin  y  Saefon 
yn  eu  gorfoledd  a'i  crech-wên  yn  dychwelyd  ad- 
ref,  ond  ebrwydd  y  goddiwefwyd  hwy  gan  y 
Brutaniaid^  pan  oeddent  leiaf  yn  difgwyl  am  y 
fath  Gyfarchiad ;  ac  ar  eu  gwaith  yn  bloeddio  i'r 
Frwydr,  y  daeth  Bledric  Ty wyfog  Cerniw  o  yftlys 
Gwlad  yr  Hâf  jvi  ychwaneg  o  Gynnorthwy  i'r 
Cymru ;  ac  erbyn  hynny  yr  oedd  y  Saefon  mewn 
cyfyngdra  mawr,  wedi  eu  hamgylchynu  o'r  tu 
draw  ac  o'r  tu  yma.  Yno  eu  Cydwybod  a  dde- 
íFrôdd  yn  drachwyllt,  gan  ddwyn  ar  gôf  y  Gwaed 
gwirion  a  dywalltafant :  Braw  a  Syndod  a'i  cym- 
merodd,  ac  nid  oedd  Ergydion  eu  Saethau  ond  ílefc 
a  methedig,  megis  y  gwelwch  chwi  Byfcod  ar  dîr 
fych  yn  rhoi  aynhell  naid  egwan^  ac  yno yn  dyhead  0 
eifiau  anadL  Ond  o'r  tu  arali  y  Brutaniaid  (  ar 
hyn  o  bryd  yn  ddiammeu)  oeddent  yn  Uawn  Cal- 
ondid  a  Gwroldeb,  yn  ergydio  eu  Saethau  megis 
Cowri  o  rym ;  bc  nid  oedd  na  faeth  na  phiccell 
a  daflwyd,  onid  oedd  cynnifer  Sais  yn  cwympo 

T  3  yn 


264  Drych  y  Prif  Ocfoedd, 

yn  Gelain  farw  neu  yn  glwyíus.  Un^  yn  troi  ei 
gefn,  a  Saeth  yn  ei  wegil ;  im  arall^  yn  well  ei 
yfprydj  a  Saeth  yn  ei  galon  :  im^  a'i  ymmyfcar- 
oedd  allan  3  un  arall^  a'i  ymmenydd  :  un^  yn 
ochain  ac  yn  ynfydu  gan  ei  boen  ;  arall^  yn  cael 
ei  larpio  yn  chwil  friw  gan  y  meirch-rhyfel  vn 
yftrangcio  ;  un^  a'i  gnawd  yn  chwalfîau,  a'i  waed 
yn  fîrydio  fel  piftyll  ;  arall^  a'i  efgyrn  yn  yígyri- 
oni ;  un^  wedi  ei  dorri  yn  ei  hanner,  un  arall  yn 
fyrr  o'i  ben,  arall  o'i  freichiau,  arall  o'i  efgeiriau  : 
Àr  air,  nid  oedd  dim  ond  yr  whwb  wyllt  a'r  oernad 
a  drychau  marwolaeth  drwy  holl  Fyddin  y  Sae- 
fon,  Fe  gwympod  y  dwthwn  hwnnw  ddeng  mil 
a  thriugain  Gwr  o'r  Saefon  yn  gelaneddau  meirw, 
ynghyd  ag  Ethe/I?ertBrtnin  Kent^  heblaw  yclwy- 
fus  archolledig  a'r  rhai  a  ddaliwyd  yn  Garcharor- 
ion. 

[Cadfan  Tywyfoc  neu  Frenin  Gwynedd^yx  hwn 
a  fonir  am  dano  uchod,  a  gladdwyd  yn  Llan-Gad- 
waladr  ym  Môn ;  a'r  Sgrifen  hon  uwchben  y 
Drws  Gyferbyn  a'i  Feddrod,  Catamanus  Rex  fap- 
ìentìffmiis  opimatiffimus  omnium  Regum,  h.y.  Cad- 
fany  doethaf  ar  cyfoethoccaf  0  r  holl  Frenhinoedd  (x) 
Ei  wyr  ef  oedd  Cadwaladr  fendigaid  yr  hwn  a 
adeiladodd  yr  Eglwys.  ) 

Ond  i  ddychwelyd  at  Awflin  Fonach  unwaith 
etto.  Mewn  tri  pheth  ffel  y  clywfoch  eufys)  y 
mynnei  efe  Efgobion  Cymru  gydnabod  ei  Awdur- 
dod  ef,  I.  Cadw'r  Pafc  yn  ol  trefn  Eglw)s  Rhu- 
fain  ;  2.  I  dderbyn  yr  un  Seremoniau  yn  y  Bed- 
ydd.    3.  I  bregethu'r  Efengyl  i'r  Saefon,    Ynawr 

eu 


{x)  Mona  Antiq,  Reft.  p.  156,  157. 


Rhan,   2.  Pen.  3.  Awíììn  Fonach.  265 

eu  gwahan  Farn  yn  y  tri  pheth  yma  oedd  hyn. 
I.  Eghuys  Rufain  a  gadwai'r  Pafc  y  Sul  cyntaf 
ar  ol  y  pedwarydd  dydd  ar  ddeg  o  Oed  y  Lleuad 
hyn  at  yr  unfed  dydd  ar  hugain,  ar  ol  dyfod  yr 
Haul  i  Linyn-cyhydedd  y  Gwanwyn,  neu  Ar- 
wydd  yr  Hwrdd  ;  Ac  os  digwyddai  mai  Dydd  Sul 
a  fyddai  y  pedwarydd  dydd  ar  ddeg,  yno  y  Pafc 
a  fyddai  y  Sûl  neífaf.  Ond  y  Brutaniaid  (yn  d'ú- 
yn  Trefn  Eglwyfydd  JJIa)  a  gadwent  y  Pafc  or 
pedwarydd  dydd  ar  ddeg  hyd  at  yr  ugainfed  dydd 
yn  unig  .  ac  os  digwyddai  fod  y  14  yn  ddydd  Su/^ 
hwnnw  oedd  y  Pafc;  yn  gymmaint  abod  y  Brut- 
aniaid  ar  brydiau  yn  cynnal  Sul  y  Pafc  wythnos 
gyfan  o  flaen  Eglwys  Rhufain  ;  neu  ei  fod  yn 
Ddydd  Pafc  ym  myfc  y  Brutaniaid^  ac  yn  Ddydd 
Sul  y  Blodau  yn  ôl  cyfrif  y  Rhufeiniaid,  —  Y  mae 
yn  wir  ychydig  anghyttundeb  ym  myfc  Awdwyr 
ynghylch  hyn  o  beth;  ond  dyna  fel  y  mae  Cara- 
doc  Abad  Llancarfan  yn  adrodd  y  matter.  2.  Yr 
ail  beth  a  fynnai  Awftin^  oedd  gweini  Bedydd  yn 
ôl  Defod  Eglwys  Rhufain  ;  a  hynny  oedd  ar  idd- 
ynt  gymmyfcu  Halen  fwynedig  a'r  dwfr.  Math  o 
wâg  Seremoni  ofer-goelus  oedd  hon  a  ddychymy- 
gwyd  rai  blynyddoedd  cyn  hynny,  pan  nad  oedd 
boííibl  i'n  Hefgobion  ni  wybod  dim  oddiwrthi; 
canys  ni  bu  un  Gennadwri,  na  dim  mafnach 
rhwng  y  wlad  hon  a  Rhufain  er  ys  agos  i  Gan 
mlynedd  a  aethont  heibio  cyn  dyfodiad  Awftìn  i 
Frydain,  *A  hyn  y  mae  y  Cronicl  a  rac-gryb- 
wyllwyd  yn  ei  dyftio,  gan  ddywedyd,  "  Y  Chrif- 
"  nogaeth  a  ddug  Awftin  i'r  Saefon  — -  ydoedd 
"  gymmyfcedig  a  Ilawer  o  arddigonedd  a  Sere- 
"  moniau  mudion,  anghyttun  a  Natur  Teyrnas 
T  4  "  Chrift, 


*  Bp,  Lloyd^s  Ch,  Gov.  of  Britain,  p.  64, 


266  Drych  y    Prif  OeJoedcL 

"  Chrift^  nid  amgen   Croefau  a  Delwau,  crîo  ar 
"  y  Sainét  meirw,  Pendefigaeth    Efgob    Rufain, 
a  Dwfr  a  halen  Swynedig  yn  y  Bedydd. — 3.      Y 
trydydd  peth  a  fynnai    /îwftin^  oedd   pregethu  V 
Efengyl  W  Saefon.     Ond  ni  wnai  Efgobion  Cymru 
ddim  o  hyn,  o  herwydd  bod  y  Saefon  yn  erbyn  pob 
jawn  Cyfraith  ac  Oneftrwydd  wedi  traws-feddian- 
nu  eu  Gwlad.      Yr  oeddent  yn  barnu,  nad  allai 
fod  dim   Rhinwedd  mewn  Edifeirwch,  hyd  oni 
wnaid  jawn  am  Gam  ;   (z)  A  chan  fod  y  Saefon 
wedi  eu  hyfpeilio  hwy   o'i  jawn  Eiddo^  o'i   Tai 
a'i  Tiroedd  a'i  Teyriìas,   eu    Barn    hwy  oedd,  y 
dylafai  y  Pâb  rybuddio  Awftin  i  gynghori'r  Safon 
ar  iddynt  edfryd  a  rhoddi   yn  ôl  eu  gwir   Eiddo 
iddynt  drachefn.  —  Heblaw   hyn,  pe  cyttunafent 
hwy  i  bregethu  i'r  Saefon^   ê    fuafai  raid  iddynt 
dderbyn  hoil  Lygredigaethau  Awftìn  :  Canys,  er 
nad  oedd  yma  ond  dau  beth  yn  unis;  mewn  per- 
thynas  i  Grefydd,  etto  y  mae'n  ddilys  fod  llawer 
o  Byngciau  eraill  mewn  Anghydfod  rhyngddynt, 
megis  y  mae'namlwg  wrth  Ragymadrodd  Awftin 
X  —  Er  eich  hod^  Frodyr  amvyl^  yn  á^í^/LLAWER 
peth  yn  wrthwyneb  Pn  Harfer  ni.    Yr  oedd  Awftin 
yn  gyfrwys,  canys  efe  a  wybu  na  fyddai   gwiw 
geifio  ganddynt  ddygymmod  a'r  cwbl  ar  unwaith  ; 
Ond  ped  ufuddhaufent  hwy  i'r  tri  pheth  cyntaf, 

efe 


(%)  Dehuerat  [Gregorius]  medius  fidiiis  admon- 
uijfe  ^2iKonQS^gentem  perfidam^  utfifincere  Chrifl-- 
ianifmum  vellent  admittere^  BritannióS  imperium 
(quod  contra  Sacramentum  miUtice^  per  Tyranni^ 
dem  occupaverantj  juflis  dominis  íff  pofiefforihus 
quam  primum  reftituerant,  LeL  VoL  i.  p,  71, 
t  In  MUCTIS  noftrce  confuetudini  ~  contraria 
qeritis.  Bed,  L,  2.  C,  2» 


Rhan.  2.  Pen.  3.  Awjììn  Fonach.  267 

efe  a  wíìaethai  gynnyg  mewn  amfer  cyfaddas  i 
hyrddu  tri  pheth  arall.  Ac  felly  yr  Efgobion  a 
wnaethant  yn  gall  i  wrthfefyll  y  Rhuthr  cyntaf. 
Fe  ellir  tybied  eu  bod  yn  bwrw  golwg  ar  eiriau'r 
Apoftol,  Chiiycbiui gan  hynny^  anwylyd^  a  chwì yn 
gwyhod  y  pethau  hyn  o\  blacn^  ymgedwch  rhac  eich 
arwain  ymaith  drwy  amryfujedd  yr  Annuwiol^  a 
chiwmpo  0  honoch  oddiwrth  eich  Jiccrwydd  eich  hun^ 
2.  Pet.  3.  17. 

Y  Brutaniaid  a  fafafant  o  leiaf  gant  a  hanner 
o  Flynyddoedd  ar  ôl  hyn  yn  wrol-wych  o  blaid 
y  wîr  Ffydd,  heb  ymlygru  a  forod  Pabyddiaeth, 
Canys  pan  ddarfu  i  Fynach  a  elwid  Eugubinus 
gyhoeddi  i  Fair  forwyn  ymddangos  iddo  mewn 
Breuddwyd,  ac  erchi  iddo  ofod  ei  Delw  hi  yn 
yr  Eglwyfydd,  ac  ymgrymmu  iddi  megis  i  Ddelw 
Chrift  eu  hun;  ac  ar  ol  i'r  Pâb  hefyd  fdruan 
gwr)  alw  Cymanfa  i  gadarnhau  Breuddwyd  yr 
OfFeiriedyn,  Efgobion  Cymru  ni  dderbynnient 
ei  Awdurdod,  gan  ddywedyd,  Cadwed  ei  Freudd- 
wyd  ìddo  ei  hun.  A  hynny  a  barodd  i  Sais  a  el- 
wid  Adelm  Efgob  Salifburi  Sgrifennu  Llyfr  yn  eu 
herbyn,  Ile  y  mae  efe  yn  achwyn  bod  eu  Hoffeiri- 
aid  yn  priodi,  a'i  bod  yn  fefyll  yn  erbyn  Awdur- 
dod  y  Pâb  a  Defodau  Eglwys  Rhufain,  (^) 

Hyd  yn  hyn  ni  a  welwn  fod  y  Brutaniaid  yn 
glynu  yn  ddiílgl,  ac  yn  ymdrech  ymhlaid  y  Ffydd^ 
yr  hon  a  rodded  unwa'uh  ir  Sainóî,  Ond  Pabydd- 
iaeth  a  ynnillodd  arnynt  o  fefur  cam  a  cham^ 
megis  y  gwelwch  chwi  Ddiffyg  ar  yr  Haul  yn 
cynnyddu  ac  yn  ymgryfhau  o  fefur  ychydig  ac 

ychydig. 


(ifî)  Vid.  LeL  de  Script,  Brit,  p.  99, 


208  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

ychydig.  Hwy  a  berfuadiwyd  i  dderbyn  ryw  Gyf- 
ran  ynawr  ac  eilwaith,ac  o'r  diwedd  i  lyngcu  y  llyff- 
ant  yn  lân,  A  hyn  a  ddigwyddodd  yn  y  Hwyddyn 
763  pryd  y  gwthiodd  y  Pâb  drwy  drais  a  chym- 
mell  wr  a  elwid  Elbod  fod  megis  Patrìarch  ar 
Gymru ;  ac  efe  oedd  yr  hwn,  drwy  ei  wenjaith 
hudoI,a'igwyrdroawdd  oddiwrth  burdebyrEfeng- 
yl.  (a)  Ond  y  mae'n  ddi-ddadl  i'r  Cymru  ym- 
roddi  yn  gwbl  i  Babyddiaeth  tua'r  ddegfed  Gan- 
fed  o  Oedran  Chrift,  Canys  yr  ym  yn  darllen  i 
Howel  dda  (  yr  hwn  a  ddechreuodd  deyrnafu  yn 
y  Flwyddyn  940 )  gymmeryd  gydag  ef  Arch-ef- 
gob  Ty-ddewi^  Efgob  Bangor^  Efgob  Llan-elwy^  a 
thri  ar  ddeg  o  wyr  dyfcedig  eraill,  i  fyned  i  Ruf 
ain^  er  cael  gan  y  Pâb  gadarnhau  y  Gyfraith  a 
wnaethai  efe  a'i  Gynghoriaid  i  reoH  Cymru  wrthi 
[h)  Ac  y  mae'n  ddilys  nad  aethai  efe  ddim  i 
Rufainy  efe  a'i  Gynghoriaid,  oni  buafai  fod  wedi 
derbyn  Crefydd  Rufain^  ac  ymoftwng  i'r  Pâb. 


PEN.     IV. 

Pabyddiaeth  yn  ymdanu  drwy  Gymru.  Pregeth  S. 
Antwn  f  r  Pyfcod,  Amryw  hèn  "^floìnau  ofer-goel^ 
us  allan  0  Giraldus  Arch-dìacon  Ty-ddewi^j^r  hwn 
a  Sgrifennodd  ei  Hanes  yn  y  Flwyddyn  1188. 


H 


EBLAW  Pendefigaeth  y  Pâb,  Ei  Awdur- 
dod  ormefol,  y  Purdan,   Gweddio  dros  y 


marw. 


[a)  H,  Llwyd's  Brev,  of  Britain,  p,  67.  [b)  Pow- 
ePs  Chronicle,  p.  54.  Ed,  Lon,  1584.  Ù  p,  51. 
Ed.  Lond.  1697. 


Rhan.   2.    Pen.  4.  Pabyddiaeth.  269 

marw,  yr  OfFeren  ladin,  Gwerthu  Pardynau, 
attal  y  Cwppan  rhac  y  Gwyr  llyg  yn  y  Cym- 
mun,  Halen  Swynedig  yn  y  Bedydd,  ac  amryw 
Seremoniau  mudion  anhebyg  i  y  fprydoldeb  Efengyl 
Chrift  ;  heblaw  y  pethau  hyn,  meddaf,  a  llawer 
chwaneg  (^er  eu  bod  oU  yn  atcas  ac  yn  llwyr 
anghyílbn  a  Rheol  y  Ffydd  )  y  mae  dau  beth  (y 
tu  hwnt  i  eraiU  pe  bai  le)  ag  y  mae  y  Papiftiaid 
yn  faentumio  yn  gwbl  anghyíTonjdirefwma  gwr- 
thun,  fef  I.  Gweddio  ar  y  Sein6tau.  2.  Eu 
Hopiniwn  cyfeiHornus  yn  credu  fod  y  Bara  a'r 
Gwin  ar  ôl  ei  gyflegru  yn  y  Cymmun  yn  newid 
ac  yn  troi  i  wir  Gorph  a  Gwaed  yefu  Ghrift^  yr 
hwn  Gyfnewid  y  maent  yn  alw  wrth  y  gair,  Tran- 
jubftantiatio. 

I.  Y  mae  gweddio  ar  y  Seindlau  yn  llwyr 
wrthwyneb  i  Sgrythurau  yr  hen  Deftament  a'r 
newydd,  ac  yn  ganlynol  i  hynny,  yn  llwyr  wrth- 
wyneb  i  bob  Rhefwm.  77  Arglwydd yw  ein  Tad 
nij  er  nad  edwyn  Abraham  ni^  ac  nan  cydnebydd 
IfraeL  Ef.  63.  16.  Wrth  hyn  ymae'n  eglur,  na 
wyr  y  Seinflau  ddim  chwaneg  oddiwrthym  ni, 
nag  a  wyddom  ninnau  oddiwrthynt  hwy.  Ond  pa 
un  a'i  bod  yn  gwybod  oddiwrthym,  a'i  nid  ynt,  nid 
oes  dim  mynegiaeth  yngair  Duw  bod  yn  eu  Gallu 
wneuthur  un  math  o  Gymmorth  i  ni.  —  Y  mae 
yr  arfer  lygredig  hon  yn  wrthwyneb  hefyd  i  bob 
Rhefwm ;  canys,  be  rhôn  ( pe  caniattaid )  bod 
&an5f  yn  clywed  Gweddi  a  wneir  atto  mewn 
un  mann  o  Europ^  a  ddichyn  efe  wrando  ar  Bapift 
arall  yn  Afa^  un  arall  yn  Affirica^  ac  ar  arall  etto 
yn  America  ;  eu  gwrando  oll,  meddaf,  ym  mhed- 
air  Congl  y  byd,  filoedd  o  Filldiroedd  y  naiU  oddi- 
wrth  y  llall,  a  hynny  ar  yr  un  munyd  ?  Nage, 
Priodolaeth  y  Duwdod  yw  bod  yn  anfeidrol,  yn 

hoU- 


270  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

holl-wybodol,  ac  yn  holl  brefennol.  Erbyn  hyn, 
fe  all  pob  dyn  farnu  nad  all  fod  ond  un  Cyfryng- 
wr  rhwng  Duw  a  dynìon^  y  dyn  Chrift  jefu,  l. 
Tim.  2.  5. 

Ni  wyddys  a  fu  erioed  y  fath  Anghenfìl  arall 
yn  y  Byd  mawr,  ac  Opiniwn  Eglwys  Rhufain^ 
fod  y  Bara  a'r  Gwin  ar  ôl  ei  gyflegru  yn  y  Cym- 
mun  yn  troi  yn  wir  Gorph  a  Gwaed  ein  Har- 
glwydd  'Jeju  Ghrift,  Y  mae  yn  ddigon  o  Dyít- 
iolaeth  i  un  dyn  yn  ei  jawn  bwyll  mai  Bara  o 
hyd  ydyw,  o  herwydd  ni  allwn  ei  deimlo,  a'i 
arogli,  a'i  archwaethu  ;  ac  os  gadewir  ef  yn  hir 
efe  a  Iwyda,  a  fag  Bryfed,  ac  a  bydra.— Ynawr 
pan  fo  dynion,  yn  erbyn  Tyftiolaeth  eu  pump 
Synwyr,  yn  credu  y  fath  amryfufedd  a  hyn,  nid 
yw  ryfedd  eu  bod  yn  ymroddi  i  ofer-goelon,  me- 
gis  y  mae'r  Papijìiaid  yn  credu  fod  S.  Antwn  yn 
pregethu  i  adar  a  phyfcod.  Fe  gyfrifir  hwnnw  yn 
Heretic  yr  hwn  ni  chrêd  yr  yftori  a  ganlyn. 

Pan  oedd  yr  Hereticiaid  jn  troi  eu  Cefn  ar 
S.  Antwn^  efe  a  drôdd  at  lan  y  môr,  lle  y  gal- 
wodd  efe  y  Pyfcod  ynghyd  yn  Enw  Duw,  fel  y 
gwrandawent  Air  y  Bywyd.  Y  Pyfcod  ar  hyn- 
ny  a  ddaethant  ynghyd  yn  y  fath  Liaws,  megis 
a'i  bod  yn  toi  y  dyfroedd  gan  Heigiau  o  Byfcod 
mawrion  a  bychain.  Yno  y  cymmerth  pob  un 
ei  Le  yn  ôl  ei  Ryw,  gan  gadw  trefn,  mal  pe 
buafai  Refwm  a  Gwybodaeth  ganddo.  S.  Antwn 
ar  hynny,  yn  dra  bodlongar  ynddo  ei  hun  wrth 
weled  y  fath  ufudd-dod  yn  y  Pyfcod,  a  bregeth- 
odd  iddynt  yn  y  geiriau  hyn.  "  Er  bod  anfeidrol 
"  Ddoethineb  Duw,  fy  anwyl  gariadus  Byfcod, 
"  yn  amlwg  ym  mhob  dim  o'i  Waith,  etto  y 
"  mae  ei  Ddaioni  yn  ymddangos  i  chwi  mewn 

"  Gradd 


Rhan.  2.  Pen.  4.  Pabyddiaeth.  271 

Gradd  rhagorach  nag  i  neb  o'r  Creaduriaid  er- 
aill ;  Canys  er  eich  bod  yn  cael  eich  galw  yn 
Tmlufcìaîd^  yn  cael  eich  Syfrdanu  gan  y  Ton- 
nau,  a'ch  haflonyddu  gan  y  Llifeiriant,  eich 
terfyfcu  gan  Dymheftloedd ;  yn  Aflafar  yn  fud- 
ion,  etto  y  mae  Mawredd  Duw  i'w  ganfod 
tuag  attoch  chwi  mewn  modd  enwedigol.  A'i 
heb  yftyr  ddirgel  ynddo,  a  dybiwch  chwi,  o 
Byfcod,  mai  chwi  yn  unig  o'r  holl  Greadur- 
iaid  a  adawyd  heibio  at  Aberthau  yn  amfer 
Cyfraith  Föfes  ?  A  ellwch  chwi  dybied,  o  Byfc- 
od,  nad  oedd  gan  Ghri/i  ddim  amcan  neiU- 
duol  i  ymborthi  arnoch  chwi,  nefíaf  at  Oen 
y  Pafc  ì  A  ellwch  chwi  farnu  mai  o  ddam- 
wain  y  cymmerodd  Chrift  Arian  o  enau  Pyfcod- 
yn  i  dalu  Teyrnged  i  Ccefar?  Y  pethau  hyn 
oll  fy  ag  Yftyr  ddirge/  ynddynt^  ac  yn  eich  rhwy- 
mo  chwi  o  ddyfrif  i  ddatgan  allan  Glôda  Gog- 
oniant  y  Creawdr  mawr. 


"  Oddiwrth  Dduw,  fy  anwyl  gariadus  By- 
"  fcod,  y  derbynniafoch  eich  Bod,  a'ch  Bywyd, 
^'  a'ch  fynhwyrau.— Nid  all  Oerfei  y  Gauaf,  na 
*'  Gwrês  yr  Hâf  wneuthur  yr  Anghymwynas 
"  leiaf  i  chwi.  Bydded  yr  wybr  yn  deg  neu  yn 
^'  gymmylog,  yr  un  peth  yw  i  chwi  ;  Bydded 
"  Llawndid  o  fFrwytheu  'r  ddaear,  neu  bydded 
"  Prinder,  yr  un  peth  yw  hynny  i  chwi  ;  Yr  yd- 
"  ych  chwi  yn  ddiogel  mewn  Llifeiriant  a  daiar- 
*'  grynfau,  a  rnellt  a  Tharanau ;  Ym  mha  nerth 
"  a  threfn  odiaeth  y  gwnaeth  Duw  ragor  rhyng- 
"  och  chwi  a'r  Creaduriaid  eraiU  ;  pan  oedd  y 
"  lleiU  yn  trengu  yn  y  Dwfr  diluw,  yr  oeddech 
"  chwi  yn  ddiangol. 


-  Hyn  oU  a  llawer  chwaneg  a  ddylai  eich  Ilen- 

wi 


272  Drych  y    Prif  Oefoedd. 

"  wi  o  Ddiolchgarwch  i  Dduw,  ac  i  glodfori  ei 
"  Enw  mawr  bendigedig  ef  am  y  Donniau  rhag- 
"  orol  hyn  tu  hwnt  i  Greaduriaid  eraill.  Ond 
"  er  hyn,  gan  nad  ellwch  chwi  feinio  allan  Ogon- 
"  iant  Duw  a'ch  Tafodau,  adangos  eich  Diolch- 
"  garwch  mewn  geiriau,  gwnewch  ryw  Arwydd 
"  o  hynny,  gogwyddwch  eich  pennau,  a  dangof- 
"  wcíi  eich  Parch  yn  y  fFordd  oreu  a  fedroch  "  — 
Ac  yno,  ar  ol  gorphen  o  S.  Antwn  ei  Bregeth, 
wele  wyrthiau  yn  wir;  canys  yr  hoU  Haig  o 
Byfcod  a  ogwyddafant  eu  pennau,  a  chan  nofio 
yma  a  thraw  yn  heinyf,  yn  llawen  ac  yn  llygad- 
íon,  a  ddangofant  pa  mor  fodlon  oeddent  i  wiw 
Bregeth  S.  Antwn.  {h) 

Ynawr  y  canlyn  Hanes  o  ofergoelpn  Pabydd- 
iaeth  yn  ein  gwlad  ein  hun.  Yr  Awdur,  Girald- 
dus^  gwr  o  wlad  Benfro^  a  gwr  dyfcedig  yn  ei 
amfer,  ond  efe  a  fgrifennodd  mewn  Oes  dywell, 
fef  o  gylch  y  Flwyddyn  o  Oed  Chrift  dauddeg 
cant,  pryd  yr  oedd  y  Byd  ei  gyd  agos  wedi  ymroddi 
i  Chwedlau  celwyddog  ac  ofer-goelon.  Mi  a 
gefglais  y  'ftoriau  a  ganlyn  allan  o'i  waith  ef  yn 
unig,  er  mwyn  dangos  mor  goel-grefyddol  oedd 
Pobl  Cymru  yn  yr  Oes  honno.  Yr  Awdur  a  fu  yn 
Efgob  Dewi^  ond  nid  uwch  ei  Radd  nag  Arch-dia- 
con,  pan  Sgrifennodd  efe  Hanes  Cymru^  a  chanddo 
Dy  yn  áher-honddu  ym  Mrycheiniog, 

[SiR  Frycheiniog  a  enwir  felly  oddiwrth  Frych- 
an  mab  Haelaf^rç,mn  o'r  Jwerddon^  a  Marchell 
merch  Tudric^  Arglwydd  y  wlad  a  elwir  ynawr 
Brycheinioc,   Tydfael  eu  merch  a  fu  wraig  i  Gyng-^ 

hany 


{b)  áddifons  Trayels  into  Italy,  p.  26, 


Rhan.  2.  Pen.  4.  Pahyddìaeth.  273 

han^  a'i  mab  hwy  oedd  Brochfael  Tfgithroc  yr  hwn 
a  foniwyd  am  dano  lawer  gwaith  o'r  blaen.  [Af^r- 
gannwg^  neu  wlad  Forgan  fy'n  cyffinio  a  Brychein- 
iog  a  gafas  ei  Henw  oddiwrth  Morgan  Aíwynfawr^ 
yr  hwn,  ac  efe  yn  Arglwydd  y  wlad  a  elwir  yn- 
awr  ar  ei  Enw,  a  ymladdodd  lawer  Brwydr  waed- 
lyd  a'r  Saefon.  Fe  ddywedir  ei  fod  efe  o'r  fath 
Barch  ac  Urddas  yn  ei  wlad,  a  chymmaint  ei  gar- 
iad  ym  myfc  ei  Genedl,  fel  ar  ei  waith  yn  myned 
i  Ryfel,  ni  fynnai  Gwr  aros  gartref,  yr  hwn  oedd 
o  nerth  ac  Oedran  i  ddwyn  Arfau :  ac  o  hyn  y 
daeth  y  Ddihareb,  Mwynder  Morgannwc']  Ynawr 
i  ddychwelyd  at  Chwedlau  Giraldus ;  ond  am  eu 
Gwirionedd,  barned  pawb  fel  y  mynno. 

Yr  oedd  Gwr  a  elwid  Elidur  Offeiriad^  eb  efe, 
yr  hwn  oedd  yn  tyftio  ddigwydd  iddo  yn  ei  Jeu- 
en6tid  fel  y  canlyn.  Pan  oedd  yn  12  mlwydd 
Oed,  ac  yn  blino  dyfcu  ei  Lyfr;  rhac  ofn  ei  Feiftr, 
efe  a  giliodd  i  Geulan  Afon,  lle  y  bu  efe  ddau 
ddiwrnod  heb  archwaethu  tammaid.  Ar  hynny 
yr  ymddangofodd  iddo  dau  Ddynyn  bach  prin  cu- 
fudd  o  Hyd,  ac  yn  dywedyd  wrtho,  Os  ti  a  ddeui 
gyda  ni  ti  a  gei  ddigon  0  hoh  Difyrrwch  wrth  fodd 
dy  Galon,  Deuaf,  ebe  Elidur^  acia'i  canlynodd 
drwy  DwII,  nes  o'r  diwedd  iddynt  dreiddio  i  eig- 
ion  daiar,  lle  yr  oedd  Gwlad  hyfryd  yn  llawn  o 
Afonydd  a  Meufydd  a  Choedydd,  yn  unig  yr  oedd 
hi  yn  Iled  dy wyll.  Y  Trigolion,  yn  gynnifer  Cor^ 
ryn  pen-felyn  hach^  oeddent  yn  ddewr  eu  gwala,  yn 
marchogaeth  ar  Geffylau  o  fúnt  Tfgyfarnogod  \  ni 
fwyttaent  na  chig  na  phyfcod,  ond  byw  yr  oeddent 
ar  Laeth  a  Gwraidd:  Nid  oedd  na  Llw  na  Rhêg 
yn  eu  myfc,  ac  nid  oedd  dim  mor  gâs  ganddynt  a 
Chelwydd.  Ar  ol  dychwelyd  oddiar  wyneb  y 
ddaear  yr  ym  ni  yn  by w  arni  (canys  yr  oeddent  yn 

myned 


274  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

myned  ac  yn  dyfod  pryd  y  mynneiitj  och  !  fel  yr 
oedd  ein  Hyfgelerdra  nì  yn  clwyfo  ac  yn  blino  eu 
Calon  /  Yr  oedd  Elìdur  erbyn  hyn  wedi  byw  ryw 
dalm  mawr  o  amfer  gyda'r  Trigolion  hyn  ym 
Mherjedd  y  ddaear^  ie  wedi  cael  flafr  fod  yn  Gyd- 
ymmaith  i  Fab  y  Brenin,  ac  yn  taflu  Bwl  aur  yng- 
hyd  i  ddifyrru  eu  hunain.  Ond  er  cyítled  oedd  ei 
Le,  yr  oedd  efe,  ( yni  myfc  eraill )  ar  brydiau  yn 
dringo  fynu  ir  Byd  uchod  hwn^  ac  yn  myned  yn 
ddirgel  at  ei  Fam,  ac  yn  adrodd  wrthi  pa  Amledd 
0  Aur  a  ThryíTorau  gwerthfawr  oedd  gvda  hwy  yn 
y  Byd  iffod,  Yr  hên  Langces  a  roddes  Gluft  i'r 
Chwedl,  ac  a  geifiodd  ganddo  ddwyn  Bwl  aur  gyd- 
ag  ef  y  tro  neíTaf  yr  ymwelai  efe  a  hi.  Y  Lleng- 
cyn  a  wnaeth  yn  ol  ei  harch,  ac  fel  yr  oedd  efe  yn 
bryffio  a'r  Bwl  yn  ei  Law  tua  thy  ei  Fam^acefe  yn- 
awr  ar  y  trothwy,  dyma  ddau  Ddynyn  hach  o'r  byd 
ifod  yn  ei  oddiwes,  ac  yn  achub  y  Bwl  oddiarno^ 
ac  yn  dychwelyd.  —  Llawer  gwaith  wedi  hynny 
y  bu  efe  yn  ymofyn  am  yr  hên  Dwll  i  íynç^á  at  y 
Trigolion  ifod,  ond  byth  nid  allodd  efe  ei  gael  dra- 
chefn:  Hyn  a  barodd  ei  fod  yn  hir  yn  fyn-feddylgar 
ac  yn  driftj  ond  mewn  amíer  efe  a  ymattaliodd,  a 
roddes  ei  fryd  ar  ei  Lyfrau,  ac  o'r  diweddaurdd- 
wyd  yn  Offeiriad.  —  Y  'ftori  hon,  a  gefais,  medd 
fy  Awdur,  gan  Ddafydd  Efgob  Dewiy  yr  hwn  a 
fu  lawer  gwaith  yn  fiarad  ag  Elidur  ei  hun  oblegid 
y  matter.      Girlad^  Itiner,  Camhr.  L,  i.  />.  129. 

Arglwydd  Maefyfed  o  gylch  y  Flwyddyn  un 
mil  cant  a  deg,  yn  myned  i  wlad  Fuellt  i  hela,  a 
letteuodd  ei  Gwn  dros  Nos  yn  Eglwys  Llan~avan- 
fawr^2iC  erbyn  yBoreu  drannoeth  yr  oeddent  oll  yn 
gyndderiawg  gwyllt,  a'i  Meiftr  hefyd  yn  ddall  o'i 
ddau  Iygad.     Girald,  />.  66» 

o 


Rhan.  2.  Pen.  4.  Pahyddiaeth,  275 

O  gylch  yr  un  amfer  yr  ocJd  Clûch  hynod  a 
elwid  Bangaw  y\\  Eglwys  Glafcwm  ger  llaw 
Macfyýedy  yr  hon  a  fuafei  gynt  ym  meddiant  Dewi 
yr  Arch-efgob.  Yr  oedd  Gy/raig  o'r  parthau  hyn- 
ny  wedi  cael  cennad  i  ddwyn  v  Gloch  (  canys 
Cìoch-law  oedd  hi )  i  Gaftell  Rhaiadr  Gwy^  lle 
yr  oedd  ei  Phriod  yn  Garcharor,  am  ei  bod  yn 
gobeithio  y  cai  efe  ei  Rydd-did  ar  waith  Gwvr 
y  Caítell  yn  clywed  Beraidd-lais  y  Gloch  Bang- 
aw :  Ond  hwynt-hwy  a  gymmerafant  y  peth  yn 
ddiyílyr,  gan  wthio  allan  y  Wraig,  a  chvmmeryd 
y  Gloch  oddiarni  a'i  chrogi  wrth  Hoel  yn  y 
neuadd.  Ond  erbyn  y  boreu,  Tref  Raiadr  a'r 
Caftell  newydd  adeiladu  gan  Rys  ap  Griiffydd  ap 
Rhys  ap  Tewdwr^  oedd  yn  fflammio  hyd  Entrych 
Awyr,  a'r  cwbl  a  lofcodd  yn  ulw  mán,  ond  yr 
Hoel  y  crogaftd  y  Glôch  arni,  lle  yr  oedd  y  tân 
heb  fenu.      Girald.  p.  6S. 

Eglwys  Llywel  ym  Mrycheìnìog  hefyd  yng- 
hyd  a'r  Pentref  a  lofgwyd  a  thân  o  gylch  yr  un 
amfer,  fef  yn  y  Flwyddyn  Mil  a  chant ;  ac  nid 
arbedodd  y  Tân  ddim  o  fewn  y  Llann  a'r  Pent- 
ref,  ond  y  Blwch  ag  oedd  yn  cynnwys  y  Bara 
cyflegredig,  yr  hwn  nid  aeth  gymmaint  a  fawyr  y 
tân  arno.      Girald,  p,  68. 

Yn  Eglwys  S.  Harmon  gerllaw  Rhaiadr  Gwy^ 
yr  oedd  Ffon  faglog  S.  Cyric  oddiar  Lofft  y  Gròg^ 
wedi  ei  goreuro  a'i  harddu  a  pherlau  a  meini 
gwerthfawr.  Yr  oedd  Rhinwedd  yn  hon  i  jachau 
Dafadennau,  y  Chwarren,  y  Manwynnon,  a  phob 
ryw  chwydd  jn  y  Gwddf  a'r  Cefleiliau  ;  Y 
Clwyfus  a  gwympai  lawr  ar  ei  Liniau  yn  barch- 
edig  0  flaen  y  Fon,  ac  a  offrymmai  ryw  ddryll   o 

U  arian 


2/6  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

arian  dros  ei  Lanhâd  ;  ac  heb  wneuthur  hynny, 
nid  oedd  dim  ìle  i  ddifgwyl  GweUiant.  —  Si  ni- 
ìiii  atiuleris^  ibis  Homere  jorûs.—GirM,  p.  67. 

Fe  ddigwyddodd  o  gylch  yr  amfer  i  Langc 
fyned  yn  lledradaidd  i  Eglwys  Dewi  yn  Jherhori' 
ddii^  a  dringo  at  nyth  Colommen,  ar  fedr  yfpei- 
lio  ei  Chywion.  Ar  ei  waith  yn  eftyn  y  naill 
Law  tuag  at  y  Nyth,  ac  yn  gorphwys  ei  Law 
arall  ar  Faen,  y  Llaw  honno  a  lynnodd  mor  ddi- 
yfcog  wrth  y  Garreg,  megis  nad  allodd  mewn 
modd  yn  y  byd  ymadaw  a  difgrafFu,  nes  bod 
dridiau  a  thair  nos  mewn  ympryd  a  Gweddi,  ac 
yno  fe  gafas  ymwared.  Girald.  p.  73»  --  Dywed 
yr  Awdur,  i  Buttein-wraig  eiftedd  ar  Feddrod 
Sanítes  a  elwid  Ofanna.^  a  phan  wnaeth  hi  Gyn- 
nyg  ar  ymgodi,  yr  oedd  hi  mor  ddiyfcog  a  phe 
buafai  wedi  ei  rhwymo  a  RhaíF  menn  :  Ac  er  i 
amryw  ddynion  nerthol  ymaflyd  yn  eu  dwylo, 
etto  er  hynny,  ei  phoeni  a  allent,  ei  Symmud 
ymaith  nid  allent.  Ond  ym  mhen  tro,  ar  ôl  cyf- 
addef  ei  Drygioni,  hi  gafas  ei  Rhydd-did.  Girald, 
p.  74. 

Y  mae  Capel  gerllaw  Aherhonddu  (y  Fagwyr 
etto  yn  fefyll)  a  elwir  Capel  Elnyfed  fun  o  Fer- 
ched  Brychan  )  wrth  Lwch  Crug  y  Gorfedd^  X  He 
y  cynhelid  y  Gwyl  mab-fant  ar  y  dydd  cyntaf  o 
Fis  Awjì.  Ar  y  dydd  hwnnw,  ar  ôl  darllen  yr 
Ofj-eren^  y  byddai  Rhai  o  fewn  y  Capel,  Rhai 
yn  y  Fonwent,  yn  Syrthio  mewn  Llewyg;  ac  ar 
ol    ychydig  yn  neidio  yn  drachwyllt  ar  eu  traed, 

megis 


X  Tnawr  ym  meddiant  y  parchedig  Mr.    Henry 
Thomas  Perjon  Llandyfaelog. 


Rhan.  2.    Pen.  4.  Pabyddìaeth.  277 

megis  rhai  wedi  gwallgofi  a  cholli  aniynt  eu 
hunain  ;  ac  yn  dangos  a'i  Dwylo  a'i  Traed  pa 
beth  bynnag  a  wnaethant  yn  anghyfreithlawn  ar 
un  o  Wyliau'r  Sain£ì:.  Rhai  yn  gwneuthur  Ar- 
wydd  eu  bod  yn  dyrnu,  eraül  yn  niedi  ;  Rhai 
yn  gofod  Troed-fang,  rhai  yn  plethu  ;  Rhai  yn 
nydda,  rhai  yn  cribo,  a  rhai  yn  gweu  Hofan  : 
Ond  ym  mhen  ennvd,  ar  ôl  eu  gofod  o  flaen  yr 
AUor,  ac  offrymmu,  hwy  a  ddychwelent  attynt 
eu  hunain  i'w  jawn  Bwyll  me^is  o'r  blaen.  Girald, 
p.  81. 

Y  mae'r  'ftori  a  ganlyn  yn  fawru  o  beth  Gwir- 
ionedd.  Yn  amfer  Harri  y  cyntaf,  Brenin  Lloegr^ 
yr  hwn  a  ddechreuodd  ei  Deyrnafiad  yn  y  Flwydd- 
yn  Mil  a  chant^  Gruŷydd  ap  Khys  ap  Tewdwr 
Tywyfog  Deheudir,  ynghyd  a  dau  Sais  o  uchel 
Bendefigion  y  Deyrnas  a  farchogent  i'll  tri  wrth 
Lynn  Safathan  (  neu  Sawdd-afon,  )  Y  ddau  Sais 
(  a  hwy  wedi  treifio  Gruffudd  ap  Rhys  o'r  Rhan 
oreu  o'i  Etifeddiaeth  )  a  ddywedent  wrtho  mewn 
gwawd,  "  Y  mae  chwedl,  o  Dywyfog,  os  daw 
"  gwir  Etifedd  Deheudir  heibio  Lynn  Safaddan^ 
"  a  gorchymmyn  i'r  Adar  fy'n  nofio  accw  ganu, 
"  hv/y  a  ganant  ar  Arch  y  cyfryw  un  ".  Wele^ 
ebe'r  Tywyfog,  chwy  chwi  ynawr^  Bendefigion, 
fy\  meiftroU  yma^  gorchymynnwch  chwi  gan  hynny 
iddynt,  Y  ddau  Sais  yno,  yn  rhy  lawn  o  Ryfyg, 
a  lefafant  o  nerth  pen,  Cenwch  0  Adar,  Ond  nid 
oedd  Aderyn  yn  egoryd  ei  Bîg.  Ar  hynny  Gruff 
ydd  ap  Rhys  a  ddefcynnodd  oddiar  ei  GeíFyl,  ac  a 
weddiodd  yn  egniol  drwy  flFydd  ar  deilyngu  o 
Dduw  bendigedig  wneuthur  y  Gwirionedd  yn  am- 
Iwg  :  A  chwedi  codi  oddiar  ei  Liniau,  efe  a 
ddywedodd,  "  Yn  Enw  y  Duw  goruchaf  yr  wyf 
"  yn  erchi  i  chw/,  o  Adar,  Ganu  "  :  A  chyda'r 

U  2  Gair, 


278  Drych  y   Pri/  Oejoedd. 

Gair,  dyma  bob  Aderyn,  bach  a  mawr  ;  yn  ym- 
godi  oddiar  wyneb  y  Dwfr,  ac  yn  ymbyngcio 
mor  hyfryd,  megis  pe  buafent  yn  egniol  yn  ym- 
ryílbn  a'i  gilydd,  pwy  a  fyddai  oreu  ei  Gerdd.  -- 
Y  Gwirionedd  o  hyn  a  dyngodd  y  ddau  Sais  o 
flaen  y  Brenin,  ar  ol  eu  dychwelyd  adref  i  Lund- 
ain.  Dywed  yr  Awdur  fod  Llyn  Safaddan  yn  ei 
amfer  ef,  fef  o  gylch  y  Flwyddyn  11 88  wedi  ei 
hamgylchu  a  Phalafau  Pendefigion  a  Phentrefydd, 
fod  yno  Berllannau  a  Gerddi  rhagorol ;  ond  y 
peth  gwaethaf  oedd,  fod  yr  Anras  ym  myfc  y 
Trigolion  yn  cynnllwyn  i  dywallt  gwaed,  ac 
yn  mwrddro  eu  gilydd  yn  anrhugarog.  Girald, 
p.  82. 

O  gylch  yr  un  amfer,  neu  ychydig.  cyn  hyn- 
ny,  y  dywed  yr  Awdur  fod  Gwr  o  Gaerlleon  ar 
wyfc  a  elwid  Maelor^  yr  hwn  oedd  ddyn  yfpys^  ac 
a  roddai  Atteb  cywir  i  bob  cweítiwn  a  ofynnid 
iddo.  Ei  Fedr  i  wybod  pethau  i  ddyfod,  a'i  yfp- 
yfrwydd  i  ganfod  pethau  cuddiedig  a  ddaeth  iddo 
fel  hyn :  Ar  ucha  nofwaith,  fel  yr  oedd  efe  yn 
difgwyl  am  Llangces  mewn  Coedwig,  yn  lle  yr 
Eneth  gû^  yr  ymddangofodd  iddo  Ddrychiolaeth 
gadenog,  hell,  hagr  a  blewog  ;  yr  hyn  a  wnaeth 
íddo  golli  arno  'i  hunan  ac  amhwyllo.  Fe  bar- 
haodd  yn  y  cyflwr  hwn  drosamryw  Flynyddoedd, 
ond  wrth  weddio  ar  y  Seinélau  yn  Eglwys  Ty- 
Ddewiy  efe  a  ddychwelodd  idd  ei  jawn  Bwyll 
drachefn ;  O  hynny  allan,  fe  fu  gryn  Gyfeill- 
ach  a  Chydnabyddiaeth  rhyngddo  ag  yfprydion 
aflan,  canys  yr  oedd  jn  eu  gweled,  yn  ymddidd- 
an  a  hwy,  yn  eu  hadnabod,  ac  yn  eu  galw  wrth 
eu  Henwau  Yr  oeddynt  yn  waílad  yn  ymrithio 
megis  Gwyr-traed,  a  chorn-hely  dros  eu  hyfgwydd- 
au.     Pa  bryd  bynnag  y  canfyddai  y  Gwr  hwn 

ddyn 


. 


Rhan.  2.  Pen.  4.  Pahyddìaeth.  279 

dcîyn  fFals  bradychus,  efe  a'i  hadnabyddai  yn  y 
man,  oblegid  ei  íod  yn  canfbd  y  Diawl yn  ncidio 
ac  yn  dychlammu  ar  draws  Gwetìau  y  cyfryw 
un.  Pan  y  gwelai  Lyfr  celwyddog,  yn  cynnwys 
un  fath  o  beth  anghywir  (  er  na  fedrai  air  ar  lyfr) 
etto  efe  a  droai  mewn  munyd,  ac  a  ddangofai  y 
man  a'i  Fys.  A  phan  ofynnid  iddo,  pa  fodd  y 
gallai  efe  wybod  hyn  oll,  ei  atteb  oedd,  am  fod 
V  Diawl  yn  ei  gyfarwyddo.      Girald,  p.  109. 

Pan  oedd  yr  Awdur  Giraldus^  ac  Arch-efgob 
Caer-gaint  yn  pregethu  gerllaw  Aber-dau-gleddau 
ac  yn  annog  y  Bobl  i  fyned  yn  Sawdwyr  i  achub 
Caer-falem  o  ddwylo  y  Tyrciaid  (canys  dyna  oedd 
yílyr  y  Bregeth)  Gwraig  o'r  parthau  hynny,  yr 
hon  a  fuafai  dair  Blynedd  yn  ddall,  a  ddanfonodd  eî 
mab  i  gyrchu  pe  buafai  dim  chwaneg  nag  Edafyn  o 
wifg  yr  Arch-efgob.  Y  Llangc  nid  allodd  nelTau  at 
y  Prelad  gan  y  Dorf,  ond  ar  ôl  gorphen  o  hono 
ei  Araith,  efe  a  ddygodd  adref  at  ei  Fam  Dy- 
warchen  o'r  man  y  bu  yr  Archefgob  yn  fefyll ; 
a  phan  ddododd  yr  hen  wreigyn  y  Dywarchen 
wrth  ei  Llygaid,  hi  a  gafas  ei  Golwg  yn  ddiattreg. 
Girald,  p.  142. 

Yr  oedd  yn  Tnys  Fòn  Garreg  a  elwid  maen- 
morddwyd^  o  herwydd  ei  bod  o'r  un  duU  a  gof- 
gedd  a  Morddwyd  gwr.  Pa  le  bynnag  y  Sym- 
mudid  y  Garreg  hon,  hi  a  ddychwelai  o  honi  ei 
hun  yn  y  Nôs  i'r  lle  y  bu  hi  o'r  blaen.  Pan 
glybu  Huw  larll  Caerlleon  yn  amfer  Harri  y 
cyntaf  or  enw,  Brenin  Lloegr^  am  y  fath  Rin- 
wedd  a  Gallu  yn  y  Garreg,  efe  a  barodd  ei  chad- 
'  wyno  a  thid  haiarn  wrth  Faen  mawr,  a'i  thaflu 
i'r  mor  ;  ond  er  hynny,  Maen-morddwyd  a  ddaeth 
erbyn  y  boreu  drannoeth  i'r  hen  le  drachefn.    A 

U  3  phan 


28o  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

phan  ryfygodd  ryw  Dauog  o'r  wlâd  rai  Blyn- 
yddoedd  wedi'n  ei  chwlwmmu  a  charreiau  wrth  ei 
Forddwyd,  ei  Forddwyd  a  bydrodd,  a'r  Garreg  a 
Symmudodd  o  honi  ei  hun  i'r  hên  Le,  Girald. 
p.  194. 

Dyma'r  fath  chwedlau  ofer-goelus  (gyda  chan- 
noedd  ychwaneg  o'r  un  cyffelyb)  a  gredid  yn  am- 
fer  Pabyddiaeth  yngHymru^  heb  roddi  Cluft  i  Eir- 
iau  grafufol  yr  Efengyl.  Yr  hen  Frutaniaid  wn- 
waith  a  gawfant  y  Clod  rhagor  Chrifnogion  eraill 
i  lynu  wrth  wirioneddau'r  Sgrythur  lán  ;  ac  un 
o'i  Diarhebion  mwya'  cyffredin  oedd,  A  Gair 
Duw  yn  uchaf :  Ond  ar  ol  iddynt  ymroddi  i 
Babyddiaeth,  yr  Efrau  a  dagafant  gynnydd  y 
Gwenith  ;  Coel-grefydd  a  orthrechodd  Burdeb  yr 
Efengyl.  Prin  yn  y  Fagddu  yma  o  Dywyllwch 
y  clywid  gair  o  Efengyl  Chrijì  fefu  ;  Prin,  ie 
prin  jawn  y  byddai  na  Gweddi,  nac  Arch  na 
Chais  at  Dduw  drwy  Haeddedigaethau  Chrijl  ; 
ond  nid  oedd  na  Rhîf  na  Medr  ar  eu  Gweddiau 
at  y  SainSî  a  Sanófefau^  ac  yn  fwy  enwedigol  at 
y  Fair  Forwyn^  Gwenfrewi^  a  Sanffraid,  Wrth 
Ffynnon  Gwenfrewi  yr  oeddid  yn  gwerthu  Pardy- 
nau'r  Pâb  i'r  Pererininn  :  yr  hwn  a  ymadawai  a 
dryll  o  Arian  i  brynu  Pappiryn,  a  berfuadid  ei 
fod  yn  rhydd  o'i  Bechod  ;  Ac  os  byddai  yn  wr 
hael  yn  egoryd  ei  Bwrs,  efe  a  allai  brynu  Pardwn 
am  ddim  pechod  a  wnelai  dros  amryw  Flynydd- 
oedd  i  ddyfod.  —  Yr  hen  chwedl  y w  mai  Merch 
Temic  ap  Elwedd  oedd  Gwen-frefi  ;  ac  ar  ucha'i 
diwrnod,  (a  hi  ei  hunan  gartref,  a'i  Thâd  a'i  mam 
yn  yr  Eglwys  yn  gwrando  S.  Beuno^  o  gylch  y 
Flwyddyn  630 )  y  daeth  Caradoc  Arglwydd  y  lle 
hwnnw  heibio,  a  cheifio  ei  threifio ;  y  forwyn  ddi- 
wair  a  ddiangodd  o'i  ddwylo,   ac  a  redodd   tua'r 

Eglwys  ; 


I 


Rhan.  2.  ?EN.  4.  Pabyddiaeth,  281 

Eglwys  ;  ond  Caradoc  a'i  goddiwefodd,  ac  yn  ei 
wyn  danbaid  a  dorrodd  ymaith  ei  phen  ;  ond 
Beuno  a'i  aíìlodd  drachefn  wrth  ei  chorph,  ac  a'i 
gwnaeth  yn  holl-jach  ;  ac  yn  y  lle  hwnnw  y 
ffrydiodd  ei  gwaed,  y  tarddodd  y  lìynnon  yno,  a 
elwid  wedi'n,  Fíynon  Gwen-frefi,  (c)  Ynawr  nid 
oes  air  o  wirionedd  yn  hyn;  dim  ond  chwedl-gwn- 
euthur  a  Dychymmyg  y  Monachod  er  mwyn 
Elw.  Nid  oedd  air  o  Son  am  Rinwedd  Ffynnon 
Gvjen-frefi  (mwy  na  Ffynnon  arallj  pan  oedd  G/r- 
aldus  yr  Arch-ddiacon^  yn  tramwy  Cymru^  fef  yn  y 
flwyddyn  1188  :  Ond  ym  mhen  cant  a  hanner  o 
flynyddoedd  ar  ol  hynny,  y  Monachod  a'i  gwnae- 
thant  hi  yn  gymmerdwg  wrth  y  chwedl-gwneU'- 
thur  uchod;  ac  yn  y  flwyddyn  1420  yr  agorwyd 
y  Farchnad  i  werthu  Pardynau'r  Pâb  {d)  —  Am 
wyrthiau  Sanffraid^  cly wch  Jorwerth  Fynglwyd  yn 
feinio  allan  ei  chlod,  fel  y  canlyn, 

Y  Lleian,  *  hardd  yw  llun  hon  *Mynaches 
Z//r  urddwyd  oll  y  Werddon  ; 

Y  dydd  y  ceifiodd  dy  dad 
Wr-da  it  ì  roì  attad^ 

Un  ò'th  lygaid  a  neidiawdd 

ö*th  hen^  hyn  aUh  hoenain  hawdd  ; 

A  thrannoeth  aeth  yr  wyneh 

Oll  yn  jach^  ni  hu  well  neh. 

Da  y  nofiaift  hyd  yn  Nyfi  ; 

Dull  Duw  *  ar  dy  fantell  di      *Llun  y  Groes. 

Ar  Lif  y  daethojì  t*r  lan 

Sain  ffrwd  loyw^  Sanffred  Leian  : 

Ni  cheifaijì  Lejìri  echwyn 

U  4  Dros 


{c)  Hift.   0  Fuchedd  S.    Benno.   MS.   (d)  PoweL 
Annot.  in  Girald.  p.  216. 


282  Drych  y   Pr'if  Oefoedd. 

Dros  Fôr  o^th  oror  ith  ddwyn^ 

Ond  dy  Arch  ocdd  Dywarchen^ 

Urddô'r  Rhôs  or  ddaear  hen  : 

J' tb  Forwynion^  jaith  freiniol 

Tn  llawn  dazvn  yn  llywiò'n  d'*  ôL 

Gwnaethojì  öV  hrwyn  yngwynedd 

B^fcod  glan  Bafc  gyda  gwledd^ 

B^w  yn  jach'deg  buan  i  ch  dwrn 

Byw  yn  efgud  *  heb  un  afgwrn,  *heinyf 

Llawer  a  wnaeth  Duw  erod 

Lle  bych^  och  am  allu  bod  \ 

Â^th  wyl  ofodes  yefu 

Nofwyl  Fair  uwch  na  Sul  fu» 

Megis  y  mae  Tîr  ffrwythlawn  yn  dwyn  drain 
a  miêri  ac  yfgalì,  os  ni  hauir  Hâd  da  ynddo  : 
Felly  y  mae  Dynion  call  a  gwybodus,  pan  y  dyg- 
ir  Gair  Duw  oddiarnynt,  yn  ymroddi  i  chwed- 
lau  ofer-goelus  a  phob  Amryfufedd.  Da  y  dyw- 
ad  y  Bardd. 

Ffei  Greiriau  SeinSfau^  jfei  ferth  addoUad 
l  Ddelwau  mud  anferth  ; 
Ffei  or  Pâb  a'i  wael  Aberth^ 
Burdan  gwan^  a^i  Bardwn  gwerth, 

Ffydd  Rhufain  filain  i  foli  yr  Pâby 

Ffydd  mam  pob  drygioni  ; 
Ffydd  waedlyd  hefyd  yw  hiy 
Ffydd  ddol  heUy  ffei  Ddiawl  honi, 

Ond  megis  mai  yr  Ynys  hon  o  Frydain  oedd 
un  oV  cyntafo  holl  Deyrnafoedd  Crêd  a  dder- 
bynniodd  y  Grefydd  Grifnogol  i'w  Bro  .*  Felly 
yr  Ynys  hon  o  Frydain  hefyd,  oedd  un  o'r  cyn- 
taf  o  holl  Deyrnaioedd  Cred  a  ymlanhaodd  oddi- 

wrth 


Rhan.    2.    Pen.   4.  Pahyddìaetìu  283 

wrth  Fiirdreddi  Pabyddiaeth,  yn  amfer  y  Brenin 
duwiol,  jorwerth  Tudor  y  chweched,  yr  hwn  a 
ddechreuodd  ei  Dcyrnafiad  yn  y  Flwyddyn  1547.— 
Digon  gwir,  yr  oedd  Rhai^  un  yma  a  thraw  dros 
holl  Ardaloedd  Crêd  ym  mhob  Oes,  yn  caníod 
Amryfufedd  a  Llygredigaethau  Pabyddiaeth,  ac 
yn  chwennych  ymwrthod  a  hwy  ;  ond  gan  mwy- 
af,  ferch  at  y  Byd  hwn,  ac  ofn  ErHdigaeth  a  ddi- 
fFoddai  eu  zêl ;  "  megis  pan  fo  dyn  a'r  Hun-llef 
"  arno,  y  mae  efe  yn  deimladwy  o'i  flinder,  ac 
"  a  chwennychai  difio  ac  ymgyfodi ;  ond  anfyn- 
'^  ych  yr  ymwrola  efe  gymmaint,  am  ei  fod 
"  rhwns;  Hûn  a  chwfc  yn  ymddiogi,  agwafgfaar 
"  ei  Gaîon. « 

Ond  yn  yr  amfer  a  rac-grybwyllwyd,  Duwa 
ymwelodd  a'r  Deyrnas  hon  yn  drugarog,  drwy 
adferu  Purdeb  yr  Efengyl  drachefn,  megis  yn  yr 
amfer  gynt,  ar  ôl  Dyddiau'r  Apoílolion.  Canys 
yno,  y  Gwyr  duwiol  hynny,  yr  Efgobion  ac  er- 
aill  (y  rhai  drwy  Awdurdod  gyfreithlawn  a  gym- 
merafant  y  gwaith  yn  llaw  i  ddiwygio  Crcfydd  )2i 
fwriafant  ymaith  bob  peth  llygredig  ac  ofergoelus, 
ac  ni  chadwafant  ddim  ond  yr  hyn  oedd  dda  a 
dilwgr,  ac  ym  meddiant  y  Brif  Eglwys  cyn  bod 
Sôn  erioed  am  Babyddiaeth  yn  y  byd.  Yn  y 
Flwyddyn  1567.  y  printiwyd  yn  Gymraegy  Teft- 
ament  newydd,  yr  hwn  a  gyfieithiwyd  gan  y 
Gwir  Barchedig  Rifart  Dafies  Efgob  Dewiy  2. 
Gwilym  Sali/buri^  Gwr  bonheddig  urddafol.  Ym 
mhen  19  mhlynedd  ar  ol  hynny,  y  printiwyd  yr 
hen  Deftament  yn  Gymraeg,  yr  hwn  a  gyfiei- 
thiwyd  gan  yr  Yfgolhaig  mawr  hwnnw  Doélor 
Morgan  Ficar  Llanrhaiadr  ym  Mochnant^  ond  a 
ddiwygiwyd  wedi'n  gan  y  Pen-cymro  dyfcedig  Dr. 
Dafies  o  Fallwyd.'-Ì>i\à  oes  ynawr  ddim  yn  efiau 

ond 


284  Drych  y    'Prìf  Oefocdd, 

ond  jawn  ac  jachus  Efponiad  Cymracg^  pe  bai 
hynny  ond  ar  hethau  anhawdd  eu  deall  yn  y  Xeft- 
ament  newydd  yn  unig,  rhac  bod  y  Gau-athra- 
won  fy'n  ymlufco  i  deiau  dan  rith  cynghori  a  hir- 
weddio,  rhac  bod  yr  annyfcedig  ar  anwajìad  yn  eu 
gwyrdroi^  megis  yr  ^Scrythurau  eraill^  iw  dìnìjìr  eu 
hunain.  2.  Pet.  3.  16. 


P  E  N.    V. 

Gweinidogîony  Brif  Eglwys,  Swydd  Efgob^  Offei- 
riad  a  Diacon,  Eu  mawr  Barch  yn  yr  amfer 
gynt. 

YMae'n  beth  llwyr  amhoílibl  gael  Hanes 
bennodol  am  Drefn  a  Difgyblaeth  y  Brif  Egl- 
wys  ym  Mrydain^  oblegid  bod  y  rhan  fwyaf  o 
L)^frau'r  hen  Frutaniaid  wedi  myned  ar  goll.  Y 
Diniftr  cyntaf  a  wnaethpwyd  oedd  yn  y  Flwydd- 
yn  284,  Pryd  y  dioddefodd  Chris'nogion  Brydain 
Eriidigaeth  drom  a  chreulon,  megis  y  crybwyílwyd 
o'r  blaen  ;  Yn  amfer  Awjìin  Fonach  hefyd,  Lly- 
frau  Bangor  is-y-coed^^  gwerthfawroccach  nag  Aur 
coeth,  a  lofcwyd  gan  mwyaf,  oddieithr  ambell 
un  a  achubwyd  o  ganol  y  Tân.  Ac  o'r  rhai  a 
ddiangafant,  ac  hefyd  a  Sgrifennwyd  wedi'n,  nid 
oes  gennym  ni  ond  ambell  Ddarn.  Canys  pan 
ddaroftyngwyd  Cymru  dan  Goron  Loegr,^  y  Pende- 
figion  a  gyrchid  o  amfer  bwy-gilydd  yn  Garch- 
arorion  i  Lundain;  a  hwy  a  ddygafant  eu  Lly- 
frau  gyda  hwy  i  ddifyrru  eu  hunain  yn  y  Carch- 
ar  ;  ond  Dyn  dyrras  a  elwid  Scolan  (  yn  cenfi- 
gennu  fod  y  Pendefigion  yn  cael  hynny  o  Ddi- 

ddanwchj 


R.  2.   ?.  5.      Giucinldogion  y  Brif  Eghuys.       285 

ddanwch  )  a'i  taflodd  hwy  yn  grugiau  i'r  tan;  ac 
am  hyiiny  y  canodd  y  Bardd. 

Tfgeler  oedd  i  Scolan 
Fwruür  twrr  llyfrau  i  r  tan, 

NiD,  onid  oes  Bagad  o  hen  Lyfrau  (o  waith 
llaw  )  etto  mewn  mannau  o  Gymru^  ond  y  maent 
yn  anaml,  ac  odid  un  yn  llawn  am  Ddifgyblaeth 
a  Thrcfn  y  Brif  Eglwys.  —  Ynawr  yr  unig  IFordd 
i  gyflawni  y  Diftyg  hwn,  yw  gofod  yma  Hanes 
am  Ddifgyblaeth  yr  Eglwys  GathoHc,  oblegid 
hynny  a  ddengys  hefyd  Ddifgyblaeth  y  Brif  Egl- 
wys  ym  Mhryduin^  yn  gyflal  ac  mewn  Gwl- 
edydd  eraill.  Canys  (i)  Y  mae  llawer  o  hên 
Deidau'r  Eglwys  yn  clodfori  Ffydd  y  Brutaniaid^ 
ac  yn  tyftio  eu  bod  yn  uniawngred.  {2)  Fe  fu 
amryw  o  Efgobion  y  Deyrnas  hon  yn  eifledd 
mewn  bagad  o  Gymanfeydd  a  gynhaliwyd  mewn 
Gwledydd  dros  y  Môr.  [e)  Ac  y  mae'n  ddilys 
ddigon  fod  y  Canonau  a  wnaethpwyd  yn  y  rhei'ny 
wedi  eu  derbyn  ymMrydain  cyítal  ac  yn  y  Gwled- 
ydd  y  gwnaethpwyd  hwy.  Beth  bynnag  gan  hyn- 
ny  a  ddywedir  yma  rhagllaw  oedd  Arfer  Eglwys 
Chrijî  ym  mhob  Gwlad  o  Grêd  yn  yr  Oefoedd 
cyntaf  ar  ol  Dyddiaur  Apojìoüon  cyn  amfer  Pü" 
hyddiaeth. 

Ac  yma  y  dechreuaf  a'r  Gwyr  llên^  gan  mai 
hwy  yw'r  Blaenoriaid  a  Chennadau  dros  Ghrijì. 
Nid  oes  dim  mwy  amlwg  mewn   Hiftori  na  bod 

trî 


(e^  Concil  Nican.  A,D,  325.  Con.  Arelatenfe  l. 
A,D.  326  ConciL  Sardic.  A,  D.  347.  Con- 
ciL  Ariminenfe.  A.  D.  369. 


286  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

tri  math  o  Swyddogion  Eglwyfig,  fef  Efgoby 
Offeiriad  a  Diacon  ym  mhob  Gwlad  o  Grêd  er 
Dyddiau'r  Apoftoh'on  ;  O'r  Dwyrain  i'r  Gorlle- 
win^  o'r  Deheu  i'r  Gogledd^  ym  mhob  Teyrnas, 
ym  mhob  Gwlad,  ym  mhob  Ardal  lle'r  oedd 
Chrifnogion,  yr  oedd  yno  hefyd  y  tair  gradd  hyn 
o  Swyddogion  Eglwyfig.  Cly wch  beth  a  ddywad 
S.  Ignatius  Difcybl  S.  Petr  yr  Apoftol;  T  neh  fydd 
yn  aros  ynghymmundeh  yr  Eglwys  gathoUc  fydd lân\ 
eithr  yr  hwn  a  wna  ddim  ar  fai  yn  erhyn yrY^{^o\)^ 
yr  Henuriad,  ar  Diacon  fydd  aflan  ( f )  Y  mae 
hyn  yn  Brofiad  diammheuol  fod  y  tair  Gradd  o 
Swyddau  Eglwyfig  er  dyddiau'r  Apoftoh'on  ;  fef 
drwy  gydol  y  tair  Oes  cyntaf  pan  oedd  Crefydd 
yn  ei  phurdeb  ;  a  pha  bryd  nad  oedd  nac  Elw  nac 
Anrhydedd  o\  ^yá  hwn  o  fod  yn  Efgob;  dim 
ond  Erlidigaeth  yma,  a  Choron  o  Ferthyrdod  ; 
ac  etto  nid  eUir  enwi  un  Cwrr  o  Grêd  dan  Haul 
y  Ffurfafen,  lle  nid  oedd  ond  Gweinidogion  cyd^ 
radd^  heb  Efgoh  yn  Olygwr  ar  ryw  nifer  o  hon- 
ynt.  le,  nid  allodd  Blondel^  Gwr  a  roddes  ei  fryd 
i  chwiHo  holl  Hanefion  Cred,  etto  bennu  ar  un 
wlad,  lle'r  oedd  Gweinidogìon  cyd-râdd  ond  If-coed 
Celyddon  *  yn  unig;  Ond  am  hyn  o  hen  chwedl 
diffrwyth,  y  mae  ein  Cydwladwr  dyfcedig  o  Wyn^ 
edd^  y  gwir  Barchedig  WiUiam  Llwyd  diweddar 
Efgob  Henffordd^  wedi  gwneuthur  y  fath  gadarn 
Atteb,  megis  y  gall  pob  dyn  (  a  fynn  agor  ei  Lyg- 
aid  )  ganfod  y  Twyll  a'r  Gwendid  fydd  yn  ei  goeg 
Refymmau  difail.  {g) 

SWYDD 


(f)  Ig^^^'  Epi/ì.  ad.  Trall,  p.  50.  '^Scotland.  (g) 
Bp  Lloyd^s  Hi/ìorical  Account  of  Church  Govern- 
ment  p.  133.  tffc. 


R.    2.   P.   5.      Gwelnidogion  y  Brif  Eglwys,     287 

SwYDD  yr  EfgobotÁà  i  bregethu'rîGair;  i  ord- 
einio  Gweinidogion,  ac  i  edrych  ar  iddynt  wafa- 
naethu  eu  fwydd  yn  fFyddlawn  ;  i  eícymmuno 
Trofeddwyr  aílan  o  GynnuUeidfa  V  Ffyddloniaid, 
a'i  derbyn,  i  Gvmmundeb  drachefn  ar  eu  Hedi- 
feirwch.  Ar  air,  fwydd  yr  Efgob  oedd  i  fugeiHo 
ac  i  lywodraethu  Eglwys  Dduw,  i  edrych  yn  ddy- 
fal  ar  fod  pob  peth  mewn  Trefn  a  Gwedd- 
eidd-dra.  A  hynny,  medd  rhai,  oedd  yr  Achos 
fod  Trwn  neu  Eiftedd-le  yr  Efgob  yn  fefyll 
mewn  Lle  uchel  yn  y  Fam-Eglwys  o'r  Efgobaeth, 
gan  arwyddoccau  wrth  hynny  ei  Ddyledfwydd  i 
oruwchwilio  a  dyfal  bwrw  golwg  dros  y  Gwyr 
llên  a'r  llyg  dan  ei  Ofal.  (h) 

E  s  G  o  B  duwiol  a  gyfrifid  gynt  yn  un  oV  Ben- 
dithion  mwyaf  ar  y  ddaear,  Cynghor  yr  hwn  a 
ddylinid  mewn  pethau  yfprydol  yn  neflaf  at  yr 
Yfgrythur  lân.  Y  mae  S.  Paul  yn  tyftio  am  y 
Galatiaid  ei  fod  efe  mor  anw}I  ganddynt,  yn 
gymmaint  ac  y  tynnafent  eu  llygaid  ac  a^i  rhoefent 
iddo  ef  pe  hynny  a  fuafai  er  llefâd  a  daioni  iddo. 
Gal.  4.  15.  Ac  y  mae  S.  Clement  yn  tyftio  am 
y  Corinthiaid  eu  bod  yn  rhodio  yn  neddfau'r  Gor- 
uchaf,  yn  ymddaroftwng  i'r  rhai  oedd  yn  llywod- 
raethu  arnynty  ac  yn  perchi  eu  Gweinidogion  megis 
y  gweddai  iddynt  ( /)  Ni  wnai'r  hen  Griftnogion 
un  weithred  o  Bwys  heb  Gynghor  yr  Efgob  yn 
gyn taf,  oblegid  efe  a  gy fri  fid  ganddy nt  (megis  y  mae 
eíe  jn  wir  ddiau)  ynDad  y  fprydol  wedi  ei  awdurdodi 
gan  Ghrift  i  fugeilio  y  rhan  honno  o'r  Eglwysgatho- 
lic  o  fewn  terfynau  ei  Efgobaeth.     Ym  myfc  yr 

amryw 


(h)  Dr  Caves  Prim.  Chrijìianity.  P.  i.    C.   8.  p, 
222.  (i)  Epijì  ad  Corinth.  p,  2. 


288  Drych  y  Prif  Ocfoedd, 

amryw  Gvmmwynafau  ag  oedd  Cujìenyn  fawr 
(ein  Cydwladwr  enwog  a'r  Ymherawdr  cyntaf  a 
droes  yn  Ghriftion  )  yn  eu  dangos  i'r  Efgobion  a 
Gwyr  llên  parchedig  craill,  fe  ddywedir  fod  nifer 
fawr  o  honynt  o  fewn  ei  Deulu ;  eu  bod  yn  eift- 
edd  gydag  ef  i  fwytta  ar  ei  Fwrdd  ei  hun  ;  fod 
ganddo  fwy  hoíFder  yn  eu  gwrando,  nag  ynghy- 
feillach  yr  Arglwyddi  cyfaethoccaf  o  fewnyrym- 
herodraeth  ;  a'i  fod  eíe  yn  cymmeryd  Rhai  o  hon- 
yntgydag  ef  i  ba  Daith  bynnag  yr  elai;  a  hynny, 
am  iddo  gael  Profiad  grafufol  fod  Duw  yn  ei 
fendithio  fwy-fwy  beunydd  ar  eu  gwaith  yn  gwe- 
ddio  drofto,  canys  llawer  a  ddichon  taer  weddi  y 
cyfìawn.  (i) 

Pan  oedd  Bafíl  Yj{goh  Ccefarca  yn.gorwedd  ar 
ei  wely-angau,  y  mae  'Sgrifennydd  ei  Fywyd  yn 
mynegi,  i  hoU  Drigolion  y  Ddinas  honno  ddyfod 
ynghyd,  a'i  bod  yn  gweddio,  megis  pe  buafent  yn 
myned  i  ddal  gafael  ar  ei  Enaid,  a'i  gadw  drwy 
Drais  yn  hwy  o  fewn  ei  Gorph ;  Prin  nad  oedd- 
ent,  eh  efe^  wedi  amhwyllo  wrth  feddwl  am  y 
colled  a  ddigwyddai  iddynt;  Ac  nid  oedd  yno  un 
onid  ymadawfai  yn  ewyllyfcar  a  Rhan  o'i  Fy- 
wyd  ei  hun,  pe  rhoddafai  hynny  Fywyd  o  newydd 
iddo  ef  (/)  A  phan  ddeolwyd  ac  y  gyrrwyd  allan 
o'r  wlâd  y  Tâd  duwiol  hwnnw  yoan  aur-enau  • 
Efgob  Confìantinopl  drwy  Arch  yr  Ymherawdres 
ben  gam  a  elwid  Eudocfia^  fe  ddywedir  fod  hoU 
Bobl  y  Dalaith  agos  gwedi  gwallgofi  ac  yn  delwi 
wrth  ei  weled  ef  yn  myned  ymaith,  ac  yn  gwae- 
ddi  yn  alaethus,  Gwell  a  fuafat  iV  Haul  beidio   a 

llewyrchu 


(k)  Euf  de  vìt.  Conjì.  Lih.  i,  C.  35,  {f)Na%ian, 
in  Land.  Bas.  Orat.  20./.  371. 


R.  2.  P.  5.      Gweinidogion  y  Brif  Eglwys,       289 

llewyrchu  nag   i  Joan   aur-enau    beidio   a  phrege^ 
thu.  {m) 

NiD  mewn  pethau  yfprydol  yn  unig  y  byddai 
yr  hen  Efgobion  gynt  yn  rhoddi  Barn,  ond  mewn 
pethau  tymhorol  hefyd.  Canys,  pwy  bynnag  a 
welai  yn  dda  a  allai  fymmud  ei  Gwyn  a'i  Hawl 
o'r  Llys  tymhorol  i  Lys  yr  Efgob  ;  A  pha  fodd 
bynnag  y  bernid  yr  achos  yno,  a  fyddai  cyftal  a 
phe  buaíai  yr  Ymherawdr  ei  hun  a'i  Gynghori- 
aid  wedi  Sefydlu  y  matter  ;  a'r  holl  Swyddogion 
gwledig  oeddent  yn  rhwymedig  i  ollwng  yr  Hawl 
yn  ôl  Barn  yr  Efgob  a'r  Gwyr-llên,  Cymmaint 
oedd  y  Parch  yn  yr  hen  amferoedd  gynt  i  Gen- 
nadonyr  Arglwydd  am  euHoneftrwydd,uniondeb 
a  Glendid  eu  Barn  / 

Y  Swyddog  Eglwyfig  neflaf  mewn  Gradd  ac 
urddau  oedd  yr  Henuriad^  neu'r  Offeiriad^  Swydd 
yr  hwn  oedd  i  bregethu  i'r  GynnuUeidfaneillduol 
a  appwyntid  dan  ei  Ofal,  i  weinyddu  Bedydd,  i 
gyfiegru  y  Bara  a'r  Gwin  yn  y  Cymmun,  i  ym- 
weled  a'r  Cleifion,  i  briodi,  i  gladdu'r  meirw,  ac 
hefyd  i  gynnorthwyo'r  Efgob  nid  yn  unig  ym 
Mherthynafau'r  Eglwys,  ond  ynghylch  Matterrion 
gwledig  hefyd.  Ac  ar  brydiau  Hwynt-hwy  yn 
unig  a  farnent  mewn  Achofion  gwledig,  fef,  pan 
welai  yr  Elgob  -^n  dda  eu  happwyntio,  canys  ni 
feiddient  hwy  wneuthur  dim  heb  ymgynghori  ag 
ef.  Ac  y  mae  Ignatius  Difcybl  S.  Fetr  yr  Apoftol 
yn  datcan,  fod  pwy  bynnag  fyn  gwrthwynebu  'r 
Efgob  yn  gwafanaethu  y  Diawl  ei  hun.  (w). 

Os 


(m)  Chrys.  Epìji.  12$.  p.   763.     *  Chryfojìom. 


290  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Os  OfFeiriad  ar  antur  a  droíTeddai'r  Gyfraith, 
nid  oedd  gan  y  Barnwyr  gwledig  ddim  i  wneuthur 
ag  ef,  ond  fel  y  barnai  Cymanfa  o  Efgobion  ; 
A  phwy  bynnag  a  ddifenwai  ac  a  ddirmygai  Ef- 
gob  neu  Oíeiriad  (  a  hwy  yn  cael  camj  a  efcym- 
munid,  ac  megis  Dyn  y  faíl  a  ocheHd  ei  Gymd- 
eithas,  hyd  pan  dyítiai  ei  wir  Edifeirwch,  a  rhoddi 
Gwadau  ar  gyhoedd  yn  ei  euog-farnu  ei  hun,  ac 
yn  rhyddhau  y  gwirion  diniweid.  A  phwy  byn- 
nag  mewn  gwyn  danbaid  o  Lid  malais  a  dara- 
wai  Efgob  neu  Offeiriad,  a  ofodid  i  farwolaeth  (<?) 
Cymrnaint oedd  eu  Gofalgynt  i  gadw  Cennadon  yr  Ar- 
glwydd  rhactafod  yr  enllibusa  rhac  dwylaw'*  r  Tfgeler. 

Da  odiaeth  y  dy  wad  yr  hen  Athraw  S.  Ignatius^ 
"  Megis  na  wnaeth  Chriji  ddim  heb  y  Tâd^ 
"  felly,  Fy  anwylyd,  na  wnewch  chwithau  ddim 
"  heb  yr  Efgob  a'i  Henuriaid ;  eithr  ymgyn- 
"  nullwch  i'r  un  lle,  megis  y  byddo  gennych  un 
"  weddi,  un  Erfyniad,  un  Meddwl,  ac  un  Gob- 
"  aith  "  [p)  Dyna  Ddyledfwydd  y  Gwyr  llyg\ 
Clywch  Ddyledfwydd  y  Gwyr  llen  hwythau  yng 
ngeiriau  hen  Athraw  arall  a  elwid  Poly  carp^  yr 
hwn  aSgrifennoddogylch  Blwyddyn  yr  Arglwydd 
130.  ByddedPr  Offeiriaid^  eb'r  ef,  fod  yn  dirion 
ac  addfwyn^  yn  drugarogion  wrth  bawb^  yn  ym" 
chwelyd  y  rhai  a  aetbant  ar  gyfeiUorn^  yn  ymweled 
ar  Cleifion  yr  ymddifaid  ar  gweddwon^  ac  yn  dar^ 
bod  droftynt  eu  hunain  yr  hynfyddonefì yngolwg  Duw 
a  Dynion"^  acyn ymgadw  rhac  cenfigen^  a  rhac  derbyn 
wyneb.  {f)  Y 


(n)   Ignat  Ep.  ad  Smyrn,  p,  7.     (0)   Vid,  Cave^s 
Prim.  Chrijìian.  Ch.  8.  p.  258.   {p)  Ignat.  Ep. 
ad  Magnes.  />.  33.    (ŷ)  vid.  Dr.  Cave^s  Lives  of 
the  Fathers.  p.  127. 


R.  2.  P.  5.      Gweinidogion  y  Brif  Eglwys,       291 

Y  Gweinidog  iíìaf  ei  Râdd  yn  yr  Eglwys  yw  y 
Diacon  ;  Swydd  yr  hwn  yn  bendifaddeu  ar  y  cynt- 
af  oedd  i  wafanaethu  Byrddau  ;  hynny  yw,  i 
edrych  at,  ac  i  gyfrannu'r  Elufennau  a  gefgíid  i'r 
Aelodau  tlodion,  ac  i  roddi  y  Bara  ar  Gwin  i'r 
Cymmunwyr;  ac  hefyd  drwy  Gennad  yr  Efgob, 
i  bregethu,  ac  i  fedyddio,  &c.  Ond  nid  oedd  rydd 
i  un  Diacon  gyíTegru  y  Bara  a'r  Gwin,  nac  i  breg- 
ethu  chwaith  heb  gennad  yr  Efgob.  —  Yr  Arch- 
diacon  a  fyddai  ryw  wr  Eglwyfig  donniol  arafaidd 
a  appwyntid  gan  yr  Efgob,  i  edrych  ar  i  bob  peth 
fod  yn  weddus  ym  myfc  y  Diaconiaid^  rhac  eu 
bod  yn  rhyfygus,  ac  yn  cymmeryd  arnynt  wneu- 
thur  y  peth  ni  ddylent.  Ac  am  hynny  y  gelwir 
yr  Arch-diacon  yn  yfgrifennadau  hen  Deidau  'r 
Eglwys,  Llygadyr  Efgob\  oblegid  efe,  yn  Abfen 
yr  Efgob,  oedd  yn  bwrw  golwg,  ac  yn  goruwch- 
wylio. 

Yr  oedd  ganddynt  hefyd  Ddiaconefau  yn  y 
Brif  Eglwys,  a  hynny  yn  amfer  yr  Ápoftolion. 
Onid  oes  i  ni  awdurdod  f  ebe  S.  Paul )  /  arwain  0 
amgylch  wraig  a  fyddai  chwaer^  megis  y  mae  ir 
ApoftoUon  erailL  i.  Cor.  9.  5.  Diaconefau  oedd 
Mair^  Perfs^  a  Phabe.  Eu  fwydd  oedd  i  weini 
i'r  Benywaid  cleifion,  i'w  diofc  cyn  eu  bedydd- 
io.  &c.  —  Ond  rhac  i'r  Llangcefau  tafod-rydd  hyn^ 
ny  jm  myfc  y  Cwaheriaid  gymmeryd  achlyfur 
oddiyma  i  amddiíFyn  eu  budr  ffihreg  a'i  Bragaw- 
than^  yr  atteb  yn  fyrr  yw,  na  ryfygodd  yr  hên 
Ddiaconefau  bregethu  erioed,  ond  eu  holl  waith 
ydoedd  ynghylch  y  fath  orchwylion  bychain  a 
gry bwyllwyd.  Tawed  eìch  Gwragedd  yn  yr  Egl- 
wyfî^  canys  ni  chaniattawyd  iddynt  lefaru^  ond  bod 
yn  ddarojìyngedig^  megis  ac  y  mae  y  gyfraith  yn  dy- 
wedyd,   i.  Cor.  14.  34. 

X  Fr 


292  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

I'r  Swyddau  hyn  y  neiUduid  Gweinidogion 
drwy  Ârddodiad  dwylaw  :  yr  hyn  beth  a  arferwyd 
gan  yr  Apoílolion,  megis  y  gwelwn  ni  S.  Paul 
yn  rhybuddio  Timothi  (  yr  Efgob  cyntaf  a  dde- 
wifwyd  ar  Eglwys  yr  Ephefiaid)  no  ddod  ddwylo 
yn  ehrwydd  ar  neb.  i.  Tim.  5.  22.  Yrafer  hwn 
o  Arddodiad  dwylo  a  gynhah'wyd  o  Oes  bwygilydd 
yn  yr  Eglwys,  ac  ni  chlubuwyd  Son  yn  yr  hen 
amfer,  am  neb  a  feiddiodd  neu  a  ryfygodd  athra- 
wiaethu  heb  ei  ddanfon  fel  hyn  at  y  Gwaith.  Y 
gwirionedd  yw,  nid  oedd  dim  or  fath  Afreolaeth^ 
y  fath  Anrhefn^  y  fath  Ryfygy  y  fath  Ddigywilydd- 
dra  yn  Oefoedd  cyntaf  yr  Efengyl  ac  a  welir  yn 
y  dyddiau  hyn.  Canys  nid  pob  un  a  fedrai  ddarllen- 
nid  pob  tafod-rydd  a  ddywedai  yn  rhyfygus  fod 
Dawn  yr  Tfpryd  ganddo,  nid  pob  tauog  hunanol 
a  rìíj^N  Ferw ymadroddy  a  ganiattaid  i  athrawiaethu 
yn  y  Brif  Eglwys  efangylaidd,  ond  y  fawl  a 
ddanfonid  i  fugeiHo  Defaid  y  Gorlan  yn  ddyladwy 
ac  yn  gyfreithlawn  drwy  Arddodiad  Dwylo'r  Ef- 
gob.  (r) 

Yr  oedd  yn  rhaid  i'r  neb  a  chwennychai  gael 
ei  ordeinio  fod  yn  gyfarwydd  yn  yr  Yfgrythurau, 
ac  yn  fedrus  mewn  Dyfceidiaeth  ddynol,  yn  fwy 
enwedigol  mewn  yeithoedd^mç^^Nn  PhiIofophiyTncwn 
Hijìori^  ac  mewn  Logic^  neu  y  Gelfyddyd  o 
ymrefymmu  yn  jawn  ac  yn  drefnus.  Ac  yno, 
wedi  cael  Tyftiolaeth  am  Fywyd  da  ac  Ymar- 
weddiad  y  Gwr,  ac  ar  ôl  cael  yfpyfrwydd  a 
phrofiad  o'i  Fedr  a'i  wybodaeth,  efe  a  neillduid  ac 
a  urddid  at  y  Gwaith  drwy  Arddodiad  Dwylo'r 
Efgob.—  Un    Efgob   o    fyddai  ddigon  i  ordeinio 

OíFeiriad 


(r)  Fid.  Cypr.  Epijì  75.  p.  236. 


R.  2.  P.  5.       Gweinîdogîon  y  Brìf  Eglwys.      293 

Offeiriad  a  Diacon  ;  ond  holl  Efgobion  y  Dalaith 
a  ymgyfarfyddent  ( os  na  byddai  Rhwyftr  )  1 
gyíTegru  Offeiriad  yw  Efgob.  (í)  Ymae  un  Siampl^ 
a  neb  ond  un^  am  wr  a  ordeiniwyd  yn  Offeiriad 
gan  Offeiriad  arall  \  ond  er  cynted  y  daeth  y 
Gwaith  rhyfygus  i'r  amlwg,  yr  Offeiriadyn  a 
alwyd  ger  bron  y  FaingCy  ac  a  ddifwyddwyd  o'i 
weinidogaeth  eiddil  a  gwan  gan  Gymanfa  o  Wyr 
Eglwyfig  ;  oblegid  ni  chlubuwyd  am  y  fath  beth 
rhyfygus  erioed  oV  blaen  yn  Eglwys  Chrijl.  (/) 

SoNNiWN  ryw  ychydig  bellach  am  Gynhali- 
aeth  Gwyr  llên  y  Brif  Eglwys;  canys  ordeiniodd 
yr  Arglwydd  Ì*r  rhai  fy^n  pregethu^r  Efengyl  fyw 
wrth  yr  EfengyL  i  Cor.  9,  14.  Eu  Cynhaliaeth 
ar  y  cyntaf  oedd  y  Cafgliad  oddiwrth  bob  Aelod 
o'r  GynnuUeidfa,  bob  un  yn  ôl  ei  Allu ;  yr  hyn, 
yn  Oefoedd  cyntaf  yr  Efengyl,  pan  oedd  eu  zêl 
yn  wrefog,  oedd  Gynheiliaeth  ddigonol;  Ac  heb- 
law  hynny,  y  Plwyfolion,  neu  y  fawl  ag  oedd  yn 
ymgynriull  i'r  un  Llan^  a  brynent  Dyddyn  ehang 
o  Dir,  megis  y  bai  hynny  yn  Rhan  Safadwy.  A 
rhwng  y  ddau  hyn,  fef  y  Cafgliad  a'r  Tyddyn, 
yr  oedd  ganddynt  Helaethrwydd  o  Foddion  Byd; 
ie  gymmaint  a  bod  rhai  yn  llidus,  yn  man-íon, 
ac  yn  dechreu  dangos  eu  dannedd.  A  hynny  a 
barodd  i  yoan  aur-enau  (yr  hwn  a  Sgrifennodd  o 
gylch  y  Flwyddyn  400  )  wneuthur  Traethawd 
pennodol  i  amddiffyn  Cynheiliaeth  y  Gwyr  llen 
yn  erbyn  y  Tuchanwyr  crintach  y  rhai  oedd  yn 
cenfigennu  ac  yngrwgnach  wrth  eu  Uwyddiant.  (w) 

X2  PEN 


{s)  Cyp.  Ep.  68.  p.  202.  {t)  Ifchyras^  qui  a  Coly-' 
tho  prahytero^  ordinatus  fuit.  Vid.  Athan.  ApoL 
Tom.  I.  p,  570.  {u)  Chryfojl.  Tom.  6.  p.  896. 


294  Drych  y  Prif  Oefoedd, 


P  E  N.     V, 


Gweìnidogaeth  y  ddau  Sacrament^  Bedydd  a  Swp- 
per  yr  Arglwydd  yn  y  Brif  Eglwys, 

ER  na  cheir  y  fath  air  a  Sacrament  yn  yr  holl 
Deftament  newydd,  etto  efe  a  gymhwyfir 
mewn  yftyr  berthynafol  i  arwyddoccau  y  ddau 
Ordinhâd  Í2iníì?i\àá^Bedydd  2i  Swpper  yr  Arglwydd, 
Canys  y  gair  Sacrament  o  gymmerwyd  gan  y 
Rhúfeiniaid  yn  y  tair  yftyr  a  ganlyn.  i.  Gwyjìl 
a  roddai  Gwr  a  gwynid  arno  mewn  Cyfraith  i'w 
rwymo  ef  i  atteb,  dan  berygl  o  golli'r  Gwyftl. 
2.  Llw  a  gymmerai  y  Sawdwyr  ar  fod  yn  gywir 
a  ffyddlon  i'r  Cadpen.  3.  Baner  a  Lifrai  gwa- 
hany  megis  yr  adnabyddid  Sawdwyr  pob  Cad-pen 
wrth  eu  Baner  a'i  gwahan  Lifrai.  —  Ynawr  Barn 
ac  Opiniwn  Rhai,  yw,  y  gellir  yn  digon  cym- 
mwys  alw  Bedydd  a  Swpper  yr  Arglwydd  yn 
Sacramentau  yn  y  tair  yftyr  uchod.  Canys,  i.  Y 
mae  Duw,  pan  y  bom  yn  gwneuthur  Hawl  yn 
ei  Addewidion  grafufol,  yn  ficcrhau  i  ni  drwy  ar- 
wyddion  gweledig  oddiallan,  megis  drwy  wyftlon 
Sanélaidd,  am  ei  Râs  a'i  Ffafr.  Ac,  2.  Ninnau 
a  gymmerwn  Lw  (  ein  Hadduned-Fedydd)  ar  fod 
yn  Filwyr  cywir  dan  Ghrift  ein  Cad-pen  a'n  Ty- 
wyfog.  Ac,  3.  Nyni  a  wahenir  wrth  y  nodau 
hyn  oddiwrth  bawb  eraill,  y  rhai  nid  ynt  yn  cyd- 
nabod  Efengyl  Chrijì  Jefu.  {a) 

Ped 


(a)  L*  Ejìrange  AUiance  of  Divine  Offices,  C.  8.  p, 
230. 


Rhan.  2.  Pen.  6.  Y  ddau  Sacrament.         295 

Ped  ymoftyngai  Dynion  wneud  Diwedd  i  un 
Ymrvíîbn  crefyddol  wrth  Reol  yr  Tfgrythur^  neu 
Arfer  y  Brif  Eglwp  fcyn  i  neb  Llygredigaethau 
ymlufco  i  mewn  )  ê  fyddai  y  Ddadl  ddiweddar 
ynghylch  Deiliaid  Bedyddyn  ddi-ddadl  ac  yn  ddift- 
aw  ;  fef  yw  hynny,  na  ddylai  neb  betrufo  (^ar  y 
(ydd  yn  dirnad  yr  yfgrythur,  ac  yn  darllen  am 
Ddifgyblaeth  y  Brif  Eglwys  j  pa  un  a  ddylid  bed- 
yddio  Plant  hychain^  onid  ynt  yn  chwennych  my- 
ned  yn  Gyffegr-ladron  a  gwrthwynebu  Ordinhâd 
Duw  ei  hun.  Canys  y  Cyfammod  a  wnaeth  Duw 
ag  Ahraham  oedd  yn  Gyfammod  dragywyddol, 
nid  terfynedig  wrth  Had  Ahraham  yn  unig  yn  ôl 
y  Cnawd,  ond  y  Cenhedloedd  hefyd  a  impiwyd  o'i 
fewn,  wedi  ein  Harglwydd  ddattod  ganol  fur  y 
Gwahaniaeth  rhwng  yuddewon  a  Chenhedloedd, 
Eph.  2.  14.  Canys,  eb'r  Apoftol,  Gwyhyddwch 
felly  mai  y  rhai  hynny  fy  0  ffydd^  y  rhai  hynny  yw 
plant  Ahraham,  Gal.  3.  7.  Felly,  gan  fod  Plant 
bychain  y  Cenhedloedd  crediniol  o  fewn  y  cyfam- 
mod  ac  yn  Blant  i  Ahraham  drwy  ffydd,  onid  oes 
ganddynt  wrth  bob  jawn,  Ditl  hefyd  i  Sêl  y  Cy- 
fammod  ?  Oni  ddylid  eu  hedyddio  hwy  ynawr 
dan  yr  Efeîigyl^  megis  ac  yr  enwaedwyd  hwy  yn 
amfer  Cyfraith  Fofes  ?  Canys  y  mae  Bedydd  yn 
canlyn  Enwaediad^  megis  y  profir  yn  helaeth  gan 
amryw  o  hên  Athrawon  yr  Eglwys. 

Ond,  ebe  un,  nid  oes  dim  crybwyll  am  Fed' 
ydd  Plant  yn  y  Teftament  newydd  —  Pe  rhôn 
nad  oes :  Nid  oedd  yn  yr  amfer  hwnnw  ddim 
Amheuaeth  ynghylch  derbyn  Plant  bychain  yn 
Aelodau  o'r  Eglwys,  nid  yn  unig  drwy  Enwaed- 
iad  ond  hefyd  drwy  Fedydd  ;  canys  etto  yn  amfer 
Cyfraith  Fofes^  yr  oeddid  yn  derbyn  y  Cenhedloedd, 
hwynt  hwy  a'i  plant,  o  fewn  yr  Eglwys  yn  gyftal 

X  3  drwy 


296  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

drwy  Fedydd  a  thrwy  Enwaediad.  (b)  Oiid  y  rrìae 

Mynegiaeth  eglur  am  Fedydd  Plant  yn  y  Tefta- 

ment  newydd  :   canys  medd  S.  Paul^  ì' gwr  digrêd 

a  Sanófeiddir  drwy  y  wraig^  a'r  wraig  ddigrêd  drwy 

y  Gwr.      Pe  amgen  aflan  yn  ddiau  fyddei  eich  plant^ 

eithr  ynawr  S^nâsiìàd  ydynt.    i.  Cor.  7.  14.      Yr 

yftyr  yw  hyn,    "  Gwr   anghrediniol   wedi   priodi 

'  gwraig  yn  credu  a  dry  yn  fynych  yn  Ghriftion 

^  wrth  wrando  ar  refymmau  ei  wraig;  ac  felly 

'  hefyd,  Gwraig  anghrediniol  wedi  priodi   gwr 

^  yn  credu,  a  dry  hitheu  yn   fynych  yn  Ghrift- 

'  ianoges  wrth  wrando  ar  Refymmau  ei  gwr  ; 

'  Ac  heblaw  hynny,  ebe  S.  Paul^  pa  un  y  gwr 

'  a'i  y  wraig  a  fydd  yn   credu^   y    mae   eu   Plant 

'  yn  Sanófaidd^  neu  a  Hawl  ganddynt  i  Fedydd, 

'  neu  yn  Grijìianogion  ;  canys   felly,   gyda   phob 

'  gwir  Berthynas  acjawn  yftyr,  y  gallafid   cym- 

'  reigio  y  Gair  Sanóîaidd.     Ac   y   mae'n   yfpys, 

'  nad  elwid  neb  yn  yr  amfer  hwnnw  yn  Ghrijìlon 

'  cyn  ei  fedyddio. —  A  thyna   yfpyfrwydd    eglur 

'  am  Fedydd  Plant  yn  y  Teftament  newydd."  [c) 

Yn  gyfattebol  i  hyn,  y  mae  Gwaith  yr  hen 
Deidau  yn  dangos  yn  eglur,  a  chyn  eglured  ar  a 
all  Sgrifen  ddangos,  fod  Bedydd  plant  yn  arfer  yr 
EglwysGatholic  er  dyddiau  V  Apoftolion.  Gwaith 
anorphen  a  fyddai  copîo  eu  Geiriau  o  Oes  bwy- 
gilydd,  ond  y  mae  S.  Awjìin  Efgob  Hippio  yn 
^^/í:í75  yn  pen-glymmu'r  matíer  yn  ygeiriau  dwys 
a  ganlyn.  ^uoä  univerfa  tenet  Eclefia^  nec  con- 
ciliis  inftitutum^  fed  SEA4PER  retentum^  non  nife 
ApoJìoUcâ  A  utoritate  certifjime   creditum  ( d )   fef 

hynny 


(h)  Vid.  Hammond.  in  Math.  3.  vers.  l.    (c)  Vid. 
Hammond  in  Loc.  (d)  Aiig.  de  Bapt.  L.  4.  C,  24, 


Rhan.  2.  Pen.  6.         T  ddau  Sacrament,        297 

hy nny  vn  G\'mraeg^  "  Y  cvfrvw  beth  y  mae'r 
^'  Egíwvs  gatholic  ym  mhob  Ardal  o  Grêd  yn 
"  ei  ddala  ;  yr  hyn  beth  ni  ordeiniwyd  mewn  un 
^^  Eifteddfod,  ond  a  gynhahwyd  o  hyd  o  oes  bwy- 
gilydd  yn  waftad;  y  cyfryw  bcth  a  hynny  nid  all 
"  amgen  na  dyfod  oddiwrth  Awdurdod  yr  Apoft- 
"  olion  *•'.  Ynawr  y  mae  S.  Awjìin  yn  dangos 
fod  Bedydd'plant  yn  Arfer  Eglwys  Chrìjì  ym  mhob 
Gwlad  dan  Haul  y  fFurfafen  lle  y  pregethwyd  yr 
Efengvl  ;  yn  beth  nad  ordeiniwyd  erioed  mewn 
un  Cymanfa  neu  Eifteddfod ;  yn  beth  na  bu  er- 
ioed  ddim  amheuaeth  na  dadl  yn  ei  gylch  ;  ond  a 
gynhaliwyd  o  hyd  er  dyddiau'r  Apoftolion  hyd 
ei  amfer  ef,  fef  dros  bedwar  cant  o  Flynyddoedd, 
ym  mhob  Ardal  o  Grâd :  A  chan  ei  fod  yn 
fefyll  ar  y  fath  Sail  gadarn  a  hyn,  nid  dim  ond 
Pengamrwydd  neu  ddygn  Anwyhodaeth  a  all  beri 
neb  ymwrthod  a  Bedydd-plant  a  gwawdio. 

Yn  amfer  S.  Syprian  y  bu  yn  wir  ddadl  ac 
ymyrraeth  (nid  ynghylch  a  ddylid  bedyddio  Plant 
bychain,  canys  yr  oedd  hynny  yn  ddLddadl)  ond 
ynghylch  yr  amfer  y  dylid  eu  bedyddio.  Canvs 
yr  oedd  rhyw  Efgob  a'i  enw  Ffidus  yn  ammheu 
pa  un  a  ellid  yn  gyfreithlawn  fedyddio  Plant  bych- 
ain  cyn  yr  wythfed  dydd.  Ynawr  rhac  bod  hyn- 
ny  yn  achos  Amrafael  a  Scifm  yn  yr  Eglwys, 
S.  Syprian  Arch-efgob  Caer  yn  Affrica  a  wyíìodd 
yrEfgobion  ynghyd,  ac  fe  ymgynnuUodd  tri-ugain 
a  chwech  i  ymgynghori  ynghylch  y  matter.  A'i 
Barn  hwy  oU  un  ac  arall  ydoedd,  na  ddylid  cadw 
Plant  bychain  cyhyd  a'r  wythfed  Dydd  rhac  Bed- 
ydd. —  Nid  yw  anghymmwys  i  chwanegu  yma 
ryw  Gyfran  o'r  Llythyr  a  anfonafant  at  y  Ffidus 
hwnnw  oblegid  hyn  o  fatter. 

X  4  «  Am 


298  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

^'  Am  yr  hyn  a  ddywedaift  mewn  perthynas  i 
"  Blant  na  ddylid  eu  bedyddio  ar  yr  ail  neu'r 
"  trydydd  dydd  ar  ôl  eu  genedigaeth,  ond  ar  yr 
"  wythfed  dydd  megis  yn  amfer  Cyfraith  Fofes^ 
"  ein  Cymanfa  ni  a  farnodd  yn  Uwyr  wrthwyneb. 
"  Ac  ni  chyttunodd  un  o  honom  a  thydi  yn  hyn 
í'  o  beth,  ond  barnafom  oll,  un  ac  arall ;  nad  oes 
"  dim  anghenrhaid  oU  i  gadw  Plant  cyhyd  oddi- 
"  wrth  Ffafr  a  Daioni  Duw.  Canys  yn  gym- 
"  maint  ac  i'n  Harglwydd  ddy wedyd,  Na  ddaeth 
"  efe  ì  ddîjìrywio  Eneidiau  dynion  ond  iw  cadw  : 
"  Felly  y  mae'n  gorwedd  arnom  i  edrych  attom 
"  ein  hunain,  rhac  bod  un  Enaid  yn  golledig  drwy 
"  ein  Gwall  a'n  Hefgeulufdra  ni.  Beth  a  all  fod 
"  yn  ddifíygiol  yn  y  fawl  a  luniwyd  yn  berffaith 
"  drwy  Allu  Duw  yn  y  Groth  ?  —  Er  fod  cyn- 
^'  nydd  y  Corph  yn  gwneuthur  gwahaniaeth 
"  mewn  perthynas  i  ddynion,  ond  nid  yw  hynny 
"  ddim  mewn  perthynas  i  Dduw.  ~  Yr  yfpryd 
"  glan  a  roddir  yn  ddi-wahan  i  bawb,  nid  yn  ôl 
"  maintioli  Dynion,  ond  yn  ôl  Ewyllys  da  ein 
"  Tad  nefol.  Canys  megis  nad  yw  Duw  ddim 
"  yn  Dderbynni wr  wyneb,  felly  nid  y w  efe chwaith 

"  ddim    yn    Dderbynniwr    Öedran. O    her- 

"  wydd  pa  ham,  ein  Hanwyd  Frawd,  ein  Barn 
"  ni  ydyWj  na  ddylid  Iluddias  un  dyn  a  fo'n 
"  addas  rhac  cael  Bedydd.  Ond  yn  anad  neb^ 
bydded  i  ni  ofalu  dros  Blant  bychain  newydd 
eni,  y  rhai  fy  megis  yn  ymbil  arnom,  wrth 
eu  gwaith  yn  wylo  ac  yn  gweiddi,  ar  i  ni  doft- 
urio  wrthynt.  (e) 

Y  Llythyr  h wn  a  y fgrifenn wyd  yn  y  Flwyddyn  o 

Oedran 


(e)   Cyprian.   Epijì  59  p.   164, 


Rhan.   2.   Pen.  6.        T  ddau  Sacrament.        299 

Oedran  Chrift  254,  ac  fe  a  ofododd  tri-ugain  Ef- 
gob  a  chwech  eu  Dwylaw  wrtho.  Yr  achos  nad 
oes  vma  ddim  Profíadau  allan  o'r  Efengyl  i  am- 
ddiffyn  Bedydd  Plant  yw  hyn,  nad  oedd  y  pryd 
hwnnw  nac  o'r  blaen  hyd  amfer  yr  Apoftolion, 
ddim  Amheuaeth  ynghylch  hynny.  Petrufder 
Ffidus  oedd  ynghylch  amfer^  nid  ynghylch  DeìUaìd 
Bedydd  j  ac  i  hynny  y  maent  hwythau  yn  atteb  yn 
unig. 

FoD  Tadau  a  Mammau-Bedydd  (eu  Meichiau 
droftynt  i  Eglwys  Chrift)  yn  atteb  ac  yn  ymrwy- 
mo  yn  Enw  y  Plant  bychain^  3.  ymddengys  wrth 
Dyftiolaeth  hen  Dertulian  yr  hwn  a  Sgrifennodd  a 
gylch  V  Flwyddyn  o  Oedran  Chrift.  180.  Pa 
raidy  eb  efe,  i  Dadau  bedydd  ymdaflu  i  berygl  y 
rhai  allantfarw  cyn  cyflawni  yr  Addewìdion  a  wnae- 
thant ;  neu  fe  all  y  rhai  y  maent  yn  addaw  dro/ìynt 
fyned  yn  ddynion  yfgeler^gwneler  a  fynnir  iddynt,  (f) 

GwiR  jawn,  y  mae  efe  yn  Sgrifennu  yn  erbyn 
Tadau-bedyddy  a  hynny  am  ddau  Achos,  megis  y 
mae'n  eglur  wrth  ei  eiriau.  Etto  fe  ymddengys 
yn  oleu  fod  Tadau-bedydd  yn  atteb  dros  Blant  yn 
yr  amfer  hwnnw,  fef  o  fewn  un  can  Blwyddyn  ar 
ôl  dyddiau'r  Apoftolion,  pan  oedd  pob  peth  yn 
jawn  ac  yn  drefnus.  Y  Gwirionedd  yw,  fe  wyr- 
odd  yr  hen  Athraw  godidog  hwn  tua  diwedd  ei 
Oes  ryw  ychydig  oddîwrth  y  Ffydd  Apojlolic  ;î 
ac  am  hynny,  efe  a  ddyrchafa  ei  Dyb  neillduol 
a'i  Farn  ei  hun  o  flaen  Trefn  a  Difgyblaeth  yr 
Eglwys.     Felly  y  gwnaeth  efe  ynghylch  Bedydd 

Plant 


(f)   Tertull  de  Bapt.  p.  603.     tad  Herejím  Mon- 
tanorum. 


300  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Plant  hefyd  ;  canys  efe  a  ddywed,  Pa  ham  y 
maer  Oes  ddìniweìd  yn  pryjjuro  dderhyn  maddeuant 
ỳechodau?  Deuent  Pw  bedyddio  wedi  iddynt  gyrrhaedd 
i  Oedran  (g)  Gwreiddyn  y  Cyfeiliornad,  mae'n 
debygol,  oedd  ei  Opiniwn,  nad  oedd  dim  o*r 
fath  beth  a  Phechod  gwreiddio/  -,  canys  efe  a  eilw 
Plant  bychain  yr  Oes  ddiniweid ;  ac  felly  nid  oedd 
raid  iddynt  wrth  Fedydd  yn  ei  Dyb  ef  :  Etto  y 
mae  hyn  yn  Brofiad  hollol  a  diammeu,  fod  Tad- 
au-hedydd  a  Bedydd  Plant  yn  Ddefod  gynnefin  y 
Brif  Eglwys  yn  ei  amfer  ef,  a  chyn  hynny  er 
dyddiau'r  Apojìolion, 

Wedi'r  Tadau  Bedydd,  y  Meichiau  dros  y 
Plentyn,  ddyfod  ynghyd  i'r  un  lle,  yr  Offeirîad 
a'i  rhybuddiai  i  feddwl  am  gyflawnir  KÁòiÇ:W\ài^x 
oeddent  yn  myned  i'w  wneuthur  yn  enw  y  Plent- 
yn;  fef  ei  addyfcu  ef  yn  holl  Egwyddorion  y 
Grefydd  Grifnogol,  a  gwneuthureu  goreu  ar  iddo 
arwain  Bywyd  crefyddol  mewn  Ofn  Duw.  Ac 
yno,  gwedi  gweddio  am  Fendith  y  Goruchaf  ar 
ei  Ordinhâd,  y  Gweinidoga  gymmerai  y  Plentyn 
yn  ei  Freichiau,  ac  (ar  ol  cael  ei  Enw  gan  y 
Tadau-bedydd  )  efe  a'i  trochai  dair  gwaith  yn  y 
Dwfr,  yn  enw  y  Tad^  y  mah^  a\  Tfpryd  glàn  ; 
ond  os  byddei  y  Plentyn  yn  wann,  fe  a  daenelUd 
Dwfr  dair  gwaith  ar  ei  Dalcen  yn  enw  y  Drind- 
od.  Ar  hynny,  y  Gweinidog  a'i  harddelwai  ef 
yn  Aelod  o'r  Eglwys,  ac  a  wnai  Lûn  y  Groes  ar  ei 
Dalcen,  gan  arwyddoccau  wrth  hynny,  ei  fod  efe 
ynawr  yn  Filwr  i  Ghrift^  ac  yn  dwyn  ei  Nôd  ef 
arno.  —  Y  mae  y  Seremoni  o  wneuthur  Ärwydd y 
Grog  cyn  hened  a  Dechreuad  Crifnogaeth  :  Je,  y 

mae 


(g)  TertulL  ihid.  Lih.  2.  C,  l8, 


Rhan.  2.  Pen.  6.         Y  ddau  Sacrament.         301 

mae  Tertulian  ei  hun,  yn  canmol  y  Seremoni 
honno,  er  ei  fod  efe  mewn  rhai  pethau  eraiU  yn 
gwyro  {h)  Ac  o  hynny  y  gwnaethpwyd  y  Ddihareb 
hon,  lalcenwedinodìag  Arwydd y  Grog^hynny  yw, 
Chrijìion  wedi  derbyn  Cred  a  Bedydd.  (/) 

Er  fod  yr  hen  Griftnogion  yn  wir  ddiau  gan 
mwyaf  yn  trochi  yr  holl  Gorph  dan  y  Dwfr,  etto 
ni  chyfrifid  un  Trochiad  (  yn  ôl  eu  Barn  hwy  ) 
ddim  yn  Fedydd  cyflawn,  megis  yr  ymddengys 
wrth  eiriau  Sozomen  yr  hwn  a  Sgrifennodd  Hanes 
yr  Eglwys  o  gylch  y  Flwyddyn  440.  Canys  efe 
a  ddywed  mewn  cynnifer  o  eiriau  llawn,  Fod  y 
fawl  a  drochwyd  ond  unwaith  yn  eì  Farn  ef  mewn 
cymmaint  0  Enbydrwydd  arfawl  na  fedyddiwyd  er- 
íoed,  [k)  Ond  Taenelliad  dair-gwaith  a  gyfrifid 
cyftal  a  thair  Trochiad;  canys  S.  Syprian^  y  Mer- 
thyr  Sanálaidd  hwnnw,  a  ddywed  yn  eglur,  nad 
allai  efe  ddirnod  fod  y  Dawn  nefol  yn  cael  ei  attal 
ddim  llai  drwy  Daeìielliad  nag  yn  y  ffordd  arall  drwy 
Drochiad^  os  byddai  Ffydd  iw  dderbyn,  Canys  ein 
Pechodau  niyny  Bedydd^  eb  efe^  a  oLhir  mewn  modd 
arall  na  Budreddi  ein  Cyrph  mewn  Afon,  Ac  na 
ryfedded  neb^  ein  bod  yn  bedyddio  y  rhai  gweinion 
wrth  daenellu  Dwfr  arnynt^  gan  fod yr yfpryd  glân 
yn  dywedyd^  Ac  a  daenellaf  arnoch  ddwfr  glân  fel  y 
hyddoch  lân,  Ez,  36.  25.  Ac  hefyd  Num.  8.  7. 
Àc  fel  hyn  y  gwnei  iddynt  i'w  glanhau,  taenella 
ddwfr  puredigaeth,— /if^r/Ä  hyn^  y  maè^n  amlwg^ 
eb  tÍQffod  TaenelUad  cyfìal  a  Throchiad.  (/)  Pa 


(Ä)  Caro  ftgnatur  ut  et  anima  muniatur,  TertulL 
de  Refurreóî,  p.  ^i.  (i)  Frons  cum  figno,  Cypr. 
de  Laps.  p.  301.  {k)  Soz.  Hiji,  Ecles.  L.  l.  C. 
26.  p.  150,  Ed.  Lov.  1569,  (/)  Cypr.  Ep.  76. 
/.  249. 


302  Drych  y  Prif  Oefcedd, 

Pa  un  a'i  yn   Faban^  a'i   mewn  oedran^  drwy 

Daenelliad  neu  drwy  Drochiady  bedyddid  neb,  ni 

ail-fedyddid  mo  hwnnw  drachefn  ;  canys  yr  holl 

hen  Griftnogion  yn  yr  Oefoedd  cyntaf,  a  lynafant 

yn  ddifigl  wrth  Reol  yr  Apoftol,    Un   Arglwydd^ 

un  ffydd^  un   Bedydd,   Eph.  4.    5.     Y    mae    ftori 

nodedig  ynghylch  S.  Athanafius^  ac  efe  etto  yn 

Llangc^  fal  y  canlyn.     "  Alexander  Efgob  Alexan- 

dria  yn  yr  Aipht  a  gadwai  ddydd  Gwyl   S.  Petr 

yn  ol  arfer  yr  Eglwys ;  ac  yn  y  prydnhawn  efe  a 

rodiodd  allan  i'r  Maefydd  "  lle  y  gwelai  efe  nifer 

^  o    Langciau   yn    ymddifyrru  ac  yn  chwarae  ; 

^  yno  efe  a  ganfyddai  un^  ( megis  y  mae  Jeueng- 

'  6ì:id  yn  nwyfus )  yn  tywys  y  lleill  at  Afon,  ac 

'  yn  eu   bedyddio.      Alexander^  ar  ei  waith  yn 

'  dychwelyd  adref,  a  fynegodd    y    matter  wrth 

'  wyr  Eglwyfig  y  ddinas,  y  rhai  nid  allent  amgen 

'  na  rhyfeddu  wrth  glywed   y   fath  Awenydd  o 

'  chwarae  jn  y  Bechgyn.      Ond  wedi  dwys  yft- 

'  yried  y  peth,  fe  ddanfonwyd  am  danynt,  i  gly- 

'  wed  y  cwbl  o'u  geneuau  eu  hunain  ;  a  hwy  a 

'  ddywedafant,  mai  y  Llangc  Athanafius  a  gym- 

'  merth  arno  ddynwared  Swydd  Offeiriad,  ac  a 

*  fu  yn  eu  bedyddio.     A  Barn  yr  Efgob  a'i  holl 

^  Henuriaid  oedd,  fod  y  Bedydd  yn  fafadwy,  ac 

'  na  ddylid  ail-fedyddio  mo  honynt,  gan  fod  y 

'  Ffurf  yn  Enw'r  Drindod  yn  uniawn  ".  {ní) 

Ond  nid  ellir  gwadu,  nad  oedd  rhai  yn  ail-fed- 
yddio  yn  yr  hen  amferoedd ;  ond  Dynion  cyfeili- 
ornus  oeddent ;  cynnifer  Heretic  oeddent,  wedi 
ymadael  a  Llwybr  y  Bywyd,  ac  a  jawn  Ddifgy- 
blaeth  yr  Eglwys  Gatholic.    Blaenor  ac  Arwein- 

ydd 


{m)  Sozom.  Hijì.  Ecles.  Lih.  2.  Cap^    17, 


Rhan.  2.  Pen.  6.        T  ddau  Sacrament.         303 

ydd  y  Seâ:  hon  a  elwid  Eunomius^  yr  hwn  a  ddy- 
chymygodd  Ffurf  arall  yn  ei  Fedydd  ef  nag  a 
orchymynnodd  Chrijì  ;  canys  efe  a  daerodd  na 
ddyhd  bedyddio  neb  yw  Enw'r  Drindod,  ond  y 
Ffurf  a  ddylai  fod,  Yr  wyf  yn  dy  fedyddio  di  i  Far- 
wolacth  Chrijì.  [n)  A  pha  Ddifgybhon  bynnag  a 
allai  yr  Heretic  hwn  eu  hudo  atto  drwy  ei  goegion 
Refymmau  iFraeth  [canys  yr  oedd  efe  yn  dafod- 
rydd  ei  wala]  efe  a'i  hail-fedyddiai  hwy^tr  eu  bod 
wedi  eu  bedyddio  o'r  blaen  yn  Enw'r  Drindod. 
Efe  hefyd  oedd  yr  hwn  a  newidiodd  yr  hen  arfer 
o  drochi  dair  gwaith^  canys  efe  a  daerodd  fod  un 
yn  unig  yn  ddigonol. 

Yn  yr  Oefoedd  cyntaf  y  neb  a  gredai  yngHrìft 
ac  a  droai  yn  Ghriftion,  a  fedyddid  allan  o  law, 
megis  y  gwnaeth  Philip  a'r  Efnuch.  Aâ:  8.  Ac 
y  gwnaeth  Paul  a  Silas  a  Cheidwad  y  Carchar  a'i 
Deulu.  A£l.  16.  Ac  felly  y  dywed  Jujììn  y  Merth- 
yr^  yr  hwn  a  Sgrifennodd  o  gylch  y  Flwyddyn 
155.  "  Pwy  bynnagj  eb  efe^  wedi  yr  addyfcir  idd- 
ynt  Egwyddorion  y  Ffydd  Grifnogol,  ag  y 
fydd  hefyd  yn  fodlon  i  fyw  a  bucheddu  yn  ol 
Rheol  yr  Efengyl,  a  gynghorir  gennym  i  ym- 
prydio  a  gweddio  er  cael  maddeuant  o  Becíiod- 
au  eu  Hanghredinaeth  gynt :  Ac  nyni  a  ym- 
"  prydiwn  ac  a  weddiwn  gyda  hwy;  ac  yno  nia'i 
"dygwn  Ue  bo  Dwfr;  ac  fel  yr  adgenhedlwyd 
"  ni,  felly  yr  adgenhedlir  hwythau  ".  [0]  Ond 
tua'r  drydedd  Oes,  neu  ychydig  cyn  hynny,  yr 
appwyntiwyd  i  weinyddu  Bedydd  ar  ddau  Amfer 


o'r 


(«)  Non  in  Trinitatem^  fed  in  Chrifìi  mortem  hap^ 
ti^andos  eje  aljerens.  Sozom.  ibid.  Lib.  7.  Cap. 
26.  [0]  Juft.  Mart.  Apol.  2.  p.  97. 


304  Drych  y    Prif  Oefoedd. 

o'r  Flwyddyn  yn  unig,  fef  y  Pafc  a'r  Sulgwyn  ; 
ac  etto  os  byddai  dim  Enbydrwydd  angau,  hwn- 
nw  a  fedyddid  allan  o  law ;  ac  os  byddai  ei  Gle- 
fyd  yn  drwm,  yn  ei  wely.  —  Ar  ddydd  Sulgwyn 
y  gwifgid  y  rhai  newydd-fedyddio  a  Gwìfg  luen^ 
ac  o'r  achos  hwnnw  y  galwyd  y  Sul  hwnnw  Sul- 
gwyn^  oblegid  y  byddai  y  rhai  newydd-fedyddio 
yn  myned  yn  Finteioedd  i'r  Eglwyfydd  yn  eu 
Peifiau  gwynnion  y  Dydd  hwnnw  s  À  hyn  yw 
meddwl  y  Bardd,  pan  yw  yn  canu.  [/>] 

yôr  ncf  a  daear^  gwel  y  rhai  hygar 
â  fun  ddiweddar  dan  yr  Elfen  ; 
Gwel  y  Frwydr-lan  fyn  myned  allan 
O^r  Aipht  i  Ganan  mewn  Gwifg  burwen, 

Mae  peiftau  gwynnion  y  glân  ddyniadon^ 

Tn  rhoi  argoelion  meddwl  dien : 

Hyn  fydd  lawenydd  a  chyjur  hylwydd 

Fr  Bugail  jawn-ffydd^  Dorf  ddifglair-wen  ! 


Fe  debygai  dyn  anghyfarwydd  fod  yufìin  y 
Merthyr  a  grybwyllwyd  uchod  yn  adrodd,  fel  pe 
ni  fuafent  yn  bedyddio  neb  Plant  bychain  yn  ei 
amfer  ef :  Ond  nid  yw  efe  ddim,  canys  [1]  Y 
rhai  Digred  a  droefant  yn  Ghrifnogion  y  mae  efe 
yn  ei  feddwl.  [2]  Y  mae  efe  yn  fôn  ei  hun 
mewn  mann  arall  o'i  Sgrifennadau  am  Fedydd 
Plant  megis  Defod  arferedig  yn  ei  amfer  ef  ym 
mhob  Gwlad.  [ŷ]  Ac  felly  ni  ddylid  gwyrdroi  y 
fath  Ymadroddion  a'r  rhai  hyn  i  amddiíFyn  Pen- 
gamrwydd  a  Chyfeiliornad.     Ond  yfywaeth  !  ;; 

mae'^r 


[/>]  Laófant.  Poem.  de  Refurreóf.  p,  765.  \_q\  Ju/ì, 
Mart,  Refp.  ad  ^ue/ì.  53. 


Rhan.  2.    Pen.  6.        Y  ddau  Sacrament.       305 

?nae'r  anyfcedig  ar  anwa/ìad  yn  gwyrdroi  y  Sgryth- 
tirau^  chwaethach  Yfgrifennadau  dynol,  iwdiniflr 
eu  hunaiìi,  2.  Pet.  3.  16. 

SoNiWN  bellach  ryw  ychydig  ynghylch  y  Sac- 
rament  arall^  fef  Swpper  yr  Arglwydd.      Ac  yma 
y  canlynaf  y  Drefn  hon,  i.  Yr  ainfer  y  derbyn- 
nid.      2.  Y  fawl  a  fernid  yn  gymmwys  i'w  dder- 
byn.     3.  Y  modd  yr  oeddid  yn  ei  dderbyn.    l.  Yr 
amfer  mwyaf  cyffi'edin   ac   arferol   ydoedd   wedi 
gorphen    y    Gwafanaeth   yn  y   Llann  ar  ddydd 
yr  Arglwydd  ;  canys  yujìiji  y  Merthyr  a  ddywed, 
maCr  amfer  yr  arferent  i  fwytta  ó*r  cymmun  oedd 
tuedi  iddynt  ddarllen^  caru  mawl^  pregethu  a  gweddio 
[r]  Am  yr  amfer  pennodol  o'r  dydd,  y   mae'n 
egíur  i  Ghri/i  ordeinio  gyntaf  y  Sacrament  hwn  o 
GofFadwriaeth  am  ei  Angau  drofom,  yn  y  prydn- 
hawn,  neu  yn  yr  hwyr,  os  nid  yn  y  cyf-nôs  ; 
ond  nid  oes  dim  mynegiaeth  oll  fod  yr  Apoftolion 
yn  canlyn  yr  un  oriau.     Etto  y  mae'n  ddilys  fod 
eu  harfer  j''^  J^  Oefoedd  cyntaf  [nid  yn  gyíFredi- 
nol  ]  ond  mewn  ambell  fann  gymmuno  liw   Nôs, 
Ond  yr  ydys  yn  barnu  mai  J nghenrhaid  2.'*i  cym- 
hellodd  i  wneuthur  hynny  ar  y  cyntaf  mewn  am- 
fer  Erlidigaethy  pryd  na  byddai  ddi-berygl  am  eu 
Hoedl  ymgynnuU  liw  dydd.     Canys  y  mae'r  hen 
Athrawon  o  gylch  dau  gant  o  Flynyddoedd  ar  ôl 
dyddiau  Chriji^  yn  ficcrhau  mai  yn  y  boreu  y  der- 
bynnient  y  Cymmun.     [j]  Ac  felly  yr  un  Drefn  a 
barhaodd  o  hynny  allan,  oddieithr  mewn  ambell 
Fann  o'r    Aipht^  Ile  yr  arferent  i  gymmuno  yn 
yr  Hwyr,  wedi  iddynt  fwytta  ac  yfed  eu    Uon- 

eid 


[r]    ApoL    2.  p,  27.  [í]  C^pr.  ad  CaciL  Ep.  63, 
/.  104. 


3o6  Drych  y  Prìf  Oefoedd, 

eid  [/]  mae'n  debygol  fod  y  Cariad-wledoedd  yn  par- 
hau  yma  etto  a  fonir  am  danynt  gan  S.  Jude,  v. 
12.  Ynawr  y  Gariad-w/edd  hon  oedd  Lawndid 
o  Fwyd  a  Diod  a  ddygai  yr  holl  Gymmunwyr 
[  bob  un  yn  ôl  ei  allu  ]  i'r  un  lle  ;  pryd  y  byddai 
pawb  yn  ddi-wahan,  Tlawd  a  Chyfoethog,  yn 
gwleddaynghy  d  cyn  derbyn  y  Sacrament;  A  gwaith 
rhai  yn  ymlenwi^  ac  eraiU  yn  llygad-rythu  o  yma 
àiczw  heb  gaelun  tammaid^  yw'r  hyn  y  mae  S.  Paul 
yn  ei  feio  yn  y  Corinthiaid,  i  Cor.  ii.  21.  Ac 
o  achos  fod  y  cyfryw  Afreolaeth  o  hyd  yn  cyd- 
ganlyn  y  fath  wleddau,  fe  warafynnwyd  eu  cadw 
ym  mhellach  mewn  Cymanfa  a  gynhaHwyd  yn 
Laodicea  yn  y  Flwyddyn  365. 

Ond  i  ddych welyd ;  Mewn  Dinafoedd  a  Threfi 
yn  yr  Oefoedd  cyntaf,  a'i  calonnau  hwy  etto  yn 
hrydio  o  zêl  a  Diolchgarwch  at  yr  Arglwydd,  y 
mae'n  debygol,  fod  yno  Gymmun  bob  dydd  mewn 
rhyw  Lann  neu  gilydd.  Je,  mewn  rhai  mannau, 
y  Gwyr  Eglwyfig  o  leiaf  [ac  eraiU  hefyd  a  fyddai 
Odfa  a  Chyfle  ganddynt]  a  dderbynnient  y  Cym- 
mun  bob  dydd  drwy  gydol  y  Flwyddyn.  Canys, 
ebe  S.  Cyprian^  Tr  ym  yn  derbyn  y  Cymmun  bob 
dydd^  megis yr ymborth  fydd yn  ein  meithriniyechyd- 
wriaeth,  [«]  Y  Drefn  ganmoladwy  hon  a  bar- 
haodd  dros  ychwaneg  na  phedwar  cant  o  Flynydd- 
oedd  [yn  enwedig  mewn  rhai  mannau  ym  myfc  y 
Gwyr-//ên]  canys,  cymaint  a  elHr  gafglu  oddiwrth 
rai  Lleoedd  yn  Sgrifennadau  S.  Awftin  Efgob 
Hippo^  yr  hwn  a  fu  farw  yn  y  Flwyddyn  430. 
Ond  yn  yr  Oefoedd  canlynol,  wedi  eu  Cariad  a'i 

Zel 


[/]  Fid,  Socrat,  Hijì.  Ec/es.  L.  ^.  C,  22,  p.  287, 
[«]  Cypr.  de  Orat.  Dom.  p.  I02. 


Rhan.  2.  Pent.   6.         T  ddau  Sacrament,         307 

Zel  laefu,  (ac  ni  a  wyddom  iV  Ifraelìaìd  ddiflafu 
ar  V  Manna)  fe  gwttogwyd  yr  amfer  i  wythnos^ 
Pyrnihengnos^  ac  i  hob  Mis  :  Ac  o'r  diwedd  i  dair 
gwaith  yn  y  Flwyddyn,  fef  y  tair  Gwyl  arbennig, 
y  Nadaiicy  y  Pafc^  a'r  Sulgwyn, 

2.  Yr  ail  beth  i  ymofyn  yw,  y  Sawl  a  farn- 
wyd  yn  gymmwys  i  dderbyn  y  Cymmun.  Nid  pob 
un  a  fyddai  ag  Enw  Chriftion  arno,  a  dderbynnid 
i  Fwrdd  yr  Arglwydd  yn  y  Brif  Eglwys  ;  canys 
medd  un  o'r  hen  Gcìd'àUy  Ni  pherthyn  ibawbfwytta 
or  Bara  hwn^  ac  yfed  ò'r  Cwppan  hwn  (w)  wrth 
hyn  y  canlyn,  na  dderbynnid  Pechaduriaid  yfgeler 
yn  yr  hen  Amferoedd,  mwy  na  mae  Eglwys  Loegr 
etto  yn  ganiattau  eu  derbyn  ;  Canys  Ile  bo  neb  yn 
ddrwg-fucheddol  cyhoedd^  neu  a  wnaeth  gam  Pw 
Gymmydog  ar  air  neu  ar  weithred^  y  Curad  wrth 
gael  gwybodaeth  0  hynny^  a^i  geilw  ef  ac  a''^i  cyngh- 
ora  na  ryfygo  efe  er  dim^  ddyfod  i  Ford  yr  Argl- 
wyddy  hyd  oni  ddatgano  efe  yn  gyhoeddus  ei  fod  yn 
wir  edifeirioly  a  darfod  iddo  welihau  ei  ddrwg fuch^ 
edd  oW  blaen,  {x)  Yn  y  Brif  Eglwys  ni  dderbyn- 
nid  i  Ford  yr  Àrglwydd  ond  hwynt  hwy  y  rhai 
I.  A  fedyddiwyd  yn  Enw'r  Drindod.  2.  Ýn  credu 
holl  Egwyddorion  y  Grefydd  Grif'nogol.  3.  O 
Fywyd  a  Buchedd  diargyoedd.  4.  Yn  caru  eu 
cyd-grifnogion.  5.  O  Gymmundeb  yr  Eglwys. 
6.  Wedi  derbyn  Conffirmafiwny  neu  Fedydd'Ef" 
gob,  —  Ni  chyfrifid  neb  yn  llawn  Chriftion  perff- 
aith  yn  yr  hen  Amfer  gynt  nes  cael  Conffirma- 
fiwn  drwy  Ofodiad  Dwylaw'r  Efgob  ;  megis  y 
gwelwn    ni   yr  Apoftolion    yn   danfon  Petr  ac 

Y  yoan 


(w)  Orig  in  yoh.  voL  2./>.  345.      {x)  T  Rubric  0 
flaen  y  Cymmnn. 


3o8 


Drych  y  Prif  Oefoedd. 


Joan  î  gonffirmo  pobl  Samaria  2lx  ôl  eu  bedyddio 
gmPhilip;  nid  oedd  gan  Philip  mo  hono  ef  ddim 
Awdurdod  i  wneuthur  hynny,  Oblegid  nad  oedd 
efe  ond  Diacon.  Aâ:.  8. 

Os  byddai  neb  o'r  Ffyddloniaid  yn  gleifion,  neu 
os  byddai  ryw  Fethiant  neu  ddamwain  yn  eu 
lleftair  ac  yn  eu  hattal  rhac  dyfod  i'r  Llann,  fe 
ddanfonid  Diacon  a  thammaid  o'r  Bara  cyíTegre- 
digj  wedi  ei  wlychu  yn  y  Gwîn  attynt  hwy  adref ; 
canys  felly  y  dy wed  Juftin  y  Merthyr,  T  Diaconi- 
aid  a  roddant  y  Bara  a*r  gwin  i'r  rhai  prefennol^  ac 
ai  dygant  adref  ir  rhai  abfennoL  Ond  nid  pawb 
oV  Rhai  abfennol  a  gaífent  y  fath  íFafr  ;  Canys 
gorchymynwyd  mewn  Eifteddfod  a  gynhaliwyd 
Blwyddyn  yr  Arglwydd  3 14  yn  nheyrnas  Ffraingc^ 
"  Na  chai  un  Apojîât  ( neu'r  hwn  a  wadodd  y 
Ffydd  unwaith )  ei  dderbyn  i  Gymmundeb  ar  ei 
Glâfwely^  ond  y  dylid  edrych  a  fyddai  Gwellhâd 
Bywyd  ynddo;  Ac  yn  yr  un  y  Gymanfa  yr 
odeiniwyd,  "  Y  dvlid  attal  y  neb  a  ddygai  gam 
"  Dyftiolaeth  yn  erbyn  ei  Gymmydog,  tra  fyddai 
"  byw,  rhac  y  Cymmun 


(C 


3.  Tnghylch  y  Modd  y  derbynnid y  Cymmun.  Yn 
gyntaf  y  Diacon  ('megis  yr  oedd  hên  Seremoni  gan- 
ddynt  gynt)  a  ddygai  phioleid  o  Ddwfr  i'r  Efgob  a'i 
Henuriaid  (j  rhai  a  fafent  o  bobtu'r  Bwrdd-cymm- 
\3m)  i  olchieuDwylaw;  iarwyddoccaudrwyhynny 
y  Purdeb  a'r  Glendid  calon  a  ddylai  fod  yn  y  rhei'ny 
fy'n  dyneíTau  at  Dduw,  megis  y  dywed  y  Salmydd, 
Golchaf  fy  nwylaw  mewn  diniweidrwydd^  ath  Allor 
0  Arglwydd  a  amgylchynaf  (j)    Ar  hynny  y  Dia- 


con 


{y)  V.  Caveî  Prim.  Chrijiian.  P.  i.C.  lî.  p.  346 


Rhan.  2,  Pen.  6,         T  ddau  Sacra?7ient,         309 

con  a  waeddai'n  groch,  Cuffcmuch  eich  gilydd,  — 
Yr  Arfer  hwn  o  guflanu  eu  gilydd  wrth  Fwrdd 
yr  Arglwydd,  a  ddechreuodd  yn  gynnar  jawn, 
fef  yn  nyddiau'r  Apoftolion  Rhuf.  16.  16.  A  hyn 
a  wnaethant  er  Tyftiolaeth  o'i  Cariad  brawdol, 
megis  y  dengys  ein  Hiachawdwr,  Os  dygi  dy  rodd 
ir  allor^  ac  yno  dyfod  i'th  gof  fid gan  dy  frawd  ddim 
yn  dy  erhyn^gad yno  dy  rodd ger  hron  yr  allor^  a  dos 
ymaith'^  yn  gyntaf  cymmoder  di  (h,  y.  gwna  hedd- 
wch)  a'^th  frawdj  ac  yno  tyred^  ac  ojfrwm  dy  rodd, 
Math.  5.  23. 

Yno  y  canlynai  y  Weddi  gyffredin  am  Dang- 
neddyf  ac  undeb  cyfFredinol  yn  yr  Eglwys  ;  am 
Lonyddwch  a  Hedd  yn  y  Deyrnas  \  am  Ffynn- 
iant  yr  Oes  honno  ;  am  Hin  dymherus  ac  amfer- 
au  ffrwythlawn  ;  dros  bob  math  o  Ddynion,  Ym- 
herodron,  Brenhinoedd  a  phawb  mewn  Awdurd- 
od  a  Gallu  goruchel  ;  dros  y  Llû  a'r  milwyr  ; 
dros  y  rhai  Credadwy  a'r  Anghredadwy  ;  dros 
Gyfeillion  a  Chyd  ymdeithion ;  dros  y  Cleifion 
a'r  blinderus  ;  ar  air,  dros  bawb  mewn  Difl'yg  ac 
eifiau  Cymmorth.  Y  Gweddiau  cyíTredin  hyn 
oeddent  yn  Ran  faf^dwy  o  Addoliad  Duw;  ac  yn 
Ffurf  harod  o  wç^ààì^  yr  hon  fydd  i'w  cael  etto 
yngwaith  Hen  Deidau'r  Eglwys,  ond  y  mae  hi 
yn  go  hir  ei  chopio  yma.  (z) 

Ar  ôl  hyn,  yng  Ngwafanaeth  y  Cymmun,  y 
canlynai  y  Cyfarchiad  rhwng  y  Gweinidog  a'r 
Gynnulleidfa.  Yr  OíFeiriad  a  ddywedai,  Tr  Ar- 
glwydd  a  fo  gyda  chwi ;  A'r  Bobl  a  attebai,  A  chyd- 
a^th  yfpryd  ditheu.     Yr  Ofîeiriad  a  ddywedai  dra- 

Y  2  chefn. 


(z)  Apo/ì.  Con/î.  L.  8.  C.  10.  p.  loii 


310  Drych  y  Prìf  Oefoedd. 

chefn,  Derchefwch  eich  calonnau  ;  Y  Bobl  a  attebai, 
Tr  ydym  yn  eu  derchaf.iel  'ir  Arglwydd.  Yr  Offeir- 
iad  a  ddywedai  y  drydedd  waith,  Dìolchwn  ín 
Harglwydd  Dduw  ;  ac  attebid  ef  gan  y  Gynulleid- 
fa,  Maeyn  addas  acyn  gyfiawn  gwneuthur  hynny  [a) 
Ac  yno,  wedi'r  Öffeiriad  gyffegru  y  Bara  aV 
Gwin,  y  dofparthid  ef  i'r  Cymmunwyr  ;  y  rhai 
a'i  derbynnient  ef  yn  yr  un  Agwedd  Corph  ac  y 
byddent  y\\  gweddio,  naiU  neu  y\\  eu  Sefyll^  neu 
ynteu  ar  eu  dau-Hn.  — Ond  ni  chlybuwyd  erioed 
fod  neb  o'r  hen  Grifnogion  yn  eijìedd  wrth  dder- 
byn  ;  yr  oedd  ganddynt  fwy  o  Barch  at  yr  Argl- 
wydd  nag  y  deuent  i  goffau  ei  Farwolaeth  yn  y 
fath  Agwedd  anfoefol.  Ond  Pab  Rhufain  yr  wir 
(  ac  hefyd  yr  Arriaid  y  rhai  fy'n  gwadu  Duwdod 
Chrift*  fy  y  naiU  a'r  Ìlall  yn  rhyfygusyn  eijìedd, 

Rhac  i  neb  wrthddadleu  fod  ein  Hiachawdwr 
yn  ei/iedd  pan  ordeiniodd  efe  y  Sacrament  ar  y 
cyntaf.  Yr  atteb  yn  fyrr  yw,  mai  Camfynniad 
mawr  y w  tybied  hynny.  Ein  Hiachawdwr  a  gan- 
Iynodd  Arfer  yr  Juddewon  yn  bwytta'r  Pafc^  y 
rhai  a  orweddent  ar  wlau;  byddai  tri  ar  bob  gwely 
yn  pwyfo  ar  eu  gilydd,  megis  yr  oedd  Joan  yn 
pwyjo  ar  fonwes  yr  Jefu.  Jo.  13.  23.  A  thri 
Gwely  gan  mwyaf  a  fyddai  o  amgylch  y  Bwrdd, 
[b)  Ond  gan  na  roddes  ein  Hiachawdwr  un  Gor- 
chymmyn  pennodol  ynghylch  hynny,  y  Prif  Grif- 
nogion  a  farnafant  yn  uniawn,  mai'r  Agwedd  ojì- 
yngeiddiaf  2l  fyddai'r  Agwedd  gymmeradwyaf  Ac 
y  mae  Hiftori  yn  tyftio  yn  eglur  eu  bod  yn  der- 

byn 


[d)  Dr.  Cave^s  Prim,  Chrijìianity,  P,  i.  C.  11. 
p.  347.  *  Hey/.  Hìjì.  Prejhyt.  L.  6.  p.  2o6. 
{h)  Goodw.  J.  Antiq.  p.  II 5. 


Rhan.  2.  Pen.  7.  Addolìad  Duw,  311 

byn  y  Cymmun  yn  waftacîol  yn  yr  un   Agwedd 
Corph  ac  v  bvc!dcnt  yn  gwcddio. 


P  E  N.    VII. 

Addoììad  Duw  ar  gyhoedd  vn  yr  Eglwyfydd^  a'r 
Drefn  0  Addoíiad  Duw  yn  eu  Teulu  gartref  yn  y 
Br'if  Eglwys, 

NID  yw  anghymmwys  yn  y  lle  cyntaf  i  Sia- 
rad  ychydig  am  Ddyfalwch  y  Prif  Grifnog- 
ion  yn  cyrchu  i'r  Addoliad  cyhoedd,     "  Ar  y  Di- 
"  wrnod  hwnnw  a  elwir  Dydd  Sul  febe  fujìin  y 
"  Merthyr )  y  mae  pawb  o   honom   yn   y   wlad 
"  a'r  Dref  yn  ymgyfarfod  i'r  un  lle."     Nid  maith- 
der  y  ffordd,  Gerwindeb  y  Tywydd,  nac  un  coeg 
Efgus  a'i  hattaliai  hwy  ^<ír/r<?/'rhac  dyfod  i  Addo- 
liad  Duw  yn  yr  amfer  gynt ;  canys  ni  chyfriíìd 
mo'no  yn  ddigon  i  ddarllen,  a  gweddio  a  chanu 
Mawl    gartref,  ac  efgeulufo  cyd-ymgynnull    yn 
Nhy-Gweddi  :    A  phan  attelid  hwy  gan  Glefyd, 
neu     pan     ddigwyddai     ryw     Ddamwain     anif- 
gwyliadwy  eu  lleftair  a'i  cadw  gartref,  ê  fyddai 
cymmaint  agos  o  Driftwch  a   Gofid   Calon   am 
hynny,  a  phe  buafid  yn  eu  deol  allan  o'r  wlâd. 
Os  rhyw  un  claiar  a  efceulufai,  ac  a  fyddai  ddiofal, 
efe  a  ddwys-geryddid,  oni  fyddai  ganddo  well  Rhe- 
fwm  i  roddi,  na  bod  ei  DdiIIad  yn  hên,  a'r  Ceffyl 
yn  wann.     Fe  orchymynnwyd  mewn  Cymanfa 
a  gynhaliwyd  yn  y  Flwyddyn  o  Oed  Chrift  305 
yn  yr  Hifpaen^  I  attal  dros  ryw  Ennyd  oddiwrth  y 
Cymmun  a  Sawl  a  fyddai  ahfennol  ö'r  Eglwys  dri 
SuL  (c)  Y  3  Yr 


(f)   Concil  lUiher,   Can,  21 


3  1 2  Dryck  y  Prif  Ocfoedd, 

Yr  oedJ  Eglwys  Chrìjì  o  hyd  yn  cadw  Dydd 
yr  Arglwydd  yn  barchedig  ac  yn  grefyddol. 
"  Bydcîed  i  bob  un,  ebe  S  Ignatìus^  a'r  y  fydd  yn 
"  caru  f  efu  Ghri/ì^  gadw  Dydd  yr  Arglwydd  yn 
"  wyl  ;  yr  hwn  fydd  megis  Brenin  y  Diwrnod- 
"  au  eraiU.  Ar  y  Dvdd  hwn  yr  adgyfododJ  ein 
Harglwydd,  y  perffeithiwyd  ein  Hiechydwriaeth, 
ac  y  darofliyngwyd  Colyn  angau,  ac  a  lyngcwyd 
"  mewn  Buddugohaeth  "  Dydd  yr  Arglwydd  y 
gelwid  ef  yn  waíèad  gan  hen  Deidau  'r  Eglwys, 
ac  ambellwaith  i  gyd-fynniaw  a  Jaith  y  cyffredin 
Bobl,  Dydd  Sul'y  yn  ddiweddar  y  tyfodd  yr  Arfer 
o'i  alw  y  Dydd  Sabhoth  :  Pa  le  bynnag  y  ceir  y 
gair  Sabboth  yn  y  Teftament  newydd,  y  mae  i  ni 
ddeall  wrth  hynny  yr  hen  Sabbath  "Juddewig^  neu 
Ddydd  Sadwrn. 

Ar  ol  cyd-ymgynnull  i'r  un  lle,  eu  Gwaith 
cyntaf  oedd  gweddio^  a  diweddu  eu  holl  weddiau 
a  GweddPr  Arglwydd.  Arfer  oedd  hon  a  gyn- 
haliwyd  o  Oes  bwy-gilydd  yn  Eglwys  Chrijì^  fel 
yr  ymddengys(ym  myfc  eraill)  wrth  eiriau  S.  Cyp- 
rian^  Efgob  Caer  yn  Affrica^  yr  hwn  a  ddywed 
yn  y  wedd  hon.  "  Chrift  a  roddes  i  ni  Ffurf  o 
"  weddi,  efe  a'n  rhybuddiodd  ac  a'n  haddyfcodd 
"  pa  fodd  i  weddio.  Yr  hwn  a  roddes  Fywyd  i 
"  nij  a  roddes  hefyd  weddi  i  ni  megis  y  gwrand- 
"  ewid  ein  Gweddiau  yn  ebrwyddach  gan  y  Tâd 
"  nefol^  pan  weddiom  yn  y  Geiriau  a  ddyfcodd 
"  y  Mah  i  ni.  Canys  pa  Weddi  a  all  fod  yn 
'^  fwy  yfprydoL  na'r  hon  a  gawfom  gan  Jefu 
"  Ghrijì^  yr  hwn  hefyd  a  roddes  yr  yfpryd  glân  i 
"  ni  ?  A  pha  weddi  a  all  mor  effeithiol  i  dyccio 
"  gyda  Duw  na  Gweddi  ei  Fab,  y  Gwirionedd, 
"  yr  hon  a  ddyfcodd  efe  i  ni  a'i  wefufau  Sanét- 
"  aidd  ei  hun  ?    Bydded  i  ni  gan  hynny,  Frodyr 

"anwyl, 


Rhan.  2.  ?EN.  7.  Jddoliad  Diiw.  313 

"  anwyl,  weddio  mcgis  i'n  haddvfcwyd  gr..n  ein 
"rrynwr.  —  Duw  a  gydiiebydd  eiriaii  ei  Fab  ; 
"  Ac  yn  gymmaint  a  bod  gennym  Gyfryngwr 
"  gyda'r  Tâd  i  eiriol  drofom,  arferwn  eiriau  ein 
"  Cyfryngwr.  Ac  yn  gymmaint  a'i  fod  efe  yn 
*  ficcrhau,  îfuii  ỳa  heth  bynncig  a  ofynnom  gan  y 
"  Tad  yn  ei  enw  ef\  y  rhydd  efe  i  ni  ;  pa  fwy 
"  effeithiawl  y  bydd  i  ni  dyccio,  os  nyni  a  wedd- 
iwn  yn  ei  Eiriau  ei  hun.  [<:/] 


(( 


DiGON  yw  hyn  i  brofi  fod  yr  hen  Grifnogion 
yii  uniawn  ar  ol  dyddiau  'r  Ápoíloh'on  yn  arfer 
Gweddi'r  Arglwydd  ;  a  chyn  amlycced  yw,  mai 
Ffurf  ofodedig  oedd  eu  Gweddiau  eraill  yn  Addol- 
iad  Duw  ar  gyhoedd  \  er  ei  bod  yn  myned  dan 
amryw  Enwau  yng  Ngwaith  y  Teidau  ;  canys 
gan  Jgnatius  Difgybl  S.  Peter  yr  Apoftol,  ac 
Efgob  Antioch^  hi  a  elwir  jrunrhyw  weddi  wa/iad- 
oI[e]  Gan  yujìin  y  Merthyr,  y  Wcddi gyffredin  \f^ 
Gan  S.  Cyprian,  y  Gweddiau  pubtic.  Ac  nid  all 
fod  dim  ficcrach  onid  Ffurf  ofodedig,  neu  Weddi  0 
Lyfr  y  maent  hwy  yn  feddwl,  oblegid  fod  yfpyf- 
rwydd  goleu  i'r  Gymanfa  honno  a  gynhahwyd 
BL  yr  árgl.  365  yn  Laodicea^  *  orchymmyn,  / 
arfer  yr  unrhyw  weddiauyn  y  horeuol  dr prydnhaw- 
nol  wafanaeth,  -  Gan  fod  yr  Eglwys  Juddewig  yn 
nhrefn  ei  Gwafanaeth  yn  arferyd  Ffurf  o  weddi, 
a  bod  Chrijì  Jefu  ei  hun  yn  cyrchu  i'r  Addoliad 
cyhoedd,  heb  yngan  erioed  air  yn  erbyn  Ffurf  0 
weddi^  ond  yn  hyttrach  o  lawer  yn  dra  bodlongar  i 
hynny  ;  y  Prif  Grifnogion  a  farnafant  yn  uniawn, 
fod  Ffurf  ofodedig  yn  Addoliad  Duw  ar  gyhoedd 
Y4  yn 


[^J  Cypr,  de  Orat,  Dom.  i,  2.  />.  309.  [^]  Jgnat, 
Ep.  àd  Magnes.  p.  33.   [/]  ApoL  2.  *  Can.  7. 


314  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

yn  gymmeradwy,  rhac  eu  bod  yn  rhyfygugwneu- 
thur  yn  gallach  na  Chrijì  Jefu  ei  hun.  Acerbyn 
hynny,  nid  yw  Gweddi  hir  ddi-fyfyr  yn  y  Gyn- 
unllcidfa  ddim  amgen  na  Rhyfyg  a  Dychymmyg 
dyn. 

Ar  ol  gweddio  y  darllenid  rhyw  Gyfran  o'r 
hen  Deftament  a'r  newydd  ;  [^]  Ond  pa  gym- 
maint  a  ddarllenid  bob  tro,fydd  gwbl  anficcr;  oble- 
gid  y  Paganiaid  a  ruthrent  yn  fynych  am  eu  pen- 
nau,  yn  eu  haflonyddu,  ac  yn  gwneuthur  iddynt 
ddiftewi  yn  gynt  na  phryd.  Ond  er  cynted  y 
gwelodd  Duw  fod  yn  dda  i  ddyfod  a'r  Rhai  mewn 
Awdurdod  \  droi  yn  Grifnogion,  yno  yr  appwyn- 
tiwyd  pa  gymmaint  a  fyddai  weddus  i  ddarllen  bob 
pryd  ;  fef  dau  Lith  ;  un  o'r  hen,  ac  arall6*Y  Teft- 
ament  newydd  [/2]  Ac  nid  y  'Sgrythur  lân  yn  unig, 
ond  Homiliau  a  gyfanfoddid  gan  wyr  duwiol  a 
ddarllenid  yn  fynych  ar  gyhoedd  hefyd;  megis  yr 
Epiftol  a  Sgrifennodd  S.  Clement  at  y  Corinthi- 
aid;  ac  amryw  Lyfrau  da  eraill,  y  rhai  a  farnwyd 
er  Budd  a  Llês  cyfFredin  i'r  Gwrandawyr. 

Yno  y  cenid  Mawlì  Dduw,  yr  hyn  a  arferid  o 
hyd  yn  gydwybodol  gan  y  Prif  Grifnogion  yn  eu 
Dyledfwyddau  teuluaidd  a  chyhoedd  er  dydcíiau  'r 
Apoftolion.  A'r  Salmau  a  genid,  oeddent  naill  a 
Pfalmau  Dafydd\  neu  ynteu  ryv/  Gyfran  o'r  Sgry- 
thur  wedi  ei  gyfanfoddi  'àx  fefur  cerdd  gan  Wyr 
duwiol,  a  chelfyddgar  mewn  Cerdd-dafod.  A'r 
Rhvdd-did  hwnnwaganiattawyd  yn  aml  gynt^nes 
i'r  Gymanfa  honno  a  gynhaHwyd  yn  y  Flwydd- 

yn 


[  Z  ]  7"/-  Mart.  Apol  2.  /.  98.  \h\  Con.  Apo/ì, 
L.  2.  C.  57.  j5>.  875. 


Rhan.   2.   Pen.   7.  Addoüad  Duw.  315 

yn  365  yn  Laodìcea^  attal  y  fath  Rydd-did  ;  canys 
^oxz\\ymyvv\Nyàyvio^nafyddaì  rydd  ganuGwaith  neb 
rhyw  wr  prifat  ar  gyhoedd  yn  yr  Eglwyfi : 

Yr  hyn  a  ganlynai  neíTaf  oedd  y  Bregeth  ;  ac 
y  mae  y  rhan  fwyaf  o'r  Dyfcedig  yn  barnu,  nad 
oedd  y  Bregeth  ddim  ond  Efponiad  ar  ryw  Gyf- 
ran  o'r  Sgrythur  a  ddarllenafid  eufys  ;  ynghyd  ag 
Annogaethau  dwys  i  wneuthur  yn  ol  y  Dyled- 
fwyddau  a  orchymynid,  ac  ymgadw  rhac  y  Pech- 
odau  a  waherddid  yno  ;  ac  hefyd  Eglurhâd  ar  ry  w 
Egwyddor  Ffydd  a  gynhwyfid  yxv  y  Sgrythurau 
hynny.  Ac  o  hyn  y  mae,  y  gelwir  y  Pregethwyr 
mewn  hen  Sgrifcnnadau,  y  Traethwyr-^  oblegid  eu 
bod  yn  traethu  ar  y  lleoedd  hynny  o'r  Sgrythur  a 
ddarílenafid  ychydig  o'r  blaen. 

Wedi  gorphen  y  Bregeth,  y  Diacon  a  rybudd- 
iai  bawb  fyned  i  weddio.  Y  weddi  hon  a  elwid 
Gweddi  ddirgel  y  Gynnulleidfa  ;  canys,  pob  un  ar 
neilldu  a  weddiai  wrtho  ei  hun  yn  ddiftaw  ac  yn 
ddi-foniarus,  Ac  o'r  diwedd,  wedi  bawb  o'r  Gyn- 
ulleidfa  orphcn,  yr  OflFeiriad  a  weddiai  ar  gyhoedd 
ac  yn  Soniarus ;  ac  a  fyddai  megis  yn  crynhoi  eu 
hoU  Erfyniadau  mewn  un  weddi.  A  hyn  y w  dech- 
reuol  yftyr  y  gair  hwnnw  Coleóf^  neu  yn  Gym- 
raeg,  Crynhoad ;  am  fod  y  Gweinidog  yn  crynhoi 
hoU  Sylwedd  Gweddi  ddiftaw  pob  un  o'r  Gynn- 
ulleidfa  mewn  un  Coleóì.  (/) 

GwAiTH  hawdd  i  brofi  yw,  nad  oedd  yr  hen 
Grifnogion  yn  gweddio  dim  at  Sainófau  nac  jíng- 
ylion.     Mi  a  ofodaf  yma  Farn  Eglwys  Smyrna 

ynghylch 


(i)  Vid.  Orig  Brit.  C.  4,  p.  224, 


3l6  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

ynghylch  y  matter.  Tr  ym  yn  addoli  Chriji  megh 
mab  Duw^  ac  y  mae  gennym  Barch  i  Gojffadwriaeth 
y  Merthyron^  megis  Difgyblion  a  Dilymuyr  ein  Har- 
glwyddj  ac  megis  rhai  a  ddangojafant  Gariad  anor- 
fod  tuag  atto.  Ac  yn  hynny  yr  ym  yn  ewyllyfio  bod 
yn  Ganlynwyr  iddyntJ^  Ac  hen  yrcnceus  a  ddy  w- 
ed  yr  hwn  a  Sgrifennodd  o  gylch  y  í  Iwyddyn 
1 80,  T  mae'*n  chwith  gan  Eglwys  Dduw  weddio  at 
Angylion  a  gwneuthur  Deunydd  0  Swynion^  na  dim 
Cywreinrwydd  drwg  arall\  ond  mewn  modd  pur^ 
dilwgr  a  di-dramgwydd^  hi  a  wna  ei  Herfyniad  at 
y  Creawdr  mawr  yn  enwW  Arglwydd  yefu  Ghrift, 
{k)  —  Ymadroddion  yw  y  rhai  hyn,  cyttûn  a'r 
Sgrythur  ;  ac  mor  nerthol  yn  erbyn  Pabyddlaeth^ 
fel  nad  yw  boffibl  roddi  dim  atteb  iddynt.  Un 
Duw  fyddj  ac  un  Cyfryngwr  hefyd  rhwng  Duw  a 
dynion^  y  dyn  Chriji  Jefu.  i  Tim.  2.  5. 

Fe  ddywedir  fod  yr  hen  Bobl  cyn  y  Diluw  yn 
troi  eu  Hwynebau  tua'r  Dwyrain  wrth  weddio;  a 
pharhau  o'r  ddefod  hon  o  Oes  bwy-gilydd  nes 
iddynt  o'r  diwedd  ymlygru,  ac  addoli'r  Haul  yn 
codi  yn  y  Dwyrain.  Fel  hyn  y  buont  yn  edrych 
tua'r  Dwyrain  hyd  yn  amfer  Solomon^  pryd  ý  go- 
fodwyd  yr  Arch  yn  TJîIys  orllewinol  y  Deml;  ac  o 
hynny  allan  yr  Juddewon  a  olygent  tua'r  Gorlle- 
win  wrth  weddio.  Ond  y  Chrifnogion,  i  gadw 
cyn  belled  ag  oedd  boffibl  oddiwrth  ddefodau'r 
ŷuddewon^  a  droefant  eu  Hwynebau  tua'r  Dwy- 
rain  (/)  Ond  boed  hynny  fel  y  mynno,  Arfer  gyíF- 
redin  gan  yr  hen  Grifnogion  wrth  weddio,  oedd 

edrych 


*  Eufeb.  Hìjì.  Ecles.  L,  4.  Cap.  15.  {k)  gren.  L. 
2.  C,  57.  (/)  Warreris  Impart,  Churchman,  Cl 
8.  /.  165. 


Rhan.  2.  Pen.  7.  AddoUad  Duw.  317 

(sdrych  tua'r  Dwyrain;  megis  y  mae'n  amlwg  oddi- 
wrth  Dyftiolaethau  "JujUn  y  Merthyr^^,  Clement  o 
Alexandria^  a  S.  Bafti^  Gwyr  enwog  oü,ac  yn  byw 
yn  gynnar  jawn  ym  mebyd  yr  Eglwys  GrifnogoL 

Arfer  gyffredinol  arall  oedd  ^efyll  wrth  ddar- 
llen  yr  Efengyl  \  a  hynny  aarferwyd  yn  waftadol 
gan  y  Prif  Grifnogion  ym  mhôb  parth  o  Gred 
er  amfer  yr  Apoftolion.  Pan  yw  Sozomen  yn 
crybwyll  am  y  Defodau  a  gynhelid  mewn  amry  w 
Eglwyfydd,  y  mae  efe  yn  fynnu  ac  yn  rhyfeddu 
ynghylch  Digywilydd-dra  Efgob  Alexandra^  yr 
hwn  a  ryfygai  eìjîedd  wrth  ddarllen  yr  Efengyt^ 
Tn  wir  (eb'r  Hiftoriawr)  niwelais  i  fath  beth  eri- 
oed  ò' r  hlaen^  ac  ni  chlywais  i  chwaith  am  un  arall a 
ryfygodd  fod  mor  anfoefol  (m)  Ac  y  mae  hen  Sgri- 
fennydd  arall  yn  adrodd  am  Theophìlus  Efgob  o 
Jndia^  iddo  (^ym  myfc  pethau  gwyrgeimion  eraill 
a  ddiwygiodd  efe  ynoj  adferu  yr  hen  Ddifgybl- 
aeth  ganmoladwy,  i  Sefyll  wrth  ddarllen  yr  Efe- 
ngyl  [n). 

SoNNiWN  weithian  ryw  ychydig  ynghylch  eu 
trefn  yn  cwplhau  Dyledfwyddau  teuluaidd  yn  y 
Brif  Eglwys.  Cyn  gynted  ac  y  codent  o'i  Gwlau 
y  boreu,  Meiftr  y  Ty  a  alwai  bawb  o'i  Deulu 
fyned  i  weddi,  yr  hyn  a  gwplaid  gan  y  Pen-teulu 
ei  hun,  oddieithr  fod  yno  wr  eglwyfig  yn  bre- 
fennol.  Ac  y  mae'n  debygol  eu  bod  jn  adrodd  y 
Gredo^  neu  Gyffes  o'i  Ffydd  y  pryd  hwnnw,  modd 
y  gwnaent  Brofi^es  eu  bod  yn  Grifnogionjawn-gredy 
ac  megis  y  ilwyr-addyfgent  eu  Plant  a'i  Gweifion 

yn 


(m)  HiJÌ.  Ecles.  L.T.C.  l().  (n)  PhiloJIorg.  Hifl. 
Ecles.  L.  3.  p.  29. 


31 8  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

yn  holl  Brif-byngciau  Crefydd.  Ac  y  mae'n  ddilys 
eu  bod  yn  darllen  ryw  Gyfran  o'r  Sgrythur  hefyd, 
megis  y  cynghora  'r  Apoftol,  Prefwylied  gair 
Chrijì  ynoch  yn  helaeíh  ym  mhob  Doethineb,  Col. 
3.  16. 

Ynghylch  hanner  Dydd  cyn  eu  myned  i  Gin- 
iaWjy  darllenid  drachefn  ryw  Gyfran  o'r  Sgrythur, 
neu  Ran  o  Homili ;  A  gwedi  gofod  y  Bwyd  ar 
y  Bwrdd,  yr  erfynid  Bcndith  arno  (gan  mwyaf) 
yn  y  Geiriau  hyn,  Tydi  yr  hwn  wyt  yn  rhoddi ym- 
borth  i  bob  Creadur^  caniattâ  i  ni  dderbyn  yr  ym- 
borth  prefennol  gydath  Fendith  di,  Ti  Arglwydd 
a  ddywedaìjì^  Os  yfwn  ddim  marwol,  ni  wna  i 
ni  ddim  niweid,  os  gan  gredu^  y  credwn  ynot  ti  ; 
Bwrw  di  ymaith  gan  hynny^yr  hwn  wyt  Arglwydd 
y  Gallu  a^r  Gogoniant^  bob  anian  ac  anfàwdd  afiach 
a  dinijìriol  oddiwrth  ein  Hymborth^  a  pha  Ddylan^ 
wad  niweidiol  bynnag  a  allweithioynom  (0)  Wrth 
fwytta  y  cymmerent  ryw  ychydig  Seibiant  i  ganu 
Hymnau  ac  Odlau  o  Fawl  a  Diolchgarwch  ;  yr 
hyn  y  mae  yoan  aurenau  jn  ei  ganmol  yn  fawr  ; 
ac  yn  annog  y  Gwyr  i  ddyfcu  Pennillion  duwiol 
i'w  Tylwyth  gogyfer  a'i  canu  wrth  eu  Gorch- 
wyHon  cyffredin,  ond  yn  anad  un  pryd  wrth  fwy- 
tta,  gan  fod  y  cyfryw  Ganiadau  yn  Gyfaredd 
hynod  rhac  Profedigaeth  a  Chynllwyn  Diafol  ; 
'^  Canys,  eb  efe^  megis  nad  yw  Satan  un  amfer 
"  yn  barottach  i'n  dal  yn  ei  Fagl  na  phan  y  bom 
"  yn  bwytta,  naill  a'i  drwy  Anghymedroldebj  neu 
^'  drwy  ofcr  ymfiarad  ;  Felly  ni  a  ddylem  arfogi 
"  yn  ei  erbyn,  drwy  ganu  a  phyngcio  yn  ein  calon-- 


'^  nau 


(0)  Orig.  in  Job.  L.  2.  />.  36.     (p)  Chrys,  in  Pf 
4î,/>.  147. 


Rhan.  2.  Pen.  7.  Addoliad  Duw.  319 

"  nau  /V  Arglwydd  (p.)  Gwelwn  mor  ofalus 
oedd  yr  hen  Grifnogion  rhac  newynu  yr  Enaid,  tra 
fyddent  yn  pefcVr  Corph. 

Yn  yr  hwyr  y  gelwid  yr  holl  Deulu  y  drydedd 
waith  i  Weddì^  cyn  myned  i  orphwys.  Ac  ar 
hanner  nôs,  yr  Offeiriaid  a'r  Gwyr  llen  a  gyfod- 
ent  etto  i  ganu  Mawl  i  Dduw.  [^]  Mae'n  deby- 
gol  mai  yn  amfer  Erlidigaeth  y  cynhaliwyd  y  Drefn 
hon  gyntaf,  pan  na  byddai  ddiberygl  Bywyd  wneu- 
thur  hynny  ar  gyhoedd  liw  dydd.  Ac  yno  [  megis 
na  fernid  fod  eu  zêl  wedi  oeri]  yr  oedd  Bagad 
yn  cynnal  yr  un  Drefn,  ar  ôl  i'r  Eglwys  gael  Llon- 
yddwch  oddiwrth  Erlidwyr. 

Gan  ein  bod^  Eb'r  Apoftol,  yn  derhyn  Teyrnas 
ddi-Jigl^  hydded  gennym  Râsy  drwfr  hwn  y  gwaf- 
anaethom  Dduw  wrth  eì  fodd^  gyda  gwylder  a  phar-^ 
chedig  ofn.  Heb.  12.  28.  A'r  Rheol  hon,  drwy 
Râs,  a  ddilynodd  yr  hen  Grifnogion  gyda'r  fath 
ddyfalwch,megis  nad  oeddentond  Pererinionyn  wir 
ddiau  yn  y  Byd  hwn,  ond  euferch  oedd  ar  hethau 
uchod^  a'i  hymarweddiad  yn  y  nêf  Eu  tai  gartref 
gan  Grefìtwyr,  a'r  Maefydd  allan  gan  yr  Hwf- 
myn^  a  fyddent  yn  ddadíeinio  gan  BenniIIion,  ac 
Odlau  a  Chaniadau  duwiol.  [r]  Fe  ddywedir  am 
yaco  a  gyfenwir  y  Cyfiawn^  ei  fod  efe  cyn  fy ny- 
ched  yn  gweddio,  yn  gymmaint  a  chaledu  ei  ddau- 
lîn  megis  carreg.  Yn  Cujienyn  fawr  yntef,  er  ei 
fod  yn  Ben  ymherawdr  Byd,  a  chymmaint  o  Ofal 
Teyrnafoedd  yn  gorwedd  arno,  etto  bob  dydd  yn 
ei  amfer  arferedig,  a  ai  ar  encil  i'r  yftafell  i  weddio, 

bydded 


[q]  Clem.   Alex.   Padag.    L.  2.  C.  g.  p.  185,  [r) 
Cave^s  Prim.  Chrijiianity.  Part^  i.  Ch.  9. 


3^0  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

bydded  pa  Fatterion  bynnag  yn  y  Llys  :  Ac  i 
ddangos  i'r  Byd  pa  faint  o  Hyfrydwch  oedd  gan- 
ddo  yn  cyflawni  y  Ddyledfwydd  Sanäaidd  honno, 
efe  a  barodd  ofod  ei  Ddelw  ar  ei  Fath  o  Aur  ac 
Arian,  mewn  Dull  ac  agwedd  Gwr  ar  e'i  ddau- 
/iriy  a'i  Freichiau  ar  led,  a'i  olygon  tua'r  nef.  (j)— 
Nid  archwaethai  Theodofiu^  (ymherawdr  da  arallj 
gymmaint  a  Ffigyffen  nes  rhoddi  Diolch  i  Dduw. 
(/)  Fe  ddywedir  hcfyd  am  dano,  ei  fod  efe  yn  codi 
bob  boreu  gyda'r  wawr-ddydd  i  ganu  Pfalmau 
ynghyd  a'i  Chwiorydd  ;  a'i  fod  efe  mor  fedrus  a 
chyfarwydd  yn  y  'Sgrythur  ag  un  Efgob  o  fewn  ei 

Deyrnas. Dyma  fel  yr  oedd  calonnau  yr  hen 

Grifnogion  gyntjBonheddiga  Gwrêng,  yn  brydio 
o  Zêl  at  Wafanaeth  Duw,  gan  wybod  mai  gan 
yr  Argìwydd  derbynnient  daledigaeth  yr  Etifedd- 
iaeth. 


PEN.    VIII. 

Pa  gyfryw  Lannoedd  neu  Eglwyfydd  oedd gan  y  Prif 
Grifnogion.   T  Goruwchjìafelloedd.  Amryw  yjìyr 
y  gair  Eglwys  yn  y  Tejtament  newydd,     T  tair 
dofparthynyr  Eglwyfydd gynt,     Scifm  i  hregethu 
allan  o^r  Eglwyfydd,     Tnghylch  Clych, 

MEGIS  nad  yw  bolìibl  i  gyflawni  un  math  o 
weithred  hebryw  Le gofodedig^  perthynafol 
a  chymmwys  i'r  gwaith,  modd  y  gallo  pob  peth 
fod  yn  jawn  ac  yn  drefnus;  Felly  y  mae  Lle  gof- 

odedig 


(s)  Eufeb.  Vît.  Conjìcmt.  L.  4.,  C.  22.     (  t )   Soer. 
Htjì.  Ecles.  L.  I.  />.  2.  £ÿ  L.  7.  C.  22. 


Rhan.   2.   P.   8.        Tr  Eglwyfydd  cyntaf.        321 

odedig  yn  gwbl  anghenrheidiol  i  gynnal  Gwafan- 
aeth  Duw  ynddo,  madd  y  gallo  Chriftnogion  ym- 
gynnull  i  addoli  Mawrhydi  anfeidrol  Arglwydd 
mawr  nef  a  daear.— Ac  yn  wir,  Lle  i'r  diben  go- 
goneddus  hwn,  {^i  i  gynnal  Addoliad  y  Duw 
mawr  ynddo,  a  weddai  yn  ddilys  ddigon  fod  mor 
dlws  ag  a  fedro  Synwyr  dyn  amgyfFred.  Pan  oedd 
y  Brenin  Dafydd  yn  dyfcu  ei  fâb  Solomon  yng- 
hylch  y  modd  yr  adeiíadai  efe  y  Deml^  y  mae 
efe  yn  gorchymmyn  ar  ei  fod  mewn  mawredd^ 
miwn  rhagoriaeth^  mewn  enw^  ac  mewn  gogoniant 
drwyr  holl  wledydd  i  Cron.  22.  5.  A'rrhefwmy 
mae  efe  yn  ei  roddi  am  hynny,  fydd  dra  rhagorol 
yn  gyftal  a  chytìawn  ;  canys,  eb  efe,  nid  i  ddyn  y 
mae^r  llys  ond  /V  Arglwydd  Dduw. 

Dyma'r  lle  y  dangofes  Chriji  Jefu  ei  Zêl  gym- 
maint  drofto,  megis  ac  iddo  ef  fyr  hwn  oedd 
Addfwynder  ei  hun,  etto  yma,  wneuthur  fflangell  0 
fan  reffynnau  i yrru  y  prynwyr  ar gwerthwyr  allan, 
Joan  2.  1 5.  Dyma'r  lle  na  adawai  efe  neb  i  ddwyn 
llejìr  trwyddo,  Marc.  ll.  16.  A  dyma'r  Lle  y 
dechreuodd  yr  Apojìolion  ar  ôl  Adgyfodiad  Chrijì 
ymgyfarfod  ynddo,  canys  yr  oeddent  yn  wajìadolyn 
y  deml  yn  moli  ac  yn  bendithio  Duw,  Amen.  Luc. 
24.  53.  Pan  yw  S.  Luc,  y^  dywedyd,  i'r  Apoft- 
ohon  ar  ôl  efgynniad  Chrift  i'r  Neí,  fyned  i  oru" 
wch-Jìafell^  Aâ.  I.  13.  Y  mae  i  ni  ddeall  wrth 
hynny,  un  o  oruchel-Jìafelloedd  y  Deml;  {a)  canys 
yr  oedd  yno  amryw  ftafelloedd,  un  oddiar  y  Uall; 
I  Bren,  6.  6.  A  phryd  na  chaíFent  odfa  a  chyfle 
i  fyned  odditanodd  lle  y  byddai'r  Juddewon  yn 
cynnal  Gwafanaeth  Duw,  yno  hwy  a  efgynnent  i 

un 


(a)  Vid.  Hammond  in  Loc. 


322  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

un  o'r  goruwch-Jíafellûeddj  a  fyddai  o  hyd  liw  dydd 
(o  leiaf)  yn  agored.  A  phan  yw  S.  Luc  mewn 
man  arall  yn  dywedyd,  jÍ  hwy  beunydd yn  parhau 
yn  gyttún  yn  y  Deml^  ac  yn  torrì  haro  o  dy  i  dy  A6t. 
2.  46.  Y  gwir  yftyr  priodol  yw  hyn,  wedi  dar- 
fod  o'r  Apoftolion  gyflawni  eu  Dcfofiynau  arferol 
yn  y  Deml,  hwy  a  ddychwelent  i  dderbyn  y  Sacra- 
ment  Gartref{mç:^\%  y  mae'r  esponiad  ar  frig  y 
ddalen  )  hynny  ydyw,  i  un  o  oruchel-Jìafelloedd  y 
Deml. 

Dyma  fel  y  gwnai  yr  ApoJìoUon  tra  y  buont  yn 
efangylu  yn  Jerufalem^  a  hynny  oedd  o  gylch 
deng  mlynedd ;  Ac  yma,  cyn  myned  yn  y  blaen, 
i  ddangos  pa  gyfry w  Lannoedd  oedd  ganddynt  yn 
yr  Oefoedd  canlynol,  nid  yw  anghymmwys  i 
fiarad  ychydig  ynghylch  yr  amryw  a'r  gwahan 
TjîyriaethaUy  y  cymmerir  y  gair  Eglwys  yn  y 
Teftament  newydd.  i.  Eglwys  a  gymmerir  am 
ryw  nifer  o  ddynion,  a'i  da^  a'i  drwg^  a'i  credad- 
wy^  a'i  Anghredadwy  fyddant.  Felly  A5ì,  19.  41. 
Ofer  ddynion  Ephefus^  y  rhai  a  wnaethant  Derfyfc 
yn  y  Ddinas,  y  CreflFtwyr  a'r  Gwneuthurwyr  Del- 
wau  a  elwir,  yr  Eglwys.  Yn  ol  ein  Cyfieithiad 
ni  y  mae  fel  hyn,  Efe  a  ollyngoddy  Gynnulleidfa 
ymaith  \  ond  pe  buafid  yn  cymreigio  y  Gair 
Groeg,  *  y  Cyfieithiad  a  fuafai,  Efe  a  ollyngodd  yr 
Eglwys  ymaith.  A'r  Eglwys  honno,  oedd  Ddihir- 
wyr  Ephefus,  2.  Eglwys  a  gymerir  am  Ghrijìnogi- 
on  yn  proflFefu  Ffydd  yngHriJî,     Felly  Colofs,  4. 

15.  Nymphas  a^r  Eglwys  fydd yn  ei  dy  ef\  a  Rhuf 

16.  5.   Annerchwch  yr  Eglwys  fydd  yn  eu  ty  hwy: 
A'r  yftyr  yw,  y  Teulu  yn  proffefu  Ffydd  yngHrift. 

3.  Eglwys 


*  Apelufe  tên  Ehleftan.  Gr, 


Rhan.  2.  Pen.  8.        Tr  Eglwyfydd  cynia/.      323 

3.  Eglwys  a  gymmerir  hcfyd  am  y  Lle  y  byddai'r 
Chriftnogion  yn  cyfarfod  ynddo  ;  megis  i  Cor. 
II.  12.  Onid  oes  gcnnych  Dai  i  fwytta  ac  i  yfed  ? 
aidirmygu  yr  ydych  chwi  Eglwys  Dduw  ?  Y  mae'r 
Apoftol  y  ma  yn  gofod  Gwahaniaeth  rhwng  yr  Egl- 
wys^  neu  y  Lle  y cv^nhclid  Gwafanaeth  Du w  ynddo, 
cCì  Tai  annedd.  Os  cynnal  Gwleddoedd  anghym- 
medro!  a  wnaent,  ac  ymlenwi  yn  eu  Cariad-wledd- 
<?r<^<'/,  yr  oedd  ganddynt  Z)í7/  gartref;  lle  ag  oedd 
llawer  gweddeiddiach  nag  yn  yr  Eglwys  a  gyflegr- 
wvd  at  wafanaeth  Duw. 

Yn  yr  un  yftyr  y  cymmerir  y  gair  Eglwys  yn 
fynych  yn  Sgrifennadau  hen  Athrawon.  Y  mae 
Clement  o  Alexandria  yn  cynghori  Gwrageddfyned 
i  mewn  ir  Eglwys  gyda  phob  Lledneifrwydd  a  Gojì- 
yngeiddrwydd  calon  ag  oedd  hojfibL  Ac  OíTeiriaid 
Rhufain  yn  Sgrifennu  at  S.  Cyprian  ynghyjch  y 
Drefn  i  dderbyn  i  Gymmundeb  y  rhai  a  Syrthia- 
fant  oddiwrth  y  Ffydd  mewn  amfer  Elidigaeth  ; 
fy'n  dywedyd  (  ym  myfc  pethau  eraill )  ar  iddynt 
ddyfod  i  Borth  yr  Eglwys^  ac  nid  dim  pellach,  [b) 

Yn  amfer  Erlidigacth  yn  wir  pan  oeddid  yn 
llarpio,  yn  llofci  ac  yn  diniftrio  eu  Cyrph  a'i  Lly- 
frau  a'i  IJannnoedd  (megis  y  digwyddodd  y  fath 
amferau  gwaedlyd  lawer  pryd  ym  mhob  parth  o 
Grêd  yn  y  tair  Oes  cyntaf )  yno  ymgyfarfod  a 
wnaethant  Ilc  y  gallent ;  mewn  Ogofau,  mewn 
Cilfacheu,  ac  mewn  pob  rhyw  Le  dirgel  allan  o 
olwg  eu  Gelynion.  Ond  pa  bryd  bynnag  y  byddei 
y  Llywodraeth  yn  llariaidd^  ac  yn  eu  ftafrio  ryw 

Z  ychydig, 


(b)  Adeant  ad  Limen  Eclefia,  ap.  Cypr,   Ep.  3 1 
7.  p.  7. 


324  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

ychydig,  ac  yn  gadael  Rhydd-did  iddynt,  yno  eu 
Heglwyfvdd  oeddent  dlws  ac  hardd-deg,  a  chwedi 
eii  neillduo  yn  waftad  oddiwrth  bob  Gwafanaeth 
cyffredin  ;  ac  neíTaf  at  gadw  Calon  lan  oddimewn, 
eu  gofal  a  fyddai  cadw  eu    Llannoedd  yn  lân  yn 

weddatdd  ac  y\\  ddillyn. Nid  oeddid  yn   claddu 

neb  yn  yr  Eglwyfydd  yn  yr  hen  amferoedd;  Hyn- 
ny  a  gyfrifld  yn  ffieidd'-dra  gynt.  Yr  oedd  hi  mor 
ddiweddar  ac  wyth  cant  o  PÌynyddoedd  o  Oedran 
Cẃr//?cyniddynt  ddechreu  claddu  euMeirwmcwn 
un  Rhan  neu  Gongl  o  Drefi  a  Dinafoedd  (c)  Ac 
ym  mhellarôl  hynny  y  dechreuodd  yr  Arfer  gâs  i 
gladdu  yn  yr  Eglwyfydd, 

Fel  hyn  y  mae'n  eglur  fod  gan  y  Chriílnog- 
ion  Eglwyfydd  wedi  neiUduo  a'i  cyíTegru  at  gynnal 
Gwafanaeth  Duw  er  yr  amfer  y  galwyd  hwy  gyn- 
taf  ar  yr  Enw  hwnnw.  Y  peth  neíTaf  i  yftyried, 
yw,  Pa  fath  Rai  oeddent,  Ar  ol  bod  y  Llywod- 
raeth  oruchel  wedi  derbyn  y  Grefydd  Griftnogol, 
y  LlanoedddL  adeiladid  gan  mwyaf  ar  Fryn  go  uch- 
el,  neu  Le  amlwg  o'r  hyn  ileiaf ;  i  arwyddoccau 
(  mae'n  debygol  wrth  hynny  )  yr  Egwyddor  nefol 
yn  derchafu  eu  Calonnau  goruwch  y  Byd  hwn. 
Fe  adeiiadid  eu  Llannoedd  fel  y  baiV  naill  Dalcen 
gyfeirio'n  uniawn-gyrch  at  y  Dwyrain,  yr  hyn  a 
wnaethpwyd  yn  gynnar  jawn,  fal  yr  ymddengys 
wrth  Dyftiolaeth  TertuUann^yT  hwn  a  Sgrifennodd 
o  gylch  y  Flwyddyn  190.  "  T  mae  Ty  ein  Cre- 
fydd  ddiniweid  (  eb  efe  J  wedi  ei  adeiladu  ar  Dwyn^ 
ac  yngwydd  pawb ;  ac  a  gyfeirir  at  y  Goleuni  megis 
DuU yr  Tfpryd  glan\  ac  at  y  Dwyrain  megts  y  lle 
fyn  arwyddoccau  ChriJI.  (d)  Yn 


(r)  Sf>e/m.  CinciL  Brit,  p,  lî.  (d)  TertulL  adver$ 
Valentin,  p.  25 1. 


Rman.    2.   Pen.  8.      Tr  Eglwyfydd  cyntaf.      325 

Yn  yr  Eglwyfydd  gynt  yr  ocdd  tair  Dofparth^  y 
rhai  a  appwyntid  at  amryw  fath  o  Wrandawyr  : 
Y  Dofparth  cyntaf  oedd  y  Rhan  flaenaf  oV  Egl- 
wys  wrth  fyned  i  mewn  iddi  ;  Ile  y  byddai  y  tu 
ifaf,  is-law  y  Drws,  y  Catecheìjwyr^  neu  Blant 
Rhiêni  anghrediniol  y  rhai  a  addyfgid  ym  mhrif 
Byngciau'r  Grefydd  Griftnogol,  modd  y  baentyn 
cymmwys  i'w  bedyddio  :  Yma  hefyd  yr  oedd  y 
Bed\dd-faen  :  Yn  yr  un  Dofparth  ychydig  uwch  i 
fynu,  y  byddai  math  o  Wrandawyr  a  fernid  yn 
anghymmwys  i  dderbyn  y  Cymmun,  ond  etto  heb 
fod  mor  ddrwg-fucheddol,  ac  yr  haeddent  eu  hef- 

cymmuno. Yr  ail  Ddofparth  oedd    Canol  yr 

Eglwys,  ac  yno  yr  oedd  y  Ffyddloniaid  yi\  eiftedd  ; 
y  Gwrywiaid  oV  naill  du,  a'r  Benywiaid  o'r  tu 
arall,  canys  ni  chaniattawyd  iddynt  yn  yr  hen  am- 
feroedd  gynt  eiftedd  ynghyd  blith  draphlith:  Ac  yn 
y  Rhan  yma  o'r  Egîwys  yr  oedd  y  Gadair-Tmad- 
rodd^  neu'r  Pulput.  —  Y  Drydedd  Dofparth  oedd 
y  Ganghell^  lle  nid  oedd  rydd  i  neb  ddyfod  ond  y 
Gwyr-llên^  ac  Tmherawdr  Graeg  unwaith  yn  y 
Flwyddyn,  mae'n  ààẁy2p\zx  DdyddPafc,  Y  tu 
uchaf  i'r  Bwrdd  cymmun,  neu'r  Allor  y  byddai 
Trwn,  neu  Orfedd  yr  Efgoh  ac  is  i  lawr  yn  ddau 
Reftr,  Eifteddleoedd  yr  Henuriaidy  ond  nid  oedd 
rydd  i  un  Diacon  eiftedd  yno.  {e) 

Yn  yr  Amfer  dedwydd  gynt,  pryd  oedd  jawn 
a  dyledus  Drefn  mewn  Llys  ^  Llann^  ni  chaniat- 
tawyd  i  neb  ymneillduo  o'r  Eglwys,  a  chynnal 
Cyfarfodydd  gwahanol,  ac  i  bregethu  mewn  Teios. 
Ac  03  rhy w  un  Opiniynus  a  ryfygai  drofíeddu,  efe  a 
Z  2  gondemnid 


{e)  Vìd.  CavesPrîm.  Chrijìianity   P.    i.   C.   6, 
p.  138. 


326  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

gondemnid  allan  o  law,  megis  y  barnai   Cymanfa 

0  Efgobion  yn  gymmwys.  Felly  y  mae  y  pum- 
med  Canon^  a  wnaeth  y  Gymanfa  honno  yn  An- 
tioch  yn  y  Flwyddyn  341,  yn  orchymmyn  fel  y 
caíìlyn,  Os  Ojfeiriad^  0  ddiyfìyr  ar  yr  Efgob^  a 
ymneilldua^  ac  a  gynnal  Gyfarfodydd  gwahanol^  gan 
ofod  i  fynu  Allor  yn  erhyn  Allor  (  yr  yftyr  yw,  cyn- 
nal  Cyfarfodydd  anghyfreithlawn  ar  neilldu)  Bydd- 
ed  iddo  gael  ei  ddi-Jwyddo  oi  weinidogaeth^  megis 
Gwr  chwannog  i  Swydd-ymgais  a  Rhyfyg  :  Ac  efcym- 
muner  ei  Ganlynwyr^  gan  eu  hod  yn  derfyjcus^  ac 
yn  euog  0  Scifm  neu  ymranniad,  Ond  na  wneler  hyn- 
ny^  hyd  oni  rhyhuddir  hwy  dair  gwaith,   [f) 

Rhac  i  neb  dybied  nad  oedd  hyn  ond  Bygwth- 
iad  yn  unig,  mi  a  chwanegaf  yma  Enfampl  yng- 
hylch  y  modd  y  trini wyd  G wr  a  droíTeddodd  y  Rhe- 

01  hon.  Fe  ddigwyddodd  i  wr  a  elwid  Eujìathius 
Efgob  Sehajìia  ( o  gylch  yr  un  Amfer  ac  y  cyn- 
haliwyd  y  Gymanfa  uchod)  droíTeddu  Difgyblaeth 
yr  Eglwys,  drwy  ei  waith  gyntaf  yn  cynnal  Cyf- 
arfodydd  gwahanol  mewn  Teios  ;  yno  drwy  feio  a 
diyftyru  yr  Offeiriaid  a  fyddent  yn  wyrpriod;  drwy 
daeru,  na  chai  un  Gwr  goludog  feddiannu  Teyr- 
nas  nef ;  mai  Dydd  yr  Arglwydd  oedd  y  Diwr- 
nod  cymhwyfaf  i  ymprydio;  gyda  llawer  o  bethau 
eraiU,  llwyr  wrthwyneb  i  Farn  yr  Eglwys  Gatho- 
lic.  —  Ond  cyn  gynted  y  daeth  y  Chwedl  o'r  fath 
Anhrefn  i  Gluftiau  'r  Efgohion  uniawn-gred^  ym- 
gyfarfod  a  wnaethant  ym  mhrif  ddinas  Paphlago- 
nia  a  elwid  Gangra^  lle  yr  efcymmunwyd  Eujia- 
thius  a'i  Ganlynwyr  ;  a'r  ddau  Ganon  a  ganlyn  a 

wnaeth- 


(/)    Conjì,    Apo/ì.    Can,  3.    Ò*    Concil.    Antioch. 
Can,  5. 


Rhan.   2.    Pen.  8.      2'>  Eglwyfydd  cyntaf.      327 

wnaethpwyd  yii  eu  herhyn,  cr  cadw'r  Eglwys 
mewn  T'angneddyf  ac  undeb  RhagUaw.  (i)Pxfy 
bynnag  a  ddywedo  yn  ddìrmygus  am  Dy  Dduw^  bydd- 
ed  yn  Anathcma  (2)  Pwy  bynnag  a  ryfygo  brcgethu 
allan  ò'r  Eglwyfydd  \n  ddirgcl  mcwn  Teios\  a  chan 
ddiy/í\ru  r  Eglwys^  a  wna  y  cyfryw  bcthau  a  ddylid 
eu  gwncuthur  \n  yr  Egtwys  yn  unig^  bydded yn  Ana- 
thema.  (g)  Y  mae'n  eglur  oddiyma,  fod  yr  hen 
Ghriftnogion  yn  glynu  yn  ddiyfcog  wrth  y  Rheol 
a  efyd  yr  Apoflol,  na'^ch  arwcinicr  oddi  amgylch  ag 
Athrawiaethau  amryw  a  dicithr.  Heb.  13.  9. 

Y  Gorchwyl  hawfaf  yn  y  Byd  yw  profi,  nad 
oedd  yr  hen  Ghriflnogion  yn  rhoddi  dim  Parch 
chwaethach  un  math  o  Addoliad  crcfyddol  \  Ddel- 
wau.  Yr  oedd  ganddynt  hwy  y  fath  wrthwyneb- 
rwydd  attynt  fel  na  chaniattaid  eu  gofod  er  Hardd- 
wch  yn  y  Llanoedd,  megis  yr  ymddengys  oddiwrth 
Yftori  nodedig  y  mae  Gwr  Eglwyfig  a  elwid  Epi- 
phanius  yn  adrodd  fal  y  canlyn.  Pan  ddaethum 
(eb'r  ef )  ar  fy  Tmdaith  i  Bcntrcý  a  elwir  Anabla- 
tha  ym  Mhaleftina,  mi  a  droais  i  mewn  Pr  Eglwys 
yno  i  wcddio,  Ar  hynny  mi  a  welwn  Liain  wedi  ei 
grogi  wrth  ben  y  Drws  a  Llûn  Chrift,  neu  ryw 
Sainóf^  wcdi  ci  baentio  arno,  Yr  hyn  pan  yjìyriais^ 
fod  y  cyfryw  ffieidd-dra  yn  llwyr  wrthwyneb  ir  Yf- 
grythur  lân^  myfi  a  ymcflais  ynddo^  ac  a^i  rhwygais\ 
ac  a  gynghorats  y  Gwyr  Eglwyflg  yno  ar  ei  roddi  ef 
yn  hyttrach  i  wncuthur  Amdo  i  ryw  ddyn  tlawd^  nag 
ei  ofod  a  Lluniau  arno  yn  yr  Eglwyfydd^  {h)  Hyn 
a  Sgrifennwyd  ynghylch  y  Flwyddyn  o  Oedran 
Chrijì  390  at  y  gwir  Barchedig  yoan  Efgob  Caer- 
falcm^  ynEfgobaeth  yrhwny  gwnaethpwyd  y  peth, 

Z  3  Ac 


(Ä)  Hieron,    Tom.  2,  p,  i6l. 


328  Drych  y   Prif  Ocfocdd. 

Ac  nid  Barn  unìgol  rhyw  wr  neiUduoI  oedd  hyn, 
ond  ê  waharddwvd  ofod  Delwau  yn  yr  Eglwyfydd 
yn  y  pedair  Oefoedd  cyntaf  ym  mhob  Rhan  o 
Grèd  ;  megis  y  dcn^^ys  Barn  y  G^manfa  honno 
agynhaliwyd  yn  y  flwyddyn  305  yn  yr  Hìfpaen^ 
\\q  y  gwarafynnwyd  ofod  Delwau  yn  yr  Eglwyfydd^ 
ac  i  haintio  Gwrthddrych  eu  HaddoUad  ar  y  Mur, 
(/) — Geiriau  mor  ddwys  yn  erbyn  perchi  Del- 
wauy  fel  nad  all  un  Päpiji  yftrywgar  roddi  atteb 
iddynt. 

A  oedd  Clych  y n  yr  Egl wy fydd  yn  yr  oefoeddcyntaf 
fydd  fatter  yn  gorwedd  yn  y  ty  wyll.  Ond  pa  bryd 
bynnag  y  gofodwyd,  y  maent  yndra  perthynafol  i*r 
DibenjacnidywddimlIainaChylTegr-Iedradynneb 
i  fyned  a  hwy  ymaith,  megis  y  tyftia  yr  Yftori  wir- 
ioneddol  a  ganlyn.  Dr  Arthur  Bulhley  a  gyflegr- 
wyd  yn  Efgob  Bangor  yr  ugainfed  dydd  o  Ragfyr 
1541.  Y  gwr  hwn  adrachwantodd  i  werthu  pum 
Cloeh  o'i  Eglwys  Gadeiriawl  Bangor^  ac  a  aeth  yn 
heinyf  i  Lann  y  Mòr  i  weled  eu  gofod  yn  y  Llong 
i  fyned  a  hwy  trofodd.  Ond  prin  yr  aeth  efe  dri 
cham  ar  ei  íFordd  adref,  ond  ei  Lygaid  a  ddallodd 
yn  ddifymmwth,  ac  ni  welodd  efe  Ólwg  mwyach 
tra  fu  efe  byw.  {k) 

Y  mae'r  Cronicl  hefyd  yn  mynegi,  pan  oedd 
Edgar  Brenin  y  Saefon  yn  y  Flwyddyn  975  yn 
ymladd  a  Gwyr  Morgannwg^  iddo  (  ym  myfc  ei 
hoU  Gyflafan  a'i  Gyíîegr-Iedrad )  yfpeilio  Cloch 
Llan  lÌltud^  a'i  dwyn  hi  ymaith,  ym  myfc  eraill 
o'i  Ledrad  a'i   Yfglyfaeth.     Y   diwrnod   neflaf, 

megis 


(i  )'Conciì.  Illih.  Con,  36.  (k)  Goodwiriî  Catalogue 
of  Bijhops.  p.  540. 


Rhan.  2.    Pen.   8.      Tr  Eglwyfydd  cyntaf,      329 

megis  yr  oedd  y  Breniii  yn  gorphwys  ar  ei  wely, 
fe  a  dyhiai  fod  Rhyw  un  yn  ei  wânu  a  Gwayw- 
ffon  ;  Yno,  wedi  brawvchu,  a  deftro  ei  Gydwy- 
bod,  efe  a  barodd  ddanfon  yn  òl  y  Gloch^  a  phob 
Cylìegr-ledrad  arall ;  ond  er  hynny  eíe  a  fu  farw 
mewn  modd  echrydus  ym  mhen  naw  Niwrnod.  (/) 

I  ddiweddu  hyn  o  Hanes  ynghylch  Eglwyfydd; 
Er  cynted  ac  y  darfu  i  Frenhinoedd  -à  x  Tmherodron 
arddel  y  Grefydd  Griftnogol,  a  bod  yn  ol  y  Broph- 
wydoliaeth,  yn  Dadmaethod  ac  yn  ymgeleddwyr 
tirion  iddi.  Ef.  49.  23.  Ni  thygafant  unrhyw 
Draul  yn  rhy  goftfawr  tuag  at  harddu  yr  Eglwy- 
fydd,  mal  y  bai  pob  peth  yn  dlws,  yn  íân,  ac  yn 
fyber  o'i  mewn.  Y  mae  gennym  Hanes  ryfeddol 
hynod  ynghylch  pa  fodd  y  goddiwefoddBarnDuw 
ddau  Bendefig  ryfygus  a  elwid  yulian  a  Felîx  ar  eu 
gwaith  yn  halogi,  ac  ar  fedr  yfpeilio  hefyd  yr 
Elgwys  fawr  a  godidog  yn  Antioch  yn  y  Flwyddyn 
362  [w]  yulian  a  aeth  yn  uniawn  at  yr  Allor,  ac 
o'i  ddirmyg  a  biíTodd  yn  ei  herbyn,  gan  ddywedyd 
nad  oedd  Duw  yn  matteru  y  fath  ddirmyg  bach 
a  hwnnw.  Felix  o  honaw  yntef,  ei  Gydym- 
maith,  wrth  edrych  ar  y  Lleftri  Aur  ac  arian  a 
Gwifcoedd  yr  Off'eiriaid,  "  Wele^  eb'r  ef,  gymm- 
aint  0  Rialltwch  fy  '«  attendo  ar  Fab  Aíair.-^Ond 
yftyried  pawb  yn  bwylHg  fel  y  goddiwefodd  Bar- 
nedigaeth  Duw  hwy  am  eu  cabl,  a'i  cyftegr-ledrad. 
Pydrodd  Ymyfcaroedd  yulian  o'i  fewn  ;  ac,  a'i 
Dom  a'i  drwngc  yn  cerdded  allan  drwy  ei  Safn^ 
Efe  a  fu  farw  yn  ebrwydd,  yn  druenus  ac  yn  ofna- 
dwy.  —  Felix  yntef  a  oddefodd  yn  y  man  Bwys  y 
Z  4  Llaw 


(/)  Spelmans  Hijìory  ofSacriledge,  />,  1 10,  [w]  ibid 

p.SS. 


330  Drych  y   Prif  Oefoedd, 

Llaw  ag  oedd  efe  yn  ei  gablu;  canys  yr  ocdd  ei 
Waed  V  ffrydio  yn  biftylldrwyei  5ár/72  a'i^<?^«í7«5 
a  hynny  yn  ddiorphwys^  nes  iddo  drengu.  —  Dau 
Siampl  hynod  (ac  yn  Rhybudd  i  eraillJoFarn  Duw 
ar  Yfpeilwyr  Eglwyfydd  a  Chablwyr. 


PEN.     IX. 

Rhinweddau  y  Prif  Grijìnogion  yn  gyfff^fdinol^  fef 
yw  hynny^  eu   Gojìyngeiddrwydd^   Diweirdeh^  eu 
Hammynedd  yn  dioddef   Tr  amryw  fodd yr  oedd- 
id  yn  eu  rhoddi  ì  Farwolaeth,      Eu  Hufudd-dod 
/V  Awdurdodau  gorucheL 

YRhinweddau  a  ganlynant  ynt  y  Tlyfau  god- 
idog  a  wnaethant  Fuchedd  y  Prif  Griftnog- 
ion  yn  hardd  ac  yn  ddifglair,  megis  Afalau  aur 
mç,wn  gwaith  arian  cerfiedig,  Dih.  25.  ll.  Ac 
yma  y  dechreuaf  a'r  Grâs  nefol  hwnnw,  eu  Gojì- 
yngeiddrwydd\  canys  y  mae  ein  Harglwydd  ei  hun 
yn  dechreu  ei  Bregeth  a'r  Grâs  anhepcor  hwn,  ac 
yn  ei  ofod  megis  y  Cam  cyntaf  o  Fywyd  crefydd- 
ol;  Gwyn  eu  hyd  y  tlodion  yn  yr  yfpryd^  canys  eidd- 
ynt  yw  teyrnas  nefoedd,  A  thrachefn,  Dyfcwch 
gennyf  canys  addfwyn  ydwyf  a  gojìyngedig  0  galon^ 
a  chwi  a  gewch  orphwyfdra  i\h  eneidiau,  Math. 
II.  29. 

Dau  nôd  arbennig  i  adnabod  yr  hen  Griflnog- 
ion  wrthyntj  oedd  l.  Eu  hymarweddiad  fobr  ac 
arafaidd.  2.  Gweddeidd-dra  yn  eu  trwfiad.  A 
phe  chwiHd  eu  Llyfrau,  y  maent  yn  fiarad  yn  er- 
byn  Balchder  a  Dillad  gwychion  fel  y  canlyn.  "  I 
"  ba  beth  y  cyffelybaf  [ebe  Clement  o  A/exandria] 

wr 


R.  2.  P.  9-        Mocfaiir  prìf  Grìjìnogi'.n.  313 


"  wr  cocg-falch,  neu  Dclyn  a  íai'n  gwifgo  Dillnd 
"  gwychion  o  Lawnt  a  fidan  a  Phorphor,  ac  etto 
"  heb  Râs  vn  ei  galon  ?  Nid  allaf  ei  gyflelybu  ef 
"  i  ddim  cynhwyfach  nag  i  Demlau'r  Àipht.  Os 
''  edrych  un  ar  ei  gwedd  oddiallan,  efe  a'i  gwel 
''  hwy  yn  gvnnifer  Adeilad  hardd-wych;  ond  eled 
"  i  mewn,  ac  ymofynned,  i  ba  ddiben  yr  adeilad- 
'^  wyd  y  deml  hon  ar  y  cyntaf /^  I  ba  ddiben  y 
"  mae'r  hoU  P'eini  gwerthfawr'  fy'n  Uewyrch, 
"  megis  cynnifer  Seren  ?  I  ba  ddiben,  y  mae'r 
"  holl  Golofnau  uchel,  y  Pyft  wedi  eu  goreuro, 
"  a'r  Gwychder  hyn  oU  ?  —  Fe  ddywedir,  i  ^yw- 
nwy;s  Gwrthddrych  eu  Haddoliad  ;  a  pheth  yw 
hynny,  ond  Cath^  neu  Sarph^  neu  Lyfant:  Felly 
vr  hoU  Adeilad  godidog  hwn  a  wnaethpwyd  i 
gynnwys  ryw  Ymlufciad,  neu  Fwyftfil  hagr ; 
"  canys  y  cyfryw  rai  oedd  Duwiau  'r  Aiphtiaid. 
Yr  un  fí'unyd  (eb  'r  ef )  os  edrychi  ar  wr  coeg- 
"  falch  ;  Y  mae  oddiallan  wedi  ei  harddu  yn  dra 
godidog,  yn  difgleirio  mewn  Gwychder  Dillad, 
Rhidens  aur,  a  meini  gwerthfawr ;  ond  bwrw 
oiwg  oddifewn  iddo ;  ac  yno  ti  a  welych  Gal- 
"  on  ddrw^g  bechadurus,  ac  anwydau  afreolus,yng- 
hyd  a  phob  Aflendid  a  Brynti ".  {a) 


(C 


Y  mae  Theodoret  yn  adrodd  Yftori  nodedig  at 
hyn  o  Berwyl,  fel  y  canlyn.  Fy  mam  (  eh  efe) 
a  flinwyd  yn  ei  Hieuengólid  a  Llygad  tofton  ;  a 
phan  nad  allai  hi  gael  dim  Llefâd  gan  y  Meddy- 
gon,  hi  a  aeth  at  wr  duwiol  a  elwid  Petr^  i  ddei- 
fyf  ei  Weddi  at  Dduw  drofti.  Ond,  megis  y  bydd- 
ai  (mal  y  tybiodd)  fod  yn  fwy  cymmeradwy  yng- 
wydd  y  Gwr  duwiol,  hi    a  irodd   ei    hwyneb   ag 


01 


ew 


{a)   Clem,   Alex.    Pcsdag,    L.    3,    C,    2. 


332  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

Olew  ;  a  ofododd  Dlyfau  aur  wrth  ei  Chluftiau, 
ac  a  ymdrwfiodd  yn  bingc  ac  yn  hoyw  dros  ben; 
Ond  er  cynted  y  canfu  Petr  hi  mor  fflawnt,  hi 
gafas  wybod  yn  ebrwydd  ynghylch  Gwagedd  ei 
Gwifcad.  Ha  Ferch^  eb'r  ef,  tybia  i  ryw  Grejftwr 
cywrain  wneuthur  delw  yn  gelfyddgar  dros  ben  ;  ac 
yno  i  ryw  Fwngler  trwfgl  ddyfod  heibio  a  rhyfygu 
emendio  Gwaith  y  Crefftwr  cynniL  A  fyddai  efe 
fodlon  gael  ai  waith  y  cyfryw  Driniad  gan  Fwng- 
ler?  Na  fyddai  ddim.  Yr  un  fiFunyd,  eh  efe^ 
oni  fydd  yr  Holl-alluog  yn  anfodlon  wrth  y  fawl 
a  ryfygo  wellhau  ar  ei  waith  ef  ?  A  pheth  amgen 
yw  dy  waith  di,  yr  Eneth^  yn  plethu  dy  wallt, 
yn  IHwio  dy  wyneb,  ac  yn  ymbingcio  mor  fyw, 
ond  rhyfygu  gwellhauar  Waith  Duw  /  Ond  gwy- 
bydd,  yr  Eneth,  y  geilw  Duw  dydi  i  Farn  am 
hyn  oll.  Ac  yno  y  Bendefiges  a  gydnabu  ei  ffoli- 
neb,  ac  a  dyftiodd  ei  Hedifeirwch  am  hynny  ;  a 
Phetr  yno  a  weddiodd,  a  hi  a  gafas  ymwared  o'i 
Gwendid.  {b) 

Y  Dymmer  nefol  hon,  fef  Yfpryd  goftyngedic 
ac  addfwyn  a  wnaeth  i'r  Prif  Griftnogion  ddiyft- 
yru  Rhialltwch  a  Gwagedd  y  Byd,  a  phethau 
afreidiol.  "  A  dyrr  cyllell  ddim  [medd  hen  Athr- 
'^  aw  ]  oni  fydd  manyl-waith  ar  y  Carn  ?  A  gyn- 
"  nal  Bwrdd  ddim  o'n  Hymborth,  oni  bydd  Lli- 
"  ain  main  plygedig  arno  ?  A  oleu  Cannwyll  ddim, 
"  oni  bydd  y  Cannwyllpren  wedi  oreuro  ?  Ein 
"  Harglwydd  a  fwyttaodd  o  ddyfgl  gyffredin,  ac 
"  a  wnaeth  i'r  Dorf  eiftedd  ar  y  Glafwellt,  ac  a 
"  olchodd  Draed  y  Difgyblion,  heb  alw  am 
"  Gawg  aur  o'r  nefoedd.  Efe  a  gymmerth  Ddwfr 

"  gan 


{b)  Theod.  in  Fit.   Petri.   C.  6,  p.  343. 


R.    2.    P.    9.      Moefaur  Prif  Grìstnogion,      333 


gan  y  wraig  o  Samarìa  mewn  Dwfr-leftr  pridd, 
"  heb  ymofyn  am  un  o  Aur  ",   [f] 


cc 


Nyni  (eb  'r  Paganlaid  wrth  y  Chrifìnoglon  ) 
ym  yn  cymmcryd  Byd  da  yn  helacth-iuych  heun- 
ydd  \  yr  ym  yn  llawen  ac  yn  ddifyr,  megis  y 
gweddai  Ddynion  fod  ;  Ond  chwy-chwi,  y  Chriji- 
nogion^  ydych  bobl  feddylgar,  ac  yn  ymgadw  oddi- 
wrth  ein  Chwareuon  cyhoeddy  a'n  Gwleddoedd  an- 
rhydeddus.— Ond  y  Chriftnogion  fy'n  atteb^  Gwir 
jawn  nad  ym  ni  ddim  yn  dyfod  i'ch  Chwareuon^ 
canys  ì\\  a  ddyfgafom  well  pethau.  Pa  beth  yw 
cich  chwarcuon  ond  Tfgol  y  Cythraul^  ac  hudol- 
awl  Gelfyddyd  i  annog  pob  aflcndid  a  Brynti  ? 
Yr  ym  ni  yn  meddwl  am  ein  Hadduned-Fedydd^ 
pa  bryd  yr  ymwrthodafom  a  Gweithredodd  y  Di- 
awl,  a  Rhodres  a  gorwagedd  y  byd  anwir,  a  phech- 
adurus  chwantau  y  Cnawd.  Pa  le  y  dywedwch 
ein  bod  yn  fyn-feddylgarac  yn  athrift ;  Eich  cam^ 
fynniad ywhynny.  Y  ime  gtnnym  Lawenydd di- 
oaid  yn  ein  Calonnau,  er  nad  ym  yn  llamfach  ac 
yn  crechwenu,  megis  chwi.  Nyni  a  ddyfgafom 
gan  ein  Harglwydd  a'n  Duw,  fod  o  ifel  ac  ufudd 
galon,  ac  o  yfpryd  addfwyn  a  goftyngedig.  Ac 
am  hynny,  nid  oes  gennym  ddim  Hoffcler  yn  eich 
Gwledoedd  a'ch  Chwareuon  ;  Ile  nid  allwn  edrych 
ar  ddim,  ond  Rhwyfc  a  Rhyfyg,  Gloddeft  a  medd- 
wdod,  y  Drychau  nid  ynt  weddus.  [d'] 

Yn  y  Lle  neflaf,  ni  a  gawn  yftyried  eu  Diweird^ 
eb.  Mor  ofalus  oeddent  i  fyw  yn  oneft  a  dihalog, 
fel  nad  edrychent  ar  ddim  a  fyddai  yn  anweddus 

ac 


[c]  C/em.  Alex.  Padag.  L.  2.  C.  3.      [d]  Minut. 
Foel.  p.  10.  Ed.  Par.  1522. 


334  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

ac  anhardd.  Eiìi  Hymadroddlon  ni  [eb'r  un  o  hon- 
ynt]  ynt  yn  fobr  ac  yn  ddiwair^  ac  felly  y  mae  ein 
Hymarweddiad,  A  llawer  o  honom^  er  nad  ym  yn 
y?nffroJìio  ar  hynny^  a  gadwant  wyryfdod  dibaid.  A 
chyn  belled  ynt  oddiwrth  Serch  at  y  Fudrog  anni- 
wair^  megis  a^i  bod  yn  ymwrthod  a\  Cofieidiau  diw-- 
eiriaf    [<r] 

Yr  oedd  Chriftnoges  dduwiol  a  elwid  Sophro- 
nia^  yr  hon  oedd  cyn  odidocced  mewn  Rhinwedd- 
au  da,  ac  mewn  Glendid  a  Phr\'^dferthwch  Corph  ; 
a  rhwng  y  ddau,  hi  a  gyfrifwyd  yn  wyrthiau  'r 
Oes.  Ond  yn  yr  amfer  hwnnw,  dau  beth  pery- 
glus  i  P'ywyd  llonydd  yn  y  Bywyd  hwn,  oblegid 
fod  Tyrant  anhywaith  ac  anüad  yn  erlid  y  Chrift- 
nogion,  ac  yn  eu  baeddu  yn  doft  ac  yn  ddi-arbed. 
Felly,  wedi  iV  Gormes-deyrn  hwnnw  [  Macfen 
oedd  ei  Enw]  glywed  gymmaint  o  Glod  am  Len- 
did  Sophronia^  efe  a  anfonodd  ddau  neu  dri  Ceifpwl 
\w  chyrchu  hi  atto  ef ;  y  rhai  a  a  ddywedafant 
wrthi,  Os  hi  a  ddeuai  o  wir-fodd  calon  at yr  Tmher- 
awdr^  a  hod  yn  Gariad-ferch  iddo^  hi  a  dderchefid  i 
hoh  Anrhydedd  ar  a  allai  byth  ddymuno,  Sophronia 
a  wybu,  nad  oedd  boffibl  iddi  ddiangc  o'i  Crafang- 
au,  felly  hi  a  gymmerth  arni,  ei  bod  yn  fodlon  j 
ac  a  ddymunodd  arnynt  bwyllo  ychydig,  nes  y 
gwifgai  hi  ei  hardd-drwfiad  \  ond  yn  Ue  ymdeccau 
mewn  Lawnt  a  SidaUy  h\  agymmerth  Gyllell ;  ac 
i  gadw  ei  Diweirdeb,  a  Uaw  ddi-gyííroa  roddes  y 
Dyrnod  marwol  iddi  ei  hun.    [/] 

GoDiNEB  a  golpid  yn  ddwys  yn  y  Brif  Egl- 

wys. 


[  <f  ]  ibia  p.  36.     [/]  EufeL  Hi/ì.  Ecles.  L.  8, 
Cap.  16. 


R.    2.   P.   9.      Moefaur  Prìf  Grîjìnog'ioru      335 

wys.  Barn  yTeidau  aymgyfarfuont  yn  yFIwydd- 
yn  315  oedd  hyn.  Os  S\rthiai  neb  i  Odineb^  bid 
iddo  ddwyn  Penyd  faith  rnlyneddy  cyn  y  derbynnier  ef 
i  Gymmundeb.  Ac  ni  dderbynnient  ef  y  pryd  hwn- 
nw  chwaith,  oni  cheffid  ynddo  ArgoeHon  eglurei 
fod  yn  cafau,  ac  yn  ymwrthod  a'i  Bechod.  [^] 

SoNNiWN  bellach  am  Ufudd-dod  y  Prif  Griíl- 
nogion  i'r  Llyiuodraeth,  Dros  dri  chant  o  Flyn- 
yddoedd  ar  ôl  Dyfodiad  Chrift  yn  y  Cnawd,  Pa- 
ganiaid  creulon  a  gwaedlyd  [oddieithr  rhyw  ych- 
ydig]  oedd  y  rhan  fwyaf  o  Ymheradron  Rhufain: 
Ac  yn  yr  Yfpaid  hwnnw  y  bu  deg  o  Erlidigaethau 
creulon  yn  erbyn  y  Chriftnogion  ;  ym  mha  am- 
ferau,  y  goddefafant  y  Trallodau,  y  Cyftudd,  yr 
Ing,  a'r  Poenau  íFyrniccaf  a'r  aliai  hoU  Lû  uíìern 
ddychymmyg ;  ac  etto  nid  oes  dim  mynegiaeth 
oll,  i'r  Chriftnogion  godi  Gwrthryfel,neu  wneuth- 
ur  y  Derfyfc  Ileiaf.  Nid  o  herwydd  fod  arnynt 
ddiffyg  Gallu  a  chadernid,  y  buont  yn  dioddef  cyn 
hynawfed,  ond  yn  unig  o  herwydd  Cydwybod, 
Canys  fe  ddywed  un  o  honynt,  Pe  hynny  a  fai  tin 
Bwriady  eb  efe,  buan  y  cynhullem  y  fath  Lu  arfog 
[yn  Grijlnogion  eu  gyd']  ag  afyddai  abl  i  ddarojìwng 
yn  hawdd  ein  holl  wrthwynebwyr  ;  ond  0  herwydd 
Cydwybodyr  ym  yn  ufuddhau  ;  oblegid  fod  ein  Har- 
glwydd  wedi  dy  wedyd  wrthym,  Telwch  yr  Eiddo 
Ccefar  i  Cafar^  ar  eiddo  Duw  i  Dduw  [/]— Mewn 
un  peth  yn  wir  y  gwrthodafant  dalu  teyrnged,  fef  y 
Tâl  a  gefglid  at  wneuthur  Delwau,  ac  hefyd  gog- 
yfer  a  chynnal  Temlau  Eilynnod.  "  Er  ein  bod 
"  [^ebe  hen  Athraw  dwys']  yn  naccau  talu  Teyrng- 

ed 


[  ^  ]   ConciL  Ancyr.  Can,  20.      [/]   Tertul,   ApoU 

(^'  37- 


336  Drych  y  Prìf  Oefoedd, 

"  ed  i  dderchafu  Gwafanaeth  i  Ddiafol,  etto  yft- 
"  yriwch  ein  parodrwydd  at  bob  Gwafanaeth  ar- 
*'  all.  le  yr  ydym  yn  gwneud  jawn  am  hynny, 
"  drwy  ein  gwaith  yn  talu  mwy  na  fydd  ddyled- 
"  us  o  Drethi  eraill.  {k) 

Pan  oedd  y  Paganiaid  yn  edliw,  nad  oedd  y 
Chriftnogion  yn  gwneuthur  ond  ychydig  o  wafa- 
naeth  i'r  Tmhcrodron\  y  maent  yn  atteb,  mai  Cam- 
fynniad  òedd  hynny.  Canys  yr  ym  ni^  ebe  hwy, 
yn  wir  gynìiorthwyo  y  Llywodraeth^os  nid  ag  Arfau 
dyjiol^  etto  a  nefoL  Apha  enwoccaf  a  fo  un  0  honom 
îuewn  Duwioldehy  fe  wnâ  hwnnw^  drwy  ei  JVedd- 
iau^fwy  0  wafanaeth  ir  Deyrnas^  na  Brwydraulauj- 
er  0  Ftlwyr  arfog,  (/)  "  Yr  ym  ni,  ebe  hen  Athr^ 
"  aw  dwys  arall^  yn  gweddio  Duw  tros  yr  Ym- 
"  herodron,  ar  deilyngu  o  hono  ganiattau  iddynt 
"  Hir  Hoedl,  Llywodraeth  heddychol,  Llys  dio- 
*'  gel,  Milwyr  calonnog,  Dadleu-dy  cy wir,  a  Dei- 
"  haid  oneft  ac  ufudd.  {rn)  Fe  elHd  yn  hawdd 
Chwanegu  yma  at  yr  un  Yftyr  ;  Ond  wrth  yr 
ychydig  a  grybwyllwyd  y  mae'n  eglur  fod  yr  hen 
Griftnogion  yn  sefyli  yn  ddigyíFro  wrth  Reol  yr 
Apoftol,  Tmddarojìynged poh  enaid  ír  Awdurdodau 
gorucheh     Rhuf.  13, 

Heblaw  y  Rhinweddau  uchod^  ni  a  gawn  yftyr- 
icd  ym  mhellach  eu  Bwriad  di-yfcog  yn  glynu 
wrth  eu  ProSes,  a'i  Hammynedd  raflawn  yn 
dioddef  y  poenau  creulonaf  er  mwyn  eu  Prynwr, 
canys  edrych  yr  oeddent  ar  Daledigaeth  y  wohrwy, 
Heb.    lí.    26*      Ac   wrth  yftyred  hyn,  y  mae 

hynny 


(/è)  ibid  Cap.  42.     (I)  Origen,  L,  8.  p.  462.     [m) 
TertuL  ApoL  Cap.  30. 


R.   2.    P.   9.       Moefaur  Prif  Grljìnogìon.       337 

hynny  (ym  myfc  eraill)  yn  un  Rhefwm  cadarn  i 
brofi  Gwirionedd  y  Grefydd  Griftnogol.  Canys, 
oni  buafent  wedi  eu  nerthu  gan  yfpryd  Duw,  fy th 
nid  allafent  fod  cyn  barotted  -^n  dioddef,  cyn  gyíT- 
ured  yn  y  Peryglon  mwyaf,  a  chyn  ddi-yfcocced 
yn  eu  Proft'es.  Wrth  yftyried  hyn,  medd  un  0 
honyntj  Y  mae  gennym  lírofiad  diamheuol  o 
Dduwdod  y  Grefydd  Griftnogol  (n)  "  Edrych- 
"  wch  (eb  efe  wrth  y  Paganiaid)  pa  fodd  y  mae'r 
^'  holl  Fyd  mewn  cyn  byrred  amfer  wedi  ymddar- 
"  oftwng  i  dderbyn  ein  Crefydd.  Gwelwch  y 
"  Philofophyddion  yn  ymadael  a'i  Hopiniynau  an- 
"  wylaf ;  y  Gwyr  mawrion  yn  ymwrthod  a'i 
"  Swydd-ymgais  a'i  trahâ ;  y  Beilchion  yn  bwrw 
"  ymaith  eu  Rhodres  a'i  Rhwyfc  ;  y  Meddwon  yn 
"  ymgadw  oddiwrth  Ormodedd  a'i  Hafreolaeth  ; 
*'  Y  Drythyll  yn  fiîeiddio  ei  Aflendid  a'i  Anniw- 
"  eirdeb ;  Y  Cybydd  yn  bwrw  heibio  ei  Serch  at 
"  ariana'i  Drachwant;  lea  phob  Pechadur  gynt, 
"  ynawr  yn  gwellhau :  Wrth  yftyried  y  Cyfne- 
^'  widiadau  hyn,  y  ?nae'^n  rhaid  fod  Dawn  oddi- 
"  uchod  yn  gweithio  ynom.— -Pwy  rai  o'ch 
"  Gwyr  dyfcedig  chwi  a  ddygent  y  fath  Drallod- 
"  au,  Blinderau,  a  Gorthrymder  er  mwyn  am- 
"  ddiffyn  eu  Hathrawiaeth,  ac  ydym  ni  yn  ym- 
"  ddwyn  er  mwyn  Chrift  ?  Je,  pan  gydnabu  y 
"  Gwr  dyfcediccaf  o  honoch,  Arijlotl  wrth  ei 
"  enw,  fod  yr  Atheniaid  j\\  amcanu  ei  alw  ef  i 
"  gyfrif  am  rai  Opiniynau  ag  oedd  efe  yn  faent- 
"  umio,  efe  a  ffbawdd  ymaith  fal  llwrf  di-galon 
"  gan  ofn.  A  wnaetbai  Chriftion  y  cyfryw  beth 
^'  gwradwyddus  ?  Efe  a  ymadawai  a  chant  Bywyd^ 
"  pe  bai  efe  berchennog  arnynt^  cyn  yr ymadawai  eýe 

a*i 


(^n)  Arnob.  advers.  Gent,  L,  2./.  21, 


338  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

"  ai  Broffes,  Pan  ymgynghorodd  Porphyri^  eich 
"  Philofophydd  enwog,  a'r  Oracl  {o)  ynghylch  ei 
"  wraig  a  droes  yn  Griftianoges,  efe  a  gafas  yr 
"  Attcb  hwn,  T  gallafai  efe  cyn  hawfed  Sgrifennu 
^^  ar  y  Diufr^  neu  ebedeg  ?negis  aderyn  yn  yr  awyr^ 
''  na  throi  ei  wraig  oddiwrth  Grijìnogaeth.  [p)  Je, 
"  chwi  a  wyddoch,  fod  Dihareb  gennych ;  Mor 
í'  ddi-yfcog  a  Chrijiion. 

NlD  oeddent  yn  ymwroli  fel  hyn  ar  eiriau  yn 
unig,  ond  mewn  Gweithred  hefyd.  Pan  ddaeth  y 
Swyddogion  i  ddal  gafael  ar  Polycarp  dduwiol,  efe 
a  wrthododd  fyned  ar  encil,  er  iddo  gael  Rhybudd 
cyfamferol  i  ddiangc;  eithr  efe  a  ddywedodd  wrth 
ei  Gyffeillion,  Ewyllys  yr  Arglwydd  a  wneler.  Pan 
ddygwyd  ef  i  Lys  y  Barnwr,  yno  y  gwnaethpwyd 
Araith  wenhieithgar  hudol  i  ddenu  ef  (  megis  y 
tygafant  )  i  wadu  Chri/ì^  ac  aberthu  i  Eilynnod^ 
Polycarp  ar  hynny  a  attebodd,  Er  ys  chwech  a  phed- 
war  ugain  Mlynedd^  y  bum  i  yn  wâs  i  Ghrijì  \  ac 
ynyr  holl  amfer  hwnnw  mi  a^i  cefais  efyn  Feifir  tir^ 
ion  ac  haeUonus\  Ac  a  wadafi  ynawr  y  cyfryw  Feijlr 
ac  yachawdwr  ?  Na  wnâf  ddim.  Yno  y  dywad  y 
Barnwr  wrtho,  oni  newidiai  efe  ei  Farn,  y  teflid  ef 
i'w  larpio  gan  Fwyftfilod  yfglyfaeth.  "  Gwna 
"  hynny,  ebe  Polycarp^  os  mynni  ;  canys  nid 
^  wyf  i  yn  meddwl  dim  i  ddychwelyd  o  well  í 
*'  waeth".  Ynteu  mi  a  fynnaf  Dân  i^th  dofi\  eb'r 
Barnwr:  Yr  ydwyt  ti,  ebe  Polycarp^  yn  fôn  am 
Dân  a  barhâ  gynneu  dros  Awr,  ac  yno  a  ddiffydd  ; 
Ond  gwybydd  fod  Tân  yn  uffern  a  boena'r  Ang- 
hyfiawn  a  Phocnau  tragywydd.  —  Ar   hynny  y 

Barnwr 


(ö)  math  0  Ddelw  a  Diawl  yn  rhoi  yfpyfrwydd  (  />) 
Orig  cont.  Cels.  p^  S^* 


R,  2.  P.  g.        Moefaur  Prlf  Grtjìnogìon.       339 

Barnwr  anrhugarog  a  fFrommodd  yn  aruthr,  ac  a 
barodd  yn  ddiattrcg  ci  lofgi.  Ar  eu  gwaith  yn 
myned  i'w  rwymo  ef  wrth  yr  Yílangc,  Polycarp 
a  ddywedodd,  nad  oedd  hynny  ond  afreidiol  ;  y 
byddei'r  Duw  hwnnw  a  roddcs  iddo  Galondid  hyd 
yn  hyn,  roddi  iddo  Ammynedd  hefyd  i  ddioddef 
Angerdd  y  tán  heb  chwimio.  Ar  ol  cyneu  y  tân, 
y  fflamm  a  wafgarodd  draw  ac  yma  gylch  o-gylch 
iddo;  a'r  fath  fawr  hoffaidd  yn  llenwi  ffroenau 
pawb,  megis  per-arogl  Llyfiau:  Ond  er  hyn  o 
wyrthiau  nefol,  y  Barnv/r  anhydyn  a  barodd  ei 
wanu  a  Gwayw-ffyn  a  phiccellau,  nes  bod  ei  waed 
yn  piílyllio  aìlan  ac  yn  diffodd  y  Tàn.   (yj 

Ac  yn  wir,  cyn  wrefocccd  oedd  eu  Zêl  at  eu 
Harglwydd,  fal  y  byddai  megis  Eiddigedd  ar  un 
weled  arall  yn  myned  i  ddioddef,  a  bod  yntef  yn 
cael  ei  arbed.  Pan,welodd  Diacon  a  elwid  Law^ 
rens  arwain  yr  Efgob  i'w  ferthyru^  efe  a  wylodd, 
oblegid  nad  oedd  yntef  i  fyned  gydag  ef.  Ar  hyn- 
ny  efe  a  waeddodd,  "  Pa  le,  o  fy  nhâd,  yr  aethit 
^'  heb  dy  Fâb  ?  Pa  ham  yr  aethit,  o  Efgob  Sanâ- 
"  aidd,  heb  dy  Ddiacon  ?  Ni  fuoll:  erioed  yn  trin 
"  pethau  San£laidd,  onid  oeddwn  inneu  yn  gweini 
"  i  ti.'  A  gefaift  di  fi  yn  llwfr  ac  yn  ofnus?  Prawf 
^^  fi,  megis  y  gwyppcch  o  ba  Yfpryd  ydwyf.  ^* 
Bywiogodd  hyn  Gaion  yrEfgob,  ac  efe  a'i  hatte- 
bawdd,  Na  thybia,  fy  Mab,  fy  mod  i  yn  dy  wrth- 
od.  Myfi  yn  wir,  Hynafgwr  gwan  ac  wyf,  fy'n 
mynedgyntaf;  Ond  i  tydi,  yr  hwn  wyt  gryf  a 
chalonnog,  y  darperir  ychwaneg  o  ymdrech;  Sych 
áj  DdagraUj  a  chymmer  Gyffur;  canys  ym  mhen 

A  a  tri 


(q)  Eufek  Hìjì^  E^les.  Lih  4.  Capn  l$. 


340  Drych  j  Prtf  Oefoedd. 

tri  Niwrnod  i*m  canlyni.  (r)  Gwelwn  pa  Ymg- 
ais  wrefog  oedd  rhwng  y  ddau,  pa  unaddioddefai 
gyntaf. 

Cyn  belled  oedd  y  Prîf  Griftnogion  oddiwrth 
Anwadalwch  yn  eu  ProíFes  ;  cyn  lleied  Braw  oedd 
arnynt  rhac  goddef  Angau,  fel  na  chiliafant  ar  encil 
yn  yr  Erhdigaeth  greulonaf,  Y  maer  Dynìonach 
hyn  (  megis  y  mae  Pendefig  o  Bagan  yn  ei  wyn 
eu  galw  )  yn  gwenhieithio  eu  hunain^  y  cantfyned  ar 
ol  y  Bywyd  hwn^  i  Lawenydd  di-drangc,  Ac  am 
hynny^  y  maent  yn  dihrifio  AngaUy  a  llawer  o  honynt  a 
ddeuant  oi  gwir-fodd  at  )>  Swyddogion  ?w  di  hen^ 
yddu  {t)  Sgrifennodd  Rhaglaw  Palefìina  at  yr 
ymherawdr  Trajan  o  gylch  y  Flwyddyn  104. 
Lythyr  at  yr  yftyr  hyi:  ;  "  Yr  wyf  yn  biino  cofpi 
"  a  dihenyddu  y  Galilaeaid  [Felly  trivy  wawd  y 
*'  galwafant  y  Chrifìnogion  )  yn  ol  eich  Gorchym- 
*'  myn ;  ac  etto  ni  pheidiant  ymroddi  i  dderbyn 
"  Cofp  Cyfraith  :  Pe,  er  i  mi  gymmeryd  llawer  o 
"  DraíFeríh  arnaf  iV  perfuadio,  na  chyffefent  eu 
"  bod  yn  Griftnogìon,  etto  nid  aliai  dim  dyc- 
^^  cio.  ( «  ) 

Blin  yn  ddiau  oedd  gan  Satan,  y  Gelyn  yf- 
|>rydol,  weîed  Difgyblion  yr  Arglwydd  y  fath  Saw- 
dwyr  calonnog,  ac  yn  dibrifio  eu  Bywyd  ym  mhl- 
aid  y  Ffydd  yngHrift.  Felìy,  efe  a  ofodes  yng 
Nghalonnau'r  ymherodron  i  ddychymmyg  poenau 
newyddion,  gan  hyderu  y  llaefai  eu  gwrolfryd  a'r 
hynny,   Ond  cyn  hawfed  a  fuafai  iddo  ef  fyned  i'r 

Nef 


(r)  Amhros,  Offic.  Lib.  l.  Cap,  42.  (t)  PUn, 
Epijî.  (u)  Prim.  Chri/1.  part.  2.  Ch.  7.  />, 
181. 


R,  2.  P.  9.      Moe/au  y  Prif  GriypHogton.       341 

Nef  ei  lìun,  a  rhwyftro  un  o  Etholedigicn  Duw. 
Fan  gondeninodd  Lifinus  (  yr  Ymherawdr  nellaf 
o  flaen  Cujìenyn  fatur)  ddeugain  o  DduwioHon  i 
lynn  o  ddwfr  yn  noethion  aV  nofwaith  rewlyd,  y 
maent  yn  ymgyíTuro  a'r   ymadroddion  hyn,  w) 

*  A  ydyw'r  hin  yn  oer  ac  awch-lem  ì  Etto  Par- 
'  adwys  (y  lle'r  ym  ni  'n  pryíTuru  fyned)  fydd 
^  hyfryd  a  diddanus.  A  ydyw'r  rhew  yn  oer  a  chw- 
'  erw  ?  Y  gorphwyfdra  fydd  i  ddyfod  fyddgylTur- 
'  us  a  meius.  Byddwn  amyneddgar  dros  ennyd 
'  fechan  a  Monwes   Abraham  a'n   hymgeledda. 

*  Yn  Ue'r  ychydig  gyftudd  ymma,  ni  a  gawn  fy- 
'  wyd  trag'wyddol  yn  y  Nef.  Marweiddied  ein 
^  traed  gan  y  wyn-rew,  fal  y  caffont  orfoleddu'n 

*  oeftadol  gydag  Angelion.  A  dirymmed  ein 
'  dwyiaw,  fal  y  caffont  rydd-did  i  ddyrchafu  tua'r 
'  Nêf.  Pa  gymmaint  o'n  cyd-filwyr  a  goUafant 
'  eu  hoedlau  er  cadw'n  ddi-yfcog  gyda'i  brenin 
'  daearol  ?    Ac  a  fyddwn  ni  anffyddlon  i  Freniny 

*  Gogoniant?  Pa  gymmaint  a  uniawn-gofpwyd 
^  am  eu  hyfgelerdr  a'i  drygioni  ?  Ac  a  beidiwn  ni 
'  ddioddef  yn  amyneddgar  dros  achos  Cyfiawnder 
'  a  Chrefydd  ?   Nid  dim  ond  y  cnawd  fy'n  diodd- 

*  ef,  pa  ham  yr  arbedwn  ef  ?  Yn  gymmaint  a 
'  bod  rhaid  i  ni  farw,  byddwn  farw  fal  y  byddom 
^  fyw  byth.  Gwelwn  mo'r  wrol-wych  y  diodde- 

fafantj  ac  mo'r  ficr-obeithiol  oeddynt.  Eu  cariad 
at  eu  Creawdr  a  ddofodd  anhymoreiddrwydd  yx 
Elfen,  A'i  ferch  at  y  nefoedd  a  v/refogodd  eu 
calonnau,  fal  na  theimlaíànt  chwerw-loes  Angau* 


Fal  y  galloch  ddirnad  etto'n  eglurach  pa  mo'r 
refynol  yr  oeddid  yn  caethiwo  y  Chrift'nogion, 

A  a  2  mi 


(w)  Ibld.  pag^    193. 


342  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

mi  a  ofodaf  yma  fiampl  o  Orchymmyn  a  roddwyd 
allan  yn  y  fìwyddyn  253.  Y  geiriau  ynt  y  rhai 
hyn  (  ^  )  "  Yn  gymmaint  ac  i  ni  dderbyn  donniau 
"  a  bcndithion  haelionus  oddiwrth  y  Duwiau, 
"  trwy  ba  rai  yr  ydŷm  yn  cael  buddugoliaeth  a'r 
"  ^\\\  gelynion,  ac  hefyd  hin  dymherus,  ac  amldra 
"  o  ffrwythau'r  ddaear  ;  Yn  gymmaint  ac  i  ni 
''  brofi  eu  bod  yn  haehonusa  thrugarogion  wrth- 
"  ym,  a'i  bod  yn  oeftadol  yn  ein  digoni  a  phob 
"  peth  angenrheidiol  ;  Am  hyuny  yr  ydym  o 
un-fryd  yn  gorchymmyn  a'r  i  bob  gradd  o  ddyn- 
"  ion^  Plant  yn  gyftal  a  Gweifion,  Milwyr  yn 
gyftal  a  rhai  di-fwydd  i  aberthu  i'r  Duwiau,  eu 
hanrhydeddau,  a'i  haddoli.  Ac  os  neb  a  ryfyga 
i  drofeddu  ein  gorchymmyn  hv/n  a'ragyttuna- 
"  fom  o  un-fryd  arno,  yr  ydym  yn  erchi  ei  daflu 
"  'n  ddiattreg  i'r  carchar,  a'i  arteithio  a  llawer  o 
boçnydiau.  Os  ynoy  try  oddiwrth  ei  gyndynr- 
wydd,  fe  all  ddifgv/yl  mawr  anrhydedd  gen- 
nym.  Eithr  os  efe  a  barhâ'n  wrthnyffig,  wedi 
ei  ddygn-arteithio,  tor-fynygler  ef,  neu  dafler  ef 
"  ben-dramwnwgl  i'r  môr,  neu  fwrer  allan  i'v/ 
"  fwytta  gan  gwn  ac  adar  yfglyfaeth.  Yn  enwedìg 
^^  0  ceffir  neh  0  Grefydd  y  Chrìjfnogìan,  Eithr  y 
"  fawl  a  fyddant  ufudd  i'n  Gorchymmyn  \  hwy 
"  a  dderbynniant  fawr  anrhydedd  ac  anrhegion 
"  gennym.     Byddwch  wych* 


Dymr  yftyr  EFÜdigaeth  gyíFredinawl,  fef  yw 
hynny  pan  ddelai  Gorchymmyn  fal  hyn  oddiwrth 
yr  Ymherodron  i  ferthyru  y  Chrift'nogion.  Ac 
yn  yfpaid  tri  chant  o  flynyddoedd  y  bu  deg  o  Er- 
lidigaethau    mawrion,     Gwaith    anorphennol    a 

fyddai 


{x)  Prlm,  Chrìjì.  part.  2.  Ch.  l'P^S*  ^54« 


R.  2.  P.  9.       Moefau  y  Prif  GrìjTnoglon.       343 

fyddai  ofod  hanes  neilltuol  o  ddioddefaint  Pob 
Chriílion  yn  un  o  honynt,  chwaethach  yn  y  deg  \ 
Felly  mi  a  anghwanegaf  yma  v  Modd  yr  oeddid 
gaa  mwyaf  yn  eu  poeni. 

I.  Y  Groes  a  haeddai  i'w  hyftyried  gyntaf, 
nid  yn  unig  o  herwydd  ei  bod  yr  hunaf  o  OiFe- 
rynnau  dihenyddawl,  ond  hefyd  o  herwydd  mae 
a'r  y  Groes  y  gofodwyd  ein  Híachawdwr  ei  hun 
i  farwolaeth,  Ac  nid  y  w  ryfedd  i  boeni  y  Chrifl- 
'nogíon  cyn  fynyched  y  fFordd  hon,  Canys  os  fel 
hynny  y  gwnaethant  a  pherchen  y  t)\  pa  faint  mwy 
ai  dykvyth  ef  ?  Dau  beth  a  gyfrifid  yn  echryflawn 
trwy  ofod  i  farwolaeth  y  modd  hwn.  Y  Poen, 
aV  Gw'radwydd.  i.  Poen\  oblegid  y  nebaddio- 
ddefai,  a  hoeHd  trwy  ei  draed  ai  ddwylaw,  pa  rai 
ydyw'r  rhannau  íle  mae'r  gwthi  yvi  terfynu,  felly 
yn  í\^y  teimladwy  o  boen  nag  un  rhan  arall.  Ac 
heblaw  hynny,  y  Traed  a'r  Dwylaw  ynt  y  rhan- 
nau  pellaf  oddiwrth  y  Galon,  íFynhonneîl  y  by- 
wydanianol;  Feliy  y  neb  a  ofodid  i  farwolaeth 
a  fyddai'n  hir  cyn  marw.  2.  Yr  ydoedd  hi'n  far- 
wolaeth  wradwyddus,  yr  hon  a  ofodid  yn  unig  cyn 
Amfer  Chrift'nogaeth  a'r  Fradwyr,  aChaethwei- 
fion.  Ond  wedi  Gujìenyn  fawr  ( y  Brittwn  ardd- 
erchog  hwnnw  )  fyned  yw  Ymherawdr,  efe  a  wa- 
harddodd  ddihenyddu  unDr  wg-weithredwr  y  fFordd 
honnoo  (j)  Níd  oeddefe  fodlon  ei  adael  yn  OfFer- 
yn  i  gofpi  drwg-weithredwyrj  a'r  ba  un  y  diodde- 
íbdd  Mab  Duw  ei  hun, 

IL  Y  March-pren  aelwir  yn  lîadiiî  Equuleus^ 
A  a  3  ydoedd 


{y)  Sozom,  Hiji.  Ecles,  Lih.    i.   Cap^   8«  pag.   11, 
^dit  Lûv,  1569. 


344  Drych  y    Prif  Oefoedd. 

ydoedd  ofFeryn  tra  niweidiol  i  gorph  yr  prif  Grift*- 
nogion.  Mae'n  debygol  wrth  ei  enw  mae  aft- 
yllod  wedi  eu  cyd-gyffylltu  ar  lûn  Ceffyl  ydoedd  y 
peirian  hwn.  Erwymid  y  Merthyr  â  rhaff-den 
a'r  ei  gefn  ef  ;  Un  pen  y  rhaff  a  gwlwmmid  wrth 
gymmalau'r  dyn,  a'r  pen  arall  wrth  Scriws  a  fyddai 
yn  y  peirian.  Felly  holl  gorph  y  Chriftion  a  ddir- 
dynidacaddadgymmalid  ar  un  waith  gyda  phoen 
ddirfawr, 

III.  Y  Droell.  Y  tu  uchaf  o'r  olwyn  yd- 
oedd  lawn  o  bigau  haiarn,  ar  ba  un  y  cwlwmmid 
y  Merthyr^  fal  y  bai  ei  gorph  yn  gylch  o  amgylch 
yr  olwyn.  Ac  yno  hi  a  droid  yn  chwern,  fal  y 
dihenyddid  y  Chriftion  trwy  loeíbn  anrhaethadwy. 
Weithiau  ê  fyddai  pigau  haiarn  Uymion  oddi  tan 
yr  olwyn  neu'r  droell,  i  larpio  o  fefur  ychydig  ac 
ychydig  gnawd  y  dyn.  Llawer  mil  a  ferthyrwyd 
gynt  y  ffordd  hon. 

IV.  Llosgi.  Ambellwaith  hwy  a  roftid  wrth 
dan  araf,  i  wneuthur  eu  poen  yn  hwy  a  thrym- 
mach.  Weithiau  hwy  a  grogid  gerfydd  un  ílaw 
neu  droed^ac  y  gynneuid  tân  oddi  tanynt  i'wllofgi. 
Weithiau  hwy  a  ofodid  mewn  cadair  haiarn,  ac  a 
gynneuid  ú.n  oddi  tani.  Weithiau  hefyd  hwy  a 
fwrid  i  leftr  o  olew  berwedig. 

V.  Taflu  i'r  BWYSTFiLOD.  Bol  y  bwyftfi- 
lod  a  fu  fedd  i  filodd  o  Grift'nogion.  Ni  chon- 
demnwyd  neb  gan  y  Rhufeiniaid  i'r  farwolaeth 
Echryflawn  hon,  ond  y  dynion  fâlaf,  a'r  drwg- 
weithredwyr  tlottaf ;  dan  ba  enwau  y  cyfrifid  y 
Chrift'nogion  ganddynt  hwy,  ac  am  hynny  hwy 
a'i  taflafant  yn  dorfeydd  yn  ymborth  i'r  Bwyft- 
filod  gwylltion*  Yr  ydoedd  hjn  mo'rgyffredinawl 

yn 


R.  2.  P.  9.       Maefau  y  Prìf  GrijFnogion.       345 

yn  eu  myfc,  fal  yr  aeth  hi  'n  ddiharebawl,  Tmaith 
a*r  ChrijT nogion  /V  Llewod, 

VI*  Cloddio  at  y  Mwyn.  Ad  effodienda 
mettalla.  [%)  Gwaith  ydoedd  hwn  a  wneid  gan  y 
Caeth-weifion,  a'r  dynion  diftadlaf,  a'r  Chrift'no- 
gion  a  farnwyd  yn  fynych  atto.  Ond  nid  oeddynt 
hwy  yn  cael  yr  un  barch  ag  eraill ;  canys  fe  a'i 
curid  a  fFynnodiau  lawer  (  ŵ  )  ac  a'i  rhwymid  a 
llyfFytheiriau,  ac  a  orfyddai  arnynt  orwedd  fal  hyn- 
ny  bob  nos  ynghanol  amhuredd  a  brynti.  Heblaw 
hynny,  e  dynnid  allan  eu  llygad  deheu,  ac  a  dorrid 
gwthi  eu  troed  aflwy  ;  E  ddodid  nôd  haiarn  a*r 
eu  talcennau,  ac  a  eiUid  hanner  eu  pennau  i'w 
gwneuthur  hwy  a'r  dduU  caeth-weifion. — Dym- 
ma  rai  o'r  Cofpedigaethau  a  ofodwyd  a'r  y  Gwir- 
ioniaid  gynt.  Llai  o  Dafc  a  fyddai  cyfrif  Sêr  y 
nefoedd,  nag  adrodd  yn  beríFaith-gwbl  eu  holl  or* 
thrymderau  gan  y  Paganiaid  Cythreulig.  Wei- 
thiau  ê  blygid  canghen  megis  bwa,  a'r  Chriftion  a 
rwymid  wrth  ddau  pen  y  glofcn,  ac  yno  hi  a  oll- 
yngid  i  uniawni'n  ddifymmwth,  nes  torri'r  Mer- 
thyr  ynddauhanner.  Weithiau  f'  eneinidyChrift- 
ion  a  mêl,  ac  a'i  dodid  a'r  ben  Canghen  o  bren 
a'r  ddiwrnod  mwrn,  fal  y  gallai  V  Gwybaid  a'r 
Cilion  ei  ladd  ef.  Ond  hwy  anerthwyd  gan  Dduw, 
yr  hwn  oeddynt  yn  was'naethu  mewn  yfpryd  a 
gwirionedd,  fal  y  dioddefafant  boh  peth  er  mwyn 
Chrift  yn  amyneddgar.  Ac  yn  ddiau  yr  oeddynt 
y  pryd  hwnnw  yn  fwy  aftud  yn  eu  defofiynau, 
yn  fynychach  yn  eu  gweddiau,  yn  gywirach  yn  yr 
ordinhadau,  nag  yn  Amfer  hawddfyd  a  Diogel- 

A  a  4  wch 


(z)  Sozom.  pag.  10.     (<?)  Cypr.  Epìjì^  77.  pag. 
155- 


346  Drych  y  Prif  Ocfoedd, 

wch.  Canys  ym  mhen  talm  o  Amfer  wedi  iddynt 
<i,ael  Diogelwch  ddynol,  dcAÌodd  y  Gwyr  Uên  eu 
fynwyr  aV  waith  i  ddych'mygu  rhialtwch  a  phe- 
thau  newyddion  ;  A'r  gwyr  llyg  hwythau  a  hofla- 
íant  bethau  daearol  yn  fwy  na  Gogoniant  Duw. 


P  E  N,    X. 

One/irwydd^y  Prìf  Grijfnogîon  yn  eu  mafnach,  Eu 
cafmebat  Anghyfiawnder^  a  Chelwydd,  Barnedig^ 
aeth  Duw  aW  Gelwyddwyr,  Eu  gofal  tros  y  Thd- 
ion,  Eu  parodrwydd  i  ymweled  a^r  Cleifion,  Eu 
haelioni  at  y  Brodyr,  Eu  hundeb  a*i  brawdgar- 
wch,  Arnryw  famplau  a'r  bob  un  0  r  p£nnau  hyn, 

WRth  yftyried  y  rhinweddau  a  grybwyllwyd 
uchod,  y  rhai  oeddynt  megis  cynnifer  tlws 
gwerthfawr  yn  harddu  buchedd  y  Prif  grift'nogion, 
ni  allwn  Sicr-wybod  eu  bod  yn  gyfiawn  ac  oneft 
yn  eu  maínach,  pe  ni  bai  gennym  un  dyftiolaeth  i 
brofi  hynny.  Canys  pwy  bynnag  fy'n  gwir-waf 'nae- 
íhu'r  Àrglwydd  Dduw  yr  hyn  a  ofynnir  yn  y  llech 
gyntaf,  y  mae  efe  yn  ddi-ddadl  yn  gydwybodol  i 
gadw'rail,  fy'n  gorchymmyn  i  ni  ymdrin  yn  oneft 
a  chywir  tu  ag  at  ein  Cymmydog.  Ac  yn  hyn  y 
bu  y  Chrift'nogion  gynt  cyn  odidocced,  fal  nad  allai 
y  Paganiaid  eu  hun  lai  na  chyfaddef  eu  bod  hwy 
yn  oneft  heb  dwyll  yn  eu  geiriau,  na  hocced  yn  eu 
gweithredoedd.  Canys  y  mae  Plini^  (Pendefig  a 
anfonwyd  gan  yr  Ymherawdr  Trajan  i  ymofyn 
ynghylchmoefau'rChrift'nogîon)ynrhoddi'rhanes 
hyn  am  danynt,  "  Nad  allai  efe  gael  dim  beiau 
^^  ynddynt  mewn  perthynas  i'w  hymarweddiad^ 
^^  ond  eu  bod  yn  cadw  Cyfarfodydd   plygeiniol  i 

^^  addoli 


R.  2.  P.    10.      Moefau^r  Prif  GrijTnogion.      347 


addoli  Chrift.  Ac  yno  y  maent  i^ehW  ef)  yn 
ymrwymo  trwy  Iw,  rhac  gwneuthur  o  honynt 
ddim  yfgelcrdr  a  drygioni  ;  Ac  fal  y  byddont 
tan  rwymedigaeth  addunedol  rhag  Iledratta, 
godinebu,  a  dywedyd  celwydd,  neu  wadu  dim 
*'  a  roddid  iddynt,  pan  y  gofynnid  e'n  ôl,  {b) 

Er  bod  y  Pendefig  hwn  yn  Bagan^  etto  y  gwi- 
rionedd  a'i  cymhellodd  ef  i  gyöèfu  eu  bod  hwy  o 
Ymarweddiad  da«  Ac  yn  ddiauni  roddes  ef  daim 
gau  dyftiolaeth.  Canys  nid  oeddynt  yn  unig  yn 
deUo''n  oneft  a  di-hoccedus  yn  eu  mafnach,  eithr 
hwy  a  ymgadwent  hefyd  oddiwrthŵi>  rhith  drygi- 
oni,  Mae  S.  Awjiin  efgob  Hippo^  yn  dywedyd  ei 
fod  yn  adnabod  gwr  yr  hwn  (  felly  y  damweiniodd) 
a  welodd  Iyfr  gan  un  a'r  werth.  A  phan  ofynnodd 
ei  brîs,  efe  a  adnabu  na  wyddai  y  gwerthwr  pa 
beth  a  dalai,  oblegid  iddo  ofyn  ychydig  jawn  am 
dano.  {c)  Efe  a  gymmerth  y  Uyfr,  etto  efe  a  rodd- 
es  ei  gyflawn  werth  am  dano,  yfgatfydd  y  dau 
cymmaint  ac  y  geifiodd  y  Gwerthwr  anhyddyfc. 
Od  oedd  chwith  ganddynt  fanteillo  trwy  anwyb- 
odaeth  dynîon  eraiil,  y  rhai  ni  wyddent  union-bris 
a  gwerth  eu  marfiandaeth,  ynteu  mae'n  ficcr  na 
fiomment  hwy  neb  eu  hunain  trwy  roddi  fothach 
a  fâl-bethau,  yn  lle  pethau  cywrain  didw^yll.  Pwy 
bynnac  a  Siommai  arall  trwy  dwyll  a  hocced,  neu 
a  bentyrrai  olud  trwy  fFalfder  ac  anghyfiawnder,  a 
gyfrifid  yn  aelod  anaddas  o  gymdeithas  y  Ffydd- 
loniaid,  ac  a  fwrid  ailan  o'r  Eglwys.  Cymmaint 
oedd  zêl  y  Chrift'nogion  da  gynt  i  gadw  cymdei- 
thas  burddi-halog,  falna  chai  neb  a  droíTeddai'n  yf- 
geler,  fod  yn  ddigerydd  o'ibleged.  NiD 


{b)  Plin.  Nat.  Hijl.  Lib.  10.  EpiJÌ.  97.      [c)  y/tó- 
gujî.  de  Trinit.  Lib.  13.  Cap^  3. 


348  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

NlD  llai  canmoladwy  oeddynt  yn  eu  HymadrO" 
ddion^  y  rhai  oeddynt  ddwys,  etto  arafaidd  a  fyn- 
wyrol.  Ac  yn  waftadol  y  Gwirionedd  fyml  a 
draethid  heb  druth  neu  wenjaith  i  neb,  boed  ef 
Bendefig  neu  gardottyn.  Canys  hwy  a  gyfrifent 
Gelwydd  megis  hedyn  a  hauwyd  gan  Ddiafol  yng- 
halonnau  dynion,  o  ba  un  y  tyf  (  onis  diwreiddir 
a'r  frys)  ganghennau  gwenwynig  a  'nyrddant  holl 
ferchiadau'r  Enaid.  Pan  oedd  y  Paganiaid  yn  eu 
gwatwor,  ac  yn  eu  galw  yn  Ddynion  lloerig  anealU 
gar^  o  herwydd  eu  bod  cyn  barotted  yn  dioddef, 
pryd  y  gallafai  ychydig  o  eiriau  teg  eu  harbed  ;  Ac 
os  oeddynt  yn  Gydwybodol,  hwy  allafent  ddywed- 
yd  un  peth,  a  meddwl  peth  arall.  Y  Chrift'nogion 
a  attebafant^mae  cyngor  cy  threulig  ydoedd  hwnn  w, 
Oblegid  (eb'r  hwy)  nid  yw  celwydd  mewn  meddwl 
ddim  llai  0  hechod^  na  chelwydd  a''r  eiriau.  (d)  A 
chymmerwch  ef  ym  mhob  un  o'r  ddau,  gwreich- 
ionen  Ufîern  fy'n  ei  ennyn,  Ac  UfFern  aberchen- 
noga  y  cyfryw,  oni  chaiff  râs  o  edifeirwch.  T  rhai 
celwyddog  a  gânt  eu  rhan  yn y  pwll^yr  hwnfyddyn 
llofgi  a  thân^  ac  a  hrwmftan^  yr  hwn  ywW  ailfar- 
wolaeth  Dat.  ^^i,  8.  "  Pan  yr  holir  ni  (  eh^r  un 
arall)  yn  y  modd  manylaf,  nid  ym  yn  gwadu  ein 
"  hunain,  oblegid  yr  ydym  yn  ei  gyfrif  yn  beth 
"  yfgeler  i  ffuantu  neu  ragrithio  mewn  neb  rhyw 
"  achos.  Ac  er  y  gallafem  {eb'^r  hwy)  lawer  gwaith 
"  fiommi'r  Ymherawdr  a  chelwydd  i  achub  ein 
"  hoedlau,  etto  chwithoeddgennym  fywa'r  y  cyf- 
"  ryw  Ammodau  ag  fy'n  ymddibynnu  a'r   gel- 

wydd,  {e). 

Rhai 


(d)  Tert.  ApoL  Cap,  27.  pag.  26.     {e)  Vid.  Jujì. 
Mart.  Apolog.  pag.  43. 


(C 


R.  2.  P.  10.      Moefau  y  PrifGrîjTnogton.      349 

Rhai  o'r  Teidau'n  ddiau  a  yfcrifennant,  fal  pe 
ni  bai  gyfreithlon  i  Griftion  gymmeryd  Uw  mewn 
achos  yn  y  byd.  Ond  y  rhan  fwyaf  fy'n  ei  ganiat- 
tau,  etto  y  dyhd  ei  gymeryd  gyd  ag  yftyriaeth  a 
phwyll  mewn  achofion  anghenrheidiol,  ac  o  flaen 
Swyddogîon  cyfreithlawn.  (f)  Y  milwyr  Chrift'- 
nogol  y  rhai  a  ddygafant  arfau  tan  yr  Ymherodron 
a  hwy  etto'n  Baganiaid,  a  gymerafant  Lw  i  fod 
yn  íFyddlon  a  chywir.  {g)  Ac  y  mae'n  debygol 
mae'r  achos  a  wnaeth  rai  o'r  Teidau  fcrifenu  yn 
erbyn  LIw,  ydoedd  cam-ddeall  rhyw  fannau  o'r 
Scrythur;  Neu  ar  antur,  fal  na  ddelent  tan  bofli- 
bilrwydd  i  dyngu  Anudon.  Canys  yn  ddiau  hwy 
a  wrthwynebafant  Gelwydd  megis  Diafol  ei  hun. 
Mi  a  ofodaf  yma  fiampl  o  farnedigaeth  y  Goruch- 
af  a'r  tri  o  Gelwyddwyr  íFuantus.  Yr  oedd  Gwr 
Duwiol  a  elwid  Narciffus  Efgob  Caer-falem  yn  ofni 
Duw  gyda  gwylder  a  pharchedigofn.  Mo'rddi- 
dueddol  yn  ceryddu  eraill  ydoedd,  fal  y  bu  Ilawer 
yn  Ilidiog  wrtho.  Ond  tri  Checcryn  yn  anad  neb 
a  forrafant  yn  dra  chynddeiriog  wrtho  j  Ac  yn  y 
wyn  honno  o  chwerwfuftledd  tuag  atto,  hwy  a 
aethant  at  y  Sv/yddogion,  ac  a  achwynafant  a'r 
yr  Efgob  i  fod  ef  yn  euog  o  bethau  tra  yfgeler.  Ac 
i  gadarnhau'r  achwyniad,  Dioer  [eb'r  cy nX.2ií os  wyf 
yn  dywedyd  celwydd^  llofci  a  wnelwyf  Eb'r  ail,  Os 
nid  yw  fy  nhyjìiolaeth  i  yn  wir^  y  plâ  am  ^nyrddo  i, 
A'r  trydydd  a  ddywad,  Os  ydwyf  yn  cam-achwyn 
arno^  dallu  a  wnelofy  llygaid.  Ac  yno'r  Efgob,  er 
ei  fod  yn  wirion  a  dieuog  o'r  weithred  a  achwyn- 
afid  arno,  a  aeth  a'r  encil  i'r  difFaethwch.  Ond 
buan  y  cyrhaeddodd  Ilaw  'r  Arglwydd  yr  Anu- 

donwyr 


(f)  Athanaf  ApoL  ad  Conji.  Tom.  I.     (^)  Feget. 
de  Re  Militari.  pag.  33. 


350  Drych  y  Prif  Oefoedd, 

donwyr  melldigedig.  Canys  y  cyntaf  trwy  wreî- 
chionen  o  dân  a  Syrthiodd  a'r  nen  y  ty,  a 
lofgwyd  ef  a'i  deulu  i  ulw;  Yr  aii  a'nyrddwyd  o 
wadn  ei  draed  hyd  ei  goryn  a  rhyw  glefyd  ffiaidd, 
ac  a  fu  farw;  A  phan  welodd  y  trydydd  y  far- 
nedigaeth  gyfiawn  a  orddiweddodd  ei  Gyfeillion, 
efe  a  gyfaddefodd  y  cwbl,  ac  a  dyftiolaethodd  ei 
Edifeirwch  gyd-a  chymmaint  o  driftwch,  nes  i 
liaws  ei  ddagrau  beri  iddo  golli  ei  olygon,  [A]. 

Yn  y  lle  neíTaf  ni  a  gawn  yftyried  Garìad  yr 
hen  Grift'nogion  at  eu  gilydd.  Yr  Egwyddor 
hon  a  ddyrchafodd  eu  calonnau  cyn  belled  oddi- 
wrth  Genfgen  a  Malais^  fal  nad  alîai  y  dyn  mell- 
digediccaf  ddywedyd  fod  cymmaint  ac  ymyrraeth, 
chwaethach  Cafineb  rhyngddynt.  Mo'r  gariadus  a 
ferchog  oeddynt  fal  prin  y  gaìlai  un  ymado  oddi 
wrthynt,  wedi  gweled  mo'r  drugarogion  oeddynt, 
ac  mo'r  barod  i  gynorthwyo  eu  gilydd.  Os  an- 
rhydeddid  un,  a  fyddai  arall  yn  eiddigus  wrtho? 
Yr  wyf  yn  tybied  amgen.  Os  caffai  un  ryw 
aflwydd  neu  beryglj  a  orfoleddai  un  arall  o'i  ble- 
gid  ?  Na  wnai  dim.  Os  fyrthiai  un  i  lymder  a 
thlodij  a  fyddai'r  IleiU  jn  efîroniaid  wrîho  ?  Yn 
ddiau  hwy  a  drengafent  eu  hunain  cyn  y  peidia- 
fent  weini  iddo.  Je  mo'r  haelionus  a  thrugarog- 
ion  oeddynt,  cyn  barotted  i  gynnorthwyo  eu  gil- 
ydd,  ac  mo'r  gariadus  y  naill  wrth  y  lîall,  fal  y  bu 
hi'n  ddihareb  ym  myfg  y  Cenhedloedd,  Gwelwch 
fal  maeW  ChrifPnogion  yn  caru  eu gilydd,  [/]  Hwy 
a  fuont  oU  megis  Brodyr.  Canys  [eb'r  hwy]  Tr 
un  Duw  yw  ein  Tad  ni  olly  nyni  a  gawfom  yr  un 

Tfpryd 


[Ä]  Eufeb.  HiJÎ,  Ecles.  Lih.  6.   Caỳ.  9.      [/']  Ter^ 
tulL  ApoL  C,  39./.  31. 


R.  2.  P.  10.       Moefau  y  Prif  Gri/ì'nogion.      351 

ITfpryd Sanófeiddrwydd^  nyni  a  ddycpwyd  allan  ò'r  un 
brû  Tywyllwch  ac  Anwyhodaeth  ir  un  Goleuni  a 
Gwirionedd\  yr  ym  yn  gyfrannogion  ò'r  un  ffydd^  a 
chyd  etifeddion  or  un  Gobaith.  \k\  Je  mae'r  Pag- 
aniaidyndywedyd  amdanynt, maeuno'rEgwydd- 
orion  pennaf  a  ddyfcoddeu  Meiftr  iddynt  oedd,  a'r 
iddynt  garu  eu  gilydd  a  bod  yn  heddychlon.  Os 
gorthrymderid  un,e  fyddai'r  Ileill  megis  yn  gyfran- 
nogion  o'i  orthrymder;  Ac  os  anrhydeddid  un,  ê 
fyddai  pawb  yn  cyd-orfoleddu.  Wrth  y  dymher 
gyd-deimladwy  hon,  hwy  a  ddangofafant  yn  aml- 
wg  eu  bod  hwy  yn  wir  Ddifgyblion  i  Grift.  Wrth 
hyn  y  gwyhydd  pawb  mai  Difgyhlion  i  mi  ydych^  os 
bydd  gennych  gariad  îw  gilydd^  Joan.  xiii.  35. 

A  hyn  a  ymddengys  etto'n  eglurach  wrth  yfty- 
rîed  eu  gofal  aftud,  a'r  diwydrwydd  mawr  a  ym- 
ddygafant  ar  enniU  pechaduriaid  at  Grift  naiU  a'i 
trwy  droi  Paganiaid  i  gredu,  neu  trwy  ddychwe- 
lyd  y  rhai  aethant  a'r  gyfeiliorn  at  y  wir  Ffydd 
Àpoftolic.  Pan  wnaeth  Arrius  y  terfyfg  mawr 
hwnnw  yn  yr  Eglwys,  trwy  wadu  Duwdod 
Chri/l^  &c.  O  mo'r  galon-ofidus  a  fu'r  peth  i'r 
Efgobion  uniown-gred,ac  i  Gujìenynfawr  yr  Ym- 
herawdr.  [/]  A  phan  ryfygodd  y  dygn-Heretic 
hwnnw  a  elwid  Eunomius  [am  yr  hwn  y  crybwyll- 
wyd  o'r  blaen]  i  ail-fedyddio,  ac  i  drofleddu  Dif- 
gyblaeth  yr  Eglwys;  [/72]  O  gymmaint  oedd  gofal 
yr  Efgobion  jawn-fFyddiog  a'r  iddo  fwrw  ymaith 
ei  gyfeiliornad,  ac  i  ddychwelyd  at  y  wir  fFydd 
jachufol.     A  phan  ryfygodd  Heretic  arallaelwid 

Eujìathîus 


[>f]  Vid.  Min.  Fel.pag.26.  [/]  Gregor.  M.  Dia- 
log.  Lib.  3.  Cap.  I,  [w]  Soz.  Hijl.  Ecles.  Lib. 
7.  Cap.  lò.  p.  151. 


352  Drych  y  Prìf  Oefoedd. 

Eu/ìathius  fefyll  jn  erbyn  Priodas  yr  OfFeiriaid,  i 
fwrw  ymmaith  Ddifgyblaeth  yr  Eglwys  trwy  bre- 
gcthu  allan  o'r  Eglwyfydd  mewn  Teios^  yr  ym  yn 
darllen  i'r  jawn-fiFyddiog  gyfarfod  yn  ddiattreg^cyn 
gyntcd  ac  y  clywfant  o'i  blcgid,  i'w  efcymmuno 
ef.  X 

Megis  y  mae'r  Enaid  yn  rhagori  a'r  y  Corph, 
felly  hwythau  a  ymddygafant  fwy  o  boen  i  droi 
Pechaduriaid  at  yr  Arglwydd,  nag  a  gymmerafant 
etto  i  gyfrannu  at  anghenogíìid  y  Tlodion,  er  nad 
oeddynt  ddiíîygiol  yn  y  gradd  lleiaf  yn  hynny  chw- 
aith.  Medd  ŷujìin  y  Merthyr  [Difìnydd  enwog  ag 
oedd  yn  by w  ynghylch  canol  yr  ail  ganfed  ]  wrth 
yr  Iddewon,  "  Yr  ym  yn  gweddio  trofoch  a 
"  phawb  eraill  ag  fy'n  gafeion  ini,  a'r  i  Dduw 
"  weled  bod  yn  dda  roddi  grâs  i  chwi  i  edifarhau 
"  am  eich  cabledd  yn  erbyn  Chrift  Jachawdwr 
y  byd,  fal  na  ddifethir  chwi  tros  fyth,  os  gwyl 
Duw  yn  dda.  Yr  ydym  yn  gweddio  trofoch  ar 
i  Jefu  Grift  ein  Harglwydd  trugarhau  wrthych, 
canys  efe  a  orchymmynodd  i  ni  weddio  tros  ein 
gelynion,  ac  i  faddeu  pa  gamwedd  bynnag  a 
"  wnaethant  i'n  herbyn.  Er  eich  bod  yn  tywallt 
"  eich  Ilid  ach  chwerw-fuftledd  yn  waftadol  arnom, 
"  er  eich  bod  yn  ein  difenwi,  a'n  gwatwor,  er  eich 
"  bod  yn  ein  fílangellu  a'n  poeni,  etto'r  ydym  yn 
"  maddeu  i  chwi,  ac  yn  gweddio  Duw  o  ddifrif, 
"  ar  fod  gwiw  ganddo  roddi  i  chwi  râs  o  edifeir- 
"  wch  ac  adnewydd-deb  buchcdd,  fal  y  deloch  i 
"  adnabod  y  gwirionedd.  [^n\  dyma  dymmer  nefol 
y  Chrift'nogion  gynt.      Gwelwn  pa  fath  zêl  oedd 

ganddynt 


XId.    Lih.    3.    Cap,    13.    />.    65.      [«)  Dialogum 
Tryph.  pag.  254. 


R.  2.  P.  10.     Moefau  y  Prif  GrìjTnogion.      353 

ganddynt  i  ddyrchafu  tcyrnas  Chrift,  pa  gariad  at 
Eneidiau,  a  pha  mo'r  ewyllyfgar  oeddynt  i  faddeu 
pob  dirmyg  ac  amharch. 

Je  llawer  o  honynt  a  aethant  o'i  gwir  fodd  yn 
gaeth-weifion,  er  mwyn  cael  gwell  cyfaddafrwydd  i 
bregethu  Jechydwriaeth  i'w  Meiftraid.  {0)  Yr 
oeddynt  yn  meddwlna  allafent  fyth  wneuthur  dig- 
on  o  wafanaeth  i'w  Harglwydd  a'i  Duw.  Pe  bua- 
fai  iddynt  gael  eu  Dewis,  pa  un  a  ewyllyfient  a'i 
Golud  a  gogoniant  y  byd,  a'i  achub  Enaid  y  Car- 
dottyn  Sâlaf,  mae'n  hawdd  i  farnu  pa  un  a  ddewi- 
fafent. 

Y  mae  'ftorî  nodedig  am  yoan  yr  Apoftol,  yr 
hon  fydd  fal  hyn.  Pan  oedd  efe  a'r  ei  ymdaith  tu 
ag  at  Ephefus^  efe  a  gyfarfu  a  Uangc  ieuangc  glân, 
ac  o  fynwyr  naturiol  dda.  A'r  Apoftol  a  gym- 
merth  hoffder  yn  y  llangc,  ac  a'i  dugef  ganddo  at 
Efgob  Eglwyfi  Ephefus^  ac  a  roddes  orchymmyn 
o'i  bleged  i'r  Efgob  gan  ddywedyd  wrtho,  Tr  wyf 
yu  gorchymmyn  y  llangc  hwn  t  tiy  ar  i  ti  edrych  atto 
yn  ofalus  a  diwyd^  a  hynny  ym  mhrefenoldeh  Chriji 
a*i  Eglwys.  A'r  Efgob  a  gymmerth  y  gofal  arno, 
ac  a'i  haddyfgodd  yn  Egwyddorion  y  Ffydd,  ac 
a'i  bedyddiodd.  Ac  yno  y  tybiodd  yr  Efgob  iddo 
gyflawni  ei  ddyled-fwydd  yn  berffaith-gwbl,  ac  am 
hynny  efe  a  roddes  rydd-did  i'r  llangci  fyned  p'le 
j  mynnai.  Eithr  y  gwr  ieuangc  a  wnaeth  ddeu- 
nydd  drwg  o'i  amfer  ;  Canys  efe  a  gyfrinachodd  a 
dynion  gwammal,  gyda  pha  rai  y  treuliodd  ei  am- 
fer  mewn  cyfeddach  a  meddwdod  a  phob  yfgel- 
erdr.     Ac  o'r  diwedd  hwy  a  aethant  i  ledratta  ac 

yfpeilio 


(0)  Vid.  Palladin  Vit.  Serap.  Pag.  182. 


354  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

yfpeilio  a'r  gyhoedd.  Ar  gwr  ieuangc  oedd  bennaf 
yn  eu  myfg,  ac  a  wnaethpwyd  yn  Gad-pen  ar  y 
Lladron  eraiU.  Ym  mhen  yfpaid  gwedi'n  ydych 
welodd  yr  Apoftol  foan  at  yr  Efgob,  ac  a  ymo- 
fynodd  iddo  am  y  gwyftl  a  adawfai  gyda'g  ef.  Pa 
wyítl,  eb'r  Efgob  ?  Fy  meddwl  ydyw  (eb'r  Apo- 
ftol  )  y  gwr  ieuangc  a  adawais  gyda  thi.  Ac  yno 
y  triftaodd  yr  Efgob,  ac  a  ddywedodd  wrtho,  Ei 
fod  efwedi  marw.  O  ba  farwolaeth  eb'r  Apoftol? 
Fy  meddwl  ydyw  ( ebW  Efgob )  y  mae'n  farw 
mewn  pechod  ;  Canys  yfywaeth  efe  a  aeth  ymaith 
oddiwrthyf  i,  ac  y  mae  ef  yn  awr  (felly  y  dywedir) 
yn  Uedratta  ac  yn  yfpeilio  a'r  y  Mynyddoedd. 
Calon-ofidus  jawn  a  fu'r  chwedl  hwn  i'r  Apoftol, 
Ac  yn  ddiattrcg  efe  a  gymmerth  ei  gefFyl,  ac  a 
farchogodd  tu  a'r  mynydd  y  dy wedafid,  wrtho  fod 
y  lladron.  Ond  pan  welodd  y  Llangc  yr  Apojìol 
yn  dyfod  tu  ag  atto.  efe  a  ddechreuodd  wyneb- 
gochi  a  chywilyddio  ac  a  fFoawdd  ymaith.  A'r 
Apoftol  a  farchogodd  a'r  ei  ol  i'w  oddiwes,  a  phan 
ni's  gallafai,  efe  a  waeddodd  ar  ei  ol  gan  ddywed- 
yd  wrtho,  Pa  ham  o  fy  mah  yr  wyt yn  ffoi  oddiwrth 
un  di-arfog  ?  Nac  ofna^  y  mae  etto  drugaredd  itti. 
Aros  ì  mi  gael fearad  a  thi^  Chrijì  am  danfones  at^ 
tat,  Ac  yno  y  gwr  ieuangc  a  arhofodd,  ac  a  wy- 
lodd  yn  chwerw  doft.  Ond  yr  Apoftol  a'i  cyfi'ur- 
odd  gan  ddywedyd,  nad  oedd  Duw  yn  gwrthod  neb 
a  droai  yn  edifciriol  atto.  A  hwy  a  ddaethant  ill 
dau  i  Ephefus  drachefn»  Y  ftori  hon  a  'chwane- 
gais  i  ddangos  mo'r  ofalus  a  diwyd  oedd  y  Prif 
grift'nogion  gynt  ynghylch  Eneidiau  dynion,  ac  i 
ddangos  hefyd  pa  gymmaint  o  ddylanwad  fydd  gan 
wr  duwiol  ym  myfg  y  dynion  gwaethaf.  (p) 

Wedi 


(/>)  Eufeb.  Hi/ì.  Ecles.  Lib.  3.  Capj   23, 


R.  2.  P.  10.      Moefaur  Prif  Gristnogion,       355 

Wedi  gweled  y  gofal arbenniga gymmerafant  at 
yr  Enaid  [  er  y  gellid  ofod  yma  lawer  'chwaneg  ] 
niagawn  yftyried  yn  neíTaf  eu  haelioni  at  y  Corph, 
a  hvnny  a  amlygir,  ped  yftyriwn,  i,  Eu  gofal  tros 
y  Tlodion.  2.  Eu  parodrwydd  i  ymwelcd  a'r 
Cleihon.  3.  Eu  haeh'oni  at  y  Brodyr  mewn  Cae- 
thiwed.  JVli  a  ddy wcdaf  ychydig  am  bob  un,  yn 
wahanredol. 

I.  Mawr  oedd  eu  gofal  i  gyfrannu  at  anghen- 
ogétid  y  Brodyr  tlodion.  Ni  fwyttaent  y  dantei- 
thion  mwyaf  gyd-a'r  hyfrydwch  lleiaf,  os  gwyppid 
fod  un  o'r  brodyr  mewn  difFyg.  A  allwn  ni  fod 
yn  Ilawen  [  eFr  hwy  ]  a'n  brawd  mewn  galar  ; 
Aallwn  ni  fod  yn  efmwythein  calonnau,a'n  brawd 
mewn  gofid  a  thrallod  ?  A  fwyttawn  ac  a  yfwn 
ni,  a'n  Brawd  mewn  diffyg  ac  eifiau  ?  A  fod- 
lona'r  Arglwydd  i  ni  ddeilio  fal  hyn  a'n  cyd-filwr, 
yr  hwn  fydd  o'r  un  ffydd  a  ninneu  ?  A  gaiff  efe 
drengu  gan  newyn,  a  ninneu  yn  byw  mewn  pob 
digonolrwydd  ?  Moliant  i  ti  Arglwydd  Jefu,  ti  a'n 
dyfgaift  well  pethau. 

Yn  ddiau  cymmaint  oedd  eu  gofal  i  gyfrannu  at 
anghenogálid  y  Tlodion^  fal  y  gwerthodd  Ilawer  o 
honynt  eu  holl  feddiannau  i'w  rhoddi  i'r  Tlodion. 
Ewyllys  SefariuSj  Pyfygwr  duwiol,  a'r  ei  wely- 
angau  ydoedd  hyn  yn  unig,  Trwyfyn  ewyllyfio  roddi 
fy  holl  feddiant  /'r  Tlodion.  [q\  Ac  er  bod  Ilawer  yn 
gwerth  eu  holl  feddiannau  i'w  cyfrannu  i'r  ang- 
henus  a'r  Tlodion,  etto'r  oedd  Duw  yn  eu  diwallu 
hwythau  a  phob  digonolrwydd,  ac  yn  fynych  trwy 
fodd  anifgwyliadwy.  Dywedir  am  wr  a  elwid  Epi- 

B  b  phanius 


[ŷ]  Baf  ad  Saphron.  Epi/l.  84.  pag,  156, 


356  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

phanius  (  o'r  bedwaredd  ganfed  )  ei  fod  efe  mo'r 
haelionus  i  gyfrannu  i'rgweiniaid,a'rbrodyr  mewn 
eifieu,  fal  y  rhoddodd  iddynt  nid  yn  unig  ei  hoU 
feddiant  a'i  ddodrefn  ei  hun,  ond  tryfor  yr  Eglwys 
hefyd,  yr  hyn  oedd  trwy  haelioni  dynion  dcfofio- 
nol  yn  aml,  ac  yn  gymhedrol-ehang  y  pryd  hwn- 
nw.  Ond  pan  welodd  Diftain  y  tryfor  hynny,  efe 
a  geryddodd  yr  Efgob  o  herwydd  ei  fod  (^yn  ei  dyb 
ef )  yn  rhy  hael  a  llaw  egor  i'r  Gweiniaid,  ac  a'i 
cynghorodd  fod  yn  bringach  yn  ei  roddion  a'i  Elu- 
fennau  rhag  llaw;  etto  ni  pheidiodd  yr  Efgob  gyf- 
rannu  elufennau  megis  ac  o'r  blaen.  Ond  wedi 
darfod  y  cwbl  y  daeth  dyn  dieithr  i  ftafell  y  Dift- 
ain,  ac  a  roddes  yn  ei  law  loneid  fcreppan  o  Aur, 
ond  pwy  ydoedd  y  Dieithr  hwnnw  ni  wyddid, 
eithr  llawer  a  dygafant  mae  Angel  ydoedd.  (r) 

Ac  yn  ddiaucymmaintoedd  haelioni  ac  anrhe- 
gion  yr  Efgob  da  hwnnw  i'r  Tlodion,  fal  a  gofod- 
wyd  caftiau  arno  ambell-waith  gan  ryw  ddynion 
gwammal  neu  Grwydriaid  ofer,  fal  y  mae'r  Hift- 
oriawr  yn  adrodd  yn  yr  un  lle  ac  y  crybwyllwyd 
eufys.  Dau  gardottyn  drygionus  (ebW  ef)  y  rhai 
a  wyddent  y  deuai'r  Efgob  y  ffbrdd  honno,  a  gyt- 
tunafant  a'i  gilydd  i  un  gymeryd  arno  fod  yn  farw, 
ac  i'r  Uall  fefyll  uwch  ei  bcn  nes  delai'r  Efgob 
heibio,  Ac  yn  y  man  y  daeth  yr  Efgob  y  ffbrdd 
honno,  ac  yno  y  gwr  byw  a  wnaeth  ei  gwynfan 
alarus  wrtho,  gan  ddywedyd  fod  ei  anwyll  gyfaill 
wedi  marw  yn  ddifymmwth,  ac  nid  oedd  ynteu  o 
allu  i  gofti  at  ei  Gladdedigaeth.  A'r  Efgob  a  dru- 
garhâwdd  wrth  y  dyn,  ac  a  archodd  iddo  fod  yn 
amyneddgar,  ac  a  roes  iddo  ddryll  o  Arian  tu  ag 

at 


(r)  So%om,  lih.  7.  C.  26.  p.  188, 


R.   2.    P.    10.      Moefaur  Prif  Grijìnogion.      357 

at  ei  gladdedigaeth.  Ac  yno,  cyn  gynted  ac  yr 
aeth  yr  Efgob  o'i  golwg,  y  rhocs  y  gwr  byw  ger- 
nod  íechan  a'i  droed  i'w  gyfaiU  oedd  yn  gorwedd, 
ac  a  ddywedodd  wrtho,  Cyfod^  mae  gennym  fodd 
i  fod  yn  llawen  heddyw,  Ond  yfywaeth/  y  cyfaiU 
ni  yfgogodd  fodfedd.  Canys  yr  oedd  efe  mewn 
gwirionedd  yn  farw  fyth.  Yr  hyn  pan  cydnabu 
ei  Gydymmaith,  efe  a  rcdodd  ar  frys  ar  ôl  yr  Ef- 
gob,  ac  a  gyfaddefodd  yr  hoU  fFalfedd,  ac  a  daer- 
ddymunodd  arno  i  fy whau  eilwaith  ei  gyfaill.  Dos^ 
dos  (eb'r  EfgobJ  yr  hyn  a  wnaethpwyd^  ni  ellir  ei 
ddad'Wneuthur^  (í). 

Y  gwirionedd  ydyw,  yr  oeddid  yn  edrych  ar  y 
Tlodion  megis  Tryfor  a  harddwch  yr  Eglwys, 
trwy  ba  rai,  megis  trwy  Arwaefaf  cyfnewid^  y  go- 
beithiafant  gael  eu  meddiannau  drachefn  mewn  byd 
arall  (t)  Pan  orchymmynodd  yr  Ymherawdr  De^ 
íius  (yr  hwn  a  deyrnafodd  Blwydd^  yr  ÄrgL  25 3 J 
i  Ddiacon  Eglwys  Rhufain  a  elwid  Lawrens  i  ddy- 
fod  a  holl  dryfor  yr  Eglwys  atto  ef,  y  Diacon  a 
addawodd  wneuthur  hynny  ym  mhen  tri  niwrnod. 
Ac  yn  yr  yfpaid  hwnnw  efe  a  gafglodd  ynghyd 
y  DeiUion^  a'r  Cloffion^  yr  Anafus  a'r  Clwyfus^  ac 
a'i  dug  hwy  ganddo  i  Lys  yr  Ymherawdr.  A 
phan  ofynnwyd  iddo  am  y  tryfor,  efe  a  ddangof- 
odd  y  dynion  Uymion  hynny,  ac  a  ddywad  wrth 
yr  Ymherawdr,  Dyma  dryfor  ein  Heglwys  ni,  (u) 

2.  Prawf  arall  o'i  cariad  brawdol  a  ddangof- 
afant  trwy  ymweledd  a  rhai  Cleifion^  yn  gyftal  i'w 
diwallu  (o  byddai  difFyg  arnynt)  ac  i'w  nerthu  yn 

B  b  2  y 


(s)  Sozom,  ibid.     (f)  Prim,  Chrijlian,  part,  3.  Ch. 
2.  pag,  260.     (lì)  Ihid. 


358  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

y  Ffydd.      Ac  y   mac'n   dybygol   fod  llawcr  o'r 
Gweiiiidogiongynt  yn  Feddygon^  fal  y  gallent  jach- 
au  clefydon  y  corph,  a  rhoddi  cynghorion  yfprydol 
i'r  Enaid.     A  phwy  bynnac  a  jawn  yftyria'r  am- 
gylchiadau,  nid  yw  beth  anwcddaidd  nac   amher- 
thynafawl.   Canys  efe  a  allai  fwrw  amcan  (o  bydd- 
ai  gelfyddgar  )  pa  un  a'i  by w  a'i  marw  a  wnai'r 
clâf ;  ac  o  byddai  dim  argoel   bywyd   ynddo,  efe 
a  roddai  ei  fcddyginiacth  yn  gyíTurus,  ac  a  erfyniai 
fendith  gyd-ag  hyfder,  oblegid  llawer  a  all  tacr 
weddi  y  Cyíìawn.     Ac  o  byddai  nodau  marwol- 
aeth  arno,  pwy  fydd  gymhwyfach  i  fod  gyd-ag  ef 
i'w  barottoi  erbyn  ci  ymddattodiad  nagef  ?  Acyr 
wyf  yn  meddwl  i  fod  Paul  yn   chwarcu   rhan   y 
Meddyg  ei  hun,  pan  yw  yn  dywedyd  wrth  TimO' 
theus^  Nac  yf  ddwfr  yn  hwy  :  eithr  arfer  ychydig 
wîn^  er  mwyn  dy  gylla^  a*th  fynych  wendid.  i  Tim, 
5.  23.     Ond  i  ddychwelyd  at  y  Prif  Grift'nogion 
yn  ymwcled  a'r  cíeifion.     Cyn  addfwyncd  oedd 
yfpryd  y  Chrift'nogion  gynt,  fal  na  ddi-yftyrai  'r 
anrhydeddufaf  i  droi  i  mewn  i  fwth  y  Cardottyn, 
cyn  gynted  ac  i  Balas  y  Brenin ;  le  'r  Pendefigion 
mwyaf  a  ymadawent  yn  cwyllyfgar  a  rhialltwch  y 
Llys,  os  gwyppid  i  fod  anghenogcâid  neu  bcrygl 
a'r  y  Chriftion  tlottaf,  ynenwedig  o  byddai  gywir 
ac  uniown-gred  yn  y  ffydd.    Plafella  addfwyn,  er 
ci  bod  yn  wraig   i'r  ymherawdr  Theodofius^  etto 
ni  ddi-yftyrodd  y  trueiniaid  tlodion,  ond  hi  a  ym- 
welodd  a  hwy  beunydd.     [w)  le  hi  a  wnai  ennaint 
a'i  dwylâw  ei  hun,  ac  a  driniai  glwyfau'r  dynion 
tlottaf  ei  hunan.     Hi  a  ymwelai'n   waftadol  a'r 
Elufendy,  ac  a  ofynnai  'n  ncilltuol  i  bob  un  o  hon- 
ynt,  a  ydoedd  dim  yn  ddiflfygiol  arno.     A'r  fyrr 

eiriau 


{w)  Theodoret.  Hifì.  Eclef.  Lib.  5.  Cap.  18, 


R.  2.  P.  10.       Moefau  y  Frif  GrijTnogion,       359 

eiriau,  hi  a  driniai  fwyd  iddynt,  ac  a  wnai  beth 
bynnac  y  fyddai  anghenrhcidiol  iddynt,  yn  oftyng- 
eiddiach  yfgatfydd  na  llawer  o'r  Morwynion. 

3.  Y  drydydd  nod  o'i  Cariad  diragrithiol  ydoedd 
eu  Haelioni  at  y  brodyr  mewn  caethiwed.  Ac 
yn  ddiau  ni  fuont  y\\  unigyn  haelionus,  fef  danfon 
Elufen  ac  Anrhegion  iddynt,  eithr  Uawer  o  hon- 
ynt  a  roddafant  eu  gyddfau  eu  hun  tan  y  jau,  fal 
y  rhyddhaent  eraill.  Siarnplau  di-gyjiadl  ac  anghy- 
fartal!  Medd  Cle?nent  wrth  y  Corinthiaid^  Ni 
adnahuom  ddynion  yn  eìn  p/ith  ni  eìn  hunain^  y  rhai 
a  draddodafant  eu  hun  i  gaethiwed er  mwyn  rhydd- 
hau  erailL  {x)  A  llawer  a  gyflogafant  eu  hun  yn 
weifion  i'r  diben  hwn  yn  unig,  fal  y  cynhalient 
y  rhai  mewn  eifiau.  Mi  a  anghwanegaf  yma  y 
ftori  hynottaf  a  fu  erioed  yn  y  byd  Chrift'nogol. 
Yn  yr  Erlidigaeth  Fandalaidd  y  caeth-gludwyd  y 
Chrift'nogion  yx\Affrica^  Ile  y  goddefafant  gyftudd 
a  thrallodau  mawrion.  Pan  wybu  Efgob  a  Elwid 
Pawlin  hynny,  efe  a  fawr-driftaodd  yn  ei  yfpryd, 
ond  efe  a  fwriadodd  na  chai  dim  fod  yn  ddiffygiol 
o'i  ran  ef  i'w  cynnorthwyo.  Felly  efe  a  werth- 
odd  y  cwbl  ac  oedd  yn  ei  Berchennogaeth,  ac  a 
ddanfonodd  y  gwerth  at  y  Chrift'nogion  caethi- 
wol  yn  Ajffrica,  Ac  yno  y  daeth  Gweddw  dlawd 
atto,  ac  a  tawr-ymbihodd  ag  ef  i  roddi  cymmaint 
iddi  ag  a  ryddhai  ei  mab  o'r  caethiwedd  hwnnw. 
Yr  Efgob  a  ddywedodd  wrthi,  nad  oedd  geiniog 
fechan  wedi  aros  ganddo,  eithr  os  ewyllyfiai  hi 
gymmeryd  ei  berfon  ef  ei  hun,  a'i  werthu,  hi  a'i 
cai'n  ewyllyfgar. 

Pan 


(x)  Clem.  ad  Corinth,  pag.  70.  Edit.  Oxon,  163. 


360  Drych  y  Prif  Oefoedd. 

Pan  glybu  y  Weddw  druan  yrymadrodd  hwn- 
nw,  hi  a  dybiodd  ei  fod  yn  hyttrach  yn  ei  gwat- 
wor,  nag  yn  trugarhau  wrthi,  Ond  efe  a  ficrha- 
odd  wrthi  ei  fod  ef  yn  fiarad  o  ddifrif,  ac  a  gwnai 
megis  ac  y  dy wedodd.  Ac  o'r  diwedd  y  wraig  a'i 
coeÌiodd  cf.  Felly  hwy  iU  dau  a  gymerafant  Long, 
ac  a  daethant  i  Affrica,  Ac  yn  ddiattreg  yr  Ef- 
gob  a  aeth  at  Lywodraethwr  y  Wlâd,  ac  a  ddy- 
munodd  arno  ollwng  hwn  a  hwn  ymaith,  a'i  gy- 
meryd  ynteu  yn  ei  le.  A'i  ddymuniad  a  ganiat- 
tawyd  iddo.  Felly  y  Wraig  a  gadd  ei  mab,  A'r 
Efgob  a  arhofodd  yn  gaeth-was  yn  Affrica^  ym 
mha  wafanaeth  y  bu  dalm  mawr  o  amfer  yn 
fodlongar  ddigon  i'w  gyflwr.  Ond  yno,  (felly  y 
rhyngodd  bodd  i  Dduwj  Llywodraethwr  y  wlad 
a  gymmerth  hoíFder  yn  yr  Efgob,  ac  a  barodd  iddo 
ofyn  pa  beth  bynnac  a  fynnai,  ac  ni  fyddai  pall 
iddo.  Felly  efe  a  ofynnodd  rydd-did  i'r  Chrift'no- 
lon,  y  peth  oedd  fwy  yn  ei  olwg  nag  anrhydedd 
y  byd  oll,  A'r  llywodraethwr  a  ganiattaodd  ei 
ddymuniad,  ac  a'i  gollyngodd  hwy  fyned  adrcf  yn 
dangneddyfus.  (3;) 

Wrth  yftyried  yr  amgylchiadau  hyn,  nid  yw 
ê  ond  gwaith  afreidiol  i  mi  'chwanegu  dim  am  eu 
Hundeh  oblegid  yfpys  ydyw,  eu  bod  o  un  galon 
ac  0  un  genau.  Fy  meddwl  ydy w,  y  Jawn  ffydd- 
iûg.  Canys  cyfododd  yn  ddiau  lawer  o  ddynion 
haerllug  yfgeler,  Schifmaticiaid,  ac  Hereticiaid 
melldigcdig,  y  rhai  a  wnaethant  rwyg  yn  yr  Egl- 
wys  trwy  haeru  rhyw  opiniynau  amrwd,  gwrth- 
wyneb  i'r  Yfcrythurau  Sanâaidd.  Ond  y  gwyr 
da  hynny   ynt  allan  o  nhafc  prefennol  i.    Felly 


(y)  Gregor.  M.    Dialog.   Lib.   3.   Cap.    i.     (z) 
Euf  vit.  Conjì.  Lih.  2.  Cap.  64. 


R.  2.  P.  10.      Moefaur  Prif  Grijì'nogion.      361 

yr  holl  ymadroddion  uchod  ynt  yn  cyrchu'n  bcnd- 
ant  at  y  Jawn  ffyddiog.  Pan  wnaeth  Jrius  y 
terfyfc  mawr  hwnnw  yn  yr  Eglwyfi  trwy  wadu 
Duwdod  Chriji  &c.  O  mo'r  galon-oíidus  ac  yí- 
pryd  bh'nderawl  a  fu'r  peth  i  Gujìenyn  fawr  yr 
Ymherawdr.  fzj  Pa  nifer  o  ddiwrnodau  adreu- 
liodd  efe  mewn  galar  a  gofidl  a  pha  nifer  o  nof- 
weithiau  heb  gwfg  i'w  amrantau  /  Y  mac  efe  yn 
tyftio  i  fod  yr  ymranniad  hwnnw  yn  fwy  oflinder 
ac  Aflonyddwch  i'w  yfpryd,  na  phe  buafai  Rhy- 
fel,  ie  Gwrthryfel  gwyllt  trwy  'r  holl  Ymerodr- 
aeth.  O  mo'r  eiriol  y  mae  efe  yn  erfyn  a'r  y 
Gweinidogion  i  heddychu  ac  i  ymendio'r  Rhwyg. 
Gwell  a  fuafai  ganddo  golH'r  Ymerodraeth,  a'r 
cwbl  oedd  anwyl  iddo,  na  bod  yr  Ymmyrracth  a'r 
terfyfc  hwnnw  yn  yr  Eglwys. 

Yr  un  dymmer  yfprydol  oedd  yn  Gregorì  Ef- 
gob  ConJìantinopL  Pan  oedd  Cymanfa  geccrus  yn 
methu  a  chyttuno  a'r  ryw  byngciau,  efe  a  gyfod- 
odd  yn  ei  eifledd,  ac  a  ddywedodd,  O  mor  ang- 
hymmwys  ydy  w  i  chwi,  y  rhai  ydych  yn  ỳregethu 
ta ngneddyf^  ymg  ecc  ru  fal  hyn  a^i  gìlydd.  Mi  a  er- 
fyniaf  arnoch  er  mwyn  y  Drindod  fendigedig  ar 
i  chwì  fod  yn  heddychlon  a^i  gilydd.  Ac  yno  efe 
a  gloawdd  ei  Ymadrodd  yn  y  Geiriau  nodedig 
hyn,  Os  myfi  ydyw^r  Jonas  fy^n  cyfodi''r  Dym" 
mejìl  hon^  bwriwch  fi  iV  Mòr  fal y  byddo  tawelwch, 
Tr  wyf  yn  fodlon  i  ddioddef  pa  beth  bynnag  a  fyn- 
noch,  Ac  er  fy  mod  yn  wirion  a  dieuog^  etto  fal 
y  caffoch  chwi  heddwch^  yr  wyf  yn  fodlon  im  dan- 
fon  yn  wr  deol  ymaiíh^  Ond  deued  a  ddêl  0  honof 
/,  mi  a  daer^ymbiUaf  arnoch  chwi  i  gadw  wrth  y 
gwirioneddj  ac  i  gynnal  Heddwch  yn  eich  plith,  J, 

X  yit.  Gregor,  Na%ian. 
D  I  W  E  D  D. 


T Llyfrau  a  Argraphwydacfydd  ar  werth  gan  Tho. 
Durfton  :  Ac  os  Rhyfyga  neh  ail  Argraphu  yr  un- 
rhyw  Lyfrau^gwybyddwchy  bydd hynny yTwyllo  r 
wlud^  ac  yn  Gam  Mawr  /V  Awdwyr, 


Y 


Bibl  Cymraeg  o  lai  maintioli  yn  gymwys  i'r 
Llogell  neu'r  Bocced, 

Llyfr  Gweddi  Gyffredin  Mawr  ir  Eglwys' 

Llyfr Gweddi  GyíFredin  o  faintiolaeth  mawr,  yn 
gymmwys  i  Hên  Bobl. 

Llyfr  Gweddi  Gyffredin,  yn  gymmwys  i'r  LIo- 
gell  neu'r  Bocced, 

Llyfr  Gweddi  Gyffredin,  y  Cydymaith  Goreu. 

Llyfr  Primer  jn  ol  Gwafanaeth  yr  Eglwys. 

Llyfr  Ymarfer  o  Duwioldeb. 

Llyfr  Hanes  y  Byd  a'r  Amferoedd. 

Llyfr  Trugaredd  a  Barn. 

Llyfr  Cyfarwyddiad  i  Fefeurwyr,neuArfer  Cyff- 
redin  o'r  Ddwy  Droedfedd. 

Canwyll  y  Cymru ;     Sef,  Gwaith   Mr.   Rees 
Pr'íchard  gynt  Ficcer  Llanddyfrì. 

Patrwm  y  Gwir-Griftion  :  Neu,  Ddilyniad  Je- 
fu  Grift. 

Llyfr  Cydymaith  i  Ddyddiau  Gwylion  ac  ym- 
prydiau  Eglwys  Loegr. 

Llyfr  PrydferthwchSanóteiddrwydd  yn  y  weddi 
Gyffredin  gan  Dr.  Bijfe, 

Llyfr  Pafc  y  Chriftion  neu  Wledd  yr  Efengyl. 

Llyfr  Cydymaith  yr  Eglwyfwr,  yn  ymweled  a'r 
Claf. 

Y  Geirlyfr  Saefneg  a  Chymraeg ;  neu'r  Sacfneg 
o  flaen  y  Cymraeg. 

Catechifm  yrEglwysWediei  EgìurotrwyHoIion 
ac  Attebion  a'i  Brofi  o'r  Yfgrythyr,gany<5Ä;2  Lewis, 

Cydymmaith  ir  AUor 

Cyfoeth  i'r  Cymru,neu  Dryffor  yFfyddloniaid. 
gan  WiUiam  Dyer, 

Dwys  ddifrifol  Gyngor  i  Hunan-ymhpliad  gan 
Tho,  Wadfworth, 


Evans,  T. 

Drych  y  prif  Oesoedd 


PB 
2297 

.E9 


PÖNTÎFICAL    INSTÎTUrE 

DF     ML^OI-ì^ t.    GrUDlZS 

5::     yj  j  .      !4   u      PARK 
JORONTO     5,     CaNAOA