1/.3
MONUMENTA HISTORICA SOCIETATIS JESU
A PATRIBUS EJUSDEM SOCIETATIS NUNC PRIMUM EDITA
EPISTOLAE MIXTAE
EPISTOLAE MIXTAE
EX VARIIS EUROPAE LOCIS
AB ANNO 1537 AD 155Ó SCRIPTAE
NUNC PRIMUM
A PATRIBUS SOCIETATIS JESU
IN LUCEM EDITAE
TOMUS TERTIUS
(1553)
MATRITI
EXCUDEBAT AUGUSTINUS AVRIAL
via S. Bernardi, 92.
1900
o
AD LECTOREM
Tertium nunc prodit in lucem volumen Epistolarum Mixta-
rum, quod ultra 250 continet epistolas, omnes ad annum 1553
spectantes. Quae quidem quosnam habeant auctores, qualem na-
turane, quae argumenta, breviter dicendum est.
I. Epistolarum auctores. — Hi sunt vel e nostrorum so-
dalium numero, vel externi homines, sive extra Societatem. Pau-
cae quidem in hoc volumine inveniuntur epistolae ab externis
exaratae: maximam vero partem sibi vindicant socii.
Inter externos autem, quorum epistolas edimus, numerantur
praesules clarissimi, ut Julianus de Alva (epist. 15 Jan.), Urba-
nus Weber (6 Nov.), Joannes Moronus, cardinalis, (10 Mart., 16
Aug.), cardinalis etiam Maffeus (10 Apr.); viri príncipes, ut gu-
bernator Corsicae (19 Mart.), Joannes de Vega, Siciliae prorex
(5 Mart., 12, 26 Nov., 27 Dee), necnon ipse Lusitaniae rex,
Joannes III (31 Jan.); denique plures quoque diversarum civi-
tatum communitates: tiburtina (2 Jan.), morbeniensis (20 Feb.,
29 Nov.), bastiensis (18 Mart.), ariminensis (13 Apr., 10 Sept.);
quibus alii essent addendi, si eorum omnium catalogum texere
heic vellemus. Infra ad calcem voluminis illum dabimus.
E sociis, cum longe plures censeantur, non est cur eorum
nomina proferamus. Satis est innuere, inter epistolarum nostra-
rum auctores, reperiri Araoz, Torres, Estrada, Miron, Gonçal-
ves da Camara, Bustamante, Landinum, Kessel, Lanoy, Pal-
mium, Mercurianum, Domenech, aliosque.
II. Epistolarum natura et genus. Mixtae vocantur, ut
6
AD LECTOREM
notum est, nostrae Episiolae; quae appellatio, si vim vocis spe-
ctes, perinde est ac si dicas eas in classes sive series suorum au-
ctorum non esse distinctas: esse vero variorum auctorum episto-
las in unum corpus indiscriminatim admixtas. Etenim cum in di-
versas collectiones sive sylloges epistolae praecipuorum e Socie-
tate Jesu hominum ab iis, qui eas anquirebant colligebantque, dis-
tribuerentur, varia inde volumina contexta in primis sunt, puta
Salmeronis, Borgiae, Lainez, Nadal, etc., unicuique auctori sepa-
ratim volumine suo, aut si multas hic scripsisset, voluminibus suis
attributis. Plures tamen epistolae, nec contemnendae illae qui-
dem, diversorum auctorum remanserant, quae, ne crescerent in
infinitum epistolarum volumina, si singulis auctoribus singula
seorsim volumina componerentur , in unum quodammodo com-
munem acervum conjectae sunt; et quia ex pìuribus auctoribus
coalescebant et permixtim conjungebantur , eorum epistolae
Mixiae sunt communi appellatione designatae. Haec de nomine.
— Ad genus vero quod attinet, eas haud immerito, ad negoiiale
saepissime, ad hisioricum nonnumquam revocabis: etenim, ut in
prooemio primi voluminis lectorem admonuimus, in bis perpetuo
agitur de negotiis ad Societatem aut ad religionem universe per-
tinentibus, aliquando vero de rebus per Societatis homines a Deo
in animorum utilitatem actis.Inde fit ut hujusmodi epistolae, etsi
familiares qmáem^ mhìXommus graves dicendae sint. Quod ex
earum argumento legeritibus patebit.
III. Epistolarum materies. Jam ad argumenta in epistolis
hujusce voluminis contenta propius accedamus; in quibus descri-
bendis locorum ordinem, quem plerumque nostri scriptores
sequuntur, nos quoque tenebimus.
Igitur primum Italia locum obtinet, de qua, si Orlandinum
adeas, perpauca dieta ab ipso ad hunc annum extra Romam in-
venies. — Ut ergo a minimis incipiamus, tiburtina civitas gratias
Sto. Ignatio agit de P. Olave, Tibur ad concionandum misso
(2 Jan.): Desiderius vero Girardini, qui e sociis unicus sacerdos
in ea statione consistebat, munia quae exercet, difficultates qui-
bus premitur, timores quos habet, ne conducta domus, quam ha-
bitat, aliis vendatur, candide Ignatio narrat (21 Apr.; 14, 26
AD LECTOREM 7
Oct.; 3, 22 Nov.; 3 Dee). Eugubii sodales dolent, quod civitas
suis laboribus ac votis minime satis respondeat (8 Oct., 20 Nov.):
contra vero, Numine opem ferente, coUegium perusinum, etsi
reluctantibus initio civitatis magistris, incrementa in dies susci-
pit, bene de civitate meretur, locus aedificio designatur, egregie
pro ratione instituendae juventutis Mercuriano perorante (2oJan.;
18 Apr.), qui Perusiam Patrem Olave accersivit (28 Aug.). Hic
acta cum cardinali perusino narrat (28, 29 Aug.). — Florentia
P. Viola scribit docetque loci et incolarum Garfagnaiiae optimara
conditionem ut ibi Societatis collegium instituatur (27 Maj.),
quod tamen institutum non est.
Ab his regionibus rerum nostrarum scriptores in Corsicani
oculorum aciem convertunt. Frequentes etiam hinc epistolas nos
quoque damus. Sed ut earum argumentum piane intelligatur,
paulo altius res ex Orlandino, Hist. Soc. Jes.^ libr. xiii, n. 12
et seqq., repetenda est.: «Corsicam [inquit] extremo anno supe-
riore Siluester Landinus et Emmanuel [Gomes] a Monte malore
cum attigissent, misere laborantem, quod ad animarum salutem et
cognitionem Dei pertinet, eam insulam invenerunt. . . Patres igi-
tur, distributis inter sese varijs insulae locis, Bastiae, quae prae-
cipua vrbs est, Landino plurimum commorante, minora oppida
percursante Emmanuele, strenue eam colere et ad antiquam Ec-
clesiae normam formamque revocare quotidianis concionibus et
catechismo coeperunt... Sed ne secunda nimis aura Patres, et
praeclarissima inter homines fama tota insula percrebescens effer-
ret; provide, ut solet, divina sapientia comparavit, vt subita pro-
cella ac tempestate perculsos, in officio modestiaque contineret...
Marianensis Episcopi Vicarius... alijque nonnulli..., ventine Pa-
tres illi, qui Visitatorum nomine ab Apostolica Sede mittebantur,
solutis suis moribus... fraenos inijcerent, aut ad eamdem Petri
Sedem per litteras se deferrent; mendacissimis anteuerterunt
epistolis et extremae eos elationis et arrogantiae intolerandaeque
seueritatis insimularunt , qui, ne Religiosorum quidem ratione
habita, Sedis Apostolicae auctoritate intemperanter abuterentur.
Et quo res certi us collimarent... quemdam... protinus ad Vrbem
mittunt. Qui... tam multis curiam querelis opplevit, tot menda-
8
AD LECTOREM
cijs onerauit, vt Cardinales praecipui, in ijsque Societatis aman-
tissimus Marcellus Ceruinus, Ignatium monendum pro amicitia
putarint, Ordinis vti famae nominique consuleret... Ignatius su-
spicans id quod erat..., Sebastian um Romaeum silentio aduocat,
hominemque, nondutn sacris illum quideminitiatum, vnuni tamen
de suo numero probatissimum,.., indutum communi cultu in Cor-
sicam mittit, qui suorum in mores ac vitam dissimulanter inqui-
reret; et cum accurate omnia explorateque lustrasset, ea mox, et
publicis et priuatis consignata testibus, ad se referret. » Praestitit
Sebastian US quod ei fuerat injunctum, et luculenta in nostrorum
commendationem ac laudem testimonia prolata sunt. — Haec cum
aliis, quae ad missionem corsicam spectant, quaeque summis la-
biis scriptores delibant, jam in lucem eduntur. En praecipuarum
epistolarum argumentum: Emmanuel Gomes Landino ex Sto. Co-
lumbano, ubi versabatur, scribit percommode omnia cadere, mul-
taque, operante Deo, bona fieri (14 Jan.); at Joannes Bta. Tiseo,
marianensis episcopi vicarius, cum aegre adventum Patrum tulis-
set, eos apud Balduinum Balduinis de Barga, episcopum suum,
Romae degentem, falso accusat (20 Jan.). Intereavero Landinuset
Gomes insulam indefessi labore excolunt, dolent de vitiis, quibus
cuncti ordines scatent: gaudent, tum ipsi tum alii, de animorum
fructibus, quos ex suo labore et industria reportan t (22, 23, 24
Jan.; 4, 7 Feb.). Sed jam ab Ignatio missus Sebastianus Romei,
sive Cornélius, quo nomine ipse suas epistolas subscribebat, in
ipso itinere, Centumcellis laetos, qui de Patribus audierat, ru-
mores, Ignatio refert (i Mart.); Bastiam pervenit, explorat omnia,
Ignatio scribit (12, 13 Mart.). Jussi in primis Landinus et Gomes
dicere quo pacto a vicario episcopi marianensis excepti, quave ra-
tione tractati fuerint, id, prout acciderat, çeorsim Ignatio expo-
nunt (16 Mart.): alii rogantur ut libere, quae de Patribus sciant
et sentiant, testari velint: tota civitas commovetur: alii Patres ad
coelos efferre, eos sánelos praedicare, se accusare, coarguere ad-
versarios: demum, ut immortale de eorum virtute et re bene
gesta extaret monumentum, senatus populusque bastiensis, gu-
bernator Corsicae, et cives quamplurimi excunctis ordinibus' Pa-
tri Ignatio, cardinalibus Cervini et Maffeo, immoet summo pon-
AD LECTOREM 9
tifici, praeclarum, suis consignatum litteris, testimonium dedere
(i8, 19, 20, 29 Mart.). Post haec perrexerunt Patres subigere,
prout inceperant, dominicum agrum, et fructus quidem labori-
bus reapondebat (5 Apr.), quin tamen alienationem animi a nostris
vicarius exueret (6, 19 Apr.). Tanta autem invidia excruciabatur
daemon, cum animas sibi e faucibus ereptas cernerei, ut etiam
virum, nobis initio addictissimum, Jacobum de Mara, tantisper a
sociis abalienaritj sed brevi hic, sui facti poenitens, mira sane de-
missione animi rem est confessus, et in nostrorum gratiam rediit
(26 Maj.). Cogitatum est tune, ad firmanda ea, quae a sociis hacte-
nus acta fuere, de coUegiis Societatis Bastiae et Genuae insti-
tuendis (26, 27, 29 Maj.): id Ignatio refertur, sed litterae, in mari
psrlectae, intercipiuntur (5, 21 Jun, i Jul.). Interea Landinus in
insulam Caprariam, proximorum salutis procurandae causa, na-
vigai (8, lójul.): Bastiam cito revertitur, ubi Íncolas, timore ad-
ventantium praedonum territos, solatur et erigit (9 Aug.). Deni-
q'je de bastiensi vicario quaedam addit: pro aliquo ad Societatem
redire cupiente deprecatur: saracenum quemdam aquis lustrali-
bus abluit (12, 31 Aug.). Atque haec de Corsica missione deque
PP. Landino et Gomes de Montemayor. Ad Galvanellum, Mor-
benii commorantem, veniamus.
Morbenium sive Morbinium, oppidum illud est in Valle Tel-
lina, missus anno superiore fuerat P. Andreas Galvanellus <'vt
Pontificis ex praescripto, illius Ecclesiae curam, dum coorta inter
Curiones lis dirimitur, susciperet. » Orlandini, Hisi. Soc. Jes.
lib. XII, n, 19. — Illius adventus magna populi volúntate cele-
bratus est, et eucharisticae litterae Ignatio datae, quibus roga-
batur totius populi nomine ut perpetuuá sibi curio Galvanellus
concederetur (20 Feb.). Hujus plures epistolas interiisse putan-
dum est: aliquot tamen a nobis emittuntur inlucem, quibus po-
pulorum conditio et status, animorum discordia, Galvanelli la-
bores et fructus inde perceptus significantur (i Aug., 23 Oct.).
Vota faciebant cives ut nostri scholas aperirent (23 Oct.). Cum
autem de designando homine ageretur, cui animorum cura tra-
denda esset, in contraria studia scindebatur populus, omnesque
una voce Galvanellum deposcebant (30 Oct.), immo se prohibí-
IO
AD LECTOREM
turos aiebant quominus ipse discederet (29 Nov.): novis litteris
communitas Ignatium urget (29 Nov.); atque acri ter cardinali-
bus praepositis sacrae tuendae fidei dat litteras, quibus omnino,
quem illi statuerant curionem, aversantur (eodem die 29 Nov.).
Sed in Italiam redeamus. Rogarant Ignatium ariminenses ut
aliquem e suis sociis ad eos mittere ne dedignaretur (6 Feb.,
13 Apr.), idque iteratis precibus efflagitabant (17 Aug.): Igna-
tius, quia non procul ab ipsis P. Olave tune erat, hunc ipsum
mittit: venit is Ariminum: summa omnium laetitia excipitur:
concionibus et exemplo vitae ariminenses accendit: gymnasium
Societatis postulatur (10, 11, 12 Sept).
Patavinuni collegi um suum cursum tenebat. Voluit Ignatius
utejus rector, Elpidius Ugoletti, Cremonam adiret, pium sola-
tium afferendi causa Jacobae Palla vicina, nobili matronae, quae
negotia quaedam explicanda habebat, et importunis precibus co-
nabatur se in Societatis obedientiam admitti (2 Jun., 3, 7, 9 JuL).
Bononiae quae a nostratibus agerentur, ea septem epistolis
Franciscus Palmius refert. De collegio, de magistris, de schola-
sticorum numero et profectu jucunda docet (10 Mart,); plures pia-
culari confessione expiantur: calumnia, adversus collegium exci-
tata, depellitur (i Apr.). De mutanda nostrorum sede in commo-
diorem regionem urbis deliberatur (13, 19, 25 Maj.): inter alia
cum proximis acta, hebraeum quemdam ad Christum adductum
esse meminit (2 Jun.). Postremo, sociorum occupationes et con-
fluentium in aedes sacras frequentiam, diebus natali tiis Jesu,
commemorat, additque (quod sane leviusculum est, sed tamen
notandum) nempe, quaenam remedia ad canoram vocem compa-
randam juvent (29 Dee).
Ferrariae solita nostri obibant munia, tametsi aliqui incom-
moda uterentur valetudine (28 Mart.): populo et episcopo, ferra-
riensis ecclesiae administratori, grati erant (9 Maj.), et ad reno-
vanda studia, parisiensium more, accingebantur (17 Aug.)
Mutinae Philippus Leernus creatur rector in locum Caesaris
Aversani. Quod, etsi initio ci ves aliquot nonnihil commovisset,
commotio tamen animorum brevi sedata est, et ad solita pietatis
officia, qui discesserant, rediere, immo crevit poenitentium fre-
AD LECTOREM
II
quentia, auctaeque sunt scholae discipulorum numero, in studia
acriter incumbentium (15 Sept., 29 Dee). De Italia provincia
satis: ad Slciliam convertimur, cui praepositus est P, Joannes
Hieronymus Domenech.
Hic cum sociis terrestre iter, Neapolim versus, aggreditur:
alii, in Siciliam quoque destinati, mari se dant. Tempestate pro-
hibiti, Ostiam divertere coguntur (8 Mart.): alii Neapolim prius
veniunt, et fausta de collegio ac de P. Salmerone, ad populum
conciones habente, scribunt (12 Mart.). In provinciam advectus
Domenech, Bibonam concedit, ut hujus ditionis duces consa-
lutet, qui primo congressu eum rogant, velit Bibonae Societatis
collegium institui. Dum moras Domenech ad deliberandum
nectit, Bernardura Oliverium, quem Roma deduxerat, Montem-
regalem mittit, de collegio ibi condendo acturum, prout a Far-
nesio, cardinali, in mandatis habebat. Panormi interea Societati
se adjungere statuit Balthasar de Torres, proregis medicus in-
signis, et Octavius Cesari, sive Octavian us, adolescens optimae
spei, qui, insciis parentibus, navem Neapoli conscenderat, qua
vehebantur socii, et in eorum numerum annumerari efflagitabat,
Deum hominesque obstestatus, se a suis prohiberi quominus Dei
vocem, ad Societatem vocantis, sequeretur (12, 28 Apr.). Montis
regalensis collegii initia referunt Oliverius (16 Maj., 24 Jun.),.
et Lainii amicus Seguer aut Segnerà, ut aliis placet, (17 Sept.):
instant pro suo Bibonae collegio Elisabeth de Vega (i Jul., 6 Oct.)
ejusque maritus Petrus de Luna (5 Oct.): renuii Octavius Cesari
ad suos, qui eum repetebant, adire (18, 21 Jul.), et genitorem, qui
ad ipsum de sententia deturbandum venerat, cadesti eloquentia
devincit (18 Sspt.). Non tamen diu parentes fuere boni consilii te-
naces. Sed haec ad annum sequentem. — Inter haec provincialis
volvebat animo Messanae domum probationis in meliorem urbis
mam^rtinae situm constitui: emuntur aedes (11, 13 Oct.), studia
vigent: pietas fovetur, religione potissimum precandi Deum
horis continuis xl (13, 31 Oct.); disciplina virginum Deo sacra-
rum in c cenobio Ascensionis ab interitu vindicatur (24, 26 Nov.;
15, 26, 30 Dee). Denique cum P. Joannes Guttanus, qucd qui-
dem dolend im est, a turcis praedonibus captus fuisset (23,
12
AD LECTOREM
24 Dee), Domenech cum Jeanne de Vega, ex Ignatii praescripto,
de eo redimendo sollicite agebat (30 Dee.)- De sicula provincia
haec dicenda erant.
Viennae in Austria gnaviter cum sociis adlaborabat Lanojus,
qui sollemne votorum sacramentum dixit 15 Jan. (9 Mart.), cum
ecce quietos sociorum ánimos commovit injucundus ipsis nec
opinatus rumor, quo Canisius ad sedem viennensem evehendus
ferebatur. Cum pontificis nuntio Martinengo Canisius agit, vi-
ctrixque ejus eloquentia id obtinet, ut persuadeatur nuntius non
oportere illum episcopali dignitate ornari (27 Jul.) Caetera Vien-
nae acta: migratio alicujus ex nostris in collegium archiducale,
aliorum vero in coenobium carmelitarum; miser status academiae
vindobonensis, inferiorum autem nostrarum scholarum frequen-
tia, domesticae exercitationes, discipulorum pro religione tuenda
studium, haec aliaque hujus generis in epistolis Lanoy fusius
explicantur (4 Nov., 2 Dee).
Colonia vero Kesselius Ignatio suo mittit formulam emissae
professionis (27 Jan.); coloniensium voluntatem significat ut So-
cietas sedem fixam et propriam apud ipsos habeat, cui voluntati
curio ad Stae. Columbae penitus adversatur (28 Feb.), quem alii
sequuntur (30 Apr.) : bonus sociorum odor crescit in dies
(2 Nov.).
Lovanio Adriaenssens cursum rerum suarum Ignatio scribit:
evanuisse, ait, timorem quem conceperant socii ob candidatorum
ingressum in Societatem: nondum tandem illuxisse tempus, quo
collegium institui possit (19 Apr.), etsi plures inveniantur amici,
inter quos Ludovicus Blosius, qui cum suis monachis ignatiana
exercitia peregit (26 Oct.).
Tempus est ut ad hispaniensium epistolas nos conferamus.
Plures edimus tum ab Araozio, provinciali, tum a fratre Gou,
cujus opera in scribendo ille utebatur, exaratas. In quibus illud
universe elucet, Societatem in Hispânia secundo vento navigare,
eamque ultra sociorum vires et numerum pluribus in locis ex-
peti. Sic ad Baeticam a Bto. Avila vocabantur (19 Jan.), nego-
tium cordubensis collegii comes de Feria urgebat (12 Maj.), Abu-
lae expetebantur socii (13 Oct.), eoque se contulerat P. Perdi-
AD LECTOREM
i3
nandus A. del Aguila (20 Oct.); Methymnae primum collegii
lapidem jaciebat Borgia (10 Aug.), et Burgis querebatur Estrada,
quod prae sociorum paucitate scholae non instaurabantur (i
Nov., I Dee). Ipse Araoz, etsi continuis regendae provinciae
occupationibus distentus, a Poggio tamen, cardinali, prolegato
pontificis, ad negotia tractanda accersebatur (4 Feb., 31 Mart.,
5 Apr.), condones apud Philippum, principem, et ad populum
habebat (5, 29 Apr.), ab optimatibus, et maxime a Roderico Go-
mes (Ruigomez), qui plurimum gratia apud principem valebat,
suae conscientiae arbiter eligebatur (12, 29 Apr., 13, 29 Oct.).
Ad haec, subsidia pro collegio romano quaerebat (25 Oct.), quae
tamen res speciali modo Ignatius Petro de Tablares, homini dili-
gentíssimo, commendarat (22 Jan., 25jun., 11 Nov.). Inter haec,
quia sermones ferebantur adversus illos Lusitaniae Patres, qui
Simonem Rodrigues ex Portugallia in Aragoniam miserant (22
Jan., 25 Jun.), videbaturque Araoz et nimis studiosus Rodericii,
et quod factum erat improbare, (ideoque admonitus hac de re a
Polanco fuit), provincialis se Ignatio diligenter purgat, asserì tque
se nihil de ilio sinistre judicasse (30 Oct. , 1 1 Nov.). Cum vero de
christianis novis in Societatem admittendis diverse in Hispânia
sêntírent homines, ab Ignatio exquirit quid in hoc negotio fieri
oporteat, praecipue vero cum doctore Loarte et Didaco de Guz-
man, Bti. Joannis de Avila discipulis (13JUI., 25 Oct,, 11 Nov.).
Denique, ut Araozii epistolas absolvamus, exeunte anno JExer-
citia spiritiialia sancti Parentis a quibusdam in disceptationem
adducta, immo et oppugnata sunt: hinc Borgiae, Natali ac, qui
prius nominandus erat, Ignatio Araozius scripsit (20, 22 Dee.)
Sed de his anno sequente plura. Nunc vero aliquid singillatim de
Societatis domiciliis in Hispânia paucis dicendum est.
Barcinone templum, difficultatibus superatis, lente adsurge-
bat (4 Jun., 12 Jul., 21 Aug.); desiderabatur enim bonus orator,
qui, concionando, cives Societati alliceret opusque promoverei
(19 Nov.); nam P. Bta. de Barma, qui barcinonensibus, exeunte
anno, concessus fuerat, reditum in coUegium suum valentinum et
gandiense parabat (10, 31 Dee.)
Valentiae res Societatis prospere, de more fluebant (31 Maj.,
14 AD LECTOREM
5 Nov.); nec aliud notandum occurrit, nisi quod religiosi aliqui,
quominus templum nostrum aedificaretur, impedirent, antistes
vero valentinorum, Stus. Thomas de Villanueva, nostrorum
amantissimus, concionatorem aliquem desideraret (29 Nov., 30,
31 Dee).
Non ita secundae Caesaraugustae res nostratibus accidebant,
licet a multis Societas amaretur (Apr. incerto die, 10 Aug.), et
pro ea commendatitiae litterae cardinali Poggio et Philippo,
principi, datae essent (29, 30 Aug., 17 Sept.).
Compiuti crescebat eorum numerus, qui ignatianis commen-
tationibus sese exercerent, nomenque Societati darent (25 Feb.,
30 Jul., IO Dee). Siliceus ad ingenium redierat: alii aedificare
nostros impediere: idcirco, templi substructione omissa, sacel-
lum fit (2 Sept.): socii aliquot Romam proficiscuntur (30 Jul.,
5 Aug., 2 Sept.). Villanueva, a morbo recreatus (30 Jul.), Cor-
dubam jubetur ire, ad collegium condendum (2 Sept.). Studia
florent (26Jun., 10 Dee).
Floret quoque Ognatum (Oñate) virtutibus sodalium , ad illud
sanctitatis domicilium confluentium, et gratia sanitatum divini-
tus Patri Ochoa concessa; nec cura proximorum negligitur (28
Mart. 4 Maj.).
Biirgis vero (nam de pintiams sociis nihil praeter communia
tradunt epistolae (Febr. incerto die, 7 Mart.), Burgis, inquam,
superatis tandem, quae obstabant, impedimentis , pace nostri
fruebantur, et plurimam proximis impendebant operam (i Jan.,
3 Feb.): gratulabantur nostris externi homines de domo ab Uguc-
cioni Societati comparata, et audiebatur, magna circumfusus co-
rona. Estrada, e suggestu perorans (4 Mart.). Communem laeti-
tiam auxerunt, non quidem sine fructu, Borgia et Antonius de
Cordoba: ille ex superiore loco verba ad populum faciens (30
Apr., I Maj.), hic sacerdotio auctus, primam hostiam Deo litans
(i Jun.). Cum vero omnia ex sententia cederent, tametsi Romae
nec locus, ubi sita domus burgensis erat, nec ratio agendi Patris
Estrada circa bona, quae Patri Polanco ex hereditate obtigerant,
omnino probabantur (i Aug., 10 Sept.), dolebat Estrada quod
prae sociorum penuria non possent inchoari scholae, expectabat-
AD LECTOREM
15
que Patris Nadal adventum, ut earum initium fieret (17 Sept, i
Nov., I Dee). Adeo autem burgensibus erat ille gratissimus, ut
cum de revocando eo Cordubam ageretur, tota paene civitas
commota est, multique, Ferdinandus de Mendoza in primis, acer-
rime conquesti sunt, quasi Societas promissis non staret. Quae
res Patrem Estrada movit ut discessum differret, donec animi
sedarentur. Interea vero Patres Loarte et Guzman ex oppidanis
missionibus, quas fructuose obierant. Burgos concessere (i, 13,
27 Nov., I Dee).
De collegio Compostellae instituendo aliquid esset dicendum;
sed quia nihil confectum est, (tales enim apponebantur conditio-
nes, quas admittere Societas minime poterai), ilio omisso (2 Jul.),
mentem convertimus ad profectionem Francisci Borgiae in Portu-
galliam ejusdemque inde in Baeticam reversionem, Plures de hac
re exstant Patris Bustamante epistolae (20 Sept., 20, 31 Oct.).
— Cognorat Borgia Ignatium voluisse superiore anno ut ipse in
Portugalliam adiret: in viam quidem se dedit, sed certis de causis
inceptum iter abrumpere debuit Nunc, Patre Nadal nuperrimè
in Lusitaniam ingresso, vir obediens, ad nutum suorum praepo-
sitorum paratissimus, ipsum consuluit: «escrivió con mensajero
cierto á su R.* que le diese auiso y mandase lo que deuía hazer
cerca del llamamiento del rey [invitarat enim Borgiam Joan-
nes III, 31 Jan., ùt ad se veniret, sed morbo impeditus, morem ei
gerere nequiverat]; pues si era para negocio de la Compañía,
con hallarse su R." en esta corte y ser comissário general, tenía
su alteza más de lo que [deseaba], y si sintiese otra cosa, le diese
auiso, porque proseguiría la jornada» (20 Sept.). Ut primum acce-
pit Nadal borgianam epistolam, laetitia gestiens, illum ad se vo-
cavit: «luego me representó el Señor — scribit de se Nadal — modo
para ualerme de authoridad y conseio, y todo del P. Francisco
y del P. Dr. Torres, los quales ñie scriuieron uno de Medina,
otro de San Fins, sin yo auerlo procurado, ni pensarlo ni poder-
les mandar, por ser exemptos de mi officio, que si ternía por bien,
uernían á me uer: abracé de mano del Señor la occasión, y les scriuí
1 Epist. Mixtae, t. 11, pag. 19, 20.
lõ AD LECTOREM
que seria gran consolatión mia que uiniessen» — In ipso itineie
multa, per loca qua transibat, ad animarum salutem efficiebat
Borgia; sed incredibile prorsus est quantum ei gratiae contulerit
Deus ut principum Lusitaniae ánimos sibi devinciret. Quem enim
olim Catharina, Joannis III uxor, conspexerat adolescentem in
regia matritensi, eumdem nunc, tunica indutum Societatis, vi-
rumque sanctum conteraplabatur: ejus amabilis sanctimonia omni-
bus quidem, sed praecipue Ludovico, infanti, admirationi erat:
princeps Joanna, Caesaris filia, quae a suo in Lusitaniam adventu
subtristis erat, repente, conspecto Borgia, laetitia et quasi nova
luce perfundi visa est: bine honores amplissimi delati, insignes -
que amoris ac benevolentiae significationes, quales nulli morta-
lium, qui ex regia stirpe non esset, in lusitana regia umquam
datae sunt. Sed haec omnia vir sanctissimus ad fovendam pieta-
tem convertebat; adhortationes habitae: novus chartarum lusus
institutus (20 Sep., 20 Oct.). Nec solum externos, socios etiam
alloquiis et exemplo vitae demulsit, recreavitque. — Inde Conim-
brica Eboram venit, Henricum infantem invisurus: Villam-vitio-
sam divertit ad Theodosium, brigantinum ducem, salutandum:
Cordubam tandem ingreditur, et in diversorium se recipit, unde
a Villanueva extrahitur. Cum Joanne de Cordoba de collegio
cordubensi agit (20, 31 Oct., 31 Dee).
Reliquum est ut de epistolis sociorum Lusitaniae, quas edi-
mus, panca dicamus. Ac tempore quidem priores, ineunte scili-
cet anno, in urbem missae, eae narrationem rerum Societatis, in
Portugallia superiore anno gestarum, complent (6 Jan.), quibus
addendae sunt epistolae abbatis Domenech (5 Aug., i Sept.).
Gravissimae sunt illae quidem; sed quoniam a nobis, quo tempore
res accidebat, expósita jam fuit, ne dieta repetamus, lectorem ad
secundum nostrarum Epistolaruin volumen ^ remittimus. Adeo
vero res salebrosa erat ac piena difficultatibus, ut judicarit Igna-
tius hominem ad se mitti, a lusitanis sociis designandum, qui
* accurate illum de toto negotio coram edoceret. Electus ad id
' Epist. Nadal, t. l, pag. 196.
2 Epist. Mixtae, t. il, pag. 19-21 .
AD LECTOREM 17
Gonçalves da Camara, rerum illarum scientissimus: ei a Joan-
ne III commendatitiae litterae ad pontificem maximum, ad lusi-
tanum oratorem in urbe, ad regem Galliae, ad Ignatium datae
(31 Jan.) Quarum litterarum exempla, etiamsi penes nos habean-
tur, non tamen omnia producimus, cum aliqua jam edita inve-
niantur apud Telles, Chronica da Companhia de lesti em Por-
tugal, t. I, pag, 583 et t, II, pag. 56-59. — Dum iter, Romam
versus, Gonçalves parat et viam ingreditur, Simon Rodrigues in
Portugalliam redire statuit (15 Mart), revertiturque (26 Mart.).
Hinc novae turbae excitatae: socii, qui conquiescere videbantur,
ejus adventu et sermonibus commoventur: falsi rumores spar-
guntur (i Apr., Junio exeunte): tandem Rodrigues Romam ad
Stum. Ignatium ire jubetur (27 Jun.).
Interea vero in procurandam animarum salutem lusitani socii
incumbebant: transmarinae expeditiones parabantur, qua in re
mirabile edidit obedientiae exemplum Olisipone Urbanus Fer-
nandes, olisiponensis collegii rector (24 Mart.): promovetur pie-
tas, juvantur proximi (Majo exeunte, 3 Dee): Conimbricae, ubi
aliquot degebant, provinciae turbinibus exagitati, prudentia
rectoris Leonis Enriques et dyscolorum ejectione res composita
(i, 16, 17 Mart., 26 Apr., i Jun., Oct.). Eborae scholastici fra-
tres litterarum ac virtutis exercitationibus serio insistunt (i Jan.):
Alphonsus Barreto, nondum sacerdos, sociis praeficitur (Apr.
exeunte): Henricus, cardinalis, eborense collegium promovet (16
Maj., i Jun.): huc venit Nadal, studia ordinaturus (i, 11 Jul.,
I Aug.). Sic in officio continebantur nostri et secundae perflabant
aurae, Deo per Societatis praepositos gubernante ac praesertim
per commissarium Natalem, qui, re composita, iter in Hispaniam
meditabatur, cum ecce Theotonius de Bragança, qui Barcinone
opportunum ad navigandum in Italiam tempus opperiebatur, per-
motus romana profectione P. Simonis Rodrigues, subito naviga-
tionem suam deserit , et Compiuto in Portugalliam venit, quasi
suscepturus suis humeris Rodericii causam et patrocinium.Doluit
factum hominis deserti consilii Pater Nadal, et quia de juvene
agebatur ex primaria lusitanorum nobilitate cum ipsa regia stirpe
conjuncto, profectionem in Baeticam tantisper distulit: Theoto
Epistolae Mixtae, tom. III. 2
i8
AD LECTOREM
nium vero ad matrem, ut apud ipsam diversaretur ad tempus,
donec aliud statueretur, misit (i Oct., i Dee).
Hactenus de epistolis hoc volumine contentis. Notitiam sive
descriptionem codicum, unde illas deprompsimus, ad calcem vo-
luminis, prout in superioribus fecimus, rejicimus.
I Januarii 1553
19
504
ALPHONSUS BARRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA I JANUARII I553
P. Jacobus Miron, lusitanaeprovinciae praepositus, proximis operam navat.
— Fratres scholastici litterarum ac virtutis exercitationibus insistunt.
t
Jhus
Mui Rdo. en X.° Padre. La grada y amor de X.° nuestro Se-
ñor sea siempre en nuestro continuo fauor y ayuda. Amén. Des-
pués de la otra de los quatro meses lo que en esta se offereçe
es la mucha aedificación que el P. Myrón nos da y ha dado en
estas partes, adonde aora aurá algunos días que conuersa. Estuuo
este tiempo passado en una villa de aquesto arçobispado, é des-
pués en otra ciudad dél, adonde nuestro Señor se ha mucho ser-
uido. Predicaua cadal día, declarando la doctrina Christiana é
otras cosas á prouecho de las ánimas, de cuia saluación nuestro
Señor le dió mucho deseo. Aora está en esta ciudad de Éuora:
hasta aora entendió con su compañero en confessiones, á las qua-
les pareció necessario soccorer por cargaren mucho; é por la
absentia del Padre Melchior Carneiro, nuestro rector, y de los
otros Padres que hasta aora aquí stuuieron, ouieron de suplir por
sí é por los otros; y es, loado Dios, tanta la deuoción desde pue-
blo, specialmente para los de la Compañía, que aunque stuuies-
sen aquí de contino 7 ó 8 Padres, pienso temían harto que hazer.
Es también el Padre frequentado de algunas personas que se
quieren aprouechar dél in Domino; y las monjas de un monaste-
rio de aquellos adonde el P. Melchior Carneiro dió los exercitios,
han instado mucho, embiando á demandar por vezes al Padre que
' Ex autographo in voi. Epist. diversorum, unico folio, n. 48, prius
63o. — De Alphonso Barreto, hujus epistolae auctore, ac de Patribus Miron
et Carneiro, hic memoratis, dictum est in superiore volumine, p. 6lg, etc.
Vide Polanco, t. ii,pag. 693, 694, n. 606-609, qui hac epístola usus est.
Infra saepe de eisdem redibit serrao .
Quadrimestres litterae 3l Octobris 1552, Ebora datae, continentur in
voi. II, a nobis edito, pag. 49 et 50.
20 Epistolae Mixtae— 504
les quisiese comunicar su doctrina, y diese á algunas los exerci-
dos, que mucho lo deseauan, prouocadas con el fructo que auían
uisto que en las otras que los tomaron se auía hecho. Pienso que
no poderá dexar de satishazer á su buen deseo, porque la abba-
tissa (que pienso es una delias) lo procura mucho.
Los hermanos perseueran en sus estudios de letras y virtu-
des. Con un maestro que aora nueuamente nos ha venido, hom-
bre mui docto de la orden de san Domingos, se aumentó mucho
el exercitio de los studios Nuestro Señor por su bondad nos dé
gracia para que seamos tales, quales es razón que seamos, con-
' «Studia litterarum, quodam egregio praeceptore adveniente ordinis
Sti. Dominici, accessionem non exiguam acceperunt. » Polanco, t. il,
pag. 694, n. 609. Quis autem fuerit egregius hic vir, tacet Polancus: nos
ejus nomen apud Telles et Franco frustra quaesivimus. Equidem tradidisse
etiam nostris Eborae theologiam celeberrimum Bartholomaeum a Martyri-
bus, O. P., bracarensem postea archiepiscopum, certissime constat, nec in
dubium revocari potest. «Estudió —scribit de eo Granatensis — con tanta
diligencia .sus artes y teología, que de allí á algunos días le asignaron por
lector en el insigne monasterio de Nuestra Señora de la Victoria, que por
otro nombre se llama de la Batalla, donde leyó muchos años teología; y así
se hizo muy consumado teólogo, y recibió el grado de maestro en teología
el año de 1551, en el Capítulo general que la orden celebró en Salamanca...
Deste monasterio de la Batalla le mandaron ir á Evora, á leer teología á Don
Antonio, hijo del serenísimo infante Don Luis.» Fr. LuiS de Granada,
O. P., Vida de Fr. Bartolomé de los Mártires, cap. I. Similia tradit
A. Touron: «L'Infant Don Louis, Fils du Roy Emmanuel T, et Frère de
Jean III, Roy de Portugal, connoissant la Piété et l'Érudition de Barthélemy
des Martyrs, pria les Supérieurs de le charger d'enseigner la Théologie à son
Fils natural Don Antoine, qu'il destinoit à l'Église.,. Le Serviteur de Dieu
fut done envoyé à Evora.» Fr. Touron, O. P., Histoire des Hommes alu-
stres de rOrdre de Saint Dominique, t. IV, pag. 597. Eborae autem ver-
sari Antonium, Ludovici filium, nostrosque cum ipso theologicas lectiones
audire, tradit Polanco, t. 11, pag. 691: «Theologicas deinde lectiones, al-
teram quidem ex prima parte D. Thomae, alteram ex epistola D. Jacobi, ab
egregiis doctoribus externis, siniul cum D. Antonio, Infantis Ludovici filio,
audire nostri coeperunt.» Verum haec omnia, verissima quidem, a scripto.,
ribus nostris Telles, Chronica da Companhia de Jesu em Portugal, t. l,
pag. 51 3, et Franco in annalibus, referuntur ad annum 1551: «Antonius...
nobiscum dabat operam audiendis praeclaris Theologiae Magistris^ quorum
unus erat Bartholomaeus de Martj^ribus, Ordinis S. Dominici, postea Bra-
charensis Archipraesul sanctissimus et nostri in ea urbe Collegii Fundator.»
Franco, Synopsis Annalium Soc.Jes. in Lusitânia. An. 1551, n. 5.
I Januarii 1553 21
forme á lo mucho que á Dios somos obligados. Oy primero de
Henero de 1553 años. Hijo inútil de V. P.,
Alonso Barreto.
Inscriptio. Para el mui Rdo. en X." Padre, el P. Mtro. Igna-
tio, prepósito general de la Compañía de Jesús. En Roma.
Alia manu: 1553. Euora.
505
FRANCISCUS DE ESTRADA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS I JANUARII 1553
Quid egerint burgenses nonnulli, occasione nostrae domus, summatim per-
stringit. —Studia amicorum Societatis Jesu. — Opera proximis impensa.
— Burgenses socii. — Benedictum Uguccioni aliosque Societatis studioso^
laudai. — Borgiam Ognati bene valere dicit.
IHS
Muy R.do en Xpo. Padre. La gracia y amor de nuestro re-
demptor sea syempre en nuestras ánimas. Por otras tengo scripto
a V. R. cómo avemos tomado casa en .el Huerto del rey que
con los reparos nos llegará hasta dos mil ducados. Pusiéronse
algunos regidores desta çiudad en estoruar la fábrica, por çiertos
respectos en que les parescía no deber agrauar la çiudad con
tantas religiones pobres, y que lo que á esta se diesse se quitaua
á otras, y que el lugar que aviamos tomado era el principal, y
que podíamos venir á cundir y tomar otras casas, máxime que
las de pared en medio son de vn regidor, que quería tener sus
casas libres, etc. Después an desenbargado la obra, y a días que
se trabaja con officiales en casa, y procede la obra sin estoruo.
Solo an pedido que dentro de tres ó quatro meses no hagamos
capilla en lo bajo, donde aya de acudir el pueblo, ni tengamos
sacramento, porque dentro deste^ tiempo quieren mirar lo que
pueden hazer sobre ello. Nosotros aceptamos esto, por quitarnos
de pendencias, y porque aún el tiempo no era apto para hazer
la capilla hasta que pase el hibierno, y por entre tanto reparar
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 152, prius 4o3, 405.
* Epist. Mixtae, t. li, pag. 857 et seqq.
22
Epistolae Mixtae— 505
la casa, y dar cuenta á V. R. Yo creo que nunca más hablarán
en ello, porque no fué sino passión de algunos de los regidores,
y otros que temen les quitemos sus juegos ó pasatiempos, máxi-
me en este barrio.
También creo que nuestro Señor lo a permitido porque la
obra desta casa mejor se funde, y porque también la Compañía
se provea, para que en las otras çiudades, donde se fundare, se
eviten, si expediente fuere, semejantes contradictiones,. lo que
sería sacando provissión real para fundar casas en todo el rey no.
Tenemos muchos deuotos nuestros que mucho nos fauo-
rescen.
Tenemos en este ínterim nuestra capilla en la sala, donde ce-
lebramos, y vienen los hombres que quieren á oyr missa. Annosla
atauiado de ornamentos é ymágines; speramos que para el Abril
que viene tendremos echa la capilla abajo, en el portal de la
casa, que es muy grande, donde podrá el pueblo oyr missa y
doctrina, y resçibir los sacramentos, syno pasare adelante la
contraditión, como spero. N. S. lo guíe todo á mayor gloria suya
y bien de las ánimas. Amén.
Yo prosigo en mis sermones, y oy en día con mayor auditorio
que hasta aquí; donde paresce que la contraditión no a dismi-
nuydo, antes acresçentado la devotión. Tenemos muchas y muy
assíduas confessiones; los hombres vienen aquí á casa á se con-
fessar, y para 03'r á las mugeres vamos á las yglesias más çerca-
nas, que son de vn lado san Gil, y de otro san Llorente. Somos
aquí pocos, pues no somos más que quatro y el vno dellos no
es sacerdote, por lo qual sería menester nos proueyesen para esta
quaresma de otros dos saçerdotes, buenos confesores, porque ay
mucho que hazer, y es razón que en esta nueva casa aya perso-
nas que abylten y fructifiquen, y satisfagan con todos, lo que,
siendo tan pocos, no podemos bien hazer.
Hágame V. R, saber, si pude yo presentar á Sta. Cruz para
' Memorantur ab Estrada in hac ipsa epistola Patres Joannes Santacruz
(olim Cusola), Ferdinandus Alvarez del Aguila et frater Petrus del Pozo,
de quibus in voi. n hujus operis mentionem fecimus. His quartus socius ad-
jungendus est, ipse nirnirum Estrada, domus burgensis rector.
I Januarii 1553 33
las órdenes que tomó, y si puedo presentar á qualquier otro, ó si
es menester que el general los presente, ó quien su conmissión
tuviere, como paresçe que dizen las bulas; y si asi es, su reve-
rentia me embíe la comissión, porque yo no la tenía quando pre-
sente á S.ta j, ni pensé que fuesse menester También V. R.
me auise, si quiere que Pozo tome algunas órdenes, porque po-
dría más aprouechar con ellas. El P. Hernandáluares a estado
estos días malo, sangrado y purgado; ya, benditto el Señor, está
bueno y a començado á oyr confessiones.
El S.or Beneditto ^ es maestro de nuestra obra, y anda en
casa lleno de poluo: debérnosle mucho, y también al señor Gon-
zalo de Tamayo, de los quales V. R. haga memoria en sus ora-
ciones, y también en sus cartas.
El señor don Hernando ^ de parte del cardenal a dado para
ayuda de la casa quatrocientos ducados, pagados de aquí á un
año. El resto se á cogido de amigos deuotos, y parte se cogerá
hasta dos mil ducados.
Al Miguel de Çamora, que quería enterramiento en nuestra
yglesia, y quería dar treynta mil de juro, se le a offrescido estos
días que se le murió vn hijo, y como le fuese neçessario buscar
dónde le enterrar, y nosotros aun no tuuiésemos yglesia, tomó
vn enterramiento en su parrochia, y allí da lo que á nosotros
tenía propósito de dar, y allí frabrica lo que en nuestra yglesia
pensaua fabricar; mas Dios leuantará otros en su lugar, y él no
dexa de nos ayudar, y así dize que, mientras viuiere, ayudará
syempre cada año con 50 ducados.
Oy e predicado de nuestra fiesta del sancto nombre de Jesús:
él sea bendito y glorificado en nuestras almas para siempre
jamás. Amén. De Burgos, y primero de Henero 1553. Sieruo
inútil al Señor.
Strada.
' Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 858, 859, ubi^, quid de his rebus senti-
rent nonnulli, Estrada Sto. Ignatio scripsit.
- Benedictus Uguccioni, qui aedes suas nostris habitandas tradidit,
Epist. Mixtae, t. Ji, pag. 856 et seqq., 872-877.
' Ferdinandus de Mendoza, pro fratre suo Francisco, cardinali burgen-
si, dioeeeseos gubernator.
24 Epistolae Mixtae— 506
Del P. Francisco ' tengo cartas que está bueno en Oñate con
los demás.
Inscripiio: Al muy R.do en Xpo. Padre el maestro Iñigo de
Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesús. En Roma.
500
TIBURTINA COMMUNITAS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 2 JANUARII 1553 *.
Sto. Ignatio gratias tiburtini agunt, quod Patrem Olave Tibur miserit.
Molto Rdo. Padre nostro osservandissimo. Hauemo hauto la
de V. R., quale cè stata gratíssima per ogni rispetto, et massime
per questa venuta del dottor Olaue quale hauemo da tener et
lo terremo con effetto, sendo lui dotato di tante virtù, et tanto
più, quanto per vna del Rmo. della Cueua * ci è comandato; che,
certo, per esser sua signoria Rma. tanto affettionata di questa
città, non siamo per mancarli in tutto quel che per noi potrassi;
et sì anco per amor di V. R., alla qual, non occurendoci altro, ci
raccomandiamo alle sue diuote orationi, et gli basciamo la mano.
Da Tiuoli li II di Genaro del lui. D. V. R. paratissimi. El capo-
militia, priori et communità de Tiuoli.
Inscripiio. Al molto Rdo. Padre M. Ignatio, prepósito della
Compagnia de lesù, nostro osservandisimo.
* P. Franciscus Borgia .
^ Ex originali in voi. Epist. Communitatum, duplici folio, n. 174,
prius II.
^ Ad rem Polanco, t. li, pag. 517 et seq., n. 251: (cRediens ex Alvito
P. Ignatius, Tybur invisit, et cum expeteretur aliquis, qui in Adventu
concionaretur ac nominatim P. Doctor Olavius, qui Septembri proxime
elapso, Romam ut novitius venerai, Tybur eum misit... Et licet italicam lin-
guamP. Olavius non bene didicisset, concionari tamen apud Tyburtinos
coepit... Et cum a prandio magistratura, quem caput militiae vocant, salu-
tasset, cum quo multi ex primoribus Tyburtinis in foro erant, omnes aman-
ter admodum eum exceperunt, et gratias egerunt P. Ignatio, quod eum Ty-
bur misisset...»
* Cardinalis Bartholomaeus de la Cueva.
6 Januarii 1553
25
507
MICHAEL DE TORRES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 6 JANUARII I553
Status lusitanae provinciae Societatis Jesu: plurimorum defectio. — Quo-
modo huic malo providendum.— De gymnasiis instituendis, in quibus
grammatica doceatur . — Compostellanum collegium procrastinatur. — -In
creandis sociorum moderatoribus ratio adhibenda diligentissime. —
Optimi quique ad transmarinas expeditiones seligendi.— Sacrae corpo-
rum reliquiae ad Portugalliae reginam delatae: ejus in Ignatium prona
voluntas. — Capite P. Torres laborat: hujus animi demissio.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre en Xpo. Pax Xi. etc. Pues el P. Luis Gon-
zalves por este [correo] escriue largo ' , y yo por otros muchas ve-
zes e escrito, y de continuo se embían copias de Salamanca con
las de los meses; hasta saber si se an reçebido, por esta sólo ani-
saré de algunas particularidades que se ofreçen, porque esta
viña parece que estaba tan carcomida por de dentro, que al pa-
recer muchas vides no tenían más que las ojas, pues que, que-
riéndolas endereçar y podar para que hiziesen fruto, no lo pu-
diendo çufrir, o se sallían ó era menester hecharlas fuera de la
viña, para que no dañasen á las otras. Y esto a sido en tanto nú-
mero, que de ccc y xviii vides que se an plantado en ella des-
pués que començó, más de 127 están fuera, los quales no poco
daño an hecho y hazen á los de dentro, pues nunca faltan ten-
tados de muerte en ella, 3^ ándanse por esta Lisboa con muy poco
escrúpulo de sus votos, y emos entendido que tienen todos dis-
pensación del nunçio \ Vea V. P. cómo se podrá proueer en
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 170, prius 587.
- Vide epistolas proxime sequentes.
POLANCUS, t. Ili, pag. 390, n. 854, postquam haec retulisset, addi-
dit: «Nuncius tamen Apostolicus affirmabat se cum nemine in voto Reli-
gionis dispensasse, et satis se benevolum Societati ostendebat . » Quis
autem fuerit tune temporis apostolicus nuntius in Portugallia, scriptores
26
Epistolar Mixtae— 507
esto, porque es rezio caso que entren á hazerse letrados á costa
del collegio, y que después con diez ó doze ducados que dan por
la dispensación, se bayan ryendo del collegio y Compañía. Y no
piense que es poca cosa el gasto que con los salidos se a hecho,
porque, hechada buena cuenta, se halla que todos los salidos an
hecho de costa en el collegio más de diez mili ducados. Creo se
podría hazer allá que el nunçio no tuuiese poder para esto, por
el grande daño que se haze; y hecho esto, V. P. aduierta si se-
ría bien que todos los apóstatas, que, después de hechos sus vo-
quidem harum epistolarum tacent; attamen ex aliis illius aetatis monumen-
tis is dicendus est Pompejus Zambeccari, episcopus valvensis etsulmonen-
sis. Etenim cum summus pontifex, Julius III, l Aprilis 1551, rosam auream
Joanni, principi, regis filio, peramanter misisset, eam voluit eidem per ma-
nus Zambeccari, pontificis in Lusitânia nuntii, esse delatam. Rem sic narrat
SOUSA, Historia genealogica da Casa Real Portugueza, t. ili, pag. 553 et
554: «Trouxe esta Rosa Balthasar de Faria que acabara de residir como Em-
baixador na Curia, a quem succedeo D. Affonso de Lencastre, Commenda-
dor mor da Ordem de Christo, a quem o Papa a entregou para que a en-
viasse por Balthasar de Faria, que estava de partida para Portugal; orde-
nando ao seu Nuncio nesta Corte, Pompeo Zambicari, que lha appresen-
tasse segundo o estylo do Ceremonial Romano, e por seu impedimento,
outro qualquer Prelado, que o Principe elegesse, para que depois da Missa
solemne, da parte do Papa se lhe entregasse, como se ve do Breve, onde
com paternal affecto le diz estas palavras: Mandainus per praesentes Vene-
rabili Fratri Pompeo, Episcopo Valvensi et Sulmonensi , nostro et Aposio-
licae Sedis apud Majestatem ejusdem tui Genitoris Ntintio, vel si ipse im-
peditus fuerit, cuivis alteri Antistiti per te eligendo, ut post Missae sole-
mnia ab eo in aliqua Ecclesia, pariter a te eligenda, ipsatn Rosam auream
ex parte nostra tradat et consignei. Suscipe itaque tu illam, Dilectissime
fili, qui secundum saeculum nobilis, potens ac multa virtute praeditus, et
Clarissimorum Regum parentum tuorum, ac Regni istius spes unica exi-
stis, ut amplias omni virtute in Christo Domino augearis, tamqtiam Rosa
piantata super rivos aquarum multarum . » Igitur Zambeccari fuisse nun-
tium pontificis Julii in Lusitânia dubitari non potest: immo extitisse eun-
dem lusitanis gratissimum et horum linguam bene calluisse tradit Palla-
vicino, Istoria del Concilio di Trento, lib. xv, cap. 21, n. i et 2. — Nobis
autem videtur in legatione sua perseverasse ille quidem usque dum exe-
quutioni mandaretur bulla Julii IH: Quod tua Majestas apelo qual concedeu
ao cardeal D. Henrique os poderes de legado, e remetteu a El-Rei,
D. João 3.", João Francisco Canobio, na qualidade de Collector e commis-
sario para ajudar o dito cardeal legado. Dada em Roma aos 18 de Agosto
de 1553.» Abranches, Fontes do direito ecclesiastico portuguez, voi. l.
Summa do bullario, pag. 139, n. 1016.
6 Januarii 1553
27
tos se salieren, pasado el año que sean ipso facto descomulga-
dos, como lo son los profesos de las otras religiones, ó que todos
los que entraren en la Compañía, pasado el año, hagan votos
simples, y pasados dos años hagan la profesión que hazen los
coadjutores, y después que fueren tales, podrán ser admitidos á
la de los profesos ' .
Acerca de los collegios de gramática que V. P. manda se
hagan, en Medina ' ya me an escrito de allá cómo ay algún apa-
rejo conueniente para que este año se dé principio en él. Tan-
bién en el de aquí emos mirado, y lo que hallamos se podrá ha-
zer de presente, es poner dos maestros, para que lean la gramá-
tica solamente, porque no ay hermanos al presente que oyan, ny
casa más de la de S. Antonio, y esperamos en el Señor que con
el fruto y prouecho que la gente verá, habrá posibilidad para
mudar á otra parte la casa de profesos, y que aquí quede el colle-
gio. En lo de Éuora se hará lo mesmo y más de hecho, auiendo
el aparejo de la casa del collegio.
En lo de Santiago ^ hasta agora ninguna cosa está hecha,
porque el conde * nunca a ydo allá, pero está de buena voiun-
' Quid tandem in hac re provisum sit, habes in Const. Pii V contra
apostatas, 17 Januarii 1566, quae incipit: Aequuin reputamus.
Ms. ma. Cf. Epist. Mixtae, t. ll, pag. SçS, 852; Litt. Quadr., t. li,
pag. 60-62, 82-84.
^ Gymnasium Societatis Jesu in urbe compostellana institui cogitaba-
tur. Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 732 et seqq.
■* Comes de Monterey, Alphonsus de Acebedo et Zuñiga. Hic ((tercer
conde de Monterey, señor de los Estados de Viedma y Ulloa, de la casa de
Ribera y de los mayorazgos de Acebedo y Fonseca... casó con D."' María
Pimentel y Velasco, hija de D. Pedro Pimentel, quinto conde y segundo
duque de Benavente y de D." Ana de Herrera y Velasco, su muger; y tuvo
de dicho enlace á D, Gerónimo de Acevedo que sucedió, y á D. Diego de
Acebedo y Pimentel que, acompañando al infante D. Felipe, pasó á los Es-
tados ^de Flandes, donde murió sin dejar posteridad.» BuRGOS, Blasón de
España, t. Vi, pag. I96, I97.— Jam, Alphonsus de Acevedo et Zuñiga vo-
catur ab Alcazar, Chronohist . t. i, pag. 293 ((el Conde de Monte-Rey
D. Alonso de Fonseca y Azevedo», et a Valdivia, Hist. ms. délos Cole-
gios de Castilla, Colegio de Monterey, a quo tempus illius mortis edoce-
mur: ((Murió este ilustrísimo y piadosísimo Príncipe en la ciudad de San-
tiago, año de 1558 »
Ejus autem filius, Hieronymus de Acebedo, Zuñiga et Ulloa, comes IV
28 Epistolas Mixtae — 507
tad, no obstante que se la ayan querido refriar, como por otras
e auisado. Pocos días a recebi vna carta suya, donde me dize
está ocupado en su tierra con vna provança, que es Monterey,
diez y siete leguas de Monterey [sic] creo, y con toda su ocupa-
çión me escribe que, si yo quiero yr á Santiago, que lo dexará
todo, y yrá. Ele respondido que, quando él pueda partir, me
auise, para que yo no falte allá á su tiempo; que por acá no falta
en qué entender, si yo fuese para ello: sed, in nomine tuo la-
xabo rete
Como yo tengo por muy çierto que nuestro Señor a permi-
tido el estrago de la Compañía en esta tierra para muy grande
bien de la Compañía, gozóme mucho por lo que V. P. manda
que vayan allá cada año de cada prouinçia vna persona, para le
dar ynformaçión de lo que por acá pasa, por me pareçer que esta
es la puerta para se encaminar este bien, y procuraré que la que
fuere este año sea la mejor que al propósito se hallare, si yo pu-
diere, pues lo que se a de hazer a de ser con el beneplácito y
pareçer del rey, como V. P. lo manda, y su amor y deuoción lo
pide, y no sé lo que sentirá al tiempo del efecto: creo yportará
mucho yr á este tiempo Mtro. Simón allá.
Por acá á estos Padres y á my nos a parecido, según la dis-
posición que agora ay en la India, y la rebuelta que por acá a
hauido y ay, y por las cartas que por allá yrán de los sallidos, y
por estar resfriada la deuoçión de yr entre ynfieles, con dezir
que los que son hábiles y doctos de la Compañía dexan por acá
y los no tales embían por allá, que es muy bien dar principio este
año con las personas que se embiaren, que todos entiendan que
no se crían para aquí, sino para andar entre ynfieles, y el yn-
fante " cardenal me dixo que se trabajase en asentar esta verdad
en la Compañía. Y así pienso, de quatro personas que me pare-
de Monterey «casó con D.° Inés de Velasco et Tovar, hija de D. Juan de
Velasco et Tovar, marqués de Berlanga y de D.' Juana Enriquez de Ribe-
ra, su muger.» Burgos, ibid., pag. 197. Porro de illa pientissima matrona
plurimus est sermo apud Valdivia, 1. c. Cf. Alcazar, ibid., pag. 294.
1 Lue. V, 5.
- Henricus, cardinalis, infans Lusitaniae, Joannis III frater.
6 jANUARIl 1553
29
cen para este efecto más y doñeas, que son Luis de Grã y Luis
Gonçalves, Carnero y Vrbano ', nombrar las dos, para la India
vna, y la otra para el Brasil, para el día de la epiphanía; y de las
dos que quedaren, otra para Roma, si pudiere, y quando no,
haré lo que pudiere de entre los demás.
Por no estar yo aquí quando vinieron las reliquias ", las lleuó
el P. Vrbano á la reyna, y me dizen las recibió con mucha reue-
rencia y deuoçión, y veo en ella se muestre muy fabo rabie á lo
que de parte de V. P. se ordena.
Yo me hallo tan pesado de la cabeça, que estoi inábil y inútil
para tratar ninguna cosa de entendimiento, y házeme N. S. mer-
ced de que pueda rezar sin detrimento della; pero si otro tanto y
avn harto menos me attreuo leer por algún hermano, luego siento
notablemente el daño. Y así ayer y oy la e sentido agrauada, por
solo aver scripto de mi letra estos pocos renglones; por donde me
veo quasi imposibilitado para poder cumplir los quarenta sermo-
nes ó lectiones de la doctrina % porque yo no açierto á hazer
cosa alguna, si no es con studio y scriuiendo, y muy mal me
applico á studiar con ojos ágenos. V. P. ordene lo que deuo ha-
zer. La meditaçión tengo para my que no me haze daño, por ser
muy superficial y poco intrínseca, por tener temor á la cabeça, y
por acá yo no alcanço en qué pueda seruir á la Compañía sino in
ser recuero della, no porque avn para esto sienta habilidad, sino
porque es officio que se haze más con el exterior que no con lo
* Horum quatuor nomina ac cognomina sunt Ludovicus de Grã, quem
nonnumquam appellant Ludovicum de Grana, Ludovicus Gonçalves da Ca-
mara, Melchior Carneiro, sive Carnero, et Urbanus Fernandes.
- Agitur de sanctorum corporum reliquiis, quas Roma Ignatius in Por-
tugalliam miserai, de quibus mentionem faciunt Epist. Mixtae, t. 11, p. 753.
' Stus. Ignatius in Constitutionibus, quae tune temporis publicabantur,
statuebat, part. iv, cap. X, § I©, ut «Rector ipse legare aut docere christia-
nam doctrinara quadraginta dies» deberet. Quod cum nondum praestitisset
P. Torres, Salmanticensis collegii rector, id Sto. Ignatio scripsit. Qui ab
ilio onere Torrensem liberavit his verbis: «De vuestros cuarenta sermones
de doctrina cristiana, ya he escrito que os tengáis por dispensado.» Cartas
de San Ignacio, t. Ill, pag. 221. Illam vero praxim docendi christianam
doctrinam per XL dies, congregatio ll generalis, anno 1565, decreto 58, ex-
tendit etiam ad professos et coadjutores spirituales, post nuncupata a se ul-
tima vota .
3o Epistolar Mixtae— 507
interior; y auiendo quien tratasse los negoçios, ayudaría lo que
pudiesse en Ueuar los recaudos de una parte á otra. También se
me ofreçe que para tratar en los offiçios de la Compañía, que in -
dignamente e profesado, specialmente de enseñar los principios
de la doctrina xpiana. á los rudes y ignorantes, si á V. P. le pa-
reciesse, mi alma sería muy consolada de la yr á enseñar entre
infieles, porque para enseñar las orationes y mandamientos, y
para ayudarlos á que los cumplan, poca necessidad ay de studiar
y scriuir, y para ello váleme mucho un grado de obediençia. Y
para poderse effectuar esto, ay dos caminos: el uno es yendo ha-
zia la India ó Brasil del rey de Portugal, y el otro es yendo hazia
la Nueua Spaña de las Indias del emperador, para donde auía,
antes que yo partiesse esta postrera vez de Salamanca, muy buen
aparejo, por averse de partir para allá con vn grande cargo eccle-
siàstico vn grande deuoto y amigo nuestro; y pido con toda la
subiectión que alcanço, que, en caso que á V. P. leparesca esto
ser mayor gloria del Señor, me embíe, no como superior sino
como subdito, porque pueda gozar del fruto santo de la obedien-
tia, y no me vaya estragando, usando de la libertad de mi pro-
prio juicio y voluntad con el cargo de superior.
[Por] la experiencia que tenemos del strago que el demonio a
hecho acá en la Compañía, por no estar los superiores de todas las
casas tan fundados en el spíritu della, como era menester y V. P.
dessea, creo que importaría muy mucho embiar, á las casas que
de nuevo se ' an de hazer, los superiores de allá, hechos y insti-
tuidos á su disciplina, y avn, si se pudiesse hazer, no se perdería
nada embiar avn para las ya hechas, por quanto, como la cabeça es
la que conuiene, fácilmente los miembros la siguen, y con buen
fundamento puédese hazer el edifiçio muy firme. Esto digo, por-
que veo que salen algunos collegios por estas partes, y no veo
personas para los poder regir, allá en Castilla. Esto y lo de arriba
sólo lo digo para representar á V. P. lo que mi pobre juizio
siente, y en lo demás yo lo doi todo por no dicho, teniendo por
muy más acertado todo lo que de allá se ordenare. El Señor or-
Ms. sa.
6 Januarii 1553 3í
dene nuestras almas para que su santíssima voluntad sintamos, 5^
aquella perfectissimament^ cumplamos. De Lixbona, á vi de
Henero de 1553 años. Indigno é ynútil hijo de V. P.,
f Torres.
Inscriptio: f A nuestro en X.° Padre M.° Ignacio, i."
LUDOVICUS GONÇALVES DA CAMARA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 6 JANUARII Í553
Piena ac distincta narratio eorum, quae, in removendo ab officio Patre Si-
mone Rodrigues, in Portugallia acciderunt.— Quisnam sit status lusita-
nae provinciae.— De negotio ducis V Gandiae. — De gymnasiis in Por-
tugallia instituendis.— De Joanne III, deque sublato onere confessiones
illius excipiendi . — De sociis. — De collegio olisiponensi. — De profes-
sione ipsius Gonçalves da Camara.
Jhus
Muy R.do Padre. En xv del passado reçebimos desseadas car-
tas de V. P. de diuersos tiempos: scilicet de 9, 11 dagosto, de
i.° de Setiembre, y ansí hasta 15 de Octobre, y con ellas muchas
nueuas del seruiçio que se haze al Señor en diuersas partes de la
Compañía. Quéxasse V. P., y con mucha razón, del poco orden
que acá se a tenido en escreuir: yo á lo menos, de mi parte digo
mi culpa dello, y propongo de hazer en ello todo lo que me fuere
mandado, con la maior deligençia que me fuere possible. Nin-
guna cosa más acá deseamos que ser tan particularmente regidos
por V. P., que aun las mínimas particularidades no se hiziessen
sin su parecer. Agora que nuestro Señor nos offereçe este bien
tan deseado, ingratos seríamos, si^no lo aceptásemos. Es uerdad
que hasta agora las cosas an andado con tanta perplexidad, que
ningún orden se tuuo en ninguna, aunque por muchas uías se a
escrito á V. P. lo que a passado, y mui largamente, mas no por
* Ex originali in voi. D, triplici folio, n. 61, prius 53.
32 Epistolae Mixtae— 508
el orden que V. P. pide en una, la qual dize le embíen con la
respuesta della, la qual no sé cómo no se a podido hallar luego
después de la auer lido. Mas pues nuestros peccados causan todo
esto, y los míos espeçialmente, trabaiaré [en] escreuir á V. P.
todo lo que deste negoçio me pareçiere que querrá saber, con-
forme á una cláusula del P. Polanco, ya que, por no se hallar la
carta, no puedo escreuir por el orden que V. P. manda.
En fin de Hebrero llegó recado del P. doctor Torres á
Coymbra, haziendo saber al P. Mirón cómo tenía el despacho de
V. P.; y perguntándolo, si auía coniectura para uenir luego á
Coymbra, el P. Mirón fué de pareçer que no ueniesse y con-
sultándolo con don León, Godiño y Pedro Díaz % hubo ' algunos
pareçeres, que ueniesse á un mesón secretamente, y que allí po-
drían hablar con él, y conçertar lo que sería bueno hazer. Mas
el P. Mirón se fué á dizir missa, y encomendarlo á Dios, y uino
resoluto en que no ueniesse, mas mandasse los despachos pri-
mero. Y escrito esto á Salamanca, se partió don León llamado
de M.° Simón, para le aiudar en su confessión que esperaua del
rey, y passando por el pueblo á do predicaua Urbano *, contán-
dole lo que passaua, le dixo Urbano, aunque con algún temor,
porque en ninguna cosa aun entonçe se osaua discrepar del
P. Mirón, que todauía le pareçía bien ueniessen los Padres, doc-
tor Torres y Francisco ^ Llegado aquí don León con la nueua,
fué tanta nuestra alegría, mía y del bendito P. Joannes de S. Mi-
gel como podía causar cosa tan neçessaria, y cuia dilaçión
auía hecho tantos males. Visto el pareçer del P. Mirón, por una
carta suia en que se resoluía del todo que los Padres no uenies-
' Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 19-21, 721 et seqq.
* Sunt hi Patres Leo Enriques, Emmanuel Godinho, Petrus Dias. De
primis duobus frequens in superiore volumine facta est mentio. De Petro
autem Dias, lusitanorum olim procuratore in romana urbe, agit PoLANCUS,
t. II, pag. 194, n. 66 et pag. 375, n. 425; t. m, pag. 414, n. 912.
' Ms . , uuo .
* P. Urbanus Fernandes.
s PP. Michael de Torres et Franciscus de Borja.
* Hujus praeclarissimi viri obitus notatur supra, jE/)¿s¿. Mixtae, t. 11,
pag. 794-798-
6 Januarii 1553 33
sen, sin más mirar en ello yo escreuí luego una carta, en que lo
aprobaua, aunque en ella declaraua el escrúpulo con que lo dizía;
mas, pensando más en el negoçio, escreuí otra, luego en el día
seguiente, diziendo, que, pues V. P. esto mandaua determinada-
mente, él auría uisto todos los inconuenientes que acá podríamos
pensar, y que me pareçía in Domino que no podría soçeder bien
este negoçio, sino lleuándosse por la manera que V. P. ordenara.
Todauía los despachos uenieron, mas en este medio tiempo, sa-
biéndosse por esta corte, por cartas de la de Castilla, que el
P. Françisco uenía á Portugal, y hechando Simón sus juizios, y
hablando comigo mucha uezes en ello tenía por çierto uenir con
algún negoçio de la prinçesa * al rey, ó recoger su estudio en
San Finz; y escreuiendo yo esto á Coymbra, por estas causas y
otras que se offereçían, dizía (y era ansí) que, no solamente con
la uenida del P. Françisco no se sentiría nada, mas, si no uenies-
se, se sintería del todo á lo que uenía. Y salió esto uerdad; por-
que, después de dadas las patentes, que M .° Simón y los suios
uieron que se boluía el P. Francisco, dixeron claramente á lo
que auía uenido *.
Bíspora de la inuençión de la f, llegaron aquí las patentes %
y el día siguiente, después de comer, las presentó don León al
Padre: él las recebió bien, mas estuuo todo el día muí triste, á
lo que podía parecer, y pensó que el P. Francisco estaua en
Coymbra, porque iua ya don León auisado de no le dizir nada, si
él esto pensasse, porque sabía yo que le temía grandemente, y
ansí quiso nuestro Señor que de una carta de Mirón imaginó él,
por cierta cláusula que uenía en ella, que el P. Francisco estaua
en Coymbra, y según lo que entonces juzgamos, no fué esta pe-
queña causa para con más sufrimento recebir el golpe. El día
seguiente, según mandaua Mirón, se fué don León al rey, y Si-
* Joanna de Austria, Caroli V filia, Joanni, Portugalliae principi,
nupta.
* Hic locus sic intelligendus est. Statuerat quidem Borgia, jubente Igna-
tio, in Portugalliam cum Patre Torres proficisci; at cum ex Lusitânia scripsis-
sent nullo modo id oportere, susceptum Borgia iter abrupit et Ognatum
remeavit.
' Epist. Mixtae, t. 11, pag. 721 et seqq.
Epístolas Mixtae, tom. iii. 3
34 Epistolae Mixta e— 508
món quedó en casa por mal despuesto, teniendo todo aquel día y
el de antes dichas muchas palabras, que significaban holgarse
mucho de dexar el cargo. Todauía, queriendo ya don León irse
al rey, le llamó, y se puso en sus manos, diziendo que no tenía
de quién fiar, sino dél y de mí, que él no querría gouernar ni
tener cuidado de la Compañía: ma mi conçiençia me obliga (in-
quit) á diziros lo que passa. Vos auéis de saber que el P. Ignacio
es buen hombre y muy uirtuoso, mas es bizcaíno, que, como
toma una cosa á pecho, etc. El hizo comigo esto, esto, y esto.
Querría de acá sacar dineros, etc.; porque yo lo contradixe, por
esso haze agora esto. El á mí házeme prouecho, y coa esto me
consolo mucho, mas yo no quiero quedar con escrúpulo: des-
cargo mi conçiençia en uos, que soes letrado: allá os auenid, etc.
Creo que estas fueron las palauras, poco más ó menos, añadiendo
que don León era aún su súbdito, y que estudiasse si era él,
id est Simón, obligado á obedeçer en este caso. El rey res-
pondió como estáuamos conçertados, y como yo le escreuí en
una carta que di á don León que le lleuasse mía , y ansí quedó el
pobre Simón frustrado de la esperança que tenía que el rey resis-
tiesse, y que don León le hiziesse resistir; y auido el beneplácito
del rey, dixo él que no se atreuía á ir al Brasil por sus enferme-
dades, ni tampoco á la nueua prouinçia, y ansí se resoluió á es-
tarse en San Finz. Partió don León con este recado á Coymbra,
con el qual laetati sunt multi, multi autem contristati. Los en-
tristeçidos, primeramente son todos los que después se salieron ó
echaron, no porque amassen á Simón, porque muchos no le ama-
uan, mas porque ueían que sin él les faltarían sus consolaçio-
nes, etc. Vltra destos ay aun agora algunos, los quales, porque
V. P. escriue que se nombren todos, preguntaré al Padre doc-
tor el orden que quiere se tenga en ello. Hubo ' muchos que se
alegraron mucho, porque, crea V. P., quod reliquit Dominus
muchos, qui non curuauerunt genua % etc. En xviii de Maio
llegamos el P. M.° Simón é yo á Coymbra, y luego allí monstro
que no se desencargaua del todo del officio, y, según dizíamos,
' Ms. vuo.
- Ad Rom. xi, 4.
6 Janüarii 1555 35
pareçe que hazía gente, y aunque desto ueíambs muchos seña-
les, no nos persuadíramos tanto, si comigo y con el P. Godino
no se declarara del todo, diziendo á cada uno de nosotros aparte,
que él bien ueía que el P. Mirón no era para el cargo, y que
auían de embiar otro de Castilla, y los hermanos se auían de
desconsolar del todo, y perder, y él, por mucho que le quisies-
sen poner la carga á cuestas, no la tomaría; mas que yo mirasse
y hiziesse con el rey que defendiesse la Compañía. Pareçe que
trabaiaua mucho por nos quitar el crédito de Mirón, mas traua-
iaua en uano, porque, como ueíamos el ánimo con que lo hazía,
y conoçíamos la grande uirtud de Mirón, no miráuamos más cosa
ninguna.
En XXII del mismo se partió Simón á S. Finz, y pensando
nosotros que no auía más que hazer, fué neçessario passar con el
P. Mirón lo que se á escrito por muchas uías largamente; la
suma de lo qual es, que ó por su poca abelidad natural, ó por la
mucha perplexidad de las cosas, el Padre se engañaua notable-
mente en cosas de mucha importancia, y fué menester amones-
tarle m.uchas uezes y mui claramente, y uiendo que no aproue-
chaua, nos recorrimos al remedio que V. P. embiaua. Y porque
el P. Francisco ya no estaua en Salamanca, uino solo el P. doc-
tor y llegando á Coymbra á los nueue de Julio, no haziendo
más de informarse de Godino y Tiburtio *, se partió para esta
çiudad, adonde estáuamos el P. Mirón y los demás, á los xiiii, y
luego álos XVI llegó el P. Simón á Coymbra, que, con achaque
denfermo, se uenía de S. Finz para Lixboa. E teniendo acá auiso
de cómo uenía, se embió daquí el P. Cornelio y otra uez él
con don León á tomarle en el camino, según que está escrito lar-
gamente por muchas uías. Y porque la 2.* uez obedeció, no le
dieron ninguna de las cartas que Ueuaua del rey para hazerle ir.
Partióse al primero de Agosto con Cornelio á Salamanca.
* P. Michael de Torres.— £!/>¿s^. Mixtae, t. lí, pag. 784, 782 et alibi
saepe.
^ P. Antonius de Quadros, dictus etiam Tiburtius. Epist. Mixtae,
t. II, pag. 434.
" P. Cornélius Gomes.
â6 ÊPISTOLAE MiXTAE— 50S
Hecho esto, *y declarado el P. doctor con el P. Mirón, le
mandó á predicar á Alenteio, y todos nos fuimos á Coymbra,
quedando aquí solo Urbano. Don León, yo, y Joannes de S. Mi-
guel, que está en gloria, llegamos á los xi de Agosto á Coym-
bra, y el Padre, que partió después á los xv, y luego ordenó la
casa de S. Finz, para donde se partió á los xx, y boluió á Coym-
bra á XV de Setiembre con Antonio Brandón, que aun entonces
tenía por fiel. E quiso nuestro Señor que comprehensus est astu-
tas in astutia sua *. Y V. P. sepa breuemente que muchos gé-
neros de males tuuimus acá, los quales saber V. P. mui de raíz,
no sólo será neçessario para nosotros y para toda la Compañía,
mas aún será gran consolación para su alma, uiendo que le
muestra Dios por experiençia las armas con que los enemigos an
de combatir esta Compañía, de la qual le tomó por instromento.
Digo que muchos géneros de males tuuimos, mas de ningún re-
çebimus tanto daño, como de la paleada uirtud, id est del spíritu
de la carne y del mundo, cubierto con color del spíritu de la
Compañía, y con saber mui bien el lenguage y modo della; y
destos el prinçipal fué Brandón Dios le perdone á él y á mí
mis peccados, que harta miseria es llegar á dizir esto.
El Padre recebiendo carta del conde de Monterei, se par-
tió á iiij de Octobre á S. Finz para de ahí ir á Sanctiago, de-
xando primero recado de la ida de Brandón á Congo, y auién-
dosse informado de muchos hermanos de las cosas de casa y del
remedio delias, y me mandó á mí á esta corte, por reçelar alguna
trama de Migel Gómez, el qual era uenido á esta çiudad, según
está escrito. Yo llegué aquí á los siete de Octobre, y el mismo
día auía entendido Francisco Anrríquez del rei la summa de lo
que Miguel Gómez auía sembrado, scihcet que le dizían y era in-
formado que de acá querrían Ueuar dineros y gente, y esto no lo
auía de consentir, y otras palabras que dauan muestra de estar
enoiado y mal informado; y el enoio no solamente mostraua con
palabras, mas aun con el semblante. Diónos á todos esto mucho
* I Ad Cor. m, 19.
* De Antonio Brandão dixímus in voi. superiore, pag. 802-804, 842.
* Michael de Torres,
6 Januarii 1553 37
gozo en el Señor, por uer que se abría camino para se aclararen
las cosas de la Compañía en esta tierra, y también porque los
males que causaua el modo de proçeder de Simón, nos auía hecho
mucho daño por estar siempre incubiertos, y pareçía no auer otro
remedio para las llagas seren sanas, sino por alguna uía ueniren
á aclararsse.
Tenía también Miguel Gómez ya á este tiempo dado la misma
relación á muchas personas en esta corte, y habláuase en el
P. Ignacio no mui á prepósito, aprouechándose mucho los que
en esto hablauan del casamiento de don Joan ' con la señora de
Loyola. Trabaiamos de hablar con las personas que pareció con-
ueniente, dándoles á entender la uerdad de todas estas cosas,
máxime á uno de los grandes desta corte, á quien Miguel Gómez
truxo carta de M.° Simón, y que trabaiaua con el rey por le traer
acá, diziendo que querría ir á la India. Con este hablamos larga-
mente, hasta llegar á dizir que los de la Compañía obedeçerían
á V. P., y harían lo que le mandasse, y los que esto no quisies-
sen hazer no serían della; y porque él estaua mui puesto en con-
traria openión de lo que conuenía, y determinaua pagar la amis-
tad que siempre tuuo á Simón con reducirle, no se sacó otro pro-
uecho desta plática, mas de saber él que auía muchos en la Com -
pañía determinados de obedeçer á su general y seguirle, aunque
fuesse con mucho trabaio y peligro. Y crea V. P. que nuestras
cosas estauan de manera, que era menester non solum credere
corde ad iustitiam, sed ore confiten ad salutem protestando la
fe de la Compañía, y defendiendo su cabeça. Con los ifantes ni
con la reina no tuuimos que hazer en esto, sino pedirles conseio
de lo que haríamos; y en fin yo hablé al rey, traiéndole á la me-
moria lo que con él auía passado açerca deste negoçio, y porque
no se podía escusar para bien dèi, me fué forçado traerle tam-
bién á la memoria todo lo que de V. P. le auía muchas uezes
dicho, y quién era Simón, y lo que pretendía en esto, y quánto
más razones yo tenía de amar el bien del reino que no él; y ansí
* De matrimonio Joannis de Borja cum Laurentia de Oñaz et Loyola
dictum saepe est in voi. superiore, praecipue pag. 777, 845, 849 et seqq.
Ad Rom, x, io.
38 Epistolae Mixtae— 508
destas cosas le hize una larga plática, de la qual (aunque yo fui
descontento), todauía, (según supe por los ifantes) nuestro Señor
hizo con que quedasse el rey satisfecho, máxime con auerle offere-
çido que mandasse entregar las rentas del collegio á alguna per-
sona de quien se fiasse. Y porque esta historia no sea infenita,
sepa V. P., que, ansí en esta plática como en otras muchas con
el rei, reina, y yfantes, se a tratado del instituto de la Com-
pañía, según acá pobremente entendemos, de lo que V. P. pre-
tende, diziéndole cómo más deseáuamos los de la Compañía no
tener rentas ni dineros; y si en la instituçión de los estudiantes
se podiessen escusar, lo harían; que no buscaua sino la honra de
Dios, etc. Mas porque de la primera uez que uino aquí el P, doc-
tor ' no auía hablado con el rei, por respectos que entonçes pa-
reçían buenos, de los quales uno creo era el mal odor que la
Compañía tiene en esta corte, por se entrometer mucho con prín-
cipes, y cómo el mismo Simón con ello auía desplazido á todos
estos príncipes, y por uerem en mí lo contrario, les auía plazido,
y auía yo con ellos tratado esto muchas uezes para remediarlo,
diziéndoles cómo los de la Compañía más holgauan de conuersar
con cosas baxas que con altas, y que por fuerça uenían á los
grandes quando ya no se podía escusar; y asi lo que hize quando
uino el doctor, porque todauía deseaua que el rey le hablasse,
fué dizirle quién era, y que estaua aquí, y á lo que uenia, espe-
rando que él dixesse que lo querría hablar.
Agora, quando fué este negoçio de Migel Gómez, apreté yo
mucho con el rey, diziéndole que la Compañía era del P. Igna-
çio, el qual teníamos acá en el P. doctor Torres; que le pedía mu-
cho lo quisiesse mandar llamar y oírlo. Respondióme á esto fría-
mente. Por mucho que torné á instar, no pude sacar más dél, que
estas palabras: Haga él allá por donde anda su offiçio; dando á
entender que no le auía de embiar á llamar. Todauía nos pareçió
neçessario que uiniesse, y hizimos hazer una carta del cardenal,
en que le llamaua, aunque él dizía no ser neçessario para apazi-
guarei rey, el qual ya á este tiempo del todo estaba apaziguado,
Michael de Torres.
6 Januarii 1553 39
sin querer conceder á los protectores de M.° Simón, ni que fuesse
á las Indias, ni tampoco una carta que le pedían para V. P., para
que de todo se desarraigasse la openión de uenir acá. Todauía
nos pareçió neçessario que ueniesse el doctor, para empeçar á pu-
blicar su poder, y en nombre de V. P. empeçar á remediar acá
todo, aunque el P. M.° Mirón, á quien escriuimos, no fué desse
pareçer, porque yo auía mucho instado con el rey, diziéndole lo
que muchas uezes le auía antes dicho, que era pedirle no diesse
á mí crédito, y quisiesse saber la uerdad por tantos testigos, que
no podiesse tener duda; y que, aunque S. A. se satisfiziesse con
mis razones, yo todauía no me satisfazia, porque era persona
particular, y el peor de la Compañía, y pedía á S. A. quisiesse
informarse del que la tenía á cargo. Toda esta instancia hize por
me pareçer necessario uiesse el rey los papeles que V. P. embió
con el despacho; y aunque teníamos acá algunos, no se los qui-
simos mostrar, hasta uenir el Padre, para que con este achaque
de dar plena informaçión del negoçio, podiesse tener entrada con
S. A., sin sospecha de ser intrometido.
En XIII de Nouiembre llegó el Padre de Salamanca á Coym-
bra, 3^ á los xviii del dicho mes llegó á esta çiudad. El rey le re-
çibió con muestras de mucho amor. El Padre le hizo una plática
de agradeçimiento en nombre de V. P., á la qual S. A. respon-
dió que se lo agradeçía á el y á V. P., lo que de su parte le di-
zia, y que él no podría dexar de fauoreçer la Compañía, por la
necessidad que tenía de los della para complir las obligaciones de
los infieles, que Dios le auía encargado; y que assi por esta causa,
como por su uirtud de los de la Compañía, los favoreçía siempre;
y que M.** Simón nunca lo fauoreçiera sino por la Compañía: y
assi en esta materia habló con mucha demostraçión de amor. El
Padre habló también con los ifantes muchas uezes, y está mara-
uillado de quánto aman la Compañía, y entienden lo bueno della.
Hasta agora trabaia por conoçer y consolar á todos, y reduzir al-
gunos seis ó siete que an quedado un poco no tales quales son
menester, por la mucha afiçión que tenían á M.° Simón, y por
tener poco fundamiento de abnegaçión y mortificaçión. El Padre
tiene tomado en esto harto trabaio, y el prinçipal dellos tiene ya
40 Epistolae MiXTAE— 508
reduzido; y aunque no ay esperança de todos los otros, todauía
el Padre insta por remediarlos, y algunos dan buena muestra; y
si estos se uienen á remediar, ó irse fuera todos los que quedan,
se puede tener esperança dellos, sacando algunos dos ó tres que
están en Coymbra.
Yo leí esta carta al P. doctor, y quanto al nombrar los que se
mmstraron afiçionados á M." Simón, como V. P. escriue, le pa-
reció no se deuer hazer por agora, por lo peligro que ay que
ellos lo uengan á saber, porque el Padre trabaia mucho de no
exasperarlos. Esta cosa acá estaua de manera, que para se escri-
uir lo que el P. doctor a hecho, sería menester darse á entender
el estado en que la halló; y como esto se remite á la persona que
se a de ambiar, y es tan difficultoso de hazer, no digo en esta
más, sino que la Compañía estaua acá perdida, porque auía mu-
chos en ella que no eran sus hijos, mas sus enemigos. Auían tam-
bién acá muchos, que, aunque algo an perdido el curso con el
exemplo de los otros, todauía, como eran hijos, an perseuerado,
y esperamos en Dios que perseueren, doctrinados y gouernados,
especialmente por V. P., y esperamos que corran con tanto más
p riessa, quanto más ocasiones an uençido de tornar atrás. E
P. doctor ua su poco á poco haziendo esto, y las oueias se uan
llegando ya y afeçionando al pastor, ipse etiam incipit cognoscere
et uocare eas nominatim ' .
Aora partiron de aqui tres, de quatro que hizo uenir de
Euora, á do estauan puestos por no hazer mal en Coymbra con
sus tentaciones. Aunque no uan del todo sanos, esperamos que
nuestro Señor los remedee á ellos y al que aquí queda, á lo me-
nis el Padre bien trabaió de remedeallos. Él estaua casi deter-
minado en dizirles claramente lo que Elias dixo á los profetas de
Baal; mas informado por algunas particulares çircunstançias, le
par sciò meior usar de blandura, por su ternura dellos al presen-
te, y por esperança que ay que redeant ad meliorem mentem,
aunque hasta aora siempre se a vsado desta misericordia, y apro-
uechó poco. Y lo peor es que uno, que no queda del todo sano,
1 Joan, x, 3.
6 Januarii 1553 41
haz8 muchos enfermos; mas á todo esto proueió el Padre con el
pareçer de los Padres, apartándolos, ut deducatur synagoga cum
honore ad tumulum. Quiero dizir que hasta aora el modo de la
Compañía en Portugal fué .condeçenderse tanto con los subdi-
tos, que quedauan ellos por superiores, y [esto fué] antes de se
introduzir la verdad, id est la lei de graçia y de la Compañía de
Jesús. Uanse dissimulando algunas cosas y sufriendo de las cos-
tumbres passadas, porque lo que acá entendemos que se deue
hazer, y quiçá fuera meior hazerse luego, es lo que sabemos vsa
V. P. en Roma; y hasta tanto que ansí no se haga, y publice se
predique que todo el súbdito que en la más pequeña cosa dessiente
del superior, es eregi y indigno de estar en la Compañía, ni acá
auerá subditos ni superiores, porque los subditos serán superio-
res, y los superiores súbditos.
Lo que V. P. escreuiere acá cerca desta materia, será mui
prouechoso, y no puede cargar en esto tanto la mano, que dañe,
máxime contra el punto de perder el crédito á la obediençia, por
el discrédito de la persona *. Y lo que más importa es, que la
mente de V. P. çerca de la abnegaçión, mortificación y obedien-
cia, y cerca del rigor que los superiores deuen tener en llenar
esto adelante, se entienda acá, y se uea claramente, porque no
falta acá tanto quien sepa dizir la uerdad, como falta el crédito
á ella.
El Padre entendió en remediar los pleitos y las obligaçiones
que ay á las ánimas de los monesterios que tenemos á cargo, y
assi desto como de lo demás se escriuirá después largo á V. P.
Yo hablé al rey sobre el negocio del duque don Carlos
' Die 26 Martii 1553 scripsit Ignatius celeberrimam de virtute obe-
dienfine epistolam ad Patres et fratres Societatis Jesu in Portugallia. Car-
tai de San Ignacio, t. m, pag. 184 et seqq.
Carolus de Borja, dux V Gandiae, Sti. Francisci filius. Negotium,
de quo heic agitur, innuunt Epist. Mixtae, t. 11, pag. 820 et Polanco, t. 11, ^
pag. 653, n. 534, qui haec litteris mandavit: «Novus Dux Gandiae [Carolus]
provocatus litteris cujusdam nobilis viri, Domini Gasparis Centellas, in via
publica Valentiae fustibus eum caedi jussit; quae res civitati illi pernobili
magnopere displicuit, et factiones... adversariorum nobilium exortae sunt,
et res eo aucta fuit, ut quemdam etiam juvenem nobilem occisum fuisse,
42 Epistolar Mixtae— 508
S. A. leió la de V. P., y holgó mucho con ella. Y quanto al es-
criuir al prínçipe ' dixo que no costumbraua hazerlo en seme-
iantes casos, por no quexarse dél la parte contraria. Yo insté
con dizir, que no pedía más á S. A., sino que escriuiesse al prín-
cipe, que apaziguasse la cosa. Respondió S. A. que este era el
officio del príncipe y que lo haría sin que él se lo escriuiesse; y
la reina dixo que ya el duque de Macheda - á esse intento auía
sido mandado con mucha priessa.
Quanto al collegio de Éuora ^ ya teníamos acá conçertado esso
con el cardenal, y por dos cosas se dexó dempeçar luego: i."",
porque el collegio no es aun acabado, ni tienen casas conuenien-
tes para ello. La 2.", por que S. A. está mui despeso * con el
mucho gasto que a hecho en la obra. Tiene tanto deseo de se
hazer assi, que no solamente en Éuora, mas creo trabaiará que
se haga assi en los principales obispados de Portugal.
Quanto á lo de aquí, de Lixboa, también auemos en ello
muchas uezes hablado, y agora, con esta de V. P., se a dado
Duce auctore, ob leves causas ferretur.» Ignatius, pro suo in Franciscum
Borgiam amore et religionis studio, apud principes viros per socios egit ut
res componeretur, ne caedes fierent et nobilissimae domus periclitarentur.
» Philippus IL
- Bernardinus de Cardenas et Pacheco, Francisci Borgiae amicissi-
mus, dux II de Maqueda, Valentiae prorex a 15 P'ebruarii 1553. Epist. Mix-
tae, t. ir, pag. 849, annot. l.
^ Ms. rfefeora.— Quae in hoc loco dicuntur, lumen accipiunt ex narra-
tione P. Polanco, t. iii, pag. 423, n. 937: «Erat in animo Cardinali [Hen-
rico] collegium quoddam clericorum aut sacerdotum instituere, quod prope
nostrum esset et a nostris regeretur; sed cum rationes aliquae eidem Cardi-
nali proponerentur, propter quas non convenire videbatur ut novum hoc
onus, et eatenus inusitatum, Societas nostra subiret, nec ipsis sacerdotibus
id expedirei, atque suggereretur ut potius singulis eorum aliquam pecuniae
summam singulis annis numerari videret, quibus adjuti, sine molestiis,
quae in collegiis laicorum accidere solent, studio ac pietati darent operam,
statim Cardinalis id consilium amplexus est; nam experientia ipsa brevi
doctura videbatur an id potius quam in congregatione vivera conveniret. . .
Sperabatur autem eo ex opere non solum sacerdotum Eborensium profec-
tus, sed quod Episcopi, hoc exemplo moti, tantundem in suis episcopatibus
essent facturi. «
' Sic; exhaustus.
6 Januarii An, 1553 43
mucho calor Esta casa en que estamos es mui apta para colle-
gio, y poco para casa, en que se aproueche á almas. Dimos mu-
chas bueltas para hallar una en que posiéssemos la casa, y con
conscio del cardenal, por no se hallar cosa á propósito agora, y
por cumplir en alguna manera la obediencia de V. P., pareçe al
P. doctor será bueno empeçar aquí poco á poco, con uno maes-
tro de gramática ó dos, porque también al presente no ay ningún
estudiante que podamos poner de gramática; y porque estamos
tan tenidos por hombres que buscan su interesse, que no será
bien juzgado el tomar otra cosa, sin que primero aian uisto la
causa porque se toma. Esperamos que desta manera, antes de un
año, aya personas que fuelguen de dar la casa, y aquí quedará
collegio perfecto, de la manera que V. P. ordena. El P. doc-
tor trabaió mucho por lo hazer luego, ni lo querría hazer desta
manera, por constar de la uoluntad de V, P., que es estar la
casa apartada del collegio; mas hazerse [h]a, como digo, y lo que
agora el Padre piensa empeçar, no es más de una introduçión;
porque también tenemos grande recelo, que, publicándosse es-
cuela, sea impedida por los de la uniuersidad de Coymbra, y se-
ría gran cosa no miraren ellos en esto modo denseñar, sino des-
pués que lo pudiéssemos defender con las muestras de la utilidad
grande.
Esto de los collegios en este regno pareçe que será cosa de
grandíssimo prouecho, y que auiendo maestros, todos los obispos
los querrán hazer en sus obispados. Del obispo del Algarue * y
del de Portalegre ^ tenemos ya certidumbre, y nos lo piden con
mucha afiçión. Los que acá hablan en esto, piensan ser la cosa
• Nimirum acommendaverat P. Ignatius nostris in Portugallia, non
solum ut scholas [Olisipone] aperirent, sed etiam ut domum professorum
sejunctam a collegio institui curarent.» Polanco, t, iii, pag. 3'gi, n. 856.
2 Joannes de Mello et Castro, de quo vide SouSA Amado, Historia da
Egreja catholica, t, Vii, pag, 194 et seq.
' Julianus de Alva. «Foi o primeiro Prelado d'està Diocese [Portale-
gre]. Era espanhol, natural de Madrigalejo na Castella, da comitiva da
rainha Dona Catherina, de quem era confessor e esmoler mór. Governau o
Bispado até o anno de 1557, em que foi transferido ao bispado de Miranda,»
Sousa, /. c, pág. 179.— Vide infra epist. 5i3.
44 Epistolar Mixtae — 508
más apta para remedio de la iglesia, de quantas se podían inuen-
tar. También acá pareçe haría mucho al caso una persona que
supiesse bien la forma de los collegios de allá: á lo menos V. P.
nos auise de los medios que se deuen vsar para que los maestros
no uengan á perder la obediençia, humildad y deuoçión. Los
ciudadanos de la ciudad del Porto también con mucha instançiai
piden vn collegio, y se profieren aiudarlo mucho: es uno de los
más cómodos lugares del reino. Offerécense tantas cosas, que
tengo temor no nos ocupemos en más de lo que nuestras fuerças
alcançan. V. P. nos mande anisar de todo, y del modo que se
deue tener en aceptar estos collegios. Quanto á lo que á mí
pareçe, creo que no ay çiudad ninguna en Portugal á do no se
pueda hazer un collegio, y se haga fáçilmente, solamente con
poner al principio dos buenos maestros, aunque no lesdeen para
estudiantes; y digo buenos, no sólo en las letras, sino in odore
uirtutum ; porque todo el regno está mui afiçionado á la Com-
pañía, y comúnmente es gente denota, y con estas tempestades,
no solamente no se a perdido el crédito, mas uasse cadaldíamás
ganando, aunque al principio algunas personas an uaçilado. Mas
toda esta tempestad a sido mui prouechosa, porque con ella se
apartaron los que no eran de la Compañía. Y para consola-
çión de V. P. le hago saber, que todos los que andan fuera,
estaua tan sabido que se auían de salir , que se posieron mucho
antes en lista 'secretamente; opera enim illorum ostendebant qui
essent.
Esta carta se ua haziendo mui larga y mui confusa: ni me
pareçe será posible darse clara enformaçión á V. P. de las cosas
por escrito, sin que primero se dé por palabra; y entonçes, sa-
biendo V. P. todas las çircunstancias y particulares acaeçimien-
tos, con todo el sucçesso de la Compañía en este regno, se po-
drán escriuir las cosas tan particularmente, que no se haga acá
ninguna, sino por pareçer de V. P. expresso, ó conoçido por la
respuesta que aurá dado en semeiantes casos. Desta manera me
parece que tememos Compañía. Agora está todo apareiado para
se imprimir qualquiera buena forma: son purgados casi todos los
malos humores deste cuerpo, y quedamos conualeçientes, que,
6 JANUARII 1553 45
si nos dieren buen mantenimiento de exemplo y remedios per-
seruatiuos, pareçe que sanaremos.
Quanto á la confessión del rey no ay que responder, pues
ya está del todo desecho, assi essa como la del príncipe. Descon-
sólame mucho ser contra la mente de V. P., mas las causas por-
que acá nos pareció esto, algunas delias no se pueden escriuir,
mas todauía pareçe que, si V. P. las supiesse, lo auría por bien
hecho: remi tome á la carta biua que el P. doctor a de embiar.
Antes de deshazerse las confessiones, platicamos todos en Coym -
bra las causas que auía para dexarlas, y pareciéronnos eficaçes.
Quanto al informar de la hazienda del collegio, de Coymbra
se podrá hazer meior.
Aquí ua una lista de los que están en Coymbra y S. Finz,
hecha por el P. Manuel Godiño. También pienso embiaremos
otra de los que están aquí y en Éuora y por el reino, aunque no
llieue la çensura que pone el P. Godiño, como pastor que conoçe
bien las oueias, remitiéndosse también á la carta biua.
En lo del collegio desta çiudad, V. P. auise si es aquel modo
sufridero ad tempus, porque hasta auer el auiso de V. P., irse
poco á poco, ó se dexará del todo; aunque uistas todas las çir-
çunstançias, como ariba dixe, el cardenal concluió que era meior
de aquella manera por aora, y assi también nos pareció. Sola-
mente tuuimos por obstáculo entendermos que V. P. no querría
que se mezclasse una cosa con otra, y assi lo diximos al cardenal.
Alia manti: Después desto escrito, concluyó el Padre, y así
dos maestros empegarán á leer en principio del mes de Hebrero,
ó en fin del presente. Quanto á my professión, tantas vezes
mandada por V. P., no solamente tengo las causas que e escrito,
mas otras muchas, las quales tengo representadas al P. doctor.
Yo holgara que, ya que los nouiçios acá no an bien empeçado,
empecassen bien los professos. Yo ni tengo letras ni e biuido
como conuiene: fiat uoluntas Domini.
• Serio voluerat Joannes III adhibere Patrem Gonçalves suae con-
scientiae moderatorem: hoc munus, prae demissione animi, refugerat Gon-
çalves; sed id non omnino probatum est Ignatio, qui alioqui ejus virtutem
laudavit. Epist. Mixtae, 1. 11, pag. 707, 721 et seqq., 749.
40 Epistolar Mixtae— 509
El P. Mirón está aora en Éuora; verná luego á Coimbra,
como el P. doctor allá fuere, para se dar assiento á las (Tosas.
Aquí, en esta ciudad, avnque no faltan murmurationes, va
todauía cresciendo el crédito y deuoçión de la Compañía, y es-
pérase que cresca mucho más con los lectores.
Nuestro Señor nos dé su gratia para que perfectamente lo
siruamos y seamos verdaderos obedientes. Por amor del Señor
pido á V. P. se acuerde de my, miserable, necessitado, porque,
después que estoi en la Compañía, siempre entendí con otros y
no comigo. De Lixboa á vi de Henero de 1553.
Mann propria: Por commissión del P. doctor Torres, seruus,
LUDOVICUS.
Inscripiio: f A nuestro en Christo P. M.° Ignacio. 2."
509
LUDOVICUS GONÇALVES DA CAMARA
PATRI JOANNI DE POLANCO
OLISIPONE 6 JANUARII 1553 '.
Capita singularia ad pleniorem notitiam habendam de Michaele Gomes et
Simone Rodrigues. — Quomodo sit affectus Joannes III. — De collegio
conimbricensi: fructus ex sociorum diverberatione per urbem. — Stâtus
Societatis Jesu in Portugallia.
t •
Jhus
Mui R.do Padre. Para que allá se tenga maior conoçimiento
de lo que es passado de Migel Gómez ^ y M.° Simón, escriueré
algunas particularidades. La primera es, que Simón desea y tra-
baiará por muchas uías boluer á esta tierra, aunque sea sin car-
go, y que esto será grandíssimo mal para muchos de los que acá
ay, y por uentura para la Compañía mucho bien, porque con tri-
bulaçiones se an de prouar los escogidos della.
' Ex originali in voi. D, duplici folio, n. 6o, prius 533, 534.
- Vide epistolam superiorem.
6 jANUARIl 1553 47
La 2/\ que sabiendo (como luego ha de saber) quán mal le
soçedió lo que acá sus factores intentauan, se a de irritar mu-
cho; é ya puede ser que no muestre la irritaçión; mas que por
uías ocultas trabaie de licuar adelante su intento, máxime sa-
biendo que está acá tenido en mala cuenta.
La 3/, pareçe neçessario que uaia luego á Roma, para que
acá acaben de desconfiar de su reductión, y se oluiden de todo
dél. Mas también pareçe neçessario que al mismo tiempo uaia
también de acá ' la persona que nuestro Padre manda que le em-
bien; el qual deue ssr tal, que no solamente pueda dar informa-
ción, mas aun deshazer las que diere Simón, y mostrar las raízes
que tienen, porque la differençia que acá ay entre él y los de nues-
tro Padre es mala de conoçer, y pende muchas uezes de particula-
res çircunstançias, las quales ignoradas, no se puede bien juzgar
la cosa; y casi todos los males passados tuuieron fundamientos de
bienes, sino que se hizieron males, ó con excessos ó con defectos,
o parasilogizándosse los que los hazían; y ninguna cosa puede
tanto declarar á nuestro Padre nuestras cosas, como haziendo
audiençia, y olendo estas contiendas. Digo esto, porque summa-
mente deseo que nuestro Padre sea informado de todo para re-
medio de toda la Compañía, y no porque desee ser Simón con-
tradizido. Digo que la differençia entre los de Simón y los del
P. Ignaçio es tan mala dentender, que todos sus ierros prueuan
con exemplos y propositiones de nuestro Padre: uerbi gratia, de
los excessos y escándalos en los pleitos, del tratamiento del cuerpo
con demasiada soHcitud y cura, y otras muchas cosas, las quales
sabemos çierto delante de Dios que, si nuestro Padre supiesse la
uerdad delias, la abominaría y condenaría omnino; y también sa-
bemos, que, siendo informado de medias, no podrá entender ni
remediar los males que delias an naçido.
La 4." % que estos prínçipes todos están ya tan adelante en el
modo de proçeder de Simón y en sus cosas, que, aunque ueniesse
' Ms. ca.
- Heic inms. leguntur etiam transverso calamo notata: «Quando An-
tonio Br andón voluió de Roma, él prinçipalmente y también los demás
que iiinieron, en muchas cosas hizieron harto daño en la casa.
48 Epistolae Mixtae— 509
acá, no se poderi an engañar, á lo que pareçe. Bien es uerdad que
las malas informaçiones que les dieren pueden mucho imprimir
en ellos, praesertim porque es mui amàbile y afábile, y sabe en-
caxar lo que quiere con muestras de humildad; y hago saber á
V. R. que los hermanos de casa que le aman, le aman tanto, aun-
que son pocos, que es mucho para marauillar; y cuando yo me
maravillaua desto con el P. M.** Gonçalo respondía él: No es
mucho que le amen, quia loquitur ad cor, id est, según el amor
proprio.
Quando aquí llegué en Octobre, que hallé el rey (como es-
criño á nuestro Padre) mal informado, fué neçessario, conforme
á un auiso de su paternidad, desacreditar á maestro Simón cla-
ramente; y diziéndole quién era, dizía el rey, cómo no le auía el
P, Ignaçio anisado, y cómo no le auía remediado luego al prin-
cipio. A esto respondí, que la causa auía sido por no desplazer á
S. A.; y no se marauillasse de los males que auían soçedido,
porque la Compañía en este regno no auía sido regida por el
P. Ignaçio, ni él auía embiado acá [á] Simón para regir la Com-
pañía, sino para ir á la India con M.° Francisco. Y no fué solo el
rey el ^ que tocó en este punto: vnde haec tam repentina mutatio,
si antes lo aprobaua, y loaua?; porque también los tentados dizían
y dizen esto, y pareçe que quieren sintir, imo algunos lo dixeron
claramente, que nuestro Padre hizo esta mudança porque le re-
pugnó M.° Simón en Roma, y agora añaden que la causa a sido
falsas informaçiones. También dixe al rey, que, si nuestro Padre
no fuera anisado de la façelidad que auría en S. A. de quitar á Si-
món y de los muchos males que por su modo de proçeder se
auían seguido en la Compañía, ni aun agora le quitara, y que
sobre todo esto dizía en el regimiento que el P. doctor Torres le
monstraría, que todo lo dexasse en manos de S. A.
Para que sepa V. R. quánto mal haze qualquiera mala infor-
maçión, le hago saber que todas las cosas que Miguel Gómez y
' P. Gundisalvus de Silveira.
- Ms. lo.
' Vide gravissimam epistolam, n. 421, Epist. Mixtae, i. il, pag. 674 et
seqq.
6 Januarii 1553 49
los factores de Simón dixeron al rey, yo le auía preuenido
delias, y estaua tam bien en ellas, que aun casi no puedo creer
que él creió lo que Miguel Gómez le dixo; y también esta fué la
causa porque el P. doctor Torres no le habló la primera uez que
uino acá, y con pareçer de todos se determinò de no descobrirse
entonçes su offiçio, sino hazer las cosas secretamente, porque aun
hasta entonçes lleuáuamos intento de encubrir nuestros males,
sin que se pubHcassen. Agora ya con estenegoçio de Miguel Gó-'
mez, y con la salida de tantos, nos pareçió tan neçessario acla-
rarse el P. doctor, que sin tener liçencia suia, y sin ser decla-
rado en Coymbra, antes que él aquí llegasse, lo empeçamos á
declarar, no solamente en casa, mas aun por fora della, diziendo
que N. P. embiaua un comissário, etc.
Bien ueo que uan estas cosas escritas confusamente, y que
se pueden allá mal entender; mas dependen tanto unas de otras,
y son tantas é yo tan perplexo, que no las puedo bien escriuir,
porque cada una de las cosas que son passadas tuuieron muchas
causas, y algunas de tan particulares circunstançias, que, si no
es por palabra y por largo espacio, mal se pueden entender.
Todos acá nos determinamos, que fué notable ierro no dexar
uenir los Padres que nuestro Padre embiaua y las razones que
á ello nos mouían son las que V. R. escriue en sua carta, con
algunas otras que naçían de los particulares de acá; y todauía
agora, ya que son passadas las cosas, juzgamos muchos bienes
auer sacado Dios deste mal. Porque, no hablando del ierro que
se hizo en no hazer lo que el Padre mandaua (que fué todo el
mal), el maior inconueniente que desto a naçido fué baraiarse la
cosa de manera, que se podían algunus engañar, dicentes, hic
est Christus, illic est Christus *. Mas yo creo que este fué gran-
díssimo bien , porque llegó la cosa á cada uno tener osadía de di-
zir lo que tenía en el coraçón, y ansí se conoçieron todos y de-
clararon, y el Padre con este achaque de Sanctiago * pudo estar
* PP. Michael de Torres et Franciscus de Borja.
' Matth. xxiv, 23.
^ P. Michael de Torres collegio Societatis Jesu Compostellae insti"
tuendo, ut diximus, dabat operam.
EpISTOLAE MiXTAE, TOM. HI. 4
50 Epistolae Mixtae— 509
mucho tiempo incubierto, y pudo conoçer mucho, ansí de las co-
sas de la Compañía de acá, como de los subiectos; y la salida de
Simón se hizo mucho miior; que esta es también la causa prinçi-
pal porque el P. doctor no quiso declararse la primera uez,
quando acá uino; y no ay duda sino que quanto se puede juz-
gar, más fáçilmente salió desta manera.
Las más cosas que se passaron en el negoçio de Miguel Gó-
mez, anse escrito tan largamente, que no creo será neçessario
repetirlas.
Del collegio de Coymbra tenemos nueuas, que ua mui bien,
y notablemente después que hizieron aquella sancta locura de la
deçeplina de la qual supimos acá rumorem populi, y sin más
tener cartas me fui al rey y á estos prínçipes, temblando que lo
temían á mal, y empeçé á darle cuenta, acusándolos del dema-
siado heruor. Quiso el Señor que lo recibieron tam bien, que de
ninguna cosa tanto se edificaron y confirmaron, diziendo y ha-
ziendo muchas graçias á Dios. Y lo que acá nos pareçe deste ne-
gocio es, que si nos pedieran pareçer, no fuéramos en ello; mas
agora, después de hecho, assi por los effectos como por las cau-
sas, nos pareçe auer sido spirito de Dios mui particular, y el
P. doctor, si llegara á tiempo, no lo dexara hazer, y todauía
siente agora lo que açima digo. Nosotros teníamos neçessidad de
un baptismo vniuersal, y quiso nuestro Señor que fuesse daquella
manera.
Quanto á los capelos ^ que V. R. me da, yo ueo que tengo
culpa, porque escriño confusamente; mas toda la falta uiene de
no auer una persona (como V. R. dize) sobre quien todo esso
carge, aunque las cosas an sido de manera, que ni esta persona
lo pudiera bien hazer.
Quanto á los que son salidos, aquí ua una lista dellos. Las
causas porque se salieron ó los ' echaron, son las costumbradas.
Miguel Gómez muestra agora algunas señales de arrepenti-
miento, con deseo de boluer á la Compañía. La mormuración
* Rem explicat Polanco, t. 11, pag. 699, n. 620. Vide locum.
2 Admonitio, reprehensio.
' Ms. las.
6 Janüarii 1553 51
que auía en la çiudad, ya se ua del todo mitigando : espérasse
grande fructo en este pueblo.
Mucho deseaua el P. doctor que se mandasse aora vna breue
relaçión de las cosas que acá nos an hecho daño, mas no sé si po-
drá ser por este correo: aunque la summa de todo se puede con-
cluir en pocas palabras. Esta Compañía a sido instituida por
Dios, y por instromento a tomado al P. Ignaçio, para por él en-
señar á toda la Compañía lo que le conuenía. A cerca de 13 años
que la Compañía entró en Portugal, y hasta agora no supimos
más del P. Ignaçio que lo que pudimos coger de algunas cartas
de nueuas. Lo que acá diçimos y muchas ueces lo replicamos á
estos prínçipes, es, que no queremos saber quién es nuestro Pa-
dre, mas que nos basta saber que á él a tomado Dios por funda -
dor desta obra, porque de aquí inferimos que le a de dar todo lo
que, para llenarla adelante, es neçessario. Hasta aora fuimos
priuados deste bien; agora empieça la Compañía en esta tierra,
y haziendo nuestro Padre esta cuenta, terná, todo lo que acáay
hecho, por ganançia, pues que acá tiene muchos hijos que le obe-
deçerán ad nutum. Tiene mucho aplauso de todo el reino, y
mucho fauor destos prínçipes, y sobre todo abiertas las puertas de
tantas legoas de tierra, llenas de gentihdad, que está llamando
por la Compañía, en las quales se puede plantar la primitiva igle-
sia, si le embiaren hombres que tengan algo del spirito de los que
la plantaron, de los quales esperamos aya muchos en la Compa-
ñía. Es uerdad. Padre mío, que, quando traigo á la memoria el
mucho espíritu, que Dios dió al prinçipio al collegio de Coym-
bra, las grandes y heroicas uirtudes que comúnmente auía, digo
comigo, que no es posible que ueniéssemos en tan poco tiempo á
refriarnos tanto. Quando después miro las muchas occasiones
que hubo ' de refriarnos, marauíUome cómo aun an quedado tan-
tos callientes.
Acabo ésta carta, porque se parte el correo. V. R. puede es-
criuir por vía de Enuérs y enderençar las cartas á Antonio
Palos, portugués, porque él las pagará y embiará á buen recau-
' Ms. tmo.
- Pro Amberes, Anvers, Antuerpia.
52 Epistolae Mixtae— 510
do; avnque mejor vía es por vía del rey, metidas las cartas en el
inuoltorio de S. A. ó en el del ifante don Luis, ó cardenal.
De Lixboa, á 6 ' de Henero de 1553. Aunque esta es mía y
para V. R., yo no pienso aver escrito al P. Polanco, porque
desseaua mucho consolarme con él.
Por comissión del P. doctor Torres, seruus,
LUDOUICUS.
Miguel Gómez no halla ia quien le quiera ayudar: esperamos
que uenga á pedir le reciban.
Estas an sido empeçadas más haa de veinte días, y con las mu-
chas occupationes han tardado tanto en acabarse. Quando tam-
bién scriuieren á Castilha cosa de importantia, la puedem embiar
al mismo Antonio Palos, portugués, á Enuérs que dai las embie
á Valladolid.
Inscriptio. f Al Padre Polanco, i .*
510
FRANCISCUS RODRIGUES
PATRI JOANNI DE POLANCO
CONIMBRICA 9 JANUARIl I553 *.
De coenobiis Sti. Joannis de Longavares, Sti. Antonii de Benespera et
Sti. Martini de Alvoredo, collegio conimbricensi Societatis Jesu adne-
ctendis. — Quomodo hujusmodi negotium se habeat.
t
Jesús.
La gracia y paz de Xpo. nuestro Señor sea en nuestra continua
aiuda y fauor. Amén. Sobre las cosas de San Joan de Longouales '
' Numerus 6 non omnino perspicue legitur; attamen, quia in hac ipsa
epistola de superiore fit mentio illis verbis: «como escriuo á nuestro Padre»;
judicandum est utramque epistolam simul in urbem fuisse transmissam.
* Ex originali in voi. D, duplici folio, n. 250, prius 596, 597.
^ De hoc coenobio, cujus reditus collegio conimbricensi attributi erant,
vide quae ex P. Franco habentur ápud Nadal Epist., t. i, pag. 191,
Cf. Telles, Chronica da Companhia de lesu em Portugal, liv. iii,
cap. 29; qui auctor ad calcem secundae partis sui operis, pag. 881-903, exhi-
bet pontificia diplomata, quibus coenobia heic recensita, atque alia hujusce-
modi, conimbricensi collegio annectuntur.
9 JANUARII 1553 53
y Santo Antón ' y San Martín de Aluoredo, los días passados
auemos escrito á V. R. largo; y por la dificuldad que ay en
estos tiempos passar allá las cartas, y aora se offerecer correo
del rei, con quien yrán seguras, nos pareció necessario repetir
otra uez todo, para que allá sepan lo que aquá passa.
Quanto á las casas de San Joan, socedió acá dudar si este
monesterio estaua cierto por el colegio; y la causa de dudar fué
dezirnos que auía ay cierta regla de cancelaría, que detremina
que todo el que no sacare dentro de seis meses letra de su bene-
ficio, lo pierda; lo qual si así fuera, tuuíramos trabaio en lo co-
brar, porque este monesterio, por moerte del señor don Duar-
te fué poesto en el cardenal infante don Anrique, el qual lo
tuuo algunos algunos años, sin nunca sacar letras, solamente per
simplicem signaturam, y despoés lo renunció en vn ermano nues-
tro, por el qual tampoco se expidieron letras; y fué la causa de
se no sacar, esperar esta anexión que aora se hizió del moneste-
rio al collegio. De cómo todo esto passò no escriuo más largo,
porque V. R. lo podrá bien uer por una enformación que con esta
va. Estando en esta duda, temimos, antes de saber que no auía
tal regla, que este monesterio estaua vago, y assi fuera si la
ouiera, porque el cardenal lo auía perdido por no sacar las letras,
y assi no lo podía renunciar en el hermano, en quien lo renun-
ció. Y dado que por algunas cláusulas se supliron en la simple
signatura del hermano, que lo pudiera auer, (dado que el carde-
nal no tuuiesse derecho para lo renunciar en él), perdiérasse
otra uez, por el hermano no auer sacado letras; y nuestro con-
tendor no tuuiera tampoco derecho en él, porque quando empe-
tró del papa, erat acquisitum ius cardinali, á quien primero se
concedió; y por vna bulla que depoés hubo % de la qual va allá
también el treslado, in forma, rationi congruit, no acquirió más
* Sanctus Antonius de Benespera. POLANCO, t. lli, pag. 414, n. 912;
pag. 422, n. 934.
2 «Tinha sido commendatario d'este mosteiro o senhor Dom Duarte,
filho d'el Rey Dom Joam o III..., o qual morreo em Lisboa, nam tendo mais
que vinti et duos annos de idade, sendo ja Arcebispo eleito de Braga.»
Teli.es, l. c, liv. Ill, cap. 29.
' Ms. vuo.
54 Epistolae Mixtae— 510
derecho, según en ella se uerá, de lo que tenía acquerido por la
primera conçessión de Paulo tercero. Por lo que fuera necessario,
auiendo tal regia ó costumbre de curia, si la bulla de annexa-
ción no fuera espidida, verse bien la suplicación, y si no truxesse
todas las cláusulas, vt siue uerae vel nulli vel quouis alio modo,
y qualesquier otras que suplan este defecto, scilicet, si estuuiere
uago, que se conceda en la bulla de la anexión, ponérsele, y si
fuere expedida y este defecto no uiniere proueído, auerse por
hun breue de fuera con mucha diligencia, ó se prouea de qual-
quera otra meior manera para segurar la cosa. Pasando todo
esto desta manera, dimos el caso á estudiar á tres doctores de los
meiores que ay en esta uniuercidad en cánones, y todos respon-
dieron tener el collegio justicia, sin duda, cuios pareceres man-
damos á V. R. aquí iuntamente con la enformación que le dimos;
y á todos les pareçió no auer tal regla en el mundo, y que les
pareçía que vn cierto doctor, que nos dixo que la auía, se deuría
engañar con una regla antiga que habla de los que non poblican
la rezinhación, dentro de seis meses. Pareciónos bien anisar á
V. R. de todo, para que sepa el peligro que poede auer en este
caso.
Y porque no sé quánto V. R. sabe de lo que aquá pasa en
este caso, me parece bien darle alguna coenta desto, y es que,
teniendo el rei dado este monasterio al collegio, este nuestro
competidor dixo que tenía iusticia en él, y ia antes de se dar, la
pretendía, contra las justicias del rei; y uiendo que no podía auer
iusticia, cometió á el rei que su alteza quisiese mandar uer este
caso por letrados; y que, se hallasem que él tenía iusticia, su al-
teza le diese lo que quisiese; é que si no la tuuiese, quedaría
desengañado. Elegió entonçes el rei tres juezes seculares, delante
de los quales se tratase, y que él requiriese su iusticia, y el
P. maestro Symón la requeriese por parte del rei, como su pro-
curador, que avn se trata en nombre del rei esta demanda. Estos
juezes procedieron hasta embiar á nuestro competidor que tru
xese bullas de su sopHcación para proeua della, y entonces truxo
esta bulla in forma rationi congruit, de que hago mención. Nos-
otros, hasta que vino los días passados signatura del cardenal'
9 JANUARII 1553 55
teníamos trabaio; aora tenérnosla presentada, y por vno destos
juezes ser enpedido, a muchos días que no se habla en el pro-
cesso. Paréçenos, según nosdizen, que pronunciarán que saque-
mos bullas para prouar la signatura, lo que será trabaioso sacar
aora otras bullas. Por eso fuera boeno que viniesem esas de la
anexaçión, porque nos aiudaríamos delias en este negocio. En
estos términos está este processo.
Quanto á las cosas de Santo Antón, auíamos escripto acerca
de los petitorios, si conuienen al collegio tenerlos, ó no, la renta
dellos con la iglesia, que es la encomienda, que renta ciento é
ueinte y sinquo cruzados ' llegará á cerca de mil ducados; y por
ser la renta tan gruesa, párese que no se deuría largar. Por otra
parte tiene muchas incomodidades, porque los questores que co-
gen estas rentas, no son hombres que tengan mucha coenta con
la ánima, segúm tenemos hallado por experientia, porque pobli
can bullas falsas, y uanse á las partes donde andan los Padres
predicando, y después que ellos de allí se parten, piden con mu-
cha instancia, según tenemos por información, diziendo que los
Padres les predican de gracia, y ellos son factores del collegio,
que sacan aquello para ellos se mantener, y otras cosas, quales
V. R. podrá pensar que hombres deste trato harán. Por lo que al-
gunos se desedifican, y vn hobispo embió auisar que le pareçía
que estos petitorios no conuenían á la Compañía, por lo mucho
que se perdía en lo spiritual; que quanto á su obispado, que nos
daría de su casa tanto quanto es la renta, si quisiésemos no man-
dar pidir. Y aunque quisiésemos cambiar esta renta con alguna
persona, no se poede cómodamente hazer, porque los petitorios
no los pode pedir nadie sin licencia del rei, y para cometer á el
rey que dé otra cosa, que le dexaremos esto, no estamos en
tiempo para esso, por aora se tratar con él de dexar los paules,
y asentar alguna renta que sea cosa cierta al collegio; y también
porque él no coenta en el mantenimiento que da al collegio estos
petitorios, antes los tiene dados extraordinariamente del mante-
nimiento. De manera, que párese, ó que se an de alargar del
' Ms. f.dos
56 Epistolar Mixtae— 510
todo, ó sustentarlos con su encargo, disimulando con dizir que
otras muchas religiones en este reino tienen otros petitorios,
aunque, á la verdad, en ellos no milita la rezón que en nosotros.
Y de todo esto esperamos el parecer de nuestro P. M. Ignacio
para lo hazer, y será neçessario que uenga antes de san Joan,
porque entonçes se an de hazer arendamientos noeuos, que co-
múnmente se hazen por tres años; y no teniendo recado alguno,
hazemos coenta de arendar, por no nos atreuer sin su licencia á
alargar esto. Y si al Padre le pareciere que con todo los tenga-
mos, para aiuda de pagar las deudas que el collegio tiene, ó para
otras necessidades, a V. R. de hazer con Villanoeua que nos em-
bíe el transunto de las gracias de S.to Antón, que escriuió que
tenía sacado, y que uengan en este tiempo, antes de san Joan,
porque dellos sacaremos algunas que demos á los questores
Puede ser que sea ocasión de no mostrar otras falsas, y tanbién,
auiendo aquá estas gratias, rentarán más de lo que aora rentan.
Teníamos con todo detreminado que, auiéndose de dexar estos
petitorios, con lo demás de S.to Antón dexar algunas cosas,
como casa de Lisbona, y algunas cosas otras quietas que ay.
Esto es lo que ay de S.to Antón.
Quanto á las cosas de S. Martín de Aluoredo, dudáuamos si
sería boeno ad cautelam impetrarse de alguna manera, porque,
quando tomamos la possessión dél, era en vida de Julio [iii], y
aún no teníamos la reualidación de la anexación de Paulo, [iii],
que despoés se embió de allá, y tememos que en este medio
tiempo, scilicet, despoés de la moerte de Paulo, y ante la reua-
lidación la impetró nuestro compitidor, si por uentura la a impe-
' En quid tradii hac super re Polanco, t. iii, pag. 436, n. 966: «Quod
cum P. Ignatius intellexisset [nimirum id quod a quaestoribus fiebat], ut re-
linquerentur [huiusmodi petitoria] admonuit, vel aliquam compensationem,
si inveniretur, cum his reditibus, cum Regis beneplacito, admitiendo, vel
sine alia compensatione prorsus, aedificationi hoc emolumentum postha-
bendo.» — Porro Villanueva, de quo in hac epistola sermo fit, alius est a
P. Francisco de Villanueva, complutensis collegii moderatore. Ule Romae
degebat, eratque «nuestro solicitador... persona de fuera de la Compañía, y
sirve bien por su utilidad, como se usa.» Cartas de San Ignacio, t. iii,
pag. 81,
9 JANUARII 1553 57
trado, que aún no lo sabemos. Aconseiónos hun doctor, que no
era necessaria otra impetración, porque, si él impetró antes de la
reualidación, no nos aprouecharía aora impetrar; y si impetró
despoés, no le ualerá la suia; por lo que estamos esperando hasta
uer en qué pára. Él se fué los días pasados á el rei, como ia te-
nemos scrito, á pedirle le dexase requerir su iusticia. El rei le
respondió que hasta pascua de resurreción que uiene, truxese por
donde mostrase su derecho, quel colegio mostraría el suio, y que,
sin más litigio lo mandaría uer por algunos doctores, para que
„detreminasen quién tenía iusticia. Sepa V. R. de Villanoeua, si
sabe alguna cosa de lo que allá se pasó en esta demanda que allá
se comensó; y sería boeno auisarnos de alguna cosa antes de pas-
cua, porque acá no tenemos de qué nos aiudar, y sabemos poco
desto. Poede ser que allá sepa Villanoeua algo desto, que apro-
ueche, del tiempo de la impetra, cómo fué, ó otra cosa.
V. R. se remite á Villanoeua en lo que toca á los vicarios de
las iglesias anexas; él no escriue dello cosa alguna. V, R. nos
auise, ó le haga escreuir sobre eso. N. S. le dé su santo amor.
Amén. Emcoméndenos V. R. en los santa sacreficios de nuestro
P. M. Ignatio. De Coinbra, á nueue de Jenero de 1553. Inutilis,
Francisco Rodrigues.
Manu P. Godinho. Por la charidad, que V. R. se acorde de
mis necessidades en sus sacrificios y oraciones, que creio serán
las del mero trabaio, y mescladas con él con lo que sarán más me-
ritorias; y ansí le pido me seia fauorable intercesor para con nues-
tro Padre en sacarme desto, para lo qual tampoco soy, como á
nuestro Padre tengo escripto, avnque no sé si receberia la letra,
porque lo hize solamente por vna vía. Al P. Pontio me enco-
mende V. R. mucho en el Señor.
GUODINUS.
Inscriptio. f Al R.do em X.o P. Joan de Polanco. .
Epistolar Mixtae — 511
511
GASPAR GROPELLUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASSANO 10 JANUARII I553 *.
Eremitorium, Societati Jesu adtributum, paulatim novis accessionibus au
geri. — Fructus perceptus ex navata proximis opera, praecipue virgini-
bus Deo sacris.
t
La gratia et pace de Xpo. nostro Signore, venerando Padre,
sia in nostro aiuto. Amen. Nel principio del presente mese non
ho scritto alla P. V., perchè nè scrissi una al P. Laynez, scri-
uendoli che la istessa radreciasse alla charità vostra, la qual sa-
tisfacesse. Onde, dubitando che quella non auessi recapito, però
som mosso a scriuer questa per auisar alla P. V. come è an-
dato le cose de qui el mese di Decembrio.
Prima, quanto alle cose temporale, abiamo fatto condure della
roba per la fabrica, et cauare della arena, perchè di presto noria
comenzar. Ui auiso ancora come el R.do monsignore Aloise
Priuli, gentilhomo uenetiano, che è in compagnia del R.mo Po -
llo cardinale, ha scritto a Uenetia che me sia dato diece scudi
per aiutar a far detta nostra fabrica, perchè li auea scritto, et
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 226, prius 82. — De auctore
hujus epistolae haec accipe ex Polanco, t. ii, pag. 476, n. 141: «Quidam
pius sacerdos, Gaspar Gropillus nomine, qui locum quemdam extra muros
Bassani, satis amoenum et ad contemplationem ac recreationem aptum, cum
ecclesia habebat,... locum illum P. Jacobo Laynez ad Societatis usum ob-
tulit. . . Vigiuti quatuor milliaribus Patavio distat. Postridie^ quo festum
Assumptionis B. Virginis celebrabatur [1552]. .., adhibito notario, applica-
tus est locus ille Societati.» Rursus in eodem voi., pag. 489, n. 179 pergit
idem auctor de loco hassanensi plura narrare, inter quae illud tradii, quod,
«postquam curavit locum Societati applicari, se ipsum etiam [Gropillus] So-
cietatis obedientiae subjecit.n Demum voi. iii, pag. 114-I16, n. 217-221, ubi
Polancus hac utitur epistola, innuit Gropillum a Societate liberum hoc
anno 1553 dimissum fuisse, pag. 116, n. 221: eundem vero in Societatem
servasse perpetuam benevolentiam ostendunt Polanci Crohonicon et P.
Nadal Epist.^ t. i, pag. 820 et 324.
- Reginaldus Polo (?).
IO Januarii 1553 59
ancora ad altri, a Uenetia, domestici; ma niente fin qui compa-
re, et pocca speranza mi uien data. Mi par che, se anchora pur
un diece scudi mi uenisse, che mi contenteria, apresso qualche
danaro che noi habiamo canati del frutto delle nostre ape, pur
non staremo de principiare, sperando di perficere con Taiuto del
nostro Signor.
Circa mo le cose spirituale, prima quanto alle cose nostre, et
della Compagnia che qui uenghono, si mantiene secundo el so-
lito, et credo etiam con qualche augumento di bona uoluntà.
Circa poi in altri prossimi, come è di andar alla piene de la
terra nostra di Bassan a predicarli, se li ua ogni domenica, et
doppo che è insegnato alli fanciuli la instituta xpiana., il che fa
uno sacerdote della Compagnia, che qui da noi uenghono la do-
menica, li facio una predicha su uno pergole basso con assai sa-
tisfatione, il che lo demonstra la grata audientia, et agumenta-
tione di persone, et el jorno di nádale lo arciprete nostro mi fece
tanta istantia, che mi bisognò montar sul per golo grande. Io assai
recusai, per non auer quella sufficientia che in tal locco bisogne-
ria, ma esso disse: Resolui tutte le tue difficultà sopra di me, che
cosi uoglio io. Et lui molto si satisfà del mio dire, et è homo
assai inteligente. Onde quel jorno della natiuità predicai sul per-
gholo comune alli ordinarij predicatori, et etiam el jorno della
circuncisione; ma, domenica doppo la epifania, uolsi retornare
sul mio pergoleto. Pur però con consenso del preditto arciprete,
fui a parlarli, pregandolo che fusse contento che li re tornasse, et
lui mi disse: Fa mo quello che ti par meglio. Sto su quel basso
per più boni respetti: prima perchè è più comodo per li auditori,
per respetto del sentare; poi, perchè ho pocca noce, et ini mi sono
più uicini li auditori cha dal grande pergolo; poi, che è quel che
importa più, perchè sul mio basso pçrgholeto mi par che ho ar-
dimento, et chel Signore me dia qualche pocco de spirito; che
quando uado sul grande, non so trouar nè spirito, nè quasi al-
tro; sichè starò sul basso, che così anche par a quelli che hanno
spirito, quali dicono che sul basso ho più spirito cha sul alto per-
golo. Farò ridere la paternità vostra con queste mie quasi baga,-
telle.
6o Epistolar Mixtae— 511
Li auiso ancora come questa natiuità nel nostro Bassano
sono communicate da cimquecento persone. Credeua che fussero
manco, ma quello ha numerato li comunichini, dice che sono da
500. Queste sono delle relige assai del P. Laynez, el quale quan-
do predicò qui, fece una predica esortando a frequentar la con-
fessione et communione, onde per assai tempo ogni mese per fin
a 300 se communicauano; ma è resolta incirca 60, ouer 80, che
ogni mese se communicano, delli quali molti io confesso. Et
auanti questa natiuità doe integre settimane fui occupato in con-
fessione; et se li fusse stato alcuno delli nostri, credo che molti
più sarianno comunicati. Per gratia del nostro Signore auemo
assai buon populo, el qual ci porta assai ueneratione alla Com-
pagnia nostra, et maxime perchè aueuano gran ueneratione alli
nostri eremiti P. Antonio *. et perchè siamo de soe relige, et
chel P. Laynez ha couersato qui con questi padre, et per le sue
bone predicationi, però el locco nostro è abuto in assai precio,
onde poi, quando la paternità vostra manderà qui alcuno buon
Padre exemplare, se farà buon frutto al Signore nelli prossimi.
Ancora auisamo come questo aduento receui circa quatro
lettere da un Padre da bene, et amico della Compagnia, cioè ce
porta a quella gran affetto, il quale è quello che uien in uisita per
nome del R.mo nostro ordinario, nelle qual sue lettere me esor-
taua che confesasse le monache de S. Sebastianno per questo
aduento, aciò in una tanta solemnità non restassino senza la
communione; onde prima non mi moueua per sue sole lettere,
ma etiam mi scrisse che faria cosa agrata, et che aquisteria gra-
tia apresso el nostro episcopo, el quale è proprio episcopo, non
suffraganeo, onde quando hebi quelle lettere, lo sequente jorno
uoleua partirmi di casa, aciò le monache, uenendo a parlarmi,
non mi trouassero; pur uolsi restare per non turbare lo nostro
episcopo; et cosi uene le done a recercharmi che li attendesse
per questo aduento, et che passate le feste sperauano poi che li
ueniria Padre. la, come scrissi, m' auevano ben rechiesto, ma li
• Hic eremita, jam vita functus, aliquandiu cum Gropillo vixerat Bas-
sani, de quo multa PoLANCO, l. e, et t. i, pag. 61; Rivadeneira, Vida de
S. Ignacio, lib. li, cap. 9.
IO Januarii 1553 61
dissi che non pensaua li fusse ordene, et cosi procurauano di
auer un" altro. Ho dunque confesate dette done, et communicate,
et neramente, li mei Padri, con gran contento mio, et suo: mio,
per el frutto che spero per gratia del Signore se habia fatto, che
in uero le pouere done ne aueuano gran bisogno. Era circa 6
mesi che non eranno confesate, et dirò, per quello eh' io com-
presi, che penso sia forsi anni 10 che pocco aiuto in Dio hanno
auuto da soi confessore, onde le bone religiose sono molto con -
solate, in tanto che quasi uno ore diceuano alla madre priora:
adesso siamo nate, et m'' anno tanto instato che non le uolgiamo
arbandore, onde li ho detto che in casi particulari se li darà aiu -
to; ma per esser ordinario confessor, non li sarà ordine. Me disse
la madre: almeno ti potessimo auer per un anno per confessore.
Et cosi me son consolato per la loro utilità, et liberatione de al-
quante anime uicine al baratro della desperatione, le quale sono
aiutate per gratia del Signore, et in hilaritate serueno mo a quel-
lo per gratia de Dio. Nella nostra terriciola auemo boni mona-
sterii, degni di ogni aiuto per la loro honestà et pouertà.
Ne altro per hora resta, eh' a di raccomandarsi molto alle
sante oratione delle paternità vostre et del dottor Olaue, soaue
et pio, et del nostro P. Hieronimo Ottello. La sua madre è molto
infirma. La uisito alle uolte. Adesso non si sente cose eronee
dala casa sua, quali tutti al detto Padre Hieronimo se aricoman-
dano. Lo vostro in Jesu seruo,
P. Gasparo Gropello.
De Bassan alli 10 Genaro 1553.
El nostro compagno, frate Angustino eremita, molto se ari-
comanda alle paternità vostre, et al P. dottor Olaue. Scordaua
di auisar alla charità [vostra] come alli 12 Decembrio 52 receui le
lettere della P. V., che mi consolò, non solum Tanima, ma le
uiscere corporale, per la charità che in quelle se comprende
uerso di
Inscriptio: Al molto reuerendo Padre, el Padre m.icer P. Ig-
natio. Padre della Compagnia delli preti del Jesù, suo molto ho-
norando in Xpo. Jesù, a Roma.
* Attrita epistola in infima chartae ora, aliqua desiderantur.
62
Epistolar Mixtae— 512
51^
EMMANUEL GOMES
PATRI SILVESTRO LANDINO
EX SANCTO COLUMBANO I4 JANUARII 1553 '.
Gaudium ex litteris sibi redditis. —Omnia, favente Numine, prospere succe-
dunt.— Ad populum orationes habet magna frequentia et fructu.
Jhs.
Molto mio R.do in Christo Padre. La gratia et amor* eterno
di X,° N. S. sia sempre et cresca ogni giorno più in tutti noi.
Amen. Molto fossemo tutti consolati nel spiritu con quella di
V. R. Quiui per gratia del S.or nostro Jesu X.° si augmenta la
messe della vignia in tal modo, che dice il signor Jacomo % et
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 38, prius 199.— Epistolarum
haec prima est ex multis, quas Landinus et Gomes, lusitanus a Montemayor,
hoc anno scripsere, quasque nos in praesens volumen referemus. Eae quam-
plurima complectuntur, ab ipsis in Corsica peracta; in quam insulam, aucto-
ritate romani pontificis, ab Ignatio missi fuerunt. Quorum sacra expeditio,
anno superiore inchoata, narratur a nostris scriptoribus^ praeter alios, PO-
LANCO, t. II, pag. 455, n. 95, etpag. 461-464, n. 110-116; t. iii, pag. 80-109,
n. 148-204; Orlandini, Hist. Soc.Jes., lib. xii, n. l8 et lib. xiii , n. 12-16;
Bartolt, Dell' istoria della Compagnia di Gesti. L'Italia, lib. ni, cap. 4-9;
Memorie istoriche, lib. ill, cap. 6 et 7. Qui omnes consulendi pro opportu-
nitate sunt.
* Ad rem Polanco, t. ili, pag. 80, n. 148: «Pervenerant sub finem
anni praecedentis in Corsicam P. Sylvester Landinus et P. Emmanuel de
Monte-Majore ut Sedis Apostolicae Commissarii; et postquam quindecim
dies in oppido Bastiae P. Emmanuel substitisset, missus est ad [ditionem]
cujusdam inter corsos clari viri, Dni. Jacobi Sti. de Mara, quem etiam ipsi
turcae formidare solebant; et in oppido Sti. Columbani sic coepit in vinea
Domini laborare, ut ipse D. Jacobus fateretur se numquam tam frequentem
populum ad conciones accedentem vidisse.» Vide infra, epist. 533. Porro
praeclarus hic vir appellatur a Bartoli «Jacobo Santo de Mara, Signor de Ca-
pocorso, e il principale dell' Isola. » De eo saepe agit Cambiaci, Istoria del
regno di Corsica, ex quo haec desumimus: ((Era Signore di questa Provin-
cia del Capocorso Giacomo Santi, figlio di Simone da Mare o vogliam dir
Mari. Questo Simone era stato assoluto Sig. del Capocorso e dell' Isola di
Capraja, già da gran tempo posseduta dalla di lui Casa, ma per una guerra
insorta nel 1507... fu spogliato da Genova della detta Isola, e privato dell' as-
14 Januarii i5$3 63
il signor Pero Johane, che non hanno mai quiui viduto tanto
popolo giunto, come vedeno adesso, alla predica, quale si fa ogni
matina auanti il giorno, acciò non siano impediti li sui lauori. Il
signor Jacomo et la signora ' con tutta la familia ui sonno sempre
delli primi, qual cosa molto anima il popolo a fare bene et com-
moue et edifica; et però judicano essere alla predica 500 persone,
et di vna hora auanti il giorno insino ad vn altra di notte, non
mi leuo de vdire confessione. Tutti quanti correno con grande
deuotione et charità a communicare le sue piaghe della conscien-
tia, qualli tanti anni a che non sono da uero medicate, che quasi
pusano, et sonno mangiate dalle verme del peccato. Hoggi com-
municai vn grande numero; domane communicarò apresso ad
vn cento. Sia benedetto il Signor, de cui infinita bontà tutto pro-
cede.
La familia del signor Jacomo (qualli somma charità con opere
mostrano uerso noi) he la più parte confessata; et così mi diceua
lo signor che commintiase primo dalli suoi. Li frati che sono
quiui, di S.to Francesco, vengono tutti ogni matina alla predica
et ogni sera alla dottrina Christiana, qual si lege a 22 hore, alla
quale etiam conuene la signora et la signora Barbara Ven-
gono tutti li puti et donne, et imparano mirabilmente, maxime le
donne, che tutto il giorno fra loro non si parla d' altro, che della
dottrina xiana. Li poueri farebeno assai bene, si gli fosse mo-
strata, ma non si cerca adesso sinon li scudi et le presenti, et
però tutto il giorno mi gridono: O Padre, per amor' de Iddio non
ui partiti da noi, che tutti habbiamo perso la uia, si uoi non ci la
mostrate.
soluto dominio del Capocorso. Dipoi gli fu restituito, rimanendo per feuda-
tario della Republica.» Lib. vii, sive t. 11, pag. il.
' Domina Nicholeta vocatur a Polanco, l. e, pag. 82, qui eam merito
laudat. Ejus nomen infra Gomesius exprimit. «Questi [Jacobus Santi] essen-
dosi congiunto in conjugal nodo colla figlia di Cristoforo Pallavicino, No-
bile Genovese, come ancora essendo la di lui famiglia originaria di Genova,
non avea voluto mischiarsi in alcun partito, e stava godendo un pacifico e
delizioso soggiorno nel suo Castello di S. Colombano.» Cambiaci, /. e, t. li,
pag. 12.
* Hujus feminae cognomen Polancus omittit.
64 Epistolae Mixtae— 5i3
Quelli deir altre terre dicono, quando gli voglio andare a ui-
sitare. Il signor Jacomo non mi lassa, dice che lui vuole venire
con esso me per tutto il suo stato, per non dare oppressione alli
preti; che stanzaremo nelle sue case. É molto zelante del suo
stato, et cosi con mirabile direttione et gouerno lo tiene netto di
inimici tie et di turchi. Sia egli benedetto.
Alli deuote orationi del Mag. co gouernatore et il Mag. co vica-
rio et il Mag. co cancelano, insieme col R.do M. Joanni Baptista
nostro, et il Mag. co Antonio Francesco con tutta la sua casa mi
racommando et a tutti li altri amici in Domino, quorum no-
mina scripta sunt in libro vitae Di S.to Collombano, 14 di Ce-
nalo 1553. Tuorum in Domino minimus filius indignusque ser-
uus,
t
Emmanuel.
Inscripiio. Jhs. Al molto R.do Padre, il Padre don Siluestro,
commissario del nostro signor [Padre prepjosito della Compa-
gnia de Jesù, etc., alla Bastia.
513
JULIANUS DE ALVA
PATRI ICNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 15 JANUARII 1553
Suum in Ignatium et Societatem studium ex animo testatur. — Patrem Gon"
çalves da Camara, Romam proficiscentem, laudat. — Pro missionibus
transmarinis deprecatur.— Collegia institui probat. — Societatis Jesu in-
stitutum ac finem laudibus extollit.
t
Señor. Muchos días ha que deseo que sepa V. m. que soy vno
de los más affiçionados seruidores que puede tener, para que
* De his viris infra, suo loco, dicetur uberius.
2 Ad PmLip. IV, 3.
5 Ex originali in voi . Episi, diversorum, duplici folio, n. 49, prius
535. — De episcopo portalegrensi, Juliano de Alva, Societatis Jesu studiosis-
simo, facta est saepenumero mentio in nostris voluminibus. Vide supra,
epist. 508, pag. 43, ubi ejus patriam adnotavimus.
15 Januarii 1553
65
corno á tal me haga merced de me embiar á mandar en que sirua,
y no quise se perdiese esta ocasión, pues se ofrece tan buen
mensajero como el P. Luis González, que con el deseo que mu-
cho tiempo ha que tiene de ver á V. m. se pone en tan largo ca-
mino en tiempo de tantos peligros y también para le dar
cuenta de las cosas de acá, como quien mejor que nadie las sabe,
pues todas le han pasado por las manos; de cuyas virtudes y par-
tes de que nuestro Señor le dotó para su seruicio, no diré aquí
nada, por ser él el portador, de las quales yo creo terná V. m.
informaçión. Solamente no puedo callar el grande campo y
puerta que está abierta en las Indias, Brasil, Guinea, y otras
prouinçias de las conquistas destos rey nos, para se hazer gran
seruicio á nuestro Señor en dilatación y enxalçamiento de su
sancta fee é doctrina euangélica para su gloria, é seruicio, é sal-
uación de aquellas almas, de que tantos tiempos ha que el demo-
nio estaua apoderado; en las quales partes los Padres de la Com-
pañía que han ydo han hecho por la bondad y misericordia de
Dios mucho prouecho, y ansí los gentíos como los xpianos. los
tienen en grande acatamiento y veneraçión por su buen exemplo
de vida que dan.
No ay otra falta sino que messis est multa, operarii vero
pauci ^; mas con quan pocos son hazen tanto fruto donde quiera
que llegan, que se muestra bien el fauor y ayuda de Dios que
anda con ellos, y por esto es necesario que á estas partes más que
á otras se acuda; y puesto que á todas se deua acudir, en estas
ay más necessidad y más aparejo y disposición para se reformar
y criar otro nueuo mundo. Y por tanto pido por amor de Jesu
* «Scripserat in Portugalliam P. Ignatius, ut vel P. Ludovicus Gonza-
lez vel alius aliquis ex Portugallia Romam mitteretur, ut per eum de rebus
ómnibus, quae ad illam provinciam pertinebant, informari posset. Fuit
autem P. Ludovicus Gonzalez ad id''electus, quem Rex suis litteris ad
P. Ignatium comitatus est, quibus petebat ut ipsi fides haberetur in his,
quae ipsius Regis nomine de P. Simone diceret.» Polanco, t, ili, pag. 389,
n. 853. Porro eas dumtaxat Joannis III litteras ad Ignatium et ad suum in
urbe oratorem infra, inter epistolas 3l Januarii, damus, quas Telles, qui
plurimas alias ejusdem regis lusitani in lucem edidit, voluit silentio prae-
ter missas.
' Matth. IX, 37.
EpISTOLAE MiXTAE, TOM. HI. &
66 Epistolae Mixtae — 5i3
Xpo. nuestro Señor á V. m., que, encomendándose á él, y pi-
diéndole gracia y ayuda para ello, como sé que haze, se desuele
para proueer, ordenar, fauoreçer y ayudar tan sancta obra, para
que tan sanctos principios lleguen hasta alcançar el fin verda-
dero.
Para lo qual me pareçe, que ansí como la instituçión desta
Compañía pareçe aver sido inspirada por el Spíritu Sancto, que
de la misma manera para conseruaçión della y de otros infinitos
bienes, lo ha sido también este nueuo modo de collegios, que
agora se ordenan para se criar desde niños en sana doctrina, y
ser enseñados en el camino por donde desta transitoria y breue
vida se ha de caminar para la otra que para siempre ha de durar;
y de entre los muchos que yendo por este camino se querrán me-
ter en la Compañía, se podrán escoger para ella aquéllos, de cu-
yas virtudes, prudençia y constancia se tuuiere más expiriençia.
Porque el intento y fin desta tan sancta Compañía es de tanta
perfeçión, que para perseuerar y frutificar en ella se requieren
muchas partes, y ser criados so la disciplina de tales maestros. Y
porque V. m. lo vee, y sus deseos no son otros, como las obras
muestran, no ay para qué me detener en esto, sino pidir á nues-
tro Señor que por su infinita piedad é misericordia encamine
todo como él sabe que conuiene para su seruicio y saluaçión de
las almas. É á V. m. que me encomiende á él, que me dé su gra-
cia para poder cumplir con las obligaçiones que trae consigo la
carga pastoral, que accepté sin saber lo que hazía. Jesu Xpo.
nuestro Señor remedie todo como puede, y sea siempre con V. m.
é con todos. De Lisboa 15 de Henero de 1553. Seruidor
de V. m.,
O Bispo de Portalegre.
Inscriptio: f Ao muito Rdo. senhor o S.or mestre Inaçio —
— — general da Companhia de Jesus. Em Roma.
19 JANUARII 1553
67
511
ANTONIUS DE ARAOZ
MAGISTRO J O ANNI DE AVILA
COMPLUTO 19 JANUARII I553 *.
Patres Gasparem Loarte et Didacum de Guzman Ognatum se contulisse,
ibique religiosam vitam traducere. — De sodalibus in Baeticam mitten-
dis. — Magna animi simplicitate et christianae humilitatis sensu exponit
Araoz suum, in collegio Biatiae (Baezae) instituendo, judicium operario-
rumque paucitatem; ita tamen ut magistro Avila se omnino subjiciat.
t
Jhs.
Muy R.do Padre mio en Xpo. N. S. dé á V. R. su santa gra-
cia y bendiçión. Por letras de los PP. doctor Loarte y don Die-
go * he sabido el fin de su venida á estas partes á verse con el
P. Francisco, el qual me scriue de la mucha edificación que
han dado y dan, aunque para mí no ha sido cosa nueua, según
la bondad que siempre he visto en ellos. Bendito sea N. S. por
todo, cuya misericordia retribuya á V. R. con dones muy copio-
sos la charidad con que trata las cosas desta Compañía.
Yo vine á esta vniuersidad antes de nauidad, y quando aque-
llos Padres passaron por aquí, estaua en Salamanca, y así no nos
hemos visto; y holgara dello por tomar más intelligencia de lo
que agora me significan por sus letras. Porque como la Compa-
ñía esté tan diuidida en algunas casas que se han començado por
acá, y la más gente que ay sean studiantes, que agora se crían,
no tenemos los obreros que nos pyden y se requieren para tan-
* Ex apographo, manu Antonii Gou exarato, in voi. D, unico folio,
n. 6, prius 349.— Hac epistola usus est Polanco, t. iii, pag. 33i, n. 737.
2 Patres Gaspar Loarte et Didacus de Guzman, Bti. Avila discipuli.
Cf. Polanco, t. 11, pag. 647, n. 519; Litt. Quadr., t. rv, pag. 645, ubihaec
leguntur a Dionysio Vazquez, Compiuto I Januarii hujusce anni 1553,
Sto. Ignatio scripta: «Don Diego Ponce, hermano del conde de Baylén, y
el doctor Loarte vinieron aquí estos días pasados á tratar que algunos
PP. y HH. de la Compañía fuessen á la cibdad de Córdoua á residir, pro-
metiendo para esto todo lo necessario; y fueron remitidos al P.e Fran.co de
Borja; y assi partieron para Vizcaya con la misma demanda.»
68 Epistolae MixTAE— 514
tas partes; y como los que se vbiesen de imbiar á esas tenga en-
tendido que habrían de ser varones de caudal, házeme estar sus-
penso; aunque el pensar que V. R, les sería padre, auriga et cu-
rrus me consuela. Y porque no tengo la información que qui-
siera para más tratar en esto, pydo á V. R., por lo que ama al
Señor, lo ordene todo, como juzgare que su diuina magestadha
de ser más seruido.
Algunos ay que podrían yr allá, sin los que V. R. ha conos-
cido, que serían á propósito de nuestro instituto, porque sin tra-
tarlos y conoscerlos primero no osaría admitirlos, si no fuese in
verbo tuo, así por lo que toca al instituto, como por lo que toca
á los que le han de seguir, que es bien lo conozcan y los conos-
camos primero.
Predicadores tenemos pocos; y con que vbiese los lectores
que conuiniese para el colegio, por ventura más conuernía entrar
obrando que hablando, como lo acostumbramos en otras partes,
porque, según la abundancia de predicadores, paresce que no ay
tanta necessidad de lenguas como de manos; y aunque acá no
las tengamos, darlas ha el Señor, cuya es la miese. Y también
paresçe que ay menos ocasión á interpretaciones en el que calla
que en el que enseña, pues, qui verbo non offendit, perfectus est
vir et facilius capi tur homo in sermone, quam in opere. Spe-
cialmente hasta que se pierda el temor de lo que llaman noue-
dad; y esto suele más hazerse obrando y conuersando, que pre-
dicando, pues la aprobación de la obra da authoridad á la doc-
trina.
Y si á V. R. no pareciese otra cosa, yo más querría entrar y
començar en esa prouincia, tan llena de tan buenos predicadores,
con buenos obreros, que con grandes predicadores. Bien puede
ser que el no tenerlos me aga tener este juizio, mas con capti-
uarle al de V. R., quedaré consolado y contento. Y pues lo deuo
á V. R., diré lo que hay al presente; y es que yo no tengo (si
conuiniese imbiar predicadores) á quien señalar para esa tierra,
que fuese al propósito que yo conjecturo; por que los que ay,
* IV Reg. II, 12.
* Jac. m, 2.
19 J ANU ARTI 1553
69
están todos en plaças que no los podemos sacar delias. El
P. Strada está en Burgos por el cardenal y no se lo podremos
sacar, porque, como está en Roma, alcança la obediençia de
S. S. quando nuestro P. Ignatio se la niega, quanto más que
está muy ocupado en Burgos; y creo spera licencia de nuestro
Padre para yr esta primauera á Roma, que ha mucho que lo ha
instado.
El P. Francisco 'no sé. Padre mío, cómo esté para tan larga
jornada, por su poca salud; y que lo estubiese, tiene tal guarda
el legado % que por el bendito capelo * le a mandado, por las
vezes que tiene, que sin su licencia no se ausente de donde está,
que aun para yr á la Casa de la Reyna ^ la vbo menester pydir;
y también ay otras razones para que no dexe tan presto su her-
mita y las montañas, donde paresce que aprouecha á los presen-
tes y edifica á los ausentes; y esto tanto, que aun la salida para
Portugal " no la podían sufrir. Y aunque esto sea muy açesorio,
ay mucha probabilidad que del legado no se alcançaria licencia,
por la commisión que dize tener de S. S., (no yendo él). Ya V. R.
vee si yría consolado el hermano don Antonio ' , habiendo tan
poco que está en la Compañía. Y el señor conde , que pasó
' Franciscus de Mendoza.
- Franciscus Borgia.
' Joannes Poggio. ((Promovido Poggio á la dignidad cardenalicia en
Diciembre de 1551, el Pontífice elevó á legacía la nunciatura que Poggio
desempeñaba, y el nuevo Cardenal continuó en España, hasta que por Breve
de 24 de Marzo de 1553 fué revocado y llamado á Roma. Poggio debió salir
de la Corte en los primeros días del mes de Setiembre, pues por lo menos
hasta el l." de dicho mes, corrió á su cargo la administración en España de
la Cámara apostólica. Reemplazó al Cardenal Poggio en la Nunciatura cerca
del Príncipe regente, Don Felipe, Mons. Leonardo Marini, obispo de Lao-
dicea, nombrado por Breve de 29 de Marzo de 1553.» HiNOJOSA, Ricardo
de, Los despachos de la diplomacia pontificia en España, t. l, pag. 87, 88.
* Videantur Epist. Mixtae, t. 11, pag. 847, 848, annot. 2.
5 Sic; est autem Casa la Reina. Epist. Mixtae, t. ll, pag. 805, annot. 2;
pag. 807, annot. l.
6 De cogitata Borgiae profectione in Lusitaniam dictum supra est.
Antonius de Cordoba, de quo in superiore voi. diximus, pag. 695,
697-702, 788-790.
s D. Gomez Suarez de Figueroa, comes V de Feria. Epist. Mixtae,
t. II, pag. 701, annot. I.
70 Epistolar Mixtae - 514
por aquí los otros días, es deste mismo parescer; y por lo mismo
pienso diferirle el sacerdocio, que el P. Francisco me pyde se lo
diese, pues omnia tempus habent *.
De mí, padre mío, no sé qué dezir á V. R., pues ni soy para
yr ni para estar; y también me tiene tan prendado el bendito le-
gado, allende de otras muchas ocupaciones, que me paresçe
tengo menos libertad que todos. Mas, por lo que deseo obedes-
cer á V. R. y seguir su parescer, scriuiré al P. Francisco, que
la y da á esa tierra se la dexo en su elección; é yendo él, también
la del hermano don Antonio. Y si vbiesen de yr, habría de im-
biarse primero la resolución del colegio, digo del patrón, compa-
ñero de V. R., por que no fuesen allá á negociar, sino á edifi-
car ^ E yo también en este medio cumpliré con el legado, que
me tiene prendado desde Monçón para que esta quaresma resida
en Madrid; aunque con mi poca salud y menos spíritu no puedo
continuar el predicar como solía. Agora házenme seruir en esta
vniuersidad: Det Dominus vocem virtutis '\
Si para las cosas de allá conuiniere que estos Padres, scilicet
el doctor y don Diego, partan luégo, aráse lo que V. R. imbiare
á mandar, cuya muy R.da persona N. S. en su santo amor con-
serue y prospere. Amén. De Alcalá 19 de Henero 1553. In X.°
filius,
Antonius de Araoz.
t
A tergo, manu ipsius Antonii Gou: Jhs. Copia de vna del
Padre doctor Araoz para el Mtre. Áuila.
' EccLE. iir, I.
^ Cf. Polanco, t. nr, pag. 33i, 332, n. 737, 738, ubi haec ipsa epi-
stola adhibetur .
^ Pò. Lxvii, 34.
20 JANUARII 1553
71
515
JOANNES BAPTISTA TISEO
[BALDUÍNO DE BARGA]
BASTIA 20 JANUARII I553
Marianensis episcopi vicarius aegre fert adventum Patrum Landini et Go-
mes, a pontifice in Corsicam missorum.— Eos apud suum antistitem, Ro-
mae degentem, accusat.— Pro canonico quodam deprecatur.
t
Rmo. monsignor mio obseruandissimo. Quantunque io sia
certo che V. S. Rma. sia a pieno informata quali siano stati sino
in hora li portamenti mia nel suo vescouado, et che per farli ho-
nore non ho cercato nè cerco d'auanzar niente; nondimeno vo-
glio eh' al presente intenda da me questi dua particolari: pero-
chè la casa, quale hoggi tengo a nome de V. S., è de li meglio
di questa terra; secondario, il signore gouernatore di Corsica '
per parlar', non a Giouan Battista de Castiglione, ma a quello che
rapresenta V. S. Rma., si è degnato de uenirui, et nelli loro sin-
dicati in le cause di qualche difficultà, sene sono rimesse al pa-
rer mio.
* Ex apographo in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. 50, prius
2o3, 204. — Quamquam in epistola non exprimitur nomen illius, ad quem
missa est, dubitari non potest quin ea scripta fuerit domino Balduino de
Barga, episcopo marianensi, cujus dioeceseos caput erat Bastia, oppidum in-
sulae Corsicae primarium, «ubi Praefectus regni jus mortalibus dicit.» Vide
Ughelli, Italia sacra, t. iv, col. 999-1002. Qui auctor, t. i, col. 494 ejus-
dem operis, haec pauca de ilio tradit: «Balduinus de Balduinis de Barga
(Praelatiis domesticus et continims commensalis Papae) Episcopus Maria-
nensis, ad hanc sedem [ad sedem aversanam] translatus est anno 1554, die
3o Martii. Interfuit Cono. Trid. Defunctus est anno 1581.» Cf. Polanco,
t. Ili, pag. 88, annot. l, ubi dicitur Balduinus de Barga marianensem dioe-
cesim, sibi assignatam, ne intrasse quidem, quod etiam affirmat Gams, Se-
ries Episcoporum, pag. 766.
- Lamba d' Oria, seu ut ab aliis scribitur. Doria: nos, ut fert hodiernus
usus, Doria scribimus . Latino sermone dictus est etiam Lambas Auria.
Hujus clarissimi viri, qui Bastiae residebat, passim mentionem facit Po-
lanco, t. Ili, pag. 92- 109: ejusdem pro Landino epistolas, in urbem, mis-
sas, infra producimus, n. 561 et seqq.
72
Epistolae Mixtae— 515
Del' altre cose non uoglio dir niente, donde quella po com -
prender' quali siano li portamenti mia in conseruatione del ho-
nor' de'V. S.: quello che io uogho inferir di ciò è questo. So che
V. S. sa, che essendo capitati qui nel suo vescouado duo di co-
stei chietini ', mandati da sua S.tà per ordine del magnifico offi-
tio ^ a riformar' quest' i$ola, io et per honor di quella, et per 1^
' Sic Societatis Jesu alumnos appellabant nonnulli, nomine eis per
errorem derivato a Petro Caraffa, olim episcopo theatino (de Chieti), postea
archiepiscopo neapolitano, tandem pontifice summo (1555), cui nomen Pau-
lus IV. Hic enim cum Sto. Cajetano, ut notum est, clericorum regularium
ordinem instituit, qui ab eo theatini dicti sunt.
^ «Questa andata del Landini alla Corsica, mosse in prima da' Signori
dell' ufficio di S. Giorgio di Genova...» Bartoli, L' Italia, lib. ili, cap. 4. —
De hoc officio, sive senatu Sti. Georgii multa reperiuntur apud scriptores
genuensium reipublicae, cui Corsica subjacet. Vide Graevii, Thesaurus
antiquitatum et historiaruni Italiae, t. i, apud quem haec tradii Hierony-
mus de MariniS in suo opere De Genuensi gubernatione, cap. li: «Aliud,
et illud insigne, Tribunal in Republica est, Protectores domus Sancii Geor-
gii.» Hujus tribunalis sive magistratus originem idem auctor pergit descri-
bere: «Quando aerarium publicum maximis et continentibus bellis per tot
retro saecula exhaustum est; saepenumero oportuit mutuari pecunias, ideo-
que públicos reditus oppignerare et multa vectigalia in solutum creditori-
bus dare, per ipsosmet creditores exigenda. Utque eorumdem indemnitati
consuleretur, facta est iisdem a Republica potestas ex se ipsis quadringen-
torum Concilium eligendi, et Magistratum eorum, quos diximus octo Pro-
tectorum, aliosque minores Magistratus [sive officiales] constituendi, quo-
rum muneris est, nedum oppigneratorum vectigalium exactio, sed cuicum-
que creditori, pro modo crediti, justa solutio, et quarumcumque civilium
controversiarum de hujusmodi rebus, et earum occasione, cujuscumque
etiam capitalis criminis, juxta Reipublicae leges, absque provocatione co-
gnitio judiciumque. Huic Universitati multa a Republica privilegia concessa
sunt; adeoque religiose custodita, ut non defuerint qui in una Civitate duas
putaverint Respublicas constitutas, quod utique falsum est. Quantum po-
testatis huic Universitati a Republica datum est, tantumdem eidem apud
omnes, etiam exteros, conciliatum est dignitatis ac fidei. » Petrus Bizarus,
De statu et administrai ione Reip. Genuensis, in graeviana editione, l. e,
col. 1460, scribit: «Est et alius praeter eos, quos diximus Magistratus, quem
ipsi D. Georgii vocant. Hunc a multis annis, scilicet ab annis septem su-
pra millesimum quadringentesimum institutum, adeo florentem atque sum-
ma dignitate subnixum, omni memoria conspeximus, ut non mirum sit, si
hac potissimum tempestate ad supremum honoris apicem devenerit... Ejus
certe beneficio Respublica jamdudum stetit, et hoc assecuta est, ut semper
rebus dubiis, prosperis et adversis incolumis quasi hoc fundamento consti-
terit, et ad illum, ceu ad firmissimam ancoram, semper confugerit; voca-
20 Januarii 1553 73
preghi del signor gouernatore, hauendo comniodità di stanze, gli
accomodai di dua camer al uitto, non hauendo commodità, non
posseuo regger', et cosi nè stauamo molto d' acordo, et stemmo
sino alli 13 del presente, et fu il dì che parti di qui il mandato
mio da V. S., il qual giorno, stati alquanto insieme doppo desi-
nar', se ne andorono in chiesa, et de quiui a un pezo hebbero
tanto ardir', che per il più uituperoso huomo che sia in tutta
questa isola, mi fece senza respetto alcuno, come si fusse stato il
più uile che ui fusse, mi fece comandar sotto pena de scomuni-
ca, che io fussi dauanti da loro in chiesa. Io non uolsi a questo
tale fare quello che meritaua, per non far la causa criminale, ma
modestamente gli feci intender' per un prete, et non per serui-
tori, che non me ne mancaua, che sendo in su T hora de spedir
le facende della corte, et sendo meco il ministro delli capucini et
il predicator ^ per conto de facende d' importanza, che hauessero
patientia sino eh' io spedino, et che dipoi anderebbe, et questi,
tusque est D. Georgii Magistratus, eo quod plerumque in aedem D. Geor-
gio sacram Patres Conscripti, qui huic scilicet Magistratui praesunt, conve-
nire soleant.» Haec aliquanto longius dieta sunt, propterea quod in his epi-
stolis saepe de officio Sti. Georgii mentio fit. Cf. Roman, Repúblicas del
mundo, p. iii; República de Génova, cap. 9: aQué cosa es en ia República
de Génoua la Comunidad de san George».
' Prae oculis habenda sunt quae POL ANCO in suum Chronicon, t . ili,
pag. 97 et 98, n. 181 retulit: «Hic [auctor scilicet hujus epistolae] No-
stros... domi suae exceperat, quia ad eum, ut Episcopi Vicarium, id perti-
nebat; et cum esset hiemis tempus... duo illis cubicula immunditiis piena,
et vento ac pluviae expósita... assignaverat, ut, injuriara frigoris non feren-
tes, aegrotare coeperint: nihil praeterea de necessariis ad victum eis tribue-
bat. Coacti fuerunt itaque nostri ab ejus domo recedere, cum saepe hospes
admonitus, praeter verba nihil conferret... Vide locum, et Bartoli, L' Ita-
lia^ lib. Jii, cap. 4, qui cum haec aliaque scitu digna retulisset, subjunxit:
«Adunque i Padri, non bisognando più ad un' apertamente cacciarli, che
un tal disgraziato riceverli, furon costretti d' andarsene: il Gomez, dove il
Landini 1' inviò in miglior luogo, a Capo Corso...: egli, cortesemente in-
vitato da' Religiosi di S. Francesco dell' Osservanza, si riparò nel povero
lor Convento, posto in capo di quella che ivi chiamano Terra vecchia, mezzo
miglio da lungi alla Nuova. Quivi strettissima fu 1' unione della carità fra
que' Religiosi, e '1 nostro: e scambievole il trovarsene di gran lunga meglio
essi, ed egli...»
* De his infra erit sermo.
74 Epistolae Mixtae— 515
non obstante questo, mandereno tre uolte il medesimo mandato,
et io sempre gli fece la medesima risposta.
Essi, come quelli che sotto quelli loro mantelli grossi hanno
più superbia che Lucifero andoreno dal gouernatore, il quale
mandò per me uno delli suoi soldati, come è solito. Io, spedite al-
cune facende, andai da S. S.ia, doue trouai questo buono huomo,
al qual, presente el gouernatore, parlai prima modestamente, che
a un vicario d'un vescouo si debbe proceder' in altra maniera,
che non si farebbe nè si fa con li priuati sacerdoti; il quale pieno
de stiza et collera disse eh' era papa et sopra vicari] , et sopra ad
ogn' uno, et che posseua far' et dir'. Il che uedendo io, gli dissi
che non il conosceuo per superior del vescouo de Mariana, nè
anco per mio, et eh' io haueuo letto il breue ben come loro, et
che non li fa tanti quanto essi sestimano et si atribuiscano. So-
pra della qual cosa il signor gouernatore ancora gli disse che si
debbe proceder' più respettiuamente, il che fano anco loro, che
sono sommo imperio in questa isola. Nondimeno questo staua in
su quella superbia, et non obstante il primo errore per esso fatto,
uoleua che il gouernatore mi tenesse in castello per forza, sopra
dil che il gouernatore disse che nelle sue facende non correua
tanto a furia, ma che se ne uoleua consighar col suo vicario, et
che farebbe quanto comporta la giustitia. Et doppo che S. Sm
gli fece molte admonitioni, ci partimo, et cosi, per esser tardi, io
andai a spasso, et stato un pezo, questo mi uiene in contro con
un soldato et uno garzone, et mi uole presentar un comando. Io
dissi che non uoleuo suoi comandi, et così lo dette al mio cancel-
lier, et camino per far tale atto più d'un mezzo miglio con quel
male animo. Però la SM V. può comprendere che natura di huo-
mini è questa. Et certi gentilhuomini eh' erano in compagnia
mia, il lesseno, et non diceua niente, perchè in quella causa di
orìk ui haueuo sententiato. Et detto comando il mando a V. S.,
aciò quella uegga esser la uerità di quanto li dico. Dopoi la sera
non tornorono a casa, come quelli che gli parue hauermi fatto
' Quantum hoc sit a veritate alienum, cum de Landini agatur, digno-
sci potest ex Appendice voi. IV apud Polanco: Processo intorno alla san-
tità del P. Silvestro Landini, pag. 681-704.
20 Januarii 1553 75
torto. Nondimeno io, uedendo questo, andai dal signor gouerna-
tore, et gli dissi, che non eran tornati per conuincerli d' humiltà,
però che S. SM gli facesse intender' che in casa de V. SM pos-
seuano tornar liberi et securi, eh' io non haueuo hauto per mal
niente. Se mandorono a cercar, et non si trouarono mai. Dipoi
non sono più tornati, et uoleuano che questa comunità li proue-
dessi de stanza; et perchè non ui è che li gli puossa patir', non
hanno fatto nulla, a tale che è bisognato che se siano retirati con
certi frati zocolan ti, et al primo hanno messo parte tra li zoco-
lanti et li capucini, che qui non è altro che dire, che del fatto
loro hanno dipoi scritto al magnifico officio, che il signor gouer-
natore non gli ha uolsuto dar il bracio contro di me, et me Y ha
detto S. S.'a, per il che esso mi ha essortato a scriuer' queste
cose a V. SMì aciò quella, che può, babbi costì a remediar al' in-
solen tia di questi tali, perchè questi sono per metter sotto sopra
il clero et li beneficij che di già ne dano p.o Et io gnene ho
scritto uolentieri, perchè non uoglio che quella mi tenghi per
persona fredda, anzi uegga eh' io in ogni cosa cerco defender
r honor di S. SM quanto posso, et loro dicano che uogliono
sbassar queste grandeze, et che non cognoscono nè vescouo Ma-
riana, nè nissuno, et io ricordo a quella, che, se adesso hanno
hauto ardir et comandarmi, quest" altra uolta mi farano meter in
castello, il che era la uoluntà loro adesso senza proposito; ma il
Signor non ha uoluto, et non sarà uergogna la mia, ma di
V. S.ia, che mi tiene qui. Però quella cerchi de remediar nel suo
vescouado, attesso che essa è bastante per se corregger chi errà,
et non ha bisogno de chietini, che non si possino in modo alcuno
impacciar. Et acciò quella uegga per che uia ha da remediar, li
mando la copia del breue loro et della loro patente ' ; et non fa-
cendo questo giudicio, che saria molto meglio eh' io me ne tor-
nassi che stessi qui, perchè ui sarà uergogna et spesa, hauendo
a star' suggetto a costoro, et al manco fussero sufficienti, che sa-
ria manco male. Ma perchè non intendano, si gouernano ogni
cosa secondo il consiglio d' uno frate de zoccoli, corso, et cosi il
Cf. Polanco, t, iii, pag;. 80, annot. i.
■70 Epistolae Mixpae -515
vescouado de V. S.ia? se quella non ui repara, sarà gouérnato
per un frate, che in questi paesi non ui altro che dir'. Io ho scritto
a pieno ogni cosa, acciò V. Sm non si possa doler di me, et gli
mando anco la copia d' una httera che ho scritto al magnifico
officio per questo conto, per ordine del gouernatore et della co-
munità di questa terra.
Viene costi il signor canonico dal borgo, fratello del piouano
dal borgo, il quale già più mesi sono fu da me condenato, per
hauer dato un buffeto a un prete, in x lir' et dua mesi de bandi-
mento. Hora costoro, per questo medesimo conto, V hanno con-
denato in ce A .di per la medesima causa, et questo V hanno fatto
ex capite, senza uoler intender' o ueder' processo o cosa nisuna;
del che il gouernatore gli ha anco ripressi di ciò, perchè il ma-
gnifico officio gli ha chari li huomini et non gh cacia, massime
quelli di qualche consideratione come sono questi. Però lui se ne
ricorre da V. S.ia, et come quello che è stato presente a quanto
quella ha inteso, puotrà pieno da lui a bocca informarsi. Et per
esser esso membro del vescouado, non accade eh' io lo raco-
mandi a V. SM in le sue facende solo li fo fede che nel vesco-
uado ui sono puochi pari loro di questi dal borgo, et sono per-
sone da ualersene et con la roba et delle persone per ogni tempo.
Però quelli beneficij et fauori che quella li farà, sarano ben col-
locati. Lui non è persona pratica alla corte; ma per esser per-
sona destra, comprenderà a ogni cenno et quanto quella gli
acennerà.
Supplico a V. S. che si degni rimandar presto il primo man-
dato mio con qualche buona resolutione, cosi sopra queste fa-
' «Convien qui sapere, che il Padre [Landini] in virtù della podestà
conferitagli dal Sommo Pontefice, avea mandato publicare in tutta 1' isola
un... editto di riformazione [Vide PoLANCO, t. iv, pag. 705-708.]... Or que-
sto editto di riformazione fu il principal sostegno delle accuse, che i con-
giurati mandarono dargli a Roma, inviatovi per ciò segretissimamente un
Canonico di Borgo, intimissimo del Vicario di Mariana, e un cert' altro che
parve loro dover' essere tutto il caso per 1' ardita e tagliente lingua eh' egli
era.» Bartoli, Delle memorie istoriche, lib. m, cap. 7. Cf. Orlandini,
Hist. Soe. Jes., lib. xiii, n. 15.— Quid vero inde acciderit, ex sequentibus
patebit.
20 Januarii 1553 77
cende, come ancora sopra la cosa del canonicato et di quelli da-
nari, li quali sono in mano di quello affittuario di detto canoni-
cato, perchè del continuo si litigauo, et io tratengo la cosa sino a
nuouo ordine di V. SM- Et quando non si bastino questi, biso-
gna che V. S.ia dia qualche ordine al bel mosto costì. Se scriuo
al longo, quella mi babbi a scusa, perchè la cosa il richiede. Col
basciar le mani a V. SM in nome del signor gouernatore et mio,
farò fine: eh' Iddio la feliciti.
Hoggi qui sono capitate quatro ñaue cariche de spagnoli, et
altre sono corse per fortuna in altri paesi, che sono sino in sette,
secondo che dicano. Di la Bastia il di 20 de Gennaio 1553. De
V. S.ia Rma. obligatissimo seruitor,
GiouAN Battista Tiseo.
Marni P. Polanco: Copia de vna del vicario della Bastia *
5BG
EVERARDUS MERCURIANUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
PERUSIA 20 JANUARII, 1553 -.
Juvenes commendat, qui epistolam deferunt. — De gymnasio perusino. —
Cardinalis de Corna locum selegit nostris attribuendum. — Urbis magistri
scholis Societatis adversantur. — Mercurianus pro institutione nostra et
gymnasio eloquenter perorat. — Edmundus Augerius infirma utitur vale-
tudine.
t
La grafia et pace de lesu X." N. S, sia sempre et cresca nelli
cuori nostri. R.do in X." Padre. Questa sarà per auisar V. R. cho
me gli latori presenti ci siano stati raccomandati dal R. P. M. Lu-
douico de Coudreto, rettor' del collegio, etc., in Firenza, per
esser Tun determinato ad intrar' alla Compagnia, et Taltro tode-
* Sic; plenius tamen a Bartoli, l. e, appellatur il Vicario d' Accia e
Mariana, a PoLANCO vero, Z. e, scribitur Marianensis Episcopi Vicaritis,
Vide infra, epist. 518.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 108, prius 44.
78 Epistolar Mixtae— 5i5
SCO, per '1 colleggio loro. E giouane di grande semplicità, et,
come pare, purità. Per certe raggioni se sono fermati qui doi di.
Oltra di questa V. R. intenderà in qual stato siano le cose no-
stre al presente circa della fondatione del colleggio nostro Di
certezza non habbiamo anchora niente, ma ben speranza grande,
si risguardiamo la uoluntà del R.mo cardinale nostro Si risguar-
diamo poi gli impedimenti che se scuoprano ogni di, non so eh'
ha da essere. Sua S."a R.ma s'ha apertamente dechiarato a quei
della fraternità circa de quel luogo del comune che uoglie che
r habbiamo, per il che se fanno assai grandi lamenti si dalli mae-
stri, si etiam dalla compagnia, cosi, credo, mossa per essi mae-
stri, li quali tuttauia se sforzano persuader' lanuoua nostra dot-
trina esser come niente, et gli putti non posser capirla. Et però
essendo priuati de quel luogo, non restar' più speranza quasi de
studi qui, benché, oltra di questo, sento temer anche detta frater-
nità d'esser priuata de detto luogo, nella cui chiesa se soglion
congregar, del qual anche sono o come patroni o gouernatori.
Huc accedit, che gli maestri perusini siano cosi leuati et priuati
del luogo loro per altri 'forastieri , è cosa difficile a digerire per
chi risguarda più le commodi tà temporali che la uoluntà d'Iddio
et più seruitio suo. Con queste raggioni et somiglianti si procura
con grandissima diligentia impedir' l'effetto della uoluntà del
detto R.mo, et questo se sollecita da colloro per mezzo del signore
vicario ^ et del magnifico dottore M. Marcan thonio per esser
degli più frequenti alla corte del cardinale et primi. Et loro,
essendo huomini prudenti, sappendo che '1 R.mo era uenuto per
il bene della città, et consolatione de essa, et non per contristar'
nessuno, in quanto sia possibile, et essendo anche loro desiderosi
del augmento del culto diuino, il che sperano hauer da farsi per
ministerio della Compagnia cercauan modo de fatisfar' et al
R.mo et alli detti della fraternità, in tal modo, che fossimo qui-
* Vide supra, Epist. Mixtae, t. il, pag. 755, 761; 828-832; 868 et seqq.,
881,882.
* Fulvius de la Corna.
Cf. Polanco, t. 11, pag. 437, n. 48; t. iii, pag. 45, n. 82,
* Marcus Antonius Oradinus.
20 JANUARII 1553 79
dem nel detto luogo assettati quanto alle stanze, cioè le camere;
et quanto alle stanze delle schole, de cinque che li ue sono,
n'hauessimo tre, nelle quali fossino gli scholari, li quali, pur non
fossero più prouetti dalli epistolanti, li quali, dopoi esser cosi eser-
citati, pigliassi un' altro professore perfettissimo nelle lettere
d^ humanità in una stanza de quelle, et la quinta denique stanza
hauessi un' altro maestro del abaco. Et questo diceuano ad tem-
pus, cioè che mentre uedendo la città Y edificatione del collegio,
saria poi facile ad hauer' '1 luogo interamente. Et di questo me
domandauano parer", alli quali, benché non insieme, habbiamo
risposto, sempre con il prefatio de non saper il giudicio et uolere
del R. P. N., altius repetendo la speranza eh' hauea '1 R.mo d'ha-
uer de questo suo colleggio, andando però inanzi, che non s'hab-
bia da espettare prima illa rudimenta linguae latinae solamente,
ma anche et prascspta solidiora artis utriusque linguae, et pro-
fessori nella rhetorica , poesia et historie in utraque lingua ; et
etiam, quando fosse di bisogno, in mathematicis , philosophia si-
milmente. Et oltra delli sacrificii quotidiani, confessioni, comu-
nioni, uisitationi, esortationi, lettioni delle sacre scritture al po-
pulo, et prediche, essendo cosi espediente sarebbono professori
nella sacra theologia, et scholastica et positiua, et questo quando
accadesse, hebraice, mo grece, mo latine. Et non hauer da pen-
sar fosse '1 collegio legato a noi altri, chi stamo qui adesso po-
ueri uermicelli, ma essendo '1 bisogno et commodità, la Compa-
gnia hauer tali huomini, che fanno questo ogni di in molte parti,
doue se rittrouano. Et poi comminciai rispondere alle obiectioni
delli maestri; et che io senti ua quidem, benché sempre dissimu-
lando simili obiectioni, ma nunquam raggioni, il che molto desi-
derarci '. Et non ho lasciato dire che uedea alquanti signori cit-
tadini esser come offesi della bassezza nostra et humiltà, la quale
però piace cosi molto al instituto nostro. Con tutto questo so-
gliamo nondimeno esser nel seruitio diuino assai liberi, et quando
uedessimo esser spediente al honor suo per dimostrarlo in pale-
se. Et tandem, che ben rincresceua che nessuno fusse inquietato
* Haec attingit PoLANCO, t. iil, pag. 46, n. 84.
8o Epistolae Mixtae— 516
et turbato per caggion nostra. Et però lassaremo disporre et or-
dinare il tutto a Iddio, et S. SM R.ma, poiché Thabbiamo per
patrone in suoa uigna. Dil che restorno molto sadisfatti, ma
assai dubiosi che quelli uolessero esser contenti. Ma pur restorno
stupefatti della liberalità nostra in promettere Tordine del colle-
gio. Me disse "1 vicario che non se determinará niente, anzi che
'1 cardinale habbia inteso da noi stessi. Et in questo restamo. Ha
uista r armata delli scholari nostri tutti, tornando della mesa
S. S."a R.ma , et fermandosi se marauigliaua assai. Domane
Taspettiamo uenga uisitar '1 palazzo suo et le schole. Hauremo
uersi fatti dal fratello Emondo ^ , et forse un' orationzella
d' un' scholare.
V. R. insieme il P. N. prouedranno come parerà; che si la
cosa haurà successo, sarà par molto necessario de professori, al
meno doi, et bene uersati; che la gente ha molto d' esser aggiu-
tata, dando anche qualche cosa alla curiosità de molti, per il me-
glio loro; et si se uoltarà una uolta ad hauer la cosa in deuotio-
ne, è da sperare grand frutto. Non ho più mai temuto cosi 1 fra-
tello nostro Emondo, come adesso, che n"" ho grande compassione
con tutti gli affanni eh' habbiamo della classe suoa. Gli altri
uanno inanzi co '1 aggiuto diuino, il che se fa quanto più se può
nelle cose spirituali. Prego V. R., si questa uerrà li anzi che si
determini qualche cosa del negotio nostro, faccia far oratione, che
n" habbiamo molto daffar, raccomandandoci humilmente a esse,
si de V. R., si etiam, etc. De Perugia a 20 de Gennaio 1553.
D. V. R. seruo inutile,
EuER. Marcuriano.
Inscriptio: f Al molto R.do in X." Padre, il Padre M. Po-
lanco.
Edmundus Augerius.
22 JaNUARII 1553
517
PETRUS DE TABLARES
[PATRI JOANNI DE POLANCO]
COMPLUTO 22 JANUARII I553 '
Acceptis litteris respondei. —Collegio romano, inopia laboranti, subvenire
conabitur. — In Carolo et Jeanne de Borja exigua aut nulla spes. — De re-
bus et sociis lusitanis.— Quid sentiat de indole illius gentis, de Torres et
Miron, de rectore conimbricensi, de P. Simone Rodericio. — Hic, aegro-
tus, in Portugalliam revertitur.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre mio en Christo. Pax X.i Un pliego de
V. R. recebi de primero de Junio con vna introclusa de nuestro
Padre, y otra breue de V. R., respondiendo á algunas cosas de la
mía, y vn poder para que yo acá procure lo que toca á la igle-
sia y collegio de Roma. Después deste pliego, reçebí otro de los
22 de Agosto, con otro poder duplicado para lo mesmo. Con la
poca seguridad de los caminos, an llegado tarde. El primero recebi
por Otubre, el postrero en fin de Diziembre. La sustancia es que
allá ay poca, y la costa es mucha, y creo que es mayor de lo que
V. R. significa. Pero ¿quién podrá creer que la hambre es tan-
ta diputándome nuestro Padre acá para el remedio della? Sabe
Dios que, si á mi deseo correspondiese la obra, que su paterni-
dad sería seruido demi. Porque en la casa que nuestro bienauen-
turado Padre mora, deuemos todos poner los ojos, más que en
otra. Coh todas mis fuerças porné por obra lo que S. P. manda.
Par time luego á tratar desto con el P, Francisco Hallé á
S. R. en la Casa de la Reyna mostréle su carta, para que viese
* Ex autographo in voi. D, duplici fòlio, n. l63, prius 351, 352, sed de-
sideratur inscriptio,
* Scilicet inopia, qua romanum collegium premebatur , et ad quam le-
vandam Polancus Patri Tablares scripserat.
^ Franciscus Borgia.
* Rectius dicitur non la Casa de la Reina, sed Casa la Reina, estque
oppidum Castellae veteris, de quo supra egimus, Epist. Mixtae, t. li,
pag. 753, 805, 835.
Epistolas Mixtae, tom. ih. 6
82
Epistolar Mixtae— 517
por ella mejor lo que pasa. Díxome que auía scripto al duque '
sobre los i.ooo A .os del obispo de Esquiladle % y que se cobra-
rían luego, y que de los juros creía que estauan corridos tres
terçios, aunque contadores siempre detienen el vno, y que hera
menester que yo hablase á los arrendadores de los puertos, donde
están asentados estos juros, para que no difiriesen las pagas. Los
arrendadores açiertan á ser amigos míos, á los quales hablé des-
pués de venido, y me an offreçido de no faltar, día diado, con la
paga. E embiado al P. Francisco por poder bastante para cobrar,
y spérole cada día. También le embié el treslado de los capítulos
que V. R. me scriue, acerca de la priesa que da el obispo de
Esquilache, y la necesidad de los i.ooo A .os y el resto de quenta
que quedó de los i .500 A .os de oro, que ordenó su S. R. que fue-
sen para la sepultura del papa Alexandro % que son 268 A .os. De
todo spero cada día respuesta.
Quanto á lo que el señor duque don Carlos se obligó me
dize el P. Francisco que duda que lo cumpla, porque á S. R. dize
que le mandó 390 A .os, y tampoco los da. La trauesura pasada ^
le pone en necesidad, y su propria voluntad le deue poner en
otras. De don Joan dize que tiene más confiança, que ará lo que
deue, salido de alguna neçesidad que al presente tiene; y el deudo
* Carolus de Borja, dux V Gandiae.
- Alphonsus de Villalobos. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 659, 846; Cartas
de San Ignacio, t, m, pag. 161, annot. 2, et pag. 172.
Vide de hac re pontificia diplomata Pauli III et Pii IV in nostris Mo-
NUMENTIS, S. Franciscus Borgia, t. 1, pag. 655 665, ubi haec inter aliale-
guntur, pag. 663: (cTibi [se. Fr. Borgiae] ut in dicta ecclesia Societatis
Jesu... sepulchrum praefatum [Alexandri VI et Henrici de Borja, cardina-
lis]... erigi et aedificari faceré et inibi dictam summam mille quingentorum
scutorum ad eiíectus praemissos exponere, et cadavera seu ossa Alexandri
praedecessoris et Henrici cardinalis praedictorum ad ipsum sepulchrum,
dum illud in dicta ecclesia Societatis Jesu constructum fuerit , honorifice
deferri faceré , libere et licite possis et valeas... concedimus et indul-
gemus ...»
* «Quingentos áureos [ad reditus annuos] Marchio [sc. de Lombay, po-
stea dux Gandiae] et totidem dominus Joannes promittebant. » Polanco,
t. II, pag. l63, n. 6.
^ De hoc facto agunt Epist. Mixtae, t. 11, pag. 820, et supra epist, 508,
pag. 41, annot. 2.
22 JAIÍUARII 1553 83
que a tornado con nuestro Padre * le hará complir lo que prome-
tió, so pena de gran vergüenza. Irselo e yo representando siem-
pre, para que se acuerde que ese collegio él lo baptizó, y se lla-
ma de su nombre y, como á hijo, le deue parte de su ha-
zienda.
Resúmome, que se dará toda priesa en cobrar los juros, y los
i.ooo A. os del obispo de Esquilache, y los 268 A. os que resta-
ron de los 1.500, quel P. Francisco quedó que los haría luego
complir al duque.
Para poner estos dineros allá, no basta hazienda, según la
gran costa de los cambios, que me dizen que l.ooo A. os costa-
rán, puestos allá, mil y quinientos. Bien podría auer çédula de
paso por la vía de Ruy Gómez % pero no osaría fiallos ansí , en
dinero, de persona de la Compañía, según la poca seguridad del
camino. Spérase esta primavera que avrà pasaje de algunas per-
sonas, y con alguna fiable y conoçida se pueden mejor auenturar.
Procuraré de que estén cobrados, para si se offrece lançe este
Março, ó ponellos donde nos rindan algo.
Del augmento en que van las cosas de la Compañía en esas
partes, sea el Señor loado. Dado e cuenta de todo á algunos se-
ñores, que se desengañan de cosas en que los ponen los que nos
exerçitan.
A los 10 del presente recebi otra de V. R., de los 16 de Otu-
* Uxorem Joannes de Borja duxerat Laurentiam de Oñaz et Loyola,
domus lojoleae heredem .
2 Cf. Polanco, t. 11, pag. 165, 166, n. 6, 7.— «In ipsa Vrbe de Ro-
mano fundando Collegio... suisque instruendo reditibus cogitare [Borgia]
sollicite studioseque coepit. Cujus ut initium fundandi primus ipse faceret,
sex circiter aureorum millia subito numeravit. Pontificique Maximo,... vt
certos ei prouentus attribueret, auctor fuit. Cujus egregia volúntate addu-
ctus Ignatius, obtulerat ei fundatoris títulos et honores, quos tamen ille mo-
destissime recusavit, quod diceret satius esse ei hujus honorem nominis re-
servare, qui per facultates suas posset illud aliquando Collegium vberiore
fulcire prouentu et omnes números fundatoris implere.» OrlandinüS,
Hisi. ò'oc. Jes., lib. x, n. 45, 46. — Ad hunc vero annum quod propius spe-
ctat, vida PoLANCO, t. m, pag. ll, n. l3.
^ Rodericus Gomes de Silva, Philippe principi a secretis. Epist. Mix-
tue, t. II, pag. 849, 850.
§4 Epistolae Mixtae— 517
bre, instando la diligençia en la cobrança de estos dineros. Así
se porná, mediante Dios, y procurare estén á punto para cuando
se offrezca paso, ó entre tanto ganen. Al señor don Hierónymo *
di las encomiendas de V. R.: dize que ha respondido.
Del estado en que están las cosas de Portugal, apunto algo á
nuestro Padre, y de las personas que allí gouiernan. Personas
que nos aman nos encarecen mucho el escándalo en que aquellos
dos Padres, doctor Torres y M.° Mirón han puesto al rey y al
reyno, y por informaçiones también por scripto nos cuentan lo
mesmo. Dizen que los medios de que an vsado an sido con poca
destreza, y que así pareçe en la obra. Pasan de 50 personas las
que an echado, y dado causa para salirse de la Compañía, según
dizen, y que el rey les a quitado las 900 mili que les daua De
vna cosa tenemos los viejos alguna experiençia en esta Castilla;
que a de ser sabio y recatado el que se guiare por consejo de por-
tugués. Este talento y este natural para negoçios desean personas
graues de la Compañía que le ouiese mayor en aquellos bendi-
tos dos Padres: benditos para regirse á sí mesmos; para regir á
otros, no hallan que les comunicó el Señor ese don: alius sic %
alius sic. Pienso que, ya que hizieron voluer al P. Francisco *
quando más conuenía pasar adelante, que de los medios de que
pensauan vsar deuieran á S. R. dar parte. Creo que se vuiera
atajado mucho mal; que nos lo ponen tan grande, que pareçe que
sólo Dios con milagro puede restaurar la Compañía y el crédito
della en Portugal. La prudencia y spíritu de nuestro Padre pu-
diera, hallándose presente, dar remedio á tanto mal como cuen-
tan; y, aunque ausente, no desconfío della, por la gran fe y con-
fiança que S. P. tiene en la prouidencia diuina, que no faltará
de aquí adelante, ny dexará caer su edificio. Pero yo significólo
que dizen que pasa, para que su sancta discreçión prouea lo que
* Hieronymus de Vivero, cujus edimus epistolam, supra t. 11, pag. 855,
* Sic; quid autem his verbis significare voluerit Tablares, nos quidem
fugit. Caeterum acta in Portugallia rectius discimus ex litteris illius pro-
vinciae, quam ex rumoribus in Hispaniam delatis.
' I Ad Cor., VII, 7.
* Cum scilicet Borgia, auctore Ignatio, in Lusitaniam se conferebat.
Polanco, t. 11, pag. 702, n. 625; t. iii, pag. 344, n. 761.
22 JaNUARII 1553 85
conuiene. Los que agora están por commisión de nuestro Padre,
creen, los que lo entienden, que dañarán ya más que aprouecha-
rán. No podría V. R. creer, ni yo quiero embiar, lo que scriuen,
porque tampoco lo creo, si no lo viese , las simplezas, y los dis-
parates grandes que cuentan del rector de Coimbra ' y otros tres
portugueses que gouiernan; y como ya a días que estoy algo in-
clinado á creer qualquier descuido de portugueses, que no sea
muy anisado, tengo, Padre, por mí, que deue de auer harto de
lo que dizen. Entre otras cosas scriuen vna , y persona que la
jura en los euangelios, que scriuió el rector de aquél collegio de
Coimbra una cédula al monesterio de S. Fins, á dos hermanos
de la Compañía, que dezía estas palabras en nuestro lenguaje: A
vosotros, fulano y fulano, yo fulano, rector deste collegio, os çito
para el día del juizio, que parezcáis delante del sumo juez á dar
razón de vuestra grande ingratitud. Por la qual, para que desde
agora començéis la pena que entonzes se os a de dar, os despido
de la Compañía, y no os doy por libres de los votos que tenéis
echos en ella. Esto, Padre, es para reir, como de otras cosas que
ellos dizen y hazen; pero otras cuentan que son para llorar. Lo
que yo. Padre, á V. R. me atreuería dezir, por sólo dezir lo que
siento, es, que el portugués está muy bien en Castilla y el caste-
llano en Portugal, et sic de singulis; no vno, ni dos, el prouin-
cial, el rector con otros 20 castellanos en Coimbra. Menos que
esto temo que pare en disensión. El P. M.° Mirón predica en los
Algarues - ; no entra mucho ha ' en Coimbra , y al parecer de
los que en la Compañía le tienen, nunca entrará, por lo que arriba
tengo dicho; y están en aquel collegio gouernando 4 portugue-
ses, estomagados con el otro vando, no castellano, de gouierno y
de prudençia, que tiemple lo vno y prouea en lo otro, de yr á la
mano á las viejas cosquillas de entre ellos: harán cosas para ala-
bar á Dios. Ay colmenas, que, si no se plantan de nueuo, nunca
se uueluen en sy.
La obediençia que el P. M.° Mirón embió al P. M." Symón,
* Erat P. Emmanuel Godinho.
2 Cf. Polanco, t. 11, pag. 708, n. 634.
5 M§. (í.
86
Epistolae Mixtae— 517
supliqué al P. prouincial la embiase á nuestro Padre. Pareçe stilo
reseruado á solo nuestro Padre; y el que quiere imitar á S. P. en
la llaneza del spíritu, deuería también imitalle en la vnctión del
spíritu, en la dulçura, en la prudençia, en la destreza spiritual de
negoçiar á mayor gloria de Dios, y en otras partes quel Señor
por su gracia le a comunicado. Bien creo y creen ya los que van
teniendo información de lo que pasa, que á persona tan honrrada
y tan antigua en la Compañía, que pudieran auelle corregido y
apartado del cargo á menos costa de su fama , y del tratamiento
que se deuía á su persona.
Llegó aquí el P. M° Simón, malo, de Valencia, y dixo que
por mandado de los médicos se yua á sanar á Portugal Dende
á dos ó tres días le dió vna calentura continua, de la qual le san-
graron dos vezes. Llegó á pensar que N. S. quería con su muerte
atajar aquel ruido; hale durado casi vn mes, y no sé si está libre
della, con yjada y otras cosas de por casa; aquí se le a echo la
charidad posible. Ya que va á Portugal, parece que sería parte,
y que no lo será ansí otro, para reformar aquello, aunque no esté
en el cargo de antes. Y dizen los que tratan desto, que si nues-
tro Padre le mandase regalar y hacer buen tratamiento, que está
muy dispuesto á obedeçer á nuestro Padre al pie de la letra y á
hazer en todo lo que deue. Yo no sé nada, que en las cosas que
me hallo á oir, y no á ver y palpar, no tengo juizio. El Señor me
quite el proprio, y me dé el suyo.
Tres cosas jura muy solemnemente: la primera que es verdad
que con poco miramiento dixo á Brandón - en Roma y tentado:
Si esto a de pasar así, mejor es desunir á Portugal de Castilla;
pero que tentar tal cosa con el rey, ni ponello por obra, que nunca
tal le pasó por pensamiento; que si él buscara honrra, en lugar
auía estado que la pudiera procurar mayor por otro camino.
La 2^, que lo que más á sentido es dezir: que açerca del rey
menoscabase la auctoridad de nuestro Padre. Jura que siempre
* Vide Cartas de San Ignacio, t. m, pag. 148-154, in quibus potesta-
tem adeundi in Lusitaniam Ignatius Patri Rodrigues facit.
- Antonius Brandão, qui Simonem Rodericiurn comitatus est, cum hic
anno 1551 Romam ivit.
22 JANUARII 1553
87
hizo lo contrario con todas sus entrañas , y que conoçe que la
sanctidad y prudencia de nuestro Padre es cosa rara en la tierra,
y que, si no fuera demonio, no pudiera dezir tan gran falsedad:
pongo sus palabras.
La 3.'', que nunca pensó que en la obediencia diera ventaja á
ningún nouicio, y jura que al mandamiento de nuestro Padre
nunca le pasó por pensamiento dexar de reconoçer y obedeçer.
Pareçe que está tan derribado y tan humilde, que, cierto, aquí
á todos nos a edificado, y muestra gran deseo de la quietud y
reformación de aquellas cosas, aunque no en el cargo, y paréce-
nos que, si él quisiese hazer el officio de verdadero sieruo de
Dios, que auía de andar con toda diligencia, persuadiendo á toda
aquella gente que aprendiese á obedeçer á vn palo que les pusie-
sen por superior, y que conuino que él se fuese, para que el Spí-
ritu santo viniese en ellos, y dexasen la carne y sangre, en que
yo querría ver más mortificados á portugueses , que no en dici-
plinas por la calle El Señor por su infinita bondad lo remedie
como conuiene, y nos dé gracia que en todo cumplamos su santa
voluntad. Amén ^ De Alcalá, 22 de Enero de 1553. En las ora-
ciones de V. R. y de todos suplico sea encomendado. De
V. R. sieruo en Jesu Christo,
P. DE Tablares.
' Alludit ad factum, quod narrat PoLANCO, t. ii, pag. 699, n. 620: vide
quid de eo referat epist. 509, pag. 50.
2 Scitu digna sunt quae, inter alia, rescripsit Polancus Patri Tablares,
agens de rebus lusitanis: «Por diuersas letras ha entendido Nuestro Padre y
los que las hemos visto lo que siente V. R. de las cosas de Portugal y de
los que las han tratado; y porque entre nosotros es bien que seamos claros,
V. R. sepa que acá tenemos mejores y más ciertas informaciones que las
que hanles dado allá, con que parece se han hecho muy Simonistas. No es
bueno para testigo de lo que pasa allá ninguno de los salidos.» PoLANCO,
t. III, pag. 441, n. 974, annot. i. — ^Et rursus eidem eodemque die, 6
Nov.: ((También tengo por cierto que se engañaba V. R. grandemente en lo
que sentía del P . Luis Gonzalez , porque acá le hemos conocido , no en
tiempo tan breve como allá. . . , sino á la larga. . . con testimonios de obras...
(que á palabras Nuestro Padre, como viejo, no cree mucho). . . Del Dr. Tor-
res y Mtro. Miron también parece que allá los deshacen, más que era razón,
en sus opiniones. Lo demás de la nación, etc. , pase por gracia. » PoLANCO,
/. c, pag. 437, n. 967, annot. I.
88
Epistolae Mixtae— 518
51S
SILVESTER LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 22 JANUARII 1553
Epistolas raittit. — Marianensem episcopatum se cum Patre Gomes excolere
dicit.— Dolet de vitiis, quibus cuncti ordines scateni.
IHS
L'alligata al S.or [Raffaello ?] da Bozzi, è d' uno suo nipote,
guardiano di S. Francisco osservante a alt[r]e dil P. Emmanuel,
et dil P. ministro di S.to Francesco ^ in tutta V isola, di 27 Con-
uenti. Anchora non hauemmo fatto essecutione alcune contra
publica peccati, perchè uengono a poco a poco. Si fece [contra]
alcuni peccati, et monitorio '\ ma non s'affisse alle porte, perchè
non parse opportuno. Il P. Emmanuel et io lauoriammo la uigna
di monsignor vescovo di Mariana, tutta piena di labrusca, et non
cè che la coltiua, se S. S."a non li uiene a prouederli; come sta
tutto il resto della Corsica: a pianta pedis usque ad uerticem non
est in ullo sanitas Lho scritto, acciò S. S. s' auisa, perchè a
malori ad minorem, a propheta usque ad sacerdotem, omnes aua-
ritiae student M' è detto che uengono alcuni per dolersi di
noi: penso se loro diranno la raggione dil prossimo, come la sua,
non si dogliaranno. Non ne mancono le contraditioni . Il Signor
nè libera dalli nostri peccati, et dall' amor proprio. Questi populi
sono molto inclinati alla vendetta, et non si tratta quasi se non
di uendicarsi et litigar, et sono sottoposti alle fuste di mori, et
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 79, prius 20, vel forte 202
aut 2o3.
^ Fr. Joannes de Corte, cujus epistolam vide numero sequente 519.
' Hoc edictum habes in Append. 2, Polanco, t. iv, pag. 705.
* ISAI., I, 6.
^ minimo usque ad maximum omnes avaritiam sequuntur: a pro-
pheta usque ad sacerdotem cuncti faciunt mendacium.» JER., vili, io. —
((A minore quippe usque ad majorem omnes avaritiae student: et a prO'
pheta usque ad sacerdotem cuncti facitint dolum.» Ibid., vi, i3.
23 JANUARII 1553 ^ 89
molte terra hanho spopulate. D' ogni parte dell' isola questi tur-
chi hanno luoco di uenire, et molti nè amazono et altri fanno
cattiui. Et poi sono gente sobrie, quasi fanno sempre la quadra-
gesima et molti digiuni: l'aggiuta la grande pouertà, et molto
n' amano nel nostro Signor. Dalla Bastia, alli 22 di Genaio 1553«
D. V. P. R. seruo humillimo nel nostro Signor,
S. Landino da Sarzana.
Inscriptio: f Al padre M. Ignatio.
519
JOANNES DE CORTE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 23 JANUARII 1553 K
Epistola insignibus amoris et christianae humilitatis notis conspersa. —
Opera a Deo per socios acta mirifice extollit. — Ut eos Ignatius commo-
rari diu in Corsica concedat, vehementer poscit.
t
R.me domine , pacem et salutem in Domino sempiter-
nam, etc. El mio a vostra R.ma signoria scriuer la presente serà
a notificarui como per la gratia de Dio al presente sto bene col
ardentíssimo desiderio saper bene de vostra R.ma signoria. Et
dato che de V. S. R.ma io non abia alcuna familiar practica, ne
cola visiva presentía colocotione, non di manco per la bona fama
che de V. S. R. ma è al mondo, de volunta [?] son constreto a do-
verui da spiritual patre de bon core amarui, pregando V. R.ma s.
degnarse vogla acetarmi col numero de li suoi figuoli spirituali,
saltem coli minimi de serui minimi. Imperò la bona fama de
V. R.ma s., li evidenti segni fano cognosce quel che de V. S.
R.ma se parla, avendo mandato qua in questa povera patria dui
de li vostri de ti figuoli, li quali co loro prediche e boni amaistra-
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 204, prius 198.— In coeno-
bium fratrum franciscanorum Landinus se receperat, quemadmodum supra
dixi mus, epist. 5^5* hac de causa illorum religiosorum in Corsica minister,
de Landini, coram sibi noto, testimonium plenum laudis Ignatio sçribit.
go EPISTOLAE MlXTAE— 519
menti et esenpli tuti dal Spirito sancto afocati, che parsiano re-
suscitati li discipoli del vero Missia, de modo che dopo qua sono
arivati, cata giorno se comunica grande numero de persone, e
spero in Dio se V. R.ma S. da Dio per lor gratia ve volesi dar al-
cuno premio de la superna beatitudine per le peregrinatione
de V. S. R.ina e de vostri discipoli, questa serà una delle più
meritorie da sua diuina maestà. Imperò questa nostra povera pa -
tria ne aveua de molto visogno, pregando V. R.ma S. et a quella
prostrati in tera co le brace in croce humilmente ve pregamo li
lasiate longo tenpo qua ad utilità de le povere anime; facendo
fine a la presente, baxiando le sagre mani de V. S. R.ma, al qual
prego se degni far memoria del suo minimo seruo nele sue afo-
cate et fervente oratione, che Dio ve prosperi nela sua gratia
longo tempo a utilità de la fede nostra, et noi de voi feremo nele
nostre frete oratione memoria, oferendomi paratissimo al seruitio
de V. R.ma S. et cosi de tuta la vostra confraternita. Dal nostro
convento de la Bastia, a li 23 Janovarij, MDLIII. De V. R.ma S.
afitionato seruo.
Frate Joanni de Corti,
seruo et ministro immeritus de frati observanti del ordine de
san Francesco de lisula de Corsica.
Inscriptio: Al molto R.mo monsignor Ingnatio [Loiojla pre-
pósito de la sagra Conpagnia de Jesù, fidelmente li sia data in
sane ta Maria de la Strada, preso a sancto Marco, in Roma,
Roma.
24 JANUARII 1553
91
5*?0
EMMANUEL GOMES
PATRI SILVESTRO LANDINO
ORIGLIANO 24 JANUARII 1553 *,
Deo opem ferente, ubérrimos animorum fructus ex sacra exomologesi, ex
lectione christianae doctrinae, aliisque operibus populo impensis, colligi
in dies singulos dicit. — Praeclara nobilium virorum ac feminarum
exempla.
t
Ihs.
Molto mio R.do in Christo Padre. La somma gratia et amore
eterno di Christo nostro signor, quae omnem exuperant sen-
sum % sint semper, et ogni giorno crescano più nelli cuori no-
stri, Amen. Vtinam o vtinam tanta hauessi io vsata deligentia in
questo luogho verso la salute delle anime di Christo, subuenen-
doli col cibo verbi Dei et con la meditina delli S.mi sacramenti,
com' in loro si truoua preparatione et desiderio di operare la sua
salute, concorrendo quiui li populi da 3, et da 7, et da più miglie
ad odire il verbo della vita, et a confessare li suoi peccati, et a
consigliarsi circa la derettione della sua vita: non in juditio im-
putetur, sed ignoscat mihi Dominus Deus.
Gioua molto in questo paese il indefatigabili essempio di
questi beneditti signori, li qualli sempre mai sono li primi, et alla
predica, et alla confessione, et ad imparare la dottrina Christia-
na, et quella in chesia publice coram omnibus recitare.
Ogni giorno feriale vado in chesia (vn miglio discosta), vna
hora auanti il giorno a dire messa et predicare a tutto il popolo,
primo che vadono a lauorare, ni mai mi leuo cosi a buon hora,
che non truoue inansi la signora Nicoleta et la signora Barba-
ra % etiam che sia grauida; et da Ihuora insino a duoi bore di
• Ex autographo in voi. D, triplici folio, n. 39, prius 200, 201.— Epistola
hac usus Polanco est, t. iii, pag. 8i-83, n. 149-151.
Ad Philip., ly, 7.
^ Vide epist. 512, pag. 63.
92 Epistolar Mixtae— 520
notte non mi leuo mai de odire confessioni, restando alcuni
giorni sensa venire a pigliare la reffettione corporale. Fra quale
conuffessioni alcuni sono estate da 10, alcune da 6, alcune da 5
anni, et oltra ciò la signora Nicoleta a fatto vna confessione ge-
nerale, et altre tre o quatro persone, con molte laghrime et sa-
tisfattione della loro conscientia. Sia sempre benedetto il signor
Iddio, a quo omnia, et per quem omnia, et in quo omnia * ista
habuerunt principia, et progressum, et etiam perficientur. Hoggi
si sono, X.i gratia, quatro scommunicati riconsiliati, et al gremio
della santa madre echesia ritornati, delli qualli duoi hanno fatto
publica penitentia in piacia inansi la porta della chesia, estando
ingionochioni con vna grossa corda ligata al collo; et questi era-
no duoi publici concubinari; et sono in tanta conpontione venuti,
che la femina è deliberata farsi monacha, il maschio andare a
tuore la sua moglie et figliuoli a terra ferma. Un altro è stato vn
gram pesso nudo in medio templi coram omnibus.
Ogni giorno si comunica vna grande quantità, cioè quanti io
posso confessare, quando 20, quando 30. Le domeneche per tre
volte communico quanti possono ogni volta estar inansi dello al-
tare maggior. A vintiduoi bore lego la dottrina Christiana, alla
quale conuengono li R.di di S.to Francesco, qui mira charitate
nos amplectuntur, et 74 puti, li quali sono scritti et continui, et
altre molte donne che non manco imparono che li puti. Et è tanta
intrata emulatione fra loro, che nè lauorando, n' in casa, nè
fuora d' altro parlano, per insino insogniarsi di notte con la let-
tione, nè si menta più fra loro lo nemico, ma la dottrina Chri-
stiana. Et però io o ordinato in ogni villa vn maestro che insegna
a tutti li huomini vna hora di notte, doppo che sonno ritornati
dal lauor. In corte è mastro la signora Nicoleta, et il signor Gia-
couo ^ non perdona a nissuno che non sa la vita Christiana, ansi
da penitentiae ahi negligenti, et gli fa mangiare sotto tauola. Et
cosi le damme et domne della signora et gram parte delli huo-
mini del signor sanno et hanno imparato ogni cosa, et la signora
Barbara è la prima che recita in chesia ogni giorno.
* Ad Rom., xi, 36.
2 Jacobus de Santi Mare, de quo supra diximus, epist. 512, pag. 63,
24 Januarii 1553 93
Somno etiam fate tri pace fra gli h uomini, et altre tre fra gli
donne, abracciandosi tutti insieme nella chesia; et ogni odio et
inimicitia deponendo, si hanno tutti quanti bassiato osculo pacis.
Un' altra pace ordino adesso (diuino aspiramine), la quale non a
possuto il signor mai fenire; perochè è concorso morte di huo-
mini, et sonno in terra ferma. Già hanno quiui perdonato le par
te, et gli habbiamo mandato patente che tornino in la issola. In
questa saranno neccessarii alcuni matrimonii fare, secondo la
loro vsanza. Il Signor l'ordine tutto a più gloria sua.
Alli poueri o dispensato una buona quantità di dinaro delle
dispensatione, et ancho delle penne peccuniarie, insieme con al-
tre robbe di casa, et adesso dispensare più che n' hò hauuto. Io
non lasso di gridar contra li vitii et peccati; et quanto più gli
reinfaccio le suoi peccati et sceleragine, tanto più mi cercano li
miseri, et tanto più si accostaiino al Signor, iuxta etiam dauidi-
cam sententiam: Imple facies eorum ignominia, Domine, et quae-
rent nomen tuum Et però tutti mi venneno intorno con li suoi
scrupuli dal principio la loro pueritia, gridando sempre et dicen-
do, quia Dominus visitauit plebem suam atque redemit; et
quanti mi vengono da queste altre paese intorno, piangendo et
pregandomi che io gli vada a uisitare! Il Signor sia quello che
gli visite col thesoro della sua infinita misericordia.
Io non o tempo nè da pigliare etiam la reffettione corporale,
nè mai puosso dire il mio officio, se non alla notte, et quante
notte ui resto in cámara insino a meza notte ad vdire confessio-
ne! Certo è. Padre mio, che non si può scriuere quanto il Signor
si communica, etiam nel interiore homo, dando adesso a sentire
quello che spesse volte vadono li nostri charissimi fratelli vchilan-
do a Roma nelle sue camere sarati, et non lo possono sentire. Et
però quiui sotto le frasque lauorando si truoua quello che egli
non possono truouare in cámara contemplando. Io per me, si la
obedientia fosse contenta, pigliarebbe molto voluntiere morire
quiui con questi nouele piante, che germogUano adesso in vinca
* Ps. Lxxxii, 17.
* Lue, VII, 16.
94 Epistolae Mixtae— 520
Domini, acciò al tempo riccogliesse il frutto, quali il Signor per
la sua gratia mande a perfettione. Amen.
Si V. R. scrinerà a Roma, receuerebbe io charità, screuendo
V. R. al Padre M. Polanco, che ni mande alcuni aue marie be-
nedette, pera dar a questi signori, tutti quanti denoti, et vno
agnus Dei para la signora Barbara. Il signor Giacouo mi a offor-
to et a tutta la Compagnia tutto il suo stato, persona, vita, et
vasali, et più cento lire de intrata ogni anno para il collegio
nuouo quiui. A etiam promesso fabricare vn monasterio di mo-
nache quiui, et dotarlo da 50 A scuti d' intrata ogni anno, pe-
rochè si sonno commose alcune vergene ad offerire et obseruare
la sua integrità a X.°, delle quale vi è vna della damme della si-
gnora Nicoleta. Il signore et le virgene facia X." benedetto cor-
rere ogni giorno più nelle sue promesse. Amen. V. R. mi raco-
mande alli oratione del magnifico gouernatore, et delli magnifici
tutti quanti in corte, sigilatim, et al magnifico Anton France-
sco * col nostro charissimo Bustor, consolandolo con la conuer-
sione delli suoi figliuoli, quali doppo molte prediche si sono com-
uertiti al signor et fatto vna confessione generale, et perdonando
ogni ingiuria per amor de X.° Domane si communicarano tutti
duoi insieme. Il signor * è ritirato ad vn monasterio ad fare vn
generale examen di conscientia, per far vna omnium peccatorum
suorum perfetta confessione. X.° lo illumine da nero.
O fatto separare tre bigamie, delli qualli vn' sollo hauea le
sue cose justificate, et ogni giorno più se n' aprino casi nuoui.
Il Signor n' illumine a tutti quanti col ragio et lumo della sua
gratia, acciò possiamo vedere sua santissima voluntà, et quella
* ((Nobilis quidam fuit, D. Antonius Franciscus, inter Bastiae habita-
tores divitiis prae caeteris praestans, qui nostros Genua in Corsicam usque
suo in navigio deduxerat; ejus autem charitas Bastiae aucta fuit. Quidam
etiam, Bustor nomine, omne officii genus, sicut et Antonius Franciscus,
nostris exhibebat.» Polanco, t. iii, pag. 94, n. 174.
2 Supra laudatus Jacobus di Santi Mare, provinciae de Capo Corso do-
minus. «Ipse etiam D. Jacobus in quodam monasterio religiosorum se re-
cepit, ut confessionem etiam generalem vitae totius institueret.» Polanco,
/. e, pag. 83, n. 151.
27 Januarit 1553 95
perfettamente adimpire. Di questo Origliano, 24 Canaio 1553.
D. V. R. humillimo in Domino figliuolo,
t
Emmanuel.
Adesso lego la dottrina Christiana et predico in santo Fran-
cesco, per essere loco più accomodato alli frati et al signor, et
etiam al popolo. Hoggi o incommintiato li sacramenti, et fuo
tanta gente, che apena capeua nella chiesia, nè mai hano veduto
li frati tanta gente nella sua chesia. Laudetur X.s Iterum valeat
R.a tua.
Inscriptio: Ihs. Al molto R.do in Christo Padre, il Padre don
Siluestro Landino, com[missario] del N. S. et prepósito della
[Compagnia di] Giesù, etc., alla Bastia.
LEONARDUS KESSEL
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COLONIA 27 JANUARII 1553
Monumenta, ad collegium germanicum in urbe spectantia, summa voluptate
se accepisse dicit. — Professionemse fecisse nuntiat ac formulam ejusdem
mittit.
Jhs.
Gratia et pax X.i Domini sit nobiscum. Amen. Re.de in X.°
Pater. 27 Januarii recepimus per fratres Louanii buliam Julii III
et constitutiones coUegii germanici, cum aliquot literis Re. di Pa-
tris Polanci et aliquorum fratrum, quibus in Domino plurimum
recreati fuimus, pro quibus nunquam satis Deo, et P. V. gratias
agere possumus *.
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 72, prius 296, et forsan anti-
qui tus 26.
Apud Schroeder, Monumenta quae spectant primordia collegii
germanici et hungarici, videantur Julii III bulla, qua collegium germani-
cum, 3i Augusti 1552, erigitur, pag. 38; primus conceptus constitutionum
collegii germanici italice scriptus, 49; constitutiones collegii germanici a
Sto. Ignatio conscriptae, pag. 55 et seqq.
96 EPISTOLAE MlXTAE— 521
Hodie etiam professionem feci ' ; quod enim tam diü expe-
ctauerimus, in causa fuit, Re.de Pater, [quod] expectabamus
oportunum tempus, quo omnia fieri possent ad multorum edifi-
cationem. Sed cum hec oportunitas non daretur, sicut eam
cupiebam, non potui diutius expectare. Immensam Dei erga me
bonitatem non possum satis admirari in dies; ab eo enim tem-
pore, quo determinatum erat quod hodie (Dei gratia) profes-
sionem facerern, specialem sensi Dei gratiam et in dies maio-
rem. Feci professionem meam ante altare S. Vrsule, quod erat
ornatum multis reliquiis sanctarum virginum et vestimentis ex
auro contextis, in manus cuiusdam Re. di domini, domini Joannis
Repèlmont, amici nostre Societatis, rectoris monasterii dicti
Nazareth, sub finem misse, quam magna cum deuotione fecit,
multis luminibus accensis, indutus ornamentis ex auro contextis,
in praesentia fratrum et aliorum. Hoc votum, solemniter hodie
factum, offero P. V. et me totum, specialiter me commendans
P. V. precibus, vt omnia cedant in gloriam et laudem sanctis-
simi nominis Jesu X.i. Bene valeat P. V. in X.° Jesu. 1553, 27
Januarij. R. V. seruus indignus,
Leonardus Kessel.
Inscriptio: Re. do in X." Patri, domino Ignatio a Loyola, prae-
posito generali Societatis Jesu. Rome.
' Cf. Polanco, t. m, pag. 12, n. 15, ubi alii recensentur, qui hoc anno
solemnibus religionis vinculis sese Societati obstrinxerunt; pag. vero 269,
n. 602 haec tradii: «Vigésima séptima Januarii P, Leonardus suam profes-
sionem emisit in manibus R. Domini Joannis Repèlmont, qui Rector erat
cujusdam monasterii dicti Nazareth... etc.»
28 Januarii 1553
97
5^«
EVERARDUS MERCURIANUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
PERUSIA 28 JANUARII I553
De emittenda a se professione in Societate.
t
Pax X.i R.do in X.^ Padre. Circa V auiso ch^ ho da scriuer^
sopra la deuotione mia ad fare professione, V. R. sapia che V in-
tentione mia fu dal principio, quando piaque al Signore cosi,
offerire al seruitio de esso Signore nostro lesu X.° in suoa uene-
rabile Compagnia quello pocco posser che per suoa gratia se po-
trà cauare da questa mia infermità, si ben mi rittrouo ogni di più
esser indegno del minimo essercitio de detta Compagnia. Et a
questa intentione sequita la deuotione nostra, benché non col
femore che doueria, non uolendo n' hauere ni riceuere, piacente
al Signore, altra deuotione, in quanto tocca V uso di me al honor
suo et seruitio della Compagnia, fuora di quella eh' è esse-
quir" sua santa uoluntà con tutto '1 sforzo per mezzo de santa
obedientia in essa Compagnia. Et questa deuotione cosi genera-
le, quantunque ella sia pocco feruente, col' aggiuto diuino rego-
lar emo, et in questo caso et ogni altro particolare con la mede-
sima regola d' obedientia deuotamente aspettando quello eh' essa
nè determinará, quantunque nondimeno so che meritamente do-
nerei esser gettato in qualche cantoncello, doue non se sentessi
mai niente del fatto mio ^
Sapia V. R., il signore vicario non esser sacerdote. Humil-
mente raccomandandomi alli santi sacrificii et orationi de V. R.
Di Peruggia a 28 de Gennaio 1553. D. V. R. seruo inutile,
EuER. Marcuriano.
Inscriptio: \ Per il R.do Padre M. Polanco.
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. I09 non integro.
- «Everardus Mercurianus... 25 Februarii [1553] in manibus cardinalis
perusini, loco P. Ignatii, eamdem [se. professionem] emiserat.» Polanco,
t. Ili, pag. 12, n. 15.
Epistoiae Mixtae, tom. III. 7
98
Epistolae Mixtae — 523
EMMANUEL GOMES
PATRI SILVESTRO LANDINO
ORIGLIANO 29 JANUAEII I553 *.
Muitos ad bonam frugem conversos esse, dicit. — Matronas pietate insignes
collaudat. — Operariorum auxilium, qui ipsum adjuvent, deposcit.
Jhs.
Molto mio R.do in Christo Padre. Pax X.i Doppo hauere
a V. R. scritto et serato queste lettere, s' è degnita la diuina pro-
uidentia più illuminarci in questo, di augmentarsi più la gratia
eterna nella sua imagine, communicandoli i suoi santissimi doni.
Et però hoggi si sonno diuisi in questi luogho io matrimonii (si
ita vocandi sunt), alcuni per bigamia et altri per grado prohibito.
Si sono etiam confessati tanti quanti è possuto, et m' hanno
strchato, leuandomi summo manne, conducendi gratia operarios
in vineam Domini, alli quali prae nimia multitudine satisfare non
puoso, communicando per quatro volte a circulo altaris pieno.
Per tanto prego V. R. parli al R.do guardiano di S.to France^
SCO - che venga, acciò siano subuenute queste pouere anime, et
io aggiutato a satisfargli.
La signora Nicoleta ' et la signora Barbara con quasi tutti
quanti suoi si sono etiam confessati hoggi et communicati, et
corre molto bene X.i gratia la signora in quella luce che il Si-
gnor gli a subministrato, essendomi coadiutrice nelle opere ardue
et difficille, informandomi anchora delle necessità dell' anime
di X.° Hieri tutti duoi insieme habbiamo fatto vna importanti
pace et concordia di duoi fratelli, che erano in discordia sóbrala
heredità paterna, et si voleano ammassare, nè mai il signor Gia-
couo li a possuto concordare. Adesso, benedetto il Signor, si soni)
ligati col vinculo della charità fraterna. A loro et a tutti nuoi
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 40, prius 2l3.
* Fr. Simon Corso.
^ Domina Nicoleta Pallavicino, uxor Dni. Jacobi Sti. de Mara.
3i Januarii 1553 99
conceda X." habondante pace spirituale. Il signor et le signore
con tutta la famiglia si racommandono alle deuote oratione
di V. R. Il nostro chierico, Bustor che di allegreza interiore è
ripieno, non mi vuole lassare, ansi vole venire con esso me a far
la visita per tutto il stato et isola. Si racomanda particulariter a
V. R. Non lassa mai in casa et fuora de predicare le beneficii che
il Signor gli a fatto. Tutti quanti piangeno adesso, intendendo
che mi o da partir da loro, et mi pregano che al mancho questa
quaressima resti con loro. Il Signor del tutto li proueda per la sua
santissima misericordia et a noi conceda cognoscere sua santis-
sima voluntà et quella perfettamente adimpere. A tutti li magni-
fici mi racomandi V. R., et mi perdonino, che son chiamato al
véspero et a predicare. Di Orogliano, domenica di septuagessima
1553. Di V. R. in Domino minimo figliuolo,
t
Emmanuel.
Inscriptio: Jhs. Al molto R.do in Christo Padre, il Padre don
Siluestro Landino, commissario S.or et prepósito
della Compagnia, alla Bastia.
JOANNES III, PORTUGALLIAE REX
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 3l JANUARII I553
Litteris Sti. Ignatii respondei.— Studium suum in Societatem testatur. —
Patri Ludovico Gonçalves, quem Romam mittit, fidem haberi vult.
t
Padre mestre Ignacio. Reçeby vosas cartas ^ e com elas muy to
comtemtamemto, e ouue por seruiçò de nosso Sennhor o que me
pedistes açerqua da mudança do prouimçial, o que se fez da ma-
* Vide epist. 520.
^ Ex originali in voi. Epist. Principum, duplici folio, n. 50.— Subscri-
ptio est autographa.
^ Vide Cartas de San Ignacio, t. iii, pag. 123.
loo Epistolae Mixtae— 525
neira que o P. Luis Comçalvez vos dira. E podeys ther por muy
çerto que sempre folgarey de fauoreçer esta Companhia pelo
muito fructo que vejo que nosso Sennhor por ela em meus regnos
et senhorios faz, E porque açerca desta minha vomtade e de todo
o mays que aa dieta Companhia e asemto das cousas dela nestas
partes toca, ao dicto P. Luis Gomçaluez me remeto, lhe dareys
ymteiro credicto em tudo o que de minha partte vos diser. Scri-
pta em Lixboa a xxxi de Janeiro de 1553.
Rey.
Inscriptio. Ao Padre mestre Ignaçio, prepósito geral da Com-
panhia de Jhesus.
JOANNES III, PORTUGALLIAE REX
ALPHONSO DE LENCASTRE
OLISIPONE 3l JANUARII I553 *.
Patrem Ludovicum Gonçalves, Romam proficiscentem, valde commendat,
eique in negotiis tractandis fidem adhiberi jubet.
t
Comendador moor, sobrinho, amiguo ^ Eu El Rey vos enuio
muito saudar, como aquele que muito amo. Eu faley ao P. Luis
Gomçaluez alguumas cousas, que de minha parte uos disese
açerca do Padre mestre Simam. Muito vos emcomemdo que lhe
deys niso ymteiro credito e guardeys no modo do proçeder nesta
matheria a ordem que o dicto P. Luis Gonçaluez de minha parte
' Ex orií^inali in voi. Epist. Principum, duplici folio, n. 51, prius
529. — Hujus epistolae adest exemplar transumptum coaevum in voi. E, du-
plici folio, n. 8, prius 525. — Subscriptio autem est autographa.
- De hoc viro agunt Cartas de San Ignacio, t. m, pag. ilo, ni,
annot. 3; Nadal, Epist., t. i, pag. 171. -«Era neste tempo... embaixadorna
Corte de Roma Dom Alfonso de Lancastro, Commendador mòr da Ordem
de Christo et Alcayde mòr da villa de Obidos, o qual era sobrinho d' elRey,
por ser filho de Dom Dinis de Lancastro et nèto do Duque de Bragança
D. Fernando o segundo, et da Infante D. Isabel, irmã del Rey D. Manoel,
pay delRey Dõ Joam o terceiro.» Telles, Chronica da Companhia de lesu
em Portugal, t. 11, pag. 57.
3i Januarii 1553 loi
uo§ diser, porque de asy o fazerdes, reçeberey niso prazer e volo
agradeçerey muito. Scripta em Lixboa a xxxi de Janeiro de 1553.
Rey.
Inscriptio. Por el Rey. A dom Afomso, seu muito amado so-
brinho, comendador moor da ordem de noso Senhor Jhuu. Xpo.
e seu embaixador em corte de Roma.
JO ANNES III, REX PORTUGALLIAE
PATRI FRANCISCO BORGIAE
OLISIPONE 3l JANUARII I553
Rogat ut ad se veniat.
t
Para el P.e Françisquo.
Padre Francisco Borgia: Eu faley ao P. Luis Gonçalvez al-
gumas cousas, que de minha parte vos dissesse acerca de uossa
vinda a estes reynos polo muyto que desejo ver vossa pessoa e
falar comuosco algumas cousas que saõ de muyto seruiço de
nosso Senhor e bem da Companhia. Muyto uos rogo que o
ouçaes e lhe deis inteiro credito em tudo o que acerca disso de
minha parte vos disser e em muyto prazer o reçeberey de vos.
Scripta em Lixboa, a xxxi de Janeiro de 1553 ^
• Ex transumpto coaevo in voi. E, duplici folio, n. 8, prius 525.
- Huic epistolae rescripsit Borgia se ad obtemperandum regi esse para-
tissimum, tametsi vix e morbo convaluisset. Transmissa igitur ad aliud
tempus profectio est, nimirum ad mensem Julium, ut infra dicetur. Vide
supra, pag. 15.
102
Epistolae Mixtae— 527
JOANNES DE VALDERRABANO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO ... FEBRUARII I553 *.
Joannes Gonzalez, rector, infirma utitur valetudine: reliqui socii bene va-
lent, et perfectioni, tum propriae tum proximorum, consectandae, dili-
genter student. — Exercitia spiritualia Sti. Parentis a theologo dominica-
nae familiae publice laudata.
t
Ihs.
Muy R.do Padre in domino nostro Jesu. La gratia y bendi-
çión de nuestro Señor sea con todos. Amén. De la indisposi tión
de nuestro P. Joan González se escrivió á V. R. P. el mes pa-
sado y a sido N. S. seruido de prolongársela, avnque no en
tanto grado, mas todavía le han quedado algunas reliquias; y
como su zelo sea tanto de la salvación de las ánimas, no dexa de
trabajar lo que puede y aprobecharse de todas manos.
Nuestros Padres y hermanos desta casa están con salud cor-
poral y spiritual, y ban de bien en mejor, procurando en todo
seguir su vocación y abnegaçión, de los quales vn Padre, que
en otro collegio de la Compañía avía començado el estudio, le
prosigue, oye theología, y trabaja pro uiribus.
Las oras de oraçión y pláticas spirituales que se suelen hazer,
y otras cosas que otras vezes se han escripto á V. R. P., van
adelante con nuevo hervor. N. S. nos dé á conoçer su sancta vo-
luntad, y así obrarla. En las confesiones y otros exerçitios exte-
riores que se hazen, el fructo que N. S. aya hecho en las almas,
á su tiempo se escrebirá, siendo la diuina magestad dello servido
á su gloria y honrra.
Así mesmo se conmunican estas casas de acá muy á menudo
por letras, de lo qual se animan mucho los hermanos, y edifican
en saber el buen exerçitio que en todas partes se tiene; y cresçen
en amor entre sí. Por todo sea N. S. alabado,
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 181, prius 386.
- Liti. Qitadr.^ t. 11, pag. 88-90; Polanco, t. m, pag. 3i4, n. 701.
I Februarii 1553
io3
Un Padre de la orden de santo Domingo, lector de theologia,
leyendo los días pasados, pocos días ha, tractando la materia de
oratione, gastó gran parte de la lectión en loar en esto la Com-
pañía, que avía resuçitado la oratión, y alli dió noti tia de los
Exerçitios, alabándolos (porque los ha este padre visto, y avn
creo los ha hecho,) quánto movían el spíritu. Tandem, que los
oyentes, flayres y seglares, entendieron dél el amor y afiçión que
á la Compañía tiene \ Edificó mucho con su humildad en esta
lectión al auditorio, porque pareçió ser movido de nuevo spíritu
que otras vezes. Confusión y no pequeña se saca desto, et gloria
Patri et Filio et Spiritui Sancto. N. S. críe en nosotros nuevo
spíritu; y para lo alcançar deseamos ser encomendados en los sa-
crificios de V. R. P. y orationes de nuestros charíssimos Padres
y hermanos desa santa casa. De Valladolid, a [sic] de Febrero
1553. Indignus fihus P. T.
t
f Valderrabano. f
t
Inscripiio: Ihs. Al muy R.do Padre en Ihu. Xpo. N. S. nues-
tro P. M.° Ignaçio de Loyola, prepósito general de la Compañía
de Ihs. En Roma.
JOANNES PHILIPPUS CASINI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA I FEBRUARII I553 -.
Epistola pietatis in Ignatium amorisque notis insignis . —Eidem bona sua
cedit.
Jhs. M.''
La summa gratia et amore eterno di Christo nostro signore
sia sempre in nostro continuo feuore et aiuto. Amen. Molto
• ((Dominicani Patres Collegium insigne habent Vallisoleti, ubi nostri
theologicas suas lectiones audiebant: benevolentiam ilH Patres nostris et
amicitiam exhibebant, et familiariter cum eisdem conferre sermones sole-
bant.» Polanco, t. iii, pag. 3x6, n. 707.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 2l3, prius 141.
I04 Epistolae MiXTAE— 528
R.do in Christo Padre. Trouandomi già molti giornj in uno spe-
tiale et grande desiderio di pouertà, che mi spronaua a eseguire
con effetto quello che molt' annj ho hauto in desiderio, in questo
mentre piacque al nostro S.re che il nostro R.do in X." Padre
M.° Hyeronimo Nadal sentisse il medesimo, il quale mostran-
domi che ciò gli agradaua, et gli pareua bene che io lo facessi,
conobbi quello essere nero che ogni giorni sperimentiamo; che
il cuor del superiore è retto et gouernato da Dio; di maniera che
felici sono quelli, che indifferenti in tutte le cose ci truouano, et
totalmente risoluti et annegati nel diuin uolere. Perchè tutti li
loro desiderij et uoleri sono adempiti, auengachè nulla uogliono,
se non quel che Dio uuole, in solo , come in un ameníssimo et
florido giardino, si godano. Ne cuori de quali mai cessa la diuina
maestà di stillare la rogiada della dolce sua consola tione, co quali
ella tanto familiarissimamente si diletta conuersare et comunicar
loro li suoi santissimi donj; et tutto ciò per mano delli superiori.
O quanto siamo obligati alli superiori nostri, per i quali il Signore
si degna comunicarci tanto felici donj! Beatj quelli che lo cono-
scano et grati si mostrano uerso di loro, delle fatiche at ansietade
et sollecitudinj che per loro pigliano.
Padre mio in Giesù Christo R.do ^ lo amore mi sprona et
spigne al presente alla memoria della continua obligatione, quale
ho a quella, a cui quel che io mi trouo de bene, se pur qnalche
parte ne hausse, tutto glielo deuo. Et auengachè ogni giorno
Thabbia in memoria, et nel mio cuor scolpita resti, pure non ho
potuto forzare!" amore che, essendomi stata data occasione di scri-
uerli, che non si sia in questi pochi righi palesato; a cui prego
chela benigna paternità vostra si degni perdonare, hauendo hauto
prosuntione con il presente ragionamento di attediarla , auenga-
chè lo amore non ha legge, et come quella sa, tal uolta raffrenare
non si può, se, come pazzo, egli non si scopre nel suo acceso de-
sio. Ma per tornare al nostro primo proposito, io feci donatione alla
R.da p, V. di tutto quello che si troua di mio ', onero che per
' Vide quid ipse Joannes Philippus de hoc argumento scripserat patri
suo, 29 Julii 1552, Epist. Mixtae, t. 11, pag. 759. Ibi etiam alia ad ipsum
spectantia attinguntur.
I Februarii 1553 105
qualsìuoglia maniera a me appartengha, et la state passata gliela
mandai in publica et autentica forma con il suggeto della città di
Messina, acciochè la R.da p. V. distribuiscili tutto il mio in utilità
della nostra chiesa di Roma, o della casa, o del collegio, onero in
quel, che la R.da p. V. uorrà nel Signore nostro. Fin hora sono
stato sospeso, non sapendo se quella la ha riceuuta. Però la supplico
con tutto il cuore nel S.re nostro, che si degni di farmi anisare
che habbia accettata detta donatione, et etiamdio della esecutione
di quella; et benché a me lecito non sia usare tal presumptione
uer quella, pure cagione ne sono le paterne uiscere et la carità
di quella, con cuj ognor abbracciar suole i suoi diletti figli nel
S.re nostro, quali mi hanno causato tale ardire uer quella. Però
prego quella nel S.re nostro, quanto mai posso, che mi consoli
in questo mio desio , acciò non sia priuo di questa gratia della
santa pouertà, acciò in perpetuo quello, che fin hora in animo ho
goduto, per Y auenire et nel cuore et in atto possegga. Et ciò lo
teno in perpetua et cordiale memoria tra gli altri summj beneficij
della R.da p. V. Et per non la tenere più abada nè a tedio, farò
fine, supplicandola nel S.re nostro genuflesso a suoi santi piedi,
mi dia la sua paterna benedittione, supplicando quella che, come
suole, mi tenga nelle amorose uiscere stretto, ricordandosi di me
nelle feruenti sue orationi, quali sempre furono la mia protettione.
et Ulta nella uia di nostro Signore. Desidero essere molto raco-
mandato alle sancti orationi delli R.di in X.° Padre M.° Jerónimo
Domenech, et M." Jerónimo Otello, et principalmente delli
R.di Padre M.° Polancho et M.° Mignona, et cosi di tutti li Pa-
dri et fratelli nel S.re nostro. Da Messina il di i di Febraio del
Mè D. L. III. Della R.da p. V. seruo minimo nel S.re nostro,
GiouAN Filippo.
Poscritta. Con la donatione mandai alla R.da p. V. la infor-
matione delle cose come si truouano, acciò, per quella informato
della cosa, possi procedere nella esecutione con facilità. Li man-
dai etiamdio due altre lettere alli parenti, che in questo la po-
tranno seruire.
Inscriptio. f Al Molto R.do in X.° Padre, il P. M. Ignatio
Loyola, prepósito generale della Compagnia del nome di Giesù,
io6 Epistolae Mixtae — 529
Padre mio osseruandissimo. A Roma. In santa Maria della
strada.
Alia manu bis scriptum est: 1553. Messina. M. Io. Philipp©
Cassino, p.° di Febraio.
FERDINANDUS ALVAREZ DEL AGUILA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS 3 FEBRUARU 1553
Nova narratio de initiis domus burgensis. — Difficultates superatae. — Res
ex sententia fluunt.
t
Ihs.
Muy R.do en Xpo. Padre. La gratia y paz de Xpo. nuestro
soberano Señor sea siempre en el continuo favor y ayuda de
V. Pat, y de todos.
El P. Ma.° Estrada, puesto caso que por otra vía avrà mes y
medio escrivió a V. Pat. del suceso de la casa que el Señor a sido
servido dar a la Compañía en esta çiubdad, en el guerto del rey,
calle muy principal, me mandó escriviese esta a V. Pat., dándole
cuenta y relaçión de todo lo que antes y después a sucedido ^
Ocho ó diez días antes de sancto Andrés se compró esta casa,
después de aver procurado otras, adonde vuiese ó pudiese aver
más anchura; mas no se pudiendo aver por muchos ynconve-
nientes que se ofreçían, quiso y ordenó la suma providençia que
esta se comprase, la qual costó seyçientos y tres mili mrs., y fué
precio tal, que quando se quisiesen deshacer della, se ganarían
antes trezientos ducados, que se perdiesen diez, porque ella está
en el meollo de toda la çiubdad. Y lábrase tan acertadamente por
yndustria del señor Benedicto Uguchoni % que con quatroçien-
tos ducados que en ella se gastarán, quedará tan graçiosa y tan
á propósito, que creo el Señor se a mui mucho de servir en ella,
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 4, prius 406, 407.
* Cf. Epist. Mixtae, t. li, pag. 856-858, 872 et seqq.
^ De hoc viro dictum est supra, Epist. Mixtae, loc. cit.
3 Februarii 1553
107
porque ya los vezinos y otros muchos no ven la ora que se aca-
be, para venir y gozar della. Puesto que en el principio vuo mu-
cha contradiçión, tanta, que por vía de la ciubdad y regimiento
á ynstançia de vn regidor, que tenemos por vezino al lado, nos
fué embargada la obra, y por no proçeder con rrigor, sino con
toda blandura y comedimiento, se puso el señor don Hernando
de Mendoca ' de por medio, dando vn corte, que, por quanto el
regimiento se agraviava de admitir y recebir más religiones y
monesterios de los que tenían, porque no los podían susten-
tar, etc., y querían dar relaçión al papa y al rei deste agravio;
que dexando labrar la casa para que en ella se pudiese biuir y
abitar, que dentro de tres meses no se pondría sacramento, ni se
pornía capilla abajo, y que en este comedio ellos podrían dar re-
laçión al sumo pontífice y al rey, y podrían ver lo que podían ha-
zer sobre ello; y ansí con esto cesó el embargo, y se a ydo con-
tinuando la obra. Desto se dió luégo aviso al Padre provinçial y
al legado y el legado escrivió vna carta al P. Ma. o ^ desde
Monçón cómo la corte estava de partida para Madrid, y que, en
llegando, se haría todo mui bien, y lo mesmo escrivió el Padre
provinçial. De todo esto por la bondad del Señor no [ha] avido
turbaçión, sino antes mucha paz y alegría interior, viendo quán
conforme al euvangelio y á la manera de proceder que lleva la
Compañía en plantarse, que siempre en los prinçipios a avido
mucha contradiçión, en vnas partes más que en otras, y todo a
venido y vendrá para mayor gloria y serviçio del Señor y bien de
todos.
El día de santo Elifonso, estando vn regidor en casa de Gon-
çalo de Tamajo, benefactor y grande amigo y vezino nuestro, el
qual es hermano del abad de Salas *, y se avíe mostrado mui ad-
versario nuestro en cuanto á contradezir esta estancia nuestra; y
como es hombre mui leydo y letrado, aunque no graduado, quiso
' Ferdinandus de Mendoza, frater cardinalis Francisci de Mendoza, ar-
chiepiscopi burgensis .
^ Joannes Poggio.
^ Mag. P. Franciscus de Estrada.
* Franciscus de Miranda.
io8 Epistolae Mixtae -529
el P. Ma.o verse con él, y estuvieron más de dos horas, y des-
pués de muchas razones, se vino á convençer y quedar mui obU-
gado á favoreçer la Compañía, de manera que se abraçaron.
El P. Ma.o, gloria á nuestro Señor, está mui bueno, y pre-
diqua mui ordinariamente, y aora para quaresma tiene tres ser-
mones encargados y aceptados; vno en la yglesia major, y otro
en san Gil, donde aviamos estado, y otro en san Lloreynte ', las
más principales perochas, sin otros que le an ynportunado. Es
mui amado y seguido en esta ciubdad, como lo a sido en otras
muchas. Hasta aora a andado por casi todas las perochas de Bur-
gos, predicando, como hortelano que va regando sus heras. La
gente se regozissa mucho, y se mueve con lágrimas y senti-
miento, y no menos se huelga y regozija el señor don Hernando,
que va á todos [los sermones], y se ve á ojos vistas el sentimien-
to. Piega á nuestro Señor que todos nos sepamos aprovechar,
cada vno en su ministerio y profesión.
Los hermanos y yo estamos buenos, aunque yo [he] estado
purgado y sangrado de vna yndisposiçión corporal, sin calentu-
ra. Estoy ya, gloria al Señor, bueno, aunque no dexa de aver al-
gunas reliquias. Todas son spuelas para más correr en el camino
del Señor, si yo las sé sentir. AV. Pat. pido por charidad con
toda humildad, me encomiende al Señor en sus sanctas oraçio-
nes, para que yo le açierte á servir como él quiere ser servido de
mí, con toda obediençia y humildad entrañable.
El P. Sancta Cruz - dixo misa el día de N." S." de la Cande-
laria Jesu Xpo., Señor nuestro, biua y reyne en las almas de
todos, y en la de V. Pat. particularmente, para que por medio
de V. Pat. su magestad nos comunique más de su spíritu y do-
nes, para misor le servir, y al próximo por su amor. De Burgos,
3 de Hebrero, año 1553. Sieruo ynútil en el Señor nuestro, y
hijo mínimo de V. Pat.
f Hernandálvarez. f
* Stus. Laurentius.
^ Joannes Santacruz, olim Cusola. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 523, 580,
659> 753.
' 2.' Februarii.
4 Febbuarii 1553 109
Inscriptio: f Al muj R.do en Xpo. Padre el P. Maestro Igna-
çio, praepósito general de la Compañja de Jesús, en Roma.
530
SIMON CORSO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 4 FEBRUARII 1553 '.
Patris Landini exempla et frugiferi labores. — Mirabiles peccatorum a vitiis
suis conversiones. — Pater Emmanuel Gomes de Monteraayor Capo corso
petit.
R.do in Xpo. Pater, salus, etc. Sono ariuati lantevicilia dela
natiuitai de lo nostro Singniori Iliu. Xpo, miser Siluestro e mi-
ser Maniuelo, talimenti, chi è parso a qesta pouara isola corno
fu a qelli santi patri chi stauano a limbo aspitando launimeto de
lo Sugniori, perchi erano tucti cechi e tenebrosi inelo picato. Non
erano mai stati confesi, como adesa. Penso chi Dio labia man-
dato per salute de qesta isola. Luì fano grande fruto a qesti po-
uari animi e li predicano tre volti lo ir no, vna qua a lo moniste-
ri, latra in Teran ou a, e latra la sera e aparano ancora la fedi
cristiana a le picolini , e uanoci ancora le uechii de si tanta ani ad
aparari la dita fedi cristiana. Ongni di è sabato santo tanto
sono le parsoni a la confesi oni a la cominioni, chi semo seti con-
fesori e non podemo supliri a tucta centi. Venino cento migli
lontani per confesarsi. Ano fato moliti paci, e penso, si Dio le da
vita, farano fruto grandísimo, perchi ci è asai iniquitai de nimici-
tii, de morti domini e do sorari, e de concopini. A tucti penso
darano bono aiuto cum la gratia de Dio. Miser Maniuelo è andato
a predicari in la singnoria da Mari '% talmenti, chi incomincherà
ongni dì quasi cento e più, e qelo signri era homo teribili, e
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 2o3, prius 210, 211 .
^ «Ogni dì è Sabbato santo per le confessioni, ogni Domenica è Pasqua
per le communioni... Gran peccatori penitenti, e con la fune al collo, gli
domandano misericordia.» Bartoli, L' Italia, lib. iii, cap. 5.
' In ditione domini Jacobi de Santi Mare (vel Mara et etiam Mari), de
quo supra jam diximus.
no Epistolae Mixtae— 580
adesa è stato lo primo a la confesioni, elio e tucta la sua fami-
gla. Qesta isola volta cinqui cento migli, e tucti laspetano cum
duuitioni, singniori e uasali. Elli tenino vita santa senza nixuno
dubio. Non pono dari miglori asempio chi elli dano a tucto lo
populo, e a noi reliciosi. Pisati chi e io abio vno mio barba, chi
eui singniori de uasali, ami mandato le sue scultori aposta, chi
eio prechi a miser Silustro quando voli andari in la sua singnioria,
chi voli e sari lo primo a confesarsi elio e tucta la sua famigla e
singnioria, e sta lontano da qua cento migli e più. Pinsati chi
fano le montagni, e le piaci a ueniri a trouari qesti, como falapa
a lo bungnio, per confesarsi. Molti ano lasato le concopini e le
usuri, perchi dicino questi vechi chi non abino mai tanto lumi
quanto adesa. Si fa più lemosini a pouari, a spidah, a monisteri,
chi non la poria esprimari luqua homana. Ci è di qello chi non
auaria prima dato vno dinari per lauirdidero, chi adesa daria vo-
linteri le propii figloh, e tucto procedi da questi serui de Dio,
chi, vltra a le predichi, lecino e lepistoli e leuangli e non si uedi-
no mai satii de fari beni. Elio di chi noi ne cominuchemo cento e
sitanta, senza la parochia, qesti pouari populi cantano e iobile-
iano de tanto beni chi Dio la mandato a la casa, e però diuaria-
mo precari tucti insemaneti chi Dio le desi forza a poderi manti-
neri la faticha, e cusì a tucti le nostri sacerdoti ui feti fari ora-
tioni in particolari, perchi ci è di chi, e io vi prometo chi miser
Siluestro non mangnia vno mezo pani. Penso chi locqarni la
gratia de Dio, perchi lui e bon seruidori a sua maiestà e non
pardi mai tempo. Sempri, quando elo non confesa, sta a lorationi,
chi pari San Francesco quando abi le stimati a lo monti del Auer-
na; e cusi voglati precari chi aquelo sasomi gli deruto vna predica
chi a facto miser Silvestro, sono stati tre giouani, chi si sono con-
uertiti a farsi frati, e moliti virgineli a farsi sori, ed una gentil
dona la prferto vno palazo, e sta a posta de miser Siluestro, e di
miser Maniuelo, e de tucti voi altre.
Penso variuarà vno capucino, chi era prima frati nostro, e
poi tornò frati capocino, e adesa predicaua a la Bastia, qelo le-
parla talmenti, è fucito via elio, ed uno calonico, chi era scomi-
nicato, chi aula dato vna mascata a lo capilano dauanti a lo sa-
4 Februakii 1553 III
cramento, ed era concupinaro. Per qello si dici ancora molti chi
auiano renicato lo batesimo e stanano secreti, visto predican a
miser Siluestro, sono venuti a la sua presentia e de tuto lo po-
pulo, cridando misericordia, misericordia, cum la corda a lo colo,
talmenti, chi tucto lo populo piegniano ad alta boci, e tucti fano
penitentia, e adesa sono molti chi dicino chi ano visto la Madona
e lo Singniori, e pinsemo chi sia perchi tucti si sono confesati
generalmenti, e perele astine tii e diciuni chi fano continuamenti.
Altro non acori a diri a lo presenti, solo mi aricomando a
V. R. e ale vostre santi orationi, chi e io vi abio asai fedi, per-
chi dici miser Siluestro chi voi seti vno santo homo, e però mi
pardonareti chi e io non sono sufitienti a scriuari a tali e simili
homo, e però Xpo. vi mantenca in la sua gratia.
Da lo nostro monisteri de la Bastia die x frebuario 1553. Per
lo vostro seruitori,
Frati SiMONO Corso, cum saluti e recomanda tioni.
Inscriptio: A lo mio molto R.do Patri miser Igniatio Loiola,
de la Conpangnia di Ihu. a Roma, proposito, a Roma.
531
ANTONIOS GOU
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
COMPLUTO 4 FEBRUARII I553
Fragmentum epistolae in linguam italicam conversum. — Araoz Compiuti
cum omnium plausu concionatur. — A Poggio, cardinali, ac prolegato
pontificis vocatur Matritum.
t
Extrata di vna di Antonio Gou di Alcala, 4 di Febraro 1553.
Il P. dotor Araoz continua etTia continuato qui le prediche
* Ex monumento coaevo in voi. D, duplici folio, n. 65, prius 355. —
Fragmentum hujus epistolae minime quidam ab ipso Gou exaratum est; nec
enim ille italicam linguam usurpabat. Aliquis ergo Romae acceptam hispa-
nicam fratris Gou epistolam in vulgarem italis sermonem convertit et ad
provincias, ut mos est, transmisit.
112 Epistolae Mixtae— 532
con admirabile sodisfatione di tutta la vniuersità et di tutto il po
pulo. Il giorno dela purificatione di. N.'' Donna predicò in Santo
Justo ad instantia di vn inquisitor, il quale era venuto di Toledo
per far publicar certo editto nela chiesia ; et ancorché il Padre
hauea determinato non predicar quel giorno, perchè voleua sen-
tir vn predicatore , dal quale era inuitato a la sua predica, pur
non si puotè iscusare per volerlo cusi il inquisitore. Fu la predica
di tanta doctrina, che tutti restorno admirati, massimamente non
hauendo tenuto tempo per prouederlo. Certamente di giorno in
giorno il Signor li da augmento di doctrina et spiritu. La grande
opinione che di lui si tiene qui, è stata causa de la instantia che
si ha fatto di predicare qui la quaresima; ma como il R.mo le-
gato ' è arriuato ala corte , ha trauagliato et fatto instantia che
vada la, et cusi bisognerà lassar questo di qua, non senza gran
sentimento di molti. Non si può far che non si facio gran frutto
in questa giornata, perchè molti si giouarano di sua dotrina nela
corte, doue sono molte persone principale , suoi deuoti. Dio per
tutto sià laudato.
53 >^
SODALITAS STI. HIERONYMI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ARMINO 6 FEBRUARII I553
Quod Ignatius aliquem de suis sociis Ariminum se missurum annuerit, ma-
gnopere gaudent; illumque rogant ut, quam primum fieri possit, id ex-
sequatur.
Molto da noi venerando Padre in Xpo. Jesu. Quanto sia stato
il gaudio e consolatione, quale noi tutti, humili et indegni nel pre-
ciosísimo sange di Jesù seruitori di quella, fratelli de la confrater
nita et congregatione, abenchè nela via del Signor' pocho instrut-
ti, et quasi como vna barcha senza nochiero et timone guidati, di
San Jheronimo, de la città di Rimino, habiamo consaquti, per
* Joannes Poggio.
2 Ex originali in voi. D, duplici folio, n. 2li, prius. 21.
6 Februarii 1553
ii3
virtù di vna del nostro honorando et affetionatissimo fratello et
magior' di tutti, M. Latantio Fuscho, a noi diretiua et per noi re-
ceputa, per hauerci in quella aduixato, V. R. P. per sua inata
bontà et suiserata charità, esser prediua et assai inclinata in con-
solar', non solum a li voti et desii de noi fratelli, ma etiamdio de
tutta questa magnifica comunità, quali altro tutti non bramiamo,
di volerci a tutti et in breuo spatio di tempo consolar' in dar' prin-
cipio ad vna cotale, santa, digna e si meritoria opera, spetando con
grandissimo desio, et di curto, alcuni cari et deuoti di Jesù, di
quella fratelli, quali ci habino nel nome di Jesù ad uisitar', et ve-
der' il loco nostro, et de tutti noi la bona mente, e quale pro uisione
habiamo a fare per consequir' tal effetto et vostro e nostro desiato
intento, in consolarci di consolatione, como speramo, imo certo
ci rendiamo, spirituale, il che facendo sceremo sforzati di conti-
nuo pregar lo altissimo per quella ad inspirarla in mandar' ad
esecutione et in breue la za incominciata , et da tutti noi per il
prefato nostro fratello M. Latentio, operatione, pregando ex corde
quella, che in visceribus pasionis praefati domini nostri Jesu
Xpi. non voglia manchar' dar' espeditione, et cellere, ad vna co-
tale et si perfetissima, di charità piena, incepta opera, da la quale,
non solum noi fratelli tutti de la prefata congregatione, ma
etiamdio tutta questa magnifica comunità ne speriamo ' nel nome
di Jesù consequir' gran frutto de le anime nostre , il che obti-
nendo da quella, sceremo sforzati de continuo pregar lo altissimo
per quella, et in perpetuo obligatissimo, alla quale esso altissimo
la conserui in la sua santa gratia dmque et felix. Di Rimino il di
6 de Febrar' 1553. D. P. V. R, P. serui indegni.
Li homini de la Compagnia de san Girolamo de Rimino.
Inscriptio: Al R.do p. Ignatio, generale de la Compagnia de
bon Jesù, in Roma.
* Vide infra, epist. i3 Aprilis.
EpISTOLAE MixTAE, TOM. in .
8
114
Epistola E Mixtae— 533
SILVESTRE LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 7 FEBRUARII 1553 '.
Corsicae miserrimus hoc tempore, ad religionem quod attinet, status»
Landini labores ac fructus.
+
IHS.
Molto mio R.do Padre nel nostro Signor. La somma gratìaet
amor' eterno di X.° nostro S.or V. R. saluti et uisiti. Per gratia
de Dio giongesimo alla Bastia, terra principale, doue fa continua
residenza il gouernator' di tutta Corsica, alli 22 di Decembre, et
fossimo hospitati con molta charità dal ministro di S. Francesco
osservante.
Passati 15 di, il P. Emanuel andò nel stado dil S.or Gia-
como S.to da Mara - , primo signor corsico, tremato insino da tur-
chi. Il frutto fa N.o S.or iui, 1' alligate dirano, come quiui pare la
primitiua chiesia. Concorreno huomini et donne, vecchij et gio-
uani, madri et figliuoli, sudditi et signori, layci et religiosi, da
piano et monti, dal mare et dalla terra. Nè mai fu tal concorso
ne feruor', poiché questa terra fu (ut fertur) condita nel tempo
di carnual. Si fa la settimana santa et pasqua, ogni di prediche
et tre uolte le feste: la prima in Terra Vecchia, la 2.^ in Terra
Nona al véspero in Terra Vecchia, et sempre piene le chiesie
et capelle, et fuora delle porte; ogni di essercitij spirituali, ogni
di confessioni, con sei, sette et otto confessori di questi nostri
Padri. Ogni di comunioni, quando cinquanta, quando 60, 70, et
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 80, prius 207, 208. — Usi
sunt hac epistola Polanco, t. in, pag. 86 et seqq.; Bartoli, L' Italia,
lib. Ili, cap. 4.
Vide epist. superiores, 512 et 520, pag. Ó2 et 91.
' ((Quotidie concionabatur P. Sylvester, et quidem ter diebus festis; in
veteri terra mane, et in terra nova (sic vocant praecipua quaedam Bastiae
loca), et post vespertinum officium denuo in terra veteri, et semper piena
ecclesia et capellis et atrio extra portam.» Polanco, t. in, pag. 84, n. 153.
7 FeBruarii 1553 115
quando cento cinquanta. Ne mai si cessa; ogni dì la dottrina
Christiana. Riscriuessimo al magnitìco vfficio perchè ne mandas-
saro dell' altre. Tacio le molti paci, concordie de Htigij, le molte
limosine, il lassar' li peccati publici, prender' le concubine per
moglie o lassar'le colla prouisione, et V usure.
Molti giouani c' hanno preso proposito di religione, et un
gran numero di vergini; non manca se non il monasterio. Tante
dispense, souuenir' la fabrica di S. -Francesco, tolto uia la mala
consuetudine delle stride, et stracciarsi le cami [?] alli funerali, et
molte soperstitioni, augurij, sorte magica et simili ingani che
non si possono in particolar' scriuere; nè le buone opere, per-
chè la materia uince il parlar", et sono più li negocij, che non
sono a me le parole. Il tutto sta in conuertir questa terra metro-
poli, perchè, conuertita questa, tutta Corsica (come dicono) è
conuertita. Il S.or aggiuta da tutte le parti. Alcune uergine di-
cono che tutta V isola debbe essere percossa dal Draguth; altre
dicono che uedono nostro S.or crocifisso, che dice: Non posso più
tollerar" li nostri peccati. Questo noi riferiscono se non con
abondantissime lagrime. Altre dicono hauer' ueduto segni dil giu-
dicio in fuoco; alcuni huomini, che poi si sono mossi alla confes-
sione, hanno ueduto sopra dil callice eleuato, il crocifisso in
carne. In questi sue uisioni io non mi fondo, nè la Compagnia; ma
so bene di certo chel Signor punisce li peccatori. Ogniuno è pieno
di stupor. Non cè tempo di pigliar il cibo, non che di studiar',
ma il Signor non manca di prouisione alli suoi operarij con alle-
grezza, com' meglio scriue il P. Emanuel, benché non tocca la
minima parte di quello eh' io sento oculata fide, et è solo, ma
quiui siammo circa dieci, et hauemmoli dato al presente alcuno
soccorso d' alcuni Padri nostri. Quiui vengono li signori et li sud-
diti, uengono li preti et rettori da diuerse parti a domandarci che
noi liuogliammo uisitar', et dicono tutti chel S.or è discesso auisi-
tar" la sua plebe, et si gettano a terra dicendo: Saluatici, perchè
il S.or a questo fine u' ha mandato da noi. E miracolo: nè per
pioggia, nè per uenti, mai lassono la predicha, nè 1' opere sue
sante.
Non ho mai prouato terra, che sia più bisognosa delle cose
ii6 Epistolae MixTAE— 533
dil S.oi", di questa (vero è quello che me scrisse il P. M." Po-
lanco) che questa isola sarà la mia India ' , meritoria quanto quella
dil preste Giovanni, perchè qua cè grandissima ignorantia de Dio:
ce sono mille soperstitioni, inimicitie infinite, odij inueterati, ho-
micidij ^ in ogni parti, superbie luciferiane uniuersale, lussurie
senza fine, et sono poueri che mangiano il pane de lupini, ma il
uino è possente, vsure, firaude, fedifragia, furie irreparabile, leg-
gier' credulità, sono tocchi alcuni d' heresie occulti, molti non si
sappeuano signar', et canuti non sanno il Pater noster, aue Maria.
Al litigar' accutissimi; anchora che perdono la lite, basta a loro
hauer certato: inuidie immanissime, ire accutissime delle vani-
tadi donesche, pareno cardinali colli suoi habiti in capo et in
dosso, massime quiui. Innumerabili bigamie, sono le sue moglie
schiaue in Turchia, et tutti se ne repigliano una altra, et le donne
uno altro marito. Dicono che non possono star senza gouerno di
casa, come fanno ancora li preti concubinarij , che sono senza nu-
mero. Hanno poi contratto la maggior' parte in terzo, o in quarto
grado, c' ha pigliato la commadra, c' ha dato la figliuola a quello
che leuò dal battesimo, chi da marito alla figliuola di sei o di
7 anni, altri, auanti eh' uscissero li figliuoli dil uentro de loro
madre, s' uno era maschio, et Y altra femina, conditionauano, et
sopra questo poi s' amazzano, perchè, adulti che sono li figliuoli,
non uogliono consentir'. Molte partialitadi et fattioni.
Dubito che la maggior' parte di questa isola (che dura 500
miglia incirco) non [sia] idolatra, perchè anchora non ho interro-
gato sacerdote, che sapia la forma, non dico delli 7 sacramenti
della chiesia, ma dil sacramento dell' altare; non si cognoscono
dalli laici, tutto il giorno uanno alla foresta a zappar', et guada-
gnar' il uitto per li suoi figliuoli et concubine, non si pono
dir' r offese che si fanno a Dio N.o S.or in questa isola, per non
hauere che 1' insegna la uia dil S.^r. O quanto io sarò punito,
uedendo tanta roina nel popolo redento col sangue preciosíssimo
di Jesù X.°, s' io cerco il proprio mio comodo.
Hauemmo parlato con alcuni gentilhuomini gen[ovJesi, qui
* Cf. Polanco, Le, pag. 86, n. 157, annot. i.
- Ms. homidicij.
7 Februarii 1553 117
habitanti, et corsi, et haiiemmo concluso che non cè nessuna uia
più atta a rimediar^ a questa pouere isola, quanto a mandar' per
ogni uescouado uno colleggio che illumina tanta cecità, et loro
si fanno molto difficili a contribuire, dicendo che li uescoui sono
ubligati a far' residenza alli suoi vescouadi, et tenirgli sacerdoti
di buona uita et sana dottrina, et che tocca a loro, c' hanno
r entrata, fare li collegij, et scole, et senza uno collegio per
ciascuno vescovado non cè mezzo alcuno poter' aggiutar' questa
isola. Questi sono li vescoui di Corsica et V entrata: Mons.or
Balduini de Balduini, vescovo di Mariana, A 950: nella vigna
di S. S. R. il P. Emanuel colli nostri Padri quiui et io dì et
notte lauoriammo indefessamente. Mons.or Pier Francesco Palla-
uicino Genose, vescovo d' Aleria, A 1900; Mons.or Giouan Bat-
tista Bernardi de Luca, vescovo d' Alacelo, A 1000; Mons.or
Andrea Grimaldi Genoese, vescovo di Nebio, A 400; Mons.or
Giovanni Maria Butinono, vescovo de Sagon, A 4
Mons.or Pietro de Effectatis de Calauria, vescovo da Leccia, A
100 A 50. Tutto il mondo crida: Che uole dire che li ve-
scoui godeño V entra[ta, ma] non uogliono hauer"" cura dalli suoi
uescouadi, et che lassono tante [ani] me perdere, et esser' deuo-
rate dalli dimonij infernali? Et io non posso risponder' cose che
loro uogliono accettar' la sodisfattion", et tutto il giorno me di-
cono: Che non rimediate uoi a tanti inconuenienti, et a tanta ne-
cessità delli pouer' anime? Io gli rispondo che faranno a poco a
poco, et che si uede il frutto che fa N.o S.or in questi che sono
disposti, cosi farà, ho speranza, nelli altri. Ma bisogna prouedere,
et non star' più. Io dico che si perda in tutto la cognition' de
Dio, sei non si soccorre presto. O Signor, mandate buoni opera-
rij nella nostra messe.
In questa isola sono 7 signoria, et 7 ufficiali di S.to Geor-
gio et sempre è infestata da turchi, quali hanno spopulate
' Ms. nJ pi.
* Rupta heic et infra charta est, ideoque quaedam legi nequeunt, quod
ductis lineis — notavimus. Caeterum episcoporum nomina, tune ad Corsi-
cam pertinentium, habes in PoLANCO, t. ili, pag. 88, annot. l .
' ((In septem partes (dominia vocant) insula illa divisa est, et septem
ii8 Epistolar Mixtae — 533
molte terre, et fatte senza habitatori, ascondono la notte le fuste
et fanno inboscate in terra, et cosi amazano, et fanno schiaui li
christiani, si uestono alle fiate alla corsesca, et uanno di giorno
per la Corsica esplorando, et poi la notte uengono le fuste a
terra, et prendono huomini et donne, grandi et piccoli. Più
di 4.° millia schiaui sono in mani di turchi, et si teme, com'
alcuni corsi anchora hanno scritto dal campo di re, chel Dra-
guth ha da uenire in queste parti per roinare per uendetta, per-
chè fu preso lui quiui dal S.or Gianettino d' Oria Il Signor
Iddio facia tutto quello che ritorna in sua gloria.
Il signor Giacomo molto fauoreggia ilP. Emanuel et la Comp.a
a cui offra tutto se et quanto ha, et altri signori anchora, che
sono uenuti a domandarne. Il nostro Signor ne fauoreggia tutti
in farne cognoscer' la sua santissima uolontà et quella perfetta-
mente adimpir". Tacio molte cose, perchè non posso per mia inñr-
mità continua et ocupatione, ma il P. Emanuel mi consola, che
sta sano, ogni di più lauorando nella uigna dil Signor, distante di
qua circa 30 millie.
Dalla Bastia alU 7 di Febraio 1553.
Queste aUigate sono dil P. Emmanuel, et dil P. ministro %
et di uno guardiano di S.to Fran.co et del vicario di Bonifa-
cio '\ qual mi promesse già uoler' rinontiar ogni cosa, et già ha
comminciate comunicar' ogni otto di, et sta distante penso 150
miglia da noi, ma gì' hauemmo scritto, et in diuerse altre parti
di Corsica, et mandatoci libreti della dottrina xpiana., acciò inse-
gnono, et inducono li popoli ogni domenica a comunicarsi, in-
sino che noi li uisitaremmo nel Signor. Si raccomandiamo
officiales Sti. Georgii (sic dicuntur magistratus Genuenses) habebat.» Po-
lanco, t. in, pag. 88, n. 160. Vide supra, epist. 515, pag. 72, annot. 2; et
Marinis, De Genuensi gubernatione, cap. 11, sec. l, n. 8-10; qui Sti. Geor-
gii q^'cio declarato, haec subdit: «Corsicae Magistratus omnes biennales.
Unus Regni Gubernator cum gladii potestate, etiam in omnes, qui ei sub-
sunt, Judices. Gubernator autem pendei a duobus Collegiis [genuensibus],
quae per Magistratura quinqué virorum res Corsicas administrant.»
* Id revera hoc ipso anno accidit.
* Fr. Joannes da Corte.
' Fr. Simon Corso. Vide epist. 53i .
Polanco, /. e, pag. 88, n. 161.
20 Februarii 1553 119
sempre alle diuotissime orationi di V. P. R. con tutti li nostri
amici, et a tutta la santissima Compagnia. D. V. P. R. humil-
limo seruo nel nostro Signor,
S. Landino da Sarzana.
Inscriptio: Ihs. Al mio molto R.do Padre nel nostro Signor,
iÌP. M." Ignatio Loyola, prepósito digníssimo della Compagnia
di Jesù, in Roma. A santa Maria dalla Strada.
531
COMMUNITAS MORBENIENSIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MORBENIO 20 FKBRUARII I553
Gratias agunt Ignatio de concesso sibi P. Galvanelli; et ut perpetuus illis
adsit curio, postulant.
Molto Rdo. Padre in Jesù X.° Poiché è piaciuto al summo
pontífice mandarne don Andrea Galuanello a la cura de Morbe-
gno con voluntà ancuora de V. R., come superiore della sancta
Compagnia de Jesù, n'è parso per il debito nostro con questa ren-
srratiarla dela bontà sua vsata verso de noi in comandare al detto
don Andrea in virtute de la sancta obedientia acceptasse tal impre-
sa, quale perchè ha accettata, ne piacerla consumasse, piacendo
a quella, che de vicario reusisse pastore. Et in questo pregamo
V. R. sia contenta de lassamelo perpetuo pastore, perchè siamo
securi che, restando, non tanto farà frutto apresso de noi con la
vita sua essemplare, ma ancora apresso il resto dela patria no-
stra, quale ha bisogno de simile persone in questi tenebrosi tem-
pi, atteso eh' in essa conuersano liberamente lutherani et altri
heretici. Et ve significamo in verità che quando ne fusse remosto
et hauessemo de acettarne vn' altro, scandalo saria ali boni fide-
li, et a lutherani et nostri emuli saria in fabula, oltra T tumulto,
il quale di nouo naseria nela terra nostra. Per tanto iterum la
pregamo sia contenta de non vedarne questa iustissima doman-
' Ex originale in voi. Epist. Communitatum, duplici folio, n. 167,
prius 274.
120 EPISTOLAE MlXTAE—
da, et de ogni cosa nè aspettamo grata resposta da V. R. , ala
quale et sue oratione tutti se recomandiamo Da Morbegno ali
20 di Febraio 1553. Dela R/ V/ seruitori,
Li agenti della communi tà di Morbegno.
Inscriptio: Al molto venerando Padre in JesùChristo, M. Igna-
tio, prepósito generale de la Compagnia de Jesù, come Padre os-
servandissimo. In Roma.
535
DIDACUS CARRILLO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COMPLUTO 25 FEBRUARII 1553
Patretn Araoz Matritum adiisse, ait, rogante Poggio. — Jesu Societas bene
audit. — Scholasticorum exercitationes. — Plures ignatianis commentatio-
nibus dant operam. — Comitum de Melito exempla óptima. — Templum
propter angustias loci aedificari non potest.
t-
Ihs.
Muy R.do en Christo Padre. La gratia y paz de Christo nues-
tro Señor sea siempre en nuestro fauor y ayuda. Amén. Por no
estar aquí el P. Villanueva, niel P. Manuel % me fué mandado
que scriviesse yo á V. P., y le diesse aviso delas cosas que acá.
nuestro Señor obra en este collegio. El P. prouincial desde antes
de nauidad a predicado en este pueblo con grande acceptión de
todos, los domingos y algunos otros días de fiesta hasta la entra-
da de quaresma, que á instancia del [cardenal legado ''j, le fué
* «Cum autem communitas Morbegni intellexisset a Patre Ignatio scri-
ptum esse, ut alium parochum quaeri studeret P. Andreas, accepta occa-
sione gratias agendi eidem P. Ignatio, quod talem ad se pastorem misisset,
scriptis litteris rogarunt ut pro Vicario parochum eum esse perpetuum per-
mitteret, magnam ejus provinciae utilitatem, ac praesertim sui oppidi, pol-
licentes.» Polanco, t. iii, pag. 127, n. 250. — Ignatii vero responsum, quo
postulatum negabat, invenies in Cartas de San Ignacio, t. ni, pag. 408 et
181.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 19, prius 3o2, vel 352.
' P. Emmanuel Lopez.
* Vide supra, epist. 53i.— «Cardinalis Poggius, Legatus Sedis Aposto-
25 FeBRUARII 1553 121
necessario yr á predicar á Madrid, y assi dexó toda la vniuersi-
dad con harta soledad y desseo. Esperamos en el Señor que por
mayor seruicio suyo lo lleuó á la corte. Si aquí oviesse algún pa-
dre que predicasse, parece que se seruiría mucho nuestro Señor
con su trabajo, por la mucha hambre y acceptatión que ay de la
doctrina de la Compañía, y por los muchos y dispuestos subiec-
tos que ay en esta vniuersidad. El Señor, que sabe en todo lo
que conviene, lo ordene todo á su mayor gloria.
Las cosas de los hermanos, assi de studios como de aprove-
chamiento spiritual, van siempre adelante: sea Dios glorificado por
ello. Todos studian con diligencia, nunca faltando sus conclusio-
nes y repetitiones, avnque con ocupationes de officios de casa,
y seruicios de exercitantes, y edificios, que casi siempre ay; en
todo lo qual es necessario ocuparse, y no se puede excusar. Ay
al presente algunos recebidos á exercícios, y no se puede corres-
ponder á tantos como los piden. El número de los que frequen-
tan los sacramentos de la confessión y comunión crece tanto,
assi de studiantes como seglares, que tampoco podemos cumplir
con la deuotión que á esta casa tienen, porque les es forçado con-
fessar y comulgar en otras yglesias; y assi en todas crece la fre-
quentatión destos sacramentos sanctísimos, y no sólo en este
pueblo, mas en otros, como es Cuenca y Huete, haze y multiplica
el Señor esta merced.
Al conde y condessa de Méllyto ' multiplica el Señor cada
día más sus dones, acrecentando en ellos la deuotión y affición á
las cosas de Dios, y obrando en ellos obras de grande exemplo y
mucha edifficatión, y confusión de muchos. A tomado por deuo-
tión la condessa que cada día aya persona en su casa que con-
fiesse y comulgue, para lo qual tiene hecho repartimiento por
orden. En tpda virtud finalmente van cresciendo: sea el Señor
bendito por ello.
Por aver el arçobispo comprado las casas de los lados desta
licae, ejus [se. Patris Araoz] operam utiliorem fere in curia Regis, etiam in
concionando, censebat; et ita eo se debuit conferre, quamvis post quadrage-
simam Complutum rediit.» Polanco, t. m, pag. 323, n. 720.
* Didacus Hurtado de Mendoza et Catharina de Silva.
122 Epistolae Mixtae— 536
nuestra ' , y por esto faltar sitio para poder hazer la yglesia se-
gún se pensaua 3^ estaua ordenado, creo se hará en su lugar vn
quarto de casa, con vna pieça grande en lo baxo, que sirua de
capilla, hasta que el Señor ordene otra cosa. Ay para ello traídos
ó comprados los más de los materiales, y començárse ha muy
presto, plaziendo al Señor.
Todos los hermanos están buenos de salud corporal, y si yo
no estuuiera entre ellos, dixera que de la spiritual les y va muy
bien. Piega al Señor de sanarme, quoniam infirmus sum Si no
fuesse grande atreuimiento, pediría á V. P. que me encomen-
dasse á nuestro Señor, vna vez siquiera en particular, avnque mi
enfermedad tiene necessidad de muchas y siempre, que spero en
el Señor aprouecharía algo á mi tibieza, N. S., por quien él es,
nos dé su santo temor y amor. Amén. De Alcalá de Henares, 25
de Hebrero de 1553. hidigníssimo hijo de V. P. en el Señor,
t
Diego Carrillo.
Inscriptio: f Al muy R.do en Christo Padre, el P. maestro
Ignatio, prepósito general de la Compañía de Jesús, junto á
S.t Marco, en Roma. Alia manu: Al porte vn sueldo.
536
GASPAR LOARTE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OGNATO 27 FEBRUARII I553
Scribendi causas exponit. — Ipse et Pater Didacus de Guzman exercitia spi-
ritualia peregerunt, Borgia magistro. — Consilium de collegio instituen-
• do. — Quibus occupationibus exerceantur, docet.
Jhs.
Muy R." Padre nuestro en Xpo. La gracia y eterno amor del
Spíritu santo sea siempre con V. P.
• Vide Epist. Mixtae, t, 11, pag. 655.
* Ps. VI, 3.
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 104, prius 496.
27 Februaru 1553 123
Aunque a mucho tiempo que amo á V. P., y soi muy aficio-
nado á sus cosas, nunca se me avía oírescido tan legítima causa
para que me atreviese á escrivir á V. P. como aora, que a ya or-
denado nuestro Señor por su bondad infinita que pueda escrivir
á V. P. con el título que los otros hijos suyos le escriuen, pues
por tal me e ya determinado y declarado, y soi, aunque indigno,
recebido en la Compañía. Y aunque yo creo que V. P. tendrá
noticia dello por las cartas que de acá an escrito quiérolo yo
tornar á repetir, como cosa á quien más toca.
El P. don Diego ^ y yo, que avemos sido diez años a conpa-
ñeros, hemos tenido mucho tiempo a gran deseo de entrar en
esta santa Compañía; y aviéndolo en este tiempo encomendado
á nuestro Señor, y después de aver visto sobrello el parescer del
P. maestro Avila (en cuya compañía yo e estado deziseis años a),
y también el parescer y patente que V. P. nos inbió, acordamos
de venir aquí á Oñate, adonde el P. Francisco " nos recibió con
mucha charidad , y nos dió de su mano los exercícios , que fué
grandíssimo consuelo nuestro, y resultó dellos que con mayor
claridad ayamos entendido ser la voluntad de nuestro Señor que
entrásemos y perseverásemos en la Compañía, y ansí nos deter-
minamos, y emos sido admitidos y recebidos con mucha voluntad
de nuestro P* Francisco. Tanbién emos determinado de aplicar á
la Compañía, para hazer algún collegio, esa miseria que tenía-
mos, que son noventa y tantas mili mrs. de renta cada año, en
juros y censos, y más de presente casi mili escudos en dineros, y
librería, y otras alhajas. Reciba nuestro Señor, y V. P. en su
nombre, nuestra voluntad, que es algo, pues la obra es tan pe-
queña.
En lo que este tiempo nos emos exercitado, después que aquí
venimos, a sido, yo en predicar en esta prouincia, y el P. don
* Vide supra, epist. 514, pag. 67, annot. 2.
^ «Didacus, vel Jacobus , Ponce de Leon et Guzman (qui, postquam
Societatem ingressus est, dictus est semper brevius Didacus , vel Jacobus,
de Guzman) Emmanuelis Ponce de Leon et Guzman, II Comitis de Bailen,
frater.» Liti. Quadr., t. iv, pag. 645, annot. I.
Memorantur heic Joannes de Avila et Franciscus Borgia.
124 Epistolar Mixtae— 536
Diego en enseñar la dotrina aquí y en Navarra, adonde ahora
está, en lo qual por la misericordia de Dios se a hecho raçonable
fruto. Aora pienso que iremos á Logroño, porque el obispo de
Calahorra nos a enbiado á pedir y el P. Francisco se lo a con-
cedido. Estaremos por allá el tiempo que la obediencia nos
mandare.
Esto es lo que por aora ai que hazer saber de nosotros; lo de-
más es suplicar á V. P. que, admitiéndonos en el número de sus
hijos, aunque mui indignos, nos haga dignos y participantes de
sus santos sacrificios y oraciones. El Padre don Diego no scriue
aora, por estar absenté en Navarra, como es dicho. V. P. reciba
esta por suya, pues siempre él y yo emos sido una mesma cosa en
el amor, y aora lo seremos más, con el nuevo parentesco. Guarde
nuestro Señor á V. P. por muchos años, como su majestat sabe
que todos lo avemos menester. De Oñate a 27 de Hebrero de
1553 años. E dado tan larga cuenta de todo, porque me lo mandó
ansí nuestro P. Francisco. Si en ello e dado pesadumbre,
V. P. me perdone. Indigno hijo de V. P.,
DOCTOR Gaspar Loarte.
Tnscriptio: Jhs. Al muy R.do Padre nuestro en Xpo., el
P. maestro Ignacio, prepósito general de la [Compañía] de Jesús,
en Roma.
' Erat saepe laudatus in his MonumentiS aDiaz de Luco (D. Juan Ber-
nal), cuyo nacimiento se disputan la ciudad de Sevilla y el pueblo de Luco.. .
Hecho obispo de Calahorra en 1544, acudió á las dos primeras reuniones del
concilio, y en ambas protestó, ya contra la traslación á Bolonia y ya contra
el decreto de su segunda suspensión. Su muerte acaeció en 14 de Setiembre
de 1556.» Sainz de Baranda, Noticia de los españoles que asistieron al
Concilio de Trento, in opere cui titulus: Colección de documentos inéditos
para la Historia de España, t. ix, pag. 27 et 28. Cf. NiC. ANTONIO, Bi-
hliotheca hisp. nova, a quo et ab aliis vocatur Joannes Bernardus Diaz de
Lugo.
28 Fkbruakii 1553
125
539
LEONARDUS KESSEL
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COLONIA 28 FEBRUARII 1553 *.
Quid sit Coloniae Februario mense actum a sociis, aperit. — Bonus odor
Societatis in dies magis spargitur. — Eidem aliqui adjunguntur. — Plures
optant ut Societas sedem Coloniae fixam et propriam habeat. — Curio ad
Sanctae Columbae his votis mordicus adversatur, nec disserenti de in-
stituto Societatis Jesu aurem praebet.
Ihs.
Gratia et pax X.i sit semper cum omnibus nobis. Amen.
R.de in X." Pater. Vt obedientiae meae satisfaciam, paucis ape-
riam quomodo in Februario se omnia Coloniae habuerunt. Odor
bonus Societatis magis in dies spargitur in his partibus, ita vt
omnes in dies magis faueant nobis, et bene loquantur de nobis,
etiam illi, qui nos aliquando (male informati) defamare solebant.
Sit Dominus in omnibus benedictus.
Professor hebraeus et alij plures vbique protestantur, [quodj,
si non haberent vxores, iam diu se Societati resignassent; a qui-
bus Dominus bonum affectum per effectum accipiet speramus.
Quidam sacerdos 28 annorum, coloniensis, honestis parenti-
bus, naturalibus bene dotatus, in physica et bonis literis vtcum-
que versatus, peractis aliquot exercitiis, statum vitae suae, in quo
X.° militari intendit, determinauit et se totum Societati resigna-
uit. Nondum scio an votum aliquod emiserit. Ad tempus adhuc
cum patre manebit, iam senio confecto, donec videbitur aliter
expediré. Interim diligenter sua tractabit studia. Bene cuperet
licentiam habere a P. V. legendi-novum vsum romanum % vt
plus temporis dare studijs posset.
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 73, prius 295.
- Cf. Epist. Mixtae, t. l, pag. 56, annot. 4; Cartas de San Ignacio, t.
IV, pag. 498-505: Noticia del Breviario del Cardenal Quiñones, et loca ibi
laudata.
126
Epistolas MixTAE-537
R.dus dominus Gupperus doctor vtriusque júris, patronus
noster, per fratrem suum doctorem et officialem reverendissimi
egit apud R.mum causam nostram. R.mus misit literas ad R.dum
dominum Gupperum, vt ipse cum alio quodam magistro nobis
licentiam darent vtendi priuilegiis Societatis sua auctoritate, et,
si literis sigillatis opus esset, eas mittere vellet. Gauisus R.dus
dominus Gupperus hoc nuncio, iussit me vocari, et ostendit
mihi literas R.mi; sed cum intelligeret R.dus dominus Gupperus
hunc magistrum nostrum non fauere Societati, etiam quomodo-
cumque informatus ab alijs, sic res ad tempus differtur, vt hic
magister noster de omnibus bene informetur, aut vt alia via nego-
tium ad effectum perducatur. R.dus Pater prior in Carthusia '
accessit et informauit hunc magistrum nostrum, sed parum perfe-
cit, quare petiit vt ego cum priuilegijs Societatis eumdem acce-
derem: sed prima vice nullam habui audientiam, nec priuilegia
legere voluit. Sic discessi. Petij quando vacaret, vt redirem, sed
nullum certum tempus dabat. Sic omnia adhuc sunt in fieri et in
spe bona *.
Quia a con fessi onibus audiendis et ab alijs officijs charitatis
liber sum, studia tracto.
' Dr. Joannes Gropper (Gropperus). Vide Polanco, t. iil, pag. 269 et
27», n. 604, qui hanc Kesselii adhibuit epistolam.
- Adolphus III von Schauenburg, archiepiscopus coloniensis.
^ Gerardus Hamont, carthusiae coloniensis coenobiarcha.
Ad rem faciunt quae scripsit Reiffenberg, Hist. Soc. Jes. ad Rhe-
num inferiorem, lib. 11, cap. 5, ad calcem: «Elector. . . Adolphus Schauen-
burgicus, cum hostilibus circum armis omnia fremerent, Nostrorum labores
tanto magis patriae salutares ratus, causam agere Societatis exorsus est;
Doctori Groppero, Ordinis nostri in paucis studioso, et Curioni ad Sanctae
Columbae dato negotio, ut de Ignatii Instituto diligenter cognoscerent,
lustratisque accurate privilegiis et immunitatibus, si ita videretur, a nobis
pronuntiarent, largirenturque suo nobis nomine facultatem enumeratis in
literis Apostolicis Societatis nostrae muniis libere in posterum defungendi.
Spei hinc aliquid obortum Leonardo: at quae, fortuna mox reflante, elan-
guit, ac tantum non concidit. Quam benevolum enim in Groppero Patronum
et arbitrum, tam implacabilem in Parocho adversarium offendimus: quippe
qui inaudita pertinacia nec authoritate Gropperi nec Gerardi Hammontani
amicissimis verbis, nec continuis Sociorum precibus adduci eo se passus
est, ut vel oculo dignaretur privilegia, aut uUi nostrorum hominum de In-
stituto disserenti vacuam aurem commodaret.»
1 MARTII 1553 127
Magister Gerardus Brassica ' iam Romam profectus fuisset,
sed scabies eum impediuit, sed melius iam habere incipit. Sed
Dei gratia intendit ac determinami in Augusto Romam proficisci
cum magistro Francisco mechliniensi % confratre et cum alijs,
quos Dominus istis adiunget: interim sua tractabit studia.
Haec sunt quae P. V. scribenda occurrerunt, cui nos vnice
concedatur cupimus bene valeat P. V. in X." semper. 1553, viti-
ma Februarij. R. V. seruus indignus.
Leonardus Kessel.
Inscriptio: f R.do in X.° Patri, domino Ignatio a Loyola, pre-
pósito generali Societatis Jesu. Romae, ad S. Mariam de Strada,
apud S. Marcum.
CORNÉLIUS [SEBAST. ROMEI]
PATRI JOANNI DE POLANCO
CENTUMCELLIS I MARTII 1553
Iter in Corsicam susceptum narrai. — Centumcellis ad xenodochium diver-
satur. — Rumores, qui de Patribus Landini et Gomes circumferuntur, re-
ferí.— Inceptam navigationem, sedato mari, prosequitur.
Jhs.
Molto R.do in X.° Padre mio. Pax X.i , etc. Hoggi sono sei
giorni che partimo di Roma. Nauigando la notte , arriuammo la mat-
tina ad Hostia, et di lì, dopo due bore, entrammo nel mare, pen-
sando che il tempo ci fauorisse, et cosi mutandosi, ci fermammo 20
miglia lontano, ad vna rocca di S.to Spirito, doue siamo stati cin-
' Gerardus Cools (Brassica). Polanco, t. m, pag. 7, n. 5 annot. l et
alibi saepe.
- Franciscus Cester (Costeras). Polanco, ihid. et praecipue, t. iii.
pag. 266 et 267, n. 595, annot. I.
^ Ex originali in voi. D, duplici folio, n. 206, prius 9, 10.— Causam
susceptae navigationis a nostro Romei, jubente Ignatio, infra reperies,
epist. 548. Vide etiam epist. supra positam,n. 533.
128 Epistolas Mixtae — 538
que giorni, non essendo mai cessato il vento contrario. Per que-
sto, ricordandomi che N. R. P. sopra ogni cosa desideraua presto
la mia tornata, o qualche nouella dell i nostri, non pigliando altro
partito, non poteuo nè V un nè laltro, dicendomi li marinari, che
sogliono alle uolte star cosi vn mese et due. Et cosi hoggi son
uenuto a Ciuitauecchia per uedere se ci era fregata per Corsica,
con la quale si ua più presto et più sicuro. Son uenuto ancora,
dubitando che il dormire troppo in barca non mi nocesse, ben-
ché con due o tre amici non ho potuto trouare un letto et pa-
garlo bene, et cosi sono andato al hospitale, doue doueuo an-
dar prima, senza cercar altro ue. Della fregata sarò domattina
risoluto, et forse andrò con quella a Piombino, donde facil-
mente si va in Corsica; altrimenti aspettarò la medesima barca,
o quella doue andaua quel frate, che in amendue è buona com-
pagnia. Et poco più tempo si spenderà, andando quelle dritte in
Corsica, purché il tempo questa notte si muti, come sperano li
marinari. Se non si muta, facendo la luna, è uerisimile che du-
rerà qualche giorno. Io scriuerò spesso, non mi partendo, et cosi
V. R. mi potrebbe rispondere. Non dico ancora a chi potrà driz-
zar le lettere, perché noi so.
Hoggi ho parlato con cinque o sei corsi, che son uenuti di
poco. Alcuni mi han detto di hauer inteso esser vero che si è
fatto daUi inquisitori, che cosi chiamano li Padri comanda-
mento alli preti de leuar le barbe, et alli apostati di tornar alla
sua religione, non dicendo che habbino il medesimo comandato
alli scapuccini; et per questo molti o tutti si risentiuano, uolendo
più presto pagar et patire ogni cosa, per non farlo. Oltra di ciò
mi hanno detto, che il gouernatore ' li fa stare nel conuento de
Zoccolanti % et ben trattare, hauendo loro ricusato di stare al
hostería; il che, se non fusse il braccio che hanno del magnifico
officio *, starebbero in pericolo della vita, et massime uscendo
della Bastia per riformar la vita delli preti delli montagne, doue
* Patres Silvester Landinus et Emmanuel Gomes de Monteraayor.
^ Lambas Doria,
^ Coenobium Sti. Francisci. Vide Landini epistolas.
* Officium sive magistratus Sti. Georgii, de quo alias dictum est.
I Martii 1553 129
quasi tutti tengano concubine, etc., et non saano dir messa; et
per questo il gouernatore non li lascerà andare senza buona com-
pagnia. Finalmente non sanno se non laudarli et dirne bene, saluo
che sono troppo seueri.
Vn altro che, domenica fece 8 giorni, si parti dalli Bastia et
che li vdi il di medesimo predicare, mi ha parlato molto in fauor
loro, dicendo che fanno cose marauigliose , et son ben uoluti.
Circa il leuar delle barbe, che è uero, ma che dopo il comanda-
mento, non sè cercato altro. Circa li scapuccini, che ha inteso da
vno scapuccino, suo parente, che sono stati a uisitar il conuento,
et laudatoli, et restati molto amici, et V uno lauda V altro; et la
differenza che nacque col predicatore , fu perchè H Padri haue-
uano condennato vno, il quale fu poi assoluto dal detto predica-
tore; ma la cosa si è aqquetata. Circa il Vicario ' di Mons. di Ma-
riana, nessuno ha inteso cosa alcuna. Domattina sarò certo, se
questo corso ha portate lor lettere, et uedrò di mandarle subito,
benché pensa di non hauerle. Vscendo dello hospitale, trono al-
cuni che vengano a Roma. Non ho potuto ueder delle lettere nè
altro, et perchè pensò di partir hoggi, perchè è buon tempo, ue-
drò di lasciar' vna lettera qui, che haueuo pensato di scriuere.
Oltra questo, io sto bene, gratia di Dio, et di cuore mi racco-
mando alle orationi di V. R. et di tutta la casa. Da Ciuitauecchia,
a di primo di Marzo 1553. De V. R. seruo inutile,
Cornelio.
Inscriptio: Al molto R.do in X." Padre, il P. M.° Polanco,
theolofgo della] Compagnia di Jesù, in S.ta Maria della Strada,
presso a S. Marco. Di porto baiocchi tre.
' Joannes Bta. Tiseo, vicarius episcopi marianensis, Balduini de Bar-
ga. Vide epist. 515, pag. 71 et seqq.
EpISTOLAE MisTAE, TOM. III.
9
i3o
EPISTOLAE MlXTAE-539
539
LEO ENRIQUES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
[CONIMBRICA] I MARTII I553 *.
Brevitatem litterarum excusat. — Dei beneficium in iis, quae acciderunt,
agnoscit. — Fructum ex adventu Patris Villanueva in Portugalliam com-
memorat. — De se animo demisso sentit.
t
Jhus.
Muito reuerendo em Xpo. Padre. A graça e amor de Christo
seia sempre em nosas almas. Por o P. Luis Gonçalvez ser porta-
dor desta ^ serei breue nela, pois ele, como pesoa que mais dos
nego tios da Companhia, que nenhum de todos nos outros de ca,
sabe, polo muito tempo que neles tratou com muito cuidado,
pode largisim amente enformar a vossa paternidade de tudo o que
ca pasou, e de quantas emburlhadas, perigos e trabalhos tem
noso Senhor nestas partes desembaraçada e liurada a sua Com-
panhia. Que afirmo a V. P., que o que neste negotio se tem
feito, se cuido muito, nele conheço claramente nam auer sido
conselho humano, e nem [?] ^ forças, senam o grande amor que
Christo N. S. teue a esta sua pobre Companhia, pera a liurar de
tantos e tam grandes perigos. Porque nam foram somente dos
tentados e saldos da Companhia e da outra gente, senam ainda
dos mesmos da Companhia, dos quoais temos que nos desuníra-
mos nos pareçeres, se noso Senhor nam trouxera aqui ao P. Ui-
Ihanueua , pera mui particularmente se enformar de todos
acerca de todas as ©ousas *. Quanto e. Padre, acerca de mim e
* Ex áutographo in voi. D, duplici folio, n. 234, prius 409.
- Vide supra epist. 5l3, 524-526.
' Lectio dúbia: prius videtur scriptum fuisse e nem; sed mutatum
deinde est e in o, non deleto nem .
* Alcazar, Chronohist . de la Prov. de Toledo, t. i, pag. 205 et 206,
ad annum 1552 haec refert: «Con orden de el mismo Santo Fundador , se
partió el P . Villanueva á la Ciudad de Cordoba, y desde allí á Portugal.
I Martii 1553
i3i
meus males, nam me estreuo a enformar a V. P., polos nam
cognheçer ainda, mas abasta pera eie ser enformado de quem
sou, que o Padre doutor Torres me mandou que pedisse a V. P.
que de la me peni ten tiase, por ser hum dos reuoltosos neste ne-
gotio Em bençam de V. P. me encomendo, oie i.° dia de
Março de 1553. Indigno filho de V. P.,
f DoM Lião. f
t
Inscriptio: f Ao muito Reuerendo em Xp.° Padre, o Padre
M. Ignatio, prepósito geral da Companhia de Jhus.
El viage á Córdoba fué para que visitasse en su nombre al V . M. Juan de
Avila... El viage á Portugal fué para reconocer la raíz de algunas inquietu-
des, que allí se padecían, previstas en espíritu por San Francisco Xa-
vier en el Oriente, este mismo año: en el qual desde la Isla de Sancham,
enfrente de la China, se trasladó al cielo. Enteróse el P . Villanueva de
las cosas con su gran discreción y prudencia; y aviendo dado á San Igna-
cio los necessários avisos, se volvió á Alcalá: resultando de esta jornada,
que el Santo Fundador nombrasse por Provincial de Portugal al P. Diego
Miron...-» Cf. ANTONIO, Hist. ms. de la Prov. de Toledo^ cap. 24. — Hanc
tamen Patris Villanueva profectionem in Lusitaniam, anno 1552, Monu-
menta nostra non tradunt. Nec apte cum itinere ad Btum. Mag. Avila con-
jungitur illa profectio et notitia rerum Portugalliae a Villanueva Ignatio
missa; nam 20 Sept. 1552 nondum convenerat Pater Villanueva magistrum
Avila (Epist. Mixtae, t. 11, pag. 786); cum tamen jam a mense Majo P. Mi-
ron provincialis Lusitaniae renuntiatus fuerat. Epist. Mixtae, t. il, pag. 721;)
Igitur remotio Patris Rodrigues et designatio Patris Miron perperam huic
itineri P. Villanueva ab Alcazar tribuuntur. — Vide infra, epist. 552, 570.
' Haec prae animi demissione dieta fuisse, nemo non videt. Caeterum
conimbricensis uCollegii Rector, P. Emmanuel Godinus, in... anni pro-
gressu Ulyssiponem vocatus, sucessorem habuit P. Leonem Enriquez.»
Polanco, t. ni, pag. 410, n. 905. «Patri Mironi, Provinciali, collateralis
datus est P. Leo Enriquez, quamvis ipse [P. Leo] suis litteris ad P. Igna-
tium serio, id ne fieret, precabatur.» Polanco, ibid., pag. 412, n. 908.
l32
Epistolae Mixtae— 540
540
FERDINANDUS ALVAREZ DEL AGUILA
PATRI JOANNI DE POLANCO
BURGIS 4 MARTII 1553 *.
Burgis res Societatis prospere cedunt . — Laetantur omnes sibique gratulan-
tur de domo ab Uguccioni sociis comparata. — Opera proximis impensa, —
De concionibus Patris Strada. —Responsum Sti. Ignatii, de gymnasio
Abulae instituendo, Alvarez exspectat.
t . •
Ihs.
Muy R.do Padre mio en Xpo. Jesu. La gratia y paz de
Xpo. nuestro Señor sea en el continuo fauor y ayuda de todos.
Por muchas cartas, ansí del P. maestro Estrada, como mías por
su comisión escritas, emos dado relación á nuestro P. maestro
Ygnacio y á V- R. de las cosas que el Señor a hecho y ordenado
en esta.ciubdad % dándonos casa en el guerto del rey, y con al-
guna contradición de los regidores, y cómo todo a sido por más
gloria y honrra de N. S. y para más bien nuestro, y de provecho
y edificaçión de la ciubdad, viendo lo que después a suçedido,
que ya no ay rumor de contradiçión , antes todos se admiran y
dan gloria al Señor de ver la casa y la comodidad della, y desean
verla acabada y con más Padres. Siempre se va labrando, y
creemos, con ayuda de N. S., se acabará este verano.
El P. maestro Estrada me mandó escriviese esta á V. R., y
pide á V. R. nos escriva por la via de Florençia y de su herma-
no % porque estamos con mucha hambre de ver letras de
V. R. , por saber de la salud de nuestro P. general y de todos los
charísimos Padres en Xpo. Señor nuestro.
El P. maestro predica cada día de la quaresma en diversas
partes, con muy grande auditorio y satisfaçción de toda la çiub-
« Ex autographo in voL D, duplici folio, n. 5, prius 408.
' * Vide supra, epist. 505 ac 529, et loca ibi laudata.
5 De Ludovico de Polanco, Joannis Alphonsi fratre, Florentiae degen-
te, diximus supra, Epist. Mixtae, t. 11, pag. 422, 715.
4 Martii 1553 i33
dad; y con gran razón, porque, çierto, N. S. le da tal gracia y
spíritu, que no sé cómo no se les abren las entrañas á todos
los que le oyen: házese mucho fructo en las ánimas, bendito
sea N. S.
Yo tengo mui ordinarias confesiones. Estos Padres y yo, glo -
ria al Señor, estamos buenos, y la señora su madre, y hermanos,
y hermanas, y deudos también lo están, y muy devotos, á mu-
chos de los quales confieso
Al presente no se ofreçe de qué más dar cuenta. El Señor
Benedicto * con toda su casa está bueno, y mui continuo en esta
casa, dando todo el fauor y ayuda á la obra que puede. V. R. le
tenga por encomendado y á todos nosotros en sus sanctos sacri-
fiçios y oraçiones.
En el despacho ó aviso açerca de los préstamo [s] y colesio '
para Avila siempre estó esperando lo que N. S. ordena por medio
é ynstrumento de nuestro P. general. Por charidad que V. R. me
dé el aviso, porque, conforme á él, enbiaré el despacho y recau-
do. De Burgos, 4 de Março, año 1553. De V. R. sieruo yndigno
en el Señor nuestro,
f Hernandálvarez. f
Inscriptio: f Ai mui R.do en Xpo. padre mio, el P. maestro
Juan de Polanco de la Compañja de Jesus, etc. , en Roma.
' Vide Epist. Mixtae, t. 11, pag. 711 et seq., 835.
* Benedictus Uguccioni.
' Agunt de hac re Epist. Mixtae, t. 11, pag. 561 et 562.
i34 Epistolar Mixtae— 541
541
JOANNES DE VEGA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PANORMO 5 MARTII 1553
Quamvis discessum Patris Nadal, ut par est, doleat; obtemperai tamen, ra-
tus id ad divinum obsequium pertinere. — Ut cito redeat poscit. — Gestit
laetitia de secundis Societatis Jesu rebus et incrementis .
t
Muy Rdo. señor Padre. El P. Mtre. Nadal va allá, cum-
pliendo con la obediençia, la quál yo también he querido guar-
dar, teniendo por çierto que lo que V. P. ordena es lo que más
cumple al seruicio de Dios no embargante que, según las bue-
nas obras y effectos que el P. Nadal ha hecho y hazía acá y tenía
encomençado, se juzga que hará vna gran falta, porque se yua
pensando en cosa de más iraportançia que hasta aquí, y anssí
pido por merced á V. R., que, cumpliendo con lo que allá al
presente se ofresçe, me haga merced de ordenar que buelua acá
lo más breue que fuere possible, porque sin duda pienso que será
seruicio de Dios. Y en lo demás que de acá hay que dezir, me
remito al dicho Rdo. P. Mtre. Nadal, y de cierto negoçio parti-
cular que se ha ofresçido, de vna casa de religiosas, que muy
desordenadamente biuen, y lo que querríamos hazer dello so-
bre lo quál escriuo también á su santidad.
Estoy con gran satisfación de lo que entiendo que por todas
las partes del mundo aprouecha la Compañía de Jesús, y el fruto
que haze, y cómo Dios lo va acrescentando, á quien se le deuen
de dar infinitas gracias, que en tiempos tan pestilençiales haya
' Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 6, prius 176.
- Vide de hoc discessu Patris Nadal, ejus Epist. t. 1, pag. 141 et 757.
Porro vocabatur in urbem ab Ignatio, ut inde in Hispaniara et Portugalliam
navigaret, cominissarìus harum provinciarum creatus. Ibid., pag. 143, 144;
Cartas de San Ignacio, t. lii, pag. 215, 217.
' Sermo est de coenobio Ascensionis; de hac re infra uberius agitur.
7 Martii 1553 135
descubierto tal mediçina. Nuestro Señor guarde y prospere la
muy Rda. persona de V. P. De Palermo á V de Março 1553. A
lo que V. P. mandare,
Juan de Vega.
InscripUo: f Al muy Rdo. señor Padre, miçer Ignacio Lo-
yola, prepósito de la Compañía de Jesús, en Roma.
JOANNES GONZALEZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO 7 MARTII I553 1,
Melius se in dies valere dicit. — Messis proximorum multa.
t
Jhs.
Muy R.do Padre. La graçia y bendi çión de nuestro Señor sea
siempre con V. P. No sé si se a cumplido tan enteramente los
meses pasados con la obediençia del escreuir (aunque creo no
auer faltado alguno), por mis largas yndisposiçiones, que, según
han sido grau es, á todos nos han dado en qué entender, querién-
donos N. S. exerçitar, si yo me vuiera sabido aprouechar de
todo *. Ya, bendito N. S., ay alguna mejoría, aunque no entera,
que podamos guardar quaresma. Puede el hombre ya ayudar en
algo á la casa en este santo tiempo, adonde N. S. ofreçe abun-
dançia de mjes, si vuiese abundançia de obreros. Su Mag.t los
trayrá quando fuere seruido, pues es suya la viña y la vendimia.
Los Padres y hermanos desta casa están todos buenos yn
vtroque homine, bendito N. S., y bien ocupados, así los Padres,
que son tres, commo los hermanos, que son otros tantos. Todos
nos encomendamos en las oraciones de V. P. y de todos nuestros
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 182, prius 387.
* Vide epist. 527, pag. 102.
i36 Epistolae MiXTAE— 543
charissimos Padres y hermanos desa sancta casa. De Valladolid,
siete de março 1553. De V. P. indignissimo hijo,
t
f GONÇALEZ. f
t
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do Padre en Jhu. Xpo. N. S., nues-
tro Padre M.° Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compa-
ñía de Jhs., en Roma.
513
' VINCENTIUS DE ROMENA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OSTIA 8 MARTII 1553
Iter maritimum sociorum, in Siciliani tendentium. — Acta Ostiae a sodalibus:
civium in eos amor.
Jhs. M.*
La pace di Christo N. S. sia con tutti. R.do in X." P.e Noi
scriuemmo domenica passata alli V di marzo a V. R. P. tutto
quello che insino a quella hora ci era accaduto. Hora pensiamo
che V. R. non habbi riceuto quella, et però di nuouo ui riscriue-
remo quello in poche parole, et anchora tutto quello che ci è oc-
corso da domenicha in qua.
Noi ci partimo da rippa sabato, circa mezo giorno, con il
nome del Signore et andamo insino a S. Paulo con ragione-
uole tempo, et quando fumo apresso a S.to Paulo, il tempo ci co-
minciò a essere contro, et aspectamo li forse dua hore, et dipoi
li fratelli andorno a uisitare la chiesa di S.to Paulo, et ritornando,
il tempo si raconciò, et cossi seguitamo inanzi, et andamo insino
apresso d'Ostia uno miglio et mezo, et ci fermano li per amore
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 210, prius 20.
^ Adjunxerat Ignatius Patri Hieronymo Domenech, in Siciliam redeun-
ti, l3 vel 14 socios, quorum pars terrestre, pars maritimum iter confecerunt.
Cf. Polanco, t. m, pag. 216, n. 468, qui pleraque horum sociorum nomina
silentio praetermittit.
8 Martii 1553 137
del tempo, che non poteuamo andare più inanzi, et la notte stemo
a dormire nella barcha. Che, certo, R. P., come dissi nell' altra
lettera, si adempiua la sententia d' Antonio Rione ' (tochi a chi
toche), perchè stauamo Y uno sopra laltro, come sardelle, et li
marinari, quando uoleuano passare per acconciare la tenda et
fare li loro bisogni, ci saliuano adosso per passare, et uno diceua:
oime, il mio capo; laltro, il piedi; tanto che uera da dire per ogni
uno. Et dipoi la domenica matina M. Alberto andò a dire messa
a Ostia con alcuni delli fratelli più forti, et li disse messa, et li fu
fatto grande careze, et dipoi tornorno con grande aqua et uento
alla barcha, et dapoi desinare, non si mutando il tempo, il
P. M. Bernardo * fece predicare a duoi fratelli, et dipoi predichò
lui, certo con grande satisfatione di tutti li barcharuoli et passe-
gieri, in modo tale, che tutti promessano che, quando saresimo
a Ostia, di uolersi confessare. Et poi il P, M. Bernardo, per tro-
uarsi un poco pegio indisposto per la scomodità che haueua
hauto quella notte, señando a Ostia con alcuni fratelli più indi-
sposti; et la domenicha sera cenamo et abergamo li in una mis-
sera osteria, et ilunedi a matina uene la barcha a Ostia, et il
P. M. Bernardo si ritirò con li fratelli in quella, per essere stati
male neir osteria, et hauere spesso assai , et cosi , il tempo es-
sendo contrario per uscire del fiume, stiamo anchora. Et il
P. M. Bernardo et M. Alberto insino adesso hanno celebrato con
la gratia di Jesù X.° ogni matina messa, et jeri si confesorno tut-
ti, barcharuoli et passagieri, et questa matina si sono comuni-
cati conneso noj. Che certamente, R. P. , siamo molti admiratj
* Frater rei domesticae addictus, de quo saepe in superiore voi. dictum
est,
* «Inter alios, qui cum novo Provinciali [Domenech] profecti erant
Roma, fuit P. Bernardus Oliverius, qui poterai alieni collegio perutiliter
praeesse, etiam magno, cum Romano Collegio satis feliciter praefuisset;
sed quia non bene Romae habebat, in Siciliam missus est... De nautis optime
meritus est, quorum confessiones audivit, et dissidentes inter se conciliavit.
Serius tamen quam P. Hieronymus Domenechus, qui terrestre iter confe-
cerat, Neapolim pervenit, cum sex fere dies Ostiae haesisset.» Polanco,
/. e, pag. 217, 218, n. 474.
i38 Epistolae Mixtae— 543
per la grande mutatione che uediamo in loro, che quando errano
a rippa, a ogni parola biastemauano, et adesso a ogni parola
hanno Idio in bocha, ringratiandolo et benedicendolo et sempre
dicendo: sia fatta la uoluntà sua, con tutta carità, humiltà et pa-
tientia, che cognosco chiaramente che mi fanno uergogna, es-
sendo io già tanto tempo stato fra tanti Padri et fratelli , che mi
hanno datto tanto essemplo di fatti et parole , et auendomi mu-
tato tanto poco, et loro in un giorno pare che di demonij siano
diuentati angelli. Tutti la matina, sul fare del giorno, et la sera,
cantiamo letame nella barcha, et andando ogni matina alla messa
et predicha, nuna chiesa che è qui in Ostia, et anchora li barcha-
ruoli et passegieri non lasciando mai la predicha et messa , et il
P. M. Bernardo fa legere qualche diuoto libro, et dichiara al-
chune cose principale ogni giorno della doctrina Christiana,
et cosi ci passamo il tempo in questo, et cosi uuole fare il
P. M. Bernardo, insino che sia bono tempo da potere nauigare.
Il P, M. Bernardo, uedendo la grande incomodità delli fratelli, in
non potere dormire nella barcha, per essere fra tutti in quella 25
persone, et hauere poco luogo, et per non potere stare su losteria,
per essere mal trattato et spendere molto, come ho detto di sopra,
li fu detto che, apresso a Ostia, era una chieseta con una camera,
et che non ui stana nesuno, et andò a domandare quella per
r amore de Dio a un frate della chiesa d' Ostia, che teneua le
chiane, et esso frate, non potendo accomodarci di quella, per es-
sere drento grano, ci promesse lui et il predichatore d' Ostia di
farci hauere una stantia, et cosi ce lano fatta hauere, et alcuni
stano in quelli, et altri alla barcha, et li faciamo un poco di fuo-
cho, et cosi anchora ci ha accomodato di tre paliericij con tanta
charità et humiltà, che non lo potrei dire; et stiamo adesso un
poco più accomodati per gratia de Dio. Questa matina, come ho
detto di sopra, ci siamo tutti communicati qui in Ostia, et dipoi
il P. M. Bernardo ci mandò quatro di noi a cercare la limosina,
et trouamo tanto pane , che ci bastò per il desinare , et a tutti
quelli che noi domandamo la limosina, ce la detterono con molta
humiltà, et ci diceuano, si noi haueremo bisogno d' altro, che ri-
tornassimo; che essendo la città tanto pouera, et essendo forse
8 Martii 1553 i3g
da ' case, che stiamo marauigliati. Noi pensiamo
uenerdi matina con la gratia de Dio partici, anchorchè adesso il
tempo sia buono, ma il mare è un poco turbato. Il P. M. Bernardo
si trouaua un poco meglio , et anchora Francisco , nostro frat-
tello, et tutti r altri stiamo benissimo, et molti alegri et conten-
tia per la bontà del Signore. Et tutti ci racomandiamo all' ora-
tionj di V. R. et dellj Padri et fratellj molto humilmente. D' Ostia
viii di marzo 1553. Por comessione del R. P. M. Bernardo, vostro
indignissimo figliuolo,
ViNCENTIO DE ROMENA
Inscriptio: ]hs. Al R.do in X.° Padre, il P. M. Ignatio de Lo-
yola, prepósito generale della Compagnia de Jesù. In Roma. Da
S.to Marco, in SM Maria della Strada. Di porto tre biochi. Sia
data a M. Jacobo Tamburino, sensale di rippa, o a M. Galgano.
544
THEOTONIUS DE BRAGANÇA
PATRI FRANCISQO DE BORJA
COMPLUTO 8 MARTII 1553
De his quae in lusitana Societatis Jesu provincia acciderunt, deque actis
cum P. Simone Rodrigues amarissime conqueritur.
t
Jhus.
Mui R.do em X.o Padre. La gracia y amor del Spiritu San-
cto sea en nuestra continua ajuda. Ando tan fuera de mí, de-
uiendo por el mismo caso andar tan dentro, que no es mucho
pasaren por mi otros mayores descomedimientos que fué el que
tiue, e no dar cuenta de mim más temprano, y luego como llegué,
á V. R. Empero, porque sé que me lo tiene perdonado, y que fui
yo el que más perdí, no quiero más desto tratar.
* Exiguum spatium purum relictum est.
' PoLANCUS, t. III, pag. 216, n. 468, agens de hac in Siciliani naviga-
tione, ait: «Fuit et inter alios Vincentius de Romena, florentinus , tune no-
vitius, qui diu utilem operam Societati in Panormitano Collegio navavit.»
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 168, prius 353, 354.
140 Epistolae Mixtae— 544
Infinito me ha pesado de la mala indesposiçión de V. R., por-
que pensáuamos estar ya sano. Piega á nuestro Señor le dé tan
complida salud como deseamos todos.
Yo vine echado y mandado de Portugal, por no me pareçe-
ren bien algunas cosas que yo vía, principalmente el mal trata-
miento que dieron al Padre maestre Simón y á todos los que en
esto mostrauan tener sintimiento Difamaron al Padre y á los
hijos, diziendo, y dixéronlo á el rei, mostrándole patentes difa-
matorias del Padre M.o Symón, con firma del Padre M.e Igna-
tio. Lhegó á tanto, que perguntauan que le dixesse uno si era ho-
nesta la conuersación que con otro tenía, y era el que le daua los
exercitios, y esto en virtud de obedientia. Tratáronlos de mane-
ra, que salieron más de mitad , y los más de grandes talentos,
y predicadores, de siete y otros de ocho años de teología, y de la
Compañía nueve y diez -, se salieron más de doze, entre los qua-
les fué Antonio Brandón, que V. R. conoçe Andaron por los
principales del reino, pidiendo que no fauoreciesen al P. M. Si-
món, el qual no sabía parte de cosa que en Portugal se pa-
sasse , sino después de llegado á este pueblo , á do le tuuimos
veinte y siete dias con callentura continua, y mui rezios dolores
y vagidos. Estuuo á la muerte, y por mandado de los médicos de
Valentia se iua á Portugal, y con el mal que aquí le tomó , con
mandamiento de los médicos de aquí se fué, empero á una parte
secreta, por no dar á los que le determinan, según mostran, ma-
tar, de qué echar mano; aunque no auíe de qué la echar, pues
constrennido de tanta enfermedad, se va á curar. El P. prouin-
çial le pareçía que no fuesse á Lixboa, aunque el Padre era del
contrairo pareçer, empero se acordó entre ambos de ser en algún
lugar oculto . Va mui comsolado , pareçiéndole que imita á los
santos, qui circuierunt in melotis, angustiati et in cauernis ter-
rae * , como santo Atanasio, ho que elle sempre deseiou. E me
* Vide quae ipse Theotonius ad Ignatium scripserat 8 Decembris 1552,
Epist. Mixtae, t. il, pag. 863-865; et infra in hoc ipso voi., epist. 552.
- Id est: y de nueve y diez años de Compañía.
^ Epist. Mixtae, t. li, pag. 802-804, 842, et supra in hoc voi. epist.
508, pag. 36.
* Ad Heb. XI, 37.
8 Martii 1553 141
afirmou que nhuma cousa ho faria tornar ao officio, se não obliga-
ción de peccado mortal ó reuelación de Dios. De lo que me no
espanto, pues san Benito hujó de sus frailes, por le daren pon-
çonha. Empero yo nunqua me aquietaré, bastano verla Compa-
ñía de Portugal en los quilates en que la ui. Bien pareçe que di -
monio entró en este nego tio, pues dineros fueron causa de perdi-
ción de tantas almas, e inquietación de tantos quietos, y ocasión
de algunos licuaren adelante sus malas imaginationes. Piega á
nuestro Señor dé algún tajo á tantos males. V. R. por amor de
nuestro Señor, pues es ojo de la cabeça de la Compañía, mire
para que por él el jntendimiento entienda quánta rezón ai del Pa-
dre nuestro maestre Simón bueluer en orden lo que, caiendo de
sus manos, caió. Porque el reino de ninguno se confiará, pues dél,
que tomó tanta reputatión, veen dizer tales cosas, y assi perden,
y así vienen á tener en nada á los que tenían en menos que el
Padre, y nunqua perderán el escándalo, sino con se saber la
verdad mui clara. Dezir esto me mueue lo que deuo á Dios por
el bien público de la Compañía; que el mío, aunque será mucho,
con esto empero pasará, con me meter en vna fossa, llorando lo
que perdí y perderei; y ia lo huuiera echo, si no fueron esperan-
ças de ver boluer todo al primer heruor. Piega á nuestro Señor
sea ansí, y quere afloxar su mano y no açotar tanto su pueblo,
y consinta que se expíen el tiemplo de Hierusalem, que aora
está tan disierta, et in qua herbusta nata sunt, sicut in saltu et
in montibus ' Nuestro Señor dé á V. R. mucha vida y salud para
trebajar mucho en su viña, pues ai tanta neçesidad de operarios,
qui non quaerant quae sua sunt ". De Alcalá á 8 de Março 1553.
D. V. R. pobre sieruo en X.°,
t
DoM Theotonio.
t
Inscriptio: f Al muy R.do em X." Padre, el Padre don Fran-
cisco, della Compañía de Jesus, en Oññate.
• «Et in atriis virgulta nata, sicut in saltu vel in montibus.» i
Mac. IV, 38.
* Ad Philip, ii, 21 .
142
Epistolae Mixtae— 545
545
NICOLAUS DE LANOY
PATRI JOANNI DE POLANCO
VIENNA 9 MARTII 1553 *.
De Petro Schorichio, quem Viennam reversurum pro certo habent, et ad
cujus reversionem pecuniam jam miserunt. — De studiis sociorum vien-
nensium. — Lanoy sollemne votorum sacramentum dixit 15 Januarii. —
De sacerdotio suo abdicando. — Frater Morales lue infectus.— Adolescens
quidam ignatianis commentationibus exercetur: Societati nomen dare
constituit.
Jhs.
La gratia et pace di Jesù X." Signore nostro sia et cresca
sempre in tutti noi. R.do Padre. Habbiamo a questo principio de
Marzo receuute le vostre, scritte a 24 de Gennaro et a 5 de Fe-
bruaio, con certe lettere de quatro mesi. De quel che scriue il
P. Scorichio, come se marauiglia che lui mandiamo il viatico per
ritornar da Roma in Vienna % non veggo la causa, anzi me
puosso giustamente marauigliare che sua R.a ha questo come
cosa assurda, che lo espettiamo a questa pascha, conciosiachè sia
partita di qui a questa condi tione per licentia del re, che presto
ritornasse. Molto più se douerebbe marauigliare el vicedoni del
re, il quale li diede, quando se parti per Roma, il viatico per ri-
tornare. In questa parte risguardiamo principalmente alla espet-
tation et satisfation del re, perchè, quanto alle cose de questo
* Ex autographo, manu P. Nicolai Lanoy in voi, D, unico folio, n. lol,
prius 284. — Hanc epistolam, subscriptione destitutam, existimamus Patris
Lanoy esse, tum ex ipso argumento et rerum tractatione, tum quia, sociis
viennensibus ipse praepositus, eam manu sua exaravit.
- ((Urgebat Episcopus Labacensis P. Ignatium ut remitteretin Germa-
niam magistrum Petrum Schorichium, et idem Romanorum rex expetebat;
quia tamen videbatur P. Ignatio studia theologiae Romae utilius prosecu-
turus, non solum illum retinendum censuit, sed et P. Victoriam Vienna
evocandum, quem occupationes erga proximum a studiis exactioribus aver-
tebant.» Polanco, t. ih, pag. 252, n. 566. -Romanorum rex erat Ferdinan-
dus 1; episcopus autem labacensis, Urbanus Weber (Textor).
9 Martii 1553 143
collegio, se satisfa per il presente, agiutando ogni vno il suo com -
pagno, et procurando ensieme il bon commune. Onde non veg-
giamo per il presente notabile mancamento nelli officii et fa-
cende de questa casa, anchora che luno o laltro sia absenté, nè
fosse forsi per rispetto degli dialectici nostri. Io li ho letto, come
10 ho possuto, il primo libro delle posteriori. Hieri finissimo;
hanno, como inanzi haueano, sue dispute alla sera, nelle quali
presideno alternatim li maestri artium Erardo ' et Ottone, et
siamo sempre presenti, et se fa frutto: pure espettiamo vn dia-
léctico de Roma o de Louanio.
10 penso che VV. RR. haueranno adesso riceuute quelle let-
tere de nostra professione, fatta il 15 de Gennaro al R.mo Nun-
cio de Martinengo ^ . Hora pare che bisognarebbe de resignare
11 beneficio nostro in Furnis et veder in che modo, il quale
forsi non seria altro che metterlo nella mano del collatore ordi-
nario, il quale melo conferì. Lui se chiama M.e Guilielmo de
Piotama cancellero de Liege et prepósito de Furnis, homo santo
et dotto et estimato assai del imperatore et de la corte sua. So-
pra de questo espettarò l'auiso de VV. RR.
11 P. Gaudano * se ricommanda a V. R., domandando soc-
corso delle vostre orationi, et ringratiandola de sua buona conso-
latione. Hora se è remesso nelle mani del medico, il quale li da
certe legieri purgationi. Guilielmo ^ nostro ha hauuto vna certa
specie de peste, como diceua il chyrurgo, et il barbiere che li apri
la vena, et li ha taigliato de questa piaga spesse volte de la carne
corrotta, come se fa alli carbunculi. Hauea ensieme doglia de
* Erardus Dawant (Avantianus), Epist. Mixtae, t. il, pag. 800. Vide
apud Polanco, t. iii, pag. 240, annot. 2, nomina eorum, qui cum Lanoyo,
Canisio et Gaudano in collegium viennense missi fuerunt.
^ Hieronymüs Martinengo, legatus seu nuncius apostolicus in Au-
stria, comes et abbas. Polanco, t. m,-. pag. 239, n. 535.
^ «Nicolaus Delanoy... chanoine de Furnes.» Epist. Mixtae, t. 11,
pag. 35.
* Nicolaus Gaudanus. Epist. Mixtae, i. ii, pag. 799.
•"^ ((Quidam ex fratribus, nomine Guilelmus, peste laboravit; sed Deo
adjuvante, sanitati restitutus est.» Polanco, t. iii, pag. 240, n. 536.-Quod-
nam vero cognomen Gulielmo fuerit, nec Polancus, e, nec Socher,
Hist. Soc. Ies. Provinciae Aiistriae, lib, i, n. 44, dicunt.
144 Epistolar Mixtae— 545
testa et dolor de intestini. Hora sta sano et mangia con li altri
nel commune rifettorio. Tutti li altri stanno ben per gratia de
Iddio. Tutti ci ricommandiamo alle orationi de V. R. et del
P. M.o Pietro Scorrichio. De Vienna questo 9 di marzo 1553.
Adesso mi ricordo corno vn mancebo, sobrino del capitaneo
delle galere del re di romani, ha fatto li essercitii spirituali fin
alla elettione, et ha fatto determinatione de intrare nella Com-
pagnia nostra a questa festa della anunciatione. Dopo che se
confessò lanno passato a noi altri, è stato familiare de questo
collegio, et precipuamente de M.e Joanne de Vittoria, et me
disse dal principio che inanzi che seguitasse questa ulta de corte
et de guerra, era quasi risoluto de farsi religioso, et sempre te-
neua vn certo desiderio a la vita religiosa. Lui è come della età
de nostro Morales giouane de buone parti, pur senza lettere
latine, ma de buona disposition' per subitamente far progresso
in quelle, et sa parlare mediocramete tudesco. Lui sta apparec-
ciato de andare et de stare doue piacerà alli superiori soi. Il suo
barba le voleua substituir nel luoccho suo, et poi ritornar in
Spagna, nondimeno dice lui che non lo vuole impedire de questo
santo proposito. Questo giouane è de Toleto. Ce ne è vn altro,
il suo compagno, il quale tienne buon desiderio, et è questo
huomo robusto et como mostra de marca 40 anni o più. El dese-
gno de costui saria de negotiare in cose temporalli, come facea
Joan de la Croce, perchè anchora non tienne maggior talento.
Messire Vittoria ne scriuerà più apertamente. Vostro seruo nel
Signore *.
Inscripiio: A\ molto R.do in X.° Padre, M.e Joanne de Polanco,
della Compagia di Jesù in Roma.
Alia manii 1553. Vienna. Sine nomine, 9 di Marzo.
Manei vesügium sigilli.
* «Joannes Victoria, et Morales, uterque hispanus.» Socher, ihid.
^ Praecisa charta est.
IO Martii 1553
145
54«
CARDINALIS MORONUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
NOVARIA IO MARTII 1553 '.
Litteris ab Ignatio missis respondei. — No variam inducere aliquos de
Societate cupit. — Amorem suum erga nostros vult testatum.
Rdo. don Egnatio. Con mia gran consolatione ho inteso per
la nostra il bon ordine et progresso dell collegio germanico
cosi nelli studij come nella religione. La qual cosa essendo di
bono essempio, accenderà gì' animi de molti et de quelli signori,
non solo ad hauerne cura, ma ancor ad ampliarla et souenirla.
Io mi trouo qua, ma tanto impedito per la cura di questa mia
chiesa, che non credo poter' esser' cosi presto di ritorno, come
in uero desiderarla, se potessi sperar' di far qualche bon' opera,
o per quel colleggio, o per altro, a honor di Dio. Ma hauendo
bisogno ancor io d' aiuto, massime per indrizzar' questa città, et
forse altri lochi, a qualche bone opere spirituale, desiderarci in-
trodurci alcuni delli nostri, per la molta fede che ho in quella
congregatione. Et però hauerei charo che mi facesti sapere come
ne haueresti il modo '\ Cosi standone aspettar' qualche risolutio-
ne, alle orationi nostre sempre mi raccomando. Da Nouara alli x
di Marzo 1553.
So che sapeti quanto son vostro et della vostra Compagnia,
serua di Christo et del corpo suo. Però spero, in quello che po-
' Ex originali in voi. Epist. Cardinaliiim, duplici folio, n. 24, priusóç,
in antiquo tabulario C. XVI. 4, et B. 14.
2 Ignatii epistolam, de qua hic agitur, habes in Cartas de San Ignacio,
t. Ili, pag. 402 et 177. Cf. etiam Polanco, t. iii, pag. 11, n. 14.
' Quid responderit Ignatius, vide sis in Cartas de San Ignacio, t. iii,
pag. 412 et 259, quo in postremo loco, annot. 2, multa in laudemjoannis
Moroni dicuntur. PolancuS vero t. iii, pag. 17, n. 23 haec liabet ad rem:
«Ipse Cardinalis Moronus, cum Novarae Episcopus esset, ad suae dioecesis
profectum inducere Societatem nostram in eam ecclesiam cupiebat...: cum
tamenP. Ignatius respondisset... sine detrimento aliorum collegiorum et
piorum operum non se habere idóneos operarios... quos Novaram... trans"
mitteret, excusationem Cardinalis admisit...»
EpISTOLAE MlXTAK, TOJH. III. 10
146 EpiSTOLAE MlXTAE— 547
treti, non mi mancareti d'aiuto, per la carità vostra. Io, potendo
far' qualche bene per il collegio, oltra Y ordinario, non mi scor -
darò di farlo; interim spero che Dio, che è autor' d' ogni bene,
darà incremento a questo buono principio, et prego la P. V. che
non si scordi di me con la Compagnia in le orationi sue. Di V. R.
come fratello,
Il Cardinale Morono.
Inscriptio. Al Rdo. prete, Mro. don Ignatio, del ordine del
Jesù, cóme fratello. Roma.
FRANCISCUS PALMIUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
BONONIA IO MARTII 1553
Gaudet de rebus Societatis bene fluentibus. — De Jeanne Lorenzo, sacris ini-
tiato, primam hostiam litante. — De latina oratione a Galvanello habita. —
De aliis sociis ac magistris. — De scholasticorum numero et profectu.
t
Pax Christi. Amen. Alle di 4 di questo, di V. R., non accade
altra risposta, saluo che ralegrarsi della partita delli Padri et fra-
telli in Sicilia % et della venuta del P. M.ro Nádale et del mio
charissimo fratello % al quale prego V. R. dia le mie salutationi
nel Signore, et far che scriua, secondo domandaua il mio fratello
in quella sua che le mandamo. U espetto di giorno in giorno a
Bologna, et farò quanto puotrò per guadagnarlo.
Domenica passata il P.e M. Giovanni Lorenzo per diuina
gratia disse la sua prima messa in S.ta Lucia con molta deuotio-
ne et lachrime; et tanto fu il populo che se le trouò, che la chiesa
era tutta piena. Dipuoi la messa con le sue mani communicò da
ducento persone, e con molta deuotione, et tutta quella matina
* Éx autographo in voi. D, duplici folio, n. 129, prius I08.
* Vide epist. 543.
Benedictus PaLnius. Polanco, t. iii, pag. 216, n. 468.
IO Martii 1553 147
non si fece quasi altro che communicare. Doppo pranso predicò
etiam et con spirito et gratia, restando edificato grandemente il
populo, et del predicatore, et della predica. Quella matina an-
chora Girolamo ' fece una oratione in latino, de sapientia, assai
bella et dotta, et la disse con molta gratia. Vi forno doi profes-
sori publici, vno di philosophia, altro di legge, con molti schola-
ri, et restorno tutti edificati.
Et per dar conto a V. R. particolar delli fratelli che qua si
trouano, incomminciarò, primo, dal detto P. M. Giovanni Lo-
renzo, il quale per sua prudentia, discretion' et charità edifica
tutta la casa, et la tiene in santa pace. Subito che fu gionto qua,
le diedi il carigho della casa, et la sopraintendentia delle schole;
et oltre che fa ogni cosa con charità, ha etiam molta destrezza.
Appresso di questo, lui confessa la maggior parte delli scholari
fuori di casa. Legge ogni sabbato alli putti vna lettione della
dottrina Christiana. Le feste doppo pranso predica ad vno mo-
nasterio di monache. Anchora m' aggiuta a confessare H deuoti
che vengono. Dipuoi il resto del tempo che l'auanza lo spende
in studiare li casi di conscientia, et fare qualch' altra cosa buona.
Dipuoi il fratello M. Balthasar ^ si porta bene, et attende
quanto può a profitare, e a se et alli suoi scholari. Così fanno
M. Guilielmo con fratello M. Girolamo, quaU sono quieti, et si
portano bene, et singolarmente edificano. Giacomo anchora et
Domenico si portano ogni giorno meglio, et s' aggiutano nel spi-
rito et nelle lettere. Il coquo nostro Rodolpho fa vna vita here-
mitica, puoco parla, ora molto, è molto diligente in far V offi-
cio suo.
Di me non so che dir, saluo che accusar le mie negligentie,
che in tutte le cosevso. So et cognosco che N. S. per sua mise-
ricordia mi da molte occasioni et materia de seruirlo, ma mi tro-
1 Hieronymus Galvanellus, Vide Polanco, t. m, pag. l33, n. 265, qui
haec latina fecit.
* «Domi tres classes paravi satis commodas. Primae praefecti sunt Ja-
cobus, bononiensis, et Balthasar, hispanus.» Liti. Quadr. t. i, pag. 677 _
Bononia 2 Junii 1552.
' Guilielmus Brochens (Limburgus). Liti. Quadr., ibid., pag. 676.
148 Epistolas Mixtae— 548
uo assai tepido, et mi tengo certo che quello puoco che N. S.
opera per me, uilissimo instrumento, tutto è per 1' orationi delli
Padri et fratelli della Compagnia, che so si fanno per me, nelle
quali molto mi confido. Et perchè nelle lettere de 4 messi più
particolarmente intenderano le cose, altro non dico per adesso»
Cerca V accettar giouani nella Compagnia, s' auertirà, secon-
do r auiso di N. P. M. Ign."
La schola ua bene per la diuina gratia, et li putti si profitano
nelle lettere, et ne costumi. Doppoi che auisassimo cerca il nu-
mero, che erano da 150, alchuni non sono venuti, et alchuni si
sono partiti, altri mandati uia. Il numero de fermi passa cento.
Al presente non accade altro, saluo de raccomandarci alle ora-
tioni di N. P. M. Ign.°, de V. R. et tutti li Padri et charissimi
fratelU. Da Bologna il X di Marzo 1553. D. V. R. seruo in X.",
Fran.co Palmio.
Inscriptio: Al molto R.do in X." Padre, il P. M. Giovanni
Polanco, sacerdote della Compagnia di Jesù. In Roma.
CORNÉLIUS [SEBAST. ROMEI]
PATRI JOANNI DE POLANCO
BASTIA 12 MARTII 1553 *.
Bastiam se incolumem pervenisse, ait. — De Patribus Landini et Gomes
boni nuntii.
Jhs.
Molto R.do in X. o Padre. La gratia et pace di X.o N. S. sia
sempre et cresca in tutti. Amen. Laudato sia Jesuchristo. Hoggi
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 195, prius 227. — Ut haec ac
sequentes litterae ex Corsica in urbem missae intelligantur, prae oculis ha-
benda sunt ea, quae historiei nostri memoriae prodiderunt. Vide supra,
pag. 7, Orlandini, Hist. Soc. Jes., ]ib. xin,n. 15, 16.— Viüeantur etiam,
qui rem uberius pertractant, Polanco, t. iii, pag. 98-101, n. 181-186;
Bartoli, Memorie istoriche, lib. lii, cap. 7, et L' Italia, lib. ili, cap.
5 et 6, qui opportune monet hunc Sebastianum Romei vocari etiam «a?.
Cornelio.-')
12 Martii 1553 149
circa mezo giorno siamo arriuati nella Bastia a saluamento. Poco
dopo portai la lettera del R, P. superiore ' al signore gouerna-
tore, il quale pensa ua, secondo che si diceua qui, che io fussi
commissario, mandato per conto delli due che ci sono della Com-
pagnia, et cosi li dissi la causa della mia uenuta, et S.a SM, letta
la lettera, mi rispose che insin adesso non poteua se non dir
molto bene di detti commissarii, per il frutto che han fatto in
predicare tre et 4 volte il giorno, et in confessar' molti et delli
primi della terra, et cosi vanno crescendo tuttauia tanto, che
questi Padri di S. Francesco non possono satisfare a tanti che
vengano ogni giorno, come più a pieno intenderà V. R. delle
altre cose, anchora di edificatione, per le lettere del P. don Sil-
uestro. Et perchè il signore gouernatore allhora era impedito,
mi disse che altra uolta mi parlerebbe più a lungo, et cosi un vi-
cario, che li era appresso, disse di volermi parlare, acciò potessi
informare della verità V. R. Un altro gentilhomo, chiamato
M. Leone * Genouese, auditore del gouernatore, accompagnan-
domi vn pezzo, non si poteua satiar de laudare questi commissa-
rii, et cio chè haueuano fatto insin adesso. Non uengo alli par-
ticolari, perchè si scrineranno da parte, col testimonio di quelle
persone che son degne di fede, et non parlano a passione, ben-
ché il P. don Siluestro pensa che V. R. babbi già riceuute sue
lettere circa questo. Un di questi Padri, cioè il P. Emanuel, sta
lontano di qui 25 miglia, doue predica 4 uolte il giorno con
molta satisfattione. Domattina, piacendo a Dio, andrò a trouar-
lo, et tornando quanto prima potrò, dal signor gouernatore, etc.,
per informarmi da S. S.ia, et scriuere se io non uengo in perso-
na, come potrebbe essere. Intanto mi raccomando di cuore alle
orationi di V. R., acciochè il signore Dio mi dia buon uiaggio.
Dalla Bastia a di 12 di Marzo 1553. D. V. R. seruonel Signore,
Cornelio.
Ho scritto questa in furia, se per sorte venisse qualcuno,
' Stus. Ignatius, qui Sebastiano Romei alitteras ad Gubernatorem, qui
Bastiae residebat, dedit.» Polanco, l. e, pag. 99, n. l83.
^ Leo Bonfigli, qui aLeo bonus filius, Gubernatoris Auditor» vocatur a.
Polanco, ibid., pag. 96, n. 178.
I50 Epistolae Mixtae— 549
come accade; perchè altrimenti auiseremo ogni cosa a pieno.
Inscriptio: f Al molto R.do in X.o Padre, il P. M.o Polanco,
theologo della Compagnia di Jesù, etc. In Roma, in S.ta Maria
della Strada, presso a S. Marco. Di porto vn giulio.
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
NEAPOLI 12 MARTII 1553 *.
Neapolim se pervenisse, ait. — Socios exspectat. — De P. Nadal a Sicilia re-
deunte, — De P. Salmeron. — Conciones hic habet ad populum , magna
auditorum corona et admiratione doctrinae: haereticos profligat. — Eccle-
siasticae leges de abstinentia contemnuntur in diversoriis.— Res coUegii
neapolitani secundo cursu feruntur.
t
Muy R.do en X." Padre. Pax X.i sit semper cum omnibus.
Amen. Después de humilmente hauernos encomendado en las
orationes y santos sacrificios de V. P. , será la presente por dar
aviso de nuestra allegada acá, cómo, bendito Dios, después de
vn vento muy rezio que el primer dia tuuimos, lodos, mal tracta-
mento, y algunos peligros, como dize M. Hierónymo allega-
mos acá buenos, y destos hermanos fuimos recebidos con la acos-
tumbrada charidad. Sólo nos falta ua, para que del todo nos co-
soláramos, que fueran venidos los otros hermanos, que vienen
por mar, los quales hasta agora no han allegado '\ Sperámoslos
con mucho deseo, por la commodidad que aquí se offresce de vna
muy buena nau, que está para partir dentro de dos ó tres días:
el Señor aga lo que fuere más seruido. Del P. M.tro Nadal hay
acá cartas de 23 del passado, en las quales dize que de hora en
hora está para partir. Para hauer de ser yo á la semmana santa.
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 26, prius 121.
* «P. Hieronymus Otellus, quem in Siciliam P. Domenech inter alios
adducebat, ter aut quater Neapoli ecclesiastes egregii officio functus est.»
Polanco, t. m, pag. 173, n. 36l. Vide etiam ihid., pag. 189, n. 398.
^ Vide epistolam Vincentii de Romina, sub n. 543 positam , pag. i36.
12 Martii 1553 151
no me habría de detener, y ansí, he dudado si fuera mejor que
me partiera en esta nau con M. Hierónymo, por no faltar al vi-
sorey '. Todavía creo que speraremos esta semana, que venga la
otra gente; y venida, tomaremos vna fragata aposta. Del successo
será avisado V. P. ^
Acá hemos oido al P. M.re Salmerón en la Anunciada
adonde tiene vna gran concurrentia , y lo más de gente princi-
pal. Pone stupor de su mucha doctrina, que propone de modo,
que no sólo en Nápoles, mas fuera por el reyno tiene gran fama.
Tracta vna parte del sermón contra los heréticos deste tiempo,
en lo que particularmente el Señor le da gratia para conuencer-
los, de lo que me dizen hauía mucha necessidad en esta ciudad,
por lo mucho malo que en esto ay; y adonde antes muchos dellos,
que son tenidos por sospechosos , no le podían oir , y me dizen
que excomulgauan y anathematizauan in sanguine Jesu Christi
á M.ro Salmerón y á todos los que le oyan, agora callan, y mu-
chos de los sospechosos continúan en oyrlo; y según confuta sus
herrores, si no son proteruos, no podrán dexar de conoscer la
verdad y de reducirse. N. S.or les dé gratia para ello, y remedie
el tanto mal que me dizen ay por acá Cosa es de gran lástima,
Padre mío, ver por estas hosterías, quán sin respecto ni ver-
güenza se apareja la carne, y se come casi de todos, como si
fuesse el carnaual; de modo que, siendo en la compañía del per-
cacho ^ cerca de 50, no dexauan de corner carne que quatro ó
' Joannes de Vega, prorex Siciliae, cujus ut «confessionem sub finem
quadragesimae audiret» properandum Patri Domenech fuit. PoLANCO, t. III,
pag. 216, n. 468.
* Docemur a Polanco, ibid., pag. 217, n. 473, P. Domenech Natalem
Neapoli quidem vidisse. «Et cum eo de rebus Societatis conferens, uterque
deinde, quo mittebatur, pervenit.»
' «Annuntiatae templum in medio urbis situm est, et ex tribus primis
suggestibus unus censetur: magnus hominum concursus ad eum audiendum
eo in tempio factus est, et bona ex parte ex nobilibus auditorium consta-
bat, et ad stuporem usque homines doctrinam ipsius admirabantur.» POLAN-
CO, t. m, pag. 171, n. 358.
* Vide Polanco, ibid., n. 359 et seqq., annot. 3, ubi de his homini-
bus, haeresi infectis, sermo fit.
* «Cum essent in comitatu ilio quinquaginta fere, cum P. Domenech
152 Epistolae jVIixtae— 550
cinco, y para ellos no hauía casi prouisión alguna. Cierto, si no
se remedia, yo tengo para mi que muy presto con la corruptela
no habrá memoria de quaresma por estas partes.
Este collegio por gratia del Señor está muy bueno , y síruese
el Señor mucho déll, Vltra del P. M. Salmerón, salen los domin-
gos y fiestas quatro ó cinco á predicar por diuersos monesterios
y lugares. Las schuelas van muy bien, y ay muchos mouidos
para entrar en la Compañía, y entre ellos algunos hijos de caua-
llèros y nobles. A M. Hierónimo an importunado que prediche
oy en vna iglesia, y ansí lo ha acceptado. De todo se sirua el Se-
ñor; y á todos nos dé su gracia que su santíssima voluntad siem-
pre conoscamos, y aquella pongamos por obra. De Nápoles, a 12
de marzo 1553. De V. P. sieruo en Jesu X.",
lo. Hierónimo Domenech.
Inscriptio: f Al muy R.do en X.° nuestro señor Padre,
el P. M. Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesus, en Roma.
550
ANTONIUS FRANCISCUS DEL PINO
CARDINALI SANTA CROCE
BASTIA l3 MARTII 1553
Testimonium pro Patribus Landini et Gomes de Montemayor, in Corsica
commorantibus .
R.mo et Ill.mo monsignor et patrono osservandissimo. Per-
chè, como V. S. R.ma et III. ma sa, la santità di N. S. ha priegi
del magnifico et prestantissimo offitio di san Giorgio, patron di
questa Isola, conoscendo il gran bisognio che hauemo nella refor-
iter faciebat, tantum quatuor vai quinqué a carnibus abstinebant, et in ho-
rum usum fere nihil parabatur.» Polanco, l. e, pag, 173, n. 36o.
* Ex transumpto coaevo in voi. D. duplici folio, n. 196, prius 224. —
Videantur epistolae 512, 515, '548. De cardinali Stae. Crucis, Marcello Cer-
vini, non est cur, scientibus res nostras, quidquam heic dicatur.
i3 Martii 1553 ' 153
matione de chierici et secolari de V isola, ha fatto ellettione de li
R.di Padri M. Siluestro Landini de Sarzana et M. Emanuello de
Montemagiore, portugese, per comissarij o sia visitatori de tutta
r isola, li quali per li boni amaestramenti et vita essemplare che
continuamente tieneno, con insegnar' a tutti et con dottrina et
con essempli il seguir' veramente la vita catolicha et Christiana,
non può far' che da alcuni, li quali, si come al debito loro apar-
teneua farli tutti quelli honori et fauori eh' alla degnità et al me-
rito loro si conueneua, li hanno comenciati perseguitar' et ca-
lomniarli di quello che pur non han fatto, ma nè ancho credo pen-
sato, si come V. S. R.ma et 111. ma conoscerà per verità esser' li
detti R.di M. Siluestro et M. Emanuello, non degni di riprensio-
ne, come forse alcuni hano giudicato, ma degni veramente d' ogni
laude per la loro rara bontà, virtù, et santità di vita; et spero nella
inefabil bontà et verità del sommo Iddio, chel tutto farà chiaro,
et la ignoranza de tali calomniatori sarà per giusto giuditio d' Id
dio castigata.
Et a fine che la verità sia conosciuta, mi è parso offitio di
gentil' homo et homo da bene, acciò chel giusto non sia per false
relationi punito, ho scritto queste poche parole a V. R.ma et
111. ma S.ia, hablando e in Genoua, e qui per fama et per espe-
rienza conosciuto esser' la verità quanto ho scritto de li detti
R.di preti, li quali, quando altrimenti conoscessi che in loro man-
chasse punto di quanto li ho scritto, non ardirei inuiar' questa
mia al conspetto di V. S. R.ma et 111. ma, et mancheria del grado
mio, prosumendo dir' quello che non sia la verità, la qual verità
deue ogni persona d' honor' con la propria vita defendere.
Il frutto che con le predicatione continue et con li essempli
et santa dottrina hanno .li detti R.di preti fatto, nè fanno fede
r infinito numero de quelli che da le male et assidue operationi
si sono ritratti, et ridutti al santo viuer' catolicho et cristiano.
Hora, per non fastidir V. R.ma et 111. ma S.ia , ponerò fine al mio
scriuere, pregando N. S. Iddio la prosperi et facci ascendere a
quel supremo grado, come le rare uirtù di V. S. R.ma et 111. ma
meritano, alla bona gratia dela quale humilmente mi offero et
raccommando, et con reuerenza me li inchino et basso le mani.
154 Epistolae Mixtae— 551
Dalla Bastia alli xiii di marzo nel Liii. D. V. R.ma et IH. ma mi-
nimo seruitor,
Anton Francesco da Pino.
Inscriptio. Jhs. Coppia al P. M. Ignatio d' una al R.mo S.
Croce di M. Antonio Francesco dal Pino, primo cittadino corso
della Bastia.
In S.ta M.a dalla Strada in Roma.
551
CORNÉLIUS [SEBAST. ROMEI]
PATRI JOANNI DE POLANCO
BASTIA l3 MARTII 1553 *.
Occasio iterum scribendi. — Litterae superius a se datae confirmantur. —
Patres Landini et Gomes bene audiunt, immo ut sancii a pluribus cele-
brantur. — Frequens eorura numerus, qui ad coelestem dapem suscipien-
dam Deique verbum audiendum accedunt.
t
Molto R.do Padre. Perchè hieri fu il tempo cattiuo per naui-
gare, non andai a trouare il P. Emanuel, nè si parti nessuno per
Roma. Hora ho inteso che viene vn prete, a chi si potrebbe dar
le lettere; et perchè non son ancor fatte, acciochè non uenga
senza qualche auiso, fin a tanto che io ritorni in persona, che
sarà, piacendo a Dio, fra 4 o 5 giorni, dirò breuemente che il
signor gouernatore et tutti li principali della Bastia sono tanto
satisfatti di questi Padri commissari], che io noi posso dire. Et
però aspetto che se intenda per lettere delli tali principali, che
han detto di volere scriuere a S. S. et S." R.mi et vescouo di
Mariana -, come anno fatto già alla Sig."^ di Genoua, et faranno
di nuouo; et hauendo inteso delle lamentationi che si fanno in
Roma, sono molto marauigliati, sapendo che non è la uerità, con
la quale leueranno uia ogni mala impressione che ne fusse se-
* Ex autographo in voi. D. unico folio, n, 201, prius 209. — Vide
epist. 538 et 548.
- Balduinus de Balduinis de Barga.
15 Martii 1553 155
quita. Intenderà ancora V. R. del gran frutto che si è fatto, et
come tengano il P. don Siluestro per vn santo mandato da Dio,
et il simile del P. Emanuel, del quale vno di il ' signor gouer-
natore mi disse che faceua maggior cose che don Siluestro. Io,
per quanto ho ueduto, posso dire che si confessano et comuni-
cano ogni giorno molte persone, et le domeniche arriuano quasi
a 100, et che non può predicare alle uolte nella chiesa per la
multitudine, ancorché predichi tre uolte il giorno, et le feste 4;
dicono che alcun giorno ha più di quattromila persone. Final-
mente non trouo nessuno che non li sia molto affettionato, come
mostrano ancora quelli che si sono lamentati, et mostreranno al-
cuni, che insin adesso han fauoritoli scapuccini; et però non dirò
altro, se non che V. R. preghi Dio per me. Dalla Bastia a di 13
di Marzo 1553. Di V. R. seruo nel Signore,
Cornelio.
Inscriptio: Al R.do Padre M.ro Polanco della Compagnia de
Jesù etc. In Roma.
MICHAEL DE TORRES
PATRI IGNATIO DE I.OYOLA
CONIMBRICA 15 MARTII I553 *.
Sti. Ignatii litteris respondet. — P. Villanueva in Portugalliam adivit: pro-
fectionis causa. — In Hispaniam cum Ludovico Gonçalves rediit.— De
Simone Rodericio, in Lusitaniam reverti percupiente.— Laudat Leonem
Enriques, Villanueva et Mironem: se deprimit.— Quid sentiat de his, qui
caeteris praeficiendi sint.
t
Jhus
La suma graçia y amor eterno de Christo nuestro Señor sea
siempre en nuestro contino fabor y ajuda. En 8 deste mes rece-
bimos la bulla de San Johan de Longauares ' con las letras de
* Ms. d l. lineóla supra d ducta, quasi vellet dicere del.
* Ex originali in voi. D, duplici folio, n. 171, prius 602, 6o3.
' Vide supra de hac re, epist. 510, pag. 52 et seq.
156 EPISTOLAE MlXTAE— 552
V. P., de 18 de deziembre las postreras, con que fuimos muy
consolados en conoçer que N. S. nos ha hecho merced de auer
açertado acá ha hazer lo que se ha hecho, á lo menos en lo subs-
tançial, conforme á la mente y pareçer de V. P., avnque estos
días pasados de Castilla nos dieron hun sobresalto en pensar que
todo lo de acá yua perdido, y errado en lo que se auía ordenado;
y á esta causa, estando desto reçeloso el P. Araoz, embió acá al
P. Villanueua, para darme la regla de lo que á él le pareçía de-
uía de hacer; pero llegado aqui Villanueua, y informado de todas
las cosas en particular cómo auían pasado, me pareçe fué satis-
fecho, como por sus cartas informará á V. P. de allá. El qual
se partió de aquí con el P. Lois Gonçalez para Alcalá el 2° deste
mes, y auía llegado aquí de Alcalá la dominica de la quinquagé-
ssima, 19 dias antes, y Lois Gonçalez fué nombrado para ir á
V. P. con la información plenaria de todo lo que acá pasaua, para
que todo se entienda allá por menudo, y así se pueda más parti-
cularmente proueer en todo, así en lo de acá como en lo que
toca á lo vniuersal de la Compañía; y por eso en esto no tengo
que dizir más, que remitirme á él, que con el fauor del Señor
llegará allá en principio de Maio.
La causa particular de venir el P. Villanueua por acá, fué
porque el P. maestro Simón se auía venido desde Valençia á
Alcalá de Enares, la bíspera de nauidad, con pareçeres de médi-
cos, para boluer á su naturaleza ^ y estuuo allí algunos dias mal
dispuesto, y después que ya estaua bueno, y se allaua bien en
aquella tierra, determinaua de se venir á Lisboa, sin otra liçençia
que sepamos, avnque entendimos, así de acá como de Villanue-
ua, que algunos dias antes auía embiado desde allí hun mensa-
gero á Lisboa para espiar la tierra, para uer qué entrada aliaría;
y creo que el pobrezito no la alió á su propósito. Aora estamos
muy sub nube, por no tener certeuidad dónde él estee, avnque
sospechamos que está encubierto por esta tierra, porque el
P. Melchior Lois (que estaua con don Theotonio * en Alcalá, y
• Id est, in Portugalliam, patriam Simonis Rodericii. — De hoc vide
complutenses litteras, n. 517, pag. 86.
* Theotonius de Bragança. Vide hujus epistolam, n. 544. «Qui ibidem
15 Martii 1553 157
que auía de venir con él, según nos dixo que creía Villanueua),
supimos aier por vna carta de Urbano *, de Lisboa, que está allí
en casa de su madre, fuera de la Compañía.
Bendito sea nuestro Señor, que, á lo que se puede humana-
mente conocer, tenemos las espaldas seguras por parte destos
príncipes, y acá dentro en breue pienso, con el fauor del Señor,
que de todo en todo lo purificará de algunas reliquias que an
quedado no tales. Y para esto mucho nos ayuda, immo es el todo,
la carta que V. P. escriuió á Mirón sobre el despedir los des-
obedientes ó embiarle los capazes de correctión según el instituto
de la Compañía, y se leió anoche á los hermanos, como lo man-
da V. P. ^
Maestro Simón pareçe que sabe muy bien pintar su caussa,
y atraer á su pareçer las personas con quien trata, y así pienso
que, tratando con el P. Araoz, lo confirmó en el pareçer que di-
zen tenía de que acá vsáuamos de mucho rigor, y no sé se sin-
tir esto Maestro Simón en él le dió ánimo para acabarse de
determinar para venir acá, porque probablemente me persuado,
que, si allá le vuieran hecho la resistencia que conuenía; ó le
impidieran la venida, ó nos auisaran mucho antes de su deter-
minaçión, para que nosotros de acá la pudiéramos impedir. Péro
como de mí no estaua informado el P. Araoz de los negoçios de
acá, possible es que, conforme á lo que él entendía, no jusgase
ser perjudiçial la venida de maestro Simón acá; y pareçe que
esto nos quiso dar á entender acá Uillanueua quando llegó, mo-
uiéndonos á que lo recibiéssemos con charidad y amor entre nos-
otros; avnque, después de informado, muy de otra manera lo
sintió. Yo creo, çierto, que de todo tengo la culpa, por no auer
escripto al P. Araoz en particular sobre estos negoçios. N. S. me
[ad Stum. Felicem] cursum artium pràelegerat, Melchior Ludovicus, et cum
domino Theutonio Complutum missus fuerat, cum P. Simone in Portugal-
liam rediit, sed non ad nostros.» POLANCO, t. ili, pag. SgS, n. 860.
* P. Urbanus Fernandes, olisiponensis collegii rector.
- Gravissimam Ignatii epistolam, de qua heic sermo, habes in Cartas
de San Ignacio, t. iii, pag. 154-158.
Cf. Patris Tablares epist., n. 517, pag, 84 et seqq.
* Ms, vuieron. . . impidieron.
158 Epistolae Mixtae— 552
perdone, que, çierto, creo basta entender yo en ellos, para que
por vna parte ó por otra el enemigo aga de las suias.
Yo nombré para colateral deste reino á don León porque
es de los más doctos de todos los de acá, y de los bien fundados
en el instituto de la Compañía; y avnque en la statura de cuerpo
no llegará á la que V. P. señala pero en la del ánima creo
tiene muchas partes de las que V. P. desea en sus hijos, y pienso
es benemérito para ser profeso, y es muy bien quisto y amado de
todos, y creo para mí sería bien que nombrase V. P. otro para
Castilla, y tengo para mí que el que más partes para ello tiene
es Uillanueua, porque entiende y se allega al instituto de la
Compañía, no menos de todos los que ay allá, por no hazer á na-
die iniuria; y parece que N. S. lo ha tomado por instrumento
quasi de todo lo que ay por allá. Porque de Alcalá naçió Sala-
manca, y de Salamanca Medina, y quasi Burgos; y por reueren-
cia de N. S. pidió á V. P. que á mí no me nombre para ello, por-
que coram ipso jusgo que no conuiene, vltra que conosco no te-
ner las partes que conuiene, máxime que es menester escriuir de
mi mano, y yo sin enfermedad lo hago muy torpemente, y con
mucha pérdida de tiempo, y aora con la de la cabeça ando tan
inútil y desaprouechado, que ni para leer ni escriuir tengo dis-
posición. Y no es por falta de buen tratamiento, ni por trabajar
mucho, porque yo me guardo bien dello; que lo que no me ha
acaesçido en mis días, he hecho esta quaresma, comiendo carne,
por quererme curar, y hasta ora alio muy poco aliuio. Y así no
sé cómo pueda cumplir con la obediençia de los quarenta sermo-
nes ó lectiones de doctrina Christiana en este año, porque no he
hecho más del primero, que fué el día de San Simón y Judas
El P. Mirón, como con facilidad tomó la visita de su prouin-
cia, mostrando por exemplo el verdadero officio de prouincial y
de profeso de la Compañía, hizo mucho seruicio á N. S. en su
peregrinación, porque de lo que hazía por la tierra en que an-
' P. Leo Enriques. Vide epist. 539, pag. l3o et l3l.
2 Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 593, annot. 2 et PoLANCO, t. ll, pag.
194, annot. 3, ubi mentio fit de statura candidatorum ab Ignatio requisita.
' Liberavit ab hoc onere Patrem Torres Ignatius, ut supra dictum est.
15 Martji 1553 159
daua tenía en Lisboa la openión qué el P. maestro Francisco te-
nia en la India, y á todos los Padres y hermanos ha dado mucha
materia de edificarse y a3'udarse, y así, quando boluió por acá,
se a apareçido bien en él quán aprouechado y ajustado viene:
bendito sea el Señor, que de todo sabe sacar fructo. Y al fin,
Padre mío, tiene vna alma càndida, simple, mortificada, y des-
preçiada de sí mesmo, y con estos fundamientos qualquiera cosa
que falte muy fácilmente se remedia.
Y quiero dezir vna mía, y así deseo que se tome por tal, si
otra cosa no diere el Señor á sintir á V. P., que yo deseo, auien-
do possibilidad para ello, que in primo gradu se embiasen por pre-
pósitos locales ó prouinciales los que, no solamente tuuiessen bon-
dad, pero habilidad y disposición para tratar negocios; y en se-
gundo, los que son humildes y mortificados, avnque sea con
simplicidad santa, avnque no tengan esta habilidad, por tener
aora pocos negoçios la Compañía, y los que son desta qualidad,
con la bondad que tienen en las cosas que se of regen, fácilmente
buscan y alian uerdadero consejo; y por otra parte con su buen
exemplo y vida edifican ' muy mucho á los de fuera y de den-
tro, que es el prinçipal negoçio que nosotros tenemos, y estos
tales están muy lexos de traspasar de agudos, ni de andar en re-
puntas con sus subditos ni con otros , ni en buscar su estima-
ción, ni de dar muestras algunas de ambiçión, etc. Y faltando esta
mortifiçión uerdadera y desestimaçión de sí mesmo, y deseo de
no tener nombre, ni ser alguno entre los otros, avnque vno tú-
rnese mucha habihdad para negoçios, y prudençia, gracia, y afa-
bilidad para los tratar muy bien, y avn mucha efficaçia en atraer
las almas al seruiçio de Dios con el don de la lengua, avnque so-
bre esto con fuerça de su spíritu alcançe muchos misterios y se-
cretos escondidos del ánima, abundando de muy sotiles concep-
tos, no sé se á este tal daría mi voto para ponerle en el tercer
lugar. N. S. me ponga en el suio, para que sepa conoçerme y des-
nudarme de mí, y vestirme dél, que harta necessidad tengo dello,
' In ms. perperam iteratur hoc verbum. Quae heic dicuntur, adhibuit
Polanco, t. in, pag. 412, n. 908.
t6o Epistolae Mixtae— 553
pues que, oluidado de mi y de lo que soy obligado de hazer, me
pongo nestas consideraçiones; al qual suplico, por quien es, nos
quiera dar á entender su santa voluntad, y fuerças para que ver-
daderamente la cumplamos. De Coimbra, 15 ' de março de 1553.
Indignus et inutilis filius,
f Torres.
Inscripüo. Jhus. Al Muy R.do en X." Padre, el P. maestro
Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesus,
en Roma.
Alia manu: i. via. De Coimbra.
Et alia: Del D. Torres, 18 de marzo, sed per per am.
553
EMMANUEL GOMES
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
ORIGLIANO 16 MARTII 1553
Injunctum fuerat Patribus Landini et Gomes, ut explicarent quomodo a vi-
cario marianensi tractarentur, quidve in eo notarent: utrumque praesti-
tit Gomes de Montemayor in hunc modum:
t
T
LI PORTAMENTI CHE AL PRINCIPIO CI FURONO FATTI DEL VICARIO
DELLA BASTIA
Prima, non so perchè causa pareua di mostrassi non esserli
troppo grata la nostra uenuta in Corsica, il che si è veduto per il
effetti, facendo ogni giorno congregatione delli suoi preti contra
di noi et nostre ordinationi.
Le stantie che ci assignò furon tali, che non poteuono esser
peggiori, perchè quella del P. don Siluestro era doue lui teneua
il suo destro, che puzzaua grandemente, tanto che non si poteua
stare; oltra che era busata in molti luoghi, senza tauole, con letto
pieno di cimice et bruttezza. La mia era di sopra, molto peggio-
* Scripto primum i^, postea numerus 5 mutatus fuit in 5.
* Ex originali in voi. D, unico folio, n. 43, prius 232.
i6 Martii 1553 161
re, per li busi del muro et tetto mal concio , et letto simile , di
modo che bisognò metter molti sassi in detti busi, nè per questo
restaua che la notte mi potessi difendere dal aere et acqua et
freddo, in modo che mi amalai. Et ancorché più volte li predissi
questo, et che la mente del Mag. co officio * non era questa, mai
si prouedette, talché mi fu forza partirmi, et cosi volse il Padre
don Siluestro, che ancora si amalo.
Quando si trattaua della prouision nostra, presente il gouer-
natore dauan molte parole, non risoluendosi a nienti, ancorché il
gouernatore instaua che ci prouedessi di buoni stanze et del
vitto, etc.
Le medesime parole né daua in casa sua, quando lo pregaua
io che facessi prouedere alla mia camera , et però mi inuitaua a
dormir seco, perchè sapeua che non lo harei fatto, per non esser
conueniente nè usanza della nostra professione.
Perchè in quel tempo era tempo che li erano portati assai pre-
senti, et noi haueuamo ordinato per buon rispetto, che, sonata
r aue Maria, et a pranzo, fussi serrata la porta, non è marauiglia
se ci faceua tali portamenti, perché, si come si dice nella Bastia
et come sa Mons.r di Mariana per lettere del signore Jacopo *,
et noi stessi hauiamo veduto, non ricusa presenti, anzi li procura
di maniera, che è forzato a far di molte cose poco ragioneuoli,
et per ciò desideraua che ci partissimo di casa, per poter meglio
et più secretamente far ciò, uedendo che noi non laudauamo ac-
cettarli. Et questo sapiamo più di certo, perchè egli stesso disse
al suo servitore, che per ciò non staua ben con noi; il quale riferi
le medesime parole ad vn nostro coadiutore di questa isola.
Pare che lui pretende tirar ancora per altra via il guadagno
che può dalli suoi preti, con poco scrupulo di conscienza, perchè
ha dimandato a ciascuno vno scudo, se vogliono restare nelle
cure, come si uedrà per vna fede che fa vn prete di qui, la qual
si manda con questa
' Sti. Georgii.
* Jacobus Santi da Mara.
* Ea est, quarti statim damus, hujus quasi appendicem.
EpISTOLAE MixTAE, TOM. HI. 11
102 Epistolae Mixtae— 553
Per questi tali portamenti ha aquistato qui in Corsica il nome
di mangiatroppo.
Fuor di questo, io lo ho trouato più uolte in camera nostra
riuoltando le scriture et ordinationi che faceuamo, et volendoli
mostrare alcune di tali cose per modo di consultare, lui mi pre-
ueneua dicendo, che già le haueua uedute in camera, o più presto
per mostrare beneuolentia, che perchè lui fussi in ciò esperto.
Scriuendo io ad vn vicario de Nepi in risposta d' una sua,
nelle qualle vsauo queste parole (Habbiamo fatto ciò che V. S. ci
comandaua) il P. don Siluestro disse, per euitar forse scrupuli,
essendo noi mandati dal Papa, pare che sia più domestico parlare
che non è conueniente usando dette parole, dal che forse pigliò
argumento a dire che ci faceuamo Papa *,
Non obstante questo, accadendo sottoscriuere in alcune scrit-
ture che egli vedeua, solamente poneuamo il nome nostro, et egli
disse al P. don Siluestro che bisognaua aggiugnese di S. S.tà
Potrei dire ancora delle altre cose, che per essere di più im-
portantia confermerebbeneno le sopradette ; ma lascio che
Mons. di Mariana le intenda per lettere di altri, nè hauerei detto
cosa alcuna, se cosi non fusse parso alla obedienza, a gloria del
signore Idio, alla cui diuina bontà piaccia sempre di darne a tutti
gratia abundante per conoscer sempre et perfettamente adempire
la sua santissima volontà. Da Origliano del Capocorso a di 16 di
Marzo 1553.
Non restarò già dire che, hauendo S. S. fatto separare marito
et moglie, per hauer contratto in 3 grado, per vno scudo che
detto homo li donò, fu da lui assoluto, come il medesimo maritato
ha detto a me, venendo per tale effetto a conferssarsi , il quale
non ho assoluto, non potendo. Manu propria: Tuorum in Domino
minimus filius indignusque seruus ,
t
Emmanuel.
' Hoc ab adversariis dicebatur. Vide epist. 515, pag. 71 et seqq.
i6 Martii 1553
i63
In diaria separata:
INFORMATIONE DE JOANNE BAP.TA TITIO *
t
n gouernatore già stato in Corsica, M. Franco Passagio, fu
dal magnifico officio auanti la finizione del suo gouerno deposto
e gionto a Genoua, fu uituperosamente condenato per luterano,
come si uede pel processo formato contro lui. Et perchè la V horo
hopenione falsa si spargesse fra il grege xiano., uolse nel tempo
del suo guberno elleger podestà della Bastia un nominato Copu-
le, qual medemamente im publica chiesa, presente gli populi, di-
sdisse quanto lui credea atto [?] era da Marcio luterano , e ultra
questo non sazio di essa, di nouo è caduto in essa eresia, e già so-
pra di lui è formato processo in mano degli inquisitori di Genoua;
e di tutte queste cose sarebe bene pigliarne copia e mandarla a
S. Stà. Et da M. Benedetto Sauli Casanoua de tutto sarà a pieno
informata.
Il vicario di Mariana, andando affar' le uisite per la dioce[siJ,
uolse a tutti gli preti tassare a chi di cera a chi di fichi, ad altri
castagne, ad altri noce. Pensisi, quando lo fa in cose minime,
quello chel deue fare in le grande.
A comandato tutti gli preti eh' portassino le Y horo ragione
degli benefizi] e uiste eh' la, a preso darli dieci scudi, da altri sei,
da altri cinque, da chi più e manco.
Gli preti concubinarij furno al tempo del piouano da Casta,
già vicario de Mariana , astretti a relassarle , e rellassate , dopoi
uenuto M. Gioan Battista, hano tornato al modo pristino. Si
dice sia stato per danari, e si ne parla publicamente.
' Ex originali? in voi. D, duplici folio, n. 44, prius 259.
- Cambiaci, Istoria de Corsica, t. i, pag. 382, hanc designai a muñere
gerendo remotionis causam: «Governava in quest' anno [l553] 1' Isola
Lamba d' Oria, successore di Franco Passaggio , essendo stato questi pri-
vato di tal posto per essere stato troppo parziale della Famiglia di Pietro
Paolo della Casabianca contro Giacomo da Mare.»
i64 Epistolae Mixtae— 553
A doi altri preti a condannati in 1 5 scudi per uno , et questo-
contra ogni ragione.
Tutte queste cose si dicono publicamente , ma si dubita che
gli preti non le uorano testificare per dubbito del uicario già
detto di Mariana, però, si parà a V. R. tutte de notarle al
P. M. Ingnazio, farà lei.
Questo che si dirà disotto, euidentemente si puoi mostrare,
sia per il processo, sia per altri testimoni, come um prete
Gier.° de Lota, eh' cosi credo che si demandi, però V. R. se ne
informará, a uiolato una sua nipote, e guastatola cosa publica, et
per questo fu dal sudetto già vicario piouano da Casta castigato
e bandito de la insula, e per quel eh' si dice dal detto M. Gioan
Battista è stato rimesso per danari, et è tornato a casa sua, di
modo che il padre de la detta garzona e suoi parente con esso
prete, parenti e amici, tutto il giorno stano con arme in dosso, e
si dubbita, se Idio non prouede, d' homicidij.
* Nelle depositioni che furon fatte al principio, disse il signore
Alfonso d' Lerbalonga qualmente prete Antonio de Calaroni ha
robato la donna et moglie di Necroso da Errona de Valoroste, la
quale era sua comare, et adesso la tiene et nè ha più figlioli, et
per ciò fu dal vicario di Mariana, M. Gioan Battista, pigliato et
tenuto un giorno in prigione: lo ha mandato a casa, senza fare
altra giustitia.
M. Arcangelo de Visolachia, di Fauagna, che Vicentello di
detto loco et Gioan Paulo, suo fratello, hauendo li turchi pigliata
la sua moglie, et sapendosi per testimonij che V un et laltra uiue,
nè han tolto un altra, et dopo la morte di quella Vicentello ha
preso la terza, et essendo separati dal predetto vicario di Maria-
na, poco dopo, senza altra pena, le hanno ripigliate.
Inscriptio: Informatione de Jo. Bap.ta Titio.
Alia manu: Informatione del Vicario di Mariana, etc.
* Quae sequuntur eadem manu exarata sunt ac illa quae leguntur in ul-
tima periodo epistolae Patris Gomes: «Non restarò già dire... non po-
tendo . «
i6 Martii 1553
165
551
SILVESTER LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 16 MARTIJ I553
Negligentiam suam in scribendo excusat. — Acta in terrestri ac maritimo
itinere Bastiam usque enarrai. Salutaris incolarum nautarumque com-
motio: animorum fructus inde percepii. — Oppida insulae Corsicae ex-
coluntur, praecipue Bastia. — Coneionum numerus et ordo. — Auditorum
frequentia. — Virorum principum studium in fovenda pietate. — Landini
labores. —Mirabilis plurimorum ad Deum conversio. Facies renovati po-
puli laetissima.
IHS
Molto mio R.do Padre nel nostro Signor. La somma gratia et
amor' eterno di X.° nostro Signor V. P. R. saluti et uisiti colli
sui santi doni, et diuine gratie. Le triplicate lettere di V. R. ho
riceuuto, et delle lamentationi fatte rispondo ne V alligate. Circa
dil scriuer' tre uolte la settimana. V acetto uolentieri. Io per mia
negligenza non ho scritto, se non otto uolte, poiché mi parti da
Genoa. Ma il Signor nostro s' opera molto nel uiaggio da Mo-
dena insino a Genoa, et in Genoa et per la diocesi molto più ope-
rò. Da Genoa insino in Corsica, facea S. M.tà iatar' il mar"* per
tranguillar' la terra delli cuori humani colla sua parola, et san-
tissimi sacramenti della confessione et comunione, quanti in
Sestro, et iui in cerco per la riuiera, in Castellione, in Porto
Uener', in Lecice, inSarzanla, in Pisa et in Liuorno, doue tutta
la cittadella si comunicò, et multitudine della terra ^ O con
quanto desiderio ne uoleuono ritenir',- et il mar' li fauoriua, che
1 Ex autographo in voi. D, quintuplici folio, n. 81, prius 233-236. Cum
parum nitidi sint characteres in quibusdam paginis, ideo quodcharta bibula
sit et tenuis, dubia admodum est nonnullorum verborum lectio.
- «Plurimi dum subsistit navigium Sestri, Castiglioni, Portuveneris,
Lerici, Zarzanae, Pisis et Livorni, ad sacra sacramenta accesserunt; et qui-
dem Livorni, qui in castello erant et magna pars oppidi sanctis sacramentis
adjuti sunt; qui cum tumidissimum esset mare, laudabant Dominum quod
hac occasione nostri diutius ibi haererent » PoLANCO, t. li, pag. 4Ó3, n. I14.
Cf. Bartoli, L' Italia, lib. ili, cap. 4.
i66 Epistolae Mixta h— 554
auanzaua le muraglia della terra, per il gran feruor, et essi lau-^
dauono Iddio chel nè riteniua con loro. Si sono fatti ordini, et
ubligationi per ripar' chiesie, con ubligationj per manum notarij,
et scacciate concubine, et dati ordini a sacerdoti, et instruttioni
a layci. Pur quando piacque al Nostro Signor prehendessimo la
uia uerso la Corsica, una notte in alto mar, leuandosi V alte unde;
si rupe 1' antenna, il patron" cridò: Siamo tutti morti. Io all' hora
hauea finito il Te Deum laudamus, perchè hauea disposto tutta
quella notte la casa dell' anima mia con speranza di sicuro tran-
sito da questa ulta miserabile, et era accinto da dar' 1' assolu-
tione a tutti li confrati nel vergantino. L' unde saltauano in pro-
ra et poppe, all' hora il P. Emmanuel con magnanimità salite,
lassando la sua cappa, a un pezzo dell' antenna che uolaua sopra
il mare, et con altri la ritirorno, et così il Signor fece dar' uoce
di salutj al paron che non si dubbitasse, et poi condutti all' isola
di Capraia, già presa dalDraguto, quelli gentil' huomini diceuano:
Per amor vostro il Signor n' ha salvati. Et entrando noi in quella
isola, tutti quanti si confessorno et comunicorno; tutte 1' inimi-
citie si concordorno, si feceno bone limosina, si ripiliorno le sue
moglie li mariti, et s' insegnò la dottrina Christiana, lassando or-
dini al clero et popolo dil uiuer' christiano. Il magnifico podestà
et canciller' forno li primi in dar buono essempio et confesso-
ronsi et comunicoronsi più uolte da noi, et molti operationi santi
si fecero, et congregorno molte pietre per far difessione, et mu-
raglie forte contra infideli. Et perchè prima il magnifico podestà
non li potea condurre a tal condutta, il P. Emmanuel et io fossimo
li primi a portar' pietra auanti il popolo, a tale chel non ui restò
nè huomo nè donna, nè grande nè picólo che non portasse ogni
di pietre. lui trouassimo grandissima ignoranza di Dio, le chiesie
roinate, il sacerdote che non sapeua la forma della consecration',
soldato, et con figliuoH. O Signor, mandate, mandate operarij
nella uostra uigna! O quante anime si perdono! O quanti errori,
soperstitioni, et idolatrie si perpetranno! Il beneficio, è di M. Gio^
Battista Spinola, si da a chi da più rendita, et tutto quello po -
uero popolo che si muore di ' fame corporale et spirituale, è di-
* Ms . di di.
i6 Martu 1553 167
laniato in tal modo. Quasi tutti uano scalci, air inuerno per po-
uertà, dormeno sulla nuda terra con uno figliolino in la destra
r altro in la ^sinistra, Y altro sulli piedi; n" hanno pure un poco
di paglia. Tal persone di 50 anni è, che mai si satiò di pane. Se-
cono certi pesci picolini, cotti prima nella aqua pura, et li salano
et secono, et poi di quelli uiuono, che danno gran p or' a
quelli che non sono usi. Et sono tanto casti, che tal giouane, fatte
le sponsaglie, starà tutto il tempo, che non parla nè guarda la
sua sponsa, insino che non la conduce a casa sua.
Dalla Capraia passassimo alla isola di Corsica, et giongnessi-
mo alla Bastia alli 22 di decembre, et alli 16 di Nouembre si
partissimo da Genoa, et qua fossimo riceuuti con molta charità
dal signor gouernator et da tuttala città, qual stana prima in
gran timor' auanti che nè praticasse, ma seruile; hora stanno in
maggior', ma figliale.
Il frutto fa N. S. et ha fatto, et spero farà, uince ogni elo-
quentia. L' operatione diuina uince V humana. Quasi rappre-
sente il paradisso terreste in tante delitie di beni spirituali, si
rapresente la primitiua chiesia, in tanta frequentatione delle con-
fessioni, et comunionj ogni di; ogni di si fa quando quatro
quando cinque prediche colla lettione alla serra dell' euangelio
et epistola. La prima si fa a Santo Francesco in Terra Vecchia
per r operarij et agricoltori, all' aurora; la 2.* si fa alle uolte alla
porta della città, sendo moltitudine ad espettar' alla porta che
s' apra; la 3.' si fa in SM Maria in la città, onero Terra Noua,
alli artifici, et pouer' persone, che poi uanno fuora alli lauori
suoi; la 4.* si fa a sesta al signor gouernator' colla corte, et gen-
til' huomini, et cittadini; la 5.* alle feste si fa fuora alla disco-
perta auanti il véspero, doue alle uolte si ui troua da 5000 per-
sone, concorrendo li circunuicini popoli. Et questa gratia
faN. S.; anchora che pioue il giorno et notte, mai ha piouuto
air hora della predica. Finita la predica, piano piano comincia la
pioggia, per non sturbar' la diuotione delli popoli congregati. Et
tal predica si sono disposti più giouani, et giouane verginj alla
relligione, et già alcuni uestiti, et preso 1' habito religioso. Tutto
* Lambas Doria.
i68 Epistolae Mixtae— 554
il resto dil tempo in confessione, la sera le lettioni, nè mai si pi-
glia libro da studiar", et sempre N. S. dona più, an chora che le
prediche durassino d' una luce et V altra, non manca materia,
per la qual cosa tutti, dotti et indotti, stanno stupefatti et pre-
gano il Signor mi dona la sanità dil corpo, perchè non sono mai
per una hora libero, nè per mezza, ma il Signor m"" aggiuta per
sua misericordia. Per questo pouero paese la dottrina Christiana
s' insegna in Terra Nona dopo nona. Non si uide mai tanta mu-
tatione ni tanta diuotione in questa isola, secondo che dicono li
più antichi et vechij di questa terra; et già dall' uno capo air al-
tro della Corsica et per il mezzo è uolata la buona fama, perchè
non si può esser in tutti le terre presentialmente. Gli siammo
con le lettere raccordandosi delle fatiche di S.to Paulo, et dil
modo, et mando libretti della dottrina Christiana, dando ordine
chi r insegnarà, et che esshortino li sacerdoti li suoi popoli alla
penitentia, et cognition delli suoi peccati, et a confessarsi et co-
municarsi ogni domenica, perchè non si sa V hora della morte.
Così opra mirabilmente il N. S. in questa isola, che circuisse 500
miglia, et già a Bonifacio, diocese annessa air archiepiscopato di
Mons.or nostro V arciuescouo Sauli giogneno insino a cento la
domenica in comunicarsi, et il suo vicario * iui è molto nostro,
et nè riscriue quasi ogni otto dì dil frutto che fa iui N. S. Et
in altre terre più et meno si comunicono ogni domenica.
Molte paci si sonno fatti, ma nessuna se nè può far' senza la
confessione: tante raggionj dicono a suo modo, ma alla confes-
sione nessuma. Et tali, che sono stati da uenti anni in inimicitie,
hora N. S. V ha pacificati; tali, che mai si sono confessati,
tali più anni, hora sonno confessati. Tanti hanno lassate
* Hieronymus Sauli, archiepiscopus genuensis , Bononiae prolegatus,
de quo saepe agunt Cartas de San Ignacio, Polanco et Bartoli, ac laudibus
illum prosequuntur.
* «Vicarius Bonifacii (oppidum illud centum quinquaginta millibus Ba-
stia distat et portum habet non ignobilem)..., prout promiserat, octavo quo-
que die communicare coeperat, et omnibus saeculi rebus se renuntiare
velie, ut Deo vacaret, cupiebat... In dicto oppido, quod Genuensi dioecesi
annexum est, fere centum singulis diebus dominicis communicabant...»
Polanco, t. in, pag. 88 et 93, n. 161 et 172.
ló Martii 1553 169
le concubine, tanti, che non si sa il numero. Si sono in buona
parte riformati le persone ecclesiastice, et molto m' aggiutono alle
confession' et comunione quiui[?] questi nostri Padri in S.to Fran-
cisco, nostro hospitio, ogni dì lauorono, già passono duoi mesi,
ogni dì a confessar' et comunicar'' et aggiutarci di tutto quello
che possono et sano, et così fanno alcuni buoni sacerdoti, an-
chora eh"" altri religiosi se nè ridono di tante confessionj et comu-
nionj. Altri hanno prese per moglie le concubine sue, tanti odij
si lassono di di in dì.
Pur' hora ho receuuto la risposta dal signor Giacomo SM da
Mara, appresso dil quale sta il P. Emmanuel già 2 mesi, qual
m' auanza senza dubbio in lauorar' nella uigna del Signor, come
nè scriuerà per se steso, di far' una pace uniuersale, al quali io
scrissi per ordine dil nostro signor gouernator, quale alle uolte
sono passate più di due bore di notte eh' è con noi fora della
città mezzo miglio, in S.to Francesco, doue hospita, in trattar
della reforma di questa pouera isola, et S. S.^ia non uole eh' io
uado da lei, io suo seruo, perchè n' ama troppo, et ogni dì più
avampa la charità di N.o S.or in questi benedetti gentilhuomini
suoi, et della corte et della città, et di genouesi et corsi, nè mai
potrò risponder a tanto amor. Il predetto signor Giacomo, prin-
cipal signor di Corsica, si rimetta tutto in mani di signor gouer-
nator per la pace, et Molti poueri uengono da me, et
me dicono: Sia uoi benedetto, che, dopoi la uostra uenuta, il Si-
gnor è con noi; et non nè manca più il cibo, nè spirituale nè
corporale: il simile de religiosi. O quanti hanno rilassato li debiti,
et donatoli a suoi debitori, o quanto sono sneruate 1' usure, o
quanti poueri sono stati uestiti, o quante uedoue et orphani so-
uenuti, o quanta modestia si uede in tutti li reuerendi sacerdoti,
religiosi, gentilhuomini et d' ogni grado pt condi tione. Grandi
et piccoli, huomini et donne mirabilmente il N. S. li scalda dil suo
santo amor', O quanti pianti, o quante lagrime, o quanti sospiri
et gemiti ogni di et notte, in tanto che io 1' ho ritirati in mezzo
la predication, prohibendo che li laici non se leuasseno la notte,
perchè li padri di fameglia lo comandauono alla sua fameglia,
che loro si leuassero ad orar' et far' penitenza di suoi peccati. O
lyo Epistolae Mixtae - 554
quanti sono commossi; et io li disse, che per adesso bastaua la
serra mezza hora, et la mattina una altra mezza hora d' oratione
a questi che sono nelle fatiche corporale. O quanti predicator ha
fatto N. S. in questa terra, che tirrano de continuo a noi li fra -
telli, come fece S.to Andrea al suo fratello, che lo condusse al
suo messia. Il primo fu vn gentil' huomo, chiamato M. An[tonio]
Francesco *, primo della Bastia, et di ricchezze anchora: questo
nè condusse nel suo berganthino da Genoa in Corsica la sua
charità, quale augmentó poi quiui, noi posso scriuer' et sempre
la sua casa è al nostro commando. Questo scriuo al R.mo
Croce. Vno altro, chiamato Bustor', huomo da bene, ^ colli suoi
figlino, quale nè tiene uno secretario dil prefatto signor Giaco-
mo, et r altro castellano, la sua persona ogni di è in nostro ob-
sequio, nè mai, dopoi che nè cognobe in Genoa, n" ha abbando-
nato. La sua casa lui m' Y ha offerta, et il simile il signor Gia-
como tante uolte, che noi so dir. M. Giouanni Natale % vero is-
raelita et ricco, et padre di poueri, sei non audisse 304 prediche
il giorno, de le mie, et ogni mattina non se leuasse auanti giorno
per accopagnarmi alla Bastia, non potria stare quello giorno
lietto. O quanto è ferito dell' amor' de Dio, et lui è accinto per
uenir per tutta Corsica con noi. Ha ben moglia, ma è senza figli-
uoli. Questo tiene la uita et la robba tutta per la nostra Com-
pagnia, et dice a me: Comanda quanto uoi eh' io facio. Et questo
è procurator di capuccini, et dicendogli io che lui dispensasse al-
cune pecunie ahi Padri capuccini, se li paresse che fossero in
bisogno, ma lui ritornò dicendo, c' hauea fatto V elimosina ad
altri, doue trouò più necessità. Si uede che lè huomo uniuersale
in seruitio de Dio. Sei si contentassi uedermi 304 uolte il di,
saria uno piacer; ma uoria sempre essere con noi; ma perchè
ama, et teme, stà alcuna uolte et assai due o tre bore ad espet-
• Antonius Franciscus del Pino, cujus ad cardinalem Stae. Crucis lit-
teras supra, n. 550, dedimus. Polanco in suum Chronicon haec omnia
transtulit, t. iii, pag. 92 et seqq., n. 170 et seqq.
* Quirici de Bustor epistolam infra habes, n. 559.
' Vide ejus epistolam infra, n. 587, et Polanco, t. ui, pag. 94, 95,
n. 174.
i6 Martii 155Ì 171
tar', et con allegrezza, eh' io noi so non posso dir la sua bontà,
che tutto questa terra et fuora lo commenda. Lasso il capitaneo
Ottauiano, lasso il suo padre, M. Mattheo da Begulio, delli primi
della terra; lasso M. Giouan Francesco Tagliacarne antiche et
dotto, pur delli primi. Questo non hauea fatto già troppo predi-
che, che disse che mai uide insin' adesso " nè sentì la uirtù grande
de Dio, et il frutto spirituale in questa isola, perchè è huomo che
sente il spirito della nostra Compagnia per T uniuerso mondo; nè
mai lassano questi vecchioni et candidati una predica in Terra
Noua. Sia pur a buona hora quanto io uoglio, et sono degnati di
farmi il loro confessore Li sacerdoti non m' abbando[na]no
mai ogni mattina alla predica, et poi m' accompagriano sempre,
contra mia uolontà, mezzo miglio dalla terra, a S.to Francesco in
capo di Terra Uecchia, et mi fanno instantia eh' io uado alli loro
beneficio. Uengono li locotenente, quel da Leria, quel di Resti-
no, quello di Bonifacio con sopplicheuoli preci eh' io li uoglio
aggiutar' nelle sue diocese: et quel di Leria sta quiui, huomo lit-
terato, et molto n' ama nel N. S.: vori eh' io hopitasse con lui,
et comenda sempre la nostra Compagnia, et procura che si facia
collegij della nostra Compagnia per tutte le diocese di Corsica,
che sono sei. O quanto amor' e tenerezza mi mostra. Et quel de
Rostino si gettaua auanti da me, uolendo eh' io li commandasse
quello eh' hauea da far'. Ben li disse alcuno auiso, ma li lassai V
autorità a S. R. dil comandar' a me, com' sempre ho osseruato
con tutti li religiosi et sacerdoti layci; et anchora con li layci non
trouo quiete se non in ubidir, ma troppo sono stato a conoscer'
questa beatitudine.
In uia, et in tutte le chiesie cerco de seruar le sue buone
traditioni et consuetudine, et si merauigliono quando ueggiono
eh' io non aletero alcuna cosa,^ perchè questi s' allegron di no-
uità, et tuttauia si rinouano interiormente che non sono uisti da
* De his haud multo post redibit sermo, cum testimonia pro Patribus,
calumniis appetitis, proferemus.
^ insin' adesso addidit Polancus.
* Polancus, deletis septem ultimis verbis, scripsit Supra: si confessano
meco.
172 EpISTOLAE MlXTAE— 554
tutti. Con quanta tenerezza et modestia questi poueri curati uen-
gono, et mandono a dirme, eh' io li uoglia uisitar, per far il N. S.
in loro la redention dalle cathene de peccati; ma io non posso,
perchè ogniun mi crida eh' io stia forte nella metrópole et nel
capo di Corsica; perchè, conuertita che sia questa terra, tutta
Corsica è conuertita, et iam iam confluunt ad hanc omnes gen-
tes-. Cosi non penso di lassar la cura di Mons.or Balduino ' per
seruitio di N. S. et di S. S. R., perchè V amo auanti chel fosse
uescouo, et nè scrisse a Roma per il suo parenti Giouan Lorenzo
da Sillano, della prouincia de Garfagnana, suo parente, et capita-
neo dil duca di Ferrara, qual tanto è con noi, insieme con tutti
li suoi, congiunto in amicitia, et molte buone opere ha fatto per
nostro consiglio, si che si lauora da tutti doi noi indefessamente
nel vescouado di S. S. R., senza impachiarsi nè di beneficij, nè d'
uno quatrino di persona che sia in questa isola. M. Antonio
Mariana, delli primi di questa terra, quanto ha fatto et fa per
nostro amor, V opere il mostraranno. Queste ha una gentildonna
dal Fiesco, molto spirituale, et il suo fratello, M. Paulo Gerolomo
dal Fiesco, non è degenere. Lasso la bontà uerso di noi dil signor
secretario, dil signor thesauriero, dil castellano quiui di S.to
Georgio, per uenir al magnifico M. Lione Bonfilio, auditore dil
signor gouernator, qual non cessa dì et notte lauorar per noi nel
Signor et S. SM con tutto il cuor s' è me donato in tutte le cose
eh' occoreno, et S. Sm uoleua in tutto et per tutto uenir a
Roma, dicendo che non dubita cosa alcuna; che andar' contra al
nostro proceder', è andar' contra il N. S. Jesù X."; et in difender'
noi, è * diffender' Jesù Christo. Nè mai giorni passa che non
uenga da noi. O quanto amor' il N. S. gì' ha posto nel suo
cuor. Uince tutti di humilità, et facilità in rimetter' 1' ingiurie;
et questo noue uolte è stato honorato nelli vffici di S.to Geor-
gio ^ O quanti nè libera dalla fune, et career', et questo è
* Balduinus de Balduinis de Barga, episcopus marianensis, ut dictum
saepe est.
* Ms. et.
' Vide Polanco, /. c. pag. 95, 96, n. 175-178, qui hanc epistolam
adhibuit.
i6 Martii 1553 173
nipote dil magnifico M. Giacomo Saruaro, un dell' signori de S.t»
Georgio. Il magnifico signor Marsilio dal Fiesco, quiui giudice,
molto nè tiene ligati nella sua charità. Non dirò di tanti altri
gentilhuomini et gentildonna, et massime di madonna Nouellata,
principale di questa terra, socera dil signor Melchior' Gentil,
qual sempre fu abnte. (?) Dapoi la nostra uenuta, questa signora
confessa et colla signora Brigidia, sua figliola, da noi, et m" ha
offerto uno suo bello pallazo, et fatto molta instantia eh' io li uo-
glia far' questa gratia: tanta è buona, et diuota signora. Il ma-
gnifico M. Benedetto Casanoua Sauli tutti gì' altri uince, nè mai
cessa d' accender' fuoco dil Signor nelli cuori, S. SM scriua
all' ufficio magnifico di S.to Georgio, et tante uolte ha scritto qua
et la dil gran frutto che si fa qua nel N. S., et penso V. R. lo co-
noscerà, perchè a S. SM sempre li pare uedere V. R. P. O quante
buone opere fa questo gentil' huomo, e quante lagrime, e quanti
poueri ueste, e quante paci accorde, e quanto ama la nostra
Compagnia. Questo ben Benedetto gentil' huomo, com' il caren-
dino (?) nostro in Modena, non mi uede a sofficienza, et noria
sempre chè io fosse con S. SM . Non ha moglia , nè figliuoli, et
è il primo di ricchezze in questa terra, di nobili tà di sangue, et
di costumi: è gentilhuomo genoese. Sempre conferisco le cose che
hauemo da far' difficille con S. S.ia? perchè ua con molto ritentio-
ne et tranquilità d' animo in cose d' importanza , nè mai facio
atto publico senza suo parer'. E il più appresso al signor gouer-
nator col predetto M. Lione in dirle sempre le cose che sono ad
honor de N. S. So gì' ha detto: O signor gouernator, quanto è
felice il vostro gouerno più di tutti gli altri gouernatori. Non ue-
de te che della settimana di carnual s' è fatta la settimana santa;
della domenicha, la pasqua, per tanta moltitudine che concorre
ogni di alla predica, confessioni et comunionj! Uedete il paradiso
terreste, uedete la primitiua chiesia , vedresti la terra di promis-
sione scorrendo latte et melle, della dolcedine della diuina gratia.
O quanti in mia confussione, pur lo dirò piano, piano, saccostono
ascosi, acciò nè sentono parlar. Non conosco huomo in Corsica,
per diuina gratia, che non si riputa a gran gratia s' io li parlo;
et s' io hauesse mille ulte, non bastariano anchora a sodisfar' a
174 Epistolae Mixtae— 554
tanta moltitudine. Tutti li soperiori incirca, incirca, tanto in spi-
rituale quanto in temporale, uengono da noi con grande affettione
a domandarci che noi uogliamo andar' nelli loro stadi et diocesi a
uisitar' li suoi popoli. Nò sono in spirituale uenuti il signor vica-
rio da Leria, primo vescouado di Corsica, quello de Rostino,
quello di Bonifacio; in temporale, n' è uenuto il signor Giacomo
S.to da Mara, primo signor di Corsica, il 2.° il signor Rainuzo, et
altri hanno mandato lettere, il capitano Vicentello, il capitano Ot-
tauiano, il cap. ne S.to, li gentilhuomi dalla Casa Bianca,
quelli di Ballagna, il vicario da Nebbio dil vescovo Grimani ',
tante persone religiose, et tante buone persone desiderando eh' io
li uada a uisitar'. Si vede in huomini, si uede in donne, si uede in
grandi, si uede in picoli quanto timor hanno riceuuto, dubitando
della partenza nostra: Asolis ortu usque ad occasum laudabile no-
men Domini ^ Il predetto M. Benedetto ha il suo fratello in Ge-
noa per uno delli S.o" di S.to Georgio. Qua le uergine me fanno
instantia di fare uno monasterio, et io non cè difficultà alcuna;
perchè ueggio la dispositione delli cuor". Col fauor' dil signor Id-
dio, et dil signor gouernator et la signora Nouelletta, socera del
signor Melchior' Gentil, me sè offerta con quanto io li ordinarò,
et della ulta, et robba. Ma perchè non impedisse maggior' bene,
prima noria che si piantasse uno loco de buoni sacerdoti, che po-
tesso poi regger' queste persone, fanciulli et sacerdoti, comm' è
anchora parer' di questi sacerdoti, di M. don Giouaninello, huomo
da bene et di buona fama. Prima temeua mettersi a lauorar' come
faceuono in Garfagnana '% hora desidera molto con molti altri,
quali con tutti li prenominati pregono V. P. R, con tutta la Com-
pagnia li uoglia sempre hauer' raccomandati nelle sue diuotissime
orationi,' et per questa causa io 1' ho nominati, acciò uedendo il
loro merito uerso N. S. et la santissima Compagnia, siammo tutti
più disposti a pregar' N. S. eh' augmenta il suo amor', et doni
in quelle benedette anime; et quasi tutti son nostri figliuoli et
1 Andreas Grimaldo. Cf. Polanco, t. m, pag. 88, annot. i, ubi nomina
episcoporum Corsicae ilio tempore recensentur.
' Ps. cxii, 3.
' Cf. Epist. Mixtae, t. u, pag. 251 et seqq.
i6 Martii 1553 175
figliuole spirituali, et ogni di cresce il numero delli credenti, chel
bisogna fare noua ulta nel nostro Signor.
Il giouamento che nè fanno lo Padri quiui nostri di S.to Fran-
cesco ' in continue confessioni, comunioni, et comodità nostra,
noi posso in poco narralo, et la charità di primi ministre insino da
Genoa ne manda presenti, et io mai altro accettai da nessuno,
che la sua charità et buono amore. Il Signor li rimunera tutti
per me.
Si fanno molte dispense in 4.°, ignoranter contratto, per
amore di Dio, perchè non hanno pane da cibarsi, O quanti in -
cantamenti, soperstitionj , et riti gentileschi si sono tolti uia,
giocchi, bestemmie, ingiurie, et altre operationi dil dimonio, et
infiniti beni ha pianto N. S. in riparar' chiesie, in fabricarle, in
ordinarle, in officiarle, in serarle et acconciarle. Si io fosse sano
di corpo et fermo di mente, io potria scriuir in particolar alli
R.mi cardinali S. Croce, Morone, et Maffeo, ma non possendo,
questa colla colligata risposta ale lamentationi fatte contra di me
farà al meglio si potrà, perchè mai sono una hora sano, nè una
mezza. Li denti poi sempre mi trauagliono, e di notte non mi
manca croce di dolor' per li peccati miei. Il Signor nè facia cono-
scer' la sua santísima uoluntà et quella perfettamente adimpir'.
Mi raccomando sempre alle diuotissime orationi di V. R. P. con
tutta la Compagnia con questi gentil' huomini et cittadini et tutta
r isola. Il signor gouernator prega specialiter V. R. hauerlo nelle
sue orationi et annesso alla Compagnia, perchè lo merita di tanta
charità n' usa, come scriuerò a lei in particolar. Dalla Bastia 16
di Marzo 1553. De V. R. P. hurailUmo seruo nel N. S.,
S. Landino da Sarzana.
La lettera dil R.mo Carpi è solo di ringratiar' 1' opera di
Reggio.
Insaripiio. Jhs. Al mio molto R. Padre nel nostro Signore, il
P. M. Ignatio, prepósito della Compagnia de Giesù digníssimo.
In Roma.
Questa sarà ancora per li R.mi cardinali, se parà a V. R.
» Vide supra epist. 515, 519 et alibi passim.
176
Epistolae Mixtae— 555
555
EMMANUEL GODINHO
EX MANDATO P. MICHAELIS DE TORRES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CONIMBRICA 16-17 MARTII I553 *'
Formulam votorum mittit, apud lusitanos socios usurpatam. — Dubia
quaedam ab Ignatio sol venda proponit.
t
Forma dos uotos.
Eu N. me offereço sem nenhuma condição nem outra mais in-
telligentia que a que estas palauras tem, e he a intenção dos su-
periores desta Companhia aconforme aas Constituições delias
feitas e por fazer, perpetuamente uos seruir professo ou coadiu-
tor, quando pera alguma destas cousas o superior me quiser acei-
tar. Asi mais ate ser professo ou coadiutor uos prometo guardar
castidade, e a pobreza que ho collegio tem por instituição, e de
obedecer aos superiores da Companhia em tudo o que me man-
darem, o que tudo asi da minha parte a uos, meu Senhor, e por
amor de uos e diante de vossa diuina magestade e da gloriosa
Virgem Sancta Maria, prometo firmemente, crendo e esperando
que, pois me dais graça pera fazer tal principio, ma dareis maior
pera ho acabar de consumar a gloria e honrra uosa.
Esta es la forma de los uotos que acá se hazen; acerca de la
qual dudamos se aya uenido de allá. Y porque en ella an occor-
rido dudas y inconuenientes, se escriuen á V. P. La primera
duda es, si echando el superior á uno por sus defectos, si el tal
eo ipso queda libre de los uotos, por aquellas palabras, scilicet
perpetuamente os seruir professo ou coadiutor, quando pera al-
guna destas cousas o superior me quiser acceptar; por lo qual,
no le acceptando, pareçe quedar libre. A lo que por otra parte
occorre este inconueniente: que, como uno tuuiesse uoluntad de
irse, haría tales cosas, con que mouiesse al superior á despedir-
* Ex autographo in voi. D, semifolio, n. 58.
17 Martii 1553 177
le, para que así quedasse libre de los uotos. Mas contra esto pa-
reçe que haze, quando le espiden, no es sino porque no quiso
guardar la obedientia, etc., que prometió.
Segunda, cómo se entende aquello: la pobreza que el colle-
gio tiene por institución, y en qué peccarían los estudiantes,
yendo contra esto. De Coimbra 16 de Março de 1553.
Aunque por uentura está errada aquella palabra, que, por
poner Compañía, se puso collegio.
Manu P. Godinho: Por comissión del P. doctor Torres,
Manoel Godinho.
Vltra otros, Antonio Brandon y principalmente Diego Viera
instan pediendo les quieran largar las donaciones que años ha
tienen hecho á este collegio de sus legítimas, etc., las quales
están confirmadas por el rey y abundantemente suplidas todas
las cosas que conuenía para estaren quan firmes se podían hazer,
derrogando muchos derechos, de las quales legítimas y hazienda
avn no está en posse el collegio; y con todo Diego Viera da
muestra, que, no se la largando, pondría lite sobre ello, refi-
riendo ya que era de menor edad, etc., lo qual suple la confir-
mación del rey. Tiénesele de responder que esto de largar los
bienes es cosa que no se puede hazer sin V. P. Mándenos V. P.
rescreuir lo que se tiene de hazer en este y en semejantes casos.
Acá parece se podría largar, para tener con qué mantenerse en
su uida, y por muerte quedase, como es, del collegio; y lo que
ha rrentado hasta ora que estuuo en el collegio, sin nunca se aver
cobrado, por ser en su isla de Madera, no lo perdiese el colle-
gio, pues lã ha sustentado y an estudiado muy bien á costa del
collegio. V. P. lo ordenará como más sea seruido Dios N. S. A
17 de Março de 1553.
Manu propria: Guodinus.
Inscriptio: Para nuestro en X.° P. M. Ignatio. 2.* via.
EPISTOLAE MIXTAE toh. III.
12
178
EPISTOLAE MlXTAE— 556
556
EMMANUEL GODINHO
PATRI LUDOVICO GONÇALVES DA CAMARA
CONIMBRICA 17 MARTIl I553 *.
Explicat quid ipsi in mentem venerit, cum apostólicas litteras Julii III, pont.
max., legit. — Hac motus occasione, caetera, quae occurrunt dubia, pro-
poni t.
t
, Ihus.
Charissime Pater. Pax Christi. Com as cartas que estes dias
recebemos de Roma, das quaes uos mandamos a Alcala os tras-
lados dalgumas, nos mandou noso P, M. Ignatio hum breue do
santo Padre, que agora se ouue, de confirmação de todos os pri-
uilegios e graças que a Companhia teem e com algumas mais de
nouo, em que entra certa declaração que he aseginte: «Et insu-
per religiosis Societatis hujusmodi pro tempore senio confectis,
aut aliqua [infirmitate] grauatis, et ad operandum in uinea Do-
mini non idoneis, etiam professis, ut in collegiis Societatis hujus-
modi, de tui et pro tempore existentis praepositi generalis uel
inferiorum, quibus hanc facultatem communicaueris, seu com-
municauerint, licentia, morari et ex illorum redditibus et prouen-
tibus se sustentari absque aliquo conscientiae scrupulo libere et
licite ualeant, plenam et liberam, authoritate et tenore praemissis,
facultatem et licentiam concedimus» Ao que me occorreo oque
ouui ao guardião de S. Antonio acerca dos uelhos e emfermos
nas religiões. Falando nos em como se uiera a deminuir e casi a
perder aquelle feruor e integridade das religiões em seus princi-
pios, entre outras cousas disto disse huma que entre si espre-
mentauão, diz: Depois que uimos a ser uelhos e enfermos na re-
ligião, nom podemos ter comnosco aquelle rigor que antes a
idade sofria e com que podia, antes he necessario sermos cura-
' Ex originali in voi. D, unico folio, n. 57, prius 601.
* JULii III litterae apostolicae Sacrae religionis, quibus privilegia So-
cietatis confirmantur aliaque conceduntur, 22 Oct. 1552.
17 Martii 1553 179
dos e sustentados; e os que começão a trabalhar na religião,
comm um mente não se mouem senão com hos exemplos que nella
achão. E desta maneira uem a começar na frieza dos uelhos e
canssados, e asi cada uez mays uai crescendo ho intibiamento de
huns nos outros, e a não auer pessoas de uirtude e espirito que
sostentem a religião em seu uigor. E isto mesmo ui etiam em
São Boauentura ao mesmo proposito, donde me ueo hum arreçeo
e temor acerca de nos, que me fez parecerme que deuia fazer esta
lembrança com as mais que V. R. der. Occorriame o syllogisrao
desta maneira. Se de dez, uiuente ho noso P. M. Ignatio, sai
M. Simão com as infirmidades, a que tanto se entrega, ultra ea,
que nom ignoramus, depois de uinte e de quarenta e de cento,
etc., quantos uos pareçe que podem uir a sair com que se tenha
o mesmo trabalho, ne dicam mayor? E como dos taees, et qui
ad operandum in uinea Domini idonei non fuerunt, ha de ser sua
mansão e morada os coUegios, que exemplo poderão dar, e que
ajuda para crecer em uirtude e espirito poderão teer nelles os es-
tudiantes que estão em prouação para professos ou coadiutores?
E se nos fica mais fácil corrupção pera uir a diminuirse o feruor
e espirito con taes occassiões, que aos Antonios descalços, ma-
xime distando nos, em os collegios presertim, tanto de sua po-
breza e rigor, etc.
Per cima de tudo isto, claro esta que na Companhia os ja can-
sados e doentes com os trabalhos muitos e grandes della não po-
dem deixar de teer alguum abrigo, em que repousem na uelhiçe,
porem isto naõ tira os inconuenientes acima. Ideo V. R. o deue
propor, não para mais que para que, podendosse dar algum re-
medio, que aliquo modo atalhe aos inconuenientes, fique posto
por noso P. Ignatio, ut decet Não se offereçe agora outra
cousa. Noso Senhor nos faça seus-fiees seruos. De Coimbra a 17
de Março de 1553.
* Agunt de his, propositasque diluunt difficultates, Suarez, De reli-
gione Societatis Jesu, lib. iv, cap. 10; Rivadeneira, Tratado... dei itistitii-
to... de la Compañía de Jesús, cap. 24, aliique. Hos consule auctores, apud
quos responsa invenies ad quaesita P. Godinho. Non enim scopi nostri ac
muneris est hujuscemodi quaestiones sententiasque explicare, aut contro-
versias dirimere.
i8o Epistolae Mixtae— 556
Bem uejo que he isto meterme mais do que me conuem, mas
o zelo não ho consente. Noso Senhor supra ho mal que nisto
ouuer.
Estas se ajuntem aas mais que leuais.
Como se tienen de auer con los que adoecen infra términos
probationis de enfermedade prolixas, y si no aliándolos por otros
respectos ydóneos para serem recebidos, se deue ter todauia res-
pecto a la enfermedad que acquirió con el trabajo de la religión,
ó se todauia se no deue tener cuenta con la tal enfermedad, es-
pediéndole solamente por no ser idòneo por respecto della.
Los qu3 se reciben destinadamente para seruicio, después de
estar en casa tres, quatro y ocho años y los despiden por sus
defectos, como serem destraidos y poco obedientes, se les deuen
pagar algo por su seruicio; y esto aunque ni ayan hecho uotos.
Quando se dize uno coadiutor in spiritualibus y quándo in
temporalibus; y se para entender que lo es, conuiene que sea pri-
mero nombrado por tal, ansi como professo para serlo, y se los
que aora andan en las Indias á ajudar los próximos se pueden de-
zir coadiutores, etc.
Acontecendo morirse el prouincial durante su tiempo, qué
modo se ha de tener ó quién deue quedar interim en su lugar,
hasta el general proueer, y se interim quedan al tal todos los po-
deres que tenia el prouincial .
Lembre propor a mujta nececidade que ha de termosygreya, a
qual este ano que vem poderíamos commeçar, prazendo a Déos,
com algum dinheiro que poderá sobrar das rendas, pagas a diui-
das primeiro, e ysto polo menos gasto que ao presente ha, por
nom aver tantos estudantes, venha parecer de noso P. Ygnatio se
he bem começarmola. E V. R. lhe ponha diante os incouenien-
tes pro vtraque parte, se alguns ha. Tuus servus in Domino,
Manoel Godinho.
Inscriptio: Ao dillectissimo em X.° Padre, ho P. Luis Gon-
çalvez da Companhia de Jesus, em Roma. 2.* via.
' Quae sequuntur, ipse Godinho propria manu exaravit.
* Compendiaria nota heic usus est Godinho, quae commode sic dissolvi
potest, ut legatur servus, vel frater, aut etiam semper.
17 Martii 1553 181
557
MATTHAEUS DE TASSIS
PATRI JOANNI DE POLANCO
GRAECIO 17 MARTII I553 *.
Tarditatem in respondendo excusat. — Gratias agit amplíssimas de concessa
sibi spiritualium bonorum Societatis communicatione .
Jhs.
R.do et magnifico signor mio in Jesux." Questi giorni pasati
ho riceuuto la de V. SM conilo plicho per Viena, la qual la
mandai bene et per auanti, riceuute quelle de lo R.mo Ingatio
con altre per Viena et ancora la patente de sua SM che sua
S.ia mi mandò, facendo mi indegno de li morti, de li horationde
tanti boni et santi persone de la dita benedetta Compagnia, aben-
chè io sia indegno di tal gratia. Ma io 'poso dir como Dio: sono
uenuto per li pecatori et non per li santi. Ancora io tegnarò che
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 209, prius 8. — De argu-
mento et auctore hujus epistolae haec reperiuntur apud Polanco, t. iii,
pag. 250, n. 561, quae cum annotationibus exscribenda duximus: «Non omit-
iam quod inter alios, qui magna benevolentia nostram Societatem complexi
sunt, fuit Mathias ' de Tassis, quem postarum magistrum Rex Romanorum
habebat Is suis litteris Romam scripsit, omnem suam operam offerens offi-
<:iose. Id pecuHariter obtulit, ut litterae Societatis, licet tam multae essent
ut equum integram onerarent, nihil prorsus solverent litterarum latori, et
ad id scripsit Ma^istro Joanni Antonio de Tassis, qui Romae magister po-
starum erat, et ab eodem obtinuit ut, quae ultro citroque mitterentur litte-
rae Societatis, sine ullo pretio nostris darentur; quia dicebat se propter no-
men benedictuin, quo Societas utebatur, scilicet nomen Jesu [id faceré]
Et cum eum orationum Societatis P. Ignatius participem fecisset, mirum
pro quam singolari beneficio id acceperit; et usque in hodiernum diem, cum
viginti anni sint elapsi, hoc beneficio iliius fruitur Societas. Hucusque
Polancus.
* "Sic in mss; sed alibi Majfeus, et saepius rectiusque, ut nobis nunc videtur, Mat-
thaeus. Vide Carta'; de San Ignacio, t. iv. pag:. 2!6, not. 2 et in opere llinerai io real
de Postas, auctore Piìtro Rodrigukz Campomanes, Madrid, 1761, Prologi § 1, Origen de
las Postas de España y sus pn einiitencias. ^
- "Sigillura, quod litteris Romae ab Ignaüo ejusque sociis scriptis superponebatur,
t
nomen Jesu íJHSi exhibebat. Vide Cartas de San Ignacio, t. i, pag. 456 et seq.„
* "'Corle del Re de' Romani. 1." A. Maitheo di Tassis, ringratiandolo della sua obla-
tionc, una ofiRciosa. 2° Una patente della communicatione delle gratie... Mandate a 5
et 6 di Febraio i553'. Fegestum litterarum Sunctt Igi.atti, voi. i, lol. 90, v..
i82 Epistolae Mixtae- 558
Dio abi mi mandato tal cosa per li mei gran pecati et per schan-
zelarmi per le uertù de li pregie de tanti bone et sante hanime;
et benché a la Compagnia del bon Jesù io sia indegno de ser-
uirla di questa mia misera seruitù, po doua io poterò et sapero a
che modo io far, io, indegno pecator, seruiciio, mi afeticarò con
questi mie misere sforce , in ogni modo de non mancar e farli
quello a mi poterò.
Al signor Ignatio mi arano sua SM R.ma per aschuso che non
ho fato la resposta a quella de sua SM R.ma. La casoni che la
fortuna de questa misera ulta, siando fora de la porta de lo mi
logamento, caschai sopra la giaza de la spalla dretta, che so da
più de 3 sotemane che non ho posuto schriuer, et a benché io
aora schriuo , non poso però drizar lo braco. Per questo
V. S.ia R.ma mi barano per aschuso, se non ho dato resposta a
li de sua R.ma SM . Serto sono sto cosi ancora de li nostri bene-
detti Padri a Uiena non li ho dato resposta a nesane sue, ma
spero per la gratia del benigno Giesù che mi darano gratia che io
poterò da resposta a quella. Amen. Altro non so che dir, sollo in
a tuta la santa Compagnia mi recomando. De Graz a di 17 Marzo
1553. Tuto de V. S. R.da.
Matio [sic] DE Tassis, p. m.
Inscriptio: f R.do signor Joanne de Polanco, sechretari de la
Compagnia de [Jesù]. Signor mio: honoratissimo. Roma. Signor
Jo. Antonio Fala [?] Darban.
Alia manti: 1553. De Matthia de Tassis, maestro di poste.
SENATUS POPULUSQUE BASTIENSIS
SUMMO PONTIFICI
BASTIA 18 MARTII 1553
Accusatio adversus canoniciim de Borgo. — Testimonium pro Patribus Lan^
dini et Gomes, a romano pontífice in Corsicam cum potestate missis.
Santissimo e beatissimo Padre. Saperà la S.tà vostra qual •
menti in questa isola de Corsica é posto vna chiesia sotto la in-
* Ex autographo in voi. Epist. diversorum , duplici folio, n. 53 j,
i8 Marth 1553 i83
uocatione de SM Maria Arenbata. È gouernata sotto tutella e
cura dell Rdo. M. Io: del Borgo, canonico de Mariana *, la quale
già fu dotata da gli habi tanti de la Bastia, nel qual luoco si troua
essa chiesia, fondata già sono più de anni settanta, de soldi otti
de questa moneta per foco, vltra le altre intrate che a, con carico
de prouider alla cura de le anime, secondo che sono li ordini de
la santa madre chiesia, e mente de V. B.ne. E per esser questo
loco pur principale e capo de questo regno, il quale al tempo de
essa dottatione non capeua a più de sexsanta fochi, e adesso ne
moderni tempi cresuti in più de seicento, taimen ti che le intrate
d' essa chiesia ogni giorno son fatte più grasse e ahondante;
nientedimanco si uede che tanto più sono acresute le intrate,
quanto magiormenti sono poco seruite le pecorelle, racomandate
al rettore de essa chiesia, il quale non hauto rispetto che è pur
casa de Idio, e si può dir madre de queste dioces per essere le
loro cadridale disfatte e rouinate, nè hauto respetto che le peco-
relle siano cresute al numero de più de tre milia, e che l)isogna-
no de più cibo de quel che per auaritia de spender lintrata reste-
ria hobligato; ma con vn solo prete de poco momento et insufi-
ciente, che con la offerta sola de lo altare li da carico de tutto
questo grege, nè mai più lo uisita. Anzi instato de prouisione e
de reparamento nicesario, non solum [non] fa quello che è debito
suo et vfficio del carico che tiene, ma il latte che suchia da tante
sue pecorelle sei conuerte nei propij ussi a casa sua, contra ogni
carittà e dispositione de li sacri canoni. Per vnde vmilissimamen-
ti recoreno a piedi de la S.tà V. li infrascripti appresso in calze
de questa, quali representano la magior parte dei principali de
questa comunità, e quanto più possano, e con quanta magior
deuotione, la supplicano, che inteso la notitia che fano le pouere
pecorele, già quasi destitute dali ben spirituali, vogli ordinare in
tal modo e maniera, che la casa de Idio e le pouere anime habino
quello che li uiene, e siano gouernate e regúlate da tanti preti,
che siano abastanza, sia per lo seruicio de tante anime, quanto
prius 260. Est et aliud exemplum transumptum in eodem voi . , duplici item
folio, n. 52, prius 23l.
* Vide supra j epist. 515, pag. 76.
184 Epistolar Mixtae — 558
anco può comportare la spesa dellanata de essa. E perchè già si
nè hera domandato prouisione al Rdo. M. Siluestro, mandato in
questa isola dalla S.tà V. a prieghi de nostri magnifici signori e
padroni, la cui uertù, bontà e santità non ne diremo altro alla
S.tà V., poiché copiosamenti la ha hauta prima de adesso, hauen-
doli scielti per il bisogno nostro, diremo bene che i meriti suoi
son tali, che de la lor uenuta resta questa isola perpetualmenti de-
bitrice alla S.tà V. E perchè nel tempo che sperauano da Sua
R.tia prouisione, con gran nostro dispiacere hauemo inteso esser
comparso costà il predeto M. Io: canonico, nostro rettore, et vno
altro prete per perturbare quello che con tanta carità et amore
opperano in questa isola questi doi Rdi. visitatori, e finalmenti
destruere tanto bene, datoci da V. B.ne^ et per operar ancora che
lautorità de questi duoi R.di visitatori non si estenda sopra de
loro per non compire a quello che la carità li astringe e la santa
madre chiesa uole e comanda ; aspettiamo con bon desiderio che
V. S.tà proueda et ordini a detti suoi delligati e uisitatori che,
sentito la richiesta nostra, si proueda conforme al uoler de
V. B.ne et a quanto resta hogligato per il seruicio de tante ani-
me. E farà V. S.tà opera tanto a Idio cara e degna della grandeza
del loco che tiene, quanto più sobligerà tutta questa isola a pre-
gar nostro signor Idio per stabilimento et agumento della fede
de Cristo e conseruation della sua santissima persona, alla quale
vmilmenti et inchineuolmenti basiamo suoi santissimi piedi, e ce
racomandiamo. Dalla Bastia de Corsica a dì XVIII de Marzo del
LUI. De la S. V. humilissimi serui e creatur%
Il populo e vniuesità della Bastia.
Sequuniur nomina.
i8 Martii 1553
185
55»
QUIRICUS DE BUSTORO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EX SANCTO COLUMBANO 18 MARTII 1553 '.
Magno propriae demissionis sensu praeteritam suam vitam accusat; Patres
a pontífice missos laudat, eorumque adversarios coarguit.
IHS
Molto R.do in X.o mio osservandissimo. Non habiando inanzi
d' adesso hauuto ocasione di scriuergli, mi sono soprastato et
per non cognoscerla di presenzia, se non per le bone opere sue
e buona famma, e tampuoco lei cognoscie a me; ma mosso dal
timor' d' Idio, ho uoluto dirgli solo eh' sono circa quattro anni
mi retrouaua in mala disposizione con miei proximi, senza con-
tritione contra V horo, et mediante la grazia di esso signor Idio
e le buone opere di M. Emanuel, ho rimesso ogni cosa, e redut-
tomi a penitenzia, e cognosciuto quanto sia contra i suoi precetti
affare, e per contra quanto sia utile a osseruargli. E questo eh' io
gli dico, noi fo perch' la R. V. mi tenga per persona spirituale,
anzi per peccatore; ma gliel dico, non siando mai più in quest' in-
sula stato il paragon simile, uoglia esser' contenta perlayuto de'
lanime, s' è possibbile farcili fermare il tempo de la ulta 1' horo,
perch' erano et sono più de la metà de populi eh' no sapsuano
quel eh' dice il Padre nostro, per essere ignoranti. Et il medemo
fa il Padre don Seluestro alla Bastia, come da più persone penso
eh' ne sarà dil tutto raguagliata. Et perch' pare eh' doi o tre ha-
bino scritto contro 1' horo, un fior' non fa primaviera, et per
contra sono più de dieci milia chi laudano Idio il giorno eh' in
questa insula uenero, et cosi il laudarano il resto de 1' isula
eh' glintenderano. Sichè, reuerendo Padre, sarebbe bene et
mercede apresso Idio fargli castigare come caluniatori de la fede
de esso Idio, acciò fusse exemplo a simili presentuosi e ali marci
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 199, prius 218.
i86 Epistolae MiXTAE— 560
luterani. Et perchè forsi la R. V. non saprà altrimenti eh' gli scri-
ue, io sono Quilico de Bustoro de la Bastia, cancelliero del illu-
stre signor Japoco S.to de Mare, signor de Capo Corso.
Et faccendo per adesso fine, me gli raccomando, insieme con
gV altri Padri eh' esso signor Idio gli faccii a tutti sentire il suo
feruore, e a me tenga sempre in Y hor' bona grazia.
Da San Colombano, il di 18 d' marzo nel 53. D. V. R. figli
uolo spirituale,
Il medemo Quilico.
Inscriptio: \ AIR. do in X.o miooss.mo, M. [Ign]azio Loiola,
prepósito generale della Compagnia di Giesù.
560
JACOBUS SANTI DE MARA
BALDUÍNO DE BALDUINIS DE BARGA
EX SANCTO COLUMBANO l8 MARTII 1553 *.
Criminationes vicarii marianensis adversus Patres Landini et Gomes vehe-
menter refutat: eos collaudat.
R.mo Mons. padrón mio osservandissimo. Il padrón Ma-
riano nostro è gionto, e per lui o uisto quella di V. S. R.™a. Et
quanto mi dice circa di le decime dil nostro stato, sarà sempre a
tempo quando vera commodo a quella farnele consigniare con il
nostro douuto pagamento.
Di quello dice V. S. del Gio: Battista, suo commissario non
ralegrandomi però del mal d' alcuno, ma mi ralegrarò bene
ch'I si uedrà per altri quello eh' lui a fatto contra 1' honor suo,
benefitio e uolontà di V. S., sichè ne lassarò la cura a castigarlo
a chi gì' è padrone, eh' so eh' mai non a amato nè ama cosa per
il quale nè potessi uenire carico nè dishonor non eh' allei ma a
suoi. Mi son bene marauigliato non poco eh' lui babbi scritto a
Roma in carico de questi Padri, don Seluestro e don Emanuel,
' Ex monumento, manu ipsius secretarii scripto, in voi. D, unico folio,
n. 194, prius 228.
* Vide epistolam 515, pag. 71 et seqq.
i8 Martii 1553 187
quali per tutti gV homini da bene eh" temeno Idio, e credeno
tutto quel eh' erede la santa madre chiesia, siano stati appro-
bati, tenuti, accarezati, amati, e ben ueduti, como si richiede a
pari suoi, e questo per le V hor' bone opere eh' in questa insula
ano fatto e uano giornalmeti faccende, et io non credarò eh' in
cosa alcuna Mons. Rev.mo potessi uenir' più cosa necessaria a
questa pouera insula, eh' quello n' a prouisto lomnipotente Idio la
San.tà di N. S. con uoi altri signori prelati. Et questo eh' dico,
il dico perchè prouo don Emanoel esser' stato in casa nostra il
spazio di giorni 50 incirca, e trouandome io tanto da S. R. spiri-
tualmente assigniato a me e tutti nostri suditi, mastii et femine^
sono stato, per la calunia a 1' horo fatta, per uenir io im persona a
Roma, a probar' tutto il contrario di quello è stato scritto in
r hor' carico. Sichè quanto a me gli fo fede esser 1' horo quei
homini spirituali e catolici eh' m' auesse mai potuto dessignare
in recuperare de quanto auessi operato il nimico contro noi far
celo acquistare. E però prego e suplico V. S. R.ma eh' per la-
mor' d' Idio, per amor' di 1' hor' bone opere, e di 1' hor' reueren-
zie col di me, gli uoglia auer' sempre per racomandati, e non
dar' credito facilmente a quelle persone eh' sono maligne e senza
poco timor' de Idio. E questo uogliando alcuna persona scriuere
0 auer' detto in carico 1' horo alcuna cosa, per il quale essi ue-
nissero a partir' detrimento de honor', V. S. R.ma mi farà grazia
farmelo intendere, affine eh' io gli possa dare discarico de la
r hor' inocentia. E quando cosa alcuna facessero, per il qual non
paresse eh' stessi secondo la uolontà de Idio, de la santità di
N. S., e di V. S., mei farà intendere, perchè tanto dirò in 1' hor'
preiuditio per la uerità, quanto in 1' hor' benefitio, a ben eh'
quando cosi si fussi cognosciuto, ilmedemosi sarebbe detto. Però
più po la bontà e misericordia de Idio eh' le malignie persone
eh' non credeno in lui, et eh' dicono contra quelli eh' osseruana
1 suoi comandamenti, e tengo per fermo eh' tutti quelli eh' di-
cono et hano detto contra essi Padri, che col tempo ne uerano a
patire. E sarebe necessario fargli cognoscere a impugnare con-
tra quelli eh' parlano et dicono le cose spirituale in a3'uto de
r anime, acciò fussi exemplo agi' altri. Circa questo non mi es-
i88 Epistola E Mixtae — 561
tenderò più holtra, certificandomi e fermandomi in essa bontà
Mio, eh' farà redur' a penitenzia essi caluniatori.
Al nostro piouano da Casta ho motrato la sua, e gli ne bagia
le mano, e al solito se gli offere paratissimo. Nè per adesso occo-
rendo altro, me gli racomando e prego la uogli dispor' di me,
come cosa sua propia, eh' di cuore mi trouarà prontissimo. Le
racomandationi si sono fatte per parte di V. S. a mia consorte e
figlia, quale gli le rendeno dupplicate. De mio genero non gli
dirò altro, perchè si retroua a Genoua. Da san Columbano, al di
18 di marzo nel 53.
[Jacobus Santi de Mara.]
Alia manu: 1553. San Colombano, 18 di Marzo.
5G1
LAMBAS DORIA
SUMMO PONTIFICI
BASTIA 19 MARTII I553
Gubernatoris Corsicae testimonium pro Patribus Landini et Gomes, summi
pontificis visitatoribus.— Dolet de malis, quibus insula, negligentia pa-
storum ac vitiis, opprimebatur.
Santissimo e beattissimo padre. Poiché nostro signor Iddio
ha inspirato V. B.ne ai prieghi de nostri magnifici signori de san
Georgio mandare in questa isola li dua Rdi. pretti dalla Com-
pagnia di Giesù per il gram beneficio che nè hauean questi po-
puli, già quasi derrelitti, di quelli doni che suole parturire e dare
ogni republica cristiana; e perciò vorrei che il mio testimonio
fusse di maggior auttorità presso di V. B.ne che non è, per puo-
ter' tanto più far chiaro a V. S.tà e tutto il mondo quanto desi-
dero et sono vbligato. Considerato i meriti di questi dua Rdi.
pretti, li quali in vero sono di tale essempio e santa vita, che
r ellecion loro fa particularmente obligar' questa isola a V. B.ne,
' Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. 54, prius
229, 23o. Est et exemplum transuraptum coaevum in eodem voi., duplici
item folio, n. 55, prius 212.
19 MARTII 1553 189
hauendoci visitati de tali e boni pastori ; non uoglio però che mi
manchi V animo di far prona della sua benignità, sperando più
nella grandezza del' animo suo, amore e prottecion che ha di
tutta la cristianità, et in specie di questa pouera isola, che nei
mei pochi meriti. Però con ogni debita reuerentia la supplico che
si contenti, cosi per beneficio di queste anime, quale in vero hanno
di bisogno di tal persone, che con fede et amore procurino di
comporre le molte loro discordie e perfidie che le menano in ro-
uina, come per fare a me questa gracia, quale li supplico, quanto
più caldamente io posso, voglia protegeré, fauorire, diffendere e
dare animo a questi Rdi. visitatori di essequir' quel tanto che da
V. B.ne li è stato imposto per giouamento di queste anime, rifor-
macion di questo clero, e conseruacion del nome cristiano. Poi -
ché con tanta mansuetudine et humiltà si vede il gram frutto che
hanno. fatto in questi pochi giorni, e fanno tuttavia, nè per V at-
tion loro si può se non laudare ogni di più nostro signor Iddio
de la lor' venuta, perchè alla licentia che haueano li pretti di
questa isola, et in che puoca veneración era venuto il diuin culto,
e le pouere peccorelle destitute da suoi pastori, a quel che si vede
adesso, et che si spera in V auenire, mi pare essere vscito d' vno
aere caliginoso e oscuro e gionto a vn limpido sereno. Nè ponto
mi è stato nuouo che li pretti di questa isola, habituati in questo
suo licencioso viuere, habbino seminato qualche zinzania contro
di loro, et con qualche fauori cerchino distruere tanto bene da-
toci da V. B.ne. Nè di ciò mi maraueglio, perchè se fussero stati
questi suoi vicarij, masime quel d' Aleria et di Nebio, quei pastori
che essere douriano, sarebbe stata superflua la prouision che ci
ha dato V. B.ne; ma perchè non vorrebero che gli peruenessi a
r orechie in qual grado si troui il clero loro et a qual termine sia
reduta la casa d' Iddio, masime le madri e cathedrali chiesie de
loro diocesi, a tale effetto cercono sotto colorati modi prohibirlo,
temendo puoi di non dar' conto de la lana e del latte eh' harann'
tolto a le peccorelle, e della poca gratitudine che li han sempre
dimostrato, denegandoli non solamenti il cibo spirituale e 1' al-
bergo della casa de Iddio, ma mettendole in preda de lupi rapaci.
Si prega adonque humillissimamenti et si ricorre ai pedi della
IÇO Epistolae Mixtae — 562
S.tà V., tanto per interesso publico quanto per priuato, che vuo-
gli risguardare questo suo pouero gregge con V ochio amoreuole,
e di paterna pietà agiutarsi e mantenersi quello che già hauemo
cominciato a gustar', poiché de loro meriti, frutti et buone opere
che si cibano non puotria per la verità e stabillimento della reli-
gión cristiana, ancor' che n' empisse molti fogli ,'scriuerne aba-
stanza a V. B.ne, la quale, oltre che farà opera a Iddio tanto cara,
e degna della grandezza del luogo che tiene, tanto più s' obli-
gherà tutta questa isola, et in specie li nostri magnifici signori, ai
prieghi de quali si è mossa darci questo spirituale e santissimo
dono. E per non darli più longamenti fastidio, basiandoli i suoi
santissimi piedi con ogni più minimo segno d' humiltà, et pre -
gandoli felice e longa vita, farò fine. Da la Bastia de Corsica il
di X villi di Marzo M. D. L. III. Sanctitatis vestrae humillimus
in X." seruus,
L'ambadoria, gubernator Corsicae.
Inscriptio: [Bjeatissimo domino domino nostro, [divina] pro-
uidentia máximo pontifici. Manei sigilli vestigium.
LAMBAS DORIA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 19 MARTII I553
Causas indicai, cur nonnulli in Patres Landini et Gomes atrociter
invehantur: hos prolixe dilaudat et tuetur.
Jesus
Molto Rdo. e preclaro signor mio nel Signor nostro. Le lit-
tere di V. R., piene d' humanità e spirituale amore, m' hann' po-
sto vn' obligo soura le spalle, molto maggior' delle picciole forzze
mie, e tanta serà maggior la mia obhgacione, quanto è minor il
mio merito. Pur per seruire et al debito mio desiderio di V. R.. et
obligo che hanno tutti questi nostri populi alla santità di nostro
1 Ex originali in voi. Epist, diversorii.m, ànglici folio, n. 56, prius
220, 221.
19 Martii 1553 191
Signore, non perdonarò, non che a V occupacion' di questo go-
uerno, ma nè anche al mio riposo necessario; e tutto quel tempo
eh' io puotrò rubbare, prometto a V, R. spenderlo in giouamento
et inderizzo delli molto Rdi, visitatori, mandati in questa issola
da sua santità *, per il gram bisogno che di lor si hauea. Perchè
tanto di loro venuta ristai alegro, et me ne promessi per relación
che n^ hebbi da nostri magnifici signori de san Georgio, ai prie-
ghi de quali si mosse sua santità concedersi vn tanto santissimo
e spiritual dono, vna tanta contentezza, che fra me stesso dissi:
Benedetto sia nostro signor Iddio, che questo anno si conoscerà
in questa issola qualche segno di religión xpiana. , e totalmente
si reformerà questo clero auezzo in tanti errori e dishonestà, et
il nome di Jhu benedetto susciterà, et si consumerano tanti co-
stumi abomineuoli et paganesmi. Se donque per relación sola e
viua fede mi prometteua tanti santissimi doni e gracie , hora che
in si puoco spacio, che è stata seminata la loro santissima semenza
in questi nostri campi, si vede produrr' tanti frutti, et da ogni
hora suscitar' noue piante, non posso far' altro per esser' de cosi
poco merito e peccatore, se non ogni di più laudar' e ringraciar'
nostro signor Iddio, che babbi inspirato sua beatitudine ad
aprirssi la cassa de suoi thesori, et metter mano in questa dua
pastori di tanto essempio e bontà, che nel tempo di questo mio
gouerno, per la gracia del Signore indegnamente riceuutto da
miei concitadini, s' habbino a regger, corregere e leuare final-
mente il velo dagl' ochi a questi populi, quale li ha sempre fatto
smarrir' la stradda di riconoscere la bontà de Iddio, e finalmenti
leuarli da le mani de questi lupi rapaci, le quali tanto inhumana-
menti succiono queste peccorelle, che è vna impietà. Nè mai, dal
giorno eh' io presi il pocesso di questo vfficio, resto stracco di
cridare appresso mei magnifici^ signori padroni la calamità di
questi populi, ingordigia e scelerità de suoi pastori, et già nè scrissi
pochi mesi fa a monsegnor Rmo. san Clemente et tra 1' altre
* Julius III. Cf. Polanco, t. iii, pag. 80, annot. i.
- «Joannes Bta. Cicada, genuensis, 6 Kal. Junii anno 1510 natus,...
virtù tum ornamentis et juris utriusque praesidiis institutus^ sub Paulo III
utriusque signaturae Referendarius, Camerae Apostolicae Auditor, Ingau-
192 Epistolae Mixtae— 562
belle gentilezze di questi pretti, vna che fecce il luocotenente
d' Aleria in vna pieue, la quale per certe loro perfidie hauea
condennato in libre sinquantà, et non potendo le pouere pecco-
relle dar' tanto latte, per il quotidiano succio che li ianno, furno
per quatro messi interdetti, e priuati d' ogni ben spirituale e san-
tísimo sacramento, compresso sin al batesmo, oleo santo et sepul-
tura. Consideri hora la R.tia V. che impietà fussi di quelle pouere
anime, che morsero in quei giormi interdetti, et che disagio fussi
nel sepellir' de corpi morti, bisognando che nei proprij homeri
fossero rapportati in altre ville, dalla interditta lontanae dieci
o dodeci miglia; che in le lor chiesie cathedrali, madr' de loro dio-
cesi, creschi T erba, et in quelle si paschino grossissime serpi, et
tutte restino discoperte. Questo ho veduto oculata fide in viaggio
eh"" io fecci questi giorni in Aleria. Li preli concubinarij, homici-
dij e tanto nefandissimi, che non si può dir più. Hor' giudichi
V. R., se haueuamo di bisogno di luce e di conforto, et a che ter-
mine è la casa de Iddio et il diuin culto.
Però faccio questo testimonio a V. R., et lo farò per tutto il
mondo, et mi duole che li meriti mei non siano tali, eh' babbi
quel credito eh' io desidero: che se non fussimo stati illuminati
delle doi facelle di questi dua Rdi. visitatori di cotesta santissima
Compagnia, instituta sotto il nome de Jesù, al gram sofio et furor
che gettono questi nostri pretti con qualche fauore che hanno co-
stì, mossi piùtosto da propriettà, che per zelo de Iddio, spegne-
riano ogni altro lume, et si priuarebbero di conforto . Per tanto
allegrassi V. R., che sì come la sua santísima Compagnia è stata
instituta e fondata da ottimo fondator', così la sera fomentata, et
ogni giorno più si aumentará; e le zinzanie et false calonnie che
seran state seminate, et le persecutioni de suoi compagni e fra-
telli tanto più la renderanno ilustre e gloriosa, quanto che si ve-
derà ehe da loro non procede se non opere di carità e di miseri-
cordia, e veramente degne de V opinion che tiene questa vostra
santissima Compagnia. Nè pensi V. R. che me sia stato nuouo le
norum Episcop. ad Conc. Trident. missus, ac denique [i3 Kal. Jan. 1551]
presb. Card. tt. s. Clementis. . . » Ciaconius, Vitae et gesta summorum
Pontificum, lib. 11, pag. II4¿.— Vide epist. sequentem.
iç Martii 1553 193
molte cose che hann" sparso questi nostri preti contro Y innocen-
tia di questi dua religiosi, secondo che mi ha accennatto M. Cor-
nelio apportator della sua di xxii di Febraio, a me molto caris-
sima, perchè dirò pur vn prouerbio volgar": che per il destruere
vn bene, doue il diauolo non può metter il capo, mette la coda; et
cosi essendo ancor loro indemoniati et auezzi nel suo licencioso
viuer', sotto colorati modi cercano leuarsi vn tanto salutifero e
dolce bene. Non temo però che la virtù de Iddio non debba ope-
rar' talmenti, che il loro terreno petroso et inculto si disponghi
e prepari et possa riceuer' de quella semenza, che per auanti era
stata calpestrata sotto i piedi, e suffocata dalle spine. Hora don-
que V. R. con gagliardo animo fauorisca quel che da lui dipen-
de, et si aggiutti ancor' noi, che per quel che di lei si predica, non
li puotremo esser' più deuotissimi, che non si manchi questo
pane, che tanto trouemo saporito. Perchè tutta questa issola non
puotrà far', se non quel medesmo testimonio, che nè ho fatto io
appresso sua santità, et è Mons.or Rmo. S. Clemente, et in oltre
s' obbligherà tutti questi populi, li quali, non puotendoli per de-
biltà de lor forzze mostrarli alcun segno di gratitudine, s' offerì-
scono pregar nostro signore Iddio perpetualmenti per la conser-
uacion et aumento di cotesta santissima Compagnia , et stabili -
mento de tutta la republica cristiana; et io mi offero poi particu
larmenti per V. R., et me desidero tale, di potere fruire di quei
santissimi doni, che da quella dipendono. Et non volendo più te-
diarla, raccomandandomi alle sue santissime oracioni, e pregando
finca suoi desideri, non dirò altro. V. R. serà ancor contenta
far' relación a Mons.r Rmo. S. Clemente, che del vescouado
d' Ayaccio e di Sagon' non se nè sente, se non buona religione,
et che quelle peccore restano ben gouernate da soi pastori ; per-
chè sua signoria Rma. il sentirà, voluntieri, et ne harà tal rela-
cione, quando scranno visitati, piacendo a Iddio. Da la Bastia di
Corsica il di xviiij di Marzo del M. D . L. IIJ. D. V. R.da P.tàfigol-
loinX.°,
L' Ambadoria, gouernatore di Corsiha.
1 Hunc scriptores nostri appellant, ut supra diximus, Sebastianum
Romei.
Epistolae Mixtae, tom. hi. 13
194
Epistolae Mixtae— 563
563
LAMBAS DORIA
JOANNI BTAE. CICADA
BASTIA 19 MARTII 1553 ».
Testimonium pro Patribus Landini et Gomes, in Corsicam a summo
Dontifice missis.
lUmo. et Rmo. Mons.or, signor mio osseruandissimo*. Quanto
più io conosco pochi li meriti miei, tanto più conosco V grandez-
za de r animo di V. S. Illma. et Rma., et da quella inanimato e
spinto mi fa prometter' ogni buon fine al mio desiderio. Per il
luoco eh' io tengo et ben vniuersale de li populi di questa isola,
resto vgligato far testimonio presso la santità di nostro Signore,
quale e quante siano le buone opere che fanno in questi populi
dua Rdi. religiosi della Compagnia di Giesù, mandati in questa
isola da sua santità a li molti prieghi del nostro magnifico vfficio
de S. Georgio, per il molto bisogno che nè haueano et hanno
questi populi, come già nè ho scritto a V. S. Rma. Per onde, se
detto mio testimonio serà acompagnato dal fauor di quella
appresso sua B.ne et quei Rmi. cardinali, non solamente spero
credenza a le mie parole, ma tengo per fermo che le false colon-
nie non puotran' nuocere a questi dua Rdi. Padri, huomini di
tanto essempio e bontà, ma che con la lor' perseueranza questa
isola, la quale è pur menbro della nostra patria e republica, nè
conseguirà grandissimo giouamento et vtilità. Nè mi par' presso
V. S. far' molti prieghi, conoscendo con quanta caldezza ha
sempre procurato le cose della nostra republica, masime quelle
che concerneno il ben vniuersale di tuta la cristianità, e aumento
della fede di Cristo. Nè particularmenti mi è parso di scriuere li
meriti di questi dua Rdi. visitatori, nè anche il licencioso viuere
de questi nostri pretti, hauendone scritto abastanza a S. S.tà et
al molto Rdo. M. don Ignacio, general di quella santissima Com-
* Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. 57, prius 216.
* Vide epist. superiorem.
19 Martii 1553 195
pagnia, dal quale V. S. Rma. serà ogni cosa raguagliatta: et
pregandoli longa vita et fine a suoi desideri, quanto più posso
me li offero et raccomando. Da la Bastia di Corsica il di XVIIII
di Marzo del M. D. LUI. Di V. S. Illma. et Rma. seruitore,
U Ambadoria, gouernatore.
Inscriptio. f Ali Illmo. et Rmo. Monsignor, il signor cardinal'
S. Clemente, signor mio osseruandissimo. Roma.
JOANNES FRANCISCUS TALIACARNE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 19 MARTII 1553 *.
Testimonium pro Patribus Gomes et praecipue Landini.
R.do e molto mio osseruandissimo M.o Ignatio, prepósito de
la Compagnia de Yhù digníssimo. Si face fede per me, Jovanni
Francesco Taliacarne del signor M. Antonio de la Riparia orientale
de Genoa, nato in lo presente loco de la Bastia de Corsica, di età
de anni settantatre, fornita il giorno di S.to Francesco próximo
passato, qualmente, che poi sono peruenuto ali anni de la discre-
tione, mi sono dilettato sempre audire la parolla di Dio, e par-
ticularmente le predicatione, et ho intese predicatione de R.di
frati prepósito Francesco zocolanti e conuentoali, de S.to Au-
gustine, de S.to Dominico et de capucinij, huomini da bene e
boni religiosi, et a li quali sempre per la nostra comunità è stata
trouata casa, e gouernati bene in tutte le sue necesità, o final-
mente factoli le commune limosine. Vltimamente sono venuti qui
due de vostri, il venerabile don Siluestro e compagno, li quali
hano facto più frutto in feruore et deuotione, che non hano facto
altri in deci ani passati. M.o Siluestro qui ne ha deto prediche
tre il giorno lo jorni feriali, quatro li festiuj, cosa che, certo, se-
condo la mia conscientia, mi pare sia cossa imposibile a vn corpo
humano, supportando tanta faticha. Per sua stantia la comunità
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 198, prius 219, sed caret in-
scriptione.
196 Epistolar Mixtae— 564
non li ha data casa, non essendosi trouata, e per sua deuotione sí
né andato a star a S.to Francesco, cum queli R.di frati, boni re-
ligiosi, e la mattina di notte face vna predica al alba, delo introi-
to, poi subito venne a la Bastia a farne vna dela epistola, poi ri-
torna al locho de S.to Francisco, e la terza ritorna qui a la Ba-
stia, e facce de lo euangelio. Le sue prediche sono catolice,
senza silogismi, deniche cum reprenderli vitii, exortare le virtù;
talmente, che di nouo mi marauiglio possa resister a tanta fati-
cha. E le sue paroUe sono cum carità non fitta, la sua vita exem-
plar e sprezata simplicemente, talmente, che al mio iuditio ha re-
duta questa terra in più deuotione e feruore, che io la habia mai
veduta, et prego Dio lo conserui in bona sanità, chel possa perse -
uerar, como spero debia far, perchè a niste imprese Dio porge
auxilio e fauore.
Mi sono olluto scriuir la presente fede, hablando inteso che
in Roma sono stati di quelli hano mormorato, esforzatisi a calu-
mare il deto M.o Siluestro, mi voglio credere che dicti murmura-
tori, o siano caluniatori, siano cum poco timor di Dio e cum poca,
carità; imperò il nostro signor Yhu. X.o disse a li discipuli sui:
mundus gaudebit, et vos contristabimini *. E per fede de la pre-
sente ho scritta e sotto scritta la presente de mia mano propria.
Da la Bastia a di xviiii di Martio 1553.
Idem JovANNi Francisco Taliacarne *, manu propria.
A tergo. De Corsica. 53.
Alia manu in extrema ora secundae paginae. Bernardo Bel-^
mosto affituario a Mariana.
Nullum adest sigilli vestigium.
' Joan., xvi, 20.
» A Polanco saepe vocatur Tagliacarne.
20 Martii 1553
197
565
CIVES URBIS BASTIAE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 20 MARTII 1553 *.
De missione Patrum Landini et Gomes gratias Ignatio agunt: eos maxime
commendant. — De animorum fructu ab ipsis collecto gratulantur.
Molto Rdo. signor e Pad[r]e nel Signor nostro. Nostro signor
Idio con sui santissimi doni e gratie saluti e uissiti V. Rda. P.
La deuotione e fede che hauemo aquistato verso la P. V. per li
molti meriti, frutti e bone opere che recognosiemo dalli molti
Rdi. uisitatori figlioli uostri, mandati in questa isola dalla santità
de nostro signore ai preghi de li nostri magnifici signori e pro-
tectori ce ha inuitato a scriuer' questi puochi uersi alla P. V.
per contenteza sua e debito nostro, prima per chiarirla che lisola
non potria essere in magior contenteza di quella che al presente
si troua, e questo mercè dallamore, indrizo e bon gouerno de
questi dua Rdi, pastori, figlioli vostri, nè ha da molto tempo in
qua sentito magior percossa de quella, quando che a intesso che
contra de loro, che non fano excetto predicarne, amaistrarne,
confessarne, comunicarne, nè mai si troua in essi riposo jorno o
notte, è stato seminato qualche zinzania, dubitando de non perder
un tanto dolce e suauissimo bene. Hora V. Rda. P.tà si ralegri
del ben nostro, e quanto più possiamo la preghiamo che ce li
conserui, e con magior autorità se si può, perchè non mancaremo
noi far sempre quel bon ufficio che si deue, e ci hobligano i me-
riti suoi, e la fama e pare qualità che ci predicano de V. R., alla
qualle vmilmenti ce racomandiamo. Che nostro Signor ce indrizi
e suegli li inteletti per adempire pienamenti la sua uoluntà. Dalla
Bastia de Corsica a di XX de Marzo del LIIL D. V. Rda. P.tà
figlioli in Cristo,
Sequuniur nomina.
*■ Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio^ n, 59, prius 217.
* Intellige magistratura genuensem sive offìcium Sti. Georgii, de quo
saepe dictum est.
igg Epistolae Mixtae— 566
Inscriptio: 7 Al molto Rdo. M. don lanario, general della
Compagnia di Giesù nostro molto osseruandissimo..
Roma.
500
CIVES URBIS BASTIAE
CARDINALIBUS CERVINI ET MAFFEO
BASTIA 20 MARTII I553
Magna grati animi significatione testimonium de virtute ac fructuosis labo-
ribus Patrum Landini et Gomes in excolenda Corsica perhibent. — Eos
contra adversariorum calumnias valde sibi commendatos haberi cupiunt^
t
lUmi. e Rmi. signori, e signori osseruandissimi Poiché in-
tendiamo che le S. V. Rme. restano protretrici della Compagnia^
instituta in quessa eccellentissima città sotto il nome de Gesù,
non uolemo perhò mancare del debito che ne hobliga verso V. S.
Rme. de farli testimonio larghissimo delli molti meriti et bone
hopere che in questa isola a fatto e fano dua Rdi. relligiosi, man-
dati in questa isola dalla santità de nostro signore, e condolerci
anche con voi, Rmi. signori protettori suoi, delle falze calunie
che contra ogni douere li han dato certi figlioli de inniquità, non
ad altro effetto, se non per farsi restare orbi de questa luce, e ui-
duare questa isola de si fatti sposi, datoli da sua beatitudine. E
perchè le molte oppere e de amore e uigiHe che fano per redur
questo pouero grege, nato in perfidie, alla concordia, e che ad
altro non attendeno se non al ben uniuersale e quiete nostra, nè
ha talmenti hobligati tanto a sua B.ne, de auerci aperto la casia
de suoi tessori, quanto a V. S. Rme. per la protetione che hano
di una cotale esenplare e santissima Compagnia, che ci desside-
' Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. 58, prius 225..
De Marcello Cervini, cardinali Stae. Crucis, Societatis nostrae stu-
diosissimo, qui postea Marcellus II, pont. max., appellatus est, superfluum
esset heic plura dicere, cum tanti viri mentionem nostra Monumenta pas-
sim faciant: de cardinali vero Bernardino Maffei, viro óptimo ac praestan-
tissimo, infra aliquid dicemus, epist. 581.
20 Martii 1553 199
riamo esser tali, de potter almanco dimostrarli un minimo segno
de gratitudine. Hora che la S."e V. harano intesso la satisfacione
e contenteza nostra et il testimonio dellation loro, iudichiamo in
V. S. Rme. tanta gioia, quanto noi hauemo sentito noia dello
hauer' intezo quanto iniquamenti si è sparso contra de lorro,
perchè in poi si promettemo che le S. V. per amor de tutto questo
populo a quelle deuotisimo, quanto per lo amor che portiamo a
questi dua Rdi. Padri e tutta sua Compagnia, darano tal testimo-
nio apresso de sua B.ne ^ che non solum si sarrà confirmato e
agumentato questo bene, ma li sarà datto magior prouissione de
quella che forsi non hanno, e che questo suo pouero grege bis-
sogna, si come si è supplicato per vna nostra a sua santità. E
perchè il nego tio che si tratta con sua B.ne porteria grandissima
vttilittà a questa insola, per questo, quanto più possemo calda-
menti, inuochiamo il fauor de V. Rme. S., alle quale quanto più
possiamo ce racomandiamo, pregando salute e longa ulta a sue
Rme. persone, e bon fine a suoi dessiderij . Dalla Bastia de Cor-
sica a dì XX de Marzo del LUI. Di V. S. lUme. e Rme. humili
seruitori, Sequuntur nomina.
Inscriptio: f Alli Illmi, e Rmi. monsignori, li signori cardi-
nali Santa Croce e Mafeo osseruandissimi. Roma.
Manet sigilli vestigium.
567
JOANNINELLUS GRATO (?)
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 20 MARTI! 1553
Sacerdos optimus bastiensis Patris JLandini virtuti ac laboribus amplissi-
mum tribuit testimonium. — Animorum fructus inde perceptos memorat.
Prete Gioanninello al R.do p. M. Ignatio. Essendo jo stato
domandato dal presente latore come ho inteso, mandato de sue
R me S.ie qua per intendere il fructo si face per li R.di M. Silue-
' Ex autographo in voi. D, duplici folio n. 200^ prius 215.
Frater adjutor Cornélius, sive Sebastianus Romei.
200 Epistolae Mixtae— 567
stro et M. Manuello del suo ordine, mandati per sua S.tà con el
braccio de la R.ma SM di Genoa a predicare et insignare la vita
xpiana. et per altre, etc.; Credo indubitatamente che sia stata
voluntà del benigníssimo et bon Giesù, signor nostro, cogno-
scendo il gran bisognio hera in questa pouera insula de tali exem-
plari et buoni predicatori. Et secondo a lui ho ditto a lingua, mè
parsuto per lo meglio con lo mio rozo scriuere a V. R. auisarllo,
acciò eh' la virtù laudata venghi più a cresciere: exortando et
pregando quella riscaldar' e porgere tutto lo agiuto et fauore suo
eh' tale buona et óptima opera, cominciata, uadi inanti. Il R.do
buon Padre don Siluestro, vigilante predicatore et confessore,
per guadagnar le anime, non recusa labore, nè extima affatica,
nè die nè nocte non si uede stancho in loco de la Bastia, habi-
tando al monasterio de li frati zocolan ti, acompagnandosi con
quelli de la pouera uita. Qual detto monistero sta fuori di la
terra et la mane al alba, prima del giorno, predica li sopra lin-
troito di la messa cúrente, et h concorrre molti popoli de li bor-
ghi et la terra di fuori de le mura, et poi sollicitamente a lo aprire
de la porta de detta terra, si troua in S.ta Maria, parrochia, a la
prima messa, et predica sopra la epistola, e li concore ogni ma-
tina gran popoli. Comunicansi assai gente, et poi si ritorna al
detto monasterio, et si da a confessare fino che il signor guber-
natore et li magnati de la terra uanno, alh' ora diputata che
suona la predica, a la dieta parrochia, e infra la missa predica lo
euangelio, et cosi fa ogni die. Ma li die di festa, ditte le tre pre-
diche al modo sopra detto, predica dipoi prandio al detto mona-
sterio, et li concorreno la terra et le uille conuicine in tanta mul-
titudine, che bisogna predicare a lo scoperto, et continuo a le sue
prediche concorre popoli assai, et non si ferma predicare sino per
le strade, quando va con quelli che lo segueno, insignando la vita
xpiana: tanto che non si possuono explicare ghi frutti che per tal
ordine di predicare, insignare et confessare, como ho ditto, et jo
' «Sacerdotes etiam, in concionibus assidui, post matutinam concionem,
vel invitum P. Silvestrum comitabantur per medium miniare extra Bastiam,
ad monasterium usque Sti. Francisci, quod est in extrema parte Terrae ve-
teris.» Polanco, t. m, pag. 95, n. 176.
20 Martii 1553 201
lo so perchè non posso tanto riconciliare ogni die de festa perchè
se comunicano, essendo cappellano de vna compagnia de donne
in detta parrochia. Vitro di questo si è pacificato molti et molte
in publico et in secreto, et molti lessano le concucupine, et si è
fatto et fano de le restitutioni de' mal tolti, facendosi più abun-
dante elemosine del solito; e pare eh' si renoui nuouo uiuere da
xpiani., eh' Dio ci confermi a perseuerare: et tanto fo fede. Da
la Bastia a di 20 Martii 1553.
P. GlOANNINELLO GrATO (?)
Tutti gli capellani di questa giesa, per quanto vedo,
gli uoglano tutto il suo bene.
T
Inscriptio: Al Molto R.do S.or Ignatio Loiola, prepósito de la
Compagnia de Jesù, patron digníssimo. A Roma.
SILVESTER LANDINUS
PATRI EMMANUELI GOMES
BASTIA 20 MARTII 1553 *.
Quid Emmanuel vitare debeat aut corrigere in sua cum proximis
ratione agendi, diligenter monet.
IHS.
Molto mio R.do fratello nel Signor. Pax Xi. Vedete chel no-
stro P. M. Ignatio ne comanda che noi caminiamo in spiritu leni-
tatis ®, et che nessuno di noi facia alcuna determination senza
r altro. E qua persone che n' amano strettamente nel Signor, che
non diriano una minima buggia per tutte le creature, m' hanno
riferto, che il vostro essercitio consiste in far' condennationi pe-
cuniare a quelle tante prouere persone, che lo solo sono de con
dennar' a uno della nostra Compagnia, uitupera tutta la fabrica
spirituale. Et fatte condenation', dicono questi un tanto intrinsici,
insino illi pouerini che non uengono alla dottrina xpiana. Que-
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 82, prius 214.
* Ad Gal., v, i.
202
Epistolae Mixtae — 568
sto non usò mai la nostra Compagnia. Qua cè una casacia, eh' al-
cuni diuoti m' hanno pregato che loro uoleuano auisarli che
uegnissero alla predica. Io mai lo consentito; quelli che uolonta-
riamente uorranno uenir, siano benedetti, et gV altri similmen-
te, che mal odor' alla Compagnia nostra che li pigliate dinari \
et li fatte leuar' li pegni, malidicete il signore Giacomo et la si-
gnora, che tanto n' amano, et gì' hauemmo tanto ubligo, et que-
sto coram populo. Et n' adirate, che come s' intende: qui alium do-
ces, te ipsum non doces % qui predicas, non etc.; et essere essat-
tore del sangue de poueri , che non è in Corsica la più pouera
terra o paese di quello. Il scandalo poi fare insegnar' la dottrina
Christiana la serra in casa, mescolati huomini et donne insieme,
et versar' fra le donne, et fare leuar' huomini et donne dal lauo-
ro, et fabricar le mure delle chiesie o oratorii, agrandir, et simili
facende, che non sono da questi tempi trattabili. Pure io dicea
quiui che noi attendessimo alle cose del spirito, a confessioni et
comunioni, ensegnar' publice la dottrina xpiana. con allegrezza.
Io ui rimando uno commando di 4 A, che li ristituiti: insino a
tanto che si facia giudicio, lassate star' li dinari, eh' io sento
dire qua che pigliate una parte di dinari per uoi. Come diranno
poi dil Draguto, se li mette le taglie. O quanti richiami io sento
di qua. Ma non credeuo ciò, se prima non 1' hauesse intesso dalli
nostri carissimi amici. Il Signor nè facia imitar' le sue uestigie,
quale non condennò mai alcuno di pena pecuniaria, nè criminale.
Dalla Bastia alli 20 di Marzo 1553. D. V. R. Fratello nel N. S.,
S. Landino da Sarzana.
' «Litteras [Sebastianus Romei] ad Patres Silvestrum et Emmanue-
lem tulit, quibus P. Ignatius eos in spiritu lenitatis procedere, et alterum
sine alterius Consilio nihil decernere commonebat. Et opportune hoc
P. Ignatius scripsit, non propter ipsum P. Silvestrum, sed propter P. Em-
manuelem, qui, quamvis pio zelo, in pauperum scilicet auxilium, pecunia
quosdam mulctabat, et aliquos ea de causa, ut ferebatur, quia non intere-
rant doctrinae christianae; quodque domi viris simul ac feminis, in arce sci-
licet domini Jacobi, christianam doctrinam explicabat; et quod ad ecclesia-
rum muros reficiendos et alia hujusmodi, homines a suis operibus cum ipso-
rum incommodo aliquando revocabat. Itaque bona ejus voluntas majori
experientia P. Silvestri temperanda erat.» POLANCO, t. ili, pag. 99, n. l83.
- Ad Rom., ii, 21.
24 Martii 1553 2o3
Inscriptio: Ihs. Al mio molto R.do fratello, M. Emmanuel,
della Compagnia de Giesù, in casa dil signore Giacomo S.o da
Mara.
Alia manti: La resposta di questa ha veduto il fratello Se-
bastiano, ouer^ Cornelio però mi refero a lui.
569
URBANUS FERNANDES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 24 MARTII 1553 *.
In Indiam destinatus, tametsi mala usus valetudine, et corpore multis gra-
vato morbis, mari se parat committere cum propriae vitae periculo.
I
R.do en Cristo Padre. Pax Christi. Por otra uía sabrá V. P.
más largamente el estado de las cosas de la Companhia en éste
regno. Paréceme que el demonio no cessa, quotidie circuit quae-
rens quem devoret Espero en N. S. dará gracia á V. P. para
que todo lo remedie con consolatión de muchos, que se pueden
perturbar con ver tantas dissentiones. Todo se podrá reduzir á
quietud, como V. P. prouiere de alguna persona que tenga hum
poco de sufficientia para regir á otros, porque desto parece ai
necessidad por aquá, como podrá ser informado del P. Luis Gon-
zalez y otros.
De mim daré breuemente cuenta á V. P. Al presente me
mandan embarquar para las Indias, menhana ó essotro día. Soi yo
vn hombre tan enfermo, que se me haze mui difficultoso el na-
uegar, porque temgo hum braço aligiado, que e tenido por mu-
' ((P. Sebastianas [sacerdos non quidem erat], cum die 12.* Martii in
Corsicam appulisset, 24.* ejusdem mensis inde Romam rediit.» POLANCO,
l. c, pag. 100, n. 185.
- Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 221 . Est et aliud exem-
plum, autographum etiam, secunda via missum, unico item folio, n.248,i
prius 542, die 25 scriptum, quodin minimis tantum a primo discrepat. In in-
scriptione ter verbum soli iteratum est.
^ 1 Petr. V, 8.
304
EpISTOLAE MlXTAE-569
chos annos llagado con algunos xv ó más aguieros. Soi más mui
mal tratado de dolor de còlica, y mui frequente, y tan fuerte á
las vezes, que me pone en artigo de muerte. Tengo más vna
quebradura, que se mi hizo por causa dellos dolores, para la qual
es menester traher de continuo hu braguero, el qual me da mu-
cha pena al caminar. De la cabeça soi mui enfermo. Cada mes á
la luna tengo vna dolor, que aquá se llama xaquequa, tan teri-
ble, que no me dexa viuir, Y allende desto hum cuerpo mui de-
bilitado en estremo de muchas y varias enfermedades que e te-
nido. La tierra, para donde voi, es mui contraria a mi complisión
natural, porque, como haze hum puco de calor más de lo acus-
tumbrado, quedo inhabilitado para no poder hazer cosa nin-
guna.
Con todo esto pareció al P. dottor Torres que yo fuesse á la
India. Bien sé que por mis pecados mereço estar en el infierno;
y avnque todollos males vengan sobre mim, no se me haze in-
iusticia. Todavía, como malo, y mísero, y ingrato pecador, to-
mólo mui mal por lo que tengo dicho, y por ciertos otros repettos
de que ahora no tengo prepósito de hablar'; de manera que mi
dispositión al presente es esta: Yo voi por gratia del Señor con
me expor á peligro de muerte, y trábalos maiores de lo que yo
puedo. Provéame Dios de patientia, pero juzgue V. P. quál po-
drá ir mi alma.
Esto e querido dezir á V. P., como a mim padre, pera que
con orationes me ajude. Mucho me consolaría ver antes de mi
muerte vna letra de V. P. No puedo escriuir más *. El Sennor
' Scitu digna sunt quae ad rem nostrani tradii Polancus, t. 111,
pag. 390, n. 855, ex quibus etiam patet cur P. Torres in animum induxerit
mittere in Indiam Patrem Fernandes: «Cum existimaretur a quibusdam eos
tantüm in Indiam et Brasiliam mitti, qui quodammodo superflui in regno
Portugalliae viderentur, visum est Patri D. Torres ipso facto hanc existi-
mationem esse convincendam, et ita designavit, praeter P. Ludovicum Gon-
zalez Romam mittendum, tres sacerdotes et quatuor alios fratres, qui in In-
diam, totidem qui in Brasiliam, mitterentur. Inter eos autem, qui in Indiam
destinabantur, P. Urbanus fuit, Collegii Ulyssiponensis Rector, vir pruden-
tia et integritate ac plurimis aliis Dei donis clarus, corporis tamen valetu-
dine infirma, et cui navigatio non parum nocebat... Obedivit nihilominus,
mortis periculo se propter obedientiam exponens; et ita, ipso in itinere, vir
26 Martii 1553 205
le tenga de su mano, y le dé su gratia para que continuamente
cumpla su sancta voluntad. De Lisboa 24 de Março 1553. Filius
in Domino,
Vrbano.
Inscriptio: f Al R.do en Christo P. M. Ignatio, praeposita
general de la Compannia de Jesús. Roma. Soli. De Vrbana
I.* via.
59^0
JACOBUS MIRON
PATRI SIMONI RODRIGUES
OLISIPONE 26 MARTII 1553 *.
Cum ignorarent Patres Torres et Miron copiam ab Ignatio factam esse Si-
moni Rodericio adeundi in Lusitaniam ad Stum. Felicem, illum Miron ju-
bet in Aragoniam reverti.
t
Jhus.
Muito R.do Padre. Gratia et pax Christi. Amen. Ahier á la
noche recebi vna carta de V. R. Holgárame mucho de hazer lo
que por ella me pide, por auerle tenido siempre como Padre en
Optimus vitam temporalem cum aeterna [8 Maji] commutavit.» — Lege áu-
reas Ignatii litteras ad P. Urbanum Fernandes, in Indiam solventem, Car-
tas de San Ignacio, t. m, pag. 377, quibus eum solatur, laudat, et jubet, si
in India male se habeat et medicis id videatur, in Lusitaniam renavigare.
Has tamen Ignatii litteras P. Fernandes^ morte correptus, non accepit.
Cf. Litterae Quadrimestres, t. il, pag. 220, ubi Cyprianus Suarez recen-
set nomina eorum, qui in Indiam et Brasiliam solverunt, et FRANCO, Syn-
opsis, An. 1553, n. 5, qui tamen Balthasarem Dias, sive Dies, unum ex
sociis navigationis, facit ((Castellanum, Andreae Oviedi Patriarchae con-
sanguineum, operarium zelo plenum et indefessum;» in quo certe videtur
errare; nam Balthasar Diaz, Patris Oviedo consanguineus, Gandiae olim
novitius, Epist. Mixtae, t. i, pag. 431-433, nunc Valentiae degebat in Hi-
spânia, cujus epistolas infra damus. De eo autem, qui in Indiam solvebat,
Suarez, /. e, scribit: «Ei [se. P. Urbano Fernandes] comes est datus
P. Balthasar Diez, qui, jam grandior receptus in Societatem ante aliquot
annos, satis ostendit quam grata sit Deo Optim. Maxim, assidua sollicitudo
ac vehemens studium, quod quis, sibi ipsi vincendo, adhibet.»
• Ex transumpto coaero in voi. D, unico folio, n. ili, prius 540.
2o6 Epistolae Mixtae— 570
X.", y le deuo mucho en el Señor; pero las cosas proçeden de tal
manera por mis peccados, que me obligan in Domino á no poder
hazer lo que V. R. querría y todos deseamos. El P. doctor Tor-
res, uesitador de la Compañía en Portugal, manda á V. R. con
vna carta, que creo terna recebida, que se torne luego á su pro-
uincia. Yo no sé dizir otra cosa, sino lo que en ella le es man-
dado después de tener el doctor larga enformación de su enfer-
medad por el P. Villanueua, rector de Alcalá, conforme á lo que
también dize en vna carta que dexó escrita para V. R., y pienso
que ya la terná uisto, y por tanto á ella me remito, en la qual
dize que V. R. allá ya se hallaua bien. Por amor de Dios que
ponga luego en effecto la obediençia, pues sabe quán necessaria
es para nosotros, y quán estimada, en la Compañía, de nuestro
P. Ignacio. Y dello se seguirán menos inconuenientes, que no
de uenirse V. R. acá, después de tantos días que está en Lixboa.
Y por amor de Dios no se haga otra cosa, porque quanto más
estará, tanto más crecerá el escándalo, y de su uenida acá ay in-
fenitos inconuenientes; y por tanto ningunas esperanças tengo
dello, sino que luego se buelua á su prouinçia, como la sancta
obediençia lo manda. Y de lo que dize yo auer publicado, está
mal informado, porque es todo lo contrario. Lixboa a 26 de Março
de 1553-
Miron.
Ad P. IgnaÜum. Esta carta se le escriuió, presupuesta la
certidumbre que teníamos de no auer M.° Symón reçebido la de
V. P. para residir en San Finz, según supe por Villanueua antes
de su uenida, y después por el rey, que no le hizieron mençion
della quando le hablaron por él.
A tergo: f Copia de una del P . Mirón para Maestro Simón .
Soli.
28 Martii 1553
207
59^1
MICHAEL OCHOA
PATRI JOANNI DE POLANCO
OGNATO 28 MARTII 1553 *.
Porapejopolim se contulit Ochoa majorum jejuniorum tempore. — Opera
navata proximis. — Animorum fructus. — Gratia sanitatum.
t
Jhs. M.a
Muy R.do y padre mio en X.o Gratia et pax Xi., etc. Yo
llego agora en este puncto de Pamplona, adonde he residido esta
quaresma, enseñando la doctrina xiana., y sermonando algunos
sermones cada domingo por la mañana y tarde sin la doctrina
xiana., y es tanto el fructo que se ha hecho por la bondad de
Dios S. N., que, si no fuese vergiiença del obrero tan inábil que
a estado, podría dezir algo. Sólo diré esto, y es que quando yo
les dixe que me quería partir, viera tantos lloros de los niños y
niñas de la doctrina, que yo no lo sabría bien escribir, y se offres-
cieron muchos para dar dineros y buscarlos para dezir missas
para que N. S. nos diese voluntad para volueruos á la ciudad, y
otras cosas muchas, que yo las dexo por la brebedad, porque
este hermano está de partida. Esto quiero que no se me holbide,
y es que por la mañana era menester hordinariamente que fué-
semos al castillo, donde cobramos todos los de la Compañía Pa-
dre, á enseñar la doctrina á los soldados, y á la vna á casa del
virei * á sus pajes y gente, donde se hallaba el mismo hordina-
riamente con mucho acontentamiento, y después en vna yglesia
principal de la ciudad, de modo que era en tres partes. Pero lo
del castillo tenía yo en más, porque descendemos todos de allí
Aunque es sensualidad para escribilla, no es mala para conside-
' Ex autographc in voi. D, duplici folio, n. 252, prius 498. Hac epi-
stola usus est POLANCUS, t. HI, pag. 341, 342, n. 756-758.
- Beltranus de la Cueva, dux de Alburquerque, prorex Navarrae.
Epist. Mixiae, t. li, pag. 849.
' Quia ibi Ignatius vulnus accepit, et a Deo quasi prostratus est, ut in
novum hominem erectus, Societatis caput ac parens efficeretur.
2o8 Epistolae Mixtae — 572
ralla. Y porque no tengo más lugar para alargarme, pido á
V. R. me perdone todo el descuydo pasado, porque ni le embié
gracias de la misa de la ánima, ni nada, aunque le dicho ó me
acuerdo dél algunas vezes, por la charidad que me hizo, aunque
V. R. me debe algo en que tubo memoria mía *, etc. No tengo
más, sino que Dios N. S. sea en nuestras almas, y tenga cuida-
do V. R. de encomendarme en sus oraciones y de todos los Pa-
dres y hermanos. Aquí pasan las curas adelante con la imposi-
tión de las manos *. Dios nos tenga con las suias, y no salgamos
delias. Al Padre, me dé su benditión su Paternidad: con esto
pienso de caminar en lo que debo. De Oñate á 28 de Março
1553. De V. R. sieruo en X.°,
Michael Nabarro.
Inscriptio: Al muy R.do en X.o Padre, el P. Polanco, de la
Compañía de Jesús, en Roma.
JOANNES PELLET ARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 28 MARTIl 1553
De infirma nostrorum valetudine. — Causas exponit cur domina Maria del
Gesso honorum suorum usumfructum sibi reservarit. — De aedificio ad
gymnasium comparando. — Frequentia eorum, qui peccata apud nostros
confitentur, major hujus quam superioris anni quadragesima.
t
Jhs
La gratia et pace del N. S. J. X.° sempre stia con la P. V.
Amen. Duoi amalati se racommandano a la P. V., et io puoco
sano, n primo è il P. commissario *, il quale sta con la febre nel
* Referri videtur ad sanitatem Patri Polanco per ipsum restituíam.
Chron., t. i, pag. 269, n. 232; Epist. Mixtae y t. n, pag. 6o3.
* Vide loca proxime laudata.
^ Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. I4l„prius 83, 84.
* P. JoannesBta. Viola, commisarius in Italia, ciira Romam et Nea-
polim.
28 Martii 1553
209
letto molto debole. Il secondo è la S.ra Fattora \ la quale sta
anchora con febre, et sue solite malatie et humori: non so come
batesarli. Essa ha fatto questi di la donatione % vero è che per
molti respetti ha retenuto V uso frutto. U uno di principali è stato
che, uolendo absolute farla egli, interueniua lo consentimento
del giudice, secondo i statuti loro, et cosi la cosa se ne andaua
diuulgata. Il 2.°, che bisognaua pigliare il possesso, et ogni cosa
tornaua a danno de la sua tranquillità di animo, essendo i suoi pa-
renti difficili; et a noi anchora aportaua pericolo d' essere priui de
r elemosyna, inperochè ogni cosa va ale orecchie de 1' elemosy-
nario, il quale, trouata ragione, se ne priuaria. Il 3.°, che hauesse
parse che io V hauessi indutto a fare questo, et a Y hora alquanto
di fede fusse stata data a quelli detrattori, li quali hanno fatto re-
uocare la supplica, dicendo che noi, potendo hereditare a modo
nostro, potressimo indurre tutte le donne che confessiamo a fare
testamenti, et lassiare la roba loro a la Compagnia, et cosi priua-
riano i suoi d' ogni bene. Lascio li altri rispetti. Quando lei me
disse tutte queste ragioni, mi parse prudente, et gli disse io che
quello chel Signor egli inspiraua, lo facesse.
Circa la casa, niente si è anchora concluso. Monsignor Ro-
setti et il signor Alessandro ' et altri amici, considerando molte
cose, hannoci dato consiglio lasciare quello di prima, benché con
mio grande affanno, per essere in sitto ottimo, et per essermi
tanto tempo stato a negotiare. Pur de paura de scandalegiare i
' «Domina Maria del Jeso, quae ex mariti nomine Factor a vulgo dice-
batur» (Polanco, t. in, pag. iSq, n. 280); vel «potius ex muneris, quod apud
Ducem maritus, Lanfrancus del Gesso, olim gesserai, nominen Ihid . , an-
not. I . — De hac pia matrona saepe in nostris Monumentis fit sermo. — Vide
Cartas de San Ignacio, t. ili, pag. 401 et 167; t. iv, pag. 4x3 et 32.
«Tractabat illa [Maria del Gesso] negotium Collegii nostri Ferrarien-
sis, ut suum; et sponte ea, quae habebat et de quibus libere disponere pote-
rat, donatione inter vivos facta, ad ipsius fundationem donare voluit, nam
prius testamento ea relinquebat. Visura est tamen expediré, ut usumfructum
eorum bonorum ad validitatem contractus reservaret, quamvis omnino in
Collegii usum id ipsum et forte amplius expendebat.» Polanco, t. iiis
pag. 141, n. 282.
* De Alphonso Rossetti, comaclensi (Comacchio) episcopo, ferrarienssi
ecclesiae administratore, et de Alexandro Fiaschi (alias Fieschi) Societatij
Jesu amicis, agit Polanco, t. iii, pag. 142 et 143, n. 286-289.
Epistolae Mixtae, TOM. m 14
210 Epistolar MjXTAE-573
pusilli, ho vinto me stesso. Adesso parliamo de quello doue stia-
mo. Il Signor si adiuti.
Non è stata conparatione del concurso de la quaresima passata
con quello de la presente a le confessioni et communioni; ma
hanno mancato i operali, imperochè vnus vir nullus vir; il che
m' ha più dato di molestia, che V affaticarme de la matina a la sera
in giesia et in camera. Sia laudato il S. N., il quale non vole che
io stia ocioso, et tenga la P. V. sempre nela sua gratia. Amen.
De Ferrara a li 28 de Marzo 1553. De V. P. figliolo indegno nel
S. N. J. X.,
GlOUANNI PeLLETARIO.
Il numero di putti 163.
Inscriptio: f Al molto R.do in X.° Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale de la Compagnia de Giesù, in Roma.
593
JOANNES DE CORTE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 29 MARTI! 1553 ».
De Patribus Landini et Gomes laudes Ignatio scribit. — Laeta civitatis
facies, illorum laboribus excultae.
t
R.de domine, salutem et pacem in Domino sempiternam. El
scriuer mio a V. S. R. sarà farle intendere come. Dei gratia, al
presente stiamo bene, et con T affettionato cuore desideriamo sa-
per bene de V. R. S. Il nostro M. Siluestro ci ha dato H dolci sa-
luti, mandati da V. S., li quali habbiamo riceuuto molto gratio-
samente, et infinite uolte ringratiamo; et dato'che non habbiamo
de V. R. S. alcuna prattica, non di manco hauemo di uoi tal no-
titia, che siamo costretti ad amarlo di buon cuore, et pregar Iddio
* Ex monumento coaevo in voi. D, uilico folio, n. 197, prius 220. Su-
spicamur illud non esse originale, sed apographum Romae factum, quod in-
dicare videntur, tum chartae magnitudo, tum characterum forma, tum de-
mum, quod sigilli vestigio careat.
29 Martii 1553 211
ui prosperi nella uolontà sua. Perchè li segni sono tanto euidenti
et manifesti, che quel che di V. R. S. si parla, Thabbiamo per
certo. Hauete mandato due primitiui apostoli di X.°, come per un
altra mia * feci intendere li mesi passati a V. S. R.: non so se
r harà riceuuta. Hora son qua arriuato, perchè per la seruitù
mia mi fu forza absentarmi da questa dolce et suaue società di
M. Siluestro, il quale si è degnato associarsi con esso noi per più
sua quiete; et dopo che son tornato, ho trouato in questa nostra
terra della Bastia una nuoua uita. Pare sia uenuto un altra uolta
il Messia. Qua di continouo si confessano, et ogni mattina si co-
municano, et pare che neir andare sieno tutti religiosi, et cosi
nel parlare, di modo che il leone è tornato mansuetissimo agnel-
lo, et più, che quasi per tutta la nostra isola è ita la buona fama,
et si fa quel medemo per tutto. Iddio ui remuneri di tanto bene
che ha fatto V. S. a questa pouera nostra patria. A uolerui nar-
rar tutti li frutti fanno, sarebbe quasi impossibile; ma per non es-
sere prolisso a V. S., farò fine. Et se alcuni scribi, di loro uoles-
sero parlar in contrario, non stimiria. Baseio le sagre mani di
V. R. S., pregandola si degni alcuna uolta farmi partecipe delle
sue sante orationi, offerendomi sempre al seruigio et comando di
V. S. R. Del nostro loco della Bastia addi 29 di Marzo IS53-
Di V. S. R. seruidore,
Frate Joanne de Corte, seruo di frati di questa isola osser-
uanti francischini.
Inscripiio: f Al molto R.do domino Ignatio, prepósito della
congregatione del buon Jesù, suo osservandissimo, in Roma.
* Vide supra, epist. 519, pag. 89.
21-2
Epistolar Mixtae — 574
574
ANTONIUS GOU
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
M ATRITO 3l MARTII, 5 APRILIS I553
Superiores litteras commemorat, quibus acta Patris Araoz Compiuti per-
stringebantur.— Matritum hic se contulit.— Conciones ad populum et in
aula regia, summa omnium acclamatione, habet.- Viris nobilibus ac in
primis Philippe, principi, satisfacit.— Plures Araozium adhibent suae
conscientiae arbitrum. — Bona de Societate Jesu existimatio.— Sociis
aragoniensibus gratissimum accidit, quod ab Araozio regantur. — Huno
apud se detinet cardinalis Poggio .
t
Jhs.
Muy Rdo. y charíssimo en Xpo. Padre. La summa gratia y
amor de Jesuchristo nuestro Señor sea siempre en nuestro fauor
y ayuda. Amén. De Alcalá scriuí á V. P., primero de Março *,
auisando del frutto y edificación grande que el Padre doctor
Araoz hauía dado con sus sermones en aquella vniuersidad y en
todo el pueblo, y de la opinión grande que todos tenían dél, y
de su doctrina y spíritu, y de lo mucho que en la vniuersidad
deseauan que les predicase allí la quaresma; y lo mismo preten-
dían el abad mayor y canónigos de la yglesia de Santiuste, que,
como V. P. sabe, son todos doctores en theología. Y según el
frutto grande que con los sermones que hauía predicado se ha-
uía echo, y lo que hauía de reformación en la vniuersidad y en
el pueblo, sperauan en el Señor que, si predicara la quaresma,
hauía de ser tanto más, quanto estauan las almas más dispues-
tas; mas luego que el Rmo. cardenal Poggio, legado apostólico,
vbo llegado á esta corte, hizo tanta instancia que viniese aquí á
predicar, que no pudo el Padre cumplir con los deseos grandes
de Alcalá: lo qual dió harta pena á la vniuersidad y al pueblo. El
príncipe, diziéndole el cardenal que el prouincial de la Compañía
* Ex autographo in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. 60, prius
354, 355-
* Hanc epistolam hactenus non vidimus ; lege tamen epist, 53l^
pag. III.
3i Martii, 5 Aprilis 1553
2l3
liauia de venir aquí á predicar la quaresma, se holgó mucho, y
preguntó si era Araoz, y dixo al cardenal que no se prendase de
muchos sermones, porque vería los que tomaría para palacio.
En llegando el Padre doctor aquí, y sabiéndolo el príncipe, quiso
que predicase en palacio; y quedó tan satisfecho del primer ser-
món, que mandó, al que tiene cargo de la capilla, que quitase los
sermones á algunos que los hauían de predicar, y que los diese
al Padre, el qual (siendo persona muy principal) vino al Padre
de parte de S. A. á py dirle que le predicase en palacio, y así ha
predicado allí la quaresma con admirable auditorio y con admi-
rable satisfactión del príncipe y de toda la corte, y especialmente
de muchos señores de salua \ los quales, y particularmente el
marqués de Villena ^ y muchos otros, le han venido á visitar á la
posada; y el marqués de Cañete % hermano del cardenal de Bur-
gos, vino á consultar con el Padre sus cosas, Don Diego Tañe-
ra *, que es hombre muy prinçipal deste reyno, y el más antiguo
* Prius scriptum fuerat de salua (salva), quae locutio, ab Araozio haud
semel usurpata, cum de viris agitur, primores aut magnates, viros scilicet
magnae expectationis designat : postea vero emendatum perperam est sal-
uer. — Caeterum quae heic a Gou scribuntur, Polancus, t. iil, pag. 329,
11. 734 in hunc modum latinitate donavit: «Cum autem Princeps Philippus
a Legato intellexisset quod Provincialis Sociètatis Jesu Madridii conciona-
retur, interrogavit num ille esset Araoz, quia hoc nomine, potius quam
Provincialis, Principi notus erat; quod cum intellexisset ita esse, laetatus
est, et ei significandum curavit, ne se ad multas conciones obligaret, doñee
ipse decerneret quoties in palatio ipsi esset concionaturus . Misit ergo pri-
marium quemdam suae capellae virum, Comitis Lunae fratrem, qui renun-
ciaret Patri Araoz, ut die lunae in palatio concionaretur...» Jam in opere:
Viaje de Felipe segundo á Inglaterra, por Andrés Muñoz, pag. 29, legi-
mus: (.(.Capilla... Sumiller del oratorio, que es Limosnero mayor, don Lu-
percio de Quiñones, hermano del Conde de Luna.» Hic autem comes vo-
cabatur Claudius de Quiñones, ibid., pag. 208.
^ ((D. Diego López Pacheco, terc^er duque de Escalona, marqués de
Villena, conde de Jiquena [vel Xiquena] y de San Esteban de Gormaz, se-
ñor de Belmonte, etc.» BuRGOS, Blasón de España, t. 11, pag. 3l6-3l7.
' Petrus de Mendoza, marchio II de Cañete, frater cardinalis burgen-
sis, Francisci de Mendoza. Epist. Mixtae, t. i, pag. 490, annot. 3.
* «El sobrino del Cardenal de Toledo, que es el Inquisidor general,
que se dize Don Diego Tavera, letrado, y del mismo Consejo, es muy nues-
tro, no solo denoto, mas avn abonador y expositor.» Epist. Mixtae, t. i,
pag. 227.
214 Epistolae Mixtae— 574
del consejo de la inquisición, y nombrado por S. M. por carde-
nal, también le vino á visitar. Ruygómez (que es el todo del prín-
cipe, y el á quien más respeto se tiene en la corte después de la
persona del príncipe) ha venido muchas vezes á la posada á vi-
sitar al Padre, y han tenido muy largas pláticas solos, que de la
primera vez estubieron solos seys horas: tiene muy grande amor
al Padre, y desea aprouecharse en las cosas del seruicio de nues-
tro Señor Hase tenido en mucho que todos estos señores,
siendo las personas más principales de Spaña, hayan venido á la
posada, porque es cosa que no se suele hazer. Ha sido tanta
la ocupación que en esto de uisitas ha tenido, que de día y de
noche no le dexauan: que para comer y rezar tenía el tiempo muy
limitado, y no podía acudir á visitar muchas personas de calidad
y de estado que se lo imbiauan á rogar, deseándose aprouechar
de su conuersación spiritual.
El príncipe le ha dado, fuera de los sermones, audiencia muy
grata, y está muy satisfecho de las cosas de la Compañía, py-
diendo el sufragio de las oraciones della.
Entre las muchas cosas en que dieron muy grande edificación
los sermones del ..Padre, fué vna, que, predicando á S. A., dixo
algunas vezes que nadie se quexase que el príncipe no daua au-
diencia, porque la puerta estaua abierta para todos los que qui-
siesen negociar con S. A. Antes desto deuía hauer alguna quexa
que el príncipe no daua audiencia, y da esto á entender que el
Padre se lo dixo, y que le dió conmissión que lo dixiese en el
pulpito. Vltra de lo que ha predicado el Padre en palacio, ha
predicado muchos sermones en vna yglesia principal del pueblo
con tan grande auditorio, que no cabían en la yglesia; y así se
hauían de boluer mucha gente sin poderle oyr. Era tanta la gente
que le oya, que después del sermón se hauía de detener muy
gran rrato en la yglesia, sperando que la gente saliese, que otra-
mente no era possible poder salir. El día de la anunciación pre-
dicó, y fué sermón de tanta doctrina y spíritu, que estaua attò-
nito el auditorio. Hizo el Señor muy grande sentimiento en las
' Vide infra epist. 583, PoLANCO, t. ra, pag. 33o, n. 735.
3i Martii, 5 Aprilis 1553 215
almas, dándoles muchos suspiros y lágrimas. Acontesció vna cosa
de admiración: que hauiendo ya acabado de predicar, y diziendo
que no hauía de dezir más, estaua el auditorio, como gente attó -
nita, sperando que predicase más, y esto duró buen rato, hasta
que vieron que daua la bendición.
Ha sido la importunación que le han dado algunas personas
principales que las confesase, tanta, que con tener tantas otras
occupaciones, no se ha podido escusar de hazer también officio
de confessor, que alguna noche eran ya las diez, y estaua con-
fesando vna persona principal, que era venido á la posada á esto.
Hanse remediado con su intercessión muchas necessidades de
personas, así en lo temporal como en lo spiritual, las quales mu-
chas han tenido su recurso á él. Pocos días ha que vna persona
principal del consejo real quiso comunicar las cosas de su alma
con el Padre, y estuuieron sus quatro horas.
El Rmo. cardenal, viendo el frutto grande y la opinión que
ay de las cosas de la Compañía, las quales S. S. tiene por muy
próprias, está contentíssimo, y ha dado y da todo lo necessario.
La marquesa de Mondéjar, que es affectatíssima al Padre y
otras muchas personas principales, han tenido muy gran solici-
tud en que se recibiese delias lo que hauíamos menester, que con
mucho trabajo se ha podido el Padre defender: tanta era la ina-
portunación. Y avnque su charidad era grande en darlo, no
pienso que les aya edificado menos el desechar, que hiziera el
recibir, pues habrán visto que no buscamos sus cosas, sino el
prouecho de sus almas. La opinión y fama que tiene el Padre en
estas partes es tanta, que sólo por oyrle predicar han venido de
muchas leguas. Algunos caualleros, personas principales, siendo
mayorazgos, se han mouido á querer entrar en la Compañía. El
Padre los va entreteniendo, por prouar más sus deseos: gloria á
Dios por todo.
Jueues de la çena predicó el Padre el mandato en vna ygle-
* «Doña María de Mendoza, hija de D. Iñigo López de Mendoza,
cuarto duque del Infantado y de Doña Isabel de Aragón, casada con
D. Iñigo de Mendoza, marqués de Mondéjar, conde de Tendilla, » BuRGOS,
l. c, t. m, pag. 2o3, 204; Polanco, t. iv, pag. 588, annot. i.
2i6 Epistolar Mixtae — 574
sia principal, en que vbo tan grande concurso de gente, que no
solo no cabían en la yglesia, mas creo que de la que se boluía por
no poder entrar se ynchiera otra vez: fué sermón de admirable
spíritu y deuoción: gloria á Dios por todo. Tiénenle tan atado á
esta corte, y specialmente vnos negocios de mucha importancia
que poco ha le cometieron, que no podrá fácilmente apartarse
della, avnque lo desea por poder yr á visitar los colegios y casas
de la Compañía, specialmente agora que, con lo que V. P. ha
imbiado á mandar, que continúe los trabajos del cargo de las co-
sas de los reynos de Aragón, Valencia y Cataluña, en que ha
dado muy grande contentamiento y consolación á los de la Com-
pañía y á los deuotos della, por lo que tan entrañablemente
aman al Padre, y les dió grande desconsolación su mutación,
habrán de crescerle los cuydados: gloria á Dios por todo *.
Las cosas de la Compañía en todas estas partes van por la
bondad de Dios en muy grande augmento: de todas las partes
donde están los de la Compañía tenemos nueuas de mucha edi-
ficación: gloria á Dios por todo. El Padre doctor Araoz y todos
humildemente en las oraciones de V. P. y de todos nos enco-
mendamos, y no más. Nuestro Señor en lalma de V. P. siempre
acreciente sus dones. Amén. De Madrid viernes sancto * i553-
De V. P. mínimo hijo y sieruo indignísimo en Xpo.,
Antonio Gou.
Entre otras cosas que el príncipe encomendó al P. doctor
Araoz, fué vna, que en la Compañía hiziesen oración por su al-
teza. V. P. por amor del Señor lo aga encomendar, que de
V. P. bien sabemos que de muchos años acá lo haze; y cierto,
que es mucha rrazón, porque da grandes señales que ha de ser
rey muy christiano, porque tiene muy gran cuydado del go-
uierno vniuersal destos reynos, y entiende en visitar todos los
* Polanco, t. m, pag. 332, n. 739, relatis his, quae a fratre Gou di-
cuntur, subdit: «Non tamen a P. Ignatio ea collegia [se. provinciae Arago-
niae] Provinciae Castellaa reunita fuerunt; sed tota ipsa provincia Arago-
niae, ut erat distincta, propter operariorum penuriam et ad tempus, eidem
Patri Araoz commissa fuit.»
' 3i Martii.
3i Martii, 5 Aprilis 1553 217
consejos dellos, hasta el real, que es el supremo, en la visita del
qual assiste personalmente, y en las cosas del culto diuino es
muy zeloso, que no predicándose antes en palacio sino tres días
de la semana, agora se predica cada día; y así quando el Padre
vino aquí, repartieron los sermones entre el confessor del prín-
cipe, y otro predicador del emperador muy antiguo, y el Padre;
porque también el Padre hauía ya ofrescido algunos sermones en
otras yglesias. Estando el Padre, vn día antes que el príncipe se
partiese, para subir al púlpito á predicar, le vino vn recado que
fuese á hablar á S. A., y después del sermón, por la mucha
gente que hauía, no pudo salir á la pieza, que fueron menester
vnos hombres que yuan delante rompiendo la gente; y así fué á
hablar al príncipe, al qual halló con el marqués de Villena y con
otros grandes, y todos se salieron, dexándoles á solas: gloria á
Dios por todo.
El P. doctor Araoz, pasada la quaresma, quería boluerse á
Alcalá; y dando rrazón dello al Rmo. legado, S. S. ría lo tomó
muy fuerte, diziendo que en ninguna manera conuenía al serui-
cio de nuestro Señor ni al bien vniuersal del reyno, special-
mente por estar el príncipe ausente, con quien se hauían comen -
çado á tratar algunos negocios muy importantes; y que por nin-
guna causa, por vrgentíssima que fuese, no conuenía que se
apartase de la corte. Y así puso en ello su authoridad y obedien-
cia, diziéndole que continuase sus sermones, y que el tercero día
de pascua él le yría á oyr; y así el Padre doctor no ha podido
contradezir á la obediencia de S. S.ría, y así predicó el segundo
día de pascua con muy grande auditorio, y el tercero día, que fué
ayer, tornó á predicar, y estubo presente el Rmo. legado; y vbo
tan gran concurso de gente, specialmente de señores y gente
principal, que estaua llena la yglesia, que no cabían más; y era
tanta la gente que se boluía, por no poder entrar, que me espan-
taua de verlo. Cosa, cierto, que no creo que la ayan visto tal.
Vnos frayles, que hauían venido de fuera á oyrle predicar, siendo
ellos predicadores (á lo que entendí), vinieron antes del sermón
á la posada á saber del Padre adónde hauía de predicar, porque
le querían oyr, y hauían y do á algunas yglesias buscándole, y no
2l8
Epistolae Mixtae — 574
hallando donde predicaua, venían á saberlo dèi; y después de
hauer tenido con él alguna plática, y hauerle rogado que les
fuese á visitar á su monasterio, se fueron á la yglesia donde ha-
uía de predicar. Fué sermón de tanta doctrina y spíritu, que á
todos dexó admirados, hauiendo gente tan docta y de tan claros
ingenios. Hanle pydido ya tantos sermones, que es para alabar á
Dios ver tanta deuoción en la gente. El ayo del infante * le ha
mostrado muy grandes señales de amor, visitándole, y el otro
día el Padre le fué á visitar, y le recibió con tanta beneuolentia,
que, dexados todos los que estauan allí, se estubieron solos muy
gran rrato, no obstante que estauan aguardando muchas perso-
nas principales, entre las quales era el general de los benitos,
que es la persona de más estimación que aya por acá entre reli-
giosos. Ha sydo esta jornada de la corte, á lo que se puede juz-
gar, la más acertada cosa que se haya echo en España, después
que la Compañía es Compañía, para el bien vniuersal della; por-
que han tomado muy gran noticia y opinión della el príncipe y
todos los señores del reyno, que han tenido los más particular
comunicación con el Padre: gloria á Dios por todo. De Madrid 5
de Abril 1553. Por comisión del P. Dr. Araoz,
t
Antonios Gou.
' Antonius de Rojas. — Panzano , ^naZes de Aragón, lib. m, cap. 8
scribit ad annum 1553: «En el mes de Enero de este año fué el Príncipe
Don Carlos á Madrid, y le pusieron Casa, y por Ayo á Don Antonio de Ro-
xas, á quien Rui Gómez, por sacarlo de la Cámara, dió este empleo, según
corrió por entonces. » «Jusqu' à l'áge de sept ans accomplis, Philippe laissa
son fils entre les mains des femmes. Sur la fin de 1552, il résolut de lui don-
ner un gouverneur. II ténait alors à Monzon les cortés d' Aragon, de Cata-
logne et de Valence: il commanda à don Antonio de Rojas, S.r de Villerias
de Campos, son premier sommelier de corps, à Gutierre Lopez de Padilla,
l'un de ses maitres d'hotel, et à Jean de Vaudenesse, son contróleur, de lui
soumettre un project pour l'organisation de la maison de l'infant. Le gou-
verneur, sur qui il avait jeté les yeux, était don Antonio de Rojas lui-mème.
Ce seigneur alla chercher don Carlos à Toro, et le conduisit à Madrid, il
n' entra toutefois dans 1' exercice de sa charge qu'après l'arrivée de Phi-
lippe en cette ville, qui eut lieu le l3 janvier 1553.» Gachard, Don Carlos
et Philippe II, t. I, pag. io. Cf. Documentos relativos al Príncipe D. Car-
los, in opere Colección de Documentos inéditos para la Historia de Espa-
ña, t. XXVI, pag. 392 et seqq.
Aprili 1553 219
t
Inscripiio: ]hs. Al muy Rdo. y charíssimo en Xpo. Padre, el
P. Mtre. Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía
de Jesús, junto á sant Marco en Roma.
575
ALPHONSUS ROMAN
PATRI JOANNI DE POLANCO
CAESARAUGUSTA APRILI (?) 1553 \
Laetitia ex romanis litteris. — P. Rojas morbo tangitur: relevatur, — Proxi-
mis, pietate imbuendis, datur opera. — Fructus ex confessionibus per-
ceptus. — Negotium Mariae de Sta. Martha iterum commendatur.
Ihs.
Muy R.do Padre mio en X.° La grada y paz de Jesu X." S. N.
esté siempre con continuo augmento en nuestras almas. Amén.
Por el impedimento que adelante diré, del P. Rojas, por su man-
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 148, prius 487. — Non affigi-
tur epistolae scriptionis dies nec mensis; at cum in ea mentio fiat de histo-
rieis litteris Roma nuper acceptis , quae in Hispaniam Aprili mense perve-
nerunt, manifestum est ante id tempus exaratam non esse. Romanas vero
litteras Aprili mense in Hispaniam pervenisse, discimus ex P. Queralt,
Liti. Quadr., t. lì, pag. 214; «Recibi la de V. R. [Patri Polanco scribit] de
27 de Enero á lo de Abril, junto con las nuevas de Viena, Nápoles, Floren-
tia y Mesina; y las otras nuevas que v. re. me acusa en su carta de 5 de de-
ziembre...» etc. Praeterea in hac Patris Roman epistola in memoriam Po-
lanco revocatur negotium sororis Mariae de Sta. Martha, quod ipsi com-
mendarat suis litteris, 8 Decembris 1552 datis; Epist. Mixtae., t. il, pag. 865.
Ergo ex modo loquendi (vide infra ipsam epist.) videtur praesens epistola
proxime illam consequi,atque esse prima caesaraugustana hujusce annil553.
Et certe in reliquis epistolis PP. Rojas et Roman mentio de hac non fit.—
Naque etiam rejici commode potest ?id medium anni tempus. Etenim cum
de lite, quae Romae vertebatur inter Annam Gonzalez de Villasimplez et
ejus fratres, fiat quidem sermo, nihil tamen dicitur de impedimentis quae
nostris, aedes sacras aedificare molientibus, religiosi nonnulli creaverunt.
Si igitur epistola haec, adulto jam anno, exarata fuisset, P. Roman impedi-
menta haec attigisset, ut in epistolis, mensibus Augusto et Septembri Cae-
saraugusta missis, attinguntur. Quae omnia simul conjuncta, suadent epi-
stolam tempore a nobis statuto verisimilius datam fuisse. Caeterum illa est
usus Polanco, t. iii, pag. 387, 388, n. 851.
220 Epistolar Mixtae— 575
■dado escriuo esta, para que V. R. sepa cómo pocos díasharece-
bimos sus letras muy desseadas, porque á la difficultad de los ca-
minos vinieron tarde, según su hecha. Consolónos mucho con
ellas el Señor, y con las de los quatro meses, por el fructo que
ahí ' y en todas partes su bondad de contino obra por la Com-
pañía, lo qual á su mayor gloria vaya siempre en augmento. Al
P. Rojas hemos tenido estos días bien fatigado con dolor de
yjada y vómitos y otras indisposiciones, que le han sido causa
de gran trabajo. Duróle siete ó ocho dias: está ya mejor, bendito
sea nuestro Señor. Un día antes de la hecha desta, se començó
á levantar. Hale Dios dado gran paciençia, padeciendo con ella
bien graues dolores. Estamos aún solos con vn hermano, que
poco ha nos han embiado; porque, auiéndo el P. Rojas pedido
con instançia vn Padre al P. doctor Araoz, cessò algo dello hasta
ver el successo destos negocios de la lite, los quales como se di-
latan y ay probabilidad de muy mayor dilaçión que pensáuamos,
ha ya tornado á le pedir, porque, allende que lo piden las indis-
posiçiones del P. Rojas (que sobre el estrago de su salud se han
mucho augmentado por los trabajos que su mucha charidad de
contino aquí ha tenido, no huyéndoles, aunque contra su salud,
el rostro), el mucho número de los que aquí frequentan los sa-
cramentos, auiendo quasi cada día confessiones, piden con ne-
cessidad más compañía. A gloria de Dios aquí se haze en esto
mucho fructo; tanto, que á esta causa nos da el Señor grandes
consolaciones, faltándonos las corporales, ansí por la indisposi-
ción de la casa, como por otras causas; y esto va siempre en
aumento. Creo serán quarenta ó cinquenta personas que se co-
mulgan cada semana, con mucho feruor y aprouechamiento, y
muchos dellos no tienen contentamiento hasta traer á otros. Ay
otros muchos que se confiesan muchas vezes, no con tanta fre-
quência. Confiéssanse con nosotros muchas personas de calidad,
en las quales el fructo, por el exemplo de los otros y la reforma-
çión de sus familias, se comiença y espera muy notable. Embía-
nos el Señor muchas almas muy escureçidas en diuersos vicios,
Ms. ay.
Aprili 1553 221
en algunas de las quales se ven grandes defectos de los confes-
sores, de las quales muchas se rremedian con confessiones gene-
rales, specialmente quando se han algunos años confessado sin
apartarse de sus vicios, antes quedando en la ocasión y peligro.
Otros se remedian conoçiendo los malos tractos en que andauan,
no conoçiendo de hecho antes el daño de sus almas. Otros con
restituir lo mal ganado, que, confessandolo, los dexauan sin ad-
uertirles la necessidad que desto tenían. Muchas confessiones
generales otras se hazen voluntarias, por mayor consolación de
los que las hazen; y es de alabar al Señor, por el contentamiento
y firmes propósitos de proseguir con la guarda de sus almas,
allegándose más á Dios, que en estos quedan; y si esto que he
dicho me aconteçe á mí ¿qué será de lo que haze el P. Rojas, por
cuya diligençia y ministerio ob»ra el Señor de cierto mucho en las
almas? De manera que es grande la affiçión que le tienen, y el
crédito bueno que generalmente de su ser, prudencia, y gran
•bondad se tiene. Y con gran razón, porque, cierto, al P. Rojas
ha conmunicado el Señor muchos bienes, en el qual y en todos
el Señor los aumente á su mayor gloria.
La opinión que aquí tienen conmunmente de la Compañía y
personas della es mucha entre todo género de personas (aunque
ay muchos entrellos que permitte el Señor sean contrarios, por
nuestro bien); y aunque todo esto sea ansí, por donde de razón
se auía de offreçer disposición para yr en augmento lo que toca
á la Compañía en el assiento y número mayor de personas, la
gente desta tierra tiene esta particular condiçión, que commun-
mente se mueuen por lo que ven de presente, y no por lo que
esperan, y ansí han muchos apuntado viniesse aquí vn predica
dor, porque de allí avría principio, etc. Y no impide poco la Hte,
que nuestro Señor concluya, pqrque, aun el ser excluida la Com-
pañía, se cree nos sería ganancia. El Señor ponga sobre todo su
mano, cuyo negoçio es.
Sobre sor María escriuí segunda vez á V. R., que la facultad
viniesse, no solo para allí donde está, sino también para qual-
quier monesterio ó casa de congregaçión de religiosas, ó lugar
honesto y recogido, donde, dando obediençiá, pudiesse estar
222 EPISTOLAE MiXTAE— 576
cumpliendo su obligaçión. Creo V. R. verá lo que sobre esto
pide la charidad, etc.
En las oraciones de V. R. y de todos los Padres y hermanos
el P. Rojas y nosotros nos encomendamos en el Señor nuestro,
y lo mismo yo muy entrañablemente en las del señor conserua-
dor *. No otro, sino que el Señor nos dé su santa gracia, para
que sintamos y cumplamos su voluntad sanctíssima. Amén. Por
mandado del P. Rojas. Alia manu. «1553.» De V. R. indigníssi-
mo sieruo en el Señor,
4-
1
Roman.
Inscriptio: Ihs. Al muy R.do Padre mio en X.", el P. M. Po-
lanco, de la Compañía de Jesús, etc.
Alia manu: 1553. Çaragoça.
FRANCISCUS PALMIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BONONIA I APRILIS 1553
Respondei litteris sibi redditis. — Quaedam de sociis. — Plures erratorum
suorum confessione rite expiati.— Calumnia adversus nostrates depulsa.
Ingens ultra vires labor.
Pax Xpi. Amen. R.do Padre. Le sue de 25 del passato ho ri-
ceuuto, et inteso la gionta del P. M.° Nádale, et del mio charis-
simo fratello M. Benedetto % et nel Signor mi son ralegrato. A
Mons. R.mo vicelegato * diedi le noue di Corsica. Ce si ralegrò
grandemente, et ogni giorno più si monstra affettionato alla
Compagnia, et si raccomanda molto a N. P. M. Ignatio.
U articoli di Roma circa il gouerno del P. commissario * et de
* Joannes Ludovicus Gonzalez de Villasimplez.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. l3o, prius 109.
' P. Benedictus Palmius. Vide supra, epist. 547, pag. 546.
* Hieronymus Sauli, archiepiscopus genuensis, prolegatus Bononiae.
5 Joannes Bta. Viola.
I Aprilis 1553 223
prepositi de colleggij hauemo riceuuti, et si seruarano con la
gratia di Dio
Gio: Francesco Parmegiano d' hora in hora V aspettamo, et
Giacomo bolognese, fatte le feste, si manda a Ferrara. Circa T
altro spettamo, subito fatte le feste, la risolution' del Padre pro-
uinciaie al quale già se scrisse.
Le cose spirituali uano molto bene per gratia del Signor.
Tanto ho hauuto da confessar' , che sono alchuni giorni chio non
posso a pena hauer' tempo di magnar", e la notte puocho posare.
Si sono confessati molti nobili et con buona disposition\ Fra
questi sono stati tre de quelli grandi murmuratori contra noi, per
quella cosa di don Aloysio % quali, sì come primo straparlauano,
adesso riparano a tutto V male fatto, et voleano, di puoi chio
gV hebbi confessati, domandar' perdono a tutti di casa nostra ad
vno, ad vno, Vn' altro è venuto fuori di confession", et ha fatto il
medesimo; di modo chio spero che N. S. cauerà frutto grandis-
simo di questa mormoration' . U occupationi ogni giorno accre-
sceno. Mi mandano a domandar' molte monache, chio le uadi a
predicar', e consolar' spiritualmente, ma non posso a tutti sodi-
sfàr'. Laudato il Signor, auctor' d' ogni bene. Al presente non v'
è altro che dir', saluo che raccomandarci all' orationi di V. R.,
principalmente di nostro P. M. Ignatio, de tutti H Padri et cha-
rissimi fratelli. Da Bologna il primo di Aprile 1553. D. V. R.
seruoinX.o,
Francesco Palmio.
Alle di Ferrara et Modena deti subito ricapito. Il P. comissá-
rio non è anche partito.
Inscriptio: Al molto R.do in Xpo. Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù. In Roma, a
S.ta Maria della Strada. Al porto tre baiochi.
* Cf. Polanco, t. iii, pag. 23, n. 36.
- Jacobus Lainez, Italiae, citra Romam et Neapolim, provincialis.
* Agit de hac re Polancus, t. iii, pag. l32, n. 262. Vide locum cum
subjecta notatione.
224
Epistolae Mixtae — 577
Ò77
JACOBUS MIRON
PATRI ANTONIO DE ARAOZ
[OLISIPONE] I APRILIS I553 *.
Rumores per Lusitaniam, occasione adventus Patris Rodericii, sparsi.
t
Jhs
Maestro Simón a dicho que es venido acá á Portugal por
conscio de V. R., y el duque d'Auero * dize que tiene carta de
V. R. Melchior Luis ' dize que el duque de Gandía * impedía que
M.° Simón no tomasse el cargo de prouinçial daquellos reynos,
por ser cosa tam poca para vno de los primeros professos de la
Compañía, y que le auía scrito sobre ello; y que V. R. va con
dos de cauallo; y no sé quién dixo que auéis tomado mal el ir por
prouincial M.° Simón, quasi dicat, porque os quitaua la jurisdi-
çión. Otros dizen que los castellanos an venido á reformar Por-
togal, y no se quieren reformar á ellos. En todo esto ya se yo lo
que e de creer, porque conosco á V. R. Lo que cerca desto me
pareçió- necessario satisfazer, es, lo primero, que por pareçer de
V. R. y conscio a venido (lo qual me dixo el rey). Yo e respon-
dido que sabía lo contrario por Villanueua. Lo 2.°, de la carta
del duque d'Auero me dixo el iffante ^ que se lo auía dicho el
duque de Auero. Yo le dixe que me marauillaua mucho, porque
yo sabía bien cómo V. R. y Fabro sentían de las cosas de M.° Si-
món. Cerca destas dos cosas, (avnque quedaron satisfechos), será
bueno escreuir una carta, la qual pueda yo mostrar al rey y al
iffante, para más satisfaçión Al primero de Abril de 1553.
' Ex transumpto coaevo in voi. D, semifolio, n. 180, prius 544.
* Joannes de Lencastre.
^ De hoc dictum est supra, epist. 552, pag. 156. Vide POLANCO, t. m,
pag. 393, n. 860.
* Franciscus Borgia, qui principatum jamdiu exuerat.
^ Ludovicus, infans, Joannis III frater.
" «Displicuit autem Regi quod intellexit P. Simonem in Portugalliam
venire sine P. Ignatii litteris, et suam voluntatem eam esse significavit, ut
5 ApRiLis 1553 225
A tergo: f Copia del P. Mirón para el Dr. Araoz. Prius
scriptum fuer at, sed deletiim fuit: A N. P. M. Ignatio.
SILVESTRE LANDINUS
PATRI EMMANUELI GOMES
BASTIA 5 APRILIS 1553 ».
Acceptis litteris respondet. — Narrai quae ad Dei gloriam, adspirante Numi- t
ne, Bastiae geruntur.— Plures commemorai viros , pietate et religionis
studio insignes, qui ipsum adjuvant.
IHS.
Molto mio R.do fratello nel N. S.re La gratia di X.° N. S. s'au-
gmenta sempre in tutti noi. Oltra le molte obligationi, che noi
hauemmo al magnanimo nostro nel Signore , signore Giacomo *
et a tutta la benedetta casa sua , questa tanta grande humanità
che S. S. s' offerta in seruitio di N. S.re , d' andar' insino a Roma,
sempre ne tenirà legati in suo seruitio nel N. S.re, et mille uolte
ringratiatelo, accettando tanto buono cuore et charità sua. Che!
S re lo rimunera colla sua santissima gratia, et eterna gloria con
tutta la sua santa fameglia et sodditi.
Molta alegrezza hauemmo riceuuto delle paci fatte iui dal
N. S. per suoi humillimi instrumenti, et dil mirabile recitar' della
dottrina xpiana., et dil feruor' di giouani et uergini per entrar' in
religione, benché sia da far' di loro longa prouatione, et darne
auiso prima al nostro P. M. Ignatio, auanti si dia da noi habito
ad alcuna persona, nè maschio nè femina, et il simile dil mona-
sterio, perchè questi principij potriano facilmete mancar', se pri-
ma non si fa qua alcuno colleggio, che poi li posseno cibar' spi-
non in Regno Portugalliae maneret; et Ducem de Avero, apud quem diver-
tebat, admonuit ut desisterei a P. Simonis patrocinio in hac parte, etiam si
propter valetudinem adversam ibidem et sine ulio officio manere vellet.»
Polanco, t. iii, pag. 393, n. 858.
1 Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 83, prius 239.
2 Jacobus Santi di Mara.
Epístolas Mixtak, tom. hi. 15
220
Epistolae Mixtae — 578
ritualmente, aggiutando ancora col conseglio al temporale. Qua
già s' hauria dato principio a tal opra , perchè il signore gouer-
nator con li suoi gentil' huomini, et altri assai della Bastia
d' ogni conditione, et moltitudine di vergine, et suoi parenti [sic],
ma pare non sia espediente per la ragione sopraditta; pur'
V. R. di questo, et d' altre cose ambigue, et difficile nè potrà
dar' auiso per se a S. R. dil P. nostro M. Ignatio, scriuendogli
ogni settimana triplicate, com' S. R. ordina ame, perchè non
posso conoscer' le cose in particolar' 1' iui , come fa lei da seri -
uer' per me. Circa de quella eh' è in tanto feruor', et simile, sa-
pia che 1' habito non fa monacha; che perseueranno pur nelle
opere humili, et confessarsi almeno ogni domenica, et imparano
a non uoler' la sua uolontà; fra tanto s' haurà risposta dal nostro
Padre. V. R. ha visto che S. R. nè scriue che noi siamo quiui
per uisitatori, et per dar' informatione minutamente dil tutto, il
che prego lo facia, et non per metter' in essecutione, se prima
non r auisemmo: cosi le cose andar anno bene Me pare ancora
che la nostra auttorità se ne bassa, et che il magnifico vfficio
scriue cose grande in nostro fauor' al signore gouernator, et di
Roma ancora dalli R.mi cardinali hanno uoluto chel prete dalla
Capraia uenga da noi per 1' ssolution' . Pur il Padre ogni dì insta
che noi andiammo bassi, come fece il N. S. Jesù X.°, che con la
patienza et humilità ogni cosa si farà.
Tante grande et ampie si sono fatte quiui 1' elimosine, che
solo in una questa che fece il nostro magnifico et carissimo
M. Benedetto Sauli Casanoua colli magnifici M. Lione M. Bene-
dettino dal Pino, M. Giovan Francesco Tagliacarne, intrinsici
nostri nel N. S., che tal gentil' huomo è stato, eh' a dato lui solo
dieci scudi. Vnauolta riportorno sessanta tre lire, ma anchora non
era finita la questa, dopoi non gì' ho parlato più sopra ciò, perchè
caminono senza sproni. Il Signore gli dia, come fa, delli suoi
* uP. Ignatius nostris serio commendabat ut submisse se gererent, et
ut memores essent quod tamquam visitatores in Corsicam missi essent, po-
tius ut informationem rerum Romam transmitterent, quam ut ipsi exeque-
rentur quae nostrae professioni minus propria erant, nisi prius ipsum Ro-
mae consuluissent et responsum accepissent, quod, re cumCardinalibus qui-
busdam tractata, ipsis reddendum erat.» Polanco, t. m, pag. loi, n. 186.
5 Aprilis 1553 227
thesori eterni della sua gratia. Vna altra mano poi ha fatto
una altra, questa cioè, il magnifico M. Giacomo d' Oria, il loco-
tenente d' Aleria, nè a loro poi anchora sopra di ciò ho parlato.
Delli particolari ogni di non nè parlo , perchè ho uisto anchora
stamattina mirabilia nel popolo. Raccomando una persona parti-
colari et li primi saltono suo a cercar' per li poueri. Sono las-
sate concubine, et molte; non si può narrar V operation' dil Si-
gnore. O quanti pianti al uenerdi et sabbato santo, o quanta mu-
tatione fa nostro Signore per uno si uille instrumento! Ma molti
coadiutorij sono qui, non tanto li Padri di santo Francesco et il
nostro carissimo P. M. prete Giouaninello , che tutto ha il spirito
della Compagnia, con tutti li preti della Bastia et Belgoder", et
quiuiin cerco tutti fanno grandissimo frutto, et io gì' ho compa-
sioneapouerini di tanta strachezza, che alle uolte non possono più.
Ma che dire delli laici? O quanto opera N. S. per il nostro M. Be-
nedetto Casanoua carissimo, per M. Lione! Il Bustor' nostro non
manca, et molti altri che tengono la ulta et robba per amor di
N. S. M. Giovan Francesco Tagliacarne, M. Mattheo Begulio,
M. Benedettino dal Pino, M. Gio. Natale, procurator' di capuci-
ni, et tanti con quali V. R. potria congratularsi, come etiam si
congratulano con lei dil frutto che fa iui nel Signore, et col si-
gnore Giacomo, et massime della s colla signora Georgeta
Pace. Tutti, tutti, ne siammo tanto contenti chel Signore li facia
sempre suo buoni serui, et ne facia conoscer' sempre la sua san-
tissima volontà, et quella perfettamente adimpir'.
Molti domandono di qua aggiuto, che noi li uogliammo uisi-
tar'. V. R. facia oration' con quelli diuoti, sopra ciò. La comunità
non uoria esser' da noi abandonata , perchè tutta 1' isola metta
qua capo et ancora terra ferma, et cosi parea ancora al nostro ca-
rissimo M. E. Cornelio, eh' io non mi partisse di quiui. Bene gli
scrissi la sua partita, et come in Roma non è dato credito a nes-
suno contra di noi, ma qua è sempre da batagliar Ma sopor-
• «Vicarius... Marianensis, velut Jebusaeus, ad exercitationem patien-
tiae relictus, maximis semper molestiis P. Sj'lvestrum afficiebat, qui tamen,
donum Dei agnoscens, humilitate et patientia contra illum se armabat.» Po-
lanco, Le, pag. 102, n. 188.
228 Epistolas Mixtae— 579
tando a poco a poco, il Signore illumina li suoi fideli. Spero con
tempo tutti ueniranno a cognitione della uerità. Prego N. S. lo
facia colla sua madre et tutti li santi in questa grande resurettio-
ne, che tanti nè sono risuscitati dalla morte dell' anima.
Mi raccomando sempre alle diuotissime orationi dil signore
Giacomo , della signora Nicola , della signora Barbar' , de
V. R. con tutta la fameglia, et suo dinoti et diuote nel N. S.
Circa di Picintino [?] li giurisperiti dicono che si facia general
bando per tutta la terra, s' alcuno sappesse che la sua moglia
prima fosse morte, et farne fede per mano di nottario per publico
instrumento; et trouandosi la verità della morte, darne sententia
sopra la uerità del' instrumento, acciò possa apparer' questa
sententia d' auanti alla sedia apostolica. Dalla Bastia alli 5.
d' Aprile 1553. D. V. R. fratello nel N. S.,
S. Landino da Sarzana.
Inscriptio: Jhs. Al mio molto R.do fratello nel N. S., il
P. M. Emmanuel, sacer[dote djella Compagnia di Gesù, in.
S.to Colombano, dal signore Giacomo Santo da Mara.
579
SILVESTER LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 6 APRILIS I553
Quid boni operetur Deus in mariana dioecesi. — Piorum hominum exempla
et liberalitas. — De epistolis ad Stum. Ignatium a se missis. De vicario
marianensi.
t
IHS
Molto mio R.do Padre nel N. S. Pax X.i II N. S. ogni di più
opera in questa isola, et massime in questa diocesi di Mons. dj
Mariana, in Capo Corso specialiter, et in la Bastia, come uedrá
neir alligata dil P. M. Emmanuel. Quiui a presente alquanti
hanno lassate le concubine, altri gì' odij antichi, Elimosine tali,
che mai si sentì in questa terra simili. Ad una sola exhortation*
1 Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 84, prius 240.
6 Aprilis 1553 229
che feci per li Padri di capucini, et per li Padri di S.to Francesco,
et per altri poueri, tal persona dette in la prima offerta dieci scu-
di, non ce fu persona che non offrisse uolentieri. Ogniuno si
merauiglia, ringratiando N. S. Iddio, qual dona lo spirito suo alH
serui suoi. Il nostro magnifico M. Benedetto Sauli Casanoua
spontanee fu il primo questor' et donator' , come sempre si troua
in ogni buona opera: coadiutori il magnifico M. Lione, nostro
Bonfio, auditor' dil signore gouernator, il 3.° pur' nostro primo et
sapiente della terra, il magnifico M. Benedettino dal Pino^ il 4.° il
buono et dotto M. Giouan Francesco Tagliacarne, odor' buono a
tutta gente. S' io fosse gagliardo, scriueria cose merauigliose che
fa quiui N. S., in quinterno di charta: come delle virgini, giouani,
vedoe, religiosi, sacerdoti, et di tutte le sorte et qualità vanno
questi gentir huomini genoesi uisitando le terre di Corsica, et
tanto accendono colla sua charità li cuori delli popoli, che uen-
gono da lontano in moltitudine delli principali delle terra colli suoi
sacerdoti a requirerci che noi li uogliammo uisitar'. Il magnifico
vfficio n' ha mandato 200 dottrina xpiane., et lodono molto il
signore gouernator, che n' ha scritto a Roma dil frutto si fa, et
biasi[ma]no molto quelli eh' impediscono il frutto et seruitio
deir anime eh' opera N. S. Dio per noi, deboli suoi instromenti,
esshortandoci alla perseueranza in quello c' hauemmo commincia-
to, si come dicono hauer intesso, non solo da molte lettere di
questi magnifici, ma ancora da etiam quelli che uanno di qua a
Genoa, dando promessa di dar' per S. S.tà maggior' fauor' all'
opera di sua diuina maestà, et che quelli che contradicono, è
segno, che non uoglio far' bene, et desideranno che si mette
la mano all' essecution'. Et questi magnifici ancora non sono
chiaro per le tenebre mie di questo fatto al presente, insino che
non si trattono più longamente li cuori humani con raggioni, et
con preci et charità. V. R. nè comanda presto quello che s' ha
da far', perchè ogni dì nè fatta instantia da chi uale. Non manca-
ranno passaggij per Roma a reclamar', come mancono al pre-
sente, et ogni di più mancaranno per le feste. Ben scrino tripli-
cate ogni settimana; per uiadi Genoa è difficile; tante n' ho man-
date, nessuna intendo hauer' hauuto ricapito. Quella di V. R.
23o EPISTOLAE MlXTAE— 580
delli II di Febraio, di uerso Genoa, la riceue con quella di capu-
cini la settimana passata. La più breue è darle alle barche di Cor-
sica a Ripa. Abracciai il commessario di Mariana, et gli disse
eh' io hauria du piacer' che pigliasse V assonto dil tutto. Rispuose
chel uolea ubidir', et chel non hauea scritto male. Io, ancora che
ciò fosse, dissegli: Non me nè raccordo; solo il nemico antico sta
ostinato, et eh' io ubidir ia al minimo chierico dil vescovo di Ma-
riana et suo, in seruitio di N. S. All' hora poi disse chel uolea ubi-
dir' a noi, perchè hauemmo charità. Il Signore facia che cosi sia \
Mi raccomando sempre alle diuotissime orationi di V. R. con
tutti gli amici nostri di qua, et tutta questa pouera isola. Dalla
Bastia ahi 6 d' Aprile 1553. D. V. P. R. humillimo seruo
nel N. S.,
S. Landino da Sarzana.
Il secretario dil signore gouernator, tutto nostro, dette la
prima uolta dieci A ; la 2.^ et 3.'' ancora non ho inteso, et molto
proferta nè fa da cuore. Si chiama M. Giovanni Francesco da
Montenegro, genouese.
Inscriptio: Jhs. Al mio molto R.do Padre nel N. S., il P. M.
Ignatio, prepósito della Compagnia di Jesù, [in S.jta Maria dalla
Strada, presso in Roma.
LEONARDUS KESSEL
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COLONIA 7 APRILIS 1553
Quae Coloniae a sociis mense Martio gesta sunt, ut officio satisfaciat suo,,
breviter commemorai.— Próximos, lue grassante, adjuvat Kesselius.—
Animorum mutationes.— Boni viri nostris favent.— Alii adversantur.—
Ardor candidatorum in amplectenda Societate.
t
Ihs.
Gratia et pax X.i Domini sit cum omnibus nobis. Amen.
R.de in X.° Pater. Cum tempus sit vt obedientiae meae satisfa-
* Vide epist. superiorem.
- Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 78, prius 299, 3oo.
7 Aprilis 1553
ciam, paucis scribam ea, que Dominus per sua vilissima instru-
menta hoc mense Martio Colon iae operari dignatus est ad glo-
riam sui sanctissimi nominis. In primis de coloniensibus agam,
qui a Domino paternaliter castigantur nouo quodam genere mor-
bi, qui plurimos inuadit et praesenti uita priuat. Faxit Dominus
vt, paterno amore correpti, emendemus in melius, vt non cum
hoc mundo damnemur Multi ad saniorem mentem veniunt, et
nos accersiri iubent confitendi gratia, ex qaibus etiam aliqui oc-
togenarij generaliter confessi sunt, et postea melius habuerunt
in anima et corpore.
Adfui etiam desperatissimis hominibus, qui per annos aliquot
cum diabolo, etiam visibiliter, conuersati sunt, qui spem nullam
concipere poterant veniae peccatorum et gratiae Dei. Sed post-
quam ipsis locutus fuissem et confessi essent, bonam spem ve-
niae conceperunt et vitam ex toto corrigerunt [sic] in melius.
Omnes bene de nobis sentiunt. Sunt tamen aliqui, qui, nec
bullas nostras legere volunt, aut ipsis fidem adhibere, cum qui-
bus Dominus dat patientiam In se ipsis tamen in dies magis
confunduntur, videntes, velint nolint, fructum, quem Dominus
operatur.
R.mus noster episcopus % bene erga nos affectus, scripsit (quia
praesens non est) ad R.mum dominum doctorem Johannem Grup-
perum, patronum nostrum, et ad alium magistrum nostrum *, vt
* I Ad Cor. xn, 32.
- Vide supra, epist. 537, pag. 126.
^ Adolphus von Schauenburg, de quo etiam in laudata nuper epistola,
ubi ea, quae sequuntur, perstrinxit Kesselius.
* Sic, quemadmodum, paucis interjectis, dicitur statim magister no-
ster, tametsi non de homine Societatis, aut de eo qui Societatis alumnos do-
ceat, sed de illius adversario sermo sit. Etenim, ut animadversum jam est
in Cartas y otros escritos del B. P. Pedro Fabro, t. l, pag. loó, annot. 3,
«en las regiones septentrionales... á los Doctores teólogos se les llamaba en
aquel tiempo Magistri nostri;» et hac de causa scripserat olim, 3l Augusti
1552, idem Kesselius Ignatio: «Aliqui magistrorum nostrorum admodum
aegre nos ferunt, quorum unus in publicis concionibus suis, quantum potest,
contradicit nobis, ab aliis male informatus; et ita inhaeret suae opinioni, ut
quicquid contrarium audiat, non credat.» Litt. Qiiadr., t. 11, pag. 6. — Cae-
terum, qui hoc in loco designatur a Kesselio, est curio Stae. Columbae: ejus
vero nomen de industria a nostris scriptoribus tacetur.
232
Epistolae Mixtae - 580
sua auctoritate nobis licentiam daret libere vtendi priuilegijs So-
cietatis. Sed ille magister noster non voluit se rebus nostris im-
miscere, nec bullas inspicere, nec nos audire, nec domi esse
quando veniremus. Ille enim semper, quo Coloniae fuimus, nobis
semper aduersatus est, etiam in publicis contionibus. Sed cum
omnia aliter eueniant et plura in dies bona de Societate audiat,
valde confunditur.
R.dus dominus doctor Grupperus multum doluit quod iste
magister noster nihil consentire voluerit; sic huic negotio hoc
festo paschae supersedetur; sed post festum R.dus dominus
Grupperus alia via acturus est.
Confratres nostri, Mag. Gerardus Brassica, dordracensis,
Mag. Franciscus Custos *, mechliniensis, et Mag. Johannes Redt,
coloniensis, intelligentes hos confratres, qui eiusdem promotio-
nis cum ipsis fuerunt, Louanio Romam prefectos hoc mense,
quia corpore iam sani erant, cupiuerunt etiam Romam proficisci;
et si in via calor nimis urgeret, in aliquo collegio Societatis in
via manerent, donec aptum tempus daretur reliquum itineris ab-
soluendi.
Mag. Johannes Redt vale dixit duobus discipulis sibi charis,
qui, intelligentes abitum eius, dicunt: Tu es causa salutis no-
strae, quod X,° incipimus inseruire et mundum relinquere, etc.
Volumus tecum proficisci, et Jesu amore omnia relinquere, et
etiam nos Societati Jesu tecum dare. Respondit Mag. Johannes:
Quid dicent amici? etc. Dixerunt: Non curamus amicos, quia X.''
inseruire diu in animo habuimus. Respondit Mag. Johannes: Non
volo impedire bonum animum vestrum. Si vultis omnino comitari,
non possum prohibere. Sic 6.* feria sancta mane profecti sunt
Romam tres fratres praedicti et duo discipuli. Mag. Johannes *,
* Scribitur etiam Coster, Costerus. — De his fratribus saepe facta est
mentio.
• Socii plures, anno 1553 decurrente, Lovanio Romam concesserant,
quorum nomina PoLANCUS refert, t. ili, pag. 283, n. 636. Colonienses autem
socii, qui ad Societatem animum adjecerant, a cognatis suis vehementer
aliquando oppugnabantur; «et haec causa fuit, inquit Polancus, cur magi-
strum Joannem Retium, consulis olim Coloniensis filium, Romam cum ma-
gistro Francisco Costero et tribus vel quatuor aliis sociis, primo vere mise-
7 Aprilis 1553 233
Andreas Lynnerius ', coloniensis, consulis filius, alter nobilis,
nomine Franciscus % 23 annorum, vt puto, naturalibus bene
dotatus, quos commendo P. V. et offero tanquam primitias colo-
niensium, per quos spero Dominus tempore suo colliget fructus
vberes. Mag. Johannes Redt et Andreas sunt filii consulum, quo-
rum progenies ita dilatata est, vt omnes fere diuites et nobiles
colonienses de eorum progenie sint.
Post istorum discessum tota ciuitas commota fuit. Ad cónsu-
les vocor, sed Dei gratia omnibus satisfactum est. Amici bene
contenti sunt. ita vt nemo habeat quod dicat amplius. Sic tem-
pestas omnis sedata est et tranquillitas tanta facta est, qualis antea
nunquam; sicque in bona pace maneo, et plures multo quam an-
tea vitam corrigere student in melius. Edes nostras frequen-
tant, inter quos est regens burse, in qua Mag. Johannes confra-
ter habitauit, qui intendit Mag. Johannem sequi, et doctor
quidam, qui nostra exercitia faceré cupiunt, et plures alij.
Si confratres recta Romam veniant, bene cuperemus, quia
tempus daretur vt ad amicos literas aedificatorias per nos mit-
terent.
Ego et quidam confrater, qui in domo paterna adhuc manet,
Coloniae manemus. R.dus Pater prior Carthusiae, vbicunque ali-
quam habet occasionem loquendi de Societate apud quoscumque,
valde eam commendat. Quam primum intellexerit progressum co-
Uegij apud Louaniam, R.do P. Adriano in subsidium quandam
summam pecunie mittere determinauit. Idem intendit Colonie
faceré , quamprimum intellexerit progressum collegij nostri,
quod in vita sua (etsi admodum senex sit), adhuc sperat videre.
Hec sunt quae P. V. scribenda occurrerunt, cui nos vnice
commendamus, et praecipue commendari cupiunt R.dus Pater
prior et R.dus dominus Grupperus, Mag. Andreas Barduick, ca-
rit.» Polanco, t. iii, pag. 266, n. 595. Videatur locus cura apposita nota-
tione, necnon Liti. Quadr., t. li, pag. 241.
' Andreas Liner sive Lyner dicitur, Polanco, l. e, et pag. 269, n. 6o3.
^ Franciscus Daghverlies (Hemerollus, sive Emerulus). Polanco, e,
pag. 266 et 267, n. 595, annot. l. Hujus tamen candidati cognomen alio
modo effertur infra, epist. 592.
234 Epistolar Mixtae— 581
nonicus S. Gerionis, speciales amici, ac fautores nostri. Bene
valeat P. V. in X.° semper. 7 Aprilis 1553. R. V. seruus in-
dignus,
Leonardos Kessel.
InscripUo: f R.do in X.° Patri, domino Ignatio a Loyola,
praeposito generali Societatis Jesu. Romae.
Alia manu. 1553. Colonia. De M. Leonardo, 7 d'Aprile.
CARDINALIS MAFFEO
CARDINALI DU BELLAY
ROMA 10 APRILIS 1553
Societatem Jesu, Parisiis oppugnatam, commendat.
Illmo. et Rmo. signor osseruandissimo. V odore che si ha
delli frutti di religione, di pietà et di sana dottrina che di conti-
nuo producono nella uigna del signor Dio quelli della Compa-
gnia di Jesù in diuerse parti di christianità, et massime qui in
Roma, è tale, che io non posso mancare di darne a V. S. Illma.
' Ex transumpto coaevo in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. 6l,
prius 5.— De hac epistola scribit Polanco, t, m, pag. 290, n. 648: «Sed et
P . Ignatius Romae curavit ut Cardinalis Maffaeus [Bernardinus] ad Cardi-
nalem Bellaium [Joannem] scriberet, qui eo charitatis officio amanter fun-
ctus est, et testimonium reddidit insigne, ut ex ejus litteris constat.» Ad
hanc vero rem quod attinet, videantur [Prat], Mémoires pour servir à V
histoire du P. Broet et des origines de la Compagnie de Jésus en France,
Troisième partie, 1552-1556; Crétineau-Joly, Histoire... de la Compa-
gnie de Jésus, t. 1, cap. 6. — Heic vero notandum est cardinalem Maffaeum
sic cum cardinali du Bellay agere, quasi hic parisiensem ecclesiam regeret,
quod necessitudini aliisque adjunctis tribuendum est, quae inter ipsum et
Eustachium du Bellay intercedebant, ad quem cardinalis curaverat episco-
patum parisiensem deferendum, 18 Aprilis 1551, cum ipse Romam peteret.
Et accidere etiam potuit ut, cum cardinalis MafFaeus Bellaio, cardinali, scri-
beret, Parisiis hic tune temporis, occasione aliqua, versaretur; nam in Po-
lanco, t. ni, pag. 143, n. 288 ad hunc annum legimus: «Cum Ferraria
transiret Cardinalis Bellaius, Parisiensis Eptscopus, curavit P. Pelletarius
per se et per Dominum Alexandrum Fiaschum ut suis scriberet in commen-
dationem Collegii Parisiensis, quod et se facturum recepit.»
IO Aprilis 1553
235
quel testimonio che si conuiene, con raccomandarle anco effica-
cemente detta Compagnia, affine che, essendo stata accettata del
re christianissimo con molta benignità et favore nel suo regno,
il che pare che dipoi si sia rimesso a V. S. Illma. et alla facoltà di
theologia, che ella si contenti di hauere la debita consideratione,
come io so che ella haurà, delli meriti et della bontà et santità
loro, et non permettere che da quel regno, doue hanno trouato
luogo tante altre congregationi di religiosi et serui di Dio, questa
sola ni resti esclusa, quale con tanto fauore et prontezza è abbra-
ciata dair altre nationi, et dalla quale non si può sperar se non
grandissimo frutto, per il serui tio et honore di nostro signor Dio
et stabilimento della religione catholica. Le qual cose tutte, sì
come io son sicuro che sarano in quella consideratione et stima
di V. S. lllma., che ricerca la solita prudentia et pietà sua, cosi
nè la supplico anch' io con ogni efficacia, si per conoscer il me-
rito et laude che V. S. Illma. nè acquistarà appresso di tutti, ol-
tre rutile et beneficio di quel regno, et si anco per Taffettione
che particolarmente io porto a questa Compagnia, alla quale
ogni fauore et aiuto che hauerà prestato V. S. Illma. io lo rice-
uerò in luogo di somma gratia. Nè hauendo per hora che dirle
altro, le bacio humilmente la mano.
Da Roma H X d' Aprile 1553.
Quello che seguita aggiunge di sua mano il cardinale Maffeo.
Se V. S. Illma. uuole perdere la gratia de tutti li theatini, se-
guiti di essere contraria alli sopradetti preti della Compagnia di
Jesù, de quali si uedeno tanti frutti in predicare, confessare, in-
segnare, che non si nè potriano desiderar' più, oltre alla pouertà
uolontaria, nella qualle uiueno. Et certo, monsignor mio Illmo.,
che questi Rmi. restano mezo scandalizati, che V. S. Illma. non
Tabbracij come vescouo et ordinário di Parigi, hauendo di biso-
gno, et potendosi ualer dell' opera loro. Li raccomando dunque
di nuouo con tutto il cor' a V. S. Illma., alla quale resta humil-
lissimo et obligatissimo seruitore,
il suo cardinale Maffeo.
Inscriptio: All' Illmo. et Emo. signor mio osseruandissimo,
il signor cardinale di Bellai , etc.
23Ó
Epistolae Mixtae— 5S2
HIERONYMUS DOMENECH
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
PANORMO 12 APRILIS 1553
De superioribus a se datis litteris mentionem facit. — Bibonam se venisse,
ait. — Duces Bibonae collegium Societatis Jesu in sua urbe institui vehe-
menter cupiunt. - Hujus rei commoda exponuntur. — Quid Domenech
responsurus sit, ab Ignatio quaerit. — Balthasar de Torres, medicus insi-
gnis, Societatem capessere decrevit: res admirationem excitat: probatur
proregi.— De Octaviano Cesari, qui, sociis in Siciliam navigantibus, se
adjunxerat, insciis suis parentibus. — Ab his repetitur: ipse recusat ire.
— De habitatione ad Stae. Mariae della Grotta. — Quid sentiat Vega,
prorex. — Bernardus Oliverius Montem regalem petiit^ de collegio ibi
condendo acturus.
t
Muy R.do en X.° Padre. La gracia y paz de X.° N. S. sea
siempre en nuestro continuo fauor y ayuda. Amén. Después de
hauer scrito á V. P. de nuestra allegada en esta tierra y de lo
que más me occorrió el jueues santo confessé al visorey y
lotro día seguiente después de comer partí para Vibona con el
señor Joan Ossorio, por la instantia que hauía echo la duquesa *
que fuesse allá antes de pascua, para confessar á ella y al conde.
Allegamos el sábado á buena hora, y estuue allí las fiestas de
pascua, en las quales confessé á sus S."as y á las duenyas de su
casa, y el día después me boluí acá á Palermo, con prometer á
la condessa que de allí á 15 días boluería, porque quiere que me
alie vn poco antes de su parto, por querer primero hazer testa-
mento y conferir algunas cosas conmigo. Dezea mucho esser en-
comendada particularmente en las orationes de V. P. y de los de
* Ex autographo in voi. D, quadruplici folio, n. 27, prius 178-181.
* Has litteras non vidimus. Cf. epist. 549, pag. 150 et seqq.
* Joannes de Vega, Siciliae prorex.
* Elisabeth de Vega, proregis filia, ducissa de Vibona (vel Bibona) nupta
corniti Petro de Luna. Vide passim Cartas de San Ignacio, praecipue t. ili,
pag. 179, 328-33i; Polanco, t. iii, pag. 219, n. 477.
12 ApRILIS 1553
la Compañía, agora mayormente, en esta necessidad. V. P. por
charidad lo aga, y también se acuerde del conde, que es muy
affectado á V. P. y á la Compañía.
Hase tractado de hazer allí * vn collegio, y el conde dize que
éll quiere dar todo lo que Numeren menester los que en éll stu-
uieren. La condessa haze gran instantia que se prouea de vn Pa-
dre de calidad, que tenga cargo del collegio, y que pueda con-
fessarles en mi absentia, y entender en obras pías; más querrían
dos maestros en gramática y vno que ayudasse á confessar al
rector, y entre estos alguno que fuesse para predicar; y más los
que fueren menester para seruitio. Dize la condessa que, ansí como
otras tienen ojo de hazer vn mayorasgo, ella ha de tener cuy dado
de dotar este collegio, y que cada anyo quiere appartar alguna
cosa para que sirua para mercar renta; y su intento es, con lo que
dará el conde y la tierra y algunos particulares y ella, procurar *
que sea, después del de Palermo y Mesina, el más importante
deste reyno, de los que se pudieren hazer en éll. Hiziéronme ver
algunos lugares. Entre los otros ay vn lugar, adonde están los
frayres de S. Domingo, que por estar en la plaça y entre el con-
curso de la gente, por no hauer dado tanta edificatión de sí mis-
mos, los querían passar á vna iglesia, que se llama S.to Antonio,
que es confradría, y está á vn lado de la tierra, y tiene lugar
adonde pueden hazer huerto, que adonde están no lo tienen, y
ansí ya antes se contentauan de passarse, y este lugar querrían
los de la tierra que tomássemos, por ser tan córnmodo para fruc-
tificar; y si este no, nos darían la confradría de S. Antonio ó
otras, las quales están vn poco extra mano, mas lugares adonde
nos podríamos más allargar que en el lugar de los frayles, los
quales, fuera de la iglesia, que es razonable, no tienen quasi lu-
gar para habitar, ni mucho dilatarse, bien que se pueden mercar
algunas casas, que para vna dotzena y más habría commodidad
de estar allí; mas huerto no podría hauer, sin derribar casas y
que costase mucho. V. P. vea lo que responderé á la condessa,
* Ad oram chartae scripsit Polancus: Vibona.
^ Ms. procurará.
238 Epistolae MiXTAE— 582
que ella lo tiene ya por echo, y espera que á la buelta se dará
la resolutión de todo. Con la voluntad grande que tiene á V. P.
y ála Compañía, le paresce que no se le puede negar, mayormente
jusgándose que dello se seruiría mucho el Señor, no solamente
en aquella tierra, que passa de dos mil fuegos, y cada día de
nuevo vienen á habitar allí gente, que se piensa se hará muy ma-
yor población, y la giente esser buena, que no tiene del maligno,
como en otros lugares. Son bien inclinados y fáciles á tomar todo
bien. Ay de buenos ingenios, según me dizen, y que se dan á le-
tras, que agora ay tres schuelas, y todas tienen sufficientemente
scholares, y hoi ay seis doctores en leyes, que son natiuos desta
tierra, y vn frayre maestro en theología, que tiene fama de letra-
do, que también es natural de aquí. De modo que pretenden que
dalli saldrán personas doctas y aptas para la Compañía, y que se
hará prouecho en letras y spíritu.
Vltra desto sabrá V. P. que esta tierra está en medio de mu-
chas otras tierras y ciudades, que todas la circu3'en. A 10, á 20,
â 25, poco más ó menos, tiene Giorgento, Jaccha, Termini, Tra-
pana, Mazzara, Juliana, Phzi, S.to Stephano, y Palermo á vna
jornada. Y por ser esta tierra sana y muy abundante de trigo, car-
nes y vino y lenya, y no ser viciosa, como Palermo ó Messina, se
cree que de las tierras conuicinas embiarán muchos sus hijos
para studiar allí, más presto que á ninguna de las dichas ciuda-
des. Es tierra de muchas fuentes y jardines, y tierra sana, y en
fin tiene fama que de tierras de muntayas en este reyno es la me-
jor. V. P. vea lo que tengo de hazer en esto. Yo hazía cuenta,
que, si M.re Bernardo ' se hallase bueno, que fuesse á Messina
para rector, y que M.re Antonio ^ viniesse á Vibona para dar prin-
cipio al collegio, del que la condessa estaría muy satisfecha; más,
sería menester vno que fuesse retórico, buen latino y griego, que
se podiesse opponer á los maestros que están en la tierra, y este
no lo alio, si no fuesse vno de los de Messina, de los que V. P.
manda que vayan á Roma, como sería el hermano de Angelo
' Bernardus Oliverius.
- Antonius Vinck, mamertini collegii rector.
■" Angelus Policinus. Litt. Quadr., t. ii, pag. 153, annot. 2. Ejus frater
12 Aprilis 1553 239
que os vn poco mayor, ó quien á M.re Nadal le paresciesse, que
los conosce. Más, se buscaría alguno para los principiantes, y con
estos se podría dar principio á dicho collegio. Esto propongo á
V. P., remetiéndome á lo que ordenare, que aquello tendré por
mejor '.
Deseo que con el primero se me scriuiesse sobre ello, para
que yo sepa cómo me tengo de gouernar. Ella pretende que no
podemos dexar de darle vno muy bueno para ella y el conde, el
qual, como sabe M.re Nadal, es persona que entiende, y no con
qualquiera se puede satisfazer á su S."a. De Joan Philipo -, que
me dezía M.re Nadal, no veo que se contentassen. Como es cosa
que toca á la condessa, que tanto nos quiere, y tanta instantia
por ello haze, y al conde y al visorey, que dezea contentarla más
que á sí mismo, me alio perplexo, y lo estaré hasta que tenga
cartas de V. P.
Antes que me partiesse para Vibona, me habló vn doctor en
medecina, médico del visorey, lamado el doctor Torres y me
dixo cómo hauía algunos días que el Señor le daua á entender que
entrasse en nuestra Companya, y que sobre ello hauía hablado
á M.re Nadal; y pidiéndome parescer sobre ello, le dixe que hi-
ziesse los exercícios, y que allí se vería mejor el spíritu que le
mouía, y ansí los empeçó antes que me partiesse, y don Paulo.*
continuó los días que fui absenté. Después que he buelto, he con-
tinuado yo, y en ellos se ha determinado en ello, y lo ha prome-
tido á nuestro Señor, y hoi ha [ajcabado los exercícios, y ha
ido al visorey á supplicarle, que, después de las muchas merce-
des que le ha echo, le hiziesse esta, que le hiziesse recebir en
esta Compañía, y esto pidiendo con lágrimas. De lo que el virey
queda muy edificado, y toda esta corte está spantada, de ver vna
mutatión tan grande, que á doncje le tractauan de casar con vna
videtur esse Albertus Policinus, de quo vide Polanco, t. ni, pag. 56, n. 96,
annot. i .
' Vide hac super re multa apud Polanco, t. lii, pag. 236 et 237,
n. 525 et seqq .
* Joannes Philippus Casini.
' Dr. Balthasar Torres. POLANCO, t. m, pag. 204, n. 436.
* P. Paulus d' Achillis.
240 Epistolae Mixtae— 582
principal doncella, que le traya 4000 A , y más de hazerle pro-
tomèdico deste reyno, porque el que lo tiene es processado, y
y creen que se lo quitarán, y tenían ojo de darle á éll, y agora
que todo lo menosprecie, marauíllanse mucho; y todos dizen que
mutatio est dexterae excelsi ' , conosciéndole por persona muy há-
bil y de buen juhizio, y tenido por letrado, no sólo en medicina,
mas en philosophía y matemáticas y griego; y que por el passado
estaua muy alieno desto. Díxome el camarero del visorey, no sa-
biendo que hauía determinado de entrar en la Compañía, que si
el doctor Torres determinara de ser de la Compañía, que se span-
tana más que de la mutatión que hizo sanct Paulo y los otros após-
toles: en tanto tenía tal mutatión. El Señor sea alabado por siem-
pre, al qual ninguna cosa le es impossible, ni avn difficil. Antes
que saliesse de los exercícios, fui yo al visorey, y le communi-
qué su propósito, como pidiéndole parescer, diziéndole que, ha-
uiéndole de tomar, que no lo haríamos sin su licentia y buena
voluntad. Y él díxome: [Cuándo podría entrar? Yo le dije] Luego.
¿Cómo luego? ¿no nos curará más? Y yo díxele que, si á su
Ex.* parescía, que por algún tiempo est[uv]iesse sin mudar há-
bito con nosotros, y que todos estáuamos promptos para su
seruitio, y que si el doctor stuuiesse con nosotros, sería lo mismo
déll. Respondióme que el doctor era persona de juhizio y de le-
tras, y que sabía lo que hazía, y que le parescía que se deuiesse
recebir, y que le parescía muy bien que por agora no mudasse
hábito, y que podría curar solamente á su persona y á su hija, y
que se quedasse allí en la abbati a, adonde ha echo los exercí-
cios, con su criado, y que viniesse á comer al collegio, por sucon-
solatión; y ansí quedamos su Ex.* y yo. Después ha sido cosa gra-
tiosa que, ablándele el doctor, le dixo su Ex.* que éll haría que
le recebiéssemos, y que podría estar con su hábito. Y éll respon-
dió, que no sabía cómo podía estar en la Compañía con su hábito,
y que esto poco fuera. Éll le allegó que teníamos vn mochacho,
que era venido de Nápoles, y que traya avn seda y que bien se
podía estar; y lo mismo le dixo Joan Osorio, que le era muy ami-
' PS. LXXVI, II.
* Ms. ceda.
12 Aprilis 1553
241
go, y lo ha sentido mucho. Yo he dicho al doctor que ad terapus
no es inconueniente. ÉU se contenta de todo, y amuestra que
quiere en todo obedescer, que, avnque éll no querría más medi-
car, todavía dize que por obedientia lo hará, y ansí, pidiéndole
vno de casa consejo sobre su indispositión, dixo: No puedo or-
denar nada sin obedientia. Él es de 35 anyos. Spero en el Señor
que será vn buen subiecto, y que podrá en muchas cosas seruir
á su diuina magestad.
De Octauio ' se ha escrito á V. P. cómo vino de Nápoles
sin dezir nada á los suyos, por hauérselo estornado ya otras ve-
zes, y entró en la nao donde estáuamos ya para partir. Llegando
acá, yo le presenté al virrey, reçelándome de lo que después ha
succedido, que su madre ha imbiado dos criados suyos con car-
tas de la duquesa de Monteleón y suyas para que yo embiase
el muchacho. Yo luego fui al virrey, y hize que delante daquellos
fuesse interrogado el muchacho , el qual con mucha constantia
respondió, escusándose del no ir, y supplicò á S. Ex.* que escri-
uiesse al duque de Monteleón ^ (que es á quien sirue su padre
de secretario), y más á su padre, confortándole sobre ello; y por-
que yo luego me hube ' de partir para Biuona, se scriuió de aquí
en nombre mío á la duquesa y á su madre. M. Salmerón me
scriuió también con las cartas de su madre, que yo le embiasse,
de lo que al principio me marauillé, mas quietéme después, pen-
sando que deuía ser carta de cumplimiento, y assi lo he visto des-
pués por vna carta de M.tro Andrés que me dize lo mismo,
encargándome que mire por el muchacho , que su madre podrá
mandar alguna fragata á posta para llenarle, y que, si fuesse mu-
* Octavius (vel Octavianus) Cesari, Petri, secretarii ducis Montisleo-
nis, filius. Hic Societatem inierat et, sociis navigantibus in Siciliam, Nea-
poli sese adjunxerat. «Ejus parentes... agere coeperunt de filio Neapolim
reducendo...; sed tam impotenti affectu matar hunc filium diligebat, ut
existimarent nostri, perinde esse Neapolim adduci juvenem, et a sua voca-
tione averti... Interim mater ejus duos fámulos misit in Siciliam cum epistola
Ducissae de Monte-Leone...') etc. Polanco, t. m, pag. igo-192, n. 401-404.
Cartas de San Ignacio, t. m et IV, saepe.
* Hector Pignatelli .
' Ms. vue.
* Andreas de Oviedo, neapolitani collegii rector.
Epistolae Mixta e, tom. iii. 16
242 Epistolae Mixtae— 582
cho molestado de los suyos , que le pareçería que le imbiasse á
España, no podiéndolo embiar á Roma sin passar por Nápoles. Su
madre me scriue, que, si no se lo embiamos, que será forçada
venir ella por él. Yo temo que no se quietará tan fáçilmente.
V. P. vea lo que en esto se ha de hazer. Él me dize que, antes
de venir, hauía hecho voto de entrar en la Compañía, y esta pás-
coa, estando yo absenté, lo ha hecho de nueuo con todos los
otros nouitios, que también han hecho lo mismo. Passa ya de 15
años. De su habilidad y prinçipios de letras que tiene, ya por
otras haurá sido informado. Paréçeme que importa de segurarlo.
De embiarlo á Roma sin passar por Nápoles, me pareçe que será '
diflícil, y aun en Roma temo que no sea más molestado, según
me dizen que la madre es mui loca. Con tener tres ó 4 otros hi-
jos, y este ser el terçero, hizo grandes locuras quando se quiso
ir á Roma, y aora me dizen que lo toma también muy fuerte. Él
va todavía con el hábito que vino , con seda , y desearía que le
mudásemos el hábito; mas, porque me pareçe que su Ex.* se edi-
fica en que vaya desta manera, estoi temporizando vn poco. Él
dixo [á] aquellos criados de su madre delante del virrey , que si
le molestauan los suyos, que rogaría á la Compañía que le em-
biasen en otra parte que ellos no supiesen dél. El señor Dios le
dé vida y perseuerantia. Spero que ha de ser un buen subiecto, y
de quien Dios se seruirá mucho.
Como por otras se ha scrito á V. P., con ser más de 40 que
al presente somos, no era possible poder passar nosotros á
S.ta María della Grotta * sin fabricar vn quarto, el qual ya antes
que yo me partiesse para Roma le hauía dexado yo prinçipiado,
y M.tre Nadal, no pensando que hauía de venir más gente, le
parecía que pudieran star en lo que al presente ay en la Grotta,
sin más fabricar, aunque con trabaio estuuieran, y mui descó-
modos, á mi juizio, aunque otros no viniéramos. Después, vien-
do que para la tal fábrica son menester por lo menos 200 du-
cados, por lo mucho que cuesta el leñame, pensamos si fuera
meior alquilar algunas casitas allí iunto, y passamos por este
* Ms. sarà.
' Vide Polanco, t. m, pag. 205, 206, n. 442, annot. i.
12 Aprilis 1553 243
año lo meior que pudiéramos, por euitar esta espesa este año
á lo menos que estamos tan alcançados, que no sabemos cómo
Ueuantar cabeça, y no hauemos podido hallar cosa'que fuesse aun
passadera, por ser todas casas baxas sotterráneas; y vna que ha-
uía, que tenía dos camaritas, me dizen que son como vn horno,
de modo que sin peligro grande de los nuestros, siendo tan deli-
cados, no pudiéramos ir; vltra de la grande incomodidad que
fuera, no pudiéramos aprouecharnos de dichas stantias. Se pen-
saua si era meior tomar la casa grande, que nos la dieran por
40 ó 50 ducados d' alquiler, y dexar de fabricar, pareçiendo que
era meior pagar 50 ducados este año, que no ponerse en esta
fábrica de 200 ducados. Y assi, estando perplexos en esto, de-
terminamos de ir al virrey y proponerle nuestra perplexidad,
para ver lo que le pareçía que hiziéssemos. Su Ex. a respondió
que le pareçía vnum faceré et aliud non omittere ', que tomáse-
mos la casa, y que fabricásemos, Diziéndole que no podríamos
suplir á tanto, proponiéndole, si le parecía, que nos quedá-
semos en la casa donde estamos por aora, y que se differiera el
fabricar para otro tiempo que tuuiéramos mayor comodidad, á él
lehapareçido que todavía se fabrique, y que se tengan las conclu-
siones antes que él se parta, y que las liçiones se continúen des-,
pués de las conclusiones en las escuelas nueuas, y que parte es-
temos acá y parte en la Grotta, hasta el Settiembre, que ya será
acabado el edifiçio, y estará enxuto para poder habitar, porque
por todo Mayo nos dizen que nos lo darán acabado. Y como lo
más de la fábrica ha de ser de tierra (como suelen acá), tendrá
harto tiempo de secarse hasta el Setiembre, maiormente con
los calores que aquí hazen; y ansí se ha concluido y se da prissa
en la dicha fábrica, sin tener dineros, mas con sperança que el
virrey nos ha prometido, que nos hará dar vn tertio adelantado
de la çiudad, con lo que se nos deuerá á Mayo, y más 50 duca-
dos procuramos hauer de la corte, de vnos censos que tenía de
la abbadía de la Grotta, los quales nos perteneçen. El Señor nos
' Pro expensas, gastos, sumptus.
* MaTTH. XXIII, 23.
244 Epistolae MixTAE— 582
ayude, que bien lo hemos menester. He dicho á don Paulo que
es más informado destas cosas, que scriua más largo á V. P. el
modo como estamos, para que esté al cabo de todo.
Por agora se han tomado prestados nouenta y tres A , y se
scriue á Messina que embíen treinta, para que se pague lo que
yo tomé á la partida en Roma: serán todos 123 A de oro. Lo&
tres A que son de más, serán, se V. P. manda, para mercar vna
suma de Alexandro de Ales, la qual tiene vn librero, que está
en Campo de Flor, lo que podrá hazer M. Pedro Ribadeneyra,
que fué comigo. El librero me pedía tres A , yo le daua dos A
de oro, pienso que lo dará por dos y medio: si no, se podrán dar
los tres. Supplico á V. P., porque yo pienso de leer los casos de
conscientia, y pienso seruirme desta suma, que me la mande
embiar.
Sobre el P. M. Bernardo, pues él escriue, á él me remito. A
mí paréçeme que está mui meior de lo que estaua en Roma. Él
dize que está más fuerte, y entre día yo no le siento tussir, aun-
que él me dize que de noche tusse, y que todauía siente aquella
estrechesa del pecho, y que algunas noches dorme poco.
Estos días passados fué M. Bernardo á Monreal, y lleuó las
cartas de Mons. R.mo Farnese El gouernador mostró hol
• P. Paulus d' Achillis.
- «Cum Roma proficisceretur P. Provincialis [Domenech], litteras a
Cardinali Farnesio acceperant nostri ut in civitate Montis Regalis collegium
institueretur... Tertio ergo festo Paschae (se. 4 Aprilis) P. Bernardas Oli-
verius eo se contulit... Dedit is litteras Cardinalis gubernatori, qui, magna
laetitia affectus, omnia se exequi velie, dixit, quae Cardinalis injungebat.
SuflFraganeus, qui et Vicarius erat, tepide satis se gessit...» etc. Polanco,
t. m, pag. 229, 23o, n. 506. Quis vero tune esset ecclesiae monteregalensis
suffraganeus, cardinalis Farnesii vicarius, Htterae sociorum illius temporis,
quas vidimus, omnino tacent: equidem olim fuerat Pompejus Zambeccarius,
sed, quo tempore nostri Montemregalem venerunt, aliis hic vir muneribus
fungebatur. Vide epist. 507, pag. 26. Eratne Joannes Petrus Fortiguerra?
Liti. Quadr., t. iv, pag. 663, annot. I. Certe «die 20 Junii 1557 Jo. Petrus
Fortiguerra Prot. Apost. in Ecclesia Monteregalensi, vices Alexandri ge-
rens, fuit institutus Cirenensis Episcopus et Monteregalensis Archiepiscopi
suffraganeus.» Rocm Pirri Ecclesiae Monteregalensis Notitia ni , ìih. ì,
n. XXVI. At quo tempore hicce vir magistratum suum inierit , aut inceperit
pro Farnesio, cardinali, vices in praedicta ecclesia gerere, id certe apud Pir-
12 Aprilis 1553 245
garse mucho con la carta que le dieron, y querer poner toda di-
ligentia possible para exeguir lo que le ordenaua su S.ia R.ma . El
sufragáneo se mostró vn poco tibio, y dixo cómo podía ser aque-
lla carta del cardenal, que él tenia cartas más frescas de su
S.ia R.ma cómo estaua en Italia. Todauía he entendido que vn
día destos vendrán los dos, para que iuntos hablemos al virrey y
entendamos en esto. Yo hablé sobre ello á Joan Osorio, y mt
dixo que no creía ' que se hiziese nada, porque, como la corte
reçibe los dineros y se halla en neçessidad, sería mui fuerte sa-
carle estos 200 A. Hazerse a lo que se pudiere en ello.
Para hauer de fabricar en la Grutta, y hauer de passar algu-
nos de nosotros allá, por no caber en esta casa donde estamos,
fué menester soliçitar que los huérfanos passassen á S. Giacomo
la Massara, como hauía ya ordenado el virrey; y assi han pas-
sado antes de pasqua, con hazer vn acto que se les daua aquel
lugar prestado, hasta que uenga la resolutión que se spera de la
uoluntad de S. S.t, por la vnión destas dos obras. Por tanto ay
neçessidad que el P. M. Nadal se dé prissa, mayormente que
Sigismundo está todauía en la prisión. Creo que spera el virrey
el despacho de ahí * para sacalle.
Por esta no me occorre otra cosa que dezir, sino supplicar á
V. P. que nos tenga por encomendados á todos, y particular-
mente á nuestro nueuo hermano, dottor Torres, para que
N. S. le dé fortalesa y perseuerantia; que no poca batalla se le
ofresce, quedando acá, por ser tan conoçido, etc.
Las conclusiones pensamos se tendrán, con la ayuda de
N. S., del domingo que viene en 8 dias. Símase el Señor de
todo, y á todos nos dé, su gratia para que su santíssima voluntad
sintamos y perfettamente la cumplamos. De Palermo 12 de
Abril 1553. De V. P, sieruo en Jesu X.°,
Jo. HiERÓNYMO Domenech.
rum frustra quaesivimus, qui inter Zambeccarium et Fortiguerra alium ne-
minem Farnesii vicarium interponit.— Procurator vero (idem ac gubernator)
dicebatur Vincentius de Nobilibus, sive, ut aliis placet, de Nobili.
* Ms. creya.
^ Ms. ay.
246
Epístolas Mixtae-583
5S3
ANTONIUS GOU
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MATRITO 12,29 APRILIS I553
Quae in superioribus litteris, Compiuto datis et Matrito, complexus fuerat>
ea iterum narrat, additis quibusdam, quae post ultimas acciderunt.— De
desponsatione Ruigomes cum Anna de Mendoza. — Avet Araozius aulam
deserere ac provinciam lustrare, negotiorum saecularium pertaesus.
Jhs
Muy R.do y charísimo en Christo Padre. La suma gracia y
amor de Jesuchristo N. S. sea en nuestro continuo fauor y
y aiuda. Amén. Avnque por otras haya auisado á V. P. lo que
en esta, por ser tan dudoso el recibir cartas de acá, por la difi-
cultad de los caminos, no ha parescido inconueniente scriuirlo
por duplicadas. El Padre doctor Araoz llegó á Alcalá pocos días
antes de nauidad, donde residió, predicando ordinariamente los
domingos y muchas fiestas en la vniuersidad, y en S.t luste
(donde todos los canónigos son doctores en theología), hasta pa-
sada la dominica in quinquagesima, con admirable auditorio,
specialmente de gente docta (de la qual abunda y florece mucho
aquella vniuersidad), y con muy grande satisfactión, y admira-
ción de todos, y con muy grande prouecho de las almas.* Todos
sus sermones fueron de admirable doctrina y spíritu. Hauiendo
venido allá vn inquisidor de Toledo á hazer publicar cierto edicto
del santo oficio, quiso que en todo caso el padre doctor predicase
aquel día, y así lo hizo tan admirablemente, que á todos dexó
espantados de ver su doctrina, y el inquisidor tubo después
mucha comunicación con él.
En el tiempo que allí estubimos, era tanto el concurso de
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 63, prius 384, 385.— Haec
epistola plura continet jam supra, epist. 574, relata. Quia vero multa ad-
duntur, et alia prorsus est epistola, eam evulgandam duximus.
» Vide epist. 53i, pag. 112 et epist. 535, pag. 120.
12,29 Aprilis 1553 247
studiantes y gente docta, y otras personas principales que ve-
nían á tratar y conuersar con él que muchas vezes teníamos la
casa llena de gente. El abad mayor y el rector de la vniuersidad
estauan con muy gran deseo que se detuviera allá la quaresma,
pretendiendo cada uno que predicase en su yglesia, por el fruto
grande que se speraua de sus sermones, por la grande opinión y
acepción que todos tenían dél y de su doctrina en la vniuersidad
y en el pueblo, en el qual ha obrado N. S. con la doctrina y exem-
plo de la Compañía de manera, que se han rreformado tanto, así
los ecclesiásticos y studiantes como los seglares, que no parece
Alcalá la que antes: gloria á Dios por todo.
Los condes de Mélito, * entre las otras cosas en que mostra-
ron su deuoción, fué vna, que en principio de quaresma ordena-
ron su casa de manera, que cada día de la quaresma obiese
alguno que se comulgase, rrepartiendo los días de la semana
entre ellos y sus criados, y así lo hazían. El conde era tan or-
dinario en visitar al Padre, que pocos ó ningún día hauía que no
le viniese á ver: gloria á Dios por todo.
Llegado el R.mo legado á Madrid, tubo tanta diligencia en
que el Padre viniese á predicar la quaresma, que no pudo el
Padre en manera alguna escusarse , no obstante el sentimiento
que en Alcalá hauía grande de que no la predicase allí.
En saber el príncipe que hauía de venir á predicar aquí, se
holgó, y dixo al cardenal que no se prendase de muchos sermo-
nes, porque verían qué dias predicaría en palacio. Llegado el
Padre aquí, quiso el príncipe que le predicase, y del primer ser-
món quedó tan satisfecho, que mandó al que tiene cargo de la
capilla, que quitase los sermones á algunos que los hauían de
predicar, y que los diese al Padre, y así se repartieron los ser-
mones de toda la semana entre el confesor del príncipe, y vn
predicador del emperador, muy antiguo, y el Padre, y vino el
que tiene cargo de la capilla, que es vn hombre muy principal,
al Padre á pydirle de parte del príncipe que tomase cargo de
predicarle los dos días de la semana, y así lo ha hecho con ad-
* Didacus Hurtado de Mendoza et Catharina de Silva.
248 Epistolas Mixtae — 583
mirable satisfación de su alteza y de todos los señores cortesanos.
El príncipe da muchas señales que ha de ser rey muy christiano,
porque tiene muy gran cuenta con el regimiento vniuersal de
sus reynos, y visita todos los consejos, hasta al real, que es el
supremo, y él mismo asiste en la examinación de los dél, y tiene
muy gran zelo açerca de las cosas del culto diuino, y ha hecho,
entre las otras cosas, que, predicándose antes sólo tres días de la
semana en palacio, en quaresma, agora se predique todos los
días. Dió, fuera de los sermones, muy grata audiencia al Padre,
y mostró muy grande satisfactión de las cosas dp la Compañía,
hasta pydir el sufragio de las oraciones della. V. P. por amor
del Señor le mande encomendar en los sacritìcios y oraciones de
sus súditos, pues no dudamos que en las próprias de mucho
tiempo acá lo haze.
Han sido tantas las ocupaciones que ha tenido en dar audien-
cia á muchos señores y caualleros, religiosos, y otros que le han
visitado, entre los quales vino el marqués de Villena, el marqués
de Cañete, y otros muchos, y Ruygómez, que es el todo del
príncipe, el qual tubo muy largas pláticas con el Padre, estando
solos alguna vez seys horas Este mostró muy grandes señales
de amor al Padre. Es hombre muy buen christiano, y desea agra-
dar á Dios muy de veras. También le vino á visitar don Diego
Tavera, que es persona muy principal del reyno, y el más anti-
guo del consejo de la inquisición, y nombrado por cardenal. Mu-
chos doctores del consejo real han tenido también mucha fami-
liaridad con él, consultándole las cosas de su consciência; y en
esto de las visitas tubo tanta ocupación, que, no solo no podía vi-
sitar á muchas personas principales, que se lo imbiauan á rogar,
mas para rezar y comer teñía el tiempo bien limitado. Y con to-
das estas ocupaciones, no pudo escusar de oyr algunas confesio-
nes de personas principales ; que algún día le acontesció estar á
las diez de la noche confesando. Muchas personas necesitadas
hazen recurso al Padre, y por su medio y intercesión se han re-
mediado muchas, así en lo temporal como en lo spiritual.
* Haec in epist. 574 etiam continentur.
12,29 APRILIS 1553 249
El R.mo legado, que tanto ama las cosas de la Compañía,
está contentísimo, viendo la satisfactión grande que ay del Padre
y de la Compañía, por acá. Su SM ha siempre proueido y prouee
todo lo necesario en casa. La marquesa de Mondéjar *, que es
deuotíssima del Padre, y otras personas principales, han tenido
tanta solicitud en imbiar, y querernos proueer , que ha sido
harto trabajo poderse escusar de no recebir; mas todavía el Pa-
dre lo ha escusado, diziendo que no era menester que ymbiasen
nada, pues el cardenal proveía ' lo necesario. Yo creo que no
menos edificación ha dado el desechar, que diera el recebir, por-
que podrán ver que, no sus cosas, sino á ellos se busca, para que
agraden á Dios.
En los sermones ha tenido y tiene el Padre ordinariamente
tan gran concurso de gente, que muchas vezes acontesce ha-
uerse de boluer muy gran parte de los que le vienen á oyr, por
no poder entrar en la yglesia, por estar llena; y después de hauer
predicado, hauerse de detener muy gran rato en el pulpito, por
no poder salir, por la gran estrechura de la gente. Y special-
mente le acontesció vn día, que, estando para subir al púlpito, le
dixeron que después del sermón fuese á hablar al príncipe; y des-
pués de hauer predicado, con yr delante vnos hombres rom-
piendo la gente, tubo harto qué hazer en poder sahr, y así fué á
hablar á su alteza, y halló allí al marqués de Villena y otros se-
ñores, los quales los dexaron solos, y tubieron larga plática.
Entre las muchas cosas en que han dado grande edificación
sus sermones, fué vna, que, predicando al príncipe, dixo que na-
die se quexase que su alteza no daua audiencia, que la puerta
estaua abierta para todos los que tuuiesen negocios con él. An-
tes desto deuía hauer alguna quexa que el príncipe no daua au-
diencia, y el Padre se lo deuió dezir; y danos esto á entender que
su alteza le dió commissión para que lo predicase así.
El duque de Medinaceli ' le es tan denoto , que tenía en el
tiempo que estubo aquí muy gran diligencia en imbiar aquí á sa-
' Maria de Mendoza.
* Ms. proueya.
^ Joannes de la Cerda.
250 Epistolae Mixtae— 583
ber quando y dónde predicaua; y lo mismo hazían otros señores.
El ayo del infante, que es vna persona muy principal, le tiene
también muy particular affición, y le ha dado grandes muestras
dello, specialmente vn día que el Padre le fué á visitar, que es-
tando con otras ocupaciones, lo dexó todo, y se estubo en con-
uersación larga con el Padre , no obstante que estañan muchas
personas principales sperando, y specialmente estaua el general
de los benitos, que es la persona de más estimación que ay en
estas partes, de personas religiosas.
Gonzalo Pérez que es secretario del príncipe, y hombre de
que se haçe muy gran caudal, le tiene muy special amor y deuo-
ción, y le ha venido á visitar algunas vezes,
Dezir á V. P. la deuoción y atención con que le oyen sus
sermones, y el sentimiento, suspiros y lágrimas que ay en ellos,
sería largo scriuirlo. Vna sola cosa diré á V. P., que le acontes-
ció en el sermón de la anunciación, y es que, hauiendo el Padre
predicado ya muy largo, y diziendo que no quería dezir más, es-
taua el auditorio tan suspenso, que no se sabían dar á entender
que hauía acabado, sperando buen rato que predicase más, hasta
que vieron que les daua la bendición. Vltra de lo que pública-
mente se vee la deuoción grande de la gente, se ha entendido de
algún cura, muy particulares effectos que ha hecho nuestro Se-
ñor en muchas almas, por sus sermones. Han venido de muchas
leguas á le oyr, y entre otros vinieron vnos religiosos, (y pienso
que son predicadores), tercero día de pascua, á preguntarle al
mismo Padre dónde predicaua, que hauían venido de su monas-
terio, que está fuera del pueblo, á le oyr, y no hallándole por al-
gunas yglesias donde le hauían buscado, vinieron á él mismo; y
tenida alguna conuersación con el Padre , y hauiéndole rogado
que les fuese á visitar á su monasterio , donde le deseauan mu-
cho, se fueron á oyr el sermón: gloria á Dios por todo.
Pasada la quaresma, quería el Padre doctor boluerse á Alca-
lá, y fué al R.mo legado, que estaua fuera del pueblo, á darle ra-
zón dello, y su S. ia lo tomó tan fuerte, diziendo que no conue-
* Cf. Episi. Mixtae, t. i, pag. 271.
12,29 Aprilis 1553 251
nía al seruicio de nuestro Señor, ni al bien vniuersal del reino,
ni al de la Compañía, que se partiese de la corte vn solo dia, etiam
que vbiese necesidades vrgentíssimas que proueer en las cosas
de la Compañía, specialmente estando su alteza ausente; y inter-
puso su authoridad, y la santa obediencia, y todas las censuras y
penas que pudo, para que no se fuese, y así el Padre no pudo ha-
zerotra cosa. Y díxole su SM que continuase los sermones, que
él le yría á oyr, y así vino el tercero día de pascua á oyrle. Des
pués de la quaresma ha continuado el Padre el predicar todas las
fiestas, y el domingo después de pascua, con la sólita satisfac-
ción, y con tan crescido auditorio, que no caben en las yglesias
donde predica, y ay tantos que le piden sermones, que es para
alabar á Dios ver la gran deuoción de la gente, y también conti-
núan las visitas tanto, que le dan poco tiempo para otra cosa.
El hauerle visitado tantos y tan grandes señores, no sólo ha
dado grande edificación, mas también mucha admiración, por ser
cosa que no la suelen ellos hazer así con otros: gloria á Dios por
todo.
Ha sido esta jornada (á lo que podemos juzgar) tan açertada,
como [la mejor ó más importante] cosa que se haya ' echo en
estas partes después que la Compañía es Compañía. Porque, vltra
del prouecho spiritual que se ha hecho en las almas, el príncipe y
los más señores de Spaña han tomado special noticia y opinión de
las cosas de la Compañía, de que speramos en la divina bondad
redundará muy gran bien spiritual en todos estos reynos; y tam-
bién se han atapado las bocas de algunas personas, que, no es-
tando bien informadas de las cosas de la Compañía, no hablauan
della con la edificación que pudieran, siéndolo.
Alabo á nuestro Señor por lo que V. P. con las cartas de 18
de Dezembre y de 19 de Henero^ manda al Padre doctor Araoz,
que tome paciencia en Ueuar adelante los trabajos de las cosas de
la Compañía en los reinos de Aragón, Valencia y Cataluña; y
tengo por cierto, sin dudar, hauer sido sido obra del Spíritu S.to,
la consolación que á todos, y specialmente á los de aquellos rey-
Ms. sea haya.
252 Epistolae Mixtae— 583
nos, así á los de dentro como á los de fuera, se ha dado con esto.
Es tanta, que aunque se sintió mucho lo primero, dando pena,
no pienso sea menor la consolación q ue da á todos esto, según lo
mucho que todos lo deseauan. Scríuenle de allá á gran instancia
que les vaya á visitar, mas por las ocupaciones que aquí ay de
negocios importantíssimos no lo podrá hazer por agora.
El P. Manuel \ de Alcalá, que es persona muy antigua en
las cosas de la Compañía, y hombre de muy buen talento, así en
spiri tu, como letras, como en cosas de gouierno, hauía de ir á Va-
lencia y á Gandía, y tenía commissión del Padre para visitar
aquellos colegios, y informarse de lo que allá pasa, para que el
Padre con su información pueda mejor proueer lo necesario. Y
no más. El Padre doctor y todos en las oraciones de V. P. y
desos Padres y hermanos charíssimos muy entrañablemente nos
encomendamos. Jesuchristo N. S. en lalma de V. P. y en las de
todos sus sanctíssimos dones siempre conserue, y augmente.
Amén.
De Madrid 12 de Abril 1553.
Somos á 29 de Abril, y el Padre doctor ha continuado el pre-
dicar con el sólito concurso y satisfación. Han sido tantos los
que hazen rrecurso á él para que trate sus negocios con el prín-
cipe, que ha dado esto al Padre muy gran deseo de yrse de aquí, y
creo que de ver la acepción que su alteza tiene dél, y de la mu-
cha conversación que ha tenido y tiene con Ruygómez, special-
mente agora que ha casado con la hija - del buen conde de Mé-
lito, tanto de la Compañía, el qual casamiento se dize pública-
* Emmanuel Lopes. «Cum nonposset curiam relinquere idem P, Araoz,
ut Aragoniae collegia visitare!, eo mittendum existimavit P. Emmanueiem
Lopez, ut videret quomodo se res haberent, et ad ipsum referret.» Polan-
co, t. III, pa5. 322, n. 739.
^ Anna de Mendoza. «En 18 de Abril... se firmaron en Madrid las ca-
pitulaciones matrimoniales. Felipe IL., ofreció á los contrayentes una renta
de óooo ducados, para que fundasen un mayorazgo trasmisible á sus des-
cendientes: pocos días después, al celebrarse los desposorios, se trasladó á
Alcalá (residencia ordinaria de los Condes de Mélito), solemnizando de este
modo la función con su presencia.» Muro, Vida de la Princesa de Éboli,
pag. 27, 28.
12,29 Aprilis 1553 253
mente que lo ha concertado el Padre. De todas estas cosas se
deue colegir lo que el Padre priua con el principe, y desto ay
tanta opinion, que tengo por çierto que, si el Padre no se va de
la corte, habrá de sufrir muy grandes molestias de los que tienen
negocios con su alteza. Empero presto nos yremos, plaziendo á
Dios, porque el Padre habló ya pocos días ha muy largo al prín-
cipe, y creo que se despidió de su alteza. Agora está en Alcalá,
que ha ydo á confesar la hija del conde, y creo que á sus padres,
antes de los desposorios, que se han de hazer. Y el príncipe se
ha partido de aquí, por hallarse presente á ellos. El Padre ha de
boluer aquí dentro de pocos días, y creo que no para más de
despedirse de sus deuotos; y esto echo, pienso nos partiremos
para Alcalá, Salamanca, Medina, Valladolid, Burgos, y Oñate,
á visitar aquellas casas. El R.mo legado está tan contento, y tie-
ne tanta cuenta con nosotros, que ayer imbió aquí á saber del
hermano Julián *, que está malo de vn ojo, cómo se hallaua,
y le haze visitar por su médico. Y nos dixeron de parte de su S.ia
que mirásemos lo que era menester para la salud del hermano, y
que lo pidiésemos todo; y esto con tanta charidad, que me dió
harta ocasión de confusión: gloria á Dios por todo. De V. R. P.
mínimo hijo y sieruo indignísimo en X.°,
t
Antonio Gou.
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do y charísimo en Christo Padre, el
P. M.e Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesús. En Roma.
» Julianus, quem Epist. Mixtae, t. i, appellant de Verastegui, et a Po-
lanco, t. III, pag. 335, n. 744 dicitur de Eguzchiza. vel rectius Eguzquiza.
254
Epistolae Mixtae— 584
CONVENTUS ARIMINENSIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ARIMINO l3 APRILIS 1553
Ut duos pluresve socios ad se Ignatius mittat, petunt.
Rmo. in Xpo. nostro osservandissimo. Il bono nome, acompa-
gnato dalle bone et sante opere, che risonano per tutto , hanno
annato [?] nel nostro publico vno desiderio inmenso haver dua o
più de quei da bene venerabili religiosi di quella santa confrater-
nita del bon Giesù, in questa città, si per salute dell' anime, come
per instrutione della vita cristiana Et perchè sapemo che al-
cune deuote persone di già ne hanno ragionato con V. P. R., et
acciò sia più pronto et sollecito, hauemo voluto con questa farla
certa del' animo di questo publico, et appresso pregarla, si come
hauemo ordine et faciamo con questa, che voglia contentar que-
sto publico, quale se li essibisse pronto ad ogni comodo et serui
tio de quei boni religiosi e santa confraternita. Et perchè il no-
stro concine, M. Camillo Passarello, più a pieno suplirràin que-
sto, la sarrà contenta udirli [?] come a noi stessi. Et con raco-
mandarci alle oration' de quella, famo fine '\ Da Riminio alli xiii
de Aprile 1553. D. V. S. R., ossequentissimi,
Li consoli de Rimino.
Inscriptio. Al Rdo. in Xpo. nostro osservandissimo, M. Igna-
tio [generale] della confraternita del bon Giesù. In Roma.
' Ex originali in voi. Epist. Communitatum, duplici folio, n. 172,
prius 22 .
* Vide supra, epist. 6 Februarii, n. 582, pag. 112.
' «Civitas... Ariminensis collegium obtulit Societati et domum delegit,
quam olim ejus civitati dominans Malatestarum familia habuerat, et in usura
collegii designavit; nec P. Ignatius quod postulabant negavit; immo, cum
res ad habitationem et sustentationem collegialium essent paratae, homines
se missurum pollicitus est.» Polanco, t. m, pag. 6, n. 2. — Vide infra,
epist. conventus ariminensis, datam 10 Septembris.
i6 Aprilis 1553
255
595
EVERARDUS MERCURIANUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
PERUSIA 16 APRILIS 1553
Dolore afficitur ex periato nuntio de morbo Sti. Parentis, quem firmae
restitui sanitati exoptat. — Collegio sedes certa attribuitur et templum
utcumque concinnatura. — Urgetur opus. *
t
La gratia et pace de X." N. S.re sia sempre et cresca nelli
cuori nostri. R. do in X.° Padre. Ricceuessimo quelle de V. R. d' 8 ^
del presente, per le quali intendessimo della indisposi tione cor-
porale del P. Nostro, et però della uisita che fa il S.re Iddio
a tutta la Compagnia. Ci sforzaremo pregarlo, patrem miseri-
cordiarum et Deum totius consolationis, ' eh' habbia misericor-
dia de questa suoa Compagnia et de tan molte anime in tanto
pericolo.
La settimana passata uolse il signor vicario eh' andassimo
con tutti i scholari nostri a quello luogo già desegnato alla Com-
pagnia a tal effetto dal R.mo cardinale nostro perusino, il che
s'è fatto, si ben fosse molto pocco assettato, et rittrouiamo questo
hauer non pocci segnali della dispensatione diuina (come però
se può da noi giudicare), la quale n'habbiamo molto da ringratiare,
et dopo la S."» de detto vicario. S' è caminato nella fabrica con
più assai destrezza et gagliardezza che inanzi, in che hano
giouato gU fratelli nostri tutti, non con la sola presentía, ma anche
mettendo tutti la mano alla pasta, de tale feruore, che molti
tanto ne restauano stupiti, quanto uedeano Topera crescer et
hauer successo . Et questa settimana haueremo, piacente al Si-
gnore, già la chiesia utcumque apparecchiata, nel cui muro
uerso della piazza ha fatto porre il detto signore vicario una
Í Ex autographo in voi. D, unico folio, n. no, prius 47.
* Dubia lectio: legi enim potest 6 vel 8.
^ li Ad Cor. i, 3.
256 Epistolae Mixtae — 585
pietra, nella quale sono scolpite queste parolle: Fuluius Corneus,
cardinalis et episcopus perusinus, ad commodum Societatis
Jesu, 1553: et iui nomen de Jesu E uisitato il luogo da molti
adesso, con non pocca admiratione et approbatione. Cosi il Si-
gnore ua, come par' ogni di più, promettendo a questa gente per
ministerio della Compagnia, il che alquanti cominciano a co-
gnoscere: dil che sia ringratiato in eternum.
Tutti i fratelli di qua per gratia sua stanno bene, con gran
desiderio aspettando la uenuta di nostri charissimi fratelli eh'
hanno da passar' di qua, et speranza eh' egli portaranno con seco
nuoue di Padri nostri della India. Alle orationi de V. R. da cuore
ci raccommandiamo. De Perugia a 16 d'aprile 1553. D. V. R.
seruo inutile,
EuER. Marcuriano.
Inscriptio: f Al molto R.do in X.° Padre, il P. M. Polanco.
* Vide Polanco, t. iil, pag. 52, n. 91, ubi haec omnia referuntur. De
vicario autem cardinalis perusini, frequens est apud eundem sermo, cum res
hujus collegii pertractat, illumque, tacito ejus nomine, vocat nunc vicarium,
nunc pro-episcopum . Jam, ex Ughello, Italia sacra, t. l, col. 117O5 haec
depromimus, quae ad hunc locum illustrandum faciunt: (cFULVius Cor-
naeus. . . cum Perusinae Ecclesiae per gravissima Reipublicae negotia non
sibi liceret adesse, illam Hippolyto, suo affini, cessit, sibi ad eandem re-
servato regressu, anno 1553, cum tamen Spoletinae admotus, id oneris
subire non recusaverit.» Et paucis interjectis, addit: «Hippolytus Cor-
naeus, ex Archidiácono Cathedralis a Julio iii Pontífice adlectus est Epi-
scopus anno 1553, die 26 mensis Martii. Hic Jesuitarum tempio fundando
fundamentalem lapidem jecit...» -Spoletum autem cardinalis Corneus cum
esset translatus, 26 Martii 1553, antiquum suum vicarium eo destinavit.
Haec docemur a Polanco, qui, cum superioribus annis tacuisset, ut diximus,
vicarii perusini nomen, illud ad annum 1555 protulit. Ait enim: «Erat
Spelati, loco Cardinalis Perusini, qui eam ecclesiam obtinuerat, Perusina
relieta, Vicarius Dr. Joannes Oliva, qui diu Perusii Vicarius fuerat, cum
idem Cardinalis Episcopatum illum teneret.» POLANCUS, t. v, pag. 63, n.
i38. — Ab eodem Polanco, ibid., pag. 62, n. i32, etiam illud dicitur, esse
«Vicarius novus... Dr. Marcus Antonius Oradinus, qui ab initio Collegii
fautor fuerat.» A quonam vero tempore munus suum hic obire inceperit,
nobis hucusque certo non constat.
19 Aprilis 1553
■257
5SO
ADRIANUS ADRIAENSSENS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
LOVANIO 19 APRILIS 1553
Gratissimae Ignatii litterae sibi redditae. — Evanuit timor, quem concepe-
rant socii, ob canditatorum ingressum in Societatem. — De sociis et ami-
cis. — Causas affert Adriaenssens cur nolit memoriam suae emissae
professionis publice renovare. — Collegium Societatis Jesu Lovanii in-
stitui, prae temporum difficultate, non posse. — De gymnasio liliensi.
t
Jhs.
Gratia et pax X.i cum omnibus nobis. Amen. R.de in X.° Pa-
ter. Accepi literas R. V., scriptas 29 Martij anno 1553, nobis in
Domino gratissimas. Sicut enim piseis anhelat ad aquam, ita cor
nostrum ad literas vestras.
Amici M. Theodorici ^ et M. Martini ^ parum aut nihil mole-
stie excitarunt nobis: sit Dominus benedictus. Experientia
experior, quod, ubi maxime secundum humanam sapientiam
et timorem expectantur tumultus, minime tune fìunt; et ubi
minime expectantur, illic maxime fìunt. Post octauas pasche cum
consensu parentum misimus nostrum M. Joannem Caspianum *
per Coloniam Viennam, vt ibi hac estate maneat et circa hiemem
sequentem, Deo nolente, ad P. V. se conferat. Nostrum cocum,
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 3, prius 3i7.
^ Theodoricus Gerardi (Geeraerts), amsterdamensis, de quo vide Po-
LANCO, t. Ili, pag. 276, 277, n. 622, qui haec inter alia scribit: «Fuerunt
autem non exigui timores nonnullorurn, quod, propter Theodoricum Gerar-
di, insalutatis parentibus, recedentem, persecutionibus nostri exagitandi
essent; sed timor amicorum in admira tionem versus est, cum brevissimo
tempore hos fluctus in serenitatem et aedificationem conversos esse ani-
madverterent.»
^ Magister Martinus vocatur saepe, tacito cognomine. Polanco, t m,
pag. 284, annot. 4; Liti. Quadr. t. il, pag. 683. Num fuerit Martinus Ste-
vordianus, non audemus affirmare.
* Joannes Conspeanus, cujus meminit PoLANCUs, t. iti, pag. 270, 271,
n. 607 et pag. 284, n. 636.
Epistolae Mixtae, tom. III. 17
258 Epistolae Mixtae — 586
M. Joannem de Maceria, misimus in patriam propter causas, ut
inde per Parisios, si velit, Romam se conferai. Quamdiu enim
non habemus hic collegium, non est animus meus aut noster
vUum, quoad fieri potest, hic detinere, praeter illos, qui necessarij
sunt, et nisi ali ter velit R. V.
P. Arnoldus ' iuit Coloniam vt semel inuisat P. Leonardum,
breui, ut speramus, rediturus. Ego pergo audire confessiones in
cathedrali ecclesia, vt cum sequenti posta (Deo volente) latius
Habemus jam in exercitiis quemdam ingeniosum, et pro suo statu
doctum theologum, Cunibertum, ex domo doctoris Bruersanensis,
fuit ^ vniuersitatis cum M. Martino, quem ultime misi-
mus: bene proficit, et tendif ad Societatem. Dominus Jesus diri-
ga t eum.
Noster dominus Cornélius Broegelmans * hac estate, Deo
volente, responderei pro baccalaureatu in theologia, et sequenti
hieme eundem gradum susciperet, si ita placet P. V. Et quia sa-
tis magno constat gradus ille, si placet, instabo vt promoueatur
(quod tamen nunquam fit) gratis, propter Deum, virtù te bulle
nostre ^
Nouit P. V. quomodo alio anno celebrauerim renouationera
professionis meae "^. Jam vero non intendo eamdem celebrare.
^ P. Arnoldus Hezeus. Varie ejus cognomen effertur: Hecius, Heceiis,
Hezeus, van Hees. «Aliquod dies ante quadragesimam p. Arnoldus ex
obedientia ad patriam suam venit...» Polanco, t. ili, pag. 275, n. 620 —
P. Leonardus, quem Adriaenssens nominat, est P. Leonardus Kessel.
* Id est, ut sequenti sive próximo tahellario, Deo volente, latius scri-
bam. «Quamvis nostri Lovanii nondum facultatem obtinuissent collegii
instituendi, tamen in tempio Sti. Michaelis et in cathedrali ecclesia Sti. Pe-
tri sacramenta, magna cum utilitate populi, ministrabant...: et P. Adria-
num... eo adduxerunt, ut, queraadmodum in aede Sti. Michaelis solitus
fuerat, ita in primario jam dicto templo eas [se. confessiones] audiret, quod
fecit, relieto apud Stum. Michaelem P. Arnoldo Hezeo.» Polanco, t. iii,
pag. 272, n. 610.
^ Nota heic compendiaria invenitur, quam nescimus legere.
* Hujusce ad Polancum litteras exhibent Epist. Mixtae, t. il, p. 34-36.
^ Cf. JULli III, Sacrae religionis, Confirmatio privilegiorum S. J., 3l
Oct. 1552.
" Hanc professionis renovationem describunt Liti. Quadr., t. i,
pag. 685, 686, De ea vero sic Polancus, t. 11, pag. 589, n. 404: «Tertio ca-
19 Aprilis 1553 259
nisi P. V. aliud mihi scribat. Mater enìm *, que se totam jara
Deo dat cum alijs deuotis personis, intendunt tune huc venire,
et cum domino cancellario item cenobijs nostre notitie et
alijs deuotis notitiam in Domino contrahere, eisdem ' quandam
beneuolentiam ostendendo. 2.° Non libenter traho rem aliquam
consuetudinem [sic], confidens quod Dominus satis multa noua
cum tempore dabit; et quorum corda ipse tune tanget, illi obti-
nebunt. 3." Cum Dominus satis prospere jam omnia nostra diri-
git, malo ego eo magis in silentio agere, que ad exaltationem
nostram esse videntur. Deinde dies ille hoc anno foret profestum
venerabilis sacramenti, quo plurimi confiten solent, et ita tamdiu
-a confessionibus impedirer. Postremo, ne illos, qui nos non fe-
runt vel frequentem illam communionem, item quicquid nouum
est, ne illos, inquam, offendere possem. De bis satis.
Quod ad licentiam coUegij nostri erigendi attinet, responsum
est a curia imperatorem non posse nobis eam concedere, sine li-
centia prius obten ta a statibus (vt vocant) patrie huius inferió -
ris, quibus imperator praestitit juramentum, quod nulla bona im-
mobilia permittat peruenire ad (vt vocant) manum mortuam *.
Insuper et cum hoc a statibus istis obtinuimus, dicunt se remis-
suros nos ad imperatorem ipsum. Haec est summa et principalis
responsio. Et ita nos adhuc dehberamus quid fieri debeat seu ex-
pediat a nobis; proponere enim nostra et persuadere singulis ma-
gistratibus et precipuis dominis huius patrie , est res magni la-
boris et distractionis % maxime cum neminem habeamus ma-
leadas Junii, interno quodam impulsu, P, Adrianus professionem, quam
anno praecedenti eodem die emiserat, renovare voluit, quae res in Socie-
tate nec prius usitata erat, nec in posterum ejus usus inducendus visus est;
quamvis ad aedificationem tune videtty: cessisse.»
• Mater scilicet ipsius P. Adriani, de qua dicunt multa, laude digna,
Liti. Quadr., t. n, pag, 140, et seq.; Polancus, t. li, pag. 590, 591, n. 407.
- Ruardus Tapper.
^ Ms. eijsdem.
* (iQuamvis Imperator Carolus in Belgium se hoc anno contulisset,
-non potuit facultas ab eo erigendi Collegii Lovaniensis impetrari...» Po-
lancus, t. m, pag. 281, 282, n. 633. Vide locum et ea, quae ibi sequuntur,
quibus haec epistola magis illustratur,
5 Ms. distraxionis .
26o
Epistolae Mixtae— 586
gne authoritatis et experientie , qui hanc rem cordi [habeat] et
in se suscipiat. Videbimus tamen et incipiemus ab hac ciuitate
louaniensi. Sed unum timeo, quod hec ciuitas consulet vniuer-
sitatem, vniuersitas vero nolit consentire, nisi rectificetur quod
subsumus illis et suberiraus. Est praeterea hic collegium liliense
(vt fratres norunt) quod nobis offerì regens, non quidem omnino
gratis, sed vendendum, seu uitalem pensionem tradendo, vt ali-
quando scripsi \ Cum hoc regente istis diebus serio sum locu-
tus hac de re, et eo peruenimus, vt ipse tradat mihi in scriptis
conditiones seu pactum totum. Quo accepto, consultabo cum do-
mino cancellano et alijs, et in primis cum P, V., antequam quic-
quam concludatur.
Dominus doctor O. M. Adrianus Bruersanensis, magnus ami-
cus noster, valde nos rogare non desinit, vt impetretur pro ilio
licentia papalis in absoluendo quosuis et eucharistie admini-
stratione. Cuperet aliquando faceré excursiones ad ciuitates et
patrias in circuitum. Jam concionatur in ecclesia cathedrali, idem
jam incipit solicitare causam collegij nostri apud dóminos oppidi
huius. His valeat in Domino Jesu R. V. et nos suis orationibus
sanctisque sacrificiis omniumque Patrum commendatos habere
dignetur. Raptim Louanij 19 Aprilis anno 1553. R. V. seruus in
Domino,
Adrianus Adriani ab Antuerpia.
Inscr ipiio: ]hs. R.do in X." Patri magistro, Ignatio de Loyola,
praeposito generali Societatis Jesu, Rome.
' De collegio liliensi haud semel facta est mentio in nostris Monumen-
Tis. Videantur Lit. Quadr., t. I, pag. 565; t. il, pag. 23, et 24; Polanco.
t. II, pag. 589 et 590, n. 405 et 406; t. iii, pag. 282, n. 634 et alibi saepenu-
mero.
■ ^ Ms. illa.
19 Aprilis 1553
261
JOANNES NATALE DELLA CORBAIA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 19 APRILIS 1553
Tristia, quae in quibusdam Corsicae locis acciderunt, lamentatur. — De Patre
Landini. — De vicario marianensi.
Al Rdo. Patre M.° Ignatio salute, etc. lio, indigno, vi auiso
corno questa terra de la Bastia este vno paiso che vole andare in
Serdigna, ouero a la uolta di Spagna, ouero in altrj lochi, paisano
di qua. Ho vi facio intendere che di qua passa tantj sfratatj e
tantj ominj chi nano for fan tendo lo mondo, chi mi pare la maior
confosione che io ci cognosca in questa pouera e discratiata issu-
la. Di qua capitechia assaj ominj con bolle, con breuj, e perfino
a qui maj non mi pare che si nè sia fatto istima. lio o viduto che
in questo locho di la Bastia li anj passatj perfino a uno, che era
moro, si mise e disse la messa e manichiò li santi sagramenti e
comunicò lo nostro Signor, e dipoj saltò in pulpitro per predica,
talmente, che mi pare vna gran confosione. Ogie si metterà vno
frate, e poi stiarà quatro annj, dece, e uinti, e uanosi mentendo
da vno loco al altro. Ho non mi marauiglo di cosa alchuna,
quanto di la reuerentia del nostro monsignor veschouo de Ma-
riana che di continuo non scriuj e non sclamj a li suj locóte
nenti, che stano in questo loco di la Bastia, e che se li forfantj
pretj e frati che non voleno stare a la sua ordine, mi pare a me
chi diano grandísimo scandolo ale pouere persone che voriano
fare lo fatto suo.
Ancora mi marauiglo che li^veschouj de questa issula, che
' Ex originali in voL D, duplici folio, n. 193, prius 237, 238. — De
Joanne Natali, «qui Pater pauperum habebatur..., vir vere Israelita et Dei
amore fervens,» Polanco, t. m, pag. 94, n. 174, haud semel dictum est in
superioribus litteris. Vide etiam Processo intorno alla santità del P . Sil-
vestro Landini apud POLANCO, t. iv, pag. 684 et seqq.
^ Balduinus de Balduinis de Barga.
2Ó2 Epistolae Mixtae— 587
stano a Roma, sapiano di tuttj li concopinarij chi sono in questa
pouera issula, che non se nè facia disegno di casticarlj. Li pretj
chi sono al isula sono ingoranti e noj più. Dubito chi noj non ca-
diamo tuttj dentro lo fosso; però lo pouero M." prete Siluestro
voria fare bene, e non mi pare chi sia lasato fare da li lochi te-
nenti di li ueschouj, però noi auariamo di bisogno di li parj de
M." prete Siluestro, e di lo bracio di Ij ueschoui; altamente noj
staremo tutti male, perchè eio abio inteso dire a più pretj coratj
de li populj, che ano ditto conmeco, e si lomentano asai, e diceno
che M.° prete Siluestro dice chellj faciano ad uno modo, e li loco-
tenenti diceno chi ellj faciano ad un altro. Però iio, como inde-
gno, voria che voj ándasete a trouar vno per vno li ueschi di
questa issula, e pregarli da parte mia per lamor di Dio, che essi
faciano per modo, che volessi asortare di far bene, che non siano
desturbati: dunde este la diuisione, maj non si farà bene.
Al altra parte sapete che eio vi aula scriptto con M.° Corne-
lio * vna o due mie letare, che si uoj vi uoleate dignare di man-
dare quj de li bonj pretj e predicatorj, che uenesino a stare quj
e farj vno locho a la Bastia e in altrj lochi , a me nè saria
grande piacere , atento che eio abio viduto lo bon frutto che si-
este fatto da M.° prete Siluestro e M.° prete Monovello -; e uolta
chi ditto M." prete Siluestro a fatto predice chi a fato restà stope-
fatto tutte le lente, però luj va perseuerando di bene in meglo:
cosi Idio lo prosperj felicemente alo onore di Dio.
Ancora vi prego a uoj, M." Ingnatio, che uoj lo andiate a dire
con li cardinalj di quello chi fano li lochitenenti in questo loco.
Voleno dire chi essi attendono a tirà di li dinarj a li pouerj, e
queste sono le prediche chessj faceno, e nano disturbando a chi
volessj regolare li deliquenti. Non vi dirò altro, saluo chi Dio vi
speri quello voj diate dire e fare per lamor di Dio. Di qua si fa-
rea di grandísimo bene, si non auesino disturbio da li lochitenenti
de li ueschouj. Per lo nostro indigno, Joh anatale,
de travechia di la Bastia, procoratore de li capoccini da la
Bastia, die 19 aprile 1553.
' Cornélius sive Sebastianus Romei.
- P. Emmanuel Gomes de Montemayor.
19 Aprilis 1553 263
Io louanatale facio questa posta scriptta. Trouendomi eio do-
menicha sera, che fu ali 16 de aprile 1553, ala pieza di Teranoua
di la Bastia, e a lo ponte di lo castello, qualmente vi era M." Be-
nedetto Saulj Casanoua, citatino di lenoua, e uno M." Petro
Saluago, mercante in la Bastia, facea grande baie di li signori
lochitenenti di li ueschi di Aleria ' e di Mariana, e disse che vno
pouero corso di la montagna era stato citato, chi dicea chi teneia
vna femina, e quello pouero corso diceia che non era la uerità,
talmente chi dicea chi lauia fatto pagare lui da 15 a 20 [ducati?],
no mi ricordo; e ditto M.° Petro dise chi aula trouato ditto lo-
chotenenti e li diceia chi non dia fare pagare a quello poueromo
li ditti dinarj, ed elio dicea chi li rispose e disse, o M." Petro, non
ci femo danno intra noj, chi tuttj simo gentilominj genouesj, e
quelli mercadantj si ne faceano inseme gran baie , e dipoj dicea
quello M." Petro, chi aula odito dire chi li pouarominj portavano
li presente, ciò este, qualchi capreto o qualchi montone a lo lo-
chotenente di Mariana ed elio dicea chi dicea: portate, portate
a questj lochitenenti jenouesi, chi sono marani, e dipoi dicea chi
lo lochotenente di Mariana piglaua da li pouerominj li 10 e li
20 A ti , e nè faceia gran baia luno e laltro. Queste parolle in-
tesi dire eio; si fu la uerità, eio non lo so altramente, e queste
cose fu presente M.° Beneditino, e M.° Benedictto, chi sono
omini da bene, quanto sia a la Bastia.
Inscriptio: Al R.do M.° Ingnatio Loiola, di lordine dil [bon]
lesù, in Roma, in santa Maria dela Strada.
Manu P. Polanco: Gio. Natale.
• Petrus Franciscus Pallavicini. POLANCO, t. ili, pag. 88, annot I.
* Vicarius marianensis, de quo saepe diximus, erat Joannes Bta. Tiseo.
Vide supra, epist. 515, pag. 71 et seqq.
204
EPISTOLAE MlXTAE— 588
DESIDERIUS GIRARDINI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 21 APRILIS I553 *.
Ignatii litteras desiderai. — Ditficultatibus circumventus, solita nihilominus
obit muñera. — De Lucia Cynthia ejusque negotiis, occasione collegii ti-
burtini, cui bona sua cesserat.
IHS
Pax Christi, etc. Padre in X.° R.do Da molto tempo in qua
n' hauemo riceuuti lettere de V. P., cioè dapoi il 13 de Marzo.
Più volte hauemo scritto della pisone della casa per la communi-
tà, tanto per la risposta et rigratiamento, quanto per Taccepta-
tione Nientedimeno io non ho uisto lettere ni resposta alcuna.
Io, estimando che, Qui tacet, consentire videtur; et me esendo
fatta la relatione del ditto pagamento, io ho ringratiato humil-
mente et accettato la ditta benefìcentia con la nostra beneuolen-
tia. Anchora sia pocha cosa per noi, nientedimeno è assai per
loro, massime per adesso in questi tempi de loro tribulationi,
attento tanti taglioni et gabelle sopra il populo tyb urtino. Impe-
rochè ce è grande affanno, pouertà et tribulationi in Tyuoli
adesso. Attamen loro se hanno offerto per questo pocho per
adesso tutti voluntieri, con vno consenso et voce nello consiglio
loro. Io estimo assai la bona volunta in pouertà, ricordandome
de quello:
Exiguum munus, cum dat tibi pauper amicus,
Accipito placide, piene et laudare memento.
Io spero che nel aduenire il beneficio et beneuolentia cre-
sceranno.
Dipoi le ultime nostre, io ho confessato (si meminerim) per lo
mancho persone 4, et communicato doi, cioè, vn sano et vna
amallattain casa sua. Dipoi confessato et communicato doj.
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 51, prius 12.
* Videantur Liti. Quadr., t. li, pag. 201-204.
21 Aprhjs 1553
265
Poi le cose ordinarie et commune, come de essortare, re-
prehenderé, consolare, etc., sequitano il suo corso, le quale cose
non accade scriuere. Imperochè parrebbono malore cose che non
sonno, ne mus parturiatur, come nelle altre nostre lettere.
Noi hauemo molto bisogno de candelle per dire messa, essen-
do doi sacerdote; et per doi lochi sonno care, et metta a conto a
compararene. Insino adesso hauemo fatto meglio che hauemo
potuto. Non se troua in Tyuoli sempre per lamor' de Dio, et
massime dinarj.
Considerando che il nostro padrono, M. Luysio Mendoza
ha molte candele, torce et faccolle nella cassa, di queste se nè
poterebbe agiutare, data licentia.
La schola è anchora de incirca 120 scholari. Molti sonno
amallatti.
Sora Lucia è di nuouo molestata -. Dice che hanno posta la
lite fuora della rota, et obtenuti mandatum de mittendo in posses-
sionem, in tal modo, che gli aduersarij la voglino cacciare fuora.
Lei me ha fatto dare 15 julii per mandare a V, P., per agiutarela
et et dareli soccorso a Roma, facendo qualche nuoua commissio-
ne. Lei vorrie mutare il procuratore, imperochè a lei è sospecto.
Pregho V. P. che pregha Dio per la mia anima et corpo. Da
TyuoH alli 21 d' ApriH 1553.
Dipoi Sora Lucia me ha parlato, dicendo che la nostra dona-
tione è fatta sopra la soa dote. Resta il testamento, il quale vo-
rrie dar lei ala Compagnia de incurabili, con patto che loro ci
* Hunc Girardini, l. e, vocat Ludovicum Maecenatem. Porro de eo ac
de collegiolo tiburtino dixit saepe PoLANCUS, jam a t. 11, pag. 17, n. 3l et
seqq. , nosque illius litteras protulimus , supra , Epist. Mixtae, t. il,
pag. 569, 573, 739, et infra de eodem agemus.
* uFuit et femina quaedam ex hoiìorata familia et ex tertio ordine Divi
Francisci religiosa, quae hortum quemdam intra civitatem ipsam cum do-
muncula Societati donavit. Lucia Cynthia dicebatur.» Polanco, t. li,
pag. 19, n. 35, cui numero, pag. 20, haec adnotatio subjicitur: aPolancus,
ex commissione, Michaeli Ochoa, quid praestandum ut valida sit juxta Ty-
burtinas leges Luciae Cynthiae donati© Societati facta. . Item plura publica
privataque instrumenta locationis,emptionis, etc.,horti, vineae,domus, etc.,
necnon judicum in controversiis seu litibus sententiae ad Collegium Tybur-
tinum spectantibus ab hoc anno 1550 ad 1555.»
266 Epistolar Mixtae— 589
agiutasino a defendere questa lite. Lej ha anchora circa 5 testi-
monij da examinare. Ma lej non vorie fare questa donatione a
lincurabili, sanza il consenso o parere de V. P. Lej me ha man-
dato a chiamar sanzo altro, et me ha datto commissione de scri-
uere questo a V. P. Et, non tronando nissuno messo, ci siamo
deliberati che nostro fratello Anthonio ' sia latore de queste pre-
sente et dellj dinarj, per magiore securità. Indegnissimo et inu-
tile seruo.
Desiderio.
Inscriptio: Al molto R.do in Xpo. Padre, il P. M. Ignatio,
prepósito generale della Compagnia de lesù, appresso S.to Mar-
co, a Roma.
LEO ENRIQUES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CONIMBRICA 26 APRILIS 1553
Patrem Godinho Olisiponem petiisse, dicit.— De sociis. — Frater Cardoso
decumbit, morti proximus. — Frater Fonseca docere cum laude pergit. —
Gundisalvi de Silveira virtus et auctoritas. — De dimissis et tentatis. —
Enriques Patri Mironi collateralis datur: officium prae animi demissione
frustra refugit.
t
Muy R.do en Christo Padre. La gracia y paz de nuestro Se-
ñor Jesu Christo sea siempre en nuestros corazones. Amén.
Sabrá V. P. cómo el P. Emanuel Godino fué para Lisbona por
cosas que importauan, y quedé yo en su lugar con el Padre
doctor. ' Después, en el postrero día de pascua, partió también
para allá el P. doctor, de manera que yo solo quedé en casa,
* Antonias de Robore, qui olim aa Vicario [tiburtino] in carcerem con-
jectus est; et molestiae id causae praetexebat, quod eleemosynam (ex men-
dicato enim nostri Tybure vivebant) olei publice quaeritabant. «PoLANCUS
ad annum 1550, t. 11, pag. 18, n. 33.
* Ex originali in voi. D, duplici folio, n. 59, prius 605.
' Michael de Torres.
26 Aprilis 1553
267
por lo qual daré cuenta á V. P. de lo que acá passa, como soy
obligado.
Están todos los hermanos buenos de salud, bendito Dios. Un
solo hermano tenemos enfermo, llamado Cardoso, y tanto, que
pensamos passará desta uida oy ó mañana. V. P. lo mandará
encomendar á Dios. Los demás, unos prosiguen sus estudios,
otros siruen, todos con diligencia, dándose mucho á la oratión.
Aprouechan y crescen de cada día, ansí en letras como en virtud
y spíritu. Todos están muy bien, bendito sea Jesús. Corren, no
con eli ayre que yo les doy, mas con el que les dexó el P. Ema-
nuel Godino y otros. El hermano Fonseca, ' con los hermanos
que para esso fueron deputados, ua adelante en su curso de ar-
tes, y muy bien. El Padre don Gonçalo * está muy bien en las
cosas de la Compañía, en todas sus propositiones y fundamen-
tos. Tiene en mucho las cosas de la sancta obedientia, y está en
ellas tan bien ó mejor que cada uno de nosotros. Ansí mismo
en el negocio del Padre Mre. Symón, antes estaua no enformado,
empero a caído, después de ser enformado, tan bien en la cosa,
que no ueo quien le lleue auentaja: en fin me paresce uno de los
señalados que están por acá. Tiénele todo el mundo grande cré-
dito y haze mucho fruto en la ciudad. Don Diego fué ya despe-
dido, " con el cual se guardó toda la orden que V. P. tiene
mandado se guarde en semejantes despedimientos, y aun más
alguna cosa; porque esperamos que el P. doctor hablasse pri
mero con la reyna; lo qual hecho, luego lo mandó despedir. De
cuya conuersación quedaua algo inficionado un hermano, lla-
mado Emanuel López, el qual me habló, y por ser mançebo
fáçil 3' de buena condiçión, está ya muy bien: loores á Dios. Un
otro, por nombre Marqués, se fué sin licencia un día destos pas-
sados, quedando, según paresçe, infiçionado de los tentados que
se salieron. Joan Gramayo, hermano nuestro, anda algo inquieto
* Petrus Fonseca. Epist. Mixtae, t. n, pag. 619.
2 Gundisalvus de Silveira, de quo saepe in superioribus voluminibus
dictum est. Vide adhunc locum Polanco, t. iii, pag. 416, n. 917.
' «P. Didacus Viera, qui Ulyssiponae magnam auctoritatem habebat
etgratiam, recessit » Polanco, t. 11, pag. 709, n. 636.
268 Epistolae Mixtae— 589
por la conuersación que tuuo con tentados. Es él de su natural
fuerte de condiçión, y ansí le quedan reliquias de las tentationes;
mas no hazen en él tanta impressión, que se le conoscan en su
seruicio. Anda agora en la casa donde se amassa el pan, que es
muy apartada de toda conuersaçión de los hermanos. Otro, 11a-
modo Chauero, se uino un día á me pedir licençia para ir á dar
remedio á su madre, que estaua en estrema necessidad. Respon-
díle yo que escriuiría sobre ello al P. doctor, que estaua absenté.
Después uínose á mí muy tentado, al qual, porque no dañasse
á otros, trabajé de ençerrar, mas con todo hallé ja uno tan per-
uertido, que tuue bien que hazer en lo reduzir, por ser nueuo, y
auerle él metido en la cabeça muchas proposiciones muy falças.
Quando ui esto, no me paresciendo bien tenerlo en casa, embiélo
al P. Mirón, con cartas en que le hazía saber la cosa, y le es-
creuía mi parescer.
De mí hago saber á V. P. cómo el P. doctor me declaró por
collateral del P. Mirón Yo, salua la sancta obediencia, tomélo
como burla. Empero, no sabiendo si es esto como yo lo tomé, ó
si ua de ueras, paréceme que deuo informar de mí á V. P., es-
tando todauía aparejado para todo quanto la obedientia, que le
deuo, me mandare, como por la gracia de Dios lo estoy. Prime-
ramente, Padre reuerendo, yo soy muy precipitado en mis cosas,
y en mis^assiones vehementíssimo. Soy de poca habilidad, ansí
en letras como en lo demás. Si V. P. espera á ver por la expe-
riencia quán insufficiente soy para semejante cargo, temo mucho
que cueste caro á la Compañía. Finalmente ahí ^ tiene al P, Luis
Gonçalues: mándele so pena de obediencia que le dé verdadera
información de mí, y verá si digo verdad. Desto doy auiso, para
que V. P. mire bien lo que conuiene hazer açerca desto No
rehuso la carga, mas témome mucho que la lleue de tal manera,
si me fuere puesta ençima, que se pierda y destruya gran parte
della. Por agora no más, sino que me encomiendo en la bendi
* Vide supra, epist. 539, pag. i3o et i3i .
* Ms. ay.
' Cf. Polanco, t. iii, pag. 412, n. 908, ubi de his litteris mentio fit.
28 Aprilis 1553 269
ción de V. P. Deste collegio de Coimbra a 26 de Abril año
de 1553. Indigno hijo en el Señor, de V. P.,
f Don Lião. f
Inscriptio: f Al muy R.do em X.° Padre, el Padre maestra
Ignatio, general de la Compannia de Jesús 2.
590
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BIBONA 28 APRILIS 1553 ^
De collegio monteregalense constituendo. — Montemregalem se confert. — -
Locus eligitur valde idoneus. — De episcopo pactensi, socios postulante.
Bibonam cum petiisset Domenech, iterum a comitibus de Luna rogatus
est, ut collegium ibi constitueret. — Firma Isabellae de Vega circa hoc
voluntas. — De collegio sive seminario clericorum. — Litterae valentino-
rum Domenecho perlatae: de familia ducis de Maqueda. — De sociis.
t
Mu}^ R.do in Xpo. Padre. La gracia 3' paz de Xpo. N. S. sea
siempre con todos. Amén. La semana pasada scriuí á V. P. cómo
estaua ocupado acerca de las conclusiones que se hauían de te-
ner ^ Después, el domingo siguiente, se tuuieron, como estaua
ordenado. Vino el virrey, y la ciudad, y algunos caualleros, y,
bendito el Señor, todo se hizo muy bien. El día siguiente se
continuaron también, y yo fui á Monreal con M. Bernardo, el
dotor Torres y M. Botelo ' para ver el lugar que el cardenal *
hauía designado que se nos diesse, es á saber la collegiata, y
hallamos que aquel lugar no conuenía para nuestro intento.
Porque, primero, allí no ay habitación ninguna, sino solo vna
yglesia apartada y en ruin lugar, por estar junto á la montaña,
* Ex autographo in voi. D, quadruplici folio, n. 28, prius 192-194.
* Hanc epistolam non vidimus: confer tamen quae sub n. 582 posita
est. Porro de conditionibus agitur ad collegium monteregalense insti-
tuendum.
' Memorantur heic P. Bernardas Oliverius, doctor Balthasar de Torres,
medicus, et P. Michael Botellus (Botelho).
^ Alexander Farnesius.
270 Epistolae Mixtae — 590
que, según dizen, fuera inhabitable en el verano, y no ay agua,
ni lugar para huerto. Ultra que nos dizen que, si allí fuéramos,
el pueblo no concurriera; y ansí nos amostró el gouernador * vn
lugar muy al propósito, en el qual al presente se halla habitación
para seis ó ocho, y escuelas ya hechas. Con quitar vna pared,
tenemos vna raçonable yglesia. Ay vna fuente en la misma casa,
con su patio y su huertecillo, del qual se puede ir á la campaña.
Tiene muy buena vista, y con fabricar vn poco, se tendrá habi-
tación para el verano muy fresca, y otra para el inuierno. En fin
á todos nos pareció vn lugar muy al propósito, y el señor deste
lugar ballasse en necessidad, y quiérele vender, y díjome el
gouernador que él pedía doscientas onças por todo este lugar, y
que por la necesidad en que se hallaua creía que lo daría por
ciento y sesenta onças, poco más ó menos; y que si hauíamos de
hazer habitación y escuelas, costara más desto, y no estuuiéra-
mos tan cómodamente en la dicha colegiata. Por donde le pa-
recía convenía más tomar este lugar, adonde luego podíamos
passar, y tener aparejo para todo.
Y ansí voluimos á Palermo y hablamos con el virrey sobre
esto; y aunque él puso alguna difñcultad, que estando la corte
al presente en alguna necesidad, huuiesse de dar esta summa de
dineros, todavía, con el deseo que tiene qüe se haga esta obra,
me dixo que se hiziesse vn memorial, y que haría que se pas-
sasse, como el otro de la prouisión, y ansí el día siguiente, que
era el martes, él mismo me lo acordó que se podían espedir en
las primeras causas patrimoniales, * que hauían de ser luego el
miércoles, y ansí se hizo el memorial, y se proueyó que hasta
ciento y sesenta onças pudiesse espender en comprar esta casa.
Concluido esto el miércoles, yo me partí el jueues, para venir
acá á Bibona. Dexé ordenado que M. Bernardo, y Vicente el va-
lenciano theólogo, y M. Roberto fuessen á Monreal, con vno que
les siruiese, que será Thomás; y ansí este negocio, bendito
' Vincentius de Nobilibus.
' IntelHge causas sive negotia spectantia ad aConsilium seu Tribunal
quod dicebatur Regii Patrimonii.)) Polanco, t. Ill, pag. 23o, annot. 3. Hoc
in loco nostra epistola Polancus usus est.
28 Aprilis 1553
271
N. S., está en muy buenos términos Y en ello yo no hago
falta, aunque no esté en Palermo, porque el virrey tiene tanto
á cargo todas nuestras cosas, como si fuera uno de nosotros
mismos. En qualquiera ocurrencia que fuere, abasta qualquiera
que se lo proponga, ansí para el collegio de Monreal y de Pa-
lermo, como el de Mecina.
Está muy puesto también el virrey que á Pati vayan dos ó
tres de los nuestros, como pide el obispo de Pati ^ Yo deseaua
que fuesse como collegio, aunque pequeño, de modo que tuuies-
se alguna poca de renta para seis ó siete; pero el obispo me ha
dicho que hauían platicado con mastre Nadal cómo allí se hi-
ziessevna casa, y no collegio, y que él los mercaría vna casa,
junto á vna yglesia, y les daría la limosna necessaria para dos ó
tres. Yo he dicho al virrey que se scriuiría á V. P. sobre ello.
V. P. vea lo que tengo de hazer en esto. Mastre Nadal sabe
toda la gente que ay acá, y la poca disposición que tenemos acá
para prouer la dicha casa. Si de ahi ^ nos pudiessen seruir de vn
par de clérigos, pienso se seruiría mucho N. S. en ello.
Como por otra tengo anisado á V. P., la condesa y el con-
de *, estando yo la otra vez aquí, me hablaron sobre que querían
que se hiziesse acá vn collegio, y volviendo 3^0 á Palermo, lo 'co-
muniqué con el virrey, el qual me dixo que el conde por agora
hauía hecho mucho gasto, y que estaua algún tanto cargado, y
que no avría lugar para ello. Y ansí yo me hauía descuidado
desto, y he sido fácil en proueer á Monreal de M. Bernardo, al
-qual tenía propuesto, hauiéndose de hazer el collegio aquí en Bi-
bona, de embiarlo á Mecina en lugar de M. Antonio % al qual
destinaua para aquí á Bibona, con algún buen retórico de allá,
de Mecina, y M. Roberto. Agora, voluiendo á Bibona, y dicien-
do á la condesa cómo al virrey no le parecía que el conde hi-
* Vide infra, epist. 599.
^ Bartholomaeus Sebastianus de Aragon, episcopus pactensis , sacrae
inquisitor fidei, de quo vide Nadal Epist., t. i, pag. 63, 82 et alibi saepe.
' Ms. ay.
* Comités de Luna. Vida supra, epist. 582.
^ Antoni US Vinck.
272 Epistolae Mixtae— 590
ziesse este gasto, ella no se ha contentado desto, sino que, en-
tendiendo que con docientos escudos de renta se haze el collegio
de Monreal, dize que ella, de lo que tiene, quiere dar otro tanto,
ultra que espera que el conde ayudará y la tierra tanbién, y ansí
pienso que hará instancia que esto se efectúe. Y sabiendo V. P.
lo que debemos á estos señores, ultra del seruicio de N. S., no sé
cómo escusarme de no contentarles. V. P. vea por amor de Dios
lo que en esto se ha de hazer. La difficultad que en ello hallo es,
de hallar vna persona que fuesse cabeça para este collegio, y tu-
uiesse partes para predicar y confessar á estos señores, y enten-
der en muchas buenas obras que acá se podrían hazer, ansí aquí
en Bibona, como en otras tierras del conde; y de hallar vno que
fuesse buen rethórico, y griego. Quanto á los demás, ya busca-
ríamos destos dos coUegios los que fuessen menester para retóri-
ca, y mayores, y griego. Si V. P. se contentasse, como por otra
le tengo scrito, vno de aquellos mancebos que están en Mecina,
sería al propósito; en todo tamen me remito al parecer de V. P.
Con el virrey he tratado de hazer vn collegio de estudiantes,
que prouean los obispos de sus diócesis, y como me ha dicho el
obispo de Pati, algunas ciudades ricas podían mantener algunos,
y muchos pensamos que pondrían allí sus hijos, dándoles las es-
pesas, de modo que en Palermo y en Mecina se podrían hazer vn
par destos collegios, de los quales se piensa que mucho se serui-
ría N. S. Al virrey le ha parecido muy bien, y me ha dicho que,
bueltos que seamos á Palermo, se tratará en ello. V. P. lo enco-
miende á N. S., que él haga lo que fuere más seruido '. De lo
que succediere, á su tiempo será auisado V. P.
El virrey me ha dicho que desea saber si mastre Nadal va á
España. Pienso que querrá que allá entienda en algunas obras.
V. P. nos mande auisar dello.
De Valencia he recibido cartas de diez de Abril, y me scri-
uen cómo eran llegados el viernes santo don Teotónio con Juan
Gutano y Pedro Canal á Valencia, y que de allí pensauan par-
tirse para Roma, por obediencia que tienen de V. P. Escríueme
• Placuit res Sto. Ignatio, ut constai ex Polanco, t. 111, pag. 233,
n. 490.
28 Aprilis 1553 273
cómo el marqués ', hijo del duque de Maqueda, y su muger,
hermana de don Teotónio, le han hecho mucha fiesta, y que han
venido al collegio, y se ha ordenado que la marquesa se confiesse
cada sábado con el Padre Baltasar y cómo el duque de Ma-
queda, que es visorrey agora de Valencia ^ , quiere scriuir á
V. P. para que mande á Valencia al Padre mastre Laínez. De
todo se sirua el Señor, y lo ordene como sea mayor gloria suya.
Quanto á lo demás, el Padre don Paulo * tiene cargo de
auisar á V. P. Por tanto no será menester más alargarme. El
Señor nos te ^a á todos de su mano, y nos dé siempre gracia para
que su santissima voluntad sintamos, y aquella pongamos por
obra. La condesa está ya en su mes ^ ; ya por otras tengo scrito
quánto se encomienda en las oraciones de V. P. y de toda la
Compañía. El Señor sea con todos. De Bibona á 28 de Abril 1553.
De V. P. sieruo en Jesu X.",
lo. H1ÊRÓNIM0 Domenech.
Tanbién he dexado orden á la partida nuestra de Palermo
que se embiassen quatro á Mecina: Gerardo, Juan Francisco,
Agustino de Ancona, y vn panhormitano, que se dize Bonaher-
ba. Hauíanme dicho que avría comodidad de embiarlos con vna
fragata: quando no, embiarse han á cauallo, con vno que les
acompañe, que pienso será Sancho: todo por auiso. El escritor de
la presente se encomienda en las oraciones de V. P.
Inscriptio: j Al muy R.do in Xpo. Padre, el P. M.° Ignatio
de Loyola, prepó[sito gene] ral de la Compañía de Jesús. En
Roma.
• Marchio II de Elche, Bernardinus de Cardenas et Velasco, qui uxo-
rem duxerat Joannam de Portugal. De his ac illius patre, Bernardino de
Cardenas et Pacheco, prorege valentinorum, videantur Epist. Mixtae, t. )l,
pag. 863, annot. 2; pag. 864, annot. 3.
^ P. Balthasar Diaz, de quo saepe in epistoJis Valentiae datis.
Scilicet a die 15 Februarii 1553. Epist. Mixtae, t. n, pag. 849.
* P. Paulus d' Achillis.
^ Isabella de Vega, primo partui vicina.
Epistolae MixrAE, tom. ni
18
274
Epistolae MixTAE— syi
591
BARTHOLOMAEUS BUSTAMANTE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COMPLUTO 3o APRILIS 1553 S
Franciscus Borgia magna cum laude et fructu concionatur. — Burgos se con-
feri ad tempus. — Bustamante Matritum ac Complutum venit.
Jhs.
Muy R.do Padre nuestro en Christo. Pax Christi. Con el
P, Luis Gonçález escriuió á V. P. el P. Francisco * lo que dei
pasado avía de que dar auiso. Después partió S. R/ para Cala-
horra á instancia del señor obispo % donde llegó bíspera de la
resurrectión. Fué tanta la motión de aquella cibdad con la visi-
tación y doctrina del Padre, que no se ha visto cosa semejante.
Porque por mano de S. R., mediante la gracia del Señor, se hi-
zieron algunas amistades entre personas principales de aquel
pueblo, en que el señor obispo aula trabajado sin poderlas efec-
tuar; y otras obras pías, de qualidad, que solo el auerse obrado
entre particulares, fué causa de grande edificación en toda la
cibdad. Detúuose S. R. allí çinco ó seis días, y predicó en la igle-
sia mayor dos sermones, con tan gran auditorio, que apenas ca-
bía en la iglesia. Puedo dezir con verdad que en ninguna parte
he visto en tan pocos días hazerse tanto fruto. Piega al Señor de
acrecentarle en aquellas almas, conforme al mouimiento que
S. D. M. hizo en ellas. Pedía toda la cibdad affectuosamente que
fuesen allí dos Padres de la Compañía á residir, ofreciéndoles
toda caridad y buen acogimiento, para lo qual no huuo lugar,
porque todos los Padres que residían en el collegio de Oñate, y
se podían emplear en el aprouechamiento de los próximos , esta-
uan repartidos por el obispado á instancia del señor obispo, á
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. i3 prius 356.— Usus est hac
epistola Polanco, t. iii. pag. 343-345, n, 761-763.
* Franciscus Borgia.
' Joannes Bernal Diaz de Lugo vel Luco.
3o Aprilis 1553 275
quien por la grande affectión que tiene á la Compañía, se deue
toda obediencia y subiectión, y por los muchos méritos de su
persona.
Como el P. Francisco auía reçebido letras de V. P. en Logro-
ño, por las quales entendió que la voluntad de V. P. era (no
auiendo cosa que lo estoruase) que S. R. condecendiese al deseo
del señor cardenal de Burgos \ y fuese á residir algunos días en
aquella cibdad, se partió luego para ella, adonde llegó , sábado,
15 del presente, y otro día, domingo, á instancia del señor don
Hernando, hermano del señor cardenal, y de otros caualleros y
deuotos de aquella cibdad, predicó en la principal parrochia de-
lia, que es Sant Gil, el euangelio: Ego sum pastor bonus % con
mucha satisfactión de todo el pueblo , que le fué á oyr; y en la
misma semana predicó otros dos sermones en dos monasterios de
monjas. Sé dezir á V. P., á gloria del Señor nuestro, que en los
sermones de Calahorra y Burgos pareçió auer reçebido el
P, Francisco el dón de la predicaçión, porque la actión y affec-
tos, que le solían faltar, ha cobrado de manera, que su doctrina
haze mucho mayor prouecho que solía, de gran parte. Y pareçe
auer nuestro Señor proueydo que á tal vida y exemplo, commo
la del P. Francisco, no falte esta parte, con que tanto se puede
aprouechar en la viña del Señor.
Yo partí de Burgos por mandamiento de S. R. para Madrid,
á los 26 del presente, porque los señores Arespard y don Diego
Tauera han hecho grande instancia con el P. prouincial sobre
pedir que me mandase visitar el hospital de Toledo, que en
tiempo de la buena memoria del cardenal su tio ' yo començé á
hazer edificar por su mandamJento; aunque sabe el Señor que, si
no estuuiera de por medio su mayor gloria y seruiçio, que por la
obediencia se me manifiesta, ninguna otra cosa en esta sazón me
hiziera acceptar semejante jornada, por ser yo planta tan nueua
en la religión, que pequeño ayre basta para secarla. Si algo
puedo suplicar á V. P. sin nota de atreuimiento, es que en sus
' Franciscus de Mendoza.
* Joan, x, ii ,
^ Joannes de Tavera. Vide Epist. Mixtae, t. lI, pag. 662.
276 Epistolae Mixtae— 592
sanctos sacrificios se acuerde deste su abortiuo en méritos , del
que por adoptarnos á todos se puso por todos en la cruz, aunque
no todos reçiben el beneficio de la adopçión, y sea seruido
V. P. de mandar á esos mis Padres y hermanos en Christo que
se acuerden deste pecador en sus oraciones. A todos nos dé el
Señor su gratia para que sintamos su santa voluntad 3^ entera-
mente la cumplamos. De Alcalá, 30 de Abril. De V. P. menor
hijo y sieruo en Christo,
Por comissión del P. Francisco,
Bustamante.
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do Padre nuestro en Christo, nues-
tro Padre maestro Ignatio, prepósito de la^ Compañía de Jesús.
En Roma.
Alia manu: 1553. Alcalá. Del P. Bustamante, 30 de Aprile.
LEONARDUS KESSEL
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COLONIA 3o APRILIS 1558
De sociis Romam missis. — Societas Jesu Coloniae bene audit, tametsi docto-
res aliquot illi adversantur, quin immo pontificia diplomata in Societatis
favorem figmenta putant. — De Amoldo Hezio, Joanne de Montibus et
Joanne de Cathena, lovaniensibus.— Coloniensis antistes in Societatem
proclivis: ipsi et Grapperò, nostris amicissimo, curio Stae. Columbae
omnino obsistit.
t
Jhs.
Gratia et pax X.i Domini sit semper nobiscum. R.de in
X.° Pater. Ex superioribus litteris, vitima Martij scriptis, intelle-
xit R. V. quomodo Romam profecti sint confratres nostri,
Mag. Gerardus Brassica, Mag. Franciscus mechliniensis, et
Mag. Johannes Redt, coloniensis, cum duobus discipulis suis,
Andrea Lynnerio, coloniensi, et Francisco Dachuerlijs, quos
Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 75, prius 298.
3o Aprilis 1553 277
iam spero ad R. V. peruenisse Hi duo colonienses sunt orti ex
praecipuis Coloniensibus. Non dubito quin horum litere, ad ami-
cos eorum scripte, multum commodum spirituale nobis adferent.
Domini ciuitatis huius plurima audiunt bona de Societate, sed
non possunt sibi tamquam vera persuadere. Neo mirum, quia
tanta est aliquorum magistrorum nostrorum cecitas *, vt nostras
bulias figmenta putent. Quare etiam dedignantur legere, cum
quibus Dominus dat patientiam.
Horum confratrum discessu plurimi edificati fuerunt, qui eo-
rum vestigia sequi intendunt.
Post pascha visitauit nos R, P. Arnoldus ' cum quodam con-
fratre, Mag. Johanne de Montibus, qui R.do p. Adriano Louanij
cohabitauit, ab eodem ad nos missus, vt ipse post estatem Ro-
mam mittatur cum alijs Romam mittendis. P. Arnoldus post dies
aliquot Louanium reuersus est, et Mag. Johannes de Montibus
apud nos manet, qui sua studia diligenter repetit, cotidie bis
praelegendo studiosis vnam lectionem in Terentio et alteram in
Horatio cum frequenti auditorio , nec paruo cum fructu ; eius
enim exemplo plurimi vitam ad meliora instituunt.
Confrater noster, dominus Johannes de Cathena, coloniensis,
bene cuperet licentiam legendi horas romanas more Societatis,
vt plus temporis habeat sua tractandi studia. Est naturalibus
bene dotatus, 28 annorum, honestis parentibus ortus. Ego hoc
mense et praecedentibus pluribus occupatus fui ; numquam me
melius paratum sensi, et bene contentum, et in omnibus ita Dei
gratiam praesentem et opitulantem, sicut a tempore mee profes-
sionis semper sensi. Numquam possum satis P. V. gratias agere
pro tantis in me indignissimo collatis beneficijs.
Negotium cum R.mo ^*, vt ultimis literis indicaui, sic se ha-
bet. R.dus episcopus scripserat ad doctorem Grupperum , vt ipse
* Vide supra, epist. 580, ubi de iisdem fratribus sermo est.
* Cf. quae de hac locutione magistrorum nostrorum^ loco nuper cita-
to, diximus.
^ Arnoldus Hezeus, cujus ad Kesselium iter e lovaniensi urbe nuntia-
vit Adriaenssens epist. 58Ó.
* De episcopo coloniensi, Adolpho von Schauenburg, est sermo. Cf.
epist. 537 et 580.
278 Epistolae Mixtae— 593
cum alio quodam magistro nostro mihi licentiam darent ipsius
auctoritate vtendi priuilegijs nostris. R.mus enim iam occupatur
neg-otijs bellicis varijs in locis; sed iste magister noster, cum in-
telligeret haec procurata esse a doctore Gruppero , apud
R.mum per fratrem suum officialem, nihil voluit concedere, nec
se immiscere negotiis nostris, ita vt omnes admirarentur perti-
natiam ipsius, qui nec bullas nostras velit inspicere, nec informa-
tionem aliquam accipere. Quare amicis nostris bonum visumestet
expediré, vt quamprimum concessum erit fratribus louaniensibus
a regina aut ab imperatore Louanij collegium habere , vt
P. Adrianus et simul noster R.mus accedat cum literis commen-
datitijs amicorum, quia omnes episcopi totius inferioris Germa-
niae sub nostro episcopo sunt, nec quicquam denegare poterunt,
quidquid hic noster episcopus approbauerit. Reliqua in literis
quadrimestribus sunt descripta '. Hec sunt quae P. V. scribenda
occurrerunt pro hoc mense Aprili. Coloniae, vitima Aprilis
1553. V. R. seruus indignus,
Leonardos Kessel.
Inscriptio: f R.do in X.° P. Mag. Ignatio a Loyola, praepo-
sito generali Societatis Jesu. Romae.
593
ALPHONSUS BARRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
[ebora exeunte aprili 1553 *.]
Sociis eborensibus Alphonsus, nondumsacerdos, rector praeficitur, in locum
P. Antonii de Quadros, labore et infirma valetudine fatiscentis.— Dua
socii alio translati, emendationis causa.
IHS.
Mui R.do en X.° Padre. La gracia y amor de X.° nuestro
señor sea siempre en nuestro contino fauor y aiuda. Amén. No
* Has habes, ipso 3o die Aprilis exaratas, in voi. Liti. Quadr.t.u,
pag. 240.
* Ex autographo in voi. M, duplici folio, n. 24, prius 489.— Haec epi-
Aprili 1553
279
sé quán bien poderé dar á V. R. la información que deuo desta
casa, porque aora nueuamente ha soccedido que por alguna in-
dispositión del P. Tiburtio de Quadros me ha impuesto el
P. Mtro. Myrón el cargo della. Empero quanto entiendo de los
hermanos, están bien in Domino, él sea loado, y quanto puedo
juzgar, no con poco augmento spiritual, porque todo se les con-
virte en bien, ut in timore Domini salutem suam operentur, et
humilientur sub potenti manu Dei, sibi diffidentes pues tan poco
pueden nuestras fuerças, como por experientia parece. De algu-
nos que auían acá embiado de Coimbra, el P. doctor Torres y el
P. Myrón han ordenado otra cosa para gloria de nuestro Señor,
como por otras V. R. será enformado, y aun de mañana ó al otro
día se partirá un hermano de aquí para Valledolid, á donde le
embían los Padres. Otro Padre también dellos han tornado á
embiar aora para Coimbra, que hasta aora, ya de antes creo la
quinquagèsima, estaua aquí trabajando en confessiones. Al co-
llegio se daa aora mucha prissa, porque hasta aora, por la absen-
tiadel cardenal, trabajaua poca gente en él. Su alteza es mui
solícito por le acabar, y se va á las vezes estar allá presente á la
obra: quiere que nos passemos ciedo para él, y se comiencen en
él las lectiones ^ .
stola caret nota temporis et loci. Quia tamen in litteris Ebora in urbem mis-
sis, quibus I Maji 1553 affigitur, Liti. Quadr., t.ii, pag. 252, legimus: «Alius
Pater, nomine Tyburtius de Quadros, quem hactenus Rectorem habuimus
(cui successit frater Alphonsus de Barreto), solus est, qui nunc fructum ab
aliis factum, quoadpotest, conservare et augere nititur»; existimamus eam
exeunte jam Aprili exaratam fuisse, ideoque in hunc locum rejiciendam.
Cf. epistolam P. Miron 16 Maji, et Alphonsi Barreto, l Junii, infra, n. 610. —
De novo autem rectore haec scribit Polanco, t. ni, pag. 422, n. 935. «Cuni
male valeret [P. Tyburtius, seu melius Antonius de Quadros], accedente
etiam praedicationis labore, brevi Ebora revocatus fuit; et quidam ex fra-
tribus, Alfonsus Barreto nomine, Réctor constitutus est, cum nondum ad
sacerdotium esset promotus, ad quod tamen brevi promovendus erat. Hic
juvenis, cum viginti quatuor annos nondum excederet, ea prudentia et inte-
gritate praeditus videbatur Patri Carnerio, et sic Societatis institutum cal-
iere, ut, jussus aliquem nominare, qui Provincialis muñere fungeretur inter
lusitanos, neminem se perinde aptum cognoscere fatebatur, quamvis aetas
eum impediret.»
' Ad Phil., Il, 12.— I Petr., V, 6.
^ Vide infra, epist. 600.
28o Epistolae Mixtae — 593
No otro, que supplicar á V. R. se acuerde mucho delante del
Señor de nosotros, hijos suyos, como creo haze, y deste collegio,
en especial de mym, que no dubde tengo particular necessidad de
ajuda del Señor, para que ansí todos á gloria de nuestro Señor
nos despongamos de nuestra parte, para que por su misericordia
nos haga tales, quales es razón que seamos, y V. R. desea que
sean sus hijos in Domino. Su inútil hijo,
Alonso Barreto,
Inscriptio: Al mui Rdo. en Christo Padre, el P. Mtro. Ignatio,
praepósito general de la Compañía de Jesú, etc. Ém Roma.
3." uia.
Ex schedula aiitographa, semifoliOy praecedenti epistolae nunc
conglutinata.
t
El hermano que han embiado de aquí para Valledolid, aunque
tiene otras buenas partes y es theólogo mediocre, pero embíanle
porque no ha parecido estar fundado en su abnegatión, y por-
que todo este tiempo que aquí estuuo, no acabó de abnegarse
como los Padres deseauan (y esperáuanle, porque el tiempo era
tal, como V. R. saberá por otras) antes sentían en él más liber-
tad en el hablar, y aun en cosas que pertenecían á la obedientia,
de lo que conuenía, por lo qual poderia hazer en Coimbra algún
daño (porque por otra uía los hermanos simples tenían dél opi-
nión buena). Verdad es que ya no le daua tanta pasión, como
entiendo, la cosa del P. Mtro. Simón, y se commiençaua algo á
emendar. Embían seruir á aquellos Padres, y se ocupar en cosas
de abiectión. Él acceptó bien su ida, con le dizer claramente, y
tamquam fratris ad fratrem, el P. Tiburtio * (por nos ansí pa-
recer mejor) lo porqué le embiauan y para qué, lo que todo tomó
bien, y agardesció la admonestación fraternal. Encomendámosle
mucho que se aprouechase in uia abiectionis et obedientiae: él
mostró ir en esse propósito, y por obra parecía quererlo començar
á executar. Esto, aunque fué ansí, después empero verdad es que
' Antonius de Quadros.
Aprili 155J 281
al principio, quando se lo dixe, quisera le dilatara la ida, hasta
tomar una purga para un principio de ciática que ha días siente,
que á las uezes le da alguna dor; y insistió en esso, monstrando
tener scrúpulo, allegando la obligación que los doctores eccle-
siásticos dizen que ay de uno no se poner en peligro: y para esto
quería licentia, para ir consultar con el médico, de su indisposi-
tión; mas no se la dy, diziendo que aquello no pertenecía al
Súbdito, que abastaua auerlo ya propuesto, que al superior per-
tenecía segurar en lo que hiziese á la conscientia suia y de los
súbditos, y por esso, que á my dexasse el cargo y se encomendase
á Dios. Y usé con él por amor de estas y otras semejantes amo-
nestaciones familiarmente, y entre los dos, porque, como estaua
de camino para parte adonde esperáuamos se aprouecharía, no
se quiso dar occasión de quebrar. Antes de su ida vino á poner-
se en mis manos, y después desto fué la admonitión que le hizo
el P. Tiburtio, y pienso lleua buen propósito. El médico, á quien
consulté de su dolencia sin que lo supiese él, me dixo que la cura
suya era ad bene esse, no ad esse. El Padre que digo que em-
biaron para Coimbra, también fué para el mismo fim, scilicet,
para le ocuparem en cozina y otras cosas de humillación; y
aunque sabía á lo que iua, aceptó de buena voluntad la ida;
empero quando fué á la partida, quisiera el P. Tiburtio, que tenía
el cargo aún, que licuara otra ropa que no era tan buena como la
que él traya, y desto se agrauió mucho (y pienso le parecía, que,
como era confesor y tenía muchos deuotos aquá y allá, que per-
tenecía á su authoridad lleuar la que traya), y vino á dizir, que
estaua en no yr á Coimbra. Y de lo que le pusieron delante para
comer para el camino, no quiso comer sino mui poquito, con la
angustia que sentía; empero, porque iua para le ayudarem in
Domino en Coimbra, condescendió el P. Tiburtio con él, y lleuó
la ropa que quería; empero confuso del hecho, y arreceoso de se
saber entre los de la Compañía; y esto fué lo que le dió mucha
parte de la angustia que dixe: nuestro Señor proue^a nuestras
miserias. Esto escriuo ansí menudo, porque he entendido y pien-
so quiere saber, ansí lo que passa acerca de todo, como de la ma-
nera que se tiene con ellos.
282
Epistolae Mixtae— 594
591
FRANCISCUS DE ESTRADA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS I MAJI 1553 ».
De Francisco de Borja, concionatore. — Eum laudat Estrada, petitque ab
Ignatio, ut suis litteris Borgiam in concionandi exercitio confirmet. — De
Benedicto Uguccioni.
Jhs.
Muy R.do Padre nuestro en Xpo. La gracia y amor de nues-
tro redemptor sea syempre en nuestras ánimas. Amén. Ya por
otras duplicadas di aviso á V. P. de la llegada del P. Francisco
á esta ciudad *. Lo que después acá se offresçe, es que el Padre
se alia aquí muy bien, por gracia del Señor, y nosotros con él,
y toda \a. çiudad. A predicado çinco sermones, y predicará más.
A mí me satisfaze mucho, y veo que del año pasado, que le oí %
hasta agora se a mucho aprobechado en el predicar. Y porque
por su humildad algunas vezes paresçe que reusa el officio de
predicar, con dezir que no le es mandado, y que paresçe que se
ingríe, y que no sabe la voluntad de V. P. en esto; y por otra
parte él desea trabajar, viendo el fructo que se haze con sus ser-
mones, y halla espíritu y consolación en ello; sería Ijueno que
V. R. le scriuiese cómo huelga de que predique las vezes que
para ello se hallare dispuesto. Porque este otro día, acabando vn
sermón, me dixo, que yo le dixesse si sería mejor no predicar,
porque á él le paresçe que occupa lugar de otros que lo harían
mejor, y que á él nunca le an mandado que predique, etc. Yo le
respondí, que la hora que uno haze professión en nuestra orden
haze professión de predicar, y que por eso no avía menester otra
licentia, maxime viendo el fructo que se sigue; y que ya V. R.
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 154.
- Has Patris Estrada litteras nondum potuimus invenire. Confer tamen
epist. P. Bustamante, n. 591.
^ Ms. oy.
I Maji 1553
283
sabe que él predica, y que el no se lo estoruar, es holgarse que
lo haga; nichilominus que yo lo scriuiría á V. R., si él dello era
más consolado. Y así me dixo que él holgaría mucho, porque
descansaría más con saber la expresa licentia de V. R., etc.
Él predica con mucha facilidad, y sin mucho studio, y mueve
más en vn sermón, que los famosos predicadores en muchos,
porque la gente se admira de ver vn duque pobre y predicador,
y en él y por él glorifican á Dios, y se confunden á sí mesmos.
Todo esto é dicho por lo que el P. Francisco me habló, y porque
á las vezes, holgando él de predicar, se lo prohiben; y otras ve-
zes, no le constando la voluntad de V. R., teme, etc., y así, de-
clarándole V. R. su voluntad, por ella se rigirá quanto á esto del
predicar. Y sobre esto no más
El señor Beneditto scriue al P. M.° Polanco sobre lo de su
herentia, y por eso no tengo más que sobre ello dezir, sino que
V. R. consuele al señor Beneditto, que le debemos mucho. La
casa va en grande augmento, y porque a poco que sobre ello
scriuí, agora cesso, encomendándome en los santos sacrificios de
V. R. y de todos los Padres desa casa. De Burgos primero de
Mayo 1553. Sieruo de V. R. en X." nuestro Señor,
f Strada, f
Tnscriptio: f Al muy R.do en Xpo. Padre nuestro, el P. M.**
Ignigo de Loyola, general de la Compañía de Jesús. En Roma.
* En quid scripserit Ignatius Borgiae 21 Augusti 1553: «Aunque cometí
á Maestro Polanco os escribiese, no quise dejar de escribiros yo mesmo,
que la voluntad que mostrábades de ir á Portugal, tenía yo por muy buena,
y de que se hubiere de servir mucho Dios Nuestro Señor; y así en esta
como en otras cosas que os parecerán (como de hacer salidas á una parte y
otra para predicar y ayudar las ánimas, y cosas semejantes) podréis seguir
sin escrúpulo la inspiración que en vos juzgáredes ser de Dios Nuestro Se-
ñor, á cuya divina sapiencia placerá guiaros en su santo servicio, como to-
dos deseamos.» Cartas de San Ignacio, t. iil, pag. 278.
284
Epistolae Mixtae— 595
595
ANTONIüS DE CORDOBA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OGNATO 4 MAJI 1553
Verbis, demissionem animi spirantibus, agit Ignatio gratias, quoniam sacris
jubetur initiari. — Negotia sua commemòrat, et consilium ab Ignatio ex-
quirit.
t
Jhs.
Muy R.do y charísimo Padre nuestro en Christo. Gratia et
pax Christi sit semper nobiscum. Amen. De Burgos me enbiaron
vna caria de V. P., de 20 de Enero, y como el sobrescrito dezía
á Jacob, y io conoçco ser mis manos peores que de Esaú, no cre-
iera que podía ser para mí, si no se me ofreciera que la muerte
del cordero fué tan acepta al Padre eterno , que por ella merecí
io la bendición de V. P. , como hijo. Aunque, si este título se
concede por la relación que V. P. dize que tiene, todauía lo te-
mería, sino que la mucha charidad de V. P. y de los Padres que
la dan es tanta, que me quita el temor que la falta de esta virtud,
y de las otras que en mí ai, y muchedumbre de miserias me pue-
den poner, y así confío que las extinguirán de manera , que, ex-
tinto lo que en mí ai del Adán viexo, pueda ser admitido á la
Compañía del nuevo. En cuia misericordia confío responderá á
la charidad que V. P. con su carta me hizo, y á mí me dará obras
para hazello. Y hasta auer cumplido las que en ella venían, no
respondiera, si el P. Francisco no me mandara que lo hiziera. Y
tengo á S. R. por amparo de todas mis faltas, aunque estas son
tantas, que lo quisieran tener ahora, si el fuero diuino de la obe-
dientia lo sufriera, porque, tras tener tan mal tomadas las leies dél,
y auiendo biuido toda mi vida fuera de la obediencia del Señor, me
mandan S. R. y nuestro Padre provincial ordenar, tras no auer
començado á ordenar, como digo, mi vida; que aunque no hubie-
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 251, prius 499, 500.
4 Maji 1553 285
ra ' sido la que a sido, quisiera que hubiera más tiempo que la
hubiera mudado, aunque todos estos plazos quita este fuero, y
así me confunde y consuela el seguirlo, y confiar que querrá
V. P. mandar guardar el de esta tierra, adonde con la ofrenda
queda un clérigo rico, por pobre que sea. Y pues io lo soi tanto,
5^ V. P. por la bondad del Señor tiene tanto que ofreçer, confío
que me fauorecerá con sus santas oraciones y sacrificios, y man-
dará que así lo hagan los Padres y hermanos. Los que por el
mío * se an ofrecido, pague N. S., al qual e deseado ofrecerme
del todo, pues no quiere sino lo que hombre tiene, por poco y
ruin que sea, y los beneficios lo son tanto, que por la calongía
no ai quien dé nada, por estar mui cargada de pensión, y por esto
querría mi señora [madre] ^ que la renunciase en un primo mío
de 13 años, y por ser pocos, pareció al P. Francisco le suplicasse
que se dilatase por algunos días, y que V. P. dispensaría en ello,
aunque fvesse á costa de biuir yo aún en Egipto, ó con los poluos
dél. De la dignidad no se a dispuesto, por aguardar á que la per-
muta se aia en el obispado, para que más fácilmente se haga la
anexión. Esta auían dificultado á su S.ia tanto, que, aunque pen-
saua poner toda diligencia, tenía por más importante la que por
V. P. se hiziesse. Bien creo que se dará toda diligencia, por la
esperança que el Padre provincial * le a dado de que S. R. ó ^ el
P. Francisco irán por allá, de que espero será mucho N. S. ser-
uido, así por lo que el P. M.o Auila a escrito, de que entiendo es
ia V. P. avisado, como por el consuelo de mi madre y de su casa,,
que está con tantos trabaxos, que lo a menester, y el aiuda de
V. P.; 3^ pídola, por averme sacado el Señor de ella, y traído á
esta. Y de lo que de ella ai que escreuir, lo hará otro, pues mi
letra no es para ello, y N. [S.] me dexe hazer niño, de manera que
* Ms. heic et alias vuiera.
- Scilicet gratias Ignatio agit ob indicias preces et facta Deo sacra pro
anima fratris, Petri Fernandez de Cordoba, comitis IV de Feria, cujus obi-
tum scripserat Ignatio ipse Antonius, Epist. Mixtae, t. 11, pag. 790.
' Catharina Fernandez de Cordoba, de qua saepe dictum est voi. supe-
riore. Vide pag. 701, annot. i.
* Vide infra, epist. 597.
s Ms. heic et supra v, id est, u.
286 Epistolae Mixta e - 596
aprienda á leer y escreuir, pues no lo sé, y él nos dé su santa vo-
luntad á sentir, y fuerças para la cumplir. De V. P. sieruo indigno,
Don Antonio.
Inscriptio: Jhs. Al mui R.do y diarissimo Padre nuestro en
Christo, el P. M.oignatio, prepósito general [de la Cojmpañíade
Jesús, en Roma.
Alia manu: 1553. Córdoba. Di don Antonio, 4 di Maggio.
Et alia. Non è di Cordona, ma di Ognate.
596
JO ANNES PELLET ARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 9 MAJI I553 '.
Amor episcopi justinopolitani in Societatem Jesu. — Episcopus Rosetti, fer-
rariensis ecclesiae administrator, nostros summo studio complectitur. —
Alii collegii fautores .
Ihs.
La gratia et pace di X." N. S. dj continuo conseruj se et s'
augmenti nella R. da P. V. Amen. Questi dj prossimj quj stana
monsegnore R.mo vescouo Todeschino, il quale andaj a visitare,
et venne a visitarsi dopo Non si potria seri nere da me quanto
dimostraua essere affettionato alla Compagnia de Giesù. Certo
me vergognaua io quanto nella mia presentía et d'una signora
Marguarita, sua come madre, et altra volta nauti la signora Fat-
tora % di cena et exaltaua tutti quanti dj essa, di modo che eglj
' Ex autographo in voL D, duplici folio, n. 142, prius 85, 86.
^ «Erat is, Petri Vergerli in sede Capitis Istriae seu Justinopolitana
successor, Fr. Thomas Stella, O. P.» POLANCO, t. m, pag. 142, annot. l.
De eo leguntur in Chronico, ibid., n. 286, haec, quae ad rem nostrana fa-
-ciunt: «Sub idem tempus Capitis Istriae Episcopus, quem vulgo Todeschi-
num appellabant, vir in praedicandi muñere satis in Italia insignis, cum Fer-
rariam venisset, a P. Pelletario salutatus est, et ad Collegium ipse, ut no-
stros inviseret, venit; et vix dici potest quanto affectu ras Societatis extol-
leret... etc.»
Maria del Gesso. Vide supra, epist. 572, pag. 209.
9 Maji 1553
287
sommamente laudaua la diuina prouidenza, d' hauere in questi
tempi, tanto infelicj, suscitato tanti seruj suoi. Cerchó doue
staua il R.do M. Laynez, M. Salmeron, etc. E gli rancontaj dj
collegij romani et altre facende, et desideraua hauere le lettere de
rindia stampate; ma alhora non hauea nulla, per hauerle prestate
a molti. Quella signora Margarita farà il suo sforzo per ottenire
chel predichi nel domo ' vna quaresima: spiero che, si serà vtile,
sei succederà.
Hogi si è venuto etiam visitare Mons.r Rosetti, R.mo vescouo,
et uedere le schole, et ha veduto alto et basso, anzi sino a l'horto
è audate *. Considerato il luogo, ha giudicato essere meglio de
fermarse quiuj, potendosi slargare, et hauendo bello horto, dele
quale cose a laltra casa erauamo priuj, et cosi si sforziamo ognj
dj de far il contratto. Meo judicio, non passerà questa settimana,
che non piglj fine, sei Signor non metterà impedimento.
Circa la supplica, essa è finita, et espedita per la solita bontà
et liberalità diuina, di modo che habiamo hauuto più che nè do
mandauano Il mezo è stato quello signore Fattore (il quale è
vn altro duca quj), del quale già scrissi ala P. V., che desideraua
chel suo, come figliolo, fusse amaestrato d' un de noi, mentre
che gli manchaua precettore. Tardando la risposta de V. P., sti-
mulati dj amici, glj qualj diceuano questo huomo essersi neces-
sario, se voleuamo niente far', et giudicando anchora noi douere
alcuna cosa ala qualità dela persona, andò alcun dj vn de noi per
tal effetto. Hora dopo non cercaua chi farsi piacere. Io glj parlai
de la supplica, già presentata a Sua Ecc,^, raccomandando-
glj, offerse de paroUa et più fece d' opera, senza altro dire, nè
solicitare, nè pagare signature, onde Ij amici nostrj chiel cogno-
scono, se sono stupitj et chiamati felici d' hauere questo in fauore,
* Ms. dono. Est autem templum urbis primarium, episcopi sedes.
* Alphonsus Rossetti, administrator ecclesiae ferrariensis^ cujus men-
tionem supra fecimus, epist. 572, pag. 209,
^ «Episcopo Roseto id curante, concessit [Hercules d' Este, dux Ferra-
riae] Ferrariensi Collegio, ut domum propriara habere posset: paulo post,
quodam ministro primario Ducis, quem Factoreni vocant, curam hanc susci-
piente, plus quam petebatur, quod ad hanc civilitatem attinet, a Duce con-
cessum est.» Polanco, t. iii, pag. 142, n. 286.
288 Epistolae MiXTAE— 597
il quale ha tutta radministratione de la città. Sia dj nuouo rin-
gratiata la diuina maestà, et degnisi sempre adiutare le cose dj
suoi seruj, non risguardando ale loro iniquità et ingratitudine,
ma ala sua bontà et liberalità, per la quale tenga sempre la P. V.
in sanità dj animo et dj corpo, ala quale tutti i suoi se racco-
mandano. De Ferrara a Ij 9 de Magio 1553. De V. P. figliuolo
indegno nel Signor nostro}. X.,
JOANNJ PeLLETARIO.
Il numero di scholari, 180.
Cinque colonesi ' sono arriuati, duoi vanno per aqua sino in
Ancona, tre per terra se parteno questa matina.
Inscriptio: Al molto R.do in X.° Padre, il Padre M. Ignatio
de Loyola, prepósito generale de la Compagnia di Giesù. In
Roma.
597
ANTONIOS GOU
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MATRITO 12 MAJI I553 *.
P. Araoz laborat oculis: occupationibus irretitur. — Didacus Tavera, praeses
consilii sacrae inquisitionis, Societatem amat. — Comes de Feria nego-
tium collegii cordubensis urget. —Araoz, provinciam lustraturus, Ma-
trito discedit.— Bustamante, qui nuper veiiit, multa de Borgia praedi-
cat. — Res Societatis secundo cursu feruntur. — Itinera sociorum.
Jhs.
Muy R.do y charísimo en X.° Padre. La gratia y paz de
Jesuchristo nuestro señor sea en nuestro contínuo fauor y aiuda.
Amén. Pues con otra, que va con esta, scriuo largo lo de aquí,
en esta seré breue. El Padre doctor Araoz quisiera scriuir á
V. P., sino que ha algunos días que está mal de vn ojo, y le han
sangrado y purgado, y está ya muy mejor, gracias á N. S. Ha-
rálo presto, teniendo licencia del médico, y lugar para lo hazer;
* Quinqué se. fratres, qui Colonia Romam contendebant. Vida epist 592.
2 Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 66.
12 MaJI 1553 289
que agora las ocupaciones son tantas, que para comer falta tiem-
po muchas vezes. Yo pienso que este mal le ha venido de los
trabajos del predicar, y también de los que ha pasado, yendo y
viniendo de Alcalá, con muchos vientos y fríos.
De poco acá le ha visitado don Diego Tauera, presidente del
consejo de la inquisición, muchas vezes, y hablaron muy largo
en las cosas de la Compañía, y dixo que en el santo officio tienen
muy grande opinión delias, y otras cosas que dan grande mues-
tra de amor.
El conde de Feria ' vino pocos días ha también á visitarle, y
hablaron largo en las cosas del colegio que la marquesa de Prie-
go su madre, tiene concertado con la ciudad y cabildo de
Cordona, que se haga en aquella ciudad. Scriue la marquesa al
Padre, que ha de ser cosa muy notable. Presto, pienso, plaziendo
á Dios, se imbiarán allá letores y gente de la Compañía.
Agora tenemos en casa al duque de Medinaceli % que ha ve -
nido á visitar al Padre. Es deuotíssimo de la Compañía.
Mañana, plaziendo á Dios, nos partiremos todos para Alcalá,
de donde llaman al Padre aprisa; y dentro de pocos días partire-
mos para Segovia, donde el P. Luis de Mendoça * y otros speran
al Padre con muy gran deseo; y de allí, pasando por Medina,
Valladolid y Burgos, yremos á Oñate á ver al P. Francisco.
Pocos días ha que llegó aquí el P. Bustamante, su compañe-
ro, y le dexó en Burgos, que estaua allí predicando con muy
grande concurso y satisfactión de la ciudad. Dize que le ha dado
N. S. en el predicar muy grande heruor, y que así haze muy
mayor frutto que antes; y specialmente lo ha hecho en Calahorra
muy grande, y en cosas que el R.do de aquella dyócesi con toda
su authoridad no las hauía podido acabar, con hauer entendido
en ellas muy de veras
' «D. Gómez Suárez de Figueroa, quinto conde y primer duque de Fe.
ria.» Epist. Mixtae, t. 11, pag. 701, annot. l.
- Catharina Fernandez de Cordoba. Vide epist. 595.
' Joannes de la Cerda.
* Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 569, 578.
5 Supra de iis egimus, epist. 591 .
Epistolae Mixtae tom. 111. 19
290 Epistolae Mixtae - 598
Todas las cosas de la Compañía, por la bondad del Señor,
van en muy grande augmento, y se sirue mucho N. S. en todas
las partes donde está gente della, y sería muy mayor, si se pu-
diese dar á todos los que la pyden y tanta como pyden. El Señor
la augmente, para que se pueda proueer á todas partes. El P. Her-
nandáluarez ' ha ydo de Burgos á Auila, donde le pedían con
instançia, porque, á lo que me pareçe, se quiere dar orden en
hazer colegio de la Compañía en aquella ciudad, y creo que se
habrá licuado consigo al P. M.e Baptista de Medina, para pre-
dicar: gloria á Dios por todo,
El Padre y todos en los sacrificios y oraciones de V. P. y de
todos esos Padres y hermanos muy humilmente nos encommen-
damos. Y ceso, supplicando á N. S. á todos dé gracia para cum-
plir su santísima voluntad. Amén. De Madrid 12 de Ma3'o 1553.
D. V. R. P. mínimo hijo y sieruo indignísimo en Xpo.,
Antonio Gou.
Inscripiio: ]hs. Al muy R.doy charísimo en Xpo. Padre, el
P. M.e Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesús, en Roma.
50»
FRANCISCUS PALMIUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
BONONIA l3 MAJI 1553'.
Designai ac proponit Ignatio varia loca, in quae collegium Societatis
bononiense transferri possit.
La gratia et pace di X.° N. S. sia sempre con tutti noi.
Amen. R.do in Christo Padre. Puoichè il mio fratello, M. Bene-
detto *, m' accennò del voler di V. R., eh' era si trouasse luogho
più a proposito per la Compagnia nostra , di quello che al pre-
• Ferdinandus Alvarez del Aguila, cujus litteras habes n. 529, 540.
- Joannes Bta. Sanchez.
^ Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. l3l, prius ilo.
* Benedictus Palmius.
i3 Maji 1553
291
sente hauerrio, subito comenciai a pensar' , et con li fidati amici
a cercare et ueder' di luogho più commodo. Et cosi per insino
adesso, fra tutti che auiamo ueduti, tre ci piaceuano assai, de
<[uali r uno era la giesa detta la Madonna di Galera, quaV è una
chiesa assai capace, bene ornata, in buonissimo luogho, cioè, nel
meggio della città, et in buono ario. V' è una difficultà, assai no-
tabile: ha una casa picciola, et air intorno non sono, saluo che
case dj prezzo. Pur, come intendo, alla casa della chiesa n' è at-
tachata vna bona casa, assai grande, et mi dicono che quello
eh' hora la tiene, la pigliò ad affitto dallj rettori della Madonna;
et più dicono, che gli diede certa somma de danari sopra, et che
lha molto fabricata. Pure ogni uolta che se le restituessero li sol
danarj, et pagassero suoi miglioramenti, sarebbe tenuto lasciar
la casa, benché, come intendo, la lasciarebbe molto male uolon-
tieri. Questo luogho credo non sarebbe molto dificile da ottener,
per esser del publico, et senza vtilità temporale, et il publico lha
dato da gouernar' a quattro o cinqui gen tilh uomini, fra quali il
prencipale è il padre di monsignor dalla Faua, bolognese , quale
dicono, quando lui uolesse, ci puotrebbe aggiutar' molto. Nella
chiesa puoi son queste grauezze: ogni mattina si dicono da otto
o dieci messe; ogni sabbato cantano compieta, et più cantano
molte messe votine, di modo che, quando hauessimo noi questo
luogho, bisognarebbe patir' che si facessino nella chiesa tutti
questi seruiggij, da forastierj. La chiesa è frequentatissima.
L' altro et secondo luogho è santo Colombano, chiesa curata,
assai commoda, puoco discosta dalla sodetta. Ha del spacio assai
air intorno, alquanto sequestrata da case de secolari; buono ario,
et nel meggio della città. Le difficultà vi sono: la chiesa è cura-
ta; pur, credo, col tempo facilmente si puotrebbe lasciare, et sa-
rebbe accettata volontieri da 3 ò quattro parochiali, che ui sono
all' intorno. Il rettor' è uno huomo assai dificile da negociare con
lui, et che non uorrà dare la sua chiesa senza sua grand' utilità
temporale. Intendo che passa settanta scudi d' intrada, et più. Il
signor conte Marc' Antonio * ha preso 1' assonto di parlar' col ret-
' Marcus Antonius Bentivoglio. Polanco, t. ni, pag. i34, n. 268, hac
■est usus epistola.
292 Epistolae Mixtae— 598
tore, et uedere se lo uorebbe seruir' di darle la chiesa per uno
suo amico, a fine che non intenda, etc., et il modo come la da-
rebbe, etc.: questo luogho assai mi piace.
Il 3.° luogho è una compagnia di S.to Bernardino, come
quella di Modena, ma ha miglior' casa. E in luogho buono, vi-
cino assai alla piazza. Mi dicono che questo si puotrebbe hauere
con facilità, ma che hauerebbe Y obligo et seruitù de quelli della
compagnia, che ogni festa uano là a cantar' il loro officio.
Altro nè proponea il conte Marc' Antonio Bentiuoglio, et è
S.to Bartholomeo, luogho del' orphanelli, del quale luogho noi
non puotremo hauere, saluo che V uso della chiesa, la quale è
assai commoda. Di casa puoi uorebbe esso conte che n' haues-
simo una vicina, et contigua alla de detti orphanelli, la quale,
oltre che sarebbe alquanto lontana , di puoi bisognaressimo fare
r intrada per una via incognita, et molto brutta, doue non appar'
mai persona. Il conte si mouea per due raggioni prencepali: la
una, perchè aggiutassimo quelli orphanelli, de quali dice nè puo-
trebbono reuscire molti huomini da bene, et maxime per la nostra
Compagnia. 2.*, perchè, hauendo cura de essi orphanelli de pri-
mi gentilhuomini della città, et in molto numero, dice che la città
hauerebbe grande occasion' di cognoscere la nostra Compagnia,
et consequenter ottenere quello che uoremo. Tamen a me non
piace, come ho detto, et questo chio scriuo, lo scriuo per sodisfa t-
tion' del conte, il quale vedo assai inclinato a questo ultimo luo-
gho: V. R. scriuerà il suo parere.
Questo è quanto s' è fatto da sabbato in qua. Solecitarò con
tutta la destrezza et diligentia possibile. Al presente non accade
dir' altro a V. R., saluo che raccomandarci alle sue orationi, et
io in particolar', che nè ho molto di bisogno. Da Bologna alli 13
di Maggio 1553. D. V. R. figliuolo in X.°,
Francesco Palmio.
Inscriptio: Al molto R.do in X.° Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, Roma.
Alia manu: 1553. Bologna. De don Francesco Palmio. 13 de
Maggio.
i6 Maji 1553
293
599
BERNARDUS OLIVERIUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
PANORMO 16 MAJI 1553
Quaenam sit ejuscorporis animique habitudo, distincte describit. — De actis
in negotio collegii montisregalensis. — Polanci consolatoriis litteris re-
spondei. — Duo fratres e panormitano collegio ad superos evolarunt.
IHS.
Pax Christi. Molto R.do in X.° Padre. Ringratio molto V. R.
de una sua che ho receputo duplicata, delli 23 de Aprile, della
quale ho receputo grande consolatione. Dominus erit mercas
tua, magna nimis Per satisfar' al desiderio suo, scriuerò come
io sto. Primo la tosse non mi da molto fastidio, massime il gior-
no, et io mangio mediocramente, ancora che spesso senza appe-
tito. Li vini de questo paese sempre mi sono stati insipidi. Io dor-
mo ordinariamente assai peggio che in Roma. La difficultà del
respirar' è come in Roma, et anchora il dolor del petto et del sto-
macho. Io sono alquanto più stitico che in Roma, et non piglio
seruiciale, perchè io ho sperimentato che mi fanno molto malo et
mi debilitano molto. Io ho quasi sempre dolor de testa, et massi-
me quando tira il vento di mezo giorno, che qua chiamano cilo-
cho, il quale dicono regnar' più spesso questo anno che li anni
passati; et quando fa questo vento, non solo io, ma li sani non
trouono luoco de star: tanto è caldo. Li reni anchora mi duolo -
no, massime depoi che io sono arriuato qua. Et cossi, omnibus
computatis, io sto tanto malo o peggio , come io soleua star in
Roma.
Nientedimeno io per la gracia d' Iddio mi ritrouo tanto allegro
et contento, quanto io mi ricordi esser mai stato, in tanto che io
penso che la più parte delli nostri Patri et fratelli pensono che io
stia molto bene, videndome cossi allegro. Non manchano tamen
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 123, prius l83, 184.
• Gen. vi, i.
294 Epistolae Mixtae— 599
li mei superiori prouedermi, non solamente de polastri et galline,,
ma etiam de perdice, che qua si trouono più che in Roma.
Qua anchora mi accade spesso sputar' sangue, ma poco,
come anchora in Roma. Vna volta, che faceua molto malo tempo
per il cilocho, io ho vomitato quelche onze de sangue corrotto,
con altre colere. Io ordinariamente il giorno non sto al letto, sinon
la settimana passata vn giorno o doi, et non sempre; li altri gior-
ni io mi sono sempre leuato a xi o xii hore. Io dico messa quasi
ogni domenica, et quelche volta più spesso. Lofficio ordinaria-
mente io non dico: alcune volte lho incomminciato, poi per alcuni
accidenti non lho potuto continuare.
La causa della mia allegreza penso che sia, imprimis Iddio,
per sua misericordia; poi, vna indifferentia et resignatione mag-
gior, comme mi pare, che per il passato, benché non tanta come
io douerei. Laltra, non hauer cura daltrui. Più, non mi pare ha-
uer' molto desiderio ni speranza de star' molto meglio de quello
che io sto. Primo, perchè veggo che la mutatione di luoco ni de
paesi non mi aggiutono. Secondo, che alcuna volta mi è accaduta
far" specialmente oratione, acciò che, si Iddio fosse più seruito,
mi donasse la sanità, et alhora quasi sempre mi ritrouo notabil-
mente peggio; et però mi pare sentir' che Iddio mi dica: Sufficit
tibi gratia mea Anzi mi pare esser' grando beneficio d' Iddio,
de non toglier' da me la infirmitade, imperochè vede quanto io
sono negligente in far' alcuna cosa in suo seruitio, anchora che
io sia sano; et però grandissima misericordia mi fa, mandandomi
la infirmitade per escusar' la mia neghgentia. Questo, Padre
mio, ho scritto diffusamente a V. R., acciò cognosca meglio ogni
cosa, per meglio aggiutarmi in tutto quello che vederà esser ne-
cessario, come io non dubito che di continuo mi aggiuti nelle
sue oratione et sacrificij.
Quando si parti M.° Hieronimo Domenech per Biuona, mi
lassò la cura de procurar che si metessi in effetto et si donasse
principio al collegio de Monreal, come io credo che già hauerà
inteso ": pur io scriuerò in poce parole la cosa in che sta. Primo,
' II Ad Cor. xii, 9.
- Vide epist. 582.
i6 Maji 1553 295
io presentai le lettere alli signori vicario et gubertatore ' de
Monreal, come mi ordinò il P. M. Hieronimo, li quale parlorono
tutti a S. E.^, et consenti che sadimpisseno le lettere, cioè che
donasse 200 A ogni anno per il collegio di Monreal, non ob-
stante sequestro della intrata del cardinale Farnese. In le quale
lettere scriueua il cardinal, che ci donassino vna chiesa, chiamata
la collegiata, la quale, per esser inluoco non sano, ni commodo,
et perchè non ci è stanza nissuna, ni per schole, ni per starci, ni
luoco per farli, et specialmente perchè ci sono stati certi frati de
mala fama, et però mai ci vanno ni vogliono andar' le donne,
non habbiamo pigliata la dette chiesa, ma vna casa spaciosa et
buona, doue ci sono le classe fatte, et anche vna stanza doue
pensamo far' capella et stanza alcune, per starci adesso, et quan-
do sarano finite quelle che sono comminciate, per star dieci per-
sone, doue ci è anchora tre fontane, vna alla porta di fuora, vna
alla cusina, et vna altra al cortile. Ci è anchora vn poco de
giardino et commodità per slargarsi quanto voreme, nel meglior
luoco de Monreal et più sano. Et haueua scritto il cardinal al
gouernator, che facessi et accomodassi le stanze et le schole:
così fu ditto a sua Ex. a et alla corte, che non era conueniente
la detta chiesa, et che costarla molto far le stanze et schole di
nouo, et cosi ordinò la corte et S. Ex. a, che il gouernatore do-
nasse della intrata del cardinal 160 onze, cioè 400 A. or, per
comprar detta casa. Et perchè vale più la casa, hauemo aggiunti
altri 30 onzi, cioè 75 A.o^, li quali ci prestarà il detto gouerna-
tore per alcuni tempo, et cossi è daccordo il patrono, et hoggi
siamo stati congregati per far il detto contratto. Ma perchè hab-
biamo trouato alcuni impedimenti, cioè che la casa era cargata
de censo et altre cose, non habbiamo pottuto finir il contratto.
Ma io penso che in ogni modo si finirà domano, et cossi penso
andar' questa settimana con 4 altri li, a dar' principio a questo
collegio de Monreal: Iddio ci dia la gratia sua, acciò possiamo far"
alcuna cosa a gloria sua. Il signor gouernator de Monreal ci
fauorisse molto, et desidera molto hauer li M. Pietro Santino, et
Vincentius de Nobilibus.
296
Epistolae Mixtae— 5(.;9
diceche non fu mai buono xpiano., sinon sei mesi, quando stette
con lui il detto Santino, che lo faceua confessar' et communi-
car' ogni domenica. Si se può adimpir' il suo desiderio, io nè
hauerei grand piacer: V. R. lo procuri, di gratia
De quello che V. R. scriue, che la mia venuta in Sicilia ha da
esser per qualche non mediocre bene, non posso responder' al-
tro, sinon che io mi ritrouo molto più inidoneo adesso che mai,
in modo che, si in Roma haueua tre gradi di far' qualche cosa,
qua non hauerò vno, per non esser' pratico con questa gente, et
per non intenderli. Nientedimeno potens est Deus ex lapidibus
istis suscitare filios Abrahae -. Con tutto questo che io [ho] scrit-
to, che io ho poca speranza de acquistar' la sanità, non ho però
tanto poco animo, che con la gratia d' Iddio io non mi offerisca
et senti apperechiato alcuni anni, tanto quanto piacerà al Signo-
re, portar la f , et fatigarmi per amor' suo in questa vita. Et al-
cuna volta più dura vna pignata crebata, che vna sana; come già
ho visto morir' nella Compagnia molti più sani de me, come an-
che questi giorno il nostro fratello Baptista, il quale, come dico-
no, era il più sano de tutti, et mai era stato amalato, in Palermo;
pur in sei giorni fini li soi giorni Finalmente Domini sumus,
il quale se degnerà far' de noi tutto quello che sarà più a gloria
del suo sancto nome. Amen. De Palermo alli 16 de Maggio 1553.
De V. R. indegno figliolo,
Bernardo Oliuerio.
Inscriptio: f Al molto R.do in X.° P., il P. M. Joan de Po-
lanco, della Compagnia de Jesù, in Roma.
• Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 763, 764; Polanco, t. m, pag. 188,
n. 397, annot. 2, ubi haec leguntur: «Die 25 Aug. hujus anni scripsit Po-
lancus de ordene di Nostro Padre Petro Santini, eum exhortans ut Mon-
temregalem in Sicilia se conferret ad quemdam suum conterraneum, Vin-
centium de Nobili, qui illius loci Gubernator erat.»
* Matth. m, 9; Lue. m, 8.
' «Duo ex nostris ex Panormitano Collegio in coeleste collegium hoc
anno migrarunt; mense Majo Joannes Baptista, cognomine Sancii Petri,
juvenis, qui tam sanus fuerat, ut prima et ultima haec fuerit ejus aegritudo.
Alter fuit Magister Joannes Forcada, novus sacerdos, natione gallus, qui
classi grammatices praeerat, magna integritate et pietate Deo et homini-
bus amabilis.» Polanco, t. ui, pag. 211, n. 458.
lò Maji 1553
297
eoo
JACOBUS MIRON
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CONIMBRICA 16 MAJI 1553
Socios recte valere, dicit.— Alphonsus Barreto eborensibus praefectus.—
Cardinalis Henrici in amplificanda religione et fovenda Societate stu-
dium. —Manuale doctoris Navarro in scholis praelegitur.— Hujus viri in
Societatera amor quotidie major. -Probatur ei responsio Mironis, Hen-
rico, cardinali, data, de gymnasio clericorum instituendo.
t
Jhs
La gratia y paz de N. S. Jesu Christo sit semper in cordibus
nos tris. Amén. Tres días a que llegué de Lixbona á este collegio
de Coimbra. Hallé muy buenos los hermanos in utroque homine,
y nos consolamos mucho en Jesu X.° Passé por Ebora, donde
estuue tres ó 4 días, y dexé muy buenos los hermanos, y quedó
por rector allí Alfonso Barreto % por hallarse el P. Tiburcio '
muy fatigado por tenerlo, y pedir con demasiada importunidad
que se lo quitasse.
Del P. Carnero * ya se ha auisado [á] V. P. cómo uino á ser
rector de Lixbona ^ El cardenal % con el gran desseo que tiene
de poner en obra la forma de nuestros coUegios con scuelas, por
el gran prouecho que spera dello en sus ouejas, y por la expe-
riençia del buen sucesso del de Lixbona, conçertó comigo que,
para san Juan que viene, se començasse el exerçiçio de las lec-
tiones, y por no ser acabado el collegio, a hecho con el rey, su
hermano, que nos dexe estar en las casas del palaçio de allí, de
Euora, por dos ó tres años, hasta que se acabe nuestro collegio;
* Ex originali in voi. D, duplici folio, n. II2, prius 619.
' Vide hujus epistolam, n. 504, pag. 19, I." Januarii datam
' Proprio nomine vocabatur Antonius de Quadros. Cf. Epíst. Mixtae,
t. II, pag. 434, annot l.
* P. Melchior Carneiro, sive Carnero. Polanco, t. lii, pag. 394, n. 862;
pag. 397, n. 869, etc.
* Scilicet collegii olisiponensis Sti. Antonii.
^ Henricus, cardinalis infans.
298 EPISTOLAE MlXTAE— 600
y assi con la ayuda de N. S. tornaré yo allá por san Juan, con 4
maestros, para que demos principio. Los tres leerán letras de hu-
manidad, como en Lixbona; el otro leerá á los clérigos y curas
de su diócesi una liçión de casos de consciência, por una summa
de peccados que ahora, poco a, hizo el doctor Nauarro La
manera de leerla será así como leen vn libro de Cicerón, escre-
uiéndola en cartapaçio, y tomando los notables sobre ella, y que
den razón della los curas y clérigos, como hazen los que oyen
latín, y en lo demás guardarán la forma de los que an de oir en
nuestros coUegios.
Quería el cardenal hazer un collegio destos curas y clérigos
de su obispado, junto al nuestro, y que nosotros lo regêssemos,
y tuuiésemos cuidado dél. Dímosle muchos y grandes inconue-
nientes en ello, así para el bien de la Compañía, como prouecho
dellos, y gloria mayor de N. S., y cómo semeiante assumpto la
Compañía no lo auía emprendido hasta agora, y que le sería
grande carga, y que con gran difficultad la podríamos lleuar, ni
ellos ni nosotros, y que nos pareçía más seruiçio de N. S. que
S. A. hiziesse esta obra, dando un tanto á cada clérigo cadaño
fuera, para mantenerse, y así uiuirían más uirtuosamente, quita-
dos de las passiones, escándalos y estrouos, murmuraciones y
otros muchos inconuenientes que suelen acaesçer en semejantes
congregationes legas, y así studiarían mejor, siguiendo la regla
de nuestro collegio con diligentia; y si non hazen lo que deuen,
puédense marcar ó despedir, según fuere la culpa, y ellos Mui-
rán más contentos in utroque homine, y nosotros más consola-
dos. Respondióme que en todo no quería sino aquello que íuesse
más prouecho para la Compañía, teniendo por çierto que aquello
sería mayor gloria de Dios; y que le pareçe muy bien lo que
dezimos, y que se prueue, que la experiençia nos dirá lo que
será mejor. Y así a mandado uenir para san Juan muchos clé-
rigos y curas, y dalles X mil mrs. cadaño para su costa, ultra de
lo que ellos se aurán por sus missas. Acá se spera gran fructo
' Dr. Martinus de Azpilcueta, de quo saepissime in MoNUMENTiS. Opus
vero, quod heic laudatur, est Manuale sive Enchiridion Confessar ioriim et
poenitentium. Polanco, t. iii, pag. 4o3, annot. 3.
19 Maji 1553 299
desta obra, y que será un principio y dechado para que todos los
obispos deste reyno quieran hazer lo mesmo. V. P. mándenos en
todo su parecer, porque así lo haremos con la ayuda de N. S. El
doctor Nauarro siente muy grande necessidad desta obra, y des-
sea mucho que el Rey nos diesse la vniuersidad de Coimbra, por
el gran seruiçio de Dios que spera dello. N. S. lo ordene como
fuere más su seruiçio. Tracté con él sobre el collegio de los clé-
rigos; está muy bien con nuestro parecer, y que en ninguna
manera se deuería hazer tal collegio, y que, como muy experi-
mentado, nos aconseia no emprendamos tales collegios. Este doc-
tor Nauarro es la persona de más crédito en este reyno, de vir-
tud y letras. Es grande amigo nuestro, y aora mucho más, des-
pués destos contrastes que passamos ' .
Paréçeme sería bueno V. P. le escriuiese, dándole graçias de
los fauores que nos haze, porque son muchos, y specialmente
aora trabajó mucho en una determinación sobre el pleito de
S. Juan de Longaualles. Al presente no se offresçe más, sino que
este collegio está muy quieto, y proçeden muy bien todos los
hermanos en spíritu y letras: glorias á N. S. Él nos tenga de su
mano, y nos dé gratia, que perfectamente le siruamos. Amén.
De Coimbra a xvi de Mayo 1553. Filius in Domino,
Mirón.
Inscriptio: f Al muy R.do Padre en Christo, el Padre maes-
tro Ignatio, prepósito general de la Compañía de Jesús. En
Roma. 2." via.
GOl
FRANCISCUS PALMIUS
PATRI IGNATIÒ DE LOYOLA
BONONIA I9MAJI 1553
De ] oco eligendo, nostris et bononiensi gymnasio Societatis peridoneo»
La gratia et pace di Christo N. S. sia sempre con tutti noi.
Amen, R.do in Christo Padre. La settimana pasata a longo aui-
' Adhibuit haec Polancus, t. ili, pag. 423, 424, n. 937, 938.
- Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. l32, prius ili .
3oo Epistolae Mixtae— 6oi
sai V. R. di quello s' era operato cerca il luogho si cercana per
nostra Compagnia ' ; resta hora d' anisarla di quello s' è fatto dal-
hora in qua. Sappi adonche come, parendomi S.to Colombano il
più commodo et più reuscibile d' ogni altro, mi son sforzato più
destramente eh' ho potuto ueder' et la chiesa, et la casa, le quali
ho trouate a mia molta sodisfattione. La chiesa è tutta di nouo
restaurata, et ornata, con molte capelle air intorno. Mi pare
quasi della grandezza di S.ta Lucia; è in Bologna come nel corpo
humano il belicolo, id est, nel meggio della città: buon ario. La
cura è molto picciola, et, ut alias scripsi, saria facile cosa lasciar-
la. La casa è assai grande (benché vechia) ; air intrare si troua
uno claustro, quasi come quelli de frati, d' una buona grandezza,
vi sono molte stanze, fatte vechie perhò, et si potriano fare
molt' altre. Ha anchora vno horto, all' intorno vi sono molte ca-
sette, che col tempo facilmente se potriano hauere, et credo fra
queste esserne alchune della chiesa. U intrada certa della chie-
sa, nè anchor la dispositione del rettore, se laseria la chiesa con
ricompensa, non V ho potuta intender', per essere stato esso ret-
tor in certe sue liti che ha perso , assai trauagliato , giudicando
per tale causa V amici nostri conuenissi espettare che si troui mi-
gliore temperatura nel huomo. Hauemo trouate V amicitie che
tiene in Bologna, et che di lui possino disporre. Per terminar
questo negocio, due cose si ricercano: prima, il volere et consen-
timento di V. R.; 2.°, una buona ricompensa, che di renda su-
peri santo Colombano. Il resto tutto s' acconcierà, perchè mi di-
cono che ogni volta il detto rettor' ui cognosca la sua vtilità tem -
porale, che facilmente lo lascierà.
Quando adonche il luogho piaccia aV. R., auisami, chio met-
terò ogni diligentia, et insiemi nè dia alchuna informatione come
ho da negociare, perchè bisogna hauer molta destrezza et pruden-
za, perchè il demonio in simile cose fa molta guerra, et a noi in
particolar'. Anchora uedrà V. R., se, accadendo il caso che esso
rettor ci uolesse lasciar' la sua chiesa con ricompensa, se alchuno
della Compagnia hauesse qualche beneficio de dar a questo per
• Vide epist. 598.
19 Maji 1553 3oi
ricompensa, se fosse in Bologna, o, non essendo, che si potesse
fare alchuna permutatione con qualche beneficio di Bologna, che
fosse a sodisfattione d' esso rettore di S.to Colombano.
Il beneficio del P. don Panthaleone ci seruirà, per quanto
potrà, ma è puoca cosa. Io qua pratico con un amico, che ha uno
suo beneficio curato in Bologna, che alias a me uolse renoncia-
re, per disporlo a seruirne la Compagnia, et alla prima volta chio
gli nè ho parlato, m' ha datto assai buona risposta, benché non
risoluta. M' allegò doi impedimenti che hauea: V uno, il regresso
che lha sopra Mons.J* di Feltre Y altro, vna pensione. Tamen
andero inanci, uedendo quello si puotrà fare.
Quanto al procurar' prouision' dal publico, ho già incomin
ciato a fare le pratiche, et mi dicono che senza dubio otteremo
alchuna prouisione, benché forse ci consterà de molti passi. Da
priuati anchor cercho molti puochi, secondo il conseglio di V. R.
Quest' è quanto per il presente occorre auisare V. R., la quale
prego si digni hauere speciale memoria di me nelle sue orationi,
acciò che il Signore mi dia gratia di rinouarmi tutto in lui.
Mons. R.mo vicelegato % [ed] il signor conte Marc' Antonio
con molto amore salutano V. R., et si raccomandano alle sue ora-
tioni. Da Bologna il xix di Maggio 1553. D, V. R. seruo in
X.° et indegno figliuolo,
Francesco Palmio.
Inscriptio: f Al molto R.do in X.° Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù. In Roma.
» Thomas Campeggi ( 1 520- 1 559). Gams .
2 Hieronymus Sauli, archiepiscopus genuensis, prolegatus Bononiae.
' Comes Marcus Antonius Bentivoglio.
302
Epistolae Mixtae — 602
609
FRANCISCUS PALMIUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
BONONIA 25 MAJI 1553
Ait non expediré ut nostri in collegium ancharanum sese recipiant. — Incom-
moda quae inde sequerentur, — De aliis in urbe locis. — Opera proximis
navata.
La gratia et pace di X.° N. S. sia sempre con noi. Amen. Per
le de XX di V. R. ho inteso quanto la scriue cerca li luoghi de
quali auisai, et inoltre di quello d^ Ancarano, ' che mi scriuo-
no debba procurar'. Sopra questo dirò primo quanto mi pare, et
puoi sopra dell' altri.
Cerca adonche a quello del' Ancharano, dico che mi raccordo
chel primo anno chel mio fratello, M. Benedetto, vene a Roma,
dete informatione costà di questo colleggio, et scrisse ei a certi
amici suoi et a me, per procurar, se fosse uia di puotere ottenere
questo luogho. L' amici, a quali scrisse, si scandalizarno, et
Tofficii che si cercauano da loro fauoreuoli, forno omnino op-
posi ti, parendo al loro mondano giudicio che quello luogho
staua molto meglio dedicato al raleuare degl' huomini al mondo,
eh' al diuino seruiggio, che loro reputano proceder' o da puoco
ceruello, o da melancolia. Di modo che li scholari, che alhora
stauano in quello colleggio, intesero la cosa, et nè seguirno
assaj mormorationi, et querelle contra di noi; et alhora comen-
ciarno a stabilire le cose di quello colleggio, a fine non le fosse
leuato di mano. Voglio adonche dire, che, a cerchar' questa
cosa, a me non solo pare hauere molte difficultadi, ma etiam
impossibilità: primo, perchè, come ho detto, una volta una parola
sola sopra ciò hauemo detta, et ha causata tanta difficultà, che
farebbono adonche molte, etc? 2.0 , gli è molto verisimile che la
casa Farnesa male uolontierj si priuerà di questo luogho, oue
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. l33, prius 112.
- Videantur epist. 598 et 601; Polanco, t. in, pag. 134, n. 268.
25 Maji 1553 3o3
nodrisce molti suoi seruidori, de quali si seruono di puoj. 3.0 ,
sentendo li scholari, che hor V habitano, che di nouo cercamo il
luogho, farano la resistenza che puotrano, et appresso del car-
dinale Farneso et appresso delli dottorj suoj che odono, et di
tutta la città, li quali concitarano ad odio contra di noj, con dire
che siamo huominj di tanta charità, che uogHamo impedire et
torre la commodità a tanti buonj giouanj di farsi huomini grandj.
4.0 , perchè Y amici nostri prencipali, precipue il conte Marc'
Antonio Bentiuoglio, dicono che nullo pacto non doniamo farne
parola. Vi s' aggionge la 5.a et vitima raggione. Dato che il
luogho fosse a proposito, o che si puotesse hauere, dico che è
molto stra mano, et lontano dal corpo della città. La chiesa, che
scriuono essergli vicina, è una compagnia, la quale alias ha-
uemo cerchata, e col meggio, che fu caldissimo, di M. Alessan-
dro Farnese, fratello di Mons. R.mo Poggio % et non si puotè
ottenere altro, che molte mormorationj .
Della Madonna di Galera ' nè dico molto bene, per essere nel
luoofho eh' è. Tamen mi dice il conte Marc' Antonio, che haueres-
simo molta difficultà applicarla cosi al primo tratto alla Com-
pagnia. Dice lui, che primo bisognarebbe si facessimo accomodar'
iui ad tempus, e pigliarla in quello modo la puotessimo hauere, e
puoj pian pian negociarla con maggiore commodità.
Di S.to Colombano dico, che più de tutti mi piace, come altre
volte ho scritto. A questo et quello della Madonna attendiamo
adesso a pigliare strette et vere informationj , per puotere puoi
incaminare il negocio. V. R. m' auisa la volontà di nostro
P. M. Ignatio.
Le lettere per Ferrara et Modena si sono già mandate. Le
cose di qua per diuina gratia uano bene. Questa settimana si sono
confessate molte persone per it giubileo della pace. Domenica
passata, dico il giorno di pascha, communicamo grande numero
de persone. Il 3.° giorno si batteggiò quello hebreo con molta
solennità nella chiesa chathedrale, e volsero tutti questi gen-
' Alexander Farnesius, cardinalis, cujus nomen statim recurrit.
- Joannes Poggio erat bononiensis,
(iRectius di Galliera.» POLANCO. t. IV, pag. I15, n. 221, annot. I.
3o4 Epistolae Mixtae— 6o3
tilhuomini che tutti li nostri andassino acompagnarlo al bat-
tesimo, e andassimo tutti, e quello giorno fossimo veduti tutti
insieme la prima uolta, e con edificatione, per diuina gratia, di
tutto questo populo; e tanto era il populo per le uie doue pas-
sam o , che non se potea passare senza grandissima difficultà, e
nella chiesa più che più.
Le schole uano per diuina gratia bene. Il numero de scholari
è di cento tre fermi; sempre nè sono infermi, in villa, etc.: s'ag-
ariutano al solito.
Li fratelli per diuina gratia stano tutti bene, e sono queti, e
attendono a fare tutti Y officio loro. Al presente non ci è altro
che dire, saluo che raccomandarci air orationi di nostro P. M.
Ignatio, di V. R. et de tutti li Padri et charissimi fratelli. Da
Bologna alli 25 di Maggio 1553. D. V. R. seruo in X.°,
Francesco Palmio.
Inscriptio: Al molto R.do in X."' Padre, il P. M. Giovanni Po-
lancho, sacerdote della Compagnia di Jesù. In Roma.
EMMANUEL GOMES
PATRI JOANNI DE POLANCO
BRANDO 26 MAJl I553
Pax inter acérrimos adversarios constituta. — *Oppida lustrata et exculta. —
Sensus sui animi, perspectis multorum ignorantia et vitiis. — Astus mali
daemonis in alienando a nostris viro de religione bene merito, Jacobo de
Mara: hic veniara a Patre Gomes, summa demissione, poscit.
t
Jhs
Molto mio R.do in Christo Padre. La gratia et pace di Christo
sia con tutti. Amen. Tre pieghi de lettere mandai li giorni passati;
non so si venero a Roma, o si sono pigliati li marinari delli tur-
chi. Ma si fossero aggiunti, si può dimandare dilloro in ripa.
Vno si chiama Paulo Bap.ta , di Rogliano; vn altro è di Mussiglia
Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 41, prius 244.
20 Maji 1553 3o5
de Sinturio. Il prete di questo paese mi ha referto esser' intrato
nella nostra Compagnia vn suo discipulo, et dicono che da bene,
ma eh" è intrato con obiecto d" estudiare, et tornare alli suoi pa-
renti. Credo che serà scritto dal Padre don Siluestro alla R. V.,
come il Signor habbia messo in pace tutto questo Capocorso, nel
quale si sono fatte 14 pace importantissime, delli quali alcune
era di 24 anni, di 2, 3, 6, 8, 15, et così erano morti molti homi-
ni, di alcune parte 4, 2, 6, et altre erano bandite in terra ferma
per homicidiarij che hanno hauto gratia di ritornare in Corsica.
Grande consolatione hebbe tutto il paese, vedendo che più anni
sonno che li poueri huomini non poteano uscire di casa se non
carighi de fero, armati di capo a piedi; ma adesso con molta glo-
ria del Signor si truouano notte et giorno in camisa. Adesso la
masnata delli figliuoli, che patinano tanta fame et necessità, es-
sendo priuati delli suoi padri, banditi in terra ferma, sonno ritor-
nati alla prestina fruitione della presentía di quelli. Adesso molte
horphane, che eranno in pericolo di fare molto male, si sono re-
parate et maritate con li figliuoli di quelli, che V haueano tombato
li loro padri. Ma di questa materia me remetto alle lettere de
Senturio.
A 18 di questo mi parti di Rogliano con quella satisfatione
per gratia del Signor (non è poco) che si potea desiderare del si-
gnor Jacomo * et de tutto il paese, et certo il Signor nostro ha
agiutato assai quella terra, che hauea assai bisogno. Ma eh" gioua
hauere piantato la vignia de X.o, si deest Apolo, deest et
Cephas, qui habbino cura di rigare le nouelle plantione? Duci
messi sonno che il vicario del vescouo tiene priuata questa che-
sia senza prete, nè per sè nè per altro prouedere la lassa, et
si insino auale tutti o quasi tutti, si confessauano et communica-
uano ogni domeneca, di mo inansi non lo possono fare, non ha-
uendo pastore che pasca el grege, ma lupo che rapisca la lana et
il late. Et non si sa quante anime sonno sotto questa cura, ma
sollo si prettende quanti scudi rende la chiesia et piedi di altare.
Già si lamentano tutti li populi, non solo del fatto, ma di chi ha
^ Jacobus Santi di Mara.
EpISTOLAE MixTAE, TOM. m.
20
3o6
Epistolar Mixtae— 6o3
mandato vno seculare a prouedere le anime, che ha più disposi-
tione et portamenti di soldato, che non di pastore. Certo nissuno
è cosi di cuor marmoreo, che, vedendo la miseria, nella qualle è
deuenuta la eclesia di X.o, sì temporale come spirituale, che
possa contenere le lachryme. Io per me non volea essere nato a
vedere tale destruttione: in la vna, di ogni cosa pertinente al di-
uino coltu, in V altra, d' ogni virtù et costume, alla relligione
Christiana necessario; et di questo n' ho fatto assai lamen tatione
nelle altre, nè mai la R. V. mi ha mandato risposta.
Li frati puoi, oltra che (come io) poco idoney sonno, si retirano
tutti quanti indietro. Si huomo li prega che aglutino, dicono che
la sua regula li priua del baptismo, del dare T olio santo, et andare
communicare; et prete non ui è eh' ciò faccia; et questi alle con-
fessioni, quando odenno vno, credeno hauere fatto tropo; et si
instimularli voglio, dicono che li vescoui et preti, che mangiano
r intrata, lo vengano fare; et così si perdonno le pouere anime
per solo deffetto di pastori. Che, chiaro è, che si fossero inse-
gniate et vedessero V essempio, che tutti sarabbenno santti. Et si
questo si gli volessi dire, vi tenerano per nemici; nec propterea
mirum, si quelli che nè deueano aggiutare et fauorire, sonno
contra di noi; et qui leuantes manus puras ' cum gratiarum actio-
ne, Deum glorificare et magnificare debuerant, vedendo che
r habbia proueduto di chi li aggiuta a portare la sua somma,
quelli medessimi sonno quelli che cercanno di conturbare, et ob-
scurare ogni cosa, quia semper odium parit veritas, in confusione
delli maleuoli, in gloriam vero et honorem honorum. O Padre, si
sapisti quanti et quali babbi excitato il demonio contra di noi,
al' hora neramente maledictus homo, qui confidit in homine % nec
in principibus, in quibus non est salus con uerità intenderes-
simo il propheta. Astuto è il inimico et non volea; et si dogli eh'
le anime siano indirisate per la via de andare a quelli luochi
beati, doue elli per la sua superbia è scasciato vituperosamente.
Et però non mi marauiglio si habbia etiam excitato il signor Gia-
• I Ad Timoth, II, 8.
* JER.,XVII, 5.
' PS. CXLV, 2.
20 Maji 1553 3o7
cobo contra di noi, volendoni malamente scornare; ma la potente
dextera del Signor mirabilmente ha rotto il, ouero li corni, nel
capo del dracene, et delli suoi ministri, non con poca confussione
delloro. Basta che esso signor Giacomo mi he venuto dinansi, et
più di tre volte , mettendosi ingionochioni , dimandandomi per-
donanza; et mentendosi per la gola, è restato premiato del me-
rito suo, nè anchora forsa troppo contento, ansi con doglia d' es -
tomacho, si è partito di me , pregandomi lo volessi tenere in
quello conto che primo, facendomi intendere che douonche nella
Corsa et fuora gli facessi vn minimo seno, saria in fauore et prot-
tettione della chesia con vita et stato, senza perdonare a niente
Ma con tutto questo, sempre è necessario prudenter caminare
auanti a questoro, qui vias nostras considerant, et semitas dinu-
merant; li humori delli quali, quanto si può dire, sonno difficili
a cognoscere, doue veramente egli hebbero il prouerbio, etc.
O quante lachryme piangeuano li buoni, quando intessero
che mi partiua. Certo non poco moueano a compassione lassarli
suoli , maxime vdindo li lamenti delli vechi , et li suspiri delle
vergine, et li pianti delli vidue; ma più vedendomi io tanto lon-
tano di quello, che loro pensano di me, et essendo molta differen-
tia fra me et quello che loro mi reputano. Il Signor li conserui
in quella volunta. Di Brando * 26 di Maggio 1553. Tuorum in
Domino minimus fihus, indignusque seruus,
Emmanuel.
Inscriptio: Ihs. Al mio molto R.do in Christo Padre, il Padre
M. Polanco, della [Compagnia] de Jesù.
' Haec ad suutn Chronicon adhibuit PoLANCO, t. lii, pag. ro2, n. 189.
2 «Brando, feudo della Provincia. di Capo Corso.» Polanco, t. m,
pág. io3, n. 192, annot. 2. Vide Cambiaci, Istoria di Corsica, lib. vii, ad
anuum 1553.
3o8
EpISTOLAE MlXTAE-604
001
SILVESTRE LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 26 MAJI 1553
Maria praedonibus infesta. — Capti aliquot. — Landinus intra moenia sese
recipit. — Studia amicorum ad coUegium Bastiae instituendum. — Munia
sacra obeuntur. — De P. Gomes de Montemayor. — De vicario maria-
nensi et religiosis a suo ordine deficientibus. — De potestate ad dispen-
sandum cum contrahentibus matrimonium in quarto gradu.
IHS
Molto mio R.do Padre nel nostro Signore. La somma gratia
et amore eterno di X." nostro signore V. R. saluti et uisiti colli
suo santi doni, et gratie spirituali. Scrissi la settimana passata,
ma li pirate hanno preso le barche colli paronj t:he portauano le
lettere. Il Signore gli facia misericordia; quaV è, Gian Giacomo,
chi portò quiui il nostro carissimo M. Cornellio, et molti altri cor-
si, et barche corse. Ogni di fanno qualche male; sono uenuti
sotto la Bastia a un miglio et mezzo, per cattiuar' questi poueri^
che fuggirno d' una gondoletta, ma il soccorso d' una frigata
et r artigliarle della cittadella li fecero liberi. Questo fu sabbato
passato, a ir hora di sesta. Domenica a mezzo giorno presero X
fanciulle di 14 et 15 anni in Capraia, con due guardie et uno fan-
ciullo, et uogliono far segno di recato, et uanno con molti ingan-
ni, fingendo esser ueri xpiani. Domenica da sera battagliorno due
grosse naue, che si uedeuano dalla Bastia, ma non ualsero con-
tra di loro per gratia di Dio. Cosi se nè uano solcando questo
mare con tanto danno, per i peccati nostri.
Scrisse per Gio: Maria di M. Orlandino, alli 14 o incirca dil
presente, altri mali et cattiuità d' huomini et uergini quiui, con
uno prete, et si dice d' alcuni frati apostate, quali fuggiuono
r vbidienza. Il Signore dia lume, acciò si facia la sua uolontà. A
Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 85, prius 242.
20 Maji 1553 3o9
tutti scriuo questo, acciò V. R. non si marauiglia, se non uengono
lettere, perchè di qua si teme molto di questi corsari \
Penso domane andarò a star' in una casa alla Bastia, c' hanno
pigliato in locatione
Mando V alligate da Genoua circa dil colleggio, et qua si
tratta di continuo d' uno altro ma tanto sono le parti in questa
isola, cè da far' assai, a poter' star' dritto. Li buoni dicono che
non cè uia alcuna di riformar' 1' isola, sei non si fa colleggio delli
nostri. M. Gio: Natale, et M. Benedetto inuigilanno sopra ciò, et
penso hoggi nè scriuano al magnifico vfficio.
Al presente per gratia dil Signore sto meglio. Si predica ogni
di, et alle feste quando due, quando tre uolte. Vengono ogni sera
alla dottrina xpiana. in la Bastia da cento venti fanciulli. Si sono
comunicati questa settimana più di mille persone, nè mai si co-
municorno tanti per tutta Corsica.
Il P. M. Emanuel è accostato qua a otto miglia, et fa il simile
in Brando terra dil signore Melchior'.
Fanno quiui essercitij spirituali tre huomini de primi, et due
donne il simile, et due confessioni generali, vna d' uno de primi
di Corsica, 1' altro d' uno genouese procuratore prigione; me
restono tredici pregioneri ancora da confessar' . La terra poi non
manca mai alle confessioni, et io ogni mattina seruo della mia
messa al signore gouernatore et alla corte. Facia N. S. che noi
tutti seruiamo in uerità a sua diuina maestà.
Sturbo danno in questa issola li apostate, quali sono in molti-
tudine, et uengono colli loro breui sorretitij, et il vicario di Ma-
riana 1' admette, et alla cura d' anima, prediche, et tali che ne-
' «Sub finem mensis Maji piiatae valde molesti esse Corsicae coepe-
runt, et aliquot navigia exigua prope Bastiam occuparunt, et inter alios,
quosdam apostatas monachos, obedièntiam fugientes; et cum quosdam in
terram fugientes insectarentur, bombardis ab arce Bastiae fuerunt repulsi.»
Polanco, ih, pag. io3, num. 191.
* «Deductus est P. Sylvester a monasterio Sti. Francisci intra ipsam
civitatem, et in quadam domo conducta fuit consti tutus, cujus pretium et
expensas omnes necessárias ad ejus victum jam dictus Joannes Natalis pro
sua devotione solvere voluit.» Polanco, ibid.
^ Infra redibit de eadem re sermo.
* Vide epist. superiorem, et Polanco, ibid., n. 192.
3io
EPISTOLAE MlXTAE-604
gono la uera religión' esser li 3 uoti , per oltra V inuocatione d'
santi, comme quel frate di Piombino, di chi più uolte ho scritto a
V. R. Il Signore ci dia aggiuto contra li mali religiosi, preti et
frati, che altro aggiuto non trono.
La Capraia è della diocesi di Massa di Maremma, penso sia
vescouo di Mons. nostro, R.mo cardinale Maffeo Dicono hauer'
ottenuto alias dalla sedia apostolica priuileggio di contraher' in
quarto grado, per esser' isola sola et ristretta, et molti hanno con-
tratto. S. S.ia R.ma ueda che s' ha da far', perchè essi non pos-
sono monstrar' scrittura, sendo stati catti uati poco fa tutti da
Draguth, et perse le dette scrittur'. Se in cancellarla ciò si troua,
e se loro pouerini hanno a tentar altri rimedij et uie , sono molto
poueri. Il simile, quiui tali sono quindici et uenti anni, et in terzo
et in quarto, ma per pouertà restono di torre dispensa, sei si può-
fare prouisione alla pouertà loro; et quelli c' hanno le moglie rine-
gate et n' hanno preso altre ; et quelli che pensono siano morte,
il simile ; et altri raccordi chio scrisse per altre mie ^ . Mi racco-
mando alle deuotissime orationi di V. R. con tutta V isola, et mas-
sime il Padre ministro con suoi fratelli, il magnifico M. Bene-
detto Casanoua, M. Gio: Natale, et M. Antonio Mariana, pre-
gando tutti noi che sia aggiutata questa pouera isola d' operarij .
Dalla Bastia alli 26 di Maggio 1553. Intendo esser' stato man-
date lettere raccomandatitie dal magnifico vfficio ^ al signore
gouernatore *: non so s' è il uero. S. S.* non ha mai riceuuto let-
* Fuerat equidem episcopus massanensis Bernardinus cardinalis Maifei,
quem «virum egregium Paulus lll transtulit ad Ecclesiam Theatinam die 9
Novemb. 1549. Sedit laudatissime annos 4. Decessit Romae optimus, et
longiori vita dignissimus Praesul, ex hac mortali ad immortalem vitam 17
kal. Aug. 1553, aetatis suae 39.» Ughellus, Italia sacra, t. vi, col. 760. —
Porro in ecclesia massanensi Maffei successerat ((Michael de Sylva, Card.n
Gams, Series episcop. pag. 756; Ughellus, L c, t. lu, col. 727.
* «Juxta auctoritatem apostolicam, multas dispensationes in 4.° gradu
contractorum matrimoniorum gratis [Landinus] concedebat.» Polanco^
t. Ili, pag. 97, n. 180.
' Officium sive magistratus Sti, Georgii.
* Plures tamen epistolas Stus. Ignatius scripsit Lambae Doria, Corsi-
cae gubernatori, quae, a praedonibus interceptae, eidem redditae non sunt,
ut conjicimus ex litteris, quae habentur inter Cartas de San Ignacio, t. ili,
pag. 406 et 238, quas vide sis.
27 Maji 1553 3ii
tere da V. R., poi che si parti M. Cornellio. D. V. P. R. humil-
limo seruo nel nostro Signore ,
Silvestro Landino da Sarzana.
t
Inscriptio: Jhs. Al mio molto R.do Padre nel N. S., il
P. M. Ignatio Loyola, prepósito della Compagnia di Gesù dignis-
simo, in Roma, in S.ta Maria della Strada, appresso a S.to Marco.
605
JOANNESBTA. VIOLA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FLORENTIA 27 MAJI I553
Florentiam venit, Perusiam brevi^ aut potius Venetias, discessurus. — De
collegio Societatis Garfagnanae constituendo. — Loci opportunitas et in-
colarum óptima in nos voluntas coramendantur . — Piorum sacerdotum
vota, mores, liberalitas.
t
La gratia et pace de Jesù Christo nostro signore sia con
tuttj noj. Amen. R.do Padre in Christo N. S. Son gionto in Fi-'
rence per la gratia del Signore sano, et pensauo (ueduto vno puo-
cho il collegio di questa cità per parte del R.do p, prouinciale *)
andare a Perosa et Augubio, mentre ho la commodità de la mula,
se non fosse stata vna di V. R. , la quale giudica essere meglio
eh"* io vada hora a Venetia. Penso che circa il fine de la sequente
settimana mi partirò per andarui, piacendo a nostro Signore
agiu tarmi. Et così si differirà V andata a Perosa in altro tempo.
Quanto alle cose di Garphagnana, dirrò a V. R. che ho tro-
uato quello populo tanto affectionato a nostra Compagnia,
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 176, prius 61, 62.
* Jacobus Lainez. Etenim quia hic ((in praedicatione occupatus erat, et
ei P. Ignatius injunxerat ut compendium quoddam theologiae .. conficeret,
voluit ut P . Baptistae Violae suam facultatem committeret in omnibus illius
provinciae collegiis; et ita Commissarius ab eo effectus est, ita tamen ut
cum ipso Provinciali, quod acturus esset, conferret.» Polanco, t. m, p. 62,
n. Ilo.
3i2 Epistolar Mixtae— 605
quanto dire si può. Stanno bramando che alchuni de nostri va-
dino là, per insegnarli a viuere loro et suoi figlioli. Son stato re-
ceuuto com grandissima charità da ogniuno. Et non puosso pen-
sare che, quando si mandarano alchuni, non si faccia grande
frutto, perchè hora, che non vi sono se non quelli sacerdoti ad-
herenti a nostra Compagnia, pur si fanno molte confessionj et
communionj; et in tanto numero, che è per fare grande confu-
sione alle citadj. Ogniuno de quei populi desyderaria che si fa-
cesse il collegio nella propria terra ; ma intra li altri si è eletto
vno luoco (quando piacerà a V. R. farui collegio), quale da tutti
quelli Padri che sono là è giudicato essere il più commodo, sia
alla vtilità et sanità de membri di nostra Compagnia, sia ancho
per aiutare gli popuh. Questa terra si chiama Villa, sopra di vna
collina, in aere sanissimo, et bellissima prospectiua, et fa, come
intendo, circa sesanta o settanta fuochi, doue il populo è molto
amatore delle virtù.
Vn' altro luoco ci è stato proposto, chiamato S.to Donino,
doue vno gentilhuomo luchese ha vna casa. Questo gentilhuomo
mi ha detto che prestaria la casa alla Compagnia per cinque anni
o sette. Il luocho è quasi sopra la strada, quale viene di Lombar-
* dia, et va in Lunexana, et in Garphagnana, perilchè è soggieto
ad ogni mouimento di soldati; et non vi sono se non circa qua-
tordecj case. Il luoco è sterile, et etiam per edificami et hauere
larghezza di luogo et saxi per edificare, non vi è commodità. AHI
Padri di là non pare molto commodo, sia etiam perchè non è pró-
ximo ad alchuna terra, di donde si puossano hauere commoditadi
di medicj et altre occorrentie, sia perchè ad ogni occorso di sol-
dati bisognaria transportare ogni cosa. Quel gentilhuomo dice
che forsi col tempo puotria applicare vno piccolo beneficio alla
Compagnia, che ha là, sed haec sunt verba. Non so come (non
dando lui la casa alla Compagnia libera, come non vole darla)
fosse puoj honesto partirsi di quella terra et andare in altra. Adde,
che si puotrà profittare in vna terra tanto piccola nelle cose spi-
ritualj? Ho communicato la cosa col Padre prouinciali et li pare
megho r altro luogo: pur V. R. giudicarà.
Quelli buonj Padrj insieme con il P. M. Joanni Battista Nag-
27 Maji 1553
3i3
gio, perchè haueuano fatto vno certo instrumento (come de ciò
auisaj V. R.), nel quale lassiauano alchuna somma de denarj alla
Compagnia post mortem, hanno reuocato detto instrumento, et
fattone vn altro, doue lassiano che li scholarj, vbi primum vene-
rint in patriam illam, puossino hauere li detti denarj. Quiui ve
mando Y instrumento, dal quale V. R. puotrà cognoscere quanto
amino che questa opera si faccia. Lassiano la somma de 500
scudi doro, da essere datti al collegio, subito che si comminciarà;
et oltra di questo, altre prouisionj per il viuere. Et tutti mi hanno
detto vnanimiter che vogliono portare li loro mobili , et ancho il
viuere per vno anno in casa, acciò che non si patisca. Spero nela
bontà de Dio, che, essendo loro grati alli populi, come sono, che
essendo pigliatj nel collegio, farrano cose assaj, et commouerano
molto, magiormente li populi, perchè sono più che amati da loro.
Il vedere che spogliano li loro parenti di questa somma de benj,
per fare questa òpera, ci debbe incitari a non mancarlj
Quelli poueri sacerdoti già hanno voti, come sa V. R., alla
Compagnia, et si dolgano che restino cosi, adhuc inter cognatos
et notos et preghino V. R. che li faccia grafia di accettarli . Et
quando pur non volesse ciò fare, che almeno li libera da questo
carico di conscienza, perchè li pare a loro che non viuant se-
cundum vota edita. Et mi hanno pregato che di ciò scriuesse a
V. R., et che fosse contento darlj aduiso del parere suo, tanto del
collegio, quanto del volerli accettare, o no; il che faccio, et li ne
supplico. Et di questi doj punti nè expettarò risposta per auisar-
li, cioè, si fiet collegium circa questo Settembre, et ancho si re-
' In superiore voi. non semel dictum est de studio garfagnensium in
Jesu Societatem, deque eorum votis ut collegium ibi institueretur. Loci de-
scriptionem et opportunitatem Ignatium docuit ipse Joannes Bta. Nagio,
Epist. Mixtae., t. 11, pag. 814-816. Vide praeterea ad hunc annum POLAN-
CO, t. Ili, pag. 60, n. 106, et pag. 112, Il3, n. 214, quo in postremo loco
haec legimus; «Hoc eodem anno P. Baptista Nagius, unus ex sacerdotibus
Garfagnanae, de quibus superius actum est, vir pius ac bonus, ^c Guerri-
cus Deodatus, juvenis ingenio et judicio et virtute non vulgari praeditus,...
temporalem hanc vitam cum aeterna, ut sperandum estj.commutarunt.»
- Allusio ad illud Lue. 11, 44. — Porro de his sacerdotibus, ac de aliis,
quorum liberalitas in promovendo Garfagnanae collegio laudatur, agunt
Epist. Mixtae, t. il, pag. 768-770.
3i4 Epistolae Mixtae— 605
cipientur in consortium. Credo che non vi saria nissuno di loro,
che in alchuna cosa non puossa profittarìe, imo che credo che loro
farrano bonissimo mezo per fare andare le cose inanzi.
Le persone che pare sarriano necessarie per di là (sia per
drizzarli loro, sia per le schole), bisognarla fossero almeno tre o
quatro: doj sacerdoti, li quali puotessero predicare, et doj per
fare le schole. Et quando non si puotessero mandare doj sacer-
doti, almeno bisognarla mandarne vno sufficientissimo.
Praeterea si è consyderato che quando non vi fosse il modo,
di nutrire et quelli Padri che hora vi sono, et quelli che si manda-
riano, che si puotriano mandare alchuni de quelli Padri per li col-
legij, per aiutar' a confessare, etc. Quanto alla stancia in questa
terra di Villa, si è visto vna casa assai capace per hora, con buono
horto, la quale costarla circa docenti scudi; et cosi, pagandola
della somma predetta de 500 scudi, restariano anchora trecenti
scudi per comprar terre, o terre che valleriano il pretio. Adde
che vi è vno giouane luchese, quale, come mi dicono, ha pro-
messo di dare cento scuti per aiutare a compiar la casa, et fare
molti altrj beni, se si piglia nella Compagnia. Vi è vn altro sa-
cerdote, chiamato prete Carlo da Rogio il quale, come appar
per instrumento, lasciò V anno pasato, insieme con li altrj, scudi
32, et interim, sino a tanto che li sborsasse, certe stare di grane,
etc. Hauendosiui a mandar alchuno a questo Settembre per dar
principio, penso (come ancho dice il Padre prouinciale) eh' io vi
vada, sarrà expediente, vno puoco inanzi, per preparare le cose,
et congregare li altrj. Et adciò questo si puossa fare, bisognarà
che si auisano quelli Padrj, acciochè in questo mezo procurino
di stricarse dali soj et che procurent commoda scholarium. Dil
tutto V. R. aduisaramj in Vene tia, se gli parerà, acciò li puossa
fare intendere a loro il tutto
Non altro per questa, se non che prego Jesù Christo, nostro
signore,, conserui V. R. in sua santa gratia. Amen. Alle ora-
tioni dela quale et del P. M. Polanco, insieme con quelle de
' Alibi vocatus est «Don Carlo Darogio.» Epist. Mixtae, t. li, p. 769.
^ «Hoc anno non posse collegia hujusmodi nova admitti, significatum ei
[Patri Lainez] est.» Polanco, t. ni, pag. 61, n. 106.
27 Maji 1553
315
tutti li Padri et fratelli mi riccomando. Il medico di Firence * ci
intratiene qua con grande charità in casa sua, et lo reccoman-
diamo alle orationi di V. R. Di Firence il 27 di Maggio 1553.
D. V. R. jndegno figliolo nel Signor,
JoANNj Battista Viola.
Quellj luochi di Villa et S.to Donino hanno al intorno più de
vinticinque o trenta altre ville, le quali concorrariano tutte alle
schole, et nele quali si puotria far grande frutto sprituale.
Inscriptio: f Al molto R.do in Christo Padre, il Padre M. don
Ignatio de Loyola, prepósito generale de la Compagnia de Giesù»
appresso S.to Marco, in S.ta Maria de Strada, in Roma.
60G
JO ANNES NATALIS ET PACELLUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 27 MAJI 1553 *.
Ne bastienses in antiquum vitae genus relabantur, quod Natalis et Pacellus
timent, utque a Deo per Landinum facta consolidentur, duodecim Patres
e Societate poscunt,Jquibus collegium instituatur.
t
Jhs.
R.do M.o Ignatio salute. La causa dela presente serà per fare
intendere a V. P. come, mediante lo aiuto di Dio e le bone opere
* Vocabatur Mag. Joannes de Rossi, cujus exstant epist. in voi. i Liti.
Quadr., et in Epist. Mixtae, t. i.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 189, prius 234. — De hac
epistola scribit Polanco, t. iii, pag» 102, lo3, n. 190: uAgebatur serio in
civitate Bastiae de collegio Societatis instituendo, et Joannes Natalis...
P. Ignatio mense Majo scripsit, rogans ut duodecim religiosos Societatis eo
mitteret, quibus et domum et ad victum et vestitura necessaria, partim ex
Episcopi, partim ex dominii genuensis, partim ex populi eleemosynis da-
turi erant... Haec tamen, partim ob adversos successus belli corsici, hoc
anno contra gallos et ciassem turcicam gesti a Republica Genuensi, quo tota
Corsica perturbata fuit, partim quia Societas nostra multis aliis in locis oc-
cupata erat, ad effectum non pervenerunt.» Cf. etiam, si placet, Polan-
co, l. e, pag. 87, annot. l.
3i6 Epistolae Mixtae — 606
de li Reuerendj Patrj M.o prete Siluestro e M.o prete Manouelle,
in tutte cose, ispesialmente le sue predicatione, vna bona parti
di li ominj e donne di lo populo e cominità da la Bastia, e così de
la isula di Corsica ano comminciato vdire deuotamente le sue
prediche e imparare la dotrina cristiana, e cosj di mano jmano
sono venutj a la santísima confesione e comm[uni]one, e pensia-
mo cosi farano tuttj li altri, e che luno e laltro perseuererano per
lo auenire con lo aiuto di Dio.
Tamen noj dobitiamo che, separendosi da noj essj bonj reli-
giosj, chi noj vniuersalmente non torneamo al uomito, epereui-
tare tale schandalo, abiamo pensato chi uostra paternità in questo
si uogla dignare e darne rimedio e aiuto, con uolercj mandare
dodecj bonj religiosj, chi siano dottj, li qualj ci sapiano bene
amaistrare e insignare circa a le cose spirituale e salute di lani-
me, e ancora chi tegnano bone schole a inparare a fanciulli e fan-
ciulle, atento che di luna cosa e dì lai tra abiamo grande necesí-
tate per la grande ingnoranzia chi si troua in questa insula, e
massime in li pouerj pretj chi sono indilisula, e secularj.
E circa al uito e uestito de dittj pretj, abiamo pensato trouarlo
in tre parte: vna ali uischouatj, e laltra al magnifico e prestantí-
simo offitio, e lultima parte a li populj di Corsica, la qual cosa a
noj pare molto a lu proposito, perchè sariamo molto più stabili.
Nondimeno ci rimetiamo senpre a lo consiglo di V. R., e paren-
douj a lo proposito , si dignará per lo amor di Dio nigotiare tal
cosa con quelle persone chi a uoj paresj al proposito, e far tal ni-
gotio, darne auiso segondo chi Diio vi spira, del quale sia fatta
senpre la sua voluntaj in questa e le altre cose. Non vi diremo a
dire altro. Ci salutarete per mile volte a M.o Cornellio e tuttj li
altrj vostri. Da la Bastia die 27 Maj 1553. Per U uostrj fratellj in
Xpto. Jesu,
JouAN ATALE E PAGELLO, aubj di la Bastìa.
Inscriptio: f Al R.do M.o Ignatio, del ordine dil bon Jesù, in
Roma.
29 Maji 1553
3i7
«07
SILVESTRE LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 29 MAJI 1553
IHS.
De collegio Genuae instituendo. — Fructus ex lectione christianae doctrinae
et ignatianis commentationibus. — Qua ratione possit ignorantia depelli,
qua Corsicae gentes laborant. — De P. Emmanuele Gomes.
Molto mio R.do Padre nel N. S. La somma gratia et amor'
eterno di X° nostro signore V. R. saluti et uisiti. La settimana
passata scrissi dil male che faceuano quiui le fuste, et come non
ardiuano nauigare li nostri Hora non si nè parla più per gratia
diDioN. S.
Riceuè lettere di Genoa circa dil colleggio, come si troua
dispositione buona per farlo; cosi le mandai, et quiui ancora
alcuni dinoti trattono d' uno altro, ma nè uoriano da 20.
Il frutto spirituale s' augmenta: insino a mille persone in
questa terra si comunicono; ogni sera la dottrina xpiana., et
ogni di la predica, et due et 3 alle feste, colla cura delli poueri
prigioni; et da 5 persone o sei sono nelli essercitij, et alcuni han-
no fatto le confessioni generali delli principali. Molto frutto, et
tanto che eccede ogni dir, si fa per gratia di N. S., perchè tutta la
Corsica quiui concorre, et beato si tiene quello che si può da
noi confessar", et instantemente domandono che noi uogliammo
passar' da loro a uisitarli, ma questi della Bastia al V opposito,
che non saria buono lassar' V impresa si grande della Bastia.
Cosi tutti hanno desiderio d'esser aggiutati. Il Signore facia che
si mandino colleggij in tutte queste sei diocese, perchè cè molta
et massima ignoranza de Dio, et dico che quasi tutti erano all'
idolatria, per la grande ignoranza, et non si li può lassar questi
curati, perchè non sano le parole nè materia di sacramenti:
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 86, prius 241.
- Vide epist. 604.
3i8
Epistolae Mixtae— 608
rimediare ci bisogna. Ben so che s' offende Dio, et non cè huomo,
di quelli a chi incomba la cura, che sente nè si moue a riparar'
a tanto error'. Io sarò sforzato leuar' tutti li curati o quasi tutti
dalle loro cure, et tutta Corsica si leuarà in furor: io uado se-
condo la giustitia. Però si mandono sacerdoti et precettori, eh'
insegno senza strepito per amor de Dio a questi pouerini, tra-
uagliati dalli infideli et dalli peccati.
Il P. Emmanuel ancora non è uenuto. Ben è partito da Luo?
et uestite una, c' hauea preso marito da monica, donde gl' amici
non si contentano, et io gl' hauea ordinato che non s' impac-
chiasse di moniche al presente: il Signore la uolge in bene. Mi
raccomando alle deuotissime orationi di V. R. con tutti gì' amici
et isola. Dalla Bastia ahi 29 di Maggio 1553. D. V. P. R. hu-
millimo seruo nel nostro Signore,
SiLUESTRE Landino da Sarzana.
Inscriptio: Jhs. Al mio molto R.do Padre nel N. S., il P. M.
Ignatio Loyola, prepósito digníssimo della Compagnia di Gesù,
in S.ta Maria dalla Strada, preso S.to Marco, in Roma.
JOANNES GAMERO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALENTIA 3l MAJI 1553 «.
Sacra munia de more obeuntur. — Valentiam venit P. Nadal 24 Maji, quo die
frater Onuphrius Cavaller fuerat elatus. - Moriens heredem sibi colle-
gium constituerat. — Petrus Domenech, abbas, cum septem orphanis ex
Lusitânia pervenit.
t
Jhs.
Muy R.do en X.° Padre. Pax Christi possideat corda nostra
perpetuo. Por la carta de los quatro meses aura V. P. sabido lo
que acá obra nuestro Señor por estos sus indignos sieruos To-
* Ms. daluo.
* Ex autographo in voi. D, sesquifolio, n. 50, prius 468.
' Litt. Quadr.,t. iv, pag. 649 et seqq. Porro hae litterae Valentía
datae sunt 29 Aprilis 1553.
3i Maji 1553 319
dos los exercícios acostumbrados uan en augmento; y cresce
siempre el número de los que oyen las pláticas, y se confiesan y
comulgan, y muchas personas hazen confessión general.
El Padre nuestro Nadal llegó aquí á Valencia á 24 de Mayo,
con cuia presencia, así los de casa como los de fuera, se conso-
laron mucho Aquel mismo día, antes de comer, auíamos en-
terrado al hermano Nofre, que auía uenido, por estar muy al
cabo, de Salamanca Dexó por heredero á este collegio, aunque
se procuró no lo hiziese. Dexó por albaceas á my y al P. Cara-
uajal el cual aun se está mal dispuesto de sus ojos; tanto, que
no haze nada. Los demás por la bondad del Señor están buenos.
Las cartas de las nueuas recibimos después de la uenida del
Padre maestro Nadal, y nos consolaron mucho. El Señor sea glo-
rificado por todo, y nos dé siempre hazer su uoluntad.
A 27 del mes de Mayo llegó aquí el muy R.do abad Domé-
nech * con siete niños de la doctrina Christiana que traya de Por-
tugal. Vino á posar aquí al colegio, y los niños llenaron á sus ca-
sas para comer y dormir unos hombres honrrados; y á él también
estos días nos le an llenado. El Señor se sirua de todo.
No me atreuo á suplicar á V. P. se acuerde de nosotros, por-
que paresce se me responderá, que, si mulier oblita fuerit filii sui,
ego non obliuiscar ^ De Valencia vitimo de Mayo, año 1553. De
V. P. sieruo indigno en X.°
f Gamero, f
Inscripiio: Jhs. Al muy R.do in X." Padre maestro Ignacio de
Loyola, prepósito general de la Compañía de Ihs., en Roma. Pro
toto.
• Cf. Nadal, Epist. t. i, pag. 153.
' Frater Onuphrius Cavaller, valentinus. «Al hermano Nofre Caualler,
que estaua en Salamanca, nos han traydo muy enfermo; paresce que la pro-
pria tierra le ayuda á convalescer.» Liti. Quadr., t. iv, pag. 650.
' «Hujus nomen nullibi adhuc reperimus, nequidem in nostrorum cata-
logis Romam sub hoc tempus a PP. Natali et Araoz missis, ubi semper
P. Carvajal dicitur.» Polanco, t. iv, pag. 33i, annot. 3.
* Petrus Domenech, abbas de Vilabeltran. Vide Nadal, Epist. t. I,
pag 161 . Infra illius ad Ignatium litteras dabimus.
5 ISAL xlix, 15.
320
Epistolae Mixtae — 609
OOt>
CYPRIANUS [SUAREZ]
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
[OLISIPONE EXEUNTE MAJO (?)] 1 553 ' .
Sedales olisiponenses consuetis exercitationibus dant operam. — Ornatum
muliebrem, justo sumptuosiorem, a se piae feminae repudiant. — San-
ctissimus nobilis matronae obitus, cui morienti nostri adstiterunt. — Lu-
dovicus, infans, Patri Carneiro consuetudine proficit et delectatur.
t
Jesus.
Pax Christi. Post superiores literas, quas ad R. P. tuam
scripsi, semper fratres nostri charissimi in soli tis curis atque la-
boribus perseuerauerunt; quo fit ut in dies magis atque magis
eorum animi confirmentur, qui nostris monitis atque consiliis ui-
tam in melius mutarunt, et alii de nouo excitentur.
Et ut inde incipiam, foeminae aliquot honesta conditione,
quae se sumptuosius comptiusque ornabant, quam permittit divus
•* Ex autographo in voi. Liti. Quadr., 1555. unico fol., n. l82,prius
171 et antiquitus 200. — Epistolam hanc esse Patris Suarez ambigi nequit,
siquidem litterarum conformatio, cum aliis ejusdem Patris epistolis collata,
eum sine dubio hujus auctorem facit. Cf. Liti. Quadr. t. il, pag. 217, an-
not. I. — Olisipone vero missam eamdem fuisse constai, tum quia in hac
urbe tune ipse degebat, tum quia res olisiponenses, per socios actas, nar-
rando complectitur. — Tempus vero, quo data epistola est, illud quidem pu-
tamus esse labentem Majum aut ineuntem Junium. Etenim scriptam fuisse
epistolam post solemne jejuniorum tempus, liquido ex ipsa patet, cum dicat:
«Fratres aliquot qui próxima quadragesima... vineam Domini coluerant...;»
immo post elapsum Aprilem, nam sic exorditur Suarez: «Post superiores
literas, quas ad R. P. tuam scripsi, semper fratres nostri charissimi in
solitis curis atque laboribus perseuerauerunt...»: hae autem litterae eae-
dem videntur esse, quas 25 Aprilis 1553 Olisipone Ignatio Suarez dede-
rat. Liti. Quadr. t. li, pag. 217 et seqq. — Praeterea, in eadem epistola agi-
tur de P. Melchiore Carneiro, ibi degente: rector enim erat collegii olisi-
ponensis. Sed hic magistratum inchoavit mense Februario, reliquit vero 28
Junii, Romam profectus: «El Padre Carnero partió víspera de San Pedro y
San Paulo con el P. Simón» etc. Liti. Quadr., t. 11, pag. 351. Quibus con-
ficitur id quod asseruimus, epistolam nostram, labente Majo aut ineunte Ju-
nio, datam fuisse.
Majo 1553 3¿i
Paulus christianis mulieribus, Patris tamen Vierae * hortatu cul-
tum illum omnem uendiderunt, et pecuniam satis magnam, inde
conflatam, pauperibus largitae sunt.
Tenebatur grauissimo morbo uxor nobilissimi cuiusdam viri,
illustri et ipsa genere nata, quae ante quatuor annos, non modo
se a delicato uiuendi genere ad pios sanctosque labores transtu-
lerat, sed multas etiam alias ad hoc hortabatur, Societati nostrae
usque eo addicta, ut eam publice saepissime commendaret, quum
diceret, se non hos aut illos Societatis nostrae fratres, sed omnes
in uniuersum magni faceré. Ad hanc igitur, quum iam mors in-
staret, lenta tamen, per totum mensem idem Pater, mariti com-
pulsus precibus, noctu ibat, doñee superiori nocte spiritum emi-
sit, incredibili omnium aedificatione, ac praecipue uiri, qui se
uxoris suae consiliis exemploque christianum esse, ait.
Fratres aliquot, qui próxima quadragesima in locis, tum
Enrriquo, principi, tum Ludovico subiectis, eorum petitione vi-
neam Domini coluerant, maxima eorum beneuolentia sunt ex-
cepti; nam P. Melchior bis ^ a Ludouico, principe, accersitus,
quum, sedere iussus, exponeret rerum capita, quas agi oportebat,
princeps ipse sua manu scribebat omnia tam laeto ac hilari uultu,
ut facile animi sui laetitiam indicaret, et post multum sermonem
id quoque affirmabat, bene actum esse cum huius temporis ho-
minibus, in quibus Deus optimus maximus Societatem hanc ex-
citasset: quam Dominus Jesus ad suum honorem quotidie augere
utinam uelit. Filius indignus R. P. V.,
Cyprianus.
Inscriptio. f Al muy Rdo. Padre en Christo nuestro Señor,
nuestro P. mestre Ignacio.
Alia manu. P. Cyprianus, sine loco, etc.
' Franciscus Viera, de quo praeclara narrant Litt. Quadr., saepe lau-
datae, t. u, pag. 220, 221.
^ Ms. uis.
Epistolae Mixtak, tom. im.
322
Epistolae Mixtae— ÒIO
6IO
ALPHONSUS BARRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA I JUNII 1553
Patrem Miron venisse, ait^ acturum de collegio cum cardinali Henrico. — De
Emmanuele Fernandes, ad bonam frugem revocato. — Alphonsum Bar-
reto, brevi, sacerdotio initiandum,
t
Jhs.
Mui Rdo. en Christo Padre. La gratia y amor de Christo
nuestro Señor sea siempre en nuestro contino fauor y ayuda.
Después de auer escrito á V. R. % llegó aquí el P. Mtro. Myrón
de Lysbona luego al principio de Mayo, de camino para Coim-
bra para platicar algunas cosas con el cardenal cerca del colle-
gio y de lectiones, que S. A. deseaua que fuessen presto (por lo
qual, como en la otra escreuí, da mucha prissa á la obra). El Pa-
dre fué [á] ver el collegio antes de hablar con S. A., y parecióle
que no conuenía que tan presto se començasen en él las lectio-
nes, porque no poderia estar la cosa quieta y recoyda, antes
auría aún por tiempo mucha perturbatión de los officiales, y no
dexaría de auer más entrada por la casa de lo [que] conuenía, y
deseaua que se commençasen antes en otras casas, quales ay en
esta ciudad mui buenas, en absentia del rey y de los de la corte.
Habló después á S. A. , demostrándole los inconuenientes que pa-
recía auer para no nos mudar tan ayna para el collegio, y el car-
denal, sin que le hablase el Padre en ello, le offereció que sería
bueno tomárense otras casas cómmodas para ello, y que le pare-
cían buenos los palaçios del rey que aquí ay. El Padre lo acceptó,
demostrando holgarse dello. Quedó la cosa que se commençasen
' Ex autographo in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. 63, prius
633. Est et alterum exemplum autographum in eodem voi., duplici item fo-
lio, n. 62, prius 634, quod 2.* via missura fuit Romam. In minimis tantum
ab hoc differt, quod hic edimus.
- Vide epist. 593, pag. 278 et seqq.
' Vide epist. 600, pag. 297.
I JuNii 1553 323
las lectiones para san Joán, que son á xxiv días deste mes de Ju-
nio, y que S. A. escreuería á el rey, que por este ínterim le diessé
los palaçios, y no ponía dubda que lo haría él. Las lectiones por
aora al principio son, tres classes de humanidad y una de cosas
de conscientia para clérigos. Y porque el cardenal estaua de ca-
mino para visitar un monasterio [que] se dize Alcobaça, de la or-
den de S. Bernardo, de que tiene cargo, díxole que quando
Guiese de hazer buelta (que sería presto) , embiaría un hombre á
Coimbra á hazérselo á saber, para que se ueniese para Éuora.
Habló también algunas cosas otras cerca del collegio con el Pa-
dre, que él escriuirá á V. R. más largo. Después de la partida
del Padre, nos embió á demandar de los lluros que serían neces -
sários para los maestros, y para nos, los que aquí estudiamos (por-
que tocó en ellos el Padre), y embió un hombre á Lysbona que
licuase el dinero y hablase con los Padres de S. Antón ' para que
los escogiessen. Muestra mucha affectión á esta obra y á toda la
Compañía. No es aún venido^ ny el P. M. Myrón: esperamos
presto por su venida. Estando aún aquí el P. Myrón, llegó aquí
un Padre, embiado por el Padre doctor-, llamado Manoel Fer-
nandez, que tiene acabado el curso de la theología, y predica ya
de algunos años, y en esta ciudad lo ha hecho por algún tiempo
con satisfactión. Empero en las tempestades passadas se alió algo
perturbado, lo que pienso tuuo mucho principio de la ternura que
tuuo algo demasiada en esta parte, la qual tiene grande de su na-
tural, por la cual mueue en los sermones mucho la gente: está
aora bueno, loado el Señor, y con mucho deseo de se aprouechar
en la abiectión, recoymiento y abnegatión de sy. El P. M. Myrón
me dixo, y también á él,. que por ahora no predicase, para reco-
brar in Domino más fuerças, lo que recebió bien, y mostró hol-
garse con ello, y desearlo; y ansí se occupa en oración, y studio,
y en confessiones en la iglesia maior todos los días, y móstrame
mucha soiectión Los hermanos están bien, loado el Señor, y
perseueran, pienso, con augmento en sus sólitos exercitios de le-
' Intellige Patres collegii Sti. Antoníi, nuper Societati commissi.
- Michael de Torres.
^ De eo agit Polanco, t. m, pag. 410, n. 905, et pag. 426, n. 943.
324 EpISTOLAE MiXTAE- 6ll
tras y virtudes. El P. Tiburtio ' confiessa también en la iglesia
maior de contino, y á las uezes las monias y abbadessa de algu-
nos monasterios, en especial de uno dellos que el cardenal tiene
á su cargo, instan que le embíe allá para confessarse con él, y
receber doctrina dél, haziéndole también algunas pláticas, de
que nuestro Señor hasta aora ha sacado mucho fructo entre ellas,
y muchas han entrado en el conocimiento de sí, y algunas que
tenían commençado, van, pienso, en augmento. Verdad es que en
esta cosa de aprouechar á monjas y comunicarlas , como siento
en el P. Mtro. Myrón que quiere templa, no se lo conciedo quan-
tas vezes lo demandan. Dos de nos tomamos aora órdenes este
sábbado passado, de las 4.0 témporas, de subdiáconos; domingo
pienso tomaremos de diáconos, y para el otro de missa. Nuestro
Señor se sirua de todo por su misericordia. Oy primero de Junio
de 1553 annos. Hijo inútil de V. R.
Alonso Barreto.
Inseri ptio : Al nuestro muy Rdo. en Christo Padre, el
P. Mtro. Ignatio, prepósito general de la Compañía de Je-
sús, etc. Em Roma. De Ébora, 3.a uía.
611
FRANCISCUS DE ESTRADA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS I JUNII 1553 2.
Domesticum sacellum inauguratur solemni ritu ac laetitia. — Antonius de
Cordoba, sacerdos factus, primum sacrificat. — Dubia ab Ignatio sol-
venda proponit. — Adjuvari optat, tum pecunia ex 1;estamento Polanci,
tum etiam adventu sociorum. — Quietis desiderio tenetur, ut se coUigat.
t
Jhs.
Muy R.do Padre nuestro en Xpo. Pax Xpi. Por otras mu-
chas tengo scripto á V. P. el successo de nuestra casa y capilla
' Sive Antonius de Quadros, ut saepe diximus.
2 Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 156, prius 419, 420. Est et
transumptum coaevum, Romani item missum, in eodem voi., n. 155, prius
417, 418. — Epistola hac usus est Polanco, t. ni, pag. 32o, 32i, n. 717,718.
I JUNII 1553
325
de Jesús en Burgos, y e pedido se señalase el día en que se a de
ganar el jubileo en esta capilla, y nunca se me a respondido. Por
«sta hago saber á V. R. cómo el día de la sanctíssima Trinidad
passado, se dixo la primera missa, la qual dixo vn obispo, de
pontifical, y le serujeron en el altar algunos canónjgos desta ygle-
sia, y predicó el P. Francisco Borja, y asistió á esta solennidad
toda la flor desta çiudad con diuersos géneros de músicas y can-
tos. Púsose el santíssimo sacramento, y reliquias, y bendixé-
ronse vasos sacros, y ubo gran fiesta, asistiendo con deuotión aun
de los mjsmos que avían contradicho á esta obra. Después el se-
ñor don Hernando hermano del R.mo de Burgos, hizo vn con-
vite gratioso en esta casa esse mismo día, al qual vinjeron los
principales de la yglesia cathredal, y otros señores, y ubo pláti-
cas spirituales, y preguntas y respuestas doctas, porque entre los
discumbentes avía muchos doctores, y otros sabios. Todo aquel
día fué muy visitada esta capilla de Jesús, estando ella muy de-
uota y ataujada, y glorificando en ella á nuestro ^eñor los que
la visitauan: esto es quanto al día de la Trinidad.
El juebes adelante era día de Corpus Xpi. y aviamos echo
venjr de Oñate aquj al Padre don Antonio ' para que se orde-
nase y asistiese á esta fiesta, y así el miércoles, víspera de Cor-
pus X.i, el obispo dixo otra vez mjsa de pontifical en nuestra ca-
pilla, y dió órdenes de sacerdotio al Padre don Antonio.
Para el día sigujente, que era fiesta de Corpus X.i, estaua ya
publicado que avía yndulgentias en nuestra capilla, y que predi-
caría yo, y diría missa nueua el Padre don Antonio, y así fué *.
Concurrió tanta gente, que no podíamos bien valemos, y todo
' Ferdinandus de Mendoza.
* I Junii 1553.
^ * Antonius de Cordoba.
^ Cf. Polanco, t. iii, pag. 32í, n. 718 et pag. 843, n. 760; quo in
postremo loco illud circa primum Patris Cordoba sacrum animadvertitur:
«Parece á Nuestro Padre [Ignatio] que se haya usado mucha priesa en la
Misa primera del P. D. Antonio, sin esperar de acá respuesta ni la gracia
del Jubileo, que para su primera Misa se había pedido conforme á las letras
de V. R.; pero no se piensa que el autor de la priesa haya sydo V. R., y
tiénese por cierto que no habrán faltado algunos buenos motivos al que lo
fué.» Polancus, ex com., Patri Francisco de Borja, l3 Aug.
326
Epistolae Mixtae— 6ii
el dia de oy no çessa gente de visitar esta capilla. An comulgado
muchos oy, y todos los días después que pusimos el santísimo
sacramento. Todo este ochauario de Corpus Xpi. ay sermón en
esta capilla de Jesús. Vn día predica el P. Francisco y otro día
yo. La gente está muy edificada, y Dios es glorificado en lo que
aquí se a dignado obrar.
Falta agora que V. R. mande luego embiar el día en que
qujere que se gane el jubileo en esta capilla cada año; y también
nos declare, si aquella palabra que dice la bulla, diebus veneris
et dominjcis que también se ganen indulgentias, si se entiende
de los viernes y domingos de todo el año, ó solamente de los de
la quaresma; porque acá se a dudado en ello. También que se
sacase gracia que los prepósitos de las casas pudiesen bendezir
ornamentos, aras y otras cosas necessárias para el serujtio de
nuestros altares, etc., porque esto lo tienen otras órdenes. Tam-
bién me declare, si yo tengo las vezes de V. R. quanto al pre-
sentar los que^e an de ordenar, porque en la bula no dize, sino
que el solo general pueda presentar.
También deseamos saber, si la cruzada nos puede impedir
nuestras indulgentias ó jubileos, porque á otras partes las impi-
den, y no quieren que se publiquen, nj se ganen, nj [se] puedan
ganar sino de los que tomaren la bula de la cruzada.
Speramos al fin deste mes llegará aquj el Padre proujnçial, y
el P. Hierónjmo Nadal, y con él speramos cartas de V. R., por-
que a mucho tiempo que no las tenemos.
La fábrica desta casa no está acabada, nj tampoco se a aca-
bado de pagar lo que costó. Speramos que nos mande V. R. dar
aquj para ayuda los dosçientos ducados del testamento de Gre-
rio de Polanco *, que no será poco que por acá, con lo que se a
cobrado de deuotos y se cobrará, se junte hasta tres mjl duca-
dos para la paga de la casa, y para la fábrica, y para ornamen-
tos. Por amor de N. S. que en eso no aya falta, porque yo
siento de los de acá, que, haziendo otra cosa, se desedificarían.
El leetrado hasta agora no a determjnado que los herederos den
' Pater hic fuit nostri Joannis Alphonsi de Polanco. Sed de hoc testa-
mento iterum redibit sermo.
1 JUNII 1553
327
más á M.° Polanco de lo que dexó su padre testado, nj sé si se
determinará; y ya que mandase dar más, creo mouerían pleyto,
y yo no le quiero.
Esta casa y capilla, nueuamente er egida, no a dado nj da lu-
gar por agora á mj partida. Como ello quede bien asentado,
V. R. ordene de mj lo que mandare, que la fábrica desta casa
me trabe tan cansado, que me a echo más desear el recogimjento
y descanso que V. R. me offresçió.
Dios nuestro Señor a licuado y Ueua mucho en augmento esta
obra de Burgos, y de nueuo tratamos de hazer collegio fuera
desta casa. Es menester que V. R. mande proueer esta casa de
gente muy luzida, porque esta gente [de Burgos] como de todas
las otras órdenes traen aquí los más escogidos, así querrían que
fuesse de nuestra orden. Pero yo me contento con saber que no
puede venjr qujen no edifique más, y así lo suplico al Señor. Y
porque de otras cosas el P. Francisco scribirá, cesso, encomen-
dándome en los sanctos sacrificios de V. R. y de todos los Pa-
dres. De Burgos, primero * de Junjo 1553. De V. P. sieruo
en Xpo.
f M.o Strada, f
InscripUo. f Al muy R.do en Xpo. Padre nuestro, el Padre
maestro Ignatio de Loyola, general de la Compañja de Jesús.
En Roma.
' Duo haec verba addita sunt in apographo.
* Sic legitur in autographo; at existimamus bonum P. Estrada diem pro
libito apposuisse, cum tamen epistolam verisimilius exarasset die secundo
aut tertio Junii. Ratio cur hoc existimamus est, quia anno 1553 pascha inci-
dit in 2 Aprilis, ac proinde festura corporis Christi contigit l Junii. Igitur
non commode potuit ipso die scribere: «Concurrió [utique I Junii, quo age-
batur festum corporis Christi, et quo primum sacrum fecit P. Antonius de
Cordoba] tanta gente, que no podíamos bien valemos, y todo el día de oy no
cessa gente de visitar esta capilla. An comulgado muchos oy... Todo este
octavario... ay sermón... Un día predica el P, Francisco y otro día yo.»
Caeterum res parvi momenti est, magisque ad modum loquendi videtur
spectare .
328
Epistolae Mixtae— 6I2
61!9
LEO ENRIQUES
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
CONIMBRICA I JUNII 1553
Marcus Perera, e collegio digressus, frustra, ut denuo admittatur, petit. —
P. Miron proprio suo judicio non adhaeret. — Enriques conimbricensis
collegii rector a 21 Martii: ipse se oneri imparem judicat.
t
Un hermano nueuo, que avía estado en casa por espacio de
tres meses, llamado Marcos Perera, tentado, se salió. El princi-
pio de su tentaçión fué por communica^ión que tenía occulta-
mente con otro tentado, llamado Chauero (el qual yo embyé ha
Lixbona al P. Mirón, por me pedir que le diesse licentia para
socorrer ha su madre, que era pobre; y porque no se la dy lue-
go, se perturbó, lo qual al P. Mirón pareçió bien espedirle, ans
por su conuersacyón, como por la tal perturbación aver sido da-
ñosa ha otros; y le soltó los votos con título de ir socorrer ha su
madre). Este Perera tenya oydo el curso de artes allá fuera, y
empeçaua de oyr theología, pero tenía mui poca capacidad. Al
mismo dya que se partió, tornó á la portería con mucha instantia
que le recogesem, que querría seruir de esclauo, y perseueró asy
todo el día y la noche, hasta que al otro día le mandé echar, por
me parecer que, el que vna vez rompe, poca esperança se pue-
de tener que en la 2.* no haga lo mismo: esto nos ensenhó qua
la experientia. Mándeme V. R. la penitentia desto, si en ello he
errado
El P. Mirón procede muy bien, bendito Dios N. S., y está
tam abnegado en su parecer, que qualquier cosa que se le diga,
sea quien quiera, mira mucho en ello, y huélgase mucho de no
hacer su parecer, mas seguir al parecer de los otros, avnque
muchas vezes hes necessario anisarle.
* Ex originali in voi. D, semifolio, n. 244, prius 626 vel 628.
* Quae hactenus Enriques scripsit, ea, latinitate donata, adhibuit Po-
LANCUS, t. III, pag. 415, n. 915.
I - I JUNII 1553 329
La casa desde 21 de Março que fué el día que Godiño par-
tió para Lixbona, hasta haora, que es el primero de Junho, quedo
yo por rector, porque el Padre doctor * esperaua por Carnero, '
para lo prouar aquí por algún tiempo en officio de rector, para
ver se era pera ello, y después fué necessario al Padre doctor
llegar ha Lixbona, y asy quedé yo entretanto con el officio de
rector, esperando que viniesse el P. Carnero ó Godino por rec-
tor, y a parecido al Padre doctor y al P. Mirón que Carnero
quedasse en Lixbona, y haquí ordenase por vice rector ha Gon-
zalo Aluarez, que es mui virtuoso, y con esto se partió el P. Mi-
rón para cá á lo hazer. Después aquí le parecyó neçessario espe-
rar al Padre doctor para lo hazer, por le parecer que Gonzalo
Aluares no tenía ninguna experientia de regir * , de manera que
el negotio ha quedado hasta aora desta manera, que me quedó el
officio de rector á cuestas con los que primero tenía. Y de la
poca sufficientia mya pera ello tengo escrito ha V. P. de lo que
todo le pido por amor de N. S. que mande á Luis González que
en su concientia diga lo que siente de my, en esto y en lo demás,
porque desde niño me conosce; y no piense. Padre, que el bien
proceder aora de los hermanos hes por otra cosa, syno por la
vida y palabras del P. Mirón y de lo que les ha quedado del
P, Godiño. No otro, syno que en benditión de V. P. me enco-
miendo. Oje, el 1° de Junio de 1553. Indigno hijo de V. P.
f Don Lião. f
* Vide infra, epist. 745.
^ Michael de Torres.
' Melchior Carneiro.
* Renuntiatus Alvares fuit «confessarius novitiorum.» Polanco, t. III,
pag. 418, n. 925.
^ Vide epist. 589, pag. 268.
33o
Epistolar Mixtae— 6i3
613
FRANCISCUS PALMIUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
BONONIA 2 JUNII 1553 K
Romanas litteras sibi redditas esse. — De hebraeo quedam ad Christi fidem
converso et salutari regenerationis aqua renato. — Pompa sollemnis hac
occasione instituta. — Munia cum proximis obita.— Mandata ad germa-
num fratrem Benedictum Palmium.
Jhs.
La gratia et pace del Signor nostro sia sempre nelli cuor' no-
strj. Amen. Riceuetj le di V. R. insiemi con le atre litere indiane
al P. Pelletario % alle quallj si dette bono ricapito. Per la risposta
delle sue, non accade altro al presente dire; saluo che a S.to Co-
lombano si attende con molta diligenza; eMons.re R.mo vice le-
gato % et il conto Marcho Antonio Bentiuoglio manegiano la
cosa. Del Acharano non dico altro, saluo rimetermi a quello che
ho già scrito *.
Di nouo intenderà V. R. come il terzo giorno di pascha si
batezò quello hebreo, del qualle già scrisse a V. R.; et ilsuoba-
tessimo fu tanto solene, che non si racordano gli bolognessj de
hauere mai ueduto tale farssi per hebreo alcuno. Il P. don Lau-
rentio ^ et io lo haueuamo in megio per condurlo al batessimo
alla chiesa cathedrale, et tuttj gli altri nostri fratelli a doi a doi
ci sequìtauano. Quello giorno fu il primo che tutta questa cità
ci uedero uniti insiemi; il che causò molta allegreza et consola-
tione allj amici nostri, et edifi catione al resto della cità. Peril-
chè moltj diceuano: le ciance che si dissero de questj Padri erano
' Ex originali in voi. D, duplici folio, n. l35, prius 115, 116. In eodem
voi. D, n. 134, prius 114, adest apographum, duobus item foliis, quod in re-
bus parvi momenti ab autographo differt .
2 Joannes Pelletarius (Pelletier), cujus est epist. 596.
' Hieronymus Sauli.
* Vide epistolas superiores 598, 601, 602.
5 P. Joannes Laurentius, minister collegii. Polanco, t. in, pag. l33,
n. 265.
2 JUNII 1553 Ì3l
tutte false; et si uide manifestamente che loro perseuerauano
nelle sue bone opere; et sono molto caldi nel seruitio di Dio, Et
molti ci benediceuano, et con lagrime, sentendo molta consola-
tione in loro anime, per uedere condure al ouile una pecorella di
Cristo smarita.
Non potria dire la edificatione che ha preso di tutta nostra
Compagnia Mons.re vicario di Mons.re R.mo di Bologna. Fu
adunque batezato con molta solenità; sendo concorso al suo ba-
tessimo tanto populo, che a penna poteuamo andare per le strade
alla chiesa; nella quale con grandissima difficultà entramo,
essendo tanta piena, che non v' era logo per vno grano di mi-
glio; ma con magiore edifficatione, et allegrezza; la qualle io uide
et sentete. Dipoi, perchè questo hebreo fatto christiano era de
uno castello bolognesse, nominato santo Giouanj, la domenica se-
quente io lo uolse condure ad esso castello, et sapendo ciò il po-
pulo, usci fori la mattina per tempo a riceuerlo con molto hono-
re. Primo, al[c]hune compagne di batuti, fratti, et gli pretti
procesionalmente, sequitando tutto il populo, il quale era asai
grande, per essere non solamente uenuto quellj dil castello, ma
etiam gli dell] uile circonuicine, tuttj con le palme in mano, can-
tando himni et salmi al Signore, et cosi lo introdussero nella
chiesa. Alhora asendeti il pulpito, et feci una predica a tutto
quello populo, che tutto non potete capire la chiesa, riprehen-
dendo gli uitij, et exhortandolj al bene viuere. Il doppo pranso
fece il medessimo con la chiesa piena. Et perchè fra le altre cose
gli exhortai al confesarsi et comunicarsi spesse uolte, subito
smontato dal pulpito, mi furno fatte molte inbasciate di persono,
che si uoleuano confessare; et quantunque asai stracho fosse,
non potete negare la sodisfacione ad alchumi.
La matina, pensandomi di partire per Bologna, doue afret-
tauo ritornare, perchè molte occupationi, maxime della festiuità
del santissimo sacramento, non essendo anchora io leuato, inco-
minciorno a uenire le gente a importunarmi che io gli confes-
sasi, di maniera che tutto quello giorno, dalla matina alle otte
hore per insino ala sera, fui sempre occupato in confessioni, non
hauendo pure tempo di mangiare. La sira cosi, a mezza hora di
332
Epistolae Mixtae— 6i3
notte, uenero da me tuttj gli principal) della terra insiemi, rin-
gratiandomi delle prediche che io gli haueua fatto, et etiam pre-
gandomi che restasse insieme con loro doi giorni, prometendomi
di uolerssi confesare tutti mecho, et fare quanto io gli consiglia-
rei; et io gli dettj la negatiua, non senza suo dolore e mio. Ma
le occupationi di Bologna, importante, mi chiamauano. GH con-
solai con prometerlj de andargli a uisitare, et consolaregli per
alcuni giornj. Il che, piacendo a Dio, farò in breue, conside-
rando il grande seruitio che si fa a Dio N. S.
Non tacerò anchora di questo altro fructo, asai bene di con-
sideratione, et è che de tre sacerdoti curatj, che sono nella prin-
cipale chiesa di questa terra, gH doi mi si afficionorno tanto, che
non mi lasciauano nè domire nè mangiare, che sempre uoleuano
stare meco, di modo, che in cosi puocho tempo si sono talmente
mutati nel dire la mesa, nel conversare modesto et honesto, che
loro medessimi hanno detto non haueremo cognosuto che cosa
fusse a essere sacerdote, saluo che adesso; et il populo si nè reue-
duto. Prego Idio N. S. gli dia perseueranza. Inanzi di partirme,
uedendoli cosi bene disposti, gli lascai alchune regole per sa-
persi loro gouernare nel suo officio; altre le lasai per le persone
che io confesaj, le quale mi promessero al mancho una volta il
meso confessarsi et comunicarsi tutte.
Apresso di questo predicai ad uno monesterio di monache, et
si conponsero molto, prometendomi ala tornata mia uolere fare
quanto gh direi. Anchora erano molte discordie fra homini et
done, et nè pacificai molte; et fra le atre pacificai uno padre et
vno figliolo, che erano inimici capital] , oprando che il figliolo
domandasse perdono al padre, et che il padre abraciasse il figlio-
lo; et in segno della perfetta reconciolatione, feci chel padre lo
inuitase al pranso seco, esendo già anni che mai era stato in casa
del padre, nè parlato: sia laudato il Signore, autore di tanti beni,
il qualle con summa prouidenza ha fatto che alchuni christiani
conuertano alla fede vno hebreo, et che esso hebreo sia dipoi
stato mezo di conuertire in tanto breue tempo moltj christiani.
* Cf. quae de eodem argumento aíferunt Liti. Quadr., t. iv, pag.
668-670.
2 JUNii 1553 333
Le schole nostre uanno ben'; gli scholari continui sono il nu-
mero di cento, esendo altri in uila, e altri amalati, etc.
Al solito si profitta gli fratellj de casa: tutti stano bene et
fano il debito suo.
Al mio fratello, M. Benedetto, dica V. R. che omnino scriua
a M. Giouane Galeze Zambecare, qualle è secretario del regi-
mento di Bologna, et affecionatissimo di esso mio fratello; et lo
argumento della lettera sia di salutarlo, etc. Et V. R. gli dica
che gli scriua di litera legibile, perchè non tutti intendono per
discretione, come facio jo. Questo secretario hiere mi disse come
nel regimento se era otenuto uno partito por noij, de darci ogni
anno una corba di sale per elemosina, senza io hauere detto una
minima parola, nè pure pensato. Il dono, anchora che sia puo-
cho, nondimeno ha causato molto bene nel regimento, nel qualle,
per otenere questa puocha cosa, sono state dette molte cose in
laude di nostra Compagnia. Il che credo sia per farne molta
estima, perchè mi pare uedere che serà una disposi tione ad otte-
nere magior cosa, come si desidera a diuina gloria. Fra tanto
V. R. ci racomandarà alle oratione di nostro Padre M. Ignatio»
et tutti altrj Padri et charissimi fratellj, insiemi con gli nego
tij, che si tratano per diuina gloria, pregando il Signor' che gii
conduchi a quello fine, che si desidera. Da Bologna il 11 di
Giugno 1553. D. V. R. seruo in X.°,
Francesco Palmio.
Inscriptio: f" Al molto R.do in Christo Padre, il Padre M. don
Joannj di Polanco, della Compagnia de Giesù. In Roma.
Epistolae Mixtae 614
OI4
JACOBA PALLAVICINA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CREMONA 2 JUNII I553 *.
Laetatur quod ad se Ignatius miserit Patrem Elpidium Ugoletti. — De So-
cietatis Jesu collegio Parmae aut Cremonae stabiliendo. — Se Societati
tradere concupiscit.
t
Yhs.
R.do in Xpo. lesu Pater mio et principale sempre honoratis-
simo et observandissimo. È uenuto quiui per gratia e bontà del
summo Dio N. S. M. don Alpidio Ugoletto, rector del colegio di
Parma dela Compagnia nostra. Per tanto non so qual gaudio,
qual contento, quala satisfacione de mi stessa maria più posuto
satisfare, come ueder questo seruo de Dio di la nostra Compa-
gnia esserse dignato V. R. mandarme questo santo a precurar la
salute mìa et el quieto de lanima e del corpo mio ^ . Però habia-
mo parlato insiema et statuito, piacendo a V. R., di far un cole-
gio in Parma dil vostro ordine, donarci scuti mille quando farà
questo colegio. Ma perchè le guerre et li traualij de qua son
grande, non darò se non V 50 per anno ad ogni uolta si comen-
cia, sin a tanto giongino ala summa deli V 1000 per una uolta,
doue li intraue anni uinti a compir la ditta summa. Et se per
sorte Idio ci desse gratia de farne uno in Cremona, gli prestare-
be V 50 de questa summa questo anno, de modo che de ogni
uolta che se facesse quel de Parma, che fusse restituiti li v 50
al colegio di Parma dala Compagnia, el resto de la mia roba,
dico dela donacione che me fece la bona memoria del marito
* Ex originali in voi. D, duplici folio, n. 262, prius 71.
2 Ad rem Polanco, t. Ili, pag. 6, n. 2: «Aliud [collegium] Parmae Domi-
na Jacoba Pallavicina reditibus dotare voluit; sed quia monasterii cujusdam
monialium curam habere [Societatem] volebat, id nostro instituto repu-
gnare significando, et Dominae Jacobae gratias agendo, non est admissum;
invisendam tamen per P. Elpidium hanc nobilem et piam mulierem et con-
solandam P. Ignatius curavit.»
2 JUNII 1553
mio, la quala agiongerebe ala summa de V 600 Tanno de in-
trata, ad ogni uolta che io non fusse dale guerre contribucione,
angarie traualiata; dela qual intrata intendo sie afondato un mo-
nestiero de monege, gubernate sotto ala Compagnia uostra, e
sottoposto ale uostre regule et costi[tu]cione et obediencia, et
non posseno però disponere de tal intrata più che del suo uiuere
et uestire, in su quel modo e forma che serano constituite dala
Compagnia. El resto abieno a dispensar secondo li comandará
lobediencia, e dele quale monege io intendo de esser anchora
mi, et perchè io mi sento el peso duna nepota, intendo che deli
usefrutti e rediti de cfuesti beni, non la maridando me in uitta
mia, uolio che ditte monige sie oblígate a maridarla, e darci una
dotta in su quel modo e forma che dirà el testamento mio, e ui
narerà el Padre M. don Alpidio. Però la suplicho genuflexi la ci
degna acitarme et far di me come fece el padre di familia del
fi[gli]ol prodego, et ricordarse anche che lè più de tredici anni
chio fui chiamata da Dio per bocha de M. don Pietro * e de
M. don Jacomo ^ dela vostra santa Compagnia. Li ueri pastori
recolieno le sue pochore e non le lassa andare sotto ad altri pa-
stori, et io non me mutarò mai dopenione, et sempre che sentirete
dir il contrario de quello che ue scriue al presente, sarà il falso;
però che sempre sarò stabila e firma serua di Xpo., Jacopa Pala-
uicina de la Compagnia de Giesù, et obediròue ogni minimo che
dala Compagnia mi sarà datto et tutti insieme. Et con questo me
ricomando ale oratione de V. R. cum tutta la sua santa Com-
pagnia. De Cremona a di II de Zugno 1553. De V. R. inutel ser-
ua de Xpo.,
Jacoppa dela Compagnia dal Jesus,
afirmo quato qui di sopra, sicome nè di mia propria mano.
Inscriptio: f Al Molto R.do in Christo Padre, il P. M. [Ignja-
tio, proposito generale della Compagnia [de Giesù] in Roma.
1 P. Btus. Petrus Faber, qui Parma I Sept. 1540 Sto. Ignatio scribe-
bat: «Una Señora Jacoba, vedua y sola, tiene una entrada de quinientos es-
cudos, ultra la sua dota: era deliberata de expender todo el suyo y á sí
mesma en lo que yo le hubiera mandado para cualquier obra pia...» Cartas
y otros escritos del B. P. Pedro Fabro, t. i, pag. 21.
* Jacobus Lainez.
336
EPISTOLAE MlXTAE— 615
ei5
JOANNES QUERALT
PATRI JOANNI DE POLANCO
BARCINONE 4 JUNII 1553 *.
Sacellum domus barcinonensis , sive potius templum Societatis, aedifica-
tur. — Movetur quaestio a quibusdam, sed civitatis jurati nostro juri
favent .
t
Jhs.
Muy R.do en Xpo. Padre mio. La santissima Trinidad sea
siempre en nuestro continuo fauor y ayuda. Amén. Con las viti-
mas que scriuí, á 19 de Mayo, di hauiso de lo que passaua açerca
de los contrarios que teníamos en nuestra edificación de capilla ^ .
Lo que después a suçedido es, que nos han çitados al comissário
de nuestras bullas y á mí en la real audientia , para que demos
razón y mostremos nuestras autoridades, cómo podemos proçedir
contra estos obreros del Pi ' , siendo ellos láyeos , y assi , pla-
ziendo á nuestro Señor, esta semana que biene daremos razón, y
les mostraremos nuestras autoridades. Y porque nuestros con-
trarios, hauiéndoles nosotros ya atajados muchos cabos que [en]
ellos se fundauan, agora han sacado vn priuilegio de vn rey muy
antigo, consedido á la ciudad de Barcelona, que ninguno pueda
edificar casas de religiones, hospitales, ó yglesias sin licencia de
los jurados de la çiudad, con este priuilegio les fauoreçen agora
los de la real audiençia. Yo, ahunque tenía ya esta licentia de los
jurados del año passado y de los deste año presente, no lo podía
mostrar por escrito , no aduertiendo entonces lo que agora pa-
^ Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 127, prius 481 .
- Cf. Liti. Quadr., t. Il, pag. 214-216 et PoLANCO, t. ili, pag. 384-386^
n. 84Ò-849, qui historiam collegii barcinonensis atque hujus incrementum
more suo complectitur.
^ «Ne autem sine ulla contradictione pium hoc opus novi templi confi -
ceretur, sacerdotes et protectores cujusdam parochiae vicinae, quam del Pi
vocant, impedire, quod coeptum fuerat, conati sunt.» POLANCO, t. iil,
pag. 385, n. 848.
4 JUNii 1553 337
desco, todavía, viéndome en aprieto desto, he suplicado á los ju-
rados presentes que me quisiessen hazer vn aucto de su beneplá-
çito y licentia, que para edificar nuestra casa y capilla me dieron,
y assi han congregado consejo commo suelen, y me lo han con-
cedido con mucha benignidad, con el qual aucto, también agora
pienço de responder á la real audientia y á los contrarios, y no
sé si después hallarán otros puntos para nos embaraçar. Todavía
yo, quanto puedo, voy adelante en la edificatión y obra, y podrá
ser que, si salgo con esta ves de la audientia real, que por ade
lante ternán por bien de conçertarse con nosotros. Dios N. S. nos
dé á todos verdadero spíritu de humildad y verdad, para que nos
libren de todos los engaños mentirosos del enemigo de naturale-
za humana. Amén.
Todos estos mis Padres y hermanos están con mediana salud
corporal; digo con mediana, porque, con los rezios calores que
haze ya por acá , andan cansados con las tantas occupationes y
distracciones que las fábricas consigo traen. Descansan mucho
y se alegran con ver subir las paredes, dentro de las quales pien-
çan que Dios N. S. se seruirá, y se consolarán y descansarán mu-
chos ánimos para más perfetamente le seruir; á quien piega dar-
nos á todos su santo Spíritu , bendiçión y gracia para el mesmo
effecto. Amén. De Barcelona a 4 de Junio 1553. De V. R. sieruo
en Jesu Xpo.,
t
Joan Queralt.
A la memoria de nuestro P. M. Ignatio deseamos ser traídos,
y encomendados en las orationes de V. R. y de todos los Padres
y hermanos, pues saben quánta necessidad tenemos dello.
Inscriptio: f Al muy R.do Padre en Xpo., el P. Mro. Joan de
Polanco, de la Compañía de Jesús, a S.ta María dela Strada,
junto á S.t Marco. En Roma.
EpISTOLAE MjXTAE, tom. III.
22
338
Epistolae Mixtae — 6i6
GIH
SILVESTER LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 5 JUNII 1553 *.
De litteris ad Ignatium missis, et in navi ab adversariis perlectis. — Falsi
rumores sparsi et calumniae. — Opera oppidanis navata . — Landini amor
erga alumnos Sti. Francisci. — Avet scire res Societatis.
IHS ■
Molto mio R.do Padre nel N. S.re Pax X.i II signore gouer-
natore con questi altri signori ringratiano V. R. delle concesse
gratie, et patente fatte. S. S.ia prega V, R. che li scrini la ri-
sposta della sua lettera, che mandò a quella, et facia che R.mi
cardinali si degnono di riscriuerli, perchè S. SM dice che mai
non ha riceuuto lettera alcuna. Ho inteso che alcune delle nostre
lettere sono state lette nelle barche, et molto gran romor hanno
fatto questi frati ch'ieri gionsero da Roma, dicendo che tutti
quelli della Compagnia nostra sono buggiardi, et che quatro
uolte uenirno a batter alla porta, et che V. R. non li diete mai
risposta. Recello che li dette le mie lettere, sendo V. R. air ul-
timo dilpranso, et che no li uolse parlar, et poi chel cardinale
Carpo " li fece uno gran capello, perchè lo ministro prouinciale '
me receue nel conuento de S.to Fran.co^ et uno altro capello
simile per tal cagione li fece il cardinale Pacocho et il simile
il loro comessario o procuratori et eh' io lo tradito raccoman-
dandolo a V. R., et che siammo tutti poletini; et che non anda-
ranno tre mesi che V. R. sarà leuata da questo ufficio; et c'hora
a perso ogni credito; et mille mali; et non cessa di dire. Ma non
fanno niente per gratia de Dio, perchè T opera che fa quiui
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 88, prius 245, 246.
* Rodulphus Pio de Carpi.
' Fr. Joani'es de Corte.
* Sic; attamen inter cardinales S. R.E., a Ciaconio et Mas Latrie
recensitos, hoc nomen non legitur.
• 5 JuNii 1553 339
N. S. et ha fatto in questa terra, et per tutta V isola, et massime
in tutti loro, chi errano molto essosi a molti, hora, dapoi la nostra
uenuta, lo ritornati in gratia, et in Genoa, et in la Bastia, et in
tutta Corsica; nè uoglio altri testimonii che loro stessi, benché
tutto il paese nè darà testimonio. Loro m' hanno detto che prima
la nostra uenuta erano conuentuali, et c'hora sono, segondo
pare a loro, osseruanti. Io ho defesso li suoi priuilegij quiui, et
in Genoa ancora col magnifico M. Thomaso Spinola \ uno delli
4 signori della Corsica, V ho difesso eh' erano biasmati publice,
che teneuano in comune robbe et botte de vino colla decrettale
■di Giouanni 22.
Ho fatto condurre pietre alli miei auditori tante, che faranno
una fornace più grande che mai uedess' io. Ho fatto condurre
tante pietre, che faranno le sopra muraglie da deici o undodici
archiuolti. Ho fatto portar legne et per la casa et per la fornace,
fattoli in gratia a cittadini genouesi et corsi, fauorito ho sempre
le sue cause, et diffese gratiosamete, molti commandi a sua
peti[ti]oni da noi sono emanati contra a quelli li molestauano, fat-
toli fauori colli preti, col signore gouernatore et con tutti quanto
mai ho possuto, che in nero mè stato detto che tutti erano as-
sinazi, et così erano tenuti come assini da star all' ocio, et io
sempre presi la sua protettione. Ogni di ho predicato a sue pe-
titioni nella sua chiesia tutta la quadragesima ^ passata, et l'altro
tempo tutte le feste, et letto ogni sera una lettione o due della
scrittura, et tutto il bene et la charità c' hanno queste bene[de]tte
per oue uerso di noi, 1' essequiuono con loro, noi non pigliando
mai niente da nessuno, et questi lauorauano da uero, nè mai
usai auttorità contra di loro, ma si bene contra tutti, fossi che si
uolesse, che li molestasse et che li facesse ingiuria, anchorachè
loro noi cercassero tanto; e 1' affetto eh' io ho alla santa relli-
gione di S.to Francesco, et io sono contento, d' hauer tutto
• Agunt de hoc viro, Societatis amico, Polanco saepe, v. g. t. iii,
pag, 73, n. iBs; pag. 96, n. 178, annot. i; pag. 108, n. 2o3; Nadal, Epist.
t. I, pag. 146; Bartoli, l. e; et prae caeteris Cartas de San Ignacio, t. iil,
pag. 405, 415, 421, 423, 434, 436; 23o, annot. 2; 265, 288, etc.
* Ms. XL.ma
340 Epistolar Mixtae— 6i6
questo operato per amore de Dio, et non sono per mancar per
V aueuire Lè uero che non noria che fosse detto contra la
uerità che tutta la casa nostra sia buggiarda, et che V. R. ha
perso il credito, et eh"" in termine di 3 messi V. R. sarà punita,
che de tutto si cerca la verità con processo, di quanti beneficij
r hauemo fatti, et molti più assai di quello eh' io ho scritto. Io
li prouarò tutti, et sei non fosse la cura c' hauemo delle anime
di queste isola, per non far' dir' al dimonio, io diria anchora me
quello chel Signore mi facesse dir"; et sei mi farà dir' con animo
tranquillo, non tacerò. Mai de nessuna cosa fui più contento,
perchè uedo manifesto che cosi fu fatto al Signore nostro, che
mi fa degno della sua socitade. Sia benedetto sua diuina Maestà.
Mi rencresce indubitatamente dil danno loro, c' ha esser' grande:
so quello eh' io dico, il Signore li guarda con tutti.
Ho fatte le raccomandationi di V. R. ad alcuni; farò ad altri,
perchè le lettere nostre sono insidiate. Se pare a V. R. eh' io le
indirizzi in casa di qualche cardinale, et eh' io muta il nome mio,
o altro modo quella comanda, ouero seruar' al solito.
Hauemmo desiderio delle buone noue, perchè molti si edifi-
cano. Hora ogniuno per gratia de Dio predica in tirar' il pros-
simo alla confessione, grandi et picoli, huomini et donne. Adempie
il Signore quel che promesse ai padri (?): Omnis locus quem
calcauerit pes vester, vester erit *. Tutte le gratie che ha pro-
curato V. R. per questa isola, Y ho mandate al magnifico vfficio
di S.to Georgio; et i particolari amici daranno foco dil Signore
al colleggio e per Genoa et qua. Mi raccomando sempre alle
diuotissime orarationi di V. R. con tutti gì' amici, et massime
M. Benedetta Sauli Casanona Dalla Bastia 5 diGiugnio 1553.
D. V. R. P. seruo in X.°
SiLUESTRO Landino da Sarzana.
Inscriptio. Jhs. Al mio molto R.do Padre nel N. S., il M.
Ignatio Loyola, prepósito generale della Compagnia de Gesù, in
Roma. A S.ta Maria dalla Strada, appresso a S.to Marco.
• Vide Polanco, t. m, pag. 104, n. 193-195.
* Deut. xi, 24.
' De hoc viro saepe Polanco,Z. c "^^ide tòte?, pag. 96,11. 178, et epist.618.
IO JUNII 1553
341
ei7
CAESAR HELMI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VENETIIS IO JUNII 1553 *.
Patrem Viola Venetias appulisse, refert, propediem Patavium concessurum.
— De quodam lusitano, e Societate egresso. — De testamento Angeli Su-
riano.— De scholis ac magistris veneti collegii Societatis.
Jhs.
Molto R. do Padre in Christo. La gratia et pace di Christo, etc.
Quelle di V. R. di 3 del presente habbiamo riceuto. Il R.do Pa-
dre commissario mercore a sera venne da Padoa con il P. M. Jo.
Battista di Naggio % il qual resterà con noi per finché a V. R.
piacerà. Detto P. commissario si partirà (come ha detto) lunedì
per Padoa, per essergli parso non esser necessario restar; sì come
ancora è parso al R.do nostro Mons-or^ perchè si mostra esser
acquietata la cosa dopo la partita del P. M. Jo. port Mi rimetto
in ciò air auiso che a V. R. darà detto P. commissario.
Circa la cosa del testamento ho parlato et consultatomi col
R.do p. Anibal Grisonio, il quaF è dottor in vtroque jure; et mi.
ha risoluto che ha potuto liberamente far' il testamento; ma di-
cendogli io che pensauo cercar' il parer di qualche altro buon
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 71, prius 74.
* Vide epist. 605, pag. 3l3.
' Sic; nomen autem etres,quae heic attinguntur, uberius declarantur
a Polanco, t. iii, pag. 120, n. 232. Aitenim: «Quidam sacerdos, cum ali-
quid, quod merito externis displicebat... admisisset, hospite insalutato re-
cessit: et quamvis Venetiis esset, et domum reduci potuisset, non est visura
quibusdam amicis in Societatem eum esse admittendum. Lusitanus ille
erat, Joannes nomine, istis in locis in Societatem admissus; et Dei provi-
dentia erga Societatem cerni potuit, quod... aliqui ex nobilibus amicis, qui-
bus ejus facta innotuerant..., non modo erga Societatem de benevolentia sua
nihil minuerunt, sed hunc ipsum... ex ea civitate, viatico adjutum, Laure-
tum... cum bono socio transmiserunt.» Vide locum.
* Sermo est de hereditate, quam frater Angelus Surianus, nobilis vene-
tus, Societati reliquerat. Polanco, t. iii, pag. 121, n. 236. lUius mentio-
nem faciunt Epist. Mixtae, t. 11, pag. 819 et 820.
342 Epistolae Mixtae— 617
dottor', et hauendogli mostrato la lettera di V. R. circa quel!
che si admettono nella nostra Compagnia, mi ha risposto non esser
buono mostrarlo alli altri dottori; perchè saria vn dar occasion
alli fratelli del test itor di pigliar più difficultà ad esseguir, etc.
10 ho pensato che, non manifestandosi il nome del testator" nè
delli fratelli, si potria far senza tal pericolo; pur, per non far se-
condo il mio parer", farò secondo il primo auiso de V. R,
Qui si mandano lettere per V. R. da Padoa. Li nostri scolari
al presenti sono 103 in circa. Tutti noi stiamo bene, gratia del
Signor'. Il P. commisario, vedendo V inhabilità et insufficienza
di Joan Bonifatio, sicihano, il qual non sa le declinationi nè con-
iugationi delli verbi, ha giudicato che Pietro francese seguiti il
far la sua classe, finché V. R. dia altro auiso et aiuto. Perchè fuor
di Pietro detto et Joanantonio Agobino et il P. M. Jo: Gamb.° '
niuno è atto nè sufficiente ad insegnar' i scolari, etiam più piccoli..
11 P. M. Joan Battista Naggio non par che si dimostri star vo-
luntieri in Venetia; et non è inchinato ad insegnar' a putti: ben-
ché in necessità crede il P. M. Viola che si sforzarà satisfar'.
Per questa non mi occorre altro, se non raccommandarci tutti
all' orationi di V. R. et di tutti li R.di Padri et fratelU in Christo
charisimi. Di Venetia alli 10 di lugno 1553. Di V. R. indegnis-
simo seruo in Jesu Xpo.
Cesar' Helmi.
Inscriptio: f Al molto R. P. in Xpo. M. Ignatio de Loyola,
prepósito general della Compagnia di Giesù. In Roma. Appressa
S. Marco, a S. Maria della Strada. Pagate il porto.
' «Hoc anno M. Joannes Gambarus ad sacerdotium promotus et sub
autumnum Romam revocatus est.» Polanco, t. lii, pag. 122, n. 238.
17 JuNii T553
343
617 bis
SILVESTER LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CARDO 17 JUNII 1553
Lambas Doria, Corsicae gubernator, responsa ad suas litteras exoptat. —
Dolet Landinus quod a se datae epistolae Ignatio redditae non sint. —
De Emmanuele Gomes. — Landinus oppida circumjacentia perlustrai:
Cardum venit. — Fructus ex lustratione perceptus. — Studia amicorum.
IHS.
Molto mio Rdo. Padre nel nostro Signore. La somma gratia
et amor eterno di X.° nostro signore V. R. saluti et uisiti colli
suoi santi doni et gratie spirituali. Ho riceuuto una di duoi dil
presente, di V. R., doue mi sono ricapitulate certe cose de altre
sue. Il signore gouernatore riceuè la patente delle gratie colli
altri gentilhuo[mi]ni; ma non ha mai, mi dice, hauuto risposta
dalli Rmi. cardinali, nè da V. R., et molto le desidera
Dopo la partita di M. Sebastiano, ho scritto ogni settimana,
et due, et tre, et quatro lettere a V. R., eccetto questa, et cose
di importanza. Mi doglio non siano state rese al presente: non
posso ricapitolar' per mia indisposi tion'. Il P. Emanuel ancora
non è ritornato, come gli scrissi, benché fa buon frutto in paci»
et confessioni. Io mi sono misso in uisita quiui incirco la Ba-
stia. Hora sono in una terra, che si chiama Cardo Piccola; ma no-
stro Signore la fa grande colli suoi doni: quello c'ha fatto in la
Bastia in diuturno, qua con facilità et breue tempo ha operato in
tanta concordie, confessioni et comunioni ogni domenica uno:
non ce nè resta, pare, che si mandassero delli operarij et pastori,
che facesseno più conto dil sangue sparso di X.'*, che de bene
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 98, prius 195.
Vide epist. 616, ubi haec etiam attinguntur. Ignatii quidem litteras
ad gubernatorem Corsicae in via interiisse discimus ex Cartas de San Igna-
cio, t. Ili, pag. 406-407, 238-241: Doriae autem epistolas, de quibus heic ser-
mo, supra exhibuimus, n. 561-563, ad pontificem maximum, ad Ignatium, ad
cardinalem Sti . Clementis.
344 Epistolab Mixtae— 617
temporali. Io non uedo altro mezzo: se uorrò ussar' l'auttorità
dil breue, dubito non sia riceuuta la medicina, et poi io non mi
sento atto nè disposto. Alle confessioni d' una luce a V altra, et
alle predicationi et dottrina non manco: tanta è la diuotione di
questi poueri, che passan una hora et più di notte, eh' ancora sia-
mo alla predicatione, et oratione; nè posso fare di manco, uolendo
sodisfar' alla tanta sua diuotione.
Circa di Luca desidero che nè scriue della gratia gì' ha fatto
nostro Signore, acciò sia glorificato più da noi: sono alcuni che
uorianno che noi potessimo legittimar'. Questi gentilhuomini
dalla Bastia uengono ogni di a uisitarci, et massime M. Bene-
detto Sauli Casanoua con altri assai, et V. R. potrà dirizare le
lettere a S. S.ria per mezzo di quel mercante che porta la pre-
sente, acciò siano portate fidelmente.
Mi racomando con S. S. ria et tutti gli amici nostri alle diuo-
tissime orationi di V. R., et tutta 1' isola, che si mandono buoni
pastori, et santi operarij. Da Cardo alli 17 di Giugnio 1554
D. V. R. P. humillimo seruo nel nostro Signore.
SiLUESTRO Landino da Sarzana.
t
Inscriptio: IHS. Al mio molto Rdo. Padre nel nostro Signore,
il P. M. Ignatio Loyola, prepósito della Compagnia di Gesù ge-
nerale, in santa Maria dalla Strada, appresso a santo Marco, in
Roma.
* Sic legendum videtur, et ita librarius romanus legit notavitque in
charta a tergo; sed error est manifestus, siquidem ineunte Martio 1554, ad
superos Landinus evolavit, ut constai ex epistolis anno próximo producen-
dis. Haec autem epistola cum sequente apprime quidem cohaeret.
21 JUNII 1553
61S
SILVESTRE LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CARDO 21 JUNII 1553 *.
gnatianae epistolae desiderantur.— Landini litterae in itinere perleguntur.
— Munia sacra obita. — Adversarii irascuntur. — Amicorum studia.
IHS
Molto mio R.do Padre nel nostro Signore. La somma gratia
et amor' eterno di X.** nostro signore V. R. saluti et uisitj colli
suoi santi doni et spirituali gratie. Il signore gouernatore desi-
dera risposta dalli R.mi cardinali et da V. R. delle sue *. Le no-
stre lettere sono aperte, quale mandiammo ogni settimana di qua,
le più uolte triplicate. Hora le mando incluse in quelle dil magni-
fico M. Benedetto nostro Sauli Casanoua. Il simile per il me-
desmo mercante potrà rimandar' V. R.
Qua in questa settimana passata si sono confessati et comu-
nicati circa 15 Ogni di si predica, et s' insegna la dottrina
xpiana. Ogni sera, insino a una hora et mezza di notte, siammo
ancora in chiesia con tutto il diuoto popolo.
Il Signore manda qua operarli, che tanto ce nè bisogno, che
non si può scriuer. Guai a me, eh' io non posso sopplir' alla mil-
lessima particella di tanta calamità, nè ueggio uia alcuna eh' io
posso aggiutar', senon perseuerar' al modo che faceuano li san-
tissimi apostoli di Gesù X.°, lauorando di et notte, et pregar' li
huomini per amor' di X.° si uogliono racconciliar' a Dio. Senza
altra essecution' , per le fattion' dil dimonio , quando si corregge
uno, si moue tutta la fattione sua, benché sia grandissima neces-
• Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 87, prius 247.
* Vide quae diximus supra, epist. 604, pag. 3lo, annot. 4.— Responsum
vero Ignatii habes in Cartas de San Ignacio, t. iii, pag. 406.
' Numerus haud perspicue legitur. Videtur auctor prius scripsisse ir
et postea emendasse /5.
346 Epistolae Mixtae -619
sita di medicar' un corpo, tanto che a pianta pedis usque ad uer-
ticem non sit in eo sanitas '.
Iddio essaudisca il desiderio di poueri, et manda presto ag-
giuto auanti V ultimo esscidio. Questi diuoti uano per le strade
r uno con V altro recitando la dottrina xpiana. , quali racco-
mando con tutta 1' isola, et massime M. Benedetto Sauli Casano-
ua et diuoti nostri, et io, alle diuotissime orationi di V. R.
M. Gerolomino, digníssimo figliuolo dil magnifico M. Ber-
nardo dal Mostosso, prega V. R. lo uoglia hauer raccomandato
nelle sue oratione colla sua diuota madre, auo, et fameglia, qual
mai non nè abandona, degno di molta laude nel N. S. M. Emma-
nuel uiene alla Bastia, quiui appresso uno miglio, uno di, et V al-
tro ritornò. No so . Sempre sono infermo, pur' il Signore
mi fa lauorar'. Dal Cardo alli 21 di Giugnio 1553. D. V. R. P.
humillimo seruo in X.*' N. S.,
SiLUESTRO Landino da Sarzana.
Inscripiio: Jhs. Al mio molto R.do Padre nel N. S., il
P. M. Ignatio, prepósito generale della Compagnia di Gesù di-
gníssimo, in S.ta Maria dalla Strada, appresso a santo Marco, in
Roma.
619
BERNARDOS OLIVERIUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
MONTEREGALI 24 JUNII I553
Vicarius cardinalis Farnesii aegre fert nostros concionari. — Societatem pa-
rum amat: dissimulai tamen coram P. Domenech. — Prior civitatis, Hie-
ronymus Seguera, totus Societatis est. — De scholis. — Oliverius melius
valet: ut quaedam sibi concedantur, poscit.
IHS.
Pax Xi. Padre mio in X.° R.do Vltra le cose che io ho scrit-
* ISAI., I, 6.
Vide epist. 616 et superiorem, 617. bis
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 125, prius 222, 223. Usus
est hac epistola Polancus, t. iii, pag. 23l, 232, n. 511-514.
24 JUNII 1553 347
to mi è parso auisar a V. R. come, depoi che venessimo a
star' qua a Monreal, che il vicario fu ritornato de certe visite
della sua diocesi, lo andassimo a visitar' et basar' li mani, et li
dicessimo come con il suo beneplacito faressimo li essercitii so-
liti, cioè legger', predicar', confessar', communicar', etc. Lui dissi
che non era licito a predicar' sinon alli sacerdoti, et che era con-
tento che io predicasse, ma non Sanctio % per insino a tanto che
era sacerdote. Io li dissi che haueuamo licentia del papa. Tandem
lui volse veder' tutti li nostrj priuilegij, et anchora li tiene, che
per esser' lui indisposto, io non li ho potuto parlar' questi giorni.
Depoi accadete che vna certa confraternita fece vna processione
et andò a demandar' quella al vicario, se voleua farli gracia de
predicar' quello giorno (imperochè lui suole predicar' qualche
volte, massime in quaresima), et se lui non potesse predicar', che
se contentasse che ci venessero a pregar' che vno de noi predi-
casse. Lui li fece grandissimi rebouffi, dicendo: Si noi eramo
tropo buoni per andar' a dimandarli quella confraternita, non ci
haueua detto niente ni parlato; ma depoi dissi a vno amico no-
stro, che monsignor non voleua che ci venessino a pregar' che
predicassimo. Depoi lui disse a M. Hieronimo % quando fu qua
questi giorni, che era contento che predicassimo et facessimo li
soliti essercitij , et cossi ci monstra molta careza in presentía no-
stra, ma di dentro non lo cognosciamo. Vno amico nostro m' ha
detto che lui voleua molto male a M.° Laynez, per certe ordina-
tioni che qua fece in Monreal Et volendo la cità alcuni mesi fa
scriuer al cardenal Farnese che facessi questo collegio, lui dette
parer' contra, et esshortò la cità a non farlo, dicendo che non si
vedeua nissuno frutto del collegio de Palermo, et che, si bene di-
ciam insegnar' gratis, pur bisognaria darci presenti, etc.
De questo V. R. potrà cognoscer' 1' animo suo in parte. Vno
de questi, a chi haueua persuaso de non farlo, è il pretor, et già
* Cf. epist. 599.
- Sanctius Ochoa.
^ Hieronymus Domenech.
* «Monteregalensem Archiepiscopatum visitavit P. Laynez anno 1549.»
Poi.ANCO, t. Ili, pag. 232, n. 51T, annot. I.
348 Epistolae'Mixtae— bi9
manda qua vn suo figliolo; et hauendo mandato alcunj presentì,
non hauemo mai pigliato niente, nè de lui ni de altro. Questo
scrìuo, acciò V. R. sia auisato, si forse scriuesse alcuna cosa al
cardenal. Non penso accaderà farli scriuere niente, perchè il
P. M. Hieronimo procurerà li scriui il viceré, et si li paressi de
far scriuere, penso saria buono non intendessi che ci siamo la-
mentato, imperochè esteriormente ci fa careza.
Il signor priore, M. Hieronymo Seguera, è qua come nostro
Padre, agiutandoci con consiglio et fauor', incitando il popolo a
venir alle prediche, dottrina et a mandar' i soi figlioli alla scho-
la, in modo che lui è in grande parte cause de tutto quello che
si è fatto qua per insino adesso; et ogni giorno seguita più fer-
uentemente. Si paresse a V. R. che il P. M. Ignatio li scriuesse
alcuna lettera, o veramente il P. M.** Laynez, che lo cognosce
molto bene, o tutti doi o nissuno, come li parerà
Qua non hauemo correttori ma li maestri castigano li figlio-
li, parte perchè non trouiamo persona idonea fidata per tal offi-
cio; et il signore gouernator' * non ci vienne bene in modo nis-
suno, dicendo che per questi principi] non ci bastará la intrata de
200 V per intertenirci. Pur, si al P. M. Ignatio li pare inconue-
niente che li maestri castigano li figlioli, ci sforciaremo conten-
tar' il gouernator', o far che vno delli più grande scholari faccia
quello officio, il che pur' haueria anche alcuni inconuenienti et
difficultà. Pur espetteremo la risposta.
Si pare a V. R. che in alcuno caso fosse necessaria vna pa-
tente delle gratie che mi dettò il P. M. Ignatio quando io mi
parti de Roma, cioè tutte quelle che può dar', fuor' de legger' li-
bri heretici, si non per saper' si sonno heretici. Item la dispen-
satione deUi degiuni, et cibi, et de dir' 1' officio, V. R. mi pro-
messi de mandarmela. Io penso che s' è dismenticato: non mi
curo molto de haueria, si non li parerà che in alcuno caso mi
fosse necessaria per monstrarla. V. R. de questo et de ogni altre
cose dette faccia come li parerà. Solamente che mi habbia per
ricommandato nelli soi sacrificij et orationi. Io sto adesso vn poco
* Vide infra, epist. 670.
* Vincentius de Nobilibus, seu, ut aliis placet, de Nobili.
25 JUNIl 1553 349
meglio, et più forte del solito: ringratiato sia quello che ci può
dar", et vuole, et sa tutto quello che è più per salute delle anime
nostre. V. R. mi raccommandi al P. Olaue et alli altri Padri et
fratelli. De Monreal alli 24 de Jugnio 1553. De V. R. inutile
seruo in X.°,
Bernardo Oliuerio.
Inscriptio: f Al molto R.do in X,° Padre, il P. M. Jouanni
de Polanco, della Compagnia de Jesù, in Roma.
PETRUS DE TABLARES
[JOANNI DE POLANCO]
COMPLUTO 25 JUNIl 1553
De Carolo Borgia, duce V Gandiae. — De transferenda pecunia in urbem. —
Suum judicium expromit de rebus Societatis in Portugallia, ac praecipue
de quibusdam sociis.
t
Ihs.
Muy R.do y charíssimo Padre mío en X.o Pax X.i De Va-
lencia sereni largo; querría más serlo de obras, mientras allá no
se come de palabras. Fui á Gandía, pensando que cara á cara
podría más con el duque, y es caro de auer dél vn real, ni de lo
voluntario, ni de lo que deue de obligación. Dame por disculpa
la necesidad en que le ponen estos negros palos que dió ^ . Yo le
dixe que á todos nos los daua su S.ia , pues nos alcança tanta
parte dellos. E scripto al P. Francisco lo que pasa, y supplicado
los cobre su R.^, que nosotros no los emos de pedir por justicia:
bien creo que hará su posibilidad.
De los dineros de los juros ^ tengo cobrados hasta dozientas
y sesenta y seis mili maravedís, y en poder de Hierónymo Ruiz,
factor del P. Francisco, estañan cobradas de antes otras tantas,
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 165, prius 359, 36o.
* Vide supra, epist. 508, pag. 41, annot. 2. Dux, de quo hic agitur,
est Carolus de Borja, dux V Gandiae, Sti. Francisci filius.
^ Cf. epist. 517, pag. 8l-83.
350 Epistolae Mixtae - 620
y yo agora me partiré á cobrar otro terçio, aunque no se me deue,
que serán por todos mili y quinientos ducados. Por faltar el du-
que, no llegan casi á tres mili: digo con solos los mili y dozientos
y tantos escudos que deue dos años a.
Tenerse a allá por fáçil el cobrar destos recaudadores terçios
adelantados: ay este inconuiniente, que, como esta es merçed de
por vida, es menester quel P. Francisco viua para que yo cobre,
porque no se paga sino lo que tiene viuido. Ase hecho comigo,
por la estrecha amistad, que siempre que me adelantan el terzio,
aventuran a psrdello, y así lo perderían, si el P. Francisco fal-
tase.
Quanto al paso destos dineros, si es por cambio, costarán los
mili y quinientos ducados, dos mili: no me atreuo á hazerlo. Otro
camino hera dallos á estos hermanos, que los pasasen. Lo vno,
como no ay oro, pasallo en plata es gran peso; lo otro, es me-
nester cédula del prínçipe para sacallos. Esta no se a sacado, por-
que a pareçido al Padre prouinçial que hera desdificaçión. Yo
depongo mi juizio en el superior. Agora me dize el P. Nadal que
la procure: hazerlo e.
Las galeras dizen que están en Málaga. Cierta gente y di-
neros que an de pasar, anse de embarcar allí en vnas vrcas, y las
galeras dizen que por ogaño no pasarán, sino que por estas costas
inuernarán. Ha de pasar el marqués de Sarria, embaxador que va
á Roma ^: con él an de embiar al R.mo de la Cueua ^ diez mil
ducados, con los quales procuraré de sacar liçençia para embiar
estos mili y quinientos, por vía de Ruy Gómez: este será el pos-
trero remedio. Querría también saber de nuestro Padre, sien
sacar estas liçençias del príncipe le pareçe que ay desedificaçión;
porque yo no la hallo, antes me parece edificaçión que sepan que
nuestros collegios no se fundan tan [en] el ayre, sitio que tienen
de qué se sustenten las letras en ellos, y que las rentas pasan de
vnos reinos á otros para semejantes casas. Embíeme nuestro Pa-
dre á mandar lo que en esto tengo de hazer.
• Ferdinandus Ruiz de Castro et Portugal. POLANCO, t. v, pag. 23,
annot. 2 et pag. 441, annot. 4,
* Bartholomaeus de la Cueva, cardinalis.
25 JUNU 1553 351
Los hermanos que an de yr allá, están en Barçelona tres: de
esté colegio yrán dos; de fuera de la Compañía otros dos, buenos
sujetos; de Gandía otros dos; de Valencia vno: estos se procu-
rará de dar priesa que vayan, aunque hasta agora no ay camino
abierto para ello, que gran tiempo a que están en Barcelona es-
perando aquellos hermanos, y comiendo lo que no tienen. Pienso
que de lo que lleuó el hermano don Theotonio se sustentan
hasta agora; y como estos que an de yr, no tengan ansí con qué,
será menester embiallos á tiempo, que no se detengan mucho de
embarcar, por la costa; y aun para el embarcar será menester
harto fauor para la costa: terné el cuidado posible de lo vno y de
lo otro.
Don Theotonio va allá, á ponerse á sí y á sus cosas en manos
de nuestro Padre. Pâréçeme que nunca terná paz sin esto, y con-
uiene también para quel P. Luis Gonçalez, que allá es ydo, no
hable en todo sin testigos, porque de lo poco que aquí le trata-
mos, alos menester. Aquí dixo que el Padre prouincial le auía
dicho, que todo lo que se auía echo por ellos en Portugal estaua
de oro; y nunca dixo, sino que estaua del lodo. Dixo quel Padre
prouincial auía aconsejado á M° Symón que se fuese á Portu-
gal, y es falso; que antes le detuuo aquí algunos días, y aun no
sin scrúpulo, según su enfermedad, que á todos fué visible. En
otras cosas de que trató, como es que á sólo el nombre de Symón
parece que pierde el sentido, según se ençiende, y muestra que
no lleua aquella paz con su próximo y hermano, ni aquella vnión
que en la Compañía tanto se profesa. Fíese V. R. en esta parte
de mi experiençia, que es la gente, de quantas e visto, esta, donde
más ay que descarnar y que desangrar, y esté recatado con
ellos ^
Aquí an embiado vnos capítulos el Padre doctor Torres y
M.° Mirón contra M. Symón, de las causas porque no quieren
recibirle en ninguna casa de la Compañía de Portugal, y porqué
* Theotonius de Bragança.
2 Cf. epist. 552, pag. 155 et seqq., ubi plura dicuntur ad haec spe-
ctantia.
352 Epistolae Mixtae — 620
pretenden, como dizen, echarle de aquel reyno. Por estos capí-
tulos verá V. R. las razones grau es por donde se an guiado y se
guían hasta agora, que aquí harta risa nos an dado. El P. Nadal
quisiera yo que llenara consigo alguna persona de quien se fiara,
y con quien comunicara; aunque yo fío tanto de su bondad y de
todas las otras partes quel Señor le dió, que le guiará en todo,
como conuiene á su mayor seruicio. Que nuestro Padre tuuiese
causas para quitar al P, M.° Symón de aquel trabaxo, y poner á
otro en su lugar, téngolas por tan ciertas y tan justas, quede
cosa que su paternidad prouea, me parece que, pedir razón dello,
es poca relligión y poco juizio; pero que, siendo, como conuiene,
M.° Symón, obediente, no le reciban en la Compañía, no lo
tengo por cosa que mana de nuestro Padre; y quando sepa que
sí, lo terné por muy acertado. Hasta sabello, el effecto de lo que
vemos á juizio de los más, lexos va de la paz y de la vnión que
en la Compañía se pretende. Spero en el Señor que, por medio
deste sieruo suyo y oraciones de nuestro Padre, avrán buen su-
ceso las cosas de aquellos Padres.
Díxonos aquí el P. M.° Symón, que nuestro Padre, ó otra
persona por comisión suya, le mandasen todo aquello que deuía
hazer, que lo obedecería pecho por tierra, y que, haziendo esto,
tiene sentimiento que açerca del rey y del reino se dé á entender
que a echo cosas graues, por donde le destierran aquellos Padres
del reyno; y también dize, que, viendo carta de nuestro Padre
que lo tiene por bueno y lo manda, que se yrá á morir á la India,
y lo juzgará por más gloria de nuestro Señor. Pero que tiene
que, aunque lo primero sea ordenado por nuestro Padre, que
todo lo de después acá es ordenado por ellos, y por los que le
son contrarios. A mi pareçer, lo más desto es, que pareçe que
le temen, que vuelto al reino, aunque no sea al cargo, los a de
mortificar: según estos capítulos, en esto estriban. Yo, cierto,
spero lo contrario. No quiero creer de profeso de la Compañía
que profesa vengança. Si él tomara mi consejo aquí, él estuuiera
ya en Roma, y allá sustentara sus proposiçiones, si son cathóli-
cas, y no en esta inquisiçión de acá, Díxome que, si tuuiera sa-
lud, ansí lo hiziera, y speraua en el Señor de hazerlo. Creo que
26 JUNII 1553
basta lo scripto por agora, que no se offreçe otra cosa que im-
porte de que dar cuenta *.
El Padre prouincial se parte de aquí á dos días para Oñate, y
yo también casi luego, á cobrar aquel terçio, que aun no es lle-
gada la feria, y tengo de ponello en Valladolid, á donde es yda
ya la corte, y procurar la cédula de saca, que me será fácil, y
poner con ella los dineros en poder del que a de licuar los del
R.mo de la Cueua. Harto tengo que hazer, según el poco tiempo
[que] ay para todo; y con esto también me mandó el P. Nadal
fuese con los hermanos que han de yr á Roma, hasta Gandía, y
de allí á Valencia, y de allí á Barçelona, hasta que los dexase em-
barcados. <^omo me vee moço y reçio, atréuese á la edad, que
sabe nuestro Señor quánta más neçesidad tengo de curarme que
de caminar, y sábelo también el Padre prouincial. El Señor nos
dé fuerças para todo, y gracia para que en nosotros se cumpla
siempre su santa voluntad. Amén. En las oraciones de V. R. me
encomiendo, que le prometo que tengo en el memento á V. R.
muy particularmente. Todo me lo deue, que tiernamente le amo.
De Alcalá 25 de Junio 1553. D. V. R. sieruo en Christo,
t
Pedro de Tablares.
EMMANUEL LOPES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COMPLUTO 26 JUNII 1553
De sociorum valetudine. — Dr. Vergara, nuper Ognato veniens, socios aliquot
complutenses, capite laborantes, secum alio adduxit. — P. Nadal Com-
piuto transiit, Portugalliam versus. -^Res Societatis feliciter feruntur.
t
Jhs
Muy R.do en Christo Padre. La gratia y paz de Christo N. S.
» Vide, quid circa res Portugalliae responsum fuerit ex urbe, apud Po-
lanco, t. ni, pag. 437, annot. I et pag. 441, annot. I et 2. Cf. epistolas
sequentes 622, 623.
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 36, prius 358.
EpISTOLAE MlXTAE, TOM. III. 23
354 Epistolae Mistae— õ2i
sea siempre en nuestro continuo fabor y ajuda. Amén. Después
de las que en el mes pasado á V. P. se han escrito de aquí, lo
que agora se offrece que hazer saber es. que todos estos hijos
que V. P. aquy tiene están buenos, aunque hasta aquy muchos
andauan achacosos de la cabeça, y aun á esta causa el señor
doctor Vergara, veniendo de la jornada de Oñate \ se lleuó
algunos para pasar mejor las calores del verano; digo de los que
auían estado indispuestos, y aun se están flacos. El P, M.° Na-
dal, como V. P. aurá entendido de las del Padre prouincial, ha
venido aquy avrà ocho días, y se ha partido á Portugal aurá
quatro Por ir tan de priessa, no le hemos podido gozar, aun-
que esperamos en el Señor nos hará la charidad doblada, con
que nos gozemos y aprouechemos. El Padre prouincial está de
camino para Oñate. Ally creemos tendrá parte del verano, que
ay en qué entender, y assy yrá dando vna buelta á los colegios,
visitándolos.
" Las cosas de la Compañía y del seruicio de N. S. en estas
partes, y maxime en esta vniuersidad, van siempre en augmento,
y en los estudiantes se haze mucho fructo por las confessiones y
.exercitios; y si uuiesse más apárelo, assy de casa como de sacer-
dotes, se haría mucho más: tanto es el concurso de gentes que
desean aprouecharse. Dellos, muchos desean ser admittidos en
la Compañía, pero el poco apárelo que para ello tenemos, no lo
sufre por agora: plazerá á la diuina bondad darle adelante, para
que estos obreros no se pierdan, auiendo tanto en qué trabajar.
No más, sino que todos humildemente pedimos á V. P. nos
tenga en su memoria para encomendarnos al Señor. De Alcalá
y de Junjo 26 de 1553. De V. P. mínimo é indigno hijo,
Emanuel.
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do en Christo Padre, el P. Maestro
Ignacio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesús.
En Roma.
' Alphonsus Ramirez de Vergara. Vide Nadal, Epist. t. i, pag.
166, n, II .
* Vide Nadal, Epist. t. l, pag. 153 et seqq.
Junio 1553
355
FRANCISCUS ANRIQUES
[PATRI JOANNI DE POLANCO
OLISIPONE, JUNIO EXEUNTE, 1558] *.
Quid egerit Simon Rodrigues ex quo, valetudinem causatus, in Portugalliam
ex Aragonia venit.
t
Jhus.
Porque ya está escrito á nuestro P, Ignatio y al P. Araoz lo
que fué menester los días passados çerca deste negoçio de M.tro
Simón y de todo ello, tengo por çierto estará ya suffiçientemente
jnformado el P. M.tro Hierónimo Nadal, pues muy prinçipal-
mente le embía nuestro Padre para ayudarnos en este negoçio,
como a scrito, y que, si conuiniesse uenir luego, le embiássemos
á Uamár; apuntarse a solamente lo que se no escriuió, y después
de nueuo á recresçido.
Primeramente descubrióse su intençión de uenir acá, que no
era á curarse, ni á darse al recogimiento y cosas de spíritu con
desocupaçión, por las quales causas impetró la liçençia de nues-
tro P. Ignatio. Mas uenía á conseruar su modo de proceder en la
Compañía, y pregonaua que el que nosotros Ueuáuamos era dis-
truirla, y con este intento, para preparar el negoçio, pareçe que
auía embiado á Miguel Gómez, que tomasse por ayudadores á
los hermanos que él sentía más affiçionados á su modo, y hablas-
se al rey y á muchas personas en esta corte, como lo hizo, con lo
demás que ya está escrito.
* Ex originali in voi. E, duplici-folio, n. 186, prius 504, 505.— Cui
missa haec epistola fuerit, ex quo loco aut quo tempore, ejus quidem au-
ctor, Anriques, silentio premit:heic vero collocandam esse satis superque ex
sequente Patris Miron epistola, 27 Junii data, colligimus; eam Patri Polanco
inscriptam esse probabili conjectura assequimur ex ipsius epistolae exordio,
ubi satis constare videtur, non ad P. Ignatium aut ad P. Araoz, aut ad
P. Nadal scribi, scribi autem ut P. Ignatius certior fiat de iis, quae nuper in
Portugallia post adventum Patris Rodrigues acciderant: demum Olisipone
pistolam exaratam dicimus, propterea quod ibi Anriques versabatur. Cf.
epist. sequentem.
35Ò Epistolae Mixtae— 622
Conuocó, para esto de reduzirse ad pristinum statum, los sa-
lidos que acá auía, y á otros que después de su uenida se salie-
ron, y consigo truxo á Melchior Luis, que estaua en Alcalá, en
la Compañía, y aora está en casa de su madre en esta çiudad, y
ocúpasse en las cosas de M.tro Simón y contra la Compañía»
publice.
Tanto fundamento pareçe que hazía de los salidos, que uno,
que estaua en Alcalá studiando á costa de su padre, dizen que
le hizieron uenir acá, para hazer en esto cuerpo con los otros, y
este, que era estrangero, recogió él consigo, y lo tuuo el tiempo
que allá andò por fuera.
Confessò el mismo P. M.tro Simón, y antes de él lo confes-
sar, lo dixo á uno de casa un su amigo jntimo, que mucho le com-
municaua, que ya, quando uenía de Castilla, traía * presupuesto
que no le auíamos de recoger en casa; y también algo confirma
esto traer él consigo uno salido de la Compañía por su causa.
Después que entró por Portugal, embió este salido delante á ne-
goçiar sus cosas, como el otro de antes, y ansí lo hizo secreta-
mente, hasta que dél [lo] supimos, que fueron muchos días des-
pués de llegado. Hizieron en esto tanto, sin nos saberlo, que es-
tando el rey muy al cabo de la verdad de M.tro Simón y de la
Compañía, le suspendieron de manera, que fué menester poner
nueuas fuerças para contra sus nueuas astucias.
A este tiempo, que ya jua teniendo sperança de salir bien
con la suya, tres días antes de su entrada en Lixbona, empeça-
ron sus parientes y amigos á diuulgar por la çiudad, que M.tro
Simón uenía, y jactándose dello mucho, y avn diziendo alguno
que el rey le embiara [á] llamar, mas que él no hauía de aceptar
cargos, etc.
Tan determinado uenía en no estar con nosotros, ó tan poco
se acordaua dello, que se fué á posar á casa del duque de Aue-
ro % su prinçipal protector, puesto que era público que él uenía.
En esta casa estuuo muchos días, sin nos saberlo, puesto que
sabíamos que era entrado en Lixbona, y harta affrenta reçebía-
* Ms. traya.
2 Joannes de Lencastre.
Junio 1553 357
mos de los que nos pedían dél, sin saberles responder como con-
uenía; y fué este vn grande scàndalo para toda esta tierra, y no
pequeña turbaçión para los hermanos, porque toda la gente sa-
caua juizios temerarios de nosotros, y dizíanse cosas muy graues
y scandalosas, sin nos poderle dar remedio ni razón.
Como supimos de su uenida, hablamos á SS. AA., y, como
digo, fué menester con el rey empeçar de nueuo, y quiso saber
de los poderes que teníamos para hecharle de acá, Satishecho en
esto, y determinado [de] embiarle á dezir que hiziesse la buelta,
para ello fué] e dada una carta del Padre doctor Torres, por la
qual le mandaua en virtute sanctae obedientiae no estuuiesse en
Portugal, por los poderes que para ello tenía de nuestro
P.e M.tro Ignatio; y otra del P. Francisco de Villanueua, en que
le aconseiaua, por bien suyo proprio y uniuersal de toda la Com-
pañía, lo hiziesse luego *. Interpretó la obediençia, y halló que no
era obligado á obedecerle.
Y porque ya esto se iua más deuulgando, hizo una carta,
como que la escriuía al doctor Torres en respuesta de la suya
que auía reçebido, en la qual tractaua muchas cosas, que le ab-
soluían á él y condenauan al doctor y á los demás, la qual carta
nunqua recebimos, hablándonos algunos della muy scandaliza-
dos. Venimos á saber que andauan los treslados della por esta
ciudad y en Euora, con la qual se a indignado mucha gente
contra nosotros. Con todo esto su alteza insistió que él se fues-
se; y porque esta maña no le ualió, también se ayudó de letrados
y físicos, los quales no le aprouecharon, parte por desengañá-
renle luego, parte porque los que más affeçionadamente esto por
su causa tractauan, nenian confundidos de SS. AA., que sen-
tían y sabían la uerdad.
Después que no tuuo allá remedio, escriuió acá vna carta
que le reçibiessen en casa, que él no quería mandar, etc. No le
reçebimos, por las causas que ya son scriptas.
Desta occasión se ayudó mucho para desacreditarnos y sal-
' Hujus Patris Villanueva epistolae summarium alTert Rivadeneira ia
ms. opere: Tratado de las persecuciones de la Compañía de Jesús, ferme
in operis initio.
358 Epistolar Mixtae— 622
uarse á sí, con dar á entender que de Castilla se vino derecho á
la Compañía, y que por no quererle recibir, le era forçado andar
por casas agenas, con muchas miserias que de parte de sus en-
fermedades se dez'an, y muchas justificationes de quán aparejada
estaua á uenirse á nos.
A este tiempo nos dixeron que él y los suyos auían scripto á
nuestro Padre Ignatio y al papa, pretendiendo, por uno, no le
hecharen de acá, y por lo otro, quando esto no le uahesse, que-
dar isempto; mas esto de la jsemptión no creemos, avnque tan
mal se a parado en todo, que alguna sospecha daua desso.
Y luego los suios, por[que] no le instáremos que se fuesse^
empeçaron á dezir que ya era partido para do le auíamos embia-
do, y que no estaua en la çiudad. Verdad es que fuera della es-
taua, mas aora en una huerta, aora en una quintana, aora en
otra, oçho días en vn lugar y ocho en otro, siempre ascendido,
no á los salidos de la Compañía, ni á sus amigos y factores, mas
á nosotros, pidiendo á todos que en ninguna manera nos diessen
notitia de sí; y avnque hizimos mucha diligentia para aliarle, te-
niendo exploratores y andándole por el rastro, nunqua le emos
podido ver ni hablar.
Después llególe la carta que de nuestro Padre Ignatio impe-
tró, antes de su paternidad ser informado del estado de las cosas
de acá, porque le daua liçençia que residiesse en San Finz y
con ella uino á hablar al Padre doctor Torres, el qual por este
negoçio estar nueuamente cometido á la determinaçión del pro-
uinçial con otros tres ó quatro, no quiso entender en ello, mas
declaróle luego que el prouincial tenía otra carta del P. Ignatio,
que reuocaua aquella suya, para que él le obedeçiesse y porque
estaua absenté, sperasse hasta llamarle, para se determinar la
que fuesse más gloria y seruiçio de nuestro Señor.
Boluióse á casa del duque de Auero, á do aquel tiempo esta-
ua, y dexósse ver de nosotros allí, como lo hazía á los de fuera,
y así le uisitamos, mostrándole mucho amor, como in Domino
le tenemos.
* Cartas de San Ignacio, t. m, pag. 148-151.
- Cartas de San Ignacio, t. iii, pag. 153 et 154-158.
Junio 1553 359
Allí por uno de casa le fué aparte platicado, y mostradas las
cosas que en este negoçio hizo mal hechas, y las que por su causa
otros hizieron, y su modo de proçeder no ser lo que conuenía á
la Compañía, etc. En ninguna cosa mostró conosçerse, mas todo
atribuía ' á tentaçión de los que ansí lo juzgauan , y avn en las
cosas muy tomadas á manos no se daua por comprehendido.
En estos días que allí estuuo, sabiendo de la obediencia que el
prouincial tenía sobre él, y reuocatoria de su carta, dió treslados
desta carta por diuersas personas , publicándose jsempto , y que
por allí se mostraua quán sin razón y falsamente le querían echar
de Portugal; y ansí affirmaua que en este negoçio hiziéramos fal-
sedades y cosas de que nuestro Padre no sabía, ni eran confor-
mes á su intençión.
El prouinçial, que entonçes estaua en Coimbra, tomó los pa-
reçeres de quatro , conforme á lo que nuestro Padre mandaua,
los quales todos dieron por escrito, que el P. MMo Simón se
fuesse á Roma, y luego se uino con ellos.
Llegado aquí, un día á la noche se uieron los dos en esta casa
de sancto Antón de Lixbona, y antes de presentársele la obedien-
tia, platicaron entre ambos despaçio. Después el prouinçial le
presentó la carta, y quiso que fuesse delante [de] algunos herma-
nos, para que con testigos se leyese El P. M.tro Simón no
querría que esto fuesse delante [de] tres que allí estañan sola-
mente, mas que llamassen otros. Llamaron los que él nombró, y
leyda la carta, dixo el prouinçial que por bien particular suyo de
M.tro Simón y uniuersal de la Compañía declaraua allí lo que en
este caso determinaua, conforme á lo que estaua determinado
por los quatro: scilicet, le mandaua en uirtud de obedientia que él
saliesse de Lixbona de aquel día dentro en ocho días, y de Por-
tugal dentro de xx días; y para que esto se cumpliesse sin falta,
le ponía pena de excommunión ipso facto, si así no lo hiziesse. Esto
hizo el Padre, por así lo aueren entendido muchos ser neçessa-
rio, por las muchas interpretationes y euasiones que M.tro Simón
hallaua á la obediençia.
' Ms. atribuya.
* Ms. liesse.
36o
Epistolae Mixtae— 622
Quisiera el Padre prouinçial que el P. M.tro Simón quedara
luego en casa, mas el dio razones para no hazerlo , prometiendo
que al otro día boluería, y ansí lo hizo. Dixo también que él
obedesçería , avnque allí no dió ninguna edificaçión en su
modo.
Después que estuuo en casa, dió también el treslado desta
obedientia del P. M.tro Ignatio á personas de fuera, las quales lo
andaron mostrando por allá á quien se la interpretase, y así tra-
xieron interpretationes della, que no era obligado á obedeçer, ni
le podían mandar cosa alguna, sino declararle y asseñarle el lu-
gar de la residencia.
Antes desto y después él se mostró siempre jsento de la obe-
dientia opere, communicando muy absolutamente con toda per-
sona, avnque para ello no se le negaua la liçençia, mas en el
modo dió muy poca edificaçión : porque delante el prouinçial y
los hermanos se lleuanta, y da á vno de fuera recado en secreto;
y por çierta causa harto efficaz, siendo negado por aquella vez á
vn su amigo y perturbador de la Compañía hablarle, ensistió
tanto el otro, que le embió un moço suyo [á] darle auiso. El,
luego que lo supo, deçió abaxo y reñió al portero, porque no de-
xaua hablarle [á] aquel hombre, y anduuo hablando con él y con
muchos otros por el claustro
An embiado al iffante D. Luis vn confessor suyo con el tres-
lado de las cartas, para hazerle que hiziese con nosotros que no
le embiassen de aquí, y allende de[l] iffante (que no le salió á su
propósito), an uenido frailes y otras personas á rogar por él, y por
esta uía de ruegos justado mucho.
Affirmáuase por su parte antes de uenir á casa, que le auían
de acá jnfamado de cosas muy granes , siendo verdad que siem-
pre se trabajó mucho por no condenarle, ni en cosa que se pu-
diesse dizir peccado uenial, antes desculpar la cosa, suffriendo
algún detrimento de nuestra parte, quj dar á entender que él ha-
zía lo que no deuía, y avn desto se ayudauan mucho los suyos,
porque muy sin temor de Dios dezían publice quanto se les an-
Ms. clastro.
27 JuNii 1553 36i
tojaua, confirmándolo con que nosotros no dizíamos en nuestra
defensión cosa ninguna contra él.
Grandíssima fué la dissoluçión que tuuo estos días que aquí
le recogimos, en tractar con sus parientes y fauoreçedores , que
andaua esta casa en lo alto y baxo llena de hombres de fuera,
unos con él y otros entre sí, en conuentí culos, hablando y mos-
trándose sañudos para nosotros, de manera que daua bien á sen-
tir contradiçión, cosa que tanto trabajáuamos que no se sentiesse.
A dicho que se a de boluer acá de Castilla ó de Roma, y está
tan puesto en esto, que es cosa de marauilla, sin temor de quán-
tos males y scándalos dello nasceri an, por auerle ya dos uezes
embiado de aquí con commissión de nuestro Padre, y pareçer de
todos los de acá que an entendido lo substantial de la cosa, di-
ziendo todos una uoçe que este hombre es destruiçión de la
Compañía en estas partes.
Esta su intençión de boluer pareçe que funda en dos princi-
pios: el uno, que sin él la Compañía se va á perder, como sea
verdad que él la destruyría; el otro, para sus indispositiones, á lo
qual estaa satishecho, porque el rey le a mandado ver por dos
físicos, sin nosotros sabello, para llegar á todos sus fundamentos
al cabo, y los médicos no le an hallado causa alguna de enferme-
dad para estar acá, ni para dexar de irse á Roma, y esto a dicho
S. A. al prouinçial.
Francisco Anrriquez.
JACOBUS MIRON
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 27 JUNII 1553 *.
De profectione Patris Simonis Rodrigues in romanam urbem.
Itineris socius Pater Carneiro datus.
t
Jhs.
Muy R.do Padre. La gracia y paz de Christo N. S. sea siem-
' Ex originali in voi. D, duplici folio, n. 115, prius 545, 546.
362
Epistolae Mixtae — 623
pre en nuestra ayuda y fauor. Grandes contrastes tuuimos en
esta salida de M.° Simón, de Portugal, como muy largamente
contará Carnero * á V. P., si allá allega. Por amor de N. S., si es
posible, se le dé penitentia ó señal della, para exemplo de los
otros y edificación del mundo, avnque quizá será mejor enterrar
todo lo pasado, si á V. P. paresciere, solamente scriuiendo al
rey, reyna y inffantes lo que en ello siente. Porque las cosas son
tales, que, no satis façiendo, es más satisfaçer, quando verán los
de acá que M.° Simón nunca torna á Portugal. Es cossa para no
creer la affición que tiene para lleuar lo que empeçó adelante, y
de tornar acá. Creo que ha de mouer y en tentar mil partidos á
V. P. para poder salir con ello, como es para el Preste, India ó
Brasil. Por amor de Dios que V. P. ni avn de Roma lo dexe
salir, porque temo que, salir de Roma, no sea más que pertur-
bar otros donde estubiere, pues él no tiene fuerças para trabajar,
ni spíritu para regir los de la Compañía, de la qual muestra ser
solo nomine, según está obstinado en el propio sentir y paresçer,
sin conosçer ningún yero de los muchos que ha dicho y hecho.
Es de espantar con quánta audacia dize muchas propositiones
que destruyen la sancta obedientia y simplicidad de la Compañía;
y lo peor es la poca enmienda que se spera. ¿Qué paresçe á V. P.
qué opinión tiene de sí, y qué remedio terná quien me dize, des-
pués de aver dado tan mal exemplo de sí, que acá la Compañía
estaua fundada en él, y que desacreditándole á él, la destruyen;
y que yo avía echado á perder la Compañía en Portugal, y que
no creya que yo tenía carta de V. P. que derogasse la suya; y
que le mandamos com patente falsa á la prouincia de Valentia;
que quien haze vn cesto, haze çiento? Esto me dixo, antes de
mostrarle la carta; á lo que yo contradixe, como es la verdad
que la commissión de V. P. venía entonces, que fuesse ávnade
tres partes que él escogiesse, scilicet: Brasil, Portugal ó Va-
lentia, pero quedaua en manos del visitador, que tenía el poder
absoluto de V. P., de escoger vna de aquellas partes, para man-
darlo que fuesse por su voluntad ó sin ella, dexándolo todo en
* P. Melchior Carneiro.
27 JuNii 1553 ' 363
nuestras manos, y como acá mejor nos paresciere; y así nos pa-
resçió muy conueniente y nescesario al seruicip de Dios, que se
fuesse á Valentia; y para esso se escriuió sobre vna patente en
blanco de V. P., donde se le mandaua in virtù te sanctae pbe-
dientiae que fuesse, de manera que todo se hizo con mucha
verdad, y según la voluntad de V. P., ' sino que el pobre de
Brandón % sabiendo estas cosas del Padre doctor, ' entendiólas
mal, él ó los que por él las entendieron, y avn alegaban con el
doctor Torres, que avía dicho que el recado de V. P. era que
M.° Simón escogiesse vna de aquellas tres partes, de donde co-
llegi a ser falssa la patente, pues él no avía escogido yr á Va-
lentia, no ad vir tiendo á la potestad del doctor Torres, y commis-
sión de V. P., que lo podía así hazer.
Acerca desta ida á Roma del P. M.° Simón, tomé el voto y
paresçer de nueue ó diez Padres de la Compañía, y entre ellos
el doctor Torres; scilicet: el P. Godiño, Francisco Anrriquez,
Melchior Carnero, don Gonçalo Miguel de Sosa, Francisco
Rodriguez, don Ignatio % Antonio Correa, Miguel Esteuez y
don León; pero de todos, solamente mostré quatro votos por
scripto, de las personas que él tubiera menos sospecha, como
son don Gonçalo, y Miguel de Sossa, y Francisco Rodríguez, y
don Leo entrellos.
Quanto á su enfermedad, el rey mismo me dixo que le avía
mandado ver por el físico mayor, y por otro, que se llama Leo-
nardo Nunnez, y dixeron que no hallauan en él causa por donde
no pudiesse yr fuera de Portugal. De manera que concluimos,
que, para bien vniversal de la Compañía en estas partes, con-
uenía o[m]nino que él no estuuiesse acá; y saliendo de aquí, que
en ninguna parte se quietaría más que estando en Roma, en
compañía de V. P. Y también, mirando á él mismo, ser miembro
de la Compañía y estar infamado, ser fuera della, avnque por su
* Cf. Polanco, t. 11, pag. 701, n. 624, et pag. 702, n. 625; Epist.
Mixtae, t. II. pag. 721 et seq. et t. iii, epist. 508, pag. 33 et seqq.
* Antonius Brandão.
^ Michael de Torres.
* Gundisalvus de Silveira.
^ Ignatius de Acebedo (?)
364 Epistolae Mixtae — 623
culpa, le recogiéssemos en casa por ocho días, para que le viesse
la gente en este _ tiempo ya ayuntado con nosotros, y después
par tiesse derecho camino de Roma, como se hizo. Y nos pares-
ció mandarle esto luego que entró en casa, y con censura de
excomunión ipso facto, si dentro de ocho días no se partiesse de
Lisbona, y dentro de veinte de Portugal. Esto se hizo, por el
miedo que teníamos que no se nos escondiesse, como hasta en-
tonçes avía hecho; y creo sin dubda que esto avrà ayudado
mucho á determinarse yrse de aquí.
E entendido que ha echo mostrar á muchas personas las dos
cartas de V. P.; la primera, que le concedía estar acá; la 2.°', que
la reuocaua. Viniéronme á hablar algunos por vía de ruegos,
que no lo mandasse á Roma, y de razones apuntándome inter-
pretationes de la 2.* carta, con las quales se podía escusar de no
yr: vna era, que la commisión que teníamos de mudar á M.° Si-
món por esta carta, se podía entender dentro de Portugal, y no
fuera; otra fué, que ay opinión de doctores, aver recurso de la
letra del papa mal ynformado al mismo bien ynformado; de mane-
ra, que dauan á entender que V. P. estaría mal informado,
apuntándome tanbién appelaçión, y que V. P. se avía mudado
de paresçer dentro de ocho días. A lo qual está clara la respues-
ta, que dentro de vna hora se podría mudar de paresçer, según
las informationes, como V. P. mismo lo dize en la carta, y los
que havían dado los votos eran moços, avnque fidalgos *. A todo
esto satisfiçe enteramente, sin entrar en cosas particulares, ni
dezir avn vn peccado venial de M.° Simón. Ni tampoco esto lo
proponían los que me hablauan con intento de valerse dello para
impedir la yda de Roma, sino para persuadirme que no lo man-
dasse. Particularmente deste negoçio sólo e hablado con el rey
largamente, y con la reyna y inffantes, y don Pedro Mascareñas,
por aver sido assi nesçessario por nuestros peccados *; y avn con
' Praeter has duas epist., quae hele memorantur, quas habes in Cartas
de San Ignacio^ t. iii, pag. 148-153, scripsit etiam Ignatius Rodericio postea,
mense Majo alias, quibus ei injungebat sub praecepto sanctae obedientiae
Romam venire. Vide Cartas de San Ignacio, t. iil, pag. 210-212.
* Polanco, t. iii, pag. 394, n. 861.
27 JUNII 1553 365
todo esto me dixo el confessor del infante que el mismo inffante
le avía dicho cómo en todas las cosas que hauía yo hablado con
el rey, rey na y con él no hauía yo notado en M.° Simón ni avn
peccado venial, y que él lo hauía de dezir á todo el mundo, y así
me paresçe que todos lo tienen entendido, y se an edificado dello,
notando mucho á Luis Gonçalvez, que avía hablado desordena-
damente en este negoçio. Al qual yo defendí, como á mí mesmo,
en este negoçio, de manera que M.** Simón queda libre de toda
infamia, maxime hauiendo hablado con todos sus amigos y co-
nosçidos estos ocho días, los quales le tienen en mucha opinión,
y veen que nosotros no dezimos lo contrario, mas antes que tuuo
buen zelo en lo que hizo, y que, diligentibus Deum omnia co-
operantur in bonum Así que, ya no terná causa, por vía dé la
infamia, de tornar á Portugal, ni perturbarnos más á todos,
como lo ha echo.
Entre los que me hablaron y rogaron por M." Simón, fueron
el P. Montoya % y Balthasar de Faria, y fray Miguei, confessor
del inffante, á los quales satishize con raçones generales, como
á los demás, diziendo que este negocio, no solamente tocaua á
mí, sino á otros Padres que estauan en Coimbra y aquí, los
quales lo hauíamos determinado, miradas todas las raçones á
mayor seruicio y gloria diuina, y yo no podía seguir sino aquello
que estaua asentado á paresçer de tantos sieruos de Dios; y que
la Compañía proçedía con simpliçidad, y que no teníamos cos-
tumbre de tractar nuestras cosas, sino llanamente, entre nos-
otros, trayendo otras razones que tocan al offiçio de religioso y
súbdito, hablando generalmente, para fin de darles á entender
que le dexassen seguir la voluntad de su superior, según lo que
estaua determinado. Ya puede ver V. P. qué trabajo avía de sen-
tir ver tratar y llenar las cosas de la Compañía entre letrados y
por stilo de los de fuera y de sus parientes, los quales le han sido
bien enemigos y muy familiares. Auía mucha materia para llorar
y sospirar á Dios, que nos fauoresçiesse y ayudasse en materia de
* Ad Rom. viii, 28.
« Fr. Ludovicus de Montoya, O. S. A., vir magnae auctoritatis in Lu-
sitânia, Ignatii devotissimus. Epist. Mixtae, t. ll, pag. 672, 673
366
Epistolae Mixtae— 623
tanto scàndalo para todo el mundo, y según los trabajos que á
su occasión tuuimos estos días que estuuo en casa, aprouamos y
tuvimos por bien el consejo de no averie resçeuido hasta ora;
porque, si antes le resçibiera, pretendiera ser esento, por ser
prouinçial, como aora lo pretiende por la carta primera que le
mandó V. P., ó lo tiene para sí, según muestra, avnque yo le
dixe que sabía de çierto que no era esento de prouincial de acá,
por aquella carta, como yo muy bien sabía. Díxome que se lo
mostrase, y que aquella carta suya la podían interpretar frayles,
si el sería esento ó no, por ella. No creo que dixo hombre de la
Compañía hasta aora esto, ni que hiziesse los frayles superiores
para juzgar nuestras cartas, como solo el superior de la Com-
pañía en cada parte sea juez ordinario de toda la orden y correc-
tión que se haze en ella. Yo tengo vergüenza de screuir esto,
viendo la simpliçidad, abnegaçión y llanura que tiene la Compa-
ñía en su modo de proçeder.
Ablóse desta materia á occasión de recusar él de primero
lleuar por compañero á Roma á Melchior Carnero, diziehdo que
hera sospechoso en su negoçio, y que él lleuaua papeles que no
quería que se los viesse, y que no era obligado á obedezer en
esto, diziendo también que pensaría la gente que iba preso.
Todauía yo insistí en que lo lleuasse, porque él ya antes se le
hauía admitido, y todos sabían ya que hauía de ir con él. A esta
razón le habló Gonçalo Vaz, diziendo cómo Carnero le amaba
mucho, y era su amigo, que le lleuasse, y á la fin fué contento.
Yo quería que fuesse hasta Roma, para dar más perfecta notiçia
á V. P. de todo lo que passa, porque me paresçe este vn caso
importante, y que nunca creo se verá en la Compañía, á lo me-
nos de persona que tubiesse tanto crédito como esta; pero por la
mucha neçessidad que tenemos acá dél, pido al P. Araoz que dé
otro compañero al P. M.° Simón en Barçalona, y si no lo diere,
ó si él sintiere nesçesidad de yr hasta Roma con él, yrán los dos.
La causa prinçipal de dalle este compañero a sido por cuitar que
no tomasse algún compañero de los salidos, que le desenquietas-
se, y también para que, si fuese á hablar con M." Hierónimo
Nadal y le informasse mal, Carnero lo remediase; y también para
I JULii 1553 367
que, hecho todo esto, truxiese consigo al P. Hierónimo Nadal ó
lo hiziesse venir luego, por la mucha nesçesidad que acá tenemos
dél, y le están aguardando sus AA. y inffantes con mucho
deseo Así mesmo aguardan con gran desseo la venida del
P. Francisco Nuestro Señor nos dé gracia que de todos nos
aprouechemos in Domino, y dexemos nuestro propio paresçer,
pues claramente veemos á la sperientia quánto mal haze á los
que le tienen. De Lisbona a xxvii de Junio 1553. De V. R. in-
digno hijo in X.°
Mirón.
Inscriptio: Para nuestro P. Ignatio.
Alia manu: de Miron sopra el P. Simon, Nullum adesi sigilli
vestigium .
ANTONIOS VINCK
PATRI HIERONYMO DOMENECH
BIBONA I JULII 1553
Isabella de Vega ejusque vir, Petrus de Luna, optant enixe ut bibonensi
collegio initium fiat. — Quid ipsi ad opus inchoandum offerant.
f lesus f
Pax Christi, etc. R.do in Christo Padre. Dipoi che era scritta
quella, la quale riceuerà V. R. cum la presente, andai allo pala-
tio *, et trouai la signora contessa sola, et fra altri molti ragio-
namenti, mi diceua come il signor conto ^ haueua detto come
adesso perlo collegio non poteua dare renditi, ma si potria com-
mensare in questo modo, et diceua alla signora contessa che lo
* Patri Nadal satius visura est expediré ut Carneiro Rodericium comi-
taretur, Romam usque. Vide Nadal, Epist. t. i, pag. 156-159.
* Franciscus Borgia. Nadal, Epist. t. 1, pag. 154, 155.
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 175, prius 195.
* «P. Antonius Vinck Messana educendus fuit, et Bibonam ad Comitis-
sam [Isabellam de Vega] mittendus, cum vel illum vel P. Paulum [de Achil-
lis] expeteret.» Polanco, t. iii, pag. 221, n. 481; pag. 237, n. 528.
^ Petrus de Luna, Isabellae maritus.
368 Epistolar Mixtae— 624
conferisce meco, si a me appareua bene, et mi parse, imo alla
signora etiam appareua che cum la presente fusse auisato V. R."
Il modo, dico, è questo. Il signor conto saria contento di dare
tanto grano, carne, vino, caso et simile cose di mangiare, quanto
basteriano per otto persone; in tal modo, che si leueria lo conto
quanto 8 persone haueuano di besogno, et tanto si tassariano
allanno di dare; et oltra di questo, sua S.ria lo conto darà ogni
anno scudi cento, dico A ti 100 per le altre cose necessarie. Et
la signora contessa darà la casa fornita da ogni cosa di letti, lin-
zioli, tabule, etc., et la casa comprata '; et per la casa mi do-
mandaua si quello loco, doue stanno quelli di santo Domenico,
non saria bono, perchè quelli padri fanno grande instantia per
hauer ^ vno loco che si dice santo Antonio. V. R. lo sa ogni cosa:
io non ho visto nè Y vno nè Y altro. Quello loco, doue sono li pa-
dri di santo Dominico, non mi appare troppo conueniente, per
essere in la strade magiore et in frequentia del più populo che
sia in questa terra Quanto ho visto dello aere, credo che an-
che non sia nè lo pessimo nè óptimo. Et la signora contessa mi
dice, che come, benché lo loco era pitzolo, non mancharebbe di
comparare case vicine et accommodarla bono, perchè questo sa-
rebbe lo officio della signoria sua. Io lo dice come lo loco deue-
ria essere grande per le schole, et sua S."a mi replicò: Si Y al-
tro, cioè della intrata, andaria bene, che lassasse la cura di
quello alla S.ria sua. Non potria dire come sta affectionata per
veder conmenziato lo collegio, come sa V. R.
Questo è. Padre, quello che circa questo occurre. V. R. farà
gracia di auisarmi il suo parere, et scriuerla etiam alcuna cosa
alla signora contessa. Mi dice che per il tempo lo signor conto
procurará rendita, etiam di augmentarla più che di persone 8;
ma per adesso si parla per dare principio, etc.
Alli orationi di V. R. P. di tutto il cuore mi recommando,
acciò che Iddio mi doni a sentire sinceramente la sua santa vo-
* Usurpavit haec et latinitate donavit Polanco, t. m, pag. 237,
n. 528.
- Ms. hauo.
Vide supra, epist. 582, pag. 236 et seqq.
I JULII 1553 369
luntà et integramente adimplierla. Amen. Di Biboiia allo primo
di Julio 1553. De V. R. P. indegno seruo et figliolo in Christo,
Antonio Vinck.
Ad oram citar iae Vinck addidit: Di pigliare loco di frati, non
appare che sia difficultà, perchè quelli padri fanno grande instan-
tia di lassar questo et hauere quello di S.to Antonio.
Inscriptio: f Jesus f Al molto R.do in Christo Padre, il
P. M.ro Hieronimo Dominech in Sicilia, prepósito della Compa-
gnia di lesù. In Messina.
SILVESTRE LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA I JULII 1553 K
Dolet quod litterae, ad Ignatium missae, in ipsa via intercipiantur. — De tem-
plis Bastiae instaurandis aut reficiendis. — Patrem Gomes de Montema-
yor fructuosa adlaborare, dicit. — Desiderio tenetur sciendi res Societa-
tis. — De multitudine civium, sua peccata confitentium et sacram syna-
xim frequentantium. — Legit Pauli Epistolam ad Romanos»— Cìvìnm
erga Landinum.amor. — Hic in domum Natalis sese recipit.— De colle-
giis Bastiae et Genuae instituendis. — Quid sentiat Landinus de qui-
busdam incoHs. - Omnia sacris carminibus personant, obscenis reje-
ctis. — Consilia ab Ignatio poscit. — Synthomata duo etgravia passus nu-
per Landinus. — De jubilaeo.
IHS
Molto mio R.do Padre nel N. S. La somma gratia et amor'
eterno di X.** nostro signore V. R. saluti et uisiti colli suo santi
doni et gratie spirituali. Quanto al scriuer' ogni settimana, scriuo
sempre et quando due, et quando 3 uolte, ma non sono date, et
sono apperte com' intendo, il che molto mi dispiace, che siammo
qua, et non possiamo auisar' il bisogno in particolar', ma dir' in
general, perchè sono riuelate, nè nissuno nèpuò consegliar', saluo
N. S., il che lo farà ahondan temente, non mancando da me.
Parlai col magnifico signore gobernatore per riparar' le chie-
* Ex originali in voL D, duplici folio, n. 90, prius 250, 251.
EPISTOLAE MiXTAE, TOM. III. 24
370 Epistolar Mixtae— 625
sie in tanta roina, quante molti cittadini principali. Disse che nè
uolea auisar' al magnifico ufficio. E oppenion' non si faria niente.
Hauea dato ordine di collittar delli rendite per ciò, ma non si fa.
La settimana passata uisitai il P. Emanuel, qual fa gran fruto
nelli popoli, ma quelli che douriano regger', li contradicono, et si
duole di quello s' è scritto in commendar' quella cosa che non
perseuera, nè più si farà. Ha preso la cura di scriuere la lettera
generale di 4 messi. Non si può dir' quanto il pouer" giouane
d' età patisse per salute dell' anime. Assai uecchio in consol-
tar' al bene , giouano a S. R. le lettere dil mio carissimo
P. M. Polanco, et amatissimo fratello M. Sebastiano Il Signore
li rimunera di tanta charità. Desideriammo le buone noue della
Compagnia. Le nostre sono che s'hauemmo scritto il frutto gran-
de della Bastia, io dico eh' è adombrato (?) grandemente, a com-
paratione delli circonstanti popoli. Non ce resta anima che no si
confessa et comunica ogni domenica, et tutte le feste; ogni serra
si sta nelle chiesia insino a una hora et mezzo di notte, a cantar*
da tutto il popolo la corona della Madonna, et la predica di conti-
nuo et tre uolte alle feste, et in questo non patisco, perchè facio
com' lettione, più questo mi danno gran diletto, et domane leg-
gerò la epistola alli Romani, perchè questi la desiderano molto,
perseuerando ogni dì ^ Non si può scriuer' il gran desiderio et
sette era nelli cuori di questi nostri amici della Bastia quando era
in uisita per 1' altre terre, perchè ogni di ueniuano huomini et
donne, grandi et piccoli a ricercarci et pregarci che ritornassimo
cosi. Hoggi siamo collocati in una assai comodata casa nella Ba-
stia, qual a preso da per sè il il nostro carissimo M. Gio: Natale,
et lui solo uole per amor' de Dio pagar' il fìtto et prouederci dil
uitto domentre che noi staremmo nella Bastia, et entrando noi
in casa, pregò il N. S. che questa casa fosse, et lui causa di fare
uno colleggio in questa terra, come si fece da quelle sante per-
sone di Modena. Amen, amen '\
Ben si parla dalcune buone persone qua di far' colleggio; nè
' Sebastianus Romei.
^ Usurpavi! haec PoLANCO, t. ili, pag. I05, n. 197.
' Vide epist. 606.
I JULII 1553 371
tutto il mondo tanto ha bisogno, nè ueggio altre uie. Et sei ci
fosse tutta V auttorità dil mondo, non uedo al fine che noi meglio
possiammo far' , che pregarli per amor' de Dio che si uoglio rac-
concigliar' et tanto so ualermi dil breue, quanto non V heuessi-
mo, ancora che sia buono hauerlo, perchè non sono disposti per
rigor' a corregersi, et molto tempo in ciò se spenderia, et molti
laci sariano apparecchiati alli piedi nostri, ma non si può dir'
r affanno da tante parti. Hora commincio hauer' compassione a
quelli che tengono cura d' altri. Il Signore li farà in ogni modo
grandi nella sua gratia et gloria.
Hora per mare et per terra, hora per li monti et piani, hora
fra soldati, et lauoratori, artiste, et altre persone non risona altro
che laude de Gesù Xpo. et della sua madre. Sono cessate le can-
zone uane, et si canta la corona con armonia, et altre laude
al S. N.
Se pare a V. R. che facia monitorij, che li beni della chiesia
siano ritenuti per ripasar le chiesie, et proueder di sofficiente
persone alla cura d' anime con buona prouisione, acciò li popoli
et chiesie materiale non uadono al fondo totalmente, com' sono
molte già funditus roinate, come il uescouado di Mariana, ouero
domo, et quello d' Aleria, etc., si potrà fare, ma con molto detri-
mento della chiesia spirituale. Pochi si curano dell' anime. O per
quanto longo tempo hanno sono state queste chiesie et populi
succhiate da suoi, non pastori, ma molti predatori. Dicono loro
che riparo gì' hanno fatto, et beneficio. Oimè, Iddio com' è ri-
negato da quelli a chi ha fatto più beneficii! O ira de Dio, ben
gì' ha tolto r intelletto afatto! O quante anime si perdono per
causa loro di quelli che non cercono se non l'entrade! Il Signore li
uisita colla sua misericordia, et non colla sua giusta ira.
Mando lettere di Genoa d' alcune buone noue dil colleggio,
et altre assai n' ho mandate, et non sono state date. Queste sono
persone grane et amiche nel N. S. Le letter' si potranno man-
dar' et rimandar' per mezzo dil nostro carissimo M. Benedetto
Sauli Casanoua, quando le mandará iui il suo mercante.
' Referri haec videntur ad vicarium marianensem, qui, ut supra dictum
est, infensum in Landinum gerebat animum, eique pro viribus obsistebat»
372 Epistolae Mixtae — 626
Lunedì passato mi pigliorno duoi accidenti mortali: nel primo
stati quasi per spacio d' una hora morto, et nel ritornar' il spiri-
to, si mi risuesero li pochi denti massilari con molto sangue dalla
testa uiuo , et poi la serra una altra uolta , ma non si feroce: il
Signore lo conuerte in purgatione delli miei peccati.
Il P. Emanuel è quiui, uicino tre miglia o 4. Ho fatto inten-
der' al vicario di Mariana che facesse publicar il giubilelo per per-
sone idonee, et S. R. mi mandò a dir' eh' io 1' andasse , et
chelmi daria auttorità, et poi mandò mezza scritta; et non essendo
declarato, li preti non hanno assolto nè dispensato li casi reser-
uati eh' ora s' assoueuano, quali si sono lamentati con meco non
in spes (?). Alle deuotissime orationi di V. R. con tutta 1' isola et
amici mi raccomando. Dalla Bastia al primo di Luglio 1553.
D. V. P, R. humillimo seruo nel N. S.,
SiLUESTRO Landino da Sarzana.
Inscriptio: Jhs. Al mio molto R.do Padre nel N. S., il
P. M. Ignatio Loyola, prepósito generale della Compagnia di
Gesù digníssimo, in S.ta Maria dalla Strada, presso S.t» Marco,
in Roma.
ALPHONSUS BARRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA I ET XI JULII I553
Eborae scholarum initium ad aliud tempus transmitti. — Aedes interea con-
cinnari. — Cardinali Henrico rationem probari, quam tenet Societas in
dimittendis superiorum obedientiam detrectantibus. — Opera impensa
proximis. — Postscriptum P. Mironis: Patrem Nadal Ebora transiisse.
t
Jhs.
Mui Rdo. in Christo Padre. La gracia y amor del Spirito
sancto sea siempre en nuestro contino fauor y ayuda. Amén. En
el mes passado ■ escreuí á V. R. cómo el cardenal ' tenía deter-
• Ex autographo in voì.Epist. diversorum, duplici folio, n, 47, prius 34I.
^ I.* Junii. Vide epist. 610, pag. 322.
^ Cardinalis infans, Henricus.
I ET XI JULII 1553
373
minado con el P . Mirón que las liciones se conmençassen pera
san Juan, que es á xxiiii de Junio. El P. Mirón por algunas ocu-
paciones no pudo venir (como quedó ordenado) algunos días an-
tes, para que se tomasen las casas, que, como en la otra dixe,
hallauan que eran necessárias, porque el colegio no estaua aún
pera se leer en él; pero embió los hermanos que auían de leer al
tiempo (escriuiendo á S. A. la desculpa) para que empessassen
luego, y que él vernía diez ó doze días después. Ha parecido a
S. A. que deuían sperar por el P. Mirón y también pareçién-
dole más cómmodas unas otras cassas grandes, no mui lexos de
la iglesia mayor, que las de los palacios, embiándonos á mirar
así unas como las otras, dexadas las de los palacios, escreuió luego
á hun marquez, cuias son las casas, pidiéndosselas mientras el
collegio se acaba. Y así en lo de las cassas como en lo demás ha
mostrado mucha charidad y deseo de llenar esto mucho adelan-
te; y no solamente no le a parecido mal que ayamos despedido
algunos para mayor bien spiritual de los que quedan, antes se
edeficó dello tanto, que, auiendo venido aora nueuamente á su
iurisdictión y superintendentia un monasterio de monias (al qual
se ayuntaron algunas personas denotas, y de lo que tenían en co-
mún lo an echo, en special una delias) procura ordenar que aya.
entre ellas esta faculdad y constitutión, de que no hagan tam
presto professión, sino que después de algún tiempo se obligen á
los votos de su parte, como nos hazemos, quedando libre al su-
perior despedirlas, quando hallase que no son tales
Estas casas que digo, nos han pareçido más convenientes, así
por estaren cerca de la iglesia mayor, adonde los Padres acos-
tumbran oyr las confessiones, y también cierca de la classe a do
oimos theología, como por estaren en buen sitio de la ciudad
para los studiantes, lo que no tenían las otras, y ellas también en
' «P. Miron miserat lectores, juxta suam promissionem, quandoquidem
ipse Eboram venire eo tempore propter graves occupationes non poterat;
sed Cardinalis, partim quod praesentiam ejus, immo et Patris etiam Natalis
optaret, partim quia jam Julii mensis aestus imminebant,differendum lectio-
num initium censuit; et ita sub finem Augusti initium lectionibus datum
est.» PoLANCUS, t. III, pag. 424, n. 939.
• POLANCUS t. III, pag. 426, n. 944.
374 Epistolae Mixtae— 626
sí tienen mucha conmodidad. Los hermanos que han de leer son
quatro, tres para las leciones de humanidad, conforme á Lisbo-
na, y el otro para leer casos de consciência por una súmula. Mu-
cho desean los studiantes del pueblo que vienga también quien
leea el curso; pero no see lo que acerca dél estará determinado,
y para quándo. Los hermanos perseueran en sus exerçiçios, así
para prouecho del ánima, como de los estudios, y pienso les haze
nuestro Señor muchas mercedes, y que van en augmento con su
gracia. Los Padres confiessan de contino, y praedican á las vezes,
en lo que se haze mucho fructo. Visitan también las cadenas á
las vezes. Ayer llenaron hun hombre haorcar, al qual pienso fué
gran medio para su saluación la compañía de los Padres, que asta
la horca y morir le acompañaron; y de la manera que se vuieron
en ello, me uinieron de fuera dizir, por la aedificación que dello
tenían recebido Nuestro Señor se sirua de todo. Amén,
Quanto á las lectiones, ha parecido al cardenal que se no co-
miensen hasta passadas las ferias % porque stamos ja en Julio, en
el qual es todo calor en esta tierra, y por esso antes delias no po-
derla auer sino mui poquito tiempo de lectión; y para que más
priesto se comiensen, quiere anticipar el tiempo en que se solían
dar, y darlas más breues de lo acostumbrado; lo que todo pienso
es para maior prouecho de los oyentes y maestros, y seruicio de
nuestro Señor, porque neste tiempo, como he dicho, es el maior
calor. Esperamos por el P. Mirón y por el recaudo de las casas.
Nuestro Señor ordene todo á maior gloria y alabança suya. De
Ébora oy primero de Julio de 1553 annos.
Dos hermanos hemos tomado órdenes sacros y dicho missa
Piega á Dios nuestro Señor sea pera seruicio de su diuina ma-
gestad, lo que pedimos á V. R. le suplique.
Manu P. Miron. Esta carta es de Alfonso Barreto.
M.° Hierónimo Nadal passò por Éuora, y vió la dispositión de
aquel collegio. Partirá presto para ordenar el principio en él, y
* PoLANCUS t. m, pag. 427, n. 945.
* Intellige vacationes ab scholis.
^ Horum unus erat ipse Alphonsus Barrete.
2-6 JULII 1553
creo me lleuará consigo, y del succeso auisaremos. A XI de Julio
año 1553.
Mirón.
Inscriptio: JHS. Al nuestro muy Rdo. en Christo Padre, el
P. Mtro. Ignatio, praepósito general de la Compañía de Jesús. En
líoma. Del collegio de Ébora.
PETRUS DIAS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EX SANCTO FELICE 2-6 JULII 1553
Pater Torres ad Sanctum Felicem accedit, inde Compostellam perrecturus.
— De collegio compostellano. — De aedificio, — De reditibus collegio
attributis.— Conditiones difficiles proponuntur.— Comes de Monterrey
domum in suo oppido Societati tradere cogitat. — Quae cura animarum
Societati incumbat in quibusdam pagis Portugalliae: quomodo huic one-
ri satis faciendum.
t
Ihs.
La gracia y paz de X.° N. S. sea en nuestra continua aiuda '
y favor. Amén. A dezisiete del passado llegó aquí el P. doctor
Torres para hir á Santiaguo [á] tomar conclusión con el conde de
Monterrey ^ sobre el collegio, y embiando su mensagero donde
estaua el conde, supo cómo estaua ya en Santiago, por lo que se
partió luego para allá y me lleuó consigo. Llegados a Santiaguo,
fuímosle luego [á] buscar, y hallándole el Padre, le dixo cómo
los de la ciudad no estauan en darnos a nosotros el collegio, por
ser más personas recogidas y no al propósito de lo que ellos que-
rrían; que querían ellos v'na vniuersidad honrrada y con todas
las facultades; mas que pensauan darnos otra casa, que es el
hospital viejo. Y después de hablar algunas cosas, el Padre
concluió que él hiría á uer vna y otra casa, y assi boluería á ha-
' Ex autographo in voi. Episi, virar, venerabil. e Soc.Jesu, duplici
folio non numerato.
- Alphonsus de Acevedo et Zuñiga, comes III de Monterrey. Epist,
Mixtae, t. II, pag. 733 et seqq.
376 Epistolar MixTAE-627
blarle. Fuimos á uer el collegio, y aunque á ellos por vna razón
no parecía dárnoslo, al Padre le pareció que por algunas no nos
conuenía. La primera es, por auer en él pocos aposentamentos
para los que de la Compañía allí pueden estar; la 2.*, por estar
todo junto los generales, donde se ha de leer, y son cinco asaz
capazes, specialmente tres dellos, y las casas del aposiento, y se
ría mucha desenquietud para los hermanos que allí estuuiessen;
la 3.*, porque, auiéndose de ordenar las liciones, como el Padre
tiene pensado y diré abaxo, no ay generales suficientes para ello,
y es menester auer otras scuelas menores, como en algunas
otras vniuersidades. La casa en sí es muy alegre y graciosa, y
paresciónos muy bien. La forma della es como el palacio de Far-
nesio, sino que no tiene más de vn solo andar, de varandas por
arriba, donde a}' algunas cámaras, pienso que no llegarán [á] 15
ó deziséis, y abaxo en el patio ay algunas otras que no uimos,
por estaren cerradas. Los generales son cinco, harto capazes y
bien concertados, y en algunos dellos auía manera de auer ya
exercício de letras. Fuimos también [á] ver el hospital, el qual
era una casa muy angustiada y triste, vieja y sin huerto, ni lu-
gar donde se poder auer; y así era muy fuera de propósito de lo
que para nosotros conuenía, bien que auía dicho el conde que se
concertaría; mas, aunque se concertasse, siempre auía de quedar
assi angustiado y triste. El otro día, boluiendo el Padre [á] hablar
al conde, le dixo lo que sentía de una y otra casa, y specialmente
del hospital viejo, los inconuenientes que auía, que paresció muy
bien al conde, y él dize que lo mismo le parecía de antes, que no
nos conuenía; y hablando sobre ello el conde, dize: Paréceme,
Padre doctor, que queréis que aia scuelas maiores y menores, y
á mí también assi me parece que conuiene. Ay cerca del collegio
estáa vn llano grande que nosotros también vimos, donde yo
pensaua hazer vn cuarto para me aposentar quando viniesse á
esta tierra; mas mejor será darlo á Jesús. En este se puede hazer
collegio para vosotros, y en él las scuelas menores, y assi vosotros
estaréis más recogidos, y estará todo más concertado, y assenta-
ron en esto. Pero por no estar entonces el prouisor en la tierra,
no se pudo concluir nada; y aunque dezían que boluería presto^
2 6 JULII 1553 377
pero, porque no era tan cierto, assentò el Padre con el conde de
nos boluermos aquí á San Fins; y que S. SM, tanto que él vinies-
se, nos embiaría recaudo para bolver allá, y assi le estamos aora
sperando, que pienso no tardará mucho, según ellos dezían, y
boluiendo allá, V. P. será auisado de lo que succediere. Interim
encommiende el negocio á N. S., que, cierto. Padre, es tierra
que tiene mucha necessidad, y piense que se puede hazer mucho
seruicio á N. S.
Lo que el Padre doctor tiene pensado acerca desto es, que
ellos tienen de renta en aquel collegio/á lo más hasta siete cientos
mil maravedís, y según el conde dize, quieren sustentar doze col-
legiales de los nuestros, que á lo menos han de dar quinze mil
maravedís á cada uno, que son ciento y ochenta mil maravedís,
y si ellos acceptan lo que el Padre dixo al conde, podrán estar
allí y sustentarse hasta treinta de los nuestros, porque dezía el
Padre al conde que qué necessidad tenía esta gente de apparato
de vniuersidad y de doctores de leis y cánones, maxime teniendo
tan poco como ellos tienen para pagarlos? Que lo de que más te-
nía necessidad era de costumbres y no leis ni cánones; que har-
tas otras vniversidades auía buenas pera esto. Y que aun esto
era más al propósito del fundador, y asi lo dezía el conde, y que
para esto la Compañía se obligaría á darles nueve liciones, scili -
cet, tres de gramática, tres de artes, dos de theología, y una de
casos de conscientia, que podría passar en lugar de la de cáno-
nes, y que con esto se harían clérigos virtuosos y doctos, que
pudiessen aprouechar á los otros. Y todo esto ha parescido muy
bien al conde. Si ellos esto acceptan, lo menos que pueden dar
á cada vno destos maestros serán treinta mil maravedís, que bas-
taría pera sustentar dos, y assi vienen á los treinta, que dixe
arriba. Esto es lo más que al Padre parece que verná la cosa:
scilicet, á darnos quatrocientos y cincuenta mil maravedís, y que-
darse ellos con lo demás para sus apparatos, y la Compañía obli-
garse á darles estos nueue letores que digo. Ay en esto vna dif-
fícultad, que la casa no está hecha, ni sabemos quán presto ellos
la querrán hazer, aunque, si quieren, dizen que tienen mucho di-
nero junto, de lo que tiene rentado el collegio hasta aora, de que
378 Epistolar Mixtae— 627
poder hazerla. Y con todo, si ellos entre tanto que hazen la cása
nos quisieren aposentar en el collegio, el Padre está en ac-
cep tarlo.
Esto es lo que el Padre doctor ha podido collegir del conde
y de sus palabras; pero él tiene intento de hablar con ellos mis-
mos, y sacarles más, y no se contentar con doze, porque piensa
dezirles que, si ellos pretenden prouecho de la tierra, y seren sus
ánimas aiudadas con predicaciones, confessiones y doctrina,
como la Compañía acostumbra, que no teniendo más de doze
scolares, es muy poco pera ellos; porque, occupándose vnos en
leer y otros en estudiar, no queda quien les á ellos en lo demás
pueda aprouechar. Piensa también dezilles que lo que nosotros
pretendemos es algún seruicio de N. S., y que siendo nosotros
pocos, y auiendo de defraudar los otros collegios, y sacar dellos
obreros pera fundar aquél, y más apartándonos de allá, de Cas-
tilla, donde nos aludamos vnos con otros, no ha de ser sino pera
mucho seruicio de N. S., y que, dando ellos tan poco, no se podrá
effectuar esto; y assi será mejor estármonos donde estamos; y
ansí piensa tratarlo con ellos, aunque creo que esto que tengo
dicho de los quatrocientos y cincuenta mil maravedís es lo más á
que podrá venir. Aora no se offrece otro, sino pedir á V. P. su
santa bendición, y por amor de N. S. se acuerde de nosotros en
sus sanctos sacrificios. De S. Fins, el 2 de julio de 1553. Por
comisión del Padre doctor. De V. P. hijo indigno.
f Pero Díaz.
Por auer escrito á V. P. después que aquí llegué lo que se
offrecía, y por aora no se me offrecer otro de nueuo, más de lo
que aquí va, no escriuo. Paréceme que el demonio procura dila-
ción en este negocio: pues quando tenemos en Santiaguo la parte
del cardenal falta el conde; y quando estáa el conde, falta el
otro: no sé qué se barrunta dello. V. P. procure de lo hazer todo
llano delante [de] N. S. con sus oraciones, porque, no se impida
por nuestra parte su maior seruicio. Assi mesmo vea si será con-
ueniente hablar con el cardenal para que haga dar toda la renta
* Joannes Alvarez de Toledo, O. P., cardinalis, prius archiepiscopus
burgensis, postea compostellanus. Epist. Mixtae, t. ii, saepe.
2-6 JULII 1553 379
al collegio de la Compañía, obligándose ella á las nueue liciones
de arriba, pues las otras liciones que acá pretenden de leis y de
cánones, son fuera de la intentión del fundador, que es para doc-
trinar la rudeza y grande ignorancia de los clérigos desta tierra;
y solo los pretenden para fausto y honrra; y al cabo no ha de
auer quien las oia: porque ¿quién dexará á Alcalá y Salamanca
por venir acá en semejantes scientias, especialmente seiendo la
tierra mui cara? Filius indignus et inutilis.
Torres.
Heme oluidado [de] dar cuenta á V. P. cómo el conde de
Monterrey quiere dar vna casa á la Compañía allí mismo en Mon-
terrey. Dize que tienen allí vna casa vnos frailes, los quales es-
tán deseosos de se hir de allí, y él mucho más de los ver ya fue-
ra, y que la dará á la Compañía con una ración que allí ay para
vna cáthedra de grammàtica, que son dozientas hanegas de pan
de renta, y que él porná algo de su casa para nos sustentar, y
que estaremos allí con aquel cuidado de leer aquella grammàtica.
Dize el Padre doctor que le parece muy conueniente, porque
está en el camino para los que de Salamanca, Valladolid y más
allá vienen para Santiago, que ternan dónde reposarse y que es
parte donde se puede seruir N. S. En el mismo día.
f Pero Díaz.
La Compañía me parece tiene algo agrauiada la conscientia,
por tener en esta tierra cargo de ánimas y mui poco aparejo pera
las bien regir, por no hauer personas bastantes fuera de la Com-
pañía pera ello, á lo menos por el salario ordinario. Creo que son
ocho las iglesias destos dos monasterios de Saon Fins y San Juan
de Longouales que están á nuestro cargo, sin otra que tienen en
San Juan de Benespera, sin los petitorios, que es otro embaraço.
V. P. mire en ello como mejor le pareciese, que yo esta quaresma
' De toto hujus collegii negotio scribit Polancus, t. m, pag. 400,
n. 882: (Jntellectum satis est quod compostellanis, cum quibus hoc nego-
tium erat tractandum, non admodum placebat nostrorum adventus; sed
forte ut Corniti Montis Regii et Cardinali satisfacerent, illud obtulerunt
collegium cum conditionibus, quas a nostris non esse admittendas conji-
ciebant; vel si admitteremus, satis ipsis erat quod arbitrio suo Societatem
obligare poterant n
38o
Epistolae Mixtae— 628
passada me hallé atajado en proueer con la obligación, y no me
contenté hasta que se dió medio para que, como se embían per-
sonas á predicar por las otras partes del rey no, que se embiassen
pera las que más están á nuestra obligación. Y aun detreminamos
que ouiesse aquí collegio ó Padres de continuo pera proueer las
necessidades corporales y spirituales del próximo: que poco nos
aprouecha, me parece, estar proueídos por la quaresma, y que en
el otro tiempo se las coma el lobo, sin hauer quien las socorra \
El Señor nos socorra en todo á todos. Amén. Cerróse en 6 de
Julio.
Torres, f
Inscriptio: f A N. R.do en Christo Padre M. Ignacio, prae-
pósito general de la Compañía de Jesús. En Roma. Primera via.
PETRUS FIAMENGO
Ex comm. P. Elpidii Ugoletti,
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CREMONA 3 JULII 1553
Ait se hesterna die scripsisse.— Dominam Pallavicina turbatam esse ob
Sti. Ignatii responsum. — Propediem se Cremona discessurum.
X
í
Gratia et pace di Christo sia con tutti. Molto R.do in Christo
Padre. Hieri, alli doi di Juglio, scrisse come non haueua anchora
hauuto risposta di V. R., la qual lettera si è partita; ma hoggi,
che fu il terzo di Juglio, a hora di sena riceuette la risposta di
V. R. delle prime lettere; et cosi subito dipoi la sena lo rescriuo,
perchè la posta si parte alli 4 de Juglio a bon' hora per Roma.
Quanto a quello che scriue V. R. delle particularità, io non
lo potrei hauer scritto più minutamente, et le circonstantie del
negotio più apertamente che ho fatto, perchè sono molti che si
* Cf, Polanco, t. m, pag. 421, 422, n. 934.
Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 223, prius 72.
3 JULii 1553 38i
hanno V occhio adosso, et non si ueggano molto uolentieri; et
poi era suspetto che non fusseno aperti in Cremona.
Circa il monasterio di donne, io già T auea detto alla si-
gnora qualmente non si poteua pigliare tal cura, ma S. SM
mi pregò molto che io uolesse scriuere a V. R., et secondo il suo
desiderio 1' ho fatto. Et quanto a queste donne, dice S. SM che
M. Joan Bastista Pezano ^ la disse quando era a Roma, che po-
tesse fare promissione di esser della Compagnia di Jesù, perchè
erano altre donne sotto il gouerno della Compagnia, etc. Subi-
to, essendo uenute le lettere, ho portato la lettera alla signora
Jacoma Pall[avicina], et lei, hauendola letta, molto si ha mo-
strata turbata, perchè non era concessa la sua domanda, la quale
li pareua in ogni modo douer esser adimpita. Noi stiamo in casa
di M. Pre Otto, come T altro giorno scrisse, et uiuiamo di quello
che la signora Jacoma Pallauicina si manda.
Del nostro partire non so anchora certo quando sarà, ma bene
quanto più presto potrò mi partirò di Cremona, perchè di molti
siamo molto mal uolentieri ueduti, et io uerrò uerso Roma, se-
condo che V. R. mi scriue, et io non espetto più lettere di V. R.
per[chè] penso di partirmi presto, con buona licentia et satisfat-
tione della signora Jacoma, et con più edificatione di tutti che
sarà possible.
Habbiamo receuute le noue delle India, nelle quale habbiamo
hauuto grandissima consolatione. Non altro, per[chè] la posta
presto si partirà et lo è tardo. Si [a] Dio piacerà che arriui insino
a Roma, ogni cosa intenderà V. R. Molto ci raccommandiamo alle
orationi di V. R.
Di Cremona alli 3 di Juglio 1553. D. V. R., per commissione
di M. Elpidio, seruo indegno,
P1ÊTRO FlAMENGO.
La signora Jacoma Pallauicina credo non scriue adesso a
V. R., perchè è troppo tardo.
Inscriptio: \ Al molto R.do in Christo Padre, il P. M. Igna-
' Jacobs Pallavicina. Vide epist. sequentem, et supra, epist. 614,
pag. 334.
* Vide epist. proxime sequentes.
382 Epistolae Mixtae— 629
tio di Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù [in
S.ta] Maria della Strada, [appre]sso santo Marco, su la piazza
delli Altieri, Roma. baiocchi.
JACOBA PALLA VICINA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CREMONA 7 JULII I553 '.
Importunis precibus conatur in Societatis obedientiam admitti.
La [ajfectione chio porto a la vostra sancta Compagnia, sol
per seruir a Giesù Xpo., contemplando li sancti euangeli, mi
uene in memoria io esser la zebidea, la quale uoleua che le filióle
stesseno una a la destra e lai tra a la sinistra. Et ricordandomi
dela risposta del N. S., mi pare, legendo quella di V. R., de sen-
tire la risposta de esso Signor. Però, domandoli genuflexi per-
dono di tanta mia presumptione, remetendome però sempre sotto
a la uostra ubedientia, la qual sempre gli prometto de obseruarla
et remetterme a tutto quello chel Spiritu sancto ue a inspirato,
si come io tengo per certo anchora che io habia uate de esser
monicha et di far del mio uno monestier de moniche, però credo
che questi noti si posseno dispensa et tramutare come più li piace
a essi patri spirituali; reseruando però la summa de v 3000 per
maridar una mia nepota et la spesa per el uiuer mio, del resto nè
farò sempro quello che lei me comutará et tramutarà.
Mi è stato di gran dolore la partita de maestro don Elpidio %
parendomi se partesse el padre da la fiHola, ed el ' filiólo da la
madre, considerando li suoi santi amaistramenti [ed] amoreuoli
ricordi che me hano totalmente Hgata in el uinculo xpiano., che,
se non fusse h contrapesi, si como lo seguito cum lo spirito, lo
seguitarci col corpo. Ma lui non me nè Consilia; pur spero in Dio
' Ex exemp]o Romam misso, in voi. D, duplici folio, n. 261, prius 70.
Autographum sit, necne, certo definire non audemus.
2 Elpidius Ugoletti. Vide epist. superiorem et 632.
^ M?. et del.
7 JuLii 1553 383
che V. R. me unirà un giorno cum Xpo., e non li sarà tanti
respetti temporali chel me pare deuiso che le gonge dindia sieno
anche a le parte de qua, che uolieno occupar la libertà che Xpo.
ce a donato col suo sangue. Et se la mia età non comportasse
chio hauesse a ueder tal contenteza qua, so cha da uenire el spi-
rito mio, sarà alegro auanti a Xpo., chel sia adimpito el uoler
suo in terra. Fra tanta suplicarol hauerme per acettata, si come
mi disse M. don Baptista ' in Roma, che multi altri gli rende-
ueno ubidientia, prometendolo quello che io li prometto su que-
sta mia castità, obedientia a uoi et ciaschaduna persona che
sarano de la vostra sancta Compagnia, da uoi comandatomi, e
dapo uoi a chi sucederá in logo suo. Però nè aspetto grata rispo-
sta, chiedendoli la sua santa benedicione. Sapiate, Patro mio,
chio non ho uoluto essere de li pauolini, che anchora me nè fano
instantia, perchè da lui fui consiliata in Parma, chera bono a ser-
uir Xpo.; però quando teneueno cum la gesia, cosi non me lo son
mai smentichato quello che me scrisse; et se a lei paresse ancha
che io non fusse de frutto a sottoponerme a sua obedientia, facia
pur quello che Dio linspira. Starò a la porta a pichare et cum
humilità domandare, et sperarò che Xpo. me farà exaudiré a li
soi serui. Cosi trouarò, sarò aperta, et consolaromi de tutto
quello mi comettereti, tenendo per certo che quello che farà sarà
el mio bene, pregandolo se degna pregar et far pregare el Si-
gnor Dio per me, si come io me arecomando a le sue sante ora-
tione et di nouo gli domando la benedicione. Da Cremona a li 7
de Luio 1553. De V. Molto R.tia inútil serua de Xpo., filióla de
vostra ubedientia,
Jacopa Palauecina, de la Compagnia de Giesù.
* P. Joannes Bta. Pezzano, cujus mentionem facit Ugoletti in epist.
superiore. Verum si hoc Pezzanus dixii, intelligi id oportet de tempore, quo
Elisabetha Roser aliaeque feminae Societati subjiciebantur, a qua tamen
cura feminarum nostros homines liberatos esse jam pridem diximus. Caete-
rum de Pezzano loquitur PolancuS, t. 1, pag. 488, 489, n. 544. Vide lo-
cum et adnotationem subjectam pag. 489, ubi citantur epist. eidem a Po-
lanco ex coinm. scriptae 12 Oct. 1549, «de non acceptandis stipendiis, de
monialium cura non assumenda, de successore quaerendo, et ut Romani sta-
tim post Purifìcationis festum sequentis anni veniat...» Cf. Cartas de San
Ignacio, t. V, pag. UT, I12.
384
Epistolae Mixtae — 63o
In ora extrema primae paginae. Uoltate.
Fate hauer questa littera presente al signor Cigismondo
mio fratello: la recomando a le vostre sante oratione.
Inscriptio: Al molto R.do in Xpo. Padre, el Padre M. Igna-
tio de Loyola, proposito general de la Compagnia de Giesù, in
S.ta Maria da la Strada, a Roma, apresso a S.to Marcho, su la
piaza deli Altieri. In Roma.
Permanet adhuc cerae rubrae vestigium.
030
SILVESTER LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 8 JULII 1553
Litterae ignatianae Landino redditae. — Collegia Societatis expetuntur.-
Animorum fructus s^zVzVm lenitatis multiplicatus. — P. Emmanuel Go-
mes nondum ex fructuosa lustratione rediit.— In insulam Caprariam
Landinus navigare meditatur, spirituali insulanorum necessitate prope
coactus. — Lectiones sacrae in tempio Bastiae, ingenti fructu habentur.
IHS
M.to mio R.do Padre nel N. S. La somma gratia et amor
eterno di Xpo. nostro signore V. R. saluti et uisiti colli sui santi
doni et gratie spirituali. Alli 5 dil presente riceui una di 17 dil
passato. Ogni dì più qua per gratia di Dio agumenta V animo
delle persone d' hauer' uno colleggio, ma uoriano pochi persone '
et uno che seruisse, et poi auerano Y augmento *. Il simile si
tratta in Bonifacio, diocesi dil R.mo SauH ^ M. Gio: Natale, che
non ha figliuoli maschii alcuni, lauora con opere feruentemente
et altri ancora.
» Hujus viri meminit Stus. Ignatius in epistola, quam Jacobae Pallavi-
cina scripsit 17 Febr. 1554. Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 424 et 54.
- Ex autographo in voi. D, sesqui folio, n. 89, prius 249.
Exesa papyrus atramento est; ideoque tria quatuorve verba legi piane
non possunt.
* Ms. V agJo
* Hieronymus Sauli.
8 JULii 1553 ' 385
Il frutto spirituale moltiplica in tutte le uie, bisogna raccor-
darne dal P. M. Gio: Polanco, che tutti duoi noi caminiano in
spiritu lenitatis ' semper, perchè sono tempi forti.
Il Signore nè da, al presente fortezza a tutti duoi a sua glo-
ria. Sta ancora in uisita il P. M. Emanuel con gran frutto, ma
più si farà in spiritu lenitatis.
La Capraia è distante 60 miglia di canale. Com' potremmo
intender il tempo dil suo priuilegio, benché, penso, non cè me-
moria per ritrouarlo al registro, auisaremmo *. Necessità gran-
dissima et pericolo non iminente, ma presente, di perdita d' infi-
nite anime, si non si mandono persone bone et che sapiano al
meno le parole della consecration\ Io mi scarico sopra la con-
scienza di quelli che sono tenuti, perchè s' io entro in tal mar', non
farò altro che deponer' et restarà la Corsica conturbata ; ma se
uenissero li colleggii mandati dalli R.di vescoui et retori di be-
neficij, si potria prestar qualche aggiuto. Si V. R. commanda, pen-
so si farà netta V isola di curati, o com' si uoglia dir' : non pare
alli nostri amici al presente che io mi parti di qua.
Circa le prediche , uogliono et hanno bisogno ogni mattina
uno sermone, a mezzo di si legge 1' episstola alli Romani, et alla
sera la dottrina xpiana., et con gran frutto cosi famigliarmente;
et questo fa quasi più frutto eh' altro, perchè si dispongono. Non
parendo a quella, si lassará per le feste solo. Non sano li poue-
rini li suoi peccati, nè le uirtù, nè Ili precetti, et tutto il nostro
andar' è in dottrinar', et illuminar' le menti, che tornino a peni-
tenza, et frequentono li sacramenti, et far' concordie et paci, ag-
giutare il prossimo in utroque homine. Et molto più si dispona-
riano se li fusse predicatori che li dicesse la uerità, et poi la me-
tesseno in essecutione , et non cercasseno altro che 1' honor' di
Dio et salute dil prossimo. Il Signore manda operarij nella sua
messe. V. R. si degna mandarci le buone noue, che molto sono
* Id commendaverat Landino Stus. Ignatius, POLANCO, t. m, pag. 99,
n. l83,
* «Julio mense propter spiritualem necessitatem insulae Caprariae,
quae Corsicae vicina est, ad eam se contulit P . Sylvester, et ibidem aliquot
dies cum magno spirituali fructu versatus est.» Polanco, Z. c, pag. 105,
n. 198. Vide epist. 634.
Epistolae Mixtae, tom. hi. 2&
386
Epistolae Mixtae— 65i
desiderate. io hauesse tempo di scriuer' in paiticolar V opera
che fa N. S., et come uengono le persone da lontano, huomini
et donne, doue io sono stato, et non sono ancora stato, a con-
fessarsi, et con tanto feruor", non bastaría uno quinterno. Questo
fanno insino alli piccoli, et ogni sera moltitudine di fanciulli spon-
tanee, senza ancora gV huomini et donne, uengono con tanta
diuotione alla dottrina xpiana.
M. Benedetto, M. Gio: Natal con tutti gì' amici si raccomman-
dano et io ancora col P. Emanuel alle diuotissime orationi di
V. R., che molto n' hauemmo di bisogno, perchè il nemico non
manca di farne essercitar' da mille parti. Dominus increpet eum.
Dalla Bastia alli 8 di Luglio 1553. D. V. R. P. humillimo seruo
nelN. S.,
SiLUESTRO Landino da Sarzana,
Inscriptio: Jhs. Al mio molto R.do Padre nel N. S., il P. M.
Ignatio Loyola, prepósito generale della Compagnia di Gesù
digníssimo, in Roma.
631
ELPIDIUS UGOLETTI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CREMONA 9 JULII 1553 *.
Vota Jacobae Pallavicinae. — Collegium parmense Societatis, si fiat, ipsa
adjuvare cogitai. — Ugoletti, cum bona ipsius venia, discessum parat.
t
Gratia et pace di Christo sia sempre con tutti. Molto R.do in
Xpo. Padre. Hebbi quella di V. R. alli 2 di Juglio, data alli 24
di Jugno, alla quale rispuosi subito hauendola receuta Come
qua in Cremona non aspettarci di S. R. altra risposta d' altre
mie lettere, et similmente scrisse, che mi partirei per uenir' a
Roma (scordandomi de scriuere che passarei per Modena, se-
condo il parer' di V. R. consigliandomi col commissario però
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 222, prius 73.
* Vide epist. 628.
' P. Joannes Bta. Viola.
9 JULii 1553 387
con buona licentia della signora Jacoma Pallauicina, la quale mi
promesse pochi giorni fa, che ogni uolta che si facesse un col-
legio della Compagnia di lESV in Parma (senza altra conditione),
di darlo ogni anno 50 scudi, fin' che saranno finiti de dare 1000
scudi. Et parendomi adesso già esser stato assai tempo qua in
Cremona, domandai licentia di S. S.iaper partirmi, secondo che
V. R. mi scrisse. Et cosi S. Sm mi pregò che espettassi anchora
8 giorni, et per la grand' instantia che S. SM mi fece, restai.
Et cosi ci partiremo domani, che sarà alli 10 di Juglio, lasciando
S. Sia molto consolata interiormente, benché assai se nè doglia
della nostra partita, perchè noria che non si partessimo di qua
senza hauer' lasciato principio d' un collegio di donne; benché
in parte il suo dolore si è mitigato, considerando meglio la lettera
di V. R., tamen S. S.iauiua con speranza di uedere un giorno
un collegio in Parma, secondo la sua dimanda, etc. Diman'
adunque a buon hora, piacendo a Dio, si partiremo di Cremona,
per andar' a Modena, passando per Parma, parte per non esser'
altra strada più corta, parte per uedere si se potria fare alcuno
bene, o sarrà speranza alcuna circa d' uno collegio. Non altro,
senon che pregiamo che V. R. si degna di pregare Dio per noi,
che si dia bono uiaggio, et ci dia gratia di poter fare alcuno
frutto in esso a laude sua. Le lettere d' India hanno date molto
consolatione a molte persone che 1' hanno udite. Alli 9 di Ju-
glio 1553. D. V. R. P. indegno figliuolo,
Elpídio.
Inscriptio: f Al molto R.do in CHRISTO Padre, il P. M.
Ignatio di Loyola, proposito generale della Compagnia di JESV.
In S.ta Maria della Strada, apresso a santo Marco, su la piazza
delli Altieri. Roma.
388
Epistolas Mixtae— 632
63*2
JOANNES QUERALT
PATRI JOANNI DE POLANCO
BARCINONE 12 JULII 1553 '.
De abbate Domenech. — Eum, in abbatiam suam discedentem, comitatur
P. Gesti. — Templum Societatis barcinonense assurgit, magna nostro-
rum amicorum laetitia.— Epistolae, Patri Nadal inscriptae, ad eum trans-
missae sunt. — De candidato Maluquer. — Soror Rejadella sanctissime
obiit.
t
Jhs.
Muy R.do en Xpo. Padre. La sanctíssima Trinidad sea siem-
pre en nuestro continuo fauor y ayuda. Amén. Lo que en este
mes se ofresce para dar hauiso de nuestras cosas de Barcelona,
Padre mío, es cómo lunes, a 8 deste, llegó acá el abad Domé-
nech * con siete niños portugueses, de los huérfanos. Pártese
mañana para su abadía, y dize que passará allá todo este tiempo
de calores, y piensa que para el Setiembre tornará, y estará aquí
de asiento. Yo no sé apenas nada de lo que él pretende hazer,
sino que señala que se a de tornar á Portugal. Bien querría que
de ahí ' V. R. con nuestro P. M. Ignacio le scriuiessen lo que
■deue hazer ó podría hazer para encaminar y poner algún princi-
pio á esta casa de Barcelona, antes que se vaya otra vez á Por-
tugal (si tamen se a de ir).
Al P. M. Gesti *, de Gerona, que tengo acá, imbío en com-
pañía del abad para que se despida de todos sus negoçios, que
allá tiene, que pienço le podrá mucho ayudar la presentía del
abad, así en los beneficios como en otros negoçios que tiene con
algunos súbditos y vasallos del abad. También podrá él ayudar
al abad en muchas cosas, que con más libertad podrá tratar con
• Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 126, prius 480.
- Petrus Domenech, abbas de Vilabertran.
' Ms. ay.
* P. Joannes Gesti, gerundensis, de quo v ideantnr Epist. Mixtae, 1. 11,
pag. 233-235, 523, 526-527 et 565.
12 JULIl 1553
389
el P. M.° Gesti, por ser nuestro, que no haría con otros, y yo
temé á M.* Gesti allá por stimulo del abad, para le mouer y apre-
surar que acabe, si a de acabar, antes que se acabe la vida *. El
mesmo abad me a dicho que escriue á nuestro P. M. Ignacio ó
áV. R. ^
Nuestra obra de la capilla está mucho adelante, que ya asen-
tamos las ventanas más altas. Será muy bonita, y no muy pe-
queña capilla. Ay tantos deuotos que la desean ver echa, para
se aprouechar del ministerio della, que me dan mucha confiança
que se a de seruir mucho Dios N. S.
En las cosas del pleito, y de lo que hauían çitado nuestro co-
missário de las bullas, in banco regio, como scriuí á V. R. en las
vitimas % estamos ya libres, digo de la real audientia, porque a
proueido en fauor nuestro y de nuestro comissário, que non
tenetur reuocare actus * per eum factos, sino que an muy bien
proçedido y assi le dexan juez competente. Lo que nuestros
contrarios procurauan de storuar y fuir por vía de la audientia,
que no huuiesen de venir á sus manos, callan agora. No sé si
procurarán de intentar otras maquinatio'nes por otra vía de Roma,
acá á lo menos ya no tememos mucho, pues la real audientia no
les fauoresçe.
Exerçítanse estos mis Padres en las frequentes confessiones,
y otros sólitos exerçiçios píos. Otro Padre y yo somos medios
' En quid de eo scripsit Polanco, t. i, pag. 447, n. 490: «Propensus
etiam erat ad Societatem Petrus Domenech, qui in Portugallia primam
puerorum orphanorum domum more romano Ulyssiponae instituit; sed dum
negotiis distinetur, antequam Societatem esset ingressus, ab hac vita de-
cessit.» Videantur etiam, quae ad ipsum hoc anno spectant, apud Polanco,
t. m, pag. 386, n. 849 et pag. 429, n. 948. — Inter abbates vero de Vilaber-
tran, quorum catalogum edidit Villanueva, nomen nostri Domenech cum
adjecta notatione legimus: «Pedro Doménech. Natural de Gratallops, entró
en lo de noviembre de 1545;, Y murió á i de noviembre de 1560. Estuva
de procurador en Roma por el Rey, y después cinco años en Portugal, de
donde volvió á 17 de julio de 1553.» Villanueva, Viaje literario á las-
iglesias de España, t. XV, pag. 35. Cf. Epist. Mixtae, 1. 1, pag. 462, annot. I .
* Infra ejus litteras edimus.
' Vide supra, epist. 615.
* Ms. actos.
^ Ms. proceido.
3go Epistolae Mixta e— 632
obreros de las paredes, con los hermanos que tengo acá de Gan-
día por ruines cabeças ayúdanme en estas cosas manuales,
que son de poco recogimiento.
Las cartas ó pligos grandes que se imbiauan á Génoua a
P. Mro. Nadal, ó en su ausentia á Joan Paulo *, ó á Barcelona
al P. Queralt, reçebí, y las imbié luego á Valladolid, porque ass^
me lo ' scriuió el P. Mro. Nadal, que todas las que viniessen
para él, las imbiasse al Padre prouincial á Castilla, y él se las
imbiará á Portugal,
El jurista de Balaguer, que reçebjó el P. M.tro Nadal para la
Compañía, quando passò por acá, no está del todo despedido *,
bien que me a scrjto que pjensa lo podrá hazer presto, y nos
mandará acá su librerja, y se vendrá, porque lo desea mucho.
Nosotros estamos todos sanos. Dios loado, á quien piega darnos
á todos su santo spíritu y gratia para perfetamente le amar y ser-
uir. Amén. De Barçelona á 12 de Julio 1553.
Ala memoria de nuestro P. M. Ignatio deseamos ser traídos,
y encomendados en las oraciones de V. R. y de los [dejmás Pa-
dres y hermanos que ahi * stuuieren.
De V. R. sieruo en Jesu Xpo.
Joan Queralt.
In semi/olio separato ®.
No me acuerdo si por otras he seri to de la muerte de la se-
' ((Joan Oliua y Joan Bernat, alias Queralt, que le dizen por ser mi
sobrino, hijo de hermana. Estos dos estudiauan de Theología en Gandía, y
rae los imbiaron acá por estar malos de cabeça y les prouaua mal aquella
tierra.» Queralt, Barcinone 22 Apr. 1553. Litt. Quadr., t. 11, pag. 216.
* ((Joannes Paulus Borrellus [Borrell], quem Natalis comitem Roma
deduxerat.» Orlandini, Hist. Soc. Jes., lib. xiv, n. 80.
^ Ms. molo.
* Id est, nondum suis valedixit vel negotia sua confecit et ab his se
eypedivit. De eo scribebat P. Queralt: ((Es bachiller in utroque, buen latino
y ha oido las hartes; de muy buena presentia y edificatión; sano y alto de
cuerpo; por acá muy conoscido de virtuoso toda su moçedad; de edad poco
más de treynta años..., pienço que saldrá buen hijo, aunque catalán; dízese
Maluquer, natural de Balaguer.» Litt. Quadr., t. ll, pag. 215.
^ Ms. ay .
* Ex autographo, in eodem voi., semifolio, n. 127 bis.
12 JULII 1553
ííora Rajadella y porque á su tránsito se lo prometí, si no lo
hauía echo, lo ago agora. Morió muy quietamente y con la cons-
tantia que hauía viuido. Encomendóme que scriuiesse á nuestro
P. M. Ignatio de su parte, que tuuiesse por, bien de mirar y fa-
uoresçer siempre aquella casa; y los deseos que en algunas della
Dios N. S. tenía, tuuiesse por bien que fuessen ayudados por los
Padres de la Compañía que acá estarían; y esto le suplicaua por
la passión y llagas de Jesu Xpo. N. S., y que rogassen por ella.
Morió exortando á la abadesa y monjas mucho á la perfectión y
seruicio de Dios N. S. A las particulares que tienen algunos santos
deseos y perseueran en los poner por obra, á cada vna delias
quiso ^ en particular hablar , encargándoles mucho (como en tal
tránsito della se puede pensar) la constantia y perseuerantia de los
tales deseos. Cierto, Padre mío, que verla tal, y en tal tránsito, era
para convertir á un turco, y assi después de su muerte se an mo-
uido algunas con deseos muy feruientes Dios N. S. las tenga
siempre de su mano. Amén. Fuimos otro Padre y yo á su trán-
sito. Esta póliça vea N. P. M. Ignatio, porque yo salga de mi obli-
gatión. A 12 de Julio 1553.
t
Joan Queralt.
Inscriptio: f Al muy R.do Padre en X.° el P. Mro. Joan de
Polanco de la Compañía de Jesús. En Roma. Pro toto.
• Theresia Rejadella «magnis Dei donis insignis et P. Ignatio nota.»
Polanco, loco statim citando.— De ea in superiore voi. saepissime.
* Ms. quizo.
' Haec latina fecit et in Chronicon transtulit Polanco, t. iii, pag.
387, n. 850, qui his verbis rem absolvit: «Post ejus mortem aliquae cum
ferventibus desideriis ad vitae reformationem adspirabant, et ideo nostri
aliquandiu charitatis officio illi monasterio intenderunt.»
392
Epistolae Mixtae — 633
633
GASPAR LOARTE ET DIDACUS DE GUZMAN
PATRI ANTONIO DE ARAOZ
... i3 juLii 1553 '.
Orant ut, si christiani novi a Societate ablegentur, aequi bonique faciat
quod ambo a Societate discedant, quam nihilominus semper amabunt.
t
Ihs
COPIA DE VN CAPÍTULO DE VNA CARTA QUE SCRIUEN EL DOCTOR
LOARTE Y DON DIEGO, Á ARAOZ, DE I3 DE JULIO 1553.
Acordamos de dezir por carta, lo que deseáuamos ablar en
presencia, y es, que los días passados supimos de vna persona
fidedigna que por algunas causas parecía á V. P. no conuenir
por aora nuestra entrada en la Compañía, aunque sabemos que
lo que se pone por inconueniente no lo es acerca de V. P., ni le
agrada tal manera de sentir en varones tan euangélicos; mas
parece que propter instantem necessitatem - no osa por aora
V. P. contradezir ni [o]ponerse al ímpetu dela muchedumbre
* Ex transumpto in voi. D, unico folio, n. 105, prius 516. — Ut frag-
mentum hujus epistolae intelligatur, prae oculis habendum est nonnullos
aegre tulisse Patrum Loarte et Guzman in Societatem ingressum et admis-
sionem; sive quia alter eorum ferebatur ex christianis novis originem
trahere, sive quia ambo amicitia et consuetudine cum pluribus ex illis de-
vinciebantur; quin immo magister Carleval, theologiae lector, magnae apud
illos auctoritatis, ad tribunal sacrae fidei inquisitionis fuerat delatus, in
ejusque carceribus detinebatur. Res erat ejusmodi, ut «ipsemet Magister
Avila non videbatur judicare quod in Societatem essent [Loarte et Guzman]
admittendi.» Polanco, t. ni, pag. 332, n. 738. — Caeterum Araoz eos in
Societatem cooptare dubitabat, non quia christiani novi essent, sed quia
cum sacrae inquisitionis judicibus quaestionem nondum expeditam habue-
rant. Vide infra, epist, 689 et Nadal, Epist. t. i, pag. 168, 169.
- I Ad Cor. vii, 26.
' Jam pridem Ignatium rogaverat Araoz, quid sentiendum esset in hac
quaestione, quae plurimorum ánimos in contraria distraxeratf£/)¿s¿. Mixtae ^
t. II, pag 314), et vehementius turbavit, edente Siliceo pro toletana ecclesia
suum institutum (Epist. Mixtae^ t. 11, pag. 626, 656, 689, 786): mens autem
Sti. Ignatii qualis esset, intelligi potest ex epistola Polanci ex comm. Patri
Araoz data 14 Aug.: «Del no aceptar cristianos nuevos no se persuade
i3 JULU 1553
393
Sabe N. S. quánto hemos sentido hauerse introduzido tal spíritu
(que á nuestro parecer no es nada santo) adonde pensáuamos
que puramente reynaua el de Xpo, Por lo qual sepa V. P. que,
si esto es ansí, en ninguna manera nos determinaríamos á quedar
en la Compañía, ni aun, a hauello antes sospechado, en ningún
tiempo nos pasara por pensamiento de entrar, por parecemos
que no viniéramos en ella consolados ni edificados, por hauer
visto que por semejantes introductiones ha venido la cayda y
resfriamiento de otras partes á do se introduxo. Así que, Padre
nuestro, si esto, que nos han dicho, es verdad, y V. P. sabe que
en alguna parte de la Compañía reyna ó spera que ha de reynar,
V. P. nos mandará dar licencia, y reciba nuestra voluntad, pues
creemos que ya la habrá recibido N. S., pues ya hizimos lo que
era de nuestra parte; y piense V. P. que, dentro ó fuera de la
Compañía, hemos de ser siempre hijos y sieruos de V. P., pues
sabemos bien quán fuera está V. P. desta iniuria que nos pareçe
se haze al euangelio de X.", si es verdad lo que nos an dicho que
con tanto rigor se pratica en alguna parte de la Compañía el
discrimen y accepción de personas.
El que la presente lleua no va á otra cosa sino á lleuar esta,
y traher respuesta de V. P., si fuere seruido que gozemos della,
y él, si á V. P. pareciere, podrá traer eso que allá dexamos, si
el colegio no lo ha menester; que siendo dello seruido, con eso y
con lo demás holgaremos de seruir, pues avnque estemos fuera
de la Compañía, no dexaremos de amalla, y semilla, y ayudalla
en quanto pudiéremos, pues acá y allá pretendemos vn mismo
fin, que es la honrra de X.'', y la salud de las ánimas
N. S. guarde á V. P. y le dé muchas fuerças para que todas
Nuestro Padre sería Dios servido; però bien le parece se debría tener con
los tales más circunspección. Si allá por los humores de la corte ó del Rey
pareciere no se deben admitir, envíense acá, siendo buenos suppósitos,
como ya está escrito otras veces; que acá no se mira tan al sotil de qué
raza sea el que se ve ser buen suppósito, como tampoco basta, para que
uno se acepte, la nobleza, si las otras partes no concurren.» Polanco,
t. Ili, pag. 371, annot. l.
* Retenti in Societate sunt Patres Loarte et Guzman, et postea Romam
transmissi. — Sed de hoc suo tempore dicetur.
394 Epistolae Mixtae— 634
las emplee en su santo seruiçio. Y por amor suyo le supplicamos
tenga siempre memoria de nosotros en sus oraciones, y lo mismo
pydimos á todos esos Padres y hermanos, á quien nos encomen-
damos. Scriuimos ambos siempre en vna misma carta, porque
ya terná V. P. entendido que, ansí en las cartas como en el estar
fuera ó dentro de la Compañía y en qualquiera otra parte, lo que
fuere del vno ha de ser del otro, ' por tener por cierto que así lo
quiere N. S.
Alia manu: Sopra i christiani nuoui, che se non si riceues-
sero nella Compagnia, sarebbe spirito contrario air euangelio,
et Loarte e Gusman non ui entrarebbero.
SILVESTER LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EX INSULA CAPRARIA l6 JULII I553 -.
Susceptae navigationis causam explicat. — Fructus ex suo adventu obitisque
muneribus perceptus. — Virgines duodecim, a praedonibus captas, dolet.
— Pii Landini sensus . — Amicorum desiderium.
t
Molto mio R.do Padre nel N. S. Pax Xi. Per alcune necessi-
tadi spirituali sono uenuto in la Capraia et s' è fatto grandis-
simo frutto. Primo, si sono assolti alcuni di scomunicationj pa-
pale et si sono dispensati per il giubileo circa 20 persone in
grado prohibito, et da 18 declarati dispensati in 3.**, hauendo
Draguto bruggiato le loro dispense; ma li testimonij attestano
* «Ambos habían sido muy unos en el espíritu, por más que los sepa-
rase mucho la edad, y aun la condición respectiva, por ser el Doctor Loarte
ayo y maestro de Don Diego de Guzmán.» Cartas de San Ignacio, t. iv,
pag. 66, annot. 2.
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 92, prius 252. In hoc eodem
\rol., n. 91, prius 248, sunt excerpta aliqua ex hac epistola.— Adhibuit hanc
Polanco, t. m, pag. 105, n. 198, quem vide.
' «Isola distante del Capocorso circa 20 miglia. Ha un Borgo, ed un
forte Castello; e gira circa 24 miglia.» Cambiagi, Istoria di Corsica, t. i,
pag. 371.
i6 JULii 1553 395
che forno dispensati dalla cruciata, et dalla fabrica. Gran molti-
tudine sta mattina si sono comunicati, si sono rinouate le gratie
diuine et con augmento. Ogni sera si canta la corona da tutto il
popolo in chiesia, et s' insegna la dottrina xpiana., et ogni mat-
tina la predica et processione, et molte pietre si sono portate al
belloardo contra T infideli , che non è ancora più c' uno mese et
mezo che amazorno homini et rapirno 12 vergini, le prime della
terra, con grandissimo nostro dolore, et io nè sento la mia parte
di tanta perdita delle anime. Questa è una isola molto pericolosa
in ogni tempo. Non hebbe ardir' di mandargli il P. M. Emanuel,
perchè ha troppo animo nelli pericoli, chel non fosse preso da pi-
rati, perchè lui è più giouene ancora, che potrà più seruir al Si-
gnore che me infermo.
Questi non hanno altra memoria delli suoi priuilegii in 4.°, se
non che la corte era in Auignon', ma penso questo parla d'altri
priuilegii d' indulgentie, secondo congietturo.
Con grandissimi pianti, et staciar [?] di facie mi parti dalla
Bastia. Li diuoti sono impatienti della mia absentia. Il Signore
m' apparecchiò molti suoi serui per il uiaggio, et geno[ve]si et
corsi: li rimunera sua diuina maestà.
Mi raccommando con tutta V isola et amici alle diuotissime
orationi di V. R. con tutta la Compagnia, et questa pouera isola
Capraia di questo loro priuileggio. Dalla Capraia alli 16 di Lu-
glio 1553. D. V. R. P. humillimo seruo nel N. S.,
SiLUESTRO Landino da Sarzana.
Inscr ipiio: ]h.s. Al mio molto R.do Padre nel N. S., il P. M.
Ignatio, prepósito generale della Compagnia di Giesù dignís-
simo, in S.ta Maria dalla Strada, appresso a S.to Marco, in
Roma.
396
Epistolae Mixtae— 035
635
JACOBUS MIRON
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 17 JULII 1553
Quid ipsis in mentem veniat, perlectis Ignatii litteris, de audiendis regis
confessionibus . — Numerus sociorum in Portugallia. — A Patre Araoz
frustra hucusque auxilium expetivit.— De Ambrosio Pires, in Brasiliam
gravate discedente. — De patriarcha eligendo ad Aethiopiam.— Regis
Portugalliae in hanc missionem studium.
t
Jhs.
Muy R. do Padre. La grada de Christo nuestro señor sea siem-
pre en nuestras almas. Amén. La carta que V. P. mandó que se
mostrasse al rey sobre el yerro ^ que hizimos en no confessarle,
acá nos oigamos mucho de la determinaçión de V. P. para se-
mejantes casos, paresçiéndonos que assi seria más gloria de nues-
tro Señor; pero al doctor ' é á los demás nos paresció grande
scàndalo para el rey mostrarle la carta de V. P., por parescer
que en ella le pedíamos se confessase con nosotros, y podía sos-
pechar de nosotros lo que nunca pensamos. Sobre todo esto, por
mandarlo así V. P., con tener mucha familiaridad con el inffan-
te *, que es mucho nuestro, lo platicamos con él, y leyó con
mucha attención la carta, y dixo que todauía tenía por bien lo
que nosotros hauíamos hecho; pero que, por dezirlo V. P., no
avía más qué pensar, sino que lo hiziésemos, pidiendo el rey le
confesassemos, y mostrarle entonces la carta; mas que le pa-
rescía inconueniente darle la carta aora, sin más; y que, pues el
mostrar la carta al rey no lo mandaua V. P. in virtute obedien-
tiae, por los inconuenientes que acá se offresçían le paresçía era
lugar de consultar otra vez con V. P., auisándole dello, según
* Ex originali in voi. D, duplici folio, n. 116, prius 555.
- Ms. Merro.— Epistola, de qua hic loquitur Miron, invenitur in Cartas
de San Ignacio, t. 111, pag. l83.
' P. Michael de Torres.
* Infans Ludovicus, regis frater. Vide Polanco, t. m, pag. 400, n. 880.
17 JuLii 1553 397
la manera y gente de acá, de lo qual más largamente le infor-
mará el P. Luys Gonçalbez; y con este paresçer nos determinó
el doctor con Godiño y Carnero, porque yo lo avía dexado en
sus manos. Aora, visto esto, V. P. nos escriua lo que mandare,
porque assi se hará.
En esta prouincia de Portugal al presente habrá ciento y çin-
co hermanos á obedientia de la Compañía, y sólo este collegio
de Coimbra es obligado á mantener çiento, porque para tantos
nos da mantenimiento el rey, el qual tiene cuenta con pregun-
tar muchas vezes quántos somos; y le respondimos que eran no-
uenta çinco con los de la India y del Brasil; pero aora, ellos idos,
creo que quedan ochenta, poco más ó menos. Entiendo que es-
tán en el collegio los que se mantienen á costa dél. Aquí en
Coimbra ay 60, poco más ó menos, y los demás veinte, asta
ochenta, son entre los que están en San Fins y en el collegio
de Lisbona, que se mantienen á costa deste collegio
Muchas vezes tengo escrito al P. doctor Araoz que nos man-
dasse alguna gente para cumplir en estas nesçesidades, y le man-
dé también vn capítulo que Mtro. Polanco me scriuió açerca de
eso. Hasta ahora ^ no tengo respuesta suya. Creo yo que lo ará,
si pudiere. Por amor de Dios V. P. se lo encomiende nos mande
algunos hermanos, pues que estamos tan çerca, si le paresçiere
maior gloria de nuestro Señor.
Ambrosio Piriz se fué bien tentado al Brasil nuestro Señor
le aiude; quédanos vna su madre para mantenerla; paresce obli-
gación nesçessaria, no podemos escusarlo.
1 Cf. Polanco, t. m, pag. 390, n. 854 et pag. 416, n. 916.
* Ms. asta aora.
' Sacrae expeditionis socios septem, in Brasiliani navigantes, numerant
scriptores, Polanco, t. m, pag. 475 et seqq., n. 1018 etseqq.: ((Dehis,qui
missi sunt in Brasiliani et de provincialis electione»; Vasconcellos, Chro-
nica da Companhia de Jesii do Estado de Brasil, lib. i, anno de 1553, n. 134,
aliique. De Pires autem (Perez, Piriz) haec tradii Polancus, t. iii, pag. 391,
n. 855: «Fuit et inter alios Ambrosius Perez, qui Romam olim, ut procura-
tor Collegii Conimbricensis, missus fuerat; qui ut non libenter hoc iter sus-
cepit, ita nec in Brasilia nec in ipsa Societate perse veravit.» Verum haec
nonnisi post aliquot annos acciderunt.
398 Epistolae Mixtae— 635
El rey tiene ya scrito á V. P. del preste, que elígese pa-
triarcha '.
Començósse por el padre doctor Torres á tratar este negoçio
del preste con el rey, como por otras V. P. terna entendido, y
estaua bien el rey en ello. Viniendo yo acá, á la corte, por mayo,
soliçité este negoçio por el infante don Luys y por don Pedro
Mascareñas, y todos me dezían que el rey estaua determinado
mucho en que luego se efectuasse, y que yo le hablasse, y así lo
hize. Pidióme, si conuendría para este asumpto de patríarcha el
doctor Torres. Díxele cómo era enfermo, y por tanto no sé
si V. P. lo eligirá por esta causa, haunque alioquin fuesse muy
sufiçiente por su spíritu y letras. Preguntóme por otros, y quasi
por todos los de la Compañía proffesa, informándose de quién
convendría más para ello. Hablamos cassi de cada vno de los
professos. Alabéle á M.° Andrés de Obiedo, porque M." Polanco
lo hauía apuntado desde allá, avnque, según mi pobre juicio, no
me paresçe para ello. De los portugueses hablamos en Carnero *
y otros de acá, y yo, remitiéndome siempre á V. P., le dixe que
podía discansar en el que V. P. eligere. Todavía se ha determi-
nado en screuir á V. P., según verá por su carta, que V. P. lo
nombre y se lo mande [á] dezir acá, para que él conforme la
electión, si le paresçiere. No sé si al presente scriuirá al papa y
al embaxador. Quando lo sabré de cierto, scriuiré á V. P. El que
mucho sentimos para acá conuenir para patríarcha M.° Hieróni-
mo Nadal y yo, que convendría para ello, sería M.° Hierónimo
Doménech, assi por sus fuerças corporales, como spirituales.
V. P. vea allá lo que más cumple. Acá tienen expectatión que
ha de ser la persona más señalada que V. P. tiene en la Com-
pañía, por ser el asumpto grande; y porque V. P. esté más al
* De longo hoc negotio frequens est apud Polanco sermo, suis locis:
etiam nos suo tempore dicemus. Videantur interea epistolae Joannis III,
Portugalliae regis, ad Stum. Ignatium inter hujus Cartas, t. m, pag. 520-
524. —Ad hunc quoque annum, 1553, faciunt epistola Sti. Ignatii ad regem
Portugalliae, Cartas, t. m, pag. 379, et ea, quae scribit Polancus, t. m,
pag. 399, n. 879.
* P. Melchior Carneiro.
17 JULii 1553 399
cabo de las cosas del preste mandamos ahí * vn libro que
cuenta la historia de las cosas de allá, avnque aora están más
mudadas, y son mucho más de portuguesses, porque ellos han
restituido al preste Juan en su reyno, y al presente dizen que
allá habrá más de sesenta ó setenta portuguesses, que quedaron
de las guerras, los quales viuen entre ellos como grandes seño-
res, y á vno dellos á dado el preste su hermana por muger; de
manera que todo esto haze fáçil esta expediçión con la aiuda de
nuestro Señor. Y estas nueuas son muy ciertas, porque yo [he]
hablado con dos destos que vinieron de allá, y más el rey lo
dize. Acá ay también otra historia desta guerra, la qual está
scrita de mano en el collegio de Coimbra: con el primero que
vaya la mandaremos á V. P. El rey y todos estos señores tienen
para sí que V. P. ha de mandar mucha gente de la Compañía,
fuera de los que están em Portugal, con el patriarcha, según
tienen entendido el deseo que V. P. tiene desta expediçión.
Açerca de mostrar la carta de V. P. al rey sobre la confes-
sión, scriue el P. Nadal, según me ha dicho, lo qual se acontes-
çió después de yo tener scrita esta carta; y porque sé [que] el
P. M.° Hierónimo Nadal screue largo sobre todo lo demás que
de acá se podía screuir, no digo más % sino que V. P. nos ten-
ga por encomendados en sus orationes. De Lisbona á 17 de Ju-
lio de 1553. Indigno hijo in Domino.
Mirón.
Inscriptio: \ Al muy R.do en Jesu Xpo. Padre, el P. M." Ig-
natio, prepósito general de la Compañía de Jesús. En Roma. .
* Prestejanes (Preste Juan) dictus Preteiannes ab Orlandino, qui cau-
sam aethiopicae missionis et gentis originem moresque explicat, Hist. Soe.
Jes. lib. XIV, n. lo3 et seqq.
2 Ms. ay.
^ Scripsit nihilominus, pro ratione sui officii, próximo Septembri lon-
giorem, de his quae acciderunt, epistolam, quam afferunt Liti. Quadr.,
t. II, pag. 436-446, quaeque, in latinum sermonem conversa et a Polanco
emendata, in provincias missa est. Ibiã., pag. 458-464,
400
EPISTOLAE MlXTAE— 636
«36
PAULUS DE ACHILLIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PANORMO, l8 JULII 1553 ».
Quid egerit cum Octavio Cesari. — Renuit hic ad suos parentes redire.
Jesus f Maria
Molto R.do in Christo Padre. La gratia et pace de Christo
nostro S.or sia sempre in nostro continuo fauor'. Amen. Padre,
ho riceuuto quella di V. R. P. delli 7 del presente, quale mi fu
data con' vna dello Ill.mo signor duca de Monteleone ^ In quella
V. R. P. mi commanda che jo manda Ottauio Cesar' al nostro
collegio de Napoli, contentandosi detto Ottauio, ouero non re-
pugnando, et che guarda de non metter' in pericolo di sua per-
sona esso Ottauio per questi grandi caldi, ouero de fuste. Padre,
ho fatto diligentia per esequir la voluntà de V. R. P., ho de-
chiarato il uoler di quella a Ottauio, et lui mi ha risposto, depoi
de hauer' fatto oratione, che per hora non uole andar' a Napoli,
perchè, anchor che stesse nel collegio, nondimeno tiene per
certo che non starla quieto, et cosi prega V. R. P. che sia con-
tenta che stia qua per hora. Di più temo che il passagio non sia
molto sicuro, si come me hanno detto alcuni nostri amici, per
questa armata, quale sta qua; però. Padre, non ho potuto far'
altro. Se V. R. P. mi comandará altro, tutto metterò in esecutio-
ne, senza dilatione alcuna, con la gratia di Giesù Christo et per
la virtù della santa obedienza. Et perchè lo Ill mo signor duca mi
scriue, conforme alla uoluntà de V. R. P., che uoglia mandar'
detto Ottauiano al nostro collegio, ho risposto a sua SM IH. ma,
scriuendoli la diligentia che ho fatto in questo per eseguir quanto
mi commandaua V. R. P.
Quanto al socesso de Ottauio depoi che ha uoluto intrare
nella Compagnia nostra, ho interrogato detto Ottauio, et mi ha
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. l, prius 186.
' Hector PignatelH.
i8 JuLii 1553 401
fatto uno discorso della sua vita et conuersione al Signor', di-
cendomi che auanti che la Compagnia hauesse collegio in Napoli,
luihebbe grande desiderio de esser' religioso de santo Benedetto,
et suo patre si contentaua, anci lo pesuadeua che si facesse re-
ligioso. Dopoi che il collegio della Compagnia fu in Napoli,
uedendo il modo della Compagnia, li piacque molto et se delibe-
rò de uoler' intrar' , pur che li Padri lo uolessero accettar' et più
e più uolte parlò con li Padri, acciochè lo accettassero, il che
intendendo la sua madre, lo re tirò dalle nostre schole, ma pur
dopo pochi giorni li concesse che andasse al collegio ad imparar' ,
et lui perseuerando nel niedesimo desiderio de intrar', et ueden-
do che li Padri non lo accettauano tanto presto come lui haueria
uoluto, se determinò. de venir' a Roma a V. R. P., et intrò in
una fragata, ma per il uento contrario furono constretto ritornar'
a Napoli, et cosi lui non potè conseguir' il suo intento. Final-
mente venendo in Napoli il Padre M.ro Hieronymo Domenech
con li altri Padri et fratelli per passar in SiciHa, et intendendolo,
se mis3e nella medesima naue et passò in Sicilia, doue hora sta,
et sempre con la gratia del Signor è stato et conuersato con
molta edifìcatione, facendo sempre progresso nelle lettere et boni
costumi, et crescendo sempre in obedienza et humiltà et deuo-
tione; perilchè tutti habbiamo grande espettatione di questo
figliolo, et già ha fatto noto de esser' della Compagnia, dil chè
sia sempre laudato Giesù Christo. Questo è. Padre, quello che
ho inteso da lui, et per maggior' intelligentia li ho fatto scriuer'
a lui tutto questo soccesso, quale mando per uia de Messina a
V. R. P. Non altro, se non che tutti humilmente se raccom-
mandiamo alle oratione de V. R. P. De Palermo alli 18 de Giu-
lio 1553. D. V. R. P. indignissimo seruo in Giesù Christo.
Paolo de achillj.
Inscriptio: \ Al molto R.do in Christo Padre, il Padre
M. Ignatio de Loyola, prepósito generale della Compagnia di
Giesù. A Roma.
' Vide epist. sequentem.
EpiSTOLAE MixTAE, TOM. ni.
26
402
Epistolae Mixtae — 337
637
OCTAVIANUS CESARI
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
PANORMO 21 JULII 1553
Causas affert cur, salva obedientia, ad suos redire nolit.
t
Jhs. M.a
Molto R.do in Christo Padre. La pace et gratia de nostro
Signor sia sempre in continuo aiuto et fauor nostro. Amen. Ho
inteso dal R.do Padre don Paulo * quello che V. R. P. li scriue
circa il mio andar al nostro collegio di Napoli, per contenteza di
mei parenti. Et perchè V. R. P., desiderando, come son certo,
la quiete et proietto maggiore di mia anima, si è dignato di las-
ciarlo in mia volontà, io, in niun modo repugnando alla santa
obedienza, anzi in tutto et per tutto prontamente et ciecamente
uolendo esser' a quella sottoposto, sento et giudico che non saria
ispidiente all' ' anima mia andar' hora a Napoli; et questo medesi-
mo ho scritto al padre mio. Però con buona licenza di V. R. P.
restarò qua, et se li piacessi di mandarmi più lontano, anchora
me seria più grato; puro in questo et in ogni altra cosa mi sotto-
metto alla santa obedienza, nella quale consiste ogni mio bene
et proietto. Non altro, senon che resto molto raccomandandomi
alle sante et buone orationi sue. Di Palermo a di 21 di Lu-
glio 1553. De V. R. P. obedientíssimo in X. Sfigliolo,
OCTAUIANO CaESARE.
' Ex transumpto in voi. D, unico folio, n. 232, prius 187.
* P. Paulus de Achillis. Vide epist. superiorem.
» Ms. Iteli'
27 JULII 1553
403
NICOLAUS DE LANOY
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VIENNA 27 JULII 1553 *.
Agitur de Canisio ad sedem viennensem assumendo. — Momenta, quibus
Canisius Hieronymo Martinengo, pontificis nuntio, persuadet non opor-
tere se episcopum constitui.
Jhs.
La gratia et pace de Jesù X.° signore nostro sia et cresca
sempre nelli cuori nostri. Amen. R.do Padre. Questa sarà sola-
mente per anisare V. R. de vno certo negotio, del quale non li
volsi scriuere hieri con le altre nostre non hauendo sufficiente
intelligentia de quello. Ma hauendone adesso maggiore informa-
tione, li scrinerò breuamente la sostantia.
Questi giorni passati il dottore Borcardo, ^ canonico de que-
sta echesia cathedrale in Vienna, et affine de don Canisio, in
quanto la sorella de quello è marastra de nostro Canisio, mosso
de vno certo zelo, ha ricommandato prima al R.do nuncio apo-
stolico Martinengo, et al R.do imbassiatore della sacra maestà
imperiale, M.e Guilielmo a Pictauia * et a Martino Gusman-
1 Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 100, prius 286. — Hac epi-
stola usus est Polanco, t. iii, pag. 254, 255, n. 569, 570.
- Has litteras reperire nequivimus.
' ((Quidam Dr. Borchardus, Viennensis canonicus et P. Canisii affinis,
magistratui civitatis sponte sua Societatis nostrae institutum commendavit
jam ab initio hujus anni [l553], et de ratione procedendi et scopo illius
multa disseruit.» Polanco, t. iii, pag. 249, n. 560. Rursus de eo agit in
eodem voi., pag. 254, n. 569, ubi ipsum Brocardum, appellat. Est autem
Burchardus van den Bergh (Vandebergius), ((qui fuit a sacris Imperatori
Ferdinando... et postquam ab aula Ferdinandi recessit, Arnhemii decanus
ecclesiae collegialis S. Walburgis...» Braunsberger, Beati Petri Canisii
Epistidae et acta, t. i, pag. ITÓ, annot. 2.
* Hunc virum meritis cumulant nostri laudibus, Lanoy supra, epist. 545,
pag. 143, ubi perperam legitur Piotama pro Pictauia; PoLANCO, t. nr>
pag. 262, n. 585,- et t. iv, saepe. Hic, ut in iisdem locis dicitur , erat archi-
diaconus ecclesiae leodiensis et episcopi cancellarius; missus fuerat Vien-
nam a Carolo, caesare, anno 1553 ad quaedam negotia transigenda, legatus
etiam ejusdem ad concilium tridentinum sub Julio III, et, teste POLANCO,
t. IV, pag. 295, n. 63i, fuit ((electus in Episcopum Morinensem».
404 Epistolas Mixtae— 638
no cameriero regio, il P. Canisio, acciochè per la sua instantia
inducessero la sua maestà, a promouerlo al vescouado de Vienna.
Ogniuno de costoro promesse di fare il debito suo, et finalmente
li doi primi haueano concluso de nè parlar a sua maestà, primie-
ramente separatim, et dopo tutti doi ensieme. Ma il detto amba-
siatore non ha hauuto opportunità de sodisfare come egli era
concertato, anzi presto dipoi se nè andò alle noze del re de Po-
lonia Cosi restò questa cura al solo nuncio R.mo, il quale,'
essendo il dì de festa de S.to Jacomo, nè li toccò vn puocco,
finita la predica del Canisio, et dopo la messa altra volta più dif-
fusamente nè trattorno. Et piacque al re per diuersi buoni
respetti et buoni seruitii che lui li parea farre in questo populo,
come hauendo bonissime parti per restaurare la religione in que-
sta cità et luochi confini. Pure disse che temeua che non se la-
uorasse indarno per hauerlo, come acadette in M.e Claudio
Jayo, quando fu richiesto per il vescouado de Trieste. Rispose il
nuncio che le cose della Compagnia non sono adesso in simili
termini come stauano alhora, perchè nella Compagnia pocche
persone erano in quel tempo, hora molto è moltiplicata in sup-
positi. Dopo non ce era quella necessità in Triesta come se ri-
troua in Vienna, si risguardiamo a la miseria della religione
aruinnata et anchora alla difficultà di ritrouar vn vescouo idoneo
per questo luoccho. Finalmente corcertorno che il R.mo nuncio
richiederebbe sua S.tà per hauere il suo consenso, che permet-
tesse che don Canisio accettasse questo vescouado.
Questo discorso fina hieri non sapeua nessuno de noi altri,
del quale nè auisò in parte il dottor Borchardo li Padri Canisio
et Gaudano, con licentia tamen del R.mo nuncio, perchè propo-
neua de occultamente scriuerne a sua S.tà, supponendo che il
Canisio saria o doueria esser contento, et che alla authorità su-
* Martinus Guzman, Ferdinandi I cubicularius et ejusdem valetudinarii
administrator.
* «Catharina, Ferdinandi I filia, anno 1549 Francisco Gonzagae, duci
mantuano, coque anno 1550 mortuo, anno 1553 Sigismundo II. Augusto,
Poloniae regi, nupserat.» Braunsberger, Beati Petri Canisii... Epistulae
et acta, t. i, pag. 460, annot 2.
27 JULII 1553 405
prema non potria resistere, nè vorria, et che sua S.tà immedia-
te, senza auiso de V. R., li imponerebbe questo giogo, et questo
in virtù de quella obedientia, che se fa al summo pontífice nella
professione.
Hauendo adonca hieri inteso che il R.mo nuncio voleua pro-
cedere per questa via, la qualle non ci parea absolutamente
dritta nè ordinaria, andai hieri alla notte pregare a sua S.ria R. ma
che, si bisognaua de spingere questa cosa inanzi, che prima fosse
auisata V. R., conciosiachè le constitutione nostre contengono
che niuno della Compagnia se laisci promouere a vescouado o
dignità veruna. Sua S.ria me espose questa già detta hystoria del
Borcardo et de tutto quello che era passatto, et disse che non
volea precipitosamente o senza buon ordine procedere; pure
rimesse la cosa a questo giorno. Verrete, disse, domatina a dis-
nar con meco don Canisio et voi, et raggionaremo insieme più
pienamente; corno se è fatto sta matina, et propose la cosa,
quivi [?] come habbiamo referito, et volse sentire le raggion
de don Canisio, se lui se volesse (come ben pensaua) excusare, le
qualli erano quattro o cincquo. Prima, il modo de questo proces-
so, il qualle non pareua venire a Spiritu santo, sed a carne et
sanguine, saltem secundum iudicium populi. La seconda, la
molta contentezza " che sempre hauea ritrouato nella vita, se-
condo il voto della pouertà; et che non si debbe mutare vnus-
quisque in qua vocatione vocatus est % con simili raggioni pro-
babili. 3.°, r utilità maggiore che se può fare non essendo huomo
legato a certo luoccho, come più frutto faceuano li apostoli che
Tito o Timotheo vescoui. 4.°, la indispositione tanto delli mini-
stri della echesia cathedrale, como delli citadini, doue tanto se
nè ritrouono auersi della obedienza pastoralle, et tanto odio alla
romana seggia.
Questi argumenti solse sua SM comme insufficienti, dicendo
che egli è da temere che, sotto specie de veneraggione, non sia
nascosto amor della propia libertà o quiete, non offerendosi in
' Ms.q'.
* Ms. contententezza .
' I AD Cor. vii, 20.
4o6
Epistolae Mixtae— 638
questo caso senon trauaiglio et croce, oltra della vtilità spiri-
tualle che per questo mezzo se procuraria ' in questa cita et per
la Austria anchora, aggiutando luno laltro il vescouo della Com-
pagnia, et il collegio se cauarebbe vtilità temporalle del vesco-
uado per aggiutare et soccorrere alle necessitadi corporalli. De
questo negotio credo che V. R. * hauerà maggiore informatione
de esso R.mo nuncio Martinengo, come ci ha promesso inanzi
de nè scriuere al summo pontífice
Non altro, seno che preghiamo che V. R. si ricordi de soi
figlioli nelle sue sante orationi. Amen. In fretta de Vienna que-
sto de Julio 27 1553. De V. R. figliolo humile in X.^ Jesù,
Nicolao de Lannoy.
Inscriptio: Ihs. Al molto R.do in X.° Padre, il P. M.e Igna-
tio de Loyola, prepósito della Compagnia de Jesù. In Roma.
' Ms. procurareria.
* Ms. Vra'.
' De hoc negotio sequentia juvat exscribere ex Braunsberger, l. c,
t. I, pag. 427: aBurchardum van den Bergh, novercae Canisii fratrem et
canonicum cathedralis ecclesiae (S. Stephani) viennensis,» subiit cogitatio,
uinquit Sacchinus,)) posse Canisium in vacuam sedem [viennensem] impo-
ni. Quod cum Hieronymo Martinengo Apostolico Nuntio indicasset, et
Caroli Caesaris legato Guilielmo a Pictauia, et Martino Gusmano Ca-
merario Regio, omnes tamquam diuinitus iniectum consilium... suscepe-
ren. Cum autem nec Martinengus nec ipse Ferdinandus rex Canisium ad
episcopatum accipiendum movere possent, Martinengus» litteras ad bea-
tum Ignatium exarat, per viscera misericordiae Christi lesu obsecrans, et
obtestans, Canisium ipse compeli er et... Nihilo acriter minus pro se scri-
psit Canisius.n Hactenus Braunsberger, qui plurima alia addit ad eandem
rem spectantia. Vide ipsum et Polanco, l. e, t. iil, pag. 254, 255, n. 569,
570. — 9.' Augusti Ignatius Canisio scripsit, jubens bono animo illum esse,
docensque qua ratione oporteret se gerere. Id docemur a Polanco, l. e,
pag. 264, 265, n. 590, qui reni his verbis absolvit: «Sed necessarium non
fuit ut hac ratione [Canisius] recusaret; nam... acceptis P. Ignatii litteris,
ab incoepto [Rex Romanorum] destitit.»
3o JULii 1553
407
639
DIDACUS CARRILLO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COMPLUTO 3o JULII 1553
Numerus eorum, qui ignatianis exercitiis excoluntur, in dies singulos cre-
scit. — Socii ad iter romanum capessendum accinguntur. — Viribus infir-
mi, aut quibus aestivi calores Compiuti nocent, alio se contulerunt.—
Pater Villanueva, qui graviter decubuerat, a morbo recreatus, conva-
lescit.
Ihs.
Muy R.do en Christo Padre. La gracia y paz deChristo nues-
tro redemptor sea siempre en nuestras almas. Amén.
Lo que al presente ay que avisar á V. P. es, lo primero, cómo
el Señor nuestro se digna de llevar siempre muy adelante esta
su obra que por medio de la Compañía ha començado, acresçen-
tando cada día más la devotión á los sanctíssimos sacramentos y
á los exercitios spirituales y sanctas conversationes, por medio
de lo qual el Señor abre los ojos á muchos y recuerdan del sueño
profundo de vitios en que reposauan; y como vnos despiertan,
van despertando á otros sus amigos, vezinos y conterráneos; y
ansí el Señor va ensanchando y estendiendo sus misericordias,
communicándolas y dándolas ha entender y gustar á más gentes
y tierras, de donde ha venido ser ogaño tantos los exercitantes y
tan feruorosas sus importunationes, que, como otros años se
suela hazer punto en el estío, por causa de los calores, no avemos
ogaño podido escusamos en este tiempo de tener algunos, y tie-
nen avn por gran cosa alcançarlo en este tiempo, viendo la mul-
titud de los que lo pretenden con solicitud, y lo poco que res-
pecto de tantos se puede corresponder. Sea el Señor glorificado
por todo ello. Amén. Que cierto, de su parte, occasión nos da
siempre para que siempre le bendigamos, si de la nuestra no
oviesse tanta miseria que lo impidiesse: de hoc satis.
Lo 2.°, acá se anda aparejando la y da de los hermanos que
Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 21, prius 364.
4o8 Epistolae Mixtae-639
V. P. manda yr, y se partirán á mediado Agosto, poco más ó
menos, para Barcelona, donde piensan embarcarse para allá. Irán
de aquí quatro hermanos, y los demás van de otras casas. Con
ellos va el maestro Simón, el qual está al presente en Valladolid,
y lleva cargo de todos ellos el P. Melchior Carnero Ellos más
largo avrán scripto á V. P.; por tanto no digo más en esto.
Por los grandes calores y temor de enfermedades, se han
embiado algunos hermanos fuera este estío, y dellos llevó el doc-
tor Vergara á Cuenca cinco, y el doctor Torres " á Sigiiença
tres, y á Galapagar ' fueron embiados dos, y estos fueron algunos
achacosos de enfermedad, porque convalesciessen y arreziassen.
También se fué á Quenca el señor don Jerónimo * á convalescer,
que avía estado malo. De todos ellos avernos sabido que están
buenos, y assi lo estamos los que aquí quedamos, gloria al Señor,
ecepto el P. Villanueva, que ha estado casi todo este mes de Ju-
Uio muy malo, que pensauxos quel Señor se lo quería llevar al
cielo ^ Sangráronle quatro vezes, y mucha sangre en ellas, y
llegó á enflaquescer mucho, y la enfermedad fué calentura con-
tinua, y tercianas dobles muy rezias, que le duraron veynte días,
poco más ó menos; pero ya está muy mejor, gloria al Señor, y se
levanta y anda con vna caña. No más, sino que él y todos nos-
otros humilmente nos encomendamos en las orationes de V. P.
N. S. nos dé su santo amor y temor. Amén. Alcalá y de Jullio 30
de 1553 años. D. V. P. mínimo y muy indigno hijo en el Señor,
t
Diego Carrillo.
Inscr iptio: ]hs. Al muy R.do en Christo Padre, el P. Mtro.
Ignatio, prepósito general de la Compañía de Jesús, en Roma.
* Vide Nadal, Epist. t. i, pag. 156-159.
- Dr. Bartholomaeus de Torres, ((Siguntini Collegii lector, et postea
Canariae Episcopus.» Polanco, t. m, pag. 326, n. 727.— De viro hoc, Socie-
tatis amantissimo, dictum saepe est in nostris Monumentis, v. g. Epist.
Mixtae. t. II, pag. 598, 599.
' Vide Epist. Mixtae, t. i, pag. 166, annot. 3, et pag. 389.
* Hieronymus de Vivero.
* Hujus morbi Patris Villanueva mentionem facit Polanco, t. lii>
pag. 324, n. 725.
I Augusti 1553
040
PETRUS DEL POZO
PATRI JOANNI DE POLANCO
BURGIS I AUGUSTI 1553 '.
Litterarum amissionem dolet.— Aedificium adfastigium perducilur.— Pecu-
niam, a Gregorio Polanco testamento relictam, Pater Estrada pro bur-
gensi domo requirit.— De indulgentiis et jubilaeo.— De scholis ac ma-
gistris ad annum proximum.— Panca de sociis. — P. Estrada, quoniam in
romanam urbem impeditur ire, cogitai Gandiam accedere, locum, ut se
colligat, peridoneum: secum Joannem Santacruz adducet.
Jhus.
Muy R.do en Xpo. Padre. La gracia y amor de Jesu Xpo.
N. S. y la consolación del Spiritu sancto sea siempre en el alma
de V. R. y con todos nosotros. Amén. Lo que al presente ai que
auisar es, que de acá emos escripto muchas vezes, y por diuersas
y muchas vías, y de allá a ia más de medio año que no tenemos
cartas: pensamos que, como las de allá acá no se resçiben, tam-
bién las de acá se deven perder. Por amor del Señor V. R. nos
mande auisar si se an rreçebido, y de lo de allá.
Lo que de acá se offresçe es, que el P. Maestro Strada está
ia bueno de salud, aunque los días pasados a estado algo mal
dispuesto.
La casa y fábrica va vien, lábrase todauía y házese mucho en
ella, y más se haría, si vuiesse con qué. Concurre mucha gente
con devoçión á nuestra capilla á las misas y la frequentia de los
sacramentos: por todo sea el Señor loado. Dize el Padre maestro
que los 200 ducados que el señor Gregorio de Polanco % que
aia gloria, mandó, si se an cobrado, se buelban; y si no, se orde-
ne cómo sean para esta obra y debda de la casa, ansí por la
grande necesidad que ai acá dellos, como porque de lo demás se
desedifican, y aun algunos se escandaHzan, y en obra que con
pobreza se gastarán más de dos mili ducados, según ba la obra
ia, vea V. R. la neçesidad que dellos abrá.
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 157, prius 421. .
" Vide supra, epist. 611.
410 Epistolae Mixtae— 640
También dize el Padre que de allá nos imbíen nombrado el
día que se aia de ganar el jubileo en esta casa. El día del corpus
Domini se ganaron las indulgencias, como por otras se a abisa-
do, y la del jubileo no se a publicado hasta que el P. M.° Igna-
tio nombre el día, según se declara en [la] bulla.
En quanto á los lectores que aquí quieren que aia, aora lá-
brase la casa; para el año que verná podrá auer mejor comodidad
con auxilio diuino, y á labuelta del P. Nadal, que está en Por-
tugal, se podrá poner orden en ello.
El P. Francisco de Borja está en Medina del Campo, bueno,
y también el Padre don Antonio de Córdoba, que aquí dixo misa
nueba, y el P. Bustamante. El Padre prouinçial pasó por aquí
bueno, y está en Oñate. Los de aquí están buenos, y todos nos
encomendamos en las oraciones de V. R. y de nuestro diarissi-
mo Padre maestro Ignatio, de cuia salud deseamos siempre ser
abisados, con todos los demás Padres y hermanos dessa sancta
casa. Con todos sea Jesu Xpo, N. S. Amén. De Burgos primero
de Agosto de 1553. De V. R. indigno sieruo en Xpo.,
t
Pedro Pozo f
Manu P. Estrada in eodem folio, f Muy R. do Padre nues-
tro, maestro Ignatio. Por los tiempos ser tan rebueltos en gue-
rras, mi yda á esas partes çessa por agora, y también por dar fin
á esta casa, que ya la obra va al cabo. Entretanto, comunicándolo
con el P. Francisco, nos paresció que me podría recojer en Gan-
día, mejor que en otra parte de las de por acá, porque allí poco,
y menos que en otra parte, me occuparían. Y así pienso este hi-
bierno me recojer allí; y si pudiere, será para nauidad, ó lo más
presto que se pueda dejar esta casa proueyda de gente; porque,
estando como agora está, no me puedo yo partir; y pienso lleuar
á S.ta -j- ' conmigo, porque acabe sus studios.
Strada f
Inscriptio: f Al muy R.do en Xpo. Padre, el Padre M.** Po-
lanco, de la Compañía de Jesús, en santa María de la Estrada-
En Roma.
• Joannes Santacruz, olim Cusola.
I Augusti 1553
411
Gil
ALPHONSUS BARRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA I AUGUSTI I553
Gaudium de adventu Patris Nadal. — Cardinalis infans opus collegii urget.
— Accinguntur socii ad studiorum curriculum auspicandum. — Navatur
opera proximis.
t
Ihus
Mui Rdo. en X." Padre. La gratia y amor contino de Christo
nuestro Señor sea siempre en nuestras ánymas. Amén. Mucho
in Domino nos hemos gozado con la venida del P. Mtro. Hieró-
nymo Nadal: esperamos sea para mucha gloria y honra de Dios
nuestro Señor en estas partes y gran prouecho nuestro, máxime
traziendo él las constitutiones, que acá eran tan deseadas. Llegó
aquí, pienso, á 8 ó 9 de Julio bien dispuesto, loado sea Dios
nuestro Señor, y luego después de auer hablado al cardenal, y
dado carta de V. P., se partió para Lysbona, adonde aun está,
deteniéndose aquí no más de dos ó tres días. Aora cadaldía le
esperamos para el principio destas lectiones de humanidad y ca-
sos (de que ya tengo escrito á V. P.) las quales para el medio
deste mes se commeçarán con la ayuda de Dios nuestro Señor,
ó para xxi, según que S. A. con el P. Hierónymo Nadal ha or-
denado, y aora con el P. Mtro. Myrón, que pocos días ha es
venido aquí de Lysbona para, mientras que el P. Hierónymo
Nadal no viene, tratar con el cardenal algunas cosas acerca delias
y del collegio, aunque, como se espere tan presto por él, lo más
se diffiere para su venida. Da el cardenal mucha prissa al colle-
gio, uisitándole muchas uezes; y porque lo que hazía tardança
era falta de madera, hizo comprar aora mucha en Lysbona,
aunque mucho más caro, por no esperar por una ñaue en que
' Ex autographo in voi. Epistolae diversorum, duplici folio, n. 64, prius
636, 646. — Uáus est hac epistola Polancus, t. iii, pag. 424, n. 939; pag, 426,
n. 943.
- Vide epist, 626, pag. 374.
412 Epistolar Mixtae— 641
mandó venir mucha de Galizia, [que] pienso que por causa de
los franceses tardaba '. Está mucho en que se leya curso, aunque
no sea luégo conforme á la manera de los collegios que de allá
vino, y también theología. Los Padres pienso alian en ello algu-
nos inconuenientes, ansí desto como de todo: lo que se assentara
acerca del collegio con S. A., se escriuirá largo á V. P. Las ca-
sas adonde se ha de leer, mientras el collegio se acaba, son los
pallados del rey, porque las otras, de que en la otra del mes pas-
sado hize mentión, succedió seren necessárias al dueño delias, y
en los pallados dan casas en abundan tia, ansí para aposento
como para classes: aora nos mudamos para ellos hasta mañana.
Los hermanos perseueran en sus exerci tios, ansí de letras
como de virtudes: tienen aora vacationes; empero cadaldía tienen
en la classe repititiones y conferentias de lo passado, que es aora
de la materia de la Trinidad, con don Antonio el hijo del
iffante don Luis, en presentía del maestro, por espacio de una
hora.
Por aora (hasta se assentar esto del collegio) no tenemos aquí
más de un Padre que del todo se dee á ayudar el próximo y ten-
ga acavados sus estudios (porque otro, que también teníamos, en
la semana passada embyaron á Lysbona) el qual trabaja de con-
tinuo en confessiones y prédicas, y en los domingos y sanctos,
de los que estudian, le ayudan. Este Padre (llamado Manoel Her-
nandes ') porque la frequentatión de los hombres á la confessión
no era tanta como deseaua (aunque de las mugeres, como sean
comunmete más deuotas, sea razonable) pediéndome licentia,
fué á hablarles de nuestro Señor por las tiendas adonde trabajan,
y tomó en especial una calle de çapateros, los quales mouidos, y
' Polanco, t. in, pag. 423, n. 936: (cUrgebat autem opus ipsemet Car-
dinalis sua praesentia, nam saepe ad videndum opus accedebat; et quia ma-
gnani uim lignorum, quam ex Gallicia ad hoc aedificium afferri jusserat,
intellexerat in navi quadam detineri, quae propter gallos, id temporis inimi-
cos, navigare versus Portugalliam sine periculo non poterai, aliam hujus-
raodi materiam Ulyssiponae, licet tarius, emi voluit.»
- Epist. Mixtae, t. 11, pag. 619; Polanco, t. ii, pag. 378, n. 43o.
' Emmanuel Fernandez dicitur a Polanco, qui haec etiam refert,
ibid., t. m, pag. 426, n. 943.
I Augusti 1553 413
gustando de la doctrina, aora se ayuntan en nuestra capilla en
gran copia á los domingos y sanctos, y les haze una plática.
Destos pienso quasi todos se confessarán cada mes á lo menos, y
otros lo hazen más á menudo, ultra de otros á que nuestro Señor
auía mouido á que frequentassen los sacramentos, y ha ya días
perseueran en ello aquí en casa, aunque hasta aora la commodi-
dad de capilla y casas fué muy pequeña. Esto del communicar
estos hombres para induzirlos á la virtud, se haze con tener auiso
que no sea entrando por las casas, sino en la primera casa adonde
trabajan, y que no sea con mugeres ny por modo de prédica,
sino de plática y coloquio familiar, según que al P. Hierónymo
Nadal ha parecido. Nuestro Señor nos dee á todos gratia para
perfectamente conoscer su sanctíssima noluntad, y fuerças para,
en quanto en nos fuere, la complir, para lo que humilmente pe-
dimos de V. P. ser ayudados, en cuia bendición nos encomen-
damos. Oy primero de Agosto de 1553 annos. Inútil hijo de V. P.,
Alonso Barreto.
Inscriptio: f Al muy Rdo. en X." Padre, el P. Mtro. Ignatio,
prepósito general de la Compañía de Jesú. En Roma. De Éuora.
ANDREAS GALVANELLUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MORBENIO I AUGUSTI 1553 '.
Intermissionem Htterarum excusat. — Deinde suo tempore se scripturum
pollicetur. — Populorum statum describit. — Proximis dat operam , fru-
ctumque non poenitendum colligit.
t
Ihs..
La gratia et pace del nostro Signor Jesù Xpo. sempre scia et
cresca con nuj. Per esser stato * impedito la uia, non ho scritto
alla R. V., perchè subbito fatto la disputta in quella terra, della
quali scrisse alla R. V., commenzò la peste et anchora perseue-
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 45, prius 277, 282.
- Ms. satato.
4f4 Epistolae MiXTAE-642
ra, e non solum in quella, ma in forsi tre altre uicine a quella.
Al presente se comenza hauere licentia di scriuere a Gommo, et
anchora le gente uanno de loco in loco. Questo è stato causa che
non ho scritto alla R. V.; per lo hauenire non mancharò de scri-
uere come prima.
Receuetti quelle dalla R. V. cum le noue d'India. Molto me
allegrai intendere che gli nostri Padri uengano alla Uoltelina. Il
primo loco, al quale andaranno, sera il nostro de Morbegno, per-
chè siamo uicino al lago che ua a Gommo Il noncio de S. S. è
a Gommo con uno breue molte ampio, che gli è stato mandato da
Roma per causa della heresia.
Alli dì passati se fece portare uno infermo ^ alla nostra terra,
che era stato infermo da cinque misi et mai se era confesstato in
ditta infirmitade; ma quando fuo in la terra, mandò per mi. An-
dai a uisi tarlo, et con la gratia del Signor gli disse assai parole
circha in portare la infirmitade patientemente, perchè il Signor
non manda tal cose se non per nostra utilitade. Gosì per alchuni
giorni frequentai, sempre cercando redurlo alla confessione, per-
chè gli m.edici diceano che moriría. Al ultimo comenzó a far la
confessione. Erano deci anni che non se era confessato; pur per
gratia del Signore fece una bona confessione, et receuette il
santo sacramento. Ogni giorno 3 e 4 uolte lo uisitaua, perchè
sempre me dicea che non il lasciasso solo, et moritte e predisse
la morte sua dui o tri di nanti che uenesse. Il di del sacramento,
quando daua il sacramento alli altri in giesia, me mandò a chia-
mare e che io gli dasse lolio santo, e fare la ricomendatione de
lanima, perchè volea morire alli diece hore. Perhò non morette
quella matina, ma il di sequente morette a quella hora medema.
Fece una morte con satisfatione de quelli che erano presenti in-
semo con nui.
Gercha le cose della cura, passano bene, ma non se uoleno
mouere dalla sua antiqua consuetudine. Sonno pieni d' odio et
de usure. Non cessarò dire quello che il signor Iddio me ispirarà
* Videatur Polanco, t. lll, pag. 122 etseqq., n. 239 et seqq. «De Mis-
sione P. Andrene Galvanelli in oppidum Morbegni.
2 Ms. heic et deinde i/iir/no... z/zrwzYarfe. Cf epist. 6S7, 693.
I Augusti 1553 415
per la salute sua, per essere obliga to, hauendo la cura delle Ihore
anime.
Vno sacerdote qui in Morbegno ha ditto alla messa, che è
grando uituperio lassare che gli sacerdoti dicano doe messe: è
molto da bene et dotto, e questo è stato, perchè gli fuo ditto se
uoleua dire un altra messa. Come fuo alla giesia, disse la messa,
et in mezo se uuoltò al populo et gli disse, che non pensasse che
lui dicesse due messe la matina. Dapuoi disse, che gli altri non le
poteuano dire, et che erano in grando errore.
Quel reuerendo che litigaua con la comunità, è uenutodamj
et ho parlato con sua reuerentia da quatre uolte. Me pare hauere
uno parlare da persona da bene et dotto più che me; et è stato
dieci anni in una cura, et è ben uisto in quella terra; ma per
esserli catiue aere, non sta sano. Uoria ritornare alla patria.
Sonno quatri fratelli delli primi della terra, et lui è figliolo de
uno de quelli: dice sua R.a hauere spese scudi 500. Parla tanto
bene, che non gli potria apponere. Dice che se facia uedere le
sue rasone; et se hauerà torto, starà patiente. Dice hauere la sua
bolla molte ampia. Et questo al mio judicio, perchè io lho uista,
me pare che sua santità deroga a tutte quelli, che gli hauesse ra-
sone. Sua R.a dice che anchora che hauesse la cura, uoria che
stasse mi come patrone, et questo faria per satisfare al populo.
Dice uolere mandare le sue scritture alla R. V., acciò quella ueda
se sonno fatte secondo uole la justitia. Io per me non uedo uia
alchuna mai proterse fare fruto alchuno, essendo la terra cosi di-
uisa; e questo è stato una discordia antiqua: uno dice male da
laltro publice. Io credo, se non fosse che non se paga dinari de
niente, che non seria durato tanto; ma perchè Tamore ' della pe-
cunia tanto piace, stanno quieti Anchora non uoleno dare la
primitia; et alchuni de quelli, che defendano il R.do della terra,
la danno per uia della justitia, ma uoleuo essere securi de non la
pagare due uolte. La R. V. potrà fare uedere le sue scritture, et
foi fare quello che uoràla charitade.
Io expettaua gli Padri che uenesseno per parlare de queste
' Ms. l more.
* Ms. qeti.
4i6 Epistolae Mix;tae — 643
cose con sue reuerentie; ma è meglio che se ueda il tutto a Roma;
cosi non se potranno lamentare.
Anchora quel altro, che anchora lui ha una bolla, è uenuto.
Io gli o ditto che uada dalli homini, perchè, si lore me diranno
che gli dia il locho, io son preparato daruele: la sua rasone non
è troppo bona. Se uole partire, perchè sta a milano. Altro non ho
da scriuere, se non che me aricomando alle oration' della R. V.
et de tutta la Compagnia. Die primo Augusti ' 1553. Il vostro
servitore et figliolo indegno,
Andrea Gualuanello.
Inscriptio: Al molto R. do Padre, il P. M. Ignatio Loyola, pre-
pósito generale della Compagnia de Jesù. In Roma.
Alia manu. 1553. Morbegno.
643
PETRUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VILABERTRAN 5 AUGUSTI I553 -.
Respondei litteris Patris Polanci. — De orphanorum domibus in Portugallia.
— Amare queritur de Patribus Miron et Torres. — In abbatiam suam tan-
dem se recepii, in qua propter longam ipsius absentiam otiari non pot-
est. — Proximis dat fructuosam quidem operam.
t
Muy R.do y en Christo Padre mio observandisimo. La gracia
y amor de N. S. Jesuchristo y de su sacratísima madre sea con
V. P. y con todos. Al Padre maestro Polanco scrino de algunos
negocios. Esta solo es. Padre mío, para consolarme con V. P.
sobre alguna desconsolación que he tenido y tengo por vna carta
que tengo recebido de M.ro Polanco por comisión de V. P., di-
ziéndome que algunos de los de Portugal le scriuían que yo tra-
uajaua con el rey que encarregasse á la Compañía la administra-
ción de los huérfanos, y que no lo hiziesse. Esto, Padre mío,
coram Deo et angelis suis et in die judicii est falsum et falcissi-
' Ms. Agusti.
- Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 34, prius 651.
5 Augusti 1553
417
mum. Verdad es que yo deseaua, si se pudiesse hazer de alguna
manera, que la Compañía tuuiesse alguna superintendencia in
spiri tualibus en visitar la casa y maestros, y examinar lo que les
leyan y ensenyauan, y virtut é sufficiencia de los maestros, y
priuarlos, no siendo tales, y poner otros, pareciéndome que,
siendo visitados por los de la Compañía, se criarían con más spí-
ritu, y sería vna culmena del Spíritu santo, de donde se scoge-
rían muchos para sieruos de Dios, y para la Companya; v esto
platiqué con el rey, y le pareció bien, y lo dixe al doctor Torres
y otros, y se lo scriuí á Coimbra, y él me scriuió que lo scriuía
á V. P. por Luis Gonçález. Todo lo más que fuera desto se ha
scrito, es contra verdad: Dios le perdone á quien tal scriue; por-
que entre seculares no se suffre, quánto más entre los de la Com-
pañía, aleuantarse, etc., diziendo lo que no es Y por cierto en
esto yo andana fentre ellos bien innocente.
Es verdat que el rostro es ventana del coraçón, y me parecía
que el rostro de algunos no era sicut heri et nudius tertius y
al tiempo de mi partida lo dixe á maestro Mirón, que me parecía
que éll no era conmigo lo que era, ho que yo no era lo que era.
* En quid in Chronico scripsit de hac re POLANCUS, t. li^ pag. 695, 696,
n. 6l3: «Quidam sacerdos, natione Catalanus, nomine Petrus Domenech...
cum aliquot domos puerorum orphanorum in Portugallia instituisset et exer-
citiis spiritualibus, quae a Societate didicerat, eos imbuisset, ex Portugallia
in Catalauniam recessurus, Societati nostrae curam hujusmodi domorum,
quas instituerat, relinquere nitebatur: illud tamen opus, et valde pium et a
viro nobis conjunctissimo coeptum, non admitti debere visum est.» Quibus
verbis hanc olim subjunximus notationem: «Polancus, ex com., Patri Mi-
ron, de orphanorum domo Ulyssipone a Petro Domenech instituta, licere
Societati ejus in spiritualibus omnimodam curam habere; sed ne ea susci-
piatur, priusquam aptis ad id muneris hominibus PortugalHae Provincia
abundet, l3 Octobris.» Ipsemet vero Dopienech Ignatio scripserat: «Esta
obra» scilicet orphanorum «es muy importante, y criándose con el spíritu
de Ia Companya, hará grandíssimo fructo, porque desta colmena del Spíritu
santo saldrán grandes spíritus, que la Compañía podrá scojer para sí... Así
que, Padre mío, por este respecto é por otros muchos... V. P., si assi le
pareciesse esser expediente al seruicio del Señor, deuíase de encomiendar
mucho al P. Mtro. Simón, y que los Padres tomassen cargo della, porque
no entrasse otra en ella, que sería grande danyo para la obra.» Epist. Mix-
tae, t. II, pag. 535.
^ Gen. XXXI, 5.
EpISTOLAE MlXTAE, TOM, 111. 27
Epistolae Mixtae— 643
Y él diziéndome, que ¿en qué?, replicándole yo: No sé, mas pa-
réçeme assi. No creays todo lo que dizen; y esto no supiendo
nada destas cosas. Tanbién el doctor Torres vn día, apretán-
dome mucho que me viniesse acá al abadiado y con cominacio-
nes, dándole yo razones, que ahun me deuían allá cerca de do-
zientos ducados para cobrar, y que la pensión de ciento é
cincoenta ducados se hauía de assegurar, y que yo no podía
acabarlo stando presente, quánto más stando ausente, díxome
que le dezían que yo era hombre que lo entendía bien, y lo dis-
simulaua. Respondíle que era catelán, y que al tiempo lo vería,
porque aquellas palabras no eran suyas. Y porque cada día sen-
tía cosas nueuas, deixé todo lo que me deuían, y ansí en el ayre:
si se cobrare, mucho enhorabuena; y si no, váyase con Dios, y
stense allá; que, por cierto. Padre mío, como dixe á maestro Mi-
rón, si ellos stiman tan poco los hombres, no sé' lo que será; que
muy viejo y cansado y enfermo, stando en la cama en el mes de
Julio, me hizieron venir de Portalegre á Lisbona, que son qua-
renta legoas, sin necessidat, y después desculpáuanse con dezir,
que no sabían nada de lo que hauían scrito. Todo esto tengo
scrito por lo que me ha mouido á responder á la que me scriue
maestro Polanco. Luis Gonçález, si ay stuuiere, preguntándo-
selo, él creo yo que dirá la verdad. Ni me tengo de confessar de
cominatione contra Societatem. Por los huérfanos tengo hecho
sine preiudicio Società tis, y pésame por no hauer hecho más; y
sé bien que el spíritu de la Compañía es ayudar á la iglesia, á
cada vno según su talento; y V. P. me tenía scrito, que, en
quanto stuuiesse allí, le parecía bien que yo me occupasse en
aquel santo exercício. Si ellos crehen de facili, specialmente en
tiempo de passiones secretas, temo que darán occasión de tentar
á flacos.
Ora, benedictus Deus, llegué á este abadiado, adonde tengo
açaz qué hazer con ninños, y con viejos, y hombres, y mance-
bos; bendito sea el Señor, que no me falta materia de aprove-
chamiento, si lo supiere hazer. Con el fauor diuino se han he-
chado seis ó siete concubinas del monasterio y lugar, y los offi-
cios diuinos van mejor, y la iusticia más recta. Alabado sea el
5 Augusti 1553 419
Señor por todo. Descanse esto, Padre mío, con V. P., como mi
padre y si me confessara.
Al Padre maestro Nadal topé en Valencia \ Dióme parte que
yua á Portugal. Yo nunca quis[e] entender sus conceptos de los
vnos nj de los otros, avnque ellos algunas vezes me los dezían.
Al Padre maestro Nadal dixe mi parecer, pues me lo pedía; á
ninguna otra persona no tengo hablado en ello; y si me han hab-
blado, he dessimulado.
La obra de Barcelona va muy adelante, bendito el Señor. Yo
tengo acá mucho qué hazer, por hauer stado tanto fuera, y ellos
nunca hauer conoscido superior Pienso que antes de Nouien-
bre no podré boluer á Barcelona. V. P. por amor de Dios me
perdone todo lo que no le pareciere bien. Jesús sea con V. P. y
con todos, y pido su bendición. De Villabertrán á v de Agosto
1553. D. V. P. in Christo filius,
Pedro Doménec.
Inscriptio: f Al muy R.do y en Christo Padre mío observan-
dísimo, el P. M. Ignacio, prepósito general de la Compañía de
Jesús. En Roma. Esta leerá el Padre micer Ignacio, antes que
otro la vea.
EMMANUEL [SA]
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CONCHA 5 AUGUSTI 1553 '.
Quoniam Parentis sui Ignatii conspectu Emmanuel privatur, et ad sacros
ordines ipse est promovendus, optat ad consolationem suam, si Ignatio
probetur, ut gratiam pro ipso obtineat liberandi a purgatoriis poenis
animam unoquoque sacro, utque potestatem, quam caeteris confessariis,
ipsi etiam benevole impertiatur.
Ihs.
Muy R.do Padre en Christo. Gratia et pax domini nostri Jesu
* Nadal, Epist. t. i, pag. i6i.
- Vide supra epist. 632, pag. 389, annot. i.
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 255, prius 506.
420 Epistolar Mixtae— 644
Christi sit semper cum omnibus. Amen. Pues el Señor no ha
sido seruido que yo fuese la carta y gozase de la presençia de
V. P. en la absençia me querría consolar con la bendiçión y
fauor de Padre, si el Señor dello fuese seruido. Porque en la
conformidad de su sancta voluntad querría yo tener puesta toda
mi consolaçión, y así espero en el Señor seré consolado con la
respuesta de V. P. á mis desseos; pues que, si no me engaño
comigo, no pretendo sino la honra y gloria de su diuina mages-
tad, conforme á lo que por la obediençia me fuere declarado. Y
porque, según lo que he entendido, me quieren hazer ordenar y
creo que será muy presto, supplico á V. P. me haga dos graçias:
y no mire á mi atreuimiento; que, como si fuese benjamín, quie-
ro portión doblada. La vna es, que con cada missa saque vna
alma [del purgatorio]; y la otra, de las graçias que V. P. suele
comunicar á los confessores. Bien conosco, Padre mío, que ni
soy para dezir missa, ni tengo partes para confessar; pero tam-
bién veo que, si me lo mandan, no podré resistir, ni creo que
conuiene, y sé que me lo mandarán, y sería muy consolado si
V. P. me conçediesse esto; y si, no pareciendo á V. P. in Do-
mino, me lo negasse, desseo consolarme en todo con la voluntad
del Señor, á quien piega darnos gracia á todos, que aquella en-
teramente cumplamos. Amén. De Cuenca á 5 de Agosto 1553.
Indignus filius in Christo,
t
Manuel.
Inscriptio: Ihs. Al muy R.do Padre en Christo, el P. M. Igna-
tio, praeposito general de la Compañía de Jesús. Roma.
* Vide epist. 639, ubi mentio fit de iis, qui Romam hoc tempore erant
profecturi, deque aliis scholasticis complutensibus, quos secum deduxerat
Concham Alphonsus Ramirez de Vergara. Inter hos censebatur Emma-
nuel Sa.
8 Augusti 1553
421
645
FRANCISCUS DE ESTRADA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS 8 AUGUSTI I553
Occasionem scribendi aucupatur, quamquam romanis litteris jamdiu caret.
— Domus burgensis concinnata est. — De scholis Pater Nadal constituet.
— Res lusitanas attingit. — Araoz Lojolae versatur.— Borgia cum sociis,ut
fertur, Cordubam petet. — Burgenses socii numero pauci sunt: Alvarez
Abulam se contulit. — In memoriam revocat, quae superioribus litteris
petierat: de Polanco, de lucrando jubilaeo, de Joanne de Victoria,
t
Jhs.
Muy R.do Padre nuestro en Xpo. Pax Xpi. nobiscum. Amen.
Aunque por otras muchas vías se a scritto á V. R. y de allá no
avemos avido respuesta avrà cerca de un año % agora, offrescién-
dose la partida del señor don Pedro de Mendoça, que va por el
señor cardenal de Mendoça, su hermano, determiné scriuir esta,
dando en ella quenta á V. R. cómo esta casa está ya acabada de
fabricar, con su capilla, y ornamentos, y cáliçes, y doseles, y
otros aparatos, de que nos han hecho limosna los deuotos desta
tierra.
El si se leerá aquí ó no, spérase que lo determine el Padre
maestro Nadal, quando aquí viniere. El qual Padre N^dal al pre-
sente está en Portugal, y las cosas de allá an andado muy albo-
rotadas, y creo andan, según de allá han scritto á esta çiudad á
çiudadanos delias otros que residen en Lisboa, y yo e visto las
cartas dello. Agora nueuamente e sabido quel P. M.° Symón va
á Roma, y es ya pasado por Salamanca, yendo de camino á Roma.
Allá verá V. R. y entenderá parte de lo que por acá a pasado; y
provea V. R. muy bien en lo de aquel reyno, sy no lo quiere ver
más inquieto de lo que dizen a estado.
El Padre prouincial al presente está en Loyola, y e sabido
que se partirá de aquí á quinçe días, y pasará por aquí, yendo á
Valladolid, donde creo estará este Setiembre, y de ay adelante.
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 158, prius 423, 424.
* Vide epist. 640.
422 Epistolae Mixtae— 645
El P. Francisco Borja, y el Padre D. Antonio, y el P. Busta-
mante con Bernardo, se partieron de aquí. An estado algunos
días en Medina y Salamanca. Scribiéronme que á onze de Agosto
se partían de allí p ira Córdoua, porque la marquesa de Pliego *
instaua, y daua quinientos ducados cada año por este principio, y
sperauan grande fructo y augmento en aquella obra. El P. Her-
nandáluarez - fue á Avila, á dar fin á lo de aquella casa, y aun no
es venido; y házenos grande falta, porque no somo[s] aquí más
de tres: scilicet Santaf , y Pozo y yo, y vn mançebico que sirue.
En estando esta casa proueyda de gente, yo me querría recoger,
con la licentia que de V. R. tengo, á Gandía, porque al P. Fran-
cisco le paresció que no avía por acá lugar donde menos me
occupasen; y para ir á Italia ó Flandes, los tiempos no andauan
pacíficos: de lo que se hiziere, V. R. será avisado.
De tres cosas e avisado allá, y nunca tengo respuesta, y que-
rría agora se me respondiese á ellas.
La primera, que los doçientos ducados, que el padre de
M.° Polanco mandó en su testamento, por letrados se a averi-
guado que, si él muestra cómo tenía licentia del papa para here-
dar, que le darán quinientos ducados, que primero su padre le
mandaua dar. Esta liçentia es menester que luego embíe, y jun-
tamente con ella V. R. embíe liçentia para que aquí se cobren, y
se gasten en acabar de pagar la casa que tenemos, porque, si esto
no se haze, y los mandan Ueuar allá, acá se scandalizan mucho, y
dizen que ¿cómo sacamos limosna para esta casa, que llegará [á]
çerca de tres mil ducados, pues esos pocos, que nos dexó vn çiu-
dadano de aquí, los gastan en otra parte? Y pierden el ánimo y
buen conçepto otros. V. R. lo vea, y prouea que aquí los cobre-
mos en todo caso.
2.°, que nos embíe V. R. señalado el día en que en esta nues-
tra capilla se gane el jubileo, que el papa conçede vna vez cada
* Catharina Fernandez de Cordoba, de qua et de ejus volúntate con-
dendi cordubensis collegii, saepe diximus.
^ Ferdinandus Alvarez del Aguila. Vide Epist. Mixtae, t. 11, pag. 561-
563.
^ Franciscus de Estrada, Joannes Santacruz et Petrus del Pozo.
9 Augusti 1553 423
año á todas las yglesias de nuestra Compañía, ó dé poder para
que acá le señale alguno, si esso bastare.
3.°, que nos avise, si el hermano Juan Alonso de Victoria,
que está en Viena, a de heredar, porque su padre está viejo y
emfermo, y no nos hallemos en otra tal, como con el padre de
M.° Polanco; y en caso que herede, qué manda V. R. que se
haga de su herentia.
Por otras pidí gracia para sacar ánima de purgatorio quando
digo missa. Si V. R. tiene poder de me la hazer conçeder, por
amor de N. S. se me embíe.
De las confesiones y predicationes y fructo spiritual, que en
esta çiudad se a echo y haze, ya por otras se a dado aviso á V. R, ,
y por eso aquí no diré más, de mucho me encomendar en los sa-
crificios de V. R. y del P. M.o Miona y del Padre doctor Ola-
ve, y del P. M.o Polanco, con todos los demás Padres y herma-
nos desa casa, en cuyas ánimas Dios N. S. siempre acresciente
sus diuinos dones. Amén. De Burgos 8 de Agosto 1553. Sieruo
de V. R. en X.o N. S.
f Strada, f
616
SILVESTER LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 9 AUGUSTI I553 *.
Classis turcarum in Montem Christum navigai.— Bastienses, timore praedo-
num vehementer perculsi, interiora regionis petunt et ad Deum ex in-
timo corde confugiunt. — Exauditae preces a Numine: classis, pelago
saeviente, alio tendere cogitur. — Pianosa flammis tradita. — Supplicatio
solemnis circa urbis moenia. — P. Gomes solita obit munia. — Pia Lan-
dini vota.
IHS
Molto mio R.do Padre nel N. S. La somma gratia et amor^
* Emmanuel Miona.
Ex autographo in voi . D, duplici folio, n. 94, prius 254, 255. In eodem
voi, D, n. 91, prius 248, sunt excerpta aliqua ex hac epistola.
424
Epistolae Mixtae — 64Ò
eterno di X.° nostro signore V. R. saluti et uisiti. Al presente
si mandaranno le nostre lettere al magnifico M. Thomaso Spino-
la, vno di 4 priori della Corsica in Genoa, perchè Y armata im-
pedisce la nauigation' di Roma da queste parti, quale passò a 7
di questo di qua verso Monte X."
Quanto frutto habbia fatto circa al spirituale, con poche paro-
le non si può narrar", perchè ogni di qua si sono fatte processio-
ni, ogni dì comunioni, colle confessioni, molte elimosine, et
molte recognitioni delli nostri errori. Tutti li fanciulli, donne, et
vecchii si sono dispersi per Y isola fugento Y impeto barbarico,
quali uanno spargendo la dottrina xpiana., la frequente confes-
sione et comunione, il star' apparecchiato alla morte, et che li
peccati nostri hanno condutto il rages * Draguth sopra di noi,
et cosi sono milli predicatori per la Corsica in guadagnar' anime al
Signore. Il signore Paulino generale neir armata del re? auisò
il signore gouernatore chel Draguth uolea inuader' la Corsica
per uendicarsi, et che lui facea quanto potea per rimouerlo; ma
Draguth dicea uoler rifar' li suoi damni et che s^ il gran turco
alzasse il suo proprio stendardo, in ogni modo uolea inuader' la
pouera isola di Corsica. A'ihora, udita tal nouella, o che tremor',
o che spauento, o quanti pianti, o quanti lamenti! Non si trouaua
che potesse riparar' a tanta roina, se il Signore nostro omnipo-
tente non li mettea la sua mano forte; et queste buone persone
pur' al fine si consolauano, uedendomi sempre in mezzo loro, et
' ((Cum 7.* die Augusti prope littus Bastiae transisset [classis turcarum]
versus Montem Christi, magni boni christianis occasio fuit; supplicationes
enim factae sunt, et quotidie confessiones, communiones et eleemosynae
cum magna peccatorum contritione factae fuerunt.» Polanco, t. m, pag.
106, n. 199 et seqq, quo in loco Landini epistola usurpatur. — Vide Bartoli,
L' Italia, lib. iii, cap. 6.
* Bartoli rais, dux.
' «Antonio Paolino, alias Paolo Iscalino Adhémar, Barone della Guar-
dia.» Bartoli, ibid. — aLa grande Armata Turco- Gallica composta de 80
Galere e 22 Galeotte sotto il comando del Barone Polino (cosi chiamato,
ma il suo vero nome era Antonio Ascalino, Capitano delle Guardie del Re
di Francia, ed Ammiraglio di questa Flotta), di Mustafà Bassa e del Cor
saro Dragut.» Cambiaci, Istoria di. . . Corsica, t. li, pag. l.
* «Quod ibidem captus fuisset a Joannetino Doria, vicem redditurus et
injuriam ulturus timebatur.» PoLANCO, t. ili, pag. 88, n. 160.
9 Augusti 1553 425
non dubitauano s' io staua con loro; et molte uolte, finite le pro-
cessioni, prediche, et comunioni, andana per la terra, acciò non
dubitassero c'h io fosse partito, et alla notte in chiesia, perchè
quasi ogni notte si daua air arme, uedendo li fuochi che dauano
indicii dell' infideli, et cosi diceuano: s' io staua con loro, che
loro se consolariano; et non potea metter' il piede fuora della
porta per uisitar' alcune persone diuote, che non me interrogas-
sero s' io r abandonaua. Io gli disse: Non mai, purché gli sia
ordene tra capitane! et soldati, perchè la terra ben si defendaria
sendogli ordine, et munition', et così si consolauano; et tutto
quanto pigliauano dalla bocca mia, com' dalla bocca d' uno an-
gelo dil paradiso. Nè stanano nè andauano che non uolessero
prima pighar' il nostro consiglio. Cosi alli debiH fanciuUi, et
donne eh' andassero, ahi forti che restassero a defender' la chie-
sia di Giesu X.", et eh' io sempre saria in mezzo loro. Ancora che
m' apparecchiassero 1' amici alle strette li canali per fuggir',
mai r ho fatto, et chia[ma]to in la fortezza, io correa alla chiesia
colli miei sacerdoti. Questo accadeua giorni et notte. Poi N. S.
n' ha essercitati uno poco. Si raccordò della sua misericordi, et
mostrò la sua uirtù contra gli suoi nemici, et commandò al vento
libico, tramontana et siroco che riccogessero il mar', quale staua
tutto tranquillo, et in un tratto tutto si conturbò, et il cielo, et
r aere quasi s' ottenebrò, che loro non uenirno altrimente, uo-
lendo cosi la ualida mano dil nostro onnipotente Signore, et con
molta allegrezza hauemrao cantato le gratie al Signore, pregan-
dolo per r altri poueri christiani doue s' aspetta 1' armata infidele.
Già hauemmo uisto il fuoco dell' isola Pianorsa *, eh' hieri bru-
siorno, eh' andana al cielo. Venne domenica da me una da bene
persona, qua si comunica al meno una uolta la settimana, dicen-
domi hauer' hauuto più uisione, che uenisse da me a narrarmela,
et a tutto il popolo dicesse che 1' armata era a cerco a cerco a
• «Frattanto le due maritime Armate da Montecristo avean fatta vela
per Pianosa (piccola Isola situata a Ponente dell' Isola del Giglio), ove la
Turchesca licenza produsse mille calamità, prendendo schiavi tutti quelli
che poterono avere, e mettendo a fuoco e sacco le loro sostanze.» Cam-
BIA.GI, l. e, pag. 4.— Cf. Polanco, l. e, pag. 107, n. 200; Bartoli, ibid.
426 Epistolar Mixtae— 646
noi per li peccati grandi, et perchè non uoleuano ubidir' al pre-
dicatori qual mai tale hebbe questa isola; ma se loro uoranno
ubidir', che la liberará dall' infideli; ma che io facesse far' una
altra processione, et che' io portasse il santissimo sacramento a
cerco a cerco le muraglie della terre, perchè tanto quanto circui-
rà N. S., gì' infedeli non se potranno accostarsi; et altre buone
cose. Gli dissi: et perchè non uenne presto a manifestarmi la
cosa. Fu ripresa con menacele, et io conferse ciò con alcuni
sacerdoti, et persone diuote, et fo ordinata la processione dil cor-
pus Domini, non già per prestar' fede a uisione non posta auan-
ti a noi dalla santa madre chiesia, ma per far' honor' al N. S. et
imitar' a santa Chiara et altri dinoti, c' hanno posto in fuga li
nemici suoi col santissimo sacramento; ordinando che ciascuno
lo portasse per se dentro dal petto suo, comunicato, et che stes-
sero tutti in uno corpo di X.° in charità. Molti credeuano alla
uisione, et il signore gouernatore piangendo mi teneua et bac-
ciommi la mano, di tanta gratia n' ha fatto N. S. et cosi si lauda
al presente, qua et per 1' isola, perchè insegnono collo essempio,
et con le parole. N. S. rimunera questo Draguth, donandoli il
lume della fede, che ritorna alla cognition' del suo redentor'.
M. Emmanuel non manca nella uisita di far' il simile. Tutti
siammo sanni per gratia dil Signore et orationi di V. R. et delli
buoni Padri et fratelli nostri. Qua si starà sempre in sospetto, et
trauaglii, insino che 1' armata sarà ritornata, et non si può fugir',
sendo noi isolati et le fuste uanno campeggiando per questo mar' .
O Signore, diamsi gratia eh' io uado in turchia a couertirli.
Prego ben V. R., se lei si contenta eh' io stia forte, acciò mi
prendeno, che lei mei commanda, che la mi farà grandissima
gratia, sei lei giudica esser' maggior' seruitio di sua maestà,
perchè non sono illuminato ancora per li miei peccati dal N. S.
Forzi che si faranno con tempo colleggii della Compagnia in
Turchia, come, ancora qua ogni dì più se desidera la predetta gra-
tia: per cento millia et infinite uolte la dimando a V. R. La M.*
Tirama moglia dil nostro hospite, M. Gio: Natal, ha detto al suo
* De hac pia femina habentur multa in Polanco, l. e, pag. lo3, n. I90
Io Augusti 1553 427
marito: pigliammo li sacerdoti della Compagnia per nostri figli-
uoli, dapoi chel Signore se pigliò li nostri; et questo con grande
allegrezza; et non si può dir' con quanta charità et amor' me
trattano, et non li si potria dar' maggior' dolor' quanto a leuarmi
dal suo hospitio. Et altri piangeno dicendo, non hauer' tanta
gratia loro. O Signore, quanta bontà infonde nelle sue creatur'.
Mi raccommando con tutti gì' amici et isola alle diuotissime ora-
tioni di V. R. et Compagnia. Dalla Bastia alli 9 d' Agosto
1553. D. V. P. R. humillimo seruo nel N. S.,
SiLUESTRO Landino da Sarzana.
Inscriptio: ]hs. Al mio molto R.do Padre nel N. S., il P. M.
Ignatio, prepósito generale della Compagnia di Giesù digno. In
Roma.
FRANCISCUS DE ROJAS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CAESARAUGUSTA IO AUGUSTI 1553 *.
De his , qui conantur impedire quominus Societas Jesu Caesaraugustae
consistat, aedesque et templum aedificet. — Qua ratione illorum conati-
bus obsistendum.
t
Jesus
Muy R.do en X.° Padre. Pax Christi: No siendo muy confiado
juzgar naturalmente de las cosas que en esta vida se tractan
hasta verlas con fundamento, hauía propuesto no escriuir á
V. P., hasta ver la conclusión; pero ahora, viendo que para ella
conuiene que V. P. tenga notiçia del negoçio, he mudado de
parescer, escriuiendo esta, para remitirme á dos copias que con
ella van de dos cartas que tengo escriptas al Padre prouincial,
de las quales y de otras dos copias, que assi mesmo van con esta,
la vna del gouernador de Aragón - para el prínçipe, y la otra del
in Processo intorno alla santità del P. Silvestro Landini, Chronicon, t. iv,
pag. 683 et seqq . , et in Bartoli, l. c. quos videsis.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 149, prius 488.
^ Vide infra epist . 658 .
428 Epistolar Mixtae— 647
prothonotario ' para el cardenal Poggio, podrá V. P. entender
el negoçio desde el prinçipio hasta el término [en] que ahora
está. De la mesma manera han escripto otras personas muy
prinçipales, y han embiado vn hombre muy honrrado á la corte
sobre ello. Partióse el sábado passado; no sé cómo negoçiará.
Los que impiden este negocio son el arçobispo de callada, y los
religiosos, tan á la clara, que hasta en los pulpitos dizen cosas,
con las quales açerca de algunos desautoriçan la Compañía, y
açerca de otros sus mesmas personas, mostrándose tan appasio-
nados.
Si á V. P. paresçiese, sería bien que la Compañía, pues tiene
priuillegio para edificar vbilibet, assi mesmo tubiesse para este
effecto derogatión de qualesquier priuillegios concedidos á las
otras religiones, ó á lo menos moderatión de las canas que tie-
nen, que son tantas, que con haber tantos monesterios funda-
dos, habrazan a termino vsque ad terminum terrae. También pa-
resçe que sería bien tubiesse la Compañía su conseruatoria con
processo fulminado para poder elegir jueces, y conuenir delante
dellos los detractores del instituto de la Compañía; porque, cier-
to, impiden mucho fructo, passándose toda la vida en responder
á contradictiones.
Anisado me han que el arçobispo ha intentado hazer inquisi-
tión de moribus et vita nostra; lo qual, aunque por gracia de
N. S. no nos da mucho cuidado, todavía paresçe que, estar la
Compañía subjecta á esto, se pueden seguir algunos inconue-
nientes, como es entrar en las faltas de casa agena, y abrir
puerta para que los aduersarios salgan con mil inuenciones.
Quando más no pueden estos religiosos, se esfuerçan á con-
denar los medios con que la Compañía ayuda las ánimas del pró-
ximo, especialmente la frequentatión de los sacramentos, de la
qual hablan tan mal, que en verdad temo que han de engendrar
alguna eregía peor que las de Luthero. Fray Regla ' vino tan
' Vide epist. 657.
^ Ferdinandus de Aragon.
' ((Regla (Fr. Juan), nació en la villa de Hecho. . . 1500. . , Fué á estu-
diar. . . á Zaragoza y [en Salamanca] discípulo del sabio maestro dominica-
IO Augusti 1553
429
corregido del concilio, y tan deuoto de V. P., que nos da bien
en qué entender.
Del fructo que aquí nuestro Señor obra, escriue el P. Ro-
mán: á su carta me remitto, y á las orationes de V, P. y de to-
dos los Padres y hermanos encomiendo mi ánima. En Çaragoça
a X de Agosto ' 1553. Indigno hijo y sieruo en X.° de V. P.,
Francisco de Rojas.
Inscriptio: f Al muy R.do Padre mio en Jesu X.°, el P. M.e Ig-
natio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesús. En
Roma.
GIS
PETRUS SEVILLANO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
METHYMNA CAMPI IO AUGUSTI 1553 '^.
Lapidem auspicalem collegii methymnensis Franciscus Borgia jecit. — Ritus
servatus. — Opera proximis exhibita. — Abbas Methymnae fit amicus
Societatis.
t
Jhs.
Muy R.do en X.° Padre. La gracia y paz de Jesu X.° N. S.
no Fray Francisco de Victoria. . . En la edad de treinta y seis años volvió á
Zaragoza. .. Pidió el hábito de monje gerónimo en el real monasterio de
Sta. Engracia de aquella ciudad, fué admitido en él y profesó su instituto. . .
Carlos V lo nombró por uno de los teólogos que fueron de Aragón al con-
cilio de Trento. . . Asistió en dicho concilio, según D. Fr. Prudencio de
Sandoval, Vida del emperador Carlos V,pag. ii, lib. xxxi, pag . 550, des-
de el Setiembre de 1551 hasta 18 de Marzo de 1552. . . Regresó al referido
su monasterio, donde fué electo prior en 1553, y reelegido en esta superio-
ridad; en cuyo tiempo, el año de 1556 lo eligió el mismo emperador por su
confesor, ... y entró con el mismo en el monasterio de Yuste el 3 de Febre-
ro de 1557, donde permaneció hasta 1558 en el que murió en sus manos. . .
Falleció en el Escorial á 16 de Agosto de 1574.» Biografía eclesiástica,
t. XXI, pag. 28, 29.
• Sic perspicue legitur; at suspicamur irrepsisse mendum et positura
esse Agosto pro Setiembre. Qui enim fieri poterat ut lo Augusti mitteret
transumpta epistolarum, quae scriptae sunt 29 et 3o ejusdem mensis? Vide
epist. 657 et 658. Confer etiam epist. 669, 17 Septemb. Caesaraugustae da-
tam, ubi legimus statim ab initio: «Pocos días ha el P. Rojas, y yo por su
mandado, escrinimos largo á nuestro P. M.° Ignacio. . .»
- Ex originali in voi. D, duplici folio, n. 23o, prius 454.
43o Epistolae Mixtae— 648
sea siempre en su continuo fauor y ayuda de V. P. Lo que en
esta se ofreçe auisar á V. R. es, cómo Dios N. S. a sido seruido
que esta semana pasada enpeçásemos á edificar aquí nuestro col-
legio en el sitio que nos dió fuera de la villa y junto á la puerta
de Santiago el señor Rodrigo de Dueñas ' . Fué aquél día de
gran regozijo y consuelo para esta casa, por se hallar á las pri
meras piedras el Padre don Francisco de Borja y el Padre don
Antonio de Cordona, los quales, después de auer allí auido ora-
ción mental, y dicho .misa, y rezado las letanías al rededor del
edifiçio, acabamos con el Veni creator y otras oraçiones, las
quales dichas, enpeçó el P. Francisco á poner la primera piedra,
y luego el Padre don Antonio la segunda, y así fuymos todos
por orden, llenando cada qual sus deuoçiones al poner de las pie-
dras. Plegué al Señor, qui dedit inçipere, det et perfiçere pro
bona volúntate ^ La traça fué de mano del P, Francisco y del
P. Bustamante, los quales se encargaron de enbialla á V. P. lue-
go, y por eso yo no la enbío
De contradiçiones de dos monesterios, vno de frayles agusti-
nos, y otro de monjas dominicas, y de la parroquia de Santiago
no * emos temido más hasta aora: alos tenido N. S. de manera,
que labramos sin ninguna contradiçión.
La edificaçión de las personas deste pueblo siempre por la
misericordia del Señor va en maior aumento, como parece en las
confesiones y comuniones, y concurso en los sermones y pláticas,
que se hazen en casa los domingos y fiestas, de las quales en los
días que aquí estuuo el P. Francisco, hizo aquí en casa algunas,
y tanbién predicó tres ó quatro sermones fuera, y con ellos y con
las pláticas reguzijó mucho esta uilla.
1 De hoc viro mentio saepe facta est in superioribus voi.— Vide ad rem
Polanco, t. iii, pag. 3i2, n. 696.
- Ad Philip, ii, i3.
5 «Aedificii formulam vel ideam... P. Franciscus simul cum P. Bartho-
lomaeo de Bustamante confecerant.» POLANCO, t. iii, pag. 3i3, n. 696.—
Patrem vero Bustamante peritisimum esse scientiae aedificandi diximus
supra, Epist. Mixtae, t. 11, pag, 662, annot. l.
" Ms. HOS.
12 Augusti 1553 431
Los estudiantes por la grada de N. S. van siempre adelante,
aunque el número dellos es el mesmo que escreuí en la pasada.
No se ofreçe otro más de suplicar al Señor nuestro á V. P. nos
guarde muchos años para el su maior seruiçio, como todos sus
hijos lo auemos menester. Amén. De Medina del Campo 10 de
Agosto 1553. El inútil y mínimo hijo y sieruo de V. P.,
f Pedro Seuillano.
Hízosenos la donaçión del sitio el día de S. Pedro, que fué
2g de Junio, y tomamos la posesión con mucha solenidad, dizien-
do allá misa el día siguiente, que fué comme[moratio S.ti] Pauli.
No tuuimos esta por menor merçed del Señor, que el auer traydo
al señor abbad á ordenar [á] Antonio Beltrán y á los demás á
esta nuestra capilla ' .
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do en Xpo. Padre nuestro, el P. M.
Ignatio, prepósito general de la Compañía de Jesús, etc., en
Roma.
649
SILVESTER LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 12 AUGUSTI I553 -.
De episcopo marianensi ejusque vicario. — Nactus commodam occasionerò,
insulam peragrabit. — De quodam Morales, facti sui poenitente.
IHS
Molto mio R.do Padre nel N. S. Pax. Xi. Circa dil R.mo
' Nobilis quidam subdiaconus, ad meliorem vitam traductus, ad nostros
se contulerat; et «ipse abbas methymnensis [Didacus Ruiz de la Cámara, de
quo Liti. Quadr., t. li, pag. 60, annot. 2], qui nostros aliquandiu exercue-
rat, voluit ei sacros ordines in nostro sacello conferre, quosdam etiam alios
ad ordines ibidem promovit; deinde omnibus nostris benedictionem impen-
dit... et per quemdam suum sacerdotem nostris renunciavit, ut ab eo pete-
rent, si quid vellent.» Polanco, t. iii, pag. 3io, n. 686.
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 95, prius 256.
432 Epistolas Mixtae— 649
Mons.re di Mariana * et de tutte le sue cose, uoria eh" altri testi-
ficassero la uerità et quanta fatica si patisce per gloria di Dio, per
S. S.ia R.ma di far' sequestrar' le rendite. Forno alcuni pre-
sente il signore gouernatore, che diceuano chel si douria com-
minciar dalli capi; et io rispuose presente la corte, che si lassa-
sino per bene et chel si facesse colle membra la cosa; e cosi, se
S. S.ia farà cerar' la uerità di tutti noi, la trouarà; et dil suo vi-
cario ^ noi siammo tanti occupati, chel non si può cercar' V altrui
fatti.
Hoggi pigliaremmo licenza da duoi signore comessarii dil
magnifico vfficio % che tengono la propria authorità dil magni-
fico officio, et cosi uisitaremmo V isola. Non siammo andati più
presto, per queste tribulationi dell' armata, per non contristar'
questa terra. Hora che sta a Piombino * battendolo, se nanda-
remmo in nomine Domini.
Morales ^ espetta la misericordia " dil Signore da V. R. Mi rac-
comando col P. Emmanuele et tutti gli amici alle diuotissime
orationi di V. R. con tutta 1' isola. Dalla Bastia alli 12 d' Agosto
1553. D. V. R. P. humillimo seruo in X.°,
Saluestro Landino [da] Sarzana.
Inscriptio: Jhs. Al mio molto R.do Padre nel N. S., il P. M.
Ignatio Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù di-
gnísimo, a santa Maria dalla Strada, appresso a santo Marco. In
Roma.
' Laudatus saepe Balduinus de Balduinis de Barga.
- Joannes Bla. Tiseo.
^ Officium intellige Sti. Georgii, de quo alibi egimus.
* «Cura classis [turcarum], versus alia Italiae littora conversa, Plumbi-
num, Tusciae maritimae portum, oppugnarci, ipse P. Sylvester ad alios
Corsicae populos visitandos se contulit.» Polanco, t. iii, pag. 108, n. 202.
((In eum [se. in Landinum] incidit quidam Joannes Morales, qui a So-
cietate recedens, stipendium a Republica Genuensi ut miles acceperat, et,
cum aliis Bonifacium missis, per urbem illam transibat. Cum autem P. Syl-
vester eum esset allocutus, compunctus ille, Deo servire in Societate deli-
beravit, et denuo vota sua ad propositum hoc confirmandum emisit.» Po-
lanco, ibid. — Vide epist. 659.
^ Ms. msicordia.
i6 Augusti 1553
433
650
CARDINALIS MORONUS
PATRI IGNATIO DE ¡LOYOLA
CUSAGO 16 AUGUSTI 1553 *.
Justam ab Ignatio datam excusationem admittit.
Rdo. Padre don Ignatio. Hauendo inteso la difficultà che ui
è, per penuria de uostri preti, in sodisfar' air intention mia; et
considerando al maggior frutto di Dio che mi fate conoscer', po-
ter succeder' da quelli che hor s'affatticano di lauorare in vinea
Domini, et il detrimento che nè potrebbe uenire rimouendoli, son
restato sodisfatto da V. R., e mi contento differir' Fessecutione
di questo mio intento a più commodità. Però non occorrerà ue
nè pigliate più fastidio, massime douendo uenir' io in breue a
Roma, piacendo a Dio, oue, se sarò buono a dar' qualche aiuto
ad alcune de quelle sante opere commenzate riputerò ben im-
piegate quelle hore che ui spenderò intorno. Mi raccomando in
tanto alle nostre orationi, et ui desidero sanità nel Signore. Da
Cusago alli xvi d' Agosto 1553. D. V. P. R.da come fratello,
Il Cardinale Morono.
Inscriptio: Al Rdo. Padre don Ignatio, dell' ordine del Giesù,
come fratello. Roma.
* Ex originali in \o\. Epist. Cardinalium , duplici folio, n. 25, prius
68, in antiquo tabulario C. XVI. 5, prius 4, et iterum B. 16.
* Vide epist. 546, pag. 145.
EpISTOLAE MixIAE, TOM. III.
28
434 Epistolar Mixtae— 651
651
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA I7 AUGUSTI I553
De studiorum renovatione, more parisiensi facienda. — De feminis ad bonam
frugem conversis. — De aegrotis lue absumptis. — Mira, quae aliquibus
acciderunt. — Nobilis cujusdam aequa postulatio.
Ihs
La gratia et pace de X.° N. S. di continuo accresca ne cuori
nostri. Amen. La messe de la Madonna prossima^ è stata molto
grande et belle, di modo, che i mietitori sino adesso sonno strac-
chi: sia lodato l'agricola et S. N.
Li putti se preparano già per santo Remigio et sono infiam-
matissimi, dicendo che voleno fare altro che Tanno passato, onde
alchuni, non contenti d'una oratione, inparano doa insieme. Nè
habbiamo eletto vno, il più eccellente, per hauerne vna ad prin-
cipem pro vtilitate collegii ab eo erecti. Facciamo conto d'in-
uitare quasi tutti i più grandi de Ferrara, si pur parerà a la
P. V. conueneuole, more parisino.
Tre anchora habiamo per mettere nelle conuertite, donne
certamente, massime due, d'un gran spirito, delle quale da mol-
ti si spiera vn gran frutto nel signore nostro Jesù X.° Sonno qua
certe persone amalate et crediamo che siano possesse dal demo-
nio, perchè non se possono indurre ala confessione senza vna fa-
ticha mirabile, et dicono che non voleno oldire de nostre ciance.
Vltimamente vna, con difficultà confessata, non volse mai oldire
parlare del S. N., ma fece scaciar il Padre eh' era iui; et partito
che fu, incontinenti morse: fui tutto stupito *.
Me ha priegato vno di più grandi che habbia S.* Ecc.* am-
basiatore, et lettore etiam publico in poesia, quello che voleua
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 143, prius 87,88.
* 15 Augusti.
' Hercules de Este, dux Ferrariae.
* Usurpavit haec Polancus, t. iii, pag. i38, 139, n. 278-280.
17 Augusti 1553 435
in casa sua hauer alchuno di nostri, che legasse ai figlioli sm^i
maggiori in greco; il che non ho potuto negare per vn'hora il
di: pur nel collegio vengono etiam altri de buona cassata. Tutti
se mostrano bene affetionati verso noi, pur non se adiutano
troppo, sed viuimus in spe, che al tempo suo faranno il suo debi-
to. Tutti si raccommandiamo humilmente ala P, V. De Ferrara
ali 17 d'Agosto 1553. De V. P. figliolo indegno,
JOANNI PeLLETARIO.
Il numero di putti 196.
Inscriptio: f Al molto R.do in X.° Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia de Giesù. In Roma.
SODALITAS STI. HIERONYMI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ARIMINO 17 AUGUSTI 1553 '.
In memoriam revocant postulationem suam, cui Ignatius satisfácete facilius
poterit, cum doctor Olave non procul ab ipsis tune sit.
R.do Padre nostro in Xpo. amantissimo. Questa nostra scerà
non za per raccordar' ala nostra charità la cosa nostra *, perchè
ben sapemo che doue è Ihonor de Dio e la salute de lanime, li ha
molti el cor suo; nè mancho perchè dubitamo chela non habia a
consolarci con mandarne alcuni de soi fratelli, perchè quando li
scerà dato commodità, essendoci el uoler' de Dio, sapemo che
non resterà de mandarceli, per modo alcuno; ma ben scerà so-
lum per dirh, che intendendo noi, che el R.do doctor' Olauio hora
se ritroua in Ugobbio, desiderarissimo, per esserci si uicino, che
nè venisse alla patria nostra quañdo paressi a vostra reuerentia
che fossi espediente, doue uedria la patria, al loco nostro, et se
potria parlar' insemo circha al nego tio, et star'ne con noi deci o
quindeci zorni e più e mancho, come paressi ala R. V., ala quale
in tutto e per tutto, in ogni cosa ci remetemo, pregandola che
• Ex originali in voi. D, unico folio, n. 212, prius 23.
* Vide supra, epist. 6.* Februarii ad Ignatium missam, pag. 112.
436 Epistolae Mixtae— 653
voglia pregar' il signore Iddio per nui '. Di Rimini ali 17 de
Agosto 1553.
Figlioli in Xpo., li homini dela compagnia de san Girolamo.
Inscriptio: Al R.do p. M. Ignatio, prepósito de la Compagnia
del bon Jesù, in Roma. In Roma,
653
JOANNES QUERALT
PATRI JOANNI DE POLANCO
BARCINONE 21 AUGUSTI 1553 -.
Abbas Domenech frigescit in promovenda Barcinone Societate. — Quid cum
eo egerit Queralt et agere meditatur. — De tempio barcinonensi: fervei
opus. — Joannes Bolet, mercator, laudatur. — Opportunitatem ad navigan-
dum sodi aliquot exspectant.— Barcinone bonus Societatis orator de-
sideratur.
Jhs
Muy R.do en Xpo. Padre. La santissima Trinidad sea siem-
pre en nuestro continuo fauor y ayuda. Amén. A doze del mes
passado scriuí á V. R. ' dando hauiso de nuestras cosas de acá
de Barçelona, y de la venida del señor abad Doménech, y, si
bien me acuerdo, scriuí que venía tan secreto en sus cosas, que
apenas podía saber nada dél ni de lo que determinaua hazer, sino
que se partió luego para su abadía, y yo imbiaua con él al
P. M.° Gesti de Gerona, para con su fauor poderse despedir allá
de todas sus cosas; que por ser muchas delias entre los vasallos
del abad Doménech, haría mucho al caso su presentía; y también
por ver si en algo podría descobrir el ánimo de dicho abad, por-
que aquí á nosotros nos pusso en admiratión su tanto callar,
hauiéndole tanto tiempo deseado para que diesse algún calor y
principio á esta casa de Barcelona. Y assi, Padre mío, hauiendo
* «P. Olave... pridie Kalendas Julii visitator Eugubium et Perusium
missùs est. Quia tamen Ariminensis civitas... collegium Societatis postula-
verat, visum est P. Ignatio, cum jam Romam ad renovationem studiorum
esset evocandu^... ut Ariminum se conferret.» PoLANCO, t. iii, pag. 21,
n. 3l.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 128, prius 482.
' Vide epist. 632.
21 Augusti 1553 437
echo estas dos cosas el P. M.° Gesti, me a scrito muchas vezes
sobre esto, y la vitima es esta, de la qual imbío con esta vna
copia á V. R., porque çepa allá nuestro Padre M. Ignatio lo que
passa. Yo pienço que este mal le a tomado ya allá en Portugal,
con lo que allá ha passado del Padre Mtro. Simón, Todavía el
abad lo tiene muy secreto, y lo passa con mucha dissimulatión,
á lo que yo he visto; y para esta tierra es tan necessario, que,
con el crédito que á él le tienen, si mostrasse su descontenta-
miento, causaría grande desedificatión de la Compañía en este
pueblo. Dios N. S. le tenga de su mano. Amén.
Yo he scrito en respuesta desta copia muy largo al Padre
M." Gesti, para que lo pueda leer al señor abad, dándole mucha
confiança con la venida del Padre Mtro. Nadal, y que tengo por
cierto que quedarán de su venida muy consolados los atribulados,
y se gozarán, y el imbidioso enemigo de natura humana quedará
confundido, porque es çierto, que, viendo él los muchos seruiçios
que á Dios N. S. se hazían en aquella prouinçia, y en las partes
donde ivan los que della salían, que no le hauía de faltar essa
imbidia rabiossa, ni hauía de dexar de poner todos los medios y
fuerças zatánicas para los estoruar, inquietar y perturbar; y
como sus cosas no tengan fundamiento, spero en Dios N. S. que
luego euanesçerán, y resusçitarán mayores feruores y fuerças en
los flacos para le confundir en Jesú Xpo. N. S. Y según lo que
scriuirá el Padre M.° Gesti, si fuere menester, partiré yo, para ir
allá y verme con el señor abad, ahunque tengo acá estas nuestras
obras de la yglesia, que requieren en mucha parte mi pre-
sentía.
Están ya. Padre mío, todas las paredes de nuestra yglesia á
lo más alto, y puestas las ventanas. Agora damos mucha prissa
á los arcos y capilla mayor, para podernos cobrir, que pienso que
en breue tiempo se podrá dezir missa en ella, y todo se a echo
asta oy con los dineros emprestados del señor M." Bolet, mer-
cader sino que el señor obispo de Barcelona * y M.° Clarete
' Joannes Bolet. Polanco, t. m, pag, 384, n. 846.
* Jacobus Cazador, de quo vide Epist. Mixtae, t. l.
' Joannes Claret. Epist. Mixtae, t. 1, pag. 3l.
438 Epistolak MiXTAE-653
mercader, nos dieron de limosna 55 scudos; y como M.° Bolet lo
a determinado de gastar (cobrando quando podrá), gasta largo, y
en quatro messes que ha, no más, tenemos echo quasi la mayor
parte, porque, siendo cubiertos, lo de dentro se podrá hazer con
el spatio que nos paresçiere. Asta oy hauemos puesto mucha
gente, y assi se a echo tanto, que se an admirado los más del
pueblo; y si Dios N. S. nos tuuiere de su mano y nos da su gra-
cia, spero que no menos prissa nos daremos asta verla acabada,
porque en ella podamos coger los frutos de los deseos, que á
muchos Dios N. S. tiene encomendados, y se desean aprouechar
de los ministerios y ministros della.
Todos estos mis Padres y hermanos están sanos, Dios loado»
y se occupan en los sólitos exerciçios spirituales algunos dellos,
porque yo con otro Padre y los dos hermanos que tengo acá de
Gandía ', que no son agora para studio, andamos todos muy
distraídos en ellos, y muy atentos en la obra manual.
Están aquí mucho tiempo ha el P. Mtro. Joan, flamenco el
P. Mtro. Joan Gutano y el hermano Mtro. Pedro Canales, spe-
rando el passage, y no sabemos quándo será, por estas nuevas
de la armada del turco . A los trabajos presentes ellos poco ayu-
dan, sino para tirar la cuerda, quando se sube alguna piedra
grande, que á las vezes á todos de casa ago poner la mano, y
subido el peso grande, luego los imbío á sus recogimientos ó
studio.
Deuemos tanto á maestro Bolet, á cuyo gasto se haze nuestra
yglesia, que deseo en algo poder condesçendir á sus deseos, y
agora desea mucho que la Compañía imbiasse acá algún predi-
cador, para que se viesse algún fruto de los principios que él con
su gasto a procurado para la Compañía. Yo lo e scrito al padre
doctor Araoz, pero temo que [no] me lo pueda dar, por tener tan-
tas partes á donde acudir. Piega á Jesuxpo. N. S. nos prouea á
todos de sus santísimos dones y gracias, para en algo poder suplir
' Fratres Oliva et Bernat, de quibus diximus epist. 632.
* Joannes Cuvillon. De hoc ac duobus aliis sociis agit Polancus, t. m,
pag. i83, n. 387, et pag. 332, n. 739; de quibus non semel et nobis dicendum
infra erit, suo loco.
25 Augusti 1553 439
la falta que ay de obreros, para que todas las gentes le conoscan,
crean, adoren y amen. Amén, De Barçelona á 21 de Agosto 1553.
A la memoria de nuestro P. M. Ignatio deseamos ser traídos,
y encomendados en las orationes de V. R. , y en las de todos los
Padres y hermanos que ay stuuieren. De V. R. sieruo en
Jesuxpo.
t
Joan Queralt.
Inscripüo: f Al muy R.do Padre en Xpo., el P. Mtro. Joan de
Polanco de la Compañía de Jesús, á santa Maria de la Strada.
En Roma.
654
DIDACUS LOPEZ
PATRI MARTINO DE OLAVE
BURGIS 25 AUGUSTI 1553
Gratulatur ingressum in Societatem . — Illi sese officiose et familiariter
oflFert.
t
Señor. Los dias pasados entendí del maestro Gallo quando
vino de Alemania, cómo V. m. era ydo á Roma con propósito de
hazerse religioso de la orden de Jhus., y después me he certifi-
cado mucho más del señor maestro Estrada, que rreside en esta
cibdad, el qual es vno de los mayores señores que yo aquí tengo,
y á quien yo más debo, el qual me ha dicho que tiene carta de
V. m., por la qual está certificado de cómo V. m. está ya rresce-
bido en la dicha orden. De lo qual los que somos sus serbidores
antiguos y debdos, como yo, avnque nos parezca que más podía-
mos aprobecharnos y holgar con V. m. de la estada acá en el
mundo, pero, bien mirado, creo que nos engañamos, y así yo,
tornando á considerar el negocio mejor, me huelgo infinito, como
se lo he dicho al dicho señor maestro Estrada. Por lo qual sup-
plico á V. m. por el amistad antigua, que entre nosotros ha avido,,
• Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 247.
* Fr. Joannes Gallo, O. P., de quo infra, epist. 722, fit sermo.
440 Epistolae Mixtae— 654
me tenga en el número de sus serbidores y debotos, acordándose
de mí en sus debotas orationes y sacrifiçios, y me escriba en qué
será contento que yo acá rrecompense esta caridad y beneficio
que espero rresçebir de V. m.; y en fin, pues que por el presente
no nos podremos ver, nos visitemos por cartas. He holgado mu-
cho que terná V. m. ay en su compañía al señor Juan Alonso de
Polanco, su antiguo seruidor, con quien creo yo se holgará muy
mucho, de quien tengo vna carta que rescebí abrá tres días, por
mano del señor maestro Estrada, y le respondo á ello.
Yo creo me partiré para Sebilla dentro de ocho días, donde
creo me deterné algund tiempo. Si V. m. me escribiere, sea por
mano del dicho señor maestro Estrada.
De las cosas de acá no tengo qué hazer saber á V. m. más,
de que luego que de París bine, yo me casé en esta cibdad, y
tengo siete hijos y hijas, y así con estos embarazos me fué for-
zado dejar el estudio de todo punto.
Tengo entendido que mi preçeptor, Francisco de Astudillo
está en Florencia, y bueno de salud, que plegué á N. S. sea por
muchos años, como yo deseo. Si caso fuere que V. m. le biere,
le mande dar mis encomiendas muy ahincada y amorosamente,
porque le deseo yo grand bien, y mucho querría saber de su ma-
nera de vibir. Plegué á N. S. nos dexe ver en paraíso. De Bur-
gos á 25 de Agosto de 1553 años. Seruidor y hermano menor
de V. m.,
Diego López ^
Inscriptio: f A mi señor el dotor Olabe, en la Compañía del
nombre de Jhus., en Roma.
' Vide Epist. Mixtae, t. 11, pag. 766.
* Aliud heic cognomen adeo confuse exaratum est, ut statui non pos-
sit, an Arteaga legendum sit, vel Arriaga, quod nobis videtur probabilius.
28 Augusti 1553
441
655
MARTINUS DE OLAVE
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
PERUSIA 28 AUGUSTI I553 '.
Ignatii responsum exspectat, ut vicissim satisfaciat ipse ariminensibus. — De
congressu suo cum cardinali Cervini.— Hujus cognitio et amor nostri
instituti.— Eugubini non ei placent,— Libenter transferret eugubinura
collegium ad Montem Politianum. — Quas hujusce rei inesse causas Ola-
ve suspicetur. — De sociis.— Conciones ad populum habitae.— Olave,
vocatus a Mercuriano, Perusiam accedit. — Acta feliciter cum cardinali
perusino. — Laetitia nostrorum.
t
Muy R.do Padre nuestro en Jesu X.° La gracia y la paz de
X.° N. S. sea siempre con todos. Yo me hallo al presente en Pe-
rosa, y antes que de mi venida aquí escriua, diré lo que passé
con el cardenal ^ y en Augubio después de las vitimas que el lu-
nes passado enbié con las cartas de Arímino.
A los de Arímino hauía pensado de responder luego, pero
después me pareció que sería mejor esperar la respuesta de V. P. ,
pues vernía en breue. El cardenal me mostró el día siguiente
vna que la communidad de Arímino le scriuía, supplicándole que
me diesse licentia para los ir á visitar, etc.; y como sabía que yo
hauía la noche antes escrito á Roma, dixo que no hauía en este
negocio qué dezir, sino que yo esperasse lo que V. P. mandaría.
Entramos en plática de la gran requesta que hay de los de la
Compañía, y declarándole yo los muchos collegios que de poco
tiempo acá se hauían fundado en España y en otras partes, me
dixo que no se marauillaua de la charestía que hauía de hombres
ya hechos, y que V. P. acertaua mucho en darse á hazer muchos.
Esta plática passò este día y el siguiente muy adelante; y porque
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 117, prius 52, 53.— Hac
epistola usus est Polancus, t. lii, pag. 39, 40, n. 71 et pag. 54, 55, n. 94, 95 .
- Sermo est hic de cardinali Sanctae Crucis, Marcello Cervini, ex Mon-
te Politiano, dicto, quamvis natus sit in Monte Fario 1501, qui tune, 1553,
eugubinum sacerdotium administrabat, ac sedem regebat. — De Arimino
autem ejusdemque civibus infra erit sermo, epist. 663 et seqq.
442 Epistolae Mixtae— 655
della podré hablar en Roma más despacio, sólo diré aquí algunas
cosas en suma. Y lo primero sea que á mi juizio el cardenal tiene
vna affición á la Compañía y vn desseo de su augmento, como si
fuesse miembro della. Lo 2.°, que quanto á lo de la Sapientia, se
ha tratado tan por menudo, que me paresce que está del negocio
tan capaz como yo, avnque es siempre deste parescer, que es ne-
cesario no hablar nada por vn año ó por dos, hasta que se vea
el prouecho que haze la Compañía, y que avn entonçes será me-
nester buscar el modo para contentar los professores que agora
ay, y que haziendo otra cosa se leuantarán las piedras en Roma
contra nosotros y contra los que nos fauoreciessen *,
Lo 3.*^ que he notado es, que está muy descontento de Augu-
bio por el poco agradescimiento que ha mostrado á la Compañía,
y poco gusto que en cosas de spíritu los hombres de aquel pueblo
toman, y véolo mucho inclinado á trasferir este collegio á Monte-
pulchano; y él solamente pone por causa el desagradecimiento
dicho, pero creo que ay también otra causa, y es que está quasi
deliberado de dexar el obispado, como me lo ha dos vezes apun-
tado, y en este caso la traslatión sería necessaria, porque en Au-
gubio no se podrían entretener tres hermanos, como más largO'
lo declararé á V. P. Y creo que es esto lo que le haze no tratar
el negocio de Santa cruz ^ con calor, aunque á él le pareçe que
no se puede hazer nada, sin acordarse primero con el fraile que
' « Judicabat autem» cardinalis Cervini (cposíquam Romae auctoritatem
in studiis Collegium Romanum conciliasset, modum aliquem applicandi
reditus Academiae, quatn Sapientiae vocant, excogitandum et lectoribus
conditiones honestas prospiciendum . » Polanco, t. lii, pag. Sç, n. 71.
- Cum ageretur Augubii de loco nostris idoneo conquirendo, Olave
«unum prae caeteris magis convenire judicavit, qui Sanctae Crucis diceba-
tur, et ad quamdara Abbatiam Ordinis Sancti Benedicti, non longe distan-
tem, pertinebat. Serio ergo cum Cardinali Sanctae Crucis de hoc loco a
monachis obtinendo. . . tractavit. . . Recepit Cardinalis. . . se. . . id. . . cu-
raturum. . . et velie prius consensum obtinere ab eo, cui locus ille a mona-
chis datus fuerat ad vitam fruendus, quod numquam fieri posse nostri intel-
ligebant. . . Et fortasse quod refriguerit Cardinalis, hoc in causa fuit, quod
litteris Summi Pontificis Julii III Romam evocatus,... responderat. . . ab
onere ecclesiae Eugubinae regendae se omnino liberare velie, ut sine solli-
citudine Romae posset residere.» Polanco, t. ni, pag. 33, 34, n. 59, 60.
28 Augusti 1553 443
está dentro, y esto es cosa escusada, etc. Item, porque yo le ha-
uía ya declarado que no era possible embiar otro sacerdote que á
M. Augustin me dixo que, si vinieran dos, que tenía delibe-
rado de embiar el vno á Montepulchano, de donde es mucho im-
portunado porque demande á V. P. algunas personas. Dixo más,
que, si el P. Laínez viniesse, le querría mucho más para Monte-
pulchano, y que él estaría allá sin comparatión mejor para su
propósito, y sería adorado. Praeterea me significó, que antes que
yo le dixesse que hauía de boluer á Roma por Perosa, que hauía
pensado de me pedir que boluiesse por Montepulchano, 3- que vi-
sitasse á su hermano " y aquellos deuotos, y después me dixo
que, avn veniendo por Perosa, el rodeo sería pequeño. Yo le dixe
que yo estaua á obedientia de su SM R.ma, y haría todo lo que
me mandasse; que esto es también lo que V. P. me hauía man-
dado, etc.
En esta plática, tratando de los de Augubio, me demandó
qué se haría de M. Oliuerio Yo respondí que, á quanto podía
collegir de las vitimas cartas, que también quería V. P. que
fuesse á Roma para que creciesse en hedad y letras. Díxome:
Cierto, si á mí me demandaran consejo, yo nunca otra cosa acon-
sejara; y alabóle mucho, diziendo que se podía hazer dél vn
suppósi to de mucha qualidad. Esto es lo más sustantial de las dos
pláticas. A mi me trata con tanto amor, que, cierto, no sabe
hombre cómo responder en agradecimiento.
El jueues en la tarde fuy á Augubio, determinado de predi-
car con el aiuda del Señor el día de S. Bartholomé, donde pre-
• ((Doctor Augustinus Riva, aetate senex et ad confessiones idoneus.»
Polanco, ibid, pag. 37, n. 67.
2 Erat hic Alexander Cervini, ut "ex sequentibus constai: ((Duos fra-
tres habuit Marcellus ex eodem patre genitos, sed ex noverca, Alexandrum
et Romulum. Hic, praestantis ingenii vir, triennium ante ejus pontificatum
magno fratrum moerore decessit. llle quinquennio post e vita migravit,
quatuor filios superstites relinquens.» Palatius, Gesta Pontificum roma-
noruniyVOÌ. IV, col. 189, n. I. Porro, ut idem auctor í6¿í¿. animadver-
tit, Marcellus pontifex «eligitur A. 1555. die 5 Id. Apr. Obiit die 27. Cum
sedisset dies 22.»
^ Oliverius Manareus.
444 Epistolae Mixtae - 655
dica M. Baptista ', y el dicho Baptista (que en Augubio no suele
predicar sino los domingos) fué á la abbadía. Yo prediqué, y tuue
harto auditorio, y tan attento, que me puso harto ánimo. Succe-
dió por la gracia de Dios bien. Los hermanos se holgaron, y el
cardenal quando lo supo. Estando en Augubio el viernes, vino
Renaldo * con vna letra del P. Everardo en que me dezía cómo
el cardenal " entraua este día en Perosa, y que el vicario ^ le
hauía dicho que no sabía si se partiría de aquí luego, y que, si
yo hauía de venir, que no faltasse de venir otro día, si fuesse
possible. Allí boluí luego á la abbadía % y declarando esto al
cardenal, me offreció vna carta para el cardenal de Perosa, en la
qual le rogaua que tuuiesse por encomendado el negocio sobre
que yo le venía á hablar.
Vine aquí ' el sábbado, y como el cardenal estaua todo en
fiestas, no pude con él hablar hasta aier domingo en la tarde, y
hablamos antes el P. Euerardo y yo con el vicario y M.e Marco
Antonio Ellos hauían andado con ciertos desegnos de aiuntar
á los nuestros con los maestros de la ciudad, para contentar á la
cofradía de Jesús, que tiene cargo de la institutión de la iuuen-
tud, y de aquel lugar de las escuelas que se hauía señalado á los
nuestros. Yo les mostré que era este summo inconueniente, y que
se resol uiessen en que todo aquel lugar era necessario quedasse
á los nuestros, para que ellos pudiessen seruir á Dios haziendo
fructo en este pueblo, y los hize harto capaçes desto. Después
fueron á hablar al cardenal, y yo me puse á escriuir esta, y lla-
máronme después que hauía escrito vna parte, y para quando
boluí, ya no era tiempo de poder escriuir. El cardenal me recibió
muy bien, y mostró toda la noluntad possible de hazer quanto
* Joannes Bta. Velati, qui saepe hoc modo suum nomen subscribebat:
Joannes Bta. de Jesii. Agit de eo Polanco, t. m, pag. 29, n. 50 et seqq.
* Qui in collegio nostro perusino docebat.
' Everardus Mercurianus.
* Fulvius de la Corna, cardinalis perusinus.
^ Joannes Oliva.
* Ubi cardinalis Sanctae Crucis morabatur.
' Perusium scilicet.
* Marcus Antonius Gradini.
28 Augusti 1553 445
pudiesse. Yo he por agora hecho toda mi instantia en hazer que
se dé todo aquel lugar á la Compañía, y assi ha sido seruido N. S.
que se ha concluido oy, lunes, que delante de mí hizo venir los
dos priores de la cofradía que tiene cargo del estudio, y les man-
dó absolutamente que mañana en todo el día diessen todas las es-
cuelas á la Compañía, y hiziessen passar los maestros, que allá
le[e]n, acá al obispado, donde este año passado han leido los
nuestros. Sea alabado el Señor
Estos nuestros hermanos no pueden caber de plazer, y á la
verdad tienen razón, porque ternán vno de los lugares mejores y
más cómmodos que para la Compañía se pueden dessear, como
lo declararé largo allá á V. P. Quanto á la prouisión para la sus-
tentatión, el P. Euerardo no duda sino que, estando recogidos
en aquel lugar, ternán abundantia de todo lo necessario, hauiendo
algún hombre pío que tenga cargo de demandar dos ó tres vezes
al año por ellos, que espera no faltará. El cardenal claramente me
dize que es pobre, que no tiene vn real; y yo también he dicho
claramente (pero hablando en otro propósito) que nuestra Com-
pañía no suele ir sino á donde es proueída de todo lo necessario,
sin andar á pidir á nadie nada, y que assi haze fructo y es agra-
decido su trabajo. El cardenal y otros amigos no dudan sino que
los de la ciudad, viendo la differentia que ay de nuestro collegio
á los maestros seglares (que son gente ignorante), vernán á de-
xarlos poco á poco, y prouerán á los nuestros de todo lo necessa-
rio con el partido que agora dan á los dichos maestros; pero para
que esto se funde enteramente, y para que se ganen los coraço-
nes de los populares, tienen por cosa muy necessaria que aquí
venga vn itaUano, que sea predicador y persona de authoridad,
y ciertas cofradías se obligan que, veniendo vna persona seme-
jante y haziéndoles vna exortationcilla cada noche en vn lugar
donde se aiuntan á la salue, que darán todo el mantenimiento á
la Compañía. El P. Euerardo y yo hemos sobre esto hablado, y
él estima tanto que se haga aquí algún buen principio, teniendo
esperança que se fundará aquí vno de los collegios de más im-
' Vide Polanco, Z. c, pag. 54, n. 94.
446 Epistolar Mixtae— 656
portantia de toda Italia, que querría viniesse, si fuesse possible,
aquí don Pablo, el de Cicilia *, y cierto, yo lo mesmo deseo
agora, como perusino, y embiando de aquí al P. Euerardo en lu-
gar de don Pablo, por mucho que sea don Pablo, no creo que
temían de qué se quexar los que ouiessen á Euerardo. Yo he di-
cho al cardenal y á estos otros señores, que, podiéndose hauer
algún italiano que sea predicador, qual le demandan, que no dudo
que V. P. les hará de buena gana este plazer. Cierto importa
muy mucho para que esto se funde. N. S. Jesu X.'' sea siempre
en nuestro fauor. Espero de partirme después de mañana. De
Perosa 28 de Agosto 1553. De V. P. humilde hijo y sieruo en el
Señor,
Martín de Olaue.
656
MARTINUS DE OLAVE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PERUSIA 29 AUGUSTI 1553
Cives perusini probant quae cardinalis cum nostris transegerat. — Aedifi-
cium idoneum adornatur, quo migrare collegium possit.— Benevolentiae
signa.— Orator Societatis, italus, desideratur.— Bona de Mercuriano exi-
stimatio.
t
Pax Christi. Después de la inclusa que se escriuió aier ' y no
se ha podido mandar hasta agora, lo que se offreçe es que oy se
aiuntó la cofradía que tiene cargo de las escuelas, y proponiendo
los priores della lo que el cardenal * les hauía dicho, concluieron
todos, nemine discrepante, en darlas enteramente á la Compa-
ñía. Sea alabado el Señor. El cardenal vino esta mañana á visi-
tar el lugar, y agradóle mucho, y mandó que luego se enten-
diesse en que las celdas se acabassen, y ia se ha començado á
* Paulus de Achillis.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n, 119, prius 55.
' Vide epist. superiorem.
* Fulvius de la Corna. Vide Polanco, t. ni, pag. 55, 56, n. 95, 96.
29 Augusti 1553 447
entender en la obra, y lo que falta en cada celda es poco; de ma-
nera que presto se acabarán todas. Los nuestros tienen la pos-
sessión de todo el lugar desde agora, y se passarán quando qui-
sieren y vieren que la habitación está medianamente aparejada.
Venimos á comer con el cardenal el P. Euerardo y yo, y el car-
denal nos mostró todo amor delante los suios. Tomé licentia de
su S.ia para me boluer mañana á Augubio, y díxome que me
embiaría vna carta para el cardenal Santacruz, y que le dixesse
quán hermoso lugar tienen acá los nuestros. El mesmo cardenal
se parte también mañana para vna abbadía suia.
De aplicar el salario de las escuelas para los nuestros, no ha
pareçido á ninguno que se hablasse por ahora. Todos tienen por
cierto que la cofradía se mouerá de sí mesma, viendo el trabajo
de los nuestros, á repartir con ellos aquella renta, y que poco á
poco se desharán los maestros seglares. Y esto me han dicho los
mesmos dos priores de la compañía, de los quales el vno es
amigo nuestro muy de veras, y es M. Marco Antonio el que
habló en Roma con V. P. El vicario * me pareçe que está tam-
bién ahora muy bueno, y platica á marauilla bien del gran fru-
cto que de la Compañía á esta ciudad ha de venir, y tiene gran
esperança que ha de ser este vno de los lugares de Italia, donde
la Compañía más ha de creçer y fructificar andando el tiempo:
lo mesmo espera M. Euerardo. El predicador ytaliano, que sea
persona de authoridad, pareçe á todos en este comienço cosa ne-
cessarissima para que esto se funde, porque en lo que resta el
fauor ha de venir del pueblo (el qual es muy denoto) y no del
cardenal. Yo dixe oy al vicario, hablando en esta matteria, que
para les çmbiar hombre de authoridad ytaliano, que sería menes-
ter llenar á M. Euerardo, por ver cómo lo tomaría. Alteróse y
díxome que, quitar de aquí á M.- Euerardo, sería destruir el ne-
gocio, porque era ia conoscido de todos, y estimado por hombre
prudente y de entera bondad, y que, aunque viniesse aquí vn
ángel, hauían de passar muchos meses antes que los perusinos
se osassen confiar dél, como se confiarían agora todos del P. Eue-
* Laudatus saepe Marcus Antonius Gradini.
* Joannes Oliva.
448 Epístolas Mixtae— 657
rardo. Esto me encareçió mucho, y holgué de oirlo, por lo que
apunto en el fin de la otra carta; y he venido después á pensar
en el P. Baptista, el sacristán, que emplearía aquí vn año pro-
uechosíssimamente, si en Roma no hiziesse gran falta. Oso repre-
sentar todo esto, sabiendo que del representarlo no puede re-
dundar mal ninguno. Pero de todo se hablará, plaziendo á Dios,
más despacio, quando me vea con V. P. Los hermanos acá están
todos, loores á Dios, muy buenos de salud y muy consolados.
Mañana bolueré, plaziendo á Dios, á la abbadía, de donde res-
ponderé á las cartas que allí hallare. N. S. nos mantenga siem-
pre en su amor y gracia. 29 de Agosto 1553. De V. P. humilde
hijo y indigno en Jesu X.**,
Martín de Olaue.
Inscriptio: Al muy R.do en X.° Padre nuestro, P. M. Ignatio
de Loiola, prepósito general de la Compañía de Jesús. En Roma.
657
PROTONOTARIUS ARAGONIAE
JOANNI POGGIO, CARDINALI
CAESARAUGUSTA 29 AUGUSTI I553
Societatem Jesu, contra impedientes eam Caesaraugustae domum aedificare,
valde commendat.
t
R.mo é 111. mo señor. Dezir á vuestra S.ia R.ma por carta el
probecho que en las ánimas desta ciudad dos Padres de la Com-
pañía de Jesús han hecho, y en tan poco tiempo como ha que
están aquí, sería nunca acabar. Y teniendo por çierto que, sin
más alargar, dará V. S.ia crédito, pues los tiene á todos bien
conoscidos, tanbién querría que V. S.ia me lo ' diesse, pues, cierto,
digo en esto la verdad, y se tiene sperança que con el ayuda de
Dios de cada día será mucho más, como vemos al ojo el augmen-
to. Están tan acreditados, que, entendiendo algunos de sus deuo-
* Ex transumpto coaevo in voi. D, duplici folio, n. 150, prius 489.
* Ms. los.
29 Augusti 1553 449
tos, que por no tener asiento de casa en este lugar quiçá se yrían
dèi, han prometido harto buena suma para la fundación della, y
han procurado con los jurados desta çiudad les ayuden y fauorez-
can, porque sin esto es imposible effectuarse, y ellos lo han
hecho tan bién, que luego la çiudad fué á ver vn patio, con inten-
çión de lo hazer tassar y pagarlo á su dueño, ó la más parte de
la costa. Y como por nuestros peccados á toda buena obra ay
contraste, los Padres de vn monasterio no han consentido, di-
ziendo que está el patio dentro del término que su mare magnum '
les da, y esto mesmo han hecho otros monasterios, y se crehe lo
harán todos. Assi que, para remediar esto, y para que con más
calor se llegue este negoçio al cabo, es necesario que S. A. ^
mande escrebir al virrey, gobernador, arçobispo y jurados, di-
ziéndoles en cartas particulares quánto terná en seruiçio, por la
deuoçión que á la dicha Compañía tiene, y por saber el gran pro-
becho que en las ánimas hazen en todas las partes donde están, y
que lo mesmo tiene entendido hazen en esta çiudad y reyno, que
les ayuden y fauorezcan para que aquí tengan el assiento de casa
que conbiene, y que sabe que se ha començado á poner por obra,
y que no permitan que esto se perturbe por indirectos y preten-
siones, que, según hasta agora está informado, en realidad de
verdad son más achaques que daño, y que no es razón vna obra
tan buena se dexe de effectuar, antes les ruega y encarga muy
encarescidamente lo lleben adelante, y se vean y auerigüen las
dichas pretensiones, y en lo que no fuere justo los desengañyen,
y que le abisen de las personas que en esto no quisieren venir á
lo de razón, porque S. A. quiere saberlo y remediar por las vías
que mejor le paresçiere, porque no dexe de effectuarse esto,
como es su voluntad que se haga, etc.
Esto poco he dicho para que-V. SM tenga alguna informa-
çión del negoçio, y de lo que es menester, y no digo quánto
conuernía la breuedad, pues vee V. SM la necesidad; y á quien
es tan çierto reffugio para en toda buena obra, y señaladamente
' Complexus privilegiorum a pontificibus concessorum familiis religio
sis, Epist. Mixtae, t. i, pag. 494, annot. 2.
« Philippus II.
Epístolas Mixtak, tom. m. 29
450 Epistolae Mixtae— 658
para en esta, corno V. S.i^lo es, no ay para qué más encareçerla>
ni supplicar y encomendársela por parte de los deuotos dela Com-
pañía, entre los quales soy yo el más mínimo, y doy mi miajuela,
como Sophía, en avisar á V. Sm desto. Plegué á Dios de la re-
çebir, y que me dexe vesar las manos de V. SM antes que de
Spaña se vaya, cuya R.ma 111. ma persona y estado nuestro señor
Dios guarde y prospere para el bien de su sancta yglessia. En
Çaragoça á 29 de Agosto de 1553.
A iergo. Copia de vna del prothonotario de Aragón ' para
el cardenal Poggio.
FRANCISCUS DE GURREA
PHILIPO II, PRINCIPI
EJEA DE LOS CABALLEROS 3o AUGUSTI 1553 *.
Statum Societatis Jesu Caesaraugustae, et fructum ex ejus occupationi-
bus, in eives redundantem, paucis exponit. — Contra impedientes quo-
minus aedes ac templum Societati exstruantur, principis favorem et
auxilium enixe postulat.
COPIA DE VNA DEL GOUERNADOR DE ARAGÓN PARA EL PRÍNCIPE
DE ESPAÑA
t
Sereníssimo, muy alto y muy poderoso señor. Francisco de
Rojas y otro su compañero de la Compañía de Jesús ha muchos
años que están en Çaragoça, donde de su vida y doctrina han
' Erat hic «Don Miguel Clymente, tercer Protonotario de Aragón, de
los de su casa» qui «en 1540 pasó á Flandes con su Magestad Real y Cesarea,
y le siguió por Francia, Italia y Alemania; hallóse en la infeliz jornada de
Argel, y aviendo de ir á Flandes el Emperador en 1544, le mandó que assis-
tiesse cerca de la persona de el Príncipe Don Felipe, el qual a 12 de No-
viembre de 1542 en Barcelona le nombró su Protonotario y lo confirmó en
las Cortes de Monzón [1552] estendiendo esta merced para después de los
largos y felices días del Emperador, su padre.» Uztarroz-Dormer, Pro-'
gressos de la Historia en el Reyno de Aragón, pag. yS. Cf. Panzano, Ana-
les de Aragón, pag. 442, a quo scribitur «Don Miguel Climente, su Proto-
notario.
- Ex apographo in voi. Epist. diversorum, unico folio, n. 66, prius659.
3o Augusti 1553 451
dado muy grande exemplo, y con ella han traído al seruiçio de
Dios mucha gente, que se confiessan y comulgan cada domingo,
y hasta haora entendían en su spiritual exerçiçio en vna yglesia
que el padre ' del conseruador les dexó por su testamento, y tam-
bién su hijo ^ se la dió, y assi mismo les dieron vna casa de apo-
sento con ella. Y porque después ha suçedido que vna herma-
na ^ del conseruador ha mouido pleyto en Roma á su hermano
sobre esta casa y yglesia, diziendo que ha de ser para casa suya
y de monjas, están determinados de dexalla, á que las partes lo
litiguen, y no han querido salir al pleito. Y faltándoles esta com-
modidad para el seruiçio de Dios, han sospechado muchos de esta
çibdad, que su mayor de ellos los mudaría de aquí á otra parte:
de lo qual mouidas mucha genteprinçipal y deuota, hablaron con
los jurados de Çaragoça para que con limosna y con otros medios
procurassen que se hiziesse casa y yglesia, donde estos y otros
sus compañeros pudiessen seruir á Dios, y edificar con su buen
exemplo, como hasta aquí, á muchos otros en seruiçio de nues-
tro Señor; y á los que esto se mouieron á hablar, les pareçió que
era creçer mucho prouecho á la república, y que era muy grande
menoscabo y gran tibieza, que, tiniendo á estos por perfectos los
que los han tractado, los dexassen yr de entre nosotros, viendo
notoriamente su buena vida y lo que approuechauan con ella. Y
pareciendo bien esta opinión á los jurados, han ydo á uer çiertos
patios para edificar la yglesia y monasterio, para la qual, sin la
hmosna que la çibdad hiziere, tienen prometida limosna de mu-
chos otros particulares, que bastará para tener algún aposento y
edificar yglesia. Y porque los fray les del Carmen y algunas otras
religiones pretienden que no pueden edificar sino á trezientas ca -
nas lexos de sus monesterios, ha hauido alguna dilación hasta
haora en començar á edifizar. Hame pareçido por el bien desta
república, y porque V. A. gane con Dios en esto mucho mérito,
hazelle saber lo que passa en esto, y juntamente con ello suppli-
1 Joannes Gonzalez de Villasimplez, ut saepe dictum est in superio-
re voi.
2 Joannes Ludovicus Gonzalez de Villasimplez.
' Anna Gonzalez de Villasimplez. Vide Epist. Mixtae, t. il, saepe.
452 Epistolar Mixtae— 658
calle hag^ msrçad á todos los que esto dessean, de escriuir car-
tas á los jurados, y al arçobispo de Çaragoça, y al lugartiniente
general, para que fauorezcan este buen intento de los que dessean
que se edifique casa y conuento á estos religiosos y á los de su
Compañía, y que les encargue V. A., principalmente al arçobispo
y á los jurados, busquen assiento cómmodo donde estos puedan
tener casa y huerta; porque como son personas muy retraídas, y
con el fauor de Dios se cree que vernán muchos dellos á estar
aquí, han menester tener en su casa alguna recreaçión. Y supplico
á V. A. les diga, que será seruido que por primores ni otras co-
lores no se estorue tan buen effecto, 3' que le harán seruicio de
tener particular cuidado de ponerlos en buen lugar, de manera
que puedan seruir á Dios y tener alguna recreaçión; y quando al-
guno pretendiere algún daño, satisfaziéndolo, lo conçierten, pues
se[r]á poco, y aduierta que no sean encareçimientos más que daño.
Y V. A. es muy çierto, que, quiriendo entender en ello el arçobis-
po y los jurados, se hará todo como conuiene al seruiçio de Dios
y de V. A.: y que les encarga, que en esto se ayuden y se confor-
men, y que procuren todo buen effecto. En lo que toca á la con-
tradictión de los del Carmen, he oydo dezir que los priuilegios de
las trezientas canas están moderados á las çiento y cinquenta.
Quanto á la orden de santo Domingo, que es también de los men-
dicantes, me mostró los priuilegios auténticos frai Thomás de
Esquiuel que estañan restriñidos á çiento y çincuenta canas:
créese que lo mismo está restriñido en todas las otras órdenes.
V. A. lo podrá mandar ver esto á su confessor y á otras personas
religiosas, porque, çierto, si en aquel primer sitio, que los jurados
vieron, sin hazer sin justicia pudiessen edificar, sería muy có-
modo, y quitar inconuenientes á que en las otras partes no ho-
uiesse las mismas porfías: sin justicia no es razón que V. A. lo
haga, ni yo desseo tan poco su seruicio, que lo supplique. Lo que
supplico es, que V. A. haga merced á los que esto dessean, de
fauoreçelles todo lo que justamente pudiere, porque ciertamente
pienso que desto redundará seruiçio á Dios y gran prouecho á
' Societatis Jesu amantissimus. Vide Epist. Mixtae, t. 11, pag. 217, 241
et praecipue t. i, pag. 555.
3i Augusti 1553 453
esta república. Nuestro Señor la serenísima, muy alta y muy po-
derosa persona de V. A. guarde, con acreçentamiento de mayo-
res estados y señoríos. De Exea de los Caualleros áxxx de Agosto
de M. D. Liij años. Sereníssimo, muy alto y muy poderoso se-
ñor: Besa los reales pies y manos de V. A. su humil sieruo y
vassallo,
Don Francisco de Gurrea,
gouernador de Aragón.
659
SILVESTER LANDINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 3l AUGUSTI 1553 '.
Joannes Morales ad Societatis castra redire postulai: pro eo Landinus de-
precatur. — Quaedam de amicis. Saracenus quidam, ad Christum ac-
cedens, aquis lustralibus tinctus.— Mala cujusdam sacerdotis exempla.
Jesus.
Molto mio R.do Padre nel nostro [Signore]. La somma gratia
et amor' eterno di Xpo. nostro Signore V. R. saluti et uisiti
colli suoi santi doni, et spirituali gratie. M. Giouanni Morales *
è uenuto stipendiato in questa terra per andar alla guardia de
Bonifacio con altri soldati, et uedendomi sabbato mattina, s' ac-
costò a me, et mi narrò la sua non piccola tentatione, et il Si-
gnore per sua misericordia gli dette il lume della sua diuina
gratia. Cosi s' è deliberato di seruir', domentre chel uiua, a
V. R. et alla Compagnia nel Signore, domandando misericordia
con molte lachrime da poi la sua confessione, dil suo gran fallo
d' hauer' abandonato cosi santa et carissima Compagnia, rifer-
mando li suoi uoti con molta dìuotione. Però prego V. R., per la
misericordia dil nostro signore Iddio et per la sua solita charità
et grandissima humanità, lo uoglia reaccetar' con meco nel nu-
mero delli suoi minimi serui, perchè spero seruirà al N. S. sotto
la sua ubidienza fidelmente per V auenir', et al presente manda
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 93, prius 253.
^ Vide epist. 649, pag. 432.
454 Epistolas Mixtae— 659
a quella di nuouo li suoi uoti. Ma perchè e al presente è sti-
pendiato dal magnifico officio per uno mese, benché V hauemmo
fatto restar' quiui per mezzo delli magnifici signore gouernatore
et M. Benedetto Sauli Casanoua, et non andará più a Bonifacio,
benché conuersa alcuna uolta con noi, nondimeno non sta in
casa con noi, insino a tanto che V. R. non ce V ordina et com-
manda. Cé ben uero che lo desideriamo molto con Y ubidienza
et parer' di V. R., la quale di nouo prego n"" essaudisca, come
spero farà. Penso circa la comunione, tanto accresce il numero,
che fossero da 500, con tutte Y altre cose spirituale.
Da Genoa hora ho riceuuto una lettera vecchia, la qual
mando a quella, colla lettera generale, cosi come é, et la fede di
M. Giouanni Morales predetto. Qua le fuste fanno molto male,
et si teme molto, ma non dalli buoni.
Tutti gr amici si raccomandano alle diuotissime orationi di
V. R. M. Giovan Natale, nostro hospite, non risponde alla sua,
per esser' alquanto infermo: pregate il Signore per lui, che lo
sana, sendo a sua gloria.
Hieri batizzasemo uno moro con molta edificatione. Non sì
può dir quanto n' ama, et quanto è buono, et tutta la terra 1'
abbracciò dopo il battesimo, et il patrone, ch'[é] agente dil si-
gnore Antonio d' Oria, me nè fece uno presente, perchè era suo
schiauo, con molta allegrezza: il Signore sia lodato
Le lettere del' Indie fanno molto frutto. O se noi.l' hauesimo
tutti.
Il P. M. Emanuel lauora bene, et da 150 hieri mattina co-
municò. Ho dato ordine al' signore gouernatore di far' ritener'
uno prete, che ua fuora d' habito, et che si uoleua inbarcar' in
uno bergantino per andar al soldo, ma intendo che non sé fatto
niente, perché non sé trouato ancora. Lui non dice ufficio, et è
in scandalo alli suoi et altri, et molte uolte da parte 1' ho am-
monito, et ancora con huomini da bene, et disturba la diuotione
in chiesia imprecando male, et accostandosi con le donne senza
vergogna. O quanto cè da far'. Il Signore né porge lume. Non
' Narrai hoc etiam Polanco, t. iii, pag. 108, n. 2o3.
I Septembris 1553 455
cè disciplina alcuna, ma assai persone che contradicono, et quelli
che douriamo andar' auanti. Mi raccomando alle diuotissime
orationi di V. R. con tutta V isola. Dalla Bastia V ultimo d'
Agosto 1553. D. V. P. R. humillimo seruo nel N. S.,
SiLUESTRO Landino da Sarzana.
Inscripiio: ]hs. Al mio molto R.do Padre nel N. S., il P. M.
Ignatio Loyola , prepósito generale della Compagnia di Jesù dignís-
simo, in santa Maria dalla Strada, appresso a santo Marco.
In Roma.
660
PETRUS DOMENECH
PATRI JACOBO MIRON
VILABERTRAN I SEPTEMBRIS I553
Vindicat se ab his, quae falso, ut ait, ei attribuuntur. — De Torres et Miron
conqueritur.
t
Muy R.do Padre mio en Christo. La gracia de Jesuchristo sea
con V. R. y con todos. Por el P. Mtro. Nadal habrá entendido
parte de nuestro viage, y lo más por las que tengo escrito a
H. Pascual. Esta es para dezir á V. R. cómo en Valencia recebi
vna de Mtro. Polanco, scrita por commissión dei P. Mtro. Ig-
natio, y otra acá, en que me dize que por cartas de algunos her-
manos de Portugal es anisado cómo yo trabaio con el rey de
hazer que la Compañía tome cargo de los niños huérfanos V. R.
sabe que yo le dixe, que yo bien deseaua por el bien de la obra
que la Compañía tuuiesse algún mando en ella, pero que no lo
haría, ni concluiría cosa ninguna, sin dar parte dello á V. R., ni
se ha hecho, y por esso no se deuía scriuir affirmatiuamente lo
que no era, porque entre los del mundo parece mal, quánto más
en cartas de la Compañía. Agora, antes de partirme, obra de dos
meses en circa, diziéndome el doctor Torres que antes que me
• Ex transumpto in voi. C, duplici folio, n. 21, prius 261, 262.
* Vide epist. 643, pag. 416.
450 Epistolae Mixtae— 66o
partiesse para Spaña sería bien que en esto se tornasse alguna
conclusión, y después de dadas muchas bueltas á ello, pareció
que la Compañía ni tuuiesse más en ello, sino vna superinten-
dencia en el spiritual: que el prouincial tuuiesse poder de visitar
los maestros de los niños, y ver lo que les enseñauan, y si se
confessauan á sus tiempos, y los exercitios que hazían, y cómo
repartían el tiempo; y que del temporal no tuuiessen cargo nin-
guno; y que ser la Compañía visitador de todos los collegios del
reyno en el spiritual, para ver qué doctrina y costumbres les en-
señauan, parecía honrra de Dios, y no carga que fuesse pessada,
antes muy leue y honrrosa, y conforme al statuto de la Compa-
ñía, que es enseñar á niños. Scrinilo al Padre doctor Torres por
duplicadas: respondióme que lo auía puesto en los apuntamien-
tos que Luys Gonçález havia de llenar á Roma para consultarlo
con el P. Mtro. Ignatio. Leí al rey aquell capítulo, y que se es-
peraría la respuesta: parecióle bien, y assi se quedó. De manera
que no parece era necessario mandar scriuir á Roma que vinies-
sen mandados por lo que no era, ni se hauía ahún hablado en
ello; y scriuir affirmatiue lo que se imaginauan, son cosas. Padre
mío, que para los flacos, como yo, no les hazen prouecho; y si
V. R. me quiere dar desculpa que no vee las cartas que scriuen,
parece que el prouincial es costumbre de verlas.
Digo que ya otra vez, si se acuerda, quando, estando yo en
Tomar me vino nueua que venía vna citatión de Roma contra
mí sobre vna pención y priuación del canonicado, y yo fui á
Coimbra á consolarme con V. R. y con los hermanos, y tomar
su parecer, lo que haría, V. R. ajuntó algunos Padres en vn
cubículo, y relatéles aquello: dixo alguno dellos, que para qué
aquello, ajuntar conseios sobre vna citatión; y assi salii me yo, y
quedó V. R. con ellos. Después vino V. R., y díxome que temía
y no quería que por mi causa viniesse alguna affrenta ho deson-
rra al collegio ó Companya: que con la bendición de Dios que
me fuesse á do quisiesse y me bien pareciesse, en Portugal ó
Castilla, ó á do quisiesse. Beséle la mano por la licentia, y suffrí
' Oppidum Portugalliae, olim sacri ordinis, qui Christi militiam profite-
tur, conventus et domicilium.
I Septembris 1553 457
aquello lo mejor que pude, y dissimulé mi desgusto. Fuyme á
Portalegre, y con el enoio y trabaio saltaron conmigo calenturas,
y cámeras de sangre, y bascas ' de humor malencónico, que si
no via claridad, parecía que me ahogaua; ni podía comer nada.
Estando assi en la cama, vino vna carta de Mtro. Joan que
Dios aia, por commissión de V. R., que, vista la presente, vi-
niesse á Lixboa: respondí cómo estaua mal. Mandaron luego
otra, de que algunos se marauillaron, que, no obstante qualquier
cosa, por lo que cumplía á seruicio de Dios, y que allí estaua el
doctor Torres y Vrbano % que eran llegados de Coimbra, que en
la misma hora viniesse. Quando sentí que era seruicio de Dios,
vine, y á la primera jornada, quando llegué al mesón, quedé es-
tendido en el llano, y V. R. sabe quantos días estuue malo en
Lixboa. En fin vn día en el capítulo V. R. y Vrbano tomáronme
para platicar no sé qué negocios, y les dixe que era catalán, y
muy claro: que no quería entender en passiones, ni las quería
oyr; mas que si V. R. y los de la Compañía tenían tan poco res-
pecto á los hombres, que temían pocos, porque á vn hombre de
mi edad, que estaua en la cama, le mandáis vn correo tras otro,
no obstante qualquier cosa, que en la mitad del verano, que era
á la fin de Julio, con calenturas venga cincuenta leguas por el
más pestífero camino que hay en Portugal, es señal que les es-
timáys poco. V. R. me dixo que no sabía de tales cartas nada:
assi que agora también podrá V. R. dezir que no sabe nada.
Pues, Padre mío, no sea nada; mas bien se acordará que al tiem-
po de mi partida yo dixe á V. R., que V. R. no era conmigo lo
que era en el principio quando vino, ó que yo no era lo que era.
Y V. R. me dixo: Porque? Yo le repliqué: No sé lo que es, mas
paréceme que vultus tuus non est mihi sicut herí et nudius ter-
tius: * y no sabía nada desto, que me querían meter mal con el
P. Ignatio: y dixe á V. R. que no creyesse todo lo que le dezían:
y lo mismo dixe que dixesse al P. doctor Torres. Porque vn día,
* Ms. bascar.
* Joannes de San Miguel (?). Vide Epist. Mixtae, t. ll, pag. 794.
^ P. Urbanus Fernandas.
* Gen. xxxi, 5.
458 Epistolae Mixtae— 66o
apretándome mucho que me viniesse para el abadiado, y que él,
estando en mi persona, no osaría allegarse al altar, por la ausen-
cia que hazía acá á mi residencia, á que era obligado más que á
todo, y que no me podía partir del abadiado ni estar en otra par-
te, ahunque lo resignasse, hasta que otro pastor entrasse por
vna puerta y yo saliesse por la otra, diziéndome: mirá, que me
dizen que lo entendéis bien y lo dissimuláis, y no tengo tiempo
para más, quedaos con Dios; y en esto lleuantósse, y boluió las
spaldas, y no me quiso escuchar. Quando vi esto, salté á la puer-
ta, y toméle por el manteo, diziéndole: haueysme de escuchar
esto. Díxele estas palabras: mirad, bien sé que estas palabras no
son vuestras, y soy catalán claro: yo os prometo que, antes de
mucho tiempo, si yo puedo, yo os mostraré que no dissimulo;
pero no debríades dar oreja á todo lo que dizen, y mi yda será
drecha al abadiado, y allá me iré como veréys, y assi lo dixe á
V. R. que lo hauía de hazer, y assi han visto si lo he dissimula-
do quando he podido, y acá estoy agora, donde tengo assaz que
entender, hasta que Dios sea seruido de otra cosa, y no sobra
tiempo para entender en otro. Procuraré de acabar de pagar á
quien deuo, que es la primera limosna á que soy obligado.
A mi, como nuestro Señor sabe, pésame de scriuir esto,
ahunque sea verdad; mas por purgarme de lo que me culpan, es
necessario satisfazer á lo que scriuen, y no dissimular, porque no
se encaxen en lo que no es. Bien sé que V. R. tendrá desgusto
dello: desto me pesa á mí: del desgusto le pido perdón, mas no
de lo que cumple á mi satisfación, porque esso V. R. no lo ha de
querer por quien es y á su officio conuiene. Beso las manos de
V. R., y del P. Torres y de todos los Padres. Jesuchristo sfuer-
ce á V. R. en el su amor y gracia. Deste monasterio de nuestra
Señora de Villa Beltrán al primero de Setiembre 1553. '
V. R. no se fatigue en querer responder á esto, porque yo no
pretiendo más, sino que se sepa la verdad. Y de todas mis fla-
quezas pido perdón á todos, porque nó sé si nos veremos más,
sino en el cielo: y Dios me dé lo que yo deseo para V. R. y para
* Sic conformatus est numerus, ut l$$2 commode legi possit, at series
rerum et temporum sine dubio postulat ut legatur Vide epist. 643.
2 Septembris 1553 459
ellos, y á mí lo que creo que me ellos desean, y que vnidos en
el Señor subamos al cielo. De V. R. seruus et filius in Christo,
Pedro Doménec.
Inscripiio: f Para el Padre micer Ignacio leer. Trelado de la
carta que Pedro Doménec scriue al P. Mirón en Portugall.
eei
FRANCISCUS DE VILLANUEVA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COMPLUTO 2 SEPTEMBRIS I553 '.
De sociis, Romam Compiuto proficiscentibus. — Lusitanis adjunguntur, duce
P. Carneiro. — De Hieronymo Vivero: ejus mandata et vota in favorem
collegii complutensis. — De doctore Vergara. — Jactat se Siliceus, quod
impediat nostros Compiuti aedificare. — Templi substructio omittitur:
sacellum fit. — Franciscanorum coenobiarcha non vult ut in sacelli turri
campanum aes imponatur. — Jubetur Villanueva Cordubam ad cpnden-
dum collegium ire. — Quid judicet ipse de sua profectione et habilitate
ad inchoandum opus.
t
Jhs.
Muy R.do en X.° Padre. La gracia y amor eterno de Jhu. X.°
sea siempre en nuestro continuo fabor. Amén. Porque con qua-
tro hermanos que partieron de aquí, día de N.* S." de Agosto *,
para Roma, los quales se abían de embarcar en Alycante, screbí
largo de lo que parescía conuenir, en esta seré brebe, dejando
las demás cosas al P. Manuel % para que él las scriba. Sólo daré
vna ynformación breue de lo que en aquella serení.
El P. M.° Simón pasó por aquí con el P. Melchor Carnero á
ocho de Agosto. Iban muy alegres, y nuestro P. M.° Nadal me
paresce dió comissión, y mandó que el P. Melchor Carnero fuesse
por superior, ansí del P. M.° Symón, como de los diez que V. P.
mandó que de acá fuessen á Roma. Y ansí, llegando ellos á
Cuenca, me enuió vna carta el P. Melchor Carnero para que, los
' Ex originali in voi. D, duplici folio, n. lyS, prius 366, 367.
- 15 Augusti.
' P. Emmanuel Lopes.
460 Epistolar Mixtae — 661
que de aquí abían de yr, se partiessen luego derechos para Ali-
cante, donde dezía que los yba á esperar, porque tenían nueba
que las galeras venían allí á tomar la gente del marqués de Sa-
rria que va por enuajador á Roma. Después acá é sauido que
llegaron buenos, y quedaban allí juntamente con el P. M.° Sy-
món y el P. Melchor Carnero y otros tres hermanos de Balencia
y Gandía, porque los otros tres, según e entendido, estaban en
Barcelona N. S. les dé buen viaje. De los quatro que de aquí
van, los dos son maestros en artes: el vno de ellos tiene tres cur-
sos de theología, y es muy buena auilidad y muy buen artista, y
este se dize el M."* Montoya el otro es latino y griego, y muy
buen mathemático, y tan buen artista y philósopho, que en To-
ledo tenía la cáthedra de la philosophía, y este se llama el
M.° Pisa el qual tanbién es licenciado en medicina; los otros
dos son bachilleres en artes, buenas auihdades; quedábales poco
de oyr del curso: spero en N. S. que an de ser sierbos suyos: el
vno se dize Hurtado Pérez y el otro Alonso Hernández.
El señor don Hierónimo ^ vino este día de Cuenca, mostrando
resceuir pena en ello. Me mostró vna carta de ese su amigo de
Roma, en quien me paresce auía puesto su renta, en la qual pa-
resce se quexaba del señor don Hierónimo, por querer vnir este
préstamo de PHego á esta casa, y que perdiesse él su regresso,
poniéndole tanbién delante cómo él auía dado al señor don Hie-
rónimo de vn beneficio que junto á Alcalá tiene, que se dize
sancta Leocadia, el qual tiene deseo el señor don Hierónimo [de]
darlo á esta casa, si á sus manos viniesse. Díxome el señor don
Hierónimo que temía que nunca podríamos acabar con este su
' Ferdinandus Ruiz de Castro et Portugal «primer marqués de Sarria.
Por gracia que de este título hizo el emperador Carlos V, en l de Mayo de
1543, en favor de los primogénitos de la casa de Lemos, heredó luego este
condado al fallecimiento de su madre D.^ Beatriz de Castro y Osorio. » Bur-
gos, Blasón de España, t. lii, pag. 257.
- Vide epist. 653, pag. 438.
' Joannes de Montoya. Polanco, iii, pag. 382, n. 844, annot. 2, ubi
recensentur missi in urbem socii.
* Alphonsus de Pisa, toletanus. Vide loc. cit., et pag. 325, 726,
annot. i.
» Hieronymus de Vivero. Cf. Epist. Mixtae, t. n, pag. 788.
2 Septembris 1553 461
amigo, porque todo el tiempo se yba en demandas y respuestas,
y que le parescía, porque el demonio no ympidiese este bien,
aunque fuesse más costa, que se hiziesse de otra vía, que paresce
que bendría antes en ello ese otro, que es que se vna el benefi-
cio, reseruándose los fructos, menos treynta mili marauedís, que
desde luego quiere goze la Compañía, porque, si ese otro no qui-
siere perder el regresso y beniesse á él en sus días, la Compañía
no perdiesse estos treynta mili marauedís de limosna. Yo le puse
delante al señor don Hierónimo, mirasse su merced si sería ynco-
ueniente para esta nueba expedición ser pasada ya la suplicación
en signatura, por ser cosa que su sanctidad entendemos resciue
pena que se trate muchas vezes. Su merced me dixo que se po-
dría todo remediar con vna reformación, y que no era ynconue-
niente. Yo deseo tanto que esto se hiziesse á sabor del señor
don Hierónimo (avnque si no tubiera él con quién cumplir su
gusto, fuera el nuestro) como deseo la renta para esta casa, por-
que, según el deseo y las entrañas tiene á Compañía y á esta
casa, spero que a de ser de él muy ayudada, y ansí, avnque
se resciuiesse alguna pesadumbre de este negocio, creo se ser-
biría N. S. en que se hiziesse á su gusto.
El doctor Vergara me escribió desde Cuenca que auía hecho
vna permuta de vn beneficio, que a tantos años que lo anda bus-
cando, según me escribe. Al que le dió no tiene entera edad
para ser ordenado de missa, aunque en suficiencia de letras y
virtud pluguiesse á Dios que todos los curas fuessen tan sufi-
cientes, porque yo le cognozco y le e tratado. Escribióme con
grande ynstancia que yo pidiesse á V. P. se le diesse allí algún
fabor para la dispensación, porque esta permuta no se deshizies-
se, y si tardasse podrían reuocarse los poderes, porque tiene pa-
rientes, que le mueuen á ello. Bign sé que V. P. desea más con-
solar al doctor que yo, y por eso no tengo en esta qué pedir
para él.
Ya V. P. [sabrá] cómo el reuerendíssimo de Toledo * nos
tomó las casas de vna parte y de otra, para que no nos pudiésse-
* Joannes Martinez Guijarro (Siliceo). Res, de qua heic agit Villanue-
va, attingitur supra, Epist. Mixtae, t. 11, pag. 655, et alibi.
462 Epistolar Mixtae— 661
mos estender más, que ansí se alaba él de ello públicamente,
como hombre que a hecho obra de misericordia, diziendo que, si
esta casa se hiziera en su tiempo, no se hiziera; pero que ya nos
tiene compradas las casas del derredor, porque no crezca más, y
ansí, no tubiendo lugar, no se pudo tratar de iglesia. Y porque
lo que daba el conde de Mélito no se podía ya más sustentar,
ni yr más adelante, paresció, porque él no quedasse corrido en al-
guna manera, que conuenía salirle al camino, y quitarle la ver-
güenza, diziéndole, que, pues no había sitio para iglesia, que
hiziéssemos aquí vn cuarto bueno, que siruiesse en lo bajo de vna
capilla anchurosa y en lo alto de aposento, y que pagase agora
sus deudas, que adelante, quando Dios le diesse possibilidad, po-
dría tratar de iglesia. Esto le fué muy agradable, y ansí bamos
ya al cabo del cuarto, donde se haze vna capilla de ochenta pies
en largo y veynte y dos de ancho, con dos capillicas á los lados, y
arriba aposentos. Avnque para esto an ayudado [otros] más que el
conde; porque el doctor Vergara a dado trezientos ducados, y el
señor don Hierónimo dozientos, y otros que an ayudado. Quería-
mos hazer vn campanario pequeño, para poner vna campanica
que fuesse señal de capilla, y el guardián de sant Francisco me
a ynuiado á dezir que no lo haga ni ponga campana, porque no
nos lo consentirán. V. P. vea, si del general de ellos, que está
en Roma, se podrá haber alguna patente que les mande no ha-
blen ni contradigan en esto á esta casa, atento que aquí no les
quitamos las missas ni los enterramientos, y por estar nosotros
al fin del pueblo y ellos entre nosotros y el pueblo, de manera
que, los que hubieren de venir á nuestra casa á missa, an de venir
por su puerta. Porque la otra carta que V. P. nos embió, vino
tan tarde á nuestras manos, que ya el otro general estaba en
Portugal y cerca de acabar su tiempo, y no boluió por acá asta
que venieron á la electión de otro general: entre tanto aré yo lo
que pudiere.
El P. Francisco * me escribió desde Salamanca cómo se par-
tía para Portugal, mandándome que en todo caso fuesse con el
• Didacus Hurtado de Mendoza.
Franciscus Borgia.
2 Septembris 1553 463
P. don Antonio á Cordoba, á dar orden en aquello que allí N. S.
mueue, que paresce ser vn buen principio Ya otras dos vezes
me abía escripto antes sobre lo mesmo, y avnque á mi juizio, yr
yo, me paresze se pierde mucho del negocio, porque paresce que
fuera menester para el asiento de ello embiar ^ algunas perso-
nas que tubieran más authoridad y dieran más spectación á sus
deseos, todavía de media palabra hubiera ydo al principio, si
nuestro Señor no me lo hubiera ympedido con vna enfermedad,
que me dió al principio de Julio, que me a durado asta agora; y
avnque ando lebantado, y estoy mejor, todavía no estoy tan li-
bre, que para escrebir esta no sea menester buscar mano agena.
Plegué á su diuina magestat que no aya seydo yo yngrato ni lo
sea de aquí adelante de beneficios tan grandes como estos. Pien-
so, placiendo á la bondad de Dios, de aquí á quinze días partirme
para Córdoba, pues ansí lo sienten mis mayores que lo debo de
hazer. En la fe de ellos laxabo retia \ Plegué al Señor no ym-
pida yo tan buena obra *. El Padre don Antonio quedó speran-
do, según e entendido, en Medina, y ansí creo que vendrá por
aquí y nos yremos ambos. V. P. nos encomiende y aga enco-
mendar á N. S., porque entrar en el Andalucía me paresze que
es como entrar entre aquellos cretenses que S. Pablo dize
creo que es opinión mía, pero, sea lo que fuere, que, gloria
del Señor, si no tubiese más miedo que nos han de engañar en el
rescebir para la Compañía que en lo demás, nengún miedo les
tendría: con la gracia del Señor, no hay cosa que no se dome:
ansí spero en su magestad que se hará allá. Plegué á su mages-
tat que en todo agamos su diuina voluntad y de aquella nunca
* Loquitur Villanueva de collegio, quod Cordubae Sòcietati condere
volebat Catharina Fernandez de Cordoba, mater Patris Antonii, ut saepe
dictum est.
* Ms. einbiá et deinde authoridá... todavía.
3 Lue. V, 5.
* Non sane praeclarum opus Villanueva impedivit, immo vero mirifica
promovit, ut constat ex Polanco, t. ili, pag. 324, n. 725. Sed de hoc suo
tempore.
^ Ad Tit. i, 12.
^ Ms. ere.
464 Epístolas Mixtae— 662
discrepemos. De allá auisaremos á V. P. de lo que se hiziere.
N. S. nos dé su sancto amor y temor, para que en todo le agrade
mos. Amén. De Alcalá segundo de setiembre 1553. Indigno
hijo de V. P.,
Francisco de Villanueva.
Inscr ipiio: ]hs. Al muy R.do en Christo Padre, el P. M. Igna-
tio, prepósito general de la Compañía de lESVS. Roma.
EMMANUEL GODINHO
PATRI JOANNI DE POLANCO
EX STO. FELICE 4 SEPTEMBRIS 1553
Cum plura dubia et incommoda orta sint circa paroecias, conimbricensi
collegio annexas, eorum responsa et solutionem efflagitat.
t
Jhus
La gracia y amor de X.** nuestro señor sea siempre en nues-
tras ánimas. Después de aver escripto el mes pasado sobre las
vicarías de estos monasterios y sus anexas, como me mandó el
P. doctor Nadal, me ha occorrido avisar, vltra lo dicho, lo se-
guinte. De ver el abuso que vaa y puede aver en este modo de
lançamos de la oblygación y cura de las ánimas, hechándola á
los obispos y vicarios, de que prouieren, como en las otras dezía,
y es que, dando el Collegio xx ó xxx ducados, ó lo que fuere
justo, á cada vicario, el tal puede poner en su lugar vn cura con
le dar lo que manda la constitución del obispo y avn menos, co-
mo haze vn vicario de vna anexa deste monasterio, que es criado
del cardenal de Burgos, y reside allá en Roma el quál no da
más al cura, que acá tiene, que III ducados cada año, y las ofe-
rendas del pee daltar, que valdrán otro tanto, y la vicaría le
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 189, prius 509.
- Franciscus de Mendoza, cardinalis burgensis, de quo in superioribus
dictum est. Cum Romae commoraretur, pro eo dioecesim burgensem admi-
nistrabat ejus frater Ferdinandus. Epist. Mixtae, t. n, pag. 858, 873
et seqq.
4 Septembris 1553 465
rende á él xx tantos ducados, seruiéndola. Lo que todo es en
notable perjuízio de las pobres ánimas, que, rentando la yglesia
para el collegio 150 ducados, y para el vicario lo que digo,
vienen á ser seruidas y apasentadas por vn menistro tan poco
ydonio, que está asalariado por 506 ducados. Por lo qual, pa-
reciendo que estas yglesias deuen ser prouehidas, quedando el
collegio sin cargo ninguno de las ánimas, conuenía se ataje á
este abuso en esta manera, podiendo ser, scilicet: que en las
letras desta gracia y concessión venga declarado que los mismos
vicarios sean obligados á resedir por sy, y que no puedan poner
otros en su lugar; y que haziéndolo, ipso facto vaquen las dichas
vicarías, no obstante el costumbre de poderen los tales vicarios
poner en su lugar capelanes, i que, haziéndolo, quede el collegio
desobligado de darles más de lo que la constitución del arçobis-
pado [ú] obispado manda se dé por año á los capelanes anuales, y
que por ninguna vía puedan obligar al collegio á darles el resto
de lo que tuuieren con las tales vicarías. Y esto entiendo que sea,
asy en las anexas antigas destes monasterios, y en las parochias
dellos, como en todas las otras anexas que de nueuo se anexaren
al collegio, que eran de la presentación de los dichos monaste-
rios; y se esto, asy el modo de poner los vicarios, con quedar la
más renta al collegio en pensión, como también las condiciones
para cortar el abusso, se pudiese aver en general para el collegio
ó collegios de toda la Compañía para todas sus anexas y las que
adelante tuuieren, sería bueno; y si no, á lo menos para estas
sobre que tengo escripto.
Otras vezes pienso aver escripto á V. R. cerca esta yglesia
del monasterio de san Fins, que es siempre habitado de los de
la Compañía y como cosa della; y porque desto no avemos nunca
avido respuesta, por la charidad que se acuerde V. R. dello, y la
questión es, que, como el ordinario solía visitar esta 3'glesia en
quanto monasterio, y asy parochia, porque tiene su pila * de
baptizar y cura para los parrochianos, no dexa avn agora de vi-
sitarla, etiam como sy avn le durara el título y nombre de mo-
* Ms. pia.
EpISTOLAE MixTAE, tom. III.
30
406 EpISTOLAE MlXTAE— 662
nasterio, avendo todo espirado con los monges, según la forma
de la anexación, de los quales aquy no ay ninguno, y asy manda
hazer gruesas despesas en ella, como á yglesia de gran monas-
teryo; y el maior perjuizio que parece ay en esto es perdermos
nossotros el preuilegio y exensión que tienen las cosas y yglesias.
de la Compañía por la bulla vitima del papa Paulo, lo qual pa-
rece entenderse también de las yglesias que se diessen á la Com-
pañía, asy de las ya antigas y vicias, como de las que de nueno-
se le hiziesen. V. R. nos mande la resolución desto en este caso
particular de la yglesia deste monesterio, sy puede el obispo ó su
visitador visitarla en más que en lo que toca á la parrochia; y
siendo asy, venga la declaración dello de manera, que haga fee
en juizio, porque de otra manera no disistirá el visitador de visi-
tar como hasta aquy, porque ya no ha bastado mostrárense las
bullas, etc.; mas dize que, veniendo de allá averigado, desis-
tirá dello.
Lo de atrás del abuso cerca las vicarías, etc., venga con las
más rezias y bastantes claúsulas que pueda ser. No otro, syno
que pido mucho ser encomendado en los sanctos sacreficios de
nuestro en X." P. Mtro. Ignatio y de V. R. Deste san Fins, oy
4 de Setiembre 1553.
Aquy estoy esperando la venida del P. doctor Nadal, para que
dé asiento y conclusión á las cosas destos monasterios, que es
vna de las cosas necessárias para el asiento y bien del collegio
de Coimbra. Pienso será aquy por todo este Setiembre. Inutilis
seruus,
Manoel Godinho. '
Manu P. Anrriques. Verte foli um. Esto de la graçia que
dize el P. Manuel Godino, sobre las uicarías, ha uisto el P. Na-
dal, y paréçele buen medio para seren meior curadas, si se pu-
diere hazer de manera, que ninguna obligaçión quede á la Com
pañía, y así me lo ha mandado escriuir á V. R, ^
Francisco Anrriques.
* Hucusque manu sua scripsit P. Godinho.
2 Vide epist. Nadal hujus temporis.
IO Septembris 1553 467
Inscriptio: f Al muj Rdo. en X.° Padre, el P. Mtro. Johan
Polanco de la Compañía de Jesú, en santa María de Strada,
çerca san Marco. En Roma. Pro toto.
Alia manti: Rescebida á 3 de Abril 1554.
663
CONVENTUS ARIMINENSIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ARIMINO IO SEPTEMBRIS 1553 *.
De misso ad se doctore Olave gratias Ignatio agunt. — Illa civitatis mandata
et vota exponet.
Venerando et Rdo. en Xpo. osservandissimo. Il R.do dottor
Olauio, quale con la presentía sua et opere spirituale ha uisitato
questa città, se nè torna, et dirrà quanto habbia ragionato con li
deputati da questa communità et quale sia V animo et mente et
ardente desiderio de questa città ^ Ringratiamo V. R. de V ha-
uerci mandato vno tale Patre spirituale, et ce reportamo a S. R.
de quanto sia sucesso di qua, et la suplicamo a mandarlo ad
effetto, racomandandoci sempre nelle sue oratione ^ Et nostro
signore Dio la conserui ad vota. Da Rimino alli x de viibre 1553,
D. V. R. servitori,
Li consoli de Rimino.
Inscriptio: Al Rmo. monsignore Ignatio, singu-
larissimo. Roma.
1 Ex originali in voi. Epist. Communitatum , duplici folio, n. 173,
prius 24.
- Vide supra, epist. ariminenses l3 Aprilis et 17 Augusti.
^ Cf. Polanco, t iii, pag. 21 et 22, n. 3l-33, et epist. Patris Olave,
n. 665. Responsum vero Sti. Ignatii, plenum amoris et gratitudinis, repe-
ries in Cartas de San Ignacio, t. 111, pag. 428 et 3ol.
468
Epistolae Mixtae— 664
G64
FRANCISCUS DE ESTRADA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS IO SEPTEMBRIS I553
Quid sentiat de Mag. Polanco, ejusdemque paterna hereditate. — Vitanda ad-
versa populi existimatio. — Colligit summatim, quae in superioribus ad
Ignatium litteris exposuerat. — De sociis. — Burgensium sodalium nume-
rus et occupationes.
+
Jhus.
Muy Rdo. Padre nuestro en Xpo. Pax Xpi. nobiscum. Esta
escribo de prisa para hazer saber á V. R. cómo resçebí las de 3
de Junjo sobre el testamento de Polanco. Yo mostré la carta de
V. R. y la de M.° Polanco á su madre y hermano % y aunque de
la de V. R. se satisfaçieron, no así de la de M.° Polanco, porque
no bastan para ellos razones, ni admjten escusa nj desculpa, sino
dizen que es muy seco, y desamorado, y despegado, y que sacó
aquella liçencia solapadamente, etc.
V. R. lo dejó todo en sus manos, y así hasta agora no ave-
rnos rescibido nada, porque, si qujeren, dispensarlo an en otras
obras pías, y speran que M.° Polanco embié la liçentia que
tiene del papa, la qual venida, todavía creo nos lo dará todo para
esta casa, porque, aunque á su hijo no muestren tanto amor, to-
davía paresçe que tienen voluntad buena para los que aquí esta-
mos; y yo les tenja ya muy reduçidos en amor y gracia con M.°
Polanco, sino que las cartas que les embió los an todo conturbado
é yndignado.
Quanto á lo que nota M.° Polanco de avernos acá entreme-
tido en applicarlo para esta casa, sepa V. R. que, donde se an
sacado de limosna çerca de dos mjl ducados, se pudieran tam-
* Ex autographo in voi. C, duplici folio, n. 92, prius 209, 210. — Hujus
epistolae exstat aliud exemplum autographum in voi. D, duplici folio,
n. 160, prius 426, 427.
- Hujus ad P. Polanco litteras exhibuimus, supra, t, il, pag. 711 et seqq.
Vocabatur autem hic Joannis frater, Gregorius.
IO SepteíMbris 1553 469
bién sacar otros dosçientos, sin meternos en su herentia; pero
viendo quán mal acá se tomaua que esa poca cosa lo lleuasen á
Roma, nos paresçió á todos que se debiese gastar en esta casa
que se fabricaua, mayormente que no tenjamos sabido ser otra
la voluntad de V. R., nj aun ymagináuamos que pudiese querer
otra cosa, pues era su voluntad que en esta çiudad se hiziese casa
ó collegio. Pero como quiera que sea, aquí está eso y lo demás á
serujtio y disposi tión de V. R. Nuestro Señor sabe si stirno yo
más lo de Roma que lo de Burgos, porque muy çiego sería qujen
no jusgase importar mucho más eso que esto; pero en cosa tan
mjnjma, que allá no quitaua de myseria, y acá qujtaua desedifi-
catión de muchos, propusimos lo que entendimos, sperando la
resolutión de V. R. Agora emos visto la cláusula de las consti tu-
tiones que sobre esto nos embió, 3' conforme á ellas syempre nos
regiremos. Et de his satis.
Ase determjnado por letrados que M.° Polanco herede 500
ducados, conforme á la cláusula del primer testamento; destos
darán aora la mjtad, y la otra mjtad por muerte de su madre.
Muchas vezes tengo scripto que nos embíen señalado el día
en que se gane el jubileo en nuestra capilla, y nunca a venido
por charidad que V. R. nos le embíe, porque la bula dize que el
general a de nombrar el día, y sperámosle con deseo, porque lo
e publicado que le avrà.
Quanto á mj y da, pensamos fuera presto para Gandía; y
diffiérese, porque el P. Hernandáluarez está en Avila, donde a
echo casa y yglesia para la Compañja y hasta que venga, no
puedo hazer ausentia, porque él quedará aquí por superior.
El P. Francisco y Bustamante están en Portugal; el Padre
don Antonjo y otros en Córdoua. El Padre prouinçial pasó por
aquj esta semana; estuuo vn día, y se partió luego á Alcalá, por-
que era muerta la madre del conde de Mélito % y tenja negocios
con él y con Ruygómez.
• Vide Patris Estrada superiores Htteras 611, 645.
- Supra, epist. 645.
^ Mater saepe laudati Didaci Hurtado de Mendoza erat «Ana de la Cer-
da, hija de don Iñigo de la Cerda y doña Brianda de Castro, señores del Es-
470 Epistolae Mixta e— 664
El señor Benedicto ' scriujó proprio motu. Dios perdone el
juycio del P. Polanco. Y porque este señor es tanto nuestro,
raçón es que le respondan, y hagan cuenta dél, porque ya él me
a dado á entender cómo no le scriuen.
El P. Gaspar * a venido aquj por morador; el P. Pozo se or-
denará presto de missa, y el P. Hemandáluarez vendrá pronto;
y así, aunque yo me parta, quedará gente; aunque no sé si por
todo este hibierno podré, por no dejar descontento al señor don
Hernando
No se offresçe por agora otra cosa, y la priesa también no me
da lugar. Sólo diré, que, quanto al leer en esta çiudad y hazer
collegio, yo e scripto al P. M.° Nadal, que está agora en Portu-
gal, y hasta que él pase por aquj, no se hará novedad alguna
vaste que la casa está ya acabada, y ataujada, y proveída de
ornamentos de yglesia y otras cosas. Venjendo el P. Nadal, verá
lo que cumple, y lo ordenará todo bien.
Torno á dezir, que por amor de nuestro Señor me embíen el
jubileo, y también vna ó dos bulas ó breues destas gracias, que
vltimamente agora a conçedido el papa Julio á la Compañja; y
también gracia para sacar, quando çelebro, vna alma de purga-
torio.
Perdóneme V. R., que con la priesa e echo mala letra, y no
hallé qujen por mj pudiese screujr.
Andamos acá ocupados en los sólitos exercitios de predicar,
confesar, visitar enfermos y otras obras. Recíbalas el Señor, y
sírvase de nosotros y delias.
Mucha charidad me hizo V. R. en querer que mjs sermones
valgan por la doctrina, y suplan por ella, qujtándome la obligatión
tado de Mieres y Mandayona...» NuÑEZ de Castro, Historia de Guada-
laxara, pag. 279.
* Benedictus Uguccioni.
* P. Gaspar Acevedo. Polanco, t. iv, pag. 398, n. 857, annot. l et 2.
' Ferdinandus de Mendoza, dioeceseos pro suo fratre gubernator.
* Vida epist. 645. Quid vero Romae judicarent nostri de collegio bur-
gensi, ad aedificium quod attinet, conjici potest ex romanis litteris ad
P. Araoz et Nadal, quarum fragmenta habes in Polanco, t. iii, pag. 3i8,
319, n. 712, annot. i.
II Septembris 1553 471
de la hazer por agora, que ando bien cansado con esta bendita
casa. Nuestro Señor dé á V. R. el pago de la memoria y amor
que me tiene, y á mj gracia para no ser ingrato á tantos benefi-
çios. Todos los Padres desta casa nos encomepdamos humjlmente
en V. R. y en todos los Padres que ay están, y sea Jesús con to-
dos. Amén. De Burgos 10 de Setiembre. De V. R. syeruo en el
Señor,
t M.° Strada, f
Inscriptio: 7 Al muy Rdo. en Xpo. Padre nuestro, el P. M.°
Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesús, en
Roma.
665
MARTINUS DE OLAVE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ARIMINO II SEPTEMBRIS 1553
Ariminum se venisse, dicit. — Ab amicis peramanter excipitur. — Conciona-
tur. — Ad gymnasium Societatis Jesu instituendum cives, summa animo-
rum consensione, quaecumque necessaria oflFerunt.
Jesus
Muy R.do Padre nuestro en Jesu X." La gracia y paz de nues-
tro redemptor sea siempre con nosotros. Quando, plaziendo á
Dios, me vea con V. R., declararé largo lo que he passado
aquí en Arímino. Ahora porné solamente la summa, hallándome
de partida para Augubio, assi porque me han dicho que passa
oy por aquí la posta, como por dar cubierta á vna que esta
ciudad me ha embiado para V. R ^
Yo llegué aquí el miércoles passado, y vine á posar en casa
de M. Juan Battista Modesto al qual hallé quartanario, pero
no por esso ha dexado de me ser huésped muy charitatiuo. La
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. I20, prius 25.
* Vide epist. 663.
' P. Olave «divertii apud D. Joannem Baptistam Modestum, virum,
juxta suum nomen, modestissimum et erga Societatem maxime affectum,
cujus domus nostrorum hospitium erat.» POLANCO, t. Ili, pag. 21, n. 3l.
472 Epistolae Mixtae— 665
ciudad ha vsado de todo el cumplimiento possible, y aier, do-
mingo, se ai untó el gran consejo, que es de 130 personas, á vna
de las quales, que es persona spiritual, yo hauía declarado las
condiciones que deuía tener vn lugar para ser cómmodo á nues-
tra Compañía, y declaré quánto importa, para que los nuestros
hagan prouecho en vn pueblo, que, allende la commodidad de la
casa, tengan asentado y seguro lo que les es necessario para el
victo y vestido; y que desto V. R. tiene tal experientia, que es-
taua determinado de no embiar gente á ninguna parte, sin se
assegurar primero bien que en esto no hauria falta. Y assi lo
dixo esta persona en el consejo, y vinieron á concluir todos,
nemine discrepante, que se prouiesse del lugar que á mí me
pareciesse más conueniente, y la ciudad se obligó de fabricar
todo quanto pareciesse á la Compañía ser necessario, y de dar
en abundantia todo el entretenimiento. Esta conclusión me
vinieron á dezir aier tarde doze de los principales del pueblo,
con palabras de grandíssimo agradescimiento, y esta mañana me
han mostrado cinco lugares, que con qualquiera dellos creo que
nos contentaríamos en otras partes. Desto daré después larga
relación, porque agora no me puedo más estender. Yo no he
hecho [más] que predicar aquí, y por orden y ruegos del vicario y
ciudadanos he predicado viernes, y sábbado, y domingo en el
domo *, y siempre se hallaron al sermón todos los principales
del pueblo, y aier fué grande el auditorio de otra gente. Tam-
bién he ido á predicar después de comer á otras partes. Todo ha
succedido por la gracia de N. S. mejor que yo nunca pudiera
mereçer. A él sean dadas gracias por siempre.
La posta me dizen que se parte, y por tanto no puedo más
alargar. También me parto yo á la hora, y seré mañana, plazien-
do á Dios, en Augubio. A M. Juan Cacanaro no he visto: vna
carta le dexo escrita. N. S. nos mantenga siempre en su gra-
• (íConcionatus est in cathedrali ecclesia. » Polanco, ihid. Vide locum^
ubi reperies hanc epistolam latinitate donatam. Collegium vero, ab arimi-
nensibus tam liberaliter oblatum, propter rerum angustias et sociorum
paucitatem admitti nihilominus non potuit. Polanco, t. m, pag. 6, n. 2;
Cartas de San Ignacio, t. m, pag. 3o2, annot. 2.
12 Septembris 1553 473
cia. Lunes, á 11 de Setiembre 1553. De V. R. humilde hijo y
indigno sieruo en Jesux.",
Martín de Olaue.
Inscriptio: f Al molto R.do Padre, il P. nostro M. [Ignajtio
de Loyola, prepósito ge[nerale] de la Compagnia di Jesù. In
Roma. Al porte mezo Julio.
JOANNES BAPT. MODESTO
PRIORI SMAE. TRINITATIS
ARIMINO 12 SEPTEMBRIS 1553
Olave concionibus suis et exemplo ad pietatem ariminenses accendit.— Stu-
dia civium in Societatem Jesu.
t
Reuerendo monsignor, signor et padrón mio osservandissi-
mo ^ La pace di N. S. sia con tutti. Altra esscusatione non fo con
S. S.ia R.madi questa mia natura si negligente in ogni cosa,
massime poi nel ufficio et debbito del scriuer'. Lei, come piena
di charità, supportarà la mia imperfectione, del esser mio quanto
al passato. Venni a casa sano, quanto fussi stato da anni in qua,
doue me nè trouaua consolato per possermi affaticar pel Signor.
Huora mo da molti giorni in qua ho una quartana che mi tiene
molto angustiato; penso nè harò buon mercato, se a primauera
sarò libero: in tutto sia fatta la uoluntà di nostro Signor. Intendo
che S. S.ia R.ma sta bene; me nè piace molto, et cosi Dio bene-
detto la conserui.
M. Ignatio ha mandato el dottor" Olauio a uisitar' questa
città, intender' et uedere come può satisfare a suoi santi desi-
derij , quali thiene di condurrà in essa religiosi della santa
Compagnia del Signor. Ha predicatto tre prediche , cioè, el
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 122, prius 26. In n. 121
ejusdem voluminis est excerptum hujus epistolae, in compendium contra-
ctae. — Usus est hac epist. Polanco, t. iii, pag. 21, n. 32.
* Erat hic Dnus. Andreas Lipomani, Societatis amantissimus, de quo
saepe dictum est.
474 Epistolas Mixtae— 666
giorno della S.^a Madonna, el sabbato sequente, et la domeni-
ca, con tanta satisfactione et edifficatione , quanto habbia ha-
uuto per il passato ' questa città. Parsi a tutti (come è) uno
apostolo del Signor. Ferono il consiglio il di medesmo " della do-
menica sopra ciò, in tal modo conclusano de fabricarli il luoco a
sua eletta, et prouederli di tutto il bisogno, et questo con tanta
prontezza % et ardor' di charità, quanto mai cosa, che se sia pro-
posta in questa città. Hanno fatto electione de huomini delli pri-
mi, che haranno impresa di mandar' ad essecutione el tutto.
V. S.ia R.ma agiutarà la cosa, et con la orationi, et con tutti li
altri mezzi et potter suoi, quali sonno assai. Heri parti M. Ola-
uio per Vgubio, et de li andar' a Roma. In tanto che uerso el fine
del mese si ritrouarà là, se raccomanda a V. Sia R.ma Al Padre
don Bernardino, del quale me nè ragiona con tanto amor', come
se fussino una anima et un corpo, altro non dico, perchè il cor-
rerò è qui. Mi raccomando a quella et a tutti li Padre di san Ni
cola, et che preghino Dio per me; a M. Anibale. Non posso scri-
uer' a tutti. Questa sarà comune a tutti. De Rimini alli 12 de
y.bre 1553. D. V. S. R. seruo,
prete Giouan Battista Modesto
Inscriptio: f Al molto reuerendo Mons.or prior [della] Trinità,
signor et padrón mio osseruandissimo. Venetia. Di porto quattro
soldi.
• Vide epist. superiores.
* ivls. dì medesmo dì della.
' Ms. pronteiizza.
Hic «Ariminensis canonicus» vocatur a PolancO; t. iii, pag. 21, n, 32.
15 Septembris 1553
475
ee7
PHILIPPUS LEERNUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MUTINA 15 SEPTEMBRIS 1553 *.
Documenta, ut recte fungatur officio, poscit.— De quodam candidato Socie-
tatis. — Qui aegre mutationem in collegio factam prius tulerant, mite-
scunt animo et ad solita pietatis exercitia accedunt; immo poenitentium
in dies crescit multitudo.— Scholae disciplina florent: scholasticorum nu-
merus. — Quae parantur exercitationes . — Sociorum concordia et vires.
t
Jhs.
La gratia et pace di Christo N. S. sia sempre con tutti. Amen.
Molto R.do in X.° Padre. La settimana passata io per una mia
auisai la P. V. circa il successo di questo suo colleggio di Mo-
dena, insieme con domandarli qualch' instruttione o informatione
circa alcuni particolari, quali parmi tocchano a nostro offitio per
ben' farlo, etc. ^ Scrissi anchora della mutatione et regimine d'
il Padre commissario ^ il quale hoggi ci auisa come debbiano
riceuere in casa per scolare della Compagnia quello giouane,
chiamato Gio: Battista, del quale più uolte s' è scritto a V. P.;
e che le occorrentie nostre di hora inanti le scriuiamo a Roma,
perciochè (per conto della indispositione sua corporale), non può
S. R. ni scriuere, nè fare scriuere.
Il frutto spirituale per gratia di Dio ua inansi, immo (come lo
afferma M.** Gioan' Nietto, il quale ha uisto il frutto che si
faceua nel tempo delli nostri predecessori) è già maggiore, se-
condo che si uede nella frequentatione delli sacramenti che non
era in ilio tempore; et questo è uero, che ordinariamente adesso,
se non fosse per conseruare la sañitá, ci smenticharessimo fra il
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 224, prius loo.
* Patri Caesari Aversano, rectori mutinensi, collateralis datus fuerat
P. Philippus Leernus, flander dictus; et ita datus, ut suis hic humeris totam
collegii gubernationem sustineret. Vide plura in Polanco t. iii, pag. 158,
159, n 3l6, 3l7 cum subjectis notationibus, ubi dicitur cur Caesar, vir alio-
quin bonus, non esset moderando collegio idoneus.
' Joanes Bta. Viola.
476 Epistolae Mixtae— 667
giorno de uenire a tore la rifettione corporalle, per essere tanto il
numero delli confitenti, il quale può esser' che sia causato della
uicinità di questa solennità del Signore. Le confessioni delli spi-
rituali, haueuamo spartiti fra la settimana, per non hauere da
stare ambeduoi sempre fermi nella chiesa tanto húmida, et anche
per satisfattione loro, cioè che il Padre don Lorenzo ' udirla le
confessioni, di quelle persone che uorriano confessarsi da S. R., il
Lune, Mercor', et Venerdì; io nero, di quelle che da me si degna-
riano confessar, il Marte, Gioue, et Sabbatodi; ma la domenica et
festa ambo. Et perchè io sono in omnibus inutilis, et senza spi-
rito, et che il detto Padre con la sua charità et affabilità satisfà
assai nelle prediche, et molto più di me nelle confessioni, ha il
concorso grande, et anche la signora cauagliera alla quale,
come capo, seguitano Y altre. Vnde, oltra delle conuertite, delle
quali mi diede la cura il Padre commissario, puoche (per le
raggioni sopradette) delle dette persone spirituali uenghono da
me: d" ogni cosa sia laudato il Signore.
U affettione delli amici uerso di noi, la quale haueuano al-
quanto intepidito queste mutationi, si riscalda, et nissuno di quelli,
che prima ci frequentauano, sta retirato da noi, cioè dalle nostre
confessioni, senon quel gentil' huome, chiamato M.° Gio: Andrea
(al qual scrisse V altro di V. P.), et la sua famegha, et questo ha
causato la grande conturbatione' eh' hebbero dela separatione et
absentia dil Padre don Cesare, per esser stato (come dicono)
causa secondaria de la conuersione loro. Ma uolse il Signore che
questi giorni il Padre don Lorenzo et io andassemo a uisitare il
detto gentilhuomo et la sua moglie, li quali, doppo molti raggio-
namenti et essortationi che li fecemo, humiliati ambe duoi, si
offersero al medesimo seruitio, et alla medema affettione che pri-
ma, dicendo che, quantunque a loro fossi duro il smenticarsi della
affettione, la quale in Domino portauano al detto Padre don Ce-
sare, nondimeno per amor' di Christo N. S. uoleuano tornare al
' Joannes Laurentius, de quo saepe POLANCUS, l. c.
^ Domina Constantia Cortesia, dieta cavaliera Cortesa. Polanco t. ili,
pag. 6, annot. 3; pag. 155, n. 3ll. Ad eam exstant Ignatii litterae, Cartas,
t. Ili, pag. 441 et 355.
15 Septembris 1553 477
consortio nostro, et la moglie preghò che, in luoco di don Cesare,
la uolessimo riceuere sotto la nostra obedientia et gouerno nelle
cose dell' anima. Pure, per essere la sorella del marito amalata
là in casa sua, non è anchora apparsa, ma bene dice che, guarita
quella, si confessará tutta la casa: orate pro ipsis.
Le scuole per gratia d' il Signore uanno bene, et gli scolari
sono 83. M. Andrea Bon'insegna fa pensiero che queste feste d' il
natale (acciò occupandosi noi altri chi in confessare, chi in com-
municare, chi in predicare, etc., lui solo non resti otioso, et anche
acciò faccia frutto nelli scholari, et dia qualche buono odore del
colleggio alli parenti di putti et altri), lui farà recitare certe ora-
tioni et versi, le quali già ha datto in parte alli putti per im-
parar.
Questi giorni passati hauemo menati li putti alle conuertite,
et iui confessatoli, ma questo non è stato senza grande discom-
modo loro, et delle lettioni, le quali perdono, per stare la chiesa
di dette conuertite assai remota della casa nostra, tanto forsi o
più, che non è Araceli della casa di Roma. Vnde molti delli amici
nostri et anche gli fratelli dicono, che, non facendosi altro della
chiesa de S.to Vicenzo, et non hauendo noi meglio, per adesso si
potria pigliare quella capella di S.to Anthonio, partim per con-
fessare iui li putti et andare a sentire la messa al hora ordinata,
non guastando T ora delle lettioni, comme fanno andando a
S.to Vicenzo, non hauendo gli prete hora ferma, partim anchora
perchè si potria radoppiar' il frutto spirituale, confessando et
communicando in detta capella, et anche nelle conuertite. Sichè
V. P. veda quale pareràli più conueniente, o andare inanzi, come
facemmo, o ueramente uedere de torre la detta capella.
Tutti per gratia dil Signore stiamo mediocremente sani, et sin'
hora gli fratelli et io siamo stati in pace et tranquillità insieme,
supplendo V uno al defetto del' altro, supportantes inuicem et
alter alterius onera portantes * .
DioN.S. ciconserui et augment' in suo santo seruitio. Amen.
Non altro scriuerò alla P. V., senonchè humilmente et di
• Ad Ephes. IV, 2.
- Ad Gal. vi, 3.
478 Epistolae Mixtae— 668
cuore mi raccomando alle orationi di V. P, et dil R.do Padre mio
in Christo M.° Polanco, et di tutti gli reverendi Padri et charis-
simi fratelli di costà. Il medesimo fa il Padre don Lorenzo, insie-
me con tutti quelli di casa. Di Modena allí 15 di X.bre 1553.
D. V. P. indegno figliuolo et seruo inutile,
Filippo Leernu \ ñamengo.
Inscriptio: \ Al molto R.do in Christo Padre, il P. M.° don
Ignatio de Loyola, prepósito generalle della Compagnia de Giesù,
in santa Maria della Strada, appresso santo Marco. In Roma. Di
porto duoi baiocchi,
*
FRANCISCUS DE ESTRADA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS 17 SEPTEMBRIS 155b
Quid optet Franciscus de Miranda. — Comestabilis Castellae aliique cives
dolent quod Societas chorum non habeat, aliarum religionum more, ubi
precarias horas decantei. — Borgia sospes et incolumis Olisiponem per-
venit. — Ipse et Nadal cogitant ad festum Sti. Lucae inesse Cordubae. —
Ferdinandus Alvarez nondum Abula reversus est. — De jubilaeo.— De
scholis burgensibus: adventus Patris Nadal exspectatur. — Estrada Pin-
tiam se conferì, Methymnam deinde iturus.
Jhs.
Muy R.do en Xpo. Padre nuestro. Pax Xpi. nobiscum. La
semana pasada scriuí largo á V. R. Por esta lo que se offresçe
que screuir es, que el abbad de Salas " scriuió al señor Beneditto
vna carta, cuya copia embío aquí, para que allá sepan lo que
pasa, y que el abbad a mandado salir de su casa á un hermano
suyo que estaua en ella, y que aquí se piensa nos aya sido con-
* Leernus , non multo post tempore , mutato cognomine , appellatus
est Fáber. Polanco, t. iv, pag. 102, n. 192, annot. i.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 159, prius 425.
^ Epist. 664.
* Franciscus Jimenez de Miranda, saepe dictus Franciscus de Miranda.
^ Christophorus de Miranda, sive plenius Christophorus Jimenez de
Miranda.
17 Septembris 1553
479
trarlo, y puesto al*abbad en que no nos ayudase con darnos su
casa. Agora paresçe que el abbad no está bien con este su her-
mano, y que quiere por medio del señor Beneditto tornar en gra-
cia nuestra. Si N. S. le inspira, él solo basta para hazer aquí vn
buen colegio, porque tiene casa y renta, y todo lo demás muy
sobrado: el Señor lo guíe '.
Tanbién hago saber á V. P. cómo el condestable ^ está aquí^
y me a hablado algunas vezes con mucho amor, y siempre me
toca en que querría que en nuestra religión ubiese coro y canto ^
y paresçe que el no avello le retrahe de no darnos el collegio que
haze. Otras muchas personas y quasi toda la çiudad está en lo
mesmo; porque, viniendo á nuestra capilla y no hallando horas,
ni canto, sino silentio, dizen que no se hallan, y, que los cantos
prouocan mucho al pueblo á deuotión, y que el no avellos es
causa que mucha gente no viene á nuestras capillas, ni se mue-
uen á tomar enterramientos en ellas, etc. Scriuo esto á V. R., por-
que, si le paresciere, podamos al condestable satisfazer, y pro-
vocali su deuotión; y también, si á V. R. paresciere que en esta
nuestra capilla, en vn coro que tenemos , se dixesen las horas en
tono, que poco tiempo se gastaría, y el pueblo mucho se move-
ría á deuotión
Lo terçero aviso á V. R. cómo ayer supe que el P. Francisco
Borja llegó muy bueno á Lisbona, donde fué con grande amor y
edificatión de todos rescibido El y el P. Nadal speran de estar
» De his rebus multa dicit Polancus, non hoc anno sed sequenti, 1554;
ideo et nos in praesentiarum dicere supersedemus.
Petrus Fernandez de Velasco.
En quid rei propositae Ignatius responderé jussit: «De hacer y orde-
nar coro en ésa capilla no parece conveniente entre tanto que hay tan pocos
supósitos y tan ocupados; en el collegio del Condestable sería otra cosa, por-
que donde hubiese escolares en mucho [número], mejor se sufriría que al-
gunos asistiesen á un poco de coro, el cual sufren las Constituciones, cuando
se ordena á entretener las gentes para los sermones [ó] colaciones.» Polan-
cus ex com.. Patri Francisco de Strada, 6 Nov.— «Del coro dice más resuel-
tamente Nuestro Padre que, si está tanto en ocio V. R., que cante solo;
pero que deje estar los otros; finalmente siente que más nada de lo que per-
miten las Constituciones se haga en esta parte.» Eidem, 7 Nov. Polan-
co, t. III, pag. 368, 369, n. 810, annot. 4.
* Vide epist. 679.
480 Epistolae Mixtae— 668
para san Lucas en Córdoua, donde ya está don Antonio * y
otros.
4. El P. Hernandáluarez no es aún venido de Avila, y con
esto no pienso hazer ausentia tan presto de Burgos, hasta que el
Padre M.** Nadal dé la buelta por aquí, ó ordene lo que quiere
que aquí se haga, porque ya la casa está acabada, y podría po-
ner lectores (aunque no tendrían renta), pero de limosnas se man-
tendrían muy bien.
El jubileo que en esta capilla se a de ganar, no le a V. P.
embiado, y sperámosle con deseo, porque está publicado que le
avrà. Yo no fui con el Padre M.o Nadal á Portugal, aunque él
lo deseó mucho, porque se temió que el rey y otros deuotos no
me dexarían salir de allá. Estos días pienso llegar á Valladolid,
que el abbad de allí ^ me a pedido. Estaré algunos días allí, y
también veré á los de Medina, y haziendo algunos sermones, daré
la vuelta á Burgos, donde tornaré á scriuir á V. R. lo que se
offresciere, y por tanto en esta no más de me encomendar en los
santos sacrificios de V. P. y de todos los Padres. De Burgos 17
de Setiembre 1553. Sieruo de V. P. en X.°,
t M. Strada, f
Inscriptio. \ Al muy R.do en Xpo. Padre, el Padre maestro
Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesus. En
Roma.
' PP. Antonius de Cordoba et Franciscus de Villanueva.
Alphonsus Enriquez. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 622. Hic autem vir ab
aliis vocatur Alphonsus Villarroel. Utrumque componit SANGRADOR VITO-
RES, Historia de... Valladolid, t. ir, pag. 94, annot. (a): ((Gil Gonzalez Dá-
vila y otros escritores dan á este abad el apellidó Enriquez. Pulgar 3' el Se-
ñor Ugarte, el de Villarroel; lo cual me hace creer que en alguna época
usaría el apellido de la madre... y en otra el del padre: he visto documentos
en que se le dan estos apellidos.»
17 Septembris 1553
481
«69
ALPHONSUS ROMAN
PATRI JOANNI DE POLANCO
CAESARAUGUSTA I7 SEPTEMBRIS 1553
Quo in statu versentur res Societatis Caesaraugustae, exponit. — Adversarii
invalescunt: deficiunt amici. — Frequens sacramentorum usus oppugna-
tur. — His malis occurrendum censet.
t
Jhs.
Muy R.do Padre mio en Jesu X.° La summa grada y paz de
nuestro señor Jesu X.° y la comunicación del Spíritu santo sea
siempre en nuestras almas. Amén.
Pocos días ha el P. Rojas, y yo por su mandado, escriuimos
largo á nuestro Padre M° Ignatio sobre el negocio de nuestro
assiento ó de la Compañía en esta çibdad ". Después acá no ha»
cosa nueua, más de lo que en las dichas se escriuió, sino que de
cada día conosçemos más los muchos medios que el demonio
busca para estorbar esto, y que pareçe ser conueniente con el
fauor del muy alto buscar nosotros los que podamos para que
aquel y sus sequaces sean vençidos y aun queden confusos con
sola la manifestación de sus dañadas intenciones. Entendido he-
mos que en tres monesterios, que se nos han oppuesto á otros
tantos sitios, que por los jurados de la cibdad nos han sido seña-
lados cerca de aquellos, están firmíssimos en nos resistir con to-
das sus fuerças, y son muchos los que á algunos de estos fauo-
reçen. Si á la Compañía conuiene no pleitear en casos que bue-
namente puede, en esta cibdad, por la experiençia que tenemos
de lo de doña Ana por la particular qualidad de la gente, y
por començar ahora nuestro assiento, y no tener sitio aún accep-
tado, nos sería más dañoso que en algunas otras partes. Si no te-
nemos clara derogaçión de las cannas de los mendicantes (den-
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 151, prius 490.
- Haec Patris Roman epistola desideratur : litteras P. Rojas habas su-
pra, n. 647.
^ Anna Gonzalez de Villasimplez.
EpISTOLAE, MiXTAE TOM. Ili 31
482 Epistolar Mixtae— 669
tro de las quales tienen que no se puedan fundar cerca de sus
monasterios otras yglesias ó casas de religión) conforme á la in-
tençión de los que nos han contradicho y de los más de los mo-
nesterios que quedan, si les tocasse, está claro tememos contra-
dictión y pleitos en quanto ellos puedan con justicia, y piega á
Dios que con ella se abstengan de lo que dizen. En nuestro pri-
uilegio no está clara esta concessión, y según las palabras de
donde se podría collegir , tenemos por aueriguado seremos con-
tradichos. Hay más, que el perlado ' nos es contrario, y que
quanto á poner la primera piedra, se podrá creer de él prouable-
mente dilatará los quatro meses, y de los religiosos también, se-
gún les pesa de nuestra fundaçión aquí, que en aquellos quatro
meses ó más, si no hallássemos otro obispo, como se piensa, que
lo quiera hazer, procurarán algún impetra contraria á la nuestra,
por donde nos diessen en qué entender, y se resfriasse más este
negoçio, y, con la dilaçión y murmuraciones, la deuoçión de mu-
chos; que, como no estén fuertes, buéluense presto, como ha
aquí aconteçido en algunos de los que rijen la çibdad, después
de vn gran feruor que al principio mostraron. Ha parecido al
P. Rojas y á otras personas que, para remediar todos estos in-
conuenientes, se procure lo contenido en essa supplicación, y con
la mayor breuedad que ser pueda, porque podría ser caso de no
hazerse nada hasta que ella venga; y si proseguimos la deroga-
çión de los priuilegios de los otros por los nuestros, está en la
mano el pleito, y notables inconuenientes con él, por lo que ha-
uemos experimentado y tocado con las manos. La supplicación
bien verá V. R. que ha de ser por la penitençiaría. Ay algunos
religiosos que con passión no poca y atreuimiento han puesto, y
alguno dellos no vna vez sola, sin los que no sabemos, lengua en
la approbación de los summos pontífiçes hecha de la Compañía,
diziendo que fué hecha por engaño, cautelas y astuçia humana,
y con hipocresía y demostraçión exterior de bien , que en lo in-
terior no hauía. También entre los religiosos hay gran caterua,
y muy muchos entre seglares, clérigos y legos, que abiertamen-
* Ferdinandus de Aragon.
17 Septembris 1553 483
te, sin más consideración ó distinción de parecerles bien á ellos,
guiados por su spíritu, contradizen la frequençia de los sacra-
mentos, condenando acerca desto nuestro modo de proceder, y
lo que tratamos y aconsejamos. Vemos á la clara que algunos
retroceden, hauiendo bien començado y proçedido; otros dexan
los buenos propósitos que tenían de allegarse á Dios por este me-
dio; otros abominan, pareciéndoles deuen tener más verdad los
muchos religiosos y sacerdotes y otras personas que dizen el op-
pósito, que nosotros. De los que frequentan y tiene el Señor
mucho de su mano, hay algunos tan perseguidos en que tracten
con nosotros, y se den tanto á la frequençia de los sacramentos
(no hauiendo cosa que se permita ó haga acerca desto de nues-
tra parte, sino con mucho tiento), que pareçe sería el Señor muy
seruido se buscasse modo, por donde esto se remediasse (si le
hay y conuiene), porque es çierto muchos más se approuecha-
rían, si cessassen estos atreuimientos. El Señor ponga la mano
en todo, esforçando á los vnos y comprimiendo á los otros, dán-
doles verdadero conoçimiento para que se enmienden.
En lo que se pide en la supplicaçión facultad para reconçiliar
la yglesia, etc., le ha parecido al P. Rojas se sobresea por aho-
ra, hasta que por otra vía y para toda la Compañía se hayan de
pedir al papa algunas otras cosas, que por experiençia pareçe
acá ser necessárias y conuenientes, las quales, después de bien
vistas, se podían embiar apuntadas.
En las oraciones y sacrificios de V. R. y de todos los Padres
y hermanos mucho nos encomendamos, y estos negocios, en que
(si tienen por ahora buen successo) esperamos será el Señor muy
seruido. No otro, sino rogar á nuestro Señor nos dé gracia para
sentir y esfuerço para cumplir su santa voluntad. Amén. De Ça-
ragoça 17 de Setiembre de 1553 años.
Muchos días ha que no recebimos letra alguna, y tenemos
mucho desseo delias. Bien vemos la difficultad : el Señor lo re-
medie todo. Por commissión del P. Rojas. De V. R. hijo y
sieruo en el Señor,
t
Román.
•484 Epistolae MixTAE— óyo
La costa desto, sabida, se proueerá de acá. V. R. nos auise^
" Inscriptio: Jhs. Al muy R.do Padre mio en Jesuchristo, et
P. M.o Juan de Polanco, de la Compañía de Jesús, etc.
«90
HIERONYMUS SEQUERA
PATRI JACOBO LAINEZ
MONTEREGALI I7 SEPTEMBRIS 1553
Gaudet summopere, accepta Lainez epistola. — Quanta apud ipsos sit illius
auctoritas. — Sibi gratulatur de instituto Monteregali Societatis colle-
gio.— Cumulate Oliverium laudat et socios. — Cum vero is in quartanam,
febrim inciderit ideoque Messanam revocatus sit, ex animo dolet, ma-
xime quia, qui in ejus locum suffectus est, gubernandi scientia caret. —
Consilia óptima. — Rogat ut Oliverius collegio restituatur, aut alius, qui
Oliverii sit similis.
t-
Lamor' eterno et gratia de Christo nostro signor sia et cre -
scila di contino nelli cuori nostri. Amen. Multo R.do signor et
Patre in Jesù Xpo. A 7 del presente mese de Setembro me fu data
la littera de V. R. P., facta in Fiorenza ali xii de Augusto pró-
ximo, et con essa tanta consolatione, quanta de nullaltra cosa
potisse hauere: sia laudato et ringrasiato Dio, che si a dignato di
operare tante bone cose per mezzo de vostra paternità ". Credo
che in questa città de Fiorenza per la gratia che Dio li hauerà
dato, che per suo mezzo haueranno facto vn sancto collegio, se-
minando vna bona semensa, che renderà in centuplum; et cossi
proprio hauerà la gratia di fare in Genoua. Jesù Xpo. per sua
misericordia fassia che sia a laude, honore, et gloria sua, et a la
salute et vtilità di tutte le anime di quella città.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 216, prius l32,l33.
* Vide supra, epist. 619, pag. 348, ubi de auctore hujus epist. fit ser-
mo, et vocatur Hier. Seguera, quam lectionem secutus est PoLANCO, t. Jli
pag. 232, n. 512, qui nostrum Hieronymum appellat virum in ea urbe pri-.
marium «qui Consilio et favore et omni opera res collegii promovebat, et
ives ad suos filios mittendos, et ut ipsi ad conciones et catechismum acce-
derent, hortabatur.» De hoc viro in sequente volumine redibit sermo.
17 Septembpis 1553 485
La missa che comanda che per lei dica, cossi, inutile pecca- .
tore come sogno, non solamente vna li a gio ditto, però sarrannq
multe altre; et di ogni giorno non si mancherà di offerire quello;
sancto sacrificio per V. R. P. Tegno speransa in la diuina mar.
gestà, che sempre le soy cose irranno de bono in meglo.
Andai de continente allabbadessa et monache , et per me li
fu lecta la sua littera; et grande alegreza mostraro, et si offer-
zero dipoi del matutino di dire li 3 Pater noster et 3 Aue Maria, ,
non solamente vna volta, però multe, dicono, lo faranno. Il simile
detti le soi recomandasioni al signor gubernatore, et lesse la sua .
littera; et lui mostrò alegrarsene multo; et de bon core si a offerto
a lei et al collegio. Et a tutti li altri soi cognosciuti ha gio dato li
recomandasioni soi: come a M. Hieronymo Lamanna, a M. An-
tonino Caloyro, et al sacristano et altri: che tutti li basano li mani
per mille volte. Il dicto sacristano sta ancora in loffisio che V. S.
lo impose; et lui lha facto et il fa bene. Il simile in loffisio delle
distribusioni, con la mia superintendensia che per sua obediensia
me impose, et già si a comprato delle falte rendita: che se crexe
più delle ore canoniche: tersia et sexta delle dominiche; et tersia
et sexta delle feste de tutto lanno. Et cosi medeme sta in loffi tio
-de procuratore dellabbadia M. Hieronymo Lamanna, mio dissi-
pulo, con la mia superintendensia; et dele altre opere pie delle
orphane, et del hospitale: in tutto si a seguitato la sua obbedien-
tia: benché li emuli hanno procurato di guastarlo tutto; però il
Signor per la sua misericordia fina ora non lha permiso.
Il suo nome de Laynes * he stato tanto celebre in questa terra^
<:he prima Dio, et poi sua excellentia, in intender Laynes, co-
manda che tutto quello che per lei fu ordinato, si abbia di obser-
uare: laudetur Deus in omnibus, etc.
Quanto allo che me dice del collegio de Monreale, non he
dubbio, che ancora che io non so dello numero delli boni, puro
mi ha gio dilectato sempre di stare apresso de boni: praticandol
et congratulandomi con loro; seruendoli et agiutandoli, che lo-
' Acta a P. Lainez Monteregali anno 1549, inter quae recensenda qui-
'dem est piena disciplinae redintegratio in coetu sacrarum virginum, scri-
ptis accurate mandavit Polanco, t. i, pag. 38i-383, n 378-381.
486 Epistolae Mixtae— 670
pera del bene sempre vada auanti, et cossi mi ha gio alegrata
grandissimamente che sia miso in opera de fundarsi il collegio in
Monreale. Et del primo giorno che giunse qua il R.do Padre don
Bernardo che fu pronuntiato rectore di questo collegio de
Montreale, fui sempre con lui acompagnandolo al gubernatore et
al vicario, dandole littere, incaminandoli in ogni cosa, et in com-
prar la casa per lo collegio, principiando tutto. Et lo che hanno
perseuerato finadora, sempre ha gio stato con loro, pede per
pede; et non hanno mai nexuto a predicare et a legier la doctrina
cristiana et in altre parte, che non Ihabbia sempre acompagnato:
et cossi per la gratia de Dio se perseuerarà per lo dauenire sem-
pre che loro non lo impediranno.
Il Patre don Bernardo he tanto persona da bene, che ben pare
che he da quel bon sanguo delli flaminghi. Tene quella purità
antica; he homo cinsero, et vero seruitore de Dio, che pare che
de lui si po dire: Inueni virum secundum cor meum ^ Del prima
giorno si informò delle cose di qua, et in vn tratto fu al capo
de ogni cosa. Cominsiò a legier la doctrina Christiana in la eccle-
sia de sancto Sebastiano, vicina al collegio, et in la ecclesia de
sancto Crastro fa predicar ogni dominica ad vno delli fratelli,,
nomine Saneio ^ Nauarro, il quale lo fa bene. Et con il guberna-
tore * et vicario et tutti sa miso in multa reputasione, et prin-
cipiato boníssimo il collegio con numero che ci ha hauuto presto
de ducento scolari. Il qual collegio sta apresso della casa, vnde
hospitaua il capitan della guardia. Tene vna bella fontana in casa,
che medeme curre in la cucina. Del patio va al giardino, et po
ire al refetorio, et per tuta la casa. Bellissima vista supra Pa-
lermo et la valle. Loco, di esserci vna competente ecclesia, seu
Capella grande. Li fratelli del collegio de Palermo, quando ve-
neno a recreasione al de Monreale, li pare venire in paradiso te-
* Bernardus Oliverius. Vide epistolas ipsius, supra editas.
^ iReg. xiii, 14.
' Sanctius Ochoa, navarrus , frater P. Michaelis Ochoa, qui collegii
ognatensis rector erat. «Praedicare coepit Sanctius in monasterio, quod
_ Sancii Erasti nominabant. Nec soJum moniales, sed et multi saeculares...
perlibenter eum audiebant.» Polanco, t.iii, pag. 233, n. 515.
* Vincentius de Nobili vel Nobilibus.
17 Septembris 1553 487
restre: sia ringrasiato Dio di tanto ben che ha mandato a Mon-
reale, et si a dignato visitare per sua misericordia queste peco-
relle; che se tene speransa con la gratia de Dio et con il metzo
del bon capo del collegio farranno Monreale come vna religione;
che a exemplo di questa terra, se renouaranno multe altre. Tene
intento de legier presto a ttuti [sic] li sacerdoti tutti li casi de
consciensia.
Et stando in la dieta contenteza et boni principii, ha acca-
duto che li a venuto il male della quartana al Patre don Bernar-
do. Però questo ancora non sarria stato niente, perchè la infir-
mità non leua la virtù; più tosto la crescie, perchè multo meglo
he vn bono malato, che non he vno sano, che non sia de sana
mente. Et stando in la dieta infirmità, ha parso al Patre don Hie-
ronymo Domenech, che al presente se troua in il collegio de Mes-
sina, scriuerli, che con le galere de Scicilia, che de Palermo sta-
uano par parter per Mesina, se inbarcase, et andasse in Messina,
che forsan là sanaria della quartana ; et lui dacontinente , cossi
malato como era, fece la obediensia. Dicono che si là sana, lo fa-
ranno ire con intento de farlo rectore del collegio de Messina; et
che si là non sana, che lo ritornaranno a Monreale, Li peccati de
Monreale pare che sonno causa che sonno priui de tanto bene. Lo
mele che hauia venuto in boca, sa tornato tanto fele; maxime che
vno che hanno mandato de Palermo per vicerectore, nomine
M. Daniele non pare che sia per sapere comandare; più tosto
he per stare in parte, vnde lui sia comandato; difert ab ipso,
tanquam lucem a tenebrisi opera tutto lopposito del primo. Se li
a de hauer compasione, perchè lui non po far tanto, sinon a
quanto giunge la sua discresione. Il male he che tutto il bene che
fa vno capo bono, vene vn altro, che non he de sana mente, et
arruina et scandaliza, et guasta tutto il bene che ha fatto laltro.
Et supra questo mi pare di ricordare a V. R. P. che boni et
sancti sonno li collegii, però più spediente sarria non farne tanti,
per multo che nè fussero pregati, sinon tanti, quanti hauessero
boni capi; perchè il bono capo copre li imperfectioni che porriano
esser in li subditi. Et questa opinione he in tutti li populi: che la
' P. Daniel Paeybroeck, Polanco, t. iii, pag. 234, n. 517.
488 Epistolae Mjxtae— 670
Compagnia, comensando vno collegio, porta seco vna perfecta
semensa, et questa semensa sta tuta in il capo perfecto che me-
teno in ogni collegio. Et si in alcuna banda, per defecto de boni
capi, comensano a seminare non bona semensa, cossi non bona
la piglarà il populo, intrando in loro il scandalo dato et pigiato,
con periculo di perder la reputasione; acordando con quel dicto
di N. S. Jesuchristo: quod modicum fermentum totam massam
corrumpit *. Et li videnti, che porranno dire, sinon quello dicto
dil sancto euangelio? Domine, nonne bonum semen seminasti?
Quare apparuit zizania? La resposta sta in promp[t]o: Inimicus
homo hoc fecit % etc.
Cossi come mi ricomanda a me il collegio de Monreale, più
tosto lo recomando io a lei, procurando con il suo capo princi-
pale che ni restituiscano il nostro Bernardo. Et si per la obedien-
sia et loro designi, li pare il contrario, che almanco, si ponno,
ni rendano vn altro, a lui simile ^ Como V. R. P. he informa-
ta, qua ci vole vno rectore sempre che sia in tutto bono et de
auctorità, che possa fare la correctione fraterna, sempre sia ne-
cessario, et al gubernatore, et al vicario, et allabbadessa et mo-
nache; et già il nostro Bernardo hauia comensato ha insegnare
li exersisii spirituali alla abbadessa *; però il successo, che li a gio
ditto di supra, ha supraseduto ogni cosa. Il Signor del vniuerso,
che guberna ogni cosa, mande la sua luce et gratia, ehe inlu-
mine a tutti, che se fassa il suo sancto seruisio a suo honore et
gloria et salute de tutti. Quella diuina magestà guarde sempre la
molto reuerenda persona de V. P. con quella prosperità che sia
necessaria alla ecclesia sua. De Monreale a xvii de Setembro
1553- Sempre in Jesù Xpo. seruo et suo,
HlERONYMO SeGUER.
* I Ad Cor. v, 6.
* Matth. XIII, 27 et seq.
' «Sub anni finem [1553] P. Elpidius [Ugoletti] ad hoc collegiolum
Montis Regalis... missus est, ut ejus curam haberet, donec alium Provincia
lis mitteret.» PoLANCO, t. ili, pag. 285, 1.. 522.
* ((Coeperat idem P. Bernardus [Oliverius] exercitia spiritualia pro-
ponere Abbatissae Sti. Erasti, quae, cum P. Laynez visitarei illam eccle-
siam, electa fuerat in Abbatissam...» Polanco, t. iil, pag. 234, n. 519.
i8 Septembris 1553 489
Inscriptio: f A lo multo R.do in Xpo. Patre, il signor 'don Ja-
cobo Laynez, prouinsiale delli collegii della Compagnia de Jesus
de Italia. In Fiorenza o Genoua.
631
ANNIBAL DE COUDRETO
PATRI JOANNI DE POLANCO
MESSANA 18 SEPTEMBRIS 1553
Suam in scribendo negligentiam accusat. — De Octavio Cesari. — Pater,
qui venerat ut filium a proposito dimoveret et secum ad matrem dedu-
ceret, constantia filii victus, gaudet jam quod in Societate perseveret.
t
Molto R.do Padre in X.° Giesù. Pax X.i Dico la mia colpa che
la settimana passata per negligentia mia mi smentichi dar' auiso
a V. R. del buono successo d' Ottauio ^ Ch' essendo venuto qua
il padre suo se nè tornò martedì passato allegro et contento
nel Signor. Fu la disputa sua col figlio in presentía del Stratigo
essendo indisposta S. Ecc.^ % et fu in edificatione de tuti, con-
fessandose il padre per uinto, ridendo. Poi il giorno sequente
uene a mangiar' con noi nello collegio, et fin al giorno che se
pártete, conuersò con molta affettione nel collegio, essortando
sempre suo figlio alla perseueranza, obedienza et humiltà. Et fra
le altre cose, sentendo a quello pranso il suo figlio predicar' so-
pra quello: Dominus possedit me ab initio etc., non si poteua
tenir'intauoladilacrymar' grandissimamente. Et finita la predica,
disse neir orechia al nostro Padre queste parole: Non ci è huomo
che non erri. Io cognosco eh' ho errato in uenir' per questo
effetto, perchè cossi è la uoluntà d' Iddio, Più al particular' po-
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 22, prius 147.
^ Octavius sive Octavianus Cesari
^ Petrus Nicolaus Cgsari.
" Summus magistratus Messanae. Videatur Polanco, t. lii, pag. 190-
192, n. 402-404.
* Joannes de Vega, prorex Siciliae.
^ Prov. vili, 22.
490 Epistolar Mixtae— 672
trano informar' V. R. li fratelli eh' erano presenti, i quali si par-
tono hora col P. Cornelio
Non altro; V. R. mi perdoni, et me mandi la penitentia che
li parerà, etc. Di Messina 18 di Settembre 1553. D. V. R. in-
degno seruo in X.° Giesù,
Annibale da Coudreto.
Inscriptio: Per il R.do P. Polanco.
BARTHOLOMAEUS DE BUSTAMANTE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 20 SEPTEMBRIS 1553 -.
Gratias Ignatio agit ob collatum sibi beneficium.— Quia Borgia occupatio-
nibus distinetur, cura scribendi ei demandata est. — Acta a Borgia in
civitate burgensi.— Cur existimarit sibi in Portugalliam eundum. — In-
terea ac Patrem Nadal exspectat^ Methymnam adit et Salmanticam. —
In his locis pietatem resque Societatis promovet.— Collegii methymnen-
sis primum lapidem jacit. — A Patre Nadal in Lusitaniam arcessitur. —
Civitatem Roderici transit. — Conimbricam venit. — Suo adspeetu et
colloquiis sociorum ánimos demulcet et recreat.— Olisiponem ingreditur.
— A principibus viris salutatur. — A lusitanis regibus cunctaque regia
stirpe perhonorifice excipitur. — Signa benevolentiae ac venerationis
eximiae. — Borgiae artificium ad confovendam in aula regia pietatem:
novus chartarum lusus.— Adhortationes habet. — Sensus Borgiae inter
has amoris honorisque significationes .
t
Ihs
Muy R.do Padre nuestro en Christo. Pax Christi. Pague
N. S. Jhu. Christo á V. P. la consolaçión que á este su menor
hijo y sieruo ha querido dar, comunicando la indulgencia de
sacar vn ánima de purgatorio en cada missa: las mismas ánimas
intercedan ante el diuino acatamiento por V. P., pues entenderán
la grandeza deste beneficio. Mucho consoló mi alma la carta que
V. P. escriuió al P. Francisco, en que me hazía esta charidad.
' P. Cornélius Wishaven, tironum magister.
2 Ex autographo in voi. D, sextuplici folio, n. 14, prius 557-561
20 Septembris 1553 491
Consolò ver mi nombre en ella escrito de mano del * proprio
Padre, á quien en el S. N . tan entrañablemente amo y deseo
seruir; porque me dió gran confiança que la diuina bondad no
me tiene oluidado, aunque tan falto y miserable por todas
partes.
Las muchas ocupaciones del P. Francisco después que llegó
á esta cibdad, y especialmente las que occurrieron al tiempo que
este * correo huuo de partir, no dieron lugar á que pudiese sere-
uir á V. P. tan largo como quisiera, y así me mandó á mí lo
hiziese para dar á V. P. entera relación de su jornada.
Por vna letra de V. P., en que significaua el contentamiento
que el R.mo de Burgos ^ recibiría de que el P. Francisco diese
vna vista á aquella çibdad, para ocuparse en las cosas spirituales
que allí se ofreciesen, su R.a se partió para allá, donde llegó á
los 15 de Abril, entendiendo ser aquella la voluntad del Señor,
por la inclinación que V. P. mostraua á que lo hiziese ansí.
Estuuo allí dos meses y algo más, en los quales se puede con
verdad dezir que panem otiosus non comedit *, porque fué
mucho en tan poco tiempo (no estando avn bien libre de su quar-
tana) auer hecho en diuersas iglesias y monasterios deziséis ser-
mones, demás de otras muchas pláticas spirituales que hizo en
monasterios de monjas y en casas particulares de caualleros, por-
qiie el retorno de las visitaciones que á su R.a hizieron, eran
estas pláticas; pues por la diuina disposición y bondad no sabe
su R.a otro lenguaje, ó á lo menos vsa deste, como si no supiese
otro: sit nomen Domini benedictum. Es tanto lo que cada día va
ganando en la actión y buena manera de predicar, que de aora á
lo del año pasado ay muy notable diferencia; tanto, que spero
en N. S. será muy notable el fruto que ha de hazer en su iglesia
con la predicación, según lo que en todas partes, donde predica,
mueue los ánimos á deuoción.
Estando ocupado en estos exercicios y otros desta qualidad,
* Ms. de.
- Ms. heic et saepius çwesíe, g'wesíoSj etc. *
' Cardinalis Franciscus de Mendoza.
* Prov. XXXI, 27.
492 Epistolae Mixtae— 672
le vino letra del rey de Portugal, sobre otra que antes le auía
traydo el P. Luis Gonçales, quando passò para Roma en que
con instancia su alteza le pedía que, çesando la indisposición
porque su R.a se aula escusado, quando recibió la primera carta,
no cesase la venida á esta cibdad, por la necessidad que su al -
teza tenía de le comunicar, así negocios suyos, como de la Com-
pañía. Vista esta segunda, pareçió al Padre que ya no auía lu-
gar de más excusación, y determinó de partirse para este reino,
creyendo siempre ser este mayor seruiçio del Señor, por llegarse
más al sentir de V. P., como le hizo coniectura el [a]sumpto de
vna letra que el Padre maestro Polanco por comissión de V. P.
auía scrito los días pasados al Padre maestro Mirón, en que daua
á entender que V. P. huuiera tenido por bien que el P. Fran-
cisco no se huuiera buelto del camino, que el año pasado auía
emprendido para este rey no. Así que con esta coniectura y con
encomendar primero al Señor esta determinación, como su R.*
lo ha de costumbre en todos los negocios que se ofreçen, y co-
municándolo ansí mesmo con el Padre maestro Estrada y otros
Padres de nuestra casa, pareçió á todos en el S. N. que esta
jornada no se podía escusar.
Estando ya de partida para Portugal, tuuo su R.* nueua de la
buena venida del Padre maestro Nadal en estas partes, de quien
le dixeron que por la neçessidad que auía de su presencia en los
negoçios de la Compañía en este reyno, y por auer inconvenien-
te en la dilación, su R.^ se partía luego para aquí; y desto mesmo
reçibió luego el P. Francisco letra del Padre maestro Nadal,
en que refería que por orden de V. P. su R.* auía de visitar al
P. Francisco y comunicarle los negocios, lo qual dexaua de
hazer por creer que su R.^ sería de pareçer que no se difiriese
^a yda de Portugal, según lo que á él auían dado á entender que
convernía la breuedad, y así el P. Francisco se consoló mucho,
viendo que todo lo guiaua el Spíritu sancto, y que en aquella
determinación el Padre maestro Nadal acertaua mucho, como lo
ha hecho en todas las demás, después que vino en estas partes.
' Vide supra, epist. 526, pag. lol.
20 Septembris 1553 493
Y corno se auía dicho que el ' camino que pensava llevar auía
de ser por Medina del Campo, dende Alcalá, á donde su R.**
vino, el P. Francisco con la mayor priesa que pudo partió para
verse con él en Medina, á donde llegó á los 2 de Julio, y pocos
días después supo que el P. Nadal, no sabiendo esto, se auía
venido su camino derecho á Lisbona, sin pasar por Medina; y
así dende aquella villa escriuió con mensajero cierto á su R.*, que
le diese auiso y mandase lo que deuía hazer cerca del llamamien-
to del rey, pues, si era para negocios de la Compañía, con hallar-
se su R.^ en esta corte y ser comissário general, tenía su alteza
más de lo que [deseaba ?] % y si sintiese otra cosa, le diese auiso,
porque proseguiría la jornada, pues estaua ya tan adelante
en ella.
En el ínterim que fué esta carta, determinó el P. Francisco
visitar los Padres y hermanos del collegio de Salamanca, dexando
primero asentadas las cosas del de Medina, porque hasta que su
R.*^ fué allí, Rodrigo de Dueñas, que auía prometido los cin-
quenta mil maravedís de juro, ni auía dado cédula, ni hecho
scritura dellos, de manera que lo de aquel collegio estaua muy
pendiente, y á peligro de no efectuarse la erectión dél. Hablóle
el Padre, y con su afabilidad y buena graçia le hizo dar cédula de
los cinquenta mili maravedís, y le sacó otra casa, que está junto
al sitio que compró para el edificio del collegio. Entendió su R.^
allí en hazer la traza, la qual creo quedó accomodada al instituto,
así quanto á casa de probación, como á lo demás, conforme á las
constituciones, que el Spíritu sancto por medio de V. P. nos ha
embiado. Predicó su R.* en dos iglesias parrochiales dos ser-
mones, y otro en vn monasterio de arrepentidas, que tiene, caba
la casa de la Compañía, Rodrigo de Dueñas; y demás destos ser-
mones hizo su R,* ciertos domingos y días entre semana pláticas
al pueblo á las quatro horas después de medio día, en el patio de
nuestra casa, donde concurría mucha gente, y de la más grana-
da del pueblo. Fueron todas las pláticas del amor de Dios, y
1 Ms. saepius quel.
^ Detrita est prae vetustate charta.
494 Epistolae Mixtae— 672
tales, que creo, cierto, se imprimió en el coraçón de muchos:
sit nomen Domini benedictum.
Vino dende Valladolid por la posta el conde de Feria ' á ver
á su R.*, y estuuo allí en casa el día que llegó, que fué á ora de
comer, y otro día hasta las tres ó las quatro de la tarde. Dexó de
limosna cient escudos para ayuda á la obra del collegio, que se
auía ya començado, porque el P. Francisco quiso dar este gusto
á Rodrigo de Dueñas y á los deuotos de la Compañía, que desea-
uan mucho ver ya principio desta obra; y así vna mañana fué el
Padre y todos los Padres y hermanos, y puesto vn altar en vna
casilla que está dentro del sitio, se dixo allí missa y comulgaron
todos los hermanos; y dicha la letanía, salieron adonde se auía
de començar el primer çimiento, y puestos todos de rodillas, di-
xeron vn Veni creator Spiritus con otras oraciones de la iglesia,
y el P. Francisco asentó el primer ladrillo, y tras su R.* cada
uno de todos los Padres y hermanos con mucha deuoción asent-'
el su3^o Es el sitio aora vna huerta, y así esto todo se hizo á
puerta cerrada, presentes los ofiçiales de la obra y algunas otras
personas deuotas, y á todos mouió á mucha deuoçión la que vie-
ron en nuestros hermanos: sea la gloria y continua alabança al
Señor de todo lo que en sus sieruos obra, para el proprio pro-
uecho y edificación de los próximos.
Después vino allí dende Tordesillas el obispo de Ouiedo ' y
el conde de Lerma * á visitar á su R.* Llegaron vn día bien da
mañana, comieron y reposaron en casa, y boluiéronse á la tarde
para Tordesillas. Mostró el obispo gran deseo de que en su obis-
pado se hiziese casa de la Compañía, digo collegio, porque dixo
-que auía vna excellente disposiçión en vna abadía que estaua
medio desierta, y tenía muy buena renta. Profirióse á trabajar
por su parte de averia, y en cuanto que la huuiese, darla para el
* Gomezius Suarez de Figueroa, comes V et dux I de Feria. Epist,
Mixtae, t. II. pag. 701, annot. l.
2 Vide epist. 648, pag. 43o.
' Christophorus de Rojas et Sandoval.
* Franciscus de Sandoval et Rojas, comes III de Lerma, gener. Sti.
Francisci Borgiae.
20 Septembris 1553 495
dicho efecto: Dominus dirigat á su mayor gloria y seruiçio, que
tierra es donde ay harta mies y necessidad de buenos operarios.
Asentado lo del collegio de Medina, su R,* partió para Sa-
lamanca, donde llegó á los quatro del pasado *. Estuuo allí 12
días, en los quales predicó dos sermones: vno en santa Vrsula,
monasterio de monjas, día de la transfiguración, porque se lo
pidió la condesa de Monterey * y doña Eluira de Azeuedo,
muger de don Diego de Azeuedo. Fué el sermón de la transfi-
guración, y estuuieron en él muchos caualleros de la cibdad y
señoras, demás de las personas de la vniuersidad, cathedráticos
y otros generosos, y fué vno de los mejores sermones, y creo
que el mejor que el Padre ha predicado, así quanto á lo que se
dixo, como quanto á la action y grande spíritu con que le predi-
có. Fué vn sermón de gran satisfactión y motión para toda la gen-
te: sit nomen Domini benedictum.
Predicó el día de sant Llorente ^ en la capilla de nuestra
casa, donde huuo mucha gente, porque, dado que la capilla no
<es grande, huuo mucha gente de fuera, que oyan el sermón
dende la calle. En él se hallaron muchas señoras, y los principa-
les cathedráticos de la vniversidad. Fué ansí mesmo sermón de
gran doctrina y espíritu, y de mucha edificación á gloria del
Señor.
Tuuo su R.* allí mucho trabajo de visitaciones, así de ca-
balleros, como de personas de la vniversidad, que apenas le de--
xauan tiempo para comer, y como su charidad y afabilidad gran-
de no sabe dezir á nadie de no, á todos recibía y todos se con-
solauan de manera, que, avnque era á costa de su trabajo, pareçe
que el prouecho le hazía dulçe y bueno de llenar.
Huvo gran moción de personas particulares, que vinieron á
comunicar con su R.* Yadexó allí dos caualleros en exercícios:
vno es estudiante, que se dize don Josepe de Gueuara, primo del
hermano don Sancho de Castilla, que reside en el collegio de
Oñate, y otro cauallero lego, criado del príncipe, demás de otros
• 4." Augusti.
* Maria Pimentel et Velasco. Vide epist. 507, pag. 27, annot. 4.
' Stus. Laurentius, lo Augusti.
496 Epistolae Mixtae— 672
dos sacerdotes y vn estudiante, que todos están quasi al cabo de
sus estudios de theología, á lo menos los dos dellos, de quien creo
el rector de aquel collegio avrà dado más entera relación á
V. P.
Demás destas obras y otras semejantes, hizo allí vna su R.*
muy exemplar y accepta á N. S., que fué reduzir vna monja de
santa Clara á su religión, que era persona con quien se tenía
mucha cuenta en aquella cibdad, y se auía salido de su monas-
terio sin breue de su santidad; y á instancia de la condesa de
Monterey y de otras señoras la fué á hablar el Padre, y aunque
la auían antes hablado muchos religiosos y señoras y personas
otras de qualidad, nunca la auían podido reduzir, Mouióse tanto
con la persuasión del P. Francisco, que le pidió la confessase ge-
neralmente, y después de auerla oydo su R.*, libremente y de
muy buena voluntad dixo que era contenta de se boluer á su re-
ligión, y así lo hizo, antes que su R.* partiese de Salamanca. Tú-
uose esta obra en mucho, por parecer que con tanta facilidad su
R.**^ por la gracia del Señor auía acabado con aquella religiosa lo
que en tanto tiempo muchas personas de qualidad no auían po-
dido acabar.
Estando el Padre entendiendo en estas obras y otras seme-
jantes, llegó de Lisbona el hermano Juan Paulo " con carta del
Padre maestro Nadal, en que escreuía á su R.* prosiguiese su
jornada para esta cibdad, porque el rey estaua deseoso de le ver,
y su R.** por esto, y porque también la reyna le escriuió sobre su
venida, partió de Salamanca á los 16 del pasado, y determinó de
venir por Coimbra, avnque era mucho rodeo, por visitar los Pa-
dres y hermanos de aquel collegio, y dar razón al rey de las cosas
' ((Inter muitos, qui ejus [se. Borgiae] opera valde commoti fuerunt,
quidam Dominus Josephus de Guevara, spiritualia exercitia ab eo accipiens,
quandiu Salmanticae fuit, ad Societatem animum adjecit; quamvis usque ad
reditum ipsius ex Portugália executionem distulit.» Polanco, t. ni, p 351,
11. 777. — De eo rursus fit mentio ejusque ingressus notatur, t. v, pag. ¿^32ì
n. 1159. — De Sanctio de Castilla, qui postea Ambrosius dictus est, agit
Polanco t. iii, pag. 340, n. 754.
^ Joannes Paulus Borrell, comes itineris Patris Nadal. Cf. Polanco,
t. m, pag. 352, n. 778, annot. 3.
20 Septembris 1553 497
del; y también para no obligarse á boluer por allí, pues auiendo
de yr dende esta cibdad á Cordona, era mucho rodeo yr por
Coimbra, 3^ la yda de Córdoua será muy necesaria, porque la
erectión del collegio en aquella çibdad va muy addante con lo
que la marquesa de Pliego ofreçe de presente, como ya por di-
uersas vías se ha dado auiso á V. P., y se dará muy particular-
mente en llegando allí el P. Francisco, que creo será, á lo más
tarde, por todo el mes que viene; y si aquí no se ofrecen nueuos
impedimentos, para sant Lucas, tres ó quatro días más ó menos.
Partido de Salamanca, vino el Padre otro día, que fueron 17
de Agosto, á Cibdad Rodrigo, y aunque quisiera no ser conocido
allí, por desembaraçarse más presto para proseguir su jornada, no
pudo estar tan secreto en el mesón, que, con auer allí de regis-
trar las caualgaduras, no se supiese de su llegada, mayormente
que de Santistevan de Salamanca ' auían dado auiso al prior de
los dominicos de aquella cibdad, cómo tal día auía de pasar por
allí su R.* á Portugal; y así sabido por ciertas personas deuotas,
que son vn cauallero principal de allí, clérigo, que se llama Juan
de Guzmán, y y otro canónigo, Martín Gómez, fueron al mesón,
y con gran importunidad sacaron dél á su R.* y dieron auiso al
obispo ^ de su venida, el qual uino á uisitar á su R.'^ y quisiera
mucho llevarle á su casa, avnque el Padre se escusó con dezir
que no era justo faltar á la charidad de los que le auían hospeda-
do, y así el obispo quiso regalar mucho á su R.*, embiándóle
<íosas de comer, avnque su R.^ está bien ageno de semejantes
regalos. Detuviéronle allí vn día, y aun no fué poco poderse
evadir tan presto, porque así el obispo como todos aquellos ca-
ualleros le importunaron mucho que quisiese estar allí por lo
menos ocho ó diez días, certificándole que sería grande la mo-
ción y prouecho que se haría, por la que auía hecho en solo vn
día que le hizieron detener, en el qual visitó algunas señoras
principales y á don Alonso del Aguila, hermano del obispo de
Zamora, que estaua enfermo en la cama y en las casas donde
* Nobile collegium PP. dominicanorum.
- Petrus Ponce de Leon.
uViros primarios invisit, inter quos erat frater Episcopi Zaraarensis
Epistolae Mixtae, TOM. ni, 32
498
Epistolae Mixta e— 672
visitò, hizo pláticas spirituales admirables, que ciertamente que-
dauan todos tan mouidos, que parecía deseauan yrse con él. No
se puede dezir lo que se edifican con solo verle, por do quiera
que pasa. Como saben que su R.* viene de la hermita, y nunca
le han visto, después que mudó el àbito, digo que, si no se hu-
uiese de tener más cuenta que con la honrra del mundo, ni
capello ni mitra pontifical se la podrían dar mayor que la que
tiene en este estado. Pues mirando á lo de Dios, mucho mayor
es el prouecho que haze con su predicación y exemplo, que po-
dría hazer en qualquier otro estado, donde se tiene más respecto
á la dignidad y grandeza que á la persona, y en aquello ay mu-
chos iguales y en esta pocos. No sé cómo pueda encareçer la
gran moción que veo, sino por esta comparación de los estados.
Lo que más ay que mirar y de lo que con más razón se deue el
Padre confundir, es de ver quán de gracia le ha dado el Señor
vn menosprecio de todo, y no vfaneçerse con estas admiraciones
y mociones del mundo, quedándose siempre en lo hondo de su
anihilación y confusión: la diuina bondad le lieue siempre adelan-
te esta perfectión, pues es la guarda y defensa de todas las per-
fectiones. Amén.
Partido su R.* de Cibdad Rodrigo, llegó á Coimbra bfspera de
sant Bartolomé, en la noche, donde fué recebido con mucha
charidad y alegría de los Padres y hermanos nuestros. Predicó
en la iglesia de casa el domingo siguiente, hallóse en el sermón
toda la gente que pudo caber en la iglesia y muchos que oyeron
dende fuera. Estuuieron al sermón el doctor Nauarro y otros
principales cathedráticos de aquella vniuersidad. Digo deste ser-
món lo que de los otros, por no repetir vna cosa tantas vezes.
Estuuo su R.* allí quatro días, y cada noche y algunas vezes
morbo laborans.» POLANCUS, t. m, pag. 353, n. 779. — Episcopus autem
zamorensis vocabatur «D. Antonio del Aguila, natural de Ciudad-Rodrigo,
donde fué canónigo y deán... En 1537 le presentó el Emperador Carlos V
para el obispado de Guadix, que obtuvo hasta 1546, en que fué trasladado á
Zamora. Asistió á las sesiones de la segunda apertura del concilio de Tren-
to... Murió en 1560.» Sainz de Baranda. Noticia de los españoles que
asistieron al concilio de Trento in opere Colección de documentos para la
historia de España, t. ix, pag. 7.
20 Septembris 1553
499
después de comer tenía pláticas spirituales á todos los Padres y
hermanos, y todas fueron de excellencias del alma de Christo,
induziéndonos á su imitación. Quedaron todos tan satisfechos y
mouidos destas pláticas, que escriuieron delias á los hermanos .
deste collegio, y así, venido su R.* aquí, le pidieron hiziese lo
mesmo y les tuuiese ' colloquios sobre las mesmas excelençias,
lo qual ha hecho así. Es de dar gracias á N. S. de ver la gran
religión, vnión y paz de aquel collegio-, ta[n] vnánimes, que cier-
tamente parece que, hablando y conversando con vno, se habla
con todos, y así el Padre vino muy edificado de aquel collegio.
Partido su R.^ de Coimbra, llegó á Lisbona en postrero del
pasado en la tarde, y á otro día siguiente por la mañana le embió
el rey á visitar con vn cauallero de su casa y la reyna por su
parte con otro, y la princesa con el mayordomo del príncipe \
Vino la flor desta corte á visitarle, entre los quales fué vno el
duque de Avero y el arçobispo de esta cibdad % el nuncio
dos hermanos del duque de Bergançe, ' y otros muchos caualle-
ros de la casa real y desta corte. Todos se han consolado mucho
con su venida aquí. Su R.* trató con don Pedro Mazcareñas,
* Ms. tuujese. — Quid senserint conimbricenses socii aliique viri docti,
viso et audito Borgia, tradunt Litt. Qicadr., t. il, pag. Syi et 3j2, 443. etc.
Vide Nadal, Epist. hujus temporis, t. i, pag. 196, n II.
* Petrus de Carvalho. Cf. Cienfuegos, Vida de S. Francisco de Borja,
lib. IV, cap. 7, § I .
' «Nomine Principis Joannae venit Dominus Petrus de Mascaregnas,
magister domus.» Polanco, t. ni, pag. 354, n. 781.
Joannes de Lencastre.
5 Ferdinandus de Vasconcellos e Menezes ('540-1564), de quo vide
Sousa Amado Historia da Egreja catholica em Portugal., t. vii, pag. 363
et seqq.
Sic perpetuo, omisso nomine, hic yir in epistolis hujus temporis de-
signatur. Erat autem Pompejus Zambeccarius, ut supra diximus, epist. 507,
pag. 25 et 26, annot. 3.
■ Dux brigantinus erat Theodosius, Jacobi filius: illius vero fratres, ex
eodem quidem patre, sed ex alia matre, Joanna scilicet de Mendoza, secun-
da Jacobi uxore, recensebantur Theotonius, qui, inter nostros aliquandover-
satus, e Societate tandem egressus est; Jacobus clericus; Constantinus, qui
prorex fuit Indiae, et Fulgentius, postea prior de Guimarães. Epist. Mixtae,
, tu, pag. 864, annot. 3. Vide SouSA, Historia genealogica da Casa Rea
Portugueza, t. v, pag. 592 et 599.
500
Epistolar Mixtae— 672
mayordomo mayor del príncipe, que supiese en palacio quándo
el rey fuese seruido que le fuese á besar las manos, porque no
yría sin ser llamado, y así, dos días después de venido aquí el
Padre, le embió su alteza á mandar que fuese á palacio. Su R,*
fué aquella tarde, y en el acogimiento que el rey y reyna le
hizieron ay de todas partes grande edificación: de la destos prín-
cipes, el respecto del Señor en su sieruo; y en el Padre, de los
príncipes en el Señor. Porque ellos hizieron con él lo que con
otro igual, que, entrando su R.* por la pieça, donde estauan el
rey y la reyna, se leuantaron ambos, y salieron á él tres ó quatro
pasos, quitado el rey su bonete, y mandándole sentar; y porfián-
doselo, nunca pudieron con él, así por su comedimiento, como
porque, como es vn poco falto en el oyr, y la reyna hablaua con
él, no pudiera bien oyr á su alteza, si no se pusiera de rodillas. Al
fin, después de le auer dicho muy buenas y graciosas palabras
el rey, agradeciéndole mucho el trabajo de la venida, estuuieron
solos en conuersación buen rato; y como su R.^ estaua todavía
hincada la i-odilla, díxole el rey: Ya no puedo más çufrir veros
desa manera: entrad á ver á la princesa, que más despacio quiero
que hablemos, y así se despidió de sus altezas, y mandaron que
guiasen á su R."' por dentro de su mesmo aposento al de la prin-
çesa, la qual se holgó en gran manera con el Padre, y dello no
ay que dezir en esto, porque no se contenta con verle vna vez
en la semana, sino casi cada día, y algunas vezes á la tarde y á la
mañana le embía á llamar. Salido de con la princesa, visitó á las
infantes, doña María ' y doña Isabel, " que mostraron ansí
mesmo gran contentamiento de su venida.
• María, infans Portugalliae, Joannis III soror consanguinea, filia Em-
manuelis, regis lusitani, et Eleonorae reginae, quae, marito demortuo,
nupsit Francisco I, Galliarum regi. «A Infanta D. Maria nasceo a 8 de
Junho de 1521. Senhora de Viseu é Torres- Védras, t a lo de Outubro do
anno 1577, sem tomar estado.» SoUSA, Historia^ t. ill, Taboa iv; Epist.
Mixtae, t. II, pag. 269, annot. 2. Eam appellat Faria y Sousa, Epítome de
las Historias Portuguesas, part. lli, cap. 15: «Princesa benemérita de Por-
tugal, con ingenio raro, con hermosura grande, con virtud insigne, con
ánimo soberano.»
- Elisabeth, soror germana Theodosii, brigantini ducis, infans Portu-
galliae, vidua Eduardi, ducis de Guimarães, Joannis III fratris. «O Infante
20 Septembris 1553
501
Luego otro día embió el rey su veedor á casa, á dezir al Pa-
dre rector que diese auiso de todo lo que era necessario para el
P. Francisco y sus compañeros, porque el mesmo veedor ternía
cuidado de lo proueer: y esto no lo pongo en tanta cuenta de la
merced y buen tratamiento que el rey haze al Padre, como el cuy-
dado que sus altezas tienen de le regalar; porque, como supieron
que tenía algunas indisposiciones viejas de ventosidades, enbia-
ron á su médico mayor que le viese y mirase mucho por su salud ' ,
y la reyna mesma embió un criado suyo con vn pauellón de paño,
y mandóle que dixese al compañero del P. Francisco, que aquel
pauellón enbiaua, no al Padre, sino al poluo y al ayre, que sabía
que andaua en su celda; y que no se le embiaua rico, ni de bro-
cado, porque sabía que no le auía de tomar. Y embió también
para el Padre vn bonetillo, que le mandó hazer para debaxo del
bonete: porque, entrando por vna puerta, se auía dado vn golpe
en la cabeça, que le hizo vn chichoncillo, que no fué nada; y
ver el cuydado que tuuieron que viniesen los médicos y cirujano,
D, Duarte, duque de Guimarães, n. a 7 de Setembro 1515. Casou no
anno 1536 com a Infanta D. Isabel, filha de D. Jayme IV, Duque de Bragan-
ça, t a 3o de Outubro do anno 1540, e a Infanta a 16 de Setembro de 1576.))
Sousa, ibid; Epist. Mixfae, t. 11, pag. 864, annot. 3.
* Causam hujus morbi, quo Borgia jam pridem, ante suum in Società -
tem ingressum, laborabat, explicat Nieremberg, in ejus Vida, lib. l,
cap. 17, agens de borgiana abstinentia et corporis afflictationibus in urbe
barcinonensi: «Pero, aunque la larga oración, estrechos ayunos, ásperas pe-
nitencias y continua mortificación no le pudieron trocar su buena condición
y gran afabilidad, no le dejaron de mudar la complexión del cuerpo, y gas"
tarle sus fuerzas y acabarle la salud; porque de muy gordo y corpulento vino
á enflaquecerse tan estrañamente, que, deshechas las carnes, quedó el cuero
del cuerpo tan flojo y bofo, que parecía quitado de un cuerpo embalsamado,
y todo arrugado... Con las cosas dichas, se ensangostaron las vías é intes-
tinos, no recibiendo su alimento necesario, y criáronsele en el estómago
unas violentas crudezas y ventosidades'tan fuertes, que por haberlas de ex-
peler por la boca, cada día estaba como rebentando dos horas: daba arcadas
con estallido y violencia mortal, con admiración y espanto de los médicos,
que no oyeron ni leyeron tal género de enfermedad. Y al que no le había
visto, le parecía que no podía dejar de rebentar quien tal tormento y violen-
cia tanto tiempo sufría. .. y causaba gran compasión verle cada día dos ve-
ces pasar aquel terrible tormento. Decían los médicos, que había con sus
excesivas penitencias estragado la mejor salud y complexión que habían
visto».
I
502 Epistolae MixTAE — 072
era para alabar al Señor. Enbían aquí tantos regalos cada día or-
dinariamente, de cosas de comer, que el portero está cansado de
tomarlos, así del rey como de la princesa y de la infante doña
Isabel, que, avnque el Padre no entra nada en estos regalos, por
ser de príncipes no se dexan de recebir. Finalmente que todos
sus altezas le tratan como si fuese propio hijo.
El infante don Luis ha mostrado á su R.a grande amor y
afabihdad, y así le ha visitado dos vezes en su casa, y su alteza
vino el domingo pasado á la nuestra por visitar á su R.*, y en-
biando primero á dezir que quería venir á verle. Todos están ad-
mirados de ver la cuenta que estos príncipes hazen de su R.*, la
que çiertamente no se hiziera al duque de Gandía; porque se en-
tienda que en todo paga Dios á sus sieruos de manera, que siem-
pre los alcançe de cuenta, por mucho que hagan y dexen por su
seruiçio: sea bendito y alabado por siempre.
Estando la princesa en Toro \ antes que viniese á casarse,
vsáuase en su casa juego desordenado de naypes; y quando aora
vn año el Padre la visitó, viniendo para esta cibdad, trabajó ds
quitarles el juego, y profirióse á darles otro de mayor gusto. Ve-
nido aora su R.a aquí, la prinçesa le pidió la palabra, diziendo
que le diese el juego que le auía prometido, pues le auía quitado
el otro; y ordenó vnos naypes, en que auía 24 virtudes y 24 vi-
cios. En los que tenían virtudes, se ponía algún buen dicho ó sen-
tencia en recomendación de la tal virtud, y vna confusión que
auía de dezir á quien cupiese aquella virtud. Las cartas, que te-
nían vicio, dezían vna execración dél, óel mal que aquel viçio haze
al que le tiene, y qualquiera que le cupiese carta de vicio, hazía
vna mortificaçión en contra dél, diziendo algunas palabras con-
tra sí mesmo por auerse ocupado en aquel vicio. Como, exem-
pli gratia, en la virtud.
' Oppidum Hispaniae, in provincia Zamorae, ubi di versata est Joan-
na, prius quam Joanni, lusitano principi, nuberet. Epist. Mixtae, t. ll, pa*
gina 628, annot. 2. — Cf. Relación de las fiestas que se hicieron en la ciudad
de Toro en los desposorios de doña Juana, hija del Emperador Carlos V,
con el príncipe D. Juan de Portugal, año I^^2, apud DURO, Memorias
históricas de la ciudad de Zamora, su provincia y obispado, t. il, pag. 276
et seqq.
20 Septembris 1553 503
Tiene vna carta «Amor del próximo». Dize la letra:
En este mundo al roto y desechado
Estima y ama, por ser de Dios amado.
Confusión .
Al rico abrí mis puertas fauorido;
Al pobre las cerré y al abatido.
y*porque escriuir cosas por consonantes, pareçe que no es de
personas graues, su R.a dió á entender que auía ordenado estas
sentencias, y otras las auía puesto en tal estilo, porque se pudie-
sen mejor tener en la memoria.
Exempli gratia en los viçios. En la carta que ay «Murmura-
çión», está escrito ençima:
Murmuración. Porná vn dedo de cada mano sobre la boca
cerrada, y diga:
Más mata la lengua que el cuchillo.
Estos viçios no van por consonantes, porque en todos se pone
vna sentencia breue, como la sobredicha.
Jugaron á este juego la princesa y sus damas delante del in-
fante don Luys, que no se escandalizó de los naypes, porque es-
taña con muestra de tanta deuoción, como si oyera vn sermón
muy bueno. Fué juego de gran regozijo, y dixo la princesa, que
en su vida avía visto cosa tan gustosa. Poníanse siete á siete, y
davan á cada vna vna carta, y las solas siete cartas, que tuviesen
más vicios, perdían; de manera, que á las que cayesen vicio, ha-
zían su mortificación, y á las que virtud, si eran de las siete que
perdían, dezía su confusión. Y porque ay otros cánones y reglas
deste juego, que sería largo de contar, se dexa. Es çierto que el
juego verni a bien á monjas, porque en él se aprende aborreci-
miento de vicios y amor de virtudes. Y así la princesa ha pedido
al Padre que haga otras quarenta y quatro cartas de otras virtu-
des y vicios, diferentes de las hechas, para que se exerciten en
toda virtud, y conozcan todos los vicios. Si V. P. fuere seruido
que [yo] le embíe vna baraja destas, creo que para recreación de
los R.mos cardenales no dañarían al alma, avnque en esto el Pa-
504 Epistolar MixTAE- 672
dre espera la approbación de V. P., porque sin ella avn no que-
rría hazer invençión destas; ni esta se hiziera, si no huviera sido
por la dicha ocasión, avnque ciertamente parece cosa de mucho
aprouechamiento, y así ha sido alabada mucho de todos.
Para el día de la natiuidad de nuestra Señora ordenó su R.*^
vnas suertes, que se echasen entre la princesa y sus damas, y ca-
marera mayor, etc. \ en que se pusieron tantos papelejos de
virtudes de nuestra Señora, como avía nombres de las dtchas
personas; y sacando de vn bonete el nombre, sacauan de otro el
papel que le cabía, y lo que en él estaua escrito, era obligada á
hazer la persona á quien cabía, por todo el octavario de nuestra
Señora. Todas eran oraziones muy breues en romançe y bien
deuotas, con vn versico, como v. g.: á la que cabía el gozo del
parto de nuestra Señora, auía de dezir en todo el octauario esta
oración: Gózate mucho, alma mía, del gozo de la Virgen en su
santísimo parto, pues del mesmo parto nace tal gozo en el cielo ^
que por él los ángeles alaban á Dios, gozándose mucho de nues-
tro reparo. Verso: Quedastes entera, Virgen, después del par-
to. Madre de Dios, rogad por nosotros.
Y demás desto á cada vna de las que cabía vna virtud destas,
ayía de dezir quál tres Ave Marías en cada día de la octaua; otra
vna Magnificat otra vna Salue, etc. Echáronse las suertes, y
contentaron tanto las oraziones, que cada vna determinó de es-
creuir la suya en sus horas, y dezirla toda la vida. Por la priesa
deste correo, no se embían. Todo se copiará y embiará, para que
V. P. lo vea á ratos menos ocupados.
Sabido por la reyna lo destas suertes, embió á sacar el tanto
* «Em huma memoria antiga daquelle tempo, feita no anno de 1553 por
ordem da Princeza para o seu Mordomo mor, consta dos Officiaes, que an-
davaõ no seu serviço, quando veyo para este Reyno, a saber: D. Guiomar
de Mello, sua Camereira mõr; D. Isabel de Quinhones, Dona de Honor;
D. Maria Leite, Camereira pequena. Damas: D. Leonor Manoel, D. Fran-
cisca da Sylva, D. Anna Fajardo, D. Maria de Castella, D. Francisca da
Sylva e de GusmaÕ, D. Isabel Manrique, D. Juliana de Velasco, D. Joanna
Osorio, D. Catharina de Aragaõ, D. Maria Manoel...» Sousa, l. c, t. ili,
pag. 558, 559-
* Ms. magj
20 Septembris 1553 505
delias, y echáronse también entre su alteza y sus damas, y lo
mesmo acaeçió á la infante doña María; porque vea V. P. quánta
emulación de virtud ay entre estas princesas. A todas ha pare-
cido el juego y las suertes tan bien, que no hablan en otra cosa;
y cierto, quando el Padre entra en palacio, no pareçe sino que á
todos les viene la riqueza de la India y toda la salud, según el
alegría con que es reçebido: bendito sea N. S., que así sabe
honrrar á sus sieruos.
Ha predicado su R.a á la princesa y á la reyna en palaçio, y
en la octaua de nuestra Señora comulgó á la princesa, de ma-
nera que mouiera á deuoçión á los muy indeuotos, porque, te-
niendo el S.mo sacramento en la mano, le hizo vna plática, en
que dezía quién era aquel Señor que tenía en las manos, y quién
el hombre. Digo á V. P. que al juizio de muchos, valía por mu-
chos sermones, y así la princesa se la pidió en escrito
A las infantes, doña María y doña Isabel, hizo otra después, de
lo mesmo, porque lo pidieron, aunque no comulgaron entonçes.
La comunión de la princesa y de las damas en el día de la nati-
uidad de nuestra Señora, pidió el P. Francisco á su alteza en
pago de las suertes que se echaron, porque las alabaua todas mu-
cho, y mostraua cada vna grande alegría con la que le auía cabi-
do, y así toda la casa se confesó y comulgó, que era para alabar
al Señor ver aquellos días la deuoción que en ella avía; tanto,
que, como se auían todas tan bien dispuesto, y así el Padre como
el compañero que Uevaua consigo les auían hecho siempre plá -
ticas spirituales para entretenerlas en la deuoçión y buen spíritu,
y pareçe que el Señor las fauorecía mucho en estar todas tan
bien inclinadas y deseosas de su salvaçión, y comiençan á entrar
en cuenta de la vanidad desta vida y á perder algunas cosas, que
en su manera de biuir tiene el mundo muy asentadas; no faltan
algunos procuradores de Satanás, que les quieren yr á la mano,
diziendo que aquellas santidades han de parar en mayor daño, y
* Invenitur haec oratiuncula inter opera Sti. Francisci, sub hoc titulo:
tíAmonestación para la Sagrada Comunión que hizo San Francisco de
Borja para la Princesa de Portugal.)) Nieremberg, Vida de S. Frane, de
Borja. — Algunas obras del siervo de Dios.
5o6 Epistolae MiXTAE— 672
otras cosas deste lenguaje. Es de dar gracias al Señor, que pa-
reçe que se esfuerçan más á seguir virtud, oyendo esto, como
veen que á la clara el tal spíritu no es de Dios, y viénenlo luego
á dezir al que les platica, el qual trabaja de preuenirlas para que
de semejantes pláticas no reciban en sus almas detrimento. Dán-
seles algunos puntos en que se exerçiten, pocos y fáçiles, avn-
que tales, que bastarían para hazerlas yr de virtute in virtutem,
quousque videretur Deus deorum in Sion *. Grande es el fruto
que en tan pocos días el P. Francisco ha hecho con esta su ve-
nida: soli Deo honor et gloria in saecula saeculorum. Amen.
Después de mañana, que será día de sant Matheo, predicará
el P. Francisco. No se sabe avn si será en nuestra casa, ó en pa-
lacio al Rey, porque la reyna ha dicho que enbiará á auisar,
quando prediquen á sus altezas, y parece que con miedo le po-
nen en cosa de trabajo, aunque ninguno siente su R.a en seme-
jantes obras, antes creo que con ellas descansa de los trabajos,
como se vió en la quartana, que se le quitó del todo en Burgos,
predicando tan ordinariamente y haziendo pláticas spirituales.
Mas es harto de considerar que, con pecar aquella enfermedad de
humor melanchólico, siempre le conocíamos la calentura en la
mayor alegría que tenía aquel día que los de la huelga, y mejor
conuersaçión. Dezía muchas vezes: Pasays por la bondad de tal
Señor, que en doze meses que ay en el año, no consiente que me
venga calentura más de en los tres; y así pasó su quartana de
manera, que qualquiera pudiera juzgar que la tomaua por special
regalo del Señor: él sea loado por siempre. Amén.
Aora entiende el Padre en escriuir algunos puntos para la
prinçesa y para la infante doña María. Por largo que he sido en
esta, quedaua bien que añadir: déxolo por la priesa del correo, y
porque lo demás creo escriuirán el Padre maestro Nadal y el Pa-
dre maestro Mirón, avnque no sé, si con saber que escriuo largo,
se remitirán á esta. V. P. me mande dar auiso del estilo que
deua tener en el scriuir, porque no peque por los extremos, y
humilmente suplico á V. P. se acuerde de encomendar al Señor
' PS. LXXXIII, 8.
I OCTOBRIS 1553 507
este su abortiuo, que no sé si ay en el mundo quien á su Padre
spiritual ame más que él. N. S. acuerde esto á V. P., y nos dé
su gracia para que sintamos su santa voluntad y enteramente la
cumplamos. De Lisbona 20 de Setiembre 1553. De V. P. menor
hijo y sieruo en el Señor nuestro,
Bustamante.
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do Padre nuestro en Christo, nues-
tro Padre maestro Ignacio de Loyola, prepósito general de la
Compañía de Jhs. En Roma.
MICHAEL DE BAIRROS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA I OCTOBRIS 1553 ^
Sociorum flagrans studium in consectandis virtutibus. — De scholis et ma-
gistris. — De Theotonio de Bragança apud matrera diversante.
IHS.
Muy R.do en Christo Padre. La gratia y paaz del Spíritu san-
to sea sempre en nuestras ánimas. Amén. En esta no ay de qué
se pueda avisar á V. P., sino que los hermanos por bondad del
Señor perseueran en sus exerçitios sólitos, tienen cuenta consigo,
y siento en ellos deseos de se aprouechar cada vez más, y me
hablan algunos particularmente, pidiéndome medios para esso.
Uno me pidió que le diesse licençia, que él quería hazer vna con-
fessión general de certo tiempo á esta parte, desque empeçaron
acá aquellas perturbaciones sobre las cosas del Padre maestro
Simón. Este es el P. Manuel Hernández, el qual con la graçia
del Señor spero que mucho se niude. Otro me pidió que le diesse
vn hermano que le tuuiesse la obediençia, y lo mortificasse par-
ticularmente, y en ninguno sento cosa contraria al prouecha-
miento en las virtudes.
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 237, prius 642. Est et aliud
exemplum autographum, 2.* via missum, in eodem voi. D, unico item folio>
n. 239, prius 643, quod tantum in rebus minoris momenti ab altero differt.
5o8 Epistolar Mixtae — 673
Los maestros, hermanos nuestros, perseueran en sus lectio-
nes, cresçen los discípulos mucho quasi cada día. Los nuestros
studiantes tienen cuidado special en sus studios, teniendo con-
clusiones, ahora en el pallaçio ' con don Antonio % sobrino del
cardenal, ahora acá en casa, priuatim. Los Padres confiesan al
presente á los studiantes. El P. Manuel Hernández predica en
diversas partes y con mucha satisfactión (loores al Señor), y haze
doctrina y confiessa también.
Dos hermanos fueron vizitar don Theotonio % por ansí lo
dexar ordenado el Padre maestro Hierónymo Nadal. Hallaron al
hermano ya mucho mejor de lo que solía staar. La duqueza su
madre * se holgó mucho, y les agradesçió mucho la vizitaçión.
En esta no más, sino que pedimos á V. P. humilmente como
sus hijos en el Señor, avnque indignos, nos quiera encommen-
dar al Señor en sus oraçiones y santos sacrifiçios, á quien N. S.
tenga sempre de su mano. Amem. Deste collegio de lESUS de
Ebora oy i.° de çbre de 1553 años. Su hijo en el Señor,
Miguel de Bayrros.
' «Las schuelas son spatiosas y buenas; porque son unas salas de los
Palatios del Rey, a do estamos ahora aposentados y bien, bendito sea el
Señor.» Michael de Bairros Patri Ignatio de Loyola, Ebora i Sept. 1553.
Litt. Quadr., t. li, pag. 38l.
Hic, cujus saepe incidit mentio, erat filius principis Ludovici. «Nasceo
no anno I53i. Foy Prior do Crato, acclamado Rey de Portugal em Santarém
a 24 de Junho de 1580; despojado a 22 de Outubro do mesmo anno. -|- em
Pariz a 26 de Agosto do anno 1595.» SouSA, Historia genealogica. .. ^
t. III, Tahoa rv.
^ Versabatur hic Barcinone, opportuni tatem navigandi cum sociis in .
Italiam opperiens; sed aegritudine oppressus,tum quia P. Simon Rodrigues
e Lusitânia pellebatur, tum quia et ipse incommoda utebatur valetudine,
abrumpens subito inceptum in urbem iter, in Portugalliam remeavit, cau-
sam Patris Simonis et patrocinium suscepturus. Vide infra, epist. 684. Po-
lanco, t. m, pag. 436 et 437, n. 967; ac prae caeteris Nadal, Epist. 1. 1,
pag. 205-209.
* Joanna de Mendoza, uxor secunda Jacobi, ducis IV de Bragança, no-
verca Theodosii ducis. Vide epist. 686.
^ Ms. dehora.
® Sic in ms. legendum videtur; attamen quia in inscriptione exemplo-
rum^ tam primae quam secundae viae, plenius nomen Octobris mensis
scriptum reperimus, idcirco huic exaratam epistolam attribuimus. Cáete-
3 OCTOBRIS 1553 509
Inscriptio: f Al niuy R.do en X.° Padre, el Padre M. Ignacio,
prepósito general de la Compañía de Jesus, in Roma.
Del collegio de lesus deuora, via. Octobris.
PETRUS DEL POZO
PATRI JOANNI DE POLANCO
BURGIS 3 OCTOBRIS 1553
P. Estrada Pintiam profectus est. — De sociis. — Exspectatur P. Alvarez del
Aguila. — Solita charitatis opera obeuntur.— Gregorius de Polanco mi-
nus quarti antea nostrorum studiosus ostenditur. — Pozo, sacerdos inau-
guratus, primitias Deo obtulit.
t
Ihus.
Muy R.do en Xpo. Padre mio. La gracia y paz de Jesu Xpo.
N. S. sea siempre en el alma de V. R. y con todos. Amén. Lo
que al presente ay que auisar de acá es, que el Padre maestro
Estrada se partió el lunes pasado para Valladolid y para Medina,
por ordenación del Padre prouincial, que pasó por aquí para Al-
calá. Queda aquí en su lugar el P. Gaspar % hasta su buelta ó
la venida del P. Hernandálbarez % que está nombrado, como
V. R. sabe, por superior de Burgos, y hasta aora no es venido
de Auilla.
Las obras desta casa van ya al cabo. Las sólitas obras de
charidad se exerci tan, cresçe siempre la devoción de muchos á
la Compañía: por todo sea el Señor glorificado.
El señor Gregorio de Polanco no se nos muestra ya tan afa-
ble; no sé si es la causa la ausençia del P. Hernandálvarez, ó
si se a exasperado con las carias de V. R. *. Encomiéndele á
nuestro Señor. El día de señor sant Miguel dixe missa nueba.
rum quae in ea attinguntur, commode ad utrumque mensem referri possunt.
Cf. Epist. Nadal, t. i, pag. 772, 773.
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 144, prius 428.
- P. Gaspar de Acevedo.
P. Ferdinandus Alvarez del Aguila.
* "Vide supra, epist. 664, pag. 468.
510 Epistolae Mixtae— 675
Por amor del Señor V. R. ruegue al Señor me dé grada para
dignamente le offresçer sacrificios, de los quales tiene V. R. bue-
na parte.
Los Padres y hermanos desta casa están buenos, y todos nos
encomendamos en los sanctos sacrificios y oraciones de V. R. y
de todos los demás Padres y hermanos dessa sancta casa. Con
todos sea siempre el amor de Jesu Xpo. Amén. De Burgos 3 de
Otubre 1553. De V. R. indigno sieruo en X.°,
t
f Pozo f .
Inscriptio: f Al muy R.do en Xpo. Padre mío, el Padre maes-
tro Polanco, de la Compañía de Jesús. En sancta María del Es-
trada, etc. En Roma,
PETRUS DE LUNA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BIBONA 5 OCTOBRIS 1553 ^
Alumnos Societatis ad collegium Bibonae instituendum poscit.
Molto Rdo. signor. Con la molta deuocione che la contessa
mia " et io tenemo alla Compagnia di Jhesus, desideramo che in
questa terra de Bibona se gli fazzi vno collegietto per la bona
edificatione et frutto che nè risulteria in benefitio delle anime,
et a tale effetto se haue già electo il luogo. Resta per questo di
pregare, come facio, V. S., che sia contenta dispensarci et pro-
uedere che vi uenghino alcuni preti litterati , et di a bene , et
diaconi, secondo gli scrinerà et pregará il Rdo. M. Geronimo
Domenichi, che saranno ben riceuuti et trattati, et la contessa
mia et io gli nè hauerimo lobligo che deuimo. Et nostro signor
Dio la contenti et prosperi, come desidera. De Bibona addi v di
Ottobre nel 53- Al ser ui tio di V. S. molto Rda.,
Don Pietro di Luna.
' Ex originali in voi. Epist, diversorum, duplici folio, n. 6q, prius 197
- Vide epist. sequentem.
6 OCTOBRIS 1553 511
Inscriptio: Al molto Rdo. signor, M. Egnatio di Loyola, pre-
pósito generale della Compagnia di Jhesus. A Roma.
ELISABETH DE VEGA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BIBONA 6 OCTOBRIS 1553
Studium suum in Ignatium et Societatem signifìcat. — Optat vehementer ut
Bibonae constituatur collegium Societatis. — Orat ut filiolae suae, nuper
natae, benedictionem Ignatius impertiatur.
t
Muy Rdo, señor. Muchas vezes haría esto, por la consolaçión
que para mí es ver carta de V. m., sino que me pareçe, que se-
gún las ocupaciones deve tener, serían dalle fastidio con esto;
mas con todo suplico á V. m. que, quando vuiere lugar, me avise
sienpre de su salud. Con la confiança quel P. Micer Gerónimo
Doménech me a dado de la merçed que V. m. nos hará de que
aquí vengan algunos de la Compañía, el conde, mi señor, y yo
emos determinado de hazer aquí vn colegio, como más largo mi-
cer Gerónimo escrivirá á V. m. donde creo se hará tanto ser-
vigio á nuestro Señor, como en qualquier otra parte deste rreino,
por ser esta jente muy falta de dotrina. Y por tener la confiança
que tengo dicha, en esto no diré más de que, avnque yo [he] esta-
do sienpre contenta de averme dado Dios vn marido como el con -
de mi señor, agora lo estoi muy mucho más, de pensar que en su
estado a de aver tanto bien, como es casa de la Conpagnía. Ya
V. m. sabrá cómo nuestro Señor fué servido de darme vna hija,
á la qual suplico á V. m. dende allá le dé su bendiçión, y se
acuerde en sus oraçiones del conde mi señor y de mí, que ver-
daderamente nos tenemos por tan de la Conpagnía, como los
questán en ella; y así en todo lo que podremos servilla lo hemos
de hazer, como çosa tan devida, y que tanto bien es para nos-
' Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici fcjio, n. 70, prius I96.
* Vide epist. superiores.
512 Epistolae Mixtae— 677
otros. Nuestro Señor guarde su muy Rda. persona, como V. m.
desea. De Bisbona a 6 de S.bre 1553. A servycyo de V. m.,
Doña Isabel de Vega y Luna.
Inscriptio: \ Al muy Rdo. señor, el señor Mtre. Ingnaçio de
Loyola, prepósito de la santa Conpagnía de Jesús.
ALBERTUS FERRARESE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EUGUBIO 8 OCTOBRIS I553 *.
Statum rerum et sociorum accurate describit. — Quaenam sint sociorum
occupationes.— Civitas, ac praecipue coenobia virginum, quem animum
erga nostros induant, ostendit. — Qui fructus percipiantur: quae spes
aífulgeat. — De actis Patris Olave. *
t Yhs. t
Gratia et pax domini nostri Jesu. Questa nostra, R.do Padre,
sera per dar' vno particular" auiso de tuto, cusi dello esser", come
anche del proceder'. Et prima circa la sanità del fratello Micha-
le % il medico dise e tiene che a mano, a mano, li sia restuita la
sanità. La medicinato, e ua per casa, et lo ritroua senza febre;
nondimeno a me pare il contrario, perchè il vedo con quella sua
carnasone terregna et melancólica, tal che judico interiormente
esser' mal condicionato. De Simone ^ dirò che, attenta la solici-
tudine grande che se gli a hauuta, massima per il Padre maestro
Oliuero e per quelli altri fratelli, nondimeno pare che non
reusisca in lettere quello che seria il debito suo. Per ciò, haven-
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 214, prius 42, 48.
- Nostri eugubini in epistolis hujus temporis solent sociorum nomen
aut cognomen omitiere; quod quidem aliis etiam satis commune erat, ut le-
gentibus nostra Monumenta patet. Ita legimus in Polanco, t. ni, pag. 29,
annot. l de sociis Eugubii degentibus: «Aegrotarunt plures, Raynaldus,
Simon, Michael; et in aegritudinis remedium injunctum est Patri Alberto,
Rectori, ut meliorem panem, melioremque carnem... quaereret. 3o Dee.»
^ Fr. Simon Bartoli. Liti. Quadr., t. 11, pag. 340.
P. Bernardus Oliverius.
8 OCTOBRIS 1553 513
dome imposto il Padre doctor Olaue che lo douesse mandare alle
uolte alla Badia le domeniche a predicare, e lui li seria andato
voluntiere, ma se seria tanto più desuiato dallo studio. Et io,
vedendo questo, ho esperimentato Rainaldo, il qual si offereua
asai gagliardamente a uoler fare tal officio. Et pare che reusisca
per uia di predicatione; nondimeno lui non nè in habito, e pa-
rerla cosa incongrua. Luno e laltro de questi sono obedienti;
però Rainaldo me pare che habia un certo che, tal che io non lo
anchor bene cognosciuto.
De Bastiano poi, et massime circa il studio, è molti asiduo, e
forsi tropo (quanto al corpo), e se sforza di sodisfare.
De me poi, parlando per la verità, me pare che habia un
grande animo di uoler satisfare in tuto e per tuto ; nondimeno
me pare pur' eh' io manchi; e questo non tanto per negligentia>
quanto me pare che sia per pusilanimità. Questo accaderà che io
serò chiamato in qualcheduno che serà in punto di morto, e non
vorà intender' da confessione; che altramente non mi chiamano; o
per qualche soldato, che serà venuto amalato, et alhora mi re-
strengo alquanto. Ma nelle altre cose me pare hauere asai animo
per satisfare in Augubio in confessione, in comunione, et anche
in predicatione, massime stando allaltaro; pur' in questa matina
haueua preparato il sermone, per la comunione, chio fació ogni
domenica; ma sono tante poche, che io prendo animo. E perchè
vostra R.tia intenda il tuto, mi pare che, dalle solemnità grande
in fuora, non li sia che fare quiui; perchè qui non si confessano
homini. Le done sono da 50 in óo ogni prima domenica; che con-
tinuano, sono da sei in otto al più, li domeniche poi. De queste poi
per lo aduenire dubito e temo che nè confessaremo poche, perchè
ho inteso chel uiene uno certo prete che già nel tempo passato
ui è stato per anni dieci; e queste tale erano quasi tute sue figliole
spirituale, ge haueuano grande affectione, secondo h' io inteso.
Nondimeno io mi sforzarò di far tanto più il debito, e già ho inco-
menziato, che doppo la partita di nostri, io non lasso eh' io non
uadi ogni matina nella prima messa a quella chiesa doue confes-
samo, per exibirmi a suo seruitio. Finita la messa, non ui essendo
che far', uado alla scola. Se li scolari sono venuti, li dico la mes-
Epistolae Mixtae, tom. III. 33
514 Epistolas Mixtae — 677
sa; et poi fra il giorno vado a uisitar' qualche amalato delli figlioli.
De altri non, e pochi anchora; perchè sono tanti sospetuosi, che
bisogna guidar bene. Ali hospitale grande cè uno amalato. Li offi-
ciali, se si confessano una uolta da me, stano poi doi e tre mesi.
Padre, predico, ma gioua poco. Delli quatro conuenti de mona-
che, che nè habbiamo qualche cura, vostra R.tia sapia che già nè
sono tre, che non uoleno nostra amicicia. Et questo ho fatto molto
chiaro al signore cardinale per le cose che hano ditte e fato, e
massime doppo la partita delli fratelli. Nondimeno io non le uoglio
sapere queste cose. Quanto allo officio di carità, mi sforsarò di
non manchare in tuto quello eh' io potrò e sapero: cusi la bontà
del mio Dio mi dia pur' saper' e poter'. Del quarto ui dico che,
da una on due in fuora, le qualle, sei stesse a me, io non ge le no-
ria per salute delle altre, ma tute le altre monstrano di portarmi
tanta affitione, che pare, se io non li andasse, moririano. Non-
dimeno con tuto questo non le posso cauar' quello habito dello
amor' proprio, e da questo nè nasse certe cose catiue e inconue-
nienti grandi nella casa, in la despensatione e nelli loro guberni,
che io nella fine nè trono qualche imputatione e uergogna, che
noi altri non slama stati sufficienti ad estirpare quelle grande
particularità che hano fra loro. E più mi pare adesso doppo la
partita del signore cardinale. E questo mi ha confirmato uno re-
ligioso predicator' di S.to Domenico, elqual sè affaticato in questo,
exortandole alla oseruantia. E dice che farano pegio adesso, per-
chè albore gli parerà di hauere uinto la pugna contra tuti . quelli,
quali gli parlauano di tal cosa. Hora delli incouenienti che in
questo monasterio li ho fatto palesi al signore vicario, che a me
non mi da animo di poterlo sostentarlo, che non ruini. E cusi
facendoli argumento da questo a li altre, che se queste che se
confessano adesso quasi ogni settimà et se sono comunicate tre
uolte adesso in giorni 40, quanti più inconuenienti cascarano in le
altre, che non han che gli cridano, ni anche se comunicano se
non quatro on cinque uolte 1' anno, et ogni uolta se confessano,
pagano doi bolognini per ciascuna? Vnde hauendo il signore vi-
• * Marcellus Cervini.
8 OCTOBKIS 1553 515
cario la comissione expressa dal R.mo cardinale di remediarli a
tali inconuenienti , già ge lo ditto doe uolte per scargo di con -
scientia . A me mi pare che più non ge nè habia a dir' e tediar-
lo. Infra tanto quella con il suo santo consiglio mi aiutarà, mon-
strandomi il meggio che io da tenire per non mancare dalla cari-
tà, e che non mi lassi vincer da qualche tentatione di uolerli las-
sar' in tuto, vedendo eh' io non posso remediare a quello seria
necessario: e de ciò son stato tropo prolixo: quella mi perdoni.
Hora delle altre cose nostre particular', le lassarò a quelli
nostri fratelli che sono uenuti, e massime al mio tanto honoran-
do Padre doctore Olaue, ad al quale sempre mi raccomando,
al qual gè palese e manifeste tute le negligentie et il poco frutto
che habiam cauato delle operatione; tal che, per dirla palesemen-
te a uostra R.tia, mi vergogno di scriuer' le presente quadrime-
stre, per non li retrouar frutto veruno, ma tute fronde e foglie,
come chiaramente intende per questa nostra presente, la quale,
con bona licentia di quella, ge la remetto in loco di quadrimestre,
e se dignará di accettarla, attento che de l'arbore, oue se cauaua
il frutto, uostra R.tia ni ha pigliato la meglior' parte, et ha lassato
li rami sechi e uechi, che non sano fare se non foglie e poca
speranza di augumento, sei signore Dio non ci prouede di meglio,
per poter', con più autorità e magiore edificatione di tuto il popu-
lo administrare li santi sacramenti. E questo cerchiamo; che
quanto al corpo noi stiamo meglio asai che non meritiama. E la
comodità di scolari anchora, il numero di quali non lo posso dar',
che tuti, grandi e picoli, visto che hano questo bon tempo, sono
corsi alle vendemie. Ma questo per verità se può dire, che agu-
mentano: e senza numero agumentariano, se hauesseno uno
maestro, secondo il parer' lor', che hauesse bella lingua italiana.
Non mi pare di attediare più vostra R.tia, alla quale humilmente
tuti noi sempre si raccomandiamo. Di Augubio alli viii di Otto-
bre del Liii. D. V. R.tia seruo indegno,
Alberto Ferrarese.
Iiiscripiio: Al molto reuerendo in Xpo. Padre, il Padre M.°
Ignatio, prepósito generale della Compagnia de Jesù, In Ri^;pg.
516
EPISTOLAE MlXTAE— 678
PETRUS MASCARENHAS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 9 OCTOBRIS 1553 *.
Gaudium perceptum ex Ignatii litteris.— Gratulationi ob adeptam apud
principem dignitatern, officiose respondei.— Litterae Ignatii ad univer-
sam Societatem pro lusitano rege, huic magnam iaetitiam attulere.— De
PP. Rodericio, Nadal, Miron et Torres.— Borgiae virtutem extollit.—
De inchoata ad Sti. Rochi professorum domo.— De collegio Sti. Antonii
olisiponensi. — Borgia, Nadal et Miron alio se contulerunt. —Helena
Mascarenhas Societatis amans .
t
Muy R.do e bemavemturado senhor Padre. Aos oito do pasa-
do, dia de nosa Senhora, no voso colegio de Samto Amtão, omde
naquele dia pola bomdade de noso Senhor fuy buscar alguma
refeição espritual e corporali, com os vosos Padres da Compa-
nhia de Jhus., em que achey mais do que buscaua; que tali he
noso Senhor no fazer das suas merçes, temdo mais comta com
serem suas, que com quem as recebe. Noso Senhor seja muito
louvado por todas e em todas suas obras.
O P. Mirão o propio dia me deu duas cartas de uosa reue-
remçia, huma feita em Roma a xviii dabrill, e a outra a v de
Junho, ambas para mym o mais esprituall licor que em tão pu-
dera reçeber; e por taes e polo que me nellas diz, lhe beijo mui-
tas vezes as mãos, pedimdo a noso Senhor que ele lhe dee la
semtir o prazer esprituall que com suas palauras e lembramças
minha alma qua reçebeo no ler e reler de suas cartas. E não sem
falta de vergonha de quamto tempo avia que lhe -não tinha scri-
to, comfortamdome com saber que V. R., a imitação de a quem
serue, se comtemtaria mais de obras que de palauras, e se eu
qua fazia ou fiz alguma por louuor de noso Senhor e utiHdade
desta sua Companhia, por não perder a obra com querer as gra-
ças doutrem, me calaua sem screuer a V. R.; mas não que me
* Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 12, prius il, antiquitus vero
576, 577-
9 OCTOBRIS 1553 . 517
faltase precurar cordealmente destes seus súditos as nouas que
tinhão de V. R., de sua vida, saúde e bons soçesos; e das que me
dauão era eu muito ledo e me creçia de qudar graças e louuores
a noso Senhor, e em espeçiall polas que emtemdy de voso comi-
sairo P. Nadal ', bem dino do carguo que lhe destes, em que
bem pareçe desque aquy esta na maneira de seu proçeder nas
cousas da Companhia, sua emleição ser mouida do Sprito Santo.
Não vos dou, senhor, graças do que me dizeis em vosas car-
tas, porque vosa reuerençia da o que tem, e eu fico com o que
não tenho; somentes lhafirmo que pola bomdade de nosso Se-
nhor sou hum muito pequeno membro desta sua Companhia com
muito desejo de a poder seruir em alguma cousa, reconheçemdo
a noso Senhor, que por sua misiricordia me quis dar este meio
para que com os seruiços que de nos outros reçebe aplacase sua
ira de minhas miserias, o que prazerá a sua magestade que asy o
sim ta minha alma. E peço a V. R. que de mais de sua jerall obri-
gação e geção dos domésticos, de mym e desta vosa casa per sy
e per seus deuotos tenha espeçial cuidado de me emcomendar a
nosso Senhor, que bem o avemos mister.
Eu amostrey a el rey nosso senhor as minhas duas cartas, e
jumtamente a patemte jerall que vosa reueremçia mamdou para
que todos vosos subditos em particular e vniuersal emcomemda-
sem suas AA. a nosso Senhor, de que Sua A. foy muy comtem-
te, estimamdo em muito o prezemte da patemte, damdo por ela
muytas graças a nosso Senhor e a cabeça e membros da Com-
panhia muy tos louuores
Quamto ao Padre mestre Simão e ao que mamdaua que lhe
disese, se qua estaua % diguo que no dia doje, se lhe não sobce-
» Ms. Navali.
- Patentes has Htteras, quibus ab Ignatio atoti Societati injungebatur
ut Portugalliae Regem ac Principes Domino quotidie commendarent» habes
in Cartas de San Ignacio^ t. ili, pag. 218 et 219, quas latinas fecit Sacchi-
Nl, Hist. Soe. Jes. part. 11, lib. i, n. 121. Videatur Polanco, t. m, pag. 409,
n. 902.
' Scripserat Ignatius Petro Mascarenhas inter alia, posse illum Patri
Simoni Rodericio «nomine Patris Ignatii polliceri quidquid ipsi videretur,
nam se id praestiturum, quantum ad gloriam Dei posset». Polanco, t. iii,
5i8 Epístolas Mixtae— 678
deo alguma emfìrmidade que lho estoruase ou outros empedi-
mentos de tão larguo caminho, que ele estara ja la com V. R., e
tão comsolado, como mereçem suas muy tas vertudes, e seruiços
que a nosso Senhor e a Companhia tem feitos.
As nouas que lhe de mym mamdo são, que fico nesta corte;
e quanto a saúde e vida corporal, mujto milhor do que eu mereço
a nosso Senhor: ele seja mujto louuado. E quanto ao mais, como
quem de sasemta annos tornou as panelas de Egito; confórtame
não ser por minha vomtade, mas não me abasta sem muyto aju-
torio deuino per emtreçesão de seus benemeditos [sic] que he a
que eu peço a vosa reueremçia.
As nouas da Companhia que neste reino tem, emtemderia
V. R. polas cartas dos Padres delia, e as que lhe eu dou conio
cogitor ou seruidor temporal dela, são, que me não farto de dar
graças a nosso Senhor polas merçes que faz a esta terra poios
meios destes seus seruos, uosos súditos. Com a vimda do Padre
comisairo se ajumtarão aqui pera darem primcipio as jnstituições
que o Padre comisairo trouxe, o P. Francisco Borges, e o doutor
Torres, e o P. Mirão, que de cada hum destes se pode bem con-
fiar a Companhia toda jumta.
E não falo no P. Francisco, porque he hum esmalte de toda
vertude, em espeçial de vmildade e obediemçia, que com sua
vimda a esta corte fez gramde reformação nela, em espeçial em
suas AA.. polo muito que com ele folgarão e comuersarão. Vosa
reueremçia tem nesta çidade de Lixboa hum colegio formado na
casa de samto Amtão, bem pouoado de lemtes, e mujto mais de
scolares que ja não cabem mas casas, e se trata agora de lhe fa-
zerem escolas nouas. Temdes mais nouamente huma casa de
profesos, que se chama são Roque, que S. A. tomou aos comfra-
des pera a dar a Companhia \ e foi ser presemte a emtrega dela
pag. l3 et 14, n. 16. Etenim «Mascaregnas, perinde atque unus de Societa-
te, ejus negotia curabat». Polanco, ibid. pag, 394, n. 861.
' «Erat templum illud penes quosdam confratres, qui difficiliores se ini-
tio praebebant; sed horum principum auctoritas et Domini Petri Mascare-
gnas soUicitudo et industria eíTecit, ut nostri in ejus possessionem, confra-
trum assensu, missi fuerint.» Polanco, t, iii, pag. 404, n 890. Vide Na-
dal, Epist. t. I, pag. 197, n. l3 et seqq.
9 OCTOBRIS 1553 519
e ao auto que se no mesmo dia fez dos profesos, em que o
P. Francisco fez huma pregação solene E depois dos profesos
estarem em pose da sua casa, em que, por ser noua, em tudo jm-
teramente guardão sua pobreza, o P. Francisco se partió pera
Castella, e o Padre comisairo com o P. Mirão se partirão pera
Coimbra a comtinuar sua obra, que aquy comesarão. O P. Tor-
res ficou aqui sobreemtemdente do colegio e da casa noua dos
profesos; e segumdo o que men juizo alcamsa deste Padre, deue
a Companhia fazer muy ta comta pera todo o bem dela.
De todos os outros Padres, que eu aqui conheço e residem
debaxo de sua obediemçia, ha muitas vertudes que dizer e muito
de que dar graças a nosso Senhor, e ele por sua misiricordia os
comserue de bem em milhor pera seu seruiço e utilidade dos
próximos, e a todos com sua poderosa mão nos leue a sy mesmo.
Minha molher % não menos deuota de vosa reueremçia e ser-
uidora da Companhia que eu: eu com ela nos recomendamos
vmilmente a uosa reueremçia, pedimdolhe que de la nos lamçe a
sua bemção e nos tenha em memoria em suas deuotas orações e
samtos sacrefiçios. De Lixboa a ix doutubro de 553. Seu mujto
deuoto serujdor,
Dom Pedro Mascarenhas.
Inscriptio: f Ao muy R.do em. Xpo. Padre, o Padre miçer Ig-
naçio de Loiola, prepósito geral da Companhia de Jhus. Em
Roma.
Manei vestigiiim cerae rubri coloris.
* Nadal, ihid. pag. 198, 199; Polanco, l. c, pag. 404, 405, n. 891,
Litt. Quadr., t. n, pag. 494.
- Helena Mascarenhas, de qua videantur Cartas de San Ignacio., t. iv,
pag. 16 et seqq., annot. 2, cui feminae, Societatis studiosissimae, maxime
est referendum, quod domus professerum ad Sti. Rochi Societati adjudi-
caretur .
520
Epistolar Mixtae— 679
69^9
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA II OCTOBRIS 1553 '.
De mamertina domo probationis. — Emuntur aedes. — De sociis undecim,
Romam tendentibus.
t
Muy R. do in X.*' Padre. Pax Xpi. Por la carta de M. Aní-
bal * será V. P. avisado del principio de los studios [que] se ha
dado, y de otras particularidades. Esta es para darle aviso de lo
que hoi se ha concluido por gracia de nuestro Señor en beneficio
deste collegio, y es que, hauiéndose platicado en tiempo'del Pa-
dre maestre Nadal por muchas vezes de hauer la casa de proba-
tión que hasta hoi la [ha] tenido el collegio alquilada % y no ha-
uiéndose podido effectuar, ha sido nuestro Señor seruido que
hoi se ha echo; y más vna parte de la casa de vn gentilhombre,
que daua en el patio de la casa de probatión, en la qual hauía
más difficultad de poder hauer; tanto, que me dizen que el Pa-
dre maestre Nadal, hauiendo visto el discómmodo que era á este
gentilhombre dar estas stançias, hauía desistido de procurar de
hauerlas.
Agora el Señor lo ha facilitado todo, y ha sido deste modo:
que en días passados rogué al visorey que viesse esta casa de
probatión, y la necessidad que della hauía, y de las otras stan-
cias del otro gentilhombre, que se llama don Vicente la Roca: le
paresció que se tractasse, y yo le propuse que lo encommendase á
vn maestro rational, que se llama Solima el qual tracto primero
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 29, prius 150, 151. — Usus
esthac epistola Polancus, t. iii, pag. 202, n. 435.
* Annibal Coudreto. Vide epist. sequentem.
' Nadal, Epist. t. i, pag. 83, n. 8; pag. 122, n. 6.
* Plures erant <.<.niagistri r aliónales..., invigilantes verificationi et li-
quidationi computorum», quorum numerum et caetera, ad eorum officium
spectantia, tradunt Pragmatica regni Siciliae, t. 11, pag. 3 et seqq.
Il OCTOBRIS 1553 521
sobre la casa de probatión, y concluyó el concierto, que ya el anyo
passado se hauía tractado: de darle ochocientas onças; que la
ciudad pagasse las 600 y el collegio docientas. Y avnque se hizo
difficultoso de darla su patrón por este precio, diziendo que va-
lía mil onças, se ha contentado, viendo que el visorey quería
que se diesse por este precio, hauiéndola echo estimar. Quanto
á las stancias de don Vicente la Rocha, hauía más difficultat, ha-
ziéndose muy fuerte de dar dichas estançias, queriendo más pres-
to dar toda la casa que perder aquel apartamiento, Y embiando
el visorey el ingenier para ver si de otra parte se podía acommo-
dar, y hallamos que, dándole otras casas junto á la suya, podía
hazer mejores estancias que las que perdía' hízole el visorey
injunctión que dentro de seis días nos diesse las stancias vazias,
so la pena de mil onças, y ansí agora entiende en desfretar di-
chas stancias. Y hauiendo Solima de parte del visorey ablado á
los jurados (después de hauerles ablado en general el dicho vi-
sorey, que tuuiessen por bien de accommodarnos, remetiéndose
á Solima), hoi se resol uieron de darnos nueuecientas onças, ansí
para pagar la casa grande de probatión, como aquellas casillas,
que se han de dar en reconpensa de lo que tomás[emos] de don
Vicente de Rocha: seiscientas para la casa, y trecientas para las
casillas, que creo no costarán más; y salen de la obligatión que
tenían de pagarnos 28 onças cada anyo por alquiller de la casa de
probatión. Nosotros habremos de pagar quatorze onças cada anyo^
hasta que se paguen las docientas, que somos obligados, y esto
se disminuye de la entrada de las trecientas onças; mas está
cierto el collegio de tener la casa de probatión. Y mas tiene
aquell apartamiento, que estaua muy mal: por tener ventanas
á nuestro patio de la escalera, se podía entrar por vna venta-
na en dicho apartamiento, y no parescia bien. Podíase hazer vn
muro por medio, mas perdíase el patio y quedaua la casa es-
tropiada. M. Cornelio * es informado de todo, y podrá dar me-
jor relatión que yo puedo por carta. Yo no osara offerescer las
docientas onças, si no fuera por entender que maestre Nadal las
Cornélius Wishaven. Cf. Polanco, iii, pag. 199, n. 423-425.
522 Epistolae Mixtae— 679
hauía offerescido, diziendo que el collegio se estrecharía vn poco,
y que se vendería la vinya para pagar este censo. Y á mi pares-
ce, si no se offerescieira esto de nuestra parte, no se facilitara
tanto el negocio: bendito el Señor, que ansí lo ha concluido, que
no poca difficultad ha hauido.
Agora, veniendo á palacio, he visto los jurados que da-
ñan respuesta al visorei désto que hauían concluido, y enten-
diendo que se partía luego vn correo, no he tenido tiempo de
boluer al collegio á scriuir, sino que aquí en palacio con harta
prissa me [he] puesto á scriuir esta. V. P. me perdone de lámala
scriptura.
Estamos con mucho dezeo, sperando nueuas de la llegada de
los nuestros ahí *, pues entendimos hauían partido de Nápoles.
Después hemos puesto en vna nau hasta 60 varas de herbajo,
que ay para veinte vestes. Pienso será ya en Nápoles. A Palermo
se ha scrito se embíe otro tanto de allí. Esperamos los que de ahí
an de venir, avnqué nos pesa no hauerles podido embiar viático,
según está alcançado ya este collegio: el Señor lo prouea. Presto
se piensa que seremos de buelta á Palermo.
Todos acá por gracia del Señor estamos buenos, y todo va en
augmento, tanto lo de las schuelas, como el frutto de la iglesia.
De todo sea el Señor allabado.
A Palermo se ha scrito sobre los libros del doctor Torres -.
3i no haze procura, no se pueden cobrar los dineros, hasta que
vamos á Palermo, como por otras se ha scrito. Nuestro Señor
sea con todos, y á V. P. nos conserue por muchos anyos para su
mayor seruitio y gloria. De Messina a 11 de Octubre 1553. De
V. P. sieruo en Jesu X.°,
Jo. HiERÓNYMO DOMÉNECH.
Inscriptio: f Al muy R.do en X.o Padre, el P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesús, etc. En
Roma. En santa Maria de la Strada, apresso S.t Marcho.
' Ms. hic et deinde ay. Undecim socii Romam petebant, quorum
mina habes apud PolanCO, l. c, pag. 199, n. 426, annot. 3.
Balthasar de Torres, medicus, de quo supra diximus.
í3 OCTOBRIS 1553
523
OSO
ANNIBAL DE COUDRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA l3 OCTOBRIS 1553
De domo probationis maraertina. — De collegio.— Querimoniae juratorum.
— De magistris et discipulis. — De mamertino concionatore. — Joannes di
San Clemente ad coelestera patriara evolat.
t
Molto R.do in X.° Padre. La gratia et pace di X.° N. S. sia
sempre con tutti noi. Amen. Questa settimana per gratia del
Signor s" ha comprata la casa che fin qua habiamo tenuta per
probatione de quelli, che nella Compagnia si riceueno. La quale
è grande, et bella, et per questo effectto la più commoda che
truouar' o domandar' poteuamo Il prezzo è ottocento onze,
delle quale, a rechiesta del viceré, li signori giurati della cita
hano promesso pagarne seicento, et il collegio si haurà di pagar'
du'Cento, o uero 14 ogni anno, a razzon de 7 per cento. Oltra di
ciò s" ha hauuta una caisetta de tre stanze, che sta giunta alla
detta casa, et per certe fenestre era molto molesta alla casa di
probatione, et a tutto il collegio. Et per questo effetto la cità da
altre trecento onze al collegio; sichè questa settimana hano dato
al collegio 900 onze, che sono doi millia ducento et cinquanta
scudi. Non è stato questo senza alchune difficoltade, parte da al-
chuni delli giurati, parte da quello gentilhuomo, de chi era la
casetta, che non uoluntieri si priuaua di essa. Nondimeno la
gratia del Signor' et Taffecttione del signor' Jo vanni di Vega
uerso la Compagnia ha leuato ogni impedimento, et tutti al fin ci
sono uenuti bene: sia la diuina rnaestà et bontà sempre ningra-
tiata.
Perchè il R. Padre prepósito ' pensa esser' bene che V. R. P.
sia auisata delle cose che qua accadeno etiam in particolar', quan-
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 23, prius 153.
* Vide epist. superiorem.
^ Hieronymus Domenech.
524 Epistolae Mixtae — 68o
do sono di qualche importanza, però ha detto scriuessi a
V. R. P. quello che, trattando questo negocio delle case, ha acca-
duto: et è che li signori giurati di questa cità in presentía del si-
gnor Jovanni Osorio, et maestri rationali, offerendosi prima a
ogni beneficio del collegio, et che haueuano buona uoluntà
d' agiutarlo, si lamentorono fortemente del collegio, che man-
caua da quello eh' haueua promesso *, et che non u' erano mae-
stri sufficienti,' essendose cauati li megliori; et altre simile cose-.
Et pareua che quasi hauessino alquanto fatto muouer il signor
Jovanni Osorio, et tiratolo in sua parte; tanto, che queste ^la-
mentationi sono uenute insino air orechie di sua eccellenza. Ma
il Signor agiuta, che non li credè, anzi uolse far' chiamar' uno
delli giurati, et esso, intendendolo, uene al viceré offerir' se, etc.
Si sono etiam quietati alquanto li signori giurati, intendendo
che il Padre prepósito haueua fatto uenir' doi lettori da Palermo
per la 3." et 4.^ scuola, et quello della 3." 1' haueua posto nella
2.*, et quello della 1.^ nella prima. Et quanto al rhetorico, eh'
*
era il medesimo hora che quando il contratto si fece fra la Com-
pagnia et la città, tanto che loro non haueuano occasione di la-
mentar' se. In Palermo non sa nostro Padre che farà. Espetta là
un' altra brauata.
Il lunedi passato comminciassimo li studii con assai buono
concorso di scholari, che fin hora perseuerano. Sono nella prima
cento et uinti; et molto più sariano, se potessimo accettar' quelli
che imparano a legger'; ma non li pigliamo, se non imparano il
Donato a mente. Nella secunda sono 52; nella 3."", quaranta;
nella quarta, 23, oltra de quelli che dalla rhetorica nano etiam
udir' là. Nella rhetorica, 28; in greco, 19; in hebreo, 4: tutti in-
sieme sono 286.
Li doi maestri che sono uenuti da Palermo, sono maestro
Francesco, et maestro Vicenzo, ualentiani tutti doi; et monstrano
tutti doi habilità per quello che gli è commesso
* Polanco, t. iii, pag. 201, 202, n. 430.
- «Duo illi, qui Panormo venerant, valentini erant et satis eruditi, Fran-
ciscus et Vincentius.» Polanco, ihid.^ n. 481; et idem, t. v, pag. 204,
n. 595: ((Duo ex illis, qui ex Hispânia venerant, ob aegritudinem eo remissi
l3 OCTOBRIS 1553 525
Il R. Padre predicator' * comminciò etiam domenica il Job
con grandissimo auditorio nella chiesa nostra, et nelle prediche
et lettioni sacre non fu mai più gente che hora: sia lodato il
nome del Signore.
Il fratello Jo. Clemente che staua mal di petto, per conse-
glio del medico è endato a star' con sua madre, et sempre ua peg-
giorando, U endiamo a visitar" spesso. Desiderarla esso esser""
raccomandato alle orationi et santi sacrificii di V. R, P. et della
casa, acciò il Signor disponga di esso a maggior gloria sua,
perchè sta con poca speranza di ulta, anzi con espettatione di
morte in poco tempo, secundo dicono li medici.
Tutti nel collegio et casa di probatione stiamo bene per gra- .
tia del Signor", et ogniuno attende alli soi esserci tii, secundo che
Dio li da. Altro per hora non occorre, si non raccomandarci alle
orationi di V. R. P. Di Messina 13 d' Ottobre 1553. Per com-
missione del R, P. maestro Jeronymo Domenech, D. V, R. P.
indignissimo in X.° seruo,
Annibale da Coudreto.
Inscriptio: f Al molto R.do in X.° Padre, il Padre M," Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù. In
Roma,
sunt [1555], scilicet P, Vincentius Roa et Franciscus Miramonte (Mira-
mon?)» Porro Vincentius ad sacerdotium promotus est anno 1554 «qui
tamen propter valetudinem parum prosperam a lectione prohibitus est.»
Polanco, t. iv, pag. 198, n. 427.
• Hieronymus Otellus designatur. POLANCO, t. ili, n. 432.
«Juvenis quidam, Joannes Clemens [Giovanni di San Clemente alibi
vocatur a Polanco]... ex domo probationis ad collegium codeste a Domino
evocatus est.» Polanco, t. iii, pag. 201, n, 429. Vide locum.
526
Epistolae Mixtae— 6Si
ANTONIUS GOU
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO l3, 2$ OCTOBRIS 1553
Compiuto nuper venisse, ait. — Cur tamdiu ibi Araoz versatus sit.-Ruigo-
mes Araozium in primis et Societatem amat.— Litterae pro sociis caesar-
augustanis. — De cordubensium studio in Societatem.— Abulae expe-
tuntur sodi. — Adventus Borgiae gratissimus principibus lusitanis. —
P. Gamero Toleti diem supremum obiit.— Plures Salmanticae ignatianis
exercitiis dant operam. — TabeJIarii raro inveniuntur. — Postscriptum.
t
Ihs.
Muy R.do y charísimo en X.'' Padre. La summa graçia y
amor de Christo nuestro señor sea en nuestro continuo fauor y
ayuda. Pues con las cartas de Agosto y Septiembre, que van
con esta, será V. P. informado de lo demás, en esta sólo diré,
cómo anoche llegamos aquí el Padre doctor Araoz, el hermano
Julián ^ é yo, todos con salud, gracias al Señor. Hase detenido
tanto el Padre en Alcalá, por causa que también el príncipe se
ha detenido mucho por aquellas partes, que tres días ha que bol-
uió á esta villa, y en este tiempo también Ruygómez estaua lo
más [del] tiempo en Alcalá, y el Padre casi cada día le visitaua,
y hablauan muy largo; y el día que se partió de Alcalá, se vino
el Padre con él de camino, muy grande espacio, ablando solos.
Es cosa para alabar al Señor ver la affición que Ruygómez tiene
á la Compañía, después que comunica con el Padre doctor. Y en-
tre otras cosas lo ha mostrado pocos días ha en vna, y es, que,
hauiendo venido de Çaragoça vn hombre con cartas de la con-
desa de Ribagorça % del justicia de Aragón * y de otras personas
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 67, prius Sgo. — Ad hanc
epistolam sequentes etiam referuntur, sub num. 689 et 692 positae, quas
vide sis.
- Julianus de Egusquiza (Verastegui).
' Ludovica de Borja, soror germana Sti. Francisci.
* Erat adhuc Ferrarius vel Ferrer de Lanuza, cujus mentionem fe-
cimus supra, Epist. Mixtae, 1. 1, pag. 555, annot. 4.
l3-25 OCTOBRIS 1553 527
principales, deuotas de la Compañía, que entienden con mucho
calor en que en aquella ciudad se haga vn colegio de la Compa-
ñía, y teniendo para esto necesidad de cartas de fauor del prín-
cipe, scriuieron á su alteza, y á Ruygómez para que las fauore-
ciese con su alteza, y para que él también scriuiese sobre ello; y
hízolo tan bien Ruygómez, que estando el que hauía venido de
Çaragoça enfermo en Alcalá, le imbió á dezir que no tubiese
cuydado de su negocio, que él se lo imbiaría despachado. Y es
tando el príncipe por los montes, harto fuera de negocios, él
mismo irnbió al secretario ' de su alteza y le hizo despachar las
cartas, que eran necessárias, para el arçobispo visorey ^ y ju-
rados de Çaragoça, y las hizo firmar al príncipe, y las imbió al
Padre á Alcalá con otras suyas que él scriuió sobre el mismo
negocio, al arçobispo y al visorey de Çaragoça; y así se fué
aquel hombre con todo el despacho que pretendía. Y estas cosas
son las menores que yo pienso que su alteza haría, y Ruygómez
pretendería que hiziese en fauor de la Compañía, según el amor
grande que ellos muestran al Padre: gloria á Dios por todo. Oy
por la mañana vino aquí vn criado de Ruygómez de parte del
príncipe á saber si el Padre hauía llegado.
Las ocupaciones que aquí se ofrescen al Padre son .tantas,
que, con ser este pueblo tan rezio de fríos y nieblas en inuierno,
temo mucho de su salud, avnque spero en el Señor, por cuyo
amor se haze todo, le dará las fuerças necessárias para todo.
De Córdoua tiene el Padre doctor cartas del Padre don An-
tonio, en que scriue la acepción grande con que allí han rece-
bido la gente de la Compañía, así la ciudad como la marquesa %
como los demás; y entre las otras cosas que auisa, es, que la ciu-
dad tiene para el edificio de presente nuevecientas mil marave-
dís en dinero, y ha imbiado á pydir licencia del rey para dar cada
* Gundisalvus Perez.
* Ferdinandus de Aragon.
' Petrus Martinez de Luna, comes de Morata.
* Ms. en.
5 Laudata saepe Catharina Fernandez de Cordoba, raarchionissa de
Priego, mater P . Antonii de Cordoba .
528 Epistolae M1XTAE-681
año * de renta para el collegio (que pretienden sea vniuersidad)
seyscìentas mil maravedís de renta, que con los beneficios que
tienen para anexar, y otras cosas que dan para ello, dizen que
serán cerca de dos mil y quinientos ducados de renta.
Ya con las otras auiso á V. P. cómo el P. Villanueua fué allá.
No tenemos cartas de su llegada, más de que le hallaron muy
cerca en el camino. Bien creo que está ya allá muchos días ha.
En Auila está el P. Hernandáluarez, y se sirue mucho N. S.
allí por su ministerio, y desea mucho le imbiasen gente de la
Compañía, por la mucha acepción que el obispo ^ y la ciudad
tienen della.
En Seuilla dizen que quiere la duquesa de Medina Sidónia "
hazer vn colegio de la Compañía. El P. Francisco pienso que la
visitará antes de boluer á estas partes, y se dará orden cómo se
haga.
De Lisboa tiene cartas el Padre doctor del Padre M.e Nadal,
en que le auisa de la llegada del P. Francisco á la corte del rey
de Portugal, y del contentamiento grande que el rey y la reyna
y todos los demás tubieron con su vista, y que el rey y la reyna
se leuantaron y dieron algunos pasos para recibirle, y que el rey
le habló, quitado el bonete, y le importunaron mucho que se asen-
tase, y finalmente scriuen que le hizieron tratamiento como si
fuera su ygual Aquí tiene cartas el Padre cómo el P. Fran-
cisco estaua de partida para Córdoua, y por otra vía ha sabido
que era ya partido, y quedauan en la corte con muy gran sole-
dad por su ausencia. Yo pienso que él se estará este inuierno en
Córdoua, entendiendo las cosas de allá: gloria á Dios por todo.
El P. Gamero rector del colegio de Valencia, hallándose
malo en Valencia, por consejo de los médicos se vino á su natu-
ral, por ver si con los ayres naturales se hallaua mejor; y es-
tando mejor, tornó á recaer de manera, que ha sido seruido el
' Ms. cadano.
* Didacus Alava et Esquivel .
Anna de Aragon et Gurrea.
* Vide epist. P. Bustamante, n. 672.
^ P. Joannes Gamero, de quo vide Polanco, t. 111, pag. 372, n. 819.
l3-25 OCTOBRIS 1553 529
Señor licuarle para sí diez ó doze días ha, y así como en su vida
dió mucha edificación de sí, la ha dado en la muerte. Murió en
Toledo en casa del prior de Canaria, que es muy deuoto de la
Compañía. El Padre doctor, sabiendo que estaua malo, le imbió
vn hermano que le siruiese, que ha estado siempre con él hasta
hauerle enterrado, y también hizo que el P. Villanueua, yendo á
Cordona, le visitase, y en fin le procuró todas las cosas que pudo
para consolarle.
En Salamanca ay muchos que hazen los exercícios en nues-
tra casa, y scriuen de allí que ay muchos muy buenos talentos,
así en virtud como en letras, que pyden ser recibidos en la Com-
pañía. Entre los quales ay vn bachiller en theología, y otro que
tiene ya tres años de theología, ya sacerdote, que hazen mucha
instancia que les reciban. En fin. Padre mío charísimo, que por
la bondad del Señor en todas las partes de por acá van las cosas
de la Compañía en mucho augmento, y se sirue mucho el Señor
por medio della. Yo espero en su diuina magestat, que por me-
dio de los sacrificios y oraciones de V. P. ha de crecer cada día
el frutto en las almas, en todas las partes donde residirá gente de
la Compañía. Y no más. El Padre y todos en las oraciones de
V. P. y de todos muy humilmente nos encomendamos, é yo ge-,
nibus ñexis pydo su bendición. Nuestro Señor en el alma de
V. P. sus santísimos dones siempre conserue y prospere con
augmento de salud y vida corporal, pues tanta necessidad tene-
mos sus hijos della. Amén. De Valladolid 13 de Octubre 1553.
Como ha tantos meses que nosotros andamos de vna parte
á * otra, no hemos tenido opportunidad de mensageros para im-
biar las cartas, y así van con esta cartas de Agosto y Septiem-
bre, y temo que vayan tan presto, porque dizen que los turcos
están en Toló y Marsella, y que las galeras de España ^ se han
buelto por temor delias. El Señor nos dé verdadera paz. Amén,
amén. D. V. R. P. mínimo hijo y indignísimo sieruo en Christo,
t
Antonio Gou.
* Ms.^.
^ Ms. despaña.
Epístolas Mixtae, tom. ih
34
53o Epistolae Mixtae— 682
Somos á 25 de Octubre, y después que aquí venimos, ha ve-
nido aquí Ruygómez á visitar al Padre muchas vezes, y han te-
nido muy larga conuersación, así aquí como en palacio. Tam-
bién fué el Padre á visitar á don Antonio de Rojas, que es ayo
y mayordomo mayor del infante *, y le mostró muy grandes se-
ñales de amor, y hablaron muy largo. Ayer vino aquí á visitar
al Padre el conde de Çifuentes *, que es de los más priuados de
casa del príncipe, y estubo negociando con él mucho. Hauer de
dezir los señores y personas principales, y letrados, y otra gente
que vienen á visitar al Padre, y desean les visite, sería no acabar.
De la mañana asta la noche no le vaga vn punto, que no esté ocu-
patíssimo: gloria á Dios por todo.
Inscr iptio: ]h.s. Al muy R.do y charíssimo en Christo Padre, el
Padre M.e Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía
de Jesús. En Roma.
PETRUS DEL POZO
PATRI JOANNI DE POLANCO
BURGIS 14 OCTOBRIS IfsS
Superiores a se scriptas litteras commemorat . — Patrem Estrada propediem
reversurum, dicit. — Mandata, prius a burgensibus facta, renovat.— Pri-
mum sacrum facit.
t
Jhus.
Muy R.do en Xpo. Padre mío. Gratia et pax Domini nostri
* His verbis confirmantur ea, quae supra dixeramus, epist. 574, p. 218,
annot. l. — uDon Antonio de Rojas, ayo del infante, a embiado á consultar
con el P. prouincial qué persona le parece entre las que conoce más á pro-
pósito para maestro del jinfante, diziendo quel prínçipe acostará mucho á su
pareçer; y ansí el Padre lo a dado. Rui Gómez, que es la segunda persona in
humanis, a estado aquí algunos días con tanta familiaridad, que por consejo
del P. prouincial muestra querer guiarse, así en las cosas de su conçiençia,
como en las importantes de su príncipe. . .» Petrus de Tablares Sto. Igna-
tio, Compiuto 26 Junii 1553. Nadal, Epist. t. i, pag. 770. Vide locum.
* Joannes de Silva, comes V de Cifuentes. Burgos, Blasón de Espa-
ña, t. II, pag. 290.
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 145, prius 429.
14 OcTOBRis 1553 53r
Jesu Xpi. sit semper nobiscum. Amen. Por auer tam poco que
escreuí á V. P. en esta no ay más de que el Padre maestro Es-
trada se partió de aquí los días pasados para Valladolid y Medi-
na, donde a hecho algunos sermones, y oy amos rescebido car-
tas, en que dize que verna aquí presto, y que queda de partida
en Valladolid para aquí.
Las obras desta casa se ban ya acabando, y quedará muy
bien reparada, y á propósito para la Compañía. Cresce mucho la
deboçión de muchos á ella. Ay en nuestra capilla mucha frequên-
cia de los sacramentos.
Las demás obras de charidad también se exercitan con mucho
aprobechamiento 3' edificación de los próximos: por todo sea el
Señor bendicto.
Por muchas vías emos escripto que de allá nos embíen seña-
lado el día en que se gane el jubileo en nuestra casa, porque está
ya publicado que le abrá, y no emos visto respuesta. Por amor
del Señor que V. R. nos auise en breue, y también cómo y en
qué días se ganan las demás indulgencias, porque en la bula no
se entiende vien.
Por las passadas embié á pedir * á nuestro charíssimo Padre
M° Ignatio, me hiziesse charidad de concederme la gracia para
sacar vna ánima de purgatorio, diziendo missa, como la a dado á
otros; y agora pido á V. R. por amor del Señor, me sea interçe-
sor para lo mesmo, y me auise, porque más presto participen
deste bien las ánimas.
Yo dixe la primera missa el día de sant Miguel: el Señor me
haga su verdadero y fiel ministro, y á V. R. dé gracia para ha-
zer esto que en Xpo. muy charamente le pido. Todos estamos
buenos: somos tres sacerdotes y dos hermanos. Encomendámo-
nos en los sanctos sacrificios y oraciones de V. R. con todos los
demás, y sea Jesu X." con todos. Amén. De Burgos 14 de Otu-
bre 1553. De V. R. indigno sieruo en X.°,
!
T
f Pozo, f
* Vide epist. 674.
* Ms. appedir.
^2 Epistolar Mixtae— 683
Inscriptio: f Al muy R.do en X.° Padre, el Padre M.° Polan-
co, de la Compañía de Jesús, en S.ta M.* del Estrada, etc. En-
Roma.
DESIDERIUS GIRARDIN
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 14 OCTOBRIS 1553
Rerum inopia brevem in scribendo illum esse cogit. — A frequentanda
schola saepe parentes filios suos arcent. — Ut omnes redeant, sperat.
t
Ihs
Gratia vobis et pax a Deo, patre nostro, et domino Jesu Xpo.
R.do Padre in Xpo. honorando. Da molti giorni in qua n' ha-
uemo riceuuti lettere de V. P., et non occorrendo altro appresso
de noi, ancho non occorre molto da scriuere. Questa settimana
ho confessato doe persone. '
La schola è tanta varia, che io stesso non so che scriuere.
Imperochè alchuna volta sonno più, alchuna volta mancho, par-
te per conto de loro facende, et già commincino andare a Toliue,
etc., et parte anchora per conto del maestro de schola, che no-
uamente tiene schola in Tyuoli. Già me n' ha tolto pareci delli
grandi, imperochè luno desuia laltro, et alchuni de loro voleuano
restare voluntieri nella nostra schola; ma loro parenti le con-
strengono andare a laltra. Imperochè noua placent; et Ihomo è
mutabile et inconstante in operibus suis. Io spero che vn di tutti
ritorneranno a me. Vero è che io desidero che per lo mancho
non se discordahno quello che hanno imperato nella schola no-
stra, tanto nelle lettere come boni costumi; et che nella loro
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 52, prius 14.
* ((Volebat P. Ignatius ut ad se scriberet Rector [P. Desiderius Girar-
din] quot confessiones singulis hebdomadis audiebat, et sic bonum Patrem
de hoc pio ministerio sollicitum reddebat; quamvis tribus aut quatuor or-
dinibus scholasticorum, qui ad nonaginta ascendebant [anno 1552]} solus
ipse praeesset.» Polanco, t. il, pag. 517, n. 249.
19 OCTOBKIS 1553
TÌtornata, non sii danno loro, et mia magiore fatiga, de reinsi-..
gnare: fiat voluntas Domini in tutto.
Noi cerchiamo de fare renunciare Ihorto de S.ta Maria del
Passo ' dal presente hortulano a vn altro, et accommodare me- :
glio che se po. Non altro, sinonchè ci racommandiamo deuota-
mente alle orationi de V. P. Scrite in Tyuoh, alli 14 d' Ot-
tobre 1553. De V. P. indegnissimo et inutile seruo in X**. ,
Desiderio Gerardino.
Inscriptio: Al molto R.do in Xpo. Padre, il Padre M. Ignatio,'
prepósito generale della Compagnia de Jesù, appresso S.to Mar- '
-co. A Roma.
JOANNES GESTI
EX COMMISSIONE JOANNIS QUERALT
PATRI JOANNI DE POLANCO
BARCINONE I9 OCTOBRIS 1553
-Accepisse, ait, romanas litteras. — Gaudet de Societatis incremento, quam-
vis de statu domus barcinonensis non gaudeat. — Orator aliquis deside-
ratur. — Timet ne Joannes Bolet frigescat. — Aegro tant aliqui socii,
quorum Oliva pie, in ipso aetatis flore, obit.— Navigandi opportunitatem
exspectant sodales in urbem destinati, Theotonio excepto, qui in Por-
tugalliam abivit. — Ab incepta templi aedificatione cessatum. — De ma-
trimonio principis.
t
Jhs.
MuyR.do Padre en Christo nuestro señor. La sanctíssima Tri-
nidad con V. R. y con todos siempre sea. Amén. El Padre mos-
sén Joan ^ recibió anteayer, que contáuamos 17 del presente, la
de V. R. de 13 de Agosto, con la patente de nuestro Padre ge-
neral, para que se diga cada mes por cada sacerdote de la Com-
* Vide Polanco, t. 11, pag. 166, 167, n. 8. — «Cum amicus Societatis^
D. Ludovicus de Mendoza, ecclesiam quamdam extra muros urbis Tiburti-
nae cum domo et horto amoeno haberet. . ., locum illum Societati obtulit.»
Polanco, t. i, pag. 266, 267, n. 228.
- Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 177, prius 483.
' P. Joannes Queralt.
534 Epistolae Mixtae— 684
pañí a vna missa por los lutheranos \ y con los tres transumptos
del breue, y las copias de las nueuas. Ayer se embiaron las car-
tas de Valencia y Gandía con la patente de nuestro Padre y los
dos transumptos. Las copias de las nueuas quedaron acá, porque
no hauíamos tenido tiempo de verlas. Después de vistas las em-
biaremos luego, fiémonos mucho consolado en el Señor por lo
mucho que él se dina seruir, así ahí como en otras muchas par-
tes, de los nuestros. Piega á su diuina bondad darnos gracia,
que acá se haga otro tanto, porque hasta aquí parece que no
somos sino vnas abispas, que se comen los trabajos de los otros.
Ayer también recibió el Padre cartas del Padre prouincial,
de 1 1 del passado de Alcalá , adonde solamente hauía llegado de
Oñate. Estaua esperando al príncipe, que hauía de llegar allá
muy presto. Escriue cómo por allá también las cosas de la Com-
pañía por gracia de nuestro Señor van muy prósperas, y que
estauan esperando 4 theólogos, que hauían de venir muy presto
para * entrar en la Compañía, de lo que nosotros nos holgamos
mucho; porque esperamos que, quando todas las otras casas es-
tarán llenas de predicadores, merecerá esta alcançar alguno, sin
el qual poco ó nada se puede aprouechar en esta ciudad. Y esto
importuna muchas vezes el señor M. Bolet % y podrá ser que,
viendo él que el señor abat Doménec no viene [á] residir en esta
ciudad, como éll de nosotros hauía entendido, de quien éll espe-
raua que le hauía de ayudar para poner esta casa de la Compa-
ñía con algún principio, y con su fauor algunos ayudarían á pagar
mucha parte de los^gastos echos y para hazer, y que tanpoco no
viene predicador; que se descontente mucho, y pierda mucha par-
te del calor que agora muestra tener; porque, como acá no tene-
mos vn visorrei ó vn obispo, ó otra semeiante persona deuota de
la Compañía, ni tanpoco la tierra la pide ni desea, como en mu-
chas otras partes, parece que tiene acá la Compañía más neces-
sidad de tener vn predicador que en ninguna otra parte.
Nuestros exercitios acá son, mucho tiempo ha, entender en
* Carias de San Ignacio, t. líi, pag. 410 et 255.
* Ms. por.
^ Joannes Bolet, mercator.
IÇ OCTOBRIS 1553 535
los enfermos de casa, de los qual es el primero ha sido el Padre
M.° Joan, que ha estado muchos días muy malo de vna modorra
muy rezia, en la qual peligró mucho su vida; y avnque muchos
días ha^ por gracia del Señor, que le dexó la callentura, está avn
tan flaco, que muy pocos días ha que empieza á salir de casa por
recreatión, y luego, empeçando el Padre de meiorar, cayó, pienso
que del mismo mal, el hermano Oliua *, y duróle algunos veinte
días, no faltándole por la bondad de nuestro Señor todo lo neces-
sario, assi de caldos y conñturas, como de médicos y medicinas,
y todo lo demás; pero como nuestro Señor le tenía llamado para
licuarlo á descansar en la patria, ninguna cosa le pudo detener
acá en la vía; murió algunos diez ó doce ^ días ha. N. S. por su
misericordia le dé su santa gloria. Recibió los santos sacramentos
todos, con mucha deuoción. Acompañáronle á la sepultura los
studiantes de la vniuersidad, y licuamos el ataúd nosotros de
casa. Enterrámosle en la yglesia parrochial, y diximos missa
todos los Padres de casa en ella, de todo lo qual se edificaron
mucho los clérigos y no menos el padre del difunto, viendo la
diligencia y charidad que con su hijo se tuuo en algunos días de
su enfermedad que estuuo acá.
En el mismo día que lo enterramos tomaron calenturas con-
tinuas con reprensiones al Padre M.° Monsserrat % en las quales
avn hasta agora perseuera. Es verdat, según el phísico dise, que
van mucho diminuyendo; y con tan grandes y continuos trá-
balos puede pensar V. R. quáles quedarán los enfermeros, que á
la verdad ay algunos dellos tan fatigados, que no estamos miran-
do, sino quál caerá primero. Piega al que sólo puede esforçar los
flacos, darnos fuerça para seruirle en estos y en otros muy ma-
yores trábalos.
Los Padres y hermanos que vinieron acá para * esperar paso,
están avn aquí todos, excepto don Theotonio, que se boluió á
Castilla, y después, según hauemos entendido, ha passado á Por-
' Joannes Oliva.
^ Ms. dies ó dotse.
^ Antonius Montserrat.
* ÍJls.por.
536 Epistolae Mixtae— 684
tugal '. Agora, pues se tiene por cierto que la armada turchesa
se ha ydo, determinan passar con la primera ñaue que vaya á
Génoua, ó Sicilia, pues ya no se tiene sperança que han de pas-
sar por este año las galeras de España á Italia; pero yo pienso
que ellos escriuirán, dando más larga razón de sí
La obra de la yglesia se paró con la enfermedad del Padre
M.° Joan. Están ya los lados todos subidos, quasi todo lo que han
de subir. Hase ya mucho gastado en ella, y avn se ha de gastar,
pienso yo, por acaballa, otro tanto como se ha gastado.
Del casamiento del príncipe con la de Portugal no sabemos
otra cosa, sino que, viniendo el duque de Alua ' de Alemania,
se habló mucho dello, y se dezía que ya estaua echo, y después
se ha puesto tal silencio, que agora no se habla más en ello.
N. S. lo ordene como será más seruicio suyo *.
* Vide epist. 673, pag. 508.
^ Vide epist. 688.
' Ms. dalua. Ferdinandus Alvarez de Toledo.
* De hac re scribit Ferreras, Historia de España, parte xni, pag. 382:
(cAssí que se supo en la Europa, que María era Reyna de Inglaterra, causó
esta noticia recelos en vnos, y en otros alegría. El Emperador Carlos V, ha-
llándose en Flandes, y viendo á su hijo el Príncipe Don Phelipe apto á casar
con la Reyna Doña María, ó por extender su poder contra la Francia, ó
como es más verisímil, para assegurar la reducción de aquel Rey no á la
obediencia de la Sancta Iglesia Romana, y afiançar más bien los Estados de
Flandes contra la potencia de Francia, pensó con toda solicitud en casarle
con ella... Don Phelipe.., aunque tenía puestos los ojos para casarse con la
Infanta de Portugal, respondió á su padre: no saldría de su voluntad.»
Fr. Luiz de Sousa, Annaes de ElRei Dom João Terceiro, refert inter
Memorias e Documentos hujus anni: «Partió Lourenço Pires por Embay-
xador a Inglaterra em 21 de Setembro de 1553. . . Consta por carta sua de
Brussellas de 21 de Novembro... que a instrucção que levava era visitar
somente a Rainha de Inglaterra, e, achando occasião commoda, propor-lhe
o casamento do Iffante Dom Luys; mas que o faria pollos mêos e termos
que ao Emperador bem parecesse... o Emperador quiz o negocio pera o
Principe seu filho por seus particulares interesses, alegando que a Rainha a
elle só queria, porque avia mister braço poderoso, que fosse temido dos In-
greses: e no mesmo ponto largou a pratica de o casar com a Senhora Wante
Dona Maria, que estava coruo feito, dando por rezão a impossibilidade em
que El Rey Dom João estava pera lhe fazer hum dote tão fermoso, que pu-
desse livrar a elle Emperador de suas grandes dividas.» Cf. Sandoval
Historia de... Carlos V, lib. 3i, n. 48; Lafuente, Modesto, Historia ge-
20 OCTOBRIS 1553
Pues el Padre va ya por la gracia de N. S. cobrando fuerças,
pienso 3^0 que dentro [de] breues días se tornará [á] poner mano
á la obra, porque ya empieça de entender en ello. N: S. por su
bondad nos dé gracia para obrar sin cesar su sanctíssima volun-
tad beneplácita. Amén. De Barcelona á xviiii° de Octobre 1553.
De V. R. sieruo en Christo. Por comissión del Padre M.*' Joan,
Joan Gesti.
Inscriptio: f Al muy R.do Padre en Christo, el Padre maes-
tro Joan de Polanco, de la Compañía de Jesús, á S.ta María de la
Estrada. En Roma.
6S5
FERDINANDUS ALVAREZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ABULA 20 OCTOBRIS 1553 *.
Suam in scribendo negligentiam accusai. — De óptimo abulensis coUegii
situ. — Praeclara civium voluntas. — Quaedam ad rem familiarem collegii
prius Romae expedienda.— De fructu ex sociorum occupationibus col-
lecto.
t
Jhs.
Muy R.do en Xpo. Padre nuestro. Gratia et pax Xpi. sit sem-
per óum omnibus. Amen Digo, Padre mío, mi culpa que e sido
negligente en no aver dado cuenta y relaçión á V. P. del suçeso
que N. S. a permitido en esta çiubdad, y parte a sido por esperar
mijor coyuntura. Por vna carta del Padre M.° Estrada supe cómo
V. P. sabía cómo en esta çiubdad se ' avía plantado e yntrodu-
zido la Conpanía, y cómo V. P. reçebió contentamiento, y lo
aprovó y mandó que enbiase los poderes de mis présstamos, para
que se anejasen á este colegio. Yo los enbío por dos partes, y el
crédito de los dineros que serán menester para la expedición,
neral de España, parte m, lib. i, cap. 32; Genesii Sepulvedae, De rebus
gestis Caroli V, lib, xxvjii, n. 40 et seqq.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 254, prius 509, 510.
* Ms. Amem.
' Ms. sea.
538 . Epistolae Mixtae— 685
tanbién se enbiará, puesto que ello es tan costoso por estas gue-
rras y peligros, que, si fuese posible remediarse por aora por esta
vía, sería gran charidad, y lo que fuere menester, por vna letra
de Benedicto Vguchoni, nuestro gran amigo de Burgos, se pro-
veerá, aunque acá ay al presente neçesidad, por los gastos que
se an hecho y se hazen en labrar y adereçar la yglesia, y encor-
porar la yglesia con la casa, y en vn sagrario que se a hecho. El
sitio que se señaló fué vna yglesia, . y vn hospitalico que estava
junto. Es la mijor parte de la çiubdad, lo más alto, y en el medio
de todos los monesterios, que casi todos se ven, y el campo por
todas quatro partes, y mucha parte de la çiubdad. Es lugar sano,
y con muchas comodidades de piedra, junto y dentro de casa, y
Iqs fundamentos son supra firmam * petram, y las fuentes que van
á la çiubdad, pasan junto. Spérase nos darán agua. La yglesia
maior está mui edificada y la çiubdad: an señalado al mastrescue-
la y al maestro Roncala, canónigo magistral, mui particularmen-
te afiçionados á la Compañía, para que, juntamente con vn regi-
dor y vn Cavallero, anden por la ciubdad á pedir para edificar.
Finalmente todo el pueblo, por la bondad del Señor, muestra
mucho contentamiento, y reconoçe el benefiçio que N. S. le haze
en visitarla y enbiarle este remedio. La yglesia es mui bonita y
capaz, donde se predica, y a predicado el Padre M.° Batista ^
V. P. nos dé su bendición, y dé el fauor por todas vías que á
V. P. parezca convenir, porque espero en el Señor será vn cole-
gio muy bueno, según los prinçipios [que] lleva, y la gente deste
pueblo es afiçionada á virtud, y é visto en poco tiempo muchas y
mui adelantadas ' obras pías con míenos fundamento. Piega á
N. S. en todo suçeda como más sea á gloria del Señor y bien Y
edificaçión del pueblo
' Ms. firman.
Bta. Sanchez.
^ Ms. aelentadas.
c(Abulae P. Ferdinandus Alvarez hoc anno, Burgis recedens, de initio
collegii ibidem postulati agebat; et situs quidem datus hoc anno fuit...; sed
quia de applicatione quorumdam redituum interim in Urbe agendum erat,
initium Collegii Abulensis, quod ad lectores mittendos et numerum aliquem
nostrorum, dilatum est.» Polanco, t. ni, pag. 366, n. 804. Ci. Epist. Mix-
ae, t. II, pag. 561, 562.
20 OCTOBRIS 1553
Muchas cosas particulares me an suçedido en confesiones y
fuera della, de que N. S. se muestra aver servídose, y la gente
edificádose: piega á la diuina bondad me hazer su verdadero
sieruo, prudente y fiel ministro, y obediente hijo y mínimo de
V. P. A todos mis charísimos Padres y hermanos en el Señor
me encomiendo en sus sanctos sacrifiçios y oraçiones, y particu-
larmente en las de V. P., cuya vida y salud in vtroque homine
el Señor guarde y conserve, como sus hijos lo deseamos, y V. R.
lo a menester.
Los préstamos se pueden tasar en razón de sesenta ducados,
porque acá se a hecho la tasa por personas curiales y bien avisa-
das en las cosas desa curia, scilicet lx ducados. De Avila 20 de
Otubre del año de mili y quinientos y cinquenta y tres años. De
V. P. sieruo ynútil é hijo mínimo en el Señor nuestro,
Hernandálvarez.
Inscriptio: \ Al muy R.do en Xpo. Padre nuestro, el Padre
M.° Ygnaçio, prepósito general de la Compañía de Jesús. En
Roma.
BARTHOLOMAEUS DE BUSTAMANTE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CORDUBA 20 OCTOBRIS 1553 *.
Altera narrado gestorum Borgiae in Portugallia. — Peragrat Civitatem Ro-
derici, sive Rodericopolim, Conimbricam, Olisiponem —Honores aprin-
cipibus delati Borgiae. — Amoris eximii significationes. — Industria bor-
giana in promovenda pietate. — Fructus inde exorti. — Laetitia principia
Joannae ex adv^entu Borgiae percepta. — Eboram petit, Henricum princi-
pen! invisurus. — Villamvitiosam divertit ad Theodosium, brigantinum
ducem, consalutandum. — Cordubam venit. — Cum P. Villanueva domi-
num Joannem de Cordoba visitat.— Mira hujus viri erga Societatem mu-
tatio.
Jhs.
RELACIÓN DE LA JORNADA DEL P. FRANCISCO Á PORTUGAL
Partió su R.a de Salamanca, la uía de Coimbra, à los deziséys
' Ex originali in voi. D, quadruplici folio, n. 15, prius 578-581.— Supra,
epist. 672, pag. 490, aliam ex autographo edidimus epistolam P. Bustaman-
54°
EpISTOLAE MlXTAE — 686
del mes de Agosto después de comer, y llegó á Çibdad Ro-
drigo á los i8, adonde, aunque quisiera estar secreto, porque los
conoçidos que ally tenía no le detuuiessen, no se pudo encubrir,
por la obligación que auía de registrar las caualgaduras, que por
bien de mañana que se fueron á registrar, no faltó quién enten-
diese cuyas eran, y asy acudieron luego al mesón, donde su R.*
auía estado aquella noche, dos clérigos principales de aquel '
pueblo: el vno es canónigo de la catredal % y el otro un caualle-
ro, que se dize Johan de Guzmán, los qualles con mucha inpor-
tunidad sacaron á su R.a del mesón y le licuaron á su casa, que
posan juntos, y de ally se fueron con él á la iglesia mayor,
donde su R.a y el compañero Mixeron misa, y después se fueron
á comer con el dicho canónigo.
Visto que el obispo de aquella cibdad, natural desta % que se
dize don Pero Ponce, y es muy onrrado cauallero, y muy buen
prelado, no dexaría de saber la uenida de su R.a ally, determinó
de irle á uesitar, porque, aunque no tenía antes mucho conoci-
miento con él, teníale con deudos suyos, y sin esto bastaua el
que todos tienen de su R.*, para no pasar sin este comedimiento.
El obispo estimó en mucho la uesitaçión, é aquella mesma tarde,
después de comer, uino á la possada de su R.*, y estuuieron
te, qua iter Sti. Francisci in Lusitaniam narratur: quia vero haec in qui-
busdam ab illa differt, alia contrahit, plura addit, existimavimus integram
hanc quoque a nobis esse typis mandandam.
* Ms. daguosto.
* Ms. saepe daquel... daquella.
^ Martinus Gomez: epist. 672, pag. 497.
* Ipsemet P. Bartholomaeus de Bustamante.
^ Scilicet Cordubae natus. «D. Pedro Ponce de León, obispo de Pla-
-sencia... hijo de D. Bernardino de Córdoba, marqués de Priego y de Doña
María Ponce de León... Según Ambrosio de Morales era hombre de vida re-
ligiosa... El Emperador, en 2 de Abril de 1546, le dió, porque la vida y le-
tras lo pedían, aunque la edad no era mucha, una plaza de inquisidor en el
Consejo supremo de este Santo Tribunal... Al poco tiempo le presentó para
el obispado de Ciudad Rodrigo... Felipe II, en 20 de Agosto de 1559^ cono-
ciendo la grandeza de la vida y talento de D. Pedro Ponce, le dió el obis-
pado de Plasencia... Murió en Zaraycejo, villa de su obispado, en 17 de
Enero del año 1573.» Plura de ilio tradit, ex quo haec desumpta sunt, Gu-
tierrez Andres in opere Biografia eclesiástica completa, t. xviii, p. 1118-
XI23.
20 OCTOBRIS 1553 541
buena parte de la tarde en conuersaçióri, y aunque importunò
harto a] Padre que se detuuiese ally seys ó siete días, y predicase
algún sermón, significando el gran prouecho que se haría con
solo esto en toda aquella çibdad, su R.a se escusó graçiosamente
,y con todo comedimiento, y asy se partió otro día seguiente,
para Coimbra, á donde llegó á los 23 del dicho mes. Yuan con éU
demás de su companero, el hermano Johán Paulo, que el Padre
maestro Nadal le auía embiado á Salamanca dende Lisbona con
carta de la reina, que por tercera jussión pedía su uenida, y un
studiante, que, auiendo tomado los exerçiçios en Salamanca, se
determinó de entrar en el collegio de Coimbra.
En el qual fué muy bien recebido el P. Francisco y los que
con él yuan, y á todos consoló mucho el Señor en uer la gran re-
ligión, amor y conformidad de los Padres y hermanos de aquel
collegio. Detúuose su R.a en él V días, en los quales un rato des-
pués de comer y de cenar tuuo colloquios spirituales á los Pa -
dres y hermanos sobre las excelentias del ánima de Cristo, ma-
teria harto denota y proueçhosa para meditar, y asy quedaron
seri tos los puntos que della se trataron en aquel collegio y des-
pués en el de Lixbona Predicó su R.a el domingo que ally es-
tuuo en la capilla de nuestra casa, donde le fueron á oyr los:
prinçipales cathedráticos de aquella uniuerssidad y toda la gente
que cupo en la iglesia, y quantos podían oyr fuera della. Todos,
fueron de ally, á gloria del Señor, muy edificados. El obispo de
aquella çibdad que dizen ser deuoto de la Compañía, estaua
absenté en aquella sasón, visitando su bispado.
Partió su R.a de Coimbra para Lisbona á los 28 del dicha
mes, y llegó á aquella çibdad en el vitimo dél con muçha conso-
laçión de nuestros hermanos, que auía ya días que le esperauan
en aquel çollegio. Halló en él aLPadre doctor Torres, y otro día
amblaron un ermano á Ebora, donde estauan os Padres maestro.
* In lucem editum saepe est Sti. Francisci opusculum Dechado muy-
provechoso del ánima de Cristo nuestro Señor, quod inter alia ejusdem au-
ctorts opera invenitur, et nuper seorsim excudit Bilbao El Mensajero del
Sagrado Corazón.
Joannes Soares, O. S. A.
542 Epistolae Mixtae — 686
. Nadal y el maestro Mirón, para hazerles saber de la uenida del
Padre, los quales uenieron dentro de siete ó ocho días.
La mesma tarde que el P. Francisco llegó á Lisbona, que se-
ría ora y media antes que se pusiese el sol, embió el rrei á uisi-
tarle con un cauallero de su casa, y la reina por su parte con
otro, y la prinçesa por la suya con don Pedro Mazcareñas, ma-
yordomo del príncipe, el qual dixo á su R.a que descansase del
trabaio del camino, y que él daría auiso quando huyiese de ir á
besar las manos á el rrey, y assy fué su R.*, por auiso del diçho
don Pedro, otro día á palaçio, y entrando en el aposento del
rrey, halló en la misma pieça á la reyna, y luego como entroo el
Padre, se leuantaron sus altezas ambos, y salieron quatro ó cinco
pasos á él, quitado el rrey su bonete, que no sé si hiziera más
con el infante don Luis, su hermano, veniendo fuera del rreino.
Mandó el rey dar silla á su R.*, y aunque le porfió con ella, no
bastó la grandeza á uençer la humildad, y ansí por esta, como
por poder oyr lo que le hablaua la reina, se puso de rodillas. Sus
altezas le trataron ally con vna mui ygual afabilidad, dándole
gracias por el trabaio que auía querido tomar en aquella jorna-
da, y después de auer graçiosamente platicado con su R.*, como
el rrei le ueía ' de rodillas, dixo que no podía ya sufrir más uerle
asy, que pasase á uer á la prinçesa, y mandó que le guiasen por
su mesmo aposento, y así se despidió aquel día del rrey y reyna.
Entró el Padre á la prinçesa, y mostró su alteza tanto plazer
con su uenida, que se lo conocieron todos, y duróle todo el
tiempo que su R.a se detuuo en aquella corte, lo qual no dió pe-
queño contentamiento á los reys, porque lo deseauan muçho á la
prinçesa. Estuuo aquella tarde con su alteza, y de ally pasó al
aposento de la infante doña María, que estaua en pie sobre una
uentana, esperando á nuestro Padre, y asy lo estuuo todo el
tiempo que su R.a se detuuo con su alteza, que fué otro buen
rato. No sabría dezir de quál fué mejor recebido, según la buena
gracia con que en todas partes le recebían. Acabada esta uisita-
çión, fué á la infante doña Isabel, que notablemente mostró
grande alegría con su R.*, y asy le dixo que, en sabiendo de su
' Ms. ueya.
20 OCTOBRIS 1553
venida, auía erabiado á pedir albricias á la infante doña María,
que son grandes hermanas, y siempre casi están juntas \ Desta
manera pasó su R.a la tarde, que no fué poco trabaiosa para
quien no haze mucho fundamiento en el fauor de los príncipes de
la tierra, aunque, por el que esperaua del uerdadero prínçipe çe-
lestial, tratando sus negoçios con ellos, ng creo se le hizo tra-
baio.
Aquel día no halló el infante don Luis en su casa, y assy fué
otro día al comedimiento que á su alteza se deuía, asy por quien
es, como por la gran christiandad de su alteza, y el deseo con
que estaua esperando la uenida de nuestro Padre, la qual estimó
en muçho, y mostrólo con que, esos días que su R.a estuuo en
Lisbona, uino personalmente á uisitarle en nuestro collegio dos
uezes *. Venieron también el nunçio del papa, el arcobispo de
Lixbona, el duque de Auero % dos hermanos del duque de Ber-
gança, y finalmente muchos otros caualleros de aquella corte en
diuersos días. El mesmo día que nuestro Padre llegó á Lisbona,
embió el rey su vedor al collegio, y mandó dezir al Padre rector
que informase de todo lo que era menester para el P. Francisco
y los que con él uenían, porque se proueyese; y con dezir el Pa-
dre rector que su alteza mandaua proueer á toda la casa, y que no
faltaua nada, todauía la reina mandó que se truxese cada día
guisada la comida al Padre, y la prinçesa por otra parte mandó
lo mesmo, de manera que de entrambos * palacios, sin poderse
resistir, truxeron guisada la comida al Padre cada día de todos
los que estuuo en Lisboa, y esto no á la medida de lo que él
come, que siempre suele ser de un plato ó 2, quando más, sino á
la de la casa real, porque traían ^ diferentes platos y muçho.
Algunas uezes también embiaua[n] las infantes doña María y
» Vide epist. 672, pag. 500.
- Quid in iis congressibus actum sit, tradunt Cienfuegos et alii scripto-
Tes vitae Sti. Borgiae, Orlandini, Hist. Soc. Jes. lib. xiii, n. 48; Polan-
co, t. III, pag. 355, n. 782.
' Ms. dauero. Nomina virorum, qui heic designanlur, supra, epist. sae-
pe laudata, 672, protulimus.
* Ms. dentrambos.
^ Ms. trayan.
544 Epistolar Mixtae— 686
doña Isabel de comer á su R.^, de quien él tomaua más la uoluntad
que la comida, porque siempre tiene la mesma en una uenta y em
palagio.
Demás del regalo que al Padre se le hazía en la comida, te-
nían el rrei y la reyna tan particular cuenta con la salud de su
R.*, que luego que llegó á Lisbona, enbiaron su médico mayor
que le uisitase y se informase particularmente de sus indisposi-
çiones, porque conforme á ellas se proueyse de remedios; y di-
ziendo el médico á sus altezas que estaua aposentado en una
çelda común, como los otros Padres, sin tapiz ó particularidad
alguna, embió la reina un pauellón de paño al compañero, di-
ziendo que le embiaua, no al P. Francisco, sino al poluo y aire,
que sabía que andaua en su çelda, y que no se le embiaua de
brocado ni rico, porque sabía que no le auía de admitir.
Llegaua á tanto el cuidado que su alteza tenía del Padre,
que, auiendo su R.a un día dádose un golpezillo en la cabeça á
la entrada de una puerta en nuestro collegio, embió luego su al-
teza á saber lo que era, y con ser sábado, en la noche, mandó
hazer un bonetillo de raxa forrado en lienço, para que [le] tru-
xese debaxo del bonete, y embió á dezir que por ser tan tarde no
le embiaua otros dos, mas que, lunes, de mañana, se los embia-
ría. Escriño estas particularidades, porque se vea ' quán onrra-
dos son los sieruos de Dios, cuyos maestres salas y enfermeros
se hazen los prínçipes, con harto más cuidado y amor que los
que á ellos siruen; y otras muchas cosas dexo de escreuir por
euitar prolixidad, en que se podría bien entender que nunqua los
prínçipes hizieron con el rico duque de Gandía lo que hazían con
el P. Francisco; porque nadie se arrepienta de dexar por tan
buen Señor lo que con tanto crecimiento y mejoría ha de reçebir,
no solamente en el otro mundo, mas aun en este, porque no digan
los mundanos que cabe aquí el prouerbio: que uale más páxaro
en mano, etc.; pues tan en la mano da Dios lo mucho en esta
uida, sy mucho se puede dezir todo lo que ay en ella, á los que
por él dexan lo poco; demás del uerdadero muçho que se dará en
el cielo.
• Ms. hic et deinde veya, veyav.
20 OCTOBRIS 1553 545
Ya que auemos diçho de los regalos, será bien no oluidarlos
trábalos de nuestro Padre, que no fueron pocos todo el tiempo
que estuuo en Lisbona, porque si no fueran más de y r su R, a los
más días á palaçio, una vez á la mañana y otra [á] la tarde, es-
tando tan lexos de nuestro collegio, era para él harta fatiga. Y
porque se sepa que no da passo em balde, no sé si fué el primero
ó 2° día, que fué á palaçio, contó en su rosario todos los pasos
que auía dende ally al collegio, para offreçerlos al Señor por di-
uersos intentos, y hallaua que en las dos vezes que yua y uenía
al día, andaua çerca de noue mil pasos; y bien se podrá conjeitu-
rar que, pues no yua á gastar el tiempo em balde y ofreçía siem-
pre el trabaio de tantos pasos al Señor nuestro, que serían bien
meritorios. Y con andar tantas vezes este camino, nunqua fué sin
ser llamado, ó del rey ó de la reyna, ó de los prínçipes ó infan-
tes, y especialmente de la prinçesa, que los más días le embiaua
á llamar. En todas estas partes hazía siempre pláticas spirituales
tan proueçhosas y edificatiuas, que çiertamente en toda la gente
de aquellos palacios se veía notable deseo de mudar la uida, y pa-
reçía que en uer entrar al Padre en ellos, se les abría á todos el
coraçón de plazer, por el que veían siempre á su R.^ en el rostro,
que era vna de las cosas que muçho encareçían todos, y dezían
públicamente que en solo la alegría que traía ' consigo, mos-
traua su santidad. ¿Qué hiziera[n], sy vieran en el interior su
confusión? Aunque la podían bien coniecturar de la grande afabi-
lidad y humildad con que habla ua y se suiectaua á todos, que
esto era cosa mucho de uer, que le reçebiese á él el rey con el
bonete en la mano, y saliendo de con su alteza, hablase él ^ al
cozinero con el bonete en la mano, tan ygualmente como con
otro de su calidad. Pareçe que tanta, humildad, como la que e
Señor puso en su sieruo, es propia para confundir la soberbia de
los que tratan della en las cortes de los prínçipes, donde su R.*
entendió algún tiempo en el mesmo trato, aunque sacó más ga-
nançia dél, que suelen sacar otros, porque de ally le a uenido
buena parte de su confusión.
• Ms. heic et saepius traya, trayan.
- Scilicet Borgia.
Epistolae Mixtae, tom. III. 35
540 Epistolar Mixtae — 686
Todo esto disponía la gente marauillosamente á afectionarse
á su R.^, para hazerse más capazes de sus buenos conseios y doc-
trina, y asy em poco más de un mes que estuuo en Lisbona, que-
daron la prinçesa y sus damas en costumbre de se confesar, unas
de 8 en 8 ' días, y otras de 15 en 15; y entrar en aquél palaçio,
después que el P. Francisco trataua en él, era entrar en una casa
de religión, que á unas hallaua confesando, á otras rezando, y á
otras platicando en cosas de nuestro Señor, y todas tan deseosas
de seruirle, que era para alabar á la diuina magestad. Porque,
puesto caso que en mugeres aya mutabilidad más que en los
hombres, todauía la continuación de instruirlas da buena spe-
rança de perseuerar, y asy el Padre no se contentó con comen-
çar la lauor, sino con dexar ordenado cómo quedase en su lugar
qu[i]en la leuase adelante; y conçertó con la princesa que vn Pa-
dre de la Compañía fuese todos los domingos y fiestas en las tar-
des á enseñar y declarar la doctrina Christiana á las damas y á
todas las otras mugeres de casa, y lo mesmo quedó concertado
con la reina para sus damas y otras criadas, y asy en el vn pala-
çio como en el otro, se commençó esto algunos domingos y fies-
tas antes que el P. Françisco partiese de Lisbona, y todas uenían
á la doctrina de harto mejor gana, á lo que mostrauan, que solían
yr á las fiestas; y todas pareçe que llorauan el tiempo que auían
estado sin gozar de la doctrina de los Padres de la Compañía. Y
es cosa para alabar al Señor la affeçtión que les an tomado. Haga
su diuina magestat que sea para gran aprouechamiento spiritual
de los operarios, y de la miese.
Predicó su R.* dos sermones en la iglesia de nuestro collegio,
y á los rey[e]s y prinçesa otros dos, demás de las pláticas parti-
culares que hazía los más días. Ocupóse algunos en casa de la
prinçesa, dándoles exerciçios spirituales, como fué, dos días antes
de la natiuidad de N.* S.*, vnas suertes que hechó entre la prin-
çesa y sus damas, en que, según el número de las personas, puso
unas çeduHcas, que cada una contenía vna virtud de N.^ S.^ y
vna oraçioncica ^ breue y muy deuota, en que se pedía aquella
1 Ms. 8 en ó 8.
* Ms. oraconsica.
i
20 OcTOBRis 1553 547
virtud. Y fué tanto el regocijo ' spiritual que cada vna reçebía
con la uirtud que le cabía, como si con la cédula le veniera la
mesma virtud. Tomó el P. Francisco ocasión de las graçias que
la prinçesa y sus damas le dauan por tan buena inuentión, de
suplicarle á su alteza y pedir á las damas que, en pago de la
buena obra y para la perfectión della, se confesase su alteza y
todas para el día de nuestra Señora y commulgasen, pues tenían
harto tiempo para se apareiar, porque auía poco tiempo que se
auían confesado para ganar vn juvileo, y asy lo hizo quasy toda
la casa. Por estas mesmas suertes embió la reina á casa de la
prinçesa, y se echaron también entre su alteza y sus damas; y
era de estimar en mucho ver aquellos días la ocupaçión que to-
das traían en comunicarse sus suertes y disponerse para la con
fessión y communión, y persuadir que les hablasen cosas de Dios,
que era para alabar á su magestat. Demás desto dió su R.* en
scrito á la prinçesa y á la infante doña María ciertas considera-
ciones que meditar, porque se las pidieron sus altezas, y espero
en el Señor que se aprouecharán mucho con ellas.
Y porque el Padre auía quitado los naypes del palacio de la
prinçesa, y su alteza le pidió que en recompensa les diese algún
buen juego en que se pudiesen á ratos ocupar, ordenó vnos
naypes, en que avía 48 cartas. En las 24 hizo escreuir xx!!!!**
virtudes, en cada carta la suya, con vna sentencia en que se ala-
baua y declaraua aquella virtud; y en las otras 24 cartas, otros
tantos viçios, y en cada vna se dezía vna abominación y amenaza
contra aquel viçio, y se ponía vna mortificación que avía de ha-
zer la persona á quien le cupiese, y así jugauan seys á seys, ó
X á X, y á cada vna daban su carta, de manera que, la parte
donde más vicios caían % perdía; y las- personas, á quien cabían
las cartas de los vicios, hazían allí públicamente las mortificaçio-
nes. Cada vna estaua temerosa no le cupiese vicio, por huir de
la mortificación, y aquí entrañan las ueras del P. Francisco, di-
ciendo, qué sería á quien le cupiese morir con tal viçio, que no
haría mortificaçión, sino incurriría en muerte eterna. Estava la
' Ms. rigozijo.
* Ms. cayan.
548
Epistolae Mixtae— 686
princesa la más vfana del mundo con sus naypes, y la reyna hiza
trasladar los dichos de todas las virtudes y vicios pára hazer
otros de la mesma manera. Juego es tan lleno de veras, que, se-
gún lo que se encareçen en él las virtudes y se abominan los vi-
çios, no creo se podrá abusar dél jamás. Y çierto sienten tanta
plazer las que vençen á este juego, por escaparse de las mortifi-
caciones, y hazerlas hazer á los contrarios, como si al juego se
ganase mucho dinero. La primera vez que se jugó, se halló pre-
sente en casa de la princesa el infante don Luys, que estuuo tan
deuoto en el juego, como si fuera vn muy buen sermón, y así le
alabó mucho.
El rey y reyna tenían muy gran contentamiento de ver el de
la prinçesa, que aunque le devia su alteza de tener por la razón
que ay para ello, no lo mostraua tanto como después que vino
en aquella corte su R.'^, y esto fué parte de lo mucho que se hol-
garon todos con su venida; porque, como las damas eran caste-
llanas ' y rezien venidas á tierra estraña, aunque apenas se pue-
de dezir esto entre Castilla y Portugal, todavía eran algo desa-
bridos los principios; y ver su alteza esto, le podía dar algún
desgusto, el qual çierto, después que el Padre entró en aquel
palacio, ni se conoció en la cabeça, ni menos en los miembros
* Vide supra, epist. 672, pag. 504, annot. I.
- «Gaudebat autein in primis Rex, quod videbat post adventum P. Fran-
cisci magnopere laetam Principem Joannam cum ipsius comitatu esse, quia
eatenus, forte ob mutationem provinciae et mores gentis diversos, aliquo
modo eam laetitiam non ostendebat.» Polanco, t. iii, pag. 358, n. 787. Et
re vera memorant scriptores sensisse illam plus solito suum ab Hispânia
discessum. Ludovicus Sarmiento de Mendoza, qui principem comitabatur et
interfuerat discessui, haec scribebat Carolo, caesari, 24 Nov. 1552: «Ala
partida de la Princesa de Toro escribí á V. M. de cómo S. A- había ido á
Tordesillas á despedirse de laTíeina su agüela, y de cómo se partió de Toro
para seguir sh camino, y á la partida fué cosa grande su despedimiento del
Infante [erat hiç Carolus, Philippi II filius], que turó tres días el llorar del
uno y del otro,' y yo no soy tan buen coronista para escribir lo que en este
tiempo paso de las cosas que el Infante dijo y hizo á esta partida; mas toda-
vía,.aunque sean niñerías, no dejaré de decir quél decía: el niño (que así se
nonjbra él á sí mismo), cómo ha de quedar aquí solo sin padre ni sin madre,
y teniendo el agüelo en Alemania y mi padre en Monzón ... » Et paucis in-
terjectis, ait: «La princesa es un ángel y de grandísimo valor en todo, que
merece bien que particularmente V. M. tenga cuenta de la escribir conti-
20 OCTOBRIS 1553 549
Todos estos prínçipes están [tan] afectionados á la Compañía,
que espero en el Señor se an de aprouechar mucho. Lo que se
a pasado con el rrei, y los fauores que ha hecho á la Compañía,
así en la casa profesa, que nouamente a dado en Lisbona, como
en los demás negocios tocantes á los collegios, porque son cosas
que incumben al Padre maestro Nadal, como cabeça nuestra en
estos reinos, [me] remito á la relaçión de su R.^
Cumplida el P. Francisco su iornada, y tomada liçençia del
rrey y de todos aquellos prínçipes, partió su R.* de Lisbona á los
5 del pasado, y proseguiendo su camino para Córdoua, vino á
Euora, donde fué muy bien recebido de los Padres y hermanos
de nuestro collegio, con quien su R.* se consoló mucho en el Se-
ñor nuestro. Llegó ally mui [de] noche, y como el cardenal infan-
te, sabiendo que su R.* aula de uenir por ally, tenía dicho al rector
del collegib ' que luego que su R.* viniese le diese auiso de su
venida, el mesmo rector fué aquella noche á su alteza de parte
del P. Francisco para dezirle que, se era seruido, iría aquella
noche [á] besarle las manos. El cardenal mostró auerse holgado
mucho de saber que era uenido, y embióle la norabuena de la
uenida, y que no tomase trabaio de uerle aquella noche, y que,
si no se le hiziese de mal predicar otro día seguiente en la igle-
sia mayor, que era domingo, holgaría mucho de oyrle. Su
R.* açeptó el sermón, y otro día, en commencando á tañer á misa
en la yglesia mayor, fué su R.* á besar las manos al cardenal,
que tiene la casa iunto á la yglesia, el qual holgó mucho con la
visita de su R.*, y se uino luego á la misa, donde predicó uno de
los mejores sermones que a hecho después que predica, y asy
quedó el cardenal muy contento, y todos los canónigos y bene-
ficiados de aquella ^ yglesia, la qual, aunque es bien grande, es-
taña llena de gente. Fué su R.^, en acabando de predicar, á ha-
blar á su alteza en la cortina, el qual estuuo con el Padre en pie
nuamente y la favorecer por sus cartas, y agora sobre lo de su casamiento,
que lo conozcan sus suegros, y el Príncipe su marido, y todos en Portugal.»
Colección de documentos inéditos para la historia de España, t. xxvi,
pag. 392-394.
' P. Alphonsus Barreto.
* Ms. daqiiella.
550
Epistolae Mixtae— 686
un ratillo que estuuieron hablando, y mostrò mucha alegría y
contentamiento del sermón que su R.* auía hecho. Quedó que el
Padre yría en acabando de comer á casa de su alteza, para reçe-
bir su licençia y bendiçión con que otro día se pudiese partir, por
la mucha prisa que dauan de Cordona; y apenas auíamos acaba-
do de comer en el collegio, quando uenieron á dezir al P. Fran
cisco que el cardenal era uenido. Estuuiéron la mayor parte de
aquella tarde juntos con vna muy ygual conuersación, y después
de ydo su alteza, el Padre fué á uer el collegio que manda hazer
para la Compañía en aquella çibdad, cuyo edificio ua ya muy
adelante, y es á la medida del que le manda hazer, porque ua
muy costoso y sumptuoso.
Partió el Padre de Euora á los nueue de Octubre, y fué por
Uillauiçosa, donde el duque de Bergança ' le estaua esperando,
y asy le salió á reçebir media legua del pueblo. Hizo el acogi-
miento á su R.* que pudiera hazer á su proprio padre, y con el
mesmo respecto le tractó. Predicó su R.* aquella mesma tarde
en un monasterio de monjas, presentes el duque y duquesa con
todos los de su casa, que la tiene de prínçipe, como lo es en
aquel reino.
Partióse otro día para esta çibdad, donde llegó- día san Lu-
cas sin saber de cierto que huuiese uenido Padre ó hermano
alguno de la Compañya, porque los Padres don Antonio, maes-
tro Benedicto y Nauar[r]o con los hermanos Marcelo, Bernardo
y Ramirez ^ estañan en Montilla, seys legoas daquí, esperando
la uenida del Padre, y asy su R.^ el día que aquí llegó se fué á
apear á un mesón fuera de la cibdad, y ally supo que el P. Ui-
* «Dom Theodosio I, Duque V de Bragança, etc., t a 20 de Setembro
de 1563. Casou duas vezes: l.* com D. Isabel de Lancastro, t a 24 de Agos-
to de 1558, filha de seu tio D. Diniz, Conde de Lemos; 11. * com D. Brites
de Lancastro, filha de D. Luiz de Lancastro, Commendador mõr de Aviz,
t a 12 Junho de 1623.» Sousa, l. c, t. vi, Tahoa v.
^ ((Postridie profectus, Cordubam pervenit ipso die Sancti Lucae.» Po-
lanco, t. III, pag. 362, n. 794. — Infra, epist. 696, uberior de eadem re fiat
sermo .
' Recensentur hic PP. Antonius de Cordoba, Petrus Navarro et Bene-
dictus..., Fr. Marcellus de Salazar, scholasticus; FF. Antonius Ramirez et
Bernardus de Bizcaya. Cf. Polanco, t. iv, pag. 447, annot. i.
20 OCTOBRIS 1553
Uanueua estaua aquy con un compañero, en casa de don Juan '
de Córdoua, tío del duque de Sesa % deán desta yglesia, al qual
su R.^ hizo saber de su uenida, sin que don Juan la entendiese, y
luego el Padre Uillanueua vino allí, y, puesto el sol, se fueron a
casa de donjuán, de quién fué el P. Francisco muy bien rece-
bido. Es cosa para hazer muchas gratias al Señor uer la myse-
ricordia que a obrado con este cauallero, que, auiendo sido no
muy deuoto de la Compañía, antes contrario della, y de quien se
temía que auía de estoruar la entrada della en esta cibdad, ha
venido tan al otro estremo, que nos tiene en su casa á su costa,
y haze donaçión della para collegio, sin pedir obligaçión de que
le digan vna Aue María, ualiendo la casa quinze ó dieciseys mil
ducados; y oblígase á hazer vna capilla con su rexa y retablo, y
da para ella ornamentos ' y plata, que ualen cinco mili ducados,
y para la fábrica de la dicha capilla dota v[e]inte mil marauidís
de rrenta perpetua, y se offreçe de dar por sus días todo el pan
que fuere menester para el gasto de casa. Demás de lo qual dize
que a de dexar al collegio por heredero de sus bienes. Y no se
puede dezir quán embebido está en esta obra, y quán affeciona-
do á la Compañía. Creo que ha de ser la cosa más exemplar, y
que más gentes ha de mouer en este reino, uer que un hombre
tan metido en el mundo, como lo era este cauallero, y tan con-
trario á la Compañía, se aya hecho tan fauorecedor della. A Do-
mino factum est istud, et est mirabile in oculis nostris * : él sea
bendito, que, com poner los ojos de su mysericordia en quien él
quiere, vertit praua in directa, et aspera in vias planas El nos
* Ms. lohan et statini Jw/ian.—u Intel lexit [Borgia] Patrem Franciscum
de Villanova cum socio esse apud D. Joannem de Corduba, decanum illius
ecclesiae, virum et nobilitate et opibus in ea urbe primarium, Ducis Sessae
patruum.» Polanco, t. m, pag. 362, n". 794. — Socius vero Patris Villanue-
va erat Fr. Alphonsus Lopez.
- Gonsalvus Fernandez de Cordoba, dux III de Sessa.
^ Ms. ornamientos .
" Ps. cxvii, 23; Matth. XXI, 42.
^ Lue. ni, 5. — Longum esset persequi quae de miranda hujus viri in
bonum mutatione annales nostri narrant; videantur Cartas de San Ignacio,
t. V, pag. 516 et seqq., Fundación del Colegio de Córdoba, Alcazar, Chro-
nohist. t. I, pag. 218 et seqq., etc. , et prae caeteris Santibañez, Historia
552 EpisTOlae Mixtae— 687
mire con los de su misericordia, para que del todo se deshaga
nuestra miseria. Amén.
Manu P. Polanco: 20 de Octubre 1553.
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do Padre nuestro en Christo, nues-
tro Padre maestro Ignacio de Loyola, [Prepósi] to general de la
Compañía de Jesús. En Roma.
Alia manu: 1553. Del P. Bustamante. Sigilli vestigium.
6ST
ANDREAS GALVANELLUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MORBENIO 23 OCTOBRIS I553 *.
Civium aviditas in audiendo Dei verbo. — Ludimagister populi discedit.—
Timor Galvanelli ne alius veniat, haeresi infectus. — Vota civium ut
nostri scholas instituant. — De collegio fundando.
X
I
La gratia et pace del nostro signor Jesù Xpo. sempre scia
con nui. Alli xvi del presente risposi a quella della: R. V.
Molte persone se comentia a retirare dalli peccati et uolentiera
ascoltano il uerbo diuino, e questo è per gratia del S. N. Alchu-
ne se communica ogni festa, et sonno sollicite alla giesia. Non
ho più uiste canta frequentia de persone, quanto uedo al presente.
Idio N. S. scia laudato. Heri mi fuo ditto che quel bono sacer-
dote, che dice ogni matina doe misse, ha prestato scudi loo a
uno, che ha guadagnato 50 scudi, pagando ogni anno scudi 8.
Il precettore delli putti, cioè quell, che ha fatto quelli uersi
che mandai a Roma, se parte et ua a Bologna per studiare: cosi la
terra remane senza maestro, che è cosa damnosa alla terra. Du-
bito non uenga alchuno, che habia qualche dottrina falsa et he-
retica. Gli homini me fanno instantia che scrina alla R. V., acciò
de la Provincia de Andalucía de la Compañía de Jesús, parte l, lib. l,
cap. 22 et 23.
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 266, prius 277, qui in n. 278
conversus fuit. — Usus est hac epistola Polancus, t. iii, pag. 129, n. 257.
* Has litteras non vidimus.
23 OCTOBRIS 1553 553
quella mande uno che facia la schola et uno per seruire, che lore
prouederanno a tutto quello serà necessario per il uiuere de tutti
et uestire. Seria bona et utile non solum alli putti, ma etiam alli
padri. Tutto sta in la R. V. Parlano de fare uno collegio, perchè
questi dui, doue habito io, non hanno figlioli et hanno robba assai
bene. Uolentiera dariaro parte del suo per aiutare uiuere, non
solum in uita, et ma etiam in la morte. Et seria causa de molto
bene in questa Uoltelina. Dariano materia alli heretici delle altre
terre tacere, et alli curati uiuere meglio che non fanno; et gli
populi mutare uita. Non altre: alle orationi della R. V: et de tutti
mi aricomando. De Morbegno alli xxiii de Octobre 1553. Il seruo
et figliolo indegno,
Andrea Gualuanello.
Inscriptio: Al molto R.do Padre, il Padre maestro Ignatio
Loj^ola, prepósito generale della Compagnia di Jesù. In Roma.
JOANNES GUTTANO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BARCINONE 23 OCTOBRIS 1553 ' .
Mari classe turcarum, infesto, navigare non possunt. — Qui e portu jam sol-
verant, alii Valentiam et Gandiam diverterunt: alii periculum evasere.
— Theotonius in Lusitaniam redivit.
t
Jhs
Muy R.do Padre. Pax Xi., etc. Esta será paraauisar á V. P.
cómo hasta agora no hemos podido passar, conforme á lo que
nos ordenó el Padre maestro Nadal Agora, después de saber
que se a ydo I' armada turquesca, speramos dentro de vn mez
partir para Roma, agora sea por algum puerto de Italia, agora de
Çiçilia, lo que por más probable tengo. Aquí no stamos más de
tres, es á saber: el Padre M.° Joan flamenco % y el hermano
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 256, prius 484.
- Nadal, Epist. t. i, pag. 158, n. 3-5.
' Joannes Cuvillon, (Couvillon, Couviglionus), Petrus Canal, et epi-
stolae auctor, Joannes Guttano. Polanco, 1. 111, pag. i83, n. 387.
554 Epistolar Mixtae— 688
M.° Pedro y yo. Supimos de los que hauian de passar con nos
otros cómo, hauiéndose embarcado en las galeras con el Padre
M.° Symón en Alicante, vinieron hasta Mallorca, y no podiendo
passar las galeras por causa del armada que entonçes por estas
partes destas islas staua, voluiéronse los hermanos para Valençia
y Gandía, no podiendo passar con vna ñaue á Italia, por la mu-
chedumbre de la gente que iua en ella, con la qual passò el
Padre M.° Symón con el P. Carnero \ que venía con su R.* de
Portugal, y con arto peligro, como nos scriuen de Valençia,
donde stán parte de los que han de passar, y otra parte en Gan-
día, Pienso todos nos aiuntaremos en Barçelona, como les escre-
uimos, si ya ellos no se embarcan en otra parte de allá con mejor
comodidad.
Del hermano don Teotónio, después que se partió dél el Pa-
dre M.** Joan flamenco, que yua por su compañero hasta Alcalá,
hemos sabido, cómo de Alcalá se partió enfermo para Portugal
No más, sino que V. P. nos tenga por amor de N. S. por muy
particularmente encomendados delante de Dios N. S. en este
viage lo qual pedimos también á todos los demás Padres y her-
manos nuestros en X.° De Barçelona a 23 de Octubre de 1553.
De V. P. hijo en X.^
JOANNES GUTTANUS.
Inscriptio: f Al muy R. do enX.° Padre, el Padre M.° Ignaçio,
prepósito general de la Compañía de Jesús. En Roma.
* Melchior Carneiro, qui, ut alt Polanco, t. m, pag. 64, n. 115 ((mi-
raculo quodammodo de turcarum manibus evaserat.»
^ Vide supra, epist. 684 et Nadal, Epist. t. i, pag. 205, 206.
^ Quid eis acciderit, maxime vero Guttano, narrant epistolae infra po-
sitae, 732, 733 atque aliae suo tempore edendae.
ZS OCTOBRIS 1553
555
eso
ANTONIUS DE ARAOZ
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
VALLISOLETO 25 OCTOBRIS 1553
Ignatianis litteris respondet: de subsidio ad collegium romanum; de scho-
lis in burgensi urbe inchoandis: de more gerendo Patri Avila. — De
PP. Loarte et Guzman: de christianis novis quid homines sentiant. —
Non placet quibusdam Patres Michaelem de Torres et Franciscum Bor-
giam a provincialis obedientia eximi.
Manu Antonii Gou: en esto % y así crea V. P., Padre mio,
que voluntad ni diligencia falta, sino que los tiempos están de
manera, que es lástipia ver los cambios que se alçan, y las cosas
que pasan: N. S. lo remedie todo.
Acerca del leer en Burgos, como el Padre M.° Nadal venga,
plaziendo á Dios, se porná toda la fuerça que pudiéremos ^
El complazer y regalar al P. Auila es cosa muy justa, como
V. P. dize, y así lo deseo yo hazer, y pienso que él lo tiene así
entendido de mí * .
Açerca de don Enrrique de la Cueua he scripto largo á V. P . ,
y le he embiado algunas cartas que él me ha scripto, en las qua-
les verá V. P. quán dulce está, porque no siento se le aya dado
causa para lo contrario. Agora anda en la visita de su officio. De
mi parte siempre seré en que se consiga lo que el R.mo desea
* Ex originali in voi. D, unico folio, n. 7, prius 39I.
- Initium hujus membri, sive periodi, desideratur. Quae vero hicdicun-
tur, spectare videntur ad subsidium pro collegio romano procurandum, quod
quidem fiebat diligenter, sed tempora et transmittendae pecuniae difficul-
tas rem difficilem reddebant. Caeterum fragmentum hoc sive pars epistolae
conjungi potest, ut nobis quidem videtur, cum epistola 681, pag. 526, quae
duplicem scriptionis diem affixum habet, scilicet l3 et 25 Oct. Cf. etiam
epist. 692.
' Vide supra, epist. Patris Estrada, n. 668, pag. 480.
* Cf. epist. 514, pag. 63 et seqq.
^ Bartholomaeus de la Cueva, cardinalis, qui optabat ut Henricus, ejus
filius, Societatem ingrederetur.
556 Epistolae Mixtae— 689
y .así paréçe lo ha algo renouado con el P. M.° Nadal si dura el
propósito; N. S. lo aga por su gran bondad.
El predicar en las plaças y calles, por estas partes, en común
ofende más que edifica, y así se templará.
Ahí * ynbío á V. P. copia de vna que me scriuen el doctor
Loarte y don Diego Yo les satisfize con letra, y también de
palabra, después quando les fui á visitar; quánto más que mi
dificultad no se fundaua en lo que ellos apuntan, sino en lo de la
inquisición, y no saber qué resultará del doctor * su compañero,
que está preso; porque el otro inconueniente no toca á don Die-
go. Ellos me dixeron que tenían entendido que el Padre M.° Mi-
rón trataua esto del linaje con mucho rigor \ El P. Auila y ellos
son per diametrum de opinión contraria, avnque no la marquesa
de Priego, que dize que querría que todos los que vbiesen de yr
á Córdoua fuesen vizcaynos ^ N. S. nos rija en todo por su
gran misericordia. Spíritus criados en libertad, y con otra leche,
con dificultad se doman.
Manu P. Araoz: Esta se començó á once y se açava á 25
de Ottubre, porque asta agora no a auido correo, é ymbiámosla
á Barcelona, pues ally acuden los correos. Otra copia desta
va por vía de Burgos, y las letras de las Indias. Sea Ihs. con
' Nadal, Epist., t. i, pag. 163-165, et 768, 769; Polanco, ih, p. 429,
43o, n. 949, quibus in locis multa, ad Henricum de la Cueva spectantia, de-
clarantur. Araoz vero nunc ad illius factum refertur, quod laudati scriptores
narrant: aEt cum sacrum [Henricus] audisset, et communicasset et aliquan-
tulum genibus flexis ibidem haesisset, Ímpetu quodam surgens et ad cubi-
culum se conferens, statim egressus et genua flectens, vota sua renovavit,
et, se in terram prosternens, pedes P. Natalis osculabatur; qui cum animad-
vertit quid ab eo ageretur, jam fere actum ab eo erat; et uterque, genibus
flexis ac mutuis lacrymis et amplexibus, luctari videbantur, spectante
P. Tablares». Polanco, l. c.
2 Ms. ay.
5 Transsumptum hoc PP. Gasparis Loarte et Didaci de Guzman habes
supra, n. 633, pag. 392.
* Dr. Charleval, sive Carleval, Bernardinus, Polancus, t. m, p. 38i,
n. 733, annot. 2.
^ Ita exigebant judicia hominum, in Portugallia dominantia.
^ Sive immunes ab omni cum novis christianis commixtione.
' Ms. Ahonze.
25 OCTOBRIS 1553
557
todos. 25 de Ottubre 1553, y de Valladolid, V. P. minimus
fìlius,
Araoz.
t
Jhus.
Infolio separato, manu Anionii Gou El Padre M.° Polanco
me scriue que el P. D. T. ^ es exempto, por lo que el P. M.** Na-
dal me tiene conjurado que represente á V. P. lo que se me ofre-
ciere. Avnque parezca agere causam propriam, diré con licencia
de V. P. lo que siento, y sienten los que lo han sabido, y es, que
se ofenden mucho, etiam qui videntur columnae, de que en la
Compañía, que estriba tanto sobre la obediencia y abnegación,
comience ya á hauer exemptos.
Esto he oydo hablando del P. Francisco que lo del D. T.
pocos lo saben, y estos me han pydido que no se diuulgue, pa-
reciendo, que si lo del P. Francisco ha ofendido, quánto más
esto, etc. Yo, Padre mío, por la bondad de nuestro Señor siento
paz entrañable de todo lo que V. P. permite, quánto más de lo
que manda; y pluguiese al Señor se apiadase V. P. de mí y dellos,
y los librase á todos de mis manos; y quanto más paz siento en
lo que V. P. haze, tanto la siento mayor en rejDresentárselo, spe-
cialmente con el consejo del Padre M.*^ Nadal, porque confieso
que algunas vezes, por no pareçer que trato de causa mía (que
sería harta miseria), he dexado en algunas cosas de hazer esto.
' Ex originali in voi. C, unico folio, n. y.bis prius 392.
^ P. Dr. Torres, Michael. Hunc Ignatius ad alia obeunda muñera
destinabat.
' Borgia, quem Stus. Ignatius, non certe ad disciplinam relaxandam
aut in gratiam sive favorem ipsius Borgiae, sed altioribus ductus rationibus,
ab obedientia Araozii voluerat exemptum. Equidem «cum intellexisset
P. Ignatius cum Nuntio Apostolico et-Domino Rui Gomez de Sylva tracta-
tum fuisse, an expediret P. Franciscum Borgiam in Portugalliam ire, et id a
P. Araoz factum fuisse, significari voluit P. Francisco duo: alterum, quod
cum hujusmodi personis non videbatur P. Ignatio conferenda esse, quae
P. Francisco agenda erant, nec ipsum teneri obediendum Legato, sed tan-
tum P. Ignatio et Summo Pontifici; alterum, quod, licet posset, suae conso-
lationis gratia, conferre cum Provinciali Araoz quae ad se pertinerent, non
tamen ad eum consulendum teneri, nec ad ipsius sententiam sequendam.»
Polanco, t. iii, pag. 366, 267, n. 805. Vide locum.
558 Epistolae Mixtae— 690
No sé en quál falto ó aderto más: en callar ó en representar, pues
por la gracia del Señor lo vno y lo otro ago con mucha paz.
También verá V. P. si es bien que el superior prouincial ó
local sepa los que se eximen de su jurisdictión, porque si yo
vbiera sabido antes lo que agora, no me admirara de algunas co-
sas del P. D. *, que, avnque no me han desedificado, porque siem-
pre saluaua la intención, confieso que me han* admirado: porque
pasan los çinco y seys meses que no tengo carta suya; y agora
que entiendo que no tenía ni tiene por qué hazerlo, veo que ni
yo tengo razón para sentirlo, pues en alma tan pura no se ha de
creer descuy do en cosa que tubiese obligación . V. P. por amoi
de N. S. me perdone si falto en esto, que á lo menos puedo ser
creydo, que avnque es la primera vez que lo scriuo, no es la pri-
mera que lo he examinado y pensado. Y pues V. P. me es padre,
súframe como á hijo, pues con la gracia del Spíritu santo pienso
que con paz y alegría terné por mejor todo lo que V. P. orde-
nare: gloria a Dios por todo.
Manu P. Araoz: De Valladolid 25 de Ottubre 1553.
690
ADRIANUS ADRIAENSSENS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
LGVANIO 26 OCTOBRIS 1553 -.
Fragmentum litterarum.
Litteras nuper misisse, ait. — Andream Lyner ad sua transigenda negotia
Coloniam adiisse. — De quodam Societatis candidato. — Ludovicum Blo-
sium cum suis monachis ignatiana exercitia peregisse.
Misimus abbine octo diebus magnum fasciculum per ban-
cham bruxellensem et soluimus portum, quia noster notarius non
aderat, cui solemus tradere, et existimabamus cursorem mox
discessurum. Hoc ego solum obiter addam, confratrem nostrum
* Michael de Torres.
* Ex autographo in voi. D, unico folio non integro, n. 2, prius 3i6.
' Ms. magnarn.
26 OcTOBRis 1553 559
Andream coloniensem, hinc discessisse ad suos fratres, qui
extra Coloniam agunt, vt sua omnia disponat, et bene se habet
in utroque homine, et omnia speramus recte transigenda. Quod
autem fecit, fecit sano aliorum et nostro Consilio. Venit quoque
interea ad nos quidam juuenis, hoc anno promotus hic Louanij in
Lilio % frater cuiusdam magistri Christophori in eodem Lilio, et
omnino cupit se nobis adiungere: ei jam tradimus exercitia. Fuit
condiscipulus charissimorum confratrum Joannis de Tilia et Joan-
nis de Montibus, quibus gaudium speramus erit cum a R. V. [id]
intellexerint. Iste dominus abbas ' cum suis 4 fuerunt praeteritis
mensibus in exercitijs: bene, laus Deo, profitiunt, et statuerunt
neminem in suam religionem admittere, nisi praehabitis exercitiis,
sicut breui duobus nouitijs dederunt, non eadem quae nos, sed
quaedam capita ex nostris . Valde esset eidem domino abbati
gratum habere nostra omnia exercitia. Et si inquireret diligenter,
facile exhiberentur ei ab alijs, qui nescio v-nde ea habent. Si
ergo videtur P. V., communicabimus ei; si vero aliud videatur,
etiam placet. Solum scribe vnum aut alterum: charitas
et modestia videntur satis exigere vt communicemus ei.
Raptim Louanij 26 Octobris anno 1553. R. V. seruus in Domino,
Adrianus Adriani, ab Antuerpia.
Inscrìptio: R.do domino praeposito Societatis Jesu, domino
meo obseruandissimo.
Alia maitu, sed perperam. Londini.
* Andreas Lyner. Vide infra, epist 700.
* Scilicet in collegio liliensi, de quo saepe dictum est. Polanco, t. m,
pag. 282, n. 634.
^ Abbas liciensis, Ludovicus Blosius. Rem sic narrai POLANCUS, t. ili,
pag. 278, n. 624: (ds, inquam, Abbas, cum quinqué selectis sui coenobii
religiosis, inter quos erat Prior et studentium magister ac procurator, bini
ac bini successive ad nostros venientes', spiritualia exercitia susceperunt.»
56o
Epístolas Mixtae— 691
eoi
DESIDERIUS GIRARDIN
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 26 OCTOBRIS 1553
Ignatii litteras desiderai. — Solita obit munia,
t
Jhs.
Pax Xpi. sit semper nobiscum. Padre in X.° R.do. Da molti
dì n' hauemo riceuuti lettere de V. P.; per questo non sapemo
che responderé. Da laltra banda, non sapemo di qua che scriue-
re. Et cossi per adesso sarrò breue.
Io ho confessato questa settimana tre persone
Li scholari nostri sonno confessati, in fuori li piccolini man-
cho capaci, per non dare fastidio al confessore, essendo di qua
caristia de confessori et de confitenti. Io spero, hauendo inteso
il jubileo publicato a Roma, che nel aduenire saranno più.
Non altro, sinon che preghiano a V. P. preghar' Dio per noi,
et massime per me, imperochè io ne ho molto più de bisogno in
patientia, humihtà, tranquilità, etc., et perseuerantia. Scritte in
Tyuoli alli 26 de Ottobre 1553. De V. P. indegnissimo et inutile
seruo in X.°,
Desiderio.
Inscriptio: Al molto R.do in X.° Padre, il Padre M.** Ignatio,
prepósito generale della Compagnia de Jesù, appresso S.to Mar-
co. A Roma.
* Ex autogropho in voi. D, unico folio, n. 53, prius 15.
* Vide epist. 683, pag. 533, annot. 2,
29 OCTOBRIS 1553
e9*3
ANTONIUS GOU
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO 29 OCTOBRIS 1553
Quae in superioribus litteris Ignatio scripserat, ea paucis perstringit. — Quid
agat P. Araoz et a quibus, honoris causa, visitetur, commemorai.— Ejus
sententiam viri principes, praecipue vero Ruigomes, in negotiis rei
publicae exquirunt. — Crebri productique cum eodem sermones.— Bor-
gia, relieto in Portugallia suae virtutis exemplo, Cordubam se contulit.
— De cordubensi collegio, — Patris Gamero pia mors notatur.— Plures
optimique candidati Societatem inire decreverunt. — Patris Joannis
Gonzalez vires atteruntur.
t
Ihs
Muy R.do y charísimo en X.° Padre. La summa grada y amor
de Jesuchristo N. S. sea en nuestro continuo fauor y ayuda. Ya
por las cartas de los meses pasados, que se han imbiado por vía
de Barcelona, habrá V. P. entendido cómo en principio de Julio
llegamos el Padre doctor Araoz, el hermano Julián é yo á Oñate,
donde estubimos cerca de dos meses. " En este tiempo el Padre
doctor predicó algunos sermones con muy grande edificación de
la gente, y también entendió en hazer pazes entre algunas per-
sonas principales de allí, que de mucho tiempo viuían en discor-
dia, y por la bondad de Dios se acabaron con muy grande edi-
fioación del R.mo de Calahorra % y del licenciado Otálora, del
consejo real (que estañan allí), y de todo el pueblo; y también
entendió en otros negocios de mucha importancia, de que se sir-
uió mucho N. S; y cómo en principio de Septiembre nos partimos
de Oñate con propósito de venir á^esta villa; y cómo en Vittoria
visitó el Padre doctor la madre y los hermanos del Padre doctor
Olabe, y en la Casa de la reyna á la duquesa de Frías, * y á la
» Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 68, prius 393.
* Vide epist. 645, pag. 421; sed litteras Araoz non vidimus.
^ Joannes Bernal (Bernardus) Diaz de Lugo.
* Juliana Angela Velasco et Aragon.
Epistolas Mixtae, tom. iii. 36
502 Epistolar Mixtae— 692
condesa de Osorno y á aquellas madres, y en S.to Domingo ^
á los Padres doctor Loarte y don Diego de Guzmán, deteniéndo-
se muy poco en cada parte, por la mucha prisa que dauan los
negocios de por acá; y cómo, estando en Burgos, y sabiendo
que el príncipe no estaua aquí , y Ruygómez se hauía ydo á
Alcalá á visitar al conde de Mélito % su suegro, cuya madre *
era muerta poco antes, partimos para Alcalá, donde hallamos á
Ruygómez y al conde, á quienes el Padre visitó, y se gozaron en
extremo con su vista, y tubo muchas y muy largas pláticas con
Ruygómez; y quando se yua, le acompañó por mucho spacio,
hablando solos; y cómo en principio de Octubre partimos de
Alcalá para esta villa, para donde se hauían partido pocos días
antes el príncipe y Ruygómez con muchos señores; y cómo lle-
gamos aquí á 13 de Octubre, y el otro día siguiente vino vn
paje de Ruygómez de parte del príncipe á saber si el Padre doc-
tor era llegado, y después vino el mismo Ruygómez á visitar al
Padre, y estubieron solos más de dos horas; después el Padre
fué á Palacio, y estubieron otro tanto los dos, hablando en plá-
ticas y negocios importantíssimos.
Lo que en esta tengo que anisar á V. P. es, cómo el Padre
doctor está con mediana salud, gracias á N. S., y tan visitado de
señores y personas principales, que comer con sosiego no puede.
De la mañana hasta la noche nunca está sin continuas ocupatio-
nes. Ruygómez, por cuyo pareçer y consejo (según es la fama
pública) se guía el príncipe, viene muy á menudo á visitarle, y
le comunica las cosas importantes de los negocios destos rey nos,
y sobre ellos le pide pareçer. Pocos días ha que, habiendo de
entrar su alteza en consulta sobre los negocios de- los reynos,
Ruygómez imbió al Padre doctor, que le diese memoriales de las
cosas que le occorrían para que en la consulta se pudiesen tra-
tar, y el Padre se los imbió, y el mismo día á la noche vino Ruy-
gómez aquí, y estubo por muy gran spacio con el Padre doctor,
* Maria de Velasco.
- Santo Domingo de la Calzada, Fanum Sti. Dominici.
' Didacus Hurtado de Mendoza.
* Anna de la Cerda, cujus obitum supra commemoravimus.
29 OCTOBRIS 1553 563
y le dio razón de lo que se hauia hecho en la consulta, y según
veo que después acá él va visitando los oydores de la chancillería,
yo pienso que el príncipe le imbió á mandar con Ruygómez que
los visitase. Es tanta la opinión en que es tenido del príncii>e,
úe Ruygómez y de los demás, que humanamente no pareçe se
pudiese más desear. Yo pienso que no promueve ' el príncipe á
<Dficio ni á cargo principal alguno, tocante al gouierno público,
que primero no se le consulte,
Hauer de dezir particularmente á V, P. los señores y perso-
nas principales que le visitan y le tratan, me pareçe que sería
prolixidad; porque los más principales de casa del príncipe, y de
€asa del infante, del consejo supremo real, y del consejo de la
inquisición, y casi todos los demás señores y personas principa-
les tienen mucha cuenta con él. Spero en N. S. que será esto
mucho para que en breue se reformen muchas cosas en estos
reynos, y se sirua N. S, muy de veras. Ya con otra auisé á V. P.
cómo, después que el Padre doctor tiene comunicación con el
príncipe y con Ruygómez, hauía mandado su alteza á los obispos
que residían en esta corte, que se fuesen á residir cada vno en su
obispado, y cómo no quiere su alteza que ningún obispo tenga
presidencia ni otro cargo fuera de su obispado; y así se ha ydo
cada vno á curar de sus ouejas, de que se seguirá, plaziendo al
Señor, no poco seruicio á su diuina magestat, á quien sea dada
gloria por todo.
También auisé á V. P, cómo scrini an de Portugal que el
P. Francisco hauía llegado á aquella corte, y cómo su yda hauía
dado muy grande edificación, y que el rey y la reyna le hauían
echo muy gran tratamiento, leuantándose el rey y caminando
algunos pasos para le recibir; y que el rey le habló, quitado el
bonete, y le importunaron que se asentase; y cómo estaua de
buelta para Córdoua, donde dizen que estará este inuiernp para
entender en las cosas de aquel colegio -, El Padre don Antonio,
M.e Benedicto, y algunos de Valencia 3^ Gandía estañan ya allí,
y también el P. Villanueua, y vn hermano de Alcalá, Scriuen
* Ms. promoue.
« Vide epist. 681, pag. 528.
564 EPISTOLAE MlXTAE— 692
que la ciudad da seyscientos mil maravedís de renta para el co-
legio, y nueuecientas mil en dinero para el edificio, y vna per-
sona particular dozientos ducados de renta. De manera que dizert
que con esto y con los beneficios del Padre don Antonio, que
son más de quinientos ducados de renta, terná al pie de dos mil
y quinientos ducados de renta: gloria á Dios por todo.
El P. Gamero, que estaua por rector en el colegio de Valen-
cia, se fué de allí, por consejo de los médicos, á su naturaleza,,
á ver si conualecería. Fué seruido el Señor de llenarle para sí:
murió en Toledo, y como en su vida siempre hauía dado muy
gran edificación de sí, también la dió en la muerte. El Padre
doctor ymbió de Alcalá vn hermano, que se estubo con él, sir-
uiéndole, hasta que murió ': gloria á Dios por todo.
También auisé á V. P. cómo se hauían determinado en Si-
giiença quatro doctores en theología para la Compañía, todos
hombres de mucha habilidad, y los dos dellos dizen que tienen
buen pulpito: todos son harto mançebos, que el que más edad
tiene, dizen que no pasa de 26 años. El vno dellos dexamos en
Alcalá, que daua muy gran exemplo de sí; sperauan presto los
otros.
El rector del colegio de Salamanca ' vino aquí á hablar aj^
Padre, y dixo que hauía allí algunos theólogos, que eran muy
buenos talentos, y pydían con mucha instançia ser recibidos en
la Compañía: y creo que estarán ya recibidos. En todas las par-
tes de por acá, donde ay gente de la Compañía, se sirue mucho
N. S. por el ministerio dellos. En muchas partes pyden obreros
de la Compañía, y por estar ocupados en los colegios, no se
puede proueer á todas partes. Presto, plaziendo al Señor, habrá
muchos buenos sujettos, que habrán acabado sus cursos, que se
podrán imbiar. Al P. Joan Gonzalez ' tenemos aquí muy achaco-
so: pareçe que cada día se va parando más flaco. V. P. lo mande
encomendar al Señor. Y no más. El Padre doctor y todos en los
sacrificios y oraciones de V. P. muy humilmente nos encomen-
' In epist. 681 dicta haec jam fuere.
* P. Bartholomaeus Hernandez.
' Vallisoletanis sociis praefectus. : -, ■
3o OCTOBRIS 1553 565
damos, y en las de todos esos Padres y hermanos. N. S. en el
alma de V. P. sus santísimos dones siempre conserue y prospere.
Amén. De Valladolid 29 de Ottubre 1553. D. V. R. P. mínimo
hijo y indignísimo sieruo en Xpo.,
4.
I
Antonio Gou.
Inscriptio: Jhus. Al muy R.do en Christo Padre, el Padre
M.e Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesús, junto á S.t Marco. En Roma. Pro toto.
693
ANDREAS GALVANELLUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MORBENIO 3o OCTOBRIS 1553 K
De homine, cui animarum cura deferenda sit. — Civium in contrarias partes
studia. — Ut Galvanellus apud ipsos maneat, exoptant. — Miserorum ho-
rainum de propria salute negligentia.
t
La gratia et pace del N. S. lesù Xpo. sempre scia con nui.
Amen. Alli xxiii del presente aduisai la R. V. come passauano
le cose della cura, et la penuria de uno preceptore per gli putti,
che uanno a spasso per la terra Io non posso attendere a tan-
to, pur ue nè alchuni.
Quel barba dil R.do^ al qual se apartene la cura, del quale
scrisse alla R. V. che era herético, manda uno suo putto alla
schola da nui, cosa che è stata causa cognoscere si fingeua o no;
perchè non me fidaua. Cosi cognosco che ha mutato proposito, e
il giorno della uigiHa de S.to Simone me disse il putto, che de-
^unaua. De questo hauiano ringratiato il S. N. , che, certo, più du-
bitauade lui, che non facea de tutta la terra, perchè ogni di me
era ditto che predicaua per la piacia a contadini et poueri
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 46, prius 279.
* Vide epist. 687.
' Haec sic referuntur a Polanco, t. m, pag. 128, 129, n. 255: «Quidam
ex auditoribus concionum P. Andreae de quibusdam dogmatibus fidei ca-
566
Epistolae Mixtae— 693
In questa matina è uenuto uno fratello dil R.do, che doueua
hauere la cura, a domandarme licentia per il suo padre, per
communicarse in casa, perchè gli frati non gli uoleno andare
senza licentia. Se il ditto padre moresse, credo che gli homini se-
rianno contenti de tore il ditto R.do per curato. Solo una cosa
gli faria stare indrete, perchè bisognarla pagare gli funerali, che
ualeno da 50 scudi lanno, et altri guadagni. Credo che fugiià
la uoluntade a multi padri fare gli figlioli sacerdoti, per hauere
gli beneficii Il padre che andana alla cura, me ha ditto che no-
ria uolentiera che uenesseno alchuni della Compagnia alla Uol-
telina, in quella terra, doue sua R.^ andana. Hanno fatto diuise-
runt: una parte ha eletto uno alieno, laltra ha eletto uno suo, et
non ha anchora 20 anni. Cosi la terra sera in discordia. Tutti
uoriano uno homo da bene. Dapuoi uoleno che cante bene, et fare
ogni cosa secundo che son stati cibati per il passato.
Tutti dubitano che non me parta, et questo gli fa uenire ad
ascoltare quel che Mio S. N. ce inspira ^ Non è persona pili
pigra alle cose de Dio, che gli poueri, gli quali fugeno il uerbo-
diuino, ma gli grandi ueneno uolentiera. Altre non ho da scri-
uere alla R.^ V., senonchè a quella et alle sue orationi me rac-
comando. Die XXX Octobris 1553. Il seruo et figHolo indegno,.
Andrea Gualuanello.
Inscriptio: Al molto R.do Padre, il Padre M.° Ignatio Loyola,,
prepósito generale della Compagnia di lesù. In Roma.
tholicae non bene sentiebat, et aliqua effutire solebat... Hic civis non inter
ignobiles ejus oppidi erat, et serio ad religionem catholicam rediit, et
quemdam suum nepotem ad scholam, quae in domo illa tenebatur, cui P. An-
dreas divertebat, misit; et ex puero intellectum est quod ille jejunaret, cum
vigiliae ab Ecclesia praeceptae occurrebant; et aliis signis de ejus vera
conversione bonam spera P. Andreas concepit.»
* «Satis propensi erant aliqui, ut filios sacerdotes facerent, et eo qui-
dem, non Dei cultura, sed eraoluraenta teraporalia spectabant, propter quae
et erai solebant beneficia ecclesiastica... Cura autem disserentera P. An-
dream audirent de bonis ecclesiasticis, animura iramutarunt, nec amplius
filios suos ad ecclesiasticos ordines promoveri volebant.» Polanco, ibid.^
pag. 128, n. 254.
Vide epist. seq. 716-719.
3o OCTOBRIS 1553
567
694
ÂNTONIUS DE ARAOZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALUSOLETO 3o OCTOBRIS 1553
Epistola soli Ignatio reddenda.— Ei se purgat de accusationibus , quibus
ipsum Polancus coarguebat. — Simoni Rodericio aures adversus Igna-
tium non praebuit.
t
Jhus
Muy R.do Padre mio. Gratia et pax domini nostri Jhu. Xpi.
sit semper nobiscum. Esta scriuo junto á vn defunto que vela-
mos, y arta miseria sería sy con mayor advertencia y considera-
ción, avnque siempre la deuo, no dixiese á V. P. verdad. Te-
niendo scriptas las que con esta van, que son también duplicadas,
e rescebido la del Padre M.° Polanco, de 9 de Junio, y entre
otras cosas, me scribe los cargos que V. P. me haze Desde
aquí se pone mi alma á los pies de V. P. con hazimiento de gra-
cias por tal caridad, que es la mayor que podría V. P. hazerme;
y elo bien menester, segund soy. Sólo pydo á V. P. que á lo me-
nos de mi intención y fidelidad esté saneado, que á lo menos yo
en la vna ni en la otra siento scrúpulo.
Quanto á lo demás, confieso. Padre mío, que e tenido y tengo
descuydo en dar á V. P. cuenta y relación de las cosas deste rei-
no; y si V. P. me da liçençia para dezir lo que pasa, hazerlo e.
No pienso que e dexado de scriuir por mí ó por el H. Gou por
todos los tiempos que V. P. nos tiene mandado, y más vezes, y
con cuenta de todo lo esencial de los colegios, como creo ya
avrán llegado á manos de V. P., que, segund están los pasos, no es
mucho que ayan tardado. También tienen orden todos los cole-
gios de ymbiar á V. P. la lista i información de los que ay, y re-
lación de lo temporal y spiritual, y en estos vltimos y penúltimos
la e dado yo á V. P. Con todo esto, confieso y conozco. Padre
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 8, prius 672.
^ Litterae, quas Araozius meminit, a nobis suo tempore edentur.
568 Epistolae Mixtae— 694 ^
mio, que e faltado en ello, y que e tenido descuydo y negligen-
çia, y esto digo con verdad, y pydo á V. P. perdón humillmente.
Quanto á los otros cargos que me hazen, digo, Padre mío,
con liçençia de V. P., que directe ni indirecte siento culpa, y
puede ser que esto sea la mayor; porque rescebir al P. M.° Sy-
món en Alcalá y curarle, estando enfermo, yo lo hize con las en-
trañas y sinçeridad que sabe el que nada ignora; y como yo nin-
guna información tenía entonces, ¿qué avía de hazer, Padre mío,
con vn Padre de la Compañía, y de los primeros, á los quales yo
siempre reverençio como á mis mayores? Y porque no sabía nada
del misterio, ymbié al P. Villanueva á Portugal para que supiese
si convenía que hiziésemos algo; y quando él volvió, era ya par-
tido el Padre M.° Simón, como yo e scripto otras vezes á V. P.
Yo pydo perdón á V. P. de todo lo que e faltado, avnque la in-
tención no a sydo de disentir con V. P., ni en un punto, absit,
absit. Mas V. P., como Padre, vea si, no sabiendo yo penitus
otra cosa, más de que le ymbiaron á Aragón, sin saver otras cau-
sas, y esto por letras de Aragón, ¿qué avía yo de hazer con él,
veniendo enfermo? Y si con todo esto es la ignorançia inuinçible,
pydo perdón á V. P.
Quanto á Melchior Luys, Padre mío, él estaba para voluerse
á Portugal, aun antes, deziendo que tenía orden de los de allá,
que le mandaron venir con don Teotónio, y que luego se voluie-
se; y porque el compañero que traya M.° Symón se quedava en
Alcalá y avía mula, por el aparejo se fué; y esta es verdad. Pa-
dre mío; y también dello pydo perdón. En dexar tratar con ellos
y hazer consultas con gente salida, ofrezco á N. S. lo que hize
en esto, que sin saver nada, sino á tino, prohibí que vno no en •
trase ni subiese allá. El H.*' Gou lo sabe y otros; y también pydo
perdón. Lo que más lastimaría mi alma de lo que se me scribe
es, que, antes que nada supiesen, dize el Padre M.*' Polanco, sos-
pechaban que M.° Symón ternía la vna oreja de los de Castilla,
y que agora entendían que tenía las dos: bendito sea N. S. Po-
bre de mí. Padre mío, si de mí se tiene tal conçepto. En nin-
guna cosa e dado ni sé dar orejas á lo que V. P. ordena, syno
«cerrarlas, y tenerlo por lo más acertado. Supplico á V. P., Padre
3l OCTOBRIS 1553 569
mío, no se me dé ocasión de tanta lástima, porque sería gran mi-
seria y vaxeza mía dar orejas contra lo que V. P. ordena: judicet
Dominus, que á lo menos yo ni sombra de esto siento: absit; no
sé quién con verdad pudo dezir tal cosa á V. P. Y así spero en
la verdad infalible lo entenderá V. P.; y si en dezir esto falto,
ó en lo que se me scribe e faltado, pydo perdón. Scriuo á gran
prisa, porque spera el que las lleua. En lo demás me remitto á las
otras, y acauo, pidiendo perdón á V. P. de estas escusas, si pa-
rescieren serlo, y sea Jhus. con todos, que no puedo más por la
prisa. De Valladolid 30 de Ottubre 1553. V. P. minimus filius,
t
Araoz.
Por otra vía scribiré más largo, y tornaré á dar cuenta á
V. P. de todas las cosas y casas.
Inscriptio: Jhus. Soli Patri nostro generali.
695
ANNIBAL DE COUDRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 3l OCTOBRIS 1553'.
Quae ad collegium spectant, secundo cursu feruntur. — Mamertinorum fré-
quentia et pietas, cum divina hostia per quadraginta horas in nostro
tempio proponitur adoranda. — Panormum Joannes de Vega brevi pro-
fecturus. — Eo Ugoletti cum sociis appulit.
t
Molto R.do in X.° Padre. La gratia et pace di X.° N. S. sia
sempre nei cuori nostri. Amen. Hoggi per altra ha scritto il
R. P. prepósito a V. R.; perilchè la presente solo è per auisar"*
la R. P. V. del stato di questo collegio, nel qual per gratia del
Signor^ tutti stiamo bene, et uano inanzi gli essercitii della chiesa
et schole per gratia del Signor', Sono auditori nelle scuole 264.
Il venerdì et sabbato passato la oratione delle 40 hore con
assai grande concorso di gente utriusque sexus, ma principal-
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 24, prius 154.
57o Epistolae Mixtae— 696
mente di donne, che erano alchune bore che poco manco la
chiesa era piena. Et alchune stanano per molte hore, altre etiam
tutto il giorno senza partir'se dalla chiesa, et sensa cibo alchune.
Alchuni huomini anchora sono stati tutta la notte. Et par' certo
che questa cosa, con Y altre buone opere che si fano, ha posto la
gente in feruor' , che monstrano ogni giorno più desiderio di ser-
uir' a Iddio quelli di questa cita: sia d' il tutto ringratiata la di-
uina bontà
La partenza del viceré ^ è incerto quando sarà, benché si
crede che molto non potrà tardar: intendo la partenza di Messina
a Palermo.
Il R. P. don Elpidio ' con gli altri compagni è arriuato in Pa-
lermo, et già il Padre prepósito * ha fatto scriuer' là che qua ne
uenga una parte. Non altro occorre per la presente, sinon rac-
comandarci alle orationi di V. R. P. Di Messina air ultimo d'
Ottobre 1553. Per commissione del R. P. M.° Jeronymo Do-
m[enech]. D. V. R. P. indignissimo seruo in X.°,
Annibale da Coudreto.
696
BARTHOLOMAEUS DE BUSTAMANTE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CORDUBA 3l OCTOBRIS 1553
Borgia, abiens Olisipone, Eboram accedit, ibique concionatur. — E Portu-
gallia discedens, Villamvitiosam divertit, brigantinum ducem salutatu-
rus. — Cordubam venit et in diversorium se recipit. — Inde extractus a
Villanueva, de cordubensi collegio cum Joanne de Cordoba agit. — Hu-
jus viri liberalitas. — Montillam accedit, Catharinam, marchionissam de
Priego, invisurus.
t
Jhs.
Muy R.do Padre nuestro en Christo. Pax Christi: En la del
* Cf. quae de hac precandi consuetudine, sive religione orandi Deum XL
horis continuis, diximus in Polanco, t. lii, pag. Í98, annot, I.
* Joannes de Vega.
' Elpidius Ugoletti.
'' Hieronymus Domenech.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 16, prius 501, 502.
3l OCTOBRIS 1553 571
mes pasado, que el P. Francisco por sus muchas occupaciones
me mandó screuir á V. P. desde Lisbona \ di larga relación de
lo que el Señor con la estada de su R.^ en aquella corte fué ser-
uido, y la carta se embió en vn pliego que el Padre maestro Na-
dal embió con vn correo que el " rei mandó despachar en aque-
llos días para su embaxador eñ esa corte y así por ser tan
çierto el leuador, como porque el P. Nadal aurá duplicado, dexo
de hazerlo aora.
El P. Francisco partió de Lisbona para Córdoua á los 5 del
presente, y llegó á Euora, sábado en la noche, tan tarde, que no
era hora de visitaçión; y con todo eso fué el Padre rector de
nuestro collegio * á hazer saber de su venida al cardenal infante,
porque su alteza le tenía mandado que lo hiziese así, estando en
espera de su R.* Lieuó vn recado del Padre, que si su alteza le
daua licençia, yría aquella noche á besarle las manos, pues no se
atreuería sin ella á lo hazer, por ser tan tarde. El cardenal mos-
tró gran contentamiento con su venida, y embió á dezir que hol-
garía más que su R.* reposase y descansase del trabajo del ca-
mino aquella noche, porque, si ser pudiese, predicase otro día,
domingo, en la iglesia mayor, por el deseo que toda aquella cib-
dad tenía de oyr su doctrina. Y así otro día su R.* á la hora de la
missa mayor se íué á la iglesia, y de allí á besar las manos al car-
denal, que tiene su casa junto á ella, de quien fué muy graçiosa-
mente reçebido, y luego se vinieron á la iglesia, donde su
R.* hizo vn sermón de los mejores, ó no sé si el mejor que le he
oydo después que predica; porque de más de la doctrina, que
siempre es la que se deue presumir de tan buen spíritu, en la
actión se adelantó mucho sobre lo que solía, y así quedó el car-
denal y todo aquel auditorio, en que huuo algunos frailes, solem-
nes predicadores, muy edificados y contentos deste sermón.
Auiendo de yr el Padre en acabando de comer á visitar al
cardenal, por poderse partir otro día, y aguardando que después
' Vide epist. 672, pag. 490.
* Ms. quel.
' Alphonsus de Lancastre.
* Alphonsus Barreto. Vide epist. 686, pag. 549.
572 Epistolar Mixta e— 696
de comer reposase su alteza, dexó de reposar, por preuenir esta
yda de su R.*, y vino él á nuestro collegio, donde estuuo en vna
muy igual y afable conuersación quasi toda la tarde con el Pa-
dre, en que, demás de otras cosas, trataron mucho de las cosas
de la Compañía y del collegio que su alteza manda edificar en
aquella çibdad, el qual va en muy buen orden, y según la prisa
dizen que se da al edificio, se concluyrá presto. Fuéle á ver el
P. Francisco aquella tarde, y vino muy contento de la fábrica y
del sitio, que es muy grande y muy bueno.
Visitó su R.* en aquella cibdad dos caualleros principales, pa-
dre y hijo, que tenían harta necessidad de consolación, por auer
ocho ó nueue meses que estauan tollidos en la cama, y eran gran-
des amigos del Padre en tiempo de la emperatriz, á quien siruió
el hijo, que se dize Jorge de Melo. Recibieron tan gran alegría y
consolación con la visita del Padre, que con auer, todo el tiempo
que he dicho, estado tollido en la cama, se esforçó el Jorge de
Melo á leuantarse, y mostraua que no cabía de plazer. En su casa
hízoles pláticas spirituales de mucha edificación y consuelo, ani-
mándoles á la paciencia y çufrimiento de las enfermedades con
que el Señor los regalaua y visitaua; y como la doctrina era
sancta y el que la daua tan amado de los que la oían pareció
que hizo mucho fruto en ellos, y así el Jorge de Melo se confessò
y comulgó con el Padre; porque entienda V. P. que nunca su
R.* va tan de paso por parte alguna, donde el Señor no le ofrezca
ocasión de aprouechamiento de próximos, como á quien anda
siempre en esta caça, á trueco de la que solía tener en el mundo;
pues el gusto que en aquella solía tener no llegaua con gran
parte al que vemos que siente en esta: bendito sea el Señor, que
así sabe adobar y curar los gustos de los hombres.
Consolóse mucho su R.* con los Padres y hermanos de aquel
collegio, y tomada liçencia y bendición del cardenal, á quien su
R.* dexó muy contento, partió de Euora (por la priesa que la
marquesa de Pliego y la cibdad de Córdoua dauan á su R.* por
la venida) á los [9] del presente y aunque con vna ó dos leguas
• Ms. oyan,
- Vide epist. 686, pag. 550.
3l OCTOBRIS 1553 573
de rodeo, vino por Villauiçiosa, que es vna villa del duque de
Bergança *, el qual aula escrito graciosamente y con mucho co-
medimiento al P. Francisco, luego que supo de su llegada á Lis-
bona, diziendo lo que se holgara de hallarse en aquella corte,
para seruirle, etc., y pidiéndole que, pues la buelta á Córdoua
aula de ser por tan çerca de donde él estaua, le diese auiso
quando pasase, porque pudiese gozar de ver á su R.^, saliéndole
al camino, y que la merced sería doblada, si quisiese venir á ser-
uirse de su casa. El Padre vino á ella, y tuuo tanto cuydado el
duque de saber el día que partía de Lisbona y el que auía de lle-
gar á su casa, que, llegando su R.* vna mañana temprano, le sa-
lió el duque á recebir media legua, auiendo embiado primero vna
posta que boluiese á dezirle cómo uenía. Fué muy bien reçebido
dél y de la duquesa, y pareció que toda aquella casa, que verda-
deramente es de príncipe, sintió particular alegría con la venida
de su R.* Dixo luego missa en la capilla del duque, y después de
comer, por no perder la buena costumbre de no dar paso en bal-
de, predicó á instancia del duque en vn monasterio de monjas, y
el sermón fué del amor de Dios y del próximo, porque el euan-
gelio de la dominica que corría, era: Quod est mandatum ma-
gnum in lege? * Y así fué sermón de mucha edificación y proue-
cho, al qual se halló presente el duque y duquesa con toda su
casa. Fué su R.* aquella tarde á visitar á la duquesa vieja, es-
tando también la moça con ella % y allí les tuuo colloquios spi-
rituales de mucho aprouechamiento; y venido su R.* deste exer-
çiçio, entróse con el duque en su studio, donde estuuieron jun-
tos cerca de tres horas, hasta ya noche, y de la muestra que en-
tonce dió el duque, y de vna carta que ha escrito á su R.* des-
pués que está en esta cibdad, se puede bien conjecturar que
quedó harto aprovechado de la visitación.
Luego otro día se partió de allí su R.* y prosiguó su camino
• Theodosius.
2 Matth. XXII, 36.
' Ducissa senior erat Joanna de Mendoza, secunda uxor ducis IV bri-
gantini, Jacobi, quam hic duxerat anno 1520, quaeque e vita discessit anno
1580: ducissa y «mor, uxor ducis Theodosii, erat Isabella de Lancastre, cu-
jus mentio fit supra. Vide Squza, Historia genealogica, t. vi, Taboa v.
574 Epistolae Mixtae— 696
para Córdoua, á donde llegó día de S. Lucas por la mañana, y
auiéndose apeado en vn mesón, supo cómo el P. Francisco de
Villanueua estaua con vn compañero * en casa de don Juan de
Córdoua, deán desta iglesia, aposentado, tratando con la cibdad
sobre la erectión y fundación del collegio, en que ha mostrado el
Señor su poderosa mano, y lo que se sirue que la Compañía se
augmente en su iglesia, según los admirables medios de que vsa
para plantarla donde es seruido, y del que specialmente ha vsado
para traerla á esta çibdad. Sabida por el P. Villanueua la llegada
del P. Francisco aquí, vino al mesón, y lleuó á él y al compañero
á casa del deán, de quien fué muy bien reçebido, porque estaua
con gran deseo de su venida. Estuuo su R.a sola aquella noche
en Córdoua, y otro día siguiente se partió para Montilla, que es
vna villa de la marquesa de Pliego, donde ella reside, y ahí es-
tauan esperando al Padre los Padres don Antonio, mase Bene-
dicto, Nauarro, y los hermanos Marcello, Bernardo, y Rami-
rez ^ : que todos auía poco más de vn mes auían venido allí por
orden del Padre prouincial y del P. Francisco para la fundación
del collegio de Córdoua, á instancia dela marquesa y de la çibdad,
que sobre el fundamento de los beneficios que el Padre don An-
tonio daua para la dotación, se auían ofrescido á ayudar para el
edificio del collegio. Quiso la diuina liberalidad y prouidencia
que el deán se mouiese tanto con la venida del P. '^Francisco, que,
auiendo, antes que su R.* le viese, platicado con el P. Villanueva
que su casa principal, en que él al presente mora, era buena para
collegio, y aficionándose mucho al P. Villanueua, parece que le
auía dado buena sperança de darla para este efecto. Venido el
P. Francisco, le dió el Señor tanta priesa, que no veía ' la hora
de verlo hecho; y así otro día, después de partido su R.^ para
Montilla, se determinó de dar su casa para collegio; saluo que,
como estaua obligada á seicientas mil maravedís que sobre ella
deuía, porque vale más de ocho mili ducados, y no se haría aora
con XII mil^ pedía que se diese orden cómo la cibdad quedase á
* Fr. Alphonsús Lopez.
- Eorum nomina supra retulimus, epist. 686, pag. 550.
^ Ms. %'eya.
3i OcTOBRis 1553 575
pagarlas, y que haría luego la donación: á lo qual la cibdad se
obligó de buena voluntad. Digo que dió cédula de que, en cuanto *
que don Juan hiziese la dicha donación de su casa para collegio,
la cibdad se obligaría á pagar las dichas 600.000 maravedís, y así
donjuán dió otra çédula, que haría la dicha obligación, quándo
y como pareciese al P. Maestro Auila, que es el que ha mucho
trabajado en este negocio. Da con la casa ornamentos y plata para
la capilla, que valén más de tres mil ducados; oblígase á hazer
la capilla principal de la iglesia con reja y retablo, y dota xx mil
maravedís para la fábrica de la capilla; prefiérese á dar todo el
trigo que en sus días fuere menester para los que estuuieren en
el collegio. Todo esto entrará en la obligación, demás de otras
cosas que voluntariamente dize que dará. Es muy rico, porque
tiene x mil ducados de renta y la mayor liberalidad que haze es
que jamás ha hablado palabra en que la Compañía se le obligue
á la menor cosa del mundo, ni á dezirle vn Aue María. , sabiendo
que nuestro instituto no çufre estas obligaciones, avnque por eso
creo que V. P. mandará se haga con él mejor que con otro fun-
dador, porque parece que á todos nos quiere meter en sus entra-
ñas. A todos nos dé el Señor su gracia para sentir y cumpKr su
santa voluntad. De Córdoua vitimo de Octubre 1553. De V. P.
menor hijo y sieruo en el Señor nuestro,
Bustamante.
Lo que se ofreçe después de scrita esta es, que ha sido tan
grande la demostración en toda esta çibdad, así de ecclesiásticos
como seglares, de auerse todos consolado mucho con la entrada
de la Compañía en ella, que no se trata de otra cosa, y así de
parte de la iglesia como del ayuntamiento de la çibdad y monas-
terios han venido personas principales á ofreçerse al P. Fran-
cisco, y cada día se descubren^ indicios de mucho acrescenta-
miento deste collegio, porque personas particulares, que son ricos
y sin hijos, están inclinados á dexar limosnas para que se acres-
çiente. El Señor lo haga á su mayor honrra y gloria. Amén.
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do Padre nuestro en Christo, nues-
Ms. cuento.
576 Epistolar Mixtak— 697
tro Padre maestro Ignacio de Loyola, prepósito general de la
Compañía de Jesús. En Roma.
PETRUS DEL POZO
PATRI JOANNI DE POLANCO
BURGIS I NOVEMBRIS 1553
Quia paucis abbine diebus scripsit, breviter quae de more fluunt complecti-
tur. — Estrada Burgos rediit, conciones ad populum, ut civium votis sa-
tisfaciat, habiturus.
t
Jhus.
Muy R.do en Xpo. Padre mío. La gracia y paz de Xpo. nues-
tro Señor y la consolaçión del Spíritu sancto sea siempre con
V. R. y con todos. Por aver tam poco que escriuí largo de lo de
acá en esta no ay más de que todos por la bondad del Señor
en esta casa están buenos. Frequéntanse en nuestra casa mucho
las confesiones y comuniones, con mucha deboçión y lácrymas, y
también las demás obras de charidad se exercitan con mucha
edificaçión de los próximos: por todo sea el Señor bendicto.
El Padre maestro Estrada es ya venido de Balladolid y Me-
dina. Aunque algo cansado del camino y los muchos sermones
que por allá a hecho, todavía creo començará presto á predicar
en esta cibdad, porque lo dessean y piden muchos con deboçión.
El Padre y todos nos encomendamos en las sanctas oraciones y
sacrificios de V. R. y de los demás Padres y hermanos dessa
casa. Con todos sea siempre el amor de Jesu Xpo. Amén. De
Burgos primero de Nobiembre 1553. De V. R. indigno sieruo
en Xpo.
t
Pozo
Inscriptio. f Al muy R.do en Xpo. Padre, el Padre M." Po-
lanco, de la Compañía de Jesús, etc. En Roma.
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 146, prius 43o.
* Vide epist. 682, pag. 580 .
I NOVEMBRIS 1553
577
69»
FRANCISCUS DE ESTRADA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS I NOVEMBRIS I553
Respondet Ignatii litteris, eique conatur satisfacere. — Cur locum, ubi do-
mus sita est, admisit. — Sociorum paucitas in causa est, quod adhuc scho-
lae institutae non sint. — Indulgentiam noxarum, sive jubilaeum, pro sa-
cellum visitantibus efflagitat. — Cordubam a Borgia et Nadal vocatur. —
Discessum aegre fert dominus Ferdinandus de Mendoza. — Hunc Es-
trada curat emollire. — Novi socii Burgos accedent, Patres Loarte et Guz-
man.— Ipse cum socio Santacruz Cordubam, nisi impediatur, ibit.
IHS
Muy R.do en X." Padre nuestro. La grada y amor del Señor
sea syempre en nuestras ánimas. Amén. Syendo vuelto de Me-
dina y Valladolid, donde este mes e estado, e hallado en Burgos
cartas de V. P. Anoche resçibí las vnas, echas á 15 de Julio, y
oy e resçibido otras de 20 y 21 de Agosto. Las que con ellas ve-
nían para el Padre prouinçial, se las embié oy á Valladolid, donde
está. Las otras, que venían para el P. Francisco y para el Padre
M.° Nadal, se las embié también oy á Córdoua, donde estarán
parte deste hibierno.
Quanto á lo que en mis cartas se dize, que esta casa de Bur-
gos se haga colegio, yo lo querría ver echo tanto como otro,
pero no se puede hazer todo junto, porque ni ay renta, ni lecto-
res, y bastimentos no faltan, pero no ay lectores ydóneos para
proveer este colegio, porque para proveer el de Córdoua se a te-
nido bien qué hazer. Speramos que el Padre M.*' Nadal venga
aquí, y provea de collegiales y lectores, que la casa está muy
buena y bien á punto para los rescibir. Mientras el colegio del
condestable " ó otro no se nos diere aquí, esta casa seruirá de co-
legio, y aun es de las mejores que la Compañía agora tiene en
Castilla, y aun la mejor de todas las que yo e visto, excepto la
casa de Alcalá, que es mejor que esta.
1 Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 161, prius 481, 432.
2 Petrus Fernandez de Velasco, de cujus collegio saepe dictum est.
EpISTOLAE MlXTAE, TOM. III. S7
578 Epistolae Mixtae— 698
Quanto á no ser este sitio para colegio tal qual conviene, por
no se poder dilatar ni aver spacio de huerta, etc. *, sepa V. P.
que mi intento no fué tornar esto para colegio, ni para permane ■
çer aquí, sino sólo á dar prinçipio, porque, si vbiera de estar spe-
rando que se offresciera sitio cómmodo, hasta el día de oy estu-
viéramos sin casa en Burgos. Prinçipio quieren las cosas; y así
yo pretendí dar prinçipio, y que la Compañía tuviese asiento en
Burgos: tras esto vendrá lo demás poco á poco; y si ya aquí no
se lee, no es por falta mía, ni por falta de casa, que, como e di-
cho, no la ay agora en Castilla mejor, ni tampoco por falta de
alimentos; sólo queda porque los provinciales no proveen de lec-
tores ni colegiales, y ellos no lo hazen, porque no pueden más.
Y siendo esto así, no se puede culpar porque esta casa no es ya
colegio: serálo con el favor de N. S. quanto más presto se pu-
diere.
De Portugal avernos rescibido cartas que vienen de la India:
ahí ^ las embío á V. P.; y las nuevas de los colegios de Itaha y
Çiçilia que de allá me an embiado, embiaré yo al Padre provin-
çial.
Quanto al jubileo, acá aviamos entendido que cada año se
ganaua en cada cassa de la Compañía, y así se publicó en púlpi-
to, estando aquí el P. Francisco; pero pues allá lo entienden de
otra manera, por amor del Señor se nos haga la gracia, que se
gane este año que viene en esta nuestra capilla de Burgos, y
V. P. nos embíe nombrado el día en que se a de ganar; y si
puede ser, se alcançe licentia para que cada año se gane.
Hago saber á V. P. cómo el P. Francisco Borja y el Padre
M.° Nadal me an escritto muy encareçidamente, mandándome
que luego me parta para Córdoua, donde el P. Francisco y don
Antonio ya están, y el Padre M.° Nadal estará, mediado No-
viembre. Pienso que para aquel principio quieren tener en aque-
lla çiudad predicador, y, según scriuen, para cosas de importan-
cia conferir, quieren que nos juntemos el P. Nadal, el P. Fran-
cisco y yo. En esta çiudad falta se haze partiéndome, porque el
* Haec notarat PoLANCUS, t. lli, pag. 369, n. 810.
2 Ms. ay.
I NovEMBRis 1553 579
P. Hernandáluarez está en Avila, el P. Gaspar * no está aquí,
que fué á Valladolid por mandado del provincial, á la muerte de
vn su hermano: SM Cruz - va conmigo, y así no queda agora
sino Pozo ya saçerdote. Yo [he] escritto al Padre provinçial para
que luego provea esta casa, y así creo que lo hará, aunque no
puede componer este altar sin descomponer otro. Jesu Xpo. pro-
vea de obreros, y tales, que labren bien y hagan fructificar su
viña. Amén.
Sea por amor de Dios la gracia que V. P. me a echo con em-
biarme facultad de sacar vn ánima del purgatorio: piega al Señor
que yo sepa bien vsar della, y de todas las demás que se me an
conçedido. Amén. De Burgos, primero de Noviembre año
de 1553. D. V. P. s3'eruo en Jesu Xpo.,
f Strada. f
Ad calcem tertiae paginae: Vertatur.
Después desta escritta, hablé al señor don Hernando dán-
dole parte de mi partida para Cordona, y mostrándole las cartas
que sobre ello me avían scritto el Padre comisario y el P. Fran-
cisco. El lo tomó muy mal y se enojó tanto, que dijo que, si yo
me iba, alçaria la mano de la Compañía y casa de aquí, y que se
le hazía agravio al cardenal *, y que dirían que no pretendíamos
sino tomar casa, pues, avida, nos íuamos, etc. Yo procuré con
mis razones de le acallar, aunque él noluit consolari. Viendo esto,
parescióme no me partir tan presto, hasta dejar á él y á todos los
deuotos contentos, y á esta casa más proveyda de gente, para lo
qual yo scrini al Padre prouincial, y él me a embiado oy vna
carta, en que manda al Padre doctor Loarte, y al Padre don
Diego de Gusmán que luego vengan á residir aquí. Yo les s.Griuo
también, y embío mensagero proprio por ellos, los quales. veni-
dos, quedará la casa á recado con ellos y con el P. Gaspar, y el
P. Pozo y dos moços. La casa aun no queda acabada de pagar;
faltarle an 300 ducados para compra y obra y todo. Los que que^
* P. Gaspar de Acevedo.
2 Joannes Santacruz.
^ Ferdinandus de Mendoza.
* Franciscus de Mendoza.
58o Epistolae Mixtae— 699
dan avrán limosnas con que poco á poco se pague: de ornamen -
tos y lo demás queda muy proveída. Venidos los Padres, yo me
partiré El Señor me guíe. SM Cruz va conmigo ¿qué temeré?
Inscriptío: Jhs. Al muy R.do en Xpo. Padre nuestro, el Pa-
dre maestro Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compa-
ñía de Jesús. En Roma.
699
PETRUS SANTINI
PATRI JOANNI DE POLANCO
LUCA 2 NOVEMBRIS 1558 -.
Sto. Ignatio, ipsum invitanti ut in Siciliani se conferai, libenter optem-
peraturum, ait, statim ac negotia quaedam, quae prae manibus habet,
expedierit. — Cum P. Lainez id se contulisse, dicit.
Yhs M.^
La gratia e pace di Xpo. N. S. sia sempre con tutti noi. R.do
in Xpo. Padre mio. 2 giorni fa o riceuto vna della R. V., dellÌ22
del passato, con molto piacere et consolatione, per la quale mi
[è] solicitata laudata in Sicilia massimo per esserssi partita
larmata turchesca e i tempi per tal viagi disposti. Io ringratio
Mio et la gran carità del nostro R.do Padre M.° Ignatio e di tutti
laltri, che mi ricercate e mi solicítate di seguire quello, che ho
tanto disiderato e disidero per il seruitio de Dio e salute della
anima mia. Ma con questa consolatione sento amaritudine e tur-
batione, per non mi poter cosi presto sbrigarmi, per lo stimolo di
queste donne, che mi pare vn certo che di crudeltà, esendo mas-
simamente nato vna certa po di lite: pur presto si douerà ter-
minare. Il Padre M.° Jacomo Laines a questi giorni fu qua, e
posò in casa nostra per andare a Genoua, e pariamo sopra di ciò
quanto faceua di bixogno, et habbiamo preso per apuntamento
che alla sua tornata, che sarà, secondo mi disse, di corto termi-
' Cf. epistolam, infra positam, 721.
^ Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 264, prius 65.
^ Vide epist. 599 et 619.
2 NOVEMBRIS 1553 581
narla, che forsi tal uolta, con laiuto di Dio, sarà finita ditta lite,
e cosi o per terra o per mare, vnde meglio si mostrerà lo cagione
di più comodità, venirmene di gratia dirette al nostro R.do Padre
M.° Ignatio. Mi perdoni se non segno cosi presto quel tanto che
sua R.tia comanda, come il debito richiederebbe, la quale forte-
mente mi sapresenta; da laltra parte la compatione di queste
donne e nipoti, anno gran forza per farmi ritardare. Insina a
tanto non sia le cose loro asetate, che, come o ditto, non vè
molto daffare, e di lassarle cosi impeditte, non me ne comporta
lanimo, per non esserci nesuno per loro. I parenti ognuno a daf-
far per se, non essendoci quella carità che vi douere essere. Non
mancherò, più presto chio posso, spedirmi, di che molto lo disi-
dero, sì per lutile del anima mia, come ancora per seguire quanto
la R.tia del nostro R.do Padre comanda. Io non mi stenderò in
dimi altro , se non che alloratione di tutti della Compagnia mi
racomando, pregando Idio vi aumenti in sua sanctissima gratia.
Di Lucca a dì 2 Nouembre 1553. Di V. R. seruo nel Signor,
Pietro Santini.
Inscriptio: Al molto R.do in Xpo. Padre mio, M.° Giouanni
Polanco, della Compagnia [di] Jesù. In Roma.
900
LEONARDUS KESSEL
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COLONIA 2 NOVEMBRIS 1553
Litterae ex urbe laetitiam sociis attulerunt,— Cut ad collegium germanicum
alumnos non mittat.— Andreas Lyner Lovanium re versus est.— Bonus
Societatis odor augetur in dies.
t ^
Ihs.
Gratia et pax X.i, etc. R.de Pater. Literas P. Polanci, ex
mandato P. V. scriptas, io calendas Septembris et 26 Septembris
recepimus in fine Octobris, quibus in Domino plurimum recreati
sumus,
* Ex autographo in voi. D, unico folio, non integro, n. 76.
582 Epistolae Mixtae — 701
Nostra omnia se habent vt vltimis literis scripsi. Quod nul-
los mittamus ad collegium germanicum, in causa est, quia nulli
hic sunt studiosi, praeter aliquot, qui ex Gallia sunt.
Andreas Lyner iam Louanij est. Literas illius ad amicos dis-
posai, qui adhuc extra ciuitatem agunt, propter pestem.
Optima de nostra Colonia adhuc spero. Odor bonus Societa-
tis augetur in dies, numerus amicorum et fautorum crescit in
dies. 2 Nouembris 1553. R. V. seruus indignus,
Leonardus Kessel.
Inscriptio: R.do Patri Ignatio a Loyola, praeposito generali
Societatis Jesu. Romae.
901
DESIDERIOS GIRARDIN
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 3 NOVEMBRIS I553
Domina domus tiburtinae, quam nostri conductam habitant, vendere eain
in animum induxit. — Rogat Girardin an velit Ignatius illam coemere.
t
Ihs
Pax Xpi. Padre in Xpo. venerando. Pochi dì sonno che ho
scritto, respondendo a quelle vitime de V. P. de vitimo di del
mese dottobre passato. Dipoi la patrona della casa ci ha fatto in-
tendere che vogle vendere la casa, et ci la offerta a noi per com-
prarla Io ho risposto che io scriuerebbe a V. P. Io credo, che
già lei (non sperando che la compararemo), tratta con vn altro,
mediante vn oliueto. Io ne ho inteso qualche cosa. Nientedi-
meno, si noi la volemo, più presto la darà a noi (come a pisonanti),
che a altri. Non hauemo più tempo della pisone, sinon tre mesi,
insino al primo de Febraro.
Io ho pensato vna cosa: che si V. P. è deliberata de compa-
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 54, prius 16.
- ((Nullum habebant locum intra urbem nostri, sed in conductitia domo
habitabant, et in aliena ecclesia adhuc et Missas dicebant et sacramenta mi-
nistrabant.» PoLANCUS, t. iii, pag. 27, n. 44.
3 NOVEMBRIS T553 583
rarla, forsa se poterebbe parlar' a qualche persona de bene, come
a M. Lorenzo de Castello ' et altri, et trattare con la communità
de Tyuoli, che mutassinon la pisone, che hanno offerte a pagar',
nqualche somma di dinari per aguitar' a pagare la casa. Tale-
mente, che parte la Compagnia, parte la communità, et parte al-
chuni particolari, agiutarebbeno a pagare il tutto.
M. Lorenzo è ritornato a Roma. Si viene di qua, gli paria-
remo (se pare a V. P.), o vero se gli poterà parlare a Roma per
alchuni de nostri Padri. Io credo che lui non recusará de qualche
cosa per lo mancho, con altri.
Si noi partiamo de questa casa, io non credo che poteremo
trouare (maxime in locatione), casa più commoda per noi, per la
schola, ni per religiosa quietitudine. In alchuni se troua il sito o
altra commodità, et del altra banda ci mancha vn altra cosa più
necessaria, come cisterna, camera, o stanza per classe della
schola, etc. Tanto che questo pare vna cosa molto necessaria, si
volemo stare in Tyuoli, de comparar', o pigliare a pisone questa
casa. Nientedimeno me dubito , si se venda, che non se loca-
rá più.
Lambasadore non me ha saputo dire quanta è la somma. Ben
vero è che altra volta, sentendone ragionare, diceuano, credo io,
si ben mi recordo, che era statta estimata la casa trecenti ducati
di Carlini, o vero ducenti scudi et 25. Me informare meglio.
Dipoi le nostre vitime, ho confessato vna persona.
Noi expettiamo la risposta de questa, et più presta è meglior,
ne sit periculum in mora. Ci raccommandiamo alle orationi de
V. P. Scritte in Tyuoli alli 3 de Nouembre 1553. Da V. P. in-^
degnissimo seruo in X.°,
Desiderio Gerardino.
Inscriptio: Al molto R.do in Xpo. Padre, il Padre M.° Igna-
tio, prepósito generale della Compagnia de Jesù, appresso S.to
Marco. A Roma.
' De hoc viro, Societatis amico, plura Polancus ad annum sequentem,,
ubi de collegio tiburtino uberius dicendum erit.
584
Epistolae Mixtae— 702
NICOLAUS DE LANOY
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VIENNA 4 NOVEMBRIS 1553 *.
Religiosi Patres Sti . Dominici ad suum viennense coenobium ex Italia con-
tenderunt. — Eorum vota et desideria. — Ut in collegium archiducale
aliquis ex nostris migret, exoptatur. — Quid velit decanus theologicae
disciplinae. — Rex Ferdinandus, auctore episcopo labacensi, in animum
induxit ut nostri sese recipiant in carmelitarum coenobium. — Paucade
sociis.
t
Ihs
La gratia et pace di nostro Segnore sia sempre nelli cuori
nostri. Amen. R.do Padre. Io nelle vitime mie del mese passato
scrissi a V. R. dalla venuta de certi religiosi de l'ordine de S.to
Domeneco, mandati da Italia per stare in questo suo monesterio,
et per dare vn principio de reparatione a questi soi monasterii
desolati. Quando io scrissi, già quasi tutti erano partiti de qua e
passati (come me disse il Padre priore neapolitano) ad altri luoc-
chi suoi per visitarli in questa Austria et altre prouincie vicine.
Fra questi non pare essere nessuno o dottore o dotto, se non vno,
il quale ha letto in vno monasterio la theologia alli suoi . Onde
non se contenta de questi fratti il detto priore, et ne espetta altri
de Italia, che siano maestri in theologia, et sufficienti per leggere
in theologia in questa vniuersità, et hanno data vna supplica a
la sua maestà per hauere il stipendio che se da alli lettori ordi-
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. I02, prius 290.
- Has litteras invenire non potuimus. Ut vero intelligantur quae in hac
epistola attinguntur, in memoriam oportet revocare nostros partem coenobii
dominicanorum tune temporis incolere. Equidem socii «quia ad juventutem
instituendam procul a frequentia urbis illud monasterium Sti. Dominici erat,
Regi Ferdinando, ut de loco commodiori prospiceret, suggesserunt, et beni-
gne admodum, ut situs aliquis commodus quaereretur, injunxit. . . ; sed cum
pestis et belli necessitas extra Viennam regiam majestatem occuparet, nihil
hoc anno de eo negotio actum est.» Polanco, adannum 1552, t. il, p. 570,
n. 366. Videatur Braunsberger, Beati Canisii Epistulae et acta, t. l,
pag- 447-
4 NOVEMBRIS 1553
narii , per potere sostentarsi in questo pouero monasterio; ma
egli è da temere che in questa parte non saranno esauditi nè
accettati, perchè vede sua maestà et il suo conseglio, che non
mancano lettori per la theologia, essendo il numero hora com-
pleto delli ordinarii, li quali, secondo questa vitima riforma, sono
tre solamente: V uno è il dottore Felino de Austria, et li Padri
nostri don Petro Canisio et don Nicolao Gaudano \
Oltra de doi lettori in theologia, hanno domandato che vno
de noi altri passasse al collegio ducale, doue se legge in theolo-
gia, st stanno li professori delle arti, del greco, et altri bursarii
ensieme, fina 12, per hauere officio di parente con vn altro theo-
logo, anchora parenti, cioè de superintendente et gubernatore,
quanto alla disciplina delli costumi dei collegisti, et quanto alla
conseruatione delli intrade ^ .
Similmente questi giorni passati siamo noi tre stati clamati
dal magnifico decano della facultà di theologia, et in presentía
del licentiato Scalzerò, canonico veccio, ne propose como decano
certi articoli: V uno era sopra della resignatione del suo decana-
to; il secondo sopra la incorporatione nostra nella facultà de
theologia; ma perchè il primo presupponeua il secondo, se trattò
prima de quello; et domandassimo de sentire le conditioni della
receptione et incorporatione nostra, et vdire li statuti. Fra al tré
cose domandò il detto decano, della promotione et dottorato de
chiascheduno, et del luoccho doue erauamo fatti dottori. Fummo
' Vide Polanco, t. m, pag. 253, n. 567.
* uSacchinus in a. 1554: 'Eius anni principio, quod pridem Ferdinandus
Rex postulauerat, concedendum fuit, vt Canisius in Collegium Archiducum
Viennae migraret, alter Parentum (ita duos Praesides vocant) in eo futurus.
Professores disciplinarum variarum septem agebant in eo Collegio, et ali-
quot praeterea studiis operati. Magna, religiosi Patris praesentia, morum
commutatio facta est: magna ad quietem et tranquillitatem accessio., (De
vita Canisii, p. 85-86). In collegio archiducali, anno l384 ab Alberto III.
Austriaeduce prope monasterium Praedicatorum constituto, 12 artium ma-
gistri communem vitam agere gratuitoque victu u.ti poterant, iique Canisii
tempore ordinarii fere in universitate erant philosophiae professores; quibus
praeter duos «parentes» theologos, qui ex capitulo cathedrali peti solebant,
«prior» praeerat, a collegialibus libera electione constitutus . » Brauns-
BERGER, e, t. I, pag. 466-467, annot. 8.
586 Epistolae Mixtae— 702
richiesti anchora de dimostrare o de promettere de dimostrare le
lettere delli dottorati nostri, de qui saltem ad vno anno. Al resto,
secondo che richiedono quelli statuti, ne obligassimo, salua Y
obedientia del nostro superiore, essendo noi membra della faculta,
continuassimo il decano in suo officio, insino ad vna altra volta.
Come io ho scritto a V. R., sua maestà hauea mettere ad es-
secutione il partimento et diuisione de questo monesterio, la
quale cosa non ci piaceua troppo, vedendo che non ci era spe-
ranza di hauer qui echesia propia nè altre commoditati neces-
sarie alla scola nostra; et per impedire che la opera non andasse
in anzi, desiderauamo assai che presto venesse il R.mo Laba-
cense ' , il quale venne da Labaco prima a questa festa di
tutti santi, et li rimostrassemo, che, oltra la discommoda diuisio-
ne de nostre stanzie, ci voleuano già scacciare questi nuoui re-
ligiosi fuora delle scole nostre et stuue, et che per molti rispetti
besognaua che hauessimo vn altra habitatione. Finalmente ha so-
licitato sua S.^ia R.ma apresso de sua maestà che passiamo al
monasterio degli carmeliti, grande et capace, doue non cè del
ordine parte, se non vno veccio priore in habito secolare. Sua
maestà ha consentito, et hora ha commandato che se scriua al
prouinciale de questo ordine, acciò venga presto a sua maestà
per trattare con lui de questa transmigratione nostra ^ . Del canto
del priore non se ritroua resistentia al chuna, anzi supplica a sua
maestà che li voglia conferire vna cura o plebania in questa
Austria, doue lui possa espendere meglio il suo talento, predican-
do et administrando sacramenti, secondo la dispensation che
tiene de poter fare questo dal suo superiore.
Dopo questa vindemia va crescendo il numero delli scolari de
magistro Carolo % che sono adesso nouanta. Cresce anchora la
classe de magistro Martino *: Iddio sia benedetto. Se amalló de
vna quartana nostro Andrea nel mese de Ottobre, et nel officio de
agiutare Carolo li è succeduto il nostro fratello Brixio, [Non]
' Urbanus Textor (Weber) episcopus labacensis.
* Vide Polanco, t. in, pag. 258. n. 577, pag. 260, n. 580-581.
' Carolus Grim.
■* Martinus Gewaerts (Stevordianus).
5 NOVEMBRIS 1553 587
altro per il presente, se non che tutti molto ci ricommandiamo
alle sante orationi de V. R. De Vienna a 4 de Nouembre 1553.
De V. R. seruo in X.° Jesù,
Nicolao de Lanoy.
Inscriptio: Jhs. Al molto R.do in X.° Padre, il Padre M.° Ig-
natio de Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesus,
in Roma.
BAPTISTA DE BARMA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALENTIA 5 NOVEMBRIS 1553 *.
Redditas sibi esse Sti. Ignatii epistolas et indictionem jubilaei, a pontifice
concessi, pro fausta regni Angliae ad ecclesiam catholicam reductione. —
Socii septem in Italiam navigaturi. — Ipse Barcinonem concionaturus
adit.
t
ìHs.
Muy R.do en X.° Padre. Pax X.i, etc. Por las letras quede
allá emos recebido de 12 de Agosto, emos entendido quánto el
Señor dilata y se sirue de nuestra Compañía en essas partes: glo-
ria sea al verdadero autor de todo bien. Con ellas vino respuesta
á algunas dudas que yo tenía, y la patente para la misa por In-
glaterra etc., y la bulla de las gracias nueuamente concedidas.
Remitiéndome á los portadores, que son cartas viuas en lo de-
más solamente diré en esta, que, aunque no tenía expreso man-
dato de nuestro P. Araoz ni del * P. Nadal para la misión de es-
tos 7 hermanos, me he determinado á hazerlo, aviendo tan buena
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 259, prius 473.
2 Nimirum ut sacra fierent precesque funderentur. Cartas de San Ig-
nacio, t. Ili, pag. 255-257.- Julius vero III, P. M., plenam etiam poenarum
noxis debitarum indulgentiam sive condonationem concessit iis, qui, confes-
sione rite expiati, aliaque praescripta opera praestantes, Deum pro conver-
sione Angliae, sive reditu ejusdem ad ecclesiam catholicam, precarentur.
' Ad socios refertur, Romam proficiscentes .
* Ms. el.
588 Epistolae Mixtae — 704
comodidad para se embarcar, presumiendo que en esto hazía la
voluntad de V. P. y suya. Todos ellos, en algunas probationes
que se les an hecho, an dado mucha satisfa tiom, y para letras tie-
nen muy buenos talentos
Yo parto mañana para Barcelona, por ordenatiom de nuestro
P, Araoz, para predicar allí este aduiento y fiestas de nauidad; y
en lo de acá con el fauor diuino no aura remisiom. A todos nos
dé la diuina magestad su fauor para en todo cumplir su santíssi-
mo beneplácito. De Valencia .á 5 de Nouiembre 1553. De V. P.
hijo indigni ssim o en X.°,
Baptista.
t
Inscriptio: iHs. Al muy R.do en X." Padre, el Padre M." Ig-
natio de Loyola, prepósito general de la Compañía de iHs. En
Roma.
EPISCOPUS LABACENSIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VIENNA 6 NOVEMBRIS 1553 -.
It in sententiam Ignatii, existimantis oportere diu multumque in scholasti-
corum quorumdam institutionem incumbere, ideoque, ut in Germaniarn
remittantur, minime properandum.
t
In salutari nostro Jesu Christo salutem et gratiam perennem
precatur. Literas, quas ad nos tua P.tas dederat, omni et ardore
Spiritus sancti et pietate refertas % máximo animi affectu perle-
gimus, atque non sine amore singulari erga nos omnes animi
* Septem hi socii erant: «Hieronymus Torres, Hieronymus Rubiola,
Joannes de Montoya, Alphonsus de Pisa (Pisanus),. Hurtadus Perez, An-
dreas Hernandez, et Marino. De hoc postremo nihil praeter cognomen cer-
to scimus.» Polanco, t. iii, pag. 382, n. 844, annot. 2.
- Ex originali in voi. Epistolae diversorunt, duplici folio, n. 74, prius
293, 294.
' Habentur hujusmodi Ignatii litterae in Cartas de San Ignacio, t. ni,
pag. 404 et 222. Vide etiam Polanco, t. iii, pag. 252-253, n. 566.
6 NOVEMBRIS 1553
589
tuae paternitatis sensum accépimus, quem in hoc potissimum si-
tum esse collìgimus, ut M. Petrum Schorichium adeo mature
nec reuocare, et quousque studia sua disposuerit optato modo,
nec impedire dignarem ur Huic equidem sententiae et maximo-
pere consentimus et unanimiter acquiescimus, dummodoea, quae
optat, foelicem atque incolumem sorciantur finem, ac nobis utili-
tati, quam maximam fore et redundan tem omni uirtute atque pie-
tate speramus, contendat, in quo quidem nec dubitamus, nec
diffidimus: quare aliud non est quod huic rei addamus, cum omne,
quod tua dignitas atque charitas disponit, ex Spiritu sancto pro-
manare confidamus. Ob hoc quicquid fuerit negotii, iuditio et
Consilio tuae praestantiae tradimus, eodem modo offerentes hos
filios nostros, D. Paulum, M. Antonium, atque Marcum, nepotem
nostrum, tuae dignitatis commendationi, perinde olim Bartholo-
maeum nostrum atque Joannem eidem et obtulimus et dedicaui-
mus, quos, non secus ac filios, T. D. commendamus, et illi quam
poterli eis diligentiam exhibere atque operam etiam atque etiam
offerimus
Ouare etiam oramus tuam praestantiam, ut illis omni suffra-
gio, si quo opus habebunt, esse uelit. Imprimis huic filio nostro,
doctori Paulo, licentiam prohibitorum librorum legendiet breuio-
rem cursum romanae ecclesiae, partim ob studiorum respectum,
partim ob alia negotia imminentia, impetrare dignabitur \ Nos
uicissim vestris omnibus omnem operam et diligentiam pollice-
mur: quapropter nos et commendatos et obsequio uestro prom-
ptissimos habebitis. His tua praestantia foelicissime ualebit, et
' Ms. digneremur .
- Apud Steinhuber, Geschichte des Collegium Germanicum, t. i,
pag. 41, in catalogo ejusdem collegii, haec reperiuntur nomina, quae (aliqua
saltem) adolescentibus, in nostra epistola designatis, videntur convenire:
«1552. Paulus Hoffaeus Monsterien. dioecesis Moguntinensis; Antonius An-
dreae Delphensis dioecesis Traiectensis...; 1553. Bartholomaeus Philiuslau-
fer Obernburgensis dioecesis Labacensis; Joannes Kobenzl Aquilejensis
dioecesis clericus ..; 1554. Marcus Textoris Aquilejensis dioecesis clericus».
Cf. Braunsberger, l. e, t. I, pag. 445-446, annot. 4.
' Huic postulationi totique epistolae respondit Ignatius 27 Febr. 1554.
Cartas^ t. IV, pag. 435-437 et 77-80; ubi de scholasticis nuper memoratis fit
sermo.
590 Epistolab Mixtae— 705
quod reliquum est, ex filiis nostris cognoscet. Datae Viennae die
sexta Nouembris anno salutis nostrae M.D.LIII.
Urbanus *, episcopus labacensis, p. m.
Praeterea consilium tuae paternitatis de alumnis nostris non
possum non probare, imo, ut aiunt, pedibus in eundem sensum
ire, et statui et proposui, adeo ut, quicquid tuae paternitati con-
sultum foret, id ratum et firmum esse debeat; quare eos reuocare
non propono, nisi maxima aliqua necessitate urgente, et penuria
sacerdotum. At de hoc plura filius meus, D. Paulus, cum tua
praestantia statuet, praesertim de Bartholomeo Philio.
Inscripiio: Reuerendo ac pio Patri Ignatio, praeposito fra-
trum Societatis Jesu, etc., domino ac fratri in Christo dilectis-
simo.
905
PETRUS DE TABLARES
PATRI JOANNI DE POLANCO
VALLISOLETO II NOVEMBRIS I553 "-.
Mercatorum fides, sive eorum, qui argentariam faciunt, concidit, solutione
impedita. — Inde difficile est pecunias in urbem transmitti. — Mandata
sibi injuncta exsequetur. — Gaudet de rebus a Deo per Societatem fa-
ctis. — De Francisco Borgia ejusque filiis, Carolo et Jeanne. — Existimat
opportunum non esse ut commendatitias epistolas a principe Philipp© pro
Societate flandrica socii efflagitent. — Gandiam adire cogitat Tablares.
t
Jhs
Muy R.do y charísimo Padre mío en Christo. Pax Christi. Yo
haría esto más á menudo, si allá comiesen de cartas; aunque de
Valencia y de otras partes he scripto algunas sobre esto que es á
mi cargo '\ Lo que pasa es, que de algunos días acá se han le-
uantado âlgunos cambios gruesos, y alguno es fama que con más
de 500000 ducados, y los que quedan se teme dellos otro tanto.
' Urbanus Weber sive Textor.
Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 167, prius395.
^ Cura procurandi subsidia pro collegio romano, Patri Tablares de-
mandata fuerat. Vide supra, epist. 517, 620.
II NOVEMBRIS 1553 591
Ha sido tan grande el daño que estos alçados han hecho, que vi
en Medina del Campo á aquellos cambios 3^ mercaderes acogidos
á iglesias, y metidos dentro de sus casas; otros sin osar salir, que
pareçía día del juizio. Después destos, avrà 8 días que se alçó
Francisco Lomelín, que es vn estranjero, tenido acá por harto
acreditado. Este pudiera auerme hecho mala burla, como á otros
muchos: bendito Dios, que lo saluó. Digo esto, para que V. R.
sepa que está de condiçión acá la gente, que no se puede fiar
sino de muy pocos; y si no me asegurase, en Burgos Diego de
Vernuy, no sé si me atreuería á otros, según acá anda el tiempo.
Con el R.mo legado ' no osé tampoco embiallos, porque va tan
despacio, que más pareçe que se vuelue, y por tierra ay más in-
conuinientes. Hierónymo Ruiz, que ya V. R. conoçe, allende de
ser particular amigo, es de gran inteligençia en estos casos. Dí-
zeme que me dará medio en breue, qual conuiene, y que no trate
de asegurar, porque no anda el tiempo seguro. Veré el corte que
da, y, comunicado con el Padre prouincial, tomaráse el que pa-
reçiere mejor. Entre tanto vea V. R. si es mejor sperar vn poco,
que no, auer cambiado á 4 reales por ducado, y al cabo no muy
seguro.
A 8 del presente recebi tres cartas de V. R., las dos de 18 y
20 de Agosto, otra de 10 de Junio. En esta dize que el señor
Gregorio Polanco dará manera cómo estos dineros, asegurados
en Burgos á 8 por 100, puedan yr con los nauíos de lanas, que
van á Florençia. Pues á V. R. le pareçe, si no se halla otro me-
jor lance, tomarse ha ese.
En la otra de 20 de Agosto manda V. R. que se den al rec-
tor de Medina del Campo 100 ducados largos, por 100 A que dió
allá vn hermano, que se dize el doctor Torres -, para que se
acuda con ellos á quien él ordenare por su letra. Ansí se ará y
embiará recado allá dello; y si desos se hallasen algunos, quitar-
nos ían de trabaxo.
' Cardinalis Joannes Poggio, qui post diuturnam in Hispânia commo-
rationem in urbem revertebatur. Vide epist. 514, pag. 69, annot. 3.
- Balthasar de Torres, nuper in Sicilia Societatem ingressus. Vide epi-
stolara P. Domenech, n. 582, pag. 239-241 .
592 EPISTOLAE MlXTAE— 705
En la otra de 18 scriue V. R. las misericordias que el Señor
haze en esas partes por medio de la Compañía, y el augmento
della. Después de alabar á su diuina magestá por todo, me gozo,
porque cobren ánimo los señores de acá, que aman y fauoreçen
la Compañía, viendo lo que el Señor por ella haze por medio
suyo. Sólo diré que siento algo el no abrir nuestro Padre esa
puerta de obispar, que con esa sperança qualquiera trabaxo y aun
qualquiera hipocresía se sufriera, hasta ser obispo: agora que
V. R. me desengaña, conuiéneme hechar por otro camino ', y
dar quenta desta cobrança.
Yo hallé en poder de Hierónymo Ruiz y están todavía en el
suyo, docientas mili mrs. que tenía cobradas, del año de 52. Lo
demás lo auía dado al P. Francisco. Yo cobré el postrero tercio
de aquel año y el primero deste, que son dozientas y sesenta y
seis mili, y seisçientos y sesenta y seis maravedís. Hanme librado
agora los otros dos tercios deste año, aunque no lo a viuido todo
el P. Francisco, por ser mis amigos los que lo dan, que son otro
tanto como los dos pasados, que monta por todo lo que yo agora
tengo recebido y librado seteçientas y treinta y tres mili y tre-
zientos y treinta y tres mrs,; y con esto estoy pagado de todo lo
deste año de quinientos y cinquenta y tres. En lo que toca al se-
ñor duque tráenle sus negocios tan alcançado, que ha menes-
ter bien recogerse para desquitarse, lo qual haze agora,' y con
fauor del Señor speramos su descanso, y con él podrá mejor fa-
uorecernos, porque ansí lo muestra; lo mesmo digo del señor don
Joan \ De lo que sobresto al presente pasa, del corte que lleuan
sus negocios, pienso quel Padre prouincial da alguna quenta en
su carta..
Por vna de V. R. me dixo el Padre prouincial que screuía,
pidiendo algunas cartas para Flandes. Yo tenía alguna notiçia
* Jocatur hic Tablares, videturque alludere ad Ignatii et Canisii con-
stantiam in declinando episcopale múnus viennense, quod huic defereba-
tur. Confer PoLANCo, t. iii, pag. 254, n. 569, pag. 264, n. 590; praecipue
vero epist. P. Lanoy, supra, n. 638, pag. 4o3; Cartas de San Ignacio, t. iil,
pag. 281 .
■ ^ Carolus de Borja.
^ Joannes de Borja.
II NOVEMBRIS I55Ì ' ¿93
que las cosas de aquellas partes y las destas no estauan agora
de sazón para tratar desto, y después que e oido algunas razones
al Padre prouincial, me persuado que no es ésta coyuntura para
tratar deste negocio con el príncipe, que pareçe que se habla de
su pasada para allá; que, si es çierta, avrà mejor lugar su fauor
para aquel negocio: y porque el Padre scriue sobre esto, no
alargo.
Yo ha muchos días que estoy fuera de Alcalá, en Medina del
Campo y aquí en Valladolid, hasta poner en cobro estos dineros,
y porque con las necesidades grandes del emperador se alargan
mucho lo pagamentos, de aquí adelante no entiendo de cobrar
por ferias, sino en el mesmo puerto de Requena, donde está si-
tuado el juro; y porque este puerto está doze leguas de Gandía,
ó poco más, pienso, con liçençia de nuestro Padre, pasarme á
Gandía, adonde terné algún estudio, como á su paternidad allá
suppliqué, y estaré más á mano para cobrar á su tiempo este
juro. Sy su paternidad manda otra cosa, eso haré.
No se offreçe otra cosa de que dar yo agora quenta á V. R.
En las oraciones de nuestro Padre humilíssimamente me enco-
miendo, y con harto deseo de besar sus pies antes que muera,
y en las de V. R., porque, cierto, que particularmente tengo k
V. R. en mis sacrifiçios, y en las oraciones de todos los Padres
y hermanos charísimos nuestros. El Señor por su infinita mise-
ricordia nos haga dignos de complir su santa voluntad en todo.
Amén. De Valladolid 11 de Nouiembre 1553. D. V. R. sieruo
en Jesu Christo,
Pedro de Tablares.
Inscripüo: Jhs. Al muy R.do en Christo Padre, el Padre
M.e Joan de Polanco, de la Compañía de Jesús. En Roma.
Epistolae Mixtae, tom. ni.
38
594
Epistolar Mixtae — 706
70H
ANTONIUS DE ARAOZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO II NOVEMBRIS I553
Sti. Ignatii litteris respondet. — Accusationem quamdam, eia Polanco inla-
tam, diluit. — Simonis Rodericii nimis studiosus non fuit, nec de Ignatii
factis in Lusitaniae turbinibus sinistre judicavit. — De aliis negotiis: bona
ab uno in aliud regnum non transferenda: candidatos sine acceptione per-
sonarum admittendos: Loarte et Guzman in Societatem cooptatos: colfe-
gium an Biatiae (Baeza) instituendum. — Placet Araozio ut possint inter
socios annumerari etiam illi, qui, ad quaesitores fidei delati, innocentes
reperti sint. — Theotonium in Portugalliam transiisse. — Patrem Nadal, in
Lusitaniam tendentem, sociis hispanis satisfecisse.— Lic. Hernâni. — De
sociorum aliquot professione. — De PP. Tablares, Villanueva, Busta-
mente, Rojas. — De collegio Montisregii et Cordubae. — De commora-
tione in loco, ubi princeps et aula regia versentur. — De burgensi colle-
gio.— De tradenda doctrina Christiana. —De transmittenda pecunia in
urbem. — De non efflagitandis a principe commendatitiis litteris. — De
paternitatis titulo non usurpando: vindicat se Araoz.
Ilís.
Muy R.do Padre mío en Christo. Gratia et pax domini nostri
Jesu Christi sit semper nobiscum. Pues de otras cosas auisará el
hermano Gou, esta, con licencia de V. P., seruirá de hijuela, y
de respuesta á vna de 9 " de Junio, que he recibido poco ha por
vía de Burgos.
Açerca de que ay se ha entendido más claro lo que antes pen-
sauan, que las informaciones de M.e Simón y de los suyos tenían
tomada la vna oreja de los de Castilla, y avn las dos, no tengo
qué dezir. Padre mío, más de que Dios perdone á quien tal in-
formación ha dado ó scripto, y así digo á V. P. 3 cosas: la pri-
mera, que nunca M.^ Simón por sí ni por otro, á lo menos á mí
ni á hombre de la Compañía, que yo sepa, en Castilla, dió infor-
' Ex originali, in voi. D, quadruplici folio, n. 9, prius 398-400. Epi-
stola manu Fr. Gou exarata est.
- Numerus g superpositus videtur: prius duo numeri scripti fuerant,
fortasse 10.
II NovEMBEis 1553 595
ción ni disculpa alguna asta que él vino á Alcalá, que entonces
abló en defensa suya, sin ofensa de nadie; y esta es la verdad
Padre mío. La 2/, que él siempre pensó que yo era también de
los que tratauan las cosas de Portugal, y assi se pasó derecho á
Barcelona, sin pasar por donde yo estaua; y quando yo lo supe,
ya él estaua en Barcelona. La 3.*, que si de M.e Simón no tube
información, tampoco la tube de los otros á quien V. P. imbió su
commissión. Siendo esto así, como lo es, V. P., Padre mío, juz-
gue qué orejas podía tener él ganadas, y así quien tal informó,
no deuía estar bien informado. Y pues ya, plaziendo Dios, será
llegado allá el P. M.e Syrñón, dél sabrá V. P. si es verdad lo que
digo. No tiene V. P. hijos tan desobedientes ni tan sin respeto en
Castilla, que, si dieran la vna oreja á la parte de otro, no guarda-
sen veynte para la de V. P. Y si lo dizen por mí, no pienso que
aya hombre en la Compañía, ni fuera della, que, sabiendo la opi-
nión, reuerencia, y respecto que mi alma tiene á V. P., osase
tratar cosa que derogase á esto. Y porque sería caso de llorar, y
de entrañable desconsolación para mí, si pensase tener necessl-
dad de prouar lo que digo, quiero callar en esto, con dezir que,
si tal oreja vbiese, mereçería lo que la de Maleo, si la cosa se
vbiess de lleuar por rigor de justicia: mas gloria á Dios por la
misericordia con que nos sufre.
Quanto á la satisfactión que me da el P. M.e Polanco, del no
hauérseme dado parte de las cosas de Portugal, no tengo qué
dezir, pues entiendo á qué sabe el satisfazer; y de cosa que V. P.
mande y ordene, no ay para qué darme satisfactión, por la bon-
dad del Señor, quánto más, que tengo entendido que, si no me
dieron parte los de acá, fué por pensar que así conuenía, porque
los negocios de allá no dieron lugar á ello '. Y si yo alguna vez
' De^is, quae ab Araoz attinguntur, scripserat jam ad annum 1552 Po-
lanco, t. ]i, pag. 670, n. 569: ((Hujus trepidationis causa fuit quodP. Igna-
tius expeditionem hanc [Patris Michaelis de Torres] in Portugalliam misit,
ubi tam cito res expediendas non cogitare poterai; et potius ut honesta cum
causa ex Portugallia P. Simon recederet, patentes litteras miserai, quam
quod vellet tam cito in provinciam Aragoniae eum venire; nec praemonen-
dos alios censuit, doliec quid in Portugallia factum esset intelligeret; et cum
590 Epistolae Mixtae— 706
he señalado algún sentimiento desto en mis letras, ha sido sola-
mente por significar que no me hiziesen cargo de hauer recebido
al P. M.e Simón en Alcalá, pues no tenía auiso ni información
para hazer lo contrario, y así, claro estaua que yo hauía de re-
cibirle, y seruirle con la reuerencia que yo deuo y tengo á los
Padres primeros, y así lo hize, pensando obsequium me praesta-
re Deo *.
Quanto á lo que dize del pasar los bienes temporales de vna
parte á otra, que no se entiende de vn reyno á otro, ni sin volun-
tad de los fundadores, y que así no será durus sermo, bien po-
drá V. P. creer que todo lo que determinare me será á mí dulce-
y blando; y así, lo que he scripto y scriuiere en semejantes ca-
sos, no será m.ás de representar á V. P. lo que oygo sentir por
acá, entendiendo que V. P. huelga desto, y sólo sirue para re-
presentar los humores de la gente, pues sé que V. P. los sabrá
bien curar con el fauor del Señor.
Quanto al reçibir gente sin acepción, se hará lo que V. P.
manda, que será no excluir los buenos sujettos, y con todo esta
abrir más los ojos con ellos, mudándolos á otras partes.
Quanto al doctor Loarte, etc., no tengo qué dezir, pues V. P.
le ha aceptado, más de sperar en N. S. se ha de seruir mucho
dello. Temase también cuenta con los discípulos del Padre
M.e Avila, conforme á lo que V. P. manda, no desechando álos
que parecieren convenientes.
Del colegio de Vaeça creo yo se tratará agora, pues el Padre
M.e Nadal y el P. Francisco se verán en Córdoua; y pues está
en buenas manos, qualquiera buen suceso se puede sperar.
Gustado he, Padre mío, de lo que dice el Padre M.e Polanco
de parte de V. P. acerca del admitir á quien saliese libre de la
inquisición, haziendo comparación de V. P. Yo, Padre mío, no
dudaua en ello por esto, sino por pareçerme que se deuí^a diferir
hasta ver en qué parará lo del compañero que está preso -, que
causa lateret et Patris [Igiiatii] consilium, aliqui ex nostris, ipsum tantuiu
effectum cernendo, admirationis causam aliquam habebant.»)
* Joan, xvi, 2.
* Vide supra, epist. 633 et 6S9.
II NOVEMBRIS 1553
597
pareçe cosa digna de consy deración, según lo que por acá vemos
cada día; y confieso que en estas cosas viuo muy recatado, por lo
•que conozco de los humores de acá, pareciendo que, pues N. S.
nos ha guardado en tantos años, teniendo los ojos de muchos so-
bre nosotros, contándonos los pasos, y avn las palabras, que es
cosa justa tener recato y miramiento, pues, según los humores
de acá, modicum fermentum aria grande daño á la masa Como
yo tengo auiso de buenos originales, de quán inquiridos somos
en vida y doctrina, procuro quitar las ocasiones. Así que, Padre
mío, esto me hazía escrupular, y el parecerme que deuía dar ra-
zón dello á V. P., y sperar su resolución, pareçiéndome también,
como á otros muchos, que el indiuiduo no tenía tantas partes,
que vbiésemos de arrisgar nada por él: mas, bendito sea el Señor,
que me ha consolado con lo que V. P. me ordena
Quanto á las anexiones, procuraré lo que V. P. manda; que
se cumpla la cantidad de los mil y quinientos ducados, y se re-
partan, y se prouea de acá de quien lo solicite allá, y también
para la expedición, avnque asta agora no hallamos tantos bene-
ficios, mas procurarse han con el fauor de nuestro Señor.
El hermano don Theotonio pasó enfermo á Portugal, y allá
se ha visto con el Padre M.e Nadal: no sé cosa particular de qué
auisar á V. P. dél.
He recibido la información que el Padre M.e Polanco nos da
de la persona del P. M.e Nadal ^ todo eso hemos conoscido acá
con lo poco que le tratamos, y créese que quanto más se tratare,
se descubrirá más tierra ó por mejor decir más çielo: bendito sea
el Señor por ello. Al licenciado Hernâni se ha imbiado el auiso
que V. P. manda sobre su escrúpulo
• 1 Ad Cor. v, 6,
^ Cf. Polanco, t. in, pag. 333, n. 741 et pag. 334, »• 743-
5 Habetur apud Nadal, Epist. t. i, pag. 765. Cf. Polanco, m,
pag. 427, n. 946, annot. 3.
* De hoc viro bis agit Polancus, t. ili, pag. 340, n. 754, et t. iv,
pag. 430-431, n. 926-927. In primo loco haec tradit: «Quidam etiam licen-
tiatus Hernâni, theologus, et natione cantaber, Patrem Franciscum Bor-
giam comitari solebat, et in cantábrica lingua populo rudiori conciones ejus-
-dem Patris, quas in castellano idiomate habebat, vulgo non intelligenti hoc
idioma, in cantábrico, ipsis vernáculo, declarabat». In secundo autem loco,
5g8 EpiSTor.AE MixTAE - 706
Quanto á la professión del P. Villanueua y del P. Tablares,
bien creo la rehusarían ellos, ni yo sé que la pretiendan; y corno
el P. Tablares retiene asta agora sus beneficios, asta acabar de
pagar sus deudas, no creo daría mucho gusto á todos su profes-
sión, según la celebran por acá, pareciéndoles que no. se da sino
â personas muy consumadas, ni todos acaban de entender la di-
ferencia destas dos professiones, y así pasaría todo por vna me-
dida; y como por acá se vsa tanto lo cerimonial, hazen muchas
anatomías y grandes scrutinios sobre cada cosilla, y tienen más
cuenta con quién es professo, y quién no, y con otras cosas, que
en otras partes, y así multa licent quae non expediunt Tengo
yo tan buena opinión del P. Tablares, que si le hiziesen juez
d-esta causa, él daría sentencia contra sí, si se puede dezir con •
tra. Del P. Villanueva no se pueden temer tantos inconuenien-
tes en las gentes, avnque no dexaría de ser muy grande el sa-
berse lo poco que ha studiado, y no se pueden hazer capaces,
como digo, desta diuisión de professión, y es odioso en gran ma-
nera el quarto voto, specialmente en los religiosos: sed quid inde?
Quanto al P. Bustamante, avnque él esté en predicamento de
tan letrado y predicador, que por solo esto se le deuía anticipar
ó acelerar la professión, pues avn no ha dos años que está en la
Compañía, basta para habilitarlo el parecer así á V. P. No digo
esto, Padre mío, porque yo no tenga mucha opinión de su spí-
ubi res anni 1554 perstringuntur, illius obitus notatur, vocaturque «vir val-
de pius et eruditus». — Quonam vero scrupulo exagitaretur Hernâni, equi-
dem plane ignoramus: conjicimus tamen illum angi dubio aliquo ad raticnem
genusque suae vitae spectante, cum hinc nomen Societati vellet dare, hinc
momentis quibusdam retraheretur. Illud certo constat ipsum P. Michaeli
Ochoa adhaesisse, quin immo ejus nomen inter socios ognatenses in cata-
logo, a P. Nadal anno 1554 confecto, reperiri. Nadal, Epist. t. i, pag. 761.
Cf. Polanco, t. iv, pag. 480, annot. 2. Quod autem in postremo hoc loco,^
conjecturis ducti, asseruimus, id nunc ex quadam epistola curionis oppidi
Rentería, suo tempore edenda, confirmare licet: «Con quien yo solía comu-
nicar en estas partes, hera el licenciado Hernâni, vicario que hera de Çuma-
ya, el qual, después de aver echo arto fructo por toda Bizcaya, ofreció la
ánima á su criador el verano pasado en la villa de Lequeito, con arto con-
tentamiento que tubo con la carta de V. P., para en seguridad de su cons-
cientia. »
' I Ad Cor. vi, 12,
II NovEMBRis 1553 599
ritu y talento, y mediocre de su erudición, mas de por represen-
tar á V. P. los inconuenientes que ay de hauer otros más anti-
guos, y no menos doctos, y en hauer tan poco que está en la
Compañía y ser él muy conoscido: sed quorsum hoc, pues está
la cosa ya determinada? Y spero en N. S. se ha de seruir dello.
Tengo, Padre mío, algunas veces vn zelo, y por ventura indis-
creto, de las cosas de la Compañía, que sola la determinación de
V. P. ó de quien estuviere en su lugar, me puede dar paz (digo
mi culpa dello).
Quanto al P. Rojas, antes de agora se le ha representado la
professión de tres votos, y no se ha podido quietar, y así pienso
que elegirá antes el studiar que otra cosa; y por no desconsolar-
le, le he scripto que, quando el Padre M.e Nadal venga, se trata-
rá de su particular.
Esta es respuesta de las de 9 de Junio. Después acá hemos re-
cibido otras de 14 de Agosto. Las que venían para el P. M.e Na-
dal, para el P. Francisco y otras partes, se han imbiado árecado.
El Padre M.e Nadal partió para Santiago á tratar con el conde
de Monterey No he sabido después acá cosa particular, más
de que la condesa que está aquí, y se confiesa conmigo, me
ha dicho que el conde es ya partido de Santiago para acá.
El P. Francisco, el Padre don Antonio, el P. Villanueua, el
P. Bustamante, el P. Nauarro, y el M.e Marcello, el licenciado
López, M.e Benito, el hermano Ramírez, el hermano Bernardo,
y Joseph, que es scriuiente del P. Francisco, están en Córdo-
ua '\ Agora imbían á llamar al P. Ramírez * que leía ^ gramá-
tica en Medina, y otros dos de Gandía, y tres de Alcalá para oyr
latinidad, y así yrán. Quieren començar á leer gramática y lati-
nidad con mucha diligencia.
' Vide Nadal, Epist. t. i, pag. 202, n. 18. — Comes autem de Monterey
erat Alphonsus de Acevedo et Zuñiga. Vide supra, epist. 507, pag. 27,
annot. 4.
- Maria Pimentel et Velasco.
' In epist. 696, pag. 574 et 575, de initiis cordubensis collegii hujusque
sociis diximus.
* P. Michael Ramirez.
^ Ms. ley a.
òoo Epistolae Mixtae— 706
Del camino que N. S. allá ha descubierto, entenderá V. P.
por esta, que es copia de vna del P. Villanueua, que fué allá á
dar orden en algunas cosas: bendito sea el Señor por todo.
Quanto al residir en la corte, sin condenar el pareçer de los
de Portugal, que huyen della, no se me acuerda que yo haya
hecho tal condenaçión, más de pydir consejo á V. P, de lo que
hazía, pues ellos mostrauan no pareçerles bien, ó á lo menos de-
zían que tenía más obligación de acudir á Salamanca, é yo hauía
estado en ella poco hauía, y no sentía cosa que requiriese mi
presencia; y p'orque me criaron scrúpulo, pydía el parecer de
V. P., entendiendo el residir algo más en la corte, quando ella
estuviese donde vbiese casa de la Compañía, porque de otra ma-
nera 3^0 no yría ni asomaría á ella, si no fuese por alguna causa
muy vrgente ^ .
La casa de Burgos se llamará colegio (y no casa, como V. P.
lo manda) y se dará orden cómo se principie á leer, avnque agora
don Hernando - y todos están muy sentidos de la yda del Padre
M.e Strada á Córdoua por orden del Padre M.e Nadal. En su lu-
gar vernán el doctor Loarte, y don Diego, y eso me scriue él que
spera para partirse. El sitio siempre me paresció á mí incómodo;
mas el Padre M.e Strada por su charidad, y por no hauer otro á
propósito, conclu3^ó en él.
Quanto al leer la doctrina Christiana, haré lo que V. P. man-
da. Yo la prediqué quarenta días, y avn creo que más, pública-
mente, después que hize professión. Deseo saber si basta esto, ó
si es la intençión de V. P. que la torne á leer otra vez; que eso
haré con mucha alegría
' Attingit haec PoLANCUS, t. pag. 369, n. Sli: pagina vero 329,
ejusdem voluminis, annot. l, exhibet Sti. Ignatii responsum.
^ Ferdinandus de Mendoza. Hujus sensum ob P. Estrada profectionem
significavit hic, epist. 698, pag. 579. Vide infra, epist. 709.
^ Haec respondit Polancus ex comm., 14 Aug., quod ad christianam
doctrinam a professis tradendam: «Acerca del enseñar la doctrina cristiana,
parece á Nuestro Padre que no se deban tomar en descuento otros tantos
sermones, si en ellos no se tratase algún punto de la doctrina cristiana; pero
en el lugar ó lugares, en las veces que querrá V. R., se pueden acabar estos
cuarenta días; y no se entienden cada año, sino una vez tantum, por la
II NOVEMBRIS 1553 601
Acerca de los dineros, el P. Tablares scriue, que vino aquí
tres días ha, y porque los dineros que ymbiauan para el cardenal
de la Cueua y para el de Burgos, los han buelto de Mallorca, no
osando pasar las galeras, por la armada del turco, tratamos ago-
ra de poderlos imbiar por vía de mercaderes, porque otra al pre -
sente no se halla; y para entender en solo esto, está aquí el
P. Tablares, que sin duda. Padre mío, siente mi alma la falta
que hazen, sino que los tiempos y los pasos están tales, que se
pasa trabajo en poderlos ymbiar seguros; mas hazerse ha agora
todo lo fatible
En lo de Santiago, ya por otros he anisado á V. P,, y también
creo yo habían scripto de Portugal, cómo se resolvieron los que
tenían cargo del colegio, en que, conforme á la mente del fun-
dador, no se podía dar á la Compañía, y con esto se bolvió á
Portugal el Padre doctor Torres y después el conde de Monte-
rey le ha scripto que se podría tomar algún medio de dar cierta
parte á la Compañía para sustentar algunos studiantes della, y
scriuía el partido, y el Padre M.e Nadal me scriuió á mí que no
era cosa que conuenía á la Compañía, mas que por no dexar de
hazer toda buena diligencia, de Sant Finz se llegaría á Santiago
para tratar dello: no he sabido después el suceso; cada día le
spero saber.
De Granada no sé que ofrezcan otra casa más de vna que tie-
ne allí vno de la Compañía, que está en Portugal % y avn creo
no es suya, sino de vn hermano suyo, el qual piensan nos la dará,
mas no ay otro fundamento, que yo sepa, y avn sobre eso, más
ha de vn año que no me an hablado. El Padre M.e Nadal ha or-
obligación de la profesión, si otra cosa no ordenase el superior.» Polanco,
t. III, pag. 370, n. 814, annot. l.
' C.f. epist. superiorem. Penuria autem, qua collegium romanum pre-
mebatur, dicitur a Polanco, t. iii, pag. 9, n. 10.
- Vide epist. 507, pag. 27 et 28, necnon epist. 627, pag. 375.
P. Jacobus de Santacruz, cujus frater, de quo statim fit mentio, voca-
batur Christophorus Sanchez. Saepe enim ínter fratres, etiam germanos, co-
gnomina reperiebantur diversa, cum alius sibi cognomen aviae suae assume-
bat, alius matris paterno anteponebat, etc. Cf. Polanco, t. iv, pag. 464,
n. 991.
6o2
Epistolae Mixtae— 706
denado que vaya allá M.e Joan Aluarez ', por vitimo remedio
de su salud, por consejo de médicos.
Acerca de las cartas de su alteza para Flandes, yo hiziera
luego la diligencia que debo, si no fuese por tener tomado el
pulso á algunas cosas que lo dificultan, por no estar lo de allá
tan asentado como conuernía, y ser coyuntura que su alteza ha
de tenerlos dulces, y mostrarse protector de sus statutos; y así
ha parecido por buenos respectos no menear esta cosa, porque
cartas comunes harían poco frutto, y efficaces no pareçe con
uengan por agora. Si su alteza pasare á Flandes, en su presen-
cia se podrá tratar dello, y no faltará quien lo solicite. Las otras
para su santidad y para los cardenales sobre el colegio Borgia,
ha parescido no ser materia sobre la qual deua su alteza scriuir
in genere, si no vbiese alguna cosa particular sobre qué scriuir;
y plegué á Dios no sea escusa, y algún humor de no querer en-
cargar nada, rebus vt nunc. Y también hemos habido tantas car-
tas de su alteza por acá, que es menester tener consideración á
no importunar. También el Padre M.e Nadal pyde algunas para
Santiago, de manera que contáuamos pocos días ha, que, sin las
que su alteza ha scripto poco ha, me pydían para diuersas partes
de la Compañía más de veinte letras de su alteza; y como han de
pasar por manos de secretarios y referendado res, pareçe que es
como tratar en signatura de muchas anexiones.
Las cartas de V. P. para el conde y condesa de Ribagorça -
se les imbiaron, y también al P. Francisco las suyas, que está ya
en Córdoua, de buelta de Portugal, como más largo he scripto
á V. P. por otras.
' Hic deinde Joannes Paulus dictus est.
- Ludovica de Borja ejusque maritus Martinus de Aragon et Gurrea,
qui in pictis tabellis, apud dynastas de Villahermosa, ejus nepotes, asser-
vatis, Martinus de Gurrea et Aragon cognominatur: aD. Martin de Gurrea y
Aragon, Hijo del Conde de Ribagorza, Don Alonso Felipe de Gurrea y
Aragon y de la tercera mujer de este Doña Ana Sarmiento de Ulloa. Conde
de Ribagorza, Duque de Luna, V Duque de Villahermosa, á quien llamaba
Felipe II el filósofo aragonés. Marido de la Venerable Doña Luisa de Borja.
Nació en 1525.— Murió en 1581.1) NONELL, La Santa D uqu esa, pag. 158,190.
— Caeterum tres Sti. Ignatii epistolas, quarum mentio heic fit, habes inter
ejus Cartas, t. iii, pag. 268-276.
II NovEMBRis 1553 6o3
El marqués de Sarria que va por embaxador, viene aquí
á casa muchas vezes. El conde de Mélito y Ruygómez le han
encargado mucho las cosas de la Compañía, e yo le he hablado
también; spero será muy propicio en todo: dízeme que pasará
por Flandes. El hará el oficio y efecto que hizieran las cartas, y
haremos, plaziendo á Dios, quando sea llegado á esa ciudad, que
su alteza le scriua sobre esas cosas, para que de su parte haga
buen oficio con su santidad y con los cardenales.
Quanto á las quexas del P. Christóual Mendoça, no sé qué
dezir más de conoscer que habré faltado, en no scriuirle tantas
vezes como deuía, mas creo que han sido algunas más de las que
él señala, y creo que más sufre su desconsolación, de no hauerle
imbiado gente, que de no hauerle scripto. Yo terné más special
cuydado de consolarle, y así le he scripto para que se vea con
los de Cordo ua -.
Gustado he de lo que me scriue el Padre M.° Polanco de la
paternidad ^ y también he gustado de que, hauiendo dos años
que, tomando cierta ocasión, la prohibí por obediencia, ymbian-
do patentes por las casas (lo qual se guarda) no haya llegado á
noticia de V. P. y del Padre M.e Polanco. Apocada ambición
sería tratar de questión de nombre, y cosa que, no sólo en la ley
diuina, mas avn en la humana, ofende: yo no la inuenté, ni puse
este pecho. Quando començaron á vsar della años ha, lo prohibí,
y scrini á V. P. dando razones para que no se vsase tal térmi-
no *, Tengo la carta en que me scriuió el Padre M.e Polanco de
parte de V. P., que me dexase guiar por lo que pareciese al
P. Francisco, que entonces era duque, y como él ha estado siem-
pre desta opinión, salió con la suya, y quando yo entendí en
' Ferdinandus Ruiz de Castro et Portugal.
* Cf. Nadal, Episf., t. i, pag? 224, n. 10.
* ((Jussit P. Ignatius ut nuUus ex Societate se (licet Praepositus Ge-
neralis esset) hoc Paternitatis nomen compellaret, et nemini ex inferioribus
Praepositis, etiam Provincialibus, hanc appellationem deferri voluit; et
piacere sibi magis testatus est simplicem illum modum, quo prius in Socie-
tate primi Patres utebantur; sed si consuetudo id non ferret, ne ultra ap-
pellationem Reverentiae procederetur, prohibuit.» POLANCUS, t. lil, p. 370,
n. 815.
* Videantur Epist. Mixtae, t. 11, pag. 114, I15, et pag. 153, etc.
6o4 Epistolas Mixtae — 706
Roma que á algunos ofendía, la quise prohibir. Luego en salien-
do della, el P. Francisco me fué siempre á la mano, et haec est
veritas; y con todo esto yo busqué ocasión para prohibirlo, como
digo, y es de gustar que los [que] más antes mostrauan ofenderse
dello, obedeçen con más dificultad la prohibición: sed quorsum
haec? Confieso á V. P., Padre mío, que me causa gran corri-
miento pensar en ello, quánto más scriuirlo; y así, como de ques-
tión de nombre, nunca he dado auiso á V. P., con hauer, como
digo, dos años, y así trato á los más con R.^, y con ygual sabor
los llamaría señoría, si conuiniese. Perdóneme V. P. por tratar
desta materia, que es arto indigna de hazer tanto caudal della,
en carta que va para V. P.
Si este correo se detuviere, ymbiaré á V. P. la relación de
todas las casas y de los particulares delias, y si no, hazerlo he
con el primero, avnque 3'a lo he hecho en las pasadas. Y por esta
no más, de humilmente encomendarme en las orationes de V. P.,
en cuya alma y en las de todos Jesu Christo N. S. su santo amor
conserue y prospere . Amén . De Valladolid 11 de Nouiem-
bre 1553
Manu P. Araoz: Porque todavía ando achacoso de los ojos y
caveça, scriuo de mano agena: V. P. la perdone; que del scriuir
de la mía siento notable dapño; y con algunos seglares no lo
puedo scusar, por la calidad de los negocios que se tratan. Por
temor que el correo se parta, no puedo corregir esta letra: V. P.
perdone las faltas. De Valladolid xi de Noviembre 1553. V. P.
minimus filius,
t
Araoz
• Hucusque manu Fr. Gou omnia conscripta sunt. Hujusmodi Araozii
litteris rescripsit Ignatius : u Porque en algunas vuestras cartas dais señal
de sentir que en mí hubiese algún concepto de vuestra persona, cual yo no
siento ni he sentido, di comisión á Maestro Polanco que os escribiese, y á
él me remito; pero en general diré esto solamente; que de vuestra fidelidad,
si yo dudase, no sé hombre ninguno de quien me fiase: pero de esto no
más.)) 21 Jul. 1554. — Car/as de San Ignacio, i iv, pag. 222.
12 NOVEMBRIS 1553
605
Í07
JOANNES DE VEGA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 12 NOVEMBRIS 1553
Epistolam a praefectis sodalitatis Stae. Mariae, proregi datam, et transum-
ptum litterarum ipsius Ignatio mittit. — Aliquis e Societate ad opus de
redeniptione captivorum exposcitur. — Prorex de se demisse sentii.
t
Muy Rdo. señor Padre. Por la carta originai que me han es-
crito los gouernadores de la cofradía de sancta Maria de Jesús de
la redençión de cautiuos, de Nápoles, y por la copia de la que yo
les respondo, verá V. P. la ocasión que se ofresçe de poder ha-
zer seruicio á nuestro Señor, y obra de caridad en encaminar
persona y dar industria para que se effectúe lo que piden ^ Y
• Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 3, prius 156.
' Epistola praefectorum Conf raternitatis de Redemptione captivorum^
ex originali in voi. E, duplici folio, n. I, prius 152, est hujusmodi:
t
Illmo. et Eccmo. signor. Essendone stato ñoñamente commesso dala
Ecctia. del Rmo. cardinale , locotenente generale de S. M. Cesarea in
questo regno di Napoli, il guberno de la deuotissima compagnia de la re-
demptione de captiui, eretta da poco tempo in equa, como è noto ala E. V. ^
ritrouamo che è stata gran suspittione di essere stato commesso fraude et
inganno da quelli, ali quali è stato dato carriço del ricatto de cento et de-
cesete xpiani. fin equa recattati et agiutati da questo sacro loco, et che
corre difficultà grande a tronare persona, la quale uada ad esequir' questa
negotio in li loci d'infideli, doue se ritrouano li poueri xpiani. captiui, con
quella charità et fede che conuiene per una tanto opera pia. Et desiderosi
de tronare qualche bono espediente, che possiamo continuare questa san-
tissima opera, et che si esequa con charità et fede como recerca, essendo la
E. V. in loco più propinquo ale parte d'infideli, inimici de nostra santa
fede, et del santissimo nome de Xpo. benedetto, come Aligerbi, Tripoli, et
tutta la costa di Barbaria, et doue son dele persune assai prattiche in detti
lochi; sapendo mo certo che ama le opere pie, et le agiuta sempre, ne ha
parso con questa supplicarla reste semita per amore de Xpo., primo, et ap-
presso per fare gratia a noi altri, di comandare ad alcuno suo creato et ser-
uitore di hauere diligenti et fidele informatione, si lloco fosse, qualche per-
sona da bene, la quale uolesse andare ad recattare li nostri xpiani., et che
fosse tale, che mirasse più ala anima sua, et al seruitio de Iddio che non a
6o6
Epistolae Mjxtae— 707
siendo la obra que es, no me queda á mí qué dezir, sino que effec-
guadagno deli dinari et robbe, perchè se li darria ampia commissione, et
serria ben trattato; o nero se si potesse tronare et pensare qualche altro
espediente, che se recattassero, et il dinaro de questa elemosina se dispen-
desse fidelmente et senza inganno; et di quanto li occorresse sopra di questo
negotio, tenercene auisati, perchè pensarriamo gouernarce con lo parere de
la E. V., la quale nostro Signore esalte in maggiore stato con quella felicità
che desea. Da Napoli lo di xv de Ottubro 1553. D. V. E. seruitori, li gouer-
nadori de la confraternita de Sta. Maria de Jesù, de redemptione de cap-
tiui,
Fracesco de K euser [?] Vic.s Neap. Il conte dh Montecaluo.
Spinola. Petro Coppula.
Al 111. e viceré de Sicilia.
Inscriptio: f Al Illmo. et Eccmo. signor, il signor don Joanne de
Uega, ulcere locumtenente et capitaneo generale dela Maestà Cesarea nel
regno de Sicilia
Sicilia.
Huic epistolae Joannes de Vega in hunc modum respondit, ex transum-
pto coaevo, in voi. E, duplici folio, n. 2, prius 155:
t
Illustres y muy magníficos señores. Por la carta que VV. SS. me scri-
uieron, he visto quán bien vsan de la caridad y dell oficio que se encar-
garon, auiéndose contentado de que yo reçiua parte y goze de obra tan
pía y santa, como es redemir los cautiuos xpianos. , que están en poder de
infieles, lo qual les tengo en munclia merced, y quedo obligado á seruírselo
en otra cosa que se ofrezca. En especial que espero en Dios que tomará este
negoçio buen camino, porque el xeque [que] al presente es de los Gelues,
que se llama Solimán, es, para moro, de buena calidad, y que ha reçebido
buenas obras de Hernando de Uega, mi hijo, quando estaua en Africa, y de
mí, no embargante que agora esté en deuoción de los turcos, por la varie-
dad y mudança de estado que ha hauido en aquella ysla desde poco acá, y
anssí pienso que, siempre que fuesse allá persona con letras nuestras, el xe-
que haría de aquellos buenos ofiçios, que su costumbre sufre. Y pensando
en la persona que será buena para semejante efecto, que es lo prinçipal, y
que tenga las partes que VV. SS. me scriuen, se me ha ofresçido vn Do-
mingo de Riba, natural del reyno de Aragón, que está en el colegio de Jesús,
que ahora nueuamente se ha fundado en la ciudad de Palermo, que me di-
zen que es persona de mucha confiança y buen recaudo, y de gran bondad y
virtud; mas porque en cosa semejante se deue hombre no fiar de sí solo,
siendo la profesçión desta Compañía de Jesús, de exercitar las obras de mi-
sericordia y hazer prouecho á las ánimas, como por muchos exemplos se ha
uisto, en que Dios les ha dado particular graçia, y siendo el superior della
el R. P. miçer Ignacio de Loyola, que reside en Roma, me ha paresçido lo
más conuiniente y á propósito, auisalle de la petición de VV. SS. y desta
persona que acá se nos ofresçe, y pedille que, si á él le ocurre otro mejor
12 NOVEMBRIS 1553 607
tuaremos, conia ayuda de Dios y consejo de V. R., aquello á
que Dios le espirare y nos auisará
Lo demás es, que del Padre miçer Jerónimo Doménech sé
siempre de la salud de V. P. y sus sanctos exercícios y trauajos,
lo qual no podrá hombre ' dezir de los que tiene acá, porque son
trauajos del mundo y de vanidad y ambición; y si alguno es de
otra calidad, son exerçitados con tan poca caridad y floxeza, que
primero que se ganan, se pierden: y con todo esto es tanta la mi-
sericordia de Dios, que no desconfía á nadie; quien ruego guarde
y prospere en su santo seruicio la muy Rda. persona de V. P.
De Mecina á xii de Nouiembre 1553. Al seruiçio de V. P.,
Juan de Vega.
Inscriptio: f Al muy R.do señor, Padre miçer Ignaçio de Lo-
yola, prepósito de [la Compañía] de Jesús, en Roma.
ANTONIUS GOU
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO 12 NOVEMBRIS Í553 '\
Epistola apologetica. — Patrem Araoz defendit et laudat.
t
Jhs.
Muy Rdo en X.° Padre. La summa gracia y amor de Jesu-
christo N. S. sea en nuestro continuo fauor y ayuda. Amén.
para este offiçio, nos auise dello; y si este le paresçiere más suffiçiente, tam-
bién, lo qual sé çierto que hará con vna suma caridad y discreçión. Por
esso VV. SS, le embíen las cartas que van aquí para S. P., porque yo
tengo confiança en Dios que, el que este justo hombre nombrare, será el
más conuiniente de los que se podrán hallar para semejante obra; en las
quales nuestro Señor les conserue y aumente siempre con mucha salud y
prosperidad de sus 111. s y muy magníficas personas. De Mesina á xii de No-
biembre 1553. A seruicio de VV. SS.,
Juan de Vega.
' Ignatii responsum habes inter Cartas de San Ignacio, t. ili, pag. 452
et 355-358. Cf. Polanco, t. iii, pag. 184, n. 390.
- Ipse nimirum Joannes de Vega.
Ex auíographo in voi. D, dùplici folio, n. 70, prius 394.
6o8 Epistolae Mixtae— 708
Hauiendo llegado aquí poco ha cartas de Roma, entre las quales
hauía vna para el P. Villanueua, y porque él está en Cordona,
yo pregunté al Padre doctor Araoz, si aquella se imbiaría á
Alcalá, pensando que quiçá hauía en ella cosas que conuenía se
supiesen allí, ó si la imbiaría á Cordona. Y porque podía ser lo
que yo pensaua, se abrió, y he visto que entre otras cosas se
responde á lo que de acá se ha scripto á V. P. sobre los gastos y
anchuras de los prouinciales. Y avnque en esto no pareçe nece-
sario informar á V. P., porque pienso que todo lo que se ha
scripto ha sido con zelo muy santo, y en general, y sin quexa
alguna, con deseo de ma3'or seruicio de N. S., para dar asiento
y orden cierta á las cosas de la Compaíiía; mas porque podría
ser que se obiese scripto con quexa ó descontentamiento alguno,
quod non est credendum, me ha parescido (por ser esto cosas
que en esta prouincia soy yo testigo de vista) con licencia de
V. P. dezir lo que en ella pasa en esto; y si en ello falto, pydo
humilmente perdón á V. P.
Quanto á los gastos, bien sé que sabe V. P. la gente que el
prouincial desta prouincia lleua, y que no lleua tanta como de
parte de V. P. se le scriue; y avn agora vltimamente en Alcalá
estuvo determinado de dexar al hermano Julián ', y que fuésemos
él é yo solos; y si no que pareció á algunos que no conuenía así,
le vbiera dexado, que ya lo tenía ordenado, é yo tenía ya á cargo
lo que antes tenía el hermano, y así en esto no tengo qué dezir.
Quanto á los gastos de los caminos, por ser tan continuos,
estos no pareçe se puedan escusar, por hauer el prouincial de
visitar de necesidad las casas y colegios á menudo, por no estar
hasta aquí las cosas de la Compañía con tanto asiento, como
estarán después de publicadas las constituciones; y según lo
mucho que los colegios y las casas piden é instan que les visite,
me pareçe que tienen antes quexa por no hazerlo, que por hazer-
lo demasiado; y tengo yo por cierto, que, sufriéndolo su salud,
sería gran consolación de los hermanos que los visitase más
vezes: empero en fin él haze en esto lo que puede. Si pareçe que
• Julianus Eguzquiza.
12 NOVEMBRIS 1553 609
caminásemos á pie, bien sé que sabe V. P. que [ni] la salud del
prouincial ni sus fuerças lo sufren en ninguna manera; e yendo
él á cauallo, claro está que no tengo yo fuerças para le seguir,
ni tampoco el hermano Julián, así por estar fatigado de tantos
trabajos de tantos caminos, como por ser las jornadas tantas y
tan largas. En lo que se da para nuestro camino quando ymos
de vna parte á otra, los de las casas dan lo que á ellos les pareçe
necessario, sin pedir nosotros nada, y se buelue lo que sobra. Si
otra cosa se podría dezir acerca de los gastos, yo no lo sé.
Quanto á lo de las anchuras, Padre mío, yo no sé lo que se
podría dezir, y así á tino diré algunas cosas. Si dizen que ay
anchura en el comer, lo que pasa es esto; que el prouincial or-
dinariamente come en refitorio con los demás de la casa ó colegio
donde se halla, y de lo mismo que ellos, sin diferentia, así en
esto como en el asiento, no teniéndolo determinado. Y si algunas
vezes por causa de sus achaques se le quiere hazer algún regalo,
pareciendo necessario, no lo sufre; y pareciendo á las vezes que
para su salud sería necessario que comiese aues, no se puede
acabar con él, antes solo en dezírselo le dan enojo.
Si diS:iesen que viste demasiado, digo á V. P. que anda como
los otros de la Compañía, sin licuar ventaja alguna; que el año
pasado, porque trahía pantuflos, por causa.de la indisposición de
sus pies, por ser in omnibus similis fratribus suis ', los dexó, y
después acá anda con çapatos y guales.
Si se dixiese por el mandar en las casas, en esto digo que le
veo tan recatado, y proceder con tanta dulçura, que ni con los
superiores ni con los inferiores delias se ha, sino con todo amor
y hermandad, procurando siempre tener mucha vnión con todos;
que alguna vez, pareciéndome que procedía con demasiada blan-
dura, le dixe mi pareçer, avnque sería razón no lo tubiese; y en
quanto puedo juzgar, me pareçe que con todos tiene mucha
vnión.
Si se dixiese por el modo del proceder con los de fuera, veo.
Padre mío, que en todo se ha con tanta prudencia y con tanto
» Ad Hebr, II, 17.
Epistolae Mixtae, tom. ih.
39
6io Epistolae Mixtae— 70S
miramiento, que no sólo no pienso que aya sombra la menor del
mundo para desedificar, mas creo que en todo edifica y da muy
grande exemplo de sí, y pareçe que tiene don particular de Dios
para tratar con todos, haziéndose todo á todos para ganar á to-
dos. Y avnque sé que en las cosas de su alma, y particular de-
uoción V. P. está muy satisfecho dél, diré que, así en el dezir
misa, en la oración, y en lo demás da muy grande exemplo á
todos, y no ay día que ó dezir missa ó recibir la comunión le
pase por oluido, antes lo haze el primero de casa, y en todo lo
demás da tan buen exemplo, así á los de dentro como á los de
fuera, que no sé cómo le pudiese dar mayor. Si hablo del des-
canso que tiene, diré que sus ocupaciones son tales y tan con-
tinuas, que no tiene vn punto ocioso. Esto me ha parecido dezir
á V. P., avnque sé no era menester, porque sé que está V. P.
con tal opinión dél, que no es menester que nadie le diga cosa
alguna; mas por satisfazer á mi consciência, no me ha parecido
callarlo. Si otras cosas se dixesen, yo no lo sé; bien creo que, en
caso que se dixiesen, ó sería por no estar bien informados los
tales, ó por no mirarlo bien; avnque, como dixe, no pienso que
aya cosa particular de quexa contra él. V. P. me perdone, por
amor del Señor, este atreuimiento, y me de su bendición De
Valladolid 12 de Noviembre 1553. V. R. P. minimus filius et
seruus indignissimus in Xpo.,
t
Antonios Gou,
Inscriptio: Al muy R.do en Christo Padre, el Padre M.e Ig-
natio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesús. En
Roma.
* Ad ea, quae a Fr. Gou per totam epistolam dicuntur, lucerti aliquam
afierre possunt quae breviter attingit POLANCUS, t. lii, pag. 368, n, 809.
Vide locum, Cf . Cartas de San Ignacio^ t. VI, 222, 223.
l3 NOVEMBRIS 1553
611
909
GASPAR DE ACEBEDO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS l3 NOVEMBRIS 1553 *.
Patris Estrada desiderio tenentur burgenses, illumque Burgis recedere ve-
tant. — Quinam socii in collegio commorentur. — Ad populum conciones
habet Estrada. — Alia muñera sacra obeuntur.— Maximilianus Capella ad
docendam grammaticam expetitur.
t
Muy R.do Padre en X.° S. N. La paz y gracia de N. S. Jesu
Xpo. sea siempre en el alma de V. P. Amén. No me hallara
digno ni me atreuiera á escreuir á V. P., que, como indigno y
invtil sieruo, no lo merezco; pero como el Padre maestro Estrada
me lo manda, la obediencia escusará mi atreuimiento.
Lo que al presente ay que escreuir á V. P. es, que el Padre
maestro Nadal havia escripto al Padre M.*' Estrada que se fuese
este invierno y quaresma á Cordona, y así estaua determinado,
y él lo hauía escripto á V. P.; y como lo quisiese poner en effec-
to, halló mucha resistencia y desconsuelo en la gente principal
desta ciudad, y parecía que esta casa en sus principios quedaua
huérfana y viuda. Pero quien más lo sintió y resistió fué don
Hernando de Mendoza y don Pedro de Mendoza, hermanos del
R.mo cardenal de Burgos, diziéndome el señor don Hernando, así
á mí como al Padre maestro Estrada, que él hauía venido aquí
por mandado y concierto, así de V. P. como del señor cardenal,
y que se quebraua la palabra y concierto, y que era afrenta que
se hazía á su SM, y que no se hauía de suffrir, y que lo hazían
mal, y lo mirauan mal en mandalle salir de aquí, y que si se yva,
que ellos alzarían la mano de la Compañía, hasta, avisar dello al
señor cardenal, y que parezía vn modo de negoçiar estar aquí has-
ta tener casa, y luego, en dándosela, yrse. Y así, como el Padre
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 106, prius 433.
- Per totam epistolam compendiariae notae leguntur in ms. quel, ques-
ta, quera, quellos, desiar... quas formas more nostro dissolvimus.
6l2 EPISTOLAE MlXTAE— 709
M.° Estrada viese la alteraçión y desedifficatión que así estos se-
ñores como tantos deuotos en la çiudad recibían de su ausentia,
desistió de la partida, hasta escreuillo al Padre M.** Nadal, y ver
la respuesta que daua el P. Francisco de Borja á vna que el se-
ñor don Hernando de Mendoza le escriuió sobre ello; y piensa de
estar aquí este adulen to y quaresma, donde se espera grande
fructo en las almas, de sus sermones, que ya el domingo passado
empezó á predicar, según la aceptaçión y deuotión que le tie-
nen.
De aquí á dos días esperamos al Padre don Diego de Guzmán
y al Padre doctor Loarte, que vendrán á residir aquí, y traben vn
hermano para seruir, y dos niños de hasta doze años cada vno,
que trayan para cantar y amostrar la doctrina, y así seremos en
casa seis Padres de misa, y dos hermanos, y los dos niños. Los
Padres son el Padre M."^ Estrada, y don Diego de Guzmán, y el
doctor Loarte, y el P. Pozo, y el P. Santa Cruz, y yo, que me
llamo Gaspar; y los hermanos, el vno Juan y el otro Auila. Bien
creo que starán todos los Padres ocupados, según es la frequen-
tia aquí á nuestra capilla á las confesiones y comuniones, donde,
bendito sea el Señor, se haze gran prouecho con gran aceptaçión
y edifficatión de la ciudad. Quería también el Padre maestro Es-
trada, pues a de star aquí este invierno, si otra cosa no manda
V. P. ó el Padre maestro Nadal, dar principio á vn colesio, y que
se empezase á leer alguna litión, y para esta a escripto al Padre
prouincial, que embíe al Padre M.° Maximiliano ' para que em-
pieze aquí vn curso de artes, donde se piensa que habrá concurso
.de oyentes, y gran consuelo y edifficatión en la ciudad, y estí-
mulo para despertar el Señor alguno destos señores, que ayuden
á esta câsa, que vaya adelante, á gloria del Señor y aprouecha-
.miento de las almas y deste obispado, que tanto lo a menester.
Nò ay al presente otra cosa que anisar á V. P. Todos estamos
buenos, -^gloria sea al Señor, y nos encomendamos muy affectuo-
samentè en las oraziones de V. P., principalmente yo, que tanto
lo he menester; y como más necesitado, más lo pido. N. S. dé á
* 'P. Maximilianus Capella, de quo in super, voi. dictum est, quique in
collegio methymnensi degebat.
20 NOVEMBRIS Í553 6l3
V. P. su sancta gracia y bendi tión. Amén, De Burgos á 13 de
Nouiembre de 1553. De V. P. sieruo indigno en Xpo. S. N.,
Gaspar.
Tanbién suplico á V. P. nos haga charidad de embiarnos el
jubileo y el día aseñalado, en que se a de ganar, porque, como
se a prometido, está la ciudad deseosa de él, y esperándole con
gran deseo. Anoche allegaron los Padres y el doctor Loarte.
Inscriptio: f Al muy R.do Padre nuestro en Christo [señor]
nuestro, el Padre maestro Ignatio [de Loyola, prepósito general
de] la Compañía de Jesús, en [Sta. María] de la Strada. En
Roma. Pagué el porte.
9^10
ALBERTUS FERRARESE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EUGUBIO 20 NOVEMBRIS I553
De statu ac conditione collegii lamentatur.
t Ihs. t
La gratia e pace del signore Jesù Xpo. sea sempre con essei
noi. Padre R.do Alli giorni passati, cusì auanti che venesseno li
fratelli, come anche dippoi, habiamo scritti molte nostre, e mai
non habiamo potuto comprender' se V. R. li ha hauute. Nelle
quale narrauano tuto lo esser' nostro, cusi in particular, come in
generale, et de tute le attione nostre, cusi temporale come spi-
rituale.
E in questa presente breuemente dirò eh' io non credo che in
questa parte qui della Italia vi sia collegio che habia più le sue
necessitate e comodità, come questo nostro, circa le cose tempo-
rale. Ma quanto al spirituale, io non credo che ui sia collegio che
faci mancho di noi. E de questo me ne crucio tanto, che io non
scio più che mi dire ni che fare Alle sante oratione di V. R.
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 215, prius 41.
* Cf. Polanco, t. iii, pag. 40, n. 72.
6i4 Epistolae Mjxtae— 711
noi tuti si raccomandiano. Di Augubio alli xx di Nouembre dèi
LUI. Di V. R. seruo indegno,
Alberto Ferrarese.
Delli scolari non dirò altro per hora, perchè della prima e 2."
classe ne cresce sempre. Veneri io leggeti con numero de 77. La
dottrina xpiana. li grandi non ne uoleno imparar': se uergogna-
no, e forsi dubito che non hauessino anche uergogna dejo: An-
tonio, per esser' lui cusi giouene; nondimeno per la sua sufficien-
tia in tanta Comodità seguitano.
r Inscriptio: Al molto R.do in Xpo. Padre, il Padre M.° Igna-
tio di Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, a Ro-
ma, a S.ta Maria della Strada.
911
DESIDERIOS GIRARDIN
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 22 NOVEMBRIS 1553
Mira simplicitate refert se ad suos scripsisse.
t
Jhs
PaxXpi., etc., R.do Padre in X.° honoratissimo. Hauendo
riceuute alchune lettere delli mei parenti, apportati da questi
presenti latori, li quali haueuano cura de trouareme; me sianno
[date?] le lettere, et gli ho datto la risposta per consolatione de
essi mei parenti, et le essorto a fare bene, confessar' et commu-
nicare se, et che preghano Dio per me. Et gli scriue del mio
statto et della conditione della Compagnia, et altre cose, delle
quale io son obligato quanto alla conscientia de ordinare per mia
salute et obligo.
Io scriuo anchora [a]d alchuni mei fratelli, massime duno de
circa 15 o i6 anni, il quale vorie venire di qua. A questo io le
essorto, imperochè io lo vorebbe piscare et prouedere con Iddio
N. S., et ha continuata la schola insino adesso.
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 55, prius 17.
24 NOVEMRRIS 1553 615
Io sonno statto come fforzato de aperire le lettere et dare la
risposta, inanzi che auissare V. P.: ogni volta che V. P. vorrà
hauere le lettere, io gli mando. Non cè cosa, sinon che deside-
ranno sapere si io sto bene et della disposi tione et voluntà. Io
gli respondo honestamente, secondo Iddio et conscientia religio-
sa. V. P. poterà vedere le lettere, perchè io [ho] datto commis-
sione al presente latore monstrarle. Si essa le volle vedere, ben-
ché le ho serratte [potrà farlo?]. Me [hanno mandatto certi faz-
zolletti de mia sorella.
Tutto il mio scriuere sta in doe cose: vna per loro consola-
tione, et laltra per obligho de mia conscientia, ordinata dal mio
confessore. V. P. poterà vedere le lettere, che sonno doe; mai
gli ho scritto, dipoi che io sto nella Compagnia, et stanano mol-
to desolati. Altra non cè, sinon che io ho confissato vna per •
sona dipoi le nostre vitime Hauemo il jubileo, et nissuno an-
chora se confessa. Da Tyuoli 22 de Nouembre 1553. De V. P.
indegnissimo seruo in X.°,
Desiderio Gerardino.
Tnscriptio: Al molto R.do in X.° Padre, il Padre M. Ignatio,
prepósito generale della Compagnia di Jesù. A Roma.
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 24 NOVEMBRIS 1553 *.
De coenobio virginum Deo sacrarum, quod Ascensionis vocatur. — Quae
ratio iniri possit ad redintegrandam morum disciplinam.
i
Muy R.do in X.° Padre. Pax X.i El visorey querría que V. P.
' Auream animi simplicitatem, quam in epistolis hujus temporis osten-
dit P. Gerardin, eandem perpetuo retinuit usque ad mortem, quae ei acci-
ditg Octobris 1555, Panormi. «Vir pius ac bonus» scribit PoLANCUS, t, V,.
pag. 204, n. 596, fuit (cnatione Lotharingus, et qui, quandiu potuit, diligen-
tem se operarium vineae Domini praestitit.»
* Ex autographo in voi. D, sextuplici folio, n. 3o, prius 157-161.
6i6 Epistolae Mixtae— 712
hablasse con el cardenal de Messina ' sobre este monesterìo que
acá se pretende de hazer de monjas, sobre el qual también le
escriue su excelencia; mas querría que de palabra le informasse
V. P. mejor; y ansí me ordenó que yo me allargasse en hazer a
V. P. vna informatión de lo que ha passado, y se pretende á ma-
yor seruitio y gloria del Señor hazer. Y avnque estos días pas-
sados scriuí sobre ello al P. Polanco, todavía, porque su Ex.* em-
bía vna stafeta á posta por esto, he pensado de nueuo informar
á V. P. del negocio.
Aquí hauía vn monesterio, llamado de la Assensión, de has-
ta 15 monjas professas, avnque las más delias dizen que no han
professado. Tendrán al presente hasta 150 onças de renta, vel in
circa, et han pretentión sobre más de cien otras, por lo menos.
Este monesterio ha biuido dissolutamente, según es la fama pú-
bHca, saliendo las monjas fuera del monesterio ascondidamente,
según se dize, y avn hauiendo fama que algunas delias eran mal
francesadas: me remito á la verdad. De tener muy mal nombre,
esto es cierto. Murió estos días passados la abbadessa deste mo-
nesterio, la qual, según me dize el vicario, ha sido processada, y
si no muriera, huuiera de ser depuesta ^ Muerta que fué, en-
tendiendo el vicario que querían hazer abbadessa del mismo mo -
nesterio, después de hauerlas aduertido que eligiessen alguna de
fuera, que fuesse al propósito para reformarlas, y no queriéndo-
lo hazer, me embió ha dezir, no sabiendo yo nada desto, cómo
era muerta dicha abbadessa, y que pretendían hazer alguna del
mismo monesterio, y que no conuenía: que dentro no hauía cosa
al propósito; que yo hablasse á su Ex. ^ y le hiziesse ordenar que
no consen tiesse en electión alguna, sin primero consultarlo con
éll; y ansí el visorey se lo embió ha dezir al vicario, Y después,
iéndole ha hablar el mesmo vicario, también se lo encargó mu-
cho, diziendo que si las monjas no obedescieran, que serían muy
' Joannes Andreas de Mercurio, ad quem epistola, quae statim sequi-
tur, missa est.
* Erat cardinalis vicarius Petrus Ansalonus, canonicus et cantor eccle-
siae messanensis, cui Bartholomaeum Centelles postea successisse, ex iis,
quae ad annum 1555 tradit RocCHUS PiRRUS, agnovimus, Ecclesiae Messa-
nensis Notitia II, lib. I, col. 345.
24 NOVEMBRIS 1553 617
bien castigadas. Y no hera avn salido el vicario del palacio,
quando vino la ciudad, no sabiendo que tal orden se huuiese
dado, para supplicar al visorrey por el mismo, que no permitiesse
que del dicho monesterio se eligiesse abbadessa. Esto se hizo
entender á las monjas, las quales, con ver que su Ex.* se ponía
en ello, no osaron hazer desorden ninguno. Ordenado esto, se
entendía en buscar alguna persona que fuesse al propósito para
gouernar este monesterio. El visorey me commetió que me in-
formase de quién fuesse al propósito, para anteponerla al vicario
que la eligiesse. Los jurados antepusieron al visorey vna gentil-
dona, vidua, persona principal, á los quales remitió que me ha-
blasen y me informasen desta señora, y ansí vinieron luego, y yo
tomé en scrito su nombre; y tomando informatión della, hallé
que no era al propósito, por ser muy enferma y no para gouier-
no, avnque muy virtuosa; y después, que tenían cierto desenyo,
ó á lo menos se temía, el qual era en perjudicio del monesterio,
por la pretentión que tienen sobre ciertas rentas contra vno muy
strecho pariente de la tal señora. Tractando esto, se pensó que
para reformar aquél monesterio conuenía quitar de allí todas las
monjas ó la mayor parte, y passarias en otros monesterios, y de
nueuo hazerlo habitar de nueuas plantas, y ansí lo comuniqué
con el vicario, y le paresció bien, y á su Ex.*^ mucho bien, y ansí
me dijo ' luego que se lo dixiesse al vicario de parte suya que
ansí lo hiziesse, que le parescía que conuenía mucho al seruitio
del Señor y fundatión del monesterio, y ansí el vicario lo tomó á
cargo, y con el amparo de su Ex.* hizo salir primero todas las
que no eran monjas, que pasauan de 15 ó 20, y después las mon-
jas. Halas repartido en diuersos monesterios, con el mismo fauor
y mandamiento que ha echo el visorey, que otramente no obe-
descieran, y ansí al presente está el monesterio sin persona
alguna.
En este medio que esto se hazía, hauiéndome dado el cargo
el visorey, procuré de informarme qué monja sería al propósito
para dar principio á este monesterio. Tuue harto que hazer de
• Ms. dicho.
- Ms. soa.
òi8 Epistolae Mixtae— 712
huir las passiones de muchas, que dezeauan este abadessado. Yo
me resoluí en proponer dos, las quales á juicio ' de todos eran
personas muy senyaladas para esto: la una ^ era del orden de
S.t Francisco de Paula, la otra del mismo orden de S.t Benito
á las quales yo conoscía y me páresela tenían buen spíritu y que
serían al propósito. Mas el vicario y, muchos otros dixieron que,
si se quitauan estas dos, era hazer gran danyo á los dos mones-
terios donde estauan, porque ellas los sustentauan, y, como di-
zen aquí, era desrobar vn altar por edificar otro. El visorey to-
davía quería que fuesse sor Bartolomea de Ventimilla, del orden
de S.t Francisco de Paula; mas entendiendo que era menester
licentia del papa, porque salía de monasterio más strecho, no le
paresció differir tanto, queriendo antes de su partida dexar esta
obra principiada, y ansí me encommendó que buscasse otra; y
estando en esto, caí * en pensar que desto se podía hazer vna de
dos obras: ó vn monesterio común, como los otros, adonde vi-
niesen honestamente y que no huuiesse escándalos % ó vn mo-
nesterio muy spiritual, que guardasen la regla viniendo en com-
mún, lo que no se haze en los otros monesterios, y quitar todas
las pláticas y occasiones de distractiones y causas de perder el
spíritu y de muchos scándalos. Para hazer la primera obra, no
dudaua yo que se hallarían muchas monjas de calidad, que serían
al propósito, y esto fuera fácil de hazer; para la segunda obra
me parescía era menester tomar algunos buenos spíritus, tanto
de nuestra iglesia, como de dos otras, adonde se haze el mismo
exercitio que nosotros hazemos, por gratia de N. S., después que
la Compañía ha venido acá, personas que del principio que vino
la Compañía, que serán seis ó siete anyos, siempre han perseue-
rado en confessarse y commulgarse de ocho á ocho días, y hoir
las prédicas y lectiones, con gran heruor y spíritu, y están muy
mortificadas y aprouechadas, y con gran dezeo han sperado se
* Ms. saepe juhizio .
* Ms. saepius la huna et deinde lotra.
' Ms. Benedito,
" Ms. cay.
^ Ms. scándales.
24 NOVEMBRIS 1553 619
reformasse algún monesterio para que pudiessen ellas entrar, y
con mayor quietud y seguridad seruir al Señor, las quales, en-
tendiendo que se quería hazer vna tal obra, vienen con tanto de-
zeo y heruor, que es para alabar á N. S. Algunas delias, tenien-
do gran contradictión de las madres, stán tan fuertes y constan-
tes, que ni lloros ' ni menaças no las mueuen nada, con propo-
nerles que será vn viuir muy strecho, y que no verán más á sus
padres ni madres, y que hasta una aguja no podrán tener pro-
pia % y que las mortificarán, etc. Quanto más difficultades les
ponen, tanto más se encienden á querer entrar en este moneste-
rio, y todas sacrificarse al Señor: y beata quien podrá ser la mí-
nima de todas. Con tener padres ricos algunas, y que podrían en
el mundo ser bien collocadas, todo lo menosprecian, y vn día les
paresce mil anyos, que sean recebidas. Ay tanto concurso para
entrar en este santo monesterio, que adonde no se piensan de re-
cebir por agora más de 12 ó 15, concurren con mucha instantia,
ruegos y lloros más de 50, todas vírgenes y de muy buen spíritu,
y algunas delias tenidas por santas.
Para poner estas plantas en dicho monesterio, se ha pensado
que no conuiene tomar monja de otro monesterio para gouernar-
las, porque al presente no se hallan personas monjas que tengan
este modo de proceder, y que gusten este spíritu; y si se ponies-
se alguna monja, passaria peligro que no las impidiesse ó á lo
menos que no las animasse, antes las enfriasse, de modo que vi-
niessen á perder este buen spíritu, y estar allí desconsoladas. Yo
hablé con vn padre mucho nuestro, el qual tiene el mismo modo
de proceder con nosotros % del qual pienso scriuir al P. Polan-
co, y este confessaua vn monesterio de los principales, y pre-
guntándole yo si en su monesterio habría alguna persona spiri-,
tual y zelante de la obseruantfa de la regla, que podiesse tener
el gouierno destas benditas almas, me dixo: Padre, por deziros
la verdad, no la veo. Y me dize también: si queréis hazer algún
monesterio spiritual, no toméis monja para ello, sino todo sea
' Ms . saepe loros .
* Ms. propio,
^ Hic vir ab eodem Domenech vocatur infra Joannello .
620 Epistolar Mixtae— 712
nueuo; porque más spíritu ay al presente en las seglares que en
las religiosas de nuestro tiempo: digo deste reyno ó ciudad. Esto
propuse yo al visorey, y me dixo que para hazer vn monesterio
commun, que hartos hauía, los quales no le contentauan, que
dezeaua se hiziesse vna obra senyalada en el seruitio del Señor,
y que le parescía se tomassen todas nueuas [las] que huuiessen
de fundar este monesterio; y ansí quizo que se lo dixiesse al vi-
cario. El qual no ha podido ni puede sentir que no se tome aba-
dessa de otro monesterio, diziendo que es gran afrenta para los
otros monesterios que se diga que de todos ellos no se halle vna
persona spiritual, sino que sea menester tomar vna seglar para
esto; y juntamente con Jo. Osorio lo platicamos ayer '; y di-
ziendo que esto le parescía fuerte, mas que él se remetía al pa-
rescer de su Ex.^ También hazía difficultad en la que se ha pro-
puesto para tener el gouierno, que es la ministra de las capuchi-
nas, que le hauían dicho que no era de gouierno, y que se lo
hauían puesto en conscientia, y ansí nos dixo que todas estas dos
cosas las proponiéssemos al visorey, y que él se remetía al pa-
rescer de su Ex.^; que sobre ello escriuiesse al cardenal, y ansí
[lo] referimos anoche á su Ex.^ Jo. Osorio y yo, y su Ex.^ dixo
que le parescía que todauía se diesse este principio, en que se
tomassen vnas quantas, las mejores, y que fuessen ad aquella
yglesia, y que se predicase, y éll se hallaría presente, y la dicha
ministra que tomasse çargo de las otras, y que él scriuiría al car-
denal ", que, confiándose de su S."'a, hauía echo todo esto por
vía de su vicario, y rogándole que esto tenga por bien y que
procure con su santidad que confirme esta por abadessa, la qual
acceptan todas estas doncellas spirituales, y tiene el mismo modo
de proceder delias, y gusta el spíritu delias. Y ansí me ordenó
que lo scriuiese á V. P., para que hablasse de su parte al dicho
monseñor R.mo V. P. por charidad lo aga, que se spera se
seruirá mucho N. S. desta obra, y que será spejo para los otros
monesterios. Y quanto á las dos defficultades que pone el vicario,
V. P. podrá responder, como acá hemos respondido por la in-
' Ms. ahier. — De Joanne Osorio saepe in Chronico dictum est.
* Vide epist. sequentem, quam, valuti hujus appendicem, damus.
/
24 NOVEMBRIS 1553 621
formatión que de vista tenemos, que en estos monesterios no
suelen entrar sino por fuerça: quando vn gentilhombre tiene
muchas hijas, y no las puede casar, las pone en vn monesterio,
y no van mouidas del Spíritu santo, y ansí communmente están
descontentas, ó se conforman con el mundo en quanto pueden, y
en ellas no ay este spíritu que se vee en estas otras. Que no se
niega que no aya personas muy virtuosas y honradas en los mo-
nesterios, mas no tienen este modo de proceder que tienen estas
que quieren entrar. La difficultad es en dar á entender que no
abasta para ser buena monja ser casta y honesta, y muy honra-
da, mas que es menester que tenga spíritu, zelante de la obser-
uantia de la regla; y si en los monesterios no se observa la regla,
¿cómo se hallará persona que sea al propósito? Después ay tantas
passiones sobre que se tomen algunas monjas por abbadessas, que
es cosa para mucho marauillarse: las que son aptas para gouer-
nar, lo procuran, las que no lo procuran, no son para gouernar;
y ansí ay mucha difficultad de aliar cosa al propósito en estos
monesterios.
Quanto al secundo, esta muger es de edad y ha muchos anyos
que perseuera en frecuentar los sacramentos, y me fué propuesta
de vna persona de juizio y temerosa de Dios, y después di cargo
á otra, que se informasse si era al propósio, y me dió buena re-
lación della, no solo de su bondad, que en esto no ay duda, mas
que sería para gouierno. Después, las que allí entrarán son tan-
tos ángeles, que la mínima las podría gouernar. Es humilde y
temerosa de Dios y que se dexará gouernar de su superior, y al
presente es superior de vnas que llaman capuchinas, que son las
que más se senyalan en el seruitio del Señor y en heruor. Yo
dezía al vicario que propusiesse alguna otra, y no la halla. Yo le
propuse dos: la una noble, y no le paresció, por ser enferma, avn-
que muy virtuosa y de muy buena fama; la otra es esta, y esta
paresce más conueniente. Después yo la confieso á esta, y me
paresçe que lo hará bien, y lo mismo me ha dicho su superior de
los capuchines. Esto es quanto á la otra difficultad.
Por ser esta obra de tanto seruitio de N. S., no solo para la
perfectión de las que allí entrarán, mas para ser vn freno y vn
622 Epistolae Mixtae — 712
spejo para los otros monesterios, el demonio pone tantas difficul-
des. Yo por causa del visorey, sin pensar en elio me he hallado
con todo el assumpto, y pienso, cierto, que el Señor ansí lo tenía
ordenado, por lo mucho [que] spero se seruirá desta obra. Lo que
he pensado es, pues el visorey se ha puesto en ello, y no se
puede faltar buenamente, de ayudar en lo que se pudiere, hasta
que la obra quede fundada. Después se encomendará á dalgún
clérigo, deuoto nuestro, el qual, quando algo le occurriere, to-
mará parescer y consejo de los nuestros para que se conseruen
en el mismo spíritu que tienen, como lo haze otro, del qual he
en esta hablado, que se llama preste Joannello.
Del domingo que viene en ocho días está determinado que
se hará la fiesta en la Ascensión. Irá su Ex.*, y predicará M.°
Hierónymo ', y las que pretenden entrar se commulgarán, y
después irán á vn lugar, que se llama S.t Miguel, confradría, la
qual se adaptará en estos ocho días para que puedan estar allí
hasta que se edifique el monesterio de la Assensión, que está
para caer en algunos lugares, ó que se determine de mudar el
monesterio en el mismo lugar, como se pretende, porque el mo-
nesterio de la Ascensión está en el mejor [sitio] de la ciudad, muy
subiecto á otras casas, y se piensa de vender muy bien, y con
aquellos dineros acommodar este otro lugar de S.t Miguel, que
es muy más al propósito, y con poca spesa se podría hazer vn
buen monasterio, porque ya tiene iglesia y algunas buenas stan-
çias, y en este tiempo vendrá la respuesta del cardenal y la con-
firmatión de S. S. y las cosas se recettarán. Esto es lo que me
occorre de avisar á V. P. sobre este negocio. Eme alargado *
para major satisfactión. El Señor lo encamine como sea á mayor
seruitio de N. S. El visorey desearía que con calor se tractase
este negocio con el cardenal, y se le diesse á entender que esto
conuiene; y si pensasse de poner otra abadessa, sería deshazer
esta obra, y no pocos inconvenientes se seguirían, vltra que el
visorey quedaría exasperado con el cardenal, y ansí tengo» para
mí se hará mucho seruitio á N. S. de entender en ello de veras.
• P. Hieronymus Otellus.
- Ms. allargo: iníra. paulo post^ desahazer... aga.
26 NOVEMBRIS 1553 623
Y si fuesse menester tiablar al cardenal Púteo ' ó al papa, el
visorey se olgará mucho que se aga. Con auer propuesto á V. P.
todo lo que me ha occurrido, con tanto cesso, remitiéndome á su
mejor y santo parescer ^ De Messina a 24 de Nouiembre 1553.
De V. P. sieruo en Jesu X.° mínimo,
Jo. HiERÓNYMO Domenech.
Inscriptio: f Al molto R.do in X.° Padre, il Padre M.^ Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù, In
Roma.
913
JOANNES DE VEGA
CARDINALI MAMERTINO
MESSANA 26 NOVEMBRIS 1553
Ut collapsam Ascensionis coenobii disciplinam instaurare velit.
T
Illmo. y Rmo. señor. Yo creo que habrá V. S. Rma. enten-
dido la muerte de la abadessa de la Assensión *, y en quán poca
religión y honestidad ha biuido en aquél monesterio; pues a sido
de manera, que no se puede juzgar sino que vengan los seme-
jantes escándalos por pecados de todos los que en alguna parte
lo podríamos remediar; en especial allegándose á esto que en
otros algunos monesterios, aunque no con la disoluçión que éste,
no dexa de hauer mucho que enmendar. Y ofresçiéndose esta
ocasión, he hablado al vicario de V. S. Rma. ^ para que en ello
se dé aquella orden que conuiene al seruicio de Dios y culto de
la justiçia y de la religión, como más largo el P. miçer Ignaçio
' Puteus (Pou) Jacobus, de quo saepe in Chronico et in Nadal,
Epist., t. I.
* De hoc negotio in reliquis hujusce anni siciliensibus epistolis rursus
agendum erit: ideo heic plura dicere supersedemus. Vide in primis epist.
sequentem.
' Ex transumpto coaevo in voi. E, duplici folio, n. 4, prius 162.
Vide epist. superiorem.— Cf. Polanco, t. iii, pag. 226, n. 497,
annot. 2.
^ Petrus de Ansalone.
624
Epistolae Mixtae— 7i3
informará á V. S. Rma. Y anssí me quedará sólo dos cosas que
decir la vna, çertificalle que este negocio es de tanta importan-
çia para el buen exemplo y remedio de las desórdenes que ha
hauido hasta aquí, que, si no se pone en ello la mano de veras,
no solamente suçederá el inconueniente de que esta casa quede
sin la reformación que conuiene, mas dar causa á que las otras
tomen ocasión para biuir como quisieren. Y la otra es, que las
passiones peculiares desta çiudad, de entre nobles y populares,
creo que hace algún daño á este negoçio, por ser el vicario de
los nobles, y la persona que se dessea para el gouierno perfecto
desta casa y se ha buscado, es popular, tiniendo más respecto á
lo conuiniente y neçessario, que no á las vanidades de las pas-
siones agenas; de las quales anssí como yo soy çierto que
V. S. Rma. está informado, lo soy de que no le harán ningún
impedimento para la buena eleçión y prouisión deste negocio; á
quien suplico que anssí lo mire y lo prouea. Porque, si yo no
supiese çierto que esto es lo que es justo y seruicio de Dios, pro-
meto á V. S. Rma. que no me metiesse en que fuesse vna ó otra
abadessa, porque es la cosa del mundo de que más me guardo,
y anssí holgué mucho que el P. fray Viçençio de Mirto no se hi-
ziesse prouincial, aunque dél no tengo sino buena relaçión,
quando lleuó aquella carta mía, que, si V. S. Rma. la consideró,
yua muy limitada, lo qual me ha paresçido dezir en esta, porque
V. S. Rma. respondió á ello, como quien le pesaua de que no se
huuiesse hecho, y también para que sepa que este negoçio de
agora es muy diferente destotro. Y remitiéndome al Padre miser
Inaçio, en esta no digo más, sino que nuestro Señor guarde y
prospere la Illma. persona de V. S. R.ma De Meçina á 26 de
Nobiembre 1553.
' Ms. dizen.
* Erat hic «Joannes Andreas de Mercurio, Messan. Presbyter Cardina-
lis tit. S. Barbarae, a Julio lii ann. 1551, l3 Kal. Feb., electus, post 5. Cy-
riacae in Thermis... Episcopus olim Sipontinus, Cardinalis de Monte fami-
liaritate fultus, a Carolo V Imper. in Messanensi ecclesia constituendus,
Pontifici oflfertur; humili loco natus, Joanni Giurbae Magistro Notario Curiae
Archiepiscopalis (ut vocant) operam locabat Messanae Joannes Andreas,
atque cum Giurbam (ita fertur) ut in juratorum patrum magistratum, penes
. 27 NOVEMBRIS 1553 625
Eadem manu a tergo. Copia de la carta al cardenal de Meçi-
na. A M.e Inacio, Del Señor Juan di Vega.
914
DIDACUS DE GUZMAN
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS 27 NOVEMBRIS 1 553 ' .
Calagurritanam dioecesim sacris missionibus alumni Societatis excolunt. —
Fructus inde, Deo favente, perceptus; praecipue vero ex doctrina Chri-
stiana, captui oppidanorum accommodata. — Burgos Patres Loarte et
Guzman revocantur, aegre eorum discessum episcopo ferente. — Burgis
Christiana doctrina fructuose traditur.
t
Jhs
Muy R.do y charísimo Padre nuestro in Christo. La paz y
amor del Spiritu santo sea siempre con V. P. y con todos.
Amén. El Padre doctor Loarte escrivió á V. P. desde Oñate,
dándole quenta de nuestra venida [á] aquella casa y de las mer-
cedes grandes que de la mano del dulce Jesús recibimos en ad-
mitirnos á su sancta Compañía Yo no pienso que escriví en-
tonces á V. P., por ser ido á Pamplona á enseñar la doctrina
xpiana. junto con el P. Miguel Nauarro Bien creo que, según
quem urbis administrandae jus est, reciperetur, omnia tentantem advertis-
set, per jocum dixit tune Giurbam Juratum Patrem urbis futurum, cum
ipse ad Archiepiscopatum Messanensem proveheretur. Significare nimirum
voluit id nequáquam eventurum; sed adeo jocus Giurbae displicuit, ut,
praeter injurias, homini vulnus etiam in crure inflixerit; qua de caussa Mes-
sana excederé compulsus est Joannes Andreas ad Giurbae invidiam decli-
nandam. Romam ergo veniens, eo tandem evectus est, ut Messanam Ar-
chiepiscopi honore cohonestatus redierit, atque in reditu Joannem Giurbam
inter anni 1556 Juratos patres adscriptum invenit...» ROCCHUS PlRRUS,
Eccles. Messan. Not. 11, lib. i, col. 342, 343.
♦ Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 229, prius 434, 435. Usus
est hac epistola Polancus, t. iii, pag. 341, 342, n. 755-758.— De P. Didaco
sive Jacobo de Guzman, comitis de Bailen filio, et socio doctoris Loarte in
Societate capessenda, supra diximus.
^ Vide epist. 536, pag. 122-124.
' Ex his lucem accipiunt quae a Polanco dicuntur, t. m, pag. 345,
n . 762 et 763.
EpisTOLAE MixTae, tom. IH. 40
026 Epistolae Mixtae— 714
es mucha la benignidad de V. P., no me lo avrà contado á des-
comedimiento, aver dexado de escrivir después acá, por no aver
visto respuesta. Mas yo confieso aver avido en esto mucho des-
cuido, aunque en lo demás sabe N. S. lo que yo querría servir á
V. P., como lo devo por tantas partes. Mas á la verdad, como
desde entonces acá hemos andado el Padre doctor y yo por di-
versas partes, nunca hemos sabido por dónde guiaríamos allá las
cartas; y porque pensamos que V. P. holgará que le avisemos lo
que a hecho el Señor de nosotros en este tiempo, avisaré á V. P.
de lo que pasa.
Estando yo en Pamplona con el P. Miguel me vino carta
del P. Francisco de Borja, que me partiese luego para Logroño
á juntarme con el P. doctor Loarte, porque el señor obispo de
Calahorra ^ nos avía pedido para su obispado con mucha instan-
cia, y ansí venimos, y su señoría nos embió á tierra de Rioja,
adonde entendía que avía mucha necesidad, como aliamos ser
verdad. Fuimos á un lugar grande del condestable % que se llama
Haro *, á don[de] venimos la 2.^ semana de quaresma ó la 3.*, y
estuvimos allí toda la quaresma y otros dos meses después, y pre-
dicava el Padre doctor tres días cada semana, y yo dezía la doc-
trina cada día, y las fiestas y domingos yva á predicar á los lu-
gares comarcanos, de manera que se hizo allí á gloria de N. S.
mucho fruto; que si más particularmente lo oviese de scrivir á
V. P., sería muy prolixo.
Mas sumariamente sepa V. P. que se desaraigaron en aquel
lugar maravillosamente los juramentos del nombre de Dios y las
maldiçiones de los demonios, y lo mismo en toda aquella comar-
ca, y esto se hizo con ponerles una santa cofradía, que por acá
se a fundado, y también con la doctrina xpiana.
Lo segundo, se hizieron en aquel lugar muchas amistades, y
* Ms. Migel.
- Joannes Bernal Diaz de Lugo, sive Luco.
' Petrus Fernandez de Velasco.
* «Haro, villa grande y rica, cabeza del partido de su nombre, 9 legs.
O. de Logroño, 15 de la ciudad de Calahorra, y 3 N. de la ciudad de Santo
Domingo.» Govantes, Diccionario geográfico-histórico de España, por
la Real Academia de la Historia, Sección 11, pag. 82.
27 NOVEMBRIS 1553 627
algunas de ellas de mucha qualidad, por aver precedido injurias
de bofetadas y entre personas de mucha honra, que esto es lo
más duro de ablandar en nuestros tiempos, y siempre lo fué.
También se hizo mucho fruto en las confesiones y comuniones,
ansí en la frequençia de ellas, como en desenlazar algunas áni-
mas que el demonio tenía presas muchos años avía, por ver-
güenza de no manifestar sus culpas, y quedaron en aquel pueblo
con esta costumbre de confesar y comulgar á menudo, y el se-
ñor obispo les concedió todas las indulgencias que podía, á quien
asi lo hiziese, aunque por falta de los clérigos, que se les haze
muy dura cosa oir confesiones, muchos lo dexan de hazer; y este
es el mayor trabajo que acá se tiene, á los que desean aprove-
char las ánimas, ver quán poco ayudan los pastores, siendo toda
la carga suya. Después de dexar enseñado medianamente aquel
pueblo y su comarca, que son muchos lugares y grandes, fui-
mos á una ciudad tres leguas de allí, que se llama Sancto Do-
mingo de la Calçada, que es un pueblo de hasta mil vecinos,
adonde tenían mucho deseo que fuésemos, y ansí nos escrivió el
señor obispo que aquella ciudad tenía necesidad, que fuésemos
allá, y así fuimos, y se hizo allí el mismo fruto que en Haro se
avía hecho, todo á gloria de N. S.; y aun quanto á la doctrina de
los niños, creo que fué más en S.to Domingo y su tierra, porque
venía con nosotros un hermano compañero, que vino con nos-
otros de Andalucía, que tiene mucha gracia en enseñalla, y así
iba él á los lugares con un niño, y yo quedava con el otro, y
desta manera aprendieron la doctrina gran multitud de pueblos,
adonde avía en todos gran ignorancia.
Desde allí (adonde estuvimos quatro meses), nos embiaron á
llamar de otra ciudad, que se llama Nájara ', de parte de la ciu-
dad, rogándonos que fuésemos, ^y así fuimos, adonde también, á
gloria de el Señor, en muy breve tiempo esperimentamos gran
movimiento en los coraçones, lo qual entendimos por la frequen-
çia de confesiones y comuniones de los más principales, que
* «Nájera, antigua é ilustre ciudad de la Rioja, prov. de Logroño y ca-
pital del part. judicial de su nombre 4 »/2 legs. S. O. de Logroño » Go-
VANTES, ibid., pag. 125.
628 Epistolae Mixtae— 714
acudían á un ospitai donde posávamos, adonde teniamos una
bonica iglesia, y mucho aparejo para esto. Vimos también en este
poco tiempo otra cosa, de que alabamos mucho al Señor, que
con aver en aquella çiudad gran curiosidad y aun deshonestidad
en los vestidos y tocados de las mujeres, como tienen fama de
ello, se vinieron á reduzir de tal manera, que dentro de veinte
días no se viera en toda la iglesia un tocado deshonesto, ó á lo
menos quasi ninguno, y á esta proporción iva todo lo demás. Es-
tando allí, fuimos á ver al señor obispo, que nos quiso ver, y nos
embió á llamar para informarse de cómo nos yva, y para avisar-
nos de algunas cosas, el qual recibió tanta alegría y consuelo de
oir lo que N. S. avía hecho por estos instrumentos flacos é inú-
tiles, que no se harta va de alabar al Señor.
Estando allí, dos días avía, vino un Padre de la Compañía de
los desta casa de Burgos, el qual nos traxo carta del Padre
nuestro provinçial, en la qual nos mandava que dentro de ocho
días nos viniésemos ambos á esta casa de Burgos, donde esta-
mos. El obispo nos preguntó luego que, á qué venía aquel Padre?
y no le osamos dezir que á llamarnos, por saber que lo sentiría
mucho, como lo ha sentido. Otro día le diximos que el Padre
provincial nos mandava venir aquí, á vernos con el Padre
Mro. Estrada, que se iva á Córdova, y que avía neçesidad de co-
municar algunas cosas con él, y luego en diziéndole esto, fué
tanto lo que se entristeçió, que no tuvimos con qué le consolar,
sino con escrivir al Padre Mro. Estrada lo que el obispo sentía;
y como nos escrivió su R.* respondiendo que convenía que vi-
niésemos luego, venimos sin dezir nada á su Sm ^ mas después
acá nos an escrito unos criados suyos la gran pena que ha sen-
tido, y aun que quería escrivir á V. P. sobre ello: gloria sea al
Señor por todo, pues sabemos que donde quiera que la obedien-
çia nos guiare, de eso se sirve más su divina magestad. Acá he-
mos començado á predicar el Padre doctor ' [y] yo, y tanbién
començamos ayer á dezir [la] doctrina á los niños y á los gran-
des en esta perrochia de san Gil, con lo qual se edificó mucho la
' Dr. Gaspar Loarte.
27 NOVEMBRIS 1553 629
gente; y á nuestro Padre Mro. Estrada le pareçe que se diga
muy de propósito en esta çiudad, porque se aprovecharán mu-
cho. Su R.* no sé si se irá tan ayna á Córdova, porque an sen-
tido mucho su partida toda la çiudad, y especialmente el señor
don Fernando, hermano del señor cardenal, el qual a escrito al
P. Francisco la gran falta que aquí se haze. De todo he querido
avisar á V. P. con tanta prolixidad, en penitençia de no averio
hecho hasta aquí. Piega á N. S. por su gran misericordia nos
dexe ver su cara, y vernos donde todos nos veamos, y no sea
menester trabajo de cartas para entendernos.
También fuera gran consuelo para el Padre doctor y para mí
poder ir á esa ciudad á vernos con V. P., como a tantos días que
lo deseamos mas si el Señor no es servido de concedérnoslo,
cúmplase su santa voluntad, que esa a de ser en todo la nues-
tra; y pareçe que se sirve que andemos por acá, pues á gloria
suya se haze algún fructo en las ánimas.
No ay al presente otra cosa que dezir á V. P., porque todo
lo demás de la casa de Córdova y de las demás será V. P. avi-
sado por otras muchas partes. Piega al señor desta viña que
embíe cada día tales obreros, quales su magestad sabe que con-
viene para gloria suya y provecho nuestro. Y en las oraciones
de V. P. nos encomendamos el Padre doctor y yo, como cree-
mos que siempre V. P. lo haze por estos sus indignos hijos.
Nuestro Señor sea siempre en el ánima de V. P. para gran
fructo de su iglesia: Amén. De esta casa de Burgos á 27 de No-
viembre 1553. Indigno hijo de V. P.,
Jacobus de Guzmán.
Inscripiio: Jhs. Al muy R.do Padre nuestro en Christo, el
Padre maestro Ignacio, ministro general de la Compañía de Je-
sús, en Roma.
Anno próximo seguenti, 1554, Romam profecti sunt.
63o
Epistolae Mixta e — 715
9^15
ANTONIUS GOU
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO 27, 3o NOVEMBRIS 1553 *.
Societas Jesu in Hispânia secundo vento navigai. — Epistolas ex Portu-
gallia et Corduba mittit. — De collegio cordubensi. — Complutenses exer-
centur Ignatii commentationibus. — Fructus animorum Salmanticae per-
ceptus et Burgis. — Estrada conciones habet. — Araoz Complutum profi-
ciscitur.
t ■
Jhs.
Muy R.do y charísimo en Christo Padre. La summa gracia y
amor de Jesuchristo N. S. sea en nuestro continuo fauor y ayuda.
Amén. Poco ha que hemos scripto á V. P. por diuersas vías, y
así seré yo breue en esta, pues con las pasadas será V. P. anisado
largo de todo lo de acá El Padre doctor Araoz y los demás de
aquí tienen salud, si no es el P. Joan González, que mucho ha
que anda muy achacoso.
Las ocupaciones del P. Araoz van siempre continuando, con
muy grande edificación de todos. Pocos días ha que fué á visitar
al arçobispo de Seuilla que es inquisidor general, el qual no
estaua antes muy bien informado de las cosas de la Compañía, y
le informó largo, y quedó muy satisfecho, y edificado en todo.
De Portugal tenemos cartas del Padre M.e Nadal, de 7 deste,
que scriuió * con mensagero propio, cuya copia va con esta; y
pues por ella sabrá V. P. lo que pasa, á ella me remito ^
El P. Araoz ha scripto al conde de Monte Rey sobre el ne-
gocio de Santiago, conforme á lo que el Padre M.e Nadal le
scriue.
De Cordona scriuen de la acepción grande con que allí han
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 69, prius 481 ,
* Vide epist. 681, 689, 692, 694, 706.
•' Ferdinandus de Valdes.
* Ms. escriiio.
^ Nadal, Epist. t. i, pag. 189 et seqq.
27-3o NovEMBRis 1553 63 1
sido los de la Compañía recibidos, y la puerta que el Señor abre
para ser seruido en aquellas partes. Ya con las pasadas imbié á
V. P. copia de lo que scriuen. Con esta sólo imbío copia de vn
memorial que la marquesa de Priego ha imbiado aquí á vn ca-
uallero, de las cosas que don Joan de Córdoua da á la Compañía,
que cierto, es mucho: á él me remito.
De Alcalá han ydo pocos días ha á Córdoua el doctor Plaça,
que entró poco ha en la Compañía y tres hermanos, sin los que
ya antes hauían ydo. Yo creo que habrán ya començado á leer
latinidad, artes y theología, según los muchos que han ydo
ábiles para ello, avnque no lo sé de cierto: con las de allá que
van con esta, lo sabrá V. P. todo.
De Alcalá scriuen que abundan las confesiones quanto quie-
ren, y que tienen los exercitantes en casa á medias dozenas. Es
muy grande el frutto que el Señor haze con estos medios en
aquel colegio, y en Salamanca.
A Burgos han llegado ya los Padres doctor Loarte y el Pa-
dre don Diego, y el Padre M.e Strada predica con la sólita açep-
ción. Allí, y en todas las otras partes que hay gente de la Com -
pañía, se sirue mucho el Señor por medio della: gloria á Dios por
todo. En esta no tengo más qué dezir, de que el P, Araoz y todos
en los sacrificios de V. P. muy humilmente nos encomendamos.
Jesuchristo N. S. en el alma de V. P., y en las de todos, su santo
amor siempre conserue y prospere. Amén. De Valladolid 27 de
Nouiembre 1553. D. V. R. P. mínimo hijo y sieruo indignísimo
en Christo,
t
Antonio Gou.
Somos á 30 de Noviembre, y mañana, plaziendo á Dios, he-
mos de partir el Padre é yo para Alcalá, á donde va el Padre por
vn negocio que le ha encargado Ruygómez, el qual partió para
allí dos días ha.
Inscr ipiio: ]hs. Al muy R.do y charísimo en Christo Padre, el
Padre M.e Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía
de Jesús. En Roma.
* P. Dr. Joannes de la Plaza. Polanco, t. m, pag. 324-325, n. 726.
632
EPISTOLAE MiXTAE — 716
9ie
COMMUNITAS MORBENIENSIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MORBENIO 29 NOVEMBRIS 1553
P. Andream Galvanellum apud se retiñere conantur; id ut cum bona Ignatii
venia perficiatur, exorant.
Venerando Padre in Giesù Christo. Auante venesse la obe-
dientia de V. R. paternità al nostro dom Andrea Galuanello,
haueuamo inteso che per sue lettere, scritte a quella, dela suffi-
cientia de prete Jacobo Malagucino et che se li faceua fortuna a
garra et emulatione, cosa molto diffamatoria dela communità
nostra, et particularmente de noi altri, soi agenti, vnde lo pre-
gassemo non se volesse partire per andare a Piure, doue per
lettere scritte per il frate R.do Patre fra Michele, era per li R.mi
dessignato, volendo loro che a Morbegno restasse curato il Ma-
la 2^ucino, et così dopoi scritte le sue et auanti et poi ne la pro-
misso non partirse sina non habi resposta vn altra fiata da
V. R. P., et noi ghe ne haueno fatto instanzia grande, non tanto
par honor nostro, quanto anchora de Dio et de la sua sancta
chiesa , perchè già da lutherani tal cosa he pigliata in riso et vi-
lipendio dele cose dela chiesa. Perhò pregamo quella voglia pi-
gliar ogni cosa in pace, perchè siamo securi debi questo nostro
intento che resti, ceder in magior vtilità dela chiesa et honor de
Dio, che se facesse tal obedientia, lassandone in tumulto et gran
confusione. Scriuemo dogni cosa ali R.™, sperando debano per il
douere mutar ssntentia, et cosi salutamo quella, ricomandandose
in questo nostro caso anchora ale sue oratione; et quando sia re-
fermato il R.do Galuanello ouero vn altro dela Compagnia vostra,
piaceraui del tuto darne auiso et a noi et al vostro et nostro dom
Andrea Galuanello, pregandola non voglia esser renitente a
compiacerne et aiutarne in questo caso, perchè noi hauemo
cognosciuto che con la sua bona vita ha fatto et è per fare gran-
* Ex originali? in voi . Epist. Communitatum, unico folio, n. ll,prius
3i8.
29 NovEMBRis 1553 633
dissimo frutto nela chiesa catholica. Si ve manda vna lettera
cuero vna copia de quella, scritta ali R.mi cardinali. Da Mor-
begno ali 29 de Nouembre 1553. Tuti ali seruitii de V. R. ,
Li agenti dela communità de Morbegno.
A tergo 1553. Della comunità de Morbegno. 29 de Nouembre.
RESPUBLICA MORBENIENSIS
CARDINALIBUS PRAEPOSITIS SANCTAE FIDEI
MORBENIO 29 NOVEMBRIS 1553 *.
Ne Jacobo Malagucino spiritualis animorum cura demandetur, morbenienses
pluribus urgent.
t
Rmis. Illmisque sánete fidei prepositis cardinalibus morbe-
nienses salutem. Satis superque de scientia et ignoran tia, de odio
et emulatione Malagucini superioribus litteris fuit exaratum, sed
amplius per probum virum, per quem Rome nostra res agitur,
Paulum Luragum, certiores facti sumus illic adhuc rumorem
falso increbuisse, nequáquam per oppidi nostri commune uotum,
neque crebrius, sed per aduersatores quosdam, et hoc paucos,
Malagucino pugnam fieri, tametsi attestatione nostra ita se veri-
tatem habere sigilloque illius litteris nostris apposito, uobis plus-
quam piene probatum esse credidissemus. Attamen ut confun-
dantur et Malagucinus et magnates quidam, qui solum humano
fastu ducuntur, ut praeualeant ceteris pusilli status hominibus,
et laudentur, cunta fieri dumtaxat eorum auxilio, per vestrum
Galuanellum ipsi Malagucino obtulimus iterum velie populum
conuocare et illum admittere, si plures hominum uoces habuerit,
quamuis ex diuersis nobis displiceat, sed hoc aperte illum re
nuisse Galuanellus uoce sua testatus est. Rursum contenti sumus
ut tandem imortali huic et vetuste controuersie infinitis dispen-
diis onerate, fidem adhibeamus, quod Galuanello uel alii Socie-
' Ex transumpto coaevo, ad S. Ignatium misso, in voi. Epist. Commu-
nitatuni, duplici folio, n. l66, prius 269.
634 Epistolae Mixtae— 717
tatis eiusdem clerico aut ipsi Malagucino beneffitium concedatur,
in quem plura populi vota concurrerint, quamuis aduersariis fidai
fiant ista ludibrio et de huiusmodi conuocatione iam timpana pul-
sent et festa concelebrent. Verumtamen si ad singula, sicut ve-
stram decet pro fide sollicitudinem, Rmi. Patres, perspexeritis
Malagucinum, cui vestro imperio tantum et motu proprio cura
Morbegnii perpetuo fuit interdicta, nullatenus admittetis haben-
tem optimum Alebii beneffitium ligurientem ad aliud inuito po-
pulo, magnatum auram captantem, tantum famam vestram eli-
dere gestientem, mendatiis initentem et fraudibus; intrare (ut
reliqua taceamus) contendentem in ouile ouium aliunde quam
per ostium, qui est Xps., qui est neritas, qui neminem fallit, qui
non mentitur, qui rex regum uenit ad nos mansuetus, qui mondi
huius ellegit infima, fortia confundens, qui uenit peccatores sai-
nos faceré, non perdere, cui decus et imperium sempiternum.
Nec damnari potest (sicut quosdam audiuimus) plusquam
sancta sanctio vestra, quam rectissim.e, sancto Spiritu cooperan-
te, peregistis pro iure praesentandi nobis radicitus inherenti pie
narie restituto. Nullatenus enim abbates illos ncque fondum pro
ecclesia sancti Martini construenda, ncque quid aliud pro eius-
dem ecclesie constructione uel dote dedisse comperietur , imo
si quicquam ecclesie ipsi reddituum nomine uel oblationum tra-
ditum est, aut a singulis nostrum quotannis effunditur pro cle-
rici parochialis sustentatione, illa non ab abbatibus, sed ab ante -
cessoribus nostris et a nobis oblata sunt et offeruntur. Quapro-
pter quamuis aliquotiens iure collationis tradita fuerit ab illis istius
ecclesie cura , id tamen non actum esse contra nostri uolunta-
tem ostenditur. Unde, si se munitos praescriptione praetendunt,
nos pari ter eodem temporis spatio nunquam habuisse parochum
ad nostrarum regimen animarum contra populi nota fultos esse
praetendimus, cum nulla inter utrumque casum diuersitatis ratio
reddi possit, nisi si spectemus initium rei. Jus nobis est, si succes-
sum fauet, equitas et praescriptio; abbatibus autem rigor tantum
decursi temporis opitulatur et in omnem euentum peruersa tem-
pora , consensus populi ; edificationis ecclesie Dei ratio et de-
structionis euitande multitudini magis fauere quam huic juueni
29 NovEMBRis 1553 635
auidoque sacerdoti, seculi huius illecebris captiuato incessanter
expostulant. Ignauia eorum etiam audacter explosa, qui hoc mu-
ñere fungi debuerant. Cui successi! asperitas imperandi seuitia-
que, contra quos clamat Ezech. 34 capite, cui sententie subscri-
bit Petrus epist. i c. 5, queque sententia nullo temporis cursu
deieri potest, Dicit enim Ezech., imo Dominus per Ezechielem:
quod infirmum fuit, non consolidastis; et quod egrotum, non sa-
nastis; quod confractum est, non alligastis; et quod abiectum
est, reduxistis; et quod perierat, non quaesistis, sed cum asperi-
tate imperabatis eis, et cum potentia; et disperse sunt oues mee,
eo quod non esset pastor, et facte sunt in deuorationem omnium
bestiarum agri et disperse sunt; et reliqua, que sequuntur.
Inscripiio. Al molto Rdo Patre, il Patre dom Ignatio, prepo
sito generale de la Compagnia de Jesù. In Roma.
Alia manti . Morbegno presso a Suizzera. 53. Sigilli vesti-
gium manet.
ANDREAS GALVANELLUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MORBENIO 29 NOVEMBRIS 1553 *.
Aegre admodum morbenienses ferunt quod Galvanellus ab urbe sua rece-
dat: discessum totis viribus se impedituros dicunt. — Quibus momentis
Galvanelli remansio probetur. — De curione morbeniensibus providendo.
Dapuoi ueniamo al populo, il quale fin qui per gratia del
S. N. molto se allegraua che io stasse per suo pastore. Et ue-
dendo che sonno cosi derelitti, senza aduiso alchuno da Roma,
lassando de nono uenire il R.do^ cosi sonno tutti turbati, dal
maggior al " menore; et per questo, secondo che intendo, molti
hanno determinato uolere mandare per uno predicante herético.
Et questi sonno, ut audiui, da cente persone. Hor' ueda la R. V.
che guadagno il signor Iddio et la Compagnia hauerà operato,
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 47, prius 280, 281.
Initium epistolae desideratur.
' Ms. et.
*
63ò EPISTOLAE MlXTAE— 718
per essere stato mandato in Morbegno. Pensa la R. V. che tutta
la terra se dole della partita mia. Gli altri, che sonno più maturi,
dicano gli facemo come se fece laltra uoltra, uolendo sepeliré
uno corpo suo lapidato, et preti, e frati, e secolari.
Gli artifici et poueri et citadini ueneno domenica a ritrouar-
me. Tutti diceuano che douesse restare. Et non gli poteua dare
ad intendere che non poteua fare a mio modo, perchè hanno
uisto il nostro procedere quia sine pecunia: pur con la gratia del
S. N. se parterno da mi, sed post V Aue Maria uenne maggior
moltitudine, et disseno uolere uenire a Roma. Alchuni me uo-
leano ligare, acciò non me partesse De quelli spirituali tacerò
et delle donne; ma certo tutta la terra grida, picoli, grandi,
poueri ricchi.
Il signor nonsio - [è] estato qui uicino a nui. Et la fama sua
è andato per tutta la Ualthelina, che era mandato da S. S. per
uedere se se poteua fare alchuno frutto in questa ualle; ma mai
ha fatto cosa alchuna sua signoria. Solum uenne uno predicato-
re da Gommo et predicò per quatre o cinque giorni; puoi sè par-
tito, et nhè andato con sua signoria a Gommo. Et uno altro è
qui nel conuento. Sua signoria retorna a Roma: credo al presen-
te scia per uia. La R. V. potrà intendere come le cose della
Ualthelina uanno. Io intendo che gli heretici nhe fanno festa,
perchè uedeno che se è partito cosi, senza fare cosa alchuna.
Pensi la R. V. che parlano quanto il demonio gli pone in boccha.
Hore ueda la R. V. che cosa importa dare uno principio, puoi
lassarlo cosi imperfetto. Ma non solum gli heretici, etiam gli ca-
tholici se marauigliano de tal partita. Sichè per la sua partita
hanno da dire gli maleuoli, et contrarli alla chesia.
* Polanco, t. m, pag. 129, n. 256 uberius rem explicat, causasque
etiam aiTert, cur tanto Patris Galvanelli desiderio flagrarent raorbenienses:
«Est autem intellectum, quod non solum spiritualis fructus Morbegnenses
ad retinendum P. Andream incitabat, sed quod ipse, paupertatis studiosus
et tenuissimo vieta ac vestitu contentus^ non solum onerosus non erat, sed
aliqua emolumenta, quae parochus capere consueverat, aspernabatur; et ita
minabantur, si inde is removeretur, haereticum aliquem se vocaturos... Alii
de eo ligando agebant, ne recederet: alii Romam se venturos dicebant.»
' Paulus Odescalcus.
29 NovEMBRis 1553 637
Hor^ pensa la R. V. che diranno quando sentiranno che me
partirò de Morbegno. Prima quelli che per gratia del N. S. han-
no laudato T opera nostra, non solum catholici, sed etiam here-
tici; et non solum in la terra, ma in tutta la Ualthelina. Et molti
nhele altre terre, doue sonno heretici, conuertiranno alla sua
uoluntade gli catholici, sentendo tal mutatione, dicendo male del
summo pontifice et cardinali, perchè uedeno che hanno pocha
cura delle anime che sonno in boccha del lupo infernale Et
questo già me hè stato ditto da uno primo della nostra terra,
dotto et nero catholico. Questo a mi dice sempre: Uoglio stare
con la giesia, et morire in quella prima fede che hebbi a ba-
ptesimo; ma bene gli dispiace che senta tal mutatione. Haue-
remo aquistato più presto uergogna che honore. Io non saperia
ritrouare uia più grata alli homini de Morbegno, et contraria alli
heretici, quanto fare uno collegio qua in Morbegno, perchè cosi
dicano gli homini, li qualli sonno disposti in uolere uno sacerdo-
te et uno maestro da schola; perchè desiderano gli suoi figlioli
imparino la bona strada, cioè il uiuere xpano. Daranno da uiuere
a tre persone per adesso. Et in la terra è una giesia, senza la
giesia della cura. In quella se celebraria la messa, et se predica-
ria. Et dariano una casa, et credo se faria maggiore fruto che
forse non se fa nelle citade, doue sonno uarie persone spirituale;
ma qua non sonno gli curati tanto spirituali che faciano fruto.
Seria cosa che daria odore a questi signori, doue sonno tanti
heretici et mali catholici. Il signor nontio scrisse che io andaua
a Piure. Cosi scriueno da Roma, che io debbe andare, perchè è
morte il curato suo: intorno ballano gli heretici. Ma se non se
prouede a Morbegno, darà odore catiuo a Piuro et a tutta la
ualle. Me duole che siano cosi lassati senza guida. Fine a questa
hora la Compagnia ha uno odore et fama bona, perchè per gra-
tia del nostro signore ho cercato con lo aiuto suo dare quello
exempio; e il maggior che se possa dare si è non pigliare denari.
Cosi hauemo fatte fine a questa hora et faremo in ogni locho
doue staremo. Non altro: alle orationi della R. V. et de tutti gli
Ms. ifernale... i quella .. i Morbegno .
638 Epistolae Mixtae— 718
Padri et fratelli me racomando. Die xxviiii de Nouembre 1553.
Quello R.do Padre de S.to Domenico certo da bene: che la
R. V. uoglia fare dire alli signori R.mi cardinali * che uogliano
mandare uno a una terra della Ualthelina, che è senza curato,
ouere sue R.me signorie commetta a sua R.* gli proueda de uno,
ouere gli mandi uno delli suoi frati, perchè sonno in discordia
per uno della terra.
Me dice anchora che la R. V. ne debbia mandar daltri, per-
chè gli curati sonno tanto auari, che ruinano et profondano le
pouere anime nella boccha de satana. Certo non bisogna predi-
catori ma operatori.
Quello a chi andaua la littera a grosso, è uenuto in questa
terra, et ho parlato con lui. Me ha ditto che gli suoi fratelli se
marauigliano che uoglia uendero il suo. Pure dicano che uenga
lui alla patria, et puoi farà quanto uorà del suo. Et me dice
che uno uole uenire, passato pascha, a Lhoretto, et che uenirà
fine a Roma. Altre non me dice de Ihore.
E qui uicino un altra terra, che noria uno, non per curato,
ma per dire alchune cose cosi alla messa, et puoi insignare gli
putti la doctrina xpiana., et per il bono exemplo del curato, che
è uecchio et bono, et de tutta la terra.
Io me son consiliato con il R.do priore del conuento. Sua
R.^ me ha ditto: Non te partire; che darai calomnia a tutta la
Compagnia nostra, et alli signori R.mi; sicliè espectarò fine che
uenirà la resolutione. Puoi che serà uenuta, me partirò et anda-
re a Uenetia. Se il R.do ha cosa alchuna della reuocatione, an-
chora non ha mostrato: Non altro: alle orationi della R. V. et de
tutti me aracomando. Die 29 Nouembris 1553. La R. V. uederà
"quello che scriue la communità alli signori R.mi cardinali. Il suo
indegno et figliolo,
Andrea Gualuanello.
Inscriptio: Al molto R.do Padre, il Padre M.° Ignatio Loyo-
la, prepósito generale della Compagnia di Jesù. In Roma.
' Cardinales intellige, sacrae tuendae ac propagandae fidei praepositos .
29 NOVEMBRIS 1553
639
?19
BALTHASAR DIAZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALENTIA 29 NOVEMBRIS 1553
Patrem Barma Barcinonem ait appulisse. — Solita munia exercentur. —
Aliqui religiosi, quominus templum Societatis Valentiae aedificetur, im-
pediunt. — De reducendis ad Christum mauritanorum filiis.
Jhs. Maria.
Muy Rdo. en Xpo. Padre. La summa gracia y paz de N. S.
Jesu Xpo. sea en nuestro continuo fauor y ayuda. Amén. Lo que
ay que avisar á V. P. este mes es, que todos acá estamos bue-
nos, lo[o]res á N. S.; y el P. Baptista * por mandado de nuestro
P. Araoz es ydo á Barcelona á predicar, por satisfaçer al desseo
de muchos deuotos que pidíen que fuese algún Padre á predicar
allá. Y hemos reçebido letras de cómo llegó muy bueno, y que
el obispo ' le a mostrado mucho amor, y ansí procuró que pre-
dicase en la seu * por oyrle.
Acá los exercícios sólitos se perseueran con harto fructo que
se haze en las almas, como particularmente escrebiré en la carta
de los 4 meses. En la yglesia se entiende, y espero en N. S. que
se acabará presto, si nos dexan hazer vn pilar que sale vn poco
fuera de la pared á la calle, el qual nos impide vn vezino nues-
tro. V. P. ruegue á N. S. que le ponga en voluntad que nos le
dexe hazer.
Los hermanos van bien en sus estudios, particularmente el
M. Lucio ^
Antes de acabar de escrebir esta, supe que los frayles de sant
' Ex autographo in voi . Epist. virar, venerabil. e Soc. Jesu, duplici
folio .
* Joannes Bta. de Barma.
^ Jacobus Cazador.
* Templum maximum, cathedrale, ubi episcopi sedes.
5 Lucius Croce, italus, qui, ut importunitatem suorum eífugeret, ex
Italia Valentiam et Gandiam petierat. De eo saepe in Cartas de San
Ignacio. Cf Litt. Quadr , t. iv, pag. 641; t. ll, pag. 359.
640 Epistolar Mixtae— 720
Agustín y de sant Françisco nos quieren impedir que no labre-
mos la yglesia, por estar cerca de sus casas. El señor Doménech '
a tomado la mano, y creo que afirmado de derecho, y por tanto
nosotros no dexamos de labrar. Todas estas contradiciones nos
dan gran esperança que N. S. se tiene de seruir mucho en esta
yglesia. V. P. suplique á N. S. que conterat omnes inimicos
nostros ad gloriam et honorem suum. En las oraciones de V. P.
y de todos los Padres y hermanos de essa sancta casa deseamos
ser encomendados.
Acá se trata de reducir á la santa fe estos moriscos deste
reyno. V. P. lo haga encomendar á N. S., porque se hará gran
seruiçio a su majestat, porque le ofenden mucho, que, siendo
xpianados., guardan su ley de Mahoma. N. S. nos dé hazer su
sancta voluntad. De Valencia á XXVIIII de Nobiembre de 1553.
De V. P. hijo indigno en Xpo.,
Baltasar.
Inscr iptio. • ]hs. María. Al muy Rdo. en Xpo. Padre, el Pa-
dre maestro Ignacio de Loyola, prepósito general de la Compañía
de Jesús, en Roma, en santa María de la Strada, juncto á sant
Marcos.
PETRUS DEL POZO
PATRI JOANNI DE POLANCO
BURGIS I DECEMBRIS I553
Socios bene valere, dicit, et ad juvandos próximos serio incumbere. —
PP. Estrada et Loarte concionantur. — P. Guzman doctrinam christia-
nam fructuose explicat. — Ut quolibet sacro possit animam a purgatorio
igne liberare, poscit.
t
Jhus.
Muy R.do en Xpo. Padre. La gracia y paz de Xpo. nuestro
señor y la consolación del Spíritu sancto sea siempre con V. R.
' Petrus Domenech, genitor Patris Hieronymi Domenech, de quo saepe
mentionem faciunt Epist. Mixtae, t. i.
- Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 147, prius 437.
I Decembris 1553 641
y con todos. Lo que al presente ay que hazer sauer á V. R. de
acá es, que el Padre maestro Estrada con los demás están buenos
de salud, y el Padre maestro prosigue sus sermones, con la edi-
ficación acostumbrada. También el Padre doctor Loarte, que,
como V. R. sabrá, mandó el Padre prouincial viniesse á residir
en esta casa, pensando que el Padre maestro pudiera salir desta
cibdad, lo qual fué impedido por algunos días por algunos bue-
nos rrespectos, predica y predicará este aduiento en las parrochias
principales desta cibdad con mucha satisfación y edificaçión della.
El Padre don Diego, que vino también con él, enseña la doctrina
xpna. también con gran edificación y número de oyentes por las
parrochias: en todo creo se a de hazer gran fructo Y también
las confesiones se frequentan mucho, y las comuniones, que casi
cada día dan vien qué hazer. Somos seis sacerdotes y tres her-
manos, y todos bien ocupados. El Señor nos dé su sancto espí-
ritu y fuerças para llevar adelante sus obras á honra y gloria
suya, y aprouechamiento de las almas y nuestro.
Padre mío, los días pasados escriuí á V. R. y á nuestro di-
lectíssimo Padre M.'' Ignacio, pidiendo me hiziesse charidad de
me embiar la gracia para sacar, diziendo missa, vn alma de pur-
gatorio, y no a uenido la respuesta. En esta pido á V. R. que,
por amor del Señor, lo procure, y me auise, porque creo que las
almas de purgatorio me compellen á pedirlo, y confío en el Señor
lo hará, por cuio amor V. R. me perdone y dé mis humildes en
comiendas á nuestro bendito Padre cum caeteris omnibus. To-
dos nos encomendamos en los sanctos sacrificios y oraciones de
V. R. y de los demás, y sea con todos siempre el amor de Xpo.
nuestro señor. Amén. De Burgos primero de Diziembre de 1553.
D. V. R. indigno sieruo en X.°,.
f Pozo, f
Inscriptio: f Al muy R.do en Xpo. Padre, el Padre M.° Po-
lanco, de la Compañía de Jesús. En S.ta María del Strada, etc.
En Roma.
' Vide supra, epist. 714, et Liti. Quadr., t. iv, pag. 68o-683.
EpISTOLAE MiXTAE, tom. III.
41
042
Epistolae Mixtae — 721
991
FRANCISCOS DE ESTRADA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS I DECEMBRIS 1553 '.
De collegio burgensi. — Magistri,qui doceant, expectantur. — Aedes pulchre
adornatae. — Iter suura, Cordubam versus, distulit. — Dr. Loarte et P.
Guzman Burgos venisse, nuntiat. — Hic dexteritate pollet in explicanda
Christiana doctrina. -De testamento Polanci. — De doctore Gallo ejus-
que fratre.
t
Ihs.
Muy R.do en Xpo. Padre nuestro. La grada y paz del Señor
sea syempre en nuestras almas. Las vltirñas que de V. R. tengo,
son de 20 y 21 de Agosto, en las quales muestra la voluntad que
tiene que esta caga sea collegio. La misma tengo yo y e tenido
syempre, en caso que otro colegio aquí no se diese, y para effec-
tuarlo e scritto al Padre prouincial que me proveyese de lecto-
res, y nunca me los a embiado; y dize que tiene harto que hazer
en proveer á Córdoua, y á Medina, y á Santiago, si se acaban
de conçertar; y así, no me embiando lectores, no se a podido
hasta agora llamar ni ser collegio. Speramos al Padre M.° Na-
dal, que, acabando en Córdoua, vendrá aquí este verano, y trayrá
vno que lea gramática, y otro que lea artes, y así, con el fauor
del Señor, se començará este collegio á fundar.
Renta por agora no tiene más de la que voluntariamente da
el cardenal que son cinquenta mil marauedís, y diez cargas de
trigo cada año; pero viendo el prouecho que del leer resultará,
creo que, así él como los çiudadanos, ayudarán con mucho más;
y al fin es çiudad donde nunca faltará lo neçessario.
La casa está ya acabada y muy buena, y muy proueyda de
las cosas neçessarias, assi para la capilla con abundantia de or-
namentos muy ricos, como camas, y lo demás. No sé que al pre-
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 162, prius 438, 439.
* Franciscus de Mendoza.
I Decembris 1553 643
sente la Compañía tenga mejor casa en Spaña, si no es la de Al-
calá. Lo que en esta casa se a gastado, todo a sido grangería,
porque, juntamente con acomodarnos nosotros, la emos echo
cresçer en gran precio para quienquiera que la ubiese de com-
prar, en caso que de aquí nos ubiésemos de pasar á otro sitio
mayor. Yo bien confío en N. S. que el colegio del condestable ^
será de la Compañía, y quando aquel no se nos diese, que no
faltará otro; por lo qual en ninguna manera querría que esta '
casa dexase de ser de la Compañía, porque está en gran como-
didad para los que ubieren de confesar, y predicar, y conversar
en esta ciudad.
Los días pasados scriuí á V. R. cómo el Padre M.° Nadal y
el Padre Francisco Borja me avían embiado á llamar, para que
fuese con ellos á Córdoua Yo me aparejé luego para me partir
otro día de todos S.tos , y succedió que, dando parte al señor don-
Hernando, y mostrando las cartas que me avían scritto, se aluo-
rotó tanto, que juzgamos no convenir partirme hasta avisar dello
al Padre M.** Nadal, y así le scriuimos, y spero cada día la res-
puesta para hazer luego lo que me mandare.
Entre tanto an venido á residir aquí el Padre doctor Loarte ^
y el Padre don Diego, á los quales e echo predicar, y les e ydo
á oyr: ninguno dellos tiene mucho talento para pulpito, aunque
el doctor lo haze vn poco mejor. El don Diego es proprio para
enseñar la doctrina á los niños y grandes, porque trae consigO'
dos niños muy enseñados en esto, y de muy buenas vozes, y con
ellos haze gran fructo, haziendo vna breue expositión y plática
sobre cada cosa que los niños cantan. Yo prediqué ayer, domin-
go, y dixe cómo el Padre don Diego haría la doctrina á la tarde,
que embiasen sus hijos, y mozos, y mozas, y vino tanta gente,,
casi como á mi sermón; y yo le fuy á oyr, y, çierto, quedé muy
consolado y alegre de ver la gracia con que el don Diego y su
niño lo hizieron, y la gran deuotión, y gozo y attentión, que
* CoUegium silicet, quod aedificabat Petrus Fernandez de Velasco, Ca-
stellaa comestabilis .
Ms. questa.
^ Vide epist. 698, pag. 578, et epist. 709, pag. 611.
044 Epistolar Mixtae— 721
toda la gente tuuo, hallándose también allí señoras y gente prin-
cipal: confío, en N. S. que se hará grandíssimo fructo.
Al Padre doctor hago predicar los domingos y fiestas, aun-
que no satisfaze mucho, porque esta çiudad está acostumbrada
á oyr los mejores predicadores de Spaña; que de todas las órde-
nes conmunmente viene aquí la flor; y así avrà el Padre doctor
de predicar por parochias que están en lo alto desta çiudad, don-
de no ay la abundantia de sermones que por acá bajo. Yo, si no
me embían á llamar de Cordona, y quieren que esté aquí este
hivierno, determino de leer vna lectión de la sacrada scriptura,
por cumplir más presto con la voluntad de V. R., y hazer que
esta nuestra casa tome nombre de collegio, N. S. se syrva de
todo. Amén.
Quanto á los dineros del testamento de M.** Polanco, deter-
minóse por leetrados, que le diesen quinientos ducados, la mitad
agora, y la otra mitad por muerte de su madre, y así an tenido
por bien de dar á esta casa la mitad para ayuda de la compra, y
de la otra mitad puede V. R. disponer á su voluntad. Y otra cosa
no se a zufrido azer; y si V. R. presente estuuiera, attendiendo
á la edifica tión y quietatión de todos, así lo hiziera, })orque de
vna' manera se juzgan las cosas de çerca, y de otra de lejos.
N. S'. sabe lo que acá me a costado el quietar á estos señores, y
procurar que todo se hiziese con paz y edificatión, porque desta
manera el perder es ganar.
El doctor Gallo, con cuya hermana se a desposado Luys de
Polanco, me a dicho cómo tiene vn buen préstamo, y que, aun-
que por otras vías se le piden, él tiene alguna deuotión de dalle
para este collegio, y querría saber, si allá tienen facultad de po-
der anejar algo á este collegio. Sería bueno que el Padre M.**
Polanco, como á nueuo pariente, le scriuese, y también á su
hermano M.° Gallo '.
' Hic est ((Fr. Joannes Gallo, Burgensis, Dominicanus, Gregorii, Sal-
mantini Bibliorum interpretis saeculo superiore clarissimi, germanus frater,
acerrimi ingenii raraeque doctrinae vir.» Nic. Antonio, Bihliotheca nova,
t. I, pag. 697. Cf. Polanco, t. v, pag. 418, n. 1117, annot. 2 et 3. -De
utroque agit Martínez Añíbarro, Autores de la provincia de Burgos,
I Decembris 1553
645
La deuotión y satisfactión desta çiudad va syempre en aug-
mento, el concurso de gente á los sermones y á nuestra capilla
de Jesús es grande, las confesiones y comuniones muchas y muy
ordinarias, y otros exercitios píos, en que los Padres desta casa
se exercitan, á mucha gloria del Señor y probecho de las ánimas.
Yo estoy lleno de canas, y bien debilitado en las fuerças, y con
todo me ayuda el Señor para continuamente predicar, y confe-
sar, y leer, y dar audientias. Él se syrua de mí en vida, y en
muerte, y después de la muerte. Amén.
A todos los Padres desa santa casa y collegio mucho en el
Señor me encomiendo, en special al Padre doctor Olaue, y al
Padre doctor Miona, y al Padre M.** Polanco, aunque más seco
sea con su tierra. Nuestro Señor nos dé á todos gracia cumpli-
da, para perfectamente cumplir su santa voluntad. Amén. De
Burgos, primero de Deziembre 1553. D. V. P. sieruo en Xpo.,
f Strada, f
Inscriptio: f Al muy R.do en Xpo. Padre nuestro, el Padre
maestro Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesús, junto á San Maçcos. En Roma.
pag. 234: «D. Gregorio Gallo (ó López Gallo), Catedrático de Salamanca,
opositor á la Magistral de Burgos (1550) primer Obispo de Orihuela (1566),
trasladado á Segovia y que murió allí en 25 de Septiembre de 1576... Her-
mano de éste fué D. Juan, que nació en la misma ciudad á principios del
siglo xvi: profesó en la orden de los predicadores, hombre eminente en
ciencias eclesiásticas, Catedrático de la Universidad de Salamanca, y teólo-
go designado por Felipe II para el Concilio de Trento... Falleció en el año
1577.» De Gregorio Gallo plura habet González Dávila, Teatro eclesiás-
tico, t. I, pag. 582; Colmenares, Historia de Segovia, etc. Joannes vero,
non modo designatus est ad concilium tridentinum, ut ait Martinez Añíba-
rro, sed «interfuit... vltimis sessionibus.. . ibique in festo Sancti Thomae
habuit orationem ad Patres...» Altamura, Bibliotheca Ordinis Praedica-
torum, centuria quarta, anno 1577; Polanco, t. v, pag. 418, n. 11 17.
646
Epistolar Mixtae— 722
7192
MICHAEL DE BAIRROS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA I DECEMBRIS 1553
Praeclara quorumdam sociorum de Christiana humilitate exempla. — Marcus
Georgius, Petrus Perpiñan aliique commendantur . — In studia diligenter
incumbunt.
IHS
Muy R.do en Christo Padre. La gratia y paz de Christo N. S.
sea sempre en nuestro continuo fauor y ayuda. Amén. En esta
daré cuenta á V. P. particularmente de los hermanos, porque
pienso que con ello se holgará mucho en el Señor. Ellos están
bien dispuestos corporalmente, bendicto sea el Señor; y quanto
á la disposiçión interior del ánima, yo pienso que la procuran, y
hazen dihgentia en ello. Un hermano, que se dize Marcos Jorge,
el qual aurá seys años que staa en la Compañía, y primero que
en ella entrasse era bachiler en cánones, y en su exame público
Ueuó el 2.*' lugar, y es el ^ que lee los casos de consciência en
este collegio á los clérigos, se haa mucho aprouechado, porque
es para alabar á N. S. de lo veer tan pronto en la obedientia, y
tan resignado en el parezer de sus superiores, y tan de veras se
pone [á] hazer qualquiera cosa, avnque sea varrer vna casa, como
si vuiesse de leer vna lectión de puncto. En la cosas, etiam míni-
mas, de la yglesia tiene vn respecto y acatamiento, que es para
alabar al Señor. Quando habla en cosas de Dios, siéntese en él
tener en aquello sentimiento y dizirlo con efficacia. Punctos spiri-
tuales que oye á Padres y hermanos, no se le oluidan, porque de
ahí ' á tiempos los refiere, diziendo: esto y esto oí á tal y tal
Padre.
En otro hermano, que se llama Pedro Perpiñán, el qual lee
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 240, prius 644.
* Ms. lo, ac infra, lo parecer.
' Ms. ay... oy.
I Decembris 1553 647
la rhetórica y griego, siento que procura muy de veras aproue-
charse en la obedientia, y trabajar [en] hazerse [como] çiego en
ella. Esto conosçí en él por vezes, y se vino vna vez [á] pedirme
[la] penitencia ' [de] que le mandasse comer como bestia, por
aber tenido algunas imaginationes, las quales le paresçían no se-
ren de perfecta obedientia.
Callo el aprouechamiento en las virtudes de otros hermanos.
Diré de vno nueuo, por nombre Johanne, al qual, viniendo de
las Indias, mouió N. S. para que le siruiesse en la Compañía, y
llegando á Lisbona, procuró hablar al Padre M.tro Mirón que lo
quisiesse reçibir. El Padre no le mostraua tanto querérselo reçi-
bir: él todavía perseueraua, y se fué en * pos del Padre, que iua
para Coimbra. Tanto importunó, hasta que lo embió el Padre á
este collegio de Euora para que aquí ^ siruiesse, porque él con
esse propósito de siruir siempre pedía lo recibiesen. Veerlo, es
para alabar al Señor. Haze todo con diligentia y serenidad, y
nunca * admitte oçio; tiene mucha reuerentia y modestia con los
Padres y hermanos. El Señor lo conserve en su servicio, y le dé
perseuerantia para que camine más adelante en él.
Los hermanos maestros prosiguen sus lectiones, y con satis-
factión délos oyentes, los quales cresçen cada día, porque, quanto
se va ^ más dilatando la fama de las lectiones, tanto más acuden
de villas y lugares cercanos. Tienen sus confessiones cada mes,
con las quales se aprouechan notablemente: véese en ellos tener
vn amor y acatamiento, no solo á sus maestros, mas avn á todos
los de casa.
Los hermanos theólogos continúan sus lectiones, y tienen
conclusiones acá en casa, quando en el palatio se no tienen con
el sobrino del cardenal. En esta por ahora no más, sino que nos
encommendamos todos humilmènte, como sus hijos en el Señor,
' Ms. pidirme poenitencia que lo.
- Ms. á pos... débor a.
* Ms. qua... esso... pidia... recibissen.
■* Ms. ntmqa... consierue... die.
^ Ms. vaa... acoden.
* Antonius, filius infantis Ludovici, Henrici cardinalis fratris.
648 Epistolae Mixtae— 723
en las orationes y sacrificios de V. P. Deste collegio de Jesús de
Ebora, hoy * de Diziembre de 1553 años. Hijo suyo in Do-
mino, avnque invtil,
Miguel de Bayrros.
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do en Christo Padre, el Padre M.tro
Ignatio, prepósito general de la Compañía de Jesús. En Roma.
NICOLAUS DE LANOY
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VIENNA 2 DECEMBRIS 1553 *.
Gaudium ex acceptis litteris significat.— Viennenses, discedente Victoria.^
dolore animi afficiuntur. — Oratorum externorum paucitas in urbe. —
Nostri eorum vices supplere tenentur. — PP. Canisius atque Gaudanus et
orationes habent adpopulum, et lectiones in scholis. — Perexiguus in aca-
demia auditorum numerus. — Exercitationes domesticae.— Inferiores
scholaefrequentatae. — Discipulorum pro religione studium. — De Othone
Canisio.
. t
Jhs
La gratia et pace de nostro signore Jesu X.° sia sempre con
tutti noi. Amen. R.do Padre. Le vitime lettere di V. R. del 24
Octobris, che riceuessimo incerca la festa de S.to Martino, ci
sono state molto grate per molte raggioni, et a me specialmente,
quanto alla venuta in Roma de Adalero ' et de soi compagni,,
delli qualli fin a quella hora non haueuamo riceuuta nuoua cer-
ta, come gli andaua la cosa per il viaggio. Dalle lettere di Jonas
et di Hermete * se sono tutti edificati et rallegrati, et principal-
mente nostri todeschi, sentendo la contenteza ^ loro et il buono et
santo testimonio che danno dalla casa nostra in Roma, etc. As-
' Ms. debora, ojy... diezembre.
Ex autographo in voi. D., duplici folio, n. lo3, prius 292.
' Jonas Adler sive Adlerus. Polanco, t. iii, pag. 239 et 240, n. 536^
pag, 253, n. 566; Cartas de San Ignacio, t. vi, pag. 639.
* «Alii etiam bonae indolis juvenes Vienna Romam missi sunt, inter
quos Hermes Carinthius fuit et Jonas.» Polanco, t. iii, pag. 253, n. 566.
^ Ms. contenza.
2 DECEMBRIS 1553 649
sai magiore fede li fa la relatione de soi paesanti che de altri pa-
recei, et più li penetra le medolle de loro intelletto et affetto en-
sieme.
Moltri spagnoli se dogliono et risentono della partita de
M. Joanne de Vittoria. Può essere che alchuni se sarebbono la-
mentati a sua maestà, tanto de sua R.* che de altri partiti, et che
per preuenire che V. R. non mandasse altro ue il Padre don Ca-
nisio, sua maestà saria stata sollecitata et mossa de ne scriuere a
V. R.; et non senza causa sua maestà pare fare intantia per re-
teñirlo, esendo qui tanta caristia de predicatori dotti et catolici,
di modo che non se può ritrouare nè idoneo vescouo per Vienna,
nè ancho predicatore per il re di romani '. De tre, che erano
chiamati per esser promossi a questi officii, cioè di vescouo et de
predicatore regio, vno lo resta, non troppo restituito alla sanità.
Pure, sia come si voglia, per occasione di questo, il P. Canisio è
stato liberato questi giorni del officio de predicatore inanzi a sua
maestà; dico gli è stata mutata quella faticcha in vna altra, per-
chè hora predicará, como ordinario predicatore, con vn altro,
nella magiore echesia, in S.to Stephano, saltem questo aduento.
Il P. Nicolao Gaudano domatina, prima dominica aduentus,
predicará in S.ta Maria ad Ripam, la qualle echesia non è paro-
chiale; nondimeno è capella grande et ben frequentata et li spero
perseuerarà questo aduento ^ almanco le domeniche.
Similmente faranno li fratelli nostri Dirsio, Martino, et Lam-
berto ' nelle echesie delle monache di S.to Lorenzo et di S.to
Jacomo. Per fare il medesimo fra pocchi mesi, se esserci tano di
continuo in casa li altri fratelli maestri Erardo Nicolao lotarin-
go, Othone, Rogério, Brissio, Domenico % Guilielmo, Francesco,
et Pietro coloniense ^ Io, per la fredezza et pigri tia mia, séquito
' Ferdinandus I.
* Ms. iterai bis aduento, aduento.— De his agit Polancus, l. e, p. 257,
n. 575.
' Horum trium nòmina sunt Joannes Dirsius, Martinus Gewaerts (Ste-
vordianus) et Lambertus Auer.
* Erardus Avantianus sive Dawant.
Dominicus Menginus.
Quaenam fuerint his cognomina, nobis adhuc in cpmperto non est.
650 • Epistoi-ae MixTAE-723
tutti quanti adrieto nec praecedentibus insto, et allego li impedi
menti miei et delli fratelli nostri todeschi, ad excusandas excu-
sationes in peccatis *. Questi discepoli intendeno quasi la lingua
todescha perfettamente, o leggendo, o odendo, ma a tutti manca
assai il parlare dritto et puro.
Li detti doi Padri, Canisio et Gaudano, hanno incommincia-
to Tofficio loro de leggere publicamente la sacra theologia se-
condo questa nuoua riforma, dil che io scrissi nelle mie vitime
Il primo ha de leggere il nuouo testamento da capo, laltro douea
leggere qualche compendio theologico, si ce ne fosse vn proprio;
il quale non essendo fatto, legge il secondo delle sententie del
maestro. Ma che dirò io de questo miserabile et aruinato studio?
Se affaticano nostri lettori, leggono dottissimamente, et a faticha
se loro hanno auditori. Hogi nessuno foriestiero è venuto a sen-
tire don Nicolao Gaudano. Hieri et altri di passati ne hebbe vno
solo. Li auditori del P. Canisio non passano 15 o 16; o, se al-
chune volte ne vengono più, non perseueranno insino al'altra
lettione. Sta matina ne hebbe sei o sette, come hora me dicono
nostri fratelli physici; sensa li qualli, se direbbe: Vbi non est
auditus, ne effundas sermonem Et nondimeno se può an-
chora iustamente dire, et per consequens, serrare la scola, per-
chè questi fratelli nostri non sono se non auditori pro forma, et
non se può più domandare nè ricercar de loro seno che, mentre
che stanno nella scola theologica, ascoltenno et notino con dili-
gentia, et non altra, senza altra conferentia et repetition' de quel-
le lettione, hauendo in casa le proprie et soi essercitii, che per
adesso più conuengono. Con grandi trauaigli hanno laborato
et lauoranno anchora questi conseiglieri del re, per riformare
questa vniuersità in tutte le quatro facultadi, nelli suo collegii et
burse, et massimamente secondo l'intentione de sua maestà do-
SOCHER, Hist. Sue. Jes. Provinciae Austriae, lib, l, n. 44, scribit: «Brixius,
Guilielmus, qua genti orti, qui fuerint, in obscuro est».
' Ps. CXL, 4.
- Vide supra, epist. 702, pag. 584, et Polanco, t. ni, pag. 256-257,
573, 574, quo in loco haec adhibentur, et de summa theologica conficienda
agitur.
^ EccLi. xxxn, 6.
2 Decembris T553 651
ueuano mettre in bonissimi termini la facultà theologica; ma,
saluo Thonore loro, pare che siano cosi occupati a trouare la
forma, che se dismenticano della materia, benché la materia sia
il fondamento et porti la forma. Io spero che questo mancamento
li darà occasione de pensare che la scola de M.° Carolo ' et
M° Martino non li sarà disutile per Tauenire, si pure voranno
hauere buona patientia. Corólo ha cento et non so quanti disce-
poli et va il numero ogni dì crescendo. Rogério et Brissio
Tagiutano, chias [che] duno doi hore il di. Nostro Martino ha
trenta giouani de grande speranza, zelatori per la fede catholica,
di modo [che] delle case loro apportano li libri de Luthero et de
lutherani per essere qui essaminati et mandati al fuocco, et
hanno domandato di sapere li nomi de quelli che la santa madre
echesia ha prohibí to. Non hauendo noi luoccho bastante con
stuffa, doue Nicolao legga questa inuernata, non receuiamo tutti
a quella lettione, ma solamente con specialle gratia li buoni et
obedienti, lasciando andare via quelli che inanzi a questa inuer-
nata non voleuano ubedire alle constitutioni communi delle
schole nostre.
A [sic] de Nouembre giunse a questo collegio Ottone *, fra-
tello de don Canisio. Lui è giouane de 14 a 15 anni, et mostra
di hauere buone parti, benché scrinano soi amici che non tenga
troppo inclina tione al stato spirituale, il che dimostrò laltra vol-
ta, quando a faticha lo hanno pututo indure a pigliare la clerica
o prima tonsura. Lo hauemo riceuuto sollámente come hospite,
insino che il P. Canisio passi al collegio archiducale, doue se
spera che sarà pasciuto, con sua R.* Adesso sta qui come ho-
• Carolus Grim .
* De Othone Canisio, Bti. Petri fratre, Polanco, t. iv, pag. 248,
n. 541, agens de rebus viennensibus ad annum 1554 spectantibus, scribit:
((Venerat in autumno praeterito Viennam Otho Canisius, minimus P. Petri
Canisii frater, qui tamen ad ecclesiasticam professionem nullo modo pro-
pensas erat. Hoc autem anno Mag. Theodoricus Canisius, Othone natu ma-
jor, canonicus, quem Coloniae lucrifecerat Domino P. Leonardus [Kessel],
Viennam venit, multo gratior fratri suo, quod bis frater, carne et spiritu
esset; et hoc retento, Othonem ad suos remisit». — De Burchardo autem egi-
mus in epist. 638, pag. 4o3, annot. 3.
652 Epistolar Mixtae 72 1
spite, non conuersando altrimente con li nostri, seno nella lettio-
ne, nella messa, et orationi communi. Non lo vuole permettere
mangiare con noi altri nel refettorio commune, ma loro doi man-
giano insieme de continuo nella loro camera, la qualle sta al-
quanto discosta della nostra commune habitatione. Credo ben
che più facilmente se voltarebbe alla Compagnia nostra, se lui
non hauesse qui in Vienna il suo barba, il dottore Burchardo,
canonico de S.to Stephano, et huomo ricco, il quale forsi più con-
descende alla voluntà della madre et presente inclinatione del
giouane, che de indurlo a pigliar il stato de suo fratello grande,
don Petro Canisio. Altro non ho per adesso [che scrivere?]
a V. R.*, a cui sante orationi di cuore tutti ci ricomandiamo. De
Vienna 2." Decembris 1553. De V.R.*^ indegno seruo in Jesu X.**,
Nicolao de Lannoy.
Inscriptio: Jhs. Al molto R.do in X.° Padre, il Padre M.e Ig-
natio de Loyola, prepósito della Compagnia di Jesus, in Roma.
Ì«4
GUNDISALVUS DE SILVEIRA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 3 DECEMBRIS 1553 '.
Frequentia in dies crescit ad templum domus professae accedentium: nostri
próximos diligenter juvant ac fructuose.
t
Jhs.
Mvy dulçe en Jhus. Padre. Gratia domini nostri Jhu. X.i sit
nobiscum. Amen. Alabada sea la diuina magestad, Padre nuestro
muy amable. La edificatión de las almas perfiçiónase y multiplí-
case mucho desta casa: [á] las prédicas - hay ' el concurso acos-
tumbrado, y estos días [se] han dado algunos sermones en la
ciudad con harta consola tión y íructo spiritual. Y un día destos,
saliendo del sermón en la iglesia, nos [de]tenía [en] el camino
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 249, prius 5^4.
^ Ms. Sdie-ÇQ praedicas, praedica.
' Ms. ai.
3 Decembris 1553 653
vna muger de calidad, que á su hermano quería reconciliar con
su hija del hermano, y repitiéndole el sermón, les reconcilió y
los hizo abraçar luego allí, y hechar la benditión. Esto yua di-
ziendo á quien se ofreçía de sus conocidos. Las doctrinas de los
miércoles traen harta gente; la de los domingos y fiestas es tan
sobrada, que dos ó tres vezes hubo * de salir el P. Gonzalo Vaz
á hazerla en ■ el campo, y en plática estimando el concurso, di-
zia que la gente de la iglesia sería un tertio de la de fuera: pues
bien llena vemos la iglesia. Este concurso creçe y crecería siem-
pre más, si ouiese iglesia; mas ser en el campo, y requiere fuer-
ça, non conuiene al Padre recibirlo, y así se va la gente que
sobra della al collegio, á otra, doctrina que se haze más tarde.
Las confessiones creçen muy mucho, porque oy, primer domin-
go de aduiento, pasaría[n] de ochenta [los] confesados y comul-
gados, y no éramos sino 4 Padres (porque el P. Tyburtio ' se
nos Iheuó el P. Myrón), y los dos teníamos cuenta con la prédi-
ca y doctrinas. Mas entienda V. P. que por la semana toda es-
tamos todos 4 á confesar hasta las onze y doze, y nos desparti-
mos los penitentes que cada día confiesan y comulgan. Este do-
mmgo primer[o] de aduiento a cargado la gente mucho á la pré-
dica y doctrina, de muchos hombres ricos y nobles y personas
de calidad. Nueuamente se haze plática cada viernes á la infanta
donna Isabel en la qual ella siempre se halla con sus hijas y
hijos y gente, y está tan afficionada, que pienso tomará los exer-
citios. Con esta plática son tres [las] pláticas que haze el P. Gon-
zalo Vaz cada semana, y [de] las [personas de la casa] de la reina
vienen á casa algunas á las pláticas, porque estos días por [su]
mala disposición dexó el Padre de irles á visitar á palatio.
Hasta aora no auíamos puesto [el santísimo] sacramento, has-
ta aderezarse el sagrario ya lo tenemos, y notablemente fre-
quenta la gente la casa.
' Ms. vuo.
^ Ms. para.,. Ihena,
' Tiburtius sive Antonius de Quadros.
* Vide supra, epist. 672, pag. 500, annot. 2, et Epist . Mixtae , t. ll,p.5o5,
annot 4 .
^ iAs. drecar se sacrario .
654 EPISTOLAE MlXTAE — 725
Es esta casa muy aiudada de limosnas, bendito sea Dios, y
según los vizinos todos pregonan, dan muy suave odor por el
nombre de Jesús; y espsçialmente de los cofrades de S. Roque '
sabemos, por vna persona muy señalada ^ que trató la dada de
la casa, que están muy contentos, y que ansí lo han dicho á la
rey na. Los Padres y hermanos quedan sanos, y, bendito Dios,
en spíritu muy bien. V. P. nos enseñe, y encomiende á su diuina
majestad, que su voluntad de V. P. sintamos y perfectamente
cumplamos. Amén. De S. Roque á 3 de Deziembre de 1553, de
Lisbona. Hijo de V. R.,
t
Don Gonzalo.
Inscriptio: f Ao R.do em X.** Padre, o Padre M. Ignacio. De
Lisbona, de San Roque, i." via. Nouembris [sic].
DESIDERIUS GIRARDIN
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 3 DECEMBRIS ISfS
Conductam, quam socii habent, domum alii emere decreverunt. — Quot au-
diverit confessiones, recenset. — Dubia circa quosdam libros Ignatio pro-
ponit solvenda. — De puerorum confessionibus.
t
Jhs.
Pax Xpi. sit semper nobiscum. Padre R.do in X.° honoratis-
simo. Poche cose occorrenno da scriuere, si non che n' hauemo
receuuto lettere de V. P. farà circa vn mese. Poi il nostro vici-
no, cioè M. Francesco Nauarro, fattor' del signor Mudara, ci ha
ditto che lui ha la commissione d' un gentilhomo romano de com-
parare la casa, la qualle noi habitiamo, per lui. Io haueua altra
volta scritto che se poterebbe parlare a M. Lorenzo de Castello,
' Varie in ms. legimus scriptum: confrades de S. rodi... S. roc... a
tergo 5. roche.
* Ms. senhalada... ensenhe.
^ Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 56, prius 18.
3 Decembris 1553 655
et suo parente M. Andrea, li qualli adesso stanno a Roma, si loro
per questo effetto volessino agiutar a comprar'la *. Imperochè
non so casa in Tyuoli (massime vendibile ni locanda) più com-
moda per noi, cioè per la schola et per religiosi, inquanto al sito
et necessità di casa, come cisterna, camere, etc. Preueniens
possessor erit.
Dipoi le nostre vitime lettere, io ho confessato vinte persone
per conto del jubileo % nel quale in questi 15 giorni credo ha-
uere confessato circa 56 persone, et ne ho comunicato pareci di
loro. Pochi credo essere stati confitenti et confessori (saltem or-
dinarli): meco credo tre.
Un dubio ho d' alchuni libri, li quali me sonno statti datti da
confitenti in confessione, et sonno 5 , cioè, il testamento nouo
translato da Erasmo, et le sue paraphrase in Johannem et in Acta
Apostolorum. Questi me dubito seio ' le posso tenere o legere.
Anchora insieme vn dialogo de Pasquino, molto luterano et he-
rético: questo ho proposto brusar'lo. Nientedimeno lo retinerò
con li altri libri, insino che V. P. me rescriuerà et ordinarà quello
che io ho daffare dalli altri o de tutti, et expettarò la risposta.
Oltra insieme ho riceuuto anchora vn altro libretto, contradi-
cente et refutante gli errori de luterani, molto catholico, authore
frate Ambrosio Catharino.
Altro non mi ricordo, si non che ci racòmmandiamo deuotis-
simamente alle orationi de V. P.
Scritte in Tyuoli alli 3 de Decembre 1553.
Nostri scholari, cioè [i] più capaci, sonno confessati del mese
passato.
Il presente latore *, è ser ultore del sopradetto M. Lorenzo,
per il quale se poterà ricevere ^ la risposta de queste, et hauere
' Vide epist. 701, pag. 582.
2 Plenam intelh'ge poenarum, noxis debitarum, condonationem a Ju-
lio III, certis precibus operibusque adhibitis, concessam, ob Angliae ad
fidem catholicam reductionem.
' Ms. si ho.
* Ms. latore, latore, bis.
^ Ms. rescieuere.
656 Epistolae Mixtae— 726
occasione de parlare al detto M. Lorenzo, vt supra. De V. P. in-
degnissimo seruo in Xpo.,
Desiderio Gerardino.
Inscriptio: Al molto R.do in Xpo. Padre, il Padre M. Ignatio,
prepósito generalle della Compagnia de Jesù, appresso santo
Marco. A Roma.
GASPAR DE SALAZAR
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COMPLUTO IO DECEMBRIS 1553
Templum absolutum. — Lectiones de doctrina Christiana inchoatae.— Ingens
peccata confitentium numerus, major futurus, si confessariorum copia
esset. — Plures Societatem cogitanti alii spiritualia exercitia peragunt. —
Araoz venit. -Studia litterarum florent.
JlÌs.
Muy R.do in Christo Padre. La gracia y amor eterno de
Christo nuestro señor sea siempre en el ánima de V. P. Después
de la postrera vez que se escribió á V. P. auisándole de las co-
sas La iglesia se acabó y se celebra ya en ella. To-
dos los desta vniuersidad se an alegrado mucho en el Señor, con
verla acabada.
El Padre M.ro Manuel " a enpeçado á enseñar la doctrina
Christiana en ella los domingos y fiestas por la tarde, declarán-
doles muchas cosas de que auía harta necesidad. Es cosa con que
se spera será nuestro Señor muy servido, y muchos aprouecha-
dos. Acude mucha gente, ansí de los estudiantes como de la vi-
lla. El Padre prouinçial a uenido agora aquí de Valladolid: viene,
* Ex autographo in voi. D, duplici folio n. 188, prius 376.
* Epistolae plicatione scissa charta est, versusque pene integer legi
non potest. Porro postremae, quas edimus, complutensium litterae, scriptae
sunt 2 Septembris. Vide supra, pag. 459, Ex quibus, et ex epistola P. Car-
rillo, 25 Februarii, posita pag. 121 122, discimus potius sacellum quam tem-
plum a sociis Compiuti aedificatum fuisse.
' P. Emmanuel Lopez. Polanco, t. ili, pag. 527, n. 73o.
IO Decembris 1553 657
gloria al Señor, con salud, y aun[que], según dicen, se detendrá
poco, predicará en casa el primer sermón, que es harto deseado
de todos; y también se piensa predicará en la villa. Es para ala-
bar á Dios ver la gente que se confiesa y comulga ordinariamente;
y si vbiese quien confesase ', auria mucha más. Ay muchos estu-
diantes, y de los ábiles de Alcalá, que con grande instançia piden
la Compañía: dellos son theólogos, y dellos philósophos; conver-
san con los Padres y hermanos de casa. Exerçitantes siempre ay
los que pueden caber, y si vbiese aparejo, vendrían muchos que
lo desean y piden.
Todos tenemos, bendito Dios, salud. Los que estudian tra-
uajan bien, cada vno en la facultad que oye. Ay conclusio-
nes cada semana, ansí de los theólogos commo artistas. Vienen
de fuera muchos á argüir. Y porque en la carta ordinaria * se
auisa á V. P. más particularmente de todas las cosas que ay que
escribir, no digo más, de suplicar á nuestro Señor, aunque in-
digno, tenga á V. P. de su mano y conserue en su santo serui-
cio, commo todos deseamos. Por amor del dulcísimo Jesús me
perdone este atreuimiento, y se acuerde de mí en sus santísimas
orationes. En Alcalá 10 de Diziembre 1553 años. Indigni ssimo
hijo de V. P. en Christo,
Gaspar de Salazar.
Inscriptio: Ihs. Al muy R.do en Christo Padre, el Padre
maestro Ignatio, prepósito general de la Compañía de Jesus. En
Roma.
' Id est, si hubiese más cottf esores; si plures essent qui, peccata confiten-
tibus, aures praeberent.
- Intellige Liti. Quadr., quas habes t. ll, pag. 498 et seqq. Scriptae
eae sunt 3i Decembris 1553, atque in illis, non modo res complutenses
enarrantur, sed etiam alia bene multa, ad cordubenses maxime spectantia,
perstringuntur.
EpISTOLAE MIXTAE, tom. III.
42
658
Epistolae MiXTAK— 727
JOANNES GESTI
PATRI JOANNI DE POLANCO
BARCINONE IO, 3l DECEMBRIS I553 *.
Inopia dotQus barcinonensis . — An sublevanda pensionibus Patrum Gesti et
Montserrat. — P. Joannes Bta. de Barma Barcinonem appulit. — Amice
excipitur ab episcopo. — Concionatur, ingenti auditorum corona. — Tem-
pli aedificatio intermissa. — Dolet quod P. Barma discessum paret. — De
abbate Domenech.
t
Jhs.
Muy R.do en Christo Padre. La paz y amor del mitissimo
Jesú con V. R. y con todos siempre sea. Amén. Por los herma-
nos que se embarcaron aquí el mes passado scrini á V. R. y
le embié transumto de las supplicaciones de vna pensión del
P. Monserrat y otra mía, porque nos auisasse si será la voluntad
de nuestro Padre que se despidan las bullas, para cobrar lo que
delias es deuido, para remediar las necessidades desta pobre
casa; y hauiéndose de despedir las dichas bullas, que nos diesse
auiso de los dineros [que] serían menester. Y porque pienso
V. R. habrá recebido aquellas copias, no embío agora otras.
Pocos días después de la partida de los hermanos, llegó aquí
el Padre M.** Baptista % rector de Gandía, por mandado de nues-
tro Padre prouincial, para predicar acá este aduiento y fiestas de
nauidad. Vino remitido al señor obispo de Barcelona el qual
le recibió con mucho amor, y quizo que predicasse en la Seu *,
porque él le pudiesse oyr, y luego procuró que todos los sermo-
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 257, prius 485.
* Erant Joannes Cuvillon, flander; Joannes Guttano et Petrus Canalis.
Polanco, t. iii, pag. i83, n. 387. — Monserrat vero, cujus statim mentio in-
cidit, est Pater Antonius Montserrat, de quo Epist, Mixtae, t. i, pag. 235,
annot. 4; t. 11, pag. 91.
' Joannes Bta. de Barma.
* Jacobus Cazador, de quo saepe Cartas de San Ignacio, 1. 1, et Epist.
Mixtae. t. r.
* Templum dignitate maximum, ubi sedes episcopi.
*
IO ET 3i Decembris 1553 659
nes, assi de dominicas como de festiuidades, que estauan ya re-
partidos entre diuersos predicadores, se le diessen. Oye su S.ri*
siempre sus sermones, y también acostumbran venir otros obis-
pos y muchos clérigos, más de lo ' acostumbrado; y con ser la
hora muy incómoda, porque se predica siempre en la Seo á las
siete y media, que en este tiempo es mucho de mañana, no dexa
de hauer harto grande auditorio de seglares. Y si saben que ha
de predicar en otras partes, también acuden allá; que ya ha acon-
tescido predicar otro predicador por la mañana en vna yglesia,
y no hauer quasi quien le oyesse, y predicar él después de co-
mer, y estar llena toda la yglesia. El señor M.° Bolet está muy
contento, y pareçe que ha cobrado mucho heruor; porque antes
de la venida del Padre se hauía mucho intibiado. Desea él y de-
seamos todos que el Padre no se fuesse, como se ha de yr, á
Onteniente * para ' predicar allá la cuaresma, y assi se ha escri-
to al Padre prouincial, haciéndole mucha instantia sobre ello,
porque para * aprouechar á las almas y mouer la gente á la fá-
brica de nuestra yglesia, poco aprouecha hazer vn aduiento y
tornarse. N. S. lo ordene como él será más seruido, que aquello
será lo meior. Mucho y muchíssimo cumpliria para esta ^ casa
icL morada del P. Baptista, pero creo que no menos cumpliría
para él % porque él está tan flaco y con tantas indisposiciones,
que no se puede esperar que Gandia le ha de gozar mucho: que
aqui ha sido forçado hauerle de sangrar, y avn dizen los médicos
que es menester purgarle, y procurarle de remediar' muy presto,
y afloxarle los trábalos.
La obra de la yglesia está parada. Entiéndese en picar los
pilares y arcos, porque, venido el buen tiempo, se pueda meter
mano en assentar los arcos y cobrir. El P. Baptista quiere mu-
cho que se alargasse dos tercios, ó á lo menos vno, por agora; y
tiene él mucha razón, porque queda muy corta, pero como se
' Ms. del.
* Oppidum provinciae Valentiae, de quo infra sermo est.
' Ms. ontiñente por... coresma.
* Ms. porque por .
^ Ms. por esta.
*' Ms.porél.
66o EPISTOLAE MiXTAE— 727
han, de necessidad, [de] derribar quatro cámeras, que es lo meior
de la casa, y hazer otras, porque se pueda biuir en ella, y hazer
dos pilares y vn arco más, es mouer de nueuo mucho gasto; y
avn, si éll quedava, spero que se podría hazer; pero si éll se va,
no veo remedio. El Padre M.** Joan * está avn muy flaco, y muy
gastado de los pechos: agora dize que no le duelen como solían,
ni tose ^ tanto: N-. S. le esfuerce. El Padre M.** Monserrat tam-
bién está muy flaco, que apenas se conosce que cobre fuerças.
El Padre M.° Luys el hermano Joan Bernat, y el hermano
Pinés y yo estamos con salud corporal. Nuestro Señor á nos-
otros y á todos nos dé entera salud corporal y spiritual, para
que * con todo le simamos. Amén. De Barcelona á X de
X.bre 1553. Por comisión del Padre M.° Joan, de V. R. sieruo
en X.^
Joan Gesti.
Del señor abat Doménec no le digo nada, porque sé que él
le acostumbra de scriuir. Paréceme que toda su quexa es que le
han hechado de la Compañía, y creo yo que está con harto tra-
baio, y que vna carta de nuestro Padre Mjo Ignatio le bastaría
[para] quietar[le].
Somos al vitimo de Deziembre; y no se ofrece cosa nueua que
scriuir. El Padre M.° Baptista está apercebiendo su partida para
Ontiñente Los flacos están ya más esforçados; todos los otros
estamos con salud, gloria á Dios por todo. Amén.
Inscripiio: ]hs. Al muy R.do en X.° Padre, el Padre M." Joan
de Polanco, de la Compañía de Jesús, etc. Roma.
• Joannes Queralt.
' Ms. tusse.
' Ludovicus Cistero.
* Ms. porque.
^ «Onteniente, villa. . cab. del part. jud. de su nombre enlaprov.,
aud. terr., cap. gen. y diócesis de Valencia (12 leg.). Sit. al extremo oc-
cidental del valle de Albayda, sobre una loma que se levanta en la ribera
der. del r. Ciarlano. » Madoz, Diccionario geográfico..., t. xil, pag. 284.
15 Decembris 1553
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 15 DECEMBRIS 1553
Virgines, in monasterio Ascensionis Christo consecratae, ad sanctiorena re-
gularum custodiam revocantur. — Tirocinium conversarum floret, et in.
dies suscipit incrementa. — Litterae Valentia Edetanorum Messanam per-
latae. — Nuntii ex Portugallia et India. — Res domesticae: de Magdalena
Angelica, Patris Domenech sorore.— Desiderio Patris Joannis de Barma
Valentini flagrant. — Vir gravis, magnae auctoritatis, Valentiae desidera-
tur. — De collegio Societatis in insula Melita fundando.
t
Molto R.do in X.** Padre. Pax Christi. Questi giorni passati
scrissi a V. P. per ordine di sua eccellenza sopra il monasterio,
delle monache dell' Assentione % come a instanza del uicario '
s' haueua prohibito che non si creassi di nuouo abbatessa nel
detto monasterio; et poi per ordine del detto vicario s' erano re-
partite le monache in diuersi monasterii; et poi come si preten-
deua pigliar' alchuni buoni spiriti delle vergine che uengona
nella nostra chiesa frequentar' li sacramenti, et dar' principio ad
uno nuouo monasterio, quale fossi essempio et spechio delli al-
tri. Et cosi s' ha fatto per gratia del Signor, che hoggi fa otto
giorni *, che nel monasterio dell' Ascensione se trouarono, di
quelle eh' haueuamo elette, fin a 19, le quale in presentía di
S. Ecc.*, vn archiuescouo di Reggio % giurati, et molto populo,
* Ex originali in voi. D, duplici folio, n. 3l, prius i63.
Vide epist. 712, pag. 615.
■' Vicarius scilicet cardinalis et archiepiscopi mamertini, Petrus de An-
salone .
Ms. ha otto che.
^ Ms. Riggio; sed de hac lectione dubium esse non potest, cum, petacta
solemnia enarrans Annibal Coudretto, scribat: «Magna populi frequentia,
spectante etiam Principe, Rhegiensi Episcopo et civitatis Magistratu, post
auditam, quae maxime ad rem faciebat, concionem, nouo suae vitae insti-
tuto dederunt initium, ab eaque die benedictinarum se normae addixerunt.»
Litt. Qtiadr., t. n, pag. 529: pag. vero 259 leginaus: «Ivit autem accepta
662 Epistolar Mixtae— 728
con molta edificatione et consolatione di tutti, se communicorono
poi d' hauer' seni uta la messa, et predicò M. Otello, et poi se
partirono per traser' in uno luoco che staua già in ordine, più al
proposito che non quello dell' Assensione per far' monasterio de
monache, et cossi stano là rinchiuse. Hano comminciato a dir'
1' officii diuini, et uiuer' secondo 1' ordine della regola con molta
edificatione della cità. Si espetta il contentamento et benedictione
di Mons. r archiuescouo *, per la quale ha scritto S. Ecc.* al
detto Mons. R.mo et a V. P. Et mostra sua Ecc.* che, tenendo
V, P. nelle mani questo negocio, hauerà buon effetto, et cossi
espetta per le prime hauer risposta di questo da V. P.
La casa della probatione delle conuertite,per gratia del Signor
ua molto inanzi, essendosi molto approfitate dette conuertite, et
hauendo hauuto loco molto al proposito per esse. S' hano hauute
alchune buone eleemosyne per metter' in ordine il laoco. Vorre-
beno hora alchuni gentillhuomeni che s' unessi questa opera con
le conuertite, delle quale n' ha la cura una confraternita de
gentillhuomini. Si questo s' effettuasse, penso che tutte doi opere
sarebbono più agiutate, et sarebbe guadagnar' più la uoluntà di
tutta questa confratria, che è delli più principali della terra. Il
signor' Iddio 1' encamine come sarà più a gloria sua.
In queste doi opere al presente si truoua occupato M. Jo. Phi-
lippo et il Signor li da particolar' gratia per tal effetto, et per
questo ho pensato di non rimouer'lo di qua, ma in luoco suo man-
dar' all' Itala M. Elpidio \ Et cossi io ho scritto che se ne uenga
colle galere che stano al presente in Palermo, et hanno presto ai
venir' qua. Venute le galere, quale non espettano per partir'se
se non el tempo, si partirà di qua S. Ecc.* per Palermo, poiché
già è uenutoil gran Maestro il che ha detenuto S. Ecc.* qua
tanti giorni.
benedictione ab Episcopo Rhegiensi, qui nunc est Messanae.» Rhegium au-
tem, de quo heic agitur, est Rhegium Julium, in Calabria, ad fretum sicu-
Jum, cujus antistes erat Augustinus Gonzaga.
* Joannes Andreas de Mercurio. Vide epist. 724.
- Joannes Philippus Casini.
* EJpidius Ugoletti.
* Claudius de la Sangle, Melitaemagister. PoLANCO,t.iv,pag. 2l3, 736.
15 Decembris 1553 663
Di Valentia ho riceuuto lettere de mio padre, de g di nouem-
bre. Me scriuono come haueuano littere del Padre M. Nadal de
13 d'Agosto et di 13 di Settembre, nelle quale daua auiso sopra la
fundationedal collegio di Coimbra, et come staua per partir' se per
Cordoua con el Padre Francesco. Più me scriue mio padre, come
la marchesa de Elee * lo mandò a chiamar' , et le disse come ha-
ueua una lettera di don Theutonio, fratello suo, scritta in Villa
Uitiosa de 22 d' Ottobre, che staua infermo in casa della madre
sua, et in essa li scriue questo capitolo.
* Nueuas de aquá non sce aun tan particularmente: solo de
la India, che nos han mettido á remos los turcos dos hermanos.
Otro nos han muerto, porque disse no quemassen la iglesia y
lo tenemos per martyre, a otros han saetado y uoluiéronse las
saettas en los que las tirauan. Ha alagado nuestro Señor tanbien
una ciudad, que tenia buelto á sus ydolatrías y sólo quedó el co-
llegio de la Compañía Non dise otras nueuas.
Scriue anchora come mia sorella ^ staua indisposta nel corpo,
d' una indisposition fastidiosa , et per altre litere intendo come
sta trauagliata nel spirito, eh' el signor Iddio la uisita con
grande tristezza et desolatione, eh' ha di bisogno molto d' esser
agiutata colle orationi. Supplico a V. P. quanto posso in visee -
ribus Jesu X.i, che 1' habbia per ricomandata nelle soe orationi
et sacrificii, et che la facia ricommandar in casa et collegio. Si
trouano anchora molto desolati per non esser'ci una persona se-
gnalata, hauendose partito il P. Baptista ^ per Barselona a pre-
dicar' questo aduento, et, secondo lui me scriue, pensaua di pre-
dicar' la quadragesima in Ontiniente, doue predicò la quadrage-
' Joanna de Bragança, marchionissa de Elche , quae nupserat Bernar-
dino de Cardenas et Velasco, proregis valentini filio.
2 Ad marginem epistolae antiqua manus scripsit; «India.»
^ Agi videtiir de Fr. Ludovico Mendez. Rem narrat Polancus, t. 11,
pag. 779, 780, n. 757.
* «Tecta omnia diruta, praeter unum pusillum, tempio nuper everso con-
tiguum, quod fuerat Societatis Patribus diversorium » Orlandini, Hist.
Soc.Jes., lii). xir, n. l3l.
Magdalena Angelica Domenech.
* Joannes Bta. de Barma. Vide epist. 7o3, pag. 587, et infra^ epist. 743.
664 Epistolae Mixtae— 728
sima passata, per haver'lo promesso altra uoltra il duche di Gan-
dia, il che penso si poteua escusar', hauendone tanto bisogno li
doi collegii di Valentia et Gandía di lui. Il Signor lo remedia, et
si degni d' allargar' la mano in mandarci molti et buoni operarli.
Il vescouo di Malta m' ha fatto grande instanza, acciò li dassi
alchuno della Compagnia, et n' ha parlato a S. Ecc.*, al quale li
parrebbe si douesse mandar, potendosi Io mi sono escusato
fin hora, ma non cessa però importunar'me. Si fa oratione, et si
pensa in che modo si potrebbe sodisfar' a tanto buono desiderio,
massime che me dice, che V. P. li haueua promesso che mi scri-
uerebbe sopra questo, et che hauendo stato a tempo, li disse che
mandarebbe poi le lettere. Et sperando anchora che non poco si
seruirebbe il Signor ' in quello luoco d' uno collegio della Com-
pagnia, cossi per quelli della terra, çome per la religione, et hauer
uno plantario, come dice il vescouo, di giouani che sapessino la
lingua morisca, et turchesca. Il signor' Iddio 1' incamine come
sarà più a seruitio suo, che de gran tempo 1' ho desiderato. Per
questa non m' occorre altro, sinon humilmente raccomandar'ci
air orationi di V. P. Di Messina 15 di Decembre 1553. I scho-
lari sono 254. Di V. P. seruo in Jesù X.°,
Jo. HiERONYMO Domenech.
Inscriptio: f Al molto R.do in X.° Padre, il Padre M. Igna-
cio de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù. In
Roma.
' Non modo apud Domenech, sed etiam Romae apud Ignatium agebat
de hoc fundando collegio episcopus melitensis, qui erat Dominicus Cubelles.
Vide Polanco, t. ni, pag. 228, n. 5o3; Cartas de San Ignacio, t. m,
pag. 36o, 362, 366. De eo scribit Moroni, Dizionario., t. XLii, pag. 84-85:
«Carlo V riservò a sè e succesori re di Sicilia il giuspatronato alla nomina
del vescovo di Malta, che dovea però scegliere tra i tre individui dell' ordi-
ne che da questo gli venivano presentati, tra i quali doveva esservi un
suddito del re di Sicilia... Fr. Domenico Cubelles, priore della chiesa con-
ventuale di Saragozza... fu consagrato nel 1542, e riuscì ottimo pastore»».
20 Decembris 1553
665
í«9
ANTONIUS DE ARAOZ
PATRIBUS BORJA ET NADAL
COMPLUTO 20 DECEMBRIS 1553 *.
Exercitia Sti. Parentis a quibusdam oppugnantur . — Qua via adversariis oc-
currendum. -Suadet ut in Portugalliam ad Henricum cardinalem, sum-
mum fidei quaesitorem, res deferatur, ibique líber exercitiorum , ad tru-
tinam revocatus, approbetur . — Patrem Torres ad Siliceum mitti, rogat.
— Ut Roderico Gomes Borgia scribat. hortatur.
Ihs.
Muy R.dos Padres míos. Pax Xpi. Pues por otras serán
Vs. Rs. avisados de otras particularidades, en esta sólo trataré
lo que pasa, por no fiarlo de otra mano, avnque la del hermano
Gou es fidelísima. Algunos piensan que, viendo que su A. y Ro-
drigo - començaban á gustar de la Compañía, por poner azivar,
comiençan algunas gentes á renouar algo de lo que otras vezes
an intentado, de poner mala voz á la dotrina de los exerçiçios,
scrupulando en muchas partes y lugares de ellos, como de do-
trina de alumbrados y no cathólica.
Como scriuí á Vs. Rs., Rodrigo me ynstó para que viniese
aquí con él para dar orden en algunas cosas que tocaban á sus
suegros ' y al bien público de Aragón, á donde dizen por acá
que van por virreyes Y antes que partiese de Valladolid, me
abló el marqués de Távara ^ , aduirtiéndome mucho (con el amor
que nos tiene y con algún temor) que mirásemos sy en los exer-
çiçios (que contra ellos es toda la guerra) avía algo que no fuese
* Ex authographo in voi. D, duplici folio, n. lo, prius 373, 374. In
opere Nadal, Epist. t. i, pag. 212-215 aliam edidimus Araozii epistolam ad
PP. Nadal et Borgiam, in qua nonnulla delibantur de exercitiorum impu-
gnatione. Sed quia alia prorsus est epistola, et praesens multo illa locuple-
tior, haec praetermitti nullo modo potest.
* Philippus II et Ruigomes de Silva.
^ Didacus Hurtado de Mendoza et Catharina de Silva, comités de Me-
lito.
* Anno sequenti magistratura inierunt.
* Bernardinus Pimentel .
666 Epistolae Mixtae— 729
muy llano, porque entendía de vn amigo suyo que el obispo
Cano * estaba todavía scrupuloso, y que dezía que ya no lo podía
sufrir, sino que avía de dar vozes por las calles, porque tenía-
mos en los exercícios algunos artículos que eran de los alum-
brados, y que él lo provaria. Yo le satisfize de manera, que me
dixo que no tenía qué replicarme ; y como estos quatorze años
tengo echos los oydos á estas vozes, pasé por ello como otras
vezes, y avn agora ago lo mismo. Después, yéndome á despydir
para venir aquy, de una persona pública y de tribunal eminente
á quien conosçe años a el P. Bustamante, é yo también, me
apuntó que avía algo de nuevo sobre los exerçiçios, y que, cuando
voluiese allá, trataríamos dello, significando que se hazía ynstan-
çia, etc. Y satisfaziéndole lo que pude, me partí, dexando cargo
al P. Tablares que le visitase y entendiese lo que pudiese.
Ante anoche vino Rodrigo de Toledo, avnque ally no entendió
nada. Aquí le a dicho el P. Mancio que es dominico, y lettor
de S.to Thomás, que también avía estado poco a en Toledo, cómo
allá estaban algunos muy alborotados sobre los exerçiçios, y que
aliaban proposiciones no cathólicas en ellos. Y pydyendo al
conde * el libro que tiene, les mostró algunos lugares, de los
quales él también mostraba no estar satisfecho. Rodrigo le dixo
que lo comunicase comigo , y él se fué ayer tarde para Vallado-
lid, y le paresçió que yo me detuviese aquí algunos días para tra-
tar desto, y también para yr á Toledo al señor arçobispo, si fuese
menester, y me contó lo que pasaba. Y asy oy me e visto con el
P. Mançio, y me ha rreferido los scrúpulos que tienen los otros
y los suyos. Los de los otros, en que él no haze mucho funda
mento, son, de llamarse de la Compañía de Jhs. y de que se
señalen 30 días para los exerçiçios "^, y que no sepan la primera
semana lo que an de dezirles la segunda, y otras cosillas desta
calidad. Lo que á él, juntamente con los otros, ofende, son: pri-
' Melchior Cano, O. P., episcopus canariensis. Vide epist. sequentem.
- Didacus de Tavera, sacrae inquisitioni a consiliis.
' Magister Fr. Paschalis Mancio, O. P.
* Comes scilicet de Melito.
^ Invicte cavillatio haec diluitur apud Polanco, 111, pag. 533-539.
* Polanco, ibid. pag. 589 et seqq.; pag. 549 et seqq.
20 Decembris 1553
667
mero, que si los exerçiçios son buenos, ¿por qué no quieren que se
den y vendan á todos '? 2. Que lo que se dize en el primer fun-
damento, de la indiferençia de todas las criaturas, que es propo-
siçión condepnada á los alumbrados, y que, avnque él cree que
lo que queremos dezir es verdadero, que lo que dize la letra no
es, y que los que no lo miran con la piedad que él, pueden
dudar con razón 3. Lo que dize la regla 14, de que en los
exerçiçios no se mueva á los votos y perfectión, no lo tiene por
bueno, y no quiere admittir en esto ninguna razón, sino que
le paresçe proposición dura ^ 4. Lo que dize en la misma regla,
quaerere voluntatem Dei et praestolari * et citra medium , que
es proposición de los alumbrados ó dexados; y en esto está muy
fuerte, syn querer admitir razón ninguna. 5. Y lo que más acri-
mina , y por proposición herética, es lo que dize al fin de los
exerçiçios, etiam si plane compertum difinitumque esset, nemini
con tingere salutem, nisi praedestinato '^; dize él que esta manera
de dudar muestra querer dar á entender que salus contingat
etiam non praedestinato, y que es dudar mal, como si no fuese
claro, scilicet, quod non contingat nisi praedestinato. En fin, que
dize: s}^ no es error de la impresión, que es proposición he-
rética Y dízenme que, leyendo en el colegio, a condepnado
' Vide hanc ipsam propositam et solutam difficultatem, apud Polanco,
t. m,pag. 53o 532.
* Polanco, ihid. pag. 572, 573. Videatur praeterea Suabez, De Reli-
gióne, tr. X, lib. IX, cap. 5: De spiritualihus exercitiis, et primum quid
sint, et qtiam sanam doctrinam contineant .
^ Huic et sequenti difficultati abunde fit satis in Polanco , ibid.
pag. 562 et seqq. Vide locum, ubi regula Exercitiorum, de qua fit sermo,
integra exhibetur; quae tamen in editione, quam prae manibus habemus,
Conimbricae anno M. D. LUI facta, non decima quarta, ut scribit Araoz,
sed decima quinta est, inveniturque in pag. 25-26.
* Ms. querere... prestolari.
Ms. predestinato.
^ Ita sane error typographorum fuit, et loco legendi etiant si plane com-
pertum dejìiiitumque ESSET, legendum est etiamsi plane compertum defi-
nitumque SIT, seu, ut nunc legimus, quamquam verissimum sit, quod qui-
dem magis accedit ad autographum hispanicum: dado que sea mucha ver
dad. Cf. Polanco, t. m, pag. 335-337, n. 746-749, cum adjectis annotatio-
nibus ,
668 Epistolae Mixtae— 729
también la opinion de Ambrosio Catherino ' en lo de predesti -
naçión. Allá le dexaraos los exerçiçios, que piensa aliará tam-
bién otras cosas. Y encarésçelo esto mucho, y que religiosos y
buenas personas estaban en esta misma opinión en Toledo, scili-
cet, que avía muchos errores. Y alo encarescido también al
conde y á Rodrigo, avnque, á lo menos en este, no a hecho mu-
cha mella, porque él me dixo que se les paresçía la pasión, y
que era menester hazer rostro á esto, porque no pusiesen scrú-
pulo en los que querían seguir nuestros consejos. El conde es
más blando y fácil, avnque también se puede creer dél perse ve-
rançia. Oy se a y do con la condesa y la hija * á Toledo por
quinze días, y voluerán aquy para yr á Aragón, según dizen.
Ame paresçido dar aviso á Vs. Rs., para que vean lo que
mandan: que si vna vez estas cosas no se aclaran, siempre arán
rumor, con que se scandalizen los pusilos. Como tienen por
prinçipal al señor arçobispo, y agora trata con calor de hazer aquy
un colegio para theólogos, que studien scriptura, pienso que no
querrán la facultad de theología ni el rector hazer çensura de
los exerçiçios , avnque mañana , plaziendo á Dios , los mostraré
al doctor Cuesta é yntentaré que la facultad los vea. Avnque
el P. Mançio, que es aquí tan estimado, y con razón, muestra
estar mucho de la opinión del señor arçobispo en esto de los
exerçiçios. Yo estoy en duda si yré á Toledo á ver á S. S.ia, y
ofrésçense razones pro vtraque parte: al fin avré de deponer [mi]
juizio en estos hermanos, y prinçipalmente en el señor don Hie-
rónimo, y de lo que fuere daré aviso á Vs. Rs.
Paresce que, para asegurar á Rodrigo y su amo, convernía
que el card2nal infante *, como inquisidor general en Portugal,
cometiese á la vniversidad de Coymbra que viesen los exerçiçios ,
y diesen en forma su çensura y paresçer , y se la 3^mbiase á Ro-
drigo ó á V. R. para que se la ymbiase, porque ará mucho al
' Ms. heic et deinde, Catherina. De eo agunt Epist. Mixtae , t. n,
p. 588, 589.
* Anna de Mendoza et Silva, cujus vitam et facta complexas est Muro,
Vida de la Princesa de Evoli. Vide supra, epist. 583, pag. 252.
' Dr. Andreas Cuesta, mox legionensis episcopus.
* Henricus .
20 Decembris 1553 , 669
caso , que él desea que esto se aclarase ; y en ser de Portugal ,
todavía le daría gran contentamiento, sy particularmente viniese
el paresçer del dottor Nauarro, porque tiene gran crédito en
Castilla, Las vniversidades de aquy y Salamanca, avnque sean
quales todos sabemos en letras y virtud, todavía, con ser los prin-
çipales dellos dominicos, quiçá se escusarían de tratar desto. Si á
Vs. Rs. no paresçe otra cosa, á estos hermanos y avn á este pe-
cador paresçe que aria mucho al caso , praesertim para Rodrigo
y su amo, lo que digo del cardenal infante, porque de la aproba -
çión y examen de Roma no muestran la satisfaçión que sería
razón muchos de por acá; porque, si la tuviesen, no intentarían
lo que hazen. Y paresçiendo bien á Vs. Rs., sería menester que
luégo, avnque fuese hombre propio y avn de la Compañía, scri-
biesen al cardenal infante para que con breuedad se vbiese el
despacho; y si otra cosa á Vs. Rs. paresciere, eso terné por me-
jor. Y si el Padre dottor Torres está ahí \ pues es tan açepto al
arçobispo ^ y le tiene por muy letrado, aria grandíssimo efetto
que se llegase á Toledo, preuenido de las respuestas de las
objectiones, pues son bien claras para quienquiera, quánto más
para él. Solamente que en lo de predestinaçión, entiendan que la
opinión de Fray Ambrosio Catherino es del arçobispo y desta
vniversidad tenida por errónea, y avn creo herética; y así se sa-
tisfazen más teniéndolo por error de estampa, que por otra razón,
lo que dize aquella regla de la predestinaçión. Y esto del Padre
doctor Torres, pues se podría voluer luego, si ahí es menester,
pues es tan conveniente, que me ará quiçá suspender del todo
my yda, creyendo que será çierta la suya. También será de mun-
cha authoridad el paresçer del Padre M.e Avila sobre los exer-
çiçios, y que la ymbiase por scripto, y de otros, speçialmente
dominicos. Y V. R., digo el P-. Francisco, podría ymbiarlo á
Rodrigo, y scribirle largo açerca desto lo que siente, porque sé
que olgará grandemente de tener paresçeres de personas tales,
para que su amo y él respondan á los que derogan á los exerçi-
* Ms. heic et alibi ay.
" Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 621 et seqq., ubi acta P. Michaelis de
Torres apud Siliceo, toletanum antistitem , fuse narrantur.
670 Epistolae Mixtae— 7Z9
çios, que no faltan. Y es negoçio que muchos mensageros propios
serán bien empleados en él. Y pues agora nos haze N. S. mise-
ricordia de tener aquy al Padre comisario, es nesçesario que los
exerçiçios y las constituciones y todo quede en limpio, no solo
para los de casa, mas avn para los de fuera. Y desea esto tanto
Rodrigo, que me dezía que sería bien que tratase yo con el
consejo de la santa ynquisiçión, que lo mandasen aclarar, y
llamar á los que se jattaban, etc. Y pues por dar á Vs. Rs. este
aviso, ymbiamos á este hermano del P. Manuel antes de lo que
partiera; per viscera charitatis pydo á Vs. Rs. me avisen de su
paresçer y voluntad, luego aquí, porque speraré más de quinze
días, plaziendo á Dios N. S.; y también podría seer que, pasados
los Reyes, viniesen á los vosques Rodrigo y su amo.
La moçión y frutto desta vniversidad es para alabar á N. S.,
y la gente que acude á la dottrina y á los sermones, que algunas
personas se quedan desde la mañana, porque se predica á las
tres de la tarde: gloria á Dios.
El P. Joan Gonçalez bien se mortificará con averie quitado
al Padre Çárate mas Córdova es razón grandísima sea prefe-
rida á todo.
Este hermano del P. Manuel es vn bendito: va con propósito
de seruir siempre en ofiçios ; mas, sy á Vs. Rs. paresçe, por su
virtud y por lo mucho que se debe á su hermano, que es gran
pyeca, después que vbiese seruido algún tiempo , podría studiar.
Don Juan * creo será ya ydo á su casa. Ruigomez me dixo
que el duque le avía scripto que estaba tan contento en aquella
tierra, que avía ymbiado á supplicar á V. R., pasase por ally, y
meréscenlo La condesa * parió vna hija. A Ruygomez se le a
* Alphonsus de Zarate . - Dnus. Joannes de Borja.
' Sermo est de filio P. Francisci Borgiae. Quae vero hic attinguntur,
illustrantur ex his, quae ad annum sequentem, 1554, tradit Polancus, t. iv,
pag. 346, n. 737: «Aberat [Gandia] toto hoc anno Dux... Carolus de Borgia,
propter quamdam dissensionem et injuriam illatam nobili viro valentino,
auctoritate Regis egredi jussus ex tribus illis regnis Aragoniae, et in civi-
tate nomine Baza in Baetica exulabat.» Cf. PolancO, t. ni, pag. 38o; Stus.
Franciscus Bori^in, t. i, pag. 426-493.
* Sermo videtur esse de comitissa de Lerma, Elisabeth de Borja, Sti.
Francisci filia.
22 DECEMBRIS 1553 671
muerto su hermano mayor ' sin hijos, y hereda él. Esta ocasión
puede V. R. tomar para scriuyrle, que loa sentido mucho. [Alcalá],
20 de Deziembre 1553.
t
Antonius.
ANTONIUS DE ARAOZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COMPLUTO 22 DECEMBRIS 1553 ».
t
Jhus
Transumptum superioris epistolae Ignatio mittit. — Aliqua iterat, in praece-
dentibus litteris contenta. — De Mag. Cano et antistite Siliceo. — Com-
mendatitias litteras ex urbe desiderai .
Padre mío. En esta hora parte el secretario de Ruygómez á
ValladoUid, y con tal prisa, que no podré scriuir de otras cosas,
avnque a poco que por duplicadas scriuí largo á V. P. Esta será
sólo para avisar lo que V. P. verá por vna copia de la que scrino
al Padre M.** Nadal y al P. Francisco, á Cordona
Agora me acaban de mostrar vnos exerçiçios que hubo * el
arçobispo de Toledo, y los a dado, á lo que creemos, á vn frayle
dominico docto, que lee aquy, que se llama el M.e Mançio, y
avnque nos a sido amigo, agora está muy vnido con el arçobispo,
y trae señalados muchos pasos de los exerçiçios; y el en que haze
Joannes de Silva, quem anno 1554 obiisse Salazar de Castro minus
recte asserit: «Juan de Silva, III del nombre, que el año mil quinientos y
quarenta y seis asistió á las capitulaciones de Doña Lorença de Villena, su
hermana, y sin aver heredado esta Casa, ni dexar sucession, falleció el año
mil quinientos y cinquenta y quatro, estando casado con Doña Ana Bran-
don, que le llevó considerable dote, y es la que después de su muerte bol-
vió á casar con Don Pedro Coutiño, Alcayde Mayor de Santarén.» Sa-
lazar Y Castro, Historia genealógica de la Casa de Silva, part. 11,
pag . 448.
* Ex autographo in voL D, unico folio, n. II, prius 375.
^ Vide epist. superiorem. - w.í. i ,
* MS ; vuo.
672 Epistolae Mixtae — ySo
más fuerça es en aquello de praedestinatione, que paresçe dar á
entender poderse saluar alguno sin seer predestinado, porque
dize: Etiam ' si plane compertum definitumque esset salutem ne-
mini contingere, nisi praedestinato. Estos dizen que compertum
et definitum est, y esta es la opinión más segura. Ello paresçe
herror da la estampa, porque en algunos de romançe, que tene-
mos de mano, dize: Avnque sea claro y çierto que ninguno se
salua sino siendo predestinado y teniendo fee y gracia; y asy pasa
por error d¿ estampa; y soy cierto que esta es y fué la intençión
de V. P. Algunos sospechan que, como el Padre M.e Andrés
Frusy ® quiçá es afectado á la dotrina del obispo Fray Ambro-
sio la qual acá es muy mal resçibida, praesertim en lo de prae-
destinatione, lo pornía por ventura en aquel estilo y con aquella
moderación; en fin ello pasa por error de estampa. También
apuntan y notan otras cosas, que pre tienden que frisan con los
alumbrados. Yo ymbiaré los apuntamientos.
Paresçe que el arçobispo * está muy puesto en tratar desto, y
sospéchase casi con evidentia que a echo congregaçión de letra-
dos, y que se aya propuesto en el consejo de la inquisición. Acá
aremos muchas diligençias con ánimo infracto, por la bondad de
Dios. Todo esto paresçe á muchos que se mueve agora para que
el príncipe y Ruygómez scrupulen de la Compañía y de los della.
Avnque da vn perlado como él, no se deba sospechar tal, créese
que otros se aprobechan de su calor y le prouocan á esto. El
P. Cano a renunçiado el obispado de Canaria, y entiendo que anda
bramando de nuevo. Toda la tempestad es contra los exerçiçios;
V. P. vea si será bien que su santidat scriuiese al prínçipe y al
arçobispo de Toledo y avn al de Seuilla, que es ynquisidor gene-
ral, para que se averigüe la cosa como conviene, y no permitan
se ande poniendo mala voz. También aprobecharía alguna carta
' Ms. ettiam.
Andreas Frusius (de Freux), qui Exercitiorum librum latinitate do-
navit.
' Ambrosius Catharinus, O. P., archiepiscopus Compsae (Conza), de
quo vide Epist. Mixtae, t. n, pag. 588.
* Joannes Martinez Siliceo.
23 Decembris 1553 673
para el nunçio En fin, Padre mío, estos quieren mouer tem-
pestad, y spero en N. S. todo será por mejor, y avisado V. P.
desto, verá lo que converná. No me dan más lugar. V. P. me
perdone. Ay van los puntos notados. N. S. sea siempre en nues-
tro continuo fabor y ayuda. Amén. De Alcalá 22 de Deziem-
bre 1553. V. P. minimus filius,
t
Araoz.
PETRUS CANAL
PATRI JOANNI DE POLANCO
NEAPOLI 23 DECEMBHIS 1553 *.
Pater Joannes Guttanus a turcis capitur.
Jlís.
Muy R.do Padre. La gracia y paz de Xpo. N. S. sea siempre
en nuestro continuo fauor y aiuda. Amén. Llegamos el Padre
M. Joan Flamenco ' y io el lunes passado (que fué á i8 del pre-
sente mez de Deziembre) á Nápoles cansados y desconsolados,
por la absentia de nuestro diarissimo Padre y hermano el
M. Joan Guttano, el qual fué praeso de turcos, viniendo de
Messina todos iuntos con vna fregata á Nápoles. Fué praeso vna
dominica por la mañana, á lo de Deziembre, en la costa de Ca-
labria, iunto á vn pueblo que se llama Chirello, lontano de Ná-
poles 130 milia, y fué desta manera: Que, hauiendo nauegado
toda la noche, amanesciendo, venimos iunto de Chirello, y stan -
do los marinarlos para llegar á tierra, y ir á oir missa los passage-
ros, y proueerse de lo necessario para comer, vimos venir sobre
nos vna galeota de turcos, de 22 bancos, con mucha priessa (sta-
' Nuper cardinali Poggio successerat Leonardus Marini. Vide supra,
epist. 514, pag. 69, annot. 3.
* Ex auto¿rapho in voi. D, duplici folio, n. 217, prius 129. — Usus est
hac epistola Polancus, t. m, pag. i83, 184, n. 387-389.
^ P. Joannes Cuvillon. — Vide epist. sequentem.
EpISTOLAE MlXTAE, TOM. III. 43
674 Epistolae Mixtae— ySr
ua la galeota abscondida en vna insula pequeña, que es vn milia
de. tierra). Viéndola venir, todos saltamos en tierra, despoiándo-
no§ de nuestros vestidos para meior huyr. Vnos saltaron en el
seco, otros en el mar hasta las rodillas, por no estar bien cerca de
la tierra. El M. Gottano, como pienso, aunque no fué de los pos-
treros, saltó en lagua, y tenía vnas botas en los pies, que se le
hinchirían dagua. Llegando los turcos á las fregatas, las toma-
ron sin resistencia ni contradictión ninguna, y algunos dellos,
aunque pocos, saltaron en tierra tras nosotros, y alcançaron vnas
mugeres y al M. Gottano, nuestro charísimo Padre y hermano, y
pienso que fué preso , por no absconderse debaxo de las zarzas '
como los otros, porque huuo otros, que le vieron prender, que
quedaron más atrás que no él, y no fueron vistos, por absconder-
se. No tuuieron tiempo los turcos de detenerse mucho en tierra,
por la gente de la tierra que venía [á] socorrernos, y assi con los
que hauían preso se fueron á la mar. Quiso Dios N. S. que par-
te de los turcos aquella noche fuessen con vna barca á otra par-
te, donde tomaron dos hombres, y mataron otros dos; que, si
todos salieran sobre nos, muchos más, ó por ventura á todos,
captiuaran. Ellos eran (como después supimos) hasta 6o soldados,
turcos y moros. Fueron praesos tres mugeres, vn mochacho de
tres años, y nuestro Padre y hermano M. Joan Gottano, de más
de 30 personas que veníamos en la fregata; toda la ropa y mer-
caduría que lleuauan las fregatas, robaron. Fuimos á la tierra,
que sta vn milia del mar, en vna peña alta y scabrosa, á oir missa^
y después diéronnos de comer la gente de la tierra con arto sen-
timiento de nuestra desgracia. Todo aquel díaguastamos en ir y
venir á la marina, y hablar al capitán y principales de la tierra,
para rescattar á nuestro Padre. Llegamos 30 escudos doro y te-
níamos 607 con que pensáuamos rescattalle, porque hizo ban-
dera la galeota, y díxonos la lengua que buscássemos 40 ó 50
escudos para rescatte. Tuuimos mucho trabajo y difficultad en
poder llegar 30 escudos: tandem dixéronnos la 2,* vez que fue-
ron á la galeota, que pedían 400 escudos de rescatte, y assi,
Ms. calcas.
> >
23 Decembris 1553 075
siendo noche, nos voluimos para la tierra, tristes y desconsola-
dos, esperando el día siguiente hazer alguna diligencia. Aquella
noche se fué la galeota, porque temía de las galeras de Rodes,
que hauían de venir á Messina muy presto, y assi el día siguien-
te dixo missa el Padre M. Joan Flamenco, y io comulgué ' por
nuestro buen Padre y hermano M. Joan Gottano, y después de
comer nos fuymos por tierra, camino de Nápoles, con los otros
que hauían escapado. Scriuimos á Messina al Padre M. Hieró-
nymo Doménech, de camino por el percaccio, y de Nápoles otra
uez, y á Palermo, auisando que la galeota es de los Gelbes, que
no sta muy lexos de Sicilia. Speramos que el visorey de Sicilia
le rescattará. Esta nueua, aunque desconsolatoria, he querido
dar á V. R. por la necessidad y charidad de nuestro buen com-
pañero, y no sperar que llegásemos á Roma. Speramos que Dios
N. S., hauiéndolo permittido, saccará frutto y gloria de su capti-
uidad, sine cuius prouidentia nec capillus capi tis nec folia arbo-
rum decidunt
A parescido á nuestros Padres, que stan aquí en Nápoles,
que no partiéssemos mañana, que es domingo, vigilia de Natal.
Assi esperaremos el otro domingo, que será el qui proxime se-
quetur; con el fauor de Dios nos partiremos para Roma. X.s le-
sus sit semper in animabus nostris. Amen. De Nápoles á 23 4e
Deziembre 1553. De V. R. sieruo y hijo, aunque indigno,
t
f Pedro Canal, f
t
Inscripüo: Jhs. Al muy R.do en Christo Padre, el Pad^e
M. Polanco, de la Compañía de Jesú. En Roma.
* Ms. contulge.
* Lue. XXI, 18.
óyó
Epistolae Mixtae — ^732
739
JOANNES CUVILLON
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
NEAPOLI 24 DECEMBRIS I553
Pater Joannes Guttanus, a turcis captus, cum redimi a sociis non possit,
praedonum navi Gelves abducitur.
f lesus f
Admodum reuerende Pater, Gratia domini nostri lesu Chri-
sti, saluatoris, sit semper cum omnibus nobis. Etsi non iucundum
nuntium scio me allaturum paternitati tuae, tamen, quia patris
interest, non solum prospera filiorum cognoscere, sed etiam ad-
uersa, paucis scribam quod nobis accidit. Die sanctae Barbarae,
flante vento septentrionali, circa meridiem, conscendimus nauicu-
lam, deducen tibus nos fratribus messanensibus. Eo die venimus
ad pharum, cui propinqua est Scylla, poetis antiquis Celebris.
Quod non tutus traiectus videretur, substitimus eo loco duos
dies. Tertio commisimus nos mari, Is erat dies louis. Veneris die
ac sabbathi nauigauimus modo remis, modo vento, semper tamen
legentes littus. Dominico die (cum totam noctem nauigassemus)
venimus Chyrellam. Ipse est pagus in excelso colle situs, ex ad-
uerso habens insulam quandam non valde magnam, sed tamen
eam, quae turcarum nauigia tegere possit. Circa hanc insulam
cum remigaremus, deerat quippe nobis ventus, quidam ex nostris
animaduertit nauiculam turcarum, quam galeotam vocant: erat
autem tum temporis summum mane, nondum orto sole. Guber-
nator, vbi conspicatur turcas, prora ad nos conuersa, remis in-
cumbere, et ipse suis idem edicit, vt quanta possent celeritate ad
terram nos deducerent , fuga turcarum incursum declinaturos .
Distabamus ab eis, cum apparere coeperunt, circiter miliare, a
terra autem plus minus quingentospassus. Remigan tibus vtrisque,
quod illi viginti duos remos haberent, nos autem duntaxat qua-
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 218, prius i3o. — Hanc adhi-
buit epistolara Polancus, t. m, pag. i83, 184, n. 387-389.
24 Decembris 1553 677
tuor, parum abfuit quin in mari comprehenderemur; sed noluit
dominus Deus noster tot animas ab infìdelibus, sanguine suo re-
demptas, ac baptizatas, capi. Itaque, cum ad terram, paulo ante-
quam illi, applicuissemus, nauclerus et nautae, relieta nauicula,
fugae se mandant. Hoc omnes alii aemulati, idem faciunt. Sunt
montes iuxta mare, pieni vepribus spinisque atque arbusculis,
opportuni latebris. Eo nos quam maxima potuimus celeritate fe-
stinauimus. Insectati nos quinqué turcae, arcubus et gladiis in-
structi, primum tres mulleres et puerulum quendam capiunt,
quas, quod non satis maturauerint fugam, facile comprehende-
runt. Ad nos cum venerunt, qui latebamus absconsi in dumetis,
Patrem magistrum Joannem Guttanum, quod in itinere ceciderat,
neque satis opportuno loco se locarat, repererunt, quem vinctum
manus post tergum (prò dolor!), ad mare miserunt. Interea, dum
aliis peruestigandis atque e latebris exciendis operam dant, capi-
taneus eius villae, quam dixi, cum 30 aut amplius armatis mili-
tibus ad mare veniunt, nobis opem allaturi. Ea res fuit in causa
quare euaderemus; alioquin, nisi hi quinqué, postquam intellexe-
runt aduentum illorum, sese recepissent, et ego et quotquot era-
mus, venissemus in turcarum potestatem. Ex quo intelligit pa-
ternitas tua quantum debeamus (secundum Deum et dominum
nostrum Jesum Christum) illi pago. Cum rem hanc omnem dili-
gentius considero, tres causas comperio liberationis nostrae:
Primum, quod turcae tota illa nocte remis institerint, fatigati
labore nocturno lentius remigabant, cum nos insequerentur; alio-
qui facile in mari omnes nos oppressissent. Alterum, quod prae-
cipuos e suis misisssnt ad torcular quoddam saccari, quod est
haud procul ab ea villa, [et] cum nos capere insti tuissent, non
habebant quos mitterent, nisi quinqué. Tertia causa, et meo iu-
dicio praecipua, est subsidium tìobis missum ab ea villa. Vides,
Pater, quid nobis Domini clementia euenire passa sit. Cum Bar-
chinonae essemus, distulimus nauigationem sex menses, ob me-
tum turcarum , Cum Panormi essemus , eodem modo declinare
nos credentes insidias, iuimus terra Messanam. Sed quid haec
profuerunt? Tandem in eorum manus incidimus.
Cum turcae, qui totum eum diem ibi fuerunt, expectantes
678 Epistolae Mixtae— 733
num redemptione captiuos nostros redimere vellemus, vexillum
ex more erexissent, fecimus quod in nobis fuit, vt 30 áureos con-
flaremus, et hos mutuos, quibus redimeretur frater et Pater no-
ster. Sed turcae, cum primum illum licitati essent quinquaginta
aureis, postea, poenitentia ducti (nescio quam ob causam), tre-
céntos aut quadringentos áureos poposcerunt. Itaque, re infecta,
illa nocte discesserunt, abducentes atque auellentes a me viscera
mea. Admonere paternitatem tuam ac dicere quid factu opus sit,
non est meum, qui in omnibus sum inops prudentiae et consilii.
Pater M. Alfonsus Salmeron, vt mihi dixit, scribit ad paternita-
tem, ostendens qua ratione haec redemptio fieri possit. Ego, quod
expecter ad audiendam quandam confessionem , non possum
plura scribere. Pater M. Petrus Canalis fusius scripsit, cuius
literae erunt vice epistolae longioris *. Ac sic finio, petens a pa-
terni tate tua benedictionem atque orationes pro meis tot et tan tis
peccatis. Neapoli pridie Natiuitatis sanctae Domini. Indignus
filius paterni tatis tuae,
JoANNES, Flander *.
Inscriptio: f Al molto R.do nostro Padre en lesu X.°, el Padre
M. Ignatio de Loyola, prepósito generale dela Compagnia de
Jesù. En Roma.
Alia manu: 1553.
DOMENECH ET COUDRETO
PATRI JOANNI DE POLANCO
MESSANA 26 DECEMBRIS 1553
Iterum de monasterio Ascensionis. — Quas partes in hoc negotio susceperit
Domenech. — índoles mamertinorum. — Aliorum exempla in similibus
causis.
t
Molto R.do in X.'' Padre. Pax Christi. Quelle di V. R. di 26
* Vide epist. superiore m.
* Sic saepe Cuvillon epistolas subscribebat.
' Ex autographo, manu P. Annibalis da Coudreto exarato, in voi. D,
duplici folio, n. 25, prius 164, 165.
26 Decembris 1553 679
dil passato, et quelle de 5 et diece del presente ho riceuuto,
scritte per commissione di nostro Padre. Et perchè in esse si
tratta de negocii, et so che V. R. ha la cura di essi, ho pensato
di scriuerli. Sua Ecc.^ m'ha mandato la lettera del cardinale di
Messina, et quella di nostro Padre, acciochè le uedessi. Poi an-
dai a parlar a sua Ecc.* et trouai che non staua contento della
risposta, parendoli anche che non fossimo stati intesi, hauendo
scritto che non si trouaua nelli monasterii di qua persona al pro-
posito per far' un'opera come si pretendeua, riformata et spiri-
tuale, et mi significò che uoleua tornar'a scriuer' al cardinal al-
quanto più asperamente, dicendo che questa opera s'era fatta per
saruitio d'Iddio, et che lui era stato alchuni anni in Roma, et sa-
peua quanto poco s'osseruauano li canoni, etc., tocando ch'a sua
magestà dispiacerebbe eh' un opera come questa non fossi agiu-
tata. Io li risposi che parlarei con Jo. Osorio, et trattaressimo
questo negocio, et poi lo ueneressimo a conferir' con sua Ecc.*:
et cossi s' ha fatto hoggi. La resolutione è stata questa: che sua
Ecc.* seri ua al cardinal più dolcemente, come non pensando ci
fossi tanta difficoltà, come là in Roma è stato antiposto, hauen-
dosi di partir' di qua, uolse lasciar' le cose qua in buoni termini,
et cossi, dipoi d' hauer' repartite le monache in diuersi mona-
sterii, s' haueuano già congregate insin' a 19 virgini, et con
molta edificatione di tutta la cita, s' haueua dato principio a
questo nuouo monasterio in un' altro luoco più atto, che non era
quello dell' Ascentione, et che quando è uenuta la lettera di sua
Sig.ria, la cosa era endata tanto inanzi, che non si potrebbe senza
grande scandalo ritornar' in drieto, che sarebbe uoler' discon-
ziar' una cosa ben fatta di molta edificatione, per far' un' altra,
che non stesse cossi bene. A questo o simile tenore penso che
scriuerà sua Ecc.*, dicendoli chè voglia ueder' il meglior' modo
che si potrà tener' per fundar' et agiutar questa opera. Et a me
m' ha detto che io scriuessi il medessino a nostro Padre, ai qual
V. R. dirà come io non antipose a sua Ecc.* che scriuessi sopra
questo a sua paternità, ma che lui mi monstro, come suole, hauer
una confidanza grande in sua paternità, eh' in simile occorrentie
et opere habbia d' aggiutare per seruitio de Iddio et amor' suo.
68o
Epistolae Mixtae — 733
Ch' a me non mi parse che douessi leuar'li questa sigurtà. Desi-
dero saper' come m' ho di deportar" in tali casi, con osseruar'
senza altro il commandamento che S, P. mi manda *. Sopra
questo negocio deu' Ascentione, quello che m" occorre è che,
essendo endata tanto inanzi la cosa, come per V altra ho scritto,
et essendo già le monache recettate in diuersi monasterii più ser-
rati, doue se li prouederà d' uno tanto Y anno, a razzone della
dote che portorono, et essendo già queste altre congregate nel
seruitio d' Iddio, et hauendosi fatto colla solennità che si fece,
hauendo uenuto sua Ecc.*^ et tutta la cità a questo atto, oltra che
toca al seruiggio d' Iddio che questa opera uada inanzi, ci ua
anchora V authorità et honor di sua Ecc.^, che s' ha posto in
questa opera, et anche della Compagnia, hauendola posto in
questo sua Ecc.* Quello che si ha fatto, s' ha pratticato con Jo.
Osorio, sempre, il qual fa professione anchora di canonista, et con
il vicario, il qual ha uenuto bene in tutto, eccetto in non pigliar,
monacha per abadessa di questo nuouo monasterio, il che parse
più conueniente, anzi necessario, acciò che questi buoni spiriti
potessino endar' inanzi nella uia del Signor. Perchè come le al-
' Vide supra, epist. 712, 7l3, 729. Ut vero plenius, quae in hac epistola
habentur, intelligantur, juvat quaedam exscribere ex Polanco, t. ni,
pag. 227, 228, n. 501: «Romae tamen haec reformatio dura nimis visa fuit;
et quamvis P. Ignatius quidquid potuit diligenter praestitit ingratiam Pro-
regis, Patrem Provincialem reprehendit, quod suggesisset talem reforma-
tionem Pro-regi, et ut ipsimet Ignatio commendaret ut confirmationem
Pontificis curaret. Et eo difficilius impetrari poterat, quod Archiepiscopus
Messanensis Cardinalis erat et Pontifici gratus, qui contra hanc reformatio-
nem eo liberius loquebatur, immo et conquerebatur, quod a Pro-rege ger-
manus ipsius frater [Joannes Dominicus] aliquot ante menses in carcereni
conjectus esset. Jussit itaque [Ignatius] Provinciali, ne in posterum hujus-
modi res tam difficiles suggereret, se inconsulto (quamvis postea intelle-
ctum est non curasse Patrem Provincialem ut hoc negotium Patri Ignatio
commendaretur, sed ipsum Pro-regem sponte fecisse); posse quidem Ponti-
ficera omnes religiosas removere et caput novum imponere, sed tamen hoc
rigore Sedem Apostolicam non uti, nec juris términos cum illis esse serva-
tos.,. Utcumque tamen res composita est, et monasterium illud in sua per-
severavit reformatione». Diu nihilominus infecta res mansit, multumque la-
boris consumptum, ut in epist. anni sequentis fiet manifestum, ex quibus
etiam constabit fratrem mamertini cardinalis in carcerem a prorege fuisse
conjectum próximo anno 1554.
26 Decembris 1553 68 1
tre monache sono acostumate a uiuer^ in quella larghezza, che
uiuono, li parrebbe troppo ogni riformatione, et facilmente con-
descenderebbe alle monache nella larghezza. Et poi non hanno
spirito, et non gustano questo frequentar' li sacramenti, et cossi
facilmente V entepidarebbe. A quello chi dicono, che par' troppo
rigor' il reformar' di questo modo il monasterio, V. R. sapia che
in Sicilia è necessario usar' questo rigor' , si se uuole far' qualche
bene, perchè la gente cossi uuole esser' gouernata qua, come si
uede per esperienza, che è d' altra qualità che non le altre d'
Italia o Spagna; et loro communemente lo confessano, che
uogliono esser' trattati prima con el bastone, poi loro se reduca-
no. Più oltra, che questo monasterio era infame, et la cità mede-
sima endò a parlar' al viceré, acciò ci uolessi metter' la mano, giu-
dicando, come è uero, che, si lui non se mettessi, non si haue-
rebbe fatto cosa buona, secundo che regnano qua le passioni, et
hanno poca authofità li vicarii, et s' ha ueduto, per esperienza
che quelli eh' hano uoluto riformar' del modo che uorrebbe il car -
dinaie, presto sono ritornati al suo andar' , perchè con li mali co-
stumi hanno grande difficoltà di redurse per sempre.
Anchora saperà V. R. eh' il uescouo di Saragosa ' cossi ha
riformato un' altro monasterio, leuando tutte le monache di esso,
benché, quelle che messe di nuouo, erano monache, ma d' altra
religione; ma hoggidi, Padre mio, almanco qua, si truoua più
spirito nelli secolari, che nelli religiosi.
Fin qua dittando il R. P. nostro M. Jerónimo Dom[enechJ.
Hora, perchè S. R. questa matina, auanti del giorno, s' ha par-
tita per endar' all' Itala, scriuerò il resto per sua commissione, et
è eh' el signor Jo. Osorio dice che se ricorda sua S."a come in
Spagna fu abolito, non solo riformato, uno monasterio, et le ren-
dite di quello applicate ad un' ^altro monasterio, con consenti
mento del papa. Priegga anchora nostro Padre V. R. che uoglia
legger' una similitudine che fa Jordano, primo generale di San
, * «Hunc ipsum modum observatum fuisse a Syracusano Episcopo in
monasterio quodam reformando, omnibus mutatis, [Domenech] admonuit.»
Polanco, t. m, pag. 227, n. 500. Syracusanus episcopus erat Hieronymus
de Bononia.
682 Epistolar Mixtae — 734
Domenico, poi della morte di detto santo, la quale fa molto al
proposito per questo et simili casi, et monstra che, quando la uia
ordinaria secundum iura pare troppo longa, la charità escusa che
si possa andar' per alchuna più breue, con speranza che li mag-
giori r hauerano per bene, il che loro far' doueriano secundo
par' al detto Jordano. La trouarà V. R. nell' historia di S. Anto-
nio, episcopo fiorentino, Tit. 23. cap. g. paragr. 5, nel segno:
Quum papa Gregorius, circa medium paragraphi, parte totius
summae tertia *. Non essendo la presente per altro, facio fine,
raccomandandoci all' orationi di V. R. Di Messina 26 di Decem-
bre 1553. Per commissione del R. P. M. Jerónimo Domen[ech],
D. V. R. indegno seruo in X.°,
Annibale da Coudreto.
Inscriptio: f Al molto R.do in X.° Padre, il Padre M. Jo. Po-
lanco, della Compagnia di Giesù. In Roma,
JOANNES DE VEGA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 27 DECEMBRIS 1553
Ignatianis epistolis respondei. — De congregatione ad redimendos turcarum
captivos.— De cardinali mamertino.
t
Muy Rdo. señor Padre. Receui las cartas de V. P. de diez
del presente % y quanto á lo que toca á la persona de yr á los
Gelues para la redención de aquellos cautiuos, yo no tengo qué
dezir, sino parescerme muy bien lo que V. R. prudentemente
preuiene y considera, y ansí se hará, acudiendo los de la con-
fraternidad de la redençión á mí sobre ello
En lo de la reformaçión del monesterio de las monjas de 1a
* Intulit etiam haec in Chronicon PoLANCUS, t. lli, pag. 228, n. 502.
- Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 5, prius 166.
" Cartas de San Ignacio, t. iii, pag. 358-36o.
^ Cartas de San Ignacio, t, m, pag. 356-358.
27 Decembris 1553
683
Ascensión, me remito al Padre miçer Jerónimo ' y á la copia de
lo que respondo al cardenal de Mecina *, de quien sé y o dezir á
V. R., que gouierna su arçobispado con mucha auariçia y poca
justiçia; y aunque esto no es conforme á los cánones, no halla
impedimento en ello, como en hazer vna obra muy sancta y muy
buena
Lo dessa corte es todo máxcara y maldad, y tienen tan es-
candalizado el mundo, que es bien menester la mano de Dios
para remediallo, Y nuestro Señor guarde y prospere la muy
Rda. persona de V. P., conseruándole siempre en su santo ser-
uicio. De Mecina á xxvii de X.bre 1553. A lo que V. P. man-
dare,
Juan de Vega.
In ora inferiori primi folii: M. Inacio. Copia de la del car-
denal de Mecina.
Inscripiio: f Al muy Rdo. señor Padre, miçer Ignacio de Lo-
yola, prepósito de la [Compañía] de Jesús. En Roma.
' Hieronymus Domenech.
- Vide epistolam sequentem. De cardinali Jeanne Andrea Mercurio
egimus epist. 713.
' Acerbe admodum percitoque animo haec, et maxime quae sequuntur,
scripta esse nemo non videt. Ncque necesse est, cum veritas pateat, multis
uti verbis ad temperandam orationem, aut ad propulsandam injuriam. Adde
quod, quae dici possent in hac re, nota sunt omnibus: et multa bona virtu-
tesque Romae extitisse, et fuisse etiam abusiones (siquidem et homines
erant), easque, quamvis non semper nec in omnibus, prohibitas ac conde-
mnatas esse. Illud potius notemus, Stum. Ignatium, quoniam noverat dissi-
dium cardinalem inter et proregem adhuc versari , hunc emollire voluisse,
ideoque totum esse in enarrandis quae cardinalem quodammodo studiosum
proregis et suae voluntati addictissimum reddebant. Ait enim: 0 Puedo decir
á V. S; con toda verdad, que en el Cardenal hemos hallado siempre mucha
voluntad de hacer todo lo que fuese servicio y contentamiento de V. S.; y
en este negocio él conoce el celo y santa intención de V. S., y se tiene por
muy obligado de la ayuda que, en las cosas espirituales que conciernen su
oficio, recibe de V. S... etc.» Cartas de San Ignacio, t. ni, pag. 359. Verum
^atendum est haec, quae de cardinali Mercurio scripserat Ignatius, Joanni
de Vega non satisfecisse. Vide statim ejusdem Vega epistolam ad cardina-
lem mamertinum.
684
Epístolas Mixtae— 735
735
JOANNES DE VEGA
CARDINALI MAMERTINO
MESSANA 27 DECEMBRIS 1553
Rogat vehementer ut, quae acta sunt in reducendis ad severiorem discipli-
nam virginibus Deo sacris, rata esse velit, et a summo pontífice san-
cita.
t
COPIA DE CARTA AL CARDENAL DE MECINA
111. mo y R.mo S.or Recebí la carta que V. S. R.ma me scri-
uió, de nueue del presente, en respuesta de otra mía, y por ella
muestra alguna difficultad açerca de la reformaçión que acá pre-
tendíamos del monesterio [de la] Asçensión: la qual después acá
ha ydo adelante, confiándonos en que sería esta misma la volun-
tad de V-. S. R.ma^ quitando las monjas que allí estauan, siendo
de tan mal exemplo la uida que hazían todas, y haziendo poner
en su lugar otras de nueuo de mucho spíritu y religión; lo qual
todo se effetuó por mano del vicario de V. S. R.™a^ y con gran
satisfaçión y contentamiento de los desta çiudad. Y porque ya
que esto está hecho, por el fin que se ha dicho, no dexaría de ser
de mucho escándalo para todos, y afrenta para los padres de las
religiosas que agora an entrado, quando se viniesse á deshazer
vna obra tal, y tornar á boluer allí las monjas que biuían con
tanta deshonestidad; me ha pareçido replicar á la carta de V. S.
R.ma^ y encargalle la conçiençia, poniéndole delante el seruiçio
de Dios, principalmente, y el benefiçio de las ánimas que' están
á su cargo, para que procure con su santidad que en este caso
tenga por bien dispensar, quando en alguna manera repugnasen
los sacros cánones, que la abbadessa que se ha puesto á estas re-
ligiosas, quede como está, aunque no haya sido monja; atento
' Ex transumpto coaevo in voi. E, unico folio, n. 82, prius 152. — Ex
epist. Joannis de Vega ad Stum. Ignatium colligimus hanc cardinali ma-
mertino a Siciliae prorege datam esse. Vide epist. superiorem.
28 Decembris 1553 685
que, en todos estos monesterios, para hablar verdad, no ay monja
que sea para este cargo, si ha de ir adelante la reformaçión, por
que todas están vezadas á beuir á su noluntad; y pareçerme hía *
á mí que será más seruiçio de Dios, que en este caso se alterasse
la forma de los cánones, quánto más que no se alteraría, hazién-
dose con autoridad de su señor, que no dar ocasión que en los
monesterios de monjas se biba mal.
V. S. R.ma lo mire y considere, para trauajar de lo remediar;
porque, mientras yo estubiere en Seçilia, no me dexaré de scan-
dalizar siempre que biere permitir que tan descubiertamente se
ofenda nuestro Señor. En especial siendo su [santidad] la ley
biba, y pudiendo, según la exigencia de los casos, reuocar y
estatuir de nueuo, y hazer como le pareçiere, y aun tiniendo
obligaçión á hazello ansí, quando no se puede de otra manera re-
mediar semejantes inconuinientes. Y con tanto, no tengo más
que dezir, sino remitirme al Padre micer Ignaçio, á quien se
escriue largo, y esperar que V. S. R.™a concurrirá con nues-
tra opinión, pues está fundada en aborreçer lo malo y ayudar á
lo bueno.
730
PETRUS SANTINI.
PATRI JOANNI DE POLANCO
LUCA 28 DECEMBRIS 1553 *.
Cur in Siciliani, etsi voluntas non desit, nondum se contulerit. — Sperai
quamprimum iter capessere.
Yhs. M.*
La pace e gratia del S. N. Jesù Xpo. sia sempre con esso noi.
R.do in Xpo. Padre mio. Più ^giorni fa hebbi 2 di V. R.: luna
copia del altra, per le quali da parte del nostro R.do Padre M.**
Ignatio mi ricordaua landata in Sicilia, essendossi partita larmata
turchesca, di che li fesci risposta co[n] molta conturbatione di
mente, per non veder modo alhora di potermi sbrigare, e lassare
' Ms. Parecerme ya... premetir .
- Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 263, prius 64.
686 Epistolae Mixtae-736
questa brigata alquanto quieta, senza inpacci di lite, come di
tutto li scrissi Dipoi non ho mancato di solicitare, quanto ho
possuto, per spedirmi, di modo che le cose sono alquanto in bon
essere, e penso in dugni modo fra qui e quaressima essere ha or-
dine per partirmi collaiuto di Dio N. S. Io haspettauo con molto
desiderio il Padre M.° Jacomo Laines del suo rittorno di Genoua,
che non so segli è ancora là, o pure [è] tornato a Firenza per altro
camino. Pur mi promisse ritornar di qui, che mi sare[bbe] molto
caro in' aiutarmi stacarmi vna volta di qua. Ma perchè mi dubito
alquanto per hauer dato queste lunghesse, che cosi il Padre
nostro M.° Ignatio, come ancora quelli Padri di Sicilia non si
siano tal uolta sdegnati, parendoli che tale alunghamento pro-
cedi di haverne pogha voglia, di che mi dispiacere[bbe] li cadesse
in mente loro tal pensieri, e per tal causa hauesseno fatto altro
pensieri; per tanto hauanti la mia partita mi farete gratia singu-
lare darmi di tutto risposta, e far mia scusa, che veramente la
causa del mio tardare non è restato per altro, che per la conpa-
tione di queste donne, per non lassarli cosi in trauaglio. Ma Idio
andirisato le cose, che in breui giorni ne saremo fuora. Per ora
non macade dir altro, saluo che al ditto nostro Padre M.° Igna-
tio e a tutti voi altri Padri et fratelli in Xpo. mi racomando, e
che vuogliate di me aricordarsi in le vostre sante hòratione. Che
Dio N. S. li guardi di male. Di Lucca a di 28 Dicembre 1553. Di
V. R. seruo in el Signor,
Pietro Santini.
Inscriptio: Al molto R.do in Xpo. Padre, M.° Giouanni di Po-
lanco, di preti riformati [dejlla Compagnia di Jesù. In Roma.
* Vide supra, epist. 699, pag. 580.
29 Decembris 1553
Ò87
737
PHILIPPUS LEERNUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MUTINA 29 DECEMBRIS 1553
Rector collegii mutinensis Leernus creatur. — Joannes Laurentius gnaviter
adlaborat et quidem cum fructu. — Conciones in tempio coram ingenti
multitudine. — Nosocomia et cárceres a nostris invisuntur. — De scholis.
— Pueri diligenter instituuntur. — Quae ad victum necessaria sunt, aifa-
tim sociis a civibus suppeditantur . — Piarum feminarum sollicitudo.
t
Jhs.
La gratia et pace di X.° N. S. sia sempre con tutti noi.
Amen. Molto R.do in Xpo. Padre. Alli 25 del presente riceues-
simo quelle di V. R. P., insieme con la patente de V authorità et
gratie che ci communica, dela quale grandemente il Padre M.°
Lorenzo et io ringraciamo il Signore et V. R. P. Ci scriue V.
R. P. che r instructioni dil nostro offitio le pigliamo da quelle
del Padre don Cesare, che sia in gloria, et che, dubitando in al-
cune, eh' io scriua. Vnde, per non manchare, mando alla V. P.
R. una lista delle instruttioni et auisi che qui si ritruouano, li
quali sono stati mandati al Padre don Cesare, acciò, uedendo V.
R. P. li quali ci hanno da seruire, et quali non, scancella della
lista quelle che non uole eh' abbino uigore, et rimandi in dritto
la detta lista, facendola coppiare però d' altra mano, acciò habbia
authorità.
Le confessioni et communioni sono più copiose (come lo te-
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 225, prius loi, 102. — Usus
est hac epist. Polancus, t. m, pag. 1-59-161, n. 319-324.
* «Polancus ex com. Magistro Philippo Fiandre, mittit patentes litteras
facultatum Patribus Societatis a Sede Apostolica concessarum, eumque Re-
ctorem constituit quale è per li nostri di casa, in quo muñere exercendo
instructionem sequatur, quantum fieri possit, datam olim Magistro Caesari
Aversano, che sia in gloria, 16 Dee— Idem eadem die Magistro Joanni
Laurentio commendat ut labores prudentia moderetur. — Eidem Philippo,
ejusdem et Joannis Laurentii diligentiam commendans, animumque erigenSj
3o Dee.» Polanco, t. iii, pag. 159, n. 317, annot. l.
688 Epistolae Mixta e —737
stificano li medesimi confitenti, etc.), che non erano nel tempo
delli duoi predecessori Padri, et non ci mancha mai che fare, im-
perochè, oltra quella numerosità di spirituali confitenti, non ci
mancano longhe confessioni d' alcuni, che di xx o xxv anni non
sono confessi, ni anche molte generali confessioni auditae, et au-
diendae.
Il Padre M.° Lorenzo molto s' affatigha et predicha diligen-
temente, ita che tutte queste feste molte persone oldiuano la sua
predicha sotto gli pertichi alla porta della chiesa, essendo essa
chiesa tanto rimpiuta di huomeni et done, che pericolo grande
era di amalarsi le persone, tanto per esser' oppressi, quanto etiam
per il calore delli fiati et puza: nero è che la chiesa è picciola. Si
contentano molto di sua R.* nelle prediche, messa, confessioni,
communioni, etc., et penso che, si hauess' il detto Padre di las-
sar adesso Modena, saria così grande, immo forse maggiore, il
dolore et discontenteza eh' arebbono queste persone, che non è
stato quello eh' anno hauuto dil Padre don Cesare. Et merito:
imperochè, studioso di agiutarle, s' affaticha tanto, che dubito
molto che non s' amali; et si sforza di condescenderé quanto può
alli loro feruenti desiderii.
La uigilia di Natale comminciò la prima messa circa le 7 hore,
et insino alle 18 stete sempre affaticandosi, parte in dire le messe,
parte in oldire confessioni, parte ancora in fare duoi sermoni
inansi il giorno, et uno al fare del giorno, senza quello che ordi-
nariamente fa doppo il pranso. Alcune persone di qualità uen-
gono a udirelo. Ui sono stati alcuni canonici del duomo, et anche
gli frati di monsignor, et dicono che ancora ui uogliono andare:
non resta però che alcuni tristi non ui uadino per potere aponta-
relo in aliquo. Fra li quali è un comte tutto março, il quale doppo
la predicha assaltò il Padre sopra il uolere prouare che sancti non
sunt orandi, ut pro nobis fundant preces ad Dorainum, sed, quia
charitate pieni, fanno il suo debito, senza esser rogati, etc.
Questo tale comité dicono che ha uno maestro, il quale solamente
r insegna et amaestra in similibus, ma fuora di queste miserie è
tutto pio, etc. ;.í
M. Giovanni Valerio tutte queste feste ha predicato nel
29 Decembris 1553 689
ospitale, doue concorre assai gente. Et M.*' Joanni Nietto ' nelle
prigioni, nelle quali sole anche qualche uolta predicar" et con-
fessar' uno frate de monsignor, et dice che assai si deiettano di
udire la parolla di Dio.
In casa non si predica nè la sera nè la mattina, ni manco s'
essercita le feste in tuoni alcuni, partim perchè le domeniche et
feste si uede puoco ordine, per hauere a uscire di casa subito
finito il pranso, post cibi disgestionem, chi a predicare, chi a
confessare, etc. , partim etiam perchè il Padre commissario * or-
dinò che si legessi in tauola la mattina et la sera, credo per
buono rispetto, essendo noi da esser' uditi dalli uicini circum
circa si predichassimo.
La scuola mi pare, secondo la mia puoca capacità, ua assai
bene, conformandosi più si può con quella di Roma. Tuttauia,
non sapendo io troppo delli particulari, V. R. P. uedrà si qual-
cuno fossi buono, eh' auesse la sopraintendentia. Li putti sono
assai ben' instrutti nella dottrina xiana., massime nelle cose
più importanti, come nel Pater noster. Credo, Confiteor, et nel
agiutar' alla messa. S' essercitano, et agiutano assai nelle di-
spute, nel fare latini, et gli capaci in compore orationi, o etc.
Anchora in imparar' alcune orationi, o uersi a mente, et reci-
tarli publicamente, com' anche questo natale del Signore et il
giorno sequente, eh' hanno alcuni recitati uersi, et uno (cioè
quel Gio: Battista, eh' è riceuuto per la Compagnia, Bononiam
tamen mittendus), recitò un' oratione della Natiuità del Signore
molto gagliardamente, et audacemente, et questo in presentía
delli scolari, et dalcuni suoi padri et amici, con buona satisfat-
tione loro. Il detto Gio: Battista, ancho che sia riceuuto per la
Compagnia, nondimeno non sta anchora nel colleggio, ma
aspetta che sia dal suo padre uestrto, et puoi intrarà.
La dottrina xiana. (la quale penso che leggerà M.° Andrea
Bon'insegna in casa alli putti), non s' è ancora racominciata per
rispetto di queste orationi et uersi, ma di mano in mano si leggerà.
* Hic sodalis vocatur a Polanco «Mag. Joannes Nepos.» Vide ibid.
pag. 160, n. 3-20.
« Joannes Bta. Viola.
Epistolae Mixtae, TOM, ni. 44
690 Epistolae Mixtae— 737
In temporalibus per gratia del Signore stiamo mediocremen-
te. La casa è assai buona et commoda, eccetto che non ci è acqua.
Aspetiamo di giorno in giorno che si netta un pozzo, che sta
nella corte, pieno di sassi et immundi tie: monsignore ha promesso
farcilo nettare.
Non ci è anchora manchato niente del nostro ordinario circa
il uitto, ni manco credo ci mancará (uolente Deo), tanto quanto
durará quella puoca prouisione ferma eh' auemo, la quale è an-
chora spesso agiutata dalle deuotioni delli amici particulari, al-
trimente non saria basteuole; li quali amici si offeriscono spesse
uolte, immo pregono quasi ogni di che per amor del Signore noi
non ci lassiamo manchare dil bisogno nostro, ma che paternal-
mente domandiamo, et ordiniamo (come il Padre alli figiiuoli et
figliuole), che loro ci prouedano di tale et tale cosa necessaria.
Et particolarmente un giorno queste done spirituali ordinorno
una, la quale in luocho di tutte ci fece chiamare M.** Lorenzo et
io, et ci disse come tutte si offeriuano a noi, et al gouerno no-
stro, acciò le agiutassimo in Domino, come haueuano fatto li altri
Padri nostri, et ci pregauano che con segurtà domandassimo tutti
i bisogni nostri, imperochè si patiuamo, non nobis sed ipsis, di-
ceuano, pigliando qualch' infirmità, et non potendo dopo subue-
nire alla necessità spirituale loro. Et cosi, come lo diceuano, lo
fanno, et penso che lo farebbono anchora più, si più spesso fos-
sino richieste; ma teneressimo uoluntieri una certa mediocrità
nel fare recurso a loro, acciò più liberamente potessimo trattarle
in spiritualibus et non farsi troppo obligato, conciosiachè il troppo
obligo genera qualche uolta la seruitù, con la quale bisogna con-
descenderé ad alcuni altrui desiderii, et opinioni o uoluntà, che
pregiudicano spesso al ben' commune: N, S. sia quello che ci
faccia truouare tale mediocrità a laude et gloria sua.
Dil fauore et agiuto che da monsignore R.nio riceuiamo, non
posso altro dire a V. R. P., senonchè penso che ci ama in Do-
mino, et molto si r' allegra quando sente dire che N. S. per mezo
di noi fa qualche frutto; et penso che per fauore di S. S.ia siamo
priui di molte contradittioni che hauerissimo per la terra, mas-
sime di questi inimici della fede.
29 Decembris 1553 691
La nostra prouisione (come è conuenuto con il Padre don
Battista darci un tanto 1' anno) ce la da quando la domandiamo,
et si offerice a quel che può inuerso di noi, da fratello (sic enim
dicit), dicendo che la casa sua et la libraria sono a seruitio no-
stro, et credo che, si ci potessi altrimenti subuenire, lo faria.
Altro non ne dirò, seno che me pare persona quieta et pacifi-
ca, etc.
La gracia del Signore ci fa stare tutti sani, eccetto che M.**
Lorenzo si trouaua alquanto indisposto per le fattigghe et traua-
gli. Gli putti sono 81. Non altro, se non che alle orationi di V.
R. P. et dil Padre M.° Polanco et di tutti, etc., ci raccomman-
diamo. Di Modena alH 29 di X.bre 1553. D. V. P. indegno figli-
uolo in Xpo. et seruo inutile,
Filippo Leerno, Flamengo.
Inscriptio: \ Al molto R.do in Xpo. Padre, il Padre M.° don
Ignatio de Loyola, prepósito generalle della Compagnia di Jesù.
In S.ta Maria della Strada, appresso santo Marco. A Roma. Di
porto meggio grosso.
FRANCISCUS PALMIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BONONIA 29 DECEMBRIS 1553 *.
Natalitiis Christi diebus multa proximis navata opera. — Frequens populus
ad conciones confluxit.— Romanae litterae omnibus, sed praecipue ae-
grotanti Viola, laetitiam attulere.— Hieronymus Galvanellus desiderio
flagrat indicae missionis. — Ad canoram vocem quae juvant.
Pax Christi. Amen. R.d» in Christo Padre. Ouantonche oc-
cupatissimo et distratto in molta cose, non resterò tamen per
questo chio non le scrina, se non in tutto, saltem in parte di
quello che N. S. in questa santa sua natiuità ha operato. Primo
adonche intenderà come, due settimane inanci il natale, comin-
ciai udire molte confessioni, et assai più del solito, ma 1' vitima
• Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 140, prius 119, 120.
6q2 Epistolae Mixtae — 738
settimana fu tanto il concorso delle persone, che tutta essa setti-
mana dalla XII bore per insino alle tre bore di notte, stauo sem-
pre sedendo ad udire confessioni, saluo quello puocho tempo chia
spendeuo in dire la messa. Dalle xii sino alle xv vdiua huomini
in casa, e cossi dalle 24 sino a tre hore di notte faceuo V istesso:
tutto il resto dil tempo lo spendeuo in udire donne in chiesa. Ho
confessato molti nobili, alchuni delli quaranta, et altri nobili assai,
dottori di leggi et di medicina con molti scbolari. Molti hanno
fatti confessioni generali, e spero se sii fatto, gratia di Dio N. S.,
gran frutto. Fra le domenica prossima al natale, et esso giorno di
natale, si comunicamo in SM Lucia mille et trecento persone,
come uedemo per Y hostie numerate; et quantonche in queste
cosse babbi hauuto grande faticha, tamen la consolatione spiri-
tuale mi daua N. S., superaua ogni faticha.
Anchora alcbune meretrici si sono confessate, che per molti
anni faceuano male, e altri concubinarii han preso migliore via,
lasciando le concubine.
In queste feste tanta fu la moltitudine del populo che vene
alla predica, che le capelle della chiesa, et V altri tutti erano im-
pediti dal populo, et credo che N. S. si seruesse, perchè si sen-
tiuano molti lachrimare.
Tutto il giorno son importunato, e da Mons. vicario ' et dalli
signori deputati sopra li monasterii, et dalle medesime monache,
chio uadi a predicargli, ma le confessione continue, V occupa-
tioni domestice, e sopra il tutto la grane infirmiti dil Padre co-
missário " non mi lasciano farlo. Uedesi, certo, grande disposi-
tione di ben fare, et non manchano, saluo che operarli. Quare
rogandus est Dominus, ut mittat operarios in vineam suam. Mes-
sis quidem multa, operarli autem pauci Certo, se le mie corpo-
rali forze, e quelle del spirito fossero come puotrebbono e doue-
rebbono, m' affaticherei assai più, et più charitatiuamente, in
vinca Domini, di quello faccio.
Alle di 23 di V. R. non accade altra risposta, saluo che dirli
' Cf. Polanco, t. iii, pag. j34-i36, n. 267 et 273.
- Joannes Bta. Viola.
^ Matth. IX. 37.
29 Decembris 1553 693
come le ho lette al Padre commissario, et s' è ralegrato assai, e
desideraua sapere il nome e del patriarcha, e delli compagni, etc.
S. R. sta ogni giorno peggio. Il cauterio se li feci sulla commis-
sura del capo con fuogho, saremo a uedere quello che farà. Non
si mancha della debita cura S' accaderà pigliar danari, si farà
sopra di V. R. (benché s' espetterà V vrgente bisogno). Al pre-
sente nelle schole sono 112 scholari. Tutti di casa, per gratia del
Signore, stiamo bene, e si raccomandiamo air orationi di nostro
Padre, di V. R. et de tutti li Padri et charissimi fratelli. Da Bo-
logna il 29 di Xbre. 1553. D. V. R. seruo in X.**,
Francesco Palmio.
Il fratello, M. Girolamo Galuanello, già molti mesi m' instaua
chio facessi intendere di qua una sua intentione, quale io batteg-
giaua tentati one, et era di volere andare alle Indie. Hora di nouo
me ha pregato lo facessi, et cossi lo faccio. Lui dice che di puoi
che entrò nella Compagnia, che sempre ha hauuto questo desi-
derio, e che giorno nè notte si può leuare questa cosa della mente,
e tanto più hora ^ Se V. R. sa alchuna cosa del P. Don Silue-
stro per amore de Dio ce ne dia noua.
La recetta per la voce è questa.
Spesse volte magnar delle cepole cotte nel fuogho in insalata
condite col vino cotto.
La sira, nanzi d' andare a dormire, pigliare una mella assai
grossa, e fargli uno bucchio grande di sopra, et impirla di butyro
frescho, e farla cuocere sulle brascia, et puoi magnarla calda.
La matina, nanci pranso, fare il medesimo.
Anchora gioua assai la matina beuere dua oua freschi. Giona
anchora pigliare deir orzate, matina e sira, che si fano per V in-
fermi con zucharo, etc. Queste cose a me hano fatto grande
seruiggio.
' Cf. Polanco, t. m, pag. i36, n. 274, annot. i,
- Hic frater magister erat coUegii bononiensis, cujus eruditionem Po-
LANCUS, t. Ili, pag. i33, n. 265 bisce verbis commendai: «Habita est eodem
die oratio de Sapientia, erudita, a Mag. Hieronymo Galvanello, qui uni ex
classibusejus coUegii praeerat, quae quibusdam professoribus Universita-
tis ac multis scholasticis audientibus valde probata est.»
P. Silvester Landini.
694 Epistolae Mixtae— 789
Uso anche, quando non mi sento troppo buona voce, portare
meco sul pulpito vna ampolla con del julebbo temperato con aque
d" indiuia e boragine, etc.
Inscriptio: Al molto R.do in Christo Padre, il Padre M. Igna-
tio de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù. In
Roma, appresso S. Marco. Al porto tre baiochi.
939
BALTHASAR DIAZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALENTIA 3o DECEMBRIS 1553 '.
Litterae quadrimestres. — Societas Jesu Valentiae bene audit. — Solitae cum
proximis occupationes. — Fructus animorum ex illis perceptus. — E vi-
tiorum coeno plures a Deo per nostrorum opera retrahuntur. —Venera-
bilis Fr. Micó, O. P., testimonium de Societatis hominibus.— Cárceres
visuntur. — Sodalitas vigilantium. — Feminae prostitutae famae ad melio-
rem vitam capessendam adjuvantur. — Valentinorum antistes, Stus. Tho-
mas de Villanueva, Societatem diligit: concionatorem desiderai. — Au-
gustinianae pariter ac franciscanae familiae religiosi aedificationi templi
nostri adversantur.
Jhs.^M.*
Muy R.do in Xpo. Padre. La summa gracia y paz de N. S.
Jesucristo sea en nuestro continuo fauor y ayuda. Amén. Por
satisfaçer á la obediencia que V. P. nos tiene puesta, que le es-
criuamos de 4 á 4 meses de las cosas de edificaçión que nuestro
Señor se digna obrar por sus inútiles instrumentos, escriuo esta,
por la qual V. P. sabrá que en este colegio somos entre todos
diez, y los cinco son studiantes, los quales oyen en el estudio ge-
neral y aprouechan bien en sus estudios y todos, loores ^ á
nuestro Señor, biuimos en mucha paz y charidad. Y ansí en esta
çibdad estamos en muy buena opinión y nos tienen mucha de-
* Ex autographo, in voi. E, duplici folio, n. 145, prius 363, 364. Episto-
la haec quadrimestris quidem est, licet inter Mixtas reperiatur.
* Nomina decem sociorum habes apud Polanco, t. iv, pag. 339, 722,
annot. 3. Vide locum.
^ Ms. heic et infra lores.
3o Decembris 1553 ' 695
boçión, con la qual se consuelan mucho de confesarse y conso-
larse con los Padres.
Las confesiones son muchas y quotidianas, que creo que son
muy pocos los días que no aya confesiones y comuniones en
nuestra casa, y fuera de mugeres, las quales, por no tener la
yglesia acabada, las vamos á confesar fuera; y son muchas, prin-
çipalmente las fiestas, que á las vezes vienen los Padres á la vna
hora á comer, y en casa también acabamos tarde, dando recau-
do á los hombres, los quales son muchos, entre los quales vienen
algunos estudiantes.
Estas [las pláticas] se prosig[u]en y viene concurso de gente
á ellas. Y avnque, por estar el P. Caravajal mal dispuesto, que
las hazía los domingos, y no hazellas continuamente, y por el
lugar adonde se hazen ser incómodo, que es en nuestra huerta %
no acude tanta gente ; mas como tememos la yglesia (la qual va
en buenos términos), creo que acudirá mucha gente. Nuestro
Señor lo haga. En particular por medio de vn Padre ha * pocos
días que vna muger, que abía cerca de veynte años que estaba
con vn hombre, nuestro vezino, como [si fuese] su muger (siendo
ella casada), y teniendo * de ella hijos, se apartó del hombre y se
confesó generalmente con el Padre, y perseuera apartada, loores
á nuestro Señor; y el hombre era conoscido del Padre que le sacó
la muger, y dezía mucho bien dél, después dezía mucho mal, y
que se lo avía de pagar (ó palabras semejantes); mas con todo
esto el Padre no dexa de hablalle, por ver si podría hazer que se
confesase, porque se cree que a más de 20 años que no se a
confesado.
También por medio del mismo Padre vn negro captino, que
estaba con vna muger libre, se negoçiaua que se casase con ella,
y estoruáuase este negoçio, porque él no lo quería hazer sin li-
cencia y voluntad del amo; y el amo estaba muy reçio en ello,
* Ms. fura.
* Abscissa papyrus est qua parte epistola complicatur, ideo medius
versus legi non potest.
' Ms. guerta.
* Ms. a.
* Ms. Unendo .
69Ò
EPISTOLAE MiXTAE— 739
porque, haziendo el Padre que algunas personas, que tienen co -
noscimiento con él, le hablasen para que viniese ' bien en el ca-
samiento, nunca lo arrostró, antes se enojaua de los que le ha-
blauan en ello; hasta que nuestro Señor inspiró al Padre que le
hablase, y ansí le habló y le dió buena esperança que lo haría; y
á la segunda vez que le habló, muy de buena gana dió la licen-
cia, y ansí de allí á pocos días se desposaron.
Una cosa contaré á V. P., para que vea quán buena opinión
tienen de nosotros. Que estando vna persona enferma, abía años
que no se confesaua; y inspiráuale nuestro Señor que se deuía
confesar. Fuese á Sancto Domingo á descansar y confesar con
el R.do p.e Fray Micón (del qual ya deve de tener V. P. noti-
çia) ®, y como le contase su fatiga, díxole que no avíe parte
adonde él pudiese mejor descansar y descargar su consciençia
que en nuestra casa, y que preguntase por vn Padre que él
conosçíe, y que de su parte le dixese que le confesase; y ansí se
confesó generalmente, y oyó ' missa con su muger, que avía
años que estavan desposados y no la avían oydo.
Otros muchos se confiesan generalmente, y se apartan de
pecados públicos. Y pocos días a que por medio del P.e Carava-
jal salió * vna muger de pecado, que avíe días que estaua en él,
y se confesó con el Padre, y se mudó, de adonde biuíe, en casa
de vn honrado honbre, que la reçibió en su casa por amor de
Dios.
• Ms. vinese.
^ Hujus clarissimi viri O. P. virtutes amoremque in Societatem me-
morant Epist. Mixtae, t. ii, pag. 117, et Polanco, t. iv, pag. 333, n. 709,
annot. 2, ubi notandum est, quae a Balthasare Diaz in hac epistola dicuntur,
ea a Polanco magna ex parte, utpote exeunte anno scripta, ad annum 1554
referri. Usus namque est his litteris, t. iv, pag. 333-335, n. 709. — Cf. Or-
landini, Hist. Soc. Jes., lib. xiv, n. 70, qui, laudato, ut par erat, sanctissi-
mo viro Joanne Micó, pergit: «Nec secus ad eum nostri, quam ad parentem,
consilii auxiliique causa confugiebant. Haud dissimili et animo erat et pa-
trocinio ex eodem sacro Praedicatorum Ordine alterum Valentiae per idem
tempus lumen, B. Ludouicus Beltranus. Quorum quo conspectior auctori-
tas..., hoc maiorem inde commendati Sociorura labores in populis ad eos
iuuandos curandosque habebant vim . »
' Ms. yo.
* Ms. salló.
3o Decembris 1553 697
Tanbién abrá vn mes que vn Cavallero, que se dize don Pe-
dro Castellá, muy devoto nuestro, truxo á confesar otro caualle-
ro, el qual se confesó generalmente en muchos días, por ser
larga la confesión. Y declarándole que deuía hazer los exerçi-
çios, con grande instançia los demandó; y viendo su perseueran-
çia, se los dieron y se aprouechó harto; y ansí agora perseuera
en confesarse á menudo, y después de los exerçiçios truxo él á
vn otro cibdadano á confesar, y se confesó generalmente, y fué
muy consolado. Y espero en nuestro Señor que hará los exerçi-
çios, porque tiene vna muy buena alma.
La cárcel visito yo algunas vezes, y les hago algunas pláti-
cas spirituales, y por no poder acudir las fiestas á les predicar,
por hazer plática en nuestra casa, en las pláticas persuadí á los
debotos, que visitasen los encarçelados, y que, pues avíe tantos
predicadores en Valencia, que hablasen algunos para que les
fuesen los domingos á predicar; y ansí lo hizieron, y los predi-
cadores lo aceptaron; y dizíen que ellos eran obligados á mouer-
se [á] aquella buena obra, y que los confundían los legos en
averies rogado que lo hiziesen.
Otra obra a muchos días que se continúa (de la qual creo que
nunca he dado parte á V. P.) con los pobres del hospital y es,
que, porque tienen gran neçesidad de noche los pobres de com-
pañía, para darles alguna consolaçión, ó ayudarles á bien morir,
ordenóse entre los debotos de nuestra casa y otros buenos hom-
bres vna cofradía, que se nombra de los velantes, para que cada
noche vayan dos de ellos á belar, y ansí van por su orden; y
también los domingos algunos de ellos van por la mañana á la-
uar á los pobres las manos y cortarles las vñas; y para esto tie-
nen su aparejo muy bueno, y los debotos se consuelan mucho en
estas obras de charidad. Quando nuestro P. Mirón fué á Roma %
le encarg[ujé yo mucho que, si se pudiese con el fauor de V. P.
alcanzar alguna indulgençia de su sanctidad para los que entien-
den en esta obra, que lo procurase, para que se animasen á ha-
* Ms. spital,
* Anno 1550 cum sociis aliquot et Francisco Borgia. Vide Epist. Mix-
iae, t. II, pag, 451 et 496.
698 EPISTOLAE MlXTAE — ySg
zella con más feruor, y para que otros entrasen de nueuo, como
entran sin aver nada. Si á V. P. le paresçiere procurarles esta
charidad, será gran seruiçio á nuestro Señor, porque creo que
aprouecharía mucho; á lo menos V. P. los tenga por encomen-
dados en sus sanctas oraciones.
Tanbién sabrá V. P. que ay dos casas de mugeres peccado-
ras: la vna es como monesterio (y avnque no está aprobado); ay
otra, que se dize de las garidas, adonde se recogen mugeres muy
perdidas, á intento de doctrinarlas y reformarlas con buenas
amonestaçiones y con la sancta confesión; y después, por ser la
casa muy pobre, las casan ó las ponen con amos honrados *. Y
tienen destas mugeres cargo çiertos çibdadanos para proueerlas,
y dentro de casa tienen vnos buenos casados, de hedad, los qua-
les las rijen, y por no aver avido éstos Padres discretos y pru-
dentes, como para ^ convenía, no a floresçido mucho
esta obra. A plazido á nuestro Señor que abrá vn año que se ne-
goçió que entrasen vnos muy buenos casados, devotos míos, los
quales an probado ^ tan bien, que va la casa en continuo au-
mento, ansí en lo corporal como en lo espiritual; y ansí nosotros,
avnque * a muchos días que visitamos esta casa para confesarlas
y hazelles algunas pláticas spirituales, mas agora, por aver mejor
disposiçión para hazer fructo en ellas, lo hazemos más frequen-
temente y con más feruor. Nuestro Señor perfiçione esta obra
por su infinita bondad. Amén.
Su R.ma S.ía del S.or arçobispo, avnque siempre nos a mos-
trado amor, agora, después que a leydo las nuevas de las Indias,
nos lo muestra mayor, porque se a hedificado mucho de ellas; y
lo mismo an hecho muchas personas de esta cibdad ^
particular y públicamente en nuestro colegio, y tengo para mí
que si V. P., como los otros días le escriuió, enbiase algún pre-
' Haec et quae sequuntur refert ad annum sequentem Polancus, t. iv,
pag. 335, n. 711.
- Quia abscissa charta est, aliquot verba legi nequeunt.
' Ms. aprobado.
* Ms. hic et inferius y avnque.
^ Qua parte epistola plicatur, attrita charta est: pars dimidia uruus
versus capi non potest.
3o Decembris 1553 , 699
dica dor para que satisficiese ' á su S.ía, y á otros muchos que
lo desean, que él haríe por este collegio y le fauorescería, y en
la çibdad y fuera se haría gran fructo. Y esto no lo digo sin fun-
damento: porque, hablando yo en esta materia con él, diziéndo-
me él cómo V. P. le avía escripto en respuesta de vna que es-
cribió á V. P., me dixo que deseava que hubiese * aquí vna
persona tal, porque creía que se haríe mucho fructo. V. P. lo
mire por amor de Dios, si ay manera.
Tanbién sabrá V. P. cómo los fray les de S. Agustín y S. Fran-
cisco, que tenemos por vezinos, nos hazen instançia para que no
acabemos nuestra yglesia, por estar muy çerca de sus moneste-
rios; mas nosotros abemos respondido á su demanda, y auemos
firmado de derecho, y ansí proseguimos en la labor de ella \ No
se me ofreçe otra cosa de que dar cuenta á V. P. Nuestro Señor
sea guía de V. P. en todas las cosas. De Valencia á 30 de Di-
çiembre * de 1553 años. — De V. P. hijo indigno en el S.or^
Baltasar.
Inscriptio: Jhs. M.*^ Al muy R.do en Xpo. Padre, el Padre
maestro Ignaçio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesus. En Roma,
* Ms. sastificiese. — Vide Sti. Ignatii epistolam ad valentinorum an-
tistitem, Stum. Thomam de Villanueva, in qua Ignatius Paires Domenech
aut Miron, si fieri possit, Valentiam se missurum dicit. Cartas, t. lil,
pag. 209. Quod tamen nonnisi post longum tempus fieri potuit.
* Ms. vuiesse... creya.
' Vide Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 527 et seqq,: De la contra-
dicción que experimentó la fábrica del Colegio de Valencia. Sed de hoc
plura in litteris sequentis anni. Vide epist. 760, 29 Januaiii 1554) quam
Sto. Ignatio scripsit Petrus Domenech, valentinus, nostri Hieronymi Do-
menech pater.
* Ms. Diçimbre.
700 Epistolae MixTAE— 740
740
JOANNES HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 3o DECEMBRIS I553
Itala reversus, Ignatio scribit, negotium Ascensionis commendans . — Rogat
ut, quae facta Messanae sunt, Romae approbentur. — Sanctimonia virgi-
num ad Sti. Michaelis commorantium. — De redimendo Joanne Guttano.
— Diligenter in hoc opus incumbetur.
T
Pax X.i Charissimo in X.° Padre. Buelto que soi de la Itala,
he entendido que la estafeta no era avn partida, y avnque me di-
zen estaua para partir, he querido scriuir esta, avnque con prissa,
por la duda que tengo sea á tiempo, por complimiento de la carta
que M. Annibal embió entendiendo que estaua para partir, se-
gún el orden [que] le hauía dexado á mi partida. Lo que me oc-
corre es, Padre mio, que conuiene mucho que el cardenal venga
bien en esto que se ha echo sobre la Ascensión, porque, como
S. E. ' vee el seruitio [que] se ha hecho á N. S. en ello, si vee
que el cardenal no affauoresce, no tendrá buen concepto déll, y
podrá danyar para otros negocios y obras spirituales, porque no
se dará á entender, sino que por passiones dexa de ayudar á esta
obra, etc.; y es después diffícil de quitarle tal impressión. Y si
acá el temporal no affauoresce al spiritual, no se hace nada, por-
que quieren esser gouernados in virga ferrea. V. R. por chari-
dad se lo dé á entender al cardenal, que conuiene mucho, por
hauer ido la cosa tan adelante, que se esté como se está, y que se
procure la benedictión de S. S.; que boluer agora las monjas al
monesterio de la Ascensión, sería cosa de risa, y que derrogaria
á la honra del visorey, y dar ánimo á las monjas que viuan como
quieran; que esto les ha atterrado y les es vn freno para que no
' Ex autographo in voi. D, triplici folio, n. 33, prius 168, 169.
- Vide epist. 734, aliasque hujus temporis sicilienses epistolas, ubi de
cardinali mamertino et coenobio Ascensionis piene agitur.
* Joannes de Vega, Siciliae prorex .
3o Decembris 1553 701
se desmanden más. Después el monesterio de la Ascensión está
para caer, todo puntalado, y en lugar muy suietado de los vezi-
nos, y muy público, junto á la plaza principal, adonde concurre
mucha gente; y siempre se ha jusgado que no conuiene tener allí
monjas. Y ansí se tracta de vender este lugar conlicentia de S. S.,
ó á la ciudad, para hazer allí la banca de los jurados, ó á otro,
que por estar en tan buen lugar, se venderá muy bien Y por
esta causa estas nueuas religiosas no se han passado allí, mas en
un lugar, que se llama Sant Miguel, el qual se ha ya echo con
forma de monesterio, y están allí muy bien. Para reparar este
otro lugar de la Ascensión, serían menester muchos dineros, los
quales no los hay, y con todo eso no conviene que estén allí. De
lo que se saccará del lugar, se podrá edificar y allargarse más en
St. Miguel, y avn crecentar la renta. Quanto á lo que se podría
objectar, que quedasse este St. Miguel para estas monjas nue-
uas, como amuestra en su carta el cardenal que dezeaua que esta
obra, que se pretendía hazer, se effectuasse, y que también se
reformasse el monesterio de la Ascensión, no puede ser, porque
este de S.t Miguel se ha echo con intento de aprovecharse de las
rentas de la Ascensión, digo del residuo que quedará, dando á
las monjas que han sacado tres onças de renta por vna, que es el
ordinario que se les da, quando las ponen monjas. Y ansí no se
ha mirado sino en buscar buenas plantas, avnque pobres. Aque-
llas otras, estando en otros monesterios, pueden bien passar con
las tres onças; mas si las boluiessen en vn lugar juntas, como es-
tauan, habrían menester toda la renta, y ansí dos lugares no se
pueden hazer. V. R. sepa también que son pocas las monjas
que se han sacado, digo las professas, que serán hasta 15, y agora
están ya quietas. N. S. lo encamine como sea más seruido. No
occorre más que representar sobre este negocio.
V. R. tenga por cierto que, si el vicario no me huuiera puesto
en ello y el visorey, que yo no me pusiera en ello, mas veo el
' «Monasterium Ascensionis in loco, ubi nunc est archivium Curiae
Straticotialis, exaedificaverat Oliverius, Protonotarius Messanensis, anno
circiter 1405.» RocCHUS PiRRUS, Ecclesiae Messanensis Notitian, \ih. i.
De monialium coenobiis, n. 5. ,
702
EPISTOLAE MlXTAE— 740
buen effecto que se ha echo, y spero en eli Señor que lo Ueuará
al cabo. V. R. sabrá que es para alabar á N. S. quán bien van
estas nueuas monjas, y cómo van cresciendoen spíritu, y la buena
edificatión que dan de sí. Ay ya tanto concurso en su iglesia,
como puede caber, y todos ellos aliaban a N. S. de la obra tan
santa y espiriual. Rezan ya tan bien y deuotamente, como si fues-
sen monjas de muchos anyos: frecuentan los sacramentos, viuen
en tanta paz y concordia y charidad, que parescen ángeles. De
todo sea alabado N. S., de quien todo bien procede. En quanto
esto no diré otro, sino que se encommendará á N. S., por el buen
éxito que se desea y spera. Vltra la benditión que se pide de S. S.,
es menester también hauer licentia de poder vender este lugar á
donde está la Ascensión, para hazerse en S.t Miguel el mones-
terio, como ya se ha principiado.
Mucha pena hemos sentido del captiverio de M.^o Joan Cut-
iano. Por la carta del aviso he entendido que la galeota es de los
Gerbes. Yo lo he dicho al virrey, al qual le ha pesado, y dize que
hablará con vno que ha embiado el xeche de los gerbes sobre
éll; mas yo dudo si conuiene, porque entiendendo que el visorey
ha hablado, pidirán vn gran rescate, como ya me dizen que lo
pedían *. Verse ha el modo que se podrá tener. Si el Señor le da
salud, spero en el Señor que se habrá fácilmente Podría ser
que el Señor se quiziesse seruir déll, según lo que entendí del
visorey estos días passados, antes que supiesse esta nueua, y es
que el xeche de dichos gerbes ha mandado vn embaxador al viso-
rey para dezirle que quiere ser suyetto al emperador, y que
quiere ayudar para que allí se agan dos fortalezas, que estén por
el emperador; y que quiere ser su vassallo, solo que le dexe to-
' «Agebatur hoc tempore de P. Jeanne Guttano redimendo, cum pira-
tae nonnisi hyeme sese reciperent domum. Constitit autem apud Zerbes,
Africae insulam, illos piratas habitare.» Polanco, t. m, pag. 239, n. 505.
Zerbes autem «apud historiographos, hispanos praesertim, saeculi xvi Gel-
bes, los Gelbesn Ibid . annot. 2.
* «Ea fuit piratarum impietas in homine, alioqui studioso et sedenta-
rio, nec laboribus corporis assuetu, affligendo, partim laboribus, partim
verberibus, ut, antequam redimi posset, ex hac vita ad Domirium migrave-
rit. Sed haec posterius actasunt.» PoLANCO, t. m, pag. 184, n. 389.
3o Decembris 1553
703
■mar sus derechos de la isla, y que se contenta en que se agan
iglesias y que se prediche nuestra ley, con que no sea forçado
ninguno a ser xano.; de modo que se tiene vna gran speranza de
reductión de aquella tierra; y avn más de vna importante tam-
bién, que se llama Tajora, cerca de Trípoli; que también han
embiado al visorey con semejante embaxada; y ansí me dixo los
otros días el visorey que aparejássemos gente.
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 3o DECEMBRIS I553 *.
Ignatio proponit rationem Patrem Guttano a potestate turcarum vindicandi
per oratorem gallicum. — Siciliae prorex Panormum Januarii conten-
det. — Magistratus mamertini aedes Ascensionis, si. copia a pontífice fiat,
emere decreverunt.
t
Muy R.do en X." Padre. Pax X.i Después de las otras seri tas
he entendido de vna persona plática, cómo ay concierto entre los
franceses y turcos y moros, que no se pueden tomar vnos á otros,
y que si en alguna fragata de moros aliasen los franceses algún
francés, la desarmarían; y ansí me dizen que, si el embaxador de
França scriuiesse al xeche de los gerbes, que librassen á M.ro
Joan Guttano, por ser francés, que lo harían sin ningún rescate.
Aquí está vn embaxador del xeche. Si á V. P. le paresce, se
podrá hazer alguna diligentia por esta vía; y si se puede saber el
nombre del capitán de la fragata, para que en la carta se poniesse,
será bien; quando no, de acá se hará la diligentia posible para
ver si se pudiere saber, y se dará aviso á V. P.
Y no siendo la presente por otro, no diré más con esta, sino
que el tiempo se va adobando; y si perseuera, pienso que el lunes,
que será el primer día del anyo, se partirá el visorey para Palermo.
Más, ago saber á V. P., cómo los jurados han visto el apo-
* Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 32, prius 167.
- Vide epistolam superiorem, quae simul cum hac Romam missa est.
704 EpISTOLAE MlXTAE — 742
sento del monesterio de la Ascensión, y se han determinado, con
licentia de S. S., de tornar dicho lugar para la banca, que será
gran prouecho para el monesterio, porque se pagará muy bien.
De modo que, como tengo seri to, habrá para augmentar en renta
el monesterio, más para edificar buena parte deste otro mones-
terio, sin tocar la iglesia, que pienso se dexará para capilla. El
Señor vSea con todos. V. P. por charidad aga responder á tantas
cartas que se han scrito días ha, para que se sepa hombre mejor
regir y gouernar. De Messina a 30 de Decembre 1553. De V. P.
sieruo en Jesu X.°,
Jo. HiERÓNiMO Domenech.
Inscriptio: f Al muy R.do en X.o Padre, el P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesus, en Roma.
Alia manu. 1553. Messina. De M. Hierónimo Doménech, 30
de Decembre.
BARTHOLOMAEUS BUSTAMANTE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CORDUBA 3l DECEMBRIS 1553 '.
Laetitia perfunditur, acceptis Ignatii litteris. - Borgiam Ignatio, suadenti
profectionem caesaraugustanam, obtemperaturum, dicit. — Hispalim hic
vocatur, ubi Societatis collegium institui eives exoptan t. — Iter, quod fa-
cturus est, nuntiat. — Collegium cordubense rite constitui. — Exemplo
cunctis est Joannes de Cordoba. — De quodam Patris Bustamante sacer-
dotio.
t
Jhs.
Muy R.do Padre nuestro en Christo. Pax Christi. El Señor
nuestro pague á V. P. la consolaçión que reçibió mi alma con la
letra de V. P., que me mandó escreuir, de 15 de Junio deste pre-
sente año, que, avnque se detuuo seis meses sin venir á mis ma-
nos , no perdió sazón por la tardança , según el alegría que me
dió: piega al que lo es de los ángeles y de los bienauenturados.
' Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 17, prius 504.
3i Decembris 1553 705
darla á V. P. en el çielo, á la medida que este su indigno hijo
se la desea, haziendo comparaçión con los que la gozan; pues
quanto en sí es, no cabe en humano deseo , quia nec in cor ho-
minis ascendit quod praeparauit Deus diligentibus se *.
En lo que el P. Francisco escriuió días ha á V. P. sobre mi ne-
goçio, sabe la diuina magestat que ni por palabra ni por seña ja-
más se entendió de mí cosa, por donde su R.* pidiese para mí lo
que en mi vida no podré mereçer, y estoy satisfecho de que V. P.
lo creerá ansí, porque á entender V. P. otra cosa, soy çierto que
no condecendiera á semejante petiçión, y espero en lo que la
diuina bondad comunica á V. P., que en semejantes negocios
no podrá reçibir engaño. Digo quanto á negociación, aunque la
gran bondad en el juizio de las personas se suela engañar, por-
que con próprios méritos suplen los sieruos del Señor la falta de
los ágenos. Por amor suyo perdone V. P. mi atreuimiento, que
aun de dezir esto y tomar tanta liçençia tengo confusión.
Por estar con alguna indisposición el P. Francisco, me
mandó screuir esta, para que entienda V. P. que su yda á Çara-
goça se cumplirá conforme á la obediençia, pues tiene por tal
entender de V. P. que en ello se seruirá el S. N. y así ha con-
certado aquí con el Padre maestro Nadal, que, en tanto que su
R.a visita las casas de Salamanca, Medina del Campo, Vallado-
lid y Alcalá, yrá él á Seuilla, porque es llamado de la duquesa
de Medinasidonia, su tía, con mucha instançia, y así por la mu-
cha deuoción desta señora , como por la que muestran algunos
caualleros y otros cibdadanos de aquella cibdad, tener á la
Compañía, se espera en el Señor nuestro que con facilidad se
* I Ad Cor . ii , 9.
* Cf. Cartas de San Ignacio, t. iil, pag. 268-276, et pag. 33i-333. — De
his autem scribit Polancus, t. m, pag. 366, n. 8o3: uHispali cupiebat Du-
cissa Methymnae Sidoniae, P. Francisci amita [Anna de Aragon et Gurrea]
et alii viri nobiles et cives ejus urbis collegium institui; et ut ea de
re ageretur, Ducissa praedicta P. Franciscum evocabat; sed in sequentem
annum haec tractatio rejicienda est, sicuti et profectio P. Francisci Caesar-
augustam, pro qua Comes et Comitissa Rivagorzae P. Ignatio diligenter
scripserant, multum ex ea utilitatis ad illius collegii institutionem rediturum
affirmando.»
Epistolae Mixtae, tom. ih. 45
7o6 Epistolar Mixtae— 742
podrá fundar y dotar allí vn collegio, que sería de los de más
importancia que por estas partes se podría ofreçer, por el gran
trato que allí ay de las Indias y gente que concurre. Boluerá de
Seuilla á esta çibdad para la quaresma , y estará aquí hasta la
pascua, porque no parezca que, yéndose tan presto, auía sola-
mente pretendido el bien de la Compañía más que el prouecho
de la çibdad, avnque si lo entienden, es todo vno.
Salido su R.a de aquí, conuerná que vaya á Plasençia, por-
que el obispo ' muestra gran voluntad de hazer allí vn collegio
de la Compañía, y sería en gran bien de toda aquella tierra, que
está muy necessitada de doctrina. Tiene su R.a intento dende
allí yr á Salamanca, Medina del Campo y Valladolid, y si hallare
al Padre maestro Nadal en alguna destas casas, acompañarle ha
hasta Çaragoça; y si no, á lo menos le alcançará en Burgos, y de
allí lo podrá hazer.
En lo que toca á lo que acá se ha dicho de los exercícios
porque el Padre maestro Nadal escriue particularmente á V. P.,
se remite el Padre Francisco á su letra , y espera que todo se
proueerá conforme á mayor gloria del S. N.
En lo que toca á la prouisión dése collegio ^ pareçe que se
ha ordenado como conuiene, así respecto de lo pasado y pre-
sente, como para lo porvenir, y está su R.a contento desto, por
parecerle que el Padre maestro 'Nadal lo está.
Las cosas deste collegio van siempre de bien en mejor , gra-
cias al Señor, porque cada día se esfuerza más don Juan de Cór-
doua á licuarlas muy adelante. Si no se hubiera ganado otra
cosa, sino la mudança que ha hecho el Señor en su persona,
después que truxo á su casa la Compañía, fuera bien empleada
todo nuestro trabajo, por ser él la principal persona desta çib-
dad, y con quien más cuenta se tiene en toda la Andaluzia de
persona eclesiástica. Quiso venir á recogerse en este collegio
los quatro días destas fiestas de la natiuidad, y ha ya ocho que
está en casa, sin tratar de la salida. Sirue en refectorio, y barre
* Gutierrius Vargas de Carvajal, placentinus antistes.
2 Vide epist. ySo et ySi.
' Collegium scilicet romanum.
3i Decembris 1553
707
con los de casa, y haze con toda su autoridad los oficios sobre-
dichos, como el menor della. Encomiéndele V. P. mucho al Se-
ñor, pues por este medio spero en la diuina bondad le ha de
fauorecer mucho
Quando entré en la Compañía por la misericordia y benigni-
dad del Señor, renuncié vn préstamo que tenía de ^
mrs. en cabeça del Padre maestro Polanco, y embió los poderes
el P. Villanueva '\ Nunca se ha sabido acá si se reçibió aquel
despacho. V. P. mande dar aviso, porque no se pierda aquel be-
neficio, que, avnque pequeño, en ser préstamo y cerca de Alcalá
para lo que toca á la cobrança, será de prouecho.
Por reverencia del Señor nuestro suplico á V. P. se acuerde
particularmente deste su indigníssimo hijo en sus santos sacri-
fiçios, porque tengo gran neçessidad deste socorro, y del de
todos esos mis Padres y hermanos charíssimos en Christo , en
cuyas oraciones me encomiendo, y de mi Padre maestro Polanco.
A todos nos dé el Señor su gracia para que sintamos su santa
voluntad y enteramente la cumplamos. De Córdova vitimo de
Diziembre 1553. De V. P. menor hijo y indigno sieruo en Christo,
Bustamante.
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do Padre nuestro en Christo,
nuestro Padre maestro Ignacio de Loyola, prepósito general [de
la] Compañía de Jesús. En sancta Ma[ría de la SJtrada. En Roma.
* De mirabili hujus viri mutatione agunt passim scriptores nostri Riva-
deneira, Historia ms. de la Compañía de Jesús de las Provincias de Es-
paña, Alcazar, Chronohist . de la Provincia de Toledo, t. i, pag. 218 et
seqq., et maxime Santivañez , i/zs^oWa ms. dela Provincia de Anda-
lucía .
* Locus corruptus atramenti litura , qua numerus olim scriptus legi
plane non potest.
' Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 788, epist. 467.
7o8
Epistolae Mixtae— 743
743
BAPTISTA DE BARMA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BARCINONE 3l DECEMBRIS 1553
Condones in tempio máximo barcinonensi habuit ad populum, episcopis
aliquot praesentibus. — Fructus inde collectus. — Sacra exomologesi plu-
res expiati. — Templi nostri exaedificatio, ad tempus intermissa, brevi re-
sumetur. — Valentiam quamprimum redibit. — Fontinente próxima qua-
dragesima concionaturus est. — De sociis gandiensibus. — In lectione
theologica successorem habet Christophorum Rodriguez.
t
iHs.
Muy R.do en X."* Padre. La S.ma Trinidad habite y haga
continua mansioni en nuestras ánimas. Amén. De Gandía ó Va-
lencia serení á V. P. con nuestros hermanos que de Aliquante
se embarcaron para essas partes, estando ya de camino para esta
cibdad, donde por ordenatiom de nuestro P. Araoz he tenido y
predicado el aduiento y fiestas. An sido los sermones en el
aseu porque el señor obispo de esta cibdad, el qual nos es muy
fauorable, lo ordenó ansí, por poderlos oir su S.n'a, que no acos-
tumbra salir de su iglesia principal á oir los oficios. A auido en
ellos gram concurso de gente y número de obispos. Piega á la
diuina bondad se aya de ellos y de todos seruido.
Consolatiom nos a sido que muchas personas principales y le-
trados juristas y médicos se an confesado para estas fiestas; por
no aver dispositiom de operarios, no se a podido dar á todos ra-
zom. El Señor los embíe, que en todas partes creo son necesa-
rios.
En la obra material de nuestra iglesia se entiende siempre,
aunque, por ser el tiempo rezio de aguas y fríos, va muy poco á
poco: speramos en el Señor que, en estando para hazer en ella
los sólitos exercitios, se an de leuantar y reedificar muchas igle-
sias viuas.
' Ex autographo in voi. D, unico folio, n. 258, prius 486.
^ Pro Seo, catalaunice Seu, templum princeps. Vide supra, epist. 728.
3i Decembris 1553 709
Yo stoy de camino para Valencia para tener la quaresma en
el mismo pueblo que el año pasado porque el señor duque de
Gandía, muy rogado por los de aquel pueblo, se lo ofrezió, sin
tratarlo con nuestro Padre ni comigo. Biem se juzgaua que se
deuíam contentar con vn año, y que era más razom tenerla
donde tenemos casas; pero es caso forçado, y ansí se a de sperar
[que] N. S. me dará su fauor para le seruir con este ministerio.
De Valencia y Gandía tenemos buenas nueuas, cómo stan
con salud y son muy ayudados de el Señor en las sólitas ocupa-
tiones. Scríuemme cómo es venido allí á Gandía vn Padre de
nuestra Compañía, que a entrado en Alcalá, que se dize el doctor
Rodríguez, para que lea en mi lugar; y tiniendo mi P. Francisco
de Borja entendido que yo me hallaua con alguna flaqueza de
fuerças corporales y indispositiones, auía scrito que luego par-
tiese para Córdoua con otros que son idos Ya yo staua aquí,
quando vinierom sus cartas; y creo con auer entendido que he
hecho este camino, se a contentado. Todavía me [ha] aproue-
chado mucho, con no auer faltado trabaxos, y me hallo con ma-
yores fuerças.
Los Padres de aquí estam con mediana salud, y se sirue
N. S. de ellos. A todos nos dé, qui omnia sustinet verbo virtutis
suae su continuo fauor para el cumplimiento de su santísima
voluntad. Amén. Ultimo de Deziembre 1553. De Barcelona.
De V. P. hijo indigníssimo en X.°,
Baptista.
Inscriptio: iHs. Al muy R.do en X.° Padre, el Padre maestro
Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de iHs. En
Roma.
* Onteniente (Fontinens). LUter. Quadr. t. il, pag. 2o8-2l3.
^ Polanco, t. 111, pag. 324, n. 726: uMissus est autem mense Novem-
bri Compiuto Magister Dionysius Vazquez cum alio quodam fratre in Col-
legium Gandiae; et tertius adjunctus est illis doctor theologus Christopho-
rus Rodriguez, qui hoc anno Societatem ingressus erat, ut theologiae lectio-
nem ea in Universitate praelegeret, quam Doctor Baptista de Barma legere
solitus erat; nam ipse Cordubam evocabatur».
' Ad hebr. I, 3.
710
Epistolae Mixtae— 744
7^^
BALTHASAR DIAZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALENTIA 3l DECEMBRIS 1553
Litterarum brevitatem excusat.— Pater Carvajal oculis laborat. — P. Bta. de
Barma Barcinone redux exspectatur. — Ne hic Cordubam mittatur, enixe
flagitat; valentinis enim gratissimus est.
t
Jhs. M.*
MuyRdo. en Xpo. Padre nuestro. Gratìaetpax, etc. Porque
escribo la de quatro meses % en esta seré breue, por la qual V. P.
sabrá cómo, loores á nuestro Señor, todos estamos buenos de sa-
lud, syno el P. Carabajal, que quedó en lugar del P. Baptista
que [fué] ese adviento á predicar á Barcelona, el qual * está me-
dio ciego de los ojos, y creo que es causa la tierra, la qual dizen
que es contraria al mal de ojos, el qual truxo él quando vino aquí.
Al P. Baptista esperamos para después de los reyes, que nos
a escripto que verná, y no sé si nos le llebarán á Córdoua; y si le
lleuan, pienso que se desconsolarán mucho los devotos desta cib-
dad, porque le tienen en muy buena opinión y le siguíen en los
sermones muchos. V. P. por charidad, mientras no se enbía otro,
no [nos le qujite de aquí, pues ay tanta necesidad, por aver mu-
chas personas de qualidad que se [confiesan?] con él, como es el
duque de Maqueda % y la duquesa de Gandía % y otras personas;
* Ex autographo in voi. Epist. venerabil. viror. e Soc. Jesu, unico
folio.
Vide supra, epist. 789.
^ P. Joannes Bta. de Barma, cui etiam demandata fuerat cura sociorum
valentinorum. Cum Barcinonem ille peteret (vide epist. superiorem), suffe-
ctus in ejusdem locum fuit P. Carvajal, cujus nomen perpetuo a nostra ti-
bus tacetur.
* Nimirum Pater Carvajal .
^ Bernardinus de Cardenas, valentinorum prorex , de quo saepe di-
ximus.
^ Ducissa vidua Gandiae, noverca Sti. Francisci Borgiae, erat Fran-
cisca Castro Pinos. Epist. Mixtae, t. i, pag. 289, 3o2, 356, 415: hic vero
1553 7"
y también porque dará fauor porque se acabe la yglesia. El niño
Jesús sea y habite en nuestras entrañas siempre. Amén. De Va-
lencia á 31 de Diciembre de 1553. En las oraciones y sacrificios
de V. P., y del P. Polanco, y de los demás Padres y hermanos
de essa casa nos encomendamos. De V. P. hijo indigno en el
Señor,
Baltasar.
Inscriptio: Jhs. M.^ Al muy Rdo. en Xpo. Padre nuestro, el
P. maestro Ignaçio de Loyola, prepósito general de la Compañía
■de Jesús. En Roma.
LEO ENRIQUES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CONIMBRICA ... 1553 '.
De admissis in Societatem ab exordio praefecturae suae et ab ea dimissis.
— Eos laudai, qui in proposito permansere.
Dende 25 de março que enpecé á tener el officio de rector
deste collegio de Coymbra % hasta hora, se an recebido nueve
personas para la Companya, de las quales dos se saUieron, el
vno de los exerçiçios, y el otro de la amasadería el 2." día que
fué recebido. De los otros, vno caminaua muy tibiamente, y, se-
gún pareçía, con muy poco spíritu, y se tentó para irse á su
tierra, y me pidió licencia para otra rehgión, diziendo que tenía
voto y que lo quería cumplir. Yo, temiendo que aquello era ex-
potius intelligendus videtur P. Diaz de ducissa Gandiae, uxore Caroli de
Borja, Maria Magdalena Centelles et Folch, de qua videantur Stus. Fran-
ciscus Borgia, t. i, pag. 3o6 et seqq., Epist. Mixtae, t. 11, pag. 656.
* Ex originali in voi. D, semifolio, n. 241, prius 640. — Desideratur
notatio temporis; sed ad hunc annum 1553 spectare, immo post Augustum
mensem exaratam esse epistolam, ex ipsius verbis satis superque conficitur.
Mentio enim in ea fit de candidato, quem secum in Lusitaniam Borgia
deduxit. Porro Borgia «llegó á Coimbra bíspera de sant Bartolomé en la
noche» (epist. 672, pag. 498) scilicet 23 Augusti. Ideo, cum sedem fixam
propriamque, ubi eam collocemus, non inveniamus, in hunc locum rejicien-
dam existimavimus. Cf. Liti. Quadr., t. li, pag. 371, 468, 473, 482.
Vide supra, epist. 612, pag. 328.
712 Epistolae Mixtae— 745
cusación, hize que me confessase todo, lo qual hizo, 5'' me dixo
claramente que se quería yr, y que no era para religión. Yo le
dessuadí dello lo que pude, y le di vn dia ó dos de spacio para su
determinación. Con todo concluyó á la postre que se quería yr.
Yo le di liçençia, y después, quando se hubo * de partir, me pi-
dió con lágrimas que no lo echasse, y con todo le despedí, te-
miendo que aquellas lágrimas eran fingidas, por otros semejantes
senyales que en ello ui; y en esto, como en lo demás, temo que
errase. Este sería de edad de 20 anyos. Los otros dos, vno de
edad de desiséis, otro de 20 anyos. Sabían todos muy poco latín,
y no más otro, que avría 4 meses que staua en casa, que se 11a-
maua Fonçeca, el qual tres vezes se tentó para irse. A la postre
me dixo que no avía de star en la Company a, si no lo hiziessen
saserdote, y que no tenía de ser como los otros laicos. Yo le di
liçençia, quando más no pude, para yrse. Este, si me acuerdo,
no tenía latín, y no fué reçebido en mi tiempo. Los seis que que-
dan, son saserdotes, buenas cosas, y buenos confessores. Vinie-
ron de Euora: haurá dos meses ó más que entraron, serán de 30
anyos cada vno. Otros dos saben latín solamente, proceden bien,
serán de edad de 170 18 anyos cada vno. Aurá 3 ó 4 meses que
stán en casa. Llámase el vno Barbosa y el otro Francisco de
Saa; los otros dos postreros vinieron de Castilla: el vno truxo el
P. Francisco consigo, el qual tiene 3 anyos de theulogía. Pro-
çede bien: llámasse Baltazar Çerra, de edad de 20 anyos. El otro
tiene seis meses de lógica, y vn anyo de leies; es buena cosa.
Será de edad de 18 anyos. Mandóle el P. Villanueua, de Alcalá.
Inutilis filius de V. P.,
f Don LIÃO f
Inscriptio: -j- A nuestro P. Ignacio.
* Ms vuo.
1553
7i3
946
JACOBUS MIRON
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE.., 1553
Catharina, regina Portugalliae, spiritualibus Sti. Ignatii exercitiis
excolitur a Mirone.
t
Jhs.
Fulana ^ tomó los exerçiçios del doctor Torres, y por él
averse de ir, me introduxo á my. Dixome ella luego al prinçipio,
que la ensayase, como si con nadie uuiesse tratado dello, des-
seando darse muy de ueras á la oraçión. Hasta aora le di pocas
meditationes. Hize mucho hincapié en que supiesse hazer bien
el examen quotidiano, y le di la forma dél breuemente, como
está en los exerçiçios, y cada día lo haze dos uezes; y toma una
hora por la mañana para oraçión, y para esta hora solamente le
di el primero modo de orar sobre los mandamientos, y con él
descurre por los peccados y sentimentos, y valo applicando á
toda la doctrina. Hállasse bien, y tiene mucha cuenta con esso,
y se huelga en estremo quando se la pido, y voy tres ueces cada
semana á hablarle, y me da razón de todo. Aora se comiença á
confessar de xv en xv días, y de mes á mes toma el sacramento.
* Ex originali in voi. D, unico folio, n. 114, prius 768.— Ad designan-
dum tempus, quo haec epistola scripta est, juvant quae tradit PolanCUS,
t. m, pag. 408-409, n. 900, ad annum 1553. «Hoc ipso anno Regina P. Tor-
rensem Conimbria accersierat, et ab eo exercitia primae hebdomadae cum
fructu acceperat; et licet libenter ad alia progressa fuisset, quia ille tune
Compostellam properabat, in aliud tempus ea rejecit». Jam ex epist. 627,
quam supra edimus, pag. 375, P. Torres 17 Junii ad Sanctum Felicem ve-
nit, ut hinc Compostellam se conferret, unde Olisiponem rediit^ Augusto
ineunte. Credibile igitur est paulo post^ quam haec gesta sint^ epistolam a
Mirone fuisse exaratam. Attamen, quod praetereundum non est^ Polanco,
t. IV, pag. 545, n. I168, adhibet etiam hanc epistolam ad annum 1554.
^ Alia manus scripsit supra primam lineam: La regina Catarina di
Portugália, moglie di Già. III.
714 , Epistolar Mixta e— 746
Tengo harta confusión de ver su diligentia y cuidado que pone
en aprouecharse.
Tanbién le tengo dado las reglas de descritione spiritus, de
la primera semana, y la meditaçión del amor de Dios. Trato con
ella de la manera que ella dessea, que es perfectamente, y así con
estas meditationes tiene para todo el año, según ella dessea ir de
uagar y saberlo bien, y á my me parece así muy bien. Tiene
grande desseo que fulano ' se diesse á esto. Hágalo V. P. enco-
m.endar mucho á N. S., porque, si cayesse en ello, tiene gran
disposición para ir muy adelante, ultra del gran prouecho uni-
uersal que se siguiría. Dióme fulana á entender al prinçipio, que
fuesse secreto el dezir que toma exerçiçios, y aora no ay quien
no lo sepa. Con todo, yo de mi parte no lo digo á nadie, como
ella me lo encomendó. Hago cuenta que passe muy bien la doc-
trina xpiana. por los tres modos de orar, y que me la dé muy
bien de coro, y espero en N. S. que en esto y en lo demás la a
de fauoresçer mucho. V. P. la ayude en sus orationes. Filius in
Xpo.,
Mirón.
Inscriptio: f A nuestro P. Ignatio.
Alia manu initio primae paginas: E del 1553 o sequente.
' Alia manus supra hoc verbum scripsit: il re.
INDICES
I
CODICES MANU SCRIPTI
EX QUIBUS MONUMENTA HUJUS VOLUMINIS DEPROMPSIMUS
€odex 1.
Epist. Mixtae, voi. D. — In foi. (32cm x 2icm)^ epistolas com-
plectens 266, compactum, cui in pergameno dorso recens titu-
lus, atramento exaratus: «EPISTOLAE | MIXTAE ] 1553.0
Prima epistola sic incipit: «Jesusf Maria | Molto R.do in Chro.
Padre | La grã et pace de Chro. nro. S.or sia sempre in nro. con-
tinuo fauor' » . — Ultima vero absolvitur: «De Morbegno alli xxiij
de Octobre 1553. | II s. et figliolo indegno | Andrea Gualua-
nello.»
Volumen hoc coagmentatum fuisse ex diversis monumentis
hinc inde sparsis, in unum corpus collectis, satis superque indicai
varia et praepostera numerorum series, quibus olim folia distin-
guebantur. Recentissime vero epistolae, continuo ordine, rubri
coloris stilo, numerantur.
Codicem hunc magni faciendum esse, vel inde patet, quod mo-
numenta in eo contenta ferme omnia autographa sunt: quaedam
originalia.
Si quae vero transumpta inveniantur, aut de quorum certa
origine suspicio suboriri potest (paucissima quidem sunt), ea
transumpta coaeva certe apparent, et ex chartae plicaturis, si-
gilli vestigiis aut aliis externis signis ad eos, quibus inscribuntur,
missa fuisse abs dubio videntur.
Scripturae ratio varia et multiplex est, pro scribentium mul-
ti tudine et varietate: accurata nihilominus fere semper. Charta
7i6 Indices
item, si pauculas excipias epistolas prae vetustate attritas, in
bono usu ac statu servata.
Ini tio voluminis duo folia minoris magnitudinis, non nume-
rata, praefiguntur epistolis; quorum primum indicem generalis-
simum auctorum epistolarum continet sub titulo: «Epistolae Anni
1553.»: alterum folium purum est.
Codex
Episi. Mixtae, voi. E. In foi. (32cm x 2icm) cui titulus re-
censin dorso: «EPISTOL. | MIXTAE | 1553-54.«
Continet epist. 209, serie continua numeratas, haud ita pri-
dem, prout videtur. Priores 146 epist. lapideo rubri coloris stilo
recensentur; posteriores vero stilo etiam lapideo, sed coloris ni-
gri. Olim non una fuit numerorum series foliis singulis inscripta,
praecipue in initio voluminis: in progressu vero ordo numerorum
servatus apparet.
Initium primae epist. est: «f | 111. mo et Eccmo. Fe. ] Essen-
done stato nouamente commesso...»
Finis ultimae: «De Lixbona á los xi dias dei mes de Setiem-
bre de 1554. I Obedientíssimo hijo y indigno | sieruo in Xpo. de
V. P., I Johán Nuñez.»
Quemadmodum superius, sic etiam praesens volumen ex di-
versis hinc inde dispersis monumentis, in unum collectis, coa-
lescere videtur. Caeterum quae de ilio diximus, ea huic quoque
conveniunt: utriusque voluminis monumenta ejusdem pretii sunt:
charta vero hujus saepe deterior: aliquot epistolae atramente cor-
rosae, aliquot detritae vetustate et usu.
Folia quatuor epistolis anteponuntur. Secundum, quod caete-
ris longe crassius est, hunc habet titulum: «Epistolae Mixtae |
1553-1554.» Tertium et quartum folium indicem auctorum epi-
stolarum exhibet.
Codex 3.
Epist. Mixtae, voi. C. — Hoc voi., ex quo epistolae aliquot
heic eduntur, jam a nobis descriptum est, Epist. Mixtae, t. 11,
pag. 884, n. 2.
Index codicum
717
C'odex 4.
Epistolae virorum venera bilium e Soc. Jesii. Hoc nomine
placuit designare fasciculum epistolarum autographarum, quas
vidimus indiversis locis dispersas, sine signatura, nec in unum
corpus coalescentes. Hae quidem eam dumtaxat commendatio-
nem et auctoritatem habent, quae oritur ex viro, qui litteras exa-
ravit aut subscripsit. Ideo quae a nobis afferuntur, utpote auto-
graphae et a viris probatae fidei subscriptae, v. gr. P. Petro Diaz,
Epist. Mixtae, t. iii, pag. 375, ac Balthasare Diaz, ibid. pag. 639
et 710, in pretio sunt.
Codex 5.
Epistolae diversorum. In fol, (32cmX2icm) sine signatura
nec inscriptione in dorso: non compositum ncque assutum.
Est collectio monumentorum 136, olim sine ullo ordine, nunc
chronotaxi, etsi non perpetuo adhibita, dispositorum. Unde haec
monumenta extracta sint, nos quidem fugit: putamus tamen non
omnia uno in loco asservata olim fuisse. Numerorum enim notae,
quas folia aliquot praeferunt, indicant ea monumenta diversorum
voluminum partem sive membrum extitisse. Numeri autem, qui-
bus nunc epistolae, non folia, distinguuntur, recentissimi quidem
sunt, utcumque stilo lapideo appositi.
Caeterum haec folia volantia magni sunt pretii, sive nomina
auctorum, sive monumentorum characteres inspiciantur,
Etenim magna hujus codicis pars autographa aut originalis
est. Quod quidem jure affirmamus, quia ipsi ea cum aliis eorum-
dem auctorum genuinis monumentis sedulo contulimus, atque
ejusdem omnino manus esse hàec nostra conspeximus.
Harum vero epistolarum auctores viros esse non contemnen-
dae auctoritatis, viderunt jam quicumque monumenta superius
posita legerint, in quibus haec signatura Epist. diversorum usur-
pata est. Et quidem, si de nostris agitur, nomina Alphonsi Bar-
reto, Antonii Soldevila, Annibalis Coudreto, aliorumque socio-
rum recurrunt; sin autem de externis, Philippi II, Ferdinandi I,
7i8 Indices
Joannis de Vega, Theodosii de Bragança, etc., nomina obver
santur.
Demum, quod maxime iis monumentis auctoritatem et fidem
conciiiat, saepe in eisdem apparent sigillum cereum atque vesti-
gia alia, quae satis demonstrant illa tabellariis fuisse commissa.
Charta plerumque integra, uno alterove folio exceptis, usu
attritis: litterarum characteres varii, nec inelegantes.
Primum monumentum hujus codicis, quod ad annum 1538
spectat, sic exorditur: «In Dei nomine Amen. Anno Domini
M.DXXXVIII, tempore Sanctissimi Domini nostri, Domini Pau-
li...» Illud edidimus supra, Epist. Mixtae, t. i, pag. 16-17,
annot. 2, quod vide sis.
Ultimum vero, quod est instrumentum sive «testimonium vi-
carii parmensis quod D. Hieronymus Domenech sua sponte, non
deceptus, adhaesit PP. Petro Fabro et Jacobo Laynez, 27 Janua-
rii 1540» absolvitur his verbis: «Datum Parmae in Episcopali
Palatio, die XXVII mensis Januarii MDXL. | Marcellus, Vic.s |
Christophorus de Turre, not.s» Hoc habes editum in Cartas y
otros escritos del B. P. Pedro Fabro, t. i, pag. 401.
Caeterum hic codex a nobis pag. 278 designatus est littera M.
Codex 6.
Epist. Communitatum. — Describitur supra, Epist. Mixtae,
t. I, pag. 602, n. 4.
Codex y.
Epist. Principum. — Descriptus supra, Epist. Mixtae, ibid.,
n. 5.
Codex H.
Epist. Cardinalium. — Ejus descriptio facta est in eodem
voi. I, pag. 601-602, n. 3,
Codex 9.
Litterae Quadrimestres . Notitiam hujus codicis, quatuor
voi. in foi. complectentis, habes in Epist. Mixtae t. 11, pag. 885-
887, n.
Index ljbrorum
II
AUCTORES ET LIBRI
QUORUM TESTIMONIA IN HOC VOLUMINE PROFERUNTUR
Abranches, Joaquim dos Santos. Fontes do direito ecclesiastico Portu
guez. I Summa do Biillario Portuguez. Coimbra, 1895.
Alcázar, P. Bartholomé, S. J. Chrono- Historia de la Compañía de Je
SÚS, en la Provincia de Toledo... — Tom. i-ii. Madrid, 1710.
Alt AMURA, R. P. Ambrosius, O. P. Bibliotheca Dominicana, ab Ordinis
constitutione usque ad annum 1600. Romae, M.dc.lxxvii.
Antonio, Nicolaus. Bibliotheca hispana nova, sive Hispanorum scripto-
rum, qui ab anno MD. ad mdclxxxiv floruere, notitia. Tom. i-ii. Matriti,
MDCCLXXXIII-MDCCLXXXVIII.
Bartoli, P. Daniello, S. J. Degli uomini e de' fatti della Compagnia di
Gesw.— Memorie istoriche. Inter ejus opera, voi. xxxv. Torino, 1847.
— Dell' istoria della Compagnia di Gestì. L' Italia.. Torino, 1825.
Biografia eclesiástica completa... redactada por una reunión de eclesiásti-
cos y literatos. Tom. i-xxx. Madrid, 1848-1868.
BiZARi Petri, sentinatis. De universo ReipubL Geniiensis statu et admini-
stratione perbrevis dissertatio. Lugduni Batavorum, MDCCXXV.
Borgia, Stus. Franciscus, quartus Gandiae Dux et Societatis Jesu praepo-
situs generalis tertius. Tomus i. Matriti, 1894.
Braunsberger, P. Otto, S. J. Beati Petri Canisii Societatis lesu, epistti-
lae et acta. Voi. i. Friburgi Brisgoviae, mdcccxcvi.
Burgos, D. A. de. Blasón de España. Reseña genealógica y descriptiva
de la Casa Real, la Grandeza de España y. los títulos de Castilla.
Tom. l-vii. Madrid, 1853-1862.
Cambiaci, Giovacchino. Istoria del regno di Corsica. Tom. i, 11. mdcclxx.
— Ubinam opus editum sit, non dicitur.
ClACONlUS, R. P. M. Alfonsus, Biacensis, O. P. Vitae et gesta Stimmo-
riim Pontifcum. Romae, mdci.
Ferreras, Don Juan de... Historia de España, Syglo XVT, Parte Decima-
tercia. Madrid, m.dcc.xxiv.
Franco, P. Antonius, S. J. Synopsis Annalium Societatis Jesu in Lusi-
tânia, Ab Anno 1540 usque ad Armum 1725. i voi. Augustae Vindeli-
corum et Graecii, M.DCC.xxvi.
Gachard, M. Don Carlos et Philippe II. Tom. i-ii. Bruxelles, i863.
Gams, R. P. D. Pius Bonifacius, O. S. B. Series Episcoporum Ecclesiae
Catholicae. Ratisbonae, 1873.
Govantes, Don Angel Casimiro de. Diccionario geográfico-historico de
España, por la Real Academia de la Historia. Sección il. Comprende
la Rioja ó toda la provincia de Logroño y algunos pueblos de la de
Burgos. Madrid, 1846.
720
Indices
Granada, V. P. Fray Luis de, O. P. Vida del Arzobispo D. Fr. Bar-
tolomé de los Mártires, inter opera el. illius viri, t. vi. — Madrid
MDCCLXXXViii, por D. Pedro Marín.
Hinojosa, Ricardo de. Los despachos dela diplomacia pontificia en Es-
paña. Memoria de una misión oficial en el archivo secreto de la santa
sede... publicada de real orden. Tom. i. Madrid, 1896.
Ignacio de Loyola, San, Fundador de la Compañía de Jesus. Cartas.
Tom. l-VI. Madrid, MDCCCLXXIV—MDCCCLXXXIX.
— Constitutiones Societatis Jesu latinae et hispanicae cum earum declara-
tionibus. Matriti, 1892.
Litterae Quadrimestres ex universis , praeter Indiam et Brasiliam, locis,
in quibus aliqui de Societate Jesu versabantur, Romam missae.
Tom. I-IV. Matriti, 1894-1897.
Madoz, Pa<icua.\. Diccionario geográjico-estadístico-histórico de España y
sus posesiones de Ultramar. Tom. i-xvi. Madrid, 1848-1850.
MaRINIS, Hieronymi de, patricii genuensis. Gemía sive Reipubl. Genuen-
sis compendiaria descriptio. Lugduni Batavorum, mdccxxv.
Martínez AñíBARRO y Rives, Don Manuel. Intento de un Diccionario
biográfico y bibliográfico de Autores de la provincia de Burgos... Obra
premiada por la Biblioteca nacional. Madrid, 1889.
Monumenta histórica Societatis Jesu. Videantur suis locis Polanco; Lit-
terae Quadrimestres; Nadal; Borgia.
Moroni, Gaetano. Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica da S. Pie-
tro sino ai nostri giorni. Voi. i-ciii; Indices, Voi. J-vi. — In Venezia,
tipografia Emiliana, 1840-1879.
Muñoz, Andres. Viaje de Felipe segundo á Inglaterra. Impreso en Zara-
goza en 1554. Madrid, mdccclxxvii.
Muro, Gaspar. Vida de la princesa de Eboli. Madrid, 1877.
Nadal, P. Hieronymus, S, J. Epistolae ab anno 1^46 ad l^yy. Tom. i. Ma-
triti, 189S.
Nieremberg, P. Juan Eusebio, S. J. Vida del Santo Padre y gran Sier-
vo de Dios el B. Francisco de Borja... Madrid, 1644.
Nonell, Jaime, S. J. La Santa Duquesa. Vida y virtudes de la Vene-
rable y Excelentísima señora doña Luisa de Borja y Aragón, Condesa,
de Ribagorza y Duquesa de Villahermosa. Madrid, 1892,
NuÑez de Castro, D. Alonso. Historia eclesiástica y seglar de la muy
noble y muy leal ciudad de Guadalaxara. Madrid, 1653.
Orlandini P. Nicolaus, S. J. Historiae Societatis Jesu, pars prima sive
Ignatius. Antverpiae, M.DCXX.
Palatio, lo. I. V. D., Gesta Pontificum romanorum... Voi. l-v. Venetiis,
m.dc.lxxxvii-m.dc.lxxxx .
Panzano Jbañez de Aoyz, D. José Lupercio. Anales de Aragón desde el
año 1540 hasta el año 1558. Zaragoza, 1705.
• In edit. barcinonensi, facta 18S2, titulus est hujusmodi: '■^Hechos políticos y reli-
giosos del que fué Duque quarto de Gandía, Virey de Cataluña y después tercero
general de la Compañía de Jesús, Bto. Francisco de Borja,,,
Index librorum
721
PiRRi Rocchi, Abbatis Netini, etc. Siciliae sacrae volunten priinum , no-
titias Ecclesiarum trium Metropolitanarum Panormitanae , Messanen-
sis et Monteregalensis... com/)Zec^eHS. In opere, cui titulus: Thesaurus
Antiquitatiim et Historiar um... digeri coeptus cura et studio Joannis
Georgii Graevii... Lugduni Batavorum, mdccxxiii.
Polanco, P. Joannes Alphonsus de, S. J. Vita Ignatii Loiolae et rerum
Societatis Jesu historia. Chronicon Societatis Jesii. Tom. i-vi.Matriti,
1894- 1898.
Reiffenberg, Fridericus, S. J. Historia Societatis Jesu ad Rhenuni infe-
riorem. Tom. i. Coloniae Agrippinae, m.dcclxiv.
Sainz de Baranda, D. Pedro. Noticia de los españoles que asistieron al
Concilio de Trento. Madrid, 1846.— In opere: Colección de Documentos
inéditos para la historia de España, tom.ix.
Salazar Y Castro, D.Luisde. Historia genealógica de la Casa de Silva.
Tom. i-il. Madrid, 1685.
Sangrador Vítores, Dr. D. Matías. Historia de la Muy Noble y Leal
Ciudad de Valladolid... Tom. i-ii. Valladolid, 1851-1854.
Sousa, Antonio Caetano de. Historia genealogica da Casa Real Portu-
gueza. Tom. i-xii; Froixas, Tom. [1- vi. Indices, tom.i. Lisboa, M.DCC.XXXV
— m.dcc.xlix.
Sousa, Fr. Luiz de. Annaes de El Rey dom João terceiro. Lisboa, 1844.
Sousa Amado, Jose de. Historia da Egreja Catholica em Portugal,
no Brasil e nas possessões portuguezas. Tom. i-ix. Lisboa, 1870-1877.
Steinhuber, Andreas, S. J., cardinalis. Geschichte des Collegium Ger-
manicum Hungaricum in Rom. Tom. i-ii. Freiburg im Breisgau, 1895.
Tellez, P. M. Balthazar S. J. Chronica da Companhia de lesv na
Provinda de Portvgal. Primeira parte. Lisboa, M.DC.xxxxv; Segvnda
parte, m.dc.xlvii.
TouRON, R. P. A., O. S.D. Histoire des hommes illustres de V Ordre
de Saint Dominique . . . Tom. l-vi. A Paris, m.dcc.xliii— m.dcc.xlix.
Ughellus, R. d. Ferdinandus, O. Cisterc, Italia sacra, sive de Episcopis
Italiae. edit. 2.* VoL i-x. Venetiis, MDCCXVii— MDCCXXii.
Vztarroz, Dr. Jvan Francisco Andrés de, et Dormer, Dr. Diego Josef.
Progressos de la Historia en el Rey no de Aragon y elogios de Gero-
nimo Zvrita, sv primer coronista. Zaragoça, 1680.
[Velez, Josephus M.'*, S. J.] Cartas y otros escritos del B. P. Pedro Fa-
bro, de la Compañía de Jesus, primer compañero de San Ignacio de
Loyola. Tom. i. Bilbao, 1894.
Villanueva, P. Jaime. Viaje literario á las iglesias de España. Tom. 1-
XXII. — Tom. i-v edidit frater auctoris, Joachim Laur. Villanueva. Ma-
drid, imprenta real, l8o3-l8o6. — Tom. vi-x edidit ipse auctor. Valencia,
imprenta de Olivares, 1821. — Tom. xi-xxn edidit Academia Historiae.
Madrid, imprenta de la Real Academia de la Historia, 1850-1852.
* Sic auctoris noraen in prima operis parte: in secunda vero parte inscribitur
P. M. Balthezar Telles: in opere tandem, quod ídem auctor edidit, '^Historia geral de
Ethiopia„ Balthezar Tellez.
Epístolas Mistae, tom. ni.
46
722
Indices
III
EPISTOLARUM AUCTORES
Numeri paginas indicant .
Acevedo, P, Gaspar, S. J., 6ii.
AcHiLLis, P. Paulus de, S. J., 400.
Adriaenssens, P. Adrianus, S. J.,
257, 558.
Alva, Julianus, episcopus portale-
grensis, 64.
Alvarez del Aguila, P. Ferdi-
nandus, S. J., 106, l32, 537.
Anriques, P. Franciscus, S. J., 355.
Araoz, P. Antonias de, S. J.,67,
555, 567, 594, 665, 671.
Ariminensis con ventas, 254, 467,
sodalitas Sti. Hieronymi, 112, 435.
Bairros, P. Michael de, S. J., 507,
646.
Barma, P. Joannes Bta. de, S, J.,
587, 708.
Barreto, P. Alphonsus *, S. J., 19,
278, 322, 372, 411.
Bastiae senatas ac populas, 182;
cives, 197, 198.
Bragança, Theotonius de, S. J.,
139.
Bustamante, P. Bartholomaeus de,
S. J., 274, 490, 539, 570, 704.
BuSTORO, Quiricus de, 185.
Canal, Petrus, S. J., 673.
Carrillo, P. Didacus, S. J., 120,
407.
Casini, P. Joannes Philippus, S. J.,
io3,
Cesari, Octavianus, S. J., 402.
Climente , Michael , protonotarius
Aragoniae, 448.
Córdoba, P. Antonias de, S. J.,
284.
Corso, P. Fr. Simon, O. S. F.,
109.
Corte, P. Fr. Joannes de, O. S. F,,
minister provincialis in Corsica,
89, 210.
Coudreto, P. Annibal de, S. J.,
489, 523, 569.
Coudreto et Doménech, Hier.
S. J.,678.
CuviLLON, P. Joannes, S. J.,676.
Días, P. Petrus, S. J., 375.
DÍAZ, P. Balthasar, S. J., 639, 694,
710.
Doménech, P. Joannes Hierony-
mus, S. J., 150, 236, 269, 520, 615,
661, 700, 7o3,
Doménech, P. Hier. et Coudreto,
Annibal, S. J., 678.
Doménech, Petras, abbas de Vila-
bertrán, 416, 455.
Doria, Lambas, Corsicae guberna-
tor, 188, 190, 194.
Enriques, P. Leo, S. J., i3o, 266,
328, 711.
Estrada, P. Franciscus de, S. J ,
21, 282, 324,421, 468, 478,577,642.
Fernandes, P. Urbanus, S. J., 2o3.
Ferrarese, P. Albertus, S. J., 512,
6x3.
Fiamengo, Petrus, S. J., 38o.
Galvanellus, P. Andreas, S. J.,
413, 552,565, 635.
Gamero, P. Joannes, S. J., 3x8.
Gestì, P. Joannes, S. J., 533, 658.
Girardin, P. Desiderius, S. J., 264,
532, 560, 582, 614, 654.
Godinho, P. Emmanuel, S, J.,176,
178,464.
Gomes de Montemayor, P. Em-
manuel, S. J., 3i, 46.
Gonçalves da Camara, P. Ludo-
vicus, S. J., 3i, 46.
1 Paires a nobis vocantur Barreto aliique, etsl, cum dederlnt epistolas, Dondutn
essent sacerdotes, propterea quod non multo post sacerdotio aucti sunt.
flÑüEX AUCTORL
723
González, P. Joannes, S. J., 135.
Gou, Antonius, S. J., 11 r, 212, 246,
288, 526, 561, 607, 63o.
Grato, Joanninus, 199.
Gropellus, P. Gaspar, S. J., 58.
GuRREA, Franciscus de, gubernator
Aragoniae, 450.
GuTTANO, P. Joannes, S. J., 553.
GuzMÁN, P. Didacus de, S. J., 625.
GuzMÁN, P. Didacus et Loarte,
P. Gaspar, S. J., 392.
Helmi, P. Caesai-, S. J., 351.
Joannes III, rex Portugalliae, 99,
loo, loi.
Kessel, P. Leonardus, S. J., 95,
125, 23o, 276, 581.
Landinus, P. Silvester, S. J., 88,
114, 165, 201, 225, 228, 3o8, 317,
338, 343, 345, 369, 384, 394, 423,
431, 453.
Lanoy, P. Nicolaus de, S. J., 142,
4o3, 584, 648.
Leernus, P. Philippus, S. J., 475,
687.
Loarte, P. Gaspar, S. J., 122.
Loarte, P. Gaspar et Guzmán,
P. Didacus, S. J., 392.
Lopes, P. Emmanuel, S. J., 353.
Lopez, Didacus, 439.
Luna, Petrus de, 510.
MAFFEO,Bernardinus,cardinalis,234.
Mascarenhas, Petrus, 516.
Mercurianus, P. Everardus, S. J.,
77, 97, 255-
Mirón P. Jacobus, S. J., 205, 224,
297, 36i, 396, 713.
Modesto, Joannes Bta., 473.
MoRBENiENSiScommunitas, 119,632;
respublica, 633.
MORONUS, Joannes, cardinalis, 145,
433.
Natale, Joannes, 261.
Natale et Pacellus, 315.
Ochoa, navarrus, P. Michael, S. J.,
207.
Olave, P. Martinas, S. J., 441, 446,
471.
Olivrrius, P. Bèrnardùs, S; J ',293,
346.
Pacellus et Natale, 315.
Pallavicina, Jacoba, 334, 382.
Palmius, P. Franciscus, S. J., 146,
222, 290, 299, 3o2, 33o, 691.
Pelletarius, P. Joannes, S. J.,208,
286, 434.
Pino, Antonius Franciscus del, 152.
Pozo, P. Petrus del, S. J., 409,
509, 53o, 576, 640.
Queralt, P. Joannes, S. J., 336,
^388, 436.
Rodrigues, P. Franciscus, S. J.,
52.
Rojas, P. Franciscusde, S. J., 427.
RomAn, P. Alphonsus, S. J., 219,
481.
Romei, Sebastianus, S. J., 127, 148,
154.
Romena, Vincentius, S. J., i36.
Sa, Emmanuel, S. J., 419.
Salazar, P. Gaspar, S. J,, 656.
Santi de Mara, Jacobus, 186.
Santini, Petrus, 580, 685.
Sequera, Hieronymus, 484.
Sevillano, P. Petrus, S. J., 429,
Silveira, P. Gundisalvus de, S. J.,
652.
Suarez, P. Cyprianus, S. J., 320.
Tablares, P. Petrus de, S. J., 81,
349, 590.
Taliacarne, Joannes Franciscus,
195.
Tassis, Matthaeus, 181 .
Textor (Weber), Urbanus, episco-
pus labacensis, 588.
TiBURTiNA communitas, 71.
'TiSEo, Joannes Bta., 71.
Torres, P. Michael de, S. J., 25,
155-
Ugoletti, P. Elpidius, S. J., 386.
ValderráBANO, P. Joannes de, S. J. ,
102.
Vega, Elisabeth de, 511.
Vega, Joannes de, i34, 605, 623
682, 684.
724
Indices
Villanueva , P . Franciscus de , S . J . , Vinck , P . Antonius , S . J . , 367 .
459. Viola, P. Joannes Bta., S. J., 3f r.
IV
LOCI UNDE EPISTOLAE MISSAE SUNT
Abula, 537.
Ariminum, 112, 254, 435, 467, 471,
473.
Barcino, 336, 388, 436, 533, 553,
658, 708.
Bassanum, 58.
Bastía, 71, 88, 89, 109, 114, 148,
152, 154, 165, 182, 185, 186, 188,
190, 194, 195, 197, 198, 199, 201,
210, 225, 228, 261, 3o8, 3i5, 3i7,
338, 369, 384, 423, 431, 453.
Bjbona, 269, 367, 510, 511.
BoNONiA, 146, 222, 290, 299, 3o2,
33o, 691 .
Brandum, 304.
BuRGi (Burgos), 21, 106, i32, 282,
324, 409, 421, 439, 468, 478, 509,
53o, 576, 577, 611, 625, 640, 642.
Caesar AUGUSTA, 219, 427, 448, 481 .
Capraria, 394.
Cardo, 343, 345.
Centumcellae, 127.
Colonia Agrippina, 95, 125, 23o,
276, 581.
Complutum, 67, 81, II i, 120, 139,
274, 349, 353, 407, 459, 656, 665,
671.
Concha, 419.
CoNiMBRiCA, 52, i3o, 155, 176, 178,
266, 297, 328, 711.
CORDUBA, 539, 570, 704,
Cremona, 334, 38o, 382, 386,
Cus AGO, 433.
Ebora, 19, 278, 322, 372, 411, 507,
646.
Ejea de los Caballeros, 450.
Eugubium, 512, 6i3.
Ferraría, 208, 286, 434.
Florentia, 3ii .
Graecium, 181.
LovANiUM, 257, 558.
Luca, 580, 685.
Matritum, 212, 246, 288.
Messana, io3, 489, 520, 523, 569,
605, 615, 623, 661, 678, 682, 684,
700, 703.
Methymna Campi, 429.
mons regalis, 346, 484.
Morbenium, 119, 4i3, 552, 565,632,
633, 635.
Mutina, 475, 687.
Neapolis, 150, 673, 676.
Novaría, 145.
Ognatum, 122, 207, 284.
Olisipo, 25, 3i, 46, 64, 99, 100, loi,
2o3, 205, 224, 320, 355, 36i, 396,
490, 516, 652, 713.
Origliano, 91, 98, 160.
Ostia Tiberina, i36.
Panormus, 134, 236, 293, 400, 402^
Perusia, 77, 97, 255, 441, 446.
Roma, 234.
Sanctus Columbanus, 62.
Sanctus Felix (San Fins), 375, 464.
TiBUR, 24, 264, 532, 560, 582, 641,
654.
Valentia Edetanorum, 3i8, 587,
639, 694, 710.
Vallisoletum, iL2, 135, 526, 555,
561, 567, 590, 594, 607, 63o.
Venetiae, 341 .
Vienna Austriae, 142, 403, 584,
588,648.
Vilabertrán, 416, 455,
V
INDEX
PERSONARUM MAXIME ET LOCORUM
Numeri paginas designant .
A
Abbas methymnensis, v. Ruiz de la
Cámara .
— de Salas, v. Jiménez de Miranda.
— vallisoletanus, v. Enriquez et Vi-
llarroel.
Abbatia Stae. Crucis, prope Eugu-
bium, ^42.
Abranches, P. Joachim dos Santos,
S. ]., script., 26.
Abula (Avila), opp., l33, 290, 469,
480; ejus episc, v. Alava et Es-
quivel, Didacus; Societatis colle-
gium inchoatum, v. [Alvarez de]
Aguila, P. Ferdinandus.
Acevedo, aliis Acebedo, Azebedo
(quod de sequentibus etiam intel-
ligendum est), Didacus de, 495.
Acevedo, Elvira de,uxor praeceden-
tis, 495.
Acevedo, P. Gaspar de, S. J., do-
mus burgensis incola, 470, 509, it
Pintiam, 579; Burgis Ignatio scri-
bit, 611, 612.
Acevedo et Pimentel , Didacus de, 27.
Acevedo et Pimentel, Hieronymus
de, frater superioris, 27.
Acevedo et Zúñiga, Alphonsus de,
III comes de Monterey, ab aliis
dictus Alphonsus de Fonseca et
Acevedo, collegium compostella-
num S. J. instituere cogitat, 27;
de eo cum P. Mich. de Torres
agit, 375 et seqq.; aedes offert So-
cietati, 379; v. 36, 599, 601, 63o.
Acevedo, Zvmiga et Ulloa, Hierony-
mus de , filius praecedentis , co-
mes IV de Monterey, 27, 28.
Achilljs, P. Paulus Ant. de, S. J.,
exercitia spiritualia tradit, 239; cu-
ram scribendi Ignatio a P. Domé-
nech accipit, 273; expetitur ab
Elisabeth de Vega, 357; quid ege-
rit cum Octaviano Cesari, 400 et
seqq.; ut Perusiam veniat, opta-
tur, 446.
Adjacium (Ajacçio),opp. et dioec. in
Corsica, 193; episcopus, v. Ber-
nardi de Luca, Bta.
Adler, sive Adlerus, P. Jonas, S. J,,
648.
Adriaenssens, P. Adrianus, S. J.,
233; 277, 278, 558; in templo prin-
cipe Lovanii confessiones audit,
258; professionis suae memoriam
renovare publice non vult, 258,
259; ejus mater, 259.
Africa, 606.
Agobino, Joannes Antonius, S. J.,
scholasticus, 342,
Agrigentum (Girgenti , in textu Gior-
gento), opp., 238.
Aguila , Alphonsus dei , sequentis
frater, 497.
Aguila, Antonius dei, episcopus za-
moíensis, 497, 498,
Aguila, P. Ferdinandus dei, S. J.,
V. Alvarez dei Aguila.
Ajaccio, opp. et dioec. v. Adjacium.
Alava et Esquivel, Didacus, episco-
pus abulensis, 528.
Alba, dux de, v. Alvarez de Tole-
do, Ferdinandus.
Albertus P., S. J., Roma in Siciliam
navigans, 137.
Alburquerque, dux de, v. Cueva,
Beltranus de la.
Alcala, vel Alcalá de Henares, v.
Complutum.
736
Indices
Alcázar, P. Bartholomaeus de, S. J.,
script. 27; emendatur, i3o, l3l.
Alcozaba, monast. in Lusitânia, 323.
Alebium, opp., 634.
Alemania, v. Germania.
AIentejo,opp.,excolitur aMirone,36.
Aleria, dioecesis in Corsica; ejus vi-
carias, 189, 192, 227; 263, 371; epi-
scopus , V. Pallavicini , Petrus
Frane .
Ales, Alexander de, O. S. F., v. Ha-
les.
Alexander VI, p. m., 82.
Algarbiensium episç, , v. Mello et
Castro.
Alicante, opp., v. Alone,
Aloisius, quidam sacerdosBononiae,
223.
Alone (Alicante), opp., 459, 460, 554 ,
708.
Altamura, Fr. Ambrosius, O. P.,
script., 645.
Alva, Julianus de, episc, portale-
grensis , postea mirandensis , hi-
spanus , 43 ; collegium Societatis
cupit institui, 43; Patrem Gonçal-
ves da Camara, Romam proficiscen-
tem, laudat, 64, 65; Societatem
extollit, 66.
Alvares, P, Gonsalvus, S. J., con-
fessarius novitiorum, 329,
Alvarez, P. Joannes, S. J,, deinde
Joannes Paulus dictus, 602.
Alvarez del Aguila, P. Ferdinan-
dus, S. J., domus burgensis inco-
la, 22, 23, 106; Ignatii responsum
exspectat de gymnasio Societatis
Abulae instituendo, l33; Abulam
adit, ibique versatur, 290, 422,
469, 470, 480, 509, 528; quo in
statu res abulenses sint, declarat,
537, 579-
Alvarez de Toledo, Ferdinandus,
dux de Alba, 536.
Alvarez de Toledo, Joannes, O . P.,
cardinalis, archiepisc. compostel-
januç, 378.
Alvito, opp.; huic- Roniani Ignatius
redit, 24.
Alvoredo, Sti. Martini de, coeno-
bium, 53, 56.
Amberes, opp., v. Antuerpia.
Ancona, opp. , 288.
Ancona (opp. aut cognomen?), Au- "
gustinus de, S. J., 273.
Andalucía, v. Baetica.
Andreas, Stus., apost., 170.
Anglia (in textu Inglaterra), regio,,
536; condonatio poenarum con-
cessa orantibus pro Angliae con-
versione, 655; regina, v. Maria.
Annibal, M. , 474.
Anriques, P. Franciscus, S. J., olisi-
ponensis incola, 36; narrat quid
Simon Rodrigues, ex Aragoniax
redux, egerit in Portugallia, 355',
et seqq.; Patri Polanco scribit,466.
Ansalone, Petrus de, vicarius cardi--
nalis mamertini, 661.
Antoninus, Stus., 682.
Antonio, Nicolaus, script., 644.
Antonius, eremita, 60.
Antonius, filius Ludovici, principisi,
lusitani, prior do Crato (vel de
Cerato), privatim, cum nostris stu-
det, 20, 412, 508, 647.
Antuerpia (Araberes, Anvers), opp.,
51, 53-
Aquinas, Stus. Thomas; O. P., ejus
Sianma iheologica docetur, 20.
Araceli, templum in urbe, 477.
Aragón, Bartholomaeus Sebastianus
de, sacrae quaesitor fidei, episco-
pus pactensis (de Pati) socios po-
scit, 271; seminarium clericorum
cupit institui, 272.
Aragon (in textu Aragão) Catharina
de, 504.
Aragón, Elisabeth de, ducissa del
Infantado, 215.
Aragón, Ferdinandus de, archiepi-
scopus caesaraugustanus, infensus
Societati, 428, 452, 482, 527.
Aragón et Gurrea, Anna de, ducis-
Index rerum
727
sa de Medina Sidónia, 528; Bor-
giam Hispalim evocai, 705.
Aragón et Gurrea, Martinus de, co-
mes de Ribagorza, dux de Villa-
hermosa, 602, 705.
Aragonia, regnum, et provincia So-
cietatis Jesu (Aragón)^ 216, 251,
568, 595, 665, 668.
Aragoniae gubernator , v. Gurrea,
Franciscus.
— prorex, v. Petrus Martínez de Lu-
na et Didacus Hurtado de Men-
doza.
— protonotarius, v. Climente, Mi-
chael.
Araoz, P, Antonius de, S. J., prae-
positus castellanae provinciae,
Complutum venit ac Bto. Avila
scribit, 67; de sociorum paucitate
dolet, 68, 69; Compiuti, fausta
omnium acclamatione , conciona-
tur. III, 112; a cardinali Poggio
Matritum arcessitur, 112; eo se
confert, 120, 121; rumoribus com-
motus, ex Lusitânia perlatis, Pa-
trem Villanueva mittit, rem ex-
ploraturum, 156; Araoziifacta nar-
rantur, 212 et seqq.; gubernacula
provinciae Aragoniae denuo tra-
ctanda suscipit , 216; conciones
Matriti habet, 217; negat se ae-
gre tulisse quod Simoni Rodri-
gues Aragoniae provincia fuisset
commissa, 224; a Poggio Matriti
detinetur, 250, 251; suam provin-
vinciam lustrare constituit, 253;
oculis laborat, 288; occupationibus
irretitur, 289; Ognatum ire medi-
tatur, 358; Ignatii sententiam ro-
gat de admittendis in Societatem
christianis novis, 3g2; Ognatum
venit 410; concionatur, pacemque
conciliat, 561; Burgis Complutum
transit, 509; Vallisoleto scribit,
526; vindicat se ab accusationibus
Polanci, 567 et seqq., 594, 595;
çommendatitias litteras a Phili-
po II exposci, judicat non oporte-
re, 602; a fratre Gou defenditur et
lauda tur, 608 et seqq.; it Complu-
tum, 631,656; Patrem Barma, con-
cionatorem , Barcinoriem mittit,
639, 708; V. 87, 107, 157, 219, 284,
319, 326, 350, 351, 355, 366, 390,
397, 421, 438, 469, 470, 529, 53o,
534, 574, 577-579, 587 , 59i , 593,
63o, 63i, 642, 659, 665,671.
Archiepiscopus bracarensis, v. Mar-
tires, Bartholomaeus dos.
— caesaraugustanus, v. Aragón, Fer-
dinandus de.
— coloniensis, v. Schauenburg, Adol-
phus von.
— compostellanus , v. Alvarez de
Toledo, Joannes, O. P.
— genuensis, v. Sauli, Hieronymus.
— olisiponensis, v. Vasconcellos et
Meneses, Ferdinandus.
Arespard, dominus de, 275.
Ariminum (Rimini), opp., 112, 1x3,
435; ariminenses aliquem e no-
stris,sed praecipue Patrem Olave,
deposcunt , 254, 435, 436; de eo
ad concionandum misso , gra-
tias Ignatio agunt, 467; conciona-
tur: pie movetur populus erga So-
cietatem, sed collegium, a civitate
oblatum, ob rerum angustias ne-
quit admitti, 471, 472; nec aedes
familiae Malatestarum, 254.
Arriaga?, Didacus López, 440.
Arteaga?, Didacus López, 440.
Ascalino, Antonius, 424.
Ascensionis coenobium virginum
messanensium, v. Messana.
Astudillo, Franciscus, 440.
Athanasius, Stus,, 140.
Auer, Lambertus, S. J., 649.
Augerius (Auger), S. J., 80.
Augubium, opp., v. Eugubium.
Augustinus, eremita, 61.
Auria, Lambas d', v. Doria.
Austria, regio, 584.
— Carolus de, v. Carolus.
728
Indices
Austria, Catharina de, v. Catharina.
— Joanna de, v. Joanna.
Avantianus, v. Dawant, ErarduSj
S. J.
Avenio (Avignon), opp., 395.
Aversanus, P. Caesar, S. J., rector
collegii mutinensis, gubernationis
pondus in P. Leernu declinat,
475-477; ejus obitus notatur, 687,
688.
Avila, fraterrei domesticae adjutor,
domus burgensis incola, 612.
Avila, Btus. Joannes de, magister
dictus , Societatis amantissimus,
Sto. Ignatio admodum carus, I23,
l3i. 285, 392, 555, 556, 575, 59Ó,
669.
Avila, opp., V. Abula.
Azpilcueta, Martinus de, doctor Na-
varro vulgo dictus, vir summae
auctoritatis in Portugallia, de So-
cietate optime sentiens, 298, 299,
498, 669; ejus Enchiridion ma-
nuale legitur Eborae, 298.
B
Baal, 40.
Baetica (Andalucía), 463, 627.
Baeza (in textu Vaeza), opp., v.
Biatia .
Bailén, comes de, v. Ponce de León
et Guzmán, Emmanuel.
Bairros, aliis Barros, Bayrros, P. Mi-
chael de, S. J., 507, 646.
Balagarium, seu Balegarium (Bala
guer), opp., 390.
Balduinis de Barga, Balduinus, epi-
scopus marianensis, qui dioece-
sim sibi commissam ne intravit
quidem,7l, 76, 77, 88, 117, 129,
154, 161, 162, 172, 186, etseqq.,
228, 261, 263, 432.
Ballagna, opp., 174.
Balthasar, S. J., frater hispanus, Bo-
noniae incola, 147.
Baptista Sti. Petri, S. J., moritur
Panormi, 296.
Barbara, domina, v. Santi de Mara
et Pallavicini.
Barbosa, novitius, S. J., lusitanus,
712.
Barcino (Barcelona), opp., 336; tem-
plum Societatis exaedificatur: id
quibusdam prohibentibus ne fiat,
jurati civitatis jus nostrum tuen-
tur, 336, 337; lis componitur: ope-
ra proximis navatur, 389; orator
aliquis insignis desideratur, 534;
aegrotant socii: juvenis Oliva mo-
ritur, 535; ab incepta templi ex-
aedificatione cessatum, 536; Bar-
cinonem venit Barma concionatu-
rus, 639; orationes habet in tem-
pio máximo , 708; quod brevi dis-
cessurus sit, aegre ferunt barci-
nonenses, 659; inopia domus, 658;
V. 351, 353, 390,-408, 419, 436, 439,
450, 460, 508, 556, 561, 595, 663,
677, 710.
Barduick, Andreas , canonicus Sti.
Gerionis, Coloniae, de Societate
bene meritus, 234,
Barga, Balduinus de, v. Balduinis
de Barga, Balduinus.
Barma, P. Joannes Bta. de, S. J.,
587; mittitur Barcinonem ad con-
cionandum , 588, 639; jucunde in
tempio máximo auditur, 658, 659,
708; habitis concionibus, Valen-
tiam reverti cogitat: id dolent bar-
cinonenses, 660, 6,53; Valentiam
remeat, 709; Cordubam evocatur,
709, 710.
Barreto, P. Alphonsus, S. J., non-
dum sacerdos sociis eborensibus
praeficitur: quid de eo judicaverit
P, Carneiro, 278, 279; ad sacros
ordines promovetur, 324; sacrum
ad altare fecisse nuntiat, 374; gau
det de adventu Patris Nadal,
411; V. 19, 21, 2Ç7, 372, 540,
571-
Bartoli, P. Daniel, S. J., script,
72, 73, 76, 109.
Index rerum
729
Bartoli, Simon, S. J., eugubini col-
legii incola, 512.
Bassanum (Bassano), opp., 58-60.
Bastia, opp. Corsicae, a PP. Landi-
no et Gomes excolitur, 62, relu-
ctante vicario marianensi, 71-77,
8S, 89; fructus laboribus respon-
det , 109-111 , 114-118; Bastiam
Mag. Romei mittitur ab Ignatio,
127- l3o; pervenit, 149; Bastiae se-
natus et populus testimonia pro
Landino et Gomes deferunt, 182-
184, 197-199; sacerdotes bastien-
ses, 227; Bastiae capti plures a
praedonibus, 3o8; collegium So-
cietatis exposcitur, 3o9, 315-317;
falsi rumores contra Societatem
sparguntur, 338; Bastia Landinus
discedit, magno incolarum fletu,
395; V. 94, 154, 161, i63, 167, 170,
175, i83, 185, 188, 190, 193-196,
201, 225, 226, 228, 261, 3i6, 339,
343-346; coenobium bastiense de
Zoccolanti, 128.
Batalla, monasterium de la^ 20.
Baza, opp., 670.
Begulio, Matthaeus, 171, 227.
Begulio, Octavianus , praecedentis
filius , militum centurie , lauda-
tur, 171 .
Belgodere, opp., 227.
Bellay, Eustachius du, parisiensis
episcopus, 234.
Bellay, Joannes du, cardinalis, roga-
tur a cardinali Maffeo ut Societati
parisiensi prospiciat, 234.
Beltran, Antonius, subdiaconus, ad
meliorem frugem conversus, 43l .
Beltrán, Stus. Ludovicus, valenti-
nus, O. P., Societatis amantissi-
mus, 690 .
Benavente, comes et dux, v. Pimen-
tel, Petrus.
- comitissa et ducissa, v. Herrera et
Velasco, Anna.
Benedetto (Sauli Casanova, Benedi
ctus?), 263.
Benedictus, Stus., 141.
Benedictus, Mag. S. J. , 550; incola
collegii cordubensis, 563,574, 599.
Beneditino, vir pius bastiensis, 263.
Benespera, monasterium Sti. Anto-
nii de, 53; ejus petitoria et quae-
stores, 55, 56.
— Sti Joannis, 379.
Bentivnglio, Marcus Antonius, co-
mes de, Societatis amicus, 29I,
292, 3oi, 3o3, 33o.
Bergança, Berganza, v. Bragança.
Bergh, Dr. Burchardus van den,
canonicus viennensis, Bti. Cani-
sii affinis, agit de promovendo Ca-
nisio ad sedem viennensem, 4o3
et seqq., 651, 652.
Berlanga, marchio de, v. Velasco et
Tovar, Joannes.
— marchionissa, v. Enriquez de Ri-
bera, Joanna.
Bernardi de Luca, Joannes Bta., epi-
scopus adjaciensis (de Ajaccio),
ÍI7.
Bernardinus, 474.
Bernat , Joannes , alias Queralt,
adolescens, S. J., 390, 438, 66q
Biatia (Baeza), opp., 596.
Bibona (Bivona, Vibona), opp., et
collegium Societatis expetitum,
238, 239, 241, 269-271, 294, 367.
— ducissa de, v. Vega, Elisabeth de.
— dux, V. Luna, Petrus de.
Bizarus, Petrus, script. , 72.
Bizcaya, Bernardus de, S. J., Bur-
gis cum Borgia et sociis Cordu-
bam proficiscitur, 422, 550, 574,
^ 599-
Blosius, Ludovicus, abbas liciensis
raonasterii O. S. Ben., Societatis
amicus, exercitia Sti, Ignatii per-
agit, 559-
Bolet, Joannes, mercator barcino-
nensis, 437, 438, 534; capit áni-
mos, audito P. Barma concionato-
re, 659.
Bologna, opp., v. Bononiar
73o
Indices
Bonaherba j panormitanus , S. J.,
273.
Bonaventura, Stus., O. S. F., 179.
Bonfigli, Leo, vir pius^, Societatis
amans, 149, 172, 173, 226, 227, 229.
Bonifacio, Joannes, S, J., siculus,
342.
Bonifacium (Bonifacio), opp., ló8,
171, 453, 454; collegium Societa-
tis expetitur, 384; hujus opp. aut
dioec. vicarius, í68, 174.
Boninsegna, P. Andreas, S. J., 477,
689.
Bononia, Hieronymus de, syracusa-
nus antistes, monasterium quod-
dam corrigit, 68 1 .
Bononia (Bologna), opp., et colle-
gium S. J., 124, 146, 3oo, 333,
552, 689.
Bononienses socii calumnia exagi-
tantur: depellitur, 223; locus no-
stris idoneus difficile invenitur,
299 et seq.; hebraeus quidam ad
Christi fidem adductus, 33i-333;
frequens populus ad condones
confluit, 692; Bononiae collegium
ancheranum , 3o2 , 33o ; templa,
Stae. Mariae de Gallera, 291, 292,
3o3; Sti. Columbani, 291, 299,330;
Bononiae prolegatus, v. Sauli; vi-
carius, 33 1, 692.
Borcardus (Borchardus, Brocardus),
V. Bergh, Burchardus van den.
Borei (Borellus, Borell, Borello), v.
Borrell, Joannes Paulus.
Borgo, Josephus dei, canonicus ma-
rianensis, 76, i83, 184.
Borja, Carolus de, dux V Gandiae,
Sti. Francisci fllius, 51; litteris
cujusdam viri lacessitus, eum fu-
stibus caedi jubet, 41, 82; neces-
sitatibus circumventus, promissis
nequit stare, 349; ad bonam fru-
gem se recipit:benevolumanimum
erga Societatem ostendit, 592; in
Baetica exulat, 670; v. 664, 709,
711.
Borja, Elisabeth de, comitissa de
Lerma, Sti. Francisci filia, 670.
Borja, P. Stus. Franciscus de, S. J.,
olim dux IV Gandiae, a JoannelII,
lusitanorum rege, rogatur ad se
venire, loi ; exercitia spiritualia
Ognati tradit, 123; cum laude Bur-
gis concionatur, 274, 275, 282, 283,
325; a lusitanis avide exspectatur,
367; Burgis discedit, 422; collegii
methymnensisauspicalem lapidem
jacit, 43o,493;Borgiaeiterin Lusi-
taniam describitur a Bustamante
490 et seqq.; acta Burgis, 49I;
Methymnae Campi, 493; Salman-
ticae, 493-495; Rodericopoli, 497;
Conimbricam venit, 498; conciona-
tur et collationes habet, 498, 499;
Olisipone summis honoribus cu-
mulatur a lusitanis principibus:
ejus fructuose acta et virtutes, 499
et seqq., 518, 542 et seqq.; Villam-
vitiosam divertit, 550; Cordubam
venit et in diversorium se recipit,
550; Hispalim evocatur, 705: mi-
rantur, qui Ignatii mentem non ca-
piunt, Borgiam eximi ab obedien-
tia provincialis Araoz, 557; v. 24,
32, 33, 35, 67, 69, 70, 81, 82, 84,
124, 139, 284, 285, 289, 327, 349,
350, 410, 462, 469, 479, 528, 563,
577-579, 592, 596, 599, 602-604,
612,626, 629, 643, 663, 669-671,
697,709, 7", 712.
Borja, Henricus de, 82.
Borja, Joannes de, Sti. Francisci
filius; ex hujus nuptiis cum Lau-
rentia de üñaz et Loyola ansam
calumniatores capiunt maledicen-
di Ignatio, 37; v. 82, 83, 592,
670.
Borja, Ludovica de, comitissa de Ri-
bagorza, ducissa de Villahermosa,
Sti. Francisci soror germana, vul-
go La Santa Duquesa, 526, 602,
705-
Borrell, Joannes Paulus, S. J.,co-
Index rerum
73i
mes itineris Patris Nadal in Lusi-
taniam, 3go, 496, 541 .
Botellus (Botelho), P. Michael, S. J.,
269.
Bozzi, Raphael da, 88.
Bracara Augusta (Braga), opp., 53;
archiepiscopus, v. Mártires, Barth.
dos,
Bragança, Constantinus de , Indiae
prorex, 499.
Bragança, Elisabeth de, filia Jacobi,
ducis IV de Bragança, soror con-
sanguinea Theotonii, S. J - , et so-
ror germana Theodosii, ducis bri-
gantini, vidua Eduardi, ducis de
Guimarães, fratris Joannis III, in-
fans Portugalliae, 500 et seqq.,
532 et seqq., 653.
Bragança, Fulgentius de, prior de
Guimarães, 499.
Bragança, Jacobusde, dux de, 499,
Bragança, Jacobus de, clericus, 499.
Bragança, Joanna de, marchionissa
de Elche, 663.
Bragança, Theodosius I, dux V de,
499, 508; obviam occurrit Borgiae,
ad ipsum advenienti, 550, 573.
Bragança, Theotonius de, S. J., fra-
ter (ex patre tantum) Theodosii,
brigantini ducis, et Elisabeth, in-
fantis Portugalliae, Complutum ex
Lusitânia missus ad studendum,
156, 157; amaríssima conqueritur
de sociis: Simonem Rodrigues ma-
le defendit, 139-141 ; Valentiam
venit, Romam perrecturus, 272,
273; Barcinone in Portugalliam ,
abrupta navigation^, revolat, 508^
535,504, 597; Villamvitiosam, apud
matrem, diversatur, 663, v. 351,
499) 568.
Bragança, ducissa senior, v. Mendo-
za, Joanna; junior, v. Elisabeth
de Lencastre.
Brandão, alias Brandon, Anna, 671.
Brandão, Antonius, olim fidelis ha-
bitus, ad Congum, quo destinaba-
tur, non adit, et a Societate desci-
scit, 36, 47, 86, 140, 363; bonorum
suorum donationem, Societati fa-
ctam, repetit, 177.
Brando, opp., 304; pax inter acérri-
mos adversarios constituta, 3o5,
309.
Brasilia (Brazil), regio, 29,30, 34,65,
204, 362, 397.
Brassica(Cools),Gerardus,S. J., 127;
Lovanio Romam contendit, 232,
276,
Braunsberger , P. Otto, S. J.,
script., 403-406, 584, 585.
Brigidia, domina, 173.
Brissius, alias Brixius, S. J., incola
viennensis, 586, 649-651.
Brocardus Dr., v. Bergh, Burchar-
dus van den.
Brochens, Limburgus , Gulielmus,
147.
Broegelmans, alias Broghelmans,
P. Cornélius, S. J., 258.
Bruersanensis, Dr. Adrianus, lova-
niensis, 258, 260.
Bruxellae (Bruxelles), opp., 536.
Buendia, comes de, v. Acuña et En-
riquez, Fridericus (Fadrique).
Burgi (Burgos), opp., 21 ; domus
Societatisaedificatur, civitatis ma-
gistratibus aliquot frustra recla-
mantibus, 21, 22, I06 et seqq.; eo
se confert Borgia, 275; conciona-
tur, 275, 282, 325; domesticum sa-
cellum inauguratur, 324; in eodem
sacerdos fit Antonius de Córdoba
primumque sacrificat, 325; orato-
res et operarii desiderantur, 327;
aedificium absolvitur , 409'; bur-
genses pro domo Societatis in
sua urbe pecuniam , a Gregorio
Polanco testamento relictam, cu-
piunt, 409; concinnantur aedes,
421; Estrada Burgis egredi prohi-
betur, 611 et seqq.; exspectantur
magistri, qui publice doceant, 642;
732
Indices'
V. 27, 69, i32, íS3, i§8, 253, 284,
289, 290, 439, 460, 464, 469, 480,
538, 555, 556, 562, 576-578, 59Í,
594, 600^ 628, 63i, 641, 645.—
Huerto del Rey^ 21; l32; templum
Sti. Aegidii, 22, 275, ac Sti. Lau-
rentii, 22; archíepiscopus, v, Men-
doza, Frane, de, cardinalís.
Burgos, D. A., script., 2i3, 215,460
Bustamante, P. Bartholomaeus de,
S. J., Coraplutum venit ac Tole-
tum, 274,275; collegii methymnen-
sis descriptionem adumbrat, 43o;
Borgiam, in Portugalliam eun-
tem, comitatur: ejus iter et acta
scribit, 490 et seqq., 539 et seqq.;
narrationem absolvit eorum , quae
in Portugallia Borgia gesserat,
570"573; Cordubam cum ipso ad
diversorium venit: Montillam se
confert, 574; submisse de se judi-
cat, 705; sacerdotium suum in uti-
litatem sociorum complutensium
vult transferre, 707; v. 289, 410,
422,469,598,599,666.
Bustor (Bustoro), Quiricus, vir Opti-
mus bastiensis, Societatis ac im-
primis Landini amans, 94, 99, 170,
185, 186, 227.
Butinono, Joannes Maria, episc.
Sagonae, 117.
C
Cacanaro, Joannes, 472.
Caesaraugusta (Zaragoza), opp.,et
domus S. J., 219; ex navata cum
proximis opera fructus spiritualis
colligitur, 220, 221; nostris amici
favent, adversarii, domui et tem-
plo aedificandis, sese opponunt,
221, 427-429, 448-451; et frequen-
tem sacramentorum usum impro-
bant, 483; v. 526, 527, 705, 706;
caesaraugustanus archiepiscopus,
v. Aragón, Ferdinandus; guberna-
tor, v. Aragoniae regnum; mona-
sterium Stae. Engratiae, O. S.
fiier., 429.
Calabria, regi&.; 673.
Calagurris (Calahorra), opp. , 124,
274, 275, 389; episc, V. Diaz de
Lugo, Joannes Bern.
Calaroni, Ailtonius de, 164.
Caloyro, Antoninus, 485.
Cambiagi, Joachim, script., 62, 63,
i63; 394, 424, 425.
Campeggi, Thomas, episcopus fel-
trensis (de Feltre), 3oi .
Canal, Petrus, S. J., 272, 438, 553,
554; navigat in Italiam, 658, 673.
Cánariae Prior, Toletí, Societatis
amans, 529.
Canisius, Otho, frater Bti. Petri,,
Viennam ad nostros venit, 651; re-
mittitur ad suos, 652.
Canisius, Btus. P. Petrus, S. J., 143,
592, 651, 652; acriter refutat vo-
lentes illum ad sedem viennensenu
promotum, 4o3 et seqq.; in colle-
gium archiducale, rogante Ferdi-
nando rege, immigrat, 585; con-
ciones habet adpopulura, 649; the-
ologiam tradit, 650 .
Canisius, Mag. Theodoricus, Bti. Pe-
tri frater, vir optimus, Societatí
copulatur, 651,
Cano, Fr. Melchior, O. P., canarien-
sis episcopus, Exercitia spiritua-
lia Sti. Ignatii oppugnai , 666;
episcopatum canariensem dimittit,
672.
Canobio, Joannes Francíscus , col-
lector in Lusitânia, 26.
Cañete, marchio de, v. Mendoza,
Petrus.
Capella (Chapelle), P. Maximilianus,
S. J.,6l2.
Capo d'Istria, dioec, v, Justinopo-
lis.
Capocorso, opp., a P. Emm. Lopes
sacris laboribus excultum, 62, 94,
114, 162, 186, 228, 3o5, 394.
Capraria, insula, 62, 166, 167, 226,
3o8, 3lo; lustratur a Landino, 385,
394, 395.
Index rerum
733
Caraffa, Joannes Petrus, olim episc.
theatinus (Chieii), postea archie-
pisc. neapolitanus ac cardinalis,
demum pontifex maximus, Paulus
IV, 72; alumni S, J. cur a non-
nullis perperam vocentur theati-
ni, 72.
Cárdenas et Pacheco, Bernardinus,
dux de Maqueda, a 15 Febr. 1553
prorex valentinorum , Societatis
fautor, 42, 273, 710.
Cárdenas et Velasco, Bernardinus,
praecedentis filius , marchio de
Elche, 273, 663.
Cardinalis burgensis, v. Mendoza,
Frane, de.
— compostellanus , v. Alvarez de
Toledo, Joan.
— de la Cueva, v. Cueva, Barthol.
de la,
— Sti. Clementis, v. Cicada, Joann.
Bta.
— perusinus, v. Corna, Fulvius de la.
Caravajal, P., S. J., v. Caivajal.
Cardo Piccola , opp. , lustratur a
Landino, 343-346.
Cardoso , frater conimbricensis , S . J . ,
267.
Carinthius, Hermes, 648.
Carleval, alias Charleval, Bernardi-
nus, 392, 556.
Carneiro, alias Carnero, P. Mel-
chior, S. J., 29; Ebora discedit,
19; quid judicet de Alphonso Bar-
reto, 279; rector collegii olisipo-
nensis creatur, 297, 329; Ludovi-
cum principem adit vocatus, 32 1;
socius datur Simoni Rodrigues^
Romam misso, 32o, 362, 366, 397,
398, 408; Compiuto transit, 459,
460, divinitus e turcarum manibus
liberatur, 554.
Carolus V, imperator Germ., Hisp.
rex, 3o, 278, 450, 460, 536, 540,
605; in Belgium se confert, 259;
non probat matrimonium Ludovi-
ci, Portugalliae principis, cum
Maria, regina Angliae, quam filio,
Philippo II, destinat, $36; confes-
sarius, V. Soto, Petr. ; Regia,
Joan.; concionator Matriti, 247.
Carolus, princeps Hispaniae, Philip-
pi II filius, 218.
Carrillo, P. Didacus, S. J., 120, 407,
656.
Carvajal, P., S. J., 319, 695, 696;
caecutit Valentiae, 710.
Carvalho, Petrus, 499.
Casabianca , Petrus Paulus della,
i63, 174.
Casa la Reina, opp., 69, 81 , 561.
Casanova Sauli, Benedictus, v. Sau-
li Casanova.
Casini, P. Joannes Philippus, S. J.,
bona sua Societati cedit, 104, 105;
v. 239, 662.
Casta, opp.; curio sive parochus da,
l63, 164, 188.
Castella (Castilla), regio, ac provin-
cia S. J., 3o, 33, 52, 84, 86, 156,
356, 358, 36i, 390, 456, 535, 568,
577, 578, 594, 595, ^^69, 712.
Castella (Castilla), Maria de, 504.
Castellá^ Petrus, 697.
Castello, Andreas, 655.
Castello, Laurentius, tiburtinus, So-
cietatis fautor, 583, 654, 655.
Castiglione, Joannes Bta., 71 .
Castiglione, opp., 165.
Castilla, Sanctius de, postea dictus
Ambrosius, 495, 496.
Castro, Brianda de, domina de Mie-
res et Mandayona, 469.
Castro et Osorio, Beatrix, comitissa
de Lemos, 460.
Castro Pinós, Francisca, ducissa vi-
dua Gandiae, 710.
Catalaunia (Cataluña), regio, 216,
251,417.
Catena, P. Joannes, S. J., v. Ca-
thena.
Catharina, Lusitaniae regina, fau-
trix et veluti mater Societatis, re-
liquias sanctorum, ab Ignatio mis-
734
iNDrCES
sas, devote suscipit^ 29; recte de
nostris rebus judicat, 37; v. 42,
43, 500, 528, 541, 544; Ignatii
commentationibus exercetur, 7l3.
Catharina, Ferdinandi I filia, 404.
Catharinus, alias Catherinus, Am-
brosius, O. P. , archiepiscopus
Compsae, 655, 668, 669, 672.
Cathena, alias Catena, P. Joannes,
S. j.,277.
Cavaller, Onuphrius, S. J., Valen-
tiae moriens, collegium valenti-
num scribit heredem, 3ig.
Cazador, Jacobus, episcopus barci-
nonensis, 437, 639; Patrem Barma
concionantem grato animo audit,
658, 659, 708.
Centellas, alias Centelles, Gaspar,
vir nobilis, Carolum de Borja litte-
ris lacessit, 41 .
Centelles et Folch, Maria Magdale-
na, ducissa V Gandiae, Caroli de
Borja uxor, 711.
Centumcellae (Civitavecchia), opp.,
127-129.
Carda, Anna de la, mater Hurtado
de Mendoza, comitis de Melito,
469, 562.
Cerda, Ignigus de la, dominus de
Mieres et Mandayona, 469.
Cerda, Joannes de la, dux de Medi-
naceli, 249, 289.
Çerra (Serra vel Sierra?) Balthasar,
S. j.,712.
Cervini, Alexander, frater Marcel-
li II, 443.
Cervini, Marcellus, cardinalis Stae.
Crucis, natus in Monte Fario, sed
dictus ex Monte Politiano, vir in-
tegerrimus, fautor Societatis, pon-
tifex maxìmus, orbi vix ostensus,
152, 154, 170, 175, 198, 441-444,
447, 514, 515-
Cervini, Romulus, frater Marcelli,
443.
Cesari, Octavianus, alias Octavius,
S. J., parentibus insalutatis, na-
vem ignotus conscendit : sociìs,
Neapoli in Siciliam tendentibus,
sese adjungit, 241; renuit ad pa-
rentes reverti, 400 et seqq.; cau-
sas hujus rei affert, 402; constan-
tia sua patrem, illum repetentem,
devincit, 489 et seq.; ejus mater,
241.
Cesari, Petrus Nicolaus, Octaviani
pater, secretarius ducis de Monte-
leone, 241, 401; victus constantia
filli, gaudet quod in Societate hic
perseveret, 489 et seqq.
Chavero, incola conimbricensis,268:
e Societate dimissus, 328.
Chivello, opp., 673, 676.
Christophorus, mag. in collegio li-
liensi Lovanii, 559.
Ciaconius(Chacón) Alphonsus,O.P.,
script., 191, 192.
Cicada, Joannes Bta., cardinalis Sti.
Clementis, 191-193, 343.
Cifuentes, comes de, v. Silva, Joan-
nes.
Cinthia, alias Cynthia, Lucia, pia
matrona tiburtina, de Societate
bene merita, molestiis afficitur,
265.
Cisteró, P. Ludovicus, 660.
Civitas Roderici (Ciudad Rodrigo),
opp., 497, 498, 540; episcopus, v.
Ponce de León, Petrus.
Civitavecchia., opp, v. Centumcellae,
Claret (in textu Clarete), Joannes,
mercator barcinonensis, 437.
Clemens, aliis de San Clemente,
Joannes, S. J., pie moritur, 525.
Clementis, Sti., cardinalis, v. Cica-
da, Joannes Bta.
Climente, alias Clymente, Michael,
protonotarius Aragoniae, cardina-
li Poggio Societatem commendat,
448-450.
Coenobium Sti. Antonii de Bene-
spera, 53.
— Ascensionis, raessanense, v. Mes-
sana.
Index rerum
735
— Sti. Francisci, hastíense, 19Ò.
— Sti. Joannis de Longovares, 52.
— Sti. Martini de Alvoredo, 53.
Cogordanus, P. Pontius, S. J., 57-
Colonia (Koln), opp., 95; optant co-
lonienses Societatem civitatis jure
donari: curio Stae . Columbae ad-
versatur, 126; morbo civitas oppri-
mitur, 23l; magister noster quid
apud colonienses significet, 23i,
277; civitas commovetur quorum-
dam candidatorum in Societatem
ingressu, 233; Societas Jesu bene
audit, 276, 277; V. 288, 559, 582,
651; coloniensis archiep., v. Scha-
uenburg, Adolphus von.
Columbanus, Stus., castellum, 63,
64, 185, 186.
Comaclum seu Comaculum ( Co-
macchio), opp.; episcopus, v. Ros-
setti.
Comes de Bailéu, v. Ponce de León
et de Guzmán.
—de Benavente, v. Pimentel, Pe-
trus.
— de Cifuentes , v. Silva , Joan-
nes de.
— IV de Feria, v. Fernández de Cór-
doba, Petrus.
— V de Feria, v . Suárez de Figue-
roa, Gomus.
— de Luna, v. Quiñones, Claudius.
—de Melito, v. Hurtado de Mendo-
za, Didacus.
—de Monterey, v. Acevedo et Zú-
ñiga, Alphonsus.
—de Morata, v. Martínez de Luna,
Petrus.
—de Ribagorza, v. Aragón et Gur- '
rea, Martinus.
Comittissa de Lemos, v. Castro et
Osorio, Beatrix.
— d: Melito, v. Silva, Catharina.
— de Monterey, v. Velasco et To-
var, Agnes.
— de Osorno, v. Velasco, Maria.
—de Ribagorza, v. Borja, Ludovica.
Commo, opp., 414, 636.
Complutum (Alcalá de Henares),
opp., et collegiumS. J.; eo se con-
fert Araoz, 67; templi exaedifica-
tio omittitur: sacellum fit, 122;
aegrotat Simon Rodrigues, 139-
141; Araoz concionatur, 24Ó; op-
pidi facies in melius mutata, 247;
transit Nadal, Portugalliam ver-
sus, 354; plures ignatianis exerci-
tiis excoluntur: socii ad iter roma-
num accinguntur: aestivi calores,
407, 408; socii aliquot Romam pro-
ficiscuntur^ 459; sacellum absolvi-
tur: pia opera, 656, 657; plures
Societatis candidati, 657; v. 87,
III, 120-122, l3i, 158, 178, 206,
212, 217, 250, 252, 253, 274, 276,
289, 353, 356, 460, 464, 469, 493,
526, 527, 534, 554, 5Ó2-564, 568,
577, 593, 595, 5^6, 599, 608, 63i,
Ò43, 669, 673, 705, 707, 709.
Compostella (Santiago de Compos-
tela), opp., 27; collegium S. J.
inibi instituendum ad maturita-
tem hoc quidem anno non venit,
28, 36, 49; graves a quibusdam
Societati conditiones apponuntur,
375, 378, 599, 601, 63o, 642, 7i3;
compostellanus archiepiscopus et
cardinalis, v. Alvarez de Toledo,
Joannes.
Concha (Cuenca), opp., 121, 419,
420, 459-461; eo socii aliquot com-
plutenses aestivis caloribus mi-
grant, 408.
Congum, regio, 36.
Conimbrica (Coimbra), opp., et col-
legium S. J.; eo venit Torres, 35;
diverberatio publica a sociis per
urbem facta, 50; huc se confert
Mirón, 297; Borgia socios conim-
bricenses sermone et exemplis
recreat, 498, 499, 541; v. 32-34, 36,
40, 43, 45, 46, 49, 51, 52, 57, 85,
160, 178, 179, 279-281, 299, 322,
323, 359, 365, 397, 399, 417, 456,
736
Indices
457; 496, 497> 539, 647, 663, ó68,
711, 7i3; conimbricensis episco-
pus, V. Soares, Joannes; rector,
V. Godinho, Emm.; Enriques, Leo.
Conspeanus, Joannes, S. J., Vien-
nam mittitur, 257.
Coppula, Petrus, Iò3, 606.
Córdoba, P. Antonius de, S. J.,
submisse de se judicat, 284; gra-
tias agit Ignatio ob indicta sacra
pro fratre demortuo, 285; Burgis
fit sacerdos, et primam hostiam
litat, 325-327; quid de ejus primo
sacro Ignatius notaverit, 325, 410;
it Cordubam , 422 ; Methymnae
adest in inauguratione futuri col-
legii exaedificandi, 43o; v. 69, 70,
463, 469, 480, 527, 550, 563, 564,
574, 578,599-
Córdoba, Bernardinus de, marchio
de Priego, 540.
Córdoba, Joannes de, vir magnae
exspectationis, decanus ecclesiae
cordubensis, 551, 574, 575, 63i;
Borgiam suis aedibus amice exci-
pit, 574; mira hujus viri mutatio
et amor erga Societatem, 706,707.
Corduba (Córdoba), opp., et colle-
gium S.J., agitur de gymnasioibi
instituendo, 67, l3o, 289, 422; eo
pergit Villanueva, 462; et alii,469,
480; et tandem Borgia, 497, 527-
529, 550, 563, 571 et seqq., 596,
600,602, 6o3, 608, 611, 628-631,
642-644, 663, 670, 671; eo vocatur
Barma, 709, 710.
Corna, Fulvius de la, cardinalis pe-
rusinus, 78; professionem P. Eve-
rardi Mercuriani accipit, 97, so-
ciis perusinis domum designat,
255, 256; Perusium venit, 444,445.
Corna, Hippolytus, ex archidiácono
cathedralis ecclesiae a Julio III
episcopus creatur, 256.
Corsica, insula, exculta a PP. Lan-
dini et Gomes, 62, 94, 114, Ii8,
128, 154 et seqq., 160, lól, 165-
174, 182, 197-199, 202, 222, 226,
229, 3o5, 3i5-3l8, 339; praedonum
incursione turbatur, 385, 424; ma-
gistratus Corsicae omnes bienna-
les, 118; Corsicae gubernator, v.
Doria, Lambas.
Corso, Fr. Simon, O. S. F,, guar-
dianus coenobii bastiensis, 88, 98;
Patrum Landini et Gomes praedi-
cat virtutum exempla et frugiferos
labores, 109, 118.
Cortesia, Constantia, dieta cavaliera
Cortesia, 476.
Corte, vel Corti, Joannes de, mi-
nisterprovincialis O. S. F. in Cor-
sica, Societatis amicus, 88; opera
Landini collaudat, 89, 90, 118,210,
211, 338.
Coster, alias Custos, Costerus, P.
Franciscus, S. J., mechliniensis,
127; Lovanio Romani proficiscitur,
232, 276.
Coudreto, alias Codretus (du Cou-
drey), P. Annibal, S. J., 489, 520;
acta ad mamertinum collegium
spectantia scribit, 523-525, 569,
661, 678 et seqq., 700.
Coudreto , vel Codretus (du Coudrey),
P. Ludovicus, S. J., Annibalis fra-
ter, rector collegii fiorentini, 77.
Coutiño, (Coutinho), Petrus, 671.
Couvillon, Joannes, v. Cuvillon.
Cremona, opp., 38i, 386, 387.
Croce, Joannes de la, episcopus ti-
burtinus, 144.
Croce, Lucius de la, S. J., italus,
Valentini collegii incola, 639.
Cubelles, Dominicus, prior syracu-
sanus, episcopus melitensis, col-
legium S. J. vult Melitae, 664.
Cuesta, Dr. Andreas, postea episco-
pus legionensis, Societatis fautor,
668.
Cueva, Bartholomaeus de la, cardi-
nalis, 24, 350, 353, 555, óol. .
Cueva, Beltranus de la, dux de Al-
burquerque, prorex Navarrae,207.
Index
Cueva, Henricus de la, 555, 556.
Cumbertus , theologus lovanien-
. sis, 258.
Cuvillon (Covillonius, Couviglion,
etc,saepe JoannesFlander dictus),
P. Joannes, S. J., 438, 553, 554;
Barcinone in Italiani navigai, 658,
673, 675,676.
Cynthia, Lucia, v. Cinthia.
n
Dachuerliis, Franciscus, S. J., 276;
V. seq.
Daghverlies, Franciscus, S. J., 233.
Darogio, Carolus, alibi Rogio, Caro-
lus da, 314.
Dawant (Avantianus) , P. Erardus,
S. J., 143, 649.
Deodatus, Guerricus, S. J., mori-
tur, 3l3.
Delphensis, Antonius Andreas, 589.
Dias, P. Petrus, S. J , olirti lusita-
norumprocuratorinurbe, 32;Com-
postellam cum P.Torres petit, 375.
Diaz, P, Balthasar, S. J., valentinis
dat operam, 205, 273, 639, ^94:
696, 710.
Díaz de Lugo, Joannes Bernardus
(Bernal), episcopuscalagurritanus,
soctos expetit, 124; Borgiam evo-
cat, 274; V. 289, 561,626, 628,629.
Dies, P. Balthasar, S. J., in Indiam
solvit, 205.
Dirsius (Dyrsius), Joannes, S. J.,
Viennae concionatur, 649.
Doménech, Angelica, soror P. Hie-
ronymi, 663,
Doménech, P. Hieronymus, S. J.,
in Siciliam cum sociis ab Ignatio
mittitur, provincialis futurus, l36
et seqq.; Neapolim pervenite 150;
Bibonam accedit, inde Panormum
reversurus, 236; Montemregalem
adit; locum collegio instituendo
eligit, 269, 270; Patribus Nadal et
Mirón idoneus videtur, qui Aethio-
piae patriarcha renuntietur, 394;
EpISTOLAE MixTAE, TOM. III.
RERUM 737
mamertinam probationis domum
comparat, 520-524; statum coe-
nobii Ascensionis describit: quid
fieri possit ad redintegrandam di-
sciplinam, 615 et seqq.; rationem
liberandiPatremGuttano proponit,
7o3, v. 105, 151, 294,29^,347, 348,
401,487, 510, 511, 569, 570, 591,
607,640, 661, 664, 675, 678-683,
699. 700.
Doménech, Petrus, genitor P. Hie-
ronymi, 640.
Doménech, Petrus, abbas de Vila-
bertrán, Valentiam e Portugallia
venit, 319; Barcinonem cum or-
phanis lusitanis ingreditur, 588,
389; in abbatiam suam se recipit:
amare conqueritUr de Patribus
Torres et Mirón, 416 et seqq., 436,
437; vindicat se ab iis, quae ei at-
tribuuntur: rursus de Mirón et
Torres conqueritur, 455 et seqq.,
534, ò6o.
Dominicus, frater, S. J., Bononiae
incola, 147.
Dominicus, Stus. (S. Domnino), lo-
cus Garfagnanae, 3 12, 315.
Donatus, Aelius, grammaticus, 524;,
Doria (D'Oria), Antonius, 454,
Doria, Jacobus, 227.
Doria, Joannetinus, 118, 424.
Doria (D'Oria), Lambas, Corsicae
gubernator, 64-71 , 73, 128, 149, i63,
167, 174, 3io; testimonium ponti-
fici máximo reddit pro PP. Landi-
ni et Gomes: dolet de malis, qui-
bus insula , pastorum negligentia,
scatet, 188-190; indicat Ignatio cur
aliqui in Landinum et Gomes, a
pontifice missos, invehantur, 190-
193; in laudem Landini et Gomes
cardinali Cicada scribit, I94;lgna-
tii litteras desiderat, 338, 343, 345.
Draguth, pirata, 115, 118, 166, 202,
424.
Drepanum (Trapani, in textu Trapa-
na), opp., 238,
47
738
Indices
Ducissa de Bibona, v. Vega, Elisa-
beth de.
— Frías, V. Velasco et Aragon, Ju-
liana.
— Infantado, v. Aragón, Elisabeth.
— de Medinasidonia, v. Aragón et
Gurrea, Anna.
— de Monteleone, 241.
de Villahermosa, v. Borja, Ludo-
vica de.
Dueñas, Rodericus de, Societatis
fautor, 43o, 493.
Dux de Alburquerque , v. Cueva,
Beltranus de la.
— de Benavente, v. Pimentel, Pe-
trus.
— de Bibona, v. Luna, Petrus de.
— de Escalona, v. López Pacheco,
Didacus .
— Ferrariae, v. Este, Hercules de.
— Gandiae, v. Borja, Carolus de.
— del Infantado, v. López de Men-
doza, Ignigus.
— Mantuae, v. Gonzaga, Franciscus
de.
— de Maqueda, v. Cárdenas et Pa-
checo, Bernardinus.
— de Monteleone, v. Pignatelli, He-
ctor.
—de Sessa, v. Fernández de Córdo-
ba, Gonzalvus.
— de Villahermosa , v. Aragón et
Gurrea, Martinus.
E
Ebora (Évora), opp., et collegium
S. J., ab Henrico, principe et car-
dinali, institutum, 19; studia et vir-
tus florent, 20; concinnantur no-
vae aedes, 373, 374; datur opera
proximis, 374; pia exempla, 507,
646, 647; V. 19, 20, 27, 40, 42, 45,
297, 322, 357, 411, 541, 550, 571,
572, 712; collegii rector, v. Qua-
dros, Ant.; Barreto, Alph.
Eduardus(Duarte), filius Joannis III,
bracarensis archiepisc. electus,
moritur, 53.
Eduardus (Duarte), dux de Guima-
rães, 501.
Effectatis , aliis Affa tato , Petrus,
episcopus de Leccia, 117.
Egusquiza, Julianus, S. J., comes
P. Araoz in suis itineribus, 253,
526, 561, 608, 609.
Ejea de los Caballeros, opp., 450,
453.
Elche, opp.; marchio II de, v. Cár-
denas et Velasco; marchionissa, v.
Portugal, Joanna.
Eleonora, regina Lusitaniae, 500.
Elias, proph., 40.
Elisabeth, imperatrix. Caroli Vuxor,
572.
Elisabeth, infans Portugalliae, filia
Jacobi, ducis IV de Bragança, v.
Bragança, Elisabeth de.
Emmanuel I, rex Portugalliae, 20,
500.
Enriques, P. Leo, S. J., Conimbri-
cam venit, 36; quid sentiat de
rebus lusitanis, l3o; ñt rector col-
legii conimbricensis , collateralis
P. Mirón, l3l, 158, 266, 268; v.
32-35, 328, 711.
Enriquez, Alphonsus, abbas valliso-
letanus, dictus etiam Alph. Villar-
roel, 480.
Enriquez de Ribera, Joanna , mar-
chionissa de Berlanga, 28.
Episcopus abulensis, v. Alava et Es-
quivel.
— Adjacii (Ajaccio), v. Bernardi de
Luca, Bta.
— Aleriae, v. Pallavicini , Petrus
Franciscus.
— Algarbiensium, v. Mello et Castro.
— burgensis, v. Mendoza, Frane,
cardinalis.
— canariensis, v. Cano, Melchior,
O. P.
— civitatensis (Ciudad Rodrigo), v.
Ponce de León, Petrus.
— comaclensis (Comacchio), v. Ros-
setti, Alphonsus.
Index rerum
739
Episcopus conimbricensis, v. Soares,
Joannes .
— de Esquilache (Schillace), v. Vi-
llalobos, Alphonsus de.
— feltrensis (Feltre), v. Campeggi,
Thomas.
— hispalensis, v. Valdês, Ferdinan-
dus.
— de Leccia, v. Effectatis, Petrus.
— marianensis, v. Balduinis de Bar-
ga, Balduinus.
— melitensis, v. Cubelles, Domini-
cus.
— mirandensis et portalegrensis, v.
Alva, Julianus.
— mutinensis, v. Foscarari, Aegi-
dius.
— nebiensis, v. Grimaldi, Andreas.
— novariensis, v. Moronus, Joannes,
cardinalis.
— ovetensis, v. Rojas et Sandoval,
Christophorus.
— pactensis (de Patti), v. Aragón,
Barth. Sebastianus.
— parisiensis, v. du Bellay, Eusta-
chius .
— rhegiensiè, v. Gonzaga, Augusti-
nus.
— Sagonae, v. Butinono , Joannes
Maria.
— segoviensis, v. Gallo, Gregorius.
— syracusanus, v. Bononia, Hiero-
nymus.
— valvensis et sulmonensis, v. Zam-
beccari, Pompejus.
— zamorensis, v. Aguila, Antonius.
Erasmus, 655.
Erronade Valoroste, Necroso(!), 164.
Esaù, 284.
Escalona, dux de, v. López Pache-
co, Didacus.
Esquilache (Schillace), episcopus, v.
Villalobos, Alphonsus de.
Esquivel, F. Thomas, O. P., Socie-
tatis fautor, 452.
Este, Hercules de, dux Ferrariae,
172, 287, 434.
Estrada, P. Franciscus de, S. J.,
burgensis domus superior, Burgis
concionatur, aliaque obit sacra
munia, 22, 23; Romam ire cogi-
tai, 6g; burgensibus gratissimus,
108; Borgiam concionatorem lau-
dat; optat ut Ignatius illum ad
concionandi munus hortetur, 282,
283; a morbo recreatur, 409; pe-
cuniam testamenti Gregorii de
Polanco pro burgensi domo requi-
rit, 409; postulata iterat, 422, 468;
agit de choro instituendo: lepi-
dum Ignatii responsum, 478, 479;
Vallisoletum et Methymnam acce-
dit, 509; Burgos revertitur, 576;
objectis a Polanco respondet, 577;
Cordubam evocatur: id vehemen-
ter displicet burgensibus, 578-580;
exire prohibetur, 611 et seqq.;
concionatur, 641; magistros ex-
spectat, qui Burgis scholas ha-
beant, 642; profectionem Cordu-
bam versus diifert, 643; v. 21, 106,
107 et seqq., l32, 324 et seqq.,
439, 440, 492, 53i, 537, 555, 600,
612, 628, 629, 63i.
Eugubium (Augubio, Gubbio), opp. ,
et collegium S. J., 3ii, 435, 441-
443, 447, 472, 474, 5i3; res male
succedunt, 6l3.
Exercitia Sti. Parentis oppugnan-
tur in Hispânia, 665 et seqq., 672.
F
Faber (Fabro, Fèvre, Lefèvre), Btus.
P. Petrus, S. J., 224; ejus Carias,
. 335.
Fajardo, Anna, 504.
Fala Darban, Joannes Antonius, 182.
Faria, Balthasar de, orator Lusita-
niae apud pontif., rosam auream
Joanni principi defert, 26; v. 365.
Farnesius (Farnese), Alexander, car-
dinalis, archiepiscopus Montis re-
galis in Sicilia, Societatis patro-
nus , auctor collegii monterega-
740
Indices
lensis, 244, 269, 295, 3o3 (ubi
raendose in textu legitur etiam
Farnese pro Poggio), 347; domus
farnesia, 3o2; palatium, 376,
Fattora , domina , v . Gesso , Ma-
ría de.
Favagna, VincenteJlus di, 164.
Felinus, Dr., v. Villinus.
Ferdinandus I, rex romanorum, de
Societate optime meritus , 142,
181, 404; petit ut Canisius in col-
legium archiducale immigret, 585;
socios plures optat Viennae, 649.
Feria, comes IV de Feria; v. Fer-
nández de Córdoba, Petrus; co-
mes V, V. Suárez de Figueroa,
Gomus; comitissa, v. Fernández
de Córdoba, Catharina.
Fernandes, P. Emmanuel, S. J., ad
bonam frugem revocatur, 323.
Fernandes, P. Urbanus, S. J., Oli-
sipone consistita 36; collegii re-
ctor, 157; in Indiam destinatur,
2o3; aeger, cum propriae vitae di-
scrimine, mari se committit, 204,
205; moritur in via ad indos, prius
quam consolatorias Ignatii litteras
accipiat, 205; V. 29, 32, 457.
Fernández de Córdoba, Catharina,
marchionissa de Priego et comitis-
sa de Feria, mater P. Antonii de
Córdoba, Societatis fautrix, 289,
463, 497, 527, 556, 572, 574, 63i;
vult filii sacerdotium in consobri-
num tredecim annorum transfer-
re: id Borgiae non probatur, 285;
pro instituendo collegio corduben-
si urget, 422.
Fernández de Córdoba, Gonzalvus,
dux III de Sessa, 551.
Fernández de Córdoba, Petrus, co-
mes IV de Feria; pro eo demortuo
sacra indicuntur ab Ignatio, 285.
Fernández de Velasco, Petrus, Ca-
stellae comestabilis,chorum ad di-
cendas horarias preces in Societa-
te desiderat, 479; v. 577, 626, 643.
Ferrarese, P. Albertus, S. J., re-
ctor eugubini collegii, ejus statum
describit, 512 et seqq.; de exigua
fructu lamentatur, 6l3.
Ferraria (Ferrara), opp., et colle
gium S. J., 208, 210, 223, 234,,
286, 288, 3o3; studia renovanda
parisiensium more, 434; Ferrariae
dux, V. Este, Hercules de; ferra-
riensis ecclesiae administrator, v^
Rossetti, Alphons.
Ferrarius (Ferrer) de Lanuza, Ara-
goniae summus populi magistra-
tus , Justicia vulgo appellatus,.
526.
Ferreras, Joannes, script., 536,
Fiamingo, Petrus, S. J., 3So.
Fiaschi, aliis Fieschi , Alexander,
duci Ferrariae a secretis, Socie-
tatis amicus, 209, 234.
Fiesco , Marsilius dal , laudatur a
Landino, 173.
Fiesco, Paulus Hieronymus dal, 172;
ejus soror, 172.
Fiesco, Vincentellus, tribunus mili-
tum, 174.
Flandria (in textu Flandes), regio,
422, 536, 592, 602, 6o3.
Florentia (Firenze), opp. , et colle-
gium S, J., i32, 219, 3i5, 440,
484, 591; fiorentini collegii rector,
V. Coudreto, Ludovicus.
Fonseca, P. Petrus de, S, J., cum
laude docet Conimbricae philoso-
phiam, 267.
Fontinens (Onteniente), opp., 659,
660, 663, 709.
Forcada, Joannes, S. J., obit Pa-
normi, 296.
Fortiguerra, Joannes Petrus, vica-
rius monteregalensis, anno 1557
cirenensis episcopus creatus, 244.
Fosearan, Aegidius, O. P., episco-
pus mutinensis, Societatis amans,
690.
Francesco del Pino, Antonius, nobi-
lis ac pius vir, Bastiae incola, 64.
Index rerum
741
94, 139; testimonium proPP. Lan-
dini et Gomes proferí luculentum,
T52 et seqq., 170.
Francisci^ Sti., religiosi bastienses,
suis aedibus Patres Landini et
Gomes amantissime excipiunt, yS;
laudantur, 169; nostros adjuvant,
175, 229.
Francisco, frater, S. J.,collegii vien-
nensis incola, 649,
Franciscus I, rex Galliae, 500.
Franco, P. Antonius, S. J., script.,
20, 205.
Frías, ducissa de, v. Velasco et
Aragón, Juliana.
Frusius(deFreux), P. Andreas, S.J.,
672.
Furnis, canonicus de, v. Lanoy, Ni-
colaus de.
Fuscho, Lactantius, Ii3.
Gì
Gachard, Ludovicus Prosper, script.,
2l8.
Galapagar, opp., 408.
Galeze Zambeccare, Joannes, 333.
Gallaecia (Galicia), regio, 412.
Gallia, regio, 536, 582, 7o3.
Gallo, Gregorius, sacrae scripturae
interpres, segoviensis episcopus,
644, 645.
Gallo, Mag. Joannes, O. P., 439;
Tridenti orationem habet ad Pa-
tres, 644, 645.
Galvanellus , P. Andreas , S. J.,
Morbenii adlaborat, 119, I2o, 4l3
et seqq.; timet ne Morbenium ac-
cedat ludimagister haeresi infe-
ctas; vota civium explicat, colle»
gium Societatispostulantium, 552,
553; urgetur a morbeniensibus ne
discedat, 565, 566, 632, 633, 635.
Galvanellus, P. Hieronymus, S. J. ,
orationem latinam Bononiae ha-
bet, 147, 693.
Gambarus, P. Joannes, S. J., ad
sacerdotium promotus, 342.
Gamero, P. Joannes, S. J., valenti-
nis sociis praepositus, 3l8; Toleti
pie moritur, 528, 564.
Gandia, opp., et collegium S. J.,
349, 351, 353, 390, 410, 422, 438.
460, 469, 534, 554, 563, 593, 599,
639, 659, 708; eo Compiuto ve-
niunt P.Christophorus Rodriguez,
theologiam traditurus, et Diony-
sius Vazquez, 709; Gandiae re-
ctor; V. Barma, Joann. Età.; du-
cissa vidua , V. Castro Pinós,
Francisca; ducissa , Caroli ducis
uxor, V. Centelles et Folch, Ma-
ria Magdalena.
Garfagnana, aliis Carfagnana, opp.,
172, 174; collegium Societatis in-
stitui optant incolae, 3ii, 3l2.
Gaudanus, P. Nicolaus, S. J., 143,
404; doctor theologus academiae
viennensis, 585, 649; theologiam
publice Viennae legit, 650.
Gentil, Melchior, laudatur, 173, 174.
Genua (Genova), opp. et respublica,
94, 153, l63, 165, 167, 170, 175,
200, Z29, 23o, 262, 309; collegium
Societatis institui exoptant, 3l7,
339, 371, 390, 424, 454, 484, 536,
580; eo se confert Lainius, 686;
Sancti Georgii officium, Genuae
celeberrimum, 72, 118, 128, 152,
161, 172, 173, 188, 191, 194, 197»
229, 3(o, 340, 432; genuensis ar-
chiepiscopus , v. Sauli, Hierony-
mus.
Gerardi ( Geeraerts ), Theodoricus,
S. J., insalutatis parentibus, So-
cietatemLovanii adit: animi, ea de
causa commoti, sedantur, 257.
Gerardo, S. J., 273.
Gerbae, v. Lothoplagiti insula.
Germania, regio, 278, 439, 548.
Gerunda (Gerona), opp., 436.
Gesso, Lanfrancus, 209.
Gesso, Maria del, vidua praeceden-
tis, femina piissima, collegii fer-
rariensis postea fundatrix, 209, 286.
742
Indices
Gesti, P. Joannes, S. J., 388, 389,
436, 437; statura domus barcino-
nensis describit, 533 et seqq.; so-
ciorum ¡nopiae subvenire curat,
658.
Gewaerts (Stevordianus), Martinus,
S. J., 586; Viennae concionatu-
rus, 649, 651 .
Giglio, insula, 425.
Giorgento (Girgenti), opp., v. Agri-
gentum.
Girardin, P, Desiderius, S, J., lotha-
ringius, tiburtino collegiolo prae-
est, 264, 532, 533, 560, 582 ; mira
hujus viri simplicitas, Ó14, 654.
Girgenti, opp., v. Agrigentum.
Giurba, Joannes, 624, 625.
Godinho, P. Emmanuel, S. J., col-
legii conimbricensis rector, 32, 35,
45,57,85, i3i, 176, 178, 179; Oli-
siponem venit, 266, 267, 329, 397,
464, 466.
Gomes, P. Cornélius, S. J., 35.
Gomes de Montemayor, P. Emma-
nuel,S. J.,lusitanus, saepeP.Mon-
temayor dictus a sua patria, cum
P. Landino, auctoritate pontif.max.
ad Corsicam lustrandam mittitur,
62; it Capocorso, 73; diligenter ac
fructuose adlaborat, 91-95, 98,99,
109; laudatur, 153; narrat quo mo-
do ipse et Landinus a vicario ma-
rianensi tractati fuerint, 160 et
seqq.; monetur a Landino quid vi-
tare debeat, 201 , 202; laudatur,
210, 211; excolit Copocorso, 228;
Bastiam redit, 346; fructuosam
operam cum proximis collocat,
370; v. 88, 95, lio, 114 et seqq.,
128, 149, 155, 166, 169, 185 et
seqq., 200, 225, 262, 3o4, 309, 3l6,
3i8, 343, 372, 385, 386, 395, 426,
432, 454.
Gomes, Michael, desertor Società
tis, calumniator insignis, 36-38,
46, 48, 50; ab omnibus deseri inci-
pit, 52, 355.
Gómez, Martinus, canonicus civita-
tensis, Borgiam, transeuntem in
Portugalliam, honorat, 497, 540.
Gómez de Silva, Rodericus, v, Rui-
gomes.
Gonçalves da Camara, P. Ludovi-
cus, S. J., accusat se de negligen-
tia in scribendo: narrat quae in
Portugalliae provincia acciderunt,,
3l et seq.; Conimbricam accediti
36; prae animi demissione refugit
professionem , 45; a confessioni-
bus regi et principi esse recusat,.
45; Romam, a sociis electus, mit-
titur ad Ignatiura, 65, 99-101, 155^
156; quid de eo judicet Tablares,
351; ab aliis notatur, 365; v. 25,
29, 46, 87, l3o, 2o3, 204, 268, 274^
329, 397, 417, 418, 456, 492.
Gonzaga, Augustinus, episcopus rhe-
giensis in Calabria, 662.
Gonzaga, Franciscus, dux Mantuae^
anno 1550 vita functus, 404.
González, P. Joannes, S. J., vallis-
oletanis sociis praefectus, incom-
moda utitur valetudine, 102, 135,,
564, 63o, 670.
González de Villasimplez , Anna,.
219,451,481.
González de Villasimplez, Joannes,,
illius et sequentis pater, 451.
González de Villasimplez, Joannes
Ludovicus , praecedentis filius ,222,,
451.
Gou, Antonius,S. J., Patri Araoz so-
cius et a litteris, lll, 212 et seqq.,,
246, 288, 526, 555, 561, 567, 568,
594, 63o; illum defendit ac laudai
apud Ignatium, 607 et seqq.; ejus
fides commendatur ab Arioz, 665.
Govantes, Angelus Casimirus, scri-
ptor, 626, 627.
Graa, aliis Gram, Grana, P. Ludo-
vicus de, S. J., 29.
Graevius, script., 72.
Gramayo, Joannes, incola conimbri-
censis, 267.
Index rerum
Granada, V. P. Fr. Ludovicus de,
O. P. , script., 20.
Granata (Granada), opp., 6oI .
Gratallops, opp., patria abbatis Do-
ménech, 389.
Grato (?), Joanninellus, sacerdos opti-
raus bastiensis, testimonium pro
Landino et Gomes dicit, 199, 200,
227.
Gregorius, Stus., pont. max., 682.
Grim, Carolus, S. J., 586, 65I.
Grimaldi, Andreas, episcopus de
Nebbie, 117.
Grisonio, Annibal, 341.
Gropellus, aliis Gropillus, P. Ga-
spar, S. J., 58.
Gropperus, aliis Grupperus (Grop-
per), Dr. Joannes, bene de Socie-
tate meritus, 126, 23i-233, 277,
278.
Grotta, Sta. Maria della, templum
Panormi, 241; aedes angustae am-
plificantur, 242 et seqq.
Guadix, opp., 498.
Guevara, Josephus, exercitiis spiri-
tualibus excolitur, 495; adhaerere
Societati statuii, 496.
Guinea, regio, 65.
Gulielmus, frater, S. J., Viennae
incola, 143, 649.
Gurrea, Franciscas, Aragoniae gu-
bernator, 427; pro Societate Phi-
lippo II scribit, 450 et seqq.
Gurrea et Aragón, Alphonsus Phi-
lippus, comes de Ribagorza, 602.
Guttano (de la Goutte), P. Joannes,
S. J., Valentiam venit, 272; et
Barcinonem, 438; opportunum ad
navigandumtempus exspectat,553,
554; in Siciliam cum sociis solvit,
658; tendens in Italiani, prope Nea-
polim a turcis capitur , 673 et
seqq.; de eo liberando agitur, 702,
7o3.
Guzmán,P. Didacus Ponce de, S. J.,
frater comitis de Bailén, brevius
Didacus de Guzmán dictus, Socie-
tatem cum doctore Loarte init, 67,
70; collegium cum eo cogitat in-
stituere, I23; christianam doctri-
nara scite explicat, 124, 625, 641,
643; ipse et doctor Loarte orant
ut, si christianis novis in Socie-
tate locus non sit, et ipsi dimit-
tantur, 392, 393; ambo discipuli
Bti. Avila conjunctissimi, 394; v.
556, 562,579, 600, 612, 629,631.
Guzmán, Joannes, clericus, Borgiam
honorat, 497, 540.
Guzmán, Martinus de, Ferdinandi I
cubicularius, 404.
Il
Hales (Halensis), aliis Ales, Alexan-
der, O. S. F., 244.
Hammontanus (Hammont., Kalck-
brenner), Gerardus, carthusiae co-
loniensis coenobiarcha, Societatis
fautor, 126, 233,
Haro, opp., a nostris sociis excoli-
tur, 626, 627.
Helmi, P. Caesar, S. J., 341.
Henricus, Lusitaniae princeps, Joan-
nis III frater, eborensis archiepi-
scopus, cardinalis, legati pontificii
muñere fungitur, 26; quid sentiat
de sociis in Indiam transmittendis,
28; recte de Societate sentit in
causa Simonis Rodericii, 37, 38;
eborense collegium suscipit aedi-
ficandum, 42; et clericorum semi-
nariuro, Societati commitendum:
quid de hoc opere sentiat Mirón,
298, 299; opus collegii eborensis
urget, 297, 298, 322 et seqq., 411
et seqq.; conspecto Borgia, cardi-
nalis gaudet, 549; V. 45, 52-54,
321, 372, 373, 571, 572, 668, 669.
Hernandes, vel Fernandes, P. Em-
manuel, S. J., Eborae tabernas,
praecipue sutorias, docendo, con-
cursat, 412, 413, 507, 508.
Hernández, Alphonsus, S. J., Gom
pluto Romam adit, 460 .
744
Indices
Hernández, Andreas, S. J., Romam
proficiscitur, 588.
Hernández, P. Bartholomaeus, S. J.,
collegii salmanticensis rector, 564.
Hernâni, licentiatus, natione canta-
ber, vicarius oppidi Zumaya, Bor-
giae apud cántabros interpres, vir
admodum pius, 597; ejus obitus
notatur, 598.
Herrera et Velasco, Anna, comitissa
et ducissa de Benavente, 27.
Hezeus, aliis Heceus, Hezius (van
Hees), P. Arnoldus, S. J. , 258,
277.
Hierusalem, opp., 141.
Hinojosa, Ricardus, script., 69.
Hispalis (Sevilla), opp., 124, 440, 528;
eo vocatur Borgia, 705; hispalen-
sis archiepiscopus, v. Valdés, Fer-
dinandus.
Hispânia, regio, 214, 219, 441,456,
536, 591, 644, 681, 729.
Hoffaeus, Paulus, S. J., 589, 590.
Honcala, canonicus abulensis, 538.
Horatius Flaccus, Quintus, in scho-
lis praelegitur, 277.
Huete, opp., I2l.
Hurtado de Mendoza, Didacus, co-
mes de Melilo, post 1553 aliis titu-
lis ornandus; ejus pietas commen-
datur, 121, 247, 462, 469, 562, 6o3,
665.
1
Ignatius de Loyola, Stus., Societa-
tis Jesu institutor, jubet ad se e
provincia lusitana socium mitti,
qui eum de rebus suae provinciae
doceat, 28; sanctorum reliquias re-
ginae Portugalliae mittit, 29; quid
ipse in Constitutionibus Societa-
tis statuerit de Christiana doctrina
a professis docenda, 29, 600; Igna-
tius a Simone Rodrigues injuste
notatur, 34; curat dissidium inter
Borgias et valentinos Centellas
componere, 41, 42; auream scribit
ad lusitanos de obedientia episto-
lam, 26 Martii 1553, 41; cupit ut
scholae Olisipone habeantur; et
domus profesorum a collegio se-
juncta, 43; quantum voluerit Joa-
ni ni morem gerere, 48; principi-
bus lusitanis venerationi est, 5 1 ; so-
dalem magistrum Romei, nondum
sacerdotem, in Corsicam mittit, so-
ciorum facta exploraturum, 127 et
seqq. ; P. Urbanum Fernandes,
aegrum in Indiam solventem, con-
solatur, 205; Landino et Gomes, in
Corsicam proficiscentibus , spiri-
tum lenitatis commendai, 226, 385;
efficit ut cardinalis Maffeus pro
sociis parisiensibus litteras scri-
bat, 234; est incolis ariminensibus
gratissimus, 254; probat ut semi-
nariumclericorum instituatur, 272;
Borgiae suadet ut in navanda pro-
ximis opera, divinara instinctum,
pro ut ei visum fuerit, sequatur,
283 ; preces fundendas pro demor-
tuo Fernández de Cordoba indicit,
285; quid dixerit de primo sacro
P. Antonii de Córdoba, 325; ex-
istimat posse cum magno delectu
christianos novos in Societatem
cooptari, 393; diligentiam adhibet
ne Canisius ad viennensem eccle-
siam episcopus evehatur , 406;
apud cardinalem Moronem sese
excusat, 433; pro rege Portugal-
liae preces et sacra universae So-
cietati injungit, 517; Patrem Na-
dal mittit commissarium in Por-
tugalliam et Hispaniam cum po-
testate , et ad publicandas Con-
stitutiones, 352, 670; ob altiores
causas exemptos vult ab obe-
dientia provincialis Araoz Patres
Borgiam et Torres, 557; cur non
monuerit Araozium de mutationi-
bus faciendis in Portugallia et
Aragonia, 595 ; Paternitatis titu-
lum in Societate usurpari non fert.
Index rerum
745
et vetat, óoi; Patrem Doménech
reprehendit, putans hunc se sponte
immiscuisse coenobio Ascensionis
instaurando, 680; proregem Sici-
liae emoUire studet, 683; Petrum
Santini invitat ut Montemregalem
adeat, 685; Sto. Thomae de Villa-
nueva scribit, 699; Borgiae auctor
est ut Caesaraugustam petat, 705;
V. 69, 180, 182, 194, 206, 207, 225,
262, 333, 348, 355, 357, 358, 36o,
391, 410, 437, 455, 467, 481, 580,
581, 592, 606, 624, 641, 660, 686.
India, regio, 29, 3o, 37, 39, 65, Ii6,
362, 397, 414, 556, 578, 663, 706;
Indiae prorex, v. Bragança, Con-
stantinus de; litterae indicae, 287.
Infantado, ducissa del, v. Aragón,
Elisabeth de.
— dux del, V, López de Mendoza,
Ignigus.
Inquisitor fidei supremus, v. Valdés,
Ferdinandus.
Iscalino, V. Paolino.
Itala, opp., 662, 700,
Italia, regio, 422, 536, 553, 578, 6i3,
681.
J
Jaccha, opp., 238.
Jacob, 284.
Jacobus, bononiensis, S. J., 147, 223.
Jaius (le Jay), P. Claudius, S. J.,
unus e primis Sti. Ignatii sociis,
qui trigestinum episcopatum re-
cusavit, 404.
Jiméi^ez de Miranda, Christopher us,
107, 108, 478.
Jiménez de Miranda, Franciscus^
abbas de Salas, 107, 478. 479.
Joanna, Caroli V filia, Philippi Ij
soror, Joanni, principi Lusitaniae,
in matrimonium collocata, 33, 500
et seqq., 504 et seqq., 542 et seqq.;
intimo laetitiae sensu afficitur,
conspecto Borgia, idque fit omni-
bus manifestum, 548; novocharta-
rum lusu, a Borgia excogitato, mi-
riñce delectatur, 502; v. Borgia,
Franciscus .
Joannellus, sacerdos siculus, pietate
conspicuus, 619, 622.
Joannes III, rex Portugalliae, Socie-
tatis patronus , religionis studio
clarus, Institutum Societatis Jesu,
occasione Simonis Rodericii, doce-
tur, 37, 38; amore Societatem com-
plectitur, 39; a confessionibus sibi
eligit Gonçalves et Mirón, qui
prae humilitate esse nolunt, 45;
Gonçalves , Romam proficiscen-
tem, commendat, 99, 100; Borgiam
rogat ut in Portugalliam veniat,
loi; non probat Simonem Rodri-
gues, sine copia ab Ignatio facta,
in Lusitaniam reverti; ducem de
Aveiro commonefacit ne Roderi-
cii patrocinium suscipiat, 224, 225;
Ignatio scribit de eligendo Aethio-
piae patriarcha; 398; cogitai de
nuptiis Ludovici, sui fratris, cum
Maria, Angliae regina: id Carolo V
displicet, 536; v. 20, 26, 3o, 3i, 33"
35, 39, 48, 53-57, 65, 84, 86, 206,
297, 389, 399, 499 et seqq., 517,
528, 714.
Joannes, princeps Lusitaniae, Joan-
nis III filius, Joannae, Caroli V
filiae, maritus, 502; rosa aurea a
pontif. Julio III honoratur, 26.
Joannes quidam, lusitanus, e Socie-
tate Venetiis, hospite insalutato,
aufugit, 341 .
Joannes, ferventissimus Societatis
candidatus in Lusitânia, 647.
^Joannes, S. J. , burgensis incola,
612.
Joannes Andreas, 476.
Joannes Baptista, candidatus S. J.,
475; Mutina Bononiam mittendus,
689.
Joannes Franciscus, parmensis, S. J.,
223.
Joannes Franciscus, a superiore, ut
videtur, distinctus, 273.
746
Indices
Joannes Jacob us, 3o8.
Joannes Maria, 3o8.
Joannes Paulus, S. J., v. Borrell.
Joannes Paulus, alius a fratre Bor-
rell, 164.
Joannes de Longavares, Stus., v.
Longovares.
Joanninellus, 174.
Jordanus, Fr., O. P. min. gen. pri-
mus, 681, 682.
Jorge, P. Marcus, S. J., laudatur,
646.
Josephus, amanuensis, sive librarius
Sti. Frane. Borgiae, 599.
Juliana, opp., 238.
Julius III, pontif. max., Lusitaniae
principem rosa aurea decorata 26;
buliam pro collegio germanico
edit, 95; et Litteras «Apostolicae
sacrae religionis», 178, 258; Mar-
cellum Cervini in urbem evocai,
442; plenam poenarum,noxis debi-
tatum, condonationem pro Angliae
conversione rite precantibus,e]ar-
gitur , 587 ; Societatis privilegia
confirmat, 587; v. 56, 470, 655.
Justinopolis (Capo d'Istria), dìoece-
sisetepisc, v. Vergerli, Petrus;
Stella, Thomas.
K
Kessel, P. Leonardus, S. J., colo-
niensibus sociis praefectus, laeta-
tur de germanici collegii incre-
mento, 95; professionem emittit,
96; gesta Coloniae commemorat,
125, 23o, 258, 276, 581, 651.
Keuser, Franciscus, 606.
Kobenzl, Joannes, 589.
L
Labacum (Laibach), opp., 586; epi-
scopus labacensis, v. Textor (We-
ber), Urbanus.
Lainez, P. Jacobus, S. J., unus e
primis Sti. Ignatii sociis, praeposi-
tus Italiae provincialis citra Ro-
mam et Neapolim 5> , 60, 223,
287, 3ll, 3i4, 335, 347, 348, 443,
488; a prorege valentino expeti-
tur, Valentiae, 273; magnam ha-
bet apud monteregalenses aucto-
ritatem, 485; Genuam it, 580; ibi-
que consistiti 686.
Lamanna, Hieronymus, 485.
Lancastre, v. Lencastre.
Landini, P. Silvester, S. J., mittitur
a pontif. max. ad lustrandam Cor-
sicam, 62; male a vicario maria-
nensi tractatus, a religiosis Sti.
Francisci perhumanissime excipi-
tur, 73, 89; edicta ad corrigendos
mores, ex commissasibi a pontífice
auctoritate, palam affigli, 76; ma-
rianensem dioecesim excolit, 88;
miserum Corsicae statum descri-
bit, 114 et seqq.; laudatur, 153,
210, 211; narrat ex ordine acta in
terrestri ac marítimo itinere Ba-
stiam usque, 165 et seqq.; et quae
Bastiae geruntur, 225, 228; acce-
dentibus hostibus, intra urbis moe-
nia sese recipit, 3o8, 309; fructum
colligit ex lectione christianae
doctrinae, 3i7; queritur quod ejus
ad Ignatium litterae in via ab ad-
versariis perlegantur, 338; ncque
redditae sint, 343; sedulo adlabo-
rat, 339; scire avet res Societatis,
340, 345; operarios mitti exoptat,
345; aegrotat, 369, 372; Patrem
Gomes invisit , 370 ; navigat in
Caprariam insulam, opem incolis
laturus, 385, 394; dolet duodecim
virgines apraedonibus essecaptas,
395; narrat quid bastienses ege-
rint, imminente turcarum classe,
424, 425; Landini obitus, qui Mar
tio 1554 accidit, notatur, 344; v.
72, 95, HO, III, 128; 149, 155, lóo
et seqq., 184 et seqq., 196, 200,
201, 262, 3o5, 3i6, 384, 423, 431,
453, 693. Cf. Gomes de Montema-
yor, Romei, Tiseo.
iNDtíX RERUM
747
Lanoy. P. Nicolaus de, S. J., sociis
viennensibus praefectus, profes-
sionem 15 Jan. 1553 facit, 143; v.
4o3, 584, 592, 648.
Lauretum (Loreto), opp. ,341, 638.
Leccia, dioecesis; ejus episc.,v.Elfe-
ctatis, Petrus.
Leernus ( postea Fáber dictus ),
P. Philippus, S. J., fit rectoris
mutinensis coUateralis , ita ut, prae-
ter titulum, totum suis humeris
gubernationis pondus sustineat,
475; rector creatur, 687.
Leite, Maria, 504.
Lemos, comes de, v. Lencastre, Dio-
nysius.
— comitissa de, v. Castro et Osorio,
Beatrix.
Lencastre , aliis Lancastre , Alen-
castre, Alphonsus de, orator Lusi-
taniae apud pontif. max., 26; ei
Joannes III Patrem Gonçalves da
Camara commendat, loo; v. 398,
571.
Lencastre, Beatrix de, uxor secunda
Theodosii, brigantini ducis, 550.
Lencastre, Dionysius de, comes de
Lemos, 550.
Lencastre, Elisabeth de, uxor prima
Theodosii, brigantini ducis, soror
Alphonsi de Lencastre , oratoris
JoannisIII in urbe, ducissa^winor
de Bragança, 550, 573.
Lencastre, Joannes de, dux de Avei-
ro, dicit se habere litteras Patris
Araoz de adventu Simonis Rodri-
gues in Portugalliam, 224; suis ae-
dibus Rodrigues, ex Hispânia ve-
nientem, excipit, 356, 358, 499,
543.
Lencastre, Ludovicus de, commen-
datarius maximus de Aviz, 550.
Lequeitio, opp.; ibi anno 1554 mori-
tur licentiatus Hernâni, 599.
Lerbalonga, Alphonsus, 164.
Leria, opp. et dioecesis, 171.
Lerice, opp., 165.
Liburnus, aliis Ligurnus Portus (Li-
vorno), opp. 165.
Liner, sive Lyner, Andreas, S. J.,
coloniensis consulis filius, 233,
276; Coloniam Lovanio it ad sua
negotia transigenda, 558, 559; re-
vertitur, 582.
Lipomanus, Andreas, prior Smae.
Trinitatis, bene de Societate me-
ritus, 473.
Lisboa, V. Olisipo.
Loarte, P. Dr. Gaspar, S. J., So-
cietatem capessit, 67, 122; hic et
Didacus de Guzmán collegium
cogitant instituere, 123; conciona-
tur, 123; orat cum P. Guzmán ut,
si ad Societatem Jesu christianis
novis aditus non pateat, et ipsi
dimittantur, 392, 393; Loarte et
Guzmán discipuli Bti, Avila invi-
cem conjunctissimi , 394; optat
Loarte ad Ignatii conspectum ve-
nire, 629; concionatur Burgis, 641;
quid de ejus facúltate oratoria ju-
dicet Estrada, 644; v . 70, 556, 562,
579, 596, 600, 612, 6i3, 625 et
seqq., 63l, 643.
Lombardia, regio, 3l2.
Lombay, opp., marchio de, v. Borja,
Carolus de .
Lomelin, Franciscus, bonorum ja-
cturam facit, 591.
Longavares, Sti. Joannis de, coeno-
bium, 52, 53, 155, 299, 379.
Lopes (hispanis López), P. Emma-
nuel, S. J., lusitanus, P. Villa-
nueva in complutensi collegio gu-
bernando substitutus , et rector,
120, 353; Valentiam et Gandiam
ab Araozio mittitur, haec collegia
visitaturus, 252; doctrinam chri-
stianam mirifice explicat Compiu-
ti, 656; v.459, 670; ejus frater,
670.
Lopes (sive López), Emmanuel, alius
a superiore, 267.
López, Alphonsus, S. J. , socius
74^
Indices
P. Villanueva, Cordubam profici-
scentis, 551, 574, 599.
López, Didacus, Patri Olave, Socie-
tatem ingresso, officiose gratula-
tur, 439.
López de Mendoza, Ignigus, dux IV
del Infantado, 215.
López Pacheco, Didacus, marchio de
Villena, dux III de Escalona, 2l3,
248.
López de Padilla, Gutierrius, 218.
Lota, Hieronymus de, 164.
Lothoplagiti insula (Gerbes, Jerbes,
Gelves, Zerbes, Gerbi), 605, 675,
682, 702,
Lovanium (Louvain, Lowen), opp.,
95, 143, 233, 277, 582; templum
maximum, 258; Sti. Michaelis, 258;
collegium S. J. institui per adver-
sarios non licet, 259; collegium
liliense, 260.
Loyola, natalis Sti. Ignatii domus;
eo divertit Araoz, 421 .
Luca, opp., 344, 581.
Luco, opp., 124.
Lucronium (Logroño), opp., excoli-
tur a sociis, 124, 275, 626.
Ludovicus , Lusitaniae infans, sive
princeps, Joannis III germanus
frater, Societatis Jesu amantissi-
mus ac vere patronus, recte de re-
bus Societatis sentit in causa Si-
monis Rodericii, 20, 37, 38, 52,
224; consuetudine P. Carneiro de-
lectatur; studium pro inserenda
virtute ac vitiis resecandis, 32o,
321; Simoni Rodericio morem non
gerit, 36o, 364, 365; quid sentiat
de Mironis factis quoad confessio-
nes regis audiendas, 396, 397; cum
eo agit de patriarcha ad aethiopes
designando, 398; Antonium, ejus
filium, mittit ad studia cum nostris
recolenda, 412; Borgiae in Portu-
galliam venienti, summum exhi-
bet amorem; cum eo intima miscet
colloquia; fructum capit, 502, 5o3,
508, 542, 543; de ipsius nuptiis cum
Maria, Angliae regina, cogitatum,
536.
Ludovicus (Luis) Melchior, 156; cum
Simone Rodrigues ex Hispânia in
Portugalliam venit, 356, 588; men-
dacia eflFutit, 224,
Luna, Petrus de, comes, deinde dux
Bibonae, 236, 237; de collegio Bi-
bonae instituendo agit, 271, 272;
rem apud nostros urget, 367, 368,
510.
Luna, comes de, V. Quiñones, Clau-
dius.
Lunexana, opp., 3l2.
Lusitanae provinciae S. J. status,
25; detrimentum quod patitur ex
desertoribus, 26; plenior narratio
eorum, quae 1552 acciderunt, 32 et
seqq.; socius mittendus, qui Igna-
tium de rebus provinciae doceat,
28; dolent lusitani Patres quod
Ignatii sententiam sequuti non
sint,49; lusitani principes, v. Hen-
ricus, Ludovicus, Joannis III fra-
tres; provinciae incrementa, v.
singula collegia; formula votorum
a lusitanis sociis usurpata, 176; v.
3o, 3i, 42, 44, 69, 84,86, 140, 141,
224, 351, 356, 359, 363, 364, 388-
390, 397, 416, 419, 421, 455, 462,
470, 480, 492, 407, 508, 535, 536,
557, 563, 568, 578, 595, 597, 600-
602, 63o, 668, 669.
Lutetia Parisiorum (París), urbs, 258,
440,508.
Lutherus, haeresiarcha , malorum
pestis, 428.
II
Maceria, Joannes, coquus lovanien-
sisj 258.
Madera (Madeira), insula, 177.
Madrid, urbs., v. Matritum.
Madrigale] o, opp., 43.
Maffeus, Bernardinus, cardinalis, Ju-
lio III post, a secretis, vir egre-
Index rerum
749
gius, Societatis amans, 175, 198;
pro Societate parisiensi ad card.
du Bellay scribit, 234; ejus obitus
notatur, 3lo.
Majorica (Mallorca), insula Balear-
ium maxima, 554.
Malaca (Málaga), opp. in Hispânia,
350.
Malagucino, Jacobus, 632.
Malatestarum familiae domus Ari-
mini, 254.
Maleo, 595.
Maluquer,candidatus Societatis, 390.
Manareus (Manare), P. Oliverius,
S. J., 443.
Maneio, Fr, Paschalis, O. P., quid
in Exercitiis spiritualibiis Sti.
Ignatii notet, 666 et seqq.
Manoel, Eleonora, 504.
Manoel, Maria, 504.
Manrique, Isabella, 504.
Mantuae dux, v. Gonzaga, Franci-
scus.
Maqueda, dux de, v. Cárdenas et
Pacheco.
Marcanthonio, v. Oradinus.
Marchio de Berlanga, v . Velasco et
Tovar, Joannes.
— de Cañete, v. Mendoza, Petrus.
— de Elche, v. Cárdenas et Velasco.
— de Mondéjar, V. Mendoza, Ignigus.
— de Sarria, v. Ruiz de Castro.
— de Távara, v. Pimentel, Bernar-
dinus.
— de Villena, v. López Pacheco, Di-
dacus.
Marchionissa de Berlanga, v. Enri-
quez de Ribera, Joanna.
— de Elche, v. Portugal, Joanna de. ^
— de Mondéjar, v. Mendoza, Maria.
— de Priego, v. Fernández de Cór-
doba, Catha^rina.
l^jkrcio, lutheranus, l63.
Imjgarita. domina, 286, 287.
Maria, Angliae regina, cui in matri-
monium tradenda, 536.
Maria , infans Portugalliae , Emma-
nuelis regis filia, soror consangui-
nea Joannis III, virgo pietate ac
religione conspicua, 500, 505 et
seqq., 536, 543.
Mariana, Antonius, 172, 3io; ejus
uxor, 172.
Mariana, dioecesis, a P. Landino
lustratur et excolitur, 88, 228, 263,
371; V. Landini; Gomes de Monte-
mayor; marianensis episcopus, v.
Balduinis de Barga; ejus vicarius,
V. Tiseo.
Marini, Leonardus, episcopus Lao-
diciae, nuntius pontificis in Hispâ-
nia, Poggio cardinali succedit, 69,
673.
Marinis, Hieronymus de, script., 72^
118.
Marino, S. J., cum sociis viam Ro-
mam versus ingreditur, 588.
Marqués, 267.
Martinengo , Hieronymus , nuntius
apostolicus in Austria, Patris La-
noy professionem suscipit, 143;
cogitai de Canisio, Viennae epi-
scopo creando, 4o3 et seqq.
Martínez Añíbarro , Emmanuel ,
script, 644, 645.
Martínez Guijarro, v. Siliceo.
Martínez de Luna, Petrus, comes de
Morata, prorex Aragoniae, 527.
Mártires, si ve a Martyribus, Bartho-
lomaeus dos, archiepiscopus bra-
carensis, collegii S. J. Bracarae
fundator, vir sanctissimus, 20.
Mascarenhas, Helena, uxor Petri de
Mascarenhas, Societatis studiosis-
sima, aedes ad Sti. Rochi Olisipo-
ne sociis professis obtinet, 519.
Mascarenhas, Petrus, vir de Socie-
tate optime meritus , magister
domus lusitani principis, 364, 398;
nomine principis JoannaeBorgiam,
in Portugalliam ventum, salutat,
499, 516; cum uxore agit ut Olisi-
pone professorum domus Societati
tribuatur, 518, 519, 542.
750
Indices
Masa di Maremma, dioecesis, 3lo;
ejus episcopus, v. Maífeus, Ber-
nardinus, cardinalis.
Massara, Stus. Jacobus la, aedesPa-
normi, quo orphani deducuntur,
245-
Massilia(Marseille), opp., 529.
Matritum (Madrid), urbs, 70; eo venit
Araoz, 121, 246, 247; condones
habet, 247, 248, 288.
Mazzara, opp., 238.
Medinasidonia, ducissa de, v. Ara-
gón et Gurrea, Anna,
Melchior, 309.
Melchior Luis, v. Ludovicus.
Melitensis episcopus, v. Cubelles,
Dominicus .
Melito, comités de, v. Hurtado de
Mendoza, Didacus; Silva, Catha.
rina de .
Mello, Guiomar de, 504.
Mello et Castro, Joannes, episcopus
Algarbensium , Societatis colle-
gium in sua dioecesi cupit insti-
tuere, 43.
Melo, Georgius, et ejus pater invi-
suntur a Borgia, 572,
Méndez, Ludovicus, S. J. ,gloriosam
mortem oppetit, 663.
Mendoza de Silva, Anna, appellata
postea Princesa de Evoli, nubit
Roderico Gomes (Ruigómez), 252,
668.
Mendoza, P. Christophorus de, S. J.,
6o3.
Mendoza, Ferdinandus de, burgen-
sis dioeceseos pro fratre suo Fran-
cisco, cardinale, administrator, 23,
107, 108, 275, 325, 464, 470; totis
viribus obsistit ne P. Estrada Bur-
gis discedat, 579, 600, 611, 612,
629, 643.
Mendoza, Franciscas, de, cardinalis,
burgensis antistes, nostris favet,
23, 69, 2l3, 275, 421, 464, 491,
579, 601, 611, 629, 642.
Mendoza, Ignigus, marchio de Mon-
déjar, comes de Tendilla , 215.
Mendoza, Joanna de, uxor secunda
Jacobi, ducis IV de Bragança, 399,
508; noverca Theodosii I, ducis V,
ducissa senior appellata, 573.
Mendoza, Ludovicus de, segovien-
sis, Societatis amicissimus, 265,
289, 533.
Mendoza, Maria de, marchionissa de
Mondéjar, comitissa de Tendilla,
215, 249.
Mendoza, Petrus de, marchio II de
Cañete, frater Ferdinandi et Fran-
cisci cardinalis, 2i3, 248; Romam
petit, 421, 611.
Menginus, Dominicus, S. J., incola
vindobonensis, 649.
Mercurianus (Mercurien), P. Everar-
dus, S. J., rector collegii perusini,
juvenes commendat in urbem cun-
tes, 77; propositum perseverandi
in Societate emittendique profes-
sionem declarat; eam apud cardi-
nalemperusinum facit, 97; dolet de
periato nuntio morbi Sti. Parentis,
255; pro incremento sui collegii
adlaborat; magnam apud perusi-
nos habet auctoritatem, 444-447.
Mercurio, Joannes Andreas de, car-
dinalis, mamertinus antistes, 616,
624, 625, 662, 680; a Joanne de
Vega, prorege Siciliae, carpitur,
683, 700 et seqq.
Mercurio , Joannes Dominicus de,
praecedentis frater, in carcerem a
Vega conjectus, 680.
Messana (Messina), opp., et colle-
gium S. J., lo3, 105, 219, 237, 238,
244,271, 272, 367, 401, 487, 520-
522, 570, 615, 625, 673, 675, 677;
res Societatis prospere succedunt;
mamertinorum pietas et frequen-
tia adorantium divinam hostiam
XL continuis horis palam in throno
propositara, 569, 570; monasterium
Ascensionis messanense ad seve-
riorem disciplinam renovandum,
Index rerum
751
134, Ó16, 661, 678, 701-704; V. Do-
ménech, Hieron.; Vega, Joan.;
Mercurio, Joannes Andreas.
Methymna Campi (Medina del Cam-
po), opp., et collegium S. J , 27,
158, 253, 289, 290, 410, 422, 463^
480, 509, 531, 576, 577, 591, 593,
599, 642, 706; primus exaedifican-
do collegio lapis a Borgia demitti-
tur; adumbratio aedificii, 493.
Methymna Sidónia (Medinasidonia),
ducissa de, v, Aragón et Gurrea,
Anna.
Michael, S. J., eugubini collegii in-
cola, 512.
Michele, fra, 632.
Micó, V. P. Fr. Joannes, O. P., So-
cietatis amantissimus, 696.
Miona, P. Emmanuel, S. J., 105,
423, 645.
Miramón, Franciscas, S. J., 524,
525-
Miranda, Christophorus, v. Jiménez
de Miranda .
Miranda, Franciscus, ejus frater, v.
Jiménez de.
Mirandensis episcopus,v. Alva, Ju-
lianus.
Mirón, P. Didacus, S. J. (sic passim
dictus; est autem P. Jaime Miró),
praepositus lusitanae provinciae in
locum suffectus Simonis Rodericii,
proximis operam navat Eborae,
I9;ineptus ad administrandam pro-
vinciam a Rodrigues judicatur;
alii ejus virtutem laudant, rerum
usum et experientiam in eo desi-
derant, 3$; a visitatore provinciae,
Patre Mich. de Torres, ad concio -
nandum in transtaganam provin-
ciam (Alentejo) mittitur, 36, 85;
Christiana humilitate et animorum
zelo eminet, 158, 159; ignorantes
ipse et Torres copiam ab Ignatio
factam esse Rodericio, in Portu-
galliam revertendi, hunc ad suam
provinciam Aragoniam jubent re-
meare , 205; sparsos per Lusita-
niam rumores , occasione adven-
tus Rodericii, Mirón Araozio seri-
bit, 224; Conimbricam venit; acta
in provincia narrai, 297-299; agit
cum Henrico, cardinali, de colle-
gio Eborae instituendo , 322 et
seqq. ; laudatur a Leone Enri-
ques, 328; de sententia gravis-
simorum Patrum jubet reluctan-
tem Rodrigues Romam ad Stum.
Ignatium ex Portugallia discedere,
359; quos adhibuerit in consilium
Patres, recenset,363;eborensi col-
legio magistros suppeditat, 373,
374; an ostendendae sint regi igna-
tianae litterae, de audiendis ejus
confessionibus agentes, merito du-
bitai, 396; socios poscit ab Araoz,
397; ipse et Nadal existimant Pa-
trem Doménech optimum Aethio-
piae patriarcham futurum, 398; v.
32, 33, 39, 46, 84, 85, 87, i3l, 157,
268,279, 329, 351, 355, 358-361,
41 1) 417, 455 et seqq., 492, 506,
516-519, 556, 647, 653, 697, 699,
7i3.
Mirto, Fr. Vincentius de, O. P., 624.
Modesto, Joannes Bta., canonicus
ariminensis, acta Arimini a P. Ola-
ve narrat, 473, 474.
Mondéjar, marchio de, v. Mendoza,
Ignigus; marchionissa, v. Mendo-
za, Maria.
Mons Christi (Montecristo), in mari
Tyrrheno, 424, 425.
Mons Politianus (Montepulciano),
opp., 443.
Mons regalis (Monreale), opp. in Si-
cilia; collegium ibi S. J. institui-
tur, 269 et seqq., 295, 347,348;
domus descriptio, 486-488.
Mons regius (Monterey) , opp. in
Hispânia, 28; optime situm eunti-
bus Salmantica aut Vallisoleto
Compostellam, 379;comesde Mon-
terey, V. Acevedo et Zúñiga,
752
Indices
Alphonsus; comitissa, v. Pimen-
tel et Velasco, Maria; Velasco et
Tovar, Agnes.
Montecalvo, comes de, 606.
Monteleone, ducissa de, 241.
— dux, V. Pignatelli, Hector.
Montenegro , Joannes Franciscas,
genuensis, gubernatori Corsicae a
secretis, 23o.
Montibus, Joannes de, S. J., 277,
559.
Montilla, opp. , 574.
Montoya, Joannes de, S. J., Romam
mittitur, 460, 588.
Montoya, Fr. Ludovicus de, O. S. A.,
365.
Montserrat, P. Antonius, S. J., 535;
domui barcinonensi Societatis,
inopia laboranti, subvenire stu-
det, 658; aeger corpore, 660.
Monzón, opp., 70, 218, 450, 548.
Morales, Ambrosius de, 540.
Morales, Joannes, 144?; in Societa-
tem, a qua defecit, petitdenuo ad-
mitti, 432, 453, 454.
Morata, comes de, v. Martinez de
Luna, Petrus.
Morbenium (Morbegno), opp., exco- .
litur a Galvanello, quem perpe-
tuum sibi curionem morbenienses
optant, 119, 413-416; et collegium
Societatis, 552, 553, 565, 566; de-
signatum vero parochum recusarlt,
632-636.
Moroni, Cajetanus, script. , 664.
Moronus, Joannes, cardinalis, Socie-
tatis fautor, eam Novariam cupit
inducere, 145, 1 75; justam ab Igna-
tio excusationem oblatam, bene-
vole admittit, 433.
Mostosso, Bernardus dal, 346.
Mostosso, Hieronymus dal, 346; ejus
mater et ávus, 346.
Mudara, dominus de, 654.
Muñoz, Andreas, script., 2l3.
Muro, Gaspar, script., 2^2.
Mustafa Bassa, 424.
Mutina (Modena), opp., et collegium
S. J., 165, 173, 223, 3o3, 370, 386,
387, 475, 688; ejus rector, v. Aver-
sanus, Caesar; Leernus, Philippus;
mutinensis episcopus , v. Fosea-
ran, Aegidius.
M
Nadal, P. Hieronymus, S. J., 104;
ex Sicilia discedit, 134; Neapoli
expectatur, 150; mittitur ab Igna-
tio in Portugalliam, ad res compo-
nendas et Constitutiones S. J. pu-
blicandas; Valentiam appellit, 319;
exspectatur Burgis, 32Ó; Complu-
tum divertit, in Lusitaniam per-
recturus , 354; Eboram pervenit,
411; Borgiam vocat, 496, 541; ut
Theotonium de Bragança nostri
visitent, statuit, 508; Constitutio-
nes explicat, omniumque Societa-
tis ordinum specimen edit, 518,
519; V, 146, 151, 222, 239, 242, 245,
271, 272, 350, 352, 353, 355, 366,
367, 373, 374, 390, 398, 399, 410,
413,419, 421, 437,455. 459, 464,
466, 470, 479, 480, 492, 493, 506,
508, 517-521, 528, 542, 549, 553-
556, 571, 577-579, 587, 596, 597,
599-602, 611, 612, 63o, 642,643,
663, 670, 671, 705, 706.
Naggio, P. Joannes Bta., S. J., 341,
342; ejus obitus notatur, 3i2, 3i3.
Najera, opp , a sociis lustratur, 627,
628.
Natale della Corbaia, Joannes Bta.,
vir optiraus bastiensis, Societatis
devotissimus, laudatur, 170, 227;
lamentatur ipse quae in quibus-
dam Corsicae locisacciderunt, 261;
suo sumptu aedes conductas Lan-
dino praebet, 309; collegium So-
cietatis optat, 3o9, 315; V. 64, 370,
386,426, 427, 454.
Navarrae prorex, v. Cueva, Beltra-
nus de la.
Navarro, Franciscus, incola tibur-
tinus, 654.
Index kerum
Navarro, P. Michael, S. J., v. Ochoa,
navarrus.
Navarro, P. Petrus, S. J., 550, 574,
599-
Navarro, et Navarrus^ Dr., v. Az-
pilcueta.
Neapolis (Napoli), opp., et collegium
S. J-, 137, 151, 219, 240, 241, 400-
402, 522, 673, 675; collegium nea-
politanum a Doménech laudatum,
152; ejus rector, v. Oviedo, An-
dreas ; neapolitana sodalitas de
«Redemptione captivorum» , 605-
607; neapolitanus prorex, v. Pa-
checo, Petrus.
Nebbio, opp. et dioecesis, vicarius,
174, 189; episcopus, V. Grimaldi,
Andreas .
Nepi, opp., vicarius, 162.
Nicolaus, lotharingius, S. J., incola
viennensis, 649, 651 .
Nieremberg , P. Joannes Euseb.,
S. J., scriptor, 501 .
Nietto, dictus etiamNepos, Joannes,
S. J., mutinensis incola, 475, 689.
Nobili, vel de Nobilibus, Vincen
tius, gubernator Montis regalis in
Sicilia pro Alexandro Farnesio
cardinali. Sodatati favet, 245, 295;
locum collegio idoneum ostendit,
270, V. 348, 486.
Nonell, P. Jacobus, S. J., scriptor,
602.
Nova Hispânia, regio, 3o.
No varia (Novaria), opp., ejus episco-
pus, Moronus cardinalis, Societa-
tem eo cupit introducere, 145.
Novellata, alias Novelletta, domina
bastiensis, 173, 174.
Nuncius et legatus pontif. in Au-
stria, V. Martinengo, Hieronymus.
— in Hispânia, v. Poggio; Marini.
— in Portugallia, v. Zambeccari.
— in Valle Tellina, v. Odescalcus.
Nunes, Leonardus, medicus, 363.
Nuñez de Castro, Alphonsus, script.,
470.
Epistolae Mixtah, tom. ih
O
Ochoa, P. Michael, navarrus, saepe
a sua patria dictus P. Navarro;
rector collegii ognatensis, Pompe-
jopolim adit, operam proximis da-
turus, 207; aegrotos sanat; 208; v.
486, 598, 625, 626.
Ochoa, Sanctius (Sancho), S. J.,
praecedentis frater, etiam a patria
Navarro dictus , collegii montere-
galensis in Sicilia incola, displicet
vicario, quia nondum sacerdoscon-
cionatur, 347; sed aliis placet, 486.
Octavianus, centurio bastiensis, lau-
datur, 174.
Odescalchi et Odescalcus, Paulus,
nuncius pont. max. in Valle Telli-
na, 414, 636.
Ognatum (Oñate), opp., et collegium
S. J., 33; eo perveniunt Patres^
Loarte et Guzmán, I23, 253, 274,.
284-286; ibi Borgia commoratur,
289, 325, 353; venit Araoz, 354,
495, 534; concionatur, et discordes
ánimos conciliat, 561 , 625; ejus
rector, v. Ochoa, Michael.
Olave, P. Martinus de, S. ]., Tibur
accedit, 24; Eugubiumet Perusiuni
visitator rnittitur, 436; cum cardi-
nali perusino agit de collegio am-
plificando, 444 et seqq.; Eugubii
concionatur, 444; Ariminum di-
vertii, 467; sic ariminensibus con-
cionando placet, ut gymnasium
Societatis velint condere, 472; v.
61,349, 423, 435. 441, 442,446»
473, 474, 512, 515, 645; laudantur
ejus mater ac fratres, 561.
Olisipo , aliis Olisippo , Ulyssipo,
Ulyssipona, etc. (Lisboa), urbs, et
collegium Sti. Antonii, S. J., 25,
27, 35, 42, 46, 53, 99, 100, 140, 156,
206, 298, 320, 322, 323, 329, 355,,
356,359,364, 374, 389, 397,411,
412,417,4^8, 42Í, 457, 479,493,
499,528,541, 542, 546, 549,571-
573; 647, 7l3; domus professorum
48
754
Indices
ad Sti. Rochi instituitur; omnes
Societatis gradus exhibentur, 518,
519; templum frequentatur , 652;
sodales Sti. Rochi, qui ad domum
professam locum cessere, sibigra-
tulantur, 654; collegii Sti.Antonii
rector, v. Fernandes, Urbanus;
Carneiro, Melchior; domus profes-
sae , V. Silveira, Gundisalvus;
utriusque superintendens, v. Tor-
res, Mich.; archiepiscopus, V. Vas-
concellos et Meneses.
Oliva, Joannes, vicarius perusinus,
255, 256,444,447.
Oliva, Joannes, S. J., adolescens
barcinonensis, 390, 438; evolat ad
superos, 535.
Oliverius, P. Bernardas, S. J.,itin
Siciliani, 137-139, 238; Montem re-
galem invisit^ 244, 269, 270; colle-
gio praeest, 271; infirma utitur va-
letudine, 293, 294; sentit de se
submisse, 296, 346; laudatur, 486-
488.
Oliverius, protonotarius messanen-
sis, monasterium Ascensionis ex-
aedificat, 701 .
Onteniente, opp., v. Fontinens.
Oñate, opp., v. Ognatum.
Oñaz et Loyola, Laurentia, Joannide
Borja in matrimonium data, 37, 83.
Oradinus, Marcus Antonias, 78; no-
vus vicarius perusinus, 256, 444,
447-
Oria, Lambas d', v. Doria.
Origliano, opp., a P. Gomes diligen-
ter colitur, 91-95, 98, 99, 162.
Oriola (Orihuela), opp., 645.
Orlandino, M., 3o8.
Orlandinus , P. Nicolaus , S. J.,
script., 83, 663, 696.
Osorio, Joanna, 504.
Osorio , Joannes , proregi Vega a
consiliis, Societatis amicus, 236,
240, 245, 524, 620, 678 et seqq.
Osorno, comitissa de, v. Velasco,
Maria de.
Ostia tiberina (Ostia), opp., 127, i36-
139.
Otálora, Michael de, passim licen-
tiatus Otálora, 561.
Otellus,P.Hieronymus,S. J., 61, 105,
Neapolim pervenit, 150; conciona-
tur, 150, 152; Messanae conciones
habet ad populum, 525, 622, 662.
Othon (Canisius?), Viennae incola,
649.
Otto, Mag. cremonensis, 38l .
Ovetum (Oviedo), opp.; episcopus,
V. Rojas et Sandoval, Christoph.
Oviedo, P. Andreas de, S. J., rector
collegii neapolitani, 241, 398.
P
Pace, Georgeta, domina, 227 .
Pacellus, vir bastiensis, orat ut Ba-
stiae Societatis collegium institua-
tur, ne populus in pristina vitia
abeat, 3l5 et seqq.
Pacheco, Petrus, cardinalis, prorex
neapolitanus, 605.
Pacocho (sic in textu), cardinalis,
338.
Pactae (Patti), dioecesis, 271 ; episco-
pus pactensis, v. Aragón, Barth.,
Paeybroeck , P. Daniel, S. J., ad
gubernandum idoneus non videtur
Hieronymo Segnerà, 487.
Palatius, Jo., script., 443.
Palermo, opp. v. Panormus.
Pallavicina, Jacoba, collegium So-
cietatis cupit juvare, 334; in obe-
dientiam Societatis admitti rogat,
335; turbatur ex Sti. Ignatii re-
sponso, 38o-383, 387.
Pallavicini, Christophorus, 63.
Pallavicini, Nicoleta, uxor Jacobi da
Mara, femina lectissima, 63, 91,
92, 94, 98, 228.
Pallavicini, Petrus Franciscus, epi-
scopus Aleriae, 117, 263.
Pallavicini, Sfortia, cardinalis, 26.
Pallavicini, Sigismundus, 384.
Palmius, P. Benedictus, S. J., 146,
222, 290, 3o2, 333.
Index rerum
755
Palmius, P. Franciscus, S. J., rector
collegii bononiensis , gaudet de
prosperis Societatis rebus, 146;
res bononienses narrai, 222, 223;
loca designai, in quae collegium
bononiense transferri possit, 290-
292, 299; collegium ancheranum
non censet admittendum, 3o2, 3o3,
V, 33o, 691.
Palos, Antonius, lusitanus, 51, 52.
Pampelona^ Pompejopolis (Pamplo-
na), opp., 207, 625, 626.
Panormus (Palermo), opp., et colle-
gium Societatis Jesu, 139, 236-238,
270-273, 293, 347, 402, 486, 487,
522, 524, 570, 606, 615, 675, 677,
7o3; socii, Joannes Bta. Sancti Pe-
tri et Joannes Forcada, sanctissime
Panormi obeunt, 296; collegii re-
ctor, V. Achillis, Paulus de.
Pantaleon, bononiensis, 3oi.
Panzano, Josephus Luperc, script.,
218, 450.
Paolino (in textu Paulino), Antonius,
alias Paolo Iscalino Adhémar, baro
de la Guardia, 424.
Paris, urbs, v. Lutetia Parisiorum.
Parisiensis episcopus, v du Bellay .
Parma, opp., 334, 287.
Pasarello, Camillus, 254.
Pascual, 455.
Passaggio, Franciscus, olim Corsi-
cae gubernator, a gerendo muñere
remotus, l63.
Patarinis, P. Joannes Laurentius
de, S. J., primam hostiam Deo
litat, 146; laudatur, 147; minister
collegii bononiensis, 33o; Mutinam
translatus, sedulam proximis dat
operam, 476, 478; jubetur labores
prudentia temperare, 687, 688,
690, 691 .
Patavium (Padova), opp., 58, 341,
342.
Pati vel Patti, dioecesis, v. Pactae;
episcopus pactensis, v. Aragón,
Barthol. Sebastianus de.
Paulus III, pont. max., 54, 56, 82,
191, 466.
Pelletarius(le Pelletier), P. Joannes,
S. J., rector collegii ferrariensis,
causas exponit cur Maria del Ges-
so bonorum suorum usumfructum
sibi reservarit, 209; cogitat studio-
rum curriculum more parisiensium
auspicari, 434; v. 234, 286, 33o.
Perera, Marcus, frustra petit in So-
cietatem denuo cooptari, 328.
Pérez, Gundisalvus, Philipo II a se-
cretis, 250, 527.
Pérez, Hurtado, S. J., Compiuto Ro-
mam se confert, 460, 588.
Perpiñá, Petrus, S. J., orator elo-
quentissimus , obedientiae sedulo
studet, 646, 647.
Perusia (Perugia, Perosa), opp., et
collegium S. J., 77; collegium ad-
versarios habet civitatis ludima-
gistros, 78; locus quaeritur colle-
gio idoneus, 79; sedes certa et
templum Societati attribuuntur,
255, 256, 3li, 441, 443; aedes am-
plificantur, 444 et seqq.; collegii
rector, v. Mercurianus, Everard.;
perusinus cardinalis , v. Corna,
Fulvius; vicarius, v. Oliva, Joann.
Petrus, apost., Stus., 170.
Petrus, coloniensis, S. J., Viennae
degens, 649.
Petrus, gallus, S. J., collegii veneti
magister, 342.
Petrus, Joannes, 63.
Pezzano, P. Joannes Bta., S. J., 38l,
383, 448 (?) .
Philippus II , Hispaniae princeps,
^Araozii concionibus delectatur,
212, 2i3; ejus consiliis utitur, 214;
Societatis precibus se valde com-
mendat, 216; nuptiis adest Ro-
derici Gomes et Annae de Mendo-
za, 252, 253; patri suo, caesari,
obtemperat in matrimonio ineundo
cum Maria, regina Angliae, $36;
v. 27, 42, 69, 83, 247, 427, 449,
756
Indices
450, 526, 527, 540, 562, 602, 645,
665, 672.
Philiuslaufer Obernburgensis, Bar-
tholomaeus, 589, 590.
Pifjosa, insula , flammis traditur,
425.
Picintino (?), 228.
Pictavia, Gulielmus de, cancellarius
leodiensis, Societatis fautor, 143
(ubi in textu mendose legitur Pio-
tama); laudatur, 4o3.
Pignatelli, Héctor, dux de Monte-
leone, 241, 400.
Pimentel, Bernardinus, marchio de
Távara, 665.
Pimentel, Petrus, comes V et dux II
de Benavente, 27.
Pimentel et Velasco, Maria, comi-
tissa de Monterey, 27, 495, 599.
Pinés, S. J., incola barcinonensis,
6Ò0.
Pino, Benedictus dal, 226 et seqq.
Pio de Carpi, Rodulphus, cardinalis,
Societatis fautor, 338.
Piombino, opp., 128, 3io, 432.
Piotama, 143, erratum; lege et v.
Pictavia.
Pires, Pirez, Piris, hispanis saepe
Pérez, P. Ambrosius, S. J., olim
Romae procurator collegii conim-
bricensiSj in Brasiliam deinde na-
vigat, et post annos aliquot a So-
cietate desciscit, 397.
Pires, Laurentius, orator Lusitaniae
in Anglia, 536.
Pirri, Rocchus, script., 244, 616, 624,
625, 701.
Pisa, aliis Pisanus, Alphonsus de,
S. J., toletanus, Compiuto Romam
mittitur, 460; Valentia cum sociis
solvit, 588.
Pisae(Pisa), opp., 165.
Piure, et Piuro, opp., 632, 637.
Pius IV, pont. max., 82.
Pius V, pont. max., 27.
Plasentia (Plasencia), opp. in Hispâ-
nia, 540, 706.
Plaza, P. Dr. Joannes, S. J., 63i.
Plizi, opp., 238.
Poggio, Alexander, sequentis frater,
qui in textu mendose, ut videtur,.
Farnese appellatur, 3o3.
Poggio, Joannes, bononiensis, cardi-
nalis et legatus summi pontificis,
Societatis patronus in Hispânia,
Matritum Patrem Araoz ad concio-
nandum arcessit, 112, 120, 121; ne
hinc discedat, prohibet; ut concio-
nes habeat, hortatur, 217; v. 69,70^
107, 212 et seqq., 247, 249, 253,,
3o3, 428, 448, 557; discedit ex Hi-
pania, 591; ejus successor, v. Ma-
rini.
Polanco, Gregorius de, genitor nostri
P. Joannis Alphonsi, nobilis bur-
gensis, moriens pecuniae summam
filio suo Joanni testamento relin-
quit; eam volunt burgenses domui
Societatis Burgis applicari , 326,
409, 422.
Polanco , Gregorius , praecedentis
filius, 468; faciem nostris, non ut
prius laetam, ostendit, 509; v, 591.
Polanco, P. Joannes Alph. de, S. J.,
burgensis, vir summae fidei, inte-
gritatis ac diligentiae, Sto. Igna-
tio ac epistolis , secretis et con •
siliis, 32, 52 87, 95, 105, 116, 219,
283, 3i4, 326, 327, 370, 385, 397,
398, 418, 423, 440, 455, 467, 470,
478, 492, 557, 567, 5í>S, 595, 597,
6o3, 604, 616, 619, 645, 707, 71 ;
ejus mater ac frater, 468, 469, 644;
ejus Chronicon passim citatur.
Polanco, Ludovicus, frater Joannis,
l32, 644.
Policinus, Angelus, S. J., 238.
Polino, V. Paolino.
Polo, Reginaldus, cardinalis, 58.
Poloniae rex, Sigismundus, 404.
Ponce de León et Guzraán, Emma-
nuel, comes II de Bailén, 67,123;
ejus pater, 625.
Ponce de León, Petrus, episcopus
Index rerum
757
clvitatensis (Ciudad Rodrigo), 497;
ejus elogium, 540.
Portalegre, opp. et dioecesis, 418,
457; episcopus, V. Alva, Julianus.
Portugal, Joanna de, marchionissa
de Elche, soror Theotonii de Bra-
gança, Valentiae Edetanorum de-
git, 273.
Portus (Porto), opp., ejus cives So
cietatis collegium apud se cupiunt
habere, 44.
Portus Veneris, opp., 165.
Pozo, P. Petrus del, S. J., domus
burgensis incola, 22, 23, 409, 422,
470; sacerdos inauguratur, 509;
primitias Deo offert, 53i; v. 576,
579, 612, 640.
Prat, P. Joannes Maria, S. J., 234.
Preste Joannes, aliis Prestejanes,
rex Aethiopiae (Lebna Denguil,
postea David vocatus), 116, 362,
399.
Priego, marchio de, v. Córdoba, Ber-
nardinas.
— ^marchionissa, v. Ponce de León,
Maria ; Fernández de Córdoba,
Catharina.
Prior «de Canaria» Societatis ami-
cus, toletanus, morientem Patrem
Gamero juvat, 529.
Prior Smae. Trinitatis, v. Lipoma-
nus, Andreas.
Priuli, Ludovicus, 58.
Prolegatus Bononiae, v. Sauli.
Prorex Indiae, v. Bragança, Con-
stantinus.
— Navarrae, v. Cueva, Beltranus.
— Neapolis, v. Pacheco, Petrus.
— Siciliae, v. Vega, Joannes.
Q
'Quadros, P. Antonius de, aliquando
Tiburtius dictus, S. J., 35; aegro-
tat, ei succedit in rectoris officio
Alphonsus Barreto, 279 -28 1 , 297;
confitentibus peccata sua aures
praebet, 324; Patrem Mironem co-
mitatur, 653.
Queralt, P. Joannes, S. J., socio-
rum barcinonensium superior, 219,
336, 388, 390, 436, 533, 536, 537;
infirma ferme toto anno usus vale-
tudine, 660,
Quiñones, Claudius de, comes de
Luna, 2i3.
Quiñones (in textu Quinhones), Isa-
bella, 504.
Quiñones, Lupercius de, 2l3.
R
Rainuzo, dominus, 174.
Ramírez, Antonius, S. J., 550, 575.
Ramírez, P. Michael, S. J,, 599.
Ramírez de Vergara, Alphonsus, So-
cietatis fautor, Ognato rediens, so-
cios aliquot complutenses , labo-
rantes capite , Concham secum
adducit , 334 , 408 , 420 ; collegio
subvenit, 461, 462.
Raynaldus, S. J., eugubini collegii
incola, 512, 513.
Redt, Joannes, S. J., consulis colo-
niensis filius, RomamLovanio pro-
ficiscitur , magno suorum sensu,
232, 233, 276.
Regia, Fr. Joannes, O. S. H., theo-
logus tridentinus, Carolo V in suo
secessu a confessionibus, 428,429.
ReitTenberg, P. Fridericus , S. J.,
script., 126.
Rejadella, soror Theresia, virgo bar-
cinonensis. Sto. Ignatio nota^ di-
vinis muneribus cumulata, sanctis-
sime diem supremum obit, 391 .
Renaldus, 444.
Reppelmont, Joannes , rector mona-
" sterii coloniensis Nazareth , pro-
fessionem Patris Kessel susci-
pit, 96.
Requena, opp., 593,
Rhegium Julium (Reggio in Cala-
bria), opp., 662; ejus episcopus, v.
Gonzaga, Augustinus.
Riba, P. Dominicus, S. J., arago-
niensis, 606.
758
Indíces
Ribagorza, comes de, v. Aragón et
Gurrea, Martinus; Gurrea et Ara-
gón, Alphons. Philip.
— comitissa, v. Borja, Ludovica.
Rimini, opp., v. Ariminum.
Rioja, regio, 626.
Rion, Antonius, S. J., iSy.
Ripa, opp., 23o.
Riva, P. Augustinus de la, 443.
Rivadeneira, P. Petrus de, S. J., sa-
cerdos 8 Dee. 1553 factus, 179,
244, 357.
Roa, P. Vincentius, S. J., theologus
valentinus, Montem regalem mitti-
tur, 270, 524, 525.
Robertus, magister, S. J., mittitur
Montem regalem, 270, 271.
Robore, Antonius, S. J., 266.
Roca, aliis Rocha, Vincentius de Ia,
520, 521.
Rodericopolis (Ciudad Rodrigo) v.
Civitas Roderici.
Rodrigues, P. Franciscus , S. J.,
. 52, 57-
Rodrigues, P. Simon, S. J. , unus e
primis Sti. Ignatii sociis, praepo-
situs provincialis primus Lusita-
niae, deinde Aragoniae, in Stura.
Ignatium male affectus, valetudi-
dinem causatus, in Brasiliam et
Aragoniam recusat ire; in Stum.
Felicem se recipit, 34, 35; ut Ro-
mam adeat, optant saniores socii,
46 et seqq . ; it in Aragoniam, et in
Portugalliam redit , 86 ; negat se
umquam Sto. Ignatio detraxisse,
85, 87; Olisiponem vult reverti,
140; male defenditur a TheOtonio
de Bragança, 140, 141; fertur ille
dicere se in Portugalliam venisse
de Consilio Patris Araoz, 224; quid
egerit in patria, ex Aragonia re-
dux, 355; sua sponte apud ducem
de Aveiro diversatur , 356 ; id
scandalum multis praebet, 357;
Romam proficisci adigitur, 408;
Compiuto transit, 459; divina prp-
videntia factum ne in turcarum
manus incideret, 554; v. 28, 31-33,.
37-40, 49, 50, 54, 65, 85, i3i, 141,
156^ 157, 179, 206, 267, 280, 320,
351, 352, 356, 36u, 362-366, 417,.
421, 437, 507, 508, 517, 568, 594
et seqq.
Rodriguez, P. Christophorus, S. J.^
Gandiam venit, theologiam tradi-
turus, 709.
Rodulphus, S. J., coquus, Bononiae
incola, laudatur, 147 .
Rógerius, S. J., incola vindobonen
sis, 649, 651.
Rogio, Carolus da, alibi Darogio^
314.
Rogliano, opp., 305.
Rojas, Antonius de, paedagogus Ca-
roli principis, dominus de Ville-
rías de Campos, 218; consuetudine
Patris Araoz delectatur, 250, 53o.
Rojas, P. Franciscus de, S. J., do-
mus caesaraugustanae superior,
219; morbo tangitur: sedulo adla-
borat, 219-221; res caesaraugusta-
nas enarrai, 427 et seqq.,- v. 481-
483, 599.
Rojas et Sandoval , Christophorus,
episcopus ovetensis, Borgiam sa-
lutaturus, Methymnam venit; de-
siderio flagrat ut Societatis colle-
gium in sua dioecesi instituatur,
494-
Roma, urbs, et domus S. J., praeci-
pue collegium romanum, v. pas-
sim, 29, 47, 69, 81, 86, 105, III,
142, 143, 172, 178, 186, 210, 2I9j
225-227, 229, 233, 238, 241, 244,
258, 262, 265, 272, 277, 288, 293,
294, 296, 3o2, 320, 322, 324, 352,
353, 359, 361-367, 38i, 383,386^
389, 401, 414, 420, 421, 439, 442,
443,451,450, 462, 464, 469, 474>
477, 552, 553, 560, 583, 604, 606,
608, 629, 633, 635, 638, 648, 655,,
^5, 678, 689, 697; collegium ro-
manum inopia laborat, 81 et seqq.;
Index rerum
759
Romam socii aliquot hispani mit-
tuntur, 459, 588.
Román, P. Alphonsus, S. J., do-
mus caesaraugustanae incola et
operarius diligens, 219-222, 429;
quo in statu res Societatis Caesar-
augustae versentur, exponit, 481
et seqq.
Romei, P. Sebastianus, S. J., cui
aliquando Cornélius nomen datum
est, in Corsicam ab Ignatio non-
dum sacerdos mittitur, facta Lan-
dini et Gomes inspecturus, 127 et
seqq.; Bastiam incolumis pervenit;
bona nuntiat de sociis , 148 et
seqq.; confirmat quae pro Landino
et Gomes, falso Romae accusatis,
audita retulit, 154, 193; perperam
«frater adjutor» vocatur, 199; ex
Corsica Romam revertitur (ubi ex
Polanco, ni, 25, die 8 Dee. 1553
sacerdotio augetur), 2o3, 227, 262,
3o8, 3i6, 343, 370.
Romena, Vincentius, S. J., florenti-
nus, in Siciliam cum sociis navi-
gat, l36 et seqq., 150.
Rossetti, Alphonsus, episcopus co-
maclensis, ferrariensis ecclesiae
administrator, de Societate bene
meritus, 209, 287.
Rossi, Joannes Bta. , medicus floren-
tinus, 315.
Rostino, opp. , 171; ejus vicarius,
174.
Rubiola, Hieronymus, S. J., Valen-
tia Romam adit, 588.
Ruigomes de Silva, hispanis Ruigó-
mez (Rodericus Gomes), lusitanus,
Philippe II prae omnibus, ipsi a
secretis et consiliis , carissimus,
Societatis , sed praecipue Patris
Araoz, amans; huic plurimum de-
fert, ejus consuetudine et Consilio
frequenter usus, 83, 214, 218, 248,
350, 526, 527, 53o, 557, 562, 563,
6o3, 63l, 665 et seqq.; uxorem du-
cit Annam de Mendoza, 252.
Ruiz , Hieronymus , Sto. Francisco
de Borja olim a negotiis, 349; ejus
prudentia et fides laudatur, 591,
592.
Ruiz de la Camara, Didacus, abbas
methymnensis, Societati reconci-
liatur, 431 .
Ruiz de Castro et Portugal, Fardi
nandus, marchio de Sarria, lega-
tus Hispaniae apud pontificem.
designatus, (qui tamen ex Polan-
co, V, 441, non nisi 1555 Romam
profectus est), 350, 460, 6o3.
Sa, Emmanuel, S. J., amanter dolet
quod Ignatii conspectu privatur,
419; conjicit se ad sacros ordines
brevi promovendum esse (quod
tamen, ex Polanco v, 45, Romae
1555 contigit), 419, 420.
Sa, Franciscus, S. J., novitius lusi-
tanus, 712.
Sagona, dioecesis, laudatur, 192;
ejus episcopus, v. Butinono, Joan-
nes Maria.
Sainz de Baranda, Petrus, script.,
124, 498.
Salamanca, opp., v. Salmantica.
Salazar, P. Gaspar de, S. J., com-
plutensis incola, 656.
Salazar, Marcellus de, S . J . , in Bae-
ticam cum sociismittitur,55o, 574,
599-
Salazar et Castro, Ludovicus , script.,
671 .
Salmantica (Salamanca), opp., et
collegium S. J. ; hinc discedit
P. Michael de Torres in Portugal-
liam, res hujus provinciae compo-
siturus, 39, 40; theologiae audito-
res aliquot salmanticenses ad am-
plectendam Societatem moventur,
564; V. 20, 25, 3o,32, 35, 67, 158,
253, 319, 379, 421, 422, 462, 496,
529. 539, 5415 600, 63i, 644, 669,
705, 706.
I\ DICES
Ssdmerón, P. Alphonsus, S. J., unus
e primis Ignatii sociis, in neapoli-
tano Annuntiaiae tempio concio-
nes habet, summo omnium plausu
et admiratione, 151; v. 241, 287,
678.
Salvago, Petrus, mercator bastien-
sis, 263.
Sánchez, Christophorus, 601.
Sánchez, P. Joannes Bta., S. J.,
290, 53S .
■Sancho (Sanctius Ochoa ?), S. J.,
273.
Sanctus Felix (San Fins), opp.,et
collegium S. J., 33, 36, 45, 85,
206, 358, 377, 379, 397, 464, 466,
60I, 7l3; V, Rodrigues, Simon.
Sandoval et Rojas, Franciscus de,
comes III de Lerma, Methymnam
venit ad Borgiam consalutandum,
494.
Sangle, Claudius dela, maximus Me-
litae magister, 662.
Sangrador Vitores, Mathias, script.,
480.
San Miguel, P. Joannes de, S. J.,
ejus obitus notatur, 32; v. 36, 457.
Santacruz, P. Jacobus, S. J.,grana-
tensis, 601 .
Santacruz (olim Cuzola), P. Joan-
nes, S. J., barcinonensis, 22, 23;
sacrum primo facit, 108; v. 422,
579, 580, 612.
Santarém, opp., 508,671.
Santi da Mara et Pallavicini, Barba-
ra, filia Jacobi Santi da Mara et
Nicoletae Pallavicini, pietate et
religione commendatur, 63, 91, 92,
94, 98,228.
■Santi da Mara (ab aliis scribitur San-
to da, vel de Mari aut Mare), Jaco-
bus, dominusdeCapocorso, pietate
et religionis studio nobilis, lauda-
tur,, 62-64, 92 94, 98, 109, 114; no-
s.trisfavet, 118, 161, i63, 169, 174;
criminationes vicarii marianensis
adversus Landini et Gomes refu-
tat; hos collaudat, 186 et seqq.,
202, 225; astu mali daemonis alie-
natur a Patre Gomes; redit in gra-
tiam, veniam humillime depreca-
tus, 305-307.
Santi da Mara, Simon, dominus de
Capocorso, pater praecedentis, 62.
Santiago de Compostela, opp., v.
Compostella.
Santini, Petrus, 295, 296; invitatus
ab Ignatio ut Montem regalem se-
conferat, ibit libenter cum nego,
tia expedierit, 580, 685 et seqq.
Santo Domingo de la Calzada, opp.
562, 626, 627.
Santo Stephano, opp., 238.
Sarmiento de Mendoza, Ludovicus,
548.
Sarmiento de Ulloa, Anna, 602.
Sarria, marchio de, v. Ruiz de Cas-
tro, Ferdin.
Sarvaro, Jacobus, 173.
Sarzana, opp,, patria Silvestri Lan-
dini, qui illud nomen in subscri-
ptionibus passim usurpare solet,
165.
Sauli, Hieronymus, archiepiscopus
genuensis , Bononiae prolegatus,
168; de rebus Corsicae, factis a
nostris, laetatur, 222; v. 3oi, 33o,
384.
Sauli Casanova , Benedictus , vir
amantissimus Societatis, a Landi-
no passim laudatus, l63, 173, 174,
226-229, 263, 3o9, 3lo, 340, 344-
346, 371, 386, 454; ejus frater, 174.
Scalzerò ( Schazgerus , Schatzge-
yer?), Gaspar, 585.
Schauenburg , Adolphus III von,
archiepiscopus coloniensis, Socie-
tatem benevolentia complexus,
126, 23i, 277, 278.
Schorichio, aliis Scorrichio, Schori-
chius, Petrus, S. J., 142, 144; Ro-
mae litteris dat operam, 589.
Sebastianus, S. J., eugubini collegii
incola, 513.
Index rerum
761
Segontia (Sigüenza), opp., 408, 564.
Segovia, opp., 289, 645; ejus episco-
pus, V. Gallo, Gregorius.
Seguera, Hieronymus, e Catalaunia,
Monte regali in Sicilia degens,
atnicissimus Societatis, 348; gau-
det de instituto collegio in hoc
oppido, 484; Bernardum Oliverium
laudat, 486,
Senturio, opp., 305.
Serra (Sierra, Çerra?) Balthasar, no-
vitius Societatis, 712.
Sessa, dux de, v. Fernandez de Cór-
doba, Gonzalvus.
Sestri, opp., 165.
Sevilla, opp,, V. Hispalis.
Sevillano, P. Petrus, S. J., 429.
Sicilia, insula, 146, 241, 296, 401,
446, 487, 536, 553, 578, 580, 675,
685, 686; Siciliae prorex, v. Vega,
Joannes; magistri rationales, 524.
Sigismundus II, augustus, rex Po-
loniae, 404,
Sigismundus , quidam carcere de-
tentus, 245.
Sigüenza, opp., v, Segontia.
Siliceo, Joannes Martínez Guijarro,
alias Siliceo; aedes, circumdantes
domum Societatis compi utensem,
emit, ne exaedificando, amplificari
collegium possit, 121, 122; de hoc
se jactat, 461; v. 668, 669, 671,
672.
Sillano, Joannes Laurentius, 172.
Silva, Catharina de, comitissa de
Melito, femina religione conspi-
cua, 121, 247, 665,
Silva (et alibi Sylva), Francisca de,
504-
Silva, Joannes, comes V de Cifuen-
tes, 53o.
Silva, Joannes de, frater Roderici
Gomes de Silva, moritur, 671.
Silva et Guzmán, Francisca, 504.
Silveira, aliis Sylveira, P. Gundisal-
vus, S. J., quid dixerit de Simone
Rodrigues, 48; laudatur, 267; re-
ctor professorum domus lusitanae
ad Sti. Rochi, 652.
Soares, Joannes, O. S. A., episco-
pus conimbricensis, Societatis de-
votus, 541.
Solima, magister rationalis in Sici-
lia, 520, 521.
Solimán, princeps (xeque) Gerben-
sium, 60Ó.
Sousa, Antonius Cajetanus, script.,
26, 500, 501, 504, 508, 550.
Sousa, Ludovicus de, script., $36.
Sousa Amado, Josephus, script., 43.
Spinola, Joannes Bta., 166.
Spinola, Thomas, 339, 424-
Spoletum (Spoleto), opp. et dioece-
sis, 256.
Stella, Fr. Thomas, O. P.,Todeschi-
nus appellatus, episcopus justino-
politanus (Capo d'Istria), vir in-
signis, Societatis amans, 286.
Stevordianus, Martinus, S. J., 257,
258 ?.
Stheinhuber, P. Andreas, S. J.,cai
dinalis, script., 589.
Strada, P. Franciscus de, S. J., v.
Estrada.
Suarez, P. Cyprianus, S. J., 32o.
Suárez, P. Franciscus, S. ]., 179.
Suarez de Figueroa, Gomesius, co-
mes V et dux I de Feria, 69; opus
collegii cordubensis urget, 289;
Borgiam salutaturus, Methymnam
venit, 494.
Surianus, Angelus, S. J., 341.
Sylva, Michael de, cardinalis, 3io.
Syracusae, opp. Siciliae, 68i;syra-
cusanus antistes, v. Bononia, Hie-
ronymus de.
T
Tablares, P, Petrus de, S. J., colle-
gio romano, inopia laboranti, sub-
venire studet, 81, 590 et seqq.;
quid judicet de rebus et homini-
bus Portugalliae, 84, 351 et seqq.;
a Polanco quod acceperit hujusce
702
Indices
rei responsam, 87; v. 157 , 349,
598, 601 , 666.
Tajora, insula, 7o3.
Taliacarne, aliis Tagliacarne, Joan-
nes Franciscus, vir bonus bastien-
sis , Patrum Landini et Gomes
propugnator, 171, 195, 196, 226,
227, 229.
Taliacarne, M. Antonius , praece-
dentis pater, 195.
Tamayo , Gundisalvus , Societatis
amicus, 23, 107.
Tamburino, Jacobus, 139.
Tappar, Ruardus, cancellarius lova-
niensis, Societatis patronus, 259.
Tassis, Joannes Antonius de, 181.
Tassis, Mathias, 181.
Tassis, Matthaeus (ipse Matio saepe
scribit), postarum magister, gra-
tias Ignatio agit de concessa sibi
spiritualium Soe. Jesu bonorum
communicatione ; epistolas socio-
rum gratis defert, 181.
Taurus seu Taurum (Toro), opp.,
secessus regius aliquando princi-
cipum Hispaniae, 218, 502, 548.
Tá vara, marchio de, v. Pimentel,
Bernardinus .
Tavera, Didacus, vir magnae aucto-
ritatis, sacrae fidei quaesitoribus
a consiliis, Societatis fautor, 2l3,
248, 275, 289, 666,
Tavera, Joannes de, cardinalis, ar-
chiepiscopus olim toletanus, 2i3,
275-
Telles, P. Balthasar, S. J., script.,
20, 53, loo.
Telo Martins, vel Portus Telonius
(Toulon, in textu Toló), opp. ma-
rit., 529.
Terentius Publius, in scholis prae-
legitur Coloniae, 277.
Tergestum (Trieste), opp., 404.
Termini, opp., 238.
Terra nova in Corsica, in agro ba-
stiensi, 73, 109, 114, 167, 168,171,
263.
Terra vetus in Corsica, in bastiensi
agro, 73, 114, 167, 171 .
Textor Aquilejensis, Marcus, 589.
Textor (Weber), Urbanus, episcopus
labacensis, 142, 586; Ignatii sen-
tentiam de scholasticis rite insti-
tuendis probat, 588, 589.
Tibur (Tivoli) , opp. , invisitur ab
Ignatio, 24; et ab Olave excolitur,
a civibus expetito, 24; sociorum
ibi degentiumpaupertas, 265; con-
ductam, quam inhabitant domum,
alii emere statuunt, 654, 655; ti-
burtinus vicarius olim detrudit in
carcerem fratrem Antonium de
Robore, 266; v. 264, 560, 583, 614,
615, 655.
Tiburtius, P., S. J., v. Quadros, An-
tonius de.
Tilia, Joannes de, S. J., 559.
Tirama, uxor piissima Joannis Nata-
lis, bastiensis, 426, 427.
Tiseo, Joannes Bta. , vicarius Ba-
stiae,sive dioeceseos marianensis,
Landino et Gomes infensus, 64;
aegre fertadventum eorum, a pon
tifice cum potestate missorum, 71;
eos inhumane excipit, 73; Landino
apud purpuratos Romae principes
detrahit et calumniatur, 74; argui-
tur ipse sceleris, l63; refellitur a
Jacobo Santi da Mara, 186 et seqq.;
v. 129, 164, 227, 23o, 263, 309, 371,
372, 432.
Thomas, frater, rei domesticae adju
tor, S. J., 270.
Tivoli, opp., V. Tibur.
Toletum (Toledo), opp., 112, 144,
246. 460, 666, 668, 669, 671; mori-
ritur P. Gamero, 529, 564; Prior
«de Canaria» Societatis amicus,
529-
Tolon, in textu Toló, opp. marit. , v.
Telo Martius.
Tomar, opp., 456.
Tordesillas, opp., 494, 548.
Toro, opp.,v. Taurus.
Index rerum
763
Torres, Dr. Balthasar, medicus in-
signis, Societati animum adjicit;
ejus vocatio, 239-241; v. 245, 269,
522, 591.
Torres, Dr. Bartholomaeus de, cano-
nicus siguntinus, postea Cañar iae
episcopus, Societatis fautor j socios
aliquot complutenses, ferventibus
caloribus, Sigontiam deducit, 408.
Torres, Hieronymus, S. J., Valentia
Romam contendit cum aliis sociis,
588.
Torres, P. Michael de, S. J., pro-
vinciae lusitanaevisitator,25; quid
sentiat de mittendis in Indiam, 28;
dolet capite, 29; a docenda per
XL dies doctrina Christiana, sol-
vitur ab Ignatio, valetudinis in-
fìrmae causa, 29; demisse de se
judicat, 3o, 157, 158; quid requi-
rat in iis, qui caeteris praeficiun-
tur, 3o, 159; a sociis arcessitur,
35; Mirón provincialem mittit ad
concionandum Alentejo, in pro-
vincia transtagana , 36 ; causas
affert cur P. Urbanum Fernandes
in Indiam destinaverit, 204; petit
Olisiponem, 267; jubet Simonem
Rodrigues ex Portugallia abire,
357; ad Stum. Felicem accedit,
Compostellam illinc perrecturus;
collegii compostellani re infecta,
redit, 375-377; agit cura Joanne III
de patriarcha ad Prestejannem de-
signando, mittendoque, 398; P. To-
rres, destinatus ab Ignatio ad alia
muñera obeunda, eximitur ab obe-
dientia provincialis Araozii; illius
consilii ignari, mirantur, 557; a
P. Nadal constituitur superinten-
dens collegii Sti. Antonii et domus
professae, 518; v. 3i, 32, 34, 38-
41, 43, 46-52, 84, 87, i3i, 155 et
seqq., 206, 268, 279, 323, 329, 351,
303,396, 417, 418, 455 etseqq.,
518, 519, 541, 558, 595, 601, 669.
713.
Touron, A., O. P., script., 20.
Trapana, opp., v. Drepanum.
Trieste, opp., v. Tergestum.
Tripolis (Tripoli), opp., 605, 7o3.
Turcia, in textu Turchia, regio, I16.
U
Ughellus, Ferdinandus , O. Cist.,
script., 71, 256, 3io.
Ugoletti, P. Elpidius, S. J., Cremo-
nam ab Ignatio mittitur, Jacobam
Pallavicini consolandi gratia, 334,
335, 38o, 382, 386; sub finem anni
Montem regalem destinatur, ut col-
legio praesit, 488; Panormum ve-
nit, 570; illum cogitat Doménech
Italam mittere, 662 ,
Uguccioni , Benedictus , Societatis
fautor, burgenses socios adjuvat*,
suas aedes nostris habitandas tra-
dit, 23, 106, i33, 283, 470, 478,
479, 538.
Uztarroz-Dormer, scripiores, 450.
V
Valderrábano, P. Joannes, S. J.,
102.
Valdés, Ferdinandus de, supi'emus
sacrae fidei quaesitor, archiepisco-
pus hispalensis, docetur ab Araoz
de rebus Societatis Jesu, 63o, 672.
Valdivia, P. Ludovicus de, S. J.,
script., 28.
Valentia Edetanorum (Valencia),
opp., et collegium S. J., eo ex
Italia appellit P. Nadal, iturus in
Lusitaniam, et abbas Doménech
ex Portugallia, 319; socii septem
Romam concedunt, 587, 588; tem-
plum exaedificatur Societati, 639;
religiosi aliquot aedificationi obsi-
stunt, 640; de reducendis ad bo-
nam frugem mauritanis conversis
serio agitur, 640; fructus ex socio-
rum operibus collectus , 694 et
seqq.;v. I40, 2l6, 251,272,349,
351, 353, 362, 363, 455, 460, 528,
764
Indices
534, 554. 563, 564, 587, 590, 663,
664, 697, 708; Valentiae insignio-
res amici Societatis, v. Stus. Tho-
mas de Villanueva, Stus. Ludovi-
cus Beltrán, Ven. Joannes Micó;
collegii rector, v. Gamero; Barma.
Valerius, Joannes, S. J.,mutinen-
sis collegii incola, 688, 689.
Vallisoletum, autPintia (Valladolid),
opp., et collegium S. J., 52, 102;
socii ad insigne dominicanorum
collegium accedunt , theologicas
disciplinas ut audiant ; illorum
egregius doctor Exercitia spiri-
tualia Sti. Ignatii valde collaudat,
lo3; messis proxiraorum multa,
135; V. 253, 279, 280, 289, 353, 379,
390, 421, 480, 494, 509, 529, 531,
561, 565, 567, 569, 576, 577, 579,
593, 604, 665, 666, 671, 705, 706;
collegii rector, v. González, Joan-
nes.
Vallis Tollina (Valtellina, Veltlin),
regio, 414, 553, 566, 636-638; nun-
tius apostolicus, v. Odescalcus,
Paulus.
Valvensis et Sulmonensis episcopus,
V. Zambeccari, Pompejus.
Vandebergius, v. Bergh, Burchar-
dus van den.
Vargas et Carvajal, Gutierrius, epi-
scopus placentinus, collegium So-
cietatis vult condere, 706.
Vas, P. Gundisalvus, S. J. , 366;
Olisipone concionatur, 653.
VasconcelloSjP. Simon, S,J., script.,
397.
Vasconcellos et Meneses, Ferdinan-
dus, episcopus olisiponensis, 499.
Vaudenesse, Joannes, 218.
Vaz, P. Gundisalvus, v. Vas.
Vázquez, Dionysius, S. J.,67; Com-
piuto Gandiam mittitur, 709.
Vega, Elisabeth de, filia Joannis de
Vega, comitissa , postea ducissa
Bibonae, Sti. Ignatii devotissima,
236; collegium Societatis in sua
ditione vult condere, 237; id plu
rimis instai precibus, 271-273, 367,
368, 511; filiolae, nuper natae, ut
Ignatius benedictionem impertia-
tur, poscit, 512.
Vega, Ferdinandus de, filius Joan-
nis de Vega, 606.
Vega, Joannes de, Siciliae prorex, vir
integerrimus , Societatis fautor,
Ignatio addictissimus, dolet de di-
scessu Patris Nadal, gaudet de in-
cremento Societatis, 134; colle-
gium panormitanum juvat, 243;
socios in dioecesim pactensem cu-
pit deducere, 271; ecclesiastico-
rum seminarium probat, 272; car-
dinalem mamertinum rogat , ut
collapsam coenobii Ascensionis
disciplinam, redintegratam velit,
623; ut quae gesta in hunc finem
sunt, Romae confirmentur, vehe-
menter urget, 684 et seq.; quid
optet sodalitas neapolitana ade re-
dimendis captivis» Ignatio expo-
nit, 607; Joannis de Vega ad Igna-
tium de cardinale mamertino aliis-
que, atrociter dicta, 683; v. 151,
236, 240, 245, 269, 348, 489, 570,
607, 615 et seqq. , 675, Ò78 et
seqq., 700-703.
Velasco, Juliana de, 504.
Velasco , Maria de , comitissa de
Osorno, 562.
Velasco et Aragón, Angela, ducissa
de Frias, 561.
Velasco et Tovar, Agnes, comitissa
de Monterey, 28.
Velasco et Tovar, Joannes, marchio
de Berlanga, 28.
Velati, P. Joannes Bta., alias dictus
a Jesu, S. J., (sacerdos inaugura-
tus, 1553, 8 Dee. ex Polanco, ili,
25), 444-
Venetiae (Venezia), resp., et colle-
gium S. J., 58, 59, 3ii, 314, 474,
638; P. Viola eo appellit, 341;
scholasticorum numerus, collegium
Index rerum
76S
frequentantium, 342; collegii re-
ctor, V. Helmi, Caesar.
Ventimilla, soror Bartholomaea, .618.
Vergara, Dr. v. Ramírez de Ver-
gara.
Vergerius, Petrus, episcopus justi-
nopolitanus (Capo d'Istria), 286.
Vernuy, Didacus, 591.
Vibona, opp., v. Bibona.
Vicarius Bonifacii, I18.
— Leriae, 174.
— Montis regalis in Sicilia, alius a
Pompejo Zambeccari, 244; parum
Societatem amat, 245; aegre fert
nostros concionari, 347, 486.
Victoria (Vitoria), opp., 561.
Victoria, Fr. Franciscus de, O. P.,
magister sapientissimus, 429.
Victoria, P. Joannes Alphonsus de,
burgensis, S. J., Vienna Romam
evocatur, 142, 144; ejus pater, 423,
, 649.
Vieira, aliis Viera, P. Franciscus,
S. J., fructuose concionatur, 321.
Vienna Austriae,Vindobona (Wien),
urbs, et coUegium S. J., religiosi
Sti. Dominici suum monasterium
repetunt, 584; coenobium carmeli-
tarum Societati a rege designatur,
585; scholae Societatis inferiores
frequentatae, 586, 651; harum di-
scipulorum pro religione tuenda
studium, 651; auditorum theolo-
giae in viennensi academia exi-
guas numerus, 650, v. 142, 144,
181, 219, 404, 648, 649.
Viera, Didacus, deficit a Societate:
donationem bonorum suorum, So-
cietati factam, revocat, 177, 267.
Vilabertrán, opp. et abbatia, 389,
4I9> 455-
Villa, locus Garfagnanae, 3l2, 3l4,
315.
Villahermosa, ducissa de, v. Borja,
Ludovica.
— dux de, V. Aragón et Gurrea,
Martinus .
Villalobos, Alphonsus, de, episcopus
de Esquilache, 82, 83.
Villanueva, actor causarum Romae,
alius a P. Francisco de Villanue-
va, 56, 57-
Villanueva, P. Franciscus de, S. J.,.
complutensis collegii rector, mit-
titur ab Araoz in Portugalliam,,
res sociorum exploraturus , l3o,
l3l, 156; in Hispaniam cum Gon-
çalves da Camara revertitur, 156^
laudatur, 158; Simonem Rodri-
gues hortatur ut ex Portugallia,
communis boni causa , discedat,
357; a morbo, in quem inciderai,
convalescit, 408; mittitur Cordu-
bam ad instituendum ibi Societa-
tis collegium; quid de se ac de
baeticorum indole sentiat, 463; v.
120, i3l, 157, 206, 224, 459, 480,
528, 529, 551, 563, 568, 574, 598-
600, 608, 707.
Villanueva, Didacus (Jaime), script.,
389.
Villanueva, Stus. Thomas de, O. S.
A., archiepiscopus Valentiae, So
cietatem benevolentia complecti-
tur, 698, 699.
Villarroel, Alphonsus, abbas valHso-
letanùs, dictus etiam Alphonsus.
Enriquez, 480.
Villavitiosa (Villaviçosa), opp. et se-
cessus ducum de Bragança^ eo di-
vertii Borgia, et a duce Theodosio-
humanissime tractatur, 550, 573,
663.
Villena, Laurentia, 671.
Villena, marchio de, v. López Pa-
checo, Didacus.
Villinus (Hofler, in textu apud Po-
lanco FelimtsJ, Leonardus, doctor
primarius academiae viennensis,
585.
Vincentellus, in textu Vicentello,
capitano, 174, v. Fiesco.
Vinck, P. Antonius, S. J., mamer-
tini collegii rector, 238, 271; Mes-
766
Indices
sana educitur, mittendus Bibo-
nam, 367.
Viola, P. Joannes Bta., S. J., Italiae
commissariuscitraRomam et Nea-
polira, 208, 222; Florentiam venit,
Perusiam et Venetias discessurus,
311,341, 342; aegrotat, 692, 693;
V. 386, 475,689,691.
Viperanus, Joannes Antonias, S. J.,
614.
Visolachia di Favagna, Archange-
lus, 164.
Vitoria, opp. , v. Victoria.
Vivero (Vibero, Bivero), Hierony-
mus, Societatis amicus, 84, 408,
460, 461, 668,
Vizcaya, regio, 67.
W
Weber, v. Textor, Urbanus, epi-
scopus labacensis.
Wishaven, aliis Wischaven, P. Cor-
nélius, S. J., 490, 521 .
HL
Xaverius, Xavier, Javier, Stus.
Franciscus, S. J., unus e primis
decemSti. Ignatii sociis, 48, r3i.
Z
Zambeccari, Pompejus, episcopus
valvensis et sulmonensis, nunfius
pontificis in Portugallia, Joanni
principi lusitano, rosam auream, a
Julio III missam, otfert, 26; olim
vicarius monteregalensis , 244;
Borgiam salutai, 499.
Zamora, Michael de, 23.
Zamora, opp., 498, 502; episcopus
zamorensis, v. Aguila, Antonius
de.
Zaragoza, opp., v. Caesaraugusta.
Zárate, P. Alphonsus de, S. ]., 670.
Zaraycejo, opp., 540.
Zarzana, opp., 165, v. Sarzana.
Zumaya, opp., 598; ejus vicarius, v„
Hernâni, licentiatus.
Index generalis 767
VI
INDEX GENERALIS HUJUS VOLUMINIS
Epistolae anni
1553-
5
I
Jan..
19
J. liXLl\^* ±_^otI CIUCI.. • *
»
»
21
^(J\J í ÍÍJUí La ^^111 Ili Ulll ICIO • •
2
»
24
cri*? TVTipli H T^rtrrpç
»
6
25
trtX 1 Tiri iZ-z^rìr* I^QtncifCi
n
»
3i
Joan. Polanco. .
»
))
46
^ j LI X i axiv^ ■ XV 1 u^o . • • •
Conimbrica . . .
9
»
52
CTT f^aQr* rrrriT^plIn^
Sancto Ignatio. .
Bassano
IO
58
CTI T7mTn r^rìrnf*^
Ex S. Columb..
14
62
c T Tnl Af^ A1\r^
OdilL.LL/ X^lldtlL' •
15
64
if 1 4 An^ /1 #^ A»*Qri'y
R(-n Avila
19
67
CTC T Rta Tisjpn
Bald. de Barga .
20
71
elfi T<vi^T l\T^i"piiriamK
H 1 VJ L.J V Ci « iTXC¡yl l^^UllCillUo» • •
Toan Polanpn
»
77
CTT Pí^ff íIa T'í^maT'PG
S-l/ I^CLl. Lie X dui dl Co • ■ • •
22
»
81
C tJí ^íl\r T anflíniiQ
Sanpfn Toriíítio
»
»
88
c T Tnan mp I r»t*f"P
»
23
n
89
T anHinn
24
»
91
OT T pnn TCpccpl
Odllv^XV.^ Xglia tlL/ ■ .
Colonia
27
»
. 95
cyy T7\rpr IVÍprPiiri^nilQ
J_rf V CI ■ iVXCX V^LIl Jdll U9 • • •
Joan. Polanco. .
28
))
97
T Q ti ri ITI r\
29
»
98
rf t A inurtnf^sí ITT
Sancto Ignatio, .
3i
»
99
oc TH pm
Alph. Lencastre
»
»
»
100
Frane. Borgiae .
»
n
»
lol
527 Joan, de Valderrábano
Sancto Ignatio..
Vallisoleto . . . .
Febr.
102
528 Joan. Philip. Casini.
»
I
»
io3
529 Per, Alv. del Aguila.
j
))
100
»
Bastia
4
109
»
Compiuto.. ..
»
»
III
532 Sod. Sti. Hieronymi,
»
Arimino
6
))
112
7
))
114
534 Comm. morbeniensis.
»
20
»
119
25
I20
»
27
»
122
28
))
125
538 Corn. [Seb. Romei]. .
Joan. Polanco...
Centumcellis. .
I
Mart.
127
Sancto Ignatio. .
Conimbrica . . .
))
»
i3o
Joan. Polanco. .
4
»
l32
768
Indices
541 Joan, de Vega Sancto Ignatio. .
542 Joan. González »
543 Vine. Romena »
544 Theot. de Bragança. . Frane. Borgiae .
545 Nic. de Lanoy Joan. Polanco. .
546 Joan. Moronus Sancto Ignatio. .
547 Frane. Palmius Joan. Polanco..
548 Corn. [Seb. Romei].. »
549 Hier. Doménech Sancto' Ignatio. .
550 Ant. F. del Pino Car Santacroce.
551 Corn. [Seb. Romei].. Joan. Polanco..
552 Mich.de Torres Sancto Ignatio . .
553 Emm. Gomes »
554 Silv. Landinus n
555 Emm. Godinho »
556 Idem Lud. Gonçalves.
557 Matth. de Tassis Joan. Polanco..
558 S. P. Q. bastiensis. . . Pontifici summo.
559 Quir. de Bustoro Sancto Ignatio. .
560 Jac. Sti. de Mara .... Bald. de Barga.
561 Lambas Doria Pontifici summo.
562 Idem Sancto Ignatio..
563 Idem J- B. Cicada...
564 J. F. Taliacarne Sancto Ignatio..
565 Cives Bastiae »
566 lidem Cerv. et Maffeo.
567 Joannin. Grato (?) Sancto Ignatio. .
568 Silv. Landinus Emm. Gomes...
569 Urb. Fernandes Sancto Ignatio .
570 Jac. Mirón Sim. Rodrigues
571 Mich. Ochoa Joan. Polanco.,
572 Joan. Pelletarius Sancto Ignatio. ,
573 Joan, de Corte »
574 Ant. Gou »
575 Alph. Román Joan. Polanco..
576 Frane. Palmius Sancto Ignatio. .
577 Jac. Mirón Araoz Olisipone
578 Silv. Landinus Emm. Gomes.. Bastia
579 Idem Sancto Ignatio . . »
580 Leon. Kessel »
581 Card. Maffeo Card, de Bellay
582 Hier. Doménech Sancto Ignatio.
583 Ant. Gou »
584 Conv. Ariminensis . . . »
585 Ever. Mercurianus. . . Joan. Polanco..
586 Adr. Adriaenssens . . . Sancto Ignatio. .
Mart.
Panormo 5
Vallisoleto .... 7
Ostia 8
Compiuto ))
Vienna 9
No varia io
Bononia »
Bastia 12
Neapoli ))
Bastia i3
Conimbrica.. . . 15 »
Origliano 16 »
Bastia n »
Conimbrica.... 16-17»
» 17 »
Graecio » »
Bastia i8 »
19
20
Olisipone 24 »
') 26 »
Ognato 28 »
Ferraria n »
Bastia 29 »
Matrito 3l n
Caesaraugusta. . Apr.
Bononia i »
Colonia 7
Roma IO
Panormo 12
Matrito »
Arimino l3
Perusia 16
Lovanio 19
Pag.
134
i36
139
142.
Í45
146
148.
15a
152
154
155
160
I6S
176
178
181
182
i^S
186
188
190
194
195
197
198
199
201
2o3
205
207
208
210
212
219
222
224
225
228
23o
234
236
246
254
255
257
Index generat.is
769
rag.
Saneto Ignatio. .
201
»
204
589 Leo Enriques
Conimbrica..
. . 26
200
, , 28
»
269
591 Barth. de Bustamante.
. 3o
274
»
276
»
exeunte »
270
594 Frane, de Estrada.. . .
Maj.
2o2
595 Ant. de Córdoba ....
A
))
204
■ ' 9
n
200
))
. . 13
»
2oo
Joan . Polaneo . .
i3
»
290
599 Bern. Oliverius
»
16
i)
293
Sancto Ignatio. .
Conimbriea..
))
»
297
»
.. 19
299
Joan. Polaneo. .
»
25
3o2
»
26
»
DO^
Saneto Ignatio . .
jOo
n
,..27
»
3ii
606 Natalis et Pacellus. . •
»
»
29
Iti-i
317
3i
»
Dio
Olisipone . .
exeunte »
320
Jun.
611 Frane, de Estrada...
»
'2'-* M
024
»
Conimbrica .
. . »
Joan. Polanco . . .
»
33o
Sancto Ignatio..
»
j34
Joan. Polaneo..
. . 4
))
336
Saneto Ignatio. .
■• • 5
»
lío
»
»
J141
»
,..17
j4-5
n
»
21
»
'45
Joan. Polaneo. .
Monteregali.
.. 24
))
040
620 Petr . de Tablares . . •
»
Compiuto .
• • 25
))
J49
Saneto Ignatio. .
»
26
»
353
622 Frane. Anriques. ...
Joan. Polaneo..
Olisipone . .
exeunte »
355
Sancto Ignatio, .
»
27
•2At
JOl
Jul.
007
Sancto Ignatio. ,
, Bastia
»
¿09
. i-li »
372
«
Sto. Felice.
. . . 2-6 »
375
»
3
»
joO
»
7
382
8
»
384
63i Elp. Ugoletti
Cremona. . .
. . 9
»
386
Kpistolae Mixtab, tom. iu.
49
Indices
Pag.
Joan. Polanco..
12
Jul.
388
633 Loarte et Guzman. . .
»
i3
»
392
Sancto Ignatio.
15
»
394
635 Jac. Mirón
17
636 Paul, de Achilles. . . .
iS
»
400
637 Oct. Cesari
»
21
402
»
»
403
))
»
407
Joan. Polanco .
I
Aug.
409
641 Alph. Barreto
Sancto Ignatio .
»
411
642 And. Galvanellus. . . .
»
»
413
Vilabertrán . . .
5
416
..
419
645 Frane . de Estrada . . .
8
»
421
»
9
»
423
n
Caesaraugusta.
10
»
427
648 Petr. Sevillano
))
Meth. Campi..
1)
429
))
Bastia
1 2
431
»
16
))
433
651 Joan. Pelletarius, . . .
Ferraria
17
»
434
652 Sod. Sti. Hieronymi,
»
Joan. Polanco ,,
21
430
25
))
439
Sancto Ignatio .
28
»
441
»
»
29
»
446
Caesaraugusta.
»
448
658 Frane, de Gurrea.. . .
Philippo II
EjeadelosCab.
3o
»
450
Sancto Ignatio.
3i
453
»
Vilabertrán
I
Sept.
455
661 Frane, de Villanueva.
»
2
»
459
Joan. Polanco.
. Sto. Felice. . . .
4
».
464
663 Conv. Ariminensis. . .
Sancto Ignatio . ,
10
»
467
664 Frane, de Estrada... .
»
»
46S
ri
471
666 Joan. Bta. Modesto. .
»
12
473
667 Philip. Leernus
Sancto Ignatio . .
^5
»
475
668 Frane, de Estrada... .
17
))
478
Joan. Polanco . ,
, Caesaraugusta.
»
»
481
Monteregali . . .
»
484
Joan. Polanco . .
i8
489
672 Barth.de Bustamante.
Sancto Ignatio . .
20
»
490
»
I
Oct.
507
Joan. Polanco.. .
3
»
509
Sancto Ignatio . .
5
510
»
»
6
»
677 Alb. Ferrarese
Eugubio
8
512
Index generalis
771
Pag.
678 Petr. Mascarenhas . . .
Sancto, Igi^atio. .
• •
Oct
»
»)
))
))
i3
»
523
))
, i3-
25 »
^26
682 Petr. del Pozo
Joan. Polanco...
. . 14
))
53o
Sancto Ignatio..
))
'^32
Joan . Polanco . .
. 19
»
533
Sancto Ignatio . .
■^37
686 Barth.de Bustamante.
»
»
=^30
687 Andr. Galvanellus. . .
))
23
»
))
^S3
))
Vallisoleto . . ,
■ • 25
690 Adr. Adriaenssens. . .
))
26
»
»
»
560
»
. 29
■^61
693 Andr. Galvanellus...
))
3o
»
)>
Vallisoleto . .
)>
^67
))
, 3i
»
t;69
696 Barth.de Bustamante.
))
))
c;7o
697 Petr. del Pozo
Joan . Polanco. .
, . Í
Nov.
576
698 Frane, de Estrada. . . .
Sancto Ignatio . .
»
■ ))
S77
Dèi
Joan . Polanco . .
2
»
580
Sancto Ignatio .
))
581
»
3
»
582
»
»
=^84
• ■ 5
704 Episc. labacensis
»
6
»
588
705 Petr. de Tablares ....
Joan . Polanco . .
Vallisoleto . .
. . II
»
^00
Sancto Ignatio..
))
»
))
))
»
605
VajJisoJeto . . ,
»
))
607
709 Gasp, de Acebedo.. .
»
i3
»
611
6i3
n
»
614
»
*T
))
6m
Card, mamertmo
»
26
))
623
Sancto Ignatio..
27
))
625
1)
. . 27
-3o »
63o
716 Comm. morbeniensis.
1)
632
717 Resp. morbeniensis..
Card. Stae. Fidei
»
))
»
6j3
718 Andr. Galvanellus...
Sancto Ignatio..
»
))
))
635
719 Balt. Diaz
))
639
Joan. Polanco. .
Dee.
640
721 Frane, de Estrada.. . .
Sancto Ignatio. .
»
»
642
722 Mich. de Bairros
))
646
))
648
772
Indices
724 Gund. de Silveira. . . .
Sanato Ignatio. .
, 3
Dee.
652
»
656
727 Joan. Gesti
Joan . Polanco . .
I658
Sancto Ignatio. .
•• 15
661
»
Sancto Ignatio. .
»
22
i)
671
Joan. Polanco. .
))
673
732 Joan. Cuvillon
Sancto Ignatio. .
24
»
676
7-53 Domen, et Coudreto.
Joan. Polanco.. .
678
^■2, T Ji_ "»7
Sancto Ignatio. .
»
27
682
Card, mamertino
))
»
684
Joan. Polanco..
085
737 Philip. Leernus
Sancto Ignatio. .
. 29
»
687
0 T? n_ 1 ' . _
691
»
3o
694
740 Hier. Doménech
))
700
1)
))
»
7o3
742 Barth. de Bustamante.
))
Corduba
3i
»
704
»
»
708
710
745 Leo Enriques
Conimbrica . .
»
711
»
Olisipone , , . ,
7i3
I Códices manu scripti 715
II Auctores et libri, quorum testimonia proferuntur 719
III Epistolarum auctores 722
IV Loci unde epistolae missae sunt 724
V Index personarum maxime et locorum 725
VI Index generalis totius voluminis 767
A. D. G.
3X3701.117
70107
Author Monumeílta Histor&ca
BOSTON COLLEGE LIBRARY
UNIVERSITY HEIGHTS
CHESTNUT HILL, MASS.
Books may be kept for two weeks and may
be renewed for the same period, unless re-
servad.
Two cents a day is charged for each book
kept overtime.
If you cannot find what 3'ou want, ask the
Librarían who will be glad to help you.
The borrower is responsible for books drawn
on bis card and for ali 6nes accruing on the
4
sanie.
iK^^n Alili v>'.-
mmém
te'
®1
i"t' iui'
■ ,'1 » ' '\ V
.*/»*■'..■ á
■ ■fi''*'.
A' V.i - ' ■■ .■ » ■■
■>!;>.( y.
..iii^lliiillii