MONUMENTA HISTORICA SOCIETATIS JESU
A PATRIBUS EJUSDEM SOCIETATIS NUNC PRIMUM EDITA
EPISTOLAE MIXTAE
EPISTOLAE MIXTAE
EX VARIIS EUROPAE LOCIS
AB ANNO 1537 AD 1556 SCRIPTAE
NUNC PRIMUM
A PATRIBUS SOCIETATIS JESU
• IN LUCEM EDITAR
TOMUS QUARTUS
(1554-1555)
MATRITI
EXCUDEBAT AUGUSTINUS AVRIAL
via S. Bernardi, 92.
igoo
1
o
o
AD LECTOREM
Eo feruntur hodierna sapientium studia, ut, ad perscrutanda
antiquitatis vestigia hauriendamque sinceram de rebus praeteri-
tis notitiam, velini homines ad coaeva monumenta, pulvere saepe
obsita, accedere, ex privatis intimisque, ultro ci troque commissis
litteris aut narrationibus, suam sibi progignere sententiam, et
coUectis bine inde dispersis membris, corpus unum coagmentare,
quod nervis et ossibus firment , pelle vestiant , penicillo suo
ornent; cui demum spiritum vitamque infundant. Ingens certe
labor, et hujusmodi, quem non oninium humeri ferre valeant, sed
jucundus etiam, siquidem, ut poeta * monet:
Gratius ex ipso fonte bibuntur aquae.
Esto incompta saepe sit, et aliquando hórrida nimis, ora tio: at
integra fides et nuda veritas cuicumque ornatui lenociniisque
verborum anteponenda;
Et magis adducto pomum decerpere ramo,
Quam de caelata sumere lance, juvat;
ut idem Ovidius ait.
His ergo studiosis rerum nostrarum, qui in propriis monu-
mentis, non in historicorum libris, memoriam priscorum hominum
de Societate Jesu renovare aut constituere satagunt, amplissimam
quidena segetem demetendam purissimosque latices bibendos ob
oculos ponunt Ep'istolae Mixtae, quarum voi. IV, cum tribus su-
* Ovmius, Ex Ponto, lib. iii, epist. v, 18-20.
6 AD LECTOREM
perioribus conjunctum, jam millesimum monumentorum edito-
rum numerum excedit: ipsum vero seorsim spectatum epistolas;
ultra 260 complectitur, ab ineunte anno 1554 ad medium 1555
exaratas.
Cum autem, vindicandis e tenebris, ubi jacebant, educendis-
que in solem ac pulverem antiquitatis monumentis, studia nostra-
tium sponte foveamus, nolumus tamen inde injusti adversus illos
históricos deprehendi, aut quidquam debito illorum honori glo-
riaeve detrahere, qui scriptis res nostras mandarunt et de uni-
versa historia apud eruditos^homines bene meriti sunt. Quare di-
ligenter curavimus ferme in singulis epistolis loca, nonnumquam
etiam verba, indicare probatissimi auctoris Joannis A. de Polan-
co, qui assiduo labore monumenta nostra suis manibus pervolu-
tavit. Ex quo duplex, nisi fallimur, utilitas nascitur: altera, ut
cognoscatur quaenam sit tali viro adhibenda fides (est autem plu-
rima habenda); altera, ut quae minus quandoque ex nuda ac la-
conica epistolarum lectione intelliguntur, ex pleniore Patris Po-
lanco narratione coUustrentur.
Jam, quod ad argumenta e'pistolarum, in hoc voi. contenta-
rum, attinet, cum singula persequi longum esset, praecipua tan-
tum delibabimus. Illae autem magna ex parte ad sequentia ca-
pita revocari possunt. Vel enim spectant a) ad universae Socie-
tatis incrementum ac res per socios gestas, ut plurimum intra Eu-
ropam, quibus aliquid, ad transmarinas missiones pertinens, arete
cum sociis europaeis conjunctum, addendum erit; vel b) ad ipsam
Societatis disciplinam, legibus jam scriptis ac Constitutionibus
promulgatis, fìrmiter stabiliendam sanctissimeque propagandam.
Quo enim major, Deo auspice, evadebat in dies Societatis ampli-
tudo, illiusque corporis membra, quae prius, ut fit, intimo Dei
spiritu alebantur, numero mirifice ubique gentium crescebant,
eo erat necessarium magis ut socii omnes communi Constitutio-
num ignatianarum vinculo constringerentur , ut eadem cunctis
provinciis esset facies, idem, quoad fieri posset, omnes de rebus
nostris sentirent. Duobus bis capitibus aliquid cj singulari me-
moria dignum , quodve in his epistolis inclusum perstringat ócu-
los, brevissime adjiciemus.
AD LECTOREM 7
De singulis pauca.
a) Epistolae incrementa Societatis explicantes aut res per '
socios gestas.
Quo tempore epistolae hujus voluminis exarabantur, Societas
Jesu, quindecim vix annos nata, divino id largiente Numine, sub
cujus praesidium eam Ignatius positam ac defensam esse voluit,
sex intra Europam numerabat provincias, domicilia vero sex supra
quadraginta '. — De Africa, Brasilia, India Orientali ac Japonia,
ubi plures versabantur socii, cum nostri muneris non sit, nihil
est cur dicamus. Atque Italia quidem provincia, ubi beati nostri
institutoris sedes, caeteris quidem antiquior est, meritoque habe-
tur aliarum parens; quam tempore sequuntur lusitana, hispana,
quae in castellanam et aragoniam divisa primum fuit, atque si-
cula. Verum sic olim erga Societatem bene afficiebantur hispani,
tot viri principes ei collegia offerebant, condebantque, ita deni-
que socii, ut populos bonis moribus ac doctrina imbuerent, ubi-
que expetebantur, ut necesse fuerit novam provinciarum divisio-
nem induci, Unde tres constitutae provinciae : castellana , ara-
gonia, baetica: eisdem praepositi provinciales dati Antonius de
Araoz, Franciscus de Estrada, Michael de Torres: cunctisque in
Hispânia et Portugallia Franciscus Borgia, commissarius desi-
gnatus. Eorum epistolas aliquot, nondum editas, damus:
Michaelis de Torres, 21 Maj. 1554
Francisci de Estrada, 4 Aug. 1554, 18 Jan. 1555.
Antonii de Araoz, aut cujus opera hic in scribendo utebatur,
Antonii Gou, 25 Jan , 28 Feb., 22 Maj., 25 Jun. 1554, 14 Febr.
1555-
Francisci Borgiae epistolas non exhibemus, utpote ad aliam
MoNUMENTORUM partem sive sectionem sibi propriam pertinen-
tes: edimus vero quas Borgiae socius in conficiendìs itineribuset
coUegiis perlustrandis Romam mittebat, Bartholomaeus de Busta-
mante, I Sept., 6 Nov, 1554, 29 Apr. 1555.
Aliorum sociorum plures quidem sunt epistolae, inter quas
principem sibi locum vindicant, quippe quae initia aut progres-
• Polanco, t. v, pag. 5, 6, n. i cum subjectis annotationibus .
" Hi et sequentes numeri diem indicant, quo Htterae datae sunt.
8 AD LECTOREM
siones coUegii enarrant, litterae abulenses, 15 Jan. 1555, etpla-
centinae, i Jan, 1555, quibus merito adjungenda est aurea epi-
scopi ovetensis epistola, sedem Societatis in sua dioecesi enixe
efflagitantis, 8Maj. 1555.
Laudandae etiam sunt P. Joan. Btae. de Barma, qui, adscitus
in partem gubernationis provinciae aragoniae, ut commodius
P. Estrada concionibus vacaret, res ad eam provinciam spectan-
tes, diversis ex locis Ignatio Borgiaeque scribebat, 10 Nov, 1554,
4 Febr., 7jun., 28 Jul. 1555. Denique in pretio sunt litterae Pa-
tris Antonii de Cordoba, non in uno loco scriptae, quae lucem
initiis illis cognoscendis spargunt, 12 Aug., 30 Sept., 28 Oct.,
29 Dee. 1554.
Haec de provinciis hispanicis. Sed nemo existimet alibi Socie -
tatem non símiles aut majores etiam aliquando progressus fecisse.
Quod ut ostendatur, vel indicare sufficit tiburtinum coUegium,
perangustum hactenus, in conducta domo, ncque satis commoda,
situm, domicilium ac templum proprium hoc anno consequutum
fuisse, 19 Jan., 19, 21, 30 Jul., 11, 20 Aug., 7 Dee. 1554:
Laureti stabilem sedem Societati esse positam, 7 Jan., 17
Apr. 1555:
Neapoli et Ferrariae comparatam nostris domum et aream
exaedificando collegio peridoneam, 15 Febr., 5, 18, 19, 30 Maj.,
IO Aug. 1554:
Argentae, quod oppidum in ditione est ducis Ferrariae, coUe-
gium inchoatum, 24 Maj., 15 Sept., 14 Nov. 1554: sublatum qui-
dem eugubinum, 28 Febr., 22 Mart., 6, 28 Apr.; sed prospectum
aliis, florentino nempe, mutinensi, veneto, patavino, bononiensi,
perusino.
Genuae docendi initium, ineunte Novembri, factum, quod
frugiferae progressiones in litteris et virtute sunt consequutae, 8
Oct., 15 Nov., 13 Dee. 1554, 3 Jan., 7 Mart. 1555.
Jam Monteregali in Sicilia, Bibonae, Syracusis (praeter Mes-
sanam et Panormum, ubi jam pridem versabantur nostri) quae
incrementa susceperit Societas, narrant sodalium epistolae, 26
Mart., 4jun., 13, 21 Jul., 23 Sept., 22, 24 Oct. 1554, 28 Jan.,
IO Febr., 26, 29 Apr., 9 Jul. 1555.
AD LECTOREM 9
Viennae in Austria collegium Societatis in sedem stabilem
suamque transferri, nostrosque in tuenda religione desudare pro-
dunt Lanoy, litterae 30 Mart., 4, 29 Maj., 16 Aug. 1554.
Tornaci statio nostrorum collocatur, non sine quorumdam ex-
ternorum oppositione, 31 Jan, 1554.
Nec fructu carebant Lovanii sociorum labores, qui adversa-
rium acerrimum invenere, Viglium van Zwichem, quem de sen-
tentia dejicere nec Ruardus Tapper, nec LudovicusBlosius, O. S.
Ben., pro Societate acriter orantes, potuere, et, quod majus est,
etiamsi cum ipso Carolo V, caesare, pro collegio Societatis Lo-
vanii erigendo egerit ci. Petrus Soto, O. P., 21 Mart. 1554, 31
Maj. 1555.
Coloniae item Leonardus Kessel solita munia cum ingenti
animorum fructu obire pergebat, utilis gratusque omnibus, 14
Jan., 8Feb. 1554, 14 Jan. 1555.
Neque silentio praetereundus est Andreas Galvanellus, qui
Morbinium, oppidum Vallis Tellinae, incultum agrum, septum
haereseos vepribus, suo sudore irrigabat laboribusque excolebat;
quique adeo bonis civibus carus erat, ut omnino eum vellent
apud se retiñere et Societatis collegium instituere, 9, 15 Jan.,
'25jun. 1554.
Inter haec vero lusitana provincia, Borgiae nuper ac Natalis
adven tu recreata, principum etiam favore eam prosequente, mi-
rificas habebat progressiones, «Olisippone» inquit Orlandinus *,
«hoc, si vnquam, tempore grata in vulgus et salutarla Societatis
muñera extitere. Florebat Professorum domus, frequentiaque
maxima celebrabatur. Collegium vero S. Antonii tanto erat in
pretio, vt magni nominis viri nuUum Olisippone opus*ab Rege
fructuosius conditum praedicarent. » Conimbricense item propriis
niti subsidiis coepit: studiorum ardore et virtutis cultu commen-
dabatur. Eborense tandem, Henrici cardinalis munificentia con-
ditum, fructus, quos sibi promiserat egregius princeps, abunde
reddebat. Quae omnia satis colligimus ex lusitanorum epistolis,
I, 2 Jan., 7, i3Febr., i, 15, 17, 31 Mart., 28 Apr., i Jun., i Jul.,
* Hist. Soc. Jes , lib. xiv, n. 95.
IO
AD LECTOREM
2 Aug., 17 Sept., 15 Oct., 4, 23 Nov. 1554, 6 Jan., 20 Apr., 4
Maj. 1555, etc.
Verum non iis, quantumvis magnis et in majora quotidie ten-
dentibus, contenta Societas, missionem aethiopicam, rege Lusi-
taniae eam promovente, aggressa est, de qua scripsere multa
nostri, quae referre non vacat. Designati sunt de Ignatii senten-
tia Joannes Nunes Barreto, Aethiopiae patriarcha: Melchior Car-
neiro ac Andreas de Oviedo, episcopi, patriarchae in suo muñere
successores. Ouam designationem. pontifex maximus, ut notum
est, ratam habuit probavitque. Non est cur hic dicatur quisrram
fuerit christianae humilitatis sensus praeclarissimorum horum vi-
rorum: quantam ostenderint omnia perpetiendi, qua ardebant,
sitim; qua demum animi constantia oblatis ultro honoribus ac
dignitati amplissimae restiterint. Ipsi suis litteris id posteritatis
memoriae prodiderunt, 6 Apr., 16 Jun., 11 Sept., 29 Oct. —
Caeterum, cum lectissima sociorum manu, cervicem jugo obe-
dientiae submittentes, quo destinabantur, solverunt.
b) Non satis erat Ignatio, divinae gloriae amplificandae unice
intento, magnis incrementis auctam suam esse Societatem, nisì
simul eam vidisset optimis moribus florentem ac firmíssimo san-
ctarum legum praesidio communitam. Nec enim praesentibus'
tantum, sed futuris etiam ipsi providendum fuit.. Quare, ut dictum
est, Natalem, quemadmodum olim 1552 in Siciliam, sic superiore
anno in Lusitaniam et Hispaniam misit, qui Constitutiones ab
Ignatio conditas promulgaret. Cujus promulgationis fructus sta-
tim apparuit, si quidem in paratissimo agro bonum semen ex-
ceptum. Idque passim epistolae supra laudatae testantur.
Sed nihil ex iis, quae in hoc volumine continentur, adeo
splendide patefacit quantum cordi fuerit Ignatio sancta ac illibata
religiosae disciplinae custodia, quam judicium de Simone Rode-
ricio, Romaeapud ipsum institutum. Etenim quoniam Rodericius,
qui lusitanae provinciae praefuerat, «delatum se per calumniara
querebatur, visura est Ignatio ad excidendas perturbationis in
posterum causas, suarum esse partiura praeterita non neglige-
re: datisque e Professorum numero iudicibus ahquot, quae-
stionem iis de rebus institui, non forensi, sed religioso ritu, in
AD LECTOREM
II
auctoresque diligenter inquiri; animadvertendi tamen iure sibi
uni reservato Quo in facto benignitas sane Ignatii ac patien-
tia cura prudentia sociata enituere, resque tota posteris monu-
mento esse potest, 20 Maj. 1554.
c) His, quae hucusque diximus, singularia quaedam addenda
sunt, digna quae seorsim inspiciantur.
Et primum quidem occurrit beatissima mors Silvestri Landi-
ni, quem anno superiore in Corsica, supra id quod humana con-
diti© fert, et faceré et pati vidimus, quem illius insulae habitato-
res suum patrem appellabant sanctumque veneraban tur, 7, 15
Mart. 1554.
Aliud est luctuosa ac miseranda servitus optimi Joannis Gut-
tani, e Societate sacerdotis, qui ex Hispânia in Italiam cura na-
vigaret, a turcis prope Neapolim anno superiore captus, mirum
est quot aerumnas devoraverit laboresque ab improbis hominibus,
omni destitutis humanitate, pertulerit, donec illis confectus ex
corporis ac servitutis viriculis in laetam aeternae libertatis auram
evolaverit. De eo agunt epist. datae Majo, die incerto, 25 Dee.
1554) 23 Maj. 1555. Qua in re Ignatii charitas eluxit, qui nullum
non movit lapidem ut filium .sibi carissimum e turcarum potestate
eriperet, voluitque ut singulis hebdomadis a siciliensibus sociis ei
referretur quid pro recuperando sodali egissent. Sed turcarum
avaritia Guttani vita longe pertinacior fuit.
Inter haec diligentem Pelletarius collocabat operam in revo-
canda ab errorum tenebris ad catholicae veritatis lucem Renata,
Ludovici XII, regis Galliarum, filia, ducis Ferrariae uxore, quam
impia haereticorum astutia in fraudem illexerat. Diu haec restitit
omnibus, quae admovebantur, machinis delusitque conatus ad
eam dedocendam adhibitos. Res desperata prorsus videbatur, cum
Pelletarium, cujus vel nomen horrebat, ad sese vocat, cum coque
de recipiendis catholicorum ritibus deque amplectenda romanae
ecclesiae veritate serio agit. Eumdem sibi legit suae conscientiae
arbitrum eique ingenti doloris sensu et lacrimarum vi peccata
confitetur. Quaenam inde oborta cunctis, Herculi maxime, laeti-
* Orlandini, Hist. Soc.Jes,, lib. xiv, n. 4, 5.
12 AD LECTOREM
tia, quisque conjicere potest, 22 Mart., 13, 20, 24 Sept., 12 Oct. ,
I, 8 Nov., 28 Dee. 1554. Atque haec quidem hoc anno gesta
sunt; quibus optime adjungit Orlandinus '. «Felix, si sciret do-
num Dei aestimare, et in recte coeptis adhibere constan tiam! »
Debet etiam nostrorum lectorum attentionem acuere monu-
mentum, quod nunc primum exhibemus, Genua Romam missum,
24 Apr. 1555. Illud Joannes Bta. Viola pontifici óptimo nuper
creato, Marcello II, que cardinali fuerat Viola familiari ter usus-,
inscripsit. Ejus argumentum: De reformatione Ecclesiae, sive de
exstirpandis vitiis serendisque virtutibus.
Haec de epistolis hujus voluminis dicenda erant: alia, in eis-
dem contenta, diligens lector per se ipse reperiet. Caeterum nemo
erit nostrarum rerum tam ignarus, qui existimet bis epistolis to-
tam Societatis historiam contineri: nam imprimáis nos non omnes,
quas scripserunt socii, edimus epistolas, sed quas reperire potui-
mus; deinde hae, quae Mixtae appellantur, alias, nimirum Qua-
drimestres saepe complent, ideoque cum illis conjungendae sunt:
postremo utrisque adjiciendas esse nemo non videt quas viri pri-
marii, puta Lainez, Salmeron aliique dedere. Et quidem Xaverii
et Nadal jam edimus epistolas; alii aliorum collegerunt, inter quos
jure óptimo. primas tenere dicendus est P. Otto Braunsberger,
qui Canisii epistolas diligenter in lucem profert sapienterque
illustrat, quarum lectione nos haud semel profecisse nitro fate-
mur. Qui ergo haec et similia monumenta scite volutaverit, is
profecto magnam et verissimam nostrarum rerum notitiam as-
sequetur.
Descriptionem codicum, ac librorum, quibus usi sumus, cata-
logum ad calcem voluminis post epistolas exhibebimus.
* Hist. Soc.Je.s., lib. xiv, n. 26.
I JANUARII 1554
i3
91?
MICHAEL DE BAIRROS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA I JANUARII I554
Ex adventu Patris Nadal rebusque ab eo in Lusitânia constitutis, fructum
colligendum sperat.— P. Miron regulis, exsequutioni mandandis, manum
admovet. — Sodi, Deo opera ferente, solitis virtutum ac litterarum exer-
citationibus dant operam .
t
Muy Rdo. en X.° Padre. La grada y- amor de X.*' nuestro
Señor seya siempre en nuestro continuo fauor y ajuda. Amem.
Aora no se offrece que de nueuo se pueda escriuir á V. R., sino
de la llegada de nuestro in X.° P. Mtro. Hierónymo Nadal y del
P. Mirón; avnque la stantia del P. Mtro. Hierónymo Nadal fué
por poco espacio, mas pienso que para mucha consolación en el
Señor para los hermanos, máxime porque todos los que tenían
tiempo hizieron, celebrando él, los votos, según la orden de las
constitutiones, lo que les causó mucho gozo in Domino '. Quedó
aquí el P. Mtro. Mirón para ordenar las cosas deste collegio, in-
troduziendo las reglas que el P. Mtro. Hierónymo Nadal dexó.
Los hermanos perseueran con la ajuda de nuestro Señor en
sus sólitos exercitios de uirtudes y letras, lo que aora con su fa-
uor será en más perfectión. No escrivo más particularmente á
V. R., porque hasta aora se ha perseuerado en el modo de exer-
citios que por otras nuestras aurá sabido. De lo que más se hi-
ziere acerca dellos (porque, como he dicho, aora se entiende en
ello), auisarernos á V. R. Nuestro Señor nos dé gracia para nos
aprouechar de tantos medios, quantos por su bondad nos ha
* Ex originali in voi. E, unico foliO;, n. lyS, prius 480.
- De adventu Patris Nadal in Lusitaniam anno 1553, deque rebus in ea
Societatis Jesu provincia ab eo gestis, aliquid in voi. superiore, epist. 672
et alibi diximus: videantur illius temporis Nadal, Epist. t. i, pag. 160 et
seqq.; Liit. Quadr., t. il, pag. 370, 439, 468, 473, 482, etc.; Polanco,
t. HI, pag. 427 et seqq.: De P. Natalis ministerio in Hispaniae provin-
ciis.
14 Epistolae MixTAE-748
aparejado. Supplicamos á V. R. nos heche su bendición. Oy, el
primer de Janero de 1554 anños. Hijo suyo en el Señor,
Miguel de Bairros.
Inscriptio: Al muy Rdo. en X.*' Padre, el P. Mtro. Ignacio,
praepósito general de la Compañía de Jesú. En Roma.
Del collegio de Euora, i.* vía.
JACOBUS MIRON ,
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
KÊORA 2 JANUARII I554
P. Nadal ex Portugallia 18 Decembris discessit. — P. Torres Mironi collate-
ralis designatus. — Constituía a Nadal exsequutioni mandantur. — Sperat
fere ut Joannes III rei familiari collegii olisiponensis Sti. Antonii pro-
spiciat. — De ejectis e Societate in eam denuo recipiendis.— De absol-
vendis haeretica labe infectis. — De admissis ad solemnem Societatis
professionem. — Petrus Mascarenhas, novus Indiae prorex, Societatis
alumnos, suae profectionis comités, vehementer efflagitat. — Aethiopiae
patriarcha, ab Ignatio designandus, ad annum proximum exspectatur. —
Fratres duo ex India venere. — De Theotonio de Bragança: quid nuper
in Portugallia egerit; quem animum gerat: quaenam sit de ipsius emen-
datione spes: quid sentiant de eo ejus consanguinei, principes et Miron.
t
lesús.
Muy Rdo. en X.° Padre. La gracia y paz de X.° nuestro Se-
ñor sea siempre en nuestro fauor y ayuda. Amén. El P. Mtro. Na-
dal se partió de Portugal á i8 de Deziembre, que fué día de
nuestra Señora de la O. Dexónos á todos muy consolados en el
Señor, y muy bien assentadas las cosas de Portugal. Gloria sea
á Dios por todo. El Padre doctor Torres quedó acá por mi col-
lateral, que para mí fué grande merced del Señor, por la mucha*
necessidad que tenía de quien me ayudasse: piega al Señor me
sepa aprouechar de todo. Los petitorios se dexaron aunque
hasta san Juan son ya arrendados, y me mandó el P. Nadal
* Ex originali in voi. E., duplici folio, n. 172, prius 478, 479.
* De iis egimus supra, epist. 510. Vide Epist. Mixtae, t. iii, pag. 55
et seqq.
2 Januarii 1554 15
diésemo[s] auisos á los obispos, que no dexassen pedirlos á nadie,
de san Juan adelante. Dello dimos razón á los iffantes y el rey:
podrá ser se mueuan á darnos alguna cosa en recompensa. Ex-
presamente no osamos pedir recompensa al rey, porque él no
nos dió los petitorios en descuenta de lo que nos da para los cien
estudiantes. Bien se le dió á entender que eso deseáuamos, y él
lo ente"ndió. Creo que está puesto, con la ayuda de nuestro Se-
ñor y con el fauor de los iffantes, que nos dotará presto el cole-
gio de Coimbra con rentas perpetuas, como los mismos iffantes
nos dan sperancas dello. El collegio de san Antón de Lisbona
viue de una limosna del rey, y de Coimbra no toma nada, por-
que el rey dixo que no se tomasse ninguna cosa de su renta; que,
quando faltase alguna cosa para el de Lisbona, que se lo hizies-
sen saber á él: creo yo que lo dize con intento de proueherlo. El
rey es muy contento que M. Francisco * venga de la India, como
V. R. ordena. Las cartas de V. P. irán este año con don Pedro
Maschareñas, que va por visorey de la India.
Los cinquenta ducados que se tomaron allá para la venida de
M. Hierónimo Nadal, se tienen por muy bien empleados, aunque
fueran muchos ^ más.
Para recebir algunos salidos que tengan habilidad y disposi-
ción para aprouecharse, ha dexado comissión que se puedan re-
cebir para mandar á Roma, como por una carta de V. P. se le
dezía quasi lo mesmo.
Recebimos la respuesta sobre el caso de la heregía, pero el
P. Nadal nos ha quitado omnino la jurisdiçión de poder absoluer
á nadie dél en estas partes de Hespaña, paresciéndole que así
conuiene in Domino; y creo tenía special comissión de V. P.
dello; y al cardenal, que es inquisidor mayor, le pareció muy bien.
Tanbién quitó la jurisdición que tiene la Compañía de absol-
uer ab excommunicatione * ab homine, en particular promulga-
' Principes notissimi Ludovicus et Henricus, cardinalis hic ac summus
fidei inquisitor, Joannis III fratres.
- Franciscus Xaverius, qui jam sanctissime obierat.
' Ms. muchas.
* Ms. excomunicatione .
i6 Epistolae Mixtae — 748
das, y tanbién generatim, si dello se sigue escándalo. Acá doy
aviso á los collegios dello, y les parece inconueniente alguno
para consolación de muchas ánimas, salua tamen obediençia, y
por manera de escrúpolo quasi se determinan á no absoluer de
ninguna excumunión ab homine, porque quasi de todas puede
saber el ordinario, ó tarde ó breue, y puede ser que se escanda-
lize. A mi proprio juizio parescíame se podía cometer la jiirisdic-
tión al prepósito, y que la diesse á quien discretamente usasse
della; pero todauía tengo por mejor lo que la obediencia ordena.
Todas las cartas y patentes que recibimos cerca del negocio
de M. Simón, se guardan muy bien, hasta saber en qué paran
sus trabajos.
Hiziéronse solamente tres professos, aunque V. P. mandó
que se hiziessen más, por los muchos inconuenientes que halla-
mos en ello, y creo escriuirá largo el P. Nadal dello á V. P. Yo
todauía tenía algún escrúpulo, por la carta de V. P. venir in
virtù te obedientiae que se hiziessen cinquo ó seis professos; pero
el P. Nadal miró mucho y consultó, y al fin se atreuió, con la
potestad que tenía de interpretar la carta de V. P., consideran-
do los m.otiuos que en ella venían, y se determinó, que, si V. P.
supiera los impedimentos, sintiera lo mesmo que todos acá sen-
tíamos, salua obedientia.
Don Pedro Maschareñas va este año por visorey á la India.
Cré[e]se que ha de ser para gran seruicio de nuestro Señor y
augmento de nuestra Compañía en aquellas partes, porque, como
es tan buen xpiano., y amigo grande nuestro, y patrón en X.°,
hanos de ayudar y fauorecer quanto pudiere, y puede mucho allá
con la gracia del Señor. Pide con mucha instancia que le demos
gente de la Compañía que vaya con él, y quería él mucha, y
nosotros estáuamos determinados de no mandar este año á la In-
dia ninguno, porque en este año se han emprendido estas obras
de collegios y casa, y aun no tenemos gente bastante para assen-
tar acá en Portugal lo que está començado, quánto más para la
India; pero por ser don Pedro el que va, no nos podremos escu-
sar, que por lo menos no le demos dos, que vayan este año con
él. Yo tengo propósito de mandar un recado al P. Nadal con
2 Januarii 1554 17
hombre proprio, avisándole cómo don Pedro va por virey y pide
gente; que él sabe la necessidad de Portugal; que por amor de
Dios él proueyese de Castilla algunos Padres que fuessen este
año, pues nosotros avemos proueydo hasta ora todos los años.
No sé si proueherá en ello; creo que hará lo posible por conso-
lación de don Pedro, que sabe él muy bien quán obligada le es
la Compañía, y tanbién por prouecho de la mesma Compañía in
Domino.
Todos estamos aguardando para el año que viene el patriar-
cha para la Ethiopía del Preste Juan, el qual ha de nombrar
V. P. por comissión del rey, como ya creo terná recebidas las
cartas '. Será en muy buen tiempo, porque don Pedro estará en
la India y nos ayudará mucho en esta empresa, especialmente
que él con mucho deseo la aguarda, y la ha tratado ^ con el rey
de nuestra parte, y él mesmo la concluyó.
Dos hermanos venieron de la India este año passado, y uno
dellos, que se llama André Fernández, truxo special comissión
para ir á Roma, si acá en Portugal nos pareciesse. Acá nos pa-
reció no ser necessario, porque lo que se pide á V. P., son cosas
sabidas, como las escreuiremos en un rol, y lo mesmo pareció al
P. Nadal, con que consultássemos á Roma. Vea V. P. si manda
que vaya.
Don Theotonio vino á Portugal enfermo y pasando cerca
de la casa de su hermano el duque á instancia dellos y de la
madre mesma suya ^ le hizieron quedar allí, para que se curase.
Escreuió al P. Nadal cómo era llegado allí, y que estaua enfer-
mo, y siempre apareiado para la obediencia. Mandóle el Padre
un compañero estudiante, que estuuiesse allí con él. Estuuo al-
gunos meses desta manera, curándose en casa de su madre." Te-
níamos nueuas dél, así por cartas suyas, como por otras vías,
* Vide Cartas de San Ignacio, t. m, pag. 520 et 522.
* Ms tratada.
De hoc viro multa dicunt Epist. Mixtae, t, m, et Nadal, Epist. t. i.
* Theodosius de Bragança. Epist. Mixtae, t. il, pag. 864, annot. 3j
t. III, pag. 573 et alibi saepenumero.
^ Joanna de Mendoza.
Epistolae Mixtae, tom. iv. 2
i8 Epistolae MixTAE— 748
que estaua muy perturbado con los que regíamos acá, por las
cosas pasadas de M. Simón, y de los salidos, de los quales mu-
chos le fueron allí á ver, y creo tomaron mucha amistad con
aquellas señoras duquezas ' y hermanas suyas, informándolas
á su manera de nuestras cosas, por lo qual muestran estar no
muy bien con nosotros, aunque el duque, como buen xpiano, y
prudente, está bien al cabo de las cosas, y conoce la verdad.
Partióse don Theotonio de Vilaviciosa, donde estaua, para ir á
Lisbona á hallar el P. Nadal; y como nosotros estuuiéssemos en
Coimbra, turbóse mucho, y quiso ponerse en el hospital, dizien-
do que estaua exempto de V. P., como le auía dicho el P. Nadal
en Barcelona, y que podía estar donde quiera. Creo sus parien-
tes y hermanos barruntaron esto, procuraron que se fuesse al
collegio de san Antón, y assi vino, y luégo se mostró disconten-
to, diziendo que él estaua enfermo, y que se desconsoíaua de
estar entre los hermanos, que para sanarse le dexassen ir á otra
parte. De todas estas misserias supo el rey, y aun en este tiempo
un su hermano, que se llama don Constantino, le lleuó á bessar
la mano al rey, y entre otras cosas que dixo al rey, fué enco-
mendarle á M. Simón. En este tiempo estaua el Padre doctor en
Lisbona, y el rey le mandó llamar, y le pidió que don Theotonio
le quería hablar: ¿si le hablaría? Díxole [el Padre] que todo lo que
mandase su alteza, y assi le habló, como dixe; pero el rey estaua
' Intellige Joannam, Theotonii matrera, novercam Theodosii, ducissam
seniorem; et Elisabeth de Lencastre, Theodosii ducis uxorem, ducissam
juniorem. Sorores Theotonio fuere infans Elisabeth, cujus nomen saepe in
his MONUMENTis occurrit, uxor Eduardi (infante D. Duarte), ducis de Gui-
marães, fratris Joannis III; Joanna, Bernardino de Cardenas et Velasco,
marchioni de Elche, nupta, quae Valentiae Edetanorum degebat; Maria et
Vincentia, virgines Deo sacrae, ac demum Eugenia, quam Franciscus de
Mello, II marchio de Ferreira, uxorem duxit. Fratres memorantur, praeter
Theodosium I, ducem V de Bragança, Jacobus, clericus, immatura morte
correptus, Fulgentius, prior de Guimarães, et Constantinus, qui fuit regius
cubicularius Joannis III, Indiae prorex, etc. Vide Epist. Mixtae, t. lll,
epist. 672, pag. 499-501, et SovSA, Historia genealogica da Casa Real
poriugueza, t. vi, pag. 707, Taboa v. Hic vero notandum est Theodosium
et Elisabeth fratres Theotonii esse tantum ex patre, Jacobo se, duce IV de
Bragança.
2 Januarii 1554
19
muy bien informado de lo que pasaua, por el mismo Padre doc-
tor, que le daua parte de todo por sí ó por medio de la reyna,
antes que le hablase y después. En fin el rey, siendo informado
de la voluntad de don Theotonio por la iffanta doña Isabel, su
hermana, y de nosotros, determinóse, con parecer del Padre
doctor, que le dexássemos estar en un monasterio de dominicos,
que está una legua de Lisbona, que se llama Bemfica ', en título
de curarse. Al otro día que estuuo allí, llegamos el P. Nadal y
yo de Coimbra, y luégo al otro día el P. Nadal fué á Bemfica á
visitarle con mucho amor y alegría, y concertó con él que al día
siguiente viniesse ^ al collegio de san Antón, donde nosotros
estáuamos. Començó el P. Nadal á tratar con él de su assiento
con toda mansedumbre y amor, y hallóle en estremo muy desba-
ratado, y vínose á tentar tanbién contra el P. Nadal. El Padre,
después de muchas cosas y días passados con él, por confundirle,
pidiendo ' él mismo que tratassen de lo que hablauan delante
algunas personas, le dixo que no auía necessidad dello, pero que
por su consolación podíanse llamar los professos y el rector del
collegio, y que delante dellos se tratasse. El P. Nadal, todos
ajuntados, cuenta toda la maneia que se auía auido con don
Theotonio hasta allí " y mostróle una carta que él mandó al
mesmo Padre, que mostraua bien su disposición. En fin, díxole
muy claro delante [de] todos todo lo que le parecía mal dél, y
specialmente le confutó algunas propositiones: scilicet, que las
' ((Bemfica-freguezia, Extremadura, termo e 6 kilómetros ao N. de Lis-
boa, 870 fogos. E n' esta freguezia a celebre quinta que foi dos marquezes
de Abrantes... Defronte d' esta quinta, ao N., era o convento de frades do-
minicos de Bemfica, que está sobre a estrada de Cintra, em um lindo e
fresco valle, cercado de frondoso arvoredo e atravessado por o rio de Bem-
fica. Tem uma linda cerca, frondosos bosques, hortas, pomares e muita
abundancia de aguas... A egreja e convento são obras sumptuosíssimas, que
fundou D. João I, pelos annos de 1295. Os frades tomaram posse d' elle a
22 de maio de 1299... O terremoto de 1755 e o incendio de 1818 o damnifi-
caram muito, de modo que nas reconstrucções pouco ficou das obras anti-
gas.» Soares d' Azevedo, Portugal antigo e moderno, t. i, pag. 377.
- Ms. seguiente veniesse,
^ Ms. pediendo.
* Ms. hastalU.
20 Epistolae Mixtae— 748
[cosas] que fueron hechas cerca de M. Simón, fueron mal hechas;-
2.°, que no era obhgado sino á obedecer, y no á sentir lo que la
Compañía siente; 3.°, porque dezía que holgaría que le acabás-
semos de hechar, dando á .entender que nosotros esto pretendía-
mos. Declarándole cómo estas cosas y otras no eran de persona
de la Compañía, el pobre dél ni se rindió sino que se defendió
bien inquieto y confundido, y al fin, acabada la plática, se fué á
su cámara, y le vino un desmayo, y pidió le dexassen ir á dormir
aquella noche á S. Roque % y así fué: conforme á esto se uuo-
en lo demás. De todo esto al principio y al fin se daua larga cuen-
ta á los iffantes y al rey, y que, visto lo que pasaua, sus altezas
determinassen lo que más les pareciese seruicio del Señor; y así
se determinaron que tornase á Villaviciosa, y allí se recogiesse y
studiasse, dándole un maestro de la Compañía, y así se ha he-
cho, y él está ya en Villaviciossa, con un hermano que se llama
Mauricio ^ El maestro dixo el P. Nadal se lo mandaría de Cas-
tilla, que acá no teníamos, por la mucha falta que tenemos de
gente de la Compañía, para supfir lo mucho que ay que hazer
en este reyno. El P. Nadal y yo fuimos con don Theotonio á Vi-
llaviciosa, y de allí se despedió de mí para Castilla, Conocí que
estañan descontentos aquellas señoras y el duque, porque le auían
vuelto * á don Theotonio allá. Díxome el duque que de allí á
un mes estaría en la corte, que allá trataríamos otra vez dello.
Él pretenderá, ó que esté en algún collegio, ó que le den un
buen maestro. Creo yo, que, con darle este maestro, que él pide
con mucha instancia, se contentará.
En Lisbona, tratándose estos negocios de don Theotonio, su-
pimos de cómo los salidos y don Theotonio van muy feruentes
en hazer una religión nueua, y que Brandón iua á Roma para
negociarlo, y que lleuaua 500 ducados de cambios, y esto por
' Ms. arrendió.
- Ms. 5. Roche. Est autem ea domus professorum Societatis olisipo,.
nensis.
^ «Mauritius Serpius seu de Serpa. » Polanco, t. iv, pag. 547, n. 1172-
annot. 4.
* Ms. bnluido don.
2 JaNUARII 1554 21
muy cierto. En esta sazón vino Brandón á san Antón para ha •
blar con el P. Nadal de otras cosas, y díxole el Padre, que le
avían dicho que iua á Roma por esto y esto, y él no lo negó, ni
del todo lo concedió. Dió señales que ello era assi: díxoles quán
imposible era, ni que haun lo deuían imaginar. Desta religión
dimos parte al rey y iffantes. Al rey fué luego al principio, antes
de hablar con Brandón. Díxonos que no lo creyéssemos ' , que
aquello era imposible, y que ¿cómo se podría tratar tal cosa sin
■darle parte á él? Los iffantes después fueron informados más lar-
go. La manera que aora á la postre entendí que ellos quieren ha-
zer esta religión, es para ellos solos que salieron de la Compa-
ñía, y para una casa sola, a do estuuiesen juntos, viuiendo á su
manera, etc. Oyendo tratar destas cosas, oí ^ que me hablauan
del ^ nuncio, que aora se fué de acá para Roma. Vínome sospe-
cha que él, informado de acá por esta gente y por Baltasar de
Faria, no llenase asumpto para negociar esto quando llegare á
Roma. Esto de la religión nueua, toman en extremo mal los pa-
rientes de don Theotonio, y specialmente sus hermanos, y nos
dixo don Constantino, que es persona de mucho ser y manera
entre ellos, que se pornía al campo en ello contra su hermano
don Theotonio, y que recebió grande pena quando se lo dixeron.
Don Theotonio es muy hecho á su voluntad. Temo que, en cosa
que él se encaxe en la cabeça, según es voluntario, que no tenga
de ver con pariente ni con nadie. Hasta ora no sabemos que
ayan desistido desto de la religión nueua, aunque * creo algo
desmayados estarán en ello, por ver que se an sabido todas sus
ideas. Damos aviso dello á V. P., para que por sí ó por no, se
prouea allá en ello, y lo mesmo nos encomendaron acá los iffan-
tes, que escreuiéssemos presto dello á Roma.
Siguiendo ^ del todo lo que el P. Nadal ordenó cerca de don
• Ms. criéssemos.
- Ms. ov.
Ms. en eZ. — Nuntius vero summi pontificis erat Pompejus Zambee-
cari, de quo supra egimus, Epist . Mixtae, t. pag. 25 et 26, annot. 3.
* Ms. haun que.
^ Ms. seguiendo.
22 Epistolae Mixtae— 748
Theotonio, no dexaré de auisar á V. P. de lo que en ello me pa-
rece, como tengo avisado al mismo P. Nadal por una letra des-
pués de su partida, para que en ello se disponga ' lo que fuere
más gloria de Dios, sabiendo todo lo que sobre ello occurre acá.
El hermano don Theotonio parece que en ninguna manera ten-
drá otro género de vida, sino ser de la Compañía, porque de
nuestra parte nunca se hechará sin parecer de V. P., que (según
nos dixo el P. Nadal) no consintirá en ello, por ser tan llegada
al rey v estos señores, á quien la Compañía tanto está obligada^
los quales en ello nunca consentirán, según lo que muestran,
á lo menos las duquezas y sus hermanos. De parte dél por la
mesma causa nunca se saldrá de la Compañía, y él así lo dize; y
aunque se saliesse, como pienso ordena, conforme á lo de la re-
ligión nueua, creo que sus parientes por fuerça lo tornarían á la
Compañía, la ' qual, por la obligación que les tiene, sería for-
çada á recebirlo. Presupuesto esto, vese de otra parte clara-
mente que él, según la disposición en que aora está, no es para
la Compañía; y si así * queda, siempre en ella será un perpetuo
trabajo á la Compañía. Por lo qual parece cosa muy essencial
buscar todos los medios posibles ^ para él se aprouechar, los
quales le faltan, estando como está en Villaviciosa, porque ali
tiene toda libertad de hablar y escreuir á salidos, de quien él es
muy affecionado, y que mucho le dañaron y dañan, y el princi-
pal mal suyo es dellos. Tiene ahí toda otra libertad, y regalos de
sus hermanas y madre; lo qual, por la affeción que él tiene á to-
dos los parientes, le daña mucho. AUí tiene las honrras que él
no deshecha, y poco recogimiento. Denique, si él stuuiera muy
quieto, allí tuuiera toda occasión para distrairse, specialmente
estando aquellas señoras no bien con nuestras cosas pasadas, por
sus informaciones, con las quales habla de continuo [de] sus que-
xas, y así nunca se oluidará delias. Allí escandaliza á los de aque-
• Ms. dispongo.
* Ms. lo quales.
' Ms. lo qual.
" Ms. se asi.
^ Ms. posible.
2 Januarii 1554 23
Ila villa, porque todos saben ya sus inquietúdines, y en esto
pierde mucho la Compañía. Creo perdiera menos ' teniéndolo
en el collegio de Éuora, porque allí no haría mal á los hermanos,
porque ya le toman todos como tentado, y él se aprouecharía y
se iría poco á poco acostumbrando á la subiectión , y se affecio-
naría poco á poco á las cosas de la Compañía, y á lo menos la di-
ligencia de los hermanos le reprehendería á las vezes sus negli-
gencias, y así no escandalizaría tanto y se aprouecharía más, lo
que en Villaviciosa no haze, y témese que se habitúe ahí * tan
mal, que después, veniendo, como ha de venir, á algún collegio
de la Compañía, sea más incorregible. Y por eso parece mejor
recebirlo luego, specialmente que el duque y duquezas y herma-
nas suyas muestran enojo dél estar allí en Villaviciosa y no en
algún collegio, de manera que están tentados contra nosotros,
aunque saben que el rey y iffantes así lo ordenaron; pero creo
que piensan que vino de nos. El está aora aun en Villaviciosa,
según la orden del P. Nadal, que dexó mandado que en quanto
él stuuiese en aquella disposición interior, no se tuuiese en nin-
gún collegio y esta orden seguimos, aunque desto también le
tengo escrito, para ver lo que ordena *, y todo se hará así. V. P.
también nos puede avisar de todo. De Éuora 2 de Henero de
1554. De V. P. indigno hijo,
Mirón.
Inscriptio: f Al Rdo. en X.** Padre, el Padre M. Ignacio, pre-
pósito general de la Compañía de lesús, en Roma. Eadem manu.
Del P. Mirón, i.'' vía.
' Ms. perderá más poco.
- Ms. ay.
Cf. Nadal, Epist. t. i, pag. 220, n. 3.
" Haec de Theotonio scribebat Ignatio P. Nadal, 14 Maji 1554: «Los
príncipes se inclinan á que salga de Portugal... , mas todos los nuestros allá
temen, y io también, que irá, y estará con gran turbación en Cordona, por
estar allí el doctor Torres, y así yo he scripto que si conoscen su poco con-
tento de yr á Córdoua, que le ymbíen á Valencia...» Nadal, l. c, pag. 259,
n. 20.
24
Epistolar Mixtae— 749
PRAEFECTI SODALITATIS DE REDEMPTIONE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
NEAPOLI 7 JANUARII I554 *•
Ad sodalitatis opus «De Redemptione» amplificandum, unum e Societate
Jesu, P. Dominicum de Riva, postulant.— Sibi gratulantur de collegio
Societatis Constantinopoli instituendo. — Bona ex ilio decerpenda ad
animorum salutem.
t
Molto magnifico et Rdo. signore. Per un altra hauimo
scritto ^ a V. S. R. che per quello concludeua nella sua lettere,
ne pareua che non restasse contento chel Rdo. don Domingo de
Riba andasse con lo dinaro de la elemosina de questa nostra
compagnia a fare recatto de christiani da mano d' infideli. Et pen-
sando mo che questo forsi procedeua che non Y hauesse parso
bene farlo stare con infideli, oue non hauerria possuto eserci-
tarse ala predica et instruttione delle cose pertinente ala fede
Christiana, hauimo pensato farlo stare in Africa, doue potria at-
' Ex originali in voi. Epistolae diversorum , àu^Vicì folio, n. 78,
prius 142.
* Videantur Epist. Mixfae, t. ili, pag. 605-607, ubi litteras protulimus
Ignatio hac de re datas. Ignatii responsa habes in ejusdem Cartas, t. IV,
pag. '412 et 418, quibus respondent in hispánica versione pag. 26 et 43.
Cf. Polanco, t. iv, pag. 172, n. 359, qui hac usus est epistola. — Caeterum
de opera redimendis captivis impendenda a Societate, jam antea neapoli-
tani per P. Salmeronem et proregem Siciliae, Joannem de Vega, agere coe-
perunt, ut ad annum 1553 refert Polanco, t. lii, pag. 182, n. 386: «Jam
inde ab anno praeterito congregatio quaedam ad captivos redimendos cu-
piebat opus illud conjungi cura Collegio nostro [neapolitano], vel saltem in
ilio cubiculum aliquod habere, ubi suas congregationes facerent; neutrum
tamen expediré visum est Patri Ignatio, sicut nec Patri Salmeroni videba-
tur, et ita verbis honestis se excusarunt. Postea, adhibitis Pro-regis Sici-
liae et aliorum litteris, Patrem nostrum, Dominicum Rivam, postularunt,
ut hoc muñere fungeretur; et ne id quidem concedi debere visum est, licet
Pro-regis arbitrio id P. Ignatius reliquisset; tam multas enim rationes, ut
judicari posset id non convenire, illi propositae fuerunt, ut non mittendum
esse Dominicum nec alium ipse censeret». Cf. Cartas de San Ignacio,
t. Ili, pag. 355, 357, 452; Epist. Mixtae, t. iii, pag. 682.
7 Januarii 1554
25
tendere a luno et a laltro. Pregando mo V. S. R., che per con-
solatione nostra, et per lo seruitio del Signore, et benefitìo de
tante infinite anime de christiani, quali portano periculo di per-
dernose, ne uolesse restare contento, et comandarle ce uada; et
cossi con questa ancora ne la pregamo quanto possemo.
Occorre ancora che lo R. P. don Salmerone, per quanto noi
siamo auisati, ha dimostrato con alcuni soi di tenere gran desi-
derio di pigliare loco in Pera di Costantinopoli per il vostro sacro
collegio, per lo gran frutto che Uà si può fare per seruitio del
Signore et benefitio de li xpiani., li quali habiamo Uà *. Certa-
mente questa ne ha parso vera inspiratione del Spirito santo, per-
chè quella cità è quasi tutta habitata da christiani latini et greci,
et ui stanno di molti frati et preti per lo culto diuino, li quali mi-
nistrano li sacramenti, et con le loro prediche et attioni seminano
di molte heresie, et par che per conseruatione di quello pupulo
christiano nella santa fede de Xpo., siano necessarie le persune,
che con le bone dottrine leueno uia quelle ombre de heresia, et
doneno ali populi la uera'instruttione xpiana. Tal che ne ha parso
scriuerlo ala S. V., et pregarla lo uoglia, non solo inanimarlo
ad sequire questo suo santo prepósito, ma comandarlo se faccia,
perchè certo farrà grandissimo frutto con la gratia de Iddio et
noi darrimo agiuto che se possano condure Uà, et vltra che in
questo è ditto operarranno molto, le potriamo agiongere la re-
demptione de captiuj, la quale sotto lo loro guberno non potria
* Audiatur Polancus, t. iv, pag. 172, n. 359, de hac re disserens ejus-
que eventum significans: «Gubernatores confraternita tis, quae redemptioni
captivorum vacabat, inter quos Vicarius Episcopi erat, P. Ignatio scripse-
runt pergratum sibi fuisse quod intelligerent de aliquo Collegio Constanti-
nopoli vel Perae (est autem Pera oppidum Constantinopoli vicinum et quasi
quoddam ejus membrum) constituendo agi, et ad id propositum hortaban-
tur .. Sed P. Ignatius sponte sua satis ad hoc collegium inchoandum erat
incitatus; et effectus fuisset sequutus; nisi tota illa confraternitas Sti. Se-
pulchri, mortuo D. Petro de Zarate, et Summo Pontifice etiam, Julio III,
sub initium sequentis anni, dissipata fuisset, et quae ad illam praeparaban-
tur, in alios usus translata essent».— Porro Vicarius neapolitanus, de quo
heic mentio fit, erat Scipio Rebiba, motulensis episcopus, qui pro archiepi-
scopo Joanne Petro Caraffa sedem administrabat. — Praeterea «Galatam
(sive Peram, sive ut alii malunt, Peraeam) oppidum, fuisse partem Constan-
tinopolis ostendit antiqua descriptio Regionum». Polanco, ibid, annot. r
25 Epistolae Mixtae— 750
pater' inganno dali altri ce deputassemo. Et perchè la S. V. con-
siderarrà meglio lo frutto grande se ne po apportare a nostro
signore Iddio, non ce allargamo altramente: le basamo la mano,
et esso Signore Y inspire il cuore ad quello le sia più seruitio.
Da Napoli il dì vij.** de Gennaro 1554. Al comando de V.
S. R.da,
Li gouernadorj dela confraternita de sancta Ma-
ria de Jesù, de redemptione de captiuj. Seqiiuntiir nomina.
Inscriptio: Al molto magnifico et Rdo. M. Ignatio, generale
del sacro collegio de la Compagnia de Jesù, nostro honorando.
Roma.
ANDREAS GALVANELLUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MORBENIO 9 JANUARII I554
Ignatianis litteris respondet, — Quid Morbenii agat, quam teneat rationem
in excolendis incolis, quibus utatur libris, quos adhibeàt consiliatores,
quid haeretici dicant, qualis denique fructus labori respondeat, summa-
tim perstringit.
La gratia et pace del nostro signor' Jesù Xpo. sempre scia
fra nuj. AUi quatri del presente receuitti duoe littere della R. V.
* Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 42, prius 270.— Etsi ad cal-
cem epistolae legitur: iiali g del presente iSSìP^ tamen existimamus datam
fuisse epistolam die a nobis designato, se. 9 Januarii 1554- Etenim in prima
litterarum periodo scribit Galvanellus: «Alli quatri del presente receuitti
duoe littere della R. V. con duoe instructioni scritte alli 14 de Nouembre,
doue io ho uisto tutto quello, che uole la R. V. che io facia circha la cura de
Morbegno;» quae quidem cohaerere videntur cum iis, quae ad annum 1554
tradii Polanco, t. iv, pag. i35, n. 270: «Evocatus fuerat Morbenio P. An-
dreas Galvanellus in autumno praecedentis anni [i553] ut Venetias iret;
quamvis litterulae inclusae fuerunt aliis, quibus permittebatur ut, si non
posset sine magna morbeniensium offensione recedere, non statim, quod ei
P. Ignatius injungebat, exequeretur ». Praeterea romanas litteras, 14 No-
vembris datas, de quibus mentionem Galvanellus facit, ad annum 1553 spe-
ctare, minime vero ad 1552, erui satis videtur ex ipso P0LANCO, t. m,
pag. 122, n. 239, quo auctore «missus fuerat Bononia P. Andreas sub autum-
num anni praecedentis [nimirum anni 1552] in oppidum Vallis Tellinae, no-
msrm G&mmrsL library
üB*fl'H¥T llllL, MASS.
9 Januarii 1554 27
con duoe instructioni scritte alli 14 de Nouembre, doue io ho
uisto tutto quello, che uole la R. V. che io facia circha la cura
de Morbegno. Cosi farò con lo aiuto ' del nostro Signor' , et le
orationi della R. V. et de tutta la Compagnia. Penso che la
R. V. hauerà intese per nostre Httere quello che se fa cercha
tal cura.
Primo, non se mancha de uisitare tutti gli amalati et questo
se fa tanto il giorno quanto la notte. Così publice in giesia lho
ditto, acciò non habia respeto.
2° Il mistro delli putti, che imparano grammaticha, è una
persona bona, et habita apressa nuj, et sè confessato da mi.
3" Il patrone della casa doue io sto, insigna a molti putti po-
ueri la dottrina Christiana, et uno sacerdote.
4° Le feste post prandium molte putte se reducano alla giesia
cum quatre donne, et iuj imparano il Pater noster, Aue Maria,
Credo, e gli precetti,
5** Gli putti uanno ad un altra giesia, doue imparano quel me-
dem o .
6^ La sera se reducano tutti, putti et putte, insieme, et can-
tano letanie, dicano il Credo, Pater, Aue Maria; puoi gli dico al-
chune parole.
7° Hoggi io son andato a una congrega tione de seculari, che
se congregano in una giesia fuora della terra, et dicano Ihofitio
della Madonna. Uoglio che gli putti anchora lore gli uadano,
acciò imparanj la uita bona, et gli boni costumi. Cosi se farà,
mine Morbegnum;» nec credibile estfuisse inde per litteras revocatum, cum
forsan pedem eo nuu intulisset. Igitur de anno satis videtur constare. Ad
mensem vero quod attinet, quem diximus esse Januarium^, facilior quaestio
est: I. Ex ipsa ratione scribendi; nam cum dicit ali g del presente , verum
quidem dicit si de Januário intelligatur, etenim tot elapsi sunt dies anni,
quot primi ejus mensis : sin autem de alio mense intelligatur, nequicquam
verum dicit. 2) Ex ipsa epistola, in qua multa habentur, quae exaratam
arguunt, ut legenti patebit. 3) Denique, rescribens Stus. Ignatius litteris
mense Januário Galvanelli, 27 Januarii 1554, sic exorditur: «Le ultime de
V. R. sono di 3 e 9 del presente; et quanto ad differir la partita, si vede non
sia stata senza ragioni buone...» PuLANCO, t. iv, pag. l37, annot. l. Cf. in-
fra, epist. 755.
* Ms. auto.
28 Epistolae Mixtae— 750
perchè io gli uoglio andare ogni festa. Fin adesso non gli son
andato, perchè quelle poche parole che dico in giesia, le diceua
dapoi il uespere, ma le dirò post missam.
8'' Quando scranno alchuni incarcerati, non mancharò uisi-
tarli.
9*^ Io cum la gratia del nostro Signor' farò in modo, che niuna
persona hauerà causa de lamentarse.
10° Gli heretici sonno odiati quasi da tutta la terra.
11° Cercharemo con la gratia del Signore uigilare sopra gre-
gem nostrum.
12° Io mando una copia del breue, come scriue la R. V.
13° Ritrouaremo delli libri de Chaterino *, benché io ho com-
parato Alphonso de Castro % et uno Ferrarese, et uno uulgare.
Sonno alchuni spirituali, ma sonno uno pocho duri da tirargh
alla confessione frequente, et communione. Non mancharò de so-
lici targli. A me pare che non debia andare a morti; pur farò
quello scriuirà la R. V.
Io me gouerno secondo il Consilio de tre persone spirituale,
perchè meglio lore sanno come passano le cose della terra. Puoi
facio per dargli exempio a lore de stare alla obedientia mia circha
la confessione et communione.
La fama è uolata a molte terre che io non uoglio dinari da
niuna persona: gli sacerdoti se marauigliano; gli heretici uicini
non sanno che dire. Solum dicano che non durarò, ma che sera
uno principio bono; et farò il contrario, quia non credo che mai
dinari uengano alle mìe manj.
Quillj che hanno cercato uno della Compagnia, sonno gii
primi della terra. E uno medico, uno dottore legista, et uno ini-
* De Ambrosio Catherine, O. P., archiepisc. de Conza, diximus supra,
Epist. Mixtaa, t. n, pag. 588, annot. i, Heic vero Galvanellus ad illius
opus referri videtur, cui titulus: Apologia pro veritate catìiolicae et aposto-
licae fidei adversus Lutheri pestifera dogmata, quod opus Florentiae pro-
diit, J520.
- Alphonsus de Castro, zamorensis, Ord. Min. Sti. Francisci, acerrimus
fidei catholicae contra haereticos propugnator, de quo viro ac de celebri
ejus opere: Adversus haereses libri XIV, edit. ultima ab ipso castigata, sa-
tius est nihil , quam panca dicere.
9 Januarii 1554 29
mico de heretici et dotto; e quello uenne a tormo a Gommo, et
uno altro sta inseme con mj, et questo gouerna gli altri. Tutti
me uedeno uolentiera per gratia de Dio. Gli frati che son qui,
sonno quelli che uanno publicando tanto la fama nostra, che sine
a quelli che litigauano con la communità, se commenzano a pla-
care, maxime uerso de mi. Io mi son demostrato tanto grato, et
concesso tutto quello che domandano, pure scia utile per lanime.
Il dì della epiphania baptezai una putta de uno contrario. La uo-
leua baptizare in casa, e questo per non uenire alla giesia nostra;
ma per mezo de questi frati la mandò alla giesia. La R. V., se a
quella piacerà, potrà mandarme le noue de India et del duca de
Gandía * et de Spagna. Bisogna che la R. V. me aiuti per ogni
uia, acciò se facia fruto in questa ualle.
Quando la R. V. farà scriuere, potrà mandare le littere a M.
Paulo da Gommo, cioè a quello che ha sollicitato il breue per mi -;
et sua signoria le mandará a nuj; cosi uenirano presto a nuj. Non
altro, senonchè di continuo me riccomando alle orationi della
R. V. et de tutti di casa. De Morbegno ali 9 del presente 1553.
Il vostro seruo et figliolo indegno,
Andrea Gualuanello.
Inscriptio: Al molto R.do Padre, il P. M. Ignatio Loyola,
prepósito generale della Gompagnia de Jesù. In Roma.
' Intellige Stum. Franciscum Borgiam, quem appellai ducem, etsijam
pridem (1551) se principatu abdicarat. Quia vero sanctissimus ille vir nuper
in Portugalliam adierat, et de ejus cum regibus lusitanis congressu rumor
inter socios, ut solet, percrebuerat, existimamus nuntia de hac re a Galva-
nello exposci. Et quidem in epistola Patris Miron, lo Octobris 1553, quam,
latinitate donatam, Polancus ad diversas Societatis provincias misit, multa
de Francisco Borgia, Portugalliam perlustrante, dicuntur, Liti Quadr . ,
t. Il, pag. 458-464-
- Breve se pontificis ut Morbenii Galvanellus diu sisteret. «Di Don
Andrea Galvanello potria essere che indugiasse a venire, perchè temiamo
che li sia mandato un' altro breve del Papa per fermarsi.» Polancus ex
comm. Patri Caesari Helmi. POLANCO , t. ili, pag. l3o, n. 257, annot. l.
3o
Epistolar Mixtae— 751
95R
SENATUS OGNATENSIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OGNATO l3 JANUARII I554
Ad instaurandum coenobium sanctae Mariae de Aranzazu, incendio confla-
gratum, jubilaeum exposcunt quam plenissimum, a pontifice per Igna-
tium impetrandum.
t
Rmo. Señor: No sabríamos con qué palabras encaresçer la
merçed grande que V. P. ha echo á esta villa las vezes que se
ha ofresçido en qué, en espeçial en aver permitido á que en ella
oviese esta debota cassa de la horden, y la estançia quel P. Fran-
cisco ha echo en ella, de donde tanta xpiandad. y benefiçio ha
rresultado á todas estas tierras, en espeçial á esta; cuyas graçias
remitimos á nuestro Señor, pues nuestras fuerças no vastan para
corresponder á ellas. Y pues V. P. con ella nos ha dado y da
atrevimiento, no podemos dexar de suplicarle afetuosamente lo
que en esta se dirá, y es, que, como V. P. terna entendido, vna
de las-más debotas casas que ay en España, y donde Dios es muy
seruido, es el monesterio de Nuestra Señora de Aránçaçu, syto
en la jurisdición desta villa. Ha permitido Dios por pecados
nuestros, que la casa de los Padres que allí rresidían, que hera
de los señalados conventos desta proujncia, vna noche se aya
quemado toda ella, eçebto el cuerpo de la yglesia, de que se ha
resultado vn daño eçesibo y grande para todo el bascuençe, que
allí acudía con mucha deboçión. Y según la aspereza del lugar
donde está syto, ay nesçesidad de gran fabor y limosna para su
restavraçión y poderlo rehedificar. Y entre otras vías, sobre aver
conferido con el Padre prouincial * y discretos desta prouincia,
se ha hordenado ser cosa nesçesaria é muy ynportante en que se
» Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 156, prius 392.
* Fr. Franciscus del Castillo, minister provincialis O. S. F. in Canta-
bria, cujus est epist., quae statini sequitur. Etiam P. Antonius de Araoz de
his quoque agit infra, epist. 757.
i3 jANUARir 1554 3r
obtuviese, mediante la ynterçesión de V. P., de su santidad vn
jubileo por la borden quel dicho Padre prouincial á V. P. syni-
fica en la suya. Suplicamos á V. P., pues de tornar á restavrar
la dicha cassa y conbento será Dios tanto seruido y será tanto
remedio, quanto sabríamos dezir para salbaçión de las ánimas
destas prouincias, ynterçeda con su santidad para queste santo
jubileo que se pretiende se conçeda á esta casa tan devota; por-
que es çierto que será vn remedio muy vastante para lo que se
pretiende, y á menos dello sería dificultoso su remedio. Y porque
somos çiertos que en cosa de tanto seruicio de Dios, y bien y
provecho desta villa y prouincias comarcanas lo entenderá mejor
de lo que acá á V. P. sabríamos supHcar, y obterná, çesamos, y
no de rogar á nuestro Señor la Rma. persona de V. P. guarde,
y le dé graçia de perseberar en su santo seruicio con el conpli-
miento de sus santos desseos Desta villa de Oñatte y de Re-
nerò á los treze de 1554. En creuençia de lo qual va firmada del
scribano [?] fiel de nuestro ayuntamiento. Por mandado del ayun-
tamiento desta villa de Oñate, R.mo Señor, las manos de V. P.
vesa,
Francisco de Albiz.
* Non modo senatus ognatensis, sed alii etiam viri, quorum auctoritas
magna apud Ignatium erat, in eamdem sententiam scrippere (vide epist. se-
quentem), ad quam propensus ipse suopte ingenio erat. Sed vis morbi, quo
afflictabatur, et alia incommoda a procurando hoc negotio illum retardabant.
Vide quid ipse Borgiae scripserit, et quam, ad consequendum quod postu-
labatur, viam ineundam suaserit. Cartas de San Ignatio, t. iv, pag. 293-
295, ubi haec inter alia leguntur: «Es verdad que, como el caso de aquella
quema fué de grande lástima, especialmente á los que tenemos noticia de
la devoción de aquel lugar, y de lo mucho que en él se ha servido á Dios
Nuestro Señor, así los medios que para la restauración del monasterio pu-
diesen tomarse, me parece deben con mucha afición procurarse. Y de mí
os puedo decir, que tengo particular causa para la desear; porque, cuando
Dios .Nuestro Señor me hizo merced para que yo hiciese alguna mutación
de mi vida, me acuerdo haber recibido algún provecho en mi ánima, velan-
do en el cuerpo de aquella iglesia de noche.» Origo autem et incrementum
hujus templi ac coenobii traditur in annotationibus epistolae Sti. Ignatii
subjectis: incendium vero, de quo agitur, scriptores plerique referunt ad
annum «1552, el día 26 de Diciembre»; verum ex nostris epistolis ad 1553
videtur esse referendum.
32 Epistolae Mixtae— 752
Inscriptio: f Al Rmo. señor, el Mtro. Ynaçio, prepósito ge-
neral de la Conpañía de [Jesús], en la corte romana, etc.
FRANCISCUS DEL CASTILLO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OGNATO 14 JANUARII 1553
Minister O. S. F., provinciae Cantabriae, Ignatium rogata, velit jubilaeum
a pontífice máximo impetrare ad coenobium, flammis vastatum , refi-
ciendum.
j.
I
Rmo Padre: Aconsejado fué el atribulado Job por sus ami-
gos, tuuiese recurso á alguno de los sanctos y priuados de Dios,
por cuia intercesión y medio tuuiese alguna consolaçión para en
remedio de su tribulaçión y fatiga en que se veya. Avnque el caso
mío no sea el de Job por ygualdad, eslo por alguna similitud: he
sido aconsejado de la mesma manera por mis amigos y patria,
doliéndose de mi afliçión en çierto caso lastimoso que ha acahe-
çido en el convento de Nuestra Señora de Aránçaçu, siendo 3^0
sieruo y ministro desta prouincia, para que más lo sintiese y el
remedio en más cuidado me pusiese, á la clemençia de V. P.
Rma., como á sieruo de Dios y priuado de su teniente y vicario
general y padre de la patria, tubiese recurso con çierta confiança
de ser consolado y remediado por industria de su piedad y mano
valerosa. Y es que todo aquel convento con todo lo que abía den-
tro se ha abrasado y quemado, exçepto la yglesia que miraculo-
samente quedó reseruada. y los religiosos aberse podido escapar,
sin ser abrasados, sobre vna peña, se tiene por particular fauor
de nuestra Señora. Subçedió por falta del hedifiçio de la co-
zina que, como estaua sobre hueco, caló el fuego abaxo sin po-
derse sentir hasta que no lleuó ningún remedio, ni se pudo aber
fauor de gente en aquella tan gran soledad ó yermo. Caso es
muy lastimoso que lo que en sesenta años con tanta costa y tra-
Ex originali in voi. E, duplici folio^ n. 155, prius 891 ,
14 JANUARU 1554 33
bajo se hedificó, se consumiese en tres oras. Hase sentido muy
mucho en esta patria, por la deuoçión que á esta casa todos te-
nían, en verla así asolada, estando del todo ya acauada. Para la
tornar á rehedificar ay más voluntad que facultad, espeçialmente
por causa de la esterilidad tan acosada de tantos años, y sobre
todo esto los daños tan creçidos de la continua guerra con Fran-
çia, de que subçede tanto daño á la prouinçia y su comarca. Por
otra parte pareçe cosa horrenda y tristíssima querer desamparar
aquella casa tan fauorida de nuestra Señora en cosas notables
de deuoçión y milagros, avnque los religiosos padezcan grandes
fatigas por estos años venideros por no la desamparar, esperando
el remedio de Dios y su Madre gloriosa, por algunos medios bue-
nos que á las gentes inspirare. Lo que al presente con concorde
pareçer y común consejo de todos, así seglares de la prouincia
como religiosos de la orden, me aconsejan, es, se procure de su
sanctidad algún solepne jubileo ', á lo menos para dos obispados,
que es el de Panplona y Calahorra, para en espaçio de çinco ó
seys años para vn día señalado, si no se pudiere aver por toda la
octaua de la festiuidad, la qual nos pareçe que sería bien la pas-
cua del Spíritu sancto con sus tres días de fiesta, ó la visitaçión
de nuestra Señora con su octaua, ó tres días della, por ser tan
despoblado y aspérrimo lugar, que en vn solo día, si la gente
acudiese, no abría mantenimiento ni dónde se reparar. Y para
aver de alcançar esta graçia, que yo me heche á [los] pies de V. P.
Rma. en nombre de la orden y de toda esta tierra, espeçialmente
de la prouincia de Guipúzcoa y patria suya, suplicándole tome la
mano en caso tan en seruicio de Dios y de su Madre sagrada,
con aquella voluntad tan inflamada que la ha monstrado siempre
en casos donde interuiene la honrra y seruicio de Dios, como su
sieruo fiel; pues como tal, justamente tiene tanto crédito con el
summo pontífice y los cardenales y ministros de la silla apostó-
lica, por reuerençia de su religiosíssima persona, para ser oydo y
probeydo en su suplicaçión. Acá se tiene por inspiraçión de nues-
tra Señora que con parecer concorde todos ayan concurrido
* Vide epist. superiorem et epist. 757.
Epistolae Mixtae tom. IV.
34 Epistolae MixTAE-752
en este voto, sin discrepaçión, para el remedio de tan gran daño,
la intercesión y fauor de V. P. Rma. sea interpellada; y en saber
que es ganado 3^ avido por mano de V. P. Rma., con doblada
afeçión y deuoçión se dispornán todos á ganarlo, y será en mayor
veneraçión y estima tenido. Grandes ocasiones de mérito se le
ofreçen á V. P. Rma. en este negoçio, no solamente para sí, pero
avn para todos los de su patria y naçión, allende del remedio para
el rehedifiçio, por el bien tan soberano que desto proçede en la
spiritual á aquellos que V. P. Rma. tan cordialmente ama con
natural y virtuosa inclinaçión de dar fauor á los de la patria.
Para este negoçio tan graue y cuydadoso, será necesario aver
allá quien le sirua y ayude de soliçitador, después de abida la
graçia, para la expedición de negoçios, y tanbién socorro de dine-
ros, que bien creo V. P. Rma. más abunda de gloriosos méritos,
que de dineros; tomando allá para este seruicio alguna persona
solíçita de quien V. P. Rma se sirua y le desonere de algún tra-
bajo: tenérsele ha respeto para que sea bien gratificado y para
las expensas sea probeydo y se reparta de lo que acá se o viere.
Suplico ser avisado de V. P. Rma. de lo que en este negoçio se
debe esperar; y confío en su bondad y sanctos deseos será la res-
puesta de gran esperança y consuelo para este su sieruo y patria,
y el daño presente será restaurado con doblada ganançia, como
la pérdida del bienabenturado Job, para que en el çielo V. P.
Rma. por este negoçio piadoso de la madre de Dios tenga singu-
lar premio, y en la tierra perpetua memoria de rehedificador y
reparador de su casa. Cuya Rma. persona nuestro Señor conserue
y fauorezca con graçia particular para esto y para execuçión de
sus bienabenturados deseos. De Oñate á 14 de Henero de 1554.
Las manos de V. Rma. P.t besa su orador,
t Fray Francisco de Castillo,
ministro provincial de Cantabria.
Inscriptio: f Al Rmo. P. Ignatio, general y fundador [de la]
denota religión de . Roma.
14 JANUARII 1554
35
753
LEONARDOS KESSEL
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COLONIA 14 JANUARU I554 *.
Epistola quadrimestris. — Pestis Coloniae sedatur: cives in urbem revertun-
tur. — Bonus Societatis Jesu odor. — Prior Carthusiae studia instaurari
cupit: nobis favet: collegio romano opitulatur. — Dives quidam civis do-
mum Societati dare intendit: alii, ingenio praestantes, eidem se ipsos
dant. — Reatas suos confitentes, natalitiis Servatoris Jesu, a Kesselio
auditi. — Adventus Oliverii sociis coloniensibus gratissimus: cum eo Lo-
vanium Kesselius petit: inde rediens, candidatura Societatis secum
ducit.
t
Jhs.
Gratia et pax X.i domini sit semper cum omnibus nobis.
Amen. R.de - in X.° Pater. Peractis4 bisce mensibus, paucis P. V.
explicare conabor que Dominus opt. max. Colonie operari di-
gnatusest. In primis pestis Coloniae sedata est: solet enim Domi-
nus post tempestatem tranquillum faceré" . Populus, qui propter
pestem fugerat, iam reuertitur, qui bene erga nos affectus est *;
bonus enim odor collegii romani Societatis hic late spargitur, et
a plurimis hic talis modus tractandi studia optatur maxime. Stu-
dia enim hic tepescunt in dies, et malicia incrementum sumit.
Ouare Rdus. Pater prior carthusie % fauctor noster singularis,
supplicationem obtulit senatui, quemadmodum mihi narrauit, vt
aliquot nostre Societatis petant, per quos coloniensium perdita
studia, iuuentutem peruersam religionemque , que (vt fatentur
* Ex autographo in voi. E, sesqui folio, n. 115, prius 234.
* Ms. R.do
^ ToB. Ili, 22. — De peste, quae Coloniae grassabatur, agunt Litt-
Quadr., t. li, pag. 475, Polanco, t. ili, pag. 265, n. 591, aliique.
* ((Populus initio hujus anni reversus quidem est, sed cum adhuc manus
Domini esset extenta, hoc etiam anno [1554] pestis rediit, et ita fratres in
varia loca extra Coloniam [Kessel, coloniensibus sociis praefectus] destina-
bat.» Polanco, t. iv, pag. 269, n. 577.
^ Laudatus saepe in his Monumentis , Gerardus Hamontanus (Kalck-
brenner).
36
Epistolar Mixtae— 753
omnes) magna in dies decrementa patitur, restaurari ac renouari
valeant. Sed senatus nondum Rdo. Patri respondit, nisi quod
super hac re deliberare velini. Idem hic Rdus. Pater mittit P. V.
pro collegio Societatis 100 áureos, et plura mittere decreuit.
Diues quidam ciuis coloniensi Societati domum dare intendit,
cuius filius in artibus promotus et sacerdos, naturalibus bene do-
tatus, doctus, 27 annorum, senostrae * Societati dedit, nobisque
nescientibus, voto scolarium se confirmauit, quod post dies ali-
quod nobis indicauit. Multum me recreauit bonus eius animus,
Christi amore totus accensus. Quidam alius, in Februario pro-
mouendus in artibus, naturalibus etiam bene dotatus, ex ditissi-
mis huius ciuitatis, se totum Societati etiam dare cupit, et plu-
res alii.
Hoc tempore natalis Domini plurimorum confessiones audiui,
tam in ecclesia parochiali, quam in templo sánete Vrsule et soda-
lium eius -, et aliis in locis. Magistri scolarium cum eorum di-
scipulis confitendi gratia etiam ad nos venerunt. Variis in locis
conciones habui, adfui etiam incarceratis vocatus, eos ad meliora
exhortando et confessiones audiendo, plurimi etiam nobis adfue-
runt consulendi, boni quid audiendi gratia.
Aduentus Rdi. Bernardi Oliuerij fuit nobis gratissimus vna
simul Louanium profecti fuimus, vbi a Rdo. Patre Adriano * et
fratribus magna cum charitate recepti fuimus. Post dies aliquot
P. Bernardus ad patriam proficiscitur, et ego Coloniam profectu-
• Ms. nostri.
, Videantur Epist. Mixtae, 1. 11, pag. 583, annot. 2.
5 ((Recreavit... vertente anno ipsum [Kesselium] cum sociis aliata ex
Urbe vestis, quam Ignatius gestatam contactu diurno sacraverat. Beavit
insigni hoc muñere Collegium Bernardus Oliverius, mense Novembri ex
Italia Coloniam appulsus, dicique vix potest, quo donum hoc gaudio do-
mésticos perfuderit. Nemo fuit quin Ignatianas has exuvias pio osculo ve-
neraretur et manibus versatas inspiceret. Kesselius, ut Fratrum votis satis-
faceret, passus demum est singulis obvenire laciniam ex manica frustatim
divisa. Pars reliqua honoratiore loco fuit seposita.» Reiffenberg, Hist. Soc.
Jes. ad Rhenum inferiorem, lib. li, cap. 7, n. 33.— De Oliverio infra edi-
tur epistola , n. 761 ,
* Notus est hic Adrianus Adriaenssens, lovaniensium sociorum mode-
rator
15 JANUARII 1554 37
rus, venit iuuenis 18 annorum, rogans, vt mecum posset Colo-
niam proficisci, et se totum Socie tati dare. Videns bona sua na-
turalia, et bonum eius animum, permisi eum mecum proficisci.
Haec sunt, Rde. Pater, quae P. V. scribenda occurrerunt, cui
vnice me commendo. Bene valeat P, V. in Christo semper. 1554,
14 Januarii. R. V. seruus indignus,
Leonardus Kessel.
Inscriptio: f Rdo. in X.** Patri, domino Ignatio a Loyola,
praeposito generali Societatis Jesu.
BALTHASAR DIAZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALENTIA 15 JANUARII I554
Religiosi augustinianae familiae nostris, templum exaedificantibus, obsi-
stunt; pontificium diploma, ut opus perfici queat, desideratur. — P. Car-
vajal, oculis captus, sacrarum precum codicem nequit legete: faceré sa-
crum potest: a lega divinum recitandi oiiìcium cupit absolvi.
t
Jhs. Maria.
Muy Rdo. en Xpo. Padre. Gratia Domini nostri, etc. Porque
ha pocos días que escreuí á V. P. dos cartas % en esta no diré
más de dar auiso á V. P. cómo los fray les de S. Agustín, que
son nuestros vezinos, nos hazen gran instancia para impedirnos
la edificaçión de nuestra yglesia, con sus preuillegios que tienen
en su mare magnum; y si de allá V. P. no proué de alguna li-
cencia de su sanctidad para que, y avnque nuestra yglesia esté
dentro del término que no se puede edificar yglesia según los
preuillegios que ellos tienen, que nosotros la podamos edificar; y
avn si á V. P. paresciere se deuíe sacar general licencia para que,
adonde quiera la Compañía, pudiese hazer lo mismo
' Ex autographo in voi. Epist. viror. venerai), e Soe. Jesu, unico folio.
* Eae sunt n. 739 et 744, 3o et 3l Decembris 1553 datae. Epist. Mix-
tae, t. m, pag. 694, 710.
' Cf. Cartas de San Ignacio, t. IV, pag. 527: «De la contradicción que
experimentó la fábrica del templo del Colegio de Valencia». Sed de his in-
fra redibit sermo, epist. 760.
38 Epistolae Mixtae— 755
Tanbién hago saber á V. P. cómo, por el P. Caravajal estar
mal dispuesto de los ojos, no puede rezar el officio, que le haza
mal, mas podríe dezir missa, ya que él no rezase las oras perso-
nalmente, con tal que las oyese, rezándolas otro en su presençia,
y dizen que no se puede hazer sin dispensación del papa. Él su-
plica á V. P. que, si es cosa que se podrá alcançar de su sancti-
dad, que V. P. se la procure, porque no caresca desta gran con-
solación. Todos nos encomendamos en las oraciones y sanctos sa-
crificios de V. P. y de todos los Padres y hermanos de essa
sancta casa. De Valencia á 15 de Henero de 1554 años. Indigno
hijo de V. R. P.,
Baltasar.
Inscriptio: Al muy Rdo. en Xpo. Padre, el P. maestro
Ignacio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesús.
En Roma.
955
MORBENIENSIS RESPUBLICA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MORBENIO 15 JANUARII I554
Morbeniensium vota, optantium apud se Patrem Galvanellum, pastorem
optimum, retiñere, atque Societatis Jesu gymnasium in sua republica
constituere .
Molto Rdo. nel signor Giesù Padre nostro osservandissimo.
Dagli nostri domini regenti di questa comunitade, precessori
nostri, hauemo inteso esser' ispediente proueder' d' uno curato
et pastore, essendogli nona da Roma che in sucesso d' alcuno
tempuo ce minaggia esserne leuato il nostro buon' pastore, don
Andrea Galuanello, cossa in ueritade che, se la buona fiducia te-
nemo nel' signor Iddio per mezo de V. R. P. non perseuerasse in
noy di esser' da ley in questa nostra traualglia adiutati, restares-
semo inscieme con il più di questo nostro populo, non solamente
di grande longa contrisstati, ma, sei' fusse lecito dirlo, disperati,
* Ex originali in voi. Epist. Communifatum, duplici folio, n. 168,
prius 272, 273.
15 JANUARII 1554 39
sendo la grande penuria de simili soy pari et la stagione di
questi infelici tempi nele bande nostre, et che questo precipua-
mente deba procedere per le constitutioni della sua religione,
quar debano prohibiré, non acettano cura de anime Dir che ne
fa non puoco marauelgliare, considerando noi, che da ogni canto
quelli benedetti colegii non hano Y ochio ad altro, che attendere
ad instruere, hedificare et aumentare la santta et católica fede dil'
buon' Giesù, nostro redemttore. Et non solamente nel' cristia-
nesmo, ma non extimando alcuni periculi, vano ad indos, et più
oltra, da qualle buone attioni non possemo estimare nè giudicare,
chi bene considera il fine suo, che auere non tanto cura dele
anime, che già sono regenerate nel' batesmo, ma ancora de
aquistarne dele altre, di manera che, volendo red uree al vero
scoppo, non tendano che hauer' cura dele anime. Sichè andando
per ciò nele Indie, volendo poi lassarne noi, non ne pare lecito
pilgliare ir pane agli fratelli et filglioli, et darlo agli cani: dicemo
il pane dil verbo de Dio, et dil' buono exemplo. Et perchè ne po-
tria esser' risposto che nel esercire tale cure vi sono diverse
attioni prohibite nele sue constitutioni, hauemo ordinato de man-
tenerli vno capelano, qual' habia esercire la cura in tutto, ex-
cetto in quelle attioni, che le sudette sue constitutioni permetta-
no; ma ir titulo et 1' auttoritade dela cura conuiene per ogni
modo sii datto al' sudetto don' Andrea, ouero vn altro de queli
Rdi. colegii, sì come piacerà ala sudetta V. R. P., perchè la
predetta R. P. V. sa quanto importa 1' auttoritade et reputatione
di quello ha il titulo et carico dil' curato, si nel predicare, quanto
nel' reprendere gli vitii, et comandare, et fare altre attioni per-
tinenti agli curati. Nè potria dare buono odore, ouero esemplo,
agli altri curati, se egli non fusse curato, et hauesse la potestade
degli beni pertinenti ad essa cura et giesa, si come ha incomen-
zato, dil che ce dice poi: il curato de Morbegnio ce diporta cosci
et cosci.
Doppoi la bontade dil' signor Iddio, che ha visto li nostri
' Vide Galvanelli epistolam, n. 750, et in superiore volumine epistolas
716, 717, 718, pag, 632-638; Polanco, t. iv, pag. i36, n. 272, qui hac est
usus epistola.
40 Epistolae Mixtae— 755
cuorij quali desiderauano vno de quelli Rdi. colegii, et da noi
stessi non sapendo che modo tenire, ha illuminato il nostro ma-
stro da schola, qual' è gentil' huomo et giouane, di andare a stu-
dio, et cosci gli è andato. Laonde hora hauemo grandissimo bi-
sogni© d' uno mastro da schola, dil che licentiosamente hauemo
pilgliato ardire dala humanitade de V. R. P., supplicarli humil-
mente ce degni adonque concederne il sudetto curato, onero vn
altro, come] a quela melglio gli piace, mentre sii di quela reli-
gione et benedetta Compagnia, inscieme con' vno mastro da sco-
la, et ancora vn altro compagnio, a effetto ce pianta vno de
quelli suoi venerandi colegii, quale di quanto frutto sarà, non
tanto in queste bande, che siamo in confinio del' Allamagna et
Lombardia, quanto ancora neli luogi conuicini, saria un' longo
scriuere, et ciò sa il signor Iddio, nela cui infinita bontade spe-
ramo mouerà il' cuore de V. R. P. a concederne quanto ricerca-
mo, et con r aiuto dela Madonna de Iddio gli prouedaremo a
tutto ciò fia bisognio si per il colegio, quanto del viaggio di ve-
nir' in qua, et ritornare, et andare, come conuenerà il tutto al
parere dela predetta V. R. P., la qual' ingenuamente et humil-
mente supplicamo per amore di quel buon' Giesù, nel' cui titulo
sono constitui ti quelli santti colegii, ne volgli concederlo, aspet-
tando buona et gratta risposta da quella in breue, ala cui buona
gratia di continuo ce ricomandiamo et gli baggiamo le santte
mani, supplicandogli parimente, ce degni seruirse de noi in ogni
sue occurentie, che non desideramo che de farli ogni vbidientia
et servitù. Et il signor Iddio in ogni cosa ne sia sempre laudato
et rigratiato, et la conserua et aumenta. Da Morbegnio ali 15
Gianaro 1554. Dela predetta V. R. P. indegni seruitori et filgli
in Giesù Xpo.,
Gli recenti per la comunitade di Morbegnio ' .
Inscriptio: Al molto Rdo. Padre, il P. Ignatio Loyola, pre-
pósito general' dela Compagnia Padre nostro nel Signor
osservandissimo. In Roma.
* Mentem Sti. Ignatii ad morbeniensium vota cognoscere poteris ex
Polanco, t. iv, pag. 137-139, n. 273-277. -Cf. Cartas de San Ignacio^
t. IV, pag. 417, 432 (ubi huic epistolae respondetur), 434, etc.
23 Januarii 1554
41
750
MATTHAEUS DE TASSIS
[PATRI JOANNI DE POLANCO 0)]
VIENNA 23 JANUARII I554
Acceptas ab Ignatio litteras illi, ad quem destinabantur, esse redditas. —
Gaudet de laetis ex India nuntiis: dolet de morum corruptela inter chri-
stianos: romanorum regem laudat.
t
Jhs.
Rdo. et magnifico signor observandissimo in Jesù. Ali i8
ditto mj trouó quella delo signor Ignatio per lo signor Nicolauo
Aio, lo qual subito li fu dato recapitto de mio filiollo, che lo
mandi a la scolla de sua signoria. Ho ricevuto ancora la schrit-
tura uegnuta de V India, che, zertto, lobuta agratissima et regra-
tio sua signoria Rda., che se degna a farmi participar de tal cosa,
che, zertto, lo abuto a charo et la volea farla stampar a la mano
per darne anche a deli altri: et prego sua signoria Rda. como
vene de tal cosa, che mj ne faceno parte, che, zertto, laro molto
a caro a intender che la fede de Jesus benedetto vagano aperse-
uerando in li infìdeli, già che quelli, erano christianj, sono pezo
aora che infidelli; che la fede ano lo padre, non lano Ij filiolj nè
molie; et se ben Dio ne dano deli tribulation asaj, non sono da
dar marauellie; et penso se non fuse la bontà de sua maestà *
che tuto lo suo palese soto et sopra per la catiua fede che sono
in el popullo, ma sua maestà sono tanto católico, che Dio re-
sguarda per sua maestà.
Altro non saria che dir, sollom prego V. S. mj recomanda al
signor Ignatio con lo signor Vitoria ' et tuta la santa Conpagnia,
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. loo, prius 207.
* De rege romanorum, Ferdinando I, videtur esse sermo. Cf. Cartas
de San Ignacio, t. iv, pag. 8o-83.
^ P. Joannes de Victoria, qui Vienna Romam evocatus fuerat supe-
riore anno, Polanco, t. iii, pag. 253, n. 568, tuncque in urbe versabatur,
Polanco, t. iv, pag. 10, n. 10, annot. 3.
42 Epistolae Mixtae • 757
et cosj a V. S. che pregano Dio per mj et la mia familea. Cosi
farò jo per quella santa Conpagnia, abenchè jo siano indegno.
Qui sarano due literj inclusj, luna de sua maestà, et laltra de la
confraternita qua, et a V. S. humila li baso la mano, pregando
Dio che sempre la conserua de hogni mal. De Viena ali 23 Jana ■
ro 1554. Tuto de V. S.,
Matio ' DE Tasis.
757
ANTONIUS GOU
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO 25 JANUARII I554
Pater Araoz Complutum accedit: concionatur .— Sparguntur rumores contra
Exer citia spiritualia Sti. Parentis. — Illorum auctor existimatur toleta-
nus antistes. — Hunc invisit Araoz, qui peramanter excipitur . — Alii viri
praeclari Exercitia laudant. — Ad ea scholastici complutenses magis affi-
ciuntur. — Societati nomen dant plures atque insignes adolescentes. — De
sociis P. Emmanuele Lopes, P. Villanueva et P. Francisco de Borja. —
Pintiam venit Araoz: a plerisque nobilibus invisitur.— Societas Jesu bene
audit. — De navigatione Philippi principis in Angliam. — Coenobium D. N.
de Aranzazu incendio vastatum.
t
Jhs
Muy R.do y charisimo en Christo Padre. La summa gratia y
amor de Jesuchristo nuestro señor sea en nuestro continuo fauor
y aiuda. Amén. El mes pasado scrini á V. P. de Alcalá ani-
sando de la yda del P. doctor Araoz á aquella villa á cierto ne-
gocio de importancia, á instancia de Ruygómez, el qual por la
mesrna ocasión hauía ydo allá, y de lo que el Señor se hauía ser-
uido dello, acabándose el negocio con mucho contentamiento de
las partes Lo que en esta tengo que anisar á V. P. es, cómo en
' Ita saepe solet ipse suum nomen subscribere. Vide supra, Epist. Mix-
tae, t. III, pag. 181, annot. i, ubi de epistolae auctore aliquid diximus.
Cf. Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 216, annot. 2.
- Ex autographo in voi. D, duplici folio, n. 64, prius 382, 383.
' Cf. Epist. Mixtae, t. iii, epist. 715, 729 et 73o, pag. 63o, 665 et seqq.
((Erat ibidem [Compiuti] Comes Melitensis, socer Domini Rui Gomez
de Silva, qui etiam, gener scilicet cum socero, familiarissime et peramanter
25 jANUARIl 1554 43
el tiempo que allí estubimos, el P. doctor se exercito algunos
días en predicar en nuestra yglesia con muy grande acepción de
todos.
En aquellos días se dixo en Alcalá que en Toledo hauía algún
rumor contra los exercícios, diziendo que en ellos hauía algunas
cosas que les offendían, y vn hombre docto, cathredático de Al-
calá, afirmaua lo mismo. Y avnque todo lo que dezían eran cosas
más dignas de risa que de hazer caso alguno delias, quiso Ruy-
gómez, á quien lo hauían referido, que el P. doctor, antes de
boluerse á esta corte, se viese con el R.mo de Toledo ' (del qual
se dezía salir el rumor) para le satisfazer, si tenía alguna duda
en ellos, y así á esta ocasión le fué á visitar, y fué reçibido de su
S.ia con muchas señales de amor, y le hizo comer con él, y no
halló que vbiese hauido tal rumor, ni se vbiese hablado en ello,
antes conosció en su SM lo contrario de lo que dezían. Y lo
mismo hauía entendido ya en Alcalá por carta de vna persona
principal y ecclesiàstica de la misma ciudad, muy amiga de la
Compañía.
En el mismo tiempo llegó el doctor Torres -, de Sigiiença
(que es de los más doctos que hay en España) á Alcalá, y estubo
algunos días en nuestra casa, y el día de la circuncisión del Se-
ñor, en el qual se hizo ofiçio solemne en nuestra yglesia, predicó
en ella con muy bueno y docto auditorio, y en el sermón alabó
mucho los exercícios, diziendo que él los hauía hecho, y el pro-
uecho que hauía sacado de ellos, exagerándolo tanto, que fué
cosa admirable, y exhortó á todos á los hazer. También se mos-
cum nostris agebant, ac praecipue cum P. Araoz, cujus Consilio Dominus
Rui Gomez (qui etiam tune primum locum apud Principem Hispaniarum
Philippum habebat), in rebus etiam gravissimis et ad commune bonum per-
tinentibus, plurimum tribuebat, et fructus magni momenti ex hujusmodi
consiliis consequi cernebatur.» Polanco, t. lli, pag. 327, 328, n. 'j3l .
* Joannes Martinez Siliceus. De hac re iterum fiet sermo. Cf. Polanco,
t. lu, pag. 335, n. 746 et seqq., et epistolas supra iaudatas, n. 729, 73o volu-
rainis superior is.
* Bartholomaeus de Torres, canonicus siguntinus, postea canariensis
episcopus, cujus judicium de Exercitiis spiritualihtis proferunt Epist. Mix-
tae, t. 11, pag. 599. De eo agit Polanco, t. iii, pag. 326, n. 727.
44 Epistolae Mixtae— 757
traron los exercidos al abad mayor, y al doctor Cuesta que son
los más señalados doctores de aquella vniuersidad, y los alaba-
ron en extremo, diziendo ser doctrina celestial, y desean tenerles
para su consolación, diziendo que firmarían de su mano que todo
lo que en ello hay es muy cathólico; y lo mismo hizo el doctor
Torres, y lo mismo han dicho aquí algunas personas religiosas
muy doctas, spirituales y de mucha authoridad. De manera que
todo ha sido, por la bondad de Dios, sacar más á lumbre la ver-
dad, y dar más authoridad á los exercícios, dando noticia dellos
á personas tan señaladas, que ante no la tenían sino por relación
de otros: gloria á la diuina magestat por todo.
En este mismo tiempo vbo más moción en los studiantes de
Alcalá que pienso vbiese hauido antes, y frequentauan muchos
más la casa que antes, y en menos de vn mes se entraron en la
Compañía ocho studiantes, todos muy hábiles, entre los quales
hauía seys colegiales; los otros dos, el vno es maestro en artes
habilíssimo, que dicen que lleuó tercero entre treynta y tantos en
licencias, el qual, estando en casa haziendo los exercícios, tubo
muy grandes contradictiones de su padre y de sus adherentes,
que eran caualleros principales, y otra gente docta, sed vicit
Christus, el qual le dió tanta paz en todo, que nos tenía admira-
dos. El otro es vn studiante nauarro, que oye theología Mu-
chos otros andauan y andan muy apassionados para que les reci-
ban en la Compañía; otros, viendo que no los recibían, se han
metido fray les.
El P. Emanuel ' predica los domingos y fiestas á hora de vís-
peras la doctrina Christiana en nuestra yglesia, con muy gran
concurso de gente, specialmente de studiantes, que no caben en
la yglesia. Es muy acepto á todos, y házelo muy bien; y es tanta
' Dr. Andreas Cuesta, postea legionensis episcopus. Ejus elogium po-
suimus in Polanco, t. iv, pag. 474, n. 1006, annot. 4.
* Haec PoLANCUS, t. ni, pag. 326, n. 728, adhibuit, sed candidati nomen
silet. Vide nihilominus, ibid. pag. 325, annot. l, nomina insigniorum ex 25,
qui anno 1553 in Societatem Compiuti sunt admissi: in tomo autem iv,
pag. 407, n. 878, annot. 3, exhibetur catalogus sociorum Compiuti, ineunte
1554, commorantium.
' P. Emmanuel Lopes, lusitanus.
25 Januarii T554
45
la deuoción que los studiantes tienen á todos los de casa, que se
entran en el patio después de la doctrina, esperando si alguno les
hablará de Dios; y si acaso algún hermano comença á hablar con
alguno, luego se halla rodeado de muchos que le oyen, como si
fuese algún hombre de gran authoridad, dándole harta materia
de confusión: gloria á Dios por todo.
Estando el P. doctor Araoz en Toledo, topó allí con el P. Vi-
llanueua, que venía de Córdoua, y con él supimos que las cosas
de allá andan en muy grande augmento, y que el P. Francisco
se hauía de partir presto para Seuilla á verse con la duquesa de
Medina Cidonia que tanto ha instaua su yda allá, para hazer
en aquella ciudad cosa muy señalada para la Compañía; y que el
P. comisario general ^ estaua en Córdoua, y hauía de partirse
presto para Alcalá; al qual quisiera el P. doctor Araoz sperar allí,
sino que los negocios de aquí, specialmente agora, que el prín-
cipe dizen que se ha de partir por Março para Inglaterra, dauan
mucha prisa, y así nos partimos para esta villa los dos, con vn
tiempo harto áspero de aguas, y nieues, y otras cosas que dan
harto trabajo en el camino, de lo qual no se escapó el Padre; em-
pero su charidad es tanta, que todo se le haze fácil, viendo que
son cosas de mucho seruicio de Dios.
Llegamos á esta villa á 20 deste, con salud, Dió la llegada
del P. Araoz muy grande contentamiento á Ruygómez, y á los
demás, que le deseauan en gran manera, specialmente el arço-
bispo de Seuilla, inquisidor general % el qual, en sabiendo que
* Anna de Aragon et Gurrea, soror Joannae de Aragon, matris
Sti. Francisci Borgiae. «En Noviembre de 1515 casó [Anna]... con el Señor
Don Alonso de Guzmán , quinto duque de Medinasidonia. . . y por su ineptitud
é impotencia se disolvió este matrimonio, y contrajo con las dispensas nece-
sarias el legítimo con el Señor Don Juan de Guzmán, hermano del antece-
dente y sexto Duque de este título.» Hist. ms. del Colegio de Sanlúcar,
apud Nonell, La Santa Duquesa, D.* Luisa de Borja y Aragón, 2." ed.
pag. 53, Polanco, t. iv, pag. 465, annot. 2; Stus. Franciscus Borgia, t. i,
saepe. — De Borgiae vero cogitata profectione Hispalim versus et in alias
Hispaniae provincias, videantur Epist. Mixtae, t. lii, epist. 742, pag. 705,
706.
* Hieronymus Nadal .
' Ferdinandus de Valdés.
46 Epistolae Mixtae— 757
era llegado, ymbió aquí vno de su casa, y el P. Araoz fué des-
pués á visitar á su S.ia, que se holgó mucho con su vista, y le
conbidó á comer con él, mas el Padre se escusó. Y también vi-
sitó al presidente del consejo real el qual estaua algo quexoso
por la ausencia del Padre, diziendo que le hauía hecho mucha
falta acerca de algunos negocios del gouierno de las cosas del
reyno que tocan á su cargo, en las quales se descansaua mucho
con el Padre.
Muchos señores y personas principales le han visitado y visi-
tan cada día, y particularmente le visitó, dos ó tres días ha, don
Diego de Córdoua ^ que es persona muy principal y del con-
sejo de la santa inquisición, y visitador del consejo real, y estu-
bieron los dos, que era muy gran noche. Es tanta la opinión y
crédito que tiene con todos, que confieso ser mi ingenio flaco, y
mi pluma corta para saberlo explicar ni scriuir. Son tenidas las
cosas de la Compañía en el consejo real en tanto, que cosa que
toque á ella se alcança muy fácilmente, y se da con mucha dili-
gencia y sin dineros, que así lo han hecho pocos días ha en vna
prouisión que fué menester para las cosas del collegio de Medina;
y esto por causa que el presidente y los más del consejo son muy
amigos del P. Araoz: gloria á Dios por todo.
Ayer vino el abad de Valladolid ' con su sobrino, el conde
de Módica, hijo del almirante de Castilla á visitar al padre; y
porque sería muy largo hauer de nombrarlos á todos los que le
visitan, por no ser prolixo lo dexo.
Algunos pretenden y dan prisa al P. Araoz que pase con el
' Antonius de Fonseca, olim episcopus pampelonensis. Epist. Mixtae,
t. II, pag. 392.
- Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 25-27, 191, 192, 224.
^ Alphonsus Enriquez et Villaroel, cujus mentionem fecimus supra,
Epist. Mixtae, t. 11, pag. 622, 632.
* «D. Luis Enriquez Girón, segundo duque de Medina de Rioseco,
conde de Melgar, sexto almirante de Castilla y caballero de la insigne orden
del Toisón de Oro, casó en 1518 con D." Ana de Cabrera y Moneada, con-
desa de Módica y Osona, vizcondesa de Cabrera y Bas, y murió en Valla-
dolid á 24 de Setiembre de 1572, dejando á D. Luis que sucedió.» etc..
Burgos, Blasón de España, t. iv, pag. 56.
25 JANUARII 1554 47
príncipe á Ynglaterra ', mas hasta agora no tiene tal propósito,
ni pienso lo hiziese sin mandato de V. P., si ya el príncipe no lo
quisiese absolutamente, confiando que V. P. lo ternía por bien.
No dexaré de dezir á V. P. cómo por cartas de Oñate hemos
sabido cómo el día de S. Joan euangelista, de noche, se quemó
el monasterio de N.* S.* de Aránçaçu, que estaua en vn desierto
muy grande, en el término de Oñate °. Estauan en él vn buen
conuento de frayles franciscos obseruantes, muy buenos religio-
sos. Fué tan grande el fuego, que dizen que no quedó piedra so-
bre piedra en todo, sino la yglesia y la hospedería. Es vna casa
de muy gran deuoción, y van á ella la gente de aquella tierra,
como á N.* S.* de Monserrate, ó de Guadalupe: por ser cosa tan
señalada, la scriuo á V. P.
En todas las partes donde hay gente de la Compañía por acá,
se sirue mucho N. S., y se haze muy grande frutto en las almas.
De Oñate scriuen que enseñan la doctrina xpiana. en aquella
lengua los domingos y fiestas, y que por las calles no se canta
otra cosa sino alabanças de Dios. Aquí ha hauido las semanas pa-
sadas jubileo por las cosas de Ynglaterra, y en esta casa vbo tan
grande concurso de gente para recibir los sacramentos de peni-
tencia y eucharistía, que fué necessario ymbiar á Medina por quien
les ayudase. Algún Padre de casa estuuo algún día todo el día
hasta las diez de la noche, oyendo confessiones, sin hauerse des-
ayunado. Algún día vbo que reçibieron el 8.™° sacramento en
esta yglesia cerca de treçientas personas: gloria á Dios por todo.
De lo mucho he dicho esto poco; lo demás scriuirán más parti-
cularmente y con buen stylo los que tienen el cargo dello en las
casas; á sus cartas me remito. Otro no tengo que dezir más, de
que el P. Araoz y todos en los sacrificios y oraciones de V. P.
mu}^ humilmente nos encomendamos. N. S. en el alma de V. P.
sus santísimos dones siempre conserue 3' prospere, y nos dexe
por muchos años, pues tanta necessidad tenemos de V. P. Amén.
' In Angliam Philippus solvit ((jueves en la tarde , xii de Julio MDLllli
años.» Muñoz, Viaje de Felipe II á Inglaterra, pag. 87.
- Vide epist. 751 et quae ibi adnotavimus, necnon epist. 752.
48 Epistolar Mixtae— 758
De Valladolid, 25 de Henero 1553 D. V. R. P. mínimo hijo
y indignísimo sieruo en Xpo.,
t
Antonio Gou.
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do y charísimo en Christo Padre, el
P. M. Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesús, en Roma.
LUDOVICüS DE MONTOYA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 27 JANUARII I554 *.
Laetitia ex ignatianis litteris percepta. — Sociorum consuetudine de]ectatur.
— De fructu, quem ubique reportant, mirifice gaudet.
t
Muy Rdo. Padre mjo: Xpo. Ihu., nuestro summo bien, more
siempre en el alma de V. m., y lo alumbre en su conoçimjento
y lo ynflame en su sancto amor. Amén. Consolóme nuestro Se-
ñor mucho con la carta de V. m., que me escriujó en papel, y
con las que nos escreujmos en la presençia de nuestro señor
Dios, que son frequentes, y yo desseo que fuessen continuas,
sino que mis pecados lo ympiden de mj parte. Ruego á V. m.
que en el acatamiento de nuestro Señor supla y remedie mjs fal-
tas, y pida y alcançe de la diuina piedad que me faça digno filio
de V. m., y menor hermano de la sancta Compañja de Ihu., que
es lo que yo más desseo. El P.e Mtro. Mjrón y los otros Padres
que acá están me conoçen y tienen por suyo; y yo los tengo á
todos por Padres mjos, y se alegra mj alma de ver el fruto espi-
ritual que por ellos se faze donde qujera que van. Sea por todo
' Ita perspicue legitur, at tota rerum in epistola expositarum series pos-
tulai abs dubio ut 1554 intelligatur.
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 162, prius 404. — Fr. Ludo-
vici de Montoya, O. S. A., eximiae sanctitatis viri, epistolam supra edidi-
mus, Epist. Mixtae, t. 11, pag. 672. Admodum officiose et peramanter
praesentibus ejusdem litteris rescripsit Ignatius 26 Julii 1554. Cartas de
San Ignacio, t. iv, pag. 264.
29 JANUARII 1554 49
loado nuestro señor Dios, de cuya bondad ynmensa emana todo
bien. V. m. dende allá nos enbíe su sancta bendiçión, la qual
yo, el menor de los suyos, siempre le pido: y el Espíritu
sancto nos dé á todos su gracia. Amén. Y en las oraciones de
los PP. Diego de Eguja y Lujs Gonçales y de los otros mjs Pa-
dres y mjs conoçidos, que estuvieren en su sancta Compañja, me
encomiendo. De Lisboa á 27 de Enero de 1554Í Hijo obediente
de vuestra merçed,
f Fray. Lujs de Montoya.
Iiiscriptio: f Al muy Rdo. señor y mj Padre, miçer Ignaçio,
general de la sancta Compañja de Ihs. En Roma.
Alimnanu. De 27 de Gennaio. Addi ultimo de Maggio.
JOANNES DE VEGA
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
PANORMO 29 JANUARII I554 '.
Petrum Jimenez commendai, eique vult fidem adhiberi.
f
Muy Rdo. señor Padre.
El Rdo. Pedro Ximénez, abbad de santo Elia, va á rresidir en
essa corte por los negoçios deste rreyno y míos. Hame pareçido
hazello saber á V. R. para que, quando se offreçiere alguna cosa
que quiera mandar acá ó allá del seruiçio de Dios, lo pueda tra-
tar con él, como con cosa mía. Y rremitiendo en lo demás que
V. R. quisiere saber de acá al mensajero, no se dirá más aquí,
sino que nuestro Señor guarde y prospere su muy Rda. persona
en su santo seruicio ^ De Palermo á xxix de Henero 1554. A lo
que V-. P. mandare,
Juan de Vega.
' Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 20, prius 27, antiquitus 175.
- Die 18 Aprilis 1554 rescripsit Joanni de Vega Ignatius: «Otra letra
rescibí de V. S.,., hecha en veinte y nueve de Enero, que me envió el Abad
Jimenez, de Nápoles, donde quedó con alguna indisposición, y se espera
mny pronto. n Cartas de San Ignacio, t. iv,pag. 129. Cf. ihid. pag. 279,
388.
Epistoi.ae Mixtae, tom. IV. 4
50 Epistolae Mixtae— 760
Inscriptio: f Al muy Rdo. señor, el P. Mtro. Ignaçio de Lo-
yola, prepósito de [la Comp]añía de Ihus. En Roma.
PETRUS DOMENECH »
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
VALENTIA 29 JANUARII 1554 *•
Narratio eorum, quae in aedificatione templi valentini Societatis Jesu acci-
derunt.— Pontificium diploma, quo omnis tollatur lis ac controversia,
exposcitur.
t
Rmo. in Xpo. Padre y señor mío. Este collegio de Valencia
se edificò en medio de vn monasterio de frayles de sanct Francis-
co y otro de S. Agustín, caustrales, y empeçando á hazer la ca-
pilla ó iglesia, nos fué echa contradictión por don Luis de Cas-
telluí, canónigo desta iglesia, rector de la parrochia de S. Mar-
tín, y firmó de drecho de la possessión que dize tiene de vedar
que en su parrochia no se " haga iglesia sin su licencia; y por
parte del collegio se contrafirmó, y anduuo el pleyto en esta real
audiencia, y nosotros continuamos nuestra obra, y el dicho rec-
tor después ^ de algunos mezes paró en el pleyto, y a sinco ó
seys meses y más nos fué dicho que el dicho rector auía recebi-
do vna citación de Roma, y que quería mouernos nueuo pleyto;
y hasta hoy, que son xx de Enero, no nos han intimado cosa al-
guna, stando los dos tercios de la iglesia, de madera, poniendo
la teja. Los frayles de S. Agustín han hecho jues su conserua-
dor el obispo de Fes *, y han hecho vn mandato, mandándonos
' Ex transumpto coaevo in voi. E, duplici folio, n. 144, prius 36l,362.
— Usus est hac epistola Polanco, t. iv, pag. 33i, 332, n. 707, 708. Vide lo-
cura cura notationibus ibi positis.
2 Ms. sce.
■ ' Ms. heic et saepius enpués.
■* Fr. Franciscus Mejia (Mexia) de Molina, O. P.— Vide España Sa-
grada, t. LI, De los obispos españoles titulares de iglesias in partibus infi-
delium, ó auxiliares en las de España, obra postuma del Dr. D. Carlos
Ramón Fort, coordinada y aumentada por D. Vicente de la FUENTE,
pag. 137.
29 Januarii 1554 51
sub pena D ducatorum auri et sub pena excommunicationis, in-
fra sex dies cessemus ab edificacione oratorii seu capelle, quia
non distat a suo monasterio Cxxxx canas, cum stet ad Lxxxx
canas, parum plus vel minus. Pro parte del collegio se respon-
dió infra terminum, cum protestacione que nosotros lo podíamos
hazer, y que teníamos licencia de su santidad, y que era solo vn
collegio, que no era casa de religión ni de professos. Hizo su
conseruador la prouizión: intimentur parti acord [?]. Auemos
procurado con algunos amigos de ambas partes, que buenamen-
te se mirasse, y si no les era perjuhizio, que no pleyteássemos;
y ansí tuuimos algunas pláticas, por ver si podiéramos hazer que
esto se remetiera á los Rmos. generales de ambas partes, y que
lo que en Roma se haría por -ellos, lo cumpliessen aquí las partes;
y no les paresció, sino que entre tanto parasse la obra, y ansí
hoy nos han dicho los procuradores dellos, que son dos frayles,
que todos los frayles stán determinados que se gaste quanto tie-
nen, y que no se sufra que este oratorio ó capilla se labre, ni se
sufra se digan missas, ni confiessen,. ni prediquen en ella, como
si esta casa fuesse de personas no conformes á la ley de Xpo.
Supplico á V. P. quan encarescidamente puedo in visceribus
Jesu Xpi. que con la mayor breuedad que ser pueda, nos haya
gracia de su santidad que podamos tener en este collegio orato-
rio ó iglesia, donde puedan hazer todo lo que hazen en qualquier
otra iglesia, no obstante que tengan qualquier de los quatro ór-
denes mendicantes que infra Cxl canas, ó más ó menos, no se
pueda edificar iglesia, y ahun que podamos tener campanil con
campana ó campanas, y que no nos perturben, sub pena excom-
municationis, tan fauorabble como pueda. Y quiero aduertir á
V. P. que, después de edificada la iglesia de S. Augustin, en
mi tiempo, se ha ' edificado vn monasterio de monjas de S. Fran-
cisco, obseruantes, que se dize Iherusalem, que está muy más
cerca de su monasterio que nuestra iglesia, y también está muy
más çerca de S. Agustín vna casa de los beguines que hay
* Ms. sa.
- De origine ac conditore harum aedium Teixidor-Chabas, Antigüe-
dades de Valencia, lib. v, cap. 12, instrumentum afferunt a juratis valenti-
52 Epistolar Mixtae— 760
oratorio en ella, ahunque no tiene campanil. Y más quiero ad-
uertir á V. P., que este nuestro oratorio ó capilla es pequeño,
que será forçado, según la gente acude, hazer vna razonable
iglesia; y confío en el Señor que ansí será, y ansí hay necessi-
dad que la gracia sea para poder hazer qualquier iglesia, que se-
gún es el lugar muy bueno, si Dios fuesse seruido, se poría ha-
zer casa de proffessos, y auerse de crescer la iglesia. V. P. sabe
lo que conuiene, y que tememos descomuniones. Por amor del
Señor sea el socorro qual conuiene, y con toda la breuedad que
se pueda embiar.
Después nos fué dicho que querían los fray les con su con-
seruador passar adelante y escomulgarnos: hizimos vn subexe-
cudor, que fué Mre. Pere Maça, maestro en theología, y hizimos
vna inhibición y vna apellación, y lo intimamos á su conseruador,
el obispo de Fes, y á los dos frayles síndicos del monasterio, y
al prior, requiriéndole que hiziesse ayuntar á todos los frayles;
los quales auctos con el poder que el collegio haze á M. Johán
de Polanco y á otros, van con esta, porque me embíe con el pri-
mero vna citatoria para que el pleyto se haga en Roma, donde
pienso, con la ayuda del Señor, que se obtendrá, que, no obs-
tante que por su mare magnum y de otras religiones tenga esse
priuilegio ó gracia, que se pueda hazer la iglesia.
Ellos dizen, que, siendo collegio, no se puede hazer iglesia
con la puerta á la calle, sino que esté dentro del collegio, que
no sirva para otros ' sino para los del mismo collegio.
nis subscriptum, ex quo haec juvat excerpere: «Mosén Ramon Guillem Ca-
ta]á, que fouch un Cavaller molt antich [vivebat anno l334] en esta Ciutat,
instituí un Hospital davant lo Monestir de Sant Agosti, lo qual de present
se diu deis Beguins, que es hon están los Chichs de Sant Vicent Ferrer; y
en apres en un Codicil que feu, volgué que en aquest Hospital se reculgues-
sen los Home'fts de Penitencia perpetuament, y que la Administració del
dit Hospital fos deis Jurats de esta Ciutat, com ho es stada, y es al present:
y en anys passats, com V. m. te noticia, per falta de Homens de Penitencia,
o per altres respectes, que justament mogueren a nostres Predecessors,
possaren en dita Casa y recullgueren en ella ais Chichs y Chiques Orfens,
que anavent perduts per esta Ciutat, que vulgarment se dihuen de Sant Vi-
cent Ferrer... De Valencia a 27 de Abril 1584.»
* Ms. otri.
29 JANUARII 1554 53
Somos á XXVI de Enero: dos ó tres días después de auerles
intimado todo lo sobredicho, el mismo scriuano de los frayles,
que se dize Mossen Jorbá, clérigo, nos a intimado de parte de
don Luis de Castelluí, rector de la parrochia de S. Martín, y de
los parrochianos, vna citación de Roma, mandándonos que infra
Lx dies seamos en Roma, et quod sub pena excommunicationis
et duorum mille ducatorum cessemus operare. E ansí en la mes-
ma hora auemos parado de obrar, que es gran daño, porque fal-
ta cubrir ' buena parte de la iglesia; y si acuden aguas, se da-
ñará mucho. En el memorial va scrito el auditor, delante quien
.el procurador deste collegio a de acudir. Esto hazen los frayles,
y no sce porqué, que la parrochia tiene interesse en las offertas,
las quales no se toman en esta casa; y el vicario de la parrochia
de S. Martín tiene facultad, siempre que quiera [del embiar vn
clérigo á las missas para offrescer, si les quieren dar, offertas. Y
en esta parrochia de S. Martín stán los monasterios de S. Fran-
cisco y S. Agustín, claustrales, el ospitai general, santa Lucía,
Iherusalem, el monasterio de los frayles de Jesús, el monasterio
de los frayles de S. Vicente, santa Tecla y [el de] la Sangre de
Jesuxpo., que no a se3's ó ocho " años que se hizo; y no stá á
diez canas de S. Francisco, y por las offertas dan al rector de la
parrochia de S. Martín xxx ho xxxx ducados cada añyo, poco
más ó menos, ahunque los de Jesús y de Iherusalém no sé si pa-
gan cosa alguna; y si les prometiéramos xxx ducados quada año,
se acabara; y no paresció al Rdo. Padre prouincial, que en aque-
lla sazón se hallaua en Valencia, se diesse cosa alguna, pues no
se tomauan offertas.
Tenemos grandíssimo daño en no poder labrar la iglesia. Por
la passión de Xpo. que V. P. lo haga despachar como conuiene.
Dios se lo perdone á Mre. Hierónymo que, pues fué en Roma,
podía conferirlo con V. P. para que estuuiera esta casa de for-
ma, que no pudieran hazer frayles ni este rector tan gran daño
como nos hazen, eñ perjuyzio del Señor y desta pobre casa y de
' Ms. acobrir.
* Ms. hocho.
' P. Hieronymus Domenech, auctoris hujusce epistolae filius.
54 Epistolae MixTAE— 760
todas las casas de la Compañía: que sería razón tener tales armas
de su santidad, que, sin pleytos y costas, nos pudiéssemos de-
fender de todas las religiones y parrochias, siendo tan pobres
como somos, y haziendo nuestro Señor por medio dellos tanto
frutto, y tan perseguidos. Alabado sea el Señor de todo.
Esta iglesia se bendixo el primero día de Abril [de] DLII por
el obispo Segrián y él mesmo dixo missa, y por él fuit posi-
tus primus lapis benedictus fundamenti.
Al Rdo. Padre M. Johán de Polanco scriuo breue, pues con
los autos sabrá lo que ha de hazer. V. P. me perdone, que no
querría darle tantos trabajos; y por charidad á toda esta su casa
tenga en sus sacrificios y oraciones por encomendada. Guarde la
sanctísima Trinidad á V. P. con la felicidad y contentamiento
que dessea. De Valencia á xxviiii de Enero [de] DLIIII.
El negocio de las bullas de la casa de la Madre de Dios de
los pecadores, supplico á V. P. tenga por negocio propio de la
Compañía, porque aquella casa lo meresce; y toda la charidad
[que] se habrá delias, yo la recibiré por propia. De V. P. muy
cierto sieruo in Xpo., que sus manos besa.
Pere Domenec.
' <(D. Juan Segria nació en Onteniente. Estudió en Alcalá de Henares,
donde contrajo singular amistad con Santo Tomás de Villanueva, á la sazón
colegial mayor en el de San Ildefonso, recien fundado. Siendo éste Arzo-
bispo de Valencia, le eligió por Visitador de su Obispado, titulo más ade-
cuado que el de sufragáneo, para designar á los Auxiliares, y fué consa-
grado con el título de Cristópolis en reemplazo del Sr. Estaña (Fray Pedro
Estaña, carmelita, religioso de gran literatura y saber), hacia el año 1550,
según se cree. Auxilió al santo Arzobispo en su última enfermedad y di-
choso tránsito el año de 1555. Continuó allí de Auxiliar en Valencia, y el
año de 1565 asistió al Concilio provincial, celebrado por el Sr. Ayala
(D. Martín, Patriarca de Antioquia y arzobispo de Valencia), como procu-
rador del Obispado de Orihuela, que por entonces se desmembró. En 23 de
Julio de 1568 fué elegido Arzobispo de Palermo, pero no llegó á tomar po-
^ sesión de su sede, pues falleció en 1569.» FoRT, l. c, pag. 105, n. 170.
3i Januarii 1554
55
961
BERNARDUS OLIVERIUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
TORNACO 3l JANUARII I554 *.
Oliverius, valetudinis recuperandae causa, in patriam se contulit. —
Adventus Patris Charlat vehementer ab omnibus exoptatus.
JHS.
La gratia et pace de X.° nostro signor sia sempre in nostro
agiuto et fauor'. Amen. Molto Rdo, in X.° Padre. Perchè io du-
bito che de molto tempo non hauerete inteso noua alcuna de me,
per non hauer' modo alcuno certo de disporre lettere, io penso
disponerle per tante vie, che almeno alcune arriueranno nelle
mani de V. R. Depoi che io mi sono partito de Louanio per ve-
nir' alla patria % io mi ritrouai assai infermo tre o quatro setti-
mane, et penso che io essendo alquanto riposato, primo sentiua
la incommoditade et li disagij che io haueua patito sopra la stra-
da. Nientedimeno hora per la gratia de Dio già sono circa 15
giorni, che la quartana me ha del tutto lassato. La infermità mia
antiqua del petto è molto allegerita, in modo che adesso io man-
gio et beuo ben con appetito, et spero presto recuperar' le force
per far' alcuna cosa in seruitio de Dio. Specialmente che in
questo paese hanno trouato remedio contra la mia infermitade,
et è che quelli che sono languenti non potendose quasi aggiutar'
delli soi membri, et diuentano magri et pallidi como par' che
sono li ethici, vno medico taiglia via una parua particella de carne
morta che sta sopra la lingua nel gutture, et poi che quella è
taigliata, subito cominciano a recuperar' la sanitade; et hauen-
dolo esperimentato molte et diuerse persone de diuersa qualitade
et sexo, li quali diceuano hauer' hauuto li midesimi accidenti che
* Ex autographo in voi. Epist. Qtiadrim, C553-54, unico folio, n. 171,
• prius 258.
* Vide supra, £^ís¿. Mixtae , t. ili, epist. 619 et 670; ac hujusce
voi. epist. 753.
^5 Epistolae Mixtae— 761
io sentiua in me, mi sono consigliato con alcuni medici, li quali
me hanno detto che senza periculo io la poteua far' taigliar% et
cossi lo fatto hoggi sono otto di, et mi pare ritrouarmene meglio
assai. Per insino adesso io non ho predicato ni fatto alcuna cosa
(benché io ne sono stato assai rogato) .sinon attendre ala sanità,
et alcune essortationi priuate a alcune persone; ma io spero, si
va la sanità cossi megliorando, presto far' alcuna cosa, cioè o
predicar% o leggere, che in verità non mi pare hauer' mai visto
terra che ne habbia più di bisogno che questa; imperochè ben è
vero, che sono alcuni religiosi che predicano, ma non è cossi
presto finita la predica, che non vadino pubUcamente a Ihostaria
inebriarsi, et cossi non fanno frutto: hora lasso de U lutheram,
delli quali il paese è pieno.
Li canonici de Tornaco et tutto il populo desidera tanto la
venuta de M. Quintino \ che io no la potria scriuer'; et non ha-
uessi mai creduto che fosse stato esso in tanta estimatione qua,
como io vedo et audio. Io non ho ancora receputo alcune none
de Roma depoi che io sono partito de Firenza: io desidero molto
hauerne, et però prego al P. M. Polanco che scriue o faccia
scriuer' risposta a queste et altre che io ho mandato. Et in questo
mentre de tutto il cuore mi racommando alle orationi et sacrifici
de V. R. et de tutta la casa et collegio. Della patria apresso a
Tornaco lultimo de Genaro 1554. De V. R. inutile seruo,
Bernardo Oliuerio.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù, in Roma.
* P. Quintinus Charlat, de quo audiatur Orlandinus noster: «Serpebat
toto Belgio exitiosum Lutheri Calvinique venenum, etjam Tornaci viscera
permeabat, manans in dies latius e pestilenti cive, cuiTassinus olim, occul-
tus Calvini discipulus, pestem illam infuderat: cum hanc Deus injecit Igna-
tio mentem, ut in eam urbem de Societate Quintinum Karlatium, Theo-
logum jam rude donatum, et aedis praecipuae Canonicum, quique Collegio
Romano praefuerat, destinaret, ut sacerdotii sui proventu, quo nondum se
abdicaverat (necdum enim inter Professos erat adscriptus), vitam ibi cum
Antonio Boucletto ejusdem Societatis sacerdote degeret, et patriae labo-
ranti succurreret. Erant enim pii admodum viri, et ubi de reparandis animis
agebatur, laboris patientissimi». Orlandinus, Hist. ò'ocjes. p. i, lib. xiv,
Februario 1554
57
76^
JOANNES DE VEGA
Prorex Siciliae
JOANNI PETRO CARAFFA
Cardinali neapolitano.
[PANORMO (?) FEBRUARIO I554]
Octavianum Cesari nullis adductum precibus, nulla vi, aut humana persua-
sione, sed sua sponte Societatem ingredi statuisse, testatur. — Rogat igi-
tur ut, quae cardinalis sunt partes, justitiae ac Dei honori consultum
velit.
t
Illmo. y Rmo. señor. Ay tan pocos que vueluan por la verdad,
y tantos los que trabajan que no salga á luz, que no me mara-
' Ex transumpto coaevo in voi. Epist. Principuiìi-, duplici folio, ñ. 36,
prius 180. — Hujus epistolae alia duo, quod sciamus, exstant transumpta
exempla, alterum in voi. D, duplici folio, n. 219, prius l35; alterum in voi.
Epist. diversorutn, duplici item folio, n. 3o, prius 134. Exempla haec, quae
inter se omnino conveniunt, exceptis nonnullis parvi momenti, ad rem ortho-
graphicam spectantibus, nota temporis carent, quo Vega cardinali Caraffa
scripserit. Attamen judicamus liane epistolam anno 1554, Januário occiden-
te aut Februario ineunte, fuisse conscriptam. Ad hunc quidem annum eam
refert POLANCO, t. iv, pag. 212, n. 471: «Cum Romae adhuc ejus causa [se.
Octavii] propter matris indefessam importunitatem tractaretur, et Cardi-
nalis Teatinus compatiens (ut credendum est) matris dolori, protectionem
ejus causae susciperet, scripsit ad eum Pro-rex prudentes litteras, quibus
fidem ei facit, si suis temporibus manifesta fuerunt vocationis divinae in"
dicia, in hoc juvene maxime manifestissima fuisse, et quae ipsemet expertus
fuerat, addidit.» Videantur etiamquae idem auctor scripserat, l. e, pag, 17,
n. 17, quae ad initium hujus anni spectare videntur. Porro mensibus Januá-
rio aut Februario hanc epistolam datam conjicimus ex ipsius verbis in pri-
ma periodo positis, ubi Octavianus Cesari dicitur mentem induxisse Socie-
tati adhaerendi «esta quaresma hará dos años.» Ex quibus verbis conficitur
Vega ante quadragesimam scribere. Quod si id praestitit, ut videtur, post
epistolas, quas Ignatius dedit matri ipsius Octaviani ac Francisco de Medde
(qui neapolitano cardinali erat a confesionibus), 28 Januarii, et ante episto-
lam ipsius Ignatii ad Joannem Caraffa, comitem de Montorio, I Aprilis,
conjectura nostra de scriptionis tempore omnino firmabitur. Cartas de San
Ignacio, t. IV, pag. 419, 420, 447 et pag. 44, 46, 118.
58 Epistolae Mixtae— 762
villo que ayan dado occasión á V. S. Rma. de estar * en alguna
manera no vien edificado de la determinación que Otavio, hijo
de Colà Çesar, secretario del señor duque de Monteleón, tomó
de ser religiosso en la Conpañía de Jesús, esta quaresma hará
dos años ^ Pues siendo V. S. Rma. y Illma. tan gran cultor de
la justicia, y enemigo de lo malo, como sotiles ladrones han pro-
curado de hazer el salto donde hay mayor rrecado, con falsas
rrelaciones y poca caridad, haviéndose llegado á esto la passión
de su madre, que, como muger, sin ningún térrnino de considera-
çión a proçedido apassionadísimamente;me ha parecido cosa justa
y necesaria hazer fee á V. S. Rma., ansy por lo que toca al offi-
çio de la justicia y de la verdad, como por lo que toca á su servi-
'çio, que, si en nuestros tiempos alguna persona a manifestado
claramente ser llamado de Dios para su seruiçio y para rreligio-
so, a sido este mançebo, sin hauer avido amonestación ni per-
suasión á ello de nadie; y la firmeza que en esto tiene y lo que
discurre sobre ello es para dar graçias á Dios, por mostrarse ansí
omnipotente en haver dado graçia á vn mozo de tan poca edad,
para que con tanta perseverançia y discreçión proceda en el es-
tado que a tomado. De lo qual su padre es muy vuen testigo,
que vino á esta çiudad, y le habló las veces que quiso., sin estar
nadie delante, y el mozo le truxo á su opinión, y fué de aquí edi-
ficado y satisfecho de velie con semejante determinaçión. Ora
V. S. Rma. y Illma. juzgue, si en perturbar esta buena obra y
determinación, si se haze seruicio á Dios y vuena obra á este
mozo; y conforme á ello aga V. S. Rma. aquel oficio que suele
en cosas semejantes % qorque á mí no me queda más qué decir,
* Ms. destar. Sic etiam infra, sohrello pro sobre ello; ognipotente pro
omnipotente; opignión pro opinión; oserbancia pro observancia.
^ Cf. Epist. Mixtae, t. m.
^ Exitum hujus negotii narrat Polancus, t. iv, pag. 17, n. 17, ad quod
tamen absolvendum nihil prorsus videntur contulisse Joannis de Vega litte-
rae. Cardinalis enim theatinus, Joannes Petrus Caraffa, qui ((monitorium
quoddam P. Ignatio» miserat, «ut juvenem parentibus restitueret sub q^ui-
busdam censuris» matri Octaviani «favebat,» quae, «per domos Cardinalium
et palatium ipsum Pontificis discurrens, et pro affectu suo informationes
veritati contrarias spargens, ad commiserationem viros primarios commo-
vebat...» Tune, rogante Ignatio, Julius III, pontifex, cardinales ad hanc
7 Februarii 1554 59
de çertificar y hazer testimonio de lo dicho, y suplicar á V. S.
Rma. que, si en alguna cosa le puedo seruir, me lo .envíe á man-
dar, porque lo haré con aquella voluntad y observancia que e te-
nido 5^ tengo á su Illma. y Rma. persona, la qual nuestro Señor
guarde y prospere.
Alia manu a tergo. Copia d' una de signor viceré de Sicilia
pel cardinale di Napoli.
MARCUS JORGE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA 7 FEBRUARII I554
Status sociorum et collegii eborensis.
JHS.
Muy Rdo. en Christo Padre. La gratia y amor de Christo
nuestro señor sea siempre en nuestras ánjmas. Amem. Por me
auer mandado el Padre, que, vltra la carta de cada 4.° meses,
escriua á V. R. cada mes la disposiçión deste collegio de Éuora
en general, escrjuiré lo que toca al mes de Janeiro hasta ora. Es-
tamos aquy al presente diezyseys: 4° sacerdotes y xij hermanos.
El P. Manuel Hernández, de que ya escriuj - á V. R. que hazla
aquy la doctrjna al pueblo, y el P. Pedro de Santa fueron em-
bjados esta septuagésima por el P. M.tro Myrón á petição del
cardenal iffante á Eluas, que es vna çibdad deste su arçobispado,
para praedicar ally y confessar toda la quaresma. Tuujmos des-
pués cartas dellos, en que nos escriujan que fueron bjen reçebi-
dos. Speramos en Dios nuestro señor que su diujna majestad se
serujrá mucho dellos ally esta quaresma.
De los otros Padres, los dos se occupan en confessar á los
aliasque hujusmodi controversias dirimendas designavit, qui non facile pre-
cibus aut favore humano flecterentur, hique fuere Joannes Bta. Morone et
Sebastianus Pighini, praeter cardinalem Rodulphum de Carpi, Societatis
protectorem. - Sed de hoc negotio iterum redibit sermo.
' Ex originali in voi. E, unico folio, n. 174, prius 481.
- Liti. Qiiadr. (l Januarii 1554), t. 11, pag. 506 et seqq.
6o Epistolae Mixtae— 763
scholares, y con esto oyen sus lectjones de casos de conscjencja
con los saçerdotes de fuera. Los studjantes theólogos contjnúan
sus lectjones ordjnarias con don Antonjo *; y todos al presente,
los que aquy están, quedan con buena disposiçión, bendicto sea el
Señor. Los maestros van adelante con sus lectjones, y doctrjna
á los domjngos, cada vno en su classe, y en todo se sigue fructo
por mjsericordia del Señor. Speramos cada dja por vn otro maes-
tro de grammátjca, que el P. Mtro. Myrón haa de embjar de
Lisbona, y serán 4**, vltra el de los casos de conscjencja.
Algunos scholares tienen entrado en relligiones, y vltra de
dos que escriuj á V. P. en la carta passada * averen entrado en la
Compañía, entró después vn otro más. Otros dos ó 3es piden lo
mjsmo.'El cardenal, vltra de çiento y treynta ó más ducados que
tenja dado de libros á este collegio, dyó ahora 60 cruzados ó
más. Piega al Señor que todo sea para su mayor gloria y diujno
seruicio. No otro por ahora, sino que todos pidimos mucho ser
encomendados en los sacrificios y santas oraçiones de V. P. De
Éuora á 7 Hebrero de 1554 años. Por commissión del P. Miguel
de Bayrros, hyio jndigno de V. R.,
Marcos Jorge.
t
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. en Christo Padre, el Padre
Mtro. Ignatio, praepósito general de la Compañja de Jesvs. En
Roma.
* Ludovici principis filius, de quo saepe dictum est.
- Epistola, de qua mentionem Marcus Jorge facit, quadrimestris est,
calendis Januarii data, habeturque in Litt. Quadr., t. 11, pag. 506-509. —
Cf. etiam Epist. Mixtae, t. iii, pag. 646.
8 Februarii 1554 61
904
LEONARDOS KESSEL •
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COLONIA 8 FEBRUARII I554
Socii óptima tam corporis quam animae fruuntur sanitate. — Optat Gruppe
rus cum aliis, ut curionibus spiritualia exercitia tradantur. — Candidati
plures Societati se dant. — Animorum fructus piique sensus feriis bac-
chanalibus.
t
Jhs
Gratiaet paxX.i R.de in X.° Pater. Paucis conscribam quo-
modo, hoc mense Januarii, res nostrae sese Coloniae habuerunt,
rogamusque obnixe, vt omnes, quotquot haec scripta legerint vel
audierint, Coloniae nostre memores esse velint apud dominum
Jesum X.m, vt plus fructus in dies adferre valeamus in laudem
et gloriam benedictissimi nominis X.i ; multum enim confidimus
in charissimorum nostrorum fratrum precibus.
Nos Coloniae pacifice manemus corpore sani et mente in do-
mino Jesu, spe bona collegii adhuc futuri. Multi enim nil cupe-
rent magis, quam hic Coloniae collegium Socie tatis videre, quare
quibusdam amicis Societatis, vt R.do Dno. Gruppero ^ et aliis,
videtur bonum, imo optimum, vt in aliqua parte huius dioecesis ^
inciperem agere cum pastoribus, ad meliora eos exhortando,
dando ipsis etiam aliqua exercitia spiritualia, si expediré videtur,
simul etiam scholas siue studia puerorum reformando, ad que
peragenda ipsi mihi darent literas auctoritatis ac commendationis
ad eos, qui sub eorum iurisdictione sunt, qui non paruo sunt
numero; putant enim quod fructum magnum faceremus. Quem
fructum videntes colonienses, facilius etiam Colonie admitti pos-
* Ex autographo in voi. E, sesquifolio, n. 116, prius 23l et etiam 23$.
— Usus est hac epistola Polancus, t. iv, pag. 270-272, n. 582-585.
* Dr. Joannes Gropperus (Gropper), laudatus saepe Societatis fautor.
^ Ms. diocaesis.
62 Epistolae Mixtae— 764
semus *. Hac de re R.mum nostrum archiepiscopum ' accessissem,
sed indispositio aeris adhuc impediuit, maxima enim niuis copia
modo hic est, et frigus ingens, ita vt sine periculo non liceat
modo multum proficisci.
Interim quidam iuuenis leodiensis 21 annorum, nomine
Leonardus, naturalibus bene dotatus, sacellanus sancti Lam-
berti, non iamen sacerdos, sed totus mundanus, ad nos venit,
qui vno aut altero colloquio totus est ad meliora mutatus, nil cu-
piens amplius quam mundum relinquere et X.° domino inser-
uire. Post dies aliquot incepit confi teri et communicare, tandem
fecit generalem confessionem, nec aliud cupit, quam se totum
Societati dare, vt X.m, quem sepe offendit, sibi lucrifaciat. Post
preces multas recepimus eum in domo; habet enim satis vt in
studiis se sustentet. In operibus humilitatis et charitatis magnum
facit profectum: est ad omnia paratissimus. Est et alius studio -
sus, diues admodum, iam promouendus in artibus, qui nihil aliud
etiam cupit, quam se totum X.° et Societati dare, cui iam breui
dabimus aliqua exercitia.
M. Joannes de Cathena, coloniensis, votum scholarium,
quod, me nesciente, fecit, iam offert illud P. V., vt sue litere,
ad P. V. scripte, testantur. Naturalibus bene dotatus est. In dies
in suo bono proposito magis stabilitur, et magnum profectum
facit; etiam sua studia diligenter tractat.
Vicini nostri in dies etiam, in virtutibus profectum faciunt,
omnem superfluitatem in vestibus et aliis in rebus non necessa-
riis ad pium vsum conuertunt: diebus dominicis sacram commu-
nionem frequentant, et, qui, aliquando magis mundo seruierunt,
feruentiores in XJ seruitio modo cernuntur, et qui ante annos
aliquot in bacchanalibus solent maxime mundi vanitatibus dediti
esse, istis bacchanalibus in cilicio, poenitentia et in orationibus
sese exercuerunt, non nostro iussu, sed boni spiritus haud dubie
instinctu, cupientes pro peccatoribus penitentiam agere aliquam,
' Rem hujusmodi probatam fuisse Ignatio, constat ex responsione
P. Polanci ad Kesselium, quam habes in Chronico, t. iv, pag. 271, n. 582,
annot. i.
Adolphus III von Schauenburg, archiepiscopus coloniensis.
T5 Februarii 1554 63
ne in tantum Deum offendant quantum bene cuperent, et pro
eorum peccatis, quibus hoc tempore Deum aliquando grauiter
offenderunt: alia poenitentie opera prohibere debuimus, Etiam in
charitatis operibus strenue sese exercuerunt, dando elemosinas
et visitando pauperes infirmos. Haec de nostris vicinis.
Haec sunt, Rde. Pater, que scribenda occurrerunt P. V., cui
nos vnice commendamus, et omnium fratrum precibus, quos
omnes in Domino salutamus, precipue tamen Rdum. P. Dnum.
Cornelium Wisschauem et fratres colonienses. Bene valeat P. V.
in X-.° semper.
Raptim Coloniae 8 Februarii 1554. R. V. seruus indignus,
Leonardus Kessel.
Tnscriptio: f Rdo. in X.° Patri, M. Ignatio a Loyola, prepó-
sito generali Societati Jesu Romae.
9^65
MARIA DE GESSO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA I5 FEBRUARII 1554*.
Gaudium ex acceptis Ignatii litteris. — Mariae in ferrariense collegium
voluntas ac liberalitas .
Jesus Maria.
La gratia e pacce de M. Jesucristo sempre cresca e romanga
in lanima de la P. V., Padre. Padre mio in Jesucristo observan-
dissimo. La visita de V. P. con sue lettere " me ano date la vitta a
suleuarme del dubio che hera causa de la mia infirmi tà, laqualle
hè vn' tremore de cuore, che altre uolte i medici me ano det-
to, se non me quardo dali afani, chel saria la morte mia: cosa che
me pareua molto dificile, conosendo chel mondo non prometo al-
tro, non, ma afani e traualli, e che siando inferma la principale
' Ex autographo in voi . E, duplici folio, n. 55, prius 9I .
- Die 20 Januarii 1554 scripsit Ignatius huic dominae, de ferrariensi
collegio bene meritae, litteras, quas habes italice in Cartas de San Ignacio,
t. IV, pag. 4i3, et hispanice, pag. et seqq.
04 Epistolae Mixtae— 765
parte de lanima, che me pareua cosa imposibile a potermene
quardare, e in vero li era cusi, se la diuina bontà non me auese
suleuata con el mezo del mio comfesore, del qualle me ne trouo
grando refrigero per la grande fede che ho a sua R.*
• La P. V. puode vedere lobligo che li o, e comme la ulta e la
roba e ogni mia forza die essere sotteposta ogni minimo scegno
de V. P. per honor e gloria del datore de ogni bene, e con tutto
el corre prego V. P. a pregar chel me facia tale. La R.cìa del
Padre M. Gouane ' sta bene: el suo collegio camina ogni dì mel-
ilo e con velocità in el ceruitio del Signore, e in beneficio e sa-
tisfatione dela città, e non perhò senza sua gran faticha. E
stiamo con speranza con un' giorno habia aparere qualque luoco
bono per el collegio ', melilo che non hera quella casa de prima,
bemchè non si lassi perhò la pratica di quella, o di quella o de
vna altra, speremo che se habia a tuore un" giorno, e in questo
megio con destreza meteremo qualque dinaro da banda , pen-
sando chel Signor farà sucederé quello che più li piacerà.
Rdo. Padre: de nono priego la P. V., che per amor' de Dio la
me volila aiutare e benedire lanima mia aflita, aciochè la pilla
forza a caminare secondo il piacere de Dio. Non altro. In Ferara
alli 15 de Feberaro 1554. D. V. P. indegna figliola e serua.
Maria dal Gesso.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X.^ Padre, il P. M. Ignatio,
superiore generale dela Compagnia di lesù, a santa Maria de
Strada, apreso a santo Marcho. A Roma,
* Joannes Pelletarius, ferrariensis collegii rector. Vide quid de ilio ac
piíssima matrona, Maria del Gesso, litteris mandaverit hac occasione Po-
lanco, t. IV, pag. 56-57, n. 96.
^ Inventus est hoc etiam anno , favente Deo , locus scholis sociisque
ferrariensibus magis accommodatus, de qua re plura infra, in epistola 822,
ejusdem dominae del Gesso, ac saepe in epistolis Patris Pelletarii.
19 Februarii 1554
65
960
TIBURTINA COMMUNITAS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 19 FEBRUARII I554
Ne tiburtina Societatis sedes tollatur, enixe rogant.
t
R.do Padre. Il spiritual frutto che nella nostra città s' è uisto
nascere dalle continue prediche et cristiane esortationi fatte dalli
Rdi. Padri, che della uostra uenerabile Compagnia in seruitio di
lesù qui dimorano, ci astringe pregarue, hauendo inteso che la
R. Y. s' è risoluta leuare M. Disiderio - et compagni de qui, forse
per urgente necessità de altro loco, che per solo Mio et per l'a-
mor che V. R. mostra portarci, quando forse senza esserne da
noi richiesta, ne fece digni d' un tanto dono, voglia esser con-
tenta, non possendo agiu[n]gercene delli altri, che almeno questi
che ora ui stando, non ci sian tolti, giachè, come s'è detto,
non ui sonno senza frutto, et che non ne semo noi men bisogniosi
che quelsiuoglia altro populo. Et se per adiuto se fusse in qual-
che parte mancato a quel che doueamo, sia pur certa ciò non
esser stata mente della nostra uniuersità, la quale, si come ne
fan fede i decreti dei pubHci consegli, sempre ha ordinato se gli
conuenghi de quanto era loro de bisognio, ma più presto è cau-
sato, o dal poco poter' che la nostra communità ha hauto questi
anni adrieto, per esser stata di continuo trauagliata da publiche
inimici tie et Hti, o da poca cura che ne hanno hauta quelli che
han tenuto il loco che hora noi tenemo. Sichè, senza hauer dú-
bio che per V auenire s' habbia a mancar', piaccia alla R. V. non
negarci cosi honesta adimanda; che, oltre che noi tutti, et in
commune et in priuato, ne gli restaremo con obhgho, ne serra
' Ex originali in voi. Epist. Comìminitatum , duplici folio, n. 175, prius
33.— Usus est hac epistola Polancus, t. iv, pag. 21 et seq., n. 25.
- P. Desiderius Girardin, cujus in superiore volumine litteras plures
edimus. Vide infra, epist. 768.
EpISTOLAE MiXTAE, TOM. IV, 5
Epistolar Mixtae— 767
altamente premiata da Cristo. Nè occorendoci altro per hora,
restamo basandoli le sacre mano. Da Tyuoli il di 19 di Febraro
1554. Al piacer di V. R.,
Capomilitia, priori et commune della città de Tyuoli,
Franciscus, alias [vel Antonius] Nandinis, capomilitia.
Inscriptio: \ Al Rdo. M. Egnatio, prepósito generale della
Compagnia de lesù, nostro honorando. A Roma. Sigilli vesii-
gium.
CAROLUS DE BORJA
HIERONYMO RUIZ ET FERDINANDO DE AVILA
DAIMIEL 22 FEBRUARII I554
Collegio romano subvenit.
t
Ihs.
Al muy noble señor Hierónimo Ruyz Noble señor: Si fueren
acabados de pagar los 300 escudos del año passado de 1553 años
al collegio ó hermita de Oñate, que por mí les pagáuades cada
un año, es mi voluntad que de aquí adelante no los paguéys, sino
que, ansí como los pagáuades á dicho collegio ó hermita hasta
aquí, que los paguéys de aquí adelante al collegio de Roma: y en
caso que tengáys ya pagado todo el año pasado de 1553, les acu-
dáys con 100 ducados, que es mi voluntad que se les den de li-
mosna para cumplir cierto concierto que se ha tomado para aque-
lla casa y heredades, y ternéys vuestra cuenta con Hernando de
Auila, mi contador, de aquí adelante, conforme á esta mía. Y no
siendo para más, nuestro Señor vuestra noble persona guarde,
como, señor, deseáys. De Daymiel á 22 de Hebrero 1554. A lo
que, señor, quisiéredes,
El Duque de Gandía.
' Ex transumpto coaevo in voi. E, unico folio, n. 14, prius l3.
^ Hunc virum laudai P. Tablares, Epist. Mixtae, t. m, pag. 591-592.
Ab eodem vocatur ((factor del P. Francisco.» Ibid., pag. 349.
22 FEBRUARII 1554 67
Al virtuoso pariente, Hernando de Auila , mi contador, en
Gandía,
Virtuoso pariente: Esta es por sólo deziros cómo por manda-
miento del P. Francisco, mi señor, se ha concertado que las tre-
zientas libras que cada un año se dauan al collegio de Oñate,
acabados de pagar del año pasado 1553, se han de pagar de aquí
adelante al collegio de Roma, començándolas á pagar este año
que corremos 1554, y deste en adelante cada un año por su or-
den consecutiuo.
Y á más desto, se han de dar á la hermita de Oñate 100 du-
cados este año solo, que yo les doy de limosna para cumplir cierto
concierto que se ha tomado para aquella casa y heredades: y ter-
néys concierto dello con Hierónimo Ruyz, al qual también scriuo
agora acerca desto, teniendo cuenta con él, como acostumbráis
en sus datas y piesas.
Y también haréis que luego se paguen á Pere Doménech
boticario de Valencia, todas las pensiones que fueren deuidas del
censal que se responde al obispo de Esquilache ' ó con dinero ó
açúcar, como más prompta fuere la paga.
Y á más desto , daréys forma cómo se den cada un año al
mesmo P. Doménech 200 ducados en dos pagas, á nauidad y á
S.t Joán de Junio; començando la primera paga el día de S.t Joán
que viene, deste presente año 1554, en Junio. Y porque esta es
mi voluntad, trabajaréys que se cumpla al tiempo en todo caso.
Y no siendo esta para más, nuestro Señor vuestra virtuosa per-
sona guarde como puede. De Day miel á 22 de Hebrero 1554.
Estos dozientos ducados son á cumplimiento de los dozientos
ducados que doy cadaño al collegio de Roma. A lo que qui-
siéredes,
El Duque de Gandía.
* De Petro Domenech non est cur hic plura dicamus, cum in superio-
ribus voluminibus de hoc viro egerimus. Hujus ad Ignatium epistolam ha-
bes supra, n. 760, pag. 50 et seqq.
- Alphonsus de Villalobos. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 659 et 846.
6S
Epistolae Mixtae— 768
DESIDERIUS GIRARDIN
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 25 FEBRUARII I554
De re familiari collegii tiburtini.
t
Ihs.
Pax Xpi., etc.. Rdo. et in X.° honorandissimo Padre. Le
presente responderanno a quelle de V. P. vitime, cioè del 21 del
presente: il resto supplirà nostro fratello Anthonio
Quanto a Ihorto, primamente V. P. me scriua che io explichi
il mio parere, il quale io rimetto al nostro fratello Anthonio, et
è questo. Conciosiacosachè già più volte hauemo tentato de li-
berarci de questo horto in diuersi modi, si come appare nelle mie
lettere frequente mandate a V. P.: nientedimeno consideriamo
che è vero quello, cioè che Ihomo propone et Iddio dispone, in-
terpellante etiam varie circonstantie et auisi che solegno occorre-
re in mezo delli negotij del mondo.
Dipoi le nostre vitime lettere, inanzi che io receuesse queste
vostre predette, se è trattatto con le monache, et concordato che
pigliarano vn hortulano per paghatore, il quale pigliarà Ihorto
da noi per 12 A, et le pagharà alle dette monache, overo per
dire altramente, noi transferiremo la nostra emphiteosi ^ a quello
hortulano come seconda emphiteosi con la possessione ciuile et
vtile dominio, retento tamen dominio directo apud dominum, et
cum pacto de sainare quello pocho territorio ad vsum nostrum
durante emphiteosi.
In questo siamo concordi. Ma cè vn altro fastidio et empedi-
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 26, prius 35.
' Antonius de Robore.— Vide ad hanc epistolam illustrandam quae fuse
narrat Polancus, t. iv, pag. 21 et seqq., n. 25 et seqq., agens de collegio
tiburtino. Cf. etiam epist. 766, et superioris voluminis epist. 701,725
ejusdem Girardin.
^ In ms. varie clauditur haec vox, quae in tertio loco aperte et piene
emphiteosi legitur.
25 Februarii 1554 69
mento di fare questo contratto. Imperò Ihortulano, presente nostro
conductore quinquennario, non vogle lassare Ihorto per darlo a
quello altro, et non è sufficiente paghatore (vt apparet) et hortu-
lano, imperò credo che non sarà accettatto dalle monache. Sopra
questo siamo discordi insieme io et nostro fratello Anthonio;
imperò io lo vorie prouedere duna altra partita, come già haue-
mo parlato insieme con il procuratore delle monache, et andare
con lui per amoreuolezza, acciochè lassasse Ihorto. Ma essendo
anchora lui sospeso et non pienamente anchora deliberato di fare-
Io, perchè lui ancho desidera hauer' Ihorto in simile modo, nostro
fratello Anthonio vorrie procedere per iustitia ciuile, pretendendo
che lui non ha pagato in termini debiti: lui è anchora debitore
alle monache tre A , et a noi per conto de Ihorticello et pergho-
leso de santa Maria del Passo circa julii 17, per li qualli credo
che la professione nostra pouera non deue hauer actione propria,
licet nomine de M. Luysi *; ma me dubito che sia eiusdem farine,
perchè M. Luysio la renunciata. Quanto alli sopradetti 3 A, ha-
uemo actione tanquam procuratores, etc., etiam constretti a ac-
tionarlo. Benché io credo che, secondo la iustitia ciuile, forsa po-
tiamo trouar' qualche ragione (forsa magra) de scaciarlo; niente-
dimeno pensando et considerando che non bisogna fare ad altri
quello che non vorremo che fusse fatto a noi, ho considerato
nella mia conscientia, che neir horto si è statto fatto gran dan-
no, et non hauemo mancho paghati le monache nelli soi termi-
ni, etc. Imperò licitamente ci possino scaciare, non pagando ogni
volta. Nientedimeno hanno vsato de cortesia et charità verso di
noi, expettando, et adesso sevoglino accommodare a noi, piglian-
do altro paghatore, etc. Et questo nostro hortulano (assai poue-
ro), il quale non ha anchora finito l'anno, et non è debitore sinon
vna miseria de 3 A alle monache (benché a noi juli 17), et le
pagharà, et vogliamo vsare de tale rigore ciuile, il quale è statto
a noi relaxato, in mia conscientia io vorebbe procedere per altra
via, per suo vtile et per il nostro non essendo sufficente. Lhorto
non è mancho mal acconciato: vero è che poterle essere meglio
Ludovicus de Mendoza.
70 Epistolae Mixtae — 768
con la successione del tempo. Questo è il mio parere et la mia
conscientia, et tutto io rimetto a Tobedientia. Tandem non po-
tendose concordar', se poterie renunciare * Ihorto alle monache
per rompere la locatione, et pigliare quello pocho terreno per
viale in censo annuo, conciosiacosachè non se po vendere. Il
censo valerebbe vna miseria per tanto breue spatio, largho dun
passo et Ihongho circa 12.
Bisognarebbe fare mutuam renunciationem iuris et actionis
per conto del danno fatto (salua tamen conscientia restituendi)
facendo renuncia se romperà la locatione sanza fare torto; impe-
rochè nella locatione tutto questo se suppona, subintelligendo
implicite.
Circa la casa io expettaua la patrona. Non sapemo si lei
vorrà dare la casa per mezo anno; presupponiamo (in questo me-
zo) che non la darrà, acciochè V. P. si possi deliberare quello che
haueremo allora daffare. Si lei la darà, la cosa è bella diffinita;
imperochè il capomilitio ci ha promesso darci li dinari, et vorie
lui che la pigliassimo per vno anno. Ma non volendo restare, io
non vorie gabare la communi tà. Et poi in questo mezo la patrona
non cerca altro sinon vender la casa. Laltro giorno anchora vno
la visitato per compararla.
Del nostro bisogno ci rimettiamo alla charità vostra in tutto
che gli parerà mandarci per lamor' de Dio. In vestimenti assai
bisogno cè, massime de veste, calze et giponi, etc. Io ho con-
fessato 4 persone questa settimana. Non altro, sinon che ci ra-
commandiamo alle orationi de tutti. Scritte in Tyuoli alli 25 de
Febraro 1554.
Dipoi mi pare che nostro fratello Anthonio è condescendutto
al mio parere suprascritto. Questa lettera seruirà per doi set-
timane.
De V. P. indegnissimo seruo in X.°,
Desiderio.
Inscriptio: Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. Messer Ignatio,
prepósito generale della Compagnia de Jesù. In Roma.
• Ad oram chartae eadem manus scripsit (iustius).
25 Februarii 1554
71
769
ALPHONSUS ROMAN
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CAESARAUGUSTA 25 FEBRUAUII I554
Status rerum Società tis Caesaraugustae. — Aliae aedes ad aedificandum
comparatae. — Multorum obtrectationes et oppositio. — Cardinalis Poggio
ex Hispânia discedit. — Nostri caesaraugustanum antistitem conantur
Societati conciliare. — De crebro sacramentorum usu aliqui male sentiunt:
id dolet Roman.
t
Ihs.
Muy Rdo. Padre nuestro en X.°
El Spíritu sancto en la alma de V. P. augmente de contino
sus sanctos dones y graçias. Amén. Muchos meses ha que nues-
tras almas no reçiben la sólita consolaçión con las letras de essa
sancta casa. Sea el Señor alabado, que nos augmenta en esto
nuestros trauajos. Con todo creo, que si no es caso que sobre-
uiene á las letras en el camino, en no escriuírsenos deue hauer
causa justa. Días ha que se han embiado letras, ansí de mano del
P. Rojas, como de la mía, creo, por su mandado á V. P. ó al
P. M. Polanco, dándose en ellas larga relaçión de lo succedido
hasta entonçes en los negoçios de nuestro assiento en esta çib-
dad ■; y porque hai nouedad en ellos de aquel tiempo acá, offre-
çiéndose la partida del Rmo. cardenal Poggio, y que ansí serían
çiertas las letras por esta vía, me ha pareçido no dexar de dar á
V. P. cuenta de lo que passa, estando absenté el P. Rojas, que
sobre negoçios de mucha importancia ha tenido neçessidad de yr
á verse con el Padre doctor Araoz (que al presente se entiende
está en Alcalá para yrse luego á Valladolid), aunque yo estoy en
la cama de algunos días á esta parte, y gloria á Dios ya algo ali-
uiado. Paréçeme que al tiempo que las vitimas letras se escriuie-
ron de aquí á V. P., solamente se hauía intentado vn sitio çerca
del monesterio del Carmen, muy cómmodo para nuestra babita-
* Ex autographo in voi. E, triplici folio, n. 147, prius 3']3, 374, 875.
* Epist. Mixtae, t. iii, epist. 657, 658, 659.
72 Epistolae Mixta e— 769
çión, aunque no tanto para el ministerio nuestro y prouecho de
las almas, por ser al cabo de la çibdad. Y como los carmelitas y
sus deuotos alborotaron tanto la çibdad, que fué cosa bien nota-
ble, contra nosotros con quexas y amenazas y murmuraçiones,
por esto y por otras causas dexando aquel sitio, por procurar con
todos la possible paz, se intentaron también por la çibdad otros
dos sitios, como lo hauía hecho en el ya dicho, embiando los ju-
rados. Y ansí en ellos, como en aquel otro, por parte de vn mo-
nesterio de monjas y otro de frailes de sant Françisco se nos hizo
la misma resistençia; alborotando mucho assímismo la çibdad, por
ser los sitios çerca de sus casas. Pareçió conueniente y aun ne-
çessario al P.e Rojas, que en esto ha mucho procurado no ser
causa de estragarse la charidad y sosiego de las almas en los que
muestran grandes señales de passión y contençión con nosotíos
(que son los más de los religiosos), y también por ser los lugares
muy caros, apartarse de aquellas pretensiones; las quales eran
intentadas por personas muy denotas de la Compañía; á muchas
de las quales, y entre ellas á algunas que muy particularmente y
con entrañas de amor y con fortaleza y diligençia en nuestros
negoçios se han mostrado y muestran, somos en el Señor muy
obligados. Hanse intentado otros algunos sitios, en vno de los
quales los frailes de sant Augustin se començaron fuertemente á
opponer; y algunos destos no conuenían, otros no se podían bue-
namente hauer. Finalmente que hemos andado, y nuestros deuo-
tos con nosotros, quasi speculando y rodeando toda la çibdad
para hallar sitio conueniente á nuestro ministerio, y donde (si
possible fuesse) se huyessen los ya dichos inconuenientes, y al-
gunos otros que por ventura se han juntado á estos. Hase ya el
Señor, por su bondad, querido apiadar de nosotros y de nuestros
deuotos, que mucho han desseado el assiento y augmento de la
Compañía en esta çibdad, en que pareçiendo muy cómmodo vn
sitio para el prouecho de las almas, por estar en el medio de la
çibdad, aunque no para la corporal recreaçión nuestra, por ser
algo estrecho y no poder hauer huerta en él, se tracto con el
dueño, que es vn cauallero prinçipal y muy honrado desta çib-
dad; y él y su muger, que es vna señora muy Christiana, holga-
25 Februarii 1554 73
ron mucho de nos le vender, pudiendo (á lo que se cree muy
çierto) venderle en mucho más preçio que á nosotros. Hase con-
cluido la compra de aquel sitio, que es vna casa vieja, que se ha
de derrocar, con vnos corrales que la misma tiene. Hase procu-
rado vna casa junto á ella para nuestra habitaçión, hasta que or-
dene nuestro Señor se haya edificado, y ha hauido tantos calum-
niadores con la dueña, que es vna biuda, para que no nos la
diesse, que es cosa marauillosa. Y si con esto houiesse de dezir
á V. P. las murmuraçiones y contradictiones, los falsos testimo-
nios, las inuidias y passiones, los conuentículos, risas y escarnios
contra nosotros; el marauillarse porque nos dexan edificar; el dar
señales que no nos querrían ver tener assiento en esta çibdad,
espeçialmente entre quasi todos los religiosos y saçerdotes, no
sacando de mucho desto al prelado ' y á sus familiares, sería
nunca acabar. Finalmente: conforme á lo que he entendido, y el
P. Rojas dize y á mí pareçe, de lo que oyó y aquí veo, tanta con-
tradictión por ventura no ha tenido la Compañía en todos juntos
los lugares donde está en España, como en esta çibdad: ni por ven-
tura vno por vno hay lugar donde tenga tantos deuotos, y muy
affiçionados, y que tanto crédito tengan de la Compañía, y donde
más personas se hayan approuechado por las confessiones, attento
que aquí no ha hauido predicador que esté algún tiempo, y el
poco número de saçerdotes, pues, como dizen muchos, quasi vno
solo ha residido aquí de assiento, por las muchas absençias del
P. Rojas, hauiendo muy mucho approue"chado la presençia que
aquí ha tenido; y attento también á que aquí no se han quasi
dado los exerçiçios, si no fué quando el P. Rojas estuuo en Ro-
ma, y á vno solo estando él aquí, porque no le ha pareçido con-
uenía. Dios traiga tiempo que se den á muchos, pues tanto sería
el prouecho. Tornando á nuestro assiento, lo que faltaua al pre-
sente para començarse de hecho, es poner la primera piedra en
la yglesia; y avnque ha estado aquí muchos días el cardenal *, no
lo ha podido hazer, porque poco antes de su partida se concluyó
lo del sitio, y entonçes se halló tal de enfermedad (que ha tenido
' Ferdinandus de Aragon, caesaraugustanus archiepiscopus .
- Joannes Poggio.
74 Epistolae Mixtae— 769
muchos días) que no lo pudo hazer; y fué tan repentina su par-
tida y incogitada quasi de todos, por ver su flaqueza, que no
huuo lugar para que dexasse mandato á vn obispo de gracia ' de
los que aquí hai, para que pusiesse la primera piedra. Llevó mu-
cho cuidado de nos embiar todo recaudo de donde su señoría pri-
mero reposasse (que entiendo será en Barçelona) , y yo le he
escrito este día sobre ello.
El P. Rojas ha procurado que este negoçio se hiziesse por
mano ó por auctoridad y voluntad del Rmo. arçobispo; y ha dado
bien fría respuesta, ansí al cardenal que se lo embió á rogar,
como al P. Rojas, siendo su vitima respuesta que no estaua en
disposiçión de hazerlo, y que, quando estuuiesse, vería lo que con-
uiniesse. Sospecho que el P. Rojas se deterná algunos días; y para
que quando sea su buelta esté todo aparejado, y porque de nues-
tra parte haya todas las possibles señales de sumissión y suffri-
miento con el arçobispo, para si le pudiéssemos ablandar con
nosotros, me ha pareçido ahora, en absençia del cardenal, pro-
curar que vayan á hablar al arçobispo y rogar sobre esto perso-
nas prinçipales, que le son acceptas: que entre lo demás le den á
entender, lo que es çertíssimo, que hemos desseado por algunos
buenos fines el P. Rojas y yo, que lo hiziesse su señoría, ó se
hiziesse por su auctoridad, aunque fuera (suffriéndose) por vn
clérigo de su casa, que no por mano del cardenal, ni por su man-
dado, porque de aquello se sospechauan inconuenientes para el
seruiçio del Señor, aunque para lo temporal nos pudiera ser me-
jor. Tengo alguna sospecha que el arçobispo respondió desabri-
damente, quando estaua aquí el cardenal, sobre este negoçio,
quando se le pidió lo hiziesse, pensando que era cumplimiento, y
que el cardenal lo quería hazer, pues tanto se ha mostrado de
nuestra parte; y también por algunas señas que tengo entendi-
das estos días del arçobispo, de cosas que me han referido que
* «El título de Obispos de gracia se encuentra usado en Cataluña
hacia el siglo xv, según notó Villanueva, y aun se cree que algunos de los
Obispos titulados de Gracia debieran llamarse más bien de gracia en el
sentido de que eran Auxiliares.)) Fort-La Fuente, España sagrada, t. Ll,
pag. XXVI.
25 Februarii 1554 75
ha dicho, hai alguna probabilidad, que dará liçençia para ello á
vn obispo, que es lo que nos conuernía, por no prouocarle más
de lo mucho que está contra la Compañía. Espero en nuestro
Señor, lo presente y lo futuro parará todo en bien.
Con todas las contradictiones que he dicho, y con hauer quien
con diligençia procura (cosa bien de doler) apartar las almas del
camino de la frequençia de las confessiones y communiones, no
se dexan muchos de esforçarse, con el diuino fauor, á yr ade-
lante en lo començado, y á venir otros de nueuo á confessarse á
menudo; y tengo por çertíssimo hauria muchos más, si houiesse
operarios, que el Señor nos embíe por su misericordia. Que se
confiessen y comulguen con nosotros de ocho á ocho días, y de
quinze á quinze, haurá aquí hasta sesenta personas, y antes más
que menos, á mi pareçer; y que se confiessen como de mes á
mes, y fiestas prinçipales, son muy muchas personas, y entre
ellas muchas de las más prinçipales de la çibdad. Vltra desto,
obra el Señor mucho en la conversión de muchas almas perdidas
al conoçimiento y enmienda de sus malas vidas passadas, de que
no poca consolaçión nos suele salir entre los trauajos y soledad.
Entiéndese muchas uezes en diuersas obras de charidad, como
en soliçitar perdones, en socorrer neçessidades con enpréstitos y
con limosnas. Sea por todo gloria al Señor.
Lo que á mí, muy Rdo. Padre, entre otras cosas mucho me
llega al alma, de las que se hazen y dizen contençiosamente con-
tra nosotros, es, que hai muchos, que desuergonçadamente se
atreuen á dezir, sin hablar de aparejo ni otra buena considera-
çión, que el comulgar á menudo no es bueno, y ríen y mofan
dello; y hai quien diga, que es camino del infierno; y lo que es
de llorar, esto sale de religiosos y saçerdotes. Y como se vea,
que, allende del prouecho que los que á este bendito exerçiçio ha
traído el Señor, sienten, y muestran claro en sus almas, es gran
misericordia de Dios, que haya mouido á muchas almas en su
yglesia, que por fe y deuoçión confiesen y sientan en llegarse
tanto á la communión del diuino sacramento, la verdad que sobre
él y su exçelençia la cathóHca yglesia, madre nuestra, tiene con-
tra las falsedades y locuras que sobre esto tiene el miserable lu-
76 Epistolae Mixtae— 769
theranismo. Y apartarlos dello pareçe en la fe peligroso, allende
de no entender estos la prouidençia de Dios en esta parte, que
mueue en su yglesia á vnos que supplan, approuechándose en
vna cosa, por los que en la misma han desfalleçido y caído. El
Señor lo remedie, que yo lo desseo, çierto, mucho; y aun que el
supremo pastor lo remediasse. Helo exaggerado tanto, porque,
como creo V. P. conoçe, la gente desta tierra de su natural es
dura, cabeçuda y indeuota, aunque el Señor va mucho ablan-
dando los coracones; porque la frequençia de confessiones en mu-
chas yglesias, y por muy muchas personas, y, á dicho de muchos,
nunca se ha vsado aquí como agora. Sea gloria á Dios por todo.
Esta començé á escriuir dos ó tres días ha, estando aún en
cama indispuesto: bendito sea Dios, ya me voy leuantando con
mucha mejoría. En las oraçiones de V. P. humilmente me enco-
miendo, y en las de los Padres y hermanos de essa casa y colle-
gio. Al P. M.° Nadal y al P. Francisco creo tememos aquí, pla-
ciendo á nuestro Señor, para después de la resurrectión: muy es-
perado es el P. Francisco, y créese será el Señor muy seruido
con su venida. No otro sino que supplico á nuestro Señor á todos
dé gracia para sentir y obrar su voluntad sanctíssima. Amén. De
Çaragoça 25 de Hebrero de 1554 años. De V. P. mínimo hijo y
sieruo en Jesu X.**,
t
Román.
t
Inscripiio: Jhs. Al muy Rdo. en Christo Padre nuestro, el
P. M.° Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesús, etc.
' Cogitaverant quidem Borgia et Nadal Caesaraugustam se conferre,
Epist. Mixtae, t. m, pag. 705, 706; sed difficultatibus quibusdam impedid,
profectionem distulerunt. Et tandem dum Borgia opportunitatem exspecta-
bat, «venit Junio mense P. Natalis Caesaraugustam, antequam Gandiam et
Valentiam veniss*, et magna consolatione nostros perfudit. » POLANCO,
t. IV, pag. 364, n. 774.
28 Februarii 1554
77
ALBERTUS FERRARESE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EUGUBIO 28 FEBRUARII I554
Sibi attribuii quod fructus suscepto labori non responderit: ut ab onere alios
gubernandi eximatur, petit. — Auditorum, scholas nostras frequentan-
tium, numerus.
t
Jhs.
Gratia et pax domini nostri Jesu Xpi.
Hogi, Padre Rdo., siamo gionto al tempo nel quale habiamo
rendere ragione della villicatione nostra: per il che mandiamo le
quadrimestri, per le qualle V. R. cognoscerà il poco frutto che
habiamo operato in questa sua vigna. Et non già perchè V animo
mio non sia stato sempre grande, ni anche voglio imputar li so-
getti: ma la colpa viene per la mia ineptitudine e per mio poco
sapere, e questo nè stato la causa, per la qual mi son mosso nell*
ultima mia a pregare V. R. che mi uoglia leuare da tal preminen-
tia e supplire per persona atta a tal impresa, dalla qual, come ho
ditto nell altra, ne habia da riportar' amaestramenti e dottrina:
e de ciò (se è licito) le supplico e prego
Hora quanto V. R. mi impone che voglia scriuere a Ferrara,
non posso manchare per la obedientia; ma quella sapia che io lo
facio mal voluntiera, non già per oppinione cattiua eh' io tenga,
ma per lo amor' proprio et affectione eh' io sento non mi hauer'
totalmente spogliato; e per questo voleua anche pregar' V. R.
apreso alla santità diuina % che quella fosse contenta a non mi
mandar' in loco più propinquo alla patria, di quello eh' io mi ri-
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 3l prius 42.
2 Sibi vitio vertit Ferrarese, quod alii aliis tribuendum esse sentiebant.
A^ide Epist. Mixtae, t. iii, epist. 655, pag. 442, ubi de Cervini cardinali
Olave scribit: «He notado que está muy descontento de Augubio, por el
poco agradecimiento que ha mostrado á la Compañía, y poco gusto que en
cosas de spíritu los hombres de aquel pueblo toman ..»
5 Ms. s. d.»
^8 Epistolae MixTAE— 770
trouo ahora, vedendo la tranquilità che ho hauuto qui per questo
tempo circa ciò, cosa che mi è stato molto vtile.
Del nostro M. Michaele ' non nè partito, e non se partirà sino
al tempo debito. Del fratello Giouanni Antonio ^ lui legge una
lettione in greco ad instantia de alcune persone: del predicare lui
disc che senza lesione e danno predicará quando farà bisogno, il
che non penso che accadi per adeso, essendoui il predicator pu-
blico per la terra: di fuor' non potremo andar' noi altri per le
occupatione, che incomentiarà la settimana sequente le donne a
confessarsi. Delli scolari della prima classe, cioè di Rainaldo %
lui mi ha ditto che hogi passano in numero 60: vero è che pas-
sano 55. Della 2.* classe, che doueriano esser in numero 27, sono
manchati tre francescani; però mi pareno a me che stiano sempre
più in augumentarsi che altramente. Non altro per hora: noi tu ti
sempre si raccomandiamo a V. R. Di Augubio alli vltimi de Fe-
braro del Liiij. D. V. R. seruo indegno,
Alberto Ferrarese.
Li quinterni del direttorio * sono gionti a tempo che non è
ligato.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Xpo. Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia di lesù, a Roma.
* Michael Vignes. Polanco, t. iv, pag. 55, n. 94, annot. 2.
- Joannes Antonius Viperanus, cujus elogium vide apud Polanco,
ihid., pag. 53, n. 89.
* Ita perpetuo appellatur, tacito ejus nomine.
* Agitur proculdubio de opere P. Polanci Breve directorium ad Con-
fessarii ac confitentis munus rite oheunduni, cujus alibi mentionem feci-
mus. Polanco, t. iv, pag, i3, n. i3, annot. 2. Missa ex urbe fuere exem-
plaria ad diversas Societatis provincias una cum litteris Polanci, quas habes
italice in Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 411, hispanice vero, pag. 24.
Huic libello addita quaedam hoc ipso anno 1554 jam fuerunt, ut ex PoLAN-
CO, l. c. constat. Nec inverosimile est Ferrarese ad aliquid, quod opúsculo
esset adjiciendum, referri.
28 Februarii 1554
79
991
ANTONIOS DE ARAOZ
PATRI JOANNI DE POLANCO
COMPLUTO 28 FEBRUARII 1554'.
Cum gratiarum significatione respondei Polanci litteris, diluitque nonnulla,
quae ipsi objiciebantur. — Actum non est de creando Araozio, Caroli
principis magistro: idcirco id Ignatio numquam retulit. — Sincero animo
optat ab onere administrandae provinciae se liberari.
t
Jhs.
t
Pax Xpi. Charissimo Padre mio en Jhu. Xpo.: Las de 17 y 18
de Henero resçiuj anteayer, y las vió el Padre comjsario digo
las que venjan para mj, porque las de su reverencia no an llegado
asta agora: podrá ser ayan pasado á Portugal. Bendita sea la
mjsericordia del Padre delias, por las que haze en tantas partes
por medio de la Compañja, y las que á ella haze en tomarla por
medio é jnstrumento de obras y empresas tan grandes y agrada-
bles á su diujna magestat. Sea también bendito y mili vezes ben-
dito por la charidad que V. R. a vsado comjgo en lo que me
scribe en vna de primero de Henero, que dize seer copia de otra,
la qual avn no a llegado. Dar á V. R. las graçias de tanto bene-
fiçio, deséolo; mas conozco que no podría signjficar por letra la
mjléssima parte de la gratitud que siente mj alma. Dé N. S. á
la suya por esto tantos dones particulares quantas letras a scripto
en esta carta, y crea, Padre mío, que quanto sin más saluas me
tratare y avisare, será la charidad mayor; porque entenderé que
confía algo de mis entrañas, que por la bondad diujna son de-
seosas de açertar, de vnjrme jnseparablemente, como pienso
estarlo, quanto es líçito dezir, y de hobedesçer sin ojos y sin
cabeça propria; y si por mis descuydos y mjserias otro testimonjo
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 150, prius 379, 38o.— Ad
oram extremam chartae, in parte ejusdem superiore legitur scriptum: Para
el P.e M.e Polaìico.
- P. Hierony mus Nadal.
8o Epistolae MixTAE— 771
dan mjs muestras, sea çierto (Padre charíssimo) que la jntençión
a sydo de vnjón y no de diujssión: absit, absit. Y porque sin
ninguna duda creo más lo que veo en la carta de V. R , que lo
que siento en mj consciençia, qujero callar y creer, echándome
á los pyes de nuestro Padre, de todo coraçón pydiendo perdón y
otra mayor penjtençia de la que V. R. significa, porque esa es
dulçe^ deseada y amable á mj alma * .
Con grandíssima razón se admira V. R. de lo que dize de maes-
tro del infante; y no con menos yo, de que tal cosa aya llegado
allá, porque sabe el que nada ignora, que es esta la primera vez
que yo lo e oydo ; y que nunca tal e dicho nj scripto, ni tal se
aliará, porque nj tal me an ablado ni signjñcado. Podrá seer que
la gente, que jmagina alguna açepçión, vbiese echado algún juizio
deso ; mas yo nj e ablado nj scripto palabra en ello , porque no
me la an ablado á mj personas de quienes se pudiese hazer fun-
mento: immo no se me acuerda que persona alguna me aya
ablado en ello. Siendo asj, nuestro Padre vea con qué conscien-
tia nj religión podría yo scriujr nj significar tal cosa ■.
De los desiños que yo entendía que hazían de mj, ya lo scriuj
á nuestro Padre, y tengo su respuesta açerca dello; y V. R. sabe
que avn en cosas muy menudas e siempre procurado saver su
paresçer, como era razón, quánto más en cosas mayores ; y así
quanto á esto no tengo más que dezir , sino lo que e dicho al
P. M.tre Nadal ablando de nuestro Padre, scilicet: etsi occiderit
me, in ipso sperabo. ¡O Padre mjo! que si yo supiese sacar frutto,
entendería que nuestro Señor me qujere abrir los ojos, y que co-
nozca mj presumpçión, pues e presumjdo (y avn agora presumo.
' Quae hactenus dixit Araoz in hac epistola, referuntur ad rumores, qui
de ilio ferebantur in negotio Patris Simonis Rodericii, de quibus egit idem
Araoz, epist. 706, Epist. Mixtae, t. ili, pag. 594. Infra, in hac ipsa epistola,
rursus de eadem re agit, respondens objectis a Polanco.
- Haec verbis P. Polanco illustrantur: «Admonitus autem est P. Araoz
(postquam reprehensus esset, quod adhaerere nimium videretur plus aequo
rebus P. Simonis, et quod non monuisset P. Ignatium quod de ipso eligendo
in magistrum infantis Caroli Hispaniarum ageretur) de hac provinciarum
partitione, etc. » Vide locum, Polanco, t. iv, pag. 386 387, n. 833. — De
divisione autem Societatis hispanicae in provincias tres, infra agetur.
V
28 Februarii 1554 81
porque no desmayo) que en amar y hobedesçer simpliçiter y sin
replicar a nuestro Padre, nadie me exçedía ; y crea, Padre charís-
simo, que esto que V. R. me scribe agora, y otras cosas de an-
tes, no sólo desmayo, mas antes me an dado nuevo amor y nuevo
rrespetto y me an fortificado en nueva hobediencia y vnión; y
por esto no dude, Padre mío, de curarme, avnque sea con cau-
terios, que mj alma se siente en este caso consolada, y se forti-
fica á más trabajar y á más hobedesçer, y sin njnguna tristeza nj
debilitaçión: ut insipiens loquor, sed non mentior.
En lo de N. no quiero dezir más de remjttirme al P. M.e Na-
dal, que sabe la verdad en este caso: yo confieso que fuy negli-
gente en no aver ymbiado antes á informarme, porque así pu-
diera proçeder con más claridad Con esto digo que no se
aliará que yo aya por scripto nj palabra debilitado la authoridad
y modo de proçeder de los instrumentos ' ; porque bien entiendo
que fuera yr de directo contra la caveça: y la mja lo pagase
antes con qualqujera cosa y pena corporal, que tal mjseria y
plaga permjta nuestro Señor en mj alma. También digo , que
pienso, que no sólo en lo esençial, que esto nunca yo lo soñé du-
dar, absit, mas que avn en lo particular fué proujdençia diujna
en los instrumentos; y porque el P, M.tre Nadal tiene informa-
çión de todo esto, y particularmente sabe que yo no»deseaba que
N. ^ nj yo tuviésemos por vía de heredad, que dizen, estos luga-
res, V. R. de mj parte pyda perdón á nuestro Padre, que sin
duda yo conozco aveer tenjdo muchas njgligençias , y no es la
menor culpa averme scusado: como en fin hijo de Adam. Dize
V. R. que debría segujr el sentir y voluntad de nuestro Padre en
este caso, como también en otros: yo pydo á V. R., por lo que
debe á la caridad, me lo scriba claramente, porque sea más ad-
vertido en hobedesçer á nuestro Padre , pues á ello me tyra no
sólo la ley del spíritu, mas avn la de la carne; y esta siente
' Sequuntur heic tres quatuorve versus, atramenti litura ab ipso Araoz
deleti.
* Notat hic Patres Michaelem de Torres et Jacobum Miron.
^ Simon Rodrigues. Dubia est lectio hujus periodi, pluribus Araozii
emendationibus maculatae. Nos, quod illum scripsisse putamus, id edidimus,
nulla mutatione aut adjectione verborum facta.
EpISTOLAE MixTAE, TOM. IV. 6
82 Epistolae Mixtae— 771
terriblemente tal nota; mas la razón aoga las que le scusan, y
cree lo que V. R. dize. Ab occultis meis mundet me Dominus
Quanto al aujso que V. R. me da de la diujsión dela proujn-
çia, le doy muchas graçias; y con que la diujna [majestad] no per-
mjta diujsión en mj alma, lo demás todo es dulçe y amable, y cosa
de que nuestro Señor será muy serujdo, y la Compañja augmen-
tada, speçialmente agora que cresçe; y así donde la causa es
tan evidente, no paresce que aya que temer que los de fuera se
contristen, que de los de dentro no ay que tratar, porque todos
penden de la hobediençia; y si el P. M. e Nadal quedase en el
lugar que agora tiene, sería el frutto grandíssimo, por el talento
que nuestro Señor le a dado, y estar tan intrínseco en todo lo de
la Compañja, que es entrañable consolaçión y fortificaçión el
tratarle, y es evidente el probecho que ha echo y haçe en su mi-
nisterio, in quo est fidelis et prudens. Gloria sea dada al Señor
de todos.
Quanto á la carta que V. R. dize que yo scrina á nuestro Pa-
dre, si la scribiere será sólo por segujr el paresçer de V. R., que
para otro efetto no paresçe nesçesaria, porque nj yo por la bondad
diujna lo e menester, nj tampoco la gente, porque no los tengo
instruydos en las cosas de la Compañja de manera que sean me-
nester colores para lo que se determjnare; speçialmente agora
que nuestro Señor nos a echo esta mjsericordia con tales consti-
tuçiones; y como esto disponga la vna delias, vasta para razón
y causa vastantíssima. Y quanto á mj (Padre mjo) no siento por
la graçia de nuestro Señor que aya que endulçir, porque vae mihi
est, si en tal materia no tuviese la consolaçión y alegría que es
razón; y crea V. R. que, pues otras vezes lo e suplicado á nuestro
Padre, y lo e deseado con verdad, y lo deseo, y que es el mayor
rregalo que me podía venjr en esta vida en cosa semejante: por-
que veerme libre de alguna ocupaçión que antes tenja en la corte,
pues su alteça se va, y de la carga que mis hombros no son para
llebar, vea V. R. si es cosa para gozarme in Domjno; y sea
çierto (Padre charíssimo) que la consolaçión y la charidad tanto
Ps. XVIII, i3.
I Martii 1554 83
será mayor, quanto más breue; y pues ipse est pater, nos vero
lutum, no tengo que dezir más en esto, de dar muchas graçias á
V. R. por todo lo que me escribe y pydirle continúe la charidad
siempre, pues esta será verdadera señal de lo muncho que siento
me ama Amet te Deus. De Alcalá 28 de Hebrero 1554. De
V. R. sjeruo en Xpo.,
t
Araoz.
Padre mío, esta scriuí y con tal prisa, que no la he podido
copiar; y así va tan borrada y desconcertada. Pydo perdón.
MARCUS JORGE
ex comm. P. Michaelis de Bairros
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ERORA I MARTII 1554*.
Consuetis exercitationibus operam dant sedales. — P. Miron, valetudinis
causa, jejunandi legem mitigavit. — Paires Hernandez et Santacruz cura
fructu concionantur.
t
Jhus.
Mui Rdo. en Christo Padre. La graçia y amor de Christo
nuestro señor sea syempre en nuestras ánymas. Amén. Después
acá que escrevy á V. R. la carta que tocaua al mes pasado %
poco ay de nueuo de que le hazer sabidor; porque los maestros
todos continúan sus lectiones quotidianas y doctrinas á los do-
' En judicium, quod de his Araozii litteris tulit Polancus, scriptumque
Chronico suo mandavit: «Recepii P, Araoz litteras, quas ei scriptas retuli-
mus, circa provinciae divisionem et officium instituendi Infantis Caroli, de
qua re P. Ignatium non admonuerat; sed ille excusatione prorsus honesta,
quod ad hoc posterius, immunem a culpa se ostendit; divisionem autem
provinciae, ut perutilem Societati agnoscebat, ita gratissimam se habere
significabat; quod attinet etiam ad favorem Simoni [Rodrigues] praestitum,
sinceram suam intentionem ostendit.» Polanco, t. iv, pag. 433, n. 932.
« Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 175, prius 482.
5 Epist. 763.
84
Epistolar Mixtae— 772
minguos, y los hermanos theólogos sus estudios y conclusiones.
Los confesores también se ocuparon este mes pasado en confes-
sar á los estudiantes para ganar el sancto jubileo, y vltra dellos
en oir algunas otras personas de fuera. Estos días vyno de Lix-
boa hun hermano, que llaman Juan de Melo, el qual embió el P.
Mtro. Myrón para leer otra classe de grammàtica, vltra de las
tres que ay hasta aora; empero no tjene aun empeçado á leer.
Quedan los hermanos y Padres buenos in vtroque homine por la
bondad del Señor, syno vno de los que siruen, que llaman Jaco-
bo ', el qual estos días se alió algo jndispuesto.
El P. Mtro. Mirón, por le pareçer así en el Señor neçessario
para la salud y trabajo de los maestros, dispensó con nellos para
no ayunaren esta quaresma, syno algunos días.
Del P. Manoel Hernández et Pedro de Sancta Cruz, los qua-
les, según escreuí á V. R. en la pasada % embió el Padre á petiçión
del cardenal á Eluas, çiudad desde arçobispado, vltra de lo pa-
sado tuujmos estos días carta del gran fructo que nuestro Señor
allí haze por ellos. Plazerá á él que irá en augmento para su dj-
uino serujtio. Nuestro Señor tenga á V. R. de su mano. Enco-
mendámonos todos en sus sanctos sacrifiçios y oraçiones. Deste
colegio de Jesús de Éuora al primer de Marçio de 1554. Por com-
missión del P. Miguel de Bayrros, indigno hijo de V. R.,
Marcos Jorge.
Inscriptio: f Al mui Rdo. en Christo Padre, el P. Mtro. Ig-
naçio, praeposito general de la Companhia de Jesús, em Roma.
' Jacobus Maria Milanês (?). Cf. Epist. Mixtae, t. i, pag. 438, annot. 3.
- Vide supra, epist. 763, pag. 59. Res ab his sodalibus gestas fructum-
que Elvis perceptum narrat Polanco, t. iv, pag. 513-518, n. 1087 et seqq.,
qui suam narrationem desumpsit ex Litt. Quadr.,t. 11, pag. 6l3 et seqq.
Quo in postremo loco epistola legitur etiam, quam eborenses socios acce-
pisse Marcus Jorge testatur.
2 Martii 1554
85
7Ì»
FRANCISCUS PALMIUS
[PATRI JOANNI DE POLANCO (?)]
BONONIA 2 MARTII I554
De loco scholis nostris ac sociis comparando. —Aedes ad Sti. Andreae
ipsumque templum perplacent.
t
Jesus
Pax X.i sit semper nobiscum. Amen. Le sue de 24 riceues-
simo insieme con le nuoue dell' Indie, le quali ci forno gratis ■
sime.
Circa del Padre commissario * quanto al catarro sta come so-
lena. Communicai a sua R. il capitolo che sopra di lui mi scrisse,
al qual credo che egli risponderà.
Quanto a signore Andrea, questa settimana fui a ueder la
casa, la qual, come scrisse, sta in buonissimo luocho. Ha un
cortile assai grande, et da 10 stanze frabricate. La chiesa buona.
Nella casa della chiesa, non si potrebon far scole, senza discomo-
dità: pur ui sono a canto 2 case uendibili et afittabili, le quali
potremo condur ad afitto, o comprar col tempo, come ci parerà
Et ma detto il signore Joan Antonio Grassi, che ogni uolta noi
uoremo, ci farà hauer una di queste 2 case, quale è la magior et
più commoda, o in uendita, o ad affitto, con ogni commodità no-
stra di poter pagar il prezo. Questo luocho a me sommamente
piace, per esser nel mezzo della città et fra la nobilità. Però son
di parer che dobbiamo far ogni cosa per hauerla.
Di nuouo ho parlato col signor Polidoro Castelli et m' ha det-
to come altra uolta ha parlato col suo nepote, et eh' è disposto di
lassar la chiesa in questo modo. Primo che uole una pensione
equiualente a V intrata della chiesa, eh' importerà, come mi dice,
' Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 47, prius 76.
' Joannes Bta. Viola. Polanco, t. iv, pag. 108, n. 206.
^ Vide de hac re Polanco, t. iv, pag. 115, n. 222. Ibidem, pag. 114,
n. 221 sermo fit de viris, quos in epistola Palmius commemorai.
86 Epistolae Mixtae— 774
poco più di 50 scudi, et cum potestate transferendi pensionem in
aliam personam, et che uole le bolle spedite senza pagar un qua-
trino, et che uol presto esser risoluto, perchè si uol spogliar di
questo titulo o per una uia, o per un altra, et ha molti che Y im-
portunano per uolerlo. Però V. R. me facci saper la uolontà dil
nostro P. Mess. Ignatio.
Le scole nano bene, et serano cento scholari.
Le cose spirituali anchora, Deo gratia, uanno con augmento:
fra huomini et donne, fanno li essercitij 12. S' io hauessi tempo ^
harei molto che far in dar essercitij, massimamente a donne.
Al presente non cè altro che dir, senon che raccommandarcì
all' orationi di nostro Padre, di V. R. et di tutti li altri. Da Bo-
logna il 2 di Marzo 1554. D. V. R. seruo in X.°,
Francesco Palmio.
Il neffotio di Mess. Vlisse Aldrobandi di nuouo racomando a
V. R., et espetto la risposta dalli reuerendissimi.
EMMANUEL GOMES
PATRI JACOBO LAINEZ
BASTIA 7 MARTII I554
Gaudet de fructu percepto ex operibus Patris Lainez, ac de Societatis col
legio Genuae constituendo. — P. Landinus obiit sanctissime. — Qua
Gomes utatur valetudine. — Quinam sint amicorum sensus erga no-
strates .
t
Jhs.
La gratia et amore di Christo nostro signor sia sempre in
tutti. Amen. Molto mio Rdo. in Christo Padre Una sua di 22 di
Canaio habbiamo hauto a 27 di Febraro, et sa il signor Iddio, di
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 97, prius 194.
* Jacobus Lainez erat Italiae provincialis praepositus. Tune vero Ge-
nuae versabatur, plurimam animorum saluti operam navans et Societatis
collegium in ea urbe constituens. Polanco, t. iv, pag. 3o et seqq.,n. 40
et seqq.
7 Martii 1554 87
cui liberalità infinita ogni bene depende, quanta consolatione
hebbero V anime nostre, intendendo il frutto fa il nostro Signor
[con?] quello instrumento, et ancho col acceptato collegio, benché
nella executione siano necessarij spoloni ob nimia flagitiorum
incrementa in auribus altissimi vltionem clamantia, antiquo ilio
omnipotentis triplici flagelo, non quidem successiue, sed coniun-
ctim, haec mirabiliter et iuste plectitur insula, et nos Christi
gratia, eadem (corpore tantum) sumus in naue.
Nella sua tre cose molto astrettamente la R. V. ni adiman-
daua, qualli V anima ' nostra et a quella et a Roma affectuosa-
mente sig.te [sic] desideraua. Noi per gratia del omnipotente
stiamo meglio che noi non meritiamo.
Il Padre don Siluestro ^ in letto dalli medici lassato, et di tutti
le uirtù naturali distituto: vinticinque giorni stete che nella ulta
sua non è intrato quanto pesassi meza libra, excepto alcuna acqua
cruda, con molta tartien pacientia; et la graueza della infirmiti
et penuria delli remedij tollerando, a tutti quanti mirabilmente
tiene edificato, et praesertim quia, quamuis eius mens et corpus
continua mortis concutione [ajestuat, nil nisi sacrato X.s in ore
sonat. Et finalmente a tre di questo, et me miserum, in miseriarum
medio relictum fecit, et in alta celorum cacumina eius spiritus
euolauit Io cosi mi comincio adesso a leuare, che auanti al
Padre li sacramenti pigliai ancho abandonato de ogni confidantia
della ulta presente, quale cosi sia a gloria del Signor come elio
mi la ha lassato, et comminciarò domeneca a predicare: pregatelo
sia a laude de sua diuina magestat.
Già adoncha comprehende quella, quanto et quale sia il nostro
exercitio, quale depende del nostro essere. Il 3.° et ultimo che
quella adimanda, auanti alla nostra commune infirmiti, già della
buona memoria èra deliberato giuditio et a me commesso de scre-
* Ms. anina.
* Silvester Landinus. Vide infra, epist. 776.
^ Adhibuit hanc epistolam Polancus, t. iv, pag. 38, n. 54. Vide locum
cura adnotationibus eidem subjectis, ubi de Landino plura indicantur. Hujus
sanctissimi viri virtutes scriptis suis mandarunt OrlaMdinus, Hist. Soc.
Jes., lib. XIV, n. 32 et seqq.; Bartoli, Italia, lib. iii, cap. 1-9; Patrignani^
Menol. 3 Mart.; Nieremberg, Varones ilustres; Tanner, Rho, aliique.
88 Epistolae Mixtae — 775
uirlo, che ni retirassimo di là per le influenti turbationi che im-
pediscono di qua, anchora che molto serà duro alli deuoti amici
nel Signor, et questo con la modesta et consueta nel nostro
Rdo. Padre remissione, acciò noi (pro uiribus) debiamo adimpire
la sua in Domino resolutione, confidandoni che la sua mirabile
prudentia sodisfarà et acquietarà V impetuoso desiderio che hano
le amici della conuersatione delli suiecti della Compagnia, etiam
non prouedendoli al presente, a cui etiam santissime orationi con
quelle della R. V. et de tutti della Compagnia specialmente mi
racomando, come chi è in special necessità. Della Bastia 7 di
Marzo 1554. D. V. R. minimo et indegno seruo in X.°,
t
Emanuel.
Inscriptio: Al mio molto Rdo. in Christo Padre, il Padre
mastro Laynez, prouintial [dela] Compagnia de Jesù in Italia, etc.
A Genoa.
995
TARQUINIUS RAYNALDI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ROMA l3 MARTII 1554
Narrat Tarquinius, jubente Ignatio, oppugnationes ac molestias, quas a suis
parentibus, ut a proposito perse verandi in Societate eum dimoverent,
Romae passus est.— Ignatiurn rogat ut longe ab eorum conspectibus
ipsum mittat.— Mittitur in Hispaniam.
JHS.
Molto Rdo. in Christo Patre. La gratia et pace de Christo
nostro signore sia sempre nelle anime nostre. Ammen. Hauendo
» Ex originali? in voi. D, duplici folio, n. 186. Adest aliud exemplum
in eodem voi. D, duplici item folio, n. 185, eadem manu scriptum. Incipit,
«Jhs. Vn giorno (penso che fosse innanxi la quadragesima) ..» Desinit: ((che
per niente non uoleua che io partissi.» Post haec alia manus, minu • firma,
scripsit: «De V. R.tia figliolo indegno.
Io. '1 ARQUiNio Raynaldi, della Compagnia de Jesù.
Oltra de ciò me recordo che è uenuta la mia nonna...» Ultima verba.
i3 Martii 1554
89
io esposto a V. R. le molestie et inquietatione fatteme per parte
del padre mio carnale per retirarme dalla indubitata uocatione a
questa santa Compagnia; lei me ha commandato che io scriuessi
al longo el successo et modo de tale inquietatione. Per questo,
satisfacendo io al debbi to della santa obedientia, cosi gli lo scri-
uerò, come de sotto sequitarà.
Vn giorno (penso che fosse innanzi la quadragesima) me
parlò nel collegio un sartore, chiamato mastro Guiglielmo, fran-
cese, et da parte de quella, quale era mia matre, recercando da
me quale fosse la ferma mia determinatione circa el perseuerare
nella Compagnia, dicendome alcune raggione assegnateH da lei,
apte ad rimouerme dal bon proposito, cioè che qui non erano
persone de conditione, et quali non erano acquali a me, et penso
anchóra che dicessi che non ce erano se non morti de fame, quali
non poteuano altramente uiuere, et poi che era gente forestiera,
come spagnoli, oltra de questo (non so se al' hora, onero un altra
uolta) per sua parte che io haueuo da essere patrone de ciò che
lei haueua. Anchora me disse del corpo mio, che era magro e
afflitto. Ma in tutto questo parlamento se mostraua el sopradetto
homo essere più presto in fauore della uocatione mia, dicendo
che lui uedeua alcune cose in contràrio de quello che li era stato
detto, et che non ueneua per impedire, nè lo farrebbe manco,
ma per la importunatione et prieghi de lei. A V ultimo io li re-
sposi, che non accadeua cercare in questo la uolontà mia, concio-
eadem manu exarata, sunt haec: «per confessarse, ma poi io non lo uiddi
più mai. De V. R.tia figliolo indegno,
Io. Tarquinio Raynaldi, della Compagnia de Jesù».
Satis clare apparet monumentum, sub numero 186 positum, a librario
scriptum, et ad sanctum Ignatium missum fuisse; hoc autem, quod numero
185 notatum est, partim a librario, partim ab alio, verisimile ab ipso Tar-
quinio, additum fuisse.
Exstat praeterea aliud exemplar apographum in voi. E, quadruplici folio,
n. 28, prius 37-40, quod nihil ferme discrepat ab aliis.
Jam ad ipsum Tarquinium quod attinet, illius ad Societatem certissima
et constans vocatio ac parentum suorum oppugnationes prius factae, quam
ille haec scriberet, declarantur a Polanco, t. in, pag. 63-64, n. Ii3-ll4, et
a P. Lainez suis ad Ignatium litteris, Florentia 16 Septembris 1553 datis,
quas habes in Cartas de San Ignacio, t. v, pag. 513-515.
90 Epistolae Mixtae— 775
siachè li effetti, et parole, et dechiaratione fatte continuamente
con amici, et quelli quali erano mei patre, fratello et anchora quel-
la che era mia nonna, chiaramente lo hauessero demostrato et
demostrassero tuttauia. Non so se li disse, che haueua promesso
a Dio che uoleua uiuere ' è morire qui nella Compagnia, anchora
dandoli recordo del confessarse et communicarse, et- restai assai
satisfatto della sua bona intentione. Anchora V inuitai ad la pre-
dicha, et mostrò pigliare ogni cosa a bene et intentione de farlo,
dicendome anchora lui andare uolentieri per questi lochi religio-
si, et se andò con Dio alhora, restando io aedificato de lui.
Depoi un altro giorno (al tempo della quaresima penso) tornò
il sopradetto homo, dieci o quindici giorni depoi Y altra uolta,
uerso la sera, tardo, et me disse in questo modo resolutamente.
Sappiate che Missere " per ogni modo ue uole in casa; non bi-
sogna che uoi pensate altro; o simile parole (non so se sonno le
medesime) soggiongendo queste o simile altre parole, cioè che
li haueua ditto quello che era mio patre. Come io non li posso
parlare, come se stesse prescione? Et non lo uoglio più patire: io
son uechio; che uoglio più fare? Questo tale homo anchora me
diceua: Io me marauiglio de uoi, et non bisogna che uoi' pensate
altro, et giurò o biastemò (non me ricordo bene). Ue potete sai-
nare in casa nostra. Penso anchora che me dicesse. Uedete se
uoi uolete; che lui ue leuarà bene delle loro mane. Et anchora
me disse: Io so che uanno li altri a giocare alle piastrelle, et fora
uoi non ue ce ueggo mai. Et me pare che me dicesse anchora.
Io non so spesso spesso se ne osce alcuno. Al fine me conclude-
ua, che io non uolessi negarli tal cosa, che per ogni modo lui era
deliberato che me uoleua in casa. Io so che li resposi (non so
certo se in questa uolta), che qui non se teneua nisciuno per for-
za, et che serrebbe in scandalo de tutti chi stessi per forza, et
rideuame de quello che diceua, dicendoli che era tardo; et do-
mandommic lui quando tornarebbe: io dissimulaua. Dicendome
che tornarebbe domane (o non so se disse un altra uolta), li re-
sposi: Potete tornare se uolete; et se parti, et io subbito disc al
* Ms. n. l86, che uoleua e che uoleua uiuere.
^ Sic. Micer Cesar? Tarquinii enim pater Caesar vocabatur.
i3 Martii 1554 91
Padre ministro, uenuto de sopra, che io desideraua de non par-
lare con nisciuno, fossi chi se uolessi, et per questo penso che
commandò al fratello portiero che non me lassasse parlare con
alcuno, et li remandassi in qualche modo uia.
El giorno della statione de S. Susanna, oscendo io dalla chiesa
de S. Susanna con doi fratelli, ueddi quello che era mio patre, el
quale me chiamò. Io andai da lui, li fece reuerentia, et lo salutai,
et lui me se fe incontro (partendose da certi con li quali staua)
et me disse: Che non te ne reuieni? ouero, quando te ne uoi reue-
nire a casa? (non me recordo come disse specificamente). Che ce
uoi più fare qui? Et io li disse. Bona sera, et me ueniua uia, di-
cendoli. Io non posso parlarue senza licentia, et lui nondemeno
me séquito dicendome, che haueua lui parlato con el P. Ignatio,
et io li disse, che non me haueua ditto niente a me; per questo,
che uenesse a casa, e che parlasse con el P. Olauio et cosi
uenne alli fratelli, et penso que domandassi a me specialmente et
a loro come stauamo. Penso che loro et io li respondessemo che
stauamo bene, et lui soggionse a domandare ali fratelli donde
erano, et depoi disse, meglio è de uenire dal P. Olauio, et cosi
partimmo.
Giouedi passato, che fu a di sette de questo mese de Marzo,
retornò altra uolta el predetto Guiglielmo, e uedendo che nissuno
me li faceua parlare et (si come lui me disse) essendoce stato più
uolte, nè hauendome potuto parlare, aspettò fina depoi fornite le
lettione, passeggiando per el cortile del nostro collegio, et pas-
sando io per fare exercitio, me chiamò. Io al' hora non li parlai
a longo, ma depoi tornai, et me disse esserce stato molte uolte,
et mai hauerme potuto parlare. Io me scusai che el tempo breue
et altro respetto non lo concedeuano. Me comenzó a dire che io
non haueua da mancare de fare quello che lui me diceua, refe-
rendome li lamenti et promesse de quello che era mio patre: cioè
che se lamentaua che non me poteua parlare, et che non era las-
sato andare a casa, et che poteua morire, che stano come preg-
gione, et penso che me dicesse che era deliberato de hauerme in
' P. Martinus Olave.
92 Epistolae Mixtae— 775
casa, che lui era uechio, et poteua saluarme et far bene in casa.
Oltra de ciò me offeriua che io hauerebbe da essere et hauere
molto altramente che prima. Me esortaua poi a questo lui, che
douessi obedire, et che potrebbe attendere ad V anima mia, et
obedire al padre uostro, et me domandaua poi quello che li de-
ueua responderé. Et io dissimulaua et rideua cosi un poco, et li
disse, che pigUaua come burla tal cose, et lui giurò, o simil cosa
fece, che questo non era burla, ma che deueua essere cosi, et el
medesimo replicò quando se parti; cioè, che non era burla, et
soggionse che il giorno (me pare) de S. Cecilia erano remasti d'
accordo questo homo et quello che era mio patre, d' aspettarme
li; et, come me uedesse, che quello che era mio patre me haueua
ad dire: Andiamo a casa (benché poi non ce uenesse ad quella
statione) che io te uoglio parlare. Et penso che me dicesse che io
non serreb[be] retornato altramente, domandandome al fine que-
sto consenso, che accadendome de andare ad la stattione, et di-
cendome quello che era mio patre che hauesse da andare con lui
ad casa, che non hauessi a fare resistentia, ma deuessi obedirli.
Et in questo me strengeua assai nel fine, et sorridendome io in
questo, me disse. Se non fate questo, lui se mette a letto, lo li
disse che se n' andasse, che lo haueua inteso, et penso che io li
dicessi anchora, che potrebbe meglio spendere quelli passi , et
non uenirli a perdere in questo, et strengendome lui della re-
sposta, io li dissi. Diteli che se farrà quello che se po fare con glo-
ria de Dio et salute della mia et sua anima, et aedificatione delli
prossimi. Et poi li diceua se hauesse da andar con Dio. Lui puro
faceua instantia de hauere questa resposta, cioè el consenso, et
io li disse dopoi alcune parole. Lassateme chiamare alcun Padre
delli nostri, et se lui dice che è bono a far quello che uoi me
dite[s¿c]. Et non se contentando lui, li disse. O questa cosa de se
è bona, o mala per me (perciochè me haueua ditto lui non pensare
de far male). Se è bona, se potrà dire in presentía delli altri. Et
uedendo io el Padre ministro, disse: ecco el Padre ministro; ue-
demo quello che lui dice. Et lui me respose: Prima de questo
uoglio parlare con chi me ha mandato, se se ne contenta. In
quotes raggionamento accadde che io hebbi la chiane della por-
i3 Marth 1554 93
ta, et disseli che se andassi con Dio, et andai ad oprire la porta,
et lui in questo me domandaua la resposta, et io li dissi. Diteli
che ho trouato el locho doue ho da morire, et che adesso è el
tempo de confessarse, et guadagnare delle indulgentie ad le stat-
tione per li morti, et così el mandai uia,
Oltra le sopraditte cose, sempre quasi, quando me ha parlato
quello che era mio patre me ha domandato se io stauo uolen-
tieri, et una uolta o più (che non me recordo) me ha ditto. Basta
Tarquinio, tu hai fatto quello che te è piaciuto; poteui ben starte
in casa, et attendere a ben uiuere, et anchora che haueua luì
messa più speranza in me che in altro. Et una uolta me pare che
io li dicesse, che lui mancaua della promessa et lui me respo-
se, che lui non lo hauerebbe ottenuto altramente, se non hauesse
fatto cosi; et che me hauerebbono mandato in Spagna, et che
serrebbe forse morto et stato cibo de pesci. Altra uolta anchora
me diceua che io non pigliasse ordine sacro, finché non fusse
molto bene confirmato, et che pensasse molto bene; et altra uolta
in altro proposito (che non me recordo) che per poca cosa lui me
farrebbe hauere Y absolutione delli noti; et altra uolta che se me
uolessero mandare fora de Roma, che non consentissi io. Et di-
' In ms. n. 185 verba, quello che era mio patre, postea eadem manu
superaddita sunt.
2 Promissio, cujus hoc loco fit mentio, habetur originalis in voi. D., du-
plici folio, n. l83. Est hujusmodi:
Jesus.
Io, Cesare de Reynaldis, etc. , prometto al R.do Padre maestro Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù et alli suoi soccessori
nel conspetto de Dio, et sopra la conscientia mia, de non molestare nè per-
turbare o inquietare il mio figliolo Tarquinio, religioso di detta Compagnia,
per me nè per altro mezo, directa o indirectamente , procurando retirarlo
della religione o Compagnia detta, anzi prometto de non parlar' a lui, se non
sarò pregato di esso Tarquinio, et con licentia delli suoi superiori; et in fede
di ciò ho fatto scritta la presente de mia propria mano, hoggi 23 de Setem.
bre 1553.
Manti propria: Ita promitto ego. Cesar de Rainaldis, cum dominus Tar-
quinius erit Roma in dieta Societate.
Manti propria: Et io, Gio. Angelo, cardinale de Medici, prometto, che
detto M . Cesare non manchará di quanto ha promesso di sopra .
L t S.
94 Epistolae Mixtae-775
cendoli io che non staua a me, penso lui disse, che per niente
non uoleua che io partissi.
Oltra de ciò me recordo che è uenuta la mia nonna ben doi
uolte (o più forse) e me disse, perchè me era fatto prete? Et se
me ne uoleua retornare a casa? rechiedendome che io uolesse par-
lare con quella che era ' mia matre ad una chiesa qui uicina, an-
chora dicendome, che hai fatto? o simil parole, delle quale non
me recordo fermamente.
Anchora un giorno un mio amico me uenne ad parlare, e
disse che io me douessi pénsare un poco meglio, et che hauèua
lassato el pouero patre uechio a questo modo afflitto, et che lui
me uoleua dire alcune parole. Et io li respose, che se confessas-
se, et poi parlarebbemo et se farrebbe quello che fosse alla gloria
de Dio; et che quello che era mio patre, se era contentato, et
haueua promesso de non me molestare. Al fine restai che tor-
nassi et se confessasse, et poi me parlaría de questo, et cosi andò
dicendo de tornare un giorno determinato per confessarse; ma
poi io non lo uiddi più mai. Anchora el preditto Guiglielmo me
disse che io potesse receuere una lettera de quello che era mio
patre, che non fosse uista da altri che me, che io uederebbe quello
che lui me referiua per sua parte. Io penso che li disse che non
importaua che fosse uista, poiché era cosa bona.
Questo è, Rdo. Padre, el successo che io me so recordato
circa le molestie che me sono accadute in Roma nel collesfio no -
stro. Adesso, essendome proposto da V. R. che io, attese le mo-
lestie receuute et quelle che, restando in Roma, potesse receue-
re, douessi dechiararH V animo mio, doue pensarebbe tronarme
più quieto et consolato, restando in Roma, onero andando ad al-
tre parte, pienamente (poiché cosi lei me commanda), li dechiaro
come sento nel animo mio. Et pressupposto la mia indifferentia
de andare o de stare, quando cosi la obedientia, quale io gH
deuo, rechiedessi da me, dico che io penso certo, e cosi sento nel
animo mio, che non solo me trouarebbe più consolato, ma an-
chora più securo nella uia et desiderio che ho preso del seruitio
• Verba quella che era, eadem manus addidit, quae monumentum n. l86
scripsit.
i3 Martii 1554 95
de Dio, stando fori de Roma, che in Roma. Et anchora serrebbe
forse più agiutato el padre della mia carne, perdendo in tutto
ogni speranza e occasione che habbia o potessi hauere (stando io
in Roma) de retirarme dalla santa religione, de modo che e a
me et al patre della mia carne potrebbe essere utile la mutatione
del locho. Et anchorchè io me troui per gratia de Dio indiffe-
rente de reggere ogni mia uolontà secondo che lei me ordinarà,
tanto dello andare o stare, come de ogni altra cosa, nondemeno,
essendo rechiesto de dire quello che sento, et dal canto mio de-
sidero, r ho fatto. Et pregho (quanto posso, salua la integrità
della uera obedientia) Vostra R.tia che se degni mandarme fora
de Roma, doue, leuate molte occasione che ho de non andare
innanzi, possa caminar più facilmente ad la perfettione, quale de-
sidero per piacere et seruire a Iddio nostro signore Et Dio la
conserui et empa della sua santissima gratia. Ammen. A di 13
de Marzo 1554. De V. R. figliolo indegno,
Tarquinio Raynaldi, della Compagnia de Jesù.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Christo Patre, el Patre M. Igna-
tio de Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù. In
Roma, in la casa de ditta Compagnia.
' Annuit Ignatius Tarquinii votis, eumque cum socio Gaspare in Hispa-
niam misit. Eos Florentiam usque P. Olave comitatus est. PolanCO, t. iv,
pag. 140, n. 280. Ille vero «prima die Pentecostes Valentiam pervenit; et
quod ad valetudinem attinet, cum bene haberet, ibidem studiis dare operam
coepit. » Polanco, t. iv, pag, 340, n. 724.— Exstant Ignatii mónita sive
regulae ab ipsis servanda in suo itinere, Cartas de San Ignacio, t, V,
pag. 382 et 180. — Tarquinii ingenium et óptimos mores laudant valentini,
Litt. Quadr., t. 11, pag. 557; Alvarez, Historia de la provincia de Ara-
gón, lib. 1, cap. 43, apud Cartas de San Ignacio, t. v, pag. l83, annot. 3,
aliique .
96
Epist^olae Mixtae— 776
7^íi
JOANNES NATALE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASTIA 15 MARTII I554
Obitus Silvestri Landini, viri sanctissimi. — Ne Corsica a Patribus Societatis
deseratur, vehementer orat.
t
IHS
Molto Rmo. mio oss.mo Vostra Rma. Paternità mi perdoni
de non auerui possuto scriuere auanti, perchè di qua sono rari li
passagij a uenire costi, come sapete, per la disgrafia nostra di
questa pouera isula per li trauagli grandi, como so che lo sa-
piate ^ Volessi Idio la piglasimo con bona pace. Questa la prima
parte: al altra parte vi auiso dela bona e santa memoria del
Rdo. in Xpo. Patre don Siluestro, lo quale credo M. Manouelle
vi abia scripto * a compimento, lo qualle non credia fusi tanta
perfettione di spiritu in corpo humano, quanto a me parea fussi
in lo ditto M. Siluestro, lo quale lo primo di la quaresima lui
predicò in pernio: dipoi, auanti lui mangiasimo, si a amalati, e
ali uinticinque di di la quaresima lui passò e spirò di questa pre-
sente vita, che fu lo sabato, ora di terza in circa: qualmente noi
lo iorno sequente ora di uesparo li fecimo vno diposito in la jexia
• Ex monumento coaevo in voi. E, duplici folio, n. 96, prius 193.
2 Ms. R.diimsemo.
5 «Quamvis omnia bellis essent perturbata, et Corsi ad Gallos bona ex
parte deficerent, dominis genuensibus relictis, nostri tamen, quacumque
ratione poterant, suo fungi officio nitebantur; sed cum, tumultibus in dies
crescentibus, varios nostros labores et incommoda paterentur, in gravis-
simum morbum tam P. Silvester quam P. Emmanuel inciderunt... Jam a
mense Augusto anni praeteriti nullas acceperat litteras P. Ignatius ex
Corsica; nam cum essent insulani alieno animo a republica genuensi, ita
litteras eo transmitti non facile erat.» Polanco, t. iv, pag. 37-38, n. 54, 55.
— Bellicas res Corsicae tradunt historiei Cambiagi, Istoria del regno di Cor-
sica, lib. vii; Casoni, Annali della repubblica di Genova, lib. vi, etc. Ambo
mortem Jacobi Santi de Mara, de quo saepe egimus in voi. superiore, ad hoc
tempus (1554) referunt, in acie contra genuenses pugnantis, interempti.
* Vide epist. 774.
15 Martii 1554 97
de santa Maria de la Bastia in dentro vna caxia, il quale e io e la
mia famigla per fin che stete malato noi ne fecimo più che si fusi
stato nostro Patre tenporale: quanto a noi auemo quella perfetta
fede che elio sia vno justo e santo omo
Al altra parte questa pouera terra, e tutta la isula, apare di
essere restati senza V aiuto di Dio, e masime di tutte le cose che
lui senpre ci a predicato, tutto lo auemo veduto, e masime quando
dicea: confesatiue, che uerà tenpo, che ui uorete confesà, non
trouarete chi ui confessi. Adesso ogni vno dice che simo venuti
a quella, che si non fusino li frati di san Francesco, non morebe lo
quarto di la gerite che fussino confessi: vi facio intendere chi in
questa isula e in questa terra vnde ano praticato li soldati, ne
more tanti, che non si pono incernerare.
Al altra parte jio vi dico che lo desiderio mio era grande che
in questa prouinzia ci si facessi vno colegio del ordine vostra, che
non lo podereste mai credere, et cosi mi parea fussi la uoluntà di
la bona memoria del Rdo. dom Siluestro; però jio vi uoria pre-
gare in carità che questa inpresa non si abia a lassare i[n] modo
alcuno per lo amordi Dio, perchè in questo loco ci neste tanto
di bisogno, perchè qui non ci este veruno vescho, e le pouere
gregie non este chi le cura di tanta ingnoranzia chi este in questa
isula, non este bisogno più a ricordarla, che uoi credo lo sapete.
Al altra parte la uoluntà di quelli che temeno Idio voreano voi ci
mandaste vno bon seruo di Dio in loco de lo Rdo. M. Siluestro a
questa: vi si domanda per lamor de Dio, infra tanto questa po-
uera isula potria mancare di tanti trauagli quanto ci este, e aua-
ria desiderio che si facessi quello che più tenpo abio desiderato,
forse più per quelli che sono a uenire che per me, aciochè la ga-
tiua vigna si inserissi di la bona ^ .
* Vide apud Polanco, t. IV, pag. 681 et seqq.: Processo intorno alla
santità del P. Silvestro Landini, etc.
^ «Ante etiam, quam moreretur P. Sylvester, judicaverat [Ignatius]
expediré ut ex ea insula, propter perturbationes innúmeras, quae spiritua-
lem fructum impedirent, [ambo] recederent. Pater ergo Emmanuel, prout a
P. Ignatio fuerat praescriptum, eo fere tempore, quo de recessu versus
Florentiam P.- Laynez agebat, Genuam pervenit.» Polanco, t. iv, pag. 38,
n. 55.
EpISTOLAE MlXTAE, TOM. IV. 7
98 Epistolar Mixtae-— 777
Non vi dirò altro, saluo mi aricomando a uostra santità. Da
la Bastia die xv Marzi 1554. Per lo uostro minore indegno ser-
uitore,
JouANATALE di la Bastia.
Vi pregiamo tutta la mia famigla che uoi pregiate per noi e
che siamo aricomandati ale vostre orationi e di tutti li uostri.
Inscriptio: f Al molto Rdo. Patre in Cristo, dom M. Ingna-
tio, a Roma, de la Compagnia del bon Jesù, in Roma.
FRANCISCUS DE VILLANUEVA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COMPLUTO 15 MARTII I554
Ait Corduba se rediisse. — Patrem Nadal complutensium ánimos adventusuo
recreasse: mense apud illos versatum, Vallisoletum petiisse. — De actis
a Villanueva Conchae. — Sedes hic Societati offertur. - Res doctori Ver-
gara probatur, qui ad capessendam Societatem proclivis videtur. — Quid
de 60 judicet Villanueva.
Jhs
Muy Rdo. en Xpo. Padre: La gracia y amor eterno de Jhu.
Xpo. sea siempre en nuestro contino fauor y ayuda. Amén. Des-
de Cordova escrevi á V. P., así de mi yda, como del buen su-
ceso que nuestro Señor dió en aquella tierra á la obra que se pre-
tendía. Después se escrivió largo á V. P. en esta materia, y por
esto yo no diré en ello más de que, llegado allí el P. Nadal, le pa-
reció bolviese á esta casa de Alcalá, avnque á don Juan de Cór-
dova se le hizo penoso; pero como el doctor Vergara ^ se lamen-
tava tanto, pareció convenía cumplir con él, y así lo ordenó el
Señor todo bien. Después vino aquí el P. Nadal, y toda esta casa
se a consolado con su presencia, y con la declaración de las re-
glas, y pláticas que nos a hecho. El Señor nos dé gracia para que
con biueza de spíritu las guardemos, pues esta creemos ser la
voluntad del Señor; y avnque en general aora no ay duda, bien
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. i36, prius 333,
* Dr. Alphonsus Ramirez de Vergara, de quo saepe dictum.
15 Martii 1554 99
creo que, como se vayan poniendo en plática en particular, se
ofrecerán dudas, con que avremos de ocurir á V. P. El P. Nadal
a estado aquí casi vn mes: partióse de aquí para Valladolit á V
de Março
Después que vine de Córdova, fué menester me llegase á
Quenca á visitar al doctor Vergara: estuve allí cinco días, y en
ellos se movió vn canónigo ^ de aquella yglesia á dar vnas casas
que allí tiene para la Compañía: valdrá lo que hizo de donación
más que tres mili ducados, en casas y sitios: ofrécese á dar cada
año cien mili maravedís por sus días á los que allí estuvieren. El
doctor Vergara tiene gran esperança que allí se a de hazer vna
obra grande, y parece que ay grande aparejo para ello; porque
después de la yglesia de Toledo, creo no ay otra más rrica. En
aquellos días me dió muestras vn arcediano de ciertos deseos q ue
tenía de hazer vna obra buena, mostrando que le agradava mu-
cho que la Compañía fuese allí. Yo dezía al doctor que sería de-
bilitar la casa de Alcalá hazer allí casa. Él dize que para socorro
desta, y ayuda, conviene que se haga; y como es fruto de sus
manos, y cosa que él a deseado, tómalo á pechos. Y avnque en
Sevilla, Sanlúcar, Almagro, se mueven á lo mismo, como V. P.
avrà entendido, parece que al doctor se devría de corresponder
primero y contentarle: lo vno porque á él se le acaba la pacien-
cia de que de aquí le saquen algún obrero que le paresca á él que
convenía á la casa, y si de aquí sacasen y no fuese para Quenca,
creo sería más que turbación. Lo 2° es, por que él anda en de-
terminación de mudar estado, y no es tiempo de le desabrir en
nada, ámijuyzio. Nuestro Padre Nadal desea que se deliberase,
y á esto fuy yo á Quenca principalmente. Este es vn hombre muy
principal y de mucho ser, y para esta vniversidad y tierra no pa-
rece ay cosa tan inportante. Su dificultad es: lo vno, como él a
pasado por estos collegios, quedóle miedo de biuir en comunidad;
y á esto le ayuda tener él vna natura no tan fácil para se llevar á
lo que desea, como él quería. De aquí viene á dificultar que, si
viniese él á tener vn superior rriguroso, que le quisiese violentar,
' Nadal, Epist. t. i, pag. 239.
* Petrus del Pozo, Polanco, t. iv, pag. 424, n. 915.
loo Epistolar Mixtae— 777
que le sería penoso: y póneme por exenplo como á Estrada, etc.
Por otra parte tanbién le parece que le ayuda á esta parte ha-
llarse él no tan dispuesto á trabajos de peregrinación, andando
predicando y confesando con pobreza, por estar él necesitado en
lo corporal de vn poco de rrazonable vino, por su estómago, y
tanbién hallarse muy falto de memoria, y que para vn sermón a
menester mucho trabajo.
Por otra parte, su spiri tu no tiene entera hartura, sin desnu-
darse del todo: su consolación es la Compañía; y es tanta la hu-
nión de su spíritu con ella, que no biue. Paréceme á mí por las
congeturas que dél tengo, y lo que dél entiendo, que nuestro Se-
ñor le llama á la Compañía: y lo mismo parece al P. Francisco.
Él tiene determinado de se rrecoger[á] alguna parte con alguno de
la Compañía, y si allí no se puede determinar, dexar su negocio
en manos del P. Francisco y mías, y seguyr lo que le dixeren.
Aora particularmente se a mouido á dar parte á V. P. para que,
encomendado al Señor, V. P. le dé consejo de lo que haga. Pa-
rece, Padre mío, que, avnque no fuese para más que para estar
en este collegio de Alcalá, y que aquí le sirviesen, que no es pe-
noso de llevar, que nuestro Señor haría gran fruto por este hom-
bre,-porque para sacar hombres hechos, menester es vno como
este. Yo trato con él que a de prosuponer que a de tener por su-
perior vn tribulado y rriguroso, y que sufrir y obedescer aquél,
es muy gran merced que el Señor le haze: y quería que con estos
fundamentos, y otros mejores, se determinase. Bien creo que, si
V. P. le diese alguna indulgencia, como V. P. las suele hazer
con algunos, como con el P. Francisco, que se ayudaría mucho;
y este es vn hombre de los que más se ayudarían por aquí, y más
presto se quebraría en él todo.
En Quenca haze mucho fruto, y hasta aora yo nunca me e de-
terminado en su mudança porque vía el gran fruto que allí hazía,
y la acetación grande que de su persona ay. Aora paréceme que
se lo aconsejaría, porque puesta allí alguna gente de la Compa-
ñía que sustenten los amigos y gente movida, más moverá él en
vn mes que esté con los hermanos pobre, que hasta aquí en años.
Digo lo que siento, para que V. P. tome alguna noticia de las
i6 Martii 1554 loi
cosas. V. P. lo encomiende á nuestro Señor, y le escriva lo qué
en él siente que deve hazer, porque entiendo que lo hará
Nuestro Señor dé á todos su gracia para que su sancta vo-
luntad cumplamos. De Alcalá á xv de Março 1554.
En esta casa a más de año que no tenemos carta de V. P. ni
del P. Polanco, y si vienen de allá, no se nos dan: ya lo e dicho á
nuestro P. Nadal: V. P. lo provea. Indigno hijo de V. P.,
Francisco de Villanueva.
Inscriptio: ]\ìs. Al muy Rdo. en Xpo. Padre, el P. M. Igna-
tio, praeposito general de la Compañía de Jhs., en santa María
de la Estrada, en Roma.
THEOTONIUS DE BRAGANÇA
PATRI JACOBO MIRON
VILLAVITIOSA l6 MARTII I554
Aedes principis Theodosii, apud quem diversatur, vult omnino relinquere:
postulai a Mirone ut locum designet, quo se quam primum conferai.
COPIA DE LETRA PARA EL P. MIRÓN,
t
Ihs
Charíssimo Padre: Estuue en esta tierra hasta aora esperando
de hallar remedio para mi uida, y que V. R. mirasse por lo que
cumplía á mi saluación, y si hallasse alguno medio por donde yo
Ueuasse adelante los deseos que tenía de perse uerar en la voca-
ción á que nuestro Señor me llamó, que fué á esta Compañía
sancta de Jesús, pensando que en este ínterin sólo á mí hazía
mal, y que comigo era la guerra ' toda, por consentir me pusie-
sen en parte donde tanto huyen los religiosos; pero aora que me
dize el duque que V. R. le dixo que yo tenía inquietado la
' De hac re agunt Nadal, Epist. 1. 1, pag. i66; Polanco, t. iv, pag. 408
et seqq., n. 881 et seqq., qui hac epistola usus est; et saepe in Cartas de.
San Ignacio.
- Ex apographo in voi. E, duplici folio, n. 191, prius 512.
' Ms. giiierra.
* Theodosius de Bragança. Vide epist. 748, supra, pag. 17-18.
102 EPISTOLAE MlXTAE— 778
Compañía, no quiera Dios que yo esté más en Villauiçosa ni en
parte donde por euitar escándalo me sea necessario hablar con
los salidos de la Compañía, ni adonde me pierda á mí, con no ga-
nar ella mucho. Por lo qual pido á V. R. por amor de nuestro
Señor, y descargo mi consciência en la suya, y Dios que nos ha
de juzgar seya el testigo desto, que V. R. me reciba en las casas
de la Compañía, y me recoja entre los hermanos, porque yo tra-
bajaré con la ayuda de Dios de me oluidar de todas las cosas
passadas: y se me no quieren en la Compañía, me den luego el
desengaño, sin lo dilatar para otro tiempo, porque no biua en
tantos contrastes y sin quietatión en mi alma, y será, puede ser,
causa de me tomar la muerte con muy poco apercibimiento. Yo
una sola tengo, essa quiero saluar y poner en saluo: si quien es
obligado á dar cuenta á Dios della lo no hiziere por temporizar
con hombres, el buen pastor pone por una oueja la uida, quánto
más perder bienes temporales y mercedes. Digo esto, porque si
V. R. me mandare ir á la India, Brasil ó Roma, iré de buena uo-
luntad, aunque sea sin ninguno lo saber ni que me lo mandan:
y si dexa de lo hazer, pareciéndole que me conuiene por respec-
tos humanos, no puede ser mayor mal, que pesaren ellos más en
tan justas balanças que mi saluación. Por este me responda V. R.;
porque si me quisiere acceptar lo que digo de dentro del áni-
ma, me puede mandar seguro y sin reçelo, pues sabe que estos
fueron causa de todo mi mal, temerse de mí ubi non erat timor.
Si no fuere tan dichoso que me quieran en la Compañía, espero
en Dios que no degenere, que el apartar de las paredes no será
causa de me apartar de Dios y del amor que tengo á la Compa-
ñía toda y á los hermanos. Este despache V. R. con breuedad,
porque no estaré siendo de la Compañía aquí más: porque, como
digo, no conuiene á mi saluación, antes me es grande estoruo; y
no me remita á otro, porque no he de estar en cosas que ua mi
saluación con vagares, que más siruen de hechar á perder á
hombre. Nuestro Señor dé á V. R. á sentir lo que más fuere más
seruicio suyo. De Villaviçosa 16 Março de 1554. Hijo de V. R.,
Don Theotonio.
17 Martii 1554 io3
'S79
ANTONIUS DE QUADROS
PATRI JOANNI DE POLANCO
[OLISIPONE] 17 MARTII I554 *.
Claríssima virtutum exempla et animorum lucrandorum studium sodalium
nostrorum, qui in Brasilia commorantur.
t
Ihs.
Rdo. en X.^ Padre. Pax X.i Los días passados fuy compa-
ñero del P. Mirón, yendo visitar al governador que aora vino del
Brasil, llamado Thomé de Sosa % el qual venía tan edificado de
los Padres y hermanos que allá están, que me confundí en ver
quán poco hago por nuestro Señor. Porque contaua muchos trá-
balos que tenían, é mucha mengua de lo temporal: y esto por
ellos querer edificar á los próximos, y no por le faltar; y con esto
dezía que se auían con tanta paciencia en todas las persecuciones
y trábalos, y con tanta charidad para con el próximo, que, aun-
que yo algo sabía dellos, ó mucho, y los tenía em mucha opinión,
todavía quedó muy abaxo lo que dellos sentía. Díxonos, y pienso
que lo dixera al rey, que el Brasil no era sino nuestros Padres:
que si allá estuuiesseñ, sería la meior cosa que el rey ternía, y
si no, que no tenía nada en el Brasil. Claramente nos dixo, que
nos acá, en comparación de los hermanos del Brasil, éramos rui-
nes, y hombres, respecto de ángeles que ellos eran. Summamente
venía edificado del P. Nóbrega ^ de la manera que tenía con los
próximos. Dize que miraua quántos hombres ó mugeres auía en
el lugar, que viuiessen mal, y que sabidos, los repartía entre los
Padres y hermanos, y á cada uno daua cuydado de los suyos, los
quales iuan cada día á uno exhortarle que se quitasse de sus pec-
cados y se confesasse, hasta que los acabaua; y si no los tenía per-
suadidos, boluía del principio á hablarles otra vez, y tanto los
• Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 184, prius 500.
' POLANCUS, t. IV, pag. 548-549, n. 1174-1175, hac epistola usus est.
' P. Emmanuel de Nóbrega.
104 Epistolae Mixtae— 779
importunan, hasta que se convirtan á nuestro Señor. Dize que
cupo á un hermano un hombre insigne en peccados, el qual aula
sido degradado de Portugal [á] aquellas partes, y es acá y allá muy
conocido, y su sobrenombre es Barbosa, que por esto sólo lo co-
nocen. A este fué tantas vezes el hermano, y tanto le jmportunó,
que él no sabía lo que dixesse, y una vez veniendo de fuera tarde
á comer, halló el hermano que le esperaua, é empeçó á hablarle
de nuestro Señor; y él con la ira con que venía, le dixo: Haríades
mejor de me ir limpiar esse vaso que está suzio, y traherme agua,
que no la tengo, que hablar esso, Díxole el hermano, que de muy
buena voluntad, y hízolo luego todo: y quando vino con el vaso
limpio, hallólo llorando, confundido de lo que tenía dicho y de la
virtud del hermano, y díxole que por amor de Dios lo recebiesse
en su Compañía para hazer penitepcia de sus peccados, Perse-
ueró mucho tiempo en muchas lágrimas, diciplinas y penitencia
de sus peccados, y así lo recebieron, y sierue á los niños de los
gentiles que los Padres crían, y tiene cura de traher lo que es
menester en un asno que tienen. El governador Thomé de Sosa,
quando quiere mucho encarecer la virtud de los hermanos, y lo
mucho que haze[n], luego dize, que convirtieron aquel hombre.
El es conocido en medio Portugal por terrible y diabólico. El
P. Mirón me mandó que escreuiese esto á V. R. para dar desto
cuenta al P. Ignacio, Nos no sabemos aún acá de cierto si él es
de la Compañía, y esto por este ser uno de los impedimentos
essenciales, 3^ allá en el Brasil aun no auer las constituciones para
lo poder avisar á nuestro Padre. Emcoméndome en oraciones y
sacrificios de V, R. Oy 17 de Março de 1554. De V. R. sieruo en
el Señor,
Antonio de Quadros.
Inscriptio: Ihs. Al muy Rdo, en X.° Padre, el P, Juan de Po-
lanco, en Roma. Alia manu: Sine loco.
17 Martii 1554
105
ISO
JACOBUS MIRON
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 17 MARTII I554
Acta cum Joanne III ad designandum Aethiopiae patriarcham et episcopos,
ipsius successores: Patres Nunes, Oviedo et Carneiro. — Carpar Bar-
zaeus, commissarius apostoHcus renuntiandus . — Sociorum laetitia ex
illorum designatione. — Positiones collegii romani, typis excusae, valde
nostratibus placuere. — Etiam Directorhmi Patris Polanci, quod in Lusi-
tânia recudí exoptant. — Illud cardinalis Henricus,in vernaculam linguam
translatum, vult prelo committere. — Procurator provinciarum Hispaniae,
Portugalliae ac Indiarum Romam mittendus. — Dies,quo Jesum in cuna-
bulis sapientes tres adoravere, fundationi collegii conimbricensis quo-
tannis recolendae destinatus. — De libris, ad humanitatis studia castiga-
tis, commodius in Lusitânia edendis.— Indiarum epistolae. — Fratres duo
in urbem mittentur.— Socii in India publice flagris se caedunt. — De re-
bus Brasiliae. — Episcopus alienum a nobis gerit animum; pro nostris
cardinalis Henricus ipsi scribit. — De litteris Roma nuper acceptis, Theo-
tonio de Bragança ac Michaeli de Torres deferendis.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre. La gratia y paz de Christo nuestro señor
sea siernpre en nuestra ayuda y fauor. Amén. Las cartas de V. P.
del negoçio del patriarcha iunto con las otras que uenían para el
rey reçebimos, y con ellas nos consolamos mucho en el Señor.
Fui luego á dar las cartas de V. P. al rey, 'y començando á hablar
con él sobre el negoçio, me dixo, que le auía scripto el comen-
dador mayor * sobre ello, pero que no sabía en particular las per-
sonas. Respondíle yo, que creya que en la carta de V. P. uenían
nombradas. El entonçes abrió la carta, y quiso leer primero la
informaçión que uenía inclusa, estando presente la rey na. Leyóla
alto y de espaçio y muy de propósito, ponderando bien todas las
* Ex originali in voi. E, triplici folio, n. 196, prius 518, 519, antiqui-
tus, 267, 268, 269. Hanc epistolam usurpavit Polancus, t. iv, pag. 575 et
seqq., n. l23o et seqq., quo in loco multa idem auctor tradit, ad missionem
aethiopicam spectantia, a pag. 573.
- Alphonsus de Lencastre, lusitanus orator in urbe apud pontificem ma-
ximum.
io6 Epístolas Mixtae— 780
palabras hasta el cabo, y parándose muchas uezes, preguntán-
dòme algunas cosas açerca de la ordem que V. P. daua, y açerca
de la informaçión de las personas que uenían nombradas, y la
reyna se interponía también en la plática. Mostraron quedar muy
contentos y satishechos, y se resoluieron en summa de la plática
de tomar tres de los çinco que V. P. apuntaua: scilicet Juan Nu-
ñez, Mtro. Andrés de Ouyedo y Carnero; pero dudauan quál
destos tres se nombraría por patriarcha. Díxome que él miraría
en ello, y lo trataría con el cardenal su hermano. Suppliquéle que
fuesse en breue, quanto fuesse possible: dixo que sí. Fuíme de
allí luego á dar parte de todo lo que auía passado con el rey al
cardenal, el qual se mogtró en estremo alegre de tan buena nue-
ua: trató muy largamente comigo sobre el negoçio: yo le dexé
allá las copias que uenieron para my de las cartas de el rey y de
la informaçión, y suppliquéle mucho que instasse con el rey á que
esto se cumpliesse presto, lo qual también él mucho sentía y des-
seaua, y que sin falta con este correo iría la respuesta del rey á
Roma. Bendito sea el Señor que así se a hecho: porque este co-
rreo lleua las cartas del rey para V. P. con la nominaçión del
patriarcha, y commissión de poner en effecto la orden que acerca
desto V. P. le a scripto
La manera en que el rey me dió la respuesta fué, que de allí
á tres ó iiij" días que le di las cartas de V. P. fuímosle á hablar
en otros negoçios Juan Núñez y yo: y después que nos despedi-
mos los dos, me llamó á mí solo, diziendo que Juan Núñez se sa-
liesse fuera, y entonçes me dixo cómo ya auía tomado conclusión
en la nominaçión del patriarcha, y que de los tres sobredichos
auía elegido á Juan Núñez por patriarcha, y á los dos otros por
substitutos, conforme á la orden de V. P. Y quanto á estos dos,
quál será el primero sustituto ó el 2.^, se remitte á V. P. que lo
nombre; pero díxome determinadamente que estos dos uiniessen
obispos, ó se hiziessen acá antes de embarcarse. Y díxome más,
que, ultra destos dos obispos, querría también que fuessen otros
• Joannis III ad Ignatium litteras habes in Cartas de San Ignacio,
t. m, pag. 532-524.
* Cartas de San Ignacio, t. íli, pag. 379.
17 Martíi 1554 107
dos obispos nombrados por V. P. entre los clérigos nuestros que
allá auían de ir, de modo que fuessen con el patriarcha quatro
obispos ' ; pero díxome que quanto al hazerse éstos dos obispos
últimos, se remettía á V. P., que los haga ó no, según mejor le
pareciere. También nombra á Mtro. Gaspar - por comissário apos-
tólico como V. P. ordena, y en fin toda la orden y el modo que
V. P. da en su informaçión apprueua, y le pareçe muy bien, y
creo que con desseo de uerlo concluido y dar todo el fauor pos-
sible, según la buena gana que muestra en ello.
Tanbién me dixo que en la carta de Luis González hablaua en
que uiniessen ocho clérigos y quatro legos: dize que açerca desto
y de todo lo demás se remitte á V. P. Esta es en summa la res-
puesta que me dió el rey: creo que él escreuirá largo á V. P.
Desta electión de Juan Núñez para patriarcha estamos acá
todos muy satishechos y consolados en el Señor por su mucha
uirtud, doctrina y buen exemplo que nos da este poco de tiempo
que le acá tenemos: el qual pareçe que milagrosamente uino acá
en esta sazón con la empresa que truxo del rescate de los capti-
uos, para que el rey le conosçiesse y le eligiesse para tanto ser-
uiçio de Dios \ Hasta aora él no sabe nada de su electión: sola-
mente sabe que es uno de los çinco nombrados por V. P. Al Pa-
dre doctor y á los professos les pareçe que bastará dezirle que de
los tres nombrados para el Preste, él es uno, para que se prepare;
pero podrá ser que se ofíresca sazón que conuenga dezírselo cla-
ramente, aunque bien sabe él y todos los hermanos que el rey a
ya hecho electión, y muy consolados, pero no saben quién.
Tengo entendido dél que le será neçessario tornar á Tituán
para dar razón de çiertas cosas que tenía allá encomendadas. Acá
miraremos si será possible escusarle esta ida, por no ponerse en
peligro de perderse persona que para tanto bien es escogido. Dí-
zenos que en aquel lugar de Tituán, y en Fez, y en aquellas tie-
* Ms. bispos.
- Gaspar Bafzaeus (Berse).
' Occasionem, qua Nunes Barreto ex Africa in Portugalliam venit, ex-
plicai POLANCUS, t. IV, pag. 567 et seq., n. 1218, 1219. — Vide infra^
epist. 789.
io8 Epístolas Mixtae— 780
rras de infieles, podrían hazer gran seruiçio á Dios un par de Pa-
dres de la Compañía, para entender en lo que antes él hazía en
confessar y animar los captiuos en la fee y otras obras pías, que
según nuestra professión se pueden exercitar; y por tanto acá no
osamos dexar del todo aquel lugar de Tituán, haziendo uenir á un
hermano que queda allá, que se llama Ignatio Uogado hasta
tanto que sepamos la noluntad de V. P. ó del P, Hierónimo Na-
dal, si quiere que pongamos allí otro clérigo, ó que uenga aquel
hermano. Acá más nos inclinamos á que proueyéssemos alguno
para allá en lugar del P. Juan Núñez, porque con el grande cré-
dito que él dexa allá de la Compañía, fáçilmente alguno otro Pa-
dre que vaya le podrá conseruar con la ayuda de nuestro Señor,
y se puede hazer grande bien en las almas con esta empresa. So-
bre ello tengo scripto al P, Hierónimo Nadal, y dada larga in-
formación de todo este negoçio del Preste: spero en breue la
respuesta, y seguiremos la orden que nos diere con la ayuda de
nuestro Señor; y todauía para más informar á V. P. delas cosas
de Africa, ultra de unas copias de cartas de Juan Núñez, que uan
con ésta, hize escreuir á Tiburçio ^ más particularmente la ma-
nera del fruto que allá sê a hecho. Nuestro Señor lo prouea como
más sea su seruiçio.
Con ésta va un librito que da alguna informaçión de las cosas
del Preste, que se dize de Damiaõ de Goes de Moribus Ethiopum.
También tenemos uno acá de mano, que es más moderno, y se
intitula: De la muerte de Don Xpoual. Aora, por estar en Coim-
bra, no lo embío: embiarlo e por otra uía.
Hablando con el cardenal sobre este negoçio del Preste, le
dixe el desseo de Mtro. Gaspar que tenía de ir al Preste, antes que
fuesse el patriarcha, para praeparalhe el lugar, y la repuesta de
V. P., que le pareçía que no fuesse hasta ir el patriarcha; pero
que todauía se remittía que, con parecer de sus consultores, si le
' Haud semel de praestantissimo hoc fratre mentionem faciunt annales
nostri. Cf. Epist. Mixtae, t. i, pag. 532; t. 11, pag. 492-4g'4.
- Tiburtius, id est, Antonius de Quadros, cujus est epistola superior.
Cur vero Antonius de Quadros appelletur aliquando Tiburtius, alibi dixi-
mus, Epist. Mixtae, t. 11, pag. 434, annot. l .
17 Marti: 1554 109
pareçiesse, lo podría hazer, diziéndole cómo esto entendía V. P.
con benepláçito de S. A., y pedíle, si lo ternía por bien. Respon-
dióme que en ninguna manera parecería al rey, pero que él se lo
diría, y así se lo dixo, y no solamente no está bien en que uaya,
pero le escriue una carta á Mtro. Gaspar, en que le dize, que en
ninguna manera vaya él ni nadia [sic] al Preste, hasta tanto que
vaya el patriarcha. Creo que tanbién será esta la voluntad de
V. P. Y pienso que sería bueno por esta causa, si á V. P. pare-
çiere, el prouincial de acá leyesse las cartas que uienen de Roma
para las partes de las Indias, que buenamente se puedan leer, para
tener notitiay auiso de lo que allá se ordena, para que, según ello,
si acá fuere menester hazer alguna diligençia, se pueda hazer.
Acá se alegraron mucho todos los hermanos en el Señor, y se
animaron mucho con las conclusiones impressas que acá uimos,
que se tuuieron en esse collegio de Roma, y de las buenas nue-
uas que por las cartas de allá entendimos. Nuestro Señor lo lleue
todo en augmento á mayor gloria suya. También se alegraron
mucho los Padres con el directorio de los confessores del P. Po-
lanco dessean todos tener uno por sí, y para esto, dándonos
V. P. licençia, nos saldría más barato imprimirse acá, que no
auiendo de uenir de allá, como apunta el P. Polanco. Ni halla-
remos mercader qne se quiera encargar de tomar los que de allá
mandasse, no le constando cómo acá se uenderían: y para nos-
otros cómmodamente auremos menester 300 para Portugal y to
das estas partes de las Indias. Y si esto para los de allá no con-
uiene, podránse mandar, los que están allá impressos, el número
que á V. P. le pareciere, para los que estamos en Portogal y en
las Indias. Uno destos dos libritos impressos, que me mandó Po-
lanco, mostré al cardenal: díxome que se lo dexasse, que lo que-
ría leer: conténtale tanto, que me ha dicho lo quiere mandar tras-
ladar en uulgar, y emprimirle; y que él auía muchos días que
' Opus hunc titulum praefert: R. P . Joannis Polanci, Societatis Jesit
Theolo^i, Directorium breve ad confessarli ac confitentis munus rite
oheundum . De eo agunt Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 411 et 24. —
Alio modo effertur etiam titulus hujus operis in Chronico PoLANCi, t. iv>
pag. i3, n. i3, annot. 2. Vide locum.
ilo Epistolae Mixtae— 780
desseaua un librilo como aquél. Dile á entender que sería bueno
dar primero razón á V. P., para ver la orden que daría en ello.
Respondióme que no era necessario aguardar respuesta, pues que
el libro era público, y que todos lo verían y lo temían.
Quanto al procurador que escriue el P. Polanco nos concer-
temos acá que aya en Roma de Castilla, Portugal y de las Indias,
yo e dado auiso sobre ello al P. Nadal, para que él, como sabe
las cosas de acá y de Castilla, ordene esto cómo ha de ser, y nos
lo escriua , 3^ seguiremos su orden con la ayuda del Señor.
El P. Nadal pidió al rey, antes que se partiesse, que señalasse
el día de la fundaçión del collegio de Coimbra, porque, según la
orden de las constitutiones, le dixéssemos las missas y orationes
en aquel día. Respondió que nosotros tomássemos el que nos pa-
reçiesse: después dexóme dicho el P. Nadal, yéndose de acá, que
le nombrasse el día de los reys, si pareçía bien á S. A. Díxeselo:
respondióme que sí.
Açerca de los libros de humanidad que allá se reformarán,
como escriue el P. Polanco, acá los desseamos mucho. Para te-
ner copia dellos nos sale también (como de los otros librithos)
más barato imprimirse acá.
Aquí se ayuntan aora las cartas de la India para se imprimir
por mandado de V. P., y no sabemos si querrá que se uean pri-
mero en Roma antes de imprimirse.
Aquí solíamos también emprimir las cartas de la India quando
uenían, por quitarnos del trabaio de copiarlas para muchas par-
tes, que es muy grande. Querría saber de V. P. si nos da liçençia
para que se impriman, y asímesmo las del Brasil, Congo, Affrica
é otras partes semejantes.
André Fernández y Bernardo Japón * irán á Roma, como
V. P. da á entender, y no aurá difficultad en ello, plaziendo á
nuestro Señor. Todavía mandé preguntar al P. Nadal quándo
quería que se partiessen de acá.
Nuestros hermanos en la India frequentan mucho las discipli-
nas públicamente, y cada semana la ay en S. Pablo en Goa: temo
* Vide epist. 748, pag. 17 hujus voluminis.
17 Martii 1554 III
que no espante aquello á los .gentiles para uenir á nuestra fe, ni
se edifiquen mucho, pensando que la disciplina se[a] alguna cosa
substantial de nuestra ley. Represéntelo á V. P., si en ello con-
uiene proueer alguna cosa.
Con esta uan unas copias de cartas del P. Nóbrega, del Bra-
sil, con las quáles V. P. podrá tener alguna informaçión de las
cosas de allá, y proueer en ellas como mejor le pareçerá en el Se-
ñor. Lo que en ellas ay que tocaua acá hazer, ya se prouee en
ello, y en todo aurá buen recado con la ayuda de nuestro Señor.
Açerca del obispo del Brasil el cardenal le escriue muy largo,
y le encomienda mucho que mire açerca de todas essas cosas que
escriuen dél los nuestros, no dándole á entender que sabe nada
por nuestra uía, porque él tiene acá el gobernador Thomé de
Sosa, que uino (mucho nuestro deuoto) que le a informado lar-
gamente de todo lo que passa, y le dize tenga muy encomendada
la Compañía, y que él y otros praelados nos toman por acá por
más idóneos operarios, auiendo muchos otros, quánto más lo deue
él hazer allá, adonde ay mucha falta dellos: y expressamente le
dize, que no se muestre differente con ellos, y los dexe exerçitar
todas las cosas conforme á nuestro instituto. El cardenal me leyó
la carta y me satishizo en extremo. Pienso que le ablandará del
rigor en que estaua con nosotros con la ayuda de nuestro Señor.
Encomendóme mucho el cardenal escriuiesse allá al Brasil á No-
brega, que todo lo possible condecendiessen con el obispo, y todo
lo possible se uniessen con él: yo le dixe que yo lo haría, y que
creya que los Padres temían mucho cuidado dello, porque es muy
proprio de nuestra Compañía; y así creo que él está informado que
no es nuestra la culpa por el gobernador que uino Thomé de
Sosa. Y también le encomienda en la carta que fauoresca á la
Compañía, en que se haga un collegio en la ciudad del Saluador,
conforme á lo que tengo scripto á V. P. en otra carta, que creo
que va en este maço: y el cardenal está muy puesto en que este
collegio se comiençe allá, y que el rey lo proueerá de todo lo que
fuere menester. La resoluçión del rey açerca dello no la tengo
* Petrus Fernandez Sardinha. Polancus, t. IV, pag. 549, n. 1176.
* Vide epist. superiorem.
112 Epistolae Mixtae— 780
aún: creo que será conforme á esto, con la ayuda de nuestro Se-
ñor. En estas copias del Brasil escriuen de una irregularidad de
Pedro Correa, que allá está, que no se puede dispensar sino
por Roma: V. P. prouea en ello.
Con esta va también una copia de unas cartas del obispo, que
nos escriuió acá. No me pareçió mostrallas al cardenal, por temer
que no se engañe en ella en encareçer mucho las cosas ; pero
todas las copias de los nuestros, que van aquí, las mostré al car -
denal, pareçiéndome que así conuenía en el Señor. Piega á él
que en todo su santísima voluntad sintamos y enteramente la cum-
plamos. De Lixboa á xvij de Março 1554. De V. P. indigno hijo
enX.^
Mirón. %
Quanto al entrar en la tierra adentro los nuestros del Brasil,
como escriuen al rey y cardenal y Thoraé de Sosa, pareçe que en
ninguna manera conuiene, sino que rehagan las partes que son
començadas, donde ay Padres de la Compañía, que son quasi to-
das las capitanías del Brasil, y como son pocos, no pueden supplir
para la tierra, quánto más para entrar adentro: y así nos pareçe
acá á nosotros.
La carta de don Theotonio, con que le mandaua V. P. resedir
en Córdoua ' , pareçió al doctor - y á los más professos sería al-
gún inconueniente dársela, por auer de ir [á] resedir allá el doc-
tor, y el hermano D. Theotonio muestra estar mal con él, y con
esto quiçá no se quietará. Dilatamos darle la carta, hasta consul-
tarlo con el P. Nadal.
El despacho que uino de allá del collegio de Santiago para el
doctor Torres, le mandamos con hombre proprio al P. Nadal, para
que él proueyesse en lo que el Padre doctor podía hazer en ello:
creo que tanbién escriue el Padre doctor sobre ello.
La rey na apuntaua que, si pudiesse ser, los legos que fuessen
con el patriarcha, tuuiessen disposiçión para hazerse allá sacer-
dotes. Seria bueno también, dezía, que la carta de Luis Gonzá-
lez hablaua en mi'* legos, entre los xij; y el rey dezia que no
* Habetur haec epistola inter Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 2.
* P. Michael de Torres, Cordubam profecturus. Cf. epist. 812.
21 Martii 1554 u3
hablaua sino en vi; pero en esto de los legos y del número dellos,
se remitte [á V. P.]: bien creo se holgaría más todos fiiessen
sacerdotes. De V. P. indigno hijo in Xpo.,
Mirón.
Inscriptio: f Al muy Rdo. Padre, el P. M. Ignatio, praepó-
sito general de la Compañía de Jesús, en Roma.
ADRIANOS ADRIAENSSENS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
LOVANIO 21 MARTII I554 1.
Pro Societate agunt R. P. F. Petrus Soto, O. P., Ludovicus Blosius, O, S.
Bened., Alexius Fontana, aliique amici: eidem adversatur praeses Vi-
glius van Zwichem. — Petrus Spiga militibus, in statione positis, ac po-
pulo spiritualem operam navat. — Lovanienses excoluntur. — Terrae
motu urbs concutitur. — Collegium Falconis in deterius abit.
t
Ihs
Gratia et pax X.i nobiscum. R.de in X.*' Pater, Nihil prorsus
literarum hac vice accepimus a R. V. Nuper scripsi R. V. quo-
modo R. Pater, frater Petrus % olim confessor imperatoris,
susceperit negotium solicitandi apud imperatorem pro collegio
Louanij erigendo '\ Rediens ergo Louanium (profecturus nimirum
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 99, prius 196, 197.
- Nimirum R. P. Fr. Petrus Soto, O. P. decus insigne, quem merito
laudat POLANCUS, t. IV, pag. 283-285, n. 610-612. Illius res gestas ac vir-
tutes complexus est TouRON, Histoire des Hommes illustres de l'Ordre de
Saint Dominique, t. iv, pag. 2l6-23o.
^ Scripserat enim Polancus ex comm. Patri Adriaenssens, 27 Februarii
1554- «Quod attinet ad negotium Collegii Lovaniensis, tractari commodius
aut efficatius per alium non poterai, quam per Rdum. Patrem F. Petrum
de Soto, quia vix alium novimus, qui tam serio Christi negotia et christia-
nae reipublicae et tanta cum auctoritate apud Caesaream Majestatem agere
posset; unde et exitum optimum expectamus. Scribit ad eum Pater Doctor
Olaveus, qui magna familiaritate et amicitia eidem conjunctus est. V. R.
curabit ut hae litterae fideliter ei reddantur.» Polanco, t. iv, pag. 284,.
n. 610, annot. 3. Porro amicitiam et studiorum necessitudinem, qua Soto et
Olave devinciebantur, explicat in hujus vita Nieremberg, Varones iliis-
EpISTOLAE MixTAE, TOM. IV. 8
114 Epistolae Mixtae— 781
Augustam) vocauit me et dixit mihi: Ego, inquit, locutus sum
imperatori, exponendo ei quomodo cancellarius louaniensis ' et
alij rogauerint me vt pro vobis intercederem vosque caesareae
majestati commendarem, peteremque licentiam erigendi coUe-
gium. Imperator vero bene suscepit et injunxit mihi vt hec
eadem indicarem regine Scripsi ergo summam petitionis et
tradidi regine, et etiam ore tenus omnia ipsi explicauì. Regina
sic satis bene suscepit, et respondit se velie de eadem re conferre
cum imperatore. Locutus fuissem etiam domino praesidi Viglio
sed non dabatur opportunitas, et festinabam profectionem. Tua
ergo (mihi * loquens) R.** ibit Bruxellas, et dices presidi Viglio
me R. V. mittere vt habeat responsum a regina. Hactenus dictus
frater Petrus.
lui ergo Bruxellas, ne quid deesset ex parte nostra, et preci-
pue quia dominus abbas laetiensis ^ (qui estate preterita suscepit
exercitia) erat tune temporis Bruxelle, idque vocatus eo a regi-
na, que volebat eum suscipere quandam ditissimam abbatiam
eiusdem ordinis prope Tornacum vel in ipso Tornaco; sed bonus
al)bas recusauit et varias rationes in scriptis obtulit regine, que
tandem suscepit excusationes ipsius. Inter hec dictus abbas inui-
tabatur a dicto Viglio ad mensam. Inter prandendum, a quibus- »
dam dominis Hollandie, qui ibidem erant inuitati, facta est men-
ilo nostri magistri Theodorici ^ ^ concludentes omnes esse male
factum. Tandem Viglius (videns abbatem tacere) conuertens se
ad abbatem, dixit: Nonne, inquit, hoc malum est, etc? Quomo-
do, inquit abbas, hoc malum esset, cum in ecclesia Dei nunquam
non fuerit probatura bonum, et sanctum? Quomodo, inquit Vi-
bres, t. IV, pag. 684, in editione autem bilbaensi, t. v, pag. l3. — Cf. Epist.
Mixtae, t. II, pag. ySy-ySS.
' Ruardus Tapper.
- Erat Maria, Caroli V soror, Flandriae gubernatrix.
' Viglius van Zwichem, qui Jesu Societati vehementer adversabatur .
Polanco, t. iv, pag. 281-283, n. 607 et seqq.
* Ms. nihi.
^ Ludovicus Blosius, Societatis fautor, de quo saepe diximus.
^ Sermo est de Theodorico Geeraert (Gerardi). Quae heic dicuntur,
usurpavit PoLANCUS, t. iv, pag. 281, n. 607.— Cf. ejusdem t. m, pag. 7,
annot. 3.
21 Martii 1554
115
glius, hoc bonum est, cum parentes hactenus subierint pro filiis
tot labores et sumptus, et quod filij post hec, insciis et inuitis
parentibus, ingrediuntur religionem? Ad eum finem, inquit ab-
bas, nutriuntur filij, vt toti Qomino seruiant. Cum ergo hoc fit,
non perdunt parentes filios, sed magis lucrantur.
Deinde Viglius. Jam fere annus est ex [quo] domina regina
commisit mihi negotium huius Societatis, et legi bullas; sed mi-
rum est et contra cañones, quod ponti fex tanta priuilegia ipsis
concedit, et similia. Ad que dominus abbas multa bona respon-
dit; et statuebat seorsum cum Viglio latina de nobis conferre.
Causabatur etiam Viglius quemdam de Societate fuisse in aula
imperatoris cum legato vel nuntio apostolico et, inquit, omnia
significabat pontifici, que in hac aula imperatoris agebantur.
Imperator vero, inquit, et nos mirabamur quomodo pontifex
omnia sciret, etc. De his satis.
Et hec acta erant ante aduentum, et, cum veni ad abbatem,
abbas omnia retulit mihi, et si quid pro nobis posset prestare,
offerebat se paratissimum .
Accessi deinde dominum Alexium Fontana \ et hec omnia ei
exposui. Insuper et ea, que de nuntio apostolico archiepiscopo
item de principe Hispaniarum et eius familia scripserat mihi
R. V., eidem Alexio ostendi, Ipse respondit. Quod, inquit, atti-
net ad auxilium nuntii apostolici in vestro negotio, parum pro -
desse poterit. Quod vero ad principem attinet, multum ille pos-
set. Et prestare videtur vt res ista non facile denuo tractetur,
nisi bona spes sit [eam] obtinendi. Proinde videtur expectandus
aduentus principis '% et interim dominus abbas posset preparare
' Carolo V a secretis, de quo saepe in Cartas de San Ignacio.
- Hieronymus Muzzarelli, O. P., nuntius apostolicus, archiepiscopus
cosensis (de Gonza), cujus meminit Polancus, t. iv, pag. 288, n. 617,
annot. l. — Venerai etiam ad curiam imperatoris cardinalis Reginaldus Po-
lus, sedis apostolicae legatus, quem Ignatii nomine Adriaenssens salutavit.
De eo quoque scripserat Polancus ex comm. 27 Februarii: «Rmum. Cardi-
nalem Polum in Collegii negotio et in aliis propitium semper inveniet V. R.
et ad óptima quaeque maxime propensum, quae est ejus pietas et singularis
erga nos et omnes affectus charitatis...» Polanco, t. iv, pag. 285-286,
n. 6l3, annot. I .
^ Philippi II.
Il6
EPISTOLAE MlXTAE— 781
animum presidis Viglij. Ab ilio enim tota res pene pendet. Redi]
ergo ad abbatem, et etiam placuit nobis dictum consilium. Abbas
vero ante suum discessum ex Bruxella non habuit opportunita-
tem loquendi Viglio, sed eidem scripsit et copiam [litterarum] ad
me misit, quam et ad P. V. mitto, vt videat P. V. synceritatem
boni abbatis et eundem, cum suis, suis precibus commendatum
habere dignetur. Dedi ei vnum granum ' de communi, quod
adhuc habebam, quo et gauisus fuit in Domino.
Noster confrater, dominus Petrus Spiga, adhuc est Auesnes
ibidem audiens confessiones et laborans in vinca Domini, redi-
turus (Deo volente) post pascha. Intelligo eum ab omnibus ibi
diligi non sine fructu in Domino. Et quia Auesne solum distat
tribus miliaribus ab abbatia dicti abbatis, dominus abbas misit
quosdam religiosos, qui adducerent nostrum confratrem ad ab-
batiam, quod et factum fuit cum omnium consolatione in Do-
mino ".
Est Louanij quedam familia ditissima, que solet nobis confi-
teri, excepto marito, qui non loquitur teutonica, alioquin totus
noster. Uxor ergo istis diebus rogauit nos, anne fieri posset quod
aliquis, gallice loquens, habitaret Nammorci, que est prima et
precipua ciuitas Hannonie? Nos, inquit, prouidebimus ei de ex-
pensis, et erit confessor totius familie nostre, etc. Maritus huius
familie est receptor imperatoris multorum locorum Louanij et
prope Louanium, et cum essent hic fratres gallice intelligentes,
solet confiteri fratribus. Jam vocatus et electus est ab imperatore
generalis receptor imperatoris per totam Hannoniam, et sic, de-
bet bine Nammorcum migrare cum tota familia. Ego respondi,
cum tempore, Deo volente, futurum. De bis satis.
Hoc solum addam, quod sentio in corde meo et video pluri-
mos nobis magis magisque in Domino affici, et habeo bonam
spem quod Dominus adhuc multa operabitur. Sit ipse in omnibus
bènedictus. Amen.
' Se. benedictiim, ex illis quae Roma Ignatius eo miserat.
2 Rem fusius explicant Polancus, t. iv, pag. 292-293, n. 625, et Liti.
Quadr., t. il, pag. 594.
22 MARTII 1554 117
Raptim Louanij 21 Martij anno 1554. R. V. seruus in Do-
mino,
Adrianus Adriani ab Antuerpia.
Quando hec scripseram, nocte sequenti, circa medium noctis,
factus est hic Louanij terremotus, idque ter successiuis vicibus,
semel tamen tam fortiter, vt putarem domum nostram subuer-
tendam .
Collegium illud, quod eiecerat nostros fratres ante duos
annos eo quod multi ex ilio collegio nobis fauebant et aliquì
adiungebantur, putantes quod impediremus bonam coUegij pro-
motionem, hoc, inquam, collegium preter solitum ab eo tempore
pessimam habuit promotionem. Nimirum sextum et iam quintum,
vt vocant, vniuersitatis.
t
InscripHo: ]hs. RAo in X° Patri magistro Ignatio de Layóla,
generali praeposito Societatis Jesu. Rome.
ALBERTUS FERRARESE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EUGUBIO 22 MARTII 1 554 - .
Ad abbatiam cardinalis Cervini se contulit.— Quid ei acciderit in
distribuendis sacris Eucharistiae particulis.
t
Yhs.
Gratia et pax domini nostri Jesu. Alli xx del presente rice-
uessimo quelle di V. R., alle quale, non ui essendo per risposta,
non dirò altro circa ad esse se non, in quanto mi impone V. R.
per scriuere a Ferrara, già ho fatto: ma non se ritroua sino fatto
le feste. Hora per dare notitia a V. R. di tutte le attione, quella
debbe sapere che beri matina a piedi a piedi andai alla Badia, e
' Collegium Falconis. Polanco, t. il, pag. 588, n. 402; t. iii, pag. 279,
n. 626.
- Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 3o, prius 41 Vi-
ii8 Epistolae Mixtae— 782
gionto ditta eh' io hebbi la missa, confesai circa 28 ou 29 per-
sone, e subito la sera mi ritornai. E questo mi fu imposto dallo
agente de monsignor cardinale per alcune persone vechie, attento
che in Agubio non ui era molto che far' più per noi. Anchor'
haueria da narrare circa le cose spirituale una cosa a V. R., la
qualle non scio se lè meglio a tacerla; ma a V. R., come a mio
degnissimo superior', li dirò quello che nella domenica delle
palme mi occorse ministrando il santo sacramento ad alcune per-
sone spirituale e contemplatiue che usano il leuarsi la notte per
orar' e contemplar': per megio delle qualle Dio volsi monstrar'
qualche segno, il qualle non uoglio dire miraculo per non pi-
gharne vanagloria, che absit gloriari nisi in cruce Domini % che
io scio bene che non son degno di vedere miracuh nelle mie
mani. Pure il caso fu grande: che, celebrata la missa con il passio,
e consecrato, e insieme sei particule, che tante persone mi ha -
ueuano ditto che erano, e pigliato le ditte sei particule in su la
patena, e uoltandomi alle predite deuote persone per dirh il mi-
sereatur, vide quelle non erano se non cinque persone, e uo-
lendo destribuirli tute, volendone dar' doe particule ad una per-
sona, vna delle due particule si attachete tanto alla patena, che
non era possibile con tute le quatro ditta a poterla spicarla. Di
modo che io non mi sapeuo che dire ni che far', vedendo che
quella chiesa non sè sohto a repo[r]re il sacramento: tanto eh' io
mi misi alla oratione, mancho la poteua spicare; pur' ritornando in
me, dieti la purificatione alle comunicate che già me lo haueuo
smenticato, et dandola, mi racordai de una delle deuote spiri-
tuale che ge haueua prohibito la comunión per mortificarla, et
disi allora ad alta uoce: se alcuna si uoleua comunicar', tacendo
però sempre il secreto, e più uolte mi misi alla oratione, e man-
cho poteua spicarla. Doe uolte andai in sacrestia, che pareua che
non sapeua che mi facesse, e tornaua allaltaro tacendo e facendo
oratione: mai era possibile spicarla. Alla fine vene quella deuota
Abbatia Cervini cardinalis, sive ((inonasterium quoddam tria miilia
passuum Augubio distans (Vivum vocant)». Polancus, t. 11 pae;. 170
n. 14. \ f b / >
- Ad Gal. v;, 14,
22 MARTII 1554
per pigliar' la santa comunione, e facendo anche oratione, dipoi
ne spicai la mittade, et il resto non si poteua hauer'; in tanto
affatichai, che il resto in più pezzi io lo pigliai, non hauendo io
pigliato purificatione. Rdo. Padre, la cosa fu a mi tanto grande,
che quando me la recordo, non scio che dire ni che far'. Niuno lo
scia, se non il signor vicario, ni wiche M. Agustino A V. R.
mi racomando. Di Agubio alli xxij Marzo Liiij. D. V. R.,
Alberto Ferrarese.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Xpo. Padre, il P. M. Ignatio di
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, a Roma, a
santa Maria dalla Strada.
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 22 MARTII I554
A duce Hercule de Este Pelletarius arcessitur. — Acta cura ducissa Renata
hujusque domo. — Capita sive praecepta sex utilissima, ab ipsa servanda.
t
Jhs.
La gratia et amore eterno perseueri ne cuori et animi nostri.
Amen, Dominica passata, cioè delle oliue, me chiamò S. Ecc.*
et insieme soli ragionassimo circa vna hora de madama * et sua
casa. La conclusione fu che hauessi io d' andare a confessare le
sue due tìgliuole ^ che stanno con lei, il lunedì; il che feci con
grandissimo guadagno et frutto nel S. N. et consolatione de S.
Ecc.*, il quale fu auisato che gli haueua molto piaciuto et satis-
fatto a quello c*he molto tempo desiderauano.
Confessate che furno, tornai a S. Ecc.*, et detegU sette punti,
* P. Augustinus de la Riva.— Haec adhibuit POLANCUS, t. iv, pag. 54,
n. 92.
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 56, prius 92, 93.— Hac est
usus epistola Polancus, t. iv, pag. 68, n. 123 et seqq.
' Dux Ferrariae, Hercules de Este.
* Renata, Ferrariae ducissa, Ludovici XII, regis Galliarum, filia.
^ Lucretia et Eleonora.
I20 Epístolas Mixtae— 783
secondo me dette il S. N. ad intendere per Y utilità de quella
casa.
Il primo fu, mandar' via li suspetti, et massime li quatro
capi, cioè il predicante, lo elemosinarlo, vn greco maestro delle
putte, et vn altro vecchio, tutti marsi in heresia. Il 2.°, far dire
ogni di messa in detta casa. Il 3.°, far' che dicessino lufficio dela
Madonna, et hauessino la corona. Il 4.°, che si leuassino etiam
via le donne, et massime i capi et alchune in particolare. Il 5.°,
che non si predicasse se non quando et chi piacesse a S. Ecc.* Il
6.°, che stessi madama più appresso di palazzo per hauere più ti-
more et respetto. Il 7.", che pareuami chel S. N. gli haueua
aperta la porta per potere far' quello che gli haueua detto in
consciência essere tenuto fare.
Tutti li puntti approuò, ma il 6.° non sapeua come far', per
non essere logo a proposito per lei. Furno licentiati li quatro capi:
se dice la messa ogni di, etc.: le donne pian piano si mutaranno.
La zobia santa che hogi me commandò che andassi a comunicar
le sue figliuole, et dire la messa, et predicare, et per essere il
monasterio del Corpo de X.° appresso il palazo de madama, et la
sorella de S. Ecc.*^ in esso monasterio et molte altre, numero 180,
relligiose, hauendo etiam loro deuotione, fu determinato che an-
dassimo là, et così fecesse, et reconciliai essa et sue donselle, et
deci la messa nel conspette di tutte le religiose, et molte altre
gentildonne grande et erano iui, et le comunicai, et predicai al-
quanto nauti la comunione; ma per non bastarmi il tempo a dire
tutto quello chel spiritu del Signor minspiraua, deci che dopo
pranso tornería: il che fece, et voleua venire Sua Ecc."", sei non
fusse accaduto in quello instante vn certo repentino nego tio:
vnde, non potendo venire, mandò il signor Alessandro *. La pre-
dica durò due hore almanco, sempre parlando del santissimo sa-
cramento, dimostrando le prophetie di esso, le figure, 1' institu-
tione, la descri tione et confirmatione per il nostro Signor in
santo Joanne al 6, la verità di essa, la predicatione per santo Pau-
* Alexander Fiaschi, Herculi duci familiarissimus et Societati valde
amicus.
22 MARTII 1554
121
lo, la celebratione per li apostoli, la frequentatione per li xpiani.
nella primitiua chiesia, la necessità, et vtilità.
Erano 22 bore, et perciò M. Alessandro volse che andassi a
far' collatione overo disnare, et che domane S. EcT^.^ me chia-
meria. V. P. vede il bisogno delle orationi sue et [di] tutti li Padri
et fratelli. Tanta allegrezza sta in Ferrara, che dire non potria,
Vole il signor duca che io vada spesso a vederli et dirli ale
volte messa, il che fero, gratia al S. N. J. X.
Parlai dua volte a madama, pur piaceuolmente, anchora che
S. Ecc.* m"" hauesse commandato che parlassi sfrontatamente, sii
accadeua entrare in disputta. La pouera donna non ha lettere, se
non alchuni lochi in volgare de santo Paulo male intesi, et puo-
che ciancie, con le quale etiam a me predicaua, etc.; ma gli tron-
caua le parole quando non caminaua al vero lumine euangelii,
ridendo con lei cosi piaceuolmente. Iddio la conuertisca: credo
che serà da fare. Ho etiam confessato il signor D. Aluige
Serà aparechiato M. Adreano per andare in patria, perchè in
sta terra non starà mai sano, et pare che si auicini al tisico, et
più presto è meglio.
Ali 22 de Marzo 54, de Ferrara. De V. P. figliolo,
JOANNI PeLLETARIO.
Le schole sono cessate fino doppo pascha.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X. Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù, a Roma.
• Ludovicus, ducis filius. — Cum tam ea, quae de Ludovico, quam quae
de Renata dicenda nobis essent, abunde in Polanci annotationibus dixeri-
mus, ne crambem recoquamus, lectorem ad illa loca remittimus, Polanco,
t. IV, pag. 56, n. 95, annot. i; pag. 60, n. lo3; pag. 68 et seqq., n. 123 et
seqq. Heic notare sufficiat has, et sequentes per totum annum datas a Pel-
letario litteras, lucem afierre tum Polanci Chronico, tum historieis, qui de
Renata scripsere, Fontana, Renata di Francia, Roma, mdccclxxxix;
RODOCANACHI, Renée de France, Paris, 1896, qui profecto aliquid profecis-
sent, si Pelletarii epistolas manibus versassent.
122
Epistolae Mixtae— 784
DIDACUS VIEIRA
PATRI SIMONI RODRIGUES
[OLISIPONE (?)] 25 MARTII I554
Avet de eo aliquid scire. — Donationem, quam olim se fecisse ait, revocai et
exigit, — Cur a Societate defecerit, praeteriens, indicai. — Sororem suam
ejus auxilio egere significat.
t
Rdo. Padre. Depões de V. R. ser partido desta terra, nunca
mais vimos recado de V. R. Deseyamos saber muitas nouas e de
sua saude: pera isto abasta a rezão que temos, pois somos filhos
Com esta escreuo ao P. Mtre. Ignatio acerqua da doação que
fiz. V. R. bem sabe a rezão que eu tenho de não tornar ha Com-
panhia respeitando minhas maas disposições que nela aquiri e me
causarão com muitos desgostos que me derão tanto contra rezão.
O que poder fazer com o Padre, não deixe de fazer, pois não tenho
outra cousa pera meu remedio e emparo de minha irmãa, ainda
que eu não quero mais que o que for bem. X.° tenha a V. R.
sempre de sua mão. Deste hospital, onde ainda estou, oye 25
de Março de 1554. Filho de V. R.
Mestre Diogo Vieira.
Inscripiio: f Ao Rdo. Padre M.tre Simão Roiz da Companhia
de Jesu, en Roma.
Alia marni: Ex Lusitânia.
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 198, prius 515.
^ Defecerat a Societate P. Didacus Vieira, ut alibi diximus. Epist. Mix-
tae, t. II, pag. 802, annot. 4. Rursus de eodem viro redivit sermo in episto-
la P. Miron 2 Augusti data, a nobis suo loco edenda.
2Ò Martii 1554
123
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PANORMO 26 MARTII I554 '.
Quae acta sunt cum episcopo cefalensi, ad lustrationem quod attinet
dioeceseos suae, commemorat. — Miserrimi illius mores.
t
Jhs.
Muy Rdo. en X.** Padre. Por la copia de la informaçión que
con esta ua sobre la persona del obispo de Cefalú % conocerá en
parte su calidad; y porque su Ex.* scriue al cardenal de Carpi %
embiándole esta informaçión para que hable á su S.dad sobre él,
me ha encomendad[o] que yo scriuiesse á V. P. lo que ha pas-
sado con él, porque hemos entendido que él va á Roma, y que
stá muy quexoso: será bien que se sepa la verdad.
Stando en Messina el virrey, y entendiendo la mala fama deste
pobre obispo, y quán stragada staua su dióçesi, y los muchos
concubinarios que auía; sin dezirme á mí nada, el virrey proueyó
que el dicho obispo eligiesse vn viccario para que visitasse su dió-
çesi, y que vn barón, que es capitán de armas por allá, le vuiesse
de dar todo fauor y ayuda, para que aquellos concubinarios fues-
sen castigados: y de verdad, el barón se desmandó algún tanto,
y excedió en el modo de proceder más de la facultad que se le
hauía dado, sin saber nada el virrey dello.
Carçeráronse muchos de los clérigos, y no se proçedió del
modo que se deuía. Veniendo acá en Palermo, el obispo se que-
xaua; yo dixe al virrey que de otra manera se pudiera meior ha-
zer lo que se pretendía: que quando fueran algunas personas
ecclesiásticas, con autoridad del obispo se hiziera meior y sin
scàndalo. El virrey se me scusò diziendo, que el barón se hauía
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 88, prius 177, 178.
- Franciscus de Aragon. PoLANCO, t. iv, pag. 215 et seq., n. 480 et
seqq., ubi plurima ad rem spectantia aiferuntur.
' Rodulphus Pio de Carpi ,
124 Epistolae Mixtae — 785
alargado más de lo que deuía, y que hauía sido sin él hauerle
dado essa autoridad, y parecióle bien que se tomase este medio
para meior hazer este offiçio, y mitigar lo passado; y ansí embió
á llamar el obispo, y yo me hallé presente, y dióle vna mano mui
rezia sobre su uida y el mal gouierno de su diócesi. Y diziendo el
obispo qué quería qué hiziesse, el virrey le propuso esto: que se
embiasse algunas personas ecclesiásticas para uisitar su diócesi.
Y él, ó fuesse por cumplimiento, ó por otro respetto, dixo que era
contento, con que fuessen personas ecclesiásticas, y que les daría
su autoridad, como hauía propuesto su Ex.*; y assi se partió.
Después me embió allá el virrey para que jo lo tratasse, y
halléle todo mudado, negando hauer prometido tal cosa, etc. El
virrey lo sintió esto mucho, y embió allá vno para que le ha-
blasse, y después el virrey le embió á llamar; y con dezirle que
el virrey staua mui enoiado, antes que entrasse él, consentió en
que se embiassen los que hauía propuesto el virrey, que eran el
vicario de Jorgento y el prior Çeguera Y como jo entendía en
este negotio, exhortaua al dicho obispo que uiniesse bien en ello,
porque el virrey se quietasse, pues no se pretendía otra cosa, sino
el seruicio de Dios en ello. Parecióle que jo hauía sido causa
desto, y ansí se quexó de my; y nuestro señor Dios sabe lo que
jo he procurado en que esto se hiziesse lo más dulcemente que
se pudiesse, y que se jo no uuiesse mediado, por uentura se si-
guieran algunos otros inconuenientes de los que hauían seguido
con el barón.
En fin, han ido el dicho viccario y el prior Çeguera, con su
autoridad, queriendo, quando dió el consentimiento, que los di-
chos visitadores no pudiessen tomar informaçiones contra dél.
Quiso su Ex.* que fuesse vn Padre de la Compañía con ellos, mas
no fué nombrado por visitador. Han uisitado la tierra de Che-
falú y vn otra pequeña, y por la semana santa se ha entermitido
la dicha uisita, y con los pocos días que allí han stado se han he-
cho muchas buenas obras.
Con esta va vna copia de las prouisiones que allí se hizieron:
' Hieronymus Seguera, cujus est epistola 670, Epist. Mixtae, t. m,
pag. 484 et seqq.
20 Martii 1554 125
de aquí á algunos días quiere su Ex.*^ que se cumpla la dicha ui-
sita. Todo esto se ha hecho con comunicarlo con Juan Osorio y
con el viccario de Jorgento, que son personas letradas, y jo, para
dezir la verdad, no quisiera que fueran desta manera, sino vn par
de personas religiosas, que procedieran al modo que proçedemos
nosotros, predicando y confessando, etc.; mas al virrey no le pa -
reció, diziendo que no se haría nada; y ansí se ha hallado por ex-
perientia que era menester llenar la facultad que llenaron, y pro-
ceder como han procedido.
Esto es lo que passa en este nego tio. Jo agora he entendido
que el dicho obispo stá para ir agora á Roma, y ha ya días que
quería irse deste regno por no sé qué enfermedad, y quando tra-
taua con el virrey esto de la visita, dezía al virrey que se quería
ir á Roma; y preguntándole el virrey la causa, respondió, que
por más ualer; y reprendiéndole el virrey que vn vieio de tal edad
tuuiesse tal desseo, significó que quería permutar el obispado; y
diziéndole el virrey, que no çonuenía que, hauiendo stragado vno,
stragasse otro, que esto no conuenía, que era del patrimonio real,
que mirasse que, yéndose, le podrían quitar los fruttos, etc., él
staua con temor y duda. Jo hablé al virrey, y después al dicho
obispo, y le dixe que staua en su mano hazer lo que quisiesse; y
assi stá dende esta semana santa embarcado en vna galera, de
donde no ha salido, aunque no uuiesse peligro de irse las gale-
ras. V. R. puede uer qué hombre es, quán poca cuenta tiene con
Dios. Esto es lo que passa sobre este pobre hombre, el qual está
tan ciego, que, hauiendo estado aquí muchos días en la iglesia de
la Maysón [sic], no salía á la iglesia á oir missa. Y esta me dizen
era su costumbre, estando en su obispado, teniendo la casa junto
á la iglesia; y lo que es peor, que, estando aquí, teniendo la
muger en vna casa, me dizen por muy cierto que cada noche iua
á dormir con ella, y á buena hora boluía á la abbadía donde
estaua allojado.
El Señor le illumine, que, cierto, está muy ciego, y temo que
no sea dado ya in reprobo senso, siendo ya de settenta anyos.
V. P. puede desto conoscer cómo deue estar su diócesi, y la ne-
cessidad que hauía de visitarla. Como estos obispados son de jure
126
Epistolae Mixtae— 786
patronatus, acá pretenden que, siendo negligente el obispo, y no
haziendo su deuer, que el rey no ha de permetir la ruyna del
obispado, etc. De Palermo á 26 de Março 1554. De V. P. sieruo
en Jesu X.°,
Jo. HiERÓNYMO Domenech.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito generale dela Compagnia de Jesù, a Roma.
NICOLAUS DE LANOY
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
VIENNA 3o MARTII I554
De migratione sociorum in monasterium carmelitarum, a rege constituía. —
De sociis quibusdam ad académicos gradus promovendis. — Nicolaus Lo-
tharingius recusat sacris initiari.
t
Jhs
La gratia et pace de Jesù X.° [nostro] signore sia sempre
nelli cuori nostri. Amen. Rdo. Padre. A 22 de questo habbiamo
riceuute le lettere de V. R. data del 27 de Gennaro, et hogi la
copia con le lettere de 4 mesi, de Parisio, et altre de India. Sa-
prà hora V. R. il progresso del negotio nostro quanto al mona-
sterio delli carmelitani Primieramente, essendo spinto il sere-
nissimo re nostro da noi per il mezzo del Rmo. Labacense * de
prouederci de vno altro luogo che fosse proprio alla Compagnia
nostra, ha determinato et commandato che se pigliasse il monaste-
rio delli carmelitani; et al priore, il quale era solo religioso dentro,
a fatto conferire vna plebania doi leughe de Vienna: dopo ha
commandato per doi volte a quelle fameglie de secolari, che
quasi tutto il detto occupauano, che se prouedessero d' altre
• Ex autographo in voi. E, unico folio, n. lo3, prius 210.
* Usus est hac epistola Polancus, t. iv, pag. 232 et seqq., n. 517 et
seqq., ubi ex BraunSBERGER, Canisii Episttdae et acta, aliisque plurima
ad rem adnotavimus. Vide locum.
^ Ferdinandus, rex romanorum.
■* Urbanus Weber (Textor), labacensis episcopus.
3o Martii 1554 127
stanzie per il principio de questa hora passata quaresuma, pur
loro quassi tutti hanno induggiato de vscire insino a la pascha:
imo anchora hoggi doi familiae ce stanno, ma apparecciate de dar
luogo alli nuoui hospiti, se venesero, Oltra de questo ha dato
commissione che tutti li paramenti se visitassero et scriuessero
in vno inuentario inanzi che se partesse il Padre priore, il quale
douendo questi santi giorni passati fermarse nella sua parochia,
ne pregò che attendesimo noi altri alla echessia del monasterio,
quanto alle messe et stanci, vn puocco de mala voglia, perchè
dela parte del re se vedeua constretto alla residentia, et de laltra
banda li commandaua il suo prouinciale che non se mouesse, sal-
tem insino alla sua venuta. Auanthieri giunsse a Vienne il Rdo.
prouinciale, et lo visitai hieri, et parlassimo a largo de questa
cosa, et finalmente mostrò buona affectione alla nostra Compa-
gnia: et del re no disse lui altro, seno che desideraua che hauesse
scritto al generale de V ordine et alla sua S.tà-, et che del resto
potrà sua maestà fare dal monasterio quel che li piaceua, essendo
venuto al ordine de suoi maggiori il monasterio tutto, al quale
r ordine non può prouedere de suppositi, conciosiachè in 15 mo-
nasterii che tengono anchora entieri nella prouincia della AUe-
magna alta, quasi nessuni li restano religiosi.
Hauendo andocti questo monasterio il Padre prouinciale per
abandónate, me dise che già hauea dato vna supplica excelso re-
gimini o parlamento de Austria per riscotere saltem li beni mo-
bili, essendo venuti quelli non già dalli ducchi de Austria, ma
dalli deuoti huomini; ma per il Padre prouinciale se può temere
che li signori del excelso regimiento non li daranno grata rispo-
sta, perchè forsi risguardaranno più alla intentione delli donatori
(li quali hanno hauuto certo rispetto al colto de Dio in questa
echesia) che alla detta ragione, et se può interpretare et inten-
dere che mai patirebbono che quella robba se leuasse di qua, per
transportare non si sa doue, essendo qui altri, alli quali seruiria
nel colto diuino. Io intendo che questo monasterio ha anchora
certe possesioni de vigne, et non so se daltre cose. Il Signor
nostro ordini il tutto a maggiore gloria sua.
V. R. ci potrà dare ordine de procedere, dico quanto alla in-
128 Epistolae Mixtae— 7í;6
corporatione per la Compagnia, benché siamo per lettere del pas-
sato auisati de V. R., che il re ha de trattare più presto che la
Compagnia apresso de sua S.tà per fare incorporatione de mo-
nasterii o d' altre robbe de religiosi. Per passare a quello luogo,
già siamo auisati dal Rmo. Labacense, et anchora noi apparec-
ciati sensa hauere fatto alchuna promissione de dire officii come
se pretendeua dal principio; perchè vedendo il Labacense che più
presto restaressimo in santo Domenico in nostra libertà, che alli
carmelitani con alchuno sumile obligo, ne fu risposto che fossimo
securi.
Della messa cantata per le domeniche et feste, pare che sal-
tem in questo principio, non potremo scampare, et nelli di so-
pradetti della pascha V abbiamo cantata col Y agiuto de doi o
tre scolari cantori del priore, massimamente perchè molti spa-
gnoli della corte che stanno incerca de quella echesia et altri della
terra molto desideranno che vi stiamo et faciamo de tal modo il
seruicio diuino.
Li doi fratelli nostri Rogério et Joachimo ', sono stati essa-
minandi per il grado de bacceliero artium, non senza molte so-
lecitationi, et se promoueranno, come intendiamo, questa setti-
mana sequente: li altri cinquo che sono baccelieri, cioè Martino,
Nicolao, Tirsio, Lamberto et Carolo % se dispongono anchora al
magisterio delle arti per Y anno prossimo % et senteno le let-
tione publicche, 1' uno più, Y uno manco, secondo che hanno loro
bisogno; et cosi habbiamo leuato delle solite faticche quasi dal
tutto. Martino, Tirsio et Carolo, aciò che questo anno possino
meglio fondar se nelle arti.
Hora ciascheduno di loro legge solamente alli soi discepoli
vna hora alla matina et vna hora dipoi il disnar: inanzi li legge-
uano quasi sei hore il giorno. Coadiutori hanno Nicolao, Erar-
' «Rogerius Schoter (legendum fortasse Scotter), Joachimus Vdamus
(alias Andamus)» Braunsberger, Canisii Epistulae et acta, t. i, pag. 414.
* Memorantur heic : Martinus Stevordianus , Nicolaus Lotharingius,
Joannes Dyrsius (perperam Tursius), Aichstettensis, Lambertus Auer, Ca-
rolus Grim.
' Ms . prossissimo ,
3o Martii 1554 129
do Joachimo. Aila seconda et terza classe de Carolo habbiamo
dato magistro Ottone et per vna hora Rogério: questi già detti
coadiutori molto ben potranno enseignando quelli jouani impa-
rare perfettamente la lingua todesca, nella quale tutti hanno
fatto buono progresso esta inuernata, et li doi già sono maestri:
li tre altri hanno anchora sentito tutto il corso della logica et
philosophia naturale, nella quale son ben fondati, et potranno
nondimeno sentire alchune lettione publicche, vna o doi, et es-
serci tarsi. P. M.e Erardo nostro brixio ha cura della viuanda et
superintendentia alla cocina et al coco.
Quando Martino, Lamberto et li altri, furono essortati da noi
per riceuere li ordini sacri, in nessuno trouassimo resistentia che
in Nicolao Lotaringo: et mai volse consentire, benché sia quasi
il più veccio de tutti, et non seppe dare raggione, perchè non
se sottometea simplicimente come li altri al iudicio delli sacer-
doti di casa. Adesso, pensando che hauesse mutato quella sua
fantasia, lo habbiamo essaminato et tentato con raggioni et ogni
diligentia, ma non se lascia persuadere de nessuno, di modo che
don Nicolao Gaudano et nostro Martino, alli quali secretamente
habbiamo ricommandato questa causa et carricho de indurlo a
cosa tanto santa, non hanno potuto cauare de questa essamina-
tione senon opinione, non so qualle, dal essaminato. Lui pure se
remette obscuramente a V. R. et m' a domandato se non me
disse niente de lui quando partessimo de Roma per Vienna. Io li
risposi de non, et mi parse questa domanda vna fictione et pa-
zia, perchè (li dissi io) si inanzi che partessimo da Roma habbiate
palesato al Padre nostro M.e Ignatio alchuno impedimento per
il quale sareste inhabile al sacerdotio, non egli è da credere che
vi hauesse mandato al studio, nè saria cosa necessaria, nè ancho
raggioneuole de studiare tanti anni per stare in cucina, como
pare che pretendete. O veramente sua R.* vi ha promesso che
non riceuerete li ordini sacri tanto presto, ma forsi quando ha-
uerete consummato meiglio il corso delli studii vostri: et questo
non, perchè bastarebbe pur assai questa raggione per serrare
' Erardus Avantianus (Dawant).
* Otto Canisius, Bti. Petri ac Theodorici frater.
EpISTOLAE MiXTAE, TOM. IV. 9
i3o Epistolae Mixtae— 787
tutti noi la bocca, et lasciami nella quiete vostra. Finalmente me
ha richiesto che io scriuessi a V. R. come non stà disposto al sa-
cerdotio, et forsi hauendo inteso la espressa volunta di essa o
che li receua o non anchora, se contentará più. Questo penso et
dico ex praesuppositis *, hor che non habbia impedimento, perchè
stimulando io che lui dicesse vna raggione, la qualle lo mouesse
a non fare come li altri, mi rispose cosi: Si scirem esse volunta-
tem Dei, me suscipere sacros ordines, non repugnarem, iam ti-
meo ne Déum offenderem, si susciperem, quando de Dei volúntate
mihi non constat: mox crassi errores huius responsionis expositi
sunt illi et absurditates, quae inde statim subinferuntur. Nondi-
meno, Rdo. Padre, io non penso, nè ancho nostro Martino, che
Nicolao se monstri cosi difficultoso per malicia onero duplicità,
anzi per pura simplicità, vergogna et timidità: quelli passioni
molto secgnorizano in lui, come per esperientia se vede.
Espettiamo in questo caso Y auiso di V. R. Tutti li figlioli
suoi viennensi humilmente se ricommandano alle denoti orationi
de V. R. De Vienna nel monasterio de santo Domenico 30 Mar-
ti! 1554. De V. R. seruo humile in Jesù X.®,
NiCOLAUS DE LaNNOY.
MARCUS JORGE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA 3l MARTII I554 -,
Vacatio ab scholis a dominica palmarum ad dominicam m a/òis.— Studia
jam jam instauranda. — Scholarum fructus, piaeque magistrorum exer-
citationes. — P. Torres Salmanticam est profecturus, ubi ejus adventus
exspectatur .
Jhs.
Mui Rdo. en Christo Padre. La graçia y amor de Christo
nuestro señor sea syempre en nuestras ánimas. Amén. Para
' Ms. praesupposistis .
- Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 177, prius 484.
3i Martii 1554 i3i
complir con la obediençia escrjveré breuemente lo que toca al
mes pasado á V. P. Estos quinze días, dende dominguo de ramos
hasta dominica jn albis no leyeron los maestros, porque muchos
de los escolares son de fuera desta çiudad, de vyllas y lugares
del arçobispado, y fuéronse allá la pascoa; mas em pasando ma-
ñana, empeçarán luego á leer, y leerán 4,** classes, ahunque hasta
aora no eram más de tres, vltra la de los casos de consçiençia,
por no aver maestro, y ahora embió ja el P, Mtro. Myrón vn
otro hermano, que empeçará el lunes la 4.^ classe. Aprouéchanse
los escolares byen en todo, así en el estudio como em la consçien-
çia. Tjenem amor y reuerençia á sus maestros: algunos dellos
pedieron al Padre los reçibiesse em la Compañía. Los Padres y
hermanos quedan con salud, ahunque estos días pasados dos
dellos estuuieron jndispuestos y con callentura. Los theólogos
también no leyeron estos quinze días, empeçaron también el lu-
nes; tienen al presente muy bueno exerçitio en su theología: al-
gunos dellos se exerçitaron la semana sancta en andar á la plaça
por moços del comprador. El dya de pascoa todos los hermanos
que tenían hechos los votos los renouaron, y alégranse mucho
con las nueuas y cartas de allá, y con las nueuas del Preste Juan.
Piega al Señor por su misericordia effectuar cosas tan grandes,
pues se dignó empeçarias.
Oy llegó aquí el Padre doctor Torres de Lisbona, que vaa
para Salamanca, ádo le están aguardando el Padre commjssario
y el Padre provinçial de Castilla, y el P. Francisco, y con él se
alegraron los hermanos en el Señor, Esto es, Rdo. Padre, lo que
me occurrió para escreuir á V. P. del mes de Marçio que passò.
Nuestro Señor tenga á V. P. de su mano, y todos nos encomen-
damos mucho en sus sanctos sacrifiçios y oraçiones. Dévora
del colegio de Jesú, al vltjmo de Março de 554. Hyio en el Señor
mjnimo de V. P.,
Marcos Jorge.
Inscriptio: f Ao mujto Rdo. en Christo Padre, ho P. Mtre.
Ignaçio, praeposito geral dela Companhia de Jesu, em Roma.
' Hieronymus Nadal.
I32
Epistolae Mixtae — 788
7»»
ALBERTUS FERRARESE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EUGUBIO 6 APRILIS I554
De valetudine sociorum. — Rumor de nostrorum discessu sparsus per urbem.
— Candidatus quidam juvenis nomen Societati dare constituit.
t
Ihs.
Gratia et pax domini nostri Jesu Xpi. Alli giorni passati ha-
biamo scritto alcune le quale non sapiamo se V. R. le habia
recepute, e dubitamo per non hauer' concorso de mandanti, es-
sendo la città fuora di passaggio. Vero è che non ne occorre al
presente cosa di importanza % pure el uie il fratello M. Michaele *
el si sta asai bene, e pare che non dica tanto de venire: vero è
che tiene per certo di venir' a Roma, e aspetta Ihora della partita,
tal chi li dissesi in contrario, si amalarla. Di Giouanni Antonio ^
pur' ahora incomentia a guarire di tanta rogna che ha hauuto; li
altri sono sani tuti del corpo, anche della mente, exetto che
Rainaldo, che io non ne scio niente, senon quello mi riferissino
li fratelli che lo hano per disoluto. V. R. pensará chio dica sem-
pre di lui per qualche maliuolentia; però me ne pasarò uia.
Delle scole e delli scolari non ne posso far' numero, perchè in
questi boni tempi sono andati alla campagna: questo è costumo
di aggubini. Solo dirò a V. R. che dicendosse per la città che noi
se habiamo a partir', e questo è stato per parole dello agente del
signor cardinale tal che è venuto vno giouene chiericho del
domo, scolaro che fu del Patre Oliuiero \ et in greco di M. Bat-
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. Si, prius 48.
- Vide epist. 770, 782.
' Ms. importazza.
* Michael Vignes .
^ Joannes Antonius Viperanus .
^ Cardinalis Sanctae crucis, Marcellus Cervini.
' P. Oliverius Manareus, qui rhetoricam tradiderat Eugubii. POLANCO,
t. ll,pag. 442, n. 58.
6 Apru^is 1554 í33
tista e ahora de questi nostri, il qualle presentendo * questo, mi
ha rechiesto sei uoglio condure a Roma, che lui uuole esser' della
Compagnia. Et io interogandolo che spirito al moue a questo, lui
mi responde che per seruire a Dio. E io, vedendolo buono, ani-
moli: ho ditto chel uadi e chel gli ha pensi bene vedendolo già
non hauer' quelle qualità esteriore che recercha V. R., massime
per esser" negro, magro, e non di quello aspetto che piaceria a
V. R. ; però quanto allo interior' intendo esser' per farsi sufficien-
tissimo, et lo comendano in casa e fuori di casa. V. R. circa ciò
se ne potrà informar' dalli signori nominati, li quali al tempo suo
me lo commendauano per uno ingegno asai sufficiente. Questo
si chiama per sopranome Vittorino: loro lo conoscono, e de ciò
aspetto risposta. Habiamo hauuto per M. Agustino mantello è
vesta per noi; più non si puotè hauere. Delle cose necessarie al
uiuere non ne mancha fina hora e uoluntiera[?] per gratia de Iddio.
Non altro: a V. R. sempre si raccomandiamo. Di Aggubio alli
vi de Aprile del Liiij. D. V. R. seruo indegno,
Alberto.
Inscripiio: Al molto Rdo. in Xpo. Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, a Roma, a
santa Maria dalla Strada.
' Joannes Bta. Velati. Ibid. Ci. Epist. Mixtae, t. li, pag. 860.
* Ms. presetendo.
i34 Epistolae Mixtae— 789
7^9
JOANNES NUÑEZ BARRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 6 APRILIS I554 '.
Ejus adventus in Portugalliam cum captivis a servitute vindicatis. — Se-
cunda lusitanorum coramotio inde nata, et eflFusa multorum liberalitas ad
pluresin libertatera adserendos.— Ex diversis Hispaniae provinciis san-
ctum hoc opus promovetur. — De missione aethiopica. — Ignatium enixe
rogat ut, quoniam ad illam destinatum esse certo scit, velit a patriarchae
dignitate, cui ferendae imparem se agnoscit, ipsum liberare.— Socios no-
minai ad sacram expeditionem peridoneos.
t
Jhs.
Rdo. Padre. A graça e amor de X.° nosso senhor more sem-
pre em sua alma, pera que nos guie seguramente por as tempes-
tuosas ondas deste mar em a barca da obediençia ao fim pera que
fomos criados. Eu parti do reino de Fez aos çinquo dias de Fe-
uereiro deste anno de 1554 com xxxiiij catinos, a mayor parte
delles meninos e meninas, humas que auiam arrenegado nosa
santissima fee tornando se mouras; outras eram jaa judias na
vontade. Apresentey as a S. A., com que folgou, por ser tam
zeloso de toda virtude: mouerào a muitas pessoas nesta çidade a
piadade, e fezerão muito abalo. Dey algumas a casamento, e
muitas outras me pedem, que não pude dar ate virem outras xij
ou xiij, que escreui a hum irmão, que la deixei em o reino de
Fez, que me mandase, de mil e cento Lxxj cruzados que lhe fo-
ram por letra, alem doutros mil e tantos que ha pouco que forão:
cedo lhe mandarei por letra muito mais dinheiro, porque se desco-
brem aqui grandes esmolas com lhes pareçer que farei verdade:
noso Senhor me não leixe apartar dela en nada, pois que tudo he
seu. Ha dous dias que conçertei com huma senhora prinçipal
* Ex autographo in voi . E, triplici folio, n. i63, prius 482, 433.— Usus;
est hac epistola, resque ad captivos spectantia accurate explicat PoLANCO,,
t. IV, a pag. 567 sub titulo: De rebus Tituani in Africa. Cf. Cartas de San
Ignacio, t. Ili, pag. 505-518.
6 Aprilis 1554 135
desta çidade, e diz que darà logo, como eu quiser, ij mil cruza-
dos pera catiuos: dise lhe que não auia de tomar dinheiro, mas
que o mandase pasar por letra a Çeita, que escreueria a hum ir-
mão noso ' que mandase os catiuos, e daria o modo pera se aue-
rem; ficou asi asentado. Outra veo oje aqui a são Roque, que
quería dar cem cruzados pera hum menino: de [EJuora manda-
rão LXx mil reis a poucos dias; e mè dise hum homem que laa
mandai com certos catiuos apresentar, que lhe dauam cem mil
reis: por mandado do P. Mirom ordenamos tres depositarios do
dinheiro pera catiuos, e procuradores pera solicitarem os nego-
çios exteriores delles, e responderem com o dinheiro pera se pa-
sar por letra pera mais seguir a pobresa, vym pera aver huns ij
centos catiuos, que el rei d[e] Argel tomou na cidade de Fez, e
em poucos dias se auiarão xx mil cruzados, e letras pera en Se-
uilha os darem; e ya commigo hum irmão da Casa da Misericor-
dia desta çidade, porque ajudou a esta soma. Não fui por[que] el
rei d[e] Argel aleuantou o resgate, e an se dajuntar mais xiij ou
xiiij mil cruzados, e não ei jaa de ir a Argel, nem ao reino de Fez,
como estaua asentado, porque me manda o P. Mtre. Mirom que
me recolha a estudar. Faço conta que estudarei aqui em são An-
tão alguma cousa por mjm, e encaminharei muitos negoçios de
catiuos que me vem de todo o reino; e despois, se o P. Mtre. Mi-
ron mandar, yrei communicar com os doutores lentes em Coym-
bra as duuidas que tiuer. De Seuilha tenho cartas e de Toledo
de pessoas que tem alguma notiçia de mym, em que dizem que
se quer ordenar huma confraria antre os mercadores ricos de gram
parte de Castella, como he Seuilla, Toledo, Valedolid e outras
çidades pera ayuntarem pera cada anno mandarem tirar muitos
catiuos destes moços, e moças, e meninos que trazem os turcos
em maos vsos, e os tornam turcos. Creo que sera mui grande
souia com ajuda e fauor de Deos. Pedióme hum Padre, parente
doutro noso que laa esta, que he de são Francisco e se chama
frei Luis do Sandoual, pessoa de muita reputação -, que pedise
* Içnatius Vogado.
2 Exstat hujus cl. viri O. S. F. epistola, a nobis edita supra, Epist. Mix-
i36 Epistolae MixTAE— 789
liçença pera ir laa, porque com o credito que tinha se faria muito;
e também me escreueo que mandaua a Ceita 6 centos cruzados
pera tirar meninos; mas pois o P. Mtre. Miron manda que não
vaa, yso he o melhor e mais seruiço de Deos, leixando aparte
tudo o que neste negoçio se podia fazer.
O P. Mtre. Miron me dise que fezese conta de ir pera o anno
ao Preste Noso Senhor seja louuado que de estrumento tam
boto quer vsar pera empresa tam grande e de tanto seu seruiço.
Estou mui contente com yso, ainda que o que com ayuda de Deos
podia fazer neste negoçio de catinos, não era de pouco seu ser-
uiço. Mas para todo ysto abasta ser mandado, porque pera Gre-
çia, ou Africa, ou Torquia, ou Preste, quando V. P. me mandar,
ou algum dos meus superiores que em seu lugar qua estam, eu
espero por a bondade de Deos, antes perder a vida que disto sair
hum soo ponto, em quanto elle for seruido de me deixar viuer
neste tam trabalhoso desterro. Huma soo cousa peço a V. P. por
as çinquo chagas, que X.° reçebeo em a arbore da santa cruz:
que me não mande açeitar dignidade alguma, em espeçial de pa -
triarcha, porque huma das cousas que mais asentada tenho em
minhas entranhas he de não ter nunqua dignidade, porque conheço
não ter talento sufiçiente pera tam grande carrego, como he, não
tam somente plantar de nouo huma ygreja, mas primeiro des-
plántala de raiz das superstições e ritus que tem, mui fora de
concrusão, pera que ha mester outro juizo, outras letras, outra
graça, outra prudençia. Verdadeiramente folgara ter talento
pera yso pera em tan santa empresa; mas conheçendo çerto em
mjm que o não tenho, louuo muito a Deos por iso, e temo de
ter carrego que me ponha em risco de perder esta soo alma que
tenho, que tam cara custou a X.° noso senhor. Mas porque em
tudo, sem diferença alguma que não for claramente pecado mor-
tal, que V. P. esta tam fora de me mandar, estou determinado de
obedecer, minha alma, meu miserable corpo com todos seus mem-
bros, someto agora outra vez de nouo em mãos de V. P., pera
tae, t. II, pag. 678, 679. Vide Cartas de San Ignacio, t. ni, pag. 244, Litt.
Quadr., t. 11, pag. 586.
* Vide epist. 780.
6 Aprilis 1554 137
que desponha de mim o que ver que he mais seruiço de Déos,
protestando que se algum erro cometer por mais não entender,
que não seja obrigado a dar conta diso a Deos noso senhor, pois
decraro minha insufiçiençia, e meu entendimento e vontade so-
meto debaixo do de V. P.; se no que digo paso os termos do que
deue vsar este seu minimo subdito invtil, V. P. me mande a pe-
nitençia, porque eu a farei; mas certifico que doutra maneira não
ficaria minha consciência quieta, porque nunqua me vio, nem
sabe de minhas imperfeições. Por amor de noso Senhor V, P.
tenha por bem de me mandar escreuer duas regras, porque estas
gardarei toda minha vida, para minha cosolação e para com ellas
dar no rostro ao demonio dizendo: nam sei mais, que obedeçi,
como são obrigado ' .
Por a grande falta que tenho de letras, ha mester para esta
santa jornada boons leterados pera determinarem todas as duui-
das, e que tenhão o ingenho claro, fora de scrupulos, que não
seruem de mais que pera inquietar, e que tenhão boons subjectos
como ha mester pera tam longue terra. Estas partes todas tem
hum Padre que aqui esta, que se chama Francisco Rodriguez
de mui claro juizo, de boo engenho, de boas letras; em especial
nos cânones entende bem; tem grandes feruores pera esta jor-
nada. Por a paixão de X.° noso dulçisimo senhor V. P. lhe mande
que vaa ao Preste, e auise logo pera que estude conforme ao que
laa ha mester: dos pees não he bem desposto porque tem os dedos
encolhidos, mas anda calçado, e diz missa, e anda por a çidade
quando o mandão. Crea V. P. que tem mui grande talento pera
esta empresa, e que sem tal homem como este, que teremos todos
^ Sti. Ignatii responsum sive litteras, quibus Patri Nunes Barreto facit
satis, habes inter Cartas de San Ignatio, t. iv, pag. 254; ubi illud pulchre
dictum legimus: «y si escrúpulo alguno os ocurriese en este caso, descar-
gadle, no solamente sobre mí, cuyo parecer seguiréis, pero aun sobre el
Sumo Pontífice, por cuyo mandado, en lugar de Cristo Nuestro Señor, acep-
taréis el cargo que se os diere. »
^ Franciscus Rodriguez. «Quia se [Nunes] litteris ad tantum múnus ne-
cessariis praeditum non esse sentiebat, PP. Franciscum Rodriguez et Anto-
nium de Quadros, qui claro ingenio et eruditione pollerent, postulabat...»
Polanco, t. iv, pag. 578, n. 1234. Videlocum, ubi a pag. 573 explicantur
quae hoc quidem anno, ad missionem aethiopicam spectantia, effecta sunt.
i38 Epistolae Mixtae— 789
OS que la formos muita desquietação, e com elle grande descanso:
porque como V. P. sabe, he neçesario auer ahi quatro ou çinquo
homens leterados theologos e canonistas, que residão sempre com
o patriarca, e estudem continuamente pera ordenarem todas as
constituyções e cousas que pertençerem ao bem comum: e que o
patriarca e as outras dignidades, que não fação cousa alguma
sem conselho destes. Aqui ha mui poucos leterados, e os que o
são, como o P. Mtre. Miron e o doutor Torres, são mal despos-
tos, e também dom Lião e Marcos Jorge, e estão ocupados em
grande seruiço de Deos, porque leem os casos de consciençia, e
qua podem seruir a Deos. E porque sempre este Padre pode re-
sedir com o patriarca, não he enconueniente grande a desposição
dos pees, nem se estranhara por isoj^r em qualquer besta. Outra
vez torno a pedir este Padre a V. P., porque me daa Deos a
semtir ser mui neçesario, e el rei gosta, segundo dizem, de serem
antes os que am de ir deste reino.
Outro Padre, que se chama o P. Tiburçio, he boom teologo,
mançebo bem desposto e de boa compleição, de claro ingenho e
juizo, que também seria grande seruiço de noso Senhor mandar
V. P. ao Preste: tem grandes feruores e santos desejos diso.
Aproueitara muito nos conselhos com sua theologia e muita vir-
tude, porque sempre foi muito constante em as tentações pasa-
das. Por amor de noso Senhor lhe dee V. P. liçença pera que
vaa, porque diso se seruira muito Deos. Aqui anda hum irmão
italiano que se chama Bernardino ', que sabe alguma gramática
e he dos mais antigos, que tem grande talento pera negoçios ex-
teriores, e sempre delles vsou na Companhia. Seria grande bem
ir ao Preste pera entender en todos os negoçios temporaes, que
tanta dignidade traz consigno pera o patriarca, e os outros Padres
nenhuma conta tenhão com negoçios temporaes, mas de todo se
dem aos interiores, e aos que dependem delles, que sera grande
descanso e boom exemplo pera que en tudo se euite a cobiça e
presunção della, e com toda humildade e pobresa, quanto as dig-
nidades derem lugar, se emite X.° noso senhor, e em tudo seja
Bernardinus Discalzius, natione italus, qui Societatis negotia in Por-
tugallia gerebat. Polanco, l. c, pag. 578, n. 1234.
6 Aprilis 1554 139
louuado, e tantos milhares de almas edificadas, e esta noua vinha
do Senhor começe com se arremedar, quanto nosa fragilidade der
lugar, a primitiua igreja, de que noso perigoso tempo esta tam
apartado por nosos pecados. Noso misericordissimo Senhor re-
medee tudo por sua infinita bondade, e nos fauoreça com sua
graça, pois que sem ella non sumus sufficientes aliquid boni co-
gitare quasi ex nobis, etc., quanto magis operari. O P. Tiburçio
que açima diguo, dizem que não tem muito talento pera pregar,
e por tanto não farà qua tanta falta: tem dono consilij e singular
memoria pera em breue saber a linguoa, que sera muito neçesa-
rio. O P. Maximiliano, português tem boom talento, e he boom
theologo; mas porque prega em Coymbra e lee, não o peço, se-
nam, se V. P. o quiser mandar, seria seruiço de Deos estar hum
Padre em o reino de Fez, pera confesar, esforçar os catiuos fra-
cos na fee, e pera resgatar alguns catiuos que em mais perigo
estiuerem. Mas ha mester pessoa que se saiba bem aver no tem-
poral nas contas, e que se não meta en diuidas de que não posa
sair, mouido com as muitas neçesidades que vera; e que seja pes-
soa castísima, porque pode ahi aver perigo resgatando algumas
moças que mandam tirar pera encomendas, que am de estar de-
baixo de sua jurdição. Faça V. P. nisto o que lhe pareçer mais
seruiço de Deos. Elie por sua bondade infinita conserue a V. P.
em estado de graça por muitos annos a seu seruiço. De Lixboa
aos 6 dias d[e] Abril ^ de 1554. Seruus invtilis,
JOHAM NUÑEZ.
Inscriptio: f Ao muy Rdo. P. Mtre. Ynaçio, em Roma.
' Hujus cognomen tacet etiam Polancus, qui t. m, pag. 419, n. 928
dicit illum anno 1553 Sti. Felicis collegio praeesse. Cf. Epist. Mixtae, 1. 11,
pag. 837, anno. 6.
* Ms. dabril.
140
Epistolae Mixtae— 790
790
JOANNES LAURENTIUS DE PATARINIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MUTINA IO APRILFS I554 *.
De sociis, qui Mutinae versantur. — P. Pelletarius Argentam petit.— Que-
runtur nonnulli de confessariorum mutatione. — Joannes Laurentius Pla-
centiam it. — Societatis institutum concives suos docet. — Erga illud bene
afficiuntur, in primis comes Augustinus da Lando.
.1.
Ihs.
Pax Xpi. Amen. Molto Rdo. Padre. Ali 7 dil presente ue-
nete da Ferrara il P. M. Giuan' Jacopo, qual' intrò in Venegia,
et poi ali 9 dil detto ritornai io da Piasenza, et hogi, che è ali
IO, il Rdo. P. M. Filipo ^ per ordinatione di Ferrara, si è partito
di qua con il fratello M. Valerio per andar' in Argenta, et per
comissione dil Rdo. P. Filetario me a lasato me in suo loco, per
insino che V. R. P. altro ordinarà.
Hora siamo qua questi: Il supradetto Padre, qual uene da
Ferrara, il cui intento parmi esser' di uenir' a Roma: M. An-
drea % qual parmi desiderar' vscir' di Modena, et voler' andar'
• Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 72, prius 122.— Usus est
hac epistola Polancus, t. iv, pag. 92, n. 169, qui de ejus auctore, ibidem
scribit: «Pauci hoc anno in Collegio Mutinensi, non tamen sine fructu, re-
sidebant, quorum Rector P. Philippus Leernus, flander, fuit; et quanivis,
eo Ferrariam evocato, ut Argentam mitteretur, P. Joannes Laurentius de
Patarinis ei substitutus fuit, cum rediit Mutinam, officium Rectoris re-
sumpsit, et P. Joannes Laurentius in concionibus et ministerio sacramen-
torum próximos juvare, ut coeperat, perrexit.»
- Philippus Leernus. «Sunt autem evocati Mutina Ferrariam P. Joan-
nes Philippus, flander, et Mag. Joannes Valerius ut Argentam mitterentur,
si res necessariae, prout scripserat Dux [Ferrariae, Hercules de Este] pa-
ratae ibi essent. Iverunt ergo Argentam... Cum ergo res paratas non esse
P. Pelletarius intelligeret..., eosdem Mutinam remisit. «Polanco, t. IV,
pag. 85, n. 154.
5 Andreas Bonainsegna. Vide de eo Polanco, t. iv, pag. 85, n. 155,
annot. 6 et pag. II2, n. 2l3.
IO Aprtlis 1554 141
altroui, dicendo V aiere esser' qua nociuo: M. Jo. Ignatio *, il
quar insieme con M. Andrea atende ale scuole; ma perchè le
clase son tre, et non si possono comodamente in doi diuidere,
M. Jo. Ignatio fa la seconda, et quel' giouane che è per intrar,
cioè M. Dominicho, fa recitar' quelli della infima: M. Gonzale
sequita il suo officio, et io facio quel' puocho che posso anchor'
io. V. R. P. veda et risponda circha dele scuole, come si do-
uiamo reggere et dil gouerno di casa.
Quanto al' confessar' dile conuertìte, veda V. R. P. qual' li
pari li deba oldir', ouer' questo Padre, ouer' io; perchè madama
Hieronima ^ a detto al Rdo. P. M. Filipo che non vorebe che
mutassero tanti confessori; però pensando lei che il Padre fra
quindici giorni torna, o circa, a detto che questo sabato non si
confessarano, ma aspetterano S. R.
Quanto al mio viagio mi pártete di Modena ali 2 dil pre-
sente, et ritornai ali g: così sono stato solo d[o]i giorni integri in
Piasenza, et uene meco quel giouane che è per intrar', M. Do-
minicho. M. Jo, Ignatio non uene per la necessità dele scuole,
et iui diede notitia a molte persone dila Compagnia nostra, fra
le qual' persone li fu il conte Augustin o da Lando, il primo di
Piasenza, il qual' me mandò a domandar' che di gratia fusi con-
tento andar' da sua S."a: H andai, et domandomi dil principio,
procedere et scopo di nostra Compagnia: et narato che io li ebe,
li piaque molto, maxime nomina[n]doli io li colleggij che già sono
• «Hic Joannes Ignatius idem est, qui hucusque Joannes Nieto, Joan-
nes Gnieto, Joannes Nepos, etc. dictus est. Mutavit enim, venia a Sto. Igna-
tio habita, cognomen suum, forte quia inter varios modos, quibus appella-
batur, illud etiam erat Giovanneto. Vide Htteras a Polanco, ex coni, datas
hujus anni 1554 initio, praesertim quas Patri Pelletario dedit 3 Martii.» Po-
LANCO, t. IV, pag, 97, n. 180, annot. 4.
- «Hercules Purinus et, quae praeerat Conversis, Hieronyma Pezzana,
suis ad Ignatium litteris rogabant ne tam crebro sacerdotes immutarentur.»
Polanco, t. iv, pag. 106, n. 201. Cf. Cartas de San Ignacio, t. iii,
pag. 447 et 344.
^ «Cum facúltate P. Ignatii P. Joannes Laurentius, Plazentiam, quae
patria ipsius erat, se contulit, post biduum vel triduum rediturus. Ibi qui-
busdam Societatis ac potissimum instituti collegiorum, rationem reddidit.'>
POLANCO, t. IV, pag. 96, n. 178. Vide locum, in quo Polancus hac epistola
usus est.
142 Epistolae Mixtae — 791
in Spagna, Italia et Francia, et nelli Indi, et mi domandò se a
vno colleggio de nostri in Piasenza bastarebono trecento scudi
Tanno: et io li respóndete, che hauendo un luoco nel cuorpo di
la cità, con chiesa, comodo per li scolari, et la casa fornita di
vtensilij, et letti, e libri di theologia per sacerdoti, et di humani-
tà per li fratelli, che al presente basterebono. Et li piaque la
partita et disi che hauereb[e] ueduto, et poi hauerebe auisato mio
fratello che di tutto me informasi: et io li dissi che bisognarebe
taT cuosa chiedere a V. R. P. Cosi stesi in questo parlamento
circha vna hora: poi uenerono alcuni signori, et facessimo fine
con la conclusione supradetta.
Potrebe esser' facilmente che lo chiame et facessi anchor' lui
solo ongni spesa, atento che è signor' di parechi castello et a doi
figliuoli, luno deli quali olde Virgilio Cicerone, et hora incom-
menzaua a imparar' qualche cuosa di greco: 1' altro seguita
questo. Staremo a ueder' quel' che il Signore nostro operará in
loro. Molto si sono monstrati affecionatti a nostra Compagnia
poiché hano inteso il suo procedere. Altro non occoreno. Molto
mi racomando ale oratione et sacrificij de V. R. P., et espetia-
mo vno rettor'. Di Modena ah 10 Aprile 1554. D. V. R. P. seruo
indegno,
Jo: Laurentio de Patarini.
Inscripiio: f Al molto Rdo. P. M. don Ignatio di Loyola,
prepósito general' dila Compagnia di Giesù. In santa Maria di
la Strada, apresso santo Marco, in Roma. Di porto doi baiochi.
RES PUBLICA GENUENSIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
GENUA l3 APRILIS I554 ».
Ut Genuae gymnasium Societatis Jesu instituatur, postulant.
Hauendo sentito la Illma. signoria nostra de Genoa da diuersi
cittadini et in parte esperimentato el fruto che potria seguire se
* Ex originali in voi. Epist. Coinmimitatum, duplici folio, n. 12, prius
l32, in antiquo tabulario C. xvi6 (prius 19); et iterum B. 20.
i8 Aprilis 1554 143
in essa città se fondassi vn colegio della Compagnia de Jesù, la
quale è sotto el gouerno della reuerentia vostra, si è messa a
dessiderare che tal opera in questa città si essequischa. E però a
la perfecione de questo effetto ne a deputato noi, quali in nome
di essa Illma. preghiamo V. R. voglia in ogni modo compiac-
cerse, mandando persone sufficiente a poter agiutar, tanto el po-
pulo quanto la giouentù, nella buona dotrina e costumi, sperando
se farà in questo gran seruicio al signor Dio, e grande vtilità a
questa nostra republica con la dottrina et buoni essempli de
quelli, che uenirano, ali quali non se mancherà de stantia et delle
altre cose alloro viuere, secondo la loro professione. Da Genoua
a di XIII di Aprile mdliiii. D. V. R., seqimntur nomina.
Jacobus Vilamarinus, notarius, praefattorum magnificorum
prouisorum, seu deputatorum cancellarius *.
Inscriptio: f Al molto Rdo. don Ignacio di Loyhola, prepósito
generale della Compagnia di Jesù, in Roma. Sigilli vestigium.
FRANCISCUS PALMIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BONONIA 18 APRILIS I554
Ad bononieusem senatum accedit, ut de obtinendo loco, nobis idoneo, coram
agat. — Bono animo a senatoribus excipitur, quatuorque ex eorum nu-
mero eliguntur, qui negotium pertractent. — Quae loca Societati magis
accommoda videantur.
t
Pax X.i Amen. Rdo. in X.° Padre. Hauendo ueduto per la
esperientia che tutti li disegni che fin qua hauiamo fatti non sono
potuti riussire, un giorno pensando sopra a questa cosa, mi uiene
in mente d' andar nel regimento et farli alchuno raggionamento
persuasiuo sopra alla necessità grande eh' hauiamo, d' hauer un
' Responsum Sti. Ignatii reperitur in Cartas de San Ignacio, t. IV,
pag. 449 et l3o.
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 48, prius 77, 78.
144 Epistolae Mixtae— 792
luocho commodo nella frequentia della città \ Perciò un giorno
si ridussessimo insieme il signor Polidoro Castelli, il signor Joan
Antonio Grassi et io et li scopersi cotal mio pensiero, fumo del
mio parer et conchiudessimo parlarne a monsignor Rmo. vicele-
ga[to] il che si fece, et li parue molto bene; et quel medesimo
giorno fece domandar a lui il signor confalonier di giusti tia, et
lì racomandò con calde parole che mi facesse dar audientia nel
regimento, et il signor confaloniero, che fu figliolo del signor ca-
uaglier Casali nostro primo benefattor in Bologna, et eh' è fa-
migliar del signor cardinal de Carpi, et che cognosce molto ben
la Compagnia, promesse tutta la su' opera. Parlai dipoi con li
doi nostri protettori eh' hauiamo nel regimento, cioè il signor An-
tonio Maria Campego[?] et, il signor Astor dalla Volta, et con molti
altri signori, et capirno molto bene il negotio. Hogi, eh' hauiamo
il 18 di questo, essendo congregato il magnifico regimento, feci
domandar audienza, subito fui introdutto. Proposi la mia do-
manda in b[r]eue parole, eh' in sustanza fu domandarli il fauor et
adgiuto suo nelle cose di nostra Compagnia, et specialmente al
presente in ritrouar un luocho commodo alla frequentia della città
per poter ben seruirla, et massimamente nella cosa delle scole,
offerendosi noi a sodisfare all' officio nostro et alla loro espetta-
tione.
Per diuina gratia fui benegnamente ascoltato, et mi fu data
boníssima risposta. Mi pártete, et li signori raggionorno un pezzo
sopra della nostra dimanda, et cosi conchiusero che 4 assumpt
del regimento in nome de tutto il regimento douessero attendere
a questo negotio: delli quali assumpti il primo eletto fu il detto
signor confaloniero, il 2.°, il signor Vincenzo conte hercolani,
il 3 °, il signor Carolo Bianchetti, il 4.°, il signor Lelio Vitali.
Questa mi par una uia assai espedita per trouar locho per noi. In-
comenciaremo con adgiuto del Signor a trattare la cosa con questi
'■ (ijudicaverat P. Franciscus Palmius expediré ut cum Senatu coram
ageret, et ab eo obtinere curaret locum aliquem nostris ministeriis opportu-
num.» Polanco, t. iv, pag. 114, n. 221.
* Hieronymus Sauli, archiepiscopus genuensis, Bononiae prolegatus,
de quo saepe diximus. Hujus meminit Polancus, t. m, pag. l34, n. 268.
^ Vide Cartas de San Ignacio, t. il, pag. 319, annot. 3.
i8 Aprilis 1554 145
signori, et domenicha sta concertato di trouarsi tutti insieme, et
io con loro.
Hora perchè, Padre, quando ho ben pensato et ripensato, non
trouo luocho in Bologna che più mi piacia, et che in effetto habbi
tutte le parti necessarie per un luocho per noi, che santo Colum-
bano, mi par di far manibus et pedibus per hauer, et non mi par
la cosa impossibile. Perchè ho qua un amico, il qual è anchora
amico del rettor di santo Columbano, col qual parlando io di
questo mio disegno, uolse tentare il rettore se lassareb[e] il be-
neficio, et li disse, quando li fosse fatto buon partito, et che li
patroni eh' hanno il regresso sopra il beneficio consentissero, che
lui lo farebbe: sì che credo per la uia di quest' amico, per la uia
del regimento, di monsignor Rmo. vicelegato, di monsignor vi-
cario, per le mani del qual passa il detto rettore per sue liti, lo
disporemo a lassiar il titolo.' Resta dipoi di uedere, s' il patrone
del regresso uole consentire, et a questo si prouederà con lettere
del regimento et altri signori amici del cardinal di Mantua eh'
è patrone di quello eh' ha il regresso. Et perchè intendo che lui
o il suo fratello (il nome de quali non so, so bene che son man-
tuani et della fameglia de Piperati) sta in Roma litigando, V. R.
pottrebbe far ueder destramente se si troua in Roma, et paren-
doli farlo, tentar sopra di questo. Io in questo mezo di qua non
dormirò. Sei paresse bene a V. R. far eh' el legato o altri Rmi.
cardinali scriuessino al regimento, lodando il fatto d' hauer abra-
ciata la Compagnia nostra, et poi racomandandolila, credo fa-
rebbe grandissimo giouamento: cosi pare alli amici nostri. Et per
non star tutto il giorno a scriuere, dirò anchora una parola della
madona di Galera della qual, in caso che santo Columbano non
passas[e], parlano et lodano questi signori amici nostri, et fano fa-
cile r ottenerla. La madonna di Galera è in buonissimo luocho: ha
due case assai buone et di pretio, ma non sono di gran capacità:
gliè uero, chi uolesse fabricar in alto, si farebono molte stanze col
tempo: difficilmente si potrebono comprar case che fossero con-
tigue alle case della chiesa, per esser chase di nobili et di gran
* Hercules Gonzaga.
- Vel rectius «di Galliera». Polancus, t. iv, pag. 115, n. 221.
Epístolas Mixtae, tom. iv. 10
146 EpISTOLAE MlXTAE— 793
prezo: è uero che d' una parte della chiesa, oue è una casa stret-
ta, si potrebono hauer case quanto si uolesse, et per bon prezo.
La chiesa è bella et commoda, et in quel luocho che si sa. Li
charichi della chiesa son graui. Ogni giorno si celebran 14 messe
a gran concorso di populo, et ogni uolta che la Compagnia nostra
pigliasse questo luocho, bisognarebbe pigliarlo con questa gra-
uezza. Poi tengono molte cassette in chiesa et banchi con cere
da uendere, quali non so come potessimo mai leuar, senon con
scandalo, al mancho con gran maraueglia del populo, oltre che
spesse uolte si uano a cantar là messe uotiue. Sichè V. R. in-
tende il tutto, et mi darà auiso del suo parer in ogni cosa. Santo
Andrea non è disperato; ma potendo hauer santo Colombano, se
n' hauemo molto più da contentar che di santo Andrea. Al pre-
sente non dirò altro, saluo che racomandarmi alle sue orationi et
de tutti li Padri et charissimi fratelli. Da Bologna il 18 d' Aprille
1554. De V. R. seruo in Christo,
Francesco Palmio.
Inscripiio: Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. M. Ignatio di
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, in Roma.
Al porto 2 baochi.
THEOTONIUS DE BRAGANÇA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VILLAVITIOSA l8 APRILIS I554 *.
Confugit ad Ignatium. — Perseverantem in sua vocatione animum testatur.
t
Jhs.
Muj Rdo. en X.° Padre. Porque sé no faltarán enformacio-
nes á V. R. de mj, más conformes al mucho zelo que á la so-
brada jntelligentia que de mj tiene, quise dar esta de mj, entre-
tanto que más particularmente no lo ago: y porque se parte el
portador, si ja no es partido, no diré más, sino que V. R. me
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 192, prius 5i3.
i8 Aprilis 1554 147
tenga por uno desollacaras, y por tal me castige, porque corno
■desde ' el primero día que entré en la Compañía, así obedeceré
á todo lo que me fuere mandado. Sólo sepa que en cosa de no
estar muj firme en la Compañía, en esto no querría que V. R.
diesse crédito á ninguno, porque estoj tam de propósito como
cada hun de los días en que biuí asta aora en la Compañía, y
nunqua en esto mudé el parecer, y tal cosa no pensaran aquá los
Padres, se me pidieran " les declarasse las cartas al pié de la letra,
las cartas digo que aliaron 3^0 escreuía á algunos salidos, persua-
díndoles á buscar la perfectión, ja que quando me pedían con-
scio me afirmaron que no entrarían en la Compañía. Agora es-
creuí al P. Mirón ja que me allana bueno, me mandasse jr
para alguna casa de la Compañía ó fuesse en las Indias; y quando
no, me desenganhasse, por no me perder del todo en este mar.
Se me embiaren á Castilla, estoj con deseo de passar adelante
asta V. R., 3^ aprouecharme para este effecto de la exención * que
V. R. me mandó, porque en Castilla no sé si podere aliar el aso-
çiego que V. R. me desea tener. No otro, sino que mucho me
encomiendo en orationes de V. R. Aunque me dizen que V. R.
me tiene escrito algunas letras, ningunas tiengo recebidas des-
que estoi en la Compañía, sino las que me escreuió á Génoua
18 de Abril 1554 de Villaviçosa. Hijo de V. R.,
Don Theotonjo.
Inscripüo: f Ao muito Rdo. Padre, ho P. Mtre. Ignatio, pre-
pósito geral da Companhia de Jhs., em Roma.
* Ms. del.
Ms. pidieron.
' Vide epist. 778.
* Ms. jzent ion.
^ Cartas de San Igiiacio, t. lii, pag. 232.
148
Epistolae Mixtae— 794
794
ELISABETH ROSER
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BARCÍNONE 20 APRILIS I554
In franciscanarum coenobium, cui nomen a Hierusalem, se recepisse, seri-
bit. — Ab Ignatio de praeteritis veniam orat. — Amorem erga ipsum et
Societatem vult testatum.
t
Jhs. Maria
El djujnal amor de Crjsto " nuestro señor nos dé su gracia %
porque con puro coraçón lo siruamos. Amantísimo Padre: Los
tantos beneficio [s] y mercedes recibidos * de V. y de la Compa-
nja, y mj ingratitud ^ y desconocimiento ^ no sé cómo oso ^ atre-
ujr de escreujrle el perdón; mas sendo ^ tan cierta ^ de la carjdat
y benjnjtat '^' suya, e por reuerensja de las llagas " y sangre
presiosa de Jesucrjsto nuestro Dios y señor, por qujen le pjdo
el perdón, no me será negado; e con esta '* fe vjuo, y conosco
que no se es olujdado en sus sacrificios de mj, por las merce-
des que su djujnal magestat me hace siendo tan grande peca-
dora j djnna del jnferno; tener por grasia suya tant aborrecido
este mundo y olujdados parientes y propiedades que nunca
pensé poner pie en ellas, sino estar con los huerfanitos y tener
la casa cerca [de] este monestjrjo por apartarme de conuersecjo-
nes sino con estas madres. La R. abedesa y vjcarja tan llenas "
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 161, prius 402, 4o3. — De
argumento et auctore harum litterarum videantur Episi. Mixtae, t. li,
pag. 54; t. I, pag. 373, annot. 3, pag. 449, etc.
* Ms. Crjto. Ms. grasia. " Ms. resebidos.
^ Ms. engretitut. ^ Ms. desconosimento .
'' Ms. hoso. Sensus: audeo veniam poseeré.
^ Sendo, i. e. siendo pro estando. ^ Ms. certa.
Ita saepe d mutatur in t; c in s, e in a. Ms. la^as.
*2 Ms. Ij. '3 Ms. sarà. Ms. este. Ms. ses.
Ms. caer e fistos. Ms. ase, sendo. Ms. auorydo esta.
*^ Ms. parentes y propjatades. Ms. pe en elas.
Ms. orfenjquo y vue. '^- Ms. esto. Ms. lenas.
20 Aprilis 1554 149
de carjdat, que sempre me rogaua me entrase con ellas y así con
la grasia [de] Dios nuestro señor lo determjné, pues sia
nesecitat. A los huérfanos ' diles vna caridat, y vna mañana de
nuestra señora de Speransa, tres oras ante del dja, acompa-
ñada * de los njnos entré en esta reljgjón santa: que no lo supo '
ermano nj pariente nj sus lágrimas me moueren á conpasión;
y esto no lo merecieron ^ mjs pecados ni flaquezas ^ : sólo la
mjsericordja de mj Dios y señor por intresecjón de los sacrefjsios
y orasjones de V. P.tat Así le çopljquo no lo dexe de hacer
hasta la fjn de mjs djas, y me de grasja de vjujr é morjr en su
santo amor como vertadera reljgiosa: y sea serto que así jn-
djna é mjsera como soy, lo ago yo muyxa veses el dja por V. R.
y por toda la Conpanja; y mj señor Jesucrjsto me a dado la R.
madre abadesa tan deuota y afectada ^ á V. P.tat y á la Compa-
nja, que lo tengo á gran co[n]solasjón mja; y como veemos car-
tas de lo quel Señor obra en las Indjas por los de la Compa-
nja, las hace leer en el refjtorio, y manda á todas que rue-
guen á Dios nuestro señor por toda la Companja. Y diséndole
cómo resebía el santo sagramento todos los domingos y lo [que]
V. P. lo alabaua, me dixo: avnque la nuestra regla '* no lo man-
da, por vuestra consolasjó[n] e mja agámoslo las que por deuo-
sión lo querrán hacer '^: y asj comensamos su reuerencia y cin-
quo ó sey[s] y aorá por la grasja de nuestro Señor somos deciséis
asta v[e]jnte. Laores á Dios. La reuerenda madre pienso *^ que
le escrjue, remíteme á su carta. Sólo por caridat mande escrj-
ujrme vna letra de l[o] que tengo de aser por muy bien serujr á
mj señor Jesucristo '^ Estoy muy fatigada del pecho y todo el
cuerpo lleno de dolores, que no puede camjnar sjno de la silla
al coro y por nesecjdat muy tarde al parlador y con quien me
' Ms. orfens. * Ms. acoinpanade deis. ^ Ms. çupe-
* Ms. perente. ^ Ms. merescron. ^ Ms. flequeses.
Ms. daser asta. ^ Ms. santa. Ms.afactada.
Ms. pro. »* Ms.aselegir. " Ms. rogan.
Ms. demingos. '* Ms. regle. Ms. cerán aser.
'® Ms. La reverendo... pjensi. " Ms. remitente.
Ms. Jusucrj sto. Ms. de los pexos. Ms. lena.
Ms, sa sella el.
150 Epistolae Mixtae— 794
ayuda á bajar Grasias sean dadas á su djujna magestat de la
mercet [que] me hace ^ de castigar el cuerpo, pues fué causa
que el alma desirviese á ' su creador y redemtor. Sea sempre
allabado y serujdo para siempre
Perdóneme V. P. mj proljxitat, que es esto de ^ gran des-
canso mjo darle cnenta de lo pasado, y sertjfjcándole que muy á
manudo mj espírjtu habla con el suyo ^ Pluguiese á la djujna
bondat, que así lo hiciese ' el suyo, que bjen iría mj alma. Ceso,
sin cesar, pedjéndole la firma ^ de su mano, por más qujetud ^
de mj concjencja. Al P. Mtre. Laynes y Salmerón y Mjoiia
mande dar mjs encomendas, y [á] todos los otros; y á V. P.
beso " las manos y pido su bendición. Ceso rogando [á] nuestro
señor Jesucristo que cumplamos en esta vida su santa voluntat,
y en la eter[na] en la glorja nos veamos, adonde para siempre
alabemos su djujnal magestat. Del monasterio de Jerusalém á
XX de Abril 1554. De V. P. mu)' afectada y jndjna siruenta.
Sor Isabel Roser.
Inscripiio: f Al muy Rdo. y carísimo en Cristo nuestre sen-
yor el general de la Conpanja de Jusu, nuestro Innacjo de [Lo]-
iola.
• Ms. ;y con quin majuda á baxar. ^ Ms. ase.
^ Ms. desserujse su. * Ms. pro a sempre. ^ Ms. do^
•5 Ms. esperjtu abhle con el suo. Pluvese alia...
' Ms. ysese al suo que bjen hjrja. Soco, sin sesar .
s Ms, firme. » Ms. quiattid. '« Ms. Sahnarón.
" Ms. boso les manos j pj de su benedicsuon. Seso rogande.
Ms. pora senpre allabemos.
Ms. monestir de Jerjsalem. Jam de hoc monasterio O. S. F., anna
1494 condito, agunt Gonzaga, Ord. Min., Coránica de S. Francisco, DiAGO,
O. P., Historia de los... Condes de Barcelona, fol. 3l2, apud quem «su
primera fundadora fué... Rafaela Pagesa. . . » et Antonia de Pisa. «De esta
santa casa salieron después las fundadoras del monesterio de monjas de
santa Lucía de Caller en la isla de Cerdeña, etc.»
32 APRILIS 1554
HISPANIAE PRINCEPS
CARDINALI COMPOSTELLANO
VALLISOLETO 22 APRILIS I554
Commendat collegium romanum et Societatem.
Jhs.
Don Philippe, por la gracia de Dios prínçipe de las Españas
y de las dos Sicilias, etc. Muy Rdo. in Christo padre cardenal de
Santiago *, nuestro muy caro y muy amado amigo. Entendido
hauemos cómo el duque, don Francisco de Gandía, después de
hauer dexado su stado y héchose sacerdote, demás de las otras
cosas y buenas obras del seruiçio de Dios nuestro señor en que
entiende, ha fundado en esa çiudad vn collegio de la Compañía
de Jesús, en que los religiosos dél viuen con tanto recogimiento,
y tan exemplarmente, y es tan vtil á la república su doctrina,
como deuéis saber. Y porque, siendo así, es muy iusto que tan
buena obra sea fauorescida, para que se continúe y augmente,
como la qualidad della lo requiere; muy affectuosamente os ro-
gamos que vos lo hagáis así por vuestra parte, y que fauorez-
cáis el dicho collegio y á los religiosos y cosas dél en todo lo que
se offresciere y les tocare, de manera que, siempre que tuuieren
recurso á vos en sus cosas y negocios, hallen fauor y todo buen
acogimiento para los ayudar en ellos, y en lo que conuiene al
bien y augmento de aquella casa; que en ello haréis lo que os
obliga el lugar y dignidad en que Dios os ha puesto en su santa
yglesia, y á mí muy gran plazer, por la affiçión que tengo á las
cosas desta Compañía, y en particular por lo mucho que quiero
al duque, fundador del dicho collegio, que es lo que mereçe su
' Ex transumpto coaevo in voi . Epist. Principum, unico folio, n. 58,
prius 279, in antiquo tabularlo C.XVII. 27. Est aliud transumptum coae-
vum in voi. Epist. diversormn duplici semifolio, n. 84, prius 288, 289, si-
mul cum aliis, quae hic damus, ejusdem principis de eodem argumento
monumentis.— De his videatur PoLANCUS, t. iv, pag. 12, n. II.
* F. Joannes Alvarez de Toledo, O, P.
152 Epistolae Mixtae — 796
persona, y gran virtud y christiandad, y el exemplo que de sí ha
dado en applicarse tan de veras, dexando todo lo demás, al ser-
uicio de Dios nuestro señor, el qual tenga siempre en su conti-
nua guarda vuestra muy Rda. persona. De Valladolid á xxii de
Abril de m.d.liiii.
Yo EL PRINCIPE.
Gonçalo Perez.
Idem, al cardenal de S.ta Cruz.
Idem, al cardenal de la Cueua.
Idem, al cardenal Morón.
A tergo. Copia de las cartas del príncipe para su S.d y otros.
1. Ad summum pontificem.
2. Ad oratorem hisp. in vrbe.
3. Ad tres cardinales.
Commendat illis collegium gandiense ' et Societatem.
9^96
HISPANIAE PRINCEPS
JULIO III, SUMMO PONTIFICI
VALLISOLETO 22 APRILIS I554 -.
Collegium romanum commendat.
t
Ihs.
Muy sancto Padre. Al embaxador de S. M.t, que ay reside,
' Sic, sed perperam; agitur enim de collegio romano, cujus origo cur
Borgiae et qua ratione tribueretur, alibi satis superque diximus. De his
vero epistolis commendatitiis scribebat P. Nadal Ignatio, Vallisoleto 12
Maji: «El principe, sabiendo que el P. Francisco (á quien y á toda la Com-
pañía muestra S. A. tener muy particular affectión) ha fundado el collegio
de la Compañía en esa ciudad, y deseando que la obra dél vaya muy ade-
lante... ha scritto á Su Santidad y á algunos R.mos cardenales y al embaxa-
dor del emperador que reside en esa curia, para que la fauorezcan, y tam-
bién ha scritto á V. P. para el mismo effecto, aunque sabe la voluntad con
que V, P. entiende en ella.» Nadal, Epist., t. i, pag. 245. Cf. Cartas de
San Ignacio, t. v, pag. 12, annot, 3.
* Ex transumpto coaevo in voi. Epist. Principiim, unico folio, n. 60,
prius 281. Est et aliud transumptum coaevum in voi. Epist. diversorum.
22 ApRILIS 1554
scriuo, que de mi parte hable * á V. S.d lo que dèi entenderá so-
bre lo que toca al collegio de los de la Compañía de Jesús, que
ha fundado en esa ciudad el duque don Francisco de Borja.
Muy humilmente supphco á V. S.d que, conforme á lo que di-
xere, mande tener esta obra por tan encomendada, y fauoreçer-
la, para que crezca y se augmente, como la qualidad della lo
requiere, pues redundará della tanto seruiçio á Dios nuestro
señor, y tanto bien á la república, de la buena vida, doctrina y
exemplo de los religiosos della, que por este respecto lo reçibiré
yo en singular gratia de V. B.d, cuya muy santa persona nues-
tro Señor guarde al bueno y próspero regimiento de su vniuersal
yglesia. De Valladolid á xxii del mes de Abril de mdliiij.
De V. S.d muy humilde y denoto hijo Don Philippe, pof la
gracia de Dios príncipe de las Españas y de las dos Sicilias, etc.,
que vuestros pies y manos besa.
El príncipe.
GUNDISALVUS PeREZIUS.
duplici semifolio, n. 84, prius n. 288, 289, simul cum aliis, quae hic damus,
ejusdem principis monumentis.
* ((Cum legatus Imperatoris eo tempore, Senensi bello occupatus, extra
Urbem esset, Secretarius Montessa [Ferdinandus], qui ejus loco negotia
principum illorum agebat, Summum Pontificem l.* Decembris hujus anni
allocutus est.» Polanco, t. iv, pag. 12, n. 11.— Vide epist. superiorem et
sequentes. Porro legatus Caroli V, qui senensi bello ilio tempore occupaba-
tur, erat Joannes Manrique de Lara, ut infra dicetur. Ferdinandus autem
Ruiz de Castro, marchio de Sarria, quem oratorem in urbem mitti sociorum
hispaniensium epistolae tradunt, Epist. Mixtae, t. ni, pag. 350 et 460, in
Italiam non solvit usque ad Aprilem sequentis anni 1555. Polanco, t. v,
pag, 441, n. 1 186.
154
Epistolar Mixtae — 797
797
HISPANIAE PRINCEPS
ORATORI SUO IN URBE
VALLISOLETO 22 APRILIS I554 K
Collegium romanum commendai.
Ihs.
El Principe.
Embaxador ". Ya teméis entendido cómo, hauiendo dexado
su estado el duque, don Francisco de Gandía, por se hazer sa-
cerdote y poder con ánimo más desembaraçado darse del todo á
cosas del seruiçio de Dios nuestro Señor, con tan notable vida y
exemplo como se vee por sus obras, las quales, por ser de tal
qualidad, es muy iusto que sean fauorescidas. Y porque entre
otras ha fundado en esa ciudad vn collegio de los religiosos de
la Compañía de Jesús, los quales hazen la vida que sabéis, y es
tan vtil su doctrina á la república, que la misma obra en sí com-
bida á que se tenga por encomendada; pero porque S. S. sepa y
vos tengáis entendido lo que yo holgaré que assi se haga por to-
dos respectos; Os encargo mucho que, dando á S. B. la carta
que le scriuo en vuestra creencia, le suppliquéis de mi parte que
mande fauoreçer mucho al dicho collegio en todo lo que tocare
á su conseruaçión y acrescentamiento, y que mire por los reli
giosos dél, como lo mereçe su buena vida y christiandad; y el
mismo officio haréis de mi parte con las otras personas á quien
conuiene hablar, siempre que se os anisare por el rector dél, que
yo scriuo sobre ello al P. Mtro. Ignatio y á algunos cardenales
* Ex transumpto coaevo in voi. Epist. Principiem, unico folio, n. 6l>
prius 280. Est et aliud transumptum coaevum in voi. Epist. diversorum>
duplici semifolio, n. 84, prius 288, 289, simul cum aliis ejusdem principis,
quae hic damus, documentis.
- Vide annot. pag. 153, superiori epistolae adjectam, et quae ad episto-
lam Joanni Manrique de Lara a Philippe principe 24 Junii missam, dicimus.
22 APRILIS 1554 155
desa corte, y seré muy seruido de todo el fauor y buena obra que
por vos se les hiziere. De Valladolid á xxii de Abril de m.d.liiii.
Yo EL PRÍNCIPE.
Por mandado de su alteza,
Gonçalo Pérez.
HISPANIAE PRINCEPS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO 22 APRILIS I554
Ut romanum collegium valde commendatum habeat.
t
Jhs.
El Príncipe.
Venerable y deuoto religioso. Aunque, según vos tenéys tan
particular obligación y cuydado de las cosas que tocan á la Com-
pañía de Jesús, auía poca necessidad de encomendároslas, y sa-
béis quán principal y vtil obra será el collegio que ha fundado
en essa çiudad el Padre don Francisco de Borja, y la razón que
ay para que sea fauoresçido; todauía, porque va3^a siempre en
crescimiento y se tenga con él la cuenta que se deue, os ruego y
encargo mucho que tengáis particular cuenta con el dicho colle-
gio y religiosos dél, y con sus cosas y negoçios, pues redundará
tanto beneficio dél á la república en lo espiritual, y Dios nuestro
Señor será dello tan seruido, que os dará la retribuçión del cuy-
dado y diligençia que en esto pusiéredes, y yo reçibiré muy par-
ticular contentamiento dello. De Valladolid á xxii de Abril de
M. D. L. uu.°
m. p. YO EL PRÍNCIPE.
Por mandado de su alteza,
Gonçalo Pérez.
• Ex originali in voi. Epist. Principimi, unico folio, n. 62, in antiquo
tabulano C. XVII. 26. Est et apographum coaevum in eodem voi., unico item
folio, n. 59, prius 282, necnon aliud etiam coaevum in voi. Epist. diverso-
rum, duplici semifolio, n. 84, prius 288, 2S9.
156 Epistolae Mixtae — 799
Inscripiio: f Por el principe. Al venerable y dêuoto religioso,
el Padre maestro Ignacio, general de la Compañía de Jesús.
99»
ALBERTUS FERRARESE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EUGUBIO 28 APRILIS I554
Revocatur Eugubio collegium Societatis Jesu. — Dieta, hac occasione, con-
tra sodales et Cervini, principen: purpuratum. -Candidatus quidam, cui
Victorinus nomen , ne quorundam oflFensio incurratur, in Societatem
non admittitur.
Yhs.
Pax Christi, AUi 23 del presente receuessimo quella di V. R.
circa la partita nostra % la quale habiamo solicita, fingendo sem-
pre di aspettare il signor cardinale ma il suo agente mi rispose
che non era per uenire al presente; et poi, solicitando il viatico
nostro, non parea che uenisse con quella liberalità, ni con quella
facia lieta. Alhora dubitaua che il reuerendissimo fosse quasi
sdignato in questo, tanto che ciò se ne parlorno insieme con il
signor vicario, talché constituten di darsi A io, ma non ne ha
dato sino hora senon 9, et io non lo vogliuto astringere a cosa
nisuna, perchè mi pareua il debito di darsi lo auanzo nostro, per
chè pensaua di auanzar' più asai. Et in quello parlamento se diss
di quello si diceua di noi per la terra, cioè che era più la spess
che era V utile; e che meglio seria stato chel signor cardinal
hauesse della spessa nostra maritato tante dongielle, perchè no
faceuamo cosa che non hauesse potuto fare uno pedante con A
25 circa le scole. E de noi, che sono restati inganati de quell
pensauano che noi fossimo homini grandi e di uarii lenguagii
predicatori, et che in questa città ui sono homini che non n
cederiano: e molte altre cose lasso.
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 29, prius 41.
- Vide epist. 788.
' Marcellus Cervini.
z8 Aprilis 1554 * 157
Di Vettorino ' V. R. non se maraueglii, perchè il signor vica-
rio se fece chiamar' parlandone de ciò admiratiue e che non cre-
der ia tal cosa di noi, che uolessimo deuiare uno unico figliolo de
un padre pouero, et poi che signor cardinale le haueua messo
nella canonica, e che se faria a dispiacere a sua Sig.ria , vnde io
haueua la escusa con uerità, che la cosa ueniua dal detto Vetto-
rino, perchè lui me uene a ritrouarmi et pregar chio volesse esser'
contento di farlo accettar' nella Compagnia, et io per asperimen-
tarlo, li di parole crude, dicendo che lui non sa che cosa sia la
rehgione, e che vadi a pensarli: e cusi lo mandai uia. Vero è che
lui tórnete a confirmar' il suo ditto; nondimeno mi escusai con il
signor vicario bene, e lui disi che non ne douesse parlarne con
nisuno, e cusi siamo remasti amici, et asai bone parole. V. R. mi
perdoni, se io mi estendo più oltra, massime che siamo stato doe
feste alla Badia a celebrare e predicare; e 1' ultima festa era apa-
rato il palazzo per la uenuta del signor cardinale, per ciò son
stato admiratiuo quando lui mi ha ditto che non ne peruenirà.
Non altro per hora. Adeso si partiamo tutti, chi a piedi, chi a
caualo, per non hauere modo, secondo quello era il nostro cre-
dito. A V. R. tutti ci racomandiamo. Quella farà pregare il
signor Dio per noi, che habiamo melglio sorte oue si ritrouare-
mo, etc. Di Augubio alli 28 di Aprille del lui D. V. R. seruo
indegno,
Alberto Ferrarese.
Inscriptio in quarta pagina: Al molt.o R.doinXpo. Padre, il
Padre M. Ignatio, proposito generale della Compagnia di Jesù,
a Roma.
Alia manti in quarta pagina. Nadal. Augubio. Aprile. Sed
verbimi Nadal fuit deletum.
' Egit de hoc Societatis candidato Ferraresis, laudata epistola 788. Vide
Polanco, t, iv, pag. 55, n. gS.
- Haud legere perspicue potuimus utrum scriptum sit Lm an Lini; cadit
enim ultimus numerus in eam partem, qua liber assutus est. Sed evidenter
patet epistolam ad hunc annum 1554 pertinere, quo eugubinum collegium
sublatum est.
158 Epistolar Mixtae— 800
In tertia pagina: 155 Augubio. Alberto Ferrarese 29 di
Aprile. Et iterimi -: Hiermo Nadal.
SOO
FRANCISCUS PORCU
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PANORMO 28 APRILIS I554
Suorum votorum formulara Ignatio mittit.
t
Jhs.
Multo Rdo. in Xpo. Padre.
La gratia et pachi di X.° nostro signori sia sempri in nostro
continuo fauore et aiuto. Amen. Perchi Dio per sua bontà mi a
fatto misericordia et datumi gratia di farimi intrari in la Com-
pagnia nominata di lesù supta obedientia di V. R. P., eu per
honuri et gloria di ipso Dio faczo noto et prometto ad ipso Dio
signor nostro chi tuctu lu tempo di la uita mia di obseruari la
sancta castità, pouirtà et obedientia supta lu iugo di quista sancta
uocactione, quali su stato chiamato in quista sancta Compagnia
di leso et quisto prometto a Dio et a la sua matri sempri uirgini
Maria per mano di V. P. R. di più tosto moriri chi di quisto ue-
nir meno, si plachi a V. R. P. aceptarli mi porrà darra lisentia
aczò chi tali uoti conferma cun la obedientia di V. P.
* Mirum sane est quot emendationes subierint numeri prius heic positi.
Nam vel scripserunt 1555, et postremus numerus conversus deinde est in 4,
vel contra scripserunt prius 15:4 et mutarunt deinde 4 in 5.
- Heic alius notabatur numerus anni, quo epistola putabatur scripta, sed
deletus deinde fuit.
' Ex autographoin voi. E, duplici folio, n. 87, prius 176. — Juvat, grati
animi causa, haec ex Polanco, t. iv, pag. 211, n. 468, de auctore hujus epi-
stolae excerpere; aVir quidam bonus messanensis, nomine Franciscus Por-
tius, Societatem hoc vere ingressus, Panormum se contulit;, et cum haberet
numeratae pecuniae fere quingentos áureos, apud Rectorem messanensem
deposuit, ut pro arbitrio P. Ignatii disponeret. Hoc eodem anno cum Pa-
normum venisset, et in probationibus egregie se gereret, in meliorem vitam
ex hac migravit, cum omnia sacramenta devote suscepisset, cum optimum
odorem suae patientiae, obedientiae et humilitatis reliquisset...»
28 Aprilis 1554 159
Ancora a li mani di V. P. mi offeripo la anima, et la mia uo-
luntà, et lu corpu, et tuctu quillo chi su lu più minimo et indigno
di tucta la vostra Compagnia.
Et cossi comu a Dio et a li mani di V. P. li a io datu la anima,
et la mia uoluntà, et lu corpu, cossi li dono li beni temporali.
Et perchi quando eu fu in Missina lassai in potiri del Padri
M. Antonio Uinch scuti quatro diento sisanta uel circa, V. P.
facza di quelli secundu Dio ui spirirà ad esser maiur gloria di
ipso Dio.
Non altro. Xpo. signor nostro ui conserui in quista ulta per
gratia, nellaltra per gloria. Da Palermo die 28 Aprilis, xii ind.
1554. Di V. P. R. figliol et seruo in leso Xpo.,
Francesco Porcu
Inscriptio: Multo Rdo. in X.° Patre, el Patre M. Ignatio di
Loyola, prepósito generali di la Compagnia di lesù, in la cità
Roma.
Alia manii: [R.taJ a 7 de Maggio.
MARCUS JORGE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA 28 APRILIS I554
Epistola menstrua. — De statu collegii et sociorum. — Omnia de more fluunt:
socii recte valent, solitisque occupationibus exercentur. — Patres Her-
nandez et Santacruz Elvis operam proximis cum fructu navant .
t
Jhs.
Mui Rdo. en Christo Padre. La graçia y amor de Christo
nuestro señor sea syempre en nuestras almas. Amén. Para com-
plir com la obediençia de V. P., que es escreuirle en general
cada mes la disposiçión deste colegio, diré breuemente lo que
toca al mes de Abril. Estamos al presente aquí 19, quatro sacer-
' Hoc cognomen, Ignatio jubente, in Porcio mutatum est, unde a PO-
LANCO, ibid., latinorum more Portitis effertur.
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 178, prius 487.
l6o
Epistolae Mixtae — Sol
dotes y quinze hermanos: dos dallos están en los exerçiçios. Los
maestros continúan todos sus- lectiones ordinarias cada día en
çinco classes, con la de los casos de consciençia, y sus doctrinas
á los dominguos, y todo con prouecho y augmento, porque en
este mes de Abril, después que empeçaron á leer, pasada la pás-
coa, hasta aora se reçebieron treinta y çinco ó çerca de quarenta
estudiantes: y en las confesiones también pareçe aprouechárense
bien, porque este dominguo pasado vjno vn buen número dellos
á comulgar á nuestra capilla, y esperamos que vaya en buen cre-
çimiento de aquí adelante con la ajuda del Señor. Los hermanos
theólogos tienen muchas vezes conclusiones, como ja escreuj
otras vezes á V. P. Quedamos todos los de aquí con buena dis-
posiçión, y hun hermano, que era maestro en Lisbona, al qual el
Padre embió aquí á conuallesçer, se alia bien, y según dise me-
ior que allá, con no aver más de tres ó quatro días que es ueni-
do; llámasse este hermano Roque Sans '.
Del P. Manoel Hernández y Pedro de Santa Cruz que están
en Eluas, çiudad deste arçobispado, á petiçión del cardenal des-
del prinçipio de la quaresma, tuuimos vltra de lo pasado estos
días carta del grandíssimo fructo que nuestro Señor allí haze por
ellos Piega á su divina magestad, tenernos á todos de su mano,
para que complidamente hagamos su sancta voluntad. Amén.
Encomendámonos todos en las oraçiones y sanctos sacrifiçios de
V. P. Deste collegio de Jesús de Éuora á 28 de Abril de 1554.
Por commissión del P. Miguel de Bairros. Hijo jndigno de V. P.,
Marcos Jorge.
Inscriptio: f Al mui Rdo. en Christo Padre, el P. Mtro. Ig-
naçio, praepósito general de la Compañía de Jesús, em Roma.
* Ms. Sañs.
- Vide supra, epist. 772, pag. 84.
APRILI-MAJO 1554 161
JOANNES SUAREZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
SALMA.NTICA APRILI-MAJO I554 *.
Confitentium et communicantium numerus.— Socii curri P. Mieli, de Torres
in novam Societatis provinciam, Baeticam, profecti. — Candidati in So-
cietatem admissi. — Opera pietatis.
t
Jhs.
Muy Rdo. en Christo Padre. La grada y paz de Jesu Christo
nuestro señor sea siempre con nuestras ánimas. Amén,
Las continuas merçedes que el Señor nos haze, junto con la
voluntad que tenemos entendida de V. P., nos da deseo y áni-
mo de escriuir á V. P.
[En] un jubileo que aquí tubimos quinze días por la septua-
géssima ubo tanta frequençia de los sacramentos, que pienso que
fueron más de mili é quinientas personas las que en casa se con-
fessaron y rescibieron el sanctíssimo sacramento. Entonces está-
bamos seis sacerdotes; empero agora no quedaremos más de
quatro. Porque como en todas partes nuestro Señor nos quiere
hazer particulares merçedes de que sus criaturas se quieran ser-
uir de nosotros, an llebado de aquí dos Padres para el Andai uçía,
que se llaman el P. Gonçález y el P. Áuila % los quales van con
el Padre doctor Torres ^ y tres hermanos, que se llaman Juan
Gutiérrez, Gaspar de Dueñas y Diego López, que aunque ha poco
que entró aquí en la Compañía, pero ale hecho nuestro Señor
tantas merçedes en el desasimiento de todas las cosas y resigna-
çión en las manos de la simple obedientia , [que] con auernos
amado mucho en el Señor el * tiempo que acá estubo, se partió
* Ex originali in voi. Liti. Quadr. 1555, unico fol., n. 170, prius 129,
antiquitus 591 .
- Gundisalvus Gonzalez et Alphonsus Avila ve! Davila, postea P. Ba-
silius appellatus .
' Michael de Torres.
* ÌJis.y.
EpISTOLAE MixTAE, tom. IV. Il
102
Epistolae Mixtae— 802
con vna alegría y quietud de ánimo, que bien paresçió que nos
amaba sólo en el Señor.
Ay comummente en casa personas de fuera que hagan exer-
çicios, y de quatro que aora ay, los tres están determinados para
la Compañía. Anse rescibido los dos estudiantes theólogos que
proseguían sus estudios, medianos subiectos en letras, pero bien
aperçebidos para obedesçer. El otro que estudiaua leyes pienso
también que será resçebido, porque pareçe en alguna manera
apto para lo vno y lo otro. Tras estos esperamos en el Señor
otros muchos de los que se confiessan en casa, según lo colegi-
mos de sus deseos y aprouechamyento en virtud. La más gente
con que aquí tratamos son estudiantes, porque en estos se vee
más fruto en menos tiempo y con menos trabajo, que haze al caso
para la continuaçión de nuestros studios. Dícese la doctrina con
la satisfactión y aprouechamiento que á V. P. está scrito. A las
cárceles y enfermos se acude á algunas oras menos occupadas,
quando ay gran neccessidad, porque en otra manera tiénese por
agora por bien gastado el tiempo que se aprouechare en el studio.
Los Padres y hermanos todos están buenos de salud, gloria
al Señor. Prosiguen sus studios y otros exercitios spirituales de
oratión y mortificatión, según el orden del superior: no ai al pre-
sente ninguno por la bondad del Señor, que tenga difficultad de
importantia en su modo de proçeder, fuera de las comunes se-
quedades, que suelen ser annejas á la diligente aduertençia al
studio de las letras: digo sequedad de consolaçión sensible y
tierna, porque en lo demás paréçeme que nuestro Señor les da
deseos de se mantener de abnegatión propria, para la qual cum-
plidamente nos animó el Padre M.** Nadal, de cuya comunica-
çión por la misericordia de nuestro Señor fuimos participantes
hasta veinte días ' con gran gusto y consolaçión, hambrientos
1 Aut aliquis subrepit error, aut intellige viginti dies non íntegros et
plenos, sive non continuos, sed aliquo spatio intermissos. Etenim P. Nadal
Vallisoleto Salmanticam perrexit 20 Martii, indeque Methymnam Campi
adiit, quo pervenit 4 Aprilis, ubi prima in Hispânia habita est provincialis
congregatio et facta provinciarum partitio. Cf. Nadal, Epist. t. i, pag. 247;
Litt. Qiiadr., t. iii, pag. 6,7; Polancus, t. iv, pag. 383 et seqq., n. 827
et seqq. — Attamen ex rebus in hac epistola contentis conficitur eamdem,
Majo 1554
i63
çierto del pan que nos venía á repartir tan neccessario para
nuestra sustentaçión. Piega á la diuina bondad sepamos agra-
desçer tanto bien, para que no impidamos sus mayores dones con
nuestro desagradescimiento, el qual sin duda en nosotros sería
más de culpar, en quanto la merçed a sido maior, y por tal co-
nosçida.
V. P. pida al Señor, que tam liberal se a mostrado con
nosotros, la graçia y virtudes, para que estos sus hijos en el mis-
mo Señor cumplamos su sanctíssima voluntad siempre á maior
gloria suya. Todos estos sus hijos particularmente piden esto por
aquel, por quien V. P. a tomado el cuidado de todos, cui sit ho-
nor et gloria in sécula seculorum.
Manu propria: De V. P. indignísimo sieruo en el Señor
nuestro,
f Juan Xuarez.»
Inscriptio: JHS. Al muy Rdo. en Christo nuestro señor,
nuestro Padre Mtro. Ignacio, prepósito general de la Compañía
de JHS., en Roma.
Alia manu: P. lo. Suárez.
JOANNES GUTTANUS
PATRI PAULO DE ACHILLIS
GERBIS MENSE MAJO I554 *.
Quos perferat in sua servitute labores,
t
Jhs.
Pax X.i, etc. Padre myo. No posso scriuir lo que siento
Aprili exeunte aut oriente Majo, exaratam fuisse. Cf. infra, epist. Patris
Torres Cordubae 21 Maji datam.
* Ex autographo in voi. E, unico folio non integro, n. 159, prius 398.
«Mense Junio dictum fuit Messanae a quodam, qui simul cum P. Jeanne
Guttano in biremi quadam fuerat, quod quatuor ante menses in insula
Sanctae Maurae propter morbum ab eo relictus, qui de manu piratae eum
104
Epistolae Mixtae— 8o3
despoys que partí de Palermo Piega á Dios lo podamos con
presentía commUnicar. E scrito al visorey ^ del modo de my res-
cate , y es , que las galeras de Cíçilia tomaron vn turco , que se
dízen Bartenny, y es del Mar Negro. Fué tomado sobre vna fre-
gata, íunto de Africa \ Quieren que den el turco por my, y
otramente no me quieren dexar por grande quantídad de dine-
ros, Hauía prometido quasi dozientos scudos, y no quieren sino
al turco, el qual era buen turco, como dízen acá los xpíanos.
Agora stamos en curso. Lo más presto que se podrá, embíen el
turco en Affrica y scriuan á Caçón Baxá en Gerbes, cómo el
turco stá en Affrica esperándome; y también á Monester, que stá
íunto de Affrica , y á Suza á los principales, cómo lotro stá en
Affrica, porque allá por ventura tocaremos. En esto. Padre myo,
no haya falta. Al manco que vaya vogar sobre galera dexpiano.,
como vogo acá, y manjo sola farina de orgo No sey, Padre myo,
si con los trabajos, etc., nos veremos vnca, si Dios no lo remedie.
Esto se podrá negoçiar ansí con el visorey, ó mejor si se puede.
Entretanto vos ruego que bien tratéys al turco, y que no le fag-
gan vogar, porque dízen que voga al tergerò banco de popa; y
que él mismo procure para mí lo mismo , porque es á my morir
bogar. A los mismos lugares y también á Caçón Baxá en Gerbes
podrán hazer que me prouean de vn poco de ropa ^ y dineros
para me remediar vn poco.
Otro turco pido cuyo rescate serían quarenta scudos: ó
emerat, morteni obierat; sed id non creditum fuit, et toto hoc anno de ejus
redemptione agebant nostri, et in singulis litteris rationem reddere messa-
nenses P. Ignatio debebant diligentiae, qua usi fuissent.» Polanco, t. iv,
pag. 197, n. 426. —Et infra, pag. 212, n. 473: «De P. Joanne Guttano litte-
ris Majo mense ab ipsomet scriptis, quod falsus fuerat rumor ille de ipsius
morte in triremi, [compertum est.]»
* Vide epist. 73i et 732, Epist. Mixtae, t. iii, pag. 673 et 676.
- Joannes de Vega.
^ Ms. dáf rica et infra dàffrìca,
* ((Referebat quidam, qui viderateum, quod macilentus erat, et scribe-
bat ipsemet quod tantum modico farinae hordeaceae et aqua sustentare-
tur.» Polanco, ibìd, pag. 2i3, n. 473.
^ Ms. roba.
^ Ad marginem duo scripsit verba, quae legere piane nescimus.
3 Maji 1554 165
agan dar los dineros, ó en mercançía, porque él los voluerá, y
me haze plazer grande: es casado y tiene hijos. f"'
No más, sino que rueguen todos que nuestro Señor me '<ié
paciencia. Scriuirán á my en Gerbes y en los otros lugares di-
chos, endrezando á la fusta de Cucho Oja, donde estoy. De
Mayo, etc. Aliamanu «1554».
Vuestro hijo en X."
Joan Guttano, de la Compañía de Jhs y sclauo.
Inscriptio: Jhs. A my charísimo en X.° Padre, el R.do Pa-
dre don Paulo, rector del collegio de la Compañía de Jhs, en Pa -
lermo, á santo Ph34ippo, ó á otro Padre en el dicho logo, si allá
no stá. En Palermo.
RESPUBLICA GENUENSIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
GENUA 3 MAJI 1554 *.
Quod Ignatius ad autumnum censuerit principium collegii genuensis reji-
ciendum, id quidem magistratibus valde probatur; quam ob rem gratias
illi habent: orant tamen, ne Genua P. Lainez recedat , doñee gymnasium
instituatur.
Molto R.do Patre in Christo osservandissimo. Poiché piace
a Dio che siano occorsi impedimenti a quest' opera del collegio
de vostri sacerdoti e relligiosi desiderati in questa città, et che
venendo in questi tre mesi prossimi potriano nel viaggio et in la
mutacione de Y aere patire, laudiamo el parere di V. R., de diffe-
rire, et che se transferiscano passato li caldi ^ Ringraciandola in
nome della signoria lima, del bon' animo che la tiene de compia-
cersi in questo desiderio, quale è veramente quasi vniuersale in
questa città con espettacione del frutto mediante la gratia di Dio
e le preghiere de V. R. e delli suoi, delle quale, si come essa città
* Ex originali in voi. Epist. Communitatum, duplici folio, n, 164,
prius 134.
* Vide epist. 791, et loca ibi laudata.
i66 Epistolae MiXTAE — 805
è in bisogno, la preghiamo a farsi partecipi, facendoli instanza
che la scrina con lo primo al R.do maestro Giacopo Layner
nostro, che non si parta da Genoua, saltem sino a tanto che vi
habbiamo el collegio, perchè in vero importa sommamenti per il
seruiggio di Dio e per quest' opera del collegio l'esser suo qua,
là doue la sua partenza saria con desplacer' de molti. Per ciò,
persuadendosi d' esser compiaciuti, aspettaremo le littere di V. R.
et interteniremo esso Rdo. Layner, offerendosi di continuo alla
R. V., pregando Dio che la guardi. Da Genoua al terzo di de
Maggio de MDLiiii. Al seruitioD. V. R., sequuntur nomina.
Jacobus Vilamarinus, notarius,
et praefatorum dominorum prouisorum et deputatorum
cancellarius.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Christo don Ignatio, generale de
la Compagnia de Yhesù, in Roma.
NICOLAUS DE LANOY
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VIENNA 4 MAJI 1554 *.
Socii in coenobium carmelitanutn immigraturi . — Quid prius praestandum
esse Lanojus judicet. — De sociis ad sacros ordines promovendis. — Scho-
lasticus frater tentatione pulsatur.
t
Jhs.
La gratia et pace de N. S. Jesù X.° sia sempre nelle anime
nostre. Amen. Rdo. Padre. Dopo hauer dubitato longo tempo si
doueressimo lasciar il monasterio de santo Domenico , hora re-
parato abastanza per stare maggiore numero assai delli nostri, et
essendo fatto il desegno per le schole, et incomminciata già la
opera, finalmente, per certi inconuenienti soprauenuti et alchuni
anchora dipoi preuisti, si risolse il negotio, che doueressimo
transferire la nostra habitatione al monasterio delli carmeliti , al
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 104, prius 2l3.
4 Maji 1554 167
quale passassimo tutti la vigilia delli apostoli S. Phelippo et Ja-
como Lo edificio del claustro et della echesia è saldo, et forte,
et ben spacioso , et atto per fare più camere , si ben fussero le-
uate certe uittuaiglie et munitioni della republica. Per adesso,
nel corpo della habi[ta]tione non habiamo camere de supérelo, et
sono quasi in vno commune dormitiorio , da duoi bande , come
egli è la vsanza in monasterii. C'è vna corte fra el horto et la
commune habitatione, con certe stalle de caualli et de altri ani-
mali. In questa corte, incirca de vna delle duoi porte, ce sono
duoi case, pur non troppe grande, doue staranno certi figlioli del
cancelliero et de altri signori, li quali fanno instantia apresso de
noi, et già li habbiamo consentito, de ne riceuere sei et de pro-
uederli de vn maestro domestico, il quale hauerà cura de loro, de
dì et di notte, facendoli repetere le sue lettioni. Questa stanzia
serà nostra casa de probation, benché se può sperare che de iu-
uentù ben introdotta, comme de vno seminario, nasceranno sup-
positi buoni per la Compagnia, et anchora per la occasione della
conuersatione et practica con el populo nelli officii spirituali se
poteranno alchuni aggiungere alla nostra congregatione , vt sal-
tem conuertantur ad vesperam, postquam famem passi fuerint, vt
canes
Inanzi che fosse fatta conclusione de questa mutatione, il re
fu informato come se douea scriuere al prouinciale generalle de
questo ordine (il cancellero scrisse solamente al prouinciale della
prouincia della superiore Allemagna), et questo per ottenere per
noi il consenso de V ordine. Finalmente non se è fatto niente in
questa parte, et pare cosa superflua al conseglio del re de ricer-
care questo consenso et darli qualche ricompensa altroue. Il
Rmo. Labacense ^ se espetta a questa pentecoste: trattaremo
con sua S."a de questa materia con ogni instantia. L'altro ponto
serà della dotatione del collegio (anchora che fin qui non habbia-
mo luogho proprio), secondo Va aduiso de V. R.
Per la necessità de sacerdoti in questa cità , habbiamo pro-
* Vide supra, epist. 786.
* Ps. Lvm,7, 15.
* Urbanus Weber (Textor).
i68 Epistolae Mixtae— 805
posto de promouere M.e Erardo * a Tordine del diaconato a
questa pentecoste, et dopo in questa estade al sacerdotio, et
M.e Martino al diaconato; et lui insieme con M.e Joanne Tyrsio
se potranno fare sacerdoti alla pascha prossima , essendo alhora
maestri nelle arti, si altro non commandasse V. R. Nicolao nostro
molto espetta la risposta di V. R. sopra de questa materia de ri-
ceuere li ordini sacri, dil che già habbiamo scritto duoi volte.
Incirca al fine del mese passato giunse a Vienna dal paese
M.° Theodorico, fratello del P. Canisio, et se dubitano se lui do-
uea fermarse qui , saltem insino al' autunno , o uero parsare a
Roma. Per rispetto delli caldi et della debolezza sua, restarà qui,
salua Tobedienza. Li hauessimo dato per il suo compagno nostro
Suetonio Crescentio, parte perchè lui è italiano et non sa, ni an-
cho forsi mai saprà, la lingua todesca, parte perchè lui ha deside-
rato de tornarse a Roma, et per questo deue scriuere a V. R., non
pur sequitando la ragione, ma essendo discontento che li era or-
dinato che stasse nella scola con altri fratelli per meglio fondarse
nelli precetti et pratica delle regole grammaticali. Questa sua tan-
to violenta, come diceua, tentatione, scoprì a M.° Erardo. Voleua
restare lui quasi sempre nella camera, et fare versi, et studiare
a sua posta. Lui è buon iouane, quieto, et amatore de quiete;, ma
inclinato alla singularità, et de natura molto melancólico.
Preghiamo V. R. che ci rescriua il suo parere et voluntà en
queste cose, et che similmente se ricordi da noi, soi indegni
figlioli soi [sic]^ n'elle sue orationi. Amen. Postridie Ascensionis
1554 *, dal monasterio delU carmelitani in Vienna. De V. R. hu-
mile figliolo et seruo nel Signore ,
* Nicolaos de Lannoy.
t
Inscripiio: ]hs. Al molto Rdo. in X.o Padre, il Padre M.°Igna-
tio de Loyola, prepósito della Compagnia de Jesus, in Roma.
* Erardus Avantianus (Dawant). De hoc caeterisque sociis, quorum
hic fit mentio, in eadem epist. 786 dictum jam est.
- Nimirum 4 Maji. Inciderai enim anno 1554 Pascha 25 Martii, Ascen-
sio 3 Maji, Pentecostes l3 Maji.
5 Maji 1554
169
SOG
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 5 MAJI I554
De tempio ac aedibus Sancii Spiritus nostris ab Hercule de Este , Ferrariae
duce, assignatis.
t
La gratia et pace, etc. Scriuo questa estraordinaria a la P. V,
per auisarla come il signor Alessandro Fiaschi ^ ha chiamato
questa matina, et detto che S. Ecc.^ non vole constringere quelli
huomini, li quali sono inuestiti de quella chiesa et casamenti del
Spirito santo, che absolutamente ci diano il luogo, perchè seria
troppo presto farci potroni d^ un tal luogo; ma che vole che ha-
biamo detto luogo per 1' uso nostro libero, et che mai potiamo
essere scaciati di esso, nè molestati in nissuno modo senza la sua
authorità; insieme con vtile de lire cento in circa ogni anno che
haueremo, et di questo vole ci faci instrumento tale, come se
fussessimo patroni, perchè col tempo sera ogni cosa nostra. Ma
sapi la P. V. che de qui danari la bona parte, come credo, serà de
indulgen tie chel Spirito santo di Roma ha concesso a tal luogo,
et ci mandeno in Roma etiam altri, et loro darannoci a noi in ele-
mosina, come fanno ad altre persone, et prometano accommodare
r echiesia, etc. La P. V. ci auisi più presto che potraci, et doue
non giudicasse conuenienti, me scriua la risposta che farò al duca,
il quale, quando se mette qualche cosa in capo, non è facile reti-
rarlo; et quando giudica douersi fare in questo modo o in quello
alchuna cosa, ci scandaleggia se non è accettata sua sententia,
massime quando torna ad vtile daltrui.
Pigliando tale assunto, non gli è obhgo nisuno, nè cura di
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 58, prius 96, 97.
* Vide epist. 783.— De tempio et loco Sancii Spiritus ac de rebus,
quae in hac epistola tractantur, consule POLANCO, t. iv, pag. 65-6Ó, n. II7-
118, qui negotium hoc evolvit mentemque Ignatii aperit.
170 EPISTOLAE MlXTAE— 807
anime, ni altra cosa, ma dire là a piacere nostro la mesa o mese,
come altroue, et confessare, et communicare, et predicare, et
legere, et godere del luogo senza alchuno fastidio; et quando
r hauessimo et non paresse, si può lasciare. Già a lo longo ho
scritto il sito bello, le case, et la frequentia del popolo che con-
corre, massime le feste, et come si faria frutto nel Signor nostro»
et come sta appresso la casa nostra comprata.
Non altro , senon che molto da cuore ci raccomandiamo tutti
alla P. V. A li 5 de Maggio 54, de Ferrara. De V. P. figliolo
nelS. N. J. X.,
JOANNI PeLLETARIO.
Inscriptio: | Al molto Rdo. in X. Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, generale de la Compagnia de Giesù, in Roma.
Alia manu: 5 de Maggio, addi 13 detto.
GREGORIUS DE PESQUERA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO 9 MAJI I554 *.
Ignatium rogat ut collegii orphanorum, in Nova Hispânia condendi, curam
ac gubernationem a Societate suscipi velit.
Rmo. Padre nuestro en Ihu. Xpo. La gracia y paz del Espí-
ritu sancto sea sienpre con V. P. y con todos. Amén. Ciertas
personas deseosas del seruiçio de Dios, nuestro señor, y perpetui-
dad y avmento de los colegios de niños de doctrina , dizen que
abrá diez ó honze años que en estos reynos de España, y prinçi-
palmente en la villa de Balladolid, diócesi de Palençia, viendo la
munchedumbre de bagamundos y niños perdidos , los quales an- •
dauan sin abrigo, y muy corrompidos en las costumbres , y da-
* Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 125, prius 285.— Exstat aliud
exemplar originale in eodem voi., n. 126, prius 286, quod nonnisi in quibus-
dam nullius momenti ab hoc differì.— Hac epistola usus est PoLANCO,
t. IV, pag. 397, n. 856, ubi aliquid de illius auctore dicitur.
9 Maji 1554 171
ñosos con obra y mal exenplo que á otros dauan, ajenos de toda
xpiandad. , se determinaron de hazer vn colegio en la dicha
villa, en el qual se recogieron gran número de muchachos perdi-
dos, que algunas vezes subieron á ser çiento y treynta, y de hor-
dinario son çerca de çiento: y después á ymitaçión deste colegio,
ellos y otras personas, procuraron de leuantar otros en España;
de manera que en pocos años se fundaron más de veynte casas
de recogimiento, de niños, en los dichos reynos, y otros fuera
dél, ansí en Portugal como en Aragón, y en Catalunia, y en Yn-
dias, de lo qual a suçedido gran remedio para los huérfanos, y
probedlo y alibio á los pueblos de España. Y lo que más es, a
sido ocasión para que toda la gente común é ygnorante se des-
pertasen á aprender en lengua bulgar los prinçipios de la doc-
trina xpiana., y se corregiesen de munchos herrores que te-
nían, prinçipalmente en el jurar, y disoluçiones , y cantares, y
pullas, á que con la çiega ygnorançia eran acostumbrados. Y
aora, viendo que destas casas algunas an caido por falta de per-
sonas que tengan cuenta con la buena enseñanga, y con la fiel y
çelosa administraçión de las dichas casas , y con hazer que se
exerçite la caridad que solía con los niños y personas populares^
para que también sean enseñados en las buenas costunbres y
doctrina, que en las dichas casas de doctrina se apriende; y visto
por los que en ello han entendido, que así las munchas casas que
se an hecho como las que se harían, están en gran confusión, y
en términos de se deshazer y caer por no tener cabeza que las
rija y gouierne, y que se entremeten á lo governar y ser reto-
res personas, amigos de ynterese, y no del avmento y doctrina
de los niños y pueblos, y que el demonio, por lo derrocar, ha en-
tremetido algunos clérigos que an sido frailes profesos y an de-
xado sus hórdenes, y que, ocupados con sus grangerías, an des-
hecho munchas casas, y que no ay hermandad, y algunos de los
siervos de Dios, que sienten y ven esto, lo lloran, y sospiran por
el remedio, y les parece, que, pues nuestro Señor y buen Ihus.
á V. P. y á los Padres de esa Conpanía ha hecho grandes mer-
cedes, que les aya dado esta obra en las manos, según se collige
de la bula de su santidad que á esa santa Conpanía está conçe-
172 Epistolae Mixtae— 807
dida se le diese notiçia desta neçesidad, piden humilmente y
suplican por Ihu. Xpo. nuestro señor, que antes que este daño
pase más adelante, V. P. y esa santa Conpanía lo tomen so su
anparo, y den en ello el remedio que nuestro Señor les ynspirare,
con la breuedad que la neçesidad lo demanda.
Y porque se hará gran seruiçio al Señor y gran probecho á
los próximos que las personas que la Conpanía pusiere en las
dichas casas de recogimiento, lean cada día vna liçión de doctri-
na á todos los que la quisiesen oir de los tales pueblos, á la caída
del día, quando acaban las gentes de trabajar, para que todos los
que quisiesen yr á aquella ora los días de trabajo la pudiesen oir,
sin ynpedirles en sus labores y ofiçios, por ser ora cómoda para
ello, y los días de fiestas después de bísperas, que en esto se ha-
ría grandísimo benefiçio á toda la república, y gran seruiçio á
nuestro Señor.
Asimismo, que para que todas las casas de recogimiento de
niños de la xpiandad. pudiesen gozar de las yndulgençias é facul-
tades de la bula que está conçedida á los niños é niñas pobres de
Roma, y á todas las dichas casas, con que den la obediençia á las
dichas casas de Roma y por falta de personas que tengan el
cuidado que conviene de las dichas casas de recogimiento en toda
parte, por ser muy pobres, no ay quien se pueda encargar de dar
la dicha obediençia, sería gran seruiçio de nuestro Señor que se
negociase con su santidad, que conçeda las dichas yndulgençias
con dar la obediençia al provincial ó rretor de las casas más cer-
canas de la Conpanía de Ihus., en nonbre de la dicha casa de
Roma.
Item, que todos los que mandaren en sus testamentos alguna
limosna á los dichos niños, ganen las dichas yndulgençias.
Item, que todos los que mandaren que los dichos niños los
aconpanen en sus entierros, ganen las dichas yndulgençias.
La gracia y paz de nuestro señor Ihu. Xpo. sea sienpre con
V. R. P. De Balladolid á nuebe de Mayo 1554 años.
' Pauli III litterae apostolicae Regimini müitantis ecclesiae .
- Ms. Roman.
17 Maji 1554 . 173
Y porque yo no sea en esto molesto á V. R. P., le suplico
por nuestro buen Ihus., á quien sirbe, lo bea y lo azete, y me
mande rresponder con brebedad, porque yo estoy de buelta para
las Yndias, de donde vine, de México, á procurar por vn colegio
3^ casa de çeroa de doçientos niños, que allí se a hecho, con el
enperador y con su consejo, á llebar buenas personas que estén
en ellas y en otras que se esperan hazer, que, como he dicho, por
falta delias çesan. Y a sydo el Señor seruido, que les an probeydo
para aquella casa de dos mili ducados en cada vn año, en la qual
aliarán los desa santa Conpañía gran boluntad y rrefugio en el
Señor quando bayan Su siervo en Ihu. Xpo.,
Gregorio de Pesquera.
Inscriptio: \ Al Rmo. Padre, micer IñaQio, general de la
Conpañía de Jesús, etc., mi señor, en curia rromana.
SOS
DIDACUS MARTINEZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COMPLUTO 17 MAJI I554 -.
Particeps spiritualium bonorum Societatis Jesu eíTectus , et desiderio profi-
ciendi flagrans, vota quaedam nuncupavit, quorum formulam Ignatio
mittit, sua manu subscriptam.
T
Muy Rdo. Padre. La merçed de la hermandad que V. P, me
embió, resçebí con no poco regocijo de mi alma por lo muçho
que nuestro Señor me a dado á entender en este negoçio, y gra-
cia particular que a sido servido de haçer al mundo en estos
nuestros tiempos. Mas porque, como V. P. sabe, no cresçer cada
día en las cosas spirituales, es bolver atrás, e deseado subir vn
' «Quia in procinctu erat hic bonus ac pius vir [Pesquera] ut in Novam
Hispaniam navigarci, nihil cum eo transactum est; et alioqui hujusmodi
piorum operum, potius juvandorum ac promovendorum per alies quam per
nostros regendorum, suscipiendam esse curam P. Ignatius sentiebat.» Po-
lanco, ibid.
- Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. l38, prius 341, 344.
174
EpISTOLAE MlXTAE— 808
grado más alto, siendo nuestro Señor por medio de V. P. ser-
vido, y e heçho lo que va en la hoja deste pliego, firmado de mi
nombre. Quiero que sepa que no me falta paz y quietud en el
estado que tengo, y que poco ni muçho no deseo salir dél; mas
estando en él, holgaría que se hiçiese esso, y que V. P. lo açep-
tase y ofresçiese en la primer misa á nuestro Señor, y que, si
uviere lugar, se haga; y será para mí la mayor gracia que en el
mundo se pueda haçer. Y si no cabe, ni es cosa haçedera, hol-
garé dello, y quedaré con la mesma paz y contento, como si se
hiçiera; porque sé que delante de nuestro Señor bastará la vo-
luntad mía conformada ó mostrada con la obra á mí posible.
Lo que suplico á V. P. es, que me mande responder lo que en
ello determinare, y que se acuerde de mí en sus oraçiones, y
mande en casa á los hermanos me encomienden en sus oraçiones
y sacrifiçios, porque, avnque indigño, en la mesma moneda lo
pago yo contino
Nuestro Señor augmente en V. P. las gracias y dones que yo
deseo. De Alcalá xvii de Mayo de 1554. Siervo de V. P.,
Licenciado Martynez.
t
Jhs.
. Dios mío, y señor mío, y mi criador: Yo, el liçenciado Diego
Martínez, vecino de la villa de Alcalá de Henares, avnque en
todo me hallo indigñíssimo pecador para presentarme delante de
vos, mas considerando vuestra immensa misericordia, con deseo
de serviros mediante la gracia vuestra, hago voto y promesa á
- En quid tradat de auctore hujus epistolae illiusque negotio laudatus
saepe Polancus, t, iv, pag. 421, n. 909: «Erat quidam licenciatus, Martinus,
Compiuti, qui de Societate mirifice sentiebat, et ad magnum subsidium
Ecclesiae suae a Deo missam affirmabat. Hic, cum participationem bonorum
Societatis a Patre Ignatio consequutus esset, desiderio proficiendi, vota
coadjutorum temporalium Societatis emisit; et quia conjugatus erat, casti-
tatem conjugalem, ut poterat, vovit; paupertatem autera et obedientiam,
more scholasticorum Societatis, et duplici exemplo haec vota ad P. Ignatium
Romam misit, quae tamen ille, novum quod hoc esset genus et inusitatum
votorum, non admisit, quamvis ad devotionem ipsius et profectum, quod
fecerat, comprobare voluit.» Vide praeterea quae ibi adnotavimus.
i8 Maji 1554 175
VOS, señor Dios mío, en presençia de la virgen María, y de la
corte çelestial, de entrar en la religión de la Compañía de Jesús
por coadjutor temporal para vivir é morir en ella, siendo el ge-
neral della contento; en la qual Compañía, queriéndome él res-
çebir, prometo de guardar castidad conxugal, y pobreza volun-
taria, y obediençia, según el vso é inteligençia de la diçha Com-
pañía. Y suplico açepte en grato servicio esta ofrenda, que según
mi posibilidad de mí hago, y que me dé gracia para cumplir lo
que me a dado á entender. Feçha en Alcalá de Henares, víspera
de la sanctíssima Trinidad, año de mil y quinientos y çincuenta y
quatro.
Licenciado Martynez.
Inscriptio: f Al muy Rdo. Padre, el M.° Iñigo de Loyola, ge-
neral de la Compañía de Jesús, en Roma.
Alia manu: 12 {sic) di Maggio. R.taa iSd'Ottvbre.
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA l8 MAJI I554 '.
Religiosum quemdam virum, qui celaverat se alterius ordinis habitum ga-
stasse, a Societate esse dimissum. — De Mag. Adriano Candido (Witte),
morbo laborante.— Novae aedes sodalibus comparatae. — Quae commoda
et incommoda nobis afferat locus Sancti Spiritus.
t
La gratia et pace, etc. Chiamato il vecchio di Modena, me
confessò la verità , come egli era stato cinque anni in religione
del Saluatore, ma che non hauea fatto voto, etc. : et staua io
per darli vno buono capello per hauere detto la bugia nel esame
quando entrò in casa, pur me parse licentiarlo piaceuolmente, il
che feci
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 59, prius 98, 99.
* «Interim dum hic P. Joannes Laurentius collegio [mutinensi] prae-
erat, ex quibusdam inditiis deprehendit religiosum fuisse illum Venetum'...,
qui a P. Pelletario admissus fuerat». Polanco, t. iv, pag. 97, n. 179. «Quin-
lyó Epistolae Mixtae— 809
M. Adriano ' sta al modo solito, et dice pur la mesa, et va qua
et là a rallegrarse: et questa sera habiamo riceuuto le de V. P. del
12 del presente, le quale omnino commandano, che, non giudi-
cando il contrario li medici , vada in patria con ogni commodità
il più presto che ci potrà, per rispetto del caldo. Per ciò domane a
buon hora comminciaremo di nuouo a parlare al medico, et ac-
commodarlo d'ogni cosa, etiam d'un fratello, il quale sera Ja-
como Bolognese il quale è assai instrutto a gouernare amalati,
et sta di continuo qua a riceuere lettere di soì, et massime d'un
suo zio canonico , le quali l'adiutano puoco , gionto che se con-
tenta andare con M. Adriano.
Quanto a quello che il medico gli ha dato suspitione del tisico
o etico, non è stato che l'habi mai interrogato nauti de lui, perchè
già era auisato circa ciò; ma il nostro vecchio medico sta quasi
di continuo a visitarlo, et vn giorno gli dice che gli dicesse il
vero, che cosa sentina de la sua infirmità; et rispose (come m'ha
detto) chel dubitaua del tisico o etico, pur mai stette saldo. Et in
vero mai non ho inteso fermesa di parere a questi medici, et mo
dicono di bagni, mo del latte de capra, mo vna vntione di petto,
mo vn elettuario, etc. : et spesso quod vnus probat, alter impro-
bat; si che faremo quanto il S. N. J. X. si inspirará.
Siamo in possesso de la casa comprata, et chiesa, et tutte le
stanze, et credo che N. S. J. X. ci l'hauea preparata, et che non
poteuamo trouare luogo più al proposito nostro: acconciamo ogni
dì le camere nostre. La P. V. potrà mandarci alchuni fratelli, ita-
liani al meno in parte, come seria 4 o 5 al presente
quaginta quatuor annos natus...: conscientia tactus, confessus est se aliquot
annos religiosum fuisse, quamvis non professum, inter clericos regulares
Sti. Salvatoris in Lauro, qui Romae ita vocantur, et tamen a Societate sta-
tini ditnissus est». Polanco, t. iv, pag. 59-60, n. 102. Vide locum et anno-
tationes eidem subjectas, quibus declarantur quinam sint regulares clerici
Sti. Salvatoris.
* Adrianus Candidus (Witte), quem medici (lad balnea quaedam pro-
banda hortati sunt». Polanco, t. IV, pag. 127, n. 252. Cf. Cartas de San
Ignacio, t. Ili, pag. 344-346.
2 Ms. Bolegnese. De eo mentionem faciunt Epist. Mixtae, t. i, pag. 253,
annot. 4; pag. 3oi, annot. 3; pag. 328.
^ Ad rem multa affert POLANCUS, t. iv, pag. 63 et 64, n. 114-116, quo
i8 Maji 1554 177
Quanto al accottare quella chiesa del Spirito sancto sappia
V. P. che, retenendoci potere dire le sue diuotioni , intendeno
hauere il dominio, cioè essere patroni del luogo , benché danno
il libero vso a modo nostro, et non ci possino mandar via senza
il consentimento del duca.
Quando V. P. volesse che pigliassimo essa, seria bisogno ha-
uere vno sacerdote al manco con meco et il mio coadiutore. Et
quanto a la grandessa de la chiesa nostra et di quella, la nostra è
più grande et meglio accommodata per noi ; ma non è in tanto
bello sito come questa del Spirito santo, nè tanto frequentata
come quella, massime per le indulgentie che iui sono. Si che, ha-
uendo già questa nostra accommodata et grande, V. P. ci auisi
che faremo; et doue vorrà che la pigliamo, mandici con li fratelli
vno sacerdote et sino a 6 fratelli , perchè le lemosina che haue-
remo con essa chiesa serà bastante per intretenere doi persone;
et questo dice il duca, il quale pare desiderare che Thabiamo.
M. Fabritio sta sano, pur debile, et fuora di scrupuli circa
suoi voti et proponimenti antiqui. Et tutti si raccomandiamo
alla P. V. Di Ferrara a li 18 de Maggio 1554. De V. P. figliolo
indegno nel S. N. J. X.,
JOANNI PeLLETARIO.
Il numero di putti 120.
Inscriptio: \ Al molto Rdo. in X. Padre, il P. M. don Igna-
tio, generale de la Compagnia de Giesù, a Roma.
auctore «die 24 Maji novam domum nostri inhabitare coeperunt'). Vide
infra, epist, ejusdem Pelletarii, 24 Maji datam.
* Supra egit Pelletarius de hoc tempio, epist. 806.
EPISTOIAE MiXTAE, TOM. IV.
12
Í78
EPISTOLAK MlXTAE^SlO
»10
HIERONYMUS VIGNES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
NEAPOLI 19 MAJI 1554
Emitur, Societatis collegio Neapoli aedificando, domus, in óptimo urbis situ
constituía. — Carolus, caesar, loca quaedam ad aediñciura promovendum
cedit.
t
Molto Rdo. et in Christo Padre osservandissimo. U amor
eterno et gratia de Christo N. S. conserui V. P. con suoi santis-
simi doni. Non dubito che, mancando la presentía del P. M.°
Salmeron, le pie et sante orationi de V. P. habbin spetialmente
concorso a V effettuation dela compra dela casa, la quale real-
mente preter omnem spem si è hauuta, atteso il patron dela su-
detta casa s' era in tutto mutato de quel tanto haueamo ragio-
nato quando era qua el sudetto P. Salmeron: onde se procuraua
altro luocho, secondo si è dacqua per duplicate scritto; ma piac-
que ala diuina Maestà che andasse io solo hermatina, che furo li
xviij del presente, a ragionarli, et al fin se contentò de darci la
sudetta casa in quel modo io scrino al P. Salmeron Et perchè
parue assai bene, si al signor Scipion d' Arezo, come anchora al
signor dottor Villanoua che cossi s' eseguesse, per tanto fu
subito questo appontamento eseguito, et hogi se son stipulate le
' Ex autographo in voi. E, duplici folio , n. 80, prius 145.
* Rem sic narrat fidissimus Polanco, t. iv, pag. 179, n. 876 et 377:
«Quinta ergo Maji P. Salmeron, juxta obedientiae praeceptum, Romam ve-
nit... Interim autem... Neapoli amici, de domo emenda solliciti, inter
quos primo loco nominari debet Dnus. Hieronymus Vignes (quidam enim
Dnus. Thomas Caraffa, qui, cum esset Neapoli P. Salmeron, de domo sua
vendenda spem dederat, cum alii emptores sollicitarent et eamdem emere
curarent, sententiam mutasse videbatur), jam de emenda alia domo cogita-
bant; sed, cum 18.'' Maji solus eum aggressus esset Mag. H. Vignes, promi-
sit demum se domum venditurum.. . »
' Franciscus de Villanova, regens neapolitanus. Cf. Cartas de San
Ignacio, t. IV, pag. i83.
19 Maji 1554
179
cautele. Ne se marauigli V. P. non se sia espettata resposta de
quel s' era scritto, perchè se dubitaua d' alcuna uariation in quel
gentir homo, et in tutti quelli duo luochi, quali s' eran scritti ci
eran nate alcune difficultate, quale auanti se fussen resolute ha-
rían passati alcuni mesi, et in questo mezo s' haria possuto per-
dere questa casa, parché ui eran altri compratori, quali son stati
causa dele uariationi in quel caualier; ma la diuina Maestà V ha-
uea reseruata per questa sancta opera, onde tutti ne son stati
frustrati de loro disegni; et spero che iui se farà de li più belli
collegij sia in tutta la Compagnia. Ma acciò la cosa principiata
s' effettue realmente, ci è de bisogno la presentía del P. Salme-
ron, senza el quale molto me dubito se resoluerebe in fumo, per-
chè si li 4000 A deli uacui, come li 2000 ducati dela banca, et
li 72 d'intrata, et li 600 ducati annui de sua Maestà dependeno
dal fauore et aiuto del R.mo Pacecco *, el quale non ui è niuno
li facci far cosa alcuna circa le sudette cose, eccetto sua R.tia: et
credo si fusse stato presente, s' haria più uergognato in non dar
r officio già promesso; ma el tutte con el celere suo ritorno me-
' Petrus Pacheco, cardinalis et neapolitanus prorex, cujus a Polanco
saepe facta mentio est, Hic vero sermo fit de quibusdam a Carolo V, cae-
sare, aedificando Societatis collegio neapolitano concessis , cujus rei exstat
sequens apographum in voi. Epist. diversortim, unico folio, n. 83, prius
265, in antiquo tabularlo C xxill, I, prius 5, quod sic se habet:
t
«Capítulo de una carta de S. M. , hecha en Bruselas á seis días del mes
de Abril 1554, reçebida a xxvi del mismo.
Siendo la doctrina, uida y exemplo de los de la Compañía de Jesús la
que nos escreuís, justo es que sean fauoreçidos y ayudados; y ansí, quando
huuiere la dispusiçión, tememos memoria de la pensión que para ellos se
pide: y en este medio somos contento de hazerles gratia de tanta tierra del
uacuo de las murallas, que importe la suma de quatro mili escudos, por una
uez, para que con ello puedan dar prinçipio á su collegio. Pero porque esta
parte se tome en lugar que no perjudique á la fortificaçión de la çiudad,
haréislo mirar y designar bien, y de manera, que no se pueda seguir incon-
ueniente, ni se le tome más de lo que montare la dicha suma, y embiárse-
nos a la razón y claridad distinta de todo, para que conforme á ello se pueda
expedir acá el priuilegio.»
Verum, ut ex Polanco, t. iv, pag. 187, n. 399 constat, difficile et sero
neapolitam quidquam ex illis perceperunt.
i8o
Epistolae Mixtae— Sii
diante la diuina gratia restorarà '. Et non altro, senonchè a li
santi et pii sacrificii de V. P. humilmente con tutto el cuore me
ci racomando, pregando V eterno Signor lo conserui et augmenti
sempre a gloria del suo santissimo nome. Da Napoli el di xix de
Magio 1554. D. V. P. R. minimo in X.° figlio et seruo,
Geronimo Vignes.
Inscriptio: f Al molto Rdo. et in Christo Padre osservandis-
simo, il P. M.° Ignatio de Loyola, prepósito generale de la Com
pagnia del Gesù,
Alia manu: 19 de Maggio: addi 23 detto.
Htt
[LUDOVICUS GONÇALVES DA CAMARA
PATRI JACOBO MIRON]
ROMA 20 MAJI 1554 *.
Causa Simonis Rodrigues Romae apud Ignatium acta. — Magna demissi
animi significatione sententiam Rodrigues audit, eidem obtemperaturus.
— Mox superbii et multa contra Ignatium profert, paratus, diplomate
pontificio obtento, ab ejus obedientia discedere; sed brevi, Deo per Igna-
tium et Salmeronem opitulante, resipiscit.
t
Ihs.
Muy Rdo. en Xpo. Padre.
La summa gratia, etc. Porque V. R. esté allá auisado de todo
lo que por acá pasa açerca del P. Mtro. Simón, para que pueda
mejor tratar las cosas á maior gloria diuina y maior bien uniuer-
sal de la Compañía, y para que pueda informar de toda la uerdad
* Ms. restorarà.
* Ex adversariis in voi. Episi, diversorum, quadruplici folio, n. 86,
prius 1-4. P. Rivadeneira monumentum hoc exaravit, multis adjectis emen-
dationibus. Alia, propria manu, addidit plerumque Polancus, quae virgulis
duplicibus « » includimus. Pauca quaedam correxit Ludovicus Gonçalves
da Camara, ut singillatim suis locis adnotamus. Quae sunt deleta, minimis
praetermissis, in imam paginam rejicimus. Emendationes P. Gonçalves
clare indicant immutatam nonnihil fuisse factorum enarrationem, ut ipse sit
qui loquatur. Facili igitur conjectura deducimus huic epistolae suum no-
men apposuisse, quae prius alio nomine scripta fuerat.
20 Maji 1554 181
á su alteza ' , por cuia mano , así como nuestro Señor se ha dig-
nado dar el buen comienço y progresso á este negocio, así pa-
reze que se deue esperar el buen fin y la deseada conclusión y
remedio dél, escriuiré con la breuedad que ser pudiere « todo el
sucesso de lo que desde que él llegó á Roipa hasta agora ha pa-
sado.
Después que Mtro. Simón llegó con su compañero *, á xi de
Nouiembre, á Roma, fué de nuestro P. Mtro. Ignatio recibido con
«mucho» b amor y charidad «y con la mesma fué» tratado
«hasta agora», que pareze que no se dexaua cosa que le pudiese
dar consolaçión y contentamiento. Pasados algunos días y co-
menzándose de una parte á quexar Mtro. Simón de los de allá, y
por otra uiendo «nuestro Padre» las informaciones que ó por car-
tas ó por palabras así de su particular persona, como del gouierno
y regimiento uniuersal su R.^ tenía, communicó con Mtro. Simón
€l remedio, que para sanar esta llaga se podía dar, que fuese con
satisfaçión suia y edificaçión de los próximos; y así él mismo uino
en ello y conçertaron entrambos que se deputasen algunos de la
Compañía por juezes, los quales, oydas de una parte y de otra
las razones, juzgasen y por sentençia d declarasen todo lo que en
este negocio sintiesen in Domino. Y así, para que todo se hiziese
con maior contentamiento de Mtro. Simón, el Padre le propuso
4 juezes, entre los quales , sabiendo que tenía particular affeción
á dos personas, se las nombró, para que uiese si todos 4 le agra-
dauan. Y porque el uno dellos no le plazía tanto, nuestro Padre
le mudó y puso otro en su lugar; de manera que Mtro. Simón se
mostró tan satisfecho desta liberalidad que nuestro Padre con él
usaua, y tan contento de los juezes, que dezía que estaua apare-
jado para creer que lo blanco fuese negro, y lo negro blanco, si
ellos ansí lo juzgasen.
Deleta in MS. « y claridad, (pues así la obediencia me mandó).
* aquel. c que á tan piadoso y benigno Padre era conueniente, y
ccn tanta dulçura y. d definitiva.
* Joannes III.
- C(Venit ergo Romam [Rodrigues] simul cum P. Melchiore Carnero,
decima [sic] die Novembris.» Polanco, t. m, pag. 14, n. 17.
l82
Epistolae MixTAE— Sii
Nuestro Padre también mandó e al P. Carnero y a mi, ^'que
cierto quisiéramos bien escusar, si fuera lícito», que denunciáse-
semos, como testigos en este negocio, lo que sabíamos. Y para
que la cosa tuuiese maior firmeza, los 4 juezes, que fueron el
P. doctor Olaue, el P. Mtro. Polanco, el P. doctor Miona, y el
P. Mtro. Pontio, todos professos de la Compañía \ juraron sobre
los euangelios de en todo y por todo juzgar y declarar aquello
que en sus consçiençias sintiesen, sin respeto alguno de persona;
y así mismo Mtro. Simón de una parte /, y nosotros, denunçia-
dores, de la otra juramos de dezir la «verdad de lo que senti-
mos», y así él como nosotros prometimos de estar y enteramente
obedecer á lo que por los juezes fuese determinado ; y así lo g
firmó él de su mano, y también nosotros. Nuestro Padre, antes
que se comenzase el juizio, habló con los juezes, y les encargó
quanto podía, que, en quanto fuese possible (salua la razón y jus-
ticia), fauoreziesen la parte de Mtro. Simón y mirasen por su
honrra; y así se «nos» dió tiempo de 15 ó 20 días para que es-
criuiésemos i, y también dixiésemos de palabra lo que teníamos
Deleta in ms. « Rivadeneira scripserat: mandó al P. Luys Gonçal-
ves y al P. Carnero que denunciasen como testigos en este negocio lo que
sabían, y para... Correxit Polancus hoc modo: al P. Carnero, que le qui-
siera bien exscusar, si fuera lícito, que denunciase... Tandem Goncal-
ves ita emendavii: mandó al P. Carnero y á mí, que cierto quisiéramos
bien exscusar, si fuera lícito, que denunciásemos como testigos en este
negocio lo que sabíamos. . f Rivadeneira: y los denunciadores de
la otra juraron de dezir lo que sabían, y como lo sabían, y no más, y
así el uno como los otros juraron de estar. Polanco: juraron de dezir la ver-
dad de loque sentían, y así... Gonçalves: de una parte y nosotros los de-
nunciadores de la otra... de lo que sentimos... como nosotros prometimos...
g y escriuieron de. * á los Padres Luys Gonçalves y Carnero. Gon-
çalves addidit pronomen nos. i PWms.* escriuiesen y también di-
xiesen... lo que tenían que dezir contra el P. Mtro. Simón, y así fueron
oídos, y vióse lo que escriuieron... oído Mtro. Simón en lo que quiso dezir
de palabra, asi en defensión suia, como también contra los que hauían di-
cho y escrito contra él, en presencia de los Padres dichos Luys Gonçalves
y Carnero, y también tomó... Gonçalves emendavit ut mine est in textu.
* In manibus Sti. Ignatii Romae professi fuerant Martinus quidem
Olave, 2 Aprilis 1553: Emmanuel Miona et Joannes A. de Polanco, 25 Mar-
tii 1549. Pontius vero Cogordanus «trium votorum solemnium tantum pro-
20 Maji 1554 i83
que dezir acerca del P. Miro. Simón, y fuimos oídos, estando
presente Mtro, Simón, y uióse lo que auíamos scrito, y también
algunas cartas de algunos Padres de Portugal, que, firmadas de
sus manos, hauía. Fué después oído Mtro. Simón, que en el
mismo tiempo auía notadas muchas cosas, en lo que quiso dezir
de palabra, así en defensión suia, como también contra los que
hauían dicho y escrito contra él, en presençia de nosotros; y no
le pareciendo que esto bastaua , tomó 3 ó 4 días de término para
escriuir y responder á las obieçiones; y así, hauiéndolo hecho asaz
distintamente j, «interrogándole sobre iuramento, y siruiéndole
de scrittor Mtro. Polanco, dixo quería mirar más en ello», y fuéle
de nueuo conçedido otro término de casi 20 días , para escriuir
más despaçio «en el qual tiempo quemó lo que le auía scritto de
su mano Mtro. Polanco» y así, después de hauer escrito k más
largamente que efficazmente, dió sus responsiones á los 17 de
Enero de 1554, las quales fueron uistas y mostradas l á nosotros,
dándonos término de 3 ó 4 días para replicar de palabra, y no más
de escrito, aunque á ellos parecía necesario, á las respuestas de
Mtro. Simón. Y después que ellos, delante dél, rephcaron, fuéle
también dado el mismo tiempo á Mtro. Simón para que, si qui-
siese, replicase. Y después que con papel y tinta notó lo que le
parezió del razonamiento de los dos, no quiso tomar más espaçio
de aquella misma noche, y así fué oído solo, sin que ellos fuesen
presentes, de manera que no quedaua sino el sentençiar.
Sabiendo nuestro Padre que la cosa estaua en estos términos,
ordenó que ambas partes de nueuo prometiesen de estar á todo
lo que fuese juzgado, teniéndolo, no solo por bueno, pero por
mejor y más açertado ; y asi mesmo que acceptarían qualquiera
satisfación y penitencia que les fuese dada por los juezes ; y así
lo hizieron y lo soscriuieron todos 3 de su mano, como arriba
Deleta in MS. j quemó lo que tenia escrito. ^ Prius: respondi-
do, i Prius: á los Padres Luys Gonçalves y Carnero, dándoles tér-
mino. In textu manet ut Concalves correxit.
fessionem» emiserat. Polanco, t. 111, pag. 367, n. 806; Nadal, Epist. t. 11,
pag. 54 et seqq.
184 Epistolae Mixtae— Sii
dixe. Así mesmo mandó nuestro Padre á los juezes que tomasen
algún término para mirar en lo dicho, y que antes de dar la sen-
tençia, cada uno dellos celebrase 3 días á esta intençión y iurasen
sobre los santos euangelios de dar la sentençia que les pareziese
más conforme á razón y iusticia, y así lo hizieron.
A 7 de Hebrero del 1554, en la cámara del doctor Miona, es-
tando presentes los 4 juezes y Mtro. Simón y los dos denunçia-
dores, y no más, para que la cosa estuuiese más secreta, se leyó
la sentençia, en la qual se declara que los que de Portugal auisa-
ron á nuestro Padre de sus faltas , hauían heçbo bien en ello , y
lo deuían de hazer, y que hauía sido con mucha razón depuesto
del cargo que en Portugal hauía tenido, por lo mucho que al
seruicio de Dios y al bien de la Compañía su presençia allá podía
dañar; por la qual cosa «y por la demasiada affectión que él auía
tenido de quedar en el rey no» declararon los juezes que no deuía
de tornar más á Portugal en ninguna manera. Y en esto , como
en cosa de tanta importançia, encargaron la conçiençia de nues-
tro Padre , descargando la suia. Otras muchas cosas se declara-
ron en la sentençia sobre las faltas de Mtro. Simón, por las qua-
les le dauan algunas penitençias , aunque declarauan (como allá
por la copia de la sentencia que con esta ua, uerá V. R.) que
no podía hazer entera satisfaçión por las culpas pasadas, aunque
toda su uida la gastase en penitencias, etc. Leyéndosela senten-
cia, y llegando á donde se declaran las faltas, Mtro. Simón, que
hasta entonçes hauía estado sentado con los otros, se leuantó y
descubrió la cabeza, y se hincó de rodillas, de suio mouido, y di-
ziéndole que se leuantase, se excusó, mostrando que por su de-
uoçión quería así oyr lo que le quedaua de la sentencia; y toda
oyda , la acceptó con sus satisfaçiones y penitençias , queriendo
besar á todos los pies; lo que no se le consentió, antes le fué di-
cho que no començase á executar la sentencia hasta que hablase
á nuestro Padre: que así su reverencia lo hauía ordenado. Y él
entonces se leuantó, hablando mucho de la benignidad que con
Deleta jn MS. Quae inter uncinos inveniuntur , prius deleta
fuere; sed, punctis infra singula verba pusitis, indicatum fuit haec etiam
sse a librario describenda.
20 Maji 1554 185
él hauían usado, mereziendo él mucho más « «señera punitión»
por sus defectos.
Hecho esto, y dando señales de reconocimiento y humildad
Mtro. Simón, nuestro Padre le habló con mucha dulçura, y de su
propia liberalidad le quitó todas las penitençias que los juezes le
hauían dado, dexando lo del ir á Portugal, por lo que le hauían
encargado los juezes la conçiençia, declarándole cómo, agora á
lo menos, por ninguna manera conuenía quél boluiese á Portu-
gal; y también el escriuir allá çiertas letras para edificaçión de
aquellos que por su causa tanto hauían sido escandalizados «que
allá abrán visto con la interpretatión de otras de nuestro Padre» *,
de las quales también se hauía hecho en la sentencia mençión.
Esta liberalidad usó nuestro Padre con él, con deseo que todas
estas cosas se sepultasen, y quél se reconoçiese y alúdase, ha-
ziendo offiçio de buen hijo y religioso con su Padre y superior.
Y por la misma causa nuestro Padre le hauía hecho dar antes el
mejor aposento de la casa «de dos muy buenas cámaras, hauien-
do en casa harto aprieto y uno que le alúdase y siruiese, y
ordenado que, quanto al religioso y honesto tratamiento de su
persona, ninguna cosa le faltase «como hasta agora siempre se
haze » .
Estuuo Mtro. Simón más de mes y medio desta manera, sin
mostrar algún descontentamiento, y dél cierto tampoco acá en
casa se sospechaua mal ninguno; porque, hauiéndose él exterior-
mente humillado y o prometido y firmado de su mano, de estar al
compromisso; y después reçebido la sentençia con tanta appa-
rençia de conocimiento; y después hauiendo nuestro Padre usado
de la clemencia «que vsó» y quitádole las penitencias, como he
diçho, no pareze que hauía razón para pensar inconstançia y mu-
tabilidad, á lo menos tan presto, quánto más hauiendo él ya
Deleta IN MS. M seueridad. ^ Decem haec verba a Goncalves
addita fuere. o haec verba con iuramento, linea subducta notata
fuere; dubium tamen manet an fuerint deleta.
' Ignatii litteras de hac re ad socios lusitanos habes in Cartas de San
Ignacio, t. IV, pag, 76; et ad Petrum Domenech, Villabeltrandi abbatem,
pag. 102-104.
I86
Epistolae Mixtae— Sii
escrito á Portugal las cartas de edificaçión que hauía de escriuir,
aunque en esto se mostró, á la uerdad, algo difícil. Todauía el
enemigo de la natura humana, que nunca duerme, le hazía todo
este tiempo conuersar y tener grandes pláticas con personas se-
culares, y maxime con Lucas de Orta, que acá y allá es bien co-
nocido; y agora dél mouido, agora de sí mismo, comenzó á pro-
curar y negoçiar por medio suio una licencia del papa para estar
en çierta ermita cabe Lisboa, y en fin exempçión de su superior
y de la Compañía. Para lo qual habló muy p astutamente con el
cardenal de Montepulchano dándole á entender, «como después
se supo», que lo quél hauía hecho, todo no era nada, y que sólo
le acusauan por hauer comido una uez fuera con un su amigo, y
porque, comiendo en su presençia un hermano, hechó un poco
de agua á otro, y no los castigó: y de otra parte diziendo quel
P. Ignatio le hauía depuesto, más por pasión y odio, que por otra
cosa; y que losjuezes andauan por «vn» chorrillo, etc., id est,
taccomodándose á la voluntad del Padre», y quél ya, cansado de
tener cargos, deseaua retirarse en un lugar, para lo qual deseaua
quel cardenal le impetrase esta licencia del papa. El cardenal «pa-
reze» le dió consejo que lo propusiese primero á nuestro Padre,
y le remitió al protetor de la Compañía, que es el cardenal de
Carpi -, al qual habló el Mtro. Simón el mismo tenor; pero el
cardenal le 9 «ynbio derecho» á nuestro Padre, sabiendo bien
que, si lo quél pidía era justo, que su R. se lo conçedería; y si
no, que no era razón que lo impetrase. Boluió al cardenal Mon-
tepulchano, y, como por parte de Carpi, le dixo que él no quería
entremeterse en este negocio, sin quel papa se lo mandase, que
su señoría reverendísima hablase al papa, y que, remetiéndose su
santidad, él pondría la mano en ello. Lo qual todo fué falso ó á lo
menos bien colorado, como después el mismo cardenal de Carpi
dixo á nuestro Padre ^ ; de manera quel cardenal de Montepul-
Deleta in MS. P cubiertamente. 9 remitió. ^ negando
que huuiesse precedido comissión del Papa.
• Cardinalis Stae. Crucis, Marcellus Cervini, ex Monte Politiano.
* Rodulphus Pio de Carpi.
20 Maji 1554 187
chano, no siendo más informado ni de la uerdad ni de la nolun-
tad de su alteza, quedó de hablar con el Papa para que cometie-
se este negocio á Carpi.
Estando la cosa en estos términos, Mtro. Simón un día, que
fué á los 29 de Abril, sin saberse en casa cosa alguna desto, uino
á hablar á nuestro Padre «, diziéndole que su reverencia no mi-
raua por su honrra, y que en todas maneras tenía deseo de bol-
uer á Portugal. Y nuestro Padre, dándole razón con toda man-
sedumbre, de cómo él lo hauía cometido á los juezes, y que por
agora, por estar los ánimos exasperados, y porque ansí se lo ha-
uían encargado los juezes, 3' así lo sentían todos los de la Com-
pañía en Portugal, y aun las personas religiosas de fuera la Com-
pañía, que acá sobre ello han escrito; y por lo muçho que podría
su ida alborotar ; y espeçialmente porque su alteza, como padre
y protetor y señor de la Compañía, no lo querría, no era conue-
niente su ida allá, etc.; él con poco respecto y humildad, después
de hauer calumniado los juezes, uino á dezir á nuestro Padre,
que, pues él no quería mirar por su honrra, quél miraría por
ella y que t «haría recurso al superior de entrambos^;, dando á
entender lo de la exempción.
El día siguiente, después de hauerlo nuestro Padre encomen-
dado á Dios, y consultado con algunos Padres, nuestro Padre le
habló y le mandó, que para que más se alúdase y recogiese, que
no saliese de casa, ni tuuiese conuersaçión con seglares, «por-
que hasta entonces él no tenía puerta cerrada, y yua solo, ó
acompañado, donde quería, por special concessión de nuestro
Padre, por le mostrar confianza y amoru w. Aquí él salió muçho
fuera desi y se desmandó, hablando con tanto descomedimiento
á nuestro Padre, que es uergíiença pensallo, quánto más escri-
uillo V. Ya siendo uenida la cosa á tales términos, y dándose or-
den para atajarle los pasos, se descubrió la tela que tenía urdida
Deleta in MS. s mostrando. ' scripserat Rivadeneira: appel-
laría á su superior maior, quod linea suhducta notatum fuit, non autem
deletum. Polancits vero, ut nunc legitur, emendavit. « Haec in
margine scripsit Goncalves . '^' hasta dezir quél haria que fuese su
reverencia conozida por quién es, etc.
i88
Epistolas Mixtae— Sii
de la manera que arriba e dicho; y hablando el P. Luys Gonçal-
ues al señor embaxador *, y dándole la carta de creençia que de
su alteza para él traía, para que en este negocio se emplease se-
gún lo que le fuese por el P. Luys Gonçalues ordenado, su se-
ñoría, así por el mandamiento de su alteza, como por su bondad
y religión, entendió luego en ello, y auisó al cardenal Montepul-
çhano, el qual ya hauía hablado al papa, y él lo ?iauía commetido
á Carpi, aunque no se le hauía aún dado la commissión, y se dió
orden para que por entonçes no se diese. También fué necesario
quel P, Luys Gonçalues hablase con Montepulçhano y Carpi,
dándoles cuenta de la cosa '^.
Nuestro Padre, después que se ataparon estos agujeros que
e dicho, y de la manera que e dicho, con deseo que este hombre
se reduxiese y que sus faltas no saliesen á público, procuró que
algunos de casa le hablasen para que uiesen lo que pretendía,
y que todo lo quél pidiese que su reuerencia pudiese con buena
conçiençia hazer, de muy buena gana lo haría, aunque no uía
otro alguno remedio, sino su humillación y resignación, pues
solas estas son las armas del buen religioso. Y para el mismo
effecto y a hizo venir de la Marca de Anchona á» Roma [al]
Deleta in MS. dándoles çiertas cartas uniuersales de comendaçion
que, para las cosas de la Compañía, de su alteza hauia traído, y entrambos
por gracia del Señor, aunque les pesó de la ceguedad deste hombre, esta-
uan muy bien en esto y muy aparejados para fauorecer la iusticia y religión,
todauía tuuieron tanto peso, como era razón, para con ellos las cartas de su
alteza, y estañan tan deseosos de seruirle, que bien podemos dezir que, des-
pués de N. S., la autoridad de su alteza ((principalmente» ha enderezado y
remediado este negocio. Piega á su divina bondad de remunerarle estos
tantos beneficios y merçedes que continuamente nos haze, pues por su
amor se hazen; que nosotros con nuestras pocas fuerzas no podemos sino
confessar que no podemos á ellos satisfazer, y supplicarle quél con su libe-
ralidad infinita suppla Io que nosotros faltamos. Haec, prius castigata,
tandem deleta sunt. x Addiderat Rivadeneira^ entre los quales
yo fui uno, sed delevit. y aliándose aquí en. Hic quaedam alia ftie-
runt addita a Rivadeneira^ et postea ita obliterata, ut commode legi non
possint. Sententia in idem, ac nunc manet, recidere videtur .
' Alphonsus de Lancastre, orator regís lusitani in urbe. Epist. Mixtae,
t. II, epist. 525, pag. 100.
20 Maji 1554
Mtro. Bouadilla s y también á Mtro. Salmerón, de Nápoles, para
que, siendo aquí todos 4 de los x primeros, «que son» la maior
parte de los que agora biuen, se pudiesse dar algún corte para
sanar esta llaga «. Y después que parte «el Mtro. Salmerón»,
parte Mtro. Bouadilla y algunos otros le huuieron muchas uezes
hablado, nunca c pudieron acabar con él nada; y si algunas uezes
daua alguna palabra buena, luégo después la retiraua. Dos uezes
uino á hacer capitulaciones, de las quales aquí mandamos las
copias tam fuera de propósito como por elhas se poderá uer.
Viéndose pues la cosa mal parada, nuestro Padre le habló de-
lante de Mtro. Salmerón y Mtro. Bouadilla «solos», para ver si
todos 3 le podían reduzir; y después que le truxeron d con tra-
bajo á proponer lo que tenía contra el Padre , y en qué se sentía
agramado, y el Padre punto por punto respondió á lo quél hauía
dicho, de tal manera que pareze no tuuo una sola palabra que
replicar, dió un poco de señal y esperanza de reduçión. Mas al
fin él luego se tornó e á repintir y no hizo nada ; y desta manera
le habló nuestro Padre 3 ó 4 días ó más. Ya nuestro Padre , que
hauia usado todos los medios possibles para el bien desta pobre
ánima, y para que la cosa no uiniese á luz, ni él fuese con escán-
dalo de los próximos más difamado, uiendo que no hauía reme-
Deleta in MS. « donde hauia sido embiado de algunos cardenales por
algunos negocios de importancia, el qual uenido.
« vino Mtro. Salmerón de Nápoles. i> tam fuera... poderá uer>
addidit Liidovicus . c ]q pudieron mouer á hazer cosa que tuuiese
señal de conocimiento y uerdadera religión. Porque, aunque algunas ue-
zes dezía que se quería remetir y meterse en las manos del Padre, luégo
de allí á un rato, ó el otro dia, estaua más duro que primero, y no hazía
nada. Dos uezes le persuadieron que escriuiese de su mano qué era lo
que quería quel Padre hiziese; y la primera, ultra de hazerse sobre gene-
ral y «querer» ligar las manos á su superior, también pedia que le dexasen
boluer á Portugal, y estar allá adonde él quisiese en los colegios ó casas de
la Compañía, y que se quemasen la sentencia y papeles que hauía contra él,
y otras cosas desta calidad. La segunda fué una demanda tan carnal, que
claramente mostraua que tenía más cuenta con su cuerpo que con su espí-
ritu. La una y la otra uez manifestamente dió á entender la mucha cegue-
is dad que tenía, y lo poco que de hombre tan perdido [estragado emendavif
Polanco] se podia esperar para adelante; y que, aunque se mostraua incons-
tante . à arrastrado . Goncalves emendavit, con trabajo. ^ á sus
treçe. Quae sequuntur novemdecim verba adjecit Goncalves.
190 Epistolar Mixtae— 811
dio alguno, porque, aunque él prometía una cosa, luégo se mu-
daua /, y así no hauía que confiar; (y más hauiendo un carde-
nal auisado que sabía cierto que hauía hauido la exempçión el
P. Mtro. Simón) determinóse «de condescender con él, que siem-
pre instaua para yr delante de Carpi, y así se dió orden para
que» g el cardenal de Carpi entendiese en ello. Esto fué ayer,
que fueron ig de Mayo, y el cardenal de Carpi ya a prometido
de concluir con toda breuedad y secreto este negocio, con el
menor ruido que fuese possible. Todauía la charidad, que nunca
se cansa, mouió á nuestro Padre para que mandase á Mtro. Sal-
merón «que está ya casi cansado y desconfiado», que tornase á
hablar á Mtro. Simón, y, ó que uiese que tenía mal juego, y que
la cosa estaua más adelante de lo quél pensaua, ó que nuestro
Señor, como es de creer, le mouiese el corazón. Dió palabra á
Mtro. Salmerón de humillarse y ponerse todo en las manos del
Padre, y así oy, que es el día de la Santísima Trinidad, se con-
fesó (lo que no hauía hecho después que comenzó á romper con
nuestro Padre, lo que á todos, por ser contra las constitutiones
y reglas de la Compañía, mucho desplazía). Y queriendo dezir
misa, se hechó á los pies de nuestro Padre, pidiendo perdón, y
prometiendo de ser hijo obediente, y después el mismo día dixo
al mismo Mtro. Salmerón, quél quería restituir la fama á nuestro
Padre delante de los cardenales Carpi y Montepulchano, á los
quales hauía dicho lo que arriba se a escrito de su reverencia.
Piega á Dios nuestro señor, quod ipse, qui potens est ex lapidi-
bus suscitare filios Abrahae *, y los corazones de piedra mudar-
los en corazones de carne, se dine de enterneçerle «muy de be-
ras» y ablandarle la dureza de corazón que hasta aquí ha mos-
trado, y alumbrarle con su luz eterna, para que conozca las tinie-
blas y error y peligro en que «ha» estado. Amén.
Deleta in MS. f y era muy constante con inconstancia en su rebellión
y pertinacia. S que, pues tanto lo deseaua, la cosa uiniese á manos
del cardenal de Carpi, como á protector de la Compañía y comisario del
papa en este negocio, y así se dió orden para quel señor embaxador hiziese
quel cardenal de Montepulchano diese la commissión que tenía del papa.
Matth. iit, 9; Lue. III, 8.
20 Maji 1554 191
No sabemos en qué parará: porque de una parte pareze que
ay poco que confiar en un hombre que, después de hauer acep-
tado los juezes con tanto contentamiento, y prometido y escrito
de estar á todo lo que determinasen, y que recibió con tanta
submisión la sentencia, y después ha perseuerado tanto tiempo
fingidamente en ello, «ha» procurado secretamente de salirse de
la religión, y que tantas uezes ha mudado parezer, y prometido
muçho y no heçho nada; no sé, digo, que se pueda confiar; por
otra parte, nuestro Señor da á las uezes en una hora la gracia
que no da en muchos años, y el hombre está un tiempo más que
otro aparejado para dexarse della uencer, y él a dado esta mues-
tra y buen principio hasta agora. Todauía más es de esperar en
nuestro Señor, que, si dedit incipere, dabit et perficere *. Pero,
succeda lo que suçediere, acá h ha parezido i que por todos bue-
nos respetos era bien que V. R. estuuiese de todo lo que pasa
auisado, y que, pues su alteza es, no solo señor, mas aun padre
y defensor desta Compañía toda, corno en este negocio especial-
mente y en todo lo demás lo ha mostrado (pues allá tanto con su
presencia ha fauorezido y acá con su absençia, autoridad y car-
tas tanto en él ha aiudado), que nenguna cosa se le encubra, mas
que todo se le declare, como al más íntimo de la Compañía j .
De Roma 20 de Maio, día de la Santísima Trinidad. Bien
creo que, si Mtro. Simón se humilla y da para adelante buena
muestra de sí, que nuestro Padre dará orden con el señor emba-
xador para que entrambos escriuan allá á su alteza lo bueno que
ay en este negocio, dexando aparte lo malo, porque, según e co-
nozido, está muy inclinado á hazer todo el plazer que con buena
conçiençia pudiere á Mtro. Simón. El Señor nos dé su santísima
gracia, para que siempre le siruamos. Amén. De Roma, etc.
Deleta IN MS. * his scripsit et delevit nos. »' á nuestro Padre.
/ para que, si su alteza juzgare que otra cosa conuiene, ó que se tenga
algún particular modo de proceder, lo mande, porque, según su santo zelo
y amor desta Compañía, no podrá ser sino muy açertado.
' Ad Philip, ii, i3.
- Cf. Polanco, t. iv, pag. 7-S, n. 6; Nadal, Epist. t. 11, pag. 32-33 et
pag- 51-52; Orlandini, Hist. Soc.Jes., lib. xiv, n. 5 et 6.
192
Epistolar Mixtae— 812
MICHAEL DE TORRES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CORDUBA 21 MAJI I554 *.
Cordubam se venisse nuntiat, sociorum praesidio destitutum. — Joannes de
Cordoba, etsi dolet quod civitas non statim promissa exsequatur, ma-
gnos tamen ánimos habet. — Subsidia ad academiam rite instituendam. —
De collegio ad Sti. Lucae. — Exspectatur Santacruz, ut de gymnasio
granatensi agatur . — Elogium Bti. Joannis de Avila; hujus celebre di-
ctum de Ignatio.— Conditiones ad collegium Biatiae erigendum. — Socio-
rum paucitas pro tanto collegiorum numero.
t
Jhus.
Muy Rdo. en X.° Padre. La grada y amor eterno de X.*^
nuestro señor sea siempre en nuestro continuo fauor y ayuda.
Por mandado de V. P. tomé, muy desnudo de spíritu y avn de
fauor exterior, el cargo desta prouincia del Andaluzia, porque
vine á ser prouincial de una sola casa * , y con orden y esperança
de hazer ocho; y como se desquició desta prouincia el collegio de
Salamanca, que V. P. avía apuntado se le diese, si acá no pares-
ciese otra cosa, quedo yo muy pobre y encogido para poder sa-
tisfazer á lo que se a de hazer, avnque el P. Nadal y el P. Fran-
cisco dizen que ellos tendrán cuydado de todo lo que conuenga ^ ;
creo que esto será lo que más conuenga, si á V. P. otra cosa no
paresca.
Yo llegué aquí víspera de Spíritu sancto * . Avnque hallo muy
* Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 205, prius 546.
* Scilicet unius collegii cordubensis. Etenim quamvis provincia Baetica,
cui praepositus est Torres, unicum numeraret tune collegium cordubense,
«de sex aliis vel septem instituendis agebatur». Polanco, t. iv, pag. 462,
n. 986. Ad rem faciunt quae ibidem pertractantur: De P. Dre. Torres, pro-
vinciali, et quorumdam collegiorum in Baetica initiis, pag. 461 et seqq.
Cf. ROA, Historia de la provincia de Andalucía, in initio, et SantivaÑez,
Historia, ms. de eadem provincia, lib. 1, cap. 15.
' Nadal, Epist. t. i, pag. 250, n. 6; Polanco, t. iv, pag. 482-483,
n. 1020.
* Die 12 Maji.
21 MaJI 1554 I'j3
buena voluntad en el señor don Juan de Córdoua, pero quéxase
que la cibdad no cumple con el asiento en començar á edificar
las escuelas donde se a de leer , y que no ve renta ninguna que
se aneje, y apuntando también en los çensos del Padre don Diego
de Gusmán, que le prometieron se anexarían á este collegio, y no
vee que ay memoria de ello: y con todo esto nuestro Señor le da
tanto ahinco, que lo haze desuelar para buscar medios cómo nos
pasemos á su casa para este sant Lucas, teniendo tiempo, confor-
me al asiento, hasta sant Juan que viene. V. P. le escriua, que
dos ó tres vezes le he oydo dezir que, después que esto se con-
cluyó, no an visto cartas de Roma '.
Aquí tienen manera para poder hazer vna vniuersidad muy
buena, porque la çibdad podría ayudar con las sobras de encabe-
çamientos de las alcaualas, que es buena summa de maravedís,
V por otra parte con las rentas de los majuelos, que están libres-
para poder disponer de ellos, que creo son trezientas mili ma-
rauedís, y la yglesia tiene tres capellanías, que valen mili y
ochocientos ducados, y no tienen obligación á ninguna persona
particular, y las que los poseen quasi siempre están descomulga-
dos, porque se las impetran por Roma. Andamos tratando agora
que se sacase de cada vna de ellas cinquenta mili marauedís para
el cargo de las obligaciones que tienen las capellanías , y lo de-
más se anexase á esta vniuersidad; y se podría dar tal corte en la
anexión, que en los cinquenta mili marauedís que se vuiesen de
prouer, no se entremetiese otro ninguno, sino sólo el cabildo; y
como esta sea sufficiente prouisión para satisfazer á las obligacio-
nes que los señores del cabildo tienen , y estuuiesen ciertos de
ellas, y no con tantos embaraços como agora las tienen, creemos
que vendrán muy bien en ello. El P. Polanco nos podría auisar
del mejor medio que en esto se podría tener.
A la duquesa de Medina Sidónia ^ escriuo oy, para le auisar,
' Morem gessit Patri Torres Ignatius, scripsitque domino Joanni de
Cordoba epistolam, quam habes inter Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 3l8.
—De hoc viro saepe alibi dictum est, et infra dicetur. Cf. Haro, Nobiliario
genealógico, t. i, pag. 359.
* Anna de Aragon et Gurrea. Vide epist. 742.
EpiSTOLAE MiXTAE, TCM. IV. 13
I
194 Epistolar Mixtae— 812
cómo ya tengo aquí los quatro Padres y hermanos que pidió al
P. Francisco ' para dar principio al collegio que quiere hazer en
Sanlúcar, y que quando me auisare, yré con ellos á se los presen-
tar. Estoy también esperando al P. Santacruz % que está en Lis-
boa, para que con vna casa y cierta renta que él y su hermano
tienen en Granada, se pueda aUí començar vn collegio, donde al
presente está el P. Juan Áluares algo mal dispuesto, y con ellos
dos y otros dos ó tres, avnque sean buscados de prestado, se po-
dría dar algún principio, el qual, por ser en pueblo donde ay vni-
uersidad de letras, es mucho más fructuoso y menos cargoso, que
en ninguno de los que por acá se pueden hazer.
Mucho me he confirmado en la buena opinión que tenía del
P. Mtro. Auila, en auerle visto y tratado: y ame sido grandíssimo
argumento de la puridad y verdad de su spíriíu, ver quán de ver-
dad abraça y rescibe el spíritu de la Compañía, y todas las cosas
que ella pretende. Y dize que esto es sensualidad suya, porque
todo es conforme á lo que su spíritu sentía y siente, y que se goza
de auer sido paranimpho, como sant Juan, y que gaudio gaudet
propter sponsum y dize que le a acaescido á él con V. P. , como
á vn niño que se esfuerça de poner vna piedra en alto, y por las
pocas fuerças que tiene nunca acaba de poner; pero viene vn
honbre, y por tener mayores fuerças, con mucha facilidad la
pone en su lugar. Es verdad que, por no auer tratado en hazer
congregación de su gente, en algunas cosas tiene distincto juyzio
del nuestro, avnque todo á bien y con sancto zelo y buenos fun-
damentos, conforme á su manera de proçeder. Díxome esotro día,
que él tenía ya facultad para nos dar el collegio de Baeça, y que
la obligación que tenía era poner tres regentes en gramática, y
vno en artes, y dos en theología scholástica, y vno de la sagrada
escriptura, y quatro maestros que enseñen de leer, y vno para es-
creuir. Tiene de renta, valiendo el trigo á quatro reales y la çe-
uada á dos, entre nouecientos y mili ducados: tiene casas, que
* Franciscus Borgia.
2 Jacobus Santacruz, cujus frater vocabatur Christophorus Sanchez»
Polanco, t. iv, pag. 464, n. 991.
^ Joan, iii, 29.
21 MAJI 1554 195
tienen necessidad de edificar, avnque vtcumque creo podrían pa-
-sar agora. Respondile que yo auisaría á los Padres dello, porque
veo que ay muy gran penuria de gente, avnque la vayan á bus-
car por todos los colegios, para satisfazer á esto y á otras casas
que la Compañía tiene. Si de allá V. P. nos pudiese embiar algu-
nos j avnque fuese con trastocar de acá algunos otros, creo sería
de muy grande importancia, porque serían tenidos en mucho los
que de allá viniesen. Puso vna dificultad, que algunos de los que
allí leen, 3' especialmente vno, que es el principal, tiene cargo y
obligación de lo sustentar, ó leyendo la mesma lectión, ó dándole
la Compañía sustentación. Deste collegio de Córdoua xxi de
Mayo 1554. Yndigno é ynútil hijo de V. P.,
f Torres.
t
Inscriptio: Jhs. Al mu}^ Rdo. Padre nuestro en Christo, el
P. Mtro. Ygnacio de Loyola, pre[pósito gjeneral de la Compañía
f de Jesús]. En Roma.
Sia
ANTONIUS DE ARAOZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO 22 MAJI I554 '.
Quibus occupationibus, ad Dei honorem susceptis, distineatur Araoz. —
Quaesitis ab Ignatio facit satis. — Dolet quod non omnia scribi possint.
t
Ihus.
Padre mio. Sobre el Uebar su alteza algunos de la Compañía
á Inglaterra, se a ablado; y como Ueba intención de descubrir
primero los humores de allá, ase diferido asta su tiempo. Y sea
çierto V. P. que no se dexa por otro fin, y que est« le lleua su al-
I ' Ex autographo in voi. E, sesquifolio, n. 165, prius 435, 436. — Usus
\\ est hac epistola Polancus, t. iv, pag. 434-436, n. 933-937, ubi occasio etiam
harum litterarum scribendarum peti potest; est enim ad ignatianas respon-
sio. Vide praeterea quae ibi adnotavimus.
igô Epistolar Mixtas— 8i3
teza con mucha satisfaçión: y por seer la materia tal, de hijs sa-
tis. Pues vna de mjs cruzes es no poder encomendar á papel mu-
chas cosas y causas que justifican lo que se haze, y lo que se
dexa de hazer; y pues zelo del bien vni versal y del de la Com-
panja por la bondad del Señor no falta, se puede fiar que no faltan
motiuos para lo que se haze y dexa de hazer, y que ay también
causas para no scriujrlo, pues no está V. P. en parte que de pa-
labra se le pueda dar razón de todo.
Quanto á mis ocupaçiones, Padre mío, yo e dado cuenta muy
particular al P. Mtre. Nadal, y la a admjtido: todas las e orde-
nado al serujçio de nuestro Señor, por su bondad, y al bien de la
Compañja, que si vbiese de dar razón particular de todas, pienso
se hallaría que njnguna dexa de rredundar en bien , ó en notiçia
V buena jnformaçión de la Companja; speçialmente con los seño-
res, y grandes, y perlados, que no a paresçido (á los que entien-
den los humores de acá y aman la Compañía) pequeño frutto;
porque de edificar en sus almas nuestro instituto, y de entender-
lo, an de venjr á amarlo y á faboresçerlo: y así, avnque entren
con su particular, salen con el nuestro, á gloria del Señor. El pa-
resçerles que puedo seer instrumento para sus cosas, bien creo es
el señuelo que los haze venjr algunas vezes; mas, como ellos pre-
tienden su negoçio, pretiendo yo el mío, á gloria diujna, y acaeçe
á muchos venjr por mundo y salir con Dios: alábenle los ánge-
les por ello. Y así, siue per ocasionem, dummodo Xpus. anunçie-
tur ', de todo se saca frutto: quánto más, que ninguna cosa me
proponen que no tenga á lo menos mucha aparençia de piedad,
que bien entendido tienen lo que se trata en esta casa, y muchos
vienen sin pretensión njnguna. En fin, Padre mío, yo procuro de
plantar gujndo en çiruelo: que en sus negoçios enxiero los de
Dios, con su fabor. Y quando esto se examjnase, pienso se aliaría
averse derramado mucho la jnformaçión verdadera y essençial de
la Compañja, que, según el cuydado que el enemigo a tenjdo de
deformarla, bien a sido á propósito que se desengañasen de algu-
nas opinjones que tenjan. De todo se dé gloria á Dios.
* Ad Philip, i, i8.
22 MaJI 1554 197
Estando yo, avnque sea por poco tiempo, en corte, no pueden
faltar ocupaçiones, porque acuden tantos, que avn agora, con no
estar aquj el prínçipe y Ruy Gómez , nunca çesan : de donde se
vee, que no era por sólo su respetto, pues Dios es sobre todo. Yo,
Padre mío, njnguna ocupaçión tengo, que no juzgue seer propia
del instituto de la Compañja, porque en negoçio seglar yo no en-
tiendo. El por qué es claro: es tan grande este reyno, y tantos
los casos dél, que ay multitud de obras, puramente pías, y aujsos
de cosas, que es bien que esté advertido quien lo puede remediar;
y quando él lo pide, házese sin pesadumbre, y con edificaçión y
frutto que se vee notable, y lo que se les dize en particular y en
secreto, es la mjsma materia que en general y en público dizen
los predicadores, reprehendjendo ó aconsejando, porque en cosa
que in genere ó en specie yo no pudiese ó no debiese tratar en
pulpito, no trataría nj trato en secreto. Y con dezjr á V. P. esto,
declaro toda el alma y lo jnterior de las ocupaçiones, que con seer
quales digo, entiendo seer próprias de la Compañja; porque bien
sé que tratar de otras, sería cosa arto impropria, avn para la ley
humana, quánto más para la diujna, á la qual se ordena todo por
la mjsericordia del Señor.
Açerca de lo que V. P. me tornó á remjttir en dezir de per-
sonas, etc., yo. Padre mío, me e scusado, y pienso que con edi-
ficaçión de la parte, por la bondad del Señor *. Y queriendo ym-
biar personas de confiança y religiosos que fuesen á visitar por
todo el reyno , para que entendiesen como exploradores lo que
pasaba, y los exçesos que avía, y las personas que aliarían bene-
mérittas para serujrse el re}^ delias, fuy nombrado el primero,
y me scusé dello con formas que tuve, antes que S. A. me lo
mandase ; y pienso que nuestro Señor se sirujó mucho dello, se-
gund agora se a visto , porque fueron algunos religiosos de los
más calificados de las rreligiones , y siento que están sentidos ó
descontentos allá entre ellos, de los que lo açeptaron, speçial-
mente quando an visto que la Compañía se escusó dello. Y en el
consejo supremo sé que a dado gran edificaçión el averse scu-
* Cf. Cartas de San Ignacio, t. m, pag. 349.
1I98 Epistolae :MiXTAE-8i3
sado; porque entre Iqs otros fines y exerçiçios que llebaban, era
vno y el prinçipal inqujrir de los del consejo rreal, á los quales
visita agora don Diego de Córdoua '. Él bien sé que olgara mu-
cho que yo fuera, porque, de reusarlo, paresçe quedaba algo no
tan justificado este medio que él y otros dieron, ó él solo; sed
magis amjca veritas.
'Quanto al predicar, yo estaba puesto en el memorial de los
que avían de predicar esta quaresma á S. A., y díxome el que
tiene cargo, que me avía nombrado S. A. mjsmo; y oft-esçióse
que S. A. fué al Pardo, que es junto á Alcalá, y también Ruy
Gómez; é yo fuy también á verme con el P. Mtre. Nadal, que
estaba ally, y fuy al Pardo ^ con el P. Francisco á ablar á S. A., y
con estos camjnos se pasó la quaresma, que andubo también por
allá S. A. Después acá tenja ya dados sermones, y mandáronme
yr á Medina. Agora e començado, y spero en nuestro Señor
continuarlos, avnque el pecho reclame. No a faltado también al-
guna más intrínseca consideraçión para disimular con el predi-
car; jmmo no faltó qujen me lo aconsejó; porque, según estaban
algunas cosas vniversales del reyno y govierno, la gente avía de
pretender que yo me señalase en ellas, paresçiéndoles reprehen-
sibles; y los que las- avían de remediar, pretendían otra cosa, y
otras particularidades, que no dexaban de tener fuerça á este
mjsmo propósito, speçialmente no aviendo nota en no predicar,
• Polanco^ t. iv, pag. 435, n. g36. Hic magnae auctoritatis vir «fuerat
in Sicilia syndicus, et erat cooptatus in summum concilium inquisitionis».
Nadal, Epist. t. 11, pag. 24, Ephemerides 1554; Aguilera, Provinciae
Siculae Soc. les. ortus et res gestae, t. i, pag. 5, Didacum de Cordoba vocat
«legum scientia et morum integritate spectatissimum», quem «Carolus V ad
excutiendos Insulae Magistratus censoria cum potestate dimiserat.» Ejus
amorem in Societatem idem auctor jure ac merito dilaudat, pag. 5, 14, 71.
Pro eo Ignatius anno 1549 «había pedido que Su Santidad le concediese que»
á cada Misa que dijese, sacase una ánima del purgatorio, y así me lo conce-
dió Su Santidad el día de la Anunciación, después de comer, en Monte-Ca-
ballo, donde le hablé». Cartas de San Ignacio, t. 11^ pag. 184.
^ P. Araoz «simul cum P. Francisco, Principem Hispaniarum, Philip-
pum, in villa, quam Pardum vocant, simul alloquuti sunt, et ab eodem cum
magna significatione amoris excepti. Voluit autem Princeps P. Francisci
Borgiae Missam audire.» Polanco, t. iv, pag. 434, n. 933.
23 Maji 1554 199
pues an visto lais avsençias y la jndisposición del pecho. Agora,
plaziendo al Señor, se suplirán las faltas pasadas, y desde aquy
pido á V. P. la bendiçión para ello y para todo. La santísima
Trinjdad tenga á V. P. y á todos de su mano. Amén. De Valla-
doljd 22 de Mayo 1554. V. P. mjnjmus filius,
X
I
Araoz.
JOANNES LAURENTIUS DE PATARINI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MUTINA 23 MAJI I554
Viduarum collegium Mutinae institutum. — Illarum piae exercitationes. —
De re domestica ac familiari Patris Laurentii.
t
Ihs.
Pax Xpi. Molto Rdo. in Christo Padre. Scriuendo hogi il
P. M. Philipo * a V. R. P., ho pensato esser' bene di accom-
pagnar' quatro parole mie con le di S. R. Et circa il negocio de
le vedoue % dominica proxime passata si concluse. Et perchè già
il vescouo * hauea presentito che dil votto di la vbedienza et dil
mutar' confessor' niuna uolea assentir', si è accomodato in tal
modo, che non anno fatto votto alcuno, et dimandorono a tutte,
che quelle che voleuansi confessar' con noi, dasser' segno leuan ■
dosi in piede: et così la più parte si leuorno, dando segno come
era ordinato, di modo che ambiduoi sacerdotti che quiui siamo,
oldiamo ciascuno le sue solite, anzi ne venerano di più, perchè
la signora Caualiera Cortese % che noscho si confessa, è statO'
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 73, prius 127.
- Philippus Leernus.
^ Usurpat haec, explicatque quodnam fuerit mutinense viduarum colle-
gium, Polanco, t. iv, pag. 97, n. 181.
* Fr. Aegidius Foscarari, O. P., de quo saepe diximus.
^ «Dnam. Constantiam Pallavicinam Cortesiam» vocat POLANCO, l. c.,.
hanc matrorlam, «quae fautrix collegii nostri praecipua erat».
200 Epistolar Mixtae— 814
elletta lei per priora, et vuole che molte, qual si confessano con
certi fratti, de quali alcuni non hano così buon nome, vuole che
venghino da noi. Questo è bastatto al vescouo, che par' pur' che
più liberamente le potrà comandar', che se essercitano in quelle
opere di charità, contenute nelli capituli costì mandati.
Et quanto a quele mortificatione, de qual scrisi (se ben me ra-
cordo) di uoler' lor' far' ciò, e di racontar' li proprij deffetti, sarà
tale, che solum in genere si ponerá in mezo vna virtù da aqui-
star', et vn' vicio da conculcar', et ciascuna dirà il suo parer', in
modo dele coUatione deli antiqui padri. Si che concludiamo le
cuose esser' passate bene , et farà nostro Signore per noi quel
frutto spiritual che prima, anzi magior', dil qual frutto spiritual,
come anche dele cosse domestice, non ne scrinerò cosa veruna,
attento che il P. Filipo scriue sopra di ciò difusamente
Quanto poi a quello collegio de huomini, che nelle mie vitime
scrisi a V. R. P., non ho poi oldito altro: staremo a veder'.
Di quella facultà di poter far' donatione alli fratelli con la hau
lorità di V. R. P. in scriptis, non dirò altro, perchè la espeto do-
mane, piacendo a nostro Signore; ma se pur' non fusse mandata,
suplico quella che di gratia, se li pare in Domino espediente, la
voglij mandar' quanto più presto, attento che li cognati con le
sorelle disturbano il frattello vino, che vorebono intrar' a partir'
con quel' il tutto, per rispetto dil fratello morto; la cui anima
molto raccomando ale sante oratione et sacrificij di V. R. P. et
-di tutti li Rdi. Padri et fratelli, tanto dil collegio, quanto di casa.
Il medemo faciamo noi tutti, li qualli, Dio gratia, di cuorpo siamo
sani, di spirito poi faciamo pro viribus per acrescere et caminar
inanti ongni giorno. Di Modena ali 23 di Magio 1554. D. V. R. P.
seruo in Xpo. indegno,
Jo: Laurentio de Patarini.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Xpo. Padre, il P. M. don Igna-
tio di Loyola , preposto general di la Compagnia di Giesù , in
Roma.
Vide epist. P. Philippi Leerni, 29 Maji datam, quam infra exhibemus.
24 Maji 1554
201
S15
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 24 MAjr I554 *.
Patrem Adrianum Witte, de medicorum Consilio, cum socio Jacobo Castel-
lano se in viam dedisse. — Collegiuin argéntense sine ofFensione Hercu-
lis de Este respui non posse.— Templum Spiritus sancti admitti non
oportere.— De sociis ferrariensibus quid sentiat Pelletarius.
t
La diuina gratia et amore del S. N. J. X. perseueri di conti-
nuo con nuoi. Amen. Martedì, 22 del presente, pártete il P. M.
Adriano - col consiglio deli medici, li quali, come la P. V.,
sperano la sanità sua, gionto che sarà in patria. Quello giouane
fiandrese era già partito; et data al detto Padre lelletione di fra-
telli per andare con lui, elesse il fratello Jacomo Castellano, bo-
legnese % quello che me solleuaua qua nele mie facende, gio-
uane atto ad ogni cosa. Et benché tanto mi fusse necessario, pur
per condurre vn tal suggetto, lo dette voluntieri, gionto che su-
spiraua dalchuna disturbatione del suo barba, canonico, il quale
spese li scriueua et vltimamente gli voleua dare vn beneficio.
Domandai al nepote del P. M. Gámbaro * quanti scudi ba-
stariano per far il viagio, et diceua che 25 bastauano per andare
vno a cauallo et laltro a piede, anzi che era troppo: pur il
P. Adriano domandò 30, li quali pigliassimo in presto d' uno
amico nostro, promettendoli presto ristituere. Comprassimo ogni
cosa necessaria per loro doi, et vestissimo d' habito secolare con
vesticiole et mantelli, etc., secondo il cosiglio de detto nepote, il
quale disse che guardassimo d' andare in habito di sacerdote,
perchè gli heretici, per li quali passaranno, o gli amazariano, o
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 57, prius 94, 95.
- Adrianus Candidus (Witte).
^ Vide epist. 809.
* Joannes Gambarus
202 EpistcJlae JÍÍixtáí:— 815
fariano morire di fame, etc. : cosi partesero con grande alegrezza.
Dette etiam lettere al P. Adriano, che doue in Venetia alchuni
giudicassino non bastare tale viatico , ne pigliasse qua[tro scu-
di] Già auisai la P. V. come ho licentiato il sacerdote uec-
chio
Circa la cosa d' Argenta, non è possibile fugiria con contento
del duca " et de M. Alessandro \ et vole [in ogni] modo S. Ecc.^
che vadino, et la communità, non hauendo prouisto delle cose
necessarie, massime de danari et letti, etc., ha hauuto buoni ri-
bossi, di essa et di fattori et de M. Alessandro, et sono stati tre
al nome de detta comunità qua in Ferrara molti di come in pri-
gione, et non hanno [hauuto] licentia sino che habino promeso
prouedere a li [Padri] che modo sia d' ogni cosa, et io, non
potendo altro, ho differito il mandare alchuni sino ad Agosto, et
mentre che scriueua a la P. V. di nuouo, et che lei pensaria doue
seria possibile cauarne alchuni per [mandarli] .
Circa il Spirito santo hauendo già la nostra chiesa molto
[più] commoda, et non hauendo adiuto dalchuno Padre, senon
del coadiutore mio , non so come lo pigliaremo , et dicono che
vedremo che, si non saremo patroni, che sempre serà da dire con
quella compagnia et fraternità, la quale spesso sta in discordia,
in modo che li amici nostri si dissuadeno di pigliarla, et so[lo] si
potrà fare, che sua Ecc.* sia contenta. Non giudico [esser] spe-
diente torla (hauendone già, come ho detto, vna più al proposi-
to), et quando non fusse contenta, et che s' hauesse da torre, se-
ria necessario hauere adiuto de sacerdote.
Circa r assunto del collegio di Modena, farò quanto scriue
la P. V. col diuino adiuto.
Restiamo al presente sei. Quanto a le parti de M. Giouanni,
coadiutore, egli è di buona edificatione, ma non ha prudenza
* Attrita charta est: ideo, quae desiderantur, utcumque supplenda cen-
suimus.
^ Vide quae diximus ad epist. 809.
* Hercules de Este.
* Alexander Fiaschi.
^ Aedes sacrae, de quibus supra egimus.
24 Maji 1554 2o3
tropo, in modo che seria pericoloso d' uscire fuori di se, essendo
suggetto a mille pensieri, et gli pare vedere mille cose nel suo
intelletto, pur pian piano se tempera circa ciò: al resto è obe-
diente assai et laborioso. M. Francesco ' è tutto datto al studio,
et niente pratico in rebus agendis: onde credo che V uficio del
collaterale V adiutarà: sta molto del suo parere. M. Ludouico ^
è vna cosa freda et tepida in ogni negotio, cioè tanto nel amae-
strare, che in cose de casa; et pare più il suo naturale il sacerdo-
tio che altro. M. Fabritio è alias cognosciuto: è megliorato quan-
do a li suoi pensieri et scrupuli; ma il suo malo vecchio perseue-
ra, et pareria il suo proprio essere sacrestano, et trattare le cose
ecclesiastice, et pian piano imparare, perchè spesso il medico gli
prohibesse il studio. Lazaro ^ è anchora mal sano, et se porta
meglio adesso che al passato, quando era tentato d' ¿indar via.
Parlando in generale, tutti sanno puoco, fuora de M. Francisco,
et cosi le scole non sono tropo ben prouiste di maestri: per ciò
desideraua che V. P. mandassi alchuni per supplire a [questi ?]
luoghi, essendome spellato di miei per mandare qua et là, o vero
che mandassi tali ingegni, che per alchuni mesi io potessi pro-
mouerli, come feci li altri, et pare che la P. V. deue più proue-
der qua, perchè col tempo spiero serà vno di buoni collegij che
serà in Italia, et al presente è molto bene comminciato, gratia al
Signore, et non manchano senon operarij, perchè il luogo no-
stro et chiesa è tanto accommodato che si potria domandare, et
pare il S. N. T habia predestinato; e tanti concorreno a li sacra-
menti, che a le volte non è tempo da predicare, come hoggi, che
era il giorno de santo sacramento.
Il che si da ad intendere che il signore nostro J. X. se vole
più che mai seruire de suoi inutili instrumenti mediante le ora-
tioni della P. V., alla quale tutti ci racomandiamo. De Ferrara a
lì 24 de Maggio 54. De V. P. figliolo nel S. N. J. X.,
GlOUANNI PeLLETARIO.
* Franciscus Scipio. Polanco, t. IV, pag. 62, n. Il3, annot. 5.
- Ludovicus coloniensis, ibid.
' Cf. Polanco, t. iv, pag. 86, n. 157.
204 Epistolar Mixtae— 8i6
II numero di putti 120.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X. Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, generale della Compagnia de Giesù, a Roma.
Alia manu: 24 de Maggio: addì 30 detto.
SI6
JOANNES BAPTISTA TAVONO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PAX AVIO 25 MAJI 1554 *.
Quid sentiat de sociis, qui in collegio patavino versantur.
Pax Christi. Rdo. in Christo Padre. Riceuesimo le di V. R. P.
di 19 di questo, et molto ci siamo consolati udendo quanto il Si-
gnor' opera per mezo de questa sua Compagnia, et quanto si au-
menta. Hora tutti siamo sani, Dio gratia. Li fratelli fano frutto
nel spirito et letter'. Quanto dar' informatione di essi, et quanti
siamo, siamo 10 in numero, dui sacerdoti et quatro scholari et
quatro coadiutori temporali. Della sufficientia, M. Eleutério ■,
quale sta nel collegio di Roma, potrà dar' piena informatione. Il
Padre don Alouisio ^ è un bono sugieto, ha una buona natura,
h umile, patiente et diuoto: quanto alle letter' latine è assai in-
strutto, insegna nella 3.*^ schola. M. Pietro Britone * è asai in-
strutto nella lingua latina, et ha principio di greco: potria legger'
la grammatica. Del componer', il P. M. Polan[c]o ha uisto sue
epistole. Sin hora sta ^ mal disposto. Non ha potuto scriuer; per
r auenir', scriuerà.
' Ex autographo in voi. Inf or mat iones antiquas, duplici folio, n. 56,
prius 3i3, 3i2.
- Eleutherius Pontanus (Pont). Polanco, t. m, pag. 112, n. 211,
annot. l.
* «Nunc primum in hujus Patris Aloysii mentionem incidimus, nec eli-
cere adhuc licuit, quisnara hic esset.» PoLANCO, t iv, pag. 117, n. 225,
annot. 3.
* Petrus Brito vocatur a Polanco, t. IV, pag. 120, n. 233.
^ Ms. è sta.
25 Maji 1554 205
M. Giouanni ', che fu a Roma, legge Cicerone et Dispauterio,
et ha buono ingegno. Se uenisse ancora lui a Roma questo Set-
tembro, faria grande frutto nelle letter': per insegnar' non è tanto
buono, per non esser' tanto essemplar' come bisognarla; et il si-
mile M. Pietro Britone. M. Pietro Attriense - è un buono gioue-
ne: molto si è aiutato nelle uirtù: è tutto diuoto, et hora ubidien-
te, et faria frutto, se hauesse tempo di studiar', essendo in loca
di poter' udir'. M. Pietro, napolitano, par' hauer' poca attitudine
alle letter': bisogneria fusse in uno collegio, doue hauesse com-
pagni della medema lettione; altramente poco frutto farà: et è
diacono. Hora è tutto rinouato quanto alli costumi et obedienza»
et si troua molto consolato.
Le cose passano bene, gratia del Signor', et a considera tione
del passato, questa casa è un paradisso. Del tutto sia lodato il
Signor' , quale è lui che ogni cosa opera, et più operaria, se io
fusse bono et mortificato.
Non altro. Tutti ci raccomandiamo all' orationi di V. R. P. et
di tutti H Rdi. Padri et frategli di costi. Di Padoa alli 25 di Mag-
gio 1554. Di V. R. P. seruo indegno,
Gio. Battista Tauono.
' Li quatri coadiutori temporali , uno è Andrea Gobo , quale
può far' poco. L' altro è Gio. Battista, che fu mandato di Roma
per spendi tor': molto ci serue: è buono per ogni cosa. L' altro è
Gabriele di Trento, sartor', quale 1' ho pigliato per proua, çt sin
hora mi contenta. Vn altro, chiamato Antonio, quale fa la cocina,
et ci aiuta in molte cose, et questo ho pigliato insin al Settembro,
per uider' come si porterà: è molto simplice et obediente: non è
molto industrioso, pur può passar'. Quanto alli seruitij di casa,
* Hic juvenis, dictus etiam Joannino, Joanico, Joamiinus, est Joannes
Ottilio, de quo haud semel fit mentio. PoLANCO, t. iv, pag. I16, n. 224;
pag. 119-120, n. 233-234.
- Alibi scribitur Petrus de Atrio. Polanco, t. iv, pag. 125, n. 247, an-
noi. 2, ubi de Petro, neapolitano, haec leguntur: «jussit Ignatius ut peregri-
nando Lauretum mitteretur et inde Romam, quod saepe cum iis, qui a So-
cietate dimittendi erant, fiebat.»
Quae sequuntur, scripta sunt in autographo folio, prius n. 3l2 si-
gnatOj quod post epistolam n. 61 reperitur.
2o6 Epistolae Mjxtae — 817
hora stiamo bene, gratia del Signor'. M. Pietro, napolitano in
Padoa fa poco : penso potria seruir' molto in Venetia : hano bi-
sogno di uno li faccia la sacrestia , et potria ancora studiar' ; se
par' a V. R. P., si potrà mandar' insin passa il caldo: dipoi si
potria mandar' ad altro collegio, doue hauesse compagni del me-
demo studio.
Molto mi so ralegrato della comodità di scriuer' a Venetia per
le occorrentie quotidiane, et si potrà proueder' a molte cose. A
Roma scriuerò ogni settimana del star' nostro et delli scholari,
quali son hora i (5¿c), quali fano frutto nelli buoni costumi etlet-
ter'. Asai persone si son comunicato alla pentecoste et al corpus
Domini: sempre si aumenta il numero delli confitenti, et si uede
ogni giorno più il frutto de quelli, che si confessano con noi. Il
Signor' ci dia gratia sempre far' il suo santo voler'.
Inscriptio: Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. M. Ignatio di
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù, in Roma.
Aliamanu: [R.ta] addì 31 detto.
SI?
CAESAR HELMI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VENETIIS 26 MAJI I554 -.
Dubia quaedam proponit. — Andreas Lipomanus germanos hospites suo
sumptu alera recusat. - Sociorum Venetiis commorantium mores ac na-
tura describuntur.— Status collegii. — Amicorum studia et favor.
Jhs.
Gratia et pax Xpi., etc. Mòlfo Rdo. Padre in Christo. Quelle
di 19 del presente di V. R. ci hanno dato a tutti grande consola-
tione: il Signor sia de tutto laudato. Qua è arriuato il P. M.
' Vide quid dictum de eo est nuper, annot. penultima.
- Ex autographo in voi. Informationes antiquae, duplici folio, n. 91,
prius 285.
26 Maji 1554 2D7
Adriano ' con il fratello Jacop|iilippo , et, credo che questa sera
partiranno verso Padoa, et de li a Trento. Credo che il viatico
datogli in Ferrara, sarà a sufficienza, secondo ha giudicato il
Rdo. nostro monsignore Jesù Xpo. sia sempre loro guida.
Questi giorni, perchè si era amalata vna vedoa, nostra bene-
fattrice, et non sono andato a visitarla: piacendo a V. R., in si-
mili casi desiderarei hauer il conseglio di V. R;, s'io debbo visi-
tar, o non, tali persone senza esser ricercato.
10 non so li casi ch'io . debbo riseruarmi circa le confessioni
delli fratelli nostri qui in Venetia. Il P. M. Jo. Battista ^ mi ha
detto, che, oltr' li tre voti, si vsa riçeruarsi tutti li peccati morta-
li, et anco il mormorar del superiore: sì che, parendo a V. R.,
haurei caro me ne desse auiso de quali casi mi debbo riseruar'.
Ho mandato a Padoa le lettere di V. R. con la copia, etc., et
mi hanno dato risposta che Thanno riceute.
11 nostro Rdo. monsignore mi ha detto che al più longo potrà
trattener' V hoste delli tedeschi fin alla risposta che V. R. darà
a queste mie lettere, id est, fin' alli 8 o 9 di Jugno, et forsi che
non potrà tanto trattenerlo: però V. R., parendogli cosi et po-
tendo, si prega mandi la resolutione di quanto si potrà fare per
seruar' detto monsignore indemne. Alle orationi di V. R. sua
S.ria si raccomanda et de tutti li Rdi. Padri et fratelli nostri in
Christo.
Adesso mi ha fatto instanza il fratello Jacobo * acciò scriua
a y. R., acciò, parendogli, per la sua sanità li faccia mutar aria.
10 quantunque V. R. mi ha scritto che, sendo contento il P. M.
Gasparo '% potria mandarlo a Passano, nondimeno sendogli venuta
r indispositione della milza, et è pericolo che diuenti hydropico,
11 medico ha consegliato ehe non si debbia mutar nè mouer di
' Adrianus Candidus, de quo epist. 815 dictum est. Ad hunc locum vide
Polanco, t. iv, pag. 127, n. 252.
- Andreas Lipomanus, prior Smae. Trinitatis, qui nullos «quam ítalos
Venetiis versari... cupiebat» socios. Polanco, ibid.
' P. Joannes Bta. Viola. (?)
* Qui infra Jacobus florentinus dicitur.
^ Gaspar Gropillus. POLANCO, t. IV, pag. 122, n. 229.
2o8 Epistolae Mixtae— 817
Venetia per adesso; pure venendo detto medico questa sera, come
p^nso uerrà, piglierò il suo conseglio, et se sarà da mandarlo air
aria natiuo, si manderà, come V. R. diede T auiso per laltra sua.
Detto Jacobo era già libero della sua quartana ; ma da alcuni
giorni in qua Tha rihauta, et dice che si troua in grande fastidio,
vedendo non migliorar'.
Qua siamo sei in tutto per il seruitio perpetuo della Com-
pagnia.
1. Il primo è il P. M. Alberto Ferrarese \ V. R. circa le
parti et qualità di dottrina sa, come credo, meglio ch'io: mi pare
ch'ho inteso che è dottor in legge canonica, et di bona capacità;
et con il studio et diligentia serà sufficiente per Tofficio del sacer-
dotio: pare assai robusto, benché, dopo che è stato in Venetia
questi pocchi giorni, ha sentito certi dolori de vna gamba; et offe-
rendogli io di procurar con il medico, mi ha risposto che sa quel
che faria il medico, cioè che gli ordineria medicine, le quali sua
R.cia non vuol pigliar'.
2. Il secondo è M.° Arnoldo louaniense, di età di 30 anni
in circa, assai robusto et bona natura, benché alli giorni passati
è stato indisposto d'vn poca di febre, et si é ben ristorato per la
sua buona complessione: é maestro in arti, di boníssimo giudicio
et ingegno: vsa assai diligenza et cura per ammaestrar' li scolari
della prima classe, et hanno fatto assai frutto nelle lettere dopo la
sua venuta.
3. Il terzo è Jo. Antonio d' Agubio, il qual é d'età di 24 anni
in circa, et é sano; benché, dopo che ha cominciato a studiare, si
é consumato qualche poco. E ben fondato in grammatica, et credo
potria scriuer in latino assai bene. Insegna la seconda classe con
molta diligenza, ma a questo non pare molto apto. Se si esserci-
tasse nel predicare, credo faria molto profitto, et ha buon talento
per ciò: muoue molto et è dedito alla deuotione.
4. Il quarto éjo. Bonifatio, siciliano, quale per l'occupationi
' «P. Caesar Helmus, Rector et unicus sacerdos, initio hujus anni Ve-
netiis fuit: in auxilium tamen deinde submissus est P. Albertus ferrarien-
sis, qui Augubio fuerat evocatus.» Polanco, t. iv, pag. 123, n. 242.
Arnoldus Conchus. Liti. Quadr, t. il, pag. 551.
26 Maji 1554 209
molte eh' ha hauto alli mesi passati, non ha potuto mostrar molto
frutto; pure ha fatto frutto çiediocremente. Si va a poco a poco
fundando nelli principi] di gramática latina: non dimostra molto
ingegno nè memoria; ma la diligenza, et sollicitudine , et amore
alle littere ricompensano. Dopo che è venuto in Venetia fin al
mezzo di quaresima, è stata assai forte et ben disposto del corpo;
ma dopoi che è stato in letto per febre et altri dolori di corpo, ha
dimostrato et dimostra detti dolori sentir quasi continuamente, et
alcuna volta sta quattro giorni senza beneficio del corpo, et è
buon suggetto, obediente et denoto: è di età di 22 anni in circa:
la vista non lo serue molto.
5. Il quinto è Jacobo, fiorentino, il quale è di età di 18 o 20
anni. Dopo che è venuto da Fiorenza, è stato sempre indisposto
di febre, et non si è potuto mai adoprar a niente: ha buon' ani-
mo: non sa niente di latino, et non si faria apto a lettere, ma solo
alli essercitij corporali, se potesse ristorarsi della sua malatia.
Tutti questi generalmente si portano bene et conueniente-
mente circa Tofficij et essercitij d'obedienza, et vanno profit-
tando nelle cose del spirito. Jesù Xpo. si degni custodirci tutti
per il suo diuino seruitio.
Io sono il sesto et vitimo, che desidero insieme con tutti li al-
tri miei Padri et fratelli in Christo esser raccommandato all' ora-
tioni di V. R. et de tutti li Rdi. Padri et fratelli in Christo.
Questa settimana sono venuti a visitarci il magnifico M. Do-
menico Loredano et il Edo. P. M. Anibal Grisonio, offerendoci
proueder' alli bisogni et necessità delli infermi, et hanno fatta
qualche prouisione ' . Dipoi sono andati a monsignor per constren-
gerlo a deputar a qualche cosa certa; et cosi il giorno dopo il
desinar', sendo io andato a visitar detto monsignore, mi ha detto
cheli suddetti gli hanno parlato di ciò, et che sua S."a saria più
che contenta farlo; ma che bisogna vn fattor' fidato, et accorto, et
sufficiente, et che lo pagaria voluntieri; et cosi restassimo d' ac-
* «In his autem domesticis laboribus Dominus Dominicus Loredanus ac
Dominus Annibal Grisonius... nostris solatio et auxilio fuerunt. n Polanco,
t. IV, pag. 126, n. 250.
Epistolae Mixtae, tom. IV. 14
210
Epistolar Mixtae— 8i8
cordo eh' io parli con vn nostro denoto, et fidato, et sufficiente,
benché ha mogliera, il qual forsi piglierà questo assumpto, o uer
che io parlerei con li suddetti M. Domenico et M. Aniballe, acciò
vedano se possono trouare vn" atto fattore. Quel che haurò fatto
circa ciò, V alta settimana darò auiso
Altro non mi occorre, senon di nuouo raccommandarci tutti
air orationi di V. R., etc. Di Venetia alH 26 di Magio 1554. Di
V. R. indegnissimo seruo in Jesù Xpo.,
Cesare Helmi.
Inscriptio: f Al molto Rdo. Padre in Christo, il P. M. Ignatio
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, mio osser-
uandissimo, in Roma.
Pagate il porto. A S.* M.*^ della Strada, presso a S. Marco.
Alia marne [RM] addi 31 detto,
SIS
LUDOVICUS DE COUDRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FLORENTIA 2Ò MAJI I554
De sociis, florentinum collegium incolentibus. — Eorum mores, ingenium,
vires notantur.
t
Ihs
La gratia et pace di Giesù Christo sea sempre con tutti.
Molto Rdo. in Christo Padre. Questa sarà per essequire il man-
dato di V. R. P., di anisarla di tutti queUi del collegio. Siamo
adunque nel collegio xiij, senza il fratello M. Gironimo Garua-
nello, il quale è uenuto per hauer lettre da Roma per il Padre
commissario % et senza quello dottore, il quale è uenuto in
compagnia de don Federico Manricquez *, il quale dottore presto
* Videantur Liti. Qiiadr., t. ili, pag. 14 et seqq.
* Ex autographo in voi. Informationes antiquae, duplici folio, n. Io3,
prius pag. 251, 252, 253.
' Joannes Bta . Viola .
* De eo agit Polanco, t. iv, pag. 36, n. 52, et pag. i63, n. 333, ubi
haec ad rem nostram leguntur: «Cum Genua Florentiam venisset P. Laynez
26 Maji 1554 211
penso irà a una casa qui uicina, insiene con uno suo seruitore, a
far ' gli essercitij; et è buono soggetto, uolendosi lui lassar' tirare
dal Signore. Il Rdo. Padre prouinciale ci ha dato a tutti grande
allegrezza con la sua arriuata, et consolatione spirituale con la
sua santa presentía. Sua R.cia è uenuta con un pocho di catharro,
il quale gli dura anchora, et mangia molto pocho. Don Federico
mi pare di buone parti quanto alla inclinatione al bene, et humi-
lità, et desyderio di soggiogarsi air obedientia: et pare facile et
benigno, et ci da grande edificatione: penso eh' sia de buono
ingegno, bench' babbi pocho latino. E di bella presentía et sta-
tura, et con assai forze corporali et sanità, bench" hora babbi un
pocho di rogna.
Il P. M. Desiderio è molto fiacho et debole, et attende a
hauer' cura della chiesia, et confessar" quelli di casa, et gli scho-
lari et altri forestieri, et qualch' uolta nelle prigioni. Lui si di-
porta bene quanto allo spirito, et ci da grand essempio a tutti:
ha buona grammatica, et parla congruamente latino.
M. Domenicho nuouamente sacerdote fatto, è quasi guari-
to dell' orechia, et si preparerà, essendo guarito, a dire la prima
messa. Sta assai bene del corpo, et dello spirito anchora: ha buo-
no latino, el ben fondato, et nel greco mediocremente prouetto.
M. Lione " sta assai bene del corpo, bench' suole hauer' il
catarro, massime questi mesi passati. Dello spirito camina molto
bene, et da grand essempio a tutti. Lui fa la più alta classe, et
sub finem mensis Maji, magna cum laetitia et a Ducibus et ab aliis exce-
ptus est, Deducebat secum, ut diximus, D. Federicum, sed et alium quem-
dam in jure licentiatum, qui eumdem Federicum comitatus fuerat, et spi-
ritualia exercitia cum magno profectu Florentiae accepit, non tamen ad
religiosum vitae statum propensus videbatur.» Et infra, n. 335, agens de
eodem Federico, subdit: «Mutaverat ille suum nomen, et pro Federico Man-
rique, Franciscum Bonaventuram, cum Simplicia vota emitteret, se vocari
volebat, quod erga illos duos Sanctos peculiarem gereret devotionem; sed
P. Ignatius id ratum non habuit, et voluit ut suum nomen retineret.»
* «Promotus est etiam hoc anno ad sacerdotium P. Dominicus Lotharin-
gus; messis enim ea erat Florentiae, ut muitos operarios Florentia exigeret.»
Polanco, t. iv, pag. 165, n. 337.
* Leo del Giglio (Lilius). Litt. Quadr . , t. 11, pag. 555 et seqq.
212
Epistolae Mixtae— 8i8
legge un pocho di rhethorica: è assai prouetto neir humanìtà, et
ha qualche principio di greco, et gli suoi scholari gli uogliono
molto bene.
M. Gio. Anthonio, messanese, fa hora la classe di M. Dome-
nicho: sta bene del corpo et dello spirito; camina bene; è assai
prouetto nel latino et nel greco, et ua tuttauia studiando greco
quando po hauer' tempo.
M. Michaele Vignez sta fi acho del corpo et ualetudinario:
dell'anima sta bene, bench' sia tribulato dalli scropoli. Non impa-
ra niente, perch' non pare sia di sanità per studiare: ha pochi
principij di grammatica et pocho fondamento.
Il fratello Alberto ' fa la terza classe, doue legge di Despau-
terio, et delle più facile epistole di Cicerone. Lui sta bene del
corpo: dello spirito non mi so cognoscere in lui, perch' qualch"
uolta mi pare buono, qualch' uolta mi pare disedificatino nel suo
modo de procedere et nelli gesti. Lui ha mediocre latino, ma non
troppo securo.
M. Paulo fa la quarta classe, doue insegna le concordantie et
gli principij delle regole di grammatica. Sta bene del corpo:
dellanima pare caminar' piano, et difficile di mortificarsi. Vno
de questi di, dandogli M. Desyderio una penitentia, gli rispose
eh" non haueua charità, et eh' non uolleua più lauar' le scutelle,
perch' gli fece lauar' le scutelle M. Desyderio alcuni giorni doppo
pranso et cena. Doppo lui si ricognobbe, et qualch' uolta ancho-
ra pare buono et semplice Lui ha buoni principij di gramma-
tica, et è studioso, et qualch' uolta mi pare troppo desideroso de
studiare.
Il fratello M. Gasparo fa la cuccina, per non essere anchora
* Albertus Flander «scholae cuidam praeerat, et, cum Romam venisset
hospite insalutato, ac denuo remissus esset, sic se gessit, ut saecularibus
indutus vestibus dimittendus fuerit.» Polanco, t. iv, pag. 164, n. 337.
2 Litt. Quadr., t. m, pag. 537, 27 Julii 1555 datae, haec tradunt: ((Cum
ex nobis sex... de uita periclitarentur, omnes tamen praeter spem medi-
corum conualuerunt, uno Paulo, fratre diarissimo, excepto, cui quemadmo-
dum Deus Opt. Max. aliquot diebus ante mortem capere et praesagire
dederat, sic aeternae uitae foelicitatem dedisse credimus.» Hujus fratris
cognomen ncque Polancus aperit.
26 Maji 1554 2l3
in casa coco, quale pur' procuramo hauere; ma insino hora non
habbiamo anchora nessuno. Lui sta assai bene del corpo et
deir anima, et ci da grand essempio a tutti. Lui è assai prouetto
nelle lettre humane, ma non si sa explicare nel proferire. Ha
Ietto insino hora il libro de senectute de Cicerone al fratello
Paulo: di resto ha studiato pocho: è molto dedito air oratione et
penitentia.
Il fratello M. Balthasar' fa la 5.* classe, cioè di quelli eh' im-
parano il Donato a veduta o a mente. Lui si duole spesso, o nero
dello stomacho, o della gamba: è molto stiticho, passando qualch'
uolta 6 o 7 di senza hauer' beneficio del corpo: dell' anima pare
star' bene. Non ha quasi nessuno principio di grammaticha, et
qualch' uolta a faticha sa leggere. Lui et tutti gli maestri hanno
pocho tempo di studiare; si eh' per loro studiano pocho, se non
il fratello Paulo, eh' è più sollecito.
Il fratello Ludouico, ferrarese, fa la dispensa et compra: lui è
de debile complessione. Dello spirito lui è buono, et molto dedito
alla oratione: sa leggere, ma non impara niente.
Io mi occupo in studiare le lettioni chio fo le feste nella
chiesia, et leggo etiam la dottrina Christiana alli scholari il sabba-
to; et gli altri giorni insegno un pocho di grecho ad alcuni scho-
lari, et attendo alla casa. Io sto assai bene del corpo, secondo il
solito, cioè con frequenti indispositioni: dell' anima tanto fredo,
eh' pare una cosa morta. Per tanto supplico V. R. P. eh' quella
se degni pregar il Signore per me et per tutto questo collegio,
acciò se degni il Signore con la uenuta del Rdo. Padre prouin-
ciale impirci della sua gratia, la quale conserui V. R. P. sano et
saluo a laude del Signore. Di Firenze 26 di Maggio 1554.
D. V. R. P. seruo minimo et figliuolo indegno in Christo,
Ludouico de Coudreto.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù, a Roma.
214
Epistolae Mixtae— 819
S19
EVERARDUS MERCURIANUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PERUSIA 27 MAJI 1554
Status sociorum et scholarum collegii perusini . — Quid de singulis
judicet rector.
T
Pax X.i Molto Rdo. Padre. Questa sarà per sodisfar' alla or-
dination data ultimamente da parte de V. P. alli collegii suoi,
circa de dar' auiso di tutti gli suppositi d' essi. In questo semo
dieci, o ueramente tredeci, comprendendo quelli tre che stanno al
luogho del signore vicario \ Et per dare particolare auiso, cè
il P. M. Gionanni, francese % nostro collaterale, soggetto molto
utile, sì per le forze corporali, eh' ha grandi, si etiam per conto
deUi altri doni. Nel conuersare, confessare, essortare et legerela
dottrina Christiana ha buona gratia, et ogni di ua crescendo: è
molto feruente, et da buona edification di se al prossimo. Cè poi
il fratello Giliberto, siciHano " , giouane ben uersato in greco et
* Ex autographo in voi. Informationes antiquae, unico folio, n. 81,
prius 219.
- Intelliguntur haec ex illis, quae ad hunc annum tradii Polancus,
t. IV, pag. 158, n. 320: «Anno superiori diximus inchoatum fuisse quoddam
collegium, in quo, ad modum seminarii, aliqui bonae indolis clerici institue-
bantur... Unus ex nostris sacerdotibus ei seminario praeerat, cura quo et
aliquis ex fratribus versabatur... Vicarius... cum videret Cardinalem [peru-
sinum] non subministrare quae ad clericos illos nutriendos necessaria erant,
quamvis aegre id ferrei, dimisit tamen Aprili mense hujusmodi clericos in
domos suas, doñee aliqua se offerret commoditas eos sustentandi... P. Joan-
nes Catalanus cum fratre Michaele Barul et Antonio Maria, aegrotante, eo
in loco manebant...; sed sub initium mensis Junii... duo illi ex nostris ad
collegium redierunt...; Antonius Maria, valetudinis gratia, relictus fuit».
' Joannes Niger.
* M. Gilbertus Polizinus, «qui, Genuam destinatus... non solum cura
lacrymis suorum discipulorum recessit, sed etiam senatus molestia; cui ta-
men nostri successorem Mag. Antonium Viperanum missum esse dicendo,
qui ejus locum suppleret, et si opus esset, revocari posse magistrum Gil-
bertum, illi tune conquievere; sed difficile revocari is potuisset, qui, Floren-
tiam perveniens, in morbum incidit, ex quo ad coeleste collegium migra-
vit». Polanco, t. iv, pag. 150-151, n. 305.
27 Maji 1554 215
rhetorica: è di molto buona edificatione nella uita suoa, et è molto
sanodi corpo. Il fratello Emondo francese, è ben uersato in
gramática, historie et arte poetica ; et quanto alla sanità corpo-
rale, ua megliorando: giouene di uita lodeuole. Cè il fratello Pie-
tro Regio panormitano, mediocremente ben uersato nella lin-
gua latina, et anche qualche cosa in rhetorica tiene: è delicato di
corpo, di uita óptima. Il fratello Henrico, flamengo, è anche me-
diocri ter uersato in grammatica, destro nel insegnar' , et è de
uita singolare. Circa di suoa malatia, simigliante al mal caduco,
s' è dimostrata qui al principio che uienne alquante uolte: già
molto tempo fa che non li da fastidio : pare chel tratenerlo alle-
gro, li gioui assai. Il fratel Thomaso, romano, ha principii de
gramática buoni, et tiene la ultima classe, per la quale par sia
molto proprio, et è sagristano destro: par' sia più atto alli officii
esteriori eh' alli studii; è pure buon figliuolo. Il fratello Thadeo,
senese , tienne qualche cosa nella lingua latina.
Il fratello Giouanni Modenese è tutto nelle facende temporali,
et non ha studiato, et è di molto buona edificatione. Il fratello
Gironimo non ha lettere: par' sarà meglio per aggiutar in cose
temporali. A quel luogo fuori di questa città, doue sono i nostri,
cè il P. M. Giouanni, catallano, instrutto nella Hngua latina,
greca, hebraica, philosophia et theologia, et sta di buona uoluntà
a giouar il prossimo. Il fratello Michele, spagnolo, è più alquanto,
credo, uersato in alcune parti di philosophia, che nella lingua la-
tina, et pur' congruo galhardo di corpo , et di uita santa et irre-
prehensible. Il fratello Anthonio Maria sta li amalatto, et costi più
che qui cognoscuto.
Il più inutile di tutti sono io; però humilmente mi raccom-
mando alle orationi di V. P. Di Perugia a 27 di Maggio 1554.
D. V. P. seruo inutile,
EUERARDO M ARCURI ANO.
Inscriptio: f Al Padre nostro M. Ignatio.
Alia manu: \RM] addi 31 detto.
1 Edmundus Augerius, de quo dictum saepe.
2 Polanco, t. iv, pag. 149, n. 3o2.
2l6
Epistolar Mixtae— 820
S20
PHILIPPUS LEERNOS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MUTINA 29 MAJI 1554
Tironem quemdam Ferrariam missum esse. — De sociis: quibus scholis
regendis sint praefecti. — Quas quisque virtutes ac indolem habeat: quid
in unoquoque animadvertat, reprehensione dignum.
t
Jhs.
Pax X.i, etc. Molto Rdo. in Christo Padre. Per rispondere a
le dj V. R. P. del 19 di Maggio, dirò prima, che le cose occor-
rentj, id est, dj negotij, gli scriueremo a Ferrara, et de Tessere
nostro scriueremo a Roma, secondo l'ordinario, abench' io du-
bitj se il collaterale debe anisare delle cose ordinarie, o solo delle
estraordinarie.
E parso a tuttj se dessj la classe maggiore a M. Valerio: con
questo, che M. Andrea leggerà alcuna lettione per finire certj
librj incomminciatj, come lo preghano gli scolarj, et M. Joanni
Ignatio resta nella 2.^ classe; la 3.^ nero la farà quello che uorrà
V. R. P., come scrissi io Taltra settimana ^
Hoggj (communj fratrum consensu) mandiamo a Ferrara
quello nouitio, tanquam hospes riceputo: quando verrà la nona
da V. R. P., utrum debeat recipj, et in che modo, mandaremo la
tale resolutione al P. Pelettario. Due ragionj ci Thanno fatto
mandare a Ferrara in fretta. L'una è, ch'il P. M. Pelettario ter-
tio quoque die, uel saltem 4.°, cj pregaua che non manchassimo
dj mandarlj presto uno, eh' l'agiutasse nella cucina, etiam con
premio, o in qual modo si poteua. L'altra è, c'hauemo cognosciuto
quel giouane esser' dj tenero animo uerso gU parentj, et il suo
padre douer' in breue uenire a uisitarlo in Modena: la cuj pre-
• Ex autographo in voi. Informai iones antiquae, duplici folio, n. 6, 7,
prius 359, 36o.
Ms. hic et deinde, y.na
29 Maji 1554 217
sentia giudicauamo douerlj nocere. Adde, che il stare 203 d'una
medema terra insieme, non conuiene, conciosiachè domane aspet-
tiamo uno suo cognato in suo loco, molto da bene, come dicono,
il quale si riceuerà come Taltro, fino a tanto che s'habia scritto
dj là le sue parti.
Da Bologna non hanno chiesto niente, nè hauemo sentito al-
tro, senonchè cinque dj loro erano amalatj.
Per moderatore o rettore del colleggio delle vedoue mon-
signore Rmo. cum suis già haueua eletto uno dj noj, in absentia
tamen et ignorantia nostra, id est, senza nostra saputa; ma man-
dandocjlo a dire S. S. Rma., habbiamo offerte le nostre raggionj
in luoco della persona: sì che crediamo douere essere assoluto da
tale cura, et sequi tare le confessioni al soHto modo; le qualj con-
fessionj, come anchora la communione, vanno al solito modo.
GH essercitij della prima settimana si dano a una persona.
Et il numero di scolarj è dj 58.
1. Per tocchare in breuità alcune buone partj che nellj fra-
tellj di questo collegio appajono, diremo prima, che il Padre don
Lorenzo - è persona affabile et edificatiua nel suo parlare, et è li-
bera, assaj dihgente nelle cose sue, massime della chiesa: si sforza
grandemente dj lassare alle persone buono odore dj se: ha una
grande inclinatione al studio, et ha certa cognition delle cose, più
tosto mi pare naturale che industriale: è persona assai assai poli-
tica. Sono altre buone partj, le qualj (come ignorante) le lasso.
2. M. Andrea Bon'insegna s'agiuta nelle lettere, come penso
farà nel spirito: è persona sedificatiua, affabile, dj buono giudicio,
zelosa, etc.: ha talento nel insegnare, predicare, conuersare, et
trattare negotij, et similj.
3. M. Valerio ^ è persona inclinata al studio, et molto s'affa-
ticha, agiutandosi nelle lettere come nel spirito: ha bello modo
d'insegnare, et ha talento nel predicare: ha buona memoria: ca-
mina adesso assaj quietamente, come anchora gli altrj.
* Vide epist. 814.
* Joannes Laurentius de Patarini.
' Joannes Valerius.
2l8
Epistolar Mixtae — 820
4. M. Gio. Ignatio è persona obediente, dj buona natura,,
amatada tuttj quellj che la pratticano: è diligente nel studio,
inclinato al bene, riuerente: ha talento nel predicare, s'affaticha
nel insegnare, etc.
5. M. Gonzab è sauietto et prudente, massime nelle cose del
suo offitio: è molto inclinato al studio, è assai actiuo quando li
accade: sa bene rendere raggioni alle persone, et mandarle satis-
fatte.
6. M. Domenico è obediente, amiceuole, dj buona natura,
atto alle lettere, tractabile, utcunque studioso, sedificatiuo, dj
buona prsesentia, etc.
Queste sono, Rdo. Padre, le puocche bone partj che nellj
suoj figliuolj nel Signore nostro dilettissimo mi sono parse essere:
la mia grossezza et ignorantia non escluderà le altre residue, le
quali, per essere insolito anchora in his scribendis, relinquo.
Non altro, senon che alle orationj dj V. R. P. et dj tuttj cj
raccommandiamo. Dj Modena allj 29 dj Maggio 1554. D. V. P.
figliuolo indegno et seruo in Christo inutillissimo.
Philippo Leerno Fiamengo.
In diaria separata, eadem manit: Hauendo detto quello mi oc-
correua circa le buone partj, etc., credo non douer' essere satis-
fatta la mente dj V. R. P., che prima non sia detto di qualche cose,
le qualj esteriormente pajono uitiose o non edificatiue, abenchè
interiormente possono essere senza malitia.
Alle uolte si notarebbe nel Padre don Lorenzo qualche specie
dj uanità o altezza esteriore: troppa familiarità con alcuni fratelli,
praesertim con M. Andrea: una troppo politezza corporale desi-
derata : una subiectione alle passionj : qualche apparentia dj fit-
tione nel suo procedere: complacentia in proprijs actibus, con
laudarli più de Ij altrj : troppo cerimonioso nella messa , come
d'alcuni è stato ripreso, etc.
In M. Andrea, Tessere troppo dato alle lettere, et poco al
spirito: Tessere assai colerico: il defendere troppo il proprio pa-
rere o giuditio: T essere alquanto libero in alcune regole: il dire
alle uolte parolle pungiti ue ad altrj, il gridare troppo forte nel suo
insegnare.
29 Maji 1554 219
In M. Valerio, Tessere audace in parlare, massime con per-
sone dj authorità : l'essere molto subitaneo : alle uolte un pocco
liberetto.
In M. Gio. Ignatio, qualche instabilità dj animo o opinione
alle uolte: fermezza nella sua opinione.
In M. Gonzales, il troppo desiderio del studio: Taudacia nel
parlare o intermettersi.
In M. Domenico non s'è anchora demonstrato altro, seno
buono nouitio.
Questo ho scritto più tosto fuora della mia uoluntà, che altra-
mente, ma per satisfare alT obedienza , la quale s'io manchassi
(per sentirmi d'esser' più degno d'essere aponta to che nissuno
delli altrj) credo mi riprenderebbe, aciò alias non scriuessj talia.
Inscripiio: 7 Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù, a Roma.
Alia marni. [R.ta] addi 3 de Giugno.
NICOLAUS DE LANOY
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VIENNA 29 MAJI 1554 '.
Rursus de migratione nostrorum in coenobium carmelitanum. — Desiderat
Lanoy ut a pontífice copia ad id fiat; quod alii negligere videntur. —
Socii ad sacros ordines promoti.— Nicolaus Lotharingius tandem manus
victas tradit.— Studiis datur opera.
Ihs.
La gratia de Jesù Christo, signore nostro, cresca sempre nelli
cuori nostri. Amen. Vostra reverenda, Rdo. Padre, hauerà hora
inteso come siamo passati da santo Domeneco al monasterio delli
carmeliti; ma solamente, come io vedo, per modo de hospiti, ben-
ché habbiamo auisato assai il Rmo. labacense et anchora il vice-
canceliero generale - , che il negotio doueria con buono ordine
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 105, prius 216.
- Jacobus Jonas, viennensis academiae vicecancellarius. Polanco,
t. IV, pag. 250, n. 545-547. Vide epist. 805 et 850.
220
Epistolae Mixtae— 821
procedere ad effetto, ottenendo il consenso de Tordìne. Intendia-
mo che adesso se tratta delli beni mobili et immobili del mona-
sterio per applicarli al collegio nostro. Se fonda, come io penso, il
re colli suoi, che questo monasterio è fondatione delli archiducchi
de questa Austria: onde, essendo tanto tempo abandonnato et de-
solato dalli carmeliti, sostengono che la totale dispositione ritorna
al re, come archiduca austriaco, almanco per poterlo transferire
a meigliori vsi spirituali. Sopra di questo voreissimo che V. R. ci
dasse presto auiso, perchè pare che nullamente possiamo lasciare
inuestirci de questo monasterio colle sue intradi et beni, si non
habbiamo inanzi il consenso del patrone, il quale non pensiamo
essere il archiduca de Austria. Stando le cose in questi termini,
non possono credere questi signori todeschi, che mai, saltem in
questa Germania, potrà rifiorire la rehgione delli mendicanti, et
generalmente delli monachi, et forsi sopra de questa sua despe-
ranza se intromettono dalle possessioni loro, disponendone più
liberamente dal douere.
Habbiamo ottenuto che nessuno se può sepeliré in questo mo-
nasterio, benché non domandauamo seno de essere liberi de tante
sepoltore de morti, come fin qui è stato Y usanza in questo luogo,
et dalle misse che consequentemente se diceuano. Dal resto sia-
mo quasi nel mezzo della terra , et vengono ogni dì più scolari
alla schola nostra, et per rispetto della echesia se prattica molto
più colla gente todesca nelle confessioni anchora et altri esserciti
spirituali.
Maèstro Erardo et Martino a questa pentecoste hanno rice-
uuto li sacri ordini del diaconato ' et Joachimo del subdiaconato:
Nicolao, vogliando Iddio, se è finalmente offerito come indiffe-
rente a lasciare ordinarse; pure, come anchora essendo troppo
neophito, espettaremo con lui insino ad vno altro tempo ordina-
rio Hora hauendo inteso la risposta di V. R., me ha confessato
il suo impedimento, il quale era più presto de farlo procedere colli
* Ms. diocanatn.
^ Recensentur heic Erardus Avantianus (Dawant), leodiensis, Martinus
Stevordianus, Joachimus Vdamus (Audanus), et Nicolaus Lotharingius, de
quibus supra est mentio facta, epist. 786,
29 MaJI 1554 221
altri fratelli soi alli ordini sacri, che de retirarlo indrieto. Il scre-
polo suo non era senon che, esendo nelliessercitii spirituali in Co-
lonia, hebbe vna inspiratione da Dio, che se doueria fare de non
so che ordine de santo Paulo, et fu persuaso dal P. M.e Leonar-
do * de venire a Roma, doue lui diciarò questa cosa al suo con-
fessore, come certamente essendo quella reuelatione ^de Dio, et
che, si tutto il mondo li dicesse altro, che mai lo crederla. De
questa pertinacia lo represe V. R., et cosi pare che non se aquietò
dal tutto. Adesso lege il breuiario con vno delli nostri, in luogo
del officio de nostra Signora. M.° Erardo studia principalmente
nella theologia,et M.° Theodorico Canisio: è jouane molto colum-
bino et de buona pasta, mansuetissimo.
In questa mutatione de stanzia, tutti li nostri fratelli sono stati
amallati, come de febre, de flusso de ventre, et dolore de testa,
luno più, laltro manco: ad alchuni se è canato il sangue, et ad al-
tri puocchi se sono date' legieri purgationi , et hora tutti quanti
stanno bene. Iddio ci conserui tutti, quanto al corpo et quanto al
anima, in perfetta sanità, medianti le sante orationide V. R. Amen.
De Vienna 29 de Magio 1554. De V. R. inutile figliolo et seruo
in Jesù X.°,
NiCOLAUS DE LaNNOY.
Inscriptio: Ihs. Al molto Rdo. in X. Padre, il P. M.e Ignatio
de Loyola, prepósito della Compagnia de Jesù, in Roma.
Alia manu: Addi 17 de Giugno.
Leonardus Kessel.
222
Epistolae Mixtae— 822
MARIA DEL GESSO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 3o MAJI I554
Domum Societati suis expensis emit. — Id magnarti sibi attulit voluptatem. —
Se suaque omnia Societati oifert.
La gratia et pacce de M. Jesù Cristo sempre cresca e romanga
ìnlanima de la P. V., Padre. Padre mio in Jesucristo obb.nio
Venerando Padre. Enchorachè al prezente se trouasimi deboli,
la diuina maiestà se a dato tanto animo e volontà, che auemo per
gratia sua comprato vna casa al collegio, la qualle è montata libre
cinque milia di moneda di Ferara, parte se nè pagata, e parte se
nè tolte in presto con animo de restituirli con il tenpo, placando
el signor Dio. La casa he apreso a la celentia del signor ducha,
e apreso a la piaza en el mezo de la città: è molto bene propo-
tionata al collegio, prima la vna bonísima e bella chiesia, e ha bo-
nísimo alogamento per il collegio, e a lorto che confina con quello
de lospitale de santa Ana, doue li uiene vna bonísima aiara. Alli
25 del prezente mese introno nela casa in el nome de Dio, doue
lanima mia ne receuete grandísimo contento a uederli, vsiti de le
case de li homini, essere intrati ine la casa di Jesù Cristo, e de
vedere la R.* del P. M. Gouane participare di fruti de le sue
fatiche, le qualle, come ho scrite altre uolte a V. P., fatiche
grandisime. La P. V. sa che a uolere aiutare anime che prese-
ueri nel ceruitio del signor Dio, e prouedere a queste cose nese-
sarie, come he in comprare case, che li vano pensiero e parole e
di passi asai. La P. V. si aiuti apreso el signor Dio con le sue
oratione, a fare che le cose de queste bande e per tuto il mondo
prospari in onore de Dio e in salute dele anime, e anchora priego
la P. V. a celebrare sollo vna volta per lanima del mjo consorto
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 60, prius loo.
2 Joannes Pelletarius.
' Lanfrancus Gipsio (Gesso, Giesse) da Lugo, cujus elogium affert PO-
LANCO, t. IV, pag. 64, n. 115.
I JUNII 1554 223
aciò, sel patese cosa alcuna, chel Padre eterno per amore de Jesù
Cristo se degni de leberarlo. E anchctrachè jo habia di bizogno,
non ricordo a V, P. de pregar per mj, perchè jo tengo certo che
quella il fatia per sua humanità; e per le gratie che la P. V. me
ha fatto, me ha certifichato che quella me a carità per lesù X.°, e
che la desidra el bem de lanima mia.
Venerando P. mio. Se posso cosa alcuna per quella, che la se
degni comandarmi come a serua e figliola, perchè il debito è de
reuerire e de obedire a quella per lesù X." infino a la morte: e
con questo finise domandandoue per lesù X.° la beneditione In
Ferara ahi 30 de Magio 1554. D. V. P. indegna fighola e serua.
Maria dal Gesso.
Inscriptio: Al molto Rdo. Padre, il P. M. Ignatio, superiore
generale de la Compagnia di Jesù. In santa Maria de Strada,
apreso a santo Marcho. In Roma.
MARCUS JORGE
ex commiss. P. Michaelis de Bairros,
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA J JUNII 1554 -.
Status eborensis collegii.— Sociorum numerus et occupationes.
j.
IHS
Mu}^ Rdo. en Christo Padre. La gracia y amor aeterno de
Christo nuestro señor sea syempre en nuestras almas. Amén. Lo
' Legantur quae de matrona Maria Frassoni del Gesso ad rem tradit
Polanco, t. iv, pag. 66, n. 119: uQuod attinet ad fundatorem Collegii
Ferrariensis..., P. Ignatio videbatur coram Deo fundatrix esse... Domina
Maria del Giessi, cujus expensis et domus et ecclesia propria Collegio empta
fuerat..,, et ita... pro ea, ut fundatrice. Missas celebrar! jussit...» etc. Vide
caetera, quae ibi dicuntur et Cartas de San Ignacio, t. iv, saepe.
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 180, prius 492. Hujus episto-
lae aliud etiam exemplum est originale, unico item folio, in eodem voi.,
n. 181, prius 493.
224 Epistolae Mixtae— 823
que deste mes pasado se me offreçe para escreuir á V. P. açerca
de la disposiçión deste collegio, es lo que se sigue. Estamos al
presente aquí, entre Padres y hermanos, veynte y vno, de los
quales los maestros, theólogos, y confesores de los estudiantes se
occupan en sus sólitas y ordinarias occupationes, que otras vezes
ja escreuj á V. P.; y aprouechan los estadiantes de nuestras es-
cuelas en las vertudes y studio. Al domingo comulgan muchos
dellos en nuestra capilla, y son al presente trezientos y diez, poco
más ó menos, en todas las classes. Los Padres y hermanos común-
mente quedan con buena disposiçión corporal, avnque vno de los
maestros de Lisbona (á que llaman Roque Sans) el qual, según
screuj ja á V. P., fué embiado aquí para conualesçer, queda malo
y con sospecha de ser ptísico y con callentura continua. Ninguno
otro queda en cama: bendjto sea el Señor por todo. Esperamos
muy çedo aquí por el P. Mtro. Myrón, según él screuió de
Coymbra, y creo se consolarán mucho los hermanos con él en el
Señor nuestro. Por aora no otro, syno que todos nos encomen-
damos en los sane tos sacrifiçios y oraciones de V. P. Deste colle-
gio de Jesús de Éuora al primer de Junio de 1554 años. Por com-
missión del P. Miguel Bairros,
Marcos Jorge.
Inscriptio: f Al mui Rdo. en Christo Padre, el P. Mtro. Igna-
çio , praepósito general de la Compagnia de Jesús, em Roma.
4 JUNii 1554
225
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PANORMO 4 JUNII 1554
Joannem Dominicum de Mercurio, cardinalis mamertini fratrem, in carce-
rem a prorege fuisse conjectum. — Negotium de coenobio Ascensionis
.urgendum. — De Isabella de Vega, Francisco Porcio, Stephano adole-
scente, caelo jam maturo.— De collegio syracusano. — De abbatia Novae
lucis. — De lustratione dioeceseos cefalensis. — De Octavio Cesari, in
Hispaniam opportuno tempore navigaturo.
t
Muy Rdo. en X.** Padre. Pax X.i Ahier scriui á V. P. con
prissa, entendiendo que el despacho se partia luego: después
esta mañana ■ he entendido cómo no es partido, y ansí pienso
con esta scriuir dos ó tres cosas que me oluidé en la otra.
El virrey ha echo carcerar al hermano ^ del cardenal, etc. , con
mucha justitia, y ha mandado se tomen las informationes: pienso
sea sobre ciertos officios que vendió. Creo que habrá dispositión
de hauer lo que se pretendía sobre la Ascensión: no dexen por
charidad de tentar lo que se pudiere agora, sin tocarle nada des-
to, porque pienso le hallarán más dispuesto.
La señora duquesa " me ha tocado otra vez sobre don Paulo
que lo querría para Biuona y confessor suyo : yo le [he] dicho que
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 83, prius 157.
* Ms. manaya.
^ Joannes Dominicus, frater cardinalis mamertini, Joannis Andreae de
Mercurio, de quibus satis diximus supra, t. iii, epist. yiS, 733, 734, 735, etc.
Illud tamen animadvertendum est, Polancum dicere cardinalis messanensis
fratrem fuisse a Vega, prorege, in carcerem conjectum aliquot ante menses,
scil. ante Decembrem 1553: vide epist. 733, t. m, pag. 680: heic vero loqui-
tur Domenech quasi de re, quae nuper acciderit. Igitur vel de iterata in
carcerem conjectione sermo nunc est, vel Polancus lapsus est in tempore
hujusce rei definiendo. Cf. POLANCO, t. ni, pag. 227-228, n. 50I.
* Elisabeth de Vega.
^ Paulus de Achillis.
EpISTOLAE MIXTAE, TOM. IV. 15
220
Epistolae Mixtae— 824
tengo scrito sobre ello á V. P. A mí no me paresce que con-
venga quitarlo deste collegio: V. P. vea lo que le tengo de res-
ponder.
También dezeo saber qué podré dezir á Francisco Porcio *
sobre los dineros que dexó en Messina, que yo no le [he] dicho
nada de lo que he echo, sperando que de ay se le respondiesse.
El prueua muy bien, bendito [Dios]. Nuestro Señor lo augmente
en su gracia y amor.
De Messina me scriuen que vno, llamado Stéfano, que estaua
en la casa de probatión, está muy malo, que tenían poca spe-
ranza de su vida: el Señor aga déll lo que fuere más seruido.
Era el más docto de todos, del qual speraua aprouecharme para
el collegio de Çaragossa. El Señor sea allabado de todo ^ . A Ça-
ragossa he embiado al P. M. Antonio * para hauer la Information
de lo que allá se offeresce. Por entender en ello el señor Suero,
no se puede scusar de dar algún principio; que haze tanta ins-
tantia en ello, como si le fuesse la vida: y su padre se huelga
dello.
vSu Ex.* me ha dicho que de nueuo buelue á scriuir sobre la
abbadía de Noualucha, diziendo cómo ha entendido que se hauía
concedido á vn cardenal; y que es contra la pregmática del regno,
sobre la alternatiua que agora hauía de venir á vn regimiento, y
que soa M.tà hauía echo gratia al collegio dela primera vaccan-
tia, etc.: no sé le que aprouechará
' Vide quid de praestante hoc viro, in Societatem cooptato, diximus,
epist. 800.
- De hoc adolescente prociil dubio scripserat Coudreto 21 Maji 1554:
«Ex iis [nimirum qui mamertinas Societatis scholas frequentant] duo prae-
cipue, nec contemnendae indolis, Societati sese adjicere cupiünt; alter
rhetorices est et graecae linguae auditor, annos natus fere sexdecim,
omnium condiscipulorum, si unum ex domesticis exceperim, doctissimus.»
Litt. Quadr., t. il, pag. 710.
' Antonius Vinck.— Sermo heic est de gymnasio, quod Syracusis con-
dere Societati constituerat Suerus, Joannis de Vega filius. Litt. Quadr.,
t. III, pag. 61; Polanco, t. iv, pag. 229-231, n. 514 et seqq.
"* De abbatia Novae Lucís agit Polanco, t. m, pag. 224 et 225, n. 498;
t. IV, pag. 220, n. 489.
12 Juni 1554 227
El Padre don Paulo ' es ido á la visita de Chefalu, y buelto
M. Elpidio, que fué en su lugar: haze gran seruitio á nuestro
Señor en dicha visita, castígansse muchos vsureros y amanceba-
dos, y refórmanse abbadías, y muchos otros bienes. Pluuiesse á
nuestro Señor se hiziesse lo mismo por las otras dioceses.
Por esta no me occorre altro de que avisar á V. P.: al pre-
sente no se offeresce pasaje para Spanya; offeresciéndose algún
mediocre, como me manda, se embiará Octauio El Señor sea
con todos. De Palermo á 4 de Junio 1554. De V. P. siervo en
Jesu X.^
Jo. HiERONYMO Domenech.
Inscriptio: \ Al muy Rdo. en Jesu X.° Padre, el P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito general de la Compagnia de Jesu, en santa
María de la Strada, iunto á san Marco, etc. En Roma.
FRANCISCUS PALMIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BONONIA 12 JUNII I554
Divinorum sacramentorum usus a quibusdam oppugnatur. — Animorum tur-
bado inde enascitur.— Duo pii sacerdotes falso delati. — De coenobio vir-
ginura, cui nomen Sancta Maria nova.— Exquirit ab Ignatio Palmius
quid sibi faciendum est, si episcopus nolit ipsum ab earum cura liberare.
— Quid etiam de sacramentorum usu ac frequentia tenendum sit. — Laus
antistitis bononiensis.
Pax Xpi. Amen, etc. Molto Rdo. in X.° Padre. Hoggi ho
riceuto r alligata del P. Pelle tario: credo siano della setimana
passata.
Perchè mi par' vedere che V demonio vogli impedire quel
' Paulus de Achillis. — De episcopatu cefalensi ejusque antistite supra
dictum est, epist. 785: de lustratione vero Patrum Achillis et Elpidii Ugo-
letti, cf. Polanco, t. iv, pag. 221, n. 492.
* Octavianus Cesari, de quo in superiore volumine saepe egimus.
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 50, prius Si, 82.— Usus est
hac epistola Polancus, t. iv, pag. 106-III, n. 210 et seqq., ad quem lecto-
rem remittimus, ne cogamur jam dieta saepius repetere.
228 EPISTOLAE MlXTAE— 825
pocho bene che si fa in Bologna, pigHando meggi tropo grandi^
mè paruto necessario auisarne V. R., a fine che racomandi la
cosa al Signor, et laiuti in altro modo che potrà.
Intenderà donque come in Bologna sono doi homini, che per
molti anni si sono dati a vna vita heremiticha, stando fori della
città, di modo che hanno acquistati gram nome di santità et
auttorità appresso il populo. Più anni già venero ad habitar' in
Bologna, et incomentiorno esser' visitati da molte persone, cosi
homini come donne: et fra questi vi erano molti, che si confessa -
uano et comunicauano ogni festa, il che intendendo loro, biasi-
mauano. Per il che alcuni Padri delli nostri, come il P. M. Clau-
dio, il P. M. Pasquasio * et altri, più volte andarno da loro, et
parlorno sopra la frequentia dei sacramenti et di altre cose, et no
si potetene mai acordare insieme, et sempre hano biasimata
questa frequentia dei sacramenti; ma masimamente da doi anni
in qua hanno tanto parlato contro di quella, et mossi altri suoi
settatori, che in publico et in priuato diceuano, che non si douea
fare nouamente. Ho inteso che per leuarla del tutto si sono vol-
tati a monsignor Rmo. di Bologna et T hanno impresso questa
loro mala fantasia con dire, che non si comunicano se non donne,
che si mouano più per legereza che per raggione, che si diuida-
no li matrimoni], si causa che le donne lasciano la cura della
casa, che robbano per dare alli confessori, che fano bottege de
sacramenti, che si fano delle sette, et altre molte brute cose: et
colloriscono le sue raggioni con dire, che dom Leone et il suo
compagno ^ hanno fatti sette in Bologna, et posta la ruina in vno
monasterio, il che sè ritrouato tutto il contrario quanto alla ve-
rità, benché e loro e il volgo tengi loposito. Hor^ pensi V. R.
come sta la cosa, quando che li santi dicono le medesime cose che
dice il mondo, costoro hanno tanta auttorità apresso di tutti (lassio
* PP. Claudius Jajus et Paschasius Broet.
- Joannes Campeggi, bononiensis episcopus.
^ Boni hi sacerdotes, qui Leo et Achilles statini vocantur, «a confes-
sionibus audiendis prohibiti,» Romam «ad officium Sanctae Inquisitionis
delati sunt». Polanco, t, iv, pag. no, n. 210, annot. 2.
12 JUNII 1554 229
li spirituali) et maxime apresso di monsignor Rmo. di Bologna,,
che mi pare in questa parte voler' seguitare il loro giuditio.
Per questo don Leone et don Achiles sono priui di non vdire
confessioni: li predichatori non audent laudare alla scoperta la
frequentia di sacramenti, di sorte che mi pare essere orditta vna
tella per volere impedire questo bene. Et perchè cognosco certo,
che la riforma del christianesimo si fa con questo meggio tanto
vnico, che la Compagnia nostra per tutto et qui ha vssato, ho
voluto specialmente auisarne V. R., acciò m' auisa come me ho
da gouernare, in caso che monsignor di Bologna mi pregasse
eh' io non admettesse persona alla comunione, saluo che vna
uolta il mese (come intendo desidera fare), o puro cognoscendo
jo che monsignor è inganato da costoro, s' jo mi douese sforzare
di farlo capazo della verità, et tanto più, che mi si mostra molto
amoreuolle; et si serue di me circa la rifforma delli monasterij et
delle chiesse che voi uisitare, et dice molto bene della Compa-
gnia, et è d' vna natura molto modesta et bene inclinata.
Mi resta di dire a V. R. come sono già più mesi eh' io fui
chiamato al' monasterio di santa Maria noua, per veder s' jo
poteua accordare le sorre nella dissensione nata fra loro, come
più volte ho scrito: mai sè potuto peruenire a quel fine eh' io
desiderano, et per questo più volte mi som voluto leuare, ma
r vna et 1' altra parte delle monache mai hanno voluto, con dire:
s' io mi partiuo, ero la ruina di quel monasterio, perchè stando
ui alcuno tempo, diceuano che si agiutarebeno. Subito che fu
giunto monsignor di Bologna, visitato eh' hebe sua S. Rma., lo
pregai che mi leuase questo intrico: s' atristó assai, et mi disse
eh' io hauesi vn pocho di pacientia.
Hora perchè sono andato più inanzo di quelo che mi pensauo,
voglio che V. R. sappi il tutto; et che mi scrina se vole eh' io
resti per alcuno tempo o non Appresso perchè in santa Maria
noua s' introdusse la frequente comunione già più anni, di modo
che la maggior parte di quelle sorre si comunicauano ogni dome-
* «Interim dum aliquis idoneus inveniretur, ut sine conscientiae scru-
pulo in eis juvandis per2;eret, [Ignatius Palmium] hortatus est.» POLANCO,
t. IV, pag. Ili, n. 211.
23o Epistolae Mixtae— 825
niella almancho, et eon tal modo, ehe molte sorre, che erano leoni,,
sono adiuentate pecorelle; hora perchè quelli homini santi et il
volgo dicono che la discordia di santa Maria noua è nata per la
frequentia di questi sacramenti (il che è ben vero) , ma non in-
tendano il vero; questa è la guera, della quale dice il Signor: non
eniin veni mittere pacem, sed gladium *, etc. Hora perssuaden-
dosi monsignor che questa guera sia nata per questo , non vo-
rebbe che si comunicasero se non secondo lordine delle loro con-
stitutioni, che sono 10 o 12 volte V anno, et vorebe sua signoria
eh" io le persuadesse a non si comunicarsi, se non secondo la re-
golla. La sua raggione è questa: perchè si pensa, leuata che li
serà la frequente comunione, che serano in pace; majo che le ho
per il passato persuaso tutto al' oppossito et in generale et im
particolare, et che così V intendo secondo la mia consientia; per-
chè non dico di temere, ma di credere certo, che, lasata la comu-
nione, erunt nouissima illarum peiora prioribus agiungendo che
queste che si confessano et comunicano spesse volte, ellegere-
bono più tosto di dormire su la terra nuda, et di passersi d' herbbe
et acqua, che essere priue della frequentia della confessioni et co-
munioni, h' isteso vorebe monsignor che si facesse in duoi altri
monasterij, ne quali per conseglio de Padri nostri si frequentala
comunione: quali monasterij in interiori et e'xteriori (perchè an-
cho ho cognosiuto et cognosco tutti li altri monasterij) sono molto
differenti da li altri.
Vna sol cosa mi potrà il contrario persuadere , cioè il parere
di V. R., la quale prego quanto più tosto la può, me lo mandi,
che sufficiant pro informatione, etc. Farà strazare questa lettera.
Non accade altro, saluo che racomandarsi alle orattioni. Da Bo-
logna alli 12 di Giugno 1554. D. V. R. seruo in Christo,
Francesco Palmio.
Dipuoi d' hauer' scritte queste, monsignor Rmo. m'ha detto
chel non bisogna pensare di lasciar' per adesso le suore , et chio
mi metta pur in ordine, che mi vole adoprare in più cose. Puoi
* Ms. glladiitm.—M ATTH. x, 84; Lue. xii, 51.
* Matth. XII, 45; Lue. XI, 26.
i3 JUNii 1554 23l
m'ha detto che lui vole solecitar' la cosa di santo Colombano, et
nanci passi troppo tempo, che vole hauiamo vno luogho. V. R.
raccomandi la cosa al Signore : spero ogni bene di questo pre-
lato *.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù. In Roma,
appresso santo Marco.
Al porto meggio grosso.
PETRUS SANTINI
PATRI JOANNI DE POLANCO
LUCA l3 JUNII 1554 2.
Se propediem Montem regalem petiturum. — De P. Viola boni nuntii.
La gratia e pace del signor nostro Jesù Xpo. sia sempre con
esso noi.
Padre mio reuerendo. 2 giorni fa M. don Battista Viola dal
bagno alla villa ma scripto e mandattomi vna di vostra R.tia delli
19 del passato, vista con molta consolatione, per la quale sè in-
teso che quelli Padri del colegio di Monreale ' li fanno stantia
della mia andata là. Per tanto, essendo speditto, mi dite che debbi
andare, non hauendo preso altro apuntamento col Rdo. P. M.
Laines, di che dico a V. R. come ditto Padre aspettauo con gran
disiderio, e a questi giorni passati passò di qua senza poterlo più
vedere, che nebbi molto dispiacere. Ma scripto hora M. don Viola
chel suo compagno fu a Firenza. Esse ditto Padre la ditto che
non mi potè far motto, per essere acompagnato con certi gentilo-
' Videantur, quae, in laudem optimi praesulis, memoriae tradidit idem
POL ANGUS, ibid., n. 212.
* Ex auto2;rapho in voi. C, duplici folio, n. l34, prius 255.— De auctore
hujus epistolae ac de ejus in collegium monteregalense, expetita a sociis,
profectione, saepe dictum est in volumine superiore. Vide Santini epi-
stolas.
' Ms. Moreale.
232
Epístolas Mixtae— 826
mini, che non si potè fermare; vnde jo, intendendo tando della
sua passata, senza venire a posar qua in casa, come la spettauo,
nè pure farmi intender cosa alcuna, mi leuai di ogni speranza.
Hora, hauendomi scripto V. R. chio vadi, sarei ben presto che
più fa. Per questo mi ero alestito di ogni mia facenda; nientedi-
meno hora siamo in sul colmo della state, e penso che per mare
sia mal seguro landare, holtra que in queste bande nostre viscine
saspetta grandissime guerre, non essendo in casa nostra che don-
ne non vorenno che cosi hora in queste tribulatione mi partissi,
di modo che dapoj che sono stato tanto, se li pare, aspetterò
tanto, sinalchè fine aranno ditte guerre, che ancora noj,per essere
tanti vicinj, dubito che ne sentiremo. Io penso che Dio nostro
signor per li pecati nostri ci uorà dare qualche gran bastanota.
Sia sempre fatto la sua volunta, purché per questo ci hauessimo
a ricognoscere e mutar vita, canpando da buon xpiani., che al
giorno doggj altro che il nome non si uede.
Del ditto M. don Viola ho hauto molto piacere sia venuto da
queste bande. Sio potrò, landrò ha uisitare insino là, ancora che,
come lo scritto, non douerà mancare preso che ara là que venire
dipoj insin qua a ricrearsj; al quale non mancherò in tutto quello
fa di bisogno seruirlo, pur che di me si uogli seruire in quello le
acaderà.
Per ora non macade altro dirli, saluo che cosi al nostro
Rdo. P. Ignatio, come a tutti laltrj mi racomandate, che pre-
chino Idio per me, e cosi il medessimo dicho a V. R. Che Dio
nostro signor li guardi di male e laumenti in sua santissima
gratia. Di Lucca a di 13 Giugno 1554.
Servo in Xpo. de V. R.,
Pietro Santini.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Xpo. Padre, M. Giouanni de
Polanco, della Compagnia di Giesù, in Roma.
Ms. donem.
i6 JuNii 1554
233
»^7
ANDREAS DE OVIEDO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ROMA 16 JUNII 1554
Se ad suscipiendos missionis aethiopicae quoscumque labores paratissimum,
Deo favente, fore: antistitem vero creari nullo modo velie, immo nec ad
illam dignitatem admittendam ab ullo, praeter pontificem, se posse
compelli; quare rogat ut de ejus electione non agatur, vel, si agatur qui-
dem, ut ipsi copia fiat repraesentandi pontifici, quae habeat momenta ad
illud onus refugiendum.
Ihs.
Muy Rdo. Padre nuestro en el Señor. La gracia y amor de
X.° N. S. sea siempre en nuestro continuo fauor y ayuda. Amén.
Aviendo entendido que soy nombrado para yr á la Etyopía con
el patriarcha por vn coadiutor suyo y successor, y que se trata
que los coadiutores sea[n] obispos, diré lo que siento.
Quanto á la yda de la Ethyopía, la acepto de muy buena
gana, y deseo de servir al Señor en ella con todas mis fuerças, y
trabajar hasta la muerte, y obedesçer en todo lo que me manda-
ren debaxo del instituto de la Compañía y del menor della.
Quanto al ser coadiutor del patriarcha, quanto al trabajar y
servir, también lo açepto.
Quanto al sucçeder en el offiçio y dignidad, muriendo el pa-
triarcha, y lo mismo en ser obispo, hallo difficultad. La razón es,
porque me paresçe que ni está en mano del rey, ni de ningún
general de religión dar estos cargos, ni menos poder mandar al
subdito que los açepte, por ser cosas fuera del mando de rey, y
sobre la religión, y por consiguiente, que otro que el papa no lo
puede mandar. Y siendo así, entre el papa y el subdito quedaría
el negoçio, quanto al mandar y açeptar: y todo lo demás que se
tratase de parte del rey y de la religión, sería, á mi paresçer, per
' Ex autographo in voi . E, duplici folio, n. I08, prius 226. — Adhibuit
hanc epistolam PoL angus, t. iv, pag. 27-28, n. 34.
234 Epistolar Mixtae— 827
modum consilii o de bene esse, y no por vía jurídica ni de obli-
gaçión. Y que desta manera se podría aver el subdito (fuera de
la reuerençia y opinión de los que lo tratan) como si lo tratasen
otros de fuera, y así tanto á los vnos como á los otros y al mis
mo papa dar su razón,
Y porque yo alio difficultad y peligro en acceptarlo, en caso
que la Compañía pretenda tratarlo directe ó indirecte, ruego que
se contenten que yo pueda sobre ello hablar ó escrevir á los que
lo tratasen y á su sanctidad.
Por parte también de la Compañía hallo dificultad, á causa
que, siendo obispo, ó sucçediendo al patriarcha, (lo qual es cosa
de jurisdición y lo principal en el officio de obispos) sería exempto
de la obedientia de la Compañía; y avnque quedase la obedien-
tia al commissario apostólico (persona de la Compañía), no sería la
obedientia de iure, como por vía de la Compañía, sino por vía
apostólica, como si fuese commissario otro siervo de nuestro
Señor.
Y así poco á poco se reduziria la cosa á la obedientia jurídi-
ca, y yo por aora esto}^ deliberado de no querer salir de la obe-
dientia que tengo prometida en la religión, avnque no soy digno
de estar en ella; y así ruego que no lo traten directe ni indirecte,
si no quieren que yo dé razón á su sanctidad: y podráse nombrar
en mi lugar otro por successor del patriarcha, en caso que él y
el primer successor, que podrá ser el otro coadiutor, muriesen: y
ordenen de mí como querrán, tanto para ayudar y servir al pa-
triarcha y á los demás, como en predicar, confesar, leer, traba-
jar, y servir, y obedesçer á los de la Compañía acá y allá. En
Roma * 16 de Junio 1554. D. V. P. siervo invtil,
Andrés
• Pater autem Oviedo «Neapoli evocatus... ad Aethiopicam missio-
nem destinatus, dum res ad illam expeditionem necessariae Romae confi -
ciebantur, Tybur... missus est, ubi aestatem hujus anni exegit.» Polan-
co, t. IV, pag. 23, n. 26.
* «P. Ignatius non solum aequo animo tulit quod P. Andreas scribebat,
sed eumdem per litteras hortatus est, ut, quoad ejus fieri posset, resisterei,
et sui electioni ad praelati oflicium non consentiret. Sed Rege Portugalliae
per Legatura id supplicante, Summus Pontifex, in virtute obedientiae, non
24 JUNII 1554 235
t
Inscriptio: Jhs. al muy Rdo. Padre nuestro en X.° nuestro
señor, el P. M. Ignatio de Loyola, prepósito general de la Com-
pañía de Ihus., ó al Rdo. P, M. Polanco en su lugar.
PRINCEPS HISPANIAE
JOANNI MANRIQUE DE LARA
COMPOSTELLA 24 JUNII I554
Ut per pontificem liceat sacerdotia quaedam Patris Antonii de Cordoba
collegio cordubensi attribuì.
t
El Príncipe.
Don Juan Manrique de Lara, clauero de Calatraua, mayordo-
mo de su magestad y su capitán general del artillería. Estos días
passados os scriuimos desde Valladolid sobre çierta annexión que
don Antonio de Cordona quiere hazer de vnos beneffiçios que
tiene en la dióçesis de Sanctiago y Seuilla á vn collegio que funda
en Cordona de la Compañía de los clérigos de Jesús , como ha-
uréis visto; y porque agora nos ha tornado á supplicar la mar-
quesa de Priego % su madre, que el dicho don Antonio y los clé-
rigos querrían que los benefficios que assy han de annexar han
de ser en la misma comarca de Cordona, para que desde el colle-
gio los pudiesen visitar en algunos tiempos del año, y aprouechar
con su doctrina á los pueblos dellos , como más" particularmente
lo entenderéis por la relaçión que se embía á las personas que lo
han de solliçitar allá, os tornásemos á scriuir, para que conforme
á esto se pidiese y encaminase el bueno y breue despacho del ne-
gocio; y pues veis la razón que ay para que las cosas de la mar-
solum ipsi P. Andreae, sed et P. Joanni Nugnez, Patriarchae designato, et
P. Melchiori Carnero, in Episcopum et Patriarchae successorem post
P. Andream electo, praecepit ut quisque onus, quod ei imponebatur, sus-
ciperet.» Polancus, t. iv, pag. 28, n. 34.— Sed de his rursus, suo tem-
pore, agetur.
' Ex originali in voi. Epist. diversoruni, unico folio, n. 87, prius-266.
* Catharina Fernandez de Cordoba.
236
Epistolae Mixtae — 828
quesa sean fauoresçidas, mayormente esta que es tan pía y me-
ritoria, á que con tanto zelo y voluntad se ha mouido el dicho
don Antonio, su hijo, y de que nuestro Señor será muy seruido,
os rogamos mucho que assy lo tratéis y fauorezcáis, de manera
que su sanctidad tenga por bien de conçedelles esta graçia, ha-
ziéndoles en ella toda la merced y gratificaçión que huuiere lu-
gar, significándole la que yo reçibiré, que en ello me haréis pla-
zer y seruicio *.
De Sanctiago á xxiiij.° de Junio 1554.
Yo EL Principe. Vazquez.
Inscriptio: f Por el príncipe, á don Juan Manrrique de Lara,
clauero de Calatraua, mayordomo de S. M., y su capitán general
de artillería.
* Ex hac dicendi formula et negotio, cujus tractatio Joanni Manrique
injungitur, apparet hunc, Romae versantem, legatione principis Philippi aut
iraperatoris Caroli apud pontificem fungi, tametsi in epistola numquam ille
orator aut legatus appelletur. Eumdem vero a Carolo caesare, tamquam le-
gatura, jam pridem ad pontificem fuisse missum, testatur Sandoval, ex quo
aliqua juvat excerpere ad Manrique de Lara, cujus mentionem aliquando
fecimus, spectantia. «Había pedido el Papa [Julius III] prestados al César
docientos mil ducados para los gastos de la guerra contra los Farnesios, los
cuales el emperador le dio liberalmente, y con gran voluntad, y para asegu-
rar al Papa de esta, y tratar de otras cosas de importancia, estando en
Augusta, á 7 de setiembre de este año de 1551 embió por su embajador á
don Juan Manrique de Lara, hijo de los duques de Nájera, don Antonio Man-
rique y doña Juana de Cardona, hija del duque de Cardona, Clavero mayor
de Alcántara, y su mayordomo y capitán general de la artillería, caballero
notable en valor, virtud cristiana y gran servidor del César y de su hijo el
rey Filipo, porque desde que tuvo doce años sirvió con las armas...» San-
doval, Historia del emperador Carlos V, lib. xxxi, n. ll. Et paulo infra,
n. 3o, pergit idem scriptor: «Hallábase... en la corte romana don Juan Man-
rique de Lara, que, como dejo dicho,... había venido á reformar las cosas de
Italia, y á tratar otras con el pontífice. Este caballero, sabiendo el levanta-
miento de Sena, y peligro en que estaba de perderse aquella república, y
apoderarse de ella el rey de Francia, sin esperar orden del emperador ni de
otro príncipe, á su propia costa tocó tambores en Roma, hizo leva de las
gentes que pudo, mandó venir parte de la que estaba en los presidios de
Nápoles, Milán y Sicilia, tomó para sí el cargo de general... y finalmente
formó un razonable ejército...» Atque id est quod POLANCUS, t. iv, pag. 12,
n. II innuit illis verbis, quae nos supra retulimus, pag. 153, annot l. «Cum
legatus Iraperatoris eo tempore, Senensi bello occupatus, extra Urbem
esset.»
25 JUNii 1554
237
sao
ANDREAS GALVANELLUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MORBENIO 25 JUNII I554
Nicolaus Ubert, morbeniensis, curio a concivibus suis eligitur. — Popul-
status ac dispositio. — Mala haereticorum hominum exempla et praedii
catio,
t
La gratia et pace del nostro signor Jesù X.** sempre scia con
nui. Amen. Per laltra nostra ^ la R. V. ha itese come gli homini
elessene uno curato della terra, et quello uoleno, o scia confirmato
dalli signori cardinali ^ o non scia confirmato, dicano che hanno
gli suoi signori, che sonno cardinali et pontifici in gli suoi paesi;
dicano: faremo il debito nostro a domandarla. Se la concederanno,
la torremo; se anchora faranno il contrario, uideant ipsi. Gli here-
tici ueneno in la terra, come intendo, et deridenogli homini nostri ,
che hanno posto per tri anni la sua speranza in cardinali, et spese
molti dinari, et maxime in reuocare la bolla del Rdo., et fare que-
lle giesie iuspatronato et dargli auctorità de potere ellegere uno
che gli parea, et puoi reuocarlo senza domandare la parte. Quelli
pochi spirituali stanno tutti admiratiui, pensando a questa cosa,
ma gli altri ne uanno cantando per la terra. Tenemo certo che
douentarà herética prima, quia peccatum trahit ad aliud, puoi gli
signò suoi non cercano altro. Et hanno tanti heretici in una terra,
domandata Cuore, che non gli puonno stare: uoleno che uadeno
aile altre terre. Et questo è perchè sonno fugi ti d' Ingliterra; et
fra gli altri gli è il beato fra Bernardino capucino che predicaua
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 122, prius 276.
2 Vide epist. 750 et 755.
^ Parochus nimirum, sive curio, quem elegerant morbenienses, a car-
dinalibus praepositis fidei tuendae confirmandus erat. Cf. epist. 717, t. iii^
pag. 633, Elegerunt autem Dnum. Nicolaum Ubert. Polanco, t. iv,.
pag. i38, n. 276, annot. 3.
* Bernardinus Ochinus, de quo PoLANCUS, t. iv, pag. l38, n. 275 et
pag. 211, n. 467.
238
Epistolar Mixtae— 829
i Ferrara con tanta audientia, et ha moglie, et una figliola, dotta
secundo la dottrina herética: se credea che fuose morto , ma non
è uero; et molti altri apostati. Hor ueda la R. V. como se ritroua
questa ualle, et se le ne non uenese de quelli ogni giorno, ne uene
per suoi negocìj, et sempre lassano qualche parole, perchè non
attendeno ad altro cha seminare, maxime i questa terra, perchè
uoriano che fuosse come Chore, ut omnes i foueam caderent '
da suoi sorti ^ quante bolle uole il populo, noi uole. Questo lo di-
cano apertamente, et uenere matina lo demostronno.
Nui celebrassemo la messa più tardo del solhto, et uno fece
sonare la campana per le persone, acciò uenisseno alla giesia, et
per essere passato la sua? hora, pensorno che fuosse il Rdo., che
uolesse pigliare il posesso della giesia. Alchuni si leuorne et cor-
serno alla giesia per uolerlo lapidare con saxi, perchè le strade
sonno piene, et se uenira per far tal cosa, non uoleno per niente.
Sonno tanto irati contra de lui et delli suoi, che per pocho gli
amazariano tutti, et lo dicano aperte.
Hanno noticia che serà qua presto, fuorse nanti la festa de
santo Pietro, che è la festa della giesia, per la qual se combatte.
Hanno spese scudi 500 per questa seruitù continua che cercano
quelli che hanno troppo bono tempo in questa ulta, o nere che
non pensano se non al mondo.
Altro non hauemo da scriuere alla R. V., se non che a quella
et alle sue orationi di continuo se aricomandiamo. Die xxv de
Zugno 1554, di Morbegnio. Il seruo et figliolo indegno,
Andrea Gualuanello.
Inscriptio: Al molto Rdo. Padre, il P. M. Ignatio Loyola,
prepósito generale della Compagnia di Jesù. In Roma.
* NuM. XXVI, io: Et aperiens terra os suum, devoravit Core, morienti-
bus plurimis.
^ Lectio dubia.
25 JUNII 1554
239
S30
ANTONIUS DE ARAOZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALUSOLETO 25 JUNIl I554 *.
De reficiendo coenobio Btae. Mariae Virginis de Aranzazu.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre mio. La suma graçia y amor eterno de Xpo.
nuestro señor sea. siempre en nuestro continuo fabor y ayuda. Por
otras, y por las del P. Francisco, entenderá V. P. cómo está el
monesterio de nuestra Señora de Aránçaçu. La deuoçión de aque-
lla casa y el fruto que en confesiones se haze en ella, ya V. P, lo
sabe; y por seer la nesçesidad tan grande, y la obra tan pía, y los
religiosos personas á quienes in Domino mucho debemos, no se
a podido escusar de scriuirlo á V. P. " Y pues vasta significarlo,
y V. P. entiende la calidad de la obra, Jhu. Xpo. nuestro señor
nos dé su graçia para sentir y cumplir su voluntad santtíssima.
Amén. De Valladolid 25 de Junio 1554.
V. P. minimus filius in Xpo.,
t
Araoz.
t
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. Padre mío en Christo, el P. M.e
Ignatio de Loyola, praepósito general de la Compañía de Jesús,
en Roma.
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 128, prius 804.
- Vide epistolas 751 , 752 et 757 .
240
Epistolar Mixtae— 83i
»31
PETRUS DE PARADA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CONIMBRICA 27 JUNII I554
Humillimis precibus, ut denuo in Societatem recipiatur, eíBagitat. — Exem
plum divinae ultionis, cum misericordia conjunctae, in eos, qui a voca-
tione sua desciscunt.
Jesus Maria
Charissimo Padre. Gaudium et pax sit tibi semper. Amen.
Eu entrey na Companhia de Jesus os dias e annos que se pode
ver na taboa dos entrados e saydos, com tençam de nella viuer
e morrer: e com esta tençam fiz os votos que nela se acustumam^
e Déos sabe quantas consolações nella me tem dadas Agora
por meus pecados no anno pasado de 1553, por ver e me parecer
que avia algumas turbações, me turbei; e sendo tam mao e em
pena de meus pecados, nunqua ouue amostações que me moues-
sem a querer cayr na verdade, nem eu querer fazer o que sabia
que era necesario; pollo qual fui muitas vezes amoestado, e com
todo muito mais duro; onde foy necesario ser lançado fora do
mar da cha[ri]dade; e despois arrempendido me quisera tornar. E
por me dizerem que auia de pasar pollos dous annos da prouaçam,
nam quis aceptar esta condiçam: pollo qual recebi tanta pena
dentro dalma, que adoeci de pura malenconia, e Deos me prouou
segundo sua misericordia, que foy necesario cortarem me hum
pee, de que creo que ja lhe teram dito como passou '\ E porque
nos tais bons dias e tempos parece que cuidaria em Deos e mais
em minhas maldades, que nam tem conto, eu com todo coraçam
• Ex autographo in voÍ. E, duplici folio, n. 169, prius 463, (Secundum
folium abscissum est).
- Petri de Parada facta mentio est supra, Epist. Mixtae, t. i, pag. 539;
t. II, pag. 490.— Vide infra, epist. Patris Miron, 2 Augusti datam.
■5 Rem totam narrant LM. Quadr., t. li, pag. 482-487 et PolaNCUS^
t. IV, pag. 497-499, n. 1051-1055, qui etiam rei eventum et Ignatii ad has
litteras responsum significat, ut statim dicimus.
27 JUNII 1554 241
me renunciey nas maos de qualquer superior da Companhia que
então fosse, e protestando diante de sua diuina magestade que
asi o cumpriria, querendo me aceptar. E he verdade que asi como
hoffereci o pee que me cortaram, e mais a perna que me ficaua
que me cortassem, com aquelle rostro que convinha a xpao., asi
também offereci o corpo e alma pera a obediencia que convynha
a religioso desta religiam. Conhecendo me por mui culpado,
como a ovelha perdida me torno ao verdadeiro pastor, que he
V. R., confiando principalmente no verdadeiro Deos, que he
pastor vniversal, e em V. R., que asi como em mi sobejou a
culpa, que asi sobeie em Deos a misericordia e em V. R. a cle-
mencia pera me perdoar, se vir que he seruiço de Deos noso
senhor. La esta o P. Carneiro, Mtre. Simão, Luis Gonçalvez e
outros que me chonhecem; e qua o P. Miram; e os mais dizem
que me nam podem fazer neste caso nada, sem licença de V. R., e
que me tomaram, se V. R. o mandar. Estou ja são do pee, e ja
ando sobre duas muletas, e dizem me que me faram hum instro-
mento com que ande bem. Do mais, como sei que todo pende da
prouidencia deuina, estou muito ledo, porque tenho ja menos
hum imigo da minha alma, e espero em Deos, que me sera mui
grande ajuda pera a saluar: e asi senti nalma desque o tiue fora
atee agora huma alegría interior, que nam sei dizer. Dous padres
da Companhia, que se chamam Lota e Francisco Anrriquez, este-
ueram commigo ao cortar, que me ajudaram e consolaram muito,
e edificaram muito toda a gente que viam o expeitaculo. Ofere-
cido estiue a morte, e julgado de todos os que me viram: agora
que asi Deos o permitió, também estou offerecido a obediencia
de V. R., se me mandar recolher. Eu me julgo por indigno de
todo bem, e digno de todo castigo e de todo mal, e conheço me
por ovelha perdida e por filho prodigo, e a V. R. por pay piado-
so. O Spiritu sancto nos de a sua sancta graça pera que em todo
cumpramos a sua sancta vontade *. Amen. Deste Coymbra a 27
de Junho de 1554. Indigno filho de V. R.,
Pedro de Parada.
* «Cum expediré visum non fuisset ut in Societatem is [sc. Parada] ad-
mitteretur, quamvis cum pede ligneo, utilem tamen operam conimbricensi
Epistolae Mixtae, tom. iv. 16
242 Epistolae Mixtae— 832
Inscriptio: Ao cha [rissimo em X.° P. M.] Ignacio [de Loyola,
prepósito] geral da Companhia de [Jhus.] em Roma.
HIERONYMUS VIGNES
[PATRI ANDREAE DE OVIEDO]
NEAPOLI 29 JUNII 1554
Societati Jesu Vignes adjungitur , interposito eam ingrediendi voto ad
nutum superioris.—De suo doctoris gradu.
t
Molto Rdo, et in X.° Padre osservandissimo.
L' amor eterno et gratia de Christo N. [S.] conserui sempre
V. R. con suoi santissimi doni. Circa quel tanto me scriue ha ra-
gionato col P. M.° Pollancho, resto molto sodisfatto, et mi pare
non contenga cosa nuoua, eccetto il far nono voto ad nutum su-
perioris, et uiuere come uno de quelli sono già entrati nela Com-
pagnia. Al che m' occore de redurli a memoria che sempre ho
sentito grandissima stretteza de cuore, uedendola necessità de la
casa, a la quale manifestamente cognosco esser astretto, non per
mia propia uoluntà et compiacientia, ma per mera obligatione, a
me, quanto al mondo istesso (oltra el seruitio de la diuina maestà)
croce quasi insupportabile per le mie debole forze; et cossi circa
questo, fatto, non sentendo altro al presente, non uorria innouare
altro, eccetto ratificar quel tanto già molti anni sono determinai
dioecesi navavit, nam liberum jam ab obligatione, quam habebat Societati,
Episcopus [Joannes Soares, O. S. A.] eum admisit et ejus opera ad res
multas usus est.» Polanco, Z. c, n. 1054.
' Ex autographo in voi. E, duplici folio j n. 102, prius 210, — Caret
inscriptione haec epistola, sed dubitandum non est eam Patri Oviedo inscri-
ptam fuisse. Cf. infra, epist. 840. Porro «eductus est sub initio mensis Junii
[Neapoli] Andreas de Oviedo..., coadjutor et successor Patriarchae [Aethio-
piae] designatus, qui, ut tenere propter ipsius humilitatem et bonitatem et
a Nostris et ab alienis diligebatur, ita recedentem multis cum lacrymis sunt
prosequuti, quamvis privatam consolationem et auxilium bono communi et
majori posthabebant.» POLANCO, t. iv, pag. 180, n. 38l.
29 JUNII 1554
cossi conditionatamente, come tante et tante uolte V ho replicato;
et se non ho preso mala intelligentia de la littera de V. R. , questo
credo sia el parere, cossi del P. M.° Pollancho, come anchora
suo, perchè giudicandono ragioneuole le cause, per le quali hab-
bi da differire, per questo par che succeda deuer perseuerar' nel
pristino proposito, qual piacqui al Signor perfettamente 1' habbi
d' eseguire nel modo et tempo sia magior gloria del suo santissimo
nome, et cossi spetialmente lo prego ne facci per questo particu
larmente oratione, et cossi il P. M.° Pollancho, al quale questa
sarà comune in questo
Quanto al mio dottorato, non mi è fatta instantia, starò parato
con decla[ra]rii de nuouo bene tutte le conditioni, et li darò ad
intendere non si uoglino ingannar' in falsi desegni. Le sue reco-
mendationi V ho donate ad alcuni amici, quali lo resalutano, rico-
mandandosi a le sue pie et sante orationi, et io insiemi con tutto
el cuore lo prego n' habbi spetial memoria di me, et piacquali
donar mie humile recomandationi al N. P. M.° Ignatio et a tutti
quessi in X.° Rdi. Padri et fratelli, a quali son desideroso sempre
de seruire. Da Napoli el di xxix de Giugno del Liiij. D. V. R. mi-
nimo in X.° figlio et seruo,
Geronimo Vignes.
Il strepito de li vicini de Y altra casa son qetati alquanto: spero
sarà stato utile per diuersi respetti: s' attende a la fabrica con
diligentia, et de li vacui se spera celere esito.
' Xegotium, de quo in tota epistola est sermo, piane intelligitur ex his,
quae Polancus memoriae mandavit: «Dominus... Hieronymus Vignes, ab
ipso fere initio Collegii Neapolitani, Deo in Societate servire voluerat, et
eidem se toto resignaverat, veto emisso; sed Patri Ignatio, juxta consilium
nostrorum, qui Neapoli versabantur, visura est expediré magis, ut domum
paternam, cura uterque parens valde senuisset et ejus opera indigeret, sus-
tentaret, et interim paratus esset, quandocumque a Societate evocaretur,
omnia relinquere. Atque ita plurimos annos Neapoli egit ac perutilem no-
stris operam navavit. » Polanco, t. iv , pag. 181, n. 382. Vide infra,
epist. 840.
244
EPISTOLAE MlXTAE— 833
»3S
MARCUS JORGE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EBORA I JULII 1554 *.
Patrem Miron Eboram venisse, ait, studia et res domesticas ordinaturum. —
Cardinalis Henrici amor et liberalitas.— Patres Hernandez et Santacruz
Elvis rediisse. — De sociis, morbo affectis.
t
Ihus.
Mui Rdo. en Christo Padre. La graçia y amor de Christo
nuestro señor sea syempre en nuestras almas. Amén. Lo que al
presente ay del mes passado de Junio para escreuír á V. P. çerca
la disposiçión deste collegio, es lo que se sigue. El P. Mtro. My-
rón llegó á él al primer de Junio, y estuuo en él quinze días, en
los quales se ocupó en reformar las escuelas y perfecionar en al-
gunas cosas, visitándolas muchas vezes, y oyendo cada vno de los
maestros. Occupósse también en ordenar las cosas de casa quanto
á las reglas y meior obseruançia delias, y en fin los Padres y her-
manos se consolaron y alegraron mucho con él en el Señor nues-
tro. Estando aún aquí el Padre, vino el cardenal vna vez á uer
las escuelas, y oyó todos los maestros, y después otro día dixo al
P. Miguel de Bayrros en su casa, que boluiera muy contento
delias, por el mucho seruiçio que en ellas se hazía á Dios nuestro
señor. Ultra de los libros que tiene dado otras vezes, de que ja
escreuj á V. P., da al presente avn más, y de su librería tiene
dicho que ha de dar otrosí al colegio avn, los que le no fueren
neçessarios.
El P. Manoel Hernández y Pedro de Santa Cruz, que estañan
en Eluas, como V. P. tendrá ja entendido por las otras % son
venidos, y quedan aquí al presente con buena disposiçión, ben-
dito sea el Señor; empero pienso que boluerán cedo, porque los
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 182, prius 494.
2 Vide epist. 801, 823.
i3 JuLii 1554 245
de aquella ciudad, por el mucho fructo que el Señor hizo allí por
ellos, los embiaron otra vez á pedir al cardenal.
Al presente quedan algunos hermanos enfermos, scilicet el
hermano Roque Sans, que es vno de los maestros de Lisbona que
ja dixe á V. P.; empero muy mejor se alia de lo que estaua el mes
pasado, porque ja anda lleuantado por aquj por casa. También el
P. Alfonso Barreto queda harto malo de los ojos y con callen-
tura, 3' otro hermano de los seruidores también en cama. Nuestro
Señor haga en todo lo que fuere más su sancta voluntad. De las
escuelas no ay otro que escreuir á V. P., syno que los maestros
todos continúan en sus sólitas occupationes y exerçitios con pro-
uecho: gloria sea al Señor, el qual por su bondad tenga á V. P.
de su mano. Encomendámonos todos en los sanctos sacrifiçios y
oraçiones de V. P. De Éuora al primer de Julio de 1554. Por
commissión del P. Miguel de Bayrros,
Marcos Jorge.
Inscripüo: f Al mui Rdo. en Christo Padre, el P. Mtro. Igna-
tio, praepósito general de la Compañía de Jesú, en Roma.
SANCTIUS OCHOA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MONTE REGALI l3 JULII I554 '.
Solitis occupationibus socii distinentur.— Scholarum exercitationes: audito-
rum numerus. -Opera proximis fructuose impensa. — Suffraganeus, ne-
dum nostrorum conatibus faveat, illis adversatur.
t
La gratia et pace de nostro Signore sia di continuo in nostro
fauore et agiuto. Amen. Molto Rdo. in X.° Padre. Questa serà
per satisfare alla santa obedientia, perchè il Rdo. Padre M. don
Paulo % rettore del collegio di Palermo, mi comandò che douesse
» Ex originali in voi. E, duplici folio, n. gS, prius 189.
* Paulus de Achillis. Causa vero cur Sanctio cura scribendi demandata
est, intelligi potest ex his, quae Polancus ad hunc annum tradit: uErat
246 Epistolas Mixtae— 834
scriuere a V. P., se fusse alcuna cosa particulare per scriuer' de
questo collegio de Montereale: benché poche cose nuoue ci oc-
correno de scriuer' , fuori di quello che altre uolte mi ricordo ha-
uer' scrito a V. R. Perchè quanto alle schole se continua nelli
medesimi exercitij in leger' et insegnar' la dottrina Christiana
alli figlioli, de la quale non solamente li figholi, ma li padri hano
assai necessità in questa città. Et pure spero che con la gratia del
Signore che questo serà un bon mezo per agiutarli tutti, perchè
stanno molto contenti, sentendo hora li suoi figholi andar'per
strada interrogando V nn' V altro li comandamenti di Dio, et che
insegnano alla casa ahi altri, et quando non lo fanno, uengono li
parenti acusarli, et si edificano molto uedendo in chiesia che
stanno ingenochione alla messa, doue prima soleuano impedir'
quelli che uoleuano sentire. Il numero delli scholari, quando è
più, quando mancho, secondo occorreno le occupatione: ordina-
riamente penso serano circa 150, pocho più o mancho.
La doctrina Christiana soleuano leger' nell' hospitale; et las-
sassimo la quaresima, perchè il nostro Rdo. Padre prouinciale '
mi comandò per obedientia che douesse occuparmi in udir' con-
fessione, et non poteua fare, hauendo io cura d' una schola et
della casa: et cosi non habbiamo più cominciata ex[pettan]do *
che la nostra chiesia sia finita, la quale si fa con fretta.
Della chiesia penso hauerà scrito a V. R. il nostro Padre
prouincial et perchè anchora il loco non serà molto commodo,
nè la gente ueniua uolentieri per alcun fastidio delli infermi, sino
adesso si ha continuato a*predicare nel monasterio. Con le con-
fessione si sono agiutate molte anime, le quale sono state in gran-
dissimo pericolo, comunicandosi in peccato mortale, altre 506
anni, altri doi o 3, et questo alcuni her paura che fusseron reue-
Rector ejus coUegioli [monteregalensis] P. Sanchius Ochoa, navarras,
et retinebantur consuetae scholarum exercitationes... » POLANCO, t. IV,
pag. 225,n. 505.
* Hieronymus Domenech.
* Atraraento charta maculata est: litterae quaedam legi non possunt.
' «Mense Julio primus lapis ecclesiae nostrae in eo collegio positus est
a suffraganeo, praesentibus Duce de Bibona ac D. Ferdinando de Vega,
Pro-regis fratre.» Polanco, t. iv, pag. 225, n. 504.
i3 JuLii 1554 247
late sue confessione, et altri per ignorantia, confessando con quel
medesimo che fece lo errore. Sono alcuni confessati general-
mente. Qui seria loco de boni operarij, et grande necessità se ne
fussero, per leuar li molti abusi che qui sono. Perchè oltra la no-
stra insufficientia, quello che donerebbe agiutarci, ci è contra-
rio '. Il che ha dimostrato questi giorni passati, andandolo parlarli
sopra d' uno abuso che qui hano, che è solamente dar a basciar'
il uenerabil sacramento, anchora che non li sie alcuno impedi-
mento per receuerlo: et dicendo io, che non mi pareua ben fatto
nè esser" licito, pigliò tanta cholera contra de noi, che non po-
teua parlar', dicendo che quelli basciar"" hera parte di commu-
nione, et refutaua V authorità che li mostraua, escusandosi con
quella ragione, che, si era licito a un secular' alzare il sacramento
dalla terra, non era illicito basarlo. Perchè li dissi che quello era
di necessità, non essendo presente più degno, leuar' el pericolo,
per riuerentia del sacramento, et che non hauena quella ragione
ha far con quella che diceua. Mi disse che negaua quel che con-
cedeuan' le scritur', et che andasse a studiar', con tanta chole-
ra, che quasi uedendo mi ueniua uoglia de ridere, et dicendo
che non bisognaua parlar' con tanta cholera, mi rispose che non
hera cholera, ma che noi trouauamo molte cose noue, etc. Li
risposi che non cercauamo nouità, ma solo che fusseron tolti li
errori, et che [se] sua S.ria sapesse alcuna cosa de noi, ce lo di-
cesse; se non, che pocho si curamo, hauendo il testimonio della
bona conscientia.
Altre cose particulari non habbiamo che scriuer' a V. R. P.
De quelli che qui siamo stati ordinariamente fin hora , per altra
V. P. uederà. Delli altri non scriuo, perchè nano et uengono di
Palermo.
Non altro. Nelle sante oratione de V. P. tutti si racomandia-
mo come figlioli indegni. De Monteréale alli 13 Luio 1554.
De V. R. P. indignissimo figfiolo in lESV X.°,
Sanctio Nauarro.
* Agitur de monteregalensi suflFraganeo, cujus nomen hactenus, a Po-
lanco aut ab epistolarum auctoribus scriptum;, non legimus. Caeterum
usurpavit haec et latinitate donavit Polancus, t. iv, pag. 225-226, n. 507.
248 Epistolae Mixtae— 835
Inscriptio: f Al molto R.do in X.° Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia de lESV, etc. In
Roma.
Alia manti: Monte reale 15 (sic) Julii.
ANDREAS DE OVIEDO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 19 JULII 1554
Laurentius de Castello Tiburi peridoneas Societati aedes amantissime com-
paravit.— Quid agere oporteat ut nobis Sti. Salvatoris templum adju-
dicetur.
t
Ihs.
Muy Rdo. Padre nuestro en el Señor. La gracia y amor
de Xpo. nuestro señor sea siempre en nuestro continuo fauor y
ayuda. Amén. Aviendo M. Laurentio ^ comprado la casa para el
collegio de Tivoli, y quiriendo él solo ser el que dé la casa, y
pagar los dineros que avían dado para ayuda á la compra della
çiertos benefactores, los quales con el ayuda del Señor se con-
vertirán en beneficio del collegio, y se piensa que servirán para
alçar çiertos muros á la fila de la cámara grande que sale al
huerto, que es ençima de donde está el feno, para hazer tres cá-
maras, contentándose de todo los benefactores, ha parescido á
su S.* poner en breue la execuçión de la donaçión, la qual quie-
re hazer libre y espontáneamente, sin ninguna condiçión, co-
nosçiendo la gracia y misericordia que nuestro Señor le haze en
ponerle por instrumento desta obra, de la qual se ha ofrescido
por padre en el Señor, queriendo dar al Señor esta charidad muy
libremente y á sus siervos. Y por mejor hazer su donaçión, ha
1 Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. I09, prius 227. -Ad argu-
mentum hujus epistolae spectant epist. sequens, et quae abunde tractat Po-
lanco, t. IV, pag. 23-3o, n. 27 et seqq., quem vide.
- Laurentius de Castello.
19 JuLii 1554 349
querido ' hazerla al modo que paresçerá á V. P., y para este
effecto ha dicho querer escrevir á V. P.; y corno venga esta re-
soluçión de allá, luego con la graçia de nuestro Señor entrega-
rá por vía de donaçión ó traslación, como su S.* ha dicho, la casa
á la Compañía. En lo qual se ha monstrado tan venévolo, devo-
to y afiçionado á la Compañía en el serviçio del Señor, que por-
que V. P. lo pudiese entender, he rogado á M. Desiderio ^ (que
estava presente quando su S.* nos habló) que escriviese á V. P.
lo que avía entendido de su buen ánimo, y así pienso que lo ha
hecho. Irá con ésta su letra, plaziendo al Señor, y le paresçe á
M. Laurentio que V. P. puede hazer cuenta de agrandar el colle-
gio, y augmentar el número acá.
Esta casa es tan buena y cumplida, alegre y en tan buen lu-
gar, y tan sano y cómmodo á la tierra, que con dificultad se pu-
diera aver otro lugar así cómodo; en modo que todos los que la
ven se enamoran de quánto es buena para el collegio, digo de
los que yo me recuerdo aver oydo hablar en ello. Por tanto V. P.
embíe luego la respuesta y resoluçión del modo como querrá que
se haga la dicha donaçión, porque M. Laurentio está apareiado
á hazerla luego, y como á mí me ha dicho, singulis horis.
Ofréscese otra mayor commodidad al collegio: y es, que se
espera de aver libre y graçiosamente la yglesia de sant Salvador,
en que aora dizen missa los Padres del collegio, con çiertas
estançias y territorio que están junto á ella, la qual el patrón
della ofresçe de muy buena gana, y el señor obispo ha dado so-
bre ello buena respuesta. El modo como se piensa de aver, es
sin ningún peso, transfiriendo á otra yglesia de sant Panthaleón
(de la qual es rector también el mismo rector de sant Salvador,
\' avn diçen que son entrambas vnidas), los pesos, fructos y el
cargo parrochial, lo qual, dado que no fuesen vnidas, se tiene
que lo puede hazer el obispo, y así, quatenus non sint vniti, se
çercará de negoçiar que lo pasejtodo á sant Panthaleón. El cargo
que podría quedar á la yglesia de sant Salvador, sería vna cape-
* Ms. quesido.
* Desiderius Girardin.
250 Epistolae Mixtae— 835
Uanía, por la qual se deven de dezir çiertas misas, no sé si vna ó
dos á la semana; pero tiene capellán ó beneficiado della, que tie-
ne obligaçión de hazerlas dezir, el qual tiene puesto á otro para
este effecto, bien que se dizen aora pocas delias. En manera que,
ya que quedase la dicha capellanía, la Compañía ni el collegio
no sería obligada á nada dello, sino á dexar dezir las missas en
su capilla, quando las quisiesen dezir. Y porque no se dizen como
se deven dezir, y por descargar la conscientia del que la tiene,
y satisfazer á la intentión del fundador, se ha pensado de tratar
que con la authoridad del obispo y consentimiento del patrón se
pase la dicha capilla á la yglesia mayor, de lo qual holgaría mon-
señor el obispo, y han dado algunos buena sperança que se
hará '. Quidquid sit, es tan cómoda, vtil y necessaria esta ygle-
sia, aviendo de estar el collegio donde aora está, que en todo
Tivoli yo no sé que pudiese el collegio hallar otra yglesia tan al
propósito, si no fuese fabricándola de nuevo, lo que no se haría
sin muy grande espesa, y Dios sabe quándo, y quándo llegaría á
ser tan grande como es la de sant Salvador, la qual está junto á
casa, y con el terreno y estançias que tiene, que quiere con ella
dar el patrón al collegio, se puede meter ó juntar con el collegio
muy fácilmente.
Y así aviéndola visto M. Laurentio, se ha tanto enamorado
della, que me ha mucho solicitado á que la procure en todo caso
por vía del obispo, in quantum potest, haziendo cuenta que, quan-
no fuese por acá válido, por vía de Roma se podría confirmar;
pero espérase con el ayuda del Señor que será válida la vía del
obispo , y también que la yglesia y casa , estançias y territorio
junto á ella se avrà sin peso, y que la capellanía se podrá pasar
áotrayglesia, si no al presente, á lo menos con el tiempo; y si bien
fueran tres capellanías, deste modo y con esta esperança, siendo
* Erat tune tiburtinorum episcopus Joannes Andreas Croce, nostri
scholastici, Lucii Croce, frater. «Et tam Episcopus quam parochus, nomine
[Joannes] Dominicus Ciaccia, perlibenter, quod ab eis petebatur, conces-
serunt; nam Episcopus benevolum admodum et beneficum semper se no-
stris exbibuit, longe aliter quam ipsius patruus, qui ante eum Episcopus
fuerat [Marcus Antonius Croce]». Polanco, t. iv, pag. 25^ n. 3l.
IçJULII 1554 251
tan al propòsito y necesidad del collegio, tendría yo por poco in-
conueniente, no aviendo mayormente la Compañía de estar obli-
gada á las tales capellanías.
De la conclusión ó resoluçión que viéremos en averia, se avi-
sará allá, con el ayuda del Señor, y pienso que presto, porque las
personas están caldas y bien dispuestas: gloria sea al Señor.
M. Desiderio continúa los domingos la doctrina xpiana. á
la missa, donde vienen los escolares y otras personas, y me pa-
resçe que se entiende harto bien, y que la dize á vtilidad y edi-
ficación. Confiesa también á algunos, y suele yr al hospital á con-
fesar, y se ocupa con sus escolares; y M. Pietro ' es bien diligente
con los suyos; y Antonio ' haze mucho en este collegio, y da muy
buena edificaçión y haze provecho con sus exortaciones y razo-
namientos particulares. Yo predico los domingos en sant Loren-
zo, y suelo oyr algunas confesiones. Cierto tratado que me en-
cargó M. Polanco de frequentatione communionis, está suspenso,
porque no he visto mucha disposiçión de estudiar en ello: pudien-
do, procuraré con el ayuda del Señor de hazer lo que pudiere,
por satisfazer al orden de la obediencia ^ En tanto pido que me
perdone el P. M.*' Polanco. Todos estamos buenos por gratia
del Señor, y nos encomendamos en las oraçiones de V. P, y
de los Padres y hermanos en el Señor nuestro, el qual sea siem-
pre con todos, dándonos su santa gratia y amor. Amén. De Ti-
voli 19 de Julio 1554. D. V. P. siervo invtil,
Andrés.
* Petrus Pradene. Pius hic vir, natione gallus, qui pueros legere
docebat, «in Societatem admitti Romae petebat, sed quia sacerdos et parum
eruditus erat, missus fuit Tybur ut P. Desiderium in scholis juvaret, ut ita
periculum fieret an ad Societatem idoneus futurus esset; ille vero, cum ali-
quandiu diligentem operam pueris navasset, vota Societatis sponte sua emi-
sit, et ita, retentus ibidem muitos annos, Deo in Societate Tybure inservi-
vit, et cum óptima aedificatione domi et foris se gessit.» Polancus, t. IV,
pag. 22-23, n. 26.
^ Antonius de Robore.
^ Opus Oviedo non absolvit; «ideo Doctor Christophorus Madridius,
post ejus [Oviedo] recessum, ex obedientia hunc tractatum confecit.» Po-
LANCUS, ibid, n. 35. — Vide quae diximus in notatione 2 ad hunc locum.
252 Epistolae Mixtae— 836
Padre maestro Polanco: Ciertas cartas que me han embiado
de Nápoles, he resçibido *: no escrivo á V. R. otramente, fuera
de lo que verá para sí del caso. Resçiba esta por suya.
t
Inscriptio: Jhs. Al molto Edo. Padre nostro in Christo nostro
signore, il P. M." Ignatio de Loyola, prepósito generale de Com-
pagnia de Jhus. In Roma.
LAURENTIUS VIRILI DE CASTELLO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 19 JULII 1554 *.
Summa liberalitate tiburtinas aedes, suis emptas expensis, Societati tradit.
Molto Rdo. signor mio osservandissimo. Veduto quanto V. R.
me scrisse per la sua de V ultimo del passato et letto la copia
del capitolo delle constitutione circha li fundatori, et inteso
quanto per sua parte mi referi M. Nauarro subbito feci resolu-
tione di comprar la casa, et alli ij di questo se ne fece lo instru-
mento, et la pagai, come il venerando nostro fratello in Cristo,
M. Andrea mi dice hauer dato auiso a quella, alle cui lettere,
in quanto di questo ha scritto et scriuerà, me riporto. Et perchè
uoglio concederla alla nostra ven"" Compagnia del nostro signor
Jesucristo, desidero hauer una forma come questa concessione si
habbia a fare, che stia bene, suplico a quella che ce ne uoglia
far mandare un poco di minuta, la qual hauuta, subbito con la
gratia del signor Dio farro V effetto; la qual concessione uoglio
che sia candida, pura, et senza patto o obligatione alchuna, e
senza alchuna reseruatione di qualsiuoglia cosa, et in somma
* Vide epist. 844.
^ Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 25, prius 84.
' Habetur inter Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 463 et 207.
* Franciscus Navarro, cujus mentio facta est supra, t. ili, epist. 725,
pag. 654.
* Andreas de Oviedo. Vide epist. superiorem, ex qua totahaec epistola
piane intelligitur.
21 JULII 1554 253
quanto più cristianamente sia possibile. Et hoggi mi truouo più
contento che il primo di di hauerla comprata, et ringratio il
signor Dio, che mi ha inspirato a questo, et V. R. che me ci ha
exortato, alla quale son stato sempre deuoto, et sarrò deuotissimo
et deditissimo mentre uiuerò. Alle cui orationi con la debita
humilità di continuo mi raccomando, et desidero che il nostro
signor Dio eie la conserui uiua et sana longo tempo. In Tibure
alli xixdi Luglio 1554. Di V. R. S. deditissimo seruo,
Lorenzo Virili ^ Da Castello.
Inscriptio: Al molto Rdo. M. Ignatio, preposto generale della
venerabile Compagnia di Jesù. In Roma.
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 21 JULII I554 '- .
Quo in statu versetur negotium coenobii virginum Ascensionis.— Mamerti-
nus cardinalis carpitur atrociter. — Frustra hucusque pro illius fratre Do-
menech deprecatus est. — Annona ad Italiani ex Sicilia exportari minime
potest. — De collegiis ad erudiendos africanos instituendis. — Arabica
lingua perdiscenda. — Socii Goletam ac Tunetum mittendi, qui Íncolas
doceant. — Octavianum Cesari parentibus suis restitui nefas judicat
prorex Vega.
t
Muy Rdo. in X.° Padre. Pax X.i Las de ii del presente re-
cebi á 18 del mismo: será ésta breue respuesta Acerca de la ex-
pedi tión de la Ascensión speramos la resolutión del cardenal
de Napoli aquí he hablado con el vicario, y me ha mostrado
' Hic dicitur ab aliis Laurentius de Virilibus, «sacerdos, patria Tipher-
nas, qui propter eximia pietatis officia percarus erat Ignatio.» Orlandini^
Hist. Soc. Tes., lib. xrv, n. 19.
- Ex autographo in voi. E, quadruplici folio, n. 84, prius 160-162.
^ De hoc negotio satis multa dieta sunt in superiore volumine.
Joannes Petrus Caraffa, postea summus pontifex, Paulus IV.
254 Epistolae Mixtae— 837
cierta carta de su cardenal adonde dize, que en este caso nunca
se ha consentido ni consente, y que dexe hazer al virrey, sin él
entremeterse hasta que el Señor prouea en ello, que spera que
con el tiempo se reuocará el mal echo: y esta es de 23 del pas-
sado. Todavía me ha dicho que en días passados recibió vna otra
carta, en la qual le scriuía que, siempre que su Ex. a le presen-
tasse alguna monja de los onze monesterios de aquí, que la haya
de hazer abbadessa y concluirlo todo, etc., y ansí me ha dicho
que quiere hazer conforme ad aquella carta, queriendo más cum-
plir con su Ex. a, etc., diziendo de su, etc. «que no tiene cons-
ciência», y palabras muy malas; y ansí lo he referido á su Ex.a
y está contento dello, y agora buscamos vna monja que sea al
propósito.
Si en este medio viniesse el despacho, vendría muy bien. Yo
embié, por vía del mercader que dió * los 300 escudos, veintecinco
para la espeditión deste negocio: harán recurso á éll, porque días
ha que se embió.
Acerca del hermano del cardenal yo he supplicado á su
Ex. a por vn mes de redeundo, y no le ha parescido: todavía haré
otra vez instantia, y lo que pudiere haré de mi parte. Y porque
V. P. sea informado deste caso, de quánto bien se ha hauido su
Ex. a con éll, le embío con la presente vna informatión sobre este
negocio, de vn hombre muy plático de la corte, al qual, hablán-
dole yo sobre este negocio, le rogué me poniesse en scriptis lo que
me hauía de boca dicho, y ansilo ha echo, V. P. sepa cómo ^ me
dize su vicario que no quiere el cardenal sino dineros, y de lotro
poco se cura: allá lo vea.
Sobre el grano que pide que de acá proueyéssemos á esos
collegios, V. P. sabrá que en este regno ay muy royn recolta, y
' Joannes Andreas de Mercurio, cardinalis mamertinus.
- Sensus de industria suspensas: intelligit autera messanensem cardi-
nalem. — Quid tandem aliquando hic promiserit se facturum, scripsit Igna-
tius 3o Julii. Vide Carias de San Ignacio, t. iv, pag. 273-274.
' Joannes de Vega^ prorex Siciliae.
* Ms. dios.
^ Joannes Dominicus de Mercurio.
^ Ms. come.
21 JULII 1554 255
que su Ex. a, por ver las faltas que entiende por las quexasque se
hazen de muchos lugares del regno, ha mandado que no se ex-
traya grano del regno. Pienso que querrá saber primero lo grano
que habrá, y después determinará si se ha de saccar ó no: de modo
que por agora no ay medio. Mas ago saber á V. P., que el nueuo
impósito que se suele poner, como se a dicho, del rey, su Ex. a no
lo remetirá, porque, como alguna vez le oydo dezir, el rey quiere
hazer de su hazienda la limosna, y no que otro la aga por sí; y sé
yo que avn con tener algunos cartas del emperador que se les dé
extractión libera, por algunas salmas, acá por el officio no se les
passa. Ellos se tienen sus inteligentias; y más, me acuerdo que,
hauiendo la virreyna ', que sea en gloria, de embiar diez sal-
mas por limosna á vn pobre cauallero, que estaua en Valentia,
pienso que V. P. lo ha conoscido, que era de muy bien parenta-
do, huuo de pagar el nueuo impósito, avnque fuesse por limos-
na, por donde pienso que su Ex. a no hará nada.
Si con todo esso le paresce que se lo pida, lo haré: si se da li-
centia para extractión, después ay otra difficultad, en cómo se em-
biaría seguro, que, si no es por comissión de su santidad, no car-
gan naos para ay. El Señor lo remedie: acá ha subido dos scu-
dos la salma, y se cree subirá más, por la mucha falta dizen habrá
dello: yo procuro de proueher estas dos casas, si fuere possible.
Quanto á los Gerbes, su Ex. a me ha dicho que las cosas están
en buenos términos, que al emperador le ha plazido el aviso, y
que amuestra con la primera commodidad querer entender en
ello Aquí están dos hijos del Xeche como en rehenes ^ Si el
Señor fuesse seruido que no estuuiesse tan occupado en otras
cosas, esto se cumpliría muy fácilmente: podría ser que este
hinvierno se hiziesse algo.
En los Gerues no ay fortaleza de xpianos., mas el Xeche pro-
' Eleonora Osorio.
Ad rem Polancus, t. iv, pag. 15, n. 15: «Agebatur hoc annoda no-
stris in Africam mittendis; nam... [princeps] Gelvensium, Xequen vocant,
(quae dignitas regia minor inter saracenos est)... Imperatori Carolo se
subdere volebat.»
^ Ms. renas.
Epistolae Mixtae— 837
mete de darles la que ay, y hazerles otra, y al virrey le paresce
que se podría tornar monesterio, y hazer allí vna fortaleza, que
será más al propósito que Affrica, y no costará tanto de mante-
nerla, y está más cerca de los Gerues, y tiene puerto, lo que no
tenía Affrica, y muy buena compannya: V. P. lo encomiende á
nuestro Señor.
Su Ex.* me ha dado tres mochachos que eran de la corte, muy
bonitos, ábiles, y saben ablar nuestra lengua , para que les en-
senyemos: y hemos platicado de hazer vn collegio ' como de
cathecúminos, adonde estarán estos, y si podemos hauer otros, y
hazerles conseruar la lengua morisca, y que aprendan latín y
doctrina, para que puedan predicar en su lengua natiua, para
quando el Señor fuesse seruido que se effectuasse esto de los
Gerbes, que pudiessen seruir
Dos ó tres tenemos en estos collegios, de los nuestros, que sa-
ben algún poco: ago cuenta deponerlos junto, para [que] apren-
dan mejor , y tomar algunos mochachos ábiles , que quieren en-
trar en la Compañía, y por no tener edad no pueden ser recebi-
dos, si á V. P. paresciesse ponerles allí para que tomassen la len-
gua, porque ase de tomar de niñyez , y hazer en fin vn collegio,
donde se ensenye esta lengua, y si algún moro se quisiere boluer
christiano, se tendrá allí en lugar apartado, cathecúmino.
Pensamos agora qué medio se dará para mantener este col-
legio: yo he pensado, porque en este regno ay muchos moros
que están aquí, proponer al visorey que todos estos, quiriendo
quedar en este regno , se scriuiessen , y que fuessen obligados
cada mes venir á vna iglesia , y que allí se les predicasse , y que
diesse cada vno vn tarín ó dos cada mes , como hazen las mere-
trices en Palermo, y esto siruiesse para este collegio. V. P. me
mande avisar lo que lé paresciere sobre esta obra.
* Ms. collegios.
2 PoLANCUS, ibid., ita haec complexus est: <(Ut autem facilius rebus
Afriche consuli posset, in Sicilia agebatur de collegio quodam, ubi lingua
arabica addisceretur, et aliqui pueri africani instituerentur, ubi locus aliquis
distinctus esset ad eorum usura, qui ad fidem converterentur, ut ad modum
catechumenorum in fidei fundamentis instituerentur. Aliqui etiam ex no-
stris in Collegio Messanensi in lingua arabica jam exercebantur.»
21 JULII 1554 257
De la Goletta hazen gran instantia que embíe vn spanyol le-
trado, que allí haría gran prouecho en los soldados: y yo lo dezeo
mucho por este respecto, porque allí platican con muchos moros
de paz, y me dizen que algunos mochachos se conuierten, y avn
podría allegarse á Túniz, adonde ay xpianos. que son tributarios,
y tienen hijos que saben la lengua: de modo que el Señor se po
dría seruir mucho déll. Acá no lo tenemos: si de ay pudiesse ve-
nir alguno, el Señor spero se seruiría mucho déll *.
Agora el rey de Tunis está en paz con el emperador, y hale
embiado presente en senyal de amistad , y ansí se podría tractar
en Thunis. El Señor lo encamine como sea su maior seruitio y
gloria.
Vn scholar de la casa de probatión, que se llama Gaspar, sabe
razonablemente la lengua. El miércoles hade predicar aquí en el
collegio en morisco: ele encommendado que aprenda de vno que
tenemos en seruitio, que se lama Ignatio, que sabe muy bien la
lengua, el qual manyana predicará en dicha lengua, para que
Gasparo se aproueche en oirlo.
Acerca de Octauio % soa Ex.^ me ha promeso de scriuer' al
cardenal de Carpi, y me ha dicho que, si bien me viniesse man-
dato de embiarlo de parte de V. P., que no lo embíe, que él con-
sultará con su santidad, si tal mandamiento viene, paresciéndole
muy mal que, queriendo vno seruir á nuestro Señor, sea moles-
tado y no aiudado.
Por esta no me puedo más allargar El Señor sea con to-
dos. De Messina á 21 de Julio 1554. De V. P. sieruo en Jesu X.°,
Jo. HiERONYMO Domenech.
* «Quamvis de P. Bobadilla Melitem mittendo et de quibusdam aliis
Goletam, inter quos erat P. Christophorus de Mendoza, ageretur, rerum
dispositio sic mutata est, ut haec opera in aliud tempus rejicienda fuerint».
Polanco, t. iv, pag. 16, n 15.— Haec omnia uberius pertractata ab eodem
auctore reperiuntur, ibid., pag. 216 219, n. 4S1 et seqq,
- Octavius sive Octavianus Cesari. Vide infra , epist. ipsius Cesari,
Ignatio 29 Septembris datam.
' Cf. epist P. Domenech, 23 Septembris Messana ad Ignatium mis-
sam, quam infra edimus.
Epistolae Mixtae, tom. iv. 17
258 Epistolar Mixtae— 838
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Igna-
cio de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù. In
Roma.
ANDREAS DE OVIEDO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 21 JULII I554
Templum Sti. Salvatoris tiburtinum Societati Jesu, magna tara episcopi
quarti parochi consensione, attributum.
t
Ihs.
Muy Rdo. Padre nuestro en el Señor. La gracia y amor
de X."' nuestro señor sea siempre en nuestro continuo fauor y
ayuda. Ayer, viernes, 20 de Julio, se vuo la yglesia desant Sal-
vador, resignándola el patrón libremente, sin peso de ánimas, y
confirmándola monseñor el obispo % aviéndola, quatenus opus
esset, desunido primo de la yglesia de sant Panthaleón, á la qual
dezía el rector que era vnida ad tempus, avnque dello no paresçe
bulla; antes algunos an creydo ó dubdado que no fuesen vnidas.
Y á causa que sant Salvador está muy distante de sant Pantha-
león, lo que dava impedimento ó escándalo el averse de transfe-
rir los parrochianos allá, la vnió el obispo cum consensu recto-
ris (que es el mismo patrón ' que dió á sant Salvador á la Com-
pagnia para el collegio de Tivoli) con vna yglesia parrochial de
santa María, cerca de sant Salvador, que tiene el mismo patrón,
transferiendo á ella los fructos y cura parrochial, excepto el
cuerpo de la yglesia con çiertas estançias y territorio contiguo á
ella, lo qual todo concedió á la Compagnia, resignándolo en
• Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. Ilo, prius 228.
Joannes Andreas Croce. Vide epist. 835.
^ «Praeerat tribus paroeciis Sanati Salvatoris, Sanctae Mariae Mentis
Arsicii, et Sanati Pantaleonis, unus idemque parochus, Joannes Dominicus
Ciaccia.» Orlandini, Hist. Soc. Ies., lib. xiv, n. 19. Vide infra, epist. 841.
21 JULII 1554 259
manos del obispo, el qual de muy buena voluntad la conferió,
dando entrambos licentia de poderse tomar la possesión, la qual
se tomó ayer tarde, aviéndole así paresçido á M. Laurentio de
Virilibus \ el qual se quiso hallar y ser testimonio en la posse-
sión.
La condiçión que puso el patrón que dió la yglesia, fué, que,
en caso que en sus días dél la Compagnia se oviese de partir de
Tivoli, ó quisiese dar á otro la dicha yglesia de sant Salvador,
que en tal caso torne al mismo cum melioramentis, la qual con-
diçión, por ser justa y sin daño de la Compagnia, se concedió.
Otra cosa pedía, pero no se concedió, ni se puso en el instru-
mento altramente; es á saber: que el collegio fuese obligado á
dezir vna misa á la semana por el cargo que él tenía á sant Sal-
vador, pienso por los que o viesen dexado la renta (ó yglesia), en
modo que él no fuese obligado á hazerla dezir: la qual missa
devia de ser por el peso parrochial. Pero el obispo dixo que era
superfluo pedir esto, tiniendo que el collegio dirá más missas,
bien que antes avía concedido el obispo que, cualquiera missa
que en la semana se dixese en'sant Salvador, fuese por la missa
que á la semana se avía de dezir del parrochiano, y que quando
se faltase alguna semana, que con qualquiera otra que demás se
dixese, fuese en recompensa; pero al fin Dios quietó al patrón,
que no curase de pedirla, tiniendo ser superfluo, y así no se sti-
pulò esta condiçión, y yo confirmé el dicho del obispo, que se
dirían muchas missas en el collegio. Queda libre la yglesia de
sant Salvador de cargo, bien que ay en ella vna capilla, que con
el tiempo se podría transferir á sant Lorenzo, á causa que allá se
dixesen las misas por el que es obligado, y sant Salvador queda-
se más desembaraçado, bien que no paresçe este gran peso.
El nombre del donador de la yglesia se llama M . Joán Domi-
nico Chiacha: podránle tener por encomendado, como á bene-
factor.
Como venga Antonio ' con la resoluçión que esperamos açer-
» Vide epist. 835, 836.
' Antonius de Robore.
26o Epistolae Mixtae— 839
ca de la donaçión de M. Laurentio, creo que luego avremos la
casa con graçia dei Señor.
Ayer tarde llegó aquí M. Mareio: está como huésped, como
se escrive que puede estar por tres días, según las constitutiones,
bien que no ay mucha comodidad de tener huéspedes, mientras
no se harán algunas cámaras: procurarse ha con el ayuda del
Señor de buscarle alguna estançia para esta estada.
Estamos .sanos de salud por graçia del Señor, el qual sea
siempre con todos, dándonos su santa graçia y amor. Amén. De
Tivoli 21 de Julio 1554. De V. P. siervo invtil,
Andrés.
t .
Inscriptio: Ihs. Al molto Rdo. Padre nostro in Christo nostro
signore, il P. M. Ignatio de Loyola, prepósito generale de la
Compagnia de Ihus. In Roma.
Al porte doi baiochi.
CHRISTOPHORUS DE MIRANDA
ABBATI DE SALAS, FRATRI SUO
BURGIS 24 JUI.II 1554
Suum fratreni;, de sententia condendi Burgis collegium Societatis, dejicere
singulari artificio conatur.
t
Señor : La bispera de sant Pedro me mostraron Obregon y
Benedicto, en medio pliego de papel, sacado un capítulo de vna
carta de V. m., con la qual holgué tanto, quanto en toda mi vida
holgué con carta, ni cosa que de V. m. viniese ': porque me pa-
reció que Dios me hauía complido vna gran parte de mis deseos,
que fueron siempre y son, ver á V. m. affiçionado al seruicio y
* Ex autographo in voi. E^ octuplici folio^ n. 129, prius 3o7-3r2.
- Litteras Francisci Jimenez de Miranda, abbatis de Salas, ad burgen-
sera canonicum Obregon et ad Benedictum Uguccioni habes inter Cartas-
de San Ignacio, t. iv, pag 520 et 52 1.
24 JULII 1554 261
gloria de Dios y á la salud de su ánima, y á la honrra y renoua-
miento de la memoria de su linaje; y esto púsolo Dios más en
mano de V. m. que de ninguno de su linaje, por ser el mayor y
el de más dignidad y hazienda; y ver agora que lo quiere poner
por obra con tanto calor, holgué, cierto, dello más que podría
dezir.
Aunque por otra parte ver á V. m. tan resoluto en el nego-
cio de más importanzia que en su vida tuuo, y tan presto deter-
minado, me cupo parte del plazer; porque siempre vi que los per-
lados, y señores, y caualleros, y personas semejantes como V. m.,
para semejantes negoçios, que son poner la postrera corona á la
vida y á la muerte, han tomado muchos años de propósito para
pensarlo y comunicarlo con sus deudos y amigos, y con todos
aquellos que les paresçía podían dar algún consejo en el negoçio,
porque, visto todos los pareçeres, tomen el mejor, Y es verdad
que el condestable * hizo traer á su capilla para su sepultura vna
piedra de jaspe harto buena más ha de dos años, y jamás haze
otra cosa sino tomar pareçer de unos y de otros de cómo estará
mejor, y aun no se ha resumido, quánto más para una obra como
esta de V. m.
Y aunque V. m. ha tardado tanto en esta determinaçión, que
pareçe que no conuiene tanta dilaçión, todavía ay medios en las
cosas: y aunque de muchos días acá V. m. ha hecho poca quenta
de mí en apartarme de todas sus cosas, no se me ha dado mucho,
porque no ha sido por mi culpa, y tengo á V. m. por señor y
padre, y qualquier cosa que comigo haga, ó yo la merezco, ó
V. m. lo haze por mejor, y es officio de padres, aunque algunas
vezes las palabras no sean tantas buenas, hazer buenas obras,
como V. m. nos ha hecho á todos, Pareçe que en este negoçio
que toca á la honrra de todo nuestro linaje, en la qual natural-
mente todos los deudos tienen necessariamente parte, y sobre to-
dos, los hermanos, porque la honrra de V. m. es necessariamente
mía, y la afrenta por el consiguiente ; y hauiendo tanto tiempo
que yo he trabajado en esta obra, y siendo, como he dicho, el re-
' Petrus Fernandez de Velasco, dux de Frias^ Castellae comestabilis.
202 Epistolae Mixtae— 839
mate de la vida 5' de la muerte, y ser yo el hermano mayor que
V. m. tiene, y el que más siempre ha pretendido la honrra de
V. m., pareçe fuera justo se me diera parte antes de la resolu-
çión; pero aun esto no importa: que pues á V. m. le ha paresçido
así, quizá será lo mejor.
Y es verdad que V. m. me mostró en un tiempo amor por
muchas palabras dichas en mi ausençia, mayormente en casa de
Francisco de Salinas y otras partes, queriéndome casar, lo qual
tengo en memoria y agradezco, como si las pusiera por obra: ha-
uerme mostrado algún desamor de algunos años acá, no ha po-
dido dexar de darme gran pena, mayormente que yo no sé por
qué, ni V. m. me lo ha querido dezir; porque, sabiéndolo, ó yo
me huuiera desculpado, ó pedido perdón; pero en fin, que como
quiera que ello sea, pues sale de V. m., yo lo tengo por bueno;
mayormente que si huuiera seruido toda mi vida al emperador ó
al papa, no me huuiera por ventura hecho tanta merçed coma
V, m. me ha hecho, sinhauerle seruido en nada. Pero, çierto, no
fué açertado una obra como esta tan essençial de nuestro * linaje
encomendarla á Benedito, ni mouerse por él á ella, si él fué al-
guna causa, como acá anda por el pueblo : lo uno porque Bene-
dito, aunque es buena persona, no tiene la capacidad necesaria
para un tan gran negoçio; lo otro, porque tenga V. m. por çierto,
que no se le da más á él que se açierte, que se me da á mí que
el que tira en Roma con ballesta azierte el ito, porque siempre
los deudos de nuestra madre, y principalmente la de Juan Bap-
tista, como conoscieron á nuestro padre un pobre escudero y con
muchos hijos, tuuieron enuidia de las mercedes que Dios nos ha
hecho, y esta parece heredaron los hijos, y por esto premitió
Dios que ellos nos siruiesen, y tuuiesen el bien que Dios les ha
hecho por nuestra mano. Y hauer tomado el año de 53 á Bene-
dito en nuestra casa, y hauerle puesto en negoçios sin sauerlos,
de que no poco daño nos vino, y hauerle suffrido, y hauerle dado
todo lo que tiene, y con hauernos hecho al tiempo que se quiso
saUr de con nosotros vna gresca, que en pocos hijos de vezinos
* Ms. nuestra.
24 JuLii 1554 263
desta çibdad, ni de otra, se ha visto, se pasan dos y tres años
que no entra en mi casa: y quiero dezir á V. m. una niñería,
para que se ría della, y no para que resçiba pena.
Después que se le dió esta comisión, su hermana doña Mag-
dalena, estando con unas señoras deste pueblo, según refirió una
muger casada de las honrradas y de buena consciência deste pue-
blo á doña Leonor, dixo: Señoras, ya sabéis cómo el abbad de
Salas por amor del señor Benedito ha dado á los Padres de la
Compañía de Jesús 600 ducados de renta, y el suelo delante su
casa para vna iglesia y collegio, y á él ha dado cargo y hecho
patrón dello. Las otras respondieron: Ay señora, no es posible
que el señor abbad aya hecho tal cosa. ¿Dónde está el señor
Christóual de Miranda, su hermano? Porque, perdónenos V. m.,
aunque el señor Benedito sea hombre de bien, otra cosa es para
todas las cosas del mundo el señor Christóual de Miranda. Res-
pondió: Ello es ansí: y aun ha cerrado quenta con él y con sus
hijos, que no les dará un marauedí más. Pues V. m. conosce el
viento de la señora Magdalena, suplicóle que se ría dello, aun-
que le certifico que le escoció ' harto á doña Leonor quando lo
oyó, pero yo rióme dello.
Allende desto, siendo esta una obra de tanta auctoridad coma
es, que ningún señor, ni cauallero, ni perlado de diez quentos
de renta, la haría, que no fuese muy estimada y mirada con çient
hojos.
Anda aquí vn canónigo blanco, Hierónymo de Castro * y
otros como él, que huelgan de hablar con estos Padres, y no les
dan nada, diziendo y riendo por las calles: mira que ha hecho el
señor Benedito que el abbad de Salas dé á los de la Compañía:
quiérole screuir una carta que lo ha hecho muy bien, y loárselo,
porque no se tire atrás. Otros, que han visto que V. m. dize
que, si viue cinco años, que les dará mucho más, dizen que lo
haze V. m. por negoçiar con Dios cinco años de vida. Don Her-
' Ms. escogió.
* Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 576.
204 Epistolar Mixtae— 839
rando de Mendoça que es gran señor mío, y principalmente del
abbad, que me juró á Dios que en su vida hauía visto mancebo
de más nobles y religiosas condiciones, y que, si se offreçiese en
qué, haría más por él que no por todos los del cabildo, digo vno
por vno, vínome á ver, porque estoy malo, y díxome riéndose,
porque ellos saben que yo no estoy bien con esta obra: Pues se-
ñor ¿qué le pareçe á V. m,? muy bien lo ha hecho el señor abbad.
Yo le dixe, que qualquier cosa que V. m, hiziese, estaría muy
bien hecha: demandóme mi pareçer, díxesele muy largo, calló un
buen rato, después dixo: agora, señor, todo es bueno, y que me
pedía por merçed yo también lo aprouase. Yo le dixe , que si el
cardenal lo huuiera hecho, que yo holgara dello; pero que en ha-
zerla V. m., que yo no haría lo que deuo con mi hermano mayor
y padre, y que me hauía hecho tantas merçedes, y á todo mi li-
naje, si no dixese mi pareçer, y que después V. m. haría lo que
fuese seruido. Es cosa estraña que gente ruin se ría de un caso
tan insigne y la attribuyan á Benedito,
Estas niñerías he dicho, porque, çierto, esta obra no se hauía
de encomendar ni dar auctoridad sino á hermanos, porque es obra
de tanta honrra; 3?^ si V. m, no nos honrra ni fauoresçe, no tene-
mos otro que lo haga. Y es verdad que, si anda Benedito por sa-
car de nosotros en fauor de los Padres y en diminuçión de la
auctoridad de V. m., como si fuese vno dellos, y él es el presi-
dente de los capítulos, y torno á suplicar á V. m. que no se en-
fade ^ de tan largo prólogo, porque, aunque en él ay muchas ni-
ñerías, ay otras cosas, y importa que V. m. lo sepa todo.
Señor, visto el capítulo de la carta de V. m., luego entendí
con lo demás en el cumplimiento de su voluntad , pensando ha -
llar en estos Padres tanta humildad y deseo de cumplir y seruir
á V. m., como era razón: y otro día, que fué de sant Pedro, luego
cay malo de calenturas y una erisipula, que me ha tenido y tiene
mal tratado; todauía no falté punto de entender lo que conuenía
al negocio, estando en la cama. Vino aquí luego el P. Francisco
* Ferdinandiis de Mendoza, de quo saepe diximus, frater cardinalis bur-
gensis, Francisci de Mendoza, ac pro eo dioeceseos administrator.
® Ms. enade.
24 JULII 1554 265
Borja, que fué duque de Gandía, y en mi casa tratamos mucho
del negocio, y dim.os y tomamos capítulos, los quales no diré
aquí, porque el canónigo Obregon tengo por cierto los embía
á V. m , y también porque no puedo alargar. Sólo digo que lo
que dellos resulta es, que ellos tienen hechos sus statutos tan á
propósito de no perder un poco de libertad, ni obligarse á nada,
que V. m. no tiene de quanto les pretende dar, sino lo que ellos
quisieren; lo cual, á mi ver, es como no tener nada; porque,
como la esperiencia nos enseña, no ay sanctidad que breuemen-
te no se enfríe; y vemos á qué estado ha venido la sanctidad de
sant Benito, sant Bernardo, sant Francisco, santo Domingo;
sanctos claros, con grandes milagros con martirios muchos
dellos. A mi ver no sería bien pensado no temer que á lo mesmo
vernán estos , quánto más que es grande la differençia : aquellos
andauan por los desiertos, desnudos, ayunando, en grandes dis-
ciplinas; ellos iuan á buscar los penitentes, y deseosos de doctri-
na y vida, y ansí anduuieron mucho tiempo: después por neces-
sidad de doctrina y exemplo truxéronlos á las cibdades, y hizié-
ronles casas paxizas, y ansí vinieron á lo que aora están. Estos
Padres, yo no veo que emplean su calidad en estos reinos, ni
en los de Portugal, sino en hazer coUegios, y buscar rentas; y
tenga V. m. por cierto, que antes de 30 años, ó no habrá memo-
ria dellos, ó ternán más de 50 quentos de renta. Y corto el hilo
de hablar en esto, porque no puedo alargar más, por estar malo,
y principalmente porque sé que mis razones no valen ante V. m.,
antes le dan pesadumbre; sólo diré, y delante de Dios no miento,
que la cibdad, que es justiçia y regimiento, y los más principales
della, hombres y mugeres, y los de la iglesia, de diez partes las
nueue se han intrestezido , porque la çibdad está muy pobre , y
muy cargada de monasterios , y siéntense agrauiados con estos,
porque, aunque V. m. dé para el collegio, pretenden de tener
casa de professos, que, á lo que dizen, no pueden tomar dineros.
Todos sperauan con grande deseo la obra de los cappellanes
pobres y huérfanos, con que hechaua el sello á la honrra que
Ms. mir agios.
266 Epistolar Mixtae— 839
V. m. hauía hecho á esta çibdad, que fué harta, porque V. m. fué
el principio de poblar á Vega, donde vale aora tanto un pié de
suelo, como dentro de la çibdad *, y no sé si supo cómo la çibdad
se opuso á que no quedasen aquí, y embiaron sobre ello al conse-
jo; pero son tantas las çensuras que traen del papa, que no pudie-
ron. Ansí que, señor, tornando al propósito, V. m. no tiene más
en ellos, que lo que sus statutos mandan, los quales cada día
puede alterar ó reuocar, ó su general ó el papa, y se haze muchas
vezes aún en nuestros tiempos Sólo se obligan á dar dos lecto-
' Domus gentis de Miranda, sive palatium «está edificado en el estremo
oriental del barrio de Vega.» Madoz, Diccionario geog.- estadístico-histó-
rico de España, t. iv, pag. 578^ ubi illud aedificium describitur.
- Ad rem faciunt quae Ignatius Henrico Schweicker, duci Bavariae Al-
berto a secretis, in simili argumento rescripsit: «Nella lettera che scrivo a
Sua Eccellenza vedrà V. S. come non ci è parso entrare ne' capitoli e nelle
obligazioni dell' una parte nè dell' altra; e perchè veda la causa, qui mando
la copia di un capitolo delie nostre costituzioni. Vero è che il nostro capito-
lare parerà forse a qualcuno che sia contro la utilità della Compagnia nostra,
più che altrimenti, massimamente volendo noi sforzarci di fare quanto i ca-
pitoli ricercano e più alla giornata, come 1' esperienza mostrará, e non le-
gandosi r Illustrissimo Signor Duca, se non quanto ad esso parerà. Con
tutto questo noi ci persuadiamo che la benevolenza del Principe e il vedere
il frutto, che seguita dal suo Collegio a gloria divina e aiuto delle anime,
faranno più che quanti capitoli si possono scrivere per stabilire il Collegio
nostro, e anche ci stimolarà la carità per fare ogni offizio che potremo per
sovvenire alla religione nello stato di sua Eccellenza e compiacere quella.
Intanto non vorressimo introdurre questa usanza del capitolare con tali
obligationi nell' accettare Collegi per la Compagnia; il che non abbiamo
fatto nè con la Maestà del Re di Romani, nè con alcuno altro Principe o fon-
datore dei nostri Collegi. Ben è vero che noi riguardiamo la intenzione loro,
e ci accomodiamo a servirli secondo quella; ma non ci obblighiamo; parte
perchè tutti i nostri ministerii vogliamo usare gratis per solo amore de
Cristo N. S., benché la sostentazione necessaria si pigli; parte perchè non
vedendo che sia servito Iddio N. S. del nostro ministero, da una banda pos-
siamo trasferire in altra. Li fondatori ancora, benché lascino entrate per-
petue, massimamente essendo Principi, se vedono che non si osserva quello
che si pretendeva nella fondazione^ possono disfare quello che hanno fatto
essi, e anche li predecessori loro. Sicché V. S. ha inteso la causa perchè
non procediamo per via di capitoli; ma non mancheremo di provedere di
dottori in Teologia e Maestri delle lingue, i quali attendano ad aiutare gli
scolari in lettere e buoni costumi; e ci sarà tra loro al meno un predicato-
re; e gli altri collegiali, che manderemo anche al tempo suo, serviranno per
24 JULII 1554 267
res de prinçipios y medios de gramática, los prinçipios sé que son
los medios, y no aduierto á V, m. que en este pueblo en sant Pa-
blo y en sant Juan el abbad Zorrilla, que es muy docto, le[e] en
cada día lectiones de theología y sagrada scriptura, y artes de
gramática, allende de la que se lee en el Sarmental que es más
que prinçipios y medios. La lee vn licenciado Ortiz, cappellán de
la capilla del condestable, y es varón doctíssimo en griego y en
latín. El collegio del cardenal está ya acabado, y luego se por-
nán en él collegiales y lectores muy doctos en todas letras huma-
nas. Estos Padres desearon mucho este collegio del cardenal, y
me importunaron mucho, yo trabajase con el condestable se le
diese: no aprouechó Díxome el condestable y todos quantos
doctos y prudentes hablan en ellos, que ¿por qué no van á predi-
car á Asturias, Montañas, Vizcaya, Gallicia, que no saben el pa-
ter noster, y los más no creen en Dios? Dizen que lo harán quando
en toda España tengan casas y collegios, dubdándose mucho to-
dos dello; porque dizen, que lo que no haze la humildad reciente
y la pobreza, que no lo ^ harán las riquezas. Piega á nuestro Se-
ñor por los méritos de su sagrada pasión, que los encamine á su
gloria y á la salud de las ánimas. Como he dicho, yo no quiero
tratar de los capítulos, porque no estoy para ello , ni creo que
conuiene. Saluo auiso á V. m., que con su prudençia los mire, y
dellos redundará demasiada cobdiçia y diligençia del señor del
suelo y moneda: y que pareçe que aun antes que lo tengan, quie-
ren ser señores dello, y dar á V. m. lo que les pareçiere. Lo se-
gundo, una pertinaçia grande de no se subiectar á cosa ninguna,
antes quieren, de lo que por sus statutos son obligados, como es
dar la vela de vna libra cada año al patrón, que no puede ser me-
quello che si pretende». Cartas de San Ignacio, t. vi^ pag. 444-445, hispa-
nice cum annotationibus, pag. lo3 et seqq.
* «Plaza llamada hoy de la Paloma ó del Arzobispo, y más comun-
mente del Sarmental en el siglo XV.» Martínez y Sanz, Historia del
templo catedral de Burgos, pag. 244.
* Sermo est de collegio, quod Burgis «comestabilis aedificabat, ut exe-
cutor testamenti Episcopi BurgensiSj domini Patri Gonzalez.» Polanco,
t. II, pag. 3i7, n. 3o2; Epist. Mixtae, t. n, pag. 576, 753.
" Ms. la.
268 Epistolae Mixtae — 83ç
nos, y que quede en su libertad de darla, según la deçençia y me-
reçimiento del patrón. En la qual cláusula se contienen grandes
misterios: y el vno es, que, siendo ellos juezes de la qualidad y
deçençia del patrón, por tiempo, si quieren, no la darán, y aun
harán morder en el ajo.
Parésceme blasfemia que pretendan ellos, ni les pase de mili
leguas por el pensamiento, de reseruar en su pecho el juizio de
la qualidad del patrón; aunque no caresçió de ignorançia, porque
si tuuieran prudencia, no lo pusieran, visto la gana que tienen de
■dinero; porque me paresció esta cláusula suficiente para romper
las scripturas, aunque estuuieran hechas, pues la del examen es
graciosa. Es cierto que pareçe que nos tienen por bestias, y con
perdón de sus reuerencias y del señor Benedito, que es el auctor,
saben harto menos que nosotros. Yo he sido de pareçer que no se
les replique en ello, porque no cubran ignorancia. Dios me per-
done, soberuia con hábito de humildad. Y V. m. los vea desnu-
dos, como ellos se han puesto; demandan que les dexen hacer un
paredón delante del collegio para que no les vean de la casa, que
no es más de tapiar la casa. Yo me admiro no querer ser vistos
en casa, andando mucha parte del día por las calles. Todas las
personas dizen que es la más libre religión que jamás se vió, por-
que ninguna clausura tiene, y con esto allegan muchos simples.
Mili cosas se me oluidan , como es, que no saben cantar; y si
V. m,, Dios le dé muchos años de vida, muriese, no le acompa-
ñarían de su casa hasta la iglesia, ni le dirían vn responso can-
tado. No quieren consentir cappellanes que lo hagan; y aunque
al P. Francisco se le salió que los días de pascua y de nuestra
Señora y de apóstoles, cantauan missa, bísperas, completas, salue
en tono, quando se les pidió, dizen que no pueden, si no dispensa
el general. Barrunto que algunas cosas no nos han querido con-
ceder, para concedérselas á V. m, allá, por parecer le dan algo;
pero si V. m. con su prudençia lo viene bien á esprimir, ninguna
cosa le quedará en la mano, sino al mucho dos lectores de prin-
çipios de gramática, y si ellos quieren que no se examinen,
approbará el ministro general á tales, que ninguno les vaya á
oyr, y con esto se libertarán desta sola obligaçión.
24 JULII 1554 269
Señor y padre 3' hermano mayor: 3^0 me humillo de rodillas
delante V. m., las manos puestas, y los ojos llenos de lágrimas,
poniendo á Dios por verdad que, quando esto digo, lloro bien
largo: supplico á V. m. por reuerençia de la passión de nuestro
redemptor y saluador Jesuchristo y de su bendita madre, virgen
sin manzilla, que esto que he dicho, y lo que más adelante se
dixere, que V. m. no lo impute á pasión, ni á centella della, ni á
oppinión ninguna para que se haga lo que yo deseo, sino sola-
mente á un entrañable y ardiente deseo del seruiçio y gloria de
Dios y de la salud de su ánima, y del ornato y resplandor de su
persona, y de nuestro padre, agüelo, visagüelo, y reuisagüelo y
quarto agüelo, los quales estauan en sancta María la Blanca ^
oluidados por la antigüedad del tiempo, de cuyos huesos y me-
moria hemos sacado nobleza y hidalguía; y si mi auctoridad vale
poco, como es justo, por lo mismo le supplico que haga quenta
que todos ellos le hazen esta supplicaçión. Y ruego á Dios, en
quien es todo poder, que si otra cosa es mi intençión, sino lo di-
cho, que Dios me confunda, como confundió á los que edificaban
la torre de Babel, y á Dathán y Abirón; y que pues así es,
V. m. no se enoje de que yo en breue diga mi parecer sobre este
negoçio, en que va la honrra y seruiçio de Dios, y salud del áni-
ma de V. m., y memoria y resplandor de nuestro linaje.
Juntamente le supplico de la misma manera con todos nues-
tros pasados, que, aunque mi pareçer no le contente, que no le
desheche luego, sino que le dexe estar junto con su voluntad
ocho ó diez días; y en este medio tiempo, á mi costa, V. m. com-
munique lo vno y lo otro con personas discretas, prudentes, doc-
tas y religiosas, vna 3* muchas vezes, 3' sean abogados consisto-
riales; y aquel que á ellos les pareciere mejor, se tome, con que
' Teraplum hoc, cujus mentionem facit Florez, España sagrada,
t. xxvil, col. 678-680, '(hoy dependiente de la parroquia de San Pedro de la
Fuente, dicen tomó este título (Ntra. Sra. de la Blanca) por haberse apare-
cido en a^uel punto una imagen de Ntra. Sra. á Doña Blanca, hija del conde
Diego Paréelos. D. Juan II la redujo á iglesia paimquial, y en ella se con-
servaban algunas urnas cinerarias de familias ilustres; su situación era en
lo más alto del castillo. Duró hasta la última invasión francesa.» Madoz,
Diccionario, t. iv, pag. 562.
27o Epistolar Mixtae— Siç
no sean destos Padres, á los quales, perdónenme todos, no daria
más crédito, que á un buen hombre seglar. Y piega á Dios por
su misericordia que no aya en las luengas intenciones más mun-
do que spíritu.
Desde el prinçipio que començaron, jamás les pude tragar,
jamás me hallé con hombre de gran prudençia, doto y religioso,
que no fuese de mi opinión; y si no fuese por el gran fauor de
nuestro muy sancto padre, V. m. vería de los pulpitos hecharles
truenos y relámpagos; y no por pasión, que los de menos á quien
he comunicado son frailes. Ellos son hombres, entre quienes ay
pocos doctos, y los que ay, es superficial doctrina, y podría ser
que, si leyesen theología, que rifarían en este pueblo, ya estañan
más fríos que agua. Su doctrina es una doctrina de viejas deno-
tas, y si algo se quieren leuantar, dizen el A. B. C. D. de los
doctos y religiosos. Muy pocos días han pasado, después que se
trata, que no se me vienen á hechar á los piés hombres grandes,
doctos y religiosos, que no permitta que vna obra tan sancta,
donde ay gran misericordia y moderado sacrificio, que en ningún
tiempo se puede perder ni disminuir, antes cada día çrescerá, es-
tará perpetuamente. Ubérrimamente la memoria de la gloria de
Dios y honrra de V. m. y de nuestros pasados, en la mano de
V. m., sin que ninguno sea parte para la contradezir. Esto es,
que se haga una iglesia delante de su casa, donde mejor pareça
cumple al hornato de la casa, donde aya cinco capellanes y un
capellán mayor, que todos los días del mundo, todos ó la mayor
parte, digan m.isa por V. m. y sus pasados y subçesores, y que
digan misa cantada por V. m., y bísperas y salue, ó lo menos
que desto pareciere cumple, y se puede llenar sin pesadumbre.
Mantenerse han cada año diez pobres, que V. m. ó su sucessor
tengan vnas señales de estaño con sus armas, y que cada sema-
na ó cada quince días, tomando informaçion de la christiandad y
necesidad de aquellos pobres, V. m. dé á cada vno vn scudo de
aquellos, para que vaya el capellán mayor y le dé lo que huuiere
menester por ocho ó quinze días, ó más, como á V. m. le pare-
ciere.
Y pasado el tiempo, le bueluan las señales para darlas á otros,
24 JULII 1554 271
si se offrescieren de más neçessidad. Que cada año se casen dos
donzellas huérfanas, en la iglesia, y de allí se vayan á casa de
sus maridos, y esta es obra y augmento, porque yo añadiré ó
pobre ó huérfana; y si yo no tuuiera tantos hijos como tengo y
me nascen cada día, yo diera largo, porque es la más gloriosa
memoria delante de Dios y del mundo, que perlado de ocho
quentos de renta tiene en Castilla. Y es verdad, por los juramen-
tos que he hecho, que esto mismo me ha dieho el condestable
hartas vezes, y el conde de Buendía ', y otros muchos perlados
y caualleros, y para el juramento dicho, que jamás la nombré á
nadie que no la pusiese en el çielo, loándola de acertada para la
gloria de Dios y limosna, y para hornato del mundo, más que
ninguna se puede pensar. Es cosa diuina, que V. m, y su succes-
sor quedará perpetuamente señor de todo, y podrá venir el
tiempo que todos estos que se mantuuieren y casaren, y los
cappellanes sean deudos nuestros; pero no obstante los hijos, por
esta, firmada de mi nombre, me obligo por lo menos de dar tres
mili ducados para ello, y podrán venir los tiempos de manera,
que sean más de çinco. Por la passión de Dios le suplico que
alze los ojos, y finxa delante su casa esta memoria, y por otra
parte alze los ojos y vea doze hombres, de que los quatro serán
despenseros, cozineros y quizá más, y los dos leerán gramática,
mal leída, gentes como lechuzas, que ni cantan, ni tienen comu-
nicaçión sino de tela arañas, y obra que no puede resçebir
augmento, sino á lo más otro lector, que no sepa lo que se dize.
Tenga V. m. duelo, por reuerencia de Dios, de su honrra y
dignidad y de la de sus pasados, y no los ponga donde se olui-
den más que antes, sino que tengan luz como mereçieron, y al
cabo de ochenta años muertos, nos la dieron á nosotros, porque
el día de oy, ni en Valladolid, ni en Burgos, no ay de nuestra
qualidad mejores hidalgos, y por tales hauidos y tenidos. Y lo
que peor es, que, aunque allá den á V. m. todo lo que les pidiere,
' Friderico (Fadrique) Acuña et Enriquez, corniti V de Buendía, suc-
cessit Joannes de Acuña, comes VI. De quonara heic agatur, non audemus
definire .
272 Epistolae Mixtae— 839
que de acá sin dubda scriuen que lo haga, porque mueren por la
empresa, maldita la cosa le mantengan dentro de veinte años;
porque, como está dicho, quien haze la lei, la deue y puede
quitar.
Y es una gente aborrida en estos reinos de todos los grandes
y todos los doctos y religiosos, y los que más honrra les hazen
dizen que son supérfluos, y ello es gran verdad; y si V. m.
manda que yo dé más, yo lo dexo en su mano.
Por reuerencia de Dios, otra vez, puesto de rodillas en el sue-
lo, le supplico junto con aquellas canas de nuestros pasados,
que V. m. se cierre en esta obra tan gloriosa, que con lo que
quiere dar á estos Padres se hará la obra, y yo la haré, y si V. m.,
ó por no tomar trabajo, ó por otra occasión, no quisiere entender
en ella, el canónigo ' y yo la haremos y entenderemos en ella, y
en ordenar los pobres, donzellas y cappellanes: y firme esto, y
después de ordenado, V. m. verná, plaziendo á Dios, ó se la em-
biaremos vestida y atauiada, para que V. m. la heche la bendi-
çión, la qual ruego á Dios por su infinita bondad esté siempre
con V. m. por largos tiempos hasta licuarle á la gloria sin fin,
y V. m. dé de mano á esta rapacería de acá. Y á las importuna-
çiones de allá, puede dezir que esta obra es uniuersal de todo su
linaje, aunque V. m. es el señor y auctor della, y que, como han
sabido esto, que todos le suplican, pues toca á todos, que los
oyga, para que se haga lo mejor, pues es razón que se haga, y
ansí lo tiene acordado: y con esto yrá la soga al largo, como V. m.
lo sabrá mejor hazer, que yo dezir. Y entienda V. m. que esta
obra se acabará muy más presto que la otra, y es verdad, como
nasçí para morir, que si V. m. viera el brío y auctoridad destos
Padres, y la estima en que se tienen, que no fuera menester más
suplicaçiones; aunque si alcanço lo que pido, en mi vida me ver-
ná cosa de más alegría, ni de más cumplimiento del seruicio de
Dios y salud del ánima de V. m. y honrra de nuestros passados.
Supplico á aquella lumbre de los coraçones, spíritu de ver-
* Canonicus Obregon, qui abbatis negotia, Romae versantis, Burgis
gerebat.
24 jULIl 1554
273
dad y de vida, alumbre el de V. m., para que le parezca esto tal
qual es: y, señor, no sea, por amor de Dios, que dexada la otra
obra se quede esta, sino que á la ora se comiençe esta, pues
spero que con lo que yo doy haurá para la iglesia, y es justo que
yo también dé algo á Dios de lo que me ha dado, aunque tenga
hijos, y podrá V. m. annexar el arciprestazgo de aquí para el
cappellán mayor, pudiendo; y si no, no importa.
Señor, yo creo que de Valladolid importunarán á V. m. por
sepultura para nuestro padre: cierto, donde está Juan de Miran-
da, que es más rico que yo, y Pedro de Miranda, bien pudieran
no dar trabajo á V. m., y por fuerça Juan de Miranda ha de ha-
zer do se entierre; pero quando no, puédenle pasar con nuestra
madre á la sepultura de nuestro agüelo, que es muy sumptuosa,
que habrá seis años gastamos en ella sesenta mili marauedis; y
quando no, lo mejor de todo será traerle aquí donde V. m. estu-
uiere, y hazer cabeça dél y de nuestra madre, pues al fin fueron
de aquí. Y esto les puede V. m. responder.
Perdone V. m. la mano agena, que no estoy para scriuir, y
este negoçio no me ha ayudado nada para la salud, porque me
ha tocado más que ningún interese me pudiera dar De Bur-
gos xxiiij de Julio de M. D. L. iiij. Besa las manos á V. m,,
Christóual de Miranda.
A tergo manti Patris Polanco: Copia de vna de Xpoual. de
Miranda para el abad de Salas.
' De hac epistola mentionetn facit Polanco, t. iv, pag. 405, n. 874:
«Christophorusde Miranda, qui Societati adversarium semper se exhibuerat,
scripsit hoc mense Julio litteras quasdam fratri suo; et cura esset alioqui vir
ingenio valens, et non ineruditus^ miro artificio prolixas admodum litteras
scripsit, et ut alii etiam amici scriberent, curavit, quibus hoc opus Collegii
fratri dissuadebat, et ne tam propere ageret, sed mature rem gravissimam
considerarei, suggerebat; multa interim contra Societatem et Benedictum
Uguccionem dicens, et ita Abbas denuo coepit fluctuare.» Vide caetera
apud eumdem Polanco, ibid., n. 875, 876 cum subjectis annotationibus,
ubi eventus totius rei exponitur.
EpISTOLAK MIXTA.E, TOM. IV,
18
274
Epistolae Mixtae— 840
S40
HIERONYMUS VIGNES
PATRI ANDREAE DE OVIEDO
NEAPOLI 29 JULU 1554
Quaerit ab Oviedo qui fieri possit ut, ex una parte, domi parentibus suis
serviat eisdemque, doctoris muñere, provideat, et ex altera votum nun-
cupet migrandi in aedes Societatis ad superioris nutum.
t
Molto Rdo. et in Christo Padre osservandissimo. L' amor eter-
no et gratia de Christo N. S. sia sempre neli nostri cuori. Per 1'
indispositione, nela quale me ritrouaua la prossima settimana pas-
sata, non feci resposta ad una de V. R. de 13 del presente. Con
questa supplirò in breue, dicendoli che per gratia del Signor sto
dispostissimo ad eseguire quel tanto me s' è proposto, et non ho
uoluto esprimere altro in tutte le mie littere, eccetto Y impedimen-
ti, quali an tenuto et tengano ligato me, esserno stata causa non
eseguisca il mio desiderio al presente, resignándome tutto nele
mano del superiore Desidero intender' più claramente come
sian compatibile queste due cose, seruire con grado de dottore li
parenti nel seculo, et star resignato ad nutum superioris. Senten-
do r obligo et necessità de seruirli, et hauendo preso V. R. tanti
trauagli per me, non li sia tedio chiarirmi del tutto, certificandolo
che per gratia del Signor da cinque anni in circa me sono sempre
reputato esser un infimo seruo de la Compagnia, con desiderij in-
tensi actu de seruirla dentro d' essa et de fuora, sin tanto dura-
uano r impedimenti già tanto detti; et non mi ricordo hauer man-
cato mai per tutto el tempo passato sin hogi, et spero non man-
carò mai, sin tanto Y babbi eseguito, massime con Y aiuto de pij
et santi sacrificij et orationi de V. R. , nele quali lo prego con
tutto el cuore m' babbi spetialmente ricomandato, et quando sarà
ritornato da Tiuoli , hauendo comodità et parendoli , conferisca
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. loi, prius 209.
- Vide epist. 832.
3o JULii 1554 275
col nostro Padre, ma me ritrouarò sodisfattissimo de V ultima
resolutione mi darà V. R. col P. M.° Pollancho, et a tutti humil-
mente mi racomando, quali V eterno segnor augmenti sempre in
suo santo seruitio , per V illutratiò del suo santissimo nome. Da
Napoli el dì 29 de Giuglio 1554. D. V. R. minimo in Christo
figlio et seruo,
Geronimo Vignes.
Inscriptio: \ Al molto Rdo. et in X.° Padre osservandissimo,
il P. M.° Andrea d' Obiedo, de la Compagnia del Gesù, etc.
ANDREAS DE OVIEDO
PATRI IGNATIODE LOYOLA
TIBURE 3o JULII 1554
Accurata rerum gestarum Tibure narratio. — Ut cessio templi Sti. Salvato-
ris, ab episcopo et parocho Societati facta, Romae a pontifice maxime
confirmetur, exposcit.
t
Ihs.
Muy Rdo. Padre nuestro en el Señor. Gratia et pax Xpi., etc.
M. Joan Dominico de Ciaccia % tiniendo en Tivoli tres yglesias
parrochiales, la vna de sant Panthaleón, y la otra de sant Salva-
dor, y la otra de santa María de Monte Arsiccio, y dezía que la
de sant Panthaleón y de sant Salvador eran vnidas, y que el
prinçipal servigio era en sant Panthaleón, avnque de la dicha
vnión él no tenía bulla, ni sabía el tiempo en que se hizo, y pa-
resçiendo á otros que no fuesen vnidas, pero él tenía que sí, di-
ziendo que avía más de veynte años que las tenía: y otro ó otros
dos successores avía yo oydo, que también las avían tenido como
vnidas, y demandándole el obispo de Tivoli si eran vnidas ad
tempus, dixo que ad tempus. En fin en esto no se halló cosa, ni
* Ex autographo in voi. E, duplici folio (secundum non est integrum),
n. Ili, prius 229.
^ Vide epist. superiores 835, 836, 838.
27Ó Epistolae Mixtae— 841
se buscó por entero, que pudiese hazer vera y sufficiente fe,
Utcunque sit, al tiempo de quererse hazer la concesión de la
yglesia de sant Salvador á la Compañía, y vnión de sant Salva-
dor con santa Maria Monte Arsiccio, á causa que estava más
cerca de sant Salvador que no sant Panthaleón antes era
descómodo vnirla con sant Panthaleón, se hizieron tres cosas,,
cum consensu del rector de todas las yglesias. Primero, el obispo
de Tivoli desvnió coram notario et testibus la yglesia de sant
Salvador y sant Panthaleón, quatenus essent vnite. 2.°, vnió la
cura de almas y renta de sant Salvador con la yglesia y parro-
chia de santa Maria Monte Arsiccio, que está cerca de sant Sal-
vador, excepto el cuerpo de la yglesia de sant Salvador con çier-
tas estançias y terreno contiguas, que no fueron vnidas á santa
María Monte Arsiccio. 3.°, el cuerpo de la yglesia de sant Sal-
vador con las estançias y territorio contiguas, por resignatión del
M. Joan Dominico de Ciaccia in manibus episcopi, el obispo li-
bremente la conçedio á la Compañía de Ihus. para el collegio de
la dicha Compañía en Tivoli. Fué adjunta esta condiçión por
parte del M. Joán Dominico, que, en caso que durante su vida la
Compañía se fuese de Tivoli, ó quisiese dar á otro la 3^glesia del
sant Salvador, tornase al Joán Dominico cum melioramentis. Y
se admittió la dicha condiçión y la conçessión por parte de
M. Joán Dominico á la Compañía, de la yglesia de sant Salva-
dor. Juró delante del obispo y notario y testigos, y el mismo día,,
que fué á 20 de Julio 1554, ^tomó la possesión de sant Salvador
M. Desiderio rector y superior del collegio, y M. Andrés de
Oviedo coram eodem notario episcopi y testigos suffiçientes.
Aunque ' se tenga que la authoridad del obispo se estienda á
la vnión de yglesias parrochiales cum consensu rectorum, según
el derecho canónico, y lo mismo paresçe se deva de entender de
la desvnión, porque no le está en derecho prohibido, et contra-
riorum eadem est disciplina; todavía, por mayor seguridad y cau-
1 Ms Manthaleón .
- P . Desiderius Girardin .
' Ms. Auvnque.
3o JuLii 1554 ■ 277
tela, creo que sería bien aver confirmación de su santidad, ó por
penitentiaría, ó breue, ó suplicaçión per solam signaturam, espe-
cialmente en lo que toca á sant Salvador con sus estançias con-
tiguas y territorio, por lo que con el tiempo podría sucçeder, y
por mayor roboración.
Allégase á esto que el M. Joan Dominico de Ciaccia, siendo
rector de las sobredichas yglesias en Tivoli, y siendo hombre ya,
no es sacerdote, y según el derecho, quando vn rector de vna
yglesia parrochial no se promoue á sacerdotio dentro de vn año
después de tomada la possesión, ipso facto vaca la tal parrochia,
y por la primera vez no se le puede proveer al mismo; y si el
dicho M. Joan Dominico no ha tenido dispensaçión para no or-
denarse, de lo qual no sabemos, podría aver algún escrúpulo,
propter defectum consensus rectorum, qui requiritur in vnio-
[nijbus. Y así me paresçería por mayor cautela in omnem even-
tum aver una confirmaçión de su santidat, echando vna suplica-
çión, ó como allá mejor paresciese.
Y dado que todo estuviese bien expedido (avnque la confir-
maçión no podría dañar), se puede considerar, si bastaría á la
Compañía aver el instrumento de lo sobredicho, del notario, y
por otra vía el instrumento de la possessión; ó si sería menester
aver la bulla del obispo, y en tal caso, si sería mejor embiar de
Roma vna minuta, porque acá el notario del obispo no es muy
plático en esto, para acá hazerse la bulla. Asimismo, por lo que
toca á M. Joan Dominico, y que á causa nuestra no oviese de
padescer daño, si le bastaría también á él otro instrumento de lo
que pasó delante del obispo, hecho por el notario, ó si le sería
necesaria la bulla del obispo, por él y los successores de santa
María de Monte Arsiccio, ó si avría menester la bulla del papa,
€n modo que, si no la expidiese dentro del tiempo de las reglas
de cancellaría, vacase alguna de sus parrochias.
Lo sobredicho considerado, V. P. mande ver en [esto?] lo que
paresçiere ser necessario proveer, y de lo que querrán que acá
se haga, nos podrán avisar. De Tivoli 30 de Julio 1554. D. V. P.
siervo invtil,
Andrés.
278 Epistolae Mixtae— 842
Inscriptio: Ihs. Para nuestro muy Rdo. Padre en X.° nuestro
señor, M.° Ygnatio.
ANDREAS DE OVIEDO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 3o JULII 1554
De reparando tecto templi tiburtini. — Alia reficienda, — Nunierus sociorum
augendus.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre nuestro en el Señor. La gracia y amor de
X.° nuestro señor sea siempre en nuestro continuo fauor y ayu-
da. Amén. Vna de 29 de Julio hemos resçebido. Y quanto á la
yglesia de sant Salvador, de la qual se tomó la possesión á 20 de
Julio presente % se entiende en quererla hazer vn buen tecto al
cuerpo principal della, haziendo cuenta que los dineros, que avían
dado çiertas personas devotas para la compra de la casa, sirvan
para esto, avnque no sabemos quánto más será neçesario: y tam-
bién se piensa adobar la çisterna, y las cámaras que se pensa van
hazer con aquellos dineros, que á M. Laurentio han paresçido
más convenir para adobar el tejado de la yglesia, porque, si llueve
mucho, según dizen, se harán quando será servido el Señor.
Quanto al ser recomendado M. Joán Dominico como bene-
factor, porque el sobrenombre no creo aver bien escrito, conforme
á los characteres en ytaliano, llámase M. Joán Dominico de Ciac-
cia; y porque mejor sea escrito este nombre en el libro de los bi-
vos, como se desea , ténganle por encomendado en particular,
porque lo ha menester. Nuestro Señor le tenga de su mano, y le
guíe en la verdadera vía de su seruiçio. Amén.
Aviéndose de fabricar, por poco que sea, acá, pienso no se
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 112, prius 23o. Usus esthac
epistola PoLANCUS, t. IV, pag. 23, n. 27.
* Vide epist. superiores.
3d Julii 1554 279
escusa que Antonio ' no aya de tener alguna de más ocupaçión;
y porque avn sin ella me paresce que está muy occupado, me ha
parescido advertir á V. P. para que advierta en ello, pues tanta
advertencia tiene en no cargar de occupaciones por allá dema-
siado.
Este collegio, aunque ' tiene poca gente, todavía tiene occu-
ciones de una casa, á la qual suelen venir huéspedes, y en fin se
an de hazer los serviçios della: y vna persona sola lavar dos ve-
zes al día los platos y escudillas , y hazer la cozina, y poner y
quitar la mesa, y barrer, 3^ andar á comprar, y buscar la limosna^
y llevar los paños á la lavandera, y hazer otros caminos muchos
por la tierra, espeçial por cosas que tocan al collegio ó á Madona
del Paso ó de huéspedes, siendo esta tierra tan trabajosa de
caminar, por las muchas cuestas que tiene, me paresçe demasia-
do, y yo creo que me haría conscientia de no darle ayuda; y st
bien estos Padres le ayudan en algo por casa, con las occupaçio-
nes de sus escolares no es tanto que le eximan del mucho peso,
M. Pietro ^ le podría algo ayudar, espeçial en lo que toca á la
casa, si fuese libre de andar y venir dos vezes al día á santa Ma-
ría del Paso, por sólo el cerrarla y abrirla. Y yo creería que se po-
dría dexar cerrada, espeçial en tiempos de caldo, porque es harto
trabajo, avn en buen tiempo, descendir y subir dos vezes al día
aquella cuesta, y que bastaría tenerla abierta los domingos y fes-
tas de guardar, ó quando se va á dezir allá missa vn día en la se-
mana, y el M. Pietro, por Causa de yr allá á las mañanas, ha de-
xado muchas vezes de dezir missa, según he entendido, como la
teníamos cerrada, el tiempo que estábamos Antonio y yo en santo
Andrés, ordinariamente de día y de noche mucho tiempo en aque-
' Antonius de Robore, «qui, an scholasticus an coadjutor esset, non
satis constat, licet temporalibus rebus curandis incumbebat praecipue». Po-
lanco, t. IV, pag. 21, n. 25, annot. 7.— Attanaen fratrem coadjutorem esse
suadent, inter alia loca, PoLANCUS, ibid., pag, 23, n. 27, ubi de fratribus
adjutoribus, Tiburi necessariis, agit.
* Ms . auvnque .
' De hoc templo saepe a nobis dictum est. Vide POLANCO, t. u,.
pag. 166, n 8.
* Petrus Pradene.
28o Epistolae Mixtae— 842
lia estada; bien que, avnque quisiéramos, pienso no pudiéramos
andar á abrirla y cerrarla cada día, por las indisposiciones. Con-
cluyendo en esto, me pareçe que avría menester Antonio vno que
le ayudase, y que fuese más que vno el que ha de servir en esta
casa ó collegio. Yo, el tiempo que tuvo cargo dél Antonio, le
ayudé con mis pocas fuerças á llevar el peso de los trabajos cor-
porales, barriendo y fregando, y buscando la limosna por la çib-
dad, con otras cosas. V. P. podrá ordenar como mejor le pares-
çerá.
También me paresçe, que, aviendo de aver aquí escuela y
leerse grammàtica, para lo qual son menester dos, el vno para
la grammàtica y el otro para enseñar á leer, como lo haze
M. Pietro, que el que ha de leer la grammàtica, buenamente no
podrá ser el rector (mayormente hecha la donación, quando con-
vendrá que aya quien desembaraçadamente pueda confesar, pre-
dicar y ayudar al próximo), porque el ofiçio de maestro requiere
su frequentia, estudio y diligentia con los escolares, y el oficio de
rector á atender en el govierno de la casa y cosas del collegio, y
ayudar en algo al próximo, lo qual haziendo avn medianamente,
no pienso que pueda ' perfectamente attender á lo que delante de
Dios y de los hombres saría obligado á los estudiantes de que se
toma cargo: bien que podría leer qualque liçión, y ser sobre estan-
te á los estudios y maestros, el rector. Y si el rector fuese desocu-
pado del leer grammàtica, attendiendo á su conscientia y al colle-
gio, y á confessar y leer la doctrina xpiana., ó predicar, mayor-
mente con la buena commodidad de la yglesia , y á otras cosas
que suelen ocurrir á la jornada, y que el lector de la grammàtica
podría ser vn buen joven, avnque no fuese sacerdote, con que
fuese virtuoso y provado en la Compañía (porque aquí no paresce
por el presente conveniente tener novicios), y que fuese compe-
tentemente docto en su facultad, y así con él dar ayuda al servi-
gio de la casa, aviendo de tener escuela y leer, no sé cómo pue-
dan aquí estar buenamente menos que çinco personas: es á saber,
dos maestros, y vn rector, y dos para serviçio.
' Ms. puda.
3o JULii 1554 281
Quanto á la prouisión para ellos, no he pensado por aora^
avnque creo que el Señor no les faltaría; pero pretendiéndose te-
ner aquí los exerçiçios de confesar, leer, etc., me paresçe se deve
de considerar, cómo se puedan llevar con commodidad; bien que
á esto ay respuesta por lo pasado , no aviendo estado bien firme
este collegio en Tivoli, etc.: y creo que V. P. tendrá en inten-
çión de hazer otra mejor prouisión de la que yo digo: todavía he
querido dezir lo que me ha occurrido.
También advierta V. P., que, si otra persona para predicar,
confesar 3^ attender al próximo no estara aquí que M. Desiderio,
creo que M. Laurentio ' será poco consolado en esta parte, por-
que algunas vezes me ha dicho que él no le entiende quando ha-
bla con él. El no entenderlo, pienso yo que entienda M. Lauren-
tio perfectamente, como en effetto algunas personas me lo han
dicho, que no le entienden bien, avnque quando habla alto, como
leyendo la doctrina xpiana., me paresçe á mí que se entiende (y
por otra parte M. Laurentio le tiene por vn sancto), y él desea que
en la yglesia de sant Salvador se predicase, y pienso yo que hol-
garía tanto y más que en el vescouato, creo porque le sería á él
más cómodo, que tiene su casa çerca al collegio, y está lexos de
sant Lorenzo: y algunas vezes ha dado á entender que sería bien
que vviese aquí vna persona de importancia de la Compañía ; y
para satisfazer con su devoçión, y atender á confesar y consolar
su familia, algunos de la qual, como su hermana y otras, se han
ya confesado y comulgado, y, si les soliçitan, pienso que frequen-
tarán la confesión y comunión, y si se ha de conversar con
M. Laurentio, holgaría, creo yo, el conversar con quien mejor
entendiese que á M. Desiderio, con el qual tiene poca conversa-
ción, que yo sepa. V. P. también en este caso podrá considerar,
avnque creo ha ya pensado
Perdóneme V. P., si, sin ser demandado, ó sin tener mando
' Laurentius de Virilibus, de quo agunt epist. 835, 836, 841.
- Provisum quidem ab Ignatio est, atque missus «novus rector P. Jo
annes Laurentius Cavaglierus, qui successit P. Desiderio [Girardin] óptimo
viro, sed qui, propter linguae defectum, minus in quibusdam rainisteriis
praestare posse videbatur.» Polanco, t. IV, pag. 29-3o, n. 39.
282 EpistoLae Mixtae— 843
en esta casa, he dado paresçer: que lo que he dicho me paresçe
ha sido por la charidad.
La donación ó traslaçión de la casa, no ha hecho avn M. Lau-
rentio; quando con el ayuda de nuestro Señor se hará, será avi-
sado V. P.
Todos por gracia del Señor estamos buenos; yo he estado
harto occupado en oyr confesiones, y algunas generales, y con-
tinúo las prédicas en sant Lorenzo los domingos, y pienso con
alguna satisfacción, á gloria del Señor, y buen fruto.
Las encomiendas para M. Laurentio y M. Martio se darán,
plaziendo al Señor, el qual sea siempre con todos, dándonos su
santa gracia y amor. Amén. De Tivoli 30 de Julio 1554.
M. Desiderio me ha dicho que sor Luçía * ha venido á deman-
dar quinze julios que diz que dexó allá en depósito; V. P. los
mande luego embiar por amor de Dios, porque deve de tener gran
neçesidad. D. P. V. siervo invtil,
Andrés.
t
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. Padre imestro en Xpo. nuestro
señor, el P. M.° Ygnatio de Loyola, prepósito general de la Com-
pañía de Jhus., en Roma.
9413
JOANNES DE HUBILLA
PATRI JOANNI DE POLANCO
LOJOLA I AUGUSTI I554
Oppida Cantabriae sacris missionibus fructuose lustrantur. — Incolarum
pietas.
t
Ihs.
Muy Rdo. y charíssimo Padre mío en Christo. La summa
graçia y amor eterno de Jesuchristo, señor nuestro, sea siempre en
* Lucia Cintia. Epist. Mixtae., t. ii, pag. 6o3; t. m, pag. 265,
- Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 157, prius 3g3. Adhibuit
hanc epistolam Polancus, t. iv, pag. 431, n. 927 et seqq. Videantur adno-
tationes ibi positae.
I Augusti 1554
283
nuestra aiuda y contínuo fauor. Con el P. M.e Geronimo ' scre-
uió á V. R. el P. Miguel % aunque no tan largo como su reue-
rencia tenía determinado, porque el P. M.e Geronimo estaua con
instançia de partirse dacá. Mandóme screuir á V. R. el Padre
rector, lo vno por dar relaçión de lo que por acá passa, y lo otro
porque V. R. me encomiende al Señor, para que me dé á enten-
der esta sancta vocación, comunicándome su humildad sanctís-
sima ^ Sabrá V. R. que ha quinze meses que he andado con
el P. Miguel, enseñando la doctrina xpiana. em bascuence, en
Vizcaya y Guipúzcoa, donde por la misericordia y bondad de
nuestro Señor han aprendido tam bien, que es para alauar á nues-
tro Señor *. El primer lugar en Vizcaia, donde la primera vez co-
mençamos enseñar, fué Lequeitio adonde ay mili vezinos. Aquí
començamos con contradiçión; mas como sea cosa del Señor, su
diuina magestad hobró en su viña, que quasi se tenía por apo-
cado el que no fuesse á la doctrina; y esto digo de la gente cre-
cida, que de la menuda, sin cuento. Aquí se curaron muchas per-
sonas, que estaban llagadas sus almas; y otras, que abía más de
vn año que de la cama no se llebantaban, en vendiziéndolas, se
sanaban. Tanta era la fee que le tenían al Padre, que de dos y
tres légoas venían á vendezirse; y assi todo el pueblo quedó con
tanta deboçión, que la quaresma passada no querían otro predi-
cador sino al P. Miguel, ó á otro de la Compañía. Assi embió al
Padre licenciado ^ allá la coaresma passada, y se hizo mucho
* Hieronymus Nadal.
- Michael Ochoa, navarrus, sociis ognatensibus praepositus.
^ «El hermano Juan de Hubillos, natural de Metrico, de edad de vein-
tidós años; ha estudiado gramática; ha medio año que está en la Compa-
ñía.» P. Antonius de Araoz, in Memorial de los que residett en &l Colegio
de Oñate.
* (dpse autem P. Michael cum socio Joanne de Vuilla, qui cantabricam
linguam tenebant, per varia ^ppida, tam provinciae Guipuzcoae quam Bis-
caiae, christianam doctrinara docebant.» POLANCUS, t. IV, pag. 43l, n. 927.
5 «Lequeitio, v. del señ. de Vizcaya..., cabeza de vicaría del ob. de
Calahorra..., á 9 leguas de Bilbao, 3 V» de Bermeo, á orillas del mar...» Dic-
cionario geográfico-histórico de España, por la Real Academia de la Histo-
ria, Sección i, t. i, pag. 433.
8 P. «Licenciado Hernâni, vicario que hera de Çumaya» ut legitur in
epist. quadam illius regionis, Litt. Quadr. 1553-1554, n. 235, prius 502, suo
284 Epistolae Mixtae — 843
íruto, assi con la doctrina, como con la predicaçión. Aqui se hor-
denó vna cofradia de la Vera Cruz; y viçios públicos se extirpa-
ron. Gloria á Dios.
Daqui fuimos á Marquina, * donde tomaron á punto dehonrra,
y aprendieron con tanto cuidado y diligençia, que era para dar
graçias al Señor. Este pueblo es el más rico para su tanmaño
como lo ay en Vizcaya, porque a}^ señores y hombres para mu-
cho, quanto al mundo. El Señor por su bondad infinita les dé
graçia para que puedan yr como comencaron. Todas las fiestas
hazíamos proçessión, adonde, sin quedar ninguna persona en sus
casas, que no estuuiesen enfermos, yban.
Daqui fuimos para Oñate, donde aprendieron, aunque no acu-
dían á la doctrina como en otras partes. El obispo de Calahorra '
todo el tiempo que estaua el Padre en Oñate, screuía á que fuesse
para Vizcaya: assi fuimos á un pueblo que se llama Érmua, donde
se hizo mucho fruto con los sermones que el Padre hazía, y con
la doctrina, y quedaron muy edificados de todos los exerçiçios
spirituales.
Daqui tornamos á Marquina, á recorrer lo que antes se ense-
ñó; y habían dicho en este pueblo, que al Padre abía muerto vn
primo suio. Antes que en la villa entrásemos, vió al Padre venir
un moço: luego voluióse para el pueblo á pedir albricias, porque
él [le] abía visto venir; luego tanieron la campana, deziendo que
el Padre viuía y era venido. Ya que estubimos acá ocho días,
luego passamos á Lequeitio, adonde el Padre fué resçeuido con
grande alegría : luego, en legando, acudieron á la doctrina y á
vendezer, que era para ensalçar á Dios. En este pueblo hizo dos
cámaras buenas el Padre en el hospital, con çierta limosna que
tempore adenda; ex qua interea confirraantur quae conjectando diximus in
Polanco, t. iv, pag. 430, n. 926, annot. 2.
* «Marquina, pequeña, pero hermosa villa del señorío de Vizcaya, en
el ob. de Calahorra, á 8 leguas de Bilbao y 2 del puerto de Ondarroa... Su
población es de 999 almas. A sus apoderados corresponde en las juntas de
Guernica el lo." lugar y voto entre los de las villas...» Diccionario, 1. c,
t. II, pag. 8, 9.
* Dr. Joannes Bernal Diaz de Lugo, de quo dictum saepe est.
I Augusti 1554 285
hizo çierta persona: dexo otras particularidades, por no vsar pro
lixidad.
Daqui passamos á Hérmua, 3' sallieron niños y niñas quasi
media légoa de camino á reçeuir[nos], cantando su doctrina xpia-
na. El segundo día partimos para Oñate, y los niños yban delante
cantando su doctrina asta Eybar que es media légoa, llebando
vnos á otros en los hombros: aquí tubimos más en qué entender,
en no poder hazerles voluer. Después que stubimos algunos días
en Oñate, fuimos á Vergara, adonde también aprendieron bien,
y venían de tierras estrañas á vendezer y á confessar. Daqui fui-
mos á otros lugares, donde se enseñó bien la doctrina: daquí á
çiertos días pasamos á Mondragón, donde se hizo tanto fructo
como en otra parte.
Después que el P. M.e Gerónimo partió, fuimos á Azpeitia,
adonde an aprendido con mucho amor y cuidado, y se ha echo
mucho fructo, que por la bondad de nuestro Señor no ay aora
otro cantar por los montes, sino el pater noster: gloria á Dios.
Hanse dexado otras muchas particularidades, que no se scriben
en esta.
El Padre y los hermanos están buenos, y piden ser encomen-
dados al Señor, el qual enriquesca el alma de V. R. con sus do-
nes sanctíssimos de amor y temor, y á nos dé gracia para sentir
su voluntad sanctíssima, cumpliendo aquello que por la sancta
obediençia nos es mandado. De Loyola á i de Agosto de 1554.
Esta seruirá para el mes passado y este en que estamos, pues
no se offresçe otra cosa; y quando se offresçiere, será V. R. dello
anisado. Por comissión y mandado de nuestro Padre rector.
De V. R. hijo y sierbo indigno en Christo,
f JOANNES DE HUBILLA. f
. , t
liiscripiio: Jhs. Al muy Rdo. y charíssimo Padre mío en
Christo, el P. M.tro Polanco, de la Compañía de Jesús, etc., en
Roma.
* «Eybar, v. de la prov. de Guipúzcoa, ob. de Calahorra... Confina
por N. E. con la villa de Hérmua..., por S. E. con las villas de Elgoibar,
Placencia, Vergara y Elgueta, extendiéndose sus términos á 3 leguas de
circunferencia...» Diccionario, 1. c, t. i, pag. 274.
386
Epistolar Mixtae— 844
JACOBUS MIRON
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 2 AUGUSTI I554 *.
Quae potestas sit praepositis provincialibus in subditorum bonis.— Theoto-
nius in Angliam navigai, Venetiis tandem versaturus.— De ejectis a
Societate. — Dolet quod Joannes III eos favore et muneribus prose-
quatur.
Jhs
Muy Rdo. Padre.
La gracia y paz de Jesuchristo nuestro señor sea siempre en
nuestra aiuda y favor. Por dos ó tres vías tengo escrito muy largo
á V. P., dándole muy larga cuenta de todo lo que acá pasa. Ahora
me dixeron que se partía un correo oy. Avisaré brevemente á
V, P, lo que me ocurriere.
El P. Nadal me dexó dicho que todos los hermanos que tu-
biesen votos en la Compañía avían de disponer dellos á arbitrio
del general, ó de quien tubiese sus vezes. Ai muchos hermanos
destos, que tienen hazienda para disponer della, y io no sé si tengo
potestad para disponer della en lo que paresciere más servicio de
nuestro Señor; y aunque las tubiese, sería razón, como cosa im-
portante, que primero consultase con V. P, ó con el comisario,
y así lo haré con la gracia del Señor de aquí adelante.
Acerca desto se ofresció, estando aquí el P. Nadal, que un Pa-
dre de la Compañía, que se llama Jorge Serrón, avía de disponer
de su hazienda, que sería poco más ó menos ciento y cincuenta
mili maravedís. Dióle licencia el P. Nadal que dispusiesse dellos
como meior le paresciese, y su parescer fué querer dar 50 mili
maravedís á una parienta pobre para que se metiesse monja % y
* Ex transumpto in voi. Varia Historia, tom. l, quadruplici folio cuna
dimidio, n. 349-352,
* Ms. monia.
2 Augusti 1554 287
los cien mili maravedís dallos para captivos, y propásele yo que
encomendase á Dios, si le parescía más servicio de nuestro Señor
aplicar los cien mili maravedís á estas obras de san Roque. En-
tonces él dexólo en mi mano, y inclinándome yo á esto, deter-
miné en fin de aplicallos á san Roque, y ia tenemos 50 ducados
dellos, y esperamos que presto nos darán los demás. Acerca desto
no e consultado con V. P. ni con el P. Francisco ', pues que el
P. Nadal dexó comisión acá al mismo Jorge Serrón de hazer de-
llos lo que le paresciesse.
De don Theotonio sanemos que envarcó ia para Inglaterra, y
de ai avía de pasar á Flandes y á Alemania, yendo de camino por
residir en Venecia Lleva por compañero á André Fernández,
aquel hermano que vino de la India, y todo esto por orden del
P, Francisco, según me escrivió don Theotonio á la partida con
una suia, mostrando mucho sentimiento y soledad de apartarse
de nosotros, y que solamente tomara aquel camino por mandallo
así la obediencia. Pasó por San Fins quando se iva á embarcar á
la Coruña, y dexó allí dos azémilas grandes en que i van, viniendo
hasta allí él y su compañero dende Villa viciosa, pasando por donde
está el P, Francisco Pidió algún dinero, de que tenía nescesidad,
y dióle Pero Díaz 100 ducados, que sería poco más ó menos el
precio de las azémilas. Estuvo allí quatro ó cinco días solamente,
de pasada: escrivióme Pero Díaz que le paresce que iva bueno y
asaz quieto. Acá hasta agora no tubimos recado del P. Francisco
desta misión de don Theotonio; pero luego que lo supe por él
mesmo, fui [á] dar aviso dello á estos príncipes y á sus hermanos,
dándoles razón cómo mucho convenía á don Theotonio esta ida,
para apartarse de occasiones, etc., y que dello no savíamos nada
por cartas del P. Francisco, y que él, como no estava informado
de las cosas de acá acerca de don Theotonio, dispuso dél como
más convenía á gloria de nuestro Señor, pensando que sus alte-
' P. Franciscus Borgia, quatuor provinciarum Hispaniae ac Portugal-
liae nuper commissarius renuntiatus.
- Polanco, t. iv, pag. 547, n. 1172 et pag. 551, n. 1180.
^ Peragrabat Borgia, commissarius, aestivo tempore, Vallisoletum, Sal-
manticam aliasque provincias Lusitaniae viciniores.
288 Epistolar Mixtae— 844
zas no querrían otra cosa; y que si todavía á SS. AA. parescía
otra cosa, que aviamos entendido que aun no era embarcado, y
que mandaríamos recado para entretenello. Sobre esto quiso con-
sultar la infanta doña Isabel con el duque y la duquesa, madre '
de don Theotonio, y en fin, entretanto que se consultó la cosa,
tubimos nuevas cómo ia sería partido; y con todo la respuesta fué
buena, que estavan contentos de lo que avía ordenado el P. Fran-
cisco: que fuesse en ora buena. El rei, quando le hablé en ello, fué
después de la partida, porque esperava yo la respuesta de sus
parientes para con ella hablalle, porque nos paresció que no que-
rría él otra cosa de lo que quisiesen sus parientes, y que en todo
se remitiría á ellos. Pero luego al principio que vínola nueva, lo
supo él por la infanta doña Isabel y por la reina, y al fin quando
le hablé mostró alguna voluntad que no quisiera que fuera, dando
algunas razones que devíamos ser más blandos con él y no tan ri-
gurosos, atribuiendo la ida á rigor nuestro. A todo le satisfize:
paresce que quedó bien. A la reina y al infante don Luis paresció
bien, que son acá nuestros patronos, y también el duque y sus
hermanos. Toda la dificultad estava en la infanta doña Isabel y
en la duquesa su madre, las quales por grado ó por fuerza al fin
dixeron que les parescía bien ; y con todo esto nos es siempre
grande devota nuestra la infanta, como ia terná savido V. P.
Don Constantino me apuntó en que escriviese á V. P., que
tubiesse por bien de llamar á don Theotonio de Venecia para que
estubiese con V. P. y estudiasse en ese collegio, y que desto él
y todos estarían más consolados, que de residir en Venecia. Yo
le dixe, que creo que V. P. deseava lo m.ismo, y que así lo dava
á entender quando lo escrevia dél, pero que todavía yo lo escrevi-
ría á V. P. por más satisfactión dellos.
^ Jacobus, dux IV de Bragança, ex prima sua uxore, Eleonora de Men-
doza, suscepit duos filios: Theodosiurn I, ducem V de Bragança, et Isabel-
lam, principem, quae Eduardo (Duarte), principi, nupsit. Ex altera vero
uxore, Joanna de Mendoza, muitos sibi procreavit filios, Jacobum, Constan-
tinum, Fulgentium, Theotonium, Joannam, Eugeniam, Mariam, Vincen-
tiam, de quibus alibi mentionem fecimus. Cf. SouSA, Historia genealogica
da Casa Real Portuguesa, t. v, pag. 592 et seqq.
2 Augusti 1554 289
De don Theotonio y a escrevi á V. P. cómo, en lugar de ir á
Cordova, para donde le dió el rei licencia quando se despidió de
acá, se fué en busca del P. Nadal, y encontrando con el P. Fran-
cisco, le mandó ir, corno está escrito, etc., según él nos a escrito.
El rei se muestra muy inclinado á favorescer estos salidos. A
dos ó tres tiene dadas iglesias, según dizen: conviene á saver, á
Diego Viera una iglesia en la isla de la Madera, que le renta
ochenta mil maravedís. Este es el que escrivió á V. P. que revo -
case la donación que tenía hecha en Coimbra de su hazienda al
collegio, para que pudiesse amparar una hermana suia y tam-
bién á Juan Vázquez dió una iglesia con una cruz de los comen-
dadores de Avís. También e oido dezir que a dado una iglesia
á Alfonso Téllez; y Francisco Ponto me han dicho que tiene una:
no sé si se la a dado el rei ó el obispo de san Thomé, su tio. Tam-
bién me dizen que Melquior " dize que le dan una iglesia, no sé
si es de parte del rei, y que él no la quiso. Y lo mesmo haze á los
apóstatas de las otras religiones, movido por respecto de ser le-
trados, y dase á entender que es también porque tienen brebes.
Aora avía proveído á Christóval Litón que fuese escrivano de un
commisario claustral de la orden de san Francisco, que vino de
Italia, para que con él fuese visitando ' las casas de monjas * y
frailes de su religión. Comunmente dezía la gente de fuera, que
un apóstol iva con el commisario á visitar, tiniéndolo por de la
Compañía: otros dezían que era despedido de la Compañía, como
es la verdad: otros dezían que no, sino que tenía licencia de ir
por fuera de la Compañía, etc.; y los salidos se ivan gloriando
que el rei los favorescía y que avía hecho visitador á Christóval
Litón. Esto supimos nosotros muy tarde, scilicet, el día antes que
estava él para partirse, que el comisario ia se era partido el día
de antes. Estando la cosa en estos términos, fui á dar cuenta al
infante, y al obispo de Portalegre % y á Pedro Caravallo; y con
' Vide ejusdem epist. n. 784,
- Melchior Luis.
' Prius: á visitar; post emendationem, avisitando,
* Ms. monias.
^ Julianus de Alva.
EpISTOLAE MIXTAE, tom. IV.
290 Epistolae Mixtae— 844
la reina no ubo tiempo de hablar antes, y ninguno dellos tubo
tiempo para hablar en ello, antes que nosotros hablásemos al rei,
paresciéndoles que en todo caso se avía de impidir. Fuimos Gon-
çalo Vaz y io á hablar al rei por la siesta, pidiéndole que no man-
dase á Christóval Li ton con el cargo, ni convenía que S. A. se
sirviese dél, ni de ningún salido: hallámoslo muy contrario á ello,
y resistimos lo que podimos, y duró la plática buen rato, y la
reina, aunque no estava prevenida, nos favoresció en extremo. Al
fin se mostró más blando, dando señales que quería hazer lo que
pidíamos, y respondiónos que él miraría en ello; y con esto nos
despedimos. Fui luego á dar razón al infante ' de lo que pasamos,
y él, como muy zeloso, estando enfermo en la cama, me dixo, que
escreviría una carta al rei luego, y así lo hizo; y después que ve-
nimos á casa, luego mandó un recado la reina cómo avía acabado
con el rei lo que pidíamos, y que rogásemos por él; y luego el
infante mandó otro recado de lo mesmo, y así con la aiuda de
nuestro Señor se estorvó que no fuese Christóval Litón adelante
con el cargo. Fui á dar las gracias á la reina y al infante, y tor-
namos á tratar largamente sobre el negocio, y me dixo la reina
que convenía tratarse esto agora muy de propósito con el rei,
para que no favoresciese á estos salidos, y que le diese un rol
dellos y otro al infante.
El que creemos que a persuadido y movido al rei que se to
men y se sirva destos apóstatas, entre otros es un predicador del
rei muy privado, llamado Antonio Piñero por medio del qual
se negociava esto de Christóval Litón , y creo que también los
beneficios que se an dado á los otros; y de la misma manera creo
que favoresce á los apóstatas de otras religiones, que son letra-
dos. A nosotros acá nos paresce ser esta la cosa más periudicial
que el rei puede hazer en la Compañía y en las otras religiones;
y la causa principal es , por no dar ocasión á que muchos flacos
' Ludovicus, princeps.
* De hoc viro cf. Polanco, t. iv, pag. 529, n. 1122, annot. 2, et
pag. 558, n. 120I.— De Christophoro Leitão exstant litt. inter Qnadr. t. l,
pag. 72-74: de tote hoc negotio videatur Polanco, t. iv, pag. 557 et 558,
n. 119Ç-1202,
2 Augusti 1554 291
no tornen atrás, 5' no venzan sus tentaciones, esperando que,
quando se salieren, serán favorecidos del rei; aunque yo espero
en nuestro Señor que los que fueren tales se conoscerán bien,
antes que vengan á este punto, según va la Compañía agora por
la gracia del Señor. Pero con todo es más seguro que no tengan
tal occasión, porque el maior bien humano que ai acá en Portu-
gal, es favorescer el rei á uno y servirse dél. Dexo las otras ra-
zones, que puede aver muchas, como son, quererse servir de un
género de gente tan ignominiosa, como son estos apóstatas, y de
mal exemplo, y con muy grande duda si están y biben con buena
conscientia con sus brebes, que alcanzan muchas vezes con fal-
sas informaciones.
Quando vinieron aquí Villafranca y Montoya ' á reformar
estos agustinos, alcanzaron una provisión del rei , que ningún
apóstata de los suios pudiese estar en ciudad ni villa donde
uviesse monasterio de su orden, y así al principio guardaren
ellos grande rigor en esto. Agora no pretenderemos que el rei
haga otro tanto por nosotros, sino que omnino los dexe de favo-
rescer ni dar beneficio ninguno. Y creo que se acabará con la
aiuda del Señor, según el rei es bien inclinado á hazer todo
aquello que es más servicio de nuestro Señor , aunque será con
mucha dificultad, con lo que hasta agora le an encaxado en la
cabeza los que no sienten quán grandes inconvenientes y escán-
dalos que se siguen de un rei tan christianíssimo favorescer á
gente, que con gran zelo avía de perseguir, y desterrar de su
reino con razón.
Todo esto siente el infante más que nosotros, y está muy
puesto en dallo bien á entender al rei; y creo que presto lo hará,
plaziendo á nuestro Señor, porque ia va convalesciendo de su en-
fermedad . Creo que también los provinciales de las otras religio-
nes le an de hazer quexas por lo que les toca á ellos. Díxome el
infante que fuésemos nosotros á hablar con Piñero, disimulando
con lo que hasta agora tiene hecho acerca desto , y tomándole
como intercesor para con el rei, de lo que pedimos; y así lo ha-
F. Ludovicus de Montoya.
292 Epistolas Mixtae— 844
remos, plaziendo á nuestro Señor, y él es buen hombre y nues-
tro devoto: alioquin creo que caerá en la razón.
Entre las otras cosas que dixe al reí aquella vez, que le habla-
mos sobre esto, fué ponelle escrúpulo que quizá Paiz el que oía
tiulugía en Coimbra, y se nos fuera aora de la Compañía, S. A.
sería la causa, y que avía entendido que agora estava en Évora
tomando las órdenes, y que podría ser que S. A. presto le viesse
en la corte pidiéndole alguna merced, porque avía estudiado mu-
chos años en nuestro collegio, y que lo mesmo pudíen hazer otros
flacos, por el mesmo respecto; y creo que esto, por ser el caso fres-
co, lo movió alguna cosa. Piega á la divina bondad nos dé á sentir
y cumplir aquello que fuere siempre más gloria y honrra suya.
V. P. mande dezir lo que le paresce en ello, aunque tenemos
por muy cierto será lo mesmo que acá sentimos. También daré
parte dello al P. Francisco, para que nos mande todo lo que pa-
resciere más servicio de nuestro Señor.
Vn salido, que se llama Parada % sacerdote, caió enfermo de
erpes estando fuera de la Compañía , y perdió un pie desta en-
fermedad, y queda manco en el hospital de Coimbra: escrive una
carta á V. P. que le resciva en la Compañía, según me an dicho,
porque acá no le quisimos rescebir, y escrivimos al P. Nadal so-
bre él. Respondiónos que le despidiésemos de la Compañía, y que
por razón de la enfermedad no avía que tenelle respecto , pues
estando huido de la Compañía le tomó. También tenía de antes
un espíritu muy humano: mucho avía de obrar nuestro Señor
para dexallo: no sé cómo está agora. Escrivo esto por dar infor-
mación dél á V. P.
También deseamos poner remedio con estos salidos, porque
ordinariamente todos se hazen de la Compañía, y muchos allá fue-
ra los tienen por de la Compañía, especialmente aquellos que tie-
nen poca noticia de nosotros. Hasta agora no se a puesto ningún
remedio, sino que los declaramos por salidos, adonde quiera que
los hallamos.
* Hunc cognominat Polancus, ibid., Paez.
^ Petrus Parada, cujus est ad Ignatium epist. 83i.
2 Augusti 1554 293
Eme olvidado de dezir antes cómo Christóval Litón se haze
con todos de la Compañía, y va mostrando un escrito que le dió
el doctor Torres, en que le da licencia que, por su enfermedad,
pueda estar fuera, no me acuerdo si dize en su tierra. Y díxome
el rei que él le avía mostrado aquel escrito, y que no le aviamos
despedido de la Compañía: lo qual es falso, porque antes de dalle
aquel escrito el doctor le despidió de la Compañía , y le soltó los
votos ; y después él con sus razones sacó aquel escrito del doc-
tor, como más largamente lo contará el P. Nadal á V. P., que
sa ve cómo pasó; pero después, estando aquí el P. Nadal, le avisó
el Padre doctor que no usase de aquel escrito, y entonces pidió
otro de cómo le despidieron; y no quiriéndoselo dar el P. Nadal,
se fué á quexar al cardenal de nosotros, aunque antes que él
fuese estava prevenido acerca dello el cardenal por el P. Nadal,
y satisfecho de nuestra repuesta *. Y agora el buen Litón quiso
se aprovechar del escrito, y le amostró al rei, y creo que á mu-
chos otros, diziendo que no es despedido de la Compañía; y a ido
á hablar á muchas personas principales desta corte, que le favo-
rescan con el rei, diziendo que tiene tantos años de theología, y
que es predicador, y que a hecho mucho fructo, etc. , y esto di-
latólo él más de lo que es. Y hasta de mí se quisiera aprovechar,
porque poco a vinieron á mí él y Brandón ' á visitarme. Mandé -
les á don Gonzalo *, á ver lo que querían: dieron á entender
que me venían á ver por la amistad pasada , por la mucha razón
que avía para esto, etc., y también que me querían dezir otras
cosas; que después tornarían de más espacio, y nunca más tor-
naron. Nuestro Señor aia misericordia dellos, y nos dé gracia á
todos para conoscernos y llorar nuestros pecados y miserias.
Comenzando á escrevir esta, pensava ser más brebe, y la ma-
teria me a hecho alargar: no sé si seré demasiado.
De Lixbona 2 de Agosto 1554.
De V. P. indigno hijo en Chris to,
Mirón.
* Henricus, princeps.
* Nadal, Epist. 1. 1, pag. 210^ n. 38.
' Antonius Brandão,
* Gundisalvus de Silveira.
294 Epistolae Mixtae— 845
Acerca deste negocio de dar beneficios á los que se salen de
religión, el rei se mueve, según tengo entendido, por la mucha
necesidad que tiene de personas idóneas para sus maestrados,
para ser curas; y no hallando personas tan suficientes y letrados
como querría, echa mano destos; pero no me paresce esta tan su-
ficiente causa, porque no ai tanta necesidad, que, si se buscasen
otros, no se hallasen suficientes, aunque no fuesen tan letrados.
Á los profesos paresció acá ser alguna nota del rei dezirse esto
por allá, y también porque podrían pensar algunos que él nos
desfavoresce, amándonos tanto: paresció bien acordará V. P.,
que, si le paresciesse servicio de nuestro Señor, no se diese parte
desto á ninguno, pues presto se espera el remedio; y quiçá no lo
escriviera á V. P., sino que es necesario y conveniente darle
cuenta de todas las cosas como pasan, á maior gloria de nuestro
Señor.
A tergo. Copia de una del P. Mirón para el P. Ignatio.
FRANCISCUS DE ESTRADA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CAESAR AUGUSTA 4 AUGUSTI I554
Estrada caesaraugustanis aperit nostrae Societatis institutum.— Accendun-
tur animi ut eam foveant, suisque moenibus amplectantur.
i-
Ihs.
Muy Edo. Padre nuestro en X° Pax X.i sit semper no-
biscum. Por otra de 2 de Julio avisé á V. P. de mi llegada á Ça-
ragoça ^ . Por esta diré lo que después acá en esta çiudad a suc-
cedido, y es, que, deseando que aquí se fundase vn collegio de la
Compañía, y que los señores desta çiudad se declarasen en si
querían ayudar para esta obra ó no, porque, según eso, proveyé-
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 149, prius 378. — Usus est
Polanco hac epistola, t. iv, pag. 366-368, n. 780 et seqq.
- Has litteras hactenus non vidimus.
4 Augusti 1554 295
sernos en embiar aquí más gente, ó en quitar esos pocos que ay,
determinamos de hazer juntar todos los caballeros principales
que en Çaragoça se hallauan, y hazerles vna plática sobre este
negotio. Y así el virey ' hizo juntar todos los caballeros en la
sala de su consejo, y se juntaron más de dozientos con el virey
y otros condes y señores, y yo con otros dos Padres. Estando
todos así, se çerraron las puertas, y començé yo á hazer mi plá-
tica, que duraría vn hora, en la qual les di cuenta de nuestra
Compañía, y de su manera de proçeder, y del fructo que resulta
de fundarse collegios en las çiudades, probándolo con la expe -
rientia de los ya fundados en otras partes, y animándolos á lo
mismo. Movió nuestro Señor tanto los ánimos, que en toda la
plática vbo gran silentio y attentión, y ella acabada, grande
applauso en todos, en tanto grado, que avía quien dezía, que de
su boca lo quitaría, y la hazienda de sus hijos, por darla en ayu-
da de tan santa obra. Otros, que nunca tal avían oydo, y que
estauan engañados con esta religión, ni la conosci an, y que tal
plática á toda la çiudad se avía de hazer; pero que ellos la diuul-
garían por sus casas y por la çiudad.
Hallóse presente á esta plática de parte de la çiudad el jura-
do principal, que estaua al lado del virey, y al fin delia, leuan-
tándose y quitando el bonete, dixo: que él propondría aquello,
que avía oydo, á la çiudad en su capítulo y consejo, y que era
• «Deseava mucho el Príncipe don Phelipe, que el Conde de Mélito
[Didacus Hurtado de Mendoza] quedasse su Lugarteniente General en
Aragon, y los Diputados lo aceptaron, después de varias contiendas... con
ciertas condiciones ázia la preservación de los Fueros, en las quales convino
su Alteza... Y en veinte y cinco de Mayó de este año [1554], á las seis de la
tarde, le admitieron á la Jura... cinco Diputados, que los tres (que eran Don
Miguel de ürrea, Gerónimo Artieda, y Agustín Baptista) por Zaragoza,
nunca consintieron ni fueron; ni el Jurado Quarto, que se llamaba Juan de
Gurrea... Los Diputados que assistieron y lo admitieron eran: el Doctor
Juan García, Abad de la O, Mossen Luis de la Naja, Canónigo de la Santa
Iglesia del Asseo, Don Juan Torrellas y de Bardaxí, Mossen Juan de Santa
Pau, y Juan de Aragonés por Jaca; y Jurados, Gerónimo Carbi, Juan de To-
rrellas, Mossen Carlos de Santa Cruz, y el Doctor Juan Sanz: y assi juró en
la forma acostumbrada, y con las condiciones dichas.» Panzano, Anales de
Aragon, lib. lii, pag. 486-487.
296 Epistolae Mixtae— 845
justo tal obra fuesse fauorescida, etc. Después desto, juntados
todos los jurados y consejeros desta çiudad en la lonja, donde
suelen hazer sus ayuntamientos, quisieron que otro día de la se-
mana yo les fuese á hazer otra plática á los çiudadanos por sí, id
est, á los que representan toda la çiudad, así como la avía hecho
al virrey y á los caballeros, tomándolo como por punto de honrra,
si á la çiudad por sí no se daua cuenta; y así, yo fuy á aquel tri-
bunal, y estando todos los jurados y consejeros dela çiudad jun-
tos, començé mi plática, y acabada, el prinçipal dellos dixo muy
buenas palabras, y quedáronse ellos allí çerrados á consultar y
determinar sobre lo que avían oydo.
El fructo que destas pláticas a resultado es, que, vltra de aver
dado nolitia de la Compañía, que era bien menester, se deputa-
ron dos caballeros que anduuiesen á pedir por la çiudad, y alle-
gar algo con que nos comprasen sitio, donde pudiésemos fundar
collegio; y en poco más de dos días que an andado á pedir, se an
allegado más de quatro mil scudos: la çiudad offresció los mil;
los otros offrescieron diversos señores desta çiudad; y así, se
busca el sitio, y tras él se buscará la renta, porqu; agora no ay
quien nos quiera dar; pero poco á poco con el fauor del Señor se
hará todo.
Para inclinar las voluntades desta çiudad á esta obra tan pía,
y á hazer lo que an echo y speramos que harán, emos tomado
por medio el que en todas partes hallo ser muy efficaz, que es el
de la diuina palabra, que penetra los coraçones, y les persuade
en breue tiempo y con suauidad lo que en mucho y con difficul-
tad los hombres apenas pueden acabar. Y assi, después que aquí
llegué, començé á predicar; y con algunos sermones que e echo
en la yglesia mayor, y en nuestra Señora del Pilar, y en el hos-
pital ', a dispuesto Dios nuestro señor mucho los ánjmos, assi
para su aprobechamiento proprio, como también para ayudar á
* «Hospitale Dominae Nostrae de Gracia, cui, quoniam non incolis
tantum, ut alias saepe fieri solebat, sed extrañéis etiam quibuscumque ex-
cipiendis curandisque destinabatur, nomen hoc ab initio inditum est: Urbis
3t orbis domus infirmorum . )) Polanco, t. IV, pag. 367-368, n. 783,
annot. 4.
IO Augusti 1554 297
la Compañía. Speçialmente me an hablado de dos benefiçios que
querrían algunos annejar á este colegio, cuya informatión irá con
otras, para que allá V. P. vea, si es cosa que conujene, ó qué se
puede hazer.
También el virey, offresçiéndose caso, scriujrá al emperador,
para que proveyese aquí de alguna abbadía, como las de Sici-
lia Jesu Xpo. nuestro señor, author de todo nuestro bien,
acresciente lo que aquí a començado á obrar, y dé á V. P. larga
y santa vida, para que á todos sus hijos rija y govierne á honrra
y gloria de su diujna magestat. Amén. De Çaragoça 4 de Agos-
to 1554. De V. P. sieruo en Jesu Xpo.,
7 Strada, f
Inscriptio: \ Al muy Rdo. Padre nuestro en Xpo., el P. M.^
Ygnatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesús,
en Roma.
Alia manu: 1554. Caragoça. Del P. Strada. 4 de Agosto. 19
de Ottobre.
JOANNES PELLETARIUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
FERRARIA 10 AUGUSTI I554 -.
Quid in quibusdam sociis ipse notet. — De se demisse sentit.— Gaudet de
Societatis incremento. — Adrianum Candidum jam Coloniam pervenisse,
putat.— Maria del Gesso collegii ferrariensis reapse fundatrix habenda
est: ipsa tamen hujus rei honorem negligit.
t
Ihs.
Pax X.i Molto Rdo. Padre. Riceuuto ho le sante ammoni-
tionni de V. R. circa il fratello M. Francesco. Io credo che la più
parte venga dele mie imperfettioni de la sua tentatione, la quale
già pare passata, perchè s' è molto riconosciuto, ma in vn tratto
* Ms. Scicilia. Vide infra, epist. Didaci Hurtado de Mendoza ad Igna-
tium, 27 Octobris datam.
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 61, prius loi.
298 Epistolae Mixtae— 846
torna al medemo, et mettese a scrire queste cose. L' ho priegato
che pigliasse il carico del collegio per amore de Jesù X.°, et che
10 obediria a lui, et non ha voluto: et in vero non è pr attico per
gouerno, et doueria vn poco sottometterse in molte cose, delle
quali li altri hanno più esperientia de lui, et essere più saldo alle
tentationi, senza le quali non è possibile uiuere, massime nella
nostra Compagnia, la quale ha vn tanto assunto, et in la qualle
grande patientia è riquiesta. Dicea non volere andare in Modena,
et pensaua vituperio tornare doue è partito et io diceua che
non era vituperio. Quando paresse che si douesse mandare in
Bologna, essendo iui bisogno d' uno, si potrà mandare, perchè è
più grato molto a li scholari M. .Ambrosio, et per la lingua, et
per il modo d' insegnare, et potrà fare la prima classe.
Circa Lazaro * lui medemo non sa che vole: Y ho voluto man-
dare in Modena, et non ha voluto; lo voleua mandare in Argen-
ta, et non voleua, dicendo che in Modena è stato tentato et ama-
lato, et in Argenta che non seria sufficiente; pur hoggi sè di-
sposto di volere andare in Argenta, et cosi lo mandarò. Quanto
che V. R. dimanda del suo vfficio, lui legge alla 3.* clase. Circa
11 suo procedere, egli è altiero, datto al bere et mangiare, et è di-
uentato grasso et grosso doppo che vienne di Modena, che non
può stare quodammodo in pelle. Spesso vienne in parolle quando
il cretesiero non gli da la colatione et merenda, et bere quando
va al letto ; con fatticha se lena a V hora de li altri ; sed haec
sunt minima, si conferantur cum iis, quae dici nequeunt: pur la
bontà del Signor nostro è grande, per la, quale sempre 1' ho tol-
' Hic existimamus sermonem esse de Francisco Bordon , qui Scipio
etiam dictus est, quique anno proxime elapso 1553, epistolas Mutina dabat,
Liti. Quadr., t. 11, pag. 175, 272; hoc vero anno 1554 Ferraria, saepe,
V. g., Litt. Quadr., t. lii, pag. 8. Cf. epist. 815. Hic autem ahoc autumno...
Ferraria Bononiam translatus» est, PoLANCO, t, iv, pag. 112, n. 215. Porro
de eo scribebat Polancus, ex com. Patri Francisco Palmio, 17 Nov. 1554:
«Ci siamo rallegrati della rinovatione de gli studii e della satisfactione che
ha V. R. del Mtro. Francesco Bordon». Polanco, ibid., pag. Il3, n. 216,
annot. l.
^ Sic, tacito cognomine eum appellat Polanco, t. iv, pag. 86, n. 157:
Argentam «missus est ergo novus P. Andreas [Bonainsegna] cum Lazaro et
quodam alio juvene, qui ad Societatem aspirabat...»
IO Augusti 1554 299
lerato, et sperato in essa che Y aiutarà. Gli ho detto che, quando
fusse cosi tentato, che scriuesse a Roma, et dice hauere scritto.
V. R. degnasi priegare il S. N. J. X. che me die gratia de go-
uernarme primo, et 2.*^ gì' altri, per il che me sento omnino inu-
tile, et tante volte V ho voluto scrire a S. P., pur ho cessato, per-
chè me parea volere fugire la croce in soportare gr altri.
Tutti faciamo ogni di oratione per S. P. Il Signor degnasi
essaudir[ci]. Ci danno la vita queste buone nuoue che ci mandò
il charissimo M. Joanni Polanco ' circa la moltitudine di collegij
futuri. Il P. M. Adriano * era con la febretta, cosi la chiamaua,
et era già a vna giornata de Collonia quando scrisse, di modo
che, quando io hebbi le lettere, feci conto che fusse già nella
patria, o assai vicino.
Quanto a V erettione del collegio ferrarese, già penso haue-
relo scritto come è fatta, et come la casa, chiesa et ogni sito è
della Compagnia in aeternum et in seculum seculi, et cosi lho
comprato nel suo nome, et sborsati i danari, et nissuno è nomi-
nato nel instromento compratore, che io, nel nome della Com-
pagnia; et quella donna ^ in vero è fondatrice per modo de meri-
to, et non ci cura essere nominata, et che ci sappia li bieni che ci
fa: quanto a S. Ecc.*, hauerà pur authorità il collegio, quando ci
sapia che essa è quella che fa il principale. Circa V intrate delli
200 scudi, sono annui et securi sempre et per sempre, del che al-
tra volta ho ricercato, et non dubito che col tempo non aplica
bieni alchuni. Al presente potremo stare 100 12, et quando fusse
compito il numero deli 14, se vederla di prouederli: è vero che
desideraua pagare alchuni debiti grandi questo anno. V. R. ne
mandi quanti vorrà.
Siamo 7 fratelli et Padri et vn coquo condutitio, che sono 8.
* Sic enodanda videtur compendiaria nota, qua satis confuse usus est
Pelletarius, etsi nonnihii mirum id apparet, cum epistola ipsi Polanco
inscribatur, cujus tamen proprium erat hujusmodi laeta nuntia per domos
et provincias Societatis divulgare. Cf. Cartas de San Ignacio, t. IV, pag. 226
et seqq., annot. I .
- Adrianus Candidus (Witte).
Maria del Gesso. Vide epist. 822.
3oo Epistolae Mxxtae— 847
Et qui faccio fine, racomandandoci a V. R. A li 10 d' Agosto
54. De V. R. seruo,
JOANNI PeLLETARIO.
Inscripiio: f Al molto Rdo. in X. Padre, il Padre M. don Jo.
Polanco, sacerdote de la Compagnia di Jesù. A Roma.
Alia manu: Ferrara X Aug.
ANDREAS DE OVIEDO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE II AUGUSTI I554
Laurentius de Virili aedes Societati Jesu próprias donat.— Signa gratitudi-
nis ei, ut fundatori, exhibita. — Novus candidatus sociis adjunctus. —
Exercitia spiritualia Oviedo tradit.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre nuestro en el Señor. La gracia y amor de
Xpo. nuestro Señor sea siempre en nuestro continuo fauor y
ayuda. Amén. Las de 6 del presente, duplicadas, emos resçebi-
do, y si al presente no se responderá por entero, por otra con la
gracia del Señor se escrivirá lo neçesario.
Ayer, que fué día de sant Lorenzo, lo del presente, hizo
M. Laurentio Virilis la donaçión de la casa á la Compagnia y
prometió de dotar el collegio de Tivoli en vida ó en muerte, de
alguna renta ferma, según nuestro Señor le inspirará. Y porque
en la letra de V. P. dezía que sería bien que su S.* prometiese
dotar su collegio á lo menos por vna persona, ó como á él pares -
çiese, con la promessa que hizo, como he dicho, se tomó la in-
telligentia de la letra para podérsele dar la candela, conforme á
las constitutiones y á la letra de V. P., y así, aviéndose primero
leydo públicamente las constitutiones de los fundadores y bien-
hechores de collegios, y hecha la donaçión (lo qual se hizo en
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. Il3, prius 23l, 232.
- Vide epist. superiores, n. 83$, 836, 841, 842, etc.
II Augusti 1554
casa de M. Joán Cocanaro), M. Desiderio ' le presentò vna can-
dela de cera bianca de dos libras y vna onça de çera, con sus
armas y con las armas del Jhus. y otras pinturas bellas de oropel,
tal, que me parece que, en 'fuera de las próprias armas, de rica,
bella y devota, era candela de poderse presentar al emperador
ó al papa. Y emos començado á celebrar conforme á las cons-
titutiones ■: y se dirán las 3 missas por vno, etc., y se dará orden
cómo quede perpètuamente en Tivoli esta memoria de fundatores
y bienhechores, y desea M. Laurentio aver la patente, de que
V. P. dize en la carta, delas gracias de los participantes de los
* P. Desiderius Girardin.
* Juvat exscribere quae Ignatius, Const. pari, iv, c. l^ statuii de me-
moria habenda fundatorum et bene de collegiis meritorum. «De la memoria
de los Fundadores y bienhechores de los Colegios. — i. Porque es muy debi-
do corresponder de nuestra parte á la devoción y beneficencia, que usan con
la Compañía los Ministros, que toma la divina bondad para fundar y dotar
los Colegios della; primeramente, cada semana se diga una Misa perpetua-
mente en cualquiera Colegio por el fundador, y bienhechores dél vivos y
muertos. 2. Ansí mesmo en el principio de cada mes todos los Sacerdotes,
que fueren en el Colegio, sean obligados de celebrar por los mesmos una
Misa perpetuamente. Cada año ansí mesmo, el día que se entregó la pose-
sión del Colegio, se diga una Misa solemne en él por el Fundador y bien-
hechores, celebrando á la intención misma todos los otros Sacerdotes, que
en él moran. 3. En el tal dia se presente una candela de cera al Fundador,
ó á uno de sus deudos, que más propincuo le fuere, ó como el Fundador dis-
pusiere, con sus armas ó devociones, en señal del reconocimiento, que se
debe en el Señor Nuestro. 4. Luego en siendo entregado algún Colegio á la
Compañía, el Prepósito General avise á todas partes della universalmente,
para que cada Sacerdote diga tres Misas por el Fundador viviente y bien-
hechores; para que Dios Nuestro Señor, teniéndolos de su mano, los aug-
mente en su servicio, y después que los llevare desta vida á la otra, en sa-
biéndolo el Prepósito General, advierta á los mesmos para que digan tres
otras Misas por su ánima. Todas las veces, que se dice que se hayan de ce-
lebrar Misas por los Sacerdotes, todos los demás que viven en los Colegios,
y no lo son, deben hacer oración á la intención mesma que los Sacerdotes
celebran, pues la misma razón de gratitud obliga los unos y los otros, en el
Señor Nuestro. 5. Los Fundadores y bienhechores de los tales Colegios se
hacen especialmente participantes de todas las buenas obras dellos y de toda
la Compañía. 6. Y generalmente á ellos, y á los que fueren cosa suya, en
sus días y después dellos, téngase la Compañía por obligada especialmente,
de obligación de caridad y amor, de hacerles todo el servicio que según
nuestra mínima Profesión se pudiere á gloria divina.»
3o2 Epistolae Mixtae— 847
de la Compañía. Y hecha la donaçión (la qual M. Laurentio hizo
con muy buena voluntad y alegría), quedó muy consolado, y me
dixo que se encomendava á V. P. infinities; y entendido la gra-
titud y beneficio de las missas, etc., dixo que lo aceptava, y
riyéndose me dixo delante de M. Navarro, que rogava á V. P.
que lo hiziese hazer á palla batutta, y así V. P. será avisado para
lo que ay obligación.
Se ha alegrado M. Laurentio de aver entendido que V. P.
mandará otro en lugar de M. Desiderio, y desea que sea persona
tal, para estos prinçipios. Y para que el que viniere ó oviere aquí
de estar tenga en qué estudiar, me ha dicho que diese á entender
á V. P. cómo, tiniendo él intención de dar el cumplimiento de las
obras de santo Augustino, querría (contentándose V. P.) que las
partes de santo Augustin que allá ha dado, estuviesen con las
otras en el collegio de Tivoli, por también él en vida poderse ser-
vir delias, mandando al collegio por qualquier libro, y que des-
pués de su vida quedasen todas á este collegio, Y desto me habló
antes de la donaçión, scilicet, el jueves, y ayer, viernes, después
de hecha, me lo recordó; creo que V, P, fáçilmente le aplazerá
en esto, siendo justo, y tiniendo este collegio neçesidad de li-
bros; pero sea como V, P. ordenará.
Conforme á la letra de V. P., que se buscase acá vno para ser-
vigio, aviendo nuestro Señor movido á vn criado de M. Martio á
querer ser de la Compañía, persona virtuosa, y abonado por tal
de M. Martio, y así lo paresçe, después de averie examinado de
los impedimentos, le emos rescebido oy. Paresçe, çierto, persona
segura y fiel en la virtud, y paciente y manso, y creo que le ha
mandado nuestro Señor, mayormente á tiempo que Antonio se
halla mal dispuesto de catharro y resfriado. Podríanse allá infor-
mar de M. Martio (el qual partió de aquí mal dispuesto) por en-
tero, y quando perseuerara y paresçiese más conveniente que esté
en Roma, mandando de allá otro que sirva, le podrán llamar como
querrán. Sin embiar otro, no sé cómo podría este collegio quedar
con vno solo para servir: y confío en nuestro Señor que podrá
estar aquí el criado, que era de M. Martio, seguro, quando el Se-
ñor le dé gracia de perseverar. Tiene algunas pocas letras; pero
II Augusti 1554 3o3
ha dicho que no quiere ser sacerdote , sino servir. Tiene buena
edad y paresce sano: llámase Antonio ocurriendo, se podrá
mandar mayor informaçión.
M. Andrea - ha començado á tomar los exerçicios. M. Lau-
rentio los quiere hazer, y dentro de dos días pienso con el ayuda
del Señor empegarán, ó quando yo me halle más desocupado, que
por él no pienso que quedará , porque los ha pedido diversas
vezes.
Quanto á lo que se a escrito allá, si bastará el instrumento del
vicario sobre la yglesia del Salvador, ó si será menester la bulla
del obispo, etc., creo que sería bien se viese allá, porque acá los
ofiçiales del obispo pienso que no son tan pláticos , y de lo que
fuere menester, mandarnos qualque minuta.
De la calçina he entendido de M. Navarro ' que no la ay.
Caso que sí , si por acá se hallare algún buen medio , se podrá
tratar.
La madona del Paso se ha empeçado á çerrar, fuera de los do-
mingos y fiestas, y hasta aora no a}^ murmuración, que yo sien-
ta, ni pienso que la avrà, cosa que importase, Al hortolano no he
hablado, por aver entendido que no tomaría este assumpto; pienso
que es poco inconveniente, y más neçesario que M. Pietro ^ no
pierda de dezir sus missas, que los pater noster que se podrían
allí dezir por estar abierta, vltra de lo que se ha escrito allá, etc.
El día de sant Lorenzo no se predicó en el Salvador, pares-
çiendo á M. Laurentio Virilis que la gente y ría á la yglesia ma-
yor, y también porque yo me he hallado algunos días deste mes
indispuesto de dolor de espaldas y qualque catharro. Al presente
me hallo mejor per Dei gratiam.
' Antonius de Henricis «qui multis deinceps annis, et initio in pueris
quoque infimae classis edocendis elaborans, Tiburtinum Collegium fideli
atque irrequieta opera et sanctitate vitae magna ex parte sustinuit.') Or-
landini, Hist. Soc. Ies., lib. xiv, n. 20.
- Andreas, propinquus Laurentii de Castello, usuo parente». Episi.
Mixtae, t. Ili, epist. 725, pag. 655.
^ Franciscus Navarro. Vide epist. 835.
* Petrus Pradene.
304 EPISTOLAE MiXTAE— 847
Como se ayan los instrumentos de la donaçión de la casa,
se embiará allá vno con la gracia del Señor.
A M. Martio mande V. P. dezir que, quando embie por su
ropa, embíe por persona fiada, á causa que el su Antonio no aya
menester yr á Roma, y ponerse á qualque tentaçión, y que aun-
que * su S.* se ha amalado acá , podrá todavía tener por bien
empleada la uenida á Tivoli , pues se ha ganado el su criado para
la Compañía, cosa que él tanto deseava que fuese religioso, y es-
peçial de la Compañía. V. P. mande dar aviso del rescibo desta.
Los Padres y hermanos están buenos, excepto Antonio que está
de catharro y mal dispuesto; y en las oraçiones de V. P. humil-
mente nos encomendamos en el Señor nuestro, el qual sea siem-
pre con todos, dándonos su santa graçia y amor. De Tivoli 11 de
Agosto 1554.
Avnque aora no se oviese de pagar la bulla de la confirma-
çión del Salvador, se podría aver en tanto la conçesión de la
graçia; lo que costará no he demandado á M. Andrea. De
V. P. siervo invtil,
Andrés.
M. Joán Cocanaro está mal dispuesto en la cama, de fiebres
tercianas. Desea que V. P. haga hazer oraçión por él: V. P. le
tendrá también por encomendado en sus oraçiones.
t
Inscriptio: Jhs. Al molto Edo. Padre nostro in Christo nostro
signore, il P. M.° Ignatio de Loyola, prepósito generale de la
Compagnia de Jhus., a santa Maria de Strada, appresso santo
Marco. In Roma. Al porto doi baiochi.
^ Ms. aiivnque.
- Frater Antonius de Robore.
12 Augusti 1554
305
ANTONIUS DE CORDOBA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MARCIA (MARCHEN A) 12 AUGUSTI I554 *.
Ignatianae litterae magnam sibi laetitiam attulere.— Mareiam venit, ma-
trem aegrotantem invisurus. — De mutatione morum insigni quorumdam
e suis propinquis, maxime vero Joannis de Cordoba: hujus de Societate
sensa et judicium. — Ossunae academia. — Aliqui hujus civitatis viri
sedem Societatis desiderant. - De candidatis ac sociis. - Cordubam ait
se rediturum post diem Btae. Mariae, caelo receptae, sacram.
t
Mui Rdo. Padre nuestro en Christo. Gratia et pax Christi.
Después que estoi aquí, que a dos meses, e recebido una carta
de V. P. de 7 de Março, y con ella mucha consolación de ver la
memoria que da el Señor á V. P. de esta oueja tan necesitada
de la unctión de su pastor, y tanto más, quanto más fuera anda
de las otras ^ . Mandóme venir el Padre doctor ' á visitar la mar-
quesa '% que a estado y está con una gran enfermedad, y esto
creo que basta dezir para que V. P. la haga encomendar al Se-
ñor. Y como mi aiuda era poca, a sido menester la del Padre
doctor, y así a estado aquí sus 15 días, de que mucho se an con-
solado todos y aiudado, en especial la duquesa de Arcos ^ que
se a confesado generalmente con el Padre, y aiudádose mucho
en su alma. V. P. la haga encomendar al Señor, y á su marido,
* Ex autographo in voi. E, quintuplici folio, n. 2o3, prius 529-532. — In
eod. voi. unico folio, n. 160, prius 401, invenitur fragmentum quoddam
hujus epistolae, in italicam linguam conversam. — Usus est hac epistola
POLANCUS, t. IV, pag. 454-456, n. 971-973, et pag. 469-470, n. I00I-1002.
^ Vide Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 95.
' Michael de Torres.
^ Catharina Fernandez de Cordoba, marchionissa de Priego, mater
P. Antonii de Cordoba.
' Soror P. Antonii de Cordoba, «Maria de Toledo y Figueroa, mujer de
D. Luis Cristobal Ponce de León, segundo duque de Arcos». BuRGOS, Bla-
són de España, t. iii, pag. 12; Epist, Mixtae, t. 11, pag. 701, annot. l.
Epístolas Mixtae, tom. iv. 20
3o6
Epistolae Mixtae— 848
á quien en pocos días a hecho el Señor una mudança grande de
la diestra del mui alto, porque, sacándole de los caminos anchos
y perdidos por donde el mundo lleua á los grandes y poderosos,
le a puesto el Señor en el estrecho que tan pocos suelen hallar
Y aunque para esta obra a tomado el Señor otros medios fuera
de la Compañía, por ser obra suia la digo, para que V. P. le
pida Ueue adelante lo que ha tan bien començado: y diré otra,
que quasi milagrosamente a hecho por la Compañía, sin que nin-
guno de ella hiziese nada fuera de su cubículo, y antes aguardó
á que io estuviese fuera de casa para hazella, de adonde podrá
V. P. entender qué tan mala cuenta daré de lo que V. P. dize
en su carta, que pone á la mía ^ lo que el señor donjuán a hecho
en dar casa, que aunque a sido mucho, en comparación de la
que ahora a dado, es nada. Porque, aunque la auía dado á los de
la Compañía, teníala negada al nuestro capitán y señor lesús la
que él pide por morada, teniéndola ocupada con otra compañía,
que, aunque no estaua en casa, era señor de todo lo que en ella
auía 3^ del señor de ella, de manera que no la dió, hasta que ella
le dixo que la diese. Y estaua tan fortificado el demonio, que ni
sus deudos, ni el emperador, ni el reino todo auían bastado á
ganar esta fuerça, y así lo tenían quitado de los memoriales de
prouisiones de iglesias, con auer estado electo ia alguna vez, y
sus parientes lo dexauan por cosa perdida. Pero el Señor, qui di-
ñes est in misericordia '% entre todos estos males y otros de jue-
gos que a tenido grandes, auiendo piedad dél, entrósele por las
puertas, y con no abrirle sino las de la casa de tierra, dejando
' Vide quae alibi diximus, Polanco, t. iv, pag. 470, n. 1002, annot. 3.
- Allusio ad ignatiana verba in epistola nuper laudata: aCuanto al prin-
cipio del Colegio de Córdoba, y las ayudas que Dios Nuestro Señor le ha
hecho tan notables, todo se pone á vuestra cuenta, y de todo debéis las gra-
cias al que es Autor de todo bien . » — Caeterum vir, de quo statim agitur, est
uDoii Juan de Cordoba, Canónigo de aquella Iglesia^ Abad, y Señor de las
Villas de Rute y Zambra..., hijo de Don Diego Fernandez de Cordoba, el
quinto de los Señores de la Casa de Baena (Duques ya de Sesar) y tercer
Conde de Cabra, y de Doña Francisca de Ziiñiga, y de la Cerda..., respe-
tado por la nobleza de su sangre y poderoso por sus riquezas». ALCAZAR,
Chrono-hist. de la Provincia de Toledo, t. i, pag. 218.
* Ad Ephes. ii, 4.
12 Augusti 1554 307
cerradas las de alma con tan grande banca de perseuerancia y
escándalo, que era tan grande, que con este mal se sufrían y cu-
brían otros muchos, éntresele por la puerta, et expolians princi-
patus et potestates, traduxit confidenter, triumphans illos in se-
metipso y sin dezirle ninguno nada, que por no perderle del
todo, en quanto a que an estado ai los Padres, no le auían habla-
do *, sale un día á medio día de su casa, y pasa á la obra, Y dize
que salga luego, y tome estado de monja ó casada, y que si no,
que la echará de la tierra por justicia, y que no bastará para es-
tornarle esto la larga conuersación ni las prendas que tenían: y
con ser hombre de gran ternura de entrañas, era tal el fuego que
el Señor auía puesto en ellas, que á aquella hora la hizo salir de
casa, y está ia quitado aquel nublado que en toda esta tierra te-
nía escurecido el nombre de la Compañía, diziendo que sufrían
la de Baal con el arca del Señor, al qual den gracias para siem-
pre los ángeles por lo que haze con los honbres, y V. P. se las
dé por esta obra, que a sido tal, que dizen en esta tierra, que
aunque no vuiera venido la Compañía á ella por otra cosa, basta^
ua para creer, que es de Ihs. Y cierto es así, pues de un enemi-
go tan público a hecho un amigo tan grande, que tengo por cier-
to que a de ser para reformar aquella iglesia, y así lo dize él, que
lo espera de nuestro Señor; porque dize que la Compañía viene
á reformar la orden de san Pedro % que lo auía más menester
que las otras, y á la iglesia de Cordona, como más necesitada, y
á su casa como á la más disoluta y perdida que ai en ella, y trata
* Ad Col. u, 15.
- Silentium sociorum «aegre admodum tulit P. Hieronymus Natalis, et
Corduba potius^recedendum cunctisque Decani donis renunciandum a no-
stris putavit, quam huic scandalo, licet de ejus desperaretur remedio, con-
nivendum». Polanco, t, iv, pag. 455; n. 971, annot. 2.— Quid vero Natalis
in hac re egerit aliosque agere curaverit, ut remedium huic malo adhibere-
tur, fuse narrat SantivaÑez, Historia ms. de la provincia de Andalucía
de la Compañía de Jesús, parte i, lib. 1, cap. 12, n. 17. Mutationem autem
morum clarissimi hujus viri, Joannis de Cordoba, lauda vit Bustamante 3l
Decembris superioris anni. Epist. Mixtae, t. m, pag. 706, 707.
' (ílpse vero D. Joannes atììrmabat se sperare quod Societas nostra re-
formatura erat ordinem Sti. Petri, scilicet clericorum». Polanco, t. iv,
pag. 455, n- 972.
3o8 Epistolar Mixtae — 848
de reformar su vida de manera, que es para alabar al Señor. La-
bra una casa pared en ' medio del colegio, y piénsase recoger allí
con el P. Mtro. Áuila y algún otro clérigo, y dexar sus criados
y seruicio, por dedicarse del todo al del Señor, que no desecha
ninguno por viejo, ni por tarde que venga. Es honbre de mucha
charidad, y ala tenido siempre, en especial en criar niños echa-
dos á la puerta, y estos creo que le an de abrir la del cielo, y está
tan bueno. Se honra en sus flaquezas y miserias, para que más
se glorifique el nombre de Christo, y espero en su misericordia
que a de llenar adelante tan gran obra como aquí a començado;
y que aunque los fundamentos sean tan flacos, a de ser grande
el edifiçio de este colegio. Y porque dél escriuen á V. P., y io
escriño al P. Mtro. Polanco sobre la anexión de aquellos bene-
ficios, no diré sino que el prouisor de Seuilla ^ nos a escrito aquí^
pidiendo con gran instancia que se apresurase la ida de la Com-
pañía allí; y de otras personas de aquella ciudad se entiende
quánto se desea y de quánto fruto será allí la Compañía.
También la desean algunas personas denotas y doctas en
Osuna, adonde el señor conde de Ureña ' a hecho una uniuer-
sidad. El Padre doctor se fué por allí, y su S."'a quedó mui satis-
fecho de las cosas de la Compañía, que no lo estaua antes tanto,
y determinóse de entrar en la Compañía un doctor que le[e] la
cátedra de prima de leies, persona de buenas partes; y ansí se
an mouido algunas otras en Córdoua. Y porque en las quadri-
mestres que van con ésta * se les oluidó de poner los Padres y
hermanos que ay en casa, ahora lo diré, que son 18 los que es-
tán allí ahora con el Padre doctor: 4 Padres, y 14 hermanos. En
dos lugares de la marquesa están 8: 3 Padres y 5 hermanos, en-
* Ms. y.
* Gaspar Cervantes de Salazar, de quo infra erit sermo.
' Joannes Tellez Giron, comes IV de Ureña. Vide quae de hac acade-
mia ejusque conditore diximus in Polanco, t. iv, pag. 469-470, n. looi,
annot. 3.
* Diem illae praeferunt 15 Julii. Litt. Quadr., t. lil, pag. 52 etseqq.,.
Corduba datae . Attamen in illis, pag. 58, sociorum numeriis recensetur.
Quorumdam nomina, qui ineunte anno 1554 Cordubae versabantur, posui-
mus in Polanco, t. iv, pag. 447, annot. 2.
15 Augusti 1554 309
fermos y convalescientes. Aquí estamos el hermano Bernardo y
io, más enfermo y necesitado que todos; y así pido á V. P. se
acuerde de mí. Irnos emos pasando nuestra Señora por tratar
algunas cosas que son menester para el edificio que la ciudad
haze de la escuela. Y porque no se me ofrece otro que escreuir,
acabo con pedir á V. P. se acuerde de me encomendar al Señor
en sus santas oraciones y sacrificios, y lo mismo pido á los cha-
rísimos Padres y hermanos en Christo, y á todos nos dé el Señor
su santo amor y temor. En Marchena 12 de Agosto. D. V. P. in-
digno sieruo y hijo,
Antonio de Córdova.
Inscriptio: f Al muy Rdo. Padre nuestro en Christo, el
P. Mtro. Ygnatio, prepósito general de la Compañía de Jesús.
En Roma.
Alia marni: 1554. Marchena.
LUDOVICUS DE MENDOZA
PATRI JOANNI DE POLANCO
SEGOVIA 15 AUGUSTI 1554
Lis fratrum Falconi feliciter composita. — Desperat de instituendo Segoviae
collegio Societatis. — De tiburtino eremitorio, cui nomen Maria del Pas-
so.—In urbem ire anno próximo 1555 Mendoza non poterit. - Societas in
Hispânia secundo vento navigat, — De actis ab episcopo segoviensi, post-
quam Tridente remeavit. — Dieta Melchioris Cano Segoviae.
Jhs.
Muy Rdo. Padre y señor mío in X." Pax Xpi. Recebi la de
V. R. juntamente con otra de nuestro muy Rdo. P. Ignatio, á la
qual respondo, 3^ va con esta
' 15 Augusti.
- Ex autographo in voi. E, quadruplici folio, n. i33, prius 324, ^25, 326.
' Ignatii litteras reperies in Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 143-145,
Cf. etiam in eodem voi. alias, pag. 265.
3io Epistolae MiXTAE— 849
Quanto á lo de la lite de Falconi, esto[y] admirado que de 3
de Mayo me scrina V. R.: de manera que no a llegado á su no-
ticia cómo está acabada, y á mi contento; pues en concluyéndolo
acá, scrini á nuestro Padre solo vna carta, en la qual le di aviso
de todo el concierto. De allí á pocos días scriuí á V. R. : lo mis-
mo á los señores Francisco Rodríguez, Luis de Salamanca y
Alonso López, procurador del dicho Falconi. Visto esto, soy for-
çado á relatar de nueuo cómo me concordé con el hermano y
hermana de Falconi: que les dexé que se enterrasen en la capi-
lla mayor, con que pagasen cada año á la fábrica de la yglesia 40
fanegas de trigo y cebada, digo quarenta fanegas por mitad. Con
esto, hecha la concordia, dimos parte al obispo, el qual la con-
firmó y vuo por rata y grata. Solamente queda agora que allá se
case la lite ó lites, y lo ratifique el papa. Y allende la concordia,
quedaron obligatíssimos á mí las partes; y á toda la ciudad a pa-
recido que he hecho vn acto romano. Yo le he hecho por Dios.
A él piega aceptarle en recompensa de tantos males, quantos he
hecho y hago cada día contra su diuina bondad ' .
En lo del colegio de Segovia no hablo ya, porque hay tantos
lugares donde ofrecen y dan con effeto casas y rentas á la Com-
pañía, que mi voz no vale nada, ni se admite en capítulo. Esta-
remos á lo que nuestro Señor ordenare, y con aquello nos con-
tentaremos. Basta se tenga entendida mi voluntad.
Quanto á lo de Tíbuli no tengo que dezir, pues soy cierto que
todo lo que se gobernare por consejo de nuestro Padre, será muy
bien hecho y acertado: y pésame que V. R. diga que enbíe vn
* De hac lite mentionem facit PoLANCO, t. IV, pag. 481, n. 1017, ubi
quaedam attingit de hujusce epistolae auctore: «Dominum Lodovicum de
Mendoza, veterem Societatis amicum, secum [P. Nadal] Segovia deducere
cogitabat; cui cum P. Ignatius scripsisset ut curaret litem quamdam gra-
vem, qua distinebatur, componere, consilium tamquam praeceptum inter-
pretatus, id fecit, et successit tam prospere concordia, ut utriusque partis
et honori et utilitati consultutn omnino videretur...; non tamen potuit cum
P. Natali hoc anno Romam venire, quod esset oeconomus Cathedralis
ecclesiae, et ad rationem reddendam et ad multa solvenda et recuperanda
tenebatur: ejus tamen domus velut hospitium Societatis erat Segoviae, an-
tequam ibi Collegium haberemus . »
15 Augusti 1554 3ii
poder para arrendar, resignar, etc , en caso que en otra persona
no esté pasado, sabiendo que la casa de Mendoça no debe tornar
atrás de lo que vna vez se contenta; yo no he dado ni daría á
hombre del mundo poder para resignar eí heremitorio si no
fuese para la Compañía, avnque me diesen C ducados de renta y
él no valga dos.
Con esta enbío el poder, como V. R. avisa le embíe: si no
fuere á su voluntad, enbíele de allá hecho, que no hagan acá sino
subscriuirle, y yo le consentiré luego. Del arrendarle por muchos
anños, no sé si se acierta, porque, no siendo tal el ortolano, será
disipador y no plantador. Yo querría no se arrendase por más de
X anños, y con condición que, yendo yo en essas partes y que-
riendo cultiuarle, que cessase el arrendamiento, ó queriendo la
Compañía que lo cultiue alguno de casa. Si esto plaze al Padre,
bien; si no, hágase á su voluntad, que aquella es la mía, y lo di-
cho valga por no dicho.
My yda no puede ser por el anño de 1555, porque me hallo
todavía obligado por deudas, de las cuales, plaziendo á Dios, seré
salido por todo el dicho anño, y me desenbaraçaré de otros ne-
gocios capitulares, á efeto que, abiendo paz, yré á seruir á nues-
tro Padre y á V. R.
De los negocios de la Compañía no diré más, de que van
prosperíssimos, pues tendrán el P. Nadal y el síndico Joán Pau-
lo -, que á boca informarán de todo, como testigos de bista. En
fin, es obra de Dios, y él la multiplica como es seruido.
Lo que acá ay de nueuo, de lo qual V. R. dará parte á nues-
tro Padre, es que los señores obispos que allá se hallaron destos
reynos en el concilio tridentino, muertos por juredición, después
de tratar de algunas cosas tocantes á la fe, trataron de hazer se-
siones y decretos en su fabor contra los capítulos de las yglesias,
y licet ' todos sean hechos, saluo el beneplácito de la sede apostó-
' Dominae nostrae del Passo eremitorium, intelligit, quod tantum «in
gratiam D. Ludovici de Mendoza, qui locum illuni... donaverat», retineba-
tur. Polanco, t. iv, pag. 24, n. 28.
- Frater Joannes Paulus Borrell.
' Ms . hic et statim liced .
3l2
Epistolae Mixtae— 849
lica, acá los dichos obispos este ynvierno pasado [se juntaron en
Valladolid y allí, si liced dicere, trataron juntarse y hazer moni-
podio contra el papa y la autoridad de la sede apostólica. Y esto
digo porque me hallé en la dicha villa á la sazón que los dichos
obispos se juntauan y procura van aver el asensu real para hazer
se obedeciese el dicho concilio en estos rey nos: y avido el placet '
del rey, se diuidieron cada obispo en su obispado, y escomença-
ron á molestar los capítulos, tanto con mandamientos suyos, so
penas pecuniarias y de scomunión, quanto con prouisiones gra-
uísymas que traxeron del consejo, mandando so penas de las
temporalidades obedezcan el dicho concilio. Visto que estas no
eran obedecidas, truxeron otras, so pena de ser abidos por estra-
ños del reyno, y ser hechados dél, amenaçando que proveerán de
las dignidades, canonicatos, etc.
Entre los otros obispos, el de esta ciudad discípulo de
M.*' Cano, se a avido más cruelmente que obispo de España:
porque no le a bastado executar en los bienes de los del cabildo
las penas que en sus mandamientos ponía, pero a prendido el
deán y siete [ú] ocho canónigos en dos vezes; hechado grillos al
deán, hombre de santa vida, letrado, viejo de 65 años, y no me-
nos á los demás; sacándoles los bienes de sus casas, prendiéndo-
les estando en las oras diuinas, descerrajando mano armada las
rejas de la capilla mayor de la iglesia catedral, ansí mesmo la
custodia y arca donde está repuesto el santísimo sacramento, con
poca discreción. A hecho tales obras á todo el capítulo, que an
sido forçados dexar sola la yglesia, no con poco escándalo de la
ciudad, y puestos en tanto estrecho, que los hechauan del reyno,
y tomauan todos los bienes; de manera que, hallándose muchos
'• Ms. placed.
- ((D. Gaspar de Zuñiga et Avellaneda, Comitum de Miranda filius,
apud Salmanticam sacrae Theologiae Doctor, Segoviensis Praesul inaugu-
ratus anno I550. Concilii Tridentini secundae Congregationi interfuit anno
1552. Augustinianos fratres anno 1556 recepit ad urbem, cui, annonae inopia
laboranti, magnifice opitulatus anno 1557... Ad Compostellanam Metropo
lim, inde ad Hispalensem, a Pio V, Pontifice Maximo, creatus Presbyter
Cardinalis, fato cessit anno 1571 ». Colmenares, Historia de Segovia,
pag. 650.
15 Augusti 1554
3i3
viejos y enfermos, otros presos, an sido forçados de obedeçer, es-
perando que su santidad boluerá por sí y por su autoridad y de
su santa iglesia; lo qual si no haze, sea cierto que no tiene nada
en España *.
Todo esto he contado para venir á dezir á V. R. el amor que
el dicho maestro Cano, obispo que fué de Canarias, tiene á la
sede apostólica: y es, que en xv de Junio el dicho maestro Cano
entró en el capítulo de la yglesia mayor de Segovia, y juntos los
señores canónigos, escomençó la plática siguiente: videlicet, que
él pasaua por esta ciudad para yr á vn negocio que mucho le ym-
portaua, pero que, por lo mucho que era obligado [á] aquella ygle-
sia, pues recibió en ella el munus consecra tionis que lo tenía por
bien el detenerse, para uer si podrie concertarlos con el señor
obispo. Hecho este yntro3'to, dixo estas palabras: que no espera-
sen que vendría cosa alguna de Roma, porque estaua ordenado
al embaxador ' que mostrase los dientes al papa, y le amenaçase
que no hiziese cosa contra lo decretado en el concilio, y que no
dexase salir de Roma prouisión alguna, y que lo mesmo están
guardas en los puertos de España para no dexar pasar cosa que
venga de Roma. Item: que los certificaua que ninguna cosa que
viniese de Roma, será obedecida. Más: que no abrá quien lo yn-
time, que le destruyrían, y á instancia de quien se presentase, lo
mesmo, y los hecharían del reyno. Item: que quando viene algún
mandato del papa, y aquí es juzgado por injusto, que no se deve
obedecer, ni menos las censuras que sobre él vienen; y que esta
es y a sido su opinión; y ansí lo aconsejó agora a tantos anños
' «Nuestro Obispo, mui zeloso de su Dignidad y jurisdicion, tuvo el año
siguiente mil y quinientos y cinquenta y quatro pesadas desavenencias con
su Cabildo sobre no admitir luezes adjuntos, y otras cosas. Estuvieron pre.
sos en el Alcaçar el Dean y quatro Canónigos: y con provision del Consejo
fueron entregados al Obispo, que los llevó á su cárcel. Huyeron los demás
Prebendados, y algunos dias celebró el Obispo los oficios, convocando á los
Curas. Ganó provisiones del Consejo para que los presos pagassen quatro-
cientos ducados cada vno, en que los avia condenado, ó fuessen privados de
las temporalidades. Llevóse en fin el pleito á Roma, donde se compuso».
Colmenares, l. c, pag. 510.
- Ms. consecracionis .
Joannes Manrique de Lara.
3i4 Epistolar Mixtae— 849
que vbo en el Burgo de Osma cesación a diuinis, que no se de-
bían obedecer las censuras. Item dixo, que él se halló en las se-
siones postreras en el tiempo del papa Julio III, y que, quando
decretauan los obispos algunas cosas que el legado nos las que-
ría consentir, que él le yua á hablar y le dezía, que si no viníe
en ellas, que el consejo de España quitaríe al papa las compusi-
ciones, y con esto le hazíe venir, avnque sacarle estas cosas era
sacarle las cejas de los ojos; y otras cosas muchas harto necias,
malsonantes, escandalosas y ympertinentes á hombre sabio y ca-
tólico. En fin, digo que se diga á su santidad que mire por su
autoridad, que le prometo que, si no se resiente, que los obispos
deventarán papas.
Lo que scrino es toda la verdad y se probará muy claramente.
Y porque no pensasen que lo scrino con pasión, que no tengo
por qué tenerla, sino por el zelo de la autoridad apostólica, luego
hize á vn letrado, doctor en teología, lo scriuiese de su mano,
como lo avía del dicho Cano oydo, y ansí está, y yo dello hago
fe. Con tanto, ceso rogando á Dios nuestro señor torne por su
iglesia, que cierto es bien menester.
A todos los Padres y hermanos de casa beso las manos y me
encomiendo en sus oraciones. Dé nuestro Señor á V. R. tanta
convalecencia en el spíritu, que no sienta la flaqueza del cuerpo.
En Segovia xv de Agosto 1554. D. V. R. seruidor,
Luis de Mendoca.
Post scripta: * Suplico á V. R. me haga tan señalada merçed,
que tenga memoria por amor de Dios de recordar á nuestro Pa-
dre me haga la merçed que le suplico, sobre que me enbíe vn
breue para autoriçar las reliquias que de esa santa ciudad y de la
de Tíbuli truxe, y que no aya falta.
Tnscriptio: \ Al muy Rdo. Padre y señor mío, el maestro
Johán Polanco, profeso de la Compañía de Jesús, etc., en Roma.
' Quae sequuntur, legiintur scripta in folio, quod epistolae initium an
tecedit, eique adhaeret.
i6 Augusti 1554
3i5
950
NICOLAUS DE LANOY
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VIENNA 16 AUGUSTI 1554
De dotatione collegii viennensis.— Liberalitas Ferdinandi I erga nostrates. —
Viri principes filios suos in nostrorum disciplinam tradere percupiunt.
JHS.
La gratia et pace de Jesù X.° signore nostro sia sempre nelH
cuori nostri. Amen. Rdo. Padre. Questi giorni passati, inten-
dendo che il re de romani ^ se partirebbe de Austria per la Bo-
hemia, doue starebbe (o saltem in questo viaggio) forsi vn mezzo
0 vn anno intero, sollicitassi per la fondatione del collegio, et
diedi al vicecanceliero " vna scritta a foggia quasi de supplica, con
informatione della difieren tia fra li collegii della Compagnia nostra
et delle case o conuenti delli professi, et dal differente modo de
viuere fra loro et li studenti di questi collegii , quanto a godere
de intradi, o non, di retiñere li patrimonii et altri beni temporali,
0 non. Item, dalla diuersità delli beni che se applicano alla eret-
' Ex autographo in voi. E, unico folio, n. lo6, prius 221. — Usus esthac
epistola PoLANCUS, t. IV, pag. 251-252, n. 548. — De rebus in hac contentis
scripserat etiam Polanco Canisius 16 Augusti. Vide BraunSBERGER, Beati
Petri Canisii Epistulae et acta, t. i, pag. 482-488.
* Ferdinandus I.
^ Jacobus Jonas, viennensis academiae vicecancellarius , de quo Cani-
sius, l. e, pag. 485: ((Quoniam vero in Cancellarij mentionem incidi..., hoc
sciat velim prudentia tua, virum esse primae et summae authoritatis apud
Regem, in vindicanda Religione nobis valde faventem, piorum omnium et
Religiosorum fratrum Patronum singularem, qui deinde quanti nos faciat,
quam sedulo nostra curet ac promoveat collegium isthuc , cum parem
habeamus neminem, haud facile dixerim. Rogat autem a R P. Praeposito,
sicut in postremo colloquio exposuit mihi, ut meritorum quae Societati do-
nat immensa bonitas, et ipse particeps fiat, habeatque participationis illius
testes literas. Ego nil dubito, quin optime collocatum hoc in eum benefitium
esse possit, neque ullum e Germanis novi, per quem ad promovendam Re-
1 ligionem acturi melius videamur.»
3i6 Epistolar Mixtae— 850
tione et dotatione de quelli , essendo alchuni beni del stato ec-
clesiastico, altri del stato secolare, et questi o priuati o publici.
Dopo anchora dal modo come gouuerniamo in quelli collegi] la
giouentù nostra quanto al vitto et vestito, reddendo alchune rag-
gioni perchè non debbano essere ridotti a rigorosa disciplina de
abstinentie et afflittione corporale. Finalmente con essortatione
che sua magestà spingesse la maestà del re nostro, a presto fun-
dar con debite intradi questo nostro collegio viennense: ne forte
ista plusquam triennalis mora adduceret grauius periculum.
Alquanti giorni dopo, disse il detto vicecancelliero Jona al
P. Canisio, come lui hauea letto a sua maestà quella informatione
nostra, la qualle, intendendo che faceuamo per hauere perpetue
intradi, marauig[lan]dose, disse che hauea commendato a vn pre-
sidente delli beni della camera, che di quelli se facesse la dota-
tione, et che se scriuesseno letteie de confirmatione, ei comman-
dò caldamente al detto vicecancelliero che vedesse perchè non se
era espedito quello negotio. Restaua che sapessimo noi altri si
doueressimo qui sollicitar apresso alchuno de quelli seignore, es-
pedito in questo negotio, si forsi non fosse inanzi la partita del
re. Et per questo hieri alla sera domandai auiso sopra di questo
dubio al signore vicecancelliero, et me repliccò questa già detta
historia, aggiungendo che altra volta hauea admonito quello
commissario, et ripreso della sua tardità, et che se hauea humil-
mente escusato, per non so che difficultà et occupa tione in altri
negotii di grande importanza. Hoggi se parte il re, et me ha dato
ordine il vicecancelliero che, si quella lettera de dotation non ci
serà data ad manus de qui a 9 giorni , che li scriuiamo a Praga,
etc., et mi disse che omni angaria ' recipiemus istos prouentus,
in óptimo loco assignatos. Sit Deus benedictus in saecula.
Io scrissi Taltra volta a V. R. come per la instantia del detto
vicecanceliero Jona, amico nostro et patrono singulare, haueuamo
consentito de riceuere doi de soi figlioli, di età de dieci a 12 anni,
* Canisius sic: «Singulis, ut vocant, angarijs, pecuniam per partes no-
bis esse suppeditandam.» — Porro «angariae» (Cinerum, Pentecostes, Crucis,
post Luciae) vocabantur, quae nos dicimus quattuor tempora». BraunSBER-
GER, l. e, pag. 484, annot. 4.
i6 Augusti 1554 317
come conuittori et commensali ', non pur con noi nella habita-
tione commune, nè ancho al refettorio nostro, nè in luogo che
fosse drento del corpo del monasterio, ma in vna appendice o ag-
giunta de casamento. Con quelli doi (perchè cè lì anchora luogo
de stanzie) stanno quattro fratelli de vno gentilhuomo, senatori!
ordinis, et se ne potrebbono riceuere anchora fin a g o dieci in
questa foggia , si ben fosseno le scole nostre et altri luogi per
noi apparecchiati della parte del monasterio, il che se fa adesso.
Joanne Tirsio sta con loro in vna stupha et regolarmente
mangia con loro sei. Il frutto può intendere V. [R.j in generalle;
specialmente se caua questo, che questi figlioli, che hanno de es-
sere al suo tempo guuernatori della republica capiscono meiglio
la sana dottrina con le lettere, che essendo in questi altri collegi!
et burse (che chiamamo) sotto il regimine de soi pedagogi alle-
mani, dalli quali non puossono imparare quanto tocca a la fede,
senon impura dottrina et mescolata con le heresie, non sapendo
quelli maestri, nè vogliando ancho altramente insegnare che non
hanno imparato dalli suoi maestri et libri haeretici: della mala
vita loro non dico altro.
Molti signori hanno fato et fanno instantia per li soi, che pos-
sino in tal modo viuere apresso da noi, come quelli sei; ma per
adesso ci escusiamo per mancamento de stanze, non leuandoli pur
la speranza de accettar li suoi, si ben V. R. altramente non de-
terminasse. Molto loda sua maestà questa opera nostra, et tutti
li buoni; li emuli dicono che vogliamo fare tutti jesuiti. Qui, fu-
gendo occasionem et apparentiam auaritiae, non habbiamo vo-
luto noi determinar dal precio del vitto di questi sei alunni nostri,
ma habbiamo indotto il vicecanceliero et vn sacerdote, huomo de
ben, a lui et a noi famifiare et practico, chiamato M.o Michael
Keffering, conosciuto dal P. Schorichio che loro facessero
questo, non hauendo rispetto alli trauaigli nostri, senon pur alla
spesa che fanno. Hauendo io li dato vn desegno breue et grosso
di questa spesa per Y anno , si resolsero che se pagasse per
* Vide epist. 805.
- Petrus Scorichius vel Schorichius.
3i8 Epistolae Mixtae— 851
chiascheduno 26 fiorini. Grande è 1' abondatia dil pan, vino et
della carne in queste bande: adesso volesse Iddio che ce fosse
abondantia de virtù et de beni spirituali.
V. P. per r amore de Jesù X.** mi perdoni tutti li miei errori,
et preghi come suole per tutti noi, soi figlioli indegni. De Vienna
a 16 de Augosto 1554. De V. R. figliolo et seruo nel Signore,
Nicolao de Lannoy.
t
Inscriptio: Jhs. Al molto Rdo. in X.*' Padre, il P. M.e Ignatio
de Loyola , prepósito generalle della Compagnia de Jesù , in
Roma.
S51
NICOLAUS DE LANOY
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VIENNA 19 AUGUSTI I554 *.
De M. Tassis, óptimo Societatis amico. -Dotatio viennensis collegii, re-
giis litteris confirmata. — An expediat adolescentulos, tenera aetate, in
Societatem admitti. — Momenta, quae id suadeant, in Germania praeser-
tim. — Theodoricus Canisius cum socio Romam proficiscitur .
t
Jhs.
La gratia et pace de Jesù X.** signor nostro sia sempre con
tutti noi. Amen, Rdo. Padre. Auanthieri habbiamo scritto alla
R. V, per via del signor Matthias de Tassis, amico nostro specia-
lissimo et zelatore feruentissimo della Compagnia nostra ". Es-
sendo hora partito il re nostro per Praga, non potranno le lettere
nostre, che se mandaranno per via del signor Tassis, hauere re-
capito vitimo tanto presto; nondimeno sua S.ria ci Ha promisso
che, quando veranno nelle sue mani, farà diligentia de mandarle
subito.
Io scrissi come se espettauano le lettere della dotation del
collegio nostro '% le quale hieri riceuessimo per le mani del signor
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n, 107, prius 222.
* Vide Epist. Mixtae, t. ui, pag. 181.
^ Vide epist, superiorem.
19 Augusti 1554 319
vicedoni regio, Christophoro Poli. La intrada è de mille et ducenti
fiorini, assignati sopra li beni della camera, cioè, come io intendo,
securamente, et se fa V assignatione de questa summa per in-
tretener 31 persone, et si riceuerà de tre mesi in tre mesi, non
pur adesso tutta, senon secondo il numero delle persone presenti
del collegio. Quello che loro estimano de supercio, va alle repa-
rationi et augmento della casa nostra, et ci va spese assai adesso;
ma dice il vicedono, che possiamo per supplicche ricorrere alla
maestà del re, benché pare che non habbia lui commissione spe-
cialle de cauar de questa somma denarii per edificar o acommo-
dar questo monasterio alla commodità nostra et delli scolari
nostri.
Dice cheluiritroua, secondo li conti suoi, che se è espeso anno
per anno per il collegio nostro 900 fiorini , cioè [sic] A incirca et
quasi 600. Siamo della Compagnia 22 et 4 seruitori, delli quali lo
vno, chiamato Nicolao, sclauo, se ha offerto a star sempre con
noi, huomo semplice.
Doi giouani de nostri scolari, essendo spinti da Carolo nostro,
fanno instantia per aggiungerse alla Compagnia. Sono solamente
de incerca de 14 anni, de buone parti. Del luno non dubitaressi-
mo, se non hauesse vn braccio quasi impotente, il quale non fu
ben guarito e sanato del chirurgiano , di modo che non le può
estendere dretto, benché lo possi halsarne supra et in alto. La fe-
rita sua fue apresso del cubito dritto, et per questo non é quella
mano tanto grande come Y altra. Pare che Iddio habbia compen-
sato quello detrimento corporalle con doni spirituali: tanto mon-
stra buona phisionomia, modestia et maturità de ingenio. U altro
é viuo, et non dissimile a Joannico Sanjianno. Vorrei pregar alla
V. P. che ci dasse in questa parte il suo auiso, se noi dobbiamo
riceuere et indurre alla Compagnia nostra giouani simili, cioè de
dodeci, 14 o 15 anni, et de pocca scientia. Io non tengo troppo
raggione de dubitare a riceuerli, seño in quanto io mi ricordo che
V. R. soleua dire che non li parea vtile di riceuere simili a Joan-
nico, Paulo, Antonello, et de simile etade. La raggione nostra è
questa; Primieramente, più trattabile et humile è V ingenio de
todeschi, che de alchune altre nationi. Item, se doueria fare dili-
320 Epistolae Mixtae— 851
gentia de conoscere le conditioni loro inanzi che intrassero , il che
facilmente fare si può, essendo sotto il gouerno nostro nelle
scole, et a noi familiari.
Terzo, la causa che ci debbe mouere più a questa parte, è.
1' apparentia quasi certa che in altri luoghi de Allemagna de
breue tempo se fondaranno altri collegii per la Compagnia no-
stra, doue saranno necessarii scholari todeschi per reuscire pro-
pi tii predicatori a quelle terre. Non cè per adesso speranza de
guadagnare più prouetti nella età et nelle lettere, benché dopo
potranno alchuni maggiori sequi tare 1' essempio delli minori,
massimamente quelli che vengono della volta de Baulera et de
Sclauonia, doue il populo non è così aruinato dalle heresie, come
quasi in altre bande de queste regioni ' .
Vengono con queste a V. R. M.° Theodorico Canisio con Ar-
noldo, il suo paesante, ambidoi de grandissima semplicità. Spe-
riamo che il Signore nostro li darà prosperoso viaggio. Domatina
credo se partiranno di qui. Il secondo cercará in Roma conditio-
ne, che li saria vtile al suo finale stato , che è il sacerdotio , al
quale lui ordina li soi studii. V. R. per charità lo adiutarà
Tutti basciamo le sue mani et raccommandiamoci alle orationi
* Sti. Ignatii responsum intelligi potest ex his, quae memoriae prodidit
POLANCUS, t. IV, pag. 252, n. 549: «eos posse in Societatem admitiere, qui,
decimum quartum annum excedentes, decimum quintum attigissent; si
tamen in aliquo puero aliquae causae concurrerent, propter quas in aetate
dispensandum cum eo videretur, permitiere constitutiones ut ipse Praepo-
situs Generalis dispensare posset, et illam dispensandi auctoritatem in hac
parte P. Lanoyo communicavit...: tamen de dispensatione facta se admoneri
P. Ignatius voluit.»
- Polancus, ex com. [scribebat] Canisio, 15 Octobris 1554: «Charis-
simus frater noster Theodoricus incolumis ad nos peruenit, et multis ratio-
nibus amabilis, et commendatus nobis est, sed uel una eius puritas et can-
dor sufficeret.» Et idem eidem, 21 Novembris: uMtro. Theodorico si mon-
stra un' angelo.» Polanco, t. iv. pag, 248, n. 541, annot. 4.— Alia, piena
laudis, ad Theodoricum, Bti. Petri Canisii fratrem, spectantia, vide apùd
eumdem auctorem, t. iv, pag. 273-274, n. 587-588, annot. 2, ubi nonnullos
nominavimus scriptores, qui illius virtutes et res gestas litteris mandarunt.
— Socius vero Theodorici in romano itinere dicitur a Polanco, l. e,
pag. 273, n. 588, «ejus consanguineus, nomine Arnoldus, naviomagensis.»
20 Augusti 1554 32i
suae. De Vienna Augusti 19 1554. De V. R. inutile seruo in
Domino,
Nicolao de Lannoy.
t
Inscriptio: Jhs. Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. M.e Ignatio
de Loyola, prepósito della Compagnia de Jesù, in Roma.
i*5«
ANDREAS DE OVIEDO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 20 AUGUSTI 1554
Ignatii litterae Laurentio de Virili jucundae. — Doctrina Christiana feria
sexta legetur.— Romam Oviedo, stato tempore, se conferet. — Joannes
Cocanaro, aegrotans, adjuvatur. — Sacerdotium quoddam in templum
Sti. Vincentii translatum. — Episcopus tiburtinorum benevolum erga
Societatem gerit animum.
t
Jhs
Muy Rdo. Padre nuestro en el Señor. La gratia y amor de
X.° nuestro señor sea siempre en nuestro continuo fauor y ayuda.
Amén. Las de 19 del presente emos resçibido. Y quanto al ca-
pítulo de M. Laurentio, del amore verso de sua S.*, etc., se le
leí y mostró alegrarse: el Señor sea loado por todo.
Quanto al mudar la doctrina xpiana. al domingo á la tarde,
por quanto, según la experientia de acá, otras veces he entendido
que venían pocos, y creo que los estudiantes no vendrían, por
ser tiempo que ordinariamente vbique quieren jugar, 3^ por otras
razones ha paresçido por aora mudarla al viernes en la tarde, en
la yglesia, remitiéndose V. P. á lo que mejor en el Señor me pa-
rescerá. Y yo así lo juzgo: si después la experientia otro diere á
entender, se podrá mudar.
De lo que se escrive que haga yo cuenta de tornar á Roma
al primero ó al segundo de Settiembre, así lo aré con el ayuda
del Señor.
• Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 114, prius 233.
* Ms. ley.
EpISTOLAE MlXTAE, TOM. IV. 21
322 Epistolae Mixtae— 852
M. Joan Cocanaro ' he oydo dezir que está mejor. Todavía
me avía dicho, que, cuando escriviese á Roma, escriviese que ro-
gasen por él: esto después de lo que he escrito que se rogase; y
así V. P. lo podrá mandar hazer. Ha tenido mucho miedo de mo-
rir: hele confesado, y se a comulgado.
La translatión de la capellanía de sant Nicolao de la yglesia
de sant Salvador, se ha hecho oy, con la gracia del Señor, á vna
yglesia de sant Vicente (de la qual era rector el capellán) á vna
capilla de sant Sebastián, con consenso del capellán y de su ma-
dre, que se dize ser la patrona del jure patronatus, y con autho-
ridad de nuestro segnor el obispo de Tivoli, el qual se a mostrado
después que yo estoy aquí (que de antes no puedo así juzgar) %
muy benévolo y afiçionado á la Compañía, y con mucha amore-
voleza: y así sant Salvador queda libre de la dicha capellanía:
gloria al Señor.
La minuta para hazer la bulla de la yglesia de sant Salvador
se está mucho en mandarse de allá: podrá ser que acá se haga
según mejor se sabrá, como contenga la substantia.
En las oraciones de V. P. humilmente me encomiendo en el
Señor nuestro, el qual siempre sea con todos, dándonos su santa
graçia y amor. Amén. De Tivoli 20 de Agosto 1554. De V. P.
siervo invtil,
Andrés.
t
Inscriptio: Jhs. Al molto Rdo. nostro Padre en X." nostro
signore, il P. M.° Ignatio de Loyola, prepósito generale de la
Compagnia de Jhus., a santa Maria de Strada, appreso santo
Marco. In Roma.
' Ms, Cocacanaro.
- Ex quo Societatem agnovit , Joannes Andreas Croce , tiburtinus
«Episcopus, benevolum admodum et beneficum semper se nostris exhibuit».
POLANCUS, t. IV, pag. 25, n. 3l.
2¿ Augusti 1554
323
S53
JOANNES BAPTISTA VIOLA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FORNOLI 23 AUGUSTI I554
Socios exspectat. — Garfagnanam lustravit. — Quid sentiat de piis sacerdoti-
bus, qui olim se Societati votis obstrinxerant. — Societatis collegium
ibidem non putat erigendum. — De virginibus casulanis. — Alia negotia.
t
La gratia et pace di Jesù Ch risto nostro signore sia con tutti
noi. Amen. Rdo. in Christo Padre. Come per vna mia di Luca
scrissi a V. R., mi trouo assai bene, et son ritornato a Fornoli,
doue staremo io et il compagno sino a tanto che V. R. (se pare-
rà così a lei) ci aduisará doue et quando hauemo ad andarsene *.
In Garphagnana son andato, et feci radunar quelli tre sacer-
doti che anchora ui sono, et la conclusione fu, che non vi era
modo di fondami per hora collegio, primo, per non esserui se non
quelli denari altre volte già lasciati, in caso che quelli della Com-
pagnia andassero ad habitare in quella prouincia, benché ancho
forsi non si hauerebbano senza fastidio ^ .
• Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 41, prius 69, 70.
* Ad rem Polancus, t. iv, pag. 39, n. 57: <(Eorum, qui sub finem Se-
ptembris Roma ad Collegium Genuense inchoandum missi fuerunt, caput
institutus fuit P. Antonius Soldevilla; sed adesse debebat, et ibidem resi-
dere, P. Baptista Viola, qui sub finem anni praeteriti a laboribus oflìcii,
quod gerebat, Commissarii scilicet, absolutus fuerat, ut valetudini afflictae
recuperandae vacaret; et cum ei videretur ad ethicam vel phthisicam pro-
pensus, et molesta tussi vexaretur, ad nativum aerem cum socio Hieronymo
Galvanello missus, et inde Lucam balneorum gratia se conferens, valetudi-
nem recuperavit; et cum aer genuensis opportunus ei valetudinis gratia
fere crederetur, eo libentius a P. Ignatio eo missus est; nam ex pago For-
nulo, ubi erat ipse, Genuam usque duorum tantum dierum terrestre iter
erat».
^ De Garfagnanae collegio Societatis instituendo egimus supra, Epist.
Mixtae, t. II, pag. 769-770, 814-81Ò; ibidemque de piis quibusdam sacerdo-
tibus, qui Societati se votis obstrinxerant. Pater autem Viola «invenit duos
ex illis jam mortem obiisse , qui suis facultatibus initia collegii promoturi
324
Epistolae Mixtae— 853
Et quanto al mio parere (puoichè quello si domanda), dico
che, non essendoci altra prouisione, che meglio è soprasedere in
mandar ui alchuni, non essendoui fondamento nè di casa, nè di
mobili, nè d' intrata alchuna, la quale però pare sia necessaria
a persone che stanno tutto il dì occupati in insegnar'. Et ancho-
ra perchè iui non sono se non contadini poueri, dalli quali non
bisogna sperar' agiuto, essendo tali, che vorrebano li fosse datto
a loro. Frutto grande ui si farrebbe in agiutar' quelli populi; ma
(come altre uolte scrissi) bisognarebbe fossero quelli che si man-
dassero persone atte al molto patire, non essendoui altro fonda-
mento.
Quanto alli tre sacerdoti, ancho volsi intendere come erano
bene preparati alla obedientia, et il primo, che fu don Mariano,
mi rispuose che altre uolte era stato nel collegio nostro di Ferra-
ra, et che fu rimandato a drieto come inutile, et che hora non
pensa più sopra la Compagnia nostra, hauendo hauuto bona li-
centia di starsene a casa sua. Per dire il vero, non so che mi dire
di lui: secondo il suo dire, fu mandato via della Compagnia per
esser' aperto, et per trouarsi per ciò alle volte indisposto. Et
nientedimeno (come me dicono li altri doi sacerdoti) lui non fa
mai che trauagliare in andare di qua et di là alli vfficij sopra
quelle montagne, et spesse uolte zappa et lauora di campo, et ha
cura d' anime, doue sta occupato in cantar, in confessar, etc., et
ancho tiene schola. Non so io che più grande fatica si faccia in
la Compagnia nostra, imo non è tanto grande. Però (saluo me-
liori iudicio) o lui stando in Ferrara non faceua quel tanto che
poteua, forsi per ritornar alla patria, o vero quelli che gouerna-
uano, hauendolo forsi pigliato ad vrta, forno causa che si par-
tisse; sed Deus index est. Mi marauiglio alle fatiche et trauaglij
che fa, come non è stato ritenuto, se pur lui facea il debito suo '.
erant: tertius erat quidam P. Marianus, qui cum in Collegio Ferrariensi pa-
rum utilis ad ministeria Societatis judicatus fuisset, ad sua redierat et pieta-
tis operibus diligenter vacabat». Polanco, t. ]V, pag. 40, n. 58.
* Cum de hujus boni viri reversione in patriam agunt Epist. Mixtae,
t. II, his verbis utitur Landinus, Ignatio scribens: (ìM. don Mariano, per es-
23 Augusti 1554 325
Don Francesco mi disse (come ancho è vero) che hauea circa
sei nepoti, fra maschij et femine, a gouernar', et che, lasciandoli
lui, non sapeua chi potesse hauer' cura di loro, et maxime che
ve ne erano due giouanette da marito.
Praeterea disse che gouernaua in spiritualibus quello piccolo
populo di santo Donino et quel' altro di Naggio, et sino qui ha
hauuto cura di quel monasterio di Casula. Tamen, che, non
ostanti tutte queste cose, quando paresse a V. R., lui lasciarebbe
il tutto. Bene è vero che, secondo si può colligere dal modo del
parlare suo et di don Marco, che V uno et Y altro vorrebbe più
presto stare al paese, che andar' altrouè. Vorrebbano, per dire
chiaro, vbidire; ma che T obedientia facesse a modo loro. Dice
questo don Francesco, che non vorrebbe più a modo alchuno la
cura di quelle monache di Casula, per esser' luogo distante noue
grande miliia da lui, et doue sempre si va per male montagne,
sia estate sia inuerno, sia ancho perchè loro puoco profitano nel
spirito, hauendo il confessore tanto lontano. Et ancho dice che
vi sono bisbigli] nel monasterio, perchè sono gouernati da certi
secolari et contadini, quali non sano che cosa sia religione.
Don Marco dice, che è preparato andare doue sarrà mandato;
ma dice che è sogietto a grande dolore di capo, et che è aperto,
et che temeria (se andasse in qualche collegio della Compagnia)
cascare nelle mani di vno, che non sapesse guidarlo, et che teme
che non perseueraria. Et ancho dice, che ha il titulo di vno bene-
ficio curato, et che mai non è stato a curarlo, et che vorria al-
meno (auanti fosse mandato in qualche parte) esser' stato vno
anno a curar' quel populo. Et ancho dice, che ha promisso di
seruire, id est, di beneficiare in villa sino a Marzo futuro. Di
modo. Padre mio, che mi pare che puoco verso hanno de si acco-
modare alla Compagnia, anci più presto vorrebbano esser sciolti
dalli loro voti. Et forsi che non sarrebbe male scioluerli, non pro-
cedendo loro secondo 1' instituto della Compagnia, anci piglian-
do denari d' ogni loro fatica, come li altri sacerdoti, et anche per-
ser' infermo M. Gio. Pelletario, lo rimandato a casa». Ibid. pag. 720.
Cf. pag. 815 ejusdem voi.
326
E PISTOL AE MlXTAE— 853
chè sono già vecchi, et già hanno fatto il callo nel loro modo di
viuere, et sono puoco affettionati (come mostrano) alla Compa-
gnia Concludo donque (secondo il mio puoco giuditio) che nè di
fare collegio, nè di agiutarsi de quelli sacerdoti, non vi pare fon-
damento, etc.
Quelle monache di Casula (già vno anno fa) li dissi si proue-
dessero di confessore; ma, per esserui andato don Francesco, mai
hanno prouisto. Anci a me medesimo questi di mi hanno detto»
che non vogliano cercarne altro, anci più dicono, che loro sono
sotto il gouerno di nostra Compagnia, et che bisogna che hab-
biamo cura di loro, essendo don Siluestro [dij bona memoria,
della Compagnia, quale fondò il monasterio et le ha puoste là
dentro. Et rationes nostras non admittunt. Credo io che sarria
meglio lauarsene le mani del tutto, perchè, non essendo meglio
regolate di quello che sono, puossono intrauenire molti scandali,
i quai forsi sarriano doppoi gietati sopra la Compagnia, et maxi-
me che quelle monache vanno di qua et di là cercando la eleemo-
sina, et stano li doi et tre et alle uolte otto giorni, che non ritor-
nano a casa. Et pur sono tutte giouane. Don Francesco mi ha
pregato che scrina a V. R., che li piaccia liberarlo da la detta
cura di monache, et che de la rispuosta di V, R. gli ne dia aduiso.
Essendo io aUi bagni, vene quiui a Fornoli don Joanni da
Vaiera, parmegiano procuratore, ad vendere quella casa, etc., et
portomi vna lettera di M. Joanni da Lynato, quale è V altro pro-
curatore nostro, la quale contiene alchune difficultà. Per non
esserui io, M. Hieronymo nostro li diede la bolla di papa Julio, et
ancho quello instrumento che V. R. mi mandò, adciò eh' io po-
tesse vendere la casa, etc., per vso mio: non so quel tanto haue-
' Adhibuit haec Polancus, Z. c, pag. 40, n. 58: uDuo autem alii [in-
tellige Franciscum et Marcum] parati quidem erant, quocumque obedientia
eos mitteret, libenter ire; propensi tamen videbantur ad manendum in ea
provincia, in qua utilem operam proximis navabant, et P. Baptistae parum
idonei videbantur ad Societatis disciplinam subeundam, cura alioqui boni
admodum viri in sua vivendi ratione consenuissent et callum obduxissent».
- P. Silvester Landinus.— Vide de his feminis, Deo sacris, quid dicat
POLANCUS, t. IV, pag. 40. n. 59. Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 57-58, 255.
23 Augusti 1554
327
rano giouato quelle scritture. La lettera va quiui inchiusa; et ve-
dendo V. R. le difficultà, et il remedio che se li può dare, ne
aduisarà al predetto M. Gioanni da Lynato, et questo si puotrà
far', indrizzando le lettere al P. Palmio; et mi pare che sarria
expediente che lui si transportasse sin là, maxime adesso, che la
più parte de citadini et altre persone sono fuora in villa. Sarrei
10 andato a Parma; ma non sapendo come satisfare alle loro
difficultadi, mi è puoi parso superfluo. Però mando la alligata.
Hoggi hauemo riceuuto dal maestro di posta di Sarzana le
di V. R. del secondo d' Agosto: altre non habbiamo riceuuto
doppoi che riceuessimo quelle del 28 de Giugno.
Expettaremo la resolutione di V. R. quando si habbiamo a
partire di qua. Molto si relegramo della reconvalescentia di V. R.
et del bene esser' de tutti lì Padri et fratelli. Non altro, se non
che se riccomandiamo alle orationi di V. R. con quelle de tutti
11 di casa. Di FornoH il 23 di Agosto 1554. D. V. R. indegno
figliolo nel Signore nostro,
JoANNi Battista Viola.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il Padre M. don
Ignatio de Loyola, prepósito generale della Compagnia de Gie-
sù, appresso santo Marco, in santa Maria de Strada, in Roma.
JOANNES BAPTISTA TAVONO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PAX AVIO 23 AUGUSTI I554 *.
Optima socii gaudent valetudine.— Fructus ex obitis muneribus perceptus.
— Episcopus suffraganeus nostrorum consuetudine delectatur. — Patavii
Postellus docet.
Pax Christi. Molto Rdo. in Christo Padre. Questa serà per
dar" auiso á V. R. P. come tutti siamo sani. Dio gratia, et li
fratelli fano frutto nel spirito et nelle letter'. Li scholari sono 90^
quali fano frutto nelli buoni costumi et letter' .
Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 42, prius 71.
328 Epistolae Mixtae— 854
Questi giorni fu chiamato ' a confessar' una gentildonna ina-
lada, quale molto si è aiutata, et dice Iddio hauer' fatto un mi-
r[a]colo in lei. Il medico già la teneua per spaciata: si confessò et
communicò, subito cessò il male, et si leuò in pochi giorni del
letto: ha deliberato mutar' ulta. Similmente ho confessato unal-
tra gentildonna uenetiana, malada, et tanto contenta restò, che
uolse che confessasse alla festa dell' Assuntione tutta la sua fa-
meglia, et tutti molto frutto hanno fatto. Ogni giorno uedo più
il frutto si fa: prima nulla uoleuano suportar', hora ritrouano
contento nel patir', et 1' una inulta 1' altra; sempre uengono di
nouo
Questi giorni son stato a uisitar' il sufragáneo di Padoa,
quale molte carezze mi fece, et 1' auiso de ' alcune cose che tocca
assè a prouedè, et molto mi rengratiò, et mi disse: Ogni uolta so
alcuna cosa che non mi piacia, ciò che tocca a lui proueder', che
1' auisa, che prouederà. Mandò al nostro collegio ditto monsignor
un suo secretano a domandar' il Postelo quale sta in Padoa, et
legge publicamente matematica et filosophia, et predica le feste
nella sua camera. Li risposse che non sta qua. Sa che lui è stato
de nostri, andarò a uisitar sua S. Rma., et saperò la causa per-
chè il domandaua, et narrarò il tutto, circa del Postello, acciò
non pensasse esser' più de nostri. Quanto conferir' col P. M.
Cesar % et far' quanto sua R. ordinerà, molto uolentieri il farò,
et nulla farò senza sua comissione, et per questo son stato a Ve-
netia, per dar' ordine alla casa et studij del collegio di Padoa.
Non altro. Tutti ci raccomandiamo all' orationi di V. R. P. et
di tutti di costi. Di Padoa alli 23 di Agosto 1554. D. V. R. P.
senio indegno,
Gio. Battista Tauono.
' Ms. chiamo.
* Haec usurpavit Polancus, t. iv, pag. 120, n. 235.
' Ms. del.
* Gulielmus Postello, de quo alibi diximus.— Hac vero epistola fir-
mantur ea, quae animadvertimus in Polanco, t, iv, pag. 236, annot. I.
Vide locum.
^ Caesar Helmi, qui collegiis «tam Veneto quam Patavino praeerat.»
PoLANCOj t. IV, pag. 122, n. 238. Illius enim rector erat, hujus superinten-
dens, uti vocant.
I Septembris 1554 329
Inscriptio: Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
de Llo3'ola, prepósito generale della Compagnia di Giesù, in
Roma.
S55
BARTHOLOMAEUS DE BUSTAMANTE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
SALMANTICA I SEPTEMBRIS I554
Borgiae diligentia in obeundo Societatis muñere, sibi commisso. — Viri
principes sese ejus obedientiae tradere cupiunt. — Aliqui sodales nimio
labori indulgent. — Quae sánete sunt constituta, ad unguem exsequutioni
mandan tur.
t
Ihs
Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. Pax Christi. Por auer-
me puesto la obediencia en la compañía del P. Francisco y es-
tar por eso obligado á scriuir en la quadrimestre lo que Dios
nuestro señor me da á sentir del modo de proceder de su R.* en
el ministerio que por V. P.t le está encomendado, lo que se me
ofreçe dezir es, que, así como por su condición natural rehusaua
mucho este cargo, así también, auerle acceptado con tan buen
ánimo por sola la obediencia, haze que la diuina gracia obre en
su R.^ mucha virtud, para responder cabalmente á su obligación,
como se muestra por el cuydado que tiene de discurrir y tratar
por sí mesmo los negoçios de qualidad, que en diuersas partes se
ofreçen á la Compañía, en los quales, sin vsar de encarecimiento,
pareçe que tiene el mesmo gusto que en la oración. Y no es pe-
queña persuasión esta para la virtud de la sancta obediencia,
pues veo que puede con verdad dezir el P. Francisco: Quae prius
tangere nolebat anima mea, nunc, prae obedientia, cibi mei sunt
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. i3o, prius 3l3.— Usus est
hac epistola Polancus, t. iv, pag. 600, n. 1278.
* Franciscus Borgia.
^ Job. IV, 7: Quae prius nolebat tangere anima mea, nunc, prae angu-
stia, cibi mei sunt.
33o
Epístolas Mixtae — 855
El gran contentamiento y consolación que tienen todos los nues-
tros en auerles dado V. P.t en estas partes tal sustituto, muestra
auer sido obra del Spíritu sancto esta electión, como confío en
Dios nuestro señor lo serán todas las que vinieren de mano de
V. P.t. Y tiénese del P. Francisco este contentamiento con mu-
cha razón, por ser tales sus obras, que con el buen olor delias
está presente en todas partes, y á todos es gran exemplo de vir-
tud, por auer estudiado y aprouechado tanto en la scucia del Se-
ñor, que dixo: Discite a me, quia mitis sum et humilis corde Las
quales dos virtudes de mansedumbre y humildad le hazen tan
amado de Dios y de los hombres, quel mundo se va tras él, en
tanto grado, que algunos señores y señoras de título vienen de
suyo á importunarle que en el estado que tienen los admita á su
obediencia, y se le quieren subjectar, aunque no los admitte. Y
consulta á V. P.t, á importunación dellos, si auría lugar de ad-
mitirlos en alguna manera, no tratando de que entren en esta
cuenta las mugeres; ó en qué grado se podría condecender con
algunos destos señores, que con mucha instancia le piden esto,
aunque á todos ha desafiuziado dello.
Algunas vezes pareçe que conuernía, para el buen gouierno,
vna muestra de rigor en el Padre; y véese por otra parte que obra
en él más la mansedumbre, que en otro qualquiera manera de
districtión; porque con su blandura no dexa de aduertir á cada
vno de sus faltas. Y la experiencia le muestra que, para edificar
los muros de Hierusalem, no ha menester tener las armas en la
vna mano, pues con traerlas ambas pacíficamente, en la obra del
edifiçio se vee creçer y subir cada día más. Bendito sea tan buen
Señor, que de tales obreros va proueyendo siempre á su nueua
obra.
Tiene su R.* mucho cuydado de hazer guardar ad vnguem
las constituciones y reglas que por ahora se pueden cómmoda-
mente guardar, porque, hasta tener edificados collegios y casas á
propósito de nuestro instituto, y proueydos de personas quantas
son menester para todos los ministerios dél, no se pueden guar-
Matth. XI, 29.
1 Septembris 1554 33i
dar con entera perfectión. Y aunque cada día entran muy bue-
nos subiectos en la Compañía, con ofreçerse de nueuo tantos
collegios, van los suppósitos tan repartidos, que es menester
gran discreción para que, por cumplir vno con muchos officios,
no se debilite tanto, que se pierda del todo, como en algunos Pa-
dres se ha visto, que por ocuparse en diuersos ministerios vn año
ó medio sin deuida moderación, quedan inhabihtados para mu-
chos, y algunos para toda la vida. Nasçe esto de yrse afectionan-
do tanto la gente á los nuestros, que para qualquiera obra spiri-
tual que se ofrezca, acuden comunmente á ellos, de modo que,
aunque fuesen muchos más, temían harto que hazer. El Señor,
por quien se toman los trabajos, dé las fuerças que son menester,
commo pareçe que las da á muchos de nuestros Padres quasi mi-
lagrosamente.
Todo lo ua ordenando el P. Francisco á gloria de Dios nues-
tro señor, cómo por el ministerio de la Compañía vaya siempre
adelante el diuino seruiçio, y los obreros no desfallezcan con im-
moderados trabajos.
V. P.t en sus santos sacrificios fauorezca á sus hijos, y á este
abortiuo, qui non sum dignus vocari filius tuus Háganos dig-
nos nuestro Señor de sentir su santa voluntad, y de enteramente
cumphrla. De Salamanca i.** de Setiembre 1554. De V. P.t me-
nor hijo y indigno sieruo en el Señor nuestro,
Bustamante.
t
Inscriptio: Ihs, Al muy Rdo. Padre nuestro en Christo, el
P. Mtro. Ignacio de Loyola, prepósito general de la [Compañía]
de Jesús, en Roma.
Alia marni: R.ta alli 26 di X.bre
* Lue. XV, 19.
332
Epistolar Mixtae— 856
S56
GASPAR JOFRE DE BORJA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALENTIA 3 SEPTEMBRIS I554
Amorem suum in Societatem Jesu testatur. — Sedem nostris Caesarau-
gustae vult constitutam. — Favet domui barcinonensi. — Opera sodalium,
in excolenda sua dioecesi, adjuvari cupit.
t
Muy Rdo. in Xpo. Padre. Por offrescerse la opportunidad de
la yda del P. Nadal, prouincial, á donde V. R. stá, mehapares-
cido scriuille solos estos ringlones, y pocos, por la prissa de su
partida, anque quisiera fueran más, si el tiempo lo quisiera, por
la recreación mía spiritual que scriuiéndole thomara. Solamente
diré, que, sabiendo por el P. Francisco de Borja y por estos
Rdos. Padres de la Compañía de Jhs., á la qual yo tan deuoto
soy, que para crecer el número de tan sancta Compañía y exer-
cício, conuenía mucho al seruicio de nuestro señor Dios, que en
la ciudad de Çaragoça, del rey no de Aragón, por ser tan popu-
losa, se edifficasse vn collegio, y como yo á ello esté tan affec-
tionado, anssí por lo que he dicho, como por recaer en dicho
reyno, donde está él, vn obispado de los míos, he scrito al
P. Francisco de Borja la intención que yo tengo, para que se
diesse alguna quantidad de renta, como la que di al collegio de
Gandía ^ . Está entablándosse el negocio. Confío en la diuina bon-
dad, de cuya mano todo bien depende, que lo encaminará como
más le fuere seruicio, y á los que esta tan sancta obra desseamos
hazer, nos dará fuerças para ello.
Y porque también supe que no las tenían, como era menes-
ter, los que en Barcelona han empeçado de edifficar vn collegio,
* Ex originali in voi. Epist. diversorum , duplici folio, n. 89, prius
371.
- Cf. Epist. Mixtae, t. ii, pag. 157-158, 450; ubi tum de reditibus,
gandiensi collegio datis, tum de ipsius dantis genere ac nobilitate diximus.
3 Septembris 1554
333
he mandado estos días passados se labrasse á mis costas, de modo
que en él se pueda habitar y celebrar los officios diuinales *. Re-
ciba este poco seruicio, en cuyo seruicio reynan los que le siruen;
y por la prissa no diré más, de remittirme á la relación del dicho
P. Nadal, y supplicar á V. R. que iterum et de nouo conceda á
mí, y mande á los Padres de la santa Compañía, como ya lo
tiene mandado, que siempre que para predicar la doctrina Chris-
tiana á los feligresses de mi obispado, yo nescessitare de algunos
dellos, vengan á exercitar tan buen exercitio y si aquí yo puedo
emplearme, en toda cosa que me mandare la haré con muy en-
tera voluntad, y la temé en merced que V. R. la mande, cuya
muy Rda. perssona N. S. guarde, y [en] su sancto seruicio por
largos años consserue. De Valencia á iii de Setiembre 1554. De
V. R. devotíssimo, que en sus horasiones sencomienda,
Hel Obispo de Segorve y de Albarrazín.
» De hoc facto sic Polancus, t. iv, pag. 372, n. 797: «Misit Episcopus
Segurbiensis famulum cum pecunia Barchinonam ad ecclesiae illius aedifi-
cium absolvendum, et in eadem concionantem P. Stradam audire volebat:
quadragesima sequenti in exercitiis etiam spiritualibus ab eodem Barchino-
nae institui postulavit, nam tune in gregis sui visitatione occupatus erat.
Magnam vitae mutationem in melius hic Episcopus fecerat, sumptus supér-
fluos suae domus resecaverat, et cum multum deberet pecuniae, et cum
damno non mediocri cambiorum eam esset accepturus, venit illi in mentem
quod magnam vim argenti ad mensae suae ministerium haberet; et ita ex
vasis argenteis pecuniam confecit et debita sua dissolvit, fictilibus vasis
contentus)). Cf. Litt. Quadr., t. iii, pag. 169-172.
- Piae optimi episcopi petitioni respondit Ignatius: «En lo que toca al
ministerio que de los Nuestros querría Vuestra Señoría en ayuda espiritual
de su grey, aunque me parece bien lo que ofreció el Maestro Nadal, yo es-
cribo al Padre Francisco, Comisario nuestro en toda España (como á quien
pienso tendrá voluntad de servir á Vuestra Señoría en el Señor nuestro),
que procure de hacer en esto y en todas cosas que Vuestra Señoría manda-
re, todo lo posible . » Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 363-364. Missi
igitur postea fuere Albarrazinum Patres Ludovicus Santander et Balthasar
Piñas «et christianam doctrinam, canendo per publicas vias cum campanula,
docebant, donec, omnibus pueris congregatis, in Cathedralem vel aliam
ecclesiam ingrediebantur . Aderat autem aliquando Episcopus, et non sine
lacrymis doctrinam explicantes audiebat...: dabat... puero vel puellae, qui
melius doctrinam christianam referebat, nummum argenteum , vel quid
hujusmodi, ut magis ad ejus studium animarentur, et copiosus omnino
fructus capiebatur.» Polancus, t. IV, pag. 371, n. 793-794; Litt. Qnadr.,
t. UI, pag. 170.
334
EPISTOLAE MlXTAE— 857
Inscriptio: f Al muy Rdo. in Christo Padre, el P. Mtre. Yg-
nacio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jhs., en
Roma.
JOANNES NUNES BARRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE II SEPTEMBRIS I554 *.
Dei bonitate fretus et obedientia ductus, oneri humeros supponet, et munus,
a quo vehementer semper abhorruit, obibit. — Sociorum ac precum
auxilium deposcit.
t
Jhs.
Rdo. in Xpo. Padre. La summa graçia y amor de X.° nues-
tro Señor more syempre en nuestras ánimas. La de V. P. de la
hecha de 26 de Julio reçebí, en que me manda que acepte el peso
tan grande de tanta dignidad, cosa tan indigna de my poquedad
y fragilidad , y que toda ^ my vida tanto repugné , que antes to-
mara por partido estar por años cargado de hierros captiuo , que
poner esta sola ánima que tengo en peligro de offender á su tan
libéralissimo criador. Mas como V. P. me lo mande % no tengo
qué dezir, sino someter mis flacos hombros á la tan pesada carga,
quia ars artium, scientia scientiarum regimen animarum, vt in
sacro quodam * canone habetur , my rudo intendimiento al suyo
alumbrado por Dyos, my rebelde voluntad á la de V. P., pues
por ella me es declarada la de my Dyos y señor. Las fuerças que
en my faltan, espero que supla su diuina magestad, pues sabe que
por sólo su amor me offerezco á la muerte y todos los otros peli-
Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 209, prius 568, antiquitus
448, 449. - Hanc adhibuit epist. PoLANCUS,t. iv, pag. 578,579, n. 1235, 1236.
' Ms. todo.
^ Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 254 256.
* Ms. quoddam. Porro laudata a Nunes verba auctorem habent Stum.
Gregor. Reg.ofjìcii pastor alis, cap. i,et adhibentur etiam in Decret. Greg.,
Uh. I, tit. XIX, cap. 14: «Cum sit ars artium regimen animarum, districte
praecipimus...»
il Septembris 1554 335
gros inferiores á ella, á la braueza de la mar, y á los variables
vientos, solendo antes cantar que entrase en la Companya: At tu,
saeue aquilón, nunquam mea vela videbis.
Grande obligación tiene V. P. y mis charíssimos Padres y
hermanos á me ayudaren en sus sacrifiçios, en que yo confyo
mucho, para que no desfalesça por my poca virtud, adonde la
falta puede ser pérdida de tantas ánimas, que costaran la vida
á X.° nuestro señor. Ruegue V. P. á su diuina magestad '
que me mude in alium virum , como mudó á Saul ; mas que me
tenga de su mano libéralissima , que después no sea reprobado
como él, cosa que á my me haze temblar * y temer los inscruta-
bles juyzios de la sabedoria profundíssima de Dyos. Mas por otra
parte contemplo su bondad infinita, cuja propiedad, como dize
Dionisio, es esse diffusiua sui ipsius % 3' que mirará my pobreza
en todo y poquedad, en sólo él posta my esperança.
Mas como la sabedoria de Dyos no refusa, antes quiere y
manda, que busquemos los medyos conformes al fin, quia qui
vult finem, vult ea, quae sunt ad finem, mui neçesario es que V. P.
me mande dar buenos letrados, en especial los dos que le escreuí,
el P. Tiburçio y Francisco Rõiz *, que por su claro engenio, avn -
que para qua pareçe que no tienen talento para predicarem , son
muy neçesarios para los muchos concilios y frequentes disputas
que contra tantos y tan grandes errores, de más de 1500 años á
esta parte, conuiene que tengamos, y muchos otros para ministrar
el sacramiento , que á los enfermos allá no se da, y otros para
entrepetar y componer muchos lluros de confesiones, de deuo-
ción, y concilios, y decretos en su lenguoa. Y la mayor dificultad
que alio, que puede ser daquí á diez años no sermos socorridos
dotros Padres, que es mui gran falta, porque anda vna armada
de turcos en el estrecho de Mecha, de xvi galeones y tres ñaues,
el año pasado, y puede cada dya creçer más por nuestros peca-
dos, para resistir á la qual a menester hazer otra mucho mayor,
* Ms. Ruegiie á V. P. á su divina magestad.
* Ms. templar.
' De diviiiis nominibus, cap. iv.
* Antonius de Quadros et Franciscus Rodrigues.
336
Epistolae Mixtae— 857
que costa mucho, y S. A. está pobre, y no la quererá hazer tan-
tas vezes. A la India, avnque sea faleçido Mtro. Francisco y
Mtro. Gaspar * y otros, es cosa que cada año se puede prouer y
crestar estas colmenas de los colegios de Spaña, que nuestro Se-
ñor prouerá dotras abejas mui buenas.
Francisco Rodríguez tiene pocos oyntes de su lectión de los
casos, y esos tan indoctos, que muchos Padres otros ó hermanos
los pueden 1er. Para predicar dizeque no alia talento, y tiene de
Dyos grandes feruores para el preste: y así crea V. P. que tiene
para allá vno de los mijores talentos que ay en la Compañya
aquá agüera. Confieso que y ré mui consolado y animado con es-
tos dos Padres, que aquá se pueden escusar, y escrupuloso sin
ellos, avnque con todo obedientíssimo á lo que V. P. mandare.
Los demás sean los más sufficientes ^ que V. P. aliare, para que
su consciençia y la mya queden seguras; porque bien ve que des-
pués ' daçeptado el cargo, queda todo de precepto, y las más obli-
gaçiones de la Company a son de consejo, que se a de dexar para
cumplir con el precepto, el qual así obliga á V. P., que me manda
aceptar el cargo, como á mí, que lo acepto: y las paredes flacas y
viejas con buenos pontones se an de sustentar, no se caya todo
en tierra.
En los sacrifiçios y deuotas oraciones de P. me enco-
miendo, y de todos mys charíssimos Padres y hermanos. De Lix-
bona á los XI días del mes de Setiembre de 1554. Obedientís-
simo hijo y indigno sieruo in Xpo. de V. P.,
Inscriptio: f Al muy Rdo. en Xpo. Padre Mtro. Ignaçio, ge-
neral de la Compañya de Jesús, en Roma.
' Franciscus Xaverius, Gaspar Barzaeus.
- Ms. suffientes.
^ Ms. depués. ^SO^* 04>
JOHÁN NUÑEZ.
i3 Septembris 1554
337
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA l3 SEPTEMBRIS I554 *.
Renata, Ferrariae ducissa, haereticorum erroribus adhaeret. — Artes, ad
decipiendum ejus animum, a novatoribus adhibitae. — Hercules, dux,
uxoris pertinaciam perfringere conatur: removet ab illius famulatu peri-
culosum ancillarum gregem.— Renata manus victas tradii. — Veretur
Pelletarius ne sit inconstans et parum sincera haec Renatae mutatio.
t
Jhs
La gratia et amore del S. N. J. X. accresca di continuo nelli
cuori nostri. Amen. Per essere certo che di qua non potria scrire
alla P. V. cosa più grata, che auisarla del felice successo che la
diuina misericordia degnase dare al negotio circa la reduttione
della nobilissima casa de madama massime hauendosi conmes-
so, et circa li ponti che ci dette la P. V. nel partire di Roma, ad -
gionto strettamente questo: che hauessimo d' aiutare quanto fare
si potesse detta casa; del che S. Ecc.* molto se rallegrò, dicen-
doli tale desiderio della P. V. Auisarò la P. V. come il N. S. X.**
Jesù ha commosso S. Ecc.^ a mettere in essecutione vno di sette
ponti che nelli primi giorni io gli dette in scritto cioè de fare
che madama stesse o al castello de S. Ecc.*, o appresso, al quale
trouaua assai difficultà da prima. A questo ci ha datto caggione
vn tradimento che li nemici della santa fede nostra ci hanno fat-
to, mandando di Geneue vn conto o marchese *, il quale già ha
lasciato il Signor da molti dì, et è andato a stare lui, cioè in Ge-
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 63, prius io3, 104.
- Renata de France, ducissa Ferrariae.
Haec septem puncta affert Polancus, t. iv, pag. Ó8-69, n. 124. Vide
locum et quae loco subjecimus. Praeterea, idem auctor, ibid., pag. 73-75,
n. l3o-l3l nostrani epistolam usurpavit.
* «Sermo hic esse videtur de Francisco Morel, quem Geneva Calvinus
misit Ferrariam sub initium Augusti.» Polanco, /. e, pag, 73, n. l3o,
annot. 2, ubi multa huc spectantia congessimus.
Epistolae Mixtae, tom. IV. 22
338 Epistolas Mixtas— 858
neue. Questo traditore vienne in habito incognosciuto, et stette
fino a sei hore di notte a predicarli et seminare la zizania, di modo
che r indusse a perseuerare, mangiare carne, secondo il solito,
donde già era ritirata. Et questo fu essendo di fuora S. Ecc.^, il
che quando lo seppe circa le sei hore di notte, la mandò a torre
in castello suo, et menare nel castello de S. Ecc.*. Fa ricercare li
libri, li quali erano in numero circa 100, di più fermentati che si
può pensare, et fumo tolti. Gli tolle le figliuole, et le mette nel
monasterio del Corpo di X.° gH tolle tutti staffieri, tutte le don-
zelle et argentaria, et denique la priua d' ogni commodo, dicen-
do: Et sub viri po testate eris ^ Stette cosi alchuni di, visitandola
quello Rdo. penitentiario et inquisitore generale de Francia % il
quale, non vedendo speranza, determina partirse, et piglia di essa
licentia, dicendogli che gli doleua sin al cuore , che non poteua
portare al re suo cosa d' allegrezza, etc. Et ecco la sera medema
il Signore, longanimis et multum misericors *, tocca il cuore della
pouera peccorella, la quale chiama il suo maestro di casa, diman-
dando sei detto Padre era partito; et gli disse che andasse in casa
sua, priegarlo che domane degassese dirli la messa, il che fece
detto maestro de casa, etiam che già fusseno doa hore di notte;
et volendo restare sino alla matina, detta madama non volse. Et
di fatto, sei aspettaua la matina, non trouaua detto Padre, come
lui m' ha raccontato. Onde giudichiamo che a Domino factum
est istud ^ Martedì la matina adonche oldette la santa messa, et
promesse de confessarse et communicare, occorrendo alchuna
buona festa. Il medemo giorno S. Ecc."" gH restituitte le sue don-
zelle (forse troppo presto), significandoli che hauea fattogli cosa
* Quam habuerit originem ((monasterium, quod dicebatur Corporis
Christi» et «prope palatium Ducissae erat», explicuimus in Polanco, t. iv,
pag. 70, n. 125, annot. l.
- Gen. ih, 16.
' «Doctor Matthaeus Ori, seu, ut alii scribunt, Ory vel Oriz...» POLAN-
CO, /. e, pag. 72, n, 128, annot. 2.— Hunc clarissimum O. P. virum rex
Galliae, Henricus II, Ferrariam miserai, ut suo nomine ducissam alloquere-
tur, et ab erroribus contra fidem eam revocare contenderei.
* Ps. GII, 8.
5 Ps. CXVII, 23.
i3 Septembris 1554 339
grata, et secondo che lei se portaria verso lui in obedientia, cosi
lui seria verso lei. Sichè la P. V. vedde le cose in che termini
sono. Le figliule sono anchora nel detto monasterio: le visito, et
sto qualche volte tre bore et meza con loro. Sono da bene, da
bene, et presto staranno o al castello di S. Ecc.*, o vero in vn
castello appresso di nuoi.
La P. V. ferà perseuerare li Rdi. Padri nostri et fratelli nelle
orationi, et massime acciò che S. Ecc.^ si dia vn poco più spesso
r orecchia, il che desideraria, ma non ardisco ingerirme, per non
dare sospetione che sia io troppo sauio, o voglia fare a modo
mio ' . Onde bramo che el diuino spirito V inspira de chiamarci
et dirli quanto esso medemo si darà la gratia; perchè so certo, che
sapiamo di fuora il pallazzo cose, che non sanno dentro, le quale
se le ricercassimo, gli aiutariano. Ma questo è il male di grandi,
che non audiunt, etc. A li 13 de Settembre 54. de Ferrara. De
V. R. figliolo indegno nel S. N. J. X.,
JOANNI PeLLETARIO.
Inscriptio: f Al molto Edo. in X. Padre, il P. M. don Ignatio
de Loyola, generale de la Compagnia de Jesù, in Roma.
S59
THEOTONIUS DE BRAGANÇA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VENETUS 15 SEPTEMBRIS I554 *.
Venetias appulisse, scribit.— Orat Ignatium ut velit socium SimoniRodericio,
dum ibi versetur, ipsum Theotonium designar!.
t
Jhs
Muito Rdo. Padre. Huma carta de V. R. me foi dada, em que
me mandaua sair de Portugal e irme ha Cordoua '% por via do
P. Miram, e ho duque * e meus parentes eram de pareçer que eu
' Vide epist. 863, die 20 Septembris datam.
- Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 40, prius 66, 67,
^ Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 2.
■* Theodosius de Bragança, Theotonii frater, ex eodem patre.
340 EPISTOLAE MlXTAE— 859
fose ha Paris, por Cordona ser contrairá a minhas mas desposi-
çõis, e também nam ter estudo. E por me elles dizerem que tinham
recado da obedientia que fosse isto con seu parecer delles, quis
auiriguar o negotio com ho P, Nadal: e sabendo que ho P. Fran-
cisco ' tinha o cargo, lhe propus o negotio, e elle lhe não pare-
çeo bem, antes que me uiesse logo a Veneza e pasasse em com-
panhia do prinçipe de Castella ho que fiz ate Inglaterra, e dai
me passei a Flandres, e atrâuessei toda Halemanha, como trazia
por regimento do P. Francisco. Chegei aqui com asaz de traba-
lho, como Déos sabe; e pollo saber assi, ordenou que achasse eu
aqui ho P. Mestre Simão, com que fui em estremo consolado, e
con sua presença me pareçia que estaua ja naquele amor, paz e
tranquilidade antigua, que, certo, Padre, estou espantado das
mercês que Déos lhe comunica, porque pareçe que tudo isto fu-
gio, pera de assi passa[r] por tantos trabalhos. Cada uez acho que
aprender de sua conversação mais: praza a Déos me saiba apro-
ueitar. E certo que esta foi huma das prinçipais causas que me
deteueram na Companhia, e assi folgaria eu que, no cabo de tan-
tos trabalhos, V. R. ouesse por bem que eu andasse ca por seu
companheiro emquanto elle ca andasse, e com isto farà V. R.
esqueçerme todos os trabalhos e desasosegos da alma que em Es-
panha me deram os da Companhia, que não pareçião senão leões
contra quem se lhes não queria tirar da boca, o que não queria se
me tornasse a rrenouar: antes pera que de minha parte não ficasse
cousa por sofrer, folgei de vir ha estas partes quando me man-
daram, porque não he saúde de minha alma desasosegarem na
tanto. E se me vir com V. R., auiriguar-me-ei antes que faça
mudança ' e busque vida quieta, e com amor e paz de minha alma,
' Franciscus Borgia.
^ «Philippus... in portum magnum, qui est ad Flavium Brigantium, ire
perrexit... Postridie, qui fuit ad tertium Idus Julii, Philippus naves, cum
advesperasceret, solvit, in tres acies partita classe.» Sepulveda, De rebus
gestis Caroli V, lib. xxix, n. 29-31. — Cabrera, Historia de Felipe 11,
lib. I, cap. 5 scripsit: «A once de Julio salió de la Coruña con sesenta y
ocho navios el Rey D. Felipe»; sed Muñoz, Viaje de Felipe II á Inglate-
rra^ pag. 64 asserif. «Salido pues á los l3 de Julio».
' Ms. mundaca.
i »
15 Septembris 1554 341
que ha do corpo munqua acharam em mim (ainda que sou de
dentro pecador) que ha buscasse, antes muitas vezes me deram
occasiam disso os da Companhia. Porem eu espero em nosso
Senhor, que assi como sempre me fez merce por mejo do P. mes-
tre Simão, que assi, consolando o V. R. , console a mim, o que sera
tanto seruiço de Deos nosso senhor e bem da Companhia, da ca-
beça e dos membros, que todos seremos consolados; pois V. R.
he nosso Pai, e nos seus filhos, e uencera ha charidade e pruden-
tia a inprudente e çega opinião de alguns. Humas cartas trazia
pera o P. Nadal de meus parentes; e porque se me perderão, as
não mando, senão essa do duque e inffante. V. R. me mande en-
commendar a Deos, e não se esqueça de mim em suas oraçõis.
O treslado da minha obedientia mando a V. R. * De Veneza de
Setembro 15, 1554. Filho de V. R. em ho Senhor nosso,
Dom Theotonio.
Inscriptio: f Ao muito Rdo. Padre, ho P. M.e Ignatio, prepó-
sito geral da Companhia de Jhus.
Manet cera rubra sigilli.
ANDREAS BONINSEGNA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA I5 SEPTEMBRIS I554 '-.
Argentam se contulit.— Plures ibi nanciscitur Societati Jesu adversarios,
novatorum hominum infectos haeresi.— Vitia quorumdam religiosorum
falso Societati adscribuntur.— Argentam deserere Boninsegna cogitat:
id ferrariensi duci displicet omnino. — Fratres dominicani nostros magno
amore prosequuntur.
Ihs.
La gratia et pace di Xpo., etc. Padre mio, sempre in Jesù
• Non annuit Ignatius Theotonii votis, sed eum Romam quamprimum
adire jussit. Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 327-33l. Vide locum.
- Ex autographo in voi . E, duplici folio, n. 65, prius 106, 107.— Huc
spectant, quae litteris consignavit PoLANCO, t. IV, a pag. 83: De argenti-
nensi collegiolo.
342 Epistolae Mixtae— 86o
Christo honorando. Essendosi andato Argenta, parue che nasesse
alcuna occasione per scusarsi con sua Ecc. za *j dil detto colleg-
gio. Questo era che gli scholari et maestro erano conuenuti con
gli Padri, che non uenesino alla nostra schola, ma che si sosten-
tasse il detto precettore come potesse; cosa, certo, quale non po-
tea durar longo tempo. Hora mi richiamò il nostro P. M. Gioan-
ni aciò tratasimocon il signore Alesandro ' il tutto, esagerando
il caso: ma essendo omnino di contrario parere, si incominciò ad
esacerbarsi grauemente, et subito a dir, che lui bene intende ua
la cosa, cioè che noi fugeuamo Y impresa. Apreso di questo, ci
oponea che non noleuamo patire un poco di uergogna per amor
dil Signore, et che doueuamo essere parati a patir che sin ci spu-
dasino nella facia, per amor dil Signore.
Di più chel luogo non era cosi honorato, ma che erauamo
quodammodo fra uilani, et perhò andauamo refugendo ad ogni
minima occasioncella, sapendo lui di quanta importanza era ag-
giutare quel pouero luogo, infetto di eresia, etc., perchè haueuano
uedutto in scritto le prediche, quale si faceano iui preso tre milia,
doue andauano molti di questo luogo.
Se gli agiongeua che sua Ecc. za ueneua ad essere sbefatta,
et lui insieme, che duna cosa che ne ha scritto quatre lettere, non
ne riusisse, poiché era per seruiggio di Dio.
Finalmente rimase di parlare a sua Ecc. za ^ et uedere quale
fose di nono il suo uolere. Per tanto la matina sequente hebbe
risposta che ad ogni modo uolea che la cosa ándase auanti, et
che lui prouederebbe circa gli scholari. Certe mi è parso chel
Padre babbi fatto quanto ha potutto per ritirare la cosa adrieto,
et forse più del debito; imperhochè, non facendo più auanto, et
più adrieto di molte cose, di quel pare al signore Alesandro, lo
traualia più del debito. Onde che hieri sera dise: Se uoi non gU
uolette andare, ui lasarò fare aposta uostra, et non mi impicerò
più di casi nostri. Sa perhò V. R. quanto importa il fauore di
' Hercules de Este, dux Ferrariae.
* Joannes Pelletarius.
' Alexander Fiaschi.
J5 Septembris 1554 343
questo principe in queste bande, et io lo prouo alla giornata. Ma
che bisognaua fare questo al principio che fo proposto questo,
che cominciò sin al tempo del P. M. Paschasio \ et forse sarebbe
riusito, che non ci hauesino dato fastidio. Hora essendo le cose
conduto a queste termini, me gli pareano mcorrere molti et graui
inconuenienti de gli quali ^..
Questa cità con bonísima uolia acettò la Compagnia nel prin-
cipio che sua Ecc. za gli proposi, anci gli rendette gratie infinite,
et non uedea V hora che si ándase. Ma che hauiene, il demonio
uedutto forsan il frutto che si potrebbe fare (perchè sarano circa
150 scholari, gli quali gouernaremo noi, ponendoci una schola di
abaco, quale si fa nella mettà della nostra casa, che uerà a la
mesa, et farà tutto quello il suo maestro, che noi gli diremo), fece
che doi di quella comunità capitasero in uno loco, nel quale acaso
si parlaua di quelli pretti della contesa Onde che uolendo ciò
essi intendere tante cose di quegli pretti, gli disono, che haue-
riano preuertito ogni huomo capaci di raggione, pensando sem-
pre che gli nostri fosero di loro. Di quiui mali informati andorno
a Argenta lor cità, et questo diseminorno, onde che tutti forno
di contrario parere di quello di prima. Et quanto più fece in -
stanza sua Ecc. za, temendo de V eresie che iui dominasero, tanto
più si escusauano. Hora essendo noi andati iui, et portati e letti,
et tolto casa, et fatto tante cose, se si uolea abandonare la im-
presa, restaua quella cità malissime edificata di noi, et più si ue-
nea a confirmare nella praua opinioni: et gli boni, quali haueuano
sempre fauorito, restauano in grandisime augustie et traualij, et
tale era, che si uolea partire di deto luoco, pensando de non ui
poter uiuere dipoi questo tal caso nostro. Ma non si finiua qua,
anci si seminaua per tutta Italia, et masime per la Romagna,
esendo quel luoco il principio, et facendo lor trafigli per quelle
bande asaissimi, et altri essendo mercanti che tutto il giorno
uano(?)in uolta. Per tanto mi parea cosa degna di consideratione,
hauendo gli nostri d' andare a Rimini, et hauendo, come sa V. R.y
' Paschasius Broet.
* Abscissa papyrus est: deest unus alterve versus.
' Vide Polanco, t. iv, pag. 87, n. 158.
Epistolae Mixtae— 86o
alcuna cosa già per il colleggio di Ferrara, a Lugo insino a ques-
to nostro logo, dal quale, partendosi di quiui, se gli conuiene
pasare.
Altre cose sono, ma non uolio essere tropo fastidioso. Io sem-
pre intendo preferire V utile della Compagnia ad ogni mio como-
do et uolia, se non sarò per uenire costi di quiui a longo tempo,
non me ne curo che io possi alcuna cosa in quale si uolia minimo
luogo. Non perderò perhò il tempo, anci hauerò ocasione di fare
alcuna cosa esercitandomi ' . . . so già duoi anni udite la dialetica
di Trapezunzio dal P. M. Gioanni, di puoi ho ueduto il Cesario,
mi mancha il fonte, quale perhò potrei gustare, se non al tutto
sorberé, cioè Aristotele, uolendo V. R.
Quiui ci sono alcuni Padri della relligione di santo Domeni-
co, et tutti nostri amicissimi, quali mi hano richiesto alcuna co-
setta di greco, hauendo già hauuto qualche principieto: et che nel
latino a mia commodità, come alcuno giorno di festa, gli desse
quel poco di aggiuto che poteuo. Tra quelli ui è uno, persona
amoreuolissima, et buono religioso, quale è maestro nelle arti, et
statto lettore già sono alcuni anni. Ma hora per più quietudine
spirituale si è ritirato in uno tal luoco, come è quella cità: et so
certo (non che gli babbi di ciò richiesto) che mi leggerebbe qua-
lonque cosa di logica che uolesse, et questo priuatamente. Sichè
si occoresse che douesse stare iui alcuno tempo, in tanto potrei,
se hauesse di ciò bisogno, aggiutarmi per quella strada. Io non
dimando tal cosa; ma perchè questo saria etiamdio non poco ne-
cessario in me et altri nostri, rapresente come si potrebbe fare.
Quando perhò io hauesse alcuno fiamengo, quale non fosse
così perito nella lingua uolgare, et fosse dotto in tale facoltade di
logica et theologia, non gli noceria che da me aprendesse alcuna
cosa ditaliano, et in tanto mi aggiutasse di lui. Ma per tornare al
proposito, farò quanto sarà in me, auegni che non forsi cosi posi
riusire , come meglio mi aggiutarò nelle cose di humanità , la
quale perhò è il principale per causa delle schole.
Haueria molto bisogno di alcune bolle della Compagnia, per
' Abrupta charta est: aliqua desiderantur.
15 Septembris 1554 345
saper quanto si estende le facultade di quella: perchè non hauen-
do, et non ne potendo hauere, non poso fare quanto si aspetta al
mio officio. Se ancora io hauesse V autorità di absoluere dali
casi concessi, in scritto, mi satisfaria asai più; perchè dire il
P. M. Gioanni cosi a boca, fa, di, ci resta ancora ne so che scru-
pulo. Farò perhò nella fede del' autorità concesili da V. R.
Non so se acaderà di scriuere come gli altri colleggij a Roma
et a Ferrara insiemo ogni settimana, non ocorendo cose impor-
tanti et necessarie; onde che haueria di caro intendere alcuna
cosa da V. R. Anci sono ito quiui, nè manco ho inteso sino ad
hora una parola di costì come mi douesse in ciò regere. Si aspe-
taua il sofraganeo dil
Darò gli esercitij, spero, ad uno buono soggetto per la Com-
pagnia: il Signore sia quello che mi faci fare frutto. Ne meno
unaltro di qui con meco, il quale Y amaestrarò quanto potrano le
mie force, che almanco da qui ad uno anno ho duoi sia sofficiente
per legere altrui. Ne aspetauo un altro di grande consideratione,
quale già è stato disposto d' intrare nella Compagnia più uolte;
ma gli parenti gli hanno dato asai molestia. Caminarò più cauta-
mente che saprò et potrò; ma quando sarano al proposito et
senza impedimenti, non gli lasarò fugir con la gratia dil Signore.
Un padre di uno, qual sta in Modena, penso saria molto disposto
a darne uno, il quale ha da pigliare gli esercitij et un altro più
picólo, cioè di 14 anni, quale ha uno ingegno et memoria tale,
quale babbi sin hora ueduto Pian pian anderò, ma quando
ocorerà, non mancarò di proporli a V. R., perchè uedo esercì bi-
sogno de italiani et boni ingegni per la lingua, quale molte im-
porta per ogni cosa. Sono stato tropo proliso; ma perhò non si
potea così esplicare chiaramente: per Y hauenire sarò breue.
V. R. si degnarà aggiutarmi con le sue sante orationi. Di Fer-
rara gli 15 di Setembre 1554. D. V. R. seruo in Xpo. minimo,
Andrea Boninsegna.
• Etiam hic charta est scissa: versus aliquot evanuere.
* Ms. esercititij .
' Vide Polanco, t. iv, pag. 90, n. 165.
346 Epistolae Mixtae— 861
Inscriptio: Al molto Rdo. in Xpo. Padre, il P. M. Ignatio di
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù. A Roma.
JACOBUS MIRON
PATRI JOANNI DE POLANCO
OLISIPONE 17 SEPTEMBRIS I554
Dubia quaedam proponit: de contrectandis vasis sacris: de audiendis femi-
narum confessionibus. — De lite ad Sti. Joannis de Longavares. — De
regís Consilio mittendi in Africam viros e Societate.
t
Jhs
Muy Rdo. Padre. Pax Christi. El maço de las cartas que ue-
nía por uía de Génuua, en que uenía la informaçión del P. Luis
González que V. R. escriue, no lo auemos reçibido.
Lo que se ha dado al P. Mtro. Simón para su peregrinaçión
para Hierusalem, y lo demás que fuere necessario, es mucha razón
que lo paguemos acá.
El Padre doctor Torres, estando acá, uuo licençia del nunçio *
para los sacristanes daquí y de santo Antón poder tocar los cá-
liçes, corporales y las demás cosas de la iglesia, y hasta aora se
usó desta facultad simpliciter, sin pensar más en ello. V. R. nos
auía scripto antes, que era uoluntad de nuestro Padre que no
usássemos de ningunas graçias que no uiniessen por uía de la
Compañía: vea V. R. si este dicho se entiende también desto, y
todauía usaremos della sub ratihabitione, hasta que de allá scri-
uan otra cosa. También estando el P. Nadal aquí, le dió el car
denal licençia para leer yo, y los demás de la Compañía á quien
yo diere licençia, la biblia con annotationes de Vatablo, de la im-
pressión de Ruberto Stéphano, que acá estaua uedada, y al
P. Nadal pareçió bien que usássemos desta liçençia: no sé si ad-
' Ex originali, in voi. E, duplici folio, n. 197, prius 520, antiquitus 286.
* Pompejus Zambeccari.
17 Septembris 1554 347
uertimos á lo que V. R. auía scripto de allá. Por charidad V. R.
me auise en estas cosas y en semejantes cómo quiere que nos
ayamos.
Estando aquí el P. Nadal, hizo mucho hincapié que no con-
fesássemos ninguna monja ni beata, aunque tuuiesse licençia
de su superior, ni aunque ueniesse á nuessa iglesia; y de otra
parte me dixo que guardasse las constitutiones, las quales dizen
que por ordinario no las confessemos: creo yo que entiende en
sus monasterios. Açerca desto tenemos aora difficultad con se -
mejantes que uienen aquí á la iglesia, que nos importunan que
las confessemos, é nosotros no queremos, y se uan escandaliza-
das algunas: parécenos acá que no sería inconueniente que las
que uienen á la iglesia las confessássemos.
Creo que el P. Nóbrega * está aguardando por la dispensa-
ción de Pedro Correa, nuestro hermano.
El japón, yendo camino de Roma, cayó enfermo en Salamanca:
no sabemos qué hará el P. Françisco dél, si irá adelante ó bol-
uerá acá ".
Creo que por Mtre. Godino será V. R. auisado cómo los jue-
zes del pleito de san Juan de Longauares dieron sentencia contra
nosotros, no en la causa prinçipal, sino en la lite que se lleuaua
cerca las costas; y antes de darla, le presentamos la inhibiçión de
Roma, y no se quisieron dar por inhibidos : y el rey nos fauo-
resçió al prinçipio, passando una prouissión que se inhibiessen;
pero después por la informaçión de sus letrados mudó el pareçer,
y así ellos dieron esta sentencia, la qual si se uuiesse de execu-
tar en nosotros, auríamos de pagar más de mil cruzados. Aora
' Emmanuel Nóbrega.
- (íFuit Salmanticae Bernardus Japonensis, morbis quibusdam laborans ,
sed mirum in modum solida ejus fides, qua de Christi mysteriis cum magna
mentis sinceritate ac dulcedine disserebat, et nostros consolabatur et in
admirationem trahebat Dei benignitatis...» POLANCO , t. !V, pag. 378,
n. 810. Qui auctor jam dixerat in eod. voi. pag. 188, n. 4o3: «Festis nata-
litiis[i554] Bernardus Japonensis... qui Romam veniebat, Neapoli. .. sub-
stitit; et tam nostris quam externis... multum aedificationis prudentia, mo-
destia ac spiritu suo bono dedit, et non degenerare discipulus a Magistro,
Francisco Xavier, videbatur.»
348 Epistolae Mixtae— 861
se entiende que la cosa uenga á partido, y con todo esto dize el
iffante ' que pague el rey lo que se uuiere de pagar, porque
nosotros no tenemos, y así se lo auemos pedido al rey: no sé lo
que hará.
Quanto á la causa prinçipal, Baltasar de Faria, que es agora
uno de los mayores desembargadores del rey, se a puesto en
medio, diziendo al rey, que dentro de ocho días se puede ver la
justiçia dél, y que no ay necessidad de ir tanto tiempo en de-
mandas: y la reyna y iffante an hablado con Baltasar de Faria
sobre esto, y piden al rey que lo comitta al mesmo Baltasar de
Faria, para que en breue lo despache, como él dize, y nos quite
estos pleitos, que nos mortifican bien acá.
La respuesta del rey para el cardenal de Santiago * irá, creo,
presto, porque la reyna me dixo que lo diría al rey, y la cosa
costa poco: creo que se hará. Nuestro Señor nos dé su gratia
para que en todo perfectamente le siruamos. De Lixboa á xvii
de Setiembre de 1554. De V. R. sieruo en el Señor,
Mirón.
La orden que tengo de escreuir es, que de todas las cosas
que conuiene dar cuenta á los superiores, escryuo tres copias, dos
para Roma, y una para Castilla, para que de una parte y de otra
proueyan aquello que fuere más seruicio de nuestro Señor.
La reina me dixo que detreminaua el rei mandar dos Padres
de la Compañía á vna parte de África, que se llama la Mina, de
donde viene el oro, que está más cerca de Ginea. Es tierra la
más enferma que ay de todas las que nauiegan los portugeses:
allí no ay más de un puerto y una capitanía. La gente de la tierra
son niegros. La causa porque se mueue el rey es, porque tiene
mala relación de los clérigos que están allá, que absoluen de
todo, etc.: querría poner dos Padres de la Compañía, y que no
vuiesse ningún otro.
Con esta van dos conclusiones, unas del collegio de Éuora y
otras del desta ciudad, de sancto Antán, las quales se an de tener
' Princeps Ludovicus,
* Joannes Alvarez de Toledo, O. P.
20 Septembris 1554 349
después de mañana, que es día de sancto Remigio. Tanbién ua
con esta vna carta del arcibispo, en respuesta de la que vino de
nuestro Padre
Inscriptio: f Al muy Rdo. en Christo Padre, el P. Mtro. Po-
lanco.
FERDINANDUS VASCONCELLOS ET MENESES
archiepiscopus olisiponensis
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 20 SEPTEMBRIS I554 -.
Epistola officiosa.
Mui Rdo. senhor. O P. Miran, voso sudito, me deu huma
carta de V. R., por que me emcomenda os Padres de sua Com-
panhia que residem nesta çydade. E asy me diz o cuidado que
folgua de ter, e manda que se tenha de mim em suas orações e
dos subditos. Tudo lhe tenho em merçe e reçybo dele em sym-
gular caridade, como de irmão. Çerto que os Padres de sua Com-
panhia, que nesta çidade residem, são pesoas de muito mereçi-
mento, e mui virtuoso exemplo; as quaes cousas abastam bem
pera os eu ter em com ta de yrmãos, e pera eles acharem em mim
toda amizade que for posyuel. He verdade que esta çidade he
tamanha cousa, e lamça de sy tamto negoçio, que quem for pre-
lado dela, mal ha de poder usar da vida contemplatiua: e prouuese
a Deos que abastase o tempo pera a autiua. E eles me podem
buscar, como a pai e irmão, porque com esa vomtade e amor
olharei sempre suas cousas, e terei delas particular cuidado. Noso
Senhor guarde sua mui vertuosa pesoa, como ele deseja. De Lis-
boa a XX de Setembro de 554. Ao que V. R. mandar,
O ARÇEBISPO DE LySBOA.
Inscriptio: [Ao] Rdo. e mui vertuoso senhor, [o P. Ign]açio,
geral dos [da Cojmpanhia de Jesu.
• Vide epist. 862, quae statim sequitur.
- Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 166, prius 447.
í^i^c Epistolar Mixtae— 863
»6S
JOANNES PELLET ARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 20 SEPTEMBRIS 1554 *.
Renata, Ferrariae ducissa, inconstans in bene coeptis deprehenditur.—
Animum erroribus obfirmatum gerit.— Dolor HercuHs ducis.
t
La diuina gratia et amore del S. N. J. X. sia sempre con tutti
noi. Amen. Auisai la V. P. la settimana passata ^ quanto huma-
namente si poteua comprendere del successo del inpresa, alla
quale non manca insidiare V inimico delle anime, come si vede.
Già era per confessarsi quella anima, secondo che diceua, et do-
manda vn confessore, ma che non fusse vno delU preti riffor-
raati: cosi fece intendere al suo marito, il che gli aperse V intel-
letto, che non era vera conuersione. Onde andò da lei et parlò-
gli a la longa, et la trouò sicut erat in principio; et benché ol-
desse la messa, non gli credeua, senon a modo suo. Onde si cog-
nobbo che inganò quello huomo da bene che era qua , il quale è
partito, pensando forsi essere redutta in stato di salute '\ Queste
cose m' ha dette il suo consorte, martedì vitimo, con grande
affanno et admiratione; et dicendogli sei seria buono che la visi-
tasse, disse che m' ha in grande odio, come authore de soi af-
fanni, et che aspettassimo alchuni di. U essortai al perse uerare
a teñirla stretta, a non gli lasciare entrare persone sospette, nè
riceuere lettere o libri chel non lo sapesse , et che speraua che
vexatio daret intellectum Me rispose che non hauea commin-
ciato per lasciar cosi V opera inperfetta. Il S. N. J. X. degnasi
' Ex autographo in voL E, duplici folio, n. 62, prius 102. Hac epistola
usus est Polanco, t. iv, pag. 75, n. i3i, i32.
- Vide epist. 858.
^ Matthaeus de Ori, O. P., cujus mentionem fecimus loco nuper citato.
" ISAI. XXVIII, 19.
23 Septembkis 1554 351
hauere misericordia de tutti nuoi, et darsi la perseuerantia nelle
buone et sante inprese sin al fine.
Già scrisse come sono ricercato d' andare fuora di Ferrara,
quando il signor don Aluigi ^ va per dire lofficio. V. R. me ri-
solui quando posso andare, et quanto tempo posso assentarme del
collegio, il quale, gratia al Signor nostro, va molto bene, et se ri-
nouaranno gli studij in santo Remigio, prohemio more solito, cioè
recitando varie orationi et versi. US. N. J. X. conserui la P. V.
A li 20 de Settembre 1554. De V. P. figliolo indegno,
JOANNI PeLLETARIO.
Inscriptio: f Al molto Rdo, in X. Padre, il P. M. don Igna-
tio del Loyola, generale della Compagnia de Jesù, a Roma,
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 23 SEPTEMBRIS I554 -.
Peragrat urbes Siciliae, in quibus Societatis domicilia constituuntur, — Isa-
bellae, Ferdinandi et Sueri de Vega amor et studium erga Societatem. —
Respondet Domenech ignatianis Htteris. — De episcopo melitensi. — De
sociis.— De coenobio Ascensionis. — Cardinalis mamertinus male audit.
— Quid ei objiciatur. — Non probat prorex iter provincialis Domenech in
urbem: probabit reditum Patris Nadal in Siciliam. — Civitas panormitana
lectorem logices a Societate repetit. — De Joanne Guttano redimendo,
nihil novi. — De aliis negotiis panca.
j.
1
Muy Rdo. in X.° Padre. Pax X.i De Calatabelotta scrini á
V. P. avisándolo del parto de la señora duquesa, y de la mía
partida para boluer donde estaua el virrey y ansí después del
' Ludovicus de Este, Herculis filius. Vide Polanco, t. iv, pag. 56,
n. 95 et pag . 60, n. io3.
* Ex autographo in voi. E, quadruplici folio, n. 85, prius 166-169.
' Has litteras non vidimus: quod vero heic attingitur, declaratur a Po-
LANCO, t. IV, pag. 222, n. 494. Voluntas autem ducissae, Elisabeth de
Vega, significatur ihid., pag. 228, n. 512; nam non solum collegium Bibo-
nae «sed et alterum Calatabellotae, quod dives oppidum est et ejusdem
comitatus, instituere cogitabat...»
352 Epistolae Mixtae— 864
parto, ocho días, tomé licentia de su S.ria y vine á Biuona para
ver la fábrica del collegio, y dexando allí á Sanchis por sobres-
tante de la obra, fui á Palermo, y alié á Francisco Porcio * muy
malo, de fluxo, Y después de hauerme detenido vn par de días
entre Palermo y Montreal, tomé el camino de Çaragosa, y en él
visité al prior Segnerà % que estaua en Golizano, y quedé con él
de procurar la licentia de su Ex. cia para que cessasse de la visita
de Chefalù y se boluiesse á Monreal. Después fui á Calatagirona,
adonde visité la casa de los huérfanos que allí se ha echo; de allí
fui adonde estaua el señor Hernando de Vega, hijo de su Ex. cia ^
y después á Çaragossa, del que se holgó mucho el señor Suero,
y quizo que fuesse luego á ver el lugar que se pretendía para el
collegio, que es sant Joseph, iglesia de vna confadría muy frequen-
tada del pueblo, y de muy buena vista, y cómoda arto para la
ciudad. Y con parescerme bien el lugar, entendió en hauer cier-
tas casas convicinas á la iglesia, para la habitatión, de una parte
y de otra, y luego quizo que se entiendiesse en la fábrica , to-
mando esta obra con tanto heruor , como si le fuesse en ello la
vida. Fué después á hablar al obispo de Çaragossa " para pedirle
limosna, y vuo dél cinquenta scudos, avnque no quedaua conten-
to, antes me renyó porque yo hazía la parte del obispo. Tiene
hasta quatrocientos scudos de penas, que se ha hauido para la
fábrica del collegio, y ansí con mucha diligentia se entiende en
poner en orden aq.uellas casas para la habitatión de los que allí
estuuieren, y para las schuelas. Tiene más, la gabella de la ciu-
dad, con el consenso de su Ex. cia , de 80 onças seguras cada
anyo, y no contento desto, procura de algunos particulares hauer
alguna renta, y hasta agora ha hauido hasta 15 onças de renta.
E quedado con éll que, echa la fábrica, se embiarán tres ó quatro
de la Compañía para dar principio al collegio; él piensa dentro de
dos meses poner en orden el lugar, cómo se pueda habitar y leer
dos ó tres schuelas, y después despacio fabricarnos vn buen apo-
siento.
* Vide epist. 800.
^ Hieronymus Seguera. Vide Epist. Mixtae. t. iil, pag. 484.
Hieronymus de Bononia, syracusanorum antistes.
23 Septembris 1554 353
Ya por otras escriuí á V. P. que deseaua se le escriuiese, agra-
desciéndole esta su buena voluntad, y obra que ha hecho, que
á mí me ha echo marauillar, siendo Çaragosa ciudad muy pobre,
cómo se ha podido acabar lo que se ha echo; y no está contento,
sino que dize que, si queda por algún anyo, que augmentará la
renta. El Señor le dé gracia para que pueda cumplir sus buenos
deseos *.
Estuue dos días en Çaragossa, y de allí me boluí donde es-
taña el señor Hernando de Vega, y platicamos sobre Catania,
que está á su cargo, y díxome que hauía pensado, para reformar
la vniuersidad, que no hauía otro medio que dar la soprainten-
dentia á la Compañía, y que sobre ello scriuiría á su Ex. cia , que-
dando muy animado en ello. Despedido dél con mucho amor, vine
á Catania, adonde visité la casa de los huérfanos , y par tí me de
allí y vine á la Itala, donde está el P. Joan Philippo "; y quedando
allí vn día, vine á Messina, de modo que cumplí mi peregrinatión
de 15 días; y bien que en ella aya sentido trabajo por los gran-
des calores y fatiga del camino, el Señor en diuersas partes me
ha consolado, como é dicho.
Allegando aquí, he hallando cartas de V. P. de 7, 8, 22 y 27
del passado: con esta responderé en breue á lo que se offresciere.
Quanto á la carta del virrey para el obispo de Malta ' , he en-
tendido que lo han tentado antes de mi venida , y que el virrey
no ha salido á ello, amostrando no estar bien con el dicho obispo.
Yo le scriuí de Çaragossa, que tanto por sus negocios, que tiene
de importancia en esta corte, los quales él muchas vezes me tiene
encomendados, como por el tractar sobre el collegio conven-
dría que veniesse su S.ria : veremos lo que me responderá, y ansí
* Quae ad collegium syracusanum hoc anno referuntur, tradit PoLAN-
CO, t. IV, pag. 229-231, n. 514-516, ubi multa scitu digna reperiuntur.
* Joannes Philippus Casini.
' Dominicus Cubelles.
* «Commiserat P. Ignatius eidem Provinciali [Domenech] ut, si posset,
res melitenses juvaret; cupiebat enim Collegium ibidem institui, ut facilior
in Africam inde transitus fieret...» Polanco, t. iv, pag. 2IÓ, n. 481.
EpISTOLAE MixTAE, TOM. IV. 23
Epistolar Mixtae— 864
se hará la determinatión. La carta de V. P. me dizen que se em-
bió á buen recado *.
Dos ó tres días ha que se embarcó M. Stéphano * con Pedro
Faraone, con vna fragata bien armada para Nápoles: el Señor les
leue con bien. Dios sabe quánta gratia recibiéramos en que
V. P. embiara primero á Desiderio, por no quedar la iglesia con
falta de confessores; mas pues á V. P. no le ha parescido, es
senyal que no lo merecemos, y ansí es menester tener pacientia.
El cardenal de Santiago ' ha scrito á su Ex. cia sobre el mo-
nesterio de la Ascensión, queriéndole persuadir que no se profa-
nasse; mas que las monjas scogidas passassen en éll por vn tiem-
po, etc. El virrey ha sperado que yo viniesse para responder á
dicha carta, y yo he echo vna informatión sobre lo que scriue el
dicho cardenal, del qual me [he] marauillado , que con la infor-
matión [que] le han dado, scrina lo que scriue. A la fin de la carta
loa mucho al cardenal de Messina Sobre esto me [ha] dicho su
Ex. cia que yo no respondiesse, que él respondería. V. P. sepa
que el monesterio de la Assensión está todo apuntalado , y con
peligro grande de caerse; y que para remediarse que podiessen
allí habitar, se habría de hazer vna gran spesa, y después, como
muchas vezes he scrito, á juyzio de todos los que no son apicio-
nados, no es lugar para monesterio de monjas; y ansí poco ha,
platicándolo yo con el vicario, me dixo, que nunca él consentiría
que allí boluiessen las monjas, y me prometió que sobre ello scri-
uiría al cardenal. Está, Padre mío, tan subiecto de los vezinos,
que, por mucho que agan, siempre de alguna parte del moneste-
rio serán vistas las monjas, y sentirán las pláticas de los segla-
res. Es tan metido dentro de otras casas, que, antes que se de-
-zisiese, supe cómo de casa de vn vizino se hauía echo vn agujero
* Cartas de San Ignacio, t. rv, pag. 201 .
* Stephamus Baroellus, in Italiani revocatus , cujus loco in Siciliani
Desiderius Girardin, rector olim tiburtinus, mittendus erat, et missus re-
apse fuit, sed ei aer siculus nocuit. Polanco, t. iv, pag. 224, n. 501.
' Saepe laudatus Joannes Alvarez de Toledo, O. P., Joannis de Vega
amicus.— De coenobio Ascensionis supra diximus, voi. m.
* Joannes Andreas de Mercurio.
23 Septembris 1554 355
grande, y se hablaua y platicaua con monja que estaua en el mo-
nasterio, sin saberlo la abbadessa. Esto y otras cosas más e dado
al virrey en respuesta de la carta del cardenal de Santiago. Si el
monesterio estuuiera para habitar, no se tomaría el trabajo que se
ha tomado, y ya se tomaran las vtilidades que dello se seguirían.
El Señor lo dé á entender, pues que hombre no lo puede.
Quanto al cardenal de Messina, quando acá boluí, hallé al vi-
rrey que estaua muy mal informado contra dél, sobre que viende
los beneficios, y que no piensa sino en saccar dineros de su dió-
cesi. Y de verdad, de pariente muy íntimo lo ha entendido vno
de casa, quexándose que á vn hijo suyo no le hauían dado sino
vn beneficio pequenyo. Dixo che creía ' que no se podría más
sufrir: que nuestro Señor ó la justicia pondría la mano en ello;
que los canonigados se dauan á quien daua más por ellos; y ansí
me lo ha affirmado Joán Osorio. Y más, anyadiendo que con todo
lo que se hauía procedido contra el hermano del obispo sobre
el vender officios, que poco ha que vn gentilhombre, hablando
sobre lo que valía el arçobispado de Messina, le dixo: ¿cómo no
queréis que valga, que haze esto y este otro? Y descuydadamente
dixo, que de vna capitanía que tiene á cargo de proueher, quería
no sé quántos ducados: y replicándole Joán Osorio sobre ello, le
dixo, que él la hauía pedido, y que por dies scudos no se hauían
concertado; y díxome Joán Osorio, que no hauía osado dirlo al
virrey, por no encender más el fuego. El Señor lo remedie, si ansí
es \
Todavía, hablando al virrey sobre su venida, me dixo, que se
olgaría que viniesse, quando fuesse para hazer buenas obras en
su diócesi. De dexarle castigar sus clérigos, y darle fauor para
* Ms. creya.
- Frater cardinalis et episcopi mamertini erat Joannes Dominicus de
Mercurio.
Novaes, Elementi della storia de' sommi pontefici, t. vn, pag. 76,
haec inter alia de cardenali Mercurio memoriae prodidit: «Giannandrea
Mercurio, nato di bassa condizione in Messina, dove serviva di Copista il
Notare Arcivescovile... morto d' improvviso in Roma nel Palazzo Aposto-
lico nel 1561 , d' anni 50, lasciando un legato di 80 mila scudi per distribuirsi
ai poveri.»
Epistolae Mixtae— 864
ello, puede estar muy cierto que lo hará, y podría ser que con la
venida, mejor se remediassen las cosas.
Quanto á mi ida á Roma, yo leí ' la carta de V. P. al virrey,
y no vino á ello, diziéndome que ya el papa se hauía repentida
de lo que hauía dicho: todavía yo estoy aparejado para hazer todo
lo que V. P. me mandare Ya por otra tengo scrito á V. P. lo
que siento de mí en este cargo que tengo: V. P. por amor de
Jesu X.o aga consideratión sobre ello. El virrey me ha tocado que
dezearía mucho que viniesse por acá el P. M. Nadal; y de verdad,
una tal persona como éll, sería muy necessaria por acá, máxime
dándole el crédito que le da el virrey. El Señor lo ordene como
sea su major seruitio y gloria.
' Ms. ley.
* Causas cogitatae in urbem ;profectionis Patris Domenech , et verba
satis obscura proregis intelligimus ex epistola Sti. Ignatii provinciali Sici-
liae, 8 Augusti 1554 data: úYa por otras habréis entendido cómo entre estos
Señores Rdmos., y á lo que parece delante del Papa, habéis sido notado de
hacer oficios con el Sr. D. Juan de Vega, en perjuicio de la jurisdicion
eclesiástica. Y aunque se ha procurado de hacer capaces á estos Señores de
lo contrario, mostrando que en ese monasterio de la Ascensión (porque de
esto se habla), no se había perjudicado nada la jurisdicción eclesiástica; por-
que todo se había hecho por mano del Vicario, ellos se dan á entender que
el Vicario lo hace todo por medio del Señor Juan de Vega, en manera que
el que lo hace es S. S. Ráseles replicado que el mismo Vicario comenzó á
demandarle favor, y después vino en lo demás sin violencia ninguna, y se
ha dado por señal de que no fué forzado el Vicario, que lo que quedaba por
hacer, que es la profanación y translación de las rentas, también lo podia
hacer el Vicario con autoridad ordinaria; pero no lo ha hecho, ni el Sr. Juan
de Vega le ha violentado á ello, antes se ha procurado acá por las vias ordi-
narias, lo cual se pudiera bien escusar, si se hubiera llevado la cosa por vio-
lencia. Todo mirado, así lo que toca al Sr. Juan de Vega como á la Compa-
ñía, acá se dudaba, si sería bien que, por un par de meses entre ida y
vuelta, viniésedes por acá á dar razón de estas cosas que acá se hablan, y
tanto más, que ayer en signatura, según el Cardenal Púteo refirió á Maes-
tro Polanco, el Papa claramente habló contra el Sr. Juan de Vega, tocando
de ese monasterio, y que no había de ser juntamente Papa y Emperador, y
que no le absolvia de la excomunión, como creo escribirá más por extenso
el Abad Ximenez, á quien esto fué dicho. Representad esto de vuestra ve-
nida á S. S., y en todo os acomodad á su voluntad para el venir ó no, en
un tiempo ó en otro. Bien me persuado que, como es tan práctico en las
cosas de por acá el Señor Juan de Vega, no se maravillará mucho de enten-
der que así van estas». Cartas de San Ignacio,, t. iv, pag. 279, 280.
23 Septembris 1554 357
Sobre el procurar otro que tenga cargo del monesterio de la
Ascensión, ya se entiende en ello, y pienso habremos hallado per-
sona algún tanto al propósito; mas hasta que el despacho de ahí '
venga, no sé cómo se pueda buenamente dexar sin scàndalo. El
virrey ha encommendado á dos gentilhombres y vn populano que
sean gouernadores y procuradores del dicho monesterio: y ansí
entienden en lo que toca al temporal , y hazen muy buen officio
en ello, que, según se spera, recuperarán muchas cosas perdidas,
y pondrán en buen cesto este monesterio. El Señor lo aga por su
infinita bondad.
Quanto á Paulo Hierónymo, alias Octauiano, yo le he scrito
sobre la informatión que V. P. pide, y le [he] embiado algunos
capítulos: spero la respuesta; venida, se embiará á V. P.
Quanto á las lectiones de lógica, V. P. sabrá que la ciudad
lo habló al virrey, y su Ex. cia los remitió á mí, para que me ha-
blassen sobre ello , y después él mismo me significó que olgara
que se cumpliera con la ciudad en lo que pedía; y ansí se le ha
offerto vna lectión, y dado speranza de otra, como por otras tengo
scrito á V. P.
La causa porque se han mouido á esto es, que quando se
tracto de hazer el collegio de Palermo, se habló que leerían en
lógica, y ansí se leía * en Messina, y al principio en Palermo se
leyó; y hauiendo instituydo otras lectiones de philosophía y me-
dicina, han pensado de ajudarse del collegio, y con este propuesto
instituyeron las otras, como dixieron á Su Ex. cia, porque otra-
mente no lo hizieran. Estaremos sperando la prouisión que de
ahi se nos mandará.
A Joán Romano speramos de embiar á la Itala con el P. Phi-
' Ms. saepius ay .
* Vide infra, epist. 867.
' «Durum videbatur fore, si panormitanis lectiones illae logices nega-
rentur, quas a collegio nostro [panormitano] petebant, cura illi medicinae
lectorem, duos etiam theologiae magistros religiosos conduxerant; et ita a
nostris logices lectionem valde acriter postulabant» . Polanco, t. rv,
pag. 222-223, n. 497.
* Ms. ley a.
358 Epistolae Mixtae— 864
lippo, para que allí se occupe en tener schuela, corno dezea el vi -
rrey, y él viene muy bien en ello. Podría ser que se quietasse
deste modo, y que por vn anyo nos ajudasse: del successo se dará
aviso á V. P.
De Joan Guttano no se sabe nueua alguna: aquel de los Ger-
bes * no es avn buelto, como se pensaua, á su tierra; mas ame di-
cho que ha * scrito sobre éll. Los hijos de Xecche quedan avn aquí
con éll, el qual no sabe quándo boluerá para los Gerbes: hazerse
ha lo que se pudiere en ello. Hame dicho que scriuió con las ga-
leras nuestras, que fueron estos días passados por allá: ay agora
mucha difficultad en negociar en los Gerbes, después que se de-
zizo Affrica: el Señor por su infinita misericordia prouea en ello.
Hase perdido vna buena conjunctura para los Gerbes, que el
príncipe Doria se escusó de ir allá: todavía creo que se tomará
algún concierto: V. P. lo encomiende mucho á nuestro Señor.
Quanto al collegio arábico, yo he hablado al virrey sobre
aquel medio que otras vezes scrini, que los moros francos aju-
dassen de alguna cosa para sustentatión del. collegio, y parésce-
le bien, y me ha dicho que, boluiendo á Palermo, entenderemos
en ello: el Señor lo encamine como sea su major seruitio. Toda-
vía, tanto en Montreal, adonde están aquellos mochachos, que me
dió su Ex. cia de Affrica, como aquí, se haze diligentia en apren-
der la lengua
Quanto á essa persona, que se amuestra apta á gouernar, para
el collegio arábico no pienso conuendría que fuesse fuera de la
Compañía quien tuuiese cargo déll; para casa de huérfanos, po-
dría seruir, si tuuiesse habilidad para ello y inclinatión; y para
esto se podría mandar, bien que conuendría más con otro hábito
que de heremita.
* «Lotophagites, Menix Plinio.. ., Garbi... insula maris Africi, ad Syr-
tim parvam, cum urbe cognomine, próxima orae Africae, inter Tripolim et
Tacapam, ad 4 mill. pass, distans. Populi hujus insulae Lotophagi dicuntur,
in conspectu Neapolis, Tripolitanae regionis urbis». Ferrari-Baudrand,
Lexicon geogr., t. l, pag. 386.
- Ms. ha ha,
' Vide supra, epist. 837.
é
23 Septembris 1554 359
Quanto al preuilegio de la abbadia de Palermo, se ha puesto
difficultad en elio, por no hallarse hauerse vsado, y no querrían
abrir la puerta para otros priuilegios que tienen otras iglesias.
Todavía lo ha cometido el virrey que se confiera y se le referis-
ca. Joán Osorio me dá speranza, el qual contra todos se puso a
fauorescer este preuilegio entenderse a en éllo.
Sobre el grano que de ahí se pide, por diuersas se ha scrito
á V. P. todo lo que passa en este negocio: ahí se toma error, que
el ruyol sea más que la salma, hauiéndonos informado que es vn
poco menos, avnque poco -. Hasta agora no se ha dado extrac -
tión, porque avn no ha venido el reuello del grano del regno: por
lo menos la salma sin portadura valdrá al presente con el nueuo
impósito cinco scudos. De Palermo sé que se ha scrito á cumpli-
miento sobre este negocio: sperarse ha la respuesta.
En todo lo que se pudiere, se tendrá por encommendado el
hermano del cardenal, si él diere lugar para ello '\
' Ad rem Polanco, t. iv, pag. 219, n. 485: «Privilegium quoddam in-
ventum est abbatiae, quae Collegio Panormitano unita fuerat, extrahendi
ex regno Siciliae singulis annis trecentos modios frumenti (Salmas vocant)
et quidem in proprio navigio, quod privilegium super trecentos áureos an-
nui reditus addebat: Prorex autem voluit curiae regiae privilegium prae-
sentari, ut declararetur an illud validum esset».
* ((Salma ó salino es una medida para áridos, que se usaba en Sicilia.
Las había de dos clases, á saber: la salma generale, con que se mide el
trigo y otras semillas; se compone de 16 tomoli grossi ó 64 mondili. 45
salmi grossi hacen 56 salmi generali, y \o fanegas castellanas correspon-
den a 262 tomoli grossi ó 326 -/5 tomoli no grossi, medida general de Sici-
lia.» Cartas de San Ignacio, t. vi, pag. 346. Cf. Marien Y ArróSPIDE,
Tratado general de monedas, pesas, etc.
* Scripserat Ignatius Patri Domenech, 3o Julii; «Os encomiendo mu-
cho que intercedais con S. S., suplicándole por parte de todos, si la justicia
lo permite, templada con la clemencia y equidad con que suele proceder el
Señor Joan de Vega, tenga por bien de hacernos al Cardenal y á todos mer-
ced de librar de la cárcel á su hermano; porque, aunque justamente haya
sido hasta agora detenido, podria ser que ya bastase, ó poco ménos, el cas-
tigo pasado, y que lo que quedase se nos pudiese hacer á todos de gracia;
pero cuando otra cosa sintiere el Sr. Joan de Vega más convenir, yo me
persuado en el Señor Nuestro que será lo más conveniente; pero no dejéis
de hacer el oficio de la caridad, con el cual también se quitará la ocasión de
algunas murmuraciones en esta corte.» Cartas de San Ignacio, t. IV,
pag. 274.
36o Epistolar Mixtae— 865
Por esta no puedo más allargarme: suplico á V. P., quanto
puedo en el Señor, que me tenga por encommendado en sus san-
tos sacrificios y orationes, que lo he mucho menester. De Mes-
sina á 23 de Settiembre 1554. De V. P. humile sieruo en
Jesu X.°,
Jo. HiERÓNYMO Domenech.
Inscripiio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù. In
Roma.
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 24 SEPTEMBRIS I554 *.
Renata, ejuratis haereticorum mendaciis, ad bonam frugem se convertit,
summoque gaudio ferrariensem dynastam et catholicos omnes afficit.
t
Jhs.
La diuina gratia et amore del signor nostro Jesù X.** abundi
sempre ne V animi nostri. Amen.
Questa sarà per gridare con l'angeli a V. P.: Ecce annuncio
vobis gaudium magnum, quod erit omni populo *.
Madama contra ogni espettatione s' è confessata venerdì, et
hoggi communicata, eh' è dominica, a me. Sappia la P. V. che,
doppo li primi congressi, che furno già passano doi mesi, non
haueua parlato con lei, arriuato quello che uienne da parte del
re, il quale, fatta la suoa ambatiata et rimostratali suoa errori, ri-
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 67, prius 109, ilo. — Est in
eod. voi. transumptum coaevum hujus epist., duplici folio, n. 66, prius I08,
quod ab autographo, quod edimus, exiguis et nullius momenti rebus distin-
guitur. Versiones hujusce epistolae plures esse factas constat ex Polanco,
t. IV, pag. 82, in annot., quae pag. 81 incipit; hispanicam vero habes in
Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 523-527.— Nostra autem epist. usus est
Polanco, t. iv, pag. 76, 77, n. i33-i35.
- Lue. Il, IO.
24 Septembris 1554 36i
tornò in Francia. Pian piano S. Ecc. za caminando gli teneua il
freno, et priuauala de sue commodità. Determina di volere con-
fessarsi, et manda a S. Ecc. za che gli dia vno confessore, ma che
non sia io [il] tale. S. Ecc. za pensò sopra ciò alchuni di: tandem
si risolse che non volea altro che me, et dette il carico al signor
Alessandro ' d' andare a dirli, che non sapea da qui si fidasse in
questo tempo, che da me. Mentre che signor Alessandro tarda d'
andare, essa medema madama, senza humana persuasione, che
sappia, mandò al signor duca, che me mandasse da lei, il che fece
subito. Con allegrezza me riceuette, lamentandoci da me, che
tanto hauea tardato a ritornare verso lei, etc.; et disse che el m"
ha eletto per il suo confessore, etc. Non volse mettere me in peri-
colo, sino che V hauesse essaminata et amaestrata delle cose della
fede, et per ciò gli dici: Madama, sono per aiutare V Ecc. za vostra
con tutt' il cuore, quanto la diuina gratia si darà fauore: nondi-
meno, nauti che commincia a parlare como Iddio, uoglio parlare
prima come huomo, et sapere i vostri deportamenti et falli circa
la fede, et amaestrarui doue mancate, et doppo verremo al sa-
cramento della penitentia et confessione. Commincio adonche ad
interogarla sopra tutti li errori delli heretici moderni, de quali
errori hauea fatto il dì medemo vna collettione per ponti, com-
minciando alla chiesa,^ sequendo V ordine che tienne Eckio con-
tra Lutherum et questo feci per buona et giusta causa, che
tacerò, et perchè sua Ecc. za volea vedere il modo, che tenire vo-
leua, come in fatto vide, et hebbe in scritto. In tale essame
commincia a pigliare animo, et pareua che Iddio nostro signore
laiutaua, perchè non me negaua quello che io sapeua già essere
il vero; et cosi me confidai alla diuina bontà, che in verità si con-
fessaua, et non simulatamente, del che V auisa[i], et che la prima
che ingannarla seria lei medema , quia omnia nuda et aperta
oculis eius, et Deus non irridetur, etc. ' Comminciamo adonche
' Alexander Fiaschi.
* «Joannes Maier von Eck. Hujus opus, de quo hic mentio fit, haud
dubie est Enchiridion locorum communiutn adversus Luther anos» . PO-
LANCO, t. IV, pag. 76, n. i34, annot. 2.
' Ad Hebr. IV, i3. — Ad Gal. vi, 7.
362 Epistolae Mixtae— 865
la santa confessione, et prima facie mi disse: Benedicite, Pater,
gionte le mani. Et durò il primo essame circa vna hora, et la
confessione circa tre, perchè entrai doppo 20 hore, et tornai a 24:
il tutto con molte lagrime fu fatto. Nanti che gli dasse V assolu-
tione, gli dici che haueria grato che promettesse al signor Iddio,
che volea viuere et morire alla santa fede della chiesa catholica
romana, et non mai hauere commercio con huomini sospetti, nè
legere li libri loro, etc., et lo fece; et anchora adgionse de cre-
dere a quanto io gli diria et insegnarla: et cosi, confidandomi alla
diuina misericordia, et alla liberalità de la santità del nostro Si-
gnore, alla quale sapeua certo essere cosa gratíssima tenere iui il
suo logo, gli detti r assolutione, primo a sententia excommuni -
cationis, deinde a pecca tis, con speranza che lei scriueria a sua
S.tà domandandoli la medema gratia et assolutione: del chè già
ho parlato con S. Ecc. za, et vole che lo faccia.
Volse domandare perdonanza a S. Ecc. za, et V hauesse fatto
nanti la communione: ma hauea pigliato medicina la dominica, et
non potete vscire sino a questa sera, che andò et la ritrouò d^ una
buonissima disposi tione, confessandoli apertamenti li suoi falli,
et come era stata ingannata, con ogni sodisfattione di S. Ecc. za,
et allegrezza de tutte le corti, che ogn"* uno giubila.
Del tutto sia infinitamente lodato il piatoso Iddio nostro si-
gnore, il quale ogni dì dimostra, che non vult mortem peccatoris,
sed Yt conuertatur *. Resta che la P. V. faccia etiam priegare per
la perseuerantia, et per me, che el signor nostro Giesù X.° parli
per la mia buoca cose a gloria sua, et salute di quella et mia, et
edificatione de tutti. De Ferrara ah 24 de Settembre 1554. Della
P. V. figliolo indegno nel S. N. J. X.,
GlOUANNI PeLLETARIO.
Inscriptio: \ Al molto Rdo. in X.*" Padre, il P. M. don Igna-
tio, della Compagnia de Jesù prepósito generale, in Roma.
' EZECH. XVIIl, 32.
29 Septembris 1554
363
FRANCISCOS PALMIUS
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
BONONIA 29 SEPTEMBRIS I554
E lustratione dioeceseos nuper Bononiam rediisse.— De comparandis Socie-
tati aedibus ad Sti. Andreae.— Bona verba.— Frater Bordon, sive Scipio,
bona sua cedere Societati vult.
IHS.
Pax Christi, etc. Molto Rdo. in Christo Padre. Mercori pas-
sato per gratta dil Signore gionsi in Bologna sano dil corpo, ma
con la mia solita tepidità. Nelle uisite son stato un mese, et si è
fatto per gratia diuina molto frutto, si nella reformatione delli
preti, com' anche dell' laici, et restauratione delle chiesie et or-
namenti: et per tutto ho fatto instituir la compagnia dil Corpus
Domini. Monsignor Rmo. di Bologna ^ è restato molto contento,
et edificato di questa uisita, della qual non dirò altro a V. R. per
adesso, perchè più diffusamente ne scriberò altra uolta.
Quanto alla cosa di santo Andrea, V. R. intenderà come, ha-
uendo inteso, gionto che io fui, che li mandati non erano per an-
chora spediti, andai subito a monsignore vicario, et inanzi che io
me partessi delli, feci spedir quello dil conte M. Antonio Venti-
uoglio ad consentiendum pro uiginti quinqué ducatorum in fauo-
rem rectoris santi Andreae. Gli altri duoi hoggi o dimane si spe-
dirano, et si mandaranno con la informatione per il primo spacio.
Spero nel Signore che la cosa passará molto bene. Molti delli
signori canonici mi hanno detto: Vi desideramo a santo Andrea,
et siamo tutti disposti di farui quelli seruicij che ricercano li me-
' Ex originali in voi. E, unico folio, n. 52, prius 84.
- Joannes Campegius, quo rogante, Palmius «dioecesim invisere debuit
cum ipso, et aliquas in ea lustratione conciones habuit coram ipso et ma-
gna populi frequentia, quibus adeo commovit tura caeteros tum Episcopum,
ut ei persuaserit quod alii concionatores nunquam potuerant.') Polanco,
t. IV, pag. 153, n. 218.
304 Epistolae Mixtae— 866
riti della uestra religione. Gli stesso dicono quasi tutti V altri
preti della cathredale
Perchè ho inteso dal fratello M. Francesco Bordon che già
più anni disposi delli suoi beni, lassando heredi quelle persone
che a lui gli pare, hora essendo uenuto in questa casa, et hauendo
inteso cotal dispositione et tan dal animo suo disponerli in mani
della Compagnia, ho uoluto auisar a V, R. come la uole che si
facia questa dispositione, stando lui preparatissimo di lassar ogni
cosa nelle mani di V. R. Per le prime mi darà auiso come si uo-
gli che si facia, et tanto si farà. Anchora dice il detto, che, scri-
bendo alli suoi parenti, gli mandarano ogni anno alcuna proui-
sion, il che saria molto buono, et massime per questo pouero col-
legio, che no ha altra intrada, saluo la speranza in Dio. Di
questo io gli ho detto che scriba senza scropolo di consciência, et
io trouarò la uia di mandar la letra et anche persone, a chi si po-
trano indriçar le letre, e riceuere li danari.
Delle cose di casa V. R. mi hauerà per excusato per questa
uolta, s' io non gli dirò altro, saluo che tutti gli fratelli sono sal-
ui, et le cose uanno bene. Le letre di Roma sonno receuute di 22
di questo con le altre directe al P. Melchior Carnero.
Non altro gli dico, sinon raconmandarui agli orationi di V. R.
et Padri et fratelli di costi. Da Bologna el penultimo di Septem-
bre 1554. D. V. R. seruo in X.**,
Francesco Palmio.
* Vide quid de hoc negotio scriptum reliquerit POLANCO, t. IV, pag. I15,
n. 222.
29 Septembris 1554
365
OCTAVIANUS CESARE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PANORMO 29 SEPTEMBRIS I554
Accurata narratio rerum ad vocationem suam spectantium. - Sentit a Deo
ad Societatem se vocari.— Rem cum piis viris confert, — Parentes minis
ac blanditiis conantur illum a sententia dimovere. — Socii, sine copia a
parentibus facta, nolunt eum inter suorum numerum adscribei-e. — Prima
fugae tentamina.— Revocatur ad paternam domum. — Ciam navim con-
scendit, Neapoli in Siciliam solventem, omnibus suum propositum igno-
rantibus. — Demum, ut admittatur in Societatem, efflagitat.— Parentibus,
ipsum repetentibus, renuit morem gerere. — Causam suam coram prorege
perorai, et patrem eloquentia suaflectit. — Post aliquod elapsum tempus,
parentibus illum Neapolim evocantibus, poscit ab Ignatio ut in dissitas
terras, longe ab illis, mittatur.
t
Pax Christi. Molto Rdo. in Christo Padre. Perchè spesse
uolte hoggi giorni la uerità suole esser occultata sotto qualche
nubula di falsità , o uero di sinistra informatione , et per questo
anchora spesse uolte si fanno iuditij temerarij , et altramente si
ludica alcuna cosa, che la uerità rechiede , per questo , acciochè
quella sia a tutti manifesta , et per sodisfare a quelli che haues-
seno hauuto sinistra informatione di me, et secondo quella ancho
malamente hauessero indicato, mi ha parso per questa manife-
starli la pura et semplice uerità del principio et progresso della
mia uocatione, come figliolo indegnissimo et in tutto inutilissimo
di sua P.tà, Padre mio obseruan dissimo nel Signor nostro. Et in
questo bastarebbe il mio proprio testimonio ; pur per più certeza
degr altri , i quali non posson sapere il nostro interiore , inuoco
et chiamo in mio testimonio il Padre eterno, autore della uerità,
* Ex originali vel transumpto coaevo, Romam misso, in voi. E, qua-
druplici folio, n. 89, prius 179-181.— Est aliud exemplum in eodem voi.,
quadruplici etiam folio, n. 90, prius 182-184, quod a nostro, quod edimus,
non differt, nisi in quibusdam nullius momenti. Ad argumentum hujus
epistolae referuntur eae, quas super, volumine edidimus, pag. 241, 400, 489.
356 Epistolae Mixtae— 867
la quale è Jesù Christo, suo unigenito figliolo, si come lui ha
detto, et r amor' del Spìrito santo, il qual coniunge V uno con
r altro, come in tutto questo che dirò, non dirò nè confessaro
altro, che la estessa et pura uerità: et questo non per impulso nè
persuasione d' alcuna persona, ma solamente perchè essa uerità
per se è degna di esser da tutti cognosciuta et confessata; et che
tutto questo che dirò, non prouene altronde, che dal' intimo
cuore, non solamente dalla bocca; et che il cuore et la mente mia
non sente nè tiene altra opinione et pensiero di quello che dico.
Et cosi lo dico et testifico auanti il conspecto della diuina Maestà,
et di Maria vergine, madre de Dio, et di tutti li sancti et huomini.
Et acciò incominci dalla età che tengo, credo che sono di 17
anni, nella qual' età, come chiaramente si comprende per le leggi
diuine et humane , sono libero di potermi exercitare in opre di
maggior perfectione, che star' nel mondo: sichè, si sono entrato
in religione senza licentia de miei parenti, hauendocilo puro
più et più uolte auisato et fatto auisare da altri buoni huomini
et d' autorità, loro repugnando, meritamente 1' ho fatto, perchè
per r età 1' ho possuto fare; et si hora non uoglio ritornare a Na-
poli, meritamente lo posso fare, perchè mi è concessa questa li-
bertà, la quale non uuole il Signor sia da potentia alcuna, benché
grande, aggrauata, ma che sempre se incHne a quello eh' è mag-
gior gloria et seruitio suo. Sichè, considerando io in questo mio
andare in Napoli hora, non esser la gloria nè seruitio de Dio, nè
tampoco augmento della perfectione, alla quale sempre aspira 1'
anima mia, ma più presto diminutione di quel puoco che ho fatto,
mi determino di non andare : et benché li miei parenti possono
dire che questo si può fare andando iui, cioè seruire a Dio et so-
disfar alloro, puro dico che non si può far' senza pericolo dell'
anima mia; et chi ama il pericolo (si come ben dice la scriptura),
eribit in ilio '.
Perchè si la scriptura mi puone auanzi gì' occhi molti santi
huomini, i quali, per non uitare 1' occasione del male, sono cascati
in quello, anchorchè fusseno exercitati in molte uirtù, come ue-
* EccLi. Ili, 27.
29 Septembris 1554 367
demo del principe de gì' apostoli Pietro, del re Dauid, et del suo
figliolo Salomone, dotato di tanta sapientia, et altri molti, quanto
magiormente potrebbe io cascare appropinquandomi alla carne,
il quale non sono in tal grado di gratia nè di perfectione che
quelli erauano? Sichè in questo uoglio più presto recercar' la
gloria del Signor, che contentamento et sodisfactione della carne,
allontanandomi dai pericoli si manifesti, et uoglio più piacere al
creatore che alla creatura, più al Signor eh' al seruo, più al re-
dentore deir anima mia che alli perditori di quella, li quali me-
ritamente posso in questo chiamar' li miei parenti (salua tamen
semper reuerentia paterna), perchè chiaramente uedo per molti
inditij del Signor, che lui mi ha mandato in questo mondo per
suo seruicio, al quale mi ha chiamato guardandomi da molti pe-
ricoli propinqui alla morte , il che mi mostrò un giorno spetial-
mente, nel quale, essendo cascato nel più profondo loco del porto
di Napoli, non permesse che mi sommergessi, ma mi saluò (mercè
a sua infinita clementia) con la mano della sua misericordia : et
questo fu chiaro inditio della mia uocatione, perchè quel me-
desmo giorno, un Padre della religione di santo Benedetto mi
ricordò che all' hora era il tempo di eliger' la uia et stato nel
quale hauesse da uiuere. Et non bastò questo, ma mi demonstró
un' altro euidente segno, donandomi una infirmità molto propin-
qua alla morte, nella quale io senteua alcune sue inspirationi et
uocationi al suo seruicio: et di tal modo mi donò ad intender'
questo mondo et questa ulta esser niente , che con grande di-
spregio di quello mi spense a sacrificarmi a lui, facendo uoto d' in-
trare in religione. Et cognoscendo mio padre alcuni di questi be-
nefitij, anche esso mi sacrificò alla relligione di santo Benedetto,
doue desideraua eh' io intrassi , il che mi significò per una sua
lettera da Siena; ma io, liauendo hauuto cognitione della Com-
pagnia di Jesù, tanto mi affectai a quella, et tanto fuoco d' amore
hauea il Signor acceso nel mio cuore per quella, che mi determi-
nai di voler' intrar' in essa: per il che ne parlai con il P. M.° Bo-
badilla, il quale mi rispose che non poteua esser riceuuto senza
uoluntà de mio padre et madre; et per questo io lo disse a mio
padre, pregandolo che mi uolesse donare la paterna benedictio-
368 Epistolar Mixtae— 867
ne, il che lui all' hora ricusaua et uolea differir' alcun tempo. Et
pensando io che lui uolesse ueder' in questo et meritamente la
mia constantia, anchora io espectai, perseuerando pure in questo
proposito, et più uolte a lui reiterandolo, et spengendo dalF altra
parte il P. M." Bobadilla, il quale scrisse a V. R. P. per questo.
Et tra questo mezo lui si parti di Napoli, et uenne il P. M.*" Sal-
merone, al quale disse ancho il mio proposito, et esso, lodando
quello, mi diceua il medesmo, che uisognaua hauer licentia daUi
miei parenti; puro lo pregai uolesse rescriuer' a V. R. P., il che
lui mi promese di far' .
Io tra tanto, fortificandomi ogni 8 giorni, con li altri nostri fra-
telli, delU sacramenti della confessione et comunione, sempre cer-
caua spinger' et attrahere mio padre a questo. Ma uedendo io
non giouar' le miei parole, cercai alcuni mezi per far questo, et
così li feci parlar' dal Sr. Antonio Minturno, et dal Padre abate
di santo Seuerino, il quale uedendo io che mi uolea per loro relli-
gione, anchorchè santa certo et buona, non più ritornai da lui,
ma cercai di farli parlar' dal Illmo. signor duca di Monteleone.
Finalmente lo portai un giorno dal nostro collegio, doue auanti
il P. M.'* Salmerone li parlai determinatamente di uolermi parti-
re, etiam inuitus, et cosi lo fece, perchè, essendosi lui partito per
Siena con il predetto Illmo. signor duca, occurrendo una com-
modità d' alcuni fratelli che passauano a Roma, mi parti con loro
per uenir' a Roma; ma al' hora per probatione diuina (come cre-
do) fussemo impediti dal uento, et cosi stette una nocte fuora di
casa, pensando di partirmi la mattina; et non possendo, andasse-
mo al collegio, doue ritrouai mia madre, la quale m' hauea cer-
cato la notte, et cosi con lachrime, sospiri et pianti mi riportò a
casa, doue con molte promesse pensaua ritrahermi da questo
proposito, nel quale stando io fermo, mi ritenne circa quindeci
giorni rinchiuso in casa, et hora con clamori, hora con blanditie,
hora con bastonati, hora con dehortationi de parenti pensaua ri-
mouermi. Pur, perchè nemo ordinationi diuinae resistit, combat-
teua io con V arme spirituali, et con il fauor' del gran capitano
nostro Jesù Christo staua forte nella battaglia, domandando
eh' almeno potesse andar' al collegio a confessarmi et comuni-
29 Septembris 1554 369
car', al che non uolea lei mai consentir', dicendo che uolea pri-
ma parlar' al P. Bobadilla, il quale già era ritornato in Napoli^
et cosi li parlò, et ancho promese che hauea da far' che non mi
partessi per all' hora. Nè meno contenta di questo, sempre che
usciua, mandaua meco un seruitor' et mio fratello: et cosi asse-
curata alquanto, parte per la promessa del P. M.° Bobadilla^
parte per questa custodia, mi mandaua al collegio.
Doppo accascò che essa uolea andar' alla sua possessione, et
uoleua portarmi seco, il che recusando io per non distrahermi
dal collegio, dal quale non posseua molti giorni star' absenté per
l'amor eh' hauea posto in esso, lei procurò con la Illma. signora
duchessa di Monteleone et minacele di parenti, eh' io andassi, et
cosi andai, et doppo alcuni giorni ritornassemo nella città, doue
finalmente con tutti l' impedimenti et custodie che usò per impe-
dirmi da questo proposito, perchè, come ho detto, ordinationi di-
uinae nemo resistit, occurrendo una commodità d' alcuni fratelli
che passauano in Sicilia, mi determinai ancho io di partirmi con
loro, et cosi, senza dir' niente all' loro, essendosi essi inbar-
cati nella nane, m' inbarcai con la barca che uenne a cauar' il
capo della naue. Et essendo in Sicilia, doppo pochi giorni man-
dorno doi huomini per riportarmi, i quali mi parlorno auanti
r lUmo. signor vicerre di equa, et li disse come non era per ri-
tornare. Et non bastò questo, ma mandorno un' altro con lettere
del duca di Monteleone et de mio padre, et madre, et fratelli, et
parenti, et amici per il medesmo. Pur con tutto questo, perchè la
mia uocatione era chiaramente firmata et stabilita sopra la firma
pietra, Jesù Christo, sempre stette saldo, non consentendo mai a
ritornar in Napoli. Et finalmente uenne mio padre, il quale mi
parlò auanti il stratigo di Messina, et altre uolte fra me et esso,
et sempre li dissi determinatamente de non uoler ritornar' , et
all' hora esso fu inuitato al collegio al pranso, et a me fu coman-
dato per obedientia facessi una exhortatione, et cosi lo fece, per-
ilchè fu tanto il suo contento et piacere, che pianse per quello,
et m' exhortó alla humilità et obedientia, in tanto che si ritornò
molto contento, uedendo il mio fermo proposito, et confessò ha-
uer fatto male per esser uenuto per me.
Epistolae Mixtae, tom. iv. 24
370 Epistolae Mixtae— 867
Sichè, uedendo hora che fa instantia che ritorni a NapoH, per
tutte le predette caggioni io determinatamente et con firmissi-
mo animo dico- a V. R. P., che in modo nissuno uoglio ritornar-
ui, immo humilissimamente supplico V. R. P., che per l'amor et
desiderio, il qual tiene del mio profecto spirituale, mi mandi più
presto neir extreme parti del mondo, doue, doppo hauer finito H
studij, si me lo commandarà V. R. P., ritornarò per loro conso-
latione.
Et nessuno pensi che lo partirmi da Napoli, et hora il non
uoler ritornarui sia per persuasione d'alcuno della Compagnia,
perchè s' ingannanno in gran maniera, et cosi lo dico, ratifico et
confirmo un' altra uolta auanti la somma et eterna uerità, Dio
omnipotente, anzi li miei parenti con questo uno argumento si
douerebono quietar', che, hauendono loro fatti tanti sforzi per
farmi ritornar', et non mai puro hanno possuto, perilchè doue-
riano pensar' che non hauerian hauuta tanta forza le persuasioni
humani, se non fussero l' inspira tioni diuine et uoluntà d' Iddio,
la quale mi ha donato tanta forteza di posser resister' tanto tempo.
Donque, si questo chiaramente si uede esser uoluntà d' Iddio, per-
chè causa loro uogliono resister' a quella? Io per me non so dir'
altro, senonchè resto supplicando 1' omnipotente Dio, che per la
sua infinita clementia et per mezo delle sánete preghieri et sa-
crifici] della R. P. V., non uogli far loro quel che fece a quel cru-
del Pharaone per hauer lui doppo molti segni del Signor perse-
guitato li figlioli d' Israel, ma che li uogli dar' uno intenso lume,
per il quale cognoschino li benefitij alloro fatti da esso Dio. Et
anche liumilmente supplico a quelli, i quali, per hauer hauuto si-
nistra informatione di me, fauoriscono i miei parenti, et procura-
no che io habbi da ritornar' in Napoli, il che non potrei far' (come
ho detto di sopra) senza mio grande male et danno spirituale,
che ora, intesa la uerità, uoghn cessar' di darH adiuto et fauor',
et reuochin la loro sententia, perchè questo sarà (come credo cer-
to) magior gloria et seruitio del omnipotente Dio, al quale sola-
mente douemo tutti studiar' di compiacer', non inchnandoci a
parte alcuna per affecto o respecto alcuno.
Non altro, senonchè mi raccomando humilmente alle sánete
3o Septembris 1554 371
orationi et sacrifitij di sua R. P. Da Palermo a 29 di Settem-
bre 1554. D. V. R. P. indegnissimo et in tutto inutilissimo seruo
et figliolo nel Signor,
OcTAUiANO Cesare.
Inscripiio in uU'oque exemplo: -J- Al molto Rdo. in Christo
Padre, il Padre M. Ignatio di Loyola, prepósito generale della
Compagnia di Jesù, etc. A Roma.
SOS
ANTONIOS DE CORDOBA
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
MARCIA (MARCHENA) 3o SEPTEMBRIS I554 *.
Romanae litterae laetitiam sociis attulerunt: dolent tamen quod Ignatius
incommoda utatur valetudine. — Cordubenses socii, qui morbo labora-
bant, recreantur.— Scholae paratae. — Incrementum provinciae. — Aliqui
nomen dant Societati.— Opera navata proximis. — Fructus ex ea decer-
ptus.— Ad Franciscum Borgiam adire Pater Cordoba cogitarat: hujus
mater morbo decumbit.
t
Ihs.
Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. Gratia et pax Christi.
Antes que partiese de Cordona, recebimos las cartas de 22 de Ju-
lio, que teníamos bien deseadas, por auer tantos días que no vía-
mos letras de allá. Y aunque recibimos consuelo de entender,
ansí por las quadrimestes, como por las del P. Mtro. Polanco, lo
que el Señor se digna obrar por su Compañía, nos dió cuydado
entender la falta de salud con que V. P. estaua speramos en
el Señor nuestro abrá misericordia de sus hijos, y no querrá de-
* Ex originali in voi. E, unico folio, n. 202, prius 528.— In voi. Liti.
Quadr. 1555, duplici folio, n. 178, prius 143, antiquitus 211, exstat fra-
gmentum transumptum hujus epistolae. — Hac usus est Polanco , t. IV,
pag- 457-460, n. 977-982.
- Sti. Ignatii epistolam habes inter ejus Carias, t. iv, pag. 219; Po-
lanci vero litterae, in quibus Societatis incrementum resque a nostratibus,
Deo adjuvante, gestae, narrabantur, eae videntur esse, quae, mutatis mu-
tandis, ad cornitene de Melito missae etiam sunt. Cartas de San Ignacio,
i. e, pag. 224 et seqq.
Epistolae Mixtae— 868
jarlos sin el Padre y pastor, que para ellos ab eterno tenía orde-
nados. A los que en el collegio de Córdoua V. P. tiene, a uisi-
tado el Señor con enfermedades por el mucho calor desta tierra
pero a sido seruido de dalles ya salud, para que á sanct Lucas se
puedan començar los estudios. Y aunque alguno de los lectores
falte, tiénenos con esperança el P. Francisco % que proueerá
para que no aia falta, que sería grande, porque están en la cib-
dad con grande ánimo de fauorecer, si por nosotros no queda.
Ya comiençan á edificar las escuelas, y no se podrán passar este
inuierno á las casas del señor donjuán % aunque él lo desea más
que nosotros, porque hasta agora no se ha sacado facultad para
gastar en las schuelas 40.000, ni que para esto tenían con qué co-
mençar á dar principio á sus schuelas, que abrán de ser grandes,
según se espera. Será mucho el concurso de estudiantes que
abrá, y con todo el calor que a hecho este verano, han estado
llenas las tres clases primeras, en que no a hauido vacationes: y
están tan aprouechados, que componen en verso y prosa los de la
tercera raçonablemente.
A la doctrina acude mucha gente los domingos, y de lo que
allí se siembra se coje abundante fructo. En las confessiones aquí
no se dan á manos los Padres que ay en casa. Tanto que con
todas sus ocupationes se junta á confessar el Padre doctor % por
la mucha gente que se vuelue por falta de confessores. Y porque
sé quánto es más duro de ablandar el coraçón de cauallero para
rendillo á la humildad que Christo nuestro señor quiere que ten-
gan los suyos, diré de vn principal de aquesta cibdad, á quien
nuestro Señor a hecho oveja su3'a, siendo antes lobo rauioso, y
de los que más conocidos eran por sieruo del mundo y de sus
príncipes. El qual estando para morir, enbiaron de su casa á la
nuestra á llamar quien. le confessase, y fué el Padre doctor, y con
su comunicatión conversus est ipse et domus eius tota á deter-
* Vide Liti. Quadr., t. lii, pag. 58.
* Franciscus Borgia.
' Joannes de Cordoba.
* Ms. tantos.
' Michael de Torres.
3ü Septembris 1554 373
minarse á ser christianos de veras, y a mostrádolo ' confessándose
á menudo, y embía sus hijos al collegio, con tener su casa bien
lejos, y persona en ella que los enseña; pero es tanto el odor
que de allí sale, que algunos embiarían sus hijos de Sevilla, si no
esperasen que allí tendrán presto el collegio. Y según he enten-
dido, aquí están tan mouidas algunas personas de aquella cibdad,
que pueden aiudar mucho á la Compañía, que ay algunas que
tienen ya juntados 800 ducados para quando el P. Francisco lle-
gue, y los que han de venir á residir allí: y como hallarán dine-
ros aparejados, creo que hallarán con tradiciones y contraditores
muchos, con que se hecharán más firmes los cimientos de aque-
lla fundación. Y porque el Padre doctor escriuirá de las otras
fundationes desta prouincia, no diré sino que para ellas parece
que nuestro Señor prouee de gente, en special de humanistas,
que ay algunos mouidos que leían * en Sevilla.
Un mancebo avemos recibido en Córdoua, raçonable latino,
que tie[ne] principios de griego. Sin este se han recibido otros
para coadjutores temporales, que son aptos ^ para aquello, y vn
sacerdote, que era de los más estimados curas que auía en Jaén:
y con ser persona honrrada, está tan aborrecido desta honrra, y
tan deseoso de la deshonrra, verdadera honrra, que á todos nos
tiene confundidos: sea el Señor vendicto por todo. •
Otros buenos subjectos andan mouidos, que por no tener casa
no se admitten. Esperamos en el Señor, que con la venida del
P. Francisco se pondrán las cosas desta prouincia en perfectión.
Y e dexado de dezir vna cosa, que en toda ella se deue auer es-
tendido lo que el Señor ama la Compañía, y es de vna miraculosa
conuersión de vn moro alfaqui, que por dos Padres de casa el
Señor obró, abrá 22 dias, en Córdoua, 3^ fué ansí: que, tiniéndolo
para justiciar, porque la tarde antes auía querido matar á su amo,
vinieron acá á pedir que le fuesen á hablar, y fueron dos Padres,
auiendo primero andado por las aulas, á que los niños hiziesen
* Ms. y amostrándolo.
* Ms. leyan.
' Ms. autos.
Epistolae Mixtae— 868
oratión: y ansí la dellos como la de los hermanos de casa oy4 el /
Señor tam bién, que, hallando al moro durissimo en dezir que
auía de morir moro, como auía viuido tantos años, que no heran
pocos, porque hera hombre entrado en días, y estando ya desahu-
ziados los que allí estauan, dió el Señor tanto spíritu al P. Santa
Cruz que era vno de los que auían ydo, auiéndole mucho rato
hablado de las cosas de nuestra fee, lo vino á conuencer, que él
mismo pidió el babtismo con tanta deuoción y alegría, que á las
justicias y regidores que allí estauan, la causó muy grande. Y
aunque algunos pensauan que lo hazía por librarse de la muerte,
viendo la mutación grande que el Señor le dió en el rostro, le
alabauan y lo creían, porque vna de las cosas que dezía era, que
quería ser christiano para morir; y ansí visiblemente se conoció
auer venido el Spíritu sancto en él. Y para que se creiese mejor,
permittióle, llenándole á la horca, saliese á él vn moro á repre-
henderle lo que auía hecho, y sin sentirlo el Padre y los que allí
yuan, con ir fatigado el nueuo christiano por ir herido ^ y á mo-
rir, obró vn ánimo grande para echar de allí al moro y reprehen-
delle: y con este acto, y con los que auía hecho de arrepenti-
miento de lo que auía hecho, acabó esta vida, y fué á gozar de
la eterna, por solos los méritos de la sangre de Jesu Christo, al
qual* dan gloria en los cielos y en la tierra. Y con esto avré cum-
plido con la obra dé escriuir por aquel collegio; y e cumplido tan
mal con el officio que el Señor se a querido aUí seruir de mí, que
me parece deuo pedir en Roma la penitencia de tantas culpas: y
ansí la pido á V. P., pues lo acabo mereciéndola, y con ella pido
el ayuda para que dé mejor puenta de los estudios próprios, que
he dado de los de los otros.
Yo vine aquí con la bendición de la marquesa ' para ir al
P. Francisco á Plasencia, y de ahí * á Salamanca; y he hallado tan
enferma á la marquesa, que me he detenido ocho días: y estála
* Jacobus Santacruz.
- Ms. herrido.
^ Marchionissa de Priego, Catharina Fernandez de Cordoba, P. Anto-
nii mater.
* Ms. ay.
3 OCTOBRIS 1554 375
tanto, que no responde á la mucha consolación y charidad que
con la carta de V. P. recibió. Yo lo hago por su S.^a para sup-
phcar á V. P. haga encomendar al Señor su salud y paz, para
morir y viuir conforme á la diuina voluntad. Y porque me partí
luego como me dieron la letra de V. P., sin auer tiempo para to-
mar resolución del negocio de aquel cauallero que V. P. me co-
mete, no respondo. Piega al Señor de me dar la confussión que
deseo, de cometterme V. P. hiziese lo que él haría, que no está
tam bién collocado, como la gracia del ánima en el P. Nauarro,
que es vna bendicta alma, y será muy consolada con uer la me-
moria que dél V. P. tiene Y porque creo no deue faltar de la
mía, que tanto lo ha menester, ceso con que el Señor nos dé á
todos su sanctíssima voluntad á sentir, y fuerzas para la cumplir.
De Marchena postrero de Setiembre 1554. De V. P. hijo indig-
ni ssimo en el Señor,
Antonio.de Górdova.
FRANCISCUS SCIPIO
PATRI JOANNI DE POLANCO
BONONIA 3 OCTOBRIS I554 *.
De scholis et occupationibus sociorum: quas quisque disciplinas tradat,
quosve auctores explanet.
IHS
Franciscus Scipio Patri Polanco S. Constituit Pater rector ^
(paucis enim tuis praescriptis obsequi studeo), ut ego prouectio-
' Allusio ad verba, quibus est usus Ignatius in epistola P. Antonio
inscripta, Cartas, t. IV, pag. 221: uSi esta persona juzgáis sea tal, que la
dispensación sea bien empleada en él, yo me remito á vuestro juicio y pru-
dente caridad, y haced lo que yo podría en este oficio. El Ministro de ese
Colegio de Cordoba, Navarro [Petrus], ha hecho instancia para que se le co-
municase la gracia de librar una ánima con cada Misa, y así, pareciéndoos
se empleará bien en él, yo se la comunico.»
- Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 51, prius 83.
^ Franciscus Palmius.
376 Epistolae Mixtae— 869
ribus discipulis primae classis , et aliis studiosis iuuenibus et sa-
cerdotibus praelegerem Demosthenis orationes mane , a prandio
autem Ciceronis officia, et temporis progressu, praesertim in al-
tera domo, adderem plura. Fratribus porro priuatim praelege-
rem tum grammaticam graecam et Isocratis orationes , tum rhe-
toricem, hoc est, Quintilianum, et diebus festis aliquas Ciceronis
orationes, quo et praeceptis et usu in hac doctrina dicendi fru-
ctuosius progrediantur, et iisdem artificium declamandi et com-
ponendarum orationum traderem, quod et foeliciter praestabunt
ob ingenii claritatem. Ad haec idem Pater exoptat nobis dare
operam, tum in latinis, tum in dialecticis, nam et praescripserat,
ut aut Caesareum *, aut Trapezuntium - interpretar er, quo sa-
pientius sese in concionibus gerant. Edidi bis diebus quasdam
orationes in studiorum renouationem, ac cupit Pater, ut et alias
quasdam elaborem in domus et studiorum renouationem, quas
et ipse et nostri habebunt coram D. episcopo, Maecaenate no-
stro canonicis, et ciuitatis * primoribus, in quibus conficiendis
et limandis et ocium et doctrina exigitur. Praefectus sum ma-
gistris, ut et eorum modum et rationem docendi explorarem, et
ludum moderarer, nam Pater non potest bis rebus uacare.
In discessu fratris Gulielmi ^ magis est necessaria mea opera.
Nam D. Sebastian us \ qui illi succedet, quanuis ingenio ma-
* De dialéctica Joannis Caesarii agunt etiam Liti. Quadr., t. iv,
pag. 583.
- «Georgius trapezuntinus, Romanae Fidei Graecus, et Ortodoxorum
dogmatum contra suorum errores Assertor eximius, in Italiani ab Euge-
nio IV vocatus, Graecas litteras, Artesque liberales Romae gloriose docuit...
Cretensis patria fuit, obiitque an. 1486». Michael a Sto. Joseph, Bi-
bliographia critica, t. 11, pag. 332. Multa proprio marte scripsit, pluraque
ex graecis latinitate donavit. Cf. Liti. Quadr., t. l, pag. 355, ubi de ejus
libris dialecticis sermo est.
^ Erat saepe laudatus Joannes Campeggi.
Ms. ciuitatibus.
^ Verba haec postrema ad marginem posita sunt, ad emendanda scilicet
quae prius scripta fuere: in qua conficienda et limanda.
^ Sic ipse, tacito cognomine, subscribit epistolam, quae est in Liti.
Quadr., t. m, pag. 26-29.
' De bis sociis, Sebastiano, Baptista, etc. anihil praeter nomen novi-
mus». Litt. Quadr., t. m, pag. 173, annot. 4.
3 OCTOBRIS 1554 377
gno, et iudicio praeditus, et poemati prorsus natus, rudis tamen
et ignarus est , tum literarum graecarum , tum artis dicendi , et
illam quoque graecarum literarum in illius scola prouinciam obire
me opus est. Hic commemoratus frater est pietate, poemate et di-
ligentia insignis, et recte suo fungitur muñere.
D. Joannes Baptista, quondam noster discipulus, [est] foelicis
ingenii, et obedientiae eximiae, quippe qui singulari charitate et
studio instituit iuuentutem, et in ea omnibus satisfacit, quod non
paruae uirtutis est in Italia, praesertim in nostra Societate, et
succedet D. Sebastiano.
D. Saluator, haud mediocri ingenio natus, praedicto fratri
succedet, qui omnes ualde opera magistri indigeni, ut et sapien-
ter doceant, et ipsi proficiant, ne contrahant modo sibi quendam
ignorantiae habitum in teneris ferme annis, ad quem (proli do-
lor, id euenit multis) tanquam ad scopulos sireneos consenescant,
et inueterentur^ ut postea ad doctrinam hanc humaniorem for-
mari nequeant.
P. Sebastianus, lusitanus, quid valeat ingenio et eruditione,
nosti; tamen docilis est, et progreditur.
Pater ob collegii detrimentum * exemplo aliorum rectorum
explodit Despauterium - , et eiusdem uoluntate pauca quaedam et
necessaria praecepta ex grammaticorum thesauris depromam, et
conficiam oratione soluta de generibus, praeteritis, in nostrorum
discipulorum gratiam, et haec (ut et in Italia factitatur) dictabun-
tur obiter a magistro, et illa pueri, laeti excipientes, in commen-
tariolos referent, et potius usu, quam memoriae labore discent,
et in procinctu tenebunt sine ullo fastidio, tergiuersatione et in-
geniorum excarnificatione. Legetur Donatus, et Guarinus, qui, et
adhibitis annotationibus nostris, ad puerorum utilitatem tradetur,
qui et hac ratione a seculi praeceptoribus docetur
' Ms. detrimentur .
- De celeberrimo hoc grammatico, cui nomen Joannes Despauterius
(van Pauteren), agit saepe Polanco, v. gr, t. iv, pag. 53, 59, n. 99, loc.
' De iis auctoribus Aelio Donato et Michaele Guarino (qui etiam Vari-
nus et Verinus aliquando scribitur), vide dieta in loco nuper citato, Liti.
Quadr., t. ni, pag. 174
378 Epistolae Mixtae— 869
Pater, cuius imperio haec scribo (is enim proximis literis de
nostris rebus fusius admonebit, quae prospere succedunt), haec
duo ex parte eius adiici voluit. Vnum, quod ipse summopere ex-
petat mecum commemorata studia repetere: alterum, quod, cun-
ctis mente agitatis, sese decreuisse D. Gulielmum mittere: me
autem, ob maiorem utilitatem, retiñere [sic].
Bene ualeo. Dei beneficio, et sum maxime quieto animo, et
magna consolatione affectus, quod tandem, post tuam, inciderim
in tui simillimam disciplinam, in qua et semper exoptaui, et exo-
pto viuere et mori.
Sum bene affectus ad sacerdotium, nam illud semper fuit meus
scopus. Caeterum officium vides, in quo sum constitutus, et hic
magis mea opera in commemoratis artibus, quam in sacerdotii
functione desideratur, Verum nescio quo modo magis ferar ad
has disciplinas modo trac tandas, quam ad sacerdocium , propter
instan tem necessitatem et meam maiorem instructionem, et in
rhetoricis, et dialecticis, in quae pro uiribus hoc anno incumbe-
mus, vt et possimus et aristotelica penetrare et reserare. Vale. 5
nonas Octobris 1554. Tuus inutilis seruus, qui et tuis, et patrum
et fratrum ' precibus commendatum volo.
Non mittetur D. Gulielmus, donec rescribatur modus eundi;
nam solum non audemus committere itineri, tum ob infirmam
ualetudinem, ut scis, tum ob pericula itineris.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Xpo. Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù. In Roma.
Due baiochi.
Alia manu: 1554. Bologna. M. Francesco Bordono. 2 (sic) d^
Ottobre. R.ta alli 10 detto.
Ms . fratum .
3 OCTOBRIS 1554
THEODOSIUS DE BRAGANÇA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VILLAVITIOSA 3 OCTOBRIS I554 *.
Ut Villamvitiosam aliquot mittat socios, qui oppidanos excolant , enixe
deprecatur. — Fratrem suum consanguineum, Theotonium de Bragança,
Ignatio valde vult commendatum.
t
R.mo Padre. Sam tão deuoto dos Padres de Jesu, que polo
fruito que sey que pode fazer sua combersaçam em mim, e asy
nesta terra, homde tenho meu asento desejo muy to de lhe or-
denar huma casinha pobre, que viua desmolas, pera estarem
quatro ou çimqo Padres, entre os quaes possa aber hum prega-
dor e hum par de confisores '\ Tenho pedido ao P. Miram, pro-
uinçiall, dous Padres pera primçipio disto. Dame escusa que sam
poucos, por se aberem saido muitos. Peço a V. P. que me mande
huma prouisam pera o P. Francisco Borge, que me faça dar dous
Padres da Companhia pera esta villa, e pera o P. Miram; e que
nesta parte folgue de me comsolar: V. P. nisso me farà muy
gramde caridade *.
O P. Francisco mandou dom Teotonjo, meu irmão, ao cole-
gio de Beneza % e eu desejo muito que elle seja letrado, e agora
' Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. 90, prius 476.
- Vide supra, epist. Patris Bustamante, t. m, pag. 573.
* Bis repetitur hoc verbum in ms.
* Responsum Ignatii ad praesentes litteras, si quidem datum sit, hucus-
que non vidimus editum: facit nihilominus ad rem quod ad epistolam ejus-
dem ducis brigantini 24 Jan. 1554 rescripsit Ignatius. Illud vide, Cartas
de San Ignacio^ t. v, pag. 148, et ad Stum. Franciscum Borgiam, ibid.,
pag. 150.
* Hoc non recte dicitur. Nam cum Theotonius, ex Portugallia missus,.
in Hispânia non quiete versaturusjudicaretur (Nadal, Epist. t. i, pag. 259),
ex alia vero parte, si Romam nimis cito properaret, incommoda aliqua, tum
ipsi Theotonio tum aliis timerentur exoritura (Polanco, t. iv, pag. 547,.
n. 1172, annot. 6.), Borgia, ut moras protraheret, rem haud injucundam ju-
38o Epistolae Mixtae— Syr
nam he mays que latino; e pode ser que, achandose em Beneza,
deseje di ir a Jerusalém, a qual hida lhe poderá torbar seu estu-
do. V. P. nam lhe debia de dar licemça, se não desque fosse
cursado de bacharel em theologia, e entam ba omde quiser. E
pois meu irmão esta nesa santa religiam, queria eu que tiuese
letras pera poder fazer fruyto. N. S. a R.ma pessoa de V. P.
tenha em sua garda. De Villa Viçosa a III de Outubro 1554. Ao
que V. P. mandar,
Ho DUQUE.
Inscriptio: f Ao R.mo p. Mestre Inaçio, geral dos do co[lle]gio
de Jhesu, em Roma.
Alia manu: 1554. Del duca di Braganza, 19 S.bre, — Manei
vestigiiim cerae rubrae sigilli.
FRANCISCUS DE ASTUDILLO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FLORENTIA 6 OCTOBRIS I554
Tardidatem suam in scribendo accusat. — Mandata Eleonorae de Toledo,
ducissae Florentiae. — Societas bene audit,— Suam operam pollicetur.
t
Muy Rdo. en X.° Padre.
No huuiera y o auer esperado occasión para escriuir á V. P. y
encomendarme en sus conseios y orationes , pues a tanto tiempo
veni, nobilissimi brigantini ducis fra tri, proposuit; nimirum ut, cum vela
daturus esset in Angliam Philippus, ad nuptias cum regina Maria contra-
hendas, sese Theotonius amplissimo regioque comitatui adjungeret, et longa
conficiens per diversas Europae provincias itinera, Romam tandem veniret
et in amplexu optimi parentis Ignatii conquiesceret. Haec Borgiae mens fuit.
Sed Theotonius «cum intellexisset Venetiis esse P. Simonem, eo statim se
contulit » Polanco, t. iv, pag. 129, n. 258, quo pervenit 9 Septembris 1554,
unde ab Ignatio per litteras revocatus 22 ejusdem mensis (Cartas de San
Ignacio, t. IV, pag. 327-33i), 3 Octobris Romam contendit, Polanco, ihid.,
n, 258, annot. 1-3.
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 39, prius 60.
6 OcTOBRis 1554 38l
que conosco á V. P., y tiene en su sancta Compannia las dos
personas que yo más amo en este mundo \ Mas de lo que no e
sabido gozar antes, quiero agora comenzar á gozar, y deber á la
occasión lo que dexé de deber á mi cuidado y diligentia. La du-
quesa, mi señora me manda que escriuiesse á V. P,, que man-
dasse dezir en los altares priuilegiados de Roma las misas acos-
tumbradas para sacar las ánimas del purgatorio, y que se dixes-
sen por la ánima del uirey su padre, de buena memoria, y de su
buena, fiel y anciana seruidora, Isabel de Reinosa % especial de-
vota de V. P. y de la Compañía. V. P. mande ordenar que se
digan, y nos dé auiso '*.
En esta tierra las cosas de la Compañía están muy estimadas,
como es razón: y crecerán sin duda, porque, además que la du-
quesa está muy inclinada, el duque ^ comienza á coDOçer la obra
y abrazarla. Yo seruiré lo que pudiere ex corde puro et fide non
ficta y esto tenga V. P. por entendido, y ansí la Compañía se
sirua de mí en lo que yo ualgo, si ualgo por la gracia de Dios
algo.
Al P. Laynez rreciuió mi señora muy affectuosamente: com-
mo uuelba y halle estos negocios de la guerra más descargados,
en poco tiempo hará que el collegio de Florentia no deba nada al
mejor de otra parte \ A los Padres uenerables, al P. Polanco y
Olaue beso las manos; y pues la rreligión no diuide , sino aug-
menta amor, que me amen entrambos á dos, como solían.
*■ Hi, ut existimamus, sunt Polanco et Olave. Cf. Epist. Mixtae, 1. 11,
pag. 766-767, ubi animadverte male a nobis Melchior vocari, qui Franciscus
Astudillo est.
* Eleonora de Toledo, filia Petri de Toledo, Celebris quondam neapoli-
tani proregis.
' De christiano obitu ac pietate singulari Isabellae de Reynoso agit Po-
lanco, t. IV, pag. 166, n. 341.
* Vide in Cartas de San Ignacio, t. IV, pag. 345, epistolam, quae inscri-
bitur: Para N. N. (Florencia). Ea Ignatii responsio ad has Astudillo lit-
teras nobis quidem videtur.
* Cosmas, sive Cosmus de Medicis.
6 I Ad Tim. I, 5.
' Cf. Polanco, t. iv, pag. 165, n. 339, 340.
382
Epistolae Mixtae— 872
Nuestro Señor conserue la persona de V. P., y augmente de
bien en mejor la santa empresa. De Florenzia á 6 de Octubre
1554. Seruidor de V. P.,
Francisco de Astudillo.
hiscriptio: f Al muy Rdo. en X.° Padre, el P, Ignatio, prae-
pósito de la Compañía de lesú, etc., mi señor, en Roma.
FRANCISCUS PALMIUS
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
BONONIA 6 OCTOBRIS I554 '.
De aedibus sacris Sti. Andreae. — Socii, in Aethiopiam destinati, Bononia
transiere. — Eos comitandi desiderio P. Sebastianas flagrat.
Pax Xpi. Amen. Molto Rdo. in Xpo. Padre. Quelle di 29 del
passato si sono riceuute, et inteso quanto si scriuea sopra del
fratello M. Francesco et M. Guilielmo di questo non scriuo
altro, perchè il mercori passato si fece risposta.
Quanto alli auisi et ordini vniuersali mandati a tutti li colleg-
gij, non si mancherà seruarli con V aggiuto diuino.
Li mandati di santo Andrea ' stano già tutti fatti, mi pensauo
si douessero mandar hoggi; ma V notario non Ihauea spediti in
modo che si puotessero mandar' : per il primo spacio si mandera-
no, et darò auiso di quanto sarà necessario.
Li canonici hano voluto porre questa conditione nel mandato
loro: casu quo, che la Compagnia nostra manchasse, et che non
si volesse più seruire del luogho di santo Andrea, o d'altro che
' Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 58, prius 85.
* Vide epist. 869.
' De hoc tempio Societati commodando egit Palmius epist. 866, et PO-
LANCO, t. IV, pag 115, n. 222, ubi, cura acta tum Bononiae tum Romae
summatim retulisset, rem bisce verbis absolvit: aTamen hoc anno nihil Ro-
mae confici potuit. Aliqui etiam annui reditus, qui quibusdam ludimagistris
per urbem dari soliti erant, a Senatu obtineri P. Franciscus curavit; sed ne
id quidem successit ex sententia, et ita eodem loco Stae. Luciae, sicut prius,
■collegium, et in eadem paupertate, perstitit.»
6 OcTOBRis 1554 383
si permutassi in quello, quando ci piacesse permutarlo, che detto
luogho o il permutato uadi al capitolo: s' intende quando noi non
volessimo stare in Bologna, o nella diocesi, e quando la Compa-
gnia nostra manchasse. Perchè questa cosa non mi parea gene-
rare a nostra Compagnia pregi udicio, ho fatto puoca resistenza,
benché ho detto chio mi contento quando cosi piaccia a V. R., et
in ciò tanto più m' assicurai, quanto che, hauendo ciò conferito
col P. M.** Andrea d' Ouiedo, mi disse S. R. che in Tiuoli era,
in certa vnione fatta a nostra Compagnia, interuenuto il medemo
caso.
Domenica passata gionsero qui al tardi li Padri che vano in
Ethyopia ', et stetero qui, con H fratelH che andauano a Ferrara,
per sino il marte matina, che per tempo si partetero, et si conso-
lamo molto nel Signore. Il P. Sebastiano, portughese, sta con
molto desiderio d' andare o neir Indie o in Ethyopia, et credo
sarà buono, per essere persona di molta virtù, e desideroso della
diuina gloria: il che supplisse all' insufficienza delle le tere, ben-
ché attende a profilarsi più che può anche in esse.
Qui si mandano le colligate delli Padri d' Ethyopia, et vna
del P. Agostino *, alla quale farà dare V. R. ricapito.
Le cose di qua per gratia di nostro Signor vano bene, et le
schole, nelle quali sarano adesso 70 scholari; ma molti sono in
villa.
Il P. M. Jo. Francesco Brunello lunedi prossimo partirà per
Parm.a; essendo cosi paruto conueniente qui, le darò la Com-
missione di solecitare V espeditione della casa del P. D. Battista
Viola.
Al presente non accade altro, saluo che raccomandarci air
orationi di V. R. e de tutti li Padri et fratelli. Di Bologna il 6
di Ottobre 1554. D. V. R. seruo humillimo in X.°,
Francesco Palmio.
Post scripta. E gionta di Parma vna lettera, che dice non
accaderà più chel P. M. Jo. Francesco vadi; e cosi resta con
grande commodità della casa.
* PP. Melchior Carneiro, Andreas de Oviedo aliique, de quibus Po-
JLAUCO, t. IV, pag. 8, n. 7 et pag. 15, n. 14.
* Augustinus de la Riva.
384
Epistolar Mixtae— 873
»73
ANTONIUS SOLDEVILA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
GENUA 8 OCTOBRIS I554 *.
Sedales ex urbe profecti, sospites atque incólumes Genuam appulerunt. —
Perhumanissime excipiuntur. Praeter omnem exspectationem socios
hispanos inveniunt, Romam tendentes. — Gaudium ex mutuo conspectu
et alloquio.
I
Muy Rdo. Padre.
La gratia del Señor sea continuamente con todos. A sinco de
Octubre allegamos buenos á Génoua, todos aquellos ocho, que
para este effecto éramos partidos de Roma, dexando el P. Mtro.
Laínez en Florenza, por algunos negocios que tenía de tratar con
la duquessa % y partirse de allí á dos días: y ansí él fué en Gé-
noua un día después que nosotros, muy bueno. Hallamos en Gé-
noua al P. Mtro. Nadal, que, pocos días auía, erauenido de Spa-
nya con tres otros El mismo día que nosotros uino el P. miser
Batista y el hermano Hierónymo Estaua ja en Génoua el P. mi-
ser Emanuel, tratando muy diligentemente el que tocaua á la
prouisión y orden de casa. Después de ser desambarcados, arto
mareados, y por esta causa sin comer todo el día (en el qual en
diez horas auíamos hecho sexenta millas), nos fuimos al hospital
dellos incurables, adonde estaua el P. Mtro. Nadal con los otros
que eran uenidos con él y el P. miser Emanuel: los quales no
menos (creo) se holgaron de nuestra uista, que nosotros della suya,
aunque nosotros teníamos causa de sentir mayor alegría, por ha-
' Ex autographo In voi. E, duplici folio, n. 75, prius l36.
2 Vide epist. 871.
^ Polanco, t. iv, pag. 41, n. 61, agens de hac re, scribit: dlnvenerunt
autem non solum P. Emmanuelem [Gomes de Montemayor]... sed et Hiero-
nymum Natalem, qui cum P. Didaco de Guzman et Doctore Loarte et Ma-
gistro Emmanuele de Sa,., appulerat.»
* Joannes Bta. Viola ejusque socius, frater Hieronymus Galvanellus.
8 OCTOBRIS 1554 385
liarlos sin pensar dellos. De allí un rato, uino el P, miser Batista.
Todos cenamos allí aquella noche, por ruegos del señor miser
Francesco de Torno y la señora Mane de Nigroni, los quales tie-
nen la suprema cura del hospital ' ; y fuimos tratados con tanta
diligentia y amor, que nos podíamos confundir, y alabar á Dios
nuestro señor de las uirtudes que a puesto en estas creaturas.
Después de cena, desliberados de ir á dormir al collegio (aun-
que ella quería en todas maneras quedássemos en el hospital).
Nunca nos dexó ir la dicha señora, sin que su mismo hijo, que es
un notario de mucha qualidad, con algunos criados nos acom-
panyasse.
Quantas personas auemos tratado, an mostrado muchos se-
n3^ales de alegría y admiratión en nuestra uenida, y particolar-
mente los nuestros procuradores y los señores diputados, los qua-
les tanbién se holgaron mucho aquel mismo día con una carta
que de V. R. recebieron.
Las uisitas estos días no nos dexan biuir: toda la dilisentia
ques possible se da por una parte y por otra, en que el collegio,
las scuelas y la iglesia estén como deuen: bien que cosa alguna
cierta y conueniente para nuestra iglesia y scuela, aun no la te-
nemos. El P. Mtro. Nadal pintará más al uiuo todas las cosas á
V. R.: yo después scriuiré más largo á V. R. de lo que succedie-
re. Aora uuiere scrito a V. R. el P. miser Batista, si no estuuiere
tan occupado, y si no se remitiera á mí y al portador de esta.
Encomiéndase mucho á V. R. y al P. miser Polanco y al P. mi-
ser Batista * : está sano , pero muy flaco, y no falta en qué en
tender.
El Señor nos dé gratia para ser aptos instrumentos de su di-
uina bondad, á prouecho y edificación de todos, el que speramos
alcansar más fácilmente, siendo aiudados con las orationes y sa-
crificios de V. R. y todos los Padres y hermanos, á los quales
* «Omnes charitate Domini Francisci Adorni et Mariae de Negroni,.
uxoris ejus, qui hospitali praeerant, refecti fuerunt.» POLANCO , t. IV,.
pag. 41, n. 62.
* Joannes Bta. Pezzano (?).
Epistolae Mixtae, tom. iv. 25
386 EPISTOLAE MlXTAE— 874
mucho nos encomendamos todos en el Señor, rogándolo nos dé
graçia para sempre seruirlo. De Génoua á 8 de Octubre 1554.
De V. R. hijo indigno,
Antonio Soldeuila.
Inscriptio: f Al muy Rdo. P. miser Ignacio, prepósito gene-
ral de la Companya de Jesús, en Roma.
HORATIUS NUCULA
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
INTERAMNA 9 OCTOBRIS I554
Sodalitas quaedam interamnensis stationem Societatis in sua urbe
Ignatio oflFert.
X.
1
Muy Rdo. in Xpo. Padre. Está en esta nuestra tierra una con-
fradía muy antica, en la qual son confradres los principales de
la nuestra çibdad, y tien de renta obra de quingentos ducados, y
fué ordenada para casar uérfanas, y ayudar pobres neçesitados,
y hazer otras obras santas y buenas. Y porque la nuestra repú-
blica, tinyendo alguna neçesidad, luego toma lo que le pareçe
desta renta, no se pueden hazer cumplida mente las obras pías,
por las quales fué constituida tal confradía y renta de la mesma
república; y desta renta agora se paga el salario del médico, y del
maestro que amuestra á los mochachos. Es uerdad que se hazen
algunas cosas de las que se an de hazer ; todauía no se pueden
hazer todas. Y porque emos pensado y platicado entre nosotros
confradres, que ningún benefiçio podríamos hazer mayor á esta
nuestra república, que tener aquí unos quatro ó çinco de la Rda.
Compañía de Jesús, an mandado á mí, que saben que tengo ser-
uitud y amistad con V. P., y conozco á muchos de la Compa-
ñía -, escriua y trate con V. P., para uer si sarrá possíbil auer
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 33, prius 44, 45. Usus est
hac epistola Polanco, t. iv, pag. 144-145, n. 289.
- Joannes de Vega, priusquam anno 1547 in Siciliani mitteretur, lega-
9 OCTOBRIS 1554 387
quatro ó çinco Padres de la Compañía , para que amuestren las
buenas costunbres y letras á nuestros mochachos; y la dicha
nuestra confadría proueerá de todo lo que fuere menester para
ellos, para el uestir y comer. La morada para monstrar y para
biuir en ella, desinnamos que sea la casa mesma de la nuestra con-
íradía, mas no está puesta en orden. Entretanto que se pondrá la
nuestra como á de estar, podrán estar en una casa, que serrá al
propósito, y los mesmos Padres podrán dar orden que la casa de
la confradía se edifique y ponga en orden; según que ellos iuz-
garán ser al propósito para la commodidad que fuere menester.
V. P. nos hará á todos muy gran merced de anisarnos del nú -
mero que podrá enbiar acá para el efeto sopredicbo, y de la ma-
nera que los uniéremos da proueer, ó dalle nosotros quien los pro-
uea de todas las cosas que unieren menester, ó traer ellos con-
sigo quien haga este ufiçio, y conseñalle nosotros el carniçiero, y
el hornero, y todo lo demás. Y porque pueda la nuestra confra-
día uer lo que fuere menester para este negocio, V. P. me dé
aniso á mí de todo muy particularmente, y hecha la relaçión á
los confradres, se tomará resoluçión de lo que se podrá hazer por
nosotros, y anisaremos á V. P. En esto concurrerá la comunidad,
y el obispo y todos, por la buena opinión y fama de la Compa-
ñía. Juan de Mondragón, que darrá esta á V. P., menbiará á buen
recapito la carta que nos anise de todo lo sopredicho; y serrá me-
nester enbiar el capo dellos que sea docto y suffiçiente para leer
rethórica, y dar cartas en romançe á los disçí pulos, para que las
hagan en latín, y otras cosas que fueren menester de hazer. Yo
e hablado desto, y deseo que se efetué, por el amor que tengo á
la Compañía, y para hazer este bien tan grande á mis çibdada-
nos. A V. P. suplico tenga por bien de mandarme á responder
luego. Del virrey de Siciha, mi señor, muchos días a que no tengo
carta; por letra de Esquinei, mayordomo, que menbió el salario
tus caesaris Caroli V fuerat in urbe, annis pluribus, ibique familiarissime
Ignatio usus. Hinc, cum Horatius Nucula Vega inserviret, occasionem ha-
buit cognoscendi Ignatium aliosque de Societate viros.
í Joannes Jacobus Barba, O. S. A. Gams, Series Episcoportim .
388 Epistolae Mixtae— 875
que S. S. lima, me da en mi casa, e sabido que mi señora la du-
quesa de Vibona ' a parido otra hija, y que el virrey mi señor y
los señores con toda la casta están buenos.
Nuestro Señor la muy Rda. persona de V. P. guarde con
salud para su santo seruiçio, y le suplico me mande, se yo pudier
seruille en algo aquí en mi tierra ó fuera della ^ De Terni á 9 de
Otubre 1554. De V. P. muy Rda. seruidor, que sus manos besa,
Oraçio Nucula de Terni.
PAULUS DE ACHILLIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PANORMO 9 OCTOBRIS I554
Michael Botelho melius valet. — In ejus locum Achillis concionatus est. — -
Vincentius Roa opportunitatem navigandi in Hispaniam opperitur. — Vir
Optimus, Hieronymus Seguera, moriens, heredera collegium instituit. —
Balthasari de Torres missa sunt quae petierat. — Curriculum studiorum
stato tempore inchoandum.
Jesus f María
Molto Rdo, in Christo Padre. Pax Christi. Sono molti giorni
che non habbiamo lettere da V. R. P. Qua per la gratia dil
Signor stamo bene. Il P. M. Michael * stà meglio: potrà predi-
car' domenica che uiene colla gratia dil Signor: doe domeniche
si è riposato. Io predicai questa passata in loco suo, supplendo
come poteua lo officio suo. Dil tutto sia lodato Jesu Christo, qui
facit mutos loqui et surdos audire ^
Il P. Vincenzo % perchè non si ritroua in nissuno modo ben
' Elisabeth de Vega.
- Nuculae significavit Ignatius «propter alias Societatis occupationes
id temporis aliquos ex nostris Interamnem mitti non posse; et si quando
Collegium esset mittendum, cum minori numero quam quatuordecim mitti
non posse; et ita, cum ea confraternitas tam grave onus ferre non posset,
collegii missionem urgere desiit». Polanco, L c, pag. 145, n. 289.
^ Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 91, prius 185.
* Michael Botelho (Botellus).
^ Marc, vii, By.
^ Vincentius Roa, valentinus.
9 OCTOBRIS 1554 389
qua, credo che andará in Spagna colla prima commodità che si
offerisse de passaggio securo, si come mi significa il Padre pro-
uinciale, non si ritrouando meglio che ha fatto sino hora.
Laltro giorno, cioè il giouedi passato, mori uno sacerdote
denoto molto de la Compagnia, che stana in Monreale, che si
chiamaua il prior Seguer catalano di natione, quale conoscano
il P. Pietro Ribadeneira, et il P. Rogério % et alcuni altri che
iui sono. Ha lassato herede il colleggio nostro di Monreale de
tutti li suoi beni che haue qua in Sicilia, doppo la morte de vno
suo amico et de la moglia dil detto amico, quali ha instituito he-
redi immediati, et doppo loro il collegio. Si come intendo, sino
hora po hauer' de intratta circa de settanta schudi ciascuno
anno. V. R. P., se li piace, V hauerà raccomandato nelle sue ora-
tioni et sacrificij. Molto era deuoto de V. R. P. et de tutta la
Compagnia, homo molto bono, et fidele seruo de Iddio nostro
signor. Io fui presente alla sua morte, nella quale dette molta
edification', et specialmente esempio di patientia.
Credo che il Padre dottor Torres ^ già hauerà riceuuto il glo-
bo spherico colla sua coperta, et quello instrumento de roblo, il
libro, cioè quelle tauole de astrologia, il planisferio, quali tutti ho
mandato in doe uolte a Napoli, indriciati al Rdo. Padre M. Sal-
merone. Hora mando quello altro libro che domanda, cioè il pla-
nisferio de Joanne Roias. Pensa ua de poter' mandar' con questa
la lettera de li quatro mesi, ma anchora non è tradotta in vol-
gar' italiano: colle prime la mandarò collo aiuto dil Signor.
Speramo il giorno de santo Luca far' li principij delli studij,
se piacerà al Signor. Li maestri stano preparandosi per quello
tempo: se inuitarà il magistrato, et se recitaranno doe oratione,
vna latina, laltra greca, et alcuni epigrammi hebrei, greci et la-
tini. Dil tutto et per tutto sia glorificato Iddio nostro signor.
Nelle schole hora sono 250 scholari. Damo li esercitij a dieci
persone, et speramo buono frutto per la gratia dil Signor.
* Hieronymus Seguera, cujus exstat epist. 670, voi. Ili, pag. 484. Ejus
obitum et virtutes refert ad hunc annum POLANCO, t. IV, pag. 227, n. 508.
- Joannes Rogerius.
^ Balthasar de Torres.
390 Epistolae Mixtae— 876
Del P. Guttano et di Ottauio non ho sentito cosa noua. Non
altro, se non che sempre tutti humilmente se raccomandiamo
all' orationi de V. R. P. Di Palermo alli 9 de Ottobre 1554.
D. V. R. P. indignissimo seruo in Jesu Christo,
Paolo de Achilli.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito generale de la Compagnia di Jesù. In Roma.
Alia marne Dice della donatione del priore Segherà.
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 12 OCTOBRIS I554
Ducissa Ferrariae in bene coeptis perseverai.— Ignorantia rei christianae,,
qua laborant feminae, quae ducissae sunt ab obsequiis. — Eas, Renata pro-
bante, instituet Pelletarius.
t
La gratia et pace del S. N. J. X. perseueri sempre neir ani-
mi nostri. Amen. Già dua volte o tre auisai la P. V. quanto la
diuina misericordia fece con la Illma. casa de madama, et il felice
successo della sua reduttione al vero pastore et vero ouile
Horra auiso la P. V. come il S. N. J. X. non mancha dal suo
tanto porgere il suo aiuto per il meso di suoi, etiam inutih, in-
stromenti a detta casa, et si fa gratia de visitarla spesso, et raggio-
nare con detta madama delle cose dil Signore nostro, et varie al-
tre, come occorre.
Me ritrouo alle volte quando si dice la mesa, alla quale tutta
la famegha sua se ritroua senza grande impedimento.
La Illma. madama me pareua alquanto troppo nascosta, più
d' un lato che de laltro, quando se celebra, di modo che non
staua al mezzo della porta che risponde alla sala, doue se gli dice
la santa messa.
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 68, prius in, 112.
- Vide epist. 863, 865.
12 OCTOBRIS 1554 391
Et benché, credo, lo facesse simplici animo, forsi per più essere
ritirata, nondimeno mi parse di essortarla a stare nel mezzo della
porta, acciochè d' ognuno fusse veduto, Lei rispose che lo faria,
et di fatto lo fa. Veggo doppo le sue donzelle tutte insieme inge-
nochioni nella messa, dentro la sala istessa, doue si dice messa in
publico, ma non veggo fare alchuna oratione, nè segno di deuo-
tione, come segni d' humiliatione che el peccatore debbe fare
nanti il suo signore et Iddio, et massime nel tempo della eleua-
tione del santissimo sacramento. Lo referisco il medemo giorno
a madama, et dico che seria buona che V amaestrasse tutte insie-
me del modo de sentire la messa, etc, et lei rispose che era con-
tenta. Gli dici che me assignasse V hora che gli piacesse. Questa
hora seria buona, sei ve fusse commoda, rispose lei (la qualle hora
era 18). Gli dici che ogn' hora mi era commoda, et cosi fu consti-
tuita r hora 18. Vedendo io che sapri ua la porta de nuoui frutti,
considerai che potria fare per aiutare et lei et le sue, et me parse
portare a sue donzelle alchune dottrine Christiane, per pigliare
caggione damaestrarle delle cose della fede della vera chiessa no-
stra. Arriuato adonche et amaéstratele del modo d' oldire la mes-
sa, commincio ad interrogare sei sanno gli articoli della fede, il
confiteor, etc., et trouo nihil, et che sonno senza sapere cosa delle
necessarie alla salute, benché pareua che sapessino, essendo già
grandi. Offerisce adonche le mie dottrine x.ne^ legendogli alchuni
punti, il tutto nanti a madama, alla quale dimando, se gli piace
che ogni di impareno vno di articoli, et jo dechiarerò. Respose
che si, et cosi gli dette la sua lettione per domane: Credo in Dio,
padre omnipotente, etc., il che esplicarò, sei piacerà al S. N. J.
X., nel quale spiero me darà a dire cose a lei et sue vtili, et me
destenderò più che potrò nelle cose che potreano essergli dubiose.
Et per questo, anchora che della P. V. ricercaria essere instrutto
circa il proce[de]re; pur, se lei per sue occupationi non potrà ciò
fare, almeno la priego priegare alla diuina>vntione ci amaestri. A
li 12 dottobre 54. De Ferrara. De V. P. figliolo indegno nel
S, N,J, X,,
JOANNI PeLLETARIO.
Il numero de li scholari, 120,
392 Epistolae MixTAE— 877
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, generale delta Compagnia de Jesù. A Roma.
ANDREAS GONZALEZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ABULA 12 OCTOBRIS I554 *.
Initium abulensis collegii. —Recedente Burgos Patre Alvarez del Aguila,
tres Abulae socii commorantur. — Quid sentiant homines de Societatis
instituto.
t
Jhs.
Muy Rdo. en X.° Padre. La grada del Spiritu santo sea siem-
pre en continuo fauor de V. R. Amén. Después que aquí estoi en
esta ciudad, no e escrito á V. R.; y la causa a sido, que no se a
ofrescido cosa de que pudiese escriuir á V. R. Lo que al presente
se ofresce es, que, como el Señor fué seruido que uiniese á estas
partes su R.*, el P. M." Nadal, me enuiaron aquí, siendo necesa-
rio el P. Hernandáluarez para Burgos \ Estamos en esta casa el
hermano Ramírez, que es natural de Zamora, de edad de veinte
y cinco años, al qual enseño, como yo puedo, la gramática; está
con nosotros un hermanito de xv ó xvi años, que era de la doc-
trina Christiana. Yo me ocupo en oir la theología que se lee en
santo Thomás, monesterio de los dominicos y en confesiones y
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. l34, prius 327.
^ «Abulam autem mittendum curavit [P. Nadal] P Gonzalem, methy-
mnensem, ut initia Collegii foveret, cum uno vel altero socio, inde evocato
P. Ferdinando, ut Burgos rediret.» Polanco, t. iv, pag. 489, n. Io33.
' «En el sitio, donde hoy está aquel grandioso y regio convento, había
erigido uno harto modesto el año 1478 Doña María Dávila, de la casa de la
Marquesa de las Navas... Con los cuantiosos ingresos de los bienes confis-
cados á los judaizantes, relapsos, herejes y reos de otros delitos que casti-
gaba el Santo Oficio, comenzó á engrandecer la fábrica el célebre inquisi-
dor Torquemada, que allí tiene su sepulcro en la sacristía. Comenzóse la
grandiosa obra en 1482, y se acabó en 1493. Por el pronto no se pensó en
poner allí estudios...
La Reina Isabel, que profesaba gran afecto á este convento, fué, según
12 OCTOBRIS 1554
ocupaciones ordinarias: el sanctíssimo sacramento se a puesto en
esta yglesia: aceptos estamos en esta ciudad, aunque no faltan
algunas cosas; pero no es nada.
Un fraile de sant Francisco, predicando en S. Francisco, dijo
que san ' Francisco era buen médico , y no como agora, que
andan con buenas hopas de refino, y camisas y calças atacadas,
y no quieren limosnas, sino renta; y una destas dos cosas: ó que
plugiese á Dios que debajo desta sanctidad no estuuiese el demo-
nio, ó que ansí auían empezado * los alemanes.
Una persona quiere dejar aquí trecientos ducados de renta: lo
está tratando con el P. Francisco ': escriuiré á V. R. de lo que
se hiciere.
Otra cosa no se ofresce que hazer saver á V. R., más de que
en las oraciones de nuestros charíssimos Padres y hermanos nos
encomendamos entrañablemente; y por amor de nuestro Señor
me pida V. R. en particular á nuestro Señor humildad. De Auilla
12 de Otubre de 1554 años. Sieruo indigno de V. R.,
f GONÇÁLEZ.
t
Inscriptio: Jhs. Al muy R.do en X.° Padre, el P. M.° Ignatio,
prepósito general de la Compañía de Jhs., en Roma, f .
Alia mami: R.ta alli 26 di Decembre.
se dice^ la que quiso que se pusieran allí estudios de Filosofía y Teología,
como se hizo en 1504, siendo General de la Orden Fr. Vicente Vandel, mas
no como Universidad, sino como mero Colegio de la Orden... El Nuncio,
Juan Poggio... erigió aquellos estudios en Universidad, confirmándola este
título el Nuncio Leonardo Mariño en 1553, á instancia del Monarca. Puede
fijarse por tanto el origen de la Universidad hacia el año 1550...» La Fuen-
te, Historia de las Universidades, Colegios y demás establecimientos de
enseñanza en España, t. 11, pag. 149, 150. — Aedificii descriptionem vida
apud CARRA.MOLINO, Historia de Avila, su provincia y obispado, t. l,
pag. 511-520.
» Ms. 5. .San.
- Ms. epecado.
^ Franciscas Borgia.
394
Epistolar Mixtae— 878
»7»
GASPAR JOFRE DE BORJA
episcopus segobricencis
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ALBARR ACINO I5 OCTOBRIS I554 *.
Repetit quae superioribus, a se datis, litteris, Ignatio scripserat.— Amorem
suum erga Societatem operibus vult testatum.
t
Muy Rdo, Padre. Por dos vías tengo scrito á V. P., y ahora
postreramente con el Rdo. P. Nadal % y no me marauillo que no
tengo ahún respuesta, por estar los caminos tan impedidos, á
causa destas guerras de los príncipes christianos. Remédielo Dios,
como puede; y siempre que se offresciere oportunidad, no dexaré
de scriuirle, hasta que yo sepa que V. P. sabe la intención que
tengo, de hazer todo el beneficio que pueda á esta santa orden
de la Compañía de Ihs.
Y lo que le [he] scrito epilogaré aquí en dos palabras, por no
enfadalle con larga scritura. Dos cosas se offrescen: la primera,
el edificio del collegio de Barcelona, en el qual hago hazer ha-
zienda tan á proposito, que me scriuen los que lo tienen á cargo
por mí, que para carnestoliendas starà de arte, que para la qua-
resma se podrá predicar en él, y anssí hoy lo he concertado con
el Padre prouincial, Strada, aquí en Albarrazín, que irá á Barce-
celona á predicar la quaresma, y yo le y ré á oyr allá. Lo ottro
que se offresce es, lo que tengo scrito al P. Francisco de Borja,
acerca de poder dexar yo D ducados de renta al collegio de Ça-
ragoça; y para platicar esto, es venido aquí el dicho P. Mtre.
Strada , y anssí he mandado hoy hazer los despachos nescesa-
rios por Inglaterra ' al Padre N. S. Esto que se entiende de pro-
' Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio^ n. 9I, prius 396.
- Emendatum alia manu: prius scriptum fuerat Vidal. —Vide de argu-
mento hujus epistolae aliam alarissimi ejusdem auctoris, n. 856, et quae ibi
diximus.
' Emendatum alia manu: «prius; Vn^ria.))
15 OCTOBRIS 1554 395
curar, ya lo sabe el P. Nadal él dará complida infformación
á V. P. , á cuya relación me reraitto. Nuestro señor Dios, que
lo encamine todo , y se sirua de nuestra voluntad , y guarde la
muy Rda. perssona de V. P., y en su santo seruicio y amor por
su benignidad conserue. Si aquí huuiere en qué poderme em-
plear, no dexe V, P, de mandarlo. Vale et ora pro me. De Al-
barrazín á xv de Octubre 1554. Occórreme dezir, que, hauiendo
entendido por el dicho P. Mtre. Strada la nescessidad que
padescen los Padres que están en Çaragoça, les he mandado
proueer de treynta ducados de renta, hasta que tengan ottra.
De V. P. devoto, que en sus horaziones sencomienda,
Hell obispo de Segorve y de Hallbarrazín.
Inscriptio: f Al muy Rdo. Padre, el Mtro. Ignatio de Lo-
yola, prepósito general de la Compañía de Ihs. Roma.
Alia marni. 1554. Albarrazín. Del obispo de Segorue, 15 de
Octubre. R.da á 15 de Hebrero 1555.
JACOBUS MIRON
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 15 OCTOBRIS I554 -.
Acceptis litteris respondei. —Status collegiorum in lusitana provincia. —
Sociorum paucitas pro regionis amplitudine et votis principum, nostros
sodales postulantium.
Ihs.
Muy Rdo. Padre. La gratia y paz de Christo nuestro Señor
sea siempre en nuestro fauor y aiuda. Amén. A çinco de Np-
uiembre reçebí hun pligo de cartas de Roma por uía del P. Fran-
çisco, y con él reçebí la informaçión larga del P. Luis Gonçalez
açerca de las cosas de Mtro. Simón ' con una copia de la senten-
' Emendatum a quodam tertio: prius, Vidal.»
- Ex originali in voi. E, duplici folio, n. I98 , prius 521, antiquitus
272, 273.
' Vide supra, epist. 811.
396 EPISTOLAE MlXTAE-879
tia que dieron los juezes. Gloria sea al Señor por todo, que tan
manifiestamente da á entender la verdad á sus sieruos. Di parte
al rey desta sententia, y de la información de Luis Gonçález: dí-
xome que, quanto á la informaçión, que pues era quasi la mesma
(como yo le dezía) que la de Juan de Polanco, no era menester
ueerla, y que quanto á la sententia, holgaría de veella otro día,
que estuuiesse despaçio. Dile también la carta que uenía de V. P.
para él; y la otra que uenía para el iffante \ de Luis Gonçalez,
se la di al iffante, y le mostré la sententia, la qual leyó toda con
mucho gusto y consolaçión in Domino, dando gratias á Dios del
buen successo. La informaçión de Luis Gonçález, por ser larga,
no la leyó; yo le informé de palabra de algunas otras cosas más,
que no venían en la de Polanco. Y quanto á la carta que pedía
Luis Gonçalez al iffante para que diesse fe del buen estado em que
está ahora la Compañía en Portugal, no le pareçió muy neçessa-
rio por aora, por el buen successo que an tuuido las cosas allá,
después que Luis Gonçalez escriuió esta carta; pero com todo
creo que la escreuirá él ó el rey, plaziendo á nuestro Señor, por-
que aun todauía aprouechará.
En el fin de Setiembre reçebimos dos cartas, una de Mtro, Si-
món para los hermanos de Portugal, en que se accusaua y pedía
perdón de las cosas passadas, y otra de V. P. para los mesmos,
escusándole la intençión Mostrélas á estos prínçipes, y se hol-
garon mucho: y el rey me encomendó que también la mostrasse
á algunos salidos, para uer si se podían reduzir, y así lo ago, que
las mostro á algunos; pero poco me pareçe aprouecharán.
El cardenal me mandó dezir de Ébora, açerca del maestro que
pedía para las artes, que auía uisto mis razones, y que le pare-
çían bien, y que por este año no quería maestro en artes, sino
para el año que viene, y que iuntamente quiere poner lector en
theología. Esto solamente me escriuieron: creo que lo entenderá,
proueyendo de todo lo neçessario, para que pueda aver studian-
tes nuestros que oyan en todas las facultades; pero desto no soy
* Ludovicus, princeps sive infans, Joannis III frater.
^ Habentur hujusmodi litterae in Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 76.
15 OCTOBRIS 1554 397
çierto hasta que me vea con él, que será para Enero, plaziendo
á nuestro Señor, entonces lo escreuiré á V. P.
Acá somos poca gente de la Compañía en Portugal, según
tienen desposiçión los collegios para mantener muchos más her-
manos. En Coimbra ay cinquoenta, y por lo menos ay lugar para
mantener otros tantos; y aunque uuiesse muchos más, proueería
á todos el rey, según la neçessidad que tiene de nosotros: y se
huelga en estremo que [ha]ya muchos de la Compañía. Él me dió
nueuas que entrañan muchos en la Compañía en la India, mos-
trando holgarse desso.
En el collegio de Éuora están xxiij; pero, según cresçe la vo-
luntad del cardenal, aun al presente podrían estar muchos más:
y de allá me piden con mucha instantia studiantes nuestros, que
oj^essen grammàtica de los nuestros maestros. Tanbién el rector
de santo Antón se atreuería á mantener algunos studiantes de
grammàtica, que oyessen en este collegio, y aquí en esta casa de
san Roche podíamos mantenernos quasi otros tantos de los que
estamos, de las lymosnas. El obispo de Portalegre ' me daua ins-
tantia que diéssemos un prinçipio de collegio en Portalegre con
schuelas, y que al prinçipio él proueería de lo neçessario, y que
después se procuraría que fuesse dotado de rentas perpetuas. Es-
cuséme con no auer gente, y cada uez que queramos, él está apa-
rejado para hazerlo. En el Puerto también dessean lo mesmo,
que es una çiudad prinçipal, y que nos manternían algunas per-
sonas particulares. Del collegio del Algarue, que tanto tiempo ha
que se habla, como V. P. sabe, también podíamos echar mano
dél, si pudiéssemos y tuuiéssemos gente. De manera, que las ne-
çessidades de acá son grandes; porque, ultra de todo esto dicho,
tenemos de proueer á los collegios que se comiençan en el Bra-
sil, y la India , y Congo , é proueer también de operarios para
tan grande messe. Represento esto á V. P., para que sepa nues-
tras necessidades y las remedie, como fuere más seruicio de nues-
tro Señor.
El P. Francisco nos consoló mucho con una suya, en que nos
* Julianus de Alva.
3ç8 Epistola E Mixtae— 88o
offresçe con mucha charidad mandamos muchos para la Compa-
ñía, si los quisiéremos. Yo le respondo, que nos hará gran chari-
dad en ello, y aunque nos mandasse ciento, que fuessen idóneos
para la Compañía, que aurá lugar para ellos. Espero en nuestro
Señor que presto nos consolará, mandándonos algunos. Acá en-
tran algunos, pero son muy pocos para supphr nuestras neçessi-
dades. Nuestro Señor lo prouea todo á su mayor gloria y serui-
çio. De Lixboa á XV de Octubre ' 1554. De V. P. indigno hijo
en el Señor,
Mirón.
Inscriptio: f Al muy Rdo. Padre, el P. Mtro. Ignatio, prepó-
sito general de la Compañía de Jesús. En Roma.
PAULUS DE ACHILLIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PANORMO 22 OCTOBRIS I554
Opera a nostris diligenter monteregalensibus navata. — Uberrimus ex ea
perceptus fructus.
Jesus f Maria
Molto Rdo. in Christo Padre. Pax Christi. Laltra settimana
scrissi a V. R. P. dil frutto, quale il signor Iddio per sua diuina
bontà si è degnato di operar' questi giorni passati qua in Paler-
mo per quelU de la Compagnia Hora in breuità scriuerò dil
frutto che sua diuina maiestà ha operato in Monreale per quelli
de la medesima Compagnia, il quale non è poco. Et prima, co-
minciando da quello che è principale instituto de la nostra Com-
pagnia, cioè de insegnar' il viuer' christiano a tutti, dopo che il
nostro colleggio è in Monreale, questo si è fatto di continuo,
nelle schole a li scholari ogni giorno, et al popolo alle domeni-
che nela chiesa, che si chiama santo Sebastiano, doue uene assai
' Ms. Doct."
- Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 92, prius 188.
' Vide epist. 875, et maxime Liti. Quadr,, t. m, pag. i6l-i68.
22 OcTOBRis 1554 3g9
gente. Alli scholari si sono insegnato li articoli de la santa fede,
li commandamenti, et alli menori il pater nostro, et V aue Maria,
et credo, et salue regina, et hora tutti lo sanno, prima pochissimi
lo sapeuano, et molti de loro lo insegnano a suoi padri, quali
sono già uechij, et non sano, non dirò li commandamenti et ar-
ticoli de la fede, ma, che è cosa da pianger', non sano il pater
nostro. Et alli più capaci, non solamente li hauemo insegnato
questi principi] quanto alla lettera sola, ma li hauemo agionto
vna dechiaratione facile e breue, et ne uedemo molto frutto per
la gratia dil Signor. Perchè, si come prima non si odiua per Mon-
reale se non biasteme, spergiuri et parole indecenti, hora nano
cantando questi commandamenti et articoli, et li figlioli se inter-
rogano luno laltro et per le strade et in case di questi principij
de la institutione Christiana; et, se senteno alcuno a biastemar%
lo riprendano, et stano nella chiesa con molta deuotione, concio-
siachè prima stanano con molta irreuerentia. Et sì come prima
haueuano da suoi padri imparato li peruersi costumi et ogni
irreuerentia, hora li medesimi figlioli insegnano alli suoi padri la
riuerentia et altri buoni costumi, dil che la terra ne sta molto
contenta, et si edifica molto, et regratia nostro Signor di questo
grande beneficio, che li ha fatto per mezzo dello Illmo. et
Rmo. cardenale Farnesio suo prelato, il quale Dio nostro signor
lo conserui nella sua santa gratia.
Il P. Sanctio - le domeniche ha predicato nel monasterio de
santo Crasto, et letto al populo vna lettione de la dottrina Chri-
stiana in santo Sebastiano, et hora li dechiara lo euangelio. Si
occupa anchora in udir' confessioni, et molte persone principale
se confessano con sua R. ogni mese. Et come la nostra chiesa
sarà finita, il che sarà presto, come speramo nel Signor, molto
maggior' concorso sarà et nella predicha et nella lettione di la
dottrina Christiana.
Il signor gouernator' ^ molto si deletta de la conuersatione de
* Alexander Farnesius.
- Sanctius Ochoa.
' Vincentius de Nobili.
400 Epistolae Mixtae— 88i
detto Padre, et desidera che la chiesa presto si complessi, per
poter' frequentar' li santi sacramenti de la santa confessione et
communione.
Le schole, come altra uolta habbiamo scritto, sono tre: li
scholari sono hora cento, et molti altri, che questa estate erano
manchati, cominciano a ritornar'. Soleno esser' ducenti, quando
tutti uenghino; ma 1' ordinario numero è 150.
Nostro Signor' per sua bontà si degni accrescer il frutto, et
pregamo V. R. P. humilmente, che si degni pregar per tutti noi,
acciochè possiamo intender perfettamente la sua santissima vo-
luntà, et ne concedi gratia per poter' sempre adimpir'. Di Paler-
mo a dì 22 de Ottobre 1554. D. V. R. P. indignissimo seruo in
Jesù Christo,
Paolo de Achilli.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Igna-
tio de Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù. A
Roma.
Alia manu: R.ta alli 19 di Nouembre.
MELCHIOR CARNEIRO
PATRI JOANNI DE POLANCO
LUGDUNO 22 OCTOBRIS I554 *.
Lugdunum socii pervenerunt. — Itineris incommoda.
t
Muj Rdo. Padre. Pax X.i Todos vamos buenos, excepto mi-
ser Tomás, que va hun poco malo de vna pierna; mas es quasi
nada De las caualgaduras vna sola va con grande matadura.
' Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 185, prius 5o3.
- Inter socios a Polanco recensitos, ad missionem aethiopicam ex urbe
destinatos, P. Thomas Passitanus invenitur, quem tamen nec Orlandini nec
Telles nominant. Vide horum catalogum apud PoLANCO, t. iv, pag. 576,
577, n. 1232, 1232, annot. l et 2. Verum illud notandum est, quoniam in
Passitani mentionem incidimus, ipsum quidem secundum Polanco, t. v,
24 OCTOBRIS 1554 401
Aliamos en el saluoconducto dos faltas: vna, que nos chamaua á
todo los de la Compañía portugueses: la otra, que á los seruido-
res dizía que auían de ser seglares, é deste número no podía ser
el P. fraj Diogo, el qual está con grande temor, porque nos dizem
que ay mujcho rigor en estos puertos; hi aunque con asaz modes-
tia, algo se quexa de se auer fiado de nosotros, por nos parescer
que cumplía así ha él hi á nosotros. Escreuimos daquí al embaja-
dor de Portugal, que está em Francia, dándolhe cuenta destos
jnconuinientes, para que nos jmbiase otro saluoconducto em otra '
forma más segura, á Tolosa, para que, se nos non aprouechare el
que tenemos, mandemos allí por él, que son 40 hi tantas legoas
de Baiona. Nuestro Señor nos dé á todos su sancto amor y temor.
De Lión }• de Octobre á 22 días de 1554. Filius jndignus,
Melchior Carneiro.
Inscriptio: f Ao mujto Rdo. Padre, o P. M.te Polanco, da
Companhia de Jesus, em Roma, en sancta Maria da Estrada, a
são Mangos.
SANCTIUS OCHOA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MONTE REGALI 24 OCTOBRIS I554 ^
Vicarias monteregalensis nostris maxime adversatur. — Ejus dicta et facta.
t
Ihus. Maria.
Pax Christi. Padre mio molto Rdo. Qui il demonio non cessa
de impedire le opere del Signore che non vadano auanti , parte
per se, et parte anchora vsando per instrumento di quelli, li quali
doueriano aiutare alli operarij della vigna del Signore. Et di
pag. 606, n. 1670, Olisiponem pervenisse; non autem eo portu anno 1555
solvisse, propterea quod «in ethicam» febrim «incidisse» videretur. POLAN-
CO, t. V, pag. 611, n. 1679.
' Ms. otro.
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 94, prius 190.
EpISTOLAE MixTAE, TOM. IV. 26
402 Epistolar Mixtae-882
questo mi maraueglio molto e mi doglio, considerando che il de-
monio habbia tanto dominio in questa parte; et non so qual sia
la causa, se non che penso che va imaginando che poco a poco
habbiano de essere manifestati li soi inganni et li suoi instru-
menti.
Questo dico, Padre, per informarlo a V. P. come il signor
suffraganeo e vicario generale del I^mo. cardenale ' ci è contra-
rio in tutte le cose, et cerca occultamente di nocerci quanto può,
perchè in presentía non ha animo, se non di monstrarce molto fa-
uoreuole. Perchè vn giorno, parlando sopra de alcune cose, io gli
lo dicesse chiaramente senza rispetto ; se non che poco ci cura-
uamo che lui dicesse o hauesse opinion al contrario, contentan-
doci noi del testimonio de Iddio e de le conscientie, al che non
pottè rispondere su signoria , se non escusando come poteua la
sua mala intentione. Et acciò V. R. cognosca questo esser vero,
prinìamente, fu causa che le monache non facessero V essercitij,
hauendo già incomenciato la abbadessa: et li consigliò che in
nessun modo li facesse, ma che se escusasse con dir che saria pe-
ricolo et scandalo de la gente , si ce hauessero visto tante volte
andare li alla chiesa; et che non dicesse che lui V hauea prohibi-
to, per non demonstrare che lui impediua il bene. Puro noi V ha-
uemo saputo della stessa abbadessa, la qual, non potendose escu-
sar, disse la verità.
Dipoi non ha voluto che io predicasse alla madre chiesa, ha-
uendoli noi vna volta parlato, con dire che timeua, che li mona-
chi per questo non mormorassino. Vltra di questo io son andato a
parlare de alcune cose molto mal fatte et de grande scandalo de
alcuni preti, et lui, benché dicesse voler fare gran cosa, non fece
niente, perchè erano delli suoi familiari. Et dipoi ha detto alcune
cose anchora al signor gouernator ^ contra di noi , falsissime , le
quale volendo io prouarle esser false , auanti che lui parlasse al
gouernatore di quello, non volse, dicendo che mi credeua, et
' Vicarim Alexandri Farnesii, cardinalis. Illius nomen, ut alibi dixi-
mus, perpetuo a nostratibus de industria celatur.
- Vincentius de Nobili. Vide epist. 880.
24 OcTOBRis 1554 4o3
protestando contra quelli voler fare grande cose ; puro non fece
niente, anchora che, oltra li falsi informatione che detteno, vno di
loro m' ingiuriò in presenza di tutto il populo, il quale dipoi me
venne a domandar perdono, perchè il suo confessor non lo volse
absoluere altramente. Puro il gouernator, quanto più male dica
contra di noi, tanto manco lo crede, perchè lo cognosce molte
bene, che lui lo dice de instinto de alcune male fantasie. Dio li
faccia cognoscere il suo error, perchè io non posso pensare, se non
che il demonio V inganna, o veramente lui per questo mezo pensa
aquistar più fauor, fingendo de esser commosso a dir tale cose per
zelo di charità et utilità del Rmo. cardinal. Et saria molto, come
penso, che lo hauesse scritto a S. S. Rma., che li dinari che da al
collegio, esser persi al fine; non però penso che li scriuirà che lui,
hauendo predicato nella madre chiesa vna quadragesima, ha vol-
suto esser pagato oltra de la paga che dona il cardinal, come 1' al-
tri predicatori che portano di fuora allogati ; et di questo V edi-
ficò talmente, che il gouernator non vole più soi predichi, nè gli
altri, si lui predicasse, lo verrebeno intendere.
Non voglio più distenderme, anchorachè multa sint his peio-
ra, quae scribere non licet. V. R. lo ricomanda al Signor, che li
habbia misericordia. Tutto il clero a minimo vsque ad maiorem
fugeno de noi, nè voleno accostarsi nè a nostre schuole, nè a pre-
dichi, nè a lettioni, se non fusse alcuna volta per ridersi, anchora-
chè nella messa molte volte nessuna candela li può fare tanta
luce, che loro incertino a legere, et specialmente quando sta pre-
sente alcuno di noi.
Habbiamo inteso che il Rmo. cardenal è tornato in Roma, del
quale molto siamo ralegrati, et preghiamo sempre al Signore che
lo conserui in su sancta gratia, et stiamo con desiderio che Dio
lo menasse in Monreal, acciò videsse la necessità delle pecorelle:
et si paresse a V. P., seria bono de informarlo di questo, che al-
manco questi diaconelli faccesse comandamento che venessino
alle schuole. Non altro. Di Monrreal alli 24 de Ottobre 1554.
D. V. R. P. indignissimo figliolo in Jesù Christo.
Sanctio Navarro.
Inscriptio: \ Al molto Rdo in Christo Padre, il P. M. Ignatio
404 Epistolar Mixtae— 883
de Loyola, prepósito generale de la Compagnia di Jesù. In
Roma.
Alia manu: R.ta alli 19 di Nouembre.
SANCTIUS OCHOA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MONTE REGALI 24 OCTOBRIS I554
In puerorum institutionem serio incumbunt socii. — Laborum et industriae
fructus. — Christiana virtutum exempla ab ipsis pueris edita. — Aliqui
horum ad Societatem afficiuntur. - Aliis etiam proximis datur opera. —
Templum aedificatur.— Inter haec prospera vicarius monteregalensis
nostris unus sese opponit et molestiam affert.
t
Jhus. Maria.
Pax Christi. Molto Rdo. in Christo Padre. Per altri mi ricordo
hauer scritto a V. P. particularmente in longo V informatione del
procedere nostro et delli essercitij di questo nostro nuouo collegio
di Montereal, tanto circa li scholari, come del legere della dot-
trina Christiana neir hospitale, et del predicare nelF abatia de
santo Crasto alle monache, et del frutto che si aspettaua, tanto
nel vno come nell' altro però, per non dar fastidio a V. R. P.,
non me distendirò in scriuere quello in particulare che già hab-
biamo scritto, se non solamente in summa, per informar a V. R.,
et dar occasione di ricordarsi quello, che già habbiamo scritto.
Però quanto alli scholari, V. R. saprà che perseueriamo nelli me-
desimi essercitij, cioè in legere et insegnare con tutta la diligen-
tia che si può la dottrina Christiana, et le cose più necessarie di
sapere a ogni christiano; non però lassando con tutto questo de
insegnare et aiutare ancora in lettere humane a quelli che son
capaci. Et è cosa di ringratiar a nostro Segnor, che li figlioli de
trei et quatro anni vanno per la strada, quando nescano della
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 95, prius 191.— Usus est
hac epist. Polanco, t. iv, pag. 225-226, n. 505 et seqq.
^ Vide epist. 834, pag. 245.
24 OCTOBRIS 1554 405
schola, interrogando luno a laltro la dottrina Christiana et V ar-
ticuli della fede, doue che prima non si sentaua se non biastemi
et ingiurie luno al altro. Et dipoi alle case loro insegnano alli loro
padri et madre il credo, e la salue regina, et li comandamenti, et
riprendeno quando sentino biastimare, giurare o dir altra ingiu-
ria, dicendo che non giurino, perchè il maestro non vuole. Et di
questo li padri et madre, gloriándose, se ridono; anchora che più
presto doueriano piangere, considerando la miseria e ignoran tia
loro, perchè sonno insegnati dalli suoi figlioli quelle cose, le quale
loro erano tenuti a insegnare alli suoi figlioli. E questo ci contano
quando V interrogiamo ad alcunij, si sanno il credo, la salue re-
gina o li comandamenti, e ci dicano: Padre, noi non sapeuamo
queste cose, ma ora con la gratia del Signore ci insegnano li no-
stri figlioli. Et di questo noi ringratiamo al Signore; perchè, non
solamente si espetta frutto nelli figlioli, ma anchora nelli suoi pa-
dri e madre per mezo loro, perchè, acciò sappia V. R., penso che
non siano forse trenta persone che sapesseno lo credo: già della
salue regina vniuersalmente non se uergognano dirlo, che non la
sanno, et così anchora nella chiesa, quando sentino messa, doue
che prima se uergognauano ingenochiarse con dua genochia in
terra, ora se uergognano alcuni di stare in quel modo, vedendo
li suoi figlioli stare con tutti dui i ginochi in terra in tutta la messa;
et di questo si edificano molto alcuni, perchè è cosa insolita in
queste bande. Laudato sia Iddio, dal qual procede, et al qual si
deue referire omne quod bonum est. Vno habbiamo riceuuto
alla Compagnia, et son dui che desiderano, e hanno pregato assai
per essere receuuti; ma per non hauere anchora V età, non son
stati pigliati, et tutti tre sonno delli principali della città. Alcuni
altri son venuti a pregare che pigliassimo li suoi figli per seruire
nel collegio, dicendo che non desiderauano altro, se non che
stassero con noi; ma noi ci siamo escusati con dire, che non pi-
gliamo alcuno per seruire, perchè non erano a proposito nostro.
Il legere della dottrina Christiana haueuamo lassato per alcuni
giorni, per li impedimenti che haueuamo con li maestri della chie-
sa: et anchora perchè con li caldi la gente non veneuano troppo
voluntieri nello hospitale, per il fastidio delli ammalati, et per la
4o6 Epistolae Mixtae— 883
incomodità del loco; et dipoi in loco di quella, per li prieghi di
molte deuote, io cominciai dechiararle Y euangelio nelle domeni-
che dal di deW Assuntione.
Ora spettamo con gran desiderio che si finisca la nostra che-
sia, la quale per mancamento delli denari ho paura che non si
finisca cosi presto, come si desideraua : et di qua inanzi io penso
che con la gratia del Signore nel venerdì li dechiarirò anchora vn
misterio della passione del Signore, perchè son molte diuote, che
si confessano con noi, che vengano alla messa et lo desiderano,
però penso di incominciare del venerdì prossimo
Dipoi r ultime che io scrisse a V. R. P., sonno confessate
molte persone de diuerse qualità, et molti de loro che quasi mai
si erano confessati, altri di doi o tre anni in qua. È cosa de grande
compassione della perdi tione de molte anime, per V ignoranza di
quelli che douerebbeno monstrar la via, perchè li mettono scru-
pulo doue non gli è, et donde douriano fare, non fanno stima; et
è uerificato quel che dice il propheta: Ibi timuerunt, ubi non erat
timor ".
Nostro Signor li uisiti con la sua misericordia, et li proueda
di boni conduttori al fine a che Iddio V ha creato, perchè non so-
lamente non r insegnano la via bona, anzi, a quelli che deside-
rano caminar per quella, peruertiscono, tentando et inducendo a
peccar con loro, come ho sentito da vna, che ha stato da sette
confessori tentata. Deus misereatur omnium. De Monrreale addì
xxiiii.** Ottobre 1554. D. V. R. P. indignissimo figliolo in Jesù
Christo,
Sanctio Nauarro.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito generale de la Compagnia di Jhu. In Roma.
Alia manti: R.ta alli 19 di Nouembre.
' Ms.possimo.
- Ps. xin, 5. Vide epist. superiorem.
27 OCTOBRIS 1554
407
DIDACUS HURTADO DE MENDOZA
comes de Melilo
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CAESAR AUGUSTA 27 OCTOBRIS I554
Epistola insignis humanitatis et benevolentiae notis aspersa. —Amor, quo
Societatem coraplectitur, illum cogit ad caesaraugustanum collegium pro
Dei honore promovendum. — Sacras reliquias, ut ad se mittat, rogat. —
Patrem Tablares, socium suae in Italiam profectionis, poscit.
t
Muy Rdo. señor y mi Padre. Aunque es muy grande el re-
galo que V. P. me haçe en scriuirme ^ y en mandar embiarme
relaçión larga de las cosas desta sancta Compañía % oso deçir que
lo mereçe la voluntad que yo tengo á esta religión, para cuyo
acreçentamiento querría yo tener las fuerças como el desseo, ansí
por el frutto grande que della por tantas partes se estiende, como
por el amor y veneraçión que tengo á V. P., como á persona á
quien Dios ha tomado por instrumento de tan uniuersal benefi-
çio. En que la verdad de esta religión el re}^ prínçipe, nuestro
señor, la entienda y fauorezca, y mi hijo Ruy Gómez, por el cré-
dito que su magestad es seruido de darle *, y otros señores y ca-
ualleros mal informados della, en esto me he algo empleado; que
lo demás que yo por la Compañía he hecho, es muy poco, en res-
pecto de lo que se le deue y de lo que yo la amo. Lo mesmo haré
en este reino, en cuyo gouierno la magestad del rey prínçipe
nuestro señor, me ha puesto y ansí se ha dado algún prinçipio
' Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 152, prius 384.
- Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 224-226.
^ Cartas de San Ignacio, t. iv^ pag. 226-242.
^ Diximus alibi Annam de Mendoza et de la Cerda, nostri comitis
filiam, traditam fuisse in matrimonium Roderico Gomes de Silva, qui pluri-
mum apud Philippum II gratia valebat. Passim de iis fit sermo in epistolis,
quas edidimus Patris Araoz ac fratris Gou. Epist. Mixtae, t. il, pag. 849,
850; praecipue vero, t. iii, pag. 214, 248.
' Vide supra^ epist. 845, pag. 295.
4o8
Epistolae Mixtae— 884
en esta çiudad, que, por ser tan prinçipal, y donde tanto fructo
de este colegio se spera, supplicaré á su magestad fauorezca esta
empresa religiosa, y á la república Christiana tan importante, con
anexarle vna abbadía de este rey no. Lo mesmo scriuiré á Ruy Gó-
mez, por cuyo medio spero que avrà el sucesso que desseamos;
y en esto, y en qualquiera otra cosa que á esta sancta Compañía
toque, ó V. P. me auise, no faltará de mi parte amor y diligen-
çia para ponella por obra. Porque tengo entendido que, allende
de seruir en esto á Dios mucho, lo deuemos la condesa ' y yo á
la memoria que V. P. de nosotros tiene en sus sanctas oraçiones
y sacrifiçios; que á tan gran charidad diçe la condesa, que no se
puede corresponder sino con pedir otras dos: la vna, que suppli-
ca á V. P. muy particularmente se acuerde de encomendar á
Dios á Ruy Gómez y á su muger , que es la vnica suçesión de
nuestra casa: la otra, que V. P. le embíe algunas reliquias, pues
esa çiudad es el thesoro delias, y V. P. en ella tanta parte. Tiene
particular deuoçión á la vera cruz, y diçe que, de lo mejor que
V. P. tuuiere y pudiere auer, le embíe, en speçial alguna cosa del
apóstol sant Pablo.
Y porque el P. Tablares me pone mucho en conçiençia que
vaya á visitar ese estado de Mélito % y tiene raçón, que á la ver-
dad ha muchos años que está como sin dueño, y para ello he em-
* Catharina de Silva, filia comitis de Cifuentes^ Ferdinandi de Silva.
- Pater auctoris hujusce epistolae, vocatus etiam Didacus Hurtado de
Mendoza et de la Cerda, «después de haber hecho sus primeras armas en la
guerra de Granada, pasó con Gonzalo de Córdoba á Nápoles, en donde se
presentaba á su valor ancho campo para distinguirse. Con el esfuerzo de su
espada ganó las ciudades de Mélito, Francavila, etc. En recompensa de es-
tos servicios, fué creado Conde de Mélito y de Aliano, y Gran Justicier de
Nápolesn. Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 225, annot. 2. — Ejus filius
«sucedió á su padre, año 1536, en los Estados de Italia y Castilla, á su ma-
dre en el Condado de Mieres y Madayona... Fué Grande de Castilla por
tres títulos: por Conde de Mélito, por Príncipe de Mélito, y por Duque de
Francauila... Diósele este título de Duque de Francauila, con ocasión de
auer renunciado al de Conde de Mélito en Ruy Gomez de Silua, su hierno.
Y auiendo obtenido Ruy Gomez el de Príncipe de Ebuli y la promessa del
Ducado de Barí, el Rey don Felipe Segundo boluió lo de Mélito con título
de Príncipe á don Diego de Mendoza». Nuñez de Castro, Historia de
Guadalaxara, pag. 279 et 284.
27 OCTOBRIS 1554 409
biado á pedir liçençia al rey príncipe, nuestro señor. Supplico á
V. P. me embíe vna obediençia para que vaya comigo, que reçi-
biré en esto muy speçial charidad. Porque, ansí para lo que toca
á mi conçiençia, como para el aliuio de tan larga iornada, terné
gran neçesidad de su compañía, la qual he tenido algunos días
en este reyno, y agora en el mayor aprieto me la quitan \ La
condesa, y yo, y doña Anna, de nueuo nos encomendamos en las
sanctas oraçiones de V. P., cuya muy Rda. persona nuestro Se-
ñor guarde muchos años para su seruiçio, y exemplo y doctrina
nuestra En Çaragoça xxvij de Octubre 1554 años. Besa las
manos de V . P . ,
El Conde.
Inscriptio: f Al muy Rdo. señor y mi Padre, el Mtro. Ignaçio
de Loyola, general de la sancta Compañía de Jesús, Roma.
Alia manu: Resciuida á los 15 de Hebrero 1555.
DIDACUS HURTADO DE MENDOZA
comes de Melito
PATRI JOANNI DE POLANCO
CAESARAUGUSTA 27 OCTOBRIS I554
Polanci litteris officiose respondei.— Amorera erga Societatem suum vult
testatum.— In Italiani adire cogitat, optatque itineris sui socium Patrem
Tablares.
t
Muy Rdo. Padre. Muy grande es el contentamiento que V. R.
me ha dado con la relaçión larga que me scriue de las cosas desta
santa Compañía; porque, como muy affiçionado á ella, ansí me
* (fP. Petrus de Tablares... Pro-regi de Aragoniae, Corniti Melitensi,
amicus et quidem valde familiaris erat» in cujus praesertim gratiam Cae-
saraugustam nuper missus fuerat. POLANCO, t. iv, pag. 364, n. 774.
^ Obsequentissimum Sti. Ignatii responsum afferunt Cartas de San
Ignacio, t. V, pag. 114-II6.
' Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 151, prius 383.
4IO Epistolae Mixtae— 885
goço de que por todo el mundo se estienda, y su doctrina se co-
nozca y se reçiba ' .
No le ha faltado en este reyno, como en otros, personas, ansí
de letras, como de estado, que la murmuren y persigan; mas coma
Dios por este camino perfectiona sus obras, así con la contradi-
çión a aclarado tanto esta uerdad, que por la mesma raçón que
alguno ya la contradiçe, se desacredita. Así que, ya para su defen-
sión poco nos ha dexado nuestro Señor que haçer por acá: para
su acreçentamiento supplique V. R. á Dios me dé algunas fuerças.
Yo desseo y procuro desembaraçarme para yr á uisitar ese es-
tado que allá tengo; y no es para ello pequeña causa el desseo de
ver y communicar al Rdo. Padre general. A su paternidad scriuo
me embíe vna obediençia para el P. Tablares V. R. se lo acuer-
de, y me auise de su salud, que se la desseo como la mía propia;
y si en algo por acá puedo yo emplearme que toca á V. R., lo
haré con toda voluntad, cuya muy Rda. persona nuestro Señor
guarde y augmente en su graçia.
En Çaragoça 27 de Octubre 1554 años. Servydor de V. P.,
El conde.
InscripÜo: f Al muy Rdo. Padre, el Mtro. Polanco, de la
Compañía de Jesús. Roma.
Alia manu: Resciuida á 15 de Hebrero 1555.
' In Cartas de San Ignacio, t. IV, pag. 226 et seqq., Polanci epistola
de qua heic est serrao, reperitur.
* Vide epist. superiorem.
28 OCTOBRIS 1554
411
MARTINüS DE ZORNOZA
CONVENTUI BERMEENSI
ROMA 28 OCTOBRIS I554
Vocationem suam ad Societatem Jesu, post longos terra marique exantlatos
labores, intimo demissionis sensu enarrat. — Gymnasiura Societatis
Bermeo institui probat ac suadet.— Se pendere a suorum majorum nutu
significai .
A los señores del regimiento y cauildo.
Muy magníficos y muy Rdos. señores. La gracia y paz del
Señor more y siempre sea con VV. mm. Hauiendo nuestro Señor
husado conmigo de su tanta misericordia, oluidándose de la mul-
titud de mis pecados, y liberádome de la áspera seruitud que en
Egito he tenido en tantos años, queriendo su diuina misericordia
reduzirme alias tierras de promisión, estaua en gran confusión de
mí, pensando de dónde el Señor me había^ sacado y en quánto
peligro estaua mi ánima, y cómo había de seruir al Señor. Y así
estando, plugo al Señor que yo le contase toda mi vida al confe-
sor del visorey de Sicillia % el qual me encaminó en esta santa
Conpañía de Jhs., donde me entré en Sicillia^, y después por
' Ex originali in voi. E, unico folio, n. 16, prius 15.
- Agi verisimile est de Hieronymo Domenech, de Hieronymo Nadal
aut de Jacobo Lainez, quorum primus per longum tempus, alii etiam ali-
quando Joanni de Vega, Siciliae proregi, a confessionibus fuerunt.
' Tempus certum ac definitum, quo Zornoza sese Societati adjunxit,
nos quidem fugit. Attamen cum anno 1547 in Siciliam Domenech pervene
rit (Liti. Quadr., t. pag. 47), Nadal vero cum sociis, ineunte Aprili 1548
(Lit. Quadr. ^ t. i, pag. 94 et seqq.), conficitur ante id tempus Societatem
Zornoza ingressum non fuisse. Illud pro comperto habemus, fuisse Marti-
num omnium primum qui in Sicilia nostris copulatus est; et quidem, si
fidem adhibeas Aguilera, Provinciae Siculae Soc. Ies. ortus et res ge-
stae, t. I, pag. 26, anno 1549, quamvis nobis anno 1548 \ìàetur( Liti. Quadr.,
t. I, pag. 119): sed quidquid hoc sit, ilio auctore (iprimus omnium Calaber
quidam Societati nomen dedit». Hic vero calaber^ cum nemo alius ex illa
natione, inter tirones ab eo recensitos, adnumeretur, facile existimatur esse
auctor hujus epistolae. Qui etiam sequens fragmentum scripsisse, quod
autographum exstat in voi. E, unico folio, n. 21, prius 28, videtur, tum ex
412
Epistolae MiXTAE— 886
fauor del señor Pedro de Çárate, que tiene mucho con nuestro
Padre general, fui venido á Roma. Y es tanto el fauor que tiene,
Htteratum figura, quae similis est omnino subscriptionis nostri Martini, tum
ex ipsa rerum narratione, ubi plura reperiuntur quae eidem, plures annos in
servitutem redacto, conveniunt. Quia vero uberius quaedam in hoc fragmen-
to explicantur, visum est epistolae subjungendum esse. Est hujusmodi:
((Jhs. Maria. El amor y gracia del Señor alunbre nuestros corasones
para su santto serbicio. Amén. Muchos días [ha] que quisiera escribir
a V. m. más largamente que asta aquí he echo, de la vida pasada, y de lo
que agora tengo por la gracia del Señor, dándome, como padre de todos los
pecadores, qualque buelta alguna fortuna, para que me emiende de las faltas
pasadas y no caer en otras semejantes defectos y desobediencias, con sus
padres y parientes. Sierto, primo mío, así me pareçe que nuestro Señor por
su infinita misericordia ha usado conmigo, dando por flagello que yo fuese
catibado, y preso, y hendido en manos de turcos, en tierras tan extrañas,
donde había el hombre muchos trabajos y faticas, y poco pensamiento de
haber la libertad, en pensar de cómo estaba en tan estrañas tierras, donde
no se aliaban sino moros o bero turcos, donde no se husa haber esclauos;
donde vn día, saliendo alia plaza con vno que me goardaba, salieron todos
los maestros de las boticas para matarme. Si no fuera aquel que me goarda-
ba, que en aquella tierra no se podía estar ni andar ningún cristiano, porque
hera tierra de su profett'a Maoma, que es treynta milias de Meca, que son
dies leguas, sierto me mataran; sino que les dixo aquel que me goardaba,
que mirasen bien lo que quería[n] azer, porque yo herra esclauo del gran
turco, y que había benido en su serbicio; y sentiendo que yo herra benido
en las galeras, se amansaron: que otramente, cierto, que yo pasara gran tra-
baio. Así que el Señor ha vsado conmigo de sua misericordia, quando á su
diuina Magestad le plugo de darme la libertad. No porque el señor Pedro
de Cárate no ha puesto todas las dil[ig]encias para resgartarme, preguntan-
do á muchos catibos de mí, antes que fuese á Geru[s]alén, y nunca pudo
saber ningunas nuebas de mí, enpero en Gerusalén hubo nuebas de vn
conpanero mío, y le dixo cómo yo estaba en Mar Roxo, que es en Egito, y
asi el señor Pedro de Cárate determinó de venir para resgatarme, y fué con-
sejado que el turco, que me tenía, jamás estaba firme en vna tierra, porque
hera vn cosario, y por esso deseó de benir, por no perder tanta camino, sa-
biendo que jamás estábamos firmes en vna tierra, y después, que no hera
seguro el camino, que no se pueden pasar manco de 3oo o bero 400 honbres
juntos; y así algunas vezes son robados de los allárabes, y también porque
había muchos desiertos en aquel camino, que es menester que pasen ocho
días, no halando aqua ni otra cosa de sustentamiento. Y avnque beniera en
aquel tienpo, pienso que no me aliara, porque en aquel tienpo, según me
escribieron de Gerusalén, nosottros estábamos para partir para la India,
adonde traen la especería, con tres galleras por el Mar Rozo. Doi gracias al
dador de todas la cosas, quando á su diuina magestad le plugo que yo no
estubiese más en aquella tribulación. Luego que benimos de la India, beni-
28 OCTOBRIS 1554
413
que lo que se niega á los príncipes y á muchos cardenales que
quieren hazer collegios, y dotando con muchas entradas, no los
otorga, y al señor Pedro de Çárate le ha otorgado para hazer vn
collegio en Bermeo y otro en Carçias. Cierto, yo confieso que ha
bien dos años que ha andado por haber la gracia del nuestro Pa-
dre para hazer estos collegios, por lo que ha visto y vee cada día
quánto frutto haze, y tambié[n] VV. mm. habrán hoy do quánto
se haze en España. Y conosco en el Señor quánta necessidad ay,
y de quánta honrra y probedlo será para todos, así para los legos
como clérigos; y SS. RR. no piensen que las capillanías ó las ofer-
tas se les menguarían en hazer el collegio. Les hago saber, que
la Conpañía no quiere hazer daño allos clérigos, sino provecho,
mos al la ciudad de Cairo, y de allí heñimos Allixandría, y de allí á Costan-
tinopoli, y de allí el Señor nos socorió con la libertad, quando el honbre
manco pensaba: y así, husando el Señor conmico de la sua misericordia, me
encaminó á Palermo, y allí, estando negociando cierta limosna que el en-
perador había probeido para aquellos que heran tomados de turcos en su
serbisio, y estando en la corte de virrey, hube plática con el confesor de su
eselencia, y así me encaminó á esta santta Conpañía; no porque yo merecía
estar en tal Conpañía, mas el Señor por sua misericordia me hizo tan gran
gracia, que me asetasen, donde están tan santos çierbos de Dios, por las
quales hoy se be claramente y manifestamente se salban muchas ánimas;
los qualles no desean ni andan buscando ottras ryquézas, ni es otra cosa
nuestra profección, sino enplear el talento que el Señor le dió á cada vno, en
la viña del Señor, pues que aquello es berdadero tesoro para aquelos, los
qualles quieren enplear sus talentos. Lo que le suplico á V. m. es, pues
que el Señor le dió el talento, que no dexe de exortar á su tío alia confe-
ción, diziendo que se confiese cada domingo y comunicar, pues que esto es
lo que haze allos honbres benir al estado de prefeción, y para esto sienpre
rogaré á Dios que le conforte con la sua gracia y benedición, para bien ho-
brar. V. m. me encomyende en el Señor á todos mis deudos y amigos la
gracia. » —Hactenus hujus epistolae fragmentum.
Porro de Martino de Zornoza egimus supra, Epist. Mixtae, 1. 11, pag 728,
annot. I, quibus addere placet ex ALCAZAR, Chrono-historia de la Provin-
cia de Toledo, t. i, pag. 166: «Era este Hermano Vizcayno de nación, de
noble linage; y aunque estaba ordenado de Evangelio, quando fué recibido
en la Compañía, consiguió la constancia de su humildad no ascender al
grado de Sacerdote, contento con la suerte de Martha, y exercitando por
muchos años, con insigne entereza de ánimo y charidad, los officios domés-
ticos, próprios de Hermanos Coadjutores; hasta que, aviendo predicho más
de vna vez el dia de su tránsito, le tuvo feliz para el cielo, desde Roma, á
18 de Agosto de 1566.))
414
Epistolae Mixtae— 886
porque ninguno de ellos no puede tener beneficio, ni llebar fru-
tos algunos, ni tornar dineros por misas, ni por confesiones, ni
por otros ningunos sacramentos: ellos no husan sino encaminar y
amostrar cómo han de serbir mejor al Señor, ajudando allos pró-
ximos con todo amor y caridad que se requiere
De lo que han escrito y tocan que me darían el beneficio y
me harían alguna ofrenda, el Señor les reciba la vuena voluntad
y amor que han amostrado, y en esto me han puesto gran cargo,
más de lo que tenía, para que yo rogase más á menudo al Señor
por essa república para que Dios la acreciente de bien en me-
jor para honor y gloria y suya.
En lo que ttocan que yo me fuese allá. Dios sabe lo que será,
porque el que está en la obediencia no puede hazer lo que le pa-
resce, sino lo que le mandaren sus superiores: y así por hazer la
sancta obediencia me fui, como lo habrá contado nuestro hermano
Pedro de Vribe, á Affrica % por servir al Señor. Con tanto quedo
rogando á nuestro Señor por essa república para que le aumente
para su santto seruicio. De Roma 28 del mes de Ottubre año de
1554. El humilde y inhútil serbidor de VV. mm.,
Martín, abad de Çornoça.
• «Quamvis hujusmodi [collegii] erectio scripto obtenía fuerit, quod
conditiones... impletae non fuerint, occupato aliis in negotiis [Zárate] et
deinde morte praeoccupato, ad effectum istud collegium non pervenit. Po-
lanco, t. IV, pag. 21, n. 24. — Testimonium erectionis afferunt Cartas de
San Ignacio, t. IV, pag 332.
- Ms. replubica, et inferius replinhica .
' Comitatus fuerat Zornoza Patrem Lainez, cuni anno 1550 in Africam
hic adiret, qua in expeditione «Martinus, vir, ut Codretus ait, maturae aeta-
tis, et plures annos inter barbaros, qui eum captivum tenuerant, versatus»
(Aguilera, l. e, pag. 56), et Joannem de Vega, proregem, tempestate
jactatum a periculo liberavit, et aegrotantibus militibus sedulam operam
indefessus contulit. Polanco, t. il, pag. 46-47, n. 96-98.
28 OCTOBRIS 1554
ANTONIUS DE CORDOBA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PLACENTIA 28 OCTOBRIS I554
Cura magna propriae demissionis significatione accurate exponit statum So-
cietatis Jesu in Baetica: quid sentiant et sperent de ea homines, qua-
lesve socii requirantur. — Judicium expromit suum de matre ipsius, de
Jeanne de Cordoba, de Bto. Avila, de Francisco Borgia, de semetipso.
4-
i
Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. Gratia et pax Christi.
Antes de salir de la provincia del Andaluzia, quise dar razón á
V. P. de las cosas de ella, por no cumplir tan mal este oficio
como el del rector, de que e dado tan ruin cuenta, que creo que
a sido parte para que el P. Francisco aia querido que no lo sea
en Salamanca. Porque an sido tantas las faltas que e tenido, que
an sido parte para que aquella fundación no uaia con el augmen-
to que se esperaua por las muchas y buenas aludas que para
ello ai en aquella ciudad; y aunque lo e tratado con el P. Fran-
cisco, diziéndole la necesidad que ai de que en Córdoua ai[a]
personas suficientes, lo diré á V. P., para que de todo esté in-
formado.
Allí tenemos necesidad de conseruar y ganar á la marquesa ",
porque aunque está aficionada á nuestras cosas, temo no sea por
la prenda que tiene en la Compañía, más que por estar prendada
del modo que otros lo están del espíritu de la Compañía: porque
ni se confiesa con los de ella, ni trata sus cosas tampoco con
ellos. Y demás del aiuda que de su casa podría hazer, estando
con mejores raízes aficionada, sería parte para que me dexase
libre la calongía, de que piensa siempre tener derecho, y no par-
tir mano della, por dezirle algunos frailes que el moço " es sufi-
* Ex autographo in voi. E, sextuplici folio, n. 142, prius 350-354.
- Mater ipsius Antonii de Cordoba.
' De hoc adolescente annorum tredecim, in quem Catharina Fernandez
•de Cordoba sacerdotium filii sui volebat transferri, mentionem faciunt Episi.
Mixtae, t. Ili, pag. 285,
4i6 Epistolar Mixtae— 887
dente, 3' que con buena conciencia se la puedo dar; y tanbién se
trataría de que diese mi legítima al colegio de Córdoua ó ' se hi-
ziese de ella el que auía tratado con el P. Francisco se haría en
Montilla, porque de nada de esto se trata, porque aun no tiene
entendida la Compañía, y antes me a dicho, que entiende que no
heredan los que están * en ella.
Demás de esto, están los del cabildo de la ciudad y los de la
iglesia, que podrían dar buena parte de renta al colegio, si en él
vuiese persona ó personas que procurasen de ganarles las volun-
tades, para que se dispusiesen á hazer la que sintiesen ser de
nuestro Señor y maior seruicio suio. Y lo que más nos importa
es, el tener del todo ganado á don Juan % que, como no le tene-
mos tomada la fuerça principal, que es la casa que el Señor
nuestro suele morar, aunque tiene dada la casa, como los funda-
mentos no están sobre la piedra bien echados, cada día se menea
el edificio, y á no auer hecho la donación, no sé lo que avría he-
cho; porque dize que no ve que hazen nada, que ni dan la renta
del P. don Diego ni la ciudad haze nada, y todo es por lo poco
que ai hecho en su alma, de lo que la Compañía suele obrar en
los que la tratan. Y esto es tan importante, que en toda aquesta
prouincia no se trata de la Compañía tan bien como se haría, si
viesen á don Juan de otra manera que le ven, aficionado á la
Compañía y á los exercícios de ella, 3^ no asido á otras compa-
ñías, que le traen en otros bien diferentes.
De todo esto que ai de falta en aquel colegio en lo de fuera
de casa, y en las muchas que dentro [ha] auido del poco aproue-
chamiento en los estudios, y lo que más es de sentir, en la con-
seruación y augmento de espíritu y virtud de los hermanos, y en
la educación de los nueuos, de que ai allí siempre copia, confie-
so ser la culpa lo mal que io me e aprouechado de la gracia que
el Señor suele dar á los que obedecen y se emplean en su serui-
' Ms. saepe v pro ó.
- Ms. enstán.
^ Joannes de Cordoba. Videantur tamen quae de hoc viro ejusque ad
bonam frugem mutatione scripsit ipse Antonius de Cordoba, supra, epist. 848,
pag. 3o6.
* Didacus de Guzman.
28 OCTOBRIS 1554 417
cio: y aunque el Padre doctor ' á sido grande ayuda, yo e sido
tal, que le e inpedido. De mucho prouecho es allí su autoridad y
buen exemplo, aunque se aplica más á sus libros y celda, que á
salir á visitar y granjear las personas de que la casa tiene nece-
sidad; y aun con los de dentro de casa conuersa poco. Y aunque
deue ser natural, sin * esto le tiene nuestro Señor comunicado
tanto de lo que es sobrenatural, que, auisado por cualquiera, dexa
su modo de proceder, y lo que más es, su parecer y sentir con
mucha facilidad. A lo de los estudios se aplica más que á otra
cosa, digo á dar orden á los lectores y escolares; y a sido allí bien
menester, porque, como se pusieron tantas liciones, anse puesto
algunos lectores, que aún no tenían ^ raízes echadas para dar
fruto, y ansí, ó lo an dado mui amargo y podrido, ó an faltado al
mejor tiempo, y son malos de traer después de la cátreda á la
cozina. Y así para conseruar los ia recebidos, como para criar los
que de nueuo entran, ai necesidad mucha de personas, que con
ser pocas las que ai, andan tan repartidas, que se puede atender
mal á las necesidades grandes que ai, en especial en las partes
adonde se pueden recebir y criar subiectos; y aunque es una
destas Córdoua, no trato tanto de ella como de las otras. Y aun-
que lo dije al P. M.° Nadal, se me ofrece representar á V. P.^
que sería gran aluda para estas partes, que de esas viniesen al-
gunos á rejir y leer; porque, aunque no fuesen tan cabales, vi-
niendo con el calor de V. P., serían más estimados, y de esta
manera se podrían cumplir sin tantas quiebras las fundaciones
que por el Andaluzia ai commençadas, adonde podrían sucçeder
maiores inconuenientes, por ser la jente de otra manera que la
de Castilla, y estar alterada con las doctrinas que en ella se an
sembrado estos años. En la de Seuilla es maior esta necesidad
que en otras; y auiendo allí algunos que satisfagan, no sólo po-
drían hazerse aludas para aquella fundación, pero podrían sacar-
se limosnas, según se hazen allí gruesas, para otras, donde .ai más
' Michael de Torres .
* Ms. sino.
^ Ms. tantán.
EpISTOLAE MiXTAE. TOM. IV . 27
4i8 Epistolae Mixtae— 887
necesidad y menos quien las socorra. No tienen por apto aquel
lugar para estudios, así por ser mui vicioso, como por auer copia
de colegios, adonde se leen las facultades que se leen en los
nuestros; y aunque por ser de frailes podría ser maior la contra -
dictión, creo que sin esto la tendrían grande loS que allí fueren.
De la fundación de San Lúcar ai poca esperança irá adelante,
por lo que se a uisto an hecho aquellos señores ' con otras que
an començado: y querrán siempre que los pocos que allí vuiere
sean escogidos, aunque se saquen de otras partes, donde podrían
aiudar más á la Compañía.
Si la de Granada se pudiese proueer de alguna persona , po-
dría sernos más útil , porque, no costándonos lectores, se podrían
hazer allí algunos subiectos ia recebidos, y recebirse otros de
nueuo, por auer allí estudio general adonde acude gente, aunque
esta es poca, y siempre se sentirá alguna falta de no tener uni-
uersidad en esta prouincia , que suelen ser las que pueblan las
religiones de buenos subjectos.
El colegio de Baeça tengo por cierto se dará á la Compañía,
según e entendido de la afición que el M.° Auila tiene á todas
las cosas de ella; y está tan fuera de querer que todos los que es -
tán en él queden en la Compañía , sino los que tienen las partes
que la Compañía quiere , que auisó al Padre doctor no quedasen
en Granada los fundadores de aquel colegio , porque no dixesen
que era sinagoga *; y es de creer que, quien en cosa que tanto le
toca trata de esta manera, que en todas atenderá más al útil uni-
uersal de la Compañía, que á respectos particulares. Y elo pro-
uado diuersas uezes, y en todas me e admirado de ver cómo
nuestro Señor le a dado los mismos conceptos que en las consti-
tuciones hallo escritas, que, con no auerlas visto, parece auerse
hallado en la consulta donde se hizieron , sigún es uno el sentir
que en nuestras cosas le a dado el Señor nuestro ; y dízeme que
se tiene por dichoso de auer sido precursor de la Compañía y
* Duces Methymnae Sidoniae, comités de Niebla.
- Refertur ad quosdam Bti. Avila discípulos atque ad alios, qui chri-
stiani novi censebantur, aut cum iisdem arete necessitudinis vinculo erant
adstricti. Porro ipse Btus. Avila hac nota inurebatur.
28 OCTOBRIS 1554 419
auer hecho traças de carbón de ella. Viendo esto, y los grandes
dones que nuestro Señor le tiene comunicado, así de letras, y es-
píritu, y prudencia, natural gracia, y espiriencia, y discreción en
espíritu, y la gran opinión que en estos reinos y fuera de ellos
tienen sus canas, y la necesidad que de ellas ai en la Compañía,
aunque no vuiese las otras partes, tales y tantas en él; y también
auiendo entendido del P. Villanueua que V. P. lo holgaría de
admitir en su Compañía, determiné de hablarle á la partida, re-
presentándole algunas razones en que parecía se seruiría el Se-
ñor nuestro de que él entrase en la Compañía, no enbargante sus
continuas indisposiciones y enfermedades. Él me respondió, que
bien creía que su espíritu y sentir no discordaría en nada del
de V. P.; pero que temía la diuersidad de pareçeres con otros,
aunque entendía no consistir en esto la unión y conformidad de
las voluntades; y replicándole io lo que V. P, solía hazer con al-
gunos, haziéndolos imediatos á sí , me respondió con más blan-
dura que otras vezes é visto en él tratando de esto: Domini su-
mus; pídanselo, que io no pretendo sino su maior seruicio en mí
y en todos.
Esto e dicho al P. Francisco; y aunque por estonces me res-
pondió que holgaría de ello, después le dio nuestro Señor á sen-
tir qué tanto conuendría su entrada , y me mandó que le escri-
uiese, que S. R. entendía que V. P. se consolaría de que lo hi-
ziese, y que S. R. lo haría de que se encargase de que en aquella
prouincia alúdase al prouincial en el gouierno de ella, porque
tiene mui entendidas las cosas de ella, ultra del grande talento
que en aconsejar y regir tiene ; y tanbién lo tiene en engendrar
y criar hijos, sino que, como no á sido la obedientia obstetriz, no
an salido los partos derechos de los que se dizen hijos, que en la
verdad son hartos más * los que tienen el nombre de hijos, que
los que lo podrían tener.
E dicho esto para que V. P. lo mande encomendar al Señor
nuestro, y ordene lo que se deue hazer; y para qualquiera cosa
* Ms . prius, menos.
420 Epistolae Mixtae— 887
que se aia de tratar con él, tengo por mejor instrumento al P. Vi-
Uanueua que á otro ninguno.
Aunque en lo de los christianos nueuos no está de otro sen-
tir el maestro del de V. P. , porque dize que ni querría que se
abriese la puerta del todo, ni se cerrase del todo; me an hablado
algunas personas de qualidad, que no lo son, diziendo que de-
sean que la Compañía quitase este abuso que ai en estas partes»
de hazer esta distinción y aceptión de personas, siendo en la ver-
dad las de este linaje en las que más christiandad se halla, y á
que más fácilmente se les persuade toda virtud, que á los que
tienen la otra opinión; porque estos ni con recebillos, ni con de-
xallos de recebir, se edifican, ni aun induzen á los buenos exer-
cícios; y los que los hazen y siguen de estotros, son muchos , y
andan tan aflixidos, que dexan algunos de boluerse al seruicio de
nuestro Señor, por ver que tan cerrados hallan los caminos para
Dios; y aun algunos se dexan de venir á bautizar, sigún sé de
cierto, por el mal tratamiento que les hazen.
Yo e dicho tantas cosas, para que V. P. me mande anisar quá-
les de estas tengo de dexar ó tomar para cumphr con mi oficio de
colateral y cumplirlo ia mejor, si tuuiese ' el del prouincial, y
aun creo que, los que son, harían mejor los suios , y en todo se
procedería con más lumbre, si lo tuuiesen. A lo menos del Padre
doctor entiendo que se vuiera más aplicado al sui o, que lo a he-
cho, y tanbién se descargaría el P. Francisco de muchas cosas
que le traen cansado, aunque lleua tan de buena gana su cruç,
que no se quiere descargar de nada, si V. P. no lo descarga. Y
alo menester su salud , aunque me pareçe que le e hallado con
' «Difficile videbatur eidem P. Natali collaterales... assignare...; quia
tamen P. Ignatius, ut instituerentur , scripserat. .. , Provinciali Castellae [Patri
Araoz, assignavit] Patrem Antonium de Corduba, postquam Salmanticam
venisset.» Polanco, t. IV, pag. 483, n. 1021.— Quod facilius effectum est,^
quia «cum multum detrimenti ex magnis aestibus sentiret Cordubae, et
theologica studia nondum absolvisset, Marchionissa etiam» ejus mater, id
optabat. Polanco, t. iv, pag. 460, n. 982. -Rector cordubensis collegit
P. Alphonsus de Zarate deinde renuntiatus est.
- Id est, si cognitum haberem officium provincialis, si cognoscerem
aut scirem regulas provincialis.
28 OCTOBRIS 1554 421
más carnes y mejor que otras vezes; y no sé si le ahojé, que des-
pués que vine y le dije esto, se á determinado de no comer aues,
sino poco de otras carnes, y lo más ieruas, y otros días pescado,
por cierta interpretación que dize que dió el P. M° Nadal á la
obediencia que V. P. auía dado en esto al P. Bustamente. Y aun-
que temo que en mí deue ser esto carne, por lo que lo amo,
viendo lo mucho que nuestro Señor se sirue de su vida , lo digo
para que V. P. le mandase que tuuiese más cuenta con conser-
uar la salud, señaladamente en no hazer abstinencias, sino co-
miendo siempre aues, ó cabrito algunas vezes, y pocas ó ninguna
pescado; aunque no vuiese otra indisposición que la de las ven-
tosedades, que es de harto trabajo *, y aunque lo suele sentir de
que le vaian á la mano en esto, de esta manera lo hará mejor que
de otra, 3' podrále V, P. escreuir que le e io informado de lo que
en esto haze.
De mi poca cuenta con conseruar la salud del alma, quisiera
dar larga razón á V. P. , para que con más cuidado se acordara
de mí; y déxolo, porque sé que tiene V. P. charidad para curar-
las todas. A los estudios me mandan ir; y porque me aproueche
algo en ellos, según soi rudo y embaraçado, me descarga el Pa-
dre de ser rector, aunque me manda tener superintendencia en
la casa; y aunque me da nuestro Señor fe en la obediencia de es-
tos oficios, soi tan miserable de mi natural, que, aunque no fuera
tan moço, e menester quien me rija en todo, Y así pido por cha-
ridad á V. P., que ó me lo dé, ó pida á nuestro Señor que me
rija, dándome á sentir su santísima voluntad en todo, y fuerças
para la. cumplir. Y lo mismo pido á los charísimos Padres y her-
manos de esa casa y colegio, y dénoslo el Señor á todos para su
maior gloria y seruicio. En Plasencia 28 de Octubre. D. V. P.
hijo y sieruo en el Señor nuestro,
Antonio de Córdova.
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. Padre nuestro en X.°, el P. M.*^
Ignacio, prepósito general de la Compañía de Jesús, en Roma.
Duplicado. Alia marni: R.ta alli 2 di Giugno.
' Videantur hac de re alibi dicta, Epist. Mixtae, t. m. pag. 501 , annot. l .
422
Epistolae Mixtae— 888
JOANNES NUNES BARRETO
ALPHONSO DE LENCASTRE
CONIMBRICA 29 OCTOBRIS I554
Quoniam, salva obedientia, patriarchale munus, quod ei imponitur, refugere
non potest, rogat ut cum pontífice máximo ipse Lencastre agat, obtineat ^
que commissarium in Aethiopia constitui, cui patriarcha subsit.— Quae-
dam refert ex libro Francisci Alvarez de aethiopum erroribus.
t
Senhor. A graça do Spiritu sancto more sempre em nossas
almas. Amen. Ainda que V. E. ^ me não conheça, o zelo que sei
por cartas dos nossos Padres que tem da honra de Deos, e do-
proueyto das almas que tão caro lhe custarão, me moueo a es-
creuer esta.
Vindo a este reino do reino de Fez, honde estiue muitos an-
nos por mandado de S. A. entendendo em resgate de catiuos,
me disse o Padre Mtro. Mirão, que auia de ir a Ethiopia, terra
do Preste João, con a qual empresa folguey em estremo, porque
he rezão que, pois nosso Redentor Jesux.° tantos trabalhos neste
mundo por nos passou, nos também por elle os passemos. Mas
depois me disse que S. A. me tinha electo por patriarcha, o qual,
pera dizer uerdade, me perturbou muito o animo, e me determi-
ney, se mo não mandassem meus superiores ou o papa por obe-
diençia, de o não açeitar, não pollos trabalhos que debaxo de
taaes dignidades sei que estão, porque jaa a elles estaua offere-
çido, mas pollo grande perigo que he dar conta de tantas almas,
o que sintia bem o propheta David quando dizia: Ab occultis meis
munda me, Domine, et ab alienis parce seruo tuo ^ Tenho es-
* Exautographo in voi. Liti. Quadrim. 1553-54, duplici foi., n. 226»
prius 471 .
^ Alphonsus de Lencastre, Joannis III orator in romana urbe, de quo
supra dictum est.
' Ps. XVIII, i3.
29 OCTOBRIS 1554 423
cri to por diuersas uias a nosso Padre Mtro. Ignaçio, escusandome
de tal carrega, mas, segundo ueio por cartas que de laa uierão,
V. E. e elle trabalhão que S. S. de mo mande em uirtude de obe-
dientia; pollo qual não posso jaa escusar de por meus fracos om-
bros a esta tam grandissima carga, porque não pareça que quero
resistir a uontade diuina, declarada por meus superiores, confian-
do era sua diuina clemençia que, pois soo por seu sancto seruiço
açeito esta carga, elle me ajudara com sua graça a leuala, e su-
priraa con sua infinita sabedoria minhas faltas.
Peço a V. E. por amor do Senhor Deos, que, jaa que não ha
outro remedio senão açeitar esta tão pesada carga, peça a sua
sanctidade que aja na índia huum Padre da nossa Companhia,
qual o P. Mtre. Ignaçio nomear, que seia commissairo, e tenha
as uezes do papa sobre mi, e sobre todos os outros patriarchas
que por tempo forem, pera que ueia o que faço, e me reprenda
quando for neçessario; e isto sera pera mi grande descanso, por-
que deseio ter sempre superior da nossa Companhia, e siguir p
spirito della; e também temo a mudança dos homens, aynda que
polla bondade diuina estou determinado firmemente de antes per-
der a uida, que sair huum soo ponto do que me aconselharem o
nossos Padres que hão de ir commigo; mas são de calidade as
honras e dignidades deste mundo, que mudão grandes prepósi-
tos, como foy o de Saul.
Dame grande animo e déselos de este anno iremos, porque li
em hum liuro, que fez Francisco Alvarez, os grandes erros em que
estaa a gente do Preste, e que lhe disserão que estiuerão sem
patriarcha uinte e tantos annos, por dizer huum preste João, que
então era, que não queria patriarcha, senão pollo sancto Padre de
Roma, e não hereges, como erão os de Alexandria; e assi esteue
sem patriarcha dez annos que elle uiueo, e depois de sua morte,
seu filho, seguindo a mesma openião, esteue sem patriarcha XIII
ou XIIII annos, ate que o pouo se queixou a elle, dizendo que
auia jaa muy poucos clérigos pera seruir as igreias, as quaes per-
dendosse, se perderia a christandade que tinhão. Forçado por esta
rezão, consentió uir patriarcha de Alexandria. Creya que estes reis
se mouerão pollo concilio florentino sub Eugenio 4.**, em que diz
424 Epistolae Mixtae— 888
que se ajuntarão nelle os patriarchas de Alexandria, Anthiochia
e Constantinopla com muitos arçebispos e bispos, e se concluyo
nelle que o summo pontifiçe de Roma era cabeça de toda chris
tandade, e outras muitas cousas de seruiço de Déos. E em huma
carta que o preste João Dauid, pay deste, mandaua a S. S.de, diz
que lhe mandaua hum liuro de Eugenio 4.", em que estas cousas
se conthem. Diz mais no dito liuro de Francisco Alvarez, que lhe
disse o patriarcha Marcos, que tinhão huma profecia que dizia,
que auião de uir christãos do fim da terra a juntarse com elles, e
que auia de ser regida sua igreia por regedor da igreia romana,
e que o tempo se compria çedo, pollo numero dos patriarchas que
tinhão.
Dou tão larga conta a V. E., porque sei que ha de folgar de
ser elle o meo pera que cousa de tanto seruiço de nosso Senhor
aja effecto, que por nossos peccados tantos annos ha não ouue,
auendo tanta rezào pera isso. Nosso Senhor nos dee graça pera
que em tudo cumpramos sua sancta uontade. De Coymbra
a XXIX doutubro de 1554.
He muy neçessario que V. E. por seruiço de Deos aja de
S. S.de todo o poder pera os que forem patriarchas, e se alguma
cousa quiser tirar, podeo declarar nas letras, porque doutra ma-
neyra nos acharemos muy enleados con escrúpulos, e pouco a
pouco en sinados que fizeremos e constituyçoês, lhes iremos de-
clarando o dereito canonico, e o que deuem de ter pera se con-
formarem com a igreia romana. Seruo de V. E. in Domino,
JOHAM NUÑEZ.
Inscriptio: f Ao muy excelente senhor, o senhor don A.** da-
lemcastro, comendador moor do mestrado de Xpus., do conselho
del rey nosso senhor, e seu embaixador na corte de Roma.
3l OCTOBRIS 1554
HH9
EDMUNDOS AUGERIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PERUSIA 3l OCTOBRIS I554 *.
Epistola quadrimestris. — Socii litterarum studio et scriptioni, tam solutae
quam ligatae, diligenter se dant.— Proximis frugifera opera impenditur,
— Societatis Jesu candidati.— P. Lainez honorifice exceptus.
t
La gratia et pace di Christo nostro signor sia sempre nei cuori
nostri. Amen. Multo Rdo. in Xpo. Padre. Per questa V. P. in-
tenderà quello che il signor Iddio in cotesta città per ministerio
di sua Compagnia ha adoperato. Questo certo faressimo con mag-
gior uergogna, si il indicio humano si confacessi col diuino; ma
poiché Iddio attende al' intentione, et V. P. sa et cognosce la
uoluntà nostra, più harditamente scriueremo. Et prima diremo
deUi studij , attento che delli fratelli non occorre altro, se non ogni
uirtù et progresso nella uia del Signore, il che tanto più pare sia
degno di lode, quanto più la ulta loro bona ha contradictione.
Circa li studij adonque dirò breuemente et in uniuersale, che,
dopo che el dialogo fu recitato con assai satisfattione della città,
crebbe il numero de studianti, et la fede et il credito uerso la
Compagnia. Ma sono stati alquanto interrotti per conto delli caldi
et altri occupationi nelli possessioni, etc.: speriamo che presto si
cominceranno da donerò et con frutto. Adesso si occupano i mae-
stri in fare orationi et uersi, et li discepoli in impararle, acciò si
ricitano in questa renouatione di studij, il che, benché non dia al
tutto creditto, nientedimeno da admiratione a questo populo assai
grande, della diligentia et modo uerso li scholari: faccia Iddio che
ogni cosa sia a suo honore et gloria.
Adesso resta dire del successo delle cose spirituale, le quali
uanno per gratia del Signore di bene in meglio, et con questo
' Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 36, prius 55.
420 Epistolae Mixtae— 889
poco a poco il signor Iddio da materia a questa gente di dar fede
alla Compagnia. Quanto alli sacramenti, più grande è il concorso
che mai nella chiesa nostra; et più sarebbe, si li operarij potessero
bastare al trauaglio. Di qui si uede il frutto nella mutationi della
vita et altre opere pie di questi deuoti. Oltra di questo predicano
et leggano li Padri, uno le epistole di santo Paulo, lai tro la do-
ctrina Christiana, oltra delli altri exhortationi che si fanno quatro
o cinque uolte la settimana con gran satisfattione et frutto. Questa
estate passata si sono exercitati nel confessare, uisitare, consolare
li ammalati delli hospitali, li quali erano qui in gran numero, et
per la Iddio gratia assai bon frutto nè uscitto, sì per la edifica-
tione della città, si per la conuersione di quelle pouere anime. Il
medesimo si è fatto nelle carcere, et in altri luoghi doue sono
stati chiamati: laus Deo. Non manchano ancora cittadini et altre
persone, li quali dispongono le soe facende, et temporali et spiri-
tuali, secondo che Dio dispone per mezo del conseglio delli Padri.
Molte paci si son fatti, et ancora molte bone opere et eleemosine
uerso li poueri. Con tutto questo il Signor ua augmentando il
frutto di questa gente, et da speranza del frutto della Compagnia.
Resta a dire a V. P. come il signor Iddio ha uoluto augmen-
tare il numero di questo colleggio, imperochè qui è un giouene,
nobile di sangue, ma molto più nobile de vertù, il quale si ha de-
liberato di entrare nella Compagnia, insieme con tre altri suoi fra-
telli, et cosi speriamo che presto anderanno a Roma, acciò siano
receuuti: piaccia a sua diuina maiestà di darli perseuerantia.
Sono, certo, gioueni di grande speranza. Sono altri di simile uo-
luntà, li quali forsi anderanno presto a Roma per questo mede-
simo effetto, benché non li manchino contradittione di parenti;
de maniera che cominciano alquanto gustare et cognoscere la
Compagnia in questa città.
Questi giorni il P. M. Jacobo Lainez *, passando di qua, uisitò
la signoria di monsegnor vicelegato % il quale li fece grande
* Ms. Laygnez.
^ Michael della Torre, cenetensis episcopus, cui Thomas Caselli, O. P.,
episcopus Cavae, successit. Polanco, t. v, pag. 68, n. 152 et pag. 70,
n. 158.
3l OCTOBRIS 1554
427
accoglenza, et promesse tutto quello che potria fare uerso la
Compagnia. Predicò esso Padre nel domo, non con minore ad-
mirationeche frutto. Similmente ancora il signor vicario ' tuttauia
più si stupisce della Compagnia, et non cerca altro, eccetto com-
modità di giouarla. Il senato ancora et tutti li altri amici molto si
dolgono della poca cura che fino adesso hanno hauuto della Com-
pagnia, et che tanto bene non han cognosciuto. Ha rescritto la
città al Rmo. et Illmo. cardinale " sopra del fundamento di questo
collegio, acciò li proueda di entrata, et questi giorni passati fu-
rono designati al collegio qualche somma non poca de denari
Sichè pare che il Signor, come è uero, per insino adesso habbia
permesso li contradictioni per prouarci, acciò da poi più ridon-
dassi in gloria sua et in utiUtà del próximo: ipsi gloria in sécula.
Questo è, Rdo. Padre, quello che questi quattro mesi passati in
uniuersale si è fatto. Non resta altro, si non raccomandarci humil-
menti alle santi sacrificij et orationi di V. P. et di tutti Padri di
Roma. Di Peruggia a 1' ultimo d' Ottobre 1554. D. V. P. seruo
in Christo inutile.
Emondo Augerio.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù, in Roma.
Alia manti: Quadr.
* Marcus Antonius Gradini, «qui ab initio Collegii fautor fuerat, et ita>
quantum commode potuit, de nostris beni mereri perseveravit.» POLANCO,
t, V. pag. 62, n. i32.
* Fulvius de la Corna, cardinalis perusinus.
' Scripserat librarius: alquanti fundi, sed, hoc deleto, ipse, ut est in
textu, emendavit.
428
EPISTOLA.E MiXTAE — 8go
soo
ALPHONSUS LOPEZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CONCHA. 3l OCTOBRIS I554
Patrem Carvajal Vallisoletum petiisse, dicit. — Concham, collegii rector,
Lopez venit. — Proximis dat operam. — Diplomata pontificis desiderantur.
JHS.
Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. La gratia y paz de Jesu
Christo nuestro señor sea en nuestro continuo fauor. Amén. Lo
que deste mes ay que hazer saber á V. R. es, cómo los hermanos,
que aquí están, van continuando con aprouechamiento sus sólitos
exercícios de letras y spi ri tu. El P. Caruajal, que estaua aquí
por orden del P. Francisco fué á Valladolid; y así yo quedé solo
con estos tres hermanos, con muchas occupaciones de confesiones
y de visitas de algunas personas principales.
A la marquesa de Cañete muy cercana parienta del P. Fran-
cisco, he visitado algunas vezes, porque pidió al doctor Vergara,
* Ex autographo in voi. E, n. l35, prius 329.
- Initia collegii conchensis fuse tradunt Litt. Quadr., t iii, pag. 86-88,
ac maxime Polanco, t. IV, pag. 424, n. 915 et seqq.
^ «D. Andres Hurtado de Mendoza, segundo marqués de Cañete^ guar-
da mayor de la ciudad de Cuenca y montero mayor del rey, sirvió con valor
y buen éxito al emperador Carlos V en las campañas de Alemania, Flandes,
Túnez y Argel, y fué virey y capitan general del Perú, donde murió en
1560, estando casado con D.* María Manrique, aya de las infantas, hijas de
Felipe n, é hija ella de D. Garci Fernandez Manrique, tercer conde de
Osorno, presidente de los consejos de Indias y Ordenes, y uno de los cua-
tro gobernadores, que, al marchar á Flandes, dejó en España Carlos V. Hi-
jos de aquel matrimonio fueron D. Diego Hurtado de Mendoza, tercer mar-
qués de Cañete...; D. García...; D. Francisco, canónigo con dignidad de
tesorero en la catedral de Cuenca; D. Pedro, canónigo de Cuenca y arce-
diano de Huete; D. Hernando, de la Compañía de Jesús; D. Juan, del Con-
sejo Supremo de la Inquisición; D.* María de Mendoza, que casó...; Doña
Inés Manrique, dama de la Reina D.^ Mariana de Austria; D.* Isabel, Doña
Mariana, D." Francisca, monjas.» Burgos, Blasón de España, 1. 11, pag. 149
I NOVEMBRIS 1554 429
y después á mí también, cada semana á ella y á sus hijas hiziese
vna plática, y assi lo he hecho. Parece hazerse fructo, assi en
ella como én criados y criadas, y bien entiendo sería más, si mi
encogimiento no lo impidiese; déme el Señor libertad con que le
sirua, y aparte de mí los respectos que lo impiden.
A vna persona de qualidad se han dado los exercicios para la
confesión general, porque exactamente no ha podido; agora dize
los querría hazer más cumplidamente adelante, por parescerle no
quedar quieto. Es persona pública, y será parte de mucho fructo.
No se ofresce otra cosa que auisar á V. P., más que estamos
siempre sin bullas, y son necessárias para exámenes, y para otras
cosas que cada día suelen ofrescerse. En los sanctos sacrificios y
oraciones de V. P. humilmente me encomiendo.
Jesús sea con todos. De Cuenca vitimo de Octubre de 1554.
De V. P. indigno hijo y sieruo en Christo,
Alonso López.
t
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. Padre nuestro en Christo, el
P. M. Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesús, en Roma.
Alia manu:R. ta al primo de Gennaro.
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA I NOVEMBRIS I554 *.
Ducissa Renata verae edit conversionis et perseverantiae signa.— Illam pa-
riter sequuntur virgines ab obsequiis. — Laetitia inde percepta immor-
talesque Deo actae gratiae.
t
La diuina gratia et amore del saluatore nostro Giesù Christo
habbiti sempre con nuoi. Amen.
Credo che non potria tanto scrire alla P. V. del buono et
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 69, prius Il3.
^30 Epistolae Mixtae— 891
santo progresso che facciamo con madama, quanto lei desidera
però gli fo a sapere, come hieri confessai per la seconda volta
detta madama con le suoe figliuole Illme. et suoe gentildonne et
donzelle, et hoggi, il di de tutti Santi, gli ho detto la messa, pre-
dicato, benché breuemente, et communicato il S. N. I. X.; et
o-ià siamo conuenuti insieme che el se confessará et communica-
rà quattro volte Tanno, in pasqua, nádale, et gli altri duoi diche
el me parerà. Per adesso questo me basta, sperando che incre-
mentum dabit Deus ^ et dominus noster Jesus X.s Certo, non
posso assai esprimere alla P. V. la consola tione che piglio in ve •
dere le suoe donzelle et altri de casa oldire la messa con tanta
deuotione, et fare le ceremonie sante comme li altri.
Et nella lettione delli articoli sono attentissime et retengono
bene: hanno la vita di santi [in] volgare, et legono dentro assai,
et fanno ogni cosa che dicogli donerei fare. Et sappia la P. V.
che non ho datte altre penitentie questi di, che vna volta la co-
rona et vna volta le lithanie, per confirmarle meglio circa l'orare
li santi. E vero che insieme ho commandato a madama de dire
tre volte il di: Domine, adauge mihi fidem et m" ha promesso
farlo voluntieri.
Soleua mangiare carne il sabbato, col consenso pur del me-
dico, per la sua indisposi tione, et per essere stata cosi nudrita da
fanciullezza; ma già ne mangia più, et m' ha detto volere viuere
come sua Ecc. za viuerà, et mangiare carne, quando ne mangia-
rà, etc.
Questa sera S. Ecc. za r ha visitata con gaudio spirituale, et
suo contento nel Signore nostro de sua perseuerantia et accresci-
mento.
La diuina bontà et misericordia gli dia di continuo aiuto, et
a nuoi gratia de non mancare de l'ufficio nostro verso lei et
tutte le anime de Christo nostro signor, il che speriamo farà me-
diante le orationi de la P. V., nelle quale molto si confidiamo
' Vide epistolas superiores ejusdem Pelletarii.
- I Ad Cor. ih, 7.
^ Lue. XVII, 5.
2 NOVEMBRIS 1554 ' 43l
nel Signore nostro. De Ferrara il primo de Nouembre 54. De
la P. V. figliuolo indegno nel S. N. I. X.,
GlOUANNI PeLLETARIO.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X. Padre, il P. M.° Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù, a Roma.
Alia manti: R.ta alli 15 del medesimo.
JOANNES DE MENDOZA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
NEAPOLI 2 NOVEMBRIS I554
Rescribit Ignatio, qui Ascanium Colonna, in arce Castelnuovo detentum,
Mendozae, ejusdem arcis praefecto, commendaverat. — Capta scribendi
occasione, Ignatio vicissim vult se commendatum, ut tandem ipse voti
compos fiat.
t
Muy Rdo. señor en Xpo. Padre. Receby la carta de V. R. de
los 14 de Octubre % y con ella, cierto, muy gran contenta-
miento; porque la e tenido por muy gran argumento de que nues-
tro Señor será seruido de cumplir los deseos de su seruiçio. Por-
que no obstante que parece que fué la ocasión de querer V. R.
escreuirme, el encomendarme el seruitio de aquel cauallero % to-
dauía pienso, y tengo por muy creydo, que nuestro Señor mouió
á V. R. á esto, para que con esta ocasión conocyese yo, por lo
que V, R. me scriuía, quen una cyerta manera se me avía cum-
plido mi deseo. Con esto tendré más certenidad cada día de mi
uoluntad: y ansí suplico á V. R. quen sus oraciones, y de toda
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 81, prius 151.
- Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 338-340, quo in loco, annot, 2,
multa paucis dicuntur de Joanne de Mendoza, nosque etiam suo loco de
egregio hoc juvene, Societatis candidato, dicemus.
^ Ascanius Colonna, quem Ignatius Joanni de Mendoza, arcis de Ca-
stelnuovo praefecto, ex animo commendarat. Porro ille. Caroli V, ftimpe-
ratoris, jussu captus, et eo deductus fuerat». Polanco, t. iv, pag. 188,
n. 402. Vide quid in ejus laudem scripsit Ignatius, Cartas, 1, c , pag. 340.
432 . ' Epistolae Mixtae— 893
la casa, sea mi intención ofrecida á nuestro Señor, para que por
su infenita bondad, y por la necesidad que yo dello tengo, se sirua
de amostrar eli efeto della. Y ansina , asta que la noluntad del
Señor nos dexe conbersar, reçyberé muy gran merced y consuelo
con cartas de V. R., porque me pareçerá que asta entonçes, con
leellas, estaré metido en lo que deseo.
Quanto á lo de aquel cauallero, mucho más agora deseo ser-
uille; y tanto , que no puede llegar la obra al deseo. Pero Dios
será aquel señor que le satisfará, y á mí en ello, porque, cierto,
se lo deseo, viendo quári prencipal señor es en su trato y manera,
y quán allegado á Dios.
Y con esto ago fin, deseando lo que sé que V. R. encomienda
al Señor, por relación del maestro Salmerón.
Nuestro Señor sea con V. R., y le conserve en su gracia. De
Nápoles á 2 de Nouiembre 1554. Besa las manos á V. R.,
Don Juan.
Inscriptio: f Al muy Rdo. señor y en Xpo. Padre, el Padre
miser Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía del
Jesús, en Roma.
Alia manu: Di don Giouanni de Mendoza.
JOSEPHUS...
ex commissione Patris Gundisalvi de Silveira
PATRI JOANNI DE POLANCO
OLISIPONE 4 NOVEMBRIS I554
Litteras, Conimbrica acceptas, festinanter mittit. — Ut cito expediantur
aethiopica negotia, cum tempus urgeat, efflagitat.
Padre mío. Aora venieron estas cartas de Coimbra, después
de los emboltorios ya seren dados; y por quanto el correo está
* Ex schedula autographa in voi. D, n. 238.— Ejusdem schedulae ex-
stant in eodem vo]., n. 238 bis, 238 ter, alia duo exempla, quae scriptionis
die careni.
5 NOVEMBRIS 1554
para partir, hazemos otro maçete con estas cartas del P. loan
Nunez, por comisión del P. Mirón, que es ydo a Euora anteyer, y
dexó muy encargado que embiásemos estas mismas cartas por
muchas vías '. Y perdone V. R. de poner mucho porte nellas,
porque los mercaderes no las quieren aceptar de otra manera, y
por tanto van. Por vía de Lión y Flandes costan mucho.
Por charidad que hagan por embiar templano el despafcho,
porque suelen partir las naos á la entrada de Março, y acá tene-
mos por çierto que verna [á] tiempo, porlo qual el P. Mtro. Mi-
rón embía hazer provisión para la viaje. Dios nos haga a todos
santos. De San Roque 4 de Nouiembre de 1554. Por comisión del
P. don Gonzalo, indigno sieruo, .
Joseph.
Inscriptio: f Al P. Polanco.
JOANNES DE HUBILLA
PATRI JOANNI DE POLANCO
OGNATO 5 NOVEMBRIS 1554 -,
Moventur nonnulli ad collegia Societati aedificanda. — Pacem Ochoa inter
dissidentes conciliat. — Sanat aegrotos.
t
Ihs.
Muy Rdo. y charíssimo Padre mio en Christo. Pax Chri-
sti, etc. Esta me mandó screuir á V. R. el P. Miguel % nuestro
rector. Las cosas daquá ya V. R. las terná entendidas por otras
que se an scripto el mes passado se offresçió vna peregrinaçión
para Nauarra, á ver vnas casas, que vn doctor Sanctacara ^ las
' Vide supra, epist. 888.
Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. loi, prius 519.
' Michael Ochoa.
* Vide epist. 843.
^ Medicus insignis reginae Joannae, Caroli V matris. Illius nomen non
exprimunt Litt. Quadr., t. iii, pag. 50, Polanco, t. rv, pag. 433, n. 931,
ubi de hoc negotio fit sermo. Nec nunc primum de ilio agitur; nam in
epist. 390, 20 Septembris 1551 data, jam hoc agi coeptum est. Epist. Mixtae,
t. n, pag. 595.
EpiSTOLAE MiXTAE, TOM. IV. 28
Epistolar Mixtae— 894
•daba. No se ha resçeuido, por ciertos inconuenientes que ay en
ella, avnque el pueblo es de los meiores que ay en Nabarra. Llá-
mase Olite donde predicó vn domingo, y quedaron muy con-
tentos. En este lugar ay algunos clérigos, que querrían entrar
en la Compañía, y otros á quererlos hazer los exerçiçios (gloria
á Dios).
Daquí fuimos á Pamplona ha ablar con el obispo -, el qual
tiene gran desseo de que se aga el colegio en Estella. También
abló al virey ' y á otros, que para ello podrán dar fauor. V. R. lo
encomiende á Dios, y lo mismo pide el Padre rector al Padre don
Diego \
En Pamplona se ie vinieron vnos de la tierra al Padre, á pi-
dirle de charidad que se llegase á su tierra, á entender sobre
çiertas riñas que abía entre los clérigos: mediante el fauor del
Señor se quedaron amigos, y todos quedaron consolados por la
yda del Padre, donde estubo 6 días. Porque sé que V. R. holga-
rá [de ello, le diré] que otra vez pasó el Padre este camino de á
su tierra, y alió en vna benta á vnamuger, que estaua muy fati-
gada de calenturas, y le dixo al Padre, que ella bien podría dar
otra meior mula que [la que] él tra3^a. Quiso Dios que dentro de
quatro días ella estubiese sana. Esta vez [curó el Padre] al hués-
pede de la casa misma con vn hijo suyo, que staban con calentu-
ras, y á la buelta los aliamos sanos, y nos hizieron muchos rega-
los: gloria á Dios.
Aquí al presente se entiende en algunos negoçios, y visitar
enfermos, y otros exerçiçios espirituales. Todos los de este cole-
gio están buènos, y se encomiendan en las oraçiones de V. R. y
de todos los Padres y hermanos, y con todos sea Jesús. De Oña-
te á 5 de Nobiembre de 1554. Por comissión de nuestro Padre
rector, de V. R. indigno sierbo en Christo,
t
JOANNES DE HUBILLA.
t
^ Ms. Ollite, donde pr edicto.
- Alvarus Moscoso, cujus pro Societate testimonium infra exhibebimus.
^ Beltranus de ]a Cueva, dux III de Alburquerque.
* P. Didacus de Eguia.
6 NOVEMBRIS 1554 435
Inscriptio: Ihs. Al muy Rdo, y charíssimo Padre mío en
Christo, el P. Mtro. Polanco, de la Compañía de Jesús, etc., en
Roma.
BARTHOLOMAEUS DE BUSTAMANTE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PLACENTIA 6 NOVEMBRIS I554
Virorum principum erga Societatem Jesu studium singulare.— Nova collegia
offerunt instituenda, marchio de Villena, antistes ovetensis et comes de
Oropesa. — Venit Borgia Septimancas , Salmanticam , Placentiam, —
Conciones habet.— Socios in diversas partes mittit. — Faustus Societatis
cursus et incrementam.
t
Ihs.
Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. La summa gracia y amor
«terno de Dios nuestro señor sea siempre en fauor y ayuda
de V. P.t
Después de scripta la que va en este pliego, del P. Francisco,
me mandó su reuerencia escreuir esta, en que diese aviso á V. P.
de lo que después de la del mes pasado se ofreçe que saber, de-
más de lo que en su carta dize ; porque cada día ay cosas nue-
uas, que por medio del Padre obra la diuina mano en augmento
de la Compañía y mucha edificación de los próximos. Sean da-
das infinitas gracias al principal author destas obras, que así se
digna de licuar adelante lo que en su sancto nombre y con zelo
de su mayor gloria y diuino seruicio se comiença.
El marqués de Villena - se ha mostrado tan deuoto, mediante
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 143, prius 355, 356.
* Didacus Lopez Pacheco, dux III de Escalona, marchio de Villena, de
quo videantur Epist. Mixtae, t. m, pag. 2l3. — BuRGOS, Blasón de Espa-
ña, t. II, pag. 317, tempus omittit ejus mortis, qua omissione ansam prae-
buit ut confunderetur Didacus cum Francisco Pacheco, duce IV de Escalo-
na, marchione etiam de Villena, qui fato cessit 2 Aprilis I574. At ex Po
LANCO, t. VI, pag. 629, n. 2710, discimus illum quidem anno 1556 diem su-
premum obiisse.
436 Epistolae Mixtae— 895
la comunicación del P. Francisco, la qual ha tenido muy conti-
nua el tiempo todo que S. R. ha estado en Valladolid, que se ha
offreçido á hazer vn collegio en Belmonte, que es villa muy prin-
çipal suya, donde ay iglesia collegial, y da harta priesa y impor-
tunidad sobre ello; porque entienda V. P. que, aunque acá se tiene
todo miramiento en el acceptar de nueuos collegios , se ofreçen
muchos de señores, á quien no se puede dexar de tener respecto,
guardando siempre lo que de la voluntad de V. P. tiene enten-
dido el P. Francisco, que estas fundaciones se admitan con aduer-
tençia de que por aora la Compañía no se obligue á más de lo que
cómmodamente puede.
Quanto al proueer de personas, hasta tener las que son me-
nester para que en perfectión se pueda cumplir con muchos, es-
pérase en la diuina bondad, que, pues en tanto número augmenta
los collegios, que no menos acrecentará el número de los que
son menester para morarlos ' . Ha labrado el marqués en la nues-
tra de Valladolid ciertas pieças y refectorio á su costa, de manera
que abrá ya cómmoda habitación allí para diez ó doze personas;
aunque, vista todavía la gran estrechura de aquella casa, special-
mente para en vn pueblo, donde ay audiençia real y vniuersidad,
y donde asímesmo la corte suele residir muchas vezes, que todo
esto haze grande el concurso de los que á ella acuden , se
animó S. R. á intentar la compra de vna del vizconde de Alta-
mira que está pared en medio de la nuestra, sin la qual no se
podía dilatar, y fuera forçado dexarla y buscar otra, que, según
la carestía de las de aquel pueblo, no se hallara á comprar sin mu-
cha summa de dinero. Y aun fuera harto acertamiento hallarse en
cómodo sitio, qual es el de la que se ha comprado, que cuesta
tres mili ducados, los quales se ha ofreçido de dar la prinçesa
y con esta confiança , mediante la gracia del Señor , se hizo el
concierto, y se çelebró la compra, con fianças que se pagarán den-
tro de vn año los dichos tres mili ducados.
' Ms. morarlas .
* Alphonsus Fernandez de Rivero, vicecomes de Altamira. Polanco,
t. IV, pag. 396, n. 855, annot. 3, et pag. 438, n. 942.
^ Joanna de Austria, Caroli V filia.
6 NOVEMBRIS 1554
437
La mucha voluntad que el obispo de Ouiedo * auía mostrado
por sus letras al P. Francisco, de que en su obispado se fundase
collegio de la Compañía, y la instancia que sobre ello hazía,
mouió á S. R. á darnos dende Valladolid al hermano Tello, olim
don Hernando Tello, y á mí, vna peregrinación para yr á ganar
el jubileo que en la iglesia de sant Saluador de aquella ciudad se
ganaua este año de 54 por todo el mes de Septiembre, para que
mejor dispuestos por este medio , tratásemos de lo de aquel col-
legio con el obispo, al qual hallamos en Cea, lugar del marqués
de Denia, su hermano treynta leguas de Ouiedo, que estaua de
camino para aquella ciudad, de quien fuimos recebidos y trata-
dos con mucha charidad, la tarde que llegamos, y aun quisiera
detenernos allí hasta su partida, por licuarnos consigo, y se ofre-
cía á enbiar mensagero propio al P. Francisco. No dimos á ello
lugar, así porque, auiendo nosotros de yr á pie, pudiésemos llegar
á Ouiedo al tiempo quel obispo, como porque, si llegásemos an-
tes, pudiésemos exercitamos en algunas obras del diuino serui-
cio con los próximos en aquella tierra, que tan necesitada está de
doctrina. Pues, auiendo de entrar en ella la Compañía y tratar
desto el obispo, conuenía que se tuuiese alguna noticia de nues-
tros exerçiçios, en lo que toca al prouecho del próximo; lo qual
por la bondad diuina se hizo con algunos sermones que prediqué
por la tierra cerca de Ouiedo , yendo en compañía del visitador
del obispo, que se quiso andar con nosotros, y nos quedó tan afi-
cionado, que ya en Ouiedo le tenían por de la Compañía. Y aun
no está fuera de serlo, cesando cierto impedimento que por algu-
nos días le obhga á entretenerse en el cargo. Es vn muy buen
subjecto, así en discreçión y letras, como en experiençia de ne-
gocios. Nuestro Señor le encamine en su seruicio, pues muestra
desseos de acertar en lo mejor.
' Christophorus de Rojas et Sandoval. Polanco, t. iv, pag. 591,
n. 1257, quo in loco haec, a Bustamante scripta, usurpata sunt. Infra ipsius
episcopi ad Ignatium epistolam dabimus. .
- Ludovicus de Sandoval et Rojas. Epist. Mixtae , t. 11, pag. 157,
annot. 2.
438 Epistolae Mixtae— 895
El obispo llegó á su iglesia vna semana después de nosotros^
y luego començó á tratar muy de veras lo del collegio , propo-
niendo todos los medios que se le podían ofrecer para el buen
efecto de aquella fundación. Y si tuuiera la posibilidad como el
ánimo, déuese creer que no se contentara con sólo vn collegio;
mas, como, según su mucha charidad y las neçessidades con que
ha de cumplir, es poco lo que para esto tiene de renta, no puede
llegar la facultad á su buen desseo.
Por vna letra que el obispo scriuió al P. Francisco, y por las
copias de vn memorial que á mí me dió en Çea, y de vn capítulo
de otra carta para S. R., que con esta ván, entenderá V. P. la
gran voluntad que tiene á esta obra que pretende. Los sitios que
ofrece no son para collegio, porque, aunque son muy graciosos ,^
de frescuras, fuentes y mucha deuoçión , no tienen la commodi-
dad que se requiere para los studios. Porque algunos de los di-
chos sitios están en despoblado , y otros en lugares pequeños,
donde no podrían concurrir studiantes: ni en todo el obispado ay
donde se deua hazer, sino en la mesma ciudad de Ouiedo, y allí
podrá el obispo aplicar la renta destos lugares que ofrece, como
yo le dixe tratando desta materia. Finalmente, como todos los di-
chos medios dependen de la voluntad del emperador, y esta se ha
de ganar, venido su magestat á estos reynos , como en breue se
espera, no ha querido el P. Francisco desahuziar al obispo, hasta
saber de V. P. lo que manda sobrello, presupuesto que aquella
tierra es bien neçessitada de doctrina y buena instrucción, y que,
dado caso se vuiese de hazer en ella collegio , y que tuuiese al
presente el obispo con qué asegurar la fundación dél , no se mo-
raría tan presto, que pusiese en necesidad á la Compañía de en-
biar luego gente á él. Y plazería al Señor que, para el tiempo que
se huuiesen de enbiar, no faltasen, como se espera, hartos opera-
rios en la Compañía : pues por lo menos creo que pasarían pri-
mero cinco ó seys años, mientras el edifiçio se pusiese en perfe-
ctión para poderse morar.
Partió el P. Francisco de Valladolid para Plasençia víspera de
san Francisco, y vino de camino á Simancas, donde dexó asenta-
das las cosas de aquel collegio, proueyendo que quedase al pre-
6 NOVEMBRIS 1554
sente por superior en él el P. M. Baptista que estaua en Me-
dina del Campo con otro sacerdote y tres hermanos ; porque el
comendador Mosquera ' se profiere á mantener cinco, aunque no
está por la capitulación obligado más de á quatro.
Vino de Alcalá el bachiller Pero Sánchez, que es buen latino,
para lector de gramática. Su R. partió de allí para Salamanca,
descuidado de aquella casa, por quedar el Padre doctor Araoz tan
cerca della, en Valladolid, de donde muchas vezes la podrá visi-
tar y proueer en lo que se offreçiere.
De Simancas vino el Padre á Salamanca , donde ordenó así-
mesmo lo de aquel collegio, sacando dél al P. Juárez '\ natural
de Cuenca, que estaua allí por rector, para enbiar á Seuilla á tra-
tar con la duquesa y conde de Niebla * y los demás deuotos de
la Compañía, sobre la casa que se ha de tomar de prestado para
poder estar los que con S. R. allí fueren á entender en la funda-
çión, y disponer lo necesario, attento á que el P. Villanueua por
aora no podrá yr, así porque el obispo de Plasencia ^ sentiría
mucho que tan presto dexase lo de aquí, como porque creo con-
uerná dar vna vista al Dr. Vergara, que le pide para tratar con
él de desenbaraçarse y disponer de sus beneficios, lo qual hecho,
dize que no queda cosa que estorue el efecto de su determina-
ción á la Compañía.
Quedó en Salamanca por rector el P. Hernández % que pa-
reció al P. Dr. Araoz ser conueniente para el gouierno de aquel
collegio, y así partió S. R. de aquella ciudad, y llegó á esta á
los 14 del pasado, donde fué muy bien recebido de todos los
principales, así del clero com(3 de los caualleros, porque de todos
* Joannes Bta. Sanchez.
- Joannes de'^Mosquera, de quo multa scriptores nostri. Vide ad rem
Polanco, t. iv, pag. 589, n. 1253 et seqq.
^ P. Joannes Juarez, qui etiam Xiiarez et Suarez dicitur.
* Anna de Aragon et Gurrea et Joannes' Alphonsus de Guzman el
Bueno, duces Methymnae Sidoniae, comités de Niebla, etc. POLANCO,
t. IV, pag. 465, n. 994, annot. 2.
* Gutierrius Vargas de Carvajal, de quo iterum redibit sermo, epist. I
Jan. 1555-
^ Bartholomaeus Hernandez.
440 Epistolae Mixtae— 895
ha sido S. R. visitado, y han mostrado gran contentamiento de
la venida de la Compañía á esta ciudad. Predicó S. R. en la igle-
sia mayor, día de sant Simón y Judas, y concurrió al sermón la
gente que pudo caber en ella: y cierto quedaron muy edificados
dél , porque specialmente concurrió aquel día nuestro Señor
con S. R. en aquel sermón, que fué vno de los mejores y más
prouechoso[s] que ha predicado. Y así le han buelto á importunar
que predique el sermón de los defunctos, que suele ser aquí el lu-
nes de la dominica infraoctaua de todos Sanctos, lo qual aceptó,
por ver la deuoción con que se lo pidieron, aunque auía tenido, vn
día antes que se lo pidiesen, la indisposición de sus reumas, con
vna calentura de que, gloria al Señor, fué luego libre, que no le
duró sino vna noche.
El conde de Oropesa ', que es vn señor muy christiano, y
* Ferdinandus Alvarez de Toledo, comes IV de Oropesa, de quo et de
ejus fratre, Francisco de Toledo, prorege deinde peruano, frequens est in no-
stris annalibus sermo. Polanco, t. iv, pag. 593, 594, n. i26o-i263; t. v,
pag. 413, n. 1104, pag. 466, 467, n. 1264. -De his scribebat Borgia, rogatus
a Philippo II, apud Alcazar, l. c, pag. 376-378: «El Conde de Oropesa es
muy bastante y recto (para la Presidencia del Consejo real), y de grande zelo
y virtud, y tiene también algunos pleytos, aunque pocos, y el inconveniente
de deudos; mas tras esto, es vno de los que el mundo tiene echado ojo para
esto, por su gran talento y exemplo: tiene falta de salud; aunque ahora está
mejor de lo que suele: y aunque no tiene inclinación á salir de su casa, al fin
haria lo que V. Magestad le mandasse, como todos son obligados... Don
Francisco de Toledo, hermano del Conde de Oropesa, es Comendador en la
Orden de Alcántara, y es hombre de mucha christiandad y prudencia, y
tiene mucho talento, y gran quenta de negocios en los de su Orden; y assi
en los officios, que en ella ha tenido, ha mostrado tener para este (para Pre-
sidente de Ordenes) todas las partes, que se pueden pretender: será muy
buen voto el suyo, assi en lo de la guerra, como en lo de la paz.» Burgos,
Blasón de España, t. iv, pag. 294, hunc Franciscum de Toledo «virey del
Perú» facit fratrem Francisci Alvarez de Toledo, comitis III de Oropesa;
illum vero esse fratrem Ferdinandi, comitis IV, aperte dicit Alcazar, c,
t. II, pag. 274: «Don Fernando Alvarez de Toledo, Quarto Conde de Oro-
pesa, Señor de conocida virtud en estos Reynos de España, siendo por ex-
tremo devoto de la Compañía, deseó tener cabe sí algunos de los nuestros.
Don Francisco de Toledo, su hermana, Clavero Mayor de la Orden de Al-
cántara,... (y á quien vimos partir á su Vi-Reynato de el Perú, muy conso-
lado por llevar consigo... mission de Jesuítas), avía tenido desseos grandes
de fundar Collegio de la Compañía en Oropesa.»— Denique de comité IV de
6 NOVEMBRIS 1554
441
muy principal en qualidad y quantidad de hazienda , cuya tierra
- corjfina con esta ciudad, tiene gran deuoçión y amistad con el
P. Francisco, y, sperando su venida á esta tierra, avía preuenido
á S. R. diuersas vezes con letras, que, llegado á ella, quisiese con-
solar su casa con uisi tarla. Y así, pocos días después que auía ve-
nido aquí, se partió S. R. para Jarandilla *, que es vna villa del
conde, 9 leguas desta ciudad, donde á la sazón estaua con toda su
casa. Detúuose allí ocho días, que se pasaron todos en fiestas pró-
prias de la Compañía, que fueron sermones y continuas pláticas y
auisos spirituales, confessiones y comuniones de los condes y de
don Francisco de Toledo, hermano del conde. Y por estar la ma-
teria tan dispuesta, creo obró nuestro Señor en ellos gran mise-
ricordia en mouerse y animarse mucho , con su diuina gracia , y
con la santa doctrina y buen exemplo del P. Francisco, á lleuar
adelante la virtud, y tentar de poner por obra sus buenos des-
seos.
El conde y don Francisco de Toledo, su hermano, y don Die-
go de Toledo, su tío, se han juntado á entender en que se haga
collegio de la Compañía en Oropesa, porque entre todos se ofre-
cen á le dotar. No se ha tomado con ellos resolución; y en caso
que vuiese de auer efecto, sería teniendo siempre atención á que
primero se acabase el edifiçio y tuuiese suficiente dotaçión, que
se enbiase gente á él, como cree el Padre que V. P. lo quiere,
porque se cumpla con los coUegios que stán aceptados. Aunque,
Oropesa agit ad annum 1556 Sandoval, Historia del Emperador Carlos V,
lib. ult., § 12, cum ait: «El conde de Oropesa, don Fernando Alvarez de To-
ledo, que fué un caballero de los discretos y ejemplares de su tiempo, se
mostró muy servidor del Emperador, y visitábale á menudo en este reco-
gimiento. Preguntábale el Emperador por el Padre Francisco de Borja, que,
dejando el ducado de Gandía, se había recogido en la Compañía de Jesus..,
y que ¿cómo no le visitaba? El Conde lo escribió al P. Francisco de Borja, y
así hubo de venir, y el Emperador se holgó mucho...» Cf. Gachard,
Retraite et mort de Charles-Quint au monastère de Juste, t. i, pag. 397. —
Comitis vero uxor erat Beatrix de Monroy et Ayala, comitissa II de De-
leitosa.
' ((Jarandina, v. con ayunt. en la prov. y aud. terr. de Cáceres (21
leg.), part. jud. de su nombre, dióc. de Plasencia.» Madoz, Diccionario^
t. IX, pag. 594.
442 Epistolae Mixtae— 895
siendo tal la commodidad de aquella tierra para collegio, y tan
conueniente, corno se dize, auiéndole de auer en Toledo, corno
se spera, y tanbién en esta ciudad ofreciendo bastante dotaçion,
si todavía el conde hiziese instancia por vn par de personas por
su consolaçión, y para encomendarles el cuidado del edificio, no
parece sería conueniente desahuziarle desto. V. P. mandará en
todo lo que más conuenga á la mayor gloria del Señor y augmen-
to del diuino seruicio.
El P. Francisco pide á V. P. le mande dar auiso, si avrà or-
den de pasar su santidat las pensiones que algunos obispos, coma
es el de Oviedo y Pamplona ofreçen sobre sus obispados,
para fundar y dotar coUegios de la Compañía en ellos, teniendo
el consensu de su magestat; porque espera S. R. que, venido á
estos sus rey nos, se podría alcançar este consensu, atento al pro
uecho que de la Compañía se deue esperar en los tales obispa-
dos, y la instancia que sobre ello harán los mesmos prelados á su
magestat, según lo que muestran desear esto.
En gran cuidado nos ha puesto á todos los hijos de V. P.t lo
que de allá se ha scripto de su indisposición; piega á la di-
uina magestat sea seruido de nos consolar con la buena nueua
de su salud, pues tanto en ella nos va El que es verdadera
salud nos la dé á todos en el alma, con el don de su santa gracia
para sentir y cumplir enteramente su voluntad. De Plasencia 6
de Nobiembre de 1554. De V. P.t menor hijo e indigno sieruo en
el Señor nuestro. Por comissión del P. Francisco,
Bustamante.
■f
Inscriptio: Jhs. Al muy Edo. Padre nuestro en Christo, el
Padre M. Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía
de Jesús. En Roma.
* Alvarus Moscoso, episcopus pampelonensis, de quo alibi egimus,
Epist. Mixtae, t. li, pag. 392, annot. 2, et supra, epist. 894.
2 Respondit Ignatius Borgiae 28 Decembris, et quidem litteris amorem
spirantibus ac laetitiam ob felicem muneris, ei impositi, gestionem. Tandem
ad calcem epistolae adjicit: «Estoy de salud mejor que haya estado de un
año á esta parte. Dios loadOj y en vuestras oraciones y sacrificios mucho me
encomiendo.)) Vide locum. Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 397-399.
8 NOVEMBRIS 1554
443
»96
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 8 NOVEMBRIS I554
Astus cacodaemonis ut fructus ex Renatae conversione ad bonam frugem
impediantur.
t
La diuina gratia et amore del S. N. J. X. abundi in noi.
Amen. Il primo del presente scrissi alla V. P. il progresso felice
della casa Illma. de madama, come V haaeua confessata con sue
figliole et donzelle, detto la messa, predicato et communicato il
Signore nostro il di de tutti santi , et come madama m' hauea
detto di volere confessarsi et communicare quattro volte V anno,
del che sia lodato V autore nostro Signor.
Hora faccio a sappere a la P. V. come, quello nemico d' ogni
bene, il quale il S. N. J. X. hauea legga to fino adesso, di modo
che n' hauea potuto disturbaci, ha comminciato a volere fare
qualche stratagema, vsando per ministro vn di grandi di qua,
decrepito vescouo, per nome monsignore Franqui.
Questo buon vecchio, doppo hauere saputto che io frequen-
taua madama, chiamò da se vn certo, che frequenta, anzi quo-
dammodo sta in castello, per amaestrare questo et queir altro a
ballare, il quale amaestra vna sua figluola, dico de detto Fran-
quio, et gli disse: Va da parte mia a madama a dirli, che per nis-
suno modo babbi conuersatione con questo prette, et non lo la-
scia conuersare in casa sua, perchè è de quelli di Roma, li quali
sonno più suergognati, che mai furno huomini, et lo so, et se
vedrà che scranno sbanditi d' Italia.
Sino adesso madama non m' ha monstrato cattiua chiera, se-
nonchè le lettioni nostre non sonno state tanto frequenti.
Ho communicato il tutto col signor Alessandro Fiaschi, il
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 70, prius 114, 115.
444 Epistolar Mixtae— 896
quale subito V ha scritto a sua Ecc.za, che sta fuori sono già
circa 8 dì '.
Vorria sappere della V. P., sei perseuera a diffamarci, che
cosa ho da fare, o patire tacendo, o andare da lui, etc. V. R. po
vedere chel predetto nemico demonio ha inuidia della preda
persa; ma spiero in Dio nostro signore, il quale gli ha tolta, che
non r hauerà altra volta, et che per questo non s' allontanarà de
me: pur buono è de occorrere a quello che potria accadere: il
S. N, J. X. si porgi il suo aiuto a gloria sua. In Ferrara a li 8 de
Nouembre 54. Della P. V. figliolo indegno,
JOANNI PeLLETARIO.
Il numero di putti schuolari 125.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X. Padre, il Padre M-° Ignatio
de Loyola, generale della Compagnia de Jesù. A Roma.
Alia marni: R.ta alli 22 del medesimo.
* Ad rem Polancus, t. iv, pag. 80, n. 141: «Accidit autem ut Episco-
pus quidam senex gravitar contra Societatem nostram obloqueretur; et cum
ea de re P. Pelletarius Dominum Alexandrum alloqueretur , bono animo
ipsum esse jussit; satis enim illum Episcopum notum esse Duci et multis
aliis; et si quis Ferraria ejiciendus esset, inter primos illum esse deberé^
nisi dignitas Episcopalis id impediret, et nostris nullo modo nocuisse ejus
obloquia, significavit.»— Ughellus, Italia sacra, t. i, c. 892, n. 24, agens
de aquilanis episcopis, haec memoriae prodidit: ajo. Franciscus, filius Lu-
dovici Franchi, Montorii Comes, adhuc adolescens Episcopus a Leone X.
electus est dia 3l. mens. Augusti an. 1515. Quam curam ille gessit, non
adhuc sacris initiatus ordinibus, nec ad sedem inauguratus per octo ipsos
annos, ex peculiari privilegio Papae; sed cum deinde Ecciesiasticam vitam
ingenio suo omnino adversam arbitraretur, religiosam cum militari vitam
mutavit.»
9 NOVEMBRIS 1554
445
EVERARDUS MERCURIANUS
PATRI JOANNI DE POLANCO
PERUSIA 9 NOVEMBRIS I554 *.
De Laurentio Davidico. — Cogitant amici rationem perusino collegio subve-
niendi,— De cardinale ArmelJino, olim vita functo,
X
1
Pax X.i Rdo. in X.° Padre. Mentre eh' aspettiamo lettere da
V. R., solo ci diremo, che, ritrouandosi qua M. Lorenzo Dauidi-
co, molto s' è trattato fra tre fraternite, doue fanno gli nostri
essortationi, d' accommodarci detto M. Dauidico [per] conto de
fare certe essortationi: et come se dice, hoggi s' ha da conclu-
dere o si o non. Perchè ci son diuerse openioni sopra di ciò, il
che spiace al vicelegato, qual uorria restasse qui Questi di cer-
caua modo detto M. Lorenzo mandare lettere a nostro Padre. La
gente resta ben edificata della bontà del P. M. Andrea et de-
uotione eh' egli ha in far queste essortationi; dubito non risponda
a quelle buone parti la dottrina et il talento che in questo esser-
citio ha.
Gè occorso dir, che qui più uolte habiamo sentito che la
buona memoria del cardinale Armelino, hauendosi deliberato
fare edificar in questo nostro luogo una sapientia di molta impor-
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 35, prius 54.
^ De Laurentio Davidico multa diximus supra, Epist. Mixtae, t 11,
pag. Ilo, 365, 38l, 436-438, 832, 870 et seqq.— Ad hunc annum Polanco,
t. IV, pag. 154, n. 314 scribit: ((Redierat Perusium, post tempestates varias,
sacerdos ille, Laurentius Davidicus nomine, de quo superius facta est
mentio, et pristinam illam et sibi consuetam suos discípulos mortificandi
rationem sequebatur; nec fautores ei deerant, inter quos ipse Vicarius, et,
ut videbatur, Prolegatus erat; nostros tamen ille benévolos habere stu-
debat.»
' Andreas Galvanellus. Cf. Polanco, t. iv, pag. 150, 151. annot. 4,
ubi mutationes sociorum hoc autumno 1554, Perusii in collegio factas,
diximus. De Galvanello autem caeterisque collegii incolis, accuratiorem
postea ipse Mercurianus notitiam praebet.
446 Epistolae Mixtae— 898
tanza, messe molta migliara di A di alla monte della pietà in Ge-
noa, delli quali dopo certo numero d' anni uoleua eseguire V im-
presa suoa. Fra quel tempo egli morisi, et anchora si dice esser li
detti denari. Si per uia delli nostri se potesse intendere se ci son-
no, et si fossero applicati a qualche cosa, mi pare hauer sentito
che detto cardinale morè sanza hauer fatto testamento *.
Il cauallo fin adesso non s' è anchora possuto uendere, et in
tratenerlo habbiamo non pocco scommodo.
V. R. degnisi farene partecipi de qualche buone nuoue, si ce
siano, per aggiuto nostro. Alle orationi de V. R. molto ci racom-
mandiamo. De Perugia a ix de ç.bre 1554. D. V. R. seruo
inutile,
EuER. Marcuriano.
Qui mandiamo una al P. M. Leonardo, la quale, parendo a
V. R., la indrizzarà ad esso Padre.
Inscriptio: Per il P. M. Polanco.
Alia manti: Di M. Euerardo. 9 di Nouembre: alli 15 del me-
desimo.
JOANNES BAPTISTA DE BARMA
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
VALENTIA IO NOVEMBRIS I554
Romam fratres duo ex Portugallia Valentia missi.— Rector desideratur, qui
valentinorum exspectationi satis faciat. - Barma Concham proficisci post
Christi natalitia statuit. — Utrum domus probationis sit Gandiae, an Va-
lentiae instituenda.— Momenta pro utraque civitate. — Episcopus sego-
bricensis Societatem amat. — De Carrillo concionatore, qui nostris cupit
adjungi.
IHS
Mu}'' Rdo. en X.° Padre. Pax Xpi., etc. Estos dos hermanos,
Ileuadores de la presente, llegaron á esta cibdad avrà tres ó qua-
tro días, por orden del P. M.e Mirón y de nuestro P. Francisco,
* Cardinalis Franciscas Armellinus Medices obierat mense Septembri
1527.— Vide Polanco, t. iv, pag. 157, qui fusius rem pertractat.
Ex autographo in voi. E^ unico folio, n. 146, prius 372.
IO NOVEMBRIS 1554
447
muy encomendados, para que con diligentia y la mayor seguri-
dad que pudiésemos los embiásemos á V. R. Viendo que por
estas partes no avía por agora pasaje, ni se esperaua tan presto,
emos acordado embiarlos á Barcelona, donde creemos avrán
hallado vn nauío, en el qual embiamos poco ha nueue hermanos
para ayudar las fundaciones de aquellas partes de Sicilia, porque
en cargar se avía allí de detener, etc., para que juntamente con
los demás se embarquem para Sicilia, y de allí para Roma. Espe-
ramos en el Señor que será acertada esta determinatión, y que
seremos presto avisados de su próspero camino. Y á ser ya par-
tido el nauío, serení al P. Queralt que pusiese la diligencia que
convenía en procurarles buen pasaje, etc. '
De cada día voy viendo más á la clara la necesidad que este
collegio tiene de tener vna persona para el gouierno, de alguna
satisfatión, porque, como esta cibdad aya de ser vna mina, [de]
donde con el fauor diuino se an de sacar subjetos para toda esta
prouintia y aun para ayudar á otras, por ser harto grande el con-
curso de studiantes, etc., ayudará mucho y importará mucho
que sea tal, mayormente viniendo á nuestros exertitios de letras
gran número de studiantes, y aun los maestros y doctores del
studio *.
Yo pienso, luego después de nauidad, partirme para Cuenca,
á estar allí con los nuestros hasta la quaresma, entendiendo en
nuestros sólitos exercitios, porque ansí lo ordena nuestro P. Fran-
cisco, y el doctor Vergara lo pide con instantia; pues el Padre
doctor Araoz, por estar en otras ocupationes más importantes
inpedido, no podrá por agora acudir allí. Después pienso partir
para Caragoza, como lo dexó ordenado el Padre M.° Nadal. De
todo se sirua el criador y Señor de todos.
' Fratres ex Lusitânia missos, qui has litteras deferebant, eos existi-
mamus esse, de quibus scribit Polanco, t. v, pag. 22, n. 33, agens de in-
stituto valetudinario romanae domus: «et primus pharmacopolae oíTicio
functus fuit Ludovicus quidam lusitanus, hujus artis peritus, qui cum Ber-
nardo Japonensi Romani venerat.» Confer etiam eumdem Polanco, t. iv,
pag. 188, n. 4o3, qui ad annum 1554 scribit: «Festis natalitiis Bernardus
Japonensis... Neapoli cum duobus sociis, qui Roman veniebant, substitit».
- Cf. Polanco, t. iv, pag. 337, 7^5> ^^m subjectis annotationibus.
448 Epistolae Mixtae— 898
Ame scrito el P Francisco que quiere en esta prouintia se
haga vna casa de probatión, dcnde por agora se recojan todos
los nouitios que en la prouintia se recibieren; y que está en duda
dónde se haga, de Valencia ó Gandía; que yo le scriuiese mi pa-
rezer. Yo le scriuo las razones que se an ofrezido en fauor de la
vna parte y otra, para que su R.* determine. En fauor de Gan-
día ay: que ay en ella más quietud, etc.; 2.°, que ay menos
ocupationes, y ansí los que an de tener cargo de ellos podrám
más atender á su aprouechamiento ; 3.°, que allí seram menos
visitados de parientes y amigos, á los quales no se puede todas
vezes resistir; 4.°, que comúnmente serán recebidos en Valencia,
y pareze expediente á los principios apartarlos del lugar do se
recibem, y aun ellos lo suelen pedir; 5.°, que Gandía tiene más
renta; 6.°, que tiene casa hecha, capaz para nouitios y los otros;
6.°, [sic] quando es necesario hagam algún exercitio corporal,
como ir al campo, ay mejor aparejo; 7.°, que estarían repartidas
las obras; pues en Valencia con la gracia diuina a de auer casa de
profesos, en Gandía estarían bien collegio y casa de probatión.
En fauor de Valencia: que es tierra más sana; 2.°, que
ay más aparejo para las probationes de la Compañía, como
hospitales, etc.; 3.°, que, por aver aquí más gente y de qualidad,
las mortificationes les ayudariam á más presto vencerse; 4.°, el
buen exemplo que aquí se dará, con ver ocupados en officios hu-
mildes los recebidos, y con este otros se ayudarían para desear
la perfectión; 5.°, que los nouitios podrían seruir al collegio, y
ansí no serían necesarios liegos, etc.
Esto se a ofrezido de vna parte y otra. Yo siento con todo
esto que, si no fuese con sacar de Gandía los hermanos tres ó
quatro meses de los calores, en ninguna manera se haga allí, por
la falta de sanidad que allí tienen los nuestros; y con sacarlos á
este collegio de Valencia, pareze vn medio con el qual se co-
risponde á todo V. R. nos mande screuir su parezer, para que
en todo se acierte
' Charta corrosa atramente est.
Haec usurpavit Polanco, t. iv, pag. 338-339, 7^8; quo in loco pro-
bationis domum pro Aragoniae provincia, non in gandiensi, sed in valentino
IO NOVEMBRIS 1554 449
El señor obispo de Segorbe a tornado á embiar despacho para
que se prosigua la obra de Barcelona, que estaua parada, y
siempre nos muestra grandíssimo amor Dele el Señor el suyo,
y á todos gracia para el cumplimiento de su santísima voluntad.
De Valencia á X de Nouienbre 1554. D. V. R. hijo indigníssi-
mo en X.°,
Baptista.
Vn predicador de mi tierra es llegado aquí, que viene para
predicar la quaresma en vna perrocha. Dízese el licenciado Ca-
rrillo, muy ábil, y en letras docto, y con talento de predicar.
Emos tratado los dos sobre su entrada en la Compañía, y dize
que sólo vn impedimento tiene, que es aver hecho voto de ser
fraile de san Benito ó de santo Domingo, y que ternía gram
scrúpulo y inquietud, si no se le ouiese comutatióm dél para la
Compañía, de entrar; aunque muchos le an dicho que lo toma-
uan sobre su alma, y que sin ello lo pudría hazer. Ame pedido
que yo scriuiese allá, pidiendo se le ouiese esta comutatión. Si
á V. R. pareziere convenir, nos la mande embiar. Pareze acá
será cosa muy fácil de negotiar. Él es persona rara, y tiene quasi
todas partes que se podriam desear. A pedricado en Alcalá
mucho, etc. ^
collegio constitutam tandem fuisse diximus, eamdemque post varias vicis-
situdines anno 1575 Tarraconem translatam.
' Vide epist. 856, pag. 332.
2 Probe distinguendus est vir, de quo hic sermo fit, a P. Didaco Car-
rillo, concionatore etiam, cujus in Societatem cooptationem ad annum 1549
supra retulimus. Epist. Mixtae., t. il, pag, 33l, annot. I.
Efistolae Mixtae, tom. iv. 29
I
450
Epistolar Mixtae— 899
H99
ANDREAS BONINSEGNA
PATRI JOANNI PELLETARIO
ARGENTA I4 NOVEMBRIS I554
Pater Andreas Boninsegna Ravennani se contulit, Rainuccium Farnesium,
cardinalem Sti. Angeli, conventurus. — Illum de rebus, quae Argentae
adversus Societatem acciderunt, certiorem facit. — Rainuccii de nostris
hominibus opinio et sensus.— Ejus in Societatem universam amor ac
studium. — Favorem suum contra obtrectatores pollicetur; nostrorum
ánimos erigit.
t
Jhs.
La gratia et pace di Christo nostro signor sia sempre con eso
noi. Amen. Saprà V. R. come per Iddio gratia sano et saluo sono
ito et ritornato da Rauena; et il successo di detto nego tio hor ue
r esplicherò con tutta quella breuitade et chiarezza, qual potrò
Molte uolte ui ho scritto, come il vicario di questo luogo ci era
contrarijssimo; ma Y andaua celando quanto più copertamente
potea, benché hormai si scopri ua tropo, uolendoci astrengere (non
hauendo e priuileggij) a pigliar lizenza dali rettori delle parochie
per dir messa, etc. Essendo adonque ariuati noi a Rauena, et uo-
lendo già parlar a monsignore Rmo. ^ per meggio di M. Alesando
sua Mangiolo, bolognesse, homo di grande autori tade apresso di
^ Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 48, prius 72, j3.
Audiatur Polancus, t. iv, pag. 88, n. 160 et seqq., de hac re dis-
serens: «Imputabant nostris argentini, quod ludimagister, cujus opera prius
utebantur, nostrorum instigatione de haeresi accusatus fuisset; et demum
pessime erga nostros animati argentini videbantur; et eo res rediit, ut ad
sacrum dicendum vellet vicarius nostros facultatem» ab ipso «habere...
Contulit autem se P. Andreas Ravennam, ubi erat Cardinalis Sti. Angeli,
cujus aures calumniis innumeris contra Societatem, tam vicarius quam alii
ejus farinae, impleverant, quas Cardinalis ad finem usque legere non susti-
nuit. Dicebat enim homines Societatis nostrae se nosse, et bonos ac religio-
sos esse, et talia se credere non posse.»
' Rainuccius Farnesius, cardinalis Sti. Angeli, Alexandri Farnesii
frater.
14 NovEMBRis 1554 451
SM Rma., ecco che uno amico di M. Gallo gli raconta come sono
state scritte lettere contra di noi horrende; et che il cardinale
non le hauea potutto finir di legere, testificando che quelli de la
Compagnia erano huomini da bene, et che tal cosa non potea
credere; da V altra parte dubitaua, che non fosse stato alcun no-
uitio, et cosi per non saper lor usanza, hauesse fatto alcuna cosa
da non soportarci.
Finalmente foi introdutto dal detto monsignore, et subito gli
incominciai a dechiarare la causa della mia andata : che erauamo
in necessitade del uiuere et simile cose, et che S. Sm Rma. ci
uolesse aggiutare, come ci hauea dato speranza. Hora alquanto
turbato, lui risposse, che non credea che io fosse andato per tal
conto; ma perchè mi hauea mandato a chiamare, aciò li rendesse
conto di certe querelle che li erano state fatte del caso nostro: et
che gli scriuea il vicario, come non uoleuamo riconosere sope-
riore, et che uoleuamo fare ciò che ci piacea, et che uoleuamo
pillare le luridi tioni, et rigressi de parochiani, et che uoleuamo
administrare sacramenti, et di questa sorte cose infinite. Rispose
adonque che di ciò non sapea nulla, et che noi sol pretendeuamo
di far quanto ci hauea concesso la sede apostolica, et la felice
memoria di papa Paulo, et hora papa Julio: et che, ciò facendo,
non doueuamo essere reputati far cosa contra giustitia, nè contra
di qualùnque persona, di qualsiuoha conditione e stato; anci che
noi cercauamo la pace et amor di tutti. Et in segno di ciò, li dis-
se che sol, di poi essere uenuti quiui, hauea detto messa; et per
dirla, hauea fatto adimandar lizenza al signore vicario; et dipoi
ce r hauea adiraandato io, et lui me V hauea data, et si lamen-
taua con eso meco, che li diceano li parochiani che li hauea fatto
ingiuria a darcela senza lor; ma che lui, essendo in loco di mon-
signore, lo potea fare, etc.
Hauendo adonque portato e nostre priuileggij con eso meco,
pregai S. SM Rma. che li uolesse leggere, et che dipoi, tronando
che io hauesse fatto cosa illecita, mi corrigesse. Onde che, uoltan-
dosi al suo suffraganio, li dicea: uoi uedette quel che risponde; et
come non ha fatto altro, senon dir messa, et V ha dimandato lizen-
za. Al qual rispondea: il signore vicario cosi scriue, et V ho per
452 Epistolae Mixtae— 899
huomo degno di fede, etc. In tanto dette le bolle a legere al
suffraganio, et cosi ci partessimo.
Ritornando adonque per parlarli, non puotè, haue[n]ghii non
mancase da li, perchè io hauea bon meggio, il detto signore Ale-
sandro, qual può, et fa quanto uole, et è nostro amicissimo. Hebbe
perhò la risposta dal suffraganeo, come hauea uedutto e priui-
leggij nostri, et che tutto staua bene: etche, si il dello vicario V
hauesse letto, non haueria scritto tale cose. Al qual risponden-
doli, che già li hauea mostrato, et che li hauea laudato, si stu-
piua; et masime dicendo parerli cosa stranea, che facesse alcuna
difficultade, uedendo essere stato papa Paulo il concessore de tali»
e approbatore della relliggione nostra Hora li racontaua le no-
stre persecutioni, et come ci haueano fatto certi insulti nella no-
stra chiesia. Della quale cosa maraueliato, dicea che haueriano
meritato grande castigo; et domandaua, se fosero stati pretti, per-
chè li haueria castigato acerbamente. Dicendole adonque, come il
signore duca - ne hauea fatto dimostracione, lo benedicea; et in-
tendendo che di ciò erauamo culpati di crudeltà, non potea patir,
dicendo, che ciò ridondaua in des' honor de Idio, et che non si
douea patir. Di quiui intesse come il filiólo del notaio dil vescouo
era in preggione, et essendoci qualche indicio che lui babbi
scritto, senon per lui, almanco in nome dil vicario, raggionaua
di secretto con un altro sopra dil tale, dicendo: Ecco la cosa come
ua; et tutto si admiraua.
Fui adonque fatto chiamar domenica dopo pranso da S. SM
Rma., et non ui essendo persona, dissemi che era iui per udirmi
quanto hauea adimandato, in secreto; ma che ben mi uolea dar
una buona noua, che il suo suffraganeo hauea letto e nostri pri-
uileggij, et che non trouaua che noi hauesimo erato in cosa al-
cuna; ma che più presto ci haueano fatto torto. Et che lui sempre
hauea amato la Compagnia, et chel P. M. Ignatio sapea ben 1'
' Causa cur suffraganeus stuperet, videns a vicario argentino rejecta
fuisse nostra privilegia, praecipue cum ea Paulus III concessisset, Societa-
temque solemni diplomate confirmasset; id esse poterat, quod Paulus III
avunculus cardinalis Farnesii erat.
- Hercules de Este, dux Ferrariae.
14 NOVEMBRIS 1554 453
animo suo, et che sempre hauea desiderato di farli ogni piacere,
et che H hauea tutti per huomini da bene. Anci che pochi giorni
fa hauea dimandato al detto P. M. Ignatio una persona per rifor-
mare uno monasterio della [abjbatia di Farfa, che era sregulata
et guasta; et che il Padre li hauea promesso M.ro Bobadilla, onde
che hauea comandato li fosse dato quanto li bisognaua \ Di più
dicea che hauea sentito dir molto bene della Compagnia, et molto
male, ma che, informandosi di questo male, dicea che lo deside-
rarla in ogni buon christiano, et specialmente in lui stesso.
Et che non potea essere che si facesse tanto frutto in essa,
se li detti Padri fossero d' altra sorte: nè che manchi si abracia-
ria da gli primi signori della christianitade, come sa che si fa. Al
fine li incominciai a racontar, come questa communitade resse
somme gratie a sua Ecc. za, che ci li hauea proposti, et come ci
acetorno: ma che dui di detta comunitade, essendo informati da
certi, che noi erauamo stati scachiati da Vineggia, posono sot-
[tjosopra questa cità, et da V hora in qua, non si sono mai placa-
ti, anci ne hano oposto, che noi li uoleuamo andar a star per
forza di fauore, et che uoleuamo far schaciar il maestro, et che
perciò quello haueuamo accusato di heresia, et simili altre cose.
Onde che, uedendo sua Ecc. za che di tutto si inganauano, desi-
deroso di aggiutar detto luogo, nel quale hauea per certa notitia
che ui erano de gli heretici, et che nella schola, da dieci anni in
qua, ue erano stati maestri di questa sorte, quanto più faceano
resistenza ad accetarsi, tanto più lui instaua; sichè, non ue-
nendo li scholari, haueua fatto intendere, che si partisse il mae-
stro, hauendo eso finito il suo termino; et non hauendo esso rica-
pito, li hauea consesso che stesse sino a carneuale prosimo. Tal
cose sentendo adonque il detto Rmo., lo esaltaua sino al cielo, di-
cendo, che molto generosamente et christianamente si era dipor-
tato; et che, se queste cose si hauesino trouato nelli suoi pretti,
che li haueria castigato molto rigorosamente. Onde che li disse
io, essere di uno medemo animo contra di noi il clero, che il po-
' Vide Polanco, t. iv, pag. 143, n. 385 et Cartas de San Ignacio,
t. IV, pag 492 et 400.
454 Epistolae Mixtae— 899
pulo: et che, hauendo doi pretti, et un altro per ordinarsi presto
nella nostra schola per insegnarli, tanto traualio li dauano, et
tanto li spauentauano, che hormai non haueano ardimento a ue-
nir da noi; dicendoli, che erauamo hipocriti, et sfratati, etc. Et
per ciò melio fare, si solcano radunar nella casa di detto vicario,
et iui di noi dir tante cose fra lor, et quando se li inbateua andar
li nostri scholari pretti, che tropo saria longo di contare. Per
tanto lui mi pregò, et poi mi comandò, che, quando io sapea
queste conuenticole, et che dicessino simil cose di noi, subito li
anisasse. Ma mostrando io dubitar che non uenesino a saper, chi
ciò hauesse fatto, lui mi dicea, che non temesse di fare quello^
chera salute al prosimo, aciò si emendasino; et che ciò non si sa-
peria. Ma che uolea che, si fra lor ue ne erano (come sono asai)
male instruti nella grammatica, uenesino da noi per essere amae-
strati: come ancor hauea lasato ordine al detto vicario, partendosi
di qua, quando ui pasò. Esendosi adonque fatto simil discorso so-
pra dil detto negotio, cominciò ad animarmi, se forsi mi spauen-
tasse de simili abatimenti, quali procacia il demonio: adducendo-
mi uno esempio di una sua eia di casa Vrsina, quali solea dolersi
con li amici, che fosse detto tanto bene di lei, dubitando essere
in disgratia d' Iddio: imperhochè li suoi eletti soliono essere bias-
mati da tutti et calumniati: onde che, essendo noi in quel numero ,^
ci doueuamo ralegrare, et non ramaricarsi havendo ' nel
S.re che cosi
Al fine mi disse chel douea hauer certe inuestidure da questa
cità, et che mandaria presto alcuno suo agente, et ci faria proue-
dere: ma dicendoli che noi erauamo in debito, per libri et par fa-
bricare et altre cose, circa 12 schudi, o una cosa si fatta, mi disse
ch^ aspe tasse li fuori, che chiamarla il suffraganeo, et li ordinaria
che ci fosse proueduto. Hora eso suffraganeo uene da parte di
S. S.ia Rma., et mi racontò il buon concetto che hauea il cardinale
di nostra Compagnia, et che lui scrinerebbe al suo vicario, et fa-
rebbe che foseno seruati nostri priuileggij, etiandio profumata -
' Deletus prae vetustate infimus chartae versus. Videatur Polanco»
t. IV, pag. 90, n. 164.
14 NovEMBRis 1554 455
mente, et che uedesimo pur di edificar tutti, et non ci duuitasimo
di cosa alcuna. Quanto alla prouisio[neJ, mi disse chel cardinal
fra pochi giorni mandaria alcuno di suo, et ci faria pagar quelli
debiti, et ci prouederebbe di pane et uino; et che forsi esso suf-
fraganeo uerebbe qua, et a Ferrara. Cosi è successo il caso, et
doue haueano calumníate la Compagnia et tutti noi, quella è
stata più esaltata, et noi achareciati: che sia sempre laudato colui,
il quale de mali grauissimi sa cauarne tanti beni, a sua lode et
gloria. Io non mancherò di guadagnar tutti, et masime detto vi-
cario, uenendomi ocasione, dissimulando tale cose, poiché ui sarà
chi melio narerà il caso, et con più frutto, che qualonque di noi.
Certo desiderarebbe che Sua Ecc. za \[ mostrasse alcuno segno di
congratulatione a S. SM Rma., poiché tanto a fauorito quest' ope-
ra, aciò non andasi per terra, se non per meggio de seculari, et
h uomini layci, almanco per meggio de sacerdoti, et persone eccle-
siastice.
Non altro dirò al presente: sol racomandandomi alle orationi
di V. R. et di tutti [i Padri] e fratelli. Di Argenta alli 14 di No-
uembre 1554. Vostro minimo in Christo seruo,
Andrea Boninsegna.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Gioan
Pelletario, rettore del collegio della Compagnia di Giesù, in Fer-
rara.
Alia manu: RM alli 12 di X.bre
450 Epistolae Mixtak— 900
900
ALPHONSUS HERNANDEZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
GENUA 15 NOVEMBRIS 1554 *.
Genuensibus scholis initium factum. — Sodi omnes, uno excepto,
recte valent.
t
Jhs.
Muy Rdo. in Christo Padre. Gratia et pax Christi, etc. Sola-
mente diré en esta aquello que, después que escreuí á V. R. P. , ha
sucedido. Y es, que los estudios se han començado el lunes pa-
sado, aunque no tan perfectamente como será después que este-
mos de asiento en nuestras classes, las quales hasta agora no es-
tán en orden, Pero, por entretener los estudiantes, y porque no
estuuiesen ociosos, se determinó que viniesen á nuestra yglesia,
donde cada un maestro tuuiese los suyos en orden, apartados de
los otros, y les leyese qualque cosa, y examinase, para poder co-
nocer la capacidad de cada uno. El lunes que se començó á leer,
se leyeron quatro liciones públicas, dos por la mañana, la una de
las oraciones de Cicerón y la otra de griego, de una comedia de
Aristóphanes; y antes que se començasen á leer, cada uno hizo
una prefatión, el griego in laudem linguae graecae, y el rethóri-
co in laudem eloquentiae. Halláronse presentes á estas dos licio-
nes dos obispos, y otros muchos citadinos de la ciudad, los qua-
les mostraron auerles aplecido las liciones: bendito sea nuestro
Señor por todo.
Los Padres y hermanos están muy buenos, gracias sean da-
das al dador de todo bien; van siempre en augmento de espíritu,
obseruándose la orden y exercícios spirituales que allá se tiene.
El hermano Bernardo está muy mejor, bendito sea nuestro Se-
' Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 76, prius iSy.— Hac epistola
usus est Polanco, t. iv, pag. 42-43, n. 65.— Cf. Liti. Quadr., t. iii, pag. 291
et seqq., ubi exordia collegii genuensis enarrantur.
17 NOVEMBRIS 1554 457
ñor, aunque flaco y en la cama , y no libre del todo de sus ter-
cianas; pero esperamos en el Señor que le dará presto sanidad,
porque la calentura cada día va disminuiendo. Se encomienda
mucho en las oraciones y sacrificios de V. R. P. y de todos los
Padres y hermanos de essa cassa y collegio, en cuyas oraciones
todos humilmente nos encomendamos, per medio de las quales el
Señor se digne hazernos uerdaderos y fieles operarios, para po-
der trabajar en su viña, y traer las ánimas á su diuino conoci-
miento. De Génoua á los 15 de Nouiembre de 1554. Por comis-
sión del Padre rector. De V. R. P. indigno sieruo in Jhu. Xpo.,
Hernández *.
Inscriptio alia manu: f Al muy Rdo. Padre miser Ignacio
della loia [s/c], prepósito general de la Compañía de Jesús, en
Roma.
Et alia: R.ta alli 23 del medesimo.
901
PHILIPPUS ARCHINTO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VENETIIS 17 NOVEMBRIS I554 -.
Humanissime respondei commendatitiis Sti. Ignatii litteris.
Reuerendo Padre . La gratia del signor Dio sempre sia con V . P .
et con tutti gli suoi dinoti compagni, etc. Anchor' eh' el nego tio
' Hernandez sive Fernandez scribiturhicfrater,Alphonsus nomine, qui,
Compiuti artium auditor anno 1553 in Societatem cooptatus, Romam pri-
mum, inde Genuam missus fuerat. Polanco, t. iv, pag. 42, n. 65, annot. 4.
— Rector autem collegii genuensis , ut alibi diximus, erat P. Antonius
Soldevila, vel, ut alii scribunt, Soldevilla.
- Ex originali in voi. Epist. diversorum, unico folio, n. g3, prius 67 Va
(pro 67 bis). Quae in hac epistola attinguntur, clarescunt ex narratione
P. Polanco, t. iv, pag. 134, n. 269, haec scribentis; aHoc tempore, scili-
cet instante autumno, D. Petrus de Zarate Venetias venite et P. Ignatii lit-
teras D. Philippo Archinto, Sedis Apostolicae Nuncio, dedit, quibus negotia
Sti. Sepulchri tractanda a D. Zarate commendabat; nam, quoad ejus fieri
poterat, ejus pios conatus ubique promovere P. Ignatius studebat; et
amanter admodum idem Archintus P. Ignatio respondit, et D. Zaratem ad
458
Epistolar Mixtae— 901
del signor Sarata in fauor' del santissimo sepulchro, porti seco
tutte le più calde raccommandationi che si .possano fare sopra
della terra, nondimeno la raccommandatione nostra mi è stata
gratíssima, per hauer' hauuto occasione di receuere vostre let-
tere, come imagine delli nostri suauissimi colloquij.
Accetto molto uolontieri la oblation' sua de pregare il signor
Dio per me, nè io posso altro offerrire incontro, se non propensa
uolontà di seruirla con tutto^'l cuore, et con tutte le forze mie, et
sempre receuerò per somma gratia tutti gli commandamenti uostri.
Da Venetia, il xvii Nouembre 1554. Di V. P. observandissimo,
Philippo Archinto.
Tiiscriptio: f Al Reuerendo M. Gnatio Nolana, proposito ge-
nerale della santissima Compagnia de Jesù, a Roma.
Senatum Venetum secum adduxit... Agebatur enim de republica illa ad
hanc confraternitatem [Sti. SepulcriJ adducenda...» Porro de sodalitate
Sti. Sepulcri scriptum est Ignatii nomine ad collegia universae Societatis
I Maji 1554: «Credo serà avvisata Vostra Reverenza come questi giorni pas-
sati fu solennemente pubblicata un' Archiconfraternita del Santo Sepolcro,
trovandosi quasi tutti li Cardinali di Roma nella chiesa della Minerva, e pre-
dicando un Vescovo il fine di tal'opera. Il quale è ajutare li tempij materiali
e li vivi, tanto in Gerusalemme quanto in altre regioni de Levante; perii -
chè Sua Santità fa menzione delli collegii della nostra Compagnia, uno in
Gerusalemme, altro in Costantinopoli, altro in Cipro. Dio Nostro Signore
se ne serva di tutti a beneficio universale della sua Chiesa.» Cartas de San
Ignacio, t. IV, pag. 451 et l36.
l8 NOVEMBRIS 1554
459
909
ANDREAS DE OVIEDO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BURGIS 18 NOVEMBRIS 1 554
In Hispaniain salvi incolumesque pervenerunt socii, ad aethiopicam mis-
sionem ex urbe romana destinati. — Quae in mandatis habebant, exse-
quuti sunt. — Matrem et fratres Patris Olave laudibus commendat.—
Burgis cognatos Patris Polanco invisit. —Borgia Placentiae versatur.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre nuestro en el Señor. La gracia y amor de
X.° nuestro señor sea siempre en nuestro continuo fauor y ayu-
da. Amén. Después de ser entrados en España, que fué á 9 del
presente, venimos por Azpeitia * y visitamos al señor rector y al
señor Martín García de Loyola % conforme al memorial de V. P., y
no hallamos al señor don Joán * allí, para saber dél, del P. Fran-
cisco. La carta de V. P. para él, se dió á la señora doña Lauren-
tia, su muger allí oymos cómo el P. Francisco estava en Pla-
sençia, y el Padre doctor Araoz en Valladolid, y venidos á Oñate,
entendimos cómo el P. Francisco estava en Plasentia, ó que se-
ría ydo ó avía de yr á Córdova. Paresciónos, conforme al orden
de V. P., embiar de allí vn peón á Valladolid al Padre doctor
Araoz, para los tres que an de yr á Portugal con nosotros y si
* Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 127, prius 3o2.
* Ms. Azpetia.
^ Nepos Sti. Ignatii. Epist. Mixtae, t. li, pag. 555.
* Joannes de Borja.
^ Laurentia de Oñaz et Loyola, de qua videantur Epist. Mixtae, t. 11,
pag. 643, 777, 845. Porro inter epistolas, quas Oviedo, Roma discedenti,
Ignatius dederat, sequentes invenimus in Cartas de San Ignacio, t. iv: l.
«Al Rey de Portugal»^ pag. 3x5; 2. «Al Infante de Portugal, D. Luis»,
pag. 3l6; 3. a Al Cardenal Infante, D. Enrique», pag. 3l7; 4. «A D. Juan
de Borja», pag. 325. Videantur etiam ibid., pag. 322, ad P. Franciscum
Borgiam, et pag. 324, ad P. Antonium de Araoz.
^ De his sermo fit in laudatis Ignatii litteris ad P. Araoz. — Plenam ha-
rum rerum narrationem et catalogum sociorum in Aethiopiam proficiscen-
400 Epistolas Mixtae — 902
no estuviesen aparejados, que él hiziese luego otro mensajero al
P. Francisco á nuestra costa, que, quando fuésemos á Valladolid,
lo pagaríamos. Venidos á Burgos, no sabemos cosa cierta dónde
esté el P. Francisco *.
En Victoria visité á la madre del Padre doctor Olabe , y se
dieron todas sus cartas, y están buenos sus hermanos, y muy
alegres de entender las buenas nuevas que les dimos del Padre
doctor Olabe, espeçialmente su madre, que está tan contenta que
su hijo sirva á nuestro Señor, y aya tomado tan buen estado, que
lo estimava más que si fuese obispo. Ella me edificó en gran
manera; que, cierto, paresce gran sierva de nuestro Señor; y el
aspecto suyo, muy venerando, lo muestra. A la hermana monja,
que está en Briviesca, no pude yo visitar; fuéla á visitar el P. Mel-
chior Carnero, y á darle su carta; á la otra hermana monja, que
estava antes en Oñate, no pudimos visitar; porque no estuvimos
sino vna noche en Oñate, y partimos luego á la mañana, y lle-
gamos de noche; pero yo dexé vn recabdo al P. Miguel Ochoa
para ella.
En Burgos visité yo á la madre del P. M.*' Polanco, y vi á
sus hermanos, y todos rescibieron sus cartas; alegráronse mu-
cho de las muy buenas nuevas que dél entendieron. Están buenos
todos, excepto que el señor Gregorio de Polanco avía estado in-
dispuesto de çiertas bexigas que le eran hechas , según entendí
dél, en la pierna; pero estava levantado, y nos enbió vn presente
bueno de comer.
Una de las cavalgaduras , la que se compró en Bologna, va
muy coxa de vn braço: pensamos que la aspereza de las monta-
ñas de la provinçia le han acrescentado el mal; las otras, avnque
con algunas mataduras algunas delias, van buenas.
Temo que nos emos de detener en Castilla, á causa de aver los
tres Padres para la Etiopía , que hasta aora no emos entendido
quiénes son, donde paresçe que la cosa estava acá descuydada
ó muy callada.
tiumcontexuit Polanco, t. iv, pag. 572-582,11, 1226-1241: aDe his qiiae ad
Missionem aethiopicam pertinent. »
* Versabatur Placentiae. Vide epist. 895 et 918.
21 NOVEMBRIS 1554 461
Todos çinco ' vamos buenos, por graçia del Señor. Al Padre
fray Diego y al señor Pedro de Salamanca, criado del señor doc-
tor Arze, hallamos que estavan en Victoria la tarde que allí lle-
gamos, y partieron el otro día quQ nosotros, y todos llegamos á
Burgos ayer sábado.
En las oraçiones de V. P. y de los Padres y hermanos en el
Señor nuestro nos encomendamos humilmente en el Señor, el
qual sea con todos siempre, dándonos su santa graçia y amor.
Amén. De Burgos 18 de Noviembre 1554. D. V. P. siervo
invtil,
Andrés.
t
Inscripiio: ]hs. Al muy Rdo. Padre nuuestro en X.*' nuestro
señor, el P. M.° Ignatio de Loyola, prepósito general de la Com-
pañía de Jhus., á Santa María de Strada, açerca de sant Marco,
Roma. Al porte medio real.
903
GASPAR GROPILLUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BASSANO 21 NOVEMBRIS I554
Veniam tepiditatis suae ab Ignatio, ex animo dolens, efflagitat.— Concepta
prius vota renovat, seque iterum Dèo ac Societati tradii.
t
lesus
Molto dolcie et Rdo. Padre nel precioso sangue de Xpo.,
nostro signore. Alli 1 1 Nouembre receui quelle lettere, piene dì
charità et zelo, delle P. V. uerso la gloria del nostro Signore, et
* Quinqué hi erant: Melchior Carneiro, Andreas de Oviedo, Michael
Barul , Thomas Passitanus , Joannes Bocchiu sine Bocchius , sacerdotes
omnes, Roma prefetti^ quorum duo primi professi quatuor votorum erant,
caeteri trium votorum professionem emiserant, teste Polanco, t. iv,
pag. 8, n. 7 et pag. 576, n. 1232.
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 44, prius 74.
462 Epistolar Mixtae— 903
di la mia salute , inutile et ingrato seruo ' ; et così non posso,
ouero non debbo, più resistere a tanta charità et uerità, et so-
portatione uerso di me, et più non so che dir altro alla P. V.,
senon che pregho quella che preghi el nostro Signore che me
perdoni tutti li mei fali, et me restituissa alla inocentia batti-
smale, et ad ogni purità et simplicità xpiana. Poi ancora pregho
la R. P. V. mi perdoni ogni mia relassatione , et fredimento et
manchamento uerso le charità vostre, alle quale in Jesù Xpo. ite-
rum offerro me ipsum, et omnia mea, et tutte le mie uie, che quelle
ne dispona come li par più meglio nel Signore nostro; che quanto
quelle disponerà, con la gratia del nostro Signore farò. Et scri-
uêndo la inclusa al P. Laynez, ui piaqua legerla, et poi, se par
alla charità vostra , mandargliela. Però per questa non scrinerò
altro alla R. P. V., senon che molto m' arecomando al' oratione
di quella , che si come tanto uirtuosamente son esortato da-
la P. V., cosi etiam sia aiutato por le sue oratione in perficere li
boni documenti, il che el signor nostro Jesù Xpo. facia per soa
bontà. Ueramente, Rdo. Padre, queste mie relassatione mi par
che non eranno per manchamento della mia uoluntà uerso el
Signor nostro; ma perchè me pareua spesse uolte che era meglio,
et faria più frutto restando libero, per poter esser più commune,
' Hactenus non vidimus has Ignatii ad Gropillum litteras. Earura
autem sensus apprime cognosci potest ex Polanco, t. iv, pag. 122-123,
n, 240, qui inter alia haec litteris consignavit: «Cura se minus facilem ad
abnegationem [Gropillus] experiretur, quam institutum Societatis nostrae
exigebat, et alioqui valde propensus esset ad locum illum, in quo sibi vi-
debatur Deo et communi bono magis quam alibi inservire posse, intepe-
scens in fervore suae vocationis, scripsit tum Patri Laynez, Provinciali, tum
etiam P. Ignatio, ut, si locus ille [Bassani] placeret, aliquos eo transmitte-
rent; si minus placeret, ut locum ipsi restituerent, quod Societati ofTerendum
curaverat, et se ab obedientia Societatis absolverent... Vir bonus, non de-
fectu dilectionis erga Societatem, sed ad Dei obsequium, quae proposuerat,
pertinere ratus, quae praediximus scripserat. Cum autem P, Ignatius, lit-
teris ad eum scriptis, officii sui amanter eum commonefecisset, et ad perse-
verantiam hortatus esset, statim ille compunctus, se resistere nec posse nec
debere scripsit tantae charitati, veritati et patientiae erga se; et petens sui
teporis veniam, se totum denuo cum omnibus suis Deo et P. Ignatio
obtulit.»
23 NOVEMBRIS 1554 463
et per poter dar a le uolte aiuto a più cose de qua. El Signore
me perdoni le mie arrogantie.
Pregho ancora la P. V. che mi facia participe di qualche gra-
tia spirituale, per li uiui et per li deffunti.
Poi anche, quando fu qui el P. Laynez, me concesse li casi
reseruati, benché io, doue è cosa di troppo importanza, non m'
inpaccio; però, se pare et piace alla charità vostra di confirmarli,
perchè doppo la mia relassatione , non me n^ ho uoluto seruire,
perchè ne aueua stimolo, et anche non me ne sonno occorssi,
senon doi infirmi che non eranno confessati l'anno passato , et
de alcuni, che in tempo di infirmità o impotentia comederunt
prohibita nel tempo di quaresima, o altre uigilie, li quali casi se
reserua el nostro ordinario, imperochè uole che domandino li-
centia al medico spirituale, et al corporale; et sonno tanti li soi
casi reseruati , sono più de 40 , benché con me , quando li do-
mando gratie, me ne fa; et anche quando me ne occoresse d" im-
portanza, non troppo me ingerirò. La P. V. facia quello li pare
meglio, ala quale molto nel Signor me racomando. Di V. P. in
lesù seruo inutile,
Gasparo Gropello.
Da Bassan alli 21 Nouembre 54.
Inscriptio: A molto Edo. in Xpo. Padre, el Padre miser P. Igna-
tio de Loyola, prepósito generale de la Compagnia di Jesù, suo
osservandissimo, a Roma. Alia manti: R.ta alli 30 del medesimo.
904
GUNDISALVUS DE SILVEIRA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 23 NOVEMBRIS I554
Patrem Miron Eboram adiisse, refert.— Res Societatis prospere succedunt.
— Novi aedificii opus urgetur: ad illud sodi cupiunt migrare.— Pii Gun-
disalvi sensus.
Ihs.
La gracia y paz de Jesu X.° nuestro señor sea siempre en
' Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 167, prius 450.
464 Epistolar Mixtae— 904
nuestra ayuda y fauor. Amén. Al escreuir desta, nuestro muy
Rdo. en X.*' P. Mirón es ydo á Ébora, y cada día esperamos por
él. Los Padres, hermanos y yo estamos todos, bendito Dios, sa-
nos; y excepto yo, todos creo van adelante en el auo^mento spi-
ritual: todos muy contentos y determinados en seruir á la in-
menssa charidad. Todo pienso que viene de la graçia celestial; y
no poco ayuda sermos pocos, y vnos en seruiçios, y los Padres
en su mies andaren siempre muy occupados.
Por la benignidad de nuestro Señor, la deuoción principiada
se funda de nueuo en muchos más, y creçe en los ya fundados;
y breuiter, en todos los exerçiçios del nuestro buen Dios, nos
exerçita y consuela muy liberalmente, y según se siente, con
edificaçión muy dilatada.
Las obras van en el cabo, y cada día nos queremos passar al
edifiçio nueuo ' . Piega á nuestro Señor que nos saque de la vejez
de la habitaçión deste mundo, y nos treslade á las moradas bien-
aúenturadas de Jherusalem nueua ; y plugiesse á Dios que para
esto acercasse V. R. nos desterrase adonde hombre se viesse
perdido del todo á sus conoçidos, á sus vezinos, á sus amigos, y
aun á sus compañeros buenos, por los ganar seguros segura-
mente en los çielos: y tamen, conoçiendo que de todo deseo y
bien verdadero es más cerca á cada vno por donde la santíssima
voluntad del criador sse le offrece, el qual nos dé su graçia para
lo sentir i cumplir perfectamente. Amén. A 23 de Nouiembre
de 1554, de san Roque de Lixbona. Suio el más jndigno en X.°
hijo,
t
Don Gonzalo.
Inscripiio: f Al muy Rdo. en Christo Padre nuestro, el
P. Mtro. Ignatio, general de la Compannía de Jesús, en Roma.
2.* vía.
' De professorum domo ad Sti. Rochi, sermo est, quae, cum admodum
exigua prius esset, sic refecta et constituía demum est, ut capacissima mul-
tis, qui ad Indiam mittebantur, vel inde veniebant, sociis excipiendis fieret.
Vide Polanco, t. iv, pag. 538, n. 1151-1153; Telles, Chronica da Com-
panhia, part. II, liv. XIV, cap. 24.
23 NOVEMBRIS 1554
905
LEO ENRIQUES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CONIMBRICA 23 NOVEMBRIS I554
Socii a morbo recreati, litteris ac virtuti diligentem dant operam . — De domo
probationis. — Tirones in propriae abnegationis palaestra rite exercen-
tur: aliqui deficiunt.
t
Jhus.
Muy Rdo. en Christo Padre. A graça e amor de Christo nosso
senhor seja sempre en nossas almas. Amem. Este mes passado
escriui a V. P. dando lhe conta deste collegio, segundo a ordem
que me he mandado. Ao presente não se offereçe outra cousa
nenhuma que de nouo aja pera se screuer, senão que este mes
passado todos quasi adoecemos de hum catarro e febres, o qual
foy comum em quasi todo este reino. Dous Padres cheguarão
muito ao cabo, e estiueram pera morrer: ja agora polia bondade
do Senhor estão sãos. Hum deles era o P. Joam Nunez, ho outro
Antonio Correa, mestre dos nouiçios. Quanto aos studos, todos
procedem segundo a ordem das constituições, e o que ho P. Mi-
rão tem mandado nisso. Ha tres lições en casa, huma de theolo-
gia, que lee Jorge Sarrão, outra de casos de conscientia, que eu
leo, outra de logica, na qual se lee Titelmano ^ a huns Padres
que não podem ouuir o curso , na qual ouuem também quatro
jrmãos que estão pera ouuir este anno ho cursso; e porque não
he ainda começado, por não auer na vniuersidade quem ho lea,
por não perderem estes jrmãos tempo, ouuem esta lição en casa,
juntamente studando seu latim. E disto segundo me paresce ho
mes passado escreui a V. P.
Açerca também dos exercicios spirituaes, todos procedem
' Ex originali in voi. E, unico folio, n. 170, prius 475.
* Francisci Titelmani, O. S. F. , De coiisideratione dialéctica libri sex^
De clarissimo hoc auctore, vide Epist. Mixtae, t. l, pag. Syi, annot. 3.
Epistolae Mixtae, tom. iv. 30
466 Epistolae Mixtae— 905
muito bem, bendito seia ho Senhor, e segundo a ordem e regras
das constituiçoens, e a jntenção do P. Jheronimo Nadal. Hos da
casa da prouação vão muito auante nas verdadeiras virtudes e
abneguação de si mesmos na obediencia. Tres se reçeberão este
mes por mandado do P. Mirão, dos quaes hum soo deles perse-
uera, e este mandou ho P. Mirão de Euora: os outros dous se
tentarão, hum deles na i.^ prouação, quando ho examinauão, e
este era hum ouriuez que veyo com ho P. Santa f de Cordoua
outro mandou ho P. Mirão de Lixboa, o qual era húngaro: am-
bos erão sen nenhumas letras. E não pareça a V. P. isto ser muito
rigor, porque de hum anno a esta parte, que he desde que aqui
ouue casa da prouação, henhum * que se recebesse se sayo da 2.^
prouação por mais trabalhos e mortificações que lhes dessem, nem
menos sey nenhum tentado de graue tentação en todo este tempo,
senão todos viuerem muyto quietos e consolados, crescendo cada
uez majs en toda virtude. E a causa disto he o exame que se tem
açerca deles na i.^ prouação, e todos os que se forão dela, se
forão porque ho que não vem a Companhia com ho spiritu dela
mouido por Deos, logo nesta i.* prouação da sinal de si, ou en se
mudar pera milhor, ou en se querer logo sair. De maneira que he
esta i."* prouação hum grande meyo, que nosso Senhor descobrio
a V. P. pera augmento da Companhia e quietação de todos dela,
e pera gloria e honrra sua.
Não ha mais que escreuer, senão encomendarme en sua santa
benção e sacrificios, porque crea V. P. que tenho bem necessidade
disso, porque cada uez vou pera pior, por ter muy pouco tento
en mim. Nosso Senhor ho remedie como for mais sua gloria e
honrra. Oje 23 de Nouembro de 1554. Indigno filho em o Senhor
de V. P.,
Dom Lião.
t
Inscriptio: Jhus. Ao muito Rdo. em Xpo. Padre, [o Pajdre
M.tre Ignatio, geral da Compa[nhia] de Jhus., en Roma.
Alia manu: Coimbra.
* P. Jacobus Santacruz.
- Ms. nhum.
2 Decembris 1554
467
906
EVERARDUS MERCURIANUS
PATRI JOANNlI DE POLANCO
PERUSIA 2 DECEMBRIS I554 *.
Litterae Roma missae laetitiam cunctis attulerunt. — De Petronio hujusque
fratribus. — De abbatia gymnasio nostro adjudicanda. — De scciis aegri-
tudine affectis , —Marcus Antonius Gradini laeta de collegio romano
praedicat.
t
T
Pax X.i Rdo. in X.° Padre. Riceuemmo una de V. R. de 24
del passato, con quella del re di romani, con la quale molto ci
siamo edificati, et molte altre persone, le quali hanno le cose della
Compagnia per simili ocasioni et testimonii in più admiratione * .
Del tal recapito de M. Petronio ' con suoi fratelli a casa co-
sti, molto Rdo. Padre mio, tanto più ce rincresce, quanto meno
r aspettauo in tal fogia. Nè mai ho inteso da lui ricercasse, nè
manco gli penso hauer dato pure un cenno se sperasse tale cosa
dalla Compagnia. Nella lettera che li dessimo, per quanto mi ri-
cordo, intendeno auisar' la R. V., che, essendoci costoro esser-
citati qui con noi in cose spirituali et letterarie, et andando essi
a Roma per il medesimo effetto, sperauo che in questo a V. R.
sarebbono grati. Delle parolle non mi ricordo, et essendoci altre-
mente, per questa dico mia colpa, humilmente pregando V. R.
m'aggiuti castigándome, ch'io non babbi impune per mia disgra-
' Ex autographo in voi. E, unico folio, n. Sy, prius 56.
- Vide in Cartas de San Ignacio, t. IV, pag. Syó-Syg, quae Patri Villa-
nueva Polancus scripsit. Porro exemplar illarum litterarum missum etiam
fuisse italico sermone aliis Societatis collegiis, pro certo habemus. — Ferdi-
nandi autem, regis romanorum, litteras ad Stum. Ignatium reperies inter
hujus Cartas, l. e, pag. 532-533.
^ Haec legimus de Petronio apud Polanco, t. iv, pag. 145, n, 291:
(ijam ab initio anni juvenis quidam ad probationem est admissus, et in pro-
gressu alter, qui perusinus non erat, sed pisauriensis, Petronius nomine,
qui alios deinde fratres ad Societatem vocavit; quamvis ex tribus unus tan-
tum cum ipso Petronio usque ad mortem perseveravit.»
468 Epistolae Mixtae— 906
tiata indiscretione datoli tanto sturbo; et forse a quelle anime, in
luogo d' aggiuto, occasione di perdersi.
Questi giorni ci è stato referito come il cardinale Armelino,
bonae memoriae, haueua anche fatto applicare a questo nostro
luogo per prouisione d' entrada un' abbadia, chiamata de Val-
deponte, discosta da Perugia 708 miglia, et rende frutti circa
de vdi 1000 con certe suoe gionte ', la quale abbadia al presen-
te tiene il cardinale Cesi, o vescouo de Nargni -, et fu fatta que-
sta applicatione per papa Clemente, felicis recordationis, et ere-
desi se ne potria ritrouar qualche cosa nella cancellarla. Forse
che adesso Iddio nostro signore daria fauore al primo desegno di
questo luogo in sustantia, se non del tutto come al'hora s' imagi-
naua. Il credito della Compagnia et speranza de frutto in questa
terrra s' aumenta assai per la Dio gratia, si in cose spirituali, si
etiam in lettere, nelle quali se spera molto da molte persone.
Il fratello Henrico ^ patisce debolezze tali, che non li basta
Fanimo de gouernare suoa classe, et pensando che'l P. Catalano *
con detto fratello la potessero regere, me rispose il Padre, non
uedere ragione che lo persuadesse a pigliare tal carigo, hauendo
tante uolte esperimentato, et con tutti i sforzi suoi, che non era
atto per tal officio, anzi guastaua li scholari et guastaua se; et che
questo medesimo tanto più li accaderia, quanto manco uoluntieri
faria tal officio. Et in uero, quanto j)ossiamo giudicare, egli non
ha attitudine a questo. Et anche se sforzaua inducerme ch'io
scriuesse a V. R. del bisogno eh' ha d'esser' leuato da questo luo-
' Vide supra, epist. 897.
- Episcopus narniensis anno 1554 erat Petrus Donatus Cesi, qui purpu-
ra decoratus est 17 Maji 1570. Romae natus anno 1522, legibus Perusiae ac
Bononiae operam dedit. Romam reversus, «in aula Cardinalis Caesii, sui af-
finis, versatus est, ac paulo post, 1546, Narniensium Pontifex est adlectus a
Paulo III». Ughellus, Italia sacra, t. i, col. 1020.— Ejus vero affinis
purpuratus princeps est Fridericus Cesius, presbyt. card. tit. S. Pancratii a
Paulo III creatus. Caeterum de card. Francisci Armellini collegio satis
superque dictum est in PoLANCO, t. iv, pag. 157, 158, n. 319. Cf. Cri-
SPOLTI, Perugia Angusta, pag. 48.
5 Vide Polanco, t. iv, pag. 150-151, n. 305, annot. 4.
* P. Joannes, qui aliquando Catallanus, aliquando vero Casiellanus
dicitur .
2 Decembris 1554 469
go, tenendo per certo sarria con più quiete suoa et frutto in al-
tro luogo, che qui: et questo è in summa il giudicio eh"" ha de se.
Della classe non so come ne faremo, non ui essendo qui delli al-
tri chi ci possa attendere.
M. Marcanthonio Gradini ci ha molto racommandati et al vi-
celegato et ad altri in questa terra, essaltando molto '1 collegio di
Roma et tutta la Compagnia. V. R. ci auisi, si saria bene li scri-
uessimo, et siano le lettere chiuse o aperte, et anche a M. Pe-
tronio.
Il cauallo fin adesso mai sè potuto uendere.
Quello Carolo, che mentoua V. R., non sè mostrato; come
egli uienne, non si mancará d' agiutarlo con li figliuoli che mena
seco, in quelle cose che dice la R. V.
Altro per adesso non ocorre, seno racomman darci humilmente
alle orationi de V. R. De Perugia a 2 de Decembre 1554. D. V. R.
5eruo inutile,
EUERAR. MaRCURIENSE.
Inscriptio: 7 Per il Rdo. Padre M. Polanco.
Alia manu: R.ta a 5 del medesimo.
EDMUNDOS AUGERIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PERUSIA 2 DECEMBRIS I554 '.
Causa scribendi. — Solitis Societatis exercitationibus insistunt sodales no-
stri.— Ignatianis commentationibus aliqui dant operam. — Crescit in dies
singulos, Deo bene adspirante, bona apud cives existimatio de Societate.
— Adversariis a Deo inflicta punido .
t
Jhs.
Pax Christi, etc. Molto Rdo. in Christo Padre. Perchè il
Padre nostro M. Euerardo adesso si ritroua occupato con il signor
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 38, prius 57.
470
Epistolae Mixtae — 907
veceuicario in certa facenda pia et d' importanza, supplirò ut-
cunque a sue occupationi, et paucis.
Habbiamo riceuto la settimana passata quelle del re de roma-
ni, non senza nostra edificatione grande, et delli amici, et altre
anche persone d" importanza, attento la pietà uerso il regno suo
di quel re, et V affettione così grande uerso la Compagnia
U esercitij ordinarij caminano, tanto le lettioni, esortationi,
et altre prediche, quali ha comminciato un di nostri Padri in una
chiesa principale hoggi, con instantia del signor vicario passato %
per esser' sotto sua cura, sì etiam nelle confessioni et communio -
ni, de quali è stato hoggi numero antea insolito. Sia benedetto il
Signore, che così liberalmente porge a questa nostra uigna ui-
gore et succo di produrre frutto centuplo.
Sonno anche tre persone nelH esercitj, fra lì quaH è un cura-
to, il quale hoggi si prepara a la confessione generale. Il Signore
si degni illuminarlo.
Quanto alle cose della Compagnia circa del credito et affet-
tione ciuile, non è senza spetiale uoluntà et gratia del Signore
come cresce. Il signor già vicario " a tutti questi signori molto
dihgentemente si sforza dar cognitione di noi. Questi giorni pas
sati andò il Padre al signor vicelegato \ al quale disse sua
S.ria come perdeuano tempo coloro, li quali racommandauano il
coleggio a S. S.ia, perchè Y affettione non si potrà aumentare
uerso di quello. Il magnifico D. M. Marco Antonio ha rescritto
molto caldamente a suoi amici, riprendendo V ingratitudine della
* Vide epist. superiorem.
Joannes Oliva.
^ Marcus Antonius Gradini, qui «si scoprì di sì eleuato ingegno in ogni
genere di virtù, e particolarmente nelle scienze Legali, che non degenerò
da Giulio, suo fratello, Auditore della sacra Ruota; hebbe la Lettura prima
dell' Ordinario Ciuile nello Studio di Perugia. Trasferitosi poi alla Corte^
meritò che il Santo Pontefice, Pio Quinto, lo creasse Vescouo di Vtica, et
anco lo mandasse Suffraganeo nel Vescouato di Mantona al Cardinale Gon-
zaga. Morì con gloriosa fama d' integerrimo e zelantissimo Pastore nell' anno
1566)). Crispoltt, Perugia Augusta, pag. S3g.
* Michael della Torre, cenetensis episcopus, de quo alibi diximus, Pe-
rusii prolegatus a Julio III anno 1553 constitutus, «donde Paolo IV con un
Breve onorificentissimo lo chiamò nel 1555 per suo Maggiordomo...» NO-
VAES, Elementi della Storia dei Sommi Pontefici, t. vili, pag. 89.
2 Decembris 1554 471
cita, perchè, hauendo tal thesoro, come esso cognosce a Roma,
non lo sente: sichè il Signore guida Y humano rispetto a maggior
fine, et tuttauia dimonstra che uuole agiutar' questa cità per
mezo di sua Compagnia.
Il numero delli scholari è di 90 o più, et speriamo che il frutto
sarà cognosciuto da tutti qualche giorno , perchè la diligentia è
grande. La speranza delle scuole è maggior che mai, laus Deo;
imperochè si scuopre la uerità di più in più.
Qui è un principal professor d' humanità, chiamato il Comano,
amico nostro grandissimo, dopo che ha comminciato a ueder" la
cosa come è. Hieri amenò doi figliuoli di doi cittadini nobili, di-
cendo che già ne hauea mandato, et che ancora ne mandaria de
altri, perchè cosi era degno d^ esser' abbracciato il proceder' no-
stro, dicendo che gratulabatur patriae del modo, et in fine dell'
agiuto che speraua di questo colleggio. Questo può molto apresso
di tutti i signori.
Venne ancora questi giorni passati un pedagogo, amico no-
stro, con li figliuoli d' un spirituale amico, aciò disputassero con
i nostri, et cosi potessi render' conto al padre loro del frutto; il
quale diceua in questo pensar' non esser' altro, che la mano del
Signore che reggeua questo nostro instituto; imperochè esso co-
gnoscea alcuni contrarij nostri hauer' hauto cattiua ricolta della
opinione loro, fra quali disse esser' quatro: L' uno esser' uenuto
in desperatione et salutis et rerum omnium. L' altro esser morto
miserabilmente. Il terzo essere in prigione ob crimen extremae
nequitiae. Il quarto pian piano douentar' cieco. Et questo dicea
essersi notato, come per punitione delle contrarietà: X.° nostro
signore ci dia gratia di amar' sempre la uerità, et si degni hauer'
misericordia di loro, et gratia di corrisponder' a 1' opinione che
hanno di noi. Non occorre altro adesso, senon humilmente ra-
commandarci al' orationi et santi sacrificij di V. P. et di tutti li
Padri et fratelli di Roma, aciò cognosciamo la diuina uoluntà, et
quella ubique adimpiamo. Di Peruggia a 2 di Decembre 1554.
Per commissione di nostro P. M. Euerardo. D. V. P. seruo in
Christo inutile,
Emondo Augerio.
472 Epistolae Mixtae— 908
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Igna-
tio de Loyola, prepósito generale della Compagnia de lESV, in
Roma. Alia manu: R.ta alli 5 del medesimo.
LAURENTIUS CAVALIERE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 7 DECEMBRIS I554
Instrumentum donationis templi tiburtini confectum esse, ait, quamprimura
Romam mittendum. — Dotes cujusdam candidati, Societatem ingredi
percupientis.
t
Ihs.
Pax X.i , etc. Molto Rdo. in X.° Padre. Habiamo, dopo che
qui ritornò il nostro fratello Antonio % fatto firmare dal notare
del Rmo. episcopo tiburtino le bulle della concessione della
chiesa, et pigliata possessione de essa chiesa nostra in virtù de
dette bolle con la debita solennità, et per questo presente latore
si mandano costi dette bolle, acciò si conserueno. Non si manda
adesso lo instrumento di detta possessione, perchè il notare non
lo haueua anchora posto in libro, et non posseua cosi presto dar-
ne detto instrumento; et accadendo che ueneua costi questo
nostro amico, habiamo per esso uoluto mandare dette bolle, aciò
secure peruenesseno costi. Se manda insieme la copia del instru-
mento della censuatione del horto de santa Maria del Passo,
fatta dalle monache de santa Catherina al Rdo. M. Luyse Men-
doza *.
Circa la informatione de quel giouene, nostro amico, che uo-
leua intrare in religione, io al P. M. Polanco scrissi quello sa-
* Ex autographo in voi. E, unico folio, n. 27, prius 36.
- Antonius de Robore.
Joannes Andreas Croce. Vide supra, epist. 835, 838, 841, 842, in qui-
bus fusius, quae heic attinguntur, pertractata sunt.
* De Ludovico de Mendoza, segoviensi, saepe diximus: illius est epi-
stola supra posita, n. 849, pag. 3o9 et seqq.
7 Decembris 1554 473
peua et giudicaua de lui, et li mandai la propria lettera che
quello mi mandaua. Questo è vn giouene de circa 30 anni (come
giudico). Il suo esercitio è coiraro. Questo ha tenuto son molti
mesi et anni desiderio de seruire al Signore nostro in religione,
et perchè non era in quel tempo notitia di questa santa Com-
pagnia nostra, pareuami esso fosse inclinato et quasi deliberato
(per quel posseùa giudicar') entrare, ouero in un monasterio de
santo Seuerino, del ordine de santo Benedetto (de quali religiosi
si tiene molto bono nome iui), ouero tra li sacerdoti theatini. Et
che questo non habia esequito, è stato causa che il suo padre è
stato molti mesi et anni infermo, et non era donde possesse pro-
uederse alle sue necessità, eccepto che delle fatiche et industrie
di questo giouene, quale in questa aduersità et altre sempre,
insieme con una xpiana. pietà, di patientia ha dato mirabile
esempio di se ad quelli che lo cognoscono. Solo era stimulato et
contristato (come io so) de essere impedito per questo dal diuino
seruigio, al quale con ardente desiderio desideraua dedicarsi.
Sempre si è esercitato in molte bone opere de charità, insieme
con un altro suo fratello, hor uisitando li hospitali, subuenendo
et consolandoli in quel posseuano, hor dimandando elemosine
per subuenire alle necessità de alcune persone miserabile; ma
fra le altre uirtù (perilchè molto lo amaua), era in esso una li-
bertà di spirito in reprendere et esortare quelli, che dalla strada
della giustitia deuiassero, et questo con molta prudentia et di-
screctione. Esso non è litterato, solo intende il latino quando non
è molto oscuro et artificioso, et parla etiam aliqualiter, maxime
che per sua dihgentia et studio, et parte perchè sempre ha con-
uersato con persone spirituale et dotte, era mediocremente
instrutto, da poter rendere ragione de ea, que in eo erat, fide; et
questo con molte sententie, cosi dela scrittura come de santi dot-
tori, tal che ad quelli, che con esso conuersauano, demonstraua
saper assai più, di quel che in esso era. Haueua (come io posso
giudicar') bon juditio et memoria, hauendo con il continuo eser-
citio de la sua arte (per subuenire ad se et soi, che erano bi-
sognosi) possuto consequire la cognitione et memoria de molte
cose, che ad un xpiano. spettano, etiam difficile, che molti forsi,
474 Epistolar Mixtae — 908
che alcuni dì hanno con più oportunità acciò speso, non li tengo-
no cosi bene. Adesso è morto quel suo padre, et ha fatto voto di
religione, castità et pouertà, insieme con il suo fratello; però esso
(che del suo fratello non so altro) non si è determinato ad alcuna
religione, perchè, ritrouandose al presente il collegio di nostra
Compagnia in Napoli, et restandone per gratia del Signore
nostro tutti edificati, esso è disturbato da quel suo primo parere,
che, come ho ditto, teneua uerso quelle due religioni, et già se
sarebbe (come me pare) al tutto determinato per nostra Com-
pagnia, senon fosse che esso dubita che sia inutile et oneroso,
tanto per non hauere littere, senon come ho detto, et ancora
perchè esso è alquanto corpolente, ouer grasso. Et uedendo li
nostri Padri et fratelli solere andare ad torno per diuerse parte,
come è espediente per il bisogno del prossimo, iudica esso, ouer
dubita non possere supliré al bisogno; et per questo mi scriue di
questo dimandasse il parere di V. R. P. Questa è quella relatio-
ne che io posso darne, ne so altra consuetudine di nostra Com-
pagnia. Se V. R. mi commanderà, io li rescriuerò, come me sarà
imposto. Noi per gratia del signor' nostro lesù X.*^ tutti stamo
bene. Et per questa, non occorrendoci altro, alle orationi et san-
tissimi sacrificij de V. R. et de tutti Padri et fratelli che costi
sono molto me recomandamo. Da Tiuoli a 7 di Decembre 1554.
D. V. R. seruo indegno,
Lorenzo Caualiere.
Inscriptio: Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, in Roma,
in santa Maria della Strada.
7 Decembris 1554
475
009
- BARBARA PEZZANA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MUTINA 7 DECEMBRIS I554 *.
Grati animi in Ignatium, et propriae despicientiae atque humilitatis sensus.
t
Molto Rdo, et benedetto Padre neìV Signore nostro. Ho in-
tesse quanto scriue V. R. hauer fatto per questa pouerella in-
degna, et confesso hauer sentito subito T effetto et frutto di esse
orationi et santi sacrificij : il qual è , che maggiormente si sono
scoperte le piaghe mie, essendome stà data più chiara et particu-
lar notitia delli mei grandissimi errori et falli, a tal chio me vedo
chiaramente esser stata sempre illussa in tutti gli atti et opere
mie, et che Sathan si è transfigurato in angelo di luce, facendo-
me persoadere mossa da bon spirito a fare officij che a me non
conueniua, cioè in voler conuertir anime: et questo non solo con
oratione, che sarebbe pur stato mancho malo, ma con parolle,
exortatione, lettere, et milli altri modi invtili e inconueniente. Et
queir che m' era necessario chio facesse per me stessa, mai V o
fatto: cioè, chio mortificasse le mie passione, et abnegasse la vo-
lontà mia, et acquistassi V humilità et V altri virtù, ma anzi, non
' Ex originali in voi. E, duplici folio, n. 74, prius l3o. — Ad hanc epi-
stolam faciunt quae Polanco, t. iv, pag. 107, n. 205, scriptis mandavit:
((Primaria quaedam matrona mutinensis et in rebus spiritualibus dona exi-
mia a Dei benignitate sortita, cum pristina consolatione a Deo privata, ac
proinde non parum aiBicta esset, P. Ignatio scripsit et auxilium orationum
ab eo postulavit. Cum autem P. Ignatius, ad Rectorem Collegii scribens,
eidem injunxisset ut huic matronae, quae Barbara Pezzana dicebatur, renun-
ciaret se, facto potius quam verbis, litteris ipsius responsurum, aliis litteris
eadem Barbara testata est statim sensisse effectum et fructum orationum et
sacrificii Missae pro ea oblati; et magnam se lucem, ad cognoscendam
imperfectionem suam et vitae anteactae defectus, accepisse, testatur; et de-
mum facile est ex ejus litteris conjicere quod in profundae humilitatis
virtute et in passionum ac propriae voluntatis abnegatione multum profe-
cit.» Haec Polancus.
476 Epistolae Mixtae— 909
solo per mio fare non s' nè mai conuertito niuna, ma tanto danno
n' o riportato io di qui alla anima mia , che il me saria impossi-
bile a dirlo. Et poi sotto specia pur di guadagnar li mie propin-
qui di sangue, fratelli, nipotti, et altri, non mi sono mai distacata
dal mondo , nè dalla carne , et son stata , et stago insieme con
loro, et non gli ho mai fattto niuna vtilità, anzi pare che, come
più vado innanzi, più s' rendano indisposti a fare ninno bene.
Et per gli mei peccati ogni di più perdo la speranza, et altro non
n' raporto, se non dolor et affanni di questo habitar insieme con
loro, et ancho danno in alcune cose. Ma per non cognoscere la
volontà de Dio, nè in questo, nè in altro, non so queir chio
debba fare, nè a che via voltarme. Et oltra di questo, m' è grando
augmento di pena V hauer già qualchi anni sono persso in tutto
la confidentia, vedendo chiarissimamente verificato in me , non
solo queir parlar' che dice: Quando multiplicarete V orationi,
non exaudirò, ma ancora molti altri ditti di queir capitulo. Onde
io prego la carità vostra, R.do et benedetto Padre, che non vo-
gliate cessare dala oratione, fin a tanto che habbiate inclinato la
diuina misericordia, et che il Signore se sia reconcilliato mecho,
et m' habbia perdonato le ingiurie et grandissimi errori mei, de-
mostrándome qualche manifesto segno. Et questa risposta solla
mi basta, perchè non ho bisogno d' altro, che de la diuina gratia
et reconciliatione. Di Modona ahi 7 di Decembre 1554. Di V. R.
serua et figliuola in X.'^,
Barbara Pazzana.
Inscripiio: f Al molto Rdo. in X."* Padre, il P. M.° Ignatio.
Alia manu: R.ta alli 12 del medesimo.
II Decembris 1554
477
9IO
MARCHIO DE MASSA
DUCI REIPUBLICAE GENUENSIS
CARRARA II DECEMBRIS I554
Per eum licere, ait, ut abbatia Sti. Syri genuensi Societatis collegio
attribuatur.
Illmo. signor duce et molto magnifico signor gouernator ^ Il
desiderio che ho sempre tenuto et tengo di seruire alle S. V. Illme. ,
mi rende hora uia più che pronto a compiacerle de ciò che per la
loro di 4 distante circa li Rdi. preti di Giesù mi ricercano. Cosi
mi contento quanto a me stesso, che deti preti habitano a tempo
nelle stanze della badia di san Syro, che son note, et che la spesa
che ui si farà in repararle, cedi alla detta badia, nè si possa già
mai repettere; et anchora che li detti preti non s' habbiano a in-
tromettere in alcun modo nel maneggio dell entrate di detta ba-
dia o cure delle anime di essa, ma solo s' habbiano a seruire della
pura et nuda habitatione, tutte conditioni antepostomi dalle
S. V. Illme., et che si conformon con la ragione; et ancho non
mancherò pregare il Rmo. di Ferrara a cui, per essere titulare
di detta badia, come è, par pur, come nouele, che egli si ne deb-
bia far parte, che similmente S. S. Rma. uoglia restare seruita di
questo. Et mi tengo certissimo che non me habbia a mancare la
* Ex transumpto coaevo in voi. E, unico folio, n. 77, prius l38.
* Dux reipublicae genuensis ab anno 1553 ad initium 1555 erat Jacobus
Promontorio, cui successit, 4 Januarii 1555, Augustinus Pinello. Cf. Riva-
rola, Descripción histórica de Génova, cap. 25; Casoni, Annali di Ge-
nova, an. 1555. — Porro argumentum nostrae epistolae illustratur a POLAN-
CO, t. IV, pag. 44, n. 70, in hunc modum: «Scripserat Respublica [se. ge-
nuensis] Marchioni de Massa, penes quem erat, ut videbatur, facultas dispo-
nendi de ecclesia Sti. Syri; quamvis enim Cardinalis Ferrariensis titulum
haberet, pro illius temporis recepto more, in aliorum gratiam fructus capí
et omnia emolumenta permittebat... Ule autem respondit promptum esse ad
suum consensum praebendum, ut locus ille collegio Societatis applicaretur».
Vide locum; et infra, epist, 912.
^ Hippolytus de Este.
478 Epistolae Mixtae— 911
respota, del quale subito che haurò riceuuta, non mancherò no-
tificare alle S. V. Illme. con V ordinar persona in un medesimo
tempo, c' habbia per la sudetta badia a interuenire al stabilmento
da farsi dalle conditioni sopradette. Et con questo fine alle S. V.
Illme. da cuore mi raccomando, et le auguro et priego ogni feli-
cità. Di Carrara alli xi di X.bre 1554. Delle S. V. Illme. seruitore
affettionato.
Il marchesse di Massa
A tergo alia manu: Copia della lettera del marchese di Massa.
911
FRANCISCUS PALMIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
.BONONIA 12 DECEMBRIS I554 -.
Quaerit Palmius ab Ignatio, quid sentiatipse de proposito Violantae Goz-
zadinae, testamentum in favorem Societatis volentis condere, ac bona,
post filiorum mortem, ipsi cedentis.— Incommoda quae inde praevidet
oritura.
Pax Xpi. Amen. Molto Rdo. in Christo Padre. Perchè la
magnifica madonna, Violanta Goggiadina, ha sempre portata
grande charità alla Compagnia nostra, di modo tale, che, quanti
sono stati qui della Compagnia, lha hauuta molto amor' e reue-
renza, hora sendo lei restata priua de tutti li suoi figliuoli saluo
di M. Giulio Cesar, eh' è sacerdote, e d' una figliola maritata
in vno gentilhuomo riccho, uorebbe fare il suo testamento, et
lasciare tutto quello che può lasciare (che mi dice importará da
tre o quattro millia scudi), per la fondatione del colleggio di Bo-
logna, con questa grauezza perhò, che i detti figliuoli suoi siano
usufruttuarij di sua heredità, sino tanto che uiuerano; ma che di
' «Is erat Albericus Cibo, postea Princeps de Massa dictus». PolanCO,
t. IV, pag. 44, n. 70, annot. 3.
- Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 54, prius 88.
^ Haud multo ante obierat Camillus Gozzadinus, Violantae filius
adhuc juvenis, qua occasione consolatorias ad matrera litteras scripsit Igna-
tius, Cartas, t. iv, pag. 491 et 895.
12 Decembris 1554 479
puoi la loro morte, che succeda la Compagnia nella heredità.
Hora, perchè so che fa[c]endo lei questa cosa, bisogna presup-
ponere che sarà contra la volontà de suoi figliuoli e parenti, e
sarà necessario fare questa cosa, che loro non ne sappiano parola,
quando anche si scoprirà questa cosa, non è dubio che li parenti
e tutla la città mormorerano contra di noi, con dire che cosi ga-
bamo le pouere uedoue. Perhò instando di giorno in giorno di
uolere fare questo suo testamento, e maxime nanci che detto
M. Giulio Cesare torni a Bologna, che in breue s' espetta, come
sarebbe di puoi le feste, ho voluto fare che V. R. intendi questo
suo uolere, a fine che lo raccomandi al Signore, e anche, se le
pare, che si facci; il che facendosi, come ho detto, darà da cian-
ciare assai; pure, che di raggione si uole pagare, niuno hauerà
vera occasione di straparlare. V. R. donque per le prime sue mi
risponderà cerca il suo parere E perchè lei desidera assai che
detto suo figliuolo intenda le cose della Compagnia, come fa lei,
e che lui fosse quello che facesse il collegio, come lo puotrebbe
molto ben fare, V. R. preghi, et facci pregare per lei, acciò babbi
questa contentezza dal Signore, di uedere il suo figliuolo affet-
tionato della Compagnia, e benfattor\ E perchè lui mostra molta
affettione al P. M. Benedetto come più volte di lui ha scritto,
V. R. farà per quello puoco tempo che starà costi, che lo uadi a
visitare, et essortarlo secondo il Signore V inspirerà.
Del resto non accade per questa altro, saluo che raccoman-
darci air orationi di V. R. e de tutti li Padri e fratelli. Di Bo-
logna il 12 di X.bre 1554. D. V. R. seruo in X.**,
Francesco Palmio.
Auerta V. R. che detta figliola di madonna Violanta non ha
figlioli, et mai ne ha fatti, e già sono cinqui anni che è maritata:
non ha parenti che siano poueri.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù. In Roma.
Alia manu: R.ta a 17 del medesimo.
* «Non facile admittendara esse hujusmodi haereditatem» senserunt no-
stri. PoLAXCO, t. IV, pag. 114, n. 219.
- P. Benedictus Palmius.
48o
Epistolas Mixtae— 912
919
BERNARDUS...
ex commissione P. Antonii Soldavila
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
GENUA l3 DECEMBRIS I554
Frequens auditorum numerus, ad scholas nostras accedentium. — P. Lainez
in templo principe conciones habet ad populum. — P. Viola exspectatur,
e congressu cura marchione de Massa, brevi rediturus.— Sacerdos medio-
lanensis Societati cupit adscribí.
t
Jhus.
Molto Rdo. in X.° Padre. Pax X.i, etc. Cosa conueniente è
che la R. P. V. sia auisata come il Signore nostro se ua seruendo
de di in di per mezzo de questi suoi serui in aiuto di questo po-
pulo, perciochè uengono tanti scholari, che è per laudare il Si-
gnore, essendo in questo loco fuor di mano che siamo, il numero
de quali è appresso a 200. Si fa etiam frutto nelle confessioni, et
molti sono che se confessano et communicano spesso, et tuttauia
cresce la deuotione in questo populo.
Il P. Laynez predica nel domo con gran concorso de gente et
con non minor frutto. Speriamo che infra hoggi o domane uenirà
il P. Battista Viola, quale andò a Massa con lettere di fauore
della signoria et del cardinale % per parlare col marchese ' per il
negotio di san Siro, quale è un loco molto commodo et spacioso,
et è in mezzo della cità, del quale noi stiamo sperando, et pre-
giamo humilmente V. R. P., acciò preghi Iddio faccia quello che
sia a più gloria sua, quale se pretende in questo negocio.
Qui è un sacerdote, quale pretende intrare nella Compagnia,
et è uenuto a posta da Milano: pare un buon supposito. Dio li
' Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 78, prius l3g.
«Cum litteris Reipublicae et Cardinalis Doria.» Polanco, t. iv,
P^g- 44> n. 77. Cardinalis autem Doria est Hieronymus de Auria vel Doria,
genuensis.
' Vide epist. 910.
i6 Decembris 1554 481
dia gratia che lui et tutti noi adimpiamo la sua santtissima uo-
luntà. Tutti per gratia d' Iddio stiamo sani, et humilmente ci rac-
comandiamo alle orationi de V. R. P. et de tutti li Padri et fra-
telli. Di Genoua 13 di Decembre 1554. Per commisione del Pa-
dre rettore. Di V. R. P. seruo in X.° inutile,
Bernardo *.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X.** Padre, il P. Ignatio de Lo-
yola, prepósito generale della Compagnia de Jesù, a Roma,
appresso santo Marco, in santa Maria della Strada.
Alia manu: R.ta alli 19 detto.
OI3
FERDINANDUS MONTESA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ROMA 16 DECEMBRIS I554 -.
Acta cura pontífice máximo, Julio III, in commendationem collegii romani.
t
Muy Rdo. señor.
En esta hora, que son dos horas de noche salgo de palacio
de hablar á S. S.t con la carta del serenísimo rey de Inglaterra.
Está, cierto, el papa tam bién animado, quanto se podría dessear,
ansí por el negocio en sí, como por uer la recomendación del rey
ser tan caliente y affectuosa; y ansí le dixe, que S. M.t hauía
' Sic etiam vocatur, cognomine omisso, Litt. Quadr., t. m, pag. 295,
ubi aliorum fratrum nostrorum, Genuae docentiura, nomina proferuntur.
- Ex transumpto coaevo, in voi. E, duplici foliOj n. I9, prius 26.— Hujus
epistolae exemplum aliud invenitur in eod. voi., eademque exaratum manu,
duplici folio, n. 24, prius 3l. — Negotium, ad quod epistola refertur, narrai
suo more PoLANCUS, t. iv, pag. 12, n. il, qui, agens de collegio romano,
ait: «Curavit P. Ignatius... ut princeps Philippus, novus Angliae Rex, Sum-
mo Pontifici, Julio III, collegii hujus fundationem commendarci.. ., et cum
legatus Imperatoris [vide epist. 796 et 828]... Senensi bello occupatus, extra
Urbem esset, Secretarius Montesa [Ferdinandus], qui ejus loco negotia
principum illorum agebat. Summum Pontificem 16.* Decembris hujus anni
allocutus est...»
^ Nimirum hora secunda post occasum solis.
Epistolae Mixtae, tom. iv. 31
482 Epistolar Mixtae— 914
scritto á algunos Rmos., sus amigos, sobresto, los quales habla-
rían á S. S.t Respondióme, que fuesse en la bendita hora, que
mostraría con effectos el buen ánimo que tenía á essa casa y reli-
giosos della. Esto es quanto he passado con S. S.t , de lo qual he
querido auisar á V. m. luego. De casa á 16 de Decembre 1554.
Muy deuoto servidor de V. m. ,
Montesa.
Inscriptio: f Al muy Rdo. señor, mi señor, el Padre Igna-
cio, etc.
914
JOANNES GUTTANUS
PATRI PAULO D' ACHILLIS
SUSA 25 DECEMBRIS 1554
Quam viam existimet profuturam, ut a turcarum servitute et vinculis
liberetur.
t
Ihs.
Copie de due letere del P. Giouane Gutano per lo P. don
Paulo d' Achille, retore del collegio della Compagnia di Jesù de
Palermo.
La gracia y paz de Jesús sea siempre en nuestras almas. Amén.
Padre mío. Las cosas que quisiera escriuir no se pueden, por no
tener aparejo en este captiuerio en ^ el qual estoy, y por esto es-
cusarme an, si no tienen nueuas de mí El esclauo, por ser tal,
es lleno de miserias, aunque tuuiese mucha ropa: quánto más yo,
que no tengo vn dinero. Loado sea Dios de todo. Vn turco me a
comprado por loo ducados, quiere ganar, y no quiere sino dine-
ros; si me quieren rescatar, hazerme an dar 200 A dos. Ay ma-
* Ex transumpto coaevo in voi. E, unico folio, n. 22, prius 29.
- Ms. con.
' Haud semel egimus de P. Guttano, anno 1553 a turcis capto, quem
frustra tentarunt hactenus nostri in libertatem vindicare. Videantur supra,
epist. 732, 733, 740, 741, etc., et Polanco, t. iv, pag. 197, n. 426; pag. 212,
n. 473; et demum t. v, pag. 205, n. 599.
25 Decembris 1554
483
nera de enbiarlos á leuante por mercadantes que tratan en Ve-
necia, y para que me puedan hallar, podrán dar cargo al princi-
pal destas tierras, es á saber, al príncipe de la Velona y de santa
Maura, y de Pedrache, y de Alipanto, y de Modón. Lo mismo á
poniente, es á saber, al Calibia, á Monester, á Susa, á los Ger-
bes y Algier; y lo mejor para poniente, es de vn mercader de los
Gerues, que trata en Palermo, y lleua Christian os en Sicilia. Em-
pero á todos estos anisarán, que no digan á ninguno quántos di-
neros enbiáys, sino á mí. De todos estos lugares escrivo *, por-
que agora estamos en poniente, agora en el leuante. Lo que aula
de llorar, claro está, ser él desierto de la christiandad, empero
es tanta la miseria corporal, que poco pienso en la spiritual No
más. De Susa este santo día de nauidad de 1554. Vuestro hijo,
Juan Gutano ,
de la Compañía de Jesús, y esclauo de turco.
Padre mío: muchas vezes he scrito y nunca e auido nueua de
ninguno; agora scrino por este mercadante, que puede dar rica-
pito á me hallar, ó en leuante, ó en poniente, porque el mío pa-
drón, que me compró por loo A dos y quiere 200, es andado en la
goleta de Chacolirayzo, cuya casa está á Madón en leuante: allá
podrán mandar mi rescate, y dar cargo á este mercadante de lo
mismo, si por ventura and uniésemos á los Gerues. De Susa este
día santo de natal de 1554.
Nuestra necesidad temporal y espiritual no scrino, por ser
tanta como es, y no tener aparejo.
Juan Gutano,
de la Compañía de Jesús, y esclauo de turco.
* Ms. escriuio.
- Tentata haec quidem sunt, et alia quam plurima, quae chantas et fra-
ternus amor suggerebat, sed mala turcarum fides et auri fames, quae, quod
plus dabatur, magis crescebat, irrita omnia reddebant; quare, dum morae
ex moris protrahuntur, Guttanus, e vinculis ereptus, ad caelestem liberta-
tem evolat. Polanco, t. v, pag, 205, n. 599.
4*4
Epistolae Mixtae— 915
915
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 28 DECEMBRIS I554
Renata^ Ferrariae ducissa, cum suo anoillarum et nobilium matronarui»
grege, in recta virtutum semita perseverat. — Acta in servatoris Jesu na-
talitiis.
t
La gratia et pace del S. N. J. X. accresca di continuo in nuoi.
Amen. Sabbato passato fui nel castello de madama Illma. sino
quasi a vn" hora di notte, sempre confessando; il lunedi, sino a 21;
il di de natale, sino a 16, et immediate comminciai a dire le tre
messe solite, nanti madama Illma., le sue figliole, et tutta la suoa
corte, et molti molti forestieri. Et perciochè V hora era tarda
quando hebbi finito, ne etiam viderer mittere falcem in messem
alienam, hauendo il suo predicatore, anchorachè m' hauesse detto
il giorno inanzi che predicasse, pur non lo feci, ma circa vn quarto
d' hora raggionai sopra le parole del B.to Bernardo, quando dice
del Signore nostro, che: Se, nascens, dedit socium; conuescens,
in edulium; se, moriens, in precium; se, regnans, dat in prae-
mium, et me voltai al 2.** ponto, adducendo la figura del legno
della vita, eh" era nel mezo del paradiso. Gen. 2. Finito il ragio-
nare, communicai madama, sue figliuole, gentildonne, et donzel-
le, et seruante, et hentilhuomini, et seruitori, staffieri, et altri
et altre forestiere, cosa in vero bella a vedere in vna grandissima
sala publica, nella quale predica il suo predicatore, et concorreno
molti della città.
Confessai etiam monsignor Rmo. et altri gentilhuomini , et
altri nobili, li quali la diuina bontà ha restituiti neir integrità
della fede, li quali sono doppo venuti alle prediche mie nella chie-
sa nostra.
Ex autographo in voi. E, duplici folio, n. 71, prius 116, 117.
29 Decembris 1554 485
Parlai hieri sera più d' una hora o in circa a S. Ecc.za^ la
quale trono tanto ben desposta nel Signore, che veramente non
potria dire altro, senonchè egli è vn principe xpianissimo., et ze-
lante, et desideroso del diuino culto et honore, perciò degnissimo
che sia raccommandato al S. N. J. X. nelle orationi delli Rdi. no
stri Padri et charissimi fratelli.
La P. V. sempre ci degni aiutare nelle sue sante orationi,
nelle quale et sua fede ^axamus retia nostra. Di Ferrara ali 28
de Decembre 1554. Dela P. V. figliuolo indegno nel S. N. J. X.,
GlOUANNI PelLETABIO.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X. Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, generale della Compagnia de Giesù, in Roma.
916
ANTONIUS DE CORDOBA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
SALMANTICA 29 DECEMBRIS I554 ' .
Qui ad missionem aethiopicam destinantur ex urbe, magnam cunctis ad-
ventu suo laetitiam attulerunt. — Salmanticenses socii diligenter in vir-
tutem et scientiarum studium incumbunt. — Fr. Sotomayor, O. P., ami-
cissimo animo nostros prolixe collaudai. — Dr. Navarrus sodales con-
spectu suo recreat. — Miranda tanti viri humilitas et benevolentia in So-
cietatem: gaudet de felice rerum nostrarum cursu. — Domus probationis
instituitur a Borgia: ad illam P. Cordoba migrare cupit,
Jlìs.
Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. Pax Christi. Con los
Padres que yuan á Ethiopía - nos consolo mucho nuestro Señor,
así por entender de la salud de V. P., tanto por sus hijos des-
seada y pedida al Señor nuestro, como por ver lo que su diuina
Magestat se digna obrar en tantas partes y tan diuersas por esta
' Ex originali, 'manu P. Bustamante exarato et a P. Cordoba sub-
scripto, in voi. E, duplici folio, n. i3l, prius 3i8. -Adhibuit integram hanc
epistolam Polanco, t. iv, pag. 379-381, n. 816-820, Vide locum cum adno-
tationibus subjectis.— Cf. Liti. Quadr., t. iii, pag. 197-199.
- Vide epist. 902.
^86 Epistolae Mixtae— 916
su minima Compañía. Y dexan tan buen odor aquellos Padres
que V. P. enbía, que todos quisiéramos emplear nuestras vidas
en tan buena enpresa. Piega á su misericordia de nos hazer aptos
instrumentos de su omnipotente mano para responder á su santa
vocación: y con todas mis miserias espero alcançar esto por las
oraciones de V. P., y que me será gran ayuda para esto el
auerme mandado venir á este collegio á studiar , adonde no sólo
se pueden aprender letras, sino verdaderas y sólidas virtudes, que
por la bondad diuina el mucho exercicio de las letras no impide
el aprouechamiento spiritual, así de los hermanos de casa, como,
de los studiantes de fuera, que aquí vienen á confessarse á me-
nudo: que es para alabar al Señor ver tantos moços tan virtuo-
sos, y que tanta quenta tienen con sus consciências, y con biuir
recogidamente, que aun después que conozco esta vniuersidad,.
nunca la he visto tan reformada en todo.
Algunos maestros acuden á nuestras conclusiones, que se sus-
tentan cada 15 días, y van admirados de lo bien que se haze, y
alauan la diligencia en el disputar , y admíranse de la modestia
con que los hermanos lo hazen, en special el M.° fray Pedro de
Sotomayor, que lee la cáthreda de bísperas, que, hauiendo estada
en vnas conclusiones, fué á sant Steuan ' diziendo, que venía es-
pantado de nuestro collegio; que pensó que eran cerimonia nues-
tros studios, y que auía visto que entendían la doctrina de santo
Thomas los hermanos, mejor que sus frayles, y que la tratauan
con más modestia. Y así lo han dicho otros, y por la mayor parte
todos van conociendo la verdad que nuestro Señor tiene puesta
en las cosas de la Compañía, aunque otros se están siempre con
sus opiniones, differentes de la del doctor Nauarro, el de Cohim-
bra, con quien nos ha consolado oy nuestro Señor, que vino á
esta casa, pasando de camino para Nauarra, y dezíanos que ve-
nía á dar la obediencia á esta casa, como la tenía dada á la Com-
* Insigne collegium familiae dominicanae, de quo, quemadmodum de
praeclaro viro Fr. Petro de Sotomayor, vide dicta in Polanco, t. iv^
pag. 38o, n. 816. - Hic alibi appellatur a nostris «doctus quidem, honestus^
et probus vir, nosque in Christo maxime diligit». Litt. Quadr., t. m
pag. 199.
29 Decembris 1554 487
pañía: y como si fuera della, abraço á los hermanos, echándose
en tierra á besar las manos á todos los que le llegauan á hablar.
Díxonos que le hauían scripto al camino, que el rey auía dado el
collegio real de Cohimbra á la Compañía ', y que lo creya, por lo
que él auía tratado con su alteza y con el infante don Luys, y
que se gozaua summamente, por el prouecho grande que en
estos nuestros collegios se haze, y que creya, que así aquel de
Cohimbra, como los demás que se fundaren nuestros, tendrían
grandes con tradiciones, por ser la mayor armada que nunca se
hizo contra el demonio, la que en esta empresa, que V. P.t ha
tomado, se haze.
Tanbién nos dezía quánto desseaua ver muy fundado este
collegio y el de París, por ser las fuentes de las letras y adonde
más concurso ay de gente extrangera. Y no dubdo sino que sobre
estas tapias caydas ha de edificar grande obra el Señor, pues
tanto se pareçen con las de Betlehem, sobre que fundó su igle-
sia. Y porque con esta creo yrán las quadrimestres , y el Padre
rector de casa screuirá las cosas más particulares della, y yo
scriuo largo al P. M.° Polanco, no diré aquí más de quánto nos
ha consolado nuestro Señor con la empresa que el P. Francisco
ha tomado, de fundar la casa de probación, que es la cosa que
más era menester por acá; y con no tener en esta casa qué co-
mer, les ayudamos con lo que podemos.
Quatro hermanos enbiamos con el P. Bustamante, y muchos
nos quisiéramos yr con él, si lo mereciéramos Bien confío en
nuestro Señor, y en la justicia que V. P.t guarda con todos, me
la hará en me mandar yr allá; y así lo pido por amor de Jesu-
cristo á V. P.t, pues por todas partes conoscerà la necessidad
que tengo del exercício de las virtudes, [más] que de oyrias en
las escuelas; y siempre acabo con representar á V. P.t mis ne-
* Polanco, t. iv, pag. 38o, n. 817; Litt. Quadr., t. 11, pag. 686,
annot. 2.
* De his agit Polanco ad proximum annum 1555, aitque <(duodecim nu-
mero simul omnes initio hujus anni» esse, «quorum ipse P. Bustamante
caput fuit». Polanco, t. v, pag. 429, n. 1150. Patrem vero Cordoba factum
fuisse etiam sui voti compotera, tradit idem auctor, l. c, pag. 43l, n. 1154«
Sed de his fusius infra, suo tempore.
488 Epistolar Mixtae— 917
cessidades, porque se acuerde delias para encomendarme al Se-
ñor, al qual piega de darnos á sentir y cumplir enteramente su
sancta voluntad. Amén. De Salamanca 29 de Diziembre 1554.
D. V. P. sieruo y hijo inútil en X.'',
Antonio de Córdova.
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. Padre nuestro en Christo, el
P. M.° Ignacio de Loyola, praepósito general de la Compañía de
Jesús, en Roma. Alia manu: R.ta alli 2 di Giugno.
917
ANTONIUS DE CORDOBA
PATRI JOANNI DE POLANCO
SALMANTICA 29 DECEMBRIS I554 *.
Gaudet de nuntiis ex urbe allatis, maxime vero de recuperata Sti. Ignatii
valetudine. — Salmanticensium in excolendis virtutibus ac scientiis ala-
critas. — De negotiis quibusdam, ad ipsum pertinentibus, et annexione
sui sacerdotii facienda. — Ut Borgia diu in Baetica versetur ad implicata
quaedam expedienda, valde exoptat.
t
Ihs
Muy Rdo. Padre mio en Christo. Pax Christi. Con los Padres
que passaron para Ethiopía nos consolò el Señor mucho, así por
ver que tan aptos instrumentos auía elegido nuestro Padre para
tan buena enpresa, como por entender de la salud de su P. t , que
nos tenía á todos con mucho cuidado y pena. Y hanos alegrado
mucho después acá la carta que V. R. me hizo charidad de en-
biarme, de 28 de Octubre, en que dize á nuestro P. Francisco
estar su P.t con harto buena disposición. Sea el Señor alabado
por todo lo que por su Compañía se digna obrar, que no tengo
por menor misericordia dexarnos á nuestro Padre, auiéndonos
amenazado que nos le quería quitar, que la que su magestat haze
' Ex originali, a P. Bustamante exarato et a P. Cordoba subscripto,
in voi. E, duplici folio, n. i32, prius Sig, 32o.
29 Decembris 1554 489
á la Compañía en seruirse della en tan diuersas partes, como por
vna letra de V. R. entendimos, que los Padres trayan para el
conde de Mélyto *; y así con la carta como con los portadores
nos animamos todos á desear morir y uivir en la vocación [á] que
el Señor nos ha llamado. Y aunque á mí me vino desseo de yrme
con los Padres, me ha venido mayor enbidia de los Padres don
Diego de Guzmán y el doctor por así poder gozar de nuestro
Padre. V. R. melos encomiende.
Mucho nos consoló tanbién el Señor de saber la buena llega-
da del P. Nadal, por entender qué tanto fruto se sacará della
para todas las casas destos reynos, adonde la Compañía parece
que tanto se multiplica, y multiplicaría si de ese seminario de
Roma se enbiasen plantas, pues estando á las corrientes de
nuestro Padre, parece que fructificaría vna por ciento. A mí me
han transplantado de la tierra propria, adonde nunca nadie dió
fruto, á esta de Salamanca, adonde hallo tanta deuoción y chari-
dad en los hermanos, que por miserable que soy, espero que me
ha de hazer nuestro Señor particular misericordia. Porque, cier-
to, parece que la haze con el sitio desta casa y con las paredes
della, adonde, como reconocí las primeras prendas del amor con
que el Señor me quiso llamar y traer, así dessee siempre reco-
noscer la misericordia que el Señor me auíe hecho por esta casa,
con aplicar á ella lo que me auía dado. Y si en mi m.adre y her-
manos huuiera hallado disposición dello, más quisiera se fundara
este collegio que el de Córdoua, porque siempre me pareció que,
echadas aquí buenas rayzes, se estendieran los ramos por todo
el reyno'; pero como no vi disposición desto, traté de lo de Cór-
doua, pareciéndome que con más facilidad se pudieran enduzir
mi madre y hermanos á que se aplicaran los beneficios allí, y se
dexaran de dar á aquel moço ' para quien quiere la calongía, que
no aquí. Y digo esto, por lo que V, R. escriue, que le parece al
' Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 226-242.
- Gaspar Loarte, quem cum P. Guzman et Mag. Emm. Sa secum, Ro-
mam contendens, duxerat P. Nadal.
«La marquesa fixamente quiere que D. Antonio resigne el canonicato
á vn sobrino suyo, que es mochacho.» Nadal, Epist. t. l, pag. 225.
490 Epistolae Mixtae— Ç17
P. Nadal que no se aplique la calongia al collegio de Cordo ua,
sino á otro que tenga más necessidad; porque espero en nuestro
Señor que aquella casa tendrá ayudas para yr en mucho augmen-
to, si tiene personas, como tengo scripto á nuestro Padre, que
prenden y aficionen á los que las pueden hazer; que, aunque el
Señor es poderoso de hazer de las piedras pan, somos los de
aquella tierra tanto más duros que piedras, que, con dárnoslo
masado y cozido, aun no lo comeremos. ■
Quanto á lo de la calongía de Andrés Vela ' , dende Marche-
na screuí á V. R. qué tan mal salió la marquesa á ello, así por
estar todos muy recatados dél en aquella tierra, como por estar
ella persuadida todavía á que es suficiente su sobrino para po-
derme mandar á mí que se la dé; y que es suficiente causa para
mandármelo, avérmela dado su señoría, y pagado más pensiones
que renta la calongía, y tener muchos theólogos que le digan
que yo lo puedo hazer; y está tan asida á esto, que, sin particular
obra de nuestro Señor, no creo que se ará nada en esto. Y así,
le pareció al Padre doctor que le enbié las cartas de V. R.: y
hasta tener las suyas, no he querido responder á ellas, que hasta
que el P. Francisco fuese allá, no se deuía tratar nada. Ya po-
dría ser que, con la yda del Padre aora por allá, obre nuestro
Señor en esto tan extraordinariamente, como suele en otras co-
sas, y que se pueda hazer esto de manera, que yo quede descar-
gado; que aunque no huuiese más que esto, sería gran miseri-
cordia del Señor: quánto más que siempre se podrá auer vn pe-
daço de pan para mantener sus sieruos.
Aunque no estubiera de por medio esto que he dicho para no
tratar con Andrés Vela, bastaua la ruyn opinión que de todos sus
beneficios y negocios se tiene, de estar todos muy llenos de ma-
rañas; y así les parecíe á algunos que era mejor aguardar á que
se tomase resolución en los negocios de don Pedro % que no to-
• Andreas Vela, «procura tor marchionissae de Priego in Curia romana.»
Polanco, t. iv, pag. 452, n. 967, annot, 4. Vide locura, ubi de toto hoc
negotio fuse agitur.
D. Petrus de Cordoba, frater decani Joannis de Cordoba, de quo vi-
deatur Polanco, t. IV, pag. 458, n. 970. Hic tamen potius videtur agi de
29 Decembris 1554
491
mar ninguno con Andrés Vela, en especial este de permutar con
él, porque está tan aborrecido del obispo ' y cabildo, que no so-
lamente él, pero ningún deudo suyo admitirían en su cabildo,
aunque no huuiera el otro impedimento del statuto. Porque con
este no admitirían á ninguno, aunque fuese tan grato á todos,
como él es aborrescido de todos; y así entiendo que avrà poco
que tratar con él, quanto á esto. Pero con todo eso le escriuo á
él, y escreuiré otra á V. R., sin excluylle del todo, porque no se
exaspere, para tratar lo de la anexión, aunque la marquesa está
tan arrepentida de auer puesto el negocio en sus manos, que creo
que quisiera auello puesto más en otras, y que, lo que se huuiese
de tratar con don Francisco ^ lo tratase el licenciado Andrés de
Casarruuios. Aunque, haziendo la gracia don Francisco á la Com-
pañía, de la expedición de la anexión que V. R. scriue, pareçe
que sería más conueniente que los de la Compañía lo tratasen^
que no de parte de la marquesa, porque se pudiese tratar más li-
bremente con él, que ella lo trataría.
Mucho nos ha consolado á todos el Señor con lo que V. R. es-
criue, que don Francisco quiere hazer. Porque, aunque no fueran
los beneficios tan á propósito como son para el collegio de Cór-
doua, importaran mucho para aquella ciudad entender que estén
tan aficionados él y el cardenal, su tio % á las cosas de la Compa-
quodam Petro de Castilla «qui Romae, ab Inquisitionis officio captus, deti-
nebatur.» quique «regressam habebat ad canonicatum » cordubensem
P. Antonii. Polanco, /. c„ pag. 457, n. 975.
' Leopoldus de Austria, episcopus cordubensis.
- Haec illustrantur narratione Patris Polanco, t. V, pag. loo, n. 269:
«Cum autem a Domino Francisco de Toledo postulasset [Lainez, Florentiae
commorans], juxta P. Antonii de Cordoba litteras, ut pingue quoddam be-
neficium, quod de Pedroche vocabant, cum alio quodam non minus pingui
commutaret in gratiam Collegii Cordubensis, Dominus Franciscus de Tole-
dOj re bene considerata, permutationem quidem negavit, sed ipsum benefi-
cium libere Societati obtulit, ut Collegium in ipso oppido Pedroche insti-
tueretur... P. Laynez non posse tam multa collegia a nostris admitti...
propter operariorum paucitatem», dixit. Cf. etiam Polanco, t. iv, pag. 162,
n. 332. — Porro Franciscus de Toledo erat patruus ducissae Florentiae,
Eleonorae .
' Joannes Alvarez de Toledo, O. P., cardinalis archiepiscopus com-
postellanus.
492 Epistolae M1XTAE-917
ñía, en special aquel canónigo, su criado, que se llama Juan de
Castro, que es vno de los dos que más han contradicho el nego-
cio de las capellanías, Y pareciendo á V. R. sería de prouecho
que don Francisco le scriuiese alguna carta, en general ó en
particular, en lo que toca á las capellanías, y porque las letras
de V. R. tienen tanta fuerza, enbío dos cartas en blanco para don
Francisco, para que V. R. le responda las gracias de lo que ha
hecho, y pida lo que le pareçe que se deve pedir en ello. Yo
aguardo raçón de Cordona, de los beneficios que se han de seña-
lar para la permuta; y pues allá están los poderes, y don Francisco
ofreçe los dineros para la anexión, y V. R. tiene charidad para
abraçarlo todo, ó dar lumbre en lo que se deue hazer, no nos
queda acá qué dezir ni qué hazer.
Una cosa sola se me ofreçe: y es, que conuendría que esto se
hiziese secreto, sin que en Córdoua se entendiese, porque el
obispo tratándose de las capellanías, dió á entender que no con-
sentiría que en sus días se hiziese anexión de ningún beneficio
de su obispado; y así mostró que contradiría lo de las capellanías.
Bien podría ser que el P. Francisco con su anichilación deshizie-
se estos coraçones de carne, como deshaze á otros y los trae á su
mano, que bien lo ha menester este de ^ quien digo, y el otro,
de quien he dicho antes á V. R. que desseo que se mudase.
Y esto mismo deuemos todos suplicar á nuestro Señor haga
en otro coraçón, que ha menester más mudarse el afición, que
estos dos que he dicho porque, aunque la tiene buena á la Com-
pañía, tiénela tan asida á otras compañías, que es bien menester
el ayuda de nuestro Señor para soltarla. Y porque el P. M. Na-
dal soltará estos enigmas, no diré dellos más, sino pedir á V. R.
que represente este negocio á nuestro Padre y á nuestro Señor,
para que su P.t tanbién lo haga.
En los otros negocios del collegio de Montilla, y de la huerta
y capellanía que la marquesa quería dar, y de aquel cauallero que
quería entrar en la Compañía, que tenía el impedimento, no ten-
* Nuper laudatus Le'opoldus de Austria.
- Ms. á.
Joannem de Cordoba intelligit, de quo alibi egerat.
29 Decembris 1554 493
go qué responder, sino que de todo lleua memorial el P. Fran-
cisco para tratallo allá.
Tanbién le di á su R. los memoriales que Andrés Vela enbió
para la concordia; y aunque huuiera de estar allá mas días, dudo
que se pudiera hazer algo, según están quebrados aquellos ne-
goçios. Y hago saber á V. R., que el que me hizo hablar en ellos
encargándome la consciência, fué el señor don Juan y el arcedia-
no de Córdoua; y al fin se resoluieron en que no auía más medio,
que aguardar sentencia ; y aun dezían que era Andrés Vela el
que impedía que no se diese con breuedad, por el buen entrete-
nimiento que tiene con los negoçios. V. R. le inste á él y al li-
cenciado del Pozo á que den priesa á la sentencia, que esto es lo
que más importa para la pacificación de aquella iglesia; y para la
edificación de toda ella, lo sería ver al licenciado tan mudado,
como lo suelen venir los hombres que tratan en Roma la Com-
pañía.
Y porque toda la carta sea de ángel local, aunque sea de
toda vna prouinçia, la quiero acabar con dezir á V. R., que en la
del Andaluzia ay muchas cosas, para que sería muy necessaria la
presencia del P. Francisco, como son las que en otra carta tengo
scriptas á nuestro Padre desde Plasencia, en special las del col-
legio de Baeca y del patrón dél, y las del nuestro de Córdoua y
patrones della, vltra de las de Granada, adonde desean á su R.,
como á principal instrumento de aquella obra. Y aunque creo que
no podrá venir tan presto, como el obispo de Plasencia le tiene
pedido para la suya, entiendo de su R., que holgaría de tener
ocasión de entretener algunos días ó meses al obispo, con dezille
que nuestro Padre le manda asistir á los negocios de aquella pro-
uinçia por algunos días; porque, aunque le parecieron á su R. po-
cos los que le daua el obispo para visitalla y voluer á Plasencia
á principio de quaresma, los aceptó, por venir con vna carta de
nuestro Padre, en que le mandaua consolase al obispo lo que pu-
diese. Y creo que sería gran consolación para los de la prouincia,
que, antes que saliese della el P. Francisco, recibiese otra, en que
le mandase consolar á los que por allá ay desconsolados; y por
ser mi madre vno destos, y pensar que de allí me podría á mí
494 Epistolae Mixtae— 918
venir el zelo de las cosas de aquella prouincia, no quiero alargar
más este capítulo, en dezir las necessidades que en ella ay. Pero
podría screuir otros tantos, diziendo la necessidad que mi ánima
tiene de las oraciones y sacrificios de V. R. y de los charíssimos
Padres y hermanos de esa casa y collegio; y así por amor de
nuestro Señor se acuerde siempre de mí, al qual piega de nos
dar á sentir su santa voluntad y fuerças para en todo cumplilla.
De Salamanca 29 de Diziembre de 1554. D, V. R. sieruo en
Christo,
Antonio de Córdova.
91S
HIERONYMUS CUENCA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PLACENTIA I JANUARII I555 *,
Initia collegii piacentini.— Mira civiura consensio et studium in amplectenda
Societate.— Episcopus suas aedes sodalibus commodat, doñee aedificium
illis exstruat.— Civitas excolitur.— Borgia et Villanueva Xarandillam
accedunt.— Comitum de Oropesa pietas, et amor in Societatem.
t
Ihs.
Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. La gracia y amor eterno
de Jesu Christo sea siempre en nuestra continua ayuda. Amén.
Porque creo que V. P. terná entera noti tia de los sanctos desseos
que nuestro Señor ha dado al señor obispo de Plazentia tantos
días ha, de hazer vn collegio de la Compañía en esta cibdad y
obispado de Plazentia, començaré principio de año en esta á dar
quenta á V. P. del buen parto y fin que han tenido los desseos
» Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 72, prius 890, 39l.-Haec est
illa epistola, quam interiisse olim putavimus, Litt. Quadr., t. m, pag. 419,
annot. 2, quamque novis curis ac diligentia, Deo favente, invenimus. Ejus
vero auctoris, Hieronymi Cuenca, mentionem alibi fecimus, Polanco, t. iv,
pag. 388, n. 834, annot, i, eumdemque in aethiopicam missionem profectum
fuisse Orlandini et Telles asserunt apud Polanco, t. iv, pag. 577, n. 1232,
annot. 2, et pag. 582, n. 1241, annot. i.
I JANUARII 1555
495
del señor obispo, el qual con gran instantia y por muchas vezes
de vn año á esta parte ha procurado de verse con el P. Francis-
co, para dar principio en lo que tanto desseaua Y corno, es-
tando en Cordona el P. Francisco, succedió repentinamente su
partida por otra parte para la corte, por la breuedad de la partida
del principe en Inglatierra, con el qual tenía que tratar cosas para
el mayor seruicio diuino, no pudo venir á verse con el señor
obispo de Plazentia, al qual tenía prometido por cartas el P. Vi-
llanueua uernía por aquí Y como el señor obispo supo que
* Placentinus antistes erat Gutierrius de Vargas et Carvajal . «Qui, cum
Lainii ac Salmeronis in Tridentino Concilio notitiam et vsum aliquem ha-
buisset, Societatis opinione captus et fama fructus, quem eius tum Collegia
ferebant, ipse quoque consilium cepit constituendi in sua ditione Collegii.»
Orlandini, Hist. Soc. Jes., part. l, lib. xiv, n. 78. — De hoc viro plura
tradunt Alcazar, Chronohist., t. l, pag. 23o et seqq., ac 264; Cienfue-
GOS, Vida... de S. Francisco de Borja, lib. iv, cap, 2 et II.; Alvarez Y
Baena, Hijos de Madrid ilustres; Quintana, Historia de Madrid; GiL
Gonzalez Dávila, Teatro de las iglesias de Castilla, t. 11, aliique. Cf.
Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 661 et seqq.: ((Biografía del Sr. D. Gu-
tierre de Carvajal, Obispo de Plasencia, y fundador de aquel Colegio.'»
* «Ut Reginae Portugalliae [Joannae, Caroli V filiae] et Principi Phi-
lippe pareret contulit se in oppidum Tordesillas P. Franciscus, ut experi-
retur, si quid auxilii Reginae Joannae posset adhiberi... Cum ibidem esset,
litteras a Principe Joanna, quae adhuc erat in Portugallia, accepit, quibus
eum rogabat, ut in hac Provincia Castellae ejus adventum expectaret, quan-
doquidem, propter Principis Philippi absentiam, ad gubernationem regno-
rum Hispaniae evocabatur... Cum autem nona die JuniiDna. Joanna venis-
set Tordesillas, quamvis a nemine fere se videri permitteret, eodem die
significavit P. Francisco^ pergratum sibi fore si ad se accederet; et humanis-
sime ab ea exceptus, eo die et sequenti diu cum eodem colloquuta est, cum
de rebus ad suam conscientiam spectantibus, tum de ratione, quam in gu-
bernatione habitura erat... Et cum Vallisoletum esset prefectura^ rogavit
P. Franciscum, ut ad quindecim aut viginti dies eo veniret, ut ea, quae
tractare coeperant ad commune et proprium ipsius bonum, absolveréntur. »
Polanco, t. iv, pag. 585-587, n. 1 246-1 249.— Confirmantur haec ab Alca-
zar, /. c, pag. 239: «El Príncipe Don Felipe... se embarcó en la Coruña
para Inglaterra, donde el dia de Santiago se desposó en la ciudad de Vinte-
nia con la nueva Reyna, Doña María: y dexó nombrada por Gobernadora de
estos Reynes á la Princesa su hermana. Al despedirse en Tordesillas de su
Abuela, quando de su orden estaba allí el santo Borja, le dexó muy encar-
gado que assistiesse á la Princessa con su consejo, en cuya prudencia vincu-
laba el acierto de los negocios públicos... Parece que el Príncipe en esta
elección, demás de el aprecie que hacía de las virtudes y talentos de este
496 EPISTOLAE MlXTAE— 918
SU R. auía passado 5^ no auía venido por aquí, donde él esperaua,
no poco lo sintió, pareciéndole que se auía hecho agrauio á sus
desseos sanctos, lo qual escriuió al P. Villanueua á Alcalá, y pi-
diéndole de nueuo le hiziesse saber dónde estaba el P. Francis-
co, y procurasse que se viessen, para que sus buenos desseos tu-
uiessen effecto.
Ordenó nuestro Señor que se Auessen en Valladolid onde
S. S. se determinó de hazer aquí un collegio, y con gran instan-
tia pidió luego le diessen gente, que, con ser lo más rezio del
verano, le parecía mucha dilatión dilatar el principio deste colle-
gio para el principio de Septiembre. Mostró bien el señor obispo
el amor y desseos que el Señor en esta obra le daua, no sólo con
palabras amorosas, pero con obra, dando su casa que tenía en
esta cibdad, para que en ella se aposentasse la Compañía, dexan-
do para sy vn aposento, mientra se haze el edificio, el qual quiere
començar a fundamentis. Y aunque tenía harta necessidad de la
casa para sy y para algunos de sus criados, dexó sólo para su
persona lo que era necessario, diuidiendo lo demás como esté al
cómmodo nuestro, con grande liberalidad y voluntad que el Se -
ñor en esto le da. Y está tam accomodada la casa, que parece
que nuestro Señor la ha andado repartiendo. Porque de tal ma-
nera estamos en su casa, que no estamos en ella, teniendo nues-
tra portería por de fuera della, y vna capilla muy gratiosa y muy
bastante, la qual también tiene su puerta afuera, de modo que
comunicamos con el pueblo y el pueblo con nosotros, sin tener
que ver con la casa del señor obispo. Y assi, viendo nuestro Pa-
dre tanta voluntad y liberalidad, ordenó viniessen á Valladolid el
P. Villanueua y el Padre doctor Salinas " al principio del mes de
Agosto, para venir á dar principio á esta obra, los quales, toma-
gran vassallo, quiso lisongear el gusto á su Hermana. Porque, resuelta
desde su viudez á volverse á Castilla, avía escrito al Santo Commissario que
no se alexasse, porque no tenía para alivio su corazón otro recurso que su
santa communicación. » Cf. Epist. Mixtae, t. iil, pag. 542, 548.
' Polanco, t. iv, pag. 587, n. 1250, et pag. 588, n. 1251.
* PP. Franciscus de Villanueva et Marcus Salinas. Quae heic dicuntur,
usurpavit Polanco, t. v, pag. 465 et seqq.
I JANUARII 1555 497
da la benditión del señor obispo, se partieron para esta cibdad,
para ordenar y disponer las cosas para quando nuestro P. Fran-
cisco y los otros Padres y hermanos viniessen, y á entender la
dispositión de la tierra, para mejor fructificar en las almas á
mayor seruicio diuino, y juntamente visitassen [á] estos ' seño-
res de la iglesia y personas principales desta cibdad, en las
quales hallaron mucho amor y desseo de que la Compañía vi-
niesse aquí.
Publicada la venida de la Compañía á esta çibdad, fué tan
grande la affectión y amor que nuestro Señor puso comúnmente
en toda la cibdad con su venida, que parece ser más milagro que
obra de hombres, maxime á aquellos que conocen las enferme-
dades desta tierra, y las opilationes grandes de odios y rancores
tan antiguos como en ella ay, por auer en ella vandos y passio-
nes encendidas, más que en otras partes, á los quales les parecía
ser imposible, menos que con hazer nuestro Señor milagro, que
la Compañía fuesse recebida en esta tierra, pareciéndoles que,
demás del mal aparejo que en las almas auía para se aprouechar
desta obra, como los de vna parte la recibiessen, los de la otra
les parecería serían á ella contrarios. Pero como el Señor, de
quien todo el bien procede, se dignó mouer al señor obispo, como
á pastor destas ovejas, y darle desseos sanctos de emprender esta
obra de traher aquí la Compañía para remedio delias; assi su
magestat se dignó mouerlas á ellas al amor y desseo de la misma
obra con tan grande affectión, que apenas dexauan tiempo para
assentar y ordenar la casa material á los Padres que para ello
vinieron; y como no pudiessen satisfazer á todos, cumplían con
ellos, consolándolos y dándoles esperança para adelante.
En este tiempo, como el señor conde de Oropesa ^ tuuo no-
titia de la venida de la Compañía á esta cibdad (el qual estaua en
Xarandilla % nueue leguas de aquí, que es vn lugar suyo en la
* Ms. destos.
- Ferdinandus Alvarez de Toledo, comes IV de Oropesa, de quo ac de
ejus fratre, Francisco de Toledo, satis dictum est supra, in epist. 895 Patris
Bustamante^ 6 Nov. 1554, pag. 440-442.
^ Jarandina, opp. prov. de Cáceres.
Epistolae Mixtae, tom IV. 32
4g8 Epistolae Mixtae— 918
Vera '), envió - dos vezes por criados suyos, diciendo ' que re-
cibiría gran consolatión en que le visitassen el P. Villanueua y
el Padre doctor Salinas, dando grandes muestras del contenta-
miento y gozo que tenía de la venida de la Compañía á esta tie-
rra, y del entrañable amor que tenía á ella; pero como los Padres
estuuiesen tan occupados, dilataron esta jornada para quando el
Señor diesse más opportunidad para poder satisfazer á sus san-
tos desseos.
En este tiempo vinieron algunos Padres y hermanos, y se co-
menço á tener nuestra orden y refectorio el mes de Septiembre,
y á 17 vino el P. Francisco y el P. Bustamante, y otros her-
manos. Después de auer visitado á los principales de la çibdad
(en los quales halló grande amor y affectión), començando pri-
mero por las religiones de santo Domingo y san Francisco, su
R. predicó algunos sermones, y ordenó cómo el P. Bustamante
y el Padre doctor Salinas predicassen ad inuicem. Y porque el
señor obispo desseaua se leyesse aquí vna lectión de casos de
consciência, ordenó su R. que el Padre doctor Salinas leyesse en
la iglesia mayor cada día á la tarde, después de bísperas, á la
qual van la clerezia y muchos legos; y en todos por la gracia del
Señor ay mucha edificatión y fructo, según todos dizen y de lo
exterior se puede juzgar.
* ((Vera de Plasencia, terr. en la prov. de Cáceres, part. jud. de Jaran-
dina, sit. en el confín N. de de la prov., lindante con la de Avila. Compren-
de lo leg. de E. á O. y 8 de N. á S., cuyo espacio es un tegido de cord, casi
inaccesibles, que tienen origen en la alta sierra de Credos, puerto del Pico
y del Emperador, collado de la Yegua, y otros nombres con que los natura-
les del país designan cada uno de aquellos empinados riscos.» Madoz, l. c,
t. XV, pag. 671.
* Ms. embidió.
^ Ms. pidiendo.
* Ex hoc loco emendavit Polanco, ut videtur, primam suam ac veram
lectionem, qua adventum Borgiae in placentinam urbem ad 14 Octobris re-
ferebat. Vide Polanco, t. v, pag. 465, n. 1260, annot. 3. Et sane P. Busta-
mante, qui accuratius borgianum iter descripsit, omne dubium tollit , cum
in epist. 6 Nov. 1554 scribat: (¡Partió el P. Francisco de Valladolid para Pla-
sencia, víspera de san Francisco..., y llegó á esta á los 14 del pasado, donde
fué muy bien recibido. Vide locum, epist. 895, pag. 488, 439. Quare dicen-
■dum est lapsum fuisse P. Cuenca in adventu Borgiae designando.
I JANUARII 1555 499
Assímismo ordeno su R. que vn hermano fuesse cada día á
dezir la doctrina Christiana á vna iglesia principal, adonde van
todos los niños, y mucha gente otra del pueblo. Parece que nues-
tro Señor les da gusto y affectión en la deprender. Y los días de
fiesta á las tardes, y los domingos, haze el P. Dionysio * vna
plática sobre los mandamientos. Concurre tanta gente y tan prin-
cipal, que, con auer buenos templos en esta cibdad, y ser aquel el
ma3'^or, muchas vezes se buelue mucha gente, por no auer lugar
para poder entrar á oir. Y tratando estos días de cómo se auían
de occupar en las fiestas, y en qué, y el daño que trae occuparse
en leer libros profanos, que son contra las buenas costumbres;
y pidiéndoles no quisiessen tener tales libros, y que se los em-
biassen, han traído á esta casa mucha quantidad de libros desta
suerte, para que los hiziéssemos quemar. Tócase con la mano
el fructo que en la doctrina Christiana y explicatión della se
haze.
Está la gente de la cibdad tan píamente afficionada, que, don-
de vno de la Compañía predica, por grande que sea la iglesia,
siempre falta lugar; y en nuestra capilla concurre tanta gente,
que en ninguna manera todos estos días passados podían satisfa-
zer á la deuotión. Ay mucha gente deuota, que continúa los sa-
cramentos, y mucha, assi hombres como mugeres, que piden ser
ayudados con doctrina spiritual, para reformatión de sus vidas
y aprouechamiento de sus ánimas. Y sienten tanto la merçed
que el Señor les ha hecho en traherles aquí la Compañía, que los
que antes se holgaran con la muerte del señor obispo, ahora no
cessan de echarle mili benditiones, y rogar á Dios por su vida,
para que perficione y acabe la obra començada. Serían menester
muchos obreros aquí para corresponder al concurso de gente que
acude, vnos para confessiones, otros para hazer pazes, en lo qual
se haze mucho fructo ahora. Esperamos para en fin deste mes la
venida del señor obispo; y según ha escripto por muchas vezes,
luego quiere començar el edificio material del collegio; y quan-
do este acabe, y vea el fructo que se haze en sus ouejas, creo
P. Dionysius Vazquez.
.500 Epistolae Mixtae— 918
que se auiuarán mucho más sus santos desseos al aumento desta
obra.
Algunos tienen vna embidia santa de ver que una tan gran
obra y tan buena, como esta, estuuiesse aparejada para el señor
obispo, desseando ellos tener para poderse emplear en ella.
Vna persona ha offrecido vna casa para la Compañía, muy
buena y en buen lugar, y grande, que ahora haze; pero si el Se-
ñor da salud al señor obispo, todo sobrará, porque es hombre
animoso en las cosas que emprende, y puede lleuar esta obra muy
adelante. Esperamos en el Señor le dará salud y gracia que esto
vaya en augmento en el diuino seruicio.
Luego que vino aquí el P. Francisco, passados siete ó ocho
días, se partió para Xarandilla con el P. Villanueua y otros Pa-
dres, á uer al señor conde de Oropesa, el qual con vna Christiana
pacientia siempre pedía se le hiziesse este beneficio, de que al-
gunos fuessen allá, espezialmente después que supo la venida del
P. Francisco, con la qual parece se despertauan más sus desseos.
Estuuo allí su R. cinco días, y predicó el vno dellos. Confessá-
ronse el señor conde y condessa ', 3' vn hermano del señor con-
de, que se dize don Francisco de Toledo, el qual es lego, y con
grandes desseos y voluntad. El señor conde puso su alma y ha-
zienda en las manos del P. Francisco, para que su R. cortasse y
hiziesse dél y della á mayor gloria diuina.
El P. Francisco partió de aquí para Seuilla á 15 de Diziem-
bre, con el H. Gou y con otro Padre, donde esperamos se ha de
seruir nuestro Señor, según la puerta que su magestat abre de
algunos días acá.
Mientras su R. estaua en esta casa, han estado ordinarios 20 y
más; ahora están 14. Hanse començado á dar exercícios spiritua-
les á hombres, y en su modo se comiençan á mugeres, que es
tanta la hambre y instantia que tienen por ello, que no parece se
les puede negar. Ay muchas mugeres muy sieruas del Señor en
este pueblo; más comúnmente que en otros. Somos muy impor-
tunados que acceptássemos vna casa y monasterio que querrían
' Beatrix de Monroy et Ayala, comitissa II de Deleitosa.
3 JANUARII 1555 501
hazer, 3' muchas meterse allí, y que fuessen doctrinadas por la
Compañía; y como saben que la Compañía no puede encargarse
de semejantes obras, desconsuélanse mucho.
En este tiempo han entrado en esta casa dos: el vno sacerdo-
te, y el otro lego, theólogo y canonista, personas de buena edifi-
catión y talento. Nuestro Señor nos dé su santo amor y temor,
para que en todo hagamos su sanctíssima voluntad. Amén. De
Plazentia primero de Enero de 1555. D. V. P. hijo indigníssimo
en el Señor nuestro,
Gerónimo Cuenca.
t
Inscriptio: Ihs. Al muy Rdo. en Christo Padre, nuestro P. M.
Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesús, en
sancta María del Estrada, en Roma. Alia manii: R.ta alli 2 di
Giugno.
919
ANTONIUS SOLDEVILA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
GENUA 3 JANUARII I555 '.
De quodam Societatis Jesu candidato , —Magna fiducia postulai, ut quae,
ab urbe discedenti, Ignatius ultro ipsi concessit, ea velit iterum con-
firmare .
Ihs.
Pax Christi. Muy Rdo. Padre. De las cosas comunes y ordi-
narias e auisado á V. R. por Bernardo ": con esta lo auisaré de un
mançebo que dessea entrar en la Compañía. Es natural de una
insola, que llaman Sio % adonde tiene padre y madre, los quales
' Ex autographo in voi. Epist. diversorum, duplici folio ^ n. 94,
prius i3l.
- Vide epist. 912, pag. 480.
' Chio vel Scio? «Chios, et Chius, Scio nunc, insula Asiae in mari Ae-
geo et Icario, 40 milliaribus distat a Samo et totidem a Lesbo. Dividitur in
duas partes, nempe in superiorem... et inferiorem... Tota fere montuosa
502 Epistolae Mixtae— 919
no saben que él quiera ser de la Companya; y piensa el mancebo^
y dize, que no se holgarían, por ser algo necessitados, y querer
ser aiudados por éll. Era mercader su padre, pero a uenido á me-
nos, por fortuna del mar y otros casos. El mancebo está aquí en
Génoua, scriuiendo, con un mercader; tiene ueinte años; es tan
grande, como ninguno deste collegio, fuerte, sano, harto uistoso
y modesto; sabe leer y escriuir, no más. De ingenio muestra ser
harto ueloce y bueno, pero cerca desta parte no tenemos déll otra
speriençia, sino el conuersar común con nosotros, y el officio que
éll usa , contar, scriuir y tratar diligentemente los negocios de
mercadería, que paresce quieren algún ingenio.
Entre los Hbros que deyxó acá el P. Mtro. Nadal ay una
grammàtica griega de Vergara % de la qual tenemos necessidad
hasta que agamos echo uenir otra (el que se procura), y ansí ro-
gamos á V. R. para esto nos dé licencia; después se la embia-
remos.
Quando yo me auía de partir de V. R. , le pedí una gracia:
que en qualquier missa que dixesse, sacasse una alma del purga-
torio; y V. R., con la mucha charidad y liberalidad sua, no sólo
me concedió esta, pero aun todas las otras de la Companya; el
que yo después claramente conosci, ruminando su respuesta, que
fué: soy contento; dessi á miser Polanco que os día la lista de las
gracias, y no ay más. Pero yo , dudando si auía entendido bien
est... Suberat antea dominio Justinianorum Genuensium..., sed a Turcis
occupata, contra fidem, anno 1565...» Ferrarius-Baudrand, Lexicum geo-
graphicuni, t. pag. 172.
• Nimirum ex Hispânia in Italiani cum navigaret P. Nadal, superiore
anno I554, «Genuam appulerat» ibique tantisper commoratus, doñee Romam
proficisceretur, «interim a jactatione maris cum suo comitatu ipse conquie-
vit.» Polanco, t. iv, pag. 41, n. 61.
- Sermo est, ut videtur, de Grammatica graecae linguae Francisci
Vergara, toletani, Parisiis 1550 edita in lucem. Auctoris operisque elogium
fecit ScHOTTUS, Hispaniae Bihliotheca, t. iii, pag. 555, ubi inter alia haec
legimus: «Graecas vero litteras ita auide arripuit [Vergara], vt, breui earum
perfectam cognitionem assecutus, viginti ipsos annos ibidem [in academia
se. compi utensi] professus sit... Scripsit Grammaticam Graecam libris
quatuor ex antiquis recentioribusque, scholiisque explanauit, tam accurate,
nihil vt in eo genere perfectius, et Parisienses typis suis saepius bearint.»
3 Januarii 1555 5o3
á V. R., y supiendo que no le auia pedido más de una, dixele á
miser Polanco lo que pasaua, y ansí él no me dio nada, sino que
me dixo, que bastaua tenerlo de palabra, pues no era más de una.
Por donde ahora ruego á V. R. , que me confirme y de nueuo
conceda aquellas gracias, las quales, sin pedírselas yo, ia me
auía concedido; y como entonçes no me quize alçar de sus pies
hasta auerlo alcançado (aunque fué tan presto como pedirlo,
y V. R. por su humildad dos ó tres uezes me dixo: Alçaos), ansi
ahora, si le stuuiesse presente , no me quitaría de sus pies hasta
que me lo huuiesse concedido: y en absencia con el ánimo staré
sempre á ellos arrodillado, suplicándole me conceda este benefi-
cio á gloria de Dios, prouecho del próximo, praecipue de las al-
mas del purgatorio, utilidad y consolaçión mía, si V. R. pero
dello fuere seruido. También le ruego con la misma affición y hu-
mildad, se quiera dignar embiarme un grano de las staciones de
Roma, que todos los días que dixere el rosario pueda ganar todas
las indulgencias que son todo lanyo en Roma dentro y fuera de
los muros; porque e entendido que V. R. tiene esto, el que si yo
supiere, estando en casa, huuiera ganado tanto, que por ignoran-
cia e perdido. En esto no seré más largo, porque no tengo duda
alguna que V. R. no me lo conceda de tan buena gana, como yo lo
pido; y yo lo pido, según creo, con tanta affición, como ninguno
lo puede dessear.
El Señor, por quien él es, nos dé á conoscer y seguir sempre
su sanctíssima noluntad, y augmente la sanidad de V. R., en
cuias oraciones todos nos encomendamos, y yo particularmente,
como el más necessitado, no oluidándome de V. R. con las mías,
aunque pocas (en uerdad), y muy frías, y recordándome que me a
prometido acordarse de mí. De Génoua á 3 de Enero 1555. De
V. R. sieruo indigno,
Antonio Soldeuila.
InscripUo: f Al muy Rdo. P. miser Ignacio, prepósito gene-
rale de la Compañía de Jesús, En Roma.
Alia manu: 1554. Genoua. Del P. Soldeuilla. 3 di Gen-
naio. R.ta alli 15 del medesimo.
504
Epistolas Mixtae— 920
CONVENTUS GENUENSIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
GENUA 3 JANUARII I555 *.
Rogant Ignatium ut velit cum ducissa Florentiae suam interponere
auctoritatem, ne Pater Lainez Genua discedat.
Rmo. in Xpo.
Perchè dal nostro Rdo. don Jacobo * V. R. è stata e será aui-
sata de ciò che si è fatto et si procura di fare per le prouisione
del collegio delli soi, perciò a noi solamente resta pregarla che
voglia compiacere la signoria Illma. e tutti li cittadini, de ordi-
nare a esso Rdo. don Jacobo che stia qui con noi, saltem per
qualche tempo, fino che sia più stabilito il detto collegio, et che
sia prouisto di meglior stantiae di quelle habbitano adesso, attento
che la sua presentía et le sue prediche sono judicate sufficientis-
sime con la gratia de Dio a metter a perfetione questa opera, et
fruttificare non pocho alle anime, e senza la sua presentía dub-
bitiamó che detta opera hauerà delli impedimenti. Et perciò, ha-
uendo la signora duchesa di Fiorenza ' fatto instare el detto
Rdo. don Jacobo che vadi a predicare là, in Fiorenza, in questa
quadragesima, hauemo scritto in esso loco de Fiorenza a M. Carlo
Lercaro in nome della signoria Illma. se adoperi con essa signora
duquesa che la sia contenta chel resti qua per qualche tempo a
questo fine; et cosi preghiamo la R. V. che, parendoli a proposito,
* Ex originali in voi. Epist . Communitatuin, duplici folio, n. 165,
prius i33.
- P. Jacobus Lainez, cujus epistola, Genuae 4 Januarii 1555 data, exstat
in Cartas de San Ignacio, t. v, pag. 417. Porro in ea genuensium vota,
illum apud se retiñere efflagitantium, sancto Ignatio declarat. Ad initia vero
genuensis collegii faciunt, praeter superiorem Patris Soldevila, aliae quo-
que ejusdem Lainez epistolae, quas habes in Cartas, t. iv, pag. 542-546;
Litt. Quadr., t. iii, pag. 291, et epist. supra positae, n. 924, 939.
^ Eleonora de Toledo, Cosmae de Mediéis uxor, de qua agunt Cartas,
t. ir, pag. 339, et Polanco saepenumero.
3 JANUARII 1555
vogli adoperarsi che sua eccellentia sia contenta, corno speriamo
che la farà voluntieri per stabihmento del opera, e per compiacer
la signoria Illma., in nome della quale la ringratiamo de hauerci
compiaciuti de boni operarij de nostro signor Dio, e pregiamo sua
maestà che sia semita de conseruare V. R. e la Compagnia Da
Genoa ahi 3 di Genaro de 1555. D. V. Illma. Sria.,
Angustino Lomellino ; Augusto? ; Francesco Cat-
taneo Baua; Nicolò Sauli; Jacobus Vilamarinus, notarius, etprae-
fatorum dominorum deputatorum et prouisorura cancellarius
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il Padre M. Ig-
natio de Loyola, prepósito generale della Compagnia de Giesù.
In Roma.
Alia inann: 1554. Genoua. Delli signori deputati dell' Illma.
signoria. R.ta alli 15 detto.
' Rescripsit Ignatius senatui genuensi, locum petitioni non esse ((per-
chè sua Santità di proprio moto ha nominato detto D. Jacobo per andare
col legato suo nella dieta di Alemagna.» Cartas, t. V, pag. 346, hispanice
vero, pag. 7, 8. Quod ita explicat Polanco, t, v, pag. 8, n. 8: «Designave-
rat. .. Pontifex [Julius III] Cardinalem Moronum, legatura in Germaniam, ut
diaetae, quae ibi fiebat, non exigui momenti, nomine Sedis Apostolicae
interesset; designavit autem duos de Societate nostra ipsius itineris socios
adjungere motu proprio; hos autem elegit P. Ignatius, scilicet, patres Lay-
nez et Natalem, qui cum Legato in Germaniam profecti sunt.» Jam ex
eodem Polanco, l. e, pag. 105, n. 288 «aequiori animo propter commune
bonum tulerunt genuenses quod ab eis recederet [Lainez] in Germaniam,
quam si Florentiam se contulisset. »
- Agens Polanco, t. iv, pag. 3o, n. 4Í, de initiis collegii genuensis,
haec litteris mandavit: "Qui deputati fuerant a Republica Genuensi ad res
collegii tractandas, sperabant subsidium aliquod certum ab ipsa Republica
se impetraturos. Res .. Corsicae, quae satis erant illi civitati molestae, et
variae occupationes, ne res tam maturae [forent] ac illi optabant» effecerunt.
Porro deputati fuerunt, ut ibi, annot. 3 legimus, ((Thomas Spinola, Augus-
tinus Lomellinus, Stephanus Regius, quibus adjunctus est Franciscus Cata-
neus Bava» .
5o6
Epistolae M1XTAE-921
GUNDISALVUS DE SILVEIRA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 6 JANUAEII I555 *.
, Notat provincialem Miron parum sibi conciliare nobilium lusitanorum
ánimos. — Patrem Nadal exposcit.
t
Jhus.
Gratia domini nostri Jesu Christi nobiscum. Rmus. in Chri-
sto Pater noster prouincialis praepositus ^ sánete iuxtaque con-
stitutiones recte fungi suo muñere mihi uidetur. Verum, quan-
tum existimare valeo, huius foecundissimae Societatis professio
postulai, ut non solum domésticos educet, sed etiam omnibus,
inter quos agit, prodesse satagat. Non dubito Patrem nostrum,
si nobiles ac príncipes viros huius regni, inter quos conversatur,
sibi faceret familiares in Domino, adjecturum quamplurimum
fuisse et profectus studiosi et authoritatis , quae ad foeliciorem
nostrarum actionum progressum, et ad Dei in plerisque honorem
augendum non mediocriter conducerent. Ille uero uix aliquem
nouit autadit, nisi regem regiosve dóminos, aut paulo plures,
idque dum vel aliquid negotii uel vtilitatis nostrae vrget commer-
ciura. Sunt alioqui omnes fere aequissimo promptissimoque ani-
mo erga Societatem, eisque ad Christi amorem non sine grandi
commodo paruo negotio posset opem ferri. Vellem itaque ut Pa-
ter noster magis conciliaret omnium ánimos, aliquando invisendo,
aliquando proponendo exercitia, cunctos denique alliciendo ad
nostra dulci quodam, pio, sapienti ac praecipue liberali conatu.
Est praeterea semper fere exosus mos ille apud magnatum fre-
quentiam, quo solet solius principis gratia quaeri, caeteris aut
' Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 126, prius 595, 596. — Hac
epistola usus est Polanco, t. v, pag. 574, n. 1582, atque ea quidem est.
quam nondum tune vidisse, cum volumen illud ederemus, ibidem annot. 4
diximus, quamque deinde, sic Deo bene volente, reperire nobis contigit.
- Jacobus Miron.
6 JANUARII 1555 507
contemptis aut omissis, quod saeculi homines parum judicant dis-
cernere '. Et credo nos omnes hactenus nunc maxime
id crimen effugere; sed speciem nihilominus longissime convenit
amouere, quod assequeremur facile, si is , qui aptus est talium
hominum conuictui, et gradu et moribus et grauitate, illum am-
plectatur et excolat, quoad sinent ordinis obsequia et instantia
propiorum. Coronidem autem et huius propositi et alterius loci,
sed ejusdem prouidentiae, talem accipe, Pater in Christo omnium
Jesu sociorum Societatis, Ingentes promittit multiplices et per-
quam amplos fructus huius gentis stirpis, praesertim regiae, pie-
tas, benignitas, prudencia, probitas, si aliquis praesto esset ex
nostris ingenio, vita, sapientia et lucri sancti ardens zelo, qui^
omnibus omnia factus, cuneta in rem Christi converteret.
Padre meu em Jesu Christo -. Dous respeitos o dos sabores
temo impidem mucho mas riquos y extensos aprouechamientos
en este rey no y corte, por los que son cabeças del instrumento
desta efficacissima Companhia de Jesús. El primero, esta vejez
rançida de las cosas de maestro Simón, porque pareçe que se
siente vna impressión deste negoçio en las personas, que, cierto,
no dudo que á muchos sea impedimento para tratar con la perso-
na prinçipal que en el negotio interuino, y aun para oir dél con
deuotión. El otro sabor es de la propria tierra, porque, aunque
aplaze muchas vezes, pareçe que no quiere Dios que aproueche
mucho. Así que gran nouedad sería, sobre la que la gracia de
Dios a embiado por los medios de V. P. este anno e tiempo pró-
ximo, si en estos rey nos presidiese vn P, Nadal ó un otro destas
partes y qualidad mas en todo me conozco nesçio, y creo que
lo que Dios por medio de V. P. nos dé % es para todo mejor y
más conveniente. La suma bondad nos visite con su gratia, para
* Verbum heic est scriptum, quod plane non intelligimus.
* Cura hucusque latina lingua usus fuerit Silveira, admirationem certe
movet, quod vernaculam nunc adhibeat, et deinde, post pauculos versus,
hispanicam. Voluitne in his stilum exercere? Cur id faciat, sane non asse-
quimur.
■' Confer quae ad haec notavimus in Polanco, /. e, annot. 4.
* Ms. die, prius diera.
5o8 Epistolae Mixtae— 922
que su voluntad sintamos y esa enteramente cumplamos. Amén.
Día de la epiphanía, de 1555. De san Roque de Lisbona.
Su indigníssimo sieruo en Christo,
t
Don Gonzalo.
Inscriptío: 7 Al muy Rdo. Padre, el P. M.° Ygnacio, prepó-
sito general de la Compañía de Jesús. Roma.
OLIVERIOS MANAREUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
LAURETO 7 JANUARII I555
Ut commoda Ignatius utatur valetudine, ex animo exoptat. — Quae sibi
injuncta sunt, exsequetur. — Fratribus optimis malus daemon illudere
conatur. — De sociis. — Tenui victu, nec delicato, vescuntur. — Durus
lectus ad quietem datus.
t
Pax X.i Molto Rdo. in X." Padre. Hoggi sera ho riceute le
del Rdo. P. Polanco per commissione della R. P. V., per le quali
habbiamo conosciuta sua indisposi tione, della qualle non potiamo
fare di mancho, che non ci rincresca; ma daltra banda, conside-
rando quanto lei si rallegra in infirmitatibus suis, et quanto frutto
nostro Signor suole cauare di tutte Y infermità di quella (come
spesso ho considerato), non posso fare di mancho, che non mi
contenti molto, sapendo che uirtus in infirmitate perficitur
Procuraremo di mettere in essecutione quanto lei ci ha com-
messo per sue lettere, et particolarmente quanto alli nostri tede-
schi, et dare recreatione alli nostri fratelli.
' Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. i83, prius 38. Ad res laure-
tani collegii pernoscendas, praeter epistolas quae heic eduntur, conferunt
in primis Oliverii Manarei De rebus Societatis Jesu commentar ius, cap. ix.
Lauretum, pag. i36 et seqq.; Polanco, t. iv, pag. 45-51, t. V, pag. 73-94;
Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 485-487: Istruzione per quelli che vanno
al nuovo Collegio di Loreto; Litt. Quadr., t. iii, pag. 3i7-335, 374-376,
556, etc.
- II Ad Cor. xii, 9.
7 JANUARII 1555 509
Quanto a quelli duoi fratelli, che furono molestati di fantasie
o spiriti, sia qualsiuoglia, è stato uerissimo, et sono stati Thomas
inglese et Philippo francese, giouani di più feruenti del collegio:
onde crederò facilmente sia stato il demonio, inuidioso di tanto
gran progresso che fanno. Perchè Philippo è tutto spirito, et
Thomasso, auenga sia pocco scostumato, ua però tanto ubediente
et desideroso di mortificatione, che per ogni minima cosa uienne
da me accusarse et domandare ingenocchioni disciplina o altra
mortificatione, come di fare letti nel hospitale, lauar li piedi, o
almeno basiarli a tutti li amalati, etc. Il demonio uolse spauen-
tarlo, et gli caminaua sopra il letto, gli daua come dun pugno nel
fiancho, gli suffiaua nella faccia, gli moueua li banchi in camera,
massime quando faceua oratione, o si preparaua alla confessione
o a fare la penitentia ingionta. Et in effetto una uolta gli diede
dun' pugno nella mensa tanto forte, che lo fece diuentare tutto
pálido et quasi mancho. Onde si spauentò molto (non disse però
eh' hauea hauto, come gli haueuo commandato che non dicesse
niente), et uenne ad me tutto turbato. Io gli dissi stesse saldo, etc.,
et gli commandasse in uirtute sante obedientie uenesse da me, et
lo lasciasse in pace seruire al Signore, onde andò molto conso-
lato; et il medesimo dissi a PhiUppo Et diedi a amenduoi de re-
liquie delle sante undeci milla uergini, dicendoli molto si raccom-
mandassero al Signore per i meriti di quelle sante uergini, il che
hanno fatto, et le portò Thomasso al collo, et non sentette più
cosa alcuna. Philippo le portò dentro suo gibbone, et quella fan-
tasia non uenne al solito sopra la coperta et sua uestimenta, ma
sopra il capizale et capo. Hora le porta al collo, et non sente più
niente. Si sente strepito in una camera, come ho sentito d' uno:
io andarò dormir lì, per prouare che sia
De M.** Gurrea hoggi per mia indiscretione, credendo troppo
facilmente a quello eh' allhora haueuo sentito, scrissi alla R. V. io,
che il medico hauea dato dimonstratione di prohibirli la schola;
ma doppo, parlando ad esso medico, m' ha ditto essere di bisogno
per qualche tempo solamente. Altra uolta saremo più acorti.
' De his videantur Manareus, l. c , pag. 14Ò-149; Polanco, t.
pag. 93, n. 241.
510 Epistolae MiXTAE— 922
Hora è caschato in febre Biasio Augubino. Lucas ua per casa,
benché fiaccho.
Tutti uenerdi qua et sabbatho quasi mengiano matina et sera,
o almeno una uolta, sardelle salate; et benché dua solamente per
huomo se diano, dubito però non faccia danno a nostri fratelli.
Fatte altro, dirà V. P. Voluntieri lo faressimo, ma non cé il modo.
La strettezza, per dire la uerità, é troppo grande. Anchora siamo
da 20 senza pagliarizi et capezali, et li letti però non hanno che
15 libre di lana et scarzamente. Portano alcuni sottane de stade,
et calze di tela, et non pottiamo altro: le promesse non manchano,
ma solamente li fatti. Si monsignor ' fosse qua, meglio sarebbe
molto; suo fratello non è per gouernare religiosi, sed patienza. Si
hauessi uoluto consentire, mengiaressimo spesse uolte buffalo
(già ne mengiassimo un giorno tutti dua pasti), et più uolte porco.
Mi fa male di scriuere questo, ma conuienne dare auiso alla
R. P. V. del tutto, massime doue essere può la causa d' infer-
mità; pare però sia buono aspettare insin' a tanto uengha M. Pul-
ulo % il quale molto potrà agiutarci in questa materia, come in
altra.
Alle lettere di V. R. P. responderò per le prime con la gratia
del Signore, perché non ho hauto tempo anchora di ben essami-
narle. Non hauendo altro per adesso, priego nostro Signore dia
sua santissima gratia alla R. P. V. Di Loreto adi 7 di Janaio 1555.
Di V. R. P. indegnissimo in X.° seruitore,
Oliuerio Manareo.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X.*' Padre, il P. M.'' Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, in Roma.
Alia marni: R.ta alH 13 del medesimo.
• Gaspar de Doctis, Laureti gubernator . Huic quidem gratus fuerat no-
strorum adventus, qui initio valde lauretanis canonicis, paucis exceptis,
displicuerat.
* Fulvius Androtius, vir clarissimus, canonicus lauretanus, I. V. doctor,
de quo multa apud Manareum et PoLANCO, t. v et vi.
14 JANUARII 1555
5"
993
LEONARDOS KESSEL
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
COLONIA 14 JANUARII I555 *.
Antistes et superiores coloniensium prohibent, ne haeresi infecti conciona-
tores verba ad populum faciant. — Haeretici, ira incensi, tumultum exci-
tant, et concionatorem catholicum, ab episcopo missum, lapidibus fugant
e tempio. — Noviomagum Kesselius venit. —Accurata et distincta narra-
tio eorum, quae heic ipsi acciderunt. — Theresia van den Berg aedes So-
cietà ti vult dare. — Acerrime a suo fratre impeditur: vincit illa tamen. —
Graviter aegrotat, et sanctissime moritur. — Kesselius ex urbe ejicitur.
t
Jhs.
Gratia et pax X.i domini nobiscum. Amen. Rde. in X.** Pa-
ter. Profectionem meam secundam ad nouiomagenses scripturus
^d P. V., quaedam de nostra Colonia praemittere volui; supe-
riores enim coloniensium, zelo Domini accensi in aduersarios ve-
ritatis fidei, prohibuerunt, ne infecti concionatores magis concio-
nentur; quare infectus populus, male contentus, tumultum exci-
tauit, et concionatorem vnum catholicum , missum ab episcopo *
' Ex autographo in voi. Liti. Quadrim. 1555, duplici folio, n. 83,
prius 3i3, 314, — Usus est hac epist. Polanco, t. v, pag. 276, n. 761 et
seqq. Aliqua etiam in ea descripta attingit ipse Kesselius in alia epistola,
quam eodem die Ignatio dedit, Litt. Quadr., t. iii, pag. 250, 251. — Prae-
sentes vero litteras non sine fructu conferes cum narratione Reiffenbergii,
Hist. Soc. Jes. ad Rhenum infer'ioyem, lib. 11, cap. 8, ut, quantum a Kes-
seliana distet, cognoscas.
- Archiepiscopus coloniensis erat saepe nominatus Adolphus III von
Schauenburg, comes et elector imperii. Hunc laudant Pallavicino-Zacca-
ria, Istoria del Concilio di Trento, t. iv, pag. 19: «Adolfo dei Conti de
Scavemburg, Tedesco, Canonico di Colonia e Magonza, e Coadjutore della
Prepositura di Liegi ai 27 di Agosto del 1536, ed ai 25 di Gennaro del 1547
Arcivescovo. Celebrò la prima Messa presente Carlo V, Imperatore, Ferdi-
nando, Re de' Romani, ed altri Principi, nell' anno 1548, come anche tenne
un Concilio Provinciale nell' anno 1549. Morì con gran lode ai 20 de Settem-
bre del 1556». Tridentino concilio affuit. Ei in coloniensi sede Antonius von
Schauenburg successit (1556-1558). — Cf. Epist. Mixtae, t. lil, pag. 126,
23l, 277.
512 Epístolas Mixtae— 928
ad predicandum Dei verbum, fugarunt e templo lapidibus, et aliis
malis, non sine magno vitae suae periculo; et, nisi cuiusdam ciuis
domum intrasset, in plateis occidissent tanta est hic quorumdara
peruersitas.
Nos hicpacifice manemus: solito more confessionibus audien-
dis occupatus fui. Ante vigiliam diui Thomae appostoli Nouio-
magum profectus sum; cumque ibi essem, et in vigilia natalis
Domini, celebrandi gratia, mane templum intrarem, tantus populi
concursus factus est, vt, missa finita, templum egredi non licue-
rit, cupientes omnes nobis confiteri, quorum confessiones audire
incepi per totum diem illum, et per noctem, et diem natalis Do-
miqi, et diebus sequentibus, non sine multorum consolatione in
Domino; quantoque diutius Nouiomagi manebam, tanto magis
numerus augebatur; qui omnes vitam statuerunt ordinare in me-
lius.
Matertera M. Theodorici Canisii quae Societati domos et
locum dat, ipso die natalis Domini in domo hospitis mei, M. Tho-
mae Buiiss (qui decani vices gerit) infirmari grauiter coepit.
Altera natalis Domini, vt suum firmaret propositum, fecitvocari
duos scabinos in quorum presentía, cum testibus ad hoc de-
putatis, domos et locum daret M. Theodorico Canisio ad vsum
Societatis, sic enim videbatur amicis expediré, propter alia incon-
uenientia; sed scabini noluerunt venire, timentes magis indi-
gnationem hominis, quam Dei omnipotentis. Virginis frater *
' De his egimus in Polanco, t. v, pag. 276, n. 761. Vide locum et
subjectas annotationes.
- Piissima haec virgo, piena annis et meritis, appellatur cum aliqua du-
bitatione a Braunsberger, Bti. Canisii Epistulae et acta^ t. 1, pag. 761,
Theresia van den Berg. A Kesselio, qui illius nomen tacet, dicitur «virgo...
sexagenaria», Litt. Quadr., t. iii, pag. 189 et 251. — De Theodorico Cani-
sio, qui Bti. Petri frater ex patre erat, supra diximus.
^ ((Altera die ab alio canonico, M. Thoma Buiis, vocor, qui ex seniori-
bus est, et probae admodum vitae, in cuius aèdibus muitos congregatos
inueni, qui me summa humanitate receperunt». Kessel Ignatio, Colonia 3o
Novembris 1554. Litt. Quadr., t. iii, pag. 189.
* Scahini dicebantur judicum assessores vel judices urbani. In veterum
litteris interdum cnm juratis confunduntur, interdum ab iis distinguuntur.
Du Canoe, Glossarinm.
^ Wichmannus van den Berg. Vide sis Polanco, t. v, pag. 278, n. 763
14 JANUARII 1555 5l3
vnus est ex senatoribus, qui sorori suae in hoc negotio multum
ac diu contrarias fuit, a quo et virgo multa passa est. Iste frater
totum consilium et superiores informauerat, ne vmquam permit-
terent vt sua soror, ista Societati daret, eodemque die vesperi,
plenus indignatione, et vino obrutus, ad aedes hospitis mei venit,
tragediam non modicam excitando, nuUaque vtens ratione, voluit
me inuadere, inter cetera dicens, se malie perdere suum caput,
quam quod Societas locum illum haberet. Tandem ab aliis re-
tractus, sic indignabundus recessit. Altera die virgo amicorum
Consilio promittit fratri 4 centum áureos, vt frater contentari ve-
lit; sed frater audire noluit. Tandem virgo promittit ei 8 centum
áureos, qua promissione contentus factus est, et misit ipse frater,
altera innocentium duos scabinos, in quorum praesentia et co-
ram testibus virgo dedit domos cum loco M. Theodorico Canisio
ad vsum Societatis Jesu. Sic enim videbatur amicis expediré, et
quicquid sic Nouiomagi firmatur, perpetuo robore firmatum ma-
net. Qui bus sic peractis, paratur pecuniae pars media, danda
absolutis literis huius dationis ac confirmationis; alteram partem
pecuniarum post mortem virginis, ante diuisionem bonorum eius
haberet. Haec audientes religiosi, quod Societas Nouiomagi do-
mum haberet, supplicationibus ac aliis modis informarunt de nouo
superiores ciuitatis, multa mentientes et dicentes: Si Societatem
hic admittant, ipsos velie exire, factaque est tempestas haec 2.*
maior prima. Virgo in dies magis debilitatur. Rogant amici So-
cietatis, quorum magnus est numerus, vt apud eos maneam do-
ñee literae paratae sint, vt testimonium huius donationis conferre
valeam. Rogat et virgo vt ei in extremis necessitatibus suis adesse
velim, quae in sua infirmitate mirum in modum a Domino con-
solata fuit, dicens: In vita mea nunquam tantum gaudii cordis
mei sensi, nec vmquam tam leto fui spiritu, sicut modo, addens
et illud: Sed timeo quod digna non sim meis oculis videre vitam
ac modum agendi Societatis Jesu, sed quod cum Moyse contentari
et seqq., ubi plura ad hunc locum spectantia aiferuntur; neque enim vacat
iterum repetere, quae ibi dieta jam fuere.
' Nimirum die festo sanctorum Innocentium, 28 Decembris. Poi.ANCO,
t. V, pag. 278, n. 763.
EpiSTOLAE MlXTAE, TOM. IV. 33
514 Epistolae Mixtae— 923
debeam, a longe solum eam videndo Aliquando in maximis do-
loribus tanto abundabat gaudio, vt omnes, qui eius curam habe-
bant, mirarentur ac in Domino recrearentur, omnes a mundi va-
nitate dehortando, et ad X.i seruitium exortando, magno cum
fructu.
In octaua sancti Joannis appostoli et euangelìstae nuncius
mittitur a superioribus ciuitatis, qui mihi indicaret me deoere ci-
uitate exire; sed non inuenit me; inuitatus enim eram a quodam
nobili, qui imperatoris locum Nouiomagi tenet, qui de Societate
bene sentii; et ad alios plures vocatus, iniquos de nostra Socie-
tate informaui. Altera die, quum extrema vnctio virgini danda
erat, iterum mittitur nuncius, sed non loquebar ei, sic enim
consulebant amici. Postquam virgo iam extremam vnctionem de-
uote accepisset, locuta est dicens: Optime iam in Domino contenta
et consolata sum, licet meus frater rationibus et mea infirmitate
moueri non potuerit; spero quod mea morte commouebitur cor
eius, et sicut fuit aduersarius, quod ita fiet patronus ac defensor
Societatis, commendans se vnice orationibus totius Societatis.
Haec fuerunt vitima verba, quae ab ea audiui. Deinde diebus qua-
tuor continuis non loquendo, agonisare coepit, ita vt omnibus
esset exemplo. Plurimi eam visitabant, famaque spargitur per to-
tam ciuitatem, quomodo, ex tribulationibus et angustiis a fratre
sibi factis, moriatur virgo. 4.*^ die, qui erat 3.* feria post epipha-
niam Domini, finito sacro, acceptaque absolutione, virgo migrauit
ad Dominum. 4.* feria sepelitur in tempio fratrum minorum
magna cum populi frequentia ac deuotione, erat enim ex primis
ciuitatis, viuumque exemplar omnibus patientiae atque perseue-
rantiae in bono vsque in finem.
Eodem die , amicorum Consilio , cum amicis plurimis , cum
hospite meo, cum praeposito et scholastico eiusdem capituli, et
cum aliis nobifibus et amicis multis, ad domum consulum vado,
ibi enim totum consilium me expectabat, in quorum presentía sic
loqui incipio: Intellexi superiores huius ciuitatis misisse ad me
iiuncium, qui mihi diceret vestro nomine, me debere ciuitate
* Deuter. xxxii, 52.
14 JANÜARII 1555 515
■exire. Non dubito, si superiores de omnibus bene informati essent,
facile mutarent sententiam; quare cuperemus scire rationes, quae
superiores mouerunt, vt tale mandatum mihi facerent. Presen-
tauimus quoque bullas, vt viderent Societatem confirmatam et
approbatam a sede apostolica, sed eas noluerunt videre, sed le-
gerunt causas, quas contra me habebant, quarum prima erat,
quod sub vesperam ciuitatem clam intrassem. 2.* erat, quod fe-
cissem conuenticula. 3.*, quod excitassem commotionem et tu-
multum in ciuitate. 4.*, quod haberent satis muitos spirituales,
et concionatores et doctores. 5.*, quod haberent satis multa mo-
nasteria, religiosos et pauperes. 6.*, quod aliquibus administras-
sem venerabile corpus Domini in ecclesia. Tandem ad ea respon-
deré incepi, et ostendere tres primas rationes esse falsas, et ad
reliqua; sed nihil juuabat, nec quae dicebam credebant, sicque
concludunt: Nec me, nec aliquem Societatis Nouiomagi habita-
turum, meque debere ciuitate exire ante diem dominicam.
Cum viderem nos niliil proficere, reliquimus eos et abiuimus.
Condolebam amicis omnibus, quod eorum bono desiderio hac vice
frustrati essent. Superiores religiosorum et pars maior superio-
rum ciuitatis, qui hac secta lutriana multum infecti sunt nullo
modo Societatem ferre possunt. Reuertor Coloniam. Quomodo
sese omnia post meum abitum Nouiomagi habuerunt, breui re-
cipiam. Communitas bene erga Societatem affecta est, quare bene
adhuc speramus in Domino de nouiomagensibus. Si P. V. placet
vt aliquando reuertar, et unumquemque in particulari adhuc me-
lius informem, faciam libenter. Magnam nobis charitatem osten-
derunt amici nouiomagenses: jam Societati parant calicem ex
argento, quem et deaurabunt; parant et duas pullas et pacem ex
argento. Virgo óptima sua vestimenta reliquit pro casula; pa-
rantur omnia, quae ad officium missae, et ad altaris ornatum
pertinent. Si de istis in particulari agendum esset, vno folio non
absoluerem: parati sunt amici omnes in omnibus Societati ^ pro-
uidere. Quos omnes vna mecum commendo P. V. et Rdorum.
' "Qui fere lutherana haeresi infecti erant». Polanco, /. e, pag. 280,
n. 767.
* Ms. Societatem.
5i6 Epistolae MiXTAE-924
Patrum ac fratrum orationibus. M. Thomas Buijss, hospes meus,,
et amici omnes vnice se commendant P. V. Bene valeat P. V. in
X.'' 14 Januarii 1555. P. V. seruus indignus,
Leonardus Kessel.
Inscriptio: Rdo. in X.° Patri, M. Ignatio a Loyola, praeposito
generali Societatis Jesu. Romae.
Alia marni: Rdo. P. M. Canisio, dopo che harà uisto questa
lettera V, R., ci la rimanderà qua, perchè non ce nè copia '.
Et alia: 1555. Colonia. Di M. Leonardo Kessel, 14 di Gen-
naro: riceuuta alli 8 di Marzo.
ANDREAS GONZALEZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ABULA 15 JANUARII I555
P. Ferdinandus Alvarez Abulam venit. — Operam in juvandis proximis bene
collocai: fructus ex labore perceptus. — Studium civium, et maxime-
episcopi, in Societatem. — De insigni quodam candidato. — Numerus so-
ciorum.
t
Jhs.
Muy Rdo. en X.° Padre nuestro. La gracia del Spiritu santo
sea siempre en continuo fauor de V. P. Amén. Nuestro P. Her-
nándáluarez ' vino á esta ciudad víspera de todos santos , y me
dijo escriuiese á V. P. de todo lo que el Señor a sido seruido ha
zer en esta ciudad. Y quanto á lo primero, nuestro Padre hizo las
uisitas que le paresció conuenir; a hallado en todos tanto amor y
' Cum has Kesselii litteras perlegisset Canisius, gravissimam scripsit-
epistolam Wichmanno van den Berg, consuli noviomagensi, quam habes
apud Braunsberger, c, pag. 540-544, qui rem opportunis annotationibus,
more suo, illustrat. Stus. Ignatius etiam ad senatum noviomagensem litte-
ras dedit, quae inveniuntur in ejus Cartas, t. v, pag. 365 et l33. Sed in his
postremis, cum Noviomagum Ignatius Kesselium 22 Martii 1555 mittat, pru-
denter nihil de iis, quae buie acciderunt, dicit.
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 88, prius 448,
' P. Ferdinandus Alvarez del Aguila, cujus saepe mentionem fecimus^
Vide epist. sequentem.
15 JANUARII 1555
uoluntad, que era para alabar al Señor. Y entre otras cosas que
adelante diré, esta paresçe que nuestro Señor quiso por su mise-
ricordia hazer, que vino á este collegio el señor deán de la igle-
sia mayor de parte de los señores de la iglesia, diciendo cómo te-
nían determinado dar á esta casa su parte de los casos que les ca-
bía, que serían, según diçe nuestro Padre, como seiçientos du-
cados, que es buena limosna para esta çiudad ; y el masiscuela
dijo á otro señor de la iglesia, que no esperaua sino á cobrar
ciertos dineros que le deuíam, para que luego se diese tras esta
obra.
Demás desto, una señora de esta ciudad se mouió á dar una
reliquia á esta casa, que es un pedaço bueno de una cabeça de
las onze mili uírgines, para la qual nuestro Padre hiço un relica-
rio muy bueno, que es un bulto de imagen, y en la concauidad
de la cabeça, está la reliquia; y está junto á la custodia del sanc-
tíssimo sacramento con mucha ueneraçión, dorado el uulto, como
una ymagen de uirgen. Estando aquí nuestro Padre, enuiudó
una señora principal, la qual a quedado mu}' aficionada á esta
casa, y nos dió dos frontales, que no tenemos otros mejores,
guarnecidos con tafetán y raso amarillo, y de carmesí pelo colo-
rado, todos con sus fluecos de seda; y creemos tanbién nos dará
un cáliz de plata, porque es persona que todo lo puede hazer.
Demás de tener sabido nuestro P. Hernándáluarez que el se-
ñor obispo de Avilla ' se a ofrescido á nuestro Padre prouinçial
de hazer por esta casa, su prouisor uiene aquí, y un sobrino del
• «Didacus de Alaba Esquive!, Victoriensis, Salmanticae in collegio
majori Ovetensi data Juri diligenter opera, inter senatores hinc non unius
praetorii allectus, postremo Granatensi curiae praeficitur. Jam saecularibus
veluti exhaustis, episcopus deligitur Asturicensis, quem locum gerens, Tri-
dentinae synodi quintae usque ad nonam sessionibus interfuit. Inde Abu-
lensem ecclesiam anno MDXLViil., quacum praetorii Granatensis praefectu-
ram administravit, ac denique Cordubensem obtinuit. Extare fecit in publi-
cum bene doctum opus: De Conciliis universalibus, ac de his, qiiae ad Re-
ligionis et Reipiiblicae CJtristianae reformationem instituenda videntur,
Granatae 1582, in folio, et forsan alibi... Decessit e vivis xvi kalendas
Aprilis anno MDLXli, jacetque in patria ad D. Petri paroeciale templum.»
Nic. Antonio, Bihliotheca nova, t. i, pag. 265. Vide Bravo, Obispos de
•Córdoba, t. 11, pag. 464 et seqq.
5i8 Epistolae Mixtae — 924
señor obispo, á tratar çiertos negoçios con nuestro Padre. Como
esperan á S. S.ia , speramos en el Señor se a mucho de remediar
esta obra, porque tienen grandes deseos de ver esto con algún
buen fundamento.
Vn Padre beneficiado de señor san Pedro, de edad de cin-
cuenta años, antes más que menos, a sido nuestro Señor seruido
de mouer en esta ciudad para la Compañía, el qual, después que
aquí uino nuestro Padre , se partió para Plasencia á hablar á
nuestro P. Francisco, y hizo allá parte de los exerçiçios, y nues-
tro Padre le admitió. Ase de ir á Plasencia de aquí á quinçe días,
poco más ó menos, porque uino á disponer de su hacienda ó be-
neficio, y á poner en cobro una hermana enferma que tenía y
tiene. Creemos será harta moçión en la ciudad, por ser hombre
anciano, y presidente de çierta clereçía que aquí ai, y por ser be-
neficiado de señor sant Pedro desta çiudad, que es de las princi-
pales yglesias de Avilla \
Estando nuestro Padre en esta casa después que uino, una
muger casada y honrrada desta ciudad andana con grandíssimos
trabajos y tentaçiones, de tal manera, que si nuestro Señor no la
tuuiera, creo uviera muchas vezes hecho mal recaudo de sí. Fué
nuestro Señor seruido, que, después de auer buscádola los me-
dios que pudieron, y no aprobechándole nada, vino á esta casa,
y habló con nuestro Padre, y confessóse con él casi generalmen-
te, y vino nuestro Señor á quitalla las tinieblas, que tanto tiempo
auía que traía, y quedó con tan grandísimo consuelo y alegría,
que es para bendecir á nuestro Señor, y se confiesa agora á me-
nudo; de lo qual en la ciudad alaban á nuestro Señor, viendo lo
que el Señor se a dignado hazer con esta muger.
Ultra desto una señora, la más principal de Áuilla, tiene un
nieto, que es m-ayorazgo de catorçe mili ducados de renta, se-
* «No vacilamos en colocar la primera de las ocho que existen... la
iglesia de San Pedro, Apóstol... Ha sido... la cabeza del Arciprestazgo, á
que dió nombre por gran espacio de tiempo: su cura rector es el presidente
del Cabildo parroquial, compuesto del clero de todas las feligresías de la Ciu-
dad: tiene asiento alto de honor en el coro de la Catedral, vistiendo la capa
coral de sus prebendados...» Carramolino, Historia de Avila, t. i>.
pag. 477.
15 JANUARII 1555
gún e 03^do, el qual vino juntamente con su agüela á nuestra
yglesia con una enfermedad de tristeça que tenía, el qual será de
edad de doçe años, y decía antes que uiniese, que tenía grande
sperança que, en uiniendo acá, auía de estar bueno. Díjole nues-
tro Padre una misa, y después nos dijeron que estaua bueno y
alegre.
Nuestro Padre, después que aquí uino, a labrado en la casa
un portal para recevimiento de los que uienen de fuera, y otro
portal grande y tres çeldas, por manera que la casa estaua de an-
tes muy abierta y desabrigada, y agora, bendito nuestro Señor,
está con clausura y recoxida, y tiene aposentos, y todo lo que es
menester, hasta que el Señor sea seruido que se empieçe lo nue-
uo, lo qual con el fauor del Señor cree se empeçará presto, por-
que nuestro Padre anda aliñando cómo se trayan treinta carros
de madera, que la çiudad a mandado para la obra.
No sé si sabe V. P. cómo se a puesto en nuestra yglesia el
santísimo sacramento. Ay muchas comuniones y confesiones, así
de hombres como mugeres, y muy pocos son los días que no ai
comuniones. Estamos en esta casa nuestro P. Hernándáluarez, y
yo, que me llamo el P. Gonçález y el H. Ramírez, y el H. Ser-
rano, y un hermanito, que se dize Juan Todos, gloria á nues-
tro Señor, estamos buenos y aceptos en esta ciudad.
' Socius hic, cui nomen Andreas, haud multo post in aethiopicam mis-
sionem destinatus fuit. Scimus id ex Polanco, t. v, pag. 545, n. 1492: «Ad
missionem Aethiopiae tres misit P. Franciscus [Borgia], juxta P. Ignatii
praescriptum: unus eorum erat Pater, cognomine Gonzalez, qui Abulae re-
sidebat; secundus Pater, cognomine Cuenca [Hieronymus], Methymna ad
hanc missionem profectus; tertius, Alphonsus Lopez, Compiuto missus, et
in Portugallia ad sacerdotium promovendus.» Gonzalez vero, qui navi Con-
ceptionis cum Alph. Lopez vehebatur, et ejus sociorum caput erat, naufra-
gium fecit, et in deserta insula cum suis sociis mortem oppetiit, ut alibi di-
citur. Vide Polanxo, t. v, pag. 646, n. 1773, t. vi, pag. 618, 778, 838;
Alcazar, Chronohist. apud Cartas de San Ignacio, t. \., pag. 464-472:
Triste suceso de la nao Concepción .
* Joannes Garcia.— Hujus fratris cognomen tradit Valdivia, Colegios
de Castilla, t. i, foi. 241, ubi initia collegii abulensis describuntur, ex quo
libet haec excerpere: «Volvió otra vez á Avila el P. Hernando Alvarez dei
Aguila con nombre y título de Rector I." de este Colegio, el año de 1555:
trajo en su compañía al P. Juan de Prádanos, que le ayudó muy bien, y fué
520
Epistolar Mixtae— 924
Nuestro Padre a predicado á los presos de la cárcel el aduien-
to, y en nuestra casa el día de año nuevo, y las fiestas en la tarde
se dice la doctrina, y haze nuestro Padre dos pláticas, una antes
de la doctrina y otra después. Nuestro Señor sea seruido con
todo. Amén.
De acá otra cosa no se ofresce que hazer saber á V. P., sino
que Jhu. X.°, nuestro señor, conserue á V. P. en su sanctíssimo
amor y gracia, amén; y en las oraçiones de nuestros muy charís-
simos en X.° Padres y hermanos nos encomendamos todos, y su-
plico á V. P. alguna cosita ofrezca V. P. por mí en particular al
señor Jhs. De Auilla 15 de Enero de 1555 años. Indigno sieruo
de V. P.,
f GONCALEZ. f
t
Inscviptio: Jhs. Al muy Rdo. en X.° Padre nuestro , el
P. M.° Ignaçio, prepósito general de la Compañía de Jhs., en
Roma, f . Alia mauii: R.ta alli 8 di Giugno.
siempre muy gran operario; y recibió en la Compañía por Hermano coadju-
tor al Hermano Juan García, que era uno de los niños de la doctrina, que se
había criado en San Millán... Iban creciendo las limosnas para el sustento y
reparos del Colegio, al paso que crecía el ejercicio de nuestros ministerios.
El que acrecentó más lo temporal, fué el Maestrescuela, D. Alonso de He-
nao, que hizo voto de dar cada día de limosna al Colegio dos reales y medio,
y lo cumplió toda su vida, y á la sacristía dió un cáliz de plata y una cajita
para el Santísimo Sacramento, y acomodónos un Altar. El Señor Obispo,
D. Diego de Alava Esquivel, nos hizo otra más gruesa limosna para el edi-
ficio de la casa, que se comenzó á hacer, que aplicó seiscientos ducados de
los casos que tenía reservados en su Obispado de Avila; que en aquel tiem-
po no se concedía la Bula de la Cruzada, que ahora concede su Santidad, y
los Obispos hacían una manera de buletos, los cuales se tomaban, dando
cierta limosna para ellos.» Quod autem hoc loco Valdivia asserit, venisse
nempe Joannem de Pradanos cum P. Ferdinando Alvarez, minus accurate
dictum videtur, tum quia, si hoc ita esset, illum inter abulenses Íncolas Pa-
ter Gonzalez recensuisset, tum quia ex Polanco, t. v, pag. 410, n. I099,
et pag. 442, n . 1 189 conjicimus Patrem Pradanos sub finem aestatis Abulam,
futurum rectorem, fuisse missum, cum Pater Alvarez Burgos iterum revo-
catus fuit.
15 JANUARII 1555
5-1
9^5
FERDINANDUS ALVAREZ DEL AGUILA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ABULA 15 JANUARII I555 *.
Negligentiam suam in scribendo accusat. — Spes bona de abulensi collegio.
— De suo sacerdotio, collegio applicando,
t
Jhs
Muy Rdo. en Xpo. Padre nuestro. Grada et pax X.i, etc. Ante
todas cosas pido á V. P. perdón y penitencia de mi descuydo en
no aver cumplido la obediençia de aver escrito ó hazer escrevir
cada mes; y aunque lo tenía encargado al P. Gonçález ély yo
nos emos descuydado. No quiero dar excusaçiones, sino en todo
remitirme á la clemençia y justicia ' de V. P. Y porque el P. Gon-
çález escrive largo del suceso desta casa y colesio, no quiero ser
prolixo en esta. Sólo pido á V. P., que, pues la suma magestad di-
uina se a dignado tomarme por ynstrumento en esta çiubdad para
introducción * y prinçipio deste colesio, V. P. le suplique me dé
su gracia, virtud y discreçión para que yo le açierte á servir como
él quiere, y yo puedo servirle. Hasta aora siempre el Señor se
a mostrado muy fauorable en todo, y creo, según los prinçipios
y la puerta que el Señor abre en esta çiubdad, se a de servir mu-
cho su diuina magestat, y toda esta ciubdad y obispado se a mu-
cho tanbién de aprovechar. Qui dedit incipere, ipse et perficiat ^
y dé á V. P. la vida y salud in vtroque homine, que todos sus
hijos le deseamos in Domino.
Yo e enbiado por dos vías los poderes de los préstamos que
tengo en mi cabeça, por la vía de nuestro Padre provinçial aurá
más de vn año, y nuestro Padre, el M.° Nadal, los llevó tanbién.
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 89, prius 449.
* Vide epist. superiorem et 877.
^ Ms. justia.
* Ms. yndrodiicion.
^ Ad Philip, ii, i3.
522 Epistolar Mixtae— 926
V. P. mande hazer en ello lo que se pueda y deva hazer. Nues-
tro P. Francisco me avisó y mandó los enbiase: él creo, según
me escrivió, lo escriviría á V. P., y por tanto çeso, y en todo me
remitto á la sancta prudençia y discreçión de V. P. '.
Al P. M.° Juan de Polanco no escrivo, pues esta tanbién la
a de ver, en cujas oraçiones y sanctos sacrifiçios me encomiendo.
Y la carta que su R.cia me escrivió sobre lo de Burgos, yo la re-
çibí en Ávila, donde nuestro P. Francisco me mandó venir.
El Señor rija á V. P. en todo, y le dé siempre á sentir su
sancta voluntad. De Ávila 15 de Henero de 1555. De V. P. hija
mínimo y siervo en el Señor nuestro ,
Hernándálvarez f .
Inscriptio: f Al muy Rdo. en Xpo. Padre nuestro, el P. M.*^
Ygnaçio, prepósito general de la Compañía de Jesús, en Roma.
Alia manu: RM alli 8 di Giugno.
EMMANUEL LOPES
PATRI JOANNI DE POLANCO
COMPLUTO 18 JANUARII I555
De sacerdotiis, sive ecclesiasticis beneficiis, Hieronymi de Vibero, collegiis
scholasticorum adjudicandis.
t
Jhs.
Muy Rdo. en Christo Padre. Pax Christi, etc. Agora me
acaba de llamar el señor don Hierónymo % y me ha dado parte de
cómo, hablando con el P. M.** Mancio * sy podía lícitamente y
con buena consciência consentir simplemente la vnión de sus be-
neficios á algún colegio, con confiança que el colegio le respon-
* De sacerdotio Patris Alvarez in favorem nascentis collegii confe-
rendo, agit Polanco, t. iii, pag. 366, n. 804 et t. v, pag. 443. n. 1190; in
quo postremo loco scribit: «Curabatur interim ut beneficia quaedam Simpli-
cia ipsius Ferdinandi Alvarez, ad initium dotationis ejus Collegii, auctori-
tate apostolica unirentur.»
2 Ex autographo in voi. F, unico folio, n. 66, prius SyS.
^ Hieronymus de Vibero.
" P. Fr. Paschalis Mancio, O. P.
i8 Januarii 1555
dería con los fructos, corno sy los vuiera reseruado; y que le auía
respondido, que, no solamente lo podía hazer, pero que era muy
buena obra que hazía, en escusar la costa al tal colegio. Y assy
él ha determinado de hazer esto con vn préstamo que tiene offre-
çido, para que se vnan al colegio de sant Gregorio de Vallado -
lid y lo mesmo quiere hazer con la Compañía, por fiarse della
y no hazerle tanta costa. Es menester que Miguel de Paz venga
también en esto, y se fíe de la Compañía, por el regresso simple
que tiene á los beneficios del señor don Hierónymo. El cardenal
de Santiago " es el que a de acabar con Miguel de Paz que se fíe
del colegio de sant Gregorio, y el mesmo podría acabarlo que se
fiase de la Compañía, para que esta buena obra se le haga. Para
este effecto escriue el señor don Hierónymo al P. Francisco. Es-
criua su R.cia al Rmo. de Santiago, y enbiará también con bre-
uedad poder para que se effectúe luego este negocio , que él lo
desea ya ver hecho. V. R. con la sólita charidad tendrá cuydado
de lo que para esto será menester, y Jesús sea en nuestras almas.
De Alcalá y de Enero 18 de 1555. De V. R. mínimo hijo,
Emanuel.
' (iFundó este insigne colegio D. Fr. Alonso de Burgos, obispo de Fa-
lencia... Siendo confesor de la reina católica, Doña Isabel, dió principio á su
construcción en el año 1488... y le concluyó en el de 1496, expresando en
la escritura de erección que fundaba un colegio de pobres escolares religio-
sos con la advocación de San Gregorio, uno de los más santos doctores de
la Iglesia... Habían de admitirse solamente veinte colegiales, y doce cape-
llanes clérigos para el servicio de la capilla. En el año de 1502, el cardenal
Fr. Diego Deza consiguió la correspondiente bula del papa Alejandro VI,
para que los doce capellanes se convirtiesen en colegiales. También se or-
denó por el fundador que pudieran ingresar solo en el colegio los religiosos
de la orden de Santo Domingo, procedentes de los conventos de Burgos y
Valladolid .., Córdoba, Cuenca y Falencia..., y que de los demás conventos
de España de la expresada Orden no se había de admitir más que un cole-
gial. Reconocido Fr. Alonso á los favores que le dispensaban los Reyes Ca-
tólicos, ofreció el patronato de esta fundación á la reina Doña Isabel y sus
sucesores, quien la aceptó desde luego... (18 de Diciembre de 1495)... Este
colegio adquirió en el siglo xvi una grande celebridad por los eminentes y
sabios escritores que en él se formaron...» Sangrador Vítores, Historia
de... Valladolid, t, ii, pag, 263-2Ò5.
- Fr. Joannes Alvarez de Toledo, O. P., compostellanus archiepiscopus
et cardinalis.
524 Epístolas Mixtae— 927
Inscripiio: ]hs. Al muy Rdo. en Christo Padre, el P. M.** Po-
lanco, de la Compañía de Jesús. Roma. Alia manu: R.ta alli 25
di Maggio.
FRANCISCUS DE ESTRADA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BARCINONE l8 JANUARII I555
Acta in suo itinere, Caesaraugusta Barcinonem versus, attingit. — Sixenense
coenobium lustrat. —Herdam, Ergaviam (Igualada), Montem serratum,
transitjibique concionatur.— Barcinonem ingreditur. — Amicorum studia.
— Domus barcinonensis status ac difficultas.
t
Ihs
Muy Rdo. Padre mio en Xpo. La grada y amor de Jesuxpo.,
Dios y señor nuestro, sea syempre en nuestras ánimas. Esta será
para dar aviso á V. P. de lo que a sucçedido después que partí
de Çaragoça hasta oy, que soy llegado á Barçelona, por la gra-
cia del Señor, bueno. Quando partí de Çaragoça dexé scritto
á V. P. lo que allí avía pasado, y cómo dejaua ya casa tomada
en el sitio mejor de toda Çaragoça, y toda la çiudad con mucha
edificatión, y amor á la Compañía, sin ninguna contraditión El
día que de allí me partí, salieron algunos caballeros y otras per-
sonas conmigo con tanta deuotión, que me acompañaron hasta
çerca de la noche, y después llegué á un monesterio de monjas,
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 93, prius 481, 482.
^ Has Patris Estrada litteras non licuit nobis hactenus reperire. Earum
tamen summa colligi bene potest ex iis, quae narrat Polanco, t. v,
pag. 387, n. 1047, quo auctore, P. Estrada «discesserat tertia die Januarii
Caesaraugusta versus Barchinonam.» Ibid. Cf. etiam t. iv, pag. 373, n. 802
€t t. V, pag. 377, n. 1017, quo postremo loco praesentes litteras Polancus
usurpavit.— Verum suspicamur epistolam, quam Estrada designat, aliam
non esse nisi epistolam Patris Piñas, quae edita est inter Nadal Epist., 1. 1,
pag. 276, quaeque sic exorditur: «El día que se partió nuestro Padre prouin-
cial desta ciudad, me mandó scriuiesse á V. R. , ansí del successo que las
cosas de la Compañía lleuan en esta ciudad, como del stado y ser desta casa
de Çaragoça...»
i8 Januarii 1555
525
el más principal destos reynos, que se llama Syxena donde ay
gran número de señoras principales, á cuya instantia yo pasé
por allí, y me detuue 4 días, en que les hize 4 sermones y diver-
sas pláticas, y traté cosas de sus consçientias, en que se siguió
grande y vni versal consolatión y edificatión en todas. De allí me
partí, y me vino á acompañar vn señor ecclesiàstico, que tenía
vnas retorías por aquellos lugares, y me lleuó á dormir á su casa,
que estaua en el camino. El fructo que de su charidad se siguió,
fué, que dexé concertado que hiziese los exerçitios, y así los
hará esta quaresma; y más, que dexase vno de dos criados que
tenía, y así me lo offresció, y se salió conmigo quatro leguas
acompañándome por el camino, y tratando cosas de su consçien-
tia: y después se partió edificado y consolado. Ese día llegué á
Lérida, donde luego me vinieron muchos señores y estudiantes
á hablar, y pedir me detuuiese allí; mas yo, por llegar presto á
despachar al P. Gesti no me detuue, mas otro día me partí, y
sin poder yo resistir, se salió conmigo vn jurista, hombre muy
' De origine hujusce monasterii multa tradunt scriptores, quos alibi re-
tulimus, Polanco, t. v^, pag. iyy, n. 1017, annot. 2, Quibus adda Ramon
DE Huesca, Teatro histórico de las iglesias del Reyno de Aragon, t. vi,
pag. 2o3 et seqq., ex quo haec pauca desumimus, quae coenobii nobilitatem
commendant: «En el mes de Noviembre del año 1182 sucedió el milagrosa
hallazgo de la prodigiosa imagen de la Santísima Virgen del lugar de Sixe-
na, siendo obispo de Huesca Don Jayme, y estando en esta ciudad los Re-
yes Don Alonso II y Doña Sancha con toda su corte... Era la Reyna...
Princesa de excelentes virtudes; desde luego determinó fundar, en el sitia
donde se halló la santa imagen, un Monasterio de Señoras hospitalarias, que
le diesen perpetuo culto... A principios del año I188, tenía ya la Reina...
concluida la suntuosa fábrica del Monasterio, y prevenidas doce doncellas
de la primera nobleza..., que con su hija, la Infanta Doña Dulce, habían de
ser las primeras piedras vivas de aquel edificio. A mitad de Abril salieron
de Huesca para Sixena el Rey, la Reyna, las trece Vírgenes... y los Prela-
dos y Ricos-hombres, que seguían la corte.» Vide locum. Cf. etiam
Fr. Marco A. Varón, Historia del Real Monasterio de Sixena; Madoz,
Diccionario geográfico... histórico, t. xiv, pag. 395, 396, qui historiam
coenobii paucis complectitur, locumque, ubi situm est, describit: aSijena;
real monast. en la prov. de Huesca, part. jud. de Sariñena, dice, de Lérida,,
sit. en la hondonada ó valle que forma el r. Alcanadre á 3oo pasos N. de su
orilla izq , y á V4 de hora O. de Villanueva.»
- P. Joannes Gesti, Romam mittendus, ut procuratoris omcio fungere-
tur, sicut infra in hac ipsa epistola Estrada scribit.
526
Epístolas Mixtae— 927
honrrado, y me acompañó dos días de camino, en el qual con él
conçerté que hiziese los exerçitios, y le confesé y comulgué, y
se voluió consolado y animado para ordenar toda su vida en
seruitio del Señor. Sábado en la noche llegué á un lugar, que
se dize Igualada, que es del ovispo de Vique, inquisidor de Ça-
ragoça '; y porque el dicho ovispo en Çaragoça me avía pedido,
y yo le avía prometido, de predicar en su ovispado, donde me
tomasse domingo ó fiesta, embié luego á llamar el vicario de
aquel pueblo, y ordené el sermón para la mañana, y así le hize
con harta consolatión de aquellas ánimas, neçessitadas de pasto
spiritual.
De allí nos partimos á Monserrate, donde fuymos con gran
charidad resçebidos, y los monjes insistieron en hazerme dete-
ner y predicar, y así lo vbe de hazer. Fué el sermón con solen-
nidad extraordinaria, porque para él hizieron bajar los hermita-
ños de la montaña, que vn día antes fueron conuidados y llama-
dos ': y los mismos monjes del monesterio vajaron del coro á oyr
el sermón en el altar de nuestra Señora, y vn portero á la puer-
ta, para que los peregrinos y otra gente que entraua no hiziese
roydo; y así con gran silentio y attentión me oyeron hora y me-
' Acisclus Moya de Contreras. Polanco, t. v, pag. 378, n. 1020,
annot. 3. — De eo legimus apud Vergara-Rojas Y Contreras, Historia
del Colegio Viejo de San Bartolomé, t. i, pag 340, 341: «Don Acisclo Moya
de Contreras, Bachiller en Derechos, natural de Pedroche, del Obispado de
Córdoba, fué elegido [Colegial] en 22 de Julio del año 1537. Salió por Inqui-
sidor del Reyno de Aragon, donde estuvo doce años. Después en el año
1554 su Magestad le hizo merced del Obispado de Vique, en la Corona de
Aragon. En el año I53l, quando el Papa Paulo IV congregó de nuevo el
Concilio de Trento, fué allá, de donde fué presentado el año 1563 al Ar-
zobispado de Valencia, que vacó por muerte de el Arzobispo Don Francisco
<ie Navarra. Volvió á España .. concluido el Concilio, visitó la casa de Nues-
tra Señora de Monserrat, donde le dió el mal de la muerte, y quedó se-
pultado . »
- ((Los ermitaños eran religiosos con los tres votos solemnes de cos-
tumbre, y además el cuarto que hacían, de no abandonar jamás esta Monta-
ña. El número de los ermitaños nunca pasó de dieciocho á veinte... ermi-
tas... Los que iban á vivir en alguna ermita, no quedaban libres de la
obediencia al Padre Abad, antes guardaban los mandamientos y preceptos
que él les imponía.» Crusellas, Nueva historia... de... Montserrat,
pag. i36.
i8 Januarii 1555
527
dia: y según refirieron ellos después, con tanta satisfactión,
quanta en su vida avían tenido. Después desto vinieron á mi
aposentólos principales monjes yhermitaños, y tuuimos pláticas
spirituales de gran consolatión Después, rogándome que me
detuuiese allí algunos más días, no lo açepté, por venir á pro-
veer en lo de Barçelona; y así quedaron todos los de aquella casa
muv consolados, y con sperança que tengo de voluer allá: y
dando abundante prouisión para el viático, ninguna cosa quise
resçebir.
Partido de Monserrate, llegué á Barçelona víspera de sant
Antonio, á la tarde, y luego á la mañana los jurados de la çiudad
me embiaron á pedir vn sermón para el día de san Sebastián,
porque iuan allá en proçessión el o vispo % y canónigos, y cón-
sules, con los demás principales. E hallado en esta çiudad mucho
amor y deuotión á mi doctrina: el Señor ordene que sea fructuo-
sa en todos. Hablé ayer al o vispo, y al virrey y á otros seño-
res, en los quales todos hallé mucha beneuolentia. Acompañá-
ronme á estas visitas vn señor ecclesiàstico principal, pauorde de
aquí, y el abbad Doménec * también.
Hallé aquí la yglesia començada, la casa pobre y adeudada,
al P. Queralt emfermo, ya conualesciente, a mossén Luys ^
sano, y á otro hermano nauarro y al P. Gesti, el qual, como
sea proueydo para procurador general de las cosas de Spaña to-
' Cf. Crusellas, /. c, pag. 406, qui recenset aliquot virtute et sa-
pientia praestantes viros, tune in laudato coenobio vitam traducentes.
^ Jacobus Cazador, de quo saepe dictum,
5 Petrus Afán de Ribera et Portocarrero, marchio de Tarifa, postea
etiam dux de Alcala, genitor Bti. Joannis de Ribera, antistitis valentino-
rum. Vide Epist. Mixtae, 1. 11, pag. 39, annot. 2, Polanco, t. iv, pag. 356,
n. 762, annot. 2. — Hic propter quasdam cum barcinonensi civitate contro-
versias, anno superiore «á 9 de Noviembre salió de Barcelona para Perpi-
ñán, llevando consigo la Real Audiencia.» Sed paulo ante quam Estrada
Barcinonem ingrederetur, «á 5 de Enero, por orden del Príncipe, bolvieron
el Virrey y Audiencia á Barcelona.» Feliu de la Pena, Anales de Cata-
luña, ad annum 1555, t. lii, pag. 193.
* Abbas de Vilabertran, Petrus Domenech.
s Patres Joannes Queralt et Ludovicus Cisteró.
Vide Nadal, Epist. t. l, pag. 761, ubi Navarro non patriara notat,
sed cognomen est.
528 Epistolae Mixtae— 927
cantes á la Compañía, spera pasaje para Ytalia, y hasta agora no
le a avido seguro, porque algunos, que se an partido en vergan-
tines, an perescido en la mar; y así speramos que se offresca pa-
saje más seguro, el qual avido, luego se partirá.
El arçediano Camps ' no está aquí, que se a ydo á recoger
á vn su benefiçio, 15 leguas de aquí: y aunque estuuiese presen-
te, no podría ayudar como el P. M.° Polanco scriue, porque está
muy adeudado, y a menester antes ser ayudado; y así no se tie-
ne mucha confiança en él, bien que no se dexará de conseruar
su amor y buena voluntad para quando fuere menester, y así yo
le e scritto, y él á mí, etc.
El abbad Doménech paga sus deudas, y dizen que no puede
por agora nada: conversámonos mucho, y muestra buena vo-
luntad.
El P. Sancta Cruz ^ vino por mi compañero, y á M.° Pi-
ñas ^ dejé en Çaragoça, porque allí era menester, y porque mis.
occupationes no me dexan pasar los studios con él, ni él está
tampoco desoccupado, por causa de las confesiones que oye.
El P. Sancta ^ al presente es ydo á su tierra, que es vna
aldea çerca de aquí, porque su madre está in extremis, y según
me dixo, de su hazienda no puede ayudar á esta casa, porque es
poco, y sus parientes pobres y labradores.
De todo lo que en esta ciudad sucçediere, yo tendré cuydado
de avisar á V. P. Al presente no se offresçe más. De las cosas
de Valentia y Gandía, el P. M.° Baptista *, que tiene el cargo,
avisará; y también de lo de Çaragoça, de aquí adelante, porque
él estará antes de la quaresma allá. Yo entenderé sólo en esto de
Barçelona, y aquí ay tánto que hazer, y tántas neçessidades que
remediar, que basta sólo esto para otro más fuerte que yo.
Los acreedores de mossén Bolet ^ dan priesa porque les pa-
* Dimas Camps, archidiaconus barcinonensis, cujus estepist. 10 Maji>
infra posita. Cf. Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 280; Polanco, t. IV,.
pag. 357, n. 763, annot. 3.
- Joannes Santacruz, de quo vide Epist . Mixtae ^ 1. 11, pag. 537.
' Balthasar Pinas. Cf. Polanco, t. v, pag. 379, n. 1022.
* Joannes Bta. de Barma.
^ Joannes Bolet, mercator barcinonensis, qui jacturam suorum bono-
19 JANUARII 1555 529
guemos lo que en esta nuestra yglesia se a gastado, y en casa
no ay ni para pagar, ni para los Padres se sustentar; pero confío
en el Señor que proveerá para lo vno y para lo otro, ayudándo-
nos V. P. con sus santos sacrifiçios y oraciones, y todos los Pa-
dres desa santa casa y colesio , en cuyas ánimas syempre uiua y
reyne el que uiue y reyna en los siglos de los siglos. Amén. De
Barçelona 18 de Henero 1555. De V. P. mínimo hijo y syeruo
en Xpo.,
f Strada, f
Procuré antes de partirme de Çaragoça, que el conde * scri-
uiese á Ruy Gómez y á V. P.: ay embío á V. P. la copia de su
carta, y piense que con el conde no se puede más; y aun eso,
con soliçitarlo bien.
LUDOVICUS DE COUDRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FLORENTIA I9 JANUARII I555 -.
Mores ac vires sociorum, in collegio florentino versantium, describuntur. —
Rector Coudreto sentii de se demisse.
Ihs
Molto Rdo. in Christo Padre. Questa sarà per dar" auiso par-
ticolare a V. R. P. con le lettere de 4 mesi, delle persone eh'
sono in questo collegio di Firenze, nel quale siamo 15. Il P. M.
Desiderio ' sta al solito assai fiacho del corpo, benché per gratia
rum fecerat, et cum non posset suis creditoribus, quod debebat, solvere, ii
a nostris repetebant sexcentos áureos, quos ille in substructione nostri tem-
pli barcinonensis insumpserat. Polanco, t. v, pag. 386, n. 1045.
• Comes de Melito, Didacus Hurtado de Mendoza.
- Ex autographo in voi. Informationes antiquae, duplici folio, n. 108,
prius 257, 258.
' DeP. Mag. Desiderio aliisque sociis, in florentino collegio versanti-
bus, aliquid supra diximus, epist. 818, pag. 2lo-2l3. Cognomina horum so-
ciorum, eorumque facta parum sunt hucusque nobis cognita, nec multa ad
ipsos spectantia, apud illorum temporum scriptores invenimus, posteritatis
memoriae commendata.
EpiSTOLAE MixTAE, TOM. IV. 34
53o Epistolae Mixtae— 928
dei Signore non amalato. Dello spiritu sta molto bene, et s'es-
sercita in confessare et leggere una lettione di grammatica ad
alcuni fratelli, et non studia altro, se non che sia qualche cosa de
casi de consciência, quando accade. Il P. M. Gio. Battista da
Fermo ' dice esserse trouato indisposto del capo, doppo eh' sta in
Firenze: del resto pare star assai bene del corpo; et dello spirito
anchora, benché qualche uolta pare amico del suo parere, et non
troppo diligente all'obedientia; ma non repugna in cosa^ eh' sia
espressamente ordinatagli. S'occupa in sentir confessioni, et far
un raggionamento spirituale le feste nella nostra chiesia doppo
desinare, et in quello studia; altro non studia per adesso, benché
zoppicha qualch' uolta nel parlar latino, massime recitando qual-
che sententia latina. Ma ha assai auditorio, massime de donne.
Il P. M. Domenico sta bene del corpo et dello spirito, et fala
seconda classe legendo Cicerone et Virgilio: ha cerca 27 scho-
lari. Legge anchora una lettione di greco al fratello M. Lione,
et studia poche uolte nelli casi di conscientia, perch' non ha
tempo.
Il fratello M. Lione ^ sta bene del corpo, bench' qualch' uolta
il catarro gli da fastidio. Sta bene dello spirito, et è molto edifi-
catiuo , et gli uogliono bene gli suoi scholari , cioè della prima
classe, doue legge rhetorica et una oratione di Cicerone, et di più
studia un poco di greco.
M. Paulo sta assai bene del corpo, et dello spirito pare eh'
uadia bene; ma pare molto affettionato et solecito a studiare. Ha
fatto gli suoi noti questo natale. Fa la terza classe, et insegna le
concordantie et Despauterio, et qualch' epistola facile de Ci-
cerone.
M. Marcho faT infima classe, et impara gli primi principi] di
grammatica, per poter più facilmente far' detta classe. Lui sta
bene del corpo et dell'anima; et medesimamente M. Bartholomeo,
todescho il quale studia bene et fa frutto nelle lettere.
* Joannes Bta. Firminius, vocatur a Polanco.
2 Leo Lilius (Giglio), qui Quadrimestres collegii fiorentini Litteras
scribere solebat.
' Bartholomaeus Bedula, helvetius. Polanco, t. v, pag. 98, n. 262.
19 jANUARii 1555 53r
M. Balthasar ' se sente spesse uolte male, o dello stomacho, o
della gamba. Non studia, ma fa qualche uolta la cuccina, perch*
non pare habbi ingegno per imparare: hora se sente un poco in-
disposto dello stomacho. Sta assai bene dello spirito, et ha buona
uolontà.
M. Philippo di Prato sta bene del corpo et dell'anima, et ua
bene, et commincia a ripigliare le lettere con gusto et frutto.
Giacopo, firentino, del corpo è sempre indisposto; dellanima
sta bene, et non studia nulla, ma fa qualche seruiggio per casa.
Wencislaos *, todescho, hora sta bene del corpo; dell'anima ua
assai bene, pur rare uolte un poco difficile all'obedientia. Insin a
hora è stato molto tempo amalato, et però ha poco studiato: hora
studia, et non si può anchora uedere il frutto eh' fa.
Vitale sta bene del corpo, et dello spirito pare ch'uà bene:
studia et fa frutto nelle lettere.
Ludouico da Ferrara spende per la casa, bench' non sia troppo
idoneo a ninno officio, senon a far'oratione. Del corpo non è
troppo sano, dell'anima è dinoto molto, ma non troppo resignato,
et lento a lassar' la propria uolontà et fare la obedientia.
Bartholomeo, piacentino, fa la cucina, et cuse alle uolte. Sta
molto bene del corpo , et dell'anima anchora ua assai bene:
auenga nori sia anchora ben resignato et humile, ma ha buon de-
siderio, et è ben disposto per crescere nell' humilità.
Io quanto al corpo sto assai bene, bench' spesso habbia
qualch' doglia di capo o catarri. Io mi occupo in quello eh'
accade per gli negocij del collegio, in leggere una lettiuncina di
greco a tre scholari; leggo la dottrina Christiana alli scholari gli
sabbati. Hora, per insino alla quaresima, predicho la mattina le
feste nella nostra chiesia , benché pocho auditorio insin adesso
uiene la mattina, benché doi uolte solamente ho predicato doppo
natale. Ho studiato alquanto in uno espositore sopra 1' epistola a
romani, benché poco tempo, perch' per mia negligentia non so
• Balthasar Hostovinus (Hostounsky), qui Ottovinus appellatur a Po-
lanco, t. V, pag. 25, n. 41, ubi occasionem declarat qua Balthasar aliique
bohemi ac germani in Societatem sunt ingressi.
- Wenceslaus Sturmius.
532 Epistolae Mixtae— 929
guadagnare il tempo. Quanto allo spirito, io sono secco come un
legno, et fredo come la giaccia et nel recitare Tofficio et la messa
et neir altre cose, et son distrattissimo, occupata la mente da in-
finiti pensieri uani et nociui, radicato nel proprio amore, et pieno
di superbia, onde me nascono infiniti uicii: et sono molto inepto
a saperme gouernare, non che altri. Per tanto supplico V. R. P.
che quella se degni hauermi compassione , et raccomandarme al
Signore insieme con tutto questo suo collegio, acciò possiamo
far' più frutto per laduenire, che non hauemo per il passato.
Degnisi il Signore augmentare la santa persona di V. R. P.,
li cui piedi humilmente basamo. Di Firenze 19 di Gennaio 1555.
Di V. R. P. suo minimo et figliuolo indegno in X.°,
LUDOUICO DE COUDRETO.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Igna-
cio de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù, in
Roma. Alia manti: R.ta alli 24 del medesimo.
THEODOSIUS, DUX DE BRAGANÇA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VILLAVITIOSA 24 JANUARII I555
Suum fratrem, Theotonium, Ignatio vult enixe commendatum.— Illum exi-
stimat ad orationis otium, quam ad studiorum labores, magis propen-
sum. — Sodales ad excolendum suum oppidum, Villamvitiosam, poscit.
Rmo. Padre. Por huuma carta do senhor embaixador de Por-
tugal soube como hera chegado meu irmão, dom Theotonio %
a esa samta casa, homde V. P. estaa, e follguei muyto de ser asi,
porque espero em nosso Senhor de nese colegio se facer elle tam
docto, como desejo. Peço muj^to a V. P. mande loguo dar hordem
pera que começe seu estudo, e nam aleuante mão dele, ate nam
acabar doubiir a theologia, porque, a mandalo a outra parte, todo
* Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 121, prius 573.
- Alphonsus de Lencastre.
^ Vide quae monuimus ad epist. S70, pag. 379, annot. 5.
24 JANUARII 1555 533
O tempo se lhe gastara em caminhos. E huma cousa digo aqui a
V. P., que eu tenho a meu irmão por de bom spiritu, e amiguo
de nosso Senhor e de toda vertude, mas nam por tam amiguo do
apremder, como imcrinado a oração; e os homeens da sua cali-
dade he neçesareo que tenham muy tas letras, pera fazerem gram-
des seruiços a nosso Senhor. Eu são muy to deuoto dos Padres
da Companhia , porque , çerto , em toda parte lhe fazem muyto
seruiço.
Peço a V. P. me queira mamdar huma comisão sua, pera o
prouimçial deste reino me dar dous Padres da Companhia , pera
os ther nesta vila, e que, quamdo mos elle nam quiser dar, qual-
quer prouimçial, de Castela ou d'Amdaluzia mos mande, porque
desejo fazer aqui huma casa, em que se recolhão ate quatro ou
seis Padres , e cuido que abera disposição pera fazerem muyto
seruiço a Deos: e este recado mamde V. P. dar ao senhor em-
baixador, porque elle mo mamdara
Nosso Senhor a Rma. pessoa de V. P. tenha em sua espicial
garda. De Vila Viçosa xxiiij.° de Janeiro de 1555. Ao que V. P.
mandar,
Ho DUQUE.
Inscriptio: f Ao Rmo. Padre mestre Inácio, geral dos Padres
[da Compajnhia de Jhesu.
* Theodosii litteris rescripsit Ignatius II Aprilis, simulque exemplar
adjunxit litterarum, quas eodem die Borgiae misit, ut illius votis satis fa-
ceret. Cartas de San Ignacio, t. v, pag. 148-151.
534
Epistolae Mixtae— gSo
030
SANCTIUS OCHOA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MONTE REGALI 28 JANUARII I555
Aedes sacrae absolutae et concinnatae. — Brevi in iisdem divina hostia lita-
bitur. — Novus gubernator in demortui locum suffectus. — Pro pietate fo-
venda, indulgentiae sacrae petuntur. — De scholis. —Divini verbi et
Eucharistiae frequens usus. — De episcopo, vicario Montis regalis. —
Incoiar um collegii numerus et exercitationes.
t
t
Jhs. Maria.
Pax Christi, etc. Molto Rdo. in X.** Padre. Per le ultime let-
t[e]re che scrisse a V. R. P., dettimo auiso delli esercitij di questo
collegio di Monreale im particolare, tanto circa li scolari, come
del confessare et legere la dottrina Christiana, et fare altre esor-
tatione; et anchora della chiesa noua, la quale al'hora era circa
al fine, et hora è finita, benché anchora non si ci ha detto messa
per mancamento de alcune cose Presto, penso, che con la gra-
tia del Signore cominziaremo, et habiamo speranza ^ nel Signore
che resulterà in magior gloria de Dio et salute de molte anime,,
perchè la chiesia è molto proporcionata, et in bon sito locata, et
molti desiderano con grande desiderio che si apra, perchè in tutto
Monreale non ci è un altra, fora della madre chiesa, che sia si-
mile. Nostro Signor proueda di boni operarij et più dihgente di
me. Le lettere non si hanno potuto obtenere dal gouernator come
V. R. P. scrisse, per le gratie che io domandai per la nostra chiesa
noua, per essere stato preoccupato della morte [deljla bona me-
moria del signor gouernatore
* Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 50, prius 249.— Usus est hac
epist. POLANCUS, t. V, pag. 207, n. 6o3 et seqq.
2 Vide supra, epist. 882, pag. 401; sed illa diem scriptionis praefert 24
Octobris 1554.
' Ms. speraza.
" Vincentius de Nobili, qui, ut constat ex litteris monteregalensium,.
semper erga Societatem benevolum gessit animum: non ita cardinalis Far-
28 JANUARII 1555 535
Hora, perchè ci ha successo in suo loco un suo frate, ho pre-
gato che uolesse scriuere a S. S.i? Rma. come V. R. P, scrisse,
et anchora ha fatto che tutti li officiali scriuessero al cardinale,
demonstrando esserli grato - a S.ia S. Rma. del grande beneficio
che li ha fatto de mandare qui questo collegio, et che anchora
supplicassero per hauere queste indulgen tie et cossi mando una
lettera, affirmata dal pretore et di tutti di officiaH. Et perchè ci
pareua meglio che il signor gouernator le mandasse al cardinal,
perchè non pensasse che noi habiamo procurato, il gouernator ci
ha detto che mandassimo a V. R. P., et che V. P. li mandasse
con uno al signor Melchior, che è procurator del cardinale, et è
molto amico del signor gouernatore, acciochè le representasse al
cardinal et lo solicitasse da S. SM Rma. Et il gouernator anchora
le scriue una lettera a questo signor Melchior, informandolo del
tutto, et pregando che lo soliciti. V. R. P. li potrà dare ad alcu-
no la cura che lo faccia recordare a questo gentilhomo. Quanto
alle gratie che domandiamo, sonno al medesimo modo che io
scrisse a V. R. P.
Dipoi delle ultime sempre habbiamo perseuerato nelli nostri
soliti eserciti]*. Il numero delli scolari quasi al solito sempre: le
confessione sempre uanno augmentando con la gratia del Signo-
re, et sonno molti che perseuerano et frequentano il santissimo sa-
cramento ogni domenica, altri ogni festa principale, la qual cosa,
come insolita in Monreal, da occasione al alcuni d' mormorare
contra di noi, benché poco ci curiamo noi di questo, et molti si
fugino però di noi, perchè alcuni hanno opinione che sia peccato
communicarsi cossi spesso, et altri dicono che noi faciamo stare
nesii vicarius, cujus nomen a nostratibus reticetur, quique eisdem adversa-
tus est. Quare probe distinguendus est gubernator a vicario Montis regalis,
in quo certe erravit Aguilera, qui, silentio hunc praetermittens, dumtaxat
de procuratore cardinalis Farnesii loquitur, atque uni Vincentio de Nobili ea
attribuii, quae vicario conveniunt. Aguilera, Provinciae Siculae Soc.Jesu
ortus et res ^estae, part. 1, cap. iv, n. 9.— Ex Polanco autem, t. v.
pag. 193, n. 559 et pag. 210, n. 616, disciraus laudatum gubernatorera, cui
frater ipsius successit, naufragio, hoc ipso anno 1555, periisse.
* Alexander Farnesius, cardinalis.
- Frius, fatio gratia.
^ Cf. Polanco, t. v, pag. 208, n. 606.
536 Epistolae Mixtae— çSo
separate del matrimonio, delli 12 mesi del' anno, nelli sei. Et per-
chè nel giorno di sanato Sebastiano, che fu alli 20 di Gennaro,
io, publicando ' il giubileo che uenne in questo anno, esortai al
frequente uso delli sacramenti, reprehendendo le loro false opi-
nione et male consuetudine, hanno detto per Monreal che il ve-
scouo ^ mi fece una iniuncione che mai più predicasse, perchè era
presente al' hora con grande gente; perchè, ultra che si haueua
di predicare il giubileo, uenerono per ueder la festa che si faceua
in honore di santo Sebastiano con grande sollemnità. Nostro
Signor li faccia cognoscere li loro errori: potria essere forse che
10 facesse, si potesse quello che loro parlano. Ci habbiamo procu-
rato anchora de far fare la pace ad alcuni che erano in discordie.
Stiamo cinque al presente in questo collegio, et tre figloli di
quelli di Africa, et uno moro che il P. M. Hieronimo ' ci ha
mandato qua, acciochè insegnasse a legere et scriuere ad alcuni
in casa, li quali sanno parlare un poco morisco, et habiamo spe-
ranza con la gratia del Signore che il Signore li farà cognoscere
11 suo errore, et che si habia a fare christiano, si la sua mali tia
non lo impedisca, perchè già li habiamo fatto cognoscere molti
errori della sua setta, et specialmente la biastema che diceua
contra lo omnipotente Iddio, che Dio era causa di tutto il male et
bene che si fa. V. R. P. preghi al Signore per lui, che Y illumini,
perchè, si si facessi xpiano. , assai aiutarebe a molti altri, che sonno
in simili errori, perchè intende bene la sua lege. Non altro. Nelli
santi oratione et sacrificij di V. R. P. di continuo humilmente ci
recomandiamo tutti, et io in spetial, perchè ho più bisogno. Di
Monreale ali 28 de Gennaro 1555. D. V. R. P. inutiUssimo seruo
nel Signore,
Sanctio Nauarro.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Jesù Christo Padre, il P. M.
Ignatio de Loyola, prepósito general' della Compagnia [di Giesù].
A Roma. Alia manu: R.ta alli 7 de Febraro.
* Ms. pi ubicando. Vide de hoc jubilaeo epist. 933.
- Intellige cardinalis Farnesii vicarium, eumdemque episcopum, uti vo-
■cant, suffraganeum,
' Hieronymus Domenech.— De iis vide Liti. Quadr . , t. ili, pag. 258.
4 Februarii 1555
537
03 1
JOANNES BAPTISTA DE BARMA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CONCHA 4 FEBRUARII I555 *.
Collegiura valentinum magni momenti esse,spemque afferre quamplurimam;
ideoque illi praeficiendum idoneum rectorem. -Amici animura despon-
dent, cum videant gravibus sociis illud destitui. - Studia in collegio gan-
diensi frigescere, magistrorum defectu.— Episcopus carthaginiensis gy-
mnasium Societatis condere Murciae vult.— Eo Barma, Caesaraugustam
petiturus, nequit se conferre ante pascha resurgentis Jesu,— De profes-
sorum domo, Valentiae instituenda. -De Carolo, duce Gandiae.— De
sociis in Siciliam trajicientibus.— De homine quodam ignoto, syngra-
pham P, Polanci afferente.
Ihs
]\iuy Rdo. en X.° Padre. Pax Xpi. Diré en esta algunas cosas
que me ocurrem. El collegio de Valencia siento que es cosa muy
importante á la Compañía. Porque, vltra de otros muchos frutos
que haze con la diuina gracia, es vna mina para proueer los col-
legios de aquellos reinos, y aun de los de Sicilia, de gente ^ Y
esto mesmo sentía el P. M.° Nadal, y que por esta causa conve-
nía ouiese allí siempre vna persona, que á los sermones, á los
exercitios literarios, á los quales concurren muchos studiantes y
maestros, á las comunicationes frequentes de personas de suerte
que allí acudem, diese alguna satisfatión, y que ouiese mediocre
número de hermanos studiantes y de buenas abilidades, y así
dexó ordem de ello el P. Nadal, y se vió quán acertado, pues en
pocos meses se mouieron muchos á pedir la Compañía Después
acá se a algo deshecho, porque para Çaragoza an llenado dos '*,
' Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 68, prius. 385.
- De his fusius agit Polanco, t. iv, pag. 337, n. 715. Vide locum et
annot. eidem subjectam.
^ Quid sentiret P. Nadal de collegio valentino, aperit ipse, Ignatio scri-
bens, 14 Julii 1553. Nadal, Epist. t. i, pag. i63, n. 5. — De candidatis, qui
Societati nomen Valentiae dederunt, loquitur Polanco, t. iv, pag. 335, 337,
n. 714 et 716,
* PP. Ludovicus Santander et Balthasar Piñas, praeter fratrem quem-
dam, cognomine García, rei domesticae addictum.
538 Epistolae Mixtae — 931
para Seuilla también: yo ando fuera. Biem veo la necesidad de
otras partes; mas deseo sea entendida la importantia de esta.
El señor Doménch ' y los otros deuotos se desconsuelan mu-
cho, y maxime con que para el gouierno no aya allí alguno como
los pasados, y se resfriam en el ayudar, tanto que, con dexar yo,
quando me partí, ya quasi para empeçar la prosecutión de nues-
tra iglesia, entiendo que después acá no se ha hecho nada, y que
muestra[n] dureza.
El arcobispo * a mostrado siempre buena voluntad, y tiene
gram cuenta con el número de sacerdotes que allí ay, deseando
sea crezido, y dado muestras que ayudaría más, si lo fuese: no
ay agora sino dos, porque vn otro que ay, no es para confesio-
nes.
El studio de Gandía está muy debilitado, porque en absencia
de vn doctor que allí leya con salario del duque, se embió al doc-
tor Rodríguez que es nuestro, y hase hallado tan indispuesto'
de la cabeça, que por no perderle del todo, se a quitado de la
lectura, y embiado en peregrinación á su natural. El otro lector
es el P. Antonio Cordeses. Y vltra de que, por no ser doctor en
theología, y averie visto los de allí estudiar los principios, no les
satisfaze tanto, aunque cierto es muy suficiente; está tan ocupado
con el gouierno de casa y confesiones, que no puede atender á
ello como se deue; y mayormente agora, que en mi absencia le
está por nuestro Padre Francisco cometida la cura de Valencia»
para que vaya allá algunas vezes.
Y como en quitar el studio de gramática al collegio aquellos
señores de Gandía lo han errado tanto; que agora conozen bien
lo que antes tenían, y estam bien corridos y deseosos que se les
torne á tomar, anda tanbién aquel studio floxo. Ayuda todo á pa-
rezer más deslustrada aquella obra; y muchos del reino muestran
sentimiento de ello, pareziéndoles que aquello se va á perder, y
que no se mira biem á lo que se deue al P. Francisco, y aun se
lo an scrito a él, y creo le an desconsolado, como se collige de
' Petrus Domenech.
* Stus. Thomas de Villanueva.
^ P. Christophorus Rodriguez.
4 Februarii 1555
539
vna letra que me scriue, aduirtiéndome que se mire por el studio
de Gandía.
A tornarles á aceptar su studio de gramática, como ellos de-
seam, y con embiar algum letor que ayudase al P. Antonio, biem
se auiuaria aquello, quanto á esta parte; que, quanto á los otros
ministerios de confesiones, predicationes, etc., nunca tanto calor
ovo en Gandía, ni tanta satisfatiom. Tengo dado aviso al Padre
Francisco de todo, y bien enter[ad]o está su R.cia que lo de la
gramática a sido por culpa de los de Gandía, et quod merito hec
patiuntur. Lo demás no sé cómo pueda agora remediarlo con
tantas empresas.
En esta cibdad he recebido esta letra del obispo de Cartage-
na * con la de M. e Verdolai: y antes por otra del mesmo Verdo-
lay, que estaua con él ad tempus, tengo más en particular enten-
dido el intento bueno del obispo, que es hazer en Murcia vn col-
legio nuestro com mil A de renta ^ A me hallar en Valencia^
' Stephanus de Almeyda, lusitanus, de quo multa scriptores nostri me-
moriae prodiderunt, Polanco, Rivadeneira, Alcazar, in suis historiis.
De eodem etiam agunt in vita Sti. Francisci Borgiae Nieremberg, Cien-
FUEGOS. Ortum murciani collegii narrat Orlandini, Hist. Soc.Jes., part. i,
lib. XV, n. 77. Cur ex Lusitânia in Hispaniam venerit Almeyda, declarat in
ejus elogio GiL Davila, Teatro eclesiástico, t. i, pag. 334, 335: «De nación
Portugués, hijo de don Diego Fernandez de Almeyda, Prior de Ocrato, pasó
don Esteuan á Castilla con la Emperatriz doña Isabel; y era Obispo de Leon
en el año 1546... Estando en el Concilio, comunicó muy de espacio á los Pa-
dres Laynez y Salmeron... y quedó tan pagado del estilo de su Religión y
vida, que, quando llegó á ser Obispo de Cartagena, fundó en la ciudad de
Murcia, para el bien vniversal de los de aquella Ciudad y pueblos de su co-
marca, el Colegio de la Compañía de Jesus, y le dotó con larga y piadosa
mano. Murió el Obispo en el año 1563, y diósele á su cuerpo sepultura en la
Capilla Mayor de su Colegio, al lado del Evangelio.. »
- Litteras celeberrimi concionatoris Joannis de Verdolay (cujus vicis-
situdines notavimus in Polanco, t. iv, pag. 345, n. 776, annot. 4), hactenus
quidem non vidimus. Attamen exstat in voi. Litt. Quadr., /556, transum-
ptum, unico foi., n. Il3, prius 4l3, quod sine dubio ad praesentem locum
spectat. Est hujusmodi:
«Jhs. Traslado de vn capítulo que escriue el P. Verdolay dende Murçia
á vn Padre de aquí.
[A] el Padre maestro Baptista dará mis encomiendas. Del negoçio del
collegio pasa esto: quando yo llegué, hallé que estaua publicado por la çib-
dad cómo el señor obispo quería hazer collegio; y los que no saben las cosas
540
Epistolae Mixtae— gSr
tengo por cierto que dexara este camino que he hecho á Cuenca,
porque en el ordem que tenía para él de nuestro P. Francisco, se
dezía, no aviendo cosa de mucha importantia: y yo por tal juzgo
esta. El que agora tengo para ir la quaresma á Çaragoça, es tan
districto, que no da lugar á hazer lo que el obispo pide. Biem se
juzga por acá, que era más conveniente á la Compañía la ida á
Murcia; mas yo seguiré lo que me está ordenado, y scrino al
obispo excusándome de la ida, por aver recebido su carta tarde,
y por lo que me está mandado, y difiriéndola para entre las dos
pascuas: y entretanto está ya dado aviso al P. Francisco para que
vea si yo bolueré, ó converná embiar otro.
Ya por otras tengo scrito á V. R. cómo entendía en aver vn
sitio comodissimo para casa de profesos en Valencia, y que ayu-
dándome del virey ' y el gouernador, don Luis Ferrer iua la
particularmente^ dezían que yo avía de ser el prior, y ansí lo dessean. Hasta
pocos días el señor obispo me dió parte de su desseo y intençión, y era que
para después de sus días quería dexar vn collegio de la Compañía, de doze
collegiales, sin los ministros, que con todos serían veynte, y los daría de
renta mili ducados, y tenía ya trecientos fundados, y que para luégo quería
procurar con el P. Francisco le enbiase dos de los más doctos, y esprimen-
tados, y exemplares. Yo le alabé su intento, y por diuersas vezes he plati-
cado con él sobre este negocio, y he procurado para la Compañía todo lo que
á mí ha sido posible, y con la gracia del Señor he aprouechado algo. Porque
le he persuadido que, traer agora por su vida dos, era muy poco, que á lo
menos convenía truxese seys collegiales, sin los ministros, y que para des-
cargo suyo era necessario este principio. Hale parescido bien, y así dize,
que durante su vida les dará pan y vino y los trecientos ducados, allende de
otros regalos: y con este fundamento escrivió al P, Francisco al prinçipio
de Otubre para que le enbíe recaudo, como ya se lo tenía ofrecido. Tanbién
me mandó el señor obispo que yo escriuiese sobre . esto al P. Francisco, y
cada día se espera la repuesta. Yo no le he podido hablar después que recebi
la de V. R. El P. Baptista pienso que avrà de venir, porque ansí lo desea el
señor obispo: yo holgaría vinese antes de mi partida, para comunicar algu-
nas cosas que cumplían.»
Hae quidem litterae sub finem anni 1554 datae esse videntur. Cf. PO-
LANCO, t. IV, pag. 345, n. 736.
* Bernardinus de Cardenas et Pacheco , dux de Maqueda , Societatis
fautor, de quo haud semel diximus. Vide Epist. Mixtae, t. 11, pag. 649,
annot. 3, et pag. 863, annot. 2.
- Nobilis hic vir a primo sociorum ingressu in urbem valentinam So-
cietatem amore complexus est. Illum P. Miron, Patri Domenech scribens,
4 Februarii 1555 541
cosa muy bien encaminada, y con muestra de tener el fin que se
deseaua: con mi absentia, aunque yo lo dexé encomendado, se
está parado.
El P. M.e Nadal me dexó cargo de pedir al duque * los 500
A para esse collegio: yo tengo scrito vna vez, y embiado á V. R.
la respuesta que me hizo. Colli gese de ellas y de sus muchas ne-
cesidades y otros inditios, que recibirá con molestia el pedírselos
por agora. Deseo que V. R. de allá me mande screuir lo que se
hará.
Estoy con harto cuidado si los nuestros, que embiamos á Si-
cilia con Domingo % el que de allá avía venido, an tenido prós-
pero camino. V. R. mande nos consuelem en esto, si allá se sabe;
y aun del P. M.e Nadal no sabemos nada. Dios nuestro señor los
aya ayudado.
Baptista.
Acá ha llegado vna póliça del P. Polanco, en que ordena se
den al portador seys ducados que allá él dió. Annos embiado vn
traslado; y al señor doctor Vergara y á mí, ni el stilo ni la cosa
no nos parezían del P. Polanco. Con todo se a scrito á Valencia,,
que, si allá tiene satisfatiom, se los dem in nomine Domini. So-
mos á 4.° de Hebrero: 3^0 parto mañana para Çaragoça, aunque
el tiempo es bien trabaxoso.
Inscriptio: Ihs. Al muy Rdo. en X.*' Padre, el P. M.° Igna-
tio, prepósito general de la Compañía de Ihs., en Roma.
Alia manti: 1555. Cuenca. De M. Battista de Barma, seri ta 5
[sic] di Febraro. R.ta alli 15 di Maggio.
15 Septembris 1546, sic commendavit: «En special V. R. se acuerde de Don
Luis Ferrer, el Governador, porque se aprouecha mucho in via Domini, y
es mucho nuestro, ya de muchos días'). Epist. Mixtae, t. l, pag. 3o3-3o4.
' Carolus de Borja, dux V Gandiae, qui pro collegio romano quingen-
tos áureos annui reditus litteris, sua manu subscriptis, promiserat. Polan-
co, t. II, pag. 165, n. 6,
- «Duodecim sub anni finem venerunt, ex quibus tres a P. Francisco
Borgia missi erant; quartus erat Dominicus Riva, missus in Hispaniam a
P. Hieronyrao Domenech, ut aliquos juvenes, qui ad Societatem aspira-
bant, in Siciliam deduceret, et ita, octo alios ducens, duodenarium nume-
rum complevit». POLANCO, t. iv, pag. 212, n. 472.
542
Epistolar Mixtae- 982
93^
EVERARDUS MERCURIANUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PERUSIA 4 FEBRUARII I555 '.
De sociis collegii perusini. — Quid boni, quid secus in unoquoque anim-
advertat Mercurianus^ describitur. —Candidati Societatis experimentis
probantur.
t
Pax X.i Molto Rdo. in X.° Padre. Rendendo conto alla
P. V. delli supposi ti di questo collegio, cominciarò dal Rdo.
P. M. Andrea Galuanello, il qual per ordine della obedienza veni
qua circa de tre mesi fa, o più et questo tempo ha speso util-
mente, per esser persona atempata, di grande semplicità, et molto
desideroso di fare frutto; et fin adesso ha fatte 506 essortationi
la settimana in diuersi luoghi; et quantunque paia ad alcuni dica
in suoi discorsi cose non cosi a proposito, nondimanco per conto
delle parte dette insieme , con essere molto inuectiuo contra li
mali costumi , più gente ua alla oratione della sera al luogo depu-
tato , che prima. Attende a sentire confessioni et altri officii in
utile delle anime. In casa, per esser molto humile et cosi diligen-
te, da buona edificatione.
Il P. M. Giouan, catalano, di suoa persona è stato sano, et ha
atteso alla interpretatione della dottrina xpiana., et anche ad al-
tre essortationi in alcuni luogi in questa terra, benché in questo
officio fin adesso sè dimostrato in esso poco talento: et per quanto
habbiamo possuto uedere, fa frutto in sentire confessioni. Ha di-
mostrata buona prontezza in aggiutar il prossimo: in casa al-
quando sè ritirato molto alla solitudine, alquando sè familiar-
mente scargato con li fratelli, alquando sè dimostrato esser molto
contento qui, alquando poco. La causa della scontentezza suoa
m'ha ditto questi giorni essere una apprehensione ch'ha del fra-
' Ex autographo in voi. Informationes antiquae, duplici folio, nn. 76,
83, prius 220.
^ Vide epist. 897, pag. 445. Hujus autem viri plures edidimus in super,
voi. ad Stum. Ignatium epistolas, Morbenio missas.
4 Februarii 1555 543
tello Emondo ', che li sia contrario. M'è questa apprehensione
nuoua: il cui principio dice esser stato in Roma, che, quando il
P. M. Joachimo - , piae me., li disse che uerrebbono insieme a Pe-
rugia, se senti perturbato, sanza che se gh rapresentasse niuna
causa di ciò. Pensa poi che questo sia per hauere nature contra -
rie, et parti (?), et quella contrarietà dice chiaramente uedere
nel parlare et fare del fratello di continuo. Il medesimo effetto
del fratello dice hauer ritrouato in me, cioè che quello che
li ' ch'io erai mosso dal fratello. Et perchè fin
adesso non m'ha cognosciuto capace di questo, non me l'ha uolu-
to dire. Et domandando io dicesse qual giudicio et esperientia
hauesse di suoa indole, rispose hauerla riposata, piaceuole et giù-
diciosa, sapendo di tutti quelli di casa chi sia per se et chi contra.
Con tutto ciò dice uenire adesso alla cognitione di quello ha
guadagnato pel passato. Questo me disse per sempHce auiso, da
se, non ricerchando altra prouisione dalla obedientia, aparechiato
a stare et fare quello li sarà commesso. Nè a manchato ad obe-
dire, saluo che non li parse conueniente insegnar alla classe,
mentre chel fratello Henrigo * stana amalato, perciochè per
questo non si ritroua atto. Delli studi suoi non posso render altro
conto, seno che studia diligentemente, quando rethorica, quando
logica, quando filosophia naturale, quando morale, quando theolo-
gia positiua, quando hbri pii, quando uolgari, quando poeti,
quando greco, quando hebraico, ne so qual babbi per studio
principale.
Il fratello Emondo ua tuttauia megliorando dello stomacho
suo: dopo ognia Santi non ha più tenuta la classe suoa. Solo per-
chè il fratello Giouan Anthonio Viperano legge una lettione di
greco a studianti forastieri, ha letto una lettione nella prima clas-
se: principalmente ha atteso a compore orationi da recitare, et
* Edmundus Augerius.
- Hunc commemorai ipse Mercurianus in epist. 500, 17 Decembris 1552
Perusiae data, ubi de Edmundo et Jeanne Catallano fit sermo. Epist. Mix-
tae, t. u, pag. 869.
' Corrosa atramente charta est: tria verba legi non possunt.
* Polanco, t. iv, pag. 151^ n. 3o5, annot. 4, ubisocii collegii perusini
indicantur.
544 Epistolae Mixtae— 982
dialogi et altri uersi, il che è di buona importantia per aggiuta
di questo collegio. Legge anchora una lettione a scholari fora-
stieri de arte uersificatoria, et fa l'officio de ministro, et fa bene
il tutto: dopo che senti haueua da tornare a Roma per studiare,
pare ci sia stato assai inclinato.
Il fratello Giouan Anthonio Viperano, siciliano, dopo che
uiene qua, ha retta la prima classe, et assai bene, et oltra la suf-
ficientia ch'ha nella lingua latina et greca, prontamente agiuta in
quelle et forastieri et domestici; et [è] di molto buona edificatione
per la suoa grande semplicità; è di poca dimostratione quanto
alla persona suoa: è ben sano.
Il fratello Pietro Regio regge la secunda classe con buona
prontezza et destrezza, et lege anche la gramática greca ad al-
quanti scholari forastieri. Li portamenti suoi uerso la obedientia
et quei di casa son molto buoni. A lui et al fratello Emondo legge
il fratello Giouan Anthonio, quando se può, una lettione in gre-
co, et facci buon frutto: sta ben sano.
Il fratello Henrigo, flamengo, ha la 3 classe, et faci frutto alli
scholari: attende a fondarsi ben bene in gramática, et dimostrasi
in lui uena di poesia, doue fa frutto: è di buona edificatione, et
obediente. La sanità suoa è molto dubiosa: per adesso sta poco
bene: ha gran debolezza di capo et uentricolo: nè uegiamo si
possa far' fondamento sopra del <aggiuto suo in gouernar una
classe. Della malatia suoa non han che dire i medici.
Il fratello Thomaso, romano, tiene la ultima classe, et sa assai
ben gouernar' li picoli scholari. De farlo studiare, non cè uerso;
con tutto ciò che '1 fratello che l'insegna li uada a ricordar', es-
sortar', et pregar', non pare uoglia imparare mente a mente, et
ogni picola occasione basta per leuarli lo studio; però me dice
alquando che li gusta lo studio : altre uolta dice non hauer nis-
suna fantasìa desser de studio, ma ben gli piacerìa esser sagri-
stano: in nero è del tutto dato et quasi meso (?) a tal officio, per
conto del qual alquante uolte contra della obedientia è andato
per la terra et monasterii per paramenti della chiesia. In cose de
bere et mangiare è molto difficile fargli osseruare regole, contra
le quali spesso in presentia de chi ha la cura della dispensa, apre
4 Februarii 1555 545
et piglia et bere et mangiare a posta sua. Breuemente: ha molto
poco dellinteriore, et poco lo possiamo agiutar' di qua, come pare.
Il fratello Giouan, modenese, ha seruito da procuratore, et da
sagristano adesso: da buona edificatione con chi conuersa. Pare
se strachi delli offici per hauer grande sete d'imparare , et credo
desser sacerdote. Per loscurità del suo ingegno non ci pareua
niente a proposito per studiare: credo però lagiutaria a far qual-
che cosa il gran desiderio che di ciò tiene.
Il fratello Anthonio Maria per stare hidrópico, non so cne
dirne altro: diceua un medico Taltro di, che forse li giouaria
Tacqua di bagni. Altro di suo essere non san che dire: mangia
bene bene, et anche dorme.
Il giouene perusino, riceuuto, sta in casa, et cominciasi ad
agiutarlo per uia d' officii bassi in casa: sta di buona uoglia: sta-
remo a uedere la perseuerantia '.
Quel giouene d' Augubio pare anchora non sia del tutto riso-
luto per la Compagia. Lo ritrouiamo poco atto per studiare; però
per esser giouene, potria essere che se uincesse quando fosse di-
ligente, Pensauamo, quando paresse alla obedientia, dargli un
pocco d' essercitii spirituali per auiarlo a risoluersi , acciò chel
collegio se potesse anche risoluere de lui.
Del resto stiamo bene per gratia de nostro Signore, et tutti
humilmente ci racommandiamo alle orationi di V. P. De Perugia
a 4 de Febraio 1556. Di V. P. seruo inutile,
' EUERARDO MaRCURIANO.
Inscriptio: \ Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Igna-
tio de Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù.
Alia manu: R.ta alli 6 del medesimo.
' ((Antonius Maria..., qui duos annos continuos aegritudine laboraverat,.
quarta die Octobris [1555] ad Dominum migravit, paulo postquam Extremam
Unctionem accepisset, diuturnae patientiae praemium, ut sperabat, a Deo
accepturus». Polanco, t. v^, pag. 65, n. 144.
- Haec etiam attingit Augerius in Liti. Quadr., t. iii, pag. 283, 4 Fe-
bruarii datis • POLANCUS, t. V, pag. 61, n. 129, perusini candidati nomen
exprimit: «Quemdam in Societatem initio hujus anni, nomine Antonium>
perusinum, admisit [Mercurianus]: quosdam alios^ ibidem ad Societatis insti-
tutum sectandum commotos, Romam direxit».
Epistolae Mixtae, tom. iv. 35
Epistolar Mixtae— 933
93»
ANNIBAL COUDRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 10 FEBRUARII I555
Litteras, Panormo acceptas, mittit. — Gaudium e romanis nuntiis perceptum.
— Mamertinorum civium pietas. — Hieronymi Otello fervens eloquentia.
t
Ihs
Molto R.do in Christo Padre. Pax Christi. Con questa uanno
doe lettere da Palermo , donde anchora habbiam' intesa Pelet-
tione de doi Padri della Compagnia, fatta da sua santità, per man-
dar' in Germania, et della speranza che ci è della riduttione di
quelle bande ^ Pregghiamo il Signor eh' indirizzi ogni cosa a
major suo seruitio.
Qua, per gratia del Signor, il frutto spirituale si uede crescer'
tuttauia. La domenica passata si publico il giubileo, et basi fatta
l'oratione delle 40 bore alla medesima intentione ^ Nel principio
di quella fece il R. P. M. Otello * un raggionamento con tanto
* Ex autographo in voi. Epist. diversorum, unico folio, n. 96, prius 142.
* De iis plura apud Polanco, t. v, pag. 8, n. 8, ubi etiam dicitur quid
evenerit, pontífice Julio III, germanicae legationis auctore, vita defuncto.
Patres vero, qui designati fuerant cardinalis Morene comités, illi noti sunt
Lainez et Nadal. Qua occasione Ignatius Italiae et Siciliae collegiis scripsit
epistolam, quam habes in Cartas, t. v, pag. 345, et pag. 5.
' Nimirum pro Germania et Anglia. Vide Cartas de San Ignacio,
ibid., in quibus legimus: «Altra volta si è scritto che si facesse speciale ora-
zione per la riduzione dell' Allemagna e Inglaterra, facendo orazione una
volta tutti al mese, e dicendo mesa li preti. E pare che in buona parte ci ha
udito la divina misericordia insieme con li altri fideli... 12 Gennaro 1555.» —
Haec, quod ad preces attinet, ab Ignatio sociis indicias. Ad jubilaeum vero,
cujus mentionem Coudreto facit, spectant ea, quae Spondanus, Annalium
ecclesiasticortim continuatio , scribit ad calcem 1554, n. 4, cum Romam per-
iati essent nuncii de reductione Angliae : aPropter laetissimae rei nuncium
supplicationes publicae decretae fuere, non in Urbe solum, sed per Italiam
universam, gratiis Deo agendis; ipso Summo Pontífice sacra mysteria Ro-
mae celebrante, et Indulgentiam ad modum Jubilaei per Christianum orbem
in gratiarum actionem publicante».
^ Hieronymus Otello.
IO Februarh 1555 547
feruor% eh' al fin cascò et perse per alcun tempo la parolla, fa-
cendo tal raggionamento dall'altare. Al fin della medesima fece
il medesimo Padre una predica con tanta frequentia, commotione
et lachrime del populo, eh' ha posta in admiratione la cità, et al-
cuni de gr uditori restorono fuori di se stramortiti. Hoggi nella
chiesa nostra hanno communicato sette cento et uinti o più per-
sone, et si sono confessati questa settimana dalli nostri molto più.
Sia del tutto ringratiato il Signor,
Tutti per gratia del Signor starno bene. U scholari sono 253.
Essercitanti, doj.
Airorationi et sacrificij de V. R. P. molto ci raccomandiamo.
Di Messina 10 di Febraro 1555.
Del P. Guttano et del fratello Ottauio non so altro ' . D. V. R. P.
inutile in Christo seruo,
Annibale Codreto.
Carei secundo folio, in quo forte erat inscriptio, sed manet
vestigium aliquod cerae rubrae et ligaturae sigilli.
ANTONIUS DE ARAOZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALLISOLETO I4 FEBRUARII I555 -.
De Fr. Melchiore Cano, sermones adversus Ignatium habente. — Frustra
conatur illum et Jesu Societatem in invidiam apud prudentes viros ad-
ducere.
t
Ih US.
Muy Rdo. Padre nuestro. Pax Xpi. Así por aver scripto lar-
go por duplicadas poco a, como porque el P. Santa Cruz ' scribe
de lo demás, esta será sólo para avisar á V, P. cómo el obispo
Cano, que vino 15 días a á esta corte (y es ya vuelto), en muchas
* Joannes Guttanus et Octavianus Cesari vel Cesare.
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 86, prius 429, — Hanc episto-
lara adhibuit Polanco, t. v, pag. 457, n. 1240 et seqq.
' P. Didacus Santacruz?
548 Epistolar Mixtae— 934
partes, y speçialmente en la mesa del presidente del consejo real
abló muy contra la Compañía, y a leuantado algún rumor, avn-
que el mayor a sido contra sy. La prinçesa * mostró mucho des-
gusto dello, y otros, paresçiéndoles grande su temeridad. No
faltó quien le resistió siempre; y así spero en nuestro Señor se
avrà antes ganado que perdido, etiam apud homines, porque,
como por la bondad diuina tiene tantas rayzes la Compañía en
estos reynos, poca mella pueden hazerle semejantes personas mal
informadas, aunque se crea seer bien intençionadas. Algunos Pa-
dres dominicos doctos, que quisieron saver dél sus fundamentos,
me los dixieron, y son tan sin fundamento, que es lástima ver en
tal porfía vn hombre de sus partes y letras. Estos Padres quedan
bien satisfechos, y lo dizen á vozes. Dizen que dize de V. P.:
Primero, que, ablandóle, luego V. P. le descubrió y dixo re-
uelaçiones, y avn creo que le confesó que avía ydo huyendo de
España. 2, que V. P. le alabó mucho á vno que comulgaba cada
día, y que haziéndole venir delante dél, alió que era mentecapto,
de que V. P. quedó bien corrido. 3, que asimismo V. P. le alabó
mucho á çierto médico (creo era Iñigo López), et tamen él supo
que avía resignado ciertos beneficios, creo, curados á vn sobrino
suyo, que estaba en Spaña. 4, que, yendo con V. P. á casa de
vn cardenal, dixo V. P. á vn page, que dixiese al cardenal que
estaba allí Ignatio, ó el confesor de madama ó el prepósito de
la Compañía: y también dize de vnos palos ó diferençias, y de
çierto oficio que V. P. hizo en ello. Destas cosas infiere él vna
conclusión arto de reyr y de llorar. También dize, creo que él,
que la Compañía no fué aprobada canónicamente, y otras cosas
indignas de dezirlas él, y de scribirlas yo Gloria á Dios.
' Praeses regii consilii erat tune Antonius de Fonseca, episcopus olim
pampelonensis, de quo egimus supra, Epist. Mixtae, t. 11. pag. 892, annot. I.
^ Joanna, Caroli V filia, Hispaniae gubernatrix. Cf. Polanco, t. V,
pag- 459, n. 1242.
^ Margarita de Austria, quae Ignatii opera tune multum utebatur. Vide
Cartas de San Ignacio, t, pag. 172, 200.
•* Respondens Polaneo, ex eomm. Sti. Ignatii, his litteris, scribebat:
«Cuanto al rumor del Obispo, como hecho en esa corte, no hay que respon-
der, pues allá se verá mejor lo que conviene y se puede hacer. Dios Nuestro
i8 Februarii 1555 549
El P. Francisco voluerá de Seuilla y Córdoua, esta quaresma,
ú Plazençia. Y porque esta es para sólo avisar lo de Cano, Jhu.
Xpo. nuestro señor nos dé gracia de sentir y cumplir su santís-
sima voluntad. Amén. De Valladolid 14 de Hebrero 1555. V. P.
minimus filius in Xpo.,
t
Araoz.
Inscriptio: Ihs. Al muy Rdo. Padre nuestro en Christo, el
P. M.° Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Ihs., en Roma. Alia manti. R.ta alli 15 di Maggio.
935
EVERARDUS MERCURIANUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
SPOLETO 18 FEBRUARII 1555
De sententia cardinalis perusini se Spoletum venisse, nuntiat. — Societas
exposcitur, ut coUegium ibi instituatur. — Conditiones, quae ad id propo-
nuntur, Ignatio refert.
t •
Pax X.i Molto Rdo. in X.° Padre. Per ordine de monsignor
Rmo. cardinale de Perugia siamo il fratello Emondo et io ue-
Tiuti a Spoleto, a uedere le stantie et altre prouisioni deputate da
questa comunità per riceuere et alimentar'' vn collegio della
Compagnia, acciò ne diamo et a S. S. Rma. et lUma., et insieme
a V. P., relatione. Quanto al luogo et prouisione stabile, da
questo decreto del concilio di detta comunità, che qui si manda,
Señor le dé mejor mente. Y cuanto los puntos que toca contra nuestro Pa-
dre, parece que no merecen el trabajo de la respuesta, y así no hay para
qué dar. Si él no anda con malas entrañas, de creer es que Dios Nuestro
Señor le dará algún día conocimiento de su error» . Cartas de San Ignacio,
t. V, pag. IÒI.
' Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. il, prius 51 . — Usus esthac
epistola Polanco, t. pag. 63, n. l38 et seqq., ubi, quae de hujus episto-
lae argumento et personis dici possunt, aflFatim explicantur,
- «Fulvius Corneus, Cardinalis Perusinus, Perusio Spoletum translatus
fuit 26.* Martii 1553, cui Perusii successit ejus afñnis, Hippolytus item
Corneus». Polanco, ibid., annot. 4.
550 Epistolae Mixtae— 935
se potrà chiarire V. P. Il sito di detto luogo è tra la chiesia
cathedrale et il vescouado, la cui facciata anteriore sarà sopra
vna piazza inanzi a detta chiesia, in luogo assai comodo per la
città, si scholari. si etiam pel populo per uenire alla chiesia. Per
adesso potransi stare sette o otto persone, essendo ui stanze che
con poca spesa et tempo se possono ridurre in tante celle, mentre
che se faranno altre tante celle più comode, quali dicono questi
huomini deputati dalla comunità uoler far fare a questo primo
Aprile. In detto luogo ui è una capella nuoua, atta per dir' messe
et sentire confessioni, la quale se finirà presto et sarà in ordine.
È luogo assai capace per edificarci col tempo vn buon collegio:
fin adesso è stato deputato per scole della comunità.
Il signor vicario ^ tiene per certo che con quello sallarlo che da
la comunità et altri modi che egli dice % saran da cento V^i di
fermo. Le massarie per il bisogno del collegio dicono saran in
ordine quanto prima si uorrà. La città dimostra grand affettione
che presto uenga gente, il che han dimostrato licentiando il ma-
stro della schuola loro, dandoli, acciò se contentasse, 20 v^i, si
che non cè adesso chi [ijnsegni la giouentù, et stansi li parenti
con la speranza d' hauer presto V collegio. Credo scriuerà mon-
signor vicario ^ a V. P. del suo bisogno eh' ha in spiritualibus,
hauendo mosso gran moltitudine de gente et già auiato alla fre-
quente confessione et comunione, il che uedemmo hieri nel domo
con nostra grand' edificatione, doue eran forse da ducento per-
sone comunicanti; et esso signor vicario non ha chi possa culti-
uare questa suoa vigna. Promette molte buone parti per far'
frutto in questa gente. Daran anche un luogo molto atto a fare
li essercitii. Di tutto questo a bocca sentirà V. P. dal molto da
bene M. Alessandro il qual è stato presente, et [èj buon pro-
motore di questo negotio.
• « Joannes Oliva, qui diu Perusii Vicarius fuerat, cum idem Cardinalis
Episcopatum illum teneret.» Polanco, ibid.—De hoc viro vide quae dixi-
mus in Polanco, e, pag. 66, n. 147, 148, annoi. 2.
- In ms. ad oram chartae, manu ipsius Mercuriani scriptum legitur: già
è assignato.
' Epistola est, quae statim sequitur.
* Alexander Cervini (?)
i8 Februarii 1555 551
Delle cose di Perugia, per esser partiti giouedi passato, non
ho che dire adesso, sinon che monsignor vicelegato ' ci mandò
quel giouene hebreo, battezato, a casa. Del resto per la prima
comodità scriueremo da Perugia. Alle orationi di V. P. humil-
mente ci racommandiamo. Questo auiso scriuiamo a monsignor
Rmo. et Illmo. cardinale di Perugia. Di Spoleto a 18 de Fe-
braro 1555. D. V. P. seruo inutile,
EUERARDO MaRCURIANO.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù, in
Roma. Alia manu: R.ta alli 2 di Marzo.
936
JOANNES OLIVA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
SPOLETO 18 FEBRUARII I555 *.
Commemoratis loci et civium opportunitatibus, flectere Ignatium conatur
ut collegium Societatis in spoletana urbe constituat.
Molto Rdo. Patre. M. Euerardo et M. Aimondo ^ sono stati
qui duo giorni; et uisto la disposition del populo et le commodi tà
che Dio prepara per recorre qui il uostro collegio, gli scriuano
l'alligata: io mi reporto al lor giuditio, et ala inspiratione che
Dio darà ala R. V. Io, quanto al mondo, resterò con rossore, si
a questo populo non si souuiene da lei, per tratenere la città nella
deuotion eh' ha cominciata et nella institution de putti: presso
Dio porrò la cosa nele spalle dela carità nostra. Et dirò che de
Loreto, senza incommodità di quella deuotione, con uno acenno
di V. R. s' haueria sacerdote che pigliara il peso spirituale, come
capo del collegio, et uerria qui a buone messe. Di Perugia si po-
teria hauere M. Aimondo per capo dele lettere, benché sia buono
* Michael della Torre.
- Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 12, prius 53.— POLANCO, t. V,
pag. 63, n. l38, mentionem facit de aliis ejusdem auctoris litteris, 22 Ja-
nuarii Ignatio datis, quibus hic rescripsit 9 Februarii. Cartas de San Igna-
cio, t. V, pag. 352 et. 50.
^ Edmundus Augerius. Vide epist. superiorem.
Epistolae Mixtae— 937
ad ogni cosa; de l'altri quella n' ha copia, et a noi saria buono
ogniuno, et con un poco di tempo la poter ia empire il collegio, et
in questo mezzo Dio non restarà abandonato da suoi operarij in
questo luogo, doue le biade cominciano a farse bianche pure as-
sai. La prouisione che la comunità ha decretata, è buona; che
con il salario del maestro, del repeti tore, dela messa per la cap-
pella, dele case che si danno al collegio, et di certa prouision
del hospitale, et de la canonica, è ben cento scudi, et sono dinari
che non si uanno mendicando, con disegni certi d' hauere, oltra
questi, molti altri aiuti. Il sito dele case è d' aria buona, capace,
commodo a la città, et d' assettarsi con poca spesa. Il luogo qui
è nel uostro passo, uicino a Roma, nel mezzo del' Etruria, nobi-
le, populato assai, abundante, et hora desideroso d' hauere in-
stitution Christiana. Dio adunque per il seruitio del prossimo in-
spiri V. R. a pigliare questa impresa, et darci aiuto con il presto,
perchè li putti non perdano tempo. Et con questo, desideroso che
si preghi Dio per me, acciò non guasti l'opere sue, le baso humil-
mente le mani. Di Spoleto li xviii di Febraio 1555. Di V. R.
servo et figlio,
GiouAN Oliua.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Christo Patre, il P. M. Ignatio
de Loyola, proposto generale dela Compagnia del Yesù.
Alia manu: \RM] alli 2 di Marzo.
JOANNES PELLETARIUS
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
FERRARIA 22 FEBRUARII I555 *.
P. Joannes Niger, accerrime cum morte colluctatus, in meliorem vitam
migravit. — Sociorum sensus.
t
Jhs.
La gratia et amore del signor nostro Jesu X.° di continuo
cresca nell'animi nostri. Amen. Dominica passata, a 12 bore la
' Ex autographo in voi, F, unico folio, n. 3o, prius 153.— Hanc episto-
lam adhibuit Polanco, t. v, pag. 134, 135, n. 382.
23 FEBRUARII 1555 553
matina, M. Jo. Nero ' rese il spirito al suo creatore. Et sappi la
P. V. che, de 24 il sabbato sino a le 12 della dominica, stete in
agonia con li più mirabili combatimenti che si potriano vedere,
et pareua, anzi assai chiaramente vedeuasi, che disputaua con lo
nemico, et staua forte nella batailla, mostrando segni nel volto et
mani, come ci vede a disputanti. L'essito pur fu molto dolce et
tranquillo , et rimase il corpo in tale et tanto bella forma , come
nanti la separatione dell' anima, anzi la facia pareua più deuota,
di modo che nella chiesa ogn' uno se ne marauegliaua ^ et tutti
ci edificauano. So dire alla P. V., che tutti li nouitij nostri, li
quali hanno visto la patientia et virtù sua nella sua malatia et nel
patire il cauterio col fugo ardente (il che quando ci faceua, esso
pensaua, come confessò publice, alla corona de spine del signor
nostro Jesù X.°), hauendo etiam visto la sua morte, alla quale
stetero presenti, sono stati molto spauentati, dicendo: Si in vi-
ridi haec fiunt in arido quid fiet? Et si justus vix saluabitur
impius et peccator vbi parebunt?
Onde c'hanno proposito de seruire al Signor nostro da vero,
et stare nel suo timore et obedientia, essendo certi che vn giorno,
il quale non sanno, saranno in quello stare del detto Padre, del
che il Signor ci ne presta gratia, perchè in vero egli è vn punto
molto da temere da tutti, etiam buoni, quanto maggiormente di
mali et negligenti nel diuino seruiggio. Et per ciò tutti ci rac-
commandiamo molto alla P. V., che con le sue sante orationi
impetra dal signor nostro Jesù X.** per nuoi tutti et li altri nostri
fratelli, che possiamo vtilmente collocare il breue tempo nostro
nella nostra vocatione, acciochè insieme con la bona vita sequi ta
la felice morte et la gloria eterna, alla quale come buoni et fideli
serui riceuiamo il dinaro diurno et premio, quod nec oculus * vi-
• «P. Joannes Niger, natione gallus, qui Perusii... fideliter Domino
servierat, et Romam studii gratia revocatus, in adversam inciderai valetu-
dinem, propter quam in Galliam remittendus videbatur, et Ferrariae pro-
pter vim aegritudinis substiterat, et aliquandiu cum ea luctatus fuerat, in
meliorem vitam migravit...» Polanco, ibid.
- Lue. xxiir, 3i .
^ I Petr. IV, 18.
* I Ad Cor. ii, 9.
554 Epistolae Mixtae— 9Ì8
dit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascendit. Amen. De
Ferrara alli 22 de Febraro 1555. Dela P. V figliuolo indegno nel
signor nostro Jesù X.°,
GlOUANNI PeLLETARIO.
93»
HISPALENSES SOCII
SOCIIS SALMANTICENSIBUS
HISPALI 27 FEBRUARII I555 ^
Initia collegii hispalensis. — Socii civium benevolentiam, vicarii dioeceseos
praecipue, sibi conciliant. — Plures Societati adhaerent. — Prima socio-
rum sedes. — In aliud domicilium migrant. — Opera proximis impensa:
conciones habentur, Christiana doctrina explicatur, cárceres invisuntur,
alii juvantur. — De sociis a morbo recreatis, a naufragio ereptis. — Mar-
' chio de Cañete, prorex Peruviae designatus, socios a Borgia deposcit»
Ihs.
Muy Rdo. en Xpo. Padre. Dios nuestro señor de á V. R. y á
los demás Padres y hermanos su santo amor y gracia y muy bue-
nas entradas de quaresma. Amén. Vna carta bien deseada de ese
collegio recebimos con el recuero, con la qual todos recebimos
grande consolaçión, por saber de la salud de nuestros charíssimos
• Ex apographo, in voi. Tesoro sacro, duplici folio, pag. 11-14. — In-
scriptione et subscriptione haec caret epistola. Existimamus missam fuisse
Salmanticam ab aliquo sociorum, qui ex ea urbe et collegio Hispalim pro-
fecti fuere. Consentaneum enim erat ut inter Íncolas utriusque collegii lit-
terarum commercium haberetur. Jam, cum ad calcem epistolae recensentur
collegia, ad quae optat illius auctor ut eadem transmittatur, postquam lecta
fuerit, salmanticense collegium siletur; quod sane mirum est, nisi eidem ipsi
scribatur. Adde quod Salmantica in via est, ad alias Societatis domos, quae
ibi adnumerantur, ut commode rectoque itinere salmanticenses socii litteras
ad reliquos sodales mittere potuerint. Atqui id est, quod epistolae auctor
suis verbis ad calcem litterarum significat: «A Medina, Valladolid, Burgos
y Oñate, pues el camino es derecho, si V. R. mandare enviar esta carta des-
pués de leyda, charidad reçiviremos, y trabajo nos escusará». Quis autem
et ad quem scripserit, non facile dixeris, cum multi adsint socii, qui episto-
lam dare et accipere potuerint. Caeterum in re nostra id parvi refert; nam
harum litterarum pretium magis ex rebus traditis, quam ex ipso scriptore
aestimandum est.
27 Februarii 1555
555
Padres y hermanos y de la continuaçión con augmento en virtu-
des y letras. Sea el Señor seruido (de quien todo esto tiene prin-
çipio) continuano asta el fin, á gloria y honrra suya, amén. Enten-
diendo será consolación de V. R. saber de las cosas que nuestro
señor Dios a obrado acá por sus ministros, como lo es á nosotros
saber de allá, aunque largo y molesto, diré en esta lo que el Se-
ñor a obrado en esta ciudad después de la venida de nuestros
Padres.
Después que nuestro P. Francisco llegó á esta ciudad, según
por otras abrán sabido, vbo comoción en el pueblo; specialmente
después que él, y el Padre prouincial, y el P. Gonçález y Auila '
començaron á predicar. Algunos se mouieron muy de ueras á
seruir á nuestro Señor in nouitate spiritus et vitae, según lo mos-
traron en sus obras. De muchos, que en este tiempo an pedido
ser admitidos en la Compañía, mouidos de los sermones y doc-
trina de los Padres, se an receñido 5: 2 sacerdotes artistas, y 3
legos. Por no auer comodidad para estar aquí, se ymbiaron dos
á Lysboa y dos á Santlúcar, y vno á Córdoua. A otros se lo an
dilatado, aunque no les faltauan ni faltan heruores para pe-
dirlo.
De la gente ciudadana, tenemos muy muchos afficionados y
que nos aman, entre los quales el prouisor, que es juntamente
ynquisidor, se a señalado tanto, como padre nuestro; y como per-
sona * que a tomado á cargo las cosas de la Compañía, así las
trata: á tanto, que nuestros Padres pusieron como en sus manos
el distribuir de los sermones y de los demás exercícios, en que se
suelen occupar los Padres ^ An ydo á visitar nuestro P. Fran-
* Quatuor hi Patres fuere Franciscus Borgia, Michael de Torres, Gundi-
salvus Gonzalez et Alphonsus (deinde Basilius vocatus) de Avila.
* Ms. y conio a persona .
' Gasparem Cervantes de Salazar, sive de Gaeta, sacrae fidei quaesito-
rem, antistitis hispalensis vicarium, meritis cumulant laudibus scriptores
nostri, qui res Societatis Jesu, in Hispânia praecipue, memoriae commenda-
runt. De eo saepe Polancus agit, t. V et vi. Tantus vir, scientia et inte-
gritate morum conspicuus, cum ad sedem tarraconensem esset evectus,
tirocinium provinciae Aragoniae exstruxit. Sed de futuro hoc antistite et
cardinali egregio haud semel redibit sermo. — Archiepiscopus autem hispa-
lensis, cujus vices tune in administranda dioecesi gerebat Cervantes de Sa-
556
Epistolar Mixtae— 938
€Ísco y el Padre prouincial al ynquisidor más antiguo desta çiu-
dad y al presidente ', y todos mostraron ser muy nuestros, con
aprouación grande de todo lo que los Padres en esta ciudad ha-
zen y pretenden hazer. De la otra gente popular, de mercaderes,
muestran el amor que nos tienen en las muchas lymosnas que nos
liazen, y pretenden hazer, si se admitiesen en casa: que, cierto,
Padre mío, más trabajo ay en despedir las muchas lymosnas que
nos embían, que en pedir las que auemos menester.
Nuestro asiento primero en esta ciudad fué en casa de vp ca-
ballero, que se llama Hernán Ponze, que, por estar en vna for-
taleza suya, donde suele estar los ynbiernos, dió sus casas y
por ser de mucha magestat, y no conformes á la baxeza y spíritu
de nuestro Padre Francisco, buscáronse otras no de tanto pare-
cer y más á nuestro propósito Donde agora estamos, tenemos
lazar, erat Ferdinandus de Valdes, qui, utpote generalis in Hispânia inqui-
sitor sacrae fidei, in curia principis fere semper versabatur.
' Ferdinandus Perez de la Fuente (?)
2 «Con generosa nobleza ofreció luego Hernán Ponce las casas princi-
pales de su morada, que tenía frontero á Sant Juan de la Palma, y son bien
grandes i capaces». Santivañez, Historia ms. de la Provincia de Andalu-
cía, lib. I, cap. 17, fol. 92. Erat tune laudatus vir «Cauallero Veintiquatro y
Prouincial de la Santa Hermandad». ZÚÑIGA, Anuales eclesiásticos y secula-
res de la ciudad de Seuilla, libro xiv, año 1555. — Porro «la insigne y fa-
mosa institución de la Hermandad, contra los que infestauan las Prouincias
con robos y escándalos, llegó á Sevilla á principios de el año de mil quatro-
cientos y setenta y siete... Obedeciendo á la Reyna [Elisabeth I], se entabló
la Hermandad en esta Ciudad, que luego concurrió con la contribución y
gente, y nombró sus primeros Alcaldes... Tuuo la Hermandad en Seuilla
desde su principio otro Ministro, que era el Juez executor de la Prouincia,
que después llamaron Prouincial de la Hermandad, que demás del exercicio
de la jurisdicción, tenía el de Cabdillo de las tropas que la Hermandad sus-
tentaua. Puesto tan releuante, que el primero que lo vsó... fue don Henrique
Henriquez, tio del Rey Don Fernando el Católico. Moderáronse después
algún tanto sus preheminencias...» Inter varios, qui recensentur provincia-
les praedictae institutionis, laudatur «Fernán Ponce de Leon..., Cauallero,
que, auiéndose hecho famoso en las conquistas de las Indias, siendo natural
y originario de la Villa de Yllescas, assentò en esta Ciudad, donde quedó
ilustre su descendencia.» Zúñiga, Anuales, lib. xii, año 1477.
' «Tomó muy á su cargo Francisco Fernandez de Pineda buscar la casa
que deseaba san Francisco [Borgia]. En sitio acomodado no halló otra que
mejor ncs estuviese, que una casa (si bien capaz, bien malparada) en la calle
que llamaron de la Pellejería, en la perroquia de Sant Miguel, á la plazuela
27 Februarii 1555
557
una ' capilla, aunque no muy grande, deuota. Annos empresta-
do para ella vn crucifixo grande y muy deuoto, 3' dado vn dosel
de terçiopelo negro con azanefas amarillas, y vn frontal de tafe-
tán y otras cosas. Esperamos en nuestro Señor, según la deuo-
çión de las gentes, que no a de ser la capilla de la casa de Seuilla
de las menos proueydas de la Compañía.
Como vino nuestro P. Francisco acá, predicó el día de los re-
yes en vna yglesia principal desta ciudad, con mucho spíritu y
satisfación de la mucha gente que le oyó. El día de S. Sebastián
predicó en la yglesia mayor, entre los dos choros, vn sermón con
que pienso el Señor se siruió mucho, porque fué digno de tal lu-
gar Otros ^ sermones entre semana predicó, muchos en mo-
nasterios de monjas. Porque eran tantos los medios que ponían
para que su R.cia predicara, que no se pudo escapar de hazerlos,
y aun [hubo] día de dos.
Nuestro Padre prouinçial començó la doctrina en S. Salua-
dor, que es vna yglesia collegial, segunda después de la mayor,,
con grandíssimo auditorio y mucha satisfaçión. Agradó tanto pre-
dicar y enseñar la doctrina al prouisor, que a mandado que en
todo el arçobispado se predique y enseñe la doctrina, y que los
predicadores que ayan de predicar en las yglesias, prediquen pri-
mero y declaren vn mandamiento ó artículo, y al que no lo hi-
ziere, no lo dexen predicar: y esto con muchas censuras y s[us]-
pensiones y que esto sea de lo que primero el visitador tome
que se extiende cabe el monasterio de monjas dominicas, nuestra Señora de
Gracia. Arrendóla en su nombre, i pagóla él de su bolsa en cada un año de
los cinco, poco menos, que la tuvimos, docientos ducados de arrendamiento».
Santivañez, i. c, cap. 17, n. 7, fol. g3 . — Franciscus Fernandez de Pine-
da, genitor sive pater erat nostri Alphonsi de Avila. Polanco, t. iv,
pag. 465, n. 994.
* Ms. tm.
- De hac concione loquitur P. ROA, Historia ms. de la Provincia de...
Andalucía, lib. l, cap. 10: «Por gozarlo mejor aquellos señores, y para que
le gozase la muchedumbre de gente que concurrió, mudaron el púlpito á la
puerta del coro de los canónigos, y acabado el sermón, lo volvieron á su
lugar».
^ Ms. Otras.
* Charta scissa est.
558 Epistolar Mixtae— 938
quenta. Ansímesmo concertó el P. González con él, cómo se
diese medio que prima luce se dixese vna misa en cada parro-
chia, para que los criados y esclauos ' la oyesen, que raramente
la suelen oyr en esta tierra : y ansí lo a començado á ordenar y
mandar, con la mucha confiança que tiene que, si nosotros lo
encargamos en los sermones, que se a de hazer. Y así en esta y
otras cosas se ayuda y siente ayudado de la Compañía; tanto,
que él dize es la gente que deseaba y con que nuestro Señor
a proueydo su yglesia , como siempre en tiempos de mayor ne-
çesidad.
El P. Batista ^ a hecho mucho fruto en los sermones que a
predicado, y así busca yglesia grande donde predique, porque en
algunas no cabe la gente. Pareçe cosa muy nueua su predicar en
esta tierra, según el spíritu grande y heruor que nuestro Señor
le da en los sermones, que quasi todos espantados vienen dizien-
do: Manhu y lo mesmo es de los más Padres que predican. El
P. Gonçález también a hecho prouecho grande en los sermones
que a hecho y haze, según parece en la importunación con que
le demandan sermones: aunque su enfermedad, y el cargo de la
casa, y muchas comunicaciones importantes y particulares que
tiene, no dan lugar * á que predique siem.pre. Para que alaben
al Señor, los días pasados, tractando con vn honbre prinçipal en
esta çiudad en hazienda, y gran jugador, en cosas de nuestro
Señor, y que conuenían á su conçiençia, suçedió de tal suerte ^
que fuese tan mouido y tocado de nuestro Señor, de la plática,
que se fuese á su casa, mostrando que no avía más de jugar, que
fué como milagro á su muger. Y no paró ay, sino fuese á las gra-
das '^, y á vozes dezía que no era xpiano, el que no trataba con
los theatinos: y este honbre, como perdido y pecador, avía el día
de antes dado 4 ducados á vna muger, para que con él consin-
' Cf. Polanco, t. v, pag. 488, n. i33o, annot. 3.
- P. Joannes Bta. Sanchez.
^ «Manhu? quod significai: Quid est hoc?». ExOD. xvi, 15.
* Ms. á lugar á.
^ Ms. suerte á.
^ De hac voce, et loco per illam designato, lege quae scripsimus in
Polanco, t, v, pag. 490, n. l335, annot. 2.
27 Februarii 1555
559
tiese la perdición de su hija: y con la nueba luz que el Señor le
dio en la plática que con el Padre tuuo, fué á la muger, y le per-
donó los 4 ducados, y á ella y á la hija les hizo vn sermón, exor-
tándolas al temor de Dios y recogimiento de sus vidas y almas.
Esto lo dezía este honbre públicamente, que avía pasado por él:
y con muchas lágrimas después ordenó su vida y se voluió á Dios.
Con otro honbre, tan perdido y más que este de muy mucho
tiempo con pecados muy abominables, obró el Señor lo mesmo
en otra plática, que con mucho arrepentimiento de la vida pa-
sada y sentimiento exterior se confesó.
Con la condesa de Oliuares ' a tratado tanbién el P. Gonçá-
lez, y es para alauar al Señor lo mucho que a aprouechado en tan
brebe tiempo. Confiesa y comulga muy á menudo, con muchas
lágrimas que el Señor le da. Ruegen á Dios por la salud de nues-
tro P. Gonçález, que grande es el fruto que haze después de los
sermones en estas comunicaciones particulares. El P. Auila con-
tinuó y continúa la doctrina que nuestro Padre prouinçial co-
mençó en sant Saluador. A crescido tanto en este ministerio de
predicar, que en Santlúcar, donde estuuo, y aquí en Seuilla,
donde está, a hecho muy grande fructo, según lo que lloran en
Santlúcar así los condes y duques % como la gente de todo el
* Francisca de Ribera Niño, quae in secundis nuptiis copulata est do-
mino «Pedro de Guzman, primero Conde de Oliuares». Haro, Nobiliario,
t. I, pag. 217. Eam prolixe laudai Santivañez, l. c, cap. 19, n. 9, fol. 102.
- Nimirum comités de Niebla et duces Methymnae Sidoniae (de Medi-
nasidonia). Porro de Joanne Alphonso de Guzman, duce VI Methymnae Si-
doniae^ ac de ejus matre, Eleonora de Zuñiga, comitissa de Niebla, agit
Polanco, t. iv, pag. 465, n. 994, annot. 2 et 3. Vide auctores ibi laudatos
et Haro, Nobiliario, t. i, pag. 61, 62. Quoniam auctor hujus epistolae plu-
res videtur innuere comités et duces ucondes y duques^, non erit abs re
prae oculis habere quae ZÚÑIGA, in Anuales tradit ad annum 1558: «Murió
este año en San Lucar, á 26 de Nouiembre, el Duque de Medina Sidónia,
Don Juan Alonso de Guzman... Por la incapacidad de su hermano mayor, el
Duque D . Alonso , fué [Joannes Alphonsus] puesto como sucessor inme-
diato en la sucession de su casa, en el gouierno della, y después en el título.
Murió el Duque Don Alonso el año 1549, ó según otros de 1548; y la Duque-
sa, Doña Ana de Aragon, su muger, nieta del Rey Don Fernando el Cató-
lico, que se aula descasado por defecto de inhabilidad, y buelto á casarse
con el Duque Don Juan, le dió hijos, á D. Juan Cleros de Cuzman, Conde
56o
Epistolae Mixtae— 938
pueblo: y aquí en Seuilla le siguen, que no caben ni aun de pies
en la yglesia donde él predica. Anduuo en plática los días pasa-
dos, y el señor prouisor quisiera que predicara en la yglesia ma-
yor: no suçedió, por estar los sermones dados. Predica su doc-
trina en sant Saluador, y á pedimiento de todo el cauildo, en la
mesma yglesia predica los viernes, en la qual el domingo predica
el Canario ', y los miércoles otro famoso predicador Gaudent
parentes et tota cognatio eius in predicatione illius: orate vt Do-
minus conseruet eum. Luego al principio que vinieron, el P. Xuá-
rez y el P. Paulo continuaron [visitando] la cárcel, que es vna
gran parrochia por sí, que no faltarán á la continuaçión 700 pre-
sos. Salieron luego con ahorcados, que son aquí muy continuos,
y por su ministerio dió nuestro Señor moçión sensible y gran
dolor de sus pecados á los que llenaban á justiciar, y grande edi-
ficaçión y como admiraçión del pueblo, por ver á los Padres
juntos al que llenaban á justiçiar, quitados los vonetes, y con
grande heruor, diziéndoles cosas de nuestro Señor. Al primero
que fueron, como á cosa nueua les preguntaron los alcaldes y
justicia, qué era lo que les dauan. Oyda la respuesta, quedaron
como confusos de lo que abían visto, sin interés temporal. En la
cárcel se hizieron confesiones muchas de 7 años y más tiempo, y
de Niebla, á D. Fernando, D. Felipe y D. Henrique, que acabaron en la
infancia, á D. Ana de Aragon, Duquesa de Frías, y á D. Leonor Ana, Du-
quesa de Ossuna. El Conde de Niebla, Don Juan Cleros, murió en vida de
su padre el año 1556 [1555 secundum Burgos et Polanco, t. v, pag. 504-505,
n. iSyó, 1377] por el mes de Enero, y auiendo sido casado con Doña Leonor
de Sotomayor, hija de los Duques de Bejar, D. Francisco de Sotomayor y
D. Teresa de Zuñiga y Guzman, dexó hijos á Don Alonso Perez de Guzman,
que aora sucedió en la casa al Duque su abuelo, y á Doña María, que casó
con Don Francisco de Zuñiga, Marqués de Gibraleon, antecessores de los
Duques de Bejar».— Epistolas ducum Methymnae Sidoniae ac comitum de
Niebla die 11 et 12 Junii datas, infra, suo loco, exhibemus,
* «El Maestro Fr. Juan de Salas (del orden de Predicadores), que lla-
maron el Canario, por ser de aquellas islas, hombre con razón seguido de
la ciudad y estimado de todos. Acompañava él un escogido talento de pre-
dicar con muchas letras, maior religión.» SantivaÑEZ, l. c, lib. 11, cap. 3,
n. 7, fol. i83.
" Fr. Vincentius Calvo¡, O. P. (?). Vide POLANCO, t. V, pag. 492,
n. 1139.
27 Februarii 1555 561
en los juramentos y más viçios, como públicos, a avido grande
enmienda. Vn día, estando los Padres en la cárcel persuadiéndo-
les [á los presos] al dolor de sus pecados y á enmienda de la vida,
se incaron todos de rodillas con los Padres, y públicamente pi-
dieron perdón á nuestro Señor de todos sus pecados, y que les
diese gracia para que de allí adelante no le ofendiesen. Por orde-
naçión de nuestros Padres, el P. Xuárez trató algunos negoçios
de presos, y lo que muchas personas no pudieron acabar en ne-
goçios importantes, lo acabó él. Eligiéronle nuestros Padres por
predicador desta çárcel, que es vn pulpito no de los menos prin-
çipales de Seuilla, porque ay mucho número de gente (como e
dicho), y entre ellos personas prinçipales desta çiudad, que están
agora detenidos allí por el ruyn suçeso de la armada A edi-
ficado tanto con su doctrina, y spíritu con que la dize, que, mu-
riéndose en este tiempo el vicario de la cárçel, que es vn carga
prinçipal, nombraron los presos al P.e Xuárez por vicario y ad-
ministrador della, y pidiéronle [en] su nombre, y lo dixeron á un
veynte y quatro - que este clérigo % que yba allí, era el que con-
uenía para el officio; y así en el cauildo de la çiudad y de todos
los veynte y quatros que estauan juntos, fué electo por tal vica-
rio. Y quando le dauan el cargo, pensando que no avía duda en
reçeuirlo, como viesen que lo reusaua, fueron al prouisor que se
lo hiziese açeptar; y á los vnos y á los otros se declaró no ser
nuestro instituto este, y con edificaçión cesaron de ello, y eligie-
ron á un maestro, que llaman Váez.
El P. Paulo * a entendido en confesar, y tratando con vna alma
* Santivañez, Z. c, cap. 19, n. 14, fol. 104, haec referens, scribit:
«Avía en ella más de setecientos presos: entre estos personas principales,
detenidas allí por el mal succeso de una armada».
- uVeintiquatro, en Seuilla, y en Cordona y en otros lugares de el
Andalucía, vale lo mesmo que en Castilla Regidor, por ser veinte y quatro>
Regidores en número). Covarrubias, Tesoro de la lengua castellana^
fol. 204. — Horum autem senatorura numerus lapsu temporis haud semel im-
mutatus est. Cf. Arana de Varflora, Compendio... de Sevilla., part. 11,^
cap. 2: De los tribunales seculares.
' Ms. cleyrgo.
* «El Padre Paulo Hernandez, sencillo y santo hombre, pero fervorosa
operario, acudía á recojer el mucho fruto, que sayonava la predicación de
Epistolae Mixtae, tom. IV. 36
502 EPISTOLAE MlXTAE— 938
de Dios, persuadióle ' tanto á la virtud, que acaesçió vn día en
vn lugar público darle otra persona vn bofetón, y luego, con re-
cebirle, se yncó de rodillas á pedirle perdón, y el otro, confun-
dido de su pecado, hizo lo mesmo. El señor prouisor, con enten-
der alguna sufiçiençia que en él avía para que predicara la doc-
trina en vna yglesia, trató con nuestros Padres que se ordenase
así, y así la començó en vna yglesia prinçipal desta çiudad, la más
capaz y mayor después de la yglesia mayor. Oyóle el primer ser-
món el señor prouisor y el doctor Meléndez, cathedrático en la
yglesia mayor, persona muy prinçipal, con otra mucha gente y
auditorio grandísimo, que eran más de mili y seteçientas ánimas.
Según se entendió después, agradó mucho , porque el prouisor
quedó muy satisfecho, y después le enviaba á pedir otros sermo-
nes particulares. Al 2.° sermón vuo tanbién muy mucha gente,
como al primero, y frayles dominicos no turbaron al Padre ni le
hizieron temer, porque el P. Francisco le mandó en obediencia
que no temiese. Después desto visitó nuestro Señor al P. Paulo
con vna enfermedad, que dizen los médicos que es gota artética.
A estado tullido de vna pierna y de las manos, con grandíssimos
dolores, que era lástima verlo. Ya por la bondad del Señor va
algo afloxando. Ruegen al Señor que, si fuere para gloria suya,
se le quiten: 22 ó 23 días a que esta en la cama, adonde se me-
neaba y rebolbía por ministerio de otro. Mostró el señor proui-
sor el amor que á él y á los demás Padres tenía, que, con ser
persona tan prinçipal, como todos saben en esta çiudad, le vino
á visitar, y el doctor Meléndez dos vezes.
A continuado el P. Gonçález la doctrina por él. El P. Diego
López (digo Padre duplici jure, por auerse ordenado estos días
aquellos primitivos padres. No se atrevía él á predicar, hasta que las dili-
gencias de el Provisor le sacaron á el coso. Trató Cervantes con nuestros
Padres le obligasen á que hiçiese algunas pláticas de el catecismo... A la
primera concurrieron, como mil y setecientas personas, y entre ellas el
mesmo Provisor y... el Doctor Gonzalo Melendez, hombre gravísimo y doc-
to, que leía en la iglesia mayor la cátedra de moral : después murió en nues-
tro hábito y religión». Santivañez, /. c, cap. 19, n. 8, fol. loi v.
* Ms. persuadiéndose.
27 Februarii 1555 563
pasados con el H. Ru3'z que vino de Córdoua, y el H. Marçelo '
que vino de Gandía, como por ser ministro de casa) a estado en
Sanlúcar asta aora, adonde en comunicaçiones particulares, aun-
que sólo, hizo mucho fructo, y dexó mouidos seys ó siete; agora
entiende en aprender la santa absolución, y repite para enseñar
la doctrina en otra yglesia, porque es otro ya en el predicar, así
en spíritu como en lo demás. El H. Juan * no predica verbis, sed
opere, aunque le an pedido vn sermón para la feria, que se haze
los juebes. Vna vez fué con vn Padre á vn aorcado, con gran
deseo que Dios le dió. Guiólo el hermano de tal manera, que por
poco viniera yregular , porque le dieron vn cordel que diese al
verdugo, y se le dió de buena gana, y no le faltaua solicitud para
absoluerse. Viene á casa algunas vezes muy gozoso, diziendo que
hazen fructo los predicadores, porque le dan vn puño de pasas
de más, y dos maravedís menos por libra. Los días pasados, es-
tando aquí nuestros Padres, vino el P. Juan Albarez ' de Córdo-
ua, con otros dos hermanos, para yr á Santlúcar. Ordenó el Señor
que, después de aver navegado por el río avaxo vn día, se leuan-
tase vna tormenta tan grande, que á vn vareo, que llenaban de-
lante de sí, vndiese á vista de ojos, y el vareo en que yban dió al
traués, 3' inchióse de agua, y no avía ya otro remedio, sino lla-
mar á Dios y animar á los otros que yban con ellos, que lloraba»
ya su muerte. Nuestro Dios, que nunca falta, les fauoresçió á que
no se acabase de abnegar el vareo, y como pudieron allegaron á
la orilla, }' salieron medio muertos, todos mojados. Y en lugar de
consolación y refrigerio de los que así salían afligidos, se les ofre-
ció otro peligro, que, como en aquella tierra toda no avía lugar,
y ella estaba llena de agua por las muchas marismas que ay, por
ser la tierra llana, caminaron algunas leguas dándoles el agua
"vnas vezes por la çintura, otras vezes por la rodilla. Yban sin pan
- y vino y prouisión alguna, y quasi sin dineros, y sin ver lugar
-alguno, y trabajados de lo pasado: y ya quasi restaña poco para
' Hi sodales sunt Alphonsus Ruiz et Marcellus de Salazar.
* Joannes Garcia (?). Vide Liti. Quadr., t. iv, pag. 7o3.
^ Qui postea Joannes Paulus dictus est. Polanco, t. v^ pag. 486,
». l320.
564 EPISTOLAE MlXTAE— 938
acabar de perezer, si no los guiara nuestro Señor á vn lugar,,
donde los proueyó de lymosna y remedió vastante para pasar su:
camino.
El P. Gonçález y el P. Áuila y otro hermano, viniendo de:
Santlúcar á esta çiudad, se vieron quasi en otra semejante, se-
gún la tormenta que vbo. A los vnos y á los otros la obediençia,
que los enviaba, et Dominus, assumpsit et liberauit de aquis muí-
tis '.
El marqués de Cañete que va por visorey al Perú, escri-
uió á nuestro P. Francisco vna carta, en la qual le pedía con
gran instançia dos Padres para que fueran con él. Vista la oca-
sión, y la persona que lo pedía, y el modo con que lo pedía, nues-
tro P. Francisco, después de mucha oración, se determinó á res-
ponderle, conçediéndole lo que le pedía. Anse de partir en todo
el mes de Abril: asta ora no se sabe quién: no dexe V. R. de en-
comendarse á nuestro Señor, y pedir le otorgue tal empresa. Los
que están en esta casa son siete Padres, con el P. Gonçález y los
nuebos ordenados, y 4 hermano«<: todos están buenos, ó á lo me-
nos andan leuantados, entendiendo en sus exerçiçios, sino e^
P. Paulo, que está en la cama, como suele. Por no ser más largo,
ni dar occasión de perder tiempo allá en leer esta y en escreuirla
acá, çeso, pidiendo á nuestro señor Jhu. Xpo. nos dé á sentir á
los vnos y á los otros su santíssima voluntad, para que la cum-
plamos. En las oraciones y sacrificios de V. R. y de nuestros cha-
ríssimos Padres y hermanos muy mucho nos encomendamos. De-
* Ps. XVII, 17.
- Andreas Hurtado de Mendoza, marchio II de Cañete, Didaci Hurta-
do de Mendoza, marchionis I filias, frater Francisci de Mendoza et Bobadi-
lla, cardinalis et praesulis burgensis, Ferdinandi, dioeceseos pro suo fratre-
gubernatoris; et Petri de Mendoza, commendatoris de Alado et Totana, de-
quibus in superioribus voi. facta est mentio. Corrigendus tamen est error,
quem admisimus in Epist. Mixtae, t, lii, pag. 2X3, annot. 3, ubi perperam
confunditur Petrus de Mendoza cum suo fratre, marchione II de Cañete, qui
error in indicem etiam generalem irrepsit. — Caeterum de peruviana expedi-
tione, ad quam socios a Borgia poposcit Andreas Hurtado de Mendoza, agunt
Polanco, t. v, pag. 541, n. 1479; Cartas de San Ignacio, t. v, pag. 201 et
246, 247; de ipso vero Andrea ejusque filiis egimus supra, epist. 890,
pag. 428.
7 Martii 1555
565
:Seuilla y de Hebrero 27. A Medina, Valladolid, Burgos y Oñate,
pues el camino es derecho, si V. R. mandare enviar ésta después
de leyda, charidad reçiviremos, y trabajo nos escusará.
Alia manti: Para el collegio de Seuilla, Dominus meus. P.e
mío, Martín de Roa.
939
ANTONIUS SOLDEVILA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
GENUA 7 MARTI! I555
Se litteras Ignatio misisse, dicit.— De statu et conditione sociorum collegii
genuensis.
t
Pax Christi. Rdo. Patre nel Signore. Ogni settimana, senza
mancar niuna, ho scrito alla R. P. V. per me, o Bernardo % o
altro in nome mio, et mandato le lettere. La quadrimestre, che
adesso mi domanda, non lo scrita, per non ritrouar tal cosa (si
ben mi ricordo, et non mi so ingannato) nelle regole del mio
officio, nè saper che fossi consuetudine de collegi, o uoluntà de
V. R. P., benché, quando mandai la quadrimestre % scrisse del
spirito et frutto che si faceua per mezzo delli fratelli. Quanto
alla dispositione et sanità corporale, tutti per al presente estano
-asai bene, excepto miser Pietro Canal, che està con la suoa de-
bileza del capo et de tuto il corpo (benché non tanto come in
Roma), et inábil per ogni exerci tio de mente, né anche molto
forte per li moderati exercitij exteriori, quando fossero de bi-
sogno et Michael, chi si mandorono di Fiorenza, il qual està
* Ex autographo in voi. Informationes antiquae, unico folio, n. 12,
prius 4i3.
2 Suum cognoraen omisit Bernardas in epistola, quam Genua Ignatio
•misit l3 Dee. 1554. Eam supra habes, n. 912, pag. 480.
Quadrimestris epistola, cujus heic meminit Soldevila, diem prae se
iert7 Febr. 1555, et a nobis edita est in Liti. Qiiadr., t. m, pag. 291-296.
In eadem plurima continentur sociorum nomina, quae in hac quoque pro-
ducuntur; sed, ut alibi monuimus, eorumdem fratrum cognomina reticentur.
* Constituerat Ignatius et rector genuensis, P. Soldevila, «serio lectio-
Epistolae Mixtae — 940
[as]sai fiaco, et par tira a ethico. Mangiano carne lui et miser
Pietro. Questo intende in alcune cosucce exteriore, che tocaua-
no al mio officio: quello altro, in guardar la porta et far il tinello.
Alphonso, Giacomo et Hieronymo ad altro che a leger non in-
tendono. Aluarado, Bernardo et Valeriano anche insegnano, ma
sentono una Ucione. Quanto per Testeriore posso indicar del spi-
rito, è puro, obediente, ardente in charità et mortificato: exce-
pto che uno, chi hauessi li oggi un poco aperti, conoscerebbe
facilmente alcune uolte mouimenti di soperbia et impatientia in
miser Pietro et Giacomo: non già pur che chiaramente repugna-
no alla obedienza (nè a me simil cosa directe uel indirecte abbia
intrauenuto), ma in tal maniera, che forsan, si alcuno le tocaua,
si sentirebbono tropo, et anche mostrariano sentirlo. Michael,
trauallato delU suoi scrupuH; nel resto tuto buono. Tutti si raco-
comandiamo alla R. P. V. De Genoua a 7 de Março 1555.
De V. R. P. sieruo indegno,
Antonio Soldeuila.
Inscriptio: f [Al] molto Rdo. Patre, miser Ignatio de Loyala,,
prepósito general della Compagnia [di] Jesù, in Roma.
940
PROREX SICILIAE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PANORMO 12 MARTII I555
Ignatianis litteris respondei. — Cephaludensem dioecesim Ignatio
commendai. — Benevolentiae signa.
t
Muy Rdo. señor Padre. La postrera carta que tengo de>
V. P., es vna en rrecomendaçión del trig^o que su sanctidad pre-
ni rhetonces et graecae linguae daret operam;» ideoque «magister Petrus
Canalis in administratione domus eum sublevabat.» Polanco, t. IV, pag. 43,
n. 66.
* Ex originali in voi. Epist. Principum, duplici folio, n. 67, prius 234,.
in antiquo tabulario C. XVI. 9, prius 3, et etiam B. 24.
12 Martii 1555
567
tende hauer deste rreyno, en lo qual, no embargante la estrema
neçesidad de acá, á que de justiçia se deue de proue[e]r primero,
se ha hecho lo que se ha podido, y mirado con cuidado y desseo
de cunplir en todo ó en parte con lo que es rrazón y posible * ,
Lo de la coadjutoría del obispo de Chefalú es en gran ma-
nera menester, porque aquel desdichado perlado se va cada día
más metiendo en el fondo de mili males y injustiçias, y la pobre
diócesis pasa gran trauajo. Torno á escreuir al abbad Ximénez ^
de nueuo y á Montesa para que lo supliquen á su sanctidad.
V. P. por su parte me hará á mí merced, allende del seruicio de
Dios, que es lo prinçipal, de ayudar á esto en lo que pudiere ^
Del P. Mtre. Jerónimo sé que á V. P. le da nuestro Señor
sienpre ocasiones de más mereçer con sus malas dispusiçiones y
y trauajos, á quien deuemos de dar muchas graçias, pues por
tantos exemplos y vías nos muestra en este mundo su infinita
prouidençia, misericordia y sabiduría. Reçeuiré merced en que
* Die 5 Decembris 1554 scripserat Joanni de Vesja Ignatius: «Hallándo-
me hoy á dos horas de noche con el Cardenal de la Cueva, por respecto de
algunas de sus cosas..., sobrevino Montesa: y aunque tenía letras de Su Ma-
jestad para V. Sría. sobre la estraccion del grano, todavía me pidió instan-
temente que por una mi letra suplicase yo á V. Sría. fuese servido de hacer
esta provision en beneficio de esta Sede Apostólica. Y aunque veo que para
lo que será posible y razonable es bien escusada mi letra, ubiendo la del
Emperador; por hacer lo que se me ha encargado, y participar de la buena
obra que rescibirá toda esta tierra, si tal socorro se le hace, suplico humil-
mente á V. Sría. muestre al mundo la voluntad que Dios N. S. ha dado tan
universal de ayudar en una parte y otra, y especialmente donde inclinan
causas de tanta consideración.» Cartas de San Ignacio^ t. iv, pag. 389.
* Pranciscus de Aragon, de quo videatur epist. Patris Domenech, 26
Martii 1554, quam supra habes, pag. 123 et seqq.
^ Petrus Ximenez, qui Joannis de Vega negotia in urbe procurábate
Vide supra, pag. 49.
* Ferdinandus Montesa, qui negotia imperatoris Caroli V, Romae gere-
bat, absenté caesaris legato, Joanne Manrique de Lara. Illius ad Ignatium
epistolium edidimus supra, n. 9l3, pag. 481.
^ Egit in hac re quantum potuit Ignatius, et egit haud semel, ut ex il-
lius epistolis colligimus. Cartas, t. IV, pag. 388; t. V, pag. 169. Quarum in
postremis litteris, quibus huic proregis epistolae respondet, rem ita absolvit:
«(Tenemos por cierto que Su Santidad hará cuanto V. Sría. desea, á mayor
gloria divina. »
^ Hieronymus Domenech, Siciliae praepositus provincialis.
^58 Epistolae Mixtae— 941
me auise de la salud de su muy Rda. persona, en cuya merçed
mi hija, y el duque, su marido *, y toda esta casa nos encomen-
damos, y quedamos rogando á Dios guarde y conserue su muy
Rda. persona en su sancto seruiçio. Esta carta, que va para el
P. Mtre. Nadal, me haga V. P. merçed de dársela, si estuuiere
ay, y si no, embiársela á donde estuuiere con la primera ocasión.
De Palermo á xii de Março 1555. A lo que V. P. mandare,
Juan de Vega.
Inscriptio: f Al muy Rdo. señor, el P. Mtre. Ygnaçio de Lo-
yola, prepósi[to gener]al de la Conpañía de [lesúsj. En Roma.
Alia manu: R.da á p.° de Abril.
941
PONTIUS COGORDANUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
AVENIONE 22 MARTII I555 -.
Avenionem se pervenisse, nuntiat. — A cardinale Alexandre Parnasio per-
humanissime exceptas, detinetur, ne cito in benedictinarum monaste-
rium adeat. — Concionatores audit.— Aures praebet confitentibus.— Alia
opera. — Catalogum librorum ad hebraeos confutandos poscit. - Quid
cum Farnesio egerit. — Ut Polancus sociis in Gallia versantibus scribat,
commendai.
t
Jhs.
Rdo. in Christo Padre. La somma gratia et amor eterno de
Christo nostro redentor' sia et habiti sempre neir anime nostre.
Amen. Subito che siamo arriuati in Auignone, ne siamo andati a
presentar' a monsignor Rmo., et c'ha riceuuto gratiosissima-
' Elisabeth de Vega et Petrus de Luna, Bibonae duces.
- Ex autographo in voi. F, duplici fol., n. 58, prius 326, 327.— De aucto-
re hujus epistolae jam dictum saepe est, Epist. Mixtae, t. 1. Ad hunc vero
annum, quod attinet, Polanco, t. v, pag. 9, n. 9 sequentia refert, quae si-
mul causam aperiunt Cogordani in Galliam profectionis: «Cumgravis quae-
dam necessitas occurrisset cujusdam monasterii in Gallia reformandi, cujus
cura ad Cardinalem Stae. Crucis expectabat, visum est Ignatio non esse id...
negandum amicissimo et de Societate optime merito Cardinali, qui id ma-
gnopere optabat; et electus est ad hanc missionem P. Pontius, qui id tem-
22 MaRTII 1555 569
-mente con tutta la sua corte ' . Il cardinale penso che ne retenerà
qui fin a pasqua: quando gli domando licenza per andar' a Bru-
gnuola *, non mi risponde, se non pariamo d'altro. Il medesimo
giorno che arriuammo, chiamò il suo vecelegato ^ d' Auignone,
et il vicario, et gli commesse, che mi menassero ad udir"" tutti
li predicatori d' Auignone, d' uno ad uno, et alli monasterij di
donne: et commesse al vicario et a me, che attendessimo ad or-
dinar' li confessori d' Auignone; et cosi attendemo quanto si può,
perchè adesso c' è grande concorso de confessioni, per rispetto
deir annuntiatione della Madonna, et per Tindulgentie, che sono
a nostra donna di Dons *: benché tutta la quaresima ce siano
grandissime indulgentie, come a Roma. Il secondo dì, il vicario,
eh' è dotto huomo, m'inuitò che andasse a desnar' con lui, et an-
dammo ad udir' in quel giorno il più famoso predicator' dell'or-
dine di santo Agostino, che predica in santo Pietro, et è bonís-
simo christiano. Anchora lui Tinuitò, et cosi desnammo insieme
tutti, et hauemo tenute dispute a tauola. Et dopo, in parlando.
poris Procurator erat domus Romanae...; et ei socius adjunctus est frater no-
ster Julius Onofrius». Etiam Avenionem ituri erant, «ut res disponerent ad
collegium, quod ibi Cardinalis Farnesius inchoare volebat». Iter vero, quod
socii in Galliam cum Farnesio, principe purpurato, confecerunt, enucleate
describit alio in loco ejusdem volurainis POLANCO, pag. 849-358, n. 943-968,
disserens De missione P . Pontii Cogordani et primis initiis Collegii ave-
nionensis. Quam rem attingunt etiam Orlandini, Hist. Soc. Jes., part. l,
lib. XV, n. 64; Prat, Mémoires poiir servir à V histoire du Pére Broet et
des origines de la Compagnie de Jésus en France , part. ili , liv. li,
pag. 337-339.
' Cura Tolone Massiliam trajicerent, ultimo die navigationis, morbus...
tam graviter P. Pontium opprimere coepit, ut affirmaret medicus mortem
ipsi imminere, si navigatio diutius durasset». Polanco, t. v, pag. 350,
n. 946. «Postridie quam pervenisset , Cardinalis Farnesius... [Massilia]
Avenionem profectus est..., suae domus praefecto ac medico, ut curam
P. Pontii haberent, commendans; quo jam convalescente, pecuniam eidem
reliquit, ut paulatim et commode Avenionem veniret». Polanco, l. c.
- Oppidulum Galliae in Provincia, prope quod benedictinarum mona-
sterium Cellarum erat, ad cujus disciplinam redintegrandam Cogordanus
mittebatur. Vide Polanco, t, v, pag, 9, n. 9, annot. 2.
' Jacobus Maria Sala, vivariensis (Viviers) episcopus.
* Notre-Dame des Doms.
570 Epistolar Mixtae— 941
dissi ch'io non uorei che gli predicatori consumassero tanto tem-
po a confutare Theresìe, perchè il tempo passa, et il popolo non
sente se non dire contra Theresie et quello che dicono li heretici^
et non imparano niente. Ben uorei io che attendessero ad am-
maestrar' il popolo quel che douerebbe saper', et insegnar' le
virtù, et riprender' i vitij, et non parlar' tanto dell' heresie, come
cosa essacrabile et abomine uole; et quando è necessario di par-
larne, dir'solo quel che il christiano deue tener', et poco o niente
dechiarar' quel che dice l'heretico, senon in parole communi, et
lasciar' andare. Creda V. P. che da quel raggionamento n'è se-
guitto grandissimo frutto, et adesso fa grandissime prediche, in-
segnando il popolo; et quando parla d'heresie, parla per transen-
nam. Hauemo visitato quasi tutti li monasteri], et il terzo giorno,
dopo eh' io sono arriuato, ho predicato in un monasterio, et cosi
predicaremo in tutti i monasteri], quando in uno, et quando in
altro.
Li gentilhuomini di monsignor Rmo. la più parte si uogliono
confesar' con meco: et si dice in palazzo che ancho monsignor
Rmo. Attenderemo per la città alle confessioni quanto potremo.
Volontieri si confessarebbono i monasterij : domandano con in-
stantia le prediche. Le monache sono assai licentiose, et grandi
persone, ch'è impossibile mai riformar' queste, se non per uia
d'amor', et frequentatione delli sacramenti et prediche, et di
buoni confessori, perchè per forza non si farà niente.
Il cardinale m'ha commesso che uegga per Auignone che casa
saria commoda per lo collegio, et lui si confida molto in questo,
et mi ha detto, che subito che harete un collegio qui, uedrete
che hauerete più collegij nel regno di Franza. Anchora mi ha
dato carico delli talmuth de giudei per bruggiarli, che mi farà
dar' la lista de quelli: però li giudei si sforzano corrompere l'of-
fìciah, acciò non si brugino, et ingannar' il cardinale, dicendo
ch'el talmuth fu fatto da 2000 anni nauti l'aduenimento di Chri-
sto, et sopra di questo io mi sono opposto et ho detto al cardi-
nale che scriueria a V. P., che mi mandasse la lista delli libri de
Ms. oppostro.
22 MARTII 1555 571
giudei, che si sono brugiati in Roma, et tutte le propositioni che
hauea tirate M. Alessandro ' del talmuth, et che notasse i luoghi,
donde * si tiranno quelle, et che ne donasse tutta la chiarezza
che si può, per poterne chiaramente et sicuramente parlare. Li
giudei qua uogliono un gran male a M. Alessandro. Li giudei mi
hanno mostrato che gli uogHono male, et il cardenale mi Tha det-
to, et io per lo contrario ho detto al cardenale la sufficientia, dot-
trina, bontà, et vita, et zelo grande di M. Alessandro, et alli giu-
dei ho mostrato, che sa più de loro, perchè ha conosciuto la ve-
rità, et che anche in hebreo sa più de loro. V. P. si degnarà per
amor d'Iddio il più presto che potrà mandarmi detta lista, et dir^
a M. Alessandro che faccia ogni diligenza, et che in sua lista mi
parH chiaro, et sia scritta in buona lettera, et eh' el nostro P.
Andrea % et gli altri di Roma, che hanno hauuto la cognitione
de quelH libri, segnino la detta lista. Anchora ho parlato a mon-
signor Rmo. , come il vescono di Parigi * et rvniuersità non
uuole accettarla Compagnia nostra, et come il re ^ et il gran
consegHo stretto del re ha fatto naturale tutta la Compagnia, et
come monsignor di Bellay dice che farà, et scriue lettere, et poi
non è niente, et come monsignor Rmo. di Ghisa ^ è protettor'
nostro in Franza, et gli ho detto: Monsignor Rmo., bisogna che
V. S. Rma. a Parigi ci fauorisca molto caldamente, et faccia con
monsignor di Parigi, et con Fvniuersità, et con tutti che si op-
porranno, che la nostra Compagnia sia accettata in Parigi, et pi-
gli per compagno monsignor Rmo. di Ghisa; et che non sola-
mente accettino la Compagnia, ma anchora che l'aiutino, et fac-
ciano un collegio. Mi ha risposto: io farò tutto quel che tu uuoi.
' «Alexander Franciscus, vir eruditus ac pius, quem superius ex judae-
is conversum fuisse meminimus». Polanco, t. v, pag. 352, n. 950, Me-
minerat autem t. 11, pag. 215, 216, n. ilo, ubi magnificum illius viri texitur
elogium, quod ne excribamus, ipsa ejus longitudo prohibet. Vide locum.
^ Ms. donne.
^ P. Andreas Frusius.
* Eustachius du Bellay.
^ Henricus II, Galliae rex.
^ Carolus de Guise, cardinalis lotharingus, Polanco, t. v, pag. 353^
n. 951.
Epistolae Mixtae— 941
ma adesso attendiamo qui. Ho replicato, che scriuerò lettere a
Parigi alli nostri, che uadino ad importunar' S. S. Rma. sopra di
ciò, et che darò memoriale al suo secretarlo, il qual secretario
anche lui s' è offerto, che farà buono ufficio. Ho pensato ancho-
ra, ma non Tho fatto, parlar gh della nostra chiesa di Roma co-
minciata, et come Mutio Muto ' et un' altro ha impedito che
non uadi inanzi, et che V. P., per uoler' viuer' in pace con tut-
ti, ha lasciata l'impresa, et contentarsi di quel poco che habbia-
mo, dicendo che Iddio nostro signor la farà quando gli piacerà,
che'l nostro ufficio è attender' a seruir' a Dio, et star' in pace
con tutti: ma interim da me dirgli, come il publico bene et ser-
-uigio d' Iddio patisce, et anchora a giudi tio de tutti patisce Tor-
nato della città: et che saria bene che S. S. Rma., come da se,
scriuesse al papa % come ha inteso, che la chiesa della Com-
pagnia di Jesù, eh' era cominciata a farsi, nella quale Idio è
tanto seruito, resta di farsi per due persone; et che quelli che ha-
ueano desiderio aiutar' la fabrica, se retiraranno et faranno in
altra parte. Et si dice anchora, che tali persone, più per pugna che
con raggione, contradicono alla detta fabrica, che non uadi nan-
zi, et per far' pagar' alla pouera Compagnia il triplo più che quel
che uagliono certe case, che entrano nella fabrica, conciosiachè
la pouera Compagnia non habbia, se non quello che gli uien dato
per l'amore di Dio alla giornata, et li benefattori che a quella
opera uogliono agiutar'; et che S. S.tà commetta che si ueda, et
faccia tacer' Mutio Muto, et che non impedisca tale impresa, et
che Mutio Muto, et alcuni simili non inquietino quelli poueri Pa-
dri, che attendono a loro orationi et diuini ufficij, et suoi exerci-
tij spirituali. Questa è una delle cose principali, de quali ho de-
• Mutius Muti, cujus est epist. 260, supra edita, t. 11, pag. 237. Ad
Tiunc vero locura videatur Polanco, t. iv, pag. lo, n. 9.
- Intelligit Pontius Julium III, qui adhuc, cum haec scriberet, in vivis
erat, et sequente die, 23 Martii, naturae concessit. Illius mors omnia, quae
Alexander Farnesius, ad avenionense collegium spectantia, tune moliebatur,
infecta reliquit. Nam cum 3o Martii de ejus obitu certior esset factus, po-
stridie iter Romam versus ingressus est. PoLANCO, t. v, pag. 353»
953, 954-
24 Martii 1555 573
liberato parlar' al cardenale, et sta nella nota mia de negocij, che
ho da trattar' con S. S. Rma. Sarebbe buono che M. Polanco
scriuesse a Parigi alli nostri, che mi mandassero in Auignone il
transunto autenticato della naturalità della Compagnia in tutta
Franza, per le cose che possono accader' per tutte le parti, che
qua al suo tempo non mancará chi s'opponga contra de noi, et
tanto qua, come ad Aix a Brugnuola, et in tutta la Prouenza.
Non altro, se non che'l signor Mio ce doni gratia di far'sua
santissima volontà et quella di V. P. D' Auignone, alli 22 di
Marzo 1555. D. V. R. P. inutile et indegno figliuolo,
PONTIO.
ANTONIÜS GOU
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PLACENTIA 24 MARTII I555 .
Hispali Borgia cum socio Gou Montuliam (Montilla) accedit. — Acta cum
marchionissa de Priego ejusque domo. — Cordubam venit, Placentiam
quamprimum perrecturus. — Viros quosdam principes, Societatis amicos,
visit, coenobiumque guadalupense, familiae hieronymianae. — Collegia
Societatis magnates poscunt in suis ditionibus instituenda. — Placentiam
ingreditur, unde a principe Joanna Tordesillas arcessitur.
Jhs.
Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. La gracia y amor eterno
de Christo nuestro señor sea en nuestro continuo fauor y ayuda.
Amén. Vase el mes, y es razón cumplir la santa obediencia, pues
las occupaciones han algo afloxado, specialmente con la yda del
P. Francisco, que ayer se ha partido para Coria: y así breue-
mente daré cuenta á V. P. de lo que se offrece desde la vitima,,
que scriuí de Seuilla á 6 de Hebrero.
Hauiendo puesto en orden el P. Francisco las cosas de la casa
de Seuilla, se partió para Montilla á los ocho de Hebrero con vrt
' Aquae Sextiae in Provincia.
^ Ex autographo in voi. F. B., duplici folio, n. 6g, prius 394.— Usus est
hac epist. Polanco, t. v, pag. 542-545, n. 1480 et seqq.
574 Epistolae Mixtae — 942
tiempo muy recio de aguas, adonde llegamos á xi. La consola-
ción que la señora marquesa y la duquesa de Arcos, su hija *,
y los otros tuuieron con la vista del Padre, fué muy grande. De-
tuuímosnos allí diez días, en los quales el Padre entendió con la
señora marquesa en algunas cosas del buen gouierno de su esta-
do, que se concertaron muy bien, y quedó su S."a muy contenta
y descansada, y se confessò con su R.cia , y recebió el santísimo
sacramento de su mano: y la duquesa hizo lo mismo con el Pa-
dre doctor Torres. Está tan contenta la señora marquesa, y tan
afficionada á la Compañía, que no se harta de hablar y entender
las cosas della. Dexaron concertado que, passada la pascua, ha de
yr allá vn Padre de la Compañía por confessor de su S."a , y para
darle los exercícios; y otros á entender en otros exercícios de la
Compañía. Gloria al Señor por todo.
En Córdoua se detuuo su R.cia pocos días, por la priesa que
tenía de boluer acá al tiempo que tenía concertado con el obis-
po y dexando orden en algunas cosas de los studios y otras de
aquella prouincia, se partió á 27 de Hebrero para este pueblo. De
camino visitó á los marqueses de Gibraleón *, que lo deseauan
mucho. Detúuose muy poco, por la priesa que lleuaua: pidiéronle
gente de la Compañía para Benalcáçar % que es vn pueblo donde
' Catharina Fernandez de Cordoba, marchionissa de Priego.
- Maria de Toledo et Figueroa. Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 701,
annot. I, ubi ex Burgos, Blasón de España, t. v, pag. 115, 116 hujus fra-
tres commemoravimus.
' Gutierrius de Vargas et Carvajal^ vel ut alii scribunt, Vargas de Car-
vajal, placentinus antistes.
* Alphonsus de Zuñiga et Sotomayor ac Francisca de Cordoba et Fi-
gueroa. Polanco, t. v, pag. 543, n. 1484, annot. 2, 3,
* Rectius Belalcazar. Porro Belalcazar est «villa situada en la margen
izquierda del arroyo Caganchas,. rodeada de cerros y colinas, á unas catorce
leguas Norte de la -ciudad de Córdoba, á cuya provincia y diócesis corres-
ponde... Su nombre... significa hermoso alcázar, y lo tomó de uno de fuerte
y grandiosa construcción, que hizo edificar en ella... para residencia suya...
y defensa de la villa su primer señor, Don Gutierre de Sotomayor, maestre
de la orden de Alcántara, á quien hizo merced de dicho señorío el rey Don
Juan II, año 1445... Enrique IV la erigió en condado en favor de Don Alon-
so de Sotomayor, hijo del expresado Don Gutierre». Piferrer, Nobiliario
de... España, t. vi, pag. 71.
24 Martii 1555 575
sus S.rías residen. Quedaron que el marqués hiziesse la casa y
proueyese de lo necessario para la sustentación, y que después se
le dará. Estos señores tienen fama de muy grandes christianos, y
dan muy gran exemplo de sí. Ha de succeder el marqués en el
estado de Béjar que es de los más señalados de España. Ama
mucho la Compañía. La marquesa es sobrina del nuestro don
Joán de Córdoua.
En Guadalupe * nos detuuimos sola vna noche, aunque qui-
sieran los Padres de allí detener al Padre muchos días. Hallamos
allí vn criado del conde de Oropesa, con cartas en que scriuía al
Padre que le fuesse á visitar en Oropesa, y así lo hizo. La con-
solación que el conde, y la condessa, y don Francisco de Toledo
tuuieron de la vista del Padre, fué muy grande ^ Detuuiéronle
ocho días, en los quales se dieron tan buena priesa en aproue-
charse de su spíritu, que casi nunca le dexauan. Oyólos á todos
de confessión, y les dió el santíssimo sacramento, y les predicó,
todo con muy grande contentamiento de ambas partes. Trataron
sobre dos collegios que el conde está determinado de hazer para
la Compañía, vno en Oropesa, y otro en otra villa su3''a, y dotar-
les cada uno en más de 400 ducados de renta. Y también quería
la condesa hazer otro en vn lugar suyo. Son estos señores vn
dechado grande de virtud, dados á la oración y á cosas de spíritu
en muy gran manera. Hales dado el Señor muy gran y particular
deuoción á la Compañía, y cada día los va creciendo en ella. Glo-
ria á su diuina magestad por todo.
Llegamos á este pueblo á 14 del presente, donde no halló el
Padre al señor obispo, sino cartas suyas, en que le dezía que para
el sábado que viene estará con él. Ha predicado su R.cia^ después
* «Béjar, part. jud. en la prov. de Salamanca, aud. terr. y cap. gen. de
Valladolid, compuesto de 5 v., 40 lug., 2 barrios y 2 desp...» Madoz, Diccio-
nario geo y . hist., t. IV, pag. 1X3; qui amplitudinem, divitias et pulcritudi-
aem camporum et oppidi, quod illius ditionis caput est, in seqq. foliis
pergit describere .
- «Guadalupe, v. en la prov. y aud. terr. de Cáceres (18 leg.), partido
jud. de Logrosan (4), dioc. de Toledo (28)... Su famoso monast. de Geróni-
mos es el principal edificio del pueblo». Madoz, Diccionario, t. ix, pag. 27.
^ Vide supra, epist. 895, pag. 440-442, ubi de his fit sermo.
576 Epistolar Mixtae— 942
que vino, con la sólita accepción, y, parece, con nueuo spíritu y
heruor. La deuoción que ay en este pueblo de las cosas de la
Compañía es tanta, que admira. Abundan tanto las confessione»
en esta iglesia, que cada día ay continua occupatión, y la hauria
aunque fuessen más Padres. Entre otros que frequentan las con-
fessiones y comuniones en esta yglesia, ay vn gran número de
donzellas, hijas de padres honrrados y ricos, de las qualesla se-
mana passada estauan determinadas 20 de tomar hábito muy re-
cogido, y seruir á Dios en él con propósito de no casar. El P.
Loarte ' es tan accepto, y hale dado Dios tan señalado talenta
en las confessiones, que es cosa grande. Creo que se sentiría tanto-
el pueblo si le sacassen de aquí, como sintió la yda del P. Bap-
tista que les predicó vn sermón yendo á Seuilla, y pensaron
de hecharle en la cárcel para que no se les fuesse, hasta que tu-
uiessen respuesta del Padre, á quien scriuieron á Seuilla con
mensagero proprio la ciudad y los clérigos para que le dexasse
aquí. Gloria al Señor por todo.
De Granada scriuen que vn canónigo de allí, con consenti-
miento de su padre, alcançado á instancia del señor arçobispo y
de vn religioso de allí, es ydo á Sanctlúcar á tomar los exercícios
del P. M.^ Joán Pablo, á quien él deue tener particular affición»
Dizen que este canónigo está muy mouido para la Compañía, y
que ha dicho que, si queda en ella, que también quedarán cien mil
de juro que tiene. Bendito sea nuestro Dios por todo.
De Seuilla scriuen, que está el prouisor ^ tan contento del
modo de predicar de los de la Compañía, que quería mandar con
censuras á todos los curas del arçobispado, que no dexen predi-
car á ninguno en sus yglesias, que en su sermón no declare al-
guna cosa de la doctrina xpiana., como hazen los de la Compañía
en Seuilla.
• «P. Balthasar Loarte, Doctoris Gasparis Loarte, Rectoris Collegii
nostri Genuensis frater, initio hujus anni in Societatem admissus est, post-
quam exercitiis spiritualibus perfunctus esset». Polanco, t. v, pag. 512,,
n. 1397.
- P. Joannes Bta. Sanchez. Quae heic attinguntur, plenius enarrant
Litt. Quadr.^ t. ili, pag. 419 et seqq.
^ Gaspar Cervantes de Salazar. Vide epist. 938, pag. 557.
I Aprilis 1555 577
Anoche llegó vn correo de la princesa ' , que vino á muy
gran furia en busca del Padre: no sabemos qué nueuas trahe. Oy
por la mañana le ha ydo á buscar á quatro leguas de aquí. El Se-
ñor nos dé buenas nueuas. Ya antes le hauía scripto S. M. que
fuesse á Tordesillas, por estar mala la rey na. Y no más. En los
sacrificios y oraciones de V. P. muy humilmente me encomiendo.
El Señor nos dé gracia de sentir y cumplir su santísima voluntad.
Amén. De Placencia 24 de Março 1555. D. V. R. P. mínimo hijo
y indignísimo sieruo en Christo, por commissión del P. Francisco»
Antonio Monserrate
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. Padre nuestro en Christo, el
P. M.'* Ignatio de Loyola, praepósito general de la Compañía de
Jesús, en Roma.
EPISCOPUS SEGOBRICENSIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALENTIA I APRILIS I555
Verbis amorem et pietatem spirantibus, Ignatium rogat, ut sibi, caecu-
tienti, commutationem legis officii divini persolvendi in alia pia opera a
pontífice impetret. — Brevi Barcinonem se profecturum, ait.
t
Muy Rdo. Padre. Jesu Christo nuestro señor pague á V. R.
la consolaçión que me ha dado con la carta que de su mano re-
çebí, de ocho de Nouiembre de 1554, assi por saber por ella cómo
el P. M. Nadal llegó con salud á essa tierra, como por ver en
ella el respecto y la cuenta que V, R. tiene con la deuoción que
yo tengo á la Compañía y hago por ella ; y finalmente por uer
' Princeps Joanna, regni gubernatrix. De his infra redibit sermo,,
epist. 951.
- Sic nunc litteras subscribit, qui hucusque Antonius Gou scribebatur..
Et P. Bustamante, epist. 951, de his Htteris agens, inquit: uDespués de la
del mes pasado, que el H. Monserrate, olim Antonio Gou, escriuió á
V. P.t ...„
' Ex originali in voi. Epist. diversormn, duplici folio, n. 98, prius 461.
Epistolae Mixtae, tom. IV. 37
578 Epistolae Mixtae— 943
con quánta liberalidad me offreçe el ministerio della para las co-
sas tocantes á la salud espiritual de mis ouejas y para la delias
y para la mía pido ser ayudado con las oraçiones de V. R. Y es-
pecialmente aora tengo neçessidad passe por sus manos vn ne-
goçio que se me offrece, tocante á la quietud de mi alma, y es,
que por mis continuas indisposiçiones, y espeçialmente vna, que
es falta de vista corporal, por interposiçión de algunas como ca-
taractas, ay tiempos en que no puedo rezar el offiçio diuino , y
aun algunas uezes, porfiando en rezallo, me suele acaesçer de-
fectos notables, allende que á lo ordinario me es muy dañoso y
trabajoso; 3^ confessándome con el doctor Celaya -, uista mi in-
disposiçión , me aconsejó que embiasse á su santidad por algún
breue, para que se me commutasse el rezar del offiçio diuino en
algunas otras oraciones, como del rosario, ó siete psalmos, ó co-
sas que yo sepa de memoria. Y yo, aunque pudiera por otra uía
hauer este breue, pero paresçióme que para la quietud de mi
consçiençia y mayor consolaçión conuenía hauello por medio de
V. R., y assi se lo pido por charidad que lo haya, teniendo en-
tendido que yo no lo hago por ahorrar trabajo, antes pido que se
me conmute en qualquier otra oración, ayuno ó limosna, etc.,
aunque fuesse de más trabajo, sólo que para ello no sea neçessa-
rio hauer yo de leer; y usaré del tal breue ó de la dicha facultad
solamente en aquellos tiempos, en que mis indisposiçiones no me
dexaren rezar los diuinos offiçios. Yo estoy desseoso que V. R.
entienda en ello con la breuedad possible, como en cosa que toca
á la salud de vna de sus ouejas; y la costa que hubiese en hauer
■el dicho breue, el portador de la presente lo pagará. Yo estoy de
camino para mi ol)ispado, donde pienso estar esta semana sancta,
* Ignatii epistolam ad segobricensem episcopum, Gasparem Jofre de
Borja, cujus saepe facta a nobis est mentio, habes in Cartas de San Ignacio,
t. IV, pag. 363. UH vero non dies octavus, sed septimus, affigitur; veruni in
epistola ad Patrem Estrada, quae illam consequitur, et in qua suadet Igna-
tius ut morem gerat episcopo, dies 8 apponitur. Tbid. pag. 864, 365.
* Hic est parisiensis doctor, patria valentinus, de quo scribebat P. Mi-
ron 20 Oct. 1547: «el Doctor Celaya es mucho nuestro». Epist. Mixtae, 1. 1,
pag. 414. — De Joanne Celaya, qui ab aliis scribitur Selaya, et Salaya, vid^
quae supra diximus, t. 11, pag. 92, annot. 3.
I Aprilis 1555 579
y después me he de llegar á Barçelona, do hallaré ya acabada la
yglesia, y oyré predicar en ella al P. M. Estrada, como lo desseo
mucho; y huuiéralo hecho para prinçipio de quaresma, si no se
huuieran offreçido negoçios acá de grandíssima importançia para
la paz desta tierra, en los quales hemos tenido que hazer hasta
aora. Si entre estas dos pascuas V. R. pudiere responder á esta
carta y á lo que en ella le supplico, podrán encaminarse las car-
tas á Barçelona, que por allá me deterné, por acabar de [nejgociar
con el señor duque de Cardona ' algunas cosillas.
No me pareçió partirme de Valençia sin visitar el collegio de
la Compañía, que aquí ay, y consolarme con los hermanos dél, y
assi me he oy desoccupado de todos negoçios, y venido á él á oyr
misa, y comer con ellos, como hermano, de donde escriuo la pre-
sente, y suplico á nuestro Señor conserue y augmente en V. R.
y toda esta relligión suia el spíritu y feruor con que proçede.
Amén. Deste collegio de Valençia el primer día de Abril de 1555.
Seruidor de V. R., que en sus oraziones se encomienda,
Ell obispo de Segorve y de Halbarrazín.
Inscriptio: f Al muy Rdo. Padre mío en [Crisjto, el P, M.
Ignaçio de Loyola, [prepósi t]o general de la Compañía de Jesús.
En Roma.
' Alphonsus de Aragon et Sicilia. Etenim cum obiisset anno 1548 Fer-
dinandus Folch de Cardona, dux II de Cardona, Epist. Mixtae, 1. 1, pag. 160,
quatuor superstites reliquit filias, quarum natu major, Joanna, titulum here-
ditate obtinuit. Jam, «D." Juana Folch de Cardona, tercera duquesa de este
título, marquesa de Pallars, condesa de Prades, vizcondesa de Villamur y
señora de la baronía de Entenza, casó con D. Alonso de Aragón y Sicilia,
I tercer duque de Segorbe, el cual falleció en 16 de octubre de 1563,» BuR-
' <JOS, Blasón de España^ t. 11, pag. l63. Igitur ex uxore vocatur heic dux
<ie Cardona, qui paterno jure dux erat segorbiensis.
58o
Epistolae Mixtae— 944
944
CAESAR HELMI
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
VENETIIS 6 APRILIS I555 *.
Sociorum collegii veneti numerus, mores, vires,
t
Jhs
Pax Xpi., etc. Molto Rdo. Padre in Christo. Questa è per dar
auiso a V. R. del numero delli Padri et fratelli che sono in que-
sto collegio, et delle particularità di essi.
Il P. M. Alberto - è intrato nella Compagnia in Roma: è nato
in Ferrara, ha 45 anni in circa.. [E intrato] neir anno del 52, nel
mese di Marzo.
Il P. M. Alouisio Napi, da Milano, d' anni 26 in circa, intrò
in Roma neir anno 1550, nel mese di Aprile. Ha veduta et vdita
tutta la rethorica, con qualche poca di pratica delli casi di con-
scientia.
Arnoldo Concho, da Glinghelim di Liege, intrò in Roma
r anno 1549, nel mese di Febraro, di età di 29 o 30 anni, pro-
moto in arti in Louanio, dopo V intrata della Compagnia
Thadeo Amareni, da Siena, intrò in Roma nel 49, [nel mese]
di Febraro. E di età di 24 anni : ha veduta quasi tutta la grama-
tica di Despauterio, et inte[nde] adesso la retorica.
Bonifatio delli [s¿c], da Messina, ha 22 anni in circa. Intrò in-
Roma nel anno 1552, nel mese di Febraro. Ha veduta et sa quasi
tutta la grammatica di Despauterio , et adesso vede et ode rhe-
torica
* Ex autographo in voi. Informationes antiquae, unico folio non inte-
gro, n. 93, prius 287.
2 Albertus Ferrarese^ qui Eugubio fuerat evocatus. Hujus plures in su-
periore voi. edidimus epistolas.
^ Vide quid de eo referat ad hunc annum Polanco, t. v, pag. 169,
n. 490.
"* «Missus est etiam Venetiis, versus Siciliani, Bonifacius, siculus, me-
dicorum Consilio». Polanco, L c, pag. 170, n. 491.
6 Aprilis 1555 581
Vincenzo [sic], da Pione di Sacco, ha 1' età di 15 anni
in circa. Fu pigliato per li seruitij nel tempo che erano infermi
alcuni delli fratelli, mandati in Sicilia, qui in Venetia. Ha buon'
ingegno, et si va fundando in gramática di Despauterio, et Do-
nato sa tutto a mente. Si è deliberato da circa sei mesi in qua
per la Compagnia.
Piero di M.° Marco, da Venetia, d' anni 19, è forte di corpo,
ma poco capace di lettere. Vn anno fa, venne in casa per seruir',
come il suddetto Vincenzo, et anco similmente deliberatosi per
la Compagnia.
Battista [sic], da Venetia, d' anni 18 in circa, intrò
nel mese di ç.bre in circa, et è di buona edificatione, humile, et
poco sa leger', et non pare capace di lettere: et anco mostra poca
sanità, benché non si lamenta nè lo dimostra in parola veruna.
Del P. M.*' Simone non dico niente, perchè V. R. il sa meglio
di me ' .
Altro non mi occorre, senon raccommandarmi air orationi di
V. R. et de tutti V altri Rdi. Padri et fratelli in Christo. Di Ve-
netia alli 6 di Aprile 1555. Di V. R. seruo indegnissimo in Jesù
Xpo.,
Cesar' Helmi.
* ((Mense Aprili P. Simon [Rodriguez]... Venetiis Bassanum se contu-
lit». Polanco, l. e, pag. 1Ó9, n. 489, Cf. etiam pag. 164, n. 473 ac 474 et
pag. 170, n. 492.
582 Epistolae Mixtae— 945
945
PONTIUS COGORDANUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CELLA DI BRUGNOLA I5 APRILIS I555
Exigua omnino aut fere nulla alÌulget spes redigendi coenobium benedictì-
narum ad priscam sanctarum legum disciplinam. — Male Pontius excipi-
tur pejusque tractatur. -In morbum incidit.— A matre ac fratribus in-
visitur .
t
Ihs
Rdo. in X.° Padre. Pax X.i Dopo V altra che ho scritto
a V. R. *, sono accadute molte cose, et de tutte raccogliemo
poca speranza di peruenir' ad alcun frutto in questo monaste-
rio Bisogna a noi non andar' per forza in cosa alcuna, senon-
chè, come ua la Compagnia nostra per tutto il mondo, gratiosa-
mente facendo et aiutando quanto può ogn' uno uoluntariamen-
te et non constrengendo alcuno, per nissuna facultà che V huomo
habbia coerci[ti]uamente hauersi con simil gente, e solo del re
di Franza, et non d' altra persona di qualsiuoglia dignità che si?
Et si hauessimo temuto minacele, già saremo in Italia fugendo,
perchè grandi et piccoli ci pronosticano la morte nostra, se se-
guitamo tal impresa, et de fatto cosi io lo sento adesso in fatto,
et bisogna non mostrar' la patente di riformatione ^ In altro
qualsiuoglia officio uolentierissimamente mi riceuono; ma per
riformator', non ne uogliono sentir' parola; et andamo con gran-
dissima destrezza; et amici et inimici, tutti dicono: Guardate le
• Ex autographo in voi. Lift. Quadrim. 1555, duplici folio, n. loo, prius
362, 363.
- Vide epist. 94 ubi causam exposuimus, qua in Galliam Pontius est
missus. Orlandini, Hist. Soc. Jes., part. i, lib. xv, n. 64, eam paucis com-
plectitur: «ut sacrarum virginum prope Bruniolam, in Cella pago, coeno-
bium suis solutura legibus rite cognosceret;, et ad veteris disciplinae nor-
mam regulamque redigeret».
' Haud facile quis repraesentare sibi potest statum illius coenobii dif-
ficultatesque, quas, etiam a civibus, ob monialium causam, expertus est Co-
gordanus. Videatur Polanco, t. v, pag. 354-358, n. 956-967, qui hanc epi-
stolam adhibuit et accurate rem uni versam pertractavit .
15 Aprilis i 55b 583
persone uostre. Giouedi uenemmo a dir messa nel monasterio,
et consolai quanto potei la priora; et mi sono trouato a tutti
r ufficii giouedi, venerdì et sabbato, et ho anche detto messa
sabbato, et il dì di pasqua, et ho predicato, doue ci fu mediocre
auditorio, et portione per portione più tre uolte che a santa Ma-
ria della Strada, et penso con satisfattione, perchè la priora m' è
uenuta dopo a parlar^ da se, et alla notte mi ha mandato a pre-
sentar'; però ringratiammo S. S., et non pigliammo niente.
La priora m' ha domandato la mia facultà, della quale sempre
hanno paura, et s' armano. Lei dice chel Rmo. Santa Croce non
ha giuriditione sopra loro. Gli ho risposto che se S. Rma. S. non
r ha, nè io anchora T ho; et anchorachè io V hauesse, eh' io non
uoglio disconsolar nissuno, et che T uffitio mio è agiutar' grafio-
sámente et consolar', Fo a saper" a V. P., che della patente del
cardinale Santa Croce non mi posso seruir' in altro, senonchè
mostrar como sono mandato da S. S. Rma., et non per rifor-
mar', et così bisogna caminar'; le raggioni eh' io do per saluar'
il cardinale Sta. Croce, le mandarò tutte a V. P. Poco conto si
fa qua del cardinale Santa Croce et di qualsiuoglia altro, se non
fosse del papa, o del re; et bisognarebbe anchora con questo ha-
uer potentia, che non si temesse parenti, nè amici, et che gli fa-
cesse tacer' ad un bisogno.
Giulio ' scriue in particolar' cose passate: qua ci bisogna
gran patientia con tutte le persone, et humiltà, et perseueranza,
come il marchese de Marignano - all' intorno di Siena, et anima
grande, et intrepido, agiutato da Dio, et da suoi serui nell' ora-
tioni. Le minaccia sono grandi, et la difficultà maggiore. Non
c'è chi ce uoglia donar' aiuto nel temporale, per amor delle mo-
nache. Questa settimana santa da 24 in 24 bore habbiamo man-
giato, et non altrimente: bisogna cercar' il vitto da altra parte,
che dalU agenti del cardinal Sta. Croce, et non trouiamo nissuna
' P. Julius Onfroì, Patris Pentii socius.
- Joannes Jacobus de Medicis. Hujus viri plures editae sunt epistolae
in opere Delle lettere di Principi, lib. iii, fol. 120-170, Venetiis 1581, qua
rum nonnullae ad bellum sánense, in quo fugavit Petrum Strozzi victorque
ille evasiti spectant.
584 Epistolae Mixtae— 945
persona per noi, senonchè un dottor', huomo da bene, che ci
mandò il desnar' il dì de pasqua un' hora dopo mezzo giorno, per
amor di Dio. Ma piacesse a Dio che fosse tutta la difficultà nel
mangiar".
Ho inteso che mia madre è uiua, et si dice che ha più di 80
anni: li miei fratelli, chi sono morti alla guerra, et chi uiuono;
et le sorelle morte con perdimento di robba: et di miei fratelli,
che sono restati, hanno uenduto quasi tutto il mio, et il loro.
Dicono che mia madre è molto dinota, et mi pare in uerità di
non esser' in Prouenza: tanto ho al cuore questa Brugnuola, et
tanto mi dona che trauagliar' et interiormente et esteriormente;
■et per questo mi pare una buona cosa trauagliar' sotto la deter-
minatione in particolar della santa obedientia. Più, che di traua-
gliar sotto deir obedientia, et hauer' a determinar' quel che
r huomo ha a far, è un uiuer' più quieto.
Il cardinale Sta. Croce è mal seruito qua, et non fanno conto
di S. Rma. S., nè de sue lettere; et se non fossero altri che ci
prouedono, la farriamo male. Ad una tale impresa non bisogna
mendicar' il pane, et massimamente in questo diserto, doue non
sono se non 20 o 30 case, et in Brugnuola et in Prouenza, et da
animo alle monache, mancandone il pane, di molestarci più, et
minacele, mostrando che siamo morti di fame, accioche la fame
et persecutione ci caceie uia. Però il necessario non ne cacciarà,
eh' ho procurato che ci sia prouisto per altra via, anchorachè da
casa mìa 1' hauesse a far uenir'.
A M. Gio. Battista, del cardinale V. P. mostrará la prima
lettera, eh' io non ho hauuto tempo dì scriuergli tanto largamen-
te. Se hauessimo hauuto il breue del papa, era meglio che la
patente del cardenal in queste parti, et obederiano più, perchè
non fanno conto dì S. S. Rma., dicendo che non sono sotto d
lei, ma sotto 1' abate di san Vittoro di Marseglia. Non altro, se-
nonchè il signor Iddìo ci doni sua gratia. Io tengo anchor buona
speranza ', però Giulio teue gran paura della vita. Dalla cella dì
* Fefellit sua spes Patrem Cogordanum. Nam «sub finem Aprilis, in
•gravissiinam aegritudinem incidens, negotium reforraationis ejus monaste-
rii... reliquit. Fuit autem tam gravis aegritudo, tamque diuturna, ut saepius
17 ApRiLis 1555 585
Brugnuola alli 15 di Aprile 1555. D, V. R. P. indegno et inuti
le figliuolo,
PONTIO.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
di Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù. A Roma.
GASPAR DI DOTTI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
LAURETO 17 APRILIS I555 '.
Fructus ex sociorum operibus perceptus: eorum occupationes et munia.
t
R. P. in Xpo. amantissimo. La gratia et pace de nostro si-
gnore Iddio sia sempre con lej. Li molti negotij spirituali et tem-
porali sonno stati in causa che ho differito sino hora di raguagliar
V. P. R. delle cose de questo collegio della sua Compagnia, che
è quiui in questa santa casa della Madonna de Loreto, doue ce
sonno, tra sacerdoti et scolari, xx. Li quali in uero per gratia del
nostro signore Iddio uiueno da veri religiosi in santa pace, humil-
mente et con grandissima obedientia, usando vna inmensa charità
uerso li populi con le sue messe continue, lettioni dela sacra
scrittura, de casi de conscientia, con le sue predicationi, exerci-
tij spirituali et frequente confessioni ; de modo che sono stati
causa di far far molte paci de grandissime importantie, et di re-
dur alle confessioni molti et molti, che eranno stati chi io, 15, 20
et 30 anni che non eranno confessati , con grandissima satisfat-
tione et exemplarità et massimo fruto de tute queste prouintie et
de pelegrinj che vienneno a questo santo loco.
Ita che è cosa nottoria la dottrina bona et santa et la ottima
mortem non evasurus videretur... Moriente interim Papa Marcello, cum
monasterium illud Cardinali Crispo fuisset collatura^ cessavit commissio
P. Pontio data, quam alioquin propter aegritudinem exercere non potuis-
set». Polanco, t. v, pag. 357, n. 964, 965.
' Ex autographo in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. 99, prius 97.
586 Epistolae Mixtae— 947
ulta Ihoro, che fa lucer questo santo loco, come a voce de populo
publicamente si dice. Del che V. P. R. ne dia gratie al signore
Iddio de hauer tanti figlioli * boni; et io con lej me ne congratulo
in X.** nostro signore, lo qual humilmente prego che ne conserui
tuti in sua santa gratia. Dilla santa casa dela Madonna de Lo-
reto, alli XVII di aprile 1555. Tuto di V. P. R.,
Gasparo di Dotti, prottonotario apostolico, gouernatore.
Inscriptio : Al R. P. in X." mio honoratissimo [M.] Ignatio de
Loyola, prepósito [della] Compagnia de Jesù, a Roma.
Alia manu: 1555. Del gouernatore di Loreto, 17 d' Aprile.
AMBROSIUS PULLICINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA l8 APRILIS I555
Sociorum ferrariensis collegii numerus, aetas, patria et studia.
t
Jhus.
Pax X.i Molto Rdo. in X.*^ Padre. Ha comandato nostro-
Padre che io sopplisse a quel che lui per le f acende non può, et
con questa V. R. P, intenderà quel si scriueua questi giorni cir-
ca i Padri et fratelli. Quiui in Ferrara siamo in numero 12.
I. Il P. M. Ludouico % coloniese, alias Harmeuille, il quale,
mandato da Cologna dal P. M. Leonardo Cassei, intrò nella
Compagnia in Roma nell' anno 1550, circa il mese d' Augusto.
Con il P. Leonardo stette da doe anni o più, a studiare. Ha per
coniecture da 24 anni, ma non sa certo. È d'un castello, detto
Harmeuille *, il quale è sotto il uescouado di Verduno, città fra
* Us.fi gioii.
* Ex autographo in voi. Informationes antiquae, unico folio, n. 37,
prius 343.
' De eo mentionem facit Polanco, t. iv, pag. 62, n. Ii3, diciturque
«novus sacerdos effectus» anno 1554.
* Harméville, dioecesis virdunensis (Verdun).
i8 Aprilis 1555 587
Lorena et Francia. Ha studiato in grammatica latina, alquanta
in greca et hebrea. Ha udito rhetorica et dialettica, ma poco a
niente, dice, iuuarsene, per mancamento d'ingegno.
2. Il P. M. Joanne Jordano, francese, di Mirabeau ', della
diocesa pictauense, entrò nella Compagnia 1553, a 6 di Nouem-
bro, in Roma: la età sua è circa li 32 anni. Le lettere sue sono,^
principij di grammatica, come Dispauterio, etc. ^
3. Il P. M. Francesco Posthumo, anchonese, d'anni, si come
pensa, 33, entrò nella Compagnia, 1554, Tultimo di Dicembro,
in Ferrara. La sua professione, in jure ciuili et canonico
4. M. Fabritio Uignes, neapolitano, entrò nella Compagnia,.
1552, d'Octobro, in Roma, d'anni circa 20 o 21. Ha buona parte
in grammatica latina, et principij in nella graeca.
5. M. Joanne Valerio * di Ernemon di Francia, della dio-
cesa Biauuez, d'anni appresso 21, entrò nella Compagnia, 1555
si ben si ricorda, il mese d'Augusto o Septembre, in Roma. La
sua professione, in grammatica latina. Quando stana ^ in Modena^
studiaua in rhetorica: ha principij di graeco.
6. M. Claudio Forget, di Francia, di Vaucouleur % della
' Mirebeau— en— Poitou, dioecesis pictaviensis (Poitiers).
- Quid noster Jordanus, nimio «zelo... commotus , quod larvae tana
multae.. Ferrariae» essent, fecerit, praesente duce ferrariensi, narrai PO-
LANCO, t. V, pag, 135, n. 383, qui rem his verbis absolvit: «reprehensus
graviter P. Jordanus, promisit in posterum nihil nisi ex obedientia se fa-
cturum».
^ Hujus viri historiam, fucatam virtutem et discessum a Societate, re-
ferí laudatus saepe Polanco, t. v, pag. 128, n. 362; sed praecipue
pag. 135, l36, n. 384, 385. Vide infra, epist. 959.
* Hic ille videtur esse «Joannes Valerius, juvenis eruditus et bonus,,
qui Mutinae cuidam scholae praefuerat..., et 29." Augusti [1555] noctu, sa-
cramentis acceptis..., cum aedificatione omnium circumstantium ad Domi-
num migravit». Polanco, t. v, pag. 53, n. 106.
^ Ernemont-Boutavent, dioecesis bellovacensis (Beauvais).
^ Sic; at manifestus est error. Cum enim epistola scribatur 18 Aprilis
^555? qui fieri potest ut Valerius dicatur Societatem iniisse mense Augusta
vel Septembri ejusdem anni? Sane Valerii meminit facit jam ab anno 155^^
Polanco, t. hi, pag. 157, I59,n.3l2, 319; et quidera eummagistrum appellai..
^ Ms. stella.
^ Vaucouleurs, dioecesis tullensis (Toul).
588 Epistolar Mixtae— 947
diocesa di Toul, in Lorena, entrò nella Compagnia, 1554, a la
d'Aprile, in Roma, d'anni, si come pensa, di 19. Ha principij
d'humanità.
7. M. Joanne Marmion, della diocesa di Costanz, di Fran-
cia, di Valloniense ', entrato nella Compagnia in Roma, 1554,
il primo di d'Augusto, d'anni circa 29, ha principij di gramma-
tica latina, et incomincia in graeco.
8. M. Gugliermo Chiossoua, di Francia, della cità et dioce-
sa di Valentia Daufinè % entrato nella Compagnia in Roma
anno 1555, a 27 di Gennaio, d'anni 22, di lettere, leggere, scri-
uere; incomenza il Donato.
9. M. Alfonso Deman, di Spagna, di Malaga, entrato nella
Compagnia in Roma, 1555, a 30 di Gennaio, d'anni 20 in 21, sa
leggere et scriuere, incomincia il Donato.
10. M. Joanne Gomardo, francese, di Bourbonas della
diocesa eduense, fu * riceuuto in Ferrara per cuoco, il 2 giorno di
Gennaio 1555, d'anni 21 in 22. Ha principij di grammatica la-
tina.
11. Ambrosio Pullicino, siciliano, messenese, entrò nella
Compagnia, 1552, a 22 di Junio, in Napoli, d'anni, sì come cre-
de, 21 in 22. Studia in grammatica latina, et ha alcuni principij
in graeco.
12. Et finalmente il nostro Padre rectore, il quale douea
metter' il primo.
Quiui in Ferrara è morto il P. M. Joanne Nero francese,
1555) di Febraro. Crediamo la sua professione essere stata in
theologia. Demostraua hauere una bella gratia di dire. Ci lassò
grande exempio di pacientia ^ Altre particolarità non possiamo
bene sapere, per essere stato quiui in Ferrara poco tempo, et
sempre ammalato.
' Valognes, dioecesis constantiensis (Coutances).
^ Valence, caput dioecesis valentiensis , in antiqua provincia Delphi-
natus (Dauphiné).
Bourbon-Lancy, dioecesis augustodunensis (Autun).
" Ms./o.
■' Prius, Negro.
'' Vide epist. Patris Pelletarii, n. 937, pag. 552.
19 Aprilis 1555 589
Hoggi s'è partito di Ferrara il P. M. Laynez, per Bologna^
et il fratello M. Gioan Valerio beri matino, per uenire in Roma.
Si mandano le condicioni particolari del colleggio di Modona.
Non altro. All'orationi di tutti ci raccomandiamo molto. Da
Da Ferrara a 18 di Aprile 1555. Per commisione di nostro
P. M. Joanne Pelletario. D. V. R. inutile seruo,
Ambrosio Pullicino.
t
Inscrlptio: ]hus. Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. M. Igna-
tio di Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, in
Roma.
PHILIPPUS FABER
PATRI JOANNI DE POLANCO
MUTINA 19 APRILIS I555
Cum socii mutinenses nec domum nec templum habeant ad Societatis mu-
ñera obeunda, ex quo fit ut exiguus ex navata opera fructus decerpatur^
rationes Faber proponit domicilium stabile templumque proprium obti-
nendi.
t
Ihs.
La gratia et pace di Christo nostro signor cresca et s'aug-
menti sempre nei cuori nostri. Amen. Ouantunch' io sappia,^
molto Rdo. in X.° Padre, Foccupationi uostre grandissime, sti-
mulato nondimeno dal zielo del diuin' honore et salute delle ani-
me, mi muouo con la confidenza a darli questo disturbo nella
raccoma[n]datione d'il seguente negotio, non hauendo costi altro
mezzo. La R. V. debbe sapere, come ua per tre anni che questo
nostro colleggio de la Compagnia de Jesù è in Modena, et mai ci
è stato modo nè uia d'accomodarlo di qualche casa et chiesa,
anzi siamo constretti con grandissimo disturbo di mutarsi, hora
in questa casa, hora in quella altra, pagando fitti sopra le forze
Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 3l, prius 164, 165.
Epistolar Mixtae— 948
•del colleggio. Et (che più importa) il seruitio di Dio nostro signor
non ua auanti, perdendosi molto frutto spirituale, perchè, non
hauendo noi luoco stabile et fermo, non potiamo essercitarsi (si
nelle scuole come nela chiesa) secondo il desiderio nostro et il
solito di questa minima Compagnia. Et uedendo che mai è riusci-
ta cuosa alcuna di quelle che sopra questo negotio si sono trat ■
tate in Modena, habbiamo fatto ricorso a Ferrara, doue sua
Ecc. za \ insieme con quei magnifici signori, si sono mostrati in-
clinati a uoler' agiutare questa opera. Ma perchè sono innume-
rabili gV altri suoi negotij, non uorrei che questo si procrasti-
nasse troppo, ssendo la memoria degli huomeni labile. Per tan-
to, intendendo noi che Y Ecc. za del sudetto duca et gì' altri
signori (fra e quali u'è il protectore di questo colleggio, il signor
conte Hercole Rengone ■) uanno a basciare li piedi a S. S.tà, hab-
biamo giudicato ispediente de supplicare V. R., se degnasse per
se o per altri solicitare che detti signori si mostrassero ricorde-
uoli di tale sua inclinatione o promessa, mentre che sono iui in
Roma, là doue si ponno fare cuose più stabir et assolute che qua
in Modena, massime trattandosi de hauere qualche capella, dala
quale bisogni trasferire la cura. Et aciochè V. R. sia informata
air occorentie, li nominarò alcuni luochi che fariano al proposi-
to, et pare che fra gli altri habbino del possibile questi seguenti:
Et primamente, la capella di santo Michele (chiamo capella
quell' eh' alcuni chiamano parochia) dela quale è rettore uno
canonico, chiamato M. Galeazo, il quale è unum cor col cont'
Hercole, et forse dela sua fameglia, di modo eh' ogniuno tiene
per certo che quello che uorrà il conte, lo uorrà anchor' esso
canonico. Se adonche ci lassasse la chiesa et habitatione, rite-
nendo per se (iusto modo) lintrada, et trasferendo la cura, che
<:osa perderebebb' egli? Il luoco sta in buono sito appresso la
' Dux Ferrariae, Hercules de Este, qui et mutinensem ducatum
tenebat,
2 ((Protector CoHegii, Comes Hercules Rangonus, cupiebat scholas bo-
num progressum faceré...; sed cum locum idoneum nostri non haberent,
non existimabat P. Ignatius expediré ut bonus aliquis mitteretur». Po-
lanco, t. V, pag. 148, n. 423.
19 Aprilis 1555 591
piacia, una chiesa Honorata assai capace, u'è un pocco d"" horto
et la casa, la quale se non fosse assai bastante, u' è luoco da
dilatarsi, et come in un' isula.
Ci è anchora la capella di santo Bernabé, de cui è rettore
un' sacerdote molto da bene, chiamato don Anthonio Fiore di
Bello il quale questi giorni è passato qua, et ua a Roma, man-
dato per imbasciatore a S. S.tà darillmo. cardinale Inghelter-
ra *, et dal serenissimo re Philippo, etc. ' Crediamo eh'' arebbe di
gratia di fare a piacer' o gratificare sua B.ne, ouer' V eccellentia
del duca, quando fosse da loro richiesto. Et il suo padre, il qua-
le è amico nostro, l'harebb' a caro, et forse il detto rettore ci ha-
rebbe già accomodato pel passato; ma fa difficultà in non uolere
leuare il suo capellano, al quale porta grande affettione, per ha-
uerlo truouato persona da bene, e che satisfa al popolo. La
chiesa è commoda, fra gli amici, un pocco d' horto, et penso la
casa essere capace, ssendo anchora appresso alcune da uendere.
Ci è poi santo Bartholomeo, del quale non s' hebbe risposta
dal cardinale Morone, quando se gli scrisse. E in ottimo sito, fuora
tamen di strepito, chiesa mediocremente capace: è uero che pen-
so la casa non esser' troppo accommodata, massime per farui
etiam scuola, et che bisognarebbe fabricare, et forse comprare
certe casupule che li stanno attacate. Dil resto non so altro, se-
nonchè con difficultà si trasferirebbe la cura per conto del popo-
lo, abenchè il capellano è da loro mal accetto, per non fare cosi
bene l'uffitio suo forse. Credo eh' il rettore di essa (chiamato
M. Gio. Faloppia, agente del Rmo. cardinale Santa Fiore *) si
contentarebbe lassarci il luoco libero, con riseruarsi l'intrata,
perchè hora mai debbe hauere tanti benefitij ecclesiastici % etc.
* Varie hujus viri cognomen a variis scribitur, Fiorabelli, Fiordibello,
Fioribelli. Hic postea Lavelli episcopus, Paulo IV, pontifici, a secretis fuit.
Ejus elogium ex C. Cantù vide apud Polanco, t. iii, pag. 156, n. 3i2,
annot. l.
- Reginaldus Polus (Pole).
' Polanco, t. v, pag. 35, n. 62.
* Guido Ascanius Sfortia, cardinalis dictas de Sancta Flora, Santifiore.
Polanco, t. n, pag. 167, n. 8.
^ Ms. ecclasticln.
gç2 Epistolae Mixtae— 948
Ci è finalmente il luoco chiamato santo Joanni Battista del
Cantone, il cui rettore è un cauagliero di Rhode, maestro di casa
del Rmo. cardinale Santo Angelo fatto nuouamente vescouo.
Il luoco sta in un cantone dela terra, ma Modena è picciola: la
casa et horto sono molto spaciosi, et anchora la chiesa, assai più
delle nominate. Auanti che T heresie regnassero in Modena,
u' era una deuotione grande in quella chiesa, la quale era una
dele più frequentate di Modena, ma hora è come abandonata et
mal officiata. La cura facilmente si trasferirebbe, perchè è di
pocchissimi, e essi sono contadini. Sono molti altri luochi (per
essere in Modena, cosi piccola, da 22 capelle curate) ma per non
hauer' d' esse particolar' informatione, doue ho detto che li cu-
rati potriano riseruarsi Tintrata, io intendo licito modo, abenchè
questo non acaderebbe quando S. S.tà uolesse dare alli tali una
ricompensa. V. R. adonche si sforzi per amore di Jesù X.° di
trattare caldamente questo negotio, aciochè S. M.tà sia più ser-
uita (pel cui honore si fa il tutto) et le pouer' anime, recuperate
col precio dil suo sangue, siano agiutate secondo il bisogno
grande. Se sua Ecc. za fosse uenuta in Modena, haressimo fatto
ogni sforzo nostro nella solecitudine di questo negotio; ma spe-
riamo nel Signore che fra gli altri buoni effetti, li quali farà sua
celsitudine nel" andata sua a Roma, uno ne sarà di fare che Jesù
sia accomodato neli suoi serui, massime se sarà solicitata. Et con
questa aspettatione facio fine, raccommandomi molto alli sacri-
fici] et orationi di V. R. et di tutti gli charissimi nostri Padri et
fratelli. Di Modena alli 19 d' Aprile 1555. Di V. R. minimo ser-
uo in Jesù Christo.
Philippo Fabro
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. Mro. Joan-
ni di Polanco, sacerdote de la Compagnia de Jesù. A Roma.
' Rainuccius Farnesius.
* Hic prius Leerniis dicebatur.— Porro quae ipse Patri Polanco sugge-
rebat, ut fortuna ac conditio coUegii mutinensis in melius verterentur , ne-
quáquam ex sententia successere, ut eruitur ex PoLANCO, t. V, pag. 149-
153, n. 424-437.
24 Aprilis 1555
595
»1»
JO ANNES BTA. VIOLA
MARCELLO II, PONT. MAX.
GENUA 24 APRILIS I555
Eximia novi pontificis facilitate allectus, ac divinae gloriae studio permotus,
audet, adhibita erga summum christianorum pastorem reverentia, quae-
dam emendationis capita proponere, corrigendis universalis ecclesiae
moribus peridonea: l) Ut rempublicam christianam emendaturus ponti
fex, a se incipiat, ac vitae sanctimonia et religionis studio se ipsum exem-
plar omnibus ad imitandum proponat. — 2) Curet, quantum in eo situm
fuerit, ut praelati, summo pontifice inferiores, sic virtutibus ornentur,
ut, quae Dei sunt, unice quaerant.— 3) Ut, qui eligantur ministri ad ne-
gotia expedienda, aut ad legationes apud principes viros obeundas, probi,
idonei, integrique sint.— 4) Ut serio totoque pectore incumbat ad re-
conciliandos Galliae et Hispaniae principes, qui infestis armis Europam
universam commovent, dilacerantque. Quod si pontificis dicto audien-
tes esse nolint, eosdem ecclesiae fulmine deterreat. — 5) Ut, missis per-
idoneis legatis ac sedis apostolicae nuntiis, satagat errantes a catholica
fide populos, ad Christi ovile reducere. — 6) Caveat summopere ne in
eligendis legatis, magistratibus aut ministris, quibus horum cura et
exsecutio demandanda sit, patiatur se amore suorum cognatorum aut
aflñnium abripi, qui amor multis perniciosus fuit.
t
Beatissimo padre. S' il capo , parte più eminente del corpo
naturale, non si sdegna essere portato dali piedi, parte bassis-
' Ex apographo in voi. F, octuplici folio, n. 34, prius 179-184. — Cum die
9 Aprilis 1555 pontifex maximus Marcellus Cervini electus esset, magna
I omnibus bonis affulsit spes reipublicae christianae a corruptela morum vindi-
' candae. Et merito quidem. Id enim Marcelli integritas, fides et aurea virtus^
id tota illius ante acta vita, in qua religionis ac disciplinae ediderat monu-
menta maxima, persuadebant. Quod, tametsi in comperto apud omnes est,,
juvat tamen confirmari testimonio Oliverii Manarei; ex quo quaedam etiam
ad ipsius pontificis electionem discimus. Etenim cum Romam cardinalis
Cervini peteret ad novum pontificem creandum, Lauretum divertii, ibique
«in sacra aede B. Virginis annuntiatae sacrum» fecit «et me» inquit Mana-
reus, «quo usus fuerat Confessarlo, precatore, Sacram Eucharistiam bis fra-
tribus nostris distribuerat. In altero ejus sacro a nonnullis visa est nostris-
et aliis columba candida volitans circa oblata, quam cum Sacellanus, ei as-
sistens, veritus ne calicem eff'underet, manu depellere teutaret, dedit mana
Epistolae Mixtae, tom. iv. 38
tí
594
Epistolae Mixtae— 949
sima di esso, et se le parti più honorate non schifano le parti più
ignobili, et meno honeste, anci le accumulano d' honore; et se
Pharaone, re d' Aegypto, non sprezzò, anci hebbe grato il con-
siglio del schiauo Josepho, et Mosè, grande capitano de Dio, quel
de Jethrò Madianita, essendo consiglij pertinenti al bene publico;
non pensarò già io (quantunche posso dire com Hieremia A, a, a.
Domine Deus, ecce nescio loqui, quia puer ego sum) che il nouo
sommo pontífice, vicario generale de Giesù Christo in terra,
puosto per essempio d' humilità et mansuetudine nela cathedra
sua , sia per sdegnarsi , o per sprezzare , non dico il consiglio
mio, ma 1' ricordo d' uno suo humile et affettionatissimo serui-
tore, et maxime quando si recordará, quanto fosse utile V aduiso
de soi serui a Naamam , principe de la militia del re di Syria,
anci tanto più penso terrà conto , et hauerà per cosa grata , che
gli siano ridotte le cose a mente, quanto più, per V innata bontà
sua, non desydera se non il bene commune de la chiesa de Dio,
per il quale sono mosso a scriuergli questa letera. Però prego
voi, beatissimo padre, et luogho tenente del figliolo de Dio, che
non pigliati le parolle mie, come da persona che per orgoglio uo-
glia consigliare altrui più sauio de se, ma come da persona, ch'è
signum cardinalis sanctus, ut desisterei. Haec, perceptis Sacramentis sa-
crosanctis, evanuit. Cum ego postea in cubiculo privatim cura ipsoagerem,
et ad fenestram staret, mecum familiariter agens, rogavi, quandoquidem di-
catur quod vox populi sit vox Dei, si contingeret ipsum evehi ad Ecclesiae
gubernacula, dignaretur reformationi Ecclesiae incumbere. Respondit
mihi, se quidem non esse instrumentum satis aptum ad tantam dignitatem;
quod si tamen assumeretur, nihil magis habiturum ob oculos mentis, quam
totum se tradere in optatam reformationem Ecclesiae, et quod a multis an-
nis desideraverat videre in ea Sancta Sede, qui eius rei propositum haberet
et studium; praedixit vero quod brevis esset vita sua». Manarei, De rebus
Societatis Jesu commentarins, cap. ix, n. 25. — Jam vero, ut est apud PO-
LANCO, t. V, pag. 16, n. 19, <(postquam... promotus est ad Pontificatum...,
multa cum P. Ignatio contulit, et ut libere sibi proponerent, quae ad Dei
gloriam pertinere viderentur, hortatus est», Haec pontificis optimi voluntas
atque prompta ad audiendum facilitas, cum esset sociis perpecta (vide Car-
tas de San Ignacio, t. v, pag, 372 et seqq.), inducere potuit Patrem Viola
ad scribendas pontifici sibi noto, cujus benevolentiam fuerat expertus, lit-
teras, quas nunc edimus, quaeque hactenus, quod sciamus, silentio praete
ritae jacuerunt.
» JER.I, 6.
24 Aprilis 1555 595
transportata dal' amore del honore de Dio, a ridurui a memoria
quello che già sapeti, acciò per l'altre varie occupationi, che so-
gliono occupare meno fruttuosamente quelli che sono in tale
dignità, non si prolonghi fuori de vostri tanto desyderati tempi,
quello che tanto importa et merita acceleratione, per ralegrare
tutto il mondo, cioè, la reformatione di questa chiesa romana,
già tanto scolorata et denigrata per la multitudine de catini, che
pare habbia perso il suo uiuo et naturale colore. Se l'humanità
vostra et cortesia, altre uolte da me cognosciute, et a tutti li buo-
ni manifeste, non mi hauessero datto fiducia di poterui secura-
mente scriuere questi ricordi, et l'honore de Dio dal'altra parte
non m' hauesse spinto, sappiati certo che mi sarrei taciuto, sa-
pendo quanto grande sia la dignità di colui a chi parlo o scriuo;
ma del' uno fidato, et dal'altro stimolato, non ho dubitato ale-
gramente porger ui questa mia, pensando che com paterno amo-
re la riceuereti, et non fareti meno di gratia a me, vostro dedi-
tissimo, quale pur ui parlo de cose honeste et sante, che altri
sommi pontifici habbino fatto, non solo a donne et simplici huo-
mini (li ricordi de quali cortesemente riceuetero, pensando che
Dio gli mouesse a scriuere et parlare, come in fatto moueua, et
non arrogantia humana) , ma etiam a poeti et representatori di
fauole. Basciando donque li piedi di V. S.tà col desyderio del
cuore, et chiedendogli licentia di parlare, come a quello in cui
mi fido, come padre de l'anima mia, dirrò parte di quello, che
Dio mi suggerisse nel cuore per ricordargli.
Mi s'offeriua donque, beatissimo padre, per primo ricordo,
eh' el principio di questa vniuersale reformatione depende dala
reformatione dela persona, che tenete voi; perciochè si come
s' el cuore o capo del corpo humano, da quali depende la vita de-
li membri, et influentia in essi, è languido o infermo, tutti li
membri ne sentano languore et doglia, cosi, se languido o male
affetto è il capo o cuore dela chiesa santa, ch'è il sommo pontí-
fice, quale per miseratione diuina setti voi, il resto del corpo, ti-
rando r influxo, et vita, et gouerno da esso, è ripieno de male
affectioni et disordini. Questo corpo sono li fideU christiani. Et
perchè è più che manifesto a nostri miseri et infelici tempi,
5g6 Epistolae Mixtae— 949
quanti mali habbia patito la chiesa de Dio per defetti et affetti
de quelli, ch'erano questo capo, come ricontano le historie, et voi
ne setti informatissimo, non meno forsi per experientia, che per
lettione, non mi extenderò in questo; ma solo riduroui a memo-
ria che voi setti quel lume, ch'è puosto da Giesù Christo in suo
luogho sopra il candeliero, acciò illuminiati tutti li habitanti de -
la casa de Dio, ch'è la chiesa sua; et che setti quel saie, senza il
quale ogni cibo resta insipido; et che setti quel pastore, com tanto
desyderio expettato dale pie menti, quale com santo modo di vi-
uere, più che com parole, haueti a dare la pastura a famelice pe-
corelle; et che setti quello aedificatore, che ha da reedificare et
restituire in piedi li muri di questo tempio de Dio, quali altri
hanno destrutti, indutti dal furore del re di Babylonia, se pur
voleti satisfare a la longa expettatione che sin qui si è hauuta, et
al presente si ha de voi. Crederò io che, lassiando il capo dela
chiesa le pompe, et fasti, et apparati del mondo, et riformando,
o non introducendo in se, o non seguitando quello, che in altro
blasmare saprebbe (se non fosse in tale dignità), et attendendo,
come il suo predecessore santo Pietro, alle frequenti orationi et
predicatione del verbo de Dio, et alla exemplarità di santa et
irreprehensibile ulta, che ogni prelato et persona ecclesiastica,
quantunque superba o altera, sarrà constretta dala istessa ver-
gogna, se non borrà esser' monstrato a dito, desmetersi dele sue
pompe et vanità. Ma se ancho il contrario si farrà, mantenendosi
neli costumi de alchuni soi predecessori, credo che non si farrà
frutto alchuno, perchè ogniuno hauerà risguardo al capo, et ex-
cusará il suo peccato et malo modo di viuere, sopra il delitto et
abuso del capo, come faceuano quelli, chepensauano che la som-
ma felicità consisteua nela voluptà dela carne; perchè in essa
vedeuano Sardanapalo et altri principi, come nel sommo bene,
deiettarsi. Sin qui (laudata sia la bontà de Dio) ogniuno è bene
edificato di voi; et de Telettione de vostra persona in vicario ge-
nerale de Giesù Christo, ogni buona mente resta satisfatta. Solo
è d' aduertire dihgentemente, per Tamore et fideltà che portati a
Giesù Christo, che per la dignità sopragionta, non si cangi in
voi il già laudato modo di viuere, in quello che da molti altri è
24 Aprilis 1555 597
-Stato introdutto et consaruato per l'affluentia de beni temporali,
quale, generata dala deuotione, come iniquissima figliola, ha
vcciso la propria madre, non senza grande scandalo. Però ri-
sguardati bene da principio a pigliare et conseruare tal modo di
viuere, che tanto siati ad edificatione a tenere et simplici ani-
me, quanto altri sono stati aFopposito; perchè cominciando voi,
secondo V usanza moderna, deli altri, difficile cosa sarebbe puoi
il desmeterui, et forsi mai non si farebbe, perchè, come Texpe-
rienza monstra, più fatica si ricerca in rimouere vno triste habi-
to, che non in introdurlo.
Il secondo ricordo che mi occoreua è, che li prelati dela
chiesa, inferiori a voi, cangiasssero anchora loro modo di viuere,
uiuendo conformemente al capo suo riformato, et che quando
non volessero ciò fare per V amore de Dio et del bene commune,
exhortati da voi, o a bocca, o per lettere; che da voi, come da
capo chi ha suprema authorità sopra di loro, risguardando più
aV honore de Dio et reformatione dela sua chiesa, a voi commes-
sa, che a rispetti humani, fossero constretti ciò fare, come bece
fece lui santo Paulo contra il fornicatore Corinthio per risanarlo,
acciò a voi et a loro non aduenga quel che aduiene a Heli sacer-
dote, et soi figlioli. Perilchè fare, pare sarebbe ottimo rimedio
leuar' in tanti beneficij incompatibili ali vni et altri, acciochè, smi-
nuite le superflue intrate de tali beneficij et prelature, occasione
di tanti abusi, hauessero a sminuire le pompe et fasti, non solo
inconueneuoli a tale dignità, ma etiam scandalose al populo. Et
quelli et altri, che per morte vacassero, conferirgli per Y adue-
nire a huomini religiosi, non di nome et habito solamente, ma
de fatto deuoti et dotti, o almeno non in tutte le parti insufficien-
ti, et sopra tutto di buona exemplarità di vita et sana fede, quali
fossero a exemplo, non solo ali prelati et preti moderni, et a se-
colari, ma etiam ah posteri, acciò seguissero le loro pedate; et
non cosi dargli a qualunche persona indifferentemente, per fauo-
re, o recomandationi, o remunerationi de seruitij, sapendo che
quelli taH non cercano V utile dele pecorelle, ma la lana, il latte,
et il caso. L' una di queste due cose leuarebbe piano pianò gli
abusi et scandafi, et introdurebbe Y uso et Y edificatione, cum
5ç,8 Epistolae Mixtae— 949
sit che r altra introduce ogni malo, et leua ogni bene, et fa che
r ordine ecclesiastico sia tenuto in puoco conto et riuerenza, imo
uilipeso, dandosi beneficij et prelature a some, a persone total-
mente indegne, tanto per manchamento de lettere, quanto di
buona vita, anci, per dire il vero, a persone vitiose, il più delle
uolte; quali puoi, etiam che V huomo non volesse credere essere
tali, è constretto più che crederlo dal loro modo di uiuere et ha-
bito, come si vede quassi in tutti li cortigiani, et grande numero
de quelli (ohimè), che uiuano alle spese de Giesù Christo crocifi-
xo, caricati de beneficij (come muli di mercantie), et nondimeno
li vni di loro portano habito da gentilhuomo, et li altri da sta-
phieri, et la vita loro et exercitio consiste (come ancho voi sapeti
meco), in pratiche de bancheti, giochi, et femine. Il che pur è
grande abuso, et fatto degno di grande animaduersione, se si
risguarda bene, come da tali persone sono spesi li beni temporali
dela chiesa inhonestamente, quali pur sono oblationi del populo
offerte a Dio per placare V ira sua contra li soi peccati; et se si
considera come da tali, non già per opere ministri de Dio, ma più
presto del suo aduersario, è uilipeso, et conculcato il sacro, et
santo, et tremebundo nome de Dio, et sminuita Y existimatione et
dignità ecclesiastica. Aggiongo che bisognarebbe per fare questa
benedetta reformatione, che ciascuno prelato o curato fosse con-
stretto dala potestà, che Dio ui ha datto in edificatione et cura del
suo grege, fare residentia et vigilia personale, come buono pa-
store sopra le sue pecorelle, et non se permettesse che per altri
desegni soi, le lassiasseno in mani de mercenarij, quali non cer-
cano se non Y utile proprio, si già tali personagi non fossero ne-
cessarij a 1' assistentia de uostra santità per li affari dela chiesa
santa, o per vostra commissione mandati in qualche luogho per
conto del bene publico. Questo già molte uolte è stato ordinato,
ma puoco puosto in executione; però hormai tempo sarebbe che
si facesse. Ma chi farrà osseruare questo, se non colui, chi ha la
potestà, che setti voi? Com questa reformatione del capo, et soi
ministri, et membri dela chiesa più principali, si chiuderebbe la
bocca ali heretici moderni, quali dali abusi et mala vita deli
ecclesiastici hanno pigliato et pigliano occasione di partirsi dar
24 APRILIS 1555 599
obedienza dela chiesa romana, alterando quanto hanno potuto et
possono r ordine ecclesiastico, et sacramenti, et altre institutioni
sánete, et sacri canoni. Et si metterebbe ancho silentio a mali
xpiani., quali grandemente sono scandalizati deli ministri dela
chiesa; perchè, uedendo loro che fossero reformati a buona et lau-
dabile ulta, et che faccessero Y ufficio loro, sarebbono a loro di-
spetto constretti dala istessa conscienza, non di maledirli loro, et
chi li fece prelati o preti, comme fanno, ma de benedirgli, et imi-
targli, et farsi de tristi, buoni, gietando hormai li loro Pasquini
et Marphoi nel fiume, col medemo Pasquino et Marphoio, com
quali si ua ridendo il mondo de sommi pontifici, prelati, et mini-
stri dela chiesa santa. Questo è, sanctissimo Padre, vno singulare
remedio per refrenare ogni maledica lingua contra il stato sacer-
dotale, et per restituire la facie dela chiesa nel suo natiuo et bel
colore. Comminciati donche voi il primo, come pastore o vicario
generale de Giesù Christo in terra, et uedereti ala proua, che
tutti li altri, come pecorelle, o per amore, o per vergogna, o per
timore del vostro bastone, ui seguirano. Non ui sia grane il de-
ponerui, se pur hauesti cominciato, il che non credo, o il non se-
guire il costumato modo di viuere alla larga, de vostri anteces-
sori. Grane ui sia, et penoso, che tante pecorelle vadino errando
per colpa del pastore. Imitati Giesù Christo, exemplare vostro et
mio, il quale per le sue pecorelle smarrite (o bontà infinita) si exi-
nani, facendosi huomo per portarle al ouile paterno sopra le sue
sacre spalle, non risguardando al' altezza dela diuinità sua.
Questa sia la bella memoria, che di voi uoleti lasciare al mondo,
perchè dal uincerui voi stesso, et mortificami, sprezzando il fumo
humano, a guisa del grano del frumento coperto sotto Thumile
terra, produreti a suo tempo il salutifero frutto dela vita dele
anime a voi commesse, et a voi resultará gloria quagiù non puo-
ca, et nel cielo immortale felicità. Egli è scritto del vostro pre-
decessore santo Pietro, che egli era pouero piscatore, et che non-
dimeno lasciò le sue straciate reti, per più liberamente seguire
Giesù Christo. Et lui stesso, puoichè egli fu papa, non si uer-
gognaua de dire: Argentum et aurum non est mihi monstranda
' AcT. Apost. Ili, 6,
6oo Epistolae Mixtae— 949
assai euidentemente col suo maestro et nostro, Giesù Christo, il
quale non hebbe doue reclinare il suo sacrato capo, quanto richo
et sumptuoso debbe essere colui, che sta in luogo suo. Et ancho
le osse sue benedette et sánete, venerate da regi et imperatori,
insegnano che la grandezza del sommo pontífice non consiste in
apparati et grandezze de questo seculo, ma nela sancta et buona
vita, et exemplarità de costumi, et sana doctrina, le quali fanno
che, non solo sia qui in terra uiuendo reuerito dali buoni, et te-
muto dali catini, ma nel cielo lodato, et nel inferno a spauento.
Et quantunche si bisogna accomodare a tempi et modi di uiuere,
non bisogna però accomodarsi se non alli buoni, et secondo il suo
grado et stato, conformeuole ala religione et lege de Dio, et lume
naturale. Altrimenti, quantunche si uiua cosi, non è però ex-
cusato il delinquente, come non si excusarebbe vno, chi hauesse
commesso adulterio, perchè siano molti altri adulteri. Questo non
dico per diffidenza eh' io habbia de vostra persona, che non sia
per essere vno santo exemplare al mondo, ma acciochè, correndo
voi, v'inciti io a maggiore corso, come si suole fare nel stadio,
doue a destrieri correnti alla proposita palma, saggiongono spe-
roni, adciochè volino, se fare si può.
Il terzo ricordo è, che, non puotendo voi solo supplire a
tutti li negotij et gouerni particolari, come in fatto non puoteti,
procuriati constituiré ministri idonei et di buona conscientia ali
gouerni, tanto temporali quanto spirituali et ecclesiastici, et ma-
xime nele expedi tioni, che deriuano dala sede apostolica, dala
quale, come da capo, prouiene edificatione o scandalo neli populi,
et occasione ali heretici di mantenergli nela loro perfidia, et fare
che più li sia creduto quando dicono male dela chiesa, et soi mi-
nistri et vfficiali. Questo dico, perchè pare che hoggidì sia con-
stante fama et opinione nele menti deli homini, che beneficij, et
prelature, et indulgentie, et signature, et altre simih expeditioni,
da qualunche si ottengano dala sede apostolica per via de dena-
ri. Dal quale abuso de ministri et vfficiaH, quali si fanno pagare
a loro modo, ne ridonda puoi infamia d' auaritia nel sommo pon-
tífice, benché, come credo, sia solo vicio de quelli, in quali lui si
fida. Et però sarrà cosa sancta, et degna de vostra persona, in
24 APRILIS 1555 601
questo principio reformare questi vfficiali, et leuar' tale occasione
de scandali, adciò sia tenuta la sede apostolica di quella authorità
et incorruptibilità che si deue, et acciò ancho simili inconuenienti
non si odino a tempi vostri, nè perseuerino nela posterità. Et per
questo fare più conformeuolmente ala lege de Dio, non puotrà
non sommamente giouare il consiglio che diede Jethrò a Mosè,
suo genero, quando li disse. Esto tu populo in his, quae ad Deum
pertinent, ut referas quae dicuntur ad eum, ostendasque populo
caeremonias et ritum colendi, viamque per quam ingredi debent,
et opus, quod faceré debeant. Prouide autem de omni plebe viros
potenteis, et timentes Deum, in quibus sit veritas, et qui oderint
auaritiam, et constitue ex eis tribunos, et centuriones, et quin-
quagenarios, et decanos, qui iudicent populum, leuiusque sit tibi,
partito in alios onere. Si hoc feceris, implebis imperium Dei, et
praecepta eius poteris sustentare '. Il medemo consiglio seruirà
per constituiré buoni gouernatori nele cità, et ogni altro ministro
et vfficiale.
Il quarto ricordo è, che, come pientissimo padre, quale ha
doi figlioli, et gli ama teneramente, benché li vegga in discordia,
non però si adherisca ad vno, sprezzando V altro; ma si puonga
nel mezo deli doi, come reconciliatore, abbraciando tutti doi in-
sieme, come proprie carni. Haueti questi doi principi christiani
conceputi pur nel ventre dela chiesa sancta, vostra sposa, li
quali, come vedeti, infiammati T uno contra V altro dal spirito
del mondo, per vno puoco di terra, perturbano T uniuerso, in-
sieme dando alegrezza ali infideli et altri aduersarij di nostra
fede, li quali per queste rixe uanno ogni giorno più extendendo
il suo dominio et peruersa doctrina ale spese et danno del mi-
sero christianesmo. Et non ui è chi si puonga nel mezo per spar-
tirgli dali odij, et reunirli in charità, se voi non setti quello, che,
a guisa de Giesù Christo, qui fecit vtraque vnum '% ui pomati,
come pietra angulare, per coniungerli insieme col legame del
amore. Si destrugono V uno V altro, et impoueriscono li propri]
' Exod. XVIII, 19-23.
- Carolus V, imperator, et Henricus II, rex Galliae.
^ Ad Eph. II, 14.
6o2 Epistolae Mixtae— 949
regni, et uccidano soi vassali, com grande pericolo dela damna-
tione de molte milliaia d' anime , quali però tutte sono state ri-
comprate col grande pretio del sangue del figliolo de Dio. Ve-
dendo voi donche, o beatissimo padre, tanto male, armato dela
croce, et del coltello dela parolla de Dio ancipite, poneteui nel
mezo di loro, prouando di tagliare li odij col taglio amoreuolCy
che è di rimonstrarli quante anime per loro vanno a damnatio-
ne, et quanto danno facciano a soi populi, et a se stessi, per li
quali tutti però saluare, et reunire insieme, tanta è stata la cha-
rità de Dio padre, che ha mandato il suo figliolo a spargere il
sangue. Et non valendo questo taglio, uoltati la spada, minacian-
doli da parte de Dio il terribile giudicio che gli aspetta per le
iniustitie che si fanno V uno a V altro, et a soi populi, et la pena
che ne segue del' eterne fiamme. Questo è il vostro coltello, che
in questo fatto haueti da cingerui, et a suo tempo vibrare, et non
tardi, ma presto, perchè sathanas non dorme. Ohimè, padre del
anima mia, quante anime pensati voi probabilmente che sono
cascate, et cascano alla giornata nel profundo del inferno a per-
petua miseria, per le guerre, anci becharie d' huomini, fatte in
questa nostra infelice Italia, et Francia, et Germania, o loro con-
fini, doppo non molti anni, per satisfare alle uoglie de doi homi-
ni, et forsi per puoca cura di quelli, a quali tocaua mettere
r istessa anima, per riconciliarli come soi figlioli. Lascio li stupri,
li adulteri], et violationi di sacre virgini, le destructioni de con-
secrati tempij de Dio, et cità, et altri luoghi, et roine, et exilio de
populi; perchè ogniuno sa questo per udito, et molti per praticá
del patire simili incommodi, ma quanti puochi consyderano, ol-
irà la iactura de corpi, et beni temporali, quanta sia la perdita di
tante milliaia d' anime, essendo nondimeno vero che la perdita
d' una anima è costata il sangue proprio al figliolo de Dio. Sono
cechi li huomini per le passioni che obtenebrano il lume del' intel-
letto, puoichè, faccendo tanti et tali mali, pensano anchora bene
fare; et però, a condurre a saluamento quelli che non ueggano,
è bisogno de vno che ui nega, cioè chi sia fuori di queste pas-
sioni humane, et questo setti voi. Su donche, o sanctissimo pa-
dre, puosto da Dio a questi nostri turbulenti tempi nel luogho de
24 Aprilis 1555 6o3
Giesù Christo, non per riposami, ma per imitarlo in portare la
croce, come è scritto: Tu me sequera ': pigliati questa impresa
valorosamente, chiamando in aggiuto vostro quello omnipotente
Dio deli exerciti, eh' è la istessa pace, et Dio di pace, et non de
dissensione, acciò puossiati com V aggiuto suo mettere pace fra
questi doi fratelli in Christo, vostri figlioli. L' authorità vostra può
molto in questo, insieme com la sancta existimatione, quale si ha
de vostra persona. Si vno Ambrosio, di minore authorità et dignità
che voi, stinse 1' orgoglio d' vno imperatore Theodosio, et Y hu-
milló a tale penitenza, perchè voi, aggiutato dal medesimo spirito
de Dio che lui, non puotreti smorzare questo fuoco? Non ui sarrà
cosa difficile col mezo dela viua fede, com la quale sapeti eh' el
fìdele Daniele superò V impeto et voracità de rabidi leoni; et li
tre giouani euassero le fiamme del ardente fornace, et li sancti
conquistorno et subiugorno li regni. Facciati quel tanto che puo-
teti per reunirh, acciò satisfaciati almeno al debito del vfficio vo-
stro. Et se forsi li peccati del mondo impedissero questa reconci-
liatione, siati voi nondimeno vn' altro Mosè, mediatore fra Dio
et íl populo, acciò a lui essendo perdonato, si pacificano questi
doi; et cridati: Aut dimitte eis hanc noxam, aut, si non facis, dele
me de libro tuo, quem scripsisti Et fatti come quel bono Job
per soi figlioli, del quale è scritto: Consurgens diluculo, offerebat
holocausta per singulos \ Offereti dico voj, che setti il sommo
sacerdote, quotidianamente com le vostre proprie mani al Padre
eterno, com le lachryme alli occhij, produtte dal intensissimo af-
fetto del cuore vostro per li vostri figlioli, quella immaculata ho-
stia , il cui sangue spezza ogni adamante , Jesù Christo , suo
figliolo, agnello suenato sopra il tronco dela croce, per reconci-
liare il mondo a Dio. Et non ui mona eh' altri habbino uoluto
reconciliargli, et non habbino potuto, perchè Dio benedetto alle
volte uuole fare vna cosa per vno, che non uuole fare per altro,,
come uolse il tempio di Hierusalem essere aedificato da Salomone»
' Joan, xxi, 22.
* ExoD. XXXII, 3i.
' Job. 1,5.
6o4 Epistolae Mixtae— 949
•et non da Dauide, suo padre, benché ancho forsi si puotrebbe dire,
che quelli tali non procurorno tale reconciliatione com debiti
mezi, fondati nel spirito de Dio, quale si richiede in ogni buona
impresa: perchè il ridurre doi animi, alienati totalmente dal' amo-
re del' uno uerso V altro, non si può fare senza Y assistenza di
colui, eh' è somma charità, et fuoco, ardente ogni triste qualità,
et ha li cuori deli regi nelle mani, a guisa eh' el fìgulo ha il tenero
vase nele mani, facendo lo vno o altro, come gh pare. Et perciò
pigliando voi tale assumpto, primo intrati nel secreto del cuore
vostro (fondato nel abysso de V humilità et cognoscimento de voi
medesimo, et diffidato totalmente di vostro sapere o forze), et
puoi ricorreti, non a mezi humani solamente, ma a Dio benedetto,
motore principale de tutte le cause seconde. Et all' hora confida-
teui, che si farrà tranquillità in questo tempestuoso mare, hora
tanto agitato dali venti dele furie infernali, per mezo di queste
discordie.
Il quinto ricordo è, che voi procuriati (come colui a chi
sopra ogni altro s' appartiene) reconciliar' a Dio et alla chiesa sua
le misere pecorelle, sequestrate (come detto habbiamo) forsi per
malo exempio de pastori, dala sancta fede, et dal' obedienza de-
la sede apostolica, com mandargli legati o nuntij apostolici,
huomini, fra tutte 1' altre buone parti requisite, de buona exem-
plarità di vita et sana doctrina, accompagnati da persone dotte,
et di sancta conuersatione, acciò se risoluino le loro difficultadi
con questo mezo, puoichè col concilio generale pare sia difficile
puotersi fare al presente. Et questo adciò, uedendo queste pouere
anime li ecclesiastici, quali a loro andarano riformati, et exem-
plari, et intelligenti dele cose de Dio, comminciano ad hauergli
in buona opinione et riuerenza, et consequentemente crederli
quel tanto che li proponerano; et cosi piano piano battendo il
chiodo col martello dela parola de Dio, quale spezza le pietre, et
com la bona ulta de quelli eh' andarano a loro, si ridurano com
la gratia de Dio alla cognitione dela verità, et alla debita sum-
missione. Altrimenti, se in luoco de ministri de Dio et persone re-
ligiose, andarano a loro per conuertirgli huomini di conditioni
opposite, accompagnati da spadazzini, gh regietarano in facie
24 Aprilis 1555 605
quel detto: Medice, cura te ipsum '. Et quello: ¡Hypocrita, elice
primum trabem de oculo tuo - , etc. Chi uole conuertirgli, beatis-
simo padre, bisogna quidem buona et salda doctrina della fede,
ma grandissima exemplarità di vita, la quale gli moua dale buone
opere che in essi vederano, a credere ch^ el Spirito sancto è in
loro, et che ex consequenti quello che gli dicano prouiene dal
spirito de Dio, et non dal spirito del mondo, nè da rethorica hu-
mana. Et però diceua Giesù Christo, nostro grande maestro, sa-
pientia del Padre eterno, parlando a soi descepoli, et a noi, sci
descendenti: Sic luceat lux vestra coram hominibus, ut uideant
opera vestra bona, et glorificent patrem vestrum, qui in coelis
est ': et lui medemo, come narra santo Luca, cominciò fare,,
auanti che insegnare, udendoci insegnare a noi, et farci ricor-
deuoli, che la bona vita et sánete opere debbano precedere la
doctrina in quello, che uuole altrui instituiré bene, et maxime
persone indurate come queste, nel suo peccato, a guisa di Pha-
raone: il cuore del quale mai si puotè intenerire per tutto il par-
lare di Mosè et Aarone. Tanto grande è il lacio et cathena, com
quali stanno legate queste misere anime dal demonio infernale,
et occecate nela sua infidelità, quale loro chiamano fede, che pur
stando in periculo de damnatione, si tenghano secure, come già
nel porto de sua salute. Però o quanta consolatione et contentezza
sarebbe a tutte le bone menti quagiù in terra, et gaudio ali
angioli del cielo, et a voi, sanctissimo padre, merito qui, et co-
rona in paradiso, se per mezo vostro, vna Geneua, fatta rece-
taculo d' ogni maligno spirito errabundo, vna Germania, populo
tanto numeroso, vna Bohemia, vna Polonia, et altri luoghi altre
uolte tanto religiosi, et defensori dela fede sancta et sede aposto-
lica, et hora tanto alieni da esse, per essere infette del veneno
di Luthero , fossero restituiti nel candore dela doctrina euange-
lica, et sana intelligentia dele scripture, et obedienza dela
chiesa romana, fuori dela quale non è salute! Questo è vostro-
vfficio, o pastore del mondo, a cui Giesù Christo ha commesso le
' Lue. IV, 23.
- Lue. VI, 42; Matth. vii, 5.
^ Matth. v, 16.
6o6 Epistolar Mixtae— 949
sue pecorelle, non solo le non smarrite dal grege, ma più stret-
tamente le erranti, acciochè le reduchiati aV ouile dela santa
chiesa, de donde senza ceruello se sono partite; et promettendo
ciò fare, voi ne pigliasti la cura. Ricordatiui donche del vostro
vfficio, del quale, inthronizandoui Dio, disse: Pasce agnos meos,
pasce oues meas adciò non siano, al rendere conto, ricercate
dale vostre mani, come da quello che non habbia hauuto cura,
ma lassciatole deuorare a lupi rapaci. Et andati ruminando ogni
giorno fra voi stesso, che s* io, pouera pecorella, ho da rendere
conto tanto stretto di me stesso al tremebundo giudice di viui et
morti, che mi tremerano quanti capilli ho sopra la testa, che molto
maggiore ragione hauerà da rendere colui, che ha in guardia tutto
il mondo, com tante et tante milliaia d' anime! Et a chi? Ohimè!
non già a vno simplice huomo, quale forsi non intende V arith-
metica, nè le specie de numeri, ma a colui, chi sa calculare et nu-
merare tutte le minute arene del mare ad vno battere d' occhio,
et contare le stelle del cielo, et chiamarle per proprij nomi. Non
già ad vno grossolano d' ingegno, et losco de viso, qual non sa,
nè uede quel che egli ha auanti li occhi, ma a colui, che sa le cose
auanti che siano, et uede et penetra sino ale interiori cogitationi
del cuore. Procurati donche, o pastore d' Israel, la salute dele
anime a voi fidate, et quelle maxime al presente, che sono fuora
del gremio dela chiesa sancta et vostra vbidienza , acciochè col
glorioso apostolo puossiati dire a quelli, che per mezo vostro sar-
rano ritornati ala fede vera de Giesù Christo : Non in vacuum
cucurri, neque in vacuum laboraui, nam in Christo Jesu per
euangelium ego vos genui ■. Itaque, fratres mei charissimi et de-
syderatissimi, gaudium meum, et corona mea, sic state in Do-
mino Et quello: Gloria vestra sumus, sicut et vos nostra in
die domini nostri Jesu Christi *.
Il sexto ricordo, quale gioua, anci è necessario per manda-
re ad effetto li cinque predetti , è che, volendo reformare le cose
» JoAN XXI, 15-17.
- I Ad Cor. iv, 15.
' Ad Philip, iv, i.
* II Ad Cor. i, 14.
24 Aprilis 1555 607
(come è detto) et procurare il bene de la chiesa sancta et del po-
pulo d'Iddio , bisogna fare altrimenti di quello che molti altri
vostri antecessori hanno fatto. Loro il più dele uolte, procurando
grandezze a soi parenti, s' hanno smenticato il bene publico, non
però senza grande scandalo de populi , et iactura delli beni dela
chiesa, et ancho roina dele anime, di modo che si poteua dire a
loro: Nomen Dei blasphematur per vos inter gentes '. Et però
non è stato marauiglia se Dio benedetto, offeso da quelli che lo
doueuano honorare più che tutti li altri, et metterlo in existima-
tione et riuerenza al mondo, habbia bene et sauiamente destrutto
senza loro, quel che loro senza lui malamente et imprudentemente
haueuano edificato; perciochè uolere lassiare il propio vfficio, che
è di conseruare il bene commune, et honore della chiesa de Dio,
et studiare ad ingrandire li soi parenti alle spese del crocifixo,
egli era troppo enorme et insupportabile alli occhij de Dio, come
credo voi anchora meco confessareti. Mettendoui donche inanti
li occhi vostri, per riparo contra li affetti humani, se soprauenes-
sero, r infelicità deli parenti de vostri predecessori, ingranditi
a questo modo, consyderati, vi prego, quale et quanta vanità sia
il procurar grandezze alle sue case, alle spese dela chiesa. Quale
è stata la vita et exito loro, non solamente quanto al corpo et cose
temporali, ma etiam forsi quanto al' anima, et forsi per colpa de
quelli che li ingrandirno? Et ancho li procuratori di tali honori et
dignità, a che fine sono loro venuti? O di quanta puoca duratione
è stato, et è, quel che tanto laboriosamente hanno com mille modi
et arti procurato! Ma, quel che più importa, quanto dispiaceuole
è a Dio che vno vicario suo , quale debbe, a guisa de Giesù Chri-
sto, fare professione di pouertà et bassezza, tanto per se, che per
li soi, et animare ogniuno ad esse, per più liberamente uolare al
cielo , cerca honori , grandezze et richezze per se , et per li soi
parenti! Vi lascio voi stesso giudice di queste, come colui che non
è lusingato anchora dal dolce canto dele syrene. Dala buona
vostra vita sin qui , piglio fiducia ferma , per la bontà de Giesù
Christo, il quale hora liberamente per honore suo mi fa parlare
' Ad Rom. ii, 24.
6o8 Epistolar MiXTAE-949
com voi (come com persona che si diletta, non de adulatione, ma
di verità), non per parlare male d' altrui, ma per il commune bene
dela sua chiesa et honore vostro, che non ui lassiareti intrare
questa tignola del' amore proprio, nè deli vostri parenti nel
animo; ma che tutto fareti conforme ala ragione et alla doctrina
euangelica, come conuiene alla dignità et sapientia vostra, pro-
curando, non le grandezze del mondo, ma la grandezza dele vere
et reali virtù, tanto in li vostri quanto neli altri; et questo, per
attendere al bene commune del grege de Dio, a voi, come fidele
pastore, commesso. Il quale com tutto il cuore supplico ogni
giorno neli miei sacrificij et orationi , qualunchi siano, prostrato
inanti la sua eterna misericordia et bontà, che, cosi come mi
exaudi li giorni passati, quando lo pregrauo si degnasse per il
bene commune di fare elettione di vostra persona in suo vicario
generale (confidandomi nele rare et excelienti virtù uostre, et co-
piosa gratia sua), cosi mi exaudisca, quando quotidianamente lo
pregarò, si degni darui il suo spirito, et tale exemplarità di vita,
che siati come il sole nel firmamento ' quando luce, et com la chia-
rezza sua letifica ogni triste spirito, et scalda la terra di tale sorte,
che li fa produre gli giocundi frutti et fiori , acciochè ritorna nel
suo viuo colore, da tale lume illustrata, la facie di questa tanto
afflitta, et impallidita chiesa romana, dela quale Dio ui ha eletto
capo vniuersale in terra, perchè al'lhora tanto si ralegrarà V anima
mia, insieme com tutte le pie menti, che per la grande alegrezza,
liberati da questo Aegypto, cantaremo com Mosè: Cantemus Do-
mino, gloriose enim magnificatus est , equum et ascensorem
deiecit in mare
Molte altre cose mi occoreuano a scriuerui , beatissimo pa-
dre; ma per non fastidirui occupato in altre cose, maxime in questi
principij, pongo fine al mio dire, domandandoui per manza di
questo vostro sommo pontificato, non benetìcij , nè honori, nè
richezze di questo mondo; ma solo che abbraciati questa sancta
impresa dela reformatione dela chiesa, per la quale presto in
' Ms. fi ar mento .
- EXOD. XVj I.
24 Aprilis 1555 609
comminciare, ui ho redotto, come in vno memoriale, questi ricordi,
quali vi prego da parte de Giesù Christo accettare com quello
puro et candido animo, che da me vi sono scritti, imputando al
zelo mio verso V honore de Dio et vostra salute , se sono stato
presumptuoso in scriuerui, o troppo longo nel raggi onare. Com
le genochie del cuore a terra domando a vostra santità la sua
sancta benedictione , pregando sua diuina maestà che si degna
guardarla da male, et guidarla in tutte le sue operationi et pen-
sieri conformemente a sua santa voluntà. Ad muitos annos. Di
Genoua, il 24 d'Aprile m. d. l. v. ' D. V. S.tà seruo nel Signore
nostro,
GiOANNi Battista Viola,
minimo sacerdote dela Compagnia de Giesù.
Inscriptio. A Sua Santità,
Alia marni. 1555. Genoua. P. Gio. Batt.a Viola. 24 di Aprile.
' Epistola haec, ut conjici recte potest, reddita Marcello II non est,
quippe qui ((duodecimo pontificatus die ex pituita in febrim incidens, emisso
sanguine paululum recreatus, cura rursum negotiis intenderei, pridie Ka-
lendas Maii derepente apoplexia correptus, sequenti nocte vita exutus sit,
vigésimo secundo electionis die, incredibili omnium bonorum dolore, quibus
spes affulserat emendationis, et aurei sub ilio saeculi; sublatus forte divina
benignitate, ne malitia mutaret intellectum ejus. De cujus tam repentino
obitu est inter Litteras Principum egregia epistola Hieronymi Seripandi,
Archiepiscopi Salernitani, ad Episcopum Fesulanum, qua, dolens vehemen-
tissime de hujusmodi Reipublicae christianae afflictione, existimavit vo-
luisse Deum, tantam proximae reformationis spem tollendo, ostendere non
eam opera humana exspectandam esse, sed divina manu, et modo, homini-
bus incognito». Spondanus, Annalium ecclesiasticorum... continuatio,
ann. 1555. — Porro epistola Seripandi invenitur in laudato opere. Delle Let-
tere di Principi (in Venezia appresso Francesco Ziletti^ mdlxxxi), lib. iii,,
fol. 166-168. Nec praetermittendae sunt,cum de Marcello II agitur, episto-
lae Polanci, nomine sive mandato sancti Ignatii sodalibus nostris missae,.
I quibus pontificis virtus et amor in Societatem cumulatissime laudantur,.
Cartas, t. v, pag. 152-159, 219 et seqq.
EpiSTOI AE MiXTAE, TOM. IV.
3?
6io Epistolae Mixtae— 950
050
SANCTIUS OCHOA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MONTE REGALI 20 APRILIS I555
Puerorum institutioni opera navata.— Conciones habitae, ex quibus non
poenitendus fructus, in sacro tribunali collectus. — Miserabilis legum di-
vinarum ignorantia. — Ternplum Societatis monteregalensibus gratum . —
Noxarum relaxatio pro ipsum visitantibus , precandi causa, poscitur. —
De collegio arabico.
t
Jhus Maria
Pax Christi. Molto Rdo. in Christo Padre. Depoi delli nostri
vitime lettere dell' quattro mesi % sempre habbiamo perseuerato
nelli nostri soliti exercitij, cossi nelli scoli in legere et insegnare
la doctrina xpiana., quale già sanno la più parte, come nel con-
fessare et predicare in santo Crasto air monache. Et sono state
commosse alcune persone a confessarse generalmente de tutta la
vita sua, ho dell' maior parte, quali se pò dire che mai erano con-
fessate, per hauer facto alcune de loro sempre ficta confessione,
et andato acossi a receuere il santissimo sacramento, repieni de
molti grossi peccati, per malitia o vergogna delli homini; al-
tri per non confidarse nelli confessori, che lo teneriano secreto se
si confessassero; dicano altri per la ignorantia sua et delli con-
fessore. Et fra li altri sonno state due de queste, et luno dell'
quali, volendo fare vn iuramento falso, et dubitando che fossi
peccato, andò ademandar' consiglio al suo confessore, quale era
tenuto il più intelligente de questa cità; et hauendo narrato la
cosa, il confessore li consigliò, che non era peccato, che faceua
per defender la causa propria. Pur quello, stando mal contento
per la resposta del confessor, sapendo de certo che falzamente lo
iuraua, il confessor lo ammoneua che sopra la sua conscientìa lo
' Ex originali in voi, F, duplici folio, n. 51, prius 250.
* Vide epist. 882, 883, 24 Octobris datas.
20 Aprilis 1555 61 1
poteua iurare, et cossi lui, vinto della auaritia, fece iuramento.
V. P. pò pensare che consiglio ponno dare li altri, quali in com-
paratione di quello son reputate nienti. Qua si adimple quello che
diceua il Signore: Quod si caecus caeco ducatum prestat, ambo
in foueam cadunt
Hora siamo incomentiati a predicar' nella nostra noua chiesia,
nella quale pensiamo che nostro Signore serrà seruito; et speria-
mo che verrà assai genti, per la comodità del loco. Predicano
■che, in vedere la nostra chiesa, li pare allegrare il cor. Habbiamo
hauuto de sua Ecc. za vna bella campana, che era in Africa; tre
para de vestimenti, et tanti auanti altare, vna bella custodia de
argento, ben lauorato a modo de Spagnia, quale fu stimata
2
A ti 42 — [sic] ^
Molto aiuteria per tirar questi genti, se si potesseno optinere
-alcune indulgentie, come serissimo laltra volta a V. P., et ma-
xime che hora vieni appropinquando la festa, quale serrà la visi-
tatione dela madonna, che chiamano qui santa Maria di Jesù.
Il numero delle scolari è qui sempre al solito, zoè circa di cento
vinti o 140.
Altre noue non habbiamo per scriue[re] a V. P. al presente,
sinon che tutti ci arricomandiamo nelli santi sacrificij et oratione
de V. R. P. De Monrreal alH 26 de Aprile 1555. De V. R. P.
indignissimo figliolo nel Signore,
Sanctio Nauarro.
Era quasi scordato dare aviso a V. R. P. delli nostri arabicy.
Habbiamo vn alfachì o prete de Africa, più obstinato de Pha-
.raone, inveteratus dierum malorum % il quale ha dato sua Exc.za
a questo effetto per alcuni giorni, il quale vide poco con li ochi
exsteriore, che li manca vno, et con laltro vede poco, correspon-
dente al lume interiore, che non ha niente, nè lo vuole, chè pe-
gio. Son dui che sanno parlare vn poco, et intendeno et scriueno
♦ Matth. XV, 14.
- Cf. Polanco, t. v, pag. 208 et seqq., n. 606, et seqq., ubi haec ipsa
«pistola adhibetur.
' Dan. XIII, 52.
6i2 Epistolar Mixtae— 951
alcun tanto bene, maxime luno, che si chiama Gaspar Sanches ',,
il quale parla anchora qui tanto bene arabico, come yo italiano.
Ci è anchora vn altro, che scriue alquanto, ma non sa parlare.
Sonno tre figlioli de Africa, che imparano a leger". Voleua man-
dar con questa a V. P. vna scritta arabico; ma perchè il maestro
era trauagliato de mal de denti, ali discipoli non li ha abastato
lo animo. Con il Padre spero lo scriueremo, se il Signore ci darrà
gratia.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, in Roma..
951
BARTHOLOMAEUS DE BUSTAMANTE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
VALUSOLETO 29 APRILIS I555 *.
Borgia, vocatus a principe Joanna, Tordesillas accedit, inde Vallisoletum et
Septimancas.— Joannam reginam, Caroli V matrem, gravitar decumben-
tem, invisit. — Deo id elargiente, rationis fit compos: ei moriturae adest
Borgia. — Catholicorum fidem profitetur regina.— Ecclesiae munita auxi-
liis, piissime e vita cedit. — Magna apud omnes de Borgia existimatio.—
Virtus et liberalitas Joannae principis. — Virginum, principi ab obsequiis,.
pietas ac religio. — Societas secundo vento navigat. — Plura eidem coUe-
gia offeruntur in oppidis Villafranca del Bierzo, Torrijos et in regno me-
xicano.— De Joanne Mosquera ejusque domo ad Septimancas.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. Pax Christi. Después de
la del mes pasado, que el H. Monserrate, olim Antonio Gou, es-
criuió á V. P.t por comissión del P. Francisco, lo que se ofreçe
de que dar auiso á V. P.t es, que en la buelta de Seuilla para
Plasencia, estando el Padre en vn lugar de don Fadrique de Stú-
' Vide quid de hoc juvene dicatur in POLANCO, t. v, pag. 207, n. 604,
annot. 3.
- Ex originali in voi. F, triplici folio, n. 87, prius 480, 43l, 432. — Usus
est hac epist. Polanco, t. v, pag. 546-550, n. 1496-1506.
29 ApRiLis 1555 6i3
Higa, le llegó vn correo, que mandó despachar la princesa ' para
su R.cia, en que le pedía que con la mayor presteza que pudiese
viniese á Tordesillas, porque la reyna ^ estaua, según la relación
de los médicos, muy al cabo, y S. A. desseaua mucho que el
Padre se hallase presente, en caso que el Señor fuesse seruido de
sacarla de los trabajos desta vida. Y porque aquel correo sobre -
uino á otro mensajero proprio, que la prinçesa avía mandado em-
biar poco antes á su R.cia, con quien se auía embiado á escusar
por algunos días, para verse con el obispo de Plasencia y tratar
de la conclusión del collegio que funda para la Compañía en
aquella ciudad % cuya venida á más tardar se speraua para se-
mana santa, á la segunda jussión que con el correo tuuo de S. A. ,
no huuo lugar de más réplica ó escusación; y así, dando auiso
desta ocurrencia al obispo, que estaua en Valladolid, se partió
su R.cia para Tordesillas con la presteza que pudo, adonde llegó
viernes adelante de la dominica in passione *. Visitó á la reyna;
y auida relación de los médicos que la enfermedad, aunque era
mortal, no daua tanta prisa, se vino su R.cia el sábado siguiente
á esta casa, y el mesmo día en la tarde se partió para Valladolid
á cumplir con el llamamiento de la princesa, que en gran manera
mostró auerse consolado con su venida. Quedó ordenado que, en-
tendiendo su R.cia en Siinancas por auiso del marqués de Denia *
' Joanna de Austria, Hispaniae gubernatrix,
- Joanna, Caroli V mater.
' Vide epist. 895 et 918.
^ «Pervenit Tordesillas die veneris ante dominicam in Passione». PO-
LANCO, t. V, pag. 546, n. 1496. Jam feria vi ante dominicam passionis anno
1555 fuit 29 Martii; dominica, ramorum dicta, 7 Aprilis; feria vi hebdomadae
majoris, 12 Aprilis; denique dominica resurrectionis, 14. ESCOFFIER, Ca-
lendrier perpetuei, pag. 26 et 244.
* Ludovicus de Sandoval et Rojas. «Deseando el rey D. Carlos dejar
del todo terminado el arreglo de la casa de la Reina, su madre, nombró en
15 de Marzo de 1518 Gobernador y administrador de la casa de la reina
Doña Juana en Tordesillas á D. Bernardo de Sandoval y Rojas, marqués de
Denia y conde de Lerma, encargándole asimismo la gobernación y justicia
de Tordesillas, y mandando obedecerle, no solo á todos los criados de la
Casa Real, sino también á las justicias y vecinos de la villa, provisión que
•duró hasta el año de 1535, en que, por muerte del marqués D. Bernardo, le
EPISTOLAE MlXTAE— 951
que la enfermedad de la reyna tenia más cercano el peligro, acu-
diria luego á Tordesillas: y asi dentro de dos dias se boluió á esta,
casa ', donde recibió el auiso del marqués, domingo de ramos,
estando comiendo; y así su R.cia se partió á la mesma hora en
acabando de comer, y llegó temprano á Tordesillas , porque está
tres leguas pequeñas de aquí \ Luego en apeándose, fué á pala-
cio, con cuya venida la reyna, aunque estaua harto trabajada con
la enfermedad, mostró auerse alegrado, y S. R., después de auer
dicho á S. A. algunas cosas de que en salud solía reçebir con-
tentamiento, y entonces tanbién le mostró, començó á persua-
dirla que se encomendase mucho al Señor y pidiese los santos
sacramentos, y por el trabajo de la enfermedad diese Hcencia para
que el Padre en nombre de S. A. confessase la santa fe cathólica,
y protestase de viuir y morir en la confessión y firme crédito
della. S. A. respondió que así lo pedía. Y visto que estaua muy
fatigada, quiso S. R. dexarla por un rato; y leuantándose para
apartarse de allí, mandó S. A. que le llamasen para que dixese
el credo: y quiriendo S. R. dezir el de los apóstoles, acudió S. A.
con ciertas palabras del niceno que canta la iglesia: y así se le
dixo, estando S. A. con atención, y respondiendo al cabo, amén.
Dixo asímesmo á S. R. que no se descuidase de encomendarla á
Dios, que lo auía mucho menester: besaua muchas vezes el cru-
sucedió en este cargo con las mismas facultades su hijo, el marqués D. Luis».
Rodríguez Villa, La Reina Doña Juana la Loca, pag. 276.
' Id est, Vallisoleto Borgia Septimancas rediit.
- «Ouod oppidum [Tordesillas] tribus leucis Simancis distat». POLAN-
CO, l. c, n. 1496. Porro est «Tordesillas, villa de la provincia, audiencia,,
capitanía general y diócesis de Valladolid, partido judicial de Mota del Mar-
ques, de donde dista tres leguas, situada en la margen del río Duero. Se
considera como población antigua; pero se ignoran la época de su fundación^
y la etimología de su nombre. Tiene por armas un escudo azul en alto pe-
ñasco sobre ondas, acompañado de dos llaves doradas y sumado de tres pa-
los, que sostienen una silla de montar cada uno». Piferrer, Nobiliário dé-
los reinos y señoríos de España, t. vi, pag. 215-216. Hoc oppidum vocatum
a quibusdam fuit Turris Syllana, vel Ager Sellanus, aut etiam Torre d&
las Sillas; sed rident eruditi hujusmodi etymon. — Caeterum hodie inter
regios secessus illud non habetur, nec, ut olira, ab Hispaniae principibus fre-
quentatur.
29 Aprilis 1555 615
çifixo y la imagen de nuestra Señora, y pedía á menudo que se
lo baxasen para besarlo.
Los criados y dueñas, que sabían lo que por su tan antigua
enfermedad la reyna aborrecía que le tratasen de semejantes co-
sas, recebi an tan gran consolación de ver esta mudança en tal
tiempo, que derramauan lágrimas con hazimiento de gracias al
Señor; porque ciertamente parecía que en aquella sazón S. A.
estaua con tan entero juizio, como si ninguna enfermedad tu-
uiera, en tanto grado, que, auiendo comunicado el P. Francisco
en Salamanca á la pasada de Plasencia con fray Domingo de Soto
y fray Pedro de Sotomayor, catredáticos de theología, si se le
administraría el sacramento de la eucharistía y extrema vnctión;
y después de mucha consideración auiéndose determinado que
no, vista esta tan notable mudança, por no dexar su R.cia de ha-
zer cosa de las que se deuían en vn negocio de tanta importancia,
y consolación de todos estos rey nos, hizo con el marqués de De-
nia que despachase luego correo á Salamanca con la relación de
lo que pasaua, para que de nueuo determinasen lo que más con-
uenía; y fray Domingo lo hizo tam bien, que con gran diligencia
vino en persona á Tordesillas, y se determinó que á lo menos se
diese el sacramento de la extrema vnctión porque sobre la santa
eucharistía no daua lugar á deliberar la alteración de estómago
que S. A. tenía, por la qual lançaua la sustancia que le dauan, y
al tiempo que podían traer el santísimo sacramento para que le
adorase, estaua sin uista ni sentido; y así nuestro Señor fué ser-
uido de lleuar desta vida el ánima de S. A, el viernes santo por
la mañana
' In epistola, quam P. Fr. Dominicus Soto scripsit de his rebus Joanni
Vazquez, Caroli V secretario, haec legimus: «Me ha dicho á solas [regina
Joanna] palabras que me han consolado; pero S. A. no está para el Sacra-
mento de la eucharistía, pero me parece se le dé el sacramento de la extre-
maunción.» Apud Rodríguez Villa, Z. c, pag. 395, 396.
- Medicus Joannae reginae, Dr. Santacara, de quo saepe in his episto-
lis mentionem fecimus, Carolo V, caesari, 10 Maji scribens, haec inter alia
refert: «Fué Dios servido de llegarnos al Jueves Santo de la Cena, en el
cual inspiró Dios á S. A. y se reconoció como cathólica cristiana, no ha-
biendo hablado palabra la noche antes... Hizo la confesión general y pidió
6i6 Epistolae Mixtae— 951
Ha sido tan gran consolación para todo el reyno auer acabado
así, que es para alabar al Señor. De todo ello se ha ya dado auiso
á SS. MM., el emperador y rey de Inglaterra, y también á la reyna
de Portugal y los demás príncipes, quorum interest, porque han
siempre biuido con gran cuidado y desseo de que S. A. hiziese
la demonstración de christiandad que para el contentamiento,
consolación y buen exemplo de sus reynos y señoríos se deuía
dessear; aunque, quanto á lo de Dios nuestro señor, se cree que
á S. A. no se podía imputar falta alguna en esto, por su antigua
enfermedad. Finalmente que por la instancia que con el P. Fran-
cisco ha hecho antes de aora el rey de Inglaterra, y mucho ma-
yor la reyna de Portugal, para que persuadiese á la reyna, que
aya gloria, estas cosas de deuoción, y induxese á oyr missa y te-
ner cuenta con los sacramentos, por la opinión que tenían mu-
chos de que laborabat per dilucida interualla, lo que no se deue
de creer, se tubieron en mucho las sobredichas demonstraciones,
y el averse dado á S. A. la extrema vnctión, con lo qual está tan
edificado el reyno, creyendo que se le administraron los sacra-
mentos y que estaua capaz de los recebir, que lo tienen por vn
milagro. Y cierto que, como se ha visto algunas vezes en el ar-
tículo de la muerte cobrar su entero juizio los que le tenían en
salud perturbado, según lo que se vió en el tal artículo en S. A.,
parecía que nuestro Señor auía obrado de la mesma misericordia:
á lo qual se persuaden, así los que no vieron lo pasado, como mu-
chos de los que se hallaron presentes. He tratado esta materia
tan largo, porque acá se ha tenido por de gran sustancia, y atri-
buido á los méritos del P. Francisco. Sit nomen Domini bene-
dictum '.
perdón á Dios de sus pecados, conociendo haberle ofendido, y protestó de
morir en su santa fe católica; y no habló más, hasta que el Viernes Santo á
las seis de la mañana envió el ánima á Dios, con el cual, según nuestra fe,
goza para siempre. Embalsamé yo su cuerpo, y se depositó como convenía
en la capilla mayor de Santa Clara la Real, hasta que otra cosa mande V. M. »
Rodríguez Villa, l. c, pag. 398.
' Ps. cxii, 2. — Scriptor, saepe in hac epistola laudatus Rodriguez
Villa, plures ad suum opus adhibuit ex arch. ad Septimancas litteras, quae
ad rem faciunt, ex. causa: l. «El Marqués de Denla al príncipe D . Felipe, 9
29 Aprilis 1555
617
Cierto, Padre nuestro, que es mucho para alabar al Señor lo
que cada día va obrando la diuina bondad por medio de su R.cia ^
que no sé yo si avría estado en la tierra , en el qual pudiese dar
mayor exemplo que en el que tiene. Porque aun la bendita prin-
çesa, que con la comunicación de su R.cia está hecha vna santa,
dezía esta semana pasada , que no le querría ver papa , según el
prouecho que hazía en el mundo, viendo su sinceridad, y llaneza,
y profunda humildad con que á todo género de gentes roba los
coraçones, y la poca impressión que en su R.cia haze la cuenta que
dél se haze teniéndola tantos príncipes con su persona. Por-
que aun aora en muy pocos días recibió casi juntas dos cartas de
la reyna de Boemia -, y otra de la de Portugal % de la princesa
Mayo 1552, pag. 385; 2. El P. Francisco de Borja al príncipe D. Felipe,
Mayo 1554, pag. 386-389; 3. El F. Francisco de Borja al príncipe D. Felipe,
lo Mayo 1554, pag. 389-391; 4. El P. fr. Luis de la Cruz al príncipe D. Fe-
lipe. 15 Mayo 1554, pag. 391-393; 5. El P. Francisco de Borja al príncipe don
Felipe, Medina 17 Mayo 1554, pag. 393-394.» Sandoval in sua Historia del
Emperador Carlos V, lib. xxxii, n. I alias commemorai Borgiae ad cae-
sarem litteras. Caeterum ad falsos rumores, a quibusdam sparsos, Joannara
reginam nonnihil lutherana haeresi fuisse infectam, respondendum est cum
Memendez Pelayo, Historia de los Heterodoxos españoles,, 1. 11, pag. 681-
682: «Hoy, después de los folletos de D. Vicente de la Fuente, de Gachard
y de Rodriguez Villa [quibus adde, si placet, instrumenta in his Monumen-
Tis edita], es ya imposible consignar semejante aberración en ninguna his-
toria formal. La locura de doña Juana fué locura de amor, fueron celos de
su marido, y bien fundados, y muy anteriores al nacimiento del Luteranis-
mo: como que ya estaba monomaniaca en 1504. De su piedad antes de esta
I crisis no puede dudarse... Parece que en sus últimos años aquella infeliz de-
' mente manifestaba horror á todo lo que fuese acción de piedad, y no recibía
los sacramentos; pero, ¿qué prueba esto, tratándose de una mujer tan fuera
de sentido, que decía á Fr. Juan de la Cruz que «un gato de algalia había
comido á su madre é iba á comerla á ella»? Afortunadamente, Dios le devol-
vió la razón en su última hora, y la permitió hacer confesión general y so-
I lemne protesta de que moría en la fe católica, asistiéndola y consolándola
i San Francisco de Borja» .
¡ ' Cf. Litt. Quadr., t. m, pag. 386-387 et pag. 410, ubi multa de chri-
! stiana Borgiae humilitate dicuntur ac de charitate, qua hunc et universam
Societatem prosequitur princeps Joanna, quae pro ilio «singulis diebus
offert vnum rosarium nominis Jesu». Ibid. pag. 410.
- Maria, Caroli V filia, Maximiliani II uxor.
' Plures accepit Borgia a Catharina , filia ipsius Joannae, epistolas,
i I quibus eum enixe deprecabatur ut commendatam matrem haberet. Cathari-
6i8 Epistolae Mixtae— 951
y del infante don Luys, en las quales todos le tratan como á pa-
dre, y escriuen tan particularmente, como á vn muy estrecha
amigo: porque se vea con quánta razón podemos dezir, nimis ho-
norati sunt amici tui. Deus y juzgar que jos que por amor del
Señor dexaron los principados , se los acrecienta y confirma el
mesmo Señor en esta vida ; nimis enim confortatus est principa-
tus eorum ^ Porque verdaderamente, siendo duque de Gandía y
visorrey de Cataluña, nunca tuuo la authoridad y estimación que
aora, siendo vn pobre sacerdote de la Compañía de Jesús. Y la di-
ferencia que ay de la vna estimación á la otra es , que de la pri-
mera se podía temer mucho peligro , y de la segunda vemos que
de día en día se sigue mayor fruto y notable prouecho en los pró-
ximos, y más entero conoscimiento y confusión de sí mesmo. Sit
nomen Domini benedictum.
Ya V. P. ha entendido por otras de su R.cia cómo la princesa
se ofreció de pagar los 3000 A que se prometieron por la casa
que la Compañía compra en Valladolid para juntar con la nues-
tra de sant Antonio ^ S. A. mandó pagar esta nauidad pasada
de su cámara la primera paga, y aora ha mandado acabar de
pagar la resta: de manera que ya aquella casa queda libremente
por de la Compañía , y no parece sino que en cada paga destas
que S. A. mandaua hazer, compraua con ella vn reyno, según
el contentamiento que mostraua; y así es de creer, que, según
su gran charidad, ha comprado con ella el reyno del çielo.
Muéstrase el gran aprouechamiento spiritual de S. A. en todo su
palacio, que es para bendezir mucho al Señor ver la deuoción y
santos exerçicios que en él ay : tanto , que comúnmente se dize
que pareçe más monasterio que palaçio, porque las damas, que de
principal intento solían tratar de ser seruidas de los caualleros y
nam prae caeteris a Joanna diligi, conficitur ex his, quae tradit Rodríguez
Villa, l. c, pag. 275-276: Borgiam vero, cum multa moverent ad aeternam
reginae salutem procurandam, illud etiam urgebat, quod «durante dos años
había sido menino de su hija, la infanta Doña Catalina». Idem, pag. 384.
' Ps. cxxxviii, 17.
^ Ps. cxxxviii, ibid.
^ Lit. Quadr., t. lii, pag. 410.
29 Aprilis 1555 619
galanes, ya no tratan sino de cómo seruirán mejor á Dios nues-
tro Señor; y así están determinadas algunas de las de mejor pa-
recer á ser monjas, y otras á biuir recogidamente sin casarse. To-
das en general están tan denotas y deseosas de doctrina , que en
entrando el P. Francisco por palacio, si su R.cia no haze alguna
plática spiritual, luego cercan al compañero, y le hazen á las ve-
zes que trate cosas de Dios por dos y tres horas , sin cansar ja-
más de oyr. Bendito sea tan buen Dios, que así fauoreçe á su
mínima Compañía de Jesús, que verdaderamente, no digo por me-
dio del P. Francisco, que haze ordinariamente obras de grande
edificación, mas aun para mostrar que no está la diuina mano
atada á solos tales instrumentos como su R.cia para obrar admi-
rables efectos, se conoçe claramente ser influxo sobre la Compa
nía, porque los muy baxos della obran continuamente cosas del
diuino seruicio, que ponen admiración á las gentes. No sé qué
decir, sino que, sit nomen Domini benedictum. ,
Son tantos los coUegios que cada día se piden, que, si huuiese
gran número de subjetos, no faltarían casas y collegios que po-
blar. Tiénese cuenta á no debilitar los ya fundados y admitidos:
y así no se aceptan los que de nueuo se ofrecen, sino con vna
buena sperança que se recibirán, porque se spera en el Señor
nuestro, que mittet operarios in messem suam según la gente
que ay mouida en todas partes para entrar en la Compañía.
El abad de Compludo que se dize F. de Rincón, ha venido
á Simancas para ofreçer al P. Francisco vna casa que tiene en el
Bierzo, cerca de Ponferrada, que es la entrada de Galicia, para
collegio de pasantes, de manera que sólo estén en él los que han
acabado sus estudios de theología, y allí pasen la scritura sagrada
por los doctores sanctos, y se rehagan en lo scholástico. Tiénese
por cosa de harta sustancia, así por lo que es en sí, como por es-
tar en parte, de donde en Galizia se podría hazer gran fruto. Sola
esta manera de collegios falta aora en la Compañía. V. P.t man-
dará sobre esto lo que según Dios nuestro Señor más pareciere
' Matth. IX, 38.
- Complutum, Alcalá de Henares.
620 Epistolae Mixtae— 951
convenir; porque el abad ofrece que, con vna licencia del empe^
rador ó del príncipe, que se avrà fácilmente, anexará al dicho
collegio 400 A, de 800 que le vale la abadía de Compludo. La
casa que da dize que es muy buena, y edificada á propósito de
collegio, junto á la qual dize que ha hecho vna iglesia de las me-
jores de toda aquella tierra. Ha pedido que ó su R.cia ó yo la va-
mos á uer; y entreteniendo algún tanto esta yda hasta ver lo que
V. P.t manda, y hasta que se ofrezca más oportunidad de em-
biar siquiera quatro personas que al presente pide, no pareçe que
avrà inconveniente en yrla á ver , y así se ha dicho al abad que
se hará en este verano '.
También se ha platicado con el Padre, que, si se quisieren
ambiar personas de la Compañía á México en la nueua Spaña, se
dará orden cómo se aplique vn collegio que stá dotado en más de
mili ducados para los niños de la doctrina Christiana, y dando or-
den cómo quede en pie la obra pía de los niños, quedará la Com-
pañía con los mili ducados ó más de renta.
El duque de Maqueda, virrey que es del reino de Valencia,
haze instancia de nueuo sobre que se funde collegio en Torrijos,
para lo qual ha ofrecido días ha vna casa muy principal, que al
presente es hospital, porque entiende pasar los pobres á otro muy
bueno que tiene en aquella villa, y tratará tanbién de la dota-
ción ^ No se toma resolución con persona alguna de las que de
nueuo ofrecen collegios, por lo que tengo scrito del gran número
de personas que sería menester para poblarlos, aunque siempre
se tiene atención á dar buenas esperanças á los fundadores, que
de razón no han de parar en que se les pide espera, pues las obras
que pretenden hazer han de ser perpetuas; y dáseles más corta ó
* Hujus negotii, quemadmodum sequentis, exsecutionem Ignatius Bor-
giae commisit, prout «bien le pareciere in Domino.» Polanco, t. v,
pag. 550, n. 1504, 1505, annot. l.
- Non primum de hoc collegio instituendo nunc agi coeptum est, Cf.
Epist. Mixíae, t. 11, pag. 864. De Bernardino de Cardenas et Pacheco,
duce de Maqueda, agitur ibid., pag. 863, annot. 2; de oppido autem Torri-
jos, ubi eorum dynastarum palatium est, ibid., pag. 659, annot. 3.
29 Aprilis 1555 621
más larga la esperança, según que mayor seruicio diuino se es-
pera de las vnas fundaciones que de las otras.
Puédese tener el señor abad de Salas, y otras personas, cuyos;
collegios se han admitido, por muy fauorecidos del Señor en auer
entrado tan çerca de la prisa, y concluidos los negocios de sus
fundaçiones sin que se sienta en ellas la falta que ay de personas
para poder cumplir con todos los demás que aora piden
Va haziendo el Señor nuestro tantas misericordias con su mí-
nima Compañía, que no podemos ya escapar de mucha prolixi
dad en las cartas, auiendo de dar relación de lo que pasa á V. P.,
por más que queramos abreuiar. El comendador Mosquera que
en Symancas avía dado su casa y huerta á la Compañía, ha de-
terminado con la gracia del Señor de dar toda su hazienda para
la dotación de la casa; y así, con beneplácito que de V. P.t espera,
el P. Francisco ha admitido vna traça y orden que Mosquera ha
dado para la dicha dotación: y es, que, por parecer que la casa y
huerta que avía donado no tenían tanta comodidad como conue-
nía para los exercícios spirituales de la Compañía, por estar extra
muros del pueblo, ha vendido con licencia del P. Francisco sub
ratihabitione de V. P.t la dicha casa y huerta en 3300 A, y de
los 2780 compra renta, que gozará él y su muger en sus días, y
después quedará para el collegio ó casa de probación de Siman-
cas; y para morada ha dado vnas muy principales casas que en
aquel pueblo tenía, que fueron de los almirantes de Castilla, y
donado ansímesmo vn muy buen pinar, que, aunque no es muy
grande, lo es en qualidad, por estar tan çerca de casa, y en tierra
donde la leña cuesta muy caro, y bastará para la provisión de la
que será menester en el collegio. Por manera que la casa y pi-
nar, con la renta que se comprará del precio en que se vendió la
huerta, creo llegará á más de 15000 A, que para vna persona
particular ha sido harto de estimar; y así tiene esta obra de Mos-
• Vide quid ad haec adjecerit PolanCO, t. v, pag. 551-552, n. 1512
- Joannes de Mosquera, commendatarius , de quo multa apud Po-
lanco, t. IV, pag. 589-590,11. 1253-1256; t. v, pag. 429-431, n. ll5o-li54et
.alibi saepenumero. Videantur etiam Litt. Quadr., 8 Februarii 1555 a Bu-
stamante missae, t. ili, pag. 298-300.
622 Epistolar Mixtae— 951
quera tan edificada á toda esta corte, por ser tan conocido en
todo el reyno por vn cauallero muy trauieso, que çierto ha hecho
gran sacrificio á Dios nuestro señor: mayormente que fué vn
hombre indeuotíssimo de la Compañía, lo que ha hecho creçer
mucho más la edificación en las gentes. Porque nunca se nos ol-
uide quán fauorable nos es el Señor con las persecuciones, pues
recebidas con gratitud de su diuina mano, se bueluen tjdas en
doblados fauores y consolaciones. Piega á la diuina magestat
que, pues nos ha dado exemplo biuo en la tierra á quien podamos
seguir en el çufrimiento y paciencia de los trabajos, nos dé ánimo
y fuerças para, no solamente pasar con esta por ellos, mas aun
para desearlos; y confío que reçibiremos todos esta merçed de la
diuina mano, por creer que tiene V. P.t alçadas continuamente
las suyas al Señor por sus hijos, diziendo: Pater sánete, serua
eos, quos dedisti mihi '. Dénos el Señor su gracia para sentir y
enteramente cumplir su santa voluntad. De Valladolid 29 de
Abril 1555. De V. P.t indigno y obedientíssimo hijo y sieruo en
d Señor nuestro,
Bustamante.
Inscriptio: Ihs. Al muy Rdo. Padre nuestro en Christo,
el P. M. Ignacio de Loyola, prepósito general [de la Com]pañía
■de Jesús, en Roma. Alia manu: R.ta alli 2 di Giugno.
• Joan, xvii, ii .
29 APRILIS 1555
623
95«
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PANORMO 29 APRILIS I555 *.
Ditionem sive agros perlustrai abbatiae Sanctae Mariae, vulgo Sancti Phi-
lippi delia Grotta, dictae. — Quaedam ad rei familiaris increraentum con-
stituit, — Mazzaram petit: hic collegium Societatis expetitur. — Drepanum
proficiscitur: ibi etiam Fr. Jacobus de Augubio, O. S. F., Societatis col-
legium institui curat.— Bibonam invisit, videtque magnificam gymna-
sii substructionem in dies assurgentem.— Panormum redit: litteris Sueri
de Vega cogitur ut Syracusas socios ante Septembrem mittat.
i'
Ihus
Muy Rdo. en X.° Padre. Pax Christi, etc. Por carta dei Pa-
dre don Paulo aurá entendido V. P. de mi partida de aqui de
Palermo: y o fui al fego * de la abadia, y hallé que auia neces-
sidad de alargar vnos pozos y hazer vnas abreuadoras, para que
el ganado que está en el fego tuuiesse más commodidad de agua.
Hallé vna fuente que mana: he dexado orden que alli se haga vn
abeuerator; más, auia necessidad de vn magaçén para el trigo que
sacan de las fossas, y algunas vezes se baña por no estar soto
cubierta. He dexado también orden que se haga, que me dizen
que será vtil para la abadia con las crecimonias que se sacarán.
Tomamos nosotros el fego del Setiembre que viene en compañía
del padre de Griñano, el qual lo tenia arrendado estos años pas-
' Ex originali in voi. F, triplicii folio, n. 47, prius 235, 236, 237.
- Fego vox est in hac epistola saepe adhibita a Domenech: ea porro si-
gnificari videtur territorium in genere , ager , aut fundas , aut etiam villa;
quasi feiidum abbatiae. Vocabulum est in Sicilia et Melita usurpatum.
Itaque in Tit. XIV, De Deputationibus statuum , feudorum et territoriorum
regni Siciliae, §. l, legimus: «Avendosi peri' Illustrissimi Signori Viceré,
Predecessori, per la buona administratione delli Stati, Baronie, e Feghi,
Territorii, ed altri bene. .. fati diversi Atti, ed Ordinationi...» etc. Et infra:
«Solamente si possano mettere in Deputatione le Baronie, Feghi, Territorii
€t altri predii atti al seminario)). Pragmaticartim regni Siciliae, t. lii,
pag. 165, 166.
Epistolae Mixtae— 952
sados juntamente con su hijo, que es el que es procurador nues-
tro, el qual con difficultad lo ha dexado, que quisiera este otra
año, porque dize que ay muchos maizes, que es tierra labrada
para sembrar, y que se sacará más este año que viene, que no se
sacaua los años passados, y que lo tenía del P. Mtro. Nadal por
6 años, y así estaua ya casi para dexárselo; y viniendo agora co-
migo al fego, me dixo, que le era venido vn escrúpulo, que en el
tiempo del P. Mtro. Nadal ' no sabe si se satisfizo vn tercio del
arendamiento, aunque tiene quitanza del P. Mtro. Nadal, y des-
pués nuestra, y cree que sea más presto humor melancólico. To-
dauía, por quitarse deste escrúpulo, quería libremente boluernos
el fego este año que viene de su parte, porque él lo tiene arren-
dado juntamente con su padre, y nos quiere asegurar dé nuestra
parte, oltra del arrendamiento, 50 onzas de ganancia, de modo
que, si se ganare más, sea nuestro, y si fuesse la ganancia menos,
supplirà lo demás hasta la dicha suma. Nos acomoda también de
sus bueyes y de todo el recado para hazer la maceria, y ansí, pla-
ziendo á nuestro Señor, se sembrará este año hasta 10 ó 12 sal-
mas de trigo para el collegio, y para ello nos vende hasta 20
bueyes, y el nuestro Bustamante, que he dexado en el fego, ten-
drá cargo de todo esto.
Fui después á Regalía, que es el jardín que emos recuperado,
6 millas del fego y 4 de Marsala, lugar muy ameno y de boníssi-
mo ayre y prospectiua, con abundantia de agua de fuente que
corre, que puede regar buena parte del jardín: ay muchos na-
ranjos y granados, y lugar para poner más frutales *. El que lo
ha arrendado hasta aquí, tenía dos caualgaduras para llenar las
naranjas y frutas á Trapana para vender. Ay 300 ó 400 oliuastros
grandes, y lugar para plantar hasta mili oliuos. He dexado orden
que se limpien aquellos oliuastros, y he imbiado 3'a á Dominga
Riba de aquí para insetarlos, porque sé entiende dello: el año
que viene, plaziendo á Dios, se plantarán los más oliuos que pu-
diéremos. Ay vn otro jardín, que en otro tiempo era todo vno
• Anno 1552. Nadal, Epist. t. i, pag. i34, iSy.
* Polanco t. v, pag. 2i3, n. 622.
29 Aprilis 1555
625
con este, y lué partido de dos hermanos, y tiénenlo vnas monjas,
que lo querrían vender. El solicitador (que conoce bien M. Mi-
chael ') lo quiere mercar, y beneficarlo, y dexarlo después de sus
días al collegio, porque no puede estar vna parte sin otra; y
quando fuesse todo junto , sería muy señalada cosa , porque se
podrían plantar otras tantas oliuas y muchos frutales, vltra de
los naranjos que ay. La otra parte también responde á la abadía
de propriedad, aunque poco, 6 tarines. En el dicho jardín fué
principiada vna torre y vnas estancias, que son comunes tanto al
vn jardín como al otro, aunque no son habitadas, porque falta la
obra del legnamen. Con poca espessa se podría complir y habitar
en ellas dos ó tres de los nuestros, y podrían hazer la vida con-
templatiua.
En Marsala (como pienso auer scrito otras vezes á V. P.) tie-
ne esta abadía * 2 ó 3 iglesias, miembros suyos. La vna se llama
' P. Michael Botellus (Botelho), qui ex Sicilia Romam ultima die Ja-
nuarii profectus fuerat. Polanco, t. v, pag. 195, n. 565.
* Sermo est de abbatia vulgo Sti. Philippi della Grotta, O. S. Bas.,
«anno 1552 a Regia Caroli V. munificentia praeclarissimo Societatis Jesu
Panormitano CollegioD adtributa. R. PirruS, Sicilia Sacra, col. 1 193 et
seq. — Nam cum in ipsa collegii pene infantia, anno 1550, universi regni co-
mitia a Carolo V peterent, ut eidem censura constitueret, nempe regii juris
aliquam, quae prima deinceps possessoris morte soluta esset, abbatiam;
caesar, sive quia aliis bellorum curis distentus , sive quia infensis aliorum
erga Societatem opinionibus praeoccupatus esset, rescripsit: aNon sibi satis
compertum esse de ea Societate, pro qua tantopere [panormitana civitas] fla-
gitaret; ceterum se satis habere, quod tam praeclare de ea Joannes de Vega
judicaret, ut eadem ipse sentirete. Aguilera, Provinciae Siculae Soc.
Jesu, ortus ef res gestae, t. i, pag. 63. Curavit Vega, missis romani ponti-
ficis de Societate monumentis, ut, si qua forte incaesaris animum adversus
illam irrepsisset, suspicionem omnem amoveret. Quod contigit ex senten-
tia. Nam «publicis litteris, Oeniponti datis iii Cal. Febr. 1552, [Carolus] in
acta referri mandavit ut ex duobus infulatis infra pontificatum sacerdotiis,
quae deinceps possessore vacarent, primum Panormitano, alterum mamer-
tino obveniret». Ibid., pag. 64. Obiit paulo post «Joannes Platamonius,
Sanctae Mariae de Cripta Abbas, ut ajunt, Commendatariusn , quo exstin-
cto» lubente Prorege , Collegium Panormitanum mense Aprili ad S. Mariae
de Cripta aedes traduxit [P. Paulus Achilles], ibique consedit anno 1553,
quemadmodum vetustissima monumenta testantur». Ibid., pag. 104. Et Ju-
lii III, pont. max. auctoritate, xi Cal. Maji, 1553, hoc sacerdotium panor-
mitano collegio atributum est. Aguilera, ibid. pag. 104; Polanco, t. iii,
Epistolae Mixtae, tom. iv. 40
6^6 Epistolae Mixtae— 952
santa Maria de la Grotta, que es vna iglesia que está dentro de
vna roca debaxo de tierra, y es muy grande, y junto á ella ay
ciertas estancias dentro de la roca, mas suspensas, que es vna
piedra, que con mucha facilidad se corta. Después agora de nueuo
don Juan Pinelo ' ha hecho hazer vnas quantas stantias. A esta
iglesia fué dado (por la mucha deuoción que tuuieron los passa-
dos) el fego, y después fué vnida aquella iglesia con esta de acá
de Palermo, 5' por la incuria de los abades el obispo se ha toma-
do esta iglesia ha muchos años, y pienso que le responde 15 ó 16
tarines. Yo he hablado al obispo que es agora para que nos la
quiera boluer, pues por los preuilegios antiguos era cabeça desta
abadía, y él me dize que es contento, con que respondamos lo
que responde. V. P. vea lo que le parece: el lugar está vn tiro
de arcabuz de la ciudad, y tienen gran deuoción á la dicha igle-
sia, y ordinariamente los sábados va mucha gente allá. Tiene
lugar para hazer vn jardineto, cauado también en la roca: tiene
también su agua de pozo, buena, y con el tiempo se podría hazer
vn lugar muy denoto. Agora ay allí 3 frailes, que llaman descal-
ços, y desearían que tomássemos la possessión, y que los dexás-
pag. 205, 206, n. 442, annot. l. — Jara haec Sanctae Mariae de Crypta abba-
tia, ad quam diversis in locis pertinebant agri plures , horti arboribus consiti,
necnon tria templa sive ecclesiae, vulgo solita est appellari abbatia, ut dixi-
mus, Sancti Philippi della Grotta, cujus appellationis causam alibi ex Agui-
lera, Z. c. , pag. 106 retulimus. Vide Polanco, t. m, pag. 205, n. 442,
annot. l.
Denique, ut rem tandem absolvamus, minime confundendum est mona-
sterium basilianum S. Mariae de Crypta, Panormi conditum, cum alio mo-
nasterio ejusdem quidem appellationis et religiosae familiae in Lilyboeo sive
Mazzarae (Marsala) exaedificatum. Utriusque historiam late persequitur
Aguilera, /. c, pag. 107, 108, nosque brevius ex Rocho Pirro indicavimus,
Polanco, t. v, pag. 214, n. 624, annot. l. Porro utrumque sacerdotium sive
coenobium in unum coaluit anno II96, et quatenus in unius abbatis admi-
nistratione jam coaluerat, monachi basiliani ad saeculum fere xv tenuerunt.
Quae ad illa coenobia spectabant, diversis diverso tempore commendata, ea
demum in collegii panormitani jura pervenerunt.
' uDominus Joannes Pinellus, praefectus hujus provinciae». Polanco,
V, pag. 2J5, n. 627. Vide etiam ibidem, n. 624, ubi dieta a Domenech
adhibentur.
^ Hieronymus de Terminis, mazzarensis episcopus.
29 Aprilis 1555 627
sernos estar allí, y nosotros seruirnos de aquellas estancias que
están allí, hechas por el dicho don Juan Pinelo, que son fin á 4 ó
5 cámaras pequeñas. En esto yo no me he resuelto, porque que-
rría saber el parecer de V. P. y lo que mandare.
La otra iglesia se llama san Juan Lilibeo, que está junto al
mar, y otro tanto lexos de la ciudad como la otra, y tiene hasta
4 ó 5 salmadas de tierra junto á la iglesia, donde se suele sem-
brar orzio 3' ortaliza: es también iglesia de gran deuoción. El día
de san Juan suelen venir de toda la ualle de Matzara, y ay vn
pozo allí de agua, al qual abaxan con vna escalera de piedra, y
allí se sangran vna multitud de gente, y dizen que veen visible-
mente que á las primeras bísperas de san Juan crece el agua del
pozo poco á poco, hasta sobir á la orilla del pozo; y á las segun-
das bísperas va descreciendo. El augmento del agua hasta la
orilla será 405 palmos, y dizen que muchos rotos sanan, y pien-
so que de otras enfermedades. Don Juan Pinelo ha hecho este
año passado derribar la iglesia, que era en ciertos damusos, que
temía que no se hiziessen allí fuertes los turcos quando quisies-
sen venir sobre Marsala, y queda solamente vna capillita *. Hame
prometido de hazerlo limpiar, y delante la capilla hazer un cu-
bierto y sus rexas á la capilla, para que pueda allí caber giente
el día de la fiesta, y oyr las missas allí. No ay habitación ningu-
na; mas vn clérigo de Marsala tiene cargo los domingos y fiestas
y algunos días entre semana de dezir missa. La abadía tiene ago-
ra la possesión desta iglesia, y tiene aquel clérigo asalariado
para seruir á la dicha iglesia.
Otra iglesia ay, que se llama Santa está descubierta, y no
-se sirue. Creo que sería bueno cobriria, y algunos días hazer de-
zir missa: esta está dentro de la ciudad. Por todas estas cosas
me parece sería bueno que tuuiéssemos algún collegio en Mar-
sala, y el señor don Juan Pinelo lo desea mucho, y lo procura;
mas á lo más que se podría auer de la ciudad, serían hasta 30
onzas de renta. Pienso auer escrito á V. P., que, aunque no
* Usurpavit haec Polanco, t. v, pag. 215, n. 626, 627. Pirrus locum
"etiam describit, Sicilia sacra, Mazarensis Ecclesiae Notitia sexta, lib. III,
col. loii, a quo ibid. plurima mutuati sumus cum Chronicon ederemus.
628 Epistolae Mixtae— 952
vuiesse renta ninguna de la ciudad, así por la edificación (porque
los bienes desta abadía están en Marsala) y algún descargo (como
parece á muchos), se deuría hazer algún bien en aquella tierra»
teniendo allí algunos Padres que hiziessen algún fruto. Esto de
nueuo propongo á V. P., para que vea lo que conuiene. Yo les
he dado lugar para que tratassen en ello, sin obligarme á nada^
hasta saber la uol untad de V. P.
También fui á Trapana, adonde hallé que frai Jacobo de Au-
gubio (muy amigo nuestro ') procuraua que se nos haga allí vn
collegio, y la negociación estaua en muy buenos términos. Pa-
rece que también conuendría tener allí alguna habitación de los
nuestros, porque es vn puerto, donde suelen venir comúnmente
las ñaues que van á España y bueluen, y los baxiles que van 1
la goleta. También en esto querría el parecer de V. P. Ellos, creo,,
que no podrían dar por agora más de 60 ó 70 onzas de renta,
aunque tienen esperanza que con el tiempo se acrecentarían
hasta 200 onças; mas yo no me escaliento con ninguno destos,
por no saber la uoluntad de V. P., aunque me parece que con-
uendría que se hiziessen, porque son lugares sanos y de muy
buen ayre, y donde se espera que se haría mucho prouecho *.
De Trápana fui á Bibona, donde hallé la fábrica del collegio
en muy buenos términos: cobríanse ya las escuelas, y en las otras
estancias están ya cerca del 2.° solar: parece vna cosa real. Está
puesto el gouernador de la tierra en hazernos auer vn pedaço
grande de tierra que está junto á nuestro jardín, para hacer vna
viña muy buena, que sería para dar vino á complimiento al colle-
gio; de modo que tendrá la abitación muy cómmoda, con vn jar
din de agrume quadrado, y junto á aquel vn otro grande de fru-
tales, y después la viña, y la fùente en el claustro, y de allí al re-
fectorio y á la cozina y al jardín de agrume, vltra del agua que
' Ne saepius eadem repetantur, lectorem ad ea, quae fusiere calamo
diximus de hoc viro, remittimus. PoLANCO, l. e, pag. 216, 217, n. 629,
annot. 2.
^ «Quia alia praemitti oportebat collegia, nec tam multa simul ampie
eli Societas poterai, in aliud tempus hujus collegii institutio rejecta est,
cum operariorura numerus auctior esset». Polanco, ihid., pag. 2I7,fn. 629»
Institutum vero fuit postea, anno 1580.
29 Aprilis 1555 629
tiene el jardín grande para regarse, de modo que estarán tan
cómmodos corno en parte ninguna. La gente de la tierra va cre-
ciendo en deuoción, viendo la obra que va adelante, y se espera
que se hará mucho prouecho, tanto en aquella tierra, como en las
tierras circunuicinas, de las cuales se espera que vendrán estu-
diantes al collegio.
De Bibona vine á Palermo, donde hallé cartas de Saragoça
del señor Suero ' y del P. Filippo % por las quales entendí cómo
auía començado á predicar, y cómo estaua muy commouida toda
la ciudad, y que hazía grande instantia en que se embiasse vn
otro Padre para ayudarle, y vn maestro que fuesse vniuersal en
latín, griego y rethórica, diziendo que ya era cumplido el término
del contrato que se hizo ya aurá 4 meses. Yo querría diferir hasta
el Setiembre el principiar el estudio, y ansí se lo escriño; quando
no se contentare, he dado orden que se haga como piden, porque
no se puede dexar de complir con lo que se les ha prometido. He
dado orden que se embíe Pedro Beluer, vno de los que vinieron
de España, que es ya ordenado de missa, y Georgio % los qua-
les están en Messina, y conoce bien M. Michael. Esto es lo que
me acuerdo que anisar á V. P. acerca de la peregrinación que he
hecho, y buelta para acá, que ha sido dentro de 10 ó 12 días. El
Señor se sirua de todo, y V. P. me perdone de la prolixidad que
he vsado, y lo encomiende todo á nuestro Señor, el qual sea con
todos. De Palermo á 29 de Abril 1555. De V. P. húmil sieruo en
Jesu X.",
Joan Hierónymo Domenech.
Inscriptio: f Al muy Rdo. en X.° Padre, el P. M. Ignatio de
Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesù. A Roma.
Alia manu: R.ta alli 15 di Maggio.
* Suerus, vel ut placet Patri Aguilera, Assuerus de Vega, Joannís
filius.
^ Joannes Philippus Casini.
' Georgias Mercato.
63o
Epistolar Mixtae— 953
»53
ALPHONSUS DE ZARATE
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CORDUBA 3o APRILIS, 2g MAJI I555 '.
Prae sociorum paucitate, qui aures confítentibus praebeant, pauca dicenda.
suppetunt. — Ad nostros plurimi bene aíTiciuntur. — Fructus, qui ex socio-
rum operibus manat per urbem. — Doctrina Christiana edocetur. -Quid
aliqui latrent adversas nostrates, et Borgiam praecipue.— Ignatianis me-
ditationibus plures exercentur. — De sociis, de aedificio collegii, de
episcopo eidem adversante, de candidatis, de Jeanne de Cordoba, adni-
tente ut ad ipsius aedes socii mense Junio commigrent.
t
Ihs.
Muy Rdo. Padre nuestro en X.° Pax Christi, etc. Por la falta
de confessores que hay en este collegio, se ofrece poco que dezir
á V. R. Porque, aunque somos siete sacerdotes, los dos ó tres
siempre están ocupados en sus leciones y estudios, que por ma
rabilla confiessan sino fiestas, y los otros por falta de cabeça y
sobra de escrúpulos aun no bastan para los estudiantes, quánto
más para confessiones grabes. Con todo esso, los que vna vez se
confiessan, se huelgan de venir otras vezes, trayendo otros con-
sigo, porque se les satisfaze á sus conçiençias; y muchos no se
hallan con confessarse en otra parte, después que aquí se han
confessado, antes vienen de otras partes aquí, por pareçerles que
tratamos de veras lo que á ellos cunple.
Esta quaresma a hauido grande mejoría en los ayunos, y res-
tituciones muy atrasadas de çiento y de dozientos ducados, y ju-
ramentos, que les acaeçe yr deziendo por la calle: «en verdad, y^
por çierto» muchas vezes: y porque así queden con la costumbre,
se les da en penitençia que digan dos mil vezes «en verdad», por
vn rosario de cuentas. Honbres que, so espeçie de necessidad y no
poder, no ayunaban, a sido seruido Dios nuestro señor darles á.
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 112, prius 547.
3o Aprilis 1555 63i
entender el engaño de su carne, ayunando; y dizen ellos mismos
que no es más, de hazerse honbre á ello; y esto no en vno, sino
en muchos. El oyr su missa cada día, y rezar rosario, y muchos
dellos sus dos horas de oración, y otros enseñar la doctrina á sus
hijos y muger, se lleba adelante con la gracia del Señor, con ha-
zer deprender de coro las quatro oraciones, aun por los campos
por donde trabajan, antes de absoluerlos.
Dos hermanos de casa han ydo dos fiestas vltra pontem á de-
zir la doctrina á los que juegan allí lo que toda la semana sudando
ganan, y los hazen juntar, y dizen la doctrina vna vez en vna
parte, y otra vez el otro hermano en otra; porque por nuestros
pecados no falta desta gente, aunque fuessen más los doctrine-
ros. Desto se edifica mucho la gente, y se desengañan, diziendo
que verdaderamente pretendemos seruir á Dios y aprouechar las
ánimas; aunque no falta quien diga, que todos hemos de ser que-
mados, y el P. Francisco ' el primero. Pero como ven que tan
de veras tractamos lo que toca á la saluaçión de vna ánima, ansí
como en ayudar á morir á condenados á muerte y á los otros en-
fermos, y finalmente en exerçitar los demás nuestros exercícios,
se desengañan, en tanto que dicen que ya los de las otras [sic]
salen á exerçitar las obras de misericordia y charidad por respec-
to de nosotros. El Señor lo lleve delante.
Hemos tenido y tenemos exerçitantes. Vn estudiante que oya
de mayores, buen subjecto, los hizo esta quaresma, y de su parte
se determinó á ser de la Compañía; y aunque dió muestras para
ser della, no se reçibió, por ser estudiante, y no tener licencia de
su padre: él creo la abrá. Otros dos vinieron de Ossuna, y el vno,
acabada la i.^ semana, confessado generalmente y reçebido al
Señor, se fué; el otro perseuera en ellos, y está determinado para
entrar en ella: es bien ábil y apto para la Compañía: no creo por
aora le reçibirán, por çiertos respectos. Los estudios ban sienpre
con augmento y con grande aprouechamiento y assiento de los
estudiantes, que sienpre nos han dado algunos dellos en qué
P. Franciscus Borgia ,
632
Epistolae Mixtae— 953
exerçitar la santa paciencia, y aun nos le dan. V. R. nos enco-
miende al Señor.
En casa los Padres y hermanos se van aprouechando, ansí los
que estudian, que son dos hermanos, como los demás, en morti-
ficarse. Hanse enbiado dos hermanos de aquí al P. Francisco con
cartas de necessidad y importançia. Somos por todos quinze, y
todos con salud corporal, aunque dos Padres y vn hermano, que
leen, han estado estas fiestas enfermos: ya andan en pie y con
mejoría. Sea el Señor seruido. El Padre doctor ' sienpre prosi-
guió sus dos sermones cada semana en la quaresma, y en casa lo
haze después de páscoa, y la llebará adelante los domingos y
viernes, y con contento y satisfaçión, así de los de fuera commo
dentro.
La obra del collegio sienpre se está así, que no han trabajado
más. El obispo ^ dize, que antes perderá la mitra, que tal consien-
ta: no nos quiso dar licencia para poner el monumento en casa,
aunque por vn ofiçial de su casa, que pareçe nos tiene alguna
afiçión, enbió á pedir que vno de casa hiziesse el mandato, y así
lo hizo el que lee á los rhetóricos: satisfizo á los oyentes, porque
es buen latino y muy exerçitado, y satisfaze á los estudiantes: es
buen hijo y buen obediente. Dase prisa el señor don Juan ^ en
hazer las çeldas, para que para san Juan (si plaze á Dios) passe-
mos: débese[le] mucho, porque çierto trata nuestras cosas bien á
su costa, y con poca ó ninguna molestia nuestra. Ya por otra he
escripto á V. R. el don que nuestro Señor ha dado, y da cada día
más á vn Padre que lee de medianos, en enseñar desde mínimos
á medianos inclusiue. Ha hecho vna suma de lo que en cada
classe destas se puede leer: si á V. R. le pareçiesse que se im-
primiesse, porque çiertamente hallamos por experiençia el gran-
de prouecho en los estudiantes, y con grande claridad y brebe-
dad, pareçe que, imprimiéndose, aprouecharía á muchos más, ansí
' Ms. heic et infra, El Padre D.: est autem Pater doctor Michael de
Torres.
* Leopoldus de Austria. Polanco, t. v, pag. 524, n. 1432, annot. 6.
' Joannes de Córdoba.
3o ApRiLis 1555 633
de nuestro estudio, como de otros de la mesma Compañía en es-
tas partes.
Harto cuydado se ha tenido y se tendrá en lo que toca al co-
brar la pensión del doctor Olabe y libros, y doctor Loarte, don
Diego y Mendoça Hasta aora no se ha hecho nada. De Gra-
nada tenemos nuebas de la grande moçión que hay. El Padre
doctor está esperando gente para que se haga como es razón, y
será luego para después de san Juan. Esperamos en el Señor se
seruirá mucho su diuina magestat en aquella çibdad, pues, con no
auer más de vno y medio, tanto fructo se haze.
El Señor por su misericordia nos dé á sentir y cunplir su san-
tíssima voluntad. De Córdoua vitimo de abril 1555. De V. R.
sieruo indigno en Xpo.,
t Çárate f
Los nombres de los Padres son: el P.e D. Torres, el P. Jaén,
P. Benito, P. Çárate, P. Plaça, Ramírez, Azebedo: de los her-
manos, Cámara, Galar, Ramírez, Gil, Villar, que aora se ha reçi-
bido, Pedro, Leyba, que de Alcalá vino. Caballar, Juan, que de
Granada fué embiado, y Morales
Postscriptum. Mayo
' Memorantur Patres Martinus de Olave, Gaspar Loarte, Didacus de
Guzman et Christophorus de Mendoza.
- En plenius eorum omnium nomina:
P. Michael de Torres, praepositus P. Benedictus, cujus cognomen per-
Baeticae provincialis. petuo tacetur.
P. Joannes de Jaén. P. Dr. Joannes de la Plaza.
P. Alphonsus de Zarate. P. Michael Ramirez.
P. Petrus de Azevedo. Fr. Gil.
Fr- Cámara. Fr. Petrus, Leyba, unus an duo sint,
Fr. Antonias Ramirez. incertum.
Fr. Villar. Fr. Juan.
Fr. Didacus Caballar. Fr. Morales.
Fr. Michael Galar.
' Quae sequuntur, desumimus ex autographo in voi . F, unico folio,
n. Ii3, prius 548. Postscriptum hoc cum superiore epistola Romam missum
fuisse, immo ejusdemque partem sive membrum revera esse, vel inde patet,
quod in eadem charta exaratum, unicam et communem inscriptionem habet.
Nomen vero Mayo legitur scriptum inter utramque epistolae partem.
634
Epistolar Mixtae— 953
t
Ihs
Pax Christi, etc. El Señor por su misericordia los estudios^
confessiones y exercícios los lleba adelante en la vía de su diuino
seruicio; y aunque haze, como suele en esta tierra, calores, no por
esso se disminuyen los estudiantes, ni menos las confessiones: y
estas son tantas, que por no haber possibilidad, ni quién, se des-
piden; aunque dizen que no se han de confessar sino aquí, aun-
que sea para otro día después de páscoa. Han estado en exercí-
cios dos y tres, quatro y çinco, y aora están çinco: dos clérigos^
que vinieron de fuera y el vno de Seuilla, ya. determinados de su
parte: el otro ya [ha] hecho eleción de la Compañía, si le quisie-
ren reçebir: creo será admitido á probaçión: no sabe más de gra-
mática, pero tiene buen juizio, etc. Dos de los otros se han reçe-
bido para el seruicio de casa, por ser hombres de fuerças: otro
lego se partirá oy ó mañana para el P. Francisco, buen subjeto,
y harto ábil y entendido, y buen escribano: aquí por çiertos res-
pectos no pudo ser admittido á probaçión. El otro estudiante del
collegio vino solo con intençión de aprouecharse. Otros muchos
ay, así de estudiantes como de los otros, [que] desean ser admit-
tidos: como aya aparejo, se recibirán para hazer exercícios. Otro^
encomendado de vn denoto nuestro , enbiamos ante de ayer á
Lisboa.
El señor don Juan se da toda la priessa possible para passar-
nos á su casa para san Juan. El Padre doctor entiende en la con-
cordia del señor obispo y regidores desta çibdad sobre el edifiçio
de las escuelas, que nunca se ha labrado más en ellas; aunque
creo, ó tienen ya licencia para ello, ó la ternán, según he oydo
dezir. Esperamos en el Señor que aprouechará, aunque ha estado
y está muy rezio en este negoçio * . Y verdad es que lo que el
señor obispo pide es en prouecho de las escuelas, porque pide á
la çiudad vnas casas, que están enfrente del collegio, se derriben,
para que allí se haga vna plaça más espaçiosa. El Señor dé el fin
con que más se sirba. Este otro día vino vn hermano de Siman-
» Confer dicta a Polanco, t. v, pag. 524-525, n. 1432-1433.
4 Maji 1555 635
cas, para enseñar la doctrina en Montilla, por mandado del
P. Francisco. Después de páscoa luego se partirá el Padre doc-
tor allá á hablar á la señora marquesa ' sobre ello. El mes que
viene, si plaze al Señor, auisaremos á V. R. de lo que se habrá
hecho. Después de san Juan yrá con alguna gente á Granada^
que antes, por ser el tiempo en que hemos de passar á la otra casa,
no podrá yr. El Señor lo ordene todo á mayor gloria suya, á
quien piega darnos siempre á sentir y enteramente cumplir su
santísima voluntad. De Córdoua á 29 de Mayo 1555. Por comis-
sión del Padre doctor Torres. De V. R. indigno sieruo enChristo^
7 Çárate. f
7nsc7'7^^/o.-f Almuy Rdo. Padre nuestro en Christo , el P. Ig-
nacio de Loyola, prepósito general [de la Compajñía de Jesús, en
Roma. Alia marni: R.ta alli 6 di Nouembre.
051
PETRUS DE TABLARES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CAESARAUGUSTA 4 MAJI I555 -.
De decreto academiae parisiensis adversus Jesu Societatem.- Academiae
viri aliquot in Hispânia consentiunt, qui similia in aures Patris Tablares
insusurravere. — De recuperata pecunia in subsidium collegii romani. —
Comes de Melito, qui nunc dux est de Francavila, a cogitata profectione
in Italiam desistit : hortatur Patrem Tablares ut in Angliam proficisca-
tur: hic se excusat. —Testimonia pro Societate contra parisiense decre-
tam a viris magnae auctoritatis mittentur.
t
Jhs.
Muy Rdo. carísimo en Christo Padre nuestro. Pax Christi.
Vna de V. P. con otras del P. M.'* Polanco de io de Março re-
çebí á los 3 de Mayo El Señor sea infinitamente alabado por
* Ms. s.« m.«
- Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 95, prius 496, 497.
' Ignatii litteras, in quibus copia Patri Tablares fiebat comitandi comi-
tem de Melito, cogitantem in Italiam proficisci , habes in Cartas de San
Ignacio, t. V, pag. 121. Verum , ut ipse Tablares scribit, a capessendo
itinere animum comes avocavit.
636 Epistolar Mixtae— 954
las misericordias que á esta su mínima Compañía haze, que no
es la menor dar á V. P. salud para nuestro amparo y exemplo»
Su diuina magestad la augmente para su mayor gloria. Spero en
el Señor que no será pequeña la que desta nueua persequçión pa-
risiense ' se ha de seguir á su magestad, que sospecho de los
epítetos que aquella vniuersidad atribuye á la Compañía, y de los
que yo acá he visto en vn señor, que son más toledanos que pa-
risienses, y ayudados de vn Padre, que le deseo yo tan cano * en
las obras como en el nombre; pero esta es sospecha y no juizio
formado, llamarse la Compañía de Jesús, reçebir en ella perso-
nas infames en vida y sangre, no diferençiarnos en el vestir y
comer de los otros clérigos, no tener coro, la frequençia que la
Compañía persuade á los sacramentos, la exempçión á los ordi-
narios, la pretensión á reformar las otras rehgiones, que llaman
ellos violare honestatem monasticae religionis, y lo demás que en
esta censura viene.
Ha días que me ha dado estas mesmas quexas el arçobispo de
Toledo % el maestro Cano y Fresneda \ confesor del prínçipe.
Este delante de Rui Gómez quedó tan satisfecho en lo exterior,
que dixo que holgaua de ser desengañado, y prometió su fauor
y ayuda á la Compañía. Y así de allí adelante en pulpito y en plá-
' Refertur Tablares ad decretum academiae parisiensis adversus Jesu
Societatem, quod afferunt Cartas de San Ignacio, t. v, pag. 478-480;
Polanco, t. iv, pag. 828, 829, n. 7o3; Orlandini, Hist. Soc.Jes., part. i,
lib. XV, n. 45, de quo saepe scriptores nostri. Vide epist. sequentem, ubi
rursus eadem res attingitur ac consilium Sti. Ignatii declaratur.
- Nimirum ut prudens sit. Allusio ad Mag. Melchiorem Cano, quem
statim nominat.
' Joannes Martinez Siliceus, toletanorum antistes.
* Fr. Bernardus de Fresneda, O. S. F. — Haec referri debent ad supe-
riorem annum 1554, siquidem decurrente mense Julio, ut alibi dictum est,
Philippus II cum Roderico Gomes, Fresneda aliisque in Angliam navigavit,
nuptias cum Maria, illius regni regina, initurus. Cf. Polanco, t. iv,
pag. 492, n. 1041, annot. 4. Caeterum Fr. Bernardus de Fresneda, ex Anglia
redux, primum ad ecclesiam conchensem, deinde ad cordubensem et caesar-
augustanam evectus, diem supremum obiit 21, vel, secundum alios, 22 De-
cembris 1577, aetatis anno 82. Gonzalez Davila, Teatro eclesiástico, t. i,
pag. 485-488.
4 Maji 1555 637
ticas priuadas se conoçió su desengaño. El arçobispo en lo inte-
rior, según ha dado señal con personas secretas, no nos es afiçio-
nado; pero tanpoco nos contradize, antes nos admite graçiosa-
mente en lo exterior, no sólo á su cámara, pero á su mesa. A
Cano he tenido siempre en esta dolençia por oleado, que si la
gracia del Señor no le mejora, es de naturaleza que, si dize sy,.
jamás dirá no: pareçe ángel en la aprehensión. La prouidencia
diuina prouee que con semejantes persequçiones, que de quando
en quando brotan, así la verdad que la Compañía trae, como los
hijos della, se purifique todo más, á gloria de su diuina mages-
tad. No quiere dexar resistençia, que graue sea, que no salga en
tiempo de su sieruo y Padre nuestro; porque ha dado á V. P. para
la defensa de su religión particular esfuerço, y virtud, y pruden-
çia. Yo así creo, que á la persona que la suma bondad señaló para
este fin, que á esta más particularmente que á otra le dalos me-
dios para él. Todo esto es querer el Señor por mano de su Josué
allanarnos la tierra antes que el capitán falte. Gloria á su diuina
magestad por todo.
Aquí en Çaragoça me tomaron tres pliegos del P. M.** Po-
lanco. Primero que llegasen, auía ya despachado letras del mesmo
Jacobo Guerrero, que vine á speralle aquí de Ingalaterra. Auía
scripto á Rui Gómez, que fué con quien yo contraté, y así me
embió con Jacobo todo recado de lo que restaua, y más quinien-
tos escudos de limosna: de lo qual todo Jacobo aquí me dió re-
cado, y aun no está con poco miedo, porque ha entendido que le
podría hazer algún daño con estos señores ; que, aunque no soy
para hazer bien, para mal tengo habilidad, y creo que se le pa-
reçerá el agrauio que me ha hecho, aunquel dize que las vitimas
letras, en que yo saluaua las pagas de otros que no estoruasen á
la nuestra, no las reçibió, y así me lo scriue el P. M." Polanco.
Y porque tengo ya el pliego en que va este despacho en poder
del correo mayor de aquy, y otro duplicado por la vía de Valla-
dolid, endereçado á Hierónymo Ruiz no diré más sobre esto.
La y da á Italia del conde de Mélyto cesa, porque ha dado el
* Agit de hoc viro ipse Tablares, supra, Epist. Mixtae, t. 111, pag. 591.
638
Epistolae Mixtae - 954
condado á Rui Gómez, y al conde han dado título de duque de
Francavila, [en] lugar de Mélyto Hame importunado queme
llegase á Ingala terra á tratar con el prínçipe y con Rui Gómez
algunas cosas graues que han suçedido aquí, que ha estado para
leuantarse casi este rey no, y está todavía harto desasosegado
Yo me desculpé con que no hera libre. Quería embiar por liçençia
al P. Francisco, diziendo que se podría dar orden de introduzir la
Compañía en Ingalaterra con fauor de Rui Gómez: poníame de-
lante la voluntad particular que Rui Gómez me tiene, y algún co-
noçimiento el prínçipe. Todo esto saben los señores traer á su pro-
pósito quando les cumple, hasta poner el seruicio de Dios por
color para el suyo. He scripto al P. Francisco que se escuse, pues
á negoçios tan seglares no parecería bien my y da, sy no me scri-
uiese de allá Rui Gómez que auía algún aparejo. Si á V. P. pa-
reçiere otra cosa, ese pareçer será siempre mi canon.
Las cartas en testimonio de la Compañía, ya yo he hablado al
virrey, que, por estar en el lugar que está, screuirá al papa. Dios
le dé para su iglesia qual conuiene, que ha 8 días que ay aquí
' His confirmantur quae alibi diximus, epist. 884 hujus voluminis,
pag. 408, annot. 2.
- De rebus caesaraugustanis legimus apud Panzano, Anales de Ara-
gón, pag. 52Õ et seqq.: (cHuvo este año [1555] grande inquietud entre los
Aragoneses, por vnas Letras inhibitorias y cominatórias de parte de los del
Privilegio de Veinte de Zaragoça... También consultó el reyno con veinte
abogados sobre si devia acusar al Virrey de Aragón, sobre un garrote que
avía dado á vn hombre, que avían sacado de Zuera, jurisdicción de Zara-
goça, que estava manifestado. . .; y le aconsejaron que podía y debía; y ob-
tuvo citación contra el Virrey, que era el Conde de Melito , y lo defendió el
Fiscal Don Juan Perez de Nueros. ..
La Princesa Governadora escrivió á los Diputados , no hiziessen Ajun-
tamientos, ni convocassen el Reyno, sobre las diferencias de Zaragoça...,
porque se ofrecía á ser medio, para que su Magestad lo reparasse, y los Di-
putados le respondieron: que según los Fueros que tenían jurados, serían
perjuros, si no lo hazían.
Llamó el Reyno con cartas circulares á los Prelados, Barones, Nobles,
Cavalleros, Infançones, Ciudades, Villas y Universidades para que se jun-
tassen en la Real Sala de la Diputación, sobre la defensa de las leyes del
Reyno; y concurrieron por los quatro Brazos la mayor parte de los lla-
mados...
Viéndose el Consistorio de los Diputados amenaçado del Virrey, con el
4 Maji 1555
639
Tiueua de su falleçi miento Screuirá otra para V. P.; los jura-
dos y deputados * en nombre de todo el reyno screuirán, el go-
uernador ^ en nombre de la çiudad, los inquisidores de aquí, que
son ouispos de Girona * y de Vique ^ screuirán, y sy fuese me-
nester, firmarán lo que yo scriuiere, aunque, según la verdad y
particular deuoçión que ellos tienen á la Compañía, no es menes-
ter ordenarles lo que han de dezir. El obispo de Huesca que
han hecho de Vrgel, juez que al presente es y conseruador nues-
tro en este pleito que nos han mouido aquí vnos benditos frailes,
cuya relaçión he encomendado al P. Román la dé á V. P., por no
Privilegio de Veinte de Zaragoça, con acuerdo y resolución de los quatro
Braços, se embiaron Embaxadores al Emperador, vno de cada Braço, para
noticiarle de todo lo sucedido, y de la razón en que fundava el Ajuntaniiento
hecho en la Sala Real, con todas las instrucciones necesarias para que su
Magestad Cesarea tuviesse á bien la defensa de las Leyes de el Reyno; y
fueron los nombrados el Maestro Luis Serra, D. Juan de Bardaxi, Lope de
Francia y Juan de Xavierre».
* Julio III, vita functo 23 Martii 1555, successit 9 Aprilis Marcellus II
ex Monte Politiano, cardinalis Bellarmini avunculus, qui in sede Petri vix
orbi ostensus, pie decessit 3o Aprilis ejusdem anni. Vide epist. 949.
- Nomina deputatorum aragoniensium hujus anni 1555 affert Panza-
NOj /. e, pag. 53o.
Joannes de Gurrea, in locum demortui Francisci de Gurrea, Arago-
niae gubernator suffectus.
* Fuit Arias Gallego, aliis Arias Gonzalez Gallego «inquisidor de Ara-
gon, y por sus prendas mereció que Felipe II le nombrase para el obispado
de Gerona. Participó el electo al cabildo esta noticia con fecha de 8 de Mayo
de 55, y hallándose en Barcelona á 6 de Junio de 56, se le enviaron dos ca-
nónigos á visitarle. En II del mismo mes tomó posesión por procurador, y
en 18 de Noviembre hizo su primera entrada con todas las formalidades de
estilo... Dedicóse con esmero al desempeño del ministerio pastoral, hacien-
do varias visitas y predicando con resultados felices». Merino et La Ca-
nal, España sagrada, t. XLiv, pag. 112-115, ubi plura in ejus laudem di-
cuntur, et integritas, qua in tridentina synodo emicuit, religionis studium,
et in corporissuicultu paupertascommendantur. Promotus ad sedem cartha-
giniensem, obiit 28 Aprilis 1575.
5 Acisclus Moya de Contreras, cujus mentionem fecimus epist. 927,
pag. 526.
® Petrus Agustin, frater, natu major, celeberrimi Antonii Agustin, de
quibus videantur Epist. Mixtae, t. 11, pag. 584, 585, annot. 5. Porro consi-
lium transferendi ad urgellensem ecclesiam episcopum oscensem, de quo
loquitur Tablares, exsequutioni datum non est: Oscae enim sedem, quoad
vixit, obtinuit, in eaque mortuus est anno 1572.
640 Epistolae Mixtae— 954
tener yo spaçio para esto ': á nadie descubro la causa, que para
esta confiança apenas basta amistad ^ . Dígoles que, para que el papa
otorgue para este colegio algunas anexiones y indulgençias, y
para que á V. P. conste del fructo que se haze, y les embíe per-
sonas, y todo esto es á su gusto, que para esto pido estas cartas.
A otras partes screuiré, y procuraré de me partir yo á hazer
con algunos señores lo mesmo. Sembraremos con fauor de las
oraciones de V. P. Deus det incrementum. Porque este no se
parta, que está de camino para Barcelona, acabo. Con el ordina-
rio screuiré al P. M.** Polanco.
La suma bondad nos dé siempre á sentir su santa voluntad, y
gracia para que aquella siempre cumplamos; y augmente en V. P.
los días de la vida para su mayor seruicio. Amén. De Çaragoça 4
de Mayo 1555. De V. P. indignísimo hijo y sieruo en Jesu Christo,
t
P. DE Tablares.
t
Inscr iptio: ]hs. Al muy Rdo. y charísimo Padre nuestro en
Jesu Christo, el P. M.° Ignaçio de Loyola, prepósito general de
la Compañía de Jesús, en santa María de la [Estrada, junto á san
Mar]cos, en Roma. Alia manu: R.ta a 2 di Giugno.
* De his longe plura postea dicentur, et gravissimae Joannae principis
ad caesaraugustanos epistolae dabuntur. Eae plures sunt, quarum major pars
25 Junii 1555.
- Consilium Patris Tablares probatum est Patri Polanco, t. v, pag. Sgi ,
n. 1057, qui, de his agens, memoriae mandavit; «Testimonia..., petenda...
ratione decreti Parisiensis, sic postulanda videbantur Patri Tablares, ut
nulla interim praedicti decreti mentio fieret , ne apud amicos quidem ; et
prudenter. . . , ne plantae, teneriores in cognitione et aííectu erga Socie-
tatem, tam acerbi decreti vento percuterentur» .
4 Maji 1555
641
955
JACOBUS MIRON
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 4 MAJI 1555 *.
Regium conimbricense collegium, quod artium vocant, Societati tradere
Joannes III constituit. — Illud admittunt socii, non exspectata Sti. Ignatii
responsione. — Romanae litterae gaudium sodalibus attulere. — De de-
creto academiae parisiensis. — De officio sacrae fidei inquisitionis. — De
Theotonio. — P. Michael de Torres a regina poscitur sibi a confessio-
nibus.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre. La grada y paz de Christo nuestro señor
sea siempre en nuestro fauor y ayuda. El rey a concluido ya el
negoçio del collegio real, y me mandó dezir por el doctor Pinhe-
ro ' , que tenía por bien de entregarnos su collegio real de Coim-
bra, para que tuuiéssemos cargo dél, y pusiéssemos los leientes
de la Compañía, de Octobre que uiene por delante deste año
de 1555. Mandóme tanbién dezir que nos mandaua dar para xxx
más de los que hasta aora proueyó: de manera que nos proueerá
daquí en delante para 130 studiantes de la Compañía en aquel
collegio, en rentas perpetuas de diezmos, desta manera: Que los
duziendos mil mrs. nos da en el monasterio de san Fins, y otros
duzientos en el monasterio de san Juan de Longauares, y todo
lo demás se nos da de la renta de la vniuersidad: que el rey de-
terminaua dotar el collegio real, que creo que son hasta quatro
mil ducados poco más ó menos. Esta renta oy en día se paga
desta manera: Que se dan de pensión dos mil ducados al obispo
' Ex autographo in voi. F, triplici folio, n. l3o, prius 6o3, 604, 605.
- Antonius Pinheiro, qui episcopus de Miranda ac de Leiria fuit. De eo
egimus in Polanco, t. iv, pag. 529, n. 1122, annot. 2.— Quae vero spectant
ad regis collegium conimbricense, abunde pertractantur a PoLANCO, t. V,
pag. 587, n. 1260 et seqq., qui rem a capite repetit: «Quia de collegio Re-
gís» inquit, «mentionem superius fecimus, cujus non exiguum onus nostri
hoc anno subierunt, quomodo res se habuerint, ab initio explicabo». Vide
locum, locoque additas annotationes.
EpISTOLAE MlXTAE, TOM. IV, 41
642
Epistolae Mixtae — 955
de Osma y mil al doctor Nauarro *, y los otros mil sobran de
la renta que tiene la vniuersidad; y toda esta renta era de antes
del priorado de Santa ^ , el qual se deuidió, y la mitad dél está
unido perpetuamente á la vniuersidad, que son no sé quántos
cuentos, y destos an de uenir á nuessa parte, destinctos de la
vniuersidad, estos quatro mil ducados que digo. Y quiere el rey
que luego se nos den, obligándose él á pagar al obispo de Osma
y al doctor Nauarro las pensiones en su vida, quedando nosotros
con la renta perpetua; y desto dio ya cargo al doctor Pinhero
que luego se hiziesse. Yo doi instantia para que se concluya.
Nuestro Señor lo haga como fuere más su santo seruiçio. Dame
speranças el doctor Piñero que para la entrada del collegio el
rey nos acrecentaría la prouisión para 150, aunque me dixo que
él lo apuntara al rey, y que no quiso dar más que lo ya dicho. Y
esto entiende el rey á xv mil mrs. para cada uno, lo qual en esta
tierra es muy poco, según las cosas son caras; pero todauía pa-
reçió á la reyna y á Piñero que entrássemos suauemente, que
todo se haría después bien; y á nosotros pareçe que por tiempo
será neçessario xx mil mrs. para cada uno.
Manda que el paúl ' se uenda para acabar las obras del colle-
gio real, las quales están muy adelante, según te[ne]mos infor-
mación; y creo que para Octubre que uiene podrá todo el colle-
gio passar allí, porque están ya hechos muchos aposientos.
Después deste recado de Piñero que me dió, fui á bezar la
• Petrus Alvares Dacosta, vel de Acosta, prius episcopus portuensis,.
deinde legionensis, tandem (1539-1563) oxomensis. ((Nació... año de 1484 en
Alpedrina de Veros, arzobispado de Lisboa... En 1533 le nombró el Rey
D. Manuel de Portugal por Capellán mayor de las Infantas, y muriendo el
Rey antes de empezar á exercer el oficio, lo dió á otro su sucesor, D. Juan
el III; pero pudo tanto la virtud y buena fama del Obispo, que fué electo
para dicho empleo por voto y parecer de todo el Consejo Real; con cuyo
motivo vino á España á acompañará la Infanta de Portugal Doña Isabel...
que casó con el Emperador Carlos V, y habiendo vacado poco tiempo des-
pués el Obispado de Leon, hizo el Emperador presentación en él...» Lo-
PERRAEZ Corvalan, Descripción histórica del Obispado de Osma, t. l,
pag. 411 et seqq.
* Martinus de Azpilcueta, a patria dictus Dr. Navarrus, Conimbricae
juris canonici interpres, de quo saepe dictum.
' ((Volebat autem Rex vendi agrum quemdam, quem paludem nostri
^ 4 Maji 1555 643
mano al rey, y trató comigo largo açerca dei prouecho que spe-
raua de auernos entregado el collegio; porque hasta entonçes
nunqua me auía hablado desta materia. Muestra tenernos mucho
amor, y creo que speçialmente se huelga en tractar nosotros
nuestras cosas con él de tal manera, que todo se lo dexemos en
sus manos, y que V. P. así nos lo tiene mandado: y esto speçial-
mente lo conosci en el negoçio de la inquisiçión, que se lo puso
en sus manos *.
Estoi de partida para Coimbra daqui á dos ó tres días, para
dar ordem á los que an de leer las artes y humanidad; y aun son
de pareçer los Padres, que los maestros que an de leer humani-
dad, veniessen á leer aquí en sancto Antón primero un par de
meses, para que aprendiessen el modo que tiene la Compañía en
leer, y hallarse algún tanto exerçitados quando fuessen á leer á
las classes de Coimbra; porque acá tenemos por experientia que,
los que se ponen á leer, aunque sean doctos, se hallan embara-
zados en el prinçipio.
El rey escriue una carta, que lleuo al principal que es aora
de su collegio, cómo él nos haze merced de entregárnoslo de
Octobro por delante, que me dé información de todo lo que yo
açerca desto le pidiere ^
Quanto á la manera de proçeder en las scuelas, el rey se re-
mitte en todo á nuestras reglas, quedando exempto todo nuestro
collegio del rector y de la uniuersidad ^ Açerca de todo esto
vocabant, ut aedificium Regii Collegii absolveretur, quamvis hoc factum non
sit». Polanco, t. v, pag. 592, n. 1629.
* De hoc statim redibit sermo.
* P. Telles, Chronica da Companhia, t. 11, pag. 584 epistolam exhi-
bet Joannis III, 10 Septembris 1555 datam apera o Doutor Diogo de Teve
entregar o Collegio das Artes á Companhias . Igitur non inmerito judicabis
eumdem esse, quem heic appellai Miron «principal que es aora de su colle-
gio». Vide Polanco, t. v, pag. 590, n. 1624, annot. 2.— «Didacum Tevium,
Artium Collegii, et minorum scholarum moderatorem, quem vocabant Prin-
cipalem') ipsum cognominat Franco, Synopsis Annalium Soe. Jes. in Lu-
sitânia, an. 1555, n. 17.
" Non omnes academiae conimbricensis scholas Societati Joannes III
committebat, sed minores dumtaxat. Etenim eam rex (cfundaverat Acade-
miara, duplici velut corpore constantem. Unum majores complectebatur
scientias, Theologiam, Jus Canonicum, Civile, Medicinam et Mathesim;
Epistolae Mixtae— 955
guardaremos la orden que V. P. nos quisiere dar, y entretanto
haremos lo que supiéremos, conforme á las constituçiones y re-
glas que tenemos; y será neçessario que V. P. nos mande reglas
açerca de cómo se han de aver los lyentes de las artes, porque
hasta aora no tenemos más que las que tocan á humanidad.
Quiere tanbién el rey, que aora en esta yda tome también in-
formaçión del edefiçio material del collegio, y manda al maestro
de las obras suyas, que me dé informaçión allá de todo; y creo
que, en veniendo y oyendo nuestro pareçer, se determinará en la
traça, y plaziendo á nuestro Señor, espero que en pocos días sea
acabado este nuestro collegio para mucho seruiçio de nuestro
Señor.
Por otras tengo scripto á V. P. quanto conuernía que nos
embiasse algunos maestros de allá para esta empresa, porque acá
somos pocos, así para maestros como para lo demás: y también e
pedido lo mesmo al P. Françisco; pero con todo, así nos pro-
ueemos acá, como si no sperássemos ninguno de otra parte. Spe-
ramos en el Señor de dar mediana satisfaçión; pero sería mucha
mayor, si tuuiéremos ayuda de otra parte. Nuestro Señor lo or-
dene como fuere más su seruiçio.
Apuntóme Pinhero que el collegio real se quedasse con su
nombre de collegio real: díxele que no auía en esso difficultad,
que me pareçía muy bien. Cre[o] que sería bueno, si á V. P. pa-
reçiere, escreuir al rey, reyna y iffantes dándole gratias desto y
de otros muchos fauores que cada día nos hazen; y también al
doctor Piñero sobre esto, el qual nos a mostrado mucha charidad
en esto y en lo demás que él puede; pero en esto dize á todos
que no lo a hecho por nuestra causa, sino porque uenía bien al
rey y á la vniuersidad de Coimbra.
Açerca de reçebirse este collegio, á todos los Padres a pare-
çido bien, nemine discrepante; y antes que se partiesse el P. Na-
dal, se começo á apuntarse en esso, y estaua muy bien en ello, y
creo que lo mesmo pareçerá al P. Francisco, á quien e seri to so-
aliud minores, Philosophiam, Rhetoricam, Humaniores Litteras, Grammati-
cam, linguam Hebraeam et Graecam. Hoc secundum corpus facultatuir
praedictarum hoc anno donavit moderandum Societati». Franco, ibid, n. 14
4 Maji 1555
645
bre ello muchas uezes, y á V. P. Nuestro Señor lo ordene todo
como fuere más su gloría y seruiçio
Con las letras que uinieron de nueuas, mucho nos alegramos
todos en el Señor; y asimismo estos principes an holgado mucho
con ellas, y de palabra conté las principales al rey y reyna: y al
iffante, que uino aora de fuera, le di á leer çinquo ó vj destas
cartas, que recebi de allá por diuersas uezes.
Quanto al decreto de París, hasta agora no tengo hablado
con el rey: paréçeme que lo a de hazer muy bien La causa de
no le aver hablado, es por no estar aquí los iffantes, y también
porque yuamos en esta conclusión del collegio de Coimbra, y te-
nía miedo que no se turbase ó dilatasse hablándole sobre ello.
En esto porné mucha diligentia antes que me parta para Coim-
bra, y se hará todo lo que V. P. manda.
Açerca de la inquisi[ci]ón, va con esta una copia de una carta
larga que escreuí al P. Françisco ''. V. P. la verá, y nos man-
dará lo que auemos de hazer *.
* Cf. Polanco, t. v, pag. 593, n. l632, annot. 4; pag. 596, n. 1641 et
pag. 598, n. 1645, annot. 2; Cartas de San Ignacio, t. v, pag. 232-233.
Idem tamen, t. vi, pag. 747, n. 3234 sententiam futuri provincialis Lusita-
niae refert, qui Mironis ((festinationem in hoc negotio parum probabat».
- Cuín decretum adversus Societatem Jesu parisienses doctores edidis-
sent, Ignatius «datis ad vniversam Societatem litteris, quae, variis orbis ter-
rae partibus sparsas, domos et studiorum sedes habebat; iussit eam cunctis
a Principibus atque Dynastis, Pastoribus et Episcopis, Magistratibus ac
Praefectis, ciuitatibus et locis omnibus, vbi degebat, publicas de suis mori-
bus atque doctrina, totoque vitae genere testificationes et litteras postulare,
casque publica fide auctoritateque obsignatas ad se transmittere; vt pauco-
rum iudicijs, qui nondum satis rem ipsam norant, vniuersi pene orbis testi-
monium atque iudicium, si quando opus esset, opponeretur. Factum vt im-
perauerat Pater, et ex omnibus ferme locis ac ciuitatibus, regnis atque
prouincijs, per quas erat dispersa Societas, pro ea missae sunt litterae lau-
dum plenae maximarum». Orlandini, Hist. Soc.Jes., part. i, lib. xv, n. 43;
Polanco, t. iv, pag. 328, n. 702 et seqq.; t. v, pag. il, n. 12 et pag. 321,
n. 870 et seqq. Horum testimoniorum plura reperiuntur apud Ada Sancto-
rum mensis JuUi, t. vii, in Commentario praevio de Sancto Tgnatio,
§. XLVii et XLViii; alia in Cartas de San Ignacio, t. v et vi; alia infra, suo
loco, dabimus.
Ea est, quae hanc epistolam consequitur. Ulani, hujus velut appen-
dicem, subjicimus.
* Sti. Ignatii responsum habes in Cartas, t. v, pag. 233, et plenius
646 Epistolae Mixtae— 956
Mucho se holgaron acá de las buenas nueuas de don Theoto-
nio, y el rey y la reyna lo sabían ya antes que yo se lo dixesse^
por uía del comendador *, y se alegraron mucho.
El confessor de la reyna es muerto, y muy de propósito nos
pide al doctor Torres para confessarse á él; y me dixo que açer-
ca dello escreuería á V. P. se lo concediesse. Después me dixo
que primero lo escreuería al P. Françisco, y no podiéndolo hazer
él, que lo escreuería á V. P. A esto al prinçipio le puse yo en-
conuenjentes, por el doctor ser muy neçessario en Andaluzia con
el cargo que tiene; pero viéndola tan determinada, y la grande
obligaçión en que le somos, le di muchas speranças que V. P. se
lo conçedería. Confessóse esta semana sancta con el confessor
del rey, y se confessará como de prestado hasta que venga el
doctor. Creemos todos que V. P. será muy contento dello, y po
drá ser que el P. Francisco sub ratihabitione, uista la obligación
que tenemos á estos prínçipes, nos lo mande. Piega á nuestra
Señor lo ordene todo como fuere más gloria suya é seruiçio. De
Lixbonaá iiij.° de Mayo 1555. De V. P. indigno hijo en Christo»
Mirón.
Inscriptio: f Al muy Rdo. en X.° Padre, el P. M.° Ignatio,,
prepósito general de la Compañía de Jesús, en Roma.
Alia manu: R.ta alli 13 di Giugno.
056
APPENDIX AD EPISTOLAM SUPERIOREM ^
De sacro lusitanae inquisitionis muñere a Joanne III Societati Jesu com-
mittendo. — Diversae Patrum sententiae. — Quae commoda et incom-
moda inde oritura praevideantur, — Rei expositio.
JHS
Los officiales de la santa inquisiçión.
El principal inquisidor es muerto : tenía de salario
quatrocientos ó 500 A. dos 400 A.o»
pag. 255-259. Cf. Franco, /. c, n. 9 et 10. Sed de his haud semel agen-
dum erit. Vide infra, epist. 977.
' Alphonsus de Lencastre, Joannis III orator apud summum pontificem.
* Ex apographo in voL F, duplici folio, n. 127, prius 597, 598.— Hoc
ApPENDIX ad epistolam SUPERIOREM 647
El inquisidor que ahora estaa, tiene trezientos du-
cados 300 A.
Hun letrado canonista, que se llama deputado, tiene
duzientos ducados 200 A .
Otro auía antes, como este que haora estaa, que
tenía otro tanto 200 A .
Dos escriuanos, que cada vno tiene veynte mil rs.,
20000 m.ds ^ ^
El merino ó algazil tiene ciento y veynte y cinco
cruzados 125 a.
Este merino lleua quatro hombres consigo, y dan á
cada vno quinze mil rs., que summa sesenta mil
maravidís 150 A.
El alcayde de la cárçel setenta mil marauidís 175 A .
Este alcayde tiene dos gardas consigo : dan á cada
vno quinze mil maravedís 75 a .
El portero de la santa inquisiçión tiene diez y ocho
mil marauedys 45 a .
El sollicitador tiene çien ducados 100 A .
En el collegio de la doctrina, el capellán tiene
treynta mil marauedís 75 A .
El alcayde de la casa de la doctrina tyene treynta
y tantos mil marauedís 75 A .
Este alcayde tiene vna guarda , que le dan quinze
mil marauedís 37 A .
Summa 2057 A. dos
Dizen que hay neçessidad de vn médico salariado . .
Y también que hay necessidad de otro sollicitador. .
Ahora dize el rrey que no quiere poner más de vn inquisidor
solo, porque no se avienen bien dos. Creyó yo que entendería de
los de fuera, quanto al desauenirse; pero con todo, de nosotros
illud transumptum est, de quo scribebat Miron in superioribus ad Ignatium
litteris: (cAçerca de la inquisi[ci]ón, va con esta una carta larga que scrini al
P. Françisco». Diem praefert 20 Aprilis 1555; sed quoniam superiori episto-
lae adjunctum hoc transumptum est, ideo eidem duximus esse subjun-
gendum.
648 Epistolae Mixtae— 956
no pide sino vno para el cargo de inquisidor. Bien creyó yo que
seraa necessario poner dos para esta inquisiçión , porque podrá
ser que á las vezes pasarán de duzientos presos, y hay mucho que
hazer en tanta gente.
El deputado, que se nombra ariba, seruía de inquisidor quan-
do los inquisidores eran absentes, ó faltauan por otras causas, y
era como ayudador dellos, y este deputado quedaraa, si nosotros
quisiéramos, ó se dispidiraa.
Tomando este assumpto de inquisidores la Compañía, todo el
trabajo desta cosa cae sobre ella, porque estos inquisidores reçi-
ben las denunciaciones, y hazen prender, y hazen los processos,
como V. R. se podrá informar de la inquisiçión de Castilla, por-
que creo que esta guarda el mismo modo. Al sententiar, llaman
607 personas letradas , y por votos sententian ; pero estos lete-
rados stan en mano de los inquisidores, quales quisieren tomar, y
también el inquisidor, que tiene poder de presidente, como llaman
acá, puede tomar otros leterados después de dada vna sententia, y
seguir el pareçer dellos, avnque sea differente del de los primeros.
Esta inquisiçión tiene mucha necessidad de personas que la
ayuden mucho, porque no tiene casa propria ni familiares, como
suelen tener en Castilla y el rey quiere, sino hasta ahora no ha
avido quien esto encaminasse.
Pareçe cosa conveniente y neçessaria que, para ir bien esto
en nuestras manos, se quitassen luego quasy todos los offiçiales
que ahora ahy; y más, que los que se vuiessen de poner, sólo
fuessen de nuestra mano, assy para recibirles, como despidirles
si no fueren tales: y el rrey y cardenal holgarán mucho que assy
se haga, porque descansarán del todo de no entender en esta
cosa, que antes les daua mucho trabajo.
También hay * aquy vn collegio de doctrina, donde ponen los
que salen á poenitentia, para ser instruydos en las cosas de la fee,
sobre el qual han de tener mucha vigilantia los inquisidores. Hay
también el trabajo de examinar los libros, lo qual es de muy gran
seruicio de Dios; pero queriendo nosotros, el cardenal lo enco-
mendaraa á algunos letrados.
' Ms. ahy.
Appendix ad epistolam superiorem 649
La substentaçión que tendrán los nuestros, seraa con el rrey
passar cada año vn aluará, que les daa tanto de limosna á los
Padres da Compañía que stan en la inquisiçión. Los que ally han
de staar, por lo menos paresçe que serán dos Padres 7304 her-
manos. La inquisiçión tiene regimiento: no le avemos avn visto.
Pareçe conveniente apunctarse , que avn en las cosas de la
inquisiçión, los que ally stuuieren, han de star debaxo la orden
y obedientia del prouinçial, que pro tempore fuere de Portugal,
y el cardenal holgaraa dello.
De los que son christianos nueuos, no se toman los bienes
por confiscaçión, porque vuieron priuilegio del papa para çierto
tiempo, el qual se acaba de aquy á 4 años; pero de los herejes hay
confiscaçión de bienes, que viene al rrey, y lo mismo seraa en
los christianos nueuos, passados estos 4 anños : y ahora el rrey
paga de su casa los salarios de los offiçiales.
Hay dos inquisiciones en Portugal, y el cardenal es inquisi-
dor mayor: la vna staa aquí en Lisbona, que es la ma3'or, y creo
que comprehende 7 obispados: la otra en Éuora, que creo tendrá
4 obispados. Pero creemos que, si la Compañía toma esto, se re-
duzirán las dos á vna , scilicet á esta de Lisbona , por el mucho
fructo que dello se spera . Creo que no halla el rrey en Portugal
persona para ello, según dizen. Creo que se haa holgado mucho
el rrey en la respuesta que yo le dy, que el P. Ignatio en todo nos
mandaua obedeçer á S. A., y que si él me lo mandaua, yo lo ha-
ría hasta que escriuiésemos á Roma: y vy yo después señales que
él mostraua de estar contento de la respuesta, mostrando holgar
de las nueuas de la Compañía y de Roma , que se las dixe el día
siguiente, y leyó toda la carta que le escreuió el P. Ignatio , lo
qual no acostumbraua leerla luego. El cardenal dessea lo mysmo,
y el iffante, y la reyna: y según lo que el P. Ignatio y Nadal me
tienen encomendado, y V. R., pareçe que no le podría yo negar
esto, avnque creo que abrá tiempo para venir la respuesta de
V. R., porque no se entenderaa tan presto en concluyr esto. Pero
ahora, como de emprestado, solamente ponermos vno, scilicet et
P. Marcos Jorge, que lee los casos en Éuora, y es buen cano-
nista , y sin mudar officiales y otras cosas, que serán neçessarios
Ò50 Epistolae Mixtae— 956
de mudar si la Compañía de çierto le vuiesse de tomar y que-
darsse en elio: y viniendo la resolución de V. R. , ó aguardán-
dose de Roma, podrásse entender en ello, si lo ordenare la obe-
dientia.
Los más de los professos stan en que se haga esto ahora : al-
gunos otros Padres tienen régelo de començarse de emprender
cosa tan grande sin consultar á Roma; pero creo que no les en-
formé de la obligaçión que yo tengo á hazer lo que el rrey qui-
siere, en todas las cosas que no repugnaren á la Compañía: pero
açerca de todo esto, reçibiría grande consolaçión de tener recado
de V. R. de lo que le pareçe.
A my, según mi fiacco juyzio, y assy lo juzgaua Carnero '
antes que se fuesse, me pareçe que nuestro Padre se haa de hol-
gar mucho dello, y dar gracias á nuestro Señor por tan grande
seruicio que puede hazer la Compañía á Dios en ello, y en parte
donde hay tanta neçessidad , y falta de personas que lo hagan
como conuiene. Pero por ser cosa tan grande, conozco, que si
no lo mandara el rrey, fuera mejor consultar á Roma, y agardar
la respuesta: pero praesuppuesto que la cosa es tal, y que el rrey
la quiere, y que yo se la offrescí, diziéndole que no repugnaua á
la Compañía semejante cargo; y pera dizir esto me mouí también
de vna carta que poco haa reçeby de V. R., en que me dizía que
no repugnaua á la Compañía entender en las cosas de la inqui-
sición , si el rrey lo mandasse; en fin estoy en que, si el rrey me
pide luego Padre para esto , se lo daré , con la menor mudança
possible de las cosas de la inquisiçión, y esto hasta que venga re-
cado de V. R. ó de Roma, como digo, avnque convendría que
presto viniesse el recado, porque los offiçiales, que haora hay,
stan hechos á su voluntad y á la costumbre pasada , y en tanto
que ellos stuuieren ally, la cosa no podrá ir como se dessea, y la
Compañía querría; y por tanto, viniendo presto el recado, en-
tenderse ha en suauemente mudar esta gente, y assentar la cosa
como muy propria nuestra, poniendo officiales que se entendies-
sen con nosotros. V. R. por amor de Dios en todo vea lo que
' P. Melchior Carneiro, qui I Aprilis in Aethiopiam solvit. Polaxco,
t. V, pag. 607, n, 1673; Liti. Qtiadr.,t. m, pag. 3l6.
Appendix ad epistolam superiorem 651
cumple; y si le pareçe conueniente mandar estas mismas cartas
mías á Roma, luego lo haga por vna vía, y yo mandaré por otra
y otras, como V. R. lo ordenare.
Los inconvenientes que acá se apunctaron para no tomar este
assumpto, vno era, 1° En que nos haríamos muy odiosos, y que
nos temían miedo , por la authoridad que trae consigo el santo
officio, y castigos, que no pareçe quadrar tanto con nuestra hu-
milde manera de proçeder. 2.° Temor que estos christianos nueuos
se aprouecharían poco de nosotros con el miedo ' que nos ternán.
3.° Que reçelarían nuestras confessiones, pensando que les acen-
saremos, o que nos leuante alguno que le descubrieron la con-
fessión, quando le prendiessen por otra vía. Pero á esto hay sa-
tisfacción, que toda la Compañía no haa de tener este cargo, sino
vno ó dos que para esto se deputaraa , y starán aparte , y como
los frayles dominicos lo tuuieron , y sabemos que dello no vino
scàndalo, mas antes mucha authoridad; y más que este género de
gente de christianos nueuos es muy odiosa, y el castigo dell os es.
muy bien acçeptado en el mundo, y con grande applauso: lo qual
nos haraa más benéuolos y seguros para el mundo, y darnos cré-
dito, assy en la vida como en la doctrina, y seremos mucho me-
jor reçebidos con semejante authoridad y crédito que tienen de
nosotros. Y á lo demás, muy malos serán los que nos leuantaren
falso testimonio, y essos ni avn ahora nos vernán á las manos, y
avn si tal fuesse, por los mismos testimonios se vería su falsedad:
y en fin sería cosa muy rara, ó que nunca aconteçeraa.
Nuestro Señor lo ordene como fuere más su gloria y seruitio.
A XX de Abril año 1555.
Inscripiio: Copia de vna del P. Mirón para el P. Francisco,
en que da la informatión de la inquisitión de Portugal.
Alia marni: Lisbona.
Ms. miedos.
652
Epistolar Mixtae— 957
957
JOANNES NUNES BARRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 4 MAJI 1555
Propriae demissionis sensu patriarchale ónus , quod ei imponitur, reformi-
dat.— Obedientia tamen, quam in deliciis habet, sustentatur. — Scrupulis
quibusdam angitur: dúbia proponit, plura, cum tempus habeat, propo-
siturus.
t
Jhs.
Rdo. in Xpo. Padre. A summa graça de X.° nosso senhor
more em nosas almas. Porque o Padre mestre Miron escreuera a
V. P. largamente, e per o correo estar logo pera partir e andar-
mos de bodas, serei nesta mais breue do que a materia o reque-
ria. Noso Senhor pague a V. P. o cuidado que teue em fazer ver
estas bulias com grande augmento de graça. Porque ainda que
Deos sabe quanto me custa trabalhar com minha vontade que
não saya da obediençia, por estar tam contraria a estas honrras
que a menhã se me ordenão , que são pera mim huma cruz mui
grande, não deixo de conheçer o zelo de V. P., e que ainda que
me acreçentou tam grande periguo de minha saluação, se não for
o que deuo, que me deu materia de muito mereçer. A mim temo
mais que aos demonios do inferno e a todo o mundo, e arreçeo de
errar em cousas tam grandes como me deitão a menhãa as costas,
cuio erro por pequeno que seja he mui grande, e sei que ars ar-
tium, scientia scientiarum regimen animarum, como diz hum
texto nos cânones Dame grande saudade a segura pobresa que
em alguma maneira deixo, e o doçe iugo da obediençia de que
aliquo modo sou priuado. Afligeme o coração a bemauenturada
abieição, fundamento de todas as virtudes que me compre algum
• Ex autographo in voi. F, sesquifolio, n. l3l, prius 606.
* Sti. Gregorii Magn. Reg. officii pastoralis, cap. i; Decr. Greg.
lib. I, tit. XIV, cap. 14. Vide supra, epist. 857, pag. 334, ubi etiam haec
verba citantur. Ibi vero perperam pro tit. xiv, Ut abbates, ponitur xix, qui
unicum caput habet.
4 Maji 1555 653
tanto deixar pera me conformar com a dignidade: temo que os
profundos negoçios de tam pesada carrega não me afogem e me
priuem da dulcissima conuersaçào ' de X.°, que na quiete da con-
templação poderá ter; mas com tudo isto, antes quero porme em
risco de me perder, que deixar de obedeçer, poisque Deos antes
quer obediençia que sacrifício.
Muitas duuidas se nos oferecerão depois de ter vistas as bul-
ias, que depois escreuerei largamente; e huma delias he do iura-
mento que auemos de fazer de guardar todos os cânones e os fa-
zer guardar. Isto não se pode comprir em Etiopia daqui a muitos
annos, porque os não admitirão, nem são obrigados a os gardar;
e se os quisermos fazer guardar, em quatro dias nos deitarão por
ahi, sem nos quererem ver, e asi sera, o que Deos não queira, sem
fructo nosa ida: pouco a pouco suauemente se podem ir decra-
rando. Cumpre a seruiço de Deos e a quietação ^ de nosas con-
sciençias que V. P. aja despensação do papa viuae vocis oráculo,
que não selamos obrigados a gardar o tal juramento, nem obri-
gar aos aethiopes a guardar os cânones, senão quando uermos
que ahi disposição, e que o deixe em meu juizo e no parecer de
meus consultores. A outra he, que maneira teremos com o patriar-
cha e seu coajutor que esta em Etiopia , electo e confirmado por
o patriarcha de Alexandria, se acharmos quê tem a heresia dos
gregos, que Spiritus sanctus non procedit a Filio: e se não tiue-
rem esta heresia ou outra manifesta, se poderemos proceder con-
tra elle, não podemdo acabar por bem, ate o priuar da dignida-
de: e quando asi podermos, se lhe deixaremos comer as rendas
dos pobres do patriarchado. A outra he, que diz na forma do ju-
ramento que dentro de dous annos iremos visitar a esa cidade por
nos ou por nosos nuncios, se não tiuermos licença pera o não fa-
zer; esta licença cumpre logo averse, e que posamos admitir aos
nosos ofícios diuinos aos ethiopes pera que se edifiquem, e nos
posamos estar aos seus, porque se não escandalizem e nos tenhão
odio. Licença pera qualquer bispo poder dar iuramento ao P. Car-
neiro, que he hido a índia con dous Padres, não auendo mais que
* Ms. conuersaçom.
Ms. quiatacão.
654 Epistolae Mixtae— 958
hum bispo, ou com hum Padre e dous bispos, asi pera o consa-
grar, como pera lhe dar o iuramento fidelità tis da coajutoria do
patriarchado, porque pera isto vem nomeado o bispo de Septa ou
de Portalegre. Não vi ainda o regimento que V. P. me manda,
nem bem a bulla das facultades; mas pera mais seguro sera boom
ver huma decraração de tudo, saltem viuae vocis oráculo.
Noso Senhor nos conceda em tudo guardar sua sanctissima
vontade. De Lisboa aos iiij de Maio de 1555. Por outra via iram
as patentes do iuramento. Filius in Domino.
JOHAN NUNNES.
Inscriptio: f Ao mui Rdo. em X.** Padre mestre Ynaçio, pre
pósito geral da Companhia de Jesus, em Roma.
Alia manu: R.ta alli 13 di Junio.
95S
' EPISCOPUS OVETENSIS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
o VETO 8 MAJl 1555
Socios enixe poscit, qui dioecesin perlustrent, et oppidorum íncolas, ma-
xima rerum caelestium ignorantia laborantes , rite diligenterque insti-
tuant.
t
Muy Rdo. señor y Padre mío. Tengo por cierto que todo lo
que no fuere Dios y su seruitio persuadirá muy poco á V. P.
para lo que aquí le quiero supHcar, y por esso no quiero dezir las
razones que ay en el mundo para que V. P. me haga merced.
Yo, señor, soy obispo en Asturias % que es vna montaña mu-
cho más áspera que la prouintia de Guipúzcoa, y la tierra y gen-
' Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. loo, prius 576.
- «D. Cristóval de Rojas y Sandoval . .. nació en Fuenterrabía, 26 de
Julio del año 1502... Fueron sus padres.. . D. Bernardo de Rojas y Sando-
val, marqués de Denia y D." Dominga de Alcega, noble señora. . . natural
de Fuenterrabía... Fué colegial en el colegio mayor de Alcalá. . ,, que tuvo
que abandonar para pasar al servicio del Emperador, que le dió el título de
su capellán.. . Hallándose en Ratisbona, le presentó (1546) para el obispado de
Oviedo... y gobernó aquella iglesia con pública aclamación de sus ovejas,
8 Maji 1555
655
te 3'nculta, por auer faltado en ella personas que la cultiuasen:
que la gente por la mayor parte son dóciles y afiçionados á des-
engañarse, y de suyo son misericordiosos; mas con tener esto
que les es natural, la falta de doctrina a sido tan grande, que por
su ignorançia an venido muchos á caer en muy grandes y neon -
uinientes, los quales yo ymbié al papa Paulo y después á Jullio
para suplicar á sus sanctidades ' me hiziesen tanta merced y
charidad y limosna á esta prouincia, que hiziesen los benefficios
curados deste obispado patrimoniales, y que se proueyesen por
examen in doctrina, moribus et vita; y esto traté por medio del
señor cardenal de Sanctiago porque á su señoría ymbié esta
ynformatión y la suplicatión desta prouincia y mía para este efec-
to. Este negocio no se despachó: creo yo que no lo merescí á
nuestro Señor. Después procuré lo mismo por vía del concilio,
licuando la mesma informatión y suplicatión mía; y aviendo
siendo querido, estimado y reverenciado de todos... En el año 1549 partió al
concilio de Trento, y en el de 1556 le presentó el Emperador para el obispa-
do de Badajoz, cuya sede gobernó siete años; y de la cual fué promovido para
la iglesia de Córdoba. . . En 1571 murió Don Gaspar de Zúñiga, arzobispo
de Sevilla; y el rey D. Felipe II le presentó por arzobispo de aquella santa
iglesia... En el año 1580 el Rey . . . le mandó viniese á Badajoz, en la ocasión
que entró á tomar la posesión del reino de Portugal ; asistió en su corte al-
gunos meses, y concediéndole el Rey licencia, partió á Lerma, y cuando
llegó á Cigales, lugar del obispado de Valladolid, enfermó de una afección
catarral, que concluyó con la existencia de un prelado tan insigne y tan cé-
lebre... Espiró en 22 de Setiembre del año 1580». Lopez, in Biografía
eclesiástica, t. xxiil, pag. 3o4-3oò. Ejus virtutes verbis amplissimis laudant
qui illius vitam conscripsere. «Era tan continuo en el coro como el más pobre
capellán de la iglesia, y tan puntual que, dando la hora, sin esperar criados,
se yua con muy pocos: y se vió muchas vezes ser tan de los primeros, que
no auía en el coro ni vn solo capellán... En tiempo de confessiones se ponía
en la iglesia, y confessaua á todos los que se querían llegar á él, y de mejor
gana á los pobres que á los ricos. Las limosnas que hazía eran grandes, de
suerte, que era consuelo y amparo de todos los pobres. Fué muy casto, y
amador de los sacerdotes que lo eran. Honraua y estimaua mucho los reli-
giosos... Era en el trato muy llano y con sus criados apacible... Fué limpio
en el vestir, sin ninguna curiosidad, y templado en el comer y beuer, y no
cenaua sino alguna colación ordinaria.. .» Sandoval, Chronica de Alon-
so VII y descendencia de algunas casas ilustres, pag. 242.
' Paulus III et Julius III.
- Joannez Alvarez de Toledo, O. P.
656 Epistolae Mixtae— 958
hecho lo que pude en Trento, representáronse allí otros incon-
uenientes, por donde y por no acabarse de concluyr el concilio,
tampoco vuo effecto. Visto esto, he procurado de hazer lo que
es en mí, y á lo que puedo alcançar, sólo me queda lo que agora
hago, que es, pues la tierra de suyo está ympossibilitada de te-
ner doctrina, traérsela de fuera, y la que á mí y á muchas per-
sonas de virtud les paresçe que aquí será mejor resçebida, y de
que nuestro Señor será más seruido, será la que les dará la
Compañía de Jhu. Y para que se entendiese la necessidad que
desto ay, ymbié la ynformatión que auía ymbiado á su santidad,
á mi P. Araoz, prouincial de la Compañía, para que la comuni-
casse con mí P. Francisco y con los demás Padres, porque vién-
dola, tengo por çierto que se dolerían tanto destos pobrezitos,
como lo hazen de todos los que tienen semejante neçessidad, y
ansí procurarían el remedio. La ynformación tiene el Padre pro-
uinçial, y en suma passa lo que á V. P. tengo dicho, que en
ninguna parte que aya fe de Jesuxpo. creo que ay mayor neçes-
sidad de doctrina. He suplicado á estos Padres que tuuiessen por
bien que aquí vuiesse algunos religiosos de hordinario. Para ver
la dispusición que aquí avía, vinieron á esta montaña el P. Bus-
tamante y otro religiosso Vieron la neçessidad y los medios
para estar aquí religiosos: creo que les paresçieron dificultosos,
porque la gente es pobre para ayudar con limosnas; y para doc-
tar la cassa soylo yo, avnque para esto no me tengo por tan po-
bre, como me ymaginan estos Padres; porque, como viuamos de
la bolsa de Dios, es mayor que la del papa ni la del rey; y dar
hazienda adonde no la ay, es obra ordinaria de Dios, y esto nun-
ca a de faltar; mas como no seamos tales, que siempre merezca-
mos esta merced, es bien buscar medios humanos. Los que á mí
me han parescido de presente heran, para estar agora: yo daría
para cada vn año trezientos ducados para seys religiosos, los dos
que estuuiesen aquí en la çiudad y los quatro que anduuiessen
por la tierra. Para estar aquí ay vn hospital, que, demás de la
cassa que tienen los pobres, ay buen aposento para vna dozena
' Vide supra epist. 895, pag. 437, 438.
IO Maji 1555 657
de religiossos, con su huerta, y ay iglesia junto con la cassa, que
es parrochial, y dársele [h]a puerta para que del mesmo ospitai
salgan al choro, y por su cassa se mande la iglesia. Esto para de
presente: para adelante, sí Dios fuesse seruido que yo faltasse, el
rey tiene en este obispado patronazgos, que tengo por çierto que,
siendo ynformado de la neçessidad que á V. P. tengo dicho, los
daría para doctación de la cassa. Mas esto no se podrá tractar
hasta que Dios trayga con bien al emperador ó al príncipe, nues-
tro señor, á estos reynos; y yo tengo por çierto que, començán-
dose este negocio, que nuestro Señor nos amostraría caminos para
que fuesse muy adelante, y su diuina bondad fuesse muy seruido.
A V. P. supplico me haga merced de pensar en este negocio
tan ymportante al seruitiode nuestro Señor, y proueerle: yo tengo
por çierto que, lo que V. P. en él hordenare, será lo que más con-
uenga al seruitio de nuestro Señor. Y tanbién supplico á V. P. se
acuerde que so}^ su hijo, y como á tal me encomiende á nuestro
Señor, á quien yo supplico que guarde su muy Rda. persona,
y en su seruitio la conserue. De Ouiedo á viij.® de Mayo 1555.
Hijo y servidor de V. P., que sus muy Rdas. manos beso,
Don Cristóual, obispo de Oviedo.
Inscriptio: f Al muy Rdo. señor y Padre mío mi , el
Mtro. Ignatio.
959
JOANNES PELLETARIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FERRARIA 10 MAJI 1555
Sensus sociorum in morte Marcelli II, pontificis maximi.— De Francisco
Postumo, religionis simulatore, a Societate deficiente. Constitutionem
apostolicam Pauli III in favorem hebraeorum, Christo adhaerentium,
poscit Pelletarius.— De rebus parisiensibus obiter.— Puerorum, scholas
nostras frequentantium, numerus.
t
Jhs.
Pax X.i Riceuessimo le del 27 d' Aprile con le nuoue de Y
ellettione del nouo pontífice papa Marcello, et già nauti haues-
» Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 29, prius 152, 154.
Epistolae Mixtae, tom, iv. 42
I
658 Epistolar Mixtae— 959
simo le predette noue: diceuaci chel Signor nostro Thavea fatto
pontifice del cielo, ne malitia mutaret intellectum *. Donde li
buoni molto erano afflitti, dicendo che non erano digni d'un tanto
pontefici, et che tiemeuano chel Signor non ci volesse castiga-
re, etc. Onde siamo tornati a fare le orationi preterite pro eli-
gendo, secondo V ordine già datoci della P. V.
Il Signor nostro ce vole prouare sempre con alchune pertur-
bationi. Ecco questo mio M. Francesco Postumo è stato 4 mesi
con nuoi con vna edificatione et morteficatione et humiltà tanta,
che non ci potria dire, inferuorato in oldire le confessioni, nel
predicare, nel studiare, che veramente parea che fusse stato dieci
anni alla religione. Ma sapia la P. V. che tutto il suo procedere
era hypocrisia et cauta simulatione. Imperochè dal principio che
intrò, disse essere di paren tade grande, etc., et fingeua lettere a
me indirizzate, come dela sua madre. Onde, per essere certo sei
dicea lo vero, et chel fusse d' Ancona, lo mandai con li 5 putti,
acciò me scriuessero il tutto. Hora me scrissero che erano stati
in casa duna sua nutrice in Pezaro, doue era restato amalato, et
che haueano veduto molte robbe sue per mandare in Ferrara; il
che credeua, per m' hauer così scritto M. Gabriele, et lui m'
aportò queste inchiuse, come da parte di sua madre, et vn' altra
dun don Antonio , che fingeua volere venere con vn altro don
Mauri tio, et cosi s'ingannaua. Fece li essercitij et staua 4 bore in
contemplatione, che mai M. Jo. Nero, morto, non vide vn tal
ingegno. Dicea la mesa, etc. Tandem lunedi prossimo, alli 6 del
presente, mentre che sono a dire l'ufficio col signor don Luigi *,
se ne ua con Dio, hauendo già mandati libri et altre robe che ha-
vea pian piano róbate, le quale posseno valere circa 15 o 20 A,
con tanto dua vesti di sargia et baretta, etc. Et più ci siamo ma-
rauigliati che il dì di pasqua fece li voti della Compagnia, et pa-
rea vn santo, et mai tante persone ce confessorno quanto al pre-
sente, et lui hauea il concorso. Pur Iddio nostro signor non ha
reuelata la cosa in publico; onde nissuno scandalo è seguito, et
* Sap. IV, II. Vide quae diximus supra, epist. 949, pag. 609, annot. I.
* Aloisius de Este, ferrariensis episcopus, HercuHs II filius. PoLANCO,
t. V, pag. i3o, n. 366, et t. iv, pag. 56, n. 95, annot. l.
IO Maji 1555
659
etiam esso nostro Signor molto ci ha aiutati, che più danno non
ci habbia fatto. Iddio H perdoni, et a noi ci dia cognitione di tali
mainasi. Crediamo chel sia di questi che vanno per il mondo
portare queste indulgentie, et pare che vole adoprare li libri che
ha robati, perchè sono sermoni de santo Agostino, Ecckio, Clil-
soneo, concordan tie maggiori et minori, virtutum et vitiorum
exempla, et biblia et altri simili, overo pensiamo che sia sfratato.
Haueria caro che li putti m' auisassino si sono stati in casa sua
in Anchona, si in Pesaro hanno visti alchuni suoi parenti, o amici,
o conosciuti, et in che logo de Pesaro: et finalmente si loro heb-
bere caualli doppo Rauena sino a Loretto, et se albergorono in
casa di parenti o conosciuti, et se sanno il nome de quella sua
baillia, della qualle me scrissero
Habbia questi di fatto vn xpiano., nostro cathecumeno. Ha-
ressimo caro di sapere se la bulla del papa Paulo circa il re-
manere li bieni a judei, sia in vigore, et hauere vna copia di essa
bulla, perchè molti qui in Ferrara dicono volersi fare xpiani., se
la loro roba gli restasse. Di gratia la P. V. ci auisi.
Me parerla buono mandare le nostre constitutioni in Pariggi,
acciò se ne aiutino, perchè me pare che iui molti di loro argomenti
si soluono % come è d'admettere persone infame, etc.
Il cardinale di Lorena * non è venuto, nè credo che venga; o
sel verá, non fermerasi, per non essere qui il duca ^
Tutti siamo sani, gratia al Signor nostro, et prieghiamo il me-
demo per la P. V. et tutti Padri et frateUi. De Ferrara ahi 10 de
Maggio 1555. De la P. V. fighuolo nel signor nostro Jesù X.°,
GlOUANNI PelLETARIO.
Il numero di schuolari, 100.
La P. V. se degni rimandarmi in dietro le tre pare ® de let-
tere qui mandate circa M. Francesco.
1 Haec adhibuit Polanco, t. v, pag. l35-i36, n. 384-385.
« Pauli III Const. Apost. Ctipientes, 21 Martii 1542.
5 Lectio dubia; emendatum enim sic fuit verbura prius scriptum, ut
nunc perspicue legi non possit.
* Carolus de Guise, cardinalis lotharingus.
* Hercules de Este, Ferrariae dux.
^ Lectio dubia.
66o
Epistolar Mixtae — 960
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. M. Ignatio de
Loyola, generale della Compagnia de Jesù, a Roma. Alia manu:
R.ta alli 17 del medesimo.
960
DIMAS CAMPS
PATRI JOANNI DE POLANCO
BARCINONE IO MAJI I555
Res Societatis Jesu barcinonenses adventu Patris Estrada incrementum sus-
cepisse. — Tempio exaedificando obsistunt nonnulli, litemque Societati
intendunt: amici compositionem curant. — Quid factu opus esse existi-
metur, ad praecidendas controversias et dirimendas lites.
t
Muy Rdo. Padre en Jesuchristo. Yo soi c[i]erto tiene V. R. de
mi tal concepto, que, si e faltado en scriuir, no a sido por falta
de voluntad ni de respecto, porque lo vno y lo otro tengo jo como
es justo.
Los negocios de la Compañía an tomado aquí muy grande
crédito con la doctrina y spíritu del P. M.tre Strada, y an empe-
çado á entender los hombres desta ciudad, qué era esta Compa-
ñía, la qual astaquí auían solamente conocida por nombre. No an
faltado contradictiones, como aun no faltan; empero resísteseles
con iustitia, y en esto asta oy no se a perdido punto. Y porque
meior sepa V. R. lo que passa, aunque se le abrá dado por otras
dello auiso, no dexaré con esta scriuir lo que aquí se a innouado
después de mi venida, y lo que se a proueido, y lo que me pa-
resce que de ai se a de proueer.
La iglesia que la Compañía oy edifica es dentro los límites de
la parrochial del Pi y porque in districtu parrochie alicuius non
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 94, prius 486, 487. — De
auctore hujus epistolae agunt Litt. Mixtae, t. ii, pag. 421-422; Cartas de
San Ignacio, t. iv, pag. 174 et 280, t. V, pag. 3o4, 3o6; Polanco, t. iv,
pag. 357, n. 763, annot. 3; Estrada, supra, epist. 927, pag. 528.
* Videantur quae de iis tradunt PoLANCO, t. iii, pag. 385, n. 848 et
Epist. Mixtae, t. iii, pag. 389.
IO Maji 1555 661
potest erigi ecclesia, quisieron al principio, quando se fundó la
iglesia, los del Pino impedir la obra, y assi denunciaron nouum
opus, y citaron al pabordre Gualbes *, comissário y protector de
la Compañía, y á misser Camps mi hermano, que era assessor
in banco regio, que quiere dicir en la audientia real, conforme á
constitutiones deste reyno. Oppusieron los aduersarios contra el
jues, que no era jues competente, y que no se podía passar ade-
lante en la obra; y el conscio real declaró que erat judex compe-
tens, et quod procederetur ad vlteriora. Paró entonces la moles-
tia de los aduersarios, y la obra se auía empeçado, passò adelante
asta á 26 del mes passado , que por parte del rector de nuestra
señora del Pino se presentó vna comissión á Francisco Ferrer,
canónigo de Barçelona, introclusa en vn breue, obtenida a ins-
tantia de dicho rector de la communión de obreros y parrochia-
nos, como V. R. en la copia de la comissión más largamente
verá. Quiso proceder el jues y inhibir al pabordre: húbose ' de ir
en este medio el pabordre, y subdelegóme á mí, y jo mandéle que
dentro de tantos [días] * comparesciesse en el cabildo de la seu,
para que se discutiesse quién era jues competente, y si nosotros
no pudiéssemos aueriguarlo, tomássemos árbitros, conforme á la
dispositión de drecho común. No compareció el jues, y assi por
parte de la Compañía se le acusó [de] contumacia; y por aclarescer
más el negocio (aunque su comissión era surreptitia y obreptitia,
porque disia que propria autoritate aedificauan , y de la lite que
aquí auía ^ no hazían ninguna mentión), prouamos la muerte del
papa % la qual auiendo preuenido la presentatión del breue, asía
que el jues no tuuiesse ninguna jurisdictión , porque, como
V. R. sabe, si iudex delegatus non vtatur jurisdictione ante mor-
tem delegantis, jurisdictio est extincta. Y assi ellos, viendo esto,
1 Joannes Bonaventura de Gualbes. Cf. Polanco, t. 11, pag. 356,
n. 392, annot. I.
» Jacobus Camps (?). Epist. Mixtae, t. u, pag. 421-422.
^ Ms. vuose.
* Abscissa charta est.
^ Lectio dubia; legi etiam potest auido.
6 Obierat Julius III die 23 Martii 1555; Marcellus vero II, qui ei succes-
serat, vixit in romana sede a 9 Aprilis ad 3o ejusdem mensis et anni.
662
Epistolar Mixtae— 960
pararon, y de parte de la Compañía no se procedió á censuras ni
penas por no mostrarse apassionados, y porque conosciesse todo
el mundo, que, como en otras cosas, les vencía en modestia y hu-
manidad. También se tuuo respecto en no scandelisar el pueblo,
y no dar qué disir á algunos maliciosos. Tratáronse en este medio
pases, y quisieron el gouernador ' y conde de Aytona * concor-
dar la Compañía y la parrochia. De parte de la Compañía se hi-
zieron todos los cumplimientos que podían, dándoles todo el in-
terés que de sepulturas, de offrendas, y de cualquiera otra cosa
podían pretender, mostrando el instituto de la Compañía, que no
puede por ministratión de sacramentos ni por exercitio otro nin-
guno tomar algún interés. Concordárase, á lo que jo creo, esto,
si no obstara la malignidad de algunos religiosos, los quales, pa-
resciéndoles que se an de diminuir sus órdenes, y perder el scep-
tro de reputatión y crédito que solían tener otro tiempo, si la
* Erat dominus Petrus de Cardona. Feliu de la Peña, Anales de Ca-
taluña, t. m, pag. 195.
- Comitem de Aitona, de quo heic sermo, esse alibi diximus Joannem
de Moneada, Polanco, t. vi, pag. 522, 523. n. 2265, annot. 5. Et re vera,
prima fronte hic esse videtur, potius quam Franciscus de Moneada, illius
filius, qui fuit «II conde de Aytona, senescal mayor de Aragon... virrey de
Cataluña [1576], y de Valencia [1581] y rescató, mediante sumas considera-
bles, de Luis Henriquez, conde de Módica, almirante de Castilla, el condado
de Ossuna y los vizcondados de Cabrera y de Bas, que eran del antiguo pa-
trimonio de la casa de Moneada. El rey Phelippe II erigió el condado de
Aytona en Marquesado [1581], confirmólo en el empleo hereditario de Maes-
tre racional ó caporal de justicia del principado de Cataluña, que él havía
logrado por su mugar, y murió en 1594. Havía casado con Lucrecia de
Gralla^ hija única y heredera de Francisco Gralla, maestre racional de Ca-
taluña, el qual havía obtenido este empleo del emperador Carlos V para él
y sus successores y herederos». Moreri-Miravel, Gran Diccionario, t. vi,
pag. 21. Attamen ex iis, quae alii scripsere, planum fit comitem de Aitona,
anno 1555 superstitem alium non fuisse, quam Franciscum de Moneada. Ete-
nim, cum in portu barcinonensi ortum fuisset dissidium quoddam, 20 Sep-
tembris 1554, inter praefectos classis Ludovici de Zúñiga et Requesens et
classis regiae, Bernardini de Mendoza, totaque civitas barcinonensis ea de
causa esset commota; prorex, ne incrementum res susciperet, a mandó dete-
ner en su Galera á Mendoza, al Comendador [Requesens], al Conde de Ay-
tona, y á su suegro D. Miguel [sic] Gralla en sus casas: recibió información
del sucesso, y remitióla al César y al Príncipe.» Feliu de la Peña, l. c,
t. III, pag. 193.
IO Maji 1555 663
Compañía se fundasse aquí, mueuen estas tragedias. Tanbién an
echo algún sentimiento los administradores del hospital, pares-
ciéndoles que les auían quitado la limosna que algunos caualleros
por su special deuotión auían echo á la Compañía. Y c[i]erto a
auido muchos transes en este negocio, aunque jo siempre me con-
firmo más en mi opinión, y quanto crescen más las persequutio-
nes y los aduersarios, me cresce más el ánimo, sabiendo por muy
cierto que no se contradise oy sino á lo bueno, y que todas las co-
sas muy santas, muy eminentes, muy prouechosas á la república
Christiana, asta nuestra misma religión, siempre an tenido mucha
contradictión y aun odio, auisándonos Dios que no nos espantás-
semos desto, porque, si vos mundus odit, me prius odio habuit
y tenga por muy cierto V. R., que á mí ni á mi hermano ninguna
cosa nos separará deste amor entrañable que todos tenemos á
nuestro Padre y á la Compañía de Jesús , y esto lo tienen todos
muy bien entendido.
Al P. M.re Strada, á misser Camps y á mí nos a parescido,
por quitar de rais estas molestias y muchos inconuenientes, que,
traiéndose aquí la lite, podrían resultar, porque deslenguados y
descomedidos estos clérigos del Pi , y los frailes del Carmen
muestran de quererse vnir con ellos, y pienso jo se vnirían otros,
y podrían dar á entender al vulgo ignorante lo que les parescies-
se, que ai en Roma se cometiesse la causa en rota, ó donde meior
parescerá á V. R., contra los que en la comissión que los aduer-
sarios an impetrada están nombrados omnesque alios et singulos
sua communiter vel diuisim interesse putandos * et in exequu-
tione citationis nominandos, y que en la comissión se hiziesse
mentión desta lite, y en virtud della sacasse citatión y inhibitión;
porque echo esto, aquí se viuirá mucho en pas, no se podrá ca-
lumniar ninguna cosa, cessarán las passiones de muchos caualle-
ros, los quales, por serse determinado quo jure quaque iniuria, an
de mantener su opinión, y en esta pas se acabará la iglesia, re-
conciliarse an los ánimos de toda la ciudad con las letras y spí-
ritu del P. M.re Strada, y buen exemplo suio y de toda la Com-
* Joan, xv, 18.
* Ms. putañ.
664 Epistolae Mixtae— 960
pañía, y quando aí se a determinado en el pleito, tendrá mucha
más autoridad. V. R. scriuirá de su parescer, y procurará todo
lo possible en enuiar muy presto la citatión y inhibitión , porque
tenemos por muy cierto que, luego que aia pontífice, obtendrán
otro breue; y porque si antes de la comissión vuiessen impetrado
otro breue, del qual, por no saberse, no se pudiesse hazer men-
tión, sera bien en la comissión se haga mentión de la lite mouida
ó que se spera mouer, y del breue impetrado ó que impetrarán,
porque, no obstante todo esto, se cometa la causa en Roma, y se
inhiba quibuscunque judicibus, etc.
A mí me puede mandar V. R. como á qualquiera de la Com-
pañía, y á misser Camps mi hermano, y tenga por muy cierto,
que no ay cosa en esta vida que no la hiziéssemos muy de buena
gana por seruicio de la Compañía y suio.
Mi hermano Francisco Camps está ai: deseo infinito comunice
en la Compañía para que se aproueche en spíritu. V, R. me la
aga en tenerle por muy encomendado al P. M.re Bouadilla y á
todos essos otros Padres ; y al señor Pedro de Çárate dará mis
besamanos. Nuestro Señor la muy Rda. persona de V. R. guarde,
y en su seruicio acresciente., En Barçelona á 10 de Maio 1555-
Mui cierto seruidor de V. R.,
Dimas Camps
Inscriptio: f Al muy Rdo. Padre en Jesuchristo de
Polanco, en Roma. Alia manu: R. ta a 2 de Giugno.
' Ignatii responsum ad has litteras habes in Cartas de San Ignacio,
t. V, pag. 3o6.
12 MaJI 1555
665
961
JOANNES XUAREZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
HISPALI 12 MAJI 1555 '.
Sociorum numerus. — Societatis tirones rite exercentur. — Res prospere
fluunt: non desunt tamen, quibus non satis nostra placent. — Libri, saepe
quaesiti, primo tempore mittentur.
t
Jhs.
Muy Rdo. en X.** Padre. Gratia et pax X.i, etc. Estamos al
presente en casa 6 sacerdotes y 6 hermanos, porque este mes se
han recibido dos nuevos. Proçeden bien en los exercitios de hu-
mildad y oración, y specialmente el vno, á quien pareçe que
nuestro Señor ha dado deseos de mortificatión. Las tentationes y
medios que con ellos se vsa son los que suelen: no ay cosa ex-
traordinaria en ello, bendito sea el Señor. Al " otro consuela
nuestro Señor mucho en la oración con particulares sentimientos
y deseos de virtudes, humildad, paçientia, etc. De las cosas de
edificatión ay mucho que escribir, gloria al Señor, sino que se
guardan para la quadrimeste. Es tanta la gente que sigue la doc
trina y sermones de los Padres en todas partes y en todas ygle-
sias, tanta la gente que acude á casa á confesiones, y comrau-
niones, y pláticas spirituales, y otros nego tíos, que por cierto es
mucho para alabar al Señor ver la edificatión y aprovechamiento
que de todo cada día más recibe la mayor parte de la ciudad. Y
lo que mejor es para nosotros, ay algunos, aunque pocos, de los
caballeros y de los clérigos, quibus non satis nostra placent: á
los vnos y á los otros dé nuestro Señor su gracia con acrecenta-
miento de sus dones.
Todos humilmente nos encomendamos en las oraciones y sa-
crificios de V. R.; y de todos nuestros Padres y hermanos charís-
simos en el Señor nuestro pedimos humilmente ser encomenda-
dos en el mesmo Señor.
* Ex originali in voi. F, unico folio, n. lo3, prius 528.
- Ms. al el.
666
Epistolae Mixtae — 962
Los libros del P. Mendoza que V. P. ha imbiado á pedir
muchas veçes, no se han podido embiar por la vía de Cádiz %
aunque se ha procurado: di chonos han que por Barçelona po-
drían ir, y allí pensamos embiarlos luego que aquí se halle cómo
poder enbiarlos. De Sevilla á 12 de Mayo de 1555.
De V. P. indigno hijo en el Señor nuestro,
t
Juan Xuárez
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. Padre en Jesux,° nuestro [se-
ñor], el P. M.° Ignatio, prepósito general de la Compañía de Je-
sús, en Roma. Alia manu: R.ta alli 6 di Nouembre. f.
FRANCISCUS PALMIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BONONIA 17 MAJI I555 *.
Incolarum collegii bononiensis nomina, patriam, mores describit. — Vita
etiam defunctos, quos ibi novit, commemorai.— De semetipso tacet.
t
Jhus.
* Pax Christi. Amen. Molto Rdo. in Christo Padre. Per la mia
infirmità et per molte occupationj per sin' a hora non ho sodis-
fatto a quello che mi ricercò V. R., cioè che jo gli desse ragione
delle persone della Compagnia che al présente si ritrouano in que-
sto collegio, et di quellj anche che per gl'annj passati sono morti
in esso. Hora mi sforzarò (sendo per diuina bontà risanato, et
con manche occupationj) esseguire sua volontà.
Et primo: qui si troua il Padre don Gio. Angustino de Rina,
cittadino et nobile paduano, dottore in leggi et sacri canonj: è di
' Ms. Menza; sed videtur agi de P. Christophoro de Mendoza.
2 Ms. Cáliz.
' Scribitur etiam Juarez et Suarez.
* Ex originali in voi. Informationes antiquae, duplici folio, n. 43, prius
373, 374.
* In superiore charta, ad oram sinistram legitur manu P. Polanci: Non
dice de se .
17 Maji 1555 667
età d'annj 52, homo pio e da bene, et di molta edificatione: eglj
entrò nella Compagnia Tanno del 1552 allj 23 di Luglio.
Doppò luj v'è jl Padre don Gioan. Francesco Brunello, citta-
dino di Parma, d'età di annj 28: luj è versato nelle lettere d'hu-
manità, latine et graecj, delle quale faceua professione inanzi che
entrasse nella Compagnia : et è persona molto costumata et di
buonj desiderij: intrò nella Compagnia in Bologna, del 1551, alli
2 de Ottobre.
Il P. M. Sebastiano Collacho, portughese, che era rettor et
prior della parochiale chiesa de santa Maria di Vargia portuga-
lese. Esso è nato in terra chiamata Dauilla di Santaren, et è d'età
d'annj 31: entrò nella Compagnia, del 1553, a 2 de Settembre, in
Bologna: è homo molto zeloso del honore di Iddio, tal che desi-
dera andare per sino nelle Indie per aiutare alla conuersione de
quelle pouere anime. Questi sono i Padri che si trouano qui.
Li fratellj sono: Primo, M. Francesco Scipione ', spagnolo,
d'vna terra che si chiama Moraleia, vicina alla città de Madrigal.
Luj ha datto opera alla gramática, rethorica et lettere graecj per
cinque annj, et vno anno ha studiato nella dialetica nella vniuer-
sità di Salamanca. Dipoj se ne andò alla vniuersità de Pariggi per
studiar' philosophia et theologia, et intrare dipò nella Compagnia.
Piacque al Signor' che in breue tempo, dipoi fu andato, fosse ad-
messo nella Compagnia, et di Pariggi dalla obedienza, doppo due
annj e mezo, fu chiamato a Roma, et è giouane de 25 annj, di
buono spirito , pieno di buonj desiderij , boníssimo rhetorico e
greco: entrò nella Compagnia neir anno del 1550, il primo de
Nouembre.
L'altro è M. Sebastiano Megense, della prouincia de Franza
che si chiama Bariense , d'vna terra detta Nantomagno. E gio-
uane versato nelle lettere de humanità, latine et grece, et è buono
poeta, et ha introdutione de dialetica, et è di età de 25 annj: en-
trò, del 1552, nella Compagnia, il giorno della circumcisione : è
persona di buona espettatione in vertù et huonj costumj.
Il terzo è Saluatore Lencio, d'vna terra de Bologna, chiamata
' Alibi vocatur Bordon.
668 Epistolae MiXTAE— 962
Cappugnano, giouane de 18 annj, introduto nelle lettere de hu-
manità latina et grecj : intrò nella Compagnia Tanno del 155], in
Bologna, del mense de Settembre.
Il quarto è Gio: Battista Gisberto, modonese, giouane de 18
annj. Luj ha assaj buona introdutione nelle lettere de humanità
latine et grecj: entrò in Modona nel anno del 1554 alli 4 de Marzo.
Rodolpho è de vna villa de Bologna, chiamata Gazo, il quale
entrò nella Compagnia per coadiutore * temporale nelT anno del
155Ì, del mese de Settembre: sa leggere et scriuere, et ha seruito
alla cocina: è di età de 25 annj, pieno de buonj desiderij, e ha
imparato assaj spirito nella cocina , tal che gli altri possono im-
perare da luj: fra le altre sue virtù è obedientíssimo.
Tuttj quanti Padri et fratellj sono nati di legitimo matrimo-
nio: non sono maj stati scandalosi: anzi, stando al secolo, non solo
sono stati di buona fama apresso di tuttj, ma etiam tenuti perpij
et denoti xpianj. Et jo dico et affermo questo in mia consienza
essere vero, per hauere uoluto, come pastore (benché indegno),
cognoscere tutte le mie pecorelle : e son certificato la verità es-
sere cosi; e tanto più ardisco dirlo, quanto che ho prouato et ex-
primentato per alcunj annj la buona volontà de tuttj , e la reue-
rentia et obedienza che portano al signor' Dio et suoj superiorj.
Quanto a quellj che sono morti , non so de tuttj mi raccor-
darò, et anche non puotrò dar a V. R. quella piena informatione
de loro, come ho fatto de viuj, perchè quellj, che qui sono morti,
non erano sotto di me, per non esser' allora superiore , et anche
perchè non habitauano in questo colleggio, ma sì accidentalmente
si trouorono et morirno in esso. Il primo de qualj fu jl Padre don
Jacomo, Phiamengho (si ben mi ricordo dottore in theologia), il
quale cognobbi in Roma, homo si come dotto, cosi santto, et di
grandi desiderij : et jo so certo che dette grande edificatione di
se nel tempo che uiuete a quellj della Compagnia; ma nel ultimo
suo ci lassò tanto edificatj tuttj che si trouassimo in questo col-
legio, et jo in particolar' che gli administraj la santtissima eu-
charistia et oleo santo , che più non si puotria dire , et per me
* Ms. coadiotore.
17 Maji 1555 669
tengo che subito andasse in gloria. Era homo deditissimo alla
sancta oratione , patientissimo et di puoche parole , et , come ho
intesso dire, vergine. Et perchè luj haueua scritto molte cose di
mouimenti interni che nostro signor Dio H donò in tutta sua vita,
mi comandò che subito dipoi sua morte gli abbrasiassi.
Il secondo fu M. Stephano Capo in Saco da Reggio de To-
scana, citadino di quella città, il quale fu già camerero de mon-
signor Rmo. et Illmo. cardinale de Carpi. Questo era giouene
di 25 annj, dotto, singularmente - in lettere latine, et grecj , et
poesia: era anche buono philosopho, et per alcuno tempo haueua
datto opera alla theologia. Tanto era il desiderio che haueua di
seruir al signor' Dio, che, stando egli nella vniuersità di Padoa,
nel collegio nostro studiaua dihgentissimamente : e perciò non
lasciaua di darsi tanto air oratione mentale, astinenze e peni-
tenze, chel soggetto suo si corrope, e caschò in infirmità, e morì
in questo collegio con grande edificatione di tuttj. Jo fuj quello
che lo confessai, comunicaj e vnsi.
Il terzo fu vno giouane francese, nomato M. Giouannj, d' età
de 20 annj: era nouicio admesso in Ferrara, e per obedienza ve-
nendo a Roma, caschò infermo in questo collegio, e mori con
molta edificatione. Era buono greco e latino: era fatto maestro
nelle arti in Pariggi.
Il quarto fu Gio. Battista, bolognese, nouicio d'annj 18 o 20.
Era cittadino di questa città , e fratello del Padre maestro don
Andrea Bonoinsegna, che hora è rettor' del collegio d' Argenta.
Il quinto fu vno giouenetto della città de Bellion, del stato di
venetianj, figliolo d'vno de primj di quella città. Venendo per
obedienza a Roma, mori in questo collegio: era d'età de annj 18.
Il sesto fu il Padre don Cesare della Auersana , napolitano,
maestro neir arti e theologia: era persona virtuosa, e mori con
grand' edificatione. L' età sua era d' 35 annj o circa.
Questo è quanto posso e so dire a V. R. circa la sua dimanda,
' Capumsacchum vocant saepe Polanco et Litt. Quadr. Ulius litte-
ras edidimus supra, Epist. Mixtae, t. il, pag. 359, 362, ubi Stephanus Ca-
ponsacchi appellatur.
- Ms. singualarmente.
óyo Epistolae Mixtae— 963
alla quale se cosi non [ho] sodisfatto come lej voleua e io doueua,
la prego mi perdonj: e nostro Signor sia quello che mi perdonj, et
mi faccj sempre cognoscere tuttj gh mej diffettj, acciochè lo possi
seruir' meglo ; la uolontà del quale desidero che in me e in tutti
quellj di nostra Compagnia con tutto il resto del mondo sia sem-
pre compita. Amen.
Di Bologna il xvij di Maggio 1555. Di V. R. seruo in Christo.
Francesco Palmio.
Inscriptio: Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio,
proposito generale della Compagnia de Jesù, a santa Maria della
Strada, a Roma. Di porto due baiochj. Alia marni: R.ta alli 22
del medesimo.
963
JOANNES GUTTANUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EX INSULA LOTOPHAGITIDE (GERBIS) 23 MAJI 1555
Aerumnas, quibus ipse conficitur, quasque patienter tolerat, describit. — E
vinculis solvi vehementer cupit.
Jhs. t M.*
Muy Rdo. y charísimo en X.° Padre: La pax y gracia de X.°
nuestro señor sea siempre en nuestras almas. Amén. Padre myo
en X.° charíssimo: En este día sanctíssimo de la assencione me
puse á scriuer á V. P., ansí por no star occupado en cosas exte-
riores, como suelo star, y por hauerme uenido en lánimo hazer
esto este día sanctíssimo, non obstante, Padre myo, que no ha
sido la primera uez que en esto e pensado; mas por la poca oppor-
tunidad que en esto e tuuido, hasta agora no lo hize. Y pues de-
xando aparte muchas cosas, que, si fuere seruido el Señor, comu-
nicaré con V. P., auiso á V. P. cómo me compró vn turco que
se dize Aqyréis por cient scudos, el qual andò en viage con vn
cossario, que se dize Chacolí Rays, que a sido sclauo en Messina
no haze dos años, y staua en el castillo. Stando pues en viajo
• Ex autographo in voi. F, unico folio, n. 52, prius 251.
23 Maji 1555 671
uogando sobre esta fusta , pigliaron vn nauío cargo de grano,
sobre el qual fué el myo patrón, y lo portó en Turquya, y con la
fusta vine yo á le Gerbe, y antes de arriuar á esta isola, tuue al-
gunos días callenturas, y después en tierra me tornaron á tomar.
Fué dito á este Rays que tenía cognoscimiento con el visorey de
Çiçilia y su secretario, por lo qual, dexando aparte las amenazas
que me hizo de cortarme la caueça, me dió electión de darle tre-
ziento scudos, ó sacar un turco que es sclauo del señor don Ozo-
rio *, secretario de Joán de Vega. Parescióme melilo scriuer sobre
el turco, lo qual hize, scriuiendo á su Ex.cia y * á su secretario,
diziendo que con lajuda del Señor credía sacarle. Me mouió á esto
también, porque tengo para my que V. P, tanto desea que ande
en libertad como yo, y apenas me podrían aliar, andando en viajo
con los cossarios, porque ahora stán en una parte, agora en lo-
tra, y este Rays me dixo que me dexaría ca en le Gerbe estos tres
mezes que ua en viajo, para que supiessen doue staua, para man-
darme este turco, y pocos días antes que me dexasse en tierra, un
día me ne donó tantas de le bastonade (anchora que hauía be-
uido) sobre las piernas y caueça, que por uentura todos los días
de my uida me hará daño; y bastoneándome, me dezía si sacaría
el turco que pedía, por lo qual me dió las bastonadas, pidiendo
cuchillo para cortarme las orejas; empero el Señor no permitió
que se lo dieçen, y ansí ma dexado ca en le Gerbe en casa de
Mostaço Rosso, dexando vnas trauiessas de yerro para star el
jorno, diziendo (como me dize aquel á quien me recomandó) que
me hiziessen ir por agoa con vn barril en el cuello (y es lexos tre
millia de via y de noche me hagan dormir en vna fossa, echa
como vn pozo. Y quando me dió las bastonadas, dicho que, ve-
niendo de viajo, si no trouasse el turco, que me haría dos peda-
ços, y me gittaría en el mar. Yo pues stoy en le Gerbe, que es
isola quatro ó tre días de Çiçilia, esperando la misericordia del
Señor y ajuda dessos mys Padres y hermanos, y stoy en casa de
Mostaço Roço.
' Joannes Osorio.
- Ms. a a.
^ Ms. uya.
672 Epistolar Mixtae— 964
No más, sino no me oluiden en estos trabajos myos, por cha-
ridad. Me recomandando tanto quanto hazerse puede á su P.dad^
y á todos los Padres y hermanos de la Compagnia de Jesú no me
oluiden delante el Señor. Me dexaron, gracia al Señor, las cal-
lenturas del cuerpo: del ánima stoy pejor. No ueo disposiçión en
los sclauos hazer prouecho, anchora que stuuiesse libre para po-
derlos exortar, sino con dineros ó ropa rescatarlos, porque es tan
grande la miseria destas sclauitudes , que beato es [el] que en
ellas tiene paçientia: e prometido á algunos de ajudarles, si tu-
uiere la posibilidad para rescatarse. El que nos rescató de la
subiectión del dimonio nos libre de la seruidumbre de sus minis-
tros Amén. De Mayo á los 23 de 1555. De V. P. sieruo y hijo
en X.° nuestro señor,
JoÁN GuTTANO sclauo de turco f .
Manu P. Domenech: El turco que demanda se llama Veli: fué
tomado en Áffrica, y tuuo vna arcabuzada en el pecho. Dize que
es del señor Joan Ossorio, ynoay tal. Informarnos hemos mejor.
Inscriptio: f Al muy Rdo. y charíssimo en X.° Padre maes-
tro, Ignacio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesú,
en sancta María de Strada, çercano de sant Marco, en Roma, ó
adonde stuuiere su paternidad. Alia manu: Delli Cerbi.
961
ADRIANUS ADRIAENSSENS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
LOVANIO 3l MAJl 1555 -.
Transumptum schedulae cujusdam Ignatio mittit. — Sanctimoniales alicujus
coenobii lovaniensis inhibentur a suo commissario, necum quoquam So-
cietatis Jesu coUoquantur.
Venerabilis in X.** Pater. Transmitto P. V. copiam quarum-
dam literarum, quas, nomine monasterii, quedam, quam noui
Vide epist. 914, pag. 482-483, et quae ibi annotavimus.
Ex autographo in voi. F, unico folio, n, 62, prius 343.
3i Maji 1555
673
fide dignam, persona religiosa ad me 26huìusmisit '. Prohibitio
igitur illa non offendit me, religiosis enim satis prouisum videtur:
nec est instituti [nostri] illis nos multum occupare, nec vacat,
sed ratio illa adiecta aliquos turbare videtur, infamiam enim non
minimam totius Societatis sonare videtur, videlicet propter que-
dam, que domi contigerunt, ipso ibidem presente. Sane ingens et
generale quoddam malum videtur domi in Societate vidisse,
propter quod subditos suos penitus fugere velit omnem familia-
ritatem et colloquium cum aliquo seu aliquibus de Societate,
quod quidem nullo modo credimus; attamen ita intelligentur et
intelligi videntur dieta verba confessarii. Et sane non parui vi-
detur faciendum, maxime apud infirmiores, ne dicam prouectio-
res, quod tantus vir, tam grauis, maturus, plus et doctus, vt
audio, quemque supremus generalis ordinis minorum non dubi-
tat suo loco ad omnes has partes cum plena potestate mittere,
huiusmodi inquam virorum verba non parum estimantur. Sed
condoleo et illi et toti ordini, non semel enim expertus sum plu-
res pios et insignes viros fuisse offensos, videntes huiusmodi no-
tabiles defectus, ne dicam inuidiam (ita enim ipsi judicant), in
* Transumptum Ignatio missum, quod ibid. in eodem folio continetur,
est hujusmodi:
((Rde. domine. Pridie illius diei^ quo ad nos postremo veneras, triste
audieramus nuntium: nimirum quod Rdus. Pater noster commissarius inhi-
buisset nobis, ne cum quoquam Societatis Jesu colloqueremur, propter que-
dam que Rome contigerunt, ipsomet ibidem presente. Puto illa R. V. satis
esse cognita.
Rda. mater nostra abbatissa ex animo se commendai T. R., ac máximas
agit gratias de omnibus bonis exhortationibus et instructionibus, quas nobis
crebro fecisti, et licet hoc ita contigerit, precor R. V., ne pium animum, quo
conuentum nostrum persequi solet, immutet, nam charitas amicitiaque ex
parte nostra nequáquam imminuetur, imo augebitur potius. Saluta nobis
dilectos nobis in Domino confratres tuos, et suis precibus nos commenda:
nos quoque eorum non desinemus esse memores. Hactenus illa». — Cui
subjungit Adriaenssens:
«Personam, que hoc scripsit, et locum vbi hec contigerunt non exprimo,
ne forte secrete hec mihi significauerint nollentque incurrere indignationera
suorum superiorum: nec puto esse necesse talia exprimere; sufficit ras ipsa;
et si opus sit, omnia et pi ura exprimere paratus sum. Iste Rdus. Pater com-
missarius (vt audio) est hispanus natione, et vocatur Franciscus: diligentius
inquirerem nomen et cognomen, sed satis puto omnibus notus est.»
EpISTOLAE MIXTAE, TOM. IV. 43
674 Epistolae Mixtae— 965
super ioribus ordinis minorum: hec indicasse sat est. V. R. faciet
quod sibi in Domino expediré videbitur, an videlicet expediat
hec indicare generali fratrum minorum, idque forte quo citius, eo
melius, antequam ista per omnes spargantur, huiusmodi enim
non possunt non venire in publicum, His valeat in Domino
Jesu Rda. P. V., et nos suis orationibus commendatos habere
dignetur. Raptim. Louanii vitima Maii anno 1555. Rde. P. V.
seruus in Domino,
Adrianos Adriani ab Antuerpia.
Inscriptio: f Venerabili in X.° Patri magistro, Ignatio de La-
yóla, generali praeposito Societatis Jesu. Romae.
ALPHONSUS LOPEZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CONCHA 3l MAJI 1555 ».
Sodi solitis exercitationibus et legurn custodia rite instituuntur. — Concio-
nibus aliisque piis operibus proximi juvantur.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. La gracia y amor eter-
no de Jesu Christo nuestro señor sea en nuestro continuo fauor.
Amén, Después que á V. P. escreuí el mes passado % no se
ofresçe cosa particular que anisar. Los hermanos en casa se ocu-
pan en sus sólitos exercitios: el P. Pertusa ' y yo confesamos
algunas personas, y en los días de fiesta siempre ay algunos que
tienen costumbre de comulgar á menudo. Yo he predicado la
doctrina Christiana y algunos otros sermones: en vna de las pro-
cesiones de las letanías prediqué por orden del doctor Vergara *
delante de los canónigos y toda la clerezia, y el domingo siguien-
te en otra processión que se hizo. Quedaron edificados y satisfe-
* Ex autographo in voi. F, unico folio, n. 71, prius 388.
' Litt. Quadr., t. iii, pag. 394-396.
' P. Gundisalvus Pertusa.
*■ Alphonsus Ramirez de Vergara.
3i Maji 1555 ET 7 Martii 1556 675
-chos, y confío en el Señor que aprouechaclos, porque no parece,
según algunas personas sienten de la Compañía, vbiera de otra
manera tanta aceptación. A sido vna cosa en que el Señor con-
funde mis miedos ; pues la obediencia pudo tanto, que con fal-
tarme todas las partes que para predicar se requieren, les pare-
cía ser yo muy antiguo en ello; plegué al Señor lo guíe todo
como más se sirua * . En estos días los hermanos han hecho sus
exámenes, como V. P. ordena se hagan de seis en seis meses, y
en las demás reglas y constitutiones se tiene la obseruancia po-
sible -. Dénos el Señor gracia para que enteramente le obedez-
camos y siruamos en todo. De Cuenca vitimo de Mayo 1555. De
V. P. indigníssimo hijo y sieruo en Christo,
Alonso López.
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo, Padre nuestro en Christo, el
P. M. Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía
de Jhs., en Roma. Alia manti: R.ta alli 6 di Nou.e -j- Q, S.
966
GASPAR DE MEDRANO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CAÑAVERAS 3l MAJI I555 NEAPOLI 7 MARTII I556.
Frater Medrano, ex insigni coenobio Montis Serrad, O. S. Ben. , in animum
induxit Societati Jesu nomen dare. — Notatur quid responderit Ignatius.
Jhs. t
Muy Rdo. Padre nuestro. La paz de Xpo., que excede todo
entendimiento, sea sienpre en su bendita ánima. Amén. Es tan
grande la deuda que me tiene obligado al seruicio de nuestro
redemptor, que, buscando en mi entendimiento, porque, según el
* PoLANCO, t. V, pag. 445, n. 1197.
* ((Conchae P. Alphonsus Lopez Collegio praeerat. Socium habebat et
sacerdotem Patrem Pertusam et quinqué fratres, ex quibus duo philoso-
phiae studebant, tertius litteris humanioribus». Polanco, c, pag. 444,
n. 1 195. —De examinibus autem, quorum heic mentio fit, vide Primuni ac
generale examen iis omnibus, qui in Societatem Jesu admitti petent, pro-
ponenduin , caip 1, litt, H.
^ Ex autographo in voi, F, duplici folio, n. 124, prius 592.
676 EPISTOLAK MlXTAE— 966
philósopho, vexatio dat intellectum, no hallé ni supe con qué en
parte pudiese satisfazer á la sobredicha deuda, sino con llegarme
á la fuente de charidad y mansedumbre, que es su santa religión.
Porque e uisto y por experientia, que en esta fuente se halla la
vida eterna, buscada con lectión, y oratión, y mortifì catión, de
que tanto abunda y está dotada, y auernos visto yo y otros, por-
que de mi juizio sólo no me e querido fiar, que es esto el meollo
y la fuerça del seruiçio de Dios, y con que se arrebata el cielo.
Y como quien sabe algo de la religión, digo cum omni debita
reuerentia, que esta santa religión de la Conpañía de Jhs. a
desnatado y quitado la flor á todas las religiones, porque an
aprendido de nuestro buen maestro lo que él por su bendita boca
dice: Discite a me, quia mitis sum et humilis corde Y çierto que
esta merced y gracia que pido, prouolutus ad pedes de vuestra
muy Rda. P.dad^ que en parte la tengo seruida á esta santa re-
ligión en ser su procurador y defensor, secundum hominem dico,
y auer auido algunas victorias después de cruelíssimas batallas;
sed gratia Dei mecum Pero no hago caso de todo esto, ni
tengo ni quiero otra esperança, que sola la misericordia de V. P.,
porque bien me consta quod non sunt condigne passiones % etc.
Y para alcançar este tan santo y tan deseado fin, no pude hallar
mejor medio para con nuestro Señor y con V. P., que el del se-
ñor Pedro de Marquina, del qual el mundo y V. P. tienen harta
noticia de su bondad, que no pedirá cosa que en mí no quepa,
y sólo en pedillo él; me pareçe tenerlo ya, pero confiado sólo en
la misericordia de V. P. Y ha obligado al señor Marquina para
hazerme esta merced la amistad antigua, casi desde mi niñez, y
que en el mundo por su respeto el rey y sus visoreyes me an
puesto en muy honrrados cargos, y esto por el mundo: y hasta
agora me he detenido de pedille según Dios alguna merced,
hasta que yo probase mi spíritu y el señor Marq jina lo cono-
çiese, para que juntamente suplicásemos á V. P.; pero, vt supra,
confiado de sola la misericordia de V. P.
' Matth. XI, 29.
- I Ad Cor. xv, 10.
^ Ad Rom. viii, 18.
3i Maji 1555 ET 7 Martii 1556
677
Por no ser pesado, acauaré, suplicando humildemente in vi-
sceribus Xpi. á V. P. me recoja, pues tengo fe, y no fingida, de
saluarme en su santa Conpañía: y no de vn año es este propó-
sito, mas de quatro y más. Y digo que pongo mi ánima en sus
manos, y que me resigno sinplemente en V. P. para que res-
ponda por mí á Dios, y con san Gregorio diré, quod nullum
Deo sacrificium est tale, vt zelus animarum \ De Cañaueras *
á XXXI de Mayo 1555. De vuestra muy Rda. P.dad humilis filius
et seruus,
Fr. Gaspar de Medrano. '
Inscriptio: f Al muy Rdo. señor, el señor Ignatio de Loyola,
general de los de la Conpañía de Jesús, etc., mi señor. Roma.
Postscriptum *; Después desta escrita, pareció á mí y á los que
tratan este negoçio, que personalmente yo me conduziese en
Roma: y fuera luego, si no tuuiera vn negoçio con el señor du-
que de Alua ^ de qualidad y charidad. Y por eso enbío este gen-
tilhonbre, el qual supliço reçiba V. P.t y crea como á otro yo.
Creo escriue el señor rector Xpoual. de Mendoça, con el qual me
[he] consolado en Jesuxpo. ^ , y con el hermano don Juan de
» S. Greg., Moral, lib. xix, cap. 12.
- ((Cañaveras, v. en la prov. y dioc. de Cuenca (7 leg.), part. jud. de
Priego (2), aud. terr. de Albacete (3o), c. g. de Castilla la Nueva (Madrid
52)». Madoz, Diccionario geog. hist., t. v, pag. 488. Ex loco autem, ubi
epistola data est, conjicimus Petrum Marquina, de quo in eadem fit sermo,
illum esse canonicum conchensem, cujus alibi meminimus, Polanco, t. v,
pag. 445, n. 1198. Qui vir, amicitia Ignatio devinctus, fundator postea exti-
tit collegii conchensis . Ibid.
» Audiatur de hac re Polanco ad annum 1556, t. vi, pag. 246, n. 943.
((Monachus quidam ordinis Sti. Benedicti, ex monasterio insigni Montis
Serrati, ex Hispânia ad hoc tantum venerat, ut in Societatem ingrederetur,
et a suo Superiore generali facultatem ad id acceperat, et litteras Domini
Marchinae commendatitias ad hoc ipsum ferebat. Vir alioqui judicio valens
et litteris excultus; sed facile erat, opponendo ipsi Constitutiones [Exa-
men., cap. II, § 3], a Societate arcere, ut factum est».
* Ex autographo in voi. F, folio, n. 125, prius 593. —Postscriptum hoc
exaratum est in 3." pag. superioris epistolae.
^ Ferdinandus Alvarez de Toledo, dux III de Alba. Polanco, t. v,
pag. 115, n. 3X5, annot. I, et pag. 180, n. 519, annot. 3.
6 Attamen reprehensus fuit Christophorus de Mendoza, propterea quod
a proposito suo Gasparem de Medrano non revocaverit: ((Quel Frate di
678
Epistolae Mixtae — 966
Mendoça, el qual se consolo y se marauilló de verme, por ser la
amistad de muchos años, y yo en estremo holgué. Y torno vna y
mil vezes á suplicar á V. P. por amor de nuestro Señor haga co-
migo merced, y qae tenga respecto á mi santo deseo, y trabajo y
peligro en que me [he] puesto: y vltimamente aquí en Nápoles,
y maxime en el castillo, auer defendido este caso de don Juan *
y la honrra de V. P.t y de su santa religión, y auer satisfecho á
la principal parte, y más después que el Padre rector me a dado
tres cartas de V. P., las quales e llenado á la señora doña Leo-
nor - con toda la casa: çeso. Da Nápoles á xxviii de Hebrero
1556, digo á VII de Março,
Fr. Gaspar de Medrano.
Bien pudiera enbiar, como quien lo tenía, otros fauores, si no
pensara hazer injuria á my santo deseo y á su tan gran sieruo y
amigo el señor Pedro Marquina, y á su muy buen hijo y sieruo
de Mendoça.
Monserrato doueria haver inteso da V. R. che la Compagnia nostra non ac-
cetta Frate nissuno; e come è venuto a posta, cosi se ne potrà tornare per
il suo monasterio o altro di sua religione, reputando grave tentazione la tal
uscita sua». Polanco ex. com., Patri Christophoro de Mendoza, 8 Martii. —
Et rursus 19 Aprilis eidem scribebat: «Circa Fra Gaspare di Medrano, credo
non aspettarà V. R. risposta nuova, poiché cognoscerà tanto più chiara-
mente esser tentazione grave quella che mosse a detto Padre a lasciare
r ordine suo, quanto sia impossibile si accetti nel nostro; et lui faria bene
di tornarsene a Monserrate a gli piedi del suo superiore, o almeno in altro
monasterio dell' ordine suo degli più riformati».
' De his infra, suo tempore, agetur.
- Eleonora de Sto. Severino (Sanseverino), uxor Ferdinandi Hurtado-
de Mendoza et Alarcon, fratris nostri Joannis de Mendoza. MORERl-MiRA .
VEL, Gran Diccionario, t. Vi, pag. 362, n. l3.
4 JUNii 1555
679
967
GASPAR CERVANTES DE SALAZAR
SUMMO PONTIFICI PAULO IV
HISPALI 4 JUNH 1555 ».
Testimonium pro Societate Jesu, Hispali versante,
t
Santísimo Padre. A esta ciudad de Seuilla, que es la más in-
signe de España, an venido abrá siete ó ocho meses çiertos clé-
rigos de la Compañía de Jesús, los quales con su buena vida y
exemplo, predicaçión y confissiones an hecho y hazen gran pro-
uecho en las ánimas que Jessu Christo redimió con su preciosís-
sima sangre; y tengo por çierto que, si como vinieron pocos obre-
ros á esta gran miesse, vinieran hasta quince ó veinte, fuera
grande la vtilidad que esta insigne çiudad y prouinçia resçiuie-
ra. Y yo, sieruo humilde de V. S.dad, que tengo las vezes del
ordinario ", testifico y afirmo, que son grandes ayudadores: con
gran herbor lleban parte de la carga de los pastores ordinarios,
sin pretender otro interesse más que la saluación de las ánimas.
Y si vuestro sieruo Ignatio, general dellos, imbiase á mandar vi-
niesen más cantidad aquí, el fructo sería mayor.
El summo y verdadero pastor Jessu Xpo. lo encamine, y
guarde, conserue á V. S.dad, para que á todos estos sus sieruos
siempre nos riga y gouierne en su seruiçio. Desta çiudad de Se-
uilla 4 de Junio 1555. Besa los pies de V. S.t su sieruo humilde,
El licenciado Cervantes de Gaeta.
Inscriptio: f Al sanctíssimo y señor nuestro vniuersal, el
papa, Paulo quarto.
' Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 105, prius 525.— De argu-
mento hujus epistolae, et de causa cur plures similiter Romam ex diversis
orbis regionibus mitterentur, aperuimus supra, epist. 954 et 955, quas vide.
De insigni vero harum litterarum auctore non est cur plura, dictis jam a
nobis suo loco, addantur. Cf. epist. 938, 951.
- Erat hispalensis archiepiscopus, idemque generalis fidei inquisitor in
Hispânia, ut saepe monuimus, Ferdinandus de Valdes.
68o
Epistolae Mixtae— 968
9HH
MICHAEL DELLA TORRE
episcopus cenetensis, vicelegatus
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PERUSIA 6 JUNII 1555
De vita et moribus sociorum, deque fructu amplissimo, ex eorum laboribus
parto, luculeijtum testimonium scribit.— Ignatio ea de causa gratulatur.
t
Saepe hic cum tuis familiarissime conuersati, dici non potest
quantas animo ex eorum honesta consuetudine consolationes
percepimus, quorum sanctimonia doctrinaque non uulgaris nobis
perspecta est. Vnde nunc mihi uisum est consentaneum esse, tibi
literis hac de re gratulan, quod in hanc Societatem, cuius te
authorem intelleximus, plerosque sanctissimos pariter ac doctis-
simos uiros Deus immortalis congregarit. Quam ob rem sic existi-
mo primum Deo máximo, deinde tibi tuisque omnibus hos ciues
admodum deuinctos esse, tum propter uirtutum exempla, quae
dant, tum propter sanctas ipsorum actiones, siue dum ecclesia-
sticis praepositis et secularibus prompte morem gerunt, siue dum
publicae utilitati diuersis officiis inseruiunt, cum cárceres et ae-
grotantes uisitant, lites et discordias componunt, confessionis et
eucharistiae sacramenta non sine magnis totius ciuitatis commo-
dis ministrant, scripturas sacras interpretantur, et modo in aede
maiori, modo in proprio templo, modo etiam in aliis conciones
habent, nec non familiaribus coUoquiis auxilio saiu tique aliis esse
student, Atque his in rebus integerrimam uitam eruditionemque
declarant. Ex quo manifestum est eos id unum animo sibi pro-
posuisse, quosuis labores subire uelle, dum satis honori diuino a
se fieri cognoscant. Praeterea (quod maximum est) iuuentutem
bonis artibus erudiendi prouinciam susceperunt, informantque
hos adolescentes et ad uitae integri tatem et doctrinam. Quan-
tumque hac ex re ciuitati emolumentum eueniat, argumento sunt
' Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. lol, priusóy.
7 JUNii 1555
6Si
ipsi iuuenes, quorum plurimi, praeter probitatem, qua imbuti
sunt, in latinis et graecis non parum profecerunt. His tot tantis-
que beneficiis tibi tuisque uniuersa ciuitas astricta est, atque ego
polliceor nullo tempore operam, studium, officium, diligentiam
meam commodis uestris defuturam, quorum precibus sanctisque
sacrificiis summopere nos commendamus. Perusiae octauo idus
Junii M. D. L. V. Uti frater,
M.* Episcopus cenetensis, vicelegatus.
Inscriptio: Rdo. Patri D. Ignatio a Loyola, praeposito gene-
rali Societatis Jesu, uti fratri. Romae.
069
JOANNES BAPTISTA DE BARMA
PATRI FRANCISCO BORGIAE
MURCIA 7 JUNIl 1555 2.
Itinera a se confecta memorat.— Murciam cum sociis venit, et humanissime
ab episcopo excipitur,— Hujus studium in Societatem, pia docilitas et
animi celsitude. — Collegium molitur, magnifice exstruendum. — De
sociis.
t
Ihs.
Muy Rdo. en Christo Padre. Pax X.i Estando en Valencia
scriui á V. R. largo por dos pliegos, y el vno duplicado, y entre
otras cosas dezía lo que se hauía hecho en el recaudo que se pe-
1 Hic vir, de quo sermo haud semel est in Polanco, t. v, pag. 43,
n. 82, annot. 3; pag. 61, n. l3o, annot. 3; pag. 67 et seqq., a n. 151, bisce
verbis laudatur a ClACONiO, Vitae et gesta Summorum Pontificum, lib. il,
pag. l23o, n. xx: «Michael a Turre Vtinensis, Comitis Aloysii et Thadaeae
Strasoldae filius, vtriusque Sign. Refer: perpetuus Episcopatus Cenetensis
administrator, Sedis Apost. a Paulo 3 in Galliam Nuncius ad Henricum 2
Regem missus, indeq. in Vrbem reuersus, Vmbriae praefectus, atque ite-
rum a Pio V. ad Carolum 9. pro extirpandis haeresibus Legatus, quum
integerrimis moribus, ciuilium rerum vsu, et doctrina praecelleret, sacram
purpuram absens inter Presb. Card, consequutus est [i583]. Qui obijt anno
1586. et in Eccl. Cenetensi sepultus iacet».
^ Ex apographo in voi. F, unico folio, n. 75, prius 4o3.
682
Epistolar Mixtae— 969
día de Roma y pedía consejo y pareçer de V. R. para la pro-
sequtión. Tengo por muy cierto haurán llegado á manos de
V. R., porque fueron guiadas por vía del hoste de correos, y
también que V. R. me haurá respondido, aunque no tengo reci-
bidas las cartas.
En Gandía dexé orden al P. Antonio - para scriuir á V. R. de
lo que yo allí dexé; y como mis occupationes en X días que allí
estuue fueron muchas, haziendo 607 sermones vi tra de lo de
casa y de fuera, no pude yo hazerlo. Allí yuan muchas materias
que tienen necessidad de respuesta: V. R. mande á todos cabos
satisfazerme.
Luego después de pascua de Spíritu santo partí de Gandía
para Murcia con dos Padres y vn hermano lego: passamos gran-
des calores por el camino, y aun en él no me pude euadir de pre-
dicar. Fuimos muy regalados en los lugares donde paramos , y
muy importunados para nos detener: el offrecerles que á la buelta
se respondería á sus santos deseos con más espacio, era el reme-
dio para nos euadir. Véese grande disposi tión en toda esta tierra
para mucho seruirse nuestro Señor de los nuestros, siendo tan
grande la satisfactión que se tiene de ellos. Dominus prouideat
vineae suae.
Llegamos bíspera del corpus y por no offender al señor
obispo *, y por contentar á vn criado suyo que venía con nosotros,
nos fuimos derecho á sus casas. Del gran deseo que tenía de nues-
tra venida, se podrá sacar el contento que ha tenido de ella. Ha-
nos regalado mucho en su mesa, y mandádonos aposentar en
vno de los mejores quartos de su casa, donde cae su capilla, para
que allí podamos dezir missa y tener nuestro recogimiento, sin ser
impedidos de sus criados. Luego otro día empeçamos á tratar de
sus intentos; y cierto son tales, que speramos en el Señor ha de
* Testimonia scilicet pro Societate Jesu, ut decreto parisiensis acade-
miae adversas Societatem opponi possint.
- Antonias Cordeses, cujus mentio facta est supra, epist. g2i, pag. 538.
^ Die 12 Junii. Inciderat enim pascha in 14 Aprilis, Ascensio in 23
Maji; Pentecostes in 2 Junii. Escoffier, S. J., Calendrier perpetuei^
pag. 26 et 245.
* Stephanus de Almeida. Vide epist. 931, pag. 539, annot. l.
7 JUNii 1555 ' 683
ser este perlado un instrumento para ayudar mucho al seruicio
diuino y augmento de la Compañía. Estaua en hazer aquí vna
fundatión para la Compañía desta manera: dexar mil ducados de
renta y más para XX, con que los doze fuessen sacerdotes que
huuiesen acabado sus estudios, y fuesen aprouechados en virtudes
y ya prouectos en la Compañía, los quales, peregrinando por su
obispado á temporadas, y exercitando los ministerios que vsa la
Compañía, satisfiziesen en parte á la obligación del perlado y le
ayudasen, no queriendo en ninguna manera admittir que este
fuese collegio donde se leyese, ni que aquí residiesen mancebos,
y en todo, cierto, mouido por apparentes respectos. Mas plati-
cando vn día y otro con S. S., se le ha dado á entender cómo el
mayor beneficio que á su obispado podrá hazer y á esta ciudad
será fundarles vn collegio, donde se lea á lo menos grammàtica,
y un curso de artes, y una lición de theología, y otra de casos de
consciência: porque, á causa de estar las vniuersidades lexos
deste obispado, ay muy grande ignorancia en el clero, la cual es
muy dañosa á las almas; y con tener los nuestros el estudio de la
grammàtica, [de] la cura del instruir los niños, no sólo en letras
mas en virtudes, se seguiría grandíssimo beneficio, que, siendo
buenos niños, serían buenos mancebos y viejos, saldrían buenos
clérigos, buenos regidores, buenos casados, etc. Y más, que para
perfectionar los nuestros, y hazerlos quales S. S. desea para el
ministerio de confessar, y predicar, etc., importa mucho el exer-
cício de letras. Como el señor obispo es tan bien intencionado y
tan capaz de toda cosa buena, ha mudado el pareçer, y admittido
este otro con mucha suauidad; y así está resoluto que este sea
collegio, que se lea lo que á nosotros pareciere con benditión del
Señor, y dexar la renta que tengo dicho. Tiene más de 300 du-
cados hechos ya de renta, y de cada día va haziendo: tiene vn si-
tio, que es muy grande, no dentro de la ciudad, mas conjunto
con ella, y en él tiene edificado obra que le ha costado cinco mil
ducados, con vn jardín excellentíssimo. Y porque S. S. quiere á
temporadas ser nuestro vezino , así para estar con los Padres,
como por ser el lugar muy deleytoso, quiere reseruarse el vso dél
por su vida, dándonos luego el dominio. Más: quiere edificar
684 ' Epistolar Mixtae— 969
junto con esta obra vna claustra * con sus quatro partes, donde
estará nuestra habitación. Está esto tan adelante, que tenemos
hecho la traça, ayudándome de vn maestro muy señalado que ay
en esta tierra: será vn edificio muy á nuestro propósito. Dende
mañana se empieçan á traer materiales , según es el obispo de
dihgente en obrar, y poderoso; y tomándolo con tan gran volun-
tad, creemos se acabará este verano vn quarto. Oídole he dezir,
dando calor á sus criados, que si es menester su plata y quanto
tiene, que se venda todo para que se haga con presteza. Ultra
de todo esto, se ha de hazer la iglesia; y teniendo S. S. intento de
se enterrar en ella, para que con esto tengan más memoria de su
ánima, bien se creerá la hará muy cómoda. Finalmente, sepa
V. R. que está con tanto calor y contentamiento, que yo no lo
sabré encarecer.
Oluidáuame de dezir que nos haze también, vna legua de aquí
al pie de vna montaña en vn lugar muy fresco, vna hermita con
habitación para 3 ó 4 con su huerto y viña, donde los indispues-
tos se puedan ir á recrear. Yo digo á S. S. que no deue de ser
para eso, sino ardit para traer acá á V. R., como sabe que es tan
amigo de hermitas: deséalo tanto, que conuiene le dé V. R. al-
guna sperança en la carta que V. R. le scriuirá, regraciando lo
que haze por la Compañía.
Por hauer entendido en estas occupaciones, no he empeçado
á predicar: empeçaré con el diuino fauor el domingo que viene,
que no poco lo desean en esta ciudad. Vltra de los dos Padres
que acá tengo, que son el P. Hierónimo de Calatayud y el P. Phi-
lippe de Gandía, embío por otros dos á Valencia, por el P. Bal-
thasar * que me ayude á confessiones, y el P. Alonso López para
la doctrina xpiana. Bien veo que queda aquel collegio muy po-
bre; más déuese esto á la voluntad y obras del señor obispo.
* «Claustra, s. f. La cerca ó cercado, que contiene en sí alguna Iglesia,
Convento, Monasterio y Casa de Religión. Es voz poco usada, porque ya se
dice más comunmente Claustro. Es del latino Claustrum..., patio cercado
por quatro partes, y por lo general en forma quadrada. Compluviiim coeno-
biticum, porticibus circum septum)) . Real Academia Española, Diccio-
nario, editio I.*, t. II, pag. 372.
- P. Balthasar Diaz.
II JUNII 1555 685
El lugar de la hermita he oy y do á ver: es vn lugar muy de-
uoto: olirti hauia en él 7 hermitas, donde estauan sieruos de
Dios, que aún quedan oy día, aunque destruidas. Es mucha cosa:
ay muy buena heredad, dos fuentes; y con lo que edifica el señor
obispo y el reparo de dos ó tres hermitas que hemos de hazer»
será vna cosa muy vtil para muchas cosas.
In epistolae initio: Copia de vna de Murcia, del P. M.° Bap-
tista, para nuestro P, Francisco, de 7 de Junio 1555, por comissión
del mismo P. Baptista. Alia manti a tergo: Para Roma.
JOANNES CLAROS DE GUZMAN
comes de Niebla
SUMMO PONTIFICI PAULO IV
EX FANO LUCIFERI (SANLUCAR) II JUNII I555
Testificatio de vita^ moribus et exercitationibus alumnorum Societatis Jesu.
t
Sanctíssimo Padre y señor nuestro universal. Como el lugar
que del cielo se a dado á vuestra sanctidad en la tierra obligue á
los sieruos suyos que en ella biuimos á dar quenta de lo que se
offresce, y esta es mayor obligación en los que tenemos adminis-
tración temporal; por cumplir yo con lo que á esto deuo, y á la
professión de xpiano., he querido hazer relación á V. S.t del be-
nefficio muy grande que aquí recibimos con la erudición y ense-
ñamiento de los religiosos de la Compañía de Ihus., á cuyo nom-
bre corresponden tanto las obras y doctrina suya, que se puede
bien dezir, que no recibieron en bano su ánima, porque su fee
biua descubre mui claramente la limpieza de su coraçón, y que
llenan derecho camino de la morada del cielo, y este muestran á
los fieles con tanta charidad, que es deuda mui grande la de su
trabajo y cuidado, y mayor la haze tener ellos por paga que sea-
mos aprouechados en cosa que tanto ba. Desto tratan, desto ha-
• Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 85, prius 427.
686
Epistolar Mixtae— 970
blan, en esto estudian, y en esto, Smo. Padre, biuen; y tan con-
formes y con tanta clausura, que nunca se a entendido, ni aun
sospechado, que pretendan otro fin sino seruir á Dios, y que to-
dos le siruan, Y esto predican en su comunicación, y lo mesmo
amonestan en los púlpitos, con que a sido muy grande la reno-
uación de muchos spíritus, y el fructo que de cada día se cono-
ce, á que grandemente ayuda que les vemos hazer lo que per-
suaden que hagamos, Y cierto, Smo. Señor, que entendido lo
que en esto ay, a sido buena dicha la del siglo presente en gozar
deste bien; y pues el prouecho que muestra mereçe ser ayudado
y fauorescido de V. S.t, como se dize que lo es, no queda que
dessear á los de la milicia de esta uida, sino que siga el alma la
uandera á que llama la razón y xpiandad. destos religiosos, Uer-
dad es que estas mismas uozes an dado y dan muchos otros de
las órdenes bienauenturadas que en esta tierra ay, en donde abi-
tan barones no menos sanctos que doctos; mas lo uno y lo otro
es menester, Bmo, Padre, para que nuestra fragilidad las oya,
para lo qual es muy necesario que semejantes yntercessiones se
multipliquen; y si la mía algo puede para ello, aconpañada de la
liumilldad que deuo la pongo en esto.
Guarde Dios y en felicidad eterna acresciente la santíssima
persona de V, S,t En Sanlúcar xj Junio m d l v De V. S.d hu-
milde hijo, que sus santísimos pies bessa,
El conde de Niebla.
Inscriptio: f Al santíssimo y señor nuestro universal, el papa
Paulo [quarto].
' Putarunt nonnulli, ut supra monuimus, pag. 560, comitem de Niebla,
Joannem Claros de Guzman, ineunte 1555 e vita excessisse, quod quidem
vel ex hac ipsa epistola falsum esse convincitur, Mortuum vero esse, ut alii
affirmant, mense Januário 1556 evinci potest tum Litt. Quadr., t. iv,
pag. 96-98, 3l Januarii 1556 datis, tum narratione coaeva Petri de Medina,
Cronica de los... Duques de Medina Sidónia, Condes de Niebla..., anno
1561 scripta, nunc typis edita in Colección de documentos inéditos para la
historia de España, t. xxxix, pag. 365, ubi legimus: uFué su fallecimiento
en el mes de enero del nacimiento del Señor de mili y quinientos y cin-
cuenta y seis, siendo de edad de treinta y siete años».
12 JUNII 1555
687
97Vi
JOANNES ALPHONSUS DE GUZMAN
dux Methymnae Sidoniae
SUMMO PONTIFICI
EX FANO LUCIFERI (SANLUCAR) 12 JUNII 1555
Homines de Societate Jesu, hujusque institutum laudibus extollit,
t
Sanctissimo Padre y señor nuestro uniuersal. Pues V. S.dat a
de recibir gozo de que la obseruançia de la religión cristiana vaya
en creçimiento, y de que á los fieles les aya venido, ó V. S.t y
sus anteçesores ayan dado nueua a3'uda para esto, justo es que
los sieruos de V. S.t, obligados del mismo gozo y de tan gran be-
neficio, le hagamos graçias por él, y le demos quenta de la que
dan de sí los religiosos de la Conpañí a de Ihus., que por estas
partes an venido, para cuya relación es mi carta. En este pueblo
mío a vn año que residen ciertos Padres desta orden, cuya veni-
da la duquesa " y yo procuramos, siendo ciertos del prouecho que
donde quiera questauan hazían con la predicaçión suya y con el
exemplo de sus costumbres: y en este tiempo an dado á enten-
der sus obras tanto desta verdad, que con dezirla quedará corto
qualquiera encareçimiento que yo haga. Porque conviene tanto
su dotrina á la rienda de que están neçesitados los uiçios, y la
sençeridad de su biuir á la confusión del trato humano, que no
pudo subçeder cosa de mayor prouecho en nuestros tiempos, ni
á los pasados de mayor daño, que faltarles. ¡Qué recogimiento
tienen. Beatíssimo Padre! ¡qué sancta manera en el çelebrar!
¡quán mucha afeçión á que los hijos de la yglesia seamos quales
deuemos! ¡con qué feruor y charidad nos amonestan, y qué per-
seuerancia tienen en esto! ¡quán sin perjuizio de otras órdenes
tratan dello, y quánto conforman lo que hazen á lo que dizen!
' Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 82, prius 424.
^ Anna de Aragon, ducissa Methymnae Sidoniae, cujus est epist. quae
sequitur. De ea deque ejus viro egimus supra, pag. 559, 560, annot. 2.
688 Epistolae Mixtae— 971
Cosas son estas, çierto, sanctíssimo señor, que muestran bien la
caridad con que se hazen, y la fe biua que en ella tienen. Mucho
se deue al fundador desta Conpañía, y gran dilectión nos a mos-
trado V. S.t y sus predeçesores en tener por bien que se comu-
nicase este thesoro encubierto; porque, avnque ay hartos enseña-
dores del camino del çielo, y religiones muy sanctas, y sanctos
varones en ellas, estamos tan sordos á las bozes suyas, que ellos
an menester quien les ayude á darlas, y nosoctros quien tanbién
nos amoneste á oyrlas. Esperar se deue, santíssimo Padre, sigún
lo que hasta qui se entiende del camino desta bienaventurada
gente, que an de llegar por él á renobar los espíritus que en
tiempo de los apóstoles reçibieron su predicaçión, y que la tierra,
que tan mal vsó de simiente tan verdadera, a de produzir fruto
agradable á la magestat diuina: y testimonio da desto ya la India
de Portugal, en donde nueuamente ay erudición de la ley evan-
gélica. Y pues esta red se ua tendiendo en nombre de V. S.t , y
con ella ay esperança grande de pescar muchos hombres anega-
dos de ynfedilidad, y de que otros flacos y tibios en la fee bol-
uerán á ella con la fortaleza que deuen, alegrarse deue V. S.t de
que en tiempo suyo se consigan estos efectos, y mostrarlo,
como V. S.t haze en el fauor que se da á cosa tan justa y sancta.
Y pues estas y otras semejantes son obras de verdadero pastor y
señor nuestro, no queda que desear, sino que Dios, en cuyo lu-
gar y seruiçio se hazen, dé á V. S.t próspero regimiento de su
yglesia y muy larga vida. En Sanclúcar de Barrameda xij Junio
MDLV. Santysymo Padre, de V. S.dad umylde yjo, que sus santy-
symos pyes beso.
El duque.
Inscriptio: f Al santíssimo y señor nuestro uniuersal, el
papa, etc.
22 JUNII 1555
9'9^
ANNA DE ARAGON
ducissa Methymnae Sidoniae
SUMMO PONTIFICI PAULO IV
EX FANO LUCIFERI 22 JUNII I555 *.
Ob accepta beneficia gratias agit: inter illa vero Societatis Jesu institutum
adnumerat. - Societatem laudai.
t
Santissimo Padre y señor nuestro uniuersal. El amor con que
V. S.t y sus predeçesores se mueuen y an mouido á los benefi-
çios, que continuamente reçibimos los hijos suyos, obligan, aun-
que tantos no fueran, á que lo mostremos con el reconocimiento
que pudiéremos, pues no puede ser con el que deuemos; y yo, á
quien tanta parte cabe desta obligaçión vniuersal, refiero, como
sierva humilde, gracias á V. S.t por cosa tan conuiniente. Pues
lo es mucho, santíssimo Padre, quel tesoro ynfinito de la Iglesia
se comunique y estienda tanto á sus fieles, que desta plenitud
reçiban todos, como se hará, si no es á falta nuestra, que en todo
tiempo se nos da manjar esperitual de tantas conçebsiones de ju-
bileos é yndulgençias, y tanto enseñamiento de la ley evangéli-
ca, que no queda que desear, sino que sea tal el aprouechamiento
nuestro, que no se pierda lo mucho que sobra. Y para que así
sea, espero, Smo. señor, que a de ayudar mucho la religión y
cristiandad grande de la Compañía de Ihus., nueuamente unida
á esta tierra, con la uida, predicaçión y humildad de los religio-
sos della; porque con todo esto edifican las conçiençias, y mues-
tran el camino de nuestra saluaçión con tanto cuydado y perse-
uerançia, que ninguna cosa de las á esto conuinientes dexan de
hazer, ni es otra su ocupaçión; y no ay, Smo. Padre, en esta
prouincia lugar en donde esta Conpañí a abite, que no sea muy
aprouechado de su doctrina, como lo es este; cosa harto neçesa-
' Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 84, prius 426. — Vide epist. su-
periores.
Epistolae Mixtae, tom. IV. 44
690 Epistolae Mixtae— 973
ria en todo tiempo, y digna de ir adelante en el de V. S.t, por-
que tanbién el fauor desta charidad será tesoro para la pobreza
de nuestro descuydo. Y pues de la silla bienaventurada de V. S.t
deuemos esperar este descanso, y lo que más al alma conuenga,
no queda que dezir, sino que dé Dios á V. S.t muy larga uida, y
la prosperidad que más conuiniente sea á la tranquilidad y buena
gouernaçión de la yglesia. En Sanlúcar de Barrameda xij de Ju-
nio M D L V. Santysymo Padre. De V. S.t humyldehija, que sus
santysymos pyes besa,
La duquesa doña Ana de Aragón.
Inscriptio: Al santíssimo y señor nuestro uniuersal, el papa.
ELEONORA DE SOTOMAYOR
comitissa de Niebla
SUMMO PONTIFICI PAULO IV
EX FANO LUCIFERI 12 JUNII I555
Debeneficiis, a summo pontífice universo orbi collatis, gradas agit. — Insti-
tutum Societatis Jesu laudai ac pontifici commendai.
t
Sanctíssimo Padre y señor nuestro uniuersal. Comunícase
tanto el fauor de la silla appostólica y charidad de V. S.t, que en
ella está, á los fieles de su iglesia, que no menos parte nos al-
cança á los que aquí , fin de la tierra , estamos , que á los que
mui cerca de V. S.t abitan. Y esto que tan agradecido deue ser,
mueue á mí, humilde hija y sierua de V. S.t, á que confiese
este bien, y tenga dél, y de los demás que continuamente se re-
ciben, el conoscimiento que es razón , pues no se pueden seruir
con otra cosa los que son de tanto balor. Y también, sanctís-
simo Padre, es mi carta para hazer relación á V. S.t de quán
conuiniente es al beneficio de la religión xpiana. la que ay en la
Conpañía de Jhus., que por esta tierra a venido, en cuyo loor se
' Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 83, prius 425.
12 JUNII 1555
691
puede dezir tanto, que será poco, respecto desto, lo que yo diré.
Porque biuen, Smo. señor, con tanto zelo del seruicio de Dios,
y con tan continua occupación desta uirtud , que muestran en-
tera obseruancia, no sólo de los preceptos, mas de los consejos;
y son los de su doctrina tan uerdadero mantenimiento del alma,
y sus amonestaciones tan sanctas, que no puede quedar disculpa
á quien no se aprouechare de exemplo tan prouechoso. Y siendo,
como es , tan necessario este socorro a la flaqueza de nuestras
culpas, y á que no se multipliquen, justo es que V. S.t sepa el
fructo que el árbol desta Conpañía produze, y que se espera que
de cada día será mayor, porque así lo muestra la experiencia. Y
pues de la conuersión de un peccador llega el gozo hasta el
cielo, con razón le deue V. S.t tener de la que se espera que
harán muchos, mediante la institución desta sagrada orden. Y
porque la dignidad suya mereçe ser muy ayudada y fauorecida
como muestran efectos tan sanctos, esta obligación tan propia
de V. S.t quita el lugar á la supplicación que para ello se pu-
diera hazer: y la mía es, que guarde nuestro Señor la sanctís-
sima persona de V. S.t con acrescentamiento de próspero regi-
miento de su iglesia. En Sanlucar xij Junio 1555. Santysymo pa-
dre, vmylde hyja de V. S.t, que sus santysymos pyes besa,
La condesa de Niebla
' Comitissa de Niebla, uxor Joannis Claros de Guzman, cujus est epist.
970, cognominatur a plerisque Eleonora de Sotomayor. Vide supra, pag. 560;
Polanco, t. v, pag. 505, n. iSyó, annot. i ex Burgos, Blasón de la
nobleza, t. IV, pag. loo. Sic eamdem et alii vocant, ut HaRO, Nobiliario,
pag. 195, qui tamen alio in loco, pag. 62, praeponens paterno cognomini
-cognomen matris, eam appellat «Doña Leonor de Zúñiga y Sotomayor...
hija de don Francisco de Sotomayor y de doña Teresa de Zúñiga, su mujer,
duques de Bejar, Condes de Belalcaçar». Haec ipsa, femina quidem nobi-
lissima, ab avia sua, Eleonora Manrique de Castro, filia Petri Manrique
^ucis de Najera, cognominata est aliquando Eleonora Manrique de Sotoma
yor. Et certe magister Petrus de Medina, qui comitem Joannem Claros de
Guzman instituerat et annos L ducibus Methymnae Sidoniae inservierat,
opus suum Crónica de los Duques de Medina Sidónia dicavit «A la
111. ma y muy valerosa señora D.' Leonor Manrique, condesa de Niebla...»
quae Joannis Claros fuerat uxor, mater Alphonsi Perez de Guzman el Bueno,
qui anno 1558 avo suo successit, cura nonum aetatis annum ageret. Crònica,
ìib. xii, cap. I, pag. 369. Denique eamdem plenius appellat Guillamas,
fel
6ç2
Epistolae Mixtae — 974
Inscriptio: \ Al santíssimo y señor nuestro uniuersal, el papa
Paulo quarto, etc.
MARCUS ANTONIUS GRADINI
vices gerens episcopi Perusiae
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PERUSIA 15 JUNII 1555 ^
Qua ratione Societatis homines se gerani, testatur. — Eorum vitam ac fructus
ex ipsorum operibus, in christianam rempublicam redundantes, col-
laudai.
t
Molto Rdo: Padre. Intendendo da M. Euerardo Mercuriano^
rettore del nostro collegio qui in Perugia, V. R. desiderar' fede
et informatione del proceder' loro ", gli auiso eh' noi ci tenemo
obliga ti a nostro signor Dio et a V. R. et a tutta la Compagnia
per la buona edificatione, aiuti et frutti ch'ci porge di continuo
il suo collegio: Prima, con l'esemplarità di uita semplice et piena
di patientia, con l'esibirsi con ogni reuerentia et obedientia,
pronti ai comandamenti dei superiori et ecclesiastici et tempo-
rali. Dapoi con rendersi infatigabile nel seruitio del prossimo in
uisitare gl'infermi, intromettersi in far pace et altre opere pie, et
principalmente in ministrare i sacramenti della confessione et co-
munione, non senza gran commodi tà di tutta la città; in far' ser-
moni et ragionamenti spirituali in priuato et in publico, si nella
lor' chiesa, si in alcune fraternite et luoghi deuoti, secondo eh'
sonno stati recercati, mostrandosi integerrimi nella dottrina et
Historia de Sanliicar de Barrmueda, pag. 81, «Doña Leonor Manrique de
Soto-mayor y Zúñiga, la cual... habiendo casado á su hijo el año 1574, en el
siguiente de 1575 en 17 de octubre... se retiró á este monasterio de la Ma-
dre de Dios, donde hizo una vida muy ejemplar con el hábito de beata de
la tercera Orden del Sr. Santo Domingo... Permaneció en él hasta el día de
su dichoso tránsito, acaecido en 27 de abril de 1582».
* Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. I02, prius 68.
^ Mentem Sti. Ignatii, cum hujusmodi testimonia vellet colligere, supra
exposuimus, epist. 954, 955, pag. 638-640, et maxime pag. 645, annot. 2.
15 JUNii 1555 693
zelanti nel honor' d'Dio et salute deFanime; et questo si uede
essere il loro solo intento in tutta la lor Christiana , uirtuosa et
religiosa conuersatione.
Ci sonno anchor stati et sonno utili in insegnare lettere et
buon^ costumi ai nostri ianciulli. Et benché dagli altri mastri di
schuola habbino hauuto quaFch' contrasto, et per ciò, et anche
per essere stati nel collegio mastri oltramontani, non si sieno i
cittadini intieramente assicurati di mandargli i suoi fanciulli, te-
mendo della pronuntia barbara et del modo del' insegnar nuouo
da queste bande, nondimeno hanno sempre buon numero d' sco-
lari, hauendo reso conto di se et dato molti saggi del profitto d'i
fanciulli, facendoli recitare dialogi morali et orationi al populo,
et adesso se retrouano con cento cinquanta scolari, et ui sonno
molti già prouetti nella lingua latina; et attendono alla lingua
greca et a far' uersi. Et stamo con buona speranza eh' alla gior-
nata haggia da crescere uerso di loro la deuotione del populo et
consequentemente da loro al populo haggia da prouenire mag-
gior frutto quanto alle lettere, quanto ai costumi, et quanto al
spirito.
Et per r obligho eh' questa città ui è astretta, io, per il luogo
eh' tengo, ne rendo gratie a V. R. et a tutta la congregatione,
offerendomi in ogni occasione alli lor' comodi, et ricomandando-
mi di continuo alla nostra charità et orationi. Di Perugia il di
XV di Giugno del LV. Di V. R. come fratello.
Marcantonio Gradini,
vicario del Rmo. di Perugia.
Inscriptio: Rdo. domino Ignatio a Loyola, praeposito gene-
rali Societatis Jesu, etc., Romae.
694
Epistolae Mixtae— 975
0?5
JOANNES GUTIERREZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EX FANO LUCIFERI I7 JUNII 1555
Sodi ab imminente naufragio divina ope liberati.— Laetitia oppidanorum^
receptis sodalibus. -Fructus ex eorum laboribus perceptus.— Joannes
Paulus a morbo recreatus.— Optimatum in Societatem amor.
t
Ihs
Mui Rdo. in X.° Padre. Gratia et pax X.i sit in cordibus
nostris. Amen. Con el fauor y grada diuina con la mayor breue-
dad que pudiere daré quenta á V. P. del suçeso de las cosas de
Sant Lúcar después que nuestro Señor nos truxo acá: y es, que,
como se hizo casa en Sevilla, fué neçessario que los que estauan
aquí fuesen á Sevilla, i por pareçer de nuestro P. Francisco de
Borja venimos otros tantos en su lugar, los quales partimos de
Sevilla á 15 de Enero de 1555, y fué nuestro Señor servido de
regalarnos en el camino con el manjar sólido que su magestat
suele dar á sus sieruos, de manera que, uiniendo por el río, se le-
vantó vna gran tempestad de agua y viento, que se nos yva ab-
negando el uarco. Fué tanto, que no pensamos escapar con la
vida, porque el varquero lloraua su muerte, y nosotros diziendo
el credo: y lo que más nos consolava, era que nos tomaua la
muerte en execuçión de la santa obediençia, la qual en semejan-
tes tiempos da muncho aliuio para padeçer lo que su magestat
es servido enbiar. Después la tormenta nos e[c]hó cerca de tierra^
quasi el vareo lleno de agua, donde, saltando en tierra, no fué me-
nor el pehgro que el pasado, por las munchas marismas y arroyos
que pasáuamos, andando sin camino. Faltónos lo neçessario: qui-
so nuestro Señor que aportamos á vn lugar, y pedimos limosna,
y fuímonos á vn mesón, por no aver hospital; y avnque al princi-
' Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 81, prius 422.— Usus est
hac epistola PoLANCO, t. v, pag. 498 et seqq. a n. 1359. Quaedam etiam,
quae in ea narrantur, tradunt Litt. Quadr., t. iii, pag. 3o9-3ll.
17 JuNii 1555 695
pio mostraron mal rostro, después se movieron tanto con la bue-
na doctrina de los Padres, que los tuuieron dos días allí, dándo-
les lo necessario, ofreçiéndose y rogando que, quando pasasen por
allí hermanos de la Compañía, tuviesen aquella casa como de sus
hermanos, y que ansí se fuesen á posar á ella. Y llegando á Sant
Lúcar fué tanta la alegría del pueblo, viéndonos entrar de cami-
no, que luego fueron á llevar la nueua á los duques ', los quales
luego nos enbiaron á visitar; y otro día por la mañana vino el
conde de Niebla con muncha deuotión á nuestra casa. Fuénos
bien menester consolarlos por la muncha tristeza y quexas que
tenían de la yda de los Padres.
El día de sant Marcos vuo en esta yglesia vnas solenes con-
clusiones en presentía de los duques y condes, y de todo el pue-
blo, sustentándolas los frailes de sant Isidro -, arguyendo otros
munchos frailes dominicos y franciscos. Conbidaron al P. M.**
Juan Paulo % el qual, rogándoselo el conde de Niebla, dos vezes
argüyó con tanta modestia, y spíritu, y biueza de letras, que en
el primer medio que puso quedaron todos tan satisfechos, que
ninguno quiso replicar ni responder: de lo qual todo el pueblo se
consoló, tomando estimación de letras de los Padres de la Com-
pañía; y quedó trauado muncho amor y comunicatión de los frai-
les con los desta casa.
Otro día, predicando por la tarde el Padre, vn paje del duque,
* Duces Methymnae Sidoniae et comités de Niebla, de quibus nuper
egimus .
* «En despoblado hacia la parte S. se hallaba el ex-monast. de San
Miguel de los Angeles, colegio de la... orden de San Gerónimo. Larga y
difusa tarea sería referir todas las noticias, más ó menos verosímiles que
corren acerca de esta casa. Según unas fué catedral en los principios de la
igl. de España; otras... apoyadas en antecedentes históricos, en manuscri-
tos y apuntes que parecen los más exactos, atestiguan que fué conv. de
templarios... que, entregado después á los monges gerónimos de S. Isidro de
Santi-Ponce, lo tuvieron bajo su dirección y custodia hasta 1567, que fué
declarada casa independiente y como otra cualquiera de la orden... Se ense-
ñaba en ella la teología...» Madoz, Diccionario geogr. hist., t. xui,
pag. 746. Cf. GuiLLAMAS, Historia de Sanlúcar de Barrameda, pag. 146
et seqq.
' Qui prius Joannes Alvarez vocabatur. Vide epist. 638, pag. 563.
696 Epistolae Mixtae— 975
acostándose mui duro y ajeno de lo que convenía á su consçien-
tia, y alabándose dello delante sus conpañeros, visitóle nuestro
Señor á cabo de vn rato de tal manera, que començó á dar gran-
des bozes pidiendo confessión, rezando el credo, diziendo que se
moría, deseando confesarse con el P. Juan Paulo, hasta que le
truxeron en peso siendo la media noche, llamando con grandes
bozes á nuestra puerta. Se confesso en casa, y acabado de con-
fesar, quedó tan consolado, que se le quitó el mal, y después con-
tinuava [frecuentando] esta casa con muncha deuotión, mui mu-
dado de lo que antes solía. El jueues santo predicó el Padre el
mandato en la yglesia mayor, donde tánto visitó nuestro Señor á
todos, que no vuo en la yglesia quien no llorase munchas lágri-
mas viendo al Padre, que no pudo acabar : se fué todo el ser-
món en llorar y solloçar; y luego á la noche predicó á los disci-
plinantes. Algunas personas de muncha qualidad se an confesado
y confiesan con los Padres. Hanse remediado algunas cosas de
muncho interés de hazienda, y munchas personas distraydas,
deste pueblo, se an recogido tanto, que se ha echado muncho de
uer, alabando todos á nuestro Señor por ello. Tanbién han en-
tendido los Padres en conponer algunas enemistades y pazes, y
se an recabado perdones de muerte i de otras cosas. Teniendo
vn çierto conde vnos retratos de muncha estima y valor çerca
del mundo, reprehendiéndoselo los Padres, el conde los quitó y
mandó e[c]har donde no pareçiesen, lo qual se tuuo en esta tierra
en mui muncho, y luego el conde se confessò generalmente, y
comulgó con vno de los Padres.
En esta casa somos aora çinco, dos Padres y tres hermanos:
el P. M." Juan Paulo, el P. Rodríguez, el H. Juan \ el H. Orru-
ño el H. Sancho. El P. Juan Paulo a estado desahuziado de
los médicos, y reçebida la estrema vnçión; pero fuera de la espe-
rança de todos le a dado nuestro Señor vida, y está mejor y fue-
ra de peligro.
Han mostrado estos señores lo que en X.° nos aman en pro-
• Joannes Gutierrez, hujus epistolae scriptor.
^ Joannes Orruño. Vide Litt. Quadr., t. m, pag. 3r2 et 675.
20 JUNII 1555 697
curar la salud del Padre con todo el gasto y diligentia posible
El Padre y todos los desta casa humillmente pedimos ser en-
comendados en los sacrifiçios y oraçiones de V. P. y de to-
dos nuestros charíssimos Padres y hermanos de la Compañía.
Jesu X.° nuestro señor sea en nuestras almas. Amén. De Sant
Lúcar y de Junio 17 de 1555 años. Por comissión del P. M." Juan
Paulo. De V. P. invtil sieruo en X.°,
7 Juan, f
Inscripüo: Ihs. Al mui Rdo. Padre en Jesux."* nuestro señor,
el P. M.° Ignacio, prepósito general de la Compañía de Jesús.
Roma. Alia manti: R.ta H 6 di Nouembre.
976
ADRIANUS ADRIAENSSENS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
LOVANIO 20 JUNII I555 -.
Sinistri adversus Societatem rumores, a quodam generali commissario
franciscanorum excitati.
Jhs.
Gratia et pax X.i nobiscum. Rde. in X.° Pater. Abbine pan-
eis diebus scripsi R. V. ^ quomodo generalis commissarius or-
dinis fratrum minorum, Franciscus (vt opinor) nomine, natione
hispanus vel italus, qui hoc tempore fungitur istis in partibus
offitio generalis totius ordinis predicti, hic inquam Rdus. Pater
commissarius passim prohibet monasteriis, dicto ordini subditis,
ne cuiquam de Societate nostra loquantur, imo ne salutent quidem
ore tenus seu coram. Cum vero nullam prorsus occasionem et
causam ex parte nostra habeat, spargit quedam a P. V., et So-
cietate Rome agente, Rome in sua presentía esse acta, propter
que huiuscemodi prohibitiones faciat, et dicit nostros Rome so-
* Comitum amorem ac sollicitudinem, praecipue comitissae, laudai Po-
lanco, t. V, pag. 500, n. i362 et pag. 5o3, n. iSóg.
- Ex autographo in voi. F, unico folio, n. 63, prius 344.
Vide epist. 964.
698 Epístolas Mixtae— 976
licitasse apud summum pontificem posse omnia monasteria, etiam
dicti ordinis, visitare, et similia. Alia vero que potius ad inju-
rias seu stomachationes pertinent, vt sunt quid sibi arrogant
quid sibi persuadent isti jhesuite, volentes omnibus dominari,,
hec inquam et similia, que multa ab ipsis sparguntur, omitto.
Hac de causa etiam, qui ante singularissimi fuerunt amici nostri,
ex dicto ordine schandalizantur, judicantes imprudenter a nostris
hoc solicitatum , et nihil esse aliud quam seminarium discordie.
Ego vero ad omnia predicta, de quo nec dubito, respondeo nullo
modo credendum nostros predicta solicitasse, sed forte alios pro
nobis vel ipsum summum pontificem hoc nostris vitro inj ungere
voluisse. Insuper, cum in istis partibus nullus nostrum vel predi-
cet, vel aliud singulare apud subditos illorum agat, et inaudita
sint que supra dixi, superflue, ne dicam indiscrete, videntur he
prohibitiones coram omnibus et singulis religiosis fieri, et non
paruas excitare commotiones et suspiciones. Denique quicum-
que hec audiunt, etiam pósito quod nostri illa solici tassent, cum
in se mala non sint, judicant ob id non debere fieri huiuscemodi
publice prohibitiones. Nec dubito quin per hec Societas nostra
magis in Domino exaltabitur, et ipsorum ordo deprimetur, cum
tam notabiles abusus in supremis capitibus illius ordinis vident;
judicant enim nihil esse aliud quam diabolicam et pertinacem inui-
diam: proinde gaudeo quidem et exulto nos pati propter Christum;
sed inconsolabiliter deplango eos. Existimo quoque hec non fieri
ex jussu Rdi. Patris generalis eorum, cui optarem hec nota esse.
Rda. itaque P. V. fatiat quod sibi in Domino expediré videbi-
tur, et nos sibi coram Domino commenda tos habere dignetur.
Raptim. Louanij 20 Junij anno 1555. Rde. P. V. seruus in Do-
mino,
Adrianus Adriani ab Antuerpia.
Inscr ipiio: ]hs. Rdo. in X.° Patri, magistro Ignatio de Loyola,
generali praeposito Societatis Jesu. Rome.
* Ms. stomochationes.
22 JUNII 1555
9'S7
JACOBUS MIRON
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 22 JUNII I555
De regio collegio conìmbricensi, Societati tradendo.— Munus sacrae inqui-
sitionis, nolente Henrico, principe et cardinale, Societatem tanto nego-
tiorum pondere onerari, nostris hominibus non defertur.
t
Jhus.
Muy Rdo. Padre. La gratia y paz de Christo nuestro señor
sea siempre en nuestro fauor y ayuda. Mucho nos alegramos de
las buenas nueuas del papa electo, y mucho nos pesó quando su-
pimos de su muerte. Piega á nuestro Señor de auer misericordia
de su yglesia en darnos un otro tal como él.
Açerca del collegio de Coimbra, V. P. terná entendido por
otras que tengo scripto, cómo el rey nos entregó su collegio real
de Coimbra, y quiere que de Octobre por delante nos passemos
á él y leamos en él. Yo íuí á Coimbra después que el rey se de-
terminó, y tomé informaçión de todas las cosas que se fazían en
aquel collegio, para que según ella concluyéssemos acá algunas
cosas, speçialmente açerca de los porçionistas que ay aora en el
collegio, al modo que están en los collegios de París. El rey a
desseado mucho que no dexasse de aver estos porçionistas, dán-
donos el collegio, aunque ellos son pocos, que creo que no aurá
aora más de xxxiiij. Pareciónos acá que, si el rey insistiesse en
esto, que podría tomar la Compañía cargo dellos quanto al spiri-
tual, de manera que estuuiesse su collegio por sí, pegado con lo
nuestro, como están ay en Roma los tudescos: y quanto al tem-
poral, que el rey ponga un çiudadano honrrado, que tenga cargo
de dar aquellas porçiones y todo lo demás que tuuiera neçessi-
dad, solamente entendiendo nosotros en que uiuan quietamente
seruiendo á nuestro Señor, y que estudien el rato que uinieren
* Ex oiiginali in voi. F, duplici folio, n. l34, prius 6l2, 6l3.
700 Epistolae Mixtae— 977
de las scuelas. La reyna está en extremo contenta desta manera,
y [dice] que spera que se a de seguir grande prouecho dello; por-
que todos los fidalgos holgarán de tener allí sus hijos: y esto mesmo
también dize el doctor Antonio Piñero. [A] los iffantes también
les pareçe bién; pero la causa prinçipal porque ellos se mueuen
es, por satisfazer al rey que lo quiere, porque, quanto á la obra en
sí, tienen algún reçelo que no suçeda bien, por causa de ser cosa
que pende de gente de fuera, como es el hombre que da las por-
çiones, y más los moços que son diffíçiles de contentar, y que no
seauengan bien entre sí; pero con todo esto, por quererlo el rey,
les pareçió bien. Esto traté largo con el iffante. El cardenal so-
lamente me dixo que bien lo podíamos hazer, aunque daua á en-
tender que no quería que nos encargássemos de tantas cosas. En
fin la cosa está desta manera, que yo dixe al rey, que, quanto á
esto de las porçiones, que acá no nos auíamos de determinar de
las tomar sin liçençia de nuestro superior; pero, pareçiendo bien
á S. A., lo haremos, porque somos çiertos que así parecerá bien
á V. P. El hasta aora no se a determinado en ello: cumplillo
emos desta manera, si V. P. ó el P. Francisco no nos manda otro
recado.
Vi las obras del collegio real de Coimbra , y está ya hecho
mucho en él. Dízeme el maestro de las obras del rey de allí, que
el rey terná gastado en las obras de aquel collegio hasta aora
quinze mil ducados, y creo que aurá menester más de otro tanto
para acabarse de hazer; y en lo que está hecho ay por arriba en
tres uarandas más de cinquoenta cámaras para poder posar los
hermanos, y por baxo aurá nueue ó diez aulas y un refeitório
muy grande. Con esto y con más de xxx cámaras uiejas que es
tán en el sitio del collegio, aurá lugar para que todo nuesso colle-
gio se passe abaxo al collegio real para Octobre , no quedando
ninguno de los porçionistas ni gente ninguna de fuera que están
aora; y para los porçionistas manda el rey que se busquen casas
allí junto, ó tomará el collegio de los bernardos, que está junto al
collegio real, para ellos, y los bernardos que se suban al sitio que
nosotros dexamos. Pero para conçertarse el collegio real y pas-
samos nosotros allá para Octobre, es neçessario que luego se
22 JUNII 1555 701
haga una çerca, y se acaben de hazer çiertas casas y algunos re-
partimientos: para todo esto pedimos para luego tres mil ducados
al rey, y el doctor Piñero nos ayuda bien en ello.
Quanto á la dotaçión del collegio, nos pareçe que se a de ha-
zer muy bien, porque nos informamos largamente de todas las
rentas de la uniuersidad, y se halla que, con darnos el rey para
çiento y çinquoenta de nosotros de las mesmas rentas, ó tomando
á lo menos dos cuentos delias, quedan más de dos cuentos y me-
dio para la uniuersidad, con que tiene para pagar los salarios de
los leyentes, y aun dize que les sobrará un cuento. Açerca desta
dotaçión, no ay más hecho de lo que tengo scripto, scilicet, que
el rey tiene mandado que nos den tres mil ducados de las rentas
de la uniuersidad, los quales ella pagaua de pensión al obispo de
Osma ' y al doctor Nauarro, y el rey tomó á su cargo pagarles á
ellos por sus uidas. Aora andamos negociando esto, para que el
rey tome assiento en esto y en lo demás, y haga prouisiones
dello. Spero en nuestro Señor que lo a de hazer muy bien.
Nuestro Señor lo ordene todo como fuere más gloria suya.
Acá trabajo en que los que unieren de leer en el collegio real,
que se exerciten primero en leer aquí neste collegio de Lixboa y
en el de Éuora hasta Octobre; y aun también los mejores leyen-
tes que uuiere en estos dos collegios los mandaremos á Coimbra.
Yo e scrito por uezes á V. P. que nos ayudasse con algunos
maestros, por la mucha neçessidad que tenemos para supplir con
tan grande empresa : respondióme Juan Philipe ■ que no podía
ser por agora. Speramos que de Castilla nos remedie el P. Fran-
cisco, siquiera prestándonos algunos dolientes por algún tiempo.
Por amor de Dios que V. P. se lo encomiende.
Al presente no se offresçe más que escreuir á V. P., sino que
nos encomendamos mucho en sus oraçiones. De Lixboa á xxij de
Junio de 1555. De V. P. indigno hijo enChristo,
Miron.
» Ms. dosma.— Vide supra, epist. 955, pag. 642, ubi de rebus in hac
epistola contentis fit sermo.
- Joannes Philippus Vito, quo Ignatius et Polancus in epistolis conscri-
bendis utebantur.
702 Epistolas Mixtae— 977
Inscriptio: f Al muy Rdo. Padre, el P. M. Ignatio, praeposito
general de la Compañía de Jesús, en Roma.
t
In folio separato La impresa de la inquisiçión, que mos-
traua el rey uoluntad que la tomássemos, para agora cessò, y
proueyeron de un padre dominico, que estaua por inquisidor en
Éuora, que uiniesse aquí ^ La causa porque se estrouó fué
por el cardenal no uenir bien en ello, prinçipalmente por ueer que
somos pocos, y que no podremos con tantas cosas; y también por
pareçerle que él querría tan exempto el inquisidor de la Compa-
ñía, que no lo auríamos de suffrir, con otros inconuenientes que
él daua, que no se uinieron á discutir particularmente, confes-
sando todauía que, quanto á lo substantial de la inquisiçión, la
Compañía lo auía de hazer mejor; y diziendo yo al rey de los
impedimentos del cardenal, me dixo, que él no hallaua ninguno.
Esto fué el día antes que me partí para Coimbra : quando torné,
hallé que auían ya proueydo del que digo arriba. Todauía me
dixo la reyna que prouerían este con otras cosas, dando á enten-
der, que podrá ser que después se torne á tratar de tomar nos-
otros esta impresa. Nuestro Señor lo ordene como fuere más su
gloria y seruiçio. Oy á xx de Junio año de 1555.
Todauía, como dixe en las otras, la reyna me dixo que el car-
denal antes estaua bien en que tomássemos esto, y era así.
Mirón.
A tergo alia marni: R.ta alli 6 di Nouembre.
' Ex originali in voi. F, unico folio, n. l33, prius 611. — Hoc episto-
lium, licet diem praeferat xx Junii, superiori epistolae annectendum censui-
mus, quia procul dubio simul cum ipsa Romam missum est, et, ut a tergo
scribitur, eodem die accepturn in urbe, nimirum 6 Novembris.
- «Fr. Geronimo de Oleastro, Maestro en Teologia, del Orden de Pre-
dicadores... llevado de la Inquisición de Evora», qui successit domino «Pe-
dro Alvarez de Paredes, Licenciado en Cánones» quique «en 19 de Agosto
de 1552» fuit inquisitor renuntiatus. SouSA, O. P. Verdadero origen del
Tribunal del santo oficio de la Inquisición en Portugal, pag. 117.
28 JUNII 1555
703
PRINCEPS JOANNA
JOANNI DE LANUZA
summo Aragoniae judiei
VALLISOLETO 28 JUNII I555 *.
Societatem Jesu, Caesaraugustae collocatara, valde commendai.
Magnifico consejero, amado de su magestad. Entendido he-
mos que, a viendo algunos religiosos de la orden y Compañía de
Jesús, con limosnas de la ciudad y de personas particulares de
esse reyno, comprado cierta casa y sitio para edificar en él vna
iglesia y collegio de su orden , y començando á celebrar los di-
vinos officios, el vicario general del arcobispo, á instancia del
prior de S. Agustín y de ciertos vicarios de dos parrochias, pro-
veyó cierta provissión, en que mandó, so pena de excomunión,
que ninguno vaya á oir los divinos oficios á la dicha casa }' col-
legio, con algunas palabras que trahen algún escándalo y sospe-
cha, siendo la dicha orden aprovada por los sumos pontífices,
y sede apóstolica, muy privilegiada y favorecida con grandes
privilegios é indultos , los quales han sido presentados en el su-
premo consejo de Aragón, vistos y examinados, y sobre ello
proveydas provissiones executórias Y porque esto procede de
' Ex transumpto in opere ms. Alvarez, Hist. de la provincia de Ara-
gón, t. I, lib. II, pag. 436, 437. Exstat aliud exemplum apud Rivadeneira,
Historia ms. de la Asistencia de España, lib. ll, cap. 17. Jam, summus
Aragoniae judex, yMs/iCi'a vocant, erat Joannes Lanuza IV. Etenim «anno
MDLiv, ab eodem Carolo, cum apud Belgas esset, a. d. xvi. Kal. Maii, ín
Ferrarii proximi, germani fratris, locura suffectus fuit: ut ad quem moeror
illius morte veniebat, ad eumdem quoque amplissimus iste honos perueni-
ret». Blancas, Aragonensiiim rerum commentar ii, pag. 518.
* Rem sic enarrai Alvarez, /. e, pag. 4l3 et seqq.: «(Concluída la
compra de la casa de Sancho de Francia..., el P. Baptista de Barma, Vice-
Provincial, qne avía ido entonces á Zaragoza... fué á verla y dar la traza
cómo se acomodasse para la havitación de los Padres y exercício de sus mi-
nisterios. Hízose luego y con diligencia, haciendo iglesia ó capilla de vna
sala baxa..., adereçando su altar y lo demás necessario para decir Missa
presto y pobremente, el qual aderezo dieron D." Esperanza y D.' Anna de
Garrea, señoras principales de aquella ciudad, y hermanas del Governador
704
Epistolae Mixtae— 978
alguna embidia y mala voluntad que á los dichos religiosos tie-
nen, viendo el fruto que hacen en servicio de Dios N. S. y acre-
de Aragón, D. Juan de Gurrea, señor de Argavieso, muy siervas de Dios,
y fueron siempre mui devotas y bienhechoras de nuestra Compañía. El
P. Vice-Provincial señaló para decirse la l." Missa el miércoles siguiente á la
Pasqua de Resurrección, que fué [se. dies mercurii] en aquel año 1555 a 17
de Abril, aviendo pedido y alcanzado del Sr. Arçobispo de Çarago^a su be-
neplácito. Combidaron los nuestros para esta fiesta al Sr. Virrey, que era el
Duque de Francavila, á vno de los señores Inquisidores, y para que predicas-
se al P.Fr, Juan Azoróla, de la Orden de S. Gerónimo, hombre muy grave
en ella, y que vino á ser General...; y porque los nuestros eran pocos para
el coro, avía ofrecido el P. Fr. Thomás Esquivel embiar de su monasterio
algunos religiosos que ayudassen á cantar á los nuestros. Divulgóse estopor
la ciudad con aplauso y expectación. Pero como los nuestros advirtieron que
el Sr. Arçobispo ó los que le estavan al lado, no lo presta van á nuestras co-
sas, parecióles sería mejor assegurarias por este camino. Acordó el P, Vice-
Provincial... con parecer de los demás, que el mismo día por la mañana, an-
tes del oficio público y solemne, se tomasse la possesión con algún secreto
en presencia de Notario y testigos competentes, y assi se dixo Missa. Predi-
có el P. Vice-Provincial, y algunas personas se confessaron y comulgaron.
Esto hecho por la mañana, vino vn hombre de parte del Sr . Arçobispo, ó de
Don Lope Marco, Abad del monesterio de Veruela, que es de monges Ber-
nardos, su Vicario General, diciendo que quien le embiava, rogava ó pedía
se dilatasse la fiesta concertada, ó se dexasse; porque se le avían quexado
dello algunos clérigos de las parrochias cercanas, y la quexa fué también de
los Padres Agustinos. Y el P. Vice-Provincial respondió que sería cosa di-
fícil y de mucho inconveniente hacer lo que se pedía, por estar ya todo
concertado para aquel día... Dada y recibida aquella respuesta, antes de co-
menzarse la Missa solemne, llegó vn Notario, aunque sin traher escritura
alguna, de parte del P. Guardián... de San Francisco, juez conservador de
los Padres Agustinos, los vnos y los otros entonces claustrales, diciendo y
mandando con censuras á los nuestros en nombre del juez conservador, que
no passasen adelante en el oficio; porque era en perjuizio del privilegio de
las 3oo canas de los Padres Agustinos. El P. Baptista de Barma respondió,
apellándose de las censuras, aunque no era necessaria la apellación, pues el
Notario no mostrava poder para hazer aquel mandato. No dexó de ser des-
atiento para los nuestros y ocasión de pesadumbre... Consultaron los Padres
entre sí y con personas de fuera inteligentes y amigas...; y miradas las Bul-
las Apostólicas y privilegios en ellas concedidos á la Compañía, y que los
Padres Agustinos, ó no tenían el privilegio de las 3oo canas, porque estava
limitado por la Sede Apostólica á 140, dexando la extensión de las 3oo á
solos los frailes menores de S. Francisco, y ia que lo tuvieran, que nuestros
privilegios tenían bastante derogación de los concedidos á las órdenes men-
dicantes, se resolvieron en que podían y devían passar adelante en la Missa
y oficio. La Missa dixo el P. Fr. Juan Thomás Esquivel, Prior de Sto. Do-
25 JUNII 1555 705
centamiento de nuestra santa fe, assi en estos reynos, corno en
Roma, Italia, las Indias y otras diversas partes y provincias; y
como la voluntad de su magestad sea que no sean molestados,
ni maltratados, sino favorecidos, amparados y respetados, como
es razón, nos ha parecido avisaros y escriviros, como á tan prin-
cipal officiai y ministro suyo en esse reyno, y encargaros con
mucho encarecimiento, que, en todo lo que tocare á los dichos
religiosos, deis el favor que convenga, para que conforme sus
bullas, indultos y privilegios, ellos puedan libremente residir en
la dicha casa que tienen en la dicha ciudad , y servir a Dios en
ella, sin impedimento ni contradicción de persona alguna ; que,
allende que será obra muy justa y en servicio de Dios y su ma-
gestad, él y yo lo recibiremos muy grande en que assi se haga,
por la gran devoción que á la dicha Compañía tenemos. Dada
en Valladolid á 25 de Junio de 1555.'
La princesa.
Protonotario = V.t Clariana de Seva, vie.
= V.t SiGiNTA. = v.t Urgelles, R. = V.t Luna.
Desta manera venian firmadas todas las otras cartas.
mingo; y los Padres de la misma orden cantaron el oficio, y predicó el Pa-
dre Fr. Juan Azoróla vn sermón muy escogido y muy al propósito (que era
muy grande oficial)...
Mientras se hacía el sermón en nuestra capilla con mucha edificación y
consolación de los presentes,... por orden del... Vicario General se fixaron
á las puertas de nuestro collegio vnas letras con censuras, en que «se man-
dava que ninguno oyesse Missa ni sermón, ni recibiesse sacramento en
nuestra capilla, porque era lugar profano))^ sin alegar otra causa del mandato
ó prohibición, el qual se hacía á instancia del Vicario de la Magdalena, y
Rector de S. Miguel, iglesias parrochiales de la ciudad.
Viendo los contrarios que, sin embargo de aquella prohibión los nuestros
avían continuado el oficio divino, acudieron á la corte del Justicia de Ara-
gón... Los jueces de aqueste tribunal hicieron aprehensión y secresto de
nuestro collegio y casa, y en ellas pusieron sus armas, y en otros lugares de
la parrochia de la Magdalena; á fin de que en su distrito no se edificasse
iglesia ni capilla pública sin el consentimiento del vicario y beneficiados
della». Vide epistolas sequentes, praecipue vero 982, in qua plura ad rem
spectantia, continentur. — Cf. Polanco, t. v, pag. Sgi et seqq. a n. 1058;
Rivadeneira, Vida de S. Ignacio, lib. iv, cap. 14; Orlandini, hist. Soe.
Jes,, lib. XV, n. 65 et seqq.; Cartas de San Ignacio^ t. vi, pag. 612.
' Inter vicecancellarios, quos Mendez de Silva in suo Catálogo,
Epistolae Mixtae, tom. IV. 45
7o6
Epistolar Mixtae — 979
OÍ9
PRINCEPS JOANNA
ARCHIEPISCOPO CAESARAUGUSTANO
VALLISOLETO 25 JUNII I555
Jesu Societatem, pontificis maximi oráculo confirmatam, caesaraugustano
antistiti enixe commendat. — Edictum, quod vicarius archiepiscopi palam
affigendum curaverat, abrogari ac deleri jubet, aliudque, illi contrarium,
conscribi.
El Rey, é por su magestad la infanta princessa.
111. e y muí R.do en Xpto. P.e arçobispo % etc. Entre las otras
fol. 123 recenset, sequentiura nomina leguntur: «El Sacro, Real y Supremo
Consejo de Aragón y de toda la corona... confirmó el Emperador Carlos V
año 1522, y segunda vez... el de 1543, eligiendo... por su primero Vicechan-
ciller á Alfonso de la Cauallería, aragonés. 2. Don Antonio Agustín... II.
El Doctor Clariana de Seua. 12. Don Bernardo de Bolea», etc.
' Ex transumpto in opere ms. Alvarez, Hist. de la provincia de Ara-
gón, t. I, lib. 11, cap. 53, pag. 426-430. Exstat aliud transumptum in opere
ms. Rivadeneira, Hist. de la Asistencia de España, lib. li, cap. 17.
- Ferdinandus de Aragon, Alphonsi filius, Ferdinandi, regis catholici,
nepos, ut recte tradit ArgenSOLA, Continuación de los Anales de Aragón,
libro l^ cap. XCIV, an. 1520. Etenim Alphonsus, regis catholici filius, ar-
chiepiscopus caesaraugustanus, «tuvo... antes que se consagrasse (y aun an-
tes que recibiesse alguna orden sacra), dos hijos y dos hijas. Llamáronse
ellos, Don Juan, y Don Fernando de Aragón, y fueron ambos sucessores
suyos en este Arçobispado. De las hijas. Doña Juana [mater Sti. Francisci
Borgiae] fué Duquesa de Gandía, y Doña Ana lo fué de Medina Sidónia».
Porro Ferdinandus de Aragon «nació en... 1498... Fué Comendador mayor
de Alcañiz...; de 24 años... se hizo Monge Cistcrciense en el Monasterio de
Piedra...; Carlos V lo hizo Abad del Monasterio de Beruela en 3 de Setiem-
bre de 1537... Diputado del Reyno... Visitador General de su orden del Cis-
ter..., en 1539 fué nombrado Arzobispo de Zaragoza..., Virrey del Reyno
de Aragón... Dió su alma á Dios á los 77 años de edad, día de San Valero de
1577, recibidos los santos sacramentos con las más tierna devoción, habien-
do gobernado el Arzobispado 36 años». Fr. Lamberto de Zaragoza, Tea-
tro histórico de las iglesias del Reyno de Aragón, t. iv, pag. 74 et seqq . , ubi
multa a claríssimo archiepiscopo gesta enarrantur, de quo scribit V. DE la
Fuente: uDon Fernando de Aragón fué uno de los hombres más eminentes
que tuvo el clero español en el siglo xvi», España sagrada, t. L, pag. 223.
Illum recenset inter hispanos scriptores Nic. Antonio, Bibliotheca nova,
X. I, pag. 368. I
25 JUNII 1555 707
cosas que el sereníssimo rey de Inglaterra, príncipe, mi herma-
no, al tiempo de su feliz partida me encomendó muy encareci-
damente, fué la protección de la orden y Compañía de Jesús, á
la qual yo tengo particular devoción, por el gran fruto y bene-
ficio que ha hecho y cada día haze en servicio de Dios N. S. y
de nuestra santa fe cathólica, no solamente en estos reynos de
España, Roma y Italia, mas aun en las Indias y otras diversas
tierras y provincias. También he entendido, por lo que nos han
escrito algunas personas de essa ciudad y reyno, que proveyó y
mandó su alteza que se diesse todo favor y aiuda á los religiosos
de dicha orden y Compañía, assi para la continuación de tan santa
obra, como para la construcción y edificación de las casas, coUe-
gios y monasterios que huviessen de edificar, construir y hacer
en aquellas partes y lugares, en que hallassen buen aparejo y co-
modidad, y que á vos especialmente, como á principal perlado y
cabeza de essa iglesia en esse re3mo, os encomendó la dicha orden
y Compañía, como cosa muy cara, y que entrañablemente desea
y quiere que por todos los subditos de su magestad 3' suios sea
respetada, y reverenciada, y estimada, la qual por su gran reli-
gión y exemplo por los sumos pontífices está aprovada y mui fa-
vorecida, y assi es razón que lo sea por todos, sin con tradición
ni perturbación alguna. Y desseando muchos particulares de Ça-
ragoza, devotos de la dicha Compañía , hagan en ella alguna
casa ó collegio, pues ay tantas y tan insignes de otras religiones,
dicen que en días passados procuraron haver para dicho efecto
cierto sitio y casa en la parte donde menos perjuizio pudiese ve-
nir ni hacer á otros monesterios ni iglesias, y le compraron, y diz
que os pidieron con mucha instancia que vos pusiésedes la pri-
mera piedra en el edificio, para que con vuestra authoridad y
aprovación aquel pudiesse ponerse con más brevedad en estado
de servir á Dios, lo qual por entonces no pudo haver effecto, y
que agora con las limosnas y charidades de essa ciudad y perso-
nas devotas se ha havido otra casa y patio; y que en el entre-
tanto que entendían en la fábrica, diz que acordaron tomar la
más conveniente estancia de la dicha casa y sitio, para celebrar
en ella los divinos officios, como ya diz que los comenzaron; y
708 Epistolar Mixtae — 979
que celebrando la primera missa, y estando en ella el virrey, y
mucha gente principal, y los inquisidores de esse rey no, se afixó
y puso en las puertas de la dicha casa y collegio vna provisión^
que vuestro vicario general ó officiai decernió ó proveyó, á ins-
tancia y pedimento de los vicarios de las iglesias de la Magda-
lena y san Miguel de los Navarros, y prior de san Agustín, los
quales diz que pretenden particular interesse y respecto en ello^
no aviendo causa ni razón justa para pretendello *. La qual en
effecto manda que se haga amonestación en todas las iglesias de
Çaragoza, que nadie vaya donde las missas y officios divinos di-
cen y celebran los dichos religiosos de la Compañía de Jesús, de-
clarando por descomulgados á los que lo contrario hicieren, po-
niendo en la dicha provissión palabras de mucho escándalo, que
los dichos religiosos, pospassado el temor de Dios y de la justi-
cia, de hecho y de su propria voluntad, y en perjuizio de las
parrochias y monesterios arriba nombrados celebran los officios
divinos en cierta casa profana. El qual edicto ó mandamiento te-
nemos entendido que hazéis poner en execución y effecto, cosa
que, ciertamente, se deviera escusar, y de que nos maravillamos
mucho; pues lo que passa en realidad de verdad, es muy diferente
de lo que en dicha provisión se dice. Porque, assi por lo que ha
respecto á Dios N. S. y offensa que se haría á la dicha orden y
Compañía, no se ha de dar lugar ni permitir que sean en ninguna
manera molestados los dichos rehgiosos, especialmente por esta
vía, que parece trahe algún escándalo ó sospecha á los que lo-
entendieren. Y porgue conviene que se remedie á satisfacción
suya, os rogamos y encargamos encarecidamente que, luego que
esta nuestra carta os fuere presentada, proveays y deis orden
cómo la dicha provisión, por vuestro vicario general proveyda,
se revoque, y se mande en las parrochias y iglesias donde se
leyó y afixó aquella, que los que quisieren oyr los divinos officios
en la casa de dicha Compañía de Jesús, lo puedan hacer sin al-
gún impedimento ó incurrimiento de censuras; que, en lo hacer
assi, quitaréis la ocasión que ternán y tienen los dichos religio-
^ Vide epist. superiorem.
25 JUNII 1555 709
SOS, orden y Compañía de Jesús de proceder en este negocio por
las vías que pueden, conforme á los indultos que entendemos, y
facultades que les han concedido los sumos pontífices, las quales
en esse sacro y supremo de Aragón ' hemos mandado que se
hagan executar y cumplir, como por nuestra provisión patente
veréis, en lo qual cumpliréis con lo que sois obligado en servicio
de Dios, y á mi me daréis gran contentamiento; y quando no lo
hiciéredes, os certificamos, que, assi por el cumplimiento y obe-
diencia de dichos indultos 3' concessiones que los dichos religio-
sos tienen de la sede apostólica y summos pontífices, como por
la particular devoción que su majestad y io tenemos á la dicha
orden, no havemos de dar lugar que sea por ninguna vía perju-
dicada, sino que la havemos de favorecer y ayudar. Dat., etc.
9HO
PRINCEPS JOANNA
ABBATI VERULENSI
VALLISOLETO 2$ JUNIl I555
Edictum contra Societatem Jesu, a vicario caesaraugustano propositum, re-
scindí jubet: quod si illud non rescindat, certus sit principem minime la-
turam ut Societati damnum inferatur.
Venerable abad, ' amado de su magestad. Acá se nos ha
1 ((Consejo sacro, supremo y real de ^ra_g-Ó7z.— Fundaron este Consejo
los... Reyes D. Fernando y Doña Isabel... 1494: confirmóle... Carlos V, año
de 1522... Comprehende las Coronas de Aragón, Valencia y el Principado de
Cataluña, Islas de Cerdeña, Mallorca, Menorca y Ibiza. Compónese el Con-
sejo del Vicecanciller, que es lo mismo que Presidente, Tesorero general...
nueve Consejeros, que unos tienen el título de Regentes, otros de Conseje-
ros Togados, y otros de Consejeros de capa y espada, que no intervienen en
las materias de justicia... Protonotario, que tiene á su cargo las negociacio-
nes del Reyno de Aragon.., y goza de la preeminencia de tener en su casa
el sello y Cancillería, tres Secretarios...» Nuñez de Castro, Solo Madrid
es Corte, lib. i, cap. 6: Consejos de Madrid, Corte de España. Cf. Mendez
DE Silva, Catálogo real y genealógico de España, qui, foi. 123, Aragoniae
vicecancellarios recenset.
Ex transumpto in opere ms. Alvarez, Hist. de la provincia de Ara-
gón, t. I, lib. II, cap. 53, pag. 434-436. Exstat aliud transumptura apud Ri-
vadeneira, l. c.
3 «Don Lope Marco, Monje profeso en el monasterio de Piedra, gran
Epistolar Mixtae— 980
dado información, que vos, como vicario general del arçobispo^
havéis decernido y proveydo cierta provisión, á instancia del
prior de S. Agustín y vicarios de la Magdalena, y S. Miguel de
los Navarros, por la qual amonestáis y mandáis, so pena de ex-
comunión , que ninguno vaya á oir los oficios divinos en la casa
que tienen comprada los religiosos de la orden y Compañía de
Jesús, que en essa ciudad residen, poniendo algunas palabras
que traben sospecha contra los dichos religiosos y orden, es-
tando aprovada aquella por la sede apostólica y sumos pontífi-
ces, y mui privilegiada y favorecida con grandes indultos y fa-
cultades , los quales han sido presentados en el supremo consejo
de su magestad, vistos y examinados, y para la execución y
cumplimiento dellos mandadas despachar las provissiones neces-
sárias. Y porque creemos que os movisteis á esto por algunas
informaciones que os avían dado ', mui diferentes y contrarias
de lo que passa en realidad de verdad, escrivimos al arçobispo,
que luego haga revocar la dicha provissión , á satisfacción de la
dicha orden de Jesús, como lo entenderéys por su carta. Y pues
en ella veréis quán justas causas y respectos ay para que se
haga assi, mucho os encargamos que en ninguna manera se
dexe de revocar, permitiendo y consintiendo á los dichos religio-
amigo del Señor Don Fernando [de Aragón], y su sucesor en la abadía de
Veruela. Fué visitador de todos los monasterios de la orden en España...
Murió á 18 de Setiembre de 1560... Gondino de Lobera dice que murió en
Zaragoza en la cámara, junto á la del Arzobispo Don Fernando, de quien,
era vicario general..., de edad de 58 años. Fué luego llevado el otro día á
Veruela á enterrarlo, muy acompañado de los criados del Arzobispo, en la
sepultura que se había hecho... Su epitafio dice, después de varios elogios:
Idem, postquam coenobium ex terreo marmoreum, ex angusto amplum, e
paupere reliquit opulentum, reliquit terras, etc.» V. DE la Fuente, Espa-
ña sagrada, t. L, pag. 224, 225.
* «Tuvieron diversas juntas y consultas [adversarii Societatis], ordena-
das á que los nuestros ni quedassen en la casa, ni tampoco en la ciudad...
Quien considerare las particulares circunstancias, avrà de ser muy pío para
creer que era zelo del bien común, sin andar embuelto en passión; pero más
vale echallo á la buena parte, aunque la pública voz y fama aya sido que el
Arzobispo y el Abad de Veruela, su vicario general, tío del que era vicario
de la Magdalena, y avía sido criado del mismo Arzobispo, davan alas y favor
á los clérigos y frailes, para que llevassen adelante el negocio» , Alvarez,
l. c, pag. 417, 418.
25 JUNII 1555 711
SOS que libremente sirvan á Dios , digan y celebren los divinos
oficios en la dicha casa, sin impedimento ni contradicción de
nadie; que en lo hazer assi, haréis lo que devéis al vuestro oficio
y cargo, y al servicio de Dios y de su magestad, y le quitaréis á
la dicha orden y Compañía de Jesús la ocasión para que no pro-
ceda por las vías y remedios que tiene y puede en este negocio,
y á mí me daréys gran contentamiento ; y en caso que no lo hi-
ziéredes (lo que no creemos) , también teméis entendido que no
avemos de permitir ni consentir que se haga ningún perjuizio á
la dicha orden y Compañía y religiosos della , sino que sean fa-
vorecidos y respetados, y que continúen su rehgión, buena vida
y exemplo en essa ciudad, como lo hazen en todas las otras par-
tes destos reynos y fuera dellos. Dat., etc.
PRINCEPS JOANNA
PROREGI ARAGONIAE
VALLISOLETO 25 JUNII I555 *.
Iterai quae in superioribus litteris scripta fuere. — Transumptum epistolae,
archiepiscopo caesaraugustano datae, proregi mittit. — Ut Societatem
habeat sibi commendatam, praecipit.
111. e duque primo, lugarteniente y capitán general, etc. Al
arzobispo de Çaragoza escrivimos - que haga revocar cierta pro-
visión que su vicario general prove3'ó los días pasados en mucho
agravio y perjuizio de la orden y Compañía de Jesús á instancia
de ciertas personas de Çaragoza, como lo entenderéis más cum-
plidamente por su carta, la qual vos le daréis, y della se os em-
bía traslado para vuestra información. Y porque no se ha de dar
lugar que por nadie sea molestada la dicha orden, sino favorecida
y respetada, como es razón, nos ha parecido escriviros sobre ello,
' Ex originali in archivio septimancensi asservato, Archivo general de
Simancas, Estado, ^rô.— Hujus epistolae exstat transumptum in opere ms.
Alvarez, Hist. de la provincia de Aragón, 1. 1, lib. 11, cap. 53,pag. 430-432;
et in opere ms. Rivadeneira, Hist. de la Asistencia de España, lib. ii,
cap. 17,
- Vida epistolas superiores.
yi2 Epistolar Mixtae— 981
para que, allende lo que al arçobispo se escriue y encarga, vos
le habléis y deis á entender el sentimiento que tenemos de la di-
cha provisión, por ser tan perjudicial y escandalosa, y aver aguar-
dado á publicarla á tiempo que se da á entender que no fué bue-
na la intención, ni buen respecto, allende el poco que tuvieron á
vuestra persona y cargo, y al santo oficio, hallándoos vos y otras
personas principales presentes en los divinos ofñcios quando afi-
xaron la dicha provisión, sin otras circunstancias que precedie
ron, y palabras que se contienen en ella de mucha sospecha, que
todas agravian la causa; significándole de parte de su magestad
que su real voluntad y la nuestra es que los dichos religiosos y
Compañía sean amparados y defendidos, y que nadie les impida
la continuación de su orden y religión y Compañía, pues aquella
está aprovada por la sede apostólica y sumos pontífices, muy fa-
vorecida y privilegiada con grandes privilegios y preeminencias,
los quales han sido en su sacro y supremo consejo de su mages-
tad vistos y reconocidos; y con su acuerdo avernos mandado dar
provissiones y executoriales para su effectuación, observación y
cumplimiento, procurando que en todo caso haga revocar la di-
cha provissión, como se le escrive, con el buen modo que vos lo
sabéis hazer; y si viéredes que pone alguna dificultad ó estorvo,
ó no lo hace de manera que la dicha orden y Compañía y reli-
giosos della queden muy satisfechos, le desengañaréis que no lo
avemos de consentir ni permitir. Y assi os encargamos que vos
en nombre de su magestad, conforme á sus indultos é bullas y á
las provissiones y executoriales que os serán presentados, les deys
el favor necessario, por manera que libremente puedan celebrar
los divinos officios en la casa y sitio que tienen comprado y seña-
lado, y en que al presente están, tomando á los dichos religio-
sos y á la dicha casa en la protección y salvaguarda real de su
magestad, y á su conservador, para que proceda por los remedios
que debe, conforme á los dichos indultos apostólicos, contra to-
dos los que los quisieren perturbar, inquietar y molestar; y si
para ello fuere menester haber de acá alguna otra provisión, nos
aviséys, para que con vuestro parecer se provea y haga, como
convenga. Dat., etc.
25 JUNII 1555
7i3
PRINCEPS JOANNA
PETRO AGUSTIN, EPISCOPO OSCENSI
VALLISOLETO 2$ JUNII I555 ».
Gaudet princeps quod Societatis causam ac patrocinium episcopus suscepe-
rit.— Ut Societatis jura pergat defendere atque tueri, magnopere com-
mendat.
Rdo, P.e obispo, del consejo de su magestad. Entendido ha-
vemos que la orden y Compañía de Jesús os ha elegido y nom-
brado por su conservador en esse reyno de Aragón , y que vos
lo havéis acceptado, de que tenemos mui gran satisfacción y
contentamiento ; pues , con el favor de vuestra persona y digni-
dad, lo que les tocare, se mirará como es razón y les convenga,
y assi os lo encargamos muy encarecidamente '. Y porque el se-
' Ex transumpto in opere ms. Alvarez, Hist. de la provincia de
Aragón, t. I, lib. II, cap. 58, pag. 432-434. Exstat aliud transumptum apud
Rivadeneira, l. c.
* Ad rem Alvarez, l. e, pag. 419, 420, qui, relatis quae supra exscri-
psimuS;, epist. 978, narrare pergit quae Caesaraugustae acciderunt, et cau-
sam explicat cur homines de Societate Jesu oscensem episcopum conserva-
torem, ut ajunt, elegerunt: «Como los contrarios eran muchos, diferentes y
poderosos, pareció necessario que la Compañía por su parte nombrasse juez
conservador en virtud de sus privilegios, para defender su justicia, y para
que se opusiesse al conservador de los frailes. Dos personas avía entonces
devotas de la Compañía, que pudieran hacerle este buen oficio. La una
delias no quiso encargarse dello: la otra dió esperanza de hacello; pero vien-
do que se avía de tomar con el Arçobispo, D. Hernando, salióse afuera. Pro-
veyó Dios que á esse tiempo se hallasse en Zaragoza D. Pedro Agustín,
Obispo de Huesca, Jaca y Balbastro, que entonces era un obispado, hijo de
D. Antonio Agustín, Vice-Canceller del Emperador, hombre de grande ser,
valor y prudencia; el qual, movido de compassión de los nuestros, por ver-
les tan combatidos y tan solos, y también por respeto de micer Jayme Agus-
tín del Castillo, deudo suyo, y grande devoto y bienhechor, acceptó el oficio
de Juez Conservador, y le exercitó con grandíssimo valor y pecho, y mui
en favor de la Compañía...
Haciéndose procedimientos de vna y de otra parte, en casa del Perlado
se tomó resolución á los 9 de Junio deste año 1555, que se publicassen vnas
letras generales, en las quales se declarassen por excomulgados todos aque-
llos que desde 17 de Abril (que es el día en que se fixó el mandato en núes-
714 Epistolar Mixtae— 982
reníssimo rey, don Phelipe II , mi hermano , al tiempo de su fe-
liz partida, me encomendó particularmente la protección de di-
cha orden y Compañía, á la qual yo tengo mucha devoción, por
el gran fruto que ha hecho y cada día hace en servicio de Dios
N. S. y acrecentamiento de nuestra santa fe cathólica, y he en-
tendido que en essa ciudad de Çaragoza, teniendo más fin á sus
respectos próprios , que á lo que debían hazer , por inquietar y
molestar á los dichos religiosos , que en ella residen , con procu-
rar ciertas letras ó provissión del arçobispo ó de su vicario ge-
neral, que en effecto manda que nadie vaya á oir los divinos ofi-
cios en la casa ó sitio que tiene comprada para servir á Dios,
narrando algunas palabras bien perjudiciales, y que se podían
escusar , y que ponen alguna sospecha á los que las veen y en-
tienden, en que parece proceden de alguna mala voluntad que á
los dichos religiosos tienen; escribo al arçobispo que lo reme-
die, y haga revocar aquella, á satisfacción de los dichos religio-
sos, como creemos que lo hará; pero si no lo hiciere y os pusiere
en ello algún impedimento , conforme á los indultos y privilegios
concedidos á la dicha orden, los quales han sido presentados en
el consejo de su magestad, vistos y examinados y aprovados, y
para su execución y cumplimiento mandadas expedir las letras
executórias, no dexéis vos de amparar y defender á los dichos
religiosos, y proceder por la vía y orden que devéis hazer. Al
tro collegio) huviessen oído Missa, sermón, ó recibido algún sacramento, ó
assistido á los divinos oficios en nuestra iglesia. Y estas letras se publicaron
en las iglesias parrochiales... con notable desconsuelo y escándalo de no
pocos...
Los nuestros, porque no tomassen ocasión de escandalizarse los flacos,
ó no bien informados de nuestro derecho, se abstuvieron de administrar
públicamente los sacramentos en nuestra capilla; y assi ivan á exercitar sus
ministerios á otras iglesias, y de ordinario á la del conservador, Juan Gon-
zalez de Villasimpliz, que aun estaba á quenta de la Compañía... Pero ni
aun en esta capilla tan pequeña y desviada de las parrochias y monesterio,
que avemos dicho, pudieron los nuestros tener quietud y sosiego; pues de
allí á pocos días el P. Guardián de San Francisco, conservador de los Pa-
dres Agustinos, pronunció y declaró por excomulgados á los de la Compa-
ñía, por aver contravenido á su mandato, antes impuesto so pena de exco-
munión» .
4 JuLii 1555 715
virrey escrivimos , que dé todo el favor que convenga de parte
de su magestad. Dat., etc.
OTRA PARA EL MISMO
En todo lo que con justicia se deviere hazer, y de cómo cum-
pliréys lo que se os escrive y encarga, nos avisaréis con toda
brebedad, dando fe y creencia al duque de Francavilla, lugar-
teniente general de esse rey no, en lo demás que sobre esso os di-
xere de nuestra parte. Dat., etc.
LICENTIATUS MARTINUS ALONSO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CORDUBA 4 JULII I555
Testificatio de integritate vitae et fructuosis operibus hominum
e Societate Jesu.
t
Muy Rdo. señor: Yo he sido informado por los Padres de la
Compañía de lesús, que de año y medio á esta parte residen en
esta cibdad, que han de enbiar á V. P. relación de su vida Y
aunque con los negocios desta inquisición yo no tengo la noticia
necessaria para dar á V. P. entera información, todauía diré lo
que supiere, vt testimonium perhibeam veritati yes, que açer-
ca del resçebir las personas de nueuo, á lo que tengo entendido,
no se contentan con la probaçión que el derecho y statutos de su
orden mandan, mas muchos días antes que los resciban á ella
procuran de comunicarlos y experimentarlos en exerçiçios spiri-
rituales y otras cosas, para conoscer dellos, si veniunt vocati a
Deo, tanquam Aaron % á la Compañía. La fama destos Padres en
esta çibdad es muy buena, y con su buen exemplo y doctrina han
edificado á muchos, y en sus occupaciones de leer, predicar y
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 114, prius 551.
* Vide epist. 954, 955, pag. 638 et pag. 645, annot. 2.
' Joan, xvm, Sy.
* Ad Hebr. v, 4.
7i6 Epistolae Mixtae— 983
confessar trabajan tanto, que más necessidad tienen de freno
que de espuelas, especialmente en tiempo de calores, que, como
los haze grandes en esta tierra, quien con ellos no moderare el
trabajo, fácilmente arriscará la salud y aun la vida. Y desto la
experiencia del verano passado creo mostró la verdad de lo que
digo, con enfermedad de muchos destos Padres que leían En
sus exercícios no oyó que prejudiquen al ordinario * ny á otra
persona; porque, aunque se trata çierto pleyto con el señor obispo
desta cibdad sobre vn pedaço de calle que passa delante de la
casa que el señor deán ' les dió para su habitación, no entiendo
que den ny tomen en el negocio, sino que la cibdad lo sigue por
la vtilidad que pretende en tener aquí estos Padres. Ellos están
aquí estimados por sieruos de Dios, en quien esperamos quod
propter istos decem vel viginti iustos, y otros que en ella deue
auer, non delebit Dominus alios impíos, que en ella vinimos. Él
los tenga de su mano, y lleue esta obra sancta adelante como
tienen començada, y guarde la muy Rda. persona de V. P., y
conserue en su sancto seruicio por largos años. De Cordona á 4
de Julio de 555. Besa las manos de V. P., el licenciado,
Martín Alonso
Inscriptio: f Al muy Rdo. señor, el P. Ignatio de Loyola, ge-
neral de la Compañía de Jesús, Roma. Alia manu: R.ta allí 6 di
Nouembre. Duplicada.
* Ms. leyan.—Ci. PoLANCO, t. iv, pag. 451, n. 965.
- Leopoldus de Austria, cordubensium antistes. Lis, cujus statina fit
mentio, attingitur supra, epist. 953, pag. 632 et 634.
^ Joannes de Cordoba.
* Non modo Martinus Alonso, sed alii etiam ex sacra cordubensi inqui-
sitione scripsere in eundem sensum Ignatio, immo et pontifici summo.
Cf. Cartas de San Ignacio, t. V, pag. 490-494.
5 JULii 1555
717
HIERONYMUS CASALINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
BONONIA 5 JULII 1555
Ne nostri omnino deserant sacras Stae. Luciae aedes, ubi solita munia
exercent, enixe rogat.
JL
i
La gratia et pace de Giesù nostro signore sia sempre con tutti
noi, etc. Molto Rdo, Padre in Christo sempre honorando. Ancora
chio tenga al fermo essere V. R. appieno informata de quanto le
dirò, nientedimeno non restarò de rememorali in parte il princi-
pio et progresso hebbe questa deuota sua Compagnia di Giesù
qui in Bologna. Capitandoci li Rdi. M. don Francesco Seuiere ^
et M. don Nicolò Bobadiglia, piaque a Dio farmi gratia che li
dessi albergo in casa mia, et così steteron sempre, fin tanto che
V. R. H chiamò a Roma, il che a me fu di grandissimo dolore,
uedandomi priuo de una si grata et cordiale compagnia. Seguitò
che tutti quelli de tempo in tempo compareuano in Bologna della
sudetta Compagnia, gli daua sempre gratioso recapito, et ere-
sciando la frequentia de sacerdoti, M. Jacobo Laines, M. Al-
phonse, M. Claudio, et M. Paschasio % et altri che andauano in
diuersi lochi, secondo la obedientia alloro da V. R. imposta,
parmi che la canonica della chiesia non esser' sufficiente et ca-
pace ad albergarli, gli diedi una mia casa a lato la chiesia, et li
homeni della parochia gli ne compero un altra appresso quella,
di sorte che di dua ne facero una granda assai, ben compartita et
comodata al lor bisogno, et cosi comenzorono ad insignare alli
miei parochiani, homeni et donne, et ad altri, quei suoi fruttuosi
et spirituali exercicij di maniera, se il uiuere loro era prima te-
reno, mondano et carnale, hora è religioso, chatolico, et celle-
• Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 26, prius 143, 149.
- Franciscus Xaverius.
' Memorantur heic, praeter Jacobum Lainez, Patres Alphonsus Salme
ron, Claudius Jajus et Paschasius Broet.
7l8 EPISTOLAE MlXTAE— 984
sto, et fatti perfectti christiani. Et perchè [ad] ogni principio de
opera buona et a Dio grata, non li manchó mai contrasto et oppo-
sitione dalli catiui et membri de Tángelo della falsa luce, li quali
cercauano de impedire un tanto frutto che si fa delle frequenti
confessione et comunione; ma quanto più hanno cercato de impe-
dirle et remouerle, tanto più son sempre augumentate et cresciute.
In questo tempo ci capitò M. don Francesco Palmio, il quale
hebbe ricorso a me, ricercandomi gli trouassi una casa di qual-
che homo da bene ad insignar' alli suoi figlioli; et uedando che
se accostaua molto alli rittimi et costumi de quelli della Compa-
gnia, lo messi in casa de un gentildonna, uedoua, per precettori
de un suo figliolo, et fra pocho tempo lo tolsi per mio capellano
in santa Lucia alla cura della parochìa, et stette per dui anni.
Puoi egH si messe in casa della Compagnia, et con gli altri insie-
me son stati molto ben uisti et accarezati da tutti li miei paro-
chiani dal principio fin ad hora; nè mai li son stati scarsi et auari
in prouedelli assai competentemente de ogni cosa neccessaria alla
sustentatione et uiuer' suo. Non mancho in le lor infi[r]mitate
non ui lassano manchare medici et medecine. Hora mo par che
il sudetto M. Francesco Palmio habbia per mezo de monsignor
Rmo., nostro episcopo *, ritrouato per la Compagnia una chiesa,
il cui tittulo è santo Andrea, non senza gran dispiacer' de un prie-
te canonico bolognese, el qual per non hauer' expedito le sue
bolle, si è potuto priuar' et aquistarla alla Compagnia, il che non
biasimo per ogni cosa potessi euenir' de hauer' un loco fermo, ma
finché io uiuo, non era per suceder' alchuna cosa, perchè scia ben
V. R. Tarnore chio porto alla Compagnia, che già mi disposi uo-
ler renuntiare la chiesa a M. Francesco Palmio, et uenne egli a
Roma con h mandati et dinari per far la expeditione. Piaque a
Dio non hauesse effecto. Onde, Padre mio Rdo., questi miei pa-
rochiani, homini e donne, molto si dolgono che se habbia a remo-
uer' in un tratto tutta la Compagnia; et un opera si signalata,
principiata qui, esser' tirata a santo Andrea, li par' che li sia
fatto gran torto, et se la sentesse (come io) lì remarichi, lamenti
* Joannes Campeggi, bononiensis episcopus ac cardinalis.
5 JuLii 1555
719
et cordoglio de tutti, soglin'hau[r]ebbe compassione. Et se quella
me dicesi potranno andare a santo Andrea affare quel medesimo
effetto che fanno in santa Lucia, questo affermo essere il uero per
qualche persona giouene et gagliarda, ma non già per molte gen-
tildonne attempate e mal complessionate per la distantia de l'una
et Taltra chiesia. Et molto mancho sonno per andarli le molte
nobile donzelle per le spesse sue confessioni et frequente comu-
nioni che fanno: non mancheria matteria alli maligni de dire
quello gli paresse. Per tanto supplico V. R. in nome de tutti li
miei parochiani uogli per Tamor de Dio farci gratia di lasarci al-
mancho dui sacerdoti. Al presente ce habiamo (come scia V. R.)
M. don Augustine di bon età, hom.o da bene, prouido e discre-
to, et amato da tutti: basteria un altro con lui, et dui che li ser-
uissero. Essendo la peticione nostra giusta et honesta, speremo
risposta grata da V. R.; et alle sue ignite orationi humilmente ci
ricomandiamo, pregando Dio la guardi da ogni male, et a noi dia
gratia di ben seruirlo. Di Bologna alli v de Luglio m. d. l. v. De
V. R. humil seruitore,
Girolamo Casalino, rettore indeg[n]o di santa Lucia ^
Inscriptio: Al molto Rdo. M. Ignatio, rettore generale della
Compagnia de Giesù meritissimo, suo da Padre in Christo sempre
honorando. In Roma. Alia manir. R.ta a 15 del medesimo.
» P. Augustinus de Riva. Polanco, t. V, pag. 126, n, 354-356.
- De auctore atque argumento hujus epistolae haec tradii PolanCO,
l. e, pag. 127, n. 358-360: «Hujus anni initio serio actum est de Collegii
migratione in ecclesiam Sancii Andreae. Romae etenim unio hujus benefi-
cii in usum Collegii a Julio III concessa fuit... et agebatur de expediendis
litteris Apostolicis .. De loco autem, in quo nostri erant, prope templum
Stae. Luciae, omnino relinquendo agebatur; quamvis ex amicis aliqui, ut
D. Hieronymus Casalinus, ecclesiae Stae. Luciae Rector, et domina Vio-
lante Gozzadina, ac domina Margarita Gilia et Fantuccia, litteris ad P. Igna-
tium scriptis, enixe rogabant ut saltem duos ex nostris ibidem relinquerent,
quod tamen factu diflìcile videbatur, tum propter operariorum penuriam,
tum propter alias causas... Interim moritur Papa Julius III, antequam unio
illa effectum sortiretur, et nostri ad Sanctum Andream migrarent. Aliqui
interim facessere negotium nostris coeperunt; et..., ne litibus interminatis
vacandum esset, [judicatura est] omissa tractatione Sti. Andreae, ut nostri
apud Sanctam Luciam manerent».
720
Epistolae Mixtae— 985
9S5
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 9 JULII I555
Quid ipse et Joannes de Vaga senserint, lecto academiae parisiensis
decreto. — Testimonia pro Societate mittentur.
t
Pax X.i Quanto al decreto de la vniuersidad % etc., quando
lo vi, quedé elado. El Señor les dé su lumbre. Mejor fuera, á mi
parescer, que consultaran sobre lo que haze su rey ' en traher la
armada de los infieles y captiuar tantas ánimas, etc. El Señor lo
remedie. Parescióme amostrarlo á su Ex. cía, * el qual también
mucho se marauilló: díxome que se le representaua que el papa ^
se asirá desto, porque yo le hauía dicho que no sabía cómo nos
sería propitio, etc., y que creya que nuestro Señor hauía de ha-
zer alguna gran demostratión acerca de la Compañía, hauiendo
permetido vna tan gran maldad, y replicando «quán gran maldad,
y qué mentiras tan claras!». Pidióme qué es lo que V. P. dezía,
y yo le ley la letra, donde se piden los testimonios "^, y respon-
dióme: «luego áganse. Yo daré vno, y el sacro consejo otro, y las
ciudades, adonde se alian los collegios, y el inquisidor y ansí
quedé con su Ex. cia de hazer una supplicación, la copia de la
qual embío á V. P., y ya se ha decretado que vn juez del sacro
consejo se informe et refiera, y ansí se hará, y se pondrá la dili-
gentia posible. Se teme que, por ser deste regno, que no arán caso
dello. Aquí he entendido que la vniuersidad de Louanya dió vn
' Ex autographo in voi. F, unico folio, n. 43, prius 220.
- Sermo est de decreto academiae parisiensis, de quo supra egimus.
^ Henricus II.
* Joannes de Vega.
5 Paulus IV, qui parum Societatem amare ferebatur, pontifex creatus 23
Maji 1555. — Eidem, cardinali et archiepiscopo neapolitano, scripsit Vega,
prorex, epistolam, quam supra edidimus, pag. 57. Vide locum.
« Vide epist. 954 et 955.
i3 JuLii 1555 721
testimonio muy fauorable en otro tiempo á la reyna doña María '.
El Señor ponga en ello su mano. De Messina á 9 de Julio 1555.
Idem Jo. HiERONYMUs.
Inscriptio: f Al P. M. Ignatio. Addidit ipse: Solo, solo, sed
haec duo verba deleta sunt.
9S6
OLIVERIUS MANAREUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
RECINETO (RECANATI) l3 JULII I555
Socii lauretani Recinetum se contulere.— Opera proximis navata. — De fra-
tribus, quorum unus, Gerardus nomine, a daemone male tentatus, sui
Victor evasit. — Lauretani canonici aliquid adversus Societatem mo-
liuntur.
t
Pax X.i Molto Rdo. in X.° Padre. Per la incommodità di
messo, non ho potuto Taltra settimana scriuere alla R. P. V., ni
mancho potuto mandare gli danai del Rdo. D. Madrid Dio sa
quanto affano ne porto, sapendo costà stare più utili che qua nella
cassa. Monsignor " assai uolte promesso, ma per la moltitudine
d'i suoi negotij se ne dementica, et non giouano ricordi ni per
boccha ni per lettere.
Hora stiamo a Ricanati ^ molto ben uoluti da tutti, et si fa
' Anno scilicet 1550, quo anno, scribit Polanco, t. ii, pag. 85, n. 201,
«cum de Collegio Lovanii instituendo... ageretur, consulta est facultas
theologica a Regina Maria, Imperatoris sorore, quae ipsius loco administra-
tionem illarum provinciarum exercebat, et de nostra Societate valde ho-
norificum reddidit testimonium». — Quod quidem testimonium, anno 1550
prolatum, bene distinguendum est ab alio, quod eadem facultas theologica
anno 1556 tulit, habeturque apud Orlandini, Hist. Soc. Jes., part. i, lib. x,
n. 105; Cartas de San Ignacio, t. Vi, pag. 559; POLANCO, t. vi, pag. 436
et 437 .
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 15, prius 89, 90.
^ Christophorus de Madrid.
* Gaspar de Doctis, Laureti gubernator.
^ Urbs recinetensis «tribus passuum minibus Laureto distat; et cum in
aestate temperies coeli Lauretani insalubris esset, domus nostris a Guber-
EpISTOLAE MIXTAE, TOM. IV. 46
<722 EPISTOLAE MlXTAE— 986
bon frutto per uia delle confessioni molto frequenti per questo
tempo di mettere, ma più di donne che d'homini, bench' alcuni
etiam si ritrouano, i quali per lamore di X.° disprezzano li
scherni del mundo.
M. Lorenzo ' ha in tutto fatte tre prediche, et predicharà
mancho che puotremo, benché lo facia tanto uoluntieri, che si
contenta del studio dum mezo giorno del di dauanti, et assai so-
disfà. In suoe prediche s'e ritrouato el senato, il quale è molto
beneuolo alla Compagnia, benché non sia da meraueigliarsi, es-
sendo che nulla gli constiamo.
Per supplire alle prediche de M. Lorenzo, la quale si desidera
et aspetta da questa terra ogni domenica, leggerò la dottrina
xpiana. con la Iddio gratia. Fra la settimana la leggo tre uolte
alli putti, li quali si ritrouono a sentirla fin' a 150, li quali esser-
cito per la prattica , insegnando insieme la theorica : spero che
nostro Signor ne cauarà frutto.
Circa le concubine, le quali assai frequente qui sonno, s'è
fatto frutto, et si fa tuttauia, spero meglio, perchè hora prima
incomminciamo a maniggiare questa parte.
Monsignor il vescouo di Macerata chierico di camera, hieri
arriuò di notte con accoglianza di questa terra, grande come ad
uno principe, cioè con il senato et molti canali che gli andorno
inanzi a riceuerlo con soni di campane et d'artiglieria. Hoggi
mane n'ha uisitati, et sè partitto puoi da noi edificato, come spe-
ro: tutti gli andassimo inanzi a riceuerlo al intrare nel collegio et
basciarli la mano.
Il fratello Gerardo ' da 10 giorni in qua sta meglio che mai,
benché la tentatione sempre lo molesti assai, pure hora crede
natore lauretano data est, quo nostri, exceptis duobus aut tribus sacerdoti
bus, se contulerunt; nam cum pauci eo tempore peregrini Lauretum veniant,
pauci ad eorum consolationem et aedificationem satis erant». Polanco, t. v,
pag. 84, n. 208.
' P. Joannes Laurentius de Patarinis.
- Hieronymus Melchiorius (Melchiori), de quo Ughellus, Italia sacra,
t. II, col. 744.
^ Vide quae diximus de sociis Lauretum missis, in Polanco, t. iv,
pag. 46, annot. 3.
i3 JuLii 1555 723
conseiglio et s'aiuta. La causa è tale, per la dispositione et mise-
ricordia del Signore: un di passato, comè detto circa 10 giorni,
egli fu di tal modo tentato, che, preghandolo che venesse con gli
fratelli dopuoi pranso in recreatione, lassando la camera, nutrice
de suoe tenta tioni, mi rispose sfacciatamente (come anche altre
uolte hauea fatto) in presentía d'alcuni fratelli, che non uolea
gire, perchè, andando, dechiararebbe et monstrarebbe uoler stare
più in ubedienza, ch'era totalmente opposito alla sua determina-
tione et risolutione. Io lo ripresi et essortai molto amoreuol-
mente, et non fu' verso: onde io, stando sopra di me, credendo
tal risposta essere tanto sfaciata et scandalosa, che non douessi
essere più sopportata, ni mancho grata alla R. P, V. che si sop-
portasse nella Compagnia, gli parlai altra uolta, et mi fece la me-
dema risposta, et jo puoi dissi, si non portassi tanta riuerenza al
Signore et alla P. V., et non tenesse tanta sete dell'anima suoa,
la quale molto uedea periclitare, che ueramente non lo stimarla
mancho degno d'essere sotto la santa ubedienza; et che uoria che
da molti mezi (essendo tanto grande la sua ostinatione, che nis-
suno modo si uoglia agiutare) non fosse stato sotto la mia ube-
dienza per lo grande scandalo che da se è nasciuto; benché per
gratia d' nostro Signore sian tanto ben fundati nostri fratelli, che
per lui non si mouino. Et esso rispose che gli aprissi solamente
la porta, et che uscirebbe, essendo ogni ubidienza sua ruina et
dannatione. Et io all'hora dissi che prima uolea, come sempre ha-
uea fatto circa suo nego tio, prendre conseiglio dal Signore, et
all'hora feci fare oratione subitamente alli fratelli, acciò nostro
Signor ne nesse gratia de risoluere un caso a gloria sua per un
quarto d'hora. Puoi ci congregassimo tutti della Compagnia in-
sieme, absenté lui, et propose 3 punti, cioè: si dopuoi tanta pa-
tientia che haueuo sempre usato uerso detto fratello, et tanta sua
obstinatione ueduta, massime neir ultima sua risposta, doueua io
reteñirlo in casa, o non, onero mandarlo costà in pelegrinatione,
ouero metterlo afatto fuora della Compagnia, confidandomi nella
^ santa ubedienza della P. V., la quale io stimaua staria conten-
tissima di tal domanda et interrogatione. Fu finalmente da tutti,
duobus exceptis , conchiuso che si mandasse in pelegrinatione.
724 Epistolar Mixtae — 9<S6
Fatta tal risolutione, fu chiamato M. Gerardo, il quale staua
ascoltando quello che si dicea, occultamente, et disse uuoler più
presto gettarsi in inferno, che più restare in religione, et che
nissuno modo fosse impedito d'andare uia. All'hora gli doman-
dai suoe ragioni, le quali dette che hebbe, le refutai auanti lui di
tal modo, per gratia di nostro Signor, che non hebbe più ardire di
parlare altro, senonchè me uolea parlare da banda: cossi feci re-
tirare tutti gli fratelli, et fu suo ragionare come prima, cioè di
partirsi. Io dopuoi lo fece per gratia di nostro [Signore] capace
di pericoli nelli quali si meteua. Onde puoi con abundantissime
lachrime si getta ingenocchioni, domandandomi agiuto. Io puoi
in presentía di fratelli gli disse che la determinatione era fatta
ch'andasse in pelegrinatione, onero come membro putrido uia
della Compagnia; ma perchè io, come per molti mesi per diuersi
modi et uie haueuo fatto, non desiderano con nostri fratelli altro
che sua salute et che restasse, imperò con tal conditione, che si
resignasse di tal modo, che fosse il più abietto et humiliato di
tutti, et che non uedessi mai più in lui segno di tentatione o me-
lancholia, et che si neirorationi, confessioni, etc., come nelle al-
tri essercitii della Compagnia, fosse il primo ad osseruarli; altri-
mente che se n'andasse uia in pelegrinatione, o doue lo tirasse
sua perditissima obstinatione: il che con lachrime mi promesse di
fare tutta sua uita, dicendo mai non hauere sentito in se tanta
grande inclinatione alla santa ubedienza, che all' hora. Puoi gli
disse che quello non mi bastaua, ma de più, per il scandalo grande
che haueua dato, doueua fare una penitentia, quale uolea che per
mezo d'orationi giudicasse hauere meritato. Al quale rispose che
ad ogni cosa era inclinatissimo, et che io gli ordinassi che uoleua.
All'hora ordinai che predicasse alla cena, che fu duoe hore o cir-
ca, de perfecta sui resigna tione, sopra quel thema: Mortificate
membra uestra *, etc. Il che fece con tal spirito, che non penso
restasse uno in tauola che non piangesse abundantissimamente;
anzi alcuni non si puoteuan astinere di gridare et gemiré forte-
mente, delli quali luno uenne mancho di forza de lachrime. Cosa
Ad Colos. m, 5.
i3 JuLii 1555 725
fu più che stupenda in fine del suo ragionamento, lo quale iacea
anche con gran lachrime. Si confermò ingenochioni nella Com-
pagnia, et cosi finisse, et gli fece domandare perdono a tutti et
basciar gli piedi. Finita la mensa, parea gli fratelli fossero resu-
scitati, tanto grande era il giubilo sopra la pecorella ritrouata, et
grandi et frequenti gli abrasciamenti, che non si puoteuan lassa-
re. Domandò di gire a Loreto il di seguente ringratiare la glorio-
sissima virgine, et gli concedette con M. Cornelio et fece frutto
nel camino con essortationi molto infocate; ma nostro Signore
gli volse anche dare sua predicha per un puto, al quale egli pre-
dichaua, il quale, sentito che Thebbe, disse: Molto ben parlate,
Padre, ma non è niente di incomminciare seruire al Signore: bi-
sogna perseuerare nel seruigio del Signore fin al fine: dil che fu
molto tochato, uedendo apertamente che nostro Signore faceua
parlare li fanciuli, et quod in ore infantium et lactantium perfe-
cerat laudem Dopuoi camina molto bene, et non tienne più
niente secreto : subito uienne da me, et si confessa et comunica
spesso et con consolatione. Spero sarà agiutato per mezo delle
sante orationi della R. P. [V.], nelle quaU sempre confidauamo.
n fratello Giacomo sèmpre è stato tribulatissimo fin a hieri,
che lo menai in Loreto, doue lo feci confessare et comunicare
nella santa capei la, doue pare sia sta agiutato, perchè fin a hora
dopuoi è stato allegro. Nostro Signor gli dia agiuto. In simili
casi desidero la P. V.m'auisi ch'habbia da fare si più ueneranno.
Philippo hieri si risentette un poccho di febre: spero non sarà
nulla. Lucas sta per gratia di nostro Signor molto meglio.
Oh pretti di Loreto uanno machinando qualche cosa contra
nostro collegio: non so che sarà. N'hanno molto in odio, et ci ha
detto una persona denota de noi, che pericolo è un' giorno ne
sian inuelenati da noi una gran parte, et che molto si dubita da
• P. Cornélius Broghelmans «qui Flandris et inferioribus Germanis
audiendis, et aliis, qui latine confiterentur, aptus erat». POLANCO, t. IV,
pag. 48, n. 79. Hic «ex P. Ignatii praescripto lectionem casuum conscien-
tiae praelecturus [erat], vel Pater ipse Oliverius, Rector, prout Guberna-
tori videretur». Ibid. n. 82, Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 485-487-
- Ps. vili, 3.
726 Epistolae Mixtae— 987
molti: stimo pure esser solo sospìcione; ma, sia che si uoglia, si
Deus est pro nobis, non puoteran nulla.
Non m'occorre altro per adesso. Alle sante orationi della
R. P. V. di tutto il cuore mi raccommando. Stia con lei Jesù X.°
signore nostro. Di Ricanati alli 13 de Luglio 1555. Della R. P. V.
indegno in X.° figliolo,
Oliuerio Manareo.
LUDOVICUS SANTANDER
PATRI JOANNI DE POLANCO
CAESARAUGUSTA l6 JULII I555
Ardent adversariorum animi contra Societatem.— Socios eorumque amicos
diris devovent.— Civitas sacris interdicitur. — Antistitis oscensis forti-
tudo, et in Societatem amor,
t
Ihs
Muy Rdo. en Christo Padre. Pax Christi, etc. Por otras del
P. Román se haurá sabido lo que por acá hasta aquel punto auía
passado cómo llegó hasta publicar por excomulgados al Padre
maestro Baptista, y al P. Román, y al P. Rojas, y al P. M.° Ri-
ñas y dado que de la corte se truxeron buenos despachos, han
aprouechado poco. Y porque, no auiendo manera para leerse le-
tras de nuestra parte, por no admitirse por las yglesias, para que
cessase el scàndalo que en esta ciudad auía por la dicha publica-
ción, mandó el señor obispo de Huesca se affixasen algunas le-
tras á los cantones, y apenas auía amanesçido aquel día, como
» Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 148, prius 640, antiqui-
tus 153.
* Litteras Patris Roman nos quidam hactenus non vidimus; sed dubi-
tandum non est illis usum fuisse Patrem Alvarez, a quo plurima mutuati su-
mus ad epistolas principis Joannae illustrandas. Alias vero ipsius Patris
Roman litteras, i3 Augusti datas, infra, n. 1017 exhibemus, in qiíibus sum-
matim caesaraugustanus tumultur contra Societatem enarratur. Vide locum.
' Horum nomina sunt Joannes Bta. de Barma, Alphonsus Roman»
Franciscus de Rojas et Balthasar Piñas.
i6 JuLii 1555 727
dizen, quando los frayles augustinos no dexaron vn papel, que
todos los hizieron públicamente pedaços; esto sería á las siete
del dicho día; y aun el officiai del Rmo. arçobispo mandó también
quitar el vno que estaua á la puerta de vna yglesia. Luego otro
día, que se contaron 12 de Julio, se puso entredicho por la parte
de los frayles, y lo admitió el capítulo de la yglesia maior (porque
el Rmo. arçobispo, vsando de maña, diziendo que él estaua por
ambas partes inhibido, lo dexó á su capítulo, cosa, según se dize,
harto de nota, según pretensiones entre perlados y capítulos).
Está este entredicho por toda la çiudad, no con poco scàndalo y
alboroto.
Sobrevino luego el domingo, que amanescieron muchos pa-
pelones por los cantones, con letras del entredicho y escomunio-
nes contra los eñiguistas, vnos, que no se sabe si son clérigos 6
legos (ansí dezía, dizen, el papel) y contra todos sus faboresce-
dores, etc., interdiziéndolos también, y contra el Rmo. señor
obispo de Huesca, y quatro iñiguistas pintados con dos demonios
á sus lados, y el nombre de cada vno sobre su cabeça: el P. Ro-
mán, 2.° Piñas, 3. Juan Baptista, quarto Francisco de Rojas:
ansí iuan por este orden. O sancto Dios! ¿Y qué justas y torneos
pudieran alborotar más esta çiudad? Cierto, Padre charíssirao^
nosotros hubimos * de pasar por vna parte, que se dize el Coso %
que es lo más público de la çiudad, y allí estaua vn papelón tan
cercado de gente, que pensé que estañan oyendo sermón, porque
era junto al hospital; dexan de mirar el papel, y encárase la gen-
te en los biuos iñiguistas, y parescíamos toros en coso. A las dos
de la tarde el mismo domingo se juntó vn grande squadrón de
muchachos, chicos y grandes, con vna vandirilla de papel, en la
qual se dize traer pintado vn iñiguista y vn demonio, y comien-
çan á apedrear nuestra casa, y arrasgar nuestra campanilla de la
portería: y çierto, según la cosa está, esto solo bastaua para ha-
zerse vn grande motín. No faltó quien fué dando bozes al virrey ^
que apedreauan á los Padres de la Compañía, y vino con gran
prissa él y otros muchos caualleros nuestros deuotos, que á la
' Ms. vuimos.
Via ex praecipuis Caesaraugustae.
728 Epistolae Mixtae— 987
sazón se hallaron en su posada: ya se auía huido el esquadrón,
mas ya nos tienen por gente apedreada. Pluguiera al Señor, se-
clusa offensa, y fuera de veras. Dura todavía el entredicho, y
dura con él grandíssimo scàndalo: en tal manera, que ha pares-
çido conuenir sepultarnos, y no salir aun por lo neçessario, por-
que no paresca prouocar al pueblo, hasta que Dios prouea de al-
gún remedio.
EJ P. Román es ido á la corte, porque ansí ha paresçido con-
uenir: no sabemos si aurá por allí medicina para esta enferme-
dad; porque, cierto, este señor Rmo. arçobispo está muy rezio, y
aun nos dizen que ha juntado los órdenes mendicantes, y que
han dicho que ellos están obligados ha a3'udarse vnos á otros: y
todo contra nosotros, moxquitos miserables. Esto dizen que era
para embiar á Tarragona para poner cessaçión a diuinis: no es-
tamos esperando sino quándo se executará alguna tribulación en
nosotros. Leuamus oculos in montes, vnde veniet auxilium no-
bis y tenemos muy gran confiança que auxihum nostrum a
Domino, qui fecit coelum et terram ^
Es para dar gracias á Dios ver el ánimo del señor obispo de
Huesca, y quán penado está porque no lo pintaron con los Pa-
dres; y dezíanos que nunca mejor día ha tenido él ni nosotros
que aquel domingo
Padesçen nuestros deuotos grandes affliçiones, ansí grandes
como pequeños, porque á todos los lançan de las yglesias; y llé-
uanlo bien, gloria al Señor. Dos caualleros, que son el conser-
uador y Mor rano lançaron de la Seo % y preguntando porqué,
les dixeron: porque soys de ellos. Otros deuotos, que son muy
' Ps. cxx, I.
- Ps. cxx, 2.
' Vide epistolam sequentem, quam ideo huic subjicimus, non quia exi-
stimemus post hanc fuisse scriptam, sed quia cum his, quae hic dicuntur,
apte cohaeret, et ad eumdem fortissimum virum, de Societate optime meri-
tum, refertur.
■' Joannes Ludovicus Gonzalez de Villasimpliz, regii patrimonii in Ara-
gonia conservator, et Matthaeus Sebastianus de Morrano, de quibus in
voi. Il saepe egimus.
Templum maximum, ubi sedes episcopi.
DIE INCERTO I555 729
conosçidos, están ençerrados, porque dizen que no conuiene salir
que los vean. Anda la cosa tan rota, que Dios basta á remedialla:
y si de ay no viene el remedio, no sé de dónde. Veeo á ojos cla-
ros la necessidad que ay: el cómo se aya de remediar, allá lo ve-
rán VV. RR. No sé en qué se parará: y aun sé dezir que, si esto
se quieta, todavía será menester algún día para que se assiente
el agua, según está de turbia y alborotada. Dízense tantas cosas,
que no auría papel para screuirlas: dizen que somos lutheranos:
otro me dixeron que auía dicho, que somos herejes. Remédielo
Jesu Christo, como uiere más conuenir á su maior gloria. Aquí
estamos muy pocos, aunque esperamos gente. Spes nostra Deus.
Ya vee V. R. si ay razón de encomendarnos en los sacrificios
y oraciones de nuestro Padre y todos los demás in visceribus
Christi charíssimos Padres y hermanos: y sea Jesús con todos,
amén, que por estar de prissa el correo, no me alargo. De Çara-
goça á 16 de Julio de 1555. Por comissión del P. M.° Piñas.
De V. R. indignissimus seruus in Domino,
Santander.
Inscriptio: Ihs. Al muy Rdo. en Christo Padre, el P. M.° Po-
lanco, de la Compañía de Jesús, en la casa de la misma Compa-
ñía, en Roma. Al porte vn juHo. Alia marni. RM alli 6 di No -
uembre.
9S»
ALVAROS MOSCOSO
PETRO AGUSTIN, EPISC. OSCENSI
PAMPELONE DIE INGERTO 1555
Rogatus ut aperiat mentem de Societatis Jesu instituto, judiciam expromit
suum, laudatque breviter Societatem, Ignatium, socios.
Habiendo respondido á lo demás que el orden de vuestra
merced demandaba, solo queda responder á lo que con ánimo
' Ex transumpto in opere ms. RIVADENEIRA, Hist. de la Asistencia de
España, lib. II, cap. i8.-De hac epistola scribit laudatus Rivadeneira,
l. c, cap. 17. ((D. Pedro Agustín, nuestro conservador, viendo la mar tan
alta y tan brava, aunque no dejó el gobernalle, antes, como valeroso piloto,
-jSo Epístolas Mixtae— 988
solícito me pide de lo que siento de los hermanos de la Compa-
ñía de Jesús. Y porque con más libertad pueda v. m. esto co-
municar á su amigo, el cual, según me dice, lo ha pedido mu-
chas veces, he querido en esta carta particularmente satisfacer
al deseo de v, m., por no sufrir que en una cosa, que á mí me es
tan del todo manifiesta, tenga v. m. más tiempo duda.
Cuanto á lo que toca al crédito y autoridad de la dicha Com-
pañía, en la cual ha oido v. m. mucho dudar, tengo esto por
muy cierto, no ser menos aprobada, y por tal declarada esta
Compañía con consulta y determinación de la sede apostólica,
que todas las , demás religiones aprobadas. Y para esto no es
á V. m. pequeña probanza, saber que los sumos pontífices hayan
enviado algunos de la Compañía á Trento, los cuales allí asistie-
ron al concilio general por parte de la sede apostólica todo el
tiempo que se celebró. Y como esto sea tan manifiesto, yo no
ternía por seguro que hubiese hombre que dudase en alguna ma-
nera del instituto y autoridad de la dicha Compañía , y mucho
menos quien de ella en algo de esto murmurase. Cuanto á lo que
toca á las costumbres de las personas de esta Compañía, nin-
guna cosa sé de ellos que pueda ofender á ninguno. Al P. M.**
Ignacio, fundador de esta orden, vi morar y estudiar muchos
años en París , y le conversé familiarmente, y nunca supe dél
cosa que no fuese digna de varón apostólico , y en la misma re-
putación oigo que hasta ahora han perseverado en Roma. De los
demás religiosos de la Compañía , tampoco he oido cosa alguna
que se pueda imputar á vicio ó infamia de alguno de ellos, mas
antes he entendido siempre ser hombres aprobados en todas
le tuvo fuerte en aquella peligrosa tormenta, escribió al Dr. Moscoso, obis-
po de Pamplona, insigne varón, dándole cuenta de lo que pasaba en Zara-
goza, y pidiéndole que le escribiese lo que sentía de la Compañía de Jesús.
El obispo le respondió y le envió una carta que poco antes había escrito á
un amigo suyo, que le había hecho la misma pregunta, cuyo traslado es el
que se sigue».
Ex quibus verbis merito conjici potest eam ante 16 Julii datara fuisse,
siquidem et multo ante Societas Caesaraugustae tempestatis fluctibus exa-
gitari coepta est. Superiori tamen epistolae eamdem subjungimus propter
causas ibi adductas. Caeterum hujus epistolae aliud exstat exemplum apud
Alvarez, l. c, cap. 55.
17 JuLii 1555
73i
buenas costumbres, y adornados de todo lo que conviene á bue-
nos religiosos, de los cuales entiendo ser esto con la posible di-
ligentia guardado y exercitado, que así se dan á la vida activa
del espiritual provecho de los prójimos, que nunca dejan la con-
templativa, teniendo siempre gran vigilancia, que todas sus co-
sas, según el dicho del apóstol , sean para edificación de todos.
Y como no sea aquí necesario tocar todas las cosas, bastará esto
poco que he dicho para que v. m. pueda satisfacer á la solicitud
de ese su amigo; porque, aunque bien fácilmente pudiera escri-
bir aquí en particular á v. m. muchas otras cosas de la doctrina,
erudición y santidad de muchos de esta Compañía, déjolo agora
de propósito para tratarlo con v, m. más largamente, dándonos
Dios vida, cuando algún día nos veamos.
9«9
OLIVERIUS MANAREUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
RECINETO 17 JULII I555
De quodam viro, cui nomen Gregorius.— Non facile est ut hic Laureto Ro-
mam cum honore discedat. — Quot socii Recineti versentur. — Eorum
exercitationes in excolendis proximis. — De sociis.— De sacerdotibus al-
mae domus lauretanae.
t
Pax X.i Molto Rdo. in X.*" Padre. Per una delli 6 del pre-
sente, hieri riceuta, mi commandaua la R. P. V. facesse ap-
presso monsignor gouernatore % don Gregorio, fosse rimandato
a Roma con honore et qualche cortesia, quello che s'è fatto, come
già haurà de uiua noce, come stimo, inteso da detto don Grego-
rio la P. V., perchè ad mia instanza monsignor gli diede, non
solamente dua pague di salario non meritato, a ragione di pri-
» Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. l6, prius 91 .
» Vide in Cartas de San Ignacio, t. V, pag. 392, epistolam ad Gaspa-
rem de Doctis, Laureti gubernatorem, in qua sermo est de revocando domi-
no Gregorio ex lauretana in romanam urbem. Vide etiam ibid., pag. 251,
252, adnotationem hispanicae translationi ejusdem epistolae subjectara.
732 Epistolae Mixtae— 989
sone , ma de più A 5 gli fece rendere duna pena et muleta che
per qualche delitto secondo le constitutione hauea incorsa et pa-
guata [per?] il passato; et essendo detto don Gregorio grauato de
molti debiti, non uolse ad mia intantia monsignor fosse ritardato
della libertà , ni mancho ritornasse senza danari per rispetto di
sodisfare, sperando che costà farà diligenza che questi suoi cre-
ditori non patino danno. Vero è che, essendo egli slonghato da
monsignor, non guardò debito modo, ma andò per la terra mon-
strandosi di qua et di là, et parlando, come disse monsignor, a
suo modo. Onde monsignor gli commandò che la matina a buon
hora andasse uia, et non se gli facesse inanzi. Don Gregorio con
pocca discretione andò dormire all'hosteria, lassando nostro col-
legio, che più dispiaque a monsignor, che quel che prima hauea
fatto. Onde gli fece di nuouo il primo commandamento con mi-
nacie: jo pure lo riceuette in casa nostra per 304 giorni in Ri-
canati, et gli feci intendere meglio che puotesse che hauea man-
chato, iscusando Tasperità fattali da monsignor, secondo che
diede nostro signore.
Stiamo a Ricanati , doue per gratia de nostro Signore si fa
frutto per uia di confessioni, alle quali sempre è concorso, et alle
uolte molto frequente : et dicono alcuni hauere sentito da molti
che pocchissimi si ritrouino in questa terra ch'almeno una uolta
non si uoglino confessare da noi : tanta è lopinione che tengono
della Compagnia, Hora sempre stiamo duoi confessori, uenendo
M. Raphael * et M. Jo. Mortaigne ^ [de Loreto?] alternis uicibus
per sua consolatione, et visogno spirituale di questo popolo. Io
sempre sto fermo qua , essendo massime manchato el concorso
in Loreto.
Per uià de prediche anche buon frutto se nè cauato, benché
da quelle si lassi retirare il popolo per cagione della messe.
Quasi ogni festa doi fratelli predichano: nel hospitale Tuno, et
Taltro in qualche monasterio. M. Alphonso con grande sodisfat-
tione predichò domenica passata in una de più grande parochie
* P. Raphael Riera, cujus plures inveniuntur epistolae inter Liti.
Quadr. hujus anni.
^ P. Joannes Mortaigne, vel Mortagna. Polanco, t. v, pag. 77, n. 182.
17 JULn 1555 733
di questa terra. Penso si per utile deiranime, come per esserci-
tio di fratelli mandarli ogni settimana alcuno di più sufficienti,
essendo massime in quel luocho et parte tutta la fece di la terra,
massime quanto al peccato della carne: circa il quale peccato de-
sidero qualche auiso dalla P. V. come lo puotranno leuare, o al-
meno debilitare, perchè tienne qua gran regno.
Io anche ali putti della schola commune leggo in una chiesa
tre uolte la settimana, lunedi, mercodì et sabbatho la dottrina
xpiana: spero che se ne cauarà frutto nel Signore.
Io mi sforzerò di leggerla anche le feste, acciò sia più con-
corso, si per mio essercitio, come per il bisogno della terra.
Per le altre lettere più che diffusamente ho scritto alla P. V.
delli fratelli nostri Gerardo et Jacomo ', essendo admonito per
questa ultima di V. P. di troppo prolissità: ma quella è la mia
ignorantia et solita imprudentia, della quale certo più uolte me
ne sonno accorto: si in questa ben non memmendo, farò più dili-
genza per lauenire.
Gerardo continua in suo buon spirito. Jacomo sta hora nelli
essercitij: spero che s'agiuterà.
Lucas è fuora di rogna, Gasparo sano, Philippo pocco ama-
lato di febre legiera da 5 giorni.
Al Settembro raccommando questo collegio per un buon let-
tore, perchè tutta Tinuernata gli preti, di quali sono alcuni dotti,
ueneranno alla lettione, alcuni per sindicare, altri per imparare.
Quanto al bisogno di fratelli, sa la R. P. [V.] suo bisogno.
Li preti di Loreto hora uerso nostro collegio peggio che mai,
sed non ardiscono palesamente, per timore di monsignor gouer-
natore et il cardinale
A Cingoli andarano senza fallo venerdì prossima nostri Pa-
dri, et faroli per alcuno mio amico uisitare gli conti del dottore.
Li danari sono anchora nelle mie mani: si monsignor non
farà più diligenza, io stesso andarò in Anchora o Macerata per
mandarli ad mia posta.
Non altro. Padre mio Rdo. in X.°, senonchè pregho humil-
' Vide epist. 986.
2 Rodulphus Pio di Carpi.
y34 Epistolae MixTAE— 990
mente la P. V. R. se degni raccomandarmi al Signore, acciò gli
puossa fare nero seruigio, et portare questo pezo et caricho
senza charicha dell'anima mia. Conserui la R. P. V. nostro si-
gnore Jesù X° Di Ricanati alli 17 di Luglio 1555. Le penitentie
le facciamo meglio che puotiamo. Della R. P. V. figliolo in X.°
indegno ,
Oliuerio Manareo.
Inscriptio: f Al molto. Rdo. in X.° Padre, el P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, in Roma.
Alia marni: R.ta alli 22 del medesimo.
990
OLIVERIUS MANAREUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
RECINETO 26 JULII I555
De sociis.—Patres Riera et Laurentius de Patarinis Cingulum profecturi,
ad oppidum excolendum. — Alii leviter aegrotant. — Gerardus ad inge-
nium redit: vix ulla affulget emendationis spes. — De juvene Henrico,
agente dolose. — Manareus suggestum conscendit. — Jacobus primum
sacrificat. — Poenitentia Manareo ab Ignatio imposita.
t
Pax X.i Molto Rdo. in X.° Padre. Per gratia di nostro Signor
nostri Padri M. Raphael et M. Jo. Lorenzo ^ se partessero di qua
per Cingoli alli 19 del presente: speriamo che nostro Signor hab-
bia da cauare gran frutto delle fatiche loro.
' Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 17, prius 92.
^ Patres nominantur Raphael Riera et Joannes Franciscus de Patarinis.
Quid vero in animorum salutem hi gesserint, narrat PolanCO, t. V,
pag. 85, n. 211. Ipse vero P. Riera, litteris Laureto datis 5 cal. Septem-
bris, ait: «Duo quoque ex nostris Patribus Cingulum (quod oppidum est
Marchiae, decimo sexto distans a nobis milliari) sunt profecti, vbi per
nouem continuos dies concionibus, adhortationibus et confessionibus totura
illum populum et adiacentes villas ad Dei cultum excitarunt.» Litt. Quadr.,
t. HI, pag. 359-360. Cingulum autem misi sunt «ut satisfieret D. Christo-
phoro Madridio, qui parochiam hujus oppidi etiam tune habebat, quamvis
jam ad ingressum in Societatem et omnia relinquenda aspiraret». POLANCO,
t. V, pag. 87, n. 217.
26 JULII 1555 735
In Recanati hora stiamo tutti sani, eccetto M. Cornelio ' che
patisce febre da 6 giorni 08, ma mediocre. Lucas sta quasi libe-
ro dalla rogna. M. Gerardo è ritornato alla sua fantasia, et hora
si burla dogni cosa, et ubedice quando et quomodo gli piace: et
certo assai noce al collegio suo scandalo. La cosa è manifesta,
che alcuni ne sono stati scandalizati; et imo molto agitato: s'è
pur aiutato meglio che mai. Del fratello Giacomo non parlo, per-
chè sta nelli essercitij : non so come la cosa per dir'
quel che sento. De tutti dua haueremo dua apostati, si nostro
Signore non gli farà gran misericordia.
Quel giouane Henrico, che di qua andò a Roma per esser'
admesso nella Compagnia, sè partito di Perugia tentato, et è ue-
nuto da noi con una bella fintione, ch'era mandato con un' altro
alla uolta di Fiandria per conseiglio del medico, et che, fuggito
suo compagno senza suo saper', non hauea hauuto l'ardire di ri-
tornar' al suo superiore, massime ch'egli gli hauea dato ordine
di passar' per Loreto. Imperò lo riceuetti tra noi et non uolse
eh' altro dicesse alli fratelli, sinon che per godere l'aria nostra,
essendoli secondo il giudicio del medico laria perusina contraria,
starebbe qua alchuni giorni. Si domandi la R. P. V. perchè lo
riceuette senza lettera, vorei poter' seri nere sua bugia per ri-
spondere, pure dice che suo compagno portauo in uno sac-
quetto le lettere con H danari, et che col sachetto era fugito. Do-
poi s'è pentito grandemente, et m'a confessato la uerità, dicendo
quello hauere finto prima di uenir da me a M. Jo. Mortaigne, et
che cossi prima a me dicea, pensando che io lasseria palesar' suo
caso; ma dopoi subito, gionto che fu qua, fu tocchato nel cuore
et pentito. Pare non stia uoluntieri a Peruggia. Io pur' adesso
mi sforzare di agiutarlo et rimandarlo come pelegrino ad suo pa-
dre. Si la P. V. ordinasse di lui qualche cosa, ogni modo la po-
trà li ritrouare: cosi ho pensato eh' me commandria la R. P. V.
Qua tuttauia si fa frutto nelle confessioni, et priuati conseigli
et essortationi. Si continua alli putti la dottrina xpiana. dopoi la
messa ogni una meza hora, similmente di quella ragione un di in
* P. Cornélius Broghelmans. Vide epist. 986.
«736 Epistolae Mixtae — 990
una chiesa, Taltro dì in una altra, et uienne mediocre uditorio,
et grande per tempo della messe.
Ho uoluto (absenté nostro predicatore) sforzare mia natura et
scacciare la pusillanimità per honore del Signore. Onde mi sono
posto domenicha passata in pergolo, et il di di santo Jacomo, la
prima uolta doue sole predichare M. Jo. Lorenzo, il di di santo
Jacomo doue si facea la festa, et sempre con fauore del Signore,
benché non come douria, meglio pur' che non speraua. Spero
nostro Signore hauerne canato frutto, ne fosse che per la patien-
tia delli uditori. Domane spero predichar' altra uolta: me dia
nostro Signore sua gratia come sa essere espediente per gloria
sua et per agiuto mio spirituale.
A M. Giacomo ho fatto dire la prima messa sua, parte perchè
ne manchauano messe et confessori, parte perchè mi facea scru-
polo di lassarlo tanto tempo senza dire messa. Piacendo alla
P. V., gli sarà data licenza et authorità di confessare con li pri-
uilegij della Compagnia. Egli è molto buono, ubediente, simpli-
ce, prudente et conuerseuole, ne spero gran frutto perchè puossa
studiare.
Altro non occorre, Padre mio in X.° Rdo., si non se degni
la P. V. pregare per questo collegio, acciò puotiamo essere ueri
sui figliuoli, la quale conserui et augmenti nostro dolcissimo
Signore in suoi santissimi doni. Di Recanato alli 26 di Lu-
glio 1555-
La penitentia 2.* è finita: la prima mi sforzo continuare, ben-
ché più uolte anchora lo facia negligentemente, et anche lassi da
fare per non ricordarmene o altre occorrenze: mi perdoni la
P. V. \ Di V. R. P. indigno in X.° figliolo,
Oliuerio Manareo.
' De poenitentiis Manareo ab Ignatio injunctis, haec scribit ipse^ re-
spondens «ad quaedam postulata de B. P. N. Ignatii virtutibus et docu-
mentis a Nicolao Lancitio, Romae theologiae studioso. — 2. Quod attinet ad
examen particulare ab ipso mihi impositum, res ita se habuit. Cum ex urbe,
Laurentum profecturus, et primam coloniam ducturus, ad B. P. N adissem
cum sociis, praesente P. Jeanne Polanco, secretario, vt benedictionem
ipsius peteremus, ipsum fixius in vultu et oculis sum intuitus , praesagiens
me vix illum amplius reuisurum in terris. Hanc immoderationem meam
27 JULII 1555 737
lnscripiio: f Al molto Rdo. in X.'' Padre, il P. M.° Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù, in
Roma.
991
CHRISTOPHORUS DE HERRERA
PATRI JACOBO LAINEZ
FLORENTIA 27 JULII I555
Litteras ducissae Florentiae pro Francisco Mudarra mittit.
t
Muy Rdo. señor: Resçibí la carta de V. m., y la que con ella
benia para mi señora le di luego, y con toda dificultad le he sa-
cado vna carta para el P. Ignatio en que le comete que de su
parte hable al conde - de Montoro, y otra para el conde de Mon-
toro en creencia del P. Ignatio. No quiso firmar más: podrá el
P. Ignatio dar la carta de su Ex. cia ^ al conde y dezille de parte
sapientissimus medicus sanare volens, hanc medicinam applicuit, non la-
men in ipso loco, quia, vt benignus erat, nolens, opinor, me coram aliis
acriori, sicuti merebar, admonitione confundere, retinuit tantisper apud se
P. Polancum, dum ab eo recessissemus. Cum vero ad portam domus extre-
mam fere pervenissemus, en P. Polancus iubet me subsistere tantisper,
dum mandatum Patris exponeret. Medicina ergo haec fuit: Quia (inquit
P. Polancus) Pater noster animaduertit in hoc vitimo congressu, quod nimis
fixe oculis in ipsius vultum coniectos tennisti , quod argumentum est arro-
gantiae, pro poenitentia mandat, vt quotidie saltem semel in examine con-
scientiae consideres, an in alicuius, cui reuerentiam debeas, vultum oculos
tuos diutius fixeris inter loquendum, et ut post examen recites orationem
dominicam cum angelica; et quoties denique ad eum scribes (scribere autem
debebam ex praescripto regulae singulis hebdomadibus), referas an persol-
ueris poenitentiam, vel non. Haec autem poenitentia extracta est in deci-
mum quintum mensem, quo euoluto, significauit B. Pater vt abstinerem»..
— Hactenus Manareus, respondens ad quaesitaP. Lancicii.— Porro laure-
tana colonia Roma discessit 25.* Novembris, Lauretum vero ingressa est S
Decembris 1554. Polanco, t. iv, pag. 46, 47, n. 73-75, Oliverii Manarei,
De rebus Societatis Jesu commentar itts, pag. l36.
* Ex autographo in voi. F, unico folio, n. l3, prius 73.
2 Ms. q.e — Comes autem de Montoro, sequente anno dux di Palliano
creatus, erat Joannes Caraffa, Pauli IV nepos. Polanco, t. v, pag. 24^
n. 38.
^ Eleonora de Toledo, ducissa Florentiae. Vide epist. sequentem.
EpiSTOLAK MixTAE, TOM. IV. 47
-738 Epistolae Mixtae— 992
de mi señora el caso, y encargar el negoçio quanto pudiere; y
para que mejor lo haga, le embío la copia de lo que se scribe al
conde, para que conforme á esto le hable. Y si V. m. quisiere
abisarme de lo que se hiziere, rescibyré muy gran merçed, y si
acá algo quisiere mandarme, tanbién la rescibyré. Y porque otro
no se ofresce, nuestro Señor guarde su muy Rda. persona como
desea. De Florencia 27 de Julio 1555. Seruidor de V. m.,
Xpoual. de Herrera
Digo que dos bezes me dixo mi señora: Dexáme estar vos y
Laynez, que no quiero screuir más cartas en fauor de vno que ha
sydo condenado dos bezes por lutherano, y tantas se ha escapado
con dineros Yo la desengañé, tornándola de mejor temple, y
en fin le saqué essas: porque con esta preñez, allende de estar
mala, está intolerable en la conversación.
Inscriptio: \ Al muy Rdo. señor y Padre mío, el señor maes-
tro Laynez, de la Compañya de Jesú, etc., en Roma.
99*^
ELEONORA DE TOLEDO
ducissa Florentiae
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FLORENTIA 27 JULII I555
Franciscum Mudarra commendat.
t
Muy Rdo. Padre. Yo scriuo al señor conde de Montoro * que
por mi respecto y intercessión fauorezca con su santidat á Fran-
cisco Mudarra para que se le haga merced de perdonarle, pues
' Potest etiam legi Herrero; sed Herrera scribitur a Polanco, t lll,
pag. 70, et ab aliis.
- Sermo est de Francisco Mudarra. De litteris vero commendatitiis,
quae postulabantur, memoriae mandavit Polanco, t. v, pag. 100, n. 268:
«Litteras [Lainez] a Ducissa obtinuit in favorem Mudarrae (quem fuisse oHm
magnum Societatis adversarium diximus)..., quas P. Ignatius, ut bonum pro
malo redderet, postulaverat». Illum autem adversarium Societatis fuisse di-
xerat Polanco, t. i, pag. 67.
' Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. I04, prius 72.
■* Vide epist. superiorem.
27 JüLII 1555
pretende de ser buen xpiano . y desear biuir como tal; y por no
ser con él muy larga, me remito á V. R., que de mi parte le in-
formará del negocio, y dirá lo que el dicho Mudarra pretende, y
el desseo que yo tengo se le haga por mi medio esta merced, por
parescerme cosa de mucha misericordia. V. R. le dará mi carta,
y le informará de todo de mi parte, como tengo dicho, y me abi-
sará de lo que se hiziere. Nuestro Señor guarde vuestra muy
Rda. persona. De Florencia 27 de Julio 1555. De V. R.,
La dvquesa de Florencya.
Inscriptio: f Al muy Rdo. P. Mtro. Ignatio, prepósito de la
Compañía de Jesú, en Roma.
99»
LUDOVICUS DE COUDRETO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
FLORENTIA 27 JULII I555
Sociorum status, mores, vires, et occupationes describuntur.
t
Ihs
Molto Rdo. in Christo Padre. La gratia et amore di Giesù
Christo sea sempre nelli cuori nostri. Amen. Questa sarà per
fare la obedientia in scriuere particolarmente de tutti * con le
lettre de 4 mesi.
Adunque il P. M. Gio. Battista, il qual è ministro di casa,
secondo che ordinò il Rdo. Padre prouinciale % è stato assai bene
del corpo, insin hora eh' si sente alquanto indisposto; dello spirito
■è tenuto dalle donne, che frequentano la nostra chiesa, vn santo,
et pare andar bene, se non fusse che qualche uolta in cose, che da
se sono di pocha importanza, non si mostra troppo studioso della
obedientia; et scrisse l'ultima uolta al suo padre, che speraua
• Ex autographo in voi. Informationes antiquae, duplici folio, n. I04,
prius pag. 254, 255, 256, iterum fol. 114.
* Videantur, quae de eodem argumento agunt, epist. 818, pag. 210, et
epist. 928, pag. 529.
Jacobus Lainez.
Epistolae Mixtae— 993
questo Settembre andarlo a uisitare (benché, credo, con licentia
della obedientia); et monstrandomi le altre lettere che scriueua,
non mi monstro quella; ma io lapersi nanzi che mandarla. Lui
legge la dottrina Christiana gli sabbati a gli putti, et ua qualche
uolta a far qualche essortatione a qualche monasterio, et si occupa
in sentire confessioni et studiare qualche cosa della scrittura.
Il P. M. Desiderio sta bene del corpo et dellanima: è molto
edificatiuo, mortificato et obediente, et desideroso di fare peni-
tentia; et per questo gli è uenuto qualche uolta pensiero di pro-
porre alli suoi superiori, se parerebbe bene che lui andasse a
qualche altra religione per fare più penitentia, come a calmaldu-
li, o a santa Trinità di Roma; ma hauendoli detto yo che questo
era tentatione dello spirito tranfìgurato, lui se rimette alla santa
obedientia. Si occupa in confessare et studiare qualche cosa di
casi de consciência, et in legger vna lettione de grammatica al
fratello Marco.
Il P. M. Domenicho si sente alquanto indisposto del capo: son
molti giorni dello spirito ua bene. Fa la terza classe, et non im-
para quasi niente, senon le lettioni che legge. Il fratello Lazaro
comincia ad attendere a detta classe, et il detto Padre, essendo
ben guarito del capo, farà gli essercitij della prima settimana.
Il fratello M. Lione sta assai bene del corpo, et dello spirito
meglio: si sente spesso catarro nel capo. Impara nelle lettioni che
legge alli suoi della 4 classe, cioè per hora de amici tia de Cice-
rone, Horatio et la quantità.
Il fratello M. Bartholomeo sta bene dello spirito: del corpo
anchora assai bene, ma non tanto disposto quanto sollea essere.
Impara bene secondo il tempo che ha, et studia diligentemente, et
fa la seconda classe, benché non è ben idoneo per quella anchora.
Il fratello Marcho sta bene del corpo et dello spirito, et fa la
prima classe delli putti, et impara qualche cosa ogni di delli ru-
dimenti di grammatica, et non perde il tempo.
, Il fratello M. Philippo da Prato sta bene dello spirito et del
corpo, benché babbi la tosse son parechii giorni. Impara alcuna
cosa di grammatica, benché per gli caldi et per la infirmità che
ha hauto non ha anchora troppo studiato.
27 JULII 1555 741
Il fratello Ludouico da Ferrara sta bene del corpo et dello
spirito, benché non troppo essercitato in mortificare la propria
uolontà; ma è bono et simplice. Fa lo spendi to re. Lui haueua uo-
glia di essere mandato a Loreto con gli nostri, ma ho paura che
fusse tentatione, cioè per fugire qui la fatiga.
Quello giouane di Monte Alcino, che sta qui come forestiero
insino che sia riceuto, è buon giouane. Quando venne staua ben
del corpo, benché magro; ma hora gli é venuta un poco di rog-
na: lo facciamo essercitare nelle facende di casa.
Il nostro coquo, benché non sia della Compagnia, è sano del
corpo, et pare buono, et é edificatiuo.
10 sto assai bene del corpo, per gratia del Signore, benché
spesso uisitato dal catarro, doglia di capo, etc.; et dello spirito
sono tepidissimo et distrattissimo, et con il cuore imbrattato di
uarij pensieri. Io leggo vna lettiuncella di greco a doi scholari,
et le feste leggo nella chiesa sopra il magnificat, doue vengono
alle uolte molti auditori, et quasi piena la ghiesia. Confesso qual-
che uolta, et attendo alle facende di casa, essendo molto pigro,
con parermi di non essere troppo atto secondo la dispositione cor-
porale afficaticarme troppo nelle cose dello studio o lettere, et
massime di scriuere. V. R. P. se degnerà per amore di Giesù
Christo raccomandarmi particolarmente al Signore, et tutti quelli
di questo collegio.
11 fratello M. Lazaro, benché sia pocho ché venuto, tamen, se-
condo che posso giudicare, sta bene dello spirito, et dello corpo
anchora, et comincia attendere alla 3.* classe.
GH fratelH M. Balthasar et Giacomo firentino, sono anchora
nel bagno, et presto haueranno da ritornare. Luno et laltro sta
bene dello spirito, et della corporale dispositione loro ne scriue-
remo a V. R. P. quando saranno ritornati: ni luno ni laltro at-
tende allo studio.
Non occorre altro che scriuere a V. R. P., senon raccoman-
dare molto strettamente alle sue sante orationi questo suo mini-
mo collegio, et preghare il Signor dia a V. R. P. longa vita, ac-
ciò possa longamente et felicemente gouernare il grege del Si-
gnore a gloria di sua diuina maestà et augmento della sua santa
Epistolae Mixtae— 994
vigna. Da Firenza 27 di Luglio 1555. Di V. R. P. seruo minima
et figliuolo indegno in Christo,
LUDOUICO DE COUDRETO.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatia
de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù, a Roma.
ZACHARIAS DELFINUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
AUGUSTA 27 JULII 1555
Juvenes commendat, Romam ad collegium germanicum euntes.
Molto Rdo., come fratello honorando. Sicome mi persuado
che il dottor Gironimo ' habbia scritto a V. S. R., io disposi a-
H giorni passati questa maestà ^ a far mandare un qualche con-
ueniente numero di giouani deli stati suoi, sotto ala santa et pia
disciplina del collegio suo di Roma , et la indusse parimente a
promettere che farebbe sempre porgere qualche soccorso per la
sostentatione deli detti. Hora, hauendone essa maestà fatti già
mettere a l'ordine x bohemi, m'è parso d'inuiarU a V. S. R. in-
sieme con questa mia, pregandolo che per honor del signor Dio
et per seruigio dela republica Christiana sia contenta di riceuerli
uolontieri, e tenere insieme per certificato che detta maestà non
sia per mancare del canto suo dela promessa conueniente pro-
uisione
Nel resto mi rimetto a quanto li scrinerà il dottor Canisio, et
intenderà a bocca dal predetto dottor Gironimo.
Nostro signor Dio sia in bona uia et custode di V. S. R., a
le cui orationi molto di core mi raccomando. D' Augusta, li 27
di LugUo del M. D. L. V. D. V. S. molto Rda. come fratello,
Il vescouo Delfino, nuncio, etc. ^
* Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. io3, prius 298.
* P. Hieronymus Nadal. Vide hujus Epist. t. l, pag. 296.
' Ferdinandus, rex romanorum.
'* Cf. Polanco, t. v, pag. 25, n. 41, pag. 32, n. 56 et pag. 38, n. 64,65.
^ Zacharias Delfinus , pharensis episcopus , apostolicus nuntius in
Germania.
27 JULII 1555 743
Inscriptio: Rdo. domino Ignatio, praeposito generali Società
tis Jesu, uti fratri honorando, Romae.
9»5
PRINCEPS JOANNA
GASPARI CAMACHO
Aragoniae regenti
VALLISOLETO 27 JULH I555 '.
Verbis gravissimis injungit ut illi, ad quos pertinet, damnum Societati Jesu
Caesaraugustae illatura, quampriraum curent resarciré, nisi velint in
principis offensionem incurrere.
Al regente micer Camacho.
Magnífico, amado, consejero de su majestad. Habiendo en-
tendido los daños y malos tratamientos que se hacen á los reli-
giosos de la Compañía de Jesús por el arzobispo y sus oficiales
y con su calor y espaldas, á instancia de ciertas iglesias parro-
quiales y del monasterio de san Agustín de esa ciudad de Zara-
goza, haciendo, como hizo, cierto edicto ó provisión, que nadie
fuese á oir los divinos oficios á la casa ó colegio que, con limos-
nas de la dicha ciudad y de otras personas particulares de ese
reino, devotos de la dicha orden y religión, compraron; manda-
mos escribir al dicho arzobispo y al abad de Veruela, su vicario
general , que lo remediasen ^ , anteponiéndoles muchas y muy
legítimas causas y razones porque lo debían hacer, porque tenía-
mos entendido que de ellos procedía todo. Y así también, ha-
biéndose presentado en este supremo consejo de su majestad las
bulas, indultos y privilegios concedidos en favor de la dicha
orden y Compañía por los santos pontífices y sede apostólica, y
aquellos vistos y examinados, con acuerdo del dicho consejo
mandamos despachar comisiones ejecutoriales de ellos, los cua-
les, según habernos entendido, no han sido obtemperados; antes
diz que se ha procedido después acá por el dicho arzobispo y sus
' Ex transumpto in opere ms. Rivadeineira, Hist. de la Asistencia de
España, lib. 11, cap. 19.
^ Vide supra, epistolas Joannae principis.
Y44 Epistolar Mixtae— 995
oficiales más suelta y atrevidamente, de que tenemos el senti-
miento que es razón, y nos maravillamos mucho.
Y porque es cosa esta que podría traer inconvenientes, y de
mucho desacato y mal ejemplo, que las provisiones reales, espe-
cialmente eclesiásticas, [y más] las apostólicas, se dejen de cum-
plir por ninguna causa, estado ni calidad de personas, con el
respeto y acatamiento debido, os decimos, encargamos y man-
damos que, si no se hubiesen presentado al arzobispo, como á
todos los demás que os pareciere se debían presentar las dichas
provisiones, se las hagáis presentar luego por ante escribano y
testigos; y si luego no las efectuaren, le daréis al dicho arzobispo
la carta que con esta se os envía, en vuestra creencia, y le diréis
que luego, sin más dilación, provea y mande que con efecto se
revoque lo hecho, cumpla y ponga en ejecución, y que os dé res-
puesta, así de la primera carta que le tenemos escrita, como de
la otra que vos le daréis, dándonos particular razón de cómo lo
habrá cumplido, pues sabemos muy de cierto que el efecto y buen
asiento de este negocio está en su mano; y si no lo hiciere, tenga
entendido que lo mandaremos remediar y proveer de manera,
que los mandatos, así apostólicos como reales, se obedezcan y
cumplan con toda la autoridad que se les debe y requiere, no
sin gran cargo suyo, como la experiencia lo mostrará y dará á
entender; y enviarnos eis la copia de los autos de las presenta-
ciones que se hubieren hecho, auténtica y fee faciente. Y después
que hubiéredes hablado al arzobispo, hablaréis á fray Lope Mar-
co, abad de Veruela^ como de vuestro, y podéisle decir que se
tiene entendido que él es el que da calor y espaldas en este ne-
gocio y que está en su mano remediarlo ; que luego á la hora ó
dentro del término de tres días haga que se cumplan los indultos
apostólicos, concedidos á la dicha orden y Compañía de Jesús y
los ejecutoriales de ellos, y revoque lo contra ellos hecho, dán-
dole á entender que, si no lo hiciere, creeremos que es por culpa
suya, y que podría verse en ello con trabajo, con lo demás que
os pareciere que se les debe decir á entrambos, á este propósito;
y si todo no aprovechare, y viéredes que no lo cumplen, luego,
sin dilación ni escusa alguna, daréis las cartas, que con esta se
Appendix ad epist. superiorem 745
OS envían, al dicho abad, que es de llamamiento, tomando por
auto la presentación de ella por ante escribano y testigos, y de
la misma manera las otras que van con esta al mismo efecto, para
los rectores de san Miguel, y vicario de la Magdalena, y prior
de san Agustín, y guardián de san Francisco, y copia de los di-
chos autos en pública forma '. Por estos nos enviaréis, para que
mandemos proveer lo que en esto se hiciere y tratare, y nos da-
réis particular aviso por carta vuestra. Dat., etc.
9f>6
APPENDIX AD EPIST. SUPERIOREM
Consultado con los del consejo supremo de Aragón , mandó
ayer S. A. despachar sus cartas remitidas á micer Camacho, de
dicho consejo, que está al presente en la ciudad de Zaragoza, en
que manda que dentro de tres días repusiesen todo lo que por
parte del vicario general y oficial del arzobispo y del guardián de
san Francisco, como conservador del prior y frailes de san
Agustín, han hecho 3^ procedido contra los religiosos de la Com-
pañía de Jesús; y atento que habían procedido apasionadamente
y contra toda razón y orden de derecho, y la gran conmoción y
escándalo del pueblo, en caso que, dentro de los tres días des-
' Has quidem litteras non vidimus: sequentem vero chartam reperi-
mus, quam, etsi anonymam, ut ajunt, et a nemine subscriptam , attamen
quia ad ad nostrani illustrandam atque confirmandam nonnihil confert, huic,
tamquam appendicem, annectimus. Praeterea in Cartas de San Ignacio,
t. VI, pag. 6o3 et seqq. editae jam fuerunt plures ejusdem principis episto-
lae, 27 Julii datae, ad proregem et ad sacrae fidei in Aragonia quaesitores.
Quarum postrema apte cum sequenti charta cohaeret.
^ Ex monumento coaevo, in archivio septimancensi asservato, Archivo
general de Simancas, Estado, Siç.— Charta haec, anonyma, scriptionis
die caret, nec in ea dicitur utrum alieni missa, an in concilio sive senatu
Aragoniae, in regia curia versante, asservata fuerit. Quidquid vero id sit,
ea in hunc locum post superiorem epistolam percommode cadit, nisi quis
cum sequentibus, I Augusti datis, illam conjungendam esse existimet.
Nobis vero 27 Julii videtur; nam hic dias atTigitur epistolae ad Aragoniae
inquisitores fidei, quae mirifica cum nostra consentit. Vide Cartas de San
Ignacio, t. VI, pag. 605-607.
EpISTOLAE MlXTAE— 996
pués que el dicho micer Camacho les diese y mostrase las cartas,
no lo repusiesen y revocasen todo públicamente á satisfacción de
los de la dicha Compañía, siendo cosa tan justa remediar y qui-
tar semejantes fuerzas, mandó S. A. escribir que, dentro de los
quince días luego siguientes, pareciesen aquí en esta corte el
abad de Veruela y el guardián de san Francisco y el prior de san
Agustín, el rector de san Miguel de los Navarros y el vicario de
la Magdalena. Y porque hoy ha sido informada S. A. que, no
obstante sus cartas y mandamientos reales y los ejecutoriales que
el consejo supremo de Aragón dió en la dicha razón, habiendo
visto las bulas y privilegios de la dicha Compañía para que fue-
sen guardados, han» procedido hasta poner entredicho y cedulo-
nes con las pinturas y figuras de los de la dicha Compañía, con
gran escándalo y alboroto del pueblo, y que por inducimiento de
los susodichos fueron una cuadrilla de muchachos al colegio de la
Compañía á apedrear los religiosos della ' con tanto rencor, que,
si el teniente de S. M. no acudiera, pudiera suceder gran conmo-
ción del pueblo, la cual también agora se teme, porque amena-
zan que, no sólo matarán á los de la Compañía, si no se van de
allí, mas aun á los devotos della, á los cuales echan y sacan de
las iglesias, con gran escándalo. Para remedio de lo cual conviene
se escriba una carta de parte de S. A. para los inquisidores de
aquella ciudad, para que, en rescibiéndola, sepan si micer Cama-
cho ha recibido el despacho susodicho y hecho la diligencia con
él; y si no hubiera recibido el despacho ni hubiere respuesta, los
dichos inquisidores manden que luego repongan, como arriba se
dice, todo lo hecho, y que, agora repongan ó no, manden luego
de parte de S. A. los dichos inquisidores, sin admitir excusa ni
alegación alguna, que, dentro de tres días luego siguientes, par-
tan para esta corte el dicho abad de Veruela, vicario general del
arzobispo y su teniente , que es el oficial del arzobispo, el prior
de san Agustín y el guardián de san Francisco , claustrales , el
vicario y beneficiados de la parroquia de la Magdalena, y el rector
de la parroquia de san Miguel de los Navarros y el canónigo Pé-
' Vide epist. Patris Ludovici Santander, 16 Julii datam, n. 987,
pag. 726.
28 JULII 1555 747
rez, de la Seo, y el doctor Melendo, canónigo asimesmo de la
Seo, y que parescan aquí personalmente dentro de quince días
siguientes después que se lo mandaren en nombre de S. A., y
que no salgan desta corte sin su especial licencia y mandamien-
to, porque así conviene al servicio de Dios y de S. M.; y que si
luego no obedescieren, partiéndose para esta corte, los dichos in-
quisidores los envíen á buen recaudo , porque en esto harán lo
que deben al servicio de S. M. y al bien público de aquel reino y
á la conservación de la justicia.
JO ANNES BTA. DE BARMA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MURCIA 28 JULII 1555 *.
In memoriam revocat quae de collegio murciano antea Ignatio scripserat. —
Carthaginiensem episcopum merito laudat.— Sociorum occupationes.
Ihs.
Muy Rdo. en Christo Padre. Pax X.i,etc. Ya por otras tengo
scrito á V. R. cómo, después de hauer dado orden en la compra
de las casas del collegio de Çaragoça, y hauernos passado en
ellas, dexándoles vna iglesia en que por agora pudiesen minis-
trar los sanctos sacramentos de penitencia y eucharistía, harto
cómoda, y dexándoles en mucha paz (aunque después el ene-
migo les ha procurado harta contradictión , como por cartas de
los Padres de allá creo terná V. R. entendido *), por orden
del P. Francisco ' me partí para esta ciudad á entender los di-
seños que el señor obispo tenía; y cómo, pasando por Valencia y
Gandía, visité aquellos collegios predicando en cada parte algu-
• Ex originali, a fratre Gou exarato, in voi. F, duplici folio, n. 74,
prius 402.
* Vide epist. 987, 1005, 1017, et 1024 in quibus brevis, sed plena, narra-
ti© de iis rebus contexitur.
' Franciscus Borgia. Cf. epist. 969, pag. 68í, ubi multa de carthagi-
niensi episcopo, Stephano de Almeyda, murciani collegii conditore, enar-
xantur.
"748 Epistolae Mixtae— 997
nos sermones; y cómo, dexando las cosas dellos muy bien orde-
nadas, me partí para esta ciudad, adonde llegué con los Padres
pretendiendo sólo tratar con el señor obispo lo que quería hazer,
para después yrme y boluer con más gente para poner en execu-
ción lo que se concertara con su S.ría ; y cómo el señor obispo se
contentó mucho de nuestra venida ; y cómo su diseño era hazer
aquí vn collegio para la Compañía, donde estuuiesen hasta XX
personas della, con intención que, los que hauían de residir aquí,
hauían de ser ya obreros, y no hauían de leer ni pedir limosna,
sino entender en ayudar las almas de los de la ciudad y del obis-
pado con doctrina y con los otros exercícios spirituales que vsa
la Compañía; y cómo poco á poco, tratando el negocio con
su S.ría, vino á entender que el mayor beneficio que se podía ha-
zer á la ciudad y al obispado, era que esta obra fuese collegio, en
que se leyesen latinidad y vn curso ó dos de artes, y dos liciones
de theología, y así lo determinó de poner en execución. Tenía
ya S. S. edificado junto á la ciudad en vn sitio muy bueno vn
edificio y vn jardín para su recreación, en el qual tenía ya hecho
obra por más 5000 ducados, el qual determinó de dar á la Com-
pañía; y luego en el mismo sitio mandó poner mano en edificar
vn claustro con quatro quartos, con los quales y con lo que ya
está edificado % ay sufficientia de aposentos para residir en él muy
buen número de gente de la Compañía, y generales para leer. Y
viendo yo que el señor obispo tomaua esto tan de veras, y se
contentaua con estar nosotros aquí , determiné de no partirme,
sino llamar otros Padres de Valencia , y començar de exercitar-
nos en predicar, y confessar, y enseñar la doctrina xpiana., y ha-
zer las otras cosas en que los de la Compañía solemos occupar-
nos conforme al instituto della. Y porque pienso que haurá V. R.
ya recibido las cartas, en esta sólo diré lo que se offreçe, y es:
que el señor obispo lleua adelante sus propósitos con mucho ca-
lor y amor; y la obra del edifficio del collegio va tan adelante,
que admira á los que lo veen, viendo en tan pocos días ha-
uerse hecho tanta obra. Tiene mandado á sus criados y á los of-
' Erant hi Hieronymus de Calatayud et Philippus de Gandía.
* Ms . edificada.
28 JULII 1555 749
ficiales, que se haga con toda diligentia, y que se gaste todo lo
que fuere menester, y lo haze todo con gran liberalidad. Tiene
ya hecho ya más de trescientos ducados de renta, los quales
quiere que goze 3'a la Compañía, y entiende en comprar más, de
manera que quiere que tenga este collegio mil ducados ó más de
renta. También nos reedifica, á vna legua de aquí en vn desierto,
vnas hermitas que estañan derribadas, en que puedan estar qua-
tro ó cinco personas en vna casa que haze allí ; y esto será muy
á propósito para recreación de los indispuestos, y para dar exer-
cícios á algunas personas, y para muchas otras cosas de que se
seruirá nuestro Señor. Yo pienso que S. S. scriuirá á V. R. De-
seo que V. R. le scriuiese, mostrándole el amor que le tiene, y
agradeciéndole la buena obra que haze, la qual speramos en la
diuina bondad que será de las más importantes destos reynos.
Yo me he exercitado hasta aquí en predicar, y en hazer algu-
nas pláticas en monasterios de monjas, subjectos á la jurisdictión
del señor obispo, y en otros exercícios spirituales, con mucho
contentamiento de S. S., ' y edificación del pueblo.
También ha predicado otro Padre, y todos los demás Padres se
exercitan en oyr confessiones, visitar el hospital, y vno de los
dos Padres, que han venido de Valencia, se exercita en enseñar la
doctrina xpiana., en el qual exercício le ha dado nuestro Señor
muy particular talento % y speramos que con él se seruirá mu-
cho la diuina magestat, y se quitarán muchos abusos y malas
costumbres que antes hauía en la ciudad. Házese todo con muy
gran accepción de todos: gloria á la diuina bondad por todo.
V. R. por amor del Señor de ay nos mande dar su bendición, y
encomendar esta obra y el señor obispo á la diuina bondad en
sus sacrificios y oraciones, para que todo se haga á su mayor
gloria, y en ellos tenga memoria destos sus hijos, que tan de co-
raçón se le encomiendan, y á todos los Padres y hermanos que
ay están. A todos dé el Señor su santíssima gracia para que su
♦ Verbum heic est scriptum, quod auctor emendavit, nec omnino
perspicue legi potest, quamvis prius, ut videtur, scriptum fuerat del
S.or obispo.
2 Sermo est de P. Alphonse Lopez.
750 Epistolar Mixtae— 998
voluntad sintamos y enteramente la cumplamos. Amén, De Mur-
cia 28 de Julio 1555. De V. R. hijo indigníssimo en X.°,
Baptista.
El H. Gou, á llamamiento mío, a venido dende Valencia á esta
cibdad para informarme viua voce de algunas cosas que yo de
seaua. Luego se torna á Valencia, porque aquel es mejor puesto
para dar orden en su embarcatión
Inscriptio: Ihs. Al muy Rdo. en Christo Padre, el P. M.ro
Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de Jesús,
en Roma. Alia marni: R.ta alli 6 di Nouembre.
BENEDICTUS PALMIUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TmURE 29 JULII 1555^.
Palmius, rogante cardinale ferrariensi, Tibur concionaturus accedit. — Sum-
ma cum voluptate auditur, et a purpúrate principe, illum apud se deti-
nente, perhonorifice tractatur. — Plurima de instituto Societatis Jesu
Palmium ferrariensis interrogat.
t
Ihs.
La gratia et amor eterno di Gesù Christo nostro signore sia
sempre nelli cuori nostri. Amen. Rdo. in Gesù Christo Padre.
Sabato sira, essendo gionto in Tiuoli, subito portai quella lettera
a palazo, et fui riceuto con molto amor da quel gentilhomo a che
era indrizata la lettera. Et essendo il cardinal ' fuori, mi disse
che ritornarla molto tardo alla cassa, ma che, venuto, li faria in-
tendere come era gionto, et pigliarebbe ordine et deir hora della
predicha, et quando volese gli andasse a parlare, dicendoli jo che
faria (come V. P. m' hauea ordinato) ciò che mi dicesse. Cosi
hieri dopo disinar vene il mastro di cassa del cardinale a dirme
• Romam Fr, Gou destinabatur.
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 9, prius 46, 47.
' Hippolytus de Este , cardinalis ferrariensis , tiburtinae urbis guber-
nator odonec hoc ipso anno, mense Decembri, a Paulo IV eo muñere exo-
neratus est». Polanco, v, pag. 52, annot. 2.
29 JULII 1555
che stesse preparato per 21 hora, perchè il cardinale hauea datto
ordine che alla matina nelle parochie si dicesse, come alla detta
hora in santo Lorenzo si predicharia et si publicaria il giubileo '.
Cosi hieri predicai, presente il cardinale, et V archiepiscopo di
Siena, et altri 3 episcopi, tra i qualli ci è l'episcopo Jacomello %
grandissimo amico del P. Laynez et del P. Salmerone, quos uo-
cat lumina nostrae Societatis, et questo hauea moso il cardinale
a domandarli a V. P. Alla predicha fu anchora sufficiente popu-
lo; et il Signor, non guardando alle misierie, dette al cardinale
et a tuto il resto tanta sodisfacione nella predicha, che, subito
finita, come m' la detto il medico del car[di]nale, comentiò a dire
a quelli episcopi che voleua predicasse i 3 giorni del degiuno, et
la domenicha della communione; et cosi questa matina per il me-
dessimo suo mastro di cassa mi mandò a chiamar che andassi
seco a magnar; et benché io mi escusase, perchè, a dir il nero,
vorei più presto vn trato di febre, che star a simili tauole, niente-
dimeno fui tirato quasi per forza a pigliarmi al parer mio questa
bona penitentia. Andando, fui riceuto con tropo cortesia dal car-
denale, et mi disse che mi desideraua parlare, ma non m' hauea
fatto chiamar più presto, hauendo a predicar. Magnando, mi do-
mandò molte cose della nostra Compagnia, et dimostraua star
edificato di quanto li diceua. Finito il pranso, mi domandò che li
narasse T instituto della Compagnia per ordine, et mi par che tutti
restorno molto edificati, se non (come sogliono dire tutti) che di-
ceuano, che temeuano col tempo non si guastassimo, come gli al-
tri. Io H disse, che per questo hauemo a star con timore, et che,
timendo Iddio, quella misericordia che fa boni li presenti, potrà
» «Hac aestate Cardinalis Ferrariensis Tybur se contulerat ad calores
aestivos vitandos; petiit autem per litteras a P. Ignatio, ut aliquem ad se
mitteret concionatore m, qui jubilaeum , initio Pontificatus a Paulo IV edi-
tum, populo promulgaret, et ad illum recipiendum homines hortaretur.
Missus est ad id P. Benedictus Palmius, qui... egregie suo. . . functus offi-
cio [est]». Polanco, t. v, pag. 46, n. 92.
- Concioni interfuerunt cardinalis ferrariensis; archiepiscopus senensis,
Franciscus Bandini; episcopi tres: tiburtinus, Joannes Andreas Croce; cae-
senatensis, Joannes Baptista Spiriti; belcastrensis, Caesar Jacomelli. Vide
Polanco, t. v, pag. 57, n. 119 et seqq.
* Ms. datta.
y52 Epistolae Mixtae— 998
anchora far buoni quelli che hano a sequitar. Tra tutto che li
disse, mi par spetialmente restò edificato chel duca di Gandia
predicasse et hauese tanta humilità et obedientia. Il Signor li dia
gratia che da douero se n' edifichi, perchè questo è che inporta.
Dipoi di hauer passato in molti ragionamenti, il cardenal mi dise
che voleua predicasse i giorni sequenti, et io dicendoli che mi
douea hoggi ritrouar in Roma, mi disse che jo douese restar più
presto che hauer a rito[r]nar, perchè voleua scriuere a V. P. per
ogni modo; et se per vn giorno m' hauea mandato di Roma a suo
nome, diceua quanto più sarà contento che restate per questa
setimana, intendendo la uolontà et il desiderio mio? Et respon-
dendo io come anchora di prima gli hauea detto, che V. P., non
potendo mandar queUi che S. S. lUma. domandaua, m' hauea
fatto lassar di predicar la domenicha in Roma per seruirla, mi
disse che restase, perchè il Signor gU ha datto ad intendere che
hano hauto qualche cosa. Quelo, che li fa edificar di cosi misera
cosa, li dia che si agiutano in verità, et io insieme, a gloria del
suo santísimo nome. Con questo io mi resto, et mi par che hab-
bia fatto in questo la volontà di V. P., ala quale solamente ho
rispetto; et quando quella faccio, sto sicuro in mia conscientia di
far la uolontà di Dio nostro signore. Del viuere, poiché sto qua
sera et matina, manda tanta roba, che ci basta per tutti et auanza
di bona sorte. Io per me non haueria uoluto niente, ma dubitaua
di far peggio, se non hauese riceuto: cosi jo li lasso far. Parten-
domi di cassa del cardenal col episcopo Jacomello, mi fece tante
careze, che mi uergognaua; et mi disse come il cardenal era re-
stato molto edificato et sodisfatto della predicha. Il simile mostra
tutta la cassa sua, et il medessimo mi dicono della terra, che de-
siderauano molto chel cardenal mi facese restar. Molta affetione
anchora m' ha dimostrato l'episcopo, et m' ha detto che desidera
parlar meco di alcune cose. Questa matina anchora S. S. mangnò
col cardenal, et io stete sotto di lui alla tauola. Questo scrino
a V. P., acciò nelle sue sante orationi mi habbia per racomandat-
to, nelle quelli il Signor mi dona tanta speranza, che ho grandis-
sima consolatione solamente in pensar che habbia memoria di me
nel conspetto di Dio nostro signore, cui uita prego la conserui a
3o JULII 1555 753
gloria dei suo santissimo nome et nostra commune consolatione
et agiuto.
Li fratelli qua tutti starno bene, ecceto il bon Valerio ' che si
passa cosi con la sua solita infirmità et grande patientia, certo,
che par vn santo. M. Lorenzo di Castello molto si racomanda
a V, P., et al P. Laynez, et al P. Polanco, et al P. Olaue; et
molto si alegra chel cardenal m' habbia intra tenutto. Il Signor ci
dia a tutti la sua santa gratia, et io spetialmente domando la san-
ta beneditione di V. P. Di Tiuoli alli 29 di Luglio 1555. Di
V. R. P. figliolo indegno et minimo seruo in Gesù Christo,
Benedetto Palmij.
Inscriptio: 7 Al molto Edo. in Gesù Christo Padre, il P. M.
Ignatio de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù.
Roma.
OLIVERIUS MANAREUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
RECINETO 3o JULII I555 -.
Fructus ex opera proximis navata.— De rebus Christophori de Madrid. —
De sociis Gerardo et Jacobo.
T
Pax X.i Molto Rdo. in X.° Padre. Per gratia de nostro Si-
gnore qua non ci mancha da fare; anzi tanta è labundantia della
messe, che richiederebbe me può tessi diuidere et partire in molte
pezze; tanta lopinione dela Compagnia, che uon si giudica foe-
lice persona quasi, tra le donne massime, che non sia confessata
da noi altri. Li amalati quasi tutti quanti ci chiamano; cosi, chi
sonno afflitti per quale si uoglia cosa, da noi uengono per sua
consolatione.
Di nostri Padri non ho sentito nulla, sinon per relatione che
' Joannes Valerius, de quo videatur Polanco, l. c.¡ pag. 52, 53, n. 106.
- Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 19, prius 94, 95.
EpiSTOLAE MixTAE, TOM. IV. 48
Epistolae Mixtae — 999
lun[ed]i, 29 del presente, uennero da Cingoli per Montechio
perchè pocco si slontauano della strada, doue haueuo datoli li-
cenza di fare qualche cosa nel Signore, si spiritus Domini irrue-
ret in eos, uno o duoi di, perchè la terra è molto bisognosa, et
già una persona molto spirituale, che qui in Loreto tienne cura de
preparare la gente alla confessione, era stato chiamato in quella
terra per disporla a qualche buon effetto, come solea fare prima
che uenessi in Loreto per diuerse parti con gran frutto; doue è
stato un mese o circa insegnando la dottrina xpiana. alli putti et
altre buone essortationi al popolo, a tal che restaua solamente la
consummatione per li nostri Padri più che desideratissimi. Ma la
terra è uisitata anchora dun' altra gratia dal Signore, cioè dun
giubileo, donde li Padri saranno ritenuti, come penso, almeno fin
a sabbato, perchè ho inteso che è già grandissimo concorso alle
confessioni, et tutti si uogliono confessare dali nostri, per essere
suoi sacerdoti tanto scandalosi et ignoranti, che tienne il popolo
horrore di tutti loro: et al contrario tanto affettionato alla Com-
pagnia, che a Loreto ogni festa quasi alcuni ueneuano confessarsi
da noi, essendo la terra discosta più di 15 milia, et chiamano li
la Compagnia li preti dello Spirito santo.
Li conti del R. D. Madrid sonno fatti, presente quel amico
nostro notario, padre di M. Fuluio, canonico di Loreto in cui
casa stanno hora nostri Padri in Montechio,
Perseueramo qua tuttauia nelle prediche et dottrina xpiana.,
si al popolo dopoi la messa, come alli putti 3 uolte la settimana.
Non so si puotremo più continuare, finita questa settimana,
perchè tanto hora è il concorso a Loreto, che monsignor buole
ogni modo che il sabbatho et tutte feste tutti noi sacerdoti stiamo
in Loreto,
. Nostro Gerardo anchora delle tenebre è ritornato al lume
ma tanto è andato anche questa uolta inanzi contra lubedienza et
* Vide Polanco, t, v, pag. 84, n. 2ri-2l3; Litt. Quadr., t, ili,
pag. 560,
Fulvius Androtius, de quo alibi dictum est.
^ Vide epist, superiores 986, 989, 990, ubi de hoc aliisque sociis ser-
mo est.
3o JuLii 1555 755
religione et ogni bene, che si burlaua di tutto, et dicea parole in-
sopportabile, et che si puoteuano trattare per linquisitione molto
asperamente, massime ch'erano contra il santissimo sacramento
et commandamenti, cioè, che tanto è merito in leggere Cicerone,
che sentire la messa: che può liberamente et con buona conscien-
tia, leggendo Cicerone, lassare la messa multis diebus, etiam do-
minicis et fastis, et anche lassare la comunione ad muitos menses
et annos; et le sue lettione piene sempre erano di scherni et sbeffi
contra predicatori et dottori theologi. Non che tenga tal' opinio-
ni, ma che tanto è obstinato et priuo di lume in sue tentationi,
che non sa che dica: a tal che tuti nostri fratelli n'eran molto
scandalizati, onde fu quasi risoluto di scacciarlo. Ma nostro Si-
gnore, che uiolentemente quasi lo tira ad se, mi diede in mente di
teñirlo contra sua uoglia in una camera, per ricoUigere la mente
si uolessi, o almeno non turbare li altri, et li leuai suoe lettioni,
et tutti suoi libri, et ogni conuersatione, monstrandoli che non
uolea molto ritenirlo tra noi in tal sua fantasia. Onde puoi lo ri-
trouai tutto confusso et pieno di lachrime, et mi domandò la con-
fessione, la quale fece con gran sentimento; et hora lo mandato
col P. Cornelio a Loreto. Dio gli dia perseueranza.
Giacomo sta nelli essercitij, mo tanto afflitto, che non sa nul-
la: più lo ritengo lì per hauere in questo mezo pace tra noi, et
risolutione dalla R. P. V., ch'altrimente. Come hieri mi disse, da
più anni tienne questa tentatione, et gran trauaiglio anche ha
dato a M. Leonardo.
Non so altro per adesso. Padre mio in X.° Rdo. Raccomman-
do questo collegio alle sante orationi della R. P. V., per le quali
so certo sia stato agiutato grandissimamente fin a hora. Stia con
lei lesù X.° Di Ricanati ahi 30 de Luglio 1555.
La poenitentia, benché negligentemente, pur' si fa. Di V. P.
figliolo in X.° indignissimo,
Oliuerio Manareo.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. M.° Ignatio
de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù, in Roma.
Pagato il porto. Alia manti: RM alli 13 d'Agosto.
Epistolas Mixtae — looo
lOOO
HIERONYMUS VIGNES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
NEAPOLl 3o JULll 1555 *.
Patrem Lainez Neapolim mitti rogat, qui ad bonam frugem e lutheranis
castris Galeatium Caracciolum revocandum curet.
Molto Rdo. et in X.° Padre osseruandissimo. L'amor eterna
et summa gratia de Christo nostro signor visite V. P. con suoi
santissimi duoni. Offerendosi un negotio de grandissimo mo-
mento, il quale se tratta accaparse per mezo de sua S.tà, non ho
uoluto lasciar de farne auisato V. P., massime sapendo quanto
tutti siano desiderosi e diditi ad imprese, dele quale ne resulti V
honor de la diuina maestà et salute del' anime. Et è che la pros-
sima quaresima passata V lUmo. signor marchese de Vico, dopo
molta instantia, hebbe promessa al fine dal P. Mro. Salmerone
d' andare con sua signoria, atesso il signor Galeazo Caraccio-
lo, suo figlio, ueniua a Vico, terra da qua distante circa quattro
giornate, et lui scrìueua di uoler lasciare tutti li errori, neli quali
se tronasse immerso, quando ci fusse stata persona tale, che ci
Thauesse fatto conoscer. Onde il sudetto P. Salmerone ritrouan-
dosi absenté per occasione de la dieta di Germania (del che tutta
questa terra se n'è dolta per la gran consolatione che dele sue
rare parti et singulari duoni se receueua), non perciò questi si-
gnori parenti han lasciato d'hauer firma speranza, che per mezo
dela Compagnia habbino da receuere la desiderata gratia dela
conuersione del sudetto caualiero, oltre per alcune sue rare parti,
anchora per la consolatione particular del signor suo patre, già
in età decrepita, et signora sua consorte, et sette figli, et per il
suo stato di grande importanza, dal che se n' ha da sperare gran-
dissimo benefitio, massime per esser il predetto signor marchese
de più principali del regno, et son stati e sono li signori suoi pa-
renti predetti molto benefattori del collegio, et amano molto V
Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 3g, prius 212.
3o JuLu 1555
757
opera; et quando questa gratia s'accapasse (come se spera), non
dubito sarebbe de grand' vtilità, con gloria grande del eterno
Signor. Il desiderio di questi signori sarebbe, che V. P. lor fa-
cesse gratia del P. M.° Laynes, nel quale molto confidano; immo
in un certo modo son sicuri che per mezo de S. R. il signor Idio
Thabbia da consolare. E benché lor signorie habbin mezi ga-
gliardi con sua sanctità per il stretto paren tato che tra loro è,
nondimeno son stato costretto, come infimo et cordialissimo seruo
de V. P., che di questo anche io ne la supplichi, et la certifico
con ogni verità che a questa cità tutta sarà questa vna gratia
singularissima, et occasione grandissima di magior affectto et di-
uotione uerso la Compagnia, oltra il particular beneficio di questo
collegio, lasciando altri rispetti, quali se intenderà per altra via.
Spero nel' immensa bontà del Signor, et nela carità de V. R.,
essendo cosa fattibile, non mancará de consolarce tutti, et anchora
con questa occasione ne seguirà eh' el predetto P. Mro. Laynes
potrà con poca fatiga e tempo dar compimento ali pendenti ne-
gotij di questo collegio Et con questa non dirò altro, eccetto
' De hac nobilissima familia, cujus marchio I de Vico erat Nicolaus
Antonius Caracciolus, haec legimus apud Ammirato, Delle Famiglie nobi-
li napoletane, part. i, pag. 123: «Colantonio, hauendo trouato aperta la via
alla grandezza della sua casa, con vn sagacissimo fatto la pose in cielo...
Hauendo egli singoiar pensiero del seruigio della casa d' Austria, meritò
esser da Carlo V. fatto del consiglio supremo di Napoli, hebbe da lui titolo
di Marchese sopra la sua terra di Vico, et D. Pietro di Toledo, che fu in suo
tempo Viceré nel reame, tenne sempre di lui conto grandissimo... Comprò
verso r estremo della sua vecchiezza Montefuscolo, terra per la sua gras-
sezza, et abbondanza, et per la vicinità di Napoli molto vtile; ma la felicità
di tanti suoi beni intorbidò grandemente la pazza deliberation del figliuolo,
detto Galeazzo, il quale, dal dritto cammino .della cattolica religione tor-
cendo, con grandiss. dispiacere del padre, et de suoi, alla maluagia setta di
Lutero volle accostarsi. Perdeuansi per questa cagione i suoi innocenti
figliuoli lo stato; onde 1' infelice loro auolo, veggendosi vecchio, et dopo
molti suoi prosperi auuenimenti sopragiunto dalla cattiua fortuna della sua
casa, perciochè vide anco la rebellion et la morte di Antonio Grisone, suo
genero; non si sbigotti d' andar a tronar 1' Imperadore in Ispagna:^ appo
il quale i suoi seruigi et la sua fede tanto poterono, che preualendo a' mis-
fatti del figliuolo, meritarono da quel buon principe, che lo stato a' nipoti si
conseruasse. Hauendo in questa guisa ottimamente a' successi mah riparato,
se ne tornò nel regno, et quiui si mori molto vecchio; hauendo lasciato lo
stato a Colantonio, suo nipote, primogenito di Galeazzo».
,^^8 Epistolae Mixtae — iooi
con r intime viscer' del core ali pij et santi sacrificij de V. P. et
de tutti quessi Rdi. in X.° Padri et fratelli del continuo mi rac-
comando; et rinmortal Signor conserui la corporal et spiritual
vita de V. P. per gloria del suo santissimo nome. Da Napoli el
di XXX de Lulio 1555. Di V. P. Rda. infimo et cordialissimo in
X.° figlio et seruo,
GlERONIMO ViGNES.
Inscriptio: 7 Al molto Rdo. et in Christo Padre oss.mo, il
P. M.° Ignatio de Loyola, prepósito generale dela Compagnia
del Jesù, etc. A Roma.
In folio separato: Perchè la signora Viatrice Carrafa di que-
sto istesso negotio scriue a V. P., m'ha parso similmente farlo
auisato che detta signora è sorella carnale di sua santità, et desi-
dera in grandissimo modo obtener questa gratia, essento aua del
predetto signor Galeazo Caracciolo.
1001
JOANNES NUNES BARRETO
patriarcha Aethiopiae
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE I AUGUSTI 1555
Dubia proponit Nunes ad patriarchale munus rite obeundum.— De P. An-
drea de Oviedo. — De socio in locum Thomae Pasitani sufficiendo,
morbo laboran tis. — Pontificis diplomata poscit.
t
Ihs.
Muy Rdo. en X.° Padre. A summa graça de X.*' noso senhor
seja sempre em nosa ayuda e fauor. Por muitas vias tenho es-
crito a V. P. sobre algumas duuidas, e sou inçerto se as cartas
receueo escreuo esta sumariamente. A duuida mais importante
he esta, que sera neçesario ver determinada por o papa logo no
consistório.
Vsam os abixis todos de vinho de passas nas missas, e o con-
' Ex originali in voi. F, duplici folio, n. i35, prius 614, 615,
* Ms. i?.»
I Augusti 1555 759
sagrão e dão corno sangue, Preguntei a muitos doctores cathe-
draticos de Coymbra e outros nesta çidade, e huns dizem que he
vinho verdadeiro, por ter os effectos de vinho, outros tem o con-
trairo, tendo que as passas são doutra especie, e o vinho que
delias se faz. E porque logo na entrada dar por idolatras a tanto
numero de gentes, seria cousa de mui grande escandalo, seria
grande seruiço de noso Senhor verse se os podemos tollerar, en
espeçial porque naquelles tam grandes reinos não ha vinho, se-
não deste de pasas, e me dise hum homem que de Ila veo, que se
faz vinagre o que fazem. Cumpre muito ao seruiço de Deos que
me mande V. P. huma carta do papa pera os bispos meus coa-
diutores, e pera os que por tempo forem, que me obedeção in li-
I citis et honestis, ou me commeta suas vezes pera lhes dizer o
que achar por conselho que he mais gloria do Senhor, e que se-
jam obrigados ao seguir, não julgando o contrairo. Isto começo
jaa a ver ser mui neçesario, porque o Padre bispo, mestre An-
dre tomou por opinion não querer çear senão lechugas: e di-
¡ zendolhe que lhe resfriauam o estomago e lho danariam , não o
quis fazer, e me dise que lhe não tinha a obediencia, que faria o
que lhe mandase o papa. Disimulei com iso ate avisar a V. P.:
cayo, creo com isto, em humas camarás, em que se vio acon-
selharlhe eu o boom: não entenda que eu o escreui sobre isto.
Também duuido se se poderá tollerar circuncidarse, não o
querendo elles deixar, ao menos por alguns annos, por o que diz
Caiet. sobre S. Tho. in materia de circumcisione, ubi haec:
stultum esset tam antiquam christianitatem damnare: velim po-
tius consuli sedem apostoHcam. Mándeme V. P. sua determina-
ção, ou a do papa
Em Ethiopia ha patriarcha e succesor: duuido se poderei pro-
çeder contra elle, não auendo outro remedio, como intruso e scis-
matico e rebel a sede apostolica, pois o pai deste preste mandou
* P. Andreas de Oviedo.
2 ((Horum dubiorum alia per theologorum consensum, alia vero per
Summorum Pontificum decisiones et declarationes soluta jara sunt , ut vi-
dereest apud auctores, qui de his rebus fusius agunt». Polanco, t. v,
pag. 606, n. 1669, annot. I, ad dubia diversis temporibus a patriarcha pro-
posita. Vide locum citatum, et ejusdem voi. pag. 609-611, 1676-1679.
yÓO EPISTOLAE MiXTAE — lOOl
a [o]bediençia ao papa, como consta de suas cartas, e elle não
mandou buscar confirmação a Roma, confessando os gregos e ar-
ménios com que dizem que vieram os ethiopes no concilio flo-
rentino sub Eugenio 4, que o romano pontífice era a cabeça de
tota a uniuersal igreja, e como a tal não lhe obedeçeo. Disto
venha a determinação de V. P. e dos outros Padres, ou bulia do
papa em que o ha por deposto por estas rezões e outras muitas
que se podem allegar.
Quem a de dar os palios aos arçebispos que em Ethiopia se
an de consagrar, e de que se faram, e que o patriarcha os posa
benzer, e a forma de que ha de vsar, e que por sua commisão
possão os bispos consagrar a outros, que creo que não vem na
bulia, senam elle soo com os outros. Que obediencia terão os bis-
pos e arçebispos, feitos em Ethiophia, ao patriarcha em as cousas
pesoaes, porque de jure são immediatemente sogeitos ao papa.
Si en ha cognação legal se poderá dispensar laa, porque diz a
bulia das facultades in cognatione carnaH et spirituaU. Se as re-
uocações que cada anno se fazem sobre os casos de cena Domini,
dizendo non obstantibus, etc., derogariam ao poder absoluer de
casibus in cena Domini en Ethiopia. Se o patriarcha ouuer de
nomear successores e de fazer bispos, se in virtute obedientiae o
poderá mandar por o voto simples dos professos, e senão, reme-
dio pera effectuar isto. Que o papa escreuese ao Preste Joam.
Huma dispensação do papa pera não serem obrigados os bispos
e arçebispos que se fezerem em Ethiophia a [ir a] Roma de dous
em dous annos, segundo forma do juramento da bulla.
O P. Joam Thomas ' esta quasi ethico, ou o he jaa: cumpre
que V. P. nos mande dar outro em seu lugar, e seja canonista
deste reino ou de Castella, que he mui necesario.
Outra dispensação pera qualquer bispo poder dar juramento
ao P. Carneiro - , porque pera elle vem nomeados dous bispos
deste reino pera o fazer jurar.
Nosso Senhor nos dee sua graça pera em tudo comprirmos
' Joannes Thomas Pasitanus, de quo alibi diximus.
-' Melchior Carneiro, episcopus nicaenus, qui jara in Aethiopiam sol-
verai.
I Augusti 1555 761
sua sanctissima vontade. De Lixboa em o primeiro dagosto de
1555. Filho de V. P. en o Senhor,
Patriarcha Aethiopiae.
Inscriptio: f Ao muy Rdo. en X.° Padre mestre Ynaçio, pre -
pósito geral da Companhia de Jesus, em Roma.
Alia marni: R.ta alli 20 di Ottobre.
PETRUS NAVARRO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
GRANATA I AUGUSTI I555
Grana tam veniunt Patres Torres et Avila.— Amicissime excipiuntur.— Ar-
chiepiscopi granatensis erga socios benevolentia.— Proximis excolendis
dant operam. — Ardens nostri Avila eloquentia et fructus.— Societatis
candidati.
t
Ihs.
Muy Rdo. en Christo Padre nuestro. La summa gracia y paz
de Jhu. Christo nuestro señor sea y cresca siempre en nuestras
almas. Vino nuestro Padre prouinçial ^ á uisitarnos á diez de Ju-
lio, y con su R.cia uino el P. Basilio ^ y otros tres: consolámonos
con su venida, como quien tanta nesçesidad de ella tenía, y casi
todo el pueblo, que tenía notiçia dello, se gozó, como del discurso
paresçerá. En llegando su R.cia , fué á besar las manos al señor
' Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 118, prius 571.
* P. Michael de Torres.
^ In ms. additur alias Aitila, nimirum P. Alphonsus Avila. Videantur
Litt. Quadr., t. m, pag. 568. Hic enim, non cognomen, sed nomen comniu-
tavit. Nominis vero mutandi causam aífert SantivaÑez, Hist. ms. de An-
daliicia, lib. l, cap. 25. ((Decíase comunmente de él, que era otro Sant Juan
Crisóstomo en el pulpito. De aquí tomó ocasión el santo arçobispo, Don Pe-
dro Guerrero, aludiendo á el fuego en que ardía quando predicava, de qui-
tarle el nombre antiguo i proprio con que era conocido; i en vez de Alonso
de Avila, le nombrava Basilio, con que desde este tiempo fué apellidado de
todos, assi los nuestros como los extraños. Parecíale á este Prelado, que en
este avia resuscitado aquella gran santidad de Sant Basilio... Nombrarle
emos así en adelante».
702 EPISTOLAE MiXTAE— 1002
arçobispo ' . Mostrò bien en la exterior alegf ía la interior que
tiene del augmento del seruicio del Señor. Dixo luego á nuestro
Padre, que mandaría á los curas que viniessen á nuestro cole-
gio, y ansí fué, porque luego el primer domingo pedricó el
P. Basilio, y se halló S. S. en aquel sermón, y se contentó mu-
cho, y se espantó de la muncha gente que uino, de letrados, col-
legiales, capellanes de la capilla real, etc. Predicó el mesmo
P. Basilio el domingo siguiente, y quedó la gente es'pantada, así
de sus buenas letras como de su manera de dezir y spíritu; y con
auer sido Auila " el águila en el predicar en esta çibdad, algunos
dizen que le exçede en la uehemençia del dezir. Otro sermón hizo
el día de señora sancta Anna en su iglesia, donde estuuo S. S., y
se contentó mucho, y desde entonçes S. S. començó á predicar
con major heruor. Predicó también el día de Santiago en su ygle-
sia, y quedó la gente, que fué mucha, mui satisfecha. Nuestro
Padre prouincial predicó el día de la Magdalena en la capilla
real, donde uvo muy gran concurso de gente, y S. S. se halló
presente, y muchos frailes, y el capellán maior de la capilla real,
persona notable, y de los más ricos clérigos de España. Nos es
muj deuoto, y hizo á nuestro Padre prediçar, aunque su R.cia te-
nía otras ocupaciones que no dauan lugar. El Señor se siruió mu-
cho dello. El señor arçobispo nos haze limosnas de trigo y de di-
nero: el capellán maior nos haze muchas limosnas de pan, carne
y otras cosas.
Nuestro Padre a uisitado al conde de Tendilla y á la conde-
sa y en ellos halló su R.cia muj grande contentamiento de la
uenida de la Compañía á este pueblo, porque, á la verdad, son
muj christianos. Visitó tanbién el thesorero, visitador del señor
arçobispo, y al rector desta vniversidad, y al prior de la yglesia
maior, y á frailes franciscos, gerónimos, y caualleros, y mer-
caderes, y en todos a hallado grande alegría de la uenida de la
* Laudatus Petrus Guerrero, egregius vir, Societatis amantissimus, de
quo multa PoLANCO, t. v et vi litteris mandavit.
* Btus. magister Joannes de Avila? Non tamen nobis videtur Basilius
noster cum sanctissimo Baeticae apostolo conferendus.
' Ignigus Lopez de Mendoza, etiam marchio de Mondejar , et Maria de
Mendoza. Polanco, t. iv, pag. 588, annot. i; Litt, Qtiadr., t. m, pag. 568.
I Augusti 1555 763
Compañía, y grandes deseos de aiudarse en el seruiçio del Señor.
Frequentan este colegio capellanes de la capilla real, colegiales
de todos quatro colegios, y el capellán maior. Cada día tenemos
confessiones en casa. En la cárcel, y en monesterios de monjas,
pláticas y confessiones, que S. S. Rma. mandó á nuestro Padre
que su R.cia oiese. La bondad, spíritu y humildad y letras de este
perlado es muj grande. Paresçe que tiene el spíritu de la Compa-
ñía. Dize que se holgara predicasen los Padres la doctrina en las
plaças.
Tenemos en exerçiçios al doctor Gasea, á quien V. P. co-
nosçe bien, que fué maestro del P. Laínez: no sé si se quedará en
la Compañía. Otro haze tanbién los exerçiçios , que se llama el
doctor Madrid ' , que fué colegial de san Bartholomé en Salaman-
ca; y según dize el señor arçobispo, es el primero que a entrado
en religión de aquel colegio. Es muj docto y muj ábil, y leió
dos cursos de artes, y aquí leía vna cátreda de teulugía, y era
capellán de la capilla real, y de los de la mesa de S. S., y es vna
alma muj humilde y de grande edificaçión; y avnque en el mundo
a estado enfermo, esperamos en el Señor le dará salud, para que
le sirua y le siruan otros: él es moço, y muy dispuesto. El canó-
nigo de la Torre ^ está ia resçibido : es persona que a dado y da
grande edificaçión, como por otras, que e scripto dél, lo sabrá V. P.
Vn mançebo de los principales de este pueblo, que su trato y
uida era sacar ynuenciones de trajes y libreas de moços y cava-
llos, le a mouido de tal manera el Señor, que a dado con todo en
el suelo, y anda á pie con solo vn moço, y el amo y el moço quie-
ren hazer los exerçiçios, y aun quedarse, si el Señor les enseña
ser esa su noluntad, y tiene el amo diez mili ducados de ha-
zienda
Vn hombre muj honrrado está en este pueblo, que desea dar
1 Ms. adjungit, et quidem recte, Antonio. Etenim tune Granatae So-
cietatem iniitP. Antonius de Madrid.
2 Ms. delatore. Est autem Franciscus de la Torre, cujus ingressura in
Societatem vitamque, sanctissime actam, narravit Santivañez, l. c, lib. i,
cap. 28.
" Horum nomina tacent scriptores, quos vidimus. Cf. Polanco, t. v,
pag. 5i3j annot. 3.
764 Epistolae Mixtae— ioo3
vnas casas suffiçientes para que se lea corno en Córdoua, y [él] se
teme mucho que el Señor no le rehuse su oblaçión, teniéndose
por indigno que la Compañía le resçiba su sacrificio.
Vn capellán de la capilla real, topando á nuestro Padre, le
dixo: ¿Está en el colegio el doctor Madrid? Respondió su R.cia y
le dixo: Sí, señor. Tornó á replicar el capellán: Señor, allá hemos
de ir todos. Muchas personas notables desean hazer exerçiçios, y
muchos desean ser rescibidos. Es verdad que el P. Basilio tiene
á todos espantados, desde el más grande hasta el más pequeño.
Ai tanto que escriuir de las cosas que el Señor a obrado de
grande edificación, que auría menester más tiempo del que tengo
para screuir. El Señor nos lo dé para sentir y cumplir siempre
perfectíssimamente su sanctíssima uoluntad. De Granada y pri-
mero de Agosto de 1555.
Por commissión de nuestro Padre doctor Torres ,
f Nauarro. f
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. en Christo Padre nuestro, el
P. Mtro. Ignatio, prepósito general de la Compañía de lesús.
Roma. Alia marni: R.ta alli 6 di Nouembre. f
1003
PRINCEPS JOANNA
PROREGI ARAGONIAE
VALLISOLETO I AUGUSTI I555
Acta a prorege in favorem Societatis Joanna probat laudatque. — Rem
urget. — Abbatem verulensem ad regiam curiam evocai.
El Rey y por su M.d la infanta princesa.
Illustre duque, primo, lugarteniente y capitán general. Lo
que hauéis hecho por los de la Compañya de Jesús nos ha pares-
cido bien, y os lo agradescemos, y encargamos quan encaresci-
damente podemos que lo continuéis y les deis todo aquel fauor
que houieren menester y vos por vuestro cargo y officio les pu-
diéredes dar, que para cosa tan justa y en tanto seruicio de Dios
' Ex originali in archivio septimancensi. Archivo general de Siman-
cas, Secretaría de Estado, legajo 3l8, folio 51.
I Augusti 1555 765
y de su magestad, razón es que assy se haga, sobre lo qual scri-
uimos al arçobispo de nuestra mano. Vos de la vuestra le daréis
nuestra carta y diréis lo que en el memorial, que os embiamos
juntamente con ella, se contiene. Y porque lo que se ha hecho y
attentado contra la dicha Compañya es de tal qualidad, que re-
quiere que se haga la demonstración conforme á la causa y occa-
sión que el arçobispo y sus officiales han dado, trataréislo de tal
manera, que entiendan el sentimiento que tenemos, y lo que ha-
uemos de proueer hasta que se remedie la afrenta que han reci-
bido essos religiossos, y sean reintegrados en su honrra á satis-
fación de la dicha horden y Compañya, y hauisarnos heis de todo
muy particularmente con vuestro parescer.
También hauemos mandado escriuir al obispo de Huesca y á
los inquisidores, para que todos entiendan en esto mesmo, y tor-
namos á scriuir al abbad de Veruela, mandándole que, no em-
bargante lo que ha consultado con el regente, micer Camacho,
venga acá paral effecto que entenderéis del dicho regente.
Dat. en Valladolid a vno de Agosto de 1555.
La princesa.
Post dat. et signat. — Si á caso fuere que el abbad de Verue-
la, con la carta que aora se embía al regente, micer Camacho, no
viniere, informaros heis qué orden se podría tener para traherlo
por fuerça y á su pesar, assy de los doctores del consejo y de los
del estado de su magestad, como de micer Miguel don Lope,
con todo secreto, y anisarnos heis dello con toda breuedad.
Dat. vt supra.
Prothonotarius.=Vidit Urgelles, registrata. =Vidit Luna,
registrata. = Vidit Clariana de Seva, vicechancellarius. = Vidit
Figinta, registrata.
766
Epistolae Mixtae — 1004
1001
PRINCEPS JOANNA
PROREGI ARAGONIAE
VALLISOLETO I AUGUSTI I555 '.
injungit proregi princeps, ut Ferdinandum de Aragon, caesaraugustanorum
antistitem, justitiae officiique sui in causa Societatis Jesu commone-
faciat.
Ilustre duque, primo: Después que os escribí y mandé el des-
pacho que avréis visto, é entendido la poca cuenta que se hizo de
los otros que avían ido antes, y porque no es bien ni yo lo e de
consentir, que el arçobispo trate asy á los de la Compañía de Je-
sús, le scribo essa carta. Vos se la daréis y le diréis de mi parte
que por las informaciones que tengo de lo que se a hecho contra
los de la Compañía, e visto los grandes escándalos que en esa
ciudad an pasado, siendo [así] que los a favorecido el arçobispo,
el qual asy por su àbito como por ser hechura de su magestad,
tenía maior obligación que otra persona á escusallos, especial-
mente contra estos Padres, sabiendo él la devoción que sus ma-
jestades y yo les tenemos por su buena doctrina y exemplo; y
aunque el negocio no fuera de justicia, donde él, como perlado,
avía de procurar que se tratase sin demostración de pasión, no
podía aver ninguna causa tan grande en que no se deviera tem-
plar por my respeto; y dado caso que hasta aquí no lo a hecho,
que yo le encargo que luego remedie y ataje lo que ay pasa,
dando orden cómo los de la Compañía estén en la casa que an
comprado, confesando y predicando y administrando los sacra-
mentos, como lo an hecho hasta aquí, y que si ansy no lo cum-
pliere, le avisaréis con certificación de my parte, que mandaré
proveer en ello con el rigor que merece el desacato que en esto
a tenido, demás de avisar a sus magestades, para que, savido lo
que a hecho y haze, tengan la cuenta con él que es razón en todo
lo que se ofreciere, y por las palabras más encarecidas que pu-
* Ex originali in archivio septimancensi asservato, Archivo general de
Simancas, Secretaría de Estado, legajo 32o.
3 Augusti 1555 767
diéredes, le 'diréis el descontentamiento que tengo de lo que a
hecho, sabiendo que mi voluntad era lo contrario, y que asy lo
conocerá en todo lo que le tocare, no poniendo remedio en eso,
pues en ausencia de sus majestades es tan gran deservicio myo
cualquiera materia de escándalo que ay se ofrezca, y más enten-
diéndose, como se a entendido, la pasión con que se a movido á
ello. Y pues veis quán claro está esto y tenéis entendido my vo-
luntad, que es favorecer á esta Compañía y á todos los que la an
aiudado y al obispo de Huesca principalmente, os encargo que en
vos alien todo calor y aiuda para lo que en este caso ubieren me-
nester, y en hazer esto haréis gran servicio á sus majestades, y á
my daréis muy gran contentamiento. De Valladolid primero de
Agosto.
La Princesa.
1005
JOANNES QUERALT
PATRI FRANCISCO DE ESTRADA
CAESAR AUGUSTA 3 AUGUSTI I555 ».
Queralt Caesaraugustam venit. — Comperit socios Pedrolam abiisse. — Ipse,
abditus in hospitio a Ludovica de Borja commodato, delitescit. — Quae
sodalibus nuper acciderunt, narrai.
t
Ihs.
Muy Rdo. en Xpo. Padre mío. Gloria sea á nuestro Señor,
que por descanço del camino, que, çierto. Padre mío, llegué acá *
medio assado y muerto, me a dado cuydados y temores de muer-
te. Porque entrando por el Cosso % pregunté de los Padres de la
Compañía jueves á medio día, que ahún no hauía comido, y por
llegar hauíamos caminado aquel día siete leguas, y la primera
nueva que me dieron fué diziendo: «Señor, veis ay su casa donde
• Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 96, prius 498-499.— Usus est
hac epist. Polanco, t. v, pag. 402, n. io83.
- Barcinone miserai Estrada Patrem Queralt cum socio Caesaraugustam.
' Ampia Caesaraugustae via, ex urbis praecipuis.
yóS EpISTOIìAE MlXTAE— 1005
estauan, y hanles echado ' de Aragón, y han puesto las armas
reales, que veis allá, á su casa». Yo, passando más adelante, torno
á preguntar de los Padres de la Compañía, y dízenme: «No pedís
los yniguistas? de Aragón los han echado ninguno ay dellos
en Çaragoça». De manera que con estas nuevas, viéndome muy
fatigado del camino y seco, quasi sin poder ablar, acordé de irme
á hum mesón, disimulando las nuevas que de los Padres me ha-
uían dado; y como era tan tarde, y nosotros tan cansados, halla-
mos por descanso, que ni se podía hauer carne aquella hora para
comer, ni dando dos dineros por vn hueuo, tanpoco se alió; ni el
pan, ahunque era del franco, se podía tragar, ahunque mojado con
vino. Fué nuestra comida aliar acaso y con harto trabajo vnas
siruelas para poder tragar vnos quantos bocados de pan, porque
el beuer no nos hiziesse daño. Y assi luego cansado, y con el
cuydado que me hauían puesto las nuevas de los Padres, salí
luego del messón, pidiendo la casa del señor conseruador ' de
Aragón; y viendo en su casa vnos fray les, luego les temí, y dexé
de ver al conseruador, 3^ pedí por la señora doña Aldonça, su
hermana, Diéronme nueva que estaua en casa de la señora doña
Sperança muy çerquita de las del conseruador: fui allá, y alié
que estauan juntas la señora doña Aldonça y su cuñada * la mujer
del conseruador, doña Sperança, y la señora de Yerves. Gozá-
ronse mucho en saber que era yniguista, y luego me pidieron si
las confessaria, porque estauan muy desconsoladas. Dióme razón
* Ms. heic et infra echados.
* Patres ipsi Caesaraugusta excederé statuerunt. Nam «cum in se con-
uersa multitudinis spectarent arma, populique tumultuantis ferociam in
dies maiorenij neo tamen Antistitem, qui motus hosce comprimere nullo
negotio poterai, laborantem; grauius aliquod periculum veriti, eripere se
confestim e fiamma, et procellam temporis cuitare constituunt: praesertim
cum ad sedandam vim tempestatis, nec Apostolici Nuncij nutus, nec gnatae
Caesaris Joannae Principis, quae tum gubernacula tractabat Hispaniae^ pij
conatus atque auctoritas valuissent». Orlandini, Hist. Soc. Jes., part. i,
lib. XV, n. 71.
' Joannes Ludovicus de Villasimpliz, de quo et de ejus sorore Alduncia
multa in superioribus voi. dicta sunt.
* «Doña Esperanza de Gurrea... hermana del Governador de Aragon,
D. Juan de Gurrea, señor de Argavieso». Vide supra, epist. 978.
^ Ms. cuyada.
3 Augusti 1555
en particular de lo que passaua la señora doña Aldonça, y nueva
cómo aliaría al P. Tablares á la aljefería ' ascondido; y assi fui á
le hablar, con tal que me protestaron todas estas señoras y el
P. Tablares que, si por alguna via entendiessen por la çiudad que
yo era de la - Compañía, que sería algún graue scàndalo, y pe-
ligraría de mi vida. O Padre mío, qué descanso para aliuiar los
trabajos del camino! Sea de todo glorificado Dios nuestro Señor!
Y este día, no podiendo ablar largo al P. Tablares, nos tornamos
al messón ja tarde, por ver si podríamos comer algún poco, que,
çierto, lo hauíamos bien menester: y assi dormimos allí, sin osar
comparesçer más ni ver á la señora doña Aldonça Gonçalez, ni á
otros deuotos ningunos, por temor de ser conosçidos. Luego esse
otro día, que era viernes, á la mañana tornamos á la aljefería
para pedir al P. Tablares qué le paresçía que se hauía de hazer,
si me tornaría ó si despidiría los mulos. Hauisó al señor obispo
de Huesca ^ y á la señora condessa de Ribagorsa ^ de mi ueni-
da, y luego la señora condessa pidió que me imbiasse á su casa;
y por me hablar aquella mañana el P. Tablares, detúueme con
él mucho. Y como supo el virrey y visorreyna mi venida, quisie-
ron que me quedase á comer allí con ellos, y assi comimos el
P. Tablares, Morrano y yo con los visoreyes '. Después de
comer, con vna póliça del P. Tablares vine á visitar á la señora
condessa de Ribagorsa, y fué de paresçer su S."a que no im-
' ' Arx sive palatium proregis. aAljaferia. Este castillo, que no 'puede
llamarse ciudadela^ ni por su posición, ni por sus fortificaciones, se halla
situado á la parte occidental de Zaragoza, á la derecha del Ebro, entre
este r. y la concurrencia de los caminos reales de Madrid y Pamplona...»
Madoz, Diccionario geog. -histórico, t. xvi, pag. 565 et seqq.
- mJ. dala.
' Ms. heic et infra hozar, hozo. f
* Ms. hfeic ^t infra Guesca. ^
5 Ludovica de Borja, Sti. Francisci non minus sanctitate quam sangui-
ne soror germana. Quid nostris iij illis procellarum turbinibus práestiterit,
quid Societatis causa invicto animo tulerit, ^uibusque virtutibus ornata fue-
rit, narrarit passim scriptores nostri^ praecipue án ejus vita Nonell, La
Santa Duquesa, edit. altera, cap. xviil.
" Matthaeus Sebastianus de korrano. ' ^ ' /
" Didacus Hurtado de Mendoza et Cathariná de Silva.
Epistolae Mixtae tom. IV. / ■ , 49 '
^yo Epistolae Mixtae — 1005
biasse los mulos, sino que los truxésemos á su casa; y nos mandó
dar vna possada junto á la de S. S. , porque sperásemos asta el lu-
nes á ver si verná algo de la corte y podamos dar razón de vista.
Esta possada nos a mandado dar S. S., porque possando en su
casa, luego * dize que pensarían que soy de la Compañía, y se al-
uolotaría todo el pueblo con harto peligro de mi vida. Aquí en
esta posada me manda S. S. todo lo neçessario para mí y á mi
compañero. Los criados de la señora condessa no saben que sea
de la Compañía, sino un criado del duque de Gandía; y assi es-
toy, Padre mío, ascondido como malechor, sperando á ver asta
al lunes ó martes qué será lo que se proueerá de la corte; y si
es negoçio largo, luego me partiré para Barcelona, pues acá para
nada soy á propósito ni valgo, sino para poner en cuydado todos
los deuotos de la Compañía, que ni me veen ni los oso ver. Vi-
sité ayer al señor obispo de Huesca, y le di cuenta de lo de Bar-
celona. Esto es quanto á nosotros.
La istoria que yo sé de lo de acá. Padre mío, diré como yo lo
entiendo confusamente. Yo he rogado al P. Tablares que de su
mano la scriuiesse á V. R., y por estar tan occupado en cosas tan
arduas, no sé si podrá. Ya con cartas del P. Román V. R. á en-
tendido cómo les pintaron con çedulones por los cantones, y tam-
bién pintaron á todos los que les defendían, como al señor obis-
po de Huesca, al señor conseruador y otros. Después, como ha-
uía entredicho por toda Çaragoça, y con este entredicho se aluo-
lotaron y juntaron con los frayles grande número de gente ple-
beya y clérigos, de tal manera, que tomaron vn crucifixo cubierto
con velo negro, vueltas las spaldas, y salieron todos con proçes-
sión por las calles, diziendo el psalmo de la maldiçión, y fuéronse
á las cassas de la Compañía. Con esto y hombres que i van de-
lante tirando piedras por las calles y á la casa de la Compañía
para más mouer á terror y manifiestar la ira de Dios contra estos
eréticos, enemigos de Dios, de tal suerte que se aluolotó todo el
pueblo, y fueron contra y sobre las casas y Padres de la Compa-
ñía, de manera que, estando jugando á la pelota vna dozena de
Ms. higo.
3 Augusti 1555 771
caualleros, les vino vn hombre á dezir: Ho señores, y cómo no
vais á socorrer los Padres de la Compañía, que les matan, y está
todo en mundo sobre ellos? Fueron estos y otros caualleros allá
con prissa, assi en camisa como jugauan, y vnos entreteniendo la
gente, otros corrieron al visorrey, que vino luego en persona á
mitigar el pueblo. Otra uez los de la parrochia de santa Madale-
na, si no me engaño, hizeron vna bandera, con demonios pinta-
dos que traiyan á los Padres de la Compañía; y assi, á vandera
alçada, fueron todos los mochachos y hombres á la mescla contra
la casa de la Compañía [á] apedrear los Padres con tanto aluoloto
del pueblo, que fué neçessario venir el mesmo visorrey en per-
sona á lo remediar. Y assi con estas cosas, temiendo los de la
çiudad que no se mouiessen todos los caualleros contra el pue-
blo, y todo el pueblo contra los caualleros, y se siguiesse vna
grande ruina para Çaragoça, rogaron ' á los Padres que por
vnos quantos días, asta que en esto se ponga remedio de la cor-
te, se saliessen de Çaragoça, y les dauan dineros para su cami-
no; pero no quizo el P. Tablares que se tomassen, diziendo que,
si estañan en la çiudad, los reçebirían por limosna, pero que agora
que les echauan, no querían, porque ellos ivan á Pedrola, que es
vn lugar del conde de Ribagorça, y que S. S., pues ivan á su
casa, les proueería -. Dieron las llauesde casa á los jurados, protes-
tando no perder su drecho de la Compañía, y que no se ivan sino
por quitar que no se perdiesse Çaragoça con algún ayuntamien-
to, como ellos dezían, y assi los jurados les hizieron muchas gra-
cias dello, y salieron de su casa para la aljefería, y de passada
despedirse de la señora condessa de Ribagorça, acompañándoles
mucha gente, y más de la que era menester, de tal manera, que,
como nuestra casa sea á hun cabo de la çiudad, y los de la con-
dessa y aljefería al otro cabo, passaron de largo toda la çiudad
con gritos de todo el pueblo, eregías y blasfemias, que offendían
el ayre, quánto más á Dios y los ángeles: de manera que tuuie-
ron por regalo poder escapar viuos deste pueblo; y assi desde la
* Ms. rogar aron.
^ Ms. preuejrja.
772 Epistolar Mixtae— 1005
aljefería mandó la señora condessa llenarlos á Pedrola, que es
á siete leguas de acá. Está esta buena de condessa muy descon-
solada, por no se hallar acá en estas neçessidades presente el
conde su marido ' .
Esto es lo que yo sé dar razón de lo que a passado, Padre
mío, por agora, porque, como no oso ver á los deuotos, no lo sé,
sino assi en general breuemente, como me lo an podido dezir.
Los remedios que se an puesto son, que han echo correos á
la prinçessa, y ya por dos vezes a scrito con grande sentimiento,
y mandado que por vía de la inquisitión se tomen el abad, curas,
clérigos y canónigos, y el guardián de S.t Francisco, prior de los
agostinos, y todos los otros que en esto se an mostrado muy des-
carados contra la yglesia y poder del papa, y que presos y bien
atados los inbíen á la corte, porque allá la inquisitión vea dellos y
los castigue, pues se tiene por çierto que estas cosas son direc-
tamente ^ contra la yglesia chatólica. También scriue la prinçesa
al visorrey, que occupe todo lo temporal destos sobredichos: 3^ sin
la carta de su firma, le scriue otra toda de su mano, que yo he
visto, por más le encargar esta execusión. Todavía por más asse-
gurar esta cosa, han hecho otro correo á la corte, porque vaya
allá el arçobispo, y otras prouidentias, que, si se proveen, se cree
serán bien castigados los contrarios, y no faltará otro tanto ru-
mor en el pueblo. Este correo speramos para el lunes que viene,
y según lo que suçediere, me partiré luego para Barcelona, ó me
deterné más, como acá paresçiere al P. Tablares y á estos se-
ñores.
Yo estoy sano. Dios loado, y neçessitado que V. R. y todos
essos mis Padres y hermanos me encomienden á Dios nuestro
señor, porque piega á su diuina magestad librarme á mí de mí et
de manu Erodis, et de omni expecta tione plebis judeorum %
porque, ahunque roines los catalanes, digo agora que son buena
' Martinus de Aragon et Gurrea, seu ut alii scribunt, Gurrea et de
Aragon, qui in Angliam cum Philippo II trajecerat et in ejus comitatu versa-
batur. Nonell, La Santa Duquesa, cap. xvii.
* Ms. de drerecho.
ACT. ApOST. XII, II .
5 Augusti 1555 773
gente. Nuestro Señor nos tenga á todos de su mano. Amén. De
Çaragoça á 3 de Agosto 1555. De V. R. hijo y sieruo indigno,
t
JOÁN QUERALT.
Inscriptio: f Al muy Rdo. Padre en X.°, nuestro P. Maestro
Strada, prepósito provinçial de la Compañía de lesús en los rey-
nos de Aragón, en Barcelona.
Alia marni: R.ta alli 6 di Nouembre.
1000
PRINCEPS JOANNA
PROREGI ARAGONIAE
VALLISOLETO 5 AUGUSTI I555
Mittit Joanna, princeps, Caesaraugustam Jacobum Agustin del Castillo, qui
illius mandata deferí. — Huic fidem adhiberi vult. — Dolet quod Societa-
tis alumni Caesaraugusta cesserint.
El Rey y por su magestad la infanta princesa.
Illustre duque, primo, lugarteniente y capitán general. Por
el doctor micer Agustín del Castillo - seréis informado de lo que
acá ha pasado, y el despacho que lleva en los negocios del preso
francés, á quien se dió el garrote y así mismo hos dirá el senti-
miento que con razón hemos tenido que vos y essa ciudad de
Çaragoça hayáys permittido que los de la Compañya de Jesús
ha3'an salido de la dicha ciudad, para que procuréys y deys or-
den por todas las vías y formas que ser pueda, que buelua á ella,
y que se effectúe el despacho que al regente, micer Camacho,
postreramente le tenemos embiado. Daréys entera fe y crehencia
al dicho micer Castillo en todo lo que cerca desta materia de
nuestra parte os dixere, para que se effectúe y cumpla assi; que,
allende que es servicio de Dios, lo recibirán muy acepto sus ma-
• Ex originali in archivio septimancensi, Archivo general de Simancas,
Secretaría de Estado, legajo 3l8, folio 52.
- Jacobus (Jaime) Agustin del Castillo, primus ex juratis Caesaraugu-
stae anno 1555, Societatis fautor ac patronus.
^ Vide dicta de hac re, supra, pag. 638, annot. 2.
774 Epistolae Mixtae— 1007
gestades, y 3^0 muy gran contentamiento. Datum en Valladolid
á V días de Agosto. Año M. D. L. V.
Yo LA PRINCESA.
Vidit Clariana de Seva, YÌcechancelarius.=Vidit Figinta,
reg.=Protonotarius.=Vidit Urgelles, reg.=Vidit Luna, reg.
I007
JACOBUS MIRON
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 5, 25 AUGUSTI I555 K
Conimbricam venit, socios et collegium regis lustraturus.— Aperit quid
ipse de gymnasio sentiat.— Quomodo affecti sint erga Societatem qui
ibidem docent. — Magistri e nostratibus designati. —De relinquenda
domo conimbricensi, quam prius nostri inhabitabant.— Fatetur se errasse
provincialis, veniamque ab Ignatio poscit, quod, eo inconsulto, regium
gyranasium admiserit. - Rerum statura exponit, mentemque regis de-
clarat.— De sociis in Indiam mittendis.— Ejecti ex Societate cupiunt ad
eam reverti.— Vieira de sententia Patrum receptus. — De collegio ebo-
rensi ac sociis.— De lite Longae vallis composita.— De missionibus in
regno Congi et Brasilia.
t
Jhs.
Muy Rdo. en Christo Padre. La gratia y paz de Jesu Christo
nuestro señor sea siempre en nuestro fauor y ayuda. Por las
passadas escreuí cómo estaua de camino para Coimbra - á uisitar
los hermanos y ueer aquel collegio real que nos entrega el rey.
Fué comigo Gonçalo Vaz, y gratias al Señor hallamos bien los
hermanos in utroque homine, y nos consolamos mucho en el Se-
ñor, de quám bien proceden y van siempre adelante en seruiçio
de Dios nuestro señor, conforme á nuestra uocaçión: y speçial-
mente los nouiçios muestran mucho aprouecharse en humildad
y mortificaçión con mucha deuoçión. Es de manera, que dan muy
grande edificaçión y consolaçión á los hermanos del collegio; y
que si la obediençia lo ordenasse, se temían por dichosos estar
• Ex originali in voi. F, quadruplici folio, n. 285, prius 535-538. Hac
epistola usus est Polanco, t. v, pag. 594, n. 1637.
- Vide epist. 977, pag. 699.
5 ET 25 Augusti 1555 775
entre ellos, para aprouecharse más. Guárdanse mu}^ exactamente
allí, las reglas, y los que tienen cargo, tienen mucho cuidado
dello. Gloria sea al Señor por todo. En el collegio real nos reçe-
bió el prinçipal y los maestros con mucha charidad y contenta-
miento. Mostráronnos todas las classes, y uimos muchos studian-
tes. Dizen que passarían de mil, y mostráronnos todo lo demás
que auía en el collegio: y después que tornamos á nuestro colle-
gio, supimos que dixeron mucho bien de nos á los studiantes, y
los animaron que reçebiessen con mucho contentamiento esta
mudança: y esto creo que an hecho muchas uezes, y aun aora lo
hazen; y así, gratias al Señor, están muy quietos, sperando nues-
tra entrada. Los maestros se nos encomendaron mucho que les
fauoreçiéssemos con el rey, que les hiziesse merced, que eran po-
bres y quedauan desamparados, tomando nosotros el collegio.
Offreçímonos á hazerlo de buena uoluntad; y así lo hazemos, y
el rey muestra gana de hazello bien con ellos. También fuimos á
hablar al obispo * y rector de la vniuersidad, 3^ á otros maestros
prinçipales; y gratias al Señor estañan todos bien en ello, y co-
múnmente, según lo que tengo entendido, esta mudança a sido
bien reçebida allí, y acá en la corte, aunque no falta quien sienta
y diga lo contrario. Creo que ayuda mucho para esto ser bien
reçebido el buen successo que tuuieron nuestras schuelas aquí
en Lixbona y en Ébora hasta agora: y tomada la informaçión de
lo que nos pareçió necessario, dimos orden que uuiesse grande
exerçiçio quasi quotidiano de disputas en nuestro collegio, entre
aquellos que an de leer artes; y van tanbién á disputar en las
conclusiones públicas del collegio real, con satisfaçión de todos.
También los que an de leer latín tienen muy grande exerçiçio en
hablar bien latín, y exerçítanse en leer agora en estas classes de
Lixbona. Spero en nuestro Señor que lo harán mediocremente.
Hallámonos todauía faltos de leyentes notables, y speçialmente
auiendo de succeder á los que dexan de leer, que son muy insig-
' Joannes Soares, O. S. Aug., de quo mentio in sup. voi. facta est.—
Rector autem academiae erat Didacus de Murcia, O. S. H. Polanco, l. c,
pag- 595> annot. 3.
776 Epistolar Mixtae— 1007
nes. Cipriano ' leerá en la i.*, Pedro Perpiñán en la 2.*, Manuel
Aluarez en la 3.* Estos creo yo que darán mucha satisfaçión. en
el latín. Para la 4.* y para la 5.* tenemos á Miguel de Bairros y
á Varea el qual es aora prefecto aquí en santo Antón. Paralas
otras tomaremos los más suffiçientes, de muchos que se preparan
para leer. En las artes leerá el último y 4° curso Jorge Serrano,
el 3.° Fonsequa % el 2.° Ignatio Martínez, el que a de co-
mençar * por Octobre, Marçal Vaz ^ Los dos primeros speramos
que darán mucha satisfaçión. También se aparejan para ser maes-
tros extrauagantes Sebastián de Moraes y Cardoso ^ Vista la
falta que teníamos acá de maestros señalados, nos pareció ser
necessario pedir ayuda de Castilla al P. Francisco, el qual nos
auía prometido que nos ayudaría con alguna buena cosa; pero
como hasta agora no a uenido nadie de allá, y estamos en Agosto,
pareciónos mandar allá á don Ignatio \ prinçipalmente para de-
claralhe la cosa como passaua, y la necessidad que teníamos,
para que, siendo bien informado, el P. Francisco ordenasse todo
como le pareciesse más seruiçio de nuestro Señor; y así a dos ó
tres días que es partido para allá. Piega á nuestro Señor que sea
para su seruiçio.
Después que uine aquí, tracté con el rey algunas cosas que
eran necessárias, y entre otras mandó que se diessen tres mil
ducados para començar las obras del collegio real , para que nos
passemos para allí por Octubre; pero yo creo que no será possi -
ble, porque no será aún acabada la çerca que comiençan, y tam-
bién unas necessárias, que no las ay. Iglesia también nos falta,
aunque hazemos cuenta que, después de passados allá, se podrá
' Cyprianus Suarez.
^ Franciscus Varea.
^ Petrus Fonseca.
* Ms. heic et deinde, começar, começado .
^ Martialis Vaz.
^ «Ut supernumerarii , si quid accidisset, Sebastianus de Morales, et
Cardosus [Dominicus] parati erant», Polanco, l. c, pag. 595, n. i638.
' P. Ignatius de Acevedo. Polanco, t. v, pag. 566 , n. 1555 ; secundum
quem Borgia «aliquos, quamvis pauciores quam voluisset, in Portugalliam
misit» .
5 ET 25 Augusti 1555 777
hazer, entendiendo primero en ella. Quanto á las cámaras, aura
más de 80, y delias aurá çinquoenta y tantas nueuas. Para los
otros aposientos para offiçinas no ay tanta commodidad, y á esta
causa pedi al rey que aun querríamos tener vn par de años el
apposiento de arriba ' ; pero él dízeme que no será necessario
tanto, mas antes creo que dessea que nos passemos luego, lo
más presto que pudiesse ser; porque, según entiendo, quiere dar
aquel aposiento á los frailes de Tomar, para hazeren un collegio.
Açerca deste apossiento de arriba que tenemos, nos habló el
doctor Antonio Piñero , tratando del conçierto , preguntándonos
qué haríamos de aquel aposiento. Respondimos que todo lo que
S. A. mandasse, dándole todauía á entender, que quienquiera
que lo tomasse, auía de satisfazer todo lo que auíamos allí des-
pendido, no ca3^endo que fuesse conueniente tener dos collegios
en aquella çiudad, como el P. Polanco scriue, aunque bien lo
tractamos que fuesse conueniente para el nouiçiado; pero al fin
resoluímosnos que no conuenía estar en dos lugares , y creo que
en ninguna manera el rey lo quisiera, aunque puede ser que, tra-
tándose la cosa al prinçipio, uiniera bien en ello; pero la falta que
en ello aora ueo, es determinarnos nosotros en ello acá, sin re-
cado de V. P. Pero con todo esto, no para escusa, sino para in-
formar á V. P., una de las causas que mouieron al rey [á] darnos
el collegio, después de instar mucho en ello estos prínçipes, fué
por el prouecho temporal que dello le uenía: scilicet, de dos col-
legios grandes que auía -de hazer, el nuestro y el real, fazer uno,
leyendo nosotros. Y también la reyna y los iffantes, después de
otras causas prinçipales, lo pretendían tanbién specialmente por
esta, por ver al rey tan indeudado y puesto en hazer tantos col-
legios y tantas obras, sin concluir nada; y por el bien nuestro y
seruiçio de nuestro Señor querían que concluyesse desta manera
con nosotros, como esperamos en nuestro Señor que lo hará,
conforme á lo que tenemos scripto por otras. Y temo que, si m-
sistiéramos en tener un lugar y otro, y aun quiçá si lo apuntára-
» Sermo est de domo, quam incolebant tune nostri conimbricenses, ante
quam in collegium regis migrarent: de qua domo sive collegio, superiore di-
cto, videatur Polanco, t. V, pag. 594, n. 1634; pag. 596, n. 1640,1641.
yyS Epistolae Mixtae— 1007
mos, no nos notasse el rey por ambiçiosos: y también ser cosa
muy odiosa pretender hazer dos edifiçios en tierra tam pequeña.
Y con todo, después que uino el recado de Mtro. Polanco, hablé
con el iffante sobre ello, y m.e dixo que en ninguna manera ha-
blasse en ello á nadie, porque sería occasión para que no lo to-
massen bien; y más, que no aprouecharía. Y tratando de la cosa
en sí, me dixo, que pluguiesse á Dios que lo que está començado
del collegio real se acabasse, quánto más hazerse otro arriba. Lo
mesmo dixo la reyna, y está en lo mesmo. Y aunque creemos
que, según esta informaçión y lo que acá passa, V. P. sería del
mesmo pareçer, con todo conoçemos auer hecho mal en con-
cluirlo, siendo cosa de importantia, sin licençia de V. P. Lo
mesmo conocemos açerca del admittir el collegio real sin su li-
cencia, y de tener cargo de los porçionistas sin su licençia. Por
amor de Dios que me perdone, que yo soi causa de todo. Quanto
á las porçiones, seguiremos el modo que V. P. nos manda, aun-
que estamos aguardando la declaraçión más en particular como
a de ser.
El patriarcha ' muestra todauía desseo de llenar más gente
consigo de la que V. P. le tiene conçedida. Podrá ser que scriua
sobre ello á V. P., y por tanto me pareçió representar á V. P.
cómo ay muy pocos sacerdotes y gente hecha en Portugal, y que
buenamente aora quasi no podemos supplir á lo que es neçessa-
rio para los collegios, si los nouiçios no nos ayudassen, de los
quales ay aora en esta prouinçia 70 ó 80, aunque todauía nos pa-
reçió acá que podría ir don Gonçalo ^ para resedir en la India,
por la mucha neçessidad que allá ay. Aunque, quanto al cargo de
prouinçial, no pareçe conueniente, V. P. lo uerá todo mejor allá,
y ordenará todo, como fuere más gloria de nuestro Señor; y si
açerca desto uniere de uenir algún recado, sea presto, por amor
de nuestro Señor, si á V. P. le pareçiere.
La carta del rey para el papa sobre los testimonios que pide
V. P., trabajaré que vaya con esta, con una copia della.
Diego Viera, salido de la Compañía, a tornado en sí por la
' Joannes Nunes Barreto. Vide epist. looi.
- P. Gundisalvus de Silveira.
5 ET 25 Augusti 1555
779
gratia del Señor, y me vino á pedir que lo reçebiesse con mucha
humildad y indifferençia de lo passado ', y así lo reçebí con pa-
reçer de los professos, y le mandamos á Coimbra: de lo que suc-
cediere , anisaré á V. P. Nuestro Señor lo tenga de su mano.
Melchior Luis anda también para entrar y Miguel Gómez; aun-
que, quanto á Miguel Gómez, speraré licençia de V. P. para re-
çebillo.
También fui á uer el collegio de Éuora, y están todos muy
bien, gratias al Señor, quanto lo spiritual; y quanto á lo tempo-
ral, ay algunos enfermos, por ser la tierra mal sana. Estarán allí
aora en aquel collegio çerca de xxx hermanos, y quasi la mitad
son nouicios. La yglesia y collegio está ya acabada, y el carde-
nal ^ quasi cada día va á uer el collegio y las obras: creo que
determina de dar más renta de los mil ducados que tiene dado.
Miguel de Barros, rector de Éuora, a v ó vi meses que está
aquí en Lixbona por enfermedad: hállase aora, loores á nuestro
Señor, mu}' bueno: y con la neçessidad que teníamos de tomar
maestros para el collegio real, está electo para leer la 4.^ classe,
porque no teníamos otro más idóneo. Estuuo hasta aora en su
lugar por vicerector de Evora ' el P. Marcos Jorge, al qual a
V ó VI meses que hizimos saçerdote: y este mesmo ficará aora
por rector daquy por delante; y aunque está occupado en leer,
haze bien su offiçio con la ayuda que tiene de un ministro, que
se llama Fructuoso André. También está aora Melchior Cotta en
Éuora por predicador, en lugar de Manuel Fernández, que está
en gloria, de cuya muerte creo que por otra tengo scrito. Y doi
auiso á V. P., que Melchior Cotta tiene grande talento para pre-
dicar, y en poco tiempo se a hecho muy gran predicador. Acá
predicó un sermón en S. Roche de passada, que nos spantó á to-
dos: y en Éuora le oy también el primero que hizo delante del
cardenal, y contentó mucho á todos. Gonçalo Vaz aquí en san
Roche es de cada día más acçepto, y tiene gran concurso, spe-
' Videantur Litt. Quadr., t. 111, pag. 544.
* Henricus.
^ Ms. deuora.
78o Epístolas Mixtae— 1007
cialmente de fidalgos. El conde de la Castañera ' le uiene á oyr
ordinariamente, y se confiessa con él. En Coimbra está Santa
Cruz ^ por predicador, y me dizen que es muy acepto. Gloria
sea al Señor por todo.
El cardenal, por el mucho amor que nos tiene, nos quiso con -
çertar en el pleito de Longauares. Pareçiónos acá dexallo todo
en sus manos, y determinó, sobre tener nosotros mucha justitia,
que todauía diéssemos çien mil maravedís á la parte contraria, y
que pagássemos çerca de mil ducados por las costas. Esto aora
en Éuora, quando uine, di cuenta al rey, y holgó mucho, y da á
entender que él pagará los mil ducados: aunque nosotros preten -
demos acá que nos dé alguna cosa en recompens[ac]ión de los çien
mil maravedís de pensión; pero no sé si lo hará, porque él nos da
el monasterio á cuenta de duzientos mil maravedís, y él nos ren-
de trezientos y quarenta mil. El P. Francisco me auisó que cor-
tasse lo más que pudiesse estos pleitos, y con todo temo de no
auer errado en concluillos sin más consultas. Açerca de otros
pleitos de menos importantia, nos queremos conçertar: V. P. nos
auise de lo que auemos de hazer.
Açerca de las nuestras iglesias de san Fins, que son curas de
almas, pareçió acá á los Padres, según la información que nos
dió Pedro Díaz que éramos obligados á proueer de suffiçien-
tes curas, porque los que auía no lo eran. Di comissión á Pedro
Díaz que los buscasse suffiçien temente, y que no los dexasse de
poner por mucho que les diesse de salario. Estos curas nos dan acá
trabajo. El P. Nadal nos dexó dicho que, llegando á Roma, nos
embiaría recado por que se hiziessen vicarías perpetuas: por amor
de Dios, si es possible y pareçe á V. P., que lo mande expedir.
De Congo días a que no reçebimos cartas. Aora llegó un na-
uío de allá, y dizen que Cornelio * está desauenido del rey, y
' Antonius de Athaide, comes I de Castanheira. Polanco, t. v,
pag. 568, n. l36l, Litt. Quadr., t. lii; pag. 544-545.
- Jacobus de Santacruz.
' P. Petrus Dias, vir eruditus, in explicandis conscientiae quaestioni-
bus valde versatus, qui ad missionem Congi electus fuerat. Polanco, t. v,
pag. 6i3, n. i683.
* P. Cornélius Gomez.
5 ET 25 Augusti 1555 781
que le bieron en Pinda, que es puerto de Congo , donde estaua
para enbarcarse para S. Thomé: no sabemos lo que passa, hasta
que uengan cartas suyas, y por tanto la ida de Pedro Díaz, que
estaua para partirse para allá, cessò y se torna á san Finz, donde
antes estaua.
Del Brasil reçebí una carta de Luis da Gran, cuya copia
mando con ésta á V. P. También va otra para V. P., que uenía
çerrada. Por este nauío, que vino del Brasil, supimos que se em-
barcó para acá un Padre, que se llamaua Leonardo Núñez, creo
que para dar cuenta de todas las cosas que allá pasauan, y hasta
aora no a llegado: créesse que será perdido, y la gente afogada.
Spántome cómo el P. Nóbrega * le dexó embarcar en aquel na-
uío, porque dizen que un capitán, que iua en él, le carregó mucho
de mercadoria, y lleuaua muy poco lastro, de manera que esca-
çamente se podía tener derecho, y auía piloto de la tierra que de-
zía, que de allí á 30 ó 40 légoas se auían de perder. Nuestro Se-
ñor aya misericordia dellos y de todos , para que nos saluemos
en el çielo. De Lixbona á v de Agosto de 1555.
Cornelio es llegado acá á Portugal de Congo, con dos moços
huérfanos de los 3 que lleuó. Haun no nos hemos visto: por el
primero se escriuirá dél. De V. P. indigno hijo in Christo,
Mirón.
t
In folio separato: La copia de los estatutos que hastagora
ha hauido en el collegio real, mando á V. P. para que los vea, y
assi también la institutión del collegio mesmo y el regimento de
las artes que se hizo después. Todo esto no lo mando para más
que, si V. P. le paresce bien alguna regla dellos, la tome. Acá
estamos aguardando por las reglas de las vniuersidades de la
Compañía, y assi quiere el rey que no nos obliguemos á guardar
otras reglas que las nuestras; y por no ser venidas, no se haze el
contrato de la donatión del collegio. Solamente nos. lo manda en-
tregar para ahora con vna prouisión, hasta que se aga esta dona-
tión y también obligatión de nuestra parte. Si acerca deste con-
1 P\ Emmanuel Nóbrega. De his agit PoLANCO, t. v, pag. 618, n. 1693.
* Ex autographo in voi. F, .unico folio, n. iSy, prius 618.
Epistolae Mixtae— 1008
trato paresce á V. P. mandarnos algunos auisos, recibiremos
consolatión, porque dilataremos el effecto dèi hasta uenir este
recado de allá. Quanto á la obligatión de parte del rey acá es,
que nos dé sustentatión para ciento y sinquenta con rentas per-
petuas, y que nos acabe de edificar el collegio. Entre tanto que no
vinieren las reglas de Roma, guardaremos las que ellos hasta
agora han tenido en eli collegio. A 25 de Agosto año 1555.
Mirón.
Inscriptio: Para nuestro Padre Ignatio.
Alia marni: RM alli 20 d'Ottobre.
HIPPOLYTUS DE ESTE
cardinalis Ferrariae
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 5 AUGUSTI I555
Benedictum Palmium, in urbem revertentem, de re Tiburi bene gesta lau-
dat. — Suis votis illum satis fecisse, dicit; quare Ignatio gratias habet.
Molto Rdo. Padre. Ritornando uerso V. P. il Rdo. M. don
Benedetto -, che ella si contentò mandar Taltro giorno in questo
luogo a contemplation mia, non ho uoluto mancar di accompa-
gnarlo con questi pochi uersi per ringratiarla prima quanto posso
della prontezza con che ella si espose a mandarlo, et insieme della
molta consolatione che per mezzo suo ha data, non solo a me, ma
a noi tutti. Che in nero è stata molto conforme et al disiderio mio
et a quella espettatione che si debbe hauere degli ottimi frutti
di P. V., essendo questo Padre certamente et per la buona dot-
trina et per la carità et zelo, con che esponne le cose sue, tanto di-
siderabile, quanto si possa dir più. Io ne le resto per tanto con
molto obligo del tutto. Et se conosce che io sia buono a renderle
il cambio in cosa alcuna , l'assicuro che mi trouerà prontissimo
sempre, cosi per commodo et sodisfattion della congregation sua,
' Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. 105, prius 42.
- P. Benedictus Palmius, cujus ad Ignatium epistolam supra edidimus.
6 Augusti 1555 783
come per sua propia; con che a V. P. quanto posso mi racco-
mando '. Di Tiuoli il V di Agosto 1555. Come fratello,
Hipólito cardinale di Ferrara.
Inscriptìo: Al molto Rdo. Padre, come fratello, M. don Egna-
tio, generale dell'ordine di Giesù, a Roma.
Alia marni: 5 d'Agosto. R.ta alli 6 del medesimo.
1000
LAURENTIUS CAVALIERI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE 6 AUGUSTI 1555
Eloquentissime Benedictum Palmium perorasse, omnibusque voluptati
et admirationi fuisse, refert.
t
Jhs.
Pax X.i , etc. Molto Rdo. in X.° Padre mio. Quanta sia stata
la consolatione et gaudio nel signor Jesù Xpo. per la conuersa-
tione et prediche del P. M. Benedetto % non saperia come espri-^
merlo, che non solo le mano si stancherebbeno, ma nè etiam la
lingua et ingegnio penso mi bastassero per dirlo. Et questo, si per
10 agiuto che in noi habiamo sentito, si ancho per ueder in mi-
rabile modo agiutato et el Rmo. cardinal de Ferrara *, et sua
corte tutta, come tutta la città, ha posto in stupore, admiratione
et desiderio tutti. Le parole che il cardinal con grande affetto li
diceua tre volte che lo inulto seco a pranso, quello che referiuano
11 cortigiani, ne dauano euidente testimonio. Tutta la città sta in
modo commossa et piena di desiderio di sentirlo di nouo, che
douunque alcuno di noi andaua, li principaH cittadini et tutti non
haueano altro desiderio, che di parlarci et domandarci questo; et
si erano mossi molti di principali cittadini hoggi per andare et
domandare al cardinal di gratia, che operasse di farlo restare. Et
per essere tardo, et già el Padre hauea (benché con difficoltà)
' Cf. Cartas de San Tgnacio, t. v, pag. 396 et hispanice pag. 278.
Ex autographo in voi. F, unico folio, n. 8, prius 45.
5 Benedictus Palmius.
* Hippolytus de Este. Vide epist. superiorem.
784 Epistolae Mixtae— 1009
ottenuta licentia dal cardinal, quale molto et con molta humilità
el pregaua si restasse, che io restaua admirato della affectione et
respetto che li hauea. Et dicendo el P. Benedetto che uoleua ri-
tornare et fare la obedientia di V. R., ala quale li domandarebbe
di ritornare, soggionse che S. S. Rma. scriuerebbe a V. R., et
che desideraua molto se gli offeresse commodità et occasione di
demonstrare el suo animo verso V. R. et la Compagnia nostra.
Quel che diceua lo achiueschouo di Siena, el ves[c]hono Giaco-
mello et altri veschoui ' et gentilhomini della corte, sarebbe longo
a dire, et penso S. R. el dirà presente, acciò sia lodato el Signor
nelli soi doni. Sono stati tanti li confitenti, et quelli che si sono
communicati nella nostra chiesa, che nè la chiesa li capiua, nè
commodamente se le posseua sodisfare. Nè questo solo nella no-
stra chiesa, ma etiam in le altre tutte, in modo che dicono qui
non esser' accaduto in altri giubilei in lor memoria: ansi parmi
che el veschouo sia informato essere assai più quelli che si sono
confessati et communicati questa domenica del giubileo, che alla
pascha. El cardinal ordinò a sua corte si preparassero tutti a pi-
gliar' el giubileo, et cosi si communicò in santo Francesco con
altri veschoui, et uolse uedere communicar' tutta la sua corte con
molta sodisfactione et gaudio del populo, in modo che non du-
biterò di dire (secondo quel che si uede), che più fruttuoso forsi
sarebbe el P. Benedetto predicando per alcun mese qui, che in
Roma, doue forsi per la abundantia tal cibi, forsi meno si gu-
stano. Non dirò altro, essendo che per detto Padre, tanto in le
domestiche come nelle altre, V. R. potrà riceuer'pieno raguagho.
Per sua diari tà V. R. degnisi di racordarsi de noi, anchorchè in-
degni di tal memoria, ut digne ambulemus uocatione, qua uocati
sumus. El signor Jesù X.° si degni conseruarui in vtroque ho-
mine, a sua gloria et beneficio de soi eletti. Da Tiuofi a 6 de
Agosto 1555. De V. R. seruo indegno,
Lorenzo Caualieri.
' Memorantur heic, ut discimus ex epist. 99^, Franciscus' Bandini, ar-
chiepiscopus senensis; Caesar Jacomelli, episcopus belcastrensis; quibus
adde antistitem_ tiburtinum, Joannem Andream C|Oce; et Joarinem Bapti-
stam Spiriti, caeaerifitensium praesulem.
7 Augusti 1555 785
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X.° Padre, el P. M. Ignatio di
Loyola, prepósito generale della Compagnia di Jesù.
aoio
ADRIANOS ADRIAENSSENS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
LOVANIO 7 AUGUSTI I555 *.
De litteris acceptis, de sociis Romam contendentibus, de commissario
generali fratrum minorum.
t
Jhs.
Gratia et pax Xi nobiscum. Rde. in X." Pater. Non dubito
quin P. Bernardas - de singulis rebus ad P. V. scribat, vt mihi
oretenus dixit, itaque eadem non repetam. Accepiraus literas
R. V. tum per D. Alexium ^ die 8 Julii, tum per notarium no-
strum die 19 Julii scriptas, et omnia fecimus sicut P. Bernardus
P. V., scribit. Hodie, hoc est, 7 Augusti, hinc cum mulo disces-
serunt D. Jordanus cum tribus sociis, de quibus in aliis meis li-
teris ago. Dnus. Jesus deducat eos sanos ad P. V. Poterit colle-
giis Padue, Venetiis, etc. , significar! tales venturos, vtque eos
tamquam fratres recipiant, et si pecunia aliqua (quod non puto,
indigeant, mutuent eis, nos restituemus. Aliud non babeo quod
addam, nisi quod, proch dolor, vndique multa daeaedificatiua fe-
rantur de moderno pontífice. Quid sit, nescio. Dignetur Domi-
nus omnia vertere in melius.
De commissario generali fratrum minorum nuper ternas scri-
psi literas \ ex quibus binas P. V. non videtur recepisse. Scri-
bebam enim eum dixisse causam illius prohibitionis, qua videlicet
suis monialibus injunxit, ne alieni de Societate loquerentur, hanc
addidit causam, quod Societas romana solicitauit apud S.um do-
' Ex autographo in voi. F, unico folio, n. 54, prius 256.
- Bernardus Oliverius, de quo vide Cartas de San Ignacio, t, v,
pag. 241, 243.
' Alexius Fontana, Carolo V, imperatori, a secretis.
* Vide supra, epist. 976^. pag. 697.
Epistolas Mixtae, tom. iv. 50
786 EpiSTOLAE MixTAE— ion
minum nostrum pontificem habere jurisdictionem et potestatem
visitandi omnia monasteria mundi, et jam fuisse concesum a
S.rno et literas fore expeditas. Interim ipsemet hec dictus com-
missarius, pro tune Rome existens, hec resciuit, et ita egit cum
eodem summo pontifice, vt omnia reuocarentur et annullarentur
hec hinc latius. Spero P. V. jam omnes illas literas accepisse.
His valeat in Domino Jesu P. V., et nos suis orationibus sanctis-
que sacrifitiis commendatos habere dignetur. Raptfm Louanii
7 Augusti anno 1555. R. V. seruus in Domino,
Adrianus Adriani ab Antuerpia,
Chartam P. Polanchi de multitudine Patrum ac fratrum
Rome existen tium et de rerum omnium carestia, item de Patre
Leonardo \ quod eius literas non acceperitis (quas tamen ego
cum meis subinde misi, sed, vt scripsi, nec illas meas accepistis,
misi tamen cum veredario publico), hanc chartam transmisi ad
P. Leonardum, vtque de Retro Adriani scribat responsum, Ac-
cepi etiam responsum P. Polanchi ad multa dubia que proposue-
ram reuerentie sue. Dominus sit merces eius.
1011
LAURENTIUS CAVALIERI
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
TIBURE IO AUGUSTI I555
Exspectatae ex urbe litterae Tibur pervenerunt. — Licet per tiburtinum
praesulem aedes Stae. Mariae del Passo collegio nostro attribuì. — Cardi-
nalis ferrariensis, antiquitatis amator, columnam lapideam, infra altare
repertam, nostris non abnuentibus, sibi vindicat.
t
Ihs.
Pax X.i , etc. Molto Rdo. in X.° Padre mio. Habiamo rece-
uute quelle de V. R. di 7 del presente, et insieme quel zuccharo
rosato et semplice, et la candela. Rengratiamo molto V. R. Le
lettere che per el seruitor del Rmo. da Ferrara a sua signoria ^
' Leonardum Kessel intelligit.
- Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. J, prius 43.
^ Cartas de San Ignacio, t. v, pag. 396.
IO Augusti 1555 787
et al archiueschouo di Siena ' et noi si mandauano, insin^ a hora
non sono gionte; perchè M. Thomase Mosti fe uedere se in corte
fosse uenuto in questi giorni alcuno, et non si ritrouò: et simil-
mente el Rmo. de Siena, incontrandomi, mi domandò del P. M.
Benedetto, et domandandolo se hauea receuute lettere de V. R.,
mi disse di no, ansi admirarsi de non hauer' hauto resposta delle
sue. Martedì a 6 del presente haueamo receuute altre de V. R. de
2, et insieme quelle de monsignor di Tiuoli in la qual lettera
Lutio, nostro fratello, li scriuea che noi, desiderando mo vnire
santa Maria del Passo con la Compagnia, S. R. fosse stata in ciò
contenta, et in questo et in le altre cose fosse stato a noi fauore-
uole, imputando fatto a se quanto si faceua a nostra Compagnia.
Al che el veschouo si demostrò molto pronto, et me disse che,
quando uolessimo, esso harebbe assentito uolentiere a tale unio-
ne, cossi in le altre cose offerendomesi molto. A 7 del presente,
che fo el dì che si parti de qui M. Benedetto, venne M. Thomase
Mosti con r architetto del cardinal Rmo. di Ferrara et altri, et
designò el modo di farsi el muro; non però lassò determinato
cosa alcuna, dicendo che ritornar ebbe el di sequente. Dopoi, non
ritornando, andai da lui per sapere se hauea receuute el Rmo. di
Ferrara quelle lettere che V. R. li mandaua, et al partirmi mi
donò per fare el muro o per fabricar V ecclesia 25 V.^^i, quali
altra uolta forno recusati per el P. Benedetto, come credo haue-
ti inteso: et mi disse che noi pregassimo per el cardinal et lui, et
che facessimo el muro quando ci era commodo. Mi parse non do-
uerli recusare, stante el bisognio che tiene nostro collegio, maxi-
me per far' quel muro.
Di più quel giorno medesimo, hauendo mo noi per sbasciare
et inpianare la chiesa guasto lo altare, retrouammo quel pilastro,
ouer base che sosteneua la mensa a modo de un altaretto, hauer
in se alcune reliquie, per il che giudicai essere consecrato, et
dilla a poco uenne due del cardinal, non so se non gentilhuomini
• Cartas de San Ignacio, t. v, pa^. 397.
- Joannes Andreas Croce, cujus frater Lucius in nostro valentino col-
legio tune versabatur. Cf. Polanco, t. V, pag. 55, n. Il3.
788 Epistolae Mixtae— ioii
o altro, et mi domandorno doue fosse quella pietra che uoleua el
cardinal. Gli la mostrai, et li dissi che non credeua che monsignor
Rmo. di Ferrara, uedendo che fosse stata consecrata, la uolesse
più per conuertirla in uso profano. Mi disse, che, non sulo questo
non era male, ansi che era bene, perchè non era conueniente che
cose di gentili in tale loco fossero collocate. Et cosi nel medesi-
mo giorno, parlando con M. Thomasi Mosti, gli domandai conse-
glio sopre ciò, et racontandoli come M. Maximo mi Ihauea di-
mandata, et come era consecrata, per il che credeua non essere
la mente del cardinal di uolerla, essendo tale, mi disse, che io non
la riponesse nel altare, che uoleua uederla, et che uerrebbe la
sera; et impedito, uenne la matina di santo Lorenzo quando già
hauea ditta messa, et cosi la uedde: et le prime parole che me
disse foro, che se admiraua che tal cose si adoperassero in tale
uso, per esser^ cose da gentili, perchè ci erano certe figurette di
muse et altre. Et apersemo quel sepulcretto, et trouammo doi
scatuline, una di legno et Taltra di piombo, sigillata questa de
un sigillo grande et dentro piene di reliquie. Non ui era annota-
to se non in alcune poche di chi fossero, et trouammo una zedu-
la in pergameno che diceua. Anno Domini 1123 indictione
2.* tempore Calixti papae 2 A fuit dedicata ecclesia sancti Salua-
toris per Rmum. episcopum de Guidonis. El nome del episcopo
era corroso, et cosi ui erano li nomi delli altri testimoni]'. Final-
mente non pareua a M. Thomase molto male che el cardinal ha-
uesse questa pietra, et me disse che non la riponessi in lo altare,
che per l'altare hauesse altramente prouisto. Me disse anchora
che lunedi tornarebbe et farebbe poneré li termini come el muro
se douea sequir', il che quando sera fatto, darò hauiso. Ne per
questa dirò altro, per non esser' più longo '. Sia lesù X.° con
tutti sempre. Amen. Da Tiuoli a 10 de Agosto 1555. D. V. R,
seruo indegno,
Lorenzo Caualieri.
InscripÜo: 7 Al molto Rdo. in X.° Padre, el P. M. Ignatio di
' Narrationeni liane adhibuit Polanco, l. e, n. 114, 115. Vide locura
et subjectas annotationes.
IO Augusti 1555 789
Loyola, prepósito generale della Compagnia di lesù, in Roma, in
santa Maria della Strada, appresso santo Marco.
Alia marni: R.ta a 12 del medesimo.
HIERONYMUS DOMENECH
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA IO AUGUSTI 1555
De publicato jubilaeo a Paulo IV, initio sui pontificatus christiano orbi
concesso. —Charitatis opera in mamertina urbe constituía.
t
Ihus.
Molto Rdo. in Christo Padre. Pax Christi. Per altra ho scrit-
to in resposta di quelle di i8 del passato: questa serà per dare
auiso a V. P. come si son receuute quella di 21, coperta del giu-
bileo. La sua Ex. tia me ne haueua mandato la copia. E stato ia
publicato qua questa settimana passata, et si ha dato ordene che
si publichi per tutto il regno, hauendolo fatto stampar' qua, et
scritto sua Ex. eia a tutti li vescaui et vicarij *.
La opra del monte dela pietà per gratia del Signor è redutta
a bon porto: di poi di la tornata di sua Ex. eia si hanno racolti
fina a 500 A , et con quello del' anno passato saranno fina a noue
mille o dieci mille scuti, deli quali si ne accatterà tanta rendita.
La cità ancora si è obligata di dar doi cento onci di rendita: se
hanno fatto ia li capitoli del detto monte et publi[cati] dinanci
sua Ex. tia et li jurati, et hier, che fu il giorno di santo Lorenzo,
si predicò in la madre chiesa, et si publico questa opera. Fu fatta
una processione et posta la caxa; et comenciando sua Ex. tia ^ dette
la elemosina, et poi li signori giurati et molti altri signori, tutto
a gloria del Signore. Con molta satisfatione et 'contentamento del
populo, furono eletti quattro rettori con un capellano, che ha di
distribuir la elemosina. Li capitoli si stamparanno, si mandará
' Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 44, prius 221, 222.— Usus est
hac epistola Polanco, t. v, a pag. 187, n. 541.
- Usurpavit haec Polanco, t. v, pag. 189, n, 546.
790 Epistolae Mixtae — 1012
V. P. Procuraranno anchora questi signori di farli confirmare di
sua santità, et hauerà alcune indulgentie. Li rettori sonno doi
gentil' homini et doi populani, Federico Porcio, don Christophoro
la Rocca, Pietro di Benedetto et Antonio Surchio, il capellano
don Bartolomeo Mirulle, eletti per sua Ex. tia.
Un altra opera di grande inportanza desidera fare sua Ex. tia ^
la quale serà superiore a tutte le opere pie che se han fatte, anzi
il compimento et perfection' di esse, et è vn conseglio di la chari-
tà, o uer dele opere pie, il quale hauerà sopraintendentia di esse,
il quale si aiuntarà per ordinario ogni settimana una uolta, et poi
de 15 in 15 giorni si referirà il detto conseglio a sua Ex. tia dele
cose che se hanno trattato, et si faranno le prouisione che con-
uengono. Questo conseglio hauerà cura dele opere pie che se han
fundato in questo regno, come è dele case dele orphane, dele case
deh conuertiti, et dele case de probatione ' di esse; di informarse
come uanno, come sonno gouernati, et di che cosa hanno di bi-
sogno, acciochè uadano innanci. Haueranno la cura de remediare
li peccati publici, metter' pace, di dispensar la elemosina dela
corte et de alcune pene che sole applicar' sua Ex. tia per fare
elemosma. Et quando si supplicarà sua Ex. tia per parte de alcun'
monasterio, o per alcune altre opere pie, si remetterà sua Ex. tia
a detto conseglio, il quale di se potrà proueder alcune cose; et
quelle che seranno di più importanza, H conferiranno con sua
Ex. tia nel giorno deputato, o ' auanti, si è cosa che importa. Nel
detto consiglio uol che ci siano doi religiosi htterati, uno dela
Compagnia et altro de altra religione '% un' doctore in lege, un'
gentil'homo et un populano, un' maestro notarlo et segretario,
un' thesorerio et un portiero per far li comandamenti. Et uol sua
Ex. tia che questo conseglio habbia una stantia nel nostro colleg-
gio, et che là si tengan' li libri et scripture, et che là si fazza il
' Ms. probratione .
^ Ms. à.
«Duo... theologi, quorum alter fuit P. Hieronymus Domenech, Pro-
vincialis; alter Celebris quidam Ordinis Sti. Dominici religiosus». Polan-
co, t, V, pag. 188, n. 543. Porro Celebris hic religiosus O. P. fuit P. Vin-
centius a Myrto, teste Aguilera, Prov. Siculae Soc. Jes. ortus et res
gestae, part. i, cap. iv, n. 3o.
IO Augusti 1555 791
conseglio ordinano di otto a otto giorni. Stando sua Ex. tia qua
in Messina, sarà il conseglio qua, et stando in Palermo, ne sarà
un altro, pigliando alcune persone in loco di quelle che resta-
ranno qua. Se attende hora in la electione deli personi, deside-
rando sua Ex. tia, poiché è finita 1' opera del monte, si habbia
metter presto in exequutione questo conseglio; et cossi spero nel
Signore, che in tempo di otto giorni sarà in ordine. V. P. habbia
questa opera per molto recomandata, perchè si tene che serà di
grande importanza, di grande utilità ', anzi necessità di tutte le
opere pie di questo regno. Eundata che sia, si darà particolari'
auiso; et si a ^ V. P. alcuna cosa occorre sopra questo, ci farà
gratia di auisarci.
Acerca de la Assumpsione ^ si aspetta con grande desiderio
la espeditione, hauendo inteso sua Ex. tia del signore abbate Xi-
menes come era già gionto il dispacho. Il Signor Tincamini come
sia più a gloria sua, et sia con tutti. Di Messina 10 di Agosto 1555.
De V. P. humile seruo iu Jesù X.°,
Jo. HiERONYMO Domenech.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Ignatio
de Loyola, prepósito general' della Compagnia di Ihu. In Roma.
Alia maini: R.ta alli 22 del medesimo.
10I3
ELISABETH DE VEGA ET LUNA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
POLITIO IO AUGUSTI I555
Juvenem, immatura morte correptum, Ignatii precibus Isabella commendai.
— De viro suo, de patre, de avúnculo, quos ut Ignatius commendatos
habeat, impense rogat. — De bibonensi collegio. — Propriae demissionis
sensus. — Patrem Lainez Messanam venturum gaudet.
t
T
Muy Rdo. señor. Por no dar á V. P. travajo con responder
' Ms. utulità.
- Ms . ha .
^ Sermo est de coenobio Ascensionis, de quo saepe in sup. voi. di-
ctum est.
* Ex autographo in voi. F, triplici folio, n. 49, prius 346, 247, 248.
792 Epistolae Mixtae— ioi3
á mis cartas, no ago esto mvchas vezes, que save Dyos la conso-
lac3'ón que para my es cuando veo carta de V. P. Aora, av3^én-
dose mverto aquy vn prymo ermano myo , muy mozo y metydo
en el mvndo, y la mverte fué tan revatada, que no tuvo lugar de
confesarse, mas de que dyó gran pryesa que le llamasen al Padre,
él pydyó que se querya confesar , y cuando llegó avya ya espy-
rado; me dado mvcha pena aver sydo tan repente, y ansy e
querydo avysar á V. P. para que me aga merçed de encomen-
dale á Dyos, y mandar que en casa agan lo mysmo, y mande de-
zyr algunas mysas en los altares privilegiados '. Y syendo esto
ovra de tanta carydad, estoy C3'erta me ará V. P. esta merçed, y
ansy en esto no dyré más.
El duque ' vesa las manos á V. P., y es tan de la Conpan3'a
como 3'0. Tenemos todos salud, y en nuestros negoc3^os nos va
syenpre V3"en, gracyas á Dyos; y tengo yo por muy cyerto, que
esto y el contento que tengo cada dya más de la persona del du-
que, es cavsa las oracyones de V. P. y de su Conpanya, y ansy
suplyco á V. P. encomyende á nuestro Señor me lo conserve y
guarde al duque my señor, y [á] anvos nos dé gracya como más le
syrvamos. Y avnque sé no es menester acordarlo, pydo por mer-
çed á V. P. se acuerde de Juan de Vega, my señor, que me da
pena velie con poca salud, y de sus negocyos. El señor Hernando
de Vega, hermano de Juan de Vega, my señor, yo le quyero y
devo mvcho, y con nynguna cosa me pareze se lo puedo pagar,
syno con suplycar á V. P. le encom3^ende á Dyos, y aga que en
casa se acuerden dél, en espycyial aora que tyene algunos nego-
cvos de ynportancya, y entre ello aver de tomar estado, que es
en lo que tanto ynporta el azertar. Es su merçed muy devoto de
la Conpanya, que el tyenp[o] que estuvo aquy en Syçylya, los co-
nocyó V3^en.
El colesio de Vyvona está ya muy adelante, y creo será vna
muy vuena casa, y que se servyrá mvcho nuestro Señor de los
Padres que ally an de venyr: no dygo porque el Padre mycer
* Ms. previlejãdos.
- Petrus de Luna, Elisabethae maritus, dux de Bibona.
IO Augusti 1555 793
Gerónymo ' tyene cuydado y me a dycho la merçed que V. P.
nos ará: sólo suplyco á V. P. venga entr[e] ellos vn predicador
que tenga graçya.
De my ago saver á V. P. que cada dya soy más pecadora, y
tengo menos sentymyento de las cosas de D3^os, que, conocyendo
yo tantos venefycyos como partycularmente me aze, tengo gran
confusyón; y avnque sé que á V. P. le a de pesar, se lo e que-
rydo dezyr para que mencomyende á Dyos.
Al Padre mastre Nadal y mastre Laynez suplyco á V. P. d3'ga
les veso las manos; y anme dicho que Juan de Vega, my señor,
y la cyvda[d] de Mecyna an pedydo á V. P. al Padre mastre
Laynez " para que venga esta cuares[ma] por acá: deséolo en es-
tremo.
Nuestro Señor guarde á V. P. y le dé mvcha salud. De Po-
lyze " á X de Agosto 1555 *. A servycyode V. P.,
Doña Isavel de Vega y Luna.
Inscriptio: f Al muy Rdo, señor, el señor maestro Inaçio de
Loyola, pre[pósito] general de la sancta Compañía de Yhus.
Roma. Alia marni: Biuona.
1014
CATHARINA FERNANDEZ DE CORDOBA
marchionissa de Priego
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
[marcia] io augusti 1555
De provincia baetica Societatis fausta nuntiat.— Cupit ut quamprimum ne-
gotium de sacerdotio filii sui conficiatur.
j.
I
Muy magnífico señor. De que V. m. terná razón de cómmo a
proçedido lo del colegio de Córdoua y de Seuilla, no he escrito á
' P. Hieronymus Domenech.
* Ms. Laynze.
^ Polizzi.
* Numerum 7555 alia manus scripsit.
5 Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 119, prius 572.
794 Epistolae Mixtae— 1014
V. m. tantos días ha; ya no quiero que pase ansí, sino suplicar á
V. m. que, quando estuviere desocupado, me haga merced de
acordarse de mí y de alguna letra suya, que no puede V. m. acor-
darse de nadie que mayor caridad sea que de mí, que tanta ne-
çesidad tengo dello.
Mi P. Francisco ' estuvo en esta tierra antes de quaresma; no
paró en Cordona más de ocho días. Dexaua su R.cia conçertado
lo de Seuilla; traya contentamiento de que tan bien reçibida es-
taua aquella casa, y de que tanto nuestro Señor se començauaá
seruir allí. Después esto se a ydo acreçentando tanto, que en
toda manera de gente se pareçe bien el aprouechamiento que re-
çiben de la doctrina y exenplo de aquellos Padres. Están muy
edificados de sus personas y exenplo. Desto avría mucho que de-
zir en particular; y porque yo no sabré ser tan buen ystoriador,
quanto la materia mereçe, no diré más quanto á lo de Seuilla.
Lo de Cordona, bendito nuestro Señor, se a hecho muy bien.
El señor donjuán ^ los tiene ya puestos en su casa, y celebró
mucho la dedicaçión della, todo con tan gran contentamiento y
alegría, que se a pareçido muy bien que nuestro Señor le a sa-
bido la casa. A estado allí el Padre doctor Torres ' , que es la
persona que V. m. conoçe, que a sido gran bien para esta tierra
residir él, y para todo lo que cae en su prouincia. An estado muy
conçertadas las liciones, y los estudiantes muy aprovechados, así
en costumbres como en sus estudios. Los otros Padres y herma-
nos an dado grande enxemplo: an hecho sienpre la dotrina muy
bien, y no por esto el Padre doctor la a dexado de dezir, y hazer
otros sermones, de que nuestro Señor se a servydo mucho. Aora
está en Granada fundando aquella casa, de donde dizen quel ar-
çobispo * y toda la gente que allí ay de abdiençia y pueblo los
an reçibido muy alegremente, y con gran demostraçión de apro-
uecharse: ansí quisiera yo que tuviéramos á nuestro perlado ^ acá
' Franciscus Borgia.
- Joannes de Cordoba.
Michael de Torres.
* Petrus Guerrero.
' Leopoldus de Austria.
IO Augusti 1555 795
en Cordona . Ruege V. m. á nuestro Señor por él y por sus mi-
nistros, para que sepan conoçer la merçed que Dios le a hecho en
traer esta gente á su obispado, que avn hasta aora no lo entien-
de, y tiene gran neçesidad de entender esto y otras cosas para
çunplir con sus obligaçiones.
Yo, señor, estoy con cuydado hasta saber que está despa-
chado ese negocio de la vnión ', y ver ya concluydo lo que en
esto se a de hazer, que tanto ynporta ; y avnque se a pretendido
que estos benefiçios estuviesen acá cerca, y a sido cabsa de dila-
tarse más, estaría bien contenta de que se huuiese despachado en
los propios de Galizia, porque V. m, crea que aquella estará bien
y sin contradición, y lo de acá del obispado a de tener muchos
enbaraços; 3^ ansí lo an començado ya á entender algunos de los
Padres, y por esto he dado priesa para, que sin esperar lo que don
Francisco de Toledo ' quería hazer, se concluyese: y aora me an
dado vnas cartas de Roma del licençiado Casarruvios % en que
dize que todavía ynsistían en boluer á saber la voluntad de don
Francisco, y más quisiera saber que estaua ya concluydo el ne-
goçio. Plazerá á nuestro Señor de acaballo, para que se pueda
echar aparte este cu\'dado.
Antonio * está en Salamanca, y con poca salud a estado estos
días. Suplico á V. m. se acuerde dél, y lo encomiende á nuestro
Señor, que lo tenga con su mano para seruirse dél; y á todos los
encomiendo á V. m., y ruego á nuestro Señor la muy magní-
fica persona de V. m. guarde y acreçiente en su seruicio. Fe-
cha X de Agosto de 55. Beso las manos de V. m..
La Marquesa.
Inscripiio: 7 Al muy magnífico señor, el señor maestro Yna-
çio, general de la Compañía de Jhs., en Roma.
Alia manu: 1555. Della marchesa de Pliego, 10 d'Agosto.
R.ta a 6 di Nouembre.
* De adjudicando sacerdotio quodam Patris Antonii de Cordoba cordu-
bensi collegio egit ipse supra, epist. 917, pag. 490, 491.
2 Quid Franciscus de Toledo efficere cogitabat, diximus in laudata
epist., pag. 491, annot. 2.
* Andreas de Casarruvios.
■* Marchionissae filius, P. Antonius de Cordoba.
796 Epistolar Mixtae — 1015
iOI5
GANDIENSE MUNICIPIUM
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
GANDIA 12 AUGUSTI I555
Amplissima de hominibus Societatis Jesu, Gandiae degentibus, testificatio.
t
Rdo. admodum Patri magistro Ignasio de Loyola, prepósito
generali Societatis Jesu, Onofrius Ros, justicia, Vincencius Pe-
resius, Jacobus Fusterius, et Franciscus Sancius, reipublice
gandiensis patres conscripti , salutem in Domino sempiternam.
Nil magis rationi consonum , nil Deo gratius omnibusque jo-
cundius, quam qui a quoquam multis donatus est beneficiis,
eadera illi grato animo commemoret, sepius referat, gratiamque
habeat non modicam, si referre non licet, vt qui ea contulit, ani-
mum gratum in accipiente cognoscat, et ita elargitum fuisse*
gaudeat, et ad plura elargienda excitetur. Sane in hac nostra re-
publica tuae R. P. beneficio et fauore coUegium fratrum tui in-
stituti et ordinis a nostro Illmo. duce Ffrancisco a Borgia sub
vocábulo diui Sebastiani erectum est, vbi fratres sub claustro
prepositique obediencia ita sánete, sobrie, caste, pie religioseque
viuunt, jugiter vel orationi, vel celebracioni missarum vel studio
literarum, vel aliis spiritualibus exercitacionibus, quas vere reli-
giosos decet, vaccantes, vt omnibus sint exemplo, plurimosque
in admirationem trahant. Inter eos non facinorosi, non vulgares
quique, sed probi boneque expectacionis tantum viri multo cum
delectu admituntur et recipiuntur. Incredibileque est quantum
saluti animarum inhient, quamque assidue vaccent pueros et ru-
des quosque in vita et doctrina Christiana, decem preceptis aliis-
que similibus rudimentis instituunt, pecatorum confessiones Chri-
sti fidelium, ad ipsos confluentium, libenter audiunt, confessis
sacram synaxim elargiuntur, discordes ad pacem reuocare co-
' Ex originali in voi. Epist. sanctonim , unico folio duplicis solitae
magnitudinis, n. 98.
12 Augusti 1555 797
nantur, tristes infirmosque consolantur, decedentes e viuis pro
viribus, vt in Domino decedant, juuant, diuinum verbum fideli-
ter disseminant, theologiam et alias humaniores literas non mo-
dica cum laude interpretantur , missas celebrant, sacramenta
ministrant, diuinum verbum predicant aliaque charitatis opera
omnibus gratis prestant, nulla terrena mercede accepta. Mode-
stos, conuersacione fìdeles, fama laudabiles omnibus se exibent,
multosque edificant in salutem, vt nulli sit dubium a Deo opt.
max. missos fuisse vt mundo viam salutis aperiant. Quamobrem
quantum Deo primum, tuae deinde R. P. debeat hec nostra res-
publica pro bis illi presti tis beneficiis, non opis est nostre judi-
care, sed nec recensere. Quis equam poterit referre gratiam?
Referat, qui potens est omnia in omnibus prestare. Ceterum
quod in nobis est, ne ingrati judicemur, hec exequimur: innume-
ras, licet impares, tue R. P. agìmus gratias, parati in posterum
quantum valebimus tibi obsequi. Vale. Gandie pridie idibus
Augusti anno a virginis partu quinquagessimo quinto supra mil-
lessimum quingentessimum.
Honofrius Ros, justitia. Viçentius Peresius. Jacobus Fuste-
rius. Franciscus Sancius.
De mandato dictorum dominorum justiciae et juratorum Gan-
diae,
Michael Andreas notarius et scriba ipsorum dominorum ju-
sticiae et juratorum.
Inscriptio: f Admodum Rdo. Patri nostro Ignatio de Loyola,
prepósito gene[rali Socjietatis Jesu.
Alia manti: 1555. Gandía. Testimonio del justicia y jurados
de Gandía en fauor de la Compañía. De 12 de Agosto. R.da á
los 30 de Abril 1556. 36.
798
Epistolar Mixtae— ioió
ione
DUX DE ARCOS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MARCIA l3 AUGUSTI 1555
Sese Ignatio et Societati offert, cujus institutum ac sodaler laudai.
t
Muy magnífico señor : Algunos días a que e deseado hazer
esto, para que sepa V. m. qué tan afiçionado y çierto seruidor le
soy después que tuue notiçia de la persona de V. m., y de tantas
y tan santas partes como ay 'en ella , y así por esto cada día es
mayor el deseo de besalle las manos, y de semille; y entretanto
que esto no se puede hazer, le suplico que me mande dezir mun-
chas vezes lo que hubiere " en que le sirua, y á la sancta Con-
pañía, de quien soy tan deuoto¡, que, avnque V. m. me tenga
por sospechoso por esto, y por ser hermano del señor don Anto-
nio de Cordo ua % no dexaré de dezir que es muy grande el pro-
vecho que hazen estos Padres della en toda esta tierra, de que
nuestro Señor se sirue muncho, principalmente en Seuilla y Cór-
doua, que, por estar tan çerca destos lugares, puedo testificar
que no se habla en otra cosa, sino en la sancta doctrina y buen
exemplo y sermones destos Padres, y en el notable fruto que ha-
zen. Espero en nuestro Señor que a de ir la borden en tanto cre-
cimiento en su seruiçio, que será para tan vniversal prouecho de
la xpiandad., como ya se conoçe. Yo no quiero ofreçer á V. m.
nada, pues, por lo que al prinçipio desta carta digo, entenderá
lo que estimaré que se acuerde que le tengo de seruir. Nuestro
Señor la muy magnífica persona de V. m. guarde y en su serui-
çio conserue. De Marchena xiii de Agosto 1555.
' Ex originali in voi. Epist. princìpum, duplici folio, n. 72, prius
478 (?).
- Ms. vuiere.
■' Auctor epistolae, dux II de Arcos, erat Ludovicus Christophorus
Ponce de Leon, vir Mariae de Toledo et Figueroa, sororis P. Antonii de
Cordob.i. Illius elogium a SantivaÑEZ, Histor. ms. de Andalucia, lib. IH,
cap. II, alibi mutuati sumus. Polanco, t. iv, pag. 470, annot. 3.
i3 Augusti 1555
799
in. p. Al Padre doctor Torres tenemos en esta casa particu-
lar afiçión y deuoción, porque, çierto, su persona y vida es tal,
que tenemos gran razón de tener por muy gran merced de nues-
tro Señor velia en ella. Y porque la duquesa es muy su hyja, y
tiene en mucho vello algunas vezes aquí, avnque la caridad del
Padre doctor es tanta, que se estiende a uernos; como dygo,
tememos por muy gran merced la duquesa y yo que V. m.
mande, como cosa que será dello seruydo, que tenga esto por
muy encomendado. A seruicio de V. m.
El duque.
Inscriptio: f Al muy magnífico señor, el señor Mtro. Ynacio,
general [de la Compañía] de Jhs. En Roma.
Alia marni: Resciuida á los 27 de Abril.
ALPHONSUS ROMAN
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CAESARAUGUSTA l3 AUGUSTI I555
Caesaraugustanus tumultus adversas Societatem Jesu narratur.
t
Jhs.
Muy Rdo. en Christo Padre nuestro. Augmente el Spíritu
santo sus dones en la alma de V. P. Amén. Dende el mes de
Abril próximo passado hemos escrito muchas vezes al P. Polanco
sobre los negoçios de nuestro nueuo assiento de Çaragoça, dando
por allí á V. P. cuenta de lo que susçedía en los pleytos y con-
tradictiones que hemos tenido, y no tenemos respuesta, la qual
hemos desseado para hauer algún remedio de su sanctidad con
ella, el qual en algunas hemos pedido, declarando lo que se nos
offreçía que haría al caso se obtuuiesse de la sede apostólica para
nuestra defensa; pero no me marauillo, que aún no es mucha la
* Ex originali in voi. F, octuplici folio, n. 97, prius 500, 50I, 502, 5o3,
504, 505.— In superiore charta ad sinistram papyri oram legitur scriptum
manu P. Roman: Duplicada. Hanc narrationem adhibuit Polanco, t. v, a
pag. 39 1, n. 1058 et seqq.
8oo Epistolae Mixtae — 1017
tardança, y forte, como otras vezes, no havrán ydo las letras, ó
se haurán tardado. Yo ha dias he desseado por vitima informa-
çión dar á V. P. cuenta de este negoçio, y ocupaciones grandes
me han estoruado. He estado estos dias en Valladolid, donde fui
á consultar estas cosas con ei P. Francisco, y á pedir remedio
por via de la serenissima prinçesa ó del Rmo. nuncio; pues todos
los que hemos buscado y applicado no han aprouechado cosa al-
guna, y el P. Francisco me mandó escreuir particularmente á
V. P. lo que pasaua. Darla he de lo que entiendo no terna
V. P. noticia, aunque repita algunas cosas que se han antes por
otras scrito.
Liçençia pedimos al ordinario con toda submisión para co-
mencar á dezir missa en nuestra casa, y la capilla estaua bien de-
cente y deuota, á juizio de los que la vieron '. Diónosla su vica-
rio general % á quien el Rmo. arçobispo lo comettió; mas des-
pués nos embió á dezir y á rogar, vna noche antes que la primera
missa se dixesse, que çessásemos hasta que se viesse si lo podía-
mos hazer; porque el monesterio de los claustrales de san Agus-
tín se quexaua, y dos parrochias junto á las quales está nuestra
3^glesia, diziendo que les hazíamos perjuizio; pero el Padre maes-
tro Baptista que aquí estaua, lo tomó por graue, por estar com-
bidada la más prinçipal gente de la çiudad, y ansí lo dixo al que
embió el vicario general, y que á la mañana se vería con él; pero
tomado después consejo con personas que nos aman, y de buen
juizio y letras, se nos dió parescer que no se fuesse allá; porque
según el ánimo duro, que siempre hemos visto en el arçobispo y
en su vicario con nosotros, se tenía por cassi cuídente que estor-
uarían á su poder lo que queríamos hazer, y assi se le hiziera
desacato mayor (si tal se ha de dezir, no siendo nuestro juez): y
es assi, que si no se hiziera la fiesta primera aquel día que tenía-
mos concertado, forte no vuiéramos començado allí nuestros mi-
nisterios, ni pudiéramos en mucho tiempo, según a}' en Aragón
indirectos para estoruar. Vna de las parrochias que se opponen
' Vide epist. 978, pag. 708, annot. 2.
- Lupus Marco, O. S. Bern., Ferdinandi de Aragon vicarius.
' P. Joannes Bta. de Barma, vices provincialis Aragoniae gerens.
i3 Augusti 1555 801
es de la Madalena, donde está nuestra casa, y de aquélla es vica-
rio vn sobrino del abbad de Veruela , que es el vicario general
del arçobispo: y dizen que él se lleua gran parte de los rédditos
del beneficio, y públicamente se trata y tiene en Çaragoça que el
abbad es vicario de aquella parrochia, y que para boluer por su
interesse (ya que no digamos que para manifestar el ánimo que
su amo y él nos han tenido) ha licuado este negoçio de tal mane-
ra, y el arçobispo tanbién; y á lo que creen muchos, gran parte
por inductión del abbad, á quien él mucho ama. Y assi se tiene
por cierto, que quantas molestias se nos han hecho, han tenido
fundamento allí; y ansí han respondido diuersas vezes los que son
instrumentos y medios de la contradición y pleytos (á los que les
hablauan en ello) que ¿qué hauían de hazer, pues el arçobispo y
el abbad , su vicario , lo querían , y que en ellos estaua el ne-
gocio?
Púsose, pues, luego por prinçipio, el día que se dixo la pri-
mera missa y se predicó en nuestra capilla , á las puertas vn
edicto del abad, en que se dezía que vnos clérigos con propria
authoridad, pospuesto el temor de Dios, dezían missas, y predi-
cauan, y administrauan sacramentos en vna casa profana, y que
mandaua que todos los rectores y vicarios publicassen en sus
yglesias que ninguno viniesse allí á ninguno de los ministerios
dichos, y lo contrario haziendo, cayessen en excomunión. Vuo
scàndalo no pequeño por aquello, y se pidió por el virrey ' y por
otras personas principales, y muchas veces por nosotros al mismo
abbad mandasse reuocar el edicto ya dicho; y para esto le mos-
tramos las bullas, y las tuuo algunos días, y las mostró al ofiçial
del mismo arçobispo, y nunca quiso reuocar, ni tampoco quisie-
ron dar licencia, á un Padre de los nuestros que aquí embió el
P. Francisco, para predicar, pidiendo la licencia nosotros muchas
veces. El Padre no tenía aquí los títulos de sus órdenes, como
no los piden los obispos á los nuestros en toda España , ni tan-
poco lo suele hazer con otros religiosos nuestro arçobispo , sino
con nosotros, y por falta de los títulos y porque el Padre no se
Didacus Hurtado de Mendoza, dux de Francavila.
Epistolae Mixtae, tom. IV. 51
802
Epistolae Mixtae — 1017
examinó (lo qual le pidieron, y yo no lo permití por razones que
allí propuse), no le dexaron predicar, aunque el examinador nos
dixo que en nuestra casa no teníamos necessidad de licentia ; y
assi predicó el P. Santander vn sermón en nuestra capilla con
buen concurso de gente y con grande acceptaçión, de que
se alteraron mucho nuestros contrarios, y su cabeça el arco-
bispo.
Intentaron tanbién molestarnos por vía del justicia de Aragón,
allegando fuerça, en el qual caso se suele entremeter esta audien-
çia y tribunal, aun en causas ecclesiásticas y spirituales, á conos-
çer, y después remitte (sumariamente conosciendo) la justicia á
quien paresçe tenerla, priuando de la posessión y estornando al
que haze agrauio y fuerça. Pedíase aquí contra nosotros que
fuéssemos expellidos de las casas; y que no edificássemos yglesia
ni dixéssemos missas, ni exercitássemos los demás ministerios.
Hanse dado dos sentencias aquí en nuestro fabor: vna en que no
fuéssemos expellidos, otra en que podríamos exercitar allí nues-
tros ministerios; pero siempre pronunciando virtualiter que no
se edificasse yglesia, porque approbauan la apprehensión hecha
contra nosotros, en que principalmente se pedía que no edificás-
semos contra el vso y posessión que los otros dizen tienen, scili-
cet, los de la parrochia en su districto, de prohibir y vedar que
no se edifique yglesia, etc. ; pero nosotros tenemos priuilegio, y
ellos allegan lo que de jure communi tienen todas las parro-
chias.
Hannos también molestado por vía de vn conseruador, que los
augustinos eligieron por virtud de sus bullas y mare magnum,
que es vn guardián de los claustrales de san Francisco, que tam-
bién, como el otro vicario general, paresçe juez en causa propria;
porque ha dicho (según he sido informado), que nosotros les que-
bráuamos sus preuillegios, scilicet, á los mismos de san Francis-
co. Este començó á proçeder contra nosotros, mandando por su
çitaçión que no edificássemos ni çelebrássemos , por ser nuestra
casa y capilla dentro de espaçio de trezientas canas, contra los
preuilegios de los augustinos.
Nosotros elegimos en nuestro conseruador al Rmo. obispo de
i3 Augusti 1555 8cr3
Huesca que lo acceptó de muy buena voluntad, y adelante diré
cómo ha proçedido; y si él no lo acceptara, en toda Çaragoça no
podíamos hallar quien lo hiziesse, hauiendo tantos que lo podían
hazer: sea gloria al Señor. Començó á proçeder nuestro obispo
contra el guardián conseruador de los otros, y en el primero tér-
mino que el otro nos puso para comparesçer con çensuras, ips»
facto, si no obedeciéssemos ó comparesciéssemos, parescieron
ante él nuestros procuradores y notario, y fué çitado para ante
nuestro conseruador con todos los que nos mouían lite, y fué in-
hibido; y tanbién á mi gran instançia (porque no paresçía á los
letrados ser necessario) dentro del dicho término interpussimos
appellación del guardián con inserçión de razones que estribauan
en nuestros preuillegios, y con la cautela neçessaria para no con-
çederle jurisdición, y en la inhibiçión y çitación se le dio toda la
copia de nuestros preuilegios, y á los demás que nos han perse-
guido. Proçedían ambos conseruadores cada vno contra sus par-
tes oppósi tas; y porque no viniessen á romper y vuiesse scànda-
lo, para detener nosotros al contrario, que no pronunciasse con-
tra nuestro conseruador y nosotros, sacamos vna firma del justi-
çia de Aragón contra el arçobispo y sus officiales y el guardián y
otros juezes, presentando nuestros preuillegios, para que contra
ellos no fuéssemos molestados, y assi con aquel remedio se de-
tuuo el guardián algunos días ; porque esta firma es tan preuili-
giada, que los que la quiebran antes que en la corte del mismo
justiçia se pronunçie de la injusticia de quien la pidió, caen en
grauíssimas penas, aunque sean juezes ecclesiásticos, y en nego-
çios spirituales, y se procede contra los quebrantadores áspera-
mente.
No estaua contento el Rmo. arçobispo con lo que nos hauían
perseguido de parte de su audiencia y de las otras dos, y assi de-
terminó que el día de la Trinidad % sin hauer preçedido citaçión ó
amonestaçión á la gente de aquel primer edicto que se puso de
parte de su vicario el primero día, antes auiéndose aquel suspen-
dido, pues nunca se publicó como en él se mandaua, se denun-
* Petrus Agustin, magni Antonii Agustin fírater.
9 Junii 1555.
8o4 Epistolae Mixtae— 1017
ciaron por casi todas las yglesias y monesterios de la ciudad por
excomulgados todos lo que dende el dicho primero día (que fué
á los diez y siete de Abril) hauían ydo á oir missa ó predicaçión^
ó á reçebir sacramentos á nuestra capilla. Publicóse aquello con
palabras de gran denuesto, y començaron luego á hechar de las
yglesias á los que sabían sernos deuotos y que se confessauan
con los nuestros, y á tratrarlos y perseguirlos y desonrrarlos de
tal manera, que quasi páresela vna persecuçión de las de la pri-
mittiua yglesia. Hauíase reseruado la absolución al arçobispo, y
creo que á su vicario: ya después se conçedió á algunos vicarios
de las parrochias; y quando absoluían, reçebían juramento que no
se auían de confessar con nosotros, y dezían otras cosas, qual se
puede sentir de los que vían á su cabeça tal con nosotros, y que
poco antes todos los rectores y vicarios se hauían juntado çiertas
vezes para hazer vn cuerpo y perseguirnos, diziendo que les ha-
zíamos perjuizio en Çaragoça. No es menester tratar las diuersi-
dades de cosas en que ponían los perjuizios, y los ánimos que
mostrauan en lo exterior tener quando las allegauan, porque se-
ría nunca acabar. Aquí cresció notablemente el alboroto, porque
los contrarios, á lo que se nos ha dicho por diuersas personas,
han procurado concitar mucho el pueblo contra nosotros, y ayu-
dáuanse de medios públicos y secretos.
Pocos días después de esto, el conseruador de los contrarios
(y fué esto domingo, á los veinte ' y tres de Junio) mandó publicar
en casi todas las yglesias y monesterios de la çiudad por excomul-
gados al P. M.° Baptista y al P. Rojas % que estauan entonçes, días
hauía, ausentes, y al P. M° Piñas ' y á mí. Esto augmentó bien el
escándalo, porque, viendo excomulgará religiosos, los populares,
(cosa que no se suele oyr en muchos años) pensauan en nosotros
terribles cosas; y de las que se han dicho, adelante diré en summa.
Después de esto, nosotros nos abstuuimos (á consejo de vn buen
theólogo, amigo nuestro, por no dar escándalo en el pueblo á los
que no sabían nuestra justicia) de çelebrar públicamente , y ansí
' Ms. vétente.
* Patres Baptista de Barraa et Franciscus de Rojas.
^ P. Balthasar Piñas.
i3 Augusti 1555 S05
lo hizimos siempre en secreto, aunque lo entendían algunos y lo
dezíamos nosotros, á los que primero çertificáuamos de la nulli-
dad de las çensuras contra nosotros proferidas ; pues allende de
nuestra justicia (la qual por las bullas ' entendemos tener, pues
á juizio de muchos derogan á las de los contrarios, y assi á sus
^nas), también nos aseguraua la inhibiçión del juez contrario, y
muy euidentemente la appellación interpuesta en tiempo con las
solemnidades requisitas, después de la qual la excomunión es nulla
y otras çensuras. Esto hecho, para deffensión nuestra y para que
muchos saliessen de duda (porque la tenían de que nosotros no
teníamos bullas ni preuillegios algunos del pontífice, como banía-
mos dicho) entendimos en sacar y publicar las letras contra los
contrarios, declaratorias de la excomunión en que hauían incurri-
do; y queriéndolas publicar por las yglesias, entendimos que el
perlado hauía mandado que ninguna cosa que nuestro conseruador
mandasse, se hiziesse, ni se leyessen sus letras. Yo fui á pedir al
oficial vn nunçio para que se pudiesse hazer , y no lo quiso dar,
hauiendo tenido muy entero lugar y fabor el otro nuestro contra-
rio para promulgar todo lo que quiso; y assi se publicaron nues-
tras letras en sólo vn monesterio, donde se tenía cuenta con el
obispo de Huesca % y después, no pudiendo hazer otro, se affi-
xaron públicamente en diuersos lugares, en que se denunciaron
çensuras contra el guardián y todos nuestros contrarios, scilicet,
los frayles de sant Augustin y los clérigos de la Magdalena.
Puestas y fixadas nuestras letras, de ahí á tres ó quatro horas
mandó el officiai á un clérigo de los allí excomulgados que las
quitasse, y ansí lo hizo públicamente, y fueron luego por toda [la]
çiudad frayles agustinos, y quitaron á pedaços las letras, y dixe-
ron que el officiai se lo auía mandado, y que él los Hbraría, y es-
taua en las letras puesta excomunión á quien las quitasse, á lo
menos so pena [de] excomunión se mandaua que no las quitas-
sen. Esto hecho, otro día se puso entredicho contra nosotros, y
vn día después me partí yo para la corte.
' Ms. huellas.
* Monasteriura hieronymianum ad Stae. Engratiae; quod, tametsi Cae-
«araugustae est, nihilominus ad oscensem dioecesim spectat.
8o6
Epistolae Mixtae— 1017
Hanme contado grandes cosas estos Padres, que después de
mi ida passaron, á que no merescí yo estar presente. Vn día des-
pués de mi partida se pusieron papelones públicamente por di-
uersos lugares de la çiudad, en que estañamos pintados los arriba
dichos, y allí puestos nuestros nombres, y vnos diablos á los la-
dos, y llamas debaxo de cada vno, y puestas allí palabras de no-
table yrrisión. Aquel mesmo día fué vna quadrilla de muchachos
con vna vandera en que (dizen) iuan pintados vnos demonios, no
sé si también nuestras figuras, y començaron á apedrear nuestra
casa; luego se remedió, y tienen pressos dos ó tres de ellos, los-
quales confiessan que çiertos clérigos los induxeron á aquello, y
no sé si frayles también. Proçede contra todos estos el fiscal del
rey y la çiudad. Yo he consultado ahora al P. Francisco, si roga-
remos por ellos. Esto hecho, salieron los frayles y parrochias por
toda la ciudad tres días, y tañendo vna campana, y hechando
piedras delante, dixeron contra nosotros el psalmo de la maldi-
ción. Fué cosa (según dizen estos Padres) de gran horror, y de
que se alborotó grandemente el pueblo contra nosotros, y alça-
uan grandes clamores. Era admirable la confussión, y las juntas,
y conçilios de los plebeyos contra nosotros, y hiziéronlas también
diuersas vezes por mandado del arçobispo todas las órdenes de la
çiudad contra nosotros, excepto los de sant Hierónimo.
Los falsos testimonios, las murmuraçiones y las amenazas que
en todo este tiempo han hecho contra nosotros, es cosa de admi'-
raçión. No ha faltado quien affirmfe que somos herejes, otros que
lutheranos, otros que es secta la nuestra y que biuimos sin ley;
y es tanto lo que de esto ha passado , que sería menester gran
tiempo para screuirlo. Basta que con la authoridad del perlada
los frayles claustrales y clérigos han tanto alborotado el pueblo y^
inçitado, que como esta gente es Hbre, y de nosotros, los más.
castellanos (con quien éstos tienen quasi natural pasión), y coma
por nuestra parte no hauía quien con fortaleza se pudiesse mos-
trar y resistir, hauía tal confussión en esta ciudad, que se temió
algún otro gran mal más que destruirnos. Pidiéronnos partido de
la parte contraria, y demandauan que en nuestra nueua capilla
(hasta que el pontífice lo declarasse) no tuuiéssemos campana, y
i3 Augusti 1555 807
que ni en la yglesia ni en casa edificássemos, ni predicássemos,
ni dixéssemos missa pública, ni oyésemos confessiones : sólo nos
dexauan habitar en la casa, y que dixéssemos missa secreta por
nuestra consolaçión. Viendo nosotros ser este tan impío partido,
espeçialmente después de mandar el consejo supremo de Aragón
por su prouissión que se guardassen nuestras bullas, que allí se
hauían visto 3' approbado, y de auer mostrado la prinçesa grande
ánimo de faboresçer nuestra justicia, y hauiendo S. A, scrito al
arçobispo y al abbad, mandándoles reuocar todo lo hecho contra
nosotros y contra nuestros preuilegios (pues ha la prinçesa en-
tendido que de ellos salía '), no quisimos acceptar aquel partido;
pero hiziéramos concierto para que se alçasen las çensuras, si
sólo nos dieran que dixéssemos missa públicamente, y que admi-
nistrássemos sacramentos, y por no darnos esto, se rompió. Esto
fué antes del entredicho; pero después que le pussieron y nos
pintaron (com[o] he dicho), y conuocaron las religiones y el pue-
blo contra nosotros, pedían otros partidos de ignominia contra
nosotros, pero ninguno se concluyó.
Como la çiudad estaua tan confussa con el alboroto y entre-
dicho, y el arçobispo no ha querido obedesçer á nuestras bullas,
que se le presentaron con auto, y á sus officiales, ni á vn brebe
del nunçio que proueyó sobre este negoçio en nuestro fabor,
ni ha guardado la prouissión del consejo real, ni querido en nada
hazer lo que la prinçesa en muchas letras en nuestro fabor le ha
mandado, por quitar tan gran alboroto, á buen consejo (como en
todo lo demás que hemos hecho le hemos seguido) acordaron los
nuestros (porque á todo esto estaba yo en Valladolid) hablar á la
çiudad, después de hauer estado sobre esto diuersas veces en su
capítulo y en la junta de las religiones, y el P. Tablares les
dixo ' de la pretensión y ánimo de la Compañía, y les offres-
ció que por el sosiego de su çiudad saldrían los nuestros de
' Vide epist. superiores Joannae principis.
* Leonardus Marini, laodicensis episcopus. Polanco, t. v, pag. 899^
n. 1075.
Secundum alios non P. Tablares senatum alloquutus est, sed munus
alloquendi commisit Tablares Patri Ludovico Santander.
8o8 Epistolae Mixtae— 1017
ella, y les dieron las llaues, y entregaron todo lo que en ella
hauía.
Tuuiéronlo á mucho y se lo agradesçieron grandemente, y
mandaron asentar por memoria lo que la Compañía á tal tiempo
hazía por su contemplaçión, y hizieron á los nuestros grandes
offreçimientos; y esta ha paresçido obra del Spiritu sanato, que
no paresçia hauer otro remedio, durando la proteruia de nuestros
contrarios. Y fué mucho hazerse con gracia de la çiudad; y no
haziéndolo assi, creo que los hecharan por fuerça della, y forte
del reyno, según el furor que hauía, y ninguna defensa temporal
por nosotros. Tomó la çiudad por inuentario nuestras alhajas, y
vieron la disposiçión de nuestra casa y nuestra pobreza, y como
hallassen la differençia de lo que era en la verdad á lo que falsa-
mente dezían, quedaron marauillados y confundidos por lo que
tanbién algunos de los que lo veían hauían creído y dicho; y ansí
vuo entre ellos quien pidió perdón á los nuestros.
Despidiéronse ansí los nuestros del capítulo de la ciudad, y
no sin lágrimas de algunos de ellos, y quedaron muy satisfechos
de los nuestros. Y para que no paresciesse que los hechauan, sino
que de su voluntad se salían, salió con ellos vn jurado y algunos
del mismo consejo; pero al salir por la ciudad, fué el alboroto
grande contra los nuestros; y ansí salían á mirarlos, como suele
yr el vulgo común á juegos vanos que se hazen y á públicos es-
pectáculos: lo qual también hizieron otras vezes, quando después
de los papelones los nuestros yuan á los aj untamientos para hauer
concierto ó proponer su justificaçión. La gente común estaua y
se está por los otros engañada, y pensauan que solos nosotros
éramos causa prinçipal de los alborotos y entredicho, y no la apa-
rente tirannia del arçobispo y el furor de los contrarios. Salidos
de la ciudad los nuestros, la çiudad les daua çinquenta escudos,
y no los quisieron tomar, agradesciéndoles su charidad. Bien vuo
en Çaragoça quien offreciesse acogimiento á los nuestros; pero
el que acceptaron fué vna villa del conde de Ribagorça ' , que se
dize Pedrola, donde ahora estamos. Aquí les pidió que viniessen
* Martinus de Aragon et Gurrea, tune extra Hispaniam Philippum II
comitatus.
i3 Augusti 1555 809
la bendita condessa *, á quien somos grandemente obligados;
porque, vltra de las muchas charidades que de aquella casa se nos
hazen, en este negoçio ha mucho padesçido la condesa, assi de
pena y aflicción * de ver cómo nos han tratado, como en que ha
sido descomulgada porque nos faborescía (si excomunión se puede
dar por sola charidad), y la han hechado de la yglesia: y esto se
ha hecho ansímismo contra otras personas prinçipales y de todos
estados, por sernos deuotos y benefactores. Esto después del en-
tredicho, porque nos conuersauan y ayudauan, sin la otra exco-
munión que arriba dixe que se fulminó contra los que hauían ido
á nuestra nueua capilla, aunque contra el furor de nuestros con-
trarios no ha hauido escudo ni reparo, faboresçiéndolos el
Rmo. arcobispo; pero no hemos dexado de tener muchos que nos
faboresçiessen y se mostrassen por nosotros, y quando más no
podían, que á lo menos se condoliessen.
El buen obispo de Huesca ha tenido tan buen ánimo, y ha
deffendido tanto á su poder nuestra justiçia y honrra, tratando
públicamente diuersas vezes de la buena reputación y stima que
por otras partes se tiene de la Compañía, y quexándose de la ti-
ranía del perlado, con serle suffráganeo % tomando en esto gran-
des trabajos en salir de su casa diuersas vezes, solicitando él á
nosotros y á otros, y buscando los mejores medios para el buen
suçesso de nuestros negocios : quédale grandemente obligada la
Compañía á este buen prelado. El conseruador y vn cauallero
amigo nuestro, que se dize Morrano tanbién han trabajado
mucho, y nos han sido grande escudo. Tanbién han sido exco-
mulgados como nuestros fautores, y hechados de la yglesia; y el
buen obispo ha sido pintado tanbién, al terçero día después de
nuestra pintura, con su mitra, sentado en vna silla, y con demo-
nios, y algunos de nosotros en su compañía. Tanbién se ha mu-
cho mostrado por nosotros otra persona prinçipal de la ciudad, y
' Ludovica de Borja et Aragon, Sti. Francisci soror.
* Ms. acción.
' Ms. suffragano.
* Joannes Ludovicus Gonzalez de Villasimpliz et Matthaeus Sebastia-
nas Morrano.
gjo Epistolae Mixtae— 1017
de quien se haze mucho caudal, que es ahora el jurado primero^
y dízese miçer Agustín Otros muchos no se han osado mos-
trar, según veían el gran furor del pueblo conçitado contra nos-
otros y contra los que nos faborescían; de manera, que en algún
tiempo no hauía quien osase hablar en nuestra defensa.
Este negoçio está ya sembrado en muchas partes, y bien creo
yo que en algunas de España no dexarán de padesçer los nues-
tros, porque dizen por los caminos que nos han hechado de Ça-
ragoça, y según la prudençia puede alcançar, hase de creer del
vulgo inçierto que dirá sobre esto muchas cosas agenas de la
verdad, y las derramará por diuersas partes, espeçialmente
auiéndose dicho en Caragoça tantas, y yo he bien experimentado *
parte de esto de lo que oya en el camino viniendo de Valladolid,
después de salidos los nuestros. Digo esto, porque tratando ' yo
estas cosas con el P. Francisco, le vi casi inclinado á que dexá-
semos esta çiudad en cierto caso, y muchos sienten que conuiene
grandemente á la reputaçión de la Compañía procurar que bol-
uamos á nuestra casa y prosigamos, porque, siendo esto assi, se
sosegarán mucho las lenguas , y conosçerán la verdad que la
Compañía defiende y sigue, y la injustiçia de los contrarios en
nos auer tratado assi, y después se terná libertad de nuestra
parte para hazer lo que más conuenga. La prinçesa ha escrito
muchas vezes sobre este negoçio, y con gran heruor y sentimien-
to el qual ay tanbién en la corte de ver los desacatos que se
han hecho á S. A. y á la authoridad real por el arçobispo y su
vicario general, el abbad de Veruela. Ha mandado S. A. yr á
Valladolid á los prinçipales instrumentos en este negoçio, y no
queriendo ir, los manda prender por vía de la inquisición: y el
nunçio ha dado á S. A. facultad para que, sin daño de su con-
çiençia, lo pueda hazer. Tanbién manda S. A. que les ocupen las
temporalidades.
' Jacobus (Jaime) Agustin del Castillo.
- Ms. expirmentado .
Ms. tratanto.
* Praeter litteras principis Joannae supra positas aliasque ibidem lauda-
tas, vida ejusdem, «á los Jurados ó Ayuntamiento de Zaragoza», 10 Augu-
sti datas, in Cartas de San Ignacio, t. vi, pag. 608.
i3 Augusti 1555 811
Yo vine á Çaragoça de Valladolid, y estuue allí encubierto
vn día, y no osé estar más, porque no me conosçiesen y assi bol-
uiessen el entredicho, que solamente está suspendido por nuestra
ausençia, para se abiuar quando sientan que está allí alguno de
nosotros; pero no se alteran de ver allí al P. Tablares, que está
con el virrey en la casa de la inquisiçión, que se dize la alxafe-
ría y está fuera de la ciudad. Vale allí mucho su presençia, y
quando yo vine aquí de Çaragoça, hablé allí al Padre, y se comen-
çaua á remediar este nuestro negoçio por diuersas vías. Ha va-
lido mucho ver el sentimiento grande que tiene la prinçesa, para
que muchos se animen á faboresçernos. Vn día antes que yo vi-
niesse de Çaragoça, llegó vn correo de la prinçesa con sus armas
reales, que traía dos letras de mano de S. A., vna para el virrey
y otra para el arçobispo, y mandaua al virrey la diesse al mismo
arçobispo. El virrey le embió á llamar para dársela, y le embió á
dezir que, como amigo, le daua aviso que no dexasse de ir á su
llamamiento, si no que le hecharía de la çiudad. He entendido que
está muy sentido el arçobispo que la prinçesa haya tomado tan
de veras este negocio, y haya assi proçedido, que ha de valer la
del vno de ellos, y me dixeron que pedía el arçobispo conçierto
á los de nuestra parte; pero en ninguna manera quiere S. A. que
le haya, sino que todo se reuoque á nuestra entera satisfaçión, y
que después vayan á la corte los que llama, porque se sienta de
parte de los proteruos el desacato que á S. A. han hecho. Yo
comuniqué con el P. Francisco si proseguiríamos contra el offiçial
y los que quitaron las letras nuestras por su mandado con tanto
desacato, y si nos manifestaríamos á la inquisiçión para que pro-
çediesse contra los culpados en lo que arriba dixe que dezían de
nosotros, que éramos herejes y lutheranos, etc., y díxome el
P. Francisco que lo escriuiesse á V. P. Dízenme tanbién que
nuestros contrarios, después de nuestras letras publicadas contra
ellos, no se han abstenido de exerçitar sus offiçios, como antes que
estuuiessen ligados; y que ellos lo estén, paresçe por muy çierto,
porque no consta que hayan interpuesto appellaçión de nuestro
' Vide supra, epist. 3 Augusti, pag. 769.
8l2 EpISTOLAE MlXTAE— IOI7
conseruador hasta que nuestras letras estauan señaladas para
publicarse. Vea V. P. tanbién lo que deua hazerse contra el arço-
bispo y sus offlciales que no han querido obedesçer á las letras
nuestras apostólicas, que se le intimaron de parte del obispo de
Huesca, nuestro conseruador, para que las publicasen, obedes-
çiessen, y hiziessen guardar, 3' no han hecho sino lo que consta
por este proçesso mío.
Espero en el Señor que entraremos presto y con mucha
honrra en la çiudad, y que tememos muchos más deuotos que
antes, pues se ha ya conosçido de muchos la verdad, y confío yo
en Dios la conosçerán otros, ansí de nuestra pretensión, como de
lo que han dicho sobre nuestra vida. Sosegada esta proçela, se
siente que conuerná grandemente viniesse á Çaragoça el P. Fran-
cisco algunos días. V. P. verá la neçessidad que ay, y espero en
el Señor mandará lo que más conuenga á su maior gloria. Están
muchos alterados porque somos castellanos y no ay aquí na-
turales, y dizen que de Castilla los venimos á regir, y aun nues-
tros deuotos (y entre ellos el Rmo. obispo de Huesca) lo hapun-
tan mucho.
Hasta que venga el neçessario recaudo para estos negoçios de
essa corte, nunca haurá entero sosiego. Ya se ha escrito por di-
uersas lo que paresçe neçessario. El P. Polanco creo terná cuy-
dado de procurar lo que más conuenga. He embiado vn crédito,
y se proueerá luego de lo que más sea neçessario. No encarezco
la neçessidad del remedio , pues por lo aquí dicho la entenderá
V. P.; y aun creo deue ya estar proueeido lo que conuenga. Esto
supplico á V. P., que haya declaraçión de su sanctidad cómo por
nuestros preuillegios están derogadas las cannas, para que no se
offrezcan más estos escándalos, de que salen al fin cosas muy
contrarias al fin de la Compañía, haunque salgamos con nuestra
intinçión. Antes de ahora, y mucho más al presente, han tenido
gran soltura y tienen los predicadores de todas las religiones de
dezir en los pulpitos gran mal de la Compañía y de nosotros, de-
xando aparte que dizen que descasamos á los casados, y atemo-
' Ms. castellenos.
i3 Augusti 1555 8i3
rizan mucho á los que toca el Señor para frequentar los sacra-
mentos, porque de esto han hablado con gran rotura. Sepa
V. P. que nos han affirmado que ha dicho el arçobispo (después
de hauer dicho diuersas vezes que nosotros éramos aquí supér-
fluos, y que á su consçiençia conuenía que la Compañía no tu-
uiesse assiento en Çaragoça, 5' que assi lo hauía de procurar)
que el pontífice nos es muy contrario, y que luego entendería en
destruir la Compañía, y que él tiene vn amigo en Roma, que es
el Rmo, de Santtiago al qual escriuiría para que hable al papa
contra nosotros, porque entiende que es muy accepto á su sanc-
tidad el cardenal de Santiago. Doy auiso desto á V. P. para que
in Domino ordene V. P. lo que más conuenga.
Estos días el arçobispo (por no yr al llamamiento del virrey
á lo que pareçe, y no sé si por poner dilaçiones) offreçió al virrey
por su offiçial y por vn letrado suyo, que haría que los frailes y
los vicarios de las parrochias hiziessen procuras, en que pornían
su derecho en manos de la princesa, para que lo determinasse
S. A., los clérigos del todo, y los frailes hasta que se determine
en Roma la causa prinçipal , y que permitiría que el obispo de
Huesca, nuestro conseruador, hiziesse y publicasse la reuocaçión
de lo attentado por los frailes; y también se ha offreçido que se
reuocaría lo hecho contra nosotros por parte de la corte del ar-
çobispo. Han andado dando palabras al virrey de día en día, pro-
metiendo que tal día se haría, y nunca han cumplido nada, ni
han querido los vicarios publicar la reuocaçión de nuestro con-
seruador de las censuras de los frailes, la qual haze por particu-
lar breue del nunçio. Día de la hecha desta, fué el arçobispo á la
aljafería y habló con el virrey, y lo que respondió á la letra de la
prinçesa es, que él no puede con las religiones , y que él traua-
jará que sus vicarios hagan las procuras dichas. Tiénese todo
esto por cosa de burla. Nuestro Señor lo prouea todo como
puede.
De otras cosas que en la Compañía se suelen exercitar con
los próximos, no tenemos que dar quenta á V. P., pues el Señor
* Joannes Alvarez de Toledo.
8i4 Epistolae Mixtae— 1017
(ha días) nos ha priuado deste exerçiçio, y puéstonos en estotros
que no nos han poco occupado. En el destierro donde residimos
desseamos tener lugar, ó en los pueblos circunvezinos, para pre-
dicar, enseñar la doctrina y confessar, y no sólo no se nos per-
mittirá, pero ni aun nos osan hablar, temiendo la excommunión; y
assi no salimos de la casa, que es el palaçio del conde de Riba-
gorça, donde, viniendo estos días vnos hombres, dixercn, pregun-
tando de nosotros: ¿Dónde están estos embiados del antechristo?
Sea el Señor glorificado, y á él piega poner su mano en todo, y
darnos gracia para que nos sepamos approuechar, que bien se
nos offreçe materia en qué.
En las oraçiones y sacrifiçios de V. P. y de todos essos Pa-
dres y hermanos nuestros charíssimos encomiendo mucho á to-
dos nosotros y á nuestros negoçios en el Señor nuestro, cuyo
santo amor y paz esté siempre y se augmente en las almas de
todos para mejor cumplir su sanctíssima voluntad. Amén. De
Çaragoça, donde doy fin á esta letra (que començé en el destier-
ro) escondido por no dar scàndalo y ser causa que se abiue el
entredicho, que está solamente suspenso por nuestra absençia, á
los 13 de Agosto de 1555 años. De V. P. mínimo hijo y sieruo
indigníssimo en Christo ,
t
f Román, f
t
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. en Christo Padre nuestro, el
P. M."' Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesús, etc.
22 Augusti 1555
815
OLIVERIUS MANAREUS
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
RECINETO 22 AUGUSTI I555 *.
Gaudet Manareus de rebus Societatis.— Fructus ex sociorum operibus per-
ceptus. — Oppidani excoluntur. — De sociis recinetensibus.— De litteris
quadrimestribus conscribendis.
t
Pax X.» Molto Rdo. in X° Padre. AUi 14 del presente rice-
uemmo una dal Rdo. P. M." Polanco dalli 3, et un' altra alli 15
dalli IO per commissione della R. P. V., et insieme altre gionte,
piena di grande consolationi per il singolare fauore del Signore
che si uede sopra questa Compagnia.
Del frutto che s' è fatto in Cingoli per nostri duoi Padri, me
ne sono remesso alle lettere del P. M. Raphaelo % che scriue al
Rdo. signor D. Madrid; la cui sostantia anche hauessi scritta alla
Rda. P. V., ne fosse tanto il concorso di penitenti, si a Loreto
come a Richanato, massime che sentono che presto habbiamo da
partirci di qua, giongendo anche il giubileo, che non habbiamo
hauuto tempo di raggionar' anchora particolarmente di quello
che ue se fatto; et si ben la sera habbiamo pocco di tempo, quello
con difficultà basta per leggere lufficio: sia del tutto lodato no-
stro Signore, largitore di questa gratia. Generalmente pur o
sentito et anche uisto per lettere, mandatemi per alcuni nostri
amici spirituali, che di se hanno lassato a quel popolo tanto de-
siderio, che difficile sia puoterli negare suo ritorno. Nulla pur"
faremo senza espresso auiso della P. V.
Quant' al numero di scholari, già ho scritto per altra lettera
alla P. V. nissuno forestiero frequentare le lettioni nostre per
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 18, prius 93.
» Raphael Riera, cujus sunt Liti. Quadr., t. Ili, pag. 556-560. Alias
idem Christophoro de Madrid scripsit, propterea quod, ut huic morem gere-
rent, qui Cinguli spiritualem curam adhuc habebat, eo nostrates ad oppida-
nos excolendos se contulerant. Vide supra, epist. 990, 999, pag. 734 et 753.
8i6 Epistolae Mixtae— ioi8
uarie ragione, delle quali alcune gli scrissi, tra le quali la princi-
pal era 1' instabilità del maestro, il quale per gratia del Signore
hora ua molto saldamente in discipline publiche et priuate, in
seruir' air altri, et predicar' in piacce, etc. Tutti gli altri pari-
mente uanno molto bene in utroque homine, eccetto il fratello
Lucas, che sta anchora con scabie et un' apostema sotto l'ingui-
ne; presto pur' ne sarà, come si uede per la meglioratione, libe-
rato. Domenicha predichò il giubileo M. Lorenzo * nel luocho
solito, si per farlo meglio eh' io, come anche per uno catharo che
m' impedisse.
5 fratelli predichorno quel giorno in due chiese parochiale et
in duoi monasterii, et un' in piaccia, con frutto et ammirati one dil
popolo di uedere tanti belli doni in tanto piccolo numero, et età
tanto tenera.
Domenicha si annonciarà il giubileo parimente nella santa
casa per M. Jo. Lorenzo, et forse tutti ritornaremo al nostro primo
luocho.
DeUi danai del signor dottore, sa nostro Signor quanto mi
rincresce, per cognoscere il bisogno di costà; ma non so, ni puosso
dir' altro. Dice monsignor gouernatore - de gire domane in An-
chona, et di fare diligenza di metter' in effetto nostro commune
desiderio. Dio gli dia gratia.
Dil fratello Enrico ' non hauemo sentito altro: di qua sè par-
tito con buon' animo. Quant' al mandarlo al suo padre spirituale
in Per uggia, pensai fare bene, perchè dubitauo trasgredire mie
regole, benché puoi le trasgredisse gabato per suoe parole, et
per non manifestare puoi a nostri fratelli suo errore: altra uolta
saremo più circunspetti per gratia del Signore.
A monsignor forno gratissime le lettere della R. P. V. *; anzi
certo non puosso imaginare qual cosa gli puossa più piacer' di
questo mondo, che almeno riceuere simul consolatione dala P. V.
* Joannes Laurentius de Patarini.
* Gaspar de Doctis.
' De Henrico aliisque fratribus, supra egit ipse Oliverius, in laudatis
epist.
* Cartas de San Ignacio^ t. V, pag. 398.
22 Augusti 1555 817
A M. Giacomo ho conferitte le gratie della Compagnia, se-
condo l'ordine della P. V., et si puorta in tutto con grand' edifi-
catione, et piace già in confessioni assai.
Scrino al Rmo. cardinale, protettore nostro mandando insie-
ma mia sottoscrittione, come al solito, in charta bianca.
Le quadrimestri non ho puotuto scriuere anchora, ni mancho
M. Raphael le latine. Non penso pur' esser' altro di sostantia eh'
el contenuto in quella di monsignor el Rmo. cardinale; con le
prime, si fare si puotrà, le mandaremo. Di quelle del quadrimestro
passato non hauemo sentito mai si sian stato perse o non. Le
mandassimo pur' forse con 20 altre, cioè di tutti nostri fratelli di
questo collegio.
La poenitentia mia la faccio ma Dio sa con quanta negli-
gentia, la quale pur' uorei non si ritrouassi.
Altro hora non m' occorre. Padre in X.° molto Rdo., sino sua
R. P. si degni, come al solito, per sue santissime orationi preser-
uarmi da maggior negligentia nel seruigio del Signore et di que-
sto collegio. Sia con lei Jesù X.° nostro signor, chi la conserui
sana per maggior gloria sua et agiuto nostro. Amen. Di Richa-
nato ahi 22 d' Agosto 1555.
L' auisi di quella persona per le prime con gratia del Signore
mandaremo. Della R. P. V. indegno in X.° figliolo,
Oliuerio Manareo.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in X.° Padre, il P. M.° Ignatio de
Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesù, in Roma.
* Rodulphus Pio de Carpi.
- Vide dieta in epist. 990, pag. 736, annot. l.
Epistolar Mixtae, tom. tv.
Si8 Epístolas Mixtae— 1019
1019
LEO ENRIQUES
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
CONIMBRICA 22 AUGUSTI I555 *.
De ratione instituendi Societatis tirones,— An expediat nonnumquam intra
hebdomadam eisdem animi relaxationem praebere. — Qui litteris dant
operam, scientia ac virtute crescunt, et in latina lingua exercentur.
t
Jhus.
Mui Rdo. en Xpo. Padre. La summa gratia y amor de
Xpo. nuestro señor sea siempre en nuestras ánimas. Por las letras
de cada mes tengo enformado á V. P. de las cosas deste collegio;
ahora en estas proporé lo que acá se ha mirado cerca la disposi-
tión corporal de los nouitios que acá se reciben , los quales son
comumente de 14 hasta 20 años dedad, á los quales com el mu-
cho recogimiento que tienen, según se piensa (el qual en la pri-
mera probatión son de 12 hasta uinte días, e luego sin interpola-
tión ninguna 30 días de exercitios spirituales, é estos exercitios
sin salir nunca del cubículo, saluo á oir missa) uienen á enfermar
de la cabeça de modo, que quedan después como inútiles para los
trábalos de la Companhia. E esto fué tanto este año, que 18 hasta
uinte ó más an quedado enfermos de la cabeça; y miramos se se-
ría bueno que estes exercitios se remitissen o difirissen por al-
guno tiempo, y no se tomassen sin medida de la discritión, por-
que son moços y danse á ellos mui impetuosamente. Y occoríanos
acá á algunos, se sería bueno á estos, que ia están en la 2.* pro-
bación, los quales ni pueden bien miditar ni trabaiar, darles al-
guna honesta recreatión entre semana, los quales, con no hazer
nada quasi por sus malas despositiones, se inchen de malancolía,
y con el otio, que es origen de todos males, pueden uenir á mu-
chas tentationes. Y se á V. P. parescire que se les den algunas
recreationes, pareçía acá ser necessario que V. P. determinasse
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 290, prius 5Ó0.
24 Augusti 1555 819
la qualidad delias y quantidad, lo más en particular que fuere pos-
sible, porque acá en esto somos mui escrupulosos. Y con todo,
como empesan á enfermar en los exercitios, luego los saco dellos;
pero esto ahún no basta, porque á muchos que se an sacado, aun-
que algo se allassen meior, ni por esso quedan de todo sanos.
Los hermanos estudiantes uan mui adelante por la bondad del
Señor en los exercitios de letras y uirtudes; y el exercitio de ha-
blar latín ua mui adelante, el qual, hasta ahora, nunca se ha po-
dido hazer que los estudiantes guardassen. En lo demás,
V. P. [disponga] deste hij[o] suio, aunque miserable y indigno.
En los santos sacrifiçios y bendi tión de V. P. mucho en el Señor
me encomiendo. Oie, 22 de Augusto de 1555. Indigno hijo de
V. P. en el Señor nuestro,
f León, f
Inscripiio: f Al mui Rdo. en Xpo. Padre, el Padre Mtro. Ig-
natio, prepósito general de la Compañía de Jhus. En Roma.
Alia marni. 1556. De don León 22 de Agosto. R.da á los 30
de Abril.
PRINCEPS JOANNA
PROREGI ARAGONIAE
VALLISOLETO 24 AUGUSTI I555
Ad curiam principis evocantur Pater Tablares, et abbas verulensis aliique.
— Doctor Espes, qui ab archiepiscopo fuerat missus, a principe rejicitur.
— Quaedam mandata.
EL REY Y POR SU MAGESTAD LA INFANTA PRINCESA
Ilustre duque, primo, lugarteniente y capitán general
Visto lo que escrevís en otra carta de los diez y nueve del pre-
sente, y por la buena información que uos y otros hacéis del Pa-
' Ex originali in archivio septimancensi, Archivo general de Simancas,
Secretaría de Estado, legajo 3l8, folio 72.
^ Plura in hac epistola continentur ad diversa negotia spectantia, pro-
regi a Joanna principe commendata, quae, utpote a nostro scopo aliena,
praetermittenda duximus. Ea dumtaxat desumpsimus, quae ad Societatem
pertinent, inveniunturque in infima, propre finem, litterarum parte.
820
EPISTOLAE MiXTAE— 1020
dre Tablares, de la Compañía de Jesús, holgaré de uerle y enten-
der por él lo que escrebís que me dirá, para que se provea lo que
conviene. La relación que por vuestro mandato el dicho Tabla-
res me hace por su carta de los negocios de la dicha Compañía,
he visto, y en fin, conforme á vuestro parecer y de todos, así por
lo que toca á estos negocios, como por los demás que señaláis,
que es bien y cumple que el abad de Veruela venga acá; y así os
digo y encargo que lo procuréis por todas las vías y formas que
ser pudiere, y con la brevedad posible, que, aunque no fuese sino
por tenerlo yo mandado, se debe así hacer y cumplir, y esto ha-
béis vos de procurar que haya efecto en todo caso.
La carta que con esta va abierta para el provincial de los con -
ventuales de la orden de San Francisco, por la qual le decimos y
mandamos que venga á esta corte, le haréis dar con acto, si ahí
estuviere; y si no, informaros eis y enviársela eis á donde quiera
que estoviere, con carta vuestra para el mesmo efecto, avisándo-
nos de lo que se hiciere.
El arzobispo de Zaragoza enuió aquí al doctor Espés ' para
darnos razón por su parte de lo que ha hecho en los negocios de
la Compañía de Jesús, y no solamente no le quisimos oir, pero
le mandamos salir luego desta villa, y le hicimos decir que en
estos negocios no quiero oir á otro alguno, ni tratarlos, sino con
el abad de Veruela, y que, como él venga, se entenderá en ellos.
Hacémosos saber esto, para que lo tengáis entendido.
Al conde de Morata ^ se escribe, por la orden que os parece,
lo que veréis por el treslado que con esta va. Haréis que se le
dé nuestra carta en la manera que á vos os pareciere.
• «Doctor D. Diego Espés, natural de Zaragoza, religioso y docto
Prior y Canónigo del Pilar de la misma, que murió en 1584». Latassa-
GOMEZ Uriel, Bibliotecas... de escritores aragoneses, t. l, pag. 438; qui
autores monent hunc doctorem minime esse confundendum cum «el Maes-
tro D. Diego de Espés, virtuoso y sabio aragonés, benémerito de ser cele-
brado por uno de los insignes varones que ha gozado nuestro Reino...»
Hunc postremum amplissimis verbis laudant Blancas et Dormer. Scripsit
aHistoria eclesiástica de la ciudad de Zaragoza... hasta 1575. Son dos vo-
lúmenes ms. en folio.» In ea narrantur quae sodalibus Jesu Caesaraugustae
hac tempestate acciderunt.
'-^ Petrus Martinez de Luna, qui fuerat Aragoniae prorex.
24 Augusti 1555 821
Al regente, micer Camacho, enviamos á mandar que se venga
luego, porque así cumple á servicio de su magestad, y porque
acá es menester su presencia, y no se detenga en ninguna ma-
nera. Y si no se hallare en Zaragoza, lleva orden el correo que
pase donde quiera que estuviere. Datum en Valladolid á 24 días
de Agosto, año de mil quinientos cincuenta y cinco.
La Princesa.
Vidit Clariana de Seva, vicecancelarius.=Vidit Siginta, re-
gistrata. = Protonotarius. = Vidit Urgelles , registrata. = Vidit
Luna, registrata.
FRANCISCUS DE VILLANOVA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
NEAPOLl 24 AUGUSTI I555 *.
Socios poscit Villanova, qui locum Patrum Salmeron et Oviedo, Neapolí
absentium, suppleant.
t
Muy Rdo. Padre. Teniendo por çierto que el P. Salmerón
auía de tornar aquí este Setiembre, como me auían dicho, e de-
xado de auisar á V. R. de lo que diré en ésta. Ahora que veo la
poca esperança que se puede tener de su tornada, hago saber á
V. R. que en este pueblo, de donde depende todo este reyno,
ay muy gran neçesidad de estos Padres de la sancta Compañía
del Jesú, y señaladamente de personas semeiantes al P. Salme-
rón, para que, predicando, con su sancta doctrina conuiertan á
vnos, como se a visto con efeto por el pasado, y conseruen otros
èn la fee sancta. Y si no se pueden enbiar muchas personas de
tan rara doctrina como la de el P. Salmerón, á lo menos no deue
V. R. dexar en ninguna manera de enbiar vna persona semeian-
te, para que con su doctrina, sermones y vida sancta conserue lo
ganado, y prosiga en lo que se a encomençado. Son menester
• Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 41, prius 2X3. Hanc epist.
adhibuit Polanco, t. v, pag. 178, n. 511.
822
EPISTOLAE MiXTAE — I02I
también personas de aquel talento y calidad del P. M. Andrea *,
para que suplan la falta que a hecho y haze su ausençia, que,
çierto, en esta çiudad era muy neçesaria su presençia. Y pues
nuestro Señor fué seruido licuarlo de aquí, V. R. prouea de dos
ó tres otras personas que se exerçiten y hagan lo que aquel Pa-
dre bendito hazla, consulendo miseris cecis, y resoluiendo casos
de conciençia, y confesando de contino. Los que aquí an quedado
de la Compañía son todos benditos; pero lo que avemos perdido
con la ausençia de los dos Padres que tengo dicho, no lo avemos
aún hallado. Por lo que veo conuenir al seruicio de nuestro Se-
ñor, encargo á V. R., y por lo que á mí particularmente toca, lo
suplico ynstantíssimamente, quiera enbiar aquí personas de esa
sancta casa, que suplan la falta que sentimos con la ausençia del
P. Salmerón y del P. M. Andrea. De lo que se a hecho çerca del
estabilimento desta sancta casa, de otros será V. R. anisado: y
así no diré otro, sino suplicarle se acuerde de mí en sus oraçio-
nes, y me enplee en todo lo que yo fuere suficiente para su ser-
uicio particular y general á toda la sancta Compañía, á quien
conserue nuestro Señor en su sancto seruiçio. Amén. De Nápo-
les 24 Augusti 1555. Denoto seruidor de V. R.,
Francisco de Villanueua
Inscriptio: f Al muy Rdo. Padre, el P. Iñigo de Loyola, pre-
pósito de la sancta Compañía del Jesú. En Roma.
• Andreas de Oviedo, neapolitani coUegii nuper moderator, antequam
in aethiopicam missionem destinaretur.
- «Dominus Franciscus de Villanova, qui unus erat ex praecipuis Con-
siliariis, quos Regentes vocant». Polanco, t. v, pag. 178, n. 511.— Hislit-
teris respondit Ignatius l Septembris; ejus epistolam habes inter Cartas,
t. V, pag. 309.
20 Augusti 1555
8a3
HIERONYMUS RUIZ DEL PORTILLO
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
SEPTIMANCIS 26 AUGUSTI I555 '.
Praeclara virtutum exempla, a sociis edita, praeeunte Borgia. — Viri prínci-
pes nostros invisunt. -Discessum Patris Bustamante dolent oppidani. —
Petrus Domenech rector creatur.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre nuestro en X.**. La grada y amor de
X.° nuestro señor sea en el ánima de V. P. Por las de los meses
pasados * sabrá V. P. más en particular lo que el Señor se digna
obrar en sus escogidos, que el P. Francisco no se harta de dar
gracias á nuestro señor Dios, viéndolo. En especial que todos
proceden con vn spíritu alegre, y con gran feruor de ser mortifi-
cados, que cierto me parece estar todos dispuestos para todo lo
que se les mandare. Porque el P. Bustamante, que particular don
tenía de Dios para instruir, todo dezía que avía de tirar quanto
se les dixese á despegarlos de sí , y así en todas las pláticas y
conversaciones no se trata sino desto. Y por ese exercício se tray
la execución dello, que van á los hospitales á Valladolid, donde
son entregados por mozos de los mayordomos y de todos los po-
bres de X.°, adonde han dando tanta edificación, y dan, que no
cesan de alabar á Dios los hospitaleros, porque dizen: Antes con
vna multitud de seruidores no podíamos seruir y satisfacer á los
pobres, y aora dos hermanos satisfacen de todo á más de cin-
quenta ó sesenta pobres. Y no sólo ayudándoles quanto á la salud
del cuerpo, pero quanto al alma, exortándolos á que reciban
como regalo de Dios las enfermedades. Y tienen admirados á
toda la gente que va á ver los pobres, que no ay ninguno que se
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 79, prius 419.— In superiore
parte epistolae, ad oram sinistram chartae legitur scriptum Quadrimestre.
* Ms. pasadas. Refertur autem Portillo ad alias litteras quadrimestres,
•quas habes in Cartas de San Ignacio, t. v, pag. 432-436.
824 Epistolar Mixtae— 1022
quexe ni esté descontento, sino que todos dizen cosas que esfuer-
zan vnos á otros. Están en dos hospitales quatro, y múdanse de
mes á mes, enbiando otros de nuevo; y los que estaban de antes,
quedan para instruir á los nuevos tres ó quatro días.
Tanbiem van á peregrinar de dos en dos, y con grandes de-
seos de padezer por X.° persecuciones, y algunos las padecen. Y
esto es en todo común, que están deseosíssimos de seguir á X.° en
todo, y así se huelgan quando les viene la voz del hospital ó pe-
regrinación, que se les piden albricias, y con esto los que quedan
en casa se exerci tan en oración lo principal, y en sus officios, y
en escrebir y le[e]r buenas cosas, y en decorar las reglas y la doc-
trina, y algunos en hazer disciplinas. En las quietes se suele to-
mar vna regla, y di zela vno, y luego todos, y después sacan el
spíritu della: de lo qual se saca gran fructo, porque se hazen ver-
sados en ellas, y les cobran gran reuerencia, viendo que, donde
ellos pensaban no aver spíritu, hallan tanto: y el que preside, al
cabo trata vn poco más largo, trayendo santos ó exemplos para
animar á aquella regla. Otras vezes se hazen juegos, que el
P. Francisco inventa ': que su R.cia todas las vezes que puede no
dexa de assistir en las quietes, adonde se sacan versos, y que to-
dos vn día hagan mortificaciones por vno, y así les cae que todos
por vno y vno por todos hazen; y su R.cia entra en ella. Y hanle
caydo dos vezes que diga las tentaciones, y dixo la i.*, que era
vn Judas; la 2.*, que estando comiendo se le ofreció vn pensa-
miento, y que se fué tras él, y no sabía si comía ó no, y después
tornó en sí, y bió que avía comido la mietad de lo que tenía de-
lante, y díxo á los hermanos: Guardaos, que el demonio tanbién
se haze contemplatiuo; y otras cosas, que á todos los hermanos
son grandes espuelas para caminar, viéndole tan deseoso de des-
onrras y trabaxos, que los tiene por pascua.
Los días passados vino el presidente % y fué muy edificado y
* Vide símiles ludos supra descriptos, Episi. Mixtae., t. iil, pag.
502-504.
* Antonius de Fonseca, olirà pampelonensis episcopus, regii consilii
praeses. Epist. Mixtae, 1. 11, pag 392.
26 Augusti 1555 825
espantado de la quietud desta casa: y el marqués de Villena ' tan-
bién, que tiene gran deseo de recogerse, y cre[e]mos verná algún *
día que en el Señor mucho se aprobechará, por los buenos pro-
pósitos que tiene; y el marqués de Tábara ' se viene sólo quasi,,
y no quiere en el refitorio más de lo que dan á los otros herma-
nos. De otras cosas más particulares, por las del P. Fran-
cisco sabrá V. P.
En el pueblo ay siempre aumento, aunque han sentido la ida
del P. Bustamante que estaban con su doctrina muy bien. A
las tardes todas las fiestas haze vn hermano plática, y con con-
tento de todos: el Señor lo lleve adelante. En las limosnas siem-
pre lo hazen bien, que delias quasi nos mantenemos. Crecen en
las confesiones y comuniones cada día. Dízeseles á los niños la
doctrina cada día en nuestra iglesia, de que mucho se edifican.
Por aora no se ofreze otra cosa en vniversal de que dar noti-
cia á V. P. Por la que escribe el P. Doménec rector en lugar
del P. Bustamante, sabrá V. P. de las cosas más particulares de
casa. El Spíritu santo hincha el alma de V. P. de sus dones y
gracias, para que á sus miembros descienda. De Simancas á 26
de Agosto de 1555 años. De V. P. hijo indigno y mínimo,
Portillo.
Por comissión del P. Doménec.
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. en Christo Padre nuestro, el
P. M.° Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesús, en Roma. Alia manu: RM alli 6 di Nouembre.
' Didacus Lopez Pacheco.
- Ms. algunos.
^ Bernardinus Pimentel, marchio de Tavara, de quo saepe dictum in
sup. voluminibus.
* Baeticae provincialis renuntiatus, in locum P. Michaelis de Torres,
in Portugalliam missi.
P. Petrus Domenech, de quo videantur Epist. Mixtae, t. 11, pag. 568,
597, 647.
826
EPISTOLAE MiXTAE — 1023
1093
JOANNES DE VEGA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MESSANA 27 AUGUSTI I555 *.
Aequo animo fert Vega,Patrein Lainez, Romae a summo pontífice retentum,
Messanam non venire.
t
Muy Rdo. señor Padre. He reçeuido la carta de V. P. en res-
puesta de la que yo screuí sobre la venida del P. Mtro. Lainez á
predicar en Meçina esta quaresma, que, çierto, quando no huuiera
otra cosa de mayor importançia del seruicio de Dios , teníamos
gran esperança que hiziera mucho fruto y diera mucha consola-
çión, porque, graçias sean dadas á nuestro Señor, la gente desta
çiudad está en mucho mejor dispusiçión de lo que ha estado por
lo pasado. Mas interuiniendo en esse negocio mandamiento de su
santidat y offiçio en que tanto podría seruirse nuestro señor
Dios, yo me repongo de mi demanda, y lo dexo en manos de
V. R., para, según los tiempos suçedieren, y viere lo más opor-
tuno y prouechoso, aquello haga, como sienpre haze -: y nuestro
Señor le alunbra, cuya muy Rda. persona nuestro Señor guarde
y prospere. De Meçina á xxvii de Agosto 1555. A seruicio
de V. P.,
Juan de Vega.
Inscriptio: f Al muy Rdo. señor Padre, miçer Ignaçio de Lo-
yola, prepósito general de la Compañía de Jesús. En Roma.
' Ex originali in voi. F, duplici folio, n. 42, prius 219.
- Scripserat Ignatius Joanni de Vega 4 Augusti 1555: «Pensando [Lai-
nez] tomar licencia y la bendición de Su Santidad para partirse..., el Papa,
habiendo conferido con él algunas cosas de mucha consideración, agradán-
dolé algunos recuerdos que le daba, le mandó in virtute sanctae obedientiae
que no se partiese de Roma, y que se dejase ver muchas veces, hasta que
se diese corte en aquellos negocios que se trataban» . Cartas de San Igna-
cio, t. V. pag. 276. Vide etiam PoLANCO, t. V, pag. 33, 34, n. 59 et 60, ubi
multa, scitu digna, narrantur ad Lainez spectantia.
29 Augusti 1555
827
I0S4
ALPHONSUS ROMAN
PATRI JOANNI DE POLANCO
CAESAR AUGUST A 29 AUGUSTI I555
De rebus caesaraugustanis. — Litterae romanae desiderantur. — Agitur de
nostrorura reditu. —Opera sociorum impensa in adjuvandis proximis op-
pidi Pedrola.
t
Jhs.
Charissimo Padre mio en Christo. Gratia et pax Christi
Jesu, etc. Por duplicadas he scrito estos días próximos al Padre
nuestro, M.° Ignatio, de obediencia del P. Francisco, resumiendo
quasi del todo este nuestro negoçio y con vna delias screuí á
V. R., y de ninguna sobre el negoçio de aquí hemos reçebido
respuesta: sperámosla presto, porque el P. Francisco scriuió es-
tos días al obispo de Huesca, que hauía reçebido letras de Roma
de los 17 de Junio, en que se dezía nos embiarían çitaçión y in-
hibiçión ^ Y sería ahora á buen tiempo, porque sin esso vamos
muy poco á poco, no pudiendo hazer más. Lo hecho contra nos-
otros se está como cuando los nuestros salieron de Çaragoça,
saluo que por nuestra absençia y en tanto que esta durare, está
suspenso siempre el entredicho. Yo he estado estos días en Pe-
drola con los nuestros, y día de la hecha desta, antes de amane-
çido, vine aquí, donde estoy oculto (como suelo). Ha sido neçessa-
ria mi venida, porque es partido para la corte el P. Tablares, que
el P. Francisco le ha llamado, y sé que en vna para el virrey le
embía á llamar la prinçesa, para ser mejor informado de algunas
cosas sobre este nuestro negoçio, y de algunas que no se suffría
encomendarlas á la pluma *. Su alteza ha scrito diuersas vezes al
' Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 98, prius 506, 507.
- Vide epist. l3 Augusti, n. 1017, pag. 799 et seqq..
' «Mala etiam erat causa Archiepiscopi et officialium, qui Litteris Apo-
stolicis obedire noluerant. Sed P. Ignatius potius ea,quae pacis erant, cogi-
tábate et id tantum effecit, ut per citationem et inhibitionem tota haec causa
hic, Romae, cognoscenda transferretur». POLANCO, t. pag. 404, n. I086.
* Joannae principis epistola habetur supra, n. 1020.
828
Epistolae Mixtae — 1024
abbad de Veruela, vy cario general del Rmo. arçobispo, para que
fuesse á la corte, porque se entiende de muy cierto ser él el fun-
damento de toda esta rebuelta. Y vltimamente con vna letra que
le dió M. Agustín *, muy denoto nuestro, de creençia de S. A., en
que se le mandaua, con quexasde su desobediencia á las passadas,
que pareciesse ante S. A. á los 15 días, so pena de la fidelidad, y
sin réplica; después de hauer llorado algunas lágrimas con la le-
tra y lo mandado, ha mostrado poner alguna diligencia en reme-
diar lo hecho con los frailes y clérigos, y dize que no puede aca-
bar nada con ellos. Hase affirmado de persona de fe, que de se-
creto les ha dado auiso que estén firmes, y ellos lo están bien en
defendernos la casa y habitaçión; y vltra que se ha dicho hauer
ydo á essa corte algunos frailes agustinos sobre este negocio,
haurá dos ó tres días se partió de aquí sobre el mismo negoçio á
Roma, á lo que se publica á la clara, vn capellán mayor de la seu
de Çaragoça, seruidor mucho del arçobispo, y que le dessea com-
plazer por çierta pretensión de interesse: y va por parte de los vi-
carios y clérigos de todas las parrochias (los quales han hecho aún
estos días sobre esto diuersos ayuntamientos) , y se dize le han
dado por principio quinientos scudos, con intençión, á lo que se
publica, de gastar muy largo hasta salir con su intençión. Dízese
el que va ^ Auiñón ó Renes: es vn hombre moreno y baxo
de cuerpo. Dízenme que fué criado de vn hombre prinçipal de essa
corte, no sé si del datario. El abbad de Veruela procura no yr á
la corte, prometiendo hazer lo que pueda, ó remediar el negoçio,
y no se le concederá; y si passados los 15 días no va, hay fuertes
remedios contra él, y assi pareçe que no podrá dexar de yr, ó de
ser llenado, que está en esto muy fuerte S. A., entendiendo que
esto es lo que cumple. Salido de aquí, se cree yrá el negoçio
como conuiene, y se proçederá á la reuocaçión de facto de lo as
sentado contra nosotros, por vn inquisidor que tiene breue del
nunçio para conoçer de los proçessos, y aun para castigar los que
han mal procedido en este negoçio. Y como éste manifiesta la
instancia de nuestro proçesso, porque se ha proçedido muy con
* Laudatus saepe Jacobus Agustin del Castillo.
* Deest verbum aliquod.
29 Augusti 1555 829
tiento, y que el de los contrarios es nullo por la inhibiçión y
appellaçión nuestra, vltra alia, entendemos se guardarán núes
tras censuras contra los otros, cessando las que piensan que nos
ligan, estando nosotros bien seguros. Esto hecho, creemos será
breue nuestra venida á la casa, y para el negoçio prinçipal vernía
bien la prouisión de ay. Spero en el Señor la embiará á su tiem-
po. Nunca cessan en los pulpitos de dezirse abiertamente cosas
con gran dissoluçión contra nosotros, saliéndose con todo, hasta
día de la hecha desta, que, predicando vn fraile de santo Domin-
go, ha dicho lástimas Sea alabado el Señor, pues las murmu-
raçiones graues contra nosotros no cessan. Es cosa marauillosa
el odio que nos tienen, á lo que muestran quasi en común; pero
muchos ha guardado el Señor que nos muestran amor, y nos de-
fienden, aunque no se osa hazer todas vezes en público, según
es el furor que aún dura en la gente común, conçitada con las
falsedades grandes que se han dicho de nosotros. Piega al Señor
de todo nos approuechemos.
En el lugar donde residimos después de la salida de Çarago-
ça, que es lo más dél de moriscos, vinieron muchos destos á
nuestra posada á pedir se les enseñasse el camino del çielo vn día
de trabajo, dexando sus eras, y se les dixo boluiessen después de
algunas horas, porque no hauía commodidad entonces de les pre-
dicar. Boluieron el mismo día en mayor número , y se les hizo
vna plática, de que se dize quedaron consolados; y después se
instó que les hiziessen los nuestros doctrina (esto fué estando yo
los días passados aquí scondido sobre estos negoçios) y por ver
tales desseos en gente tan nueua, y de quien se tiene commun-
mente muy mal conçepto, dándome auiso los Padres, nos pareçió
al P. Tablares y á mí, que se hiziesse lo que pedían. Pero por-
que los clérigos no nos osauan admitir en la yglesia por temor de
alguna muleta de[l] prelado, hauiéndoles ya yo assegurado de las
çensuras que temían en nosotros, fué neçessario se hiziesse la
• Provincialis tamen O. P., sanctissimus ille vir Fr. Petrus Martyr Co-
ma, (ditteras ad suos scripsit, qui Caesaraugustae erant, quibus eis praeci-
piebat, ne se cum adversariis Societatis nostrae conjungerent», Polanco,
t. V, pag. 408, n. 1096.
83o
Epistolae Mixtae— 1024
doctrina en la plaça, junto á las casas dei conde ' (donde nosotros
posamos). Haurá 12 dias se prosiguen cada dia, y hemos primero
ydo dos de nosotros recogiendo la gente por el lugar, y los do-
mingos y fiestas vn Padre de los nuestros, y los miércoles ha he-
cho pláticas muy buenas sobre el Credo, á que suele venir, sal-
tem las fiestas, quasi todo el pueblo, y de los christianos nueuos
de los lugares circunvezinos muchos. Están en el lugar muy con-
solados con lo que se haze, y dessean que no nos uamos de allí.
Entiendo agora que se nos dé Hcencia para que se haga en las
yglesias, y que allí exerçi temos nuestros ministerios. Y porque al
arçobispo se la ha embiado á pedir la señora condesa de Riba-
gorça, su sobrina, que es señora de aquellos lugares, en el que es-
tamos y los çercanos, y no se la ha querido dar, se procura por
el santo officio de la inquisiçión, á causa que son los moradores
de aquellos pueblos quasi todos nueuos conuertidos , y me han
dicho se huelga de lo que hemos hecho vno de los inquisidores,
y ha prometido Hcencia. Los del lugar donde estamos, que es
grande -, como tienen mucha conversaçión con Çaragoça, dizen
de nosotros según lo que sienten, porque muestran estar muy
consolados y edificados (á gloria del Señor); y aunque esto sea
para que en parte cesse nuestra cruz, y de ser instrumentos della
algunos de los muchos que esto (creo) oyen, pero confío en el
Señor que también será de mucho fructo, y neçessaria á muchas
almas la edificaçión que desto reçibirán. El Señor se siruade todo.
' Comes de Ribagorza, Martinus de Aragón et Gurrea, Ludovicae de
Borja maritus, extra Hispaniam tune degens.
^ «Pedrola, villa de la prov... de Zaragoza (5 leg.), part. jud. de Almu-
nia... tiene 3oo casas..., 2 ermitas (S. Sebastián y Ntra. Sra. del Pilar), la
primera dentro del pueblo y la otra fuera en el monte, sobre una eminencia,
distante '/■> hora... Confina el term. por N. con Luceni; E. Cabañas; S. Pla-
sencia de Jalón, y O. Pozuelo. Su extensión es de 2 leg. de N. á S. y 2 '/.,
de E. á O . ; en su radio comprende los caseríos del monte de Pardiñas
dist. V2 cuarto de hora de la población... El señorío de esta villa fué conce-
dido á la ilustre casa de Aragón, y en ella bautizó el Pontífice Adriano VI
en 28 de Marzo de 1522 á Doña Adriana de Aragón, hija de los señores Don
Alonso de Gurrea y Aragón y de Doña Ana Sarmiento de Castilla, condes de
Ribagorza y señores de esta villa». Madoz, Diccionario geog.-hist., t. xil,
pag. 747-
29 Augusti 1555 83i
En las oraçiones de V. R. y de todos los Padres y hermanos
nuestros de la casa y ambos collegios encomiendo mucho á todos
nosotros, y á nuestros negoçios, y á los que nos han fauoreçido y
perseguido, y ahora lo hazen en el Señor nuestro, cuyo santo te-
mor y amor esté y se augmente siempre en nuestras almas, para
que se cumpla en nosotros la diuina voluntad. Amén. De Cara-
goça 29 de Agosto 1555 años. De V. R. hijo y sieruo indigno en
Jesuchristo,
t
Román.
t
Tnscriptio: Jhs. Al muy Rdo. Padre mío en Chnsto, el
P. M.° Juan de Polanco, de la Compañía de Jesús, etc.
Alia manu: R.ta alli 6 di Nouembre.
IO*95
MARCHIO DE SARRIA
BERNARDINO DE MENDOZA
ROMA 29 AUGUSTI I555
Res Societatis Jesu, Neapoli versantis, commendat.
t
Muy 111. e señor: Los theatinos de aquí, que se llaman la
Compañía de Jesús - , me han instado para que yo scriuiesse á
' Ex autographo in voi. F, unico folio, n. 5, prius. 36.
- Cur alumni Societatis Jesu ab aliquibus theatini vocati sint, declarat
Orlandini, Hist. Soc.Jes., part. i, lib. i, n. 122. Et rursus lib. v, n. 62,
ubi, recensens varia, quibus nostrates appellabantur initio, nomina, haec
memorai : «Aiebant aliqui Vallisoleti Ignatianos, seu patria voce Inighistas,
quidam autem Papistas (nam Papae Sedique Apostolicae praecipuo eos voto
deuinctos, iam fama vulgarat) apparuisse. Nec pauci, similitudinis errore
decepti, Theatinorum eos vocábulo, quorum item sacer Ordo haud dissimili
cultu nuper surrexerat, describebant. Quidam vero, quoniam nihil nisi mo-
rum conformatio eorum in ore resonabat, malebant eos... Reformatos Cleri-
cos appellare. Nec deerant qui... dictitarent eos esse Apostólos magni Dei,
qui ruentibus ad Tartarum animis tempestivas porrigerent dexteras.»
832
Epistolae Mixtae — 1025
V. S. Ma presente en recomendación de sus buenas obras. Y di-
zen que, á instancia de los virreyes de Nápoles y Sicilia, y supli-
cación de los mismos reinos, S. M.t hizo merced de una abadía
para el Collegio de Palermo y otra para el de Mecina -; y para
el de Nápoles la hizo de conceder que se uendiessen hasta 4000
ducados de los uacuos de los muros % y que se le applicassen
600 de renta ecclesiàstica de la que uacasse de la presentación
real, la qual gracia, por respecto de las mutationes de Nápoles,
no ha auido aún effeto, como le ubo en Sicilia. Y porque tienen
por muy cierto, que no menos terná por bien la majestat real *
que esta gracia y Compañía aya effecto y uaya adelante , que lo
tubo la majestat cesárea ^ de concederla, pues es para tanto ser-
uicio de nuestro Señor, supplican y me han instado que yo su-
plique á V. S. tome particular protectión de las cosas de la
Compañía y collegio della en essa ciudad; y así en lo de los ua-
cuos como en lo de la renta que uacare, tenga memoria de fauo-
recer tan santa obra; y entretanto en lo que occurrieie á los
que ay residen de la dicha Compañía los mande hazer merced y
fauor, pues dello será nuestro Señor seruido y sus majestades, y
yo rescibiré muy particular merced: el qual la muy 111. e per-
sona de V. S. guarde, como V. S. dessea. De Roma á 29 de
Agosto 1555.
Inscriptio: Copia de una del señor marqués de Sarria ^ para
el señor don Bernardino ' de Mendoça.
' «Cura recessisset Cardinalis Pasciechus [Petrus Pacheco] ab ea gu-
bernatione, et successisset D. Bernardinus de Mendoza, novus Prorex, fa-
vor in eo pene nullus ad res Societatis promovendas inveniebatur...» Po-
lanco, t. V, pag. 179, n. 516.
- Vide supra, epist. 952, pag. 625, annot. 2.
' Cf. Polanco, t. iv, pag. 180, n. 379 et pag. 187, n. 399; t. v,
pag. 180, n. 519.
* Philippus II.
^ Carolus V.
* Ferdinandus Ruiz de Castro et Portugal, marchio I de Sarria, legatus
caesaris in urbe. Polanco, t. v, pag. 441, n. 1186.
'' Ms. Bern."
3i Augusti 1555
833
JULIANOS DE ALVA
episcopus portalegrensis
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PORTU ALACRI (PORTALEGRE) 3l AUGUSTI I555
Quod Societas in Gallia oppugnetur, vehementer dolet.— Parisiensium do-
ctorum conatus ac decretum damnat. — Societatis institutum et res socio-
rum gestas laudibus extollit.
f Muy Rdo, senhor. Por a pena que eu tenho de ouuir dizer
que ha pessoas em França que queiram poer nota na religião da
Companhia de Jesu, sinto o que V. m. auera sentido. Porem es-
pero em nosso Senhor que tudo sera pera mays gloria de seu san-
ato nome e credito da Companhia, e bem da christandade. Por-
que cousa tam sancta e tam necessaria pera proueyto das almas,
que elle tanto ama e tanto lhe custarão, não ha de permittir que
ninguém tenha poder pera a impedir nem estoruar, posto que o
demonio por seus mynistros tanto o trabalhe, porque taes deuem
ser os que teem ousadia de dizer mal de tanto beem. E he certo
que ou elles não estam informados do instituto, rehgião e pes-
soas da Companhia e de suas grandes virtudes e fructo que fazem
na ygreja de Deos, ou que são demonios em figura de homens,
poys com sua malicia e danadas intenções presumem de contra-
dizer cousa que manifestamente pareçe inspirada e alumeada por
o Spiritu sancto. Porque quando considero que no tempo que os
sanctos sacramentos da confissão e communhão forão mays per-
seguidos em Alemanha e Inglaterra, emtão teue mays vigor esta
sancta Companhia, cujo principal instituto he exhortar os fi ees a
estes sanctos sacramentos e ministrarlhos ; vejo claramente ser
ordenada por Deos, especialmente quando me lembra o grande
fructo que os Padres con suas grandes virtudes e boom exemplo
de vida e com sua sancta doctrina teem feyto nestes rey nos, e na
India, e no Brasil e em Africa, e em todas as outras partes onde
Ex originali in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. I07, prius 634.
Epistolae Mixtae, tom. IV. 53
834 Epistolae Mixtae— 1026
andam; que não pareçe que em tam breue tempo homens pode-
rão fazer o que elles teem feyto, se o Spiritu Sane to não os
guyara. V. m. pode creer que os Padres se ham auido tam bem
nestas partes , e estam por isso tam bem quistos dei rey e da
raynha, nossos senhores, e dos principes e senhores destes rey-
nos, e de todo o pouo, que mays não pode ser. E suas muytas
virtudes o mereçen, porque nunca çessam de se occupar e tra-
balhar na saúde e proueyto das almas , dando de sy o exemplo
que se pode e deue desejar, sem auer quem de nenhum delias
diga cousa que se deua reprehender nem emendar.
E por isto não ha de que teer pena, senão da perdição de
quem ousa tomar attreuimento pera querer reprehender o que
ouuera de louuar. Rogue V. m. a nosso Senhor que alumee seu
entendimento pera o entender, e conheçer, e emendarse; e que
a todos de graça que o siruamos.
Se eu em alguma cousa posso seruir, jaa sabe que me tenho
por da Companhia, e que como a qualquer della me pode man-
dar e seruirse de mym, o que eu receberey em grandissima merçe.
Guarde nosso Senhor e conserue em seu seruiço sua muy
Rda. pessoa. De Portalegre, vitimo de Agosto 1555. Serujdor
de V. m.,
O Bispo de Portalegre
Inscriptio: f Ao muy Rdo. senhor, o senhor mestre Ignaçio,
prepósito geeral dos Padres da Companhia de Jesu , em Roma.
Alia manu R.ta ali 19 d' Ottobre.
' De praestantissimo hoc antistite, Juliano de Alva, haud semel dixi-
mus. Vide ejús ad Ignatium litteras, Epist. Mixtae, t. m, pag. Ó4.
4 Septembris 1555
835
CORNÉLIUS GOMEZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
OLISIPONE 4 SEPTEMBRIS I555
In Portugalliam ex Congo se appulisse, nuntiat.— Suae reversionis causas
exponit. — Acta in insula Sti. Thomae.
t
Jhus.
Muj Rdo. in X.® Padre. A summa graça e amor de Jesu
X.° nosso senhor seia en contino fauor e ajuda nossa. Amen.
Minha cheguada de Conguo a esta çidade de Lixboa foy a 15 d'A-
guosto, dia de nossa Senhora, e trouxe comiguo a dous moços
horfãos, porque o outro leuou pera si nosso Senhor, e assi ao
P. Fruttuosso Nogueira, como V. P. jaa mais larguamente sa-
berá - com o mais de nossa entrada en o rejno, e parte do que
despois soçedeo polas cartas que de Ha vierão, e assi dos termos
en que achamos a el rej e o rejno. E ajnda que naquele tempo me
pareçia puoderse remedear alguma cousa com jrem mais Padres
da Companhia, e ordenarmos ali hum collegio, e com a jda de
outros Padres virtuossos e saida doutros, que no rejno estauão;
contudo polo que despois soçedeo tiue tudo por trabalho escusa-
do, porque se detreminou o rej en não consentir collegio, e no
mais, que nosso Senhor por quem he remedee; e vendo eu obras
tão publicas maas, e assi çerrar el rej a porta aos remedios, me
detreminej de o deixar, como o fiz; e cheguado a porto daquelle
rejno, onde me avia de embarquar, me derão ahi humas cartas del
rej deste reino de Portugual pera mjm, en a qual me encomen-
daua que me não viesse ao reino ataa laa cheguar seu embaixa-
dor, que com mujta breujdade o esperaua despachar, e assi mo
escreuia noutra o cardeal, e juntamente com estas outra pera o
mesmo rej. Eu me tornej loguo pera onde o rej estaua, que erão
' Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. i38, prius 619.
* Vide epist. 1007, pag. 774. Cf. Polanco, t. v, pag. 614, n. 1684
et seqq.
836 Epistolae Mixtae— 1027
deste porto quarenta ou mais leguoas, e lhe dei a carta del rej, e
asi esperei mais de dez meses sem ter nouas da jda do embai-
xador, e antes de mujtos ao contrairo, sem neste tempo poder
fazer o nosso offiçio por rezão do mesmo rej . O que en este tempo
socedeo foy, Padre meu, tanto mal, que fuj forçado a deixar o
rej, e virme pera o porto onde antes estiuera ataa se'" enformada
da vinda do embaixador. Ali por aquelle tempo me exerçitei en
confessar e socorrer a mujtos portugueses que ali estauão de
huma nao da India que ali arrybara, e os moços en fazer a doctrina
aos escrauos dos branques cada dia en a igreja, chamándoos com
a campaynha. Não tardou mujto loguo hum aluara del rej de
Conguo, en que mandaua que todo- os branquos, que estauão na-
quelle porto, loguo se embarquasem pera este rejno de Portugual;
o qual aluara vinha acompanhado de sinquo ou seis mil homens
de guerra pera o fazerem executar por mal, se por bem não qui-
sezem, o qual eu loguo fiz com os moços, e assi o fizerão os que
puderão.
Cheguados a jlha de são Thome, en 24 dias que ahi estiue-
mos obrou nosso Senhor por sua bondade muito, pera o qual to-
mou Deos nosso senhor por mejo , segundo me pareçe , a fama
que corre do conçerto e ordem en que aguora vão en este rejno
as cousas da Companhia, asi no modo de proçeder nos collegios,
como na casa da prouação; o qual os moueo aos moradores a
mandar pedir a el rej Padres da Companhia pera na ilha fazer
collegio. E creja V. P. que não foy esta merçe de nosso Senhor
pequena, a como nesta jlha era dado grande escandalo pello
P. Ribeiro etc. El rej aquj loguo prouejo sobre todo o que lhe
dixe ser neçessario pera o bem vniuersal spiritual daquella jlha.
Nosso Senhor lhe de o paguo, e a V. P. o que for mais seu san-
cto seruiço. Amen.
Os dous moços horfãos que vierão de Conguo tem dado muito
boa conta de si, polo qual os reçebeo o P. M.te Diogo Mirão.
Polo amor de Jesus X.° crucificado peço a V. P. que tenha par-
ticular lembrança de mim, e se eu prestar pera a índia, Japão, o
» Christophorus Ribeiro, cujus peccata et poenitentiam narrat Polan-
co, t. III, pag. 448, 449, n. 982.
4 Septembris 1555 837
Preste, ou Brasil, ecce ego, ordene V. P. o que bem lhe pareçer
de mjm. Oje 4 de Setembro de 1555 annos. Inútil filius,
Cornelio, f
Inscriptio: f Al muy Rdo. em X.° Padre, el P. M.° Ignatio,
prepósito general de la Compañía de Jesús, en Roma.
Alia manu: Lisbona. R.ta alli 20 d'Ottobre.
LUDOVICUS DE MENDOZA
PATRI JOANNI DE POLANCO
SEGOVIA 4 SEPTEMBRIS I555 *.
De suis negotiis Mendoza agit. — Aperit quid ipsi in mentem venerit, ut
Societas collegium habere Segoviae possit.
t
Jhs
Muy Rdo. Padre y señor mío en X.° Consuele el alma de
V. m. nuestro señor Dios, ansí como sus cartas á mí me consue-
lan y dan vida. Es cierto que abía muchos meses que no tenía
carta de V. m., menos de hombre de essa corte, y estaua des-
consoladíssimo, no sabiendo qué sería la causa, sino que me tienen
por muerto. Yo, cierto, he pensado que nuestro Señor me quería
para allá; pero tornóseme el sueño del perro , porque no quiere
ruynes como yo. Piega á él de me prestar su gracia, con la qual
alcançe algún quilate de su bondad. He tenido recio mal en la
cabeça; y avnque no le tengo como los meses pasados, dél no es-
toy libre. Suplico á V. R. me encomiende en sus santas oracio-
nes y de los demás de essa santa casa.
Sabe nuestro Señor el desseo que yo tengo de ber y seruir á
nuestro P. Ignatio; pero no me da lugar la causa que en las pa-
sadas á V. R. tengo scripta - , menos otras que no puedo des-
hechar, como son enfermedades. Si plazerá á nuestro Señor que
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 90, prius 450, 451.
- Cf. Epist. Mixtae, t. 11, pag. 569-574, 739-742; et in hoc ipso voi.
epist. 849, pag. 3o9 et seqq.
838
Epistolar Mixtae— 1028
nos veamos acá, él lo sabrá guiar: si no, plégale por su ynfinita
bondad que nos veamos en el cielo.
Quanto al priorato, tengo que no dañará vsar del fauor del
Rmo. de la Cueua ', juntamente con no demandar nada de su
hazienda al señor García del Río, antes darle de la nuestra. Cer-
rándose que no le quiere dar á nadie, no ay que tratar dello, que
seremos amigos como de antes; pero en dezir que le dan más que
yo ofrezco, me parece que le dará pagándole mejor el humo de
la dignidad: no se pare en poca cosa. V. m. entenderá lo que abrá
hecho el señor Luis de Salamanca , y por allí verá si será bien
hablar al Rmo., que, como dizcn, tentare non nocet ^ Yo scriuo
al dicho señor García del Río y al señor Luis de Salamanca, que
se alargue hasta xx ducados de pensión.
Señor: los días pasados desde Medina scriuí á nuestro Padre,
ó á V. R., que no me acuerdo bien, dando ynformación cómo en
esta ciudad dexó el obispo don Joán Arias de Ábila, que fué
obispo de Segovia, fundado vn hospital, digo doctado y mandado
que se hiziese para acoger pobres, el qual fué escomençado á
fundar en esta mi parrochia de Santisteuan, y están las paredes
de cal y canto altas cana y media. Y porque mandó en su testa-
mento que el tal hospital hedificase su sobrino, Pedrarias de Ábi-
la, á quien dexó por mayorazgo de su hazienda , y le hedificase
de los muebles que le dexaua, el dicho Pedro Arias, como fué
gouernador en las Indias, dexó que se hiziese, y con su ausencia
nunca pasó más adelante de lo susodicho, y murió; y después de
su muerte los obispos que an sido, y el que al presente es an
tomado la administración de los bienes , y dellos no hazen cosa
de lo que el testador mandó: sólo algunos años an dado algunos
quartales de pan cozido y ciertos maravedís cada domingo [á] al-
gunas pobres mugeres, lo qual al presente no se haze. [H]a que
murió el dicho obispo, ynstitutor deste hospital , bien cincuenta y
* Cardinalis Bartholomaeus de la Cueva.
^ Ms. noced.
' Gaspar de Zuñiga et Avellaneda. Vide supra, pag. 3i2, annot. 2. —
Advertat autem lector nos judicia de rebus aut personis, in his epistolis con-
tenta, penes illarum auctores omnino relinquere, nec eadem, nisi id dica-
mus, nostra faceré.
4 Septembris 1555 839
siete annos. Vale de renta cada anño la dotación seiscientas fa-
negas de trigo y cebada, y bien más de cincuenta mil maravedís
en dinero. Todo esto se lo goçan los obispos , y no se cunple la
voluntad del testador. Llámase el hospital de la Conceción de
nuestra Señora.
Visto que en la ciudad ay otros muchos hospitales donde aco-
gen, y que este está ansí muerto tantos anños, teniendo yo des-
seo que la Compañía tenga aquí vn nido, he pensado que, si
nuestro Padre quiere, será cosa fácil que su S.dad mude la volun-
tad del testador y convierta el sitio, digo lo hedificado y la renta,
en vn colegio de la Compañía. Y para que mejor y con más fa-
cilidad se conceda, podrán narrar cómo no ay casa de estudio
en toda la ciudad para leer gramática, que es gran falta en vna
ciudad tan señalada, y la^ompañía podrá leer gramática y lo que
más á nuestro Padre pareciere.
Traté este negocio en Valladolid, y después en Medina del
Campo, con el P. Francisco y con el doctor Araoz, y á todos pa-
reció buena negociación, y ansí scriuí la dicha de priesa en Me-
dina, porque si aquella no llegó, va esta. Tanbién fueron de pa-
reçer que no se aplicase del primer boleo el dicho hospital para
colegio, sino que su S.dad^ entendido que ha tantos anños que no
se efetúa ni cumple la voluntad del testador, y que la hazienda
está muchos anños ha en poder de mayordomos, mande al nun-
cio * de España que depute ycónomo en nombre de su S.dad, que
tome las cuentas del tiempo que murió el obispo don Joán Arias,
hasta agora, y tenga todo lo que vuiere en depósito para hazer
el dicho hospital, pues no ay quien le haga, si no se haze de la
renta que el dicho obispo dexó. El nuncio acá deputará por ycó-
nomo el que el P. Francisco querrá; y tras esto, con la ynforma-
ción dicha que no ay casa de estudio, su S.dad concederá se haga
colegio para que lean gramática, etc. Y sepa que el sitio es muy
bueno, en lo más sano de la ciudad y en vna plaça harto grande.
Por amor de Dios en esto se ponga toda diligencia, más que en
veynte prioratos, que más lo estimaría, que ser obispo de Sego-
Ms. nució.
840 Epístolas Mixtae— 1028
via. Si allá se haze lo que se debe á tal negocio, acá no faltará
fauor de la princesa ni consejo
Holgado he saber el número de los colegios que me abisa ay
de la Compañía; pero no dize si por todo el mundo, ó sólo en
Italia, que acá creo yo los ay cxij collegios; ansí que me hará
señalada msrçed con la primera enbiarme vna memoria, sacada
por vno de casa, de los colegios que ay por todo, cada prouincia
ó reyno de por sí. Y tanbién desseo saber si llegó allá vn Bernardo
de Japón % que estuvo enfermo en esta casa algunos días, que
hera vna buena gratia.
Ansímesmo desseo saber si llegó mossén Gou, alias Monser-
rate: y lo mesmo desseo saber si nuestro Padre me tiene por su
aficionatíssimo seruidor, y que, sobre que no le ay mayor, comba-
tiré con todas armas.
Tanbién desseo saber qué castigo se a de dar á los que ape-
drearon la casa de la Compañía en Çaragoça.
Con todos estos desseos, y principalmente de ver y seruir á
nuestro Padre, quedo en esta casa rogando á Dios lo encamine
todo como más sea su santo seruicio. Amén.
No sé en qué manera dezir me encomiende á nuestro Padre,
sino en la manera que encomendó nuestro señor Jesu X.° á su
preciosa madre á san Juan en la f , diziendo ecce pater tuus,
V. R. el hijo, y yo el criado. Por no entrar más en Emaús, acuerdo
de cerrar ésta, que, cierto, la vista con la debilidad de la cabeça
no me da más lugar. Dénosle nuestro Señor en su reyno. En Se-
govia iiij de Septienbre 1555. De V. R.cia seruidor,
Luis de Mendoça.
Inscripiio: f Al muy Rdo. señor mastre Jo. Polanco, dela
Conpañía de Jesús, general secretario, mi señor, en Roma.
Alia manu: R.ta a 6 di Nou.e
* Videatur de tota hac re Polanco, t. vi, pag. 634, 635, n. 2731-2736.
Vide supra, epist. 812, pag. 447, annot. i.
5 Septembris 1555
1039
PETRUS SILVIUS
PATRI JACOBO LAINEZ
TIBURI 5 SEPTEMBRIS I555 '.
Intimo christianae humilitatis sensu veniam de praeteritis poscit.
t
Jhs.
Gratia et pax domini nostri Jesv Christi sit cum omnibus no-
bis. Amen. Semper mihi fuit animus, colendissime Pater, uel li-
terarum missiculatione, uel quocumque commode possem modo,
me diuinae bonitatis prodigio, ex quo Dei amicum Cornelium
Wischauen uel de facie noni, in dies magis atque magis aut resi-
puisse, aut maetaniam saltem non defessum (clare professum di-
cere non sinit infidelitas, qua in obedientia usus sum) tibi decla-
rare. Indignum me fuisse usu paternitatis tuae, quis nescit? Sed
id meo solius peccato contigisse nunquam non, dum uiuam, de-
plorabo.
Nolim uideri extorquere nelle tibi conuiuendi facultatem, qua
tam turpiter abutens, uti posse non mereor. Gaudeo me potuisse
olim, nunc non posse, quod cum possem, noluerim nunquam lu-
gendi finem facerem, nisi cuius uiuo misericordia, iustitiae animo
toto gratularer. Quam mihi dulcis tui memoria. Pater, qui mihi
uolebas esse pater, et eras: quam nero mei poeni tenda recor-
dantia, qui tuus.esse nec uolui nec fui, nisi forsan prodigo ma-
gis temerarius. Agnosco, Pater, tuis me monitis obsurduisse: id
Ex autographo in voi. Lit. Quadrini. ISSS> unico fol., n. 14, prius49.
—Epistola haec piane intelligi potest ex his, quae de ejus auctore, Petro Sil-
vio (Petrus van den Bossche ab aliis scribitur),tradit POLANCO,t. m,pag. 20,
n. 28, ac t. V, pag. 50, n. loo et pag. 52, n. 107. Porro hic, probus olim ado-
lescens, illusus male a daeraone, et suae valetudini nocuerat et a recta obe-
dientiae via jam Florentiae deflexerat sub provinciali Lainez, ut monuimus
in Polanco, t. m, pag. 20. annot. 3. Qui morbus, tam animi quam corpo-
ris, magis Romae sub Ignatio crevit; donec tandem aliquando. Dei benefi-
cio, solerti Ignatii prudentia exstinctus est. Caeterum Silvius, in recte coe-
ptis perseverans, multum sequentibus annis in Societate adlaboravit, et
beatum finem est consequutus.
842 EpISTOLAE MlXTAE— 1029
autem, quam X.° displicuerit, etìam sensi. Condonami ille mihi^
hac tamen conditione, ut ueniam a te rubicundus supplicem,
cuius gaudio deberem esse senectuti, dolori fuerim uomica: bene
tamen sperare iussit, quippe quem ad parcendum proniorem no-
uerat, quam me ad ueniam petendum, ut orare et exorare idem
faceret. Oro ueniam, dulcissime Pater, quod tam multiplici tibì
fuerim oneri, ut meminisse animus horreat, calamus ipse com-
mittere literis erubescat. Quod legit, imi pectoris suspiria di-
ctarunt, manus olim nimis dissolutae pinxerunt, genua hactenus
ad bonum debilia sustentarunt, animi corporisque iam tibi dedi-
tissimarum consensus unanimis omnino transcribendum iudica-
uit. O utinam tanta mihi lachrymarum copia oculos meque totum
perfunderet, ut in conspectu tuo misericordiam inuenire merear.
Certus sum enim, te pacato, Deum mihi tuae obedientiae merito
fore propitium. Nec dicas, quaeso, Pater, amice: Cui soli peccasti,
ignoscat tibi. Nam si ipse me remittat ad te, Pater, tuque ad
eum, uide mihi consultum sic esse non posse, nisi ipsus ingenue
dicas: Petre, fili charissime, peccatorum tuorum non recordabor
amplius; ut et ego tibi respondeam: Pater reuerende, clementiae
tuae nunquam non memor ero, quia Deo hominibusque per te
reconcihatus sum. Pax. Ne uero iam te putes exoneratum. Pa-
ter optime, scias me omniaque mea, Societatem Jesv ipsam, omnes
ecclesiae sanctae status, mundum denique ipsum esse tibi desi-
derari commendata a Jesv X.°, qui, cum salutis omnium sit si-
tientissimus, dare tamen renuit (ut est ubique ordinatissimus),
nisi a te caeterisque amicis suis, in coelo mundoque existentibus,
exoretur. Parce postremo garruHtati omnibusque uitiis meis.
Vale, R. P. Jacobe Laynez, Tyburi nonis Septembris 1555. Tuus
ex animo filius, quamuis indignissimus,
Petrus Syluius.
Inscriptio: f Rdo. in Christo Patri, P. Jacobo Laynez, sa-
cerdoti professo Societatis Jesu. Alia manii: Exemplum contriti
hominis, opera P. Laynez, secundum Deum.
lo Septembris 1555 843
1030
FRANCISCUS MUDARRA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
... IO SEPTEMBRIS I555
Ob accepta ab Ignatio beneficia, gratias agit. — Orat Mudarra ut suam
causam defendere Ignatius pergat.
t
Muy Rdo. y muy magnífico señor. Por letras de mi hermano
he entendido el fabor y merçed que en mis tribulationes y des-
gracias V. m. de contino me ha hecho, ansí con la excellentísima
señora duquesa de Florencia ^ , commo en todo lo demás que á
mis cosas ha sido necesario. Parte del qual vi yo mismo, hallán-
dome en Florencia este Octubre pasado con el señor secretario
Herrera estando aUí el señor Padre Laynez de camino para
Génova, avnque no le bi ni le besé las manos por buen respecto,
por lo qual doy infinitas gracias á nuestro Señor, y á V. m.
commo su ministro tan principal, al qual piega dar á V. m, el
galardón y pago de tanta charidad, que soy cierto se lo dará,
pues sola ella le ha movido á hazerme tanta merçed y beneficio.
Yo he sido y soy vendido y engañado cada día malamente de
muchos, y mi absencia de Roma fué forçada y violenta contra
toda mi voluntad, á la qual me constriñió y forçó la buena me-
moria del cardenal Pighino \ que Dios aya, de quien yo me con-
fiava, y me avisaba de lo que contra mí se tractava en el sancto
offiçio de día en día. Lo que en ello pretendió, pienso se ha en-
tendido y sabido ay claramente. Si yo fuera avisado en tiempo
del peligro que de mi absençia se me seguía, prometto á V. m.
ante Dios nuestro señor, que no estimara diez vidas, si tantas
tuviera, por sanear mi consciência y fama, commo dello es buen
testigo el que sabe el secreto de los coraçones humanos, no obs-
' Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 122, prius 574.
- Eleonora de Toledo, cujus est epist. 992.
' Christophorus Herrera. Vide epist. 991.
* Sebastianus Fighinus, de quo Polanco, t. iv, pag. i8, annot. 3.
844 Epistolae Mixtae — io3o
tante la passión y odio particular que creo V. m. sabe me tenían
y tienen algunos de los que me avían de juzgar. Lo que Dios
nuestro señor quiere del peccador, todos lo saben; y los que otra
cosa quieren de sus próximos, sean quan grandes peccadores se
pueda imaginar, hazen contra su voluntad, y dan á entender que
no buscan ni procuran la salud de las ánimas, sino su vengança,
con deshonrra de la fama y pérdida de la hazienda de los próxi-
mos, dándoles manifestíssima occasión á desperaçión. Mi ánimo
y deseo siempre fué y será de biuir y morir en la fe y comunión
de la santa yglesia cathólica romana, y debajo de la obediencia
de su santidat, como vicario de Christo, y ansí lo protesto ante
V. m., como su ministro. Por tanto le suplico con toda la instan-
cia que puedo, que, ansí por su bondad commo por lo que deve
á la charidad Christiana, sea contento de fauorecerme y ayudar-
me, para que pueda conseguir este mi intento y deseo; que,
allende del bien y merçed que en ello recibiré yo y todos los
míos, V. m. hará grandíssimo seruiçio á nuestro Señor por mu-
chas cavsas, que aquí no quiero referir, la qual merçed yo ni los
míos nunca oluidaremos ni cesaremos de seruir. Yo, no obstante
que soy perseguido con grandíssima diligencia, fasta agora nunca
he salido de Italia, avnque allá se ha dicho y publicado por mis
émulos el contrario contra toda verdad. Lo demás referirá á
V. m, el portador de la presente, al qual será seruido dar crédito
en lo que de mi parte le dixere, Y ansí acabaré esta, suplicando
á V. m, sea seruido de dar mi besamanos al Rdo. P. Olavia, si
está ay, y dezirle que me encomiendo en sus orationes: lo qual
también suplico á V. m., cuya vida y muy Rda. y muy magní-
fica persona nuestro Señor conserue y exalte, commo su bondad
y virtud merecen y sus seruidores deseamos. X de Setiem-
bre 1555 Seruidor de V. m., que sus muy Rdas. manos besa,
Francisco Mudarra.
Inscriptio: -j- Al muy Rdo. y muy magnífico señor, el P.
Ignatio de Loyola, prepósito general de [la] Compagnia de
Jesu, etc., mi [señor]. Romae.
' Sic; omisso scriptionis loco.
12 Septembris 1555
845
103I
JOANNES PEREZ DE CALATAYUD
PATRI JOANNI DE POLANCO
BILBILI 12 SEPTEMBRIS I555 '.
Polanci litteras gaudium sibi attulisse, dicit. — Dolorem, discessu Patrum ex
caesaraugustana urbe conceptum, laetus eorundem reditus mitigavit. —
Optat ut Bilbilim ingrediatur Societas. — Sese Polanco ac sociis offerì.
t
t
Muy Rdo. Padre y señor mío en Jhu. Xpo. Con vna carta de
V. R. me alio, respuesta de las mías, y con ella e reçebido tanta
merçed y consuelo, que no se lo sabría encareçer, porque es la
cosa que yo más deseaua, verme con cartas de V. R., por saber
de su salud Plegué á nuestro Señor dársela muchos años, como
yo deseo.
Bien creo avrà entendido V. R. los trabajos que an tenido
los Padres que están en Çaragoça de su Compañía. Dios sabe lo
que á mí me a pesado dello, porque, como tengo mucha amistad
con ellos, e sabido lo que an pasado, y los fuy á visitar á Pedrola
quando se salieron de Çaragoça, y en lo que he podido les e echo
seruicio con el Padre prouinçial de los dominicos % que a estado
aquí algunos días; y como me escriuió el P. Román les hazían
daño los dominicos, ablélo yo al provinçial, y luego me dió car-
tas para ellos, y les mandó no se juntasen contra ellos, y así lo
an echo bien. Y nuestro Señor lo a proveydo todo tan bien, que
ayer tuue cartas de Çaragoça del P. Román, el qual me escrìve
cómo á los nueve deste mes entraron en Çaragoça con muy grande
reçibimiento *, y dize los aguardó en su casa el virrey con el
obispo de Girona y dize entraron con ellos el obispo de Huesca,
* Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 102, prius 520.
* Epistolam, de qua hic fit mentio, invenies inter Cartas de San Igna-
cio, t. V, pag. 144-146, 4 Aprilis datam.
' Erat, at diximus, Fr. Petrus Martyr Coma, antiquus Societatis amicus.
* Vide infra, epist. ipsius P. Roman ad Ignatium, n. lo33.
s Gundisalvus Arias Gallego, inquisitor sacrae fidei.
8^6 Epistolae MiXTAE — io3i
y los jurados, y el justiçia de Aragón, y el abat de Veruela, los
diputados del reyno y otros ofiçiales reales, con muchos cavalle -
ros prinçipales y ciudadanos: y persona que los vió me a dicho
que no cabían las calles de jente. Tiénese por çierto el mal pa-
sado será causa de mayor bien, pues nuestro Señor de los males
suele sacar bienes. Plegué á él lo encamine como más se sirua,
que, pues en todas partes es seruido avmentar esta santa Conpa-
ñía, tanbién lo será en que en Aragón alcançemos esa merçed,
que, por lo que me cabe de aragonés, me pesa en eli alma de lo
pasado. Gran cruz an pasado los Padres de Çaragoça: anlo pa-
sado tan bien, que era para alabar á Dios oyrles ablar sobrello.
Mucho deseo tengo que algunos Padres viniesen á esta ciu-
dat; y ago cuenta, plaziendo á Dios, de hir á Valladolit ó á Si-
mancas, adonde está el P. Francisco de Borja, por consolarme
con él, y lo e de procurar, si avrà lugar. Dios sabe el deseo que
he tenido y tengo de meterme en esa santa Conpañía, sino que
alio inconviniente çinco hijos tan chiquitos como tengo. Todo lo
comunicaré con el P. Francisco, y començaré á hazer algo de lo
que me aconsejare, y procuraré de hazer los exerçiçios, si Dios
me hiziere merçed, para que me encamine en lo que más se [h]a de
seruir. V. R. me aga merçed de encomendallo á nuestro Señor
con esos Padres, y escrívame su pareçer sobre ello por amor de
Dios, que avn tengo esperança de visitar á V. R. ay en Roma,
que lo deseo, por ver y besar las manos al P. Mtro. Iñigo.
Por amor de Dios me encomiendo en sus oraçiones, que lo e
mucho menester, y que me tenga en cuenta de vno de los míni-
mos de su santa Conpañía, y se sirva de mí, y de mi casa y ha-
zienda, como de suya propia.
Deseo saber cómo lo haze el papa en faboreçer la Conpañía.
Si algunas nuevas o viere por allá, reçebiré merçed me lo avise;
y si en alguna cosa soy bueno para servir á V. R., me ará mucha
merçed que me lo mande. Guarde nuestro Señor la muy Rda. per-
sona de V. R., como deseo. De Calatayud á xij de Setienbre
de 1555. Besa las manos de V. R.,
7 Juan Pérez de Calatayud.
Inscriptio: f Al muy Rdo. Padre y señor mío en Jhu. Xpo.,
i6 Septembris 1555 847
el señor maestro Po [lanço] de la Conpañía de Jhus., etc. Roma.
Alia marni: RM alli 8 di Novembre.
103^
JOANNES DE MELLO
episcopus algarbiensis
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
EX ALGARBIA l6 SEPTEMBRIS I555
Alumnos Societatis, qui gregem sibi commissum, pietate ac doctrina
informent, veheraenter poscit.
t
Multo Rdo. Padre. Hos dias passados lhe escreuì pedindolhe
muito da parte de nosso Senhor, que ouuese por bem de mandar
a esta vyrtuosa e santa Companhia do nome de Jesu, que qui-
sese açeitar casa neste meu bispado do Al garué, por me pareçer
que faria muito seruiço a noso Senhor, por a experiencia que
tenho todas as vezes que comuniquei sua doctrina ser boa e sãa,
e proueitosa pera a saluaçam das almas, e ver que todo seu exer-
cício spiritual he pregar e confesar ordinariamente, com vida e
exemplo com que se possam edificar hos próximos; e asi por ver
que as pessoas que estam e permaneçem na dita Companhia sam
de taes partes e qualidades, que aproueitão muito pera aumento
e conseruaçam delia, segundo a consideraçam com que os admi-
tem, conforme a sua regra aprouada por ho sancto Padre e
constituições que pera isso tem. Também me moueo a este de-
sejo e deuaçam que lhe deuemos ter, ho fructo que fizerão neste
nosso bispado com sua doctrina e bom exemplo depois que polia
bondade de Deos a elle vierão ter algumas vezes, e fazem ao
presente em estes regnos, segundo tenho por emformaçam, asi
nas partes da índia, Brasil e Guinee, e lugares particulares onde
conuersam, sem sabermos ate o presente que de ninhuma pessoa
desta Companhia, que eu tenho por virtuosa e sancta, saisse
ninhuma deshonestidade em sua vida e custumes; e somente me
' Ex originali in voi. Epist. episcoporum, duplici folio, n. 125, prius
23l, 232, antiquitus 178.
848 Epistolae Mixtae— Io32
pareçe que se deue registrar e regullar ho grande zello que todos
mostram por obra de seruirem a nosso Senhor em aproueitarem
as almas. Pollas quaes causas com muita rezão sam açeitos a
todo estado de pesoas, e muito mais ho deuem ser de nos hos
prelados, que temos tam grande neçesidade de taes ajudadores
pera encaminhar a saluar as almas, que nosso Senhor remio com
seu precioso sangue. E por tanto lhe peço que aja por bem isto
que lhe tenho pidido, e mandar que algumas pesoas da Com-
panhia visitem este bispado, em que se contem todo este regnò
do Algarue, com sua doctrina e bom exemplo, em quanto ho
principal nam ouuer effecto. E certo que S. S.de deue muito por
seruiço de nosso Senhor fauoreçer e ajudar a hir por diante esta
virtuosa Companhia; porque na verdade, segundo as mostras e
proueitos spirituaes que ate ho presente vemos nestas partes,
pareçe cousa mui necesaria pera conseruaçam e aumento da
xpindade. e proueito das almas: ho que assi pidirei sempre por
merçe a S. S.de, e da parte de noso Senhor requererei com
muita instançia. E elle por sua misericordia vos queira conser-
uar em seu sancto seruiço, pera que com hos trabalhos spirituaes
nesta vida se alcançem hos contentamentos da outra, que durão
pera sempre \ Deste bispado do Algarue a 16 de Setembro
de 1555.
O Bispo do Algarue.
Inscriptio: f Ao muito Rdo. P. Mtre. Inácio, geral dos Pa-
dres da Companhia de Jesu, em corte de Roma. Alia manti: 1556.
Del vescouo d' Algarue. 16 di Settembre. R.ta alli 26 di Fe-
braio.
» Ad rem PoLANCO, t. v, pag. 601, n. 1Ò54, 1655; «Episcopi Portale-
grensis et Algarbiensis urgebant P. Mironem ut collegia in suis ecclesiis
admitteret... Sic Algarbiensis ad dotationem faciendam paratus erat, ut du-
centos quinquaginta áureos annui reditus statini se daturum, et omnia ne-
cessaria collegialibus eo usque subrainistraturum, donec omnino collegium
dotaret. Sed cum ad tam multas missiones et onera in Portugallia ferenda
pauci essent nostri operarii, Justam occasionem habebat P. Miron rem dif-
ferendi et in aliud tempus rejiciendi».
17 Septembris 1555
849
1033
ALPHONSUS ROMAN
[PATRI IGNATIO DE LOYOLA]
CAESARAUGUSTA I7 SEPTEMBRIS I555 ».
Ejecti ex urbe socii, Caesaraugustam máximo cum honore revertuntur. —
Augustiniani tamen aliquot obfirmatum adversus Societatem gerunt
animum.
t
Jhs.
Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. Augmente el Spíritu
santo en el alma de V. P. sus santos dones y gracia. Amén. Pues
ha tenido hasta ahora V. P. tan larga informaçión de nuestros
trauajos, desasosiego y destierro , es muy justo se dé luego á
V. P. auiso de la serenidad que en la proçella passada ha comen-
cado á darnos el Señor por su bondad. La sereníssima prinçessa
ha tomado este nuestro negoçio tan de veras , y con tanta chari-
dad y feruor, que creo ha alcançado de nuestro Señor con ésta y
con su mucha christiandad lo que con los hombres su valor y po-
tençia. El Rmo. arçobispo y su vicario general, el abbad de Ve-
ruela, han determinado muy de veras remediar nuestras cosas, al
tiempo que el abad ya no podía cuitar la yda á la corte, por estar
S. A. indignadíssima, y que le haaía scrito muchas vezes sobre
la yda, no quiriendo, hasta que aquella se hiziesse, dar audien-
çia á nadie que fuesse de parte del arçobispo ó del abbad ante
S. A. El arçobispo hizo llamar á las religiones y á sus vicarios, y
les persuadió de manera, que las religiones deshizieron la liga
que todas las mendicantes hauían hecho contra nosotros: y los
vicarios se sosegaron en lo que públicamente hazían de sus ayun-
tamientos muy frequentes; pero no se ha podido acabar con los
agustinos que çessassen, hasta la determinación del summo pon-
tífiçe sobre este negoçio. Hauían los ánimos de los religiosos y
clérigos proçedido tan adelante, y con tales demostraçiones y pa-
' Ex autographo in voi. F, triplici folio, n. 99, prius 508, 509, antiqui-
tus 425, 426.
Epistolae Mixtae, tom. IV. 54
850 Epistolar Mixtae— io33
labras injuriosas y feas contra nosotros, que dezir no se pueden;
y aun las más destas cosas á las pías orejas darían notable fasti-
dio: que no ha sido poco con su valor y fuerças el arçobispo y el
abbad, con medios que han buscado, hauer á cabo lo hecho, que
muchos millares de hombres (á lo que pareçe) no sólo no lo des-
seauari, pero pensauan era impossible venir nosotros jamás con
tales premissas á este tiempo Sea gloria á Dios por todo, que
bien se puede dezir ésta, mutación de su diestra mano. Esto he-
cho, el abbad de Veruela hizo letras reuocatorias de lo hecho por
su parte contra nosotros, y tractándose que el guardián de sant
Francisco, conseruador de los agustinos, reuocasse sus censuras,
contra nosotros y nuestros deuotos y fautores puestas, y hauién-
dolas él suspendido á instançia del vicario general del arçobispo
hasta la vitima sentençia de Roma (la qual suspensión no se ad-
mitió por nuestra parte, sino que constasse de la nullidad de todo
(pues la hauía), y que no éramos contumaçes, como nos hauían
publicado), en este tiempo los agustinos con gran prisa sacaron
su proçesso de poder del guardián, y dizen han buscado otro con-
seruador: lo qual hecho, pues por aquella vía no hauía remedio
de quietar el pueblo sobre aquellas çensuras, se tomó este: Que
* Hi religiosi, Societatis adversarii, minime confundendi sunt cum cae-
teris sanctissimis viris ex ipsorum ordinibus, qui minimam Societatem Jesu
in aliis Europae partibus suo favore et studiis prosequebantur, quorum ca-
talogam, si proferre vellemus, essemus quidem infiniti. Sed ñeque id mune-
ris nostri est. Et satis aliunde constai, quantumvis nonnulli aliud a suis sen-
serint, universos tamen religiosorum ordines, et in eis viros sanctimonia,
doctrina et gravitate praecipuos, arctissimo cum nostris amoris vinculo esse
colligatos, plusque pro sua charitate et in religionem studio nascenti Socie-
tati contulisse, quam exigere ab eisdem nostrates potuissent. Et constai
etiam apud omnes, ut sine ambagibus loquamur, qui Societati bellum intu-
lerint, eos plerumque aut praeoccupata judiciis mente, aut levitate insigni
abreptos, aut suopte ingenio ita comparatos fuisse, ut nec cum nostris nec
cum suis pacem diu habere possent. Quod quidem in genere dictum, de his
praecipue tenendum est. Nam «non est tacendum,» inquit Polanco, «quod
hi conventuales religiosi Caesaraugustani et regni Aragoniae, qui nostros
sedibus suis expeliere nitebantur, paucis postannis, ipsomet Rege Philippe
postulante, a suis monasteriis expulsi sunt; et eorum monasteria auctoritate
apostolica observantibus data fuerunt, et ita, qui observantium Institutura
tenere noluerunt, omnino sedes alias quaerere compulsi sunt». PoLANCO,
t. V, pag. 407, 408, n. 1095.
17 Septembris 1555 851
el Rino, arçobispo viesse delante de muchos religiosos y de su
offiçial nuestro proçesso y el de los contrarios, lo qual se hizo: de
cuya inspectión como constasse nuestra appellaçión en tiempo, el
offiçial, como ordinario, declaró la nuUidad de las censuras del
guardián por sus letras , que se publicaron con las que he dicho
del vicario general el día de la natiuidad de nuestra Señora por
las iglesias de la çiudad, y ambas van con esta
En este tiempo estauan dos Padres de los nuestros en el lu-
gar donde nos acogió la bendita condessa de Ribagorça, ense-
ñando la doctrina con sus pláticas con mucho fructo y gran con-
tentamiento del pueblo, y 3'o estaua occulto en esta çiudad con
acuerdo destos señores deuotos nuestros , entendiendo con ellos
en los negoçios, y para que entrássemos luego dauan gran prisa
el Rmo. arçobispo y el abbad, para dar auiso de lo que hauían
hecho en nuestras cosas á S. A., desseando grandemente que la
yda del abbad çessasse; y assi con orden del Rmo. obispo de
Huesca (que nos ha sido gran padre y fuerte ayudador) y de vn
letrado prinçipal desta çiudad muy nuestro denoto (que se dize
M. Agustín) -, á quien S. A., estando pocos días ha en la corte,
encomendó mucho este negoçio, y también el P. Francisco le dió
para todo él entera commissión, vinieron los nuestros á çierto lu-
gar junto á la çiudad. Tractaron estos señores y los deuotos nues-
tros, que, pues nuestra salida y lo que passò aquellos días contra
nosotros fué tan ignominioso, nuestra entrada fuesse tal, que re-
parasse parte de aquello % y con que se estendiesse por estos rey-
nos lo contrario de los males que de nosotros con la salida se ha-
uían publicado. Y assi se juntaron para reçebirnos á la puerta de
1 Vide Cartas de San Ignacio, t. vi, pag. 609.
- Jacobus (Jaime) Agustin de] Castillo. Vide epist. 1006.
^ «El Obispo de Huesca y el Regente Micer Augustin del Castillo orde-
naron que la entrada fuese honrosa, pues la salida había sido tan infame; y
aunque los Padres no querían dar lugar á esto, y llevaban los denuestos y
afrentas, que habían recibido, alegremente y con paciencia, el Regente
Micer Castillo mostró una carta del Padre Francisco de Borja,... en la cual
daba orden hiciesen lo que [Castillo] les mandase; y vista la carta, obede-
cieron». ESPÉS. Historia ms. eclesiástica Cesar augustana, t. lil, folio
421 V.
852 Epistolae Mixtae— io33
la çiudad dos jurados de la çiudad, el justicia de Aragón, y todos
los consistorios, y los offiçiales reales, y con ellos yua el abbad
de Veruela. Juntáronse muchos otros caualleros principales y çiu-
dadanos deuotos nuestros y amigos del obispo de Huesca, que
también nos salió á reçebir y á acompañar. Todos estos señores,
se juntaron á los 9 del presente á las diez horas , y estando jun-
tos á vna puerta de la çiudad por donde hauía de ser nuestra en-
trada, nos embiaron á llamar, estando nosotros á media legua de
allí. Aquel día en la mañana los Padres y yo hauíamos encomen-
dado mucho á nuestro Señor este negoçio y la entrada que se nos
aparejaua, rogando á su bondad nos diesse á entender y orde-
nasse sobre ella lo que le fuesse más accepto, y más conuiniesse
á nosotros: y todos vnánimes determinamos, que, pues á nuestra
pareçer bastaua para lo que se pretendía se juntassen aquellos
señores, y que juntos se fuessen á nuestra capilla á oyr missa,
nosotros no admitiéssemos aquel reçebimiento y pompa, antes nos
fuéssemos solos ó con poca compañía de amigos por otra parte.
Screuímoslo al buen obispo de Huesca y á M. Agustín (sin cuyo
pareçer y orden no podíamos hazer cosa alguna), supplicándoles
con el posible encareçimiento por la passión de Jesuchristo y con
otras obtestaçiones hiziessen lo que les supplicáuamos , que era
lo dicho, haziéndoles saber que estáuamos tan del todo determi-
nados á no admittir aquella honrra y fauor, que no lo haríamos,
si no entendiéssemos que, dexándolo, se offendería nuestro Se-
ñor; y estañan tan determinados en la contraria sentencia, que nos
mandaron admittir aquel orden suyo. Y por vn cauallero denoto
nuestro tornamos á replicar delante los señores que estauan jun-
tos para nos reçebir, y no se pudo acabar, ni pareció á los que
estauan presentes (según se nos affirmó). Como por la commis-
sión del P. Francisco nos instasse aquella obediencia, determi-
namos cumplirla no con pequeña confusión. Venimos hasta la
puerta dicha de la çiudad, acompañados aquel trecho que distá-
uamos de muchos caualleros y deuotos nuestros, entre los quales
era vno el mayoradgo de los condes de Ribagorça, sobrino del
P. Francisco, el qual con otros caualleros la señora condesa ha-
uía embiado en la mañana á nos ver y reçebir. Es vn niño de diez
17 Septembris 1555
853
ó onze años, en quien nuestro Señor ha puesto muchos dones
suyos según la edad V A él sea gloria. Recibiéronnos aquellos se-
ñores, que nos esperauan, benignamente y con muy alegres áni-
mos, y entre ellos el abbad de Veruela, el qual, cuando llegó á
nuestra capilla, pidiéndole nosotros la mano, nos abraço con mu-
cho amor á cada vno por si, de que nos dexó el Señor no poco
■consolados, considerando la differençia presente á los días passa-
dos. Entramos tres saçerdotes, el P. M.° Piñas, el Padre liçen-
ciado Santander y yo, cada vno en medio de dos personados de
los más prinçipales que nos reçibieron de las personas de los con-
sistorios y en calles y ventanas hauía gran pueblo, y muchas
bendiçiones y gozo de muchos: otros sentirían según sus inten-
çiones. Llegados á nuestra casa (junto á la qual hauía gran pue-
blo á vernos\ luego dixo missa el Rmo. obispo de Huesca, des-
pués de nos hauer reçebido el virrey y la inquisiçión, que nos
' «Nacido el 26... de Enero... de 1543..., á quien en memoria de su di-
funto padre le puso [Ludovica de Borja] el nombre de Juan'). Nonell, La
Santa Duquesa, cap. xii.
* P. Alvarez, Histor. ms. de la provincia de Aragon, lib. 11, cap. 61,
pag. 483 ita describit sociorum ingressum: «Partieron los nuestros de Pe-
drola, y llegados á S. Lamberto, monasterio de frayles Trinitarios, vn quarto
de legua de la ciudad de Zaragoza, encontraron allí muchos cavalleros y
gente principal, que avían salido á recibirlos con muestras de grande con-
tentamiento, los quales los acompañaron hasta la ciudad, y á la puerta de
N. S.* del Portillo hallaron toda la flor de la nobleza zaragozana, los Magis-
trados de la ciudad, y entre ellos al Sr. Obispo de Huesca, y al Abad de Ve-
ruela... y otra innumerable gente...; y que quisieron, que no, toman á cada
vno de los Padres en medio dos de los más principales de aquellos señores.
Al Padre Maestro Alonso Román, Rector, en medio Don Juan de Lanuza,
Justicia de Aragón, y Micer Jayme Agustin, Jurado mayor. AI Padre Lic.
Luys Santander, Juan Luys Gonzalez, Conservador de Aragon y Don Gon-
zalo Paternoi, Maestro Racional de Aragon, ambos dos oficiales reales. Al
Padre Maestro Baltasar Piñas llevaban en medio el Jurado segundo y el
Justicia ordinario de Zaragoza, que llaman el Zalmedina; y de esta suerte
los guían por las calles más públicas y principales de la ciudad... Con este
acompañamiento tan honroso llegaron á su casa y colegio... Y aviéndose
apeado, el Abad de Veruela abraza á los Padres, dándoles el parabién de la
buelta con muestras de grande benevolencia y amor, que fué satisfacción
para los Padres y edificación para todos los presentes. Dentro de nuestra
casa estava el Sr. Duque de Franca Vila, Virrey, y vno de los Inquisido-
res, porque el otro estava ausente, y con ellos muchos cavalleros y pueblo».
854 Epistolae Mixtae— io33
sperauan rato hauia en la capilla. Dicha la missa, aunque hauía
sermón, proueido de vn Padre de los nuestros, no se hizo, por ser
muy tarde; y assi se despidieron aquellos señores, quedando nos-
otros restituidos á nuestra casa, dando gracias al Señor por sus-
misericordias grandes con nosotros.
Nuestra primera salida fué á casa del Rmo. arçobispo por or-
den destos señores; y hauiendo á S. S. besado las manos, no tu-
uimos lugar de estar con él, porque quería oyr missa, y quedó con
nosotros el abbad de Veruela, que posa con el mismo arçobispo,
digo en su misma casa, y es toda su alma (según es pública voz).
Hízonos grandes off er tas, y ha dicho que por obras mostrará su
voluntad. Tractando allí de las liçençias para exerçitar nuestros
ministerios en las yglesias, después de le hauer mostrado los tí-
tulos de nuestras órdenes, nos las offreçió de muy buena volun-
tad, y ya las tenemos. Y vn Padre de los nuestros, que se dize
Santander, ha començado á predicar en nuestra Señora del Pi-
lar, pidiéndonoslo con instançia vn muy denoto nuestro, prior de
aquella yglesia, y fué el sermón accepto, gloria á Dios.
Los frailes agustinos se están en su pretensión como antes, y
alborotan grandemente la çiudad contra nosotros. Dizen que en
nuestro reçebimiento, y en lo demás tocante á esto, se les ha he-
cho fuerça. Pubhcan que se ha de poner luego el entredicho con-
tra nosotros; y ássí tienen á muchos de nuestros deuotos atemo-
rizados por lo que han padecido, temiendo por lo que estos dizen
otro tanto como lo passado; y assi osan venir pocos á nuestra ca-
pilla á las confessiones; aunque vienen en razonable número.
Ponen estos Padres grandes diligencias, y mueren porque el en-
tredicho se buelua, á lo que pareçe para tornar á amotinar el
pueblo contra nosotros. La Seu ' desta çiudad está exempta del
arçobispo, y ponen muchos medios con los canónigos (que son
regulares y de su regla) para que admittan el entredicho ; y he
entendido que, después que les han hecho sobre ello muchas re-
questas, y de nuestra parte mostrádoles la appellaçión para que
entiendan la nullidad de las çensuras contra nosotros, el capítulo
' Pro Seo; teraplum Sti. Salvatoris, urbis primarium.
17 Septembris 1555 855
de la Seu ha commetido la determinaçión á dos letrados : el vno
de los quales es el fautor prinçipal de los contrarios, y el otro no
nuestro deuoto; pero confiamos en el Señor se guardará la justi-
cia nuestra, que quasi todos los que entienden los méritos de los
proçessos, la tienen por manifiesta, no tractándose en estos '
hasta ahora del artículo principal. Hásenos affirmado que ha di-
cho el arçobispo á dos canónigos de nuestra Señora del Pilar, á
cuyo capítulo se fueron á quexar los frailes agustinos porque
hauían admittido á predicar en su yglesia vn excomulgado, en-
tendiendo por el P. Santander, que, como he dicho, predicó allí
vn día destos, y ellos les respondieron que antes les constaua lo
contrario de la excomm unión, por las letras que se publicaron: y
replicaron los frailes, que luego verían la verdad de lo que ellos
dezían , pues se pornía el entredicho en breue contra nosotros.
Haziendo esto saber aquellos canónigos al arçobispo, les dixo,
que hauían respondido muy bien, y que lo hauían hecho bien en
admittir el Padre de la Compañía á predicar en su yglesia: y que
le harían plazer en no guardar entredicho, si le admittiesse la
Seu, lo que no creya: y que en aquel caso estauua S. S. detter-
minado mandar á todas sus yglesias no le acceptassen. Pareçe
que el arçobispo y sus vicario general y offiçial muestran muy
buenos ánimos, estando satisfechos de nuestra justicia; y hanme
dicho que los días passados dixo el arçobispo , que ¿por qué no
hauían de fauoreçer nuestra justicia, pues estaua también de por
medio su sobrino, que es el P. Francisco? Yo he dado al P. Fran-
cisco larga quenta de todo, y supplicado á su R.cia ^ si le parecerá
conueniente, scriua al arçobispo y á sus vicario y offiçial, pues se
offreçe en todos la coyuntura mejor que nunca después que aquí
estamos. Los que nos son más deuotos y dessean el bien de la
Compañía, dessean mucho ver aquí algún tiempo al P. Francis-
co, y que aquí haga alguna buena demostraçión la Compañía con
algunos buenos sujetos, pues los que estamos, allende de no te-
ner las enteras partes que aquí dessean, somos moços Spero
* Lectio dúbia.
- Id etiam dicit P. Piñas, qui de his rebus muitos post annos, nimi-
rum 2 Aprilis 1611, Patri Alvarez scribens, ait: «Y añado que, cuando voi-
856 Epistolae Mixtae— io33
en el Señor ordenará sobre la cruz passada y tan buen prinçipio
de fundamento, cómo este negoçio vaya muy adelante á su ma-
yor gloria, dando los medios conuenientes para muy feliçes sue-
çessos.
El despacho de ay no ha venido, y le speramos de cada día:
conuerná que no venga á nosotros, porque no se pierda: podríase
encaminar á Jaime López Martínez muy nuestro denoto.
Somos aquí tres saçerdotes y dos hermanos, y tenemos todos
salud, gloria al Señor, en lo corporal. Para que la verdadera no
nos falte, supplico á V. P. humilmente en sus santas oraçiones y
sacrifiçios nos encomiende al Señor, y en los de todos essos Pa-
dres y hermanos nuestros charíssimos nos encomendamos, ro-
gando al Señor nos dé á todos su gracia cum ^
t
Román
Inscripüo: Jhs. Al muy Rdo. en Christo Padre nuestro,
P. M.*' Ignatio de Loyola, prepósito general de la Compañía de
Jesús, en santa María de la Strada, junto en Roma. Alia
manu: 1555. Çaragoça. Román. 17 de Setiembre.
vimos y nos metieron en la ciudad con aquel aparato real, éramos tres no
más. Y el P. Román, que era Rector, era muy lampiño, que apenas tenía
pelo de barba, y el P. Santander y yo muy mozos, que apenas tenía yo 27
años; y los manteos y sombreros tan viejos y raídos, y todo tan pobre, que
valía muy pocos reales lo que traíamos á cuestas. Y los que nos veían llevar
con tanto aparato, y nosotros vestidos con tanta pobreza, decían: ¡Mira por
quiénes ha estado Zaragoza sobre palillos, y en peligro de perderse!»
* Ms. M'z.
* Paucula desiderantur .
^ Subscriptio in chartae fragmento post epist. n. loo reperitur.
20 Septembris 1555
857
1034
ARNOLDUS HEZIUS
PATRI ADRIANO ADRIAENSSENS
CULENBORGI 20 SEPTEMBRIS I555 *.
Proximis dat operam cura magno animorum lucru et gaudio.— Acta a se
commemorat. — Quid nonnulli garriant de Societate Jesu.
t
Jhs.
Pax X.i cum omnibus nobis. Rde. in X.° Pater, Literas V. P.,
5 Septembris scriptas, accepimus, quae, quamuis paucis scriptae,
multum tamen multis gaudii attulere. Valde consolatus est do-
minus decanus ' et domina nostra Culenburgi cum domina co-
mitissa Hoechstratana, quae nihil tamen sciuerunt de superiori-
bus literis V. P., tractantibus de meo reditu cum pluribus aliis;
quibus dominus decanus aperuit me non debere bine decedere,
nisi apertis literis reuocaueris me, etc. Libellum summae virtu-
tum et vitiorum non accepi, et dixit nuncius se nihil accepisse.
Scribit soror V. P., Cornelia, te misisse ante octo dies, quod
fuisset sub finem Augusti, literas, sed nihil accepi: quid scripse-
ris, vel per quem missae sint, ignoro.
Ampliorem expecto responsionem earum, quae scripsi; simi-
' Ex autographo in voi. F, duplici folio^ n. 61, prius 339, 240.
- «Erat in oppido quodam, nomine Chutenberch, decanus quidam do-
ctus et senex, qui spiritualia exercitia aliquando ab ipso P. Adriano
[Adriaenssens] acceperat, et magno affectu Societatem amplectebatur.
Injuncta illi fuerat, quodammodo invito, animarum cura ejus loci... Hic
valde obnixe postulaverat ut aliquandiu apud ipsum maneret quidam sacer-
dos, nomine Jordanus, qui Societati animum applicaverat... Consultus
P. Ignatius, censuit eum Romam esse mittendum, cum nulla probationis do-
mus, nec formatum collegium in illis regionibus tune esset... Hujus loco
ergo aliquis ex nostris illi decano ad tempus submittendus erat, qui locum
magistri Jordani suppleret. Missus est ergo P. Arnoldus Hezeus...» Po-
lanco, t. V, pag. 292, 293, n. 797,798. Vide caetera apud eundem, Z. e, ubi
haec adhibetur epistola, annotationibus illustrata. Cf. Liti. Quadr., t. iii,
pag. 632-634.
858 Epistolas Mixtae— 1034
liter domina nostra cum domino decano super ea, de quibus V. P.
petierunt consilium (vt mihi retulit).
De nostris autem negotiis haec habeto: Dominam Hoechstra-
tanam bene proficere in spirita; plures nobilium hoc festo iterum
confessionem fecerunt; ipsa enim domina nostra valde sitit salu-
tem subditorum et pietatem; vix etiam enarrari posset quanta in
populum praestet charitatis et misericordiae opera; supra modum '
exultat audiendo frequentiam confitentium et communicantium.
Ipso die natiuitatis Mariae incepimus solemniter exponere ve-
nerabile sacramentum more louaniensi, imo multo solemnius
exornatum. Putabam me videre israelitas portantes inaures, etc.,
ad Aaron pro vitulo % quando tabernaculum ligneum die veneris
portabatur ad castrum ad exornandum, in quo staret sacra-
mentum; ita omnes aurum, argentum, holozericum, quicquid
spiendoris habebant, attulerunt vsque ad octo aut nouem nobiles
donicellas; adderant duae aut tres habentes ar tem ornandi: mo-
dus est secundum hoc, quod habetur ad S. Jacobum. Haec omnia
debebant parari in conspectu dominae, in quo quantum gaudii
ostendit, non possem eloqui. Attulit pannum nouum, ex puro auro
confectum, de quo vina (vt dixit mihi dominus decanus) constitit
quadraginta florenos; attulit ad haec pulcherrima pira deaurata
et pilium vnum valde preciosum et pulchre contextum, quod iam
seruauit pro re charissima octoginta annos (vt ipsa mihi dixit) a
tempore baptismatis, quod iam attulit pro sacramento. Similiter
ex auro, argento et holozerico diversa parauerunt ornamenta,
quae dependunt a capsula sacramenti, quando exponitur et porta-
tur ad infirmos, sicut fit apud vos (van die roeckens, die aen die
saboriae hanghen). Totum quoque altare renouatur: parant no •
uas cortinas, noua vestimenta ante altare cum copia luminum.
Est vna nobihs et diues vidua, mater supremi huius ciuitatis in
negotiis domini % quae tantum praestat luminis, quantum velint
apponere. Ex bis, Pater, affectum coUigere possis, jam hec quan-
tum admirationis adferunt in populum, Valde hinc aedificatur
' Ms. modo.
- EXOD. XXXII, 2, 3.
' Ms. dominae.
20 Septembris 1555 859
totus populus, videntes venerabile sacramentum tam in tempio
quam in plateis ad infirmos cum tanto ornatu haberi et portari.
Capellanus dominae, qui obiit, reliquit pulchrum calicem (ex puro
argento deaurato) non consecratum, pro administratione vini com-
municantibus.
Numerus confi tentium et communicantium crescit: tot iterum
in festo fuerunt, vt pro magno muñere statim relatum fuit ad
dominam, nunquam esse hic visam talem populum habere deuo-
tionem. Templum hominibus plenum erat ad videndum spectacu-
lum. sacramenti et numerum communicantium.
In concionibus pergo: ipso die natiuitatis Mariae concionatus
sum in castro cum magno auditorio '. Similiter in tempio tantus
est populus, qui etiam confluunt ex locis vicinis, quod qui com-
modum habere desiderant locum, hora sexta vel ad mediam sextae
vt mihi dictum est) incipiunt occupare locum.
Venerunt ad dominam nostram mulieres ciuitatis, quia timent
decessum meum, conquirentes mari tos nautas istis diebus domi-
nicis ante prandium solere esse ebrios, nec templum visitare,
lam semper ad concionem veniunt, sacra audiunt, nec potant
ante prandium: hec ipsa domina narrauit comitissae Hoech-
stratanae.
In visitatione infirmorum Dominus etiam dat gratiaiti. Obiit
his diebus vnus canonicorum, primus post praepositum et deca-
num, qui a nullo volebat suscipere sacramenta ecclesiae, quam a
me. Portaui illi sacramentum eucharistiae, et post aliquod dies
extremae vnctionis, comitante praeposito, decano cum toto col-
legio et praecipuis ciuitatis cum multis nobilibus castri, qui etiam
omnes hinc multum aedificati fuerunt.
Vides hinc, Pater amantissime, quid Dominus praeparare
dignetur; sed quis sum ego, qui merito hec cum lachrymis seri-
bere possem? Orate, precor iterum atque iterum, et iubete orare
pro me impraeparato seruo, ne mea negligentia tam preciosae
dispargentur margaritae. Quid, quaeso, dicam, quam qui mutos
loqui fecit, et per asinam prophetam docuit, iam hec quoque
praestare quae praestitit.
' Polanco, t. v, pag. 293, n. 800.
86o Epistolae Mixtae— io34
Significa etiam an literas per Traiectum missas acceperis:
quomodo valeat P. Candidus P. Spiga % Elizabeth, Gertrudis
Mechliniae, Catharina, Grane [sic], etc. ^
Quid audiatis a tornacensibus. Audimus ibi plurimum gras-
saripestem. Buscuducis iam vtcumquecessauitpestis.Dnus, Ale-
xander, pater ra onialium, iam factus est canonicus : habet prae-
bendam istius, qui hic obiit. Ex traiectensibus, de libellis missis
a V. P., nihil adhuc accepi.
Si contingeret aliquid esse scribendum, quando non habes
nuncium ad manum, possis literas etiam mittere Bruxellam (int
thuijs van Hoechstraten, bij keijsers hof), huc transmittendas.
Scripsit domina comitissa Hoechstratana, vt, quicquid literarum
Louanio acceperint, fideliter transmittant.
In castro varia praeparant ornamenta pro tabernáculo sacra-
menti: non est coloratum, sicut apud sanctum Michaélem, sed
totum vestitura. Pro festiuitatibus S. Mariae omnia sunt alba ex
panno argenteo, tentorium, et quod a capsula dependet, cortinae
ex albo damasceno (vt vulgo dicitur), arabitus alterius cuiusdam
lini: aliis diebus dominicis omnia rubra sunt, pro magnis festiui-
tatibus preciosiora. In istis nobiles illae habent suas recreationes:
orant vt illis dera aliquid parandum.
Domina comitissa bene proficit: incipiunt et aliae nonnullae
ipsius sequi exempla. Quaedara nobilis bruxellensis ex statu do-
minae coraitissae iara a festo natiuitatis Mariae institit pro ge-
nerali confessione facienda, quam his diebus (Domino dante gra-
tiam) sura auditurus.
Lunae * die praeterita vocauit me domina nostra, et inter reli-
qua dixit mihi, illi propositum esse a praecipuis quibusdam ciui-
tatis, vnum nominauit mihi, qui primus ipsius consiliarius est,
vir magnae autoritatis, quod cuperent aedificare nouura chorura
pro venerabili sacramento. Altare (vt ante scripsi) paratur, sed
honestiorera adhuc desiderat locum pro malore deuotione sacra-
' P. Adrianus Candidus seu de Witte.
P. Petrus Spiga.
' Videntur hae feminae ex familia Patris Adriaenssens.
* Ms. hma.
20 Septembris 1555 861
menti. Altero die vocauit domina dominum decanum et me ad
prandium, de quo nos excusauimus: tandem venit idem ille con-
siliarius ad domum nostram, et casu aderat ' mihi dominus Ale-
xander, iam factus canonicus: ita nos tres duxit ad castrum. Per-
acto prandio, iuimus ad dominam, quae statim obtulit ducentos
florenos, alia centum, et plures alii in praesentia summas optu-
lerunt. Acceptauit ille consiliarius, qui valde progressum sacra-
menti cordi habet, et omnis gubernatio dominae ab eo dependet:
est mechlinensis, vir pius et hilaris. Conclusum est igitur, quod
aedificabitur chorus sacramenti, sed de quo dolemus, propter hu-
miditatem loci, aedificatio differenda est vsque ad Martium: in-
terim praeparantur omnia necessaria.
Alius quidam nobilis, dominus cuiusdam loci prope Bruxel-
lam, qui hic aliquot septimanas fuit, venit semper ad concionem>
et vidit ea, quae hic fiunt. Acceptauit propriis impensis se procu-
raturum eamdem fraternitatem et indulgentias venerabilis sacra-
menti, quae iam instituta sunt in episcopatu cameracensi. Aedi,
puto, vbi communiter agit episcopus, bulla extat, si forsan viderit
P. V. apud bibliopolara, Joannem de Winghe, qui impressit breue
directorium; domina nostra volebat exoluere omnes impensas,
sed ipse nihil accipere voluit. Orate, precor, et iubete orare, vt
Dominus coepta ad suam gloriam foeliciter dignetur finire. Sine
ilio quid possumus?
Et quia hic ex omnibus circum finibus homines veniunt ex
Brabantia, Flandria, Geldria, GuHa, etc., quia late se extendit
consanguinitas dominae nostrae, multa sepe mala referuntur illis
de jesuitis, de hypocritis, auaritia, quia commoda querimus, etc.;
sed laus Deo, ipsae nihil curant huiusmodi, et contemnunt, di-
centes se contrarium videre et audire; imo hinc magis nobis affi-
ciuntur, cementes detractiones huiusmodi nonnisi ex inuidia
progredi et opinionibus falsis. Sic mihi dixit domina comitissa:
Miror quid de vobis suspicantur mendicantes, se per vos damna
passuros, cum omnis sustentatio ipsorum hinc dependeat, ad quae
vos hortamini populum ad largas eleemosynas, quas vos non
* Ms. adderai.
862 Epistolae M1XTAE-1035
accipitis, ad frequentes confessiones, quod et in illorum vtilita-
tem est, quia vos omnes homines audire non potestis.
Salutare digneris P. Candidum, Spigam et quot de me que-
runt, vt pro me orare dignentur, rogo. Si quid habueritis ex vrbe,
Tornaco vel Colonia, dignemini nos faceré participes. Culen-
borgi pridie diui Mathei 1555. V. P. seruus indignus,
Arnoldus Hezius.
Inscriptio: f Edo. in X.*' Patri, domino Adriano Adriani ab
Antuerpia, de Societate Jesu.
1035
ANDREAS BONINSEGNA
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
ARGENTA 22 SEPTEMBRIS I555
Societas bene audit. — Oppidanorum studium erga nostros in dies augetur. —
Plurimus, ex navata proxi'mis opera, collectus fructus.
Rdo. in Christo Padre. Questa sarà per auisare V. R. qual-
mente molto se augmenta il seruiggio diuino apo di noi, doue
parea di tal maniera per auanti estinto, che al giudicio humano
non si potea giudicare da tanta sterilitade de animi douerne mai
usir frutto alcuno di suauità al signore Mio.
Per auanti scriuesimo a V. R. qualmente tanto era essoso il
nome della Compagnia nostra, et hauuto in odio quodamodo,
che non ui era chi si uolesse dimostrare fauoreuole quasi in cosa
alcuna, anci il desio dela maggior parte era di ributare la Com-
pagnia di quiui a più potere. Ma tanto sempre puotè il Signore,
et Torationi d'alcune mente pie et diuote, et il fauore che dette a
tale opera sua Ecc. za ^ et monsignore Rmo. santo Angelo, che
tutti e sforci dil nemico infernale mai poterò preualere contro la
' Ex autographo in voi. duplici folio, n. 32, prius 170, 171.
- Argéntense collegiolum in gratiam Herculis, Ferrariae ducis, admis-
sum a Societate fuit, ut supra diximus. Praeter hunc nostra tibus favebant
comes Hercules Rangonus, collegii protector (Polanco, t. V, pag. 148,
n. 423) et Rainuccius Farnese, cardinalis Sti. Angeli, ravennatensis prae-
sul, cui Argenta subjacebat. Vide epist. 899, in hoc voi. pag. 450 et seqq.
22 Septembris 1555 863
barcha di Pietro, anci quella cercando di sommergere, molto
maggiormente si sono trouato in alciarla. Già non dirò la mag-
gior parte essersi raueduti dil suo fallo et del' astucie diabolice;
ma credo non essere già più alcuno, che non sia bene edificato
della Compagnia, et quella non honori et preggi. Et questo si
uede apertamente da euidentissime raggioni, imperhochè già
sono, credo, reuocati tutti li scholari, e quali erano iti col mastro
pasato con asai lor scomodo, ma aciò non si piegasino mai aue-
nire al nostro colleggio: et di ciò tutti son mal contenti, etiam-
dio pel frutto, qualle sin hora si è uisto in la maggior parte di
quelli sono uenuti da noi. Oltra di questo, sa V, R. che per hora,
non hauendo hauuto luoco tropo comodo, siamo restati asai
stretti di chiesia; ma questo non ha potutto obstare che non si
esequisse la diuotione de molti. Per il che molti si sono di tal
maniera inamorato dil luoco nostro, che, non guardato o alla
stretezza o alla bellezza dil luoco, ci uengono molto frequenti ad
udire la messa. Ma perchè, essendo io solo, non si può cosi cele-
brare 'dV bore comode per molti, asai uolte molti mandano a sa-
pere quando et in che hora celebraremo, aciò possino uenire, ac-
comodandosi etiam molti alla nostra comodità. Et questo spesso
fa il prettore della terra, quale con tanta diuotione dice di uenire
qua, che ogni giorno, se potesse, non uoria mancare, ma Thora
estraordinarie l'impediscono. Ma quello è di molto maggior
consideratione , si è la frequentia grande della predica, quale
pare a tutti miraculo, uenendo sempre tanti, et cosi crescendo,
che par straneo come posano patire di stare in tanto munero in
cosi picólo luoco. Già sono etiam parechi mesi che più persone,
desiderose di uenire a dette nostre prediche, uano dicendo che
più uoriano uenire, et che ci ne preme; ma che, essendo il luoco
come dico, restano di ciò fare, et perhò uoriano si predicasse in
altra chiesia più capace; il che non si fa perhò per buoni rispetti,
non ci essendo in ciò li curati tropo fauoreuoli, parendo alloro
che si suiliano, et cosi uengono hormai tanti da noi. Si comuni-
cano ogni domenica parechi, che è cosa di grandissimo esempio
a tutta la terra, et ogni giorno si raquistano anime al Signor.
Onde che alle feste solene specialmente, pare una pasqua da casa
804 Epistolae MixTAE— io35
nostra. Anci a questo giubileo, di tal maniera è cresciuto il nu-
mero delle pecorelle di Xpo., et tanti sono stati li confitenti, che,
certo, non so come non si fosse spese tutto il tempo che douemo
alla schola, se in ciò hauesimo uolsuto attendere. Perhò hormai
non habiamo tanto da procurare che creschi il numero, quanto
satisfare al già cresciuto, essendo cosi, che un solo non può at-
tendere a tante cose. Vna cosa sol mi duole, che non habiamo
più chiesia capace, imperhochè et per il feruore de tante persone,
et per la salutare dotrina, che è de dieci comandamenti , e quali
incominciaremo da oggi a 15 giorni, si faria grande frutto in
queste pouerelle anime, male instrute in tale dottrina.
Delli scholari non dirò altro , poi chel frutto nelle lettere et
costumi è tropo manifesto, non ritirandosi lor adrieto di confe-
sarsi, etiam con quello che li è Padre spirituale insieme et pre-
cettore. Finalmente questa è una uigneta dil Signor, quale, certo,
hauea bisogno di lauoratori, quali, coltiuandola, li facessero pro-
dure frutto di suauitade. Et perhò non poso mancare di raco-
mandarla a V. R. che la uolia conseruare nel numero delle altre,
et aggiutarla etiam d' alcuno altro lauoratore spirituale, aciò
chel numero deFanime di Christo possi ogni giorno augmentare.
Sa V. R. come un sacerdote solo può satisfare a tanti desiderij.
Non altro per hora. Li fratelli stano sani per Iddio gratia , et si
aggiutano ancor essi con giouare etiamdio al prosimo. Tutti ci
racomandiamo alle orationi di V. R. et Padri et fratelli in Xpo.
Di Argenta U 22 di Settembre 1555. Di V. R. seruo in Christo
minimo,
Andrea Boninsegna.
Inscriptio: f Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. M. Igna-
tio de Loyola, prepósito generale della Compagnia di Giesù.
A Roma.
23 Septbmbris 1555
865
, 1036
JACOBUS SANTACRUZ
PATRI EMMANUELI LOPEZ
VALLISOLETO 23 SEPTEMBRIS I555
Reditus sociorum in caesaraugustanam urbem refertur. — Librum «De ad-
haerendo Deo», pravam doctrinam continentem, Araoz ad se mitti po-
scit, si in complutensi collegio fortasse reperiatur, fidai inquisitoribus
tradendum .
t
Jhs.
Muy Rdo, Padre mio. Pax X.i Porque del P. Hipólito en-
tenderá V. R. las cosas de acá, y cómo nuestro P. Francisco
partirá de aquí con breuedad para ese collegio, lo que á my que-
dará que dezir es, lo que nuestro Señor ha obrado en las cosas
de la Compañía en los alborotos y desasosiegos de Çaragoça, de
que creo terná V. R. particular notiçia por ser muy notorio, y
es, que las çensuras que el abbad de Veruela, vicario general
del arçobispo, aula dado contra los Padres de la Compañía, las
reuocó y dió por nullas, y las del conseruador de los augustinos
mandó que no se obseruasen ny obedesçiesen Notificóse á lo-
dos los curas de Çaragoça y leyóse este mandamiento el día de
nuestra Señora ^ en todas las iglesias, á la missa ma3'or. El lunes
siguiente, que fueron 9 deste (estando así conçertado, y auiendo
embiado á llamar á los nuestros, que estaban seis leguas de ally)
se juntaron el virrei y justiçia y todos los jurados en capítulo, y
el consejo y chanzillería y otros offiçiales reales y muchos caba-
lleros del reino y de la çiudad, y la inquisición y el vicario gene-
ral del arçobispo, que es el abbad de Veruela , en la plaça de la
Seu, y voluiéndose el virrey y el obispo de Huesca y el de Gi-
rona á la casa de los nuestros , mouieron todos los demás á res-
çebir á los Padres y hermanos de la Compañía que venían ya, y
• Ex apographo in voi . Varia Hist., t. 1, foi. 422,
- Vide supra, epist. Patris Romam, n. Io33.
Dies 8 Septembris.
Epistolae Mixtae, tom IV. 55
866
Epistolae Mixtae— io36
salieron á ellos muy gran rato fuera de la çiudad. Los nuestros
les embiaron á supplicar no se hiziese con ellos cosa semejante,
diziendo palabras de mucha humilldad; y vn jurado que auía ydo
de aquí poco auía, dixo que él tenía comisión para hazer en esto
lo que conuenía, y que le paresçía era esto. Así llegaron, y al
rector tomaron en medio el justicia mayor y este jurado, y á los
otros los más prinçipales (y todos estos tribunales salieron con
sus maças y insinias reales): yendo por la çiudad, todas las gen tés
les hechaban mili bendiçiones. Llegados á nuestra casa, resçibié-
ronlos el virrey y los dos obispos con mucho amor; y el obispo
de Huesca dixo luego en la capilla de nuestra casa la missa. Ubo
tanta gente, que no cabían en ella ny en la casa: y así los nues -
tros se quedaron en paz en su casa. Y porque, según los desaso-
siegos han sido grandes en aquella çiudad, es de creer que ay
algunos ánimos mal sosegados, por ser tan reziente el negocio,
ha paresçido á nuestros Padres conuenir en el Señor, que, para
componer algunas cosas que restan, y con los frailes augustinos,
que todauía están en su pertinaçia, vaya nuestro Padre allí por
algunos días, para que con su presençia y santos medios quede
todo sosegado, como conuiene para el seruicio del Señor, bien y
auctoridad de la Compañía y de los nuestros, y paz de todos. Y
pues la jornada es tal, V. R. la encomiende y haga encomendar
á nuestro Señor en ese collegio, y la salud y fuerças spirituales
y corporales de nuestro Padre, pues son tanto menester para
todo; y deste pobre no se oluiden por charidad. Creo estará por
allá 30 ó 40 días.
A nuestro Padre le han venido á dezir que en la Compañía se
vsa de vn libro, que se intitula De adherendo Deo, impresso em
Bores ó en Cohimbra, y que no tiene sana doctrina. Si en ese
collegio vbiere alguno, V. R. le mânde embiar aquí para que se
dé á la inquisición: y si no ouiere ninguno, scriba á nuestro Pa-
dre vna carta mostrable sobrello. Y porque del Ueuador sabrá lo
demás, me remitto á él.
En los santos sacrificios y oraciones de V. R. y de nuestros
charíssimos Padres y hermanos nos encomendamos muy de co-
raçón. El Señor nos dé su santo amor y temor. Amén. De Va-
27 Septembris 1555 867
lladolid 23 de Septiembre de 1555. Por comisión de nuestro Pa-
dre prouincial. De V. R. sieruo en Christo,
t Sancta Cruz, f
■ t
Inscriptio: Jhs. Al muy Rdo. Padre mio en Christo, el P. M.**
Emanuel, rector del collegio de la Compañía de Jhs. de Alcalá.
1039^
ANDREAS FERNANDEZ
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
MEDIOLANO 27 SEPTEMBRIS I555 *.
De Theotonio de Bragança, in Lusitaniam redeunte.
t
Ihs
Mui Rdo. en X.° Padre. La graçia é amor del Spiritu sanato
sea senpre en nuestro fauor y aiuda. Aquí en Milán me dixo don
Theotonio que no era ia de la Compañía, y que era suelto de los
uotos, ó que se los auían conmutato: y de aquí despidió vn criado
suio para Portugal por la uía de Génoua, y con cartas para su
' Ex autographo in voi. F, sesquifolio, n. 33, prius 173. — Ad pleniorem
rei, quae in epistola attingitur, cognitionem, juvant quae litteris consigna-
vit Polanco, t. v, pag. 39, 40 a num. 71; «Cum D. Teutonius, Romani
veniens, et satis quiete in initio se gereret, rescripsit P. Ignatius Duci Ber-
gantiae, ^'us fratri, qui eum commendaverat, nullam commoditatem defutu-
ram ipsi, quominus in Collegio Romano posset et in litteris et in spiritu pro-
ficere; sed sub autumnum eo devenit D. Teutonii morbus spiritualis et
inquietudo, ut nullis remediis adhibitis cederete et ita obstinate deliberavit
se, nec cibum, nec potum in Collegio nostro accepturum esse; et cum urge-
rent nostri, ut saltem responsum aliquod Regis expectaret, responderé se
nihil sperare a Rege Portugalliae; et vix tandem P. Olavius hinc, et inde
Legatus Regis Portugalliae [Alphonsus de Lencastre] et eiusdem filius
D. Dionysius ei persuaserunt, ut in Portugalliam iret: et ita mense Septem-
bri [profectus fuit] cum eodem fratre nostro Andrea Fernandez, cum quo
venerat, qui Romae jam erat functus officio suo, in India eidem commisso,
Significavit autem idem Teutonius voluntatem ipsius a Societate nostra
alienam esse, et si Regi id probaretur, gravi onere Societatem, eo rece-
dente, liberatam iri nostris scriptum est». Cf. Ignatii litteras ad principes
lusitanos et ad Patrem Miron , provinciae praepositum , Cartas, t. v,
pag. 3ll-3l8.
868
Epistolae Mixtae— io37
ermana la marquesa *, y para su madre % y ermanos, y herma-
nas % y para quien más quiso. En vn medio renglón que leí de
vna delhas, quasi entendí que él no iría allá tan presto. De lo que
pasare, yo auisaré á V. R., porque asta qui no e sabido dél otra
cosa de lo que arriba diguo, y según e entendido, a hecho aquí
vna procuraçión á la infanta * para que le uendiese su yuro para
pagar sus deudas i gastos; y esto no dél, sino por señas que ya
tengo por çiertas ; por la qual me haze dudar de su ida para
Portugal tan presto. Yo lo acompañaré asta que tenga mandado
de V. R. de lo que haré, si del todo no me fuere forçado hazer
otra cosa. Aquí conpramos cauallos, y tenía dado vn cauallo ra-
zonable, y después conpró otro mui roín, que andana aquí con
albarda, y tomóme [e]l primero y dióme el 2°. Yo pienso que él
escriue grandes desculpas suias, y culpas nuestras puede ser que
tanbién; avnque me tiene dicho que jamás a de hablar en sus co-
sas con nenguna presona: mas io sentí dél que este criado que
enbía, que fué por saber bien sus cosas, y que daría buena ynfor-
maçión delias á las personas que él le a ordenado, y que sea á su
modo. Y porque para esto hurto el tiempo, no scriuiré otras par-
ticularidades á V. R., en cuias oraciones vmilmente me enco-
miendo. De Milán á 27 de Septenb[r]e de 1555. Sieruo ynútil,
t
Ambre
Inscriptio: Al molto Rdo. in Christo Padre, il P. Mro. Egna-
cio de [Loyola, preposijto general della Compagnia de Jhus. A
Roma. Alia manu: Di Andres Fernandez.
' Joanna, marchionissa de Elche. Epist. Mixtae, t. m, pag. 663.
* Joanna de Mendoza. Epist. Mixtae, t. lii, pag. 499, annot. 7.
^ De his omnibus egimus supra, pag. 18, annot. l.
* Sermo esse videtnr de Elisabeth, Theotonii sorore ex patre.
^ Vide Ignatii commenda ti tias litteras «A los Superiores de la Compa-
ñía», in quibus mirifice Fernandez laudatur, vocaturque veriis Israelita, in
quo non est dolus». Cartas, t. v, pag. 323. Negotia, quae illi erant Romae
tractanda cum Ignatio et quorum causa in ejus conspectum venerat, expli-
cat Rivadeneira, Vida de S. Ignacio, lib. v, cap 10.
28 Septembris 1555
869
103M
LUDOVICUS DE COUDRETO
PATRI JACOBO LAINEZ
FLORENTIA 28 SEPTEMBRIS I555 ».
De re familiari Patrum Ludovici et Annibalis de Coudreto.— Causae affe-
runtur, ut, ad negotia domestica transigenda, alteruter in Sabaudiam pro-
ficiscatur .
T
La gratia et pace di Christo signor nostro sia sempre con
tutti. Amen. Molto Rdo. in Christo Padre. Ho riceuuto quella di
V. R. di 21 del presente, et quanto alle due cose delle quali di-
manda esser' auisata, doppo d' essermi alquanto raccomandato a
Iddio, m' è occorso quanto alla prima, che non mi pare si po-
tran negociare le cose nostre di Sauoia per procuratore % perchè
già ho scritto, hora sono doi anni incercha, auno eh' jo pensauo
che meglio di nissuno potessi fare tal ufficio, et questo è quello,
al quale jo lassai la cantoria, et lui mi rispose che non c'era
uerso. Sichè per tal effetto sarebbe necessario uno de noi doi.
Quanto alla seconda cosa, cioè anisare di quel che credo potessi
ualere la parte di noi doi, potrebbe esser' cercha cinquanta scudi
de fitto ogn' anno, cioè uinticinque per huomo, et questo di pa-
trimonio. Il che vendendosi tutto insieme, se ne potrebbe tro-
nare forsi incerca di sei o sette cento scudi per una uolta , se le
cose fussino pacificate. Ma perchè gli parenti mostrano uoler
fare grande resistentia et contradittioni che non si uenda, jo
penso che senza grande litte per hora non potremo cauar' il ca-
pitale. Ma quello che mi occorre si pottesi fare, sarebbe questo:
cioè cauare qualche somma de danari hora, come sarebbe cento
o cento et cinquanta scudi, se possibil fussi, et dire che noi, cioè
Mro. Annibal o jo, siamo debitori di tanti danari, come già altre
' Ex autographo in voi. F, duplici folio, n. 14, prius 82.
- Sermo est de re familiari Ludovici et Annibalis de Coudreto, cujus
mentionem ipse Ludovicus facit in epist. 298, a nobis edita Epist. Mixtae,
t. u, pag. 344.
870 Epistolas Mixtae— io38
uoltre ho scritto in Sauoia, et come in uerità siamo obligati et
debitori al Signore et alla Compagnia di tutto quello che ha-
uemo. Potendosi cauare questa somma, potrebbesi anchora dar'
ordine che per Tauenire più facilmente potessimo spedirci di
quelle pocche facultà, etiam forsi essendo noi absenti, et in
questo mentre che ci mandassino quel pocco fitto annuo che se
ne potrebbe cauare. Et quando al nostro Rdo. P. Mro. Ignatio
paresse eh' andasse insin là uno di noi, jo V hauerei molto a
charo, per uedere se si potessi aggiutare Claudio se forsi lui
non fussi anchora maritato. Et anchora di aggiutar' in spirito gli
doi fratelli piccoli, li quali sono già in età di poter' ehgere statto,
per aggiutar' anchora V anima della madre secundum carnem. Et
spero che di tal andata ne sarebbe glorificato Iddio, et augmen-
tata in qualche particella k moltiplicatione della Compagnia. Et
quando che a nostro Rdo. P. Mro. Ignatio paresse che Mro. An-
nibal facesse questo uiaggio, io V hauerei a charo, pensando che
sarebbe forsi per far più frutto che non jo. Ma quando che a
S. R. P. paresse eh' jo andassi, andarei anchora uolentieri
Quanto al tornar di V. R. a Firenze, S. E. ^ sta scorrocciata
se non torna, et dice, se V. R. non torna, che uuol leuar' il col-
legio. Et perchè più a lungo il Rdo. Padre commissario ragua-
glierà V. R. d'ogni cosa, non dirò altro, se non che alle sue ora-
tioni et santi sacrificij molto mi raccomando. Di Firenze a 28 di
Settembre 1555. Di V. R. seruo minimo nel Signore,
LUDOUICO DE COUDRETO.
Inscriptio: f Per il Rdo. P. Mro. Laynez, prouinciale, etc.
Roma.
' Claudii de Coudreto, fratris Ludovici, epistolas plures supra edimus
voi. II, antequam ipse ignatiana castra desereret.
- «Quia vero profectionem P. Ludovici in Sabaudiam P. Ignatius arbi-
trio Patris Laynez Provincialis commiserat, judicavit ille non expediré ut eo
proficisceretur, sed ut litteris negotia sua transigeret» . Polanco, t.
pag. 100, n. 270.
' Eleonora de Toledo, Florentiae ducissa. Vide Polanco, t. v,
pag. 102, n. 275-277, ubi fusius de hoc desiderio videndi Patrem Lainez
agitur.
29 Septembris 1555
871
1039
MUNICIPIUM PERUSINUM
PATRI IGNATIO DE LOYOLA
PERUSIA 29 SEPTEMBRIS I555 '.
Testificatio de probitate, doctrina et religione hominum e Societate Jesu. —
Eorura studiura in procuranda proximerum salute magnopere laudatur.
Cogitauimus saepe nostri officii esse Ubi, non modo gratias
ingentes agere, uerum etiam, si qua in re possemus referre, qui
princeps autorque fuisse diceris constituendi legibusque formandi
eorum Dei seruorum collegii (quos presbyteros reformatos uo-
cant), quorum, ut iam in uniuersa fere Europa morum integritas,
et uitae sanctimonia perspecta sit, eius tamen hoc breui tempore,
quo apud nos fuere, tot documenta ediderunt, ut neque ipsi satis
complecti uerbis possimus, neque cuique fortasse possit non ui-
deri difficile ad credendum, cum charitatis christianaeque disci-
plinae números omnes expleuerint. Principio enim, cum cohor-
tandae multitudinis ad pietatem munus desumpserint , saepe in
augustiori tempio, saepe in suo, nonnunquam etiam in aliis Deo
sacratis aedibus concionantur, nullumque agendi apud populum
tempus locumque praetermittentes , sermone sunt ita ardenti
sanaeque doctrinae sale condito, ut, quoniam ex abundantia cor-
dis OS uerba profert, satis inde liceat agnoscere esse homines
Deo plenos, euraque, qui in ipsis loquitur, esse .Christum.
Ministrandis uero his sacramentis, quae ad poenitentiam
fractionemque panis pertinent, inuitandisque ad eiusmodi epulas
hominibus sedulo incumbunt, et eorum diligentia perfectum est,
ut non pauci, praeter id, quod consueuerant, si modo non singu-
lis diebus, singulis certe mensibus pluries participatione codesti
ad mensam Domini reficiantur. Nec propterea, quasi muñere suo
' Ex originali in voi. Episi, communitatum, duplici folio, n, 171.
prius 69.
872 Epistolae MixTAE — io3g
Strenue functi, quiescunt, imo, ut qui nuUis laboribus in Christi
uinea defatigantur, eos, qui aut aegritudine, aut carcere detenti
sunt, subinde uisitant, consolantur, et quoquo modo possunt,
cum opera, tum re adiuuant. Et ut haec magna omnibus uideri
possint, illud tamen fortasse etiam maius, quod uniuersae iuuen-
tutis (quae ipsis doctoribus uti uelit) literis moribusque (nulla hu-
mana mercede, sed tantum in Christi gratiam) instituendae, pro-
uinciam susceperunt. Quod sane quanti sit, omnes intelligunt,
modo sciant non facile in bonos ciues bonosque viros posse eua-
dere, quorum prima aetas neglecta, aut non bonis artibus imbuta
est, seque in eiusmodi obeundo muñere tales praestant, ut ncque
nostri adolescentes sanctius in scholis habiti sint, ncque fortasse
politioribus candidioribusque literis instructi unquam, Quibus
quidem nominibus tum nobis gaudemus, et gratulamur tibi. Pa-
ter optime, cuius seminum haec seges est, tum quod (ut supra
diximus) fuerat officii ac uoluntatis nostrae multo antehac fa-
cere, quanto máximas possumus gratias agimus, oramusque, ut,
si quid est, in quo tibi aut tuis usui aut commodo esse ac grati-
ficari possimus, nobis rebusque nostris sic utare, ut tuis. Die xxix
piensis Septembris mdlv. Deditissimi,
Priores artium et populi ciuitatis Perusiae *.
Inscriptio: Rdo. domino nostro in Christo Jesu observandis-
simo, D. Egnatio de Loiola, Societatis boni Jesu dignissimo et
generah praeposito. Romae.
* «Cum autem testimonia civitatum et Universitatum P. Ignatius con-
tra Parisiense decretum... postulasset, civitas perusina, id est, priores ar-
tium et populi, ejus civitatis nomine, P. Ignatio scripserunt, luculentum
testimonium de Collegio nostro Perusino reddentes». Polanco, t. V,
pag. 71, n. 162. — Porro priores artium dicebantur idcirco magistratus, quia
«si eleggono delle Arti et Collegii della Città»: populi autem «il terzo Ma-
gistrato, overo Consiglio, era nominato il Consiglio di trecento Cittadini».
Crispolti, Perugia Augusta, lib. il, cap. 8.
29 Septembris 1555
»73
1040
[COSMAS DE MEDICIS
dux Florentiae]
SUMMO PONTIFICI
FLORENTIA 29 SEPTEMBRIS I555 *.
Ut religiosi, quos conventuales vocant, ad severioris disciplinae observan-
tiam et custodiam adigantur, multa prece pontificem dux efflagitat.
Sanctissimo et beatissimo Padre. Ancora che la qualità de
tempi ricercassi forse eh' io non fussi molesto a V. B.ne con il
mio scriuere, nientedimanco, hauendo prouato in me stesso, cosi
neir aduersità come nelle felicità, il ricordarsi di Dio essermi
stato uno de maggiori contenti che in questo mondo habbia mai
prouato, con pensare sempre in quello eh' io ho possuto, come
huomo et fragile, al fare sempre tutto quello che potessi essere in
honor' et exaltatione di nostra fede, et in procurare per quanto
ho possuto o m' ha concesso sua diuina M.tà d' hauere almanco,
se non l'opere, l'animo buono in tutto quello che potessi uenire
in honor' et utile di nostra fede; per questo, mosso dalle sopra-
scritte cause, uengo a ricordare, et per quello tocca a me, a sup-
plicare V. S.tà, che, atteso l'hauere cognosciuto di quanto mal'
exemplo siano le regole conuentuali delli frati, et quanto mal'
osseruino le loro constitutioni, cosi per il contrario di quanto
buon' exemplo et quante. buone opere dependino da frati osser-
uanti, si degnassi V. B.ne considerare di quanto seruitio et ho-
nor' di nostro signore Dio fussi il ridurrli tutti nella uia et ui-
uere osseruante; di che, per quello toccassi al mio stato, ne re-
sterei con infinito obligo a V. S.tà, per hauere cognosciuto per
experientia, che saria cosa utihssima, et particularmente per 1'
honor' de'monasterij, per la pace de conuenti loro proprij, et per
* Ex apographo in voi. Epist. diversorum, duplici folio, n. lo8, prius
8i.— Ususest hac epistola Polanco, t. v, pag. io3, n. 280, qui mentem
Cosmae de Medicis, Florentiae ducis, et feliciter ab eo in hoc negotio acta
explicat.
874 Epistolae Mixtae— 1040 bis
l' Utile ancora, sendo ridotti quasi a morirsi di fame, hauendo
perso il credito et V elemosine per li loro costumi. Et se bene il
ricordare et supplicar' io questo a V, B.ne è come mandar' V
acqua al mare, toccando a quella el ridurre le cose a quelli ter-
mini che li parranno conuenienti per V honore di Dio; supplico
V. S.tà a non riceuere a presuntione questo mio scriuere. ma solo
pensare che la mia buona uoluntà in questo m' ha fatto passare
li termini, il che sarà considerato da V. B.ne con quella santa
mente eh' io so che ha, et quella mi scuserà, come desideroso d'
augumentare V honore di Dio, in ricordare a V. S.tà questa o sí-
mil altra cosa; et quando ella si resoluerà a concedermi una si
segnalata gratia, ringratierò Dio et crederrò potere dire che in
questa mia città respettiuamente all' altre d' Italia, se ben' non
si honora S. D. M.tà come douerria et saria conueniente, almanco
son' certo che non sarà la terza in far' buone opere. Et perchè
mi pare hauere troppo infastidito V. B.ne^ farò fine con basciar'
li sanctissimi piedi di quella, qual nostro signore Dio mantenga
in lunga ulta et con somma felicità. Da Fiorenza , a dì 29 di
1555-
1040 bis
PETRUS AGUSTIN
episcopus oscensis
DUCISSAE CARDONAE, SORORI SUAE
CAESARAUGUSTA [9 SEPTEMBRIS 1555]
Laetus sociorum reditus in urbem.— Optat episcopus, ut pro necessitudine,
quae ei adest cum gubernatore barcinonensi , Societati Jesu hic non
adversetur, quin potius eidem faveat, ne principis Joannae offensionetn
incurrat.
COPIA DE UN CAPÍTULO QUE EL SEÑOR OBISPO DE HUESCA SCRIUE
Á LA DUQUESA DE CARDONA, SU HERMANA
Illma. señora. Esta mañana los jurados de Çaragoça, y los
diputados, y el abad de Veruela, vicario general del señor arço-
' Ex transumpto coaevo in voi. Episi, episcoporum, unico folio, n. 126,
prius 233, antiquitus 212. — Prelo jam commissis superioribus epistolis,
fragmentum hoc reperimus, quod praetermittendum a nobis nullo modo
9 Septembris 1555 875
bispo, y el salmedina, y el justicia de Aragón, con muchos ca-
ualleros, y yo con ellos, salimos á reciuir á los Padres de la Com-
pañía de Jesús, y los traximos á su casa que tienen en Caragoça,
la qual fué de Sancho de Francia, y hallamos en dicha casa al
virrey ' y al inquisidor que nos aguardauan, y yo dixe allí la
missa; y con esto los Padres de dicha Compañía an tornado en
la possesión de su casa y oratorio, en el qual de hoy en adelante
harán sus exercitios, y edificarán en ella su collegio, y seruirán
á Dios en esta ciudad con uoluntad de todos los de dicha ciudad.
El P. Estrada se apareje para uenir acá á predicar, al qual y
al P. Queralt embíe V. S. mis encomiendas, y esta carta que la
resciuan por suia; y pésame que el señor gouernador persigua á
los desta Compañía de Jesús, porque S. A. se enojará muy de
ueras desto, y de manera, que le pesará al señor gouernador,
que, por ser yo su seruidor, me pesará de qualquier mal trata-
miento que al señor gouernador se le hiziere
est. Res enim ipsa postulat, ut, quoniam non prius, saltem ad calcem volu-
minis, in quo historia Societatis caesaraugustanae texitur, veluti illius apex
illud fragmentum collocetur. Quod quidem, etsi die scriptionis careat, cum
tamen dicatur «esta mañana los jurados de Çaragoza... salimos á reciuir á
los Padres»; cumque aliunde constet socios in urbem rediisse 9 Septembris
(vide supra, pag. 852, 865), perspicuum est epistolam hanc eodem die fuis-
se exaratam; ac proinde ante epist. lo3o reponendam, aut cum epist. Io33
Patris Roman, quae de eodem agitur argumento, conjungendam esse. —
Caeterum de Isabella Agustin, episcoporum Petri atque Antonii sorore,
alibi mentionem fecimus, Epist. Mixtae, t. 11, pag. 583. Eam porro tradi-
tam fuisse in matrimonium Ferdinando II, Cardonae duci, ibidem annotavi-
mus: heic autem ducissa de Cardona appellatur ex marito, jam pridem de-
mortuo, scilicet 1543, Epist. Mixtae, t. i, pag. 160; qui quidem ex prima
uxore, Francisca Manrique, filia ducum de Najera, prolem suscepit, per
quam optimatum Cardonae series propagata est. Epist. Mixtae, t. iv,
pag. 579, annot. i. Vide Salazar y Castro, Historia genealógica de la
Casa de Lara, t. li, pag. 147, 148.
' Didacus Hurtado de Mendoza.
- Arias Gallego, episcopus gerundensis.
Barcinonensis gubernator tune erat Petrus de Cardona. Quae vero
heic ab episcopo oscensi attinguntur, videri possunt apud Polanco, t. v,
pag. 384-386, n. 1039-1045, ubi de rebus barcinonensibus fit sermo. Ex quo
haec tantum sufficiat excerpere: (cAdversarii quidem parochiae del Pino et
Carmelitae nova arma ad hoc aedificium [templum scilicet quod Societas
moliebatur] oppugnandum a Sede Apostolica curabant, et ubi constitit
876 Epistolas Mixtae— 1040 bis
El señor arçobispo ha buelto la hoja, y fauorezerá de aqui
adelante á los de la Compañía de Jesús, y á fe que la princessa,
que ha acabado esto con el arçobispo, lo acabará con el señor
gouernador de Cataluña, etc. Seruidor de V. S. Illma.,
El obispo de Huesca y Jaca \
adversariis Societatis quae Caesaraugustae gesta erant, contra ipsarn ani-
mati non mediocriter, profitebantur se velie tentare ut et nostri Barchinona
expellerentur». Ibid., pag. 385, n. 1042.
' Ms., Jana.
INDICES
I
CODICES MANU SCRIPTI
EX QUIBUS MONUMENTA HUJUS VOLUMINIS DEPROMPSIMUS
Codex 1.
Episi. Mixiae, voi. C. — Descriptio hujus codicis habetur in
Episi. Mixiae^ t. ii, pag. 884, 885.
Codex
Episi. Mixiae., voi. D. — Hic codex descriptus a nobis est in
superiore voi., pag. 715.
Codex 3.
Episi. Mixiae, voi. E. — Hujus codicis descriptio facta est
supra, t. Ili, pag. 716.
Codex 4.
Episi. Mixiae, voi. F. — In fol. (32.cm x 2i.cm), cui in per-
gameno dorso recens titulus: «EPIST. | MIXTAE. | 1555-56.»
Volumen hoc, magnae quidem molis, epistolas continet 332,
duplici numerorum serie distinctas: altera, eaque continua, re-
center affixa, stilo lapideo rubri coloris exarata; altera vero anti-
qua, atramento facta, a diversis scripta, saepe interrupta,*a nu
mero 30 ad 669 utcumque progrediente, et rursus a num . i
ad 220.
Prima epistola, sive monumentum, incipit: «Ala venerabile
compagnia del bõ iHs | Io Augustino Vigerlo confeso hauere
hauto in mano | huna».
Postrema autem epistola ita clauditur: «para lo qual con hu-
878 Indices
mildad pedimos ser fauorescidos con las oraciones y sacrificios
de I V. p. y yo particularmente le pido, como más necessitado, de
granada 31. de | agosto. | De V. P. | Indigno sieruo en Chro. |
Plaça I »
Epistolis hujus voluminis anteponuntur folia sex non nume-
rata. Primum omnino purum est; secundum, prae caeteris longe
crassius, titulum operis exhibet: t'Epistolae Mixtae | 1555-56 | ».
Tertium, indicem continet epistolar um anni 1555. Folia quartum
et sextum pura sunt. Denique fol. quintum index est epistola-
rum anni 1556. Indices autem hi brevissimi sunt: auctores tan-
tum litterarum et loca, unde mittuntur, indicant.
Volumen hoc, quemadmodum caetera ejusdem seriei, ex di-
versis fuisse olim epistolaribus monumentis coagmentatum, quae
hinc inde sparsa in unum corpus coaluere, suadent tum ipsa epi-
stolarum collocatio, tum maxime numerus, nunc epistolis nunc
foliis, inscriptus, nonnumquam ordine continuatus, saepe immu-
tatus, aliquando etiam, priore numero deleto, recens appositus.
Hunc codicem magno in pretio esse habendum multumque
auctoritatis obtinere, patet, tum ex monumentorum numero et
qualitate, tum praecipue ex ipsorum natura. Maxima enim ex
parte sunt autographa; quaedam originalia; perpauca apographa,
et quidem haec monumenta coaeva. Ferme in omnibus plicaturae
chartarum, tabellariis commissarum, in multis etiam vestigia ce-
rae rubrae cernuntur. Demum epistolae nostrae tanta fide et re-
ligione sunt servatae, ut habeantur nunc quales a suis auctoribus
fuere conscriptae, nullis emendationibus aut lituris ab aliena
manu factis. Quae omnia reddunt hoc opus vere genuinum, ma-
gnamque eidem auctoritatem conciliant .
Scripturae ratio, ut par est, pro varietate auctorum et natio-
num, multiplex et varia esse debebat; saepissime vero accurata:
si quando secus evenit, lectorem suo loco monuimus. Charta, si
pauculas excipias, atramento corrosas aut vetustate attritas,
munda et in bono usu est.
Codex 5.
Informationes antiquae. — In fol. (320111 x 2icm) bene com-
Index codicum 879
positus, cui titulus in pergameno dorso «INFORM. | ANTI-
QUAE».
Continet monumenta 1-134, lapideo stilo recenti, continuo
ordine numerata. Prius varia numerorum series foliis inscripta
fuit: numeri aliquot cancellati apparent, quin immo cum folia be-
ne multa nonnihil, ad extremum superioris chartae angulum, ubi
primitus scripti fuere, resecta sint, novi etiam numeri in interiore
charta sunt appositi. Ex quo conjicimus hujusmodi monumenta
membrum fuisse alterius operis aut sylloges informationum .
Haec, perinde ac caetera a nobis edita, eosdem praeferunt
genuinorum scriptorum characteres, proindeque ejusdem aucto-
ritatis sunt. Dolendum sane quod tam pauca numero monumenta
hujusmodi potuerimus invenire: quae vero habentur, omni pretio
sunt digna ad cognoscendos aliquos socios, qui in collegiis, prae-
cipue Italiae, sub Ignatio et Lainio praepositis (ad eorum enim
tempus referuntur) delitescebant.
Primum monumentum incipit: "Del Collo, de Ferrara |
INFORMatione del Collo, de Ferrara, fatta questo | dj ult.*'
del 1564)). I Del Principio | Alli cinque de Giugno...»
Postremum autem clauditur hoc versu: «Non tiene impe-
dim.to alcuno.» Monumenta antecedit et consequitur folium
omnino purum, numero non signatum. Indices desiderantur.
Folia non omnia ejusdem sunt magnitudinis et formae. Ple-
rumque ad modum epistolae, aiiquando vero instar tabularum
exarantur.
€0tlC!K O.
Epistolae S. Francisci Borgiae ab an. 1^4^ ad 1^72. — Hujus
codicis descriptionem habes in Epist. P. Nadal, t. i, pag. lxv,
n. 34. Ab ilio mutuati sumus epist. 942, ubi codicem a suo au-
ctore notavimus litteris F. B.
Cedex 7.
Litterae Qiiadrimestres . — Descriptio hujus codicis, quatuor
voluminibus constantis, edita supra est, Epist. Mixtae, t. 11,
pag. 885-887.
88o
Indices
Codex S.
Epistolae diversorum. — Descript us in Epist. Mixtae, t. iii,
pag. 717, 718. n. 5.
Codex 9.
Epistolae Episcoporum . — Describitur in £^^¿5/. Mixtae, t. i,
pag. 601, n. 2.
Codex 10.
Epistolae Cominunitatum . — Hunc codicem descripsimus su-
pra, Epist. Mixtae, t. i, pag. 602, n. 4.
Codex 11.
Epistolae Principum. — Exstat descriptio hujus codicis in
Epist. Mixtae, t. i, pag. 602, n. 5.
Codex 1^9.
Tesoro Sacro. — In folio (32cm x 2icm)^ voi. recens compo-
situm, membrana coopertum, cui in dorso deauratis litteris in-
scriptio affixa: «CARTAS)>.
Paginas continel, continuata serie distinctas, 283. Ac in mo-
numentis collocandis ordo quidem temporis servatus est, nempe
ab anno 1546 ad 1634.
Folia quatuor non numerata epistolis anteponuntur. Priora
duo pura sunt; tertio vero tennis et violacea papyrus apposita est,
superiore tantum parte gummi adhaerens libro, quae indicem
monumentorum, in hoc voi. contentorum, paucis exprimit.
Quartum folium, aliis multo crassius, operis titulum exhi-
bet: «TESORO SACRO 1 Cartas | de | Personas en san | ti-
dad eminentes ¡ que | recojió en este volumen el | Padre Juan
de Sanctivañez | de la Compañía de | IHS». Et ad folli calcem:
«Y pertenece á el Colegio de la Compañía de Jesús de Grana-
da 1 desde el año de 1646 en quatro de Mayo.»
Haec exarata sunt manu ipsius P. Santivañez. Qui quidem,
ut fastigium operis, a se coagmentati, ornaret, adhibuit ex aliquo
Index codicum
88i
libro aut foliis, prelo excusis, alicujus praesulis scutariam tesse-
rarli sive symbolum, et ornamentis retentis, quae spatium me-
dium, ubi aliquid erat scriptum, circundabant, hoc detraxit, et
apte submissa in ejus locum papyro, in ea titulum, quem descri-
psimus, exaravit. Adhuc vero legitur hoc distichon in ipsa scu-
taria tessera, litteris in orbem scriptum, infra sanctum Jesu no-
men, a Santivañez appictum: «Qui cunctis prodesse studes, nulli-
que nocere, | Neu proprio careant pondere scripta, faue.»
In primo folio, n. i signato, sic incipit epistola Bti. Petri
Fabri ad P. Lainez, mense Julio 1546 data: «Jhs. | Charissimo
en X,° her.** | La grã. y paz de nro. redemptor sea siempre en
nras. | almas, el secreta. °..,»
Hanc epistolam aliae consequuntur Patrum Lainez, Araoz,
Plaza, Bern. Realino, Cañas, R. Personio, Alphonsi Rodriguez
atque aliorum. Postremae sunt cardinalis Sandoval, qui ita volu-
men claudit: «y todos los de essa S.ta Casa | el Cari. Sandoual.»
Caeterum non omnia monumenta hujusce voluminis ejusdem
sunt pretii. Eorum enim auctores alii quidem magni nominis et
auctoritatis censentur, alii vero vulgares sunt: argumenta item
saepius in re gravi, nonnumquam in leviuscula versantur. Nec
omnia ad epistolare genus pertinent. Sic pag. 23 reperitur ex
P. Joanne Suarez «Summa de la platica qué hize aquí en Vallid.»
[ Valladolid] . — Pag. 125 leguntur quaedam carmina «Ario Pi-
nello» , quorum initium est: «lustitium est, legesque silent, quando
ora Pinellus | postremum clausit...» — Pag. 245, typis quidem
mandata, interseruntur folia sex, n. 245-246 comprehensa: «Dis-
curso I de la vida exemplar, | exercícios, y mverte del | Venera-
ble Padre Fernando | de Contreras...» Hoc monumentum exci-
pit, pag. 247-250, narratio, etiam prelo subjecta: «Relación nueva
y cierta que escri | ue el P. Andrés de Andrada, Religioso de la
Compañía de lesús, en cartas | que llegaron este año de 1629...»
etc. Quaedam etiam transumpta, hinc inde collecta, Santivañez
inseruit.
Verum epistolae ferme omnes, ut ex earum subscriptione, pli-
caturis et cerae vestigiis palam fit, autographae quidem sunt, et,
ad quos destinaban tur, missae.
EpisTOLAB MtXTAE, TOM. IV. 56
Indices
Codex rS.
P. Christophori de Castro, S. J., Varia historia rerum a
Societate gestarum intra Evropam. — Hunc codicem epistolarum,
quas P. Castro hinc inde collegit, ut se ad Historiam collegii
complutensis scribendam compararet, descriptum habes in Episi.
P. Nadal, t. i, pag. lui, liv, codex 20.
Hic codex epistolas qua^dam nobis suppeditavit.
Codex li.
P. Pedro de Rivadeneira, S. J. Historia de la Asistencia
de España. — Hoc opus descriptum reperitur supra, Epist. Mix-
tae, t. II, pag. 893.
Ex hoc codice epistolas aliquot deprompsimus .
Codex 15.
P. Gabriel Alvarez, S. J. Historia de la provincia de
Aragon de la Compania de Jhs. — Describitur in Epist. P. Na-
dal, t. I, pag. LV, codex 21.
Ex hoc opere aliquot epistolae desumptae sunt, notitiae autem
quamplurimae.
Codex 16.
P. Juan Santi vañez, S. J . Historia de la Provincia de An-
dalucía de la Compañía de Jesús. — Hujus operis descriptio facta
est in Epist. P. Nadal, t. i, pag. lv-lvii, codex 22.
Ab eo noti tias mutuati sumus , ad epistolas nostras illu-
strandas .
Codex 19^.
P. Luis de Valdivia, S. J., Colegios de Castilla. — Codex
hic, historiam collegiorum provinciae castellanae complectens,
describitur in Epist. Mixtae, t. 11, pag. 894-897.
Index librorum
883
II
AUCTORES ET LIBRI
QUORUM TESTIMONIA IN HOC VOLUMINE PROFERUNTUR
Aguilera, P. Emmanuel, S. J. Provinciae Siculae Societatis Jesu Ortus
et res gestae ab Anno 1546 ad Annum 1611.,. Pars prima. Panor-
mi, M DCC. XXXVII.
Alcázar, P. Bartholomé, S. J. Chrono-Historia de la Compañía de Je-
sús, en la provincia de Toledo...— Tom. i-ii. Madrid, 1710.
Ammirato, Scipione. Delle Famiglie nobili napoletane. In Fioren-
za, MDLXXX.
Antonio, Nicolaus. Bibliotlieca hispana nova, sive Hispanorum scriptorum,
qui ab anno md. ad mdclxxxiv floruere, notitia. Tom. i-ii. Matri-
ti, mdcclxxxiii-mdcclxxxviii.
Argensola, Bartolomé Leonardo de. Continuación de los Anales de Ara-
gón. Zaragoza, l63o.
Biografía eclesiástica completa... redactada por una reunión de eclesiásti-
cos y literatos. Tom.i-xxx. Madrid, 1848-1868.
Braunsberger, P. Otto, S. J. Beati Petri Canisii, Societatis lesu, epistu-
lae et acta. Voi. i. Friburgi Brisgoviae, mdcccxcvi.
Burgos, D. A. de. Blasón de España... Reseña genealógica y descriptiva
de la Casa Real, la Grandeza de España y los Títulos de Castilla.
Tom. i-vil. Madrid, 1853-1862.
Carramolino, D. Juan Martín. Historia de Avila, su Provincia y Obis-
pado. Tom. i-iil. Madrid, 1872-1873.
ClACONius, R. P. M. Alfonsus, Biacensis, O. P. Vitae et gesta Summo-
rum Pontificum. Romae, MDCi.
Colmenares, Diego de. Historia de la insigne ciudad de Segovia... Sego-
via, 1637.
Crispolti, Cesare, perugino. Pervgia Avgvsta. In Perugia, mdcxlviii.
Crusellas, R. P. D. Frane, de Paula, O. S. B. Nueva historia del san-
tuario y monasterio de Nuestra Señora de Montserrat. Barcelona, 1886.
Diccionario geográfico-histórico de España, por la Real Academia de la
Historia. — Sección I. Comprehende el Reyno de Navarra, Señorío de
Vizcaya y Provincias de Álava y Guipúzcoa. Tom. i-ii. Madrid, mdcccii.
Escoffier, J .-P. , S. J. Calendrier perpétuel, déveiojppé sous forme de
Calendrier ordinaire. Périgueux, 1880.
Feliü de la Peña y Farell, D. Narciso. Anales de Cataluña. Tom. i-iii.
Barcelona, 1709.
Ferrarius Baudrand. Lexicon geographicum , in qvo vniversi orbis vr-
bes... recensentur. Illud primum in lucem edidit... Philippvs Ferrarivs
Alexandrinvs, Servorum D. Mariae Virginis totius Coetus supremus
Praesul...; nunc Michael Antonivs Bavdrand Parisinus, Prior Commen-
datarius de Roboribus, de Novo-Mercato... hanc editionem emendavit;
884
Indices
illustravit et dimidia parte auctiorem fecit. Accessit Mantissa Correctio-
num Dominici Magri, Melit. Theologi Catedralis Viterb... S. C. Indicis
Consultoris... Patavii, MDCLXXV.
FoRT-La Fuente . De los obispos españoles titulares de iglesias in parti-
bus infidelium, ó auxiliares en las de España, obra postuma del doctor
D. Carlos Ramón Fort, coordinada y aumentada por D. Vicente de la
Fuente. Tom. li operis, cui titulus: España Sagrada. Madrid, 1879.
Franco,?. Antonius, S. J. Synopsis Annalium Societatis Jesu in Lu-
sitânia. Ab Anno 1540. usque ab Annum 1725. I voi. Augustae-Vinde-
licorum et Graecii, M.DCC.xxvi.
Fuente, Don Vicente de la. Historia de las Universidades, Colegios y de-
más establecimientos de enseñanza en España. Tom. l-iv. Madrid,.
1884- 1889.
— España Sagrada, continuada por la Real Academia de la Historia.
Tom. L. Tratados Lxxxvii y Lxxxviii. Las santas Iglesias de Tarazona
y Tudela en sus estados antiguo y moderno, por D. Vicente de la Fuen-
te. Madrid, 1866.
Gams, R. P. D. Pius Bonifacius, O. S, B. Series Episcoporum Kcclesiae
Catholicae. Ratisbonae, 1873.
González Dávila, Gil. Teatro eclesiástico de las iglesias metropolitanas
y catedrales de las dos Castillas. Tom. i-rv. Madrid, m.dc.xlv-m.dc.L.
GuillamáS y Galiano, D, Fernando. Historia de Sanlúcar de Bárrame-
da. Madrid, 1858.
Ignacio de Loyola, San, Fundador de la Compañía de Jesús. Cartas.
Tom. i-vi. Madrid, mdccclxxiv-mdccclxxxix.
— Constitut iones Societatis Jesii latinae et hispanicae cum earum declara-
tionibus. Matriti, 1892.
Latassa-Gümez Uriel . Bibliotecas antigua y nueva de escritores arago-
neses de Latassa, aumentadas y refundidas en forma de Diccionario bi-
bliográfico-biográfico, por D. Miguel Gómez Uriel. Tom. i-iii. Zarago-
za, 1884-1886.
Litterae Quadrimestres ex universis , praeter Indiam et Brasiliam, locis,.
in quibus aliqui de Societate Jesu versabantur, Romam missae. Tom.
i-iv. Matriti, 1894- 1897.
LoPERRÁEZ Corvalán, Don Juan. Descripción histórica del obispado de
Osma, con el catálogo de sus prelados. Tom. l-iii. Madrid, 1788.
LÓPEZ DE Haro, Alonso. Nobiliario genealógico de los Reyes y Títulos de
España. Tom. i-ii. Madrid, M.DC.xxii.
Madoz, Pascual. Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y
sus posesiones de Ultramar. Tom. i-xvi. Madrid, 1848-1S50.
Manarei, Oliverii, S. J., De rebus Societatis Jesu commentarius. Floren-
tiae, 1886.
Medina, Pedro de. Crónica de los... Duques de Medina Sidónia, Condes
de Niebla..., anno 1561 scripta, nunc typis edita in opere Colección de
documentos inéditos para la historia de España. Tom. xxxix. Ma-
drid, 1861 .
Index librorum
885
Méndez de Silva, Rodrigo. Catálogo real y genealógico de España... re-
formado y añadido en esta última impresión con... noticias... de... Con-
sejos, Ordenes, Dignidades... por el mismo autor. Madrid, año mdclvi.
Menéndez Y Pelayo, D. Marcelino. Historia de los Heterodoxos espa-
ñoles. Tom. i-iii. Madrid, 1880-1882.
Merino-la Canal, España Sagrada. Tom. xliv, Tratado Lxxxii. De
la Santa Iglesia de Gerona en su estado moderno, por los RR. PP. Maes-
tros Fr. Antolin Merino y Fr. José de la Canal, Agustinos Calzados é
individuos de la Real Academia de la Historia. Madrid, 1826.
Michael a Sto. Joseph, R. P., O. SS. T. Bihliographia critica sacra et
profana. 4 voi. Matriti, mdccxl-mdccxlii.
Monumenta histórica Societatis Jesu. Videantur suis locis POLANCO; Lit-
terae Quadrimestres ; Nadal, P. Hieronymus.
M0RERI-M1RAVEL. El gran Diccionario histórico de Luis Moreri, tradu-
cido con amplísimas adiciones... por D. José de Miravel. Tom. i-vm.
París, MDCCLiii.
Nadal, P. Hieronymus, S. J. Epistolae ab anno 1^46 ad /577. Tom. I.
Matriti, 1898.
Nonell, Jaime, S. J. La Santa Duquesa, Vida y virtudes de la Venera-
ble y Excelentísima señora doña Luisa de Borja y Aragón, Condesa de
Ribagorza y Duquesa de Villahermosa. Madrid, 1892.
Novaes, P. Giuseppe de^ S. J. Elementi della storia d' Sommi Pontefici,
da S. Pietro sino al felicemente regnante Pio Papa VH. Seconda edi-
zione corretta ed ampliata. Tom. i-xvi. Siena, mdcccii-mdcccxv.
NúÑEZ DE Castro, D. Alonso. Historia eclesiástica y seglar de la muy
noble y muy leal ciudad de Guadalaxara. Madrid, 1563.
Orlandini, P. Nicolaus, S. J. Historiae Societatis Jesv, pars prima, sive
Ignatius. Antverpiae, M.DCXX.
Ortiz de Zúñiga, D. Diego. Anuales eclesiásticos y seculares de la...
ciudad de Seuilla. Madrid, 1677.
Pallavicino, Sforza, S. J., cardinalis. Istoria del Concilio di Trento...
Tom. i-v. Faenza, mdccxcii-mdccxcvi.
Panzano IbáÑez DE AOYZ, D. José Lupercio. Anales de Aragón áesàQ
el año 1540 hasta el año 1558. Zaragoza, 1705.
PiFERRER, D. Francisco. Nobiliario de... España. Tom. l-Vl. Madrid,
1855-1860.
PiRRi, Rocchi, Abbatis Netini, etc., etc. Siciliae sacrae volumen primum,
Notitias Ecclesiarum trium Metropolitanarum Panormitanae, Mes-
sanensis et Monteregalensis... complectens. In opere, cui titulus, The-
saurus Antiquitatum et Historiar um... digeri coeptus cura et studio
Joannis Georgii Graevii... Lugduni Batavorum, mdccxxiii.
Polanco, P. Joannes Alphonsus de, S. J. Vita Ignatii Loiolae et rerum
Societatis Jesu historia. Chronicon Societatis Jesu . Tom. i-vi, Matriti,
1894- 1898.
Reiffenberg, Fridericus, S. J. Historia Societatis Jesu ad Rhenuminfe-
riorem. Tom. i. Coloniae Agrippinae, m.dcclxiv.
886
Indices
Rodríguez Villa, Antonio. La Reina Doña Juana la Loca. Estudio his-
tórico. Madrid, 1892.
Sandoval, R. P. Fray Prudencio de, O. S. Bened. Chrónica del ínclito
Emperador de España, Don Alonso VII y descendencia de la casa de
Sandoval, Osorio, Acuña, etc. Madrid, 1600.
— Vida y hechos del Emperador Carlos V. Pamplona, MDCXHH .
Sangrador Vítores, Dr. D. Matías. Historia de la Muy Noble y Leal Ciu^
dad de Valladolid... Tom. i-il. Valladolid, 18SI-1854.
[SCHOTTUS, Andreas, S. J.] Hispaniae Bibliotheca, seu de Academiis ac
bibliothecis. Item Elogia et nomenclátor clarorum Hispaniae scriptorum.
Tomis III distincta. Francofurti, M.DC.vm.
Sepulvedae Joannis Genesii, Cordubensis Opera, accurante Regia Histo-
riae Academia, Matriti, m.dcc.lxxx. Duo priora volumina continent li-
bros xxx: De rebus gestis Caroli V. Imperatoris et Regis Hispaniae.
Soares de Azebedo, Augusto. Portugal antigo e moderno. Tom. i-xi.
Lisboa, 1873-1886.
Sousa, R. P. Fr. Antonio de, O. P. Verdadero origen... de la Inquisi-
ción... de Portugal... traducido y añadido... por el Dr. D. Josef Marcos
Hernández. Madrid, 1789.
Spondanus, Henricus. Annalitim ecclesiasticorum E, C. Caesaris Baro-
nii continuatio ab anno M.C.XCVii... ad finem M.DC.XLVi. per Henricum
Spondanum, Mauleosolensem Appamiarum in Gallia Narbonensi Episco-
pum. Tom. tertius. Ticini, m.dc.lxxxii.
Teixidor-Chabás, Antigüedades de Valencia, Observaciones críticas, don-
de con instrumentos auténticos se destruye lo fabuloso, dejando en su
debida estabilidad lo bien fundado. Escribiólas en 1767 Fr. Josef Teixi-
dor. Bibliotecario del Real Convento de Predicadores de la misma Ciu-
dad. Tom. l-ii in o^Qxe Monumentos históricos de Valencia y su reino.
Los publica la Sociedad El Archivo valentino... bajo la dirección del
Dr. D. Roque Chabás, Canónigo, C. de la R. A. de la Historia. Valen*
cía, 1895-1896.
Telles, P. M. Balthezar, S. J. Chrónica da Companhia de lesv na Pro-
vincia de Portvgal. Primeira parte, Lisboa, M.DC.xxxxv; segunda parte,
M.DC.XLVII.
Ughellus, R. D. Ferdinandus, O. Cist. Italia sacra sive de Episcopis
Italiae. edit. 2." Voi. i-x. Venetiis, mdccxvii-mdccxxii.
Vergara-Rojas y Contreras . Historia del Colegio Viejo de San Barto-
lomé... escrita por el Ill.mo S.r D. Francisco Ruiz de Vergara y Alava...
corregida y aumentada en esta segunda edición por Don Joseph de
Roxas y Contreras, Marqués de Alventos... Tom. i-iii. Madrid, 1766-1770.
Zaragoza-Huesca. Teatro histórico de las iglesias del Reyno de Ara-
gón. Tom. MX. Priora quatuor volumina edidit Fr. Lambertus de Za-
ragoza, Ord. Capuce. Ex-Lector theologiae... Pamplona, 1780-1785.—
Posteriora quinqué Fr. Raimundus de Huesca, Ord. etiam Capuce.
Ex-Lector theologiae... Tom. v-vm. Pamplona, M.DCC.xcii-M.DCCcn;
Tom. IX. Zaragoza, M.DCCC.Vll.
Index auctorum
887
III
EPISTOLARUM AUCTORES
Numeri paginas indicant.
AcHiLLis, P. Paulus de, S. J., 388,
398.
Adriaenssens, P. Adrianus,S. J.,
Ii3, 672, 697, 785.
Agustin, Petrus, episcopus oscen-
sis, 874.
Alonso, Martmus, 715.
Alva, Julianus de, episcopus porta-
legrensis, 833.
Alvarez del Aguila, P. Ferdinan-
dus, S. J., 521.
Aragon , Anna de , ducissa Me-
thymnae Sidoniae, 689.
Araoz, P. Antonius de , S. J. , 79,
195,239, 547.
Archinto, Philippus, nuntius sum-
mi pontificis, 457.
Astudillo, Franciscus, 38o.
AuGERius , Edmundus , S . J., 425,
469.
Bairros, P. Michael de, S. J., i3.
Barma, P. Joannes Bta. de, S. J.,
446, 537, 681, 747.
Boninsegna, P. Andreas, S. J.,
341, 450, 862.
Borja , Carolus de , dux V Gan-
diae, 66.
Borja, Gaspar Jofre, episcopus se-
gobricensis, 332, 394, 577.
Bragança , Theodosius , dux de,
379, 532.
Bragança, Theotonius de, S. J.,
loi, 146, 339.
Bustamante, P. Bartholomaeus de,
S. J., 329, 435,612.
Camps, Dimas, 660.
Carneiro, P. Melchior, S. J.,400,
Casalinus, Hieronymus, 717.
Castillo, Fr. Franciscus del,
O. S. F., 32.
Cavaliere, P. Laurentius, S, J.,
472, 783, 786.
Cervantes de Salazar, Gaspar,
679.
Cesari, Octavius, S. J., 365.
Cibo, Albericus, marchio de Massa,
477.
COGORDANUS, P. Pontius, S. J.,
568, 582.
Cordoba, P. Antonius de, S. J.,
305,371,415,485,488.
C0UDRET0, P. Annibal, S. J., 546.
Coudreto, P. Ludovicus, S. J.,
210, 529, 739, 869.
Cuenca, P. Hieronymus, S. J.,
494.
Delfinus, Zacharias, nuntius ponti-
ficis, 742.
Diaz, P. Balthasar, S. J., 37.
Domenech, P. Hieronymus, S. J.,
123, 225, 253, 351, 623, 720, 789.
Domenech, Petrus, 51 .
DOTTIS, Gaspar, 585.
Enriques, P. Leo, S. J., 465, 818.
Este, Hippolitus de, Ferrariae car-
dinalis, 782.
Estrada, P. Franciscus, S. J., 294,
524.
Fáber, sive Leernus, P. Philippus,
S. J.,2I6, 589.
Fernandez, Andreas, S. J., 867.
Fernandez de Cordoba, Cathari-
na, 793.
Ferrarese, P. Albertus, S. J.,77,
117, i32, 156.
Galvanellus, P. Andreas, S. J.,
26, 237.
Gandiense municipium, 796.
Genuensis respublica, 142, 165,
504-
Gesso, Maria dei, 63, 222.
GiRARDiN, P. Desiderius, S. J.,68.
Gomes, P. Emmanuel, S. J., 86.
Gomez, P. Cornélius, S. J.,835.
888
Indices
Gonçalves da Camara, P. Ludo-
vicus, S. J., i8o.
Gonzalez, P. Andreas, S. J.,392,
516.
GOU, Antonius, S. J., 42, 573.
Gropillus, P. Gaspar, S. J., 461.
Gutierrez, P. Joannes, S. J-,
694.
Guttanus, P. Joannes, S. J., l63,
482, 670.
Guzman, Joannes Alphonsus, dux
Methymnae Sidoniae, 687.
Guzman, Joannes Claros de, comes
de Niebla, 685.
Helmi, P. Caesar, S. J., 206, 580.
Hernandez sive Fernandez, Al-
phonsus, S. J., 456.
Herrera, Christophorus, 737.
Hezius, P. Arnoldus, S. J., 857.
Hispalenses socii, S. J.,554.
Hubilla, Joannes, S. J., 282, 433.
Hurtado de Mendoza, Didacus,
407, 409.
Joanna , Hispaniae gubernatrix,
7o3, 706, 709, 711, 7x3, 743, 764,
766, 773, 819.
Jorge, P, Marcus, S. J., 59, 83,
i3o, 159, 223, 244.
JosEPHus, S. J., 432.
Kessel, P. Leonardus, S. J. , 35,
61, 511.
Lanoy, P. Nicolaus de, S. J,, 126,
166, 219, 3i5, 3i8.
Lopez, P. Alphonsus, S. J., 428,
674.
Lopez, sive Lopes, P. Emmanuel,
S. J.,522.
Manareus, P. Oliverius, S. J.,
508,721,731,734, 753,815.
Martinez, Didacus, 173.
Medicis, Cosmas de, dux Floren-
tiae, 873.
Medrano, Gaspar, 675.
Mello, Joannes de, episcopus al-
garbiensis, 847.
Mendoza, Joannes de, 431.
Mendoza, Ludovicus de, 309, 837.
Mercurianus, P. Everardus, S. J.,
214» 445, 467> 542, 549-
Miranda, Christophorus de, 260.
Miron, P. Jacobus, S. J., 14, 105,
286, 346, 395, 641, 699, 774.
Montesa, Ferdinandus, 481 .
Montoya, Fr. Ludovicus de, O. S.
A., 48.
Morbeniensis respublica, 38.
MoscosOj Alvarus, episcopus pam-
pelonensis, 729.
MuDARRA, Franciscus, 843.
Natalis, Joannes, 96.
Navarro, P. Petrus, S. J., 761.
Nucula, Horatius, 386.
Nunes Barreto, P. Joannes, S. J.,
134, 334, 422,652,758.
Ochoa, P. Sanctius, S. J., 245,
401, 404, 534,610.
Ognatensis senatus, 3o.
Oliva, Joannes, 551.
Oliverius, P. Bernardus, S. J., 55 .
Oradini, Marcus Antonius, 692.
Ottone, Bernardus, S. J., 480.
Oviedo, P. Andreas de, S. J.,233,
248, 258, 275, 3oo, 321, 459.
Palmius, P. Benedictus, S. J.,750.
Palmius, P. Franciscus, S. J., 85,
143, 227, 363, 382, 478, 666.
Parada, Petrus de, 240.
Patarini, P. Joannes Laurentius,
S. J., 140, 199.
Pelletarius, P. Joannes, S. J.,
119, 169, 175, 201, 297, 337, 350,
36o, 390, 429, 443, 484, 552, 657.
Perez de Calatayud , Joannes,
845.
Perusinum municipium, 871 .
Pesquera, Gregorius de, 170.
Pezzana, Barbara; 475.
Philippus II, princeps Hispaniae,
rex Angliae, 151, 152, 154, 155,
235.
Ponce de Leon, Ludovicus Christo-
phorus, dux de Arcos, 798.
PORCU, Franciscus, S. J., 158.
PULLiciNus, Ambrosius, S. J.,586.
Index locorum
889
Quadros, P. Antonius de, S. J.,
io3.
QUERALT, P. Joannes, S. J., 767.
Rainaldi, seu Raynaldi, Tarqui-
nius, S. J., 88.
Rojas et Sandoval, Christopho-
rus, episcopus ovetensis, 654.
Roman, P. Alphonsus. S. J., 71,
799, 827, 849.
RoSER, Elisabeth, 148.
Ruiz de Castro, Ferdinandus, mar-
chio de Sarria, 83i .
Ruiz del Portillo, P. Hierojiymus,
S. J.,823.
Santacruz, P. Jacobus,S. J.,865.
Santander, P. Ludovicus, S. J.,
726.
Santini, Petrus, 23i.
Scipio, Franciscus, S. J., 375.
Silveira, P. Gundisaivus de, S. J. ,
463, 506.
SiLVius, Petrus, S. J.,841.
SODALES de ReDEMPTIONE, 24.
Solde VIL A, P. Antonius, S. J.,
384, 501, 565.
Sotomayor, Eleonora, comitissa de
Niebla, 690.
Suarez, sive Xuarez, P. Joannes,
S. J., 161,665.
Tablares, P. Petrus de, S. J. , 635.
Tassis, Matthaeus de, 41 .
Tavono, P. Joannes Bta., S. J.,
204, 327.
Tiburtina communitas, 65.
Toledo, Eleonora de , ducissa Flo-
rentiae, 738.
Torre, Michael della, episcopus ce-
netensis, 680.
Torres, P. Michael de, S. J.,
192.
Vasconcellos , Ferdinandus , ar-
chiepiscopus olisiponensis, 349.
Vega, Elisabeth de, ducissa Bibo-
nae, 791 .
Vega, Joannes de, prorex Siciliae,
49, 57, 566, 826.
Vignes, Hieronymus, 178, 242, 274,
756.
Vieira, Didacus, 122.
Villanova, Franciscus, 821.
Villanueva, P. Franciscus de,
S. J.,98.
Viola, P. Joannes Bta., S. J.,
323, 593.
Virili, Laurentius, 252.
Zarate, P. Alphonsus de, S. J.,
63o.
ZORNOZA, Martinus de, S. J.,411.
IV
LOCI UNDE EPISTOLAE MISSAE SUNT
Abula, 392, 516, 521.
AlbArracinum, 394.
Algarbia, 847.
Argenta, 450, 862.
Augusta Vindelicorum, 742.
Avenio, 568.
Barcino, 148, 524, 660.
Bassanum, 461 .
Bastia, 86, 96.
Bilbilis, 845,
BoNONiA, 85, 143, 227, 363, 375, 382,
478, 666, 717.
BuRGi (Burgos), 260, 459.
Caesaraugusta, 71, 294, 407, 409,
635, 726, 767, 799, 827, 849,
874.
Cañaveras, 675.
Cella di Brugnola, 582.
Colonia Agrippina, 35, 61, 511.
CoMPLUTUM, 79, 98, 173, 522.
compostella, 235-
Concha, 428, 537, 674.
Conimbrica, 240, 422, 465, 8r8.
Corduba, 192, 63o, 715.
Culemborg, 857.
Daimiel, 66.
890
Indices
Ebora, i3, 14, 59, 83, i3o, 159,
223, 244.
EuGUBiuM, 77, 117, i32, 156,
Fanum Luciferi (Sanlúcar), 685,
687, 689, 690, 694.
Ferraría, 63, 119, 169, 175, 201,
222, 297, 337, 341, 350, 36o, 390,
429, 443, 484, 552, 586, 657.
Florentia, 210, 38o, 529, 737, 738,
739, 869, 873.
FORNOLI, 323.
Gandía, 796.
Genua, 142, 165, 384, 4^6, 480, 501,
504,565, 593.
Gerbi, i63, 670.
Granata, 761.
HisPALis, 554, 665, 679.
Interamna, 386.
Lauretum, 508, 585.
LOJOLA, 282.
LOVANIUM, Il3, 672, 697, 785.
Luca, 23 i .
lugdunum, 400.
Marcia (Marchena), 3o5, 371, 793,
798.
Massa de Carrara, 477.
Mediolanum, 867.
Messana, 253, 351, 546, 720, 789,
826.
MONS REGALIS, 245, 40I, 404, 534,
610.
MORBENIUM, 26, 38, 237.
Murcia, 68i, 747.
Mutina, 140, 199, 216, 475, 589.
Neapolis, 24, 178, 242, 274, 43i,
756, 821 .
V
Ognatum, 3o, 32, 433.
Olisipo, 48, io3, 105, 122?, 134,
286, 334, 346, 349, 395, 432, 463,
506, 641, 646, 652, 699, 758, 774^
835.
OVETUM, 654.
Pampelo, 729.
Panormus, 49, 57, i23, 158, 225,.
365, 388, 398, 566, 623.
Patavium, 204, 327.
Perüsia, 214, 425, 445, 467, 469,,
542, 680, 692, 871 .
Placentia, 415, 435, 494, 573.
politium, 791 .
portus al acer, 833.
Recinetum, 721, 73i, 734, 753, 815.
Roma, 88, i8o, 233, 411, 481, 83i.
Salmantica, 161, 329, 485, 488.
Segovia, 309, 837.
Septimancae (Simancas), 823.
Spoletum, 549, 551.
Sus A, 482.
TiBUR, 65, 68, 248, 252, 258, 275,
3oo, 321, 472, 750, 782, 783, 786,
841.
Tornacum, 55.
Valentía Edetanorum, 37, 51,
332, 446, 577,
Vallisoletum, 42, 151, 152, 154,
155, 170, 195, 239, 547, 612, 703,
706, 709, 711, 713, 743, 745, 764,
766,773, 819, 865.
Venetiae, 206, 339, 457, 580.
Vienna Austriae, 41, 126, 166,.
219,315,318.
Villa viTioSA, loi, 146, 379, 532.
INDEX
PERSONARUM MAXIME ET LOCORUM
Numeri paginas designant .
A 023; a Carolo V panormitano colle-
gio S. J. adtribuitur, 625, 026.
Aaron, 605, 715, 857. Abiron, 269.
AbbatiaStae. Mariae, vulgo Sti. Phi- Abrantes, marchiones de, 19.
lippi dalla Grotta, O. S. Bas., Abula (Avila), opp., 392; Societatis
Index rerum
891
collegium inchoatum fovet Alva-
rez del Aguila^ 516; et juvant pii
sacerdotes ac cives, 517-519; can-
didatas insignis, 518.
Acevedo, P. Ignatius de, S. J., e
Lusitânia mittitur ad Borgiam, so-
ciorum manum postulaturus, 776.
Achilles, sacerdos bononiensis , ad
sacrum officium inquisitionis de-
latas, 228, 229.
Achillis, P. Paulus de,S. J., rector
collegii panormitani, 225, 245,
246,388,398,482, 623, 625; dioece-
sim chephaludensera lustrat, 227,
Acuña, Joannes de, comes VI de
Buendia, 271 .
Acuña et Enriquez, Fridericus de,
comes V de Buendia, 271.
Adorno (in textu Torno), Franciscus,
nobilis genuensis, 385-
Adreano, 121 .
Adriaenssens, P. Adrianus, S. J.,
sociis lovaniensibus praefectus,
36, Ii3; rumores Lovanii sparsos
contra Societatem refert, 672-674,
697,698, 785.
Adriaenssens, Cornelia, soror P.
Adriani, 857.
Adriani, Petrus, 786.
Adrianus VI, pont. max., 83o.
Aedt, opp., 861.
Aegyptus, regio, 412, 594, 608.
Aethiopia, regio, 17, i36,233, 242,
422, 459, 460, 485, 486, 488, 653,
759-761 . — Episcopi in aethiopicam
missionem destinati, v. Carneiro,
Melchior; Oviedo, Andreas. — Pa-
triarcha, v. Nunes Barreto, Joan.
Afán de Ribera et Portocarrero, Pe-
trus (Perafán), marchio de Tarifa,
prorex Catalauniae, 527, 662.
Africa, regio, 24, 108, i36, 164, 256,
348, 353, 358, 414, 536, 611, 612,
672, 833; epistolas ex Africa cu-
piunt socii in Lusitânia edere, ilo.
Aguilera, P. Emmanuel, S. J.,
script., 198, 411, 535, 625, 626.
Agustin, Antonius, vicecancellarius
olim Aragoniae, sequentium pa-
ter, 706, 713.
Agustin , Antonius , praecedentis
filius, Petri et Elisabeth frater, vir
omnigenae eruditionis, juris scien-
tissimus, 639, 8o3, 874.
Agustin, Elisabeth, Ferdinandi, du-
cis II Cardonae, uxor, 874.
Agustin, Petrus, filius Antonii Agu-
stin, vicecancellarii, episcopus
oscensis, dicitur ad urgellensem
dioecesim transferri, 639; acerri-
mus Societatis Jesu propugnator
in caesaraugustanis turbinibus,
7l3; a principe Joanna jubetur so-
ciorum jura tueri, 7i3, 714; edit
praeclara fortitudinis documenta,
726-729, 765, 767, 769, 770, 772,
8o3, 805, 809, 812, 8i3, 827; agit
ut socii Caesaraugustam summo
honore revertantur, 845, 851-853,
865, 866, 874; dolet Barcinone mo-
lestiam sociis afferri, 875.
Agustin del Castillo, Jacobus, (Jai-
me), vir fortissimus , Societatis
vere patronus Caesaraugustae,
7l3; mandata principis Joannae
defert Aragoniae proregi, 773; So-
cietatis jura tuetur, 810, 828; cogit
socios summo cum honore Caesar-
augustam redire, 85 1, 853.
Agustino, M. , i33.
Aio, Nicolaus, 41.
Aitona, aliis Aytona, comes de,
V. Moneada.
Alava, aliis Alaba, et Esquivel, Di-
dacus, episcopus abulensis, lauda-
tur, 517; domui Societatis abu-
lensi favet, 520.
Alba, dux de, v. Alvarez de Toledo.
Albacete, opp., 667.
Albarracinum (Albarracin), opp.,
excolitur a nostratibus, 333; perso-
nat puerorum canticis de doctrina
Christiana , ibid . ; invisitur ab
Estrada, 394.
892
Indices
Albertus, dux Bavariae, 266,
Albertus, flander, 212.
Albiz, Franciscus, nomine senatus
ognatensis opem ab Ignatio poscit
ad reficiendum coenobium Stae.
Mariae de Aranzazu, flammis ab-
sumptum, 3o, 3i .
Alcala de Henares, v, Complutum.
Alcañiz, opp. , 706.
Alcazar, P. Bartholomaeus de, S. J.,
script., 4i3, 440, 519.
Alcega, Dominica, 654.
Aldobrandi, Ulysses, 86.
Alexander VI, pont. max., 523.
Alexander, 860, 861 ,
Alexander, Franciscus, vir eruditus
ac pius, ex judaeis ad Christum
conversus, 571, 572.
Alexandria, opp., 413, 423, 424,
653.
Algarbia, regio, 397, 847, 848; epi-
scopus, V. Mello.
Algeria (Argelia), regio, 428.
Algerium (Argel), opp., 135.
Algier, opp. , 483.
Almagro, opp., 99.
Almeida, aliis Almeyda, Stephanus,
episcopus olim legionensis, postea
carthaginiensis, murciani collegii
S. J. conditor, 539, 540; venientes
ad illum socios humanissime exci-
pit, 682; cum Barma de conditioni-
bus collegii convenit, 682, 683;
animum ostendit excelsum et libe •
ralem, 683-685, 747 -75o.
Almunia, opp., 83o.
Alonso, Martinus,sacrae fideiCordu-
bae inquisitor, integritatem vitae
et fructuosa opera hominum e
Soc. Jesu testatur, 715, 716.
Alpedrina de Veros, opp., 642.
Alphonsus, S. J., incola lauretani
collegii, concionatur, 732,733.
Alphonsus II, rex quondam Arago-
niae, 525.
Altamira, vicecomes de, v. Fernan-
dez de Rivero.
Alva, Julianus de, episcopus portale-
grensis, 289, 654, 848; sodales S. J.
poscit ad collegium instituendum,
397; dolet Societatem in Gallia op-
pugnari; academiae parisiensis de-
cretum damnat; Societatis institu-
tum et homines laudai, 833, 834.
Alvarado Petrus, S. J. , hispanus,
genuensis collegii incola, 566.
Alvares Dacosta, aliis de Acosta, Pe-
trus, episcopus oxomensis, 642.
Alvarez, P. Emmanuel, S. J., in
gymnasio regio conimbricensi do-
cet, 776.
Alvarez, Franciscus, script., 423,
424.
Alvarez, P. Gabriel, S. J., script.,
726, 853.
Alvarez, P. Joannes, S. J., 194.
Alvarez (postea Paulus dictus),
P. Joannes, S. J., Corduba Fa-
num Luciferi contendit; in itinere
gravia pericula et incommoda ex-
peritur, 563, 564, 576; sociis prae-
ficitur, 695, 696.
Alvarez del Aguila, P. Ferdinandus,
S. J., 392; Abulam venit, cives
excolit, 516, 519; suam in scriben-
do negligentiam accusat,52o, 521.
Alvarez de Paredes, Petrus, quaesi-
tor fidei in Portugallia, 702,
Alvarez de Toledo, Ferdinandus,
dux III de Alba, 677 .
Alvarez de Toledo , Ferdinandus,
comes IV de Oropesa, antiquus
Borgiae amicus, collegium Socie-
tatis instituere in suo oppido cupit,
440, 441, 497, 500, 575.
Alvarez de Toledo, Franciscus, co-
mes III de Oropesa, 440.
Alvarez de Toledo, Joannes, O. P.,
cardinalis archiep. compostella-
nus, 151, 354, 355, 491, 523, 655,
8i3.
Amaroni, Thaddaeus, S, J., senen-
sis, incola collegii veneti, 580,
215?
Index rerum
893
Ambrosius, Stus., 6o3.
Ambrosius, S. J., magister in col-
legio ferrariensi, 298.
Ancona, opp., 658, 659,733.
Andamus, v. Vdamus,
Andre, P. Fructuosus, S. J., mini-
ster collegii eborensis, 779.
Andreas, dominus bononiensis, 85.
Andreas, propinquus Laurentii de
Virili, 3o3, 304.
Andreas, Michael, 797.
Androtius, Fulvius, canonicus lau-
retanus, 510; Societatis amicus,
754; ejus pater, ibid.
Angeli, Sti., cardinalis, v. Farnese,
Rainuc.
Anglia, regio, 237, 287, 340, 38o,
394, 495, 546, 636-638, 833; iter in
Angliam Philippus II parat, 45;
indulgentia jubilaei, a pont. max.
concessa , ob Angliae reductio-
nem, 546.
Anriquez, P. Franciscus, S. J.,
V. Enriques.
Antiochia, opp., 424,
Antonello, adolescentulus , S. J.
tiro, 319.
Antonio, Nicolaus, script., 517.
Antonius, Ludovici, principis lusi-
tani filius , studiis applicatur,
60.
Antonius, coquus collegii patavini,
S. J. candidatus, 205.
Antonius, S. J. candidatus, incola
collegii perusini, 545.
Antonius, quidam, 658.
Antonius Maria, S. J., Perusiae
aegrotat, 214, 215; moritur, 545.
Aquae Sextiae (Aix), opp,, 573.
Aragon, Adriana de, 83o.
Aragon, Alphonsus, Ferdinandi, re-
gis catholici, filius, archiepisco-
pus caesaraugustanus, 706.
Aragon, Anna de, ducissa de Frías,
filia ducissae Methymnae Sido-
niae, 560.
Aragon, Ferdinandus de, rex cogno-
mento catholicus, Aragoniae con-
cilium instituit, 709.
Aragon, Ferdinandus de, praeceden-
tis nepos, archiepiscopus caesar-
augustanus , infensum Societati
Jesu gerit animum, 74, 704; jube-
tur edictum contra illam palam
affixum abrogare, 706-708, 710,
711, 7l3, 727, 728, 743-746, 765,
769, 800, 801, 8o3,8o6, Sii, 8i3,
820, 827, 849-851; a nostris, Cae-
saraugustam redeuntibus,primum
invisitur; amanter illos excipit,
854, 865.
Aragon, Franciscus de, episcopus
cephaludensis , I23 ; turpissimis
moribus foedatus, 125, 567.
Aragon, Joannes de, archiepiscopus
caesaraugustanus, 70Ó.
Aragon et Borja, Joannes, primoge-
nitus comitum de Ribagorza, puer
XII annorum,a matre Ludovica de
Borja mittitur, u t redeuntibus Cae-
saraugustam sociis occurrat, salu-
tandi gratia, 852, 853.
Aragon et Gurrea , Anna , neptis
Ferdinandi, regis cognomento ca-
tholici, matertera Sti. Francisci
Borgiae, nupta prius Alphonso de
Guzman, duci V Methymnae Si-
doniae, deinde Joanni, duci VI^
Alphonsi fratri , 45; Borgiam Hi-
spali exspectat, ibid.; collegium
S. J. ad Fan uni Luciferi (Sanlu-
car) vult instituere , 193, 194;
V. 439, 559, 687, 688, 706; gratias
agit pontifici ob collata beneficia,
inter quae Jesu Societatem adnu-
merat, 689, 690.
Aragon et Gurrea, Joanna de, Fer-
dinand-i, regis catholici , neptis,
Sti. Francisci Borgiae mater, du-
cissa Gandiae, 45, 706.
Aragon et Gurrea (aliis Gurrea et
Aragón), Martinus, comes de Ri-
bagorza , maritus Ludovicae de
Borja, 771, 772, 808, 814, 83o.
894
Indices
Aragon et Sicilia, Alphonsus, dux
de Segorbe, et ex uxore dux
etiam de Cardona, 579.
Aragones, Joannes, 295.
Aragonia (Aragón), regio, 171, 295,
332, 409, 526, 709, 800, 846, 850;
provinciae aragoniensis praeposi-
tus, V. Estrada; ejusdem vicepro-
vincialis , v , Barma; Aragoniae
sacrum ac supremum concilium,
706, 709; Aragoniae summus ju-
dex , vulgo Justicia appellatus,
V. Lanuza; prorex, v. Hurtado de
Mendoza; gubernator, v. Gurrea.
Aranzazu, insigne coenobium Stae.
Mariae, O- S. F., incendio confla-
gratum, 3o; ut instauretur, Ignatii
favor exposcitur, 3l, 47, 239.
Araoz, P. Antonias de, S. J. , ca-
stellanae provinciae praepositus,
71, i3l, 283, 407, 421, 439, 447,
459, 547, 656, 839, 867; rogatus a
Ruigomez, Complutum adit, 42; et
concionatur, 43; Toletum accedit,
et humanissime ab archiepiscopo
Siliceo excipitur, ibid.; Patri Vil-
lanueva, Corduba redeunti, fit ob-
viam, 45; Vallisoletum proficisci-
tur, dolens quod nequeat exspe-
ctare Compiuti Patrem Nadal,
ibid.; invisitur a viris primariis
curiae regiae, 46; urgetur frustra a
nonnullis ut in Angliam naviget,
Philippum II comitatus , 47; obje-
cta sibi a Polanco diluit Araoz, 79-
83; conatur Ignatio satisfacere,
dolet non omnia posse epistolis
committi, 195-199; Philippum II
cum Borgia visitat; peramanter
excipitur, 198; agit de coenobio
reficiendo Stae. Mariae de Aran-
zazu, 239.
Archinto, Philippus, nuntius sedis
apostolicae apud vénetos , 457;
commendatitiis Sti. Ignatii litte-
ris pro sodalitate Sti. Sepulcri
respondet, 457, 458.
Arcos, ducissa de, v. Toledo et Fi-
gueroa;duxde, v. Ponce de Leon.
Arezzo, Scipio, neapolitanus, ami-
cus S. J. , 178.
Argel, opp., V. Algerium.
Argelia, regio, v. Algeria.
Argenta, opp., 140, 2;8, 342,450,
669; ibi collegiolum S. J. reti-
nendum in gratiam ducis ferra-
riensis,2o2; et contra haereticorum
incursus, 342, 3^3; illud benevolo
animo a Patribus dominicanis ex-
cipitur , amore nostrates prose-
quentibus, 344; oppidum excoli-
tur , maxime occasione jubilaei,
862-864.
Arias de Avila, Joannes , episcopus
quondam segoviensis, 838, 839.
Arias de Avila, Petrus, 838.
Arias Gallego, Gundisalvus, episco-
pus gerundensis , sacrae fidei in
Aragonia quaesitur, sodales no-
stros, Caesaraugustam reverten-
tes, laetus excipit, 845, 853, 865.
Ariminum (Rimini), opp., 343.
Aristóteles, 344.
Aristophanes, comoedus, 456.
Armellinus, Franciscus, cardinalis,
445, 446, 468.
Arnoldus, noviomagensis, 320.
Artieda, Hieronymus, 295.
Arze, Dr., 461.
Asia, regio, 50I.
Astor dalla Volta, 144.
Astudillo, Franciscus, 38o, 38l.
Asturicae (Asturias), regio, 267, 654.
Athaide, Antonius de, comes I de
Castanheira, 780.
Atriense, aliis Atrio, Petrus, S. J.,
laudatur, 205.
Auer, Lambertus, S. J., 128, 129.
Anger, Edmundus, S. J., laudatur,
215; Perusiae degit, 425, 427, 469;
infirma utitur valetudine, 543-545;
Spoletum accedit, 549, 551.
Augubino ( eugubinus? ) , Blasius,
S. J.jlauretani collegii incola, 510.
Index rerum
895
Augubio, Fr. Jacobus, O. S. F.,
Drapani collegium S. J. cupit in-
stitui, 62S.
Augusta Vindelicorum (Augsburg),
opp., 114, 742.
Augustinus, Stus.,659.
Augustodunum (Autun), opp., 588.
Ausona (Vich), opp., 526; episcopus
ausoniensis, v. Moya de Contre-
ras.
Austria, regio, 127, 220, 3l3.
Austria, Joanna de, princeps, v.
Joanna.
Austria, Leopoldus de, cordubensis
episcopus, 491, 492, 632, 634, 7i6,
794-
Austria, Margarita de. Caroli V filia,
Parmae ducissa, 548 .
Austria, Maria de, Caroli V soror,
Flandriae gubernatrix, 114, 721.
Austria, Maria de. Caroli V filia,
regina Bohemiae, 617.
Austria, Maria Anna de, 428.
Avantianus (Dawant) , Everardus,
S. J., 129, 169; sacris ordinibus
initiatur, 220, 221.
Avenio (Avignon) , opp. , 568-573,
828.
Aversana, P. Caesar della, S. J.,
neapolitanus, Bononiae mortuus,
669.
Avesne, opp. , excolitur a Patre Spi-
ga?, 116.
Avila, aliis Davila, P. Alphonsus de,
S. J., Salmantica in Baeticam pro-
ficiscitur , 161; concionator elo-
quentissimus habetur, 555, 557,
559; ex Fano Luciferi (Sanlucar)
Hispalim veniens, periculum subit
navigationis, 564; Granatam venit,
761; cur Alphonsi nomen in Basi-
lium commutavit, 761, 762, 764.
Avila, Ferdinandus de, 66, 67.
Avila, Btus. Joannes de, Biatiae
(Baeza) Societatis collegium vult
institui, 194; quid de se dicat prae
humilitate, ut Ignatium extollat,
ibid., ad Societatem afficitur, 418,
419; V. 3o8, 762.
Ayala, Martinus de, patriarcha An-
tiochiae , archiepiscopus valenti-
nus, 54,
Azevedo, P, Petrus de, S. J., colle-
gii cordubensis incola, 633.
Azoróla, P. Joannes, O. S. H.,
insignis orator, Societatis amans,
704, 705.
Azpeitia, opp., 285, 459.
Azpilcueta, Martinus, a patria Dr.
Navarro dictus, salmanticenses so-
cios in signum amoris amplexatur,
486; quid sentiat de Societate et de
regio gymnasio conimbricensi,
487; V. 642, 701 .
B
Babylonia, opp., 596.
Baetica (Andalucía), regio, in ea
nova S. J. provincia constituitur,
161, 192; ejus status ac conditio,
415 et seqq., 493, 533,646.
Baeza, opp., v. Biatia.
Bairros, aliis Bayrros, Barros, P. Mi-
chael de, S. J., i3; eborensis col-
legii rector, Ignatio scribit, l3, I4;
V. 60, 83, 84, 160, 223, 224, 245;
aegrotat Olisipone, Conimbricam
ad regium gymnasium destinatur,
776, 779.
Baleares, insulae, 709.
Balthasar, S. J., incola collegii fio-
rentini, 2i3, 741.
Bandini, Franciscus, archiepiscopus
senensis, Tiburi concionibus Be-
nedicti Palmii interest, 751, 752,
784, V. 787.
Baptista, S. J., socius collegii bo-
noniensis, 376, 377.
Baptista, incola collegii veneti, can-
didatus Societatis, 581.
Baptista, Augustinus, 295.
Barba, Joannes Jacobus, O. S. A.,
episcopus interamnensis, 387.
Barbosa, lusitanus, in Brasilia ad
896
Indices
bonam frugem se convertii,
104.
Barcino (Barcelona), opp., et colle-
gium S. J., 18, 74, 148-150, 332,
333, 394, 447, 449, 524, 528, 579,
639, 640, 666, 770, 772; barcino-
nense collegium juvatur a Jofre
de Borja, 394; concionatur Estra-
da, 527, 528; hujus adventu res
Societatis incrementum susci-
piunt, 660, 661; fratres carmeli-
tani et clerici paroeciae del Pi
templum a nostris aedificari no-
lunt, 663, 875; episcopus barcino-
nensis, v. Cazador; gubernator,
V. Cardona, Petrus..
Bardaxi, Joannes, legatus Aragoniae
ad Carol um V, 639.
Barium (Bari), opp., 408.
Bar ma, P. Joannes Bta. de, S. J.,
rector collegii valentini, Bernar-
dum japonensem cum socio in Ita-
liam mittit, 447; fit viceprovincia -
lis Aragoniae, 528; statura suae
provinciae describit, 537; Murciara
venit, 681; amicissime ab episcopo
excipitur, 682; cum eo de collegio
Societatis instituendo agit, 682-
685; Caesaraugustae maledicitur,
726, 727; acta cum episcopo car-
thaginiensi rursus memorat, 747-
750; V. 7o3, 704, 800, 804.
Baroello, P. Stephanus, S. J.,354.
Barreto, P. Alphonsus, S. J., oculis
laborat, 245.
Bartenny, turca, 164.
Bartholomaeus , S. J., placentinus,
incola collegii fiorentini, 53i.
Bartoli, P. Daniel, S. J., script,, 87.
Barul, P. Michael, S. J., valentinus,
214; laudatur, 215; in missionem
aethiopicam destinatur, 461 .
Barzaeus, aliis Barcaeus, Berzeus
(Berse), P. Gaspar, Sti. Xaverii
socius, 107 - 109, 336.
Bas, opp., 662.
Basilius, Stus., 761.
Bassanum, opp., 207, 462, 463; eo se
confert Siraon Rodrigues, 581.
Bastia, opp., 87; raoritur ibi sanctis-
sime Silvester Landini, 87; magno
civium dolore, 96 et seqq.
Bava, Franciscus Cataneo, 505.
Bedula, Bartholoraaeus, S. J., hel-
vetius, collegii fiorentini incola,
53o, 740.
Bejar, opp., 585; ducissa de, v. Zu-
ñiga et Guzman; dux, v. Sotoma-
yor.
Belalcazar, opp., 574.
Belcastrura (Belcastro),opp.; episco-
pus belcastrensis, v. Jacoraelli.
Belgiura(Belgique), regio, raultorum
haereticorum labe inficitur, 56,
7o3.
Bellarminus, P. Robertus, S. J., car-
dinalis^ 639.
Bellay, Eustachius du, episcopus pa-
risiensis, 57 1.
Bellovacum (Beauvais), opp., 587.
Bellver, aliis Belver, Velver, P. Pe-
trus, S. J., valentinus, Messana
Syracusas mittitur, 629.
Belmonte, opp., 436.
Bemfica, opp., 19.
Benedetto, Petrus di, 790.
Benedictus, Stus., 265, 367, 449,473.
Benedictus, P., S. J., incola collegii
cordubensis, 633.
Bentivoglio, aliis Ventivoglio, Mar-
cus Antonius, coraes de, 363.
Berg, Theresia van den, virgo sexa-
genaria, P. Theodorici Canisii ma-
tertera, 512; aedes suas Societati
adtribuit, 512, 5i3; fratre suo ve-
heraentissime reluctante, 5l3, 514;
obit sanctissirae, 514.
Berg, Wichmannus van den, Socie-
tati adversatur, 513-516.
Bermeo, opp., 283, 4l3.
Bernardus, Stus., 265, 484.
Bernardus, S. J., in Baetica, 3o9.
Bernardus, japonensis, S. J , ex In-
dia in Portugalliara appellit , ad
Index rerum
897
Ignatium iturus, ilo; Salmanticae
aegrotat, 347; Neapoli subsistens
festis natalitiis, exemplo est sociis,
non degenerem Xavèrii discipulum
intuentibus, 347, 447^, 840 .
Bernardus, S. J., incola genuensis^
V. Ottone.
Bethlehem;, opp., 487.
Bianchetti, Carolus, 144.
Biatia (Baeza)^ opp., 194, 418, 493.
Bibonaj opp., 225, 35T, 352; Socie-
tatis collegium assurgit, 628, 629,
792.
Bilbao, opp. 283.
Bianca, domina, 269.
Blancas, Hieronymus, script., 7o3.
Blosius, Ludovicus, O. S. Bened.,
abbas liciensis, pro Societate lova-
niensi frustra agit, Il3-ll6.
Bobadilla, P. Nicolaus de, S. J., Ro-
mam ab Ignatio evocatur, 189; Me-
litem designatus, ire impeditur,
257; V. 367-369, 453, 664, 717,
Bocchiu, aliis Bocchius, P. Joannes,
S. J., in aethiopicam missionem
designatus, 461 .
Bohemia, regio, 3i5, 605.
Bolea, Bernardus de, vicecancella-
rius Aragoniae, 706.
Bolet, Joannes, mercator barcino-
nensis, jacturam bonorum suorum
facit, 528, 529. .
Bologna, opp., v. Bononia.
Bonifacius (Bonifatio), S. J., sicu-
lus, collegii veneti incola, 580.
Boninsegna, aliis Bonainsegna, P.
Andreas, S. J., 140, 141. 216-218,
298; Argentam venit, 341 , 342;
Rainuccium Farnesium certiorem
Ravennae facit de rebus contra
Societatem Argentae institutis,
450-455; argentani collegii crea-
tur rector, 669, 862.
Boninsegna, Joannes Bta., S. J.,
novitius, Andreae frater, Bono-
niae moritur, 669.
Bononia (Bologna), opp., 26, 217, 298,
Épistolae Mixtae, TOM. IV.
460, 468, 478, 479, 589; agitur de
loco, nostris idoneo, comparando,
143-146; sacramentorum frequens
ususa quibusdam vituperatur, 227-
23o; Bononia transeunt socii ro-
mani in Aethiopiam tendentes, 383;
incolae bononiensis collegii descri-
buntur, 666-670; urbis tempia: Sti.
Andreae, 146, 363, 718, 719; Sti,
Columbani , 145, 146; dominae
nostrae de Galliera, 145; Stae. Lu-
ciae, 382, 383,7i8, 719; coenobium
Stae. Mariae, 229, 23o; bononien-
sis episcopus. V. Campeggi; rector
collegii, V. Palmius, Franciscus.
Bononia, Hieronymus de, syracusa-
norum antistes, 352.
Bononiensis, Jacobus, S. ]., 176,
207.
Bordon, aliis Scipio, Franciscus,
S. J., hispanus, Ferrariae prius,
postea Bononiae degens, 2o3, 297,
298, 375, 667; bona sua Societati
vult cedere, 364.
Borja ^ Carolus de, Sti. Francisci
filius, dux V de Gandia, collegio
romano subvenit, 66, 67; necessi-
tatibus circumventus , promissa
non servat, 54I.
Borja, Stus. Franciscus de, S. J., in
Hispânia et Lusitânia commissa-
rius, Hispalim profecturus, 45; quid
sentiat de doctore Vergara , loo;
Philippum II invisit et excipitur
peramanter, 198: in Italiam Theo-
tonium de Bragança mittit, 287;
Salmanticam et Vallisoletum lu-
strat, ibid.; diligenter ac feliciter
munus,sibiab Ignatio commissum,
obit, 329 33r ; solatur lusitanos,
397 , 398 ; Vallisoleto Placentiam
venit, 438-440; cogitat de insti-
tuenda in Aragoniae provincia do-
mo probationis, dubitat utrumVa-
lentiae an Gandiae figendasit, 448;
in castellana provincia novitiorum
domum instituit, 487; enixe roga-
57
898
Indices
tur a principibus Hispaniae et Por-
tugalliae ut Tordesillas accedat,
Joannaereginae,periclitanti,opem
laturus, 495; Placentiam se confert,
ad collegium inchoandum , 498^
500, 549; socios ex Ignatii prae
scripto in Aethiopiam designai,
518, 519; quid egerit Borgia in
iustratione provinciae Baeticae,
narratur, 555-557. 573-577; hispa-
lensium ánimos sibi devincit, con-
cionatur, 555; aedes sociis paratas
deserit, pauperiores quaerit, 556,
557; peragrat Cauriam, Montuliam,
Cordubatn, 573, 574; Guadalupem
et Qropesam, 575; a dynastis hujus
loci detinetur, ibid.; Placentiam
ingreditur, 575, 576; a principe
Joanna festinanter arcessitur, 577;
Joannam reginam. Caroli V ma-
trem, morti proximam, invisit, so-
laturj Ó12, 6l3; colloquia sancta
cum ea, rationis jam compote, mi-
scet, efflantem pie animam, chri-
stianae religionis auxiliis adjuvat,
6l4,ól5;consolationem affert prin-
cipibus ob genus hujusce mortis
et bonum exemplum a regina mo
riente editum, ibid.; Borgia^, reli-
giosus et pauper, multo magis ho-
noratur a principibus, quam olim,
cum esset Gandiae dux et Cata-
launiae prorex^ 618,619; sodales
Fanum Luciferi (Sanlúcar) mittit,
694; poliicetur Mironi socios se in
Portugalliam missurum, 776; lites
dirimere suadet, 780; Patri Roman
injungit, ut Ignatium certiorem fa-
ciat de rebus caesaraugustanis,
800; Borgiae Christiana simplicitas
et dimissio, 824, 825; v. 29-31, 66,
67, i3l, 151, I53-I55> 192, 194.
239, 265, 268, 288, 289, 292, 332,
340, 347, 372, 373, 379, 393-395,
415, 416, 419, 420, 428, 435-442,
446, 447, 459, 460, 488, 490, 492,
493, 518, 522, 523, 533, 538-541,
563, 564, 616, 617, 620, 621, 63i,
632, 634, 635, 638, 644-647, 656,
700, 701, 747, 752, 794, 796, 801,
806,809,811, 812, 827,839, 846,
851,852, 855, 865.
Borja, Gaspar Jofre de, episcopus
segobricensis , Societatem amat,
332, 394; ab ea in excolanda dice
cesi adjuvari cupit, 333; laudantur
ejus pietas, parsimonia et indu-
stria in alliciendis pueris ad chri-
stianam doctrinara addiscendam,
ibid.; aedificium collegii barcino-
nensis promovet, 449; Ignatium pie
rogat ut sibi, caecutienti, commu-
tationem a pontifice impetret legis
recitandi horarias preces, 577-579;
apud socios collegii valentini, tam-
quam unus e sodalibus, diversa-
tur, 579.
Borja, Joannes de, Sti. Francisci
filius, 459.
Borja, Ludovica de, Sti. Francisci
soror, comitissa de Ribagorza, fe-
mina clarissima, virtutibus omni-
bus ornata, 45; animi fortitudine
et amore in caesaraugustanos so-
cios insigáis, 769; nostros in suis
Pedrolae aedibus, Caesaraugusta
cedentes, excipit, 771, 772, 809,
83o; revertentibus in urbem, Joan-
nem, suum filium, xii annos na-
tura, raittit, qui obviam salutatu-
rus occurrat, 852, 853.
Borrell, Joannes Paulus, S. J., co-
mas olim Patris Nadal, in Hispa-
niam et Portugalliam profecti, 3l i .
Botelho, P. Michael, S. J., e morbo
convalescit, 388; ex Sicilia Ro-
mam venit, 625, 629.
Bouclettus, P. Antonius, S. J., Tor-
naci pro re catholica strenue labo-
rat, 56.
Bourbon-Lancy ( in textu Bourbo-
nas), opp., 58S.
Bragança, Constantinus de, Jacobi,
ducis IV filius, frater Theotonii,
Index rerum
899
cubicularius regius Joannis III,
postea Indiae prorex, iS; vir gra-
vis et prudens, adversaturum se
•dicit TheotoniOj.si novam hic mo-
liatur condere sodalitatem religio-
sorum, 21; serio vult ut Theoto-
nius, non Venetiis consistat, sed
Romam ad Ignatium eat, ibique
studiis diligentem operam impen-
dat, 288.
Bragança, Elisabeth de, princeps,
uxor Eduardi, ducis de Guimarães,
filia Jacobi, ducis IV, et primae
ejus uxoris, Eleonorae de Mendo-
za, 18, 19, 2S8, 868.
Bragança, Eugenia de, Jacobi filia,
soror Theotonii, Francisco de Mel-
lo nupta, 18, 288.
Bragança , Fulgentius de , Jacobi
filius, Theotonii frater, prior de
Guimarães, 18, 288.
Bragança, Jacobus de, dux IV de
Bragança, suscipit ex prima uxore,
Eleonora de. Mendoza, Theodo-
sium et Elisabeth; ex secunda,
Joanna de Mendoza, plures, 18,
288.
Bragança, Jacobus de, frater Theo-
tonii , clericus , morte immatura
correptus, 18, 288.
Bragança, Joanna de, soror Theoto-
nii, marchionissa de Elche, ex ma-
trimonio cura Bernardino de Car-
denas et Velasco, 18, 288, 868.
Bragança, Maria de, Theotonii soror,
virgo Deo sacra, 18, 288.
Bragança, Theodosius I de, dux V
de Bragança, filius Jacobi, du-
cis IV et Eleonorae de Mendoza,
17, 18; aegre fert Theotonium ad
suos reverti, 20; socios ab Ignatio
poscit, qui Villamvitiosam exco-
lant', 379; Theotonium commen-
dai, ibid., 532, 533; v. loi, 102,
288, 339, 867.
Bragança, Theotonius de, filius Jaco-
bi ducis et uxoris secundae, Joan-
nae de Mendoza, aeger in Portu-
galliam ex Hispânia remeat, tur-
batus casu Simonis Rodericii, 17;
apud matrem diversatur, ab eje-
ctis e Societate frequentar invi-
sus, 17, 18; in coenobium domini-
canorum se recipit, suadente Joan-
ne III, et invisitur a Nadal, 19;
Olisiponem venit ad Sti. Antonii,
20; redit Villamvitiosam, ibid.;
cum expulsis a Societate molitur,
ut fertur, novam sodalitatem in-
stituere, 20-22; alienum a P. Tor-
res, Mich., habet animum, 23, 112;
aedes fratris sui, Theodosii, vult
omnino deserere, paratus ire quo-
cumque mittatur, loi, 102; Ignatio
se committit; animum in vocatjo-
ne perseverantem testatur , 146,
147; missus a Borgia, in Angliam
et Italiam navigat, 287, 288; Ve-
netias appellit, 339; viso Simone
Rodericio, summo atficitur gaudio;
cum ilio Venetiis, quandiu ipse
heic versetur, commorari cupit,
340; ab Ignatio Romam ire jube-
tur, 38o; quomodo judicetur a
Theodosio fratre, 532, 533; recte
initioin romana urbe procedit,646;
sed brevi contra Societatem tenta-
tur; in sententia sua obfirmatus,
Roma egreditur, Mediolanum ve-
nit, 867, 868. — Theotonii fratres
et cognati in genere, 18, 20-23.
Bragança, Vincentia de, Theotonii
soror, virgo Deo dicata, 18, 288.
Brandão, aliis Brandon, Antonius, e
Societate olira dimissus, Romam
iturus dicitur, ut novam sodalita-
tem cum ejectis a Societate insti-
tuat, 20, 21, 293.
Brasilia, regio, 102, 112, 397, 781»
833,847; praeclarasociorum exem-
pla, lo3, 104; litteras e Brasilia
excudi in Portugallia cupiunt so-
cii, no; episcopus brasiliensis,
V. Fernandez Sardinha.
Indices
900
Braunsberger, P. Oto, S. J., script.,
126, 3i5, 3i6.
Britone (Brito), Petrus, S. J., 204,
205.
Briviesca, opp., 460.
Broet, P. Paschasius, S. J., 228,343,
717.
Broghe]mans,P. Cornélius, S. J., lau-
retani collegii incola, 725, 735, 755.
Brugnola, opp. et monasterium Cel-
larum, virginum O. S. Ben., 569;
illuc mittitur Cogordanus, redinte-
grandae disciplinae causa, 569 et
seqq., 573; emendationis spes exi-
gua aut ferme nulla, 582-584.
Brunello, Joannes Franciscus, S. J.,
incola collegii bononiensis, 383,
667.
Bruxellae (Bruxelles), opp. ,114, 1 16,
860, 861.
Buendia, comes de, v. Acuña.
Buis, Thomas, canonicus novioma-
gensis, Societatis amicus, 512-516.
Burgi (Burgos), opp., 271, 460, 461,
520, 522, 523, 554, 565; collegium
comestabilis, 267; collegium Sti.
Thomae, O. P., 392, 393.
Burgo de Osma, opp., 314.
Burgos, Fr. Alphonsus de, episco-
pus quondam palentinus, fundator
collegii vallisoletani Sti. Grego-
rii, 523.
Burgos, Augustus, script., 440.
Buscudux, opp., 860.
Bustamante, quidam, in provincia
sicula, 624.
Bustamante, P. Bartholomaeus de,
S. J., de Borgia, commissario,
quid sentiat, 329-33l ; Ovetum cum
socio, Ferdinando Tello, se con-
fert, de collegio ibi instituendo
acturus , 437 ; creatur tirocinii
rectorapudSeptimancas,487; Bae-
ticam petit, hujus provinciae mo-
derandae causa, 825; v. 379, 421,
435, 485, 488, 497, 498, 577, 612,
656, 823.
Caballar, Didacus, S. J., incola col-
legii cordubensis, 633.
Cabañas, opp., 83o.
Cabrera, Ludovicus, script., 340.
Cabrera et Moneada, Anna, comitis-
sa de Modica et Osona, vicecomi-
tissa de Cabrera et Bas, 46.
Caceres, opp., v. Caecilia castra.
Cacon Baxa, 64.
Cadiz, opp., V. Gades.
Caecilia castra (Cáceres), opp., 575.
Caesaraugusta (Zaragoza), opp,, 71;
variae religiosorum familiae So-
cietati adversantur, 71-72; civitas
in contrarias partes scinditur, 73;
frequens divinae eucharistiae usus
impugnatur, 75,76; cives ad fo-
vendam Societatem accenduntur,
Estrada perorante, 294-296; motus
aragoniensium adversus prore-
gem , 638; legationem mittunt ad
caesarem, 639; excitantur animi
adversus Societatem , 639 ; saevit
tempestas, 703-705, 726-729; socii^
ne civitati detrimentum afferant,.
ruenti in pejus, Caesaraugusta
excedunt, 768; Pedrolam, in aedes
Ludovicae de Borja, se recipiunt,,
771, 772; in urbem socii cum ho-
nore revocantur, 845; v. 332, 3q4,
447, 524, 528, 537, 540, 541, 635,
637, 71 713, 714, 730, 743, 799,
801, 8o3, 804, 808, 810-814, ^'2i>
827,840, 853, 865,874.— Caesarau-
gustae archiepiscopus, v. Aragon^
Ferdin. de; gubernator, v. Gur-
rea; prorex, v. Hurtado de Men-
doza; Aljafería, 769; hospitium
Dnae. ntrae. de Gracia, 296; pa-
roeciae aut curiones Magdalenae
et Sti. Michaelis Societati adver-
santur, 705,708, 710, 801,805; mo-
nasterium hieronymianum Stae.
Engratiae Societati favet, 805,
806; tempia maxima. Seo et Pilar ^
Index rerum
854,855; rector collegii,v. Roman.
Caesarius, Joannes, script., 344,376.
Caesenatensis episcopus, v. Spiriti.
Cairo, regio, 413.
Cajetanus, Thomas a Vio, O. P.,
script., 759.
Calagurris (Calahorra), opp. et dioe-
cesis, 33, 283, 284; episcopus,
V. Diaz de Lugo.
Calatabellota, opp., 351.
Calatagirona, opp., et orphanorum
domus instituía, 352.
Calata3^ud, P. Hieronymus de, S. J.,
canonicus bilbilitanus, Societatem
ingressus, Murciam venit, 684,
748.
Calistus II, pont. max., 788.
Caller, opp. et coenobium Stae. Lu-
ciae, 150.
Calvinus, haeret., ^6, 337.
Calvo, Fr. Vincentius, O. P., con-
cionator insignis, 560.
Camacho , Gaspar , Aragoniae re-
gens, a principe Joanna jubetur
curare ut damnum, Societati inla-
tum, reparetur, 743-747, 765, 773,
774; ad curiam evocatur, 821.
Camajano, Petrus, episcopus fesula-
nus, 609.
Camara, S. J., incola collegii cordu-
bensis, 633.
Cambiagi, Joachimus, script., 96.
Campeggi (in textu Campego), An-
tonius Maria, 144.
Campeggi , Joannes , bononiensis
episcopus et cardinalis, 228; utitur
Palmii opera ad pacem inter dissi-
dentes conciliandam, 229; et in lu-
stranda dioecesi, 363; aedes ad
Sti. Columbani Societati procu-
rat, 23l; v. 376, 718.
Camps, Dimas, archidiaconus barci-
nonensis, 528, 660.
Camps, Franciscus, Jacobi frater,
Romae degens, 664.
Camps , Jacobus , praecedentium
frater, 661, 663, 664.
Canal, Josephus de la, O. S. A.,
script., 639.
Canal, Petrus, S. J., collegii ge-
niiensis incola, capite laborat, 565,
566.
Canarias, regio, 3i3; v. Insulae For
tunatae.
Candidus (Witte),P. Adrianus, S. J.,
incommoda usus valetudine, in pa-
triam, auctore Ignatio, proficisci-
tur, 176, 201, 202; Venetias ap-
pellit, 207; V. 299, 860, 862.
Canisius, Otto, S. J. , Bti. Petri fra-
ter, 129.
Canisius, Btus. P. Petrus, S. J.,
I26etseqq.; Jonam cancellarium
amplissime laudat, 3i5, 3l6; v.
■320, 516, 742.
Canisius, P. Theodoricus, S. J., Bti.
Petri frater, 129, 168; laudatur,
221, 320; Romam venit, 32o; ejus
matertera, virgo sexagenaria, vir-
tute insignis et amore erga Socie-
tatem, 512-514-
Cano, Fr. Melchior, O. P., episco-
pus canariensis, carpitur, 3l2-3i4;
eifutit in Ignatium quaedam, prae-
claro suo ingenio indigna, 547-549,
636.
Cantabria,, regio, 282; oppida ejus
provinciae sacris missionibus lu-
strantur, 282-285.
Cañaveras, opp., 675, 677.
Cañete, marchio II de, v. Hurtado
de Mendoza, Andreas; marchio III,
v. Hurtado de Mendoza, Didacus;
marchionissa, v. Manrique, Ma-
ria de.
Cappugnano, opp. , 668.
Capumsacchi, Stephanus, S. J., 669.
Caracciolo, Galeatius (Galeazo), 756
758.
Caracciolus , Nicolaus Antonius,
marchio I de Vico, 756, 757.
Caraffa, Beatrix, 758.
Caraffa, Joannes, comes de Monto
rio, 57, 737-739-
902
Indices
Caraífa, Joannes Petrus, archiepi-
scopus neapolitanus , cardinalis et
deinde pontifex, Paulas IV, 25; a
Vega, prorege Siciliae, rogatur ut
Octavii Cesari jus velit defendere
contra parentes, illum a Societate
extrahere cenantes, 57,58; v. 253.
Caraffa, Thomas, neapolitanus, So-
cietatis studiosus, 178.
Caravajal, P., S. J., v. Carvajal.
Cara vallo, Petrus, v. Carvalho.
Carbi, Hieronymus, 295.
Cardenas et Pacheco, Bernardinus,
dux de Maqueda, Valentiae pro-
rex, 540; agit de Societatis colle-
gio apud Torrijos instituendo, 620.
Cardona, Ferdinandus, dux de, 236,
875; ejus uxor, v. Francisca Man-
rique; Elisabeth Agustin.
Cardona, Joanna, ducissa de Naje-
ra, 236.
Cardona, Petrus de, gubernator bar-
cinonensis, 662, 875.
Cardoso, Dominicus, S. J., supplet
pro scholis in gymnasio regio co-
nimbricensi, 776.
Carneiro, P. Melchior, S. J., 106 et
seqq.; testis designatur ab Igna-
tio in causa Simonis Rodericii,
181 et seqq,; electus episcopus ad
missionem aethiopicam, jubetur a
pontífice illud múnus admittere,
235; Roma excedens, Lugdunum
cum sociis venit, 400, 401; v. 241,
364, 383, 460, 461, 650, 653, 760:
Carolus V, caesar, loca quaedam ad
collegium Societatis neapolitanum
cedit, 179; panormitano collegio
abbatiam Stae. Mariae, vulgo Sti.
Philippi delia Grotta, attribuit,
curante Joanne de Vega, 625; sa-
crum ac supremum Aragoniaecon-
cilium confirmai, 709; v. Ii3 et
seqq., 198, 297,387,428,431,433,
438, 441, 481, 511, 548, 567, 601,
6i3, 616, 639, 654, 662, 7o3, 706,
757, 768, 832.
Carolus, princeps, Philippi II filius,
in Araozii disciplinam ut tradere-
tur, nec cogitatum quidem est,
80, 83.
Carolus IX, rex Galliae, 68r.
Carolus, quidam, 469.
Carpi, cardinalis, v. Pio di Carpi,
Rodulphus.
Carramolino , Joannes Martinus,
script., 518.
Carrillo, licent., concionator, capes-
sere Societatem vult, 449.
Carrillo, P. Didacus, S. J., alius a
superiore, 449.
Carthago nova (Cartagena), opp.,
539; episcopus, V. Almeida.
Carvajal, aliis Caravajal, P., S. J.,^
oculis captus, a lege horarias pre-
ces legendi cupit eximi a pontif.,
38; Vallisoletum petit, 428.
Carvalho (in textu Caravallo) , Pe-
trus, 289.
Casali, eques genuensis, Societatis
fautor, 144.
Casalinus, Hieronymus, rector tem-
pli Stae. Luciae Bononiae, ne il-
lud a sociis omnino deseratur. ro-
gai, 717-719-
Casarrubios, aliis Casarruvios, An-
dreas, 491, 795.
Caselli, Fr. Thomas, O. P., episco-
pus Cavae, 426.
Casini, P. Joannes Philippus, S. J.,
353, 357, 358, 629.
Casoni, Philippus, script., 96.
Castanheira, comes de, v. Athaide.
Castella (Castilla), regio, et Societa-
tis Jesu província, i35 , 147, 271,
340, 348, 408, 417, 460, 533, 539,
621, 648, 677, 701 , 760, 776, 812;
Castellanos socios, qui lusitanos
adjuvent, poscit Miron, 17; ex ca-
stellana provincia procurator Ro-
mae constituendus pro Hispânia,
Portugallia atque índia, ixo,
Castellano, Jacobus, S. J., 20I.
Castelli, Polidorus, 85, 144.
Index rerum
9o3
Castello de Virili, v. Virili.
Castellvi, Ludovicus , canonicus va-
lentinus, rector paroeciae Sti. Mar-
tini, nostris, templum aedificanti-
bus, opponitur, 50, 53.
Castelnuovo, opp., et arx, 43l.
Castilla, Petrus de, 491.
Castillo, Fr. Franciscus del, provin-
cialis minister O. S. F., 3o; Igna-
tium rogat, ut opem conferre velit
ad reficiendum coenobium Stae.
Mariae de Aranzazu, flammis sub-
versum, 32 et seqq.
Castro, Alphonsus de, zamoranus,
O. S. F., script., 28.
Castro, Hieronymus de, canonicus
burgensis, 263.
Castro, Joannes, 492.
Casula, opp., 325, 320.
Catalanus, P. Joannes, S. J., 214,
215) 468, 542, 543.
Catalaunia (Cataluña), regio, 171,
709.
Cataneo Bava, Franciscus, 505.
Catania, opp. , 353.
Catharina, regina Portugalliae, So-
•cietatis fautrix ac patrona, 112,
288,290, 348, 616-618, 700, 702,
777» 778, 860; Borgiam orat, ut
matrem Joannam , reginam , Tor-
desillas aegrotantem, visitet, 495;
Patrem Torres, sibi a confessioni-
bus poscit, et ab Ignatio obtinet,
646.
Cathena, Joannes de, coloniensis,
votum ingrediendi Societatem
emittit, 62.
Catherino, aliis Catharino, Ambro-
sius, O . P., archiepiscopus Con-
zae, script. , 28.
Cauria (Coria), opp., 573.
Cavae episcopus, v. Caselli.
Cavalleria, Alphonsus de la, procan-
cellarius Aragoniae, 706.
Cavallicri, aliis Cavalieri, Cavaglie-
rus, P. Laurentius, S. J., Tibur
mittendus in locum Desiderii Gi-
rardin, 281 ; renuntiatur tiburtini
collegii rector, 472; laudat Benedi-
ctum Palmium, eloquentissime e
suggestu dicentem, 783, 784.
Cazador, Jacobus , episcopus barci-
nonensis, 527.
Cea, opp., 437, 438.
Cefalli et Chefalu, v. Cephaloedis.
Ceguera, Hieronymus, V . Segnerà.
Çeita vel Ceuta, opp., v. Septa; epi-
scopus, V. Lencastre
Celaya, aliis Sela3'a, Sala^'a, Dr.
Joannes, valentinus, Societatis
amicus, 578.
Cella, opp. , 582.
Cenetensis episcopus, v. Torre .
Cephaloedis, dioecesis, 124, 352;
episcopus, v, Aragon, Franciscus.
Cervantes de Salazar, alias de Gae-
ta, Gaspar, sacrae fidei Hispali
quaesitor, vicarius archiepiscopi
hispalensis, nostrorum opera uti-
tur, 3o8, 555-558; eiBcit ut P. Her-
nandez concionetur, 562; Societa-
tem Jesu populis admodum utilem
esse testificatur , 679, v, 3o8,
576.
Cervini, Alexander, sequentis fra-
ter, 550.
Cervini, Marcellus, cardinalis San-
ctae crucis, vir integerrimus, po-
stea Marcellus II, pontifex max.,
dolet quod eugubini susceptis a
Societate laboribus non respon-
deant, 77; ab ipsis detrahitur, 156,.
157; prudenter se gerit in causa
Simonis Rodericii, i86 et seqq.;
curat ut disciplina monasterii Cel-
larum, sibi commissi, redintegre-
tur, 568 et seqq. ; pontifex creatur,
593 ; in summo dignitatis apice
constitutuSj Consilia sibi dari optat,
quod praestat Viola , capita ad
emendandos ecclesiae mores pro-
ponens, 593-609; e vivis tollitur;
sensa piorum hominum, multa de
illius virtute sperantium, 609; v.
904
Indices
117, 118, i32, 152, 190, 583-585,
639, 657, 661.
Cesan, Nícolaus, pater Octavii, duci
de Monteleone a secretis, 58.
Cesari, Octavianus et saepius Octa-
vias, S. J., in Societatem fugiens
sine parentum venia, defenditur a
Siciliae prorege, Jeanne de Vega,
575 58; Ignatio narrai suae voca-
tionis cursum et Societatis ingres-
sum, 365 et seqq.; mutato nomine,
dicitur Paulus Hieronymus, 357;
ejus mater concursat cardinalium
aedes et pontificis palatium, ut
filius sibi reddatur, 58, 59; v. 227,
257, 390, 547.
Cesarius, Joannes, v. Caesarius.
Cesi, Fridericus, cardinalis, 468.
Cesi, Petrus Donatus, episcopus nar-
niensis, postea cardinalis, 468.
Ceuta vel Ceita, opp. , v. Septa; epi-
scopus, v. Lencastre.
Chacoli rays, pirata, 670; et Chaco-
lirayzo (sic), 483.
Charlat, P. Quintinus , S. J., a ca-
tholicis tornacensibus expetitur, ut
patriae laboranti succurrat, 55, 56.
Chefalu , opp. et dioecesis , v. Ce-
phaloedis.
Chios (in textu Sio), ins. 501.
Chiossoya, Gulielmus, S. J., incola
collegii ferrariensis, 588.
Christophorus, 108.
Chrysostomus, Stus. Joannes, 761.
Ciaccia, Joannes Dominicus, curio
tiburtinus, erga Societatem bene-
volus, 250, 258, 259, 275-278.
Ciaconius (Chacón), Alphonsus, O.
P., script., 681.
Cibo, Albericus, marchio de Massa,
477, 480.
Cicero, Marcus Tullius, v. Tullius.
Cifuentes, comes de, v. Silva, Fer-
din.
Cigales, opp,, 655.
Cingulum, opp,, 733; a sociis exco-
litu^, 754.815,
Cintia, Lucia, 282.
Cintra, flumen Portugalliae, 19.
Cistero, P. Ludovicus, S, J., 527.
Claros de Guzman, Joannes, comes
de Niebla, immatura morte ab-
sumptus, superstite patre , 559,
560, 691, 695; Societatem rei chri-
stianae amplificandae perutilem
esse testatur, 685, 686.
Clemens VII, pont. max . , 468.
Climente, Michael, Aragoniae proto-
notarius, 765, 774, 821.
Cocanaro, Joannes, 3oi, 322.
Cogordan, P. Pontius, S. J., judex
designatus a Sto. Ignatio in causa
Simonis Rodericii, 182; mittitur
in Galliam, monasterii Cellarum
emendandi causa, 568; in ipsa na-
vigatione gravi morbo afficitur,
569; mala plurima passus, re infe-
cta Bruniolam relinquit, 582-585.
Coimbra, opp. v, Conimbrica.
Collacho, P. Sebastianus, S. J., lu-
sitanus, collegii bononiensis inco-
la, 667.
Colonia Agrippina, opp., peste affli-
gitur, 35; festis bacchanalibus pio'
rum civium exemplis excolitur,
62; haeretici concionatores prohi-
bentur ad populum verba faceré,
tumultus excitatur, 511; Societa-
tis candidati, 36, 37, 62; templum
Stae. Ursulae nostris patet, sacra
munia obeuntibus, 36, 37; v, 221,
299, 586, 862,
Colonna, Ascanius , in arce Castel-
nuovo detentus, 43l .
Coma, Fr. Petrus Martyr, O. P.,
provincialis, suis Caesaraugustae
praecipit , ne cum adversariis So-
cietatis sese conjungant, 829, 845.
Cornano, magister humaniorum lit
terarurh, Societatis benevolus, 471 .
Commo, Paulus da, 29.
Complutum (Alcalá de Henares),
opp. , quamplurimos Societati prae-
bet alumnos, 44; spargitur rumor
Index rerum
905
adversus Exercitia spiritualia Sti.
Ignatii, 43; v. 45, 54>7i, 98-101,
173-175, 198, 439, 449, 457. 522,
619, 620, 654.
Compostella (Santiago), opp., H2,
235, 3l2, 523; cardinalis compo-
stellanus, v. Alvarez de Toledo.
Concha (Cuenca), opp., eo accedit
P. Villanueva, de statione Socie-
tatis ibi collocanda acturus, 99;
Dr. Vergara fructuose adlabora t,
100; V. 428, 439, 447, 523, 537,
541, 674, 675, 677; collega con-
chensis rector, v. Lopez Alphons.
Conchus Arnoldus, S. J., lovanien-
sis, 208; collegii veneti incola,
580.
Congum, regio. Ilo, 397, 780, 836;
litteras, ex Congo acceptas, excu-
dere in Portugallia optant sodales,
no.
Conimbrica (Coimbra), opp., et So-
cietatis collegiuin, 15, 18, 108,
135, 139, 224, 289, 292, 397, 422,
424, 432, 465, 486, 642, 643, 64c;,,
699, 700, 702, 759, 774, 779, 818;
collegii conimbricensis institutio
quotannis recolenda 6 Januarii,
no; exemplum divinae punitionis
in eo, qui a sua vocatione defecit,
240, 241; conimbricensis rector, v.
Enriques, Leo; episcopus, v. Soa-
res.
Constantia (Coutances);, opp., 588.
Constantinopolis, opp., 25, 4l3, 424,
458.
Cordeses, P. Antonius, S. J., theo-
logiae lector Gandiae , valentini
collegii curam habet, 538, 539,
682.
Cordoba, P. Antonius de, S. J.,
Mareiam (Marchenaj venit, 3o5;
dolet de infirma Ignatii valetudi-
ne, 371, 372; Salmanticam profici-
sci cogitat, 374, 375; demisse de
se judicat; statum provinciae Bae-
ticae Ignatio describit, 415; fit col-
lateralis Patris Araoz, castellanae
provinciae praepositi, 420; in tiro-
cinium migrare cupit, 4S7; pie in-
videt fortunae Patrum Guzman et
Loarte, ad Ignatium accedentium,
489; venit ipse Salmanticam, ibid.;
salmanticense collegium cordu-
bensi anteponit, 489; optat' ut Bor-
gia in Baeticam se conferai, 493;
V. 235, 236, 485, 795, 798.
Cordoba, Didacus de, vir magnae
auctoritatis , sacrae inquisitioni a
consiliis, Patre Araoz utitur, 46,
198.
Cordoba, Gundisalvus de, uEl Gran
Capitan», 408.
Cordoba, Joannes de, decanus ec-
clesiae cordubensis, aedes suas
nostris inhabitandas offert, lg3,
794; ad bonam frugem se recipit,
3o6-3o8; v. 372, 41Ó , 490, -492,
493, 575. 632, 034, 716.
Cordoba, Petrus, 490.
Cordoba et Figueroa , Francisca,
marchionissa de Gibraleon , 574,
575-
Corduba (Cordoba), opp . , et Societa-
tis collegium, 23; Societas bene
audit, res prospere cedunt, 45;
hinc discedit Villanueva, ç8; P.
Torres venit, 192; renovatio stu-
diorum, 372; virtutum exempla,
372-374; candidati Societatis plu-
res, 373, 634; ignatianae exercita-
tiones multis propositae, 63o-ó34;
V. 99, n2, i63, 193, 235, 289, 3o7,
3o8, 339, 340, 416, 417, 420, 459i
466, 489, 491, 492, 495, 523, 526,
549. 555> 563, 655, 764, 79^-795,
798; collegii cordubensis rector,
V. Zarate, Alphonsus de; episco-
pus, V. Austria, Leopoldus de.
Core, 238.
Coria, opp., V. Cauria.
Corinthus, opp., 597-
Corna (Corneus), Fulvius della, pe-
rusinus episcopus et cardinalis,
«
Indices
214, 427; in spoletinam sedem
transfertur, 549-551-
Corna (Corneus), Hippo]ytus, novus
episcopus perusinus, 549.
Correa, P. Antonias, S. J., novitio-
rum magister, aegrotat, 465.
Correa, Petrus, S. J, , irregularitate
innodatus, dispensatione indiget a
pontifice^ 112, 347.
Corsica, ins., 96, 505.
Cortese, Cavaliera^ v. Pallavicini.
Coruña, opp., v. Flavium Brigán-
tium.
Cotta, P. Melchior, S. J., Eborae
concionatur, 779.
Coudreto, P. Annibal, S. ]., huma-
niorum litterarum peritus, frater
Claudii et Ludovici, 226, 414, 546,
869, 870.
Coudreto, Claudius, a Societate de-
fecit, 870.
Coudreto , P. Ludovicus , S. J.,
praecedentium frater, rector col-
legii fiorentini, 210, 2i3, 529, sSi,
532, 869, 870.
Crane, 860.
Crescenti©, Suetonius, S. J., 168.
Creta, ins., 376.
Crispolti, Caesar, script., 470.
Crispus, Tiberius, cardinalis, 585.
Croce, Joannes Andreas, episcopus
tiburtinus, frater nostri Lucii, So-
cietati benevolus, 250; nostris at-
tribuit templum Sti. Salvatoris,
258, 259, 275-277, 322, 472; con-
cionibus Benedicti Palmii inter-
est, 751, 752; V. 784, 787.
Croce, Lucius, S. J., praecedentis
frater, 250, 787.
Croce, Marcus x\ntonius, episcopus
tiburtinus, patruus nostri Lucii,
Societatis parum amans, 250.
Crusellas, P. D. Franciscus de Pau-
la, O. S, Ben., script., 526.
Cruz, Fr. Ludovicus de la, 617.
Cubelles, Dominicus, episcopus me-
litensis, 353.
Cucho, Oja, 165.
Cuenca, opp., v. Concha.
Cuenca, P. Hieronymus de, S. J.,
494; in Aethiopiam mittitur, 519.
Cuesta, Dr. Andreas, episcopus le-
gionensis,Exercitia spiritualia Sti.
Ignatii laudat, 44.
Cueva, Bartholomaeus de 'a, cardi-
nalis, 152, 567, 838.
Cueva, Beltramus de la, dux III de
Alburquerque, prorex Navarrae,
434.
Culemborgus, aliis Culemburgum
(Colemborg), opp., 857; ejus domi-
na, ibid.
Cuore, opp., 237.
Cyprus, insula, 458.
Daimiel, opp. , 66.
Daniel, propheta, 6o3.
Dathan, 269.
David, rex, 367, 604 .
Davidicus, Laurentius, 445.
Davila, Maria, fundatrix collegii Sti
Thomae, O. P., abulensis, quod
amplificant deinde Torquemada et
Elisabeth I, 392, 393.
Davilla de Santarém, opp., 667.
Delfinus, Zacharias, pharensis epi-
scopus, nuntiusapostolicus in Ger-
mania, juvenes commendat, in col-
legium germanicum euntes, 742.
Deraan, Alphonsus, incola collegii
ferrar iensis, S. J., 588.
Demosthenes, orator, 376.
Denia, opp., v. Dianium.
Desiderius, P., S. J., incola collegii
fiorentini, 211, 529, 740.
Despauterius (van Pauteren), Joan-
nes, grammaticus,explicatur, 205,
212, 377, 53o, 580, 581, 587.
Deza, Fr. Didacus, O. P., cardina-
lis, 523.
Diago,'Fr. Franciscus, O. P., script.,
150-
Dianium (Denia), opp., 6l3; marchio
Index rerum
907
de Denia, v. Sandoval et Rojas.
Dias (hispanis Diaz), P. Petrus,
S. J., lusitanus, 287; laudatur,
780; in Conguin destinatur, sed,
navigatione impedita, redit ad
Stum. Felicem, 7S1 .
Diaz, P. Balthasar, S. J.,degitVa-
lentiae, 37; evocatur Murciara ad
collegium inchoandum, 684.
Diaz de Lugo, aliis de Luco, Joan-
nes Bernardus (Bernal), episcopus
calagurritanus, 284.
Didacus (Diego), Fr., 401, 461.
Dionysius, Stus., script., 335.
Discalzius, Bernardinus, S. J., na-
tione italus, rerum agendarum pe-
ritus, l38.
Doctis, alias Dottis, Gaspar. Laureti
gubernator, 510, 585, 586, 721,
731, 816.
Dogius vel Doegius, v. Doyge.
Domenech, P. Hieronymus saepissi-
me dictus, plenius yero Joannes
Hieronymus, S. J., provinciae si-
culae praepositus, 53; acta cum
episcopo cephaludensi commemo-
rat, 123; frustra apud Vega pro
Dominico Mercurio deprecatur ,
254; Siciliae collegia perlustrai,
351-353; Romam adire prohibetur,
356; Patrem Guttano conatur in li-
bertatem adserere, 358; de colle-
gio arabico instituendo agit, ibid.;
ìncrementum provinciae curat ,
358, 359; venit Lilybaeum, 023-
628; Drepanum , 628; Bibonam,' 628,
629; Panormum revertitur, 629;
quid ipse et Joannes de Vega sen-
serint, lecto academiae parisiensis
contra Societatem decreto, 720;
V. 225, 246, 411, 536, 541, 567, 672,
789, 790, 793.
Domenech, Petrus, nostri Hierony-
mi pater, oppugnationem narrat,
quae Valentiae fit sociis, templum
exstruere volentibus, 50-54, 67,
538.
Domenech, P. Petrus, S. J., rector
domus probationis ad Septiman-
cas, 825.
Domenech, Petrus, abbas Vilaber-
trandi, 185, 527, 528.
Dominicas, Stus., O. P. institutor,
265, 449.
Dominicus, S. J., incola collegii
mutinensis, I41, 218, 219.
Dominicus, P . , S . J . , incola collegii
fiorentini, 53o, 740.
Donatus, Aelius, grammaticus, 2X3;,
377. 581, 588.
Doria (De Auria), Hieronymus, car-
dinalis, 480.
Doria, Joannes Andreas, princeps
genuensis, 358.
Doyge, aliis Dogius vel Doegius, Ja-
cobus, S. J., incola collegii ge-
nuensis, 566.
Drepanum (Trapani), opp., 624, 628.
Dueñas, Gaspar, S. J., Salmantica
in Baeticam discedit, 161 .
Dulcia, princeps (infanta), 525,
Dyrsius, aliis Tirsius, Tursius, Joan-
nes, S. J., 128, 168, 317.
E
Eboli, princeps, v. Ruigomez de
Silva; Mendoza de la Cerda, Anna.
Ebora (Evora), opp., et Societatis
collegium, l3; Eborae, sacrificante
Nadal, vota nuncupant socii, et
solemniter profitentur PP. Qua-
dros, Silveira et Vaz; sodalium
alacritas in capessendis virtutibus
ac litteris, l3-l6; urbs excolitur,
59, 60; scholasticorum vota reno-
vantur, l3i; Eboram Torres venit,
ibid.; et Miron, 244; studiorum in-
stauratiOj incrementum et fructus,.
l3i, 775; v. 23, 83, 84, 135, T59,
223, 292, 348, 396, 397, 433, 463>
464, 466, 649, 701, 702,779, 780.
Ebusus (Ibiza), insula, 709.
Eckius (Maier von Eck), Joannes,
script., 36 r, 659.
9o8 IN]
f
Eduardus (Duarte)j princeps Portu-
galliae, dux de Guimarães, Joan-
nis III frater, l8, 288.
Eguia, P. Didacus (Diego), S. J.,
sai uta tur, 49, 434.
Eleonora, 263.
Elgoibar, opp., 285.
Elgueta, opp., 283.
Elisabeth I, regina catholica, colle-
gium abulense Sti. Thomae, O. P.,
amplificai, 393; et Sti. Gregorii
vallisoletanum, 523; Aragoniae
consilium cum Ferdinando, ejus
viro, constituit, 709, v. 556.
Elisabeth , imperatrix , Caroli V
uxor, 539, 642.
Elisabeth, princeps lusitana, Theo-
tonii soror; v. Bragança.
Elisabeth, quaedam, 860.
Elvae, opp., excolitur, 59, 160, 244.
Emmanuel, rex Portugalliae, 642.
Eraraaus, castellum, 840.
Enriques, aliis Enriquez, quandoque
Anriques, P. Franciscus, S. J.,
241.
Enriques, aliis Enriquez, P. Leo,
S. J., rector collegii conimbricen-
sis, l38, 465; quaerit, an expediat
intra hebdomadam praebere tiro-
nibus animi relaxationem , 818,
819.
Enriquez Giron, Ludovicus, dux II
de Medina de Rioseco, almirallus
Castellae, 46.
Enrique Giron, et Cabrera, Ludovi-
cus, comes de Modica, superioris
filius, 46, 662.
Enriquez et Villarroel,. Alphonsus,
abbas vallisoletanus, Patrem Araoz
invisit, 46.
Ergavia (Igualada), opp., ibi concio.
natur Estrada, 526.
Ermua, opp., 284, 285.
Ernemont-Boutavent, opp., 587.
Escalona, dux de, v. Lopez Pacheco.
Escoffier, P. Joannes Petrus, S. J.,
script., 6l3, 682.
España, v. Hispânia.
Espes, Didacus de, canonicus cae-
saraugustanus, ab archiepiscopo
in curiam missus, rejicitur a prin-
cipe Joanna, et Caesaraugustam
jubetur reverti, 820.
Espes, Didacus, script., vir pius et
doctus, alius a superiore, 810, 851 .
Esquilache, episcopus, v. Villalobos.
Esquivel, Fr. Thomas, O. P., prior
caesaraugustanus, Societati bene-
volus, 387, 704.
Estaña, Fr. Petrus, O. Carm., vir
eximius, episc. christopolitanus,
54-
Este , Aloisius vel Ludovicus de,
Herculis II filius, ducis Ferrariae,
121, 351, 658.
Este, Eleonora de, soror praecedén-
tis, 119.
Este, Hercules II de, Ferrariae dux,
119, 140; aedes Sti. Spiritus sociis
nostris designat, 169, 170; omnino
vult collegium Argentae a Socie-
tate servari, 202, 342, et seqq.; ani-
mum Renatae, uxoris, infectae
haeresi, perfringere conatur, 338;
dolet fluctuare illam et in bene
coeptis inconstantem esse, 350,
351 ; quod tandem sincero animo
ad bonam frugem se recepisse vi-
deatur, summopere gaudet, 362,
43o; pietatis signa dux edit in na-
talitiis servatoris Jesu, 484, 485;
V. 36i, 444, 452, 590-592, 659, 862.
Este, Hippolytus de, cardinalis fer-
rariensis, 477; tiburtinae urbis gu-
bernator, Ignatium rogat, ut Ti-
bur concionatorem mittat, 750;
gratulatur Ignatio de re a Palmio
bene gesta Tiburi, 782-784; idem,
antiquitatis amator, columnam la-
pideam, infra altare Tiburi reper-
tam. sibi vindicat, sociis non ab
nuentibus, 786-788.
Este, Lucretia de, Herculis II filia,
119.
Index rerum
909
Estrada,'?. Franciscus de, S. J.,
Aragoniae provinciae praepositus,
100; Caesaraugustam venit; civi-
bus Societatis institutum declarat,
294, 295; ánimos ad fovendam So-
cietatem accendit, 296, 297; Al-
barracinum se conferì, 894; Barci-
nonem tendit, 524; sixenense vir-
ginum coenobium lustrai , 525;
Herdam, 525; Ergaviam (Igualada),
526; in Monte Serrato concionatur,
526, 527;Barcinone benevole exci-
pitur, 527; barcinonenses Societati
conciliata 660, 663; v. 333, 395,
. 579-
Etruria (Toscana), regio, 552.
Eugenius IV, pont. max., in Italiam
Georgium Trapesuntium arcessit,
376; V, 423, 424, 760.
Eugubium (Augubio, Gubbio), opp ,
benevolentiae Cervini cardinalis
non respondei, 77; eugubini ru-
mores contra Societatem spargunt,
l32, l33; sociis et cardinali detra-
hunt, collegium revocatur, 156,
157; V. 117, 545. 580.
Europa, regio, 850, 87 1 .
Extremadura, regio in Portugal-
lia, 19.
Eybar, opp , 285.
F
Faber (a patria Leerneux, in dioece-
si leodiensi, d.ictus Leernus), P.
Philippus; S. J., rector collegii
mutinensis, 140, 141, I99, 200,
216, 218; causas affert, cur Socie-
tas Mutinae parum profecerit, 589-
592.
Fabritius, S. J., incola collegii fer-
rariensis, 177, 2o3.
Falconi, 3io; ejus fratres, ibid.
Faloppia, Joannes, 591 .
Fanum Luciferi (Sanlucar de Barra-
meda), opp., et Societatis colle-
gium, 99, 194, 418, 555, 559. 563,
576, 685-688; socii, in illum por-
tum navigantes , ab imminente
naufragio divina ope liberati, 694;
oppidanorum laetitia, receptis so-
ciis, 695; coenobium Sti. Isidori,
O. S. Hier., 695.
Faraone, Petrus, S. J., 354.
Farfa, abbatia de, 453.
Faria, Balthasar de, 21, 348.
Farnesius (Farnese), Alexander, car-
dinalis, Societatis studiosissimus,
collegii monteregalensis auctor,
397; in Galliam cum P. Cogordan
proficiscitur; collegium Avenione
cogitat instituere, 508-570; res in-
fecta relinquitur, 572; v. 402, 4o3,
450, 534, 535.
Farnesius (Farnese) , Rainuccius,
cardinalis Sti. Angeli, archiepi-
scopus Ravennae, benevole cau-
sam Societatis, Argentae laboran-
tis, suscipit, 450-455; v. 592, 864.
Feliu de la Peña, Narcissus, script.,
527, 662.
Ferdinandus, rex , cognomento catho-
licus, 523, 556, 706.
Ferdinandus I, rex romanorum, 266;
plus, 41; liberalis in viennenses
socios, 315; monasterium carme-
litanuni illis attribuii , 126 et
seqq.; v. 467, 470, 511.
Fermo, opp., v. Firmium.
Fernandez, aliis Hernandez, Al-
phonsus, S. J., 456, 457; hispa-
nus, toletanae dioeceseos, in op-
pido Valdemoro natus, in genuen-
si collegio degit, 566,
Fernandez, Andreas, S. J., ex In-
dia in Portugalliam appellit, Ro-
mam ad Ignatium missus a Xa-
verio, 17, no, 287; officio perfun-
ctus suo, in Portugalliam reverti-
tur, comes Theotonio de Bragan-
ça ab Ignatio datus, 867, 868.
Fernandez, Emmanuel, S. J., cedit
e vita, 779.
Fernandez de Almeyda, Didacus,
prior de Ocrato, 539.
910
Indices
Fernandez de Cordoba, Catharina,
mater P. Antonii de Cordoba,
marchionissa de Priego, Societatis
studiosa, 235, 305, 3o8, 374, 375,
415, 420, 489, 490, 492, 493, 574,
635, 793.
Fernandez de Cordoba, Didacus, do-
minus V de Baena, dux de Sessa,
comes de Cabra, 3o6.
Fernandez Manrique, Garcia, comes
III de Osorno, 428.
Fernandez de Pineda, Franciscus,
genitor nostri Alphonsi de Avila,
556, 557-
Fernandez de Rivei'O, Alphonsus,
vicecomes de Altamira, 436.
Fernandez Sardinha, Petrus, Brasi-
liae episcopus, Societatis non ami-
cus, ab Henrico principe et cardi-
nali admonetur, lll, 112.
Fernandez de Velasco, dux de Frías,
Castellae comestabilis, 261, 267.
Ferrara, Ludovicus da, S. J. , incola
collegii fiorentini, 53l .
Ferrara, opp., v. Ferraria.
Ferrarese, P. Albertus, S. J., sibi
attribuit, quod Eugubii fructus su-
scepto labori non responderit, ab
onere gubernandi petit eximi, 77,
78; ad abbatiam cardinalis Cervi-
ni se confert, 117; v. i32, 133,156,
157; incola collegii veneti lauda-
tur, 208, 580.
Ferrari, Philippus , script., 358, 502.
Ferraria (Ferrara), opp., 64; colle-
gium Societatis liberalitate Ma-
riae de Gesso alitur, ibid.; aedes
Sti. Spiritus nostris offeruntur,
169, 170; religiosus vir, deprehen-
sus habitum alterius religionis ge-
stasse, a Societate dimittitur, 175;
■commoda et incommoda, quae af-
ferat templum Sti. Spiritus, ex-
ponuntur, 175-177; describuntur
socii collegii ferrariensis, 202, 2o3,
58ó-589;moritur P. Joannes Niger,
natione gallus; sociorum sensus,
552-554; V. 117, 140, 207, 216,
222, 297, 298, 324, 337, 33ç, 344,
345, 351, 36o, 3ó2, 383, 390, 391,
443-445, 484, 485, 580, 5S7-590,
658, 659, 669; cardinalis ferrarien-
sis, V. Este, Hippolytus.
Ferrer, Ludovicus, Valentiae guber-
nator, laudatur, 540, 541 .
Fessa vel Fessae (Fez), regio, 107,
139; discedit hinc in Portugalliam
Nunes Barreto, secum educens ca-
ptivos XXXIV . a servitute vindica-
tos, 134; episcopus, V. Mejia de
Molina.
Fesulanus (Fiesole) episcopus, v.
Camajano .
Fiamengho, P. Jacobus, S. J., 668.
Fiaschi, Alexander, Herculi II, Fer-
rariae duci, familiaris et a consi-
liis, Societatis studiosus, 120, 121;
collegium argéntense omnino vult
a Societate retineri, 202; v. 169,
342, 36l, 443, 444.
Figinta, alibi Siginta, Aragoniae
consilii officialis, 765, 774.
Fiore di Belio, Antonius, dictus
etiam Fiorabelli, Fioribelli, lega-
tus cardinalis Poli, deinde episco-
pus Lavelli, 591.
Firminius, Joannes Bta., S. J., inco-
la collegii fiorentini, 53o.
Firraium (Fermo), opp., 53o.
Flandria, regio, 287, 340, 428, 433,
735, 861.
Flavium Brigantium (Coruña), opp.,
287, 340, 495.
Florentia ('Firenze), opp., et Socie-
tatis collegium, 56, 89, 95, 214,
23i, 380-382, 384, 491, 504, 505,
737-739, 843, 870-873; socii fioren-
tini collegii describuntur, 210,
529-532, 739-742.
Florez, Henricus, O. S. A., script.,
269.
Folch de Cardona, Ferdinandus,
dux II de Cardona, 579, 874.
Folch de Cardona, Joanna, ducis-
Index rerum
sa III de Cardona, marchionissa
de Pallars, comitissa de Prades,
domina de Entenza , nupta AI-
phonso de Aragon et Sicilia, duci
III de Segorbe, 579.
Fonseca, Antonias de, olim episco-
pus pampelonensis, praeses consi-
lii regii , gaudet de adventu
P. Araoz, 46, 548, 824.
Fonseca, P. Petrus de, S. J., artes
lecturus in regio gymnasio co-
nimbricensi, 776.
Fontana, Alexius, Carolo V a secre-
tis, 115, 785.
Fontinens (Onteniente), opp., patria
Joannis Segria, episcopi christo-
politani, 54.
Forget, Claudius, S. J., incola col-
legii ferrariensis, 587.
Fornoli, opp., 323, 326, 327.
Fort, Carolus R., script., 54, 74.
Foscaiari, Aegidius, O. P., episco-
pus mutinensis, 199; nostris in-
scientibus, curam collegii vidua-
rum comraittit, 217.
Francavilla, opp., 408; dux de,
V. Hurtado de Mendoza, Dida-
cus.
Francesco (Bordon?), S. J., socius
bononiensis, 382.
Franchi (in textu Franqui), Joannes
Franciscus , contra Societatem
obloquitur, 443, 444.
Franchi , Ludovicus , praecedentis
pater, 444.
Francia, Lopus de, legatus Arago-
niae ad Carolum V, 639.
Francia, Sanctius de, aedes caesar-
augustanis sociis vendit, 7o3.
Franciscus, Stus., O. M. institutor,
265, 393.
Franciscus, sacerdos Garphagnanae,
325, 326.
Franciscus, Fr., O. S. F., commissa-
rius, prohibet sanctimoniales sui
ordinis cum hominibus de Socie-
te loqui, 673, 697, 698, 785.
Franco, P. Antonius, S. J. , script.,
643.
Frassoni del Gesso, v. Gesso, Ma-
ria.
Fresneda (sic vulgo dictus , plenius
vero Alvarado de Fresneda), Ber-
nardus de, O. S. F., 636.
Frias, ducissa de, v. Aragon, Anna.
Frusius, P. Andreas, S. J., 571.
Fuente, Vincentius de la, script.,
393, 617, 710.
Fuenterrabia, opp., 654.
Fuster, Jacobus, 796, 797.
G
Gabriel, quidam, 658.
Gachard, Ludovicus Prosper, script. ,
617.
Gades (Cadiz), opp., 666.
Galar, Michael, S. J., incola collegii
cordubensis, 633.
Gaiata, aliis Pera et Peraea, opp.,
sive suburbium aut regio Constan-
tinopoleos, 25.
Galeazo, canónicas mutinensis, 590.
Gallaecia (Galicia), jegio, 267, 619,
795-
Gallego , aliis Gonzalez Gallego,
Arias, Aragoniae inquisitor, epi-
scopus gerundensis , Societatis
fautor, ac patronus, 639, 853, 865,
875-
Gallia (France), regio, 33, 142, 36l,
401, 553, 568, 570, 573, 582, 587,
588, 602, 667, 681.
Gallo, M., 451.
Galvanellus , P. Andreas, S. J.,
Morbenii adlaborat, 26 et seqq.; a
morbeniensibus animarumsuarum
curator exposcitur, 38-40, 237; Pe-
rusiam venit, 445; laudatur, 542.
Galvanellus, Hieronymus, S. J., su-
perioris frater, 210, 323, 326; Ge-
nnaro appellit, 384; incola hujus
collegii, 566.
Gambarus, P. Joannes, S. J., 201;
ejus nepos, ibid.
912
Indices
Gandia, opp., 76, 332, 528, 563, 682,
747) 748; momenta. pro tirocinio
provinciae Aragoniae ibi insti-
tuendo , 448 ; dolent gandienses
scholas grammatices fuisse in eo
collegio sublatas, 538, 539; de ho-
minibus Societatis testificationem
scribunt ampiissimam, 796, 797;
Gandiae dux, v. Borja.
Gandia, Philippus de, S. J., Mur-
ciam venit, 684, 748.
Garcia, Dr. Joannes, abbas de la
295-
García, Joannes, S. J., 519,520,
563?
Garcia de Loyola, Martinus, 459.
Garcia del Rio, 838.
Garciaz, opp., 4l3.
Garphagnana, opp., 323.
Gasea, Dr., magister quondam
P. Lainez, sacris commentationi-
bus exercetur, 763.
Gaspar, S. J., socius Tarquinii Ray-
naldi, in Hispaniam euntis, 95.
Gaspar, S. J., incola collegii fioren-
tini, 212, 2l3v
Gaspar, S. J. , incola collegii laure-
tani, 733.
Gaspar, S. J., incola domus proba-
tionis mamertinae, linguae arabi-
cae peritus, 257.
Gaudanus, P. Nicolaus, S. J., 129,
Gazo, opp., 668.
Geeraert (Gerardi), Theodoricus,
S. J., 114.
Geldria, regio, 861.
Geneva, opp,, 337.
Genua (Genova), opp., excolitur a
Lainez, 86; respublica genuensis
gymnasium Societatis institui po-
scit, 142, I43;'gratificatur Ignatio,
civium votis annuenti, 165, 166;
mittuntur socii, 323; incólumes
appellunt, 384; inchoantur scho-
lae, 456, 457; Societatis candidati,
480, 501; ne Lainez Genua disce-
dat, petitur, 165, i66, 504, 505;
V. 97, 214, 346, 445, 456, 457, 481 ,
502, 593, 605, 609, 843, 867; rector
collegii genuensis, v. Soldevila.
Gerardus, S. J., incola collegii lau-
retani, a daemone tentationibus
^ vexatus , 722-725, 733; post ali-
quam emendationem, ad ingenium
redit, 735; varius et fluctuans, re-
sipiscit iterum, 754, 755.
Gerbes, ins., v. Lotophagites.
Germania, regio, 40, l6y, 220, 287,
32o, 340, 428, 505, 546, 602, 605,
757, 833.
Gertrudis, quaedam, 860.
Gerunda (Gerona), opp., 6.39; epi-
scopus, V. Gallego.
Gesso (Gipsio Gesse), Lanfrancus,
maritus Mariae del Gesso, 222.
Gesso, Maria del, Societatis devotis-
sima, collegii ferrariensis fautrix,
63, 64; expensis suis domum So-
cietati parat, 222, 223; honorem
fundatrici debitum negligit, 299,
Gesti, P. Joannes, S. J., 525, 527.
Giennium (Jaen), opp., 373.
Giglia et Fantuccia, Margarita, 719.
Giglio (Lilius), Leo del, S. J., 21 r;
incola collegii fiorentini, 53o, 740.
Gii, S. J., incola collegii corduben-
sis, 633.
Girardin, P. Desiderius, S. J., do-
mus tiburtinae superior, 65, 68-70,
249, 251, 276; loquendi parum pe-
ritus, 281, 282, 3oi; in Sicilia ex-
petitur, 354.
Gisberto, Joannes Bta,, S. J., incola
collegii bononiensis, 668.
Glinghelim, opp., 580.
Gobo, Andreas, S. J., 205.
Godinho, P. Emmanuel, S. J., 347.
Goes, Damianus, 108.
Goletta, opp., et praesidium mili-
tum, 257; socius expetitur, qui
milites pietate ac doctrina insti-
tuat, ibid.
Golizano, opp., 352.
Gomardo, Joannes, S. J., 588.
Index
Gomes, aliis Gomez, P. Cornélius,
S. J. , cogitur ex Congo in Portu-
galliam redire, 781; causas rever-
sionis suae exponit, 835-837.
Gomes, aliis Gomez, Michael, denuo
in Societatem admitti postulai,
779-
Gomes, aliis Gomez, de Montema-
yor, P. Emmanuel, S. J., obitum
Patris Landini, socii sui in Corsi-
ca, describitj 87; Genuam appel-
lit, 97, 384.
Gonçalves da Camara, aliis Gonzalez
de, P. LudovicuSj S. J., 49, 107,
112, 180 et seqq., 341, 346, 395,
39Ò.
Gonzaga, Franciscus , 0. S. F.,
script., 150.
Gonzaga, Hercules, cardinalis man-
tuanus, 145, 470.
Gonzalez (in textu semel Gonzale),
S. J., 141, 218, 219.
Gonzalez, P. Andreas, S. J., Abu-
lam venit, theologiam apud colle-
gium Sti. Thomae, O. P. , auditu-
rus, 392, 516; in Aethiopiam mis-
sus, naufragium facit, 519, 521,
Gonzalez, P. Gundisalvus, S. J.,
Salmantica in Baeticam it, 161;
collegii hispalensis rector , 555;
concionatur, 558, 559; ex Fano
Luciferi Hispalim veniens, peri-
clitatur, 564.
Gonzalez, Petrus, mendosa lectio;
legendum Lopez, Ignigus, episco-
pus burgensis et cardinalis , 267.
Gonzalez Davila, Aegidius, script.,
539-
Gonzalez de Villasimpliz, aliis vero
Villasimplez, Alduncia, 768, 769.
Gonzalez de Villasimpliz, aliis an-
tera Villasimplez, Joannes Ludo-
vicus, regii patrimoniiin Aragonia
conservator, 714; e tempio máxi-
mo, quia Societati favet, ejicitur,
728; V. 768, 809, 853.
Gou, Antonius, S. J., Vallisoletum
EpISTOLAB MIXTAE, TOM. IV.
RERUM 913
venit, 45; Borgiam comitatus, per-
agrat Montuliam, 573, 574; Cordu-
bam, 575; Placentiam, 575, 576;
Monserrate dicitur , atque hoc co-
gnomine epistolas subscribit , 577;
V. 42-48, 407, 500, 612, 747, 750,
840.
Gozzadina, Violante, bona sua, post
filiorum mortem, cedere Societati
vult, 478, 479, 719.
Gozzadinus, Camillus, 478.
Gozzadinus, Julius Caesar, 478, 479.
Gracia , episcopus de , quisnam
sit, 74.
Graecia, regio, i36.
Gralla, Franciscus, 662.
Gralla, Lucretia, 662.
Gran, aliis Grana, P. Ludovicus,
781.
Granata (Granada), opp., 408, 418,
493, 576, 633, 761, 794; plures So-
cietati dant nomen, 763, 764; gra-
na tensis archiepiscopus, v. Guer-
rero.
Grassi, Joannes Antonius, bononien-
sis, 85, 144.
Gregorius Magn., Stus., 334, 652,
677.
Gregofius, quidam, 73 1, 732.
Grim, Carolus, S. J., 128, 129.
Griñaño, siculus, 623.
Grisone, Antonius, 757.
Grisonius, Annibal, venetus, 209,
210.
Gropillus, aliis Gropellus, Gaspar,
S. J., 207; veniam tepiditatis suae
ab Ignatio poscit, 461-463.
Gropperus, aliis Grupperus (Grop-
per), Joannes, optat Ignatii com-
mentationibus curiones exerce-
ri, 61 .
Guadalupe, insigne coenobium O. S.
Hier. , 47; eo Borgia accedit, 575.
Gualbes, Joannes Bonaventura, bar-
cinonensis, 661 .
Guarino (Guarini, Varinus , Veri-
nus), Michael, grammaticus, 377.
58
914
Indices
Gubbio, opp., V. Eugubium.
Guernica, opp., 284.
Guerrero, Jacobus, óSy.
Guerrero , Petrus , archiepiscopus
granatensis, Societatis patronus,
763, 794; nomen Patris Alphonsi
Avila mutat in Basilium, 761, 762.
Guidonis, 788.
Guillamas , Ferdinandus , script . ,
691, 692.
Guillem Catala, Raimundus, eques
valentinus (l334), xenodoxium in-
stituit, cui nomen «des Begins», 52.
Guinea, regio, 348, 847.
Guipúzcoa, regio, 33, 283, 654.
Guise, Carolus de, cardinalis lotha-
ringius, 571, 659.
Gulia, opp., 861 .
Gulielmus, S. J., bononiensis, 376-
378, 382.
Gulielmus, sartor quidam, constan-
tiam Tarquinii Raynaldi frustra
oppugnat, 89, 91, 94.
Gurrea, Anna de, femina caesarau-
gustana, Societatis devota, 7o3.
Gurrea, Franciscus de, Aragoniae
gubernator, vita functus, 639.
Gurrea, Joannes de, Aragoniae no-
vus gubernator, 639, 7^4> 768.
Gurrea, Joannes de, juratus caesar-
augustanus, 295.
Gurrea, Joannes de, S. J., Laureti
degens, 509.
Gurrea, Spes de, soror caesaraugu-
stani gubernatoris, Societatis de-
vota, 7o3, 768.
Gurrea et Aragon, Alphonsus, 83o.
Gutierrez, Joannes, S. J., in Baeti-
cam Salmantica profectus, 161;
cum sociis navigans, ab imminen-
te naufragio divinitus liberatur,
694, 696.
Guttanus, P. Joannes, S. J., a tur-
éis in servitutem redactus, labo-
res fert gravissimos, 163-165; 670-
672; frustra de eo redimendo agunt
socii, 358, 3oo; ostendit viam.
quam putat idoneam ut a servitute
eripiatur, 482, 483, 547.
Guzman, Alphonsus de, dux V Me-
thymnae Sidoniae, ducit Annam
de Aragon, sed, detecto impedi-
mento, matriraonium dissolvitur,
45, 559.
Guzman, P. Didacusde, S. J.,193;
in Italiam trajiciens, Genuam de-
ducitur, 384; V. 416, 489, 633.
. Guzman, Eleonora Anna , ducissa
de Ossuna, 560.
Guzman, Ferdinandus, 560.
Guzman, Henricus, 560.
Guzman, Joannes Alphonsus, dux VI
Methymnae Sidoniae , 439 , 559;
homines de Societate eorumque
institutum laudai, 687, 688.
Guzman, Petrus, comes I de Oliva-
res, 559.
Guzman, Philippus, 560.
H
Hamontanus (Kalckbrenner), D. Ge-
rardus, prior Carthusiae, singula-
ris Societatis fautor, collegio ro-
mano subvenit, 35, 36.
Hannonia, regio, 116.
Harméville, opp., 586.
Harmeville, Ludovicus, S. J., colle-
gii ferrariensis incola, 586.
Heli, sacerdos, 597.
Helmi, P. Caesar, S. J., rector col-
legii veneti, 20Ò, 209; superinten-
dens collegii patavini, 328; v. 580,
581.
Henao, Alphonsus, canonicus abu-
lensis, nostratibus opitulatur, 519,
520.
Henricis, Antonius de, S, J., 3o3,
304.
Henricus, Lusitaniae princeps et
cardinalis, Joannis III frater, ge-
neralis inquisitor catholicae fidei,
probat carere nostros potestate
absolvendi haeresi infectos , 15;
operarios Societatis Elvas mittit,
Index rerum
915
■59, 84; eborensi collegio prospi-
cit, 60; scholas invisit, 244; poscit
magistros sibi dari, 397; officii sui
commonefacit episcopum brasi-
liensem, eique suadet collegium
Societatis instituere, ni; non vult
Societati in Portugallia tot onera
imponi^ 700; a tribuendo eidem
sanctae inquisitiones muñere de-
sistit, 702; litem de Longavares
curat componere, 780; v. 106 et
seqq., 293, 346, 459, 649, 779.
Henricus II, rex Galliae, 236, 338,
36o, 571, 601, 681, 720.
Henricus IV^ rex Hispaniae, 574.
Henricus, S. J., incola collegii peru-
sini, 215, 468, 543, 544.
Henricus, fugitivus quidam, novi-
tius saltem Societatis, e perusina
domo aufugiens, Lauretum se re-
cipit, facti poenitens, 735, 816.
Henriques, Henricus, 556.
Henriques, P. Leo, S. J., v. Enri-
ques.
Henriquez , Ludovicus , comes de
]\Iodica, V. Enriquez Giron et Ca-
brera.
Hercolani, Vincentius, comes, 144.
Hercules II, Ferrariae dux, v. Este.
Hermua , aliis Ermua, opp. , 284,
285.
Hernandez, aliis Fernandez, Alphon-
sus, S. J., hispanus, Valdemoro in
toletana dioecesi natus, genuensis
collegii incola, 456, 457, 566.
Hernandez, P. Bartholomaeus,S. J.,
rector collegii salmanticensis,439.
Hernandez, P. Emmanuel, S. J.,
Eborae christianam doctrinam ex-
plicat, 59; Elvas fructuose excolit,
84, 160, 244.
Hernandez, P. Paulus, S. J., Hispa-
lim venit, 560; non audet prae
metu concionari, sed a Cervantes,
vicario antistitis, erigitur; jubetur
a Borgia timorem expeliere, 561,
562; aegrotat, 562, 564.
Hernâni, licentiatus, vicarius de
Zumaya, 283.
Herrera, Christophorus de, Eleono-
rae de Toledo secretarius, 737,
738, 843.
Hezius, aliis Hezeus, P. Arnoldus,
S. J.,857.
Hieremias, propheta, 594.
Hieronymus, S. J., illiteratus, ad
res domesticas aptior, 215.
Hierusalem, opp., 346, 412, 458,
464, 6o3.
Hippolytus, quidam, 865.
Hispalis (Sevilla), opp., 99, i35, 235,
3o8, 312, 373, 417, 439, 500, 538,
549, 559. 565, 573, 576, 612, 634,
679, 694, 793, 794, 798; inchoatur
collegium Societatis, 554; candi-
dati in diversa collegia mittuntur,
555; aedes quaeruntur, relictis no-
bilioribus, 556, 557; tirones recte
exercentur, 655: hispalenses an-
tistites, v. Valdes, Zuñiga, Rojas
Sandoval; vicarius, v. Cervantes
de Salazar; rector, v. Gonzalez,
Gundisalvus.
Hispânia (España), regio, 29, 73, 88,
142, 227, 3i3, 340, 384, 413 428,
459,523,548, 575, 588,611, 628,
642, 677, 679, 707, 757, 801, 810,
839; in Hispânia judicatur non
oportere a nostris haeresi infectos
absolvi, 15; regio hispânica in plu-
res Societatis provincias distri-
buenda, 82; prima provincialis
congregatio; pf-ovinciarum parti-
tio, 162; mercatores sodalitatem
ad adserendos in libertatem capti-
vos institui percupiunt, 135.
Hoechstratana comitissa, 857, 858,
860.
Hollandia, regio, 114.
Horatius Flaccus, poeta. 7^0.
Hostovinus (Hostounsky), Balthasar,
S. J., incola collegii fiorentini, 53l.
Hubilla, aliis Vvilla, Hubillos, Joan-
nes, S. J., 282, 283, 433,
9i6
Indices
Huesca, Raimundus de, O. S. F.,
script., 525.
Hurtado de Mendoza, Andreas,
marchio II de Cañete, Peruviae
prorex, 428; socios a Borgia expe-
tit, 564.
Hurtado de Mendoza, Didacus, mar-
chio I de Cañete, 564.
Hurtado de Mendoza, Didacus, mar-
chio III de Cañete, 428.
Hurtado de Mendoza, Didacus, co-
mes II de Melito, postea dux de
Francavila, socar Rodericii Go-
mez, 42 et seqq.; designatus Ara-
goniae prorex, non sine difficul-
tate a regni juratis admittitur, plu-
ribus reluctantibus, 295-297; amo-
rem in Societatem suum vult
testatum, 407; in Italiam profectu-
rus, secum Patrem Tablares de-
ducere petit et impetrat, 408, 409;
a cogitata profectione desistit,
637;' Patrem Tablares in Angliam
mitti peroptat ad sua negotia cum
Philippo II transigenda; ab arago-
niensibus oppugnatur, 638, 639;
a principe Joanna jubetur Socie-
tati prospicere, 711, 712, 715, 727;
monere archiepiscopum , juvare
antistitem oscensem, 766, 767,
769, 770, 772; efficere ut socii
Caesaraugustam revocentur, 773,
774; V. 371, 489, 529, 704, 801,
811, 8i3, 819, 820, 853, 875.
Hurtado de Mendoza, Elisabeth,
428.
Hurtado de Mendoza, Ferdinandus,
428.
Hurtado de Mendoza, Francisca,
428.
Hurtado de Mendoza, Franciscus,
428.
Hurtado de Mendoza, Garcia, An-
dreae filius, 428.
Hurtado de Mendoza, Joannes, 428.
Hurtado de Mendoza, María Anna,
428.
Hurtado de Mendoza, Petrus, 428^
Hurtado de Mendoza et Alarcon,.
Ferdinandus, 678.
Hurtado de Mendoza et de la Cerda,.
Didacus, comes I de Melito, 408.
I
Iberus, flumen, 769.
Ibiza, ins., v. Ebusus,
Ignatius de Loyola, Stus., Societa-
tis Jesu institutor, copiam facit ut
demissi a Societate in Portugal-
lia, si quidam hábiles sint, recipi
denuo possint, Romam mittandi,
15; Xaverium in Europam evocat,
15; judicat non oportere sodalita-
tis de Redemptione votis annuere,
24 et saqq.; propensus est ad So-
cietatis collagium Constantinopo-
li instituandum, 25; rogatur ut ad
reficiendum coenobium Stae. Ma-
riae de Aranzazu opem ferat, 3o-
34; Quintinum Charlat Tornacum
mittit, ut patriaa periclitanti suc-
currat, 56; in causa Octavii Casa-
ri scribit, 57; afHcit ut a pontifica
cardinales designentur, qui illius
causam recognoscant, 58, 59; per
litteras solatur Mariam da Gesso,
collegii ferrariensis fundatricem,
63; Patrem Araoz, usus Polanco
scriptore, admonet, reprahendit-
que, 80; fratrem Raynaldi jubet
narrationam taxere de oppugna-
tionibus, quas pertulit a parenti-
bus; illum Roma in Hispaniam
mittit, 88 et seqq.; mónita sive
legas tradit iter faciantibus, 95;^
ingruente bailo, socios ax Corsica
revocara constituit, 97; Patri Nu-
nes Barreto, patriarchale múnus
recusanti, satisfacit, l37; com-
mendatitias litteras pro collegio,
romano procurai, 154, 481; roga-
tur ut procurationem collegii or-
phanorum, in Nova Hispânia con-
dendi, suscipiat, 170-172; id cen-
Index rerum
917
•set non expediré, 173; nec admit-
tit vota cujusdam, facti participis
spiritualium bonorum Societatis,
174; edit in causa Simonis Roderi-
cii eximia virtutum exempla, 180
et seqq.; obtinet a pontifice pro
Didaco de Cordoba privilegium li-
berandi quolibet sacro animam a
purgatorio igne, 198; vetat Fride-
ricum Manrique suum nomen in
aliud commutare, 211; pro Maria
de Gesso, ceu fundatrice ferra-
riensis collegii, sacra fieri jubet,
223; aequo animo fert vehemen-
tem responsionem Patris Oviedo,
episcopale munus detrectantis;
immo illum hortatur, ut, quan-
tum possit, resistat, 234; docet
qua ratione Societas se obliget
-cum collegiorum fundatoribus,
266; morem gerit Laurentio de Vi-
rili, bene de Societate merenti,
281; quae signa gratitudinis erga
fundatores collegiorum exhiben-
da statuerit, 3oi; non sibi proba-
tur adolescentulos tenera nimis
aetate in Societatem admitti; id
tamen in quibusdam adjunctis
fieri recte posse judicat, 3i9-32i;
Pelletarium informai ad revocan-
dam a suis erroribus Ferrariae du-
cissam, Renatam^ 337; Theoto-
nium, volentem Venetiis cum Si-
mone Rodericio versari, Romam
jubet venire, 341; Melitae colle-
gium instituendum censet, ut fa-
cilius in Africam aditus pateat,
353; pro educendo e carcere Jean-
ne Dominico Mercurio, mamertini
cardinalis fratre^, proregem Vega
deprecatur, 359; incommoda uti-
tur valetudine, 371, 372; statio-
nem Societatis Interamnae collo-
candam non putat, 388; collatera-
les dandos esse Hispaniae provin-
cialibus edicit, 420; Ascanium Co-
lonna, in arce Castelnuovo deten-
tura, valde commendat, 43i; gau-
det de felice muneris , Borgiae
impositi, gestione, 442; sodalita-
tem Sti. Sepulcri, a Petro de Za-
rate institutam, valde commen-
dat, 457, 458; Barbaram Pezzana
factis potius quam verbis solatur,
475; Siciliae proregem orat^ ut in
beneficium sedis apostolicae pa-
tiatur in Italiam frumentum ex Si-
cilia exportari, 567; a Marcello II
jubetur ipsi, quae ad Dei gloriam
pertinere videantur, libere propo-
nere, 594; Francisci Borgiae pru-
dentiae multum Ignatius fidit,
620; prudens consilium adhibet
contra parisiense decretum, 645;
lusitanis suam aperit mentem de
suscipiendo a Societate sacrae in-
quisitionis officio, 645-650; Fra-
trem Medrano, O. S. Bened., vo-
lentem ad Societatem transiré, il-
ludi a daemone existimat; illum
ad suum ordinem redire hortatur,
677, 678; Oliverio Manareo, fixius
in illum oculos conjicienti, poeni-
tentiam injungit, 736, 737; pro
Francisco Mudarra, magno quon-
dam illius adversario, commenda-
titias litteras postulat, 737-739;
V. 41, 49, 86, 96, 122, 129, 152,
186, 193, 205, 412, 423,. 452, 453,
462, 504, 505, 516, 519, 533, 548,
549, 635, 636, 679-681, 692, 73o,
782, 822, 837, 841, 846, 857, 867,
868, 870, 872; ignatiana Exercitia
spiritualia oppugnantur ac defen-
duntur, 43, 44; ignatiani alumni
varie a variis appellantur, 83l.
Ignatius, puer mauritanuSj arablcae
linguae peritus, 257.
Igualada, opp., v. Ergavia.
Ilerda (Lérida), opp., 525.
Illescas, opp., 556.
India, regio, 16, 29, 39, 41, 102, 109,
142, 147, 149, 171, 173, 336, 397,
412, 423, 556, 705, 707, 833, 836,
918
Indices
847; in India socii flagellis publice
sé caedunt ,110; Indiarum procu-
rator Romae constituendus. Ilo.
Insulae Fortunatae (Canarias), ins.,
3i3.
Interamna (Terni j, opp., stationem
Societati offert, 386; episcopus,
V. Barba.
Isocrates, orator, 376.
Israel, populus, 370.
Itala, opp., 353.
Italia, regio, 36, 142, 236, 289, 376,
408, 443, 528, 602, 635, 037, 705,
707, 840, 843.
J
Jacca (Jaca), opp., 295.
Jacobus, dux IV de Bragança, v.
Bragança.
Jacobus (Jaime), episcopus oscensis
(1182), 525.
Jacobus, incola genuensis, v. Doyge.
Jacobus, incola collegii fiorentini,
207, 209, 531,741.
Jacobus, S. J., incola collegii laure-
tani, a daemone moestitia affli-
ctus, 725, 733; sacris meditationi-
bus dat operam, 735.
Jacobus, P., S. J., incola lauretani
collegii, alius a superiore, primam
hostiam litat, 736; sacerdos pius
laudatur, 817.
Jacomelli, Caesar, episcopus belca-
strensis, Tibur se conferì, Pal-
mium concionantem audit laudat-
que, 751, 752; V. 784.
Jaen, P. Joannes de, S. J., 633.
Jaius, P. Claudius, S. J. , 228, 717.
Japonia, regio, 836.
Jarandina, aliis Xarandilla, opp.,
441, 494, 497, 498,500.
Jethro, madianita, 594, 601.
Jimenez, aliis Ximenez, Petrus, ab-
bas Sti. Eliae, Romam petit, ne-
gotia Joannis de Vega acturus,
49, 356, 567.
Jimenez de Miranda, Christophorus,
fratri suo molitionem collegii bur-
gensis dissuadet, contra Societa-
tem scribit, 260 et seqq.
Jimenez de Miranda , Franciscus,
abbas de Salas, condere Burgis
Societatis collegium statuit, 260
et seqq., 621 .
Joachimus, P,, S. J., olim collegii
perusini incola, 543.
Joanna, Hispaniae regina. Caroli V
mater, mente capta, 433, 495; gra-
viter aegrotat , 577 ; Borgiam ar-
cessit, 6i3; rationis usum recupe -
rat, catholicam fidem profitetur,
editis multis religionis signis,piis-
sime, sacro oleo inuncta, feria VI
in Parasceve moritur, 614, 615;
sensus hispanorum principum in
christiano reginae obitu, 616.
Joanna princeps , Caroli V filia, vi
dua Joannis, principis lusitani, ma-
ter Sebastiani regis , Hispaniae
gubernatrix , liberalis in Societa-
tem, 436, 618; Borgiam evocat
Tordesillas, 495, 577, 612, 6l3; ae-
gre fert dieta Melchioris Cani ad-
versus Societatem, 548; summa
veneratione Borgiam prosequitur,
617; illustria praebet exempla vir-
tutum, 618, 619; Societatem Jesu,
Caesaraugustae oppugnatam, tue-
tur, 7o3, 704; edictum , publice
contra Societatem afììxum, deieri
jubet,aliudque illi contrarium con-
scribi, 706-711; Aragoniae proregi
socios enixe commendat, 711; epi-
scopum oscensem , patrocinium
Societatis suscipientem , laudat,
eumque, ut nostros pergat defen-
dere, hortatur, 713-715; omnem
movet lapidem, ut damnum Socie-
tati illatum resarciatur, 743-747;
acta proregis Aragoniae probat,
abbatem verulensem, ut in curia
se sistatj ire jubet, 764, 765; in-
jungit proregi, ut caesaraugusta-
num praesulem ofìicii sui commo-
Index rerum
919
nefaciat, oscensem adjuvet, 766,
767; mittit cum mandatis Jacobum
Agustin, dolet socios ex urbeces-
sisse, eos revocati praecipit, 772;
Patrem Tablares et verulensem
abbatem ad se vocat; canonicum
Espes, ab antistite missum, reji-
cit, 819, 820; V. 638, 640, 768,
800, 807, 810, 827, 828, 849, 851.
Cannes, Stus., 840.
Cannes, dictus episccpus aut pa-
triarcha Aethiopiae, 423.
Cannes, S. J., incola collegii cordu-
bensis, 633.
oannes, S. J. , mutinensis, incola
collegii perusini, 215, 545.
Joannes Bta., S. J., incola collegii
patavini, 205.
oannes, M., S. J., incola collegii
ferrariensis, 202.
Joannes, tiro, S. J. , Bononiae de-
mortuus, 669.
Joannes Bta., P., S. J., minister
collegii fiorentini, 739, 740.
Joannes I , rex Lusitaniae , coe-
nobium O. P. Bemfica condit
(1295), 19-
Joannes II, rex Castellae, 269, 574.
Joannes III, rex Portugalliae, spem
facit dotandi perpetuis vectigali-
bus conimbricense collegium, 15;
gaudet Xaverium ex India evoca-
ti, 15; defert Ignatio patriarchae
Aethiopiae designationem, 17; ne-
gat ejectes a Societate novum mo-
liri sodalitium, 21; agit de missio-
ne aethiopica , 105 et seqq.;
gaudet magnopere visis captivis
XXXIV, in libertatem vindicatis,
134; supplicat pontifici, ut cogat in
virtute sanctae obedientiae epi-
scopali ofiìcio Patres Oviedo, Nu-
nes et Carneiro fungi, 234, 235;
regium gymnasium conimbricen-
se, quod artium vocant , Societati
moderandum committit, 641; so-
ciis alendis providet, 642-644; sa-
crae inquisitionis otiìcium Socie-
tati vult tradere , 646-649; aedes,
quas sedales conimbricenses inha-
bitant, fratribus O. Chr. de Tho-
mar cogitat dare, 777; pro Socie-
tate pont. max. scribit, 778, 781;
v. 18, 19, III, 181, 187, 188, 191,
288, 292-294, 336, 348, 396, 422,
487, 642, 699-702^ 867.
Joannes Antonius, S. J., eugubinus,
incola collegii veneti, 208.
Joannes Antonius, S. J., messanen-
sis, incola collegii fiorentini, 212.
Joannes Bonifatio, S. J. , siculus, in-
cola collegii veneti, 208.
Joannes Ignatius, olim Gnieto, Ne-
pcs, dictus, S. J., hispanus, v.
Nieto.
Joannes Jacobus, S. J., incola col-
legii mutinensis, 140.
Joannes Valerius, S. J., incola col-
legii mutinensis , Argentam mit-
tendus, 140; versatur Mutinae, 216-
219; Ferrariam venit, 587;Romam,
589; moritur Tiburi, laudatur, 587,
753.
Joannico, Sanjanno (Nieto?), S. J.,
319.
Job, 32, 34.
Jonas, Jacobus, Germaniae vicecan-
cellarius, 219, 220; a Canisio ma-
xime laudatur, 3l5, 3i6.
Jcrba , mossen , clericus valenti-
nus, 53.
Jordano, P. Joannes , S . J . , incola
collegii ferrariensis, 5S7.
Jordanus, sacerdcs, Lovanio Rcmam
contendit, 785; Societati adjungi-
tur, 857.
Jorge, P. Marcus, S. J., 59, 60, 83,
84, l3o, l3l, l38, 159, 223, 244,
245, 649; rector collegii eborensis,
779-
Jorgento, vicarius de, 124, 125.
Josephus, S. J., lusitanus, 432, 433.
Josephus, patriarcha, 594.
Josue, 637.
920
Indices
Julius III, pont. max., 25, 152,
314, 32Ó, 356, 451, 458, 572, 625,
639, 655, 661, 719; a caesare Ca-
rolo mutuatur pecuniam contra
farnesianos, 236; collegio romano
favere pollicetur, 481, 482; in Ger-
maniam Lainium mittit, 505.
K
Keflfering, Michael, laudatur, 317.
Kessel, P. Leonardus, S. J., sociis
coloniensibus praepositus , sacra
munia obit, 3$, 36; gaudet accepta
a Bernardo Oliverio veste, quam
Ignatius gestaverat, 36; Coloniam
excolit, 6i-63; 221; Noviomagum
venit, 512; inde expulsus , redit
Coloniam, 515, 586, 786; v. 446?,
755?
L
Lainez, P. Jacobus, S. J., Italiae
provincialis, Genuae versatur, 86;
Florentiam ire meditatur, 97; de-
tinendus Genuae, multorum votis,
ut civitatem pergat excolere, 165;
Florentiam venit, 210, 211; Ge-
nuam rediturus, 384; Perusiam
transit, ibique concionatur , 426,
427; Genuae verba facit ad popu-
lum in tempio máximo , 480 ; Lai-
nez et Salmeron in concilio triden-
tino Societati conciliant Gutier-
rium de Vargas et Carvajal, 495;
ab Eleonora, Florentiae ducissa,
expetitur, 504; a pontifice in Ger-
maniam destinatur, 505 ; Ferraria
discedit, Bononiam versus, 589;
salutatur, Messanam iturus dici-
tur, 793; a pontifice Romae deti-
netur, occupationibus implicitus^
S26; v. 89, 150, 23l, 38i, 411, 414,
462, 463, 491, 717, 738, 739, 751,
753, 756, 757, 703, 841-843, 870.
Lancicius, P. Nicolaus, S. J., quae-
rit a Manareo quae poenitentia ei
fuerit ab Ignatio injuncta, Roma
discedenti, 736, 737.
Landini, P. vSilvester, S. J., Bastiae
obit sanctissime, 87, 96, 97; v. 324,
326.
Lando, Augustinus da, comes, 141.
Lanoy, P. Nicolaus de, S. J., sociis
viennensibus praefectus, 126, l3o;
petit, ut a pontifice copia fiat in-
migrandi in coenobium carmelita-
num, l66etseqq., 219, 220; quae-
rit ab Ignatio , an expediat in So-
cietatem recipi adolescentulos te-
nerae aetatis, 3l9, 32o; v. 3l5,
3i8.
Lanuza III, Ferrarius, Aragoniae
justitia, 7o3.
Lanuza IV, Joannes, justitia Arago-
niae, 703-705, 802, 8o3, 846, 852,
853.
Latassa, Felix, script., 820.
Lauretum (Loreto), opp., et Socie-
tatis collegium, 551, 593, 594, 659,
721-725, 735-737, 754, 755, 815;
lauretani aliquot socii a malo dae-
mone imaginibus afliiguntur, 509;
tenui victu et duro lecto utuntur,
510; fructus decerpitur ex socio-
rum occupationibus, 585, 586; ca-
nonici lauretani erga Societatem
male affecti, 725, 726, 733.
Lavelli, episcopus, v. Fiorabelli.
Lazarus, S. J., incola collegii ferra-
riensis, 2o3, 298; idem, ut videtur,
incola collegii fiorentini, 740, 741.
Legio séptima gemina (León), opp.,
642.
Lencastre, aliis Lancastre, Alphon-
sus , orator regis Portugalliae,
Joannis III, in urbe, 105, 188, 19I,
422, 646, 867.
Lencastre , Dionysius , Alphonsi
filius, 867.
Lencastre, Elisabeth, soror Alphon-
si, uxor Theodosii, Bragança du-
cis, ducissa junior vocata, 18.
Lencastre , aliis Lancastro et Lan-
Index rerum
921
castre , Jacobus , Septae (Ceuta)
episcopus, 654.
Lcncio, Salvator, S. J,, incola col-
legii bononiensis, 667.
Leo X, pont. max., 44/1.
Leo, sacerdos bononiensis, ad sa-
crum inquisitionis officium dela-
tus, 228, 229.
Leodium (Liège), opp., 580.
Leonardus, juvenis leodiensis, sa-
cellanusSti. Lamberti, Societatem
inire flagitat, 62.
Lequeitio, opp., 283, 284.
Lerma, opp., 655.
Lesbus, ins., 501.
Leyba, Petrus?, S. J., in collegio
cordubensi, 633.
Lieja, Liège, opp., v. Leodium.
Lilybaeum (Marsala), opp., 624-628.
Lion, sive Lyon,opp., v. Lugdunum.
Lipomanus, Andreas, prior Smae.
Trinitatis, Venetiis italos dumta-
xat socios cupit versari, 207.
Liton, Litaon, Christophorus , a So-
cietate in Portugallia ejectus, si-
mulat se de Societate esse , 289-
293.
Loarte^ P. Balthastir, S. J., sequen -
tis frater, 576.
Loarte, P. Gaspar, S.'J., ex Hispâ-
nia in Italiam trajiciens , appellit
Genuam, 384; v. 489, 576, 633.
Lobera, Gondinus, script., 710.
Logrosan, opp., 575.
Lojola, sive Loyola, domus de, 285.
Lomellino, Augustinus, 505.
Longavares, abbatia Sti. Joannis
de, 347, 641, 780.
Longobardia, regio, 40.
Loperraez Corvalan, Joannes, script. ,
642.
Lopes, hispanis Lopez, P. Emma-
nuel, S. J., lusitanus, rector col-
legii complutensis, in explicanda
Christiana doctrina peritissimus,
44, 45; V. 522.
Lopez, Alphonsus, 3lo.
Lopez, P. Alphonsus, S. J., Con-
cham venit , collegii moderator,
428; próximos juvat, 674, 675.
Lopez, Alphonsus, S. J., Compiuto
in Aethiopiam missus, naufragium
facit, 519.
Lopez, P. Alphonsus," S. J., e valen
tino collegio Murciara evocatur,
684, 749.
Lopez, Antonius, script., 655.
Lopez, P. Didacus (Diego), S. J.,
Salmantica in Baeticam contendit,
161 ; sacerdoti© initiatur, fitque
minister domus hispalensis, 562,
563.
Lopez, Ignigus, medicus, 548.
Xopez de Haro, Alphonsus, script.,
193, 559-
Lopez Martinez, Didacus (Jaime),
856.
Lopez de Mendoza, Ignigus, mar-
chio de Mondejar, comes de Ten-
dina, 762.
Lopez de Mendoza, Ignigus, episco-
pus burgensis et cardinalis (in
textu perperam legitur Petrus
Gonzalez), 267.
Lopez Pacheco, Didacus, dux III de
Escalona, marchio de Villena, Bor-
giae antiquus amicus, collegium
Societatis vult instituere; cubicula
et triclinium in domo vallisoletana
aedificat, 435, 436; v. 825.
Lopez Pacheco, Franciscus, dux IV
de Escalona, marchio de Villena,
435-
Loredano, Dominicus, venetus, So-
cietatis amicus, 209, 210.
Lota, 241.
Lotharingia (Lorena, Lorraine), re-
gio, 587-
Lotharingius, aliis Lotharingus, P.
Dominicus, S. J., fit sacerdos,
211, 212.
Lotharingius, Nicolaus, S. J., recu-
sat sacris initiari, l28-i3o, 168;
manus tradit victas, 220.
922
Indices
Lotophagites (Cerbi, Jerbi), Ins.,
163-165, 255, 256, 358, 483, 670-
672.
Lovanium (Louvain), opp., et Socie-
tatis statio, 36, 55, 116, 117, 720,
721, 580; de collegio instituendo
Societatis frustra agunt Petrus
Soto, O. P., et abbas Ludovicus
Blosius, Ii3 et seqq.; urbs terrae
motu concutitur, 117; rumores
sparguntur contra socios romanos;
prohibentur moniales O. S. F.
cum hominibus Societatis collo-
qui, 672-674, 697, 698.
Loyola, v. Lojola.
Luca, opp., 23l, 232, 323.
Lucas, Stus., 605.
Lucas, S. J., incola lauretani colle-
gii, 510, 733, 735; scabie inficitur,
816.
Luceni, opp., 83o.
Lucus Asturum (Lugo), opp., 344.
Ludovicus, Portugalliae princeps,
patronus ac columen Societatis,
Joannis III fra ter, 60, 288, 290,
291, 396, 459, 487, 618, 649, 778.
Ludovicus, S. J., lusitanus, 447.
Ludovicus, S. J., coloniensis, incola
ferrariensis collegii, 2o3.
Ludovicus, S. J., ferrariensis, incola
collegii fiorentini, 2l3, 741.
Lugdunum (Lyon), opp., 433.
Lugo, opp., V. Lucus.
Luis Melchior, sacerdos, e Societate
dimissus, 289; denuo recipi in
eam postulat, 779.
Luna, Petrus de, dux Bibonae, colle-
gii Societatis cum Isabella de
Vega, ejus uxore, conditor, 246,
568, 792.
Luna, N., in Consilio regio Arago-
niae, 705, 765, 774, 821.
Lusitânia, v. Portugallia.
Lutherus (Luther), Martinus, haere-
siarcha, 56, 36i, 605, 757.
Lynato, Joannes da, 326, 327.
Lyon, opp., v. Lugdunum.
II
Maça (Maza), Petrus, valentinas,
theologiae magister, causam So-
cietatis agit contra impedientes
templum aedificari, 52.
Macerata, opp., 733; episcopus,.
V. Melchiori.
Madayona, opp., 408.
Madeira, insula, 289.
Madoz, Paschasius, script., 269,
441, 498, 525, 575, 695, 83o.
Madrid, P. Antonius de, S. J., sociis
adjungitur, 763, 764.
Madrid, P. Christophorus de, S. J.,
opusculum de frequenti usu com-
munionis, ab Oviedo inchoatum,
absolvit, 251; V. 721, 734, 754,
815, 816.
Madrid, opp., v. Matritum.
Madrigal, opp., 667.
Mahumes, 412.
Majorica (Mallorca), ins., 709.
Malaca (Málaga), opp., 588.
Manareus, P. Oliverius, S. J., colle-
gii lauretani rector, l32, 508, 721,
73l, 734, 753, 815; dieta a Marcel-
lo Cervini, cardinali, prius quam
pontifex crearetur , narrat, 593,
594; doctrinam christianam expli-
cat Recineti, 722; poenitentiam,
ei ab Ignatio impositam, pergit
exsequi, 736, 737.
Mancio, Fr. Mag. Paschasius, O. P.>
522, 523.
Mangiolo, Alexander, bononiensis,
vir magnae auctoritatis, 450-452.
Manrique, Agnes, 428.
Manrique, Maria, marchionissa de
Cañete, 428.
Manrique de Castro, Eleonora, 691.
Manrique de Lara, Antonius, dux de
Najera, 236.
Manrique de Lara, Francisca, uxor
Ferdinandi, ducis II de Cardona,
875.
Manrique de Lara, Joannes, orator
Index rerum
923
Caroli V in urbe, 152-154, 23$,
236, 3i3; copias congregai contra
senenses, 236, 567.
Manrique de Lara, Petrus, dux de
Najera, 691.
Manrique de Sotomayor et Zuñiga,
Eleonora , comitissa de Niebla,
gratias agit pontifici, cui Societa-
tem Jesu vult maxime commen-
datami 691, 692, V. 560.
Manriquez, Fridericus, S. J., tiro,
nomen suum in aliud coinmutat;
ab Ignatio jubetur suum retiñere,
211.
Marca anconitana, regio, 188.
Marcellus II, pont. max., v. Cervini.
Marcia (Marchena), opp., 3o5, 371,
793, 798.
Marcio, hospes tiburtinus, 260, 282,
3o2-3o4.
Marco (Marcho), S. J., incola colle-
gii fiorentini, 53o, 740.
Marco, Lupus (Lope), O. S. Bem.,
abbas verulensis , generalis vica-
rius caesaraugustani archiepisco-
pi, Societatis adversarius, 704,
705; jubetur revocare edictum,
quod palam in Societatem afiìxe-
rat, 709-711; ad curiam ire prae-
cipitur, rationem de factis Caesar-
augustae redditurus, 746, 765, 820;
V. 743-746, 800, 801, 810, 828, 846,
849, 850; edictum revocat, socios
redeuntes cum honore excipit,
852-854, 865, 874.
Marco, Petrus di, incola collegii ve-
neti, candidatus Societatis, 581.
Marcos, patriarcha Aethiopiae, 424.
Marcus , sacerdos Garphagnanae,
325, 326.
Maria, Caroli V soror, Flandriae gu-
bernatrix, v. Austria, Maria de.
Maria, regina Angliae, 495.
Marianus, sacerdos Garphagnanae,
324.
Marignano, marchio de, v. Medicis.
Marinis,Leonardus de,nuntiusapost.
in Hispânia, episcopus laodic,
393, 768, 800,807,813.
Marmion, Joannes, S. J,, incola col-
legii ferrar iensis, 588.
Marphoi, 599.
Marquina, opp.^ 284.
Marquina, Petrus de, 676-678.
Martha, Sta., 413.
Martinez, Didacus, spiritualium bo-
norum Societatis effectus parti-
ceps, vota nuncupat, quae Igna-
tius admittenda non censet, 173,
174.
Martinez, P. Ignatius, S. J., artium
magister in gymnasio conimbri-
censi, 776.
Martinez Guijarro , alias Siliceus,
Joannes, archiepiscopus toletanus,
exercitia spiritualia Sti. Ignatii
falso dicitur impugnare, 43; v . 636,
637.
Martinez de Luna, Petrus, comes de
Morata, olim Aragoniae prorex,
820.
Martinez et Sanz, Michael, script.,
267.
Martio, hospes tiburtinus, v. Marcio.
Mascarenhas, Petrus, prorex Indiae
designatus, socios secum avet de-
ducere, 15-17.
Massa, opp., 48; marchio, v. Cibo,
Albericus .
Massilia (Marseille), opp., 569.
Matritum (Madrid), opp., 677, 769.
Mauritius, quidam, 658.
Maximilianus, P., S. J., sociis ad
Sti. Felicis quondam praefectus,
philosophiae lector , ut videtur>
Georgius Serrano, 139.
Maximilianus II, 617. •
Maximo, quidam, 788.
Mazzarensis episcopus, v. Ter minis.
Mecca, opp., 412.
Mecha, fretum, 335.
Mechlinia (Malines), opp., 860.
Medde, Franciscus de, cardinali Ca-
raflia a confessionibus, 57.
924
Indices
Medíeis, Cosmas de, Florentiae dux,
38i, 504; petit a pontífice, ut reli-
giosi conventuales ad severiorem
disciplinam revocentur, SyS, 874.
Medíeis, Joannes Angelus de, cardi-
nalis, 93.
Medíeis, Joannes Jacobus de, mar-
chio de Marignano, 583.
Medina, Petrus de, script., 686, 691,
Medina del Campo, opp., v. Me-
thy mna .
Mediolanum (Milano), opp., 236, 580.
Medrano, Gaspar de, O. S. Ben., So-
cietati nomen vult dare, 675-678;
non admittitur ab Ignatio, suadet-
que tentationem vincere , et ad
sanctissimum, quera erat ample-
xus, ordinem reverti, 677, 678.
Megense, Sebastianus, S. J., incola
collegii bononiensis, 667.
Melchior, Alexandri Farnesii, Mon-
teregali procurator, 535.
Melchior , Hieronymus , episcopus
maceratensis, 722.
Melchior, Luis, v. Luis.
Melendez, Gundisalvus, doctor, et
theologiae morum lector, 562.
Melendo, canonicus caesaraugusta-
nus, ad curiam evocatus, 747.
Melita (Malta), insula, 257, 353, 623;
melitensis episcopus, v. Cubelles.
Melito, opp. , 408; comes de, v. Hur-
tado de Mendoza, Didacus; Rui-
gomez de Silva.
Mello, Joannes, S. J., docet gram-
maticam, 84.
Mello, Joannes de, Episcopus algar-
biensium, socios poscit, qui dioe-
cesim excolant, 847, 848.
Mendoza, Bernardinus de, 662; pro-
rex neapolitanus, rogatur ut rebus
Societatis prospiciat, 83i, 832.
Mendoza, P. Christophorus de, S. J.,
257, 633, 666; rector neapolitani
collegii, reprehenditur ab Ignatio,
677,678.
Mendoza, Eleonora de, uxor prima
Jacobi, ducis IV de Bragança,
288.
Mendoza, Ferdinandus de, Francisci
cardinalis frater,pro eo dioeceseos
burgensis administrator, 264, 564.
Mendoza, Joanna de, noverca ducis
Theodosii, Theotonii mater, du-
cissa senior appellata, 17 18; uxor
secunda Jacobi, ducis IV de Bra-
gança, 288, 868.
Mendoza, Joannes de, praefectus ar-
eis, 43l, 678.
Mendoza, Ludovicus de, segovien-
sis, antiquus Sti. Ignatii devotus,
69; optatam diu profectionem in
urbem retardare cogitur, 3ir, 472;
viam ostendit ad collegium Socie-
tatis Segoviae instituendum , 838-
840.
Mendoza, Maria de, 428.
Mendoza, Maria de, marchionissa de
Mondejar, comitissa de Tendilla,
762.
Mendoza, Petrus de, 564.
Mendoza et Bobadilla , Franciseus
de, cardinalis, arehiep. burgen-
sis, 264, 564.
Mendoza et de la Cerda, Anna, uxor
Roderici Gomez, princeps postea
de Eboli, 407-409.
Menendez et Pelayo, Marcellinus,
script. , 617 .
Menendez de Silva , Rodericus,
script., 705, 706.
Mercato, Georgius, S. J., Messana
Syracusas mittitur, 629.
Mercurianus, P. Everardus, S. J.,
rector collegii perusini , 214, 445,
467, 469, 542; Spoletum venit
549, 551, 692.
Mercurio, Joannes Andreas de, car-
dinalis messanensis , 225; carpi-
tur, 254; male audit, 354, 355.
Mercurio, Joannes Dominicus de,
superioris frater, conjicitur in car-
cerem a Vega, prorege, 225, 254»
355,359-
Index rerum
925
Merino, Antoninus,0. S. A., script.,
639.
Messana (Messina), opp. , et Socie-
tatis collegium, 123, 159, l63, 226,
257, 353, 36o, 580, 670, 720, 721,
826, 832; coenobium Ascensionis,
253, 354, 355, 357, 791; exportatio
frumenti ex Sicilia difficilis , 255;
in mamertino collegio lingua ara-
bica discitur, 358; preces effusae
ad jubilaei indulgentiam pro Ger-
maniae Angliaeque conversione
lucrandam, 546; virtutum opera in
urbe pro universa Sicilia constitu-
ta; mons pietatis et officium cha-
ritatis, 789, 7.90; messanensis stra-
tigo, 369; vicarius, 356.
Methymna Campi (Medina del Cam-
po), opp. , et Societatis collegium,
46, 47, 198, 439, 519, 554, 565, 838,
839; habetur prima provincialis in
Hispânia congregatio, fitque pro-
vinciarum partitio, 162.
Methymna Sidónia (Medinasidonia),
opp.; duces, 418, 695; v. Aragon
et Gurrea, Anna; Guzman, Alph.
de; Joannes Alphonsus de.
Mexia (Mejia) de Molina, Fr. Franci-
scus, O. P., episcopus de Fez, ju-
dex conservator augustinianorum,
Valentiae teraplum Societatis aedi-
ficari vetat, 50 et seqq.
Mexicum (Méjico, México), siveNova
Hispânia, regio, 173, 620.
Michael a Sto. Joseph, script., 376.
Mieres, opp., 408.
Miguel, Lupus, 765.
Milanês?, Jacobus Maria, S. J., 84.
Mina, opp. , 348.
Minorica (Menorca), insula, 709.
Miona, P. Emmanuel, S. J. , 150;
judex in causa Simonis Roderici,
182 et seqq .
Minturno, Antonius, 368.
Miranda, Joannes de, 273.
Miranda, Petrus de, 273.
Miranda, v. Jimenez de Miranda.
Mirebeau-en-Poitou, opp., 587.
Miron, P. Didacus aut Jacobus (Jai-
me Miró), S. J., Portugalliae prae-
positus provincialis, exequutioni
mandat, quae a Nadal sunt consti-
tuta, l3; Ignatium facit certiorem
de rebus lusitanis, 14 et seqq.;
gaudet sibi Michaelem de Torres
dari collateralem, 14; Miron et Na-
dal Theotonium, Villamvitiosam
redeuntem,comitantur, 20; Ignatio
Miron proponit Theotonium Ebo-
ram revocandum , 23; valetudinis
causa, legem jejunandi mitigat,
84; acta cum Jeanne III refert, ad
patriarcham Aethiopiae designan-
dum; Directorium P. Polanci cu-
pit in Lusitânia recudi, aliaque
opera, 105-110; censet non opor-
tere nostros ad interiora Brasiliae
penetrare , donec incepta consoli-
dent, 112; Eboram venit, 244, 463,
464; dolet Joannem III ejectis a
Societate favere nimis , 286, 289;
a Silveira notatur parum sibi con-
ciliare nobilium lusitanorum áni-
mos, 506, 507; festinatione nimia
admittit regium gymnasium co-
nimbricense, 641, 645; veniam ab
Ignatio poscit quod, eo inconsul-
to, illud susceperit, 777, 778; an
officium sacrae inquisitionis a So-
cietate sit admittendum , quaerit,
650; momenta in utramque partem
exponit, 650, 651; V. 29, 48, 59,
60,81, 101-104, 122, i3i, j35, 136,^
i38, 147, 180, 224, 240, 241, 339,
346, 349, 379, 395, 422, 433, 446,
465, 466, 540, 652, 774, 776, 836,
848, 867.
Mirulle, Bartholomaeus, 790.
Modena, opp., v. Mutina.
Modica, opp.; comes de, v. Enri-
quez Giron; coraitissa, v. Cabrera
et Moneada.
Modon, opp., 483.
Moises, 594, 601, 6o3, 605, 608.
926
Indices
Moneada, Franciscus de, comes II
de Aitona, prorex Catalauniae et
Valentiae, 662,
Moneada, Joannes, comes de Aito-
na, 662.
Mondejar, marchio de, v, Lopez de
Mendoza; marchionissa de, v.
Mendoza, Maria.
Mondragon, opp., 285.
Mondragon, Joannes, 387.
Monester, opp., 164, 483.
Monroy et Ayala, Beatrix, comitis-
sa de Oropesa et Deleitosa, 441,
500, 575 .
Mons Politianus (Monte Pulciano),
opp., 539.
Mons Regalis (Monreale), opp. Sici-
liae, 23l; excolitur a nostris, 245,
352, 398, 404, 610; eisdem adver-
satur suffraganeus, 247, 401, 4o3,
534-536; lingua arabica in collegio
Societatis addiscitur, 358 ; 612;
aedes Sti. Sebastiani, 398, 399;
monasterium Sti. Crasti, 399, 404;
templum Societatis absolutum,
534-
Mons Serratus, celebre coenobium
Sti. Bened. in Catalaunia, 47; ibi
Estrada concionatur, 526, 527,677,
678.
Monte Alcino, opp.; candidatus de,
741.
Monte Caballo (Monte Cavallo), 198.
Montechio, opp., a nostris excultum,
754.
Montefuscolo, opp., 757.
Monteleone, dux de, v. Pignatelli,
Hector; ducissa de, 369.
Montesa, Ferdinandus de, secreta-
rius oratoris Caroli V in urbe, 153;
nomine Philippi II agit cum Ju-
lio III, pont. max,, in commen-
dationem collegii romani, 481 ,482,
567.
Montilla, opp., v. Montulia.
Montorio, comes de, v. Caraffa.
Montoya, Fr. Ludovicus de,0. S.A.,
Ignatii devotissimus, gaudet de
rebus Societatis, 48; olim visitator
augustinianorum in Portugallia,
291.
Montulia (Montilla), opp., 416, 492,
573, 635.
Moraleja, opp. , 667,
Morales, Sebastianus, S. J., sup-
plet pro scholis in regio gymnasio
conimbricensi, 776.
Morales, S. J., incola collegii cordu-
bensis, 633.
Morata, comes de, v. Martinez de
Luna.
Morbenium, Morbinium (Morbegno),
opp., a Galvanello excolitur, 26 et
seqq.; litteras a pontifice impe-
trant morbenienses pro retinendo
apud se Galvanello, 29; Societa-
tis collegium institui petunt, 38-
40; mala fiaereticorum exempla et
doctrina, 237, 238, 542.
Morel, Franciscus, Ferrariam mitti-
tur a Calvino, 337.
Moreri-Miravel , scriptt., 662.
Morone, Joannes Bta., cardinalis, a
Julio III designatur ad cognoscen-
dam causam Octavii Cesari, alias-
que similes, 59; in Germaniam itu-
rus cum Lainez et Nadal, 505; v.
152, 591-
Morrano, Matthaeus Sebast. de, cae-
saraugustanus, Societatis fautor, e
tempio máximo deturbatur, 728,
V. 769, 809.
Mortaigne, P. Joannes, S. J., aures
confitentibus praebet, 732, 735.
Moscoso, Dr. Alvarus de, episcopus
pampilonensis, Societatis patro-
nus, 434, 442; pro ea oscensi epi-
scopo scribit, 729, 73o; Ignatium,
sibi Parisiis cognitum , laudat,
73o.
Mosquera, Joannes de, Sti. Jacobi
commendatarius, amicus et fautor
Societatis fit, 439, 621; exemplo
est omnibus, 622.
Index rerum
927
Mostaço Rosso, 671 .
Mosti, Thomas, 787, 788.
Mota del Marques, opp. , 614.
Moya de Contreras, Acisclus, Ara-
goniae inquisitor, episcopus auso-
nensis, 526, 63g.
Mudarra, Franciscus, 843, 844.
Muñoz, Andreas, script., 340.
Murcia, Didacus de, O. S. Hier.,
rector academiae conimbricensis,
775.
Murcia, opp., 539; collegium Socie-
tatis instituitur, 539, 540, 681,
682, 685.
Mutina (Modena), opp., et Societa-
tis collegium, 140; queruntur non-
nulli de confessariorum nostrorum
mutatione, 141; viduarum colle-
gium, 199; socii describuntur, 216-
219; V. 298, 345, 475, 476, 587,
589, 590, 592, 668; mutinensis epi-
scopus, V. Foscarari.
Muto, Muti, Mutius, 572.
Muzzarelli, Hieronymus, O. P.,
nuntius apostolìcus ad Carol um V,
archiepiscopus consensis ,115.
Myrto, Vincentius, O. P., 790.
M
Naaman, princeps, 594.
Nadal, P. Hieronymus, S. J., mis-
sus cum potestate ab Ignatio in
Portugalliam, plurima statuit ad
commune Societatis bonum, l3-23;
venit in Hispaniam, 45, 76, 79, 80-
82; complutenses invisit, 98; Val-
lisoletum it, 99; Salmanticae Pa-
trem Mich. de Torres exspectat,
i3i; socios ad consectandas virtu-
tes magis accendit, 162, l63; aegre
fert tolerari mores Joannis de
Cordoba, 3o7; Patris Nadal ad-
ventus expetitur in Sicilia, 356;
redux ex Hispânia sociis . Ge-
nuam appellentibus, fit obviam,
384; incolumis Roraam ingreditur,
489; in Germaniam mittitur, 505;
V. 108, no, 112, 152, 157, 192,
196, 198, 283, 285-287, 292, 293,
3ii, 332, 333, 340, 341, 346, 347,
379^ 385, 392, 394, 395, 411, 417,
420,421, 447, 466, 490, 492, 502,
507, 524, 537, 541, 568, 577, 624,
645. 649, 742, 780, 793.
Naggio, opp., 325.
Naja, Ludovicus de la, canonicus
caesaraugustanus, 295.
Nammorcum, opp., 116.
Nandinis, Franciscus, alias Anto-
nius, tiburtinus, 66.
Nantomagno, opp., 667.
Napi, P. Aloisius, S. J., incola col-
legii patavini, 204; deinde veneti,
580.
Napoli, opp., v. Neapolis.
Natale, Joannes, vir optimus Ba-
stiae, dolet de obitu Patris Landi-
ni; ne Corsica a Societate desera-
tur, vehementer rogat, 96 et seqq.
Navarra, regio, 433, 434, 486.
Navarra, Franciscus de, archiepisco-
pus valentinus, 526.
Navarro, Franciscus, 252, 3o2, 3o3.
Navarro, P. Petrus, S. J., minister
collegii cordubensis, 375, 761.
Neapolis (Napoli), opp., 49; emitur.
in óptimo urbis situ domus, ad
collegium Societatis aedificandum,
178, 179; venit Bernardus Japo-
nensis; exemplo cunctis est, 347;
V. 180, 236, 242, 243, 252, 354,
358, 366-370, 389, 408, 43i, 447,
474, 588, 677, 678, 756-758, 832.
Nicolaus, viennensis, homo simplex
et pius, 319.
Niebla, comes de, v. Guzman el
Bueno .
Nieremberg, P. Joannes Eusebius,
S. J., script., 87, Il3.
Nieto, Joannes Ignatius, S, J., 218,
219 ; dictus Joannicus , Joannes
Ignatius, 141, 216, 319.
Niger, P. Joannes, S. J., 214; cum
morte acerrime luctatus , Ferra-
928
Indices
riae, ad aeternam quietem emi-
grai, 552-554; V. 588, 658.^
Nigroni, Maria de, genuensis, 385;
ejus filius, ibid.
Nobili, alias Nobilibus, Vincentius,
monteregalensis gubernator, So-
cietati favet, 399, 400, 402, 4o3;
naufragio perit, 534, 535.
Nóbrega, P. Emmanuel de, S. J.,
Brasiliam excolit, praeclara edit
exempla virtutum, io3, 104; v.
III, 347,781.
Nogueira,?. Fructuosus,S. J., 835.
Nonell, P. Jacobus (Jaime), S. J.,
script., 45, 769, 772, 853.
Nova Hispânia, v. Mexicum.
Novae Lucis (Nova luce), abbatia,
226.
Novaes, P. Josephus de, S. J.,
script., 355, 470.
Noviomagus (Nimègue), opp., 512-
515.
Nucula, Horatius, 386.
Nunes Barreto, P. Joannes, S. J.,
106 et seqq.; ex Congo in Portu-
galliam appellit, captivos xxxiv
secum ducens, e servitute libera-
tos, 134; ad missionem aethiopi-
cam electus, rogat enixe, ne ad
aliquam ecclesiae praelationem
evehatur, l36, i37; a pontífice
adigitur ad patriarchale ónus sub-
eundum, 235; obedientiae hume-
ros submittit, 334 et seqq., 652,
653; commissarium in Aethiopia
constitui rogat, 422; errores, ibi
grassantes, commemorat,423, 424;
V. 433, 465; dúbia proponit, 663,
664, 758-761; plures secum sodales
vult in Aethiopiam deducere, 778.
Nuñez, P. Leonardus, S. J., 781.
Nuñez de Castro, Alphonsus, script.,
408.
O
Obregon, canonicus burgensis, 260,
265, 272.
Ochinus , Bernardinus, haereticus,.
237, 238.
Ochoa, P. Michael, S. J., sociis
ognatensibus praepositus, oppida-
nos excolit, aegrotos sanat, 283,
433, 434, 460.
Ochoa, P. Sanctius (Sancho), S. J.^
rector collegii monteregalensis,
diligenter adlaborat, 246, 399, 404,.
534, 610, 611; v, Mons regalis.
Oenipons (Inspruck), opp., 625.
Ognatum (Oñate), opp., et Societa-
tis domus, 3o; excolitur a nostris,
47; V. 66, 67, 284, 285, 433, 459,
460, 554, 565; coenobium Stae.
Mariae de Aranzazu, prope Ogna-
tum, 3o et seqq.
Olave, P. Martinus de, S. J., 77, 91;
amicus Petri de Soto, O. P., Ii3;
judex in causa Simonis Rodericii,
182; Olave mater et sorores lau-
dantur, 460; v. 38 1, 633, 753, 844»
867.
Oleastro, Fr. Hieronymus de, O. P.,.
quaesitor fidei in Portugallia, 702.
Olisipo, Olisippo, Ulyssippo, etc.
(Lisboa), opp., et Societatis colle-
gium, 18-20, 48, 49, 60, 134, 139,,
160, 186, 224, 245, 348, 398, 401,
432, 463, 464, 466, 506, 508, 555,
634,641, 642, 649, 701, 758-761;
collegium olisiponense Sti. Anto-
nii studiis floret litterarum, 775; v.
84, 397; nihil a collegio conimbri-
censi percipit, 15; domus professo-
rum Sti. Rochi, 397; hujus prae-
positus, V. Silveira, Gundis.; re-
ctor Sti. Antonii, v. Acevedo,
Ign.; archiepisc. olisiponensis, v.
Vasconcellos.
Olite, opp. . 434.
Oliva, Joannes, vicarius perusinus,,
214, 470; Perusia Spoletum trans-
fertur, vicarius etiam spoletinae
dioeceseos, 550; Ignatium vult fle-
ctere , ut gymnasium Societatis
instituatur, 551, 552.
Index rerum
929
Olivares, comes de, v. Guzman; co-
mitissa, V, Ribera Niño.
Oliverius, P. Bernardus, S. J.,ad-
venit gratissimus coloniensibus,
36; eos gaudio perfundit, aliata ex
urbe veste, quam gestaverat Igna-
tius, 36; in patriam proficiscitur,
valetudinis causa, 55, 56, 785.
Ondarroa, opp., 284.
Onfroi, Onfroy, Onofrius, P. Julius,
S. J,, Cogordanum, in Galliam
proficiscentem, comitatur, 569, et
seqq., 583, 584.
Onteniente, opp., v. Fontinens.
Oiiaz et Loyola, Laurentia, 459.
Gradini, Julius, Marci Antonii fra-
ter, laudatur, 470.
Gradini, Marcus Antonius, 427; mira
de collegio romano praedica
469; novus Perusiae vicarius, lau-
datur, 470; Societatem Jesu, rei
christianae perVitilem esse, testifi-
catur, 692, 693.
Ori, aliis Gry, Matthaeus, 0. Pt, vir
clarissimus , generalis inquisitor
fidei in Gallia, Ferrariam ab Hen-
rico II mittitur, 338; redit in Gal-
liam, conatus Renatam ad catholi-
corum fidem reducere, 350, 360j
36l.
Oriola (Orihuela), opp., 54.
Orlandinus, P. Nicolaus, S. J.,
script., 56, 87, 400, 495, 582.
Oropesa, opp., 440, 441, 575; co-
mes de, V. Alvarez de Toledo,
Ferd.
Orruño, Joannes, S. J., incola do-
mus ad Fanum Luciferi, 696,
Orta, Lucas de, 186.
Ortiz, licentiatus, 267.
Ortiz de Zuñiga, Didacus, script. ,
556, 559,560.
Osca (Huesca), opp., 525,639; epi-
scopus oscensis, v. Agustin, Pe-
trus.
Osona, opp., V. Osuna; comitissa de
Osona, V. Cabrera et Moneada.
EpiSTOLAE MixTAE, TOM. IV.
Osorio , Eleonora , uxor deraortua
Joannis de Vega, 255.
Osorio, Joannes, syndicator in Sici-
lia, proregi Vega a consiliis, 125,
355, 359, 671, 672.
Osorno, comes de, v. Fernandez
Manrique.
Osuna vel Ossuna, opp., 3o8, 63l,
662.
Otello, P. Hieronymus, S. J., 546.
Ottilio, Joannes, dictus Joannino,
Joanico, et Joanninus, 205.
Ottone, Bernardus, genuensis colle-
gii incola, 456, 457, 480, 501, 565,
566.
Oviedo, P. Andreas de, S. J.,de-
signatus ad missionem aethiopi-
cam, paratissimum se exhibet ad
illius labores; minime vero ad epi-
scopalem praelationem suscipien-
dam, 233, 234; opusculum ei de-
mandatum, «de frequenti usu com-
munionis», inchoatum relinquit,
251; Tiburi adlaborat, 275, 277;
incolumis in Hispaniam cum so-
ciis venit, 459, 460; a neapolitanis,
.quorum moderator fuerat, deside-
ratur,822; v. I06 et seqq., 242,248,
252, 258-260, 274, 3oo, 321, 383,
461, 759-
Ovetum (Oviedo), opp., 437, 438,
654; ovetensis episcopus, v. Rojas
et Sandoval .
P
Pacheco (in textu Pacecco), Petrus,
cardinalis, et neapolitanus prorex,
179,832,
Padova, opp., v. Patavium.
Paez, aliis Paiz, egressus e Societa-
te, 292.
Pagesa, Raphaela, 150.
Palentia, Pallantia (Falencia), opp.,
170, 523; episcopus ([48S), v. Bur-
gos, Alph.; (1555), Gasea, Petrus
de la.
Palermo, opp., v. Panormus.
59
g3o
Indices
Pallavicini, Constantia Cortesia, 199.
Pallavicino-Zaccaria, scriptt., 511.
Palmius, P. Benedictus, S. J., Fran-
cisci frater, 479; Tibur accedit
concionaturus, omnibus satisfacit,
750-753,782-784,787.
Palmius, P. Franciscus, S. J., rector
collegii bononiensis, 85, 86; pro
comparando idoneo sociis loco, se-
natum adit, 143, 144, 146; redit
Bononiam ex lustratione dioece-
seos, 363; v. 227, 298, 327, 375,
378, 382, 478, 479, 666, 718.
Pampelo (Pamplona), opp., et dioe-
cesis, 33, 434, 769; episcopus, v.
Moscoso, Alvarus.
Panormus (Palermo), opp. , et Socie-
tatis collegium, 54, 123, 158, 159,
164, 256, 352, 358, 359, 371, 398,
400, 4i3, 482, 483, 546, 566, 023,
626, 629, 791, 832; de logica in pa-
normitano collegio legenda, 357;
abbatiaStae. Mariae, vulgo della
Grotta, a Carolo V collegio attri-
buta, 625, 626.
Panzano Ibañez de Aoyz, Josephus,
script. , 295, 638, 63g.
Parada, Petrus de, lusitanus, in So-
cietatem denuo admitti rogat; di-
vinae ultionis in semetipso exem-
plar praebet, 240, 241, 292.
Paréelos, Didacus, comes, 269.
Pardiñas, mons, 83o.
Pardo, opp., secessus regius hispa-
norum principum, 198.
Parisii, Lutetia Parisiorum (Paris),
opp., 126, 340, 487, 571-573, 659,
667, 699; decretum academiae pa-
risiensis adversus Societatem, 636,
640; episcopus, v. du Bellay,
Parma, opp. , 383, 667.
Passitanus, P. Thomas, S, J., in
aethiopicam missionem destinatus,
morbo impeditur navem in Portu-
gallia conscendere. 400, 461, 760.
Patarini vel Patarinis, P. Joannes
Laurentius, S. J., praeest muti-
nensibus, absenté Pelletario, 140,
199; laudatur, 217, 218; Recineti
concionatur, 722; Cingulum exco-
lit, 734; v. 736, 816.
Patavium (Padova), opp., et Socie-
tatis collegium, 206, 207, 669, 785;
socii patavini describuntur, 204;
episcopus suffraganeus nostrorum
opera utitur, 327, 328.
Paternoy, Gundisalvus, magister ra-
tionalis Aragoniae, 853.
Paulus, Stus., apostolus, 426, 597.
Paulus III, pontif. max. , Ignatium
benigne excipit, 198; v. 451, 452,
468, 655, 659, 681.
Paulus IV, pont. max. , 526, 679,
720, S26; initio sui pontificatus ju-
bilaeum christiano orbi largitur,
789.
Paulus, adolescentulus, tenera aeta-
te, 319.
Paulus, S. J., incola collegii fioren-
tini, 212, 2i3, 53o.
Pax 'Augusta (Badajoz), opp,, 655.
Paz, Michael, 523.
Pedrola, opp. comitum de Ribagor-
za, a sociis excolitur, Caesarau-
gusta aufugientibus, 771, 772, 808,
829, 83o, 845, 853.
Pedroche, opp., 491, 526.
Pelletarius, P, Joannes, S. J., fer-
rariensis collegii rector, 64; ab
Hercule II de Este arcessitur,
119; industriam ac diligentiam
adhibet in deSucenda a suis erro-
ribus ducissa Renata, 119, 337,
350, 36o; id, Deo auspice, conse-
quitur, 390, 429, 484, 485; astus
refert mali daemonis ad impedien-
dos fructus ex Renatae conversio-
ne, 443, 444; v. 140, 169, 175, 177,
201, 216, 222, 227, 297, 325, 342,
344, 345, 552, 588, 589, 657, 659,
741.
Pera, aliis Peraea et Gaiata, opp.,
sive suburbium, aut pars Constan-
tinopoleos, 25.
Index rerum
93i
Perez, canonicus caesaraugustanus,
in regiam curiam evocatur, 746,
747.
Perez, Gundisalvus, Philippe II a
secretis, 152-155.
Perez, Vincentius, 796, 797.
Perez de Calatayud, Joannes, cae-
saraugustanos socios , Pedrolae
versantes, invisit, 845; apud do-
minicanorum provincialem pro
ipsis agit, 845; optat ut Bilbili sta-
tionem habeat Societas, 846.
Perez de la Fuente, Ferdinandus,
556.
Perez de Guzman, Alphonsus, dux
VII Methyranae Sidoniae , 560,
691.
Perez de Guzman, Maria, marchio-
nissa de Gibraleon, 560.
Perez de Nueros, Joannes, 638.
Perpinianum (Perpignan), opp. , 527.
Perpiñá (Perpinianus) , P. Petrus
Joannes, S. J. , valentinus, huma-
niores litteras tradii in gymnasio
regio conimbricensi, 776.
Pertusa, P. Gundisalvus, S. J., con-
chensis domus incola, proximis
dat operam, 674, 675.
Peru, regio, v. Peruvia.
Perusia (Perugia), opp., et Societa-
tis collegium, 549-551, 553, 692,
693, 735; socii perusini describun-
tur, 214, 215, 542-545, 816; oppi-
dum excolitur, 425, 426; res Socie-
tatis prospere fluunt,47o, 471; mu-
nicipium de probitate, doctrina et
religione sociorum testificatur,
871, 872; abbatia Valdeponte, 467-
469; episcopus perusinus, v. Cor-
neus, Fulvius; Corneus, Hippoly-
tus; rector collegii; v. Mercuria-
nus, Everard.; vicarius dioec. , v.
Oliva.
Peruvia (Perú), regio; prorex, v.
Hurtado de Mendoza, Andr.
Pesquera, Gregorius de, Ignatium
rogat, ut collegium orphanorum in
Nova Hispânia Societas moderan-
dum suscipiat, 170-172.
Petronius, S. J., laudatur, 467; ejus
fratres, ibid.
Petrus, Stus., apostolus, 367, 596,
639, 863.
Petrus neapolitanus, S. J., alius a
Petro Atrio , Lauretum peregri-
nando mittitur, 205, 206.
Pezzana, Barbara, gratum animum
erga Ignatium ostendit, 475.
Pezzana, Hieronyma, mutinensis,
queritur de frequenti confessario-
rum mutatione, 141 .
Pezzano, P. Joannes Bta., S. ].,
385.
Pharao, rex aegyptiorum, 370, 594,
605, 611 .
Philippus li, Caroli V filius, in An-
gliam brevi profecturus, 45; colle-
gium romanum ac Societatem
universam commendai, 151-155,
481, 482; Borgiae, ad aram operan-
ti, vult adesse, 198; a pontifice
poscit, ut per illum liceat sacerdo-
tia Patris Cordoba collegio cordu-
bensi attribuii 235, 236; Borgiam
Tordesillas arcessit,495; v. 43, 115,
197, 198, 236, 295, 340, 38o, 407,
408, 428, 527, 591, 616, 617, 636,
655, 662, 707, 714, 808, 832, 850.
Philippus, S. J., incoia collegii lau-
retani, 509, 725, 733.
Philippus da Prato, S. J., incola
collegii fiorentini, 740.
Pictavium (Poitiers), opp., 587.
Piedra, coenobiumde, O. S. Bern.,
706.
Piferrer, Franciscus, script. , 574, 614.
Pighini, Sebastianus, cardinalis, de-
signatur a Julio III ad cognoscen-
dam causam Octavii Cesari, alias-
que similes, 59, 843.
Pignatelli, Hector, dux de Monte-
leone, 58, 368, 369; ducissa, 369.
Pimentel, Bemardinus, marchio de
Tavara, 825.
932
Indices
Pinda, opp, , 781 .
Pinello, Augustinus, dux reipublicae
genuensis, 477.
Pinellus, Joannes, dominus, 626,
627.
Pinheiro, Antonius, ejectis ex fami-
liis religiosis favet apud Joan-
nem III, 290, 291; agit ut Societati
gymnasium conimbricense regium
deferatur, 641-644, 700, 70I, 777.
Pinas, P. Balthasar, S. J., Al barra-
cinum mittitur , ad excolendum
populum, 333; Valentia Caesarau-
gustam educitur, 537; execrationi-
bus maledicitur, 726, 727; summo
honore cum sociis revocatur, 853,
S55, 856; V. 524, 528, 804.
Pio di Carpi, Rodulphus, cardinalis,
Societatis protector , de causa
Octavii Cesari cognoscit, 59; acta
ab ipso in causa Simonis Rodri-
gues, l8ó et seqq.; v. 123, 144,
257, 669, 733, 817.
Pione di Sacco, Vincentius da, inco-
la collegii veneti, candidatus So-
cietatis, 581 .
Piperati, familia mantuana, 145.
Pirrus, Rochus, script., 625^ 626.
Pisa, Antonia de, 150.
Pisaurum (Pesaro), opp., 658, 659.
Pius V, pont. max., 470, 681.
Placentia (Piacenza), opp., 140-142.
Placentia (Placencia), opp., 285.
Placentia (Plasencia), opp., 374, 415,
421, 435, 459, 460, 493; primordia
collegii piacentini, 494; mira ci-
vium consensio in amplectenda
Societate, 499, 575, 576; candidati,
501; V. 612, 615; episcopus placen-
tinus, V. Vargas et Carvajal.
Plasencia de Jalón, opp,, 83o.
Plaza, P. Joannes de la, S. J., 633.
Poggio, Joannes, nuntius'olim apo-
stolicus in Hispânia, et cardinalis,
71,73,74,393.
Polanco, Gregorius de, Joannis Al-
phonsi frater, 460.
Polanco, P. Joannes Alphonsus de^
S. J., vir summae fidei, integrita-
tis ac diligentiae, secretarius So-
cietatis, 52, 56, 71, 83, loi, 193^
242, 243, 251, 275, 299, 3o8, 371,
38i, 396, 487, 502, 5o3, 522, 528,
541, 635, 637, 640, 736, 737, 753,
773, 777, 778, 786, 799, 8í2, 827;
edit ((Breve directorium ad confes-
sarii et confitentis munus rite
obeundum», 78; illud placet lusi-
tanis, 109; Henricus princeps et
cardinalis vulgato sermone vult
edere, no; Polanco, judex in causa
Simonis Rodericii, 182 et seqq.;
obitum Marcelli II sodalibus nun-
tiat, 609; Polanci mater ac fratres,
460.
Politium (Polizzi), opp., 791, 793.
Polizinus, Gilbertus, S. J., siculus
ad superos Florentia evolat, 214.
Poli, Christophorus, 319.
Polonia, regio, 605.
Polus (Pole), Reginaldus, cardinalis,
legatus apostolicus in Anglia, 115,
591-
Ponce de Leon, Ferdinandus, aedes
suas Societati offert, 556.
Ponce de Leon, Ludovicus Christo-
phorus, dux de Arcos, 3o5; sese-
Societati offert, eamque laudat,
798, 799.
Ponferrada, opp., 619.
Pontanus (du Pont), P. Eleutherius,.
S. J., Romae incola, 204.
Ponto, Franciscus, 289.
Porcio, Fridericus, 790.
Portalegre, opp., v. Portus alacer.
Portius (Porcu), Franciscus, suorum
votorum formulam Ignatio mittit,
158, 226; aegrotat, 352; moritur
sanctissime, 158.
Portugallia, regio, 17, 23, 29, 79,
104, 109, 171, 183-187, 265, 287,
291, 339, 379, 396, 401, 459, 495,
519, 642, 655, 778, 835, 848, 867;
petitoria in Lusitânia a Societate
Index rerum
933
Telinquuntur, 14; Portugalliae in-
fantes, sive principes, 15, 20, 21,
23, 700, 777; V. Henricus cardina-
lis; Ludovicus;- Patres Gundisal-
vus Silveira, Gundisalvus Vaz et
Antonias de Quadros, profe^sio-
nem faciunt, 16; optant lusitani
edere in Portugallia libros huma-
niorum litterarum et epistolas
transmarinas^, ilo; desiderio fla-
grant vindicandi a servitute capti-
vos, 134, 135; ejecti a Societate
simulant se e numero sociorum
esse, 392; paucitas sodalium in
Portugallia pro tanta' negotiorum
molej 397; momenta in utramque
partem, ad inquisitionis officium
Societaticommittendum,65o, 651.
Portus (Porto), opp., collegium So-
cietatis expetit, 397.
Portus alacer (Portalegre), opp.;
episcopus de, collegium Societatis
efflagitat, 397.
Postellus (Postei), Gulielmus, Pata-
vii docet, 328.
Posthumo, Franciscus, socios colle-
gii ferrariensis, virtutis simulator,
decipit, 587, 658; ex aedibus no-
stris sese proripit, 659.
Pozo, licentiatus, 493.
Pozo , Petrus del , canonicus con-
chensis, aedes offert Societati, 99.
Pozuelo, opp., 83o.
Pradanos, P. Joannes, S. J., 519,
520,
Pradene, P. Petrus, S. J., incola
collegii tiburtini, 251, 279, 280,
3o3.
Praga, opp., 3l8.
Prato, Philippus di, S. J., incola
collegii fiorentini, 53l.
Prestejannes, Preste Joannes (Leb-
na David), 17, 107, 108, l3l, l36-
l38, 422-424, 760.
Priego, opp., 677.
Promontorio, Jacobus, dux reipubli-
cae genuensis, 477.
Provincia (Provence), regio, 569,
573, 584.
Pulicino vel Pulicinus, Ambrosius,
incola collegii ferrariensis, 586-
589.
Purinus, Hercules, mutinensis, que-
ritur de frequenti confessariorum
mutatione, 141.
Puteus (Pozzo), Jacobus, cardinalis,
356.
Quadros, P, Antonius, S. J,, ali-
quando Tiburtius appellatus, pro
fessionem in Societate emittit,
Patre Nadal sacrum faciente, 16;
Patrem Miron comitatur, lo3, 104;
ad missionem aethiopicam a Nu-
nes Barreto repetitur, 137-139,
335; V. 108, 137.
Queralt, P. Joannes, S. J., Barcino-
ne degit, 447, 527; Caesaraugu-
stam mittitur, exploraturus quae
sodalibus acciderunt; narrat quid
comperit, 767-772.
Quintilianus, M. Fabius, rhetor, 376.
R
Rainaldi, Rainaldo, Raynaldi, incola
collegii eugubini, 78, i32.
Rainaldi, aliis Raynaldi, Caesar, no-
stri Tarquinii pater, 90 ; promittit
se filio suo molestiam non allatu-
rum, si quidem velit in Societate
perseverare; promissis non stat, 93.
Rainaldi et Raynaldi, Tarquinius,
S. J., Caesaris filius, narrat, au-
ctore Ignatio , oppugnationes sibi
a parentibus factas, ut a proposito
dejicerent; Ignatium rogat, ut lon-
ge ab eorum conspectu mittatur;
mittitur inHispaniam, 88 et seqq.;
Valentiam venit; strenuam dat lit-
teris operam; laudatur, 95.
Ramirez, zamorensis, S. J. , incola
collegii abulensis, 392, 519.
Indices
Ramirez, Antonius, S. J.,alius, ut
videtur, a superiore, 633.
Ramirez de Vergara, Dr. Alphonsus,
reditum P. Villanueva optat, 98;
procHvis videtur ad capessendam
Societatem, 99, 100; auctor est, ut
statio Societatis Conchae stabilia-
tur, ibid.; v. 428, 439, 447, 541,
Ó74.
Rangonus, Hercules, comes, collegii
mutinensis fautor, 590, 862.
Katisbona, opp., 654.
Ravenna, opp., 450-455, 659.
Raynaldi, v. Rainaldi.
Rebiba , Scipio , vicarius neapolita-
nus, motulensis episcopus, 25.
Recinetum (Recanati), opp., socios
lauretanos excipit, 721; ab ipsis
excolitur, 722-726; v^ 73l, 732,
734, 735, 753-755,815.
Regalia, locus Siciliae prope Lily-
baeum, 624.
Regio, Petrus, S. J., panormitanus,
laudatur, 215, 544.
Regium Lepidi (Reggio in Etruria),
opp . , 669 .
Regius, Stephanus, 505.
Reiffenberg, P. Fridericus, S. J.,
script., 36.
Reinaldi, v. Rainaldi.
Reinosa, Elisabeth, matrona piíssi-
ma, moritur Florentiae, 38l.
Renata, ducissa Ferrariae, filia Lu-
dovici XII, regis Galliae, haeresi
infecta, 1 19 et seqq., 337, 338; ma-
nus victas tradere videtur; sed ti-
met Pelletarius, ne subdola sit
ejus mutatio, 339; inconstans de-
prehenditur, 350; ejuratis tandem
haereticorum mendaciis, ad Chri-
stum redit, summo catholicorum
gaudio, 360-362, 390, 43o, 484.
Rendux, Valerianus, S. J., incola
collegii genuensis, 566.
Renes (Rennes), opp., 828.
Reynaldi, v. Rainaldi.
Rho, P. Joannes, S. J., script., 87.
Riba, aliis Riva, P. Dominicus, S. J. ,..
poscitur a praefectis sodalitatis de
redemptione, 24 et seqq.; Valentia
secum deducit in Siciliam candi-
datos Societatis, 541, 624.
Ribeiro, Christophorus, 836.
Ribera Niño, Francisca, comitissa de
Olivares, 559.
Riera, P. Raphael, S. J., barcino-
nensis. Laureti operarius, 732; Cin-
gulum excolit, 733; v. 815, 817.
Rimini, opp., v. Ariminum.
Rincon , Franciscus , abbas complu-
tensis, aedes Societati oílert, 619,
620.
Riva, P. Augustinus de !a, S. J.,
119, 383, 666, 667, 719.
Rivadeneira, P. Petrus de, S. J.,
180 et seqq. , 389.
Roa, P. Martinus de, S. J., script.,
557-
Roa, P. Vincentius, S. J., valenti-
nus, infirma Panormi usus valetu-
dine, renavigat in Hispaniam, 388,
389.
Robore, Antonius de, S. J., frater
Optimus, tiburtinae domus incola,
68-70, 251, 259, 279, 280, 3o4, 472.
Rocca, Christophorus la, 790.
Rodocanachi, E., script., 121.
Rodrigues, aliis Rodriguez, P. Fran-
ciscus, S. J., lusitanus, laudatur,
137; ad missionem aethiopicam a
Nunes Barreto deposcitur , 335,
336.
Rodrigues, aliis Rodriguez, P. Si-
mon, S. J., 16, 18, 20, 80, 81, 83,
122; sistit se coram Ignatio, ratio -
nem de factis in Portugallia reddi-
turus, 180 et seqq.; qualem tenue-
rit agendi rationem , qualesve ar-
tes, 184-186; resipiscit, 190; Hie-
rosolymam cogitat adire, 346; Bas-
sanum Venetiis se confert, 581;
V. 241, 340, 341, 38o, 395, 396,507.
Rodriguez, P., S. J., incola collegii
ad Fanum Luciferi, 696.
Index rerum
Rodriguez, P. Christophorus , S. J.,
theologiae lector, Gandía valetu-
dinis causa educitur, 538.
Rodriguez, Franciscus, 3lo^
Rodriguez Villa, Antonius, script.,
6l3, 617, 618.
Rodulphus, S. J. , incola collegii bo-
noniensis , rei domesticae addi-
ctus, 668.
Rogerius, P. Joannes, S. J., 389.
Rojas, P. Franciscus de, S. J., 71,
73; frustra curat antistitem caesar-
augustanum Societati conciliare,
74 ; diris devovetur , 726 , 727,
804.
Rojas, Joannes, 389.
Rojas et Sandoval, Bernardus, v.
Sandoval.
Rojas et Sandoval, Christophorus,
episcopus ovetensis , Societatis
collegium in sua dioecesi institui
vehementer cupit, 437, 438, 442,
654-6 :>7.
Roma, opp., 17, 21, 22, 53, 56, 66,
67, 73, 93-95, 102, 109, no, 116,
125, 129, i32, l33, 145, 168, 169,
172, 174, 176, 178, 180, 188, 193,
205, 2u6, 216, 221, 234, 236, 250,
262, 3o2-3o4, 3i3, 321, 323, 337,
345, 347, 348, 364, 365, 368, 374,
379, 384, 395, 4o3, 411, 413, 423,
426, 427, 443, 456, 457, 461, 467-
471, 489, 491. 493, 503, 525, 552,
569, 371 , 572, 580, 587, 588, 591-
593, 649-651, 663, 664, 667-669,
677> 679, 682, 697, 699, 702, 705,
707, 719, 736, 737, 740, 742, 752,
760, 786, 795, 8i3, 828, 841, 843,
846, 850; Romani mittendi, qui, in
Portugallia a Societate demissi,
denuo in eam recipi poscant, 15;
Romam evocatur P. Victoria, 41;
Theotonius de Bragança , 38o;
coram Ignatio agitur causa P. Si-
monis Rodrigues, 180 et seqq.;
procurator constituendus pro Hi-
spânia, Portugallia et India, ilo;
vocatio Tarquinii Raynaldi oppu-
gnatur, 88 et seqq.
Roman, P. Alphonsus, S. J., anti-
stitem caesaraugustanum conatur
Societati conciliare, 71-76; male-
dictis Caesaraugustae lacessitur,
726, 727; ad curiam se confert,
728; redux, caesaraugustanum tu-
multum contra Societatem enar-
rat, 799 et seqq., 827 et seqq.; ac
sodalium magno cum honore in
urbem reditum, 849 et seqq.; v.
639, 640, 770, 845, 853.
Romania, regio, 343.
Romanus, Joannes, S. J. , Italam
mittendus, 357.
Ros, Onofrius, justitia sive praefe-
ctus gandiensis, 796, 797.
Roser, Elisabeth, in franciscanarum
coenobium se recipit ; ab Ignatio
de praeteritis veniam poscit, 148-
150.
Ruigomes, aliis Ruigomez (Roderi-
cus Gomes) de Silva, lusitanus,
Philippe II a secretis et consiliis,
Patre Araoz frequentissime utitur,
42 et seqq., 45, 197, 198, 407^ 4o8,
529; fit comes de Melito, 638.
Ruiz, P. Alphonsus, S. J., Corduba
Hispalim eductus, sacerdoti© au-
getur, 563.
Ruiz, Hieronymus, a P. Tablares
laudatus, 66, 67, 637.
Ruiz de Castro, Ferdinandus, mar-
chio de Sarria, orator ad pontificem
designatus, 153; ex urbe res Socie-
tatis, Neapoli versantis, commen-
dat, 83i, 832.
Ruiz del Portillo, P. Hieronymus,.
S. J., 823.
Rute, opp., 3o6.
Sa, aliis Saa, Emmanuel, S. J., lu-
sitanus , ex Hispânia in Italiam
trajiciens, Genuam appellit , 384.
936
Indices
âabaudia (Savoia), regio, patria Cou-
dreto, 869.
Sala, Jacobus Maria, episcopus vi-
variensis, 569.
Salamanca, Ludovicus, 3io, 838.
Salamanca, Petrus , famulus docto-
ris Arze, 461 .
Salamanca, opp,, v. Salmantica.
Salas, Fr. Joannes, O. P., insignis
orator, canariensis,dictus propter-
ea el Canario, 560.
Salazar, P. Marcellus de, S. J., Gan-
. dia Hispalim deductus , fit sacer-
dos, 563.
Salernitanus archiepiscopus, v. Se-
ripandi .
Salinas, P. Marcus, S. J., 496, 498.
Salmantica (Salamanca), opp. , socii
aliquot in novara Baeticae provin-
ciam proficiscuntur, lói; commen-
tationibus Sti. Ignatii plures
exercentur, nonnulli Societatem
ineunt, 162; aegrotat ibi Bernar-
dus japonensis, 346; socii salman-
ticenses adspectu eorum, qui in
Aethiopiam migrant , mirifice re-
creantur, 485, 486; v. 329, 33l,
374, 415, 420, 439, 489, 517, 554,
575,615,667,795.
Salmeron, P. Alphonsus, S. J.,non
judicat esse annuendum votis nea-
politanae sodalitatis «de Redem-
ptione», 24, 25; Neapoli Romam ab
Ignatio arcesâitur; conatur Simo-
nem Rodrigues ad virtutis officium
reducere, 189, 190; Salmeron et
Lainez in tridentina synodo epi-
scopum placentinum sibi et Socie-
tati conciliant, 495 ; a neapolitanis
desideratur, 821 ; v. 150, 178, 179,
368,389,432,717,751,756.
Salomon, rex, 367, 6o3.
Salvator, S. J., socius bononiensis,
377.
Salvator, Stus. (San Salvador), opp.
Brasiliae, iii.
Samus, ins. , 501 .
Sanchez, Christoph orus, frater Pa-
tris Jacobi Santacruz, granaten-
sis, 194,
Sanchez, Gaspar, peritus linguae
arabicae, in Sicilia, 612.
Sanchez, P. Joannes Bta., S. J., Me-
thymna Campi evocatus, 439.
Sanchez, P. Joannes Bta., S. J.,
alius a superiore?, concionatur,
558, 57Ó.
Sanchez, P. Petrus, S. J., Compiu-
to venit Methymnam Campi, 439.
Sanchis, 352.
Sancius (Sanz vel Sanchez), Franci-
scus,796, 797.
Sancta Maura, insula, i63, 483.
Sanctia (Sancha), regina Aragoniae,
anno 1182, 525.
Sanctus Felix (San Fins), abbatia
O. S. Bened., Societatis collegio
conimbricensi adtributa, 287, 641,
780, 781.
Sandoval, Fr. Ludovicus de, O. S. F.,
vir pius, desiderio ardet eripiendi
a servitute captivos, i35, l36.
Sandoval, Fr. Prudentius de, O. S.
Bened., script., 236, 441, 655. '
Sandovalet Rojas, aliis Rojas etSan-
doval, Bernardus, Christophori de
Rojas pater, 654; marchio de De-
nia, comes de Lerma, suscipit cu-
stodiendam reginam Joannam, Ca-
roli V matrem, mente captam,
6i3.
Sandoval et Rojas, Ludovicus, mar-
chio de Denia, 437; superioris filius
et successor in demandata sibi
cura reginae custodiendae , 6i3-
616.
Sangrador et Vitores , Mathias^
script. , 523.
Sanlúcar, opp., v.'Fanum Luciferi.
Sans, Rochus, S. J., 160; Eborae ae-
grotat, 224, 245.
Sanseverino, Eleonora , uxor Ferdi-
nandi Hurtado de Mendoza et
Alarcon, 678.
Index rerum
937
Santacara, medicus insignis Joannae
reginae, navarrus, ex oppido Oli-
te, aedes offert Societati, 433, 434;
testatur qualis fuerit reginae obi-
tus, 615, 616.
Santacruz, mossen Carolus, 295.
Santacruz, P. Jacobus, S. J., dictus
granatensis, 194, 374, 466, 547,
780, 865.
Santacruz, P. Joannes, S. J., 528.
Santacruz, P. Petrus, S. J., opp.
Elvas sacris missionibus excolit,
59, 84, 160, 244.
Santander, P. Ludovicus, S. J.,mit-
titur Albarracinum, pueros chri-
stianam doctrinam artificiose do-
cet, 333; Caesaraugustam venit,
537; procellam adversus Societa-
tem patienter sustinet, 726-729,
746, 802, 807; in urbem summo
honore revertitur, 853, 855, 856.
Santapau, aliis Santa Pau, Joannes
de, 295.
Santi de Mara, Jacobus, in acie pu-
gnans, confoditur, 96.
Santiago, opp., v. Compostella.
Santini, Petrus, Montem regalem
ire meditatur, 23t, 232.
Santivañez , P. Joannes , S. J.,
script., 3o7, 556, 557, 561,562.
Sanz, Dr. Joannes, 295.
Sardanapalus, rex, 596.
Sardinia, regio, 709.
Sariñena, opp., 525.
Sarmiento de Castilla, Anna, 83o.
Sarria, marchio de, v. Ruiz de Ca-
stro .
Sarzana, opp., 327.
Saul, rex, 423.
Sauli, Hieronymus, archiepiscopus
genuensis, Bononiae prolegatus,
144. 145-
Sauli, Nicolaus, 505.
Schauenburg, Adolphus III von, ar-
chiepiscopus coloniensis, comes et
elector imperii, Societatis fautor,
62, 511.
Schauenburg, Antonius von, 511.
Schorichius, P. Petrus, S. J., 317.
Schoter , aliis Scotter , Rogerius,
S. J., 128.
Schottus, P. Andreas, S. J., script.,
502.
Schweicker,Henricus, Alberto, duci
Bavariae, a secretis, 266.
Sebastianus, P., S. J., sodalis bono-
niensis, 376, 377; cupit in Aethio-
piam mitti, 383.
Segobrica (Segorbe), opp., et dioe-
cesis, 333, 449; dux, v. Aragon et
Sicilia; episcopus, v. Borja, Jofre.
Segontia (Sigüenza), opp. , et dioe-
cesis, 43.
Segovia, opp., 3o9, 3i3; episcopus,
V. Arias de Avila; Zuñiga et
Avellaneda.
Segria, aliis Segrian, Joannes, epi-
scopus christopolitanus, adjutor
Sti. Thomae de Villanueva, eique
carissimus, ipsi, animam efflanti,
adest, 54.
Seguera, Hieronymus, natione cata-
launicus, 124, 352; moriens, col-
legium monteregalense heredem
scribit, 389.
Senae (Siena), opp., 236, 367, 580,
583, 751, 784, 787; archiepiscopus,
v. Bandini.
Septa (Ceuta, Ceita), opp., i35, i36;
episcopus, V. Lencastre.
Septimancae (Simancas), opp., 438,
439, 6i3, 619, 621, 634, 636; floret
Societatis Jesu tirocinium, 823,
846.
Sepul veda , Genesius de , script ., 340 .
Seripandi, Hieronymus, archiepisco-
pus salernitanus, dolet de inexpe-
ctata morte Marcelli II, 609.
Serpius (de Serpa), Mauritius, S. J.,
it Villamvitiosam, Theotonium de
Bragança comitatus, 20.
Serra, Ludovicus, legatus Aragoniae
ad Carolum V, 639.
Serrano, S. J., Abulae degit, 519.
938
Indices
Serrano, aliis Serrão, Serrón, P.
Georgius, S. J., dictas nonnum-
quam, mutato nomine, Maximia-
nus et Maximilianus, l3g, 286; le
ctor theologiae in conimbricensi
gymnasio, 465; artes deinde lectu-
rus, 776..
Seva, Clariana de, vicecancellarius
Aragoniae, 705, 706, 765, 774, 821.
Severino, Sto., monasterium de,
473.
Severinus, Stus. , 368. r
Sevilla, opp., V. Hispalis.
Sfortia, Guido Ascanius, cardinalis
Santifiore, 591.
Sicilia, insula, et Societatis provin-
cia, 164, 198, 238; agitur de insti-
tuendo gymnasio, linguae arabi-
cae perdiscendae, 256, 358; v. 297,
356, 359, 369, 386, 389, 447, 483,
537. 580. 581, 623, 671, 792, 832;
Siciliae prorex, v. Vega, Joannes
de; provincialis , v. Domenech,
Hieron.
Siginta, alias Figinta, 705, 821 .
Silva, Catharina de, uxor Didaci
Hurtado de Mendoza, comitissa de
Melito, 408, 769,
Silva, Ferdinandus de, comes de Ci-
fuentes, superioris pater, 408.
Silveira, P, Gundisalvus de, S. J.,
professionememittit, ad aram ope-
rante P. Nadal, 16; v. 293, 432,
433, 463, 464; notat Patrem Miron
parum sibi conciliare nobilium lu-
sitanorum ánimos, 506, 507; ido-
neus judicatur ad Indiani, 778.
Silvius (van den Bossche), Petrus,
S. J., incola collegii tibur tini, pe-
tit a Lainez veniam de praeteritis,
841, 842.
Sixena, Sijena, monasterium virgi-
num, 525.
Soares de Acebedo , Augustus,
script., 19.
Soares, Joannes, O. S. A., episco-
pus conimbricensis, 242, 775.
Soldevila, aliis Soldevilla, P. Anto
nius, S. J., catalaunus, Roma Ge-
nuam mittitur, rector futuri colle-
gii, 323, 384, 457, 501-504.
Sosa, aliis Sousa, Thomas, Brasiliae
gubernator, multa narrat in lau-
dem sociorum, lo3, 104, íll.
Soto, Fr. Dominicus, O. P.., a Bor-
gia consultus, Tordesillas accedit,
Joannam reginam adjuvandi gra-
tia, 615; consolationem percipit ex
verbis sibi a regina dictis, eam sa-
cro oleo inungendam censet, ibid.
Soto, Fr. Petrus, O. P., olim Caro-
lo V a confessionibus, mirifice a
Polanco laudatur, ii3; pro Socie-
tate frustra Lo vanii agit, ibid.
Sotomayor, Alphonsus , comes de
Belalcazar, 574,
Sotomayor, Eleonora, v. Manrique
de Sotomayor et Zuñiga.
Sotomayor, Franciscus, dux de Be-
jar, 560, 691 .
Sotomayor, Gutierrius de, 574.
Sotomayor, Fr. Petrus, O. P., Sal-
manticae nostrates valde collau-
dat, 486, V. 615.
Sousa, Fr. Antonius,0. P., script.,
288, 702.
Sousa, Petrus de, episcopus Sti.
Thomae, 289.
Spiga, P. Petrus, S. J., strenue ad-
laborat; a religiosis monachis ami-
ce excipitur, 116; v. 860, 862.
Spinola, Thomas, 505.
Spiriti, Joannes Bta., episcopus ce-
senatensis , Tibur accedit, 751,
752, 784-
Spoletum, opp., 549; collegium So-
cietatis exposcitur, 550.
Spondanus, Henricus, script., 546,.
609.
Stella (Estella), opp., 434.
Stephanus, tiro S. J., messanensis,.
graviter decumbit, 226.
Stephanus Rupertus , editor libro-
rum, 346,
Index
Stevordianus (Gewaerts), P. Marti-
nas, S. J. , 128, l3o, 168; sacris
ordinibus initiatur, 220.
Strasolda, Thaddaea, 681.
Strozzi, Petrus, fugatus in bello si-
nensi, 583.
SturmiuS;, Wenceslaus, incola colle-
gii fiorentini, 53l.
Suarez, P. Cyprianus, S, J., rhetor
gymnasii regii conimbricensis,
776.
Suarez, aliis Juarez, Xuarez, P.
Joannes, S. J., rói, l63; Hispalim
venit, 439, 560; carcere detentos
instituit, 561, V. 665, 666.
Surchio, Antonius, 790.
Susa, opp., 164,483,
Syracusae, opp., 22Ó, 352, 353, 629;
antistes syracusanus, v. Bononia.
Syria, regio, 594.
T
Tablares, P. Petrus de, S. J., 66;
poscitur a prorege Aragoniae co-
mes itineris sui ia Italiani, 409,
410; hac profectione impedita, in-
vitatur ire in Angliam;renuit, 635-
640; perturbatis rebus caesaraugu-
stanis, in arce proregis delitescit,
769-771; ad curiam evocatur, 819,
820; V. 807, 811, 827.
Tacapa, opp., 358.
Tanner,P. Mathias, S. J., script., 87.
Tapper, Ruardus, cancellarius lova-
niensis, 114.
Tarraco (Tarragona), opp., 449, 729.
Tassinus, occultus olim Calvini di-
scipulus, malorum colluviem se-
minat, 56.
Tassis, Mathaeus, Mathias, ipse Ma-
tio subscribit, gratum in Ignatium
• animum ostendit, gaudet de rebus
indicis, Ferdinandum I laudai, 41,
3l8.
Tavara, marchio de, v. Pimentel.
Tavono, P. Joannes Bta., S. J., 204,
327, 328.
RERUM 939
Telles, P. Balthasar, S. J., script.^
400, 643.
Tellez, Alphonsus, 289.
Tellez Giron, Joannes, comes IV de
Urena, 3o8.
Tello, Ferdinandus, S. J., Ovetum
peregrinatur, 437.
Tendilla, comes de, v. Lopez de
Mendoza; comitissa, v. Mendoza^
Maria.
Terminis , Hieronymus , episcopus ^
mazzarensis. 626.
Teve, Didacus, artium gymnasii co-
nimbricensis et minorum schola-
rum moderator, 643.
Textor ( Weber], Urbanus, episco-
pus labacensis, 126, 128, 167,
219.
Thaddaeus, S. J., senensis, incola
collegii perusini, 215, 5S0?
Theatinus cardinalis , v. Caraffa,.
Paulus IV.
Theodosius, imperator, 6o3.
Theotonius de Bragança, v, Bra-
gança.
Thomas, S. J., anglus, Laureti de-
gens, 509.
Thomas, romanus, S. J., in collegio
perusino, 214, 544.
Thomas, Stus. (Santo Tome), opp.,,
781, 836; episcopus, v. Sousa, Pe-
trus.
Tibur (Tivoli), opp. , enixe rogat, ne
statio Societatis tollatur, 65; aedes
comparantur, 248; templum Sti.
Salvatoris Societati attribuitur,
258, 259; tectum reparatur, 275-
278; signa gratitudinis fundatori
exhibita, 3oi ; Societatis candida-
ti, 472; Palmius Tiburi conciona-
tur, 750; V. 68-70, 234, 252, 253,
259, 260, 274, 322, 383, 786-788,.
841, 842; eremitorium Stae. Ma-
riae del Passo, 69, 3o3, 304; epi-
scopus tiburtinus, v. Croce, Joan~
nes Andreas; Marcus Antonius..
Tiburtius, P. S. J., v. Quadros.
940
Indices
Titelmanus, Franciscus, O. S. F.,
script . , 465 .
Tituanus (Tetuán), opp., I07, I08.
Toledo, Didacus de, collegium So-
cietatis cupit institui, 441.
Toledo, Eleonora de, ducissa Flo-
rentiae, 38i, 491; Patrem Lainez
ad se mitti poscit, 504; litteras dat
commendatitias in favorem Fran-
cisci Mudarra, Ignatio deprecante,
737-739; V. 843, 870.
Toledo, Franciscus de, prorex pe-
ruanus, Societatis collegium cupit
institui, 440, 441; V. 491, 492, 497,
500, 575, 795.
Toledo, Petrus de, marchio de Villa-
franca, prorex neapolitanus, 38l,
757-
Toledo et Figueroa, Maria, ducissa
de Arcos, soror Patris An'tonii de
Cordoba, 3o5, 574, 798.
Toletum (Toledo), opp. , 43, 99, l35,
442, 575.
Tolo, ins., caput insulae Mauri, 569.
Tolosa (Toulouse), opp. , 401 .
Tordesillas, opp., 495, 577; accedit
Borgia, 6i3, 614.
Tornacum (Tournai), opp., 55, 114,
862.
Torquemada, Fr. Thomas, O. P.,
collegium abulense Sti, Thomae
amplificat, 392.
Torre, Aloisius della, 681.
Torre, Franciscus de la, canonicus
granatensis, Societatem ingredi-
tur, 763.
Torre, Michael della, cenetensis epi-
scopus, vicelegatus Perusiae, 426,
470, 551; in favorem Societatis
Jesu testificatur, 680, 681 .
Torrellas et Bardaxi, Joannes, 295.
Torres, P. Balthasar de, S. J., 389.
Torres, Dr. Bartholomaeus de, ca-
nonicus siguntinus, postea episco-
pus canariensis, Exercitia spiri-
tualia Sti. Ignatii e suggestu col-
laudai, 43, 44.
Torres, P. Michael de, S. J., colla-
teralis Patri Miron, Portugalliae
provinciali, datur, 14; brevi in Bae-
ticam destinatur, 23; Cordubam
est profecturus, 112; venit Sal-
manticam, i3i; creatus Baeticae
praepositus , in suam provinciam
se conferì, l6i, 192; Hispali con-
cionatur, civium ánimos sibi de-
vincit, 555-557; a Catharina, regi-
na Portugalliae, confessarius eli-
gitur, 646; venit Granatam, viros
principes invisit, 761, 762; in Lu-
sitaniam mittitur, 825; v. 18, 19,
81, 107, 112, i38, i63, 293, 3o5,
3o8, 346, 372, 373, 417, 418, 420,
490, 574, 632-635, 764, 794, 799.
Torrijos, opp., 620.
Touron, A., O. P., script., Ii3.
Trajectum (Utrecht), opp., 860.
Trapesuntius, Georgius, script., 344,
376.
Trento, Gabriel di, tiro S. J., sartor
collegii patavini, 205.
Tridentum, opp. et conc, 207, 495,
526, 655, 656, 73o.
Tripolis, opp., 358.
Tullensis dioecesis (Toul), 587, 588.
Tullius Cicero, Marcus, script., 142,
205, 212, 2i3, 376, 456, 53o, 7:iO,
755-
Tunetum, Tunisium (Tunez), opp.,
257,428.
Turcia, regio, l3ó, 671.
■J
Ubert, Nicolaus, morbeniensis, curio
a concivibus suis eligitur, 237.
Udamus, aliis Andamus, S. J., 128,
129; subdiaconus, 220.
Ugoletti, P. Elpidius, S. J., 227.
Uguccioni, Benedictus, 260 et seqq.-
Uguccioni, Magdalena, 263.
Umbria, regio, 68 1 .
Ureña, comes de, v. Tellez Giron.
Urgelles, vir ex supremo Aragoniae
Consilio, 705, 765, 774, 821.
Index rerum
941
Uribe, Petrus, 414.
Urrea, Michael de, 295.
Ursina, domus, 454.
Utrecht, opp., v. Trajectum.
Uvilla, Vvillos, Joann., v. Hubilla.
V
Vaez, magister, vicarius carceris hi-
spalensis, 561 .
Vaiera, Joannes da, 326.
Valdes, Ferdinandus de, archiepi-
scopus hispalensis, sacrae fidei in
Hispânia generalis quaesitor, 45;
gaudet Patrem Araoz Vallisole-
tum, ad curiara, venisse, 46; v.
555> 556, 679.
Valdivia, P. Ludovicus de, S. J.,
script. , 520.
Valentia (Valence), opp. in Gallia,
588.
Valentia Edetanorum (Valencia del
Cid), opp., et coli. S. J.,i8,23; re-
ligiosi augustiniani tempio Socie-
tatis aedificando obsistunt, Sy, 50-
53; plura alliciunt, ut tirocinium
provinciae Aragoniae ibi ponatur,
448; et professorum domus, 540;
Valentini Societatis candidati in
Siciliam navigant, 541 ; socii ali-
quot ad murcianum collegium in-
choandum educuntur, 684; v. 67,
76, 332, 333, 526, 528, 537, 538,
579, 709, 747-750; tempia urbis,
53; xenodochium valentiniim «dels
Beguins» «dels chichs de S. Vi-
cent», 51, 52; antistites, v. Stus.
Thomas de Villanueva; Navarra,
Frane, de; Moya et Contreras;
Btus. Joannes de Ribera.
Valerianus , incola genuensis , v.
Rendux.
Valerius, magister, v. Joannes Va-
lerius.
Vallisoletum (Valladolid^ opp., 45;
Societas in curia bene audit, 46;
pietas occasione jubilaei ob An-
gliae reductionem, 47; aedes So-
cietatis amplificantur, liberalitate
Joannae principis, 436; v. 71, i35,
151-155, 162, 170, 195, 199, 235,
239, 271, 273, 3i2, 428, 439, 459,
460, 495, 496, 523, 547-549. 554.
565, 575, 6i3, 614, 637, 655. 7o3,
705, 764-767, 773, 774, 800, 807,
810, 811, 823, 839,846, 865; abbas
vallisoletanus, v. Enriquez et Vil-
laroel, Alph.
Vallis Tellina (Valtelina), regio, 26.
Valognes, opp., 588.
Vandel, Fr. Vincentius, mag. gen.
O. p., 393.
Varea, Franciscus, S. J., 776.
Vargas et Carvajal, Gutierrius, epi-
scopus placentinus, collegii Socie-
tatis Placentiae conditor, 439, 494-
496; suas aedes sociis commodat,
496; Borgiam avide exspectat, 574,
575, 6i3.
Vas, P. Gundisalvus, S. J., profes-
sionem in Societate facit, 16; gra-
tus concionator olisiponensibus,
779, 780; V. 290, 774.
Vas, P. Martialis, S. J., lector in
gymnasio regio conimbricensi,
776.
Vasconcellos et Meneses, Ferdinan-
dus, archiepiscopus olisiponensis,
349.
Vaucouleurs, opp., 587.
Vazquez, P. Dionysius, S. J., 499.
Vazquez, Joannes, Carolo V a secre-
tis, 236, 289, 615.
Vega, Elisabeth de, proregis Sici-
liae filia, Ignatii ac Societatis de-
votissima, ducissa Bibonae, fun-
datrix cum ejus viro, Petro de
Luna, collegii bibonensis, 225,
351, 388, 568; Ignatii precibus ju-
venem immatura morte corre-
ptum , Ferdinandum de Silva,
enixe commendat, 791, 792.
Vega, Ferdinandus de, filius Joannis
de Vega, 352; catanensem acade-
miam Societati vult traditam, 353.
942
Indices
Yega, Ferdinandus de, proregis fra-
ter, 246, 792.
Vega, Joannes de, Siciliae prorex,
vir integerrimus , antiquus Sti.
Ignatii amicus, Societatis fautor,
pro neapolitana sodalitate «de Re-
demptione» rogat, 24 et seqq.;Pe-
trum Ximenez Ignatio commendat,
49; testatur Octavium Cesari, sua
sponte, non vi aut precibus addu-
ctum, Societatem iniisse, 57; car-
f dinalem, Joannem Caraffa, rogat,
ut adolescentis jus contra parentes
tueatur, 57, 58; conjicit in carce-
rem Joannem Dominicum de Mer-
curio, 225, 254; studium linguae
arabicae promovet, 256, 257; ce-
phaludensem dioecesim, pessimis
exemplis expositam, Ignatio com-
mendatam vult impense, 566, 5Ó7;
templum Societatis monterega-
lense ornat, 611; suspiciones ad-
versus Societatem, si quas Caro-
las V conceperit, diluere conatur,
625; V. 123 et seqq., 164, 226, 351-
359, 369, 386-388, 411, 414,671,
720, 789-793, 826.
Yega, Suerusde, proregis filius, 226,
352, 629.
Vela, Andreas, 490-493.
Velati, P . Joannes Bta . , S , J . , 1 33 .
Veli, turca, 672,
Velona, princeps, 483.
Venetiae (Venezia), opp., et Societa-
tis collegium, 26, 140, 206, 210,
287, 340, 379, 38o, 453, 457, 458,
483,581,583, 609, 785; socii col-
legii describuntur, 206, 580, 581 .
Vera de Plasencia, opp,, 498,
Verdolay, Joannes, concionator in-
signis, 539, 540.
Verdun, opp., et dioecesis, 586.
Vergara, opp. , 285.
Vergara, doctor, v. Ramirez de Ver-
gara.
Vergara, Franciscus de, graecarum
litterarum peritissimus, 502.
Vergara-Rojas et Contreras, script.,
526.
Verula (Veruela, Beruela), insigne
coenobium O. S. Bern., 706,710;
abbas, v. Marco, Lupus (Lope).
Vibero, Bivero, v. Vivero.
Vicecomes de Altamira, v. Fernan-
dez de Rivero.
Vich, opp., V. Ausona.
Vico, marchio de, v. Caracciolo.
Victoria, P. Joannes de, S. J., Vien-
na Romani evocatur, 41.
Victoria (Vitoria), opp., 461.
Victorinus, candidatus eugubinus,
in Societatem non admittitur,
157-
Vieira, seu Viera. Didacus, e Socie-
tate egressus , donationem a se
factani denuo repetit, 122, 289;
Patrum lusitanorum consensu, de-
nuo in Societatem admittitur, 778,
779-
Vienna (Wien). opp., 41; monaste-
rium carmelitanum, 126; id. Sti.
Dominici, 128; in illud sodales mi-
grant, 166, 219; collegium dotatur,
Ferdinandi regis liberalitate, 3l5,
3l8, 319; V. 129, 168; viri princi-
pes Austriae, filios in disciplinam
Societatis tradunt, 317-319.
Vierzo, opp., 619.
Vignes, Fabritius, S. J., neapolita-
nus , incola collegii ferrariensis,
587.
Vignes, Hieronymus, 178; 'Societati
Jesu adjungitur, interposito eam
ingrediendi voto, ad nutum supe-
rioris, 242, 243; quaenam sit vis
hujusmodi voti, ab Oviedo exqui-
rit, 274, 275; Ignatium rogat, velit
Neapolim Patrem Lainez mittere,
qui Galeatium Caracciolum ad bo-
nam frugem convertat, 756-758.
Vignes, Michael, S. J., collegii eu-
gubini incola, 78, l32, 212; Ge-
nuam venit, infirma usus valetu-
dine, 565, 566.
Index rerum
943
Vilabertran, opp.^ et monasterium,
527-
Vilamarinus, Jacobus, cancellarius
genuensis, 143, 166, 505.
Villafranca, Fr., visitator augusti-
nianorum in Portugallia, 291 .
Villalobos , Alphonsus , episcopus
schilacensis, 67.
Villanova, Franciscus de , regens
neapolitanus, Societatis amicus,
178; socios deposcitj qui locum
Salmeronis et Oviedo Neapolisup-
pleant, 821, 822.
Villanueva, opp., 525.
Villanueva, P. Franciscus de, S. J.,
redux e Baetica, 45; Complutum
venit, 9S; Conchara accedit, docto-
rem Vergara invisurus, 99; v. 419,
420, 439, 467, 495, 496, 500.
Villanueva, Jacobus (Jaime), script.,
74-
Villanueva, Stus. Thomas, valenti-
tinorum antistes, Societatis fautor,
54; socios expetit, 538.
Villar, S. J., incola collegii cordu-
bensis, 633.
Villavitiosa (Villaviçosa), opp. in
Portugallia, ubi palatium ducum,
sive principum de Bragança, 18,
22, 23, loi, 102, 146, 147, 287.
Villena, marchio de, v. Lopez Pa-
checo .
Vinck, P. Antonius, S. J., 159, 226.
Vintonia (Winchester), opp., 495.
Viola, P. Joannes Bta. , S. J., Italiae
commissarius, aegrotat, 85, 207,
210, 23i, 232; Garfagnanam lu-
strat, 323; quid sentiat de sacer-
dotibus, qui olim Societati se ob-
strinxerant, 324, 325; collegium ibi
erigendum non putat, 326; Ge-
nuam venit, 323, 383, 384, 480; ca-
pita scribit pontifici máximo, cor-
rigendis universalis ecclesiae mo-
ribus peridonea, 593-609.
Viperanus, Joannes Antonius, S. J.,
78, l32, 214, 543, 544.
Virgilius, Maro, Publius, latinorum
poetarum princeps, 142, 53o.
Virili, aliis Virilis, de Virilibus, Lau-
rentius, ac plenius Laurentius Ca-
stello de Virili, Societatis devotus,
collegii tiburt;ni fundator , 3oo-
3o3; sacerdos pius, patria tipher-
nas, 248, 252, 253, 259, 260, 278,
281, 282, 753.
Vitale, S. J., incola collegii fioren-
tini, 53i ,
Vitali, Laelius, 144.
Vito, P. Joannes Philippus, S. J.,
• 701.
Vitoria, opp., v. Victoria.
Vittorino, candidatus Societatis, eu-
gubinus, i32, i33.
Vivariensis (Viviers), episcopus, v.
Sala.
Vivero, aliis Vibero, Bibero, Hiero-
nymus, abbas de Berlanga, 522,
523.
Vivum, abbatia prope Eugubium,
118.
Vizcaya , in textu Biscaya, regio,
267, 283, 284.
Vogado, Ignatius, S. J., vir chari-
tate insignis, saluti captivorum
procurandae mancipatus, 108, 135.
Volta, Astor dalla, 144.
W
Winghe, Joannes, bibliopola, 86j .
Wishaven, P. Cornélius, S. J., 63,
841.
X
Xarandilla, opp., v. Jarandilla.
Xaverius, P. Stus. Franciscus, S. J.,
ex India ab Ignatio Romam evo-
catur, 15; V. 336, 347, 717.
Xavierre, Joannes de, legatus Ara-
goniae ad Carolum V, 639.
Ximenez, v. Jimenez.
Xuarez, v. Suarez.
944
Indices
\
Yerves, domina de, (Ayerbe?)^ 768.
Z
Zambeccari, Pompejus,nuntius pon-
tificis max. in Lusitânia^ Romam
revertitur, 21, 346.
Zambra, opp., 3o6,
Zamora, opp. , 392.
Zarate, P. Alphonsus de, S. J., re-
ctor collegii cordubensis, 420, 63o,
633.
Zarate, Petrus, miles Sti. Sepulchri,
vir pius, confraternitatem a pon-
tifice institui ac confirmari obti-
net, 25, 412-414, 457, 458, 664.
Zarcias, Çarcias, opp., v. Garciaz.
Ziletti, Franciscus, bibliopola, 609.
Zornoza, Martinus de, S. J., vocatio-
nem suam ad Societatem Jesu re-
fert, 411-414; liortatur ad colle-
gium Bermeo instituendum, 413.
Zorrilla, abbas burgensis, 267.
Zuera, opp., 638.
Zumaya, opp., 283; ejus vicarius,
Hernâni .
Zuñiga, script., v. Ortiz de Zúñiga.
Zuñiga, Alphonsus, marchio de Gi-
braleon, 574, 575.
Zuñiga, Eleonora de, comitissa de
Niebla, 559.
Zuñiga, Francisca de, 3o6.
Zuñiga, Franciscus de, marchio de
Gibraleon, 560.
Zuñiga et Avellaneda, Gaspar de,
comitum de Miranda filius, epi-
scopus segoviensis, 3i2, 3i3, 655,
838.
Zuñiga et Guzman, Theresia de, du-
cissa de Bejar, 560, 691 ,
Zuñiga et Requesens, Ludovicus de,
662.
Zwichem, Viglius van, praeses re-
gii consilii flandrici, Societati ad-
versarius. II4-I16.
ÍNDEX GF.NRRAT.IS
9 AS
VI
INDEX GENERALIS HUJUS VOLUMINIS
Pag:.
Ad lectorem
1554
. Sancto Ignatio,
. Ebora
I
i3
»
2
»
749 Sodai. Redemptionis
Neapoli
7
))
24
750 Andr. Galvanellus. .
Morbenio ....
Q
))
26
751 Senatus ognatensis.
Ognato
i3
»
3o
753 Frane, del Castillo..
))
* -t
32
»
Colonia ...
))
))
Valentia
T C
755 Resp. morbeniensis .
)>
Morbenio . .
38
756 Matthaeus de Tassis .
. Joan. Polaneo?,
. Vienna . . . .
23
757 Ant. Gou
■ Sancto Ignatio. ,
. Vallisoleto. . .
40
75S Lud. de Montoya . . . ,
))
Olisipone
27
»
»
Panormo
20
))
40
))
))
»
3i
))
ce
DD
762 Joan, de Vega
Jo. Petr. Caraffa.
Panormo. . . .
Febr.
C?
D/
Sancto Ignatio. .
, Ebora
7
»
ÇO
jy
764 Leon. Kessel
))
Colonia .... . .
8
»
61
»
))
63
766 Comm. tiburtina
Tibure
IQ
))
767 Carol, de Borja
Hier. Ruiz
Daimiel
22
»
66
76S Desid. Girardin
Sancto Ignatio. .
Tibure
2=;
))
68
»
Caesaraugusta.
»
))
71
770 Alb. Ferrarese
))
Eugubio . . . .
28
))
77
771 Ant. de Araoz
Joan. Polaneo . .
Compiuto . . . .
))
))
70
772 Marcus Jorge
Sancto Ignatio..
Ebora
I
Mart.
83
773 Frane. Palmius
Joan. Polaneo?.
2
»
D
Jae. Lainez, . . .
7
86
Saneto Ignatio..
i3
88
776 Joan. Natalis
n
96
777 Frane, de Villanueva.
»
»
98
778 Theot. de Bragança..
Villavitiosa. . . .
16
»
loi
779 Ant. de Ouadros
Joan. Polaneo. .
17
»
lo3
Sancto Ignatio..
»
»
»
Í05
781 Adr. Adriaenssens .. .
»
21
Il3
22
117
783 Joan. Pelletarius
»
119
784 Did. Vieira
Sim. Rodrigues.
25
122
Epistoi-Ae Mixtae, tom. iv.
60
946
Pag.
785 Hier. Domenech . . . .
Sancto Ignatio..
, 26
Mart.
123
))
, 3o
»
126
»
, 3i
))
i3o
6
Apr.
l32
»
»
i34
790 Joan. L. Patarini....
. IO
140
i3
142
, 18
143
793 Theot. de Bragança.
Villavitiosa . .
»
146
»
»
148
795 Princ. Hispaniae . , . .
Card, compost.
Vallisoleto. . .
. 22
Vi
151
79Ó » »
Summo pontif. .
»
))
152
797 » »
Oratori in urbe.
»
»
154
798 » '>
Sancto Ignatio .
))
»
155
»
, 28
))
156
»
))
158
»
»
159
))
Salmantica.. .
• . •
))
161
Paulo Achillis. ,
Maj.
i63
Sancto Ignatio .
, 3
»
165
»
• 4
»
166
806 Joan. Pelletarius . . . .
, 5
))
169
Vallisoleto . . . ,
■ 9
»
170
• 17
))
173
809 Joan. Pelletarius . . . .
, 18
»
175
»
• 19
178
20
180
Sancto Ignatio. .
21
192
Vallisoleto . . .
. 22
195
814 Joan. L. Patarini.. . .
, 23
199
, 24
201
816 Joan. Bta. Tavono. . .
»
• 25
204
, 26
206
818 Lud. de Coudreto
))
210
819 Ever. Mercurianus.. .
»
■ 27
»
214
, 29
))
216
»
• »
»
219
»
3o
»
222
833 Marc. Jorge
I
Jun.
223
225
825 Frane. Pal mius
»
227
826 Petr. Santini
Joan. Polanco . .
. i3
»
23 1
827 Andr. de Oviedo
Sancto Ignatio..
, 16
»
233
Manr. de Lara. .
Compostella..
. 24
235
829 Andr. Galvanellus, . .
Sancto Ignatio..
• 25
237
Index generalis
947
Pag.
Sancto Ignatio.
* V dliloUiCLU ....
25
Jun.
23g
83l Petr. de Parada
»
1 1 m r^vt r" il
uiiiuiurica . . •
27
))
240
832 Hier. Vignes
Andr. Oviedo.
29
))
242
833 Marc. Jorge
Sancto Ignatio.,
Ebora
I
Jul.
244
»
Monteregali. . .
i3
»
245
835 Andr. de Oviedo. . . .
»
T 0
»
n
252
))
2 1
838 Andr. de Oviedo....
»
Abbati de Salas. Burgis
2 1
260
Andr. Oviedo. .
Neapoli
274
841 Andr. de Oviedo ....
Sancto Ignatio. .
3o
275
842 )) »
))
»
27«
843 Juan, de Hubilla
Joan. Polanco. .
Lojola
j
A 110"
rt,Ug.
2S2
844 Jac. Miron
Sancto Ignatio. .
i Olisipone
2
285
845 Frane, de Estrada...
»
Caesaraugusta.
4
'ycì't
zy4
846 Joan. Pelletarius . . . .
Joan. Polanco. ,
IO
20*7
847 Andr. de Oviedo....
Sancto Ignatio. ,
. Tibure
j 1
848 Ant. de Cordoba
»
Marcia
12
3oc;
Joan. Polanco . .
Segovia
T C
))
309
Sancto Ignatio..
Vienna
16
))
3k
851 » ))
))
))
10
))
3i8
852 Andr. de Oviedo....
))
Tibure
20
))
321
853 Joan. Bta. Viola .
))
23
))
323
854 Joan. Bta. Tavono. . .
))
Pata vio
))
))
327
8^,5 Barth.de Bustamante.
»
Sahnantica.
I
Sept.
329
))
Valentia
3
))
332
))
Olisipone .
1 1
))
334
858 Joan. Pelletarius....
»
i3
337
859 Theot. de Bragança..
»
T C
))
339
860 Andr. Boninsegna. . .
n
»
»
86 1 Jac. Miron
Joan. Polanco. .
1 7
346
862 Ferd. Vasconcellos. .
Sancto Ignatio. .
20
-"49
863 Joan. Pelletarius....
864 Hier. Domenech
»
23
865 Joan. Pelletarius ....
»
2 1
36o
866 Frane. Palmius
>)
363
867 Octav Cesare
»
36c
868 Ant. de Cordoba
n
3o
))
3
Oct.
37 ^
870 Theod. de Bragança.
»
Villavitiosa . . .
»
»
379
871 Franc.de Astudillo..
»
6
))
38o
»
»
382
873 Ant. Soldevila
»
8
»
384
»
Interamna ....
9
n
386
948
Indices
Pag.
, Sancto Ignatio. .
9
(Jet.
■JOQ
000
876 Joan. Pelletarius . . .
Ferrarla
1 2
»
390
»
392
Albarracino. . .
»
394
»
n
395
»
22
))
881 Melch. Carneiro
. Joan. Polanco. .
))
))
400
Sancto Ignatio. .
Monteregali. . .
-4
»
401
883 » »
»
»
»
404
884 Did. H. Mendoza . . .
»
Caesaraugusta.
27
»
407
Joan. Polanco. .
))
»
n
409
886 Mart. de Zornoza. . .
. Conv. bermeen.
2o
»
4IT
887 Ant. de Cordoba., . .
. Sancto Ignatio. .
»
»
415
))
Conimbrica . . .
29
))
422
))
•2 -
Ò1
»
425
»
»
»
428
891 Joan. Pelletarius...
»
I
Nov,
429
892 Joan, de Mendoza..
Neapoli
2
»
43i
. Joan. Polanco. .
4
»
432
»
5
. 1 1
^55
895 Barth.de Bustamante. Sancto Ignatio. .
6
»
435
896 Joan. Pelletarius...
8
443
897 Ever. Mercurianus. .
. Joan. Polanco, ,
9
»
445
, Sancto Ignatio. .
10
446
899 Andr. Boninsegna . .
, Joan, Pelletario.
14
450
900 Alph. Hernandez. . .
. Sancto Ignatio. .
15
456
901 Philip. Archinto. . . .
»
17
457
902 Andr, de Oviedo...
»
18
459
»
21
461
904 Gund, de Silveira..".
n
23
463
))
Conimbrica . . .
»
»
465
906 Ever. Mercurianus, ,
. Joan. Polanco, .
2
Dee.
467
. Sancto Ignatio..
»
»
n
469
»
7
»
472
»
»
»
475
910 Marchio de Massa...
. Reip. genuensi.
II
»
477
. Sancto Ignatio..
12
478
912 Bem. Ottone
i3
480
»
16
481
. Paulo Achillis, .
25
»
482
. Sancto Ignatio. ,
20
))
484
916 Am. de Cordoba ,
))
Salmantica. . , .
29
»
485
917 » »
Joan. Polanco, .
))
488
Index generalis
9-19
1555
Pag
Sanóte Ignatio..
I
Jan,
494
>»
3
»
501
»
n
»
504
921 Gund. de Silveira. . . .
»
6
»
506
n
7
))
508
»
14
»
511
15
516
»
))
»
521
Joan. Polanco, .
18
522
927 Frane, de Estrada...
Sanato Ignatio. .
Barcinone . . . .
»
»
524
928 Lud. de Coudreto.. . .
»
19
n
529
929 Theod. de Bragança.
Villavitiosa . . .
24
»
532
Monteregali. . .
28
»
534
4
Febr,
537
932 Ever. Mercurianus. . .
»
»
542
933 Ann. de Coudreto. . .
»
IO
»
546
Vallisoleto , . . .
14
547
935 Ever. Mercurianus. . ,
18
»
549
»
»
n
551
»
22
»
552
938 Socii hispalenses ....
Sociis salmant. .
27
»
554
Sancto Ignatio. .
7
Mart,
565
. »
12
»
566
941 Pont. Cogordanus . . .
22
568
24
»
573
I
Apr.
577
6
»
5S0
945 Pont. Cogordanus.. . .
»
Cellade Brugn. 15
582
17
585
947 Ambr. Pullicinus. . . .
»
18
586
Joan. Polanco. .
19
589
Marcello II
24
593
Sancto Ignatio. .
Monteregali . . .
26
610
951 Barth.de Bustamante.
»
Vallisoleto
29
612
))
623
3o
»
63o
954 Petr. de Tablares.. ..
»
Caesaraugusta .
4
Maj.
635
»
»
»
641
956 Appen. ad epist. sup.
))
646
»
4
»
652
»
8
654
959 Joan. Pelletarius ....
n
lo
657
960 Dimas Camps
Joan. Polanco. .
»
»
660
950
Indices
Pag.
1 2
TVfa 1
005
9Õ2 Frane Palinius. •
))
Bononia
T 7
666
23
964 Adr. Adriaenssens . •
))
Lo vanio
3i
672
965 Alph. Lopez . . . .
))
Concila
u/4
966 Gctsp. de Medrano. .
ì)
Cañaveras . « . •
(Stc
f\^*7 Ìt^^tì 1 pt* Vìi n f"p<2
Paulo TV
t— 1 1 c m 1 1
4
Jun.
679
968 Mich, della Torre.
Ss-iicto Igricitio, .
Pprn il il
969 Joan. B. Barma. . • .
IVT n rr*!
/
\j j i
970 Joan. Cl. Guzman . .
Paulo IV
Ex Fano Lue . •
I I
971 Joan. Alph. Guzman.
))
1 2
687
972 Anna de Aragon.. . .
»
»
»
689
973 Eicon. Sotomayor..
690
974 Marc. A. Gradini..
Sâiicto I^iistio.
T C
692
975 Joan. Gutierrez. . . •
))
Ex Fano Lue
uy4
976 Adr. Adriaenssens..
))
Lovanio .
20
6n7
977 J^c- Miron
))
Olisipone • . •
20-
22 »
60Q
uyy
978 Princeps Joanna.. ..
Joan . de L^nuza.
Vallisoleto • • . .
2C
))
7o3
Archiep. caes..
))
))
))
706
ç8o )) ))
AHHíifi \7pr11l
709
981 » ))
'7T T
982 )) ))
Petro Agustin • •
/1J
983 Martin. Alonso....
(^nrn n Vìfi
4
Tnl
JUl .
'7 I C
98:] Hier. Casalinus. . . •
Rr^rt fi T1 1 a
r
D
717
985 Hier. Domenech.
TV T pecan?!
9
720
98Ó Oliv. Manareus.
i3
/ZI
987 Lud. Santander. . . .
Joaii. Polanco.
Caesaraugusta .
16
726
988 Alv Moscoso
Petro Ag^ustin.
Pa m nplnn p
989 Oliv. Manareus .
Sancto Ignatio,.
Reeineto
T 7
»
73l
990 )) ))
))
26
•73/1
OOT Ghri^st T-Tprrpr;i
T?t r* T il 1 n v
'77
992 Ducissa Florentiae. .
733
993 Lud. de Coudreto. .
))
73q
994 Zach. Delfinus
))
A 11 cri 1 ita
'7/12
995 Princeps Joanna ....
Gasp. Camacho.
Vallisoleto . . • .
))
»
743
OQO Ann rì(\ pniQt çnnpr
/45
997 Joan. B. Barma....
Sancto I*^natio..
28
7/17
998 Bened. Palmius. .
999 Oliv. Manareus . . .
))
Reeineto • • • .
3o
7=;3
1000 Hier. Vignes
"\ipQ -nnl 1
7c6
looi Joan. Nunes
j
Ano"
I003 Petr. Navarro
Ir r 'i n a f il
761
loo3 Princeps Joanna....
Prorpfxi Amof
\7a 1 1 i<ril p
V ce i i lOL'i tl^ X.^ • • a •
7n/i
1004 » »
))
»
))
))
766
1005 Joan. Queralt, , , ,
Frane. Estrada •
Caesaraugusta.
3
))
767
Index g enera lis
951
1006 Princeps Joanna....
1007 Jac, Miron
1008 Hipp. de Este
1009 Laur. Cavalieri
1010 Adr. Adriaenssens. •
ion Laur. Cavalieri....
1012 Hier. Domenech...
1013 Elisabeth de Vega. .
1014 Cath. F. Cordoba...
1015 Munie, gandiense..
1016 Dux de Arcos
1017 Alph. Roman
1018 Oliv. Manareus
1019 Leo Enriques
1020 Princeps Joanna. . . .
1021 Frane. Villanova
1022 Hier. R. del Portillo.
1023 Joan, de Vega
1024 Alph. Roman
1025 March, de Sarria. . . .
1026 Jul. de Alva
1027 Corn. Goraez
1028 Lud. de Mendoza. . .
1029 Petr. Silvius
1030 Frane. Mudarra
1031 Joan. Perez
1032 Joan, de Mello
1033 Alph. Roman
1034 Arn. Hezius
1035 Andr. Boninsegna..
1036 Jac. Santacruz
1037 And. Fernandez. . . .
1038 Lud, de Coudreto. . .
1039 Munic. perusin
1040 Cosmas de Mediéis,.
1040 b¡3 Petr. Agustin . . .
Proregi Arag. .
Sancto Ignatio.
Vallisoleto .
Olisipone . , ,
Tibure
Proregi Arag.,
Sancto Ignatio,
Joan. Polanco. .
Bern, de Mend.
Sancto Ignatio. .
))
Joan. Polanco. .
Jac. Lainez . , . .
Sancto Ignatio, ,
Joan. Polanco. .
Sancto Ignatio. .
»
Adr. Adriaens .
Sancto Ignatio..
Emm. Lopez. . .
Sancto Ignatio. .
Jac, Lainez . . . .
Sancto Ignatio. .
Summo pontif. .
Sorori suae
Lovanio
Tibure
Messana
Politio
Marcia
Gandia
Marcia
Caesaraugusta,
Recineto
Conimbrica . . ,
Vallisoleto . , . .
Neapoli
Septimancis . , .
Messana
Caesaraugusta.
Roma
Portu Alacri . .
Olisipone
Segovia
Tibure
Bilbili
Ex Algarbia.. .
Caesaraugusta.
Culemborg
Argenta
Vallisoleto . . . .
Mediolano . . . .
Florentia
Perusia
Florentia
Caesaraugrusta .
Pag.
5 Aug. 773
.) .) 774
1) )} 782
6 » 783
7 » 785
[O » 786
» » 789
» » 791
» » 793
796
798
799
815
818
819
821
823
82Ó
827
83i
833
4 Sept. 835
» » 837
841
843
845
847
849
857
862
865
867
869
871
873
874
12
i3
»
22
»
24
»
26
27
29
»
3i
5
10
12
16
17
20
22
23
27
28
29
I Códices manu scripti 877
II Auctores et libri, quorum testimonia proferuntur 883
III Epistolarum auctores 887
IV Loci, unde epistolae missae sunt 889
V Index personarum maxime et locorum 890
VI Index generalis totius voluminis , . , . , 945
CORRIGENDA
Pagr.
lin.
legfitur.
Icgatur.
20
32
disipo,
olisipo-
»
34
II72-
II72,
22
21
all
allí
27
32,33
exaratam arguunt
exaratam eo mense arguunt
237
5
Popul
Populi
))
6
praedii
práedi-
267
35
Petrus Gonzalez
Ignigus Lopez
320
ult.
naviomagensis
noviomagensis
447
penult.
Roman
Romam
495
21
[Joannae, Caroli V filiae]
[Joannae dementis, filiae]
559
ult.
Cusman
Guzman
689
5
22 JUNII
12 JUNII
7o3
5
28 JUNII
25 JUNII
865
penult.
Romani
Roman
A. M. D. G.
Date Due
A • j
— 1
♦
3 9031 01138590 3
EPiSTQLAE MrvrAg
TITLE
BOSTON COLLEGE LIBRARY
UNIVERSITY HEIGHTS
CHESTNUT HILL, MASS.
Books may be kept for two weeks and may be
renewed for the same period, unless reserved.
Two cents a day is charged for each book kept
overtime.
If you cannot find what you want, ask the
Librarían who will be glad to help you.
The borrower is responsible for books drawn
on his card and for ali fines accruing on the same.