Skip to main content

Full text of "Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache"

See other formats


fi,V  i^ 


^'.'  ' 


€t>-molo9tfcI?cs  IPörtcrbud? 


bar  beutt'cben  Sprache. 


^>j;V^^ 


.^ 


Y^ 


i(^c/V- 


®ti)mölögt[c^e§ 


Sijrtcrilutfj  ber  kiit)rfjcu  8<)ratfjc 


pon 


gricbrirt)  Sliißc 


^^rofciior  nit  ber  Uniöcvjität  f^^reiburg  t.  2?r. 


5*üiiftc  öcrfieffcrte  5(uflagc. 


•KH- 


Strapurfj 

i^  a  r  I    ;3-    2  r  ü  6  n  e  r 
1894. 


Mi  9Jed)te,  bcfonberg  boi  bcr  Überlegung  uorbe{)nUen. 


(«.  6  1 1  0  ' «  $of;58u(%tnitfeiei  in  Datmftabl. 


^cm  2(nöcnfcii  nicincr  ^rcun^e 


Bcrnlxivb  tcu  23rinf  imb  l\c\nbol^  Köhler 


^etribniet. 


3^  0  r  ID  0  r  t. 


|a§  uorliegenbc  23uc^  i)at  üoit  feinem  (J:iit)"tef)eit  an  in  manniiifaificn  Um= 
geftaltuncjcn  nnb  aSanbhtngen  uiel  iöelefjrung  nnb  Jlnregnng  üdernontmen. 
Jlüen,  bic  fein  ©ntfte^en  erniÖgIid)t  ober  anf  bie  iierfd)icbenen  '^U)afcn  feiner  C5'-nt: 
luicflnng  forbernben  GinfhiB  geübt,  gebüfirt  ba^er  ber  San!  feinet  ikrfafferl.  Sei 
ber  2Beitfcf)icf)tigteit  ber  borfiegcnben  gcbrncften  Sittercitnr  jn  ben  einseinen  ^Borten 
biejenigen  ©ete^rten  namfiaft  3u  madjen,  meiere  biefe  ober  jene  etQmoIogifd)en  iöe= 
jiige  für  ha^^  dMtmal  unferer  3Jhitterfprad)e  entöecft  fiaben,  baranf  ijabt  id)  oon 
2(nfang  an  nm  fo  lieber  Dcräid^tet,  alg  ba§  3t[tbentfd)e  SBörterbnd)  OonCSdiabe 
bie  reiche  Sitteratur  mit  unenblic^em  Jfeiß  sufammengetragen  ijat  Wldnt  2Infgabc 
ift  e§  getuefen,  bie  üort)anbenen  Sentungen  fritifc^  p  fiepten  nnb  —  unbefümmert  nm 
früt}ere  Srrnngen  ber  gelehrten  g-orfdiung  —  ber  t^atfäd)lid)en  ©ntroicfhtng  unferer 
Sßorte  eine  übergeugenbe  3)arfteIInng  3U  loibmen.  8oIIte  biefer  2>erfnd),  bie  @c= 
fd)id)te  unfereS  2Bortmaterial§  überfid)tndj  nnb  o^ne  Umfc^ioeife  flar  p  legen,  im 
einzelnen  gelungen  fein,  fo  füf)Ie  id)  mid)  banfbar  in  einem  2[bf)ängigfeit»öer[)ältni§ 
3u  ber  geteerten  5orii)i»i9  ^on  i"cn  grofsen  iBegrünbcrn  ber  Sprac^miffenfd)aft  an 
bi§  anf  nnfcre  Xage.  llnb  incnn  mein  '^nd)  oor  anbcren  lejifalifc^en  ^ilf^mittern 
in  ber  Sage  ioar  nnb  ift  mand)e  Söorte  3um  crftcn  9}iale  fidler  ^n  beuten,  fo  er^ 
fenne  id)  gern  mit  Saufbarfeit  an,  baß  id)  eigne  :Ccrmntnngen  immer  ber 
Kontrolle  fierüorragenber  (yad)Ieute  unterbreiten  burfte,  nm  bie  ©orantie  für  aüe 
einfc^Iägigen  3^'aftoren  gn  bieten. 

^aljUctf  finb  bie  (i-rgäuaungcn  nnb  $ßerbcffernugen,  bie  SBinfe  unb  :öclcl)rungen, 
bie  id)  für  mein  ^Jßnöj  feit  feinem  erflen  @rfd)einen  üon  Seiten  befreunbcter,  oft  and) 
oon  Seiten  ungenannter  nnb  nnbctannter  3?enutu'r  crl)altcn  unb  üenocrtet  habe.  Unb 
für  bie  üorliegcnbe  '^Uiflage,  bic  bnrd)  d)ronologifd)e  3)atirung  Don  il^ortmaterialien 
oielfad)  erlüeitert  ift,  I)abe  ic^  befonberen  Sauf  nod)  einigen  (Sönnern  be»  3?ud^e^ 
3U  äußern,  bie  mit  Iitterarifd)en  5fad)iDeifen  bie  ^Iter»beftimmnugen  crmöglid)t 
ober  geförbert  I)aben.    '-öor  altem  baute  id)  .s^crru  '4^rof.  3?  a  r  a  d  in  ©trafebarg 


—      VIII      — 

für  bie  iU^criüciiunci  feiner  lej-ifalifdicii  Santiitrimneit  an?-  ber  i?itteratiir  be§ 
16/17.  3af)vl)itiibevty ,  ferner  niciiicnt  gcefirten  i>cvlciier  §errn  ffarl  2^rübner 
hl  Strafeburg  imb  §errii  D§far  33Öf)nte  in  ^kicljcnbad^  i.  il  für  ^ilfe  tu  ber= 
felben  ^"Riditnncj.  9ln§  bem  23creid)  bentfdjcr  2Jtnnbnrten  bnben  .*öerm.  "Jtfdjer  in 
Sübinflen  nnb  $l)il.  ßenj  in  §eibe(berci  mir  3ablrctd)c  33emerfnnflen  jur  23er= 
fiignng  gcfteüt.  Stnf  ben  fpracbbergleidjenben  (Sebieten  i)aiit  id)  für  biefe  tüie  für 
bie  öorige  Slnflage  an  ben  S?oI(egen  Se§fien  nnb  S^bittneijfen  bercitlvillige 
§elfer  gef)abt.  58aift§  nmfaffenbe  @etel)rfnnifeit  ift  incten  9rrtifc[n  in  ber  srtjeitcn 
§älfte  be§  23nd)e§  s"  ©»te  gefommen. 

§err  Dr.  ^^-erb.  3Ken^  in  ©traftbnrg  bat  eine  ©rgängung  nnb  9leöifion 
ber  am  Sd^Iufe  bc§  ©ndie?-  beftnblidjeit  SJcgifter  übernommen  nnb  dironologifdje 
Elften  ber  SBortmaterialien  beigefügt. 

Über  bie  ^4-^rinäipien  ber  Sortforf(^ung  mid)  bicv  gu  änßern  mürbe  idb  für 
meine  $ftidjt  I)altcn,  menn  id)  nid}t  glaubte,  ha\]  in  einer  3iemlid)en  Srn^abt  üon 
SSorten  meine  Sarftetinng  bem  ^Of^)!"«""  uteine  2lufd)auniigen  beffer  seigte  aU 
atte  S^eorie  barüber.  2(ber  mein  ablebucnbe^  5ßerf}alten  gegenüber  einigen  ^om= 
binationen,  bie  gelegcntlid)  öorgebradjt  fiub,  nötigt  mid)  bod)  ^erlun-äubeben,  bais 
id)  im  Öegenfag  gU  ber  ifoUrteu  Sßortbebanbhtug  ber  meiften  Söörterbüdjer  bie 
Einfügung  ber  eingelnen  S^atfadien  in  uufere  (2pracbgef(^id)te  anftrebe.  ®a§ 
einjelne  Sort  mit  anberu  fei  e§  finnüermaubten  fei  e§  formelt  nabe  ftebenben  3U 
bereinigen,  binter  ber  ®in5clf)eit  eine  gefd)id}tlid)e  3?emegnng  jn  erifeunen  nnb  gu 
erfaffen,  ijahc  id)  für  eine  mefentlid)e  5tnfgabe  ber  Söortbetracbtuug.  3u  biefcr 
^yorberuug  liegt  and)  üielfad)  ber  ©runb  meines  3(blebnen§  einzelner  ett)moIogifd)er 
a>orfd)läge,  bie  man  in  meinem  33nd)c  nermiffen  mirb.  @o  ift  mir  ber  imn  2IJöIIer 
borgefdjiagene  llrfprnng  non  gang  an§  bem  Slabifdien  fo  lange  numat)rfd)einlid), 
al§  für  bie  nrbentfd)e  3eit  fei"^  Qvo^t  (Sd}id)t  Von  ftnu.  Sebnmortcn  nad)gemiefen 
ift.  9?tciu  3?eftreben,  möglid)ft  uicle  (y-inselbeiten  in  bcu  Suffluimenbang  ber  grofeen 
3prad)bemegungeu  eiuiugliebern,  l)ai  bei  ber  llmgeftaltung  nictues  i5ui1ie§  )d)on  in 
ber  4.,  nod)  mebr  in  ber  üorltegenben  5.  Sluflage  Ujefeutlid)  mitgemirft.  Unb  meun 
id)  feit  ber  1.  l'lnflage  biefe?  ^nd)e§  meine  9tnffaf|ung  über  bie  (^cfd)id)te  einzelner 
2Borte  geänbert  l)abe,  fo  berubt  bn§  sumeift  auf  ber  <vorberuug,  bie  id)  mir  ftelJte, 
ben  ölicf  üon  ber  P-inselbeit  ^nr  ©efamtbetracbtnng  uuferer  (3prad)gefd)id)te  su 
ert)eben. 

^yreiburg  i.  SB.,  21.  September  1893. 

Sricbrid)  iiluflc. 


3 11 1)  11 1 1. 


gtite 

SSoriüort      . vii 

(fnnleitung xi 

d-rflärung  ber  Slbfür^ungcn xxiii 

23er3ei(f)ni§  ber  ju  Sdtersbeftimmiimjeii  äiigcjogeiieit  beutjdien  ^Börterbiic^er  xxv 

SBörterbucf) 1-425 

Sbronologte  be§  :u')b.  2Bortid)a§e§  üoii  Dr.  g--  Ü^Jen^ 427 

iöerseicfiui§  ber  beiprDd)eneu  SSörter  au§  bem  ©riecbücöeu,  Sateinii'cöen, 

3taltenii'd)eit,  grauäöfiic^en  itnb  (fnglii'd)cn  oon  bemfclbeii     ...  445 


v^ 


(£  i  H I  c  i  1 11  u  g. 


/IJ'j  iöf^t  fid)  uid)t  Icugueii,  baf;  bie  bcutid)c  (£ti)inologio  bei  imö  in 
^ä^  gerituicrer  '^ld)tinu]  ftet}t  uiib  mit  uuniigev  ßiebe  gepflegt  unrb  als 
bie  franjöfifc^e.  ©iefc  ^^atfadje  ift  nid)t  befremblii^.  Teim  tnie  bequem 
laffcn  fid)  bie  (^rgebttiffe  ber  rümaniid)en  Spracb|oiid)iiiu]  bem  ©ebilbeteii 
tlar  madjen,  ber  ttm  l'ateiii  bie  öauptquelle,  au  jeiiuMU  ^'eutjc^  bie 
uud)tigfte  9Je6euc]ueÜe  beo  tVniu]i)n|d)eu  bel)errfd)t !  Hub  meiere  (Vreube 
getüäl^rt  eo ,  loeuu  bie  (i-tliuiulogie  befauute  'iiun'te  in  eiiuMU  ueueu 
l'icbte  3eii]t ! 

'L'icfje  bie  beutfd)e  (£'ti)moUH]ie  fid)  iu  gleid)em  'JJiafje  wie  bie  fvau^ 
5iififd)e  ituo  bem  5,1iatena(  bev  befauuteveu  .^hUtuvfpvad)eu  aufbaueu,  fo 
märeu  it)v  fd)ou  läugfl  biefelbeu  ®l)m|)att)ieu  fid)er  gemefeu,  meld]e  ber 
frau]bfifd)eu  gelten.  'Xber  bie  örfeiiutuiö  ber  geid)icbtlicbeu  Siif^'in^nit't;: 
bäuge  ift  erid)UHn-t,  tuo  bie  fprad)liii)en  innftufeu  uid)t  fo  ,]ugäugüd)  fiub 
une  ba§  ijateiu  für  bie  rünmuifd)e  'AHn-tgefd)id)te.  'ii>iffeufd}aftlid)c  (ix- 
teuutuici  iu  beutfd)er  (Sti)mo(ogie  fufU  auf  3;i)atfad)eu,  bereu  3ufauuueu= 
t)äuge  über  bie  bauptfäd)lid)eu  .Uulturiprad]eu  l)iuauogeben.  ^ounnt  ]\i 
folgen  ift  bem  ('»"iebilbeteii  nur  bann  mügliet),  meun  ibm  alle  3cbmierig: 
feiten  bargelegt  unb  befcitigt,  menu  ibm  alle  yir  (yrfcuutuio  ber  Ä^ort^ 
gefd)id)te  nötigen  ;^üge  norgefüt^rt  merben.  'J3ei  bem  ""131itteü)ocbbcutfrf)en, 
ber  ein;,igcn  'l^orftufe  unfercr  "il"lintterfprad]e,  melrbe  bem  C'oebilbeteu  näber 
ftc[)t,  tanu  unb  barf  bie  beutfebe  '4*Jortforfd)ung  utd)t  anhcw,  unt  felbft 
bao  ^Hltliod)bentid)e,  bie  ältefte  litterarifd)  be.^eugtc  -IJcriobe  ber  l^lutter^ 
jpradie,  genügt  nur  in  febr  meuigcn  (^■älleu  bem  (Stt)mülogeu,  ber  bie 
'^ebentuug  ber  l'inguiftif  für  bie  (Jrfenutuio  ber  bentfd)en  ebrad)gefd)id)te 
,^u  iinirbigeu  meiB- 


—       XII 


©crabc  bic  tiorljtftonirficn  "j^criobcn  bcö  ^ciitfd)en  bieten  bic  lt)cfcnt= 
liriic  ©nuiblacje  311  etlimoloc3t|d)cr  '^Irbcit.  (?r[t  bic  Sinfid)!  in  bcn 
Untcifd)icb  jmifdien  beni  ()odjbcntid)cn  nnb  bcm  nicbcrbeutjd)cn  «Konfo^ 
nanticninö  befäljitjt,  bie  23e3ie^nn9en  eines  bcntjc^en  äBorte§  jn  feinen 
ijernianiidicn  3>cvuHinbten  ^n  bcnrteilen ;  erft  bie  (?infid)t  in  bae  25er= 
l)ältnio  beö  i3Dtifd)en  ilonfonantiöinnö  jn  bemjenigen  ber  inbüöernianiidien 
3d)Uicl"teriprad)en  leljrt  bic  33cri.](cid)nng  cineö  Sortcö  mit  feinen  i3ried)i= 
fdHMi  iinb  lateinifcf)en  ä^criüanbten  iicrftcl)cn.  3)ie  älteren  (5ntn3irflnng§= 
ftiifen  bc'i  ^entfcf)en  bav3nlegcn  nnb  al§  Grtcnntniöqncllc  bcv  S3ort= 
t3cfd)id)te  ^n  belend)tcn,  ift  bie  5(nft3a6c  ber  l)iftortfd)cn  ©rannnatif.  Xer 
@tl)nioIoc3c  uuiB,  inofern  er  über5cnt3en  luill,  eine  nllgcnieine  ßcnntniö 
ber  Äpauptmenbe^unfte  in  ber  ©efd)id)tc  nnferer  9)^utterf|)rad)e  Hürnnöfe^cn. 


®en  rotffenfc^aftlidien  @rrungenfd)aften  bcö  gegentt)Qrtigen  ^ai)x- 
l^nnbcrtö  banfen  mir  bic  c^enntniö  einer  erften  ^eriobe  ber  bcntfd)cn 
5prad)gefd)ic^tc,  bie  bnrd)  fein  anbereS  S^ngniö  nfe  bie  Sprad)c  fetber 
begtanbigt  ift,  2)ie  feit  bem  S(^(nB  beö  oorigcn  ^af)r^nnbcrt§  ber  ge= 
lehrten  Söelt  erfc^Ioffenen  ßitterQtnrbenfmäler  ber  alten  ^nber  führten 
anf  bie  folgenreid)c  Gntbcdnng,  ba§  bie  ©crmanen  mel)rcrc  3iif)i"tt"infenbe 
iior  nnferer  3eitred)nnng  mit  ben  2]orfal)ren  ber  ^nber  nnb  '^erfer, 
(Sried)cn  nnb  ^2((6anefcn,  ^tater  nnb  -Letten,  ©tauen  nnb  5(rmenier  ein 
nnb  biefelbe  Sprache  rebeten,  iua§  nurn  geiri^  anc^  für  einen  '-öeweiö 
iljrcr  Stamnn)enüanbtfd)aft  wirb  nct)men  muffen.  2)er  Urfi^  jener 
Stämme,  bie  inan  nad)  ben  (Enbpnnttcn  ber  ilßotjnfi^e  i()rer  fpäteren 
'Uac^fummen  als  ^nbogermanen  ober  ^nbofettcn  ober  anc^  al§  ^nbo= 
europäer  bejcic^net,  n^ar  Süboftenropa  ober  ''^tfien. 

^i)xu  Sprache  fpenbet  bie  gclet)rte  5orfd)ung,  bie  am  ben  fpätcren 
I^enfniälern  ber  einzelnen  inbogcrmanifd)en  Stämme  ben  gemcinfamen 
©rnnbftod  ^n  erfd)lieBen  nnn  mef)r  alö  ein  t)atbeö  ^aijrt^nnbert  bcmüf)t 
ift,  ba^:i  t}öd)fte  Üob  in  Söc^ug  anf  bcn  J-ormenreic^tnm,  beffen  ®nt= 
loirftung  bie  bcntfc^e  ©rammatif  für  nnfcre  93lntterfprac^e  bi§  anf  bic 
©cgemoart  oerfotgt.  Ser  ilßortfd^a^  biefer  (Srunbfprad)e  eriocift  fid) 
burc^  bie  einzelnen  SSerjmeignngcn  a(ö  anwerft  reid)  nnb  .^ngleic^  cr= 
meiternngefäljig.  3{6er  bie  tt)m  jn  ©rnnbe  liegenben  ^2lnfd)annngen  nnb 
23orftclInngen  waren  befc^ränft.  Xa\]  er  bie  notlocnbigftcn  l'cbcn6lier= 
tjältniffe  nnb  l'cbensbebürfniffe  nmfaBte,  bas  bat  ifjn  gnm  (Srnnbftod  für 


—       XIII        — 

bie  SBortoorröte  her  ehtjelneu  inbogermanifc^en  Sprachen  gemacht.  5ßon 
bieicm  alten  ©iit  6eii)af)rt  auch  unier  Xeutfd)  no($  f)eutc  einen  nicf)t 
geringen  2eil. 

3D^an  uergleidic  unierc  23e^eic^nungen  für  33enuanbtf(f)aftQgrabc  mit 
benen^  bei  ©c^roefterfpracfien :  man  unrb  biefelben  Söorte  —  mit  fleinen 
(autlicfien  ?{6mcicf)ungen,  aber  mit  unucränbertcn  '-Bebeutungen  —  faft 
au!5nat)mö(üö  auf  adcn  inbogermaniict)en  ©ebicten  treffen.  Jreiürf)  mar 
ber  2}orrQt  on  folc^en  33e,^ei(i)nungen  roeit  gröJ3er,  als  rair  nac()  bcn 
irenigen  a^nen  fönnen,  bie  nnö  geblieben  finb.  23ormalö  ()atten  aud) 
mir  ,5.  23.  iterfc^iebene  'Benennungen  für  'DJ^utterbruber'  unb  'S^aters^ 
bruber'  (t>g(.  £l)eim  unb  2]etter  mit  (at.  avunciilus  unb  patrims), 
für  'SSateröfi^lDeftcr'  unb  'SDhitterfc^roefter"  (lugt.  anglf.  factu  unb  mödrie 
mit  tat.  amita  unb  matertera).  ^ene  öoraue^ufe^enbe  [yüüe  ttürge= 
fc^icfitlic^er  'Benennungen  für  BermanbtfdiaftSgrabe  begreifen  loir  nur  auö 
einer  Seit  in  ber  unfere  '^(t)uen  in  Sippen  —  nie  -öirten  nnh  3bmaben 
—  bei  einanber  lebten.  2Öenn  im  Sßec^fel  ber  3ntnt  bie  iicnincfeÜeren 
ä^ert)Qltniffe  ber  23ern)Qnbtfrf)aft  if)re  altüberlieferten  Bezeichnungen  iier= 
(oren,  mie  fetten  l)aben  ee  ^yi'cn^^fii^QC  ncrfuct)t,  bie  einf}eimifcf)en  SBorte 
]\i  iierbrängenl  Unb  tüie  feiten  mit  Grfolgl  Bgl.  Cnfel  unb  2 ante 
gegen  B  a  t  e  r  unb  2}l  u  1 1  e  r ,  Bruber  unb  2  d)  m  e  ft  e  r ,  £  ^  e  i  m  unb 
9Jbifime,  i^ieffe  unb  -1lid)te,  Better  unbBafe,  Srfiinäber  unb 
2  d)  m  i  e  g  e  r ,  5  d}  n  u  r  unb  2  d)  m  a  g  e  r. 

Xie  Bern}anbtfd)aftöbe,')Cid)nungeu ,  bereu  uniicrnniftlid)c  l'ebeuö^ 
fät)igfeit  unfer  S)eutfcö  norf)  ^eute  nerriit,  finb  im  Berein  mit  hm  3n^U 
morten  bis  f)unbert  ein  untrügliches  ßrfennnngägeic^en  bes  inbo= 
germanifd)en  llrfprungö  einer  2prad)e.  Xm  -teutfc^e  bezeugt  benn  aud) 
burd)  bie  altübcrtieferten  Sab^itiorte  uod)  jeM  feine  engen  Be5ief)ungen 
^u  ben  uerinanbtcn  Bölfern.  Xa,]u  treten  iiHntert)in  bie  Benennungen 
ber  «Körperteile  atö  befonbers  c^aratteriftifcf)  für  alle  inbogermanifd)en 
2prad)en.  2JBenn  bae  Seutfc^e  in  feiner  fpätercn  (yntroicflung  aucf)  Diele 
nun  ibnen  nerloren  t)at  (üg(.  5.  B.  af)b.  gebal  '3ri}äbcr  gleid)  gr.  y.t^qn'/.i, 
unter  (Siebelj,  fo  beroa^rt  es  borf)  in  ben  meiften  [yäUen  bie  alten 
(Srbroorte:  §irn,  £l)r,  '^tuge,  Braue,  3Jafe,  3«^»,  'Oals, 
Bug,  2(c^fct,  '^trm,  6lle,  'Jiagel,  Avuie,  ryuf],  Jcll  febren 
balb  in  einer,  balb  in  met)reren  3d)iiicfterfprad)en  mieber.  %\\&)  bie  (^x- 
fenntniö  bee  9laturtebenö  mar  fd]ou  in  ber  C^runbfprac^e  burd)  einige 
mefentlic^e  Sporte  firirt.  Bon  ben  Säugetieren  finb  es  auf^er  ben  ge= 
3äl)mtcn  (f.  Bieb,  -itnl),  Cc^fe,   Apunb,   5ül)leu,  •}tof3,  2d)af) 


—       XFV 


nur  einige  |d)äbllii)e  2iere  mie  ^iöolf  iinb  9Jiau§,  Söiber  unb  Apafe 
(t.  niirf)  'iBär),  bie  feit  jener  ur]prai-{)Urf)en  3ptt  6iö  m§  ®eut[i^e  if)rc 
l\:5eid)nuni;[en  inn-erbten.  '^Uu'):  bie  "iluimen  für  23öge(  unb  für  33äunie 
fiub  nur  feiten  ntehreren  inbiniernianifcl)en  5prad)en  cienunnfain  (f.  5[ar, 
:v  r  a  n  i  d) ,  i^  i  r  f  e ,  Js-  o  1)  r  e ,  ("y  i  d)  t  e ,  '-B  u  d)  e ).  '^(ud)  bie  leblofe  ')iatur 
UHU-  beul  Uniolfe  nur  in  befd)ränttent  Umfange  ^nni  '-i3eiunf5tfeiu  cic= 
fomnien ;  33e]cicf)nun(^en  für  bie  Sac]eö=  unb  3(^t)rc§,]eiten  maren  erft 
uienii^e  gefrfiaffen,  unb  im  SufitinnuMiljauti  bamit  ftel)t  eö,  menn  ber  Jlt'reiS 
bcr  religiöfen  3}ürfteÜnnt]en  nod)  tlein  mar.  '}inr  unfere  bentfdien  -)tad)t, 
'lUünat,  eommer  baben  in  nicl)reren  3d)Uiefterfprad)en  entf^n-eel)cnbe 
'3e,^eid)unngen ;  bie  beiben  aItinboi3ermanifd)en  5icbtgottI)eiten  Dieiis  unb 
Ausös  baben  in  bem  alcmannifd)en  3ic§tac]  unb  in  unferm  Dfteru 
ibrc  leisten  Spuren  I)interlaffen. 

ytofi)  eine  [yüÜe  ein,]clner  Si^orte  unfercr  9Jiutterfprad)e  ift  uralteftcö 
Grbcjut.  8ie  betreffen  meift  bie  einfad)ften,  natürtid)ften  l'ebcnciäufie^ 
rungen,  ^öebürfniffc,  3;f)ätigfeiten :  ftef)en,  gef)cn,  effen,  fd)iriil3en, 
berfen,  narft,  jung,  neu,  uoK,  füf],  mitten,  bürr  u.  f.  m. 
ftammen  au§  bcr  ©runbfpracbe.  '^(n  mora(ifd)en  55egriffen  ererbte  unfere 
•Dhitterfpracfie  bie  Stämme  nun  ^"yrennb  unb  iyt'iub,  lieben  unb 
baffen,  f]abern  unb  trügen  auo  bem  atten  ^Öortfi^ati.  — 

93cit  ber  Spaltung  beo  inbogermnuifdien  UrliDlfC'j  in  Stämme  — 
]\i  ber  religiiiö4mlitifii)e  St^iftigteiten,  iiieüeid)t  and)  nur  bie  ftete  "i^er- 
grö^erung  ber  $BoIf§menge  bie  2>eranlaffung  gemefen  fein  mag  —  unb 
mit  ber  ^.?lu§tüanbernng  ber  Stämme  auo  ber  uralten  ■'öeimat  fiub  bie 
3(nfängc  bcr  germanifd)en  Sprache  gegeben.  2eilmeife  genügte  bay  alte 
"il^laterial  bem  ftcten  'iLHtd}ötum  ber  5(nfd)auungen  nnb  ^Begriffe.  5-1tan 
gab  alten  ©rbiüorten  eine  eigene  ^yärbung :  bie  ^"önr.^el  für  'ftcrben"  über, 
nabm  bie  '-Bcbeutung  uou  'IViorb;  bac>  '©eliebte,  ©epflegte'  unirbe  ]\\m 
Ö-rcieu;  'folgen"  mürbe  yi  feben,  'fpaltcn'  ,]u  beif^en,  'bebiii'^d'  ,yi 
(eben ,  'fcbreiteu"  ,yi  fteigen.  'Xbleitungeu  auo  Hürbanbenen  Ä^ort^ 
ftämmen  übernahmen  d)arafteriftifd)e  23ebeutungen:  fu  entfprangen  ©utt, 
<^önig,  ,^\inb,  fdibu,  'iBoge.  XaiuHien  bemerten  mir  aber  audi 
ben  Untergang  alter  Ä^ur^^eln,  bie  auf  anbern  iubogerumuifd)eu  Spradi- 
gebieten  reidie  Sippen  entmirfelten :  bie  ':l*Jnr^eln  pö  'trinfen'  unb  dö 
'geben',  bie  mir  in  lat.  pötaro  unb  gr.  7i:';inr/M.  fumie  in  lat.  dart'  unb 
gr.  iVtV  „1(1  ertenneu,  fiub  ].  '^.  bem  ®ermanifd)en  gän^^lid)  abbanbeu 
gefommcn.  33on  anbern  uralten  'Xi.hir]eln  finben  mir  im  (i)ermanifd)en 
nur  nod)   einige   fd)mad)e  Übcrbleibfel,   bie  bem  Untergange   naljc   fiub 


—       XV       — 

unb  im  weiteren  Sßerlauf  unfcrer  (Sprarf)gcf(f)i(^te  gum  S^eil  gan,^  uin= 
tommen:  Sßur^^et  ag  'treiben  (in  Tat.  ago  ;  f.  3{cf  er),  SBnrgel  an  'atmen 
(in  lat.  aiiimus  nnb  gr.  avs,uog),  ÄUirjel  giw  'leben'  (in  tat.  vivere; 
]".  qued)  ^nben  innert)al6  bee  ©crmanifctjen  roa^renb  feiner  felbftänbigen 
(^ntiüidhntg  nirgenbö  bie  reiche  Entfaltung,  bie  mir  im  ^ateinifc^en  unb 
im  ©ricdjifdjcn  beobachten  tonnen.  3^ür  foId}e  äöorte  ift,  ba  ber  '^e- 
griff  lebenbig  bleibt,  ber  Qi']aU  fdjüu  tun-  iljrcm  '^bfterben  luirbanben, 
ja  er  ift  bie  Urfüd)e  iljreö  Untergänge'?.  —  ©elegentlid]  begegnen  im 
iöercid)  beö  03ernmnifd)cu  aber  and)  c^arafteriftifd)c  SKortflamme,  bie  nur 
auf  bell  ©ebieten  ber  ed)Uiefterfprad)en  nergebcnö  fucf)cn,  obmübl  fie  auö 
bem  gemeinfamen  (ärunbftüd  ftammeu  muffen:  füld)e  uralte  ÄHirtftämme, 
bie  allein  haii  ©ermanifdie  bclua^rt  i)at,  mcigen  unferm  tr  inten, 
geben,  fürcf)ten,  fedjten,  fliel)en,  Ijalteu  u.  a.  ]n  ©runbe 
/liegen.  3lnbere  i'Öur,^cln,  bie  ben  germanifdjeu  Spradjen  eigen  finb, 
fönnen  einer  jungen  onomatü|.ioietifd)en  9ieufd)b|.ifung  innerljalb  ber  felb= 
ftänbigen  Gntmidlung  beö  ©ermanifd)en  il^r  iDafein  nerbanfen ;  fo  etraa 
!lingen,  niefen. 

^liur  eine  foldje  33ilbmmfeit  ber  Ihfpradje  tonnte  mit  ber  l)öl)eren 
gciftigcn  (Sutiuidlung  ^d)iitt  ijalten,  bie  rair  für  bie  Sluöbilbung  ber 
germanifd)cn  2(rt  nad)  ber  erftcn  ^ialcttfpaltung  Oürauefctien  muffen. 
S)ie  ©ntlüidlungöfcitiigfeit  unfcrer  'J(afie  genügt,  aud)  ütjue  bie  5(nnal}me 
frembcr  (Jinflüffe,  innerljalb  ber  ,]iDeitcn  '^.^criobe  unferer  fprad)lid)en  llr= 
gefd)id)te  eine  reid)e  5luöbilbuug  unb  (Entfaltung  beö  gefamten  geruuHÜfdieu 
Vcbens  begreiflich  gu  nmc^en.  3(u6  ber  n^oc^fenben  Gmpfänglicliteit  für 
bie  '^luBeumelt  folgte  bie  Griucitcrung  beo  0)i3ttcrfrcife'j,  ber  3ufönimen_ 
ftof3  mit  fremben  33ölfern  fütjrtc  :^u  einer  ^lusbilbung  bes  fokalen  Vcbenö 
unb  mit  beibem  mudjö  bie  ^^uffaffung  beö  5ittlid)en.  ilin^ldje  [yüllc  oon 
neuen  23egriffcn  unb  SBorten,  bie  ber  ©runbfpracl)e  fremb  maren,  muBtc 
fi(^  je^t  entfalten! 

^n  ber  Xl)at  finben  mir  bei  ben  ^iibogermanen  nur  geringelÜber= 
einftimmung  in  ben  23e3eid)nungen  für  ett)tfd)e  33egriffc:  gut  unb  übel, 
milb  unb  arg,  tjolb  unb  treu  finb  fpejififd)  germanifd)e  SBorte; 
Slbel,  (Sl)e,  fdimören  l)aben  iuiunbalb  ber  übrigen  inbogcrmanifctien 
Sprad}en  feine  genauen  Crntfpred)ungen.  ©ott,  A^immel,  -^pölle, 
(Erbe  foroie  iliUiban  (f.  illMit),  (}reia  (f.  frei),  Sonar  (f.  S^onner) 
Derbanfen  erft  ber  religiöfcn  ^onberentmidlung  ber  ©ermanen  it)re  @ri= 
fteng,  iüül)renb  mir  ben  ©lauben  an  elbifc^e  SBefcn  (f.  %ip)  fd)on  im 
33eba  antreffen. 


—      XVI      — 

tyrcilid^  Öfnügt  biefcr  3itiDfl(^§  nid)t  gan^,  um  bie  3lu§btlbung  bcr 
ijcnnanifd)ni  Spvarfiart  ,'^u  diaraftcvifircu.  SduMi  mir  als  bcn  jpntcftcii 
2crmin  für  bic  iubociirupiiild)c  Tialcttjpadung  etraa  ba§  ^al)r  2000 
n.  diir.,  fü  unirbc  bic  jincitc  "•^>criobc  bcr  beutfc^en  ©^)ra(^gc]cf)id)tc  mit 
bem  23egiiiii  iinfcrcr  Scitrcitmmg  ]d)(icf3en.  Sicfcr  Seitraum  noii  äluei 
3tVl)rtain'cnbcn,  mi  bcflcn  Gnbc  mir  bic  ?tuöbilbung  bcr  eigenartigen 
gcrmaniid)cu  l'autform  in  riUmfonautionuiö  unb  '-Bofaliömiio  fnmic  bic 
3Heber(Qifnng  ber  ©ermanen  in  Xcntfd)lanb  fetten,  i)at  für  nnS  ,3mar 
feine  nad)meiöbaren  3(6fd)nittc  mit  t)eröorftcd)enben  3ügcn ;  aber  ha^i 
fpätere  2prad)niateriat  beutet  für  biefc  lmrgcfd)id)tlid)e  3cit  eine  -Keitjc 
mirffamcr  t^^ulturbcrülirungen  an,  bie  in  Ijiftürifdjcr  3cit  motyi  üU  epod}e= 
ma(f)enb  ^n  bc^eicfincu  mären. 

3(Ig  §irteniml!  fjatte  ber  gcrmanifc^e  ©tamm  mit  ber  meftüd)en 
3)ölfergrnppe  ber  ^"bogermanen  bie  öftlic^e  i^cimat  licrlaffen.  ©prad)= 
lid)c  2l)atfad)cn  geigen  il)n  mit  feinen  Anerben  auf  bcr  SBanberung. 
Q'm  bem  ^)31itteI^oc^bentf(^en  geläufiges  tageweide  fonnte  als  ßängen- 
ma^  nur  bei  einem  auf  bcr  5fi>anberung  begriffenen  §irtenüoif  beftcf)eu, 
uad)  9iaften  fonntcn  nur  !)^omaben  i()rc  3üge  abfc^ä^en.  2)aB  bcr 
groBe  Strom  inbogermauifc^er  Stämme  fic^  burd)  bie  fübruffifc^en 
5lieberungen  ergofs  —  ben  ©ermanen  ^aben  ^taler  unb  »Gelten  raof)(  bie 
SBege  geroiefen  —  ift  an  fic^  ma^rf(^einli(^,  rairb  aber  nocf)  burd)  bie 
®efc^i(^te  be§  SBortcö  -^anf  fc^ön  belcud)tet.  -'öier  fc^en  mir  bie  ©er= 
manen  in  23crü()rung  mit  einem  nict)t  inbogcrmanifd)eu  2ßoIf  in  Süb= 
ruBlanb ;  unb  fo  bezeugt  au(f)  haQ  frembartige  SluSfe^en  be§  germanifc^cn 
Sßortes  Silber  (ügl.  aucfi  (Srbfe)  bie  öorgefd)id)t(id)e  Serüfjrung  uuferer 
35orfa^rcn  mit  2}ölfern  unücrmanbter  9laffe,  bereu  Urfprung  fic^  (eiber 
nic^t  mcf)r  bcftimmcn  läBt.  ^-IBir  a^ucn,  baB  i^r  @influ|3  auf  bie  ©er= 
manen  unb  auf  il)re  ©prad)e  fid)  in  einer  gröficreu  [yüITc  imn  l'el)n= 
morten  äuBerte,  alö  jel3t  ,^u  ermitteln  ift. 

5(nberfeitö  führte  ber  fortmöI)renbe  i>crfet)r  ^mifc^eu  ben  auö= 
gemanberten  ^nbogcrm.aucn,  bie  mir  fpäter  in  unferm  Seitteil  finben 
—  i^re  6prarf)en  entfernten  ixä)  erft  gan^  allmäljlic^  öou  einanber  unb 
imn  ber  ©runbfpracf)e  —  ju  einem  regen  ^(uotaufdi  non  -5^u(turcrrungen= 
fc^aften,  .^n  me(d)en  bie  einzelnen  Stämme  DicUeidjt  erft  uad)  einer  längeren 
felbftänbigen  Gntmicflung  gelangt  mären.  2)en  europäifd)en  3nbogcr= 
numen  finb  ,3at)lreicl)e  2Borte  eigentümlicf),  bie  mir  bei  bcn  ^nbcrn  unb 
^erfern  nergebcnä  fuc^en;  fie  begieljcn  fic^  meift  auf  ben  5lcferbau  unb 
auf  tecl)nifcl)e  5ertig!eiten,   beren  5luöbilbung   gemiB   uic^t   unter   allen 


XVI!       — 


eiiropäii'd)en  5öö(fern  unfercö  Sprai^ftammeö  jiir  gleichen  Seit  ftattfanb. 
©elcgentlid)  (cgt  bte  5prad)e  felbft  3c"piö  bafür  ab,  baB  jprad)Uc^e 
Übereinftimmungen  bei  ben  meftltc^en  ^nbogermanen  nur  auj  Übertrac3ung 
boii  einem  2}olfe  ,^,um  anbercn  berul)cn  (j.  nätjen);  nnb  fo  lucrbcn  benn 
alte  2Öort[tämme  lüie  fäen,  mahlen,  mät)en,  melfen,  beren  inbo= 
iierinanifc^cr  (St)arafter  unätoeifet^aft  ift,  boc^  nic^t  notraenbig  alö  ec^t 
germanifc^  .^n  gelten  ^aben,  ba  fte  öon  einem  bcrroanbten  lltad)barüolfe 
in  bürge]if)id)tücf)cr  3cit  entlefint  fein  fcmnen. 

2)aö  3praii)material,  ine((^ey  adein  üon  ben  nratten  ^erül)rungen 
ber  ©ermanen  mit  fremben  n3ie  mit  ftammoernianbtcn  23ö(fern  Äunbe 
giebt,  t[t  (eiber  nic^t  groB  nnb  auc^  nic^t  immer  burd)jid)tig  genug,  um 
]u  einem  tlaren  23i(bc  biefer  bcrgeid)i(^t(ic^en  ©reignijje  l)iurcict)enbe  3üge 
,^u  liefern,  lyüx  ben  Ginfluß  ber -igelten  auf  bie  ©ermaneu  bieten  51  mt 
nnb  'Jteic^  raertbolle  Seugniffe,  bie  uuö  sugleic^  let)ren,  mclc^  einjc^neibenbc 
5^eobarf)tungcn  gelegentlich  bon  ber  Spracfie  au§  gemonnen  icerben  fcmnen. 
Sir  t)aben  in  ber  öe^eic^nung  melfcl)  ben  testen  ^luelinifer  beö  aus« 
beul  fcltifcften  Stammecmamen  Volcae  entlefiuten  gcrmanifd)en  Walh. 
momit  frü[)er  bie  ekelten  bon  ben  ©ermanen  bc.^eic^uet  iDurben. 

ßeiber  fe{)lt  unö  ber  9lame,  mit  melc^em  bie  ©ermanen  fid)  felbft 
benanuten.  2o  finb  benn  unfere  ©elef)rteu  bariu  einig,  bie  bei  ben 
alten  ©efcl)id)töfc^rei&ern  üblid)e  !eltifd)e  ^Benennung  ;,u  gebraud)eu,  mit 
roelc^cr  in  ßnglanb  bie  eingeiuanberten  5lngelfac^fen  nac^  bes  et)rmürbigen 
"^tha  Seiigniö  noc^  im  3lnfang  beö  8.  ^afirl^unbertö  bon  ben  Stritten 
be^eidinet  würben.  3)er  9ktionaI(^ora!ter  ber  ©ermancn  nnb  ber  2t)pu>? 
it)rer  Spradie  mar  gemiB  no'i)  lange  Seit  I)inburd^  berfetbe  mie  früher, 
imc^bem  fie  bereits  in  Stämme  jerfaüen  maren.  ^m  legten  :5t^l)i"t)uiibert 
bor  unferer  Sfitrec^nung,  ttio  germanifc^c  2)ölfer  in  gri)Berer  3^^1)1  ber 
antuen  SÖelt  befannt  mürben,  !önnen  mir  burc^  nic^tö  auf  Spaltung 
ber  Spradie  in  S)ialefte  fc^lieBen.  Sbcnforoenig  gilt  bies  für  2;acituö' 
3eit;  aber  fein  Seric^t  bon  ber  germanifc^en  $Bültergenealogie  fd)cint 
fic^  mit  ber  fpäter  bezeugten  S)ialeftberteilung  ju  berühren. 

2)ie  fprad^Iidie  Spaltung  ber  ©ermanen  in  eine  öftlid^e  2}öl!er= 
gruppe,  mcld)e  ©oten  nnb  Sfanbinabier  umfaBt,  nnb  eine  meftlidie, 
roeldje  burd)  ©ngliinber,  O'i'i^fen,  Sac^fen,  ^i-'ß^f'^",  23aiern,  Sc^maben 
nnb  Sllemannen  gebilbet  roirb,  gilt  meift  al§  smeifeKoö.  Sprachliche 
31^atfad)en  jebod)  ermeifen  nur  für  bie  mcftgermanifdien  Stämme  eine 
nähere  Übereinftimmung ;  nnb  raenn  beö  lacituö'  6t^nogonie  nidit  alle 
©ermanen  umfajst,   betft  fid)  fein  iUHferfompler   ber  ^ngaeboucn,  §er= 


XVIII       — 


intiioncu  uiib  ol'tiifuoiicii  in  ber  Xijai  mit  bei  uicfti]cnnaiüjd)cn  ©nippe. 
Slniveit  bie  i?autlHnfd)icbinu^  iinb  bic  '.Jliiöbilbiiiu]  beo  i^ofalioimiö,  bic 
nur  imr  bcit  'i>oginn  unicvcr  Scitrcdiniing  fctjcii,  bic  Ijaiiptfäd^Iidiftcu 
L^liaraftcriftifa,  lücUtc  bcin  c]ciaintcn  5prad)matcrial  bcv  .yncitcn  'ipcriobe 
biv^  ©epväge  tjcbcii,  jo  l)at  alö  bcr  unitjamfte  }yaüox  in  ber  '.Hu'^Llil^lltu] 
bcy  'Xl}eftgcniiaiti]d)cn  bie  öleid)mäf5iijc  XHbfdjleifuiu]  ber  alten  Gubfilben 
^n  (.leiten.  .Wit  beni  Wirten  beci  meftcjermanifdien  ^.JtnölantSgefe^ciö  be= 
ginnt  ber  !i>crfaU  ber  altererbten  fyornicn,  bou  bcren  [yüüe  bie  britte 
^^ertobe  bo'^  nieiftc  einbüf3t:  l)ier  ftcf)en  mir  am  23eginn  einer  6nt= 
mirflnng,  an  beren  @nbe  baö  6ngliid)e  fdjon  feit  einigen  3ö^)i"I)iinberten 
angelangt  ift. 

5(ber  bei  bie|cm  l^erlnft  bcr  formen  bleibt  bie  alte  23ilbiamfeit  bcr 
■Sprad)e  nngcminbcrt:  nadibcm  felbftänbige  Ä^ortc  id)ün  in  ber  ,^inciten 
^^^eriobc  ^n  Snffiren  nnb  ^^räfiren  gcmorben  uiaren,  befafs  bie  Spraclic 
iiene  (Stcmcnte,  loeldje  im  8tanbc  luarcn  baö  ä^crlorenc  ,yi  erfetsen.  S)a= 
neben  rair!en  in  ber  lueiteren  ©eid)iri)te  beä  3Bürtf(^al3eo  biciclben  SJläc^te 
wie  in  bcr  nrgernianiid)en  6prad)pcriobe. 

So  belüa^rt  baö  3Be|tg£rmaniid)e  alte  Söortftämmc,  bic  im  ©oti|c{)cn 
nnb  im  ©fanbinalnfc^en  me^r  ober  mcniger  ^uriUftraten  ober  ansftarben : 
gel)en,  ftel)en,  ii]un ,  bin,  |ed)ten,  jterben  foraie  '-önjen,  Cbft, 
^yener,  groH  u.  a.  d)arattcrifiren  im  mef entließen  eine  meftgermanifd)e 
(Sprad)e.  5(nbere  Sorte  lote  ')iad)bar,  33nrger,  Söurgel,  Seit,  elenb, 
g  c  i  n  n  b  ,  9^U f  f  e  r ,  §  e i r a  t ,  .Ic  a  d) t i  g a  1 1  Oerbanfen  jnnger  Sufammen^ 
fet^ung  i()rc  Griftcn3.  5(ber  bor  allem  ift  ba§  0^el)len  ,^al)l{ofcr  alter 
Sorte,  bie  bas  ©otifcfie  ober  ba§  '3tanbinaDifd)e  noc^  anfioeift,  für  bie 
loeftgermanifc^en  Spradjcn  c^arafteriftif(^.  ®od)  e§  ift  f)ier  nui)i  bcr 
Crt,  jeben  2]erlnft  unb  jcbcn  6rfa^  Porjufüljrcn ,  ber  baö  altererbte 
Sllateriat  im  Greife  bcr  nnferm  2)entfd)  nät^ftoernmnbtcn  Sprachen 
nmgeftattct  I)at. 

5)ic  ooraItt)oc^beutf(^e  3cit  —  bic  britte  '^eriobe  nnferer  5IRutter= 
fprac^c,  bie  nic^t  bnri^  litterarifc^e  S)en!male  bezeugt  ift  —  |at  jebod) 
if)r  mefenttic^eö  ©epräge  befommcn  burc^  nenc  ,^nltiirbcrül)rnngcn,  uield)e 
bem  Oorljanbenen  Sortmaterial  ncnco  ^nfüfjrten :  bor  allem  ergab  ber 
Bufammenftof?  mit  ben  ^Römern  einen  3(uötanfd)  oon  Sr^eugniffen  unb 
Einrichtungen. 

Sorte,  bie  einen  regen  §anbclöbcrfcf)r  aubenten,  mte  !aufen, 
SHün^e  nnb  ^^funb,  ©traBe  unb  93tcile,  5(rd)e,  reifte  unb  Sarf, 
©fei  unb  9}iaultier,  Saumtier  unb  3  dt  er  lourben  in  oora(tf)Oc^= 


—       X  [X       — 


bcutid)cr  Seit  —  iro[)l  fcf)on  in  beii  erften  3a()rf)unbcrteu  n.  6f)r.  — 
unferii  iHn-faf)rcn  biini)  bic  -lUimer  bcfaimt  uiib  ,^inar,  rcie  bie  genaue 
laiitlidic  Übcreiiiftimmung  bcr  gcrmnnifdiii  ilBortc  mit  bcn  latciitifc^eii 
(i)rnnbiüürtcii  .^cigt ,  ^umeift  geiüi^  unmittelbar ,  Dt)ne  gaÜifc^e  2}ermitt= 
(iing.  Otömifc^e  •)ied)tiprcd)ung  auf  gennanifcf)em  33oben  gab  bamalö 
,^ur '^lufnabmc  nou  3i^orten  luie  Äcr!cr,  fieser,  3o((  ben  5(n(aB.  Hub 
§ün&cl  unb  -Herfitöpüege  gcmeinirbaftlid)  bebingtcn  ben  5lnid)(uB  an  bic 
fpätrcimifdic  3eitrcd)nung ,  bic  burc^  bie  2Bod)e  unb  bie  iiord)nftHd)cu 
-ifamen  bcr  2Bod)entagc  (ng(.  aud)  9)1  ai  unb  9JZär5)  gefennjeirfinct  unrb. 

@Ieid)5eitig  iinirbc  ber  römifc^e  SBeinbau  in  Teutfdyianb  I)eimijc^, 
unb  2«ein,  Söin^cr,  93hift,  ßauer,  ^e(ter,  2;Ln-fet,  Sric^ter, 
(ij)ig  erl)ielten  bei  uu!5  33ürgerred)t.  Hub  taum  jpäter  brang  aud)  mit 
ber  römifc^enJöauart  eine  reid)e  Serminotogie  ein:  -IJlouer,  Heller, 
Söller,  Speiser,  Kammer,  2SciI)er,  3icgel,  '^^feiicr,  ^foften, 
"l^ia^I  unb  ^a^Ireic^e  anbcre  uennaubte  33egritfe  tragen  bcutlid)  Iateinifd)eö 
©eprägc  an  fic^.  Xic  Übcrnaijme  beö  füblic^en  3teinbauQ  t]atte  aber 
aud)  eine  Umgcftaltung  bQ^:>  ganzen  l)äu§(id)en  ßebeuQ  im  ©efolge:  ner: 
taufcf)tc  man  ha5  SBanberleben  mit  ber  feften  SInfiebelung,  fo  muBte 
baö  3}orbilb  cincö  {)od)  ^iintiurtcn  ä^olfeö  ben  reic^ften  3tüff  ^ur  dlad)- 
at)muiu3  geben.  SÖir  munbern  uuö  ba^er  nid^t,  jelbft  bem  GinfüiB  ber 
römifc^cn  <^ücf)e  unb  bes  römifc^en  ©artens  fc^on  öor  ber  altf)Ocf)beutfc^cn 
3eit  —  aud]  in  bcr  Sprad)e  —  3U  begegnen:  auBer  ^oc^  unb  «ßüc^e, 
^^fifter  unb  Semmel  getjören  ©cfälV  unb  ©eid)irrnameu  roie  Sc^üffct 
unb  üfd),  Äeifcl  unb  Siegel,  23e(fen  unb  23ed)er,  (Simcr  unb  .Rorb 
l)icrl)cr;  ^u  ben  jüblid)en  Cbftartcn  lüie  ,^irfc^e,  ^firjijd),  '^^flaume, 
Cuitte,  Steige  gefellen  fi(^  jrü^  ©emüfe  lüie  ^o^I,  Olettig,  ^ürbiö 
unb  ©cmür^^e  roie  Pfeffer,  -Kummet,  Senf.  5(ucf)  3ierobgeI  unb  3icr- 
pflan^cn  roie  ben  '''!\^ian  unb  bcn  33ud)öbaum  Ijaben  mir  bamaly  tton 
•)tom  aue  fennen  gelernt.  So  erfjält  unter  röniild)em  ©influB  nnd) 
ber  {yelb=  unb  ^^(cterbau  eine  erf)öt)te  23ebeutung :  3eugniffe  finb  Sorte 
lüie  pflanzen  unb  pftücfen,  3IM(fe  unb  Spett ,  Sichel  unb  Stoppel, 
Ö-Iegcl  unb  äBanne.  Xa§  gan^e  {)äuöüc^e  ^iSsbcn  nimmt  eine  t)er= 
änberte  ^^^fiognomic  an :  non  ben  9lömern  erlernen  bie  3)euti"d)en  eine 
beffere  Q^uBbeHeibung  (f.  Sof)le  unb  Socfe),  eine  öerfeinerte  ^Beleuchtung 
(f.  ^acfct  unb  Hcr^e),  eine  neue  23cgräbniBart  (i.  Sarg). 

So  bc.^eugen  jaljUoic  lateinifd)c  l'c()nnuüeria(ien,  loic  bcreitunÜig 
bcr  2cutid)e  in  ben  erften  :C\iil)rl)unbcrtcn  bcr  diriftlid)cn  3(era  feine  ^ennt= 


—       XX       — 

niffe  lutb  feilte  epraitc  krcicficvtc,  aUi  er  bic  cinfndfie  ©ittc  tciucr  "iUwn 
mit  einer  üppiöcreu  l^^bcuoart  iiertaujd)te. 

G^ö  märe  freilid)  eine  lunfitnelle  5rnnn!^me,  fold)e  füblic^c  3^remb= 
lingc  —  jpätröinifd)e  2]erniittliuuj  fütjrtc  m\§  gteid^geitig  and)  einige 
feltifd^e  9Eorte  mie  .Darren,  -ßard),  '!]]ferb  nnb  fe ahnen,  ja  nnd) 
iberiid)e  SiVirtc  luie  ,3eltcr  unb  llanind)en  ,^u  (ngl.  cutc^  at}b.  lörihh-in 
'^anind)en'  auS^  (at.=iBer.  laurex)  —  attein  anö  beni  Import  Hon  '!]}ro= 
bnften  nnb  ted)niid)en  O'Ci'tigtciten  ^u  er!(ären,  trelc^e  unfern  i^orfaljren 
biö  etiüQ  ,5um  ii^eginn  nnferer  3cttred)nnng  unbefannt  geblieben  loaren. 
2Bir  l)aben  rtielniel)r  nnjmeifeltjaftc  ©rünbe,  mädjc  aud)  bie  23ebentnng  be§ 
germamfc^en  @jport§  nac^  -liom  (ögl.  ®ed)er)  erweifen  -  nid)t  blofi 
fprQd)Iic^e  ©rünbe.  äßir  iniffen  an§  'ij.Uininö'  !:l?nturgefd)id)te,  bafj  bie 
©ernianen  bem  lierir)eid)(id)ten  ^)iom  ber  -^aifer3eit  burd)  eine  gro^e  3u= 
fuf)r  üon  ©änfen  ba§  3Dlaterial  für  '!|]füf)Ie  lieferten:  eoque  processere 
deliciae  ut  sine  hoc  instrumento  durare  jam  ne  virorum  quidem 
cervices  possint.  ®enx  ©prad)()iftori!er  liegt  e§  naf)e,  bcn  Inteinift^en 
Urfprnng  Don  O'ifiii"^  n^^^  -Riffen,  ''^fü^t  unb  3ie(^e  mit  bem  Serii^t 
be§  ^^üniuQ  in  3iiftiinnienl)ang  ^u  bringen:  mag  ber  9iömer  au§  @er= 
manten  be^og,  bafür  übernahmen  unfere  i^orfofiren  bie  lateinifdje  iBe= 
^eic^nung.  ©o  bezeugt  unfer  ^füt)I  mit  feiner  Sippe  hen  3(nteil 
©ermanieng  an  9lomg  2>erfaII! 

5Dlit  ©ried^enlanb  t)attcn  bie  SBeftgermanen  in  gefc^ic^tlic^er  3ett 
—  bas  einzige  2Bort  2(r,3t  bemeift  nic^t  nie!  —  feine  unmittelbare  23e= 
rüt)rung  öon  Ginflu^  auf  bie  beutfd}e  Sprad)e.  SBaren  eg  bod)  erft  bie 
Otömer,  mlii)e  ben  neuen  SBelteroberern  bie  29enennung  jeneg  33oIfee 
5ufüt)rten,  bag  in  ber  [^otge^eit  unfere  ßntmidlung  fo  mäcf)tig  beftimmen 
foüte !  5(ber  ber  31ufentf)alt  ber  ©oten  auf  ber  33alfan()a(binfel  —  ibre 
legten  5{ug(äufer  finb  bie  ©oten  ber  ^rim,  bie  erft  im  17.  3al)rf)unbert 
aueftarben  —  mirfte  aud)  auf  bie  SBeftgermanen  in  einer  Seife,  meld)e 
fogar  in  nnferer  9[Rutterfprad)e  Spuren  I)inter(ieB:  bie  erfte  .^enntnig 
beg  ß^riftentumg  brang  Don  ^ier  anö  unter  bie  übrigen  ©ermanen. 
Unfer  äÜefter  Seftanb  an  religiDg=d)riftlid)en  l'eljumorten  ift  grieifiifdie 
Terminologie,  melcbe  innerf)a(b  ber  romifdien  A'irc^e  nie  übtid)  mar :  bie 
Sßorte  ^irc^e  unb  Pfaffe,  ©amgtag  unb  ^^finjtag  bauten  mir 
^meifelgo^ne,  (Sngel  unb  2eufe(,  23ifd)of  unb  ^fingften  maf)rf(tein= 
lid)  grie(^ifd)em  Sinfluf^,  ben  bie  arianifcben  ©oten  ung  übermittelten. 
2;er  3ufömment)ang  beutfc^er  ©tämme  mit  ben  ©oten,  ben  mir  nod)  in 
anbern  Sorten  ber  religiöfen  iöegriffefpljüre  mie  §eibe  unb  taufen  gu 


—       XXI       — 

crfeiincii  glaudcn,  bauertc  biö  in§  7.  3al)r!)itnbert :  bi§  635  [tauben  bie 
5((emannen  unter  gotildier  '-i3otmä^ii]ftnt.  Saö  ortl)übore  ©(ji-iftcntuni 
bc5  93^ittelaltcrö,  uiclcf}co  bcu  ^(rtautömuQ  üerbräugtc,  mar  bann  nidit 
mcl)r  im  Staube  bie  bereitci  eint3ebürc5erte  ^Terminologie  ([an]  auö^u^ 
merjen,  unb  fo  benmbi't  unfere  9}cuttcrfpracf)c  nod]  beute  einige  ''}i\K^- 
briidfe  jeueö  gotiid)=arianiid]cn  (Stjriftcntnmö. 

5Ü(e  entlehnte  Terminologie,  meld)e  romifdie  '-Betebrcr  bcm  Xeutld)eu 
aufbräugteu,  trägt  benn  aucf)  beut(i(^  ben  Stempel  einer  jüngeren  ®prad)= 
periobe.  @rft  uad)  ber  5(u§bi(bung  ber  eigenartigen  !^autform  be3  ■'öod)= 
beutüiien  —  eine  neue  $?autoerid)iebuug  trennte  oon  nun  an  bas  >ood)- 
beutfd)c  Oüu  bcm  .Icicberbeutidien  —  beginnt  ber  GiufüiB  bec>  römifdjen 
ß^riftentumä  fii^  in  ber  Sprache  gu  äufjern:  nom  5(u5gaug  beö  8.  ^^vat)r= 
I)unbert§  au  fte^t  unfere  5!}lutterfpracf)c  mel}r  a(ö  :5niei  3t^f)i"i)iiiiberte 
^inburd)  auSfi^Iie^nd)  im  !3)ieuft  religiöjer  öitteratur.  So  ift  bie  erfte 
^^eriobe  uuferer  ©efdjic^te,  in  me(d]er  (ittcrarifd)e  Xeufmäler  erfdjeinen, 
unb  in  ibr  erfährt  ba§  <öori)bentid)e  einen  meitreid)eubeu  ©influ^  burd) 
ha^'  römifc^e  ®()riftcutum.  (5iue  (Vüüe  lateiniid)cr  Söorte  rairb  bei  nn§ 
^eimifcf):  für  fird)(idie  5(uiter  unb  Sl^ürben,  für  fird)nd)e  ■'oanblnngcn 
unb  ©eröte  uberuei)men  mir  bie  im  ^Ibenblanb  l)errfe()enbcn,  burd)  bie 
offizielle  <Kird)eufprad)e  gemeiljten  2Borte  mie  '^h-iefter,  ^robft,  5lbt, 
'tßlönä),  Dionne,  öigrift,  .Lüfter,  SJieBner,  raie  SJieffe,  Jeter, 
fegnen,  prebigen,  fafteien,  nerbammeu,  mie  ^ren,^,  ,ßeld], 
Drget,  5ntar  u.  a.  Unb  bie  fortbancrube  ^^ilbfamtcit  unferer  Spradic 
äußert  fid)  barin,  ba^  uian  einigen  lateiuifi^en  Sßorten  beutfdie  nadi- 
f(^afft'mie33ei(^te  nad)  confessio,  ©eüatter  nac^  compater,  ©eroiifen 
nad)  conscientia.  5)iit  ber  .^irdie  ,^iebt  gelebrte  33itbung  mit  neuer 
^lbmcn!(atur  ein :  gteicb^eitig  mit  jenen  fircficntateiniicben  Aborten  er- 
()a(ten  Scfjute,  fd) reiben,  2iute,   23 rief  bei  nnö  ha§  23ürgerred)t. 

2Birb  ber  a(tbeutfd)e  2öortfci)a^  burd)  foId)e  3JiatertaIien  bereicbert 
-  fo  fel)(t  cö  anbcrfeitö  uid)t  an  Sprad)gut,  baö  in  ber  i?itteratur= 
fprac^e  onöftirbt  unb  .^uui  Seit  nur  im  altüberlieferten  S^oltögcjang  ein 
S(^eiuteben  friftct.  Bmnat  bie  friegerifc^e  Serminotogie  nimmt  fo  ein 
neueö  ©epräge  au :  alte  Sorte  für  '<^ampf  mic  gund  hilti  badu  hadu 
nerfi^minben  afö  felbftänbige  Söorte  unb  bintcrtaffcn  nur  in  ß^igeunamcn 
mie  ©nutber  unb  'i^ebmig  uubentlid)c  Spuren;  unb  3Eorte  une  marh 
(f.  3[Räf)re)  unb  ®er,  une  Siede  unb  SBeiganb  fül}rt  baö  23oI!öepoS 
ard)aifirenb  biö  in  bie  mitte(I)od)beutfd)e  Seit- 

SDIit   bcm  ^Kittcrtnm    mufste   fid)   begreiflid)crmcife   ber   a(tbeutfd)e 


XX 11 


epracf)fd)a^  fürr(^viriVöiücfon  iimgcftaücii.  ^ran^lififcf)  feinem  gaii,^en  Scfen 
luul),  fütirtc  Cö  and)  |raii,^Lijifdie'^  *L'el)umaterial  bei  imo  ein.  (5rft  etuni 
ieit  beni  ^val}ve  1150  jpracf)(ict)  in  3)cutfc{)Ianb  unrfjani,  l]at  fian^,öl"iid)er 
(yinflufe  nie  luieber  anfi3et)ört  auf  nnfeve  Spracf)e  ein^uunrfcn.  '^Ibcr  er 
erreichte  feinen  ööfjepnnft  mit  bem  (iin^ug  be'3  iltittcrtumo  in  Xeutf(^= 
liinb  —  mie  nad)malc>  mieber  ,^iir  ,'^eit  beo  breiBifljäbvigcn  llrieijeS.  @ö 
ift  bal)er  nid]t  ]\i  iHnunuibern,  baf3  l)Lififc^=fnegerifd)e  SBorte  tüie  SL-nn,^e, 
Sülbat,  'iMtlnft,  .^aftell,  2nrnier,  '^fbenteuer  bcm  fmn^üfifd)en 
'JBortfd)at3  entlehnt  inerben  —  i3teid)fam  im  '^(uötanfd)  gegen  buö  gcriuanifd)c 
5prad)gut  becs  triegerifd)en  33creid)o,  ba^  einige  o«tjvl)nnberte  früher 
im  j}ran,5üfifd)e  eingebrnngen  mar  (f.  franjöfifd)  auberge,  gonfalon. 
marechal,  heraut  unter  i^  e  r  6  e  r  g  e ,  [y  a  l)  n  e ,  9)1  a  r  f  if)  n  i  I ,  ig  e  r  o  ( b). 
daneben  bringen  and)  {)öfifd)c  DJIobciuortc  luie  !  o  ft  e  n  ,  liefern,  p  r  ü  f  c n , 
p  reifen  nad)  Xeutfd)(anb.  Unb  ah  ber  fprad)lid)e  Ginflnfe  Hon  Ä>eften 
ber  feinen  A^otjepunft  erreid)t  b^^tte,  begann  f(aiiifd)er  (Einfluß  fid)  in  ben 
beutfdjen  Cftmarfeu  ^u  regen,  '^luf  ben  nad)barlid)en  2?ertcl}r  ber  @reng= 
ftiimme  gegrüubet,  mar  er  anfänglicb  nnfd)einbar  unb  ungefä()r(id).  '.Jlber 
mcbrere  Ülnnte,  uield)e  fo  auffamen  —  mie  X  o  I  m  c  t  f  d) ,  ©  r  e  n 5  e , 
An  mm  et,  '!]]eitfd)e,  ^^etfdjaft,  ©(^öpö  —  eroberten  fid)  feit  bem 
13.  ^abrbunbert  wad)  unb  nad)  einen  ^^^iai]  in  ber  8prad)e  nnferer 
Sitteratur. 


Ties  finb  in  ben  A^auptyigen  bie  Xbatfadieu  berjenigen  '^Nerioben 
ber  biMitfdien  3prad)gefd)id)te,  bereu  SJiaterial  bem  norliegenben  Ü3ud)e 
ben  meieutlid}eii  ^nbatt  gegeben  b^t:  in  biefeu  ^^.Hn'iobeu  liegen  bic  3{n= 
fange  ber  meifteu  äßorte,  bereu  Urfprnng  eine  genauere  etl)mo(ogifd)e 
Uuterfud)ung  erf)eifd)t. 


ßrflöriuig  bcr  ^HjfiirjiiuociL 


3Ibftr. 

^  5Ibftraftuin' 

c^cd). 

^  cjediifdi 

joii. 

^-  jonifcb 

nbufg. 

^  altbiilgariidi 

biin. 

^  bäniidi 

jüb. 

—  jübifd) 

2lbi. 

=--  SIbjeftiP                 1 

2)at. 

^  S^atiinie 

jiir. 

=  juriftiftö 

2lbD. 

=  3tbDerb                   | 

2)efltn. 

—  Tcflination 

K«r'  f£o; 

'.    =  y.ar    sto/rfV 

afrlef. 

-^  altfrtenid)              ; 

S)enom. 

=  2)eiioniinatiii 

Slam". 

=  S?aitintin 

afr?. 

=  altfran^Diu'cb 

bial. 

^  bialeftiidi 

feit. 

=  feltiid) 

agerm. 

^  attgcrmauii'd) 

Xtmin. 

--  SiminiitiLnmi 

flaff. 

-^  flaffiirf) 

ägDpt. 

^-  ägnptiidi 

bor. 

=  borifd) 

slotleft. 

=  Äoüeftiüum 

af)b. 

--  altbocbbeutt'd) 

2)ual. 

^  Siialie 

>lompar. 

-^  ^omparatiü 

mt 

-^  2tffu)atiD 

eigtl. 

=:  eigentlid) 

^onjug. 

-^  Konjugation 

a\aU 

^  altlateitiifcf} 

engl. 

—  engliid) 

^oniunft. 

=  ^oniitnftiou 

ahm. 

-    afemamiiidi 

eitrop. 

-=  eiivDDäiidi 

fontr. 

-  fontraf)irt 

alttbg. 

-  altinbogcrmaiütd) 

6'- 

-^  Jyfiiiiiiini"" 

frimgot. 

-=  frimgotifc^ 

altinb. 

-^  altinbifcb 

finn. 

-  fiiiiüidi 

ftimr. 

=  ft)mrif(^ 

altir. 

^^  altirifd) 

rieft. 

=  fteftiert 

(app. 

--  lappifd) 

alttelt. 

^-  artfeltifcf) 

fränf. 

=  fränfifc^ 

lat. 

=  lateiniidi 

amertf. 

^  amertfanifcf) 

5-requent. 

--  j^requentatimim 

Ictt. 

=  lettifcö 

anbb. 

-'-  altnteberbeiitfdi 

friei. 

^  frtenfd] 

lit. 

=  litauifcfi 

anglf. 

-^  angelfäcbnfdi 

n^. 

-^  franjöiiidi 

lontbarb. 

—  lontbarbifdi 

onorb. 

=  altnorbi'd) 

gael. 

=  gaelifdi 

m. 

—  ilfa^tulinum 

2Ior. 

-=  2(orift" 

gan. 

-^  gallifd) 

ma. 

^  i^hmbart 

aperf. 

=  altperftfcb 

®en. 

=  ©enitin 

mb. 

^  tnittelbeiitfdi 

apveujs. 

-^  altpreußifd) 

germ. 

=  germanifd) 

mgr. 

=  mittelgriedjiid) 

arab. 

^  arabifdi 

gleicftbeb. 

^  g(eid)bebcntenb 

nil)b. 

—  tiiittclbod)beutidi 

avfab. 

-  arfabifd) 

got. 

--  gotti'd) 

mittelcn^t 

-=  mittelengüfdi 

armen. 

^  armenifcb 

gr. 

=  gviediifd) 

mlat. 

-^  mittettateinifd) 

armor. 

^  armorif(^ 

@rbf. 

=  tSnmbform 

mubb. 

^  mittelnieberbeiitid) 

afäd)t. 

=  altfädififc^ 

f)b. 

=  bod)beutid) 

mnbl. 

=  mittelnieberlönbifc^ 

ailoü. 

^  altiloPenifcfi 

ftebr. 

=  bebräiid) 

mobeu. 

^  ntobenifd) 

baier. 

=  baierifd) 

m. 

=  boHönbitd) 

moiigol. 

=  mongoliid) 

bau. 

=  basfifc^ 

ibg. 

=  inbogermanifd) 

dl. 

^  9?eutrum 

btbt. 

=  biblifdb 

inb. 

=  inbifd) 

naut. 

-^  iiautifc^ 

böbm. 

^  böbmticft 

inbefl. 

=  inbeflinabct 

nbb. 

-^  nicberbeiitfdi 

bret. 

—  bretonifd) 

Snfin. 

=  ^titiiiitiü 

nbl. 

■=  nieberlänbiidi 

bnrgitnb. 

—  burgunbtfdi 

Snftr. 

=  3nÜrumentali^ 

nbrf). 

=  nieberrfteinifd) 

6ai. 

—  dafue 

Sntenf. 

^  3ntcn|ioinn 

5}ebenf. 

=  Diebenform 

dialb. 

^-^  d)aibäiid) 

Snterj. 

=  Snterjeftion 

llJegat. 

=  Dicgatton 

diinef. 

^-  diiucnid) 

iutrani. 

--  iittranfititi 

neugerm. 

=  neugermanifdj 

cfjunu. 

=  d)urroäl)c^ 

ir. 

-   irifd) 

neunorb. 

=  neunovbifd) 

com. 

—  cornifcb. 

i§r. 

=  i§[anbiid) 

nfrj. 

-^  neufranäöl'ifc^ 

cqmr. 

—  cDmrtfd) 

itaf. 

—  italicnifd) 

ngr. 

—  neugriec^ifc^ 

XXIV       — 


n^b. 

=  neijl)Oc^beutfcf)       ] 

Wäl 

=  ^mi 

Subft.       = 

Subftantiöum 

nnbb. 

"  neunieberbeitttd) 

prafrt. 

=  präfritifd)              j 

fubftantiü.  ^ 

fubftanttütrt 

nnbl. 

-  neuiiiebcrlaubild) 

iU-iiiiof. 

^-  'l?vapofittoii 

2m.       = 

SiifftE 

üfom. 

=  liJomiuatiü 

iUäf. 

—  5^räfe:bö 

euperl.     = 

Siiperlatiü 

Tiom.  3lg. 

^  ilfomcii  3lgentie 

iU-ät. 

=  'il^väteritam 

fübgerm.    = 

fübgcrmanifd) 

dlom.  pvop 

.— iiiüineir4>vopvium 

i5rät.=iJJväf.=5)Jiätertto=5lJiäfin§ 

Icrm.  ted)n. 

—  SEerminii^  ted)-- 

norb. 

-  novbifd) 

pveuts. 

-  preufeifd) 

nicu§ 

iiomeg. 

=  nortücgifd) 

Ih-on. 

^vonomen 

tl)vaf.        ^ 

tfiraftfd) 

9him. 

—  9himeralc 

ilh-oiiominaliitbj't.=^4>voiioiniiml: 

traiif.        — 

tranfitiu 

obcrb. 

=  olicrbeuiM) 

fubftaiitip 

innbr. 

umbrifd) 

obl. 

=  obltquii? 

proncns. 

-  proueusalifd) 

imflett. 

unflcfticrt 

Otb. 

—  Cvbinale 

;){ebiipL 

=  3?ebupltfattcm 

ungav.       - 

itngarifd) 

Orient. 

=  ortentalifd} 

refl. 

"  refleEtü 

urgerm.     =: 

iirgcrmantfd) 

0§t. 

-  o^^fifd) 

röm. 

=  römifd) 

uvtbg.        = 

urinbogcrmanifdi 

offet. 

=  offetifdi 

vornan. 

—  romauifd) 

üenet.        = 

üenetiantfd) 

oftaiiat. 

—  oftafiatifd) 

ran. 

=  rufftfd) 

3]!eibaIaLM'tr. 

=  iierbalabftraft 

oftgenn. 

=  oftgcvmaiiii'd) 

Uid)i. 

^  fädififd) 

ikrbalabj.  ^ 

iJ:erbalabicftiD 

oftibg. 

—  oinnboijennanifd} 

ld)Ott. 

-  fd}ottifd) 

iJerbaltuä.  = 

'iJerbaliüursel 

iiavr. 

=  ^4.^avttfel 

id)m. 

^  fdjiuad)   fleftireab 

i^ot. 

iBofatiP 

iL^artit. 

-  ^^i^artitiü 

ld)roäb. 

=  fc^lüäbifd)              ' 

bora^b.     — 

öoraItbod)beutfd) 

5lJarti5. 

=  iPartisipiitm 

fdjtDCb. 

^  fd^iücbifd)               ' 

üorgerm.   = 

üorgcrmaaifc^ 

^l^erf. 

=  4-^erfeft 

fem. 

=  femitifd) 

Dorbb.       = 

Dort)od)beutfd) 

perf. 

^  pcvi'ifd) 

ferb. 

=  ferbtfd) 

üulg.         -- 

milgät 

pl)öni3. 

^  pflöniäifd) 

2g. 

—  @ingulnrt'3 

lual.          - 

lualififd) 

ptem. 

-  piemoutefifdi 

ffr. 

-  faiiSfritifdi 

tueftgerm.  = 

tueftgcrmanifd) 

m. 

=  5tUiiraltÄ 

mi). 

=  ff^tljifd) 

lueftlbg.     = 

iDeftinöogeraianifd) 

5piur.tant. 

-  $liirale  tantum     ! 

Hat). 

=  ifaPifd) 

lueftfiid)).   - 

lueftiiidjfifd) 

poln. 

=  pointfd) 

fpan. 

=  fpanifdö 

2Bb. 

2Börterbud) 

portiiq. 

=  portugiefifdj 

ft. 

-  ftiirf  ftefttrenb 

m- 

2Buräel 

%^0). 

-  ^^Jofitiü 

8t. 

=  Stamm 

3tai.        = 

3eitlD0i-t 

^4^o)Tefl. 

^  5)]o)fcfftü                ! 

(yin  6tera  (*)  üov  eiacai  SBoit  äetgt  aa,  bat3  bies  atd)t  bejeagt  ift  aab  bloB 

aaf  ©raab  fpi-ad)gefd)td)tlic]öer  2;t)atfad)ea  aU  möglid)  3u  geltea  bat. 

(S'ia  treui  (7)  üor  ciaeni  StidiiDoit  ^eigt  eia,  baf^  e-j  aid)t  allgcmeia  al^  fd)riftfpvad)lid)  gilt. 


Der  \\i  "idtcr'jbcftimmmtncii  sugc^ogciieii  Dciitfrficii  'U^örtcrbürficr. 


A.    Stflgemeine  2Börtcrbü(öcr. 


1540 
1561 
1616 
1663 

1686 
1691 
1722 

1725 


1 
(Ft.  3ll[ieni§ 
3onia  2JJ aaler 
©eorg  i!tcnifcf)     j 
3wftu§  @g.  ®  d)  0 1  = 
t  e  1 1  u  >3 
©eovg  Siebe       i 
(5a§par  gtteler    ' 
§.2?oIcf  ö.ffiertljeim 


©^riftop^  ©rm"t 

S  t  e  i  n  b  a  dl 
1734  —     - 

1741     3ob-  Seonb.   Jriid) 
1741         0.  3{ntc§pevg 
1775      3oIiam:   ß^rii'topl) 
31  b  e  1  u  n  g 

1775        ^.  5.  ,s>eiina§ 

1791  301".  $)Hditer 

1793    TsPl).  ^hx:  31  öe hing 


1798 

1793 
1798 
1796 
1805 
1807 


3(  n  g  e  v  ft  e  i  11 

^.  $b.  a>Jortß 

§etnr.  2^ raun 

3.  f^.  §epiiai5 

S^r.  fj.  Xrg.  :ö  0  i  g  t 

3oac:^.§einr.6ompe 


Novum  dictionarii  genus. 
S'ie  leüiid)  Spraad). 
^^eutfdie  Spradj  imb  SSeinbett. 

Stammiuörter  ber  Jcutfdien  Spradie. 
£eittfdie'5  :!Börterbiiditeiii. 

Ser  beiitidien  Spradie  Srainmbaiim  uiib  Jortroadi^. 
2^cr  auf  neue  lliauicr  abgefaßte  uub  aKe^eit  fertige 
23rieffteIIer. 

3^CUtidie?  3Bb.  vel  Lexicon  latino-germanicum. 
ibüftiiubige?  5^eutid)ec-  21U\ 
Xeutid^Sateiutidie'5  2IU\ 
^ac-  bcutidic  faiiierlidie  2d)nU  unb  (Fau^elei--JBb. 

ä^erfud)    eiue§    »otiftänbigeu    grammatiid):frititdieu 

3Sb.s  ber  ob.  ma. 
iöcinhbnd)  ^u  riditiger  i^crfcrtigung  uub  '-Beurtbeilung 

aller  3(rteu  uon  fdiriftlidien  3luffät?eii  uiio. 
©rantmatifdiee  3iUi.  ber  beutfd)eu  Spradie. 
ftrauimatifdi  =  fritifd)e'5  2Bb.   ber  bb.  ÜJa.   mit  be^ 

ftäubiger  isergleidiung  ber  übrigen  i'?a. 
3lnnieiiung  bie  gemeinfteu  Sdireib=  unb  Spradifebler 

im  Jeutfdjeu  ju  Dermeiben. 
(iirainmatifdie-S  3Bb.  b.  b.  3pr. 
Teutidic-5  ortbograpbifd):grammati)d)eö  3öb. 
i^erfudi  eine'?  beutidien  3lntibarbaru-?. 
2eutidic§  §anbmb. 
2Bb.  b.  b.  Spr. 


—      XXVI      — • 
B.    fVrfnibiDÖrterbütfifr. 


1571 


1607 
1620 


1643 
1644 


Simon  Sfotft 


3ol).  ^)iiib.  Sattler 
3?eviil).  .s^ciipolbii-J 


5Duitt[).  3cillcr 
(a  IUI  111)110 


1695    ©aep.  öoii  Stiel  er 


1695 
1702 


S  d)  e  t  b  11  e  r 
3)Jeiiaiite§ 


1720  .s>.3.Sliaiiinittu§ 

1727  Spcrniiber 

1727  ?(ntoiiio  ilforatori 
172S  Smn.  3flc.  ?lpinu§ 

1728  B  e  1  e  m  11 0 11 


1754    9h5)?.  Cbilo  6d)rc  = 

ger 
1766  |3ofi.  grtebr.  Ntracf^ 

Ö  e  r  r 

1774  iBel)id)(ofl 

1775  ,  o^obel 


(^h\    teiitfd)er    Dietionariu3  \>a^  ift   ein    SriiSlcger 

ld)iiierer  iinbefannter  tentfdier  SBörtcr. 
(niid)  1572  erfdiieiien?) 
Iciitidie  Ortbograpbei)  ®.  484— oGG. 
Dictioiiariuni   crfUirciib  ollerlet)  Miiuäre  inibefaiuite 

teittfdie   ÜlUirtcr,   l'o  in  bic  leiitfd)  Spraad) 

eiiigcrilfen. 
e-pifteln  iiiib  2eiibfd)reibeii  III,  30.  2!t4;   IV,  437. 
Xeutfdicr  unartiger  Spraad)-  8ittcii:  imb  Xitgenb= 

bcrberber. 
3eituncTo=2uft  unb  "9Jitl3  (and}  1697  erfdiienen.) 
FaQoiis  de  Parier. 
®ie  aUenieufte  5(rt  böftid)   unb  galant  ju  fdireibeii 

nebft  einem  ^ulänglidien  Xitnlatur=  nnb 

51Bi3rterbitd)   (and)    1707.  1709.  1715.  1729. 

1782). 
Xeiitid)   ortbograpbifd)c§   5^reib=,   ßouPeriation?^ 

3eituiig^:  uiib  Sprid)iüi.irtcr=2ej:icon. 
ä  la  raode-@prad)e  ber  Xeiiti'dien  fandi   1728  an§= 

gegeben ). 
ii)eancine§     Correspondenz  -     nnb     Conversations- 

Lexicon. 
Glossarium    novum    ad    aevi   hujus    statum   ador- 

natuiii. 
(iiiriöfe?  dauern  Lexicon,  rooriiinen  bie  nieiften  in 

nnferer  teutfd)en  Spradie  Porfoinmenben  frem- 

ben  :?9örtcr  erfliiret. 

Snftig:  nnb  mielid}cr  3f'ti-H'rtreiber  @.  1—82. 

£>anb:Lexicoii. 

Sammtnng  anälänbi)d)er  Söörter. 
iU'rbent)d)=3ßb.  (im   „'9fencingcriditeten  .^niib=  nnb 
9ieiiebnd)"j. 


21 


-a,  aiif  ein  fiäuncicÄ  Siiffir  ^iir  ^^ifbiing  non 
'^ad)'  iiub  ^■luBiiamcn  (rei'p.  bavitad)  benannten 
Crtenantcn);  im  ganzen  ift  adi  (Urad),  Steiuad), 
2al3adi,  9fotacf),  Sd)iüar;5ad))  metjr  oberb.,  a 
nut\x  mb.  unb  nbb.  (g-ulba,  Söerva,  S<i)maxm): 
an^  a{)b.  aha  'fUeBcnbes  Saffer',  got.  ahwa  '/"^luß' 
(roeiteve§  nnter  3(  u),  tDoI)er  and)  bie  A'lnRnamen 
9(a  (SBeüfaL),  Cfie  (öen.),  )}lad)  fiöabenj. 

5tol  aJJ.  aii§  gleidibeb.  ni()b.  af}b.  AI  iW.:  ge= 
meingenn.  23enennnng;  ugl.  nnorb.  all,  anglf.  it-l, 
engl,  eel,  nbl.  aal  (ba3n  oieUeidjt  ?n  a  n  t ').  Ur= 
uevlüanbtidiaft  mit  ben  gleidibeb.  lat.  anguilla,  gr. 
ey/f-'/.rg,  lit.  ungurys,  afloü.  :igoristi  ift  unmÖg= 
lid),  »ueil  bie  ßnute  ber  genn.  SBorte  5U  ie^r  ha- 
üon  abiueidien;  felbft  anc-  *anglu-  fönnte  fein  af)b. 
äl  ober  nnglf.  a^l  I)ergeleitet  luerben.  Sludi  gicbt 
t5  ionft  feine  5iid)nanien ,  bie  baS-  Okrm.  mit 
bem  Öried).^2at.  aV:'  C^rbgnt  gemein  ^ätte. 

5tnlraupe  ^•.  ein  aaläbnlidier  Jyifd)  (in  Sdilefien 
nnb  an  ber  C^'tbe  olruppe,  in  ber  ii^etteran  nnb  Ober= 
l)enen  olrobb,  in  i^-ranfen  älruppe,  in  ^ö(n  oel- 
rappe ).  2)cr  J-iidi  Tand)  'M  a  n  b  a  a  {  genannt)  fieißt 
eigtl.  bloB  'H  a  n  p  e ,  ml)b.  rüpe  ruppe,  al)'!>.  rüppa, 
ba-J  faum  mit  afloD.  ryba  'Jifd)'  urnerttjanbt  fein 
fann.  3.1Jeift  mirb  ai)b.  rüppa  roegeu  bee  gleidibeb. 
ml)b.  rüte  5-  auf  lat.  rubeta'Jrofd),  Sröte;  5'Wld)= 
fifd)'  3nrücfgefül)rt.  5)afür  fprid)t  fo>Dol)l  bie  nbb. 
^Benennung  3(alguappe  (f.  unter  Cuappe) 
a[§  and)  has  in  Cftreid)  beftetienbe  rutte  an§ 
*rubte  =  rübeta  (baier.  rutten  aalrutten,  älter 
baier.  rugeten).  ^a^u  fd)eint  mittelr^.  nieberr^. 
rufolk,  mnbb.  rufolke  (eigtl.  'Ütanp^Slaldien'Vj 
3U  ge{)ören.  Spnonijmon  ift  fd)roei3.  trys  (JDfaaler 
1561  @.  410b  trüfd))  =  fdnpäb.  treis.  Sie 
jegige  £'autform  aalraupe  begegnet  1*310  bei  (5al= 
pifiug,  161H  bei  J-ontanuä'  (nod)  nid)t  in  6onr. 
(^eBner§  ^-ifdibud)  1556.  1575  nnb  bei  i?enifd} 
1616). 

^or  )Dh.  bie  altgerm.  iHntennung  be^S  2tbler§, 
bie  feit  Slnegang  bec-  ilJittelaltere  fiinter  Slbler 
in  ber  tebenbigen  i^olfeiprad)e  gan^  3urücfgetreten 
ift.  fintl)er  liat  als  Simpler  nnr  3(bler,  aber 
banebea  i^epit.  11,13  ?;{ f  d)  a  a  r.  So  mar  über: 
l)anpt  ba§  cinfad)e  ?lar  im  16  17.  3al)i-"l).  faft 
gan3  aU'Sgeitürben,  mäOrenb  neben  51  b  l  e  r  überall 
3'  i  f  d)  a  a  r ,  .s^  a  f  e  n  a  a  r ,  ö  a  u  a  a  r ,  i")  ii  l)  n  e  r  = 


aar,  ©önfeaar  —  ©an^aar,^^^^«^!' 
Stoßaar,  lliau&aar,  :'){ol)raar,  Stocfaar 
in  3Bi3rterbüd)ern  mie  in  ber  i^itteratitr  bei'te^en 
(bod)  fd)on  friil)nl)b.  flellt  fid)  ^y if  d) ab l er  neben 
^'i f d) a a r  ein,  ebenfo  2J} e e r a b I e r) ;  unb  ber 
Xurmfalfe  beißt  nod)  Söannenaar  (nid)t  SBan- 
n  e  n  a  b  l  e  r) ;  pgl.  ba^  eri't  nl)b.  21  a  r  m  e  i  ^  e.  3)af3 
fid)  Pcrein^elt  im  16, 17. 3af)rf).  ein  Simpler  21  a  r, 
ba§  fel)r  feiten  in  ben  Porlutl)erifd)en  gebrncften 
Bibeln  (vS.  ?Jiirnberg  1483  3ef.  34,  15)  neben 
2lbler  Porfommt,  neben  5'n'd)aar  einftcUt,  ift 
begreiflid);  fo  i)at  3el)ner  1622  21  biet  unb  21  ar 
für  lat.  aqiiila  unb  (5.  Sd)tt)endfelb  Theriotroph. 
1603  3.218  f  d)m arger  21  ar.  2J?.  Gramer  1715 
im  teutfd)=fv3.  Söörterregifter  3.  23  oer3etd)net 
21  b  l  e  r ,  21 1)  r ;  nnb  .s>ei)nat3 1775  j'^anbbud)  ©.  178 
fennt  gioar  2lar,  aber  i^m  finb  „bie  3uiajnmen= 
gefegten  5  i  f  d)  a  a  r  unb  (S  ä  n  f  e  a  a  r  befannter". 
<So  erflärt  fid),  baß  21  ar  feit  ber  2.  §älfte  be§ 
porigen  ^al)xi).  aU  poetifi^es  2Sort  auftritt,  3.  33. 
bei  (53oefingf  1781  (^ebid)te  II,  45  als  2Il)r  mit 
ber  erflärenben  5"iiHiiote  '2lbter'  (@oetl)e  aber  bat 
nur  2(bler,  nid)t  21  ar  aU  poetifc^ee  23ort  unb 
2d)iller  Perein3elt  21  a  r  im  &lenf.  Jeft  Str.  13, 
ipa§  iHeinmalb  brieflid)  15.  2.  1799  tabelt).  2)ie 
2;iatefte  fennen  2t ar  al§  Simplej  nidit  me^r 
(nur  nod)  im  2Balli§  gilt  aro);  fo  ift  e§  at§  ber 
i^olf§fprod)e  fremb  für  i^effen  unb  Sd)iüaben  an= 
gegeben.  2lber  in  l'iieberbentfd)lanb  gilt  oielfad) 
nod)  ärn  3.  iB.  in  itsommern  (unb  bem  cntipred)enb 
Öaben  bie  nbb.  öibeln  in  ber  1.  ^^»älfte  be§  16. 
3af)r^.  nod)  arne,  mö^renb  Sutber  fd)on  21  b  l  e  r 
f)at).  2Iber  21  ar  toav  im  germ.  l'Iittelatter  hav 
f)errfd)enbe  28ort;  Pgl.  mf)b.  ar  aui-  af)b.  aro  = 
got.  ara,  anorb.  are  WL ;  baneben  ai)t>.  mbb.  am, 
nbl.  arend,  anglf.  earn,  mittelengl.  ern ,  fd)Ott. 
ern,  anorb.  orn.  5^er  germ.  Örunbftamm  aran- 
mit  ber  9Jebenform  arn-u-  jeigt  reid)e  Sippe  in 
ben  europ.  Sprad)en:  afloP.  orilü,  lit.  erelis, 
com.  bret.  er,  c^mr.  eryr  '2lbler'.  Über  ttjeftfäl. 
:irent '  Jäuberid)',  ba^S  mit  gr.  novic  'S^ogel'  eine 
allgemeinere  33ebeutung  für  ba^  germ.  Cfirunb^ 
luort  aran-  arnu-  eriueift,  f.  Ja  über;  außer= 
bem  pgl.  '^  u  J3  a  a  r ,  Sperber  unb  bef.  21  b  l  e  r. 
%a^  9J.  auv  gleid)beb.  m^b.  al)b.  anbh.  äs  2f.; 
ugl.  i)a5  gleid)beb.  anglf.  :vs:  ju  effeu. 

1 


nt) 


2 


nbliolb 


ob  l'lbiK,  iiUcv  nlib.  niidi  'i^röp.  (balicr  uodi 
a  b  [)  a  II  ö  c  it  cifltl.  'iuiii  bcii  .y?äiibcu',  ioiuic  idnuciv 
Janiilicnnamcn  »uic  ?tb  bev  j^-luli,  iHb  bcr 
§nlb)  a\h>  nibb.  abc  ab  4>iäp. 'l)crab  boit,  bon 
weg,  ab',  9lbb.  'kvab*,  a^b.  aba  '4-^iäp.  'bon=aicfl', 
'bon4)inab',  5[bb.'I)crab';  cutüncdicnb  c\ot.  af(ab) 
il>räp.  'ron^ievab,  bou'  (aiidi  xMbb. ),  iiiiibl.  af  ave, 
anbb.  af 'uon',  aiujlf.  encil.  of  'uou':  iivbcvumnbt 
mit  gr.  djin  ann,  ffr.äpn  'uoiMucg'. 

$166tlb  ilJ.  bcveinsclt  im  17.  Csaftifl. ;  wirb 
bctanuter  burd)  S>nllcr  1780  fCbe  '2)ovie'  iv  14), 
ber  bn§  iBort  gebraitdite  uiib  bcsiocgen  bon  Srfjöits 
üic^  im  liJcoIog.  3Sb.  1754  iiod)  bevfbottct  tuerben 
fonnte.  3e»9"ific  füv  ba?  llmfic^grcifcii  beS-  ilUntcS 
bieten  SÖitboK-  @ebid)te  iiiib  st.  ©.  l'effiiig  'Die 
vcid)e  fyrau'.  l>iodi  Jtbcliing  be5eid)net  bn?  iTöovt 
al?  ungeiüöfinlid). 

Witit  5-  '^^Iber',  ein  bon  i^otj  gebrand)tee 
nbb.  2Bort,  X^aSi  bon  ber  9if)einprobin5  an  bie  nad) 
^bmmern  fjinein  üblid)  ift;  e§  ent|prid)t  bem 
nbl.  abeel,  engt,  abele,  bie  auf  afr?.  abel  3urücf= 
geben.  :.ÜIrcren  Jatnmv  ift  bie  (nit(el)nung  be§ 
ctnmologifd)  gleid)en  l'llbcr. 

»•Jlbcnb  i»?.  onc-  gtcidibeb.  mdb.  abent  (äbuntj, 
al)b.  äband  M. ;  entipved)cnb  afäd)f.  ätiand,  nb(. 
avond,  angff.  ä-fen  efen  '!?Ibenb",  mittelengl.  eve, 
engl,  eve;  bafiu  bie  2Ib(eitnng  angif.  a?fning, 
engl,  evening  'i?fbenb'  fbgf.  moming  'jüJorgen'j. 
£a§  unter  Stiltgang  jiugc^ogcne  bermanbrc 
anorb.  aptann  =  aiiglf.  a-ftentfd  lueift  mit  bem 
ttjeftgenn.  SSort  (got.  bafür  andanahti  eigtl. 
'-Isornadjf  unb  sagqs  eigtL  'boö  Sinten'j  auf 
borgerm.  epnto-  (=  oiit).  äbund),  epton  (anorb. 
aptann  I,  epten  =  auglf.  a-fen.  2o§  Suffij  bon 
anbb.  äband  (itio£)t  mir  i^ilbungen  mic  ffr.  he- 
mantä  vasantä  'iBintcr,  Jrü^Iing'  ?y\\  bevg[eid)en) 
erliegt  in  germanifd^en  ®ialctten  I)äufig  ber  5(n- 
gleic^ung  an  iDiorgeu.  2>ieIIcid)t  ift  altiub. 
äpitvä  '3(benb'  (neben  prapitvä  'KJorgen')  ber= 
roanbt.  3ebenfal(5  ift  aber  ein  snr  (^rflärung  ber 
Sippe  a\\^  fdjmeiv  9}?a.  sugeiogene§  äben  (oben ) 
'Jlbenb  roerben'  nid)t  forao^I  OJrnnbmort  3n 
iHbenb  a(&  bielmefir  junge  5JlbIeitung  bafju  (loie 
5. 23.  fc^meij.  naffou.  a  r  b  e  u  %\\  3t  r  b  e  i  tj.  —  Über 
Stbenb  (5.  33.  Gfiriftabenb)  in  ber  )öebeu= 
tung 'lag  bor  einem  gefte'  f.  Sonnabenb. — 
Über  Stbenbrot  f.  unter  2}Jorgenrot. 

^Kbcnteuer  (beii'ut()er  (Abenteuer)  'Jü  au§ 
m^b.  äventiure  5.  '23egebenl)eit,  tonnberbares, 
glürflid)e&  {ireigni?,  ein  Cs^ebidit  bauon,  Cuelle 
ber  ^öfifd)en  Xid)ter  ;  biee  aus  fr.s.  aventure 
(mlat.  adventura,  ^u  m(at.=roman.  advenire  'fidi 
ereignen';,  n)of)er  aud)  ubi.  avontuur,  engl,  ad- 
venture  (mittelengl.  aventure  aunter). 

nftcr  l'tbb.^Slonjnnft.  aw'^  ml)b.  aber  raverj,abo 


(ave)  iHbb.jStonj.  'lüieber,  abermale;  bagcgen, 
aber',  atjb.  abur  avar  i.Hbb.=Soui.  iu  beibeu  23e= 
beutnugcu;  bajn  al)b.  avaron  'n)iebcrl)o(cn',  nl)b. 
(oberb.)  iifern.  i^gl.  got.  afar  i^räp.  .'uadi', 
9tbb.  'nttd)f)er',  anorb.  afar  'fel)r'  in  ^nf^inmen^ 
fetMtngen ;  ben  fädjf.  2ia(eften  f e{)It  bae  2Bort,  mo^n 
aber  bie  9lbleitung  afödif.  abaro,  angIf.  eat'ora 
'iiiadifommc'  (bgl.  gor.  afar  'nadif)er' )  DorI)auben 
^  ift.  4.H'nüanbtfduift  mit  a  b  nub  feiner  Sippe  ift 
rcal)ridieinlid);  ba^n  bg(.  nod)  ffr.  apara'ber  2pä= 
tere',  aparäm  3tbo. 'fpäter,  f iinftig',  apari '3utunft'. 

t  aber,  aber  5ibj.  (oberb.),  ä  f  e  r  (fränf.)  'bon 
2d)nee  frei,  bloBgelegt':  au§  Qdxbt  *abar  äbiri 
(atiri);  nrueruuinbt  mit  U\\.  apricus  'fonuig'':' 

^ilberglaubc  :l'(.,  im  15.  oo^vf).  aufgcfommeu; 
l'utljer  bcüoviugt  Wi  i  f3  g  l  a  n  b  e  uor  91  b  e  r  g  I  a  u - 
b  e  iww^  9(  f  t  e  r  g  I  a  u  b  e) ;  3überus  1540  nnter= 
fd)eibet  diffidentia  SJJiÜglaub  unb  superstitio 
9(  ber  gl  au  6.  SDer  9>ocab.  Cpt.  i^eip^ig  1504 
\)ai  für  superstitio  nur  3}HBgIaub  ober  II n  = 
g  l  a  u  b.  Sie  am  Cberrf)eiu  entftaubcnen  23örter= 
biic^er  bon  1^-riiiue  unb  S>hialer  fcnuen  ^mar  91  b er  = 
glaub,  fd)einen  aber  ein  fettfamee  91  p oft  1113  = 
Icrci  {hai!  ben  mb.  Sd)riftfteUern  tüie  l'utfjer, 
9nberu§,  aud)  Xafppobiu»  fremb  ift)  ju  bebor= 
5ugen ;  bie§  ift  jebod)  fdjon  im  17.  3iif)t'Ö-  f)inter 
9t  ber  glaube  and)  in  Cberbeutfd)tanb  5urücf= 
getreten.  3in  ''M\).  beftclit  biglove  ((i^pträuÄ 
c.  1H2  bygelove).  Sie  IauDfd)aft(idie  .s?erfunfr 
oon  9lbergl aube  ift  unftar;  ha'^  erfre  9l^orr= 
etement  ift  baffelbc  mie  in  m^b.  aberlist  'Unflng= 
^ett',  früf)  n()b.  9tbergunft  'üJJtBguuft',  9t ber  = 
name  'Spottname',  9t b er roille,  9tbcrroan  = 
bei;  f.  nod)  9tbermi8.  —  abermal  9tbb.,  erft 
nf)b.,  für  m^b.  aber  'mieber,  abermal',  mir  Snffir 
mal  gcbilber.  —  ^Jtbevraute ^\, üolfeetpmologifdie 
Umbentnng  (ubl.  averuit)  bon  (ar.^gr.  abrotonum 
(frj.  aurone  =  nbl.  averoen)  nad)  Staute  l)in; 
f.  aud)  (5b riß.  —  3ibcvnji^  9JJ.  aue  ml)b.  aber- 
witze  abewitze  'lluüerftanb'  aue  nt^b.  abe  'ab' 
mic  ml)b.  abegunst  '»Kifjgnnu'. 

abgefeimt,  f.  ly  e  i  m.  —  Jtbgott  i^i.  am  ml)b. 
al)b.  abgot  9t\ '9tbgott,  (^ößcnbilb';  man  bcaditc 
bie  23emal)rung  bee  älteren  (^enu»  bon  (^ott  bie 
in»  SlJ^b. ;  bgl.  got.  afgul)s  'gottlov'  (@gf.  ^\\. 
gagups  'fromm');  atfo  9lbgott  (nbl.  afgod) 
eigtl.  'üHBgott,  fntfdjer  (^Jott',  f.  9(bern)iß.  — 
ablang  9tbj.,  erft  nt)b.,  nad)  iat.  oblongus  ge- 
bilbet.  —  ^ilbgrunb  M.  au§  m^b.  abgrunt  M., 
meift  abgründe  9i.,  a):)^.  abgrunti  9L  'Jlbgrunb', 
eigtl.  'l)erabge^enber  (iJrunö';  ogl.  nbl.  afgrond, 
gor.  afgrundi{)a  ^y. '^Ibgruub'.  —  ob^olb  9tbi.,  feit 
bem  15.  3at)f^.  in  £)berbenifd)lanb  bezeugt  unb 
bou  ilfaalcr  1561  (and)  S^ifd)  1741)  ber5cid)ner; 
bell  alteren  mb.  Sdiriftftellcrn  loic  Sntder  frcmb, 


miah 


3 


mki 


ift  e§  crft  feit  1750  Stttcvatiinüovt  (itocf)  1775 
bcüorsugt  .vtci)ua^'  .s^aiibbud)  2. 181  a  b  g  e  ii  e  t  g  t). 
-  »JlWttB  i1f.  alte  lli()b.  abla^  m.,  af)b.  ablä^  ')}. 
':.UbIai5,  ü"rlnB,  ivcigebuiig';  ugl.  gor.  äflets  ilL 
'(S'rlaB,  i?crgebung'  ^ii  af-lrtan  'erlaüen,  öer= 
geben',  a()b.  obhi^^an.  —  abmurf)eu  f.  m e u d} ein. 

obmxnicien  S^w.,  üou  beit  älteren  5'i^emb- 
a)üvtcrbiid)ern  (Cuer^eibe  1(5(30,  Siebe  1GS5, 
Sd^eibnev  1()95  unb  Speranber  1727j  nid)t  üev^ 
5eid)nct  nnb  \vol}[  erft  in  ber  2.  öälfte  be§  18. 
3ciI)vl)S-.  (siinberling  1795  unb  (ianipc  1818  be= 
{jiinbetu  ba^  äöortj  am  fr^.  s'abonner  cntüe{)en 
(pgl.  ital.  abbonare  eigtl.  'pergüten'j. 

abfi^tt^ig  ein  oberb.  ?lbj.  (roosu  fic^  im  ölteren 
;:Baicv.  biegleidigebilbeten  bod)=  unb  ringfd)ä§ig 
finben);  ea  ift  Sialettiuovt  in  23niern,  Sdjiuaben 
unb  ber  Sdiiueig.  3»  ber  Sdjiuei,  ift  ea  feit  bem 
15.  ^al)xi}.  bejengt  15.  33.  3iii"id)ei"  ^iöet  1548 
I  Samuel.  15,  9;  A^ottinger  1(366  SBauberemann ; 
Xengler  1709  Clav.  Liiig.  Lat.).  Sa»  üüu  3'i"tfcÖ 
1741  unb  3(belung  1807  noc^  nicftt,  erft  Don 
(Sampe  1807  perseid)nete  2SDrt  luar  im  Porigen 
^a^xt).  in  i'JitteU  unb  9iorbbeutfd)(anb  unPer= 
ftiinblid)  nad)  Seffing  im  16.  Sitteraturbrief ;  e^^ 
ift  bnrdi  iöicdiup,  ber  e§  häufiger  gebraucht, 
litteratuvfäfjig  unb  befannter  getporben. 

Slöfcitc  ^.  an»  mi)h.  apsite  g'-  'überroi3Ibter 
!?lebcnraum  in  einer  ^irc^e':  polfeetymologifdje 
llmbcntnng  nne  miat.  a^b.  absida  (gr.  «'(i'/V) 
'('«Jctpölbe'  an  site  'Seite'. 

abfoluieren  nnb  ?( b  f  0 1  n  t  i  0  n  a-.,  Sc()ntiiorte 
beä  16.  oufivb».  (.'öntten  1521  @efpräd)büd)Iein; 
(S[agfd)vift  1520)  =  lat.  absolvere  absolutio. 

abfpenfttg  5(bj.,  eift  nbb.,  üon  ai}b.  sp'^nstig 
'pcrfüf)rerifd)'  ^u  ai)\>.  spanst  'ikrtorfung'  f.  unter 
©efpcnft  nnb  miberfpcnftig. 

5t6ftec^cr  Ü)l. ,  in  ber  ^ebeutung  '3lebenreife' 
suerft  pon  (Sampe  1*^07,  aber  nod)  nic^t  pon 
Stieler  1689  unb  lyxWd)  1741  unb  '^belnng  Per= 
Seidjnet:  moi)l  ein  Pon  ber  nbb.  Seetüfte  Por= 
bringenbeSSBort,  ha^  1781  fenen  afstäker  makeiij 
ale  pommerifd)C5  5)ialeftitiort  (bafür  im  18. 3af)rl). 
berlinifd)  wipsj  bezeugt  ift.  3}aj  ifi^ort  ift  5u= 
früf)ft  bejf ngt  in  i'Jt)line'  Überfe^ung  Pon  SmoUet» 
^4>eregrine  '^idk  1769  unb  in  25obe«  ÜberfeBnng 
Pon  Smodct»  Sllinfer  1772. 

^tOttimmung  5..  »««^  C?el)na6  1796  31nti= 
barbaru»  I,  58  um  1790  anffommenb  unb  Pon 
Sampe  1807  Per3eid)net. 

%bt  3Ji.  anc'  glcidibeb.  mi)b.  apt  abbet  abbat, 
ol)b.  ml)b.  abbat  iU.;  Pg(.  nbl.  abt  (ninbl.  abbet), 
angif.  abbod  (mit  anffälligeni  d)  nnb  feftenev 
abbot,  engl,  abbot  'xMbr':  mit  geiinbeitcv  Öctonnng 
in  al)b.  3cit  cntlcl)nt  an-?  mlat.  abbat-  (dl.  Sg. 
abbas)  '^itbt';  Pgl.   ital.  abate,  fi^.  nbbe,   altir. 


abb  'ilcc.  abbaith.  3^af3  bei  (Sntlel)nungen  anv 
bem  Sat.  nic^t  immer  bie  3lominatipform  ^n 
(V)runbe  gelegt  mivb,  fonbern  oft  aud)  bie  Stamm= 
form  ber  obl.  Staf.,  ipirb  unter  ^reuj  gezeigt; 
megen  bes  in  aljb.  Seit  entlehnten  f ird)lid)cn  23ort= 
fd)a6cä  pgl.  u.  a.  $DJönc^,  9ionne,  '4^apft, 
i)3  r  i  e  ft  e  r ,  $  r  0  b  ft.  S)a§  feit  bem  i.  Sn^rf).  im 
S^irc^enlatcin  üblidie  SSort  beruht  mit  fpät  gr. 
uiiiia^  auf  fprifd)  abbä  '^äiater,  2Jli3ud)'.  —  Stbtci 
?)•.  au§  m^b.  aptei  abbeteie,  al)b.  abbateia  5« 
'Slbtei'  (für  *abbeia?)  nac^  mlat.  abbatia  (nbl. 
abdij)  unter  (SinflnB  Pon  afr;^.  abbaie  mit  5ln= 
lel)nnng  an  abbat. 

abtrünnig  3lbi.  au§  mi)b.  abetrünnec  (abe- 

I  trümie),  al)b.  abatrunuig  3lbi.  'abtrünnig':  eigtl. 

I 'iper  fid)  Pon  ctma§  abtrennt';  benn  trennen 

'  cntfiält  ben  gleidien  Stamm ;  pgl.  anc^  alib.  ant- 

trunuo  '5lnd)tliitg',   ml)b.  trüune   'abgefouberte 

Sdiaar'. 

»Hfijut^t  iy.  'äöaffergraben',  erft  nl}b.,  umge= 
beutfd)t  au§  lat.  aquaeductus  (baraus  nud) 
fd)ipei5.  iHften  'Kanäle');  f.  5lnbaud)e. 

5lccent  l'f.  unter  bem  (rinftuß  ber  lat.  unb 
ber  beutfd)en  (>5rammatit  im  16.  ^ai)xh.  au§  lat. 
accentus  (frj.  accent)  eutlebnt  unb  fc^ou  1571 
in  Simon  iHotfy^  SictionariuS  unb  Pon  öenifd) 
1616  al§  5^-embiPort  peräeicfinet  (e§  ift  fc^on  1564 
3immer.  ©^ro.  II,  573  belegt). 

a$   3nterj.  au^  m^b.  ach,   ai)h.  ah;   ba^u 
ml)b.  nl)b.  i'l  d) ,  ah  dl.  "ha^:^  3Sel)'  fomie  bie  erft 
nl)D.  ^Iblcitung  ädj^en  eigtl.  'üd)  fagen'   (gc= 
bilbet  ipie  i^run,  bui3en). 
]       i}ld)at  2)J.  auc-'  mljb.  achät  achätes  gleid)  gr.- 
I  lat.  achates.   —   5ltf)c  r^eiii.  für  3fad)en. - 
'  ^Ht^cl  f.  x't  ^  r  e.  —  at^cln  jüb.  'effen'  Pon  ^ebr. 
i  äkhäl  'effen'. 

I  3t(^ie  Jy.  ani-  gleidibeb.  ml)b.  ahse,  al)b.  ahsa 
I  /"y.;  pgl.  nbl.  as,  anglf.  eax  J.  (engl,  axtreej 
'3lc^fe'  unb  mit  ^3lbleitnng  ba»  glcid)beb.  anorb. 
]  oxull  (baraus  mittelengl.  axel ,  engl,  axle-tree 
cntlebnt  ift).  Ssorgerm.  aksa  ift  über  bie  ibg. 
Sprad)en  Joeit  Perbreitet;  Ihpermaubtfdjaft  bc- 
fte^t  mit  ffr.  äksa  2.'J.,  gr.  aMv,  lat.  axis,  afloP. 
osi,  lit.  aszis  'i>ld)fe'.  2)er  3>erbad)t  einer  (S:\\t- 
le^nung  ber  germ.  Sippe  ift  gaui  unbcgrünbet; 
pgl.  d\ai>.  2k  ('•irnnbbebentnug  pou  ibg.  akso- 
bleibt  bunfel ;  man  l^at  ou  2B5.  ag  'treiben'  in 
anorb.  aka  'fal)ren',  lat.  ago,  gr.  ayo  (unter 
j?lcferj  angefnüpft.    S.  bat-  flg.  Sßort. 

»il^fcl  Jy.  aui  gleidibeb.  mbb.  ahsel,  al)b. 
ahsala  ^•.;  pgl.  auglf.  eaxl,  anorb.  vxl  J-'^ldifel', 
afiid)f.  ahsla  ?;.  ^^ejicbung  beo  gemeingevm. 
iiiorte-:-  ,>n  bem  altibg.  l^ld)fe  ift  umbrfd)einlidi; 
weiter  finb  tat.  axilla  (altir.  oxal)  '?ld)fclt)öl)lc' 
nnb  Ala  'iHd)fellHil}le,  Js^mcV  Peniuiubt.    3m  l'llt= 

1* 


ad)t 


4     — 


obe 


flcrm.  l)at  got.  *ah8ln  (ibg.  *aksla)  nod)  eine 
reiddere  Sippe,  inbem  normen  mit  flcvin.  6,  ibg. 
a  in  bev  StiinimfUbe  bn^u  gehören:  nnglf.  öxu 
6custa'i?rdliclllöllle'  linb  nlib.uohsana,  mf)b.üehso 
uohse  ("s-.  'indikiliölilc',  ubl.  oksol  '^JUtfel'.  Über 
biiv  i>erbiiUnic-  ,>ii  3dniltev  f.  bie<->. 

ttrfjt  liiiim.  an'?  gleidibeb.  nil)b.  ahto,  at)b. 
ahto:  ein  gemcingerm.  nnb  gcmeinibg.  ^^al^Imort; 
ligl.  got.  ahtau,  angif.  eahta,  engl,  eight,  nbl. 
acht,  afiid)).  ahto;  nieitcibin  ffr.  asüiu,  gr.  hxTdJ, 
lat.  octo,  altir.  ocht,  lit.  asztuni  an§  nribg.  okto 
oktou;  über  bie  bnale  A-orm  be^g  ,'^(if)Itüort§  f. 
nenn.  —  il^egen  be?  lHnc>brnd'<?  ad)t  läge  f. 
bie  gefdiiditlidie  2?emcrfnng  unter  l)hrd)t. 

3ld)t  5-  flitS^  nt()b.  ahte  A'-  'i^erfolgnng,  (^-rieb; 
nnb  ^)Jed}tIoligfeit,  3id)t',  a1:)b.  ahta  (angIf.  öht) 
Z'-  'feinblid)e  i'crfolgnng';  basn  ädjten,  m^b. 
jehten,  al)b.  ähten,  afädn".  ilhtian,  anglf.  ehtaii 
(an§  ^Qfihtjanj'üerfotgen'.  ©erni.  *;Thtjan  afihtjan 
'nerfolgen'  nnb  *anht6-  'iun-folgnng'  fdjeinen  anf 
einer  bcntaUofen  2B3.  jn  beruljen,  bie  nicUeidjt  mit 
ber  (Sippe  Pon  eng  ober  el^er  mit  gr.  aväyy.r]^ 
nitir.  ecen  '3ittang'  5nfaminengel)ört. 

o^tcn  '^WX).  a\\^  nt^b.  ahten,  a!^b.  ahtön  'be- 
achten,  errtägen' ;  ba^n  3t  d)  t  anä  mf)b.  ahte,  af)b. 
ahta  %.  'Sead)tnng,  5lnfmcrfen'.  3^gl.  nb(. 
achten,  anglf.  eahtian  'ermägcu' ;  bajn  bie  l-9lb= 
leitnng  anorb.  ;fetla  (got.  *ahtil6n)  'meinen,  ben= 
fen'.  3u  ©rnnbe  liegt  eine  gernt.  2B3.  ah  'meinen, 
benfen';  Pgl.  got.  aha  'ä^erftanb',  ahjan  'gtanben', 
ahma  '©eift'.  ®ie  ibg.  SB^.  oq  ))ai  eine  grofee 
^Verbreitung,  fie  erfd^eint  jnmeift  in  ber  i^ebentnng 
'fe^en',  njeld)e  in  ber  ^ugeprigen  Sippe  üon  21  u  g  e 
gu  Sage  tritt. 

ot^tcr  nbb.  für  after;  —  2td)termaffer 
'^intermaffer'  f.  unter  2tfter. 

äcöjcn  3to-  äu  adi. 

3Wcr  3JJ.  an?  g(eid)beb.  nd)b.  acker,  af)b. 
ackar  acchar  faliharj  2JJ. :  ein  gemeiugerm.  nnb 
altibg.  SBort,  entfpred)enb  got.  akrs  9}J.,  anorb. 
akr,  anglf.  aecer,  engt,  acre  (akerj,  nbl.  akker, 
afäd)f.  akkar.  @erm.  *akra-z  (barouö  entlehnt 
fr?,  acre)  bernf)t  anf  Porgerman.  agro-s  =  ffr. 
äjra-8  M.  "Xx\\i,  (Sbene,  ?s^\\x\  gr.  äy()ng,  iai. 
ager  (St.  agro-)  'Slder'.  ®as  i^er^ä(tni§  Pon 
Xrift  5u  treiben  madjt  es  iual)rfd)einUd), 
baß  3(cfer  (ibg.  agro-)  auf  ber  ibg.  2Ö3.  ag 
'treiben'  beruht;  Pgl.  ffr.  aj  'treiben',  lat.  ago,  gr. 
ayo)  fomie  unter  2(d)fe  ba§  anorb.  aka  'fahren'. 
3)te  ©runbbebeutung  'I^rift'  ()ieU  fid)  and)  bei 
une:  feit  Sd)Inft  be§  oorigcn  3al)rl)§.  (1792)  wirb 
2(cfer  mit  ber  S3ebeutung  'iiUcfe'  ans  ^Ippengell 
begengt.  „So  be^eidinct  ibg.  agros  im  meiteften 
Sinne  '5eli>  im^  Jvti'i-''  nrfprgl.  als  'Scibelanb', 
i>on  bem  bann,  alö  ber  Vlrferban  bie  ^iMcl)snd)t 


änrürfbriingte,  ber  gröf?te  leil  alö  Stcf erlaub  be= 
nutU  mürbe".  "iDcr  9?ebeutnng§übergang  ooUgog 
fidi  molil  bei  ber  ÄHiubcrung  ber  mcftlidien  3itbo= 
gcrutaucn  nad)  C^Miropa;  and)  bie  2i\v  ar  'pflügen, 
arfcru'  ift  meftibg.;  ogl.  gr.  uoöio,  lat.  ararc,  got. 
arjuii,  a\)'i>.  vvian,  afloO.  orati  'pflügen'.    S.  3Jlrt. 

*Jlbam<ja|)fel  3}J.,  l)cniorfteI)cnber  Icil  be§ 
Sd)ilbfnorpet^,  Por  1550  nubefanut  nnb  oon  'ütw 
älteren  iBörterbüd)ern  nid)t  oerseidjuet  (fclbft  nidit 
Don  .S>enifd)  1()16,  ber  übrigens  2(bantgapfcl 
alö '^arabie-rmpfel' S.  00  angibt;  biefe  Ü^cbeutung 
ift  für  bas  ältere  iJ^l^b.  mcbrfad)  bezeugt).  ^a§ 
frü^efte  bcutfdie  ^engnic-.  ift  1592  (5.  Sanljinns 
De  corporis  humani  partibus  (Jöafcl)  S.  30 
ßgöy/og  vulgo  'morsus  et  pomum  Adami';  1603 
r)at  (S.  Sd)mend"felb  Theriotropli.  Silesiae  S.  21 
51  b  rt  m  §  3  ä  p  f  n  n.  1678  finbet  fi^  in  2)1  .tränier? 
3Eortbud)  in  tentfd)  =  ital.  Sprad)  (iTMirnberg) 
9lbantcU)if5  'ber  .Knorpel  im  §atfe',  il  morso 
d'Adanio  (cbeufo  in  tramcr§  I)b.=ubl.  2Bb.  1719 
unter  Slel)lf nübel);  Stieler  1691  oer5eid)= 
net  SlbamSbife  'larynx';  ebenfo  f)at  S)en(3kr 
1709  Clavis  Ling.  Lat.  larynx  21  b  a  m  S  b  i  § 
(pgl.itnl.  morso  d' Adamo,  frs.morceau  d'Adam). 
(S§  fel)len  ältere  23elege  für  3(  b  a  m  S  a  p  f  e  l ,  ba§ 
feit  ^-rifd)  1741  nnb  Sfbelung  als  fd)riftfprad}= 
lid)  gilt.  (5'S  eulfpred)en  frj.  pomme  d'Adam, 
engl.  Adam's  apple,  fdjloeb.  Adamsäpple,  bdw. 
Adams  äble,  nbl.  Adamsbrok  (ebeufo  polu.  jablko 
Adaraowe,  böl)m.  Adamavo  jablko,  lett.  Adaraa 
äbuls).  2)iefe  fo  Perbreitete  33enennung  grünbet 
fid)  auf  ben  i^olfsglauben,  baß  ber  .siel)lfnorpel 
ein  Stücf  be»  Perbotenen  l'lpfelS  im  ^4^arabiefe  fei 
rpiellcid)t  berul)t  biefer  auf  roman.  ©ebiet  im 
15.  3al)r!^unbert  bezeugte  33oUöglaube  auf  Um= 
bentung  Pon  l)ebr.  tappuach  ha  adam  'pomum 
viri';  pomum  foü  bie  mlat.=^ebr.  Benennung  aller 
(Srhabenl)eiten  be§  menfd)lid)eu  S'l'örperS  fein). 
3)a  fpesicU  and)  ber  3lpfelbuf3en  ober  ©roeen 
00m  ii>olf  angenommen  mirb,  erfd}eint  in  Reffen 
grüps  ((5/affel  adamsgrüwesi,  in  ßeip^ig  greps 
adamsgreps,  in  Sd)maben  nnb  Sirol  9lbam§= 
bnl3en  alö  !öeucuuung  be§  Stel)lfnorpelö.  2)ofnr 
in  ber  ^){^eiupfal3  nnb  in  DJaffau  @  u  r  g  e  1 1 n  0  p  f, 
in  ber  Sd))oci3  nnb  im  O'lfaft  3Äpf 'e-  ^l)pträuö 
C.  20  ^at  dft  knoep  an  der  k/le.  3n  Dftpreufseu 
gilt  S  a n f  f  n u b  b  e I ;  2lbelung  f ennt  23  i e  r f  n 0 1 en. 

abbiercn  3tm.  in  ber  1.  .'Qälfte  be»  16.  3a^rl). 
(gleid)3eitig  mit  f  u  m  m  i  e  r  e  n  fomie  f  n  b  t  r  a  ^  i  e  = 
ren  nnb  multiplicier en)  entlel)nt;  cg  bt- 
gegnet  bei  3ac.  ,töbel  1532  Skdjnen  nnb  ^ßifieren 
S.  61  unb  bei  (Srnfiu§  1562  Gramm.  Lat.  I,  306 
nnb  mtrb  1571  in  Simon  ^)fotl)y  ®ictionarius  als 
£el)uuiort  uer3eid)uet:  ans  lat.  addeve. 

ftbc  lunein^clt  fd)Ou   ud)b.  ade  (aide);  aber 


Wbebar 


—     5 


5tbreffe 


im  16.  3a^rf).  (mit  bcv  "ifebenform  aide)  iioIfe= 
üblicf)  unb  üon  2J?onIer  1561,  uoit  Sticicr  1691 
al§  DoIfc^üt)Ii(^  Bcncid)nct;  .s>cnifd)  1616  femtt 
idjon  a  b  c  imb  a  b  i  c  it  uiib  1617  finbet  \\A)  a  b  i  e  u 
aud)  in  bciitfdien  3etfw"!icn  (früfic  £tttcvatitv= 
belege  finb  Opig  1624  ^^ioemara  S.  61,  aJJo)d)c= 
rofd)  1644  ©cf.  $l^()iL  II,  815  unb  SdiiippiiK- 
1657  Jrcunb  in  bcr  9fot  @.  68  fotine  ©rimmclc-= 
Raufen  1669  gimplic.  V,  24).  3(bc  i[t  im  18. 
3al)r^.  ücraltct  (nadi  Seffing  11  ^  280  „tinbifd) 
unb  gemein")  unb  burd)  abieu  erfel^t  (fc^on  1644 
®prad)üevberber  J  IP;  1695  @d)cibner  Intcr- 
prete  @.  3),  ^iilt  fid)  aber  aU  poetifd)ec-  3'ßovt. 

^be6ai;  9)L  (nbl.  ooijevaarl,  bie  in  Ü)?ecflcn= 
bürg,  ^Pommern  nnb  SJirenfscn  (bafür  in  ber  'Maxi 
^nepncr  nadj  (5o(ernci  Oeconom.  Rur.  1656 
©,  40  unb  in  ber  llfermarf  Snepper  eigtl. 
'iSIappercr')  üblid}c,  in  me^vfac^en  i?nutiiariantcn 
(23raunfd)iucig  hailebärt)  bnvd)  3Jiebcvbcurid)Ianb 
üerbreitctc  ^Benennung  be^^  Stord)'o,  bie  lidi  ale 
nver^  ulwar  and)  im  Obcrf)eff.  finbet;  mnbb. 
odevare,  m^b.  odebar,  af)b.  odobero  (in  altb. 
3eit  Wüx  ber  9famc  aud)  foni't  in  Scutid)(anb 
üerbreitet).  (5'ine  gmeifelloS  fidlere  2)entnng  fel}lt; 
bag  SSortmirb  meil't  aIöMinbcrbringer'(,sn  anorb. 
jod  'Sfinb'j  ober  aUi  'Ü)Iiicfebriiigcr'  gebeutet  (ügl. 
5UIob).    %!.  Stord). 

%M  m.  an^  mf)b.  adel  m.  '^l  '@e)d)Ied)t, 
cblec-  @eid)Ied)t,  ebler  StiDib,  iioUfomnicnf)cit', 
al)b.  adal  9i.  (nub  ^dili  3L)  '(i)eid)led)t,  bef.  eblej 
(Bc)d)ltä}t' ;  cnt)pred)enb  afädif.  adali  dl.  'eble§ 
Öefdjlec^t  (^oaeft.),  bie  (^'beli'ten,  ber  3(ber,  nbl. 
adel,  angif.  fedelu  31eutr.  '4-^1.  'eb(c  2lbfunft', 
nnorb.  adar9ln(age,  @eid)(ed)t'.  Xem  (^ot.  fco^t 
ber  Stamm  ap  (:  öji),  5n  bem  nod)  af)b.  uodil 
uodal  dl.  '(5-rb)"i6,  -Sjetmat'  (nl)b.  lU  r  i  d)  ans  af)b. 
Uodalrich  ober  Urlaub  ans  Uodal-lantj,  afäd}f. 
odil,  anglf.  edel  2)J.  'C^^'rbfie,  öeimat'  gehört.  £ar= 
nad)  id)eiut  ber,33egriff5feru  ber  germ.  'iös.  ap  :  op 
(auö  ibg.  ut  ober  ätj  ber  ber  'i^ererbu)ig,  bes  31n= 
geftammten'  ^n  fein.  SaB  bie  Sippe  eine  arifto= 
t'ratifc^e  ^^-iirbung  im  ißei'tgerm.  .^eigt,  ift  für  eine 
ältere  iSulturseit  nid)t  auffällig :  nur  ber  i^ornebme 
I)atte  ein  (Sefd)led)t;  Stammbäume  oon  i^-ürften 
(in  alten  OueUen)  reid)en  in  bie  altgerm.  ^eit; 
bie  9Jamen  mit  51  bei  ala  er)"tem  Mompofition-j= 
glieb  finb  uralt:  2llfon6  nad)  bem  ')ioman.  auc- 
a^b.  Adalfuns ;  Adalheid  Adalberaht;  Adolf  auä 
Atha-ulf;  ba^n  bie  5tbleitung  ai)^).  Adalung. 
S.  nod)  3lbler,  ebel. 

3tber  5.  am  mljb.  ädcr,  al)b.  ädara  '^•.  '3lber, 
Seltne';  entfpred)enb  mnbb.  ader  '3lber,  Se^ne', 
nbl.  ader,  anglf.  /edre  ^•.  '3lber'  (feiten  edr), 
afdnueb.  apra,  nfd)meb.  adra;  ba^u  oljne  ba« 
iibleitcnbe  r  im  31norb.  a-dr  (bae  r  blofi  -'lonii^ 


natiiriftd)en)  iy.  '3(ber';  got.  fel)lt  ein  >n  biefcr 
Sippe  ep  gef)i3rige5  i^ort.  3?orgerm.  et-  l)at 
man  sn  gr.  //Too  '.t»erä',  r]TQOv  'i^aud)'  gefügt, 
mobei  aud)  ^u  erinnern  ift,  bafs  mljb.  mnbb.  ader 
im  ^U.  '(5'iugemeibe'  bebeuten  fann. 

abicu  aui'  fr^.  a  dien,  f.  abe. 

5Ib|utttut  2)?.,  mobt  ein  Üebn)uort  bec^  HOjäbr. 
Äricgc«,  Hon  Stieler  1695,  oon  i>oIcf  u.  3ßert= 
beim  1722  unb  üon  Sperauber  1727  atö  5'i''-''"'5= 
luort  ücr5eid)nct:  aihi  frj.  adjudant. 

3lblcr  d)l.  ans  ntljb.  adler  adel-ar  (and)  adel- 
arn)  SU.:  eigtl.  3itfniinne»fc^ung  'ebler  3lar';  ^a- 
bci  ii"t  intereffant,  ba^  31  ar  im  'JH)b.  bie  eblcrc 
^e?)eid)nintg  ii"t,  mäbrenb  3lbler  um  aUi  (Bciiui:= 
ȟort  gilt,  ol)ne  hau  toir  nod)  bcn  Urfprung  aiio 
3lbel  nub  31  ar  füllten;  al)b.  *adal-aro  fd)eiut 
anfällig  unbelegt  ju  fein.  (?ntfpred)enb  nbl.  adelaar 
(neben  arend).  ^m  16.— 18.  Sa^rb-,  tco  31  ar  im 
smeiten  (SJlieb  Don  3ufammenfei3ungen  lebenbig 
blieb,  finbet  fid)  mel)rfad)  bieS^entung  oon  5lbler 
auÄ3lbelaar,  bae  nod)  bei  Berber  ale  3febcn= 
form  oon  3lbler  (=  mbb.  adel-ar)  erfd)eint.  Xic 
oon  £'utl)er  gebrand)te  ^i^i'tti  51  bei  er  entfprid)t 
beut  norbtl)üring.  unb  nbb.  adela-r.    ®.  3iar. 

3tbmiral  Tl.,  in  ber  93ebeutung  'Oberbefe^l§= 
l)abcr  ber  flotte'  (praefectus  classis)  —  dwa 
gleid)^citig  mit  51  r  f  e  n  a  l  unb  mit  31  r  m  a  b  a 
(f.  unter  5 1 o tte)  —  um  1550  ale  31  m i  r  a  l  unb 
5lbmiral  (Jroneperger  1578  im  ^ricgc-bud) 
l)at  nod)  eine  britte  ^-orm:  3tmer.)  eingebürgert; 
(Sraem.  3llberu2'  unbSafppobiue  1540  unb  ^-rifinc- 
1541  fennen  ec-  nod)  nid)t;  5lntiral  finbet  fid)  1561 
bei  ilJnaler  15c,  1570  bei  öabr.Csuniuy  Nomenclat., 
1582  bei  Woliuy  Onomast.  199  —  3lbmiral  1562 
bei  (irnfine  Gramm.  I,  264.  Sd)on  ^enifd)  1616 
bebor^^ugt  bie  Jorm  31  bm  i  r  a  l.  Xie  Sippe  {ha-- 
^ü  engl,  nbl.  admiralj  ftamuit  aU'3  afr>  admiral 
amiral,  bies  burd)  fpou.  2>ermittlung  (altfpan. 
almivaje  de  la  mar)  an?  arab.  amir-al-mä 
amir-al-bahr  'praefectus  maris'  (amir  -=  '(imir', 
al  ift  ©enitiüpartifel).  Sd)on  in  ml)b.  ^dt  (feit 
3üolfram  oon  C^')d)enbad) )  batten  loir  admii-at 
amiral  amiralt  al§  2itel  bec-  (^balifeu. 

5lbreffe  ^•.,  in  ber  :öebeutung  ':öricfauffd)rift' 
in  beu  A-rctiib>üi.nterbü(^ern  feit  Sd)eibner  1695 
unb  Sperauber  1727  oerjeidjuet  nub  loobl  fd)on 
mäbrcnb  bc§  30jäl)rigen  .Sl'riege»  entlebnt  („meine 
iBriefe  an  Ü)?onfieur  ;)il)ümling  abrcfficrt"  3lr= 
matuc-OKift,  :)iettnug  ber  cble)i  tenlfd).  .'C:>aupt= 
fprad)e  1642).  3iuifd)en  1750-1850  finbet  fid) 
iö  e  l)  ö  r  b  e  („ben  '-Brief  an  feine  iBebörbc  abgeben") 
al»  i<erbeutfd)nng.  —  3)ie  bei  nn§  am  Sd)lu6 
be-^  18.  ;^sabrb'o.  anftreteiibc  'i^cbcutuug  'feicrlid)ee 
Sd)reibeii'  ift  oon  (^'iiglaub  ausgegangen,  mo 
address  feit  ber  ')ieftnnratiou  HU'>2  alC'  'Sd)iift= 


^^rbiiofat 


6 


^(fiii 


ftücf  bctf  ciivil.  ^^ivhiniciU'ö  flu  bcn  Möiiiii'  (bic)o 
^^ckiitimci  luiib  in  2^ciitid)(anb  bc5ciujt  In  bcr 
1.  Syäl\k  bcy  18.  3«ifn'f)e.)  auftritt.  3«  ©ninbe 
Heilt  bcr  SiiHK  fr>  adrosse. 

•Jlbüofat  lif.,  im  iJdininn  bcö  1(3.  ^salnh.  lic= 
rctt'^  iiblid)  r,\>itttcii  Inl^  Nnaci  imb  i^crnuimiitii ; 
5cb.  i^raiibt  1549  liairrciiipicijcl ;  Sob.  Jraitde 
ilberi'cLniiui  ooit  ©nioimiö'  Sob  ber  Xftorficit)  unb 
feit  lliaalcr  1561  und)  non  ben  i^örterbüdicrn 
uerscidinct:  aii§  lat.  advocatus  (f.  unter  '-yocjt) 

t  nfeni  3f>ü. 'luiebcrfiolcn',  ein  oberb.  il^ort: 
Ulf)b.  Hveren,  nl)b.  avai  ön :  f.  unter  a  b  c  r. 

=off  Suffir  lUr  ^ilbnui]  Don  iylunn.imca  M'v- 
1  a  f  f  nlib.  Eril-affa,  Hl )  d)  n  f  f  nl)b.  Asc-affa)  unb 
CrtC'Uamcn  (bcf.  im  g'vänf.^Veff.  bgl.  i^oueff), 
lüir^u  -ep,  p  t^aud)  mcftfäl.)  al»  uuiicrfd)obenc 
5-orm  bcÄ  9Jbb.  5.  33.  in  Scnncp.  Sa§  3U 
(iJruubc  liegcnbc  *apa  ift  feit,  fgteid}  lat.  aqua 
'il?ai"fer',  flot.  ahwa  'iyluB'j. 

"Jlffc  ifJ.  aus  flfcidibcb.  mf)b.  atlV,  af)b.  affo 
"Sl.  (b.i^u  im  lH()b.  bie  A-cminiubilbuni]en  aft'a 
affia  affiniia  '^iffin'j:  ein  flemeingcrman.  SBort, 
blüf5  im  @ot.  5ufällifl  unbcscugt,  iuo  c§  *apa 
lauten  müBte  auf  @ruub  üon  anorb.  ape,  angff. 
apa,  engl,  apo  (barau-j  ir.  güL  apa),  nbl.  aap. 
?hir  fad)Iid}c,  nid)t  aud)  fin-ad)lidic  ©rüubc  fpredicn 
bafür,  baB  germ.  apan-,  mit  roeldiem  attruff. 
opica,  altbö^m.  opice  ^u)ammcnget)ört,  aUi  ur- 
altem l'cfinitiort  auf  uubefauntem  öanbclsmegc  ^u 
ben  ©ermanen  fam;  meift  bentt  man  o^ne  ge= 
nügenben  ©ruub  bee  SlnMangs  roegeu  an  ffr.  kapi 
(gr.  y.TjTiog)  '3(ffe',  anbcre  an  feit,  dßpävuc  '3tffc' 
bei  &efi)d).  Sebcnfatl-j  ift  c§  fid)cr,  baf5  t^  fein 
gcmeinibg.  unb  audi  fein  mcftibg.  9Sort  für  5if  fe 
gegeben  ^at;  fo  entftammt  ntnbl.  simme  simmin- 
kel  '5tffe'  (barauö  ubi.  sim  scharmiukel)  burd) 
alte  (5ntlef)nung  au§  lat.  simia  *simiuncula 
(aubfrf.  *simmia  au§   lot.  simia  =  frg.  singe). 

?lffcct  Wl.  im  Slnfang  bee  16.  3abrf)§.  ouf= 
treteub  unb  üon  Simon  ;){otI)  1571  unb  .öenifd) 
1616  üerseid)uet :  au^  (at.  affectus  (frülic  23elege 
1526  in  ber  '4-^oHt.  (Eorrefponb.  Don  Strasburg 
I,  263;  geb.  J-raucfs  Überfetjung  üon  (Sra§mu§' 
Sob  ber  X^orljeit  S.  100''). 

*JtffoItcr  m.  '^Ipfelbaum'.    @.  2tpfel. 

3irtcr  aJL  au§  m^b.  after,  ai)h.  aftaro  3)}. 
'^^obej:'  eigtl. : 'bcr  .'ointere'  su  mljb.  after,  ai)h. 
aftar  5Ibi. 'f}inter,  uad)foIgenb';  ba^n  got.  aftana 
'pon  I)inten',  angif.  »fter,  engl,  after  'nad)'  (nbb. 
nbf.  acliter),  got.  aftra  '^urücf,  iDicberum'.  25er= 
toaubtfc^oft  mit  got.  afar  'I)iuter'  unb  ber  unter 
aber  be^aubclteu  Sippe  fteljt  feft.  —  3lfter  = 
in  3ufammeufct3ungcn  eigtl.  'nad)',  morauö  bcr 
^Begriff  bcv 'llncditcii,  Sd)lcd)tcn';  ogl.  m[)b.after- 
.spräclu-  'l)}ad)rcbc,   l'lftcrrcbc',   afterwort  ''i>er= 


Icumbung';  bie  ältere  '-i3ebeutuug  'uadi,  Innter' 
bemal)  rt  ul)b.  51  f  t  e  r  m  i  c  t  e ,  =  m  u  f  e ,  =  r  e  b  c. 
■^eadjtc  and)  fdimäb.  (bereits  in  ml)b.  3eit)  after- 
inontag-  für  'J'icuftag'. 

^Igio  Tl.,  in  bcr  1.  mlnc  bc5  18.  3aöv^§. 
bcrrfdicnb  gcmorbcu  (1720  pou  Spauutinc\  1727 
Pon  Spcranbcr  aUi  J'^'^^'i'biiiort  Pcrscidinct).  3a 
ber  2.  Jöälftc  bee  17.  3at;rl)§.  (1660  0pcrl)eibe, 
Sdireibfunfl  S.  189. 194;  1685  (SJ.  Siebe,  teutfdje^S 
3Bi.irterbüd)[ein  i^  2b)  galt  bafür  lazo,  moncben 
fid)  jüugcrcC'  laj^io  eiuftetit,  bi§  um  1750  'Jlgio 
bafür  bcrvfdicnb  mirb.  Da  ganjen  Sippe  liegt 
3U  6runbc  ital.  ra,<ji>-io,  piciULiutcf.  Tagio  '5(uf= 
gelb  beim  älH'd}fcIu',  eigtl.  'i*cquem(id)feit'. 

Stfllci  ^•.  auo  ml)b.  agleie,  al}b.  agaleia  yf. 
'lUglei',  ba§  am  tat.  aquilegia  ftammt,  moI)cr 
and)  ba^  gleid)beb.  fr3.  aneolie,  nbl.  akelei.  Sie 
ul)b.  9?ebcuform '.>(f  cici,  3(flei  ift  nbb.  ('i^om= 
mern  akleii. 

Qtgraffc  5-  *-'iii  '""  ^^'•**  auftretcnbc':-  Jrcmb; 
mort,  DccuC'C'  PoUfommcucs  u.  f.  m.  iGörterbud) 
(5fiemntt5  1722  S.  208  unb  gebier  1732  sucrft 
perjeic^nct  unb  pou  ben  ^^uriften  ilinberling  1795 
unb  (5-ampe  1813  be!^anbelt:  gleidi^citig  mit  engl. 
agrafFe  an%  frj.  agrafo  fagraffe  ),  ba^  mit  luallou. 
agrafer  'greifen'  auf  ai)b.  kräpfo  '£")afen'  (f. 
Si  r  a  p  f  c  n  I  jurücfgebt. 

Uffit  ^•.  am  ml)b.  äle,  al)b.  ala  'iy.  'Sdiuiter= 
af)Ie'.  Saju  in  gicidier  iöebeutuug  bie  :?tbleituug 
a^b.  älunsa  alansa  5'-  («tit  bemfelben  Suffif  wie 
Senfe):  eigtl.  alesna  (fd)me{v  älesne  alse), 
ipo^er  entlcl)nt  bie  roman.  Sippe  Pon  fpan.  alesna, 
ital.  lesina,  fr^.  alene  ';^(I)Ie'.  in]!.  angIf.  «1  (auf 
ben  Orfncpinfcln  alison),  anorb.  alr,  nbl.  aal 
eis,  bitmarfd).  eis  '3If)Ie'.  (v^  bcftcljt  3>ermanbt= 
fc^aft  mit  ffr.  ärä  3^.  '$}5fricm,  5lI)Ie'  unb  mof}I  aud) 
lit.  yla,  lett.  ilens,  preuß.  ylo  '5II)Ic',  falls  fie  auf 
Porgerm.  elä-  '2tI)Ie'  toeifeu.  9(nglf.  äwul  (engl, 
awl)  ftcl)t  biefer  Sippe  fern  unb  ftellt  fid)  ^ü  lat. 
aouleus'Stadjciniett.  äki 'i^aafen').  3u  3)eutfd)= 
lanb  finb  nod)  Säule  unb  ^4-Mricni  alc-  Si)no= 
ui)ma  F)U  ucuiicn  (aud)  Crt).  ä>on  älteren  2ej:ifo- 
grapsen  fcnnen  lyrifiuS  1541,  (Srac-m.  3(Iberu§ 
1540  unb  aJJaaler  1561  2II)Ie  nid)t. 

511^11  Wl.  am  mf)b.  ane  (umgeloutete  9?cben= 
formelle),  a^b.  ano 'ffirofjPater';  ba^u  bimiuutip 
alem.  "Ji  I)  n  i  'ÖirofjPatci'  unb  nnbi.  aanheer  'iH^n= 
I)err'.  5>-erncr  nl)b.  ','( l)  n  c ,  mbb.  aue,  al)b.  ana 
Z'-  'öirofjmntter'.  ■3)ic  Sippe  ift  fpc^^ififd)  bcurfd),  ben 
übrigen  germ.  Sialeftcn  fremb;  pgl.  an&\  bie  3u= 
gehörige  eigtl.  biminutipe  Silbuug  (?  n  f  et.  I'luf5er= 
^alb  bea  (Serm.  fteden  fid)  als  urpermaubt  I)in3u 
lat.  äruis  'alte  ^-rau',  altprcufj.  ane  '(MroHmutter', 
lit.  anvta  'Sd))uicgcrmutrer',  uml)!  au  f)  gr.  (.v:>cfi)d)) 
lU'rig  'CiJrüfjUUltter',  ^enb.  nyaka  (faUs  =  *any- 


nr)nbcn 


7    - 


mic 


aka)  'Wrofiimtcr'.  IUht  Mc  i^cDciitiiiifl  l'Oit  iHfiii 
f.  (VjroBüater.  5^ic  '-i^cbeiitiuig  '15orfa[)rcn' 
tüirb  fiiv  3{I):icn  im  liJbb.  (v  ^.  in  i^ommenij 
bejeugt;  fie  begegnet  j.  33.  in  ii>eid)niann£^  4-^oene 
ber  imebcrmitfcu  ( 1725j  I,  17.  246;  II,  62.  192; 
III,  HöT  iinb  mirb  um  1750  fdiriftfDracblid). 

fltjuben  ^m.  'ftrafen'  ans^  inf)b.  anden,  aljb. 
aiiton  anadon  'ftrafen,  rügen'  in  al)b.  antu  anadu 
3}L  'lüibcrfabvene  iivänfnng,  uerbittevteS  (befiil)l 
bnrüber,  ^orn';  cntfpredienb  afädif.  ando  'i'(nf= 
geregt^eit,  3orn',  angif.anda  oueda  '(£'ifer,  iHrger, 
Öaß',  mo^u  andian  '^omig  fein';  ba?iu  belrinbrt 
bae  Wot.  bic  ^n  Wrunbe  üegcnbe  3!?v  an  '^andicn, 
atmen,  frfniauben'  in  us-anan  'ftcrben';  ugl. 
anorb.  ande  (^aran§  fd}ott.  ayudi  'x'ltem,  @eift', 
vnd  ^•.  "lauern,  Seele';  ba^n  nod)  anglf.  cdian 
'atmen'  ( got.  *aniij6n  öoran«ieBenb ),  anglf.  orot) 
orul)  ':?ttcm'  (got.  *uzanj> ),  ordian  'atmen',  anovb. 
örende  '3(temlofigfeit'.  2^ie  in  ber  ganzen  Sippe 
cntfjaltene  2Bv  an  ift  attibg.  in  ber  33ebentnng 
'^aud)en';  pgl.  lat.  auimus  aninia,  gv.  ('.i'&nn^-, 
Da^n  bic  inb.  i'Jv  an  'f)audien,  atmen'.  —  a^nben 
3tnj.  'afinen',  i.  oftncn. 

^t^nc  'iy.  'Stengelfülitter  non  ^-(ac^^  ober  .^anf 
ane  möb.  agene,  aljh.  agana  J.  'Spren';  haf^ü 
anglf.  segne  (mittclengl.  awene,  engl,  awns 
'©rannen,  2(dieln  nn  ben  Jif)ren'  ift  norb.  Cf-nt= 
Icimnng),  got.  ahana.  anorb.  vgn  'Sprcn'.  X'(n§ 
bem  2Utgerm.  ftammen  rinn,  akana,  eftn.  agan, 
liiU.  agan.  llroermaubt  mit  ber  germ.  gippe 
finb  gr.  n/i'r^  ayyuov  'Spreu'  foroie  lit.  aku  tas, 
(ctt.  akots,  aprenfs.  ackons  '5ü)ne'.  ©ot.  ahana 
nnb  afib.  agana  [lernten  mit  apreuß.  ackons,  a(at. 
agna  nnb  gr.  c/vr^  anf  ibg.  akhnä  akhonii. 

ähneln  3t»D-'  eine  i'"  ^^  1^-  5nbr^.  nod)  nn= 
befanntc  Dienbilbnng  ?in  äfjnlidi,  bie  in  ber  2. 
.^älfte  be'?  18.  ^afirftic.  burd)bringt.  Safür  nvfprgl. 
(3.  33.  bei  Cutter  nnb  im  »origen  3n^vfi.)  äl}n= 
l  i  c^  en  („er  äbnlic^t  i^m  in  etma§"  Stieler  1691 1. 
Jac-  non  Jrifd)  1741  nod)  nid)t  Derjeidinete 
ii  l)  n  e  l  n  mirb  oon  .'öennai3  I77.ö  .i^anbbndi  S.  185 
alc'  „3's3ort  auc-  bem  gemeinen  ijebcu"  ner^eidinet, 
erljiilt  aber  in  feinem  3lntibarbarnc-  1796  ben 
i^orjug  üor  ii  f)  n  l  i  d)  e  n. 

al^neii3ttu-  ^»-^  'i^^b.  anen'oorauafe^en,  alinen', 
ber  öfteren  ^6x  nnb  ben  übrigen  germ.  Xialeftcn 
fremb;  man  ^iebt  ee  ^n  ber  altiDg.  233-  an  'atmen, 
bandjen',  fo  baf^  es  mit  abnben  nroernmnbt 
lüärc,  unter  beffen  (i'inflnfj  c^  fc^on  im  l'(t)^•  al^ 
andea  auftritt.  33cffcr  icbod)  faßt  man  abnen 
al»  5(bleitimg  ber  ^-'^röpof.  an;  a^nen  eigtl. 
'antommen,  übcrfontmen'  (eigtl.  oon  ©efpenftern 
ober  Sranmbilbcin  jn  oerftcben).  Tac-  oon  Sutber 
nnb  £">anc-'  Sadjö  gcbraud)te  il^ort  fdicint  mb.  nbb. 
\\\  fein;  alv  oolfeüblidj  für  Cbcrtjcifen,  4>onimcrn 


nnb  anberc  mb.  nbb.  ^'anbfdiaftcn  angegeben,  ift 
ei?  ben  oberb.  SJla.  fremo  nnb  fet)lt  im  16.  3nbr[). 
öen  i'erifograpbcn  Jrifiue  1541,  ü^afppobiu»  1540 
unb  aJJaalcr  1.561,mä^renb  (vrafmue  ätlbems  1540 
„e»  ant  mir"  unb  „idi  ant"  Der5cid)net.  2(u§  bem 
'')\\)i>.  ftammen  burcb  (F-ntfe^mmg  bie  gleid)beb. 
\\'im..  ane  unb  fc^meb.  ana. 

ftfjnlit^  2lbi.,  bem  l'Hib.  fremö;  bei  t'ntber 
al^i  en  l  i  di  geläufig  nnb  in  Druden  Dce  roefilicben 
liHttelbeutfd)lanb  im  16.  ^nb^b-  in  ber  5){eben= 
form  einlid)  ainlid)  (lh-a§m.  3(lberue  1540 
eijnlid)),  n)a§  für  bae  oftmittelb.  enlich,  äbn  = 
lid)  3lbleitnng  \\\  ein  erroeift;  ogl.  lat.  similis 
iu  seracd.  Ww  oiefer  Deutung  non  äbnlid) 
oerträgt  fid),  ^<\v,  e^^  bem  älteren  Cberbeutfd)en 
fremb  luar,  mie  cc-  nod)  \)(i\\Xz  ber  oberb.  iioIfi?= 
fprad)e  feblt;  ^o.^  23asler  33ibelgIoffar  oon  SIbam 
■il^etri  1521  unb  im  3lnfd)Iuf5  boran  nnbcrc 
23ibelgloffave  überfeeen  Sut^erö  el^nlicb  mit 
gleid)  ('glid)i,  imb  \^<\m  ftimmt,  bafs  5^afp= 
pobius  unb  Jrifins  lat.  similis  mit  gleicb  (gli)d)) 
überfet^en  unb  äbnlid)  überbaupt  nid)t  oer^ 
,3eid)ncn;  and)  gebraud)en  oberbeutfd)e  Scbrift= 
fteüer  für  nnf er  äbnlid)  oielfac^  gleid),  jumal 
in  frn^  n{)b.  '^txt.  3n  ber  a^b.  3eit  öbermiegt 
gilih  aucb  für  'äbnlid)'  (im  JH^einfränf.  aud) 
anagilih  analih,  mbb.  anelich).  3ni  SiebeuLnirg, 
begegnet  oielfad)  enas  Ines  alc-  'gleid),  äbnlid/. 

3l^orn  iiJ.  aue  gleid)beb.  mbb.  Oi\)^.  ahorn 
i^f.,  beffen  ä  fid)  ane  bem  Scbiüci^.  foinie  aue 
bem  ilJünfterlänb.  ergibt.  Sa«  im  Ci'ttbür.  unb 
Sd)mei5.  auftreteube  änhom,  ID05U  28i)rterbüd)er 
öee  16. — 18.  3fll)r^.  anhorn  anchore  amhoni 
bieten,  fd)eint  barauf  binsnbenten,  boR  Oi!!i\i.  mbb. 
ähorn  \i\\i  *anhorn  eutftonbcu  ift.  311?  uroer= 
roanbt  bürften  ba^n  gcpren  lat.  acer  'i'l^orn', 
gr.  (v/.aoxo^  (gr.  ay.axa/.i^  'iL'ad)olberbeere'"^l. 
(f'inen  onbern  alten  9iamen  bee  l'lborne  f.  unter 
iliaB^olber. 

%\xt  tf.  aus  bem  ^\.\xxoX  oon  m^b.  ?her,  qS)'^. 
phir  ahir  9?.  'Ji^re';  entfpred)enb  nbl.  aar,  anglf. 
ear  {^\\^  *eahorl  \\\(i>  £ehher,  engl.  ear.  ®a 
'^Q^  r  ber  3Ibleitung  für  älterec-  s  fte^t,  finb  got. 
ahs  9t.  (Öen.  ahsis)  uub  auorb.  ax  (and)  fd)meb. 
bän.)  '3ibre'  bamit  ibentifd) ;  basn  ferner  <i!s)\i.  ah 
'3if)re'.  3(uf3erbem  ngl.  <i.\!i^.  ahil,  nbb.  2td)cl 
'2n)rcnftad)el ,  JtbrenfpiBe'  (wegen  be#  ch  ngl. 
baier.  (yd) er  '%\)Xi\  anglf.  norbbumbr.  «hher), 
anglf.  egle  '^ibrenfpieen',  engl,  ails  eils  '33art  an 
©eisen  unb  (Werfte',  nbb.  L^'  i  b  e  '2ibrenfpiK;e'  i  got. 
*agi{)?).  2:ie  germ.  205.  «b,  bie  bef.  •lÜbrcufpiBc, 
2ibre'  bebeutet,  ftimmt  ju  lat.  acus  ( l^en.  aceris) 
9t.  '©etreibeftad)el'.  Überbaupt  ift  im  3bg.  cijie 
2?3.  ak  mit  ber  ©lunbbebeutiuig  be-^  'Spieen'  fcbr 
rcid)    entmidclt;    ogl.    gr.    «zroo,    Tiftelart', 


^llUfll 


—     8     — 


mum 


uy.mvti  'i^icliftodid',  (c/.<»r   'iBiirfiptelY,  ny.ooc. 
'fpit?',  lat.  aciis  aculeus  acies  (f.  (5^cfc). 

t  Floren,  ^"»au'5 er cn  3)J.  '.s^mi'Sftur' ,  inj 
Ihüriiiflcu,  iQcikn,  ^-ranfcn,  C^-lfnH  nnb  iBdiwa- 
btn  üblid)  (aud)  idiiociv  em  erm )  aiK-  nt^b.  vrn 
3)1.  '^•uBboben,  Icniie",  audi  'CMriinb,  2?Dbeu',  n^b. ' 
*(;^rin  )))i.  UlOt.  *arins),  lucldicill  niiovb.  arcnn  Wl. 
'ipevb'  eiirtpridit.  il5cirevl)iit  ma(\,  nftb.  öro,  aitovb. 
jorve  '(yi'bc',  foiiMC  lat.  area  '.^ofvauiit,  Xcime', 
lat.  arvum  'iy\m\  ©aatfclb',  fcritev  audi  gr.  f(K<rf 
'auf  bic  Ihbe'  ucmmnbt  ictn.   (5.  3'tui". 

oiiften  f.  c  i  d)  c  n.  —  5lfelet  3t  f  l  e  t  f.  5t  g  I  c  i. 

?lft  iR,  fdioii  0011  .v>cnifd)  1616  ncr3eid)iict 
(=  „leil  bev  C^omocbi  ober  Jragocbi")  imb  uon 
Optt!  „3^apf)ltc"  1627  gcbraiid)t  (bafitv  bei  £">aii? 
Sadi-?  iiodi  actus) :  an^  tat.  actus. 

Elften  il.Mur.,  in  ßubioigs  engl.=tcuti"d).  Söb. 
1716  unb  in  bcn  fyretnbtüi.n"terbnd)crn  feit  Stieler 
1695,  SpanutiuÄ  1720  nub  Speranber  1727 
perseidinct,  nuilirenb  trüf)er  bic  lat.  Santform 
acta  im  2'eutidien  PorIieriid)te ;  bodi  ijat  fd)on 
i^enifd)  1616  iHat^acten  (^cleg:  (Svcic.  Steiger 
1620  3öad)telgefang  B  IIb  outen;  in  bcn  3ei= 
tungen  —  g.  S.  6öln  1579  —  finbct  fid)  3Icten 
fdion  früf)er). 

?lftic  5v-  ait§  "bl.  actie  =  engt,  action  (ieBt 
bafür  share),  trg.  action :  uriprgt.  „ein  Ä?anbet§= 
hjort  Oei  ber  oft=  nnb  iüeftinbiid)en  (5onipagnic  in 
©nglnnb  lutc  andi  in5'i"iinfreid)"(i2pevnnberl727); 
fd)on  in  Submige  engl.=teutf(^.  SÖörterb.  1716  at§ 
beutfd)  Pergcicbnct  ('„5lcticn  bei)  ber  oftinbifdjen, 
africani)d)en  nnb  tnibionbaüdien  Gompagnie  in 
©ngtanb"),  ebcni'o  im  dienen  PoUfontmcnen  n.  f.  ip. 
3Börterbndi  Pon  )8o\d  p.  iöertbeim,  6f)emuiB  1722. 

^illabaftcr  Sff.  am  m^b.  alabaster  fnbl.  albast, 
got.  alabalstraün)  an-ö  Iat.=gr.  alabastruni. 

5lIont*  alt.  (eine  5ifd)art)  am  glcidibeb.  ntl)b. 
alant,  üi)b.  alant  alunt  2}i.;  ent)pred}enb  afäd)f. 
alund;  bagu  anorb.  olunn  'ein  3nid)':  bnnflen 
llriprnng§,  picKcidit  mit  2t  at  Permanbt. 

3lIont  -  3}}.  ('eine  ^l^flanjenart)  au^5  bem  gleid)= 
beb.  mbb.  alant,  al)b.  alant  iU. ;  bnntlen  llr= 
)prung§ ;  man  permutet  8uiammenf)ang  mit  bem 
gleid)tpertigen  fpan.  port.  ala. 

Mlavm  'M.,  eri't  n()b.,  mit  engl,  alarm  au» 
gteid)beb.  frs.  alarme  (eigtl.  '^u  ben  Söaffen'j; 
bie  (J-ntlcbnung  gefdja^  im  16.  ^ai)xl}.  in  htn  iiaut= 
formen  i'erman,  a-llexma(n),  JUarma 
unb  3t  I  a  r  m.    2.  £  ä  r  m. 

?ttoun  m.  an§  mf)b.  alan  m.  '3tlann'  = 
(at.  alümen,  roo^er  and)  lit.  alunas,  nbl.  aluin, 
fr?,  alun,  engl,  alum  ( anglf.  selifne,  and)  efne). 

?Ufie  *  ^•.  am  m^b.  albe,  ai}b.  alba  Jy-  'tPcifee« 
beim  ÜJJeBopfer  gebrand)tee  Siteib'  nad)  bem  gleid)= 
beb.  fird)1.4at.  alba  (engt.  albj. 


?Ube-  A-.  '^Äk'ifjfifd)'  am  gleid)bcb.  mbb.  albel 
iBl,  bem  lat.  albula  ^n  ©runbc  liegt,  tporans  auc^ 
frg.  able. 

%lbtnt,  3t  l  bei  in  g  nbb.  '3oI)anni§beere', 
ld)on  nmbb.  albere;  al- ipirb  meift  mit3tlant- 
^nfammengeftellt.  ö'nt)pred)enb  nbl.  aalbes  aal- 
bezio:  pgl.  '^eere. 

5ilber  A'-  'iBeifiPappel'  an-i'  mbb.  albor,  al)b. 
albari  3Jt.  '^-^appcf:  au^':bem  JKoman.  entlel}nt; 
pgl.  ital.  albero,  baö  mit  tat.  albus  ober  arbor 
^ufammcnbiingt;  einmal  ift  al^b.  arbar  '^l^appel' 
begengt.    i^gl.  3lbele  nnb  ^4>appel. 

nlbcrn  3lbi.,  älter  nbb.  alber  au§  ml)b.  alwiere 
'einfältig,  albevn',  ai)h.  alawAri  'gütig,  freunblid), 
Uigcneigt'  ( niit  intcreifnntem  iyebentnngc-übergang 
pom  3tl)b.  3um  aJll)b.) ;  Daneben  bebentet  ba^  al)"!). 
3lbi.  and)  'ipal)rl)aftig,  gan?  lpal)r';  fo  mirb  andi 
für  got.  *wers  'ipal)r'  bie  Scbeutnng  'freunblid)' 
burc^  un-werjan  'uutüiltig  fein'  Poran§gefe^t  (pgl. 
and)  atjb.  mitiwäri  'frcuublid}') ;  f.  ipabr  unb 
a  1 1.  Übrigcn^o  fel)lt  albe  r  u  (barau§  entlebnt 
fd)web.  allvar  'C^rnft'':' )  in  ber  icßigen  3?ebeutnng 
ben  oberb.  3}la.;  ßntl)er  bat  es  a[§  atber  au§ 
bem  Mi),  in  bie  Sd)riftfprad)c  gebrad)t.  2^ie 
oberb.  33ibe(gIoffare  1523— 15yüitberfet3en2utber« 
alber  mit  närrifcb  unb  f anteftifd),  unb  bie 
oberb.  Bearbeitungen  Pon  l?ntber§  Bibel  baben 
bafür  einfältig  unb  nnaieic'.  ;^-üv  i?utber§ 
a  l  b  c  r  baben  bie  nbb.  Bibeln  albern,  nnb  bae 
auelautenbe  n  ber  nbb.  Jorm  ift  feit  ber  2.  öälfte 
bee  17.  Sflörb"?-  bb.  gciporben;  nod)  Jrifd)  1741 
bePorjugt  alber.  lluflar  ift  bie  Be^iebung  m 
fd))pei3.  älpsch,  nbb.  (i^ommern)  alfsch  'albern' 
(nbb.  alf  'albcrucc-  2}iäbd)en'). 

5JIc^imte  Is-.  (Pon  ilJaaler  1561  bereite  aU  9t  1  = 
d)  i  m  p  Pcr3eid)net)  an-?  fpät  mbb.  alchemie  a.,  ba§ 
am  ber  gleid)beb.  roman.  Sippe  Pon  ital.  alchimia, 
frj.  alchimie  ftammt,  bereu  Urfprung  am  arab. 
al-kimiä,  ipeitcrbiu  gr.  /v,u6l;  'Saft'  feftftel)t; 
al-  al^  arab.  Strtifet  nod)  in  91 1 1  a  l  i ,  3t  t f  o  r  a  n , 
'  3t  l  f  a  b  e ,  9t  l  f)  a  m  b  r  a ;  f.  9t  l  f  o  p  e  n. 

olcrt  2tbi.,  eine  lanbfd)aftlid)  (3.  B.  in  Baiern) 
!  polfstümlidiei?  £'cbniPort  am  fr?,  alerte ,  fd)on 
I  1695  Pon  Stieler,  1720  pon  Spanutiu»  unb  1727 
j  oon  Speranber  pcrseicönet  (frj.  ä  l'erte  eigtl.  bav 
i  'öerauerufen'  ber  Sd)ilbipad)en). 
!  Sllfttnjcrct  5-  tl»'^  "ibb.  ale-vanz  T}.  '5)]oflen, 
I  Sd)alfl)eit,  Betrug' ;  3U  ahi).  gianavenzön  'fpotten' 
jibaeal-  bec- mbb.  mie  in  albern)":'  ba3U  ^-ir; 
!  tef an3  unb  5 mit. 

i        Stlfo^ol  M.,  1583  Pon  I()urncpifcr  Onomast. 

j  al§  alcofol  mit  anberer  Bebeutung  ('4.^uber')  be^ 

3eugt;  bie  beutige  Bebeutung  finbet  fid)  in  ®eutfd)= 

lanb  3uerft  1597  tu  i'ibapiue'  Alchemia  S.  338 

(alcool    vini);    al>3   beutfdl    unrb  c§  3Ucrft  1616 


^Hfoncit 


—    9 


\'((niofcn 


üoit  §euifd)  üeräetd)net  r„5Xfcoot  ba^  ©ubtiüft 
eincy  jeben  ^ingc'o  als  alcool  vini  'bei*  33vanut= 
toetn'").  ®eit  ctoa  1550  ii"t  bn§  äBort  im  9l(H'nb= 
(mibe  geläufig  (fpan.  portug.  engl,  alcohol,  iibl. 
alkohol);  e-S  entftauimt  ber  arab.  2t(d)imic:  avnb. 
allvoh'l  'coUyriuni,  lUugenpltbev'. 

5Ufoücn  Tl.,  erft  iil)b.,  am  frj.  alcove  ( ygl. 
nud)  engl,  alcove,  nbt.  alkoof ),  ha-i  mit  feiiicv 
vornan.  Sippe  anf  arab.  al-qobbah  '©emölbc, 
3clt'  bcvnt)t;  ugl.  l>r(d)imie.  3panntiii§  1720 
i^'j-icon  S.  U'',  bn»  9kne  uoUfommene  Sötb.  »on 
SJold  u.  SBertljeim  1722  @.  208  nnb  Speranber 
1727  ©.  25  öerjeidmcn  ee^  aU  5rieoPe,  bas  i8ob= 
mer  im  ^loa^  S.  34  gcbi-and)t.  2SnI)rid)einIidi 
ift  cc>  tüie  engl,  alcove  im  leBten  iMertel  bc-5  17. 
^a^rft'o.  am  beut  (Vi^ansöf.  entleljnt  (@.  ßicbe, 
teutl'dies  iBörterbüdjIein  1685  uer^eidinet  (ä  uod) 
nid)t,  ebenfoioentg  .»öenifd)  1616). 

aü  3(bi.  am  nil)b.  a{)b.  al  (flcft.  @en.  alles) 
3(bi.  'ganv  jebev,  alle':  ein  genieingcvm.  2."ßort; 
eö  entfpvedien  got.  alls,  nnorb.  allr,  anglf.  eall, 
engl,  all,  nbl.  al,  afäd)).  al  in  ben  gleidjcn  !öe= 
bentungen.  S^aneben  eine  S'ovni  nltgerm.  ala- 
in  3»ii^imineiHf'5"iHlcii  »"^  'Jlbleitnngcn;  ügl.  al)b. 
afädii.  alung,  ml)b.  alenc  'gan^,  DoUftänbig',  got. 
alamans  $lnr.  'alle  SJienfc^en',  alib.  ala-wärri 
'gcins  lualu"'  (f-  albern),  alaniuwi  'ganj  nen'. 
SBal)rid)einlid)  bcvul)t  got.  alla-  al§  pavtijipiale 
iSilbnng  anf  älterem  al-na-  (ugl.  ü  o  1 1 ,  2B  o  1 1  c), 
ba  jene§  ala-  ein  al  refp.  ol  nl»  2Bfi.  erlüeift. 
£)b  got.  alan  'anfmad)fen'  (f.  alt)  üerroanbt  ift, 
bleibt  unfid)er;  jebenfall»  mit  $Red^t  üergleid)t 
man  an§  bem  feit,  ©ebiet  ha^  altir.  uile  ule 
'ganj,  jeber,  all'  (@rbf.  olio-)  unb  cpmr.  oll 
'ganj',  lüäljrenb  gr.  oXo^-  megcn  ffr.  särvas  (an^ 
ibg.  solvo-s)  'ganj,  jeber'  fern  gel)alten  luerben 
mufi.  —  alte  in  ben  ikrbinbnngen  'alle  fein,  alle 
werben'  ift  eigtl.  nur  mb.  nbb.  unb  im  Cberb.,  3.  23. 
in  ber  ©dimeij  unbefonnt.  (5ra»m.  3llbern§  151:0 
bat  alle  lü  e  v  b  e  n  'deficere'  (x  II »)  unb  öutber 
ocrrtjenbet  es  and)  in  ber  33ibel  (\)a^  ^ibelgloffar 
üon  Sl)oma5  äBolf,  '.Bafel  1523  überfegt  bicfeg 
all  mit  „lär,  ob,  üerse^ret,  fdimad)").  3Bal)r= 
fdieinlid)  berubcn  biefe  ^^ormeln  auf  (Sllipfe; 
eigtl.  ctrtja  „alle  t)erbrau(^t  merben,  fein"?  — 
öttcin  3lbi.  aity  gleidjbcb.  ml)b.  al-ein  al-eine  luie 
fpät  anglf.  eallana,  mittelengl.  al-one,  engl, 
alone  'allein'  nnb  nbl.  alleen.  —  aümä^ltd^, 
allmälig  3lbj.,  älter  allmädilicb  nnb  all  = 
gemad)  auv  ml)b.  almechlich  'laiigfam';  bie 
neuere  ^orm  allmälig  bernl)t  auf  Slnleljnung 
an  Tlal  '3cit';  aber  ber  mljb.  ^orm  liegt  ge- 
mach ^u  ©rnnbe.  —  'Hllmcubc  Jvem.  ( alem.J  am 
ml)b.  alniende  ^^•.  'OJenieiubetrift';  loegen  ber  tior= 
fommcnben  ml)b.  2diveibnng  almeindc  unb  al- 

Kluge,  (i^ti^motogiic^e»  'BSttevbud;.    5.  <^ufl. 


gemeine  ift  .'öerleitnug  au§  gemeine  pja^rfc^eiit^ 
lid)  (al)b.  *alagimeinida).  —  %üot  '')l. ,  erft 
nl)b.,  au§  mlat.  allodis  allodium  übernommen, 
ba§  bie  latiuificrte  Jovni  für  ba§  altbeutfd).  alt= 
fränt.  alodis,  al)b.  al-6d  'Öanjbefiö,  ®auäeigen= 
tum,  freier  Seftti'  ift;  ogl.  afäd)f.  od,  anglf.  ead 
'@nt,  söefi^',  al)b.  6tag  'begütert',  '^a^^n  ber  germ. 
(ingenname  Odoardo  Edward. 

?lEec  }y.  am  frs.  allee;  bie  ®ntlel)nnng  fanb 
nad)  Stiller  1644  ©pifteln  IV,  261  im  BOjäbrigen 
istriege  ftatt ;  ba§  Ji^embiuort  mirb  üerseidinet  uon 
©tieler  1695  unb  8panutin§  1720,  im  9ieueu 
uollfonimeiien  n.f.m.  ^Börterb.  uon  2]ohf  n.  3Bert= 
beim  1722  nnb  Uon  Spcrauber  1727. 

3llm  5-  '^crgiucibe'  glcid)  3(tpe. 

QUraanadÖ  Tl.  nad)  frj.  almanach,  ba^  ntittclft 
beÄ  Span,  bem  3lrab.  entflammen  foll  wie  onbere 
mit  2X  l  =  beginuenbe  äBorte  (f.  31 1  d)  i  m  i  e ,  511  f  o  - 
ü  e  n).  ®a  aber  bie  arab.  iöeäeidjnnng  für  Shrlenber 
nidit  5llmanad),  fonbern  taquim  (baran§  mai= 
(änb.  taccuiiioi  ift,  bat  uielniebr  5lbleituug  am 
gried).  =  ägi)pt.  dku&n/iay.tf.  ',s?alenber'  (bei  bem 
kirdienlmter  (^nifebinÄ  bezeugt)  al§  richtig  3U  gelten. 
S)od)  madjt  bie  @efd)id)te  be^S  3Sorteäi  im  2)iittel= 
alter  (fiuerft  1267  bei  JHoger  iöaco)  große  8d)ii)ie= 
rigteit.  3»  XeutfdUanb  tritt  e^  feit  il^eurbad)§ 
Ä-lmanach  pro  pluribus  annis  ißieu  1460  oicU 
fad)  auf  unb  begegnet  im  16.  3a^rl).  aud)  l)äufig 
aU  bcntfdjcr  2?iid)titel  (1546  5(huanad)  nnb  ''^vac- 
tica  2)octoriäi  3ol)anni-^  äßolmar  npt  S^u-  1516, 
."öamburg;  1590  I^urneiffer»  5llt  unb  nero  2tll= 
mauad));  ugl.  ami}  Sob.Stirpianns  1537  Gramm. 
Etymol.  „ephinierides  el)n  Sllmanad)"  J  5^. 
5llö  bcutfd)  ücrjetdinen  1616  .s^enifd)  nnb  1620 
.s?eupolb  bae  iöort  (aber  i'Jaaler  1561  nod)  nid)t; 
e-3  ift  bei  t^utber  nubelegt). 

*4lImo|cn  '')l.,  fd)Dn  bei  i.'ntl)cr  in  biefcr  2aut= 
form,  tüeld)e  eigtl.  nbb.  ift,  wä^renb  im  16.  Cvrt^r= 
bunbert  2t  l  m  u  f  e  n  bie  mb.,  31 1  m  li  f  e  n  bie  oberb. 
2antforni  war  (öenifd)  1616  oerjeidinet  bereit» 
nur  5llmofen).  3»  Örnnbe  liegt  ml)b.  al- 
muoseii,  al)b.  alamuosan  alamösan  ))l.;  eutfpre= 
d)enb  nbl.  aalmoes,  anglf.  »Imesse,  engl,  alms, 
auorb.  olmusa:  mit  ber  (^-infü^rung  be§  (il)rtfteu= 
tuiu§  cntlclint  au§  gleid)beb.  fird)enlat.  eleemo- 
syne  (gr.  fXeijnoat'vf]).  3n  ber  ai^'b.  3eit  war 
man  fidi,  wie  bie  al)b  nbb.  3Jebenform  elemosyna 
elimosina  u'igt ,  be»  lat.=  gr.  Ih-fprung»  cbenfo 
bewnütwie  bei  abb.  chirihha'stirdie' au»  xro(«zoi'. 
3}abei  ift  bie  ^-rage  ^n  beantworten,  auf  Weld)em 
iBege  ha^i  fird)lid)e  iöort  fo  frü^  in»  @erm.  braug, 
i>a^  e§  ben  tontinentalen  ©ermanen  mit  hcn  nörb= 
tid)en  gemcinfam  ift.  Sa»  Jye^lcn  eine»  ent= 
fpredienbcn  got.  Ä^orteS  (bafür  armaio)  ertlärt 
fidi  baran»,  i>aV,  wir  ba?  ^Bort  bon  ben  ?){omanen 

9 


mvc 


-     10    — 


mkv 


be.^oiicn  fiabcii,  luic  bic  übcvciiifttiimiciibc  ÜciuU 
form  beiucift:  gemeiurom.  aKiJmosna  nad)  fr,v 
aumone,  nfrj.  almosne,  proü.  alniosna,  itol. 
limosina:  'i>a^\l  liodl  alttr.  almsan,  afloo.  almuzTno, 
pollt.  jalniuzna,  liunou-o  lir.  jalinuznas. 

?lliie  (V.  aiiÄ  gleirfilieb.  mhb.  aloo:  ein  bil.i= 
lild)e§  SSort,  ^  lat.  aloe  gr.  (<A{u;  (licbr.  'alialim  >• 

^Up  ili.  aibJ  inl)b.  alp  (b )  9.U.  'iicipenniidicS 
il'eicii,  5np,  3Upbvücfcit':  uviprgl.  ^öcneniiuitg  bor 
tmitbifdieu  (fifeii  =  angl).  a-lf,  anorb.  älfr  (bic 
Sfiinbimuner  unten'diicbcn  2id)tclfcn  nitb  Sinifc(= 
clfcni;  bicic  idicincit  mit  bcii  nlt'ub.  rbhü  ibeii= 
tüd)  [Mm  eigtl.  'fmii'treidi,  iBilbiicv,  Siünftlcr'); 
bicv  ioaven  brci  tiiiinvcid)c  ©cnicn  (C^-Ifcntönig 
mar  rbhuksan).  Sic  )d)eincu  traf)  s»  türfifdn'ii 
ÜBei'en  umgeftnltet  '^n  fein,  iueiiii  iDcnigftcn-j  gv. 
&-/.B(f-ai()Oiiai  'täufdje'  unb  n-).nq)-0}tnc  'tiicfifd), 
vänffiutU'  mit  mfib.  alp  auf  bev  gfeidicn  ibg.  Sl\v 
Ibh  lebh  lobh  bevuf)cn.  Xaf)cv  uon  bcii  l>nbeii 
in  iirgcrm.  3ett  ba§  51  Ui  b  r  ü  d  c  n  feinen  9Jamen 
tiat:  ogl.  angif.  a4f-adl  a^lf-sogoita  '3(lpfranf= 
f)eit,  ?üpfd)lnd)^cn'  (bev  £">c)i-cnfd}nf5  f)eif5t  in  engl. 
Sialcften  awfshots,  augll.  ylfa  gesceot).  ®ie 
nbb.  3?cnennungen  für  '^tp'  f-  unter  3}Zaf)r. 
Jütd)  ba§  Cberb.  f)at  abincid)cnbc  ^Benennungen, 
barnnter  Srnte  (f.  bie§).  Sonft  fommen  ale 
Sl)nonl)ma  fdiuiciv  toggeli  toggi  .stnvdl  stvfessl 
schrättel  (Safi)pobin§  nnb  i^-rifine  t)aben  nnv 
schrättele),  baier.^öftreidi.  nnb  fd)>uiib.  schrettel, 
fd)H)äb.  druckerle,  elf  äff.  Ictsel  in  2^ctrad)t;  bajn 
fränf.  trempe.  3lu§  älteren  ©loffavicn  feien  noc^ 
blecklin  nnb  nachtniännlin  (iyi'ifrf)Iill  ^^^''^  3fo= 
mencl.  l(30j  erroäftnt.  'Hlp  (fd)on  bei  i'ntf)er  unb 
5Uberne  bcicugt)  getjiht  eigtl.  nur  2J?ittelbeutfd)= 
lanb  (yeffcn,  ^-raufen,  I^üringen,  8ad)fcnJ  an. 
3ni  9?bb.  ber  5)iroütn,s  Preußen  ift  alt"  ber  $apier= 
brad)e  ber  ^inber,  in  Slärntcn  unb  @ottfd)ee  alp 
eine  'feurige  l'ufterfdjciuung';  in  ber  Slugsburg. 
3fuegabe  beg  9Jomenct.  §obr.  3uuii  (^on  SJlattl). 
Sdiencf  1599)  fte^t  511  b  für  baö  mebii^inifdie 
mola  @.  208,  iüä()renb  S.  20i  für  hai  311p= 
brncfen  „hab  Sd^rötelin,  ilhid)tmenlin"  gilt.  2lber 
bic  Seipäiger  3(uößabe  beffelben  Öluffarc^  1571 
erfeßt  ba^  oberb.  Sd) rettet  burd)  2t Ip. 

^Ipt  5.  au§  mt)b.  albe  3-.  ':©eibeplaß  im 
.v>od)gebirge',  'mtld}t  ^ebeutung  nod)  f)eute  in  ber 
Sdimei^  unb  ben  benachbarten  i.'anbfd)aften  für 
alp  (alm )  7s.  I)errfd)t.  Sa^S  lat.  Alpes  (baraus 
al)b.  Alpun  unb  Alpi)  '211pen'  fotl  nad)  Scrüius 
feit,  fein  fgael.  alp,  irifd)  ailp  'l}ol)er  2?erg'); 
jcbenfatle  beruht  ber  9kme  bee  Öcbirgcö  auf 
jenem  Sorte  für  'iMeI)tDeibe  im  ^odjgebirge'. 

?(Iraune  7\.  a\f^  mi)b.  ahüne,  al)b.  alrüna 
ö'-  '2}ianbragora,  3tlraune':  ein  uralter  9fame, 
hinter  bem  man  altgcrm.  ml)tf)ifd)e  SBefen,  bie  im 


Wcl)einieii  fgot.  n'ina  '(Mc^eimniC'',  f.  raunen) 
»üirfen,  üermutet.    (£'ntfpred)cnb  nbl.  alruin. 

olä  Slonj.  au§  m{)b.  als  älse  also  'ebcnfo,  fo, 
al§,  al§  ob,  meil',  bal)er  mit  alfo  eigtl.  ibentifd); 
al}b.  also  'ebcnfo,  iuie'  ift  au»  al  'ganj'  unb  so 
'fo'  .^ufammcngefeßt  wie  ba§  entfpred)enbe  angIf. 
ealswä  I  engl,  as)  ans  eal  'gan.V  unb  swa  'fo'. 

nlfo  5lbo.  neben  ais  luic  nenengl.  also  ju  as, 
mit  bem  uorigcn  uotlftänbig  ibentifd). 

mt  llU.,  gleidiseitig  mit  33nf5,  5)t5cant  nnb 
Xenor  im  fpäteren  5)H)b.  an§  bem  3tal.  ent= 
lel)nt ;  ogl.  ital.  alto.  Sßäfjrcnb  fd)on  1540  51 1 1 
für  'vox  alta'  bei  (S^raem.  5Übern^i  begegnet,  ^eigt 
fid)  im  10,17.  ^sal)xl).  and)  Iatintfiertee->  5lltne' 
(V  3?.  bei  iWart.  5(grtcola,  l'hififa  3"fti'.  1532). 

alt  51bi.  au5  ntl)b.  al)b.  alt  31bi.  'alt';  ent= 
fpredjenb  in  gleid)er  23ebeutung  afäd)f.  ald,  anglf. 
eald  (ald  me.  old),  engl,  cid;  got.  für  SU  cvwav- 
tenbe§  *alda-  ötelmel)r  allteis  'alt'.  2)ie  iueftgerm. 
^■orm  al-da-  ift  altec-  tö-'4^artisip  (lat.  al-tus 
'l)od)')  lüie  anbere  nl)b.  5(bi.  (f.  unter  falt)  unb 
gehört  ^u  got.  alan  'aufii>ad)fen',  anorb.  ala  'l)cr= 
oorbringcn'  (mit  tat.  alo,  altir.  aliin  'ernäbre' 
urbernmubt):  alfo  etgentlid)  'aufgeniad)fen';  baljer 
Lncüeid)t  urfprgl.  snnäd)ft  immer  mit  ber  ^ahi  uon 
£?ebcn->ial)ren  u.  f.  \i\  gebrand)t  (ogl.  lat.  x  annos 
natusj,  bann  aber  frül)  and)  abfolnt  'vetus'. 
S.  511t er,  eitern. 

5(ltön  Wl,  2ntt)ern  nod)  frcmb  unb  uon  i'iaaler 
15G1  unb  §enifd)  1616  nid)t  üersetdjnct;  bie  Wox- 
terbüd)er  bieten  e§  erft  feit  6ticler  1691:  eigtl. 
als  31 1 1  a  u  e  ^ycm.  ein  baier.=öftreid).  2Sort,  ba>5 
um  1470  als  altan  5-.  bei  bem  Cftreid)er  Wl. 
93cl)cim  unb  1489  in  ber  !:F(ünd)ener  3?auovbnung 
begegnet.  (Sa  ftammt  au-;-  bem  ttal.  altana  (ha- 
l)er  l)at  (vrf§  5öibel  1537  511t bann  al#  diani)-- 
gloffe  gn  göller  1.  Könige  9  nnb  Ä>ane  3ad)e 
„3lltauen  auf  tuclfd)  5)Janier")-  2)a§  eigtl.  baicr.^ 
öilreid).  äßort  Joirb  üou  ben  5-renibioiJrterbüd)crn 
bor  Speranber  1727  nidjt  uerscid)nct. 

3Utor  5.U.  nuter  ftete  neuer  Öeeinfluffung  bce 
SU  (Mrnube  liegenben  lat.  altjire  am  ml)b.  alter 
altäre  altare:  Ogl.  fd)On  al)b.  altäri  alteri:  ba'? 
(Sl)riftcnlum  brad)te  ha-j  2öort  s«  uu§;  bae  05ot. 
gebraud)t  bafür  hunslasta[»s  eigtl.  'Cpferftanb', 
ba&  Slnglf.  weofod  wfhbed  für  *\vflibeod  '^eiliger 
lifd),  lempeltifd)'  (f.  Juci^cn  unb  23ente). 

?Utcr  dl.  ouä  nd)b.  alter,  ai)\).  altar  9h 
'Üebeue-alter,  51lter'  (f^gf.  sn  3ugenb);  ogl.  bic 
entfpred)enbcn  afäd)f.  aldar  "Stbin,  i?eben55eit', 
anglf.  ealdor  'i'cben',  anorb.  aldr  'Sebcu§atter, 
(Mreifeualter',  got.  *aldra-  in  framaldrs  'üorgc= 
fd)rittencn  3tlter5,  beial)rt':  ein  mit  bem  im  @r. 
nnb  £at.  l)äufigen  Suffir  -tro-  gcbilbcte^  3lb= 
ftraftnm   s"   ber  unter  a  1 1   ermähnten  51^3.  al 


attfränftfc^ 


—     11 


^(mme 


'aitfiuacf)i'cM,   hcruDrtninocii';  uicitcre  i^crinanbtc 
f.  unter  iiiclt. 

altfvänftftf)  9lbi.,  im  16.  Jafu'f).  bei  oberb. 
Sdiriftftetleni  geläufig  (15(54:  3i""»cv.  6f)ronif 
I,  -180;  II,  116;  @eb.  ^raiicfö  Übericmiug  öon 
d-rasnnio'  2ob  ber  2:f)Dr[icit  S.  "j:  iuof)(  auf  bcu 
©cgcnfai?  yi  bcu  Jyraujofeu  gegriiubete  Seseicf)- 
nuug  be§  ?(ltutobiidicn. 

untreue  f.  :1Ucftcr. 

•JUtworberii  "^Uw.  an-i  ml}b.  altvordem,  ai)h. 
alt-vordoron  ^U.  2)J.  'i^orfalireu':  etgtL  'bie  9(11- 
frü^creu'  aU'o  a^b.  vordoro  'früfiere';  loegeii  ber 
i^cbcuhiug  imu  alt-  iu  bieier  3in'ammenie8uug 
ngl.  ai)b.  uifib.  alt-vatei-  '(^^roRuater',  aljb.  alt- 
heiTü  '?([}nficn',  al}b.  alt-mäg  'i^orfafjr'. 

5lltn)ei6cr|onttner  3)i.,  bie  uou  3lemuid}  1793 
uub  SlbCiUug  18U7  uod)  nid)t  uerseidiuete,  crft  feit 
(5auipe  1807  idiriftfpradiHd)  werbenbe  3?cucnuung 
ber  im  §erbft  umfücgcubeu  Sf  iuuegemebe,  mofür 
bie  3]hiubavteu  niele  atnüeidieube  9Jamcn  f)aben. 
iBie    bie    fd}mei5i.    ^eueuuuug    witwensömmerli 
leigt  (eutfprcdieub   audi   boter.  5(ulfummer), 
beruht  ber  3lamc  auf  einem  i^ergteic^   mit  ber 
fpäten  Siebe  älterer  Jrauen  (ügl.  bae  Sprüdunort  ■ 
„burd)  Septembers  ^eiteren  33Iicf  fd)aut  mand)mal ' 
ber  'Mai  surücf").  3n  !i'Heberbeutfd)Ianb  ift  mett- 
kensamev  ('IJ^^ommern)  —  barüber  f.  unter  2Jiet= 
ten  —  ireituerbreitet;  ireftfäl.  and)  allewiwer- 
suemer  allerhilligensuamer.     3il  S'iittelbeutfd):  ; 
laub  bafüv  ba5  nou  3efln^4^aul  häufiger  gebrauchte 
fitegeubcr  Sommer  (mau  nimmt  an,  ber' 
Sommer  fliege  hjegj.  3n  Saicrn  unfer  (ieben 
5-  r  a  u  e  n  (S  e  f  b  u  u  ft ,  a}ht  1 1  e  r  ©  o  1 1  e  0  @  e  =  ] 
fpiunft  fbaber  and)  3}?artenfäbeu,  2Jlarten  = 
garu,   9}iarieuf  eibe    al»    Überbleibfel   Hom ' 
lud)  ber  gen  öimmel  fa^reuben  aJiaria).    Souft 
Dg[.  engt,  gossamer  (©otteS^  ober  ©öufefommer  ?  j, 
nbL  mariendraadjes,  fr?;,  fils  de  la  vierge,  fc^lDeb. 
dwärgsnät.  2)er  23oIf§g(aube  ^ält  bie  I)erbft[id)en 
(Sommerfäben   nielfad)    für   ein   ©cfpinnft    uou 
(5Ifeu,  3>uerflen  ober  3J?aria. 

5lmoront  ?.'L,  erft  nbb.  ( fd)on  uon  Maakx  1 
1561  unb  uon  §euifd)  1616  ale  bentfd)  Herseid^^ 
net):  am  gried).=Iat.  amarantus. 

9lraber  ogl.  m^b.  ubl.  amber ;  CO  eutfprec^en  | 
miat.  ital.  ambra,  fr^.  ambre,  engl,  anibre.  Sefetc 
Ouelle  ift  arab.  anbar  'Jlmbra'. 

Sltnboft  Ti.  ans  glcidibeb.  ndjb.  anebö^,  aljb. 
anabo^  9}J.:  ein  fpe^ififd)  bentfdjcÄ  SBort,  sii  ai)^- 
bo^an ,  m^b.  bo^en  'fd)Iagcn ,    ftofsen'  getjörig ;  [ 
ngl.  angif.  beatan,  engl,  to  beat  'fdjlagcn,  ftoBcn' 
(f.  23eutel,  boffeln).   Ob  af)b.  ana-b63  einer 
Diac^bilbuug  bes  lat.  incus  (ju  cuderej  fein  ®a--  ; 
fein  Pcrbanft,  bleibt  nniid)er,  ba  bie  Sd)miebc  ; 
fünft  bei  bcu  (^ilcrnuincu  fcbr  friil)  —  ohne  fiib-  , 


'  lidicu  ('i'inftuf?  —  au-5gebilbet  Jt>ar.  'yitbai  91  m- 
b  0  B  befte^t  ai^h.  auafalz  (9lad)eu  afilts,  Solingen 
amflt,  toeftfäl.  änefilt)  =  mubl.  aenvilte,  auflif. 
anfilt,  eugf.  anvil;  fenter  ubl.  aanbeeld.  mubb. 
anebelte.  pommer.  oftfrief.  bitmarfd).  bän.  ambolt 
(barnad)  (ctt.  ambulta). 

5(metfe  iy.  anö  mbb.  amei^e,  ai)b.  ämei^a  >?. 
=  ang(f.  «raette.  engl,  emmet  ant:  ein  fcf)lüie= 
rige§  SBort,  ba?^  iu  ben  neueren  bb.  unb  ubb. 
Wla.  in  Otelfacfien  i^ariationen  befte'^t  (fd)ou  m(}b. 
nodi  anibei^e  anieitze  eimei^e  ) ;  alle  fiub  5Ref(ere 
Don  lücftgerm.  ®rbf.  ämaitjon  aimaitjön.  3?ci 
ben  oberbcntfd)cu  Serifograpben  be§  16.  3abrlj. 
nbermiegt  3(ntei)f5  (fo  bei  Tafppobiue  unb  ^ri= 
fius);  äöörtcrbndier  unb  Sdiriftfteticr  an«  Ü}HtteI= 
beutfd)(anb  babeit  metft  e  ober  ei  tu  ber  crften 
Silbe:  2(Iberu§  emeyss  emess,  Sut^er  eimraes 
emnieis,  ^Jscuccr  emse  (Sogan  emse,  liereinj^elt 
bei  C^oetbe  imse.  2öie(anb  ämse).  3"  ben  nf)b. 
?J?a.  beftcbt  uodi  eine  i^autiiariante  ts  ftatt  ss 
iiu  lücftl.  a}littelbeutfdilanb  (SobfeUT  ömets  2öet= 
teran  imotsa  .s^ünfelb  emets  l^Jarburg  ämentsa 
.S3enueb.  eämetse) ;  and)  nafaliert  I)eff.  ramentsa 
gramentsa  (Soburg  ämentsn  r^eiufröuf.  eraens 
neben  ömäse.  i^erbreitet  fiub  im  ÜJlb.  Oberb.  aiiä\ 
Jyormeu,  bie  alte»  a  oorausfegen  (Zirol  ümissa, 
Oberlauf,  oumse).  3nne«'5  r  seigt  ficb  tu  fd)iüci;5. 
wurmeisle,  mefttfjürtng.  urmeissn  uvmeintsn.  3n 
mb,  nhh.  Wla.  trerben  bie  9(meifen  gern  se;^-amsn 
mi/-ampltn  genannt,  eutfpredicnb  engl,  pissmlre. 
(^ebt  luan  Don  ahb.  äraei^a  ämeizza  a[§  f)b.  @rbt. 
an«,  fo  liegt  emfig  ale-  (^^tpmon  na^e.  2lber 
a^b.  a-mei^a  oerbiubet  man  mit  DJteifeel,  a 
märe  bann  '4-^räftr  mie  in  a-maht  ff.  Obnmadit) 
nub  9{meifc  märe  etma  '9rbfcbueibcr'.  (Sröfsere 
^Verbreitung  al§  9(meife  i)at  ubL  ubb.  mier, 
fritugot.  miera.  augif.  rayre,  engt,  mire,  fdjtueb. 
myra  fomic  auorb.  maurr. 

5lmclmcljl  9f.  'Sraftmcbl'  an^  mbb.  arael 
anier,  abb.  aniar  'Sommcrbinfef;  bie  ubb.  Se= 
beutinig  mcift  auf  (^inftufs  nou  gr.=m(at.  amylon 
'feinftcs  DJJcbr  (engl,  amel-com). 

«mctfitjfl  W}.,  fd)on  1561  Pou  2Waa[er  C91me  = 
tift)  al§  bentfd)  üerjcicbnet:  au?,  mbb.  ametiste 
=  gr.=Iat.  amethysta. 

t  3tmmnnn  M.  (ubb.  unb  alem.;  bafür  fränf. 
.s?  e  t  m  b  ü  r  g  e)  an§  mbb.  amman.  ba>o  oerfürjte 
Ülebcnform  ^u  ambetman  '9lmtmann'  ift:  eigtl. 
'2)ieuer,  3?eamtcr',  bann  and)  'nrteilfpred}enbc 
ßerid)t-?perfon'.    8.  and)  91  mt. 

5iminc  Jy.  au§  mbb.  amme  ^y.  'ÜJJuttcr,  iu= 
fofern  baö  ^inb  üon  i^r  geuäfirt  mirb,  9Immc', 
abb.  arama  ^\ ;  ba^u  auorb.  amma  T^rofemntter* 
(fd)mäb.=baier.  nod)  }et?t  'ilhitter',  aber  naffau.  bei 
.llU-ilbnrg'(55rof5mntter):  umbrfdjcinlid)  ein  Statur; 

9* 


'^niuiiciftov 


—     12     — 


5rnm(et 


Unit  (f.  iiittev  'i:Piibc\  bn  —  ^tv>cifcloiiliitc  iiitab= 
liiiiiiiiil  luun  (Senn.  —  aucfi  romaii.  l^l^  nu^cve 
Spradicn  nl)nliciic  ÜBorfc  für  i"!  m  m  c  lialicn;  Pill. 
mm.  VOXt.  ama. 

t  'Jlmmciftcv  "^l.  a\U>  lllll^.  ammeister  aue 
anibetnieister  tinc  ?l  Ut  lll  a  11 II  nib5  ?1 111  bc t  = 
Uta  im;  lllllb.  ammannieister  uub  aiiiinoistor 
'^iiiiftcniciftcr  (i^oit  5tratUnivii)'. 

5lnnner  J.  il"^'  lllf)b.  amer,  al)b.  anioro 
(*amaro)  W\.  '9Immer'  mit  ber  i?lbleitung  ai^h. 
lllbb.  araerinc  'Jrnimcr' ,  mint.  amarcUus,  ba^ 
ti'o^l  iiadi  beut  bciit|d)cii  'Ii>ort  nfbilbct  ift;  engl, 
yellow-hanimer  '©OlbamillCl'  tft  liolf§ctl)moIO: 
gifdi  iiiiigebilbet;  ogl.  niuili.  omaM-,  £b  ai)b. 
♦aniaro  ail§  dtlb.  aiiiar 'Somilicvbirfer  abflclettct, 
ift  fo  wetfen)aft,  mic  '-i^e^icbiuuj  ^u  i'lmfel. 
3?gl.  11  od}  (J'mmeri^e. 

5lmneftic  5-.  aii§  Int.^gr.  amnestia  (inic  aiid} 
frj.  amnestie,  engl,  amnesty).  2)ic  6-ntlc()nnrig 
gefdiab  im  SOfälirigcn  Nlrieg  (Scv  nnnvtig  tcntfdicr 
Spradiberberber  1643)  —  banebcn  in  gleid)cr 
3?ebentniig  @  e  n  e  v  n  I  p  a  r  b  o  n.  ?f  m  n  e  ft  i  c  wirb 
in  ben  Ji'enibmörtcrbüdiern  feit  l^iebe  1685,  ©tieler 
unb  ed)eibner  1695  üer3eid)iiet  (aiirf)  al§  2t  m  = 
niftia,  3.  S3.  1646  3ei[ler§  ©pifteln  V,  721). 

%mptl  ?v.  au8  iitl^b.  amper  (and)  ampulle), 
al)b.  ampla  ampulla  ^\  'i?ampc',  aud)  '©efäß';  in 
o^b.  3fit  ent[el)nt  am  lat.  ampulla  '^-läfc^dKU, 
ÖJefftB',  inolier  and)  nbl.  ampel,  anglf.  ampelle, 
anorb.  ample  '©efüB'  (nbb.  pulle  '-Jlafdjc').  2anb= 
fd^aftlic^  ift  2Imt)eI  in  Cberbentfd)Ianb  l^eimifd) 
für  has  mb.  Campe;  Sntfier  gebrandit  3rmpel 
nic^t;  iro  feine  Söibel  2end)ter  ^at,  berioenbet 
G'cf  unb  bie  ^üi^'ffiei'  "^iM  Jtmpcl.  SBä^renb 
bie  oberb.  SSörterbüdier  bee  16.  3al)rl)§.  für 
lampas  nur  3tinpel  ^aben,  5eigt  bie  mb.  ^e= 
arbeitung  öon  §abr.  3itnii  3JoinencL  iieipj.  1571 
©.  98  2  a  m  p  e  f ür  3t  m  p  e  I  be§  oberb.  Originals, 
®ra§m.  2tlberu§  1540  Kk  im  ^at  5finpe(  unb 
ß  e  u  d)  t  e  r. 

3(int)fer  3JJ.  au0  gleid)beb.  uibb.  ampfer,  ai)b. 
ampfaro  2Ji. ;  baji:  ha^i  gletd)beb.  anglf.  nmpre : 
ein  fubftantibierte§  Stbiectitmm ;  Pgl.  nhi.  amper 
'fd)arf,  bitter,  unreif,  fdjloeb.  amper  'fauer, 
bitter',  anorb.  apr  (für  *ampr)  'fd)arf'  (meift  öon 
ber  ^älte);  baju  nbb.  ampem  'fauern  (vJef^macf 
Seigen'.  Sauerampfer  (aud)  umgebilbet  :^u 
Sauerampf)  ift  eine  tautologifd)c  3'n'ainincn: 
fe^ung  luie  2S  i  n  b  ^  u  n  b.  Urberiüaiibt  finb,  falle 
germ.  ampra-  au§  *ambro-  für  eigtl.  ibg.  *amr6- 
ftefit,  ffr.  amlä  'fauer'  (and)  'Sauerflee')  unb  tat. 
amärus  'bitter'. 

3tinfcl  ?y.  au§  gteid)bcb.  inf)b.  amsel,  at)b. 
amsala  fy.;  entfpred)enb  anglf.  ösle  (ös-  au§  fms 
ams),  engl,  ouscl  ''.>linfcl'.    llnflav  ift  ba?  ^^tx- 


'  f)ältni'5  ,yi  ber  im  ,'ceiinebcvg.  iiiib  Ä^efttbüring. 
aitftretcnbcii  imtubartlidicn  ■■5'-''iin  anspol  unspol 
( ilH'ftcriüalb  anspol  unspol),  meld)c  \nx  af)b. 
amsala  eine  @rbf.  *ans-wala  (ngl.  anglf.  wudu- 
walu)  tiialirfdieinlid)  inadien  bürftc.  -Tod)  iuad)cii 
bie  iiiiiiibartlid)cii  lliebenfornien  (.V^eff.  ummelse 
'Wanefelb  amossl  ^öaierit  amuksl  Oftreidi  amaksl 
^aiiaii  omoste)  and)  fonft  intcrlebigte  2d)iiiiertg:= 
feiten.  Csiii  öftlidicn  2;l)üriiigen  gilt  amsl  (aud) 
in  .S^ärnten  unb  in  (Soblenj);  unb  mie  (^^ra^m. 

1 2tlberu§  1540  amschel  fd)reibt  (ebenfo  .s>aul 
(Sad)§),  fo  f)errfd)t  anö)  in  ber  Ä^etteran  omsl. 
Srfiiinibifd)  ift  amsl.  Xie  ^-oxm  mit  lucidieiii 
s  luivb  im  borigen  3af)rl).  non  ben  (S)ramina= 
tiferii  ciiipfoblon ;  bialcftifd)  gilt  fie  in  bcv  Cber= 
laiifiy.  —  23ci  bicfer  DJannigfaltigfcit  ber  ^"sovnteu 
ift  iH^noanbtfdjaft  mit  lat.  merula  (au^  *mesula) 
'ülmfel'  ebenfo  uufid)er  mie  ^ejie{)niig  .^n  '.?l  m  m  e  r 
ober  ju  got.  ams  'Sd)ulter'. 

5lmt  Tl.  aibS  ml)b.  ammet,  älter  ambct  auö 
araboht,  al)"!).  ambaht  ambahti  "-^l.  'X^icuft,  5tmt, 
33ernf,  @ottc-5bicuft,  3JJeffe':  ein  gemcingerm. 
iBort;  Pgl.  got.  andbahti  '5tmt,  3}icnft'  (.^n  and- 
bahts  'Wiener*,  al)b.  ambaht  '3^ieuer'),  anglf.  an- 
biht  ambiht  d}.  '?tint,  Sienft',  ambiht  Tl.  '3^iener', 
nbl.  ambt,  afäd)f.  ambaht-skepi'Xicnft',  ambaht- 
man  'I^icner'.  3)a§  3>er^ältni§  be§  gcmeingerm. 
äöortce  ^11  beni  an»  ßäfar§  Bell.  Gall.  befanntcii 
gaU.=lat.  ambactus  '3)ienftmann'  ift  üiel  beftritten. 
3unäd)ft  liefsen  fid)  bie  got.  anglf.  ßaiite  jiuar 
aii§  altgerm.  andbahta-  begreifen ,  aber  biefe 
@rbf.  l^iitte  im  2tl)b.  3)Jt)b.  5U  ampaht  ampeht 
gefüf)rt  unb  nic^t  JU  ambaht  ambeht.  (Sjegeu 
ben  germ.  llrfprnng  bc§  gall.=lat.  ambactus  fpridit 
nod)  baö  an5brücflid)e  3eu9"i^-' be»  <veftU5:  am- 
bactus apud  Ennium  lingua  gaUica  servus 
appellatur.  l^a^i  ftiimut,  ha\i  ha^  2Bort  am 
beut  ^elt.  PöKig  erflärt  Werben  fann:  ambactus 
enthält  ba^  fett,  ^räfij  amb-  (iat,  amb-)  'um'; 
unb  ag  ift  eine  ber  breitete  SSerbalmurgel  (f.  3t  cf  erj 
für  'get)en'  im  Scltifd)cn;  alfo  ambactus  'iöote' 
(eigtl.  '.s^erumgcianbter'j ,  lueeiuegen  and)  ba§ 
mlat.  ambactia  ambactiata  '3tnftrag'  (ital.  am- 

\  basciata,   fr^.  ambassade   '©efaubtfdjaft'j.     Sei 

i  biefer  3luffaffung  ber  lat.-romau.  (Sippe  erübrigt 
für  bie  altgerm.  Sippe  bie  3lnna^me,  ha^  af)b. 
ambaht  'i£)ieucr'  an^i  galt,  ambactus  entlet)iit  unb 
baf5  got.  audbahts  unb  anglf.  onbiht  LiolfCH'tl)mo: 
togifd)c  Umbilbnngeii  für  *ambahta-  finb;  iebcu= 
fallÄ  bat  bie  C^ntleliniing  in  iiord)riftlid)er  3eit 
ftattgefnnbcn  (Pgl.  J){eid)).  6.  nod)  3tinniaiin. 
Minulet  31.  an^  frs.  amulette  =  tat.  (fd)OU 
bei  i^arro)  amuletum  (amoletum),  ha§i  ju  amoliri 
geprt  al§  ÜberfeBiing  be§  gr.  (fvlay-njoinr. 
3m  16/17.  o^brl).  ift  r-?  bei  iiiiv  nod)  iiidit  eiit= 


amunciTU 


V^ 


annenel^m 


gebiirgcvt;  bic  lar.-bciitidi.  39övtcrLM'idn'r  bicfcr 
3eit  une  -Xnfnpobiui:  1540,  J'i'iüiic-  1041 ,  fowic 
bie  beut!d)  =  Iat.  ©loiiarieit  uon  (ialinfiii»  1610 
(g.  858,  3e^itei"  1^'--  2.  339  iimfc^retben  bac- 
kt. Jöort;  fo  üericicftncn  and)  "Maakv  1561  (ba- 
nn S0<^  „5frtiiici}  fo  ninii  anw  >QaU}  i)a\di")  iinb 
.Veiiifd)  1616  i'dniilct  nidir,  bae  niidi  bei  Siitber 
uiibeieitgt  ii"t.  ^cr  fn"tt)c|"te  bic-Iicr  bcfaiinte  33e= 
leg  bafür  ift  JbitrncniTcve  CnomafticDit  1582, 
S.  172;  intb  biei-  i'timmt  511  ber  Xfiatiadje,  baß 
cttna  gleidHcitig  fr?,  amulette  itnb  um  1600  niidi 
engl,  annilet  aiiftvitt.  i^erscic^nct  ift  2(mulct 
äiierft  1722  im  9?eiieii  yotlfommencn  11.  f.  \i\  Wi>x-- 
tevbiid)  iion  i^olrf  v.  üöertlu'iin,  GbcmiiiB  S.  210 
unb  bei  J-rifdi  1741  Cciod)  begegnet  anbevuiärt'> 
aud)  bie  lat.  Sautforni  amuletum .  fo  bei  \"»eu= 
polb  1620  unb  gpanntine  1720).  (fiu  populärec- 
SSort  bafür  mar  im  17./18,  ^a^rl).  21  n  ^  ä  u  g  f  e  l ; 
31  mutet  f^cint  crft  in  ber  2.  ^älfte  be§  18. 
3afirl>?.  befanntev  iit  »uerbcn. 

otnuftcrcn  Stw.,  in  Stielcre  3eit""0{»ft  1-695 
mit  'aufhalten,  llJaulanen  feil  baben'  r>erbentfd)t, 
in  i^olcf^  ü.  il^ertbeim  flJeueni  ooütommenen 
u.  f.  h).  2Börtcrbnc6  1722  unb  bon  Speranber 
1727  üergeidinet  mit  ber  2?ebeutnng  'nufbalten, 
I)tnbcrn';  bocf)  bat  Spanutiue  1720  bereit^  31  m  ü: 
fenient  '^eitoertrcibnng':  au^  frv  s'amuser  — 
amusement. 

an  '4>räp.  3Ibii.  au-^  mbb.  ane.  abb.  ana  il^räp. 
3(bii.  'au,  in,  ani':  entipredienb  got.  ana  '4?rap. 
3lbb.  'an,  auf,  in',  angif.  engl,  on  $;räp.  3lbP., 
nbl.  aan,  afäc^f.  an:  urüenuaubt  mit  gr.  avd 
auf,  an*,  5b.  ana  'auf,  lat.  an-  in  anhelare 
'aufatmen',  afloo.  vü  (xiiv  *oni. 

5lnona§  J.,  in  gleidier  Sdireibung  im  (yngl. 
Jranjöf.  Span. '^^ortug.üorf)anben;  bie  am  SdiluB 
bes  16,  3af)rf)c.  burdi  :>}eii'emevfe  über  31merifa 
in  2eutfd)lanb  befannt  geirorbene  peruan.  ^e= 
nennung,  roelc^e  in  Europa  1578  burct)  ß^rift. 
3Icofta  (Tractado  c.  58)  unb  1580  bnrd)  3.  be 
Seri)  THistoire  d'un  voyage  S.  188;  bcutfdl  DOn 
Xeucr.  Slnnäue,  Jranffurt  1593  3.  18j;  ugl. 
audi  iöulnu§  1606  Sdiiffa^rt  1, 30 )  befannt  mürbe, 
nad)bem  1558  31.  J^eoet  (Singularites  de  In 
France  antarctique  c.  46)  bafür  büv  peruan. 
nanas  gebraud)t  ^atte  ($eter  3??artl}r  1514  unb 
@onc..s>ern.  be  Coiebo  1535  f)aben  nod)  fpan.piiias 
bafür  gefagt;  ba^er  engl,  pine-applo).  Xie  im 
6'ngl.  bemobrte  23ctonnng  ber  ilJittelftlbe  (ananas  1 
ift  im  Xentfdien  unbeseugt.  '}U>^  beutidie  Benennung 
galt  im  18.  ^nbr^.  gclegenthd)  .n^  ö  n  i  g  0  a  p  f  e  1. 

nnbfraumcn  S^^-  mit  bialeftifdier  Ummanb^ 
(ung  oon  ä  in  au  (altbair.),  metd)e  bnrd)  bie 
8prad)e  ber  baier.  .«(Jan^lei  ff.  ^aifer,  t>er  = 
föfinen)    aUgemcin    gültig   mürbe:    an-?    niOb. 


ramen  'iUirfdiläge  marfieu,  trachten,  ftrebcn'  fbe- 
rämen  'feftieeen') ,  abb.  vämen,  afüdif.  ränion 
'trad)ten,  ftrebcn',  nbl.  beramen  feftfeßen';  baju 
mbb.  räm  'Siel'  »'32^.  10  mie  in  ^1}ebe?).  Ta^u 
afr?.  aramir  'geriditlidi  beftimmeu'? 

9tnt^oöi  5.,  in  (Sonr.  ©cfener^^  5ifd)bud)  1556. 
1575  nodi  nugcfannt,  ein  i;?et)nmort  bee  17.  ^abrftiv 
(1653  bei  3(nd)inDanber  Gramm.  Ital.  Yocab.  0  2^ 
al5  3(nfdHouen  bereit-?  bezeugt),  mit  nbl.  ans= 
jüvis,  engl,  anchovy  au^i'  fpan.anchoa  (ital.  bial. 
anciova.  fvv  anchois)  eutlebut. 

5(nbatftt  5-  nU'^  ml)b.  andäht,  aifi).  anadäht 
;s-. '3{ur"mevffamfeit,  3rnbadit';  mbb.  däht  5. '@e= 
banfe'  ift  inn-balabfiraftum  \n  ml)b.  nf)b.  b  euf  en. 

'JtnöaiK^e  /y-  '3lb5ugc'gvaben',  älter  nbb.  adücho 
ane  lat.  acjuaeductus  (f.  31  b  s  u  d)  t )  umgebilbet. 

anbcr  3lbi.  ans  mbb.  ander,  abb.  andar  'ber 

'  anbcrc,  ber  ?meite';.entfprcd)enb  got.  an{iar,  auorb. 

■  annan- ,    auglf.   oder ,   engl,  other ,  nbl.  ander, 

afädif.  andar  adar  ödar.    S'ie  Öcbeutuugcn  'bcr 

1  jmeite ,   ber   eine   oon  ^meien ,  ber   anbcre'  be= 

ru^en   auf  einer  fomparatiinidjen  ".i^ilbung  (ibg. 

änteros  'ber  eine  oon  smeien,  lat.  alter' i:  lujl. 

,  t>ai-   cntfpredienbe   ffr.  äntara-  'ucrfd}iebcn  imn', 

offetifc^  ändär  'anber§  al§,  mit  3ru5nabmc  uon', 

Iit.  äntras,  preufe.  autars  'ber  anberc'.    l^aß  an- 

bie  3rs.  ift,  bemeift  ffr.  5b.  an-ya-  'anbercr'.   3" 

abb.  andar 'anber'  Qciföi't  nodi  abb.  antaron  'nadi= 

abmcn'.  —  31  über-:'  f.  einft. 

anbcrmcit  3lbt'.,  bei  2utber  nod)  in  ber  älteren 

I  iBebeutung  '5um  ^meiten  WMt'  =  mbb.  ander- 

{  weit  anderweide ;  ba-5  2.  3Sortelement  erfd)eint 

!  alC'  guffij  nod)  in  mbb.  driweit  vierweide  vier- 

zecweide  'breimal'  u.  1.  m.  unb  ift  gleidi  3Seibe 

(mbb.  weide  '5al)rt,  ')Jeife'). 

?lnborn  i^f.  (~  nbl.  andoren  i  aiu>  mbb.  abb. 
'  andorn  '3(nborn,  bie  '4>ftaniC  Marrubiura";  'M- 
leitung  =orn  mie  in  3l^Drn?  Sie  Stammfilbc 
ift  nod)  unerflärt. 

anfa^cn  f.  5äd)er. 

Ringel  1^1.  vi-  am  mbb.  angel  Tl.  5-  'Stad)el, 
,yifd)angcl,  'Xbürangel',  abb.  angul  3.1?.  'Stad)el, 
Spiee,  /viidjangcl':  Ximinutio  ut  abb.  ango 
'Stad)el,  Ibürangel',  ml)b.  ange  '5ifd)angel, 
S^ürangel';  ogl.  auglf.  vngel,  engl,  angle  '3tngel= 
l)afeu',  auglf.  viiga  'Stachel',  anorb.  ongull  '2tngel= 
bafen'  ^\l  ange  '2tad)el,  Spiße'  (alem.  angel 
'iöienenftad)el',  angelmuk  '2tad)elfliege'  .  iyür 
bie  gcrmanifd)c  Sippe  bat  'fpi^ig'  al->  ii^egriffc-'-- 
fern  ?u  gelten.  &ine  ibg.  3i>s.  ouk  'fpie  fein' 
ftecft  aud)  in  lat.  uncu.s,  gr.  nyy.n^-  ny/.ivog 
'äßiberbafcn'  —  ayy.tatoov  '3lngelbafen' ,  ffr. 
aiikä  'öafeu',  offet.  ängur  '.'öafcn,  3lngel',  altir. 
ocad  '.S'iafen'. 

nngcnffim  3lbi.  auv  mbb.  gon:onie,  fpat  abb. 


'?lnaov 


—    u    — 


anftoKii^ 


srinänii  '^llbi.  'iieiicfim,  amjcitc{)m'  (ofine  bac-  i^väfij- 
an-)  511  ncl)men;  Ugl.  (\ot.  andanoms  'dltflc- 
liehni'  51t  and-niman  'niuichntcil'. 

«nger  W.  ailö  nihb.  auger,  al)b.  angar  5,)?. 
\^>viv^lanb,  ©uvjpinu ,  ^Jlcf erlaub';  ba,iU  niiovb. 
ong  enge  'iBicfc,  l^liuici':  11110  bcni  3?ciiviff  IHUl 
ciiiic  (ncvm.  2Bv  ang)  fami  bic  Sippe  faitm 
Iicviieletret  luerbeii.    Sidicre  2?e;;ie()imflen  fcfilen. 

^Ingcnrfit  )}i.  am  iiilib.  angesiht  3L  'ba§  3(n= 
idmueii',  nilib.  aiid)  ':}liulit3':  ^u  @  c  f  i  d)  t,  f  e  f)  e  11. 

^lllöft  >v-  illl'>  ii'llb.  äugest,  tilib.  angust  ^y. 
'-iUuiH,  3?eioriiniC'';  biefc  5lbnrnftbÜbiiiui  feWt  ben 
iibviiieii  altgenu.  3)ialefreu,  »ute  iibevfjaupt  bac- 
Siiffip  st  äiifeevft  feiten  ift;  Pijl.  I^icni't.  5{bcr 
bCtflialb  ift  iiod)  ntd)t  ö^ntlehmiiu]  bce  nf)b.  angust 
aiie  Uit.  angustiae  '(S'itfle,  (5'-ngf)er,^igt"eit'  ait^u= 
iietimeii.  i^ielme^r  ift  angust  al5  cd)t  germ. 
iHbleitiing  aiui  bcr  iit  enge  fterfeiibcit  2B,v  ang 
nimifebeii,  siinml  bac-  3lflüi>.  in  feinem  baniit 
nnicnDanbtcn  azosti  '(I'ngl)eit'  bic  gleidie  5lb= 
leitung  >eigt.  2^a()ev  ntnfj  31  n  g  ft  mit  lat.  angustiae 
alÄ  uvpeninmbt  gelten;  f.  bnnge  nnb  enge. 

anl^cimeln  3tiö.  eigentl.  ein  oberb.  2)ia(eft= 
lüort  (in  ber  Sdiuiei^  ift  and)  ba§  einfädle  I)ei  = 
mein  in  gicidieu 2?ebentnng  Polf^oitblid)  ift;  be§gt. 
bev  ©egenfa^  anfrcmben),  aI-5  foId)e§  Pon 
.siebet  gebrandit;  e§  mirb  Pon  bem  Sd^meiscr 
^Sentjlcr  Clav.  Ling.  Lat.  93afel  1709  Peräeid)net 
nnbbnvdi  fc^fteij.  SdiriftfteüerOuie  3o(}.P.2J?üüer) 
nm  1800  in  bie  Sitteratnr  eingefübrt  nnb  üon 
Gompe  1807  perjeic^net.   ^(\l  and)  ^cimwef). 

on^cijt^ig  31  bj.  unter  Jlnlebnnng  au  b ei f dien 
cntftanben  auc-  mbb.  anthei^ec  anthei^e  3{bi. 
'perpflicfitet':  ju  mbb.  aljb.  anthei^  '(SJcIübbe,  3?er= 
fpred)cn',  ba^  mit  got.  andahait  '23efenntniö', 
onglf.  ondettan  'bcfennen'  aus  ber  ^J^artifel  ant: 
nnb  2B3.  hait  'f)eiften'  sufammengefe^t  ift. 

5ln5öI)C  5'.  eine  am  8d)[u{3  be»  18.  3abrf)§. 
anftretenbe,  Pon  3(belnng  nnb  ©anipe  jnerft  Per= 
Seic^nete  92acbbilbnng  be§  älteren  gleid)beb.  21  n^ 
berg,  ba§  Pon  ®!)pträn§  1582  c.  8  al§  2Imberg 
'clivus'  nnb  ancb  fonft  aU  nbb.  (3.  23.  im  33ran- 
benbnrgifd)eu  nnb  Siülänbifdjen  fotüie  bei  23o6) 
begengt  ift.  ^-rübcftcr  I)b.  Seleg  ift  Sot).  5DJüaer§ 
©efcb.  Scbmeis.  (?ibgen.  1786  1,537;  11,691. 

tlnig  3}l,  bie  mb.  nbb.  Santform  für  oberb. 
fl6.  Saörb.)  enis  mit  bem  Xon  auf  ber  erften 
Silbe  mie  uodi  beute  enos  a>nis  im  Cberbentfdien. 
i?utf)er  i)at  StnbB,  loie  fd}on  ber  1504  in  i^eip:;ig 
gebrucfte  3>ocab.  Opt.  (SJemma  nnb  (^bptriin«  1582  : 
anyss.  ^^ür  Sutbcre  3f  ni)B  inattl).  23,  23  baben 
bie  älteren  oberb.  9?ibcln  3(ni'5.  3m  ©intfanci 
biermit  ftebt  bic  nmgefantctc  Aorm  bei  CDafppO: 
bin«  1540  nnb  ^rifin^  1541,  älfaaler  15()1  n.  a.; 
nod)  jcl3t  fd)iuei>  enis  (enesj ;  in  i^aicrii,  ®d)ipa=  | 


ben  nnb  Öftrcid)  gilt  änis  (audi  dneis).  3»  mbb. 
C^eit  (,'nis  anis  9i.,  ba»  ipobl  for  bcr  mbb.  ^f't 
anc-  lat.  anisum  (gr.  urtaov  arrjaor)  cntlebut 
ift;  Pgl.  fr,v  anis,  engl,  anise,  nb(.  anijs. 

t^lntc'  iv.  '3iad"en,  Senicf',  am  3)Mttelrbcin 
nnb  in  Sdiiimben  itblidi,  au-o  mbb.  anke,  af)b. 
anoha  1^.  '©cuirt'. 

t5(iifc*  iDJ.  '^ntter',  ein  alemann,  unb  )üb= 
fdimäb.  3Bort,  anc-  mbb.  anke,  af)b.ancho'23uttcr': 
bie  ed)t  bentfd)e  *i^e^,eid)nnng  für  bac-  enticbnte 
SBnttcr,  ipofür  in  abb.  '^di  and)  anc-smero 
cliuo-smero  eigtl. '.slubfctf  ff.  Sd)mccr).  ®iu 
got.  *agqa  für  abb.  ancho  feblt.  llrpcnüanbtfd)aft 
mit  ber  inb.  2B,5.  afij  'falben,  bcfd)mieren*  nnb 
lat.  unguo  'falben',  unguen-tum  ift  fid)er;  pgl. 
ffr.  ajya  'Opferbutter',  altir.  imb  (au-o  imben-) 
'«ntter'. 

?lnfci-'  3.1^  anc-  gleid)beb.  mbb.  ankei-,  fpät 
abb.  anchai-  3J?.  3m  3fbb.  ift  baö  9Bort  3fentr.; 
am  Cbcrrl)cin  begegnet  im  16.  ^a{)xh.  nmgclautcte^ 
äncker  encker.  (£•»  cntfpred)en  nbl.  anker,  OUglf. 
(fd)OU  febr  früf))  oncor,  engl,  anchor,  auorb. 
akkere  '3Infer':  ein  früb  bei  ben  ©nglänbern 
eingebürgertem  lat.  Sebuiport,  ba§  mof)!  lauge  Por 
1000  u.  (Sbv.  and)  bei  ben  fontiucntalen  T^cntfd)cn 
nnb  im  3Kirbcu  eingebürgert  mar:  anc-  lat.  ancora 
(pgl.  ital.  ancora,  frj.  ancre  jj. ;  bajn  nod)  Iit. 
inkaras,  afloP.  ankira  ankura  an§  gr.  ay/.voa). 
Sei  ber  G^nttebnnug  ins  ©erm.  trat  f rül)er  @enn»= 
med)fe(  ein,  inbem  bei  3{pofope  be§  (?nb-a  ba^ji  lat. 
2Bort  fein  )iieiblid)e§  31nö)ebcu  perlor.  3[nd)  finb 
anberc  uautiid)e  SBorte  früb  bem  £ateiu  entuom:= 
men;  pgl.  3ticm  unb  SJlaue.  ^m  3lbb.  finbct 
fid)  senehil  sinchila  (f.  @enfel),  im  16.  3abi"b. 
pereirtgelt  ®d) iff §^aaf  alc- einl}eimifd)ec- 2Bort 
für  '3lnfer'. 

Sinter^  9JL  'ein  g-Iüffigfeitc-maB',  erft  nbb.,  an» 
nbb.  ubl.  anker,  mit  bem  ba§  gleid)beb.  engl,  anker, 
fd)meb.  ankare  auf  miat.  anceria  ancheria  (afr.v 
ancherej  'cupa  minor'  meift;  bic  3(bfunft  bcr 
©ippe  ift  bnntel;  bie  ßautfolge  erinnert  an  lat. 
bicarium  unter  23 cd) er? 

5lnle!ÖCU  9f.  an§  ml)b.  anleheu,  a\ii>.  analehan 
9J.  '2)argabe  Pon  @elb  gegen  3i»fen':  <x\x^  on» 
unb  Sebcu. 

nnrü^ig  3lb).,  and)  aurüdirig,  erft  nbb., 
nad)  rnd)bar,  unter  3lnlebnnng  an  ried)en 
gebilbet;  f.  rud)bar. 

3lnftnlt  <v.  ans  mbb.  anstalt  '23egrüubung'; 
=  ftalt  ift  3rbftraftnm  s»  ft  eilen. 

nnftatt  f.  (Statt. 

anftcUig  3lbi..  Pon  Slbelnng  nod)  uid)t,  erft 
pou  Gampe  1807  Pcrjeid)net:  nrfprgl.  ein  fd))peij. 
2)iafeftmürt.  3n  3fuftcnigfeit  bemerft  i?apater 
1776  ^4>bbf'ogii-  ^"s'vagiii.  II,  2.s:^:  „ein  3d)mei,^er- 


cinU 


15 


W^qI 


\vox{,  bic  Öcid)tct:lid)fctt  iiuiiidjcvlci)  Xinc]e  flut '  („Mricc],  3n"f  imb  .'oaber,  .'öcif  aii,^ctt(cii");  bie 
cinäiuiditcii  iiiib  aiisuovbiicn  iiiib  fid)  in  allee  fjeiitifle  Spesialincninq  im  )d)(ed)teii  2iim  ioU 
(eidit  311  finbcn;  \mx  btefe  ©efdiidlidifeit  l)at,  ftc^  in  9HeberbentKtlanb  noü^ocien  haben.  Xer 
f)eiBteinani'teUigera}fcnid)"nnb'ii()nnogn.5-va8ni.  9(u§bvncf  ftammt  eigtl.  nu§  ber  2Beberet  'ein  ©c= 
Iir,  329  einl.n"ieli(t  er  ba§  gut  fdiineiv  anft eilig  mebe  befeftigen*  (f.  3ettel). 
ben  2entfd)cn  jnr  3faturali|ierung.  (?e  ift  bann  anjie^cnö  ?(bi.  eine  feit  bev  2.  £->älfte  be§ 
üon  DHcoIai  (1783  jlkiie  II,  3;Ui;  bef.  V,  290  unb  18.  3abrli?.  üblidje  "ilfenbilbung  in  i^evtrctung 
1794:  '55e)di.  cinec^  bicfcn  aj?annee  I,  69j  onfge=  be§  fvemben  inteveffant. 
griffen  nnb  üon  2d)iUer  im  letl  I,  3  gebrand)t  ^toticn  4>Iur.,  um  1750  anftretenb  (33obmer§ 
(l'ntl)cr  bat  bafür  1  .^ön.  11,  28  au§rtd)tig,  9?oaI)  ®.  32;  SBiefanbc-  l^-nipfinbungcn  eines 
anbere  anfdilägig;  im  18.  3abrb.  galt  üielfad)  G^riften  S.48;  2?obmeria§  1754  2.19j,  pmädjft 
actili  nnb  agil).  ,  öon  SdiÖnaic^  9^eolog.  2Bb.  1754  berfpottet:  an§ 

nnt=  ^iriifii',  im  9ilib.  nur  nodj  in  ?l  n  t  =  l  i  8  I  gr.  aioh-. 
nnb  5[n  tr  »D  0  r t  (f.  an&i  a  n (k  i  f  di  i  g  unb  ,  ?H)anagc  5'-  i"  ^«-'i-'  2.  Wälfte  bc§  17.  3a{)r{)§. 
§aubmcrf)  erfinlten;  in  ben  früliercn  i^crioben  ■  a\i^  frj.  apanage  (babcr  nndi  engt,  apanage  feit 
in  Dielen  nominalen  Bufammenfcßnngen  iiort)an--  bem  17. 3abrb.);  fcl)on  non  £'iebe  1G85,  ®d)eibner 
ben,  roosii  uufer  nbb.  ent=  bie  fyorm  be§  $rä» !  1695,  gpanntinö  1720  nnb  gperanber  1727  ale 
fijc§  in  Perfifllen  3ufammenfet3nngen  ift.  iögl. ,  5i"e»'^iüort  üeräeidinet  (ältere  Sautüariante  mar 
mf)b.  al)b.  ant-,  got.  anda-,  angif.  and-  ond- '  31  p  penage).  SBegen  be§  im  18.  Sabr^.  auf= 
fugl.  engl,  answer  unter  ^lutmort);  ba:;u  bie  tretenben  abteilen  für  opanagieren  galt 
got.  ^^räp.  and  'an,  auf,  in,  entlang'.  Xie  6runb=  uerein^elt  im  18.oaf)rI).  51b teil  für  5[pauagc. 
bebeutung  bc^>  il^räfiEes  ift  'entgegen',  toa^  auf  i^Hat.  apanare  appanare  eigtl.  'igrob,  Unterhalt 
3?ermanbtfd)aft  mit  gr.  ürri  'gegen',  lat.  ante  geben', 
'oor',  ffr.  anti  'gegenüber'  fübrt.  ;       apavt  W\.,  urfprgl.  nur  Slbo.:  aue  frs.  ä  part; 

antif  5lbi.  ans  frä.  antique  (^  lat.  antiquus);' bas  in  ben  ^-rembwijrterbüdjern  feit  Siebe  1086 
üon  Sperauber  1727  (antique)  atS  ^rembmort '  bejengte  SBort  ift  n)alirfd)cinticb  im  BOiäfjrtgen 
nerseidinet,  nadibem  bereite  im  17.  ^sai^xh.  5lnti=    slriege  enttcbnt. 
quität  herrfdite.  5tl)fel  )dl  an^^  glcid)beb.  mbb.  apfel,  al]t>. 

«ntipat^ie  5.,  feit  Hiebe  1685  unb  Stielcr  apful  (aud}  afful,  ^.Unr.  opfili)  3.^.:  ein  gemein= 
1695  in  ben  5>-rembmörterbüd)eru  Perseidiuet  nnb  germ.  ^ßort;  ogl.  nbl.  nbb.  appel,  anglf.  seppel, 
fd)on  1644  oon  3?lofd)erofd)  '@efid)te  $bilanber§'  engl,  apple,  ouorb.  eple  9h  'Gipfel'  (got.  *aplus 
IT,  804  gebraudit:  au§  gv.4at.  antipathia.  ,in.?).    Scr  3tpfetbaum  I)ieB  meftgerm.  *apuldr 

3tntli^  9J.  am  gleidibeb.  mbb.  antlitze  9f.,  vi.;  Pflf-  olii»-  affoltra,  anglf.  apnldr,  bie  fi^  in 
fpät  al)b.  antlizzi  9L '3lntlit3';  ba^u  bie  gleid)beb.  ben  Drt§uameu  nbb.  9lf  foltern,  3tffaltradi 
iUebenformen  ml)b.  antlütte,  abb.  antlutti  (ana-  3(polba'^),  ubl.  Apeldoren,  engl.  Appledore 
liiti)  9J.'3(ntlit5':  ^n^ei  urfprgl.  iierfd)iebene2Bortc  erbalten  ijaben.  Irou  bicfer  ^Verbreitung  über 
baben  fid)  in  biefen  5-ormeu  gemifd)t.  2em  anglf.  bae  ganje  germ.  Öebiet  unb  trot?  ber  (Snuäbnung 
andwlita  3K.,  auorb.  andlit  91.  (pgl.  got.  anda-  ;  TOÜber  Apfelbäume  bei  Xacitiis  @erm.  bat  bic 
wleizn  91.)  foüte  al)b.  m^b.  antli^  entfpredien;  gippe  alö  entlehnt  jn  gelten;  b od)  muß  bie  ©nt^ 
pgl.  got.  wlits  m.  '9Ingefid)t',  wlaiton,  anorb.  i  le^uung  lange  Por  bem  iBeginn  unferer  3eitred)= 
Ifta  (für  *vlita),  anglf.  wlitan  'fpäben';  bie  bicvin  '  unng  ftattgefuuben  haben,  meil  bae  germ.  p  in 
erhaltene  B:\.  wlit  (uorgerm.  wlid)  ift  außerhalb  aplu-  au^3  oorhiftorif^em  b  regelvcd)t  bnrd)  bie 
bee  &txm.  nod;  nid)t  nad)gemiefen.  mit  biefer  argerm.  2autoerfd)iebnng  entftauben  ift;  ^'9t._tv. 
Sippe  mifd)te  fid)  biejenige  üon  got.  lüdi  '3ln=  aball  uball,  lit.  obülas,  aflou.  ablüko  llpjeV. 
gcfid)f  (anbb.  lud  '9(uBere§'),  itjoncben  gleidjbeb.  [  ^a  tbg.  llrfprung  biefer  blofj  norbenrop.  Sippe 
*anda-lfidi  für  abb.  antlfltti  9J.  '9tntliB'  Oorauv:  abela-  oblu-  (bafür  tat.  mäluni,  gr.  uijkov)  nn= 
gefeyt  loerben  mui^.  roahrfd)eiulidi,  ift  (Entlehnung  bee  35>orte§  anju^ 

9lntn)ort  ly.  ans  mbb.  antwurt  ;>■.,  ahb.  ant-  nehmen.  9lbleitung  aus  tat.  malum  Abellanum 
wurti  %.  '9rnttt)ort',  lüonebeu  ein  9i.  mhb.  ant-  (bie  6ampauifd)C  Stabt  9lbeUa  loar  im  9Utertum 
würfe,  ahb.  antwurti,  got.  andawaürdi:  eigtl.  ihrer  9tpfcl  megen  berühmt  nnb  hat  bei  i>irgil 
'CSegeniuorte'  (als  s^oUeftiPum);  Pgl.  ant  =  ;  basu  bas  iöeimort  malifera)  ift  begrifflid)  (ugl.  i>fir  = 
anglf.  andswam,  engl,  answer  '^IntiDort'  unter!  fid))  aufpred)enb;  mau  hat  91  Pf  el  (>  ir.  aball, 
f  d)  in  ö  r  e  n.  lit.  obftlas)  bann  birect  auf  Abella  surücfjnführen 

anjettelii  3tm.,  frühnhb.;  9.'?aaler  1561  oer=  nnb  für  bas@erman.  fett. iVermittlnuganjunehmen. 
3etd)net  e?  in  gutem   nnb   in  fd)led)tem   Sinne;-  5^ead)ten§)uert  ift,  bafj  für  91  u gapfei   im 


iHpfdfinc 


-     16 


^trlH'tt 


lMl)D.  apful  (mk  ougapful  i  üQciii  gclnaiid)!  »ucv= 
^cn  faun;  inil.  aiifll).  ivppel  '^Jlncunnd',  ciifll.  apple 
of  the  eye  (aildl  eye-ball),  nbl.  oojjappol;  ^lV 
fiiv  oiiovb.  iilnn"  augasteinn.  —  i^gl.  3?tvnc. 

^Ipfelfinc  A-.,  cvft  liflb.,  an^^  nbl.  appelsien 
appelsina.  XiVo  il^ort,  in  ^Kifto  llfciicm  Iciitidicii 
ij>anuiti  1052  2.  83  nodi  imgctaniit,  fld)!  iiiu 
1700  iion  yaniburci  au'\  wo  1755  appelsina  aU 
ba?  ^riatcftJuovt  ticseugt  ift,  unb  jiuar  hat  311= 
iiäAn  i?l  pp e I ü n a ,  ?lp p c l i i n e  al^  t)b.  ^-onn 
iiegolten  (1774  sininit?,  Decou.  C^'uciicl.  III,  02), 
tüofiiv  lim  1770  i)l  p  f  c  l  f  i  11  e  nie  I)b.  J-ovin  ( ipcgeii 
51' P fei)  bevvfdicnb  »wirb  (id)on  171ü  in  SiibiPig^ 
tcutid)=engl.  2c^.  'H  p  f  c  l  f  i  11  ci),  5nfd)  1741  teiint 
mtvern  et)inapfel,  nodi  iiid)t  5lpfel)ine.  dlaöj 
J^riiniV;  waren  .s>nniinirg  unb  5tmncvbam  bic  §anpt= 
miivfte  für  3iOvbbcnt)dilaub,  ipälnenb  in  Obcr= 
beutidilnnb  bie  ^tnliene^"  "^nmif  l)anbelten  Cbaljcr 
Orange  unb  isomer au:^e  al^  oberb.  ä3e= 
nennung).  2'ie  .Veimat  ber  Vlpfelfineu  ift  bas  füb-- 
lidie  (5{)ina  unb  6od)ind)ina,  pou  luolicr  fic  Pon 
beu  ^i^iortugiefen  n:n  1500  md)  Ö'uropa  gebradit 
ipurben  ( pgl.  8  i  u  a  r  o  f  e  bei  isoß  für  'G^inarofe'J ; 
baber  ift  i^erlcitung  bev  nt)b.  23eneuniing  aiiö  ben 
ita(ieuifd)en  Stäbtenamen  Stena,  5»-'fli»ii  "■'''^fi" 
aUeffina  nnnijtig.  S^tc  nib.  (3llteuburg)  3^ia(eft= 
form  appeldesiiie  jpcift  auf  fv^.  pomme  de  Sine 
(=  engl,  china  orange).  5ögl.  ^^omerause. 

?lpot^cfe  Jv.  (Pon  ÜJiaaler  1561  als  bentfd) 
Per3eid)uet)  feit  mbb.  (13,  3ot)vb-)  apoteke  aü= 
gemein  iiblid):  on§  gr.4at.  apotlieca. 

?H)petit  W.,  bei  £'ntber  nod)  nnbesengt,  snfrübft 
in  bcr  2.  Ä^iilftc  be§  16.  3al)rbö.  in  @übmeft= 
beutfdi(anb  belegt  unb  1561  Pon  9}}aaler,  1616  pon 
§enifd)  aUi  bentfd)  Peräeid)net:  an§  frj.  appetit. 
(^raiin.  2l(bern§  1540  ^at  6-brid)  (ff")  al§  beut= 
fd)e?  Spnonpmon;  g(eid)beb.  nod)  ubb.  möge  (in 
i'tambnrg  unb  2?remen)  unb  jrät  (in  9}fagbebnrgJ. 
^onturriert  mit  5Ipbetit  bat  im  Oberb.  @e  = 
luft  (;s-ifdiart  1575  ©argaut.  IGT'  Xer  &dwt 
unb  3(ppctit  fompt  allemeif  man  ifjt). 

^pritofe  Jy.,  eine  im  17.  ^aijxl).  in  9iorb= 
bentfc^lanb  auftretenbe  Benennung,  bie  8tte(er 
1691  nod)  gar  nid)t,  g-rifdi  1741  ol§  3(pricofc 
perjeidjuet  (1665  bei  ©.  (Sreflinger  ber  frausiif. 
iBantu=  unb  Stanbengörtner  2. 21. 56  bezeugt  als 
3(bricofe,  1669  bei  p.  b.  ©roen 'ber  nbl.  (iJärtner* 
unb  1678  bei  3-  3-  Slgricola  'üau§Pater'  als 
21  p  r  i  1 0  f  e) ,  au§  nbl.  abrikoos  =  engl,  apricot, 
frj.  abricot,  fpan.  albaricoque,  ital.  albercocco 
(ugried)  npni/.oy.y.ia):  au»  lat.  praecocium  (ma- 
lum  praecoquum  •'),  eigtl.  'ber  Jrübreife'.  S)er 
l)Jame  ift  Durd)  bie  9Meberlanbe  (nbl.  abrikoos) 
nad)  9iieberbeutfd)lanb  getommen,  tpöbrenb  Dber= 
beutfc^tanb  anbere  ildamen  bafiir  anfipeift.    ^m 


18,  3abrb.  galt  S?(prifofc  erft  nur  als  ubb.-- 
obcrfädif.  I^ialeftiport.  Ii^ebeu  Stprifofe  be= 
ftebcn  anbere  iöenennungeu,  Pon  beneu  ijftreidö^ 
baier.  marille  (fd)lef.  morelle)  am  entfdiiebenften 
concnrviert  hat.  5lui5erbem  gilt  für  'i^lprifofc' 
fd)meiv  barelleli  ')}l.  ober  biirillen  (parili  marei.'li 
laringelij  —  1541  ^fifius:  Worillen,  ^arenle; 
1561  anaaler:  ^öcrillele,  i>lmmarellen;  1709  3?ent5- 
1er  Clav.  Ling.  Lat. :  5lmarilleu  23arri(elein  — 
bie  ipobl  Pon  ital.  armenilli  ausgebt;  dmi- 
baber  audi  nod)  clfäff.  uiellele,  fd)aiäb.  möUele 
^i.  (jet3t  bcrrfdit  im  Sd)mäb.  abriko  mit  frj. 
illuÄfpradie).  ot"  Cftfriiuf.  »perbeu  ilJarillen 
unb  ?l  p  r  i  1 0  f  e  u  aii-  'f leine'  unb  'große'  ^(prifofen 
uutcrfd)icbeu.  3m  16/17.  3abvb-  bcftaubeu  nod) 
umudie  anbere  ii^euennungeu :  in  ^Söbmen  WUv- 
unteu  (=  bö^m.  meruuka;  Vocab.  Trilingue 
'4.^rag  3. 74)  unb  in  Sd)leficn  unb  im  ibgtlanbe 
älJarunfeu  (1656  C^^olerns,  Oecon.  Ruralis  II, 
212);  &ber^g.Untcer  1558  bat  „9lmareücu,  Wxiv- 
tüadjv" ,  i^enifd)  1607  @p.  62.  120  „2lmarill, 
iPJotleten,  Jlrmellen,  3.  3obaunis'  iJJfirfid)", 
loeldie  ^)famcu  and)  fonft  im  16/17,  3'"ibrb.  fiel; 
fad)  begegnen. 

Stprtl  ÜJh  a\li-  gleid)beb.  mbb.  aprille  aberelle 
l•^:  an?  lat.  Aprilis  (pgl.  frs.  avril,  ital.  aprile, 
nbl.  april,  engl,  aprili:  luic  "iJJlai  unb  3äuner 
(f rüber  9)2 är.^)  im  Söeginn  ber  mbb.  3<-'it  eut-- 
lebut  an  Stelle  bc§  ed)t  bcntfd)eu  abb.  ostar- 
niänöd  'Dftermouat'. 

apro^JOä  pon  ben  5'i"f'»'5H'iJi'terbüd)eru  feit 
@.  iiiebe  1685  per3eid)uet,  int  SOjäbrigeu  strieg 
au§  frs.  ä  propos  entlebnt. 

5lr  a."!?.  3f.  ein  ?yläd)eumaf5 ,  erft  ubb.,  nad) 
gleid)beb.  fr5,  are  (lat.  area). 

3(rbcit  %.  au§  mbb,  arbeit  arebeit,  abb. 
ar(a)beit  fy.  'älrbeit,  a}?übfal  9Jot';  entfpred)eub 
ofad)f.  arbedi  9!.  'ilJübfol ,  ■j8efd)iperbe ,  l'eib', 
arbed  /V.  luib  nbl.  arbeid  9){. ,  anglf.  earfod 
earfeile  5J.  'i/Jübfal,  iöefd)iperbe',  earfede  älbf. 
'fd)mierig',  got.  arbaipsld)  J- '^ebritngnis,  5)lot'; 
anorb.  erfide  9h  'ilJübfal',  erfidr  Jlbj.  'fd)ipierig, 
mübfelig".  Demuad)  ift  '9)lübfal'  als  dJrunbbc^ 
beutnng  ber  Sippe  an^iuncbmeu,  toa^  auf  2>eripaubt= 
fd)aft  mit  afloP.  rabü  robu  (aii^  *orbü)  'sined)t, 
fieibeigner'  (f.  unter  ^"»iobott)  fdiließen  läßt. 
@ot.  arbail)s  i)'t  3"iammenfeLning  beC-  Porgerm. 
orbho-  '^ned)t'  (gletd)  afloo.  rabü;  f.  nod)  arm) 
mit  einem  beut  anorb.  id  '2Berf,  Jbat'  gleid)en  germ. 
i^auptjport.  2)ie  germ.  C^innbbebeutnng  'müb= 
feiiges  ÜBert'  berubt  auf  einer  älteren  ^^ebentnug 
'.tned)tsarbeit',  lpeld)e  mit  lacituö'  '^erid)t(@erm. 
15)  übereinftimmt,  iponad)  ber  freigeborene  &a- 
manc  bie  5lrbeit  ben  Unfreien  überlieB.  Söegen 
be§  2.  (bliebe?  bcr  3ii)ammenfet5ung  ift  anorb. 


^rcf)e 


17 


^i{rnibrnft 


idja  'fianbetii,  aiiSfüfjren'  psuäie^en  fortjie  anorb. 
ittja  '§anblung,  Xdättgfeit';  oicITeic^t  liegt  ffv. 
i'ti  ih'  '(Sang'  mit  ber  ibg.  2B,v  i  'ge{)en'  (f.  g  e  ^  e  n) 
naf)c.  Sebenfaüö  ift  ba§  fdieinbare  GJrimbtiertum 
idnuciv  arban,  'naffaii.  enva  'arbeiten'  nnr  eine 
mobcrne  3feu)d)öpfnng  ^u  9Ir&eit. 

'Jtrt^c  5-  flu^  nil)b.  arclie  (neben  arke),  a()b. 
arahha  (neben  archa)  %.  '%xd}t  9?oaI)»  ;  bie 
nfib.  ßautform  mit  ch  (ftatt  mit  !)  irf)eint  anf 
Cberbent!cf)[onb  =;u  tüeifen  (Sntijere  9?ibet  bafür 
9loaf)§  haften):  abb.  buoh-arahha  '33itcf)er= 
faften',  mf)b.  arche 'is^ifte,  @elbfifte';  entipred)enb 
nbl.  ark  '3{ri)e  9Joaf)e',  angt).  earc  earce  '.^ifte, 
83unbc§labe,  2trd)e,  haften',  engl,  ark,  anorb. 
rtrk  %.  'Stifte,  8arg,  ?(rd)e  9ioaf)§',  got.  arka  %. 
'"Soften,  (Selbfaften,  5(rd)e  92oaf)§':  ein  weit  oer- 
bveitete§,  üord)viftlid)e§  ßeljnmort  au§  bem  gleid)= 
beb.  lat.  (and)  roman.l  arca,  »tioI)er  and)  af(oü. 
raka  '(^rabl)öl)le'  nnb  ced).  rakev  'Sarg'.  Sa« 
2Bort  ift  in  ber  angenteineit  2?ebentung  'j.laften' 
mo()l  im  23eginn  nnferer  Sfitredinnng  jn  ben  (Ser= 
manen  gebrnngen  gleid)3eitig  mit  ^iftc  nnb  Sacf. 

%xi^'it)  dl,  um  1600  au§  tat.  archivum  ent= 
(cbnt  (3ef)ner  1622  Xomenclator  S.  120  arcliivum 
bie  5trd)iüen;  Seiüer  UUi  ©piüeln  lY,  311 
9lrd)iD);  im  17.  3a()rl).  bafür  üielfad)  (Sr5  = 
f  c^  r  e  i  n. 

nrg  9lbi.  an^o  ml)b.  arc(g)  'nid^tsmürbig,  böfe, 
farg,  geigic}',  ai^b.  arg  arag  'geisig,  feige,  nid)t§= 
mürbig';  ba^n  af)b.  arg,  mf)b.  arc(g)  'bo§  5trg, 
9iid)t?iüürbigeÄ,  23öfe§';  ügL  angif.  earh  9lbi. 
'feige,  träge',  mnbl.  arck  erck,  nbl.  erg,  anorb. 
argr  'feige,  loeibifd)'  (andj  ragr);  ^4>nnln§  ®iac. 
fübrt  arga  a(§  3d)mäl)raort  bei  ben  Songobar= 
ben  an.  Snrd)  ein  got.  *args  mag  ba^  germ. 
Söort  in§  Span,  nnb  (jinn.  gebrungen  fein ;  ügl. 
fpan.  aragan  'träge',  finn.  arka  'feige'.  To  man 
üon  ber  im  5rf)b.  l)anptfäd)Iid)  anftrctenbcn  2?e= 
bentung  'geizig'  nid)t  gnt  ^n  'feige'  gelangen  fann, 
mnft  'nic^t§iDÜrbig,  nieberträd)tig'  aU  C^rnnbbe- 
bentung  be»  germ.  arga-  angenommen  Joerben, 
morau»  'geijig'nnb  'feige' Spegiaüfiernngen  mären, 
bie  pon  ber  gaftlid)en  Jreigebigfeit  nnb  pou  ber 
Sapferfeit  aU  ben  germ.  .'öanpttngenbcn  an§ge= 
gangen  nniren.  2)a§  2Bort  ift  mic  faft  alle  SSorte 
ber  ctt)ifd)en  Spl)äre  bem  (Serm.  eigentümlid); 
pgl.  arm,  bijfe,  gnt,  übel.  —  (irgcrn  an§ 
mt)b.  (,^rgern  'snm  SBöfen  reigen,  Perfd)led)tern, 
üerberben',  al)b.  (.Tgirön  argiron  'fd)(ed)ter,  ärger 
machen':  pm  Stomparatin  üon  arg;  ba^n  im  9H)b. 
gebilbct  ijtrger  Ü}J.  (ogt.  5ln§fal3  an»  an§  = 
fä^ig,  (Seis  an§  geißen,  ^^ anbei  an§ 
{)anbeln,  Opfer  an-o  opfern);  c§  ftammt 
(für  oberb.  §irgernin)  an§  9Hebcrbentfd)Ianb 
unb  fott  nm  1750  bnrd)  nbb.  ®d)riftfteßer  mic 

Äluge,  (5tpmolP9ii(beÄ  3i5i<rterbu(b.    3.  flufl. 


2)nfc^  nnb  Sobe  in  bie  Scfiriftfpra^e  gebracht 
fein,  dloc^  §el)na^  1775  §anbbnd)  @.  197  be= 
öorsugt  ^rgernife  öor  2(rger.  —  ^Irgtoo^n 
Hl.  an§  mbb.  arcwän  Wl.  (ugf.  SB  a  ()  n)  'ä5erbad)t, 
■^Irgmobn'  =  nb(.  argwaan  (Strglift  g-.  an§ 
mbb.  at)b.  arclist  ^•,  '2(rg(ift ,  23o§f)eit'  =  nbl. 
arglist);  fd)on  al)b.  arcwänen 'argroötjnen',  ml)b. 
arcwsenen. 

ärgern  3titJ.  )•  arg. 

5tric  %.  am  ital.  aria:  Se^nmort  be§  17. 
Sabrt).,  oon  Spanutin^S  1720  nnb  Speranber  1727 
erft  nod)  in  ber  ital.  l'antform  3(ria  Per,scid)net 
nnb  fo  and)  in  ber  l'itteratnr  ber  1.  §älfte  bc^i 
18.  3abrb.  gebrand)t;  bod)  ^at  fd)on  Snbmig 
(®ngL  =  tentfd).  2Bb.)  1716  Strie  (ber  5]^IuraI 
5lrien  erfd)etnt  allgemein  im  17.  3nbr^-;  ügl. 
be§  2)id)ter§  Jllbert  „3hien  ober  9JfeIobet)en  u.f.  tt)." 
1638  nnb  3eiIIer§  (^-pifteln  1646,  V,  261). 

5lrtt^mctif  5-.,  ein  im  16. 3abri).  eingebürgertes 
fiebnmort,  für  ba§  ^){cd)enf  nnft  aderbingö  bi§ 
in§  Porige  3a{)r().Polf2ÜbIid)  geblieben  ift;  3tritt)  = 
metif  (au§  gr.^Iat.  arithmetica)  begegnet  juerft 
1523  in  einer  3wicfaner  Sc^nlorbnnng. 

5Ctfabc  5-  aiJ§  frä-  arcade;  bie  (5ntlebnnng 
gefd)al)  nm  1750  (2peranber  1727  perjeidinet  bae 
^•rembmort  ebenfomcnig  mie  bie  öfteren  5i"£tttb= 
mörterbüc^er);  bie  bcntfd)e  93eäeid)nung  bofür  ift 
urfprgl.  2  a  n  b  c. 

Slrlegbflura  Wl.  am  mbb.  al)b.  arliz-boum  M. 
'acernus,  cornus';  mit  (5rlc  tanm  Perioanbt. 

3lrm  älf.  an-3  gleic^bcb.  ml)b.  arm,  ai}b.  aram 
arm  l'h:  ein  gemcingerm.  äSort;  pgl.  afäd)f.  nbl. 
arm,  anglf.  oarm,  engt,  arm,  anorb.  armr,  got. 
arms  dJl.  '3Irni'.  Sie  mand)e  ^Benennungen  für 
Körperteile  (f.  2trfd),  2tnge,  '^n^>  Öers, 
t  n  i  e ,  91  a  g  e  l  2C.),  reicht  auc^  2t  r  m  über  ba^ 
(Serm.  f)inan§;  c§  ift  nrpermanbt  mit  lat.  armus 
'oberfter  2^eil  bc^S  Dberarmee,  3.^orberbng',  afloö. 
rami,'  'Sdjulter,  Jlrm',  prenB.  irmo  '3(rm',  ffr. 
trma-s  Wl.  'i>orberbng,  3(rm'.    S.  (vrmel. 

arm  Slbj.  au§  gleii^beb.  ml)b.  arm,  aljb.  aram 
arm  ^Ibj. ;  Pgl.  afäd)f.  arm,  nbl.  arm,  anglf.  earm 
(^engl.  nic^t  mebr  porbanben),  anorb.  armr,-  got. 
arms  Jlbf.  'arm':  ein  gemeingerm.  (5-igenfd)aftv= 
mort,  bao  in  ben  nermanbtcn  ibg.  2prad)eit  feine 
fid)ere  33e5icbnng  bat;  man  bcnft  an  eine  Por= 
germ.  (Srbf.  orbhmo-,  bie  man  3n  3lrbeit  (afloP. 
rabü  's?ned)t')  ober  äU  gr.  ooffmn^,  lat.  orbus 
(,].  a-  r  b  e)  3iel}t.  -  ^Irmut  g'-  nu§  mf)b.  armuot  g-., 
armuote  5?.  '9trmnt',  al)b.  aramuoti  5.  —  nbl. 
armoede:  eine  3lbleitung  ane  bem  3lbi.  got.  *ar- 
mojis:  pgl.  (^inöbe,  .s^cimat. 

^Hrmbruft  5'.  aitio  gleidibeD.  mbb.  armbrust 
-)l,  ba§  eine  tiolt»eti)mologifd)e  Umbcntnng  an§ 
mlat.  arbalista    arcubalista  eigtl.  'iJ?ogenmnrf; 


9rrmpc 


18     — 


5rrtif(^o!c 


niaidiiitc'  dat.  arcus ,  gr.  ßäXXsiv)  fein  iniiB ; 
eine  3«üinnncii|c(3mui  uon  31  vm  imb  i^ritft  ifi 
im  ^ciitfd)cn  eigtl.  iimiiöglicf),  jimuil  ba-S  nü)b. 
©ort  dl.  ift.  5hb3  lat.  arcuballista  Üammt  bac- 
gictdibeb.  frj.  arbalete;  ligl.  engl,  arbalist,  nbl. 
armborst,  ital.  balestra,  au§  lyeld)em  lefetereii 
biitf  öftere  n^b.  SBalefter  \^itgclarnibritft'  ent= 
lehnt  ift. 

5lrincc  ^•.,  bei  Siit^er  unb  fonft  int  16.  Sn^r^. 
unbejcngt  itnb  ooit  i'iaalcr  1561, 5.  iHotl)  1571  nnb 
.^"»cniid)  1616  aud)  nid)t  ücr3ctd)nct:  ein  im  ii3c= 
ginn  be^  30  iiibrigcn  Slriege?-  am  f r,^.  armee  cr^ 
•borgte»  Sebmnort,  ta^  bei  ü.  2BaüI)auKn  1617 
Corp.  Milit.  nnb  in  ben  bcntfdjen  3citnngen 
be§  Saures  1623  (j.  33.  (infparjen  1623  Hist. 
Relat.  Contin.  ®.  74)  äncrft  Ijäufig  anftritt  nnb 
non  5lrmntn§=j){ift  16-12  „i^Kettnng  bcr  cbicn  tcnt= 
id)en  £'»anptfprad)c"  nnb  oon  illtofd^crofd]  1644 
(Sei.  Wl  n,  545.  662.  902  mdniad)  üenoenbet 
tnirb;  biefyrembmi3rtcrglofiarebcräeic^ncn  3Irmcc 
feit  m.  Seitler  1642  G-pifteln  ni,  30,  ©prad)^ 
u.  f.  tu.  3?erbcrber  1644,  @.  Siebe  1685.  Um 
1600  erfd)cint  and)  gleidjbeb.  3(rm aba  (mein 
=  'plotte'j. 

5trmcl  f.  t5'rntet.  —  Stimut  f.  arm. 

aromntijrf)  5(bi.  im  16.  3abrf}.  (1583  X()nrn- 
cin'i'ers  Onomast.  80.  95)  anftrctenb:  an^  lat-qx 
aromaticus. 

3lrrfll  M.,  erft  n^b.,  =  nbl.  arak,  engl,  ar- 
racke  (rack):  mit  frj.  arack  rack,  fpan.  arac 
ans  arab.  araq  'Saft'.  2^er  Dtame  beS^  in  Oft 
inbien  (bef.  33ataPia)  einbeimifdjcn  (Setränfe?, 
ha§  mit  feinem  austönbifdjen  Flamen  —  Pgl.  5-33. 
1750  33obmer»  9loaf)  S.  72  —  gelegentlich  früfjei 
erroäbnt  ift  (perft  in  (Suropa  burd)  (^arPajal 
ber  beibe§  1521  auf  ber  ^nfel  5tk(aman  fenner 
ferute),  mirb  äuerfl  1763  üon  (Sabebufd)  in  feinet; 
3«fn^en  sn  S-rifd)§  2öb.  pergeidnict  nnb  bot  fid) 
nad)  öennigc^  preuß.  Sbiotifon  1785  erft  fnvj  poi 
1785  eingebürgert.  S^idfeidjt  ift  er  Pom  9forb= 
offen  S)entfd)lanba  ausgegangen. 

3lrrö§,  burcö  ha^  ganje  16.  3abrö.  üblid, 
nnb  1616  üon  öenifd)  al§  bentfd)  Peräcid)nel 
=  engt,  arras :  eigtl.  dlamt  ber  frg.  Stabt  Arras, 
bie  burd)  SEebereien  fid)  früb  ansäetdmete.  2^gl. 
nbf.  ras  für  arras  unter  Stafcb. 

2trrcft  Tl.,  fd)on  im  16.  ^afirb.  üblicfi  unb 
feit  Simon  9{otb§  2ictionarin§  1571  af§  ?5remb= 
Jport  0er5eid)net:  an§  afrg.  arrest  (fr^.  arrete). 

9lrf($  W.  nad)  ben  unter  birfd)en  betge= 
brad)ten  anafogen  ?5äflcn  am  afferent  l'fr§,  mbb. 
abb.  ars  3)J.  '^rfcb'  cutffonben;  entfpred)cnb  in 
gfetd)er  33ebeufung  mtibb.  ars  ers,  nbf.  aars  naars 
(mit  präfigiertem  n),  angff.  ears,  engf.  arse, 
anorb.  ars    (nitb    rass,   pgf.  argr   neben  ragr  f. 


0  r  g)  Wl.  'Jfrfdi'.  (Scrm.  arsa-z  Wl.  ai\^  6rso-s 
giff  mit  JKcdit  für  nrPcriunnbt  mit  gr.  o^goc  {(jq 
für  rs)  'Steinbein,  23ür'^cf';  ba^n  aftir.  err  Jy. 
'Sdimonj,  G-iibc,  Spiöc'"':'    iögf.  9frm. 

'^trfcnal  9f.,  um  1550  (gfeidijeitig  mit  5f  bmi  = 
ral  nnb  9lrma ba)  a(§  Sllarinetuorf  für  'Xocf, 
Söerffe'  anftretenb  nnb  juerft  1616  üon  .^xuifd) 
üerseidbnet  =-  engf.  fr^.  fpan.  porfug.  arsenal ;  bie 
bie  älteren  jLH'mcu  itaf.  darsena  (fr3.  darsine) 
nnb  fpan.  atarzanaf  IPeifcu  auf  arab.  dar  acgi- 
iialali  'J-abrif. 

^Itfenif  dl,  ein  um  bie  aiJtfte  be§  16.  3abrb§. 
eingebürgerte«  Jyrcmblüort  (2)afi)pobiu§  1540  nnb 
?>-rifiu§  1541  s.  arsenicum;  9)?aafer  1561  nnb 
^cnifd)  1616  üeräeidinen  c§  bereits  af§  beutfd))  = 
frg.  arsenic,  engf.  arsenic:  au§  fat.  arsenicum 
(gr.  ('/.oosviy.ni');  bod)  bült  fid}  banebcn  itn  16/17. 
3abr^.  im  Seittfdjctt  Ptelfad)  bie  lat.  2autform 
(S.  23.  2}Jofd)crofd)  W^i.  p.  Sitt.  1650,  I,  485). 
elftere  Benennungen  beS  ob.  iraren  Operment 
(m!^b.  operment  an§i  fat.  auripigmentum)  unb 
feit  bctn  fpäten  dMb.  and)  ö  üttenraud). 

5Crt  S'-  aȤ  "ifl^-  art  iUJ.  'angeborene  C^igen^ 
tümfidifeit,  llfatur,  2?cfd)affenbeit,  5(rt';  ai}i).  art 
in  biefen  2?ebeittungen  unbejengt;  aud)  fonft  feblt 
baS  9Bort  in  biefer  23ebeutung.  2:afür  erfd)eint 
gfeid)(auteitbe§  abb.  art  ^•.  'Jld'erung,  'i^ffügung', 
IP03U  arton  'bcipobneu,  bebauen',  ferner  afiid)). 
ard  9)1  'SBobnorf,  angff.  eard  3)1.  'äöobnnug, 
Öeimaf.  ^iefc  Sippe,  btc  gn  einer  ioeftibg.  2Ö3.  ar 
'pffügen'  —  fat.  arare,  gr.  doöco,  fit.  ärti,  afloP. 
orati,  got.  arjan  —  gebort  (f.  5f  de  r),  il't  fauni  mit 
tnbb.  art  3[li5. 'DJatnr,  Söefd)affetibcit'  pertuanbt; 
bod)  Pgl.  Söobnnng  3U  gemöbuen.  (Sbcr 
ift  3"if"»>"e"Öfing  üon  %xt  mit  fat.  ars  ((S5en. 
i^lur.  arti-um)  '5(rt  unb  Söeife,  Sunft'  unb  ffr. 
rta  '3frt  nnb  SBetfe'  mijglid).  —  Xk  3nfainmen= 
fet5ungett  9(rtacfer,  ort  bar,  ortbnft  ent= 
baffen  mbb.  aijh.  art  '2fcferbau,  5tcferuug',  ge= 
boren  mitbin  3U  ber  gertn.  ibg.  2B3.  ar  'pffügen'. 

Qtrtiücrie  fy.,  üon  ajhiofer  1561  nod)  nid)t, 
Snerft  üon  .'öcnifd)  1616  af§  bentfd)  ücr3cid)net; 
c§  ift  burd)  bo«  16.  ^abrb.  geläufig  (1568  (SrufiuS 
Gramm.  Lat.  I,  260  impedimenta  3(rtilfcrei) 
of§  3frcfflfei,  5frd)affei,  91rtef  lorei,  9(r  = 
toforet)  (um  1620  oncb  aU  3trtigf eria). 
3)oS  im  ganjen  2fbenbfanbe  feit  bem  SfnSgnnge 
bes  9)Jittefafter§  üerbreitcte  9Sort  (frg.  artillerie, 
engl,  artillery,  itof.  artiglieria,  fpan.  artillaria 
U.  f.  tu.)  gebt  ouf  fat.  articula  3U  ars  'S^nuft' 
3nrücf  (ügf.  fr3.  engin  3U  fat.  ingenium). 

9lrttji^ofc  )y-'  i"«  1-550  in  ber  Sd)mei3  ent= 
fef)nt;  S^afppobinS  1540  fennt  e§  nod)  nid)t;  JrifiiiS 
1541  Diction.  s.  cinnara  fennt  nur  erft  fr3.  arti- 
scliault,  aber  1556  Nomencl.   s.  oactus  9trti  = 


^Tr^euet 


19     — 


?(lcf)e 


fcfiocf,  ba§  ÜJJaaler  1561  unb  .^citifd)  1(51(5  als 
bcütid)  iicr5cid)ucit.  3}a(i)  ^icroii.  2?ocf  (Xvagii'o) 
l539l1JetüS?reutterbud)  II2?(.83  müifeii  ?(rtiic^ofen 
üov  1550  in  S^cutidilanb  feiten  geroefen  fein. 
2)05  u.  a.  üon  2?Dcf,  Jrifins  nnb  9}faaler  gebranc^te 
gfeidjbcb.  welfd)  2)iftel  lueift  anf  (Sntle{)nung 
an^  ber  in  ber  2.  Jc^iilfte  bc§  15. 3af}i^^-  auffommen= 
ben  ital.  iBcnenunng  norbital.  articiocco  (=  fr?, 
artichaut,  nb(.  artisjok,  engl,  artichoke) ,  ba^ 
bind)  aftfpan.  alcarchofa  auf  axab.  al-kharshüf 
3urücfgel)t.  Seit  ber  2.  §älfte  be§  16.  3a^r^§. 
iDirb  baa  üon  ber  Sd)roeis  ang  uorbringenbe  21  r - 
tifci^ofe  in  (Sloffaren  unb  in  ber  tütffenfcöaft= 
liefen  Sitteratur  Dtelfad)  gebraucht;  Siebenform 
be§  17.  3a?irf)S,  f^.  33.  Dpiö  1624  ij^oemata 
©.  13)  ift  ?(rtf(j^ofe.  5lltere§  St)noni}mon 
irar  S  t  r  o  b  c  ( b  o  r  n. 

5trscnei  5"-  (im  17. 3a^r^unbert  auc^  auf  bent 
51  betonf)  an§i  mt)b.  arzenie  (§rzenie)  ^y.  '§eil= 
!nnft,  Heilmittel';  ahb.  uid)t  nor^anben,  ba^u  aber 
bie  5lblet!nng'al)b.  ovzinen  giarzinön,  m^b.  ^rze- 
nen  'f}ei'en';  bieg  3ttü.  erinnert  mit  feiner  2lb= 
leitung  an  got.  lekinon,  angif.  Ifecnian,  aijb. 
lähliiuön  'f)eilen' ;  au§  af)b.  gi-arziu6n  lüäre  bann 
ba»  erft  fpäter  auftretenbe  Subftant.  mijb.  arzenie 
mit  roman.  2{bleitung  gebitbet.  2)ie  STnna^me, 
OT^b.  arzenie  ginge  auf  btn  berühmten  SIrgt 
Sfrdöigene»  öon  3(pamea  in  Sljrien  snrücf,  ift  f)alt= 
log ;  märe  nämlid)  biefe  3(nnabme  ricf)tig,  fo  müßte 
mau  ein  at)b.  *arzin  refp.  *arziuo  '2üät'  eriparten, 
büü  aber  nirgeubs  erfd)eint.  3ubem  mac^t  ai)b. 
arzinon,  unter  bem  GinfluB  bei  ec^t  germ.=got. 
lekinon,  at}b.  lähhinon  'f)eilen'  §u  arzät  'ätrgt' 
gcBilbet,  bie  3u3te{)ung  be§  2lrd}igene§  Dötlig  über= 
ftüffig.  Übrigen»  bilbd  ba§f  ÜKIjb.  auc^  ein  ar- 
zatie  (mnbl.  arsedie)  'Slrienei';  f.  3(r3t. 

5lrjt  3}i.,  in  ber  Umgangefpradje  jegt  mo^I 
überall  burc^  S  o  f  t  o  r  erf est  (ober  in  2.B  u  n  b  a  r  5 1, 
Sierar 3t  noc^  populär  geblieben);   fdjon  im 

16.  ^at)xl).  nimmt  2)octor  bie  23ebentung  "Strgt' 
ou  (1561  maakx  30c  unb  1616  §enifd)  126  ^aben 
S^octorei)  für  'Slfebicin',  $euifc^  127  and) 
Soctor  für '3(rät';  baf)er  fd)on  im  2(nfang  be§ 

17.  3al)r^§.  Perboctern  („id)  ijabt  fo  piel 
@elb  Perboctert"  9iic.  ä^olcfmar,  40  Dialogi  Sborn 
1625  SI.  162  b).  2(  r  g  t  mar  unfere  mittelolterlic^e 
Seuennung;  fie  beruht  auf  gleidibeb.  m[}b.  arzet 
arzät,  atjb.  arzät  Wl.:  ein  fpCiififd)  bcutfd)e?,  bem  : 
®ngl.  91orb.  C^ot.  frembe§  SBort.  3iiiiäc^ft  gilt 
im  2(f)b.  nod)  bie  altgerm.  Söe^eidinung  lähhi 
(üg(.  got.  lekeis  '3(r3t',  augif.  Ifbce,  engl,  leech 
in  horse- leech  3?1.  'S^icrargf;  bogu  ber  nbb. 
(Jigennamc  S  a  c^  n  e  r  au§  m^b.  lächensere  'Se- 
fpredjer',  eigtf.  '2(rät').  3)ie  mubl.  S'orm  arsatre. 
anbb.  (,'rcetere  '2(r3t'  (mnbb.  nbb.  arste)  belueift 


Urfprung  an§  bem  bänfigcn  fränf.=m(at.  archiater 
(rlo/inToöc)  '2[r3t'  (bef.  'fönig(id)er  Üeibar^t'). 
^autltc^e  3d)n)ierigfeiten  ai)b.  arzät  mit  arzäter 
arciäter  archiater  3U  Permittelu  finb  nid}t  Por^ 
!  banben,  ba  bie  anbb.  mubl.  )yoxm  fetbft  auf  bie 
mlat.  ©ruubform  fjintueift.  2(ud)  fouft  finb  Serm. 
Xcd)n.  ber  gried).  SJcebijiu  früb  iu§  2(beub[anb 
]  gebrnngeu  (Pgl.  23  ü  d)  f  c ,  55  f  ( a  ft  e  r),  aber  ftet§ 
bur^  Iat.=romau.  iöermittlung.  2;as  einzige  ar- 
zätefr)  ift  bem  3tomau.  fremb  geblieben  (ital. 
medico,  afrg.  mire,  frs.  medecin,  bie  freiließ  aiid) 
bem  ©ermau.  fremb  geblieben  finb;  jeboc^  ge= 
■jraud)ten  mir  im  17. 3at)r^.  and)  2IJebicu§  ftatt 
'itrst).  Über  arz-  al§  iä^ertreter  oon  gr.  ao;/f- 
I.  Q:x^~.  ^k  megen  mittelrbein.  2)füb(ar3t 
'i'hibfenreparierer'  aufgeftedte  (i-rflärnng  pon 
ai)b.  arzät  axhi  tat.  artista  ift  (autücb  nnb  ge= 
ldnd)tticö  unberei^ttgt.  (5rft  im  fpäteu  SJüttelalter 
roirb  miat.  artista  für  bie  SJiebiginer  gebraucht 
(pgl.  ufr3.  artiste  veterinaire) ;  aud)  ift  c§  bem 
älteren  9ioman.  fremb.  .hingegen  treffen  mir 
archiatri  bereite  bei  bem  Ji'anfcnfönig  C^bilbebert 
unb  bei  Sari  bem  ©roßcn.  —  S.  noc^  2lr3euei. 

m  dl,  21 B ,  erft  nbb.,  nac^  fr3.  as  m.  'bie 
(£'in§  auf  SBürfel  ober  Sarte,  ein  fleine»  ©emic^t' 
(lat.  as),  mober  and)  engl,  ace  (me.  as) ;  in  ml)b. 
3eit  bevrfdite  alg  Se3ei^nung  für  bie  '(5in§  im 
2Bürf  elf  piel'  esse,  bav  au§  lat.  assis  (jüngere 
Sfebeuform  Pon  as)  ftammt.    2?gl.  Song. 

5lf(^  f.  2lrf4  —  3(fi:$  3?i.  ein  (Befaß;  ba3U 
21  f dl f neben)  au§  ml)b.  asch,  al)b.  asc  a}i. 
'Sd)üffel,  23e(fen  (Soot)' :  eigtl. '(Sfdieueä' f.  ®f  c^e. 

3tft^c^  t^.  (bafür  berrfc^t  in  ben  r^eintfcbeu 
Sanbfcbaften  eine  junge  ')kbenform  esa)  au§  mbb. 
asche,  al}b. asca  5-'2Ifdie';  ee  entfpred)en  nbl.  asch, 
anglf.  asce  tesce,  engl,  ash  ashes,  anorb.  aska  unb 
mit  autfälliger  Santoariante  got.  azgo  J.  '21fd)e' 
(aus  bem  @ot.  fd)einen  fpan.  portug.  ascua  entlebnt 
5U  fein).  Man  Perbinbet  bie  Sippe  gern  mit 
einer  ibg.  2B3.  äs  'brennen',  Die  in  lat  areo  'bijrre', 
ardeo  'brennen'  fomie  in  ber  Sippe  Pon  ©ffe 
oorliegt;  pielleicbt  ftccft  ber  nädjfte  S^ermaubte 
öe§  germ.  askon-  '2Ifcöe'  in  bem  2lbj.  altinb. 
asiknt  (g-emiu.  3U  asita)  'buufelfarbig',  fo  ba^ 
ba§  germ.  askon-  eigtl.  ein  fubftantipierteS  2lb: 
jectiP  ibg.  as(8)kon-  mit  ber  (Bruubbcbeutuug 
'bie  (SJraue'  märe ;  ba3U  Pgl.  ffr.  asa  '2lfd)e,  Staub' 
(got.  azgo  aber  3u  gr.  inyäoT]  'öerb"c'). 

5iidjc^  2ifd)e  5-  (ein  g-lußfifrf))  fl»5  gteid^bcb. 
mbb.  asche,  al)b.  asco  2JL :  Pielleid}t  mit2Ifd)e 
permanbt,  fo  ba^  ber  Z''i)d)  feineu  9fameu  Pon 
feiner  afdjgraucn  5-arbe  bätte.  ®ine  altgerm. 
Benennung  be»  gifdie»  ift  fcbiueb.  normcgifd) 
harr,  ba§  mit  gletcbbeb.  lit.  kirszlys  3ufammen= 
bäugt. 

3* 


5rfjet 


20 


5(u 


Slfjcl  5.  l^f.,  crft  nl)tt.;  lucijcn  bc-^  iilcid)bcb. 
6-)cUd}cn),  iSclIerefcI,  9)huicreiel  imb 
mit  JHiidfndit  auf  gr.  ovog  nviny.o^  '©fd,  Riffel' 
meift  auÄ  lat.  asellus  'Heiner  @)el*  (»gl.  ital. 
asello  '3lfiel")  abgeleitet.  Tie  iiltercn  n-onncn 
bc'?  16,  Cvnlniie.  finb  iebod)  3t  a  fiel  uiib  9t  0  i  1  e  1 
(il.^cucev  1563  fiat  nossel  ossel  neben  eselchyn  1 
nnb  Jorev  hat  in  ber  lUierfemtng  üou  ©eBnere 
5ifd)bndf)  nassel  unb  biefe  ^-orm  tnivb  aU  boier. 
(nassel  nastel)  beftiitigt.  ^^aju  eine  elfäff.  5'Orin 
91  ^cl  in  bcm  glcidibeb.  C  b  v a ^  e l  @olin§  1582 
Onomast.  ©.  328.  330.  Xa§  lierdicn  f)at  bic 
mannigfaltigften  ^tarnen  in  ben  llinubavtcn:  in 
5-vanfcn  nnb  Sdiiimben  Selterefel,  in  8d)>ua= 
ben  unb  (Jlfafe  2.1t a u e r e f  cl ,  im  (Slf aß  3Ji 0 1) r c, 
SJtobrle,  tu  9rug§bnrg  Smugefel  (biefe  S3e= 
ueunungen  fnüpfen  an  ital.  asello,  gr.  öroc  an). 
9JII§  nbb.  niirb  freseln  genannt,  nbl.  muurvarken 
(^bntriinv  c.  87  gteiniuornt,  (yrbtrnpe).  Sic 
;öencunnng  2t f fei  gilt  ol^  öftreid).  2afi)pDbinj- 
unb  5ribern^  1540  fcnnen  feinen  Flamen  für  ben 
5[ffel,  nnb  5rifiu§  1541  foiuie  Ü)iaoler  1561  bc-- 
iienncn  il)u  ©raStnurm  (b.  t).  'Dlanpc')/  SJiaaler 
aud)  Crcumtttel. 

Slft  Tl  aus  gleid)beb.  nil)b.  al)b.  ast  3Ji.  '2lft', 
entfpredienb  beut  glcid}beb.  got.  asts ;  ben  übrigen 
2'iolefteu  ift  bie  ^eäeid)nnng  fremb.  Sod)  ftel)t 
ii)t  i)olK^  SÜter  feft  burd)  Itbcreinftimmung  bes 
germ.  astaz  {an§  borgerm.  ozdos  üerfdioben;  bgl. 
SKaft  unb  bie  bort  angeführten  SÖeifpiele  bon 
2?erfc^iebnng  be§  ibg.  zd  sd  ju  germ.  st)  mit  gr. 
öwOi,'  (nadog)  '5lft,  S'U'^ig'  .■knoten,  Knorren 
am  23anm';  bie§  bernljt  mit  armen,  ost  '2Ift' 
g(eid)fall§  auf  osdos.  3^ic  '.^ebentungen  be§  gr. 
ÜSortel  laffen  3?erraanbtfd)aft  mit  mnbb.  6st  (nbb. 
ost  aust),  nbl.  oest,  anglf.  ost  'slnoten,  .Knorren' 
(ibg.  @rbf.  osdo-)  bermuten. 

2lfe  f.  2t  a§  nnb  2t  §. 

Sltcm  TL  an§  ml^b.  ätem  (äten),  af)b.  ätum 
Tl.  '2ttem,  Öeift';  ügt.  mt)b.  der  beilege  ätem, 
a^b.  der  wiho  ätum  'ber  I}eilige  @eift';  nf)b. 
9iebenform  (eigtl.  biat.)  C  b  e  m.  S)em  Oftgerm, 
ift  ba^  2Bort  fremb ;  im  @ot.  mirb  bafür  ahma 
*@etft'  gebraiK^t  (f.  ai^ten).  2}gl.  afäd)f.  ädom, 
nbl.  adem  asem,  angtf.  si[mi  (engt,  feblenb) 
'2ttem'.  ^ie  Sippe  meift  auf  ibg.  etmon-,  ffr. 
ätman  2JJ  '§and),  2ttem,  Obern,  @eift';  basn 
altir.  athach  '§au^',  gr.  ür/inc  'Sampf,  Xunft'. 
Ob  n^b.  2tber  unb  gr.  ijroo  '§er,V  au§  ber  in 
biefer  (Sippe  enthaltenen  2B3.  et  '^auc^eu,  atmen' 
ftammen,  ift  fraglid);  f.  nod)  23robem. 

ält^cr  m.,  feit  ber  2«itte  be§  18.  3at)rl)§.  ale 
poetifd)eö  2Öort  f)änfig  (3.  So.  23obmerS  Jloai)  S. 
220;  S?lopftocfeaneffia§I;  Öobmerias  1754  S.23; 
bagegen  Sdjijnaidj»  ilfeplog.  3öb,  1754j,  nadjbcm 


5-robeniu»  1730  ben  2ttl)cr  suerft  bereitet  nnb  fo 
benannt  batte:  au§  gr.=Iat.  aether. 

5ltla§'  Wl.  ein  morgenlänbifdier  Stoffname, 
ber  auf  arab.  atlas  'glatt,  fanft'  bevubt;  feit  ber 
fpätmbb.  3*^it  bezeugt  unb  fd)Dn  im  16.  3fl^)rl). 
fclir  gebriinditid)  nnb  in  ben  abenblänbifd)en 
Spradicu  Perbreitet. 

%Üai^  TL  al§  Benennung  Pon  (Srbfarten 
u.  f.  m.  (äuerft  bon  Sperauber  1727  perseidinet) 
ge:^t  3urüd  auf  iliercatorS  fartograpbifd)e§  iöevf 
Atlas,  S^uisburg  1595,  ba§  nad)  einem  mpttiifd)cn 
i^önig  2lrta§  pdu  i1?anrctainen  (bei  Siobor  III,  60. 
lY,  27 )  benannt  ift.  Xa§  3Berf,  bas  in  ber  l.§alfte 
beö  17.  3aört;^.  3al)lreid)e,  3.  X.  Perfürste  2tuo= 
gaben  erfuf)r,  mar  uacf)  3eißer  1646  (^pifteln 
III,  625  fet)r  beliebt  unb  Perbreitet. 

Qttout  d}.  (im  tartenfpiel) ,  2el)nmort  bey 
SOjä^r.  iUiegeö  aihi  fr^.  ätout;  frnliefteö  3f"9= 
nis  1644  im  „Spradi=  n.  f.  m.  23crbevber":  „jciii- 
unber  mut3  mau  es  a  tout  nennen"  (mac^  eigtl. 
Strumpf  Reifet). 

t  Üitt,  2ttti  3}^. '3>atcr',  fc^mäb.nüem.,  anS 
mf)b.  atte,  a1:^b.  atto  '3^ater';  ber  Umlaut  ber  ul)b. 
gorm  ift,  mie  ba§  i  be§  fdimei,.  ätti  jeigt,  bimi- 
untip :  Permanbt  mit  got.  atta  'Isatcr'  (ba^n  Attila 
=  ml}b.  Etzel  eigtl.  'i^äterdien'),  Pielteid}t  aud)  mit 
alttr.  alte  'ii^flegePatcv'  (an?^  attios),  afloP.  oti-ci 
(biminut.)  'i^ater'  (oti-m  'oäterlid)'),  gr.  atra. 

3lttcntat  91.,  in  ben  5rembmörterbüd)eru  feit 
Sdjeibner  1695  allgemein  Per3eid)net  unb  fd)OU 
in  3citungcn  be§  30iäl)vigcn  S^riege^  übtidi:  am 
fr^.  atteutat. 

5lttt(^  Wl.  aUÄ  mf)b.  attech  (atech),  üi)h. 
attah  (attuh  atali)  3}t. '3tttid)':  frül)e  (5-ntlel)nnng 
nnb  ÜBeiterbilbung  au§  lat.  acte  (gr.  d/.rij  nxtHx) 
'Wolunber';  pgt.  Sattid)  5U  lat.  lactuca,  and) 
S)attet  gU  dactj-los. 

5l^cl  g-.  5riame  ber  elfter  f.  unter  Alfter. 

ä^cn  3i*ü.  m^  ml)b.  etzen,  a^b.  ozzen  '3U 
effen  geben',  eigtl.  'effen  madicn*:  §u  cffen. 

3tu,  2t  ue  %.  an§  ml}b.  ouwe  fy.  '2öaffer, 
Strom,  Söafferlanb,  3nfet,  ^albinfel,  mafferreid)e§ 
SBiefenlanb,  2tue*;  a^b.  ouwa  au§  altem  *auj6- 
(fo  in  got.  ^Vorm  Porau?3ufet3en,  pgt.  bie  ai}h.' 
mtat.  g-orm  augia).  (5ntfprcd)cnb  anorb.  ey  unb 
anglf.  eg  ig  5'-  'Snfel',  mosu  anglf.  eglond  fg- 
lond,  engl.  Island,  übt.  eiland  '^nfel';  ba^iii  iat.- 
germ.  Batavia  Scadinavia.  ©ot.  *auj6-  (für 
awjo-  awiä-)  !^at  ein  g  Perloren  (Pgl.  9liere). 
2)a§  Porau§3ufe§enbe  *agwj6-  ift  ein  fnbftau= 
tiüierte'S  2tbj. ,  gleic^fam  'bic  2Biifferige'  (babcr 
'SBaffevtanb',  b.  l).  '^nfd'  ober  'iBicfc'),  nnb  gebort 
jn  got.  ahwa  g-.  'Jlufi',  bac-  mit  tat.  aqua  auf  ibg. 
akwä  berut)t.  Sa»  beut  got.  ahwa  gleidie  al)b. 
alia^'ftiefjenbc»  äBaffer'  bemal)ren  nod)  bie  Crt»? 


and) 


21 


3fuguft 


namcn  auf  m   (5.  2?.  5 11 1  b  n)  itnb  -^adj  (3.  23. ' 
llradi);  f.  tücitcr  oben  unter  =a  unb  3«fef. 

QU(^  3{bü.  ^onj.  au5  m()b.  ouch,  a{)b.  ouL 
'unb,  and),  aber';  entipred)enb  afädii.  6k,  nbl. 
00k,  afrtef.  äk,  augif.  eac  ec,  engl,  eke,  anorb. 
auk  'baju',  bän.  og  'unb,  auc^,  aber',  jrf)n)cb.  och. 
i«!.  ok;  flot.  auk  'benn,  aber':  eine  gemeingerin. 
Q];artifel.  (Jinige  hieben  bteies  auk  ^u  ber  germ. 
äöä.  auk  (ibg.  aug)  'oermebren',  au-5  wdditx  ai\'ö. 
ouhhön  'hinzufügen',  auirf)i.  okian,  anglf.  yeau. 
anorb.  auka,  got.  aukan  lierniehren'  ftammen 
(tat,  augere  aug-ustus,  ffr.  ugras  'getualtig',  , 
ojas  '^raft',  lit.  äugti  'iriad)fen'  finb  bamit  ur-- . 
nerinanbt) ;  ögl.  anglf.  tö-eacan  'überbiee,  auch'- 
!?(nberc  führen  germ.  auk  auf  eine  3nffli"inenie!3ung 
S»üeier  ibg.  '^artifehi  au  unb  ge  (gr.  av  /f )  surücf. 

Hubicnj  5'-'  't'it  2.  ;lioth-5  2ictionariu§  1571 
üerseichnet  unb  im  16.  3ahrh.  fchon  allgemein 
üblid)  (früheftcr  Sitteraturbeleg  1536  in  '4?olh= 
dioriuo'  Suetonüberieeung  11^'  53»;  in  politiidien 
Sofumenten  begegnen  ältere  2?elegej:  au»  frs. 
audience  (=  ital.  audienza .  mlat.  audientia  , 
'(Sebör,  5(nhörung'j. 

t  3tuc  5-  'lOJntterfdiaf  bial.  aus  mhb.  ouwe. , 
ahb.  ou  5-  '2chaf';  ngl.  anglf.  eowu,  engl,  ewe:  , 
urnermanbt  mit  lat.  ovis,  gr.  mg,  lit.  aris,  aftob. 
ovica  'B6)aV.    S.  Sd)af. 

5tucr  in  9Iuerod)§  U.U.  am  mhb.  ür  für- 
ochse),  ahb.  ür  (ürohso  I  iif.  'i?luerodife' ;  ent= 
fpredienb  anglf.  lir,  anorb.  lirr  (u=3tamm).   'l^ai 
2öort  begegnet  fdion  bei  xöm.  gd)riftftellern  al?-  \ 
ürus;  bie  Slugabe  be§  iliacrobiu»,  iirus  fei  feltifch,  ' 
i)at  fid)  nod)  nidit  beftätigt.    3)ie  Gjifteng  ber  | 
Sautform  ürus  in  ben  erften  ^abrbun'^erieu  nad)  \ 
(Shr.  @eb.  fpridjt  in  Übereinftimmung  mit  bem 
nid}t  burd)  z= Umlaut  umgeftalteten  anorb.  ürr 
bafür,  bat  ha^  v  in  ahb.  mhb.  ür  nid)t  am  s 
entftanben   ift.     2rnberfeit§  geigt   ffr.   usrä  Wl 
'Stier',  boB  ai)b.  ür  am  germ.  ürus  eine  uralte 
Sfiebenform  usro-  gehabt  hat  (über  ibg.  2Iusfatl 
Pon  8  Por  r  mit  £>interlaffung  oon  (5rfaebehnung 
f.  nod)  roahr).    23ei  bieier  Seutuug   ergibt  fidi 
meiterhin  Pon  felbft,  bafs  ber  2Iuerod)e  feiner 
9Jamcn  Pon  ber  Jarbe  hnt :  ffr.  usra  heißt  eigtl. 
'rötlich';  ogl.  bie  ®ntftehung  be§  28orte§  23 ör, 
'Siber,  Jaube. 

3luer^ahn  Tl.  unter  2tnlehnung  an  ha-i  porige 
SBort  ( fdion  mhb.  ürhan  '3luerhahn'  unb  ürhuon 
'Sluerhuhn')  auS  eigentlidiem  mhb.  or-han,  ahb. 
or-  orre-huon  '^uerhuhn'.  (vntfprcdicnb  ha^  nicht 
jufammengefc^te  anorb.  fd)tDeb.  orre  '2?irfhuhn, 
2Bafferhuhn'.  2Sahrfcheintid)  mar  ahb.  *orro 
eigtl.  nur  ber  3kme  bei  3}Kinnd)en§,  rooju  bann 
or-hön  al§  ber  Slame  be§  2Beibd)en§  fefunbär 
cutftanb.    3lhb.  *orro,  anorb.  orre  gehen  ipohl 


auf  ein  ibg.  'JBort  ^urücf,  ba?<  'üJiännchcn  bebeutet 
hat:  urgerm.  urzon-  am  ibg.  wrsön-  hat  eine 
nahe  6-ntfpred)ung  in  if  r.  vfsan  'brünftig,  ^leugunge^ 
fräftig,  männlich,  Tlawn,  Stier",  tpomit  auch  lat. 
verres  '6ber'  für  *verses  unb  lit.  verszis  '^alb', 
lett.  wersis  'Stier'  sufammenhängen  (pgl.  anä} 
fchtoeb.  bial.  ome  '(Sber'j. 

auf  3lbP.  5J}räp.  au§  mhb.  chb.  üf  3tbP.  ^l^räp. 
'am' ;  entfprcd)eub  aiäd)f.  üp.  anglf.  üp-flpp  'auf, 
engl,  up  'auf;  auffällig  tpetd)t  got.  iup  3{bp.  'auf= 
afäd)f.  ür.  2.^gl.  außen,  a  u  B  e  r.  2ae  gemein= 
germ.  üt  (aue  üt-a?)  beruht  auf  ibg.  üd  (üd); 
pgl.  ffr.  ud  2?erbalportifel  'au§,  hinan«,  empor'. 

aufpren  3tlo.  'ablaffen'  au§  mhb.  üf  hoeren : 
aud)  ba^  einfache  hoeren  hat  im  SJIhb.  gelegent= 
lieh  biei'e  Sebeutung,  loeldie  fid)  am  hören 
'audire'  entipicfett  hat  (ob  eigtl.  =  'einem  2.5er= 
bot  gehord)en'"C). 

aufmutzen,  f.  m  u  gen.  —  2lufru^r  i.  :)t  u  h  r. 
—  aufftöbern  f.  ftöbern. 

aufruicgcln  3tw.,  bti  Suther  unbe§eugt  (er  hat 
bafür  erregen);  es  erfcheint  ^ufrühft  in  ber 
SchttJeiä  (1561  a.'J^aaler  37  b  auftoiglen  'concitare, 
excitare'  I ;  id)tpei5.  (3.  SB.  3Iargau)  üfwiggle  'auf= 
siegeln'  erfd)eint  im  Cberb.  be§  16.;i7.  ^ahrh». 
al§  Quflpicfeln  (fo  no(^  1782  in  Sobmer§ 
Überfeeung  Pon  9.iiiIton§  Perlor.  ißarab.  S.  5, 
aber  in  ber  3lu5gabe  oon  175rt  getilgt).  5'ür 
Suther§  erregen  (5.  23.  3lpoftelgefch.  21 ,  27) 
haben  ältere  oberb.  2?ibcln  aufroegifch  machen. 
Sie  gan^e  oberb.  Sippe  hängt  sufammen  unb  ge= 
hört  3U  beroegen:  ahb.  *\vigil6n  ift  3ntennü= 
bilbnng  gu  wcgan. 

3tugc  9i.  QU?  gleid)beb.  mhb.  ouge,  ahb.  ouga 
31.:  ein  gemeingerm.  2i?ort;  pgl.  got.  augö.  anorb. 
auga.  anglf.  eage,  mittelengl.  eie  ye,  engl,  eye, 
nbl.  oog,  anbb.  6ga  '9(uge'.  25ie  3ahlreid)e  anbere 
Körperteile  (f.  unter  3(  r  m ,  5  u  b  ,  §  e  r  3 ,  Sinn, 
Knie,  Ohr  n.  f.  tp.),  hat  auch  ba^  3Iuge  eine 
gemeinibg.  23enennung.  3n  ben  Perroaubten  ibg. 
Sprad)en  erfcheincn  23ilbungen  am  einer  33?.  ok 
oq  in  gleid)er  23ebeutung:  lat.  oculus,  gr.  oooc 
für  *oy.js  nffitaAung  xinu  nana,  afloP.  oko,  lit. 
akis,  ffr.  aksi;  baju  in  Perbaler  jyunftion  gr. 
oxpouai  'raerbe  fehen'  (f.  achten).  S^iefe  ibg. 2B3. 
oq  geigt  ihren  einfachen  2SotaI  germ.  a  noch  in 
ahb.  awi-zoraht,  beffeu  awi-  für  agwi-  auf  oqi- 
'3(uge'  ipeift ;  ein  germ.  awi-  '3luge'  ftecf t  aud}  in 
bem  ^i\v.  anglf.  eowan  y  wan  (got.  *aujan  *awida ) 
'geigen';  pgl.  nod)  anorb.  vgurstund  '3(ugenblicf 
am  *agaz  (=  afloP.  oko)?  Xer  gemeingerm. 
Diphthong  oon  got.  augo  '3luge'  beruht  auf  altem 
(SinfluB  Pon  gcrm.rgot.  auso  'Chr'.  —  Sugcnlib 
f.  ßib. 

?luguft  T\.  unter  frifd}er  3lnlehnuug  an  bas 


Wuftion 


—     22 


?(rt 


lrtt.=roman.  augustus  mid)  inlib.  ougest  ougeste, 
al)b.  augusto  agusto  Tl.  '?liiijuiV  (bie  cd)t  alt* 
bciit)d)e  3?c5ctcf)nunii  bcifitv  tft  (5^rntcmouat, 
af)b.  aran-manod).  i^cjl.  fi'v  aoüt  ttal.  agosto. 
ric  (5-ntlcl)miiui  imii  nhb.  agusto  fanb  fllciriiu'itui 
ftiitt  mit  bcr  lum  liiii  r;;  iiiib  Dhii. 

5Jufttoii  5.  '(§am',  fduiit  1571  in  3.  j)Unf)§ 
I'ictionaviU'o  imb  1620  tu  .S^citpolbo  Dictionarium 
iHn-5cid}net,  =  mint,  auctio  'i^crmel^nmg,  3}er= 
ftciiicnntii'. 

ans  5lbO.  ^^rnp.  mtc-  ntcicfibcb.  ml)b.  alib.  113 
5lbii.  '^'riip.;  entfprcdicnb  c\ot.  ür  'JtbP.  'I)iitaitc\ 
licrnii'^,  aiifllf.  üt  'Jlbu.  'I)tnaiK\  hcrauc-,  aiifscn, 
aiifeerlialb',  engl,  out,  nbl.  uit  'i^räp.  5lbü.  'nii§- 
JüiivtÄ,  md)  oben'  im  i^ofat  ab.  Söabvidieinltd)  t[t 
iivgcvm.*fippa'aut*mit  oben  itnb  über  Perloanbt. 

'Jlusöiinb  "M.,  fdion  im  16.  Sobrb.  in  gleid)er 
33ebcntnng  allgemein  üb(id)  (ebenfo  anöbünbig): 
»üobt  ein  .<i?aufmann§uiDrt  mie  nrfprgf.  an<i)  2lu§= 
f  cf)  n  ß. 

ousmerjcn  Stiu--  neben  gleid)beb.  älteren 
m  c  r  ä  e  n  feit  bem  16.  Qal)ti).  bejengt  (3.  33.  2Wa= 
tbcftus  1562  Sarepta  103«;  aber  Sntfjer  ift  e§ 
fremb,  er  fagt  bafür  au§fonbern)  nnb  i^iuar 
lüte  bei  Stieter  1691  nnb  ^-rifd)  1741  nnr  oon 
Sd}afen  gebrandet  (baber  Wl  e  r  3  f  d)  a  f).  3)te  anf 
bem  $yJonat§namen  3)f  ä  r  3  bernbenbe  iße3cid)nung 
rü^rt  ^er  üon  ber  im  3JJär3  öorgenommenen  5lu§= 
fonberitng  ber  iiber3äbligen  nnb  3nr  3urf)t  itntaug= 
Itd^en  <Sd)afc  fbie  5(n§mnfternng  im  §erbft  fjiefe 
eigtl.  bracEen,  anSbracfen;  babcr  33racf  = 
1  d)af);  ügL  fpan.  marcear  'bie  @d)afe  (eigtt.  im 
Wdx^)  fdieren'. 

9tu§ta^  ilf.  anc^  bem  in  ber  2.  jQälfte  be§ 
13.  3flbv^.  antfommenben  gfeid)beb.  m^b.  ii3-satz 
Wl.:  9tücfbt(bung  au§  mf}b.  umsetze  ü^svtzerStns- 
fähiger',  m^b.  ü^sotzic  'au§fä^ig',  af)b.  ü^-säzzo 
ü^-säzeo  97J.'3(n5iöt3iger':  eigtl.  'mer  brauBen,  ab= 
gefonbert  roo^nt';  bie  mit  bem  3fu5fa^  93e^aftetcn 
mobnten  üoliert  (ba^er  and)  mf)b.  sundersiech 
veitsiech  'ausfäöig').  93ei  bem  fpäten  2tnftreten 
be§  Subft.  2tu§fafe  gegenüber  bem  früf)  a^b. 
ü^säzeo  '2(u§i'ä^iger'  fann  man  nid)t  be3meifeln, 
ba\i  2f  n§ia6  eine  junge  2?ilbung  ift  mie  3(rger 
3U  ärgern  ober  wad:}  3n  lüarfien.  3(uf  got. 
{)eiBt  '3(n§fa^'  prutsfill,  anf  mbb.  miselsuclit. 

ousftQfficreii  3^.  mit  ber  älteren  9Jebenform 
auf ftaff teren  suerft  pon  Sticier  1691  ber^ 
3eid)uet:  ba^  2ßort,  ba§  im  9ibb.  PoIfSüblid)  ift 
(toeftfäl.  ütstafferen,  bremifd)  utstofferen  upstof- 
feren),  ift  mäbrenb  be§  17.  3a[)rb§.  fd)riftfprad)= 
lid)  gemorben  (has  einfädle  ftaffieren  begegnet 
fd)on  1564  3imm.  Gbron.  I,  458;  ^oad).  2Beftpf)al 
1565  •goffartsteufel  Gg  6'').  (5:^  bernbt  auf  nbl. 
stoffereu  =  frj.  etoffer  f.  unter  ©tof  f. 


*Huftcr  ?,:,  erft  nljb.  3^ie  oberb.  ilUirterbiid)er 
au'o  ber  lUitte  beS  16.  3al)rl)§.  mte  S)a|i)pobin», 
^•rifiuv,  Waaler  u.  a.  fennen  ba§  IBort  nod)  gar 
nid)t;  cbenfottienig  Sonr.  @cf3ner  De  piscibus 
1556  ( aber  fein  l'lbcrfcLun-  Jorcr  1575  bat  O ftern). 
31  ber  im  3J(b.  3(bb.  mar  ec-'  f ruber  befannt:  an§ 
beut  ^)Jbb.  flammt  1504  iUicab.  Dpt.  (i^eip3ig) 
Öfter,  1583  (SJoliuS  Onomaft.  unb  1599  ©d)enrfö 
Bearbeitung  pon  .'öabr.  3«uii  9iomencl.  D  ft  r  e  e  u , 
1596  2.  £»ulfin§  Tiction.  O  ft  e  r  e  n.  2)te  heutige 
l^tutform  mit  au  berul)t  auf  ber  ü-9ru§fprad)e 
be»  nbl.  oester  (.s^abr.  3unii  ^fomencl.  1577. 
1606  l}at  uster)  unb  erflärt  fid)  mie  mctterauifd) 
Jluer  =  ul)b.  lUir:  in  beibcn  ?^ällen  liegt  6 
(lat.  hora  ostrea)  gu  ©runbc  (im  '})}bb.  gilt 
oster),  lim  1600  fdieiut  3Iufter  anfsufommeu: 
fcbou  1601  gebrand)t  es  9ig.  3nbertinu§  „ber 
^!riegöleut  2öerfnbr"  II,  169"  unb  !Qcm}d)  1616 
l)at  31  u  ft  e  r  n ,  31  m  ft  e  r  u ,  D  ft  e  r  u ,  31  u  ft  r  i  e  n 
(©.  156. 159.  1805).  Dpi|  1624  ^^Jocmata  @.  13 
l)at  Oft  cm,  mäbrenb  bie  9Iu§gabe  Pon  1625 
bafür  3luftern  fe^l.  3n  ber  2.  §älfte  be§  17. 
^a^rbo.  l}errf d)t  2t  u  ft  e  r  n.  9lu§  lat.  ostrea  ostre- 
um  entftammen  mit  bem  n\)b.  2Borte  and)  fr3. 
huitre,  ital.  ostrica  unb  anglf.  ostre,  engl,  oyster, 
nbl.  oester. 

ttustuetbcu  f.  2B  c  i  b  e  nnb  (S  i  u  g  e  m  e  i  b  e. 

ttuelDcnbig  f.  menben. 

nufecn  31bP.  au§  mbb.  ii^en,  a^b.  u^ana  ü^än 
3tbP.  5)3räp.  'außen,  auf5erl)alb,  au§,  ol)ne';  ent= 
ipredienb  anglf.  üton  3tbP.  'pon  anf3en',  got.  litana 
3lbP.  ^Jsräp. 'oon  außen,  außerbalb,  au-V:  jn  au§. 

Qufecr  3IbP.  'i^räp.  au§  mbb.  ü^er,  al)b.  ü^ar 
'^räp.  'auv,  au§  —  bevau»';  Pgl.  afädif.  ütar. 

3tutor  3J?.,  ein  Se^nmort  ber  2.  §älfte  be§  16. 
3al)rl)§.,  ba§i  bie  2öörterbüd}er  feil  8.  JRotb  1571, 
§enifd)  1616  unb  .*öeupolb  1620  per3eid)uen; 
^■ifc^art  gebrandet  c§  gnerft.  —  3(utorttät  J'- 
and)  feit  ®.  :;)fotb  1571  unb  §eupolb  1620  in  bcn 
3rcmbmürterbüd)ern  erfc^eineub,  tritt  fd)on  in 
fpät  ml)b.  3cit  fältefte  ^^orm  auctoriteit)  auf 
unb  ift  (mit  ber  Dfebeuform  Sluctorttät)  bc= 
reit§  in  ber  1.  §älfte  be§  16.  3abrl)§-  geläufig 
(3.  33. 1535  in  .t>ebio§  3ofepl)u§überfeönng,  1536 
in  ^4^olpdioriu§'  ©uetonüberfefeung).  3"  @ninbe 
liegen  lat.  auctor  auctoritas. 

?ljt  '^'.  (mit  unurfprünglidiem  2)ental  mie 
.<QÜfte,  .'öabid)t,  Obft  k.)  au§  m^b.  ackes 
(fpät  ml)b.  axt)  ^•.,  alib.  acchus  ("^^lur.  acchussi) 
5.  '3lEt'.  (y-nlfprcd^enb  afädif.  accus  (iel3t  '^errfdit 
nbb.  ekse),  nbl.  aaks  (an§  akes),  anglf.  sex  (au^3 
'''iecces),  engl,  ax  axe,  anorb.  ox,  got.  aqizi  3'.  '3l^;t'. 
2)a§  gemeingerm.  2Bort  berubt  auf  ibg.  agesi  refp. 
agzi  (aksi);  pgl.  ba§  bamit  urpermanbte  gr.  d^tvj] 
'3(j:t',  moniit  Pielleid)t  and)  ba§  gleid}beb.   lat. 


33aaö 


—    23 


Bnrife 


ascia,  fatt§  e§  für  *ac-scia  ftclit,  :^uiammeiigef)Dit.  I  mit  ^^Ijrt  ntdit  üer»uanbt,  et'enfoiücnig  ffr.  agri 
2at.  acies  '3d)ärfe'  iinb  (\x.  ay./j   'Spt^c'   fiiib  ; '©diueibe'  (f.  Silire,  6-cfej. 


3 


t  Sang  aiJ.  'aiJciftcr',  cht  nbb.  SBort;  ün^-  ""^I- 
baas :  eigtl.  tuol)l  .^ofetuort  bcr  etireiibeii  ?(nrcbc 
(ügl.  91  m  m  c ,  3}J  u  &  m  c ,  5i3  ii  b  c ,  i8  ii  Ii  I  e).  3»^ 
famnicnl)aiig  mit  ^afe  'laute  iHitevIid)erfcit§' 
ift  3meifeUo§,  meil  iö a  f  e ,  ^  a  a  e  —  2?  ii  f  c  l  aiidi 
bcr  mmibartlid)e  (§.  2?.  fdiuiä(\  clfüfj.)  (J-ftrcmiame 
bee  ©cfinbec-  für  bie  §auefrau.  S)od)  fällt  nuf,  ha^ 
ba§i  ä>erbrcituitg§gebiet  Hon  23aa§  M.  (nbb). 
nnb  2?nfe  g-.  (mb.  obcrb.)  ücrfd)ieben  ift.  (Ftlua 
'üäterlid)'  bürfte  bie  ©rnnbbebeutnng  ber  bcibcn 
SBorte  gelDcfen  fein  (in  bcr  Cftpfalj  ift  3>atcr 
bie  5lnrcbe  an  ben  £"»an§(}errn  aud)  Hon  Seiten 
be§  (SefinbeS). 

batibeln  f.  p  a  p  p  e  I  n. 

fSaäi  Wl ;  ba^  @efd}led)t  be§  2Borte§  ^at  im 
9I[)b.  lange  gcfdjiuanft,  ba  in  ben  ^iJa.  9Jfa§cn(. 
nnb  5'Ciiii»'"-  mit  einanber  concnrrieren.  2)ae 
2}}asc.  f)errfd)t  in  23aicrn,  Sdimabcn,  in  ber 
Cbcrpfafä  nnb  am  Obcrrliein.  5(ni  2}iittelrt)ein 
(and)  im  (Slfafe)  nnb  in  Slfittel^  nnb  9Jieberbentfdi: 
lanb  (nbb.  ift  beke)  I)errfd)t  bae  5'cmininnm.  Sutfier 
fennt  beibe  ©enera,  ebcnfo  bie  fd)ki.  2)id)tcr  be§ 
17.  3tif)rf)-  ^a§  2Bort  ifi  nralt :  ml)b.  bach,  al)b. 
bah  (lih)  an§  germ.  baki-  =  afäd)f.  br'ki,  mnbb. 
nbb.  beke,  nbl.  beek;  baneben  anf  germ.  bakki- 
meifenb  anglf.  becc,  anorb.  bekkr  (baran§  eng(. 
beek  entlef)ntj  '23ad)'.  C^-ine  fidjere  i^enuanbtfduift 
anf3erf)alb  be»  @erm.  fel)[t;  üerglidien  luirb  gr. 
77?;;'/}  'Cueüe'  ober  ffr.  bhaiiga  'äöelle'. 

Jßtttöbungc  g.  'ikronica  Söcccabunga'  eine  feit 
bcm  16.  3al)rl).  übliche  23enennnng  (bei  Sdnoend= 
felb  1603  mit  ber  auffälligen  fdilef.  9Jebcnform 
$ifunbe):  rcot)l  jn  mtjb.  bunge,  ai)h.  bungo 
'SlnoIIe';  neriuanbt  mit  anorb.  bingr  '^^olfter', 
meiter{)in  mit  ffr.  bahü  'bid}t',  gr.  na/i^-? 

JBoc^c  ?y.  'n)ilbe§  9Jhitterfd)mein'  an^  m()b. 
baclie,  abb.  bahho  Wl.  'Sd)infen,  Specffeite' 
(fdimei^.  baicr.  bachen  'Specffeite') ;  ätnilidi  bat 
ba^^  entfpredienbe  ntlat.  baco  unb  mnb(.  bake 
bie  Sebeutungen  '3d)inten,  (gdnucinefleifd/  nnb 
'Sdimcin'.  2SgI.  bie  bem  3)entfd)en  entlehnten 
proü.  afrj.  engl,  bacon  'epedfcite'.  2)ie  in  biefer 
©ippe  entfjaltene  germ.  2B>  bak  ift  nocb  Pcr= 
manbt  mit  bcr  Sippe  non  nl)b.  2? ade. 

SBot^ftcljc  5.,  ein  in  ber  1.  .s"?älfte  be§  15. 3abrb. 
anftretenbc§  SBort,  lüofür  mbb.  wa33erstelze,  aljb. 
\va33arstelza  }^.  galt.  3>on  ben  Sejifograpben 
be§  16.  Sflbvb.  baben  2^afi)pobin§  1540,  grifin§ 
1541,  (^rnfin§  1562  (wasserstelz,  inäbrenb  in 


a'JittcIbeutfd)Ianb  era§m.  SttberuS  1540,  and) 
fd)on  ber  1504  jn  ßcipäig  erfdiienene  23iocab.  Opt. 
©cmma  bictns  (baclisteltze  bei  Saluifiu^  1610) 
bach5,telz  baben.  S)arnad)  bürfte  2?ad)ftcl5e 
eigtl.  mb.  fein,  ^cr  2>ogel  bnt  in  Tentfd)lanb 
mandie  9?amen:  'l^ommern  akrmenken  (6f)i)trän§ 
C.  83  ackermenneken  quickstert),  Diorbtbüringen 
9Jicbert)effen  Dber^effen  äkrm6n(i)/n ,  2Beft= 
tbüringcn  (>yränf.=§cnneb.)  beinsterts  (Sd}mal= 
falben  steinbertse),  ßoblcn^  ba/sterts,  9rad)en 
quökaf.  aiJan  Pgl.  nbl.  kwikstaart ,  noriücg. 
quickstiert,  engl,  wagtail,  bän.  vipstiert,  fi^tueb. 
sädesärla;  aud)  gr.  aticfnnvyig,  ital.  squassa- 
coda  coditremola  cutretta,  fr^.  hoohequeue; 
and)  fpan.  andarfo  eigtl.  '93ad)gängcr'. 

SBatf  dl.  'tiefe  bi31^erne  (2d)üffel,  in  ber  einer 
beftimmten  Jtnjabl  bcr  Sd)iff»mannfd)aft  Speife 
aufgetragen  loirb',  mic  oiele  Xcrm.  ted)n.  bc'5 
SeemannelebenS^  an§  bem  3ibb.  entlebnt:  nbb. 
back  'Sd)üffer,  engl,  back  '©efäß,  Slufe';  Pgl. 
ba§  baranS  ober  an§  bem  nbl.  bak  entlehnte  nfr5. 
bac  'Slufe  ber  23ierbraner,  23raubottid)';  man 
leitet  fie  ab  am  fpät  lat.  bacca  'äöaffergcfäB', 
n)ol)er  aud)  frj.  bac  'Jäbre',  nbl.  bak,  engl,  bac 
'flad)bobiges  3d)iff'.  2Baf)rfdieinlid)  ift  2?ecfen 
permanbt.    2>gL  nod)  ba§  flg- Söort  itnb  23 ade. 

SBarfborb  dl.  au^^  bcm  9ibb.  (ngl.  ba§  Porige 
2Bort) ;  Pgl.  nbb.  nbl.  bakboord  (anglf.  bfecbord), 
mober  aud)  bao  gfcid)beb.  fr^.  bäbord:  eigtl. 'ber 
yianh,  bie  Seite,  iueld)e  bem  mit  ber  rcd)ten  ,'öaitb 
ba?  Steuer  lenfenben  Stcuermanne  linf§  im  Stüden 
liegt,  bie  linfc  .tiinterfeitc  be^  Sd)iffe§'.  (vngl. 
back  'jRürfcn'  ift  ein  altgcrm.  2Bort,  ba§  aber  im 
§b.  fdion  frül)  auSftarb  (f.  ha^  flg.  Söort):  abb. 
bah,  afäd)f.  mnbl.  bak  (nbl.  achterbaks  'jurüd'), 
anglf.  baec,  engl,  back,  anorb.  bak  9i.  'jTlüden', 
got.  *bak  llf.  5tu?  bem  3fbb.  eittftammen  and) 
2?arfc,  5BoDt,  i^orb. 

f8adt\  23a den  lU.,  bef.  gcbräud)lid)  in  ber 
3tifamntcnfeining  mit  2Irfd)',  ,s;intcr=,  baber 
bie  eigtl.  ^ebcntnng 'OUtdeuftürf';  bie  rid)tige  bb. 
g-orm,  bie  i-egelred)te  2>crfd)icbung  bon  k  jn  ch 
^at,  jeigt  ml)b.  bache,  al)b.  bahho  'Sd)infen, 
Spedfeite'  (bod)  mbb.  and)  arsbacke  91t.),  ba^ 
oI§  bacon  ine  5lfrv  (og'-  i""i>^-  baken  bake 
'Spedfeite')  nitb  Pon  ba  an§  and)  in^  l^-ngl.  (me. 
bacdn  biicon,  engl,  bacon)  brang;  obmobl  Pont 
nbb.  Spracbgefübt  3um  flg.  SBortc  gebogen,  ift  ee 
mit  bemfelben  bod)  nid)t  vermanbt;  inelmebr  ftebt 


^i^arfp 


-     24 


t\l\)X<^ 


3?acf)c  ^iiniidift  iiiib  t>ci'  unter  '^  a  cf  b  o  r  b  bc- 
hnnbdrc  Stamm  bak. 

SBtttfc-  an.  ;N-.,aiid)  23  a  den  W.  (Icl^tevcs  bcf. 
in  bor  ;:^uiammcnfc$nnij  23  a  cf  c  n  3  a  t)  n,  =l't  r  c  i  di) ; 
aU'S  mdb.  backe  11h  'j^innlabc,  öacfe' ;  \>ai^  9n)b. 
liat  bic  Xotipelformen  baccho  Oüot)er  bav  mf)b. 
nl)b.  ck)  nnb  bahho,  h)a§  ml)b.  bache  ergibt; 
ygl.  mlib.  kinnebache  neben  kinncbackc,  lueld}e 
3iiHimmenie£!unti  andi  id)on  im  'Jllib.  (alv  chinni- 
baliho)  bänfiger  ift  aU  bO'?  SimtUcj- ;  ygl.  afäd)f. 
kinnibako.  nbl.  kinnebak.  Cb  lat.  bucca  '2?acfc' 
oennaubr  ift,  bleibt  iinfidier;  feitt  anlautenbee- 
b  uuire  an^i^  bh  entftanben  mie  in  barba,  f. 
^avt;  aber  in  ber  2^cbeiitnnfl  biffcricven  beiDe: 
mährenb  ba§  ^at.  nntcv  bueca  'bie  anfacblnfcne 
i^adc"  iieritcbt,  liebeutct  bae  bcntfdie  il^ort  iir^ 
iprcil.  \sUnnlabe'. 

batfctt  .3tiü.  (obcrb.  b  a  d)  e  n)  an§  ml}b,  backen 
bachen  ft.  S^^-'  ^i^  ©oppelformen  bereit»  alib. 
al§  bacchan  bahlian  ft.  'St\r).;  al)h.  eck  bernbt 
anf  einer  6eniination  kk  (afäd)f.  bakkeri  '2?äder', 
nbl.  bakken  'bacfen') ;  aber  oli  fet5t  cinfnd}c-5  k 
Dornn-?;  ügl,  anglf.  bacan  ft.  S>^'n).,  engl,  to  bake 
neben  engl,  batch  '©cbärf'  auv  mittelengl.  bacche 
f  aiigif.  ^bsecce,  wo  cc  auf  ba-;-  ck  bee  nbb.  2Bortc§ 
weift).  2lsabrid)cintid)  mnfj  got.  *bakkan  (an§^ 
*bak-na-n?)  ft.  S^\i\  iioran§gefet5t  luerben;  ale 
oorgcrm.  ©eflatt  ber  ä>erbaüü5.  bat  ibg.  bhog  jn 
gelten,  wie  bie  llri'ermanbt)d)aft  mit  gr.  qotyio 
'röfte'  lebrt;  nnfidier  ift  2>crmanbtfd)aft  non  (at. 
föcus  '^erb'. 

SBob  dl.  auÄ  greid)beb.  mbb.  batCd),  abb.  bad 
9J. ;  iig(.  nbl.Jbad,  anglf.  ba?l),  engt,  bath,  anorb. 
bact  'i^ab';  e-5  ift  ein  füv  bie  altgerm.  S^nltnr^ 
gefd)id)te  miditigc^  äBort :  fd)on  bie  röm.  Sd)rift= 
fteüer  be^engen,  baB  ba§  '^a'ben  (ogl.  nod)  I  a  b  en) 
ben  ©ermanen  täglid)e^5  2?cbiirfni-3  wav.  51I§ 
^erb  mnrbe  bereite  in  ben  oltgerm.  3)inleften  ein 
S'enominatiü'mbb.  nbb.  b  0  b  e  n  an§  abb.  badon, 
nbl.  baden,  anglf.  badian,  engl,  to  batke  ge= 
bilbet;  got.  *bali6n  ift  unbcscngt.  2)er  dental 
ber  Sippe  ift  ableitenb,  alfo  ba  (ibg.  bhS)  (ügl. 
ba§  bann  Permanbte  bäbcn)  il'ur.^clfilbe,  mo^n 
aflop.  banja  '23ab',  banjati  'mafd)en,  baben'  ge= 
bort.  —  23 oben  al§  Ortsname,  eigtl.  S)at.  ^Unr. 
basn,  gleid) '3n  ben  23äbern'  (ebenfo  engl.  Bath j; 
tt)obl  9kd)bilbung  Don  lat.  Aquae  al§  Ortsnamen. 

Sabcr  in.  '23arbier'  au§  mbb.  bäd^re  'ber 
bie  im  Sabeban§  23abenben  beforgt':  „nad)  bem 
®nbe  be§  23abe§  pflegte  man  fid)  im  fpäteren 
SlUttelalter  bnrd)  ben  23aber  ben  23art  fdiercn 
nnb  ha^  öaar  fdjneiben  ju  laffen". 

baf !  baf  f  I  'onomatopoetifd)e  23e3eid)nnng  für 
ben  Sd)all  bes  S(^uffe»';  erft  nbb.  Sajn  nbb. 
baffen  'bellen'  an-o  mbb.  baffen  boffen;    pgl. 


mittelengl.  baffon.  engl,  to  befF:  jüngeren  ono= 
matüpoietifd)cu  Urfprnng'i. 

bnfjcn,  Jtbleitnng  Pon  biiffen. 

ÜBngage  S'--  ein  ^on  9Jieberlanb  (nbl.  bag- 
gaadje)  an§  Porbringenbe§  frj.  5'i"cnibtt)ort,  ba^ 
im  Slnfang  be^>  17. 3abrb?^  in  bentfdjen  3»-'itnngen 
—  5.23.  (5i.iln  1610  —  alg  23agagie  begegnet 
unb  fo  andi  1616  bei  §enifd)  173  anftritt;  in  ber 
heutigen  Sdireibnng  begegnet  23agage  bei  Pon 
ilniUbanfen  1617  Corp.  Milit.  S.  218  nnb  Wirb  all= 
gemein  in  ben  ii-rembmörterbüdjern  feit  ber  2.  .*^^älfte 
be§  17. 3nbrb§.  (feit  bem  „@prad)=  n.  f.  lü.  2Ser= 
berber"  164:4)  Der3eid)net  (al§  bentfd)e§  8t)nonl)= 
mon  geben  Stieler  1695  3eitungolnft  S.505  unb 
Sdiönaid)  1745  9Jeolog.  2i>b.  5.32  ijslnnber). 
2lMibrenb  be^  7iäbrigen  Striegel  trat  c§  ab?  nttli= 
tiirifd)e§  2l^ort  faft  gans  binter  ©epäcf  jurürf, 
war  aber  nad)  ?f-rifd)  1741  porber  aU  fold)e§  all= 
gemein  iiblid).  3"  ©rnnbe  liegt  frä.  bagage,  ba§ 
mit  frj.  (F-nbnng  an§  anorb.  bagge  geformt  fdieint. 
3u  C^'nglanb  feit  bem  15.  3abv'b-  baggage. 

Sngtttene  5-.,  ein  ßebnwort  auc-  ber  3fit  be§ 
SOjäbrigen  .^Triege#,  ba§  bie  J-rembiiuirterbiidier 
feit  @.  ßiebe  1685  nnb  Sd}eibner  1695  perseidmen 
(e§  begegnet  jnfrnbft  in  ber  2Norrebe  snm  $)or= 
ribilicr.  Pon  51.  @rt)pbin§);  feit  bem  17.  ^nbi'b. 
and)  engl,  bagatelle  (älter  bagatello):  am  bem 
;){pman.;  pgl.  ital.  bagatella. 

t  bäöcrn'gnälcn,  plagen',  wobl  ju  abb.  bagan, 
mbb.  bagen  ft.  3tlü-  'ftreiteu,  janfen'.  5)a3n  ir. 
bagim  'ftreitc',  bag  '.Qampf:  alfo  ibg.  2B3.  bhegh 
bhogh. 

Bagger  Wl.  'üJlafdjine  3nm  3lu§fd)öpfen  bc§ 
Sonbe»  am  einem  ©ewäffer':  wie  Piele  Sßorte 
mit  gg  (pgl.  Jylagge)  eigtl.  nid)t  bb.,  ba  alte-? 
gg  im  .^tb.  3U  ck  perfd)obcn  fein  müftte,  fonbern 
an§  nbb.  bagger,  ba^  mit  nbl.  bagger  'Sdilamm 
auf  bem  (^)rnnbe  be§  SBaffere'  ibentifd)  ift. 

Bäljen  3^^.  'bnrd)  Übcrfd)läge  erwärmen'  an§ 
gleid)beb.  mbb.  been  bsejen,  abb.  bajan  baen. 
'}IU  germ.  2i>3filbe  bat  be  an§  Porgerm,  bhe  3n 
gelten,  W03n  ba§  ba-  ber  altgerm.  2l^orte  für 
23 ab  in  :?lblant§perbältni-5  ftebt.  2ie  ©rnnbr 
bebentung  be»  Urftammcö  bhe  :  bha  wirb  'warm 
wafd)en.  Warm  baben'  gewefen  fein. 

SBal^U  tv-  ai'^  i"^^-  baue  ban  }yTl.  'Balm, 
üBeg';  ba3n  mnbl.  bane,  nbl.  baan.  Tillen  älteren 
germ.  Spradiperioben  feblt  ein  biermit  ibentifd)e-3 
■fi.sort.  2Sabrfd)einlid)  ift  bie  Sippe  Pon  b  ob  neu 
oerwaubt. 

SBaljvc  5-  an§  gleid) beb.  mbb.  bare,  abb.  bara 
■5.;  got.  *bera  ober  *berü  j^.;  nbl.  baar,  anglf.  ba-r 
biere,  engl,  bier 'Sabre';  engl,  ban-ow  (mittelengl. 
barewe,  oftfrief.  barwe)  'Jöabre'  ijat  eine  anbere 
9tblant§ftnfc,  inbem  e§  got.  *barwa  Poran^fet't; 


^ai 


25 


halten 


ügl.  anorb.  barar  ü}^(.  'Söa^re',  got.  *barw63.  23or= 
genn.  Saiitform  tft  bhera-.  3tu§  bent  al)b.  SSort 
cntftammt  bae  g(eid}beb.  ttal.  bara  (barella);  fr^. 
biere  am  geriii.  *bi?ra.  Xk  SSursel  ii"t  bie  lüeitüer= 
breitete,  nod)  in  nl)b.  23itrbe,  gebären  foiDic 
and)  tu  3» 6 er  ftecfenbe  itribg.  Söurgel  bher 
'tragen',  bie  im  3nb.  al§  bhar,  im  @r.  al§  r/)f(j, 
im  2at.  al§  fer  norliegt;  an§  biefer  SBurjcI  | 
btlbetcn  bie  a(tgcrm.  Spracficn  iibereinftinnnenb 
mit  alten  übrigen  ibg.  (gpradien  ein  ft.  '^tm.  got. 
bairan,  al)b.  beran,  niflb.  berii  (bie§  nur  '<3'l"ltd)t 
tragen,  ßerüorbringcn,  gebären') ;  angtf.  beran,  1 
engt,  to  bear  'tragen,  I)altcn,  führen,  f)erDor= 
bringen'.    2.^gl.  btl  gebären. 

SBat  *  ?y.  'tyenfterlnfen  mit  9Iu§bnd)tnngcn' 
an§  mljb.  beie  'Jenfter',  ba§  mit  bem  fotgcnben 
SIBorte  romanifdier  £")erfnnft  ift;  ngl.  engl.  bay. 
fr^.  baie  'genfteröffnnng'. 

«Btti^  %.  '2}ieerbnien'  bnrcb  ha§  dlhh.  an§ 
bcm  engl,  bay  fmittelengl.  baie)  gefommen,  ba§ 
bem  9}oman.  entfei^nt  ift:  frg.  baie,  ital.  baja. 
it>an.  iber.  (bei  Sübor  nm  640)  baja  'öafen'; 
eigtl.  mit  mit  bem  Hörigen  JBort  ibentifdi.  Csm 
.<öb.  ift  23  ai  feit  Wh  SeiCer  1646  (F-pifteln  Y, 
645  be;^engt  unb  (a(§  $8  a  1}  e)  in  ben  ^-vembrnbr^ 
terbüd}ern  üon  ©dieibncr  1695  nnb  ©peranber 
1727  fomie  bei  (Steinbadi  1734  nnb  g-rifd)  1741 
juerft  Perseidinct. 

SBojonctt  dl.,  imifdien  1650—1700  cntfebnt 
ansfr^.baionnette  nnb  in  ben  ^'^emblrörtcrbitdiern 
feit  Sdieibner  1695  Perjeidinet  fiBeleg:  ^-(eming 
1710  ®er  PoIIfommene  teutfdie  Solbat  S.  199). 

33afc  ?3-.  '3eid)en  on  ber  £'ateneinfaf)rt  unb 
3ur  SBarnung  nor  Untiefen,  Söabrtonne'  (juerft 
Pon  Speranbcr  1727  perjeidinet  aU  'ßeud}ttnrm' 
nnb  in  biefer  iPebentnng  Pon  SrocfeS  gebraud)t) : 
mie  anbere  Serm.  tecbn.  bc§  (geemefeuÄ  äunädjft 
ein  nbb.  SBort;  ea  entftammt  bem  frief.  bäken 
(PgL  Sad),  tporauS  nbb.  bäke,  nbl.  baak. 
3n  ©runbe  liegt  ein  got.  *baukn  9i.,  ba^  im 
91nglf.  gefefelidb  :^u  beacen '3eid)en'  mürbe;  Pgl. 
engl,  beacon  '2?afe,  SBafirtonnc,  andi  2cud)tturm, 
©iguatfeuer',  to  beckon  'minfen';  cntfin-cdicnb 
al)b.  boubban,  mbb.  boucben,  anbb.  bucaii '3eidicn, 
2>orbi(b'.  3^a5  altgerm.  SBort  batte  fomit  bie  a(t= 
gemeine  2?ebentnng  '3cid)en';  23a fe  ift  fpe^ia^ 
lifiert  auf  ein  beftimmte§  2Barnung§5eid)cu. 

93albier  Wl  für  23arbier. 

JBalt^c  ?i.  f.  S8  0 1  d). 

bolb  5(bi\  bcrnbt  auf  einem  germ.  Jlbj.,  ba^ 
'fd)ne(I,  fübn,  tapfer' bcbcntetc  (ugl.  f  diu  eil):  got. 
ball^s  'fübn'  (nur  in  ?(b[eitungcu  cvbaltcn),  anglf. 
beald  bald  ( mit  flbergang  Pon  ]>  nadi  1  yi  d  ogl. 
Söalb,  falten),  engl,  bold,  anorb.  ballr 'fübn, 
frecft,  breift';  baju  nod)  anorb. baldr,  anglf.  bealdor 


'gürft',  mober  ber  9tame  be§  @otte§  23a Iber. 
3m  §b.  maubte  fid)  bie  Sebeutung  mebr  nad) 
'füf)n,  fdnielf  bin:  aijb.  anbb.  bald,  mbb.  balt 
(@en.  baldesj  'fübn,  eifrig,  f^netl';  ugl.  ital. 
baldo  'fü^u'.  Xaber  bie  23ebeutung§cnrmirf(ung 
be»  21bP.  abb.  baldo,  mbb.  balde  'fübn  —  fdjuell 
—  fogleid)'.  S)a§  §uge^örige  abftraftc  Sälbe 
bebentetc  eigentlid)  '.tübn^eif  mie  got.  ball)ei 
nnb  abb.  baldl,  m[)b.  b^-lde  'Sreiftigteit':  ba^i 
nbb.  Subftantio  leljnt  fid)  in  ber  23ebeutung  an 
bae  3tbo.  unmittelbar  an.  —  2a^n  ©igennamen 
mie  23  a  I  b  n  i  n  ,  fomie  f rg.  Baudouin  al§  DJame 
be§  ©fel§. 

SBalbac^in  Wl.  nidit  au§  m^b.  baldekin  '8et= 
benftoff  au§  23agbab'  (^agbab  bieß  ital.  Baldacco), 
fonbern  au^o  itat.  baklacchino,  bae  mit  jenem 
mbb.  9Borte  eigtl.  ibentifdi  ift,  aber  in  ber  23e= 
bcntnng  fid)  fpe^ialifiert  bat  auf  'ben  an^  fo[d)cm 
(Stoff  gemaditen  2:^ronbimmeI'.  (?ntfpred)ciib 
neuengl.  baldachin  baldaquin  at§  Stoffbeueuunug 
unb  a(§  'üEbronbimmel',  frg.  fpon.  baldaquin, 
nbl.  baldekijn.  Sie  (5ntlel)nung  in§  S^entfdie 
gefdiab  im  9(nfang  be§  17.  3al)i"f)§-;  baS'  9Bort 
begegnet  in  32itu"9'^"  öon  1625  unb  mirb  1695 
non  Stieter  „3eitung§ruft"  S.  505,  1702  oon 
2)ienante§,  1727  non  8peranber  Perseic^net. 

Salbrian  Wl.  '^atsenfrant'  ans  mbb.  baldrian 
=  lat.  Valeriana ;  Pgl.  engl,  valerian  '23albrian'. 

SBttIg  m.  aus  gleidibeb.  mbb.  balc  ('>}?(.  bplge), 

a\)b.  bal?  (i^l.  balgi  b^lgi)  Wl.;  ogf.  got.  balg55, 

'^^I.  balgeis  '2d}(oud)',  eigtl.  'bie  ^um  91ufbeaiabrcn 

oon  ^-lüffigfeiten  abgeftreifte  5:iert)aut'.  91uf  bem 

p  ©runbe  liegenben  germ.  balgi-  beruf)t  anglf. 

belg  bylg  —  engt,  belly  '23and)'  f23alg  auf  ben 

gefd)tDoItenen  Seib  fpe^iatifiert)  unb  engl,  bellows 

'^L  '2?iaiebalg'.    Ser  Stammfilbe  liegt  ber  ^e= 

griff  be§  '9(nfd)me[len5'  m  @runbe:  au§  berfclben 

2Bur3el   bitben   altgerm.   Tialefte   ein   ft.   ?>t\v. 

,  belgan  (f.  'It^  0 1  ft  e  r)  mit  ber  23ebeutung  'f d)mellen' : 

I  anorb.  bolgenn  'aufgefdimolleu';  a^b. belgan,  mbb. 

j  beigen  'fdimeHeu,  ^oruig  fein'.  Xk  Porgerm,  j^-orm 

ber  ©tammfilbe  ift  ben  ©efe^en  ber  2autDerfd)ie= 

bung  gemäfs  bbelgh ,  nnb  biefem  entfpridit  im 

3ub.  barh  brh  (mit  aufgegebener  91fpiration  im 

[  2Iulant)  'groB,  ftarf  fein';  and)  attir.  bolgaim 

I  'fdimclle',  ir.  bolg,  gaflolot.  bulga  'Sad'.    9liid) 

2>ermanbtfd)aft  Pon  I)b.  5SaIg   mit   lat.   follis 

(au§  *folvis  *folgvis)  ift  mögii*.  2.'gl.  innige. 

böigen  S>i\v.  eigtl.  'jornig  reben,  saufen'  ( meld)e 
23ebeutung  bem  S^w-  i'"  ©dnüäb.=9nemanu.  nodi 
ict3t  eignet),  bann  'prügeln':  ?lblcituug  oon  ber 
unter  2^alg  bcfprod)euen  germ.  iH'rbahu^.  bolg 
'anfd))iicllen';  ugl.  al)b.  bi-lgan,  m^b.  böigen  in 
ber  23ebeutnng  'zornig  fein'. 

33aJfcn  TL  am  gleid)beb.  mbb.  balke,   abb. 


miton 


26 


3?ambii§ 


baiko  balcho  3)?. ;  eiitipredicnb  aiuitf.  balca,  engl, 
balk.  altfrte).  balca.  iiM.  balk  'iBolfcn'.  3ni 
3torb.  seiiir  ficf)  neben  beni  entlpreitcnben  balkr 
'©ebeiie,  Scfieibelinie'  mit  anberev  ?llilaiitcM"tufc 
bjdlke  O'dilncb.  bjälke,  bän.  bjelke)  'Salfen'; 
bnjn  ö)eiterl)in  angif.  bolca  'Scfitffsgang'  (im 
@ot  gilt  für  '58alfen'  ans).  S^orgerm.  bhal^. 
faUs  nn^?  bhalng-  entftanben,  ift  niclleidit  mit  gr. 
q^nXayy-  (9iom.  Sing.  (pnXny'S:)  'läng(icfnnnbe§ 
Stiidf  ."öorj,  Snumftiimm' nerraanbt;  bnnn  fönnte 
and)  iPotile  jnge^ogcn  mcrben.  —  Jfn^  bem  nlt= 
beutfd^en  balko  ftommt  bie  ronian.  Sippe  won 
fl-5.  balcon:  i.  ba^  f(g.  Sßort. 

SSalfon  DJJ. ;  in  ben  S'i'cmbmörterbüc^crn  feit 
Stieler'3  3eitit"fl'-'fin"t  1695  Pcr^cidmct  nnb  3U= 
nädift  a(s  '^-enfter'  nnb  'P-rfer*  anftretcnb  =  frg. 
balcon  vefp.  ital.  halcone ,  ba§  feinerfeit?  germ. 
llrfprungg  ift  (f.  Salfen). 

SBaH^  Wl.  '3tnfd)Iag  ber  3agb{)unbe'  jum 
Stamme  bon  bellen. 

San  -  2Ji.  'f ngelvnnbev  .'Sövpcv'  ane  gleidöbeb. 
mf)b.  bal  ((Sen.  balles)  ober  balle  ballen  9)1., 
al)b.  ballo  an.,  balla  %.  G-ngl.  ball  (mittelengl. 
balle)  ift  bem  an§  bem  ^enlfdien  übernommenen 
romon.  Söorte  (fr;^.  balle)  entlef)nt  ober  ftommt 
au§  onorb.  bollr  '^ugel';  Pgl.  nod}  angff.  bealloc 
'§obe',  engl,  ballock.  bal  al§  SBnrjelfilbe  erfd)eint 
mit  anberer  ^Iblant^M'tnfe  nod)  in  Solle  (and) 
in  $oIfter'?);  pgL  nod)  3? allen.  Jfnfserlialb 
be§  @erm.  mirb  lat.  foUis  pcrglic^en. 

Sau  ^  Wl.  'Sanjfeft'  av.%  frj.  bal  'Jans'  (afrj. 
baller  'tansen'  unb  feine  roman.  Sippe  leitet  man 
au§  gr.  ßaXXiCo)  'tanje'  ah).  3n  ber  2.  §älfte 
be§  17.  3aÖrߧ-  bürgerte  fii^  "ba^  SSort  bei  nn§ 
ein;  bie  5i^embiDÖrterbüd)er  ber5eid)nen  e§  feit 
Sd)eibner  169.5  nnb  2}knante§  1702,  mäbrenb" 
Öcnifc^  1616  e5  nod)  nid)t  fennt. 

SBallabc  5-'  erft  früt)  nbb.,  an§  frj.  balade 
'Sanälieb';  Pgl.  engl,  (feit  1500)  ballad  (ältere 
5-orm  ballat  ballete). 

SBalloft  aJi.,  mie  anberc  SInebrüdfe  bee  Sd)iff§= 
iüefen§  au§  bem  92bb.  3iifi"itf)ft  ift  ba§  S>ort  im 
9ibb.  nnb  2än.  belegt ,  mo  e§  feit  ctmo  1400  — 
5unöd)ft  ale  barlast  (eigtl.  'baare,  blofjc  i^aft'  im 
(SJgf.jnr  Sd)iff5(abnng)  —  crtd)eint;  bie  affimiliertc 
9kbenform  ballast,  meldie  int  Sd)tüeb.  nnb  ^än. 
fc^on  im  15. 3abr]^.  erfd)eint,  ift  balb  nad)  1500  nad) 
Snglanb  gelpanbert  (engl.  nbl.  ballast).  3n  9f ieber= 
beut) d)Ianb  mar  e§  f rül)  gelänfig  f  (S()i)träu§  c.  36 
ballast  'saburra'j,  lüäbrenb  ee  bem  öod)bentfc^en 
im  16.  Sabrlö.  ungeliinfig  blieb;  2)afi)pobine' 
1540  bat  Sd)ifffanb,  (5r.  5nbern§  1540  'un= 
reiner  Sanb'  für  lat.  saburra,  bie  meiften  Iat.=^b. 
SBörter  be§  16.  3a^rb.  geben  für  lat.  saburra 
eine  Umfcbreibnng.     2{ber  fd)on  ber  bb.  SSoca; 


bnlarin?  Cptimns  Scipsig  1504  bat  9?aHaft; 
.•öcnüd)  1616  Pcr3eid)nct  c§  bann  als  fäd)).,  Stielcr 
1691  ohne  (^"■inid)rmifnng.  3m  SJJlib.  fonnte  man 
für  '23alloft'  nod)  cinfad)  last  (barani:  frj.  lest) 
fagen.  Opife  1625  ^.^oemata  S.  116  bat  bafür 
Saftfanb  nnb  be§  Sd)iffe§  Sanb;  ^2^\\- 
fin§  1682  Sd)iffabrt  XXII,  89  gebrand)t  fd)on 
i^allaft,  'aaSi  überbanpt  feit  tiwa  1600  bc= 
fannter  mirb.  3»  ber  übertragenen  23ebcutnng 
Per^eid)net  ^\.  .söübner  1720  STnioeifung  3.  b.  Stilo 
S.  50  nnfer  Söort. 

Sörtflci  %.  '?rmt§be3irf'  an§  miat.  ballia :  bie§ 
nad)  frj.  bailli  baillif  'i^anbpogt'  (mIat.  balUvus, 
engl,  bailiff ),  ba§  mittelft  -ivus  an§  lat.  bajulus 
meiter  gebilbet  ift. 

SBallen  9)u,  ibentifd)  mit  3?all,  ba-ö,  luic  ndib. 
balle,  abb.  ballo  jeigt,  früber  ein  fdnu.  i'f,  mar ; 
an  bie  2)tfferenäierung  ber  govm  fd)[oB  fid) 
3)ifferen3iernng  ber  33ebentnng:  eigtl.  'runblid)c 
^Papierrolle',  bann  'eine  gemiffe  Qnantität  ;^n= 
fammcngerollten  ober  gepadten  5)3apier&'.  (^'-ngt. 
bale  nnb  nbl.  baal  finb  cntlebnt  anc-  bem  fciner= 
feit^  bem  ®entfd)en  abgeborgten  fr^.  balle  (and) 
ballon).  S.  33  a  1 1 0  n.  —  ballen  '^{w.  am  mbb. 
ballen  'jn  einem  33aII  mad)en'. 

»ttflct  2\.,  feit  Sb-  9)forlei)§  „Iieblid)en  frö= 
lid)en  33aEettcn"  f^iürnberg)  1609  eingebürgert  nnb 
feit  3eißer  1648  (^-pifteln  III,  301  Pon  ben  ^-rcmb^ 
tpörtcrbüd)ern  pcr:^eid)net  (1643  Tentfd)er  Sprad)e 
(?brcnfran,s  S.  312) :  an§  ital.  balletto  refp.  fr^. 
ballet. 

bttll^ornifieren  3^.,  ü  e  r  b  a  11  b  o  r  n  e  n  'per= 
fd)(iminbeffern':  Slbleitung  öom  9?om.  propr. 
58  a  1 1  b  0  r  n ,  einem  Sübeder  Sndjbrnder  (1531 
— 1599),  ber  in  ben  Perfd)iebenen,  alc-  „permebrt 
nnb  Perbeffert"  bescid)neten  Slnflagcn  einec-  513<S= 
S3nd)eÄ  ftete  Sdilimmbeffernngen  anbvadite  (Pgl. 
ba§  nbb.  Sprid)mort  „hat  ie  perbctert  bor  3nn 
Jöalboorn,  be  Perbetert  et  a§  3oban  2?aIboorn"). 

SBaQon  9J?.,  um  1600  eingebürgert  nnb  1616 
Pon  §enifd)  regiftriert  (and^  Pon  Sd)enrf  1599  in 
feiner  Searbeitnng  bes  Nomencl.  Hadr.  Junü 
S.  146,  üon  (^alPifine  1610  Thesaurus  S.  929 
nnb  Pon  Sd)önelebcr  1618  Prompt.  D  7"  Per- 
3eid)net):  anS  ital.  ballone  refp.  frg.  ballon. 

SBalfam  Wl.  awv  g[eid)beb,  ml)b.  baisam  bal- 
sera  9}?.,  a\)b.  balsamo  9Ä. ;  ber  (Sote  fagte  mit 
gans  anffälliger  9nnpeid)nng  balsan  (=  arab.  ba- 
lasän  ?).  Xa-3  bcntfd)e  2Bort  entflammt  bem  gr.= 
lat.  balsamunif/^a'/Laa/^or),  mober  and)  frv bäume 
(nbl.  balsem,  engt,  balm),  ital.  balsamo. 

SBalj  Slh  ane  mbb.  balze  (neben  valz)  2.)}.: 
bnnfler  §ert'unft. 

JBombug  9JJ.,  entfpred)enb  nbl.  bamboes,  engl, 
bamboo,  frj.  bambou,  fpan.  portng.  bambu ;  bie 


fiaminedt 


27 


'^anferott 


syetu'iiiuiiui  bambü,  lücldic  niif  Sumatra  iiiib 
"sium  iH'iiiiiid)  ift,  luivb  am  3cl)luf5  bcc- 16.  Osiibvlii:. 
in  (5'iivopa  bcfaimt  (1568  f)at  bcr  ©panier  Wavcia 
be  Drta  Simples  e  Drogues  194  ali:  inb.  33e= 
ucnnuu,!  nod)  mambu). 

bnmmcln,  and)  bambcin  S^\v„  crft  nl)b. 
nadiioci'^LHir,  balier  wolil  Dnomatopoictildice-  il^ort 
neben  bim  mein,  bemmeln  'liinten'  (bou  ber 
(Slod'e). 

banal  'ilbi.,  bcii  äöörterbiidiern  be^ä  18.  onl)rlK^ 
(and)  bei  .vtcinfinii  1815)  ijäti.ilid)  fel)tenb  nnb  Uün 
ben  4.Miriften  tinberling  1795  uub  (Sanipe  1813 
and)  nid)t  bef)anbclt;  in  bem  hentiaen  Sinuc  fett 
etiua  1820  bezeugt  (.'öenbcri>5  ,s:bmb.-  1818  gibt 
für  banal  nur  erft  bie  '^cbcntmui  'mit  :^)imuo 
belegt,  gcbietcrifd)',  iüeld)e  bem  yi  i^aun  ge^ 
biirigen  fr.s.  banal  eigtl.  ^nfommt).  ^-rv  banal 
gilt  in  uuferer  33cbeutnng  fd)ou  im  18.  3nl)vl)- 
(barau^  engl,  banal  feit  etiua  1860). 

5öaitnue  ?y.  au§  gleid)beb.  fpan.  povtugief. 
banana,  baö  alo  bie  im  (^ougolaub  l)errfd)enbe 
'-Peueunnug  loG3  bnrd)  Se  Crta  (Simples  c 
Drogues  98'')  in  (Europa  befaunt  loirb;  nad) 
'2)apper  1670  iBefd)retbung  Pon  ^itfrita  ©.  457. 
511  luar  bi-tebbe  —  luie  nod)  l)ente  —  bie  23autn: 
benenunug  ber  ^Bananen.  2)od)  ift  'Elften  bie  llr= 
bcimat  bcr  'Banane. 

33aub  iU.9J.äU  biubeu:  ml)b.  bant/4>l.  b<jnder 
I  nnb  baut)  'Jt.,  abb.  baut,  '^i.  b.^ntir  (uub  baut) : 
ugt.  afäd)f.  band,  nbl.  band  Tl.,  aiiorb.  band: 
got.  mit  anberer  Slbleitnng  bandi  (bapt  angif. 
bend,  engl,  bend  neben  jüngerem  band,  ba§  bem 
ftä.  bände  eutftammt).    @.  bae  flg.  Söort. 

SBnnbc '  5-  i»  3?  1 1 1  a  r  b  b  a  u  b  e  anc-'  f r >  bände ; 
and)  iu  ber  '-öebentuug  'Sd)ar'  bal)cr  entlcbnt; 
bae  rom.  äBort  frv  bände  fital.  bauda)  '2?inbc, 
Streif,  33aube,  Xrnpp'  entftammt  bem  al)b.  baut. 

Snubc^  %.  'Scliaar',  crft  n^b.,  nod)  nid)t 
pou  aJiaater  1561,  erft  Pon  §euifd)  1616  regift= 
riert :  in  ber  2.  öälfte  be-5  16.  3n{)i'f)ö.  (tuie  um 
1500  and)  ba^  gleid)bcb.  engl,  band)  c\u^^  bem 
^Komau.  überuommeu;  pgl.  fr,v  bände,  ital.  fpan. 
bftnda'Sd)aar',  bie  mat)rfd)einlid)  gcrm.  llrfprnnge 
finb  nnb  mit  ber  unter  23  a  n  n  e  r  nnb  '4>  a  u  i  e  r 
befprod)euen  Sippe  sufammeubängeu. 

bnubigcu  3tm.  Pdu  b  ä  n  b  i  g  (gOüiibnlid)  nur 
in  ber  .-^ufammcnfeiisuug  uubänbig;  ml)b. 
bendec  'feftgcbnubcu,  ein  2?aub  au  babcnb'); 
bä  üb  igen  bal)er  'in  Jöanbc  legen'. 

öanbit  M.,  ein  bei  2uti}cx  nodi  uubejengtec-' 
i.'el)nmort  (ouö  ital.  bandito),  ha§'  in  ber  1.  §älfte 
be»  16.  3a^rt)§.  in  ber  Sd)mei3  auftritt  nnb  smar 
junädift  in  bet  58ebentnug  't^crbanuter';  ^-rifine 
1541  (unter  exul,  terra)  gcbraud)t,  llJaalcr  1561 
pcrseic^nct    23anbit   iu    biefer   iBebentung   aU 


beutfd)e'3  JBort;  e»  begegnet  1564  3i»n'"er,  (Sl)ron. 
I,  571 ;  II,  283.  Sperouber  1727  fenut  nod) 
bie  ältere  iAcbeutung  nnb  bajn  bie  jüngere  al'^ 
'StraBcuräuber'. 

önngc  3lbj.  3(bP.  eigtl.  nur  SlbPerb  uub  i\mx 
bem  llfbb.  'Jßl'ö.  ange^ijrig  uub  feit  fintier  alls 
nuiblid)  fd)riftbeutfd)  tucrbeub  (ba§  Cberbeutfdöc 
be»  16.  3al)rl)5.  bepor^ugt  eugftig,  ba^  in  ben 
23ibelglüffareu  pou  3lb.  '4-^etri  nnb  oon  Xbom.  ißolf 
1523  nnb  in  obcrb.  JBibelbearbeitnngen  für  £'utl)er5 
bange  Por^errfd)t).  Sd)ou  ml)b.  gilt  bange  x'lbP. 
'öugftlid)' nnb  Snbft.'Ölngft,  Sorge'.  ®ie  Stamm-- 
filbe  ift  äuge,  bie  uodö  in  3lugft  ftecft;  ba  enge 
baö  3ugel)örige  3tbj.  ift,  fann  in  bange  nur  bas 
3lbP.  mf)b.  ange,  abb.  ango  ftecfeu ,  unb  bae 
l'lbp.  mürbe  bann  äuni  31bj.  2)0»  b  am  bem 
unbetonten  45räfi).:  be  (bi)  entftonben  mie  g  in 
g  l  a  n  b  e  u ,  grabe  auö  ge ;  f.  b  e. 

SBaiißcrt  ^J)}.  'Dbftbaumgarteu'  für  bän-,  bäm- 
gart,  mbb.  boumgarte:  Pgl.  '-Baum  uub  (harten. 

JBnuf  •  ?)\  anc-  gleid)beb.  ml)b.  baue  (^4^1.  b^nke), 
al)b.  bauch  (j^hn.  bi^'uchi)  TL  J^-.;  pgl.  nbl.  bank, 
auglf.  brnr  '^•.,  engl,  beuch  ':öanE,  (Berid)tc-bauf, 
slaufftanb',  anorb.  bekkr.  ilJcbcn  bem  Stamm 
bauki-  (axbj  Porgerm.  bhangi-)  l)at  ha-i  &am.  nod) 
anbere  Stammformen  gel)abt,  bie  burd)  roman. 
(Sntlebnungen  bezeugt  finb;  Pgt.  ital.  banco  bauca 
pauca,  f r,V  baue  banque  u.  f.  m.  S.  bie  flg.  SÖorte. 

Saut-  ?y.  '.s!)auv  für  (5)elbgefd)äfte',  bei  ilkaler 
1561  nod)  uubcscngt,  feit  §euifcb  1616  (3ugteid) 
mit  33anfier  'argentarius')  oer5eid)net;  e»  tritt 
im  17,  3nf)vl)-  in  S)eutfd)lanb  anc^  al§  banco 
(3.  23.  (Srefc.  Stetger  1620  2Bad^telgefaitg  BII" 
uub  iit  OPcrbeibes  Sd)reibfunft  1660)  auf:  ent= 
lebnt  an?  ital.  banca,  ba^  feiuerfett§  bem  ®cxm. 
(f.  23 auf)  entftammt.  2yegeu  ber  (i-utlebnung 
POU  faufmäuuifd)en  2iiorten  a\\§  bem  "stal.  f. 
3lgio  uub  23aufcrott. 

JBänfclfttngcr  ÜJJ.  (frül)e)'ter  23eleg:  (^ottfd)eb 
1737  (5rit.  Xid)tfnnft2  47,37;  Hamburg.  (Sorre= 
ipoub.  1761  3h-.  199);  Stieler  1695  3eitung§= 
luft  S.  137  gebrand)t  bafür  (iJaffenfänger  (unb 
11}  a  r  f  t  f  ä  u  g  e  r),  ma»  mobl  auf  ba^  Pou  Stieler 
1691  per3eid)nete  (yaffenbanf  '23anf  Por  ber 
Il)ür'  l)inbeutet.  (5rft  3tbelung  1774  Per3eid)net 
ba»  Sort  uub  erflärt  e»  mit  „mer  auf  ben  (Maffeii 
POU  böl3crncn  23änfen  allerlei  9."lJorbgefrf)id)teu  ab^ 
fingt".  Xa»  1.  ®lcment  ber  ^nfammenfetmng 
mcift  auf  obcrb.  <öerfnuft  bc^  2yorteÄ  (bodi  fd)mei5. 
S  t  ä  n  b  l  i  f  ä  u  g  e  r). 

a3tt»fcrott  Tl.,  crft  früf)nl)b.,  aih^'  ital.  banca 

I  rotta;  Pgl.  fr3.  banqueroute,  nbl.  bankroet,  engl. 

bankrupt  (älter  bankerota).  3m  16.  3abrl).  fagte 

matt  l)b.  nteii't  23  a  n  c  a  r  0 1 1  a  (3. 23. 1562  (Srufius 

i  Gramm.  Lat.  I,  271  unb  1564  3immcr.  (Sbron. 

4- 


•iBanfcrt 


—     28     — 


23ararfc 


II,  131,  bei  weitiid)  1G113  a(»  23  a  it  cf  c  r  o  1 1  unb 
23  au dtorotta  üei-äeic^net)  in  genauem  5fnid}luB 
an  ba->  itat.  ©runbluovt. 

23auffrt,  älter  23anfavt,  iöanfhart  (= 
ubl.  bankaard)  l'i,  aiui  nil)b.  baiicliart  Djf.  'nn= 
elielidjec',  eigtl.  bav  auf  ber  23anf  cvsengte  S?inb': 
Snfamnteufe^nng  mit  Öanf  (luofier  and)  in 
gleid}ev  iöebeutung  im  älteren  9}l)b.  ij?änfling, 
Söantbein  im  ÜJJagbeburgifdien  üblid),  23anf  = 
ft üb,  2?anfrci'i'e);  ber  ^tneitc  letl  ift  ba»  in 
Eigennamen  luie  ©ebliart,  9teinf)art  ftecfenbe 
=  ^art  unb  beruht  auf  lifacbbilbung  unb  5lnbi[= 
bung  an  ä^aftarb  (älter  33a [tart,  and)  a3ai"t  = 
!bart  gefc^riebeul.  l^gl.  ubl.  bankaard.  %Xüi)' 
\ü)b.  Sijnouijma  finb  fdiroeiä.  ^übfcihfinb  unb 
etfäG.  Siebt inb  (<'yifd}art  mit  nbb.  Santgcftalt 
Sifffiubefcn),  foiuie  nbb.  ilf  autelt  inb. 

23anfdt  ^t.,  uou  Üf aaler  1561  ale  iBanquet 
unb  23an  cf  et  üerseidjuet  unb  fdion  in  ber  1.  §älfte 
bcy  16.  3i^brb^:^  (Sutber  l)at  b  a  n  d  c  t  e  n  bände- 
tiercu  3^.)  entlehnt  an§  frs.  banquet  (njot)er 
anc^  engl,  banquet)  re)p.  eher  au§  ita(,  ban- 
chetto:  Simiuutiü  JU  frj.  banc,  ttal.  banco 
'Safel',  boÄ  aii^'  beut  bentfdieu  23 auf  abgeleitet 
ift;  ügl.  ^oad).  SBeftpbal  1565  .s^offartÄteufel 
K  7  „ein  melfd)  23aurfet". 

Söann  in.  a\\5  mbb.  ai}b.  ban  (unj  m.  '@e^ 
bot  unter  Strafanbrobnug,  Söerbot;  @erid)t5bar= 
feit  unb  bereu  ©ebiet';  entftirecbeub  augl)'.  bann, 
engl.. ban  '23anu,  3[d}t,  21ufgebot  ber  IJ^erlobtcn, 
)Befauntmad)ung',  ubl.  ban.  (£-e  gebort  ju  beut  jeöt 
üerloren  gegangenen  ft.  3tm.  bannan,  beffen  (5)rnnb= 
bebeutnug  'unter  Strafaubrobung  ge=  ober  üer= 
bieten' mar;  als  Söuriel  fafst  mau  ba-,  oorgerm. 
bha-;  nn  märe  Slbleituug  (ügl.  rinnen),  bie 
eigtl.  nur  beut  '^^räf.  bee  ft.  3tm.  lUfam,  aber 
bann  :>uni  iNerbalftammc  gebogen  mürbe.  Siefem 
iiorgerm.  bha-  entfpricbt  ber  SautLierfd)icbuug 
gemäfs  gr.  (fu  in  (fä-ir/ÄO,  n:>trid  nnb  lat.  fa  in 
fari;  bie  gemt.  23ebeutung  bntte  bann  eine  ftarfe 
Spesialifierung  erfahren.  21u§  bem  germ.  Söorte 
ift  bie  rom.  ©ippe  oou  fr?;,  ban  'öffeutlid)e  2>er= 
fünbigung'  fafr^.  arban  '.^eerbann')  entlehnt. 

Sauucr  ^Jf;  ane  mbb.  baner,  meift  banier 
baniere  ^y. :  am  frj.  banniere,  mohcr  aud)  mittel 
engl,  neueugl.  banner.  £as  frj.  2Bort  mirb  ^n= 
fammen  mit  itat.  bandiera,  fpan.  bandera  auf 
ben  germ.  Stamm  Pou  got.  bandwa  bandwo 
'3nd)en'  surüdgeführt  (älhttelftufe  bandäria): 
ogl.  älter  mlat.  bandum  bei  '4^aul.  2^iaf.  vexillum 
quod  bandum  appellant.     2.  uod)  panier. 

Sonic  5-  '2d)eunenraum  neben  ber  Jenne'; 
auc^  bem  3JJb.  5Jbb.;  bem  2«bb.  3Ihb.  fehlenb. 
2tuö  *bans-  eutftanb  onglf.  bös,  engl.  bial.  boose 
boosy  'iMehtrog',  anorb.  bäss  '^ubftall'.  Sas  @ot. 


bat  bafür  liansts  ^y.  'Sd)enue',  morin  bie  5tantm= 
filbe  ^\\\a%  ber  5lbleitung  -ti-  erfahren  hat. 

=bar  5lbjeftiiifuffii',  ba^J  au§  einem  üoUen  5lbi. 
eigtl.  bare,  mbb.  ban-e,  abb.  bari  entftaubeu  ift; 
es  bebeutet  eigtl.  'trageub',  pgl.  frnditbar, 
laftbar,  and)  baut  bar;  meiterhin  nimmt  e§, 
Snm  Snffij:  geioorben,  bie  heutige  23cbeutung  an. 
2)a§  ältere  SlbiettiP  ift  2>erbale  ju  bem  unter 
23ahre  befprod)cueu  ft.  Stiu.  beran,  germ.  Sog. 
ber  (ibg.  bher)  'tragen',  Jlud)  im  5Inglf.  erfdieint 
-bä?re  5,  23.  in  wtestmbfere  'frud)tbar',  leolitbare 
'lucifer'. 

ittV  2lbj.  awi  mbb.  abb.  bar  (^Jouiiu.  UÜ)b. 
barer  barwer,  ahb.  barer)  2tbj.  'nadt,  bloß,  ent= 
blö&t,  lebig,  leer';  entfprecbeub  ofäcbf.  bar,  auglf. 
bc-er,  engl,  bare,  auorb.  berr  'nadt,  blofe';  got. 
*baza-  fehlt.  2;aB  '^aä  i'  ber  aufsergot.  3)ialefte 
alte§  s  fnid)t  r)  ift,  bemeift  befonbere  bie  2.^er= 
maubtfd}aft  mit  aflop.  bosfi,  lit.  basas  'baarfüHig', 
bie  mit  ben  germ.  Slbjeftipen  auf  ein  ibg.  bhosö-s 
'entblößt'  (luegeu  be§  9flter§  biefe§  23egriffe»  f. 
nadt)  führen;  ba^n  noch  armen,  bok  'nadt',  "iioSi 
auf  bhos-ko-  beruht;  banebeu  meift  engl,  bald 
fmittelengl.  balled)  'fahl*  auf  ein  got.  'i^articip 
*bazl6ps  (auglf.  *b«llod).  2.Uelleid)t  hängt  and) 
entbehren  mit  ber  2Bä.  bhes  äufammen. 

58är*  3Jf.'JHammflo6'  aw.^  mbb.  bt;rn  'fd)lagen, 
flopfen',  mogn  (x\\6\  mbb.  b§r  %.  'Sd)lag,  ©treid)'. 
9(hb.  bprian,  got.  *barjan  ftimmt  ber  SantPer^ 
fchiebnng  zufolge  ^u  lat.  ferlo  'fcblage',  fotuie 
afloP.  borja  'tämpfe',  lit.  barti  'fcbelteu'  (auorb. 
berjask 'fämpfeu'):  ibg.  2Ö?;.  bher  'fd)lagen'. 

JBttV  -  9)^  'ursus'.  S)er  lateinifcbe  9lame  beS 
Xieres  entftammt  ber  nribg.  3eit  tuic  gr.  aov.xoi 
unb  inb.  rksa-s  (lat.  ursus  für  *urcsus).  C?-»  ift 
auffällig,  "^aj^  bie  ©ermanen  biefe  urinbogerm.  23c= 
setd)unng  für  '23är'  (rksos,  germ.  *orhsa-s)  auf= 
gegeben  haben,  ^^a  fonft  -tiernameu  gern  beftehen 
bleiben;  bod)  bead)le  and)  afloo.  ruff.  medvedi 
'23är',  eigtl.  '§ouigeffer'  (f^u  ÜJJ  et  gehi)rig).  2!a= 
für  erfd)eint  mbb.  ber,  ahb.  bero,  ubl.  beer, 
auglf.  bera,  engl,  bear,  auorb.  bjnrn  (got.  *baira). 
2^a§  gemeiugerm.  beron-  (bernu-)  beruht  mit 
©ubftanttLneruug  auf  einem  ibg.  2lbi.  bhero-  gleid) 
lit.  beras,  lett.  bors  'braun'  (lat.  furvus?i,  auf 
beffeu  2B3.  bher  awd)  nbb.  2^iber  unb  braun 
beruhen  fönneu;  bei  bem  fubftautiPierteu  9lbj.  (pgl. 
9tner)  ift  'üa^  ibg.  rksos  ju  ergänzen.  9??au 
bead)te,  '^aX:,  23 raun  ber  9fame  bcs  23ärcn  in 
ber  altb.  Xierfage  ift.    2.^gl.  uod)  23  a  13  e  u. 

SBär^  ili.  '3nd)teber'  (ein  mb.  äBort)  aw-:! 
gleid)beb.  mbb.  ahb.  ber  iif.,  bac^  mit  afäd)f. 
ber-swin,  auglf.  bar,  engl,  boar  '©ber'  auf  got. 
*bairu-  meift. 

SBarncfc  %.,  ein  Sebnmort  be-^  HOiäbr.  ^riege^s. 


23arbc 


29 


33aricf) 


feit  «Sticlerä  3citun(i§htft  1695  imb  Sc^eibuer 
1695  in  ben  5i"ciut>iuövterbüd}erii  iici^cidjnct  (33e= 
kg :  5{b.  Jyrcitati  1665  Archit.  milit.  ©.  50,  aber 
S.  134  bafür  öütte):  aii§  fn.  baraque  reip. 
ital.  baracca,  fpan.  barraca  (bn^er  aiicfi  eiuiL 
barrack). 

Snröe  (5-  *23artfi)'(^'  au§  mf)b.  barbe  g.,  a^b. 
barbo  W.,  i)as.  nuf  bem  gleirfibcb.  iat.  barbus 
benifit:  bei*  Jifcfi  ift  uon  barba  '23avt'  feiner 
23nrtfnben  luegen  geitantit.  2Iiiä  bem  Int.  Sort 
entftammen  aiid)  frj.  barbeau  (@rbf.  tnfnt.  bar- 
bellus),  iDO^er  engl,  barbel  neben  barb;  ligL 
nod)  ital.  barbio  '23arbc'. 

Söavöier  Wl.,  erft  frül)  nbb.,  entlehnt  an§  frj. 
barbier  (nifat.  barbarius  'Sartfrf)erer'). 

SBttvrfj  3Jf.  'üer)d)nittene5i  ®d)inein'  ane  nibb. 
bare  (barges  ),  abb.  barug-  nnb  barh  ;  ligl.  anglf. 
bearh  bearg,  engl,  barrow'gefdjnittence  Sd)iuein', 
nbl.  barg  berg,  anorb.  borgr:  got.  *bargws 
(*bargus).  ©in  Dorgerm.  Stamm  bhargh  bhark 
für  '©d}mein'  läßt  fid)  fonft  nid)t  ftiißen.  5lftDD. 
bravii  (an»  ^'^borvü )  'Sdiöps,  üerfdmittener  (?ber' 
lüirb  al§  nrücrmanbt  üerglidjcn,  Don  anbern  tat. 
porcus  (f.  biee  nnter  Jcrfel). 

SBart^ciit  Wi.  'ein  3eiiGftoff'  flii^^  nibb.  barchant 
barchät  barchet  3Jl.  nac^  mlat.  barcänus  '3citg 
an?  sTamelöbafircn':  mit  23erfan  an§  arab. 
barrakan  'grober  ©toff'  (fpan.  barracan). 

Sßavbc  ÜJL,  im  17.  3of)rb.  auS'  fpätIal.=gaU. 
bardus  fgael.  ir.  bard)  'fe(tiid)er  Sänger'  über= 
nomnicn. 

SBni'ctt  "Jt.  im  15.  :3iibi'b.  übernommen  (nnb 
feit  9}Janter  1561  üergeid)net)  anii  fr^.  barrette, 
mfat.  birretta,  ba§  2tbleitnng  non  tat.  birrus 
birruni  'älJantel,  23ifcbof»fteib'  ift. 

SBartc  3^.  aibj  gleidibeb.  mbb.  barke  J. ;  ent= 
fpred)enb  engt,  bark,  norb.  bai-ke  '33arfe':  jn 
Girnnbe  liegt  ber  Sippe  eine  gleid)beb.  romnn.  mit 
ben  ©rnnbformen  barca  barica  (fd)on  nm  WO  bei 
^i^anlinnS  9?o(anna  nnb  nm  640  bei3fit»or  begegnet 
barca):  ügl.  frj.  barquo  (baneben  afrj.  bärge  am 
mlat.  barica :  baranc-  nie.  ne.  bärge,  nbb.  33  a  r  f  c), 
ital.  barca;  gleidieii  llrfprnngc-.  ift  nod)  altir. 
bare.  3^cr  leljte  llrfprnng  ber  ganzen  3ippe 
(anf  fpan.  2?oben?J  ift  nnfid)cr. 

SBnvln))))  Wl  eine  '>l^flanäe ;  cigtt.  'i^iirentabe', 
ugl.  bie  barnad)  gebilbete  Iat.  =  gr.  2?enennnng 
lycox)üdium :  :^n  abb.  lappo  eigtl.  'ffad)e  .s"?anb'. 

1 5Bärinc  ^y.  'iBierbefe'  entlcbnt  anc-  gleidibeb. 
nbb.  barme  M.,  ba§  bem  anglf.  bcorma  nnb 
engl,  barm  entfprid)t.  2at.  fermentum  (ffll^-^  £5 
nid)t  gu  tat.  formus,  gr.  ,')fon()c  'toarm'  ge= 
bort)  fönnte  nerwanbt  fein ;  germ.  b,  Iat.  f  finb 
ibg.  bh. 

bavml^eijig  '?(bi.  an»  glcid)beb.  mbb.  barm- 


Iherzic:  jn  nbb.  mbb.  erbarmen,  obb.  irbarmen. 

:  Man  siebt  biefen  Stamm  ^n  einem  gerni.  iisortc 

I  barm  'Sd)ofV  (engl,  barm  an»  anglf.  bearm, 
got.  barms,  abb.  anbb.  barm,  mbb.  barm  3)1.); 
e  r  b  a  r  m  e  n  baber  eigtl.  'im  Sdiofje  büten,  bergen'. 
iMeHeidU  üerbiilt  fid)  bas  gleid/beb.  got.  arman 

1  'erbarmen'  nnb  armaiö  '®rbarmnng'  fo  jn  2t  r  m, 
eigtl.  'in  ben  3lrm  nebmen,  begen'.  2lber  anbere 
meinen,  ha\i  c  r  b  a  r  ni  e  n  ein  an»  b  i  entftanbene» 
b  (mie  bange  ane  bi  =  ange)  bat,  fo  baß  e» 
bem  got.  arman  näber  ftünbc:  aber  bann  mnf] 
man  entmeber  für  germ.  arm  eine  9kbenbebentnng 
'misericors'  neben  'miser'  annebmen,  nnb  bafür 
feblt  ieber  3lnbalt;  ober  mir  baben  e§  mit  einer 
3Jad)bilbnng  eine»  lat.^diriftlicben  Söorte»  3U  tbun: 
got.  armau  3n  arms  mie  (at.  misereri  ^n  miser; 
in  ber  'Xbat  erbeben  allih.  armherzi  'misericors' 
nnb  irbarmherzida  (got.  armahairtilia)  'miseri- 

1  cordia'  e§  ^nr  ©emißbeit/  baß  ba§  (Sbriftentnm 
bie  bentfcben  JBortc  )d}n\  al»  3}ad)bilbnng  eines 
lot.=d)riftlid)en  58egriffc§ ;  Pgl.  3^ e m n t ,  &t- 
0  n  1 1  c  r ,  (S  n  a  b  e  2C. 

23ttrn  "M.  '.slrippe,  §enrcffe  über  ber  .^U■ippe' 
an»  gleid)beb.  mbb.  barn  9Ji.,  abb.  barno  lU. ; 
bie  ^ebcntnng  'Sdjener'  5eigen  anglf.  bcrn,  engl, 
barn.  S)ie  beutfcben  nnb  engl.  2öorte  finb  üiel= 
leidet  nid)t  ibentifcb,  fonbern  nnr  ftammuenuanbt; 
ber  Stamm  be»  engl.  2Sorte»  ift  bar-,  ber  in 
got.  *baris  '(Werfte',  anglf.  bi^'re,  engl,  barlcy 
'(Werfte'  oorliegt  nnb  in  tat.  far  (farris)  'Spelt', 
afloP.  bürü  'eine  2lrt  i^irfe'  iscrmanbte  Ijat ;  anglf. 
born  bentet  man  an»  bore-ern  '©erftenban»'. 

I  Sßaron  3J?.  nidjt  ai\§  gleid)bcb.  mbb.  barun, 
fonbern  an»  ber  fvä-  (nnb  mnbrbein.)  gorm  baron, 
bie  im  16.  o^bi-'biiiibert  bnrd)bringt;  mlat.  baro 
baronis  (inober  and)  nbl.  engl,  baron  i  bcrnbt 
anf  abb.  baro  'Dfann'. 

SBarvc  5-'  Darren  Ü)i.  am  mbb.  barre  g. 
':)tiegel,  Sdirante',  baö  mit  nbl.  baar,  engl,  bar 
an»  frj.  barre  flammt. 

93arvterc  5-  ^^on  Speranber  1727  nevieidinet 
—  fVv  barriere. 

ißnvvifabc  /;•.,  Vebniuort  be»  30  jäbr.  .siriege», 
feit  Sticler»  ,']eitiing»(nft  1695  nnb  Sdieibner 
1695  in  ben  S'VembmiJrterbüdiern  oerseidinet  (2lb. 
lyreitag  1665  Archit.  milit.  8.  9  uerioenbet  'üa^ 
für  „friefifd)e  jReuter") :  au»  fr;^.  barricade  rcfp. 
fpan.  barricada  (ital.  barricata  'Sdllagbaiini, 
Sd)nt3gatter'l. 

Söarfrf)  ilf.'ein  Dfanbfifdi,  perca'an»  gleidibeb. 
mbb.  l)ars  3){. ;  bafür  and)  mit  2lbleitiiiig  mbb. 
abb.  bersich  (bie  ^■orm  bars  ift  mb.  nbb.,  bcrsich 
bie  oberb.  'Jorm  nad)  ben  ÄHnterbüdjern  bc» 
16.  3flbrb».,  mas  geling  1620  Orig.  Dict.  Germ. 

,  S.  75  an»brücflid)  be^cngt;  bersich  erfdieint  feBt 


barfd) 


30 


33aftaib 


im  Obcibcutid).  al»  bersi);  Dfll.  öic  ciitfpicd)citbcii 
nbl.  biiars,  angl)".  bajrs  bears,  cilcll.  binl.  barse 
(bassh  bavi  in  (ilcidicv  i^cbciituiui  bic  ,viiaiiimcn= 
(leietiteil  fdliucb.  abbon-o,  biill.  oborro  (rr  ail-o  rs). 
l^-iitlclmiiiui  bcv  2ipl?c  niio  bcm  nlt^irf'bcb.  lat. 
porca  iü  iiiimöglid);  iiiiiiiicl)r  ift  bic  iienii.  Ä\v 
bars  (bors)  in  Soi'ftc,  2^iivftc  ncniniiibt,  iue(d)c 
'lun-ftin  fein'  bebeutet. 

önn'd)  iHbi.,  bell  obevb.  Dui.  fvcnib,  feit  1750 
in  bei-  i?itteratitr|pvad)c  aiiffüiiiiiicub  r-Belcfl: 
OnH-ftitiTf  17S1  Webiditc  II,  14,  aber  noii  ,V>ci)iuil5 
IT'.tfi  ^^liitibavLHiv.  I,  IW  iiod)  ücvpöiit;  aber  fd)oii 
X.'iibiinci  1711)  „t.=eiu](.  2öb."  bietet  bnrfd)  im  eifltt. 
mib  im  iibevtrageiieii  ©iiuie),  üoii  bcn  [)b.  äl^örtcr= 
büdieni  crft  feit  Stictcv  1(591  uevseldjitet.  2}aö  Sort 
iftiibb.  .s^cifiiuft;  c5  luirb  a(y  barsch  ( r)ambiiv(i. 
bascli,  bvem.  bask)  in  bcv  filllilirfKit  23ebeittinia 
'l'diavf,  ftrciuic'  (and)  'rausin')  i'oii  @e)d)macf 
(luie  i^feffev,  ^Kettid,  .SÜiie)  für'^isveufjeii,  '4-^omntevii, 
l'(Cct'leiUMii\j,  .s^ambiircj,  23remeii  iiiib  aiibcre  iibb. 
lyhiiibartcti  aiifleflebcii,  tuo  c§  s.  X.  and)  in  bev 
iibertrnocnen  iBebentnna  iinfcve§  id)vift!pradilid)en 
bavfcf)  auftritt.  Sie  l^-^nften,^  bec-  nbb.  barfd) 
[äf5t  fidi  über  bac>  16.  3«f)vt).  ((Sf)t)träuä  ca.  11(3 
astiingons  'barfd)')  ;;urücf  bcrfolcieu.  -Das  nbb. 
iBort,  am  aicld}em  fdjmeb.  barsk  (nbl.  barsch) 
eutlcf)ut  fiub,  bürfte  ou»  ber  unter  23arfdi  unb 
iöorfte  bel)anbelteu  gcrm.  2B3.  bars  'fpi^'  ab= 
ncleitet  fein;  bgl.  bie  Iicntigc  übertragene  3?ebeu= 
tnnci  uon  borftia. 

Spart  3Ji\  an^5  gleidjbeb.  m(}b.  alib.  bart  9JJ.; 
entfpredjenb  nbl.  baard,  anglf.  beard  (me.  b/'rdj, 
eugl.  beard  (im  9lorb.  fc[)(t  ba§  SSort,  bafür 
skegg).  S)a§  urbermaubte  tat.  barba  meift  mit 
aftob.  brada,  üt.  barzdä ,  prcuß.  bardiis  'Sart' 
andi  für  bic  lucftgerm.  Sippe  anf  eine  ibg.  @rbf. 
I)luudha. 

Sartc'  "5.  'Seil'  auc-  gleid)bcb.  ml)b.  barte, 
ül)'i>.  barta  ^•.;  bem  ii?aier.-®d)tinib.,  audi  beut 
Cberlieff.  feftlt  ha^  2ßort;  bagu  aubl.  afädjf.  barda, 
anorb.  barcta  (an§  bem  (Serm.  ftammen  afrg. 
bardc  '3immeraEt'  unb  aflob.  brady  ^•.  '3[j:t')-  2:ie 
Söortc  finb  3lbtcitnngcu  bcö  in  3?art  ftccfcnben 
«Stammee.  bhardli-;  bie  5lj:t  ift  glcidifam  'bic 
bärtige',  iuic  benn  and)  anorb.  skcggja  '23arte' 
3U  skegg  '33art'  ge^^ört;  auri)  mittclengl.  barbe 
(auö  lat.=rom.  barba)  bcbentet  n.  a.  'Sd)neibe 
ber  5(j:t'.    S5gl.  §ellebarbe. 

58artc-  3-.  '5ifd)bein5al)n  be^  Salfifdjee': 
crft  nl}b.  Slbleituug  Pou  23a rt,  luciterbin  mit 
23a rte'  Periuanbt;  pgl.  engl,  barbs  'iBalfifd)= 
barteu'  5U  lat.  barba;  nbl.  baardon  ^^M. 

SBafoU  aJi.  au§  lat.--afrifan.  (5l.Uiniu§  Natur. 
Hist.)  basaltes,  ha§  im  16.  3fll)V^.  al§  basalt 
anä)  in»  iJi^angöf.  unb  @ngl.  bringt;  glei(^5eittg 


bürgert  e»  fidi  im  2)entfdien  ein,  anfiinglid)  crft 
iu  ber  lat.  Cautforin  (iöergiucrf^olei-icon  1730). 

5Biifc  Jv.  (bialcft.  icbon  entfernteren  uieiblid)cn 
i.veriiHinbtfdiaftc-'grab  be^cidmenb,  5.  23.  baflcr. 
'Xante,  !;)tiditc,  (Mcfdiunfterfinb')  anö  ml)b.  bas«, 
al)b.  basu  'Sd)tuefter  be§  2.Uiter§';  bie  anglofrief. 
lUa.  l)abcn  bafür  ein  mit  2Satcr  pevmaiibtes 
2i>ort:  anglf.  fadu,  africf.  fethe;  ba§  germ. 
©rnnbmort  fal)ön  ift  geiüifs  nur  eine  Äofefürm 
für  i'ii\tQv-  t'ad('r-swcstar'2>aterfd)mefter'.  2Bal)r= 
fd)cinlid)  ift  and)  abb.  basa  slofeform  ober  Siuber= 
mort  für  eigtl.  badar-  fadar-sweso.  3}ac>  (Mlcidjc 
biittc  üou  ber  9k'benform  mb.  nbb.  2B  a  f  c ,  2(l)n^ 
lid)Cü  and)  pou  bem  ÜJfaft  23aay  jn  gelten. 

SntTiu  9h  f.  unter  23ecfen. 

ißnft  ÜJJ.  an^'  gleid)beb.  ml)b.  l>ast  (and)  l)iiüsfc 
mit  l'lblant),  al)b.*bast  3)IS(.;  cntfpredjcnb  anglf. 
ba^st,  engl.  nbl.  anorb.  bast  '23aft',  got.  *b(istus. 
4)asn  bie  2lbleitnng  al)b.  ml)b.  besten  'fdinürcn', 
fomie  bie  roman.  Sippe  basto  'Sanmfatter  (f. 
unter  23aftarb),  iuo:^u  fd)mei3.  oberelfäfe.  bast 
'Sattel'  ftimmt.  'Jlbleitung  ber  2Borte  an-3  bin  = 
bell  ift  ol)ne  .s>alt;  benn  ba-S  5cl)len  bcy  i'fafale, 
foiüie  ba-3  st  (lüüfür  man  ss  ans  dh  +  t  er= 
luarten  müfjtc),  ferner  and)  ber  5lblaut  in  ml)b. 
buost  mnd)eit  5lbleitnng  au§i  biuben  unmi.ig= 
lid).  3)af3  luir  im  !i)U)b.  3lnflang  an  binbeii 
fül)len,  belücift  ntd)t§  für  hk  6ti)inologte;  biefe 
nal)cliegenbe  2^olr"c-etl)molDgie  ift  entftanben  im 
5lnfd)lnB  an  bcn  (iiebrand)  ba-  23afte§.  Sa^ 
gcrm.  2Bort  brang  in§  3?oman.;  pgl.  ital.  basta 
'.t>eftnal)t'. 

Onfta  'genug'  ans  gleid)beb.  ital.  fpan.  basta; 
bie  beiitfd)cit  5yrenibmörterbüd)er  bieten  bafta 
'eS  ift  genug,  e§  mag  fein'  feit  Sticlers  ;^eituug3= 
luft  KiDS;  lüal)rfd)einlid)  ift  bac-.  2Bort  im  SOjiibr. 
^rieg  ^n  uns  gcbrungen  (Pgl.  (^rupbtus  öorri; 
bilier.  S.  SO). 

SBnftnrb  9.U.,  ans  frj.  biitard  bastard  (ital. 
bastardo)  im  llUittelalter  (ml)b.  bastart )  3U  nn§ 
gefommen.  aJMttelengl.  bast  'ungefe^Iid)e  (5l)e' 
nnb  afr^.  fils  de  bast  'unel)elicöer  Sol)ii'  lel)reri 
bie  ®rnnbbcbeutnng  bes  roman.  iBorte«,  ba-S  mit 
2Bill)clni  bcm  (^-robcrer  nach  (fiiglanb  (engl,  bas- 
tard) unb  mciterbiii  nad)  SfanbinaPicn  brang. 
3tfrs.  bastard  (ufrg.  bätard),  mol)er  and)  nbl. 
bastaard  unb  engl,  bastard,  l)at  germ.  3lblcitung 
(f.  Sonfert);  ba§  erfte  2'ßortelemeut,  bav  im 
ilMttelcngl.  ^Ifrj.  'ungefeölid)e  (^"he'  bebentet,  inirb 
mcift  aus  mlat.n'oman.  bastum  'ij^acffattcl,  Sanm= 
fattct'  abgeleitet;  bgl.  ital.  fpan.  basto,  frj.  bat 
'Saumfattel'  (mohcr  and)  fd)mci3.  oberclfiifs.  bast 
'Sattel').  3)aun  märe  23aftarb  'ber  auf  bem 
Saumfattel  (Pgl.  ä^aft)  erseugte'  (bie  Sättel 
bieueu   bm   fpan.  SlJanlticrtreibern   al»  Stlffen; 


^Baftci 


31 


33niicr 


bnf-  ^nnfert);  norb.  bastardr,  woraus  einige 
ba§  eiirop.  Siiftiirroort  nblcitcit  »uoUcn,  ift  ovft 
um  1200  nad)  bem  Dcorbcu  gebrungeu. 

SBaftei  g-.  tu  ©loffaven  be§  15.  3afn1)§.  nuf= 
tvctcub  uub  bei  bem  Scf)treiäer  Jpetur.  ÜJIitteumeiler 
uut  1450  unb  bem  Öftreidier  9JJ.  Scl)eim  um  1460 
iDlüic  bei  2^ilrer  „2?cfcftiguug"  A  II  gufrülji't  bc= 
Scugt  uub  üou  DJnalcr  1561  nie  5)}  nftct)  vcgii'tricvt: 
nu§  ital.  bastia  (3U  nltital.  bastire,  fv3.  batirl; 
ücrlunubt  ift  ba§  auö  fr^.  bastion,  itni.  bastione 
eutlebute  33anion  5. 

SBnfe  5J(.  mit  ineteu  aubevcu  mul'if.  Zcxm. 
tcd)n.  auc-  ital.  basso;  bic  (^-utlcbnuug  faub  luic 
bic  üou  91 1 1  im  15./16.  3al)vb.  ftatt  (maakx  1561 
Iicr3cid)uct  33  af?  fdiou  ah  bcutjdicc--  i'Bort);  1540 
®r.  ^llbcrui:  uub  1541  Jrifiuc-  Iiabcu  U3nB  'vox 
infima';  c§  begeguet  1538  in  Ü}Jcid)fucv§  öaub= 
büdilin  5".  SßgL  21  It.  -  3)ic  2(bleituug  23ai% 
f  i  [t  begegnet  feit  5'ifd)att  1575  ©argantua  6. 260 
(and)  iyjofdicrofd)  1642  ^bilanber  I,  310). 

bnß  ?Jbii.  Siomparat.  'bcffer'  au§  gleidibeb. 
uibb.  abb.  ba^:  üg[.  afäd)f.  bat  bet,  auglf.  bet 
au§  *batiz  (ligl.  got.  batiza);  e§  ift  ba§  olte 
3Ibt).  s»  bem  unter  bef  fer  jn  befpred)eubeu  2lbj.; 
baf3  lüir  jegt  faft  nur  nodi  bef  fer  nl»  2(bü.  für 
baö  ältere  bafs  gebraudien,  bernbt  baranf,  bafe 
bic  2?ilbnug  be§  ITbu.  nid)t  mebr  uerftanben 
lüurbe  unb  fouft  aügemcin  bai:  9(bi.  siigleid) 
nbücrbialc  Auufttou  überuDnimen  bat. 

SBntoillon  9h,  ein  l'ebumort  bee  HOjäbrigcn 
Sriegcg  (bafür  im  16.  Sai^rf).  f^äbulein, 
58enblin);  ©tieler  neri^eidinet  e§  „3eitnng§: 
luft"  1695  (etieufo  bie  fpäteren  S-remblüörter= 
büd}cr);  gebraudit  mirb  e§  fdion  üou  9lb.  ^-rei; 
tag  1665  Arcbit.  Milit.  ®.  121):  auc^  fr^.  bataillon. 

93ntf)cngel  9Jf.  'eine  '•4>flau5cuart',  fd)ou  im 
16.  3iibi"b-  allgemein  fo  genannt  (S-  ^.  1540  bei 
®r.  9nberu§,  1540  bei  23rauufel§,  1582  bei  (Soliu? 
Onom.  415):  eine  äuerft  üon  öenifd)  1616  regift= 
riertc  Umbilbnug  au§  lat.  betonicula  (2iminnt. 
SU  lat.  betonica,  iüorau?  aud)  mbb.  batonje). 

Lotterie  iy. ,  feit  ©tielers  3citungc-Inft  1695 
Hon  bcn  J^rciubmorterbüdiern  üer^eidinet  unb  fdiou 
uon  älsallbaufen  1617  Corp.  Milit.  S.  215  nnb 
in  ^fititiiflcii  bc§  30jät)r.  Ü^riegeS  gebraud)t,  aber 
bem  16.  3abi'b.  uod)  fremb:   an§  frj.  batterie. 

iöntjcu  9JL  'eine  beftimmtc  lliünse'  anv>  ml)b. 
batze  lllh  'fleine  llJüngc  ber  2tabt  93ern  mit 
beul  33erner  äivappen,  einem  '^drcu'  (mbb.  bctz, 
nl)b.  23iil3,  ^4^e^);  ogl.  .Strenger,  ^Happen. 
SarauS  ital.  bezzo  'Oklb'. 

5Bnu  2li.  an§  gleid}bcb.  mbb.  ai]h.  bü  lU.; 
f.  bauen,  33  n  b  e. 

SBouri)  iU.  anö  gleidibeb.  mbb.  bücb,  al)b.  büh 
(,bb)  9Ji.;   in   glcidier  23cbcutnug  eutfpridit  iibl. 


bück,  auglf.  buc  (engl.  bial.  bück  'öa^  3"i''Ci^e  be§ 
3öagen§');  baju  auorb.  bukr ',>törper,  fieib'.  Cb 
iöondi  äu  ber  ffr.  2B3.  bhuj  fügl.  lat.  fungor) 
'8petfe  gcnicfeen'  ober  ju  ffr.  bhuj  'biegen'  (So  a  u  d) 
eigtl.  'biegfamc  6tetle')  gebort,  ift  uuficbcr.  3.Mel- 
leid)t  märe  audi  au  gr.  (fn'a/.a  (für  (fix/.a?) 
'Ü}Jagcn,  331afe'  \\\\b  a\\  auglf.  bodig,  engl,  body, 
abb.  botab  'Slörper'  pi  beuten,  meun  bhütek- 
bhütk-  bhük-  (ngl.  Strand!  =  lat.  frute-\) 
all  ibg.  (Srbf.  erraeiSbar  märe.  3ii  ber  germ. 
Sippe  gcbi3ren  nodi 

t  baurfjcn  3t>u.  'in  beifser  Sauge  einlueidieu 
au§  gleidibeb.  mbb.  büchon;  entfprcdienb  engl,  to 
bück,  fdiott.  to  bouk  (fdiou  me.  boukeii),  bau. 
byge,  fdimeb.  byka,  norlocg.  bimkja.  ^n  Scntldi= 
lanb  ift  \)a^  '^\\x>.  meitperbreitet;  c§  ift  in  ber 
%ox\\\  büken  überall  im  9(bb.  beimifdi  nnb  gebt 
in  üerfdiiebenen  Sautformen  ((Soblens  bauclio, 
elfäff.  b%G,  $8afel  büjt'O,  2lppen5eII  bü^a,  fdilöäb. 
bou^o,  norbtbür.  bi^o)  beu  ganzen  9Uiciu  auf- 
märttf  (ogl.  audi  ficbeubürg.  b6/n).  llubcfnuut 
ift  bau  dien  in  33aieru  (bafür  se/tala)  nnb  in 
Cberfadiftu  uub  Ofttbüringeu  (aber  fränf.-bcnne: 
berg.  bö/,  beff-  lji,i'»J-  33ei  ber  grofjeu  iverbrci= 
tung  in  S)eutfdilanb  nnb  bei  ben  DJorbgermanen 
ift  eine  ed)tgerm.  i^erbalmnr^el  bukon  (bukjan) 
fidier  (fie  bernbt  PieUeidit  auf  nnglf.  büc.  engl, 
bück,  fdiott.  bouk  '(5-imer').  Sie  jomau.  Sippe 
Pou  fi"^.  buer,  ital.  bucare  'mafdieu'  ift  aw^:!  ber 
germ.  Sippe  entlebnt. 

i  1 33oiibe  5-  '^ivteubütte  auf  bem  (Scbirge',  ein 
fdilef.  SBort,  bae  Stciubadi  1725.  1734  juerft  ner= 
äeidiuet;  e§  ift  mit  33 übe  ibentifd)  nnb  tritt  fdiou 
um  1450  in  Sditefien  (junädift  für  'JDJarftbube') 
auf;  ba§  äBort  braug  al§  bauda  in§  33öbmifdie. 

bauen  3fiu.  an§  mbb.  buwen,  abb.  aubb.  biiau 
(fdim.  3tiw.  mit  S){eften  ftarfer  g-lei-ion)  'mobueu, 
bemobueu,  bebauen,  pflanjeu';  megen  ber  3?ebeU' 
tung  'mobnen'  Pgl.  58 au,  33auer  nnb  Söube. 
Sem  a'i\ü.  büan  entfpricbt  im  (Sot.  bauan  'mobueu, 
bemobueu'.  2)ie  2Buräel  ift  ber  Siegel  ber  i?ant: 
Perfdiiebuug  gemäfj  Porgerm,  bhü,  als  bereu 
('■)runbbebeutuug  nadi  ffr.  bhü,  gr.  (fi(o,  lat. 
fui  (futurus)  n.  f.  m.  'fein,  merben,  entfteben, 
er;^eugeu'  ^n  gelten  bat;  ,^ur  felbcn  iSnrsel  fteflen 
ficb  flg.  Dcomina,  bic  für  bie  (^runbbebeutniig  ber 
\  SBurjcl  iüid)tig  finb :  altiub.  bhümi  'Q-rbe',  bhüti 
'3)afcin',  gr.  (fvtta  'Öcmädi?',  (fvöt^  '^fatur', 
(fvlnv  (filij  'Stamm,  (S)cfdilcd}t'. 

Jönuer '  ^i.  Wl,  ein  ben  oberb.  'Ma.  frembce 
JBort  (fdilef.  ift  ©ebauer;  anbermärts  sforb, 
SU-ätje,  Stäfig),  auS  mbb.  bür  '2lufcntbalt, 
.«(läfig  ber  3>ijger;  aber  abb.  bür  bat  nodi  bic 
meitcre  33ebeutnng  '§au§,  S?ammer';  auglf.  bür 
'iliobnung'    (mo^u    nodi    engl,   neighbour    ano 


^nucv 


32     — 


^ed^er 


anfllf.  uealigebür  '>)Jacf)bai' ;  äI)nUd)  [tedt  in 
[)b.  'iJacIibar  nodi  bic  alliiemelncvc  '^ebcittinui ! 
uon  iBaiicr),  ciuil.  bower  'i?aubc,  Saubfit;,  iUUa'  i 
(ba^u  aiid)  cnfll.  btal.  bire  'i^icIjftaU',  aiißl).  byre). 
?lii§  belli  (5)ernt.  [taiinut  afvj.  buron  '.s)iitte'.  J 
Bhüro  univc  bic  uorgenn.  Ji-Tin  (mit  ro  ahi  3Ui:  i 
Icituiici).    B.  bauen  iinb  bic  beibeii  flg-  2Bortc. 

Souci-  -  "1^1.  in  ®  r  b  a  u  e  r ,  31  cf  e  r  b  a  n  c  r  an§ 
nibb.  büwaM-e,  al)b.  büäri:  JU  bauen. 

SBnucr*  3)1.  'rusticus',  I)i[torilci}  nom  uoricicn 
ä^auev-  gcfdjiebcu:  benn  c^o  lautet  niljb.  gebär, 
al)t>.  gibüro  ÜJL ,  bat>  ^u  beut  unter  i^  a  u  c  r  ' 
beipvod)cncn  altcicrm.  bür  'ilsolmuiu-j'  ncbijrt  uitb 
eigtl  'i'Htbeaiobucr,  3}iiteiuiüol)nev',  bann  '3iad)= 
bav,  2IHtbüvger'  (ügl.  @e feile  'wer  einen  Saol 
mit  bemolmt')  unb  n3citerl)in  'iDovfgeuoffe,  23auev, 
voller,  ungeid}liffencr  l'icnfdi'  bebeutet.  2.  nodi 
iii  a  dl  b  a  r. 

3^aum  ä'u  au§  cilcidibeb.  mlib.  al)b.  boum  2}(.; 
cutfprcdicnb  afädii.  boni,  nbl.  boom,  angll.  beam 
Wl.  'i^aum',  luolier  engl,  beam  '33alfcn,  Sdimelle, 
,'öcbebaum,  S^eidifel'  (beam  'Stralil'  ift  ein  gans 
anbercÄ  2Bovt;  'iöanm'  ift  engl,  tree);  engl,  boom 
'.N>afenbaum'  ift  entlelintc§  nbl.  bum  '23aum'.  ®ie 
cntfpvcdienbcn  got.  bagms  unb  auorb.  bactmr 
'Jj^aiim'  fdieincn  auf  ein  üorgerm.  *bliaghmo- 
fiir  alib.  ml)b.  boum  jn  beuten :  boum  ftänbc  für 
*ba(g)wma-,^got.  bagma-  für  *bag(w)ma-.  23e= 
siebung  gn  Qx.qvco  unb  bauen  bürfte  bal^er  äu 
ncrmerfen  fein.  9Iuf3erI)alb  be§  ©erm.  liaben  fidi 
nodi  feine  fidicren  SSc^^iebnugeu  für  23a um  au§ 
bliaghmo  ergeben  (cngl.bow'^tucig'  f.  unter  33 n  g 
fanii  nidit  tüol)l  mit  23a um  üerluaubt  fein). 

boumelu  S^m..  blofe  nlib.,  'fdjmebcn  uiie  an 
einem  23anme'?  f.  jeboc^  bummeln. 

bäumen  Si^->  erft  »bb.,  eigtl.  'fidi  in  bic 
£>öbe  riditen  mie  ein  '-öaum'. 

SBauftft  au.  au§  nüib.  büsch  9Ji.  'Slnüttel, 
©dilag,  ber  Jöenlen  giebt,  Söiilft';  fallö 'stnüttel' 
bic  Örnnbbcbcntuug  ift,  barf  man  an  mbb.  bo^en, 
abb.  bü^^an  au§  bautan  aufnüpfcu  (f.  3t  m  b  D  B  - 
23  e  u  t  e  l ,  S3  e  i  f  u  fe) ;  büt-  märe  aubcre  8tblaut§= 
ftufc,  unb  öor  bem  Süffig-  seh  au§  sk  mußte 
bcr  Sental  fdiminben;  ügl.  tat.  fustis  'Knüttel' 
au^  *bhud-stis. 

baujcii  S^w.  'scdieu,  fdituellcn'  a\i§i  ^ou§, 
mlib.  büs  '3(nfgcblafcubcit,  fdnuellcnbe  S'üUe'i 
bcr  gleidic  ©tonnn  büs  audi  in  engl,  to  bouse 
mubb.  büsen  'gedien'.    23gl.  23ier. 

Sauten  ^^lur.  ein  um  bic  3JJitte  be§  18.3abrb§. 
in  ber  iUarf  2?ranbenburg  auftretenbee  3l^ort  ber 
a.krmaltnngcM'brad)e,  jnerft  Don  .s'">eiinal3  1775 
.S^anbbndi  2.  207  (179()  3lntibarbaru§  S.  199) 
ner^eidinet,  aber  bei  3lbclnng  unb  C^anipe  nodi 
fcl)lenö;  3lDclung  unter  23 au  cnuälint  23auten 


alo  '4>lural  ju  5öau  für  hai^  nbb.  llcorbbcutfdi^ 
lanb.  1781  wirb  büwte  ';öautc'  at§  pommer. 
5)ialettlüort  Perseirfinet. 

SBnjar  Tl.  au§  perf.  turf.  bäzär  'lihnttplatV; 
ba§  orientalifdic  il^ort,  im  17.  ^abrb.  im  3lbcnb= 
lanbe  burdi  CricntreifcnDc  bcfannt  gemorben, 
bleibt  anfiinglidi  auf  orientalifdie  2?erbältniffe 
befdiriintt  (Sd)ijnaid)  1754  9feolog.  SBb.  ®.  36 
tabelt  bic  2>ertiienbung  beffelben  für  äg^ptifdge 
ajJärfte  au  ^obmer,  ber  ce  im  „3afob  unb  3"= 
fepti"  gebraudit  hatte).  3)ie  beutfdicn  2i>örters 
büdicr  pcräcidincn  23asar  im  3{nfang  uufcvs 
3abrl)i5,  nod)  nidit  (ec-  feblt  nodi  bei  §cinfiu§ 
ISlSj.  ©rft  ncnerbinge  bürgert  c^  fidi  in  ben 
moberneu  abenblänbifdjeu  Sltultnrfpradieu  ein. 

bc=  '4-^räfiE  am  ml)b.  be,  eigtl.  2.krbalpräfij: 
an^  al)b.  got.  bi,  ba§  feine  ausgeprägte  23ebeu= 
tnug  bat;  ibcntifdi  mit  ber  ^>räpDf.  bei,  au§ 
al)b.  mbb.  bi  (got.  bi ),  auglf.  bf,  engl.  by.  )^-nx 
be  crfdieiiit  eine  fürgere  fi)ntopiertc  g-orm  in 
bange,  barmberi^ig,  bleiben,  23locf. 

beben  3t»ö.  au§  mbb.  blben,  al)b.  biben  'sitteru, 
beben' ;  ba§  e  bcr  nbb.  S^onfilbe  für  alte»  i  fdjeint 
nbb.  äu  fein  (fdion  Sntber  bat  beben,  miibreub 
bie  auf  £ntber  baficrteu  obcrbciitfdi.  23ibclübcr-- 
fei3nngcn  pon  ^wingli  unb  (Scf  bafür  bae  per= 
manbtc  bibmcn  gebrancben  unb  3lb.  5J3etrio  23ibel= 
gloffar  1523  beben  burdi  bibmen  beutet).  ®» 
entfprcdien  afüdif.  bibon,  auorb.  bifa,  angif.  beo= 
fian  (au§  bibonj.  3Ibb.  bibet  'er  bebt'  ftimmt 
genau  su  ffr.  bfbheti  'er  fürdbtet  ficb',  morin  bi- 
(für  bhi)  iRebuplifation§filbe,  blie  für  bhai  ge= 
ftcigcrte  Stammfilbe  ift.  2^a5  altinb.  2>erb  bhi 
'fid)  fürditcn'  bilbet  fein  ^4>raf.  mit  ^){ebuplifation: 
bi'bhemi  bibhesi  biblieti;  uub  biefem  lüürbe  got. 
*bibaim  *bibais  *bibail)  entfprcdien ;  biefe§  germ. 
^^räfeuÄ  trat  megen  ber  fdieinbarcn  3(blcitung  mit 
ai  unter  bie  fdimadicn  2>erbü  mit  ai  (got.  liabaij>, 
al)b.  habet).  2:ie  ibg.  2Bj.  bhi  (ffr.  bhi  '^-nrcbt', 
bhimä  'furd)tbar')  Pgl.  in  afloü.  boja  si^»  'fürditc 
mid)',  besü  '3)ämon',  lit.  bij6ti-s  'fidi  fürditen', 
bäime'Jurdit',  bajüs'fürd)tcrlid)',  baisä'Sdirerf  eu' 
(bajit  Pielleidit  nod)  nbb.  b  e  i  l  e  n).  3tbb.  bibem 
'id)  fürd)te  midi'  (an^  ibg.  bhi-bhai-mi  -—  ffr. 
bi-bhe-mi)  ift  cinc-^  ber  iueuigcu  iBcifpiele  er= 
baltener  5J?riifenc>rcbuptit'ation  im  ©erm.  (pgl. 
Sittcru). 

Söcji^er  9JL  a\\<i  gleidjbeb.  mbb,  becher,  abb. 
behhar  behhäri  3)h;  ügl.  an'öh.  bikeri,  nbl. 
beker,  anorb.  bikarr  (UJorauS  fdiott.  bieker, 
ntittclcugl.  biker,  engl,  beaker)  'Ä^edicr'.  3)ic 
©ruppc  entftammt  beut  Pulgärfat.  bicariuui,  ba'5, 
mit  lat.  bacar  ('vas  vinavium'  nadj  J>-cftlK-')  Per= 
monbt,  nodj  in  ital.  bacchiere  ftedt;  baS  lat. 
iBort  mirb  fd)ou  im  7.  3abv().  —  lüabrfdicinlid) 


Söerf 


—     33 


bcl)auptcn 


nfeidisetttcj  mit  Se(cf)  —  in  Xciitfdilanb  cinge=  | 
biircicrt  fleiucKit  fetii,  ba  fein  c  "Ikvidnchmh}  jn 
lih,  ch  evfnln". 

1 5öcrf  Wi.  '^äcfcr',  nnr  binl.  ( akm.  fditüäb. 
bnicr.  fübttniving.  oftfränf.),  an%  mfib.  bijcke,  al)b. 
b^,'ccho  s»  bacfen;  flot.  *bakja  ift  ,sn  ucvnuitcn. 
9Jf)b.  SBiid'er  ift  9{eubilbnn(i  nndi  bcni  ilhiftcr  bcv 
iiomin.  agent.  anf  -er  (anfll).  biocere  brt-cestre, 
engl,  baker ).  3tti  ?il)b.  evfiielt  fid}  ^crf,  33oed 
wie  2? ii der  nl§  5iiiitilic""«inc.  isiil.  nod)  ^45f  ifter. 

SBetfcn  9(\an§  ml)b.  blöken  bijcke,  af)b.brckin 
bocchi  9L;  ent)pred)enb  mnbl.  beckijn  becken; 
bie§  enti'tammt  fügt,  ©c^üf  fei)  bem  bulflärlnt.= 
vom.  bacchinus  baccinum  (Dgf.  ital.  baoiiio,  fv^. 
bassin,  engl,  basiii)  '23edcii';  beffen  cc  crfubr, 
Weil  geniinievt,  feine  'i^evfdiiebnng,  fonbevn  blieb 
cc  ck;  baccinum  leitet  man  üon  beni  unter  S^  a  rf 
belianbelten  fpätlat.  bacca  'vas  aquarium'  ab; 
»gl.  $i(f elliaube. 

SBeere  Is-  nuv  beut  5l.Unral  be§  gleidibeb.  mbb. 
bei-,  a^b.  bori92. ;  Dgl.  got.  basi  (nur  in  woina- 
basi  dh  '2Seinbeerc'  =  nfiid)f.  winbi/ri):  bn§  olib. 
r  in  bori  fefet  ein  got.  *bazi  üorauö;  ju  beut  s 
bc§  got.  2öorte§  ftimmt  ba^  ubl.  bos;  bafür  mit 
^lliota3i§mu§  and)  auglf.  borie,  engl,  berry.  2)od) 
f.  aud)  Söef  ing.  3m  Sdiunib.  2d)mei3.  begegnen 
Xialeftformen,  weld)e  nnf  mbb.  bere,  nl)b.  beri 
(got.  *baizij  nnb  auf  ^'n'ammenbaug  mit  auglf. 
bfpg,  ubl.  bei  '23eere'  weifen.  A'iir  abb.  bgri 
fefileu  auswärtige  ^e,siel)nngen;  bodi  ift  bielleidit 
bie  ffr.  SBj.  bhas  'faueu'  uerwanbt  (got.  basi 
eigtl.  'ba$  ö^fsbare'?). 

93fct  9J.  'Stücf  ©artenlonb*;  älter  ul)b.  nnb 
nod)  iel3t  gemeinoberb.  auc^  93ett  (in  Sdiwaben 
bafür  aud)  üäuble):  eigtl.  ibcutifd)  mit  ^ett; 
beun  ml^b.  ift  b<;t  bette,  al)b.  bi^'tti  aud)  '@ar: 
teubeef.  2er  gorut  nad)  ift  Se e  t  (ogt.  23 i  e n c  i 
aii§  bem  9f.  6g.  got.  badi,  93ett  an§  beu  6af. 
mit  got.  dj  f  Öcu.  badjis,  3)Qt.  badja,  31  2lcc.  $1. 
badja  u.  f.  W.)  eutftanbeu.  9Iud)  engl,  bed  bebeutet 
'23eet'  (fo  fd)on  anglf.  riscbedj,  engl,  bed  of 
rushes,  hotbed  'iOliftbeet'.  S)ie  fd)riftfprad)lid)e 
3)iffercu3iernng  bon  Seet  uub  9?ett  fd)eint 
an>^  5[>Jilte(bentfd)tanb  jnftammcu;  fie  fiubet  fid) 
fd)ou  in  3ef)uer§  Nomencl.  1622. 

SBcete  ly.  'rote  9{übe';  ber  9iame  eutftnmmt 
mit  bieten  5l]flanjeunameu  au§  bem  Screid)  ber 
<f?od)fuuft  bem  2at. ;  beta  würbe  bereit?  bor  bem 
8.  3at)rl)unbert  entlebnt  uub  bei  uu?  eingebürgert; 
beuu  ba§'  SBort  erfd)eiut  im  Jlbb.  ali  bie^a  (mit 
bem  ie  au§  e  bgl.  iU-iefter,  23 rief,  3iegcl, 
9t  i  e  m  e ,  ©  p  t  e  g  e  l ,  al)b.  Pietar  au§  tat.  Petruni 
n.  f.  w.)  mit  2.';erfd)iebuug  Pou  t  jn  3:  barau§ 
ml)b.  bie^e  =  baier.  öftvcid).  SBiefjen  (^enifd) 
1616  Per3etd)net  23ief3en  al§  fd)lef.).   S^ie  nl)b. 

ftlu^e,  Glpmoioäiic^eä  aBftterbucl).    5.  ShiR. 


ßautgeftalt  ift  ubb.,  wie  beun  ^-rifd)  1741  23eete 
aUi  nieberfäd)f.  ncr:^cidnict.  l'ln§  lat.  beta 
(ital.  bieta,  frj.  bette)  nammt  aud)  auglf.  bete, 
luorauS  engl.  beet.  3«  ciucr  anberen  (Gruppe 
lat.  2e()nwortc  Würbe  lat.  e  jn  i  (ogl.  jyeier  sn 
feriae);  bal)er  crfd)eint  aud)  für  becte,  bie^e 
gelegeutlid)  23  e  i  B  t  o  l)  l  nnb  bial.  beifse  (ei  cu§ 
mbb.  i). 

befehlen  ^tw.  mit  Perfd)iebeucn  23ebeutuugeu: 
ml)b.  bevölhcn  bevelen  'übergeben,  anüertraueii, 
übertragen,  befel)lcn';  al)b.  bifelhan  bitelaban 
'übergeben'  (and)  'bergen,  begraben  auüer(rnneu, 
auempfcl)lcn').  S)a?  got.  ft.  3tui-  fill^'^»  ')'-'iBt 
and)  in  ber  3itfauinieufetjnng  mit  beu  ^4>art.  ga-, 
US-  meift  'begraben';  aiialiUian  näbert  fid)  bein 
ul)b. 'befcbleu,  aubefeblen':  ci  beifst 'geben,  über^ 
geben,  entpfeblcn,  auempfel)len'.  5lnglf.  boieolan 
(für  *befeolhan)  'auPertrauen,  überlaffen,  fid) 
Wibmen'.  3n§  (SJrunbbebentung  ergibt  fid)  für  ba§ 
urgerm.  ft.  31«.  bifrihan  'anoertranen,  übergeben, 
bergen'.  ®ie  gcrm.  20^.  folb-  berubt  auf  oorgertn. 
pelk:  pgl.  and)  ffr.  rrc  'füllen,  befd)eufen,  mit= 
teilen'. 

t  SBcffrtjcn  "öl.  'bie  fierabbängenben  weifeeit  l^äpp-- 
d)eu  bc?  .Ürageus  au  ber  geiftlid)eu  9lmt?trad)t": 
ein  ubb.  ©iminnt.  su  beffe  (ubb.  mnbb.  mnbl.) 
'(Sborfappe',  beffen  llrfprnng  bnufel  ift.  W)h. 
fel)len  beibe. 

bctjcfjrcn  3tiu-  au§  gieid)beb.  ml)b.  begem, 
meift  cinfad)  gern,  af)b.  gerun;  ha§'  r  gehört 
wal)rfd)einlid)  ;^nm  Stamme,  Weil  gern  al§  no- 
ij^art.  baefelbe  aufweij't;  Pgl.  gern,  ©ier. 

ficginncn  3t»i>.  a\i^  gleid)beb.  mfib.  beginnen, 
al)D.  biginnan  ;  eutfpred)enb  got.  duginnan,  anglf. 
ä-  be-  on-ginnan,  engl,  to  begin,  anbb.  biginnan 
in  gleid)cr  23ebcutnug.  Tiefer  in  alter  3eit  nnr 
^ufammengefeBt  auftretenbe  2>erbalftamm  bcrubt 
auf  einem  Porgerm,  pi-  bbi-ken\Yo  mit  2>erfd)ie:: 
bung  bou  k  ju  gerat,  g  im  SBortinlaut.  ©ine 
ibg.  2öä.  ken  Pgl.  in  afloP.po-cinij  (3nfin.  po-c?ti) 
'anfangen',  koni  'Stufang'. 

beengen  3ttu.  (bagu  bebaglidi)  au§  gleid)- 
^eb.  ml)b.  behagen ;  and)  afäd)f.  bibagun,  ouglf. 
onhaginn 'paffen,  gefallen',  auorb. haga 'anorbnen'. 
I)a§  2lb.  l)at  nur  ein  ft.  ^nirt.:  abb.  biliagan. 
ml)b.  behagen  'frifdö,  freubig,  bebaglid)'  (ba.sii 
u^b.  ha§>  '3el)agen,  Hub el)a gen);  ba§  alte 
ft.  3tw.  ift  im  @erm.  uid)t  mebr  erf)alteu.  Xaju 
al§  uroerwaubt  wabrfd)eiulid)  bie  ibg.  9i\v  C^k: 
vaknonii  'bin  ftarf,  fanu,  bin  bebülftid),  förber-- 
lid)',  cakra-s 'ftarf;  ogl.  nod)  ."öag,  .^erfe  uub 
l)egcn,  bie  bei  gleidier  i?autform  ber  älteren 
^ebeutung  'f)elfen,  fd)ül?eu'  nabe  tommen. 

bcljauptcn  3tw.:  uid)t  an«  mbb.  behoupten, 
ba§  'entbaupteu'  bebeutet;  ba?^  crft  ubb.  3tw.  ift 


bcl)oUii]en 


-     34 


bei  Ich 


incruicfir  itntiicbcutct  au§  niI}b.behnbon'fcft'f)aItcn, 
LHiicircn,  luiiaiiprcn'. 

bclicniflfu  f.  licl  l  tflcii. 

IJCljcnöC  'Jlbj.  aihJ  illl)b.  bohomle  5lbt).  'pn)"fcilb, 
Iicqucm,  cicfdiicft,  fd}ncll';  al)b.  toärc  bi  bonti 
C^at)  3U  evlütutcn  (bafüv  zi  h<,'iiti  'fofort'}.  S)tc 
5l5räp.  ift  mit  bem  S)nt.  be§  ®itbftantili§  hant, 
ol)b.  b^mti,  sii)"ammciuici'c(5t ;  Hijl.  bic  älmlidic 
(y-iitftefiiiiu]  iion  a  b  1)  a  n  b  c  it  iiiitcv  a  b. 

SPcIiörbc  Jv-  i'iü  nt)b.:  31t  lun-eii;  ml)b.  zuo 
behuM-en  'jiibeliövcii,  3ufommcn'- 

SScfjuf  au.  aii§  mt)b.  bebuof  9K.  '@cfd)äft, 
3u)cct,  (S-örbcrlid)c§' ;  9.1^3.  baf  (in  I)cbeit)  luic 
and)  in  enfll.  belioof  'ä>ovtcir,  angd'.  bebof. 

bei  t'riiii.  5lbü.:  bic  üoUtonigc  ^-Drm  3U  bcm 
tonlofcit  'isviiftj-  be;  bcv  ©ote  fiigtc  in  bcibcn 
A'ällcn  bi;  ber  (5'-nnlänbcr  nntcrfdicibct  iuic  bcr 
^ciitfd)c:  angl).  bi,  encil.  by  'bei',  aber  be-  als 
"iU-iifij;.  2l()b.  bi  nnb  bi-  (öcjl.  nodi  9?eid)tc, 
3?  c  i )  p  i  e  I).  Snt  @ot.  bat  bi  bie  23cbcutnng  'nm 
-bennn,  bei';  babnrdi  luivb  ä>evaianbtid)aft  mit 
(\v.  aiiffi\  lat.  ambi-  luabvfdictnlid)  (ba'-S  fehlen 
bcr  crftcn  Silbe  am-  bat  ein  Jlnalogon  an  bem 
altgcrm.  'Sorte  für  beibe);  ©rbf.  märe  ambbi-; 
ngt.  and)  um. 

5Bcirf)tc  ^•.  an§  gteidibeb.  mbb.  biht,  on§  mbb. 
ahh.  bi'jibt  big-ibt  fontrabicrt:  rcgelmaHigcS  ikr= 
balnomcn  sn  mbb.  bejöhen,  abb.bi-jeban  'beid)tcn, 
bcfcnncn';  and)  ba^ö  nid)t  3nfanunenge|et^te  jeban, 
meift  'lagen,  an-Sfagen',  bat  3nmci(cn  bic  2?eben= 
tnng 'gcftcben,  beid)ten';  baran§  afrj.  geliir.  2er 
^nfammcnbang  bicfcs  jüban  mit  j  a  ift  nid)t  nn= 
niöglid)  (1.  ja). 

beibc  3fbl>UDrt  an§  gleid)bcb.  mbb.  beide 
bede  3}J.  5-  (beidiu  3h);  abb.  beide  bede  (beido 
5.,  beidiu  dl.),  tfür  bic  2?enrtcilnng  bc§  2ßorte§ 
i)'t  an§3ngeben  bon  ber  Jbatfadie,  bafj  ber  Stamm 
bc'S  3^illIroorte§  in  feinen  iilteften  ^'Oi'men  eigtl. 
feinen  Xental  gebabt  l)at:  angif.  begen  ba  bü, 
got.  bai  (onorb.  ©en.  beggja)  'beibe',  föoäu  nod) 
ba^  bi#  je^^t  nncrflärte  got.  bajöps  'beibe'.  ®a^ 
gn  an§  ben  übrigen  ibg.  Spradjcn  mit  2?orfcbIag§= 
filbe  ffr.  ubbäu,  gr.  äuf/o),  lat.  ambo,  aflou. 
oba,  (it.  abü.  5)ie  bentfd)cn  ^oi'nicn  mit  Sental 
finb  3meifc(kv3  fefnnbiir;  fie  bnben  ibren  S^ental 
in  S-oIgc  einer  üerbältnicMnäfsig  inngen  2>erfd)mcl= 
3nng  be§  primären  ba-  'beibe'  mit  ben  g'Oi^i"'^" 
bc§  2htifcl§,  fo  ha\i  obb.  bede  an§  be  de,  beidiu 
au§  bei  diu,  mittelengl.  bgthe  (engl,  both)  au§ 
anglf.  bä  |)ä  cntftanben  märe  (anorb.  bal)er  au§ 
bai  fiai).  ^m  (^3ot.  lüirb  ba  mit  bem  '?trtife[ 
neibnnben:  ba  \m  skipa  'beibe  2d)iffe';  äbnlid) 
im  (Mried).  uucfio  (ebenfo  abb.  beidiu  diu  scef 
'beibe  Sd)iffe'\  2nrd)  bie  5(nnabme  einer  foId)en 
3nfamnicnfet3nng  im  3Scftgerni.  crflärcn  fid)  picl= 


teidbt  einige  nbb.  3)iaIcftformen  für  bie  brei  (5}e= 
fd)(ed)ter  (baier.  bed  b6d  boid,  fdituäb.  bod  bued 
boad,  metteranifd)  bid  büd  bAd),  mcun  bicfclbcn 
nid)t  niclniebr  anf  jnnger  3Kid)abmnng  lum  mbb. 
nbb.  zwenc  zwo  zwei  bcrnbcn. 

t  bcteru  ^i\M.,  ein  üon  i^of^  gebrandjtC'o,  )d)on 
im  16.  3nl)i'l).  be3engte§  SBort,  ba§  über  ba^ 
gan3e  nbb.  S^iateftgebiet  Pon  bcr  '*)M)einproi)in3 
biÄ  nad)  ^^rcnücn,  fomic  in  ben  nLirblid)cn  5trid)cn 
uon  a'{ittelbentid)lanb  üblid)  ift  für  'bie  (^Hodcn 
anfd)lagcn';  glcid)  nb(.  beicren. 

^Bcifllf;  3.1h  'artemisia  vulgaris'  an§  mbb.  abb. 
bifuo^;  bic  I)b.  ßcfifograpben  be§  IG.  3nbvb'5. 
geben  33eifn6,  ba»  al§  forreftc  f?ornt  für  ben 
Sübmeft  non  Oberbentfd)Ianb  jn  gelten  bat.  (5inc 
3iebenform  abb.  mbb.  bibö^  bebarrt  nod)  bcntc 
ala  oberfäd)f.  lanfiy.  ofttbür.  baips  niefttbüring. 
bips  biwes  norbtbüring.  biwest.  L^-ine  fidiere 
Sentnng  bes  bb.  äBorte-S  (^  nbl.  bijvoet)  bat 
üon  ber  'Jvorm  btvuo^  mit  ^)Jürffid)t  anf  bic  nbb. 
Sautformen  (mcftfäl.  btfaut  pommcr.  biföt )  an§- 
3ngebcn.  Slccift  mirb  'j^cifnfs,  mobt  fanm  mit 
^)ied)t,  abS  iiolf'3cti)niologifd)e  llnibcntnng  oon  abb. 
nü)b.  bibo^  nnter  nbb.  (i'inflnfe  gcfafet  nnb  an^ 
bcr  nnter  ^tmbofs  bebanbclten  germ.  iBj.  baut 
'ftofjcn'  gebentet  (bibo^  'ma§  jnr  ©pcifc  alö  ®t-- 
mür3  binsn  gcftofjcn  mirb'?).  (J'bcv  ift  aw  ben 
int  ^^ntcrtnm  bcfannten ,  and)  für  Sßcftfalcn  be= 
jcngten  5(berglanben  ansnfnüpfen,  baf5,  mcr  fid) 
'.öeifnfe  in  bie  @d)nbe  legt,  beim  ÜBanbern  nid)t 
ermübet:  bann  märe  ba§  Srant  nad)  abb.  mbb. 
bi  nnb  hioT,  eigtl.  benannt. 

t  Setge,  SSeuge  f^'- 'a^fflefcbicbteter  .^anfcn' 
(ein  oberb.  Söort)  an§  mbb.  bige,  abb.  bigo  '®c= 
trcibebaufcn';  baran»  ital.  bica  'Jöaufen  ©arben'; 
üg(.  engl,  bing  'öanfcit',  norb.  bingr  '5)}o[fler'; 
ogl.  2?ad)bnngc.  2? enge  b^it  eu  bnrd)  5ln= 
lebnnng  an  ben  gen. 

SBeil  (baier.  nod)  iöcid)!)  9L  ait§  gteid)beb. 
mbb.  bil  bihel,  al]b.  bibal  bial  31.  (ogl.  bic  äbn= 
liebe  (5ntmidlnng§reibe  fihala  gn  fyeile);  Pgl. 
mttbb.  bil  'Seif.  2Begen  anorb.  büda  ':öeir  ift 
abb.  bihal  mabrfd)einliii  anf  bibl  bitl  3nrncf3ii= 
rubren  imegcn  bl  an§  pl  Pgl.  (SjemabO.  -?a= 
burd)  mirb  3itfflnimenbang  mit  bcr  nnter  b  eifu'n 
bebanbclten  Sippe  bind  tDabrfd)cinlid) ;  ber  '^t- 
bentung  mcgcn  pgl.  bef.  lat.  findo  'fpalte'  (altir. 
biäil  ':^cir  ift  nrpcrmanbt).  ^^-rcilid)  ift  anber* 
fcit§  93e5icbung  Pon  (x1)\i.  bihal  jn  23tcfe  nid)t 
nnmöglicb. 

bcilcn  3ttD-  'SSilb  burd^  Seilen  3nm  Sieben 
bringen'  nad)  mbb.  abb.  bil  '?[ngenblicf,  mo  ba?- 
gejagte  Üüilb  ftcbt  nnb  ficb  gegen  bie  .^nnbe  gnr 
Söcbr  fc^t;  UmftcIInng  bnrd)  bic  bellenben  .S^"»nnbc'; 
mbb.  bilen  'bnr»^  Seilen  snm   Sieben  bringen, 


SBein 


—     35     — 


23eIIetrift 


intr.  lieUcii'.  i>eniiaubtid)aft  mit  bellen  ift  lüdit  j 
i^ii  cnüciicii;  ci)tx  bcftelit  ^iilflnimcnliaiui  mit  !iÖ5. 1 
bi  in  beben  (eine  1-lMbIeitnnii  bn.yi  ygl.  in  lett. 
biiik"  '5nrd)t',  bailus  'fnvd)tfam',  ffr.  blurii  "fnrd)t= 
fam').   Snnn  lüäre  nil)b.  nbb.  bi-l  eicitl.  'Juvdit'. 

Sein  !iiL  anö  mbb.  abb.  bein  !:1J.;  Ucil.  nnbb. 
bon,  nbl.  beeil,  ancjlf.  bän,  eni][.  bone  'ftnodien'; 
ba-3  ^Ibt*.  beiuabrl  bie  ältere  unb  nod)  oberb.  i^ox- 
licrrfd)eiibe  33ebentnng  'Sfuod)cn'  in  !8  e  i  n  b  a  n  §, 
(Hfenbein,  ^if^itiein,  ^-nl.U'cin,  (^e^ 
bein.  ®ie  jüngere '^ebentnng 'llnterid)cnfcr  ift 
fdion  im  ';)lbb.  3.^?bb.  '^Inorb.  bezeugt,  in  bcn  nio^ 
bcrncn  Tla.  ift  ce-  in  biefcr  i^ebentnng  aber  nid)t 
übcrüd  gelmifig,  inbem  ;>-nf?  s.  iö.  in  Sd)iüobcn, 
am  Stbcin  (and)  in  Siebenbürgen)  ober  sokn  in 
Sßeftfaten  bafür  berrfd)t.  ^n)t)pobinö  1540  nnter= 
fdieibet  %\\  ft  'Unterfd)enfer  nnb  33e  in  '«nod)en'. 
?(norb.  beiun  ?lbj. 'grabe'  legt  bie  i^crmntnng  nabe, 
bafe  nrfprüngt.  bef.  bie  graben  5d)eiifelfncid)en 
als  58 eine  be^eidmet  ionrben;  got.  *baiii  Ti.  fehlt 
SnfäUig:  ein  iirgenn.  2Bort  mit  ber  (^runbbcben:: 
tnng  'Sfnodjen',  ba§  fid)  aber  ntd)t  Jueitcr  snrücf 
üerfolgea  Iäl3t  (fat.  os,  gr.  narsor ,  ffr.  asthi 
astliaii,  tueld)en  ein  ibg.  osth-  'Stnodicn'  entfprädic, 
fehlt  bagegen  ben  germ.  Sprad)en). 

iöcifptcl  ^c.  an§  fbiit  mhb.  liispil,  meift  bispel 
lilf.  'Jfl^^»-'''  (Sleidiniö,  Sprid)mort',  abb.  bispel 
(bi  ögl.  bei  unb  58etd)te);  ngl-  nnglf.  bfspell 
'iScifpiet,  Parabel':  nad)  afib.  mbb.  spei  (11)  '(Sr= 
säl)lnng,  fVabel,  ©erebe',  got.  spill  'Sage,  (^abcl', 
afäd)f.  anglf.  spell,  engl,  spcll  (gospel  au§  god- 
spell ) '(5rsäf)hing,  ^-abel':  spell  (ba^u  fr,^.  epoler 
'bnd)ftabiercii')  ift  bie  altgerm.  33e?ieidniiing  fünft= 
lerifd)er  Sompofition  in  nngebnnbener  ^Kebe. 

beißen  S^^'  nuäi  gleid)bcb.  ml}b.  bi^en,  alj'ü. 
bi^^an ;  bajn  got.  beitan,  anglf.  bffcan,  engl,  to 
bite :  ein  nrgenn.  3>erli  mit  ber  23ebentnng  'beifVn', 
bie  aber,  mie  bie  nermanbten  Spradien  lehren,  an-3 
ber  allgemeineren  93ebeiitnng  'mit  einem  fdiavfen 
3nftrnment  oerfleinern,  fpaltcn'  fpe;;ialificrt  ift; 
Pgl.  lat.  findo,  ffr.  SBj.  bhid  'fpalten,  3erbred)en'; 
in  ber  altgerm.  $oefte  Jüivb  beißen  ond)  Poni 
©dinierte  gebraud}t,  tüa§  ein  9ieft  ber  älteren  2?c= 
bentnng  ift;  and)  nnfer  ^eil  läfjt  fid)  an  lat. 
Andere  'fpalten'  onfnüpfen.  23gl.  bitter,  ba-^ 
eigtl.  'fted)enb'  ift.  9(bleitnng  berfelben  2Bs.  ift 
'-Öit3,  mbb.  abb.  bi^  3lf.,  beut  anglf.  bite,  engl, 
bit  entfprid)t ;  23iBd)cn  ift  bajn  3^iminnt.  9H)b. 
93iffen  ana  mbb.  bi^^e,  al)\).  bi^^o;  basn  anbb. 
biti,  engl,  bite  '33iB,  s?öber  für  (Vi)i^e'. 

Söcißfcr  9JL  'eine  3-M'rf)nrt'  ««ter  polf#ett)mo= 
logifd)er  5lnlehnnng  an  beif3en  (ber  5yifd)  mirb 
and)  „Steine,  Sdilammbeifjcr"  genannt)  über; 
nontmen  an-J  bem  5 lau.  (böbm.  piskor,  oberforb. 
piskorj.  Sie  (5-utlcf)nnng  fanb  um  ir'(K)  oon  2d}le= 


fien  nnb  ber  ü'lbe  one  ftatt:  Sllberuö  lö40  bat 
bereit?  S  e i t  f  d)  c  v  (q  II j;  ber  9f omencl.  be§  ^abx. 
3unin§  1571.  1599  bat  93ei§fcr  unb  donr. 
«enner  1556  (1575)  De  piscibus  S.  101.  269 
gibt  23eif5fer  al6  an  ber  C^'lbe  nblid)  (.5>an§ 
SadiÄ  bat  bie  nod)  in  33aiern,  Cftreid)  nnb  Steier= 
mart  nblid)e  9K'benfovm  iBifj gurre).  .*öenifcb 
1616  regiftriert  bae  3Bort  snerfl. 

6ci}eil  SiW.  au§  tnf)b.  beiden  (beitzen)  fd)lD. 
3tn).  'beigen,  mürbe  mad)en,  SSiJgel  mit  galten 
jagen';  abb.  beiden  (beizzen)  eigtl.  'beißen  macben' 
ift  baö  A-aftitipum  su  af)b.  bi^^an,  f-  beif5en; 
bav  cntfpredienbe  engl,  to  bait  'föbern,  beiden, 
füttern,  bac'  4-^ferb  auf  ber  ^)kife  füttern',  baber 
aud)  'auf  ber  ^Iteife  einfehvcn,  anbaltcn'  entftammt 
bem  onorb.  beita,  ba5  mit  abb.  beizzen,  auglf. 
ba'tau  ibcntifd)  ift. 

bcflommcn  f.  l^ltamm. 

5ßdrf)c'  ;v- 'ti»»-' 2almart',  bunfeln  Urfprung§; 
f.  23old)e. 

liBeId)c^  5'  'SÖafferbnbn'  ane  gleid)beb.  mbb. 
belclie,  a^b. bolihha.  i'at.  fulica  (mit  gr.  i^aXanic) 
fd)eint  Permoubt,  obwobt  abb.  lih  ein  lot.  g  üor= 
an§fct3t;  ba§  beutfd)e  önttnralfnfftE  ift  baefelbe 
mie  in  got.  äbaks  'laube';  f.  and)  öab id)t, 
S?  r  a  n  i  d).  3ii  ©runbe  liegt  bem  3?ogelnamen  ein 
mitgr.  ff«Äf)c  ('/«Ä^V^  'bleid)'  Permanbtee  germ. 
bala-  'lueifj'  (bajn  afloü.  belü  'meif3',  lit.  baltas 
'meif?',  lett.  brds  'bleid)'). 

t  bclcmmein  ^ixo.  'betrügen',  ein  nbb.2Sort  gu 
mnbb.  nbl.  belemmeren  'nerhinbem,  beläftigen' 
unb  ^u  nbb.  labmV 

belfern  3t)u.,  erft  nf)b. :  intenfioe  5lbleitnng 
äum  flg.  iBort. 

bcHcn  Btm.  au§  gleid)beb.  mbb.  bellen,  obb. 
bellan  'bellen';  Pgl.  anglf.  bellan,  engl,  to  bell 
'fd)reicn'  (Pom  §irfd)  in  ber  23runl"täeit) ;  baiS  ff ngl. 
meift  fomit  baranf  bin-  bafe  bie  (^rmibbebentung 
eine  allgemeinere  al§  bie  be§  '3?cllcue^'  xoax  (bod) 
anglf.  belgian  bylgian,  engl,  to  bellow  'bellen'  <x\\^ 
(SJrbf.balligon).  l'fau  beutet  bie  lueftgerm.  2.1^.  bell 
(\\\%  beiz  bels  bhels,  xoai  nuf  ä>ermanbtfd)aft  mit 
ffr.  bhas  'bellen',  bhäs  'reben'  fnl)ren  mürbe ; 
pgl.  basn  lit.  bälsas  'Stimme,  S^on'.  Übrigen» 
Seigen  bie  heutigen  ü)?a.  :;ablrcid)e  Spnom)ma  für 
'bellen'  mic  mcftfäl.  blikn  heff.  naffau.  pfälg. 
gauts.i  pfälg.  beffe  mefttbür.  bouf  tirol.  fteierm. 
kalten  u.  a. 

ilklletiift  i»?.,  eine  um  1750  bei  \\\v%  (um 
ISIO  and)  in  (^-nglanb)  auftretcube  bentfd)c  ^Jen^ 
bilbnng  sn  frä.  belles-lettres,  bac^  im  18,  3abvb. 
bei  nn§  i'iWid)  mar;  (Fampc  im  ?yrembmörterbnd) 
1S18  befprid)t  "ixi^  ben  bentfdicu  g-rembmörter^ 
bndiern  oor  1780  fcblcnbe  Ä'ort  (söeleg:  ©oetbc 
,  1774  im  iBerther  2.  2;eil  3.  ^rief). 


5?elll)ainincl 


—     36 


l^ngainotbivnc 


t  iPell^amincl  l'iVßcitliamnicl',  ihui  .Vciüfd)  Uilti 
^iicrft  nerjeicftnet:  du  iibb.  il^^ort,  bac>  in  i^vemen 
iiiib  .vauUnivii  unb  [onft  nbb.  übcrtroiicii  für  ''Mä- 
bcli-fiilncr'  (brcm.  iDcftfäl.  bellhammel,  aber  liam= 
bürg.  511  bollhamei-  bi)iiiiiilicrt)  auftritt.  Cmh  iUb. 
Obcrb.  cutiprcdicii  iL'citliammcl  ()d)cm  iruo  bei 
(5n\vSm.^JUbcniö  .\"  IIP,  1582  bei  «oliiio  Onomast. 
298)  iiiib.s>eriuaii  (für  '4">erbmait:i'V  ober  gleid) 
bcm  G^igeiiiiamen?);  fcftou  SJJaater  15lU  fotDie 
ber  llionieucl.  be§  §abr.  3mitu§  1571. 1599  ])abc\\ 
iS  e  r  m  a  n  'vervex  sectarius'.  9f bl.  bel-hamel, 
eiinl.  bell-wether  itub  fr^.  clochcraan  clocman 
(beittfdi.  llrfpriiiuvJ),  aiid)  fr,s.  mouton  ä  la  sou- 
nette  mad)cii  3ii1iii"iiiciifet5iiiui  i'oii  23  c  11  däm- 
me l  mit  nbl.  bei,  mnbl.  anc;!).  belle,  engl,  bell 
'(SJlocfe'  5metfeI(o§.  3»  tier  frg.  Sierfabel  f}at  ber 
£eitl)ammel  ben  (5'igeiuiamen  Belin  (baiii  frj. 
belier  'äöibber'j  nad)  bem  nbl.  bei  'ßjlijcfc^en', 
iiHifier  aiidi  frs.  beliere  'Ötod'curing'. 

Seit  iii.  iicamc  ber  'ilteevcugcn  stüild)cu  ben 
hän.  3nfeln':  eigtl.  auil)(  ibentifd)  mit  (at.^german. 
Baltia,  mave  Balticum.  3d)on  fpiit  ml}b.  bc- 
gegnct  beltemere  für  'Oftfee'. 

bcljcn  3tiD.  'pfropfen',  anc^  pelzen;  m()b. 
beizen,  a[)b.  belzon  in  berfclben  2?ebeutung;  ha- 
mit  i^enuanbt  pronenv  empeltar  'propfen',  hav 
mit  frj.  pelletier  '!slürfd)ner  (f.  ^l^el^)  jn  lat. 
pellis  gebort.    i>gl.  nod}  impfen. 

Scmmc  5.  ':i3rotid)nitte',  erft  nl)b.  (als  ''^ut- 
t  e  r  p  0  m  m  e  bei  Satter  unb  al»  23  u  1 1  e  r  = 
b  a  m  m  e  bei  Sc^'i^*-'  1*322  Nomenciator  @.  408 
beseugtj.  Stteler  1691  gibt  für  23ammre)  bie 
allgemeine  23ebeutnng  '23eftreid)nng'  (mit  fyet: 
tigfeit»  unb  iöutterbamme  al§  'panis  butrro 
illitus'.  e»  ift  ein  2Sort  bee  ijftl.  •i)Jittelbentfd)= 
lanba,  »nie  ba^  pon  Stieler  lö91  als  23am§ 
()d)lef.  t^üriug.  bams)  'Jettpappe'  öeräetdjnete 
SBort,  ba§  mit  öftrcid).  pampf 'bicfer  2?rei'  äu= 
fammenbängt. 

SBcnbcl  'Hl.  aih^  gleid)beb.  mljb.  b^ndel,  alib. 
b^ntil;  üg(.  mittelengl.  bendel,  anovb.  bendell : 
5U  binben. 

bcnebcicn  3tro.  an^  ml)b.  benedieu  =  lat. 
benedicere. 

SBcngcl  2}h  'ij?rngel',  bann  übertragen  'rober 
ÜJJenfd)'  an'5  ml}b.  br-ngel  Tl.  'i^rügel';  ugl.  engl. 
bangle  'S^nüttel'  jn  einem  3^^^.  to  bang  'fdjlageu', 
anorb.  banga  'fdjlagen,  flopfen',  nbb.  bangen. 
Set  germ.  8tamm  bang  'fd)lagen'  fc^eint  nafa: 
liert  3u  fein  aus  ber  unter  bajen  ermähnten 
2Ö5.  bäg. 

7  SBcnnc  g-  '2öagenfaftcn',  erft  nl)b.:  ein 
fdiroei^.,  urfprgl.  roobt  feit.  2ßort,  ba^  JeftuS 
alö  aügall.  benna  (mit  qx.(/uTi'}]  'Strippe'  ur= 
Derroanbt,  falls  Örbf.  blientnä  möglid)j  besengt'; 


ngl.   frj.  benne   'Xragfafteu',   nbl.   beu  'S^orb', 
angif.  binn,  engl,  bin  'STfafleu'. 

t  bcnjtficn  iüb.  'ben  Segen  fprcdicn*  auo  lat. 
benedicere. 

bequem  l'lbj.  an?  mbb.  bequieme,  al)b.  biquänü 
'imffcnb,  taufllid)';  bajn  aiiglf.  gecweme,  milte(= 
engl.  Hiiivnic  quome 'angcncliin,  paffeub':  qemi-, 
Ü)rniibftammform,  ift  2>erbalabiett.  jn  got.  qiman, 
at)b.  chuman  'fommen',  für  ba^  eine  iöebeutuug 
'fid)  i5temeu,  paffen'  Dorausgefefet  inirb,  bie  fd)on 
in  got.  gaqimil)  'e^  jiemt  fid)'  oorliegt;  ugl.  anglf. 
becuman,  engl,  to  become  'jnfommen,  gesiemcu' ; 
f.  f  0  m  m  e  n  unb  bas  urberioanbte  lat.  convenire 
'äufammcnpaffcn,  fid)  äiemen,  paffen'. 

t  berappen  3t>u.  'besablen',  erft  nl)b.  5)ie  be= 
liebte  3iifi'""ittt-'iiltellnng  mit  rupfen  ift  anf5U= 
geben;  e§  ift ';){appen  geben';  ügl.  Etappen  unb 
bledien  '23tedi,  b.  l).  @elb  geben'. 

bcrnumcu  f.  anberaumen. 

bereit  l'lbj.  ans  ml)b.  bereit  bereite,  a\)b.  bi- 
reiti  'bereitiüillig,  bienftferttg;  gcrüftet,  fertig'; 
t»gl.  anglf.  gera-de  rsede,  engl,  ready  'bereit, 
fertig';  got.  garaids  'feftgefeöt'  entfpridjt  nic^t 
ganj  genau.  Sa?  9Bort  bürfte  gu  ber  unter 
reiten  belianbelten  äöurjel  gel)ören  (iigt.  al}b. 
reita  '2Bagen')  unb  urfprgl.  'mit  ber  Ärieg-oans^ 
rüftung  oerfeljen'  bebenten;  e§  märe  bann  mie 
fertig  eigtl. 'fabrtbcreit'  ,yt  beurteilen;  Ogl.  altir. 
riadaim  'id)  fal)re',  ri'ad  'fal)rbar,  paffirbar'.  2Begcn 
be§  Scbeutung§üerl)ältniffe§  »gl.  fertig. 

SBcrg  Tl.  am  bem  altgerm.  2öortfd)a^  ererbt : 
ai}b.  berg,  ml)b.  berc  (g)  Tl.;  Dgl.  anglf.  beorh 
(g)  bef. '(Srabbügef  (and)  byrgels  genannt),  engl, 
barrow  '©rabbügcl',  mOnU  to  bury  (anglf.  bebyr- 
gan)  'begraben'  au§  *burgjan ;  got.  *bairga-  er= 
giebt  fid)  au§bcr  3lbleitnngbairgaliei  J.'ßJebirge'. 
3u  germ.  berga-  (au§  uorgerm.  bliergho-)  'Serg' 
fügen  fid)  al§  urPermanbt  ffr.  bi-hant,  ,^enb.  bare- 
zant  ((Srbf.  bhrghant)  'bod)',  ?;enb.  barezanh 
'§öbe';  armen,  berj  'ööl)e',  barjr  'liodi';  ba^n 
aus  bem  .^elt.  bas  lautlid)  mit  Surg  ibcntifd)e 
altir.  brigh  'sSerg'  unb  ft)mr.  armor.  bre  '23erg, 
§üger,  fijmr.  bry  'Ijodj'  unb  bie  feit.  2^ölfernamen 
Brigiani  uub  Brigantes  gleid)  germ.  23ur g uu  = 
ben  Biirgundiones  (eigtl. 'monticolae'j  nub  ber 
Stäbteiuime  Brigantia  (23r  e  geuj).  S^etu  2Öort: 
flamme  bhergh  :  bhrgh  gebübrt  alfo  bie  6runb- 
bebeutnug  'bod),  2(nl)öl)c'  (aflon.  bregu  'Ufer'  unb 
fcrb.  breg  'ijügel'  finb  raol)l  beutfd).  Sel)nroort) ; 
iüal)rfd)einlid)  gel)ört  23nrg  ba^n.  3"  Serge 
'empor'  Pgl.  ml)b.  ze  tal  'binab'. 

JBcrgamotbinie  >y-  (l^ci  :)}ift  1652  dl.  tcutfd). 
$arnaf5  S.  81  als  23ergamottenbtrne):  au» 
frj.  bergamot  =  ital.  bergamotta  (urfprgl.  türf. 
beg-armüdi  'Jürftenbirne'?). 


SBergatnotbirne 


37 


beicf)uppen 


bergen  3to-  n"'^  in^b.  bergen  'bergen,  in 
3icf}erf)ett  bringen',  al)b.  bergan;  og(.  got.  bairgan 
gabairgau  'betüabren,  crbatten',  angli.  beorgan. 
niittelengt.berwcn 'erhalten,  bcidnieen'.  Xie  gerni. 
■JBv  berg  bürg,  üorgcrni.  bhcrgh  bhrgh  mir  bcr 
©runbbebentnng  'ivgcnbiuo  mx  Sicberbeit  niebcr= 
legen'  finbet  ftdi  anßerbalb  be»  ©erni.  nnr  in 
njloö.  brega  *beroat)re,  bcbüte'. 

SSerid^t  Wl.  an»  mbb.  beriht  'Bericht,  ^c^ 
Icbrnng.  3>erföl)nnng'.    ^n  red)t. 

5Bcrfau  iii.  ein  3'-'»gitPff,  '23ard)cnt',  ane  n^l)^. 
barragän  barkän  anö  ntlttt.  barracänus  (fr^. 
bouracan,  ügl.  S  tl  r  d)  e  n  t. 

Scrline  5-  'iKeifewagen',  erft  nf}b.,  nu§  gleid)= 
beb.  frj.  berlinc  5'-  (ögf.  Sanbaner'),  eigtl. 
'berliner  SSngen'. 

SSernftein  2.'?.,  ein  nbb.  l'ebntnort,  biii?  in 
biefer  i.'antfoiin  in  '-l>renBen  bialcftifdi  heiniifd) 
ift.  3}ie  bb.  2?enennung  bei  ben  l'erifogrnpben  nnb 
Sdirifti'tellern  bes  16.  onbrbe.  ift  agstein  (aug- 
stein  aggstein  aidstein) ,  baa  in  ber  Sttteratnr 
feit  bem  lllittclalter  bi§  in§  18.  ^flbrb-  öe= 
gegnet.  i^on  gerni.  giinonnmen  fei  norbfrief.  reaf 
(nuorb.  rafr )  fomie  angif.  glare  genannt;  biefee 
leßtere  ift  nad)  bem  bei  'Ißlinins  §ift.  9fat.  über= 
lieferten  fat.:germ.  glesum  nnfere  ältefte  Be- 
nennung bee  Bernfteine.  Sie  Benennung  Bern  = 
ftein  reicbt  im  9]bb.  in  ber  Sautgeftalt  bornsteu 
bis  in§  13.  ^ai\xf).  :^nrücf.  ^m  16.  Snbrb.  bat 
(SbilträU'3  ü<\v.  16  bie  pommer.  3^ia(eftform  barn- 
steen  (=  nb(.  bamsteen).  3"  ber  2.  £»älfte 
be§  16.  3abr£-.  rcirb  B  o  r  n  ft  e  i  n ,  in  bcr  1.  Hälfte 
bes  17.  3abrb?'.  Börnftein  aügemeiner  betannt. 
Sie  beruben  auf  nbb.  bemen  für  brenne  n.  3" 
unfercr  2itteraturfprad)e  bat  Cpi8  162.5  ^l^oemata 
ig.  164  23rennenftein  (aurf)  31g ftein  in  ber 
„lUnmfe  Vereinte").  3in  17.  3flbrb.  bringt  bie 
Jorm  Beruft  ein  fäUicväliu§  1639  Slltce^  iUoin= 
uicrianb  1, 17  nnb  ber  3}i3ni.  3Ibeler  1645)  burd); 
.'öenifd)  1616  bat  nod)  Barn  ftein  unb  Born  = 
ftein,  Siebe  1686  unb  Stieler  1691  Berufte  in. 
3(u5  prenß.  bernstein  ftammt  poln.  bursztvn. 
5^ie  altpreuß.  Benennung  @  e  u  t  a  r  n  (=  lit.  1 
gentäras,  rnff.  jantar)  eriüäbut  iUatbefin»  1562  I 
Sarepta  77«'  innd)  Bornftein  78^'  79»).  j 

SBerfcrfer  T}.,  erft  nbb.,  moberne  ©ntlebnung 
au§  norb.  berserkr  eigtl.  'Bärenfleib',  bann  'wiU 
ber  S^rteger,  ber  mäbrenb  ber  Sd)lad)t  in  ;)laferei  < 
Perfätit':  ou^  anorb.  ber-  'Bär',   serkr  'jSleib'. 

ficrjien  S^m.  au-3  mbb.  bresten,  abb.  brestan 
'bredien,  reifsen,  berften',  unpeif.  'mangeln,  ge= 
bred)en';  er  für  re  ift  eigtl.  nbb.  unb  mb. ;  ngl. 
nbl.  barsten,  anglf.  berstan,  engl,  to  burst  'bred)en'. 
(Sine  ibg.  2Öi.  bhrest  ugl,  nod)  in  altir.  brissim  i 
'bre(jbe'  (ss  aue  st).  j 


■bxt,  B  ert=  in  (S'igennamen  aus  mbb.  berht, 
abb.  beraht  'glänsenb';  »gl.  got.  bairhts,  anglf. 
bcorlit.  engl,  bright. 

Bertram  iU.  ©eiferimirs',  unter  Polfeettjmo^ 
logifd)er  :'lnlebnung  an  ben  b'igennamcu  Ber  = 
traui  (eigtl.  'glänseuber  JHabe',  f.  Oiabe)  ans 
birtron  für  lat.njr.  pyrethron  (7ivnsd(iOv)\  bcr 
beutfd)e  iiuime  gilt  fd)on  im  16.  Sabrb.  allgemein. 

berü(^tiflt  abj.  gebraud)teö  4-^art.  eine^  nod) 
bei  Sutber  gebrändilidien  fd}m.  ^i\o.  berüd): 
tigen  'in  (iJevüdit  bringen',  luofür  mau  im  16. 
unb  17.  oabrbunbert  berüd)teu  fagtc.  Slußer 
©erüd^t  itgl.  uod)  aurüdjig  unb  rucbbar; 
alle  Söorte  finb  mit  rufen  Permaubt  \\\\^  ftammcu, 
mie  ch  für  f  por  t  geigt,  an§  bem  "^l^'^. 

Berpll  i^f.  au§  mbb.  berille  barille  llj.  luidi 
lat.=gr.  beryllus  fand)  brille:  f.  Brillej.  2;er 
gr.4at.  ^lame  ftammt  awi  prafrt.  velüriga,  ffr. 
vaiijürya. 

Bef änmafl  Wi.  (baju  B  e  f  a  u  f  e  g  e  l  9{.)  auc-  nbl. 
bezaan  'äJJaft  guuiidjft  bem  5j»iuterteil  be»  Sdiiffe«*, 
"iia^  mit  engl,  mizzen.  frj.  mizaine,  ital.  mezzana 
äufammcnbiingt  (Mi  roman.  SBort,  3lblcitung  jn 
lat.  medius,  ift  eigtl.  'ilJtttclmaft'j.  3n  -?eutfdi= 
lanb  fdietnt  bie  Be^eidinnng  jung  jn  fein;  mäb^ 
renb  ber  9Jomencl.  be»  .s^abr.  3nniu§  1577  nur 
ein  nbl.  bezane  'epidromus'  fennt,  Pergeicbnet 
6^Qträu§  ein  entfprecbeube'^  ubb.  moysahn,  Stte= 
lers  3eit»ng5'Inft  1695  3?lefanfegel,  3^^^^^ 
1732  Be^aanfegel. 

bejrflälcn  ^m.,  erft  nbb.;  3^enomiuatiP  ^w 
mbb.  schel  schele  21^. '3ud)tbengft' ;  f.  Sd)ell  = 
b  c  n  g  ft. 

bcjl^ciben  3'»^.  aul  mbb.  bescheiden .  ({^"i). 
bisceidan  'fcbeibeu,  entfd)eiben,  er^äblen,  berichten'; 
^art.  nbb.  mbb.  bescheiden  eigtl.  'beftimmt',  bann 
'tlar,  beutlid),  Perftäubig,  flug',  f.  fdieiben. 

befrf)ercn  3^^.  aus-'  mbb.  beschäm  schorn, 
abb.  sc'^rian  fdiiü.  '^xxo.  'lUteileu,  beftimmen';  mit 
engl,  share  *3lnteil'  (anglf.  lond-scearu)  uruer^ 
roaubt,  njo^u  aviö)  ai!ii>.  bisct^rian,  anglf.  bescy- 
rwan  bescyrian  '(feiuec-  5lnteil§)  berauben';  got. 
*skarwjan  'zuteilen'  märe  mobl  bie  ©runbform. 

befc^nöufeln,  bef d)uüf fein,  befcbnup  = 
peru  ^im.  'fduiaufenb  beriedien';  ba^u  bie  gleidi= 
beb.  engl,  to  snivelsnuff  snuffle  nnb  fdinaufen. 

t  bcftbummcin  3t>i^-  'betrügen'  jn  f  d)  u  m  m  c  l  n 
'plagen'. 

t  beft^uppen  3tw. 'betrügen' au§  bem3?bb.;  bie 
permaubten  ©orte  berfelbeu  ©ruppe  seigen,  baB 
pf.  nidit  pp  bie  ftreng  bb.  Santform  märe.  60 
fdieint  iw  bem  Stamme  Pon  anorb.  skopa  'per= 
fpotten'  ^n  geboren;  mubl.  scop  'Spott'  (sunt 
felben  Stamme  gebort  ein  altgerm.  i^Jame  für 
'-3)id)ter',  anglf.  scop,  a.{)a.  scopf,  ber  feiner  Be= 


'^cfdmnnbe 


—     88 


53nitc 


Liciitiiiui  uiciieii  fiiv  Mc  Ülimnffiiiiii  Mittcvifdicv 
t^l■L1^llttioII  iH'i  nii)cni  iii.nfal)vcii  »üiditifl  ift). 

\Pc|i1)Uifl-bc  (V.  (\\hi  llll)b.  bcswii-rilc  '^•.  '33c= 
^l■iu■fl^!tl,  shiiitiiiev'  .^ii  fdiiucr. 

bcifliuiltfittgcii  o^tiü.;  imfcr  Sl.n'ad)iicfiil)l  Dcr- 
LlilI^ct  cc-  mit  1  diU'ciiieii;  «bcr  c»  tft  in  bcr 
Icljtcii  .'öiilfte  ^cc'  iHniiicn  CMil)i"li»itbcvt'-5  m^S  bcin 
?}bb.  in  bte  5d)viftipvad)c  ticbniiiticii,  uiib  fein 
eilt  in  iiltcrcc'  Iib.  i't;  nihb.  ciit)prid)t  swiften 
'ftiUcn',  ai)b.  swiftou  'ftille  fctn'.  Ter  ©tannn 
ift  bcrielbc  mie  in  got,  sweibjui  'anfbövcn,  nad)= 
laffcn';  bojn  fiiflt  fid)  bic  (Sippe  luMi  )d)>üeiiicn 
lantlid)  unb  bciivifflidi  feftr  gnt;  bie  gevm.  2öä. 
swib  swig  tn'vnlit  onf  ibg.  swic]  (swig  in  gv. 
aTyufo;  ).  nnter  idnueigen). 

SPcJcu  2)(.  ang'  gleidibeb.  nil)b.  br-sen  besem 
besnie,  al}b.  besaino ;  in  gleid)er  löebentnng  ent= 
fprid)t  nngif.  besma,  engl,  bial.besom,  got.  *bis- 
ma:  ein  nrgcrm.  üJöort  Hon  bnntler  2lbleitung, 
ba-5  an  hit.  ferula  '©infter'  (anei  bhosolä?)  an= 
fniipfen  fann.  i>(nd)  ift,  bn  engl.  3}ialefte  anf 
ein  nnglf.  bisuia  '2?clen'  lueifen,  3'ilnninicnhnng 
mit  Sicölüinb  nnb  ber  germ.  2.B3.  b!s 'tid)  nn^ 
nibig,  anfgercgt  bemegen'  möglid). 

t  Sßenng  nbb.  ilnnt,  cine^'iminntiübilbnng  inie 
mnbb.  beseke  dl.  'fleine  2?eeve';  sn  nbl.  bes,  got. 
basi;  f.  unter  23ecre. 

bcifer  Siompnrat.  oVbnc-  ^ngebörige  5(bb.  ha%); 
5npevl.  bcft:  nn§  mt)b.  bo^^er  bost  (bi^^^'^O; 
a^b.  be^^iro  b^^^ist;  entlpred)enb  angtf.  botera 
bftst,  engl. better  best;  got.  batiza  batists.  ©cnon 
im  Urgerm.  bilbete  gut  feine  SteigcrnngSgrabe 
in  biefer  SBeifc.  'Jür  bie  ©rnnbbebeutung  oon 
beffer  (germ.  batiz-)  bat  man  an  bcm  iier= 
mnnbten  Sufje  (eigtl.  'äBiebci1)cvfteIInng  eine§ 
Sd}obenö')  einen  3(nbalt;  Ogl.  fdimci.v  büatso 
'flicfen,  au§beffern'. 

t  Seit  d}.,  ein  nbb.  SBort,  an§  tat.  bostia  ent= 
Ic^nt.  3m  'dlhb.  ift  best  (=  engt,  beast)  nögemcin 
für  'Iier'(ä.  23.  .•öcluig  IGlTorig.  Dict.  Germ. 
<B.  74);  c§  loirb  obne  übten  ^liebcnfinn  in  33ngen= 
bagcn§  3?ibcliiberfelinng  Wencf.  1,  24  gcbvand)t. 
3)a§  .s!)od)bent)d)e  bnt  fd)on  feit  bem  U.  3af}v[). 
(5.  S.  audi  bei  Sntbcr)  iöeftie  (mf)b.  bestie) 
nnb  am  @d)tnB  bc§  16. 3nt)r^.  nnd)  bie  ?fb(citnng 
beftialifdi  an§  bcm  Satcin  übernommen. 

beftaüt  '4-^art.  =in  beftcKen,  mofür  ict3t  bc  = 
ft  e  l  (  t. 

bcftßttcn  3tw.  1»  Statt,  Stätte. 

t  bcjulberu  3tiu.  'arg  befc^nuil^en'  anö  mbb. 
sülwen  sulwen  'befd}mnt3en',  baneben  and)  süln, 
al)b.  siillen,  angtf.  syliaii,  got.  sauljan. 

betäuben  3tit). ,  eigtl.  'taub  madien';  f. 
t  a  n  b. 

beten  3tiü.  aus  gleid)beb.  mbb.  beten,  of)b. 


böton;  pgl.  got.  bida,  abb.  beta  'ä^itte,  (Mcbef; 
SU  bitte  n. 

5öett  1)(.  am  gleid)bcb.  mbb.  bi.-t  bi^'tte,  abb. 
boti  brtti  9h;  iigl.  anglf.  bodd,  engl,  bed,  got. 
badi.  ';s'ür  nbb.  23  e  1 1  finbet  fid)  im  18.  Sabrb. 
(S.  23.  bei  (Meiner)  58etb,  >uie  nmgetcbrt  für 
23eet  l'olfc^nuiüig  (nnb  mbb.)  Sett  gilt;  ogl. 
i^eet.  !rie  23cbcntnng  23eet  läf3t  eö  nuiglid) 
cr)d)einen,  an  bic  ibg.  iBj.  bliedb  bliodli  'graben' 
aii.^nfnüpfcn;  ba.^n  tat.  fodio  'grabe',  fi)mr.  bcdd 
'Örab',  lit.  bedu  'grabe',  lett.  bedre  '(^rube,  Cliirnft' 
(aflon.  bodij,  lit.  badai'i  'fted)e').  SDie  @rnnbbebcn= 
tnng  oon  germ.  badja-  (an-S  bhodhyo-)  mar  >uobl 
eigtl.  bic  in  bie  (f-rbe  eingcmüblte  l'agcrftellc  für 
Xiere  (ugl.  afd)mcb.  biedhil  'Dccft,  Xierlager',  luo- 
Sn  afd)ioeb.  balc  'S?äfig').  3)iefc  3)cntnng  Oon 
23ctt  oertriigt  fid)  am  beftcn  mit  23eet,  liifet 
fid)  aber  uic^t  leid)t  mit  anorb.  bedr  2)J.  'i^olftcr' 
unb  bem  ane  bem  ©erm.  entlcbnten  fiun.  patja, 
cftn.  padi  'i^olfter'  Ocreinigcn. 

SPcttel  i'f.  '©eringfügigec-'  jn  mbb.  bötet  'ba$ 
23ctteln'. 

betteln  ;^tm,  anö  gleiitbeb.  mbb.  beteten,  abb. 
betalon:  Stcrntiüuni  äu  bitten;  bajn  23 etiler 
au§  m^b.  beteifere,  abb.  betaläri. 

t  beturf)cn,  b  c  tu  d) t  2lbj.  9Ibii.  'ftilf,  iierfd)mie= 
gen';  bcbr.  llrfpning'c(ba,tiiach'2_^ertrancn  bobcnb, 
fid)er'). 

Setjel  4ücticl  m.  'eine  ifopfbebcdnng'  ang 
ml)b.  (mb.)  bezel  '^.  '§anbe', 

t  beurfjen  f.  b  a  n  d)  e  n. 

beugen  ^hv.  au§  gleidibeb.  m'^b.  böugen,  abb. 
bougen  bouclcen;  entfpred)enb  anglf.  began  bigan 
'beugen',  engl,  to  bay  'einengen':  ^^ttitio  ,su 
biegen,  alfo  eigtl.  'biegen  niad)en'. 

93eule  >v.  nnc-  gleid)bcb.  mbb.  biule,  abb.  l)rilla 
*büllea  7i.  '23lattcr';  pgl.  anglf.  byle,  engl,  bile 
'(§efd)mür,  ©d)mnlft'  (and)  boil),  übt.  bull  '^enle'; 
got.  •■'■bi'iljü  'i)(nfd)mctlnng'  gebort  snfammen  mit 
got.  ufbauljan  'aufblafeu'  nnb  ftebt  mabrfd)einlid) 
für  *brigwlio  eigtl.  2:^ncfel:  ,sn  biegen. 

t  93cuube  ?;•.  auö  glcid)bcb.  nü)b.  biundc,  abb. 
biuiit  'freies,  bcfonbercm  5lnban  Dovbebaltcncc-' 
cingebegteö  (Mrnnbftüdf,  ©ebcgc";  3iifniiimenbang 
mit  tat.  fundus  ift  nnmögtid);  nnibb.  biwende 
'nm.^äunter  X^iaif  äcigt,  baft  ein  abb.  *bi-watit 
'wm  fid)  bernnnuinbct,  S^nn  Poran?\^nfcl5en  ift. 
Jßcgen  bi  'ring^bevnm'  f.  bei. 

t  33eute '  Jy.  '23arftrog,  23ienenforb'  ani  nd)b. 
biute  5-»  flJ)b-  biutta  3-,  mit  glcid)er  23ebentnng; 
e§  fegt  got.  *biudja  porau»;  am  näd)ftcn  ift 
23üttc  ücrrtjanbt,  fall§  bie§  nid)t  roman.  llr= 
fprung»  ift.  nnfid)er  fd)eint  5lbleitnng  ün§  abb. 
biot,  got.  biu|is,  anglf.  beod  'I^ifd)';  ficilid)  bcifU 
anglf.  beod  and)  'Sd)iiffcl'. 


teilte 


39     — 


Btcbcr 


SBcute^  5v-  'shieci^cieiuimi'  am  gfctcfibeti.  nifib. 
biute;  ba§  t  beutet  auf  ©ntlefjnung  luegen  nU. 
buit,  auorb.  byte  'Seute ,  Saufd)',  lUDju  byta 
'taufc^en,  öerteilen';  engl,  booty '^öeute'  euti'tammt 
beul  auorb.  byte,  aber  üerniiid)t  mit  boot  '(v5e= 
lüiuu,  S^orteU'  (f.  Sitfje).  t  müHte  Iib.  fs,  tz 
feiu.  Xa  t  bie  got.  Ts-orm  be§  -Dentals  luäre, 
fauu  ben  Siegeln  ber  lieriduebnug  zufolge  nidit 
bieten,  got.  biudan  iicnimubt  fein;  mir  liabeu 
got.  büt  —  borgerm.  bhüd  al-3  SSuvsel  für  33eute 
,su  üermuten.  ^-r^.  butin  '23ente'  ift  biefer  ©ruppe 
entlctint.    3>gl.  altir.  buaid  'Sieg'. 

33eutcP  Wl  '3lrt  mdhd,  Ö0I3  mn  inuxbc-- 
fd)lagen  beö  ^'I^dife^',  crft  nl)b. ;  t  beutet  auf  nbb. 
Urfprnug,  l)b.  Joäre  fs,  ml)b.  3  ]n  enuavten  (nibb. 
bo^el  boe3elj:  ugt.  nbb.  bijetel,  anglf.  bytel,  engl, 
beetle,  auorb.  beytell  'i^atnuier'  p  einer  äöurjcl 
baut  'ftoBen,  fd)lagen'  (anglf.  beatan,  engl,  to 
beat,  anorb.  bauta,  abb.  bo^^an),  bie  uod)  in 
Jlmbofe  ftecft.. 

ÜBcutcl-  Ü}J.  'Siiddien'  am  nibb.  biutel  l^i. 
9c.  'i^entel,  Xafdie',  abb.  bütil;  ugl.  nbl.  buidel 
(buili  'Beutel';  got.  *büdils;  aber  ba§  2Bort  ift 
über  ha^  2^l)b.  binauS  ind)t  ju  ocrfolgeu;  ä>er= 
wanbtfcbaft  mit  bieten  (3B3.  bud  an§  bhudh) 
tüürbe  bie  23ebeutung  nid)t  gut  erflären. 

Scut^cic  5-  'J8öttd)erfdilegel  3um  9lntrcibeu 
ber  ^Jtcife';  33eut=  gebort  mit  3?eut  el'StöHel' 
eigtl.  in§  ^Ihb.;  =bcie  ';}tamnie,  f'ammer'  am 
mbb.  heie,  abb.  heia '^^ammer';  ii^eutbeic  alfo 
'Stoßbammer'. 

bctJOr  S^onj.  OUa  ml)b.  bevor,  aljb.  bifora; 
ügl.  ha^  entfpred)enbe  engt,  before  au§  anglf. 
beforan. 

fiewa^r^eiten  ^tm.,  von  'Jlbchiiig  ale  „albcrnec- 
2Sort  einiger  32enlinge"  üerseidmet;  Öampe  belegt 
e-J  an^  i^aüater.  dladj  >Qct)m^  1796  5lntibarb. 
8.  455  toar  e§  am  Sc^lufs  be§  18.  3abr^'-'-  id)on 
geläufig. 

ficnJCgen'  3tiu-  ail^5  ml)b.  bewegen,  al)b. 
biwegan,  f.  Juegen. 

öcttcgen-  3tra.  nu§  gleicbbcb.  mbb.  bewegen, 
abb.  biw^ckeu  biwr-gen,  g-aftitiü  ^um  vorigen; 
f.  megen. 

SBcWciS  Wl.  erft  nbb.,  an§  m^b.  bewisen  'be= 
lebren,  seigen,  beloeifen';  Pgl.  meifen. 

beji^tcn,  bc,ud)tigen  3tttJ.;  erftere«  mit 
Ilmbeutnug  nad)  lüditigen  and)  besüd) ten, 
5lblettnugen  einee^  SubftantiP?-  mbb.  bizilit  (be- 
ziht)  g-.  '^efdiulbignng';  ugl.  seiben. 

Sejirf  Wi.  am  mbb.  zirc  '«slrei#,  Umfrei§, 
iöesirf;  au§  lat.  circus  'S?rei»';  bie  (Jutlebuung 
fanb,  iüie  z  für  lat.  c  Icbrt,  frübfteiis  mäbreub 
ber  abb.  3ett  l'tntt. 

SBibcl  Tf.  aus  nibb.  bibel,  moneben  aud)  biblie 


(engt,  bible,  nbt.  bijbel,  frj.  bible):  nad)  gr.4at. 
bibiia.    a^gt.  ;yibet. 

Sibcr  l'L  au§  gleicbbcb.  ml)b.  biber,  al)b.bibar 
Wl.;  entfpredienb  anglf.  beofor,  engl,  beaver 
'Sibcr',  nbl.  bever,  auorb.  bjon-,  got.  *bibrus: 
ein  gemeinibg.  9Jamc,  nrfprgt.  ein  'braunes'  55affer= 
tier  be^eidiuenb ;  tat.  fiber  (altgall.  Bibracte), 
afloo.  bebrü,  lit.  bebrus  (meift  däbrasj 'Jöibcr'; 
altinb.  babhrus  bebeutet  at'j  31bj.  'braun',  alö  iU. 
'großer  3d)ueumDu';  ibg.  bhc-bhr-ü-s  ift  rcbupl. 
5orm  3u  äBj.  bher  in  33 är  unb  braun.  2)er 
nugetreunte  llvftamm  ber  Onbogermauen  i)aUc 
bereite  einige  fcft  au§gebitbcte  Siernamen;  ügl. 
§nnb,  Sub,  iUau»,  Söotf  u.  f.  m.  Xa^j 
germ.  'Sort  bnt  int  ^Itonian.  früb  bem  tat.  fiber 
ben  ^Aa\i  genommen:  fpiittat.  biber  (itat.  bevero, 
fpau.  bibaro,  fr^.  bievre)  ftamuit  aUa  gcriU.  bobru-. 

Sßibcrucüe,  $impiuelle,  45iuipernetlc 
7i.,  llmuianbütngeu  be§  mlat.  5)ßftau5eunanieuw 
pipinella  pimpiiiolla.  2d)Dn  im  Wll)i>.  begegnen 
allerlei  iiolfÄeti)niologifd)c  Itmbilbnugcu ;  fr^.  pim- 
prenelle. 

33iaaotbff  ?;..  feit  Söiccl  1533  Apologia  D  iii 
belegt  unb  fett  ätotb  1571  nub  $>cupolb  1G20  ucr- 
3eid)net:  am  lat.=gried).  bibliotheca.  ^m  W>- 
3al)rb.  galt  nbermicgenb  Siberet)  bafür,  3. 5Ö. 
■S^iutten  1522  2i>iber  'iifat3grafen  Submig,  ®.  23raut 
1519  ^larrenfpiegcl,  1561  3i!niner.  (Sljro.;  für 
biefe§  ane  tat.  libraria  entlebnte  Siberei)  tritt 
feit  bem  17.  3abrb.  Pereinselt  $8üd)erct  auf. 

SBtde  5.,  23icfel  S»?. 'Spi^l^arfe' 3U  gleid)bcb. 
ml)b.  biclie  bickel  TL;  Pgl.  mbb.  bicken,  al)b. 
(ana)bicchan  }d)m.  QtV}.  'fte(^en,  ftoBen':  öer= 
lüanbt  mit  anglf.  becca,  engl,  bick-iron  'fpißige§ 
(fifen'.  äöeiterbin  ift  Sejiebung  3u  einer  felto= 
romau.  Sippe  (itat.  becco,  frs.  bec,  nbl.  bek, 
engl,  beak  'gdjnabel',  frg.  beche  '6rabfd)eit', 
itat.  beccare  'baden'  u.  f.  w.)  mabrfd)einlid) ; 
Urt^ermanbtfcbaft  Pon  engl,  beak,  anglf.  becca 
'Spiebade'  mit  ir.  gäl.  bacc  '^afen'  ift  möglid). 
iB  e  i  t  fdjeint  anbern  Stammes  3U  fein. 

bibcrö  f.  bie  ber. 

t  bibinen  Qm.,  ein  in  ber  Sitteratur  bc§ 
16.  3abrl)l.  bäufiges  oberb.  SBort,  mit  beben 
gleid)bcb.  unb  Deriuanbt;  mbb.  bidomen  'beben', 
abb.  *bidim6n  muß  für  *bibimun  bibiuön  ftebcii; 
pgl.  ai)b.  pfedarao  neben  pebano  unter  ^febc 
megen  ber  (Sonfonantenüerbältniffe.  3lbb.  bibinön 
ift  ontenfiubilbitng  3u  abb.  biben  (f.  beben). 

SBtcber  'Jieber'V  9htr  in  ber  3»faniiiit:ufcBnug 
mit  =tlee,  =fraut,  ^murj.  inil.  mbb.  biever 
9t.  'Jieber';  fein  iverbältnie  su  lat.  tVbris  ift 
üielbeutig;  mabrfd)eiulid)  ift  ee  nntgebilbct  auc- 
vieber,  f.  tyie^cr. 

bicber  5lbi.,  im  älteren  Td}'i>.  bie  3um  ^ahxc 


bicflcn 


—     40 


SStcft 


1770  mir  flan;;  iHneiiuclt  bclccibav  ('5.  2?.  Scb. 
^X'Dbcii  irv25  "iniiiioii  aiK-«  bcu  4  LHiaiicicUcn  i5. 
12  =  ^ciitidi.  Mirdtciilicb  III,  öfU;  iIoc\an  1654 
5iniuiebid)tc  3ir.  1221»;  gebier  178:5  mitcr  „'Öic= 
beniiaiin" ).  3)ic  ÜlUivtcrbüdicv  üon  2}caoIcv  1561, 
■Vcnifd)  1616  (i^clüiii  1611  nnb  ."ticiU-Hilb  1620), 
bccnil.  bie  tveinbipvadilid)cii  ÄHn-tcrbiid)cv  (3.  23. 
ÖubUMiio  «Uli.  2^i>b.  1716,  i"v.  51.  äBcbcv^S  Lex. 
Encycl.  1745)  fcniKii  btebcv  aU  Icbciibiflc-S  äöovt 
iiid)t  iiieliv;  ueiciii^elt  —  .>  2?.  bei  Sticlov  1691  - 
Jüivb  cÄ  al§  (S-U)nioii  311  löicbcvmanu  bovaiia^ 
i-jcfe^t  (nur  S?ilinn  1599  gibt  bieber  af§  nbb. 
nii).  3m  ©egeniab  311  bieber  lebte  23teber  = 
1110  IUI  an?-  mf)b.  bidorman  feit  t'iit()er  nud)  im 
3M)b.  aüncmein,  imb  e^i  ift  fid)ev,ban  ieiie^  crft 
eine  A-olGcvung  nn§  biefem  ift.  5(n  bem  5(nf-- 
leben  beS  2lbi.  bat  jene  iioiinnfteüe  einen  5(n= 
teil,  inbem  iieffing  1759  baran  nnfniipfte  um  e-S 
3U  empfef)len  (l'ognnbeorbeitnng  ®.  74;  Sogan- 
mLirterbud)  S.  2.5);  nl§  i'effing  e§  bann  1772  in 
ber  P-milia  ßalotti  I,  4  gcbvandit  fiatte,  muvbc 
es,  fofovt  aiiobeiuort  nad)  .s>et)nal3  1796  ^(ntibarb. 
2.  259,  ber  1775  .s>anbbud)  S.  217  meinte,  eS 
mürbe  fid)  faum  mieber  cinfütjren  taffcn  (bef. 
entftanben  audi  3oI)lretd)e  3niflini"fi'i<-'l3nngen  mie 
23iebcrton,  93iebcrfinn  u.  a..  meift  bon 
fnr3er  Cf-jiftens).  —  2^Dn  ben  ilHivtcvbüdjern  «cr= 
Seidinet  e§  21?.  (iti.  ®.  llhilin-J  1777  3uerft  jn 
ben  .S^amiltonidjcn  'iTJävd)en  2.  54H;  2lbe{nng 
be3eid)uet  e§  nod}  al§  neraltct,  feit  C^ampe  mirb 
e§  allgemein  bcr3eid)net.  —  JBiebeviunun  3)?., 
bnrd)  bie  ganse  9len3eit  in  ber  l'itteratnr  mie  in 
Sialeften  üblid)  (bei  Sutber  unb  in  allen  2öör= 
terbüdjern  bezeugt):  alte§  G^rbmort  an§  ni()b. 
biderman  (für  biderbman)  '(Jbrenmann'  Cml)b. 
and)  biderwip  für  biderbwip;  äbnlid)  bei 
£utf)er  b  i  b  e  r  I  i  d)  für  *biderblich).  3n  ©runbe 
liegt  ml)b.  bfderbe,  abb.  bidi^rbi  'braud)bar, 
nü^e',  bann  'brab,  macfer'  (bgl.  beffer  megen 
äbn(id)en  Segriffemanbelg) :  eigtl.  'bcbürfnt§=, 
äJüecfentfpredjenb'  (ardiaifd)  mirb  unter  fd^meiä. 
©influB  feit  etma  1780  perein^elt  biberb  für 
'bieber'  gcfagt);  benn  ba^  mbb.  a()b.  Jlbj.  ift 
3ufammengefefet  au§  beut  «Stamme  pon  bnrfen 
'nötig  baben'  unb  bem  ^x'äi'ij:  bi,  ha^  feine  ältere 
23etonnng  bebaltcn  bat,  oljne  bafe  mie  fonft  bi 
bafür  eingetreten  märe. 

biegen  8tm.  au§  gleid)beb.  mbb.  biegen,  a!^b. 
biogan ;  got.  biugan  'biegen';  im  ('»■ngl.  nad)  anberer 
Sllaffe  anglf.  bwgan  (nie.  boun),  engl,  to  bow;  baju 
nbl.  buigen;  pgl.  beugen  al§  sngebörigeS  >yaf= 
titiö.  SBä.  büg  ou§  borgerm.  bhük,  beffen  k  in 
93nbel  (aiih,  buhil)  regelred)t  3n  li  berfcboben 
ift.  3nt  2lltinb.  ermartete  man  *bhuc,  bafür  er= 
fdjcint  bbuj  (j  für  g),  ha?'  mit  bem  germ.  2Sort 


allein  in  ber  Sebcntung  'biegen'  übevcinftimmt; 
lat.  lugio,  gr.  (f^vyoi  baben  bie  ferner  liegcnbe 
23cbeutniui  'flicben',  bie  and)  anglf.  bugan  3cigt. 
iH'Dimnbt  ift  nod)23Dgen  unb  23ngel. 

SBicnc  5^-.  ou§  gleid)beb.  mbb.  bine  bin  ')^\, 
abb.  bini  3J.;  b!  ift  bie  eigtl.  3Bnr3elfilbe ,  mie 
abb.  bia,  nbl.  bij,  anglf.  beo,  engl,  bee,  afdimeb. 
bi  (anovb.  by-fluga)  geigen:  ha'^  n  ber  fd)m.  ^e= 
flination  ift  in  ber  ?lblcitnng  ahh.  bini  beibe= 
ballen;  ein  sn  crmartenbeo  *biimi  (an^  binja-)  ift 
unbejengt.  Xaneben  erfd)einen  abb.  mbb.  A-ornien 
mit  i :  abb.  bina  ?^-.,  nUjb.  bin  g-.  (öftreid).  DJa. 
23  ein);  fie  Pcrbalten  fid)  bielleid)t  sn  mbb.  bin 
mie  got.  sünus  ^n  ftr.  sünus,  got.  qiwa-  3n  ffr. 
jiva-  n.  f.  \v. ;  vgl.  S  0  b  n ,  C n e  cf ,  1 0  n  t ,  <S  d)  a  n  - 
fei.  25er)üaubt  fd)ciiicn  mit  anberer  2lblcitnng  nlt- 
prenf^  bitte,  lit.  bitls,  Ictt.  bitte,  ir.  becli  '2?iene'. 
3n  öirniibc  liegt  bie  unter  beben  befprodiene  2Ö3.' 
bbi  'fid)  fürd)ten';  23iene  märe  bie '3itternbe"? 

SBier  iti.  au§  gleirf)beb.  mbb.  bier  (baran§  ent  = 
lebnt  frs.  biere),  abb.  nnbb.  bior  9h;  bgl.  nbl. 
bier,  anglf.  beor,  engl.  beer,  o'»  ^luorb.,  mo  bjoi  T 
einmal  alc-  angeHfd)cinlid)e'?  ^■rembmortPorfommt, 
berrfd)t  >>l  (^  engl,  ale,  anglf.  ealu),  mo3n 
and)  bie  gleid)beb.  lit.  alüs,  aflaP.  olü.  '^•nr 
ba-r>  fpejififd)  mei'tgerm.  äßort  feblen  fid)ere  ^t-- 
3iel)nngen  anfjerbalb  bc§  ßjerm.,  nnb  bie  intern 
gerni.  2>entnngen  finb  alle  gan3  unfid)er.  S^a-S 
mcftgerm.  beor  mirb  mit  brauen  (2Ö3.  breu) 
3u)animengebvad)r  nnb  Xiffimiliernng  (beor  au§ 
*breor)  angenommen.  2lnbere  beulen  an  2.?er= 
manbtfd)aft  mit  anbb.  anglf.  beo  (anorb.  bygg) 
'(5Jerfte'  0^  i  e  r  ift  eigtl.  '©erftenfaft'?) ;  bei  biefer 
fad)lid)  fcbr  anfpred)enben  Sentnng  bleibt  bie 
2I>ortbilbung  nntlar.  (J-ine  britte  3}entnng  Per= 
fnüpft  23icr  mit  cngt.bowse(me.bousen)'3ed)en'., 
mD3n  and)  fd^meis.  (23afel)  bausa  '3e(^en*. 

23tefc,  ^5tfe  ^•.  '^Jorboftminb',  älter  Sei§  = 
minb  (mit  regelred)tem  ei)  au«  gleidibeb.  ml)b. 
b!se,  aijh.  bisa,  tDober  frg.  bise.  (Sine  germ. 
2B3.  bis  biz  'aufgeregt  einberftürmen'  ftecft  and) 
in  mbb.  nl)b.  (bial.)  bisen  'nmberrennen  mie  Pon 
23reinfen  geplagte^  2.Meb'  (mo5n  mit  llibotasicMunC' 
nbb.  bial.  beiern  iniS>enncberg.  unb  im  A-nlbnifd)en 
mit  gleicber  Sebeutnng);  Pgl.  nod)  afdimeb.  bisa 
'laufen',  bau.  bisse  'unrubig  rennen'.  iMclleid)t 
ift  2B3.  bi  'beben'  nabe  bermaubt. 

SBicft  9}J.  in  23ieftmild)  an§  gleid)beb.  mbb. 
biest,  abb.  biost  9)2.;  Pgl.  anglf.  beost,  baPon 
bie  3lbteitnng  anglf.  bystlng,  engl,  beestings 
biestings  '^ieftmild)'.  Sajn  ftellen  nbb.  IMalefte 
auffällige  9lebenformen  mit  br  mie  nnorb.  a-brystur 
'23ieftmild)'  unb  nl)b.  (bial.)  3.  23.  \d)\vc^.  briest 
(bries),  meld)e  fid)  an  Stuft,  abb.  brüst, 
anglf.  breost  nnfd)licf5en.  Über  \>a^  G^erm.  binau§ 


bieten 


—     41     — 


binben 


(baraii?  cntlefnit  afrs.  bet ,  nfv^.  beton)  ift  ber 
Stamm  iiod)  nid}tücrfoIflt;  meift  mevbcn  btc  c\{ci<iy- 
I)cb.  flv.  TzToc,  ffr.  piyüsa  3iii]esDnen.  Tod)  fcf)eint 
eine  cierm.  20;?.  bius  in  luetteraiiiid)  bicse  beiso  j 
'melfen'  üorsufommen. 

Meten  3tlü.  au§  mf)b.  bieten ,  af)b.  biotan  ' 
'anbieten,  barreidien,  gebieten'  (äl)n[id)c  'i?eben= 
tnnqen  üercinigt  bao  mlib.  23ovt  für  befe()(cn); 
anglf.  beodan  'anfünbigen  anbieten'  (engl,  bid 
ueveinigt  nnfcr  bieten  nnb  bitte  n).  (V)ot.  ana- 
biudan'befeblen,  anorbncn',  faürbiudan  'uerbieten' 
(al)b.  farbiotan,  mbb.  verbieten,  anglf.  forbeodan,  1 
engl,  forbid).  @ot.  biudan  bentet  mit  biefev  ganzen 
iyortgvnppe  onf  eine  i'orgerm.  äö^.  bluidh:  gr. 
7iv.f  (für  *(fv3-)  in  nvrtydvoiiat  rrvittCid^ai 
'fragen,  forfdien,  bnrdi  ^-ragen  erfnnben,  bören' 
näbert  fid)  ber  einen  3?cbentnng  beo  germ.  3tiü.; 
bieo  bot  bie  aftine  uerfünbigen,  mitteilen',  ba^ 
gr.  ajJebiopaffio  bie  2?cbentnng  'bnrd)  älJitteilnng 
tüiffen,  erfabren'.  5fn  bie  finnlidie  Sebentnng  be? 
^b.  bieten  fdjlieist  fid)  bie  altinb.  4l^.  budh  (für 
bliudh )  'jem.  befdienfen"  an ;  bodi  bebentet  e-?  meift 
'iüad)fam,  rege  fein,  bann  anfmerfen,  aditen' ;  nnb 
bajn  fügt  fic^  afroü.  bildeti,  lit.  buderi  'mad)en'; 
lett.  budrüs,  affoo.  bfulrfi  'jüad)fam';  and)  lit. 
baüsti  '3Üd)tigen',  bauslis  '(Sebof  nnb  altir.  buide 
'Xant':  ein  nribg.  3?erba(ftamni  mit  reid)er  3?e= 
beutnng^cnttüicf [ung ,  bcren  .S^auptformen  'bar= 
reid)cn  (befd)enfen)  —  anempfeblen  (gebieten,  mit- 
teilen) —  tbätig  fein,  mad)cn'.  ^m»  felben 
Stamme  gebort  Sotc,  23üttel  )inb  inelleid)t 
23eute. 

Sigamte  ^■.  (fd)on  1564  in  ber  Zimmer.  (£^ronif 
III,  545  anftretenbj  ane  [at.-gr.  bigamia. 

bigott  3Ibi.,  erft  nbb.,  entlebnt  an^  frj.  bigot, 
aber  an  (^ott  grapbifd)  angetcbnt.  Xie  bentfdien 
Jvrembroörterbüd)er  üerseidjnen  bigott  erft  feit 
£>et)nafe  1775  S?anbbnc^  3.  676  nnb  SRori^  1793 
(v^ramm.  2öb.  S.  168. 

23ilnn}  S'«  fcbon  1616  bei  öenifd)  nnb  in  ben 
^■remMribrterbüd)ern  feit  Dnerbeibe?  Sd)reibfunft 
1()6Ü  üer3eid)nct  nnb  üon  /yurttcnbad)  1630  ge^ 
brand)t;  e§  enD'tammt  (g[eid)seitig  mit  fanf= 
nuinnifd)cn  SSorten  mie5(gio,  ^anf)  an?  ital. 
bilaiicia. 

95Ut^  5-  aȤ  g(eid)beb.  mbb.  bilcli.  abb.  bilih 
(barans  entlebnt  afloD.  plücbfi  ':8itd)maU'5'  au§ 
*pilchü) :  bil-  ift  urUermanbt  mit  fnmr.  bele 
'a)?arber'. 

SSilb  31.  aiiÄ  mbb.  bilde,  abb.  bilidi  11(\  'iBilb, 
(iJeftalt,  (^leid)nic^  inn-bilb' ;  ebenfo  afiid)).  bilitbi. 
2Babrfd)einlid)  ift  biefe§  beni  f^krman.  fonft  frembe 
Öauptmort  (got.  *bi-li{ii)  eigtl.  snfammengefeBt; 
bi-  ift  mabrfcbeinüd)  bie  '4^riipofition  be-  (ögt. 
bei  foiüie  bieber,  iöinfe);  *li[)i  fd)lieBt  fid) 

Äluje,  etpmotcäüc^el  aBcriettui^.    5.  Aufl. 


an  germ.  lipu-  '(iJlieb'  (f.  @  l  i  e  b) ;  bie  3iiiantmen= 
fceniig  bebentet  eigtl.  ''?Jad)glieb,  nad)gemad)te§ 
«lieb'  ■< 

f8i\i  5.  an»  gleid)beb.  engl,  bill,  hi>^  mit  frj. 
biUet  an  miat.  billa  bulla  gel)ört.  XHl§  engl. 
Sebnmort  ioirb  e§  perft  1695  in  Sd)eibner§ 
Galant  Interprete  l»eräeid)net,  nad)bem  Sd)Ottel 
1663  unb  Stieler  1691  e§  al-5  »enig  gebränd)= 
lid)e§  bentfd)e§  ii>ort  angefübrt  batten. 

iBiüarb  3h  (bei  ^yrifd)  1741  ner^eidjnet  nnb 
feit  Spcranber  1727  in  ben  ori^e"ibroiJrterbüd)ern 
erfd)einenb)  an§  fr:?,  billard ;  bie  (^ntlebnnng  in» 
S)entfd)c  fanb  nad)  3ebler  1732  nor  1716  ftatt. 

SBiflc  ;y.  ','öadc'  an§  mbb.  bil  ((SJen.  biUes) 
'Steinbaiie',  abb.  bill;  anglf.  bill 'Sdimcrt',  engl, 
bill  '3d)Uiert,  .s^acfe',  and)  ':?{rt'.  JyaÜ^  got.  *bil.ia- 
anf  ibg.  bhilyo-  für  bhidlyo-  (ügl.  iöübne  311 
So  ben)  ftebt,  loüre  2>ern)anbtfd)aft  mit  Seil 
nnb  bcifjen  fomic  mit  lat.  Andere  anännebmen. 

SBtllet  9c.,  fd)on  1616  oon  S^enifd),  1695  non 
Sticler  nnb  Sd)eibner  nnb  feitbem  ollgemein  in 
ben  ^■re)nbm(jrterbnd)ern  oer3eid)net:  au§  fr^. 
billet.  Sd)on  im  16.  3abrl).  bringt  baC-  fr^.  SSort 
(5.  S.  bei  ?yron§perger  1558)  al»  23ollet  bei 
nna  ein  (fcbtücis.  bollete  fd)mäb.  bbl^t  'iBillet'i. 

biütg  Slbj.  3lbo.  für  ältere»  bi§  tn§  Porige 
3abrbnnbert  reid)enbe  b  i  1 1  i  d)  au§  mbb.  billidi. 
abb.  (feit  'yjilliram  belegt)  biUtoh  (31bt).  mbb. 
billicbe,  abb.  billlhho)  'gemäß,  ge^iemenb';  ber^ 
wanbt  ift  anglf.  bilewit,  mittelengl.  bilewit  'ein= 
fad),  nnfd)nlbig'.  l'Jan  bat  obne  l)inlänglid)en 
@runb  an  (Entlehnung  ber  (SJruppe  an§  bem  ^elt. 
gebad)t.  Sßeitere  2>eriDanbte  ogl.  unter  9Beid)  = 
bilb,  Unbill. 

95ilfcnfraut  'Di.  au-S  gleid)beb.  mbb.  bilse.  ah^. 
bilisa  )^. ;  baneben  bial.  bilme  gleid)  bän.  bulnie, 
anglf.  beolene  (fpan.  beleüo):  gemeingerman. 
Stammformen  bilisa  beluna,  benen  lat.  feUx 
filix  'Jarnfrant',  genauer  aber  rnff.  belenä,  poln. 
bielun,  ced).  blen,  ferb.  bün  'S3tlfenfraut*  ent= 
fprid)t.    2?gl.  nod)  mnbl.  beeide  'iBilfenfraut'. 

bin  f.  fein  3tro. 

SBim^  ilJ.,  Sim§ftein  am  glcid)beb.  mbb. 
bümez .  abb.  buraiz;  bamad)  foUte  mau  nbb. 
*iJ3ümetii  ermarteu.  2öie  bie§  ju  bem  (Brunbmort 
lat.  pumic-em  (Üfom.  pumex),  fo  oerbält  fid) 
^reu:?  äu  lat.  cruc-em.  5)a§  i  ber  nbb.  ßaut= 
form  ift  mb.  loic  in  <$ttt,  ^l^ilj.  3lu§  lat. 
pumex  (ital.  pomice)  ftammen  aud)  nbl.  puim- 
steen,  anglf.  pumicstän.  JGegen  s  für  z  f.  3?infe. 

binbcn  S^W.  (\m  nd)b.  binden,  abb.  binran : 
entfpred)enb  afäd)f.  anglf.  bindan.  engl,  to  bind, 
got.  biudan;  bie  l^öebeutuiig  )üed)fclt  nid)t,  mar 
alfo  urgerm.  biefelbe  mic  im  i)il)b.  (Engt.  —  911» 
oorgerm.  (Seftatt  ber  Ül^ur^el  muß  bhendh  gelten; 

6 


33iiu3c(!vaitt 


—     42 


(litten 


ugl,  bie  cntjpved)cnbe  )tv.  2ös.  bandh  'fcffctn,  be= 
fcftigen*;  tat.  (mit  f  fiiv  bh  im  3[ntaut)  offen- 
dimontum'2?aiib/Xair;iir.  7rfr(T««fiiv*77f  r.*^«!»« 
'2^aub',  niidi  nsri^eon^  'Sdnincneruatcr'  founc  ifr. 
bandhu  'iHniuaubtcv'.  3"i  ©crm.  citti'tamiucii 
Sal^lveidic  Ü^ilbiiuijeii  mit  iHblaut  bcvfclbcu  iBuräcI 
(3.  S.  3?aub,  eiuil.  bond  bend).  C^ntkimt  finb 
itnl.  benda  '^tubc',  beiidaro  'ücvbiubcu'. 

SPiiigcIfvnut  ^li., iiltei'  iöiiniiclf  vaitt;  iBüii^ 
flel  ein  ^-^fUinscnnamc  au§  ml)b.  bunge,  al)b. 
bungo  'Sluolte';  ).  23  a  d)  ti  it  ii  fi  c. 

binnen  'iUävi.  an§-  mtib.  (iinibb.  mnbt.)  binnen; 
bgl.  biv3  cntii.n-ed}cnbc  auflli.  binnan  'innevtjalb' 
an§  bi-innan.  mit  llnterbviicfnnfl  be§  i  bon  bi, 
roic  in  bancie,  ba vmljcrs ig;  ).  innen. 

83infe,  fnit)  nf)b.  93in^e  ()d)tueiä.  93 in 3)  %. 
on§  bem  '4>fural  bcs  g(eid)beb.  ml)b.  bin^  bine^ 
9}J.,  af)b.  binu3  Sit. ;  bgl.  aiM]\.  binut;  anglf. 
beonet,  engt,  bent  bentgrass  'iMnfcngras',  foluic 
Ortsnamen  58  c  n  1 1  e  i) ,  23  e  n  1 1)  c  i  m  mit  nbb. 
fiautftnfe.  2tm  roatnfd)einlid)[ten  ift  bie  an§  nl)b. 
3eit  —  bon  9?otter  -  ftammenbc  C^-rflävnng  an§ 
bi-  nnb  na^  (f.  naß):  23inie  eigtl.  'in  ber  l^iäffe 
2öad)icnbe".  9(Meberfvf.  nnb  nbb.  bafür  ein  gtantm 
biusa  gleidi  nbl.  bies,  mnbb.  bese,  bie  nid)t  mit 
^infe  benuanbt  finb. 

SBirfc  (ld)iüei3. 2?  i  1  d)  c ,  23 ir  d)  ej  5-  «»§  gleid)= 
beb.  ml)h.  birke  (obevb.  birche) ,  al)b.  bircha 
birihha;  bgt.  angtf.  birce,  engl,  birch  '93irfc'; 
ba3n  nbl.  berk,  anglf.  beorc,  nnorb.  bjork;  got. 
*bai'rka  5-  ober  *bairkjo  ^•.  ^^iefe  gcmeingcrm. 
23e3eid)nnng  ift  einer  ber  mcnigcn  23numnamcn, 
bie  nribg.  5Ilter§  finb  (ngl.  23nd)e);  bie  borgerm. 
gautform  ift  bbergä  fbbergya);  c§  cntfpred)enffr. 
bhürja  m.  '2ht  ^irfe'  (9leutr.  and)  '23irfenrinbe' 
f. unter  23orfeJ,  aflob.breza  5-.,lit. berzas'23irfe'. 

93ivnc  ?v-;  ^(i^  «  gehört  eigtl.  ber  ?ylejton  an; 
ml)b.  bir  (fo  nodi  bial.),  ^4-^1.  birn ;  al)b.  bira  "23irne': 
bem  lat.  pirum  rcfp.  ^^^lural  pn-a  eiitftammcnb. 
Sie  3eit  i^cr  ©ntleliniing  tanit  be§  anlaiitenben 
01}"!).  b  lüegen  fanm  bor  beut  9.  ^sai)ii)^  angefeilt 
luerben;  bei  ber  Slnna^me  früljerer  ©ntle^nnng 
(f.  5l^f  tanme)  tnäre  9lnlel)nnng  an  gcrm.  beran 
'tragen'  auiunelimcn.  Xer  @otc  bcseic^ncte  mit 
einem  fd)einbar  nennanbtcn  bairabagms  ben 
'3JJanlbeerbanm'.  Cvngl.  pcar,  anglf.  peru,  nbl. 
peer,  oftfrief.  pere  bernl)cu  gcnancr  anf  lat. 
pirum  ober  bem  baran§  entfprnngeneu  rom.  2l>Drt 
( ital.  fb.  pera,  fr3.  poire);  f.  löegcn  bcö  @cnu§= 
tued)fet§  Pflaume. 

biljt^cn  3t>ü.  ««'S  lld)b.  birsen  'mit  gpür= 
l)unben  jagen,  birfc^en';  s  lunrbc  nad)  r  3U  scli 
mie  in  3lrfd),  barf d),  3)or f die,  Ocrrfdjen, 
§  i  r  f  d)  /  Ä  i  r  f  d)  e ,  ^  ü  r  f  d)  n  e  r ,  lu  i  r  f  d) ;  an§ 
afrs.  berser  (mlal.  bersarej  'mit  bem  '^IJfcil  jagen'. 


6i§  S^bnj.  3tbb.  an^  ml)b.  bi^  (luofiir  meift 
unze,  unz);  af)b.  märc  e§  bia^,  b.  I).  bio  ift 
tomponiert  anc>  bi  (f.  bei,  got.  bf)  nnb  a^  (abb. 
a'i  'jn',  got.  at,  lat.  ad);  bia^  tüurbe  ^n  bi,:^  'bi§'. 
5)a§  ältere  3Hib.  l)at  eine  5febenform  bitze  bitz, 
bie  in  glcidicr  2Beife  an§  älterem  bi  nnb  ze  '^u' 
cntftanb.  2ilntlid)  ift  mtib.  unz  foniponicrt  nu§ 
unt  (got.  und)  nnb  ze. 

SBijnm  ü)t.  an§  gleid^bcb.  nibb.  bisem,  al)b. 
bisam  bisamo  on-5  nilat.  bisamum,  ba§  Orient, 
llrfprnnges  ift  (liebr.  bösem,  fi)r.  besmo). 

SBijfuit  llt.  am  fr?,  biscuit.  Sie  (^^•ntletinnng 
bey  feit  3panutine  1720  in  ben  bentfdieu  Jyi-'i-"'iib= 
mörterbüdiern  bcräcidmctcn  2Borte§  gefdial)  nm 
IGOO  (Smlfine  1613  @d)iffat)rt  XI,  2,  154;  «ref= 
linger  l()6ö  ber  frs.  23anm-  nfm.  ©ärtner  S.  12); 
im  10.  (and)  nod)  im  17.)  '^sal)xi}.  finbct  fid)  bafür 
ba-3  auf  ital.  biscotto  berut)cube  2^ifcotto, 
meift  23ifcotten.    2miI.  nod)  3ii^ie&arf. 

biölnufl  an»  ml)b.  bissolange  'bi'Slang,  bi§l)er' 
für  bi^  so  lange  'bio  fo  lange';  nodj  im  17.  3al)rl). 
fagt  man  bi§  fo  lange. 

SBtfrfjof  lU.  an§  glcid)bcb.  nd)b.  biscbof  (v), 
al)b.  biscüf  (ba;^u  23i§tnmi;  in  gleid)er  23eben- 
tnng  nbl.  bisscbop,  anglf.  bisceop,  engl,  bisliop. 
3m  @ot.  mit  genauerem  5lnfd)luB  an  bie  (Mrnnb^ 
form  aipiskaüpus.  2ßal)rfd)einlid)  ift  ba-5  ber= 
breitete  Söort  mit  bem  2lriani§mn§  ber  65oten 
fbgl.  iS?ird)e)  au»  gr.  .^nioy.onoc  übernommen 
ol)ne  rom.  2>ermittlnng.  '^ür  lat.n-oman.  Urfprung 
fönntc  atlerbingÄ  fpred)en  fomol)l  ba§  aulautcubc 
b  ale  and)  oa^  ^•et)len  be§  nrfprgl.  anlautcnocn 
e;  pgl.  ital.  vesoovo,  afrj.  vesque  (neben  evesque, 
nfrs.  eveque,  iü03u  andj  altir.  epseop).  2>gt. 
nod)  nfloü.  jepiskupü. 

IBifjcn  ^h  an§  gleic^beb.  ml)b.  bi^^e,  al)b. 
bi^^o;  bgl.  anglf.  bita,  engl,  bit:  3U  beifjen. 

SBiötum  9J.,  fdion  ml)b.  biscbtuom  nnb  bis- 
tuom,  al)b.  biscetuom  an§  biscoftuom.  Surd) 
äl)nlid)cn  2i.Minbel  cntfprang  23i8mard  aue  bi- 
sclioves  marc:  an  einer  fold)cu  llJarf  lagen  bie 
OJüter  be§  @efd)led)t§. 

bitten  3t>ri.  an§  gleid)beb.  udib.  al)b.  bitten 
(an§  bitjan  bidjan);  bgl.  got.  bidjan,  anglf.  biddan ; 
engl,  to  bid,  ioo.^n  to  beg  an§  anglf.  l)odecian  (got. 
*bidaq(jn?  bgl.  got.  *bidaqa  ftatt  bidagwa  '2^ett^ 
ler').  3)n§  ftarte  3t^i-'-  i^cr  e-J)}cit)e  gcl)ört  uvfprgl. 
ber  i-;)?eil)C  an  (got.  bidja  *baili  *bidum  bidans 
märe  bal)er  jn  bcrmnteu) ;  eine  ©pur  biefe§  ?lb= 
lnnt§  äeigt  nod)  ha?^  A'aftitib  got.  baidjan,  anglf. 
bii'dan,  al)b.  beiteii  mit  ber  23ebentung  'gebieten, 
forbcrn,  smingcn'.  Sic  borgerm.  2B5.  bbcidh 
bbidb  ftimmt  ,^u  gr.  vit)  (für  '''qid)  in  tiii\9(o 
'burd)  23itten  beiuegen,  erbitten,  bercben,  über= 
reben';  basn  >üciterl)in  lat.  fido  (glcid)  bem  gr. 


bitter 


43 


33tafe 


2J?cbiiim  TTf-i&oftai)  'fid)  nitf  jemniib  Dcrlaffcii'. 
i.'(u  btefe  iöcbciitimn  fdjlteftt  fid)  nod)  alhicvm. 
bidftii  'fjavrcii,  üevtvaitcii§lioU  iiinvten'(aDt-  beidan, 
nl)b.  bitun,  nilfllf.  bid.iii,  engl,  to  bidej.  lliifcr 
dloimn  23itte  ift  al)b.  bita;  f.  beten,  (SJebet. 

öitter  3tbi.  an§  fllcid)beb.  ndjb.  bitter,  afib. 
bittar;  btefcin  t,  lücit  bor  r,  liecit  ein  gemeinfjerm. 
t  sn  (Srnnbe;  bor  r  nntcvb(eibt  btc  5ßerfd)icbnn(i 
bon  t  jn  ^,  tz  (bcil.  CH  t  e  v ,  I  a  n  t  e  r ,  s  i  1 1  e  r  n  i ; 
nilbb.  bittar,  angt].  bittor  bitcr,  engl.  nb(.  bitter; 
barnad)  tinire  got.  *bitrs  gn  bevninten,  bafür  mit 
obinntcnbem  ai  baitrs  'bitter'.  S>ertoanbtfd)aft 
mit  beifeeu  fgcrm,  bitanj  ift  ^meifeÜoS;  ba§ 
3{bj.  fjeißt  eigtl.  'fted)cnb,  fd)orf,  mit  ©pejiali^ 
fievnng  auf  ben  (^jci'djnuicf,  luie  ja  ondi  bcifu'n 
feine  i^ebentnng  in  berfelbcn  ^Kid)tnng  fpejinlifievt 
bat.    i^it.  lat.  fücdus  '[)äfdid)'  511  findo. 

t  SBitjc  'S".  '23anm^,  ©ro^Jgarten',  ein  »ucftmb. 
Söort  (in  £>effen,  SBetterau,  3Jaffnn  nnb  anf  bem 
§nnb§rnrf  üblid))  an§  inl)b.  br-ziunc  bf-zuno, 
a{)b,  bi-züni  bi-züna  'eingerannte^  Örnnbftiirf'. 
©rftey  (Clement  ift  bi  'ving«bevnm',  5tr»eite§  ift 
3rtun;  93i{5e  atfo  eigtt.  'llnisäunte§'. 

Siüounf  91.  nifo  frs.  bivouac,  bn§  anf  einem 
nnibl.  *bi\vake  '5Bei»uad)e'  ober  fd^tüeij.  biwacbt 
'@d)armad)e'  bernbt;  in  3)entfd)(anb  ber;^eid)net 
Sd)eibner§  Galant  Interpretc  1695  jnerft  ba§ 
SBort,  bc\S-  um  1700  nnd)  in  (fnglanb  auftritt. 

ttiittti  9tbi.,  feit  Iftoniafinc-i  1(396  ©ittenlebrc 
®.  455  in  ber  i?itterntnr  beßengt  unb  feit  Spcvanber 
1727  in  ben  (^•rcmbiuörterbüdiern  anftretenb  ("Bi- 
garrerie  erfdjeint  fdjon  1730  in  ber  S)d)^t.  „ber 
ölte  3)entfdie"  .fambnrg  @.  61):  ait§  frj.  bizarre. 

blodö  3lbj.  'f(ad)'  an§  m\)b.  blacb ;  mit  fdimeiä. 
i)hicke  'grofseg  !örett'  ^n  flad)  ge[)örig.  Sie 
.Speimat  bey  3lbj.  ift  !iU?ittelbent|ddanb ;  bofür 
oberb.  fladi  (mo  £ntf)era  3?ibeliibcrfel;ung  blad) 
refp.  Sladjfelb  I)at,  fagen  bie  bon  il)r  an§= 
gef}enben  oberb.  iöibelbearbeitiingen  flad)refb. 
^•Iad)felb,  unb  21).  mifö  i^afler  33ibe[g(offar 
1523  ertlärt  l^nt()erö  hlad)  mit  „funber  SM^l, 
eben"). 

SBlnrfftid)  aJJ.  'lintenfdjnede'  (im  ,S>od)benlfdi. 
feit  (Sonr.  (^Jef^uer  1575  A-ifd)bnd)  111  belegt 
uub  feit  S>enifd)  1016  ner^eidmet)  au§  nbb.  black- 
fisk;  blak  ift  bie  nbb.  S^eseicbunng  für  'Xinte' 
(blakhorn  'Sintenfafe') ;  bgl.  angif.  bljec  'SEÜnte', 
engl,  black  'fdnuar,^,  Sduifterfdimärje',  ot)b.  blacb. 

5ßlnf)C  /V.  'grobe-5  l'eintnd)'  on«  ud)b.  blalic 
(V. :  ein  mnnbartlidi  meit  uerbrciteles  Sort  mit 
mandierlei  t'ant=  niib  53ebeHtniig§iiarintiouen: 
öftreid).  bläclm  '^Ifollborbänge',  iBettcrait  blA 
'^yenfterborljaug',  rljeinfränf.  i)iri  'il^agentnd)'. 
3)a§  3Bort  ift  ed)t  gei""!-  (i»  ti^r  i'autgeftalt 
blabwo-  blawü-);  baju  anorb.  bla'.ja  '23ettbede' 


(bnn.  bie,  fdiioeb.  blöja)  folüie  fd)tüeb.  blär 
bliinor. 

ülnficu  3t»ü.  au§  gleidibeb.  nd)b.  bbejen,  al)b. 
blajaii  fdjm.  3ttv).  (a[)b.  and)  'blafen');  bgt.  augif. 
blawan,  engt,  to  blow  'blafen,  iDe()en'.  S)ie  germ. 
3ÖS.  blä  (bie)  ftimnit  teittoeife  mit  tat.  flare  übcr= 
ein  (ibg.  2ßs.  bhlä);  anberfcits  ftelien  231  att 
unb  93Iatter  naftc  (blafen  fd)eint  bnrd)  prä- 
fentifd)e  s-(5-rmeiternng  awo  ber  and)  in  ^iMatter 
enthaltenen  türgcren  JÖ3.  enlftanbeti  ju  fein). 

t  SBlotcv  TL  '§änge(eud)ter'  (bei  'ülo^)  au^ 
glcid)beb.  nbb.  nbl.  blaker;  bg(.  anglf.  blsecern : 
jn  tunbb.  nbl.  blaken  'brennen,  glüf)en'.  SBeitere 
germ.  unb  ibg.  Söe3ief)nngeu  f.  unter  58Iife. 

DInmtercn  3^.,  feit  b.  2Baüf)aufcnö  Man. 
Milit.  1616  belegt  unb  feit  Stieter^  Bcitnngcdnft 
1()95  bielfad)  berjeicftnet:  an§  frg.  blAmer. 

blnuf  i?lbi.  au§  mt)b.  blano,  a()b.  blaucb  'blin= 
fenb,  Jüeife,  gläuäenb,  f^ön';  bgl.  engl,  blank  'meiß' 
(anglf.  blanca  blonca,  anorb.  blakkr  '©d)i)umel, 
tneifjcy  5Jiferb');  baju  anorb.  blakra 'blinfen':  ju 
'IBs.  blek  in  2?lil3  (bgl.  and)  blecfen)  bnrd) 
Jlblant  gebilbet.  2>ay  3lbi.  brang  tnit  blau, 
b  r  a  it  u  n.  a.  in§  ^)}oman.  (ital.  bianco,  frj.  blanc), 
)üol)cr  S8 1  a  n  f  e  1 1.  3»  6 1  a  u  f  I)at  ha?^  ÜRl)b.  eine 
feltenere  Diebenform  blinf,  bie  9Jeubilbung  ou§ 
bem  !i>erb  ift.  3Bäf)renb  im  2J?l)b.  blanc  allge= 
mein  üblid)  ift,  ift  e§  im  16.  3al)rl).  feiten,  loie 
c§'  benn  and)  bon  3}?aaler  1561  nid)t  beräeid)net 
ift;  bereinselt  bei  2ntl)er  planet  (bland  1553 
in  33.  2B  a  l  b  i  §'  Jl)enerbanrfbearbeitnug  71^  unb 
5)reffern§  1581  Part.  Corp.  Hum.  23  =  'ar- 
genteus').  2)ie  nl)b.  2öürterbüd)er  beräeid)nen  e§ 
feit  ©eiiifrf)  1616  Owi^  .'öelbig  1611)  allgemein. 

931aiitett  91.,  bei  S>enifd)  1616  uub  .s;-»eupolb 
1620  nod)  feblenb;  Wl.  ^eiWer  1(U4  (y-pifteln  lA^ 
318  iier,reid)net  e5  ,snerft  (beSgl.  33efolbu^3  1641 
Tbesaur.  Pract.  157):  au^  frj.  blanquet.  3}aä} 
(Stielet  1695  ^eitnngölnft  @.  511  galt  im  17. 
3al)rl).  and)  ha^  ital.  Charta  bianca,  naä)  (Sperau= 
ber  1727  neben  blanquet  unb  cbarta  bianca 
and)  frg.  carte  blanche  (f.  b  l  a  U  f). 

iyinuffrfjcit  9f. ',"SMfd)bein  im  9JJieber',  um  1700 
nmgebentet  am  frj.  planchette  (bei  S'ne.r  1652 
Nuniencl.  47  bafür  '4-^  l  a  u  f  d)  e  1 1). 

SBInfc  Jv-  an§  mbb.  blase,  al)b.  blasa  fy. 'iparn= 
blafe':  S»  blafen,  ml)b.  blasen,  a{)b.  bläsan 
'bandten,  fcl)uanbcn';  bgl.  ba?  gleid)beb.  got.  ble- 
san :  im  (?ngl.  l)at  fid)  bie  5lbleitnng  anglf.  blaest, 
engl.  l)last  'Stnrmminb'  erhalten.  Tac-'  s  uou 
b  l  a  f  e  n ,  ba-S  bie  5!l\v bhle  in  oenuanbten  Sprad)en 
nid)t  scigt,  halten  einige  für  blof5  präfencdiilbenb, 
e§  märe  erft  fpöter  sunt  ©taninic  gebogen ;  bann 
tonnte  bläl)cn,  Slatter  bermanbt  fein.  S)ie 
altgerm.i'oorte,  bie  mit  bl  anlauten,  fügen  fid)  meift 


blafe 


—     44     — 


5Blet 


in  >iuci  (i^nippeit :  Mc  einen,  iinc  blühen,  'i<  1  a  t  = 
tev,  b Ulfen,  blüljcn,  9?Iütc  bcvnhen  nnf 
ber  (''Uunbbebentnnfl  bc^^  'Sd)aiellenc-'',  bie  anbcvn 
jine  b  1  n  n  f ,  b  I  a  f; ,  b  I  i  n  f  c  n ,  b  l  e  cf  e  n ,  b  I  i  t>  e  n, 
blan,  iPledi,  331  nt  anf  bev  bec' 'ÖJliin.ieiie''. 

blnß  i'lbi.,  in  bev  hentiiieu  '-^ebeiitiinn  snevft 
be^euiit  im  li.  ;>nl)rl).  im  bent|el)en  Cibenclnnbc 
bei  lUMfülano  uon  ocvofdiin.  3ii  öen  nhb.  lifo, 
ift  i'Ä  nidit  iibeviiU  üolKM'lblid),  bafitr  flilt  bictd) 
(3.  23.  in  Siebenbiiriicn,  in  CbcrbentfdiUinb  iinb 
in  Dielen  mb.  föenenben).  Tie  ^l'övtevbiidiev  bee- 
l^-racMn.  3llberno,  Xafbpobiii'ö,  ^rifinc',  (5vnfine 
rennen  nnr  blcid),  niditblnfj  (ondi  (5l)i)triiii'5 
Stap.  118  Iint  nnr  bleeck);  i'nthev  ebenfo  blcidi, 
aber  erblajien  (bn.sn  and)  23Iaetücfcr  'Öe= 
tritcier'?).  Sa§  SBort  begegnet  in  ml)b.  ^eit  im 
llJorboften,  üon  wo  es  ganj  lanfliam  Pornebrungcn 
5n  fein  fd)eint.  (J'ö  luirb  jnerft  ali:  pommer.  mit 
ber  3tebenform  b(if5  1611  bon  Sxlv'u]  Orig.  Dict. 
German.  (5.82  per;;eidiuet,  bann  ItJiio  bon  Sd)ot-- 
teliu'ö,  Siebe  1680  nnb  16U1  pon  5tie[er,  ipä()renb 
2Jlaaler  1561  nnb  §enifd)  1616  tpebcr  blafj  nod) 
er  blaffen  Pergeidinen.  2Bal)rfd)einlid)  beftel)t 
^nfammenhani]  mit  581  äffe. 

SSläfjc  5.  'meifeer  glecf  anf  ber  Stirn'  (and) 
'.v>an-Jtier  mit  einer  :8Iöffe')  an^^  iileid)beb.  fpcit 
ml)b.  blasse;  entfpred)enb  anovb.  biese  'ipeif3cr 
Stivnflecf',  mnbb.  bhire  (aber  hlasenhengst  '4>ferb 
mit  :ölüffe'),  nbl.  blaar  'üül)  mit  23läf|e',  engt. 
blaze  'ipeifeer  Stirnflecf'.  ®d)on  af)b.  begegnet 
blasros  '^^J^ferb  mit  reeißem  Stirnflecf',  hJOäit  m{)b. 
blas  =^  mnbl.  blaer  'fal)!',  PieUeid)t  oud)  anglf. 
blsese,  engl,  blaze  'jyacfel'.  3)ic  ganje  Sippe 
f)ängt  lüohl  nod)  mit  blaf?  .^nfammen. 

5ßIott  'Jl.  auS^  gteid)beb.  ml)b.  al)b.  blat  9J.; 
pgl.  bie  entfpred)enben  nbl.  blad,  anglf.  blsed 
'23latt',  engl,  blade  'SIättd)en,  @rä?d)en,  ©trDl)= 
l)alm';  got.  *blal).  3f)r  S^ental  fd)eint  3(blettung 
ju  fein;  bla-  anö  üorgerm.  bblo-  tonnte  mit  tat. 
tbl-ium,  gr.  fpvX'Kov  '23latt'  ane  il\v  bbul  bhlo 
gebilbet  fein.  Db  got.  *blada-  eigtl.  4-^art.  mit 
ibg.  2(bleitnng  to-  ift  nnb  '31nc^geblül)tec-',  b.  1). 
'2fUtf gcrt)ad)fene§'  bcseid)net  '<    S.  b  l  ü  l)  e  n. 

Slttttcr  %.  avL%  mf)b.  blatere  ^•.'23lafc,  ^ocfe', 
abb.  blättara  ?V-  '23lnfe';  Pg(.  nbl.  blaar,  anglf. 
blä'der,  engl,  bladder  'iPlafe,  iölatter,  öarnblafe, 
33läöd)en  anf  ber  .s?nnt';  got.  märe  *bledr6  mit 
dro-  alö  Jlbleitung,  entfpred)enb  bem  gr.  too 
(f.  2Iber,  9iatterj;  f.  blöbcn. 

6tau  2lbj,  au§  mljb.  blä  (Öen.  bläwes),  nl)b. 
bläo  'blan';  bgl.  nbl.  blaauw,  anglf.  bl4w  unb 
mit  ülbleitnng  bltewen;  engl,  blue  (nn§  me. 
blew)  ift  anglf.  bltfewen  ober  an§  frs.  bleu  ent= 
lel)nt,  ha?)  mit  ital.  biavo  an»  *bläwo  gcrm. 
Urfprnnges  ift.  2:a§  bermanbtc  lat.  flävus  'blonb, 


gelb'  l)at  mie  biete  3'iivbennamen  bie  93cbentnng 
geänbert  gegen  bas  germ.  2Bort. 

5Plnufl  m.  Jlbleitnng  bom  flg.  Äsort. 

bliincn  ,StU'.  'fd)lagen';  bon  nnferm  Sprad); 
bennifUfein  otbmologifierenb  ,^n  bl  an  ('blan  fd)[a-- 
geii')  ge.^ogen ;  aber  sn  (Mrnnbe  liegt  ein  ft.  ,Stiü. 
nil)b.  bliuwoii,  ([\\i}.  bliuwan  'fd)lagen';  Pgl.  bnc-> 
gleicbbeb.  anglf.  *bleowan,  tpobon  nod)  engl,  blow 
'Sd)lag';  got.  bliggwan  'fd)lagen'  (mit  eti)nio: 
logifd)  »pcrtlofem  gg)  fiir*bli\vwan.  iBnr.^el  fd)eint 
blu  anö  bhlu- sn  fein;  aw  Urpermanbtfd)aft  mit 
blan  ober  mit  lat.  fligere  ift  fanm  jn  benfcn. 

iyinuftinmpf  -W.  nad)  gleidjbeb.  engl,  blue- 
stockiiig(barnad)  and)  frj.  bas-blcu),  bac-  ipölivenb 
ber  2.,v>älfte  beo  18.  3iil)vl).  anftommt  nnb  nm  1800 
feine  gegentpärtigc  23ebeutnng  'gclef)rtee-  3"i"au>-'n= 
simmer'  erhielt.  Diefe  fnüpft  an  einen  litterarifd)en . 
Sfreiö  an,  ber  nm  1750  fid)  in  Öonboit  im  .S^anfe 
ber  Jvnn  l'fontague  bevfannneltc;  ein  Teilnehmer 
an  biefen  ^^ufanimenfünften,  i'h'.  ^enj.  StiUing-- 
flcet,  pflegte  blaue  Strümpfe  ^n  tragen,  tuef^megen 
alle,  fpäter  fpesiell  bie  tcilnehmenben  3)amen  bie 
anfänglid)  fpöttifd)e  23e3eid)nnng  blue-stockings 
erl)ielten.  Unfer  23 1  a  n  ft  r  n  m  p f  fcljlt  nod)  in  ben 
2Börterbiid)ern  ber  erften  öälfte  bes  19.  tsahrhcv 
(3.  23.  bei  .s?einfine  1818J.  —  %ai,  bei  Sd)iUer  in 
ben  'Hänbern  begegneiibe  23  lauft  rümpf  'Xeufel' 
beruht  auf  fd)mäb.  (3tugöb.)  S I  a  n  ft  r  u  m  p  f  'be= 
trügerifd)er  Hkufd)'.  ^m  17/18.  3af)rl).  begegnet 
ey  aud)  für  'Jlngeber,  Sl)fopl)ant,  ha  bie 
(^erid)tsbiener  Pielfad)  blaue  Strümpfe  tragen 
mufetcn  ( e§  tpar  3.  23.  Spitsname  ber  Isifitatorcn 
bei  is-nbrieino  1688  Mippe  bie  2Bippe  D  3). 

SBk(^  3i.  ane  gleid)beb.  mhb.  blech,  ahb.  bleh 
11{. :  entfpred)enb  anorb.  blik  9h  '(^^olb,  (S)Dlbbled)' ; 
auf  engl.  23oben  begegnet  ba§  2Bort  nid)t;  eö  ift 
mit  2lblaut  a\\^  ber  in  b  teilten  ftecfenben  2Bä. 
blik  mit  ber  23ebeutung  'glänsenb'  gebilbet.  — 
231ed)en  '(SJelb  geben'  snerft  am  Sdilufe  be» 
18.  3iif)rh'5.  in  ben  2l*örterbüd)ern  ber  Stubenten= 
fprad)c  (.stinbleben  1781,  Sinberling  1795)  per= 
3eid)net:  3U  bem  bon  Stieter  1691  Perseid)neten 
23led)  'geläppert',  hai  (Sonr.  (^efener  (1555) 
Mithridates  1610  S.  82  alg  rottpelfd)  überliefert. 

blctfcn  3tw.'bie3ähne3eigen'an^  mhb.  blecken 
'fid)tbar  merben,  fchen  laffen',  ahb.  blecclien  (got. 
*blakjaii):  ^nttitiP  311  einem  got.  *blikaii,  bas 
nad)  ben  ^Hegeln  ber  Sautberfd)iebung  mit  gr. 
ffiXhyo)  'brenne,  [end)te'  (bgl.  y/Lo/-  in  rpXo^ 
'Jlamme'j,  lat.  flagro  'breime',  ffr.  Sßg.  bhräj 
'leud)ten'  üertpaubt  ift;  al)b.  bl^cchen  bebeutet 
aud)  'blitsen,  glän3en';  f.  nod)  23til5. 

iölci  lU.  am  glcid)beb.  mhb.  bli  ((sjen.  bliwes), 
al)b.  blio  (für  *bliw)  '231ei';  entfprcd)enb  anorb. 
bly;    got.  *bleiwa-   fehlt.     Saö  Ännt   läfit    fid) 


bleiben 


—     45 


m^ 


niefit  lüeiter  siirücf  öertofflcn;  bem  (5-nflI.  ift  cC' 
fremb;  man  faflt  Icad  liibl.  lood;  \)(\l.  l'ot). 

bleiben  3tH---  fn'^--  fllcidibcb.  ui{)b.  belibon,  alib. 
biliban ;  LUl(.  bili?  ClUfpicdH'Hbc  aiujlf.  bclifan, 
qot.  bileiban  'bleiben'  llüD^^n  btiy  ^-attitit)  bilaibjan 
'bleiben  ntad)cn,  iibvici  laffen';  anfllf.  la-fan,  encjl. 
to  leavc  'laffen').  ÜBcber  gu  lat.  linquo,  nod) 
sn  qr.  Aehd),  tüosu  Diehnebr  leiten  flcbiivt; 
bilibö  'idi  bleibe'  ntnf3  anf  novcjernt.  lipo  liJB.v 
ffr.  lip  'flcben')  bernbcn:  iif-  hnaoö^  'fett,  ciläii: 
,senb',  /./ttos  Tl.  '5»-'tt';  iTnnntci  'bebcne'  fdilicf^t 
fid)  bei-  23ebentnng  bcs  cjevni.  ^im.  juniidift  an; 
Hfll.  aflüü.  lipiiMti,  lit.  lipti  'Heben  bleiben'.  ?(n 
bie  elftere  23ebeutnnG  'Heben'  fdiliefjt  fid)  nnfcr 
nbb.  l'eber,  an  bie  iöebeittnng  'beharren,  Der^ 
bleiben'  nnfer  Setb,  Seben  an;  f.  b.  einzelnen. 

blrirf)  Jlbj.  auö  nleid)beb.  mtib.  bleich,  ahb. 
bleib  ;  üijl.  aiuilf.  bläc  blfece,  nbl.  bleek,  anovb. 
bleikr  'blaß'  (barane  entlehnt  engl,  bleak)  ane-' 
ber  in  b  I  e  i  d)  e  n  ftecfenben  5föä-  t>lik.  Jlbleitnmjen 
nhb.  23Ieid)e  %.  'Drt,  l^iinft  3U  bleichen,  bleid)e5 
9Iu§fehen';  bl  ei  dien  'bleidi  madien,  bleid)  irerben'. 

bleicbcn  ^tw.,  c  r  b  1  e  i  d)  e  n  ans  mhb.  blichen 
'(Illingen,  erröten',  ahb.  blihhan;  ngl.  anglf.  blfcan. 
niittelengl.  blfken  'bleid)  inerben';  anorb.  bli'kja 
'erfd)einen,  glänzen,  Icnd)ten'.  lltäher  ale  bie  e- 
SSurjel  in  iflsyd)  'flamme,  brenne'  fteht  üiel= 
leid)t  SBursel  bon  flaD.  bliskati  'fnnfeln'  (für 
*bligskatij,  blesku'fölan?'.  Xie  üorgerm.2BnrscU 
form  märe  bhlig  mit  ber  3?ebentnng 'heller  C^lan,' 
(ngl.  nod)  331ed),  bleid);  aud)  ahb.  blick,  f. 
Sli^j.  —  9?lei(^ev(t)  i'L  'blauroter  SSein',  jnnge 
9lbleitung  üon  bleid). 

85Iei^e  5  -  "bb.  ^Benennung  einer  2i>eif3fifd)art; 
ügl.  nbl.  blei,  mnbb.  mnbl.  bleie,  anglf.  blige, 
engl,  blay  bley:  anö  *blajj6n  für  *blaigiun  (Dgl. 
ahb.  reia,  anglf.  rjege  qw^:;  *raigj6n  f.  nnter  'Heh). 
3Bie  neben  ahb.  reia  nhb.  '){icfe  fteht,  fo  neben 
nbb.  bleie  mhb.  nhb.  (fd)n3ei,v)  blicke,  (^runb: 
bebcutnng  nnb  raeitere  3in'ammenhänge  finb  nn^ 
fid)er:  ahb.  bleihha,  mhb.  bleiche,  metd)e  auf 
3nfammenhang  mit  bleid)  (t)gl.  anorb.  bligja 
'blicfen')  meifeit  mürben. 

blcnben  31^-  'blinb  mad)cn'  anö  glcid)beb. 
mhb.  blviKlcii,  ahb.  blviiteii;  Dgl.  anglf.  blrndan, 
bafür  engt,  mit  'Jlnlehnnng  an  blind  'blinb'  to 
blind  'blenben':  Jyaftitin  gu  blinb.  ®abci  ift 
auffällig,  bafe  eine  alte  2?ilbung  *blandian,  mie 
fic  im  @ot.  lauten  njürbc,  aw--  einem  5tbjettiü 
(blinds,  got.)  mit  Slblant  gebilbet  ift;  ein  ft.  Stm. 
blindan  'blinb  fein'  hat  nie  eriftiert.  ^Iblcitnng 
ju  blcnben  ift  iMclI^e,  cift  nhb. 

SBlenbling  ^l'f.  'l)(ifd)liiig'  ^w  ml)b.  blanden, 
ahb.  blantan  'mifd)Cu';  got.  blandan ;  bie§  alt: 
germ.  ft.  '^\\\>.  mit  ber  3?ebentnng  'mifd)en'  be= 


ruht  nad)  öcn  :'){egeln  ber  £autOerf*iebnng  auf 
einer  fonft  nid)t  nad)gcmicfenen  üorgcrm.  Söj. 
bhlandh. 

SBlirf  a'i.  an^^  mhb.  blick  '(sjlan^,  3^lii3,  i^licf 
ber  ?lugcn';  entfin-edienb  ahb.  blic  fblicches)  2.1?. 
'i^liß'  (aud)  blicfiiir  '^litncner').  S^ie  iBebentnng 
be-3  ml)b.  2Borte§  mar  eigtl.  tnohl  'heller  (Strahl' ; 
Strahl  tnirb  übertragen  oom  5lngc  mie  üom 
2?lit3  gebrand)t;  bie  t)ht)fifd)c  3?ebentnng  be§  Sta)n= 
mcÄ  hat  fid)  in  2.M  i  t?  erhalten.  ?lle  2?^.  ift  nor^ 
germ.  bhlog  unter  blecfen  nnb  bcfonberc-  nnter 
^Iit3  ermicfcn. 

blinb  iHbj.  Qxv:!  mhb.  blint  (dj  'blinb,  bunfel, 
Irübe,  öerftecft,  nid)tig',  ai\\).  blint;  ügl.  bie  ent= 
fpredhenben  got.  blinds,  anglf.  blind,  engl,  blind; 
eine  altcrtümlid)c ,  aber  fehr  auffällige  >vaftitio= 
bilbnng  ^\\  bicfem  ?lbi.,  'it^x?!  fein  ft.  31^.  sur 
Seite  hat,  ift  blenben  (got.  *blandjan).  3u= 
fammenhang  bcftcht  mit  lit.  blandyti  '(Die  '.?lngcn) 
uieberfd)lagen',  blendzu'-s  bl('sti  'fid)  oerfinftern', 
blindo  bli'sti  'bunfel  merben'  (Ogl.  anorb.  blunda 
'bie  Singen  fd)liei5cn,  blinscln',  engl,  tu  blun- 
der  'irren').  —  (5-in  anberee-  SBort  für  'blinb' 
innerhalb  be'o  3bg.  ift  lat.  caecus,  altir.  caech; 
im  (^ot.  hat  bae-  ihnen  entfpred)enbe  haihs  bie 
2?ebcutnng  'einäugig'.  (V'S  fd)eint  übrigeiic-  inner= 
halb  ber  ibg.  Spradien  feine  allen  gemcinfame 
2ßortc  für  'blinb,  iawb,  lahm,  ftumm'  nnb  anbere 
(5)ebred)en  gegeben  5U  haben;  Übereinftimmung 
herrfd)t  höd)ftcne-'  5iuifd)en  smei  ober  brei  Sprad)en. 

9?linbfd)lcid)c  f.  nnter  f  d)  1  e  i  d)  e  n. 

bltnfcn  3tt"'  £i"ft  "hb.;  nerroanbt  mit  blank 
blink  5lbj. ;  Dgl.  ubl.  blinken,  mittelengl.  blinken, 
engl,  to  blink  'blinfen'.  Xie  ©urjel  fann  iben= 
tifd)  fein  mit  ber  Don  bleid)en  (blikan),  inbem 
bie  i-2öur5el  einen  .liafal  erhielt;  blinfen  märe 
bann  al§  Serb  ber  e--Keihe  gefaßt,  nnb  meiter 
müf3tc  blanf  eine  fefnnbärc  J*ilDnng  fein. 

blinjeln  :iim.;  fann  fid)  an  blinb  anfd)lief3en; 
boch  Dgl.  CiwA)  anorb.  blunda  'blinzeln',  fomie 
lit.  blandyti  '(bie  Singen)  nicberfd)lagcn'. 

SBlitj  äw.  au§  mhb.  blitze  blicze  blicz  Wl. 
'i8lit3'  ( fdimeij.  nod)  ie^t  blitzg  für  bliktz):  3lb= 
leitnng  ane  mhb.  bliczen'blipen',  ahb.  blecchazzen 
(  gebilbet  mic  ba^'  glcidlbeb.  got.  Inuhatjan).  ^(\^\\ 
\>a?!  primitiDcrc  ahb.  mhb.  blic  '::i^li^'.  ^er  germ. 
9B5.  blck  entfprid)t  ibg.  bhleg  bhlog  in  gr.  rfk&yni 
'brennen,  lobern',  (floi  'flamme',  ffr.  bhräj 
'ftrahlen,  funfcln'  (bagn  ffr.  bharga(s)  '(Slan.V 
nnb  bhri;u  befoiibere  £?id)tgottheitcn) ,  fomie  lat. 
t'ulgur  fulnion  (für  *fulgmcn)  '3?lit5'.  SühS  bem 
@erm.  gehören  ^ur  ibg.  Sl^j.  bhleg  nod)  nbl.  blaken 
'flammen',  anglf.  bhccern  blacern  'i.'eud)ter'  (f. 
Slaferl  nnb  loohl  and)  blanf  (pgl.  nod) 
blecfen). 


^lodf 


46 


blümciaiit 


S^lotf  li(.  eine  ^iicvi't  uoii  .S'">eniici)  Ulli)  iKX- 
Seicliiiete  iivfpvfll.  iibb.  iliebenfonit  für  ciiitl.  oberb. 
2? loci)  ()o  iiod)  \(\}t  iii  ,'s-vanFeii  iiiib  bcv  Cber= 
imU)  =  nihb.  blooli  \\?Io(5, 23oIile,  eine  '^Ivt  'A-oUe'. 
Cmi  ber  leiuereii  5<ebeiititiifi  (uhiju  iiilib.  blocken 
Mu  bell  '^Ipcf  feticn')  ftel)t  cv  füv  al)b.  bilüh  (mit  fnip 
fopievtcni  i;  f.  unter  bei)  'iscr)d)(ii6',  ba§  s»  einem 
iicvm.  ft.  3tiü.  liikan  'idiliefteu'  c\chM  (üfll.  nod) 
euiil.  lock  'i>crfdilnt3,  Sdilof?,  idiliefuMi'; ).  :^od}). 
Csu  ber  '^cbeiitiiiui  'sllot?,  '-i^odle'  (mtib.  blocli  i 
Heilt  luohl  ein  nerfdiiebenec-  Ä^ort  jn  (^inmbe,  bne- 
nni  elicnen  5n  '-i^nlfen  acl)ören  fönnte;  fd)on  ol)b. 
bloh.  Xie  ©rnppc  bronci  iuy  ^brnan.  (frj.  bloc 
bioquer),  lüofier  luieberum  bloctiercn. 

blotftercn  S^w.,  feit  bem  Sprad)üerbcrticr  16-14 
nnb  Stielcr  1<>91  iier^eid)net ;  cS  iH"gei]net  fd)on 
Hill)  in  V.  ÜLmi  11  hänfene-  .Alan.  Milit.  folüic  in 
^eitnnnen  nnb  i.'itteratiinuerfen  be§  BOjälu".  Siric^ 
gee  (\am  allgemein.  —  Slocfnbe  »uivb  fett 
Siebe  1686  nnb  Stieler  nnb  ©djeibner  16iJ5  ticr: 
Seidinet. 

ölöbc  ?tbi.  on§  ml)b.  bltrde  'i]ebred)tirf),  fdjtünd), 
iiirt,  sngfmft',  odb.  blndi,  nfädif.  bludi  '3ngt)nft': 
inil.  anglf.  bleaj)  'tdiunid)',  aitorb.  blaufir;  got. 
*blaii|)us  'idiinad),  fraftlo^?'  liifst  fid)  nn§  bem 
baiioii  obgeleiteten  fdnu.  S^w.  blaulijau  'fiaftloS, 
nngültifi  mad^en,  abidiaffen'  erid)lie6en.  Sie  üor- 
germ.  Sautform  be§  3tbj.  loäre  bhlautu-s  nad) 
ben  Siegeln  ber  2?crid)iebnng;  ©vnnbbcbeutnng 
»näre  'traft[o§,  fdmmd}'.  2)od)  täfst  fidi  ber  Stamm 
ni(^t  mciler  suritcf  üerfolgen.  Saran-5  entle[}nt 
frj.  eblouir  'blenben'. 

blöfen  3t>ü-»  crft  nf)b.,  üon  nbb.  i^erfunft; 
ügt.  nbb.  blöken  bleken,   mnbt.  bloiken. 

blonb  ?lbi.,  bem  älteren  9?{)b.  fremb,  um  1650 
(äunädift  in  frj.  3hi§fprndie,  bie  bi§  im  5fnfang 
bes  19.  3a{irf)§.  möglidi  blieb)  —  inobl  gleidiieitig 
mit  b  I  ii  m  e  r  a  n  t  nnb  b  r  ii  n  e  1 1  —  entlehnt  an^-  fr.v 
blond,  bac-  fid)  and)  im  Wli)b.  um  r20()  (al-5  l)lunt) 
alö  ifehniüort  .seigt.  iölonb  —  bei  ^rifd)  1741 
nod)  nid)t  regiftriert  —  finbet  ftc^  (5nnäd)ft  immer 
nur  Don  ber  .^aarfarbe)  tu  SframerS  Nuovo  Diz- 
zion.  1676  s.  biondo  faber  ?,.  S.  .'öenricpetri  1577 
©eneral^iftoria  nnb  Cpi{?  1624  ^t^ocmata  S.  74 
fagen  nod)  gelb  üom  .'daar).  Xae-  nod)  beute 
loenig  üDlf«üblid)e  (für  Jl>eftfalen  nnb  ^Uaffan  al^ 
bialettifd)  bezeugte J  SSort,  mofiir  man  m.ctft  lieber 
gelb,  golbgclb  gebrand)t,  ift  gcmeiuroman. 
(ital.  biondo),  braug  nud)  in§  9Jbl.  (mubl.  blont); 
im  (5^ngl.  begegnet  eS  ncvcin^eft  feit  bem  15,  '^sal)\li. 
alt-  blond  (eine  iiolfetiimlid)e  2?enennnng  fiir'blonb' 
fe^lt  im  (^^•nql.,  bafür  fair).  SSabrfdicinlid)  ift  bie 
roman.  Sippe  nrfprgl.  gcrman.  .^erfnnft,  mie  benn 
aucf)  aubcre  ijarbcnbcnennungen  am  bem  (yerman. 
(f.  blau,  blaut,  braun,  grau)  in»  ^Jtomau. 


gebrinigen  finb.  isiilgärlat.  blundus  fd)eint  bie 
urgerm.  23enenunng  ber  ben  ^)fl.imern  anffallenben 
germanifd)en.v>aarfarbe  geioefen  sn  fein  (lat.  flavus, 
sir.  Tivoan^;  nmgetebrt  nbernabmen  bie  Wer: 
manen  ba^-  lat.  calvus,  f.  unter  t'al)l).  3)a§ 
im  3llfgcrm.  unbesengtc  bUmda-  blundo-  biirfte, 
auf  Porgerm.  bblndho-  ,inrncfgefii()rt,  )nit  ffr. 
bradh-na-  'ri.itlid),  falb'  unirselPeriuaubt  fein. 
—  2)ie  beutfd)e  ^cenbilbnng  4^lonbine  tritt  feit 
Speranber  1727  in  ben  )yrembnuirterbiid)ern  auf 
(fd)on  Üi.'f.  STramer  1719  nbl.=l)b.  Dlction.  unter 
blontjc  bnt  biminntiü  ^loubingen). 

Mof{  3lbi.  am  mf)b.  blö^  'cntblöfU,  nacft'; 
entfpred)enb  mnbb.  ninbl.  bloot'blofs',  nitglf.  bleat 
arm,  eleiib',  mittengl.  biete  'blofs,  nacft'  (anorb. 
blautr  'meid),  frifd),  snvt'  fomie  abb.  blö^  'ftolj' 
haben  abU)eid)enbe  ^cbentnug).  3i>egen  bec-  oberb. 
nbb.  blutt  (bial.),  fd)meb.  bloit  'fcbevloei,  unbe^ 
becft,  nnbefleibet'  ift  bie  lantUd)e  2?enrteilnng  Pon 
germ.  bluuto-  'blof^'  ?ilueifell)aft.  i?ielleid)t  ift 
blöbe  Permanbt. 

filttljcn  3flü.  am  gleid)bcb.  mhb.  blüen  blüejen, 
ahb.  l)luoon  bluojan:  ein  fd)tr».  S^w.,  ba-S  aber 
nach  anglf.  blowan  (engl,  to  blow)  'blühen' früher 
ftarf  gcluefen  ift;  got.  *blojaii.  I^er  germ.  Slanuu 
bl6-  l)at  eine  mcite  iHn-sioeigung  iunerl^alb  ber 
eingcluen  3)ialeftc;  ©rnnbbebentnug  ift  'blnl)eu'. 
Sie  äetgt  fid)  nod)  in  Pieleu  2Börtern  für  231  att 
nnb  !J?lnme;  f.  ba§  flg.  Sßort,  )uo  über  bie 
anßergerm.  2>ermanbtfd)fift  gehaubelt  mirb. 

SBhnne  ^•.  an§  mhb.  bluome  TIa-.,  ahb.  bluoma 
3^.  (bluomo  3.1?.);  Pgl.  afäd)f.  biomo,  got.  bloraa, 
anorb.  blome  (barau§  entlel)nt  engl,  bloom) 
'Slnte,  iölnme'  (anglf.  blöma  '2)?ctallflnmpeu' 
ift  mot}l  ein  onbere§  2Bort).  -man  ift  5lblci: 
tung;  blö  al§  2S,v  (f.  blübcu)  scigt,  baft 
2^  1  u  m  e  eigtl.  "ber,  bie  23lül)eube'  ift.  !5}as  @erm. 
hat  an  Permanblen  Snbftautioen  für  '2^1ume'  nod) 
nbl.  bloesem  (neben  bloem),  aiiglf.  blostiii  blost- 
ma,  engl,  blossom;  Pielleid}t  gehört  aber  ihr  s  jnr 
Söurjel ;  barauf  beutet  mubl.  bloson  'blüljen',  ba§ 
auf  ualje  2?e3iehung  Pon  engl,  blossom  gu  lat. 
florere  für  *flose-re  uub  flös  (flor-is  für  *fl6sis) 
»ueift.  Dl)ne  biefeS  s  erfd)eint  21^3-  bhl6  in  altir. 
blatli  '2Mume,  23lüte',  engl.  bial.  blooth  '2^lnme'; 
f.  nod)  2^  l  ü  t  c  nnb  2^  l  a  1 1. 

t  blnmcront  3lb}.,  eine  im  17.  3al)i"b.  önffom= 
menbe  llmbilbiing  Pon  fr.v  bleu-mourant  'malt^ 
blau',  ba§  nad}  „ber  teutfd).  Sprad)e  (S'brenfraus" 
1644  S.  315  mit  fanfmännifd)er  ^lomenflatur 
im  HO  jähr.  .Kriege  al§  blenmonrant  naA) 
2)eutfd)lanb  gcfommen  ift ;  ^ckn  aU  5l>nrii't  em= 
pfabl  bafür  fterbeblan  (3lbriat.  ^Hofemnube  l(i45 
nnb  1651  StofeniuAiib  S.  66J.  Sanremberg  1652 
Sd)erägebid)te  III,  372  l)at  b  l  ö  m  e  r a  n  t ,  ©rim= 


stuft 


47 


53obcn 


me(c4)aafeii  1670  S^ogelsiicft  I,  2  i)cit  p(ünic  = 
ran  t,  ^offniaiineiDalbau  1703  ©ebidite  III,  346. 
35-1:  Mümorant  blauiiioiiraiit.  2cf)öuntcf) 
1754  9?eo[Dfl.  Si^b.  S.  Gl  tabclt  ba§  äi>ort  als 
iiidit^ittcrarifdi  an  9hiuntann§  3Hntrob  1753.  3n 
nnfcvni  oii^i'b.  finbet  ee  ftd)  ncvcinsctt  bei  2?ren= 
tano  nnb  Sinniermann,  lebt  aber  in  fd)iuets.  mb. 
norbb.  3}Za.  (and)  in  bcr  llmgang§fprad)c  mir 
wirds  ganz  blümerant  'l'd)lDinbIig').  SIen  = 
monrant  tierseidincn  bie  ncncvcn  ?fvcntbuiövter= 
büdier  feit  Spanntin-:-  1720  nnb  Spernnber  1727, 
blümerant  feit  Jyrifd)  1741. 

t  Stuft  a'h(fd)iüäb.  fd)iüeis.bluest  )}}l))l.)  au§ 
mbb.  bluost  fy.  ':8Iäte';  not.  *bl6s-ts  tDÜrbe  gu  ber 
in  ancjlf.  bl6s-tma,  (at.  flörere  (für  *flös-ere)  be= 
wahrten  ibg.  203.  bhlös  'blübcn'  geboren;  f. 
J8Innie,  ::8Iüte. 

9?lut  Tl.  an§  gleicftbcb.  nibb.  bluot-,  abb.  bluot 
dl.;  vegelred)t  entfprcdien  iibl.  bloed,  anglf.  blöd, 
engl,  blood:  ba^^  altgcrm.  äl'ort  für':i?(nt';  ögl. 
got.  blopa-  (für  *bl6da-).  9Jovgcrni.  bhloto-  bhläto- 
jeigt  fid)  in  feiner  Pevuionbtcn  Spradie  mit  ber 
gicidien  2?cbentnng.  Überbanpt  baben  bie  ibg. 
Sprad)en  fein  gcmcinfamcu  Sl^ort  für  23 Int. 
2l^egcn  be§  gcrm.  2Sovte§  bleibt  fraglidi,  ob  es 
SU  2Ö5.  bl6  'blüben'  gebort.  2igl.  nod)  engl,  to 
bleed  'bluten'  (für  *blödjau).  2l?egen  Blutegel 
f.  3gef-  23 Int  =  in  3iiUT"'i'ciilf Bungen  »nie 
blutjung,  blutarm  bat  mit  231ut  nid)t§  5U 
tbnn,  fonbern  ift  bial.  'bloß',  oberb.  nbb.  blutt. 

blutrünftig  f.  rünftig.  —  blutt  f.  bloß. 

JBlütc  Vi.  auc  bcm  2>(.  be§  g[eid)beb.  mbb. 
bluot  (i^Lblüete),  abb.  bluut  ^M.  (bluoti  J.J;  got. 
*blups.  anglf.  bled :  f.  b  l  ü  b  e  n ,  23 1  n  ni  e ,  23 1  u  ft, 
Slut,  audi  2^Iatt.  3ut  Cberb.  mirb  231  üte 
burd)  bluest  (f.  Sluft)  Pertreten. 

SBö  S-  'S^inbftoß',  erft  ucneibiug§  übernommen 
ane  nbb.  bö  böje  (=  oftfricf.  böi  böje,  fd)iucb. 
by,  normeg.  bya  boja,  bün.  byge  bye,  nbl.  buij. 

t  5Borfjcr  inb.  'Jüngling,  Stubcnt'  an?  f)ebr. 
baeliür  'Jüngling'. 

SBotf'   3)f.   an§   g(etd)bcb.  mbb.  bock   (Sen. 
bockes),  abb.  boc  W.;  entfprcd)cnb  nbl.  bok, 
anglf.  bucca,  engt,  bück,  anoil».  bukkr  bokkr 
(got.  *bnkks  *bukka  Wh).    2Bie  fo  Piele  Xicr= 
nnmen  ( pgl.  3.  2^.  ■?{  n  e ,  (^  e  i  b  ,  S1E  u  b),  fann  and) 
23 od  am  gemcinibg.  llrseit  ftammcn;  pgl.  altiv. 
bocc  ^^icflf'il^orf'  a\\Ä  urfelt.  bucco-.    3ft  and) , 
(>-ntle[)nnng  ber  gcrm.  Sippe  au§  bem  Seit.  nid)t 
gaui  nnmiiglidi,  fo  fdjeint  bod)  UrPenoanbtfdiaft  1 
luabrfdicinlicber  megeu  armen,  buc  'Samm'  nnb  j 
icnb.  buza':^od'(bic  ibg.  (sirnnbform  bhügo  mirb  ' 
iU  ber  2S3.  Pon  lat.  fugio,  gr.  (ftiyto  gebogen, 
f.  biegen;  bann  »uäre  23ocf  eigtl.  ber  ';^lücb= 
tige"c'j.    5'rä-  bouc  cntftnnimt  cber  bem  Mdt.  alc^  i 


bem  @evm,  (^in  aubcrc?  altgcrm.  2Sort  (mit  tat. 
caper,  gr.  y.ärrgoq  urPermanbt)  blieb  in  n^b. 
■Vab er geif3  (nnb  öippc)  erbalten. 

33oct-  Ü.lf.  'Jebler',  erft  nbb.,  lüobl  eine  fd)erä= 
bafte  Umbentnng,  bie  burd)  nbb.  2Urftof5  'Ji-cbler' 
peranlaBt  mürbe;  nnflar  ift  bie  Stcbeusart 'einen 
23od  fd)ict3cn';  bocb  bead)te  \\{ii>.  eine  Serc^e 
fd)ieBen  gleid)  'fopfübcr  fallen'  fomie  '4-'^ubcl 
(oucb  eine  (?nte  fd)ieBen.\ 

Sotf^  aif.  (baran§  frj.  bocj  für  23odbier, 
erft  nbb.,  iu-rtürjung  au§  (5inborf  (ftatt  (5im  = 
berfcr  23ierj;  pgl.  bie  (yntftebung  pou  S^bafcr. 
3(n  bcr  d-ntftcbung  ber  23cnennung  mag  mitge= 
toirft  beben,  hav^  aucb  Sd)öpa  (in  (£d)lefien), 
Stäf)r  unb  (5JeiB  (aud)  (Snte)  Scseidjnnngeu 
für  23ierarten  maren  (in  23veslou  gab  C'5  im  31 11= 
fang  bcö  18.  3nbrb.  i^iimmelbierj. 

2?orfc<5cutcl  ilj.  'fteif  bemabrter  23raud)',  evft 
nbb.,  pon  unferm  Spradigefübl  a\\  23 od  auge= 
lebnt;  aber  c§  ift  nbb.  Urfprnug§  unb  bocks- 
ftebt  für  bük.s  ('Des  23udieÄ').  23  0  0  rf§  b  e  u  t  e  l  in 
ber  älteren  Sd)reibnng  ift  urfprgl.  ein  fpejififdi 
bamburg.  2i>ort  (1755  in  ber  Xialeftform  boks- 
bvdl  bcseugt  nnb  eigtl.  "bm  23eutel  für  ha^  @e^ 
fangbud)  meinenb)  für  bae  jübe  ^»^''tfinltcn  bei 
tfvanen  am  5Ütberfömm[idien.  3«  s^amburg  bc^ 
gcgnct  e§  juerft  1640.  165G  in  §od)5citsgebid)te;t 
unb  e»  toirb  al»  ham&urgifd)  befprodjen  Don 
ScbiiPpiii§  16S4,  im  öambnrg.  'X^atrioten  1725 
9h-.  79  unb  in  önnuinuo  lifatrone  1728  @.  49; 
e§  erlangt  gröBevc  23efanntidiaft  bnvd)  ein  be- 
liebtet ^anibnrger  i2ofalftüd  Pon  £"*.  23ordenftein 
(„ber  23oofe§bentel"  betitelt),  ba§  in  mebvereu 
5luflagen  (1742.  1746.  1747.  1748)  crfd)ieu  unb 
aud)  auf  anbcrn  beutfd)eu  23übncn  aufgeführt 
mürbe.  Ser  llrfprung  be§  23ortc§  luirb  auf  eine 
(im  iBraube  1842  perbranntei  meiblidie  ^-igur 
mit  einem  (5)efangbud)  im  ^Beutet  nn  bcr  s^awx- 
burgcr  '4^etriEird)c  ^nvüdgefiibrt.  311»  Spnonpmon 
pgl.  bretuifd)  (1767)  se  het  dat  asbok  im  hüse, 
se  het  noch  en  blat  üt  dem  äsboke  'fie  Pcr^ 
fteht  fic^  auf  alle»  i!>crfommcn'.  —  211?  23cuennuug 
einer  5Inid)cuart  ift  S8orf§ beutet  anber§  3u 
beurteilen:  eigtl.  '.öobeniarf  bcc-  23odö'. 

SPoffcd)orn  üti.  in  bcr  iLH'ubuug  „in-?  '.Bodöborn 
jagen";  im  lU,  17.  3'^lH'b.  buvd)ane  „in  ein  23ode= 
born  jagen  (ober  ^lüingcnV'.  a'can  pcrmntet 
mt)tbologifd)en  llifprnng  bcr  J)kben§art  (fpesiell 
in  altbeutfd).  Cftevgcbränd)cu).  Übrigen^  ift 
'-öorf'Shovu  im  16.  3abrb.  alä.  23e3eid)nung  für 
eine  3ht  be»  griccb.  Öcu  (=  gr.  «//oxtWc) 
geläufig;  in  Cftreid)  ift  23orfbcivubl  bcr  DIame 
bC'?  3obannicdn"obee. 

2?0bcn  Wl.  an»  gleid)beb.  mbb.  boden  bodem, 
(i)Cn.  bodemes  (bial.  uod)  U^b.  bodem,  pgl.  bcu 


^ofift 


—     48     — 


^oifat,^ 


Ö^'iiicmiamcii  3^obmcv),  ahö.  bodum  Tl.,  bn-:- 
mid)  in  bcit  uenuaubtcii  3^iiilcfteii  imb  Sprad)cit 
fortlebt.  "?ll)b.  bodam  »ueift  auf  c[ot  *bu|j- 
ina-,  *budna-,  \w\nv  aiUll).  botm  ( eilfli.  bot- 
tüiii)  eine  lucitcvc  lIiivciicliitäBiiifeit  bco  Tciitale 
liiit;  iiot.  *budna-  Jüiib  unil)v)d)ciiilid)  biird) 
Mc  l'lblcitiiiifl  '^ül)uc  iiiib  »Dcil  bic  aiiBeviicrm. 
2pvad)cii  bc§  ibg.  Staimnc»  auf  blmdlmo-  alv 
Wniiibfonn  liimuetfen:  lat.  fundus  (für  *fudnu8), 
ffr.  budlinu-  (für  *bluidhn&-);  flr.  vvduijr  au§ 
@rbf.  blmdhinen.  (f§  ift  etil  iiribfl.  SEort  mit 
ber  i<cbeiitiiiii|  'i^obeii,  Öniiib',  bcvS  fid)  nbcr  nu 
fein  ftarfco  S^w.  uiieiib  einer  ibfl.  Sprndie  nib 
fd)IieBt.  —  S)cr  iöobcnfcc  l)at  feinen  9camen 
feit  ber  .^S'arolingerseit  (früher  lacus  Brit^anttims 
'i^regenjerfee')  non  ber  faifer(id)en  "^iaih  311  Bodo- 
ma  (jelU  !S ob  mann),  bas  U'obl  ^^[nr.  jn  bcin 
(Snbft.  iB 0 b e n  ift.  —  23obnierci  ^•. 'i^orfdmf? 
auf  ben  .stiel  eine§  Sdiiffe-V  aui  nbb.  liudmerip, 
engl,  bottomry  (uiotjev  bann  and)  fr,v  bomeriej. 

2?ofi|t  Wi.  'eine  Sdninininiart',  crft  nlib.,  in 
ber  überlanfiß  uolfsüblid) ;  bafnr  nbb.  (s.  S.  aud) 
bei  i^oB)  il^ofift;  3c()ncr  1622  ()nt  bo§  baicr. 
uub  benneberg.  '^^  f  a  u  c  n  f  i  ft ,  lua§  für  S  o  f  i  ft 
t5^ntficl)nng  au^i  nbb.  pofist  —  5>fanfift  'ma[)v- 
fd)einlid)  niad)t  (bancben  and)  glcid)beb.  23nben- 
fift  bei  23anl)inn5  1598  Hist.  Font.  Boll.  210). 

üBogcu  l>f.  ans-  ntl)b.  böge ,  al)b.  bogo  Tl. 
'::i^ogen';  bgl.  anglf.  boga,  engl,  bow  '3?ogeu, 
:i3iegnng':  eigtl.  9lb(ettung  bon  biegen,  alfo 
urfprgl.  '.sirninntnng,  ^Biegung'  (luosn  bie  glcid)^ 
bc)).  Sippe  bon  2^nd)t);  bgl.  iiod)  bie  urgenii. 
3ufammenfe^ungcn  (S 1 1  e  n  b  0  g  e  n ,  ^Jt  c  g  c  u  = 
bogen. 

So^lc  ^v  au^'  gleid)bcb.  nil}b.  bole:  ein  ber 
oberb.  ißolfsfpradje  frembc»,  nrfprgl.  nib.  nbb. 
2öort  (baier.  bafür  ßaben);  bgl.  anorb.  bolr 
(baran§  engl,  bole)  'sBauniftauini':  biellcidjt  mit 
ber  Sippe  bon  ;öalfen  mi  ml)b.  bidn  'rolleu', 
gr.  (fjÜKayi  'Sanmftamiu'.    @.  ^olhocrf. 

JBoljnc  iy.  awi  ml)b.  bune,  al)b.  bona  %.;  in 
gleid)er  Öebeutung  entfprcd)eu  anglf.  bean,  engl, 
bean,  nbl.  boon,  auorb.  baun.  Sie  fiül)e  C^^^'iften^ 
bcö  ffiortea  (got.  *bauna)  tüirb  bnrd)  bie  S3e= 
nennung  ber  frief.  3iife(  Baunonia  begcngt.  (5^e 
ift  nod)  utd)t  gelungen  ben  nrgcrni.  ^^^flan^eii; 
namen  mit  ben  gleid)beb.  lat.  t'aba,  aflob.  bobii 
(gr.  ffa/.oc  'l'infe'j  jn  bermittelu. 

bol^nen  3tw-  erft  n^b.,  aii§  gleic^beb.  nbb. 
bonen ;  ügl.  nbl.  boeneii  'fd)euern',  anglf.  bönian 
'polieren'  (engl.  bial.  to  boon  'Strafjeu  reparier 
veu'j;  ba^u  als  urfprgl.  l)b.  bae  ml)b.  biienen 
'bol)nen'  (got.  *b6njan).  Sie  germ.  Ä^.  bon  auö 
üorgerm.  bhän  'fd)einen,  glänzen'  I)iingt  \vai)X' 
fd)einlid)   mit  ber  gr.  äBj.  (fuv  (yu/roj),   ffr. 


bhiimi  'Sd)ein,  i.'id)t,  Stral)r,  altir.  bau  'lueifj 
.^nfammen. 

JBoJjucnlifb  (in  ber  :'){eben§art  etma§  gel)t 
über  ba-?  iUib  neu  lieb);  ba§  2Bort  liifU  fid) 
bio  inö  IT).  ,3al)vl).  ,snrücf  ueifolgen,  ol)ue  bafj 
un-o  bac-  l'ieb  fclbft  befonut  uiiire.  t^-c-  tonnte 
eine  i.'lrt  '4>i'tiil^L'iiin  gouefen  fein,  ba  bie  iBoljne 
bei  berfdjiebcnen  iJölfern  alc-  Symbol  ber  lln- 
feufd)l)eit  borfommt(bgl. bay  mittelalterlid)c  ^l^oly- 
ueufcft,  gr.  nvav&iLiia). 

JBöl)ul)nfc  'M.  ':J>fitfd)cr'  (ber  oberb.  ÜJolf^^ 
fpradic  fvemb ),  urfprgl.  bic  int  itörblid)en  '.Uicber- 
bciitfdilaitb  iiblid)e  J<c"ieid)nung  für  beit  nii^^,iiitf= 
tigcu  Sd)ueiber.  3iii  Olbcuburg.  ift  ä3 13 1)  n  1)  a  f  c 
(aitd)  ;ö  a  l  f  l)  a  f  e)  ber  1)f ante  ber  Statu- ;  bie  über= 
tragcne  Sebentitng  crinitcrt  ait  baö  im  Sal^- 
bnrgifd)en  für  bcit  itn.^üitftigeu  Zimmermann  üb; 
lid)eu  Sad)l)afc  (eigtl.  bic  ÄaBe  meincnb)  ober 
:{attnl)afe  (eigtl.  ben  3gi-"l  meincnb l:  iit  ber 
.s>ciinlicl)feit  ber  l'Irbcit  auf  iöiibne  ober  Speidier 
liegt  bic  Üu'rglcidjitng;  attberfeity  bietet  bie  in 
.S^amburg  175.")  be^eitgtc  äi^cnbung  iBöl)n()af eii 
lagen  (bie  sünftigcn  Sd)neibcrntci|'ter  l)atten  ha-i 
;')fed)t,  bie  nn;;üuftigen  Sd)iteibcr  unter  (^-rlanbitiy 
be-3  iBürgcrmeifterc-  mit  pDliseilidjcr  .s>ülfc  511  bcr= 
folgen,  >üa§  '-)>cic-fcr  1085  De  vemac.  et  rer. 
Germ,  signifieatione  S.  31  fdjilbcrt)  ciucil  WcU 
tercu5(nl)alt  für  bic  23e5eid)nuug  3?ijl)ul)afc.  Sie 
begegnet  fd)OU  in  einer  '^^veuB.  Sanbceorbuuug  uoit 
1577  uub  lüirb  bou  ^eitler  1644  (Spifteln  IV,  319 
befprod)e:i.  Sie  l)b. iiitteraturfprad)c  bcei  IG, Csal)rl). 
(V  'B.  I'ittl)e0  fagte  ,S^  ü  ut  p  l  c  r  ititb  S  t  ü  m  p  l  e  r 
für'43fufd)er'.  Soitft  begegnen  für  bcu  itu^ünftigcn 
Sd)ueiber  bie  33citeunuugen  S  d)  n e i b  e  r f  r  c t te r 
uub  Stör  er,  and)  §ofenfod)  (ber  unsünftige 
^•leifd)er  l)icf5  in  i'Mttclbeutfdjlanb  —  3.  23.  in 
3ctl}  -  23uf)le). 

bofjren  8ttü.  au§  gleid)bcb.  ml)b.  born,  al)b. 
borön;  bgl.  bic  eutfprcd)cnbeit  nbl.  boren,  anglf. 
borian,  engl,  to  bore  (nub  bore '33ol)rlod)');  got. 
*baüi-6n.  Urgcrtu.  börun  'bot)rcit'  ift  urbcnoaubt 
mit  lat.  forare  'bohren',  gr.  (faoäio  'pflüge'; 
au§  beut  Sfr.  getjört  snr  felbeu  2i^v  bliuri.j 
'Sd)cre',  mdi  im  3v.  crfdjeint  eine  3>erbaltunr3el 
berr  awi  blierrj  mit  ber  33ebeutuitg  'fd)crcn'. 
Sie  (Mruubbcbeutuitg  biefer  iB?.  bliar  mirb 
gcmefcu  fein  'mit  einem  fd)arfeit  Cstiftrnntent 
bearbcitcit'.  tigl.  nl)b.  bial.  23ol)rer  ',v?ol,v 
murin';  engl,  bore  '33ol)rlod),  '-i^olirer,  Stid), 
jynnbc'. 

JBoi  9)J.  'ein  SBoUeuäeug',  erft  ul)b.,  au§  nbb. 
baje,  nbl.  baai,  ba«  bein  Sfoiuaii.  entflammt  (fr^;. 
boie);   engl,  baize  'iöot'  luirb    eigtl.  '4>lnr.  fein. 

SBoifolj  41^,  crft  itl)b.,  \\i)h.  lUfprung-^,  für 
:öaifalt,  bg(.  23 ai  uub  engl,  baysalt. 


Söoje 


49     — 


Söoot 


Soje  ^.  '3(nfertonne'  au§  nbb.  boje,  nbl.  boei, 
ba§  mit  engl,  buoy  aii§  frj.  bouee  '^oje',  nfrj. 
buie  '^ette,  5e"'c^'  fiuober  mfib.  boie  '^-effeC)  ent= 
le^nt  i[t.  £'cgte  Ciietle  tat.  boia  'Is-eil'el':  bic 
33oje  tft  urfpriil.  'ein  anf  bem  ii^aifer  id)>üimmeu= 
be§,  mit  einem  Seit  befeftigtcC'  Stücf  Vot.V. 

t  Söoltfjcn  aJi.  mit  93e(d)e'  au§  g(ei(i)beb. 
mt)b.  balebe:  bunfeln  llrüirnng-S. 

=boIb  in  ^^,ni'ammcniet3nnncn  mie  'Hanf  bolb» 
SÖi^botb  nim.,  anc-  mlib.  bolt,  @en.  boldes: 
e§  i|'t  bie  nnbetonte  ^-orm  be§  ni^b.  5Jbi.  balr 
'fü^n',  bo»  unter  balb  beftnnbelt  ift. 

bblfcn  3tiu-  'brüllen',  crft  n^b.,  föof)!  üeriunubt 
mit  bellen,  ba§  früljer  eine  allgemeinere  3?e= 
bentung  alc-  im  9M)b.  Imtre;  ini(.  übt.  imlken 
'biilfen,  blötcn'. 

SPollc^  tV.  '3»uitber,  cigentlid)  mit  bem  fot= 
gcnben  ibentifd);  beibe  tinb  Jlbi^meigungen  einer 
mntmaBlidien  (Mrunbbebeutnng  '^notlenartiges'; 
fnum  mar  gr.  ßoXßnc,  lat.  bulbus  (balier  engl, 
bulb)  '3ttJiebcr  Don  (FinfluB  anf  bie  ^Pebentnng; 
f.  andi  Stniebel. 

Solle-  %.  au?^  mt)b.  bolle,  aftb.  bolla  iy. 
'^nofpe,  fngetförmige?  ©efiifs';  ogl.  ha^  ent= 
fpred^enbe  anglf.  bolla  '©efäfs,  Sdjale',  engl,  bowl 
'^ugel,  d}ap\,  8d)ale,  9?edier'  (au§  bem  G^ngl. 
entlehnt  nfib.  3?  o  m  l  e).  ^ntereffant  ift  alib. 
hirni-bolla  '.v>irnfd)ale'  nnb  bae  gleidibcbentenbe  \ 
anglf.  beafodbolla.  Crfenbar  mar  ein  'begriff 
mie  'rnnb(id)  erböbte  /"yorm'  nrfi.n-iinglidi  in  bem 
altgerm.  Söorte ;  ögl.  bamit  nodi  mf)b.  boln,  alib. 
bolon  'rollen,  mcrfen,  fdilenbern'. 

SBöfler  2)?.,  erft  nl^b.,  Slbleitung  be-5  nntcr 
bem  Hörigen  SBorte  ^ugeiogenen  mfib.  boln  'roer= 
fen';  ngl.  fpät  mbb.  boler  '2s>nrfmafd)ine'. 

SBoHlücrf  "^L  axhi  fpät  mf)b.  bolwork  'ir5>nrf= 
mafd)inc,  3?Dl(merf',  in  bcr  crften  58ebentnng  bem 
üorigen  Söorte  oermnnbt;  in  ber  lct3tercn  tro^t 
an  5gol)le  an^ufdjlicfjen ;  nbl.  bolwerk,  engl, 
bulwark.  3n  ber  Iieutigeu  !i8ebentnng,  bie  feit 
bem  15.  3fllii"l).  flitt  brang  ba?-  germ.  Sl^ort  in§ 
(slan.  unb  9loman.  (ruff.  bolverk.  fr^.boulevard). 
SBol},  5Bolun  3}h  an'S  g(eid)beb.  mbb.  bolz, 
abb.  bolz  Ü.1L ;  Hgl.  anorb.  bolte ,  anglf.  bolt, 
engl,  bolt  in  gleicher  2?ebcutnng;  ba^u  nbl.  bout 
'iS^lammernager.  3»  flUi-'n  T'iateften  nnb  2prad)= 
perioben  bat  ba§  Söort  gleidie  3?ebentnng;  iüir 
bürfen  Porgerm,  bbldo-s  '3?olsen,  SdilieHnager 
permnten;  bod)  ift  aufserlmth  bee-  65erm.  fein  ber= 
artige^  Söort  nadigemiefen.  5Jiit  mbb.  boln  'mcr= 
fen,  fdilenbern'  fann  53olKn  nidit  nnmittelbar 
Permanbt  fein,  ba  germ.  t  an§  Porgerm.  d  al§ 
9lbleitnng  nidit  ^u  erflären  märe.  21ii3glid)crmeife 
ift  jebod)  C^ntlebnnng  unb  Umbilbnng  au§  lat. 
catapulta  (ilJittelftufe  *bulta)  au^unebmeu. 


SPombann  Tl.  '.\:albfeibe',  erft  nbb.,  an«  fx^. 
bombasin,  mobcr  audl  engl,  bombasine;  leBte 
Cnelle  lar.=gr.  bombyx  'geibenraupe,  Seibe'. 

SBombQft  3}?.  'fdjmülfiige  Spradie'  au5  bem 
feit  bem  1(5.  3a^rb.  bezeugten  gleid)beb.  engl,  bom- 
bast;  biefe§  bebeutet  eigtl.  'J^aummolle',  refp.  eine 
3trt  '33ard)cnt*,  bann  audi  '.^tleiberfutter ,  2lufi= 
mattierung'  (29anmmolle  biente  in  großen  ITJaffen 
al§  Knitter  für  bai>  engt,  iinrni?) ;  megen  ber  Bc- 
bentnngen  ogl.  engl,  t'ustian  '^ardient',  bann  and) 
'Sd)mulft'.  3"  (^vunbc  liegt  afrv  bombace  (= 
fpätlat.  bombäcem  au§  gr.  ßoußvi).  Xie  (F'nt= 
leimung  in§  S'entfdie  gefdiab  um  17.50. 

Sombc  J.,  1678  in  .tramers  teutfdj^tol.  SBb. 
unb  feit  2\cbe  1686  unb  Stieler  1691.  1695  unb 
Scbeibner  1695  in  ben  (S'i'-'iiibmiirterbüdieru  Per= 
^ei(^net :  anc-  f rj.  bombe.  Xa^n  b  o  m  b  a  r  b  i  e  r  e  n 
ffeit  Stieler  1691. 1695  unb  Steinbadi  1734  oer= 
^cidinet)  ju  f rj.  bombarde ;  5B  o  m  b  a  r  b  e  m  e  n  t 
feit  Sperauber  1727  unb  3?aier  1728. 

Sonbon  9K  au§  frv  bonbon:  ben  5remb= 
mörterbüdiern  oor  1750  feblcnb,  in  ber  2.  §älfte 
bec-  18.  3alii"l)':-.  eingebürgert  unb  Pon  ben  ^^n= 
riften  tinberling  1795  nnb  ö^ampe  -1813  erfolg^ 
loc-  befämpft  (ec-  mürbe  Pon  IHorie  1793  ©ram- 
met. 2Sb.  S.  170  empfoblen ). 

SBon=mot  31.,  im  9lnfang  be§  18.  3al)rb§. 
(3?eleg:  'i^bilippi  ^^^^  Siegeln  ber '1ieimfcbmiebe= 
fünft  S.  50t  auftretenb,  aber  in  ben  5i"fnibmörter= 
büdiern  bi»  1750  feblenb  =  frj.  bon-mot. 

SBoot  3h,  ber  ^b.  Sitteratnrfpradie  be§  16. 
3abr^£-.  Pöllig  fremb  (bei  Jiutber  unbe^eugt;  ber 
fnnonpme  i^ertretcr  bafür  mar  .'^?af)n  im  Mb., 
31  a dun  nnb  mnnbartlid)  3 'He-  Sdiellidi, 
2B  e  i  b  l  i  n  g  im  Cberb.).  i^ou  i^laaler  1561  nodi 
nidit  Per^Mdinet,  mirb  iBoot  uon  £">enifdi  1616, 
Sdiottel  1663  unb  Stieler  1691  regiftriert  nnb 
ber  Sitteratnrfpradie  erft  um  1750  geläufig,  na^= 
bem  fd)on  in  ber  2.  .'öälftc  be§  16.  nnb  im  17. 
3al)rl).  bie  nod)  nbb.  üblidien  3iifiinimenfe6ungcn 
Sößmann,  ^öfstente,  ^ofsgefell,  ^6b  = 
fnedit,  neben  bie  im  ?lnfang  be§  17.  3iibvh?. 
I  bie  etiimologifierenbe  ^antgcftalt  i^ootoutann 
(fdion  bei  .\?cnifd}  161(m  nfw.  tritt,  audi  im  ,v>odi= 
beutfdi.  eingebürgert  mar.  5^en  9(u?gang  bat 
bie  gan^e  beutfdic  Sippe  oon  9Meberbeutfdilanb 
genommen,  mo  bav  SBort  im  13.  3(iln"b-  auftritt 
(L^lmträu'?.st\ip.  33  bat  3?oet,  '»^onlübe,  3?of5- 
man;  audi  .'öeloig  1611  bat  2?oet  alc-  nbb. 
iGort").  'ül'egen  ber  Cvntlebnnng  oon  nbb.  See- 
anebrücfcn  iuo  .'öodibentfdie  f.  nodi  3?orb,  Jan. 
Xen  oberbeutfdi.  Xialeften  ift  2?oot  heute  nodi 
fremb.  Xic  llrbeimat  bcc>  SBorte?  ift  G^ngtanb,  oon 
mo  engl,  boat  (mc.  bot)  im  13,  3abrl).  in§  9Jbl. 
(boot)  unb  ine  ))lbb.  gebrungen  ift ;  anglf.  bat  (glcid) 


^:^üib 


>o    — 


bofe 


nnorb.  beit,  flot.  *baita-)  toar  fdjon  frülicr  und) 
SfanMnauicn  (aiiorb.  bdtr,  id)n)eb.  bat)  imb  ju 
bcn  JWomancn  (frj.  bateiuO  iiiib  bcn  STcltcii  (ciiniv. 
bÄdi  iicbnmgcn.  Ter  Urfpnuui  uon  aiuilf.  bat 
=  iicnn.  baita-  (iiorflcnit.  l>lioido- y)  ift  iiod) 
nid)t  aiifiicfläit. 

SBorb  "Sl.,  \vk  aiibcre  nauttjdie  ^tu-^brücfc 
(j.  biis  uorigc  SBort)  aiK-  bcm  9Jbb.  cut(el)nt. 
Bord  aU  Sd)iffcHiu§bnicf  begeciiict  sufviidft  im 
5lngli.,  IDO  C'j  tabula  iilofficrt;  fib.  nnifUc  bns 
SBovt  t  im  ?fu§laut  linbcn,  mic  beim  ml)b.  al)b. 
bort  (6Jen.  bortes) 'Sdiiffcn-nnb'  bezeugt  ift;  ju= 
bem  ift  ^){anb,  JHamft  bie  fleliiiifigcve  oberb. 
3?e3cidinunfl  für  '{>as,  lua»  ber  9fbb.  bord  nennt. 
(?ngl.  board  tiereinigt  ätoei  ganj  berfc^iebene 
SBorte;  ha?^  eine,  angif.  bord,  bebeutct  eigtl. 
'Srett'  (got.  fotubaurd'^-nPrett',  ba^u  nb(.  dam- 
bord  'l^ambrctt')  unb  ift  mit  tib.  S8rc tt  urücr= 
manbt;  t>a-^  anbevc  fiat  allein  bie  '-öebeutung 
'■')ianh\    S.  33ovt,  »rett. 

SBörbe  a:  (Soefter  Sövbej  'finditbave  (5benc, 
JyhlBebcne';  ane  nbb.  börde,  mnbb.  gebörde 
@eridft'5bc5irf',  eigtt. '@ebü^rnd)feit',  formell  al)b. 
giburida. 

SBovbeH  9?.,  erft  nt)b.,  au§  frj.  bordel  (mofjer 
andl  engl,  bordel  unb  brothel  ■=  nb(.  bordeel), 
bae  eigtl. '.s^üttdien'  bebeutete  unb  roman. '?U!ci: 
tung  aua  beutfd).  Sort  '!8rett'  ift.  S)a§  p,früf)ft 
bei  Jyifd)art  belegte  nl)b.  Söort  bringt  üom  9fie- 
berr^cin  im  16.  3a^v{).  üor,  mirb  in  2r(bertini§ 
(^uemann  1015  unb  in  U.  SBattfiaufcui^  Defensio 
Patriae  1621  gebraud)t  unb  1616  üon  Ä^enifd), 
1691  öon  Stieler  üeräeic^net  (bei  2}faaler  1561 
fe^It  e§  nodi). 

borbiercn  3^.  an§  frj.  border,  ha^  bem 
beutfdien  33 orte  entftammt. 

Soretfi^,  SBorretfrf)  3}f.  au§  gleic^beb.  fr> 
bourrache  (üg(.  ital.  borragine) ,  moljer  aud) 
engl,  borage. 

borgen  3rtt).  an§  m^b.  borgen,  ai)b.  borgen 
eigtt.  'raorauf  ac^tljaben,  jem.  fdjonen',  bann  'ilmt 
3abtung  erlaffen,  borgen';  auc^  'iöürge  fein  für 
ettoa»' ;  ä^nlid)  angIf.  borgian  'behüten'  unb  \'ox- 
gen',  engt,  to  borrow  'borgen'.  Sa  bie  S3ebeu= 
tung  '3td)tung  moranf  fjaben'  ben  beiben  anberen 
'borgen'  unb  'bürgen'  ju  6runbe  liegen  taun,  barf 
man  ailoo.brr-ga  'id)  forge  für  ctmae-'' üergleidjen. 
SBur.^elform  märe  germ.  borg-,  üorgerm.bhergh-; 
üieUeidit  ift  bergen  gur  felben  SBur^cI  sn  ftcUen. 

SBorfc  '^•.,  nbb.  2c^nmort,  ha^2  ben  oberb.  SJJa. 
fef)[t;  ha§  eigtl.  ^b.  SBort  bafür  ift  Stinbe.  2?gt. 
nbb.  barke,  anorb.  borkr  fba^cr  engl,  bark) 
'JRinbe';  got.  *barkus  fe^It.  iiermanbtfdiaft  mit 
bergen  (im  Sinne  üon  'umf)üden'j  trüre  laut- 
üd)  möglief);  boc^  ift  Be^ie^ung  ju  Sirfe  toegen 


ffr.  bhürja  lU*.  'i^irfe',  9i.  'iBiifenriube'  malir^ 
fd)einlid)cr. 

SBovn  Tl.,  nbb.  (S-orm.  für  tib.  ih-nunen. 

SBörfc  >v.  autf  m^b.  bursc  '33örfe,  2^eiitel', 
and)'^>u)ammcnlcbcnbe  ('«nmonenfdiaft',  al)b.  burissa 
'i:aid)e';  ugl.  nbl.  beurs :  ronuin.  lUfprungo  (frv 
bourse,  ital.  borsa);  bie  rontau.  Sipt^e  entftammt 
leßtlid)  bem  gr.  ßi'göa  'abgeiOgene§  ^s-ell'.  SaS 
SSort  trat  an  Stelle  eineö  altgerm.  l'camen^,  ber 
eine  iif)nlid)e  3^ebentung-5entaiicflung  ^^cigt:  anorb. 
pungr  'i?eberfd)land),  2d)laud),  öjclbbentcl',  got. 
puggs,   allb.  scazpfung  '(Sjelbbcutef. 

Sorft  3}h  3U  berften. 

Souftc  5y.  an§  bem  gteidibeb.  mf)b.  börste  g-., 
bürst  borst  2)L  dl,  at}b.  burst  m.  ')l ;  iigl.  gngif. 
byrst  unb  mit  l-5fbleitung  brystl,  engt,  bristle 
'Sorfte';  got.  *baürstus  ober  *baursts  ^•.  fe()ft. 
Bors-  ift  bie  germ.  (vJeftalt  ber  SBur.^elfilbc,  Pgt. 
nod)  engl,  bur  'Sllette'  a\K-  anglf.  *i)urr  (für 
*burzu-  eigtl.  bie  '^ovftige') ;  Dorgerm.  bhers- 
Seigt  fid)  in  altinb.  bhrs-ti-  'Spi^e,  3iid'e,  ®tfe'; 
aud)  in  lat.  fastigium  'äufterfte  Spante' V  3.^g(. 
33  ü  r  ft  c. 

S3ort  Sl.  ':örett'  au§  gleidibeb.  mf)b.  bort: 
ügl.  got.  fötubaurd  '^■ufjbanf,  afädif.  nbl.  bord, 
anglf.  bord  '33rett,  2d)i(b,  lifd),  lafel',  engl, 
board  (f.  33orbj:  ba-i  altgerm.  SBort  bord  be= 
beutete  ba§felbe  mie  93rctt,  momit  e§  in  ^Ib- 
Iaut§PerI)äItniö  fte^t;  bie  fd)einbare  9J}etat^efi§ 
Pou  re  äu  or  tft  altgerm.  mie  tu  forfdjen  äu 
fragen;  93rett,  Sort  laffen  fic^  inb.  al§ 
brädhas,  brdhas  barftelteu.     S.  Sörett. 

58orte  5-  '^anb  ober  ^efa^  aue  Öolbfäbeu 
unb  Scibe',  ältere  Söcbeutung  einfad)  '::)tanb'; 
mf)b.  borte  '9Janb,  (finfaffung,  23anb,  S8orte'  (ügl. 
nod)  ba^  oermaubte  23orb),  af}b.  borto  'Saum, 
33cfae'  (barauö  ital.  bordo  'Staub,  (5^iufaffung', 
fr^.  bordj. 

SBöfr^ung  ?y.,  im  16.  Sa^rf).  al^  '5rbbad}ung 
eince  SBatles'  bei  ben  i^riegsfc^riftftettern  (j.  S8. 
Specfte  1599  Architectura  12.  29 '\  31  ufm.) 
fe!^r  geläufig:  mof)l  %n  bcm  1561  pon  9)?aaler 
319a  regiftrierten  S  ö  f  d) ,  $  ö  f  d)  'Sfafen'  gef)örig 
(bei  Safl)pobiu§  1540  SBofeubofd)  caespes;  a^b. 
*büsc  *b6sci  '^)}afen'  fel)Icn). 

böfc  Slbj.,  an§  gleid)bcb.  mbb.  boese,  abb.  bosi 
'fd)Icd)t,  uunüB,  lafterfiiditig':  ein  bcm  Xcntfdicn 
cigenci?  2."l>ort,  ba?  ben  übrigen  Tialcftcu  fcl)lt>* 
(Brunbbcbcutung  toar  nadi  aljh.  bosa  '^^offcu', 
boson  'läftern'  tüo^t  'bö§mißig  rebcub'  (baju  me. 
bosten,  engl,  to  boast  'pra()Ien'  am  anglf.  *bo- 
settan?).  @r.  ffav'koq  fd)cint  uid)t  Perinaubt  ju 
fein  (e§  gehört  e^cr  jn  got.  balwa- j.  —  Söfe: 
mid)t  SOJ.  ax\^  mf)b.  boesewiht,  a^b.  bosewiht; 
f.  SSic^t.    33o§()eit  aus  m^b,  a^b.  bosheit, 


6  off  ein 


—     51 


braten 


o1)nt  Umlaut,  iceit  früfi  bie  Swto'pc  be§  untlait- 
teiiben  i  eintrat,    llimeitimiibt  ift  empören. 

bofieln'  3tiD. 'Segel  fdiiebcn';  ^n  mlib.  bozen 
(ofine  bie  l-2(bleitunii)  'fcfilntjeii'  iitib  'Xegel  )ctiie= 
ben'  (f.  'JlmboB,  Seilte I). 

botjctii-  3to.  'erfjabene  9(vbeit  madjen'  aii§ 
frj.  bosseler,  tüDljer  aud}  engl,  to  emboss  'ge= 
trieben  arbeiten'. 

Söotc  IR  nn§  gleid^beb.  ml)b.  böte,  at)b.  boto; 
tigl.  anbb.  nnbl.  bodo,  anglf.  boda  'i^ote'.  S^ap 
iöotfdjaft  ane-  ml}b.  botescbaft  botscbaft,  al)b. 
botoscaft  botascaf  (afäd)).  bodscepi,  anglf.  bod- 
scipe);  f.  fc^aft;  böte  (got.  *buda)  ift  dlottu 
Slgent.  üoii  ber  in  bieten  ftecfenben  SBj.  bud, 
ibg.  bbudli. 

iöötttfjei  TL  Tann.  i?[gent.  -uim  flg.  Sorte. 

SBottit^  Wl.  ani-  gfeidibeb.  mbb.  botech  bo- 
teche  i't.,  al}b.  botabha  ?;.;  iöegicbnug  5ur  8ipbe 
luni  33üttc  ift  tt)aörfd)ein[id);  ngl.  nod)  anglf. 
bodig,  engl,  body  'Slörper',  al)b.  budeminj?,  üiel- 
leicl)t  aud)  n^b.  Sgobcn?  3>ertüanbtfdiaft  mit 
lat.=gr.  apotbeka  ließe  fid)  mit  einem  ."öinlneiS 
auf  n^b.  '-8  i  f  dj  0  f  am  episcopus  empfebleu ; 
ügl.  ital.  botrega  ffr>  boutiquc). 

SouQUCt  91.  (feit  l'feuouteo  1722,  (Spauutiue 
1720  uub  Sperauber  1727  PerjeidjnetJ  au»  fr;^. 
bouquet  (Spnonijma  fiub  StraiiR  iinb  fdiiueis. 
aKaienl. 

5Bott)Ic  5-  am  engl,  bowl,  f.  2?ollc^. 

boren  3^"  ei'ft  nljb.,  am  engl,  to  box. 

boi)cottcn,  b  0  p  c  0 1 1  i  e  r  e  u  Site  am  bem  im 
Jperbft  1S80  auffommcnben  gleirf)beb.  engl,  to 
boycott.  .s^auptmann  3nnie§  Sopcott  mar  @ut&= 
pertüolter  su  i-ougl}=a)Jaff  in  ber  ©raffdjaft  2)?al)o 
in  3i"lanb;  über  il)n  fprarf)  bie  irifdie  Sanbliga 
18.S0  it)ren  Sann  am,  moranf  bin  niemanb  für 
il)u  arbeiten  unb  mit  il)m  nevfel}ren  luoütc;  er 
mar  bae  erfte  Opfer  bcc^  nadi  it)m  benannten 
i^erfalncn?. 

brad)  21bj.  (bcf.  in  3»ffliiii"e'ifffei'ngen  mie 
Sr ad) reib  ufm.)  ift  erft  nl)b. ;  mbb.  ift  nur 
bie  ^iifammenfefeung  brächmänet  '^uni',  ba§  al§ 
erftcy  S^ompofitioueglieb  ein  «Subft.  bräcbe  J-., 
al)b.  brahha  (mubb.  bräke)  'oratio  prima'  eut= 
f)ält:  bie  3?ra^e  ift  llmbredntng  bc§  3?oben§ 
nad}  ber  (5rnte ;  p  b  r  e  di  e  u. 

»roct  m.  'Stusfdjufe'  am  mubb.  brak  '©e^ 
bredien,  ÜJ^angel',  eigtl.  'iSrud}';  Pgl.  engl,  brack 
'3?riidi,  ^yebler';  f.  bredien. 

Srntfe  TL  'Spürbunb'  am-  gleid)beb.  mlib. 
mubb.  bracke ,  al)b.  braccho ;  faum  PerliHlubt 
mit  anglf.  rtccc,  engl,  räch  '2pürl)unb'  unb 
auorb.  rakke:  in  biefcm  i^-alle  märe  ba§  nnlaiu 
teube  b  be§  beutid).  2Sorte§  gleid)  bi  (f.  be=, 
bei),   ma§   unmabvfdieinlid)   ift.     (5'ngl.  brach 


'Spürbunb'  am  mittelengl.  brache  entflammt 
bem  afrj.  brache,  ba§  mit  feiner  roman.  ©ippe 
fDgl.  ital.  bracco,  frj.  braque  brächet)  beutf(^. 
llrfprungc'  ift,  ^-alle  got.  *brakka-  ansiine^men, 
tiefje  fid)  megen  ber  2?ebeutung  '3pürl)unb'  an 
tat.  fragrare  'ftarf  ried)en'  aufnüpfen. 

SBratfroatfcr  9h  'Seetoaffcr',  erft  nf)b. ,  au§ 
nbb.  brakwater,  pgl.  nbl.  brakwater ;  basu  engl, 
brack  '©als',  ubl.  brack  'faltig';  engl,  brackish 
water  '2?rncfmaffer'. 

t  SBrngen  Tl.  '@el)irn'  (nbb.)  au§  mnbb.  bre- 
gen  gleid)  nbl.  brein,  engl,  brain,  onglf.  braegen. 
2tl§  urPermanbt  mirb  Perglid}en  gr.  ßoe/uoc 
'Sßorberfopf  (al§>  lufprgl.  ülnlaiit  l)ätte  mregh 
mrogh  :^u  gelten). 

SBramfegcl  9h  (i^rarnftange)  ^y.,  erft  nbb., 
am  nbl.  liramzeil  mit  gleidier  2)cbeutung. 

SBvftiib  9Jf.  au»  gleid)beb.  ml)b.  braut  (di, 
ai\b.  braut  9}f. ;  Pgl.  anglf.  brand,  engl,  brand 
'33raub,  Jeuevbranb,  Slien',  anorb.  brandr  '33ranb, 
Slien'.  3u  ^vennen,  9B;;.  bren(ait§beniXeutfd). 
flammt  bie  rom.  6ippe  Pon  ital.  brando  'gd)mert'» 
frs.  branden  'i^-acfel').  Sranb  in  arten  'ein 
Seidjen  einbrennen',  erft  nbb.  —  braubcn  S^w., 
eri't  nbb.,  aih:;  nbb.  nbl.  branden,  hal-  3u  23  r  a  n  b 
ge^ijrt  unb  eigtl.  'flammen,  fid)  mie  J'^aittnifn 
bemegen'  bebeutet;  baju  23  r  a  n  b  u n  g.  —  93  r  a  n- 
ber  T}.,  nur  nl}b.,  au§  gleid^beb.  ubl.  brander 
'mit  2?rcnnftoff  gefüllte»  Sd^iff  ^um  51u^ünben 
feinbl.  Sdiiffe'. 

23rnffc  ^•.  'Seil  am  ®nbe  ber  Segelftangen', 
erft  n^b.,  am  nbl.  bras.  frj.  bras  (an§  brachiura), 
eigtl. '31rm',  bann  'Sraffe  au  einer  Segelftange' ; 
b raffen  'bie  Sraffcu  ricbteu'  ift  nbl.  brassen 
au§  frs.  brasser;  pgl.  axiäi  U0(^  engl,  brace 
'Segelfeil'  gleid)en  llrfprung». 

SBrnffcn  TL  'ein  ;^•ifd)'  am-  gleid)bcb.  mbb. 
brahsem  brasem,  al)'!).  brahsa  brahsia  brahsina 
9}L(^-.;  bie  obcrb.  Tla.  bema^reu  nod)  jeöt  bie 
5orm  S  r  a  d)  f  m  e  (bie  ^yorm  S3  r  a  f  f  e  l^.,  93  r  a  f = 
f  e  n  9}i.  ift  mnb.  mb. ;  pommcr.  braksen).  9.^gl. 
bie  gleid)beb.  nbl.  brasem,  engl,  brasse.  31u»  bem 
9ntbeutfd)en  flammt  fr^.  breme  (au§  braxme?), 
morau»  engl,  brcam  entlebnt  ift.  '2)ie  Sippe 
geliiirt  oielleidit  5u  einem  altgerm.  ft.  3lti>-  breh- 
wan  'glauben'. 

SBvaten  TL  am  mi)h.  brate,  al)b.  bräto  TL ; 
in  älteren  Spradiperioben  hat  ba§  SBort  bie  all= 
gemeine  '^ebeutung'iSeid)teile  amslorper,  ^yleifrf)'; 
ml)b.  aber  ,^eigt  fid)  aud)  fd)ou  bie  nbb.  93ebeu= 
tung.    I^a^n  pgl.  ba»  flg.  SBort. 

brntcu  S^w.  am  gleidibeb.  mbb.  braten,  abb. 
bratan  ;  >;gl.  Ubl.  bradon,  auglf.  bra?dan 'braten'; 
ein  got.  ft.  3^«  *bredan  ju  bermuteu.  9(1§ 
9Bur5el  läfjt  fidi  ein  Porgerm.  bhredh  ober  bhret 


lnaiid)cn 


52 


SSräiitioiam 


benfen;  fcBterco  fiättc  titcücid)t  au  bciii  iiiitcv 
2?vobcm  ,^iticrten  al)b.  bradam  eiiic  Stütze. 
iBvütcn  i'iiot.  *br6diani  föniitc  auch  ^uv  HiOcn 
il^urscl  ijcftctlt  aievbcii.  'Jluf  luncicnii.  bhrodh 
»ücift  auch  gv.  Ti(jtj9(o  ( falUo  füv  '/-«//'.Vf.jy)  'iicr= 
brennen,  in  '^ranb  fclHMi'  (nieift  mit  bcni  c^ujat^  \ 
nvgt).     <S.  nod)  SStIbpret. 

brnutftcn  S^^^^-  «11'-^  gletdibeb.  inf}b.  brächen, 
alib.  brühhan ;  lujl.  bte  entfprcdicnbeu  angif.  bni- 
can  geniel^cn'  (and)  'uerbancn,  ertragen'),  engt,  to 
brook  'ertragen,  leiben,  bnlben';  afäd)).  brukan, 
got.  brükjan  'braudien,  gcntcfieu'.  Sem  9Knb. 
ift  bas  3tiD.  urjprgl.  fremb.  2)ie  uorgerm.  öe= 
[talt  ber  ÜBj.  bhrüg  ftimmt  ju  lat.  fruor,  ba^ 
au?  *fruvor  für  *frugvor  cntftaubeu  ift;  ba§ 
•iljiart.  tat.  fructus,  bac'  lantlid)  mit  gcbrandit 
unb  got.  *bnihts  ibentifdi  ift,  ,^eigt  ben  mur:5el= 
auc-lautenben  Önttural ,  ebenfo  lat.  tVuges  ufro. 
©erm.  9lominatbilbungcn  axbj  SS},  brük  (blirüg ) 
fiub  n^b.  33  r  a  u  d)  SIL,  ogl.  aijh.  brüh  ;  got.  brüks, 
angtf.  bryce,   a^b.  brüchi  'brau(^bar,  nü^licf)'. 

SBvouc  3'-  flu§  gleid)beb.  mf)b.  brä  bräwe. 
®5  gehen  jroei  Iaut=  unb  bebeutung^oertraubte 
SSorte  im  @erm.  nebencinanber  her,  bie  fid)  mehr= 
fad)  gemifdit  haben ;  ben  alten  Untcrid)ieb  geigen 
anorb.  brüu  '^lugenbraue'  unb  anorb.  brä  '2tugen= 
üb'.  3m  2lhb.,  too  ba§  alte  brü  'öraue'  (=  ffr. 
bhru,  gr.  ocpQvc,  aflob.  brüvi)  au§ftarb,  fagte 
mau  bafür  ubarbräwa,  obarun  bräwa  (=  angIf. 
oferbnia,  me.  uvere  breges).  Wit  tbg.  bhrü 
fteht  ahb.  bräwa  in  feinerlei  ethmo(ogifd)em  3"== 
fammenf)ang.  3)ie0  beruht  auf  germ.  bre(hjw6- 
roie  anglf.  br^ew  auf  germ.  brefhjwi- ;  ihr  aulau= 
tcnbeö  br-  fcheint  has  ibg.  '4^räfij.:  pro  (gr.  7t()6) 
'öor'  äu  fein  unb  bte  eigtl.  SBurjelfitbe  ttjar  ibg. 
eq-  'Sluge'  (baneben  öq  f.  unter  9lnge).  3)a§ 
uorgerm.  pro-eqä  loäre  bann  eine  '-öilbung  lüie 
gr.  f-isnonov  3n  omu  unb  bebeutete  eigtl.  'bie 
2)ecfe  bor  htn  2lugeu'.  Xiefe  Scntuug  mirb 
unterftütit  burd)  got.  brahw  'iölirf',  bae  mit  bcm 
5l?räfir  pro  auf  ber  ibg.  2Bs   oq  'feljeu'  bcruljt. 

brauen  3tm.  an§  gteidjbeb.  mhb.  brüwen 
briuwen,  a^b.  briuwan ;  ugl.  bie  cntfpred)enben 
anorb.  brugga,  nbl.  brouwen ,  auglf.  breowan, 
engt,  to  brew.  3w  ^er  au§  biefen  Sterben  er= 
fchlieBharen  altgerm.  2Ö^.  bru  ai\-2  ibg.  bhru 
fbhröw)  'brauen'  gehören  pf)rhg.=thraf.  (iQvrov 
'iöier,  Obftmein',  bas  \voi)i  für  gr.  *rf^v-vov 
fteht,  aud)  lat.  defrütum  'ein  gefod)ter  3Jloft', 
altir.  bruthe ':8rüf)e',  bruth '(Slllf,  bruith  '.Stochen'. 
Unter  23 rot  »oirb  übrigens  gezeigt,  bau  bie  33e= 
beutung  ber  2ß^.  bhru-  früher  einmal  eine  all= 
gemeinere  mar;  »gl.  aud)  nod)  brobeln.  lln= 
berroanbt  finb  ber  ©utturale  megen  gr.  (fQvyw, 
lat  frigo.    ä^gt.  nod)  1^3 rot. 


braun  Vlbi.  au-:-  mhb.  ahb.  brün  'braun,  bunfcl- 
farbig,  glän.^enb,  funfclnb';  bgl.  bie  cntfprcd)cn= 
ben  nbl.  bruin,  frief.  auglf.  brüu,  engl,  brown, 
anorb.  brünn.  '3)ie  germ.  'i^c:;eid)nung  ber  iyarbe 
brang  in-S  Jlfomaii.  ( bgl.  bie  Sippe  bon  ital.  bruuo, 
fr^.  brun;  f.  bloilbj  Ullb  UVi  L'it.  (  brünas  'brauu'). 
2)ie  eigtl.  ©tammfilbe  üon  ibg.  bhr-üna-  erfd)eint 
in  Ut.  beras  'braun'  (bgl.  S  ä  r),  fomie  rebublisiert 
in  altinb.  babhrü-s  'rotbraun'  (unb  biefe  3"Dvm 
beo  Jlbj.  erfd)eiut  gemcinibg.  als  23e^eid)nung 
eine?  'brännlid)en  im  SBaffer  lebenben  ®äugc= 
tierec-';  bgl.  23ieber);  man  hnt  bal)er  bieUeid)t 
and]  ;)ted)t,  ifcnn  man  gr.  rfovvrj  (pgvvoq 
'Slröte'  hierher  ftetlt.  SBegen  iörauu  als  9kme 
beö  S3ären  f.  S  ä  r.  —  '-Bräune  5-  au?  mhb. 
briune  'ba?  23raunfein'  su  braun  (al?  ^ranf= 
heit  'braunrote  @nt,^ünbuug  ber  fiuftri3hre'j. 

SrnuiJ  ÜÜl.  auc-  mhb.  brüs  'i'iirmen,  Traufen'; 
bieUeid)t  ueriuanbt  mit  anglf.  brysan,  engl,  to 
brui;?e 'quetfd)cn'.  —  braufeii  3t>ü.  an?  gleid)= 
beb.  mhb.  brüsen ;  ügl.  nbl.  bruisen  'braufen'  gu 
bruis  '©djauiu,  ©ifc^t';  haixi  aud)  23  raufe  J"« 
'©iefjtanne'. 

SBraufcfje  A'-  '23enle'  ou?  m^b.  brüsche  'mit 
iölut  unterlaufene  23eule';  ba:^u  engl,  brisket 
'23ruft  ber  liere'  unb  anorb.  brjosk  'Mnorpcl'. 
3)er  allen  gemeiufame  Stamm  müfste  'runbltd)c 
(Sr^ö^ung' bebeutet  ^aben.    ©.noch  SrD?d)en. 

aSrout  5'-  aii§  gleid)beb.  m^b.  brüt,  a^b.  brüt 
%.\  got.  brü|)s  (Stamm  brüdi-)  bebeutet  'Sd)tt)ie= 
gertod)ter';  ba.%\\  brül3-fa[)s  'J8rautf)err'  (fa[)s, 
gleid)  gr.  nöcfic,  hiVi  \vk  norvnx  seigt  für  Tröxig 
glcid)  altinb.  patis  'i>err'  ftehtj,  b.  h-  '23räutigam'. 
''yili)^.  brüt  be,^cid)net  bie  'funge  ^xan,  bie  ^Jku= 
öermä^ltc';  ba?  eutlef)nte  nfr^.  bru,  älter  bruy 
fd)lief5t  fid)  feiner  23ebeutung  ioegeu  5unäd)ft  an 
got.  brüjis  'Sd)>uiegertod)ter';  bgl.  gr.  vv/Li(fii] 
'i3raut,  innge  /5-ran,  Sd)miegertoditer'.  3{uf  engl. 
23obcn  finb  bie  bem  Xentfd).  urocriüanbten  auglf. 
bryd  '23raut',  engl,  bride  'junge  ^-ran'  s»  ber= 
glcid)en;  bgl.  nod)  engl,  bridal  '.iiodi.^eit'  au? 
anglf.  bryd-ealo  '33rautbier'  (alfo  urfprgl.  bride- 
ale).  3lu?märtige  iüeriranbte  fehlen  für  germ. 
brüdi-,  e?  fei  benn  baf?  lat.  Frutis  al?  33einame 
ber  ikniuc^  ba?  einige  au?  gr.  Slphrobite 
beuten,  mit  3led)t  berglid)en  luirb  (ibg.  ©rbf. 
bhrüti-?).    iigl.  nod)  ha5  flg.  2ßort. 

Söröutigam  DL  am  m^b.  brlutegome,  ahb. 
brütigomo;  bgl.  afädhf.  brüdigumo,  nbl.  bruide- 
goni  bruigom,  anglf.  brydguma  (engl,  mit  Um= 
beutnug  bridegroom,  angelehnt  an  groom  '3üug= 
ling' ),  anorb.  brüdgume.  5)a?  Äonipofitum  (bafür 
got.  brüli-fuljs  eigtl. 'ä3rautherr'  f.  unter  23raiit) 
erfd)eint  überall  in  ber  nhb.  23ebentung;  ba? 
jmeite  äl^ortclement  ift  got.  anglf.  guma,  al)b. 


brau 


—     53 


$8re^el 


gomo  '9}?anit'  rurncrlüaitbt  bctii  lat.  homo  '2J?enicl)' 
oiis  t^g.  ghomon;  üq{.  i'iaini).  3n  bcii  mb. 
iibb.  Tla.  fiaftct  SBräuttgam  in  iiiaimigfnltiflen 
ijaiittjeftattimgcii  fniccflenburg.  brüjam ,  iucftfäl. 
bruime,  tf)Ürilig.  brait;^n  brrt;>'n  britigam,  frätlf.= 
fjeinieberg.  brit;('m;  aber  in  Oberbeutl'rf)Ianb  t)at 
bie  Sßolföfprnc^e  bafür  meift  öocfiseiter  feben^ 
fo  .si)  0  d)  :^  e  i  t  e  r  t  n  für  33  r  a  u  t)  eingeführt  feit  ber 
tnbb.  3eit  rfd)lt)äb.  hautseitr,  elfäff.  hn^tziter, 
baier.  bo^'tseitr;  biefe  33e,icidnuing  reidit  iiörblidi 
big  ans  Cbei1}eff.).  5tii§  Ibiiriiigeit  inirb  23raiit 
für  '3?räiitigam'  angegeben  (ügl.  .S'ierr  23ru(it 
bei  2Beid)niann  1732  ^J^oefie  ber  3Jieberfad)fen  II, 
176);  ä^nlid)  frü!^  engt,  bride  für  bridegroom. 

bva\)  5Ibi.,  erft  n{)b.,  aii§  frj.  brave ,  beffen 
llvfprniig  nidit  feftfte^t  (auö  tat.  barbarus?); 
ba5  fr5.  äBort  ionrbc  im  3üjälirigeu  Kriege  bei 
um  popntär  r33eteg:  aiJofdjcrofd)  16-42  öef.  '4-^tiil. 
I,  71)  unb  ift  feit  3eiaer  1643  (Jpifteln  III,  301 
in  ben  ^-rembhjörterbüdiern  ber^eidinet;  öenifd) 
1616  bietet  e»  nod^  nid)t,  \voi)l  aber  8d)otteI  1663 
unb  Stieler  1691. 

brcdjcn  Qtm.  am  gteid)beb.  m!)b.  brechen, 
a()b.  brehhan;  Ogl.  bie  entfpredienben  got.  brikau, 
anbb.  angif.  brecan,  engt,  to  break,  nbl.  breken 
'bred)en':  an§<  einer  gemeingerm.  2Bä.  brek,  tüeldje 
au§  üorgerm.  blireg-  entftammt;  ogt.  tat.  fran- 
gere,  beffen  dlaiai  in  freg-i  fet)(t.  W\t  Stblant 
finb  ans  berfetbcn  SBurjel  gebitbet  nf)b.  3?  r  a  d)  = 
f  e  ( b ,  33  r  n  di ,  S  r  o  cf  e  n. 

SBrcgen  f.  iörägen. 

Srci  2}L  au§  gleic^beb.  mf)b.  bri  brie  Tl., 
ai^b.  brio  Wl.;  baju  nbl.  brij,  angIf.  bri'w  '23rei'; 
got.  *breiwa-  (got.  *brei-svs :  af)h.  brio  lüie  got. 
saiws :  ai^b.  seo).  S^erioonbtfdjaft  mit  ber  unter 
brauen  bc^aubeltcn  SBv  bni  ift  nid)t  gut  mög= 
lid};  eine  äBj.  bri  'fod^en'  in  anorb.  bn'me  '5cuer''c' 
Mnc^  an  tat.  friare  '^erbrörfeln ,  jerreiben'  bat 
man  gcbadjt. 

breit  3Ibj.  aus  gteid)beb.  mf)b.  a{)b.  breit; 
baju  bie  entfpredienben  afäd}f.  bred,  übt.  breed, 
angIf.  bräd,  engl,  broad,  got.  braips  'breit'. 
2Ba^rfd)ein(idi  an»  borgerm.  mraito-  ^u  ber  im 
©fr.  erf)a(tenen  SB^.  mrit  'serfaüen'  (eigtt.  'fid) 
auebreiten'?). 

SBrcmfc '  J.,  bie  nbb.  ^Benennung,  für  n^eldje 
früf)  ^b.  23  r  e  m  e  gilt  (=  mt)b.  breme,  al)b.  bremo 
'iBremfc').  5^ie  oberb.  £erifogral)f)en  be§  16. 
3a()r^§.  mie  Xaft}pobiuc-  3(lberU'o  ilJaalcr  l^rufinc^ 
baben  nur  bräm  brem  (ebeufo  l?ntbcr  iJ3reme); 
unb  ebcnfo  ift  m{)b.  bremo  in  ben  mb.  oberb. 
Ma.  lebenbig  geblieben.  '.?(ber  (Sl)i)trauc-'  .sUip.  !^7 
f}at  bröms,  .s>cuiid)  161G  fennt  iBremfe  neben 
23  r  e  m  e  (Stieler  1691  nur  'ü  r  ii  m  e).  33  r  e  m  f  e 
ift  nbb.  lIvfprnug-:\  cntfpredjenb  anbb.  brimiss(i)a. 


augif.  me.  brimse.  SBur^el  ber  gansen  Sippe 
(germ.  bremon-  brimisjo-)  ift  ha^  unter  brum  = 
Uten  bef)anbe(te  ibg.  bhrem,  mosu  and)  ffr.  bbra- 
mara  Tl.  '33icne'. 

SBvfmjc^  ^•.  '.\?cmmfduif)'  (bafür  fd)>üäb.  mike 
5.)  nue  fpät  mt)b.  bremse  ?(.  'silemme,  Tiaiil- 
forb':  entlehnt  au§  mnbb.  premese  =  mnbl. 
prame,  nubt.  prara  '3^flrtg';  Ogl.  ubl.  pramen 
'bebrüden'. 

brennen  S^^-'^  f§  Pereinigt  in  feiner  23eben= 
tung  m()b.  brinnen  ft.  S^w.  'brennen,  Icuditcn, 
glän;;en,  glüf)en'  unb  ba^i  sugefjörige  ^-aftitio 
brennen  fdjU).  St^ü- 'flOäÜuben,  brinnen  mad)en'; 
jenes  ift  got.  al^b.  anbb.  brinnan  'brennen  intr.*, 
btefe§  got.  brannjan  'au^üubeu'.  23gL  angIf.  bir- 
nan  intrauf.,  ba?rnan  bernan  trauf.;  engt,  to  burn 
ift  trauf.  unb  intr.  toie  ba^:^  uf)b.  3etttuort.  Unter 
Sranb  ift  baranf  aufmerffam  gemadit,  bafj  nur 
bas  eine  n  be-3  got.  Sterbe  brinnan  5ur  JBur^et 
gehört;  bas  jraeite  n  ift  eine  präfentifc^e  3lblci= 
tung  (ogl.  aud^  rinnen,  rennen);  bte  ^oi^'" 
j  mit  einfadiem  n  ^eigt  )\ä)  noä)  in  angff.  bryne 
'■  'Jeuer^brunft'  (an§  *bruni  j.  2S,5.  bren-,  oorgerm. 
bbren  ift  iu  beu  Übrigen  ibg.  Spradien  mit  ber 
iöebeutuug  'brennen'  uod)  nid)t  nadigelüiefen. 

t  brenjeln  3tiü.  'oerbrannt  fdjmecfen',  erft 
nbb.,  itcratibe  5tbleitung  Pon  brennen. 

SBrefi^e  5v  erft  nbb.,  au§  frg.  breche,  too^er 
and)  bai^  gteidibeb.  nbl.  bres,  engt,  breach  (ba^ 
fr?,  iföort  ioirb  auf  ben  altbeutfdjen  Stamm  oou 
bredien  surücfgefüf^rt).  ^ie  (Jnttebtniug  ge= 
fd)ab  im  5lufang  bes  17.  ^abrb-J.  in  ben  Sd)rei= 
bungen  breche  bresse  presse  pressa;  Srefcbe 
ift  bänfiß  6et  P.  SBatt^anfen  1616  Manual.  Milit. 
unb  1617  Corp.  Milit.  S.  189  ff. 

a3rett  9h  am  gteid)beb.  mbb.  bret,  a^b.  bret 
31.;  entfpredienb  auglf.  bred  31.;  got.  *brid  9?. 
Unter  23ort  '2?rett'  ift  ge^^eigt,  bafs  3Utgerm.  für 
33rett  jioei  im  (S^runbc  ibcuti)d)e,  nur  burd)  l'lb= 
laut  getrennte  Söortftämme  bredo-  unb  bordo- 
tiatte,  bereu  iöerbältui»  iitb.  al§  bradhas :  brdhas, 
ibg.  ate  bhredhos  :  bhrdhos  9?.  bar^uftetteu  lüäre. 
3)ll)b.  bret  oereinigtbie  Sebeutungen'23rett,  Sd^ilb' 
ufiü.  mie  auglf.  bord. 

Jörctjel  3.^.5-  flUö  gleid)bcb.  mbb.  brezel,  and) 
breze,  ai)b.  brezitella  nub  brezita  (bergita); 
ba^n  baicr.  die  bretzen,  ld)möb.  brätzg  brätzet, 
elfäff.  bretstell.  S)ie  fd)iüäb.  Jorni,  fotoie  ai}b. 
brizzilla  feBeu  ein  germ.  e  oorauis  aber  ber 
3>pfa[ieMuu^>  ber  übrigen  ^-ormen  ift  uufidier. 
Steift  oerttieift  man  auf  mlat.  bracellum  (baran^ 
bräzil,  umgelautet  brozilr'j  refp.  brächiulum 
'i^irmdjeu'  ((Mcbäcf  bat  je  nad)  ber  5'ovm  ben 
9?amen;  Pgt.  3.  23.  ml)b.  kräpfe  '.s^afen,  i)akn- 
förmigeS  Öebäcf');  ml}b.  braizte  unire  ein  brachi- 


^:^ricf 


A    — 


33rot 


tum.  ?lu§  ntib.  brezitelhx  eutfpraiui  iil)b.  5örct  = 
ficlle  (^SnafUi.'K  iitbcm  breztfll.-t  in  !örct= 
=  ftcnc  (v  3?.  bei  (Moliiic-'  ir-)S2  Nomoncl.  5.  3()G 
33vcttftcll)  aufgelöst  unubc  mit  fnlblHn-  Silben^ 
trciimiiui;  fo  \o\c\cxn  »uir  nl)b.  ein  5Xapfc  aii§ 
JufUapfc  b.  I).  AUtVfttUifc.  (L^)egcn  bic 
2'ciitiiug  bcv  gaitjen  Sippe  a\hi  M,  bracchium 
irfieiiit  ba§  ?s-cl)lcn  bcc>  JBovtec'  im  ^Koman.  (borf) 
luil.  ital.  bi-acciateüo)  311  )pvcd)cii.  laitii  fömite 
man  aht).  bers:ita  bvezita  nielleidit  an  anfll). 
bYi-i,'an  'eifen',  altir.  bargen  'Mnd)cn'  fniipfen. 

J^ricf  Wh  an§  mtlb.  brief,  ai)b.  briaf  bi-iff 
Wl. :  am  tat.  br^vis  (ergänze  liboUus ) ;  ba»  an-S 
lot.  e  gcbc^nte  vornan,  e  in  lat.  2cf)nlüortcn  luirb 
bnvd)  ca  :;n  io  (ügl.  5}.1r t eft e n;  lat.  brcvis  unb 
breve  bebcntet  'hivioc--  Sdirctben,  Uvfunbe'.  S)o§ 
Iib.  Sort  hatte  nn'prgl.  eine  allgemeinere  iBeben= 
tnng,  bei". 'llrtnnbe';  55nl)er  nod)  nl)b.  iierbrie  = 
fen.  2IJf)b.  al)\).  brief  '3?nef,  llrfnnbe',  übcv= 
ftnnpt  '«eidn-icbeneö'  (engl.  l)ricf  '^.'(ftenftiict").  33ci 
bcv  5iertanid)nng  bcr  altgcvm.  ^)fnnenfd)rift  mit 
bev  bcqnemeven  lat.  Sdirift  ff.  fd) reiben  folüic 
iöndi)  übernahmen  bic  ^entfdjen  einige  anf  bic 
©dirift  be^iiglidjc  J^orte ;  al)b.  briaf  er)"d)eint  im 
9.  ^afu'f).  (bafiir  got.  bokös  boka  'llrfnnbe'j. 

SBvigabc  3-.  feit  ©djeibner  nnb  ©tielev  1(J95 
in  ben  grembrnörterbüdiern  uer^cidjnet  (23eleg: 
ü.  Sronpi^en  1638  S'riegSfnnft  nnb  9)?.  Wlkti) 
1684Ärtill.II,  14):  mit  Sataillon,  Batterie 
u.  a.  ein  i3el)nmort  be§  SOjähr.  .triegc§  an§  frj. 
brigade  refp.  ital.  brigata. 

briünnt  3tDi.,  feit  Speranber  1727  Perjetchnel; 
e§  begegnet  fdion  17.30  in  bcr  .S^ambnrgcr  Qt^djx. 
„ber  alte  2!entfd}c"  S.  70:  ans  frj.  brillant. 

SBrillc  3.  ail§  fpät  m!hb.  barille  berille  brille 
'S3rille'  (nbl.  bril):  eigtl.  bcr  (^-belftein  Int.=gr. 
beryllus  (bie  Spnfope  be§  nnbctonten  e  hat  gnte 
3(na(oga  an  bange,  bleiben,  gl a n b e n 
nfm.);  ugl.  33crt)  IL 

bringen  S^w.  am  gleid)beb.  nt^b.  bringen, 
ahb.  bringan  ;  ba^n  ügl.  afäd)f.  brongian,  rtbl. 
brengen ,  angif.  bringan,  engl,  to  bring,  got. 
briggan  bringan  'bringen'.  2)ie  ibg.  (^5eftalt  ber 
nur  bem  5(norb.  fchlcnbcn  fpesififd)  germ.  25=;. 
märe  bbrengh  ( bbrenk  ?J ;  aiiöluärttge  23e3iet)un= 
gen  fefjlen. 

SBrinf  9JJ.  ailQ  nbb.  brink,  pgl.  anorb.  brekka 
(au5  *brink6)  ^.,  beibe 'öügel'  bcbeuteiib;  bagu 
engl,  brink  '91anb,  Ufer',  audh  anorb.  bringa 
'matk\ 

iörifc  7y.  '(eid)tcr  Söiiib'  an§  gleichbeb.  engl. 
breeze  fwoher  and)  fr,v  brise)? 

SBrocfe,  ^örocfen  9JJ.  ou«  gleidjbeb.  mhb. 
brocke,  at)b.  broccho  Wl.  (eine  ahb.  JJebenfovm 
brobho  ftccft  in  bem  gleidjbeb.  fcftmeig.  bro^^a); 


got.  bafiir  gabruka  3%:  bnvd)  ?lblant  ane-  b redten 
gcbilbet  (Pgl.  I^rotte  ;^n  treten).  CDanon 
bröcfeln,  bröcfclig. 

5Bvotf|)Cvle  A-.  'nngleidie  "l^erle',  erft  nbb.,  Sit 
fv;^.  baroqiic,  portng.  barocco  (fpau.  barrucco) 
'fd)iefrnnb'. 

biobeln,  brnbeln  ;]t\v.  am  mhb.  brodeln 
;]hv.;  ba,^n  mhb.  asebcMibrodele  'l^tiidjcninngc', 
lüoran'o  l'I  fdjcubröbel.    ©.  23 rot. 

83vobcm  llf.  an§  mhb.  brädem  a'L  I^nnft', 
ahb.  i)r:'itlani  '3)nnft,  .s>and),  §tli!e';  Perioanbt  finb 
oiellcidit  anglf.  bra-l)  '^nnft,  .S>and),  2Binb',  engl, 
breatli  nnb,  falle  br-  an^  ibg.  pro  aly  '4>väfii- 
M\  faffen,  and)  3ttem  (ibg.  SSj.  et).  . 

SSrombccrc  7i.  am  gletd)beb.  mtib.  brämbi.'r, 
ahb.  bramb^ri:  eigtl.  bie  Söeere  'einer  S)ornart', 
ahb.  bramo,  mhb.  branie  (axid)  '3)ornftrand)' 
iibcrhanpt).  ^ajn  anglf.  brom,  engl,  broom 
'(^5infter,'^^friemfrant'(uhb.  2?ram'23efenginfter'); 
anglf.  bremol,  engl,  bramble,  nbl.  braam  '23rom= 
bcerftrand)',  tüoljer  fr^.  framboisc. 

Sövoiijc  'S'.,  um  1730  tn§  ®entfd)e  (»nie  tn§ 
(^•ngl.  al»  bronzc)  aufgenommen ;  bie  3^rembmi3r- 
tcrbiid)er  oor  1730  fcnncn  ba§  2Bort  nod)  nid)t,  ha'ä 
Snerft  in  Ü}Jci)f5nerc-  ^M)iIof.  Serie.  1737  iier'^cid)= 
net  iüirb  (ganj  Perein,^clt  brunzo  in  !lhiirnc>)f5erö 
Onomast.  J583).  S)ie  2lu§fprad)e  meift  auf  (Snt= 
lehuuug  au§  frj.  bronze ;  ba§  gu  ©runbc  liegenbc 
ital.  bronzo  berut)t  auf  fpät  lat.  aes  Brundisium. 
3m  ?lltertum  (^IMiniuS'  92atnrgefd).  33  c.  45;  34 
c.  48)  luarcu  bie  bron,^euen  Spiegel  an§  Sruubi= 
fium  (23rinbiii)  berühmt. 

Sövofnm  W.,  23  r  0  f  a  m  e  3-.;  Pom  uf)b.  Sprad)= 
gefühl  iu  etpmologifdjc  23e3iehuug  p  23rot  unb 
©anicu  gefct3t;  Pgl.  aber  mf)b.  brosem  brosme, 
ai)'i).  brosnia,  aubb.  brosmo  '^ruute,  93rDcfd)en' 
(got.  *brausnia  '23rodcu'  fehlt).  (5-nt)ücber  ift 
2.^erumnbtfd)aft  mit  ber  in  anglf.  breotan  'bredieu' 
ftccfeubcu  germ.  2l\v  brut  ansuuehmeu  ober  mit 
nngif.  brysan,  afr^.  bruiser  (engt,  to  bruise) 
'bred)eu'  au§  einer  felt.-germ.  S3.  brfls,  bie  oberb. 
S)ia(efte  in  bröfelcn  'abbröcfelu'  betüolhi'cu;  ha- 
SU  and)  aflop.  brüselü  'Sd)crbe',  brüsnnti  'nb= 
ftreidien,  abreiben',  fotuie  lat.  frus-tum  '©tücf'. 

SBviJyrfjen  5}.  '23ruftbrüfe  bcö  9?inbeÄ',  crft  nhb., 
ans  beut  9JJb.  d^hh.;  Pgl.  biin.  bryskc,  engl, 
brisket,  frauj.  brechet  'Sruft  ber  Sicre';  f. 
23  r  a  u  f  d)  e. 

SBrot  dl.  au§  gleid)beb.  mt)b.  brot,  o:^b.  bröt 
$Jf.;  bic  ^oi'ni  »'it  *  ift  i'te  ft^^eug  oberbeutfd)e; 
Ogl.  nbb.  bröd,  nbl.  brood,  engl,  bread,  auorb. 
braiul.  2)a§  alte  ererbte  2Bort  für  23 rot  mar 
ßaib  (got.  blaifs);  uub  altertümlid)e  sTompo= 
I  fttioneu  »nie  anglf.  hlaford  (für  feltcncy  lildf- 
I  weard)  '23rotmait,  23rotl)err',  engl,  lord  beiuahrcu 


33ntd) 


—     55     — 


brummen 


bn§  nftgcrm.  2lsort  (f.  2aib).  dUbcn  beut  aU-^ 
überlieferten  Söorte  fcini,  au§  einer  iierni.  äünr^scl 
nen  gcbilbet,  ein  bem  (Mcrm.  ciiieiititntlid)e§  äBort 
auf.  2)ie  Surscl  üou  23rDt  ift  bic  üon  brauen, 
für  bic  »üir  eine  alfflemeinere  58ebentung  'burcfj 
fölut,  ^cuer  bereiten'  al§  urfprfli.  anne()nicn 
mufetcn;  bgt.  ang(f.  engt,  broth  'Suppe'  fitat. 
brodo  '5feifc(Uirüf)e'  ift  gerni.  lUfprunge")  unb 
b  r  0  b  e  I  n.  3ii  2?  r  o  t  linirbe  cc^  mit  ber  fpe^ielleu 
3?ebentung  'bacfen'  ftecfen.  (f-igeutümlid)  ift  ein 
altgerm.  Silompofitnni  mit  Srot:  ml)b.  biebröt, 
nf)b.  93ieneubrot,  bgl.  angtf.  beobread,  engt, 
beebread,  ade  '§onigfcf)eibe',  eigtl.  '33rot  ber 
a3ienen';  in  biefer  Slompofition  tritt  —  auffälliger 
3Beifc  —  ha^i  SBort  Srot  am  früfjcfteu  auf.  3m 
älteren  3(nglf.  fcf}lt  bie  ä^ebeutnug  bcö  engt,  bread 
nod),  bie  aber  fdjou  im  3(^b.  Porljaubeu  ift. 

SBvut^i  Wl  an§^  mt)b.  bruch,  a^b.  brüh  m.: 
burd)  9lb(aut  ans  b redien  gcbilbet. 

93rurf)2  gjj_  sji  'feitdite  Wuic,  ein  fränf.^fäd)). 
S^ort,  au§  mf)b.  bruoch,  al)\).  bmoh  (lili)  9h  dJl. 
'9!}?oorboben,  Sumpf;  ügl.  nbb.  brok,  übt.  broek 
'llioraftgrnub',  anglf.  broc  "i&ad),  Strömung, 
^•(ufs',  engl,  brook  '23ac^'.  5(^nlid)  Dcreint  mf)b. 
ouwe  bie  Sebeutungeu  '9Eaffer,  Strom,  luäfferige^ 
2anb,  Snfel'.  2>er>uanbtfdiaft  bc^o  tueftgerm. 
*br6ka-  mit  bred)cn,  luoran  man  ber  anglf. 
23ebeutung  '@ief3bad)'  tuegen  gebadit  bat,  ift  müg= 
lidi;  bann  beruhte  bie  al)b.  2?ebeutung  'Sumpf 
auf  'Steife  mit  f}erüorbred)enbem  SÖaffer , 

Si'urfj*  3^.  9h  'öofe'  au§  mf)b.  bruocli,  (\l]t). 
bruoh  (hh)  '^\  '§ofe  um  .^üfte  unb  Cberfdienfet' 
(äu  anglf.  brec,  engl,  breech  'Steits');  bgl.  bie 
entfpredienben  anglf.  broc,  $1.  brec,  engl,  bree- 
ches,  mnbb.  brok,  übt.  broek,  auorb.  brok  VÖofe'. 
d)lan  läßt  ba^  gemeiugerm.  brok-  aihj  glcidibeb. 
(\aü.Aat.  bräca  (ebeufo  roman.,  bgl.  itat.  brache, 
frs.  braies)  cutlefint  fetu ;  ober  anglf.  brec  'Steife' 
Seigt,  baf3  in  Srud}  ein  germ.  Sßortftamm  ftedt; 
ba^er  ift  haS,  Iot.=galI.  9Bort  el)cr  Dem  Öerm. 
entlehnt;  ögt.  §emb. 

SBrücfc  ^•.  au§  gteic^beb.  mt)b.  brücke,  abb. 
brucka  3-.,  ba^  auf  got.  *brugja  /\-.  j^inbeutct; 
bgt.  nbl.  brug,  anglf.  brycg,  engl,  bridge.  @egen= 
über  ber  gemeintoeftgerm.  33ebeutnng  '33rücfe'  l)at 
auorb.  bryggja  (ebeufo  nbb.  brügge)  bie  23e= 
beutung  'Sanbungsplafe,  £)afenbamm',  luäljrenb 
bru  ba§  eigtl.  norb.  SBort  für  23 rüde  ift.  S>cr= 
»üanbtfd)aft  bou  23 rüde  (au§  *brugjö-)  mit 
anorb.  brü  —  eine  gemeinibg.  23c5eid)nung  für 
33rücfe  fe^It  —  ift  un,stt)eifell)aft.  ^ie  @runb= 
bebentung  ber  Sippe  ergibt  ftd)  aua  mandjerfei 
23ebentuugen  ber  munbartlid)eu  Söorte:  baier. 
brück  'Jörettcrbanf  am  Ofen',  Ijeuneberg.  brücke 
'iöretterfufebobeu',  nbb.stenbrügge  'Steinpftafter', 


anglf.  bryogian,  Ute.  briggen  'pflafteru') ;  eine 
af)b.  @rbf.  *brugi  fted't  in  fdimei^.  brügi  '§eu= 
boben,  2?rctterfuf5bobcu  int  Stall,  33ü^ne'  f9}Jaaler 
15G1  33  r  ü  g  e  'Sd)aubüf)ue'j.  2Begeu  bey  llber= 
gaugeS  poii  *bruwi-  in  *brugi-  f.  3ugcub.  S. 
and)  nod)  ba§  ait§  23rüde  abgeleitete '^>  rüge  f. 

SBiubcv  9JJ.  an§  gteidjbeb.  ntf)b.  bruoder,  al)b. 
bruoder;  Ogt.  got.  brojiar,  anglf.  bröctor,  engl, 
brother,  ttbl.  broednr,  afäd)f.  bröthar.  2Bie  btC 
meiften  2]erluanbtfd)aft-?ua:ueu  ererbt  au§  ber  3eit, 
tüo  alle  iubogerut.  Stäntme  btof?  einen  Stamm 
bilbeten  unb  nod)  nid)t  burd)  S^ialefte  fid)  untere 
fd)iebeit;  bie  Aantilieulierl)ältniffe  (Hgt.  Obcim, 
2>etter,  ä3afe)  maren  in  jener  3'-'it  bie  nteljr 
aly  brei  3abvtaufenbe  uor  unferer  •^eitredutung 
liegt,  iit  t)ol)em  (^3rabe  auegebilbet.  Sie  llrgeftalt 
be§  2öorte§  23 ruber  in  biefer  Sprad)periobc 
lüar  bhrattXr),  9?om.  ^l.  bhrätores  itad)  got. 
germ.  bropar  nod)  tat.  frater,  gr.  q>Q(iv?](j,  alt^ 
inb.  bhratar-,  afloO.  bratrii  flit.  brölis  f.  nuter 
23itt)le);  überall  ;^cigen  biefe  Jßorte  bie  alle 
©rnitbbcbeutiutg,  nur  bau  im  (i)r.  ba§  2Bort  eine 
politi)d)c  23ebcittititg  aitgenommen  ^at. 

93iü()C  (J.  ouö  mf)b.  brüeje  '23rül^e';  bie2Bur= 
3el  beö  Sl'ortes  barf  nid)t  in  brauen  gefitdit 
merbeit,  ba§  auf  bni-  berul)t;  brüeje  luäre  got. 
broja,  germ.  2."B,v  bru  iit  ntittelengt.  breie,  ntnbl. 
broeye.  ?(u«  bemfelbeu  Stamme  ift  utit  einer 
bentalen  5tblcituug  ul)b.  23rut  gebilbet.  Sas 
fdjtu.  3tlü.  b  r  Üf)eit,  ml)b.brüejen  brüen'brül)en, 
fengcn,  brennen';  üqL  nbl.  broeijen  'ermärmcn, 
brüten';  and)  int  älteren  9?bb.  bebcittet  brüben 
'brüten'. 

JBrüfjl  3?i.  'fiiutpfige  mit  23ufd)merf  bciüad)feiie 
il>ieie'  an§  mbb.  bruel  3}f.  '5fue,  23rüt)r,  al)b. 
bruil:  ailS^  frg.  breuil,  proü.  bruelh  '©ebüfd)', 
bie  feit.  Urfprung§  fiub.  S)en  neueren  Ma.  fdjeiut 
23rüI)I  ab^anbcu  gekommen  gu  fein. 

bVÜIICU  3ttO.  (ili'i  g(eid)beb.  ml)b.  brüelen 
(oberb.  bial.  itod)  jet^t  briele  brüelej;  bie  auffällige 
Stürgc  be§  ul)b.  ü  gegen  ml)b.  üe  bürfte  fid)  a\\§ 
bem  ^rät.  brültc  crflären,  loo  ^ürje  burd)  bie 
folgettbe  S^oppeltoiifonan^  betuirtt  luitrbe;  af)b. 
*bruowil6n  *bruüleii  fct)It;  im  (5ngl.  basu  üiel= 
Ieid)t  to  brawl?  Cb  gu  SBs.  bro  ('brübeit')  im 
Sinne  ooit  'brobeln"':' 

brummen  3i>u.  aiic-  mf)b.  brummen  fdim.  3tii-'- 
'britmmen,  fummeit',  ba^i  ein  :?tbtöittmliug  be^? 
ft.  3ttü.  ml)b.  brimnien  'brumuteil,  brülleit'  (ügl. 
ba§  gleidjbeb.  ntittelengt.  brimmen)  ift;  bie»  ift 
mieberum,  ba  mm  eigtl.  nur  bem  li^räf.,  nid)t  and) 
bcn  übrigen  Xempor.  jutotumt,  mit  m:^b.  bremen, 
ai}b.  breman  ft.  '^t\v.  'brutumeu ,  brültcn'  iicr= 
luaubt.  Sic  Sippe  bc»  Statnine»  brem-,  beit 
biefe  i>crba  crmcifeu,  fd)lief5t  and)  auorb.  brim 


3?nmft 


—     56     — 


23u6c 


'!2?rl^II^llIUl^  mittclcilfll.  brim  '(sUllf  ((nc\[.  brim- 
stoiio  '«ScDuH-fii'  ein);  aiibcvc  aiiflcliöviiic  SBovtc 
Hub  uiitcv  3?  V  e  m )  c  iuidriiiicl)cn.  Tic  ncviii.  Ä\v 
breiii .  lun'iicnu.  bhrem  ftccft  lll  hÜ.  frcmero 
'fiiiifclicn',  mit  beut  mau  qixn  ba§  c\\-.  ßoe/neii' 
'Mimpf  niiildicir  iicviileidit.  Ta§  altiiib.  bliram 
iH-beiitct  nl-o  i.HTlHilftiimiii  'fid)  uiiftät  luMuciicu'; 
bJinuna  llj.  'anvluillbc  A'liUnmc',  bbrini  l'c.  'il^il- 
behuiiib'.  I^aniadi  fdieiiit  bic  i^cbciitmui  'vaii)d)eii, 
fiiiifd)cu,  riiiftcvn'  fid)  niiö  bcr  uibricvcubcn  33c^ 
lüciiiiiiii  ipc.^ictl  bce  SdiaUcc^  ciituiicfdt  r^ii  [)abcii. 
—  5.  biV5  fki.  moi-t 

brünett  "Jlbj.  mobi  nteiitiicitiil  "lit  blo üb  uiib 
lilümcvaiit  auv  bcm  ^■vanuM'.  enKcf)iit  Cfdioii 
bei  3JJofd)cvoid)  ift  'brünette  Aeiiiin.  bc,^ciuit): 
fv^.  bruiict.  T^nfüv  bei  iiiitf)cv  bräuitlid)t 
(lUld)  .V'imcier  158(5  Ling.  Germ.  Vindic.  S  V' 
biäiiiilct  =  fd}iriei:;.  bruntetj. 

iBi-uuft  5-.  aus  nif)b.  brunft  >y. 'J8raub,!33run[t, 
^-Bruuft^cit  bco  :;l{ottüiIbc§,  @ei'rf)rci'.  Ta^i  m^b. 
brunft  ift  boppettev  9{(ifuuft;  iu  ber  2?ebcutuug 
üou  23rnuft  c\d)öü  e§  ju  bvenueu,  23 raub; 
2?vuuft  'iBruuft^^cit  be§  li^tottDilbct-'  yc^t  fdion 
Seffiuc]  viditifl  yi  brummen,  ba  e^S  „beu  Xrieb 
getoiffev  loilben  3^iere  jur  ikrmifdjuiu]  anreiße, 
berjeuiflen  nämltd),  toeldje  babei  brüllen  ober 
brummen;  Untt)iffenf)ctt  nnb  9?ad)(äilt9fcit  !^abeu 
biefcc'  SBort  tu  ^örnnft  nntgeiuaubctt"  (i'effing). 

Sörunn,  23 runneu,  23oru  ')))i;  bie  Jyorm 
mit  l'{etatl)cfic^  bes  r  ift  nbb.  nnb  tf}iiring. ;  bie 
erfteren  ^•ormcn  beru()cu  auf  ntf)b.  brunne  9)f. 
'Cuellc,  Quelüuaffer,  23runnen';  a()b.  brunno  (ba= 
neben  fommt  ein  an§  lat  puteus  entftanbenc» 
pfuzzi  'Srunneu'  im  5I^b.  bor  unb  l)ält  fid)  al§ 
piitt  nod)  ^eute  in  ben  meftubb.  Wla. ;  bgf.  '4^  f  ü  ^  e) ; 
e^  berul)t  auf  altgerm.  Überlieferung:  got.  brunna 
'Cuell',  anglf.  buma  ffür  *bruniia),  engl,  bourn 
(norbcugl.  burn)  '23ad)'.  Man  ftellt  Srnnnen 
^n  brennen,  für  ba§  man  eine  Oirnubbebentung 
'mallen,  fieben'  (bgl.  m{)b.  nbb.  sot  '33runnen, 
3iet)brnnnen')  borau§fefet,  ol)ne  fie  ertueifen  p 
fönnen.  @r.  (folaQ  '23rnnnen'  lüeift  faum  auf 
eine  211^.  bhru  'mallen,  fprnbclu'  (ber)uanbt  mit 
brauenVj;  nn  märe  9lbleituug  mie  etma  in  nl)b. 
Sonn  e. 

Sräiine^-.  neuere^  Üel)nmort  auö  mt)b.  brünne 
(al)b.  brunna)  j^\ '23ruftt)arnifd)';  bgl.  got.  brunjö 
froober  afr.v  brunie j,  anorb.  brynja,  anglf.  byrne: 
nid)t  ,vi  brennen;  bie  23e3eid)nuug 'ilM-ennenbe, 
(^län^enbc'  pafU  faum  :;n  ben  älteren  lebcrnen 
23rünnen.  (5^-^er  ift  altir.  bruinno  '23ruft'  Per= 
maubt.  yin-j  bem  @erm.  finb  entlet)ntafr3.broigne, 
aftoD.  brünja  '^4Jan;^er'. 

58iun|t  ^.  au§  ml)b.  brunst  5-.  '23renuen,  23ranb, 
(^lut,  öiBe,  2]eriDÜftung  burd)  Jeuer'  (23  r  u  u  ft  = 


U'it  f.  ^-^runft);  al)b.  bruust,  got.  brunsts. 
2lnf  engl.  23obcn  fcl)lt  biefe  l'llileituiig  au-i  ber 
2y,V  bon  b  r  c  u  neu  ( pgl.  M  u  u  ft  '^n  f  e  n  u  e  w) ; 
bay  s  Por  bem  t-2uffir  bernbt  auf  bem  boppelteu 
n  beö  ,'U>D. 

SBruft  (V.  au-5  gleidibcb.  mhb.  at}b.  brüst  J.; 
entfprcd)eub  got.  brusts  ^^Jlnraletantnm  ( tonfonaut. 
Stamm)  7s-.  ubl.  nbb.  l)orst.  3)eu  ütnigen  alt= 
germ.  Tiateften  fel)leu  bie  2l3orte,  bie  beut  got. 
brusts  genau  eutfpred)eu  mürben;  ibitcit  ift  bafür 
ein  Ti,  eigen:  anglf.  breost,  engl,  breast,  anorb. 
brjöst,  afäd)f.  breost,  meld)e  ^u  l)b.  23 ruft  in 
'?lblaut§PerI)ältni§  ftebeu.  Tiefe  23e5eid)nung  ber 
23ruft  ift  ben  germ.  Sprad)en  (ba.^u  altir.  bruinne 
'i^ntft'V)  eigcutümlid),  mie  überbauptbio  ciu;;elnen 
ibg.  Sprad)ftäntme  iu  bcr  ibg.  2-*c^icicl)uiiiig  bcr 
23rnft  biffericreit,  mäl)rcnb  anbcrc  Siörpevteilc 
(f.  23  ug)  Pon  il)ucn  mit  geinciitfameu  3iaiueu 
benannt  merben.  Über  eine  eb.  ©ruubbebcntnng 
bon  23  ruft,  refp.  bie  bem  2Borte  ^n  ©runbc 
liegenbe  2luffaffuug  miffcu  mir  nid)t§;  nur  ift 
maf)rfd)ciulid),  baf5  ber  Itrftamm  iirfprgl.  ab?  Tual 
refp.  "i^htral  flcfticrt  bat. 

33vut  7s-  iito  ml)b.  bruot  J.  'bitrd)  2i?ärmc 
23clebte5,  örut,  23clcbiiug  burd)  2Bärme,  23rüteit, 
■•piße';  Pgl.  nbl.  broed,  anglf.  bröd,  engl,  brood 
'23rnt,  .'öecfe'.  Ter  Tental  ift  9lbleitung;  brö  al§ 
Stammfilbe  ift  unter  SBrü^e  bet)anbelt;  ber 
03ritnbftamm  bebeutetc  'ermärmen,  erl)i$en'.  — 
2^rüteit  aw^  ml)b.  brüeten,  al)b.  bruoten  (got. 
*brudjan);  pg(.  anglf.  bredan ,  engl,  to  broed 
(engl,  mit  23cbeutuiigscrmeiterung  'erzeugen,  cr= 
sieben').  Unfid)er  ift,  ob  engl,  bird  '2.5oger  anö 
anglf.  bridd  '3ungcö'  Oermaubt  ift.  ä3ead)te, 
'iia'^  nbl.  broeijen,  nbb.  broejen  unb  nl)b.  bial. 
brüf)en  bie  23ebeutuug  Pon  brüten  äetgen. 

SBubc  3)?.  an-S  mt)b.  buobo  fal)b.  *buoboJ  3)L 
'.stnabe,  Tieuer,  .^ud)tlofer  3}kufd)':  ein  nrbeut= 
fd)e§  SÖort,  beffen  urgerm.  (5-riften,^  burd)  bie 
i)fauue§nameu  al)b.  Buobo,  anglf.  B6fa  ermicfen 
mirb.  3u  Oberbentfd)lanb  l)crrfd)t  (bi^  in§  .'öeff. 
unb  Tyränf.  I)inein)  bie  23ebcutititg  'männlid)e§ 
Siiiib,  titabe,  Sol)it'  mit  ber  Perfüriten  yautform 
bua  bue  (Oblig.  iiub  '4>lur.  allcrbiug§  burtboi; 
ba.^it  nod)  in  23aieru ,  Xirol  ititb  ©djtoei,'^  bie 
23ebciitungen  'llitPcrl)eirateter,  (beliebter'.  Tic 
fd)Hmme  2kbeiitung  'liomo  nequam'  Pon  23ube 
ift  ber  oberbentfd)en  2>olfcM'prad)c  nid)t  geläufig, 
mie  fie  bcitn  für  23ai)ern  itnb  Tirol  al§  nid)t 
rcd)t  Polfönblid)  angcgcbcit  »uirb.  Ta.^n  ftimmt, 
'iiai^  ba,  mo  Satbert^  2Mbelüberfcl3ung  böfe  2*u- 
ben  bat,  bie  baran  angelebuten  obcrb.  23il'elu 
be§  Iß.  3al)rbv.  St  i  u  b  c  r  2*  e  l  i  a  l  §  fageu.  2litd) 
im  ^){l)ei»fränf.  '9iaffauifd)eit  feblt  bie  fd)limme  23e= 
beutung.  £'utl)er  ift  bie  l)eutige  23ebentung  und)  im 


Surf) 


5Bii(f)ö 


SBubeitüücf ,  tutbifd),  ij?  üb  er  ei)  cbeiifo  ge= 
läufig  lüie  bem  (rraemiie  Jdbentc-  1540;  biefem 
frenib,  aber  fiutber  in  feinen  älteren  Scfiriftcn 
geläufig  ift  bie  Sautform  23ufe,  bic  fid)  in  Cft= 
t^üriugen  bef.  in  bcr  3in'amnicnfc^ung  Spie  = 
bufenodi  beute  scigt  {Mm  So üf  dien  bei  2)id)= 
tern  be^  17  18.  "jabrfis.)-  3tudi  im  nbb.  iJiorbbeutfd^ 
lanb  ^errfdit  nur  bie  fd)tinime  2?ebeutung.  —  3" 
25ube  geboren  nodi  nbl.  boef  foinic  ba§  an  bie 
oberb.  Sur,^fornt  bua  bue  crinnernbe  engl,  boy 
'S^nabe';  ferner  mit  SIbtant  nie.  babe.  engl,  babv 
unb  fd)roei3.  bäbi  b;ebi  (meift  jeßt  tok^ebäbi 
tittibäbi)  unb  her  StanuÄname  aifti.  Babo.  3)ie 
altgerm.  Sautform  baban-  boban-  beutet  auf  ein 
alte»  tofctüort,  tnie  benn  biefclbe  Sautform  aud) 
aubertüärt§  ftofeiuoiten  angehört;  ngt.  aüov.  baba 
'©roBnuitter'. 

SBitt^  9h  am  gleid}beb.  mbb.  buoch,  afib.  buoli 
^.  6enu5  unb  ^fefiou^mcife  bifferieren  in  ben 
einzelnen  altgerm.  2JioIeften;  got.  böka  f^.  unb 
bök  9^1.  bebeuten  im  2g.  ':öud)ftabe',  aber  im 
5U(ur. 'Sud),  »rief,  Urfunbc,  Sdiriftftücf'.  Soju 
afädif.  bök  'üBud)',  nb(.  boek,  anglf.  boc  i^-.  *Snd)', 
engl.  book.  Xer  Sg.  bc^eidinetc  urfprgl.  —  roie 
im  @ot.  unb  bem  germ.  Sefintt^ort  afloü.  bukv 
—  ben  ein5elnen  'Sud)ftaben,  ber  '4^1.  einen 
tomplej  öon  S8ud)ftaben,  '@cfd)rtebene§,  <Scf)rift= 
ftücf'  fögl.  got.  afstassais  bokos  'Sd)eibebricf'; 
wadjabokos  '^X^fanbbrief,  £">anbfd)rift';  frabaühta- 
boka  'ißerfanfaurfunbe'  I.  2Sabrfd)ein[td)  erbielt 
ber  $;(nr.  'Snd)ftaben'  nad)  bem  3?orbi[b  non  tat. 
litterae  '8d)riftftücf'  ^lU  littera  ':23udii'tabe'  2in= 
gularbebeutung;  äljnlidi  got.  mela  4?Iur.  '2d)rift= 
ftücf' 3U  *mel  9^. 'Sdirtftjeidien' (unter  malen); 
im  3r^b.  Tlf)h.  tann  buoch  bei  ^Unratform  bae 
einzelne  23udi  meinen  (ebenfo  anglf.  bec,  anorb. 
boekrj.  Xa§  altgerm.  2Bort,  roofür  aud)  beim 
2luffommen  ber  füblidien  Sdirift  fein  lat.  Scbn- 
tüort  eintrat  (f.  Srief),  brang  früb^citig  im 
©(aö. ;  bgl.  afloü.  buky  '^öuc^ftabc'  (iBI.  buküve 
'Sud),  Srief  i.  Xer  Sebeutung  'Sd]riftftücf'  fd)eint 
d)ronologifd)  Borger  :^n  ge()cn  eine  nur  im  öelianb 
bezeugte  Sebeutung 'Sdireibtafel'.  2;a  in  33ud)e 
ber  näd)ftc  Jlnüenuanbte  nonSud)  an^ucrfcnnen 
ift,  I)at  man  für  23 nd)  eine  ©rnnbbebcntnng 
'23ud)enrinbe ,  Sudienftab,  3?udicntäfeld)en  ^um 
®iurieen  oon  Sinnen'  auäune^mcn;  9iamen  »on 
Säumen  bienen  mef)rfad)  (f.  STfd),  Xanne)  al§ 
Seseidinung  üon  barau§  gefertigten  Stpparaten 
ober  (^)cgcnftänben ;  fo  bebeutet  im  Str.  bhürja 
'Sirfe'  unb  'Sirfenrinbc  ^um  Sdircibcn'.  (^'ine 
Scftätigung  bicfcr  3Uiffaffung  liegt  in  nbb.  'i^nd)^ 
ftabc,  bae  nici)t»  anberce  ift  al-ö  'Sndicnftab'. 
XaB  äum  (Sinrißen  üon  ^uncn  Sud^enftäbdien 
üermenbet   mürben,    mirb    mabrfd)eintidi    burd) 


Jacitue'  (Öcrman.  lOj  9iac^rid)t  oon  ben  notig 
virgae  frugiferae  arboris  impressis ;  gelcgentlid) 
mi3gen  aud)  G'-fc^enämeigc  ober  Cndienbrcttdien 
(fraxineae  rnbellae  bei  isenant.  Jortunatne  VII, 
18,  i^.  19 1  ober  SBeiben^meige  (anglf.  tänas  ent= 
fpred)cnb  ben  oüßdoi  Ireivai  bei  ben  2tt)tf)ert 
nad)  .S^crobot  IV,  67)  p  gteid)em  ^xozd  ge= 
braud)t  morben  fein.    Sgl.  nod)  lefen. 

Sutöe  A-.  auc^  gleid)beb.  mbb.  buocbe,  ah'ii, 
buohha:  bic  im  16.— 18. 3o^rf)nnbert  auftretcnbe 
umgelantete  fdiriftforadilid)C  9^ebenform  Südie, 
roeldie  ben  oberb.  9J(a.  unbefannt  ift,  fd)eint  auf 
ha^  Derbrcitete  nbb.  boeke  binjumeifen.  Xiefe^ 
ftimmt  IVL  anglf.  boeeige  beöe,  engl,  beech  (ba^u 
anglf.  boc-treow  'Sndie',  engt,  buckmast  'Sud)= 
maft',  buckwheat  'Suditoei^en').  Sgl.  nodi  anorb. 
bök  'Sndie'  ioroic  'bm  bem  ©ot.  r*b6ka)  ent^ 
tebntc  gtcidibeb.  afloü.buky  (im  l^mn.  ift  saksan 
tanimi  'Deutfdje  Cvidie'  ber  9(ame  ber  Snd)e). 
Xiefcr  Saumname  ^at  t)orgcrmauifd)e§  2Itter  al§ 
bhägos  =  tat.  fägus  'Sud)e'  unb  gr.  ffäyriL^ 
(prjyöc.  Xac-  gr.  SSort  bebeutet  'Speifeeidie'. 
Xiefe  Xifferen^  5mifd)en  bem  gr.  2Bort  einerfeit-?, 
bem  germ.^at.  anbererfeits  erflärt  man  „aus  bem 
SSedifel  ber  Segetation,  ber  3lufeinanberfotge 
einer  (I'id)en:  unb  einer  Sud^enperiobe" :  „bie 
©ermanen  unb  3talier  maren  '$,t\xa,tn  be§  Über= 
gange»  bcr  (Sid)enperiobe  in  bie  Sud)enperiobe, 
unb  lüäbrenb  bie  öried^en  7-.7;/o'^Mn  ber  urfprgL 
Sebeutungbetbcbiettcn,  übertrugen  jene  ben  91amcn 
at»  altgemeine»  3tppettatiDum  auf  bie  neuen  2ßat= 
bnngcn,  meldie  in  ihrer  bcimattidien  23ilbni» 
empomiud)fen".  Sgl.  @id)e.  Suche  ift  eigtl. 
'ber  Saum  mit  eßbarer  ^mcöt'  (»gl-  gv.  rpaysTv 
'effen'  p  (fr,y6g),  unb  Dietteicf)t  ift  baher  jene  Se= 
beutung»bifferen:^  mit  bem  (Sr.  ü\i?>  biefer  allge= 
meinen  Scbeutnng  m\  erflären,  fo  hav,  man  jene 
•i'^iipothcfc  nidit  nötig  hätte  3ur  (5rflärung. 

t  Suchet,  S  u  d)  e  t  7s-  'Sudinnfs'  au»  gtcidibeb. 
m^b.  büechel  9h;  bie  biminutioe  SBortbitbung 
ift  p  beurteilen  mie  bic  be§  bebeutungspertDanbten 
n^b.  Gid)cl.  3n  9Jicberbcutfd)tanb  unb  3.  X. 
aud)  in  bcr  Sdimei^  wirb  ein  unabgcteitete»  iSort 
(mcftfät.  oftfäl.  bauk  9h  =  fdiroeiv  bue/  9h, 
got.  *b6k  "^R.)  für  'Sudmufe'  —  meift  foltcftioifd) 
—  gebraudit,  etma  ein  tat.  *fagum  ju  fagus 
Porou»feE!enb  (Ogt.  tat.  pirus  :  pirura ,  malus  : 
malum).  3»  Cftreidi  fagt  mau  Sud)nüBt, 
oftmb.  ift  Sudinüffe;  9lbelung  ^at  Sud)eid)el. 
3n  .steifen  ( fd)on  l'Uberu»  154Ü)  unb  9hcbcrbeutfd)= 
taub  audi  Sndiecfern  (bei  Steinbadi  1734  aucf» 
Sudiecfe  unb  uulgär  Snfed:e,  f.  (Scfer). 
Südicl  lüivb  au5  bem  A-nlbaifdien  bc3eugt;  bagu 
rbcinfränf.  bü;^ele,  fdimäb.  bue/ele. 

Su(^5  a)h,  Sud}5banm  ans  gteid)beb.  m^b. 


:i?üd)fc 


—     58     - 


'-Büffet 


ai)h.  buhs-boum:  nadi  lat.  vomaii.  buxus  (gr. 
rrriOs,-):  inil.  ital.  bosso,  fvv  buis,  iiiuili.  cncil. 
box.  2>on  aitbent  G)avteniic>uacl)ieu  rraticit  Mc 
.viiridie  imb  btc  ''4>flaiimc  früt)  bcm  i'atciu  cnrlioliciic 
lluniten;  f.  iiodi  ;)tertiii,  .s?ürbiö,  'i'^tlmiu". 

SBfit^fe  5-  flii'5  rnbb.  bühse  '^iid)fe,  3ii"t'ci'= 
biidn'e,  Jeuervohv';  alib.  buhsa  aiu?  *buhsia  aiiö 
uulgiirlat.  buxis  =  gr.  rrviig  J-  '^üd))e  aih5 
^udiölHiiimfiDlj  (Ti-'ioc),  l'Irsueibüdii'c'.  2^te  gv. 
'.?lv3ncifiinbe  war  im  i'iittdaltcr  in  Js?uv-J  bei  allen 
Shilturiuilfern,  ii)e§(ialli  einige  gv.  nictii'v  -tue= 
briicfe  in§  3^eutidie  brangen;  f.  i)lr3t,  i^ flauer. 
2.>gl.  anglf.  engl,  box,  (an§  lat.  *buxem  für 
buxideni  I  foifie  ital.  bossolo,  fr^i.  bossette  '3?üdife'. 

SButfiftobc  i1h  an^  mf)b.  at)b.  buochstap  (b) 
'S)}.:  inil.  aiädif.  bokstaf,  anglf.  bocstajf,  anorb. 
bök<;tat'rllL;baincinefdni'ad)befliniercnbe5kben= 
form  früli  mlib.  buochstabe  gleid)  afädif.  bok- 
stabo:  eigtl. 'i^udienftab,  ber  ^nm  (_viiirii3cn  üon 
JHunen  befttmmt  roar';  and}  ha5  einfadie  Stab 
wirb  im  3fnorb.  (statr)  unb  3luglf.  (stsef,  and) 
gserd  unb  tan  in  hearmtäuas  =  hearmstafas) 
unb  im  ?Inorb.  Tstafr)  für '3?ud)ftabe' gebranrf)t; 
öerein^elt  begegnet  anglf.  beam  'i^alfen'  für  '^rief 
(de  pisne  beam  agiofl.  Xie  Sipüe  üon  iBudi  = 
ft ab e  ift  ein  33etDeiij  für  ben  3'ifiinii"cti'Hing  uon 
iBudi  mit  iöudie.     2?gl.  33udi. 

bueftftabicrcn  3»^.,  feit  Suej  1652  Nomencl. 
@.  153  belegt  unb  feit  Stiefer  1691  öerjeirfjnet ; 
allgemein  bafür  im  1 6. 3fi^i"li.  b  u  di  ft  a  b  e  n  5.  S8. 
bei  Sutber  (aber  mittelengl.  spelldren,  engl,  to 
spell,  fr^.  epeler  'budiftabieren'). 

S8uif)tt)ei}en  d)l.  ^ie  erft  im  äJüttelaltcr  au» 
§(fien  nac^  (Furopa  importierte  ^flan^e  mirb  in 
^entfd)lanb  feit  bem  15.  ^a^i-f).  ermäfint.  JJie 
2?encnnung  Sudimetjen,  bie  mie  ital.  faggina 
tion  ber  büdietäfinlidien  Jonn  be§  Samen-?  au^- 
geljt,  ift  mo^I  eigtl.  nur  in  92ieberbentfdilanb  bet= 
mifd):  ^l^ommern  bökweten,  SBeftfalen  baukwaite 
(barnad)  nbl.  boekweit  unb  bae  barou»  entlebnte 
engl,  buckwheat).  3n  Sübbeutfdjlanb  l)errfd)t 
öeibe,  oerfür^t  au§  öeibenforu  —  eine  23e= 
nennung,  bie  mit  bö^m.  pohanka  fpgl.  frj.  ble 
sarrasin,  ble  de  Barbarie,  ble  turchique,  nt)b. 
bial.  Saterforu,  Xatelforn)  auf  bie  ntb: 
öftlicfie  §erfnnft  bes  2?ud)tDeisen5  beutet;  ugl. 
baier.=öftreid).  haidn  haidl.  Jaran  fd}liei3t  fid) 
bie  aus  ^eibnif  d}  lautlidi  entftanbcne  'Benennung 
h.ptis  9J.,  bie  in  öeffen  unb  am  ÜSeftermalb  (Gobteng 
hainsj  gilt,  fomie  hJcftfäl.  hailf  helf  au§  heidlof. 
3n  Preußen  unb  in  ben  ruff.  CftfeeproPin?;en  gilt 
bie  aue  poln.  gryka,  lit.  grikai,  lett.  griki 
(eigtl.  'gried)ifd)e§'  Storn)  entlel)nte  Senennunng 
©riefen,  ©ine  meitere,  tarre  tadder  in  lUorb- 
fd)le§roig,  weift  mit  finn.  tattari,  poln.  tatarka 


auf  ben  iNoIf-innmen  Sartaren  (gleid)  nbb.  Xa- 
ternV  ^ie  auf  Iat.=ita[.  polenta  suvntfflcl}enbe 
'■Benennung  blende  plent  loirb  für  cin'^elne  leilc 
iHMi  i^aiern,  Sdimabcn  unb  lirol,  ipc'v  für  ha-j 
^iücrtbal  i  neben  haidn  j  angegeben.  Sonftige  ^.öe= 
nennungcn  finb  „i^ndnuinbe,  ^riti^vueiion,  (>5rübe, 
^hli.iterid),  ixmbel".  2a5u  nodi  ftrafjbnrg.  33u6  = 
meiffen  bei  3)afi)pobin8  1540  nnb  ©oling  1582 
Noniencl.  406  |  and)  bei  3}f aaler  1561). 

Söut^t  5.,  erft  ntib.,  an5  bem  nbb.  bucht; 
ugl.  nbl.  bogt,  engl,  (oeraltet)  bouglit  (a\b$  mitteU 
engl,  boght)  'i^ud)t'  unb  engt,  biglit  (an-S  anglf. 
byht)  ';Bndit':  eigtl.  iserbalabftrattnm  ju  biegen 
mit  ber  Ü)runbbebeutung  '^Biegung,  Strümmung', 
n)eld)e  al§  nbb.  munbartlid)  im  18.  3<i^r^-  für 
.sl^ambnrg  nnb  i^remen  angegeben  ift.  ^ie  ^eute 
fd)riftfprad)lid)e  iBebeutnng  'sinus  litoris*  ift  p- 
erft  im  brem.^nbl.  iiUi.  1767  bezeugt,  mülirenb 
Stieler  1691  unb  Ji'Ü'"^  l^-^l  ^<^i''  3Bort  gar  nid)t 
oer^eidinen;  fpater  luirb  es  uon  '^IbeUtng  unb 
(Sampe  perjeiduiet,  nad)bem  es  burc^  has  18. 3af)rl). 
betannter  gemorben  mar  (fd}on  1716  in  SramerS 
bb.=nbl.  JiHi.  bogt  '3?ugt  in  bem  ÜJJeere'). 

SButfcl '  'M.  am  mbb.  buckel  ü}}.?y.  'balbrunb 
erhabener  3}Jetallbefd)lag  in  ber  Wittt  bee  Sd)il= 
bee';  an-5  afrs,  boele  'Sdmalle',  ba-S  auf  lat. 
buccula  '33äcfd)en,  erhabene  iRunbung'  berulit. 

SButfcl^,  f.  ^ncfel. 

bücfcn  3t>ö-  aii^  nibb.  bücken  'bücfen,  biegen'; 
3ntenfiüum  §u  biegen  raie  fd)mücfen  ju 
f  d)  m  i  e  g  e  n.  Xo§  fd)mei5.  buk^e  meift  auf  afjb, 
bucchen  (fd}mei3.  buk/  'iBiegnng');  ügt.  nbb. 
bücken  'fid)  bücfcn',  f.  5}?ncfel. 

üBütfing  !•}.  'gerändierter  §äring'  (bafür  and) 
3?  ü  cf  1  i  n  g  mit  2tnlel)nung  an  :ö  ü  cf  l  i  n  g  'i^er= 
beugung',  ju  biegen)  au§  gleic^beb.  m()b.  mnbb. 
(feit  bem  14.  ^i^fH'l).)  bückinc;  Pgl.  nbl.  bok- 
king,  bas  mal)rfd)einlid)  51bleitnng  pon  Öocf, 
nbl.  bok  'hircus'  ift;  ber  Jifd)  beißt  nämlid) 
mnbl.  and)  bocksharink  Ca  foedo  nempe  odore'* 
nad)  Silian  1599). 

SBubC  5-  ''"^  "I^'i^-  buode  (al)b.  *buoda)  5- 
'5»ütte,  (SJejelt';  entfpred)enb  bän.  bod  am  abnn. 
bö't  (morane  me.  bothe,  engl,  booth  'il^arftbube' 
entlehnt).  l:a^xi  mit  einer  älteren  Sautform  a(t= 
i-Mänb.  büd  J^:  '2öol)nung,  öütte,  3elt',  bem  bie 
meit  oerbreitete  2B,5.  bä  (ibg.  bhfl)  in  bauen 
5u  ©runbe  liegt.  Da^u  lit.  bütas  's^am'  unb 
altir.  both  (bothan)  '§ütte'  an»  bhu-to;  ferner 
lit.  baklä  bükle  'Statt,  2ßof)nftatt' ,  gleid) 
anbb.  bodal,  afrief.  bold,  anglf.  bold  botl  (baju 
bie  ?(bleitnng  anglf.  byldan,  me.  bilden,  engl,  to 
build  'banen')  nnb  altnorb.  bol  (au»  *bopl) 
':Jöobnung'  ans  uorgerm.  bhu-tlo-.    S.  23a übe. 

SBüffel  in.  ans  ml)b.  büffel  m.  'Od)§':  entlehnt 


Büffet 


—     59     — 


Sutte 


ait§  fl'ä.  bufle  =  ipätlat.  bufrtlus,  Int.  bubalus. 
flv.  ßorßa'/.oc;  bat^ev  nitdi  cna(.  buff  'Öüffet, 
£eber'. 

Süffet  3}.,  fett  l'taater  1561  uiib  .\?enticf)  1616 
O'ie  fcfjreiben  ^^^luffet  'Muffet»  uon  beti  2SÖr= 
terbücf)eni  aUi  'Srebeii3ti)d)'  üeräetd)iiet;  ©oltii^ 
1582  Onomast.  s.  abacus  t]ebraiicflt  e-3  aii  33üf  f  et. 
2^a§  2Bort  fcbeint  uom  beutidicit  Süboftcn  üoviie= 
brungen  ^it  fein.    ©§  bend)t  auf  hy  bufFet. 

Sug  'M.  aiiö  m()b.  buoc  (g),  abb.  buog  ÜL 
'Obercjelenf  bes  Strmee,  5(difel;  OberflcteiiE  be» 
23eme§,  öüfte;  33iig  bei  liereii';  ügl.  iibl.  boeg 
'Sc^iffSbitg',  anglf.  bog  böh  'armus,  ramus',  engl, 
bough  '3(ft'  fgleidifam  als  '@c(ent  be^  iBaume?') 
unb  bow':23ng  bes  Sdnffcs'.  ©ot.  tuäre  *bögus 
(aitö  üorgerm.  bhäghil-s  i  ':?(rnt,  Unterarm,  i^or= 
bevfüße';  au§it)ärtä  entfpredjen  ffr.  bähü  '51rm', 
aucö  gr.  nä/vq  nrf/vg  ffür  '"'(fä/vc)  '(5Uen= 
bogen,  Unterarm,  31rmbng',  armen,  bazuk  '2rrm'. 
5lbleitung  üon  33 ug  am  biegen  (SSs.  bug,  oor= 
germ.  bhuk)  ift  unmögüd).  Xie  meiften  uralten 
!öeäeid)nungen  üon  ^i3rpertei[en  tote  '^Irm,  Sug, 
Jperj,  9?afe,  9Here  nftu.  bcrutien  auf  buuEeht 
irnträeht,  öon  benen  mir  uirgenb»  mebr  eine  Spur 
fiuben;  fie  gef)ören  eben  jum  atlerätteften  2Bort= 
beftanbe  bi s  3bg.  —  58  u  g  f  p  r  i  e  t  9i.  (bei  yulfiu§ 
1623  @d)iffaf)rtXI,  6  al§  33ud)5breb  bejeugt 
unb  im  18.  ^ai)xlj.  meift  iöoegfpriet  gefd)rieber) 
au§  gleidibeb.  übt.  boegspriet:  ügl.  mittelengl. 
bowspret,  engl,  bowsprit  (fr?,  beaupre). 

SBügcl  )Sl.,  erft  nbb.,  üon  biegen  Cattgerm. 
baug  ':>{ing';  entfpred)enb  Öügel  5U  altgerm.  haug) 
abgeleitet;  ogl.  nbl.  beugel  'Sügel,  Steigbügel'. 

Sü^cl,  23  ü  1)1  Tl.  au§  mbb.  bühel,  abb.  bail 
bühil  Tl.  'öügel':  e§  gebort  mit  biegen  jn  2Ö3. 
ibg.  bhük  bhfig  'biegen'.  i23  ü  b  e  l  feblt  ben  nbb. 
ü)}a.,  aud)  bem  .'geff. 

93u^lc  2)i.  au»  m^b.  buole  ill.  'natjer  i^er= 
toanbter,  beliebter,  ßiebfiaber'  fabb.  Buolo  ift  nur 
ola  ©igenname  beseugt).  ^m  2)Jnbb.  be^eidinet 
bole  ben  nal)en  2}ermanbtert  unb  bef.  ben  leib= 
lid)en  23ruber,  roo^u  nod)  jetjt  nbb.  3JJa.  —  3.  23. 
3Jeumarf  btleken  (-kinner)  ^^ommern  boele  boe- 
leken  '©efc^mifter'  —  ftimmen  (audi  auf  ber  M)'dn 
bülich  '@efd)mtfterfinber').  2>ieUetd)t  ift  an  Ictt. 
bäliiisch  bälulitis  '^rüberd)en'  al§  !(^ofett)ort  ju 
brälis  'Sruber'  (=  lit.  brölis  'öruber'  f.  23r über) 
3u  erinnern,  ^ann  märe  afäd)f.  *b61o  '23rubcr' 
mol)l  al§  >Stinbenüort  ober  J^^ofeform  ^n  brothar 
'vorüber'  auf^ufaffen  unb  ha^  2.^erl}ättni'o  ber  23e= 
beutung  5mifd)en  bb.  'B  u  b  l  c  unb  an'ö'i).  *b61o 
'23ruber'  üieUeid)t  fo  3U  ücrftelieu,  bai3  bie  .^ofe= 
form  für  '23riiber'  (Porgerm.  bhälo-  bhrälo- 
für  bhrätrlo-)  jur  traulid)en  23e3etd)intng  auc^ 
für   anbere    männlid)e    i^ermanbte    mürbe    unb 


enblid)  bie  23ebeutung  '©eliebter,  ©eltebte'  an= 
nal)m.  l^a^n  ftimmt  nod),  baf3  ^ul)le  urfprgl. 
nur  2}Ja3fulin  ift  unb  nod)  im  16.  3nf)vb.  auc^ 
bei  männlid)em  @cfd)led)t  bie  Sebeutung  amica' 
l)aben  tonnte  fbae  5e»Hi;.  23u^le  buole  tritt  erft 
in  fpät  m^b.  3ettauf;  für  ben  23ebeutuug5manbcl 
ögl.  ba§  üon  2J?aaler  1561  per^eidmete  fc^meij. 
33äft)  '-ööfjle  'amica'  =  nbb.  '^afcj. 

t  SBu^ne  g-.  'äBafferbau  au§  ;^-ted)t=  ober  £'atten= 
merf  ^um  Sd)u6e  bc5  Ufere' ;  biefel  bem  Cber= 
beutfd)en  frembe  äBort  ift  bial.  (3.  23.  in  .s^eff. 
©leüe  23remen)  burd)au§  tu  Saut  unb  23ebeit5 
tung  Pon  bem  flg.  9Bort  gefc^ieben;  nur  in  ^ran^ 
feu  l)at  bün  bie  23ebentung  'Satte',  an  meld)e 
23  u  l)  n  e  fid)  anfd)lieBt.  23  u  l)  n  e ,  ha^  Piclletd)t  in 
irgenbiDetd)em  nod)  unbcfannten  25ertDanbtfd)aft§= 
Perf)ältnt^  3U  ^  ü  l)  n  e  ftel)t,  tritt  üerein3elt  im  17/18. 
3a^rö.  auf  (3. 2i.  in  3efen§  '^eimmörterbud)  1656) ; 
@oetl)e  gebraud)t  e§  im  Jauft  H  '^- 11545. 

SBÜÖnc  J^\  an%  m^b.  büne  bün  (06b.  *buni) 
5.  '2ede  eine»  @emad)e5';  bicfe  23ebeutung  bat 
23übne  in  ben  meiften  beutfd)en  i'Ja.,  bie  3U= 
gleid)  audi  '23oben'  al»  üerbreitete  unb  ba^er 
mobl  alte  23ebeutung  fennen.  3n  ber  3d)metä 
ift  büni  allgemein  üblid)  aU  'öeuboben,  öeu- 
büt)ne',  and)  (in  SafelJ  al§  'obere  3iiiimerbecfe'; 
in  Sd)maben  bene  '23obenräume'.  3nt  23aier.  ift 
bün  '23oben  Pon  ^^rettern  in  einiger  (5rpbung 
über  bem  eigtl.  23obcn,  ber  Cberboben  in  länb= 
lid)en  öäufern  ober  @d)ennen'  (heubün  'löeu= 
boben'j.  3ni  ''Mb.  crfd)eint  baäfelbe  2öort  (al§ 
bden  bceue  b»n  bene)  für  '3)ede  eine§  Stocf: 
merf§  ober  3nnmer§,  23oben  über  ber  3)ecfe, 
3mtfd)enboben  für  2Baaren  unb  ©etreibe';  ogl. 
and)  iB  ö  l)  n  l)  af  e.  l^amit  mirb  Permanbtfd)aftlid)e 
23e3iel)ung  3u  23 oben  tDal)rfd)einlid).  -Da»  Dor= 
au§5ufefeenbe  got.  *bunei  ftel)t  für  bhu(dh)nyä-, 
tüie  burd)  anglf.  byJne  'Sd)iff§iboben'  mal)rfd)ein= 
üi}  mirb.  ^er  9lu§fall  be§  2;ental§  märe  uralt 
(germ.  buni-n-  für  ibg.  bhudhnyän-)  mie  in  gr. 
iisonoiva  neben  Tiorrin. 

t  SSüi^rc  5.  '23ettübcr3ug',  ein  nbb.  2öort  = 
nbl.  buer,  nie.  bere,  engl,  bear  'siiffenübersug'. 
^aum  3U  fr3.  bure  (bureau)  'grobes  ^t)X%\ 

t  Sulgc  (fd)mei3.  awd]  23ulgge)  5.  '2öaffer=: 
bemalter  Pon  ßeber'  au§  m!^b.  bulge,  al)b.  bulga 
'leberncr  Sarf';  Pgl.  engl,  bilge  bulge  '^öouc^ 
eine^  5'inc^  •  ~ie  Sippe  ift  oermanbt  mit  23a lg 
(got.  balgs  '3d)laud),  leberner  Sad'),  mlat.  bulga, 
frj.  bouge  '23aud)  eine»  J-atfe»'. 

SBuUe^  3}i.  '3ud)tftier',  erft"nf)b.,  am  gleic^= 
htb.  nbb.  bulle;  ogl.  nbl.  bul  bol,  engl,  bull 
(anglf.  erfd)eint  für  bull  nur  bie  SIbleitung  bul- 
luc  gleid)  engl,  bullock  'junger  Od)fe');  ba3U 
anorb.  bole  'Stier';  lit.  buUus  ift  urPerroonbt. 

8* 


i^ilh 


-     60     — 


(nuid)ito6 


Snitomima  für  ba>5  in  Cbcvbcutid)laiib  imlH'fnnntc 
i?  II 1 1  c  nnb  A-  a  r  v  c  n  iiub  .'^"^  a  c\  c  ii. 

ÜPuIlc-  A-.  'päiiftltdic  i5cror^Ituni;'  aiic>  mhb. 
bulle  ,'v.'2iciicl,  llrfuiibc,  i^iiUc'  (nitiill. bulle,  ciifll. 
bull,  nfr.v  bulle):  nil-J  hU.  buUa  cicitl.  'ilMllfcv- 
blafc',  bann  'iBucfcl,  slnopf  an  Iliiircu',  bann 
''S\i([d  al'5  Siegel  bei  llrfnnben';  ba^n  and)  3?iII. 

bummeln  S^^^^-  'inüBiil  fd)lenbcvn',  uon  ?Ibe= 
üuui,  L^anu'e  nnb  ."öeiniin'?  181S  jiod)  nid)t  ber= 
.^eid)nct:  luolil  eine  iiiniie  iiienbilbnnii  ^n  beut  oon 
■J-rüdi  1741  iier3eid)neten  fd)ev^liaftcn  i^nmmcl  = 
feft  *5ct"t,  luoran  man  iiicl  läutet  unb  uicld)cc- 
nid)t  aüiiemein  fiefeiert  luirb'  (  b  n  ni  nt  e  i  u  eigtl. 
=  bim  m  e  1  n  j. 

iBuiib  11?.  an»  mbb.  bunt  (d)  'S^anb,  %t\\tl 
i^iinbniö';  ba^n  Söünbcl  !•?.  anv  gfeidibeb.  ml)b. 
bündel  =  anglf.  byndel  (engl,  bandle),  bünbig 
5(bi.  an^S  mlib.  bündec  'feftgebiinbcn':  ^n  binbcn. 

bunt  5lbj.,  ein  eigtl.  oftmb.oftnbb.  äl^ortibafitv 
obcrb.  geficcft,  gefprecfelt,  iijvenfüg  ufn).); 
ba^  bon  .'öcnifd)  1616  unb  Sd}otteI  1663,  aber 
nodi  nid)t  bon  2J?aaler  1561  berjeidjnetc  28ort 
bringt  feit  i?nt^cr  in  ber  Sitteratnr  bor  (für 
i?nt[)er§  bnnt  in  ber  93ibel  ftaben  bie  von  if)m 
auc^gebenbcn  oberb.  '^ibelbearbeitungcn  meift  ge  = 
f br ä ef c 1 1 j.  ij?nnt  bcrnl)t  auf  g(cid)beb.  mf)b. 
bunt  (fleft.  bunter):  bttv  mbb.  nt  5eigt,  ba^ 
bas  3Bort  nid)t  an§  bcm  ?l^b.  überliefert  fein 
tann,  todl  ai)b.  nt  im  Tli}b.  al§  nd  -jn  er)cf)einen 
f)ätte.  Sa'^n  mnbb.  bunt,  mnbL  nnbt.  bont  and) 
mit  -nt-;  iiielleid)t  nod)  engl,  bunting  '^-üegcn^ 
tudi;  Jlmmer'V  3?nut  ift  in  mbb.  3«it  cnt^efint; 
bie  ml)b.  ^ebcntung  'fd)iüar^  gcflecft  auf  lueifsem 
©rnnbe'  (nl)b.  bunt  ift  mf)b.  missevar)  fprid)t 
für  (?ntlel)nnng  auo  mlat.  punctus  'pnnftiert, 
gcflecft'  (wegen  be§  SSerInfte»  bon  innerem  c  ögl. 
ital.  punto  '3?nnff  fotnic  3p unb  nnb  Tinte). 
58ei  bieier  2;entnng  fäüt  ba^S  iyef)[cn  be-i  Jlbj.  im 
;Homan.  anf.  üBcgen  ber  älteren  :öevc^niig  auf 
5)?el^merf  imfib.  mnbb.  bunt  ))}.  bebentet  and) 
''4^el3merf')  ift  an  miat.  mus  ponticus  '.s^ermeün' 
gebad)t,  ba^  begrifflid)  fd)i3n  paffen  mürbe,  menn 
nid)t  formelle  3?ebenfcn  bagcgcn  fpräd)cn. 

Sunden,  ^  n  n  s  e  I  9JJ.  'Örabftidjel'  au§  mfib. 
punze  '2tid)el,  2.'Jeif?e(';  biee  an§  bem  ^toman. 
(ita(.  punzone,  fr?,  poingon,  lat.  punctionem), 
lüober    and)    eng(.   punch   puncheon  puncher. 

Jöürbc  ^•.  auö  gfeid)beb.  m^b.  bürde,  aijb. 
burdi  7y. ;  ugt.  got.  baür|)ei  '::8ürbe,  Saft' ;  mit  tod- 
terer  n-  21bleitung  anglf.  byrden  ^.,  engt,  burthen 
bürden :  ?n  germ.  bernn  unter  ^  a  ^  r  e. 

SSürcttU  A--  an§  fr;^.  bureau;  bie  bentfd)en 
j5rembiDörtcrbürf)er  ber?cid)nen  bas  Sef)nmort  feit 
Sd)eibner  1005  (im  16  17.  ^sai^vl).  galt  bafür  — 
mie  nod)  je6t  im  (ylfafj  —  Sd)reibftube). 


SBuig  A-.  anc'  mbb.  burc  (g),  ahb.  bürg  burug 
?v.  'nmfdilofiener,  bcfeftigter  Ort,  'Äirg,  Sd)(oB, 
etabt';  ugl.  afäd)f.  bürg,  übt.  bürg,  anglf.  burh 
('IM.  byrg),  engl,  borough  bury  burrow  (bef.  in 
0^n)auimeuiel3nngen) ,  anorb.  borg,  got.  baurgs. 
3n  ben  altgerm.  Xialcften  toar  58nrg  ma§  un§ 
Stabt  i)"t;  il^nlfila  übcrfe$t  rzo'A/c  mit  baurgs. 
''^lad)  lacitns'  ©ermania  batten  bie  Öermanen 
feine  urbes:  aber  oppida  ber  CvJermanen  mciben 
idion  non  (5äfar  de  bell.  gall.  ermäbnt.  S^a»  nlt- 
germ.  JBort  begegnet  auffälliger  Söcife  im  ?lnnen. 
alc>  burgn  unb  im  'Jlrab.  alc-'  bürg,  meldie  iual)r= 
fd)einlid)  3nnäd)ft  bem  nad)flaff.  lat.  burgus  (mo^ 
f)er  bas  gemeinrom.  ital.  borgo,  fr?,  bourg 
'Jylecfeu' ;  ba^u  altir.  borg  'gtabt')  eutftammen. 
2^a§  25?ort  ift  in  biefer  3?cbcutnng  fpc.^ififd)  germ. 
nnb  gebort  mit  5Bcrg  ju  einem  ibg.  bhrgb-,  ba§i 
and)  in  altir.  bri  (6cn.  brig)  '^erg,  -Vilgel'  ftecft, 
fanm  sn  bem  i>erbafftamme  oon  bergen.  (5^rft 
aUi  bie  einzelnen  ibg.  Stämme  ju  manbern  anf= 
f)örten  unb  fefsbaft  mürben,  bilbeten  fid)  bie  28orte 
für  'Stabt';  ogl.  23nrgcr  unb  ©arten. 

SBürge  Tl.  an§  gleid)beb.  mf)b.  bürge,  al)b. 
burigo  i)?.;  ogl.  anorb. a-byrgjast 'fid)  uerbürgeu': 
berumnbt  mit  borgen,  borgerm.  Sl?v  hhergh 
mit  ber  ©rnubbcbentnug  'Jürforge,  3ld)t  fiaben'. 

SPÜrger  Tl.  auo  mfjb.  bürga?re,  al)b.  burgäri: 
eigtl.  '3?ett)ol)uer  einer  Stabt,  Stäbter'  (33ürgcr 
fnüpft  an  bie  nrfprgl.  iSebentung  bon  Söurg  an). 
2)er  anglf.  ^Int.  burg-ware  'Stäbter'  meift  auf 
germ.  lat.  -varii  'Sente'  (Amsivarü  Chasuarii), 
alfo  auf  eine  ®xb\.  germ.=lat.  burguarii  (bafür 
anbb.  burgliudi);  pg(.  nod)  äBurjel. 

SBurft^e  Tl.,  eigtl.  ibentifd)  mit  nl)b.  33ör|e 
aue.  mf)b.  burse  5'-  '3?örfe,  Beutel,  @enoffenfd)aft, 
^^anS'  berfelben,  fpc^ietl  ber  Stubenten'.  iHii»  ber 
Iei3ten  iöebeutung,  bie  im  15.  3af)rl).  galt,  ijat 
fid)  nuferc  erft  nf)b.  iBebentnng  bon  '-8nrfd)e 
fs  nad)  r  unirbe  seh  mic  in  ?(rfd),  öirfd)) 
entioicfelt  mie  etioa  nl)b.  3Taiie»3ii"tner  an§ 
'Jrauengemac^';  ogl.  nod)  jeßt  attc§.s3au?  ber 
Stubentenfprad)e,  anglf.  geogod  'Sd)ar  junger 
Seute'  gteid)  engl,  youth  'Jüngling'.  3in  16. 
3al)rf).  I)atte  2?nrf3  ?y-  übermiegenb  bie  3?ebeutnng 
',s>anfcn  .stricgc'fned)te',  fpe?.  and)  '10  Sricgc-fned)te' 
(fo  bei  9JJaalcr  1561,  §enifd)  1616);  ber  ein,^elnc 
bon  einer  23urf5  i)kü  iBttrBgefell  (and)  2?ur  = 
fout),  feit  ber  1.  £>älfte  bc§  17.  3a^v^§.  aurf) 
2JJitbur fd)(e)  ober  einfad)  Surfet) e. 

burfi!^ifo§  5(Di.  3lbb.,  urfprgl.  mobt  nur  2lboerb 
unb  swar  in  ber  2.  Jöälfte  bce  18.  3af)rf)§.  nad) 
ijei)nai3  1775  ^-^aubb.  S.  229  in  ber  ll!ngangy= 
fprad)e  geläufig,  aber  snnäd)ft  utd)t  fd)riftmäf?ig: 
ein  feit  ^inbleben-S  Stnbentcnlejicon  1781  unb 
^inberling§  3i>iotifDn  i'er  i8nrfd)enfprad)c  1795  in 


mx}k 


—     61 


23uBe 


bell  2ÖörterI)üd)crii  ber  8tubcntcniprad)e  ticr3eicf)= 
nete§  Stubenteiiioort.  ®ie  bei  ©tiefer  1691  imb 
f^rtfc^  17il  nid)t  erlüäfjnte  33ilbiing  tarn  erft  auf, 
n(§  S3urfd)e  für  'Stubent'  üblid)  gelüorben 
irar (Stieler  1691  bemerft  pSurfc^e:  studiosi 
artium  liberalium  se  hoc  nomine  salutant; 
Krämers  I)b.  =  iibL  3S6.  1719  Sitrfd)  „borst 
op  een  hooge  sohool").  "^nx  burfd)ifo§  \)at 
Stieler  1691  nur  erft  „auf  Jöurfdjmauier"  'more 
studentico'.  Qm  18.  3af)vf).  galt  bie  Schreibung 
6  u  r  f  d)  t  c  co^- ,  lüoucbeu  and)  ft  u  b  e  n  t  i  c  w  g,  mit 
gried).  !:?(bücrbia(enbuiig  luie  in  ben  f^atdlat.  flori- 
coj^-  hausticco^'  (mit  triufcu  ücrbunbcu),  bie 
im  17.  3abrb.  (^iicrft  bei  9}hi[t{bibii§  1626.  1G69 
Jus  Potandi  §  9— Uj  begegnen ;  ätjnlidie  3mittcr= 
bilbungen  ber  älteren  @titbciitenfprad}c  fiiib  gaf- 
fattm  unb  ftellatim  (bie§  s.  23.  bei  Stoppe 
1728  6ebid)te  I,  43. 114. 151 ;  II,  45),  neuerbiiigs 
Sd)H)uIität,  früljer  Ji'itsität  Slül)lttät 
21 1  b  e  r  t  ii  t  (ügt.  nod)  5  i  b  i  b  u  §  uub  §  a  H  o  r  e). 
Sie  23ebeutung  üou  burfd^ifw?  bei  5)el)nat3 
1775  §anbbud)  S.  229  ift  'n»ie  ein  licberlidjcr 
Stubent' (ebenfo  bei  Sd)il(er  1798  SBaüenft.  Sager 
7.  Stuftritt),  ^rü^efter  23eleg  in  einem  Senner 
Stubentenalbum  üon  1732:  „3mmer  fitsen,  inebi^ 
tieren  Unb  bie  ganse  dladjt  ftnbiercn,  2)iefc§  ^eißt 
studenticcüc ;  5(ber  fanfen,  bälgen,  raufen  Unb 
beftänbig  S)orf=3u  laufen  Sfötrb  genennet  pur  = 
idji-Atug."  S)ie  benttge  mitbere  23ebeutuug  ge= 
tjöxt  htm  19.  3nf)i"f).  an. 

25üvfte  ^■.  au§  ml)b.  bürste  5-^  ba§  eine  9{b= 
(eitung  üon  23orfte  ift;  ba§  gfcid)beb.  engt, 
brush  ift  aber  roman.  i.'tbfnnft  (frs.  brosse). 

SBurjel  M.  ein  ^^flanäennanie  an§  mljb.  at)b. 
burzel  nad)  bein  ent)pred)enben  tat  9Jamen  por- 
tulaea  üoIf»tüiultdi  geftaltet. 

SBürjel  2)i.,  erft  nfjb.;  fdjon  im  16.  3af)rf). 
aligemein  (bei  Sutfjcr  ^^ir^el)  unb  fd)on  oon 
a)laater  1561  oerieidinet:  Oerloaiibt  mit  fdjtnei;^. 
borgen  'fjerborftel-en'. 

öurjcin  3to.  an^  gtcidjbeb.  mfjb.  bürzen 
burzeln;  tüeiter  läfjt  fid)  ba§  Sort  uid^t  gurüdf 
üerfolgen. 

SBuft^  Wl.  au§  infjb.  busch  bosch,  at}b.  busc 
m.  '23ufd),  ßeftrnndi,  ©etjöfs,  2öa(b,  »üfc^el'; 
ügL  engl,  busk  bush  '23ufd},  Strand),  23üfd}er,  nbl. 
bos  ';öüfd)er,  bosch  '(Scbüfd)',  bussei  '3?iifd)el'. 
2)ie  ©ruppe  f^at  dtifkit  im  ^)toman.,  ital.  bosco, 
fr^.  bois ;  fie  toerben  auf  ein  miat.  buscus  buscum 
3urücfgefüf)rt.  —  Xain  23ü)d)el  au§  mt)b.  bü- 
schel  äfi.  gletd)  nbl.  bussei. 

JBüfc  ly-  '33oot  ^nm  §äring§fang',  uid}t  am 
mfjb.  buze,  ai)h.  buzo  (z  für  ts) ,  fonbern  nad) 
gletdjbeb.  übt.  buis,  beut  aufjer  beut  al)b.  ml)b. 
SSort  nod)  anorb.  biiza,  anglf.  butse  (in  bütse- 


carlas),  engl,  buss  '§äring»büfe'  eutfpred;en. 
2(^n(id)c  SBorte  geigt  ba§  5loman.:  mIat.  buza 
bussa,  afrg.  busse  buce.  S)er  Urfpruug  ber 
Sippe  ift  lüat)rfd)ein(id)  nid)t  im  (Senn,  ju  fud)eu; 
bie  Gnedc  ber  (5ntk^nung  ift  nnfid)er.  3m  dlijh. 
bnd)cn  bie  J'rembmörter  um  1700  93üfe  äuerft 
—  meift  aU  23ut)f  e  —  unb  gioar  a(§  nbl.  2e^n= 
iDort  (5.  58.  Spanutiuä  1720,  2}knaute§  1722, 
Speranber  1727). 

t  Süfcl  (fo  bei  ®oet[)e  1812  25id)tnng  unb 
2ßaf)rf)eit  9.a3nd}),  SBiefel  ??.  elfäff.  5Jame  einer 
frj.  Silbermün^e  öon  12  Sou»:  ans  frg.  piece. 

SBufen  Wl.  (bei  iiutf)cr  unb  anbern  oftmb. 
Sd)riftftelferu  beg  16.  3ci^rb§.  bafür  Sofam 
mit  iibb.  S^ofal);  in  ben  je^igen  f)b.  ißoIf§munb= 
arten  fc^eint  ba§  SBort  im  StuSfterbcn;  fdimeij. 
begegnet  uod^  buasn  '3tocftafd)e';  Sufen  fefjlt 
3.  33.  bem  Sd)mäb.  unb  bem  §eff.,  fd)eint  aber  in 
ber  äöettcrau  unb  ben  nbb.  2JJa.  lebenbig  (3.  23.  im 
Sitmarfd). 'Sommer.  i8raunfd)meig.).(föbcrnt)tauf 
g(eid)beb.  buosen  buoseni,  a^b.  buosam  buosuin 
dJL;  Pgl.  afäd)f.  bösm,  nbl.  boezem,  anglf.  bösm, 
engl,  bosom  'iBufen'.  S)em  Cftgerm.  (@ot.  dlovb.) 
feblt  ba§  entfpred)enbe  2Bort,e§lDäre  got.*b6sma-. 
2Scrlüanbtfd)aft  mit  S n  g,  mfib.buoc '3[rm,  Sld^fcl' 
(üorgerm.  bhäghu-)  läßt  fid)  ntd)t  ab(et)nen;  ba 
aber  ein  oorgerm.  bhäghsmo-  bhäksno-  ben  üer= 
»oanbten  Spradjeu  fel)lt,  läfst  fid)  nid)t§  ju  ©nnften 
jener  X eutung  anführen ;  23  u  f  e  n  ift  mit  biegen 
aber  jebenfall§  utd)t  bertoaubt. 

SBufjarb  W.  au§  gleid)beb.  fr3.  busard  (inof}cr 
auc^  engt,  buzzard),  ba§!  auf  lai.  buteo  berubt. 
Sag  sncrft  üon  dJlaakx  1561  {al§  23nf3l)arb) 
üer3eid)nete  £ef)nmort  ift  im  16.  3al)i"f).  aUge= 
mein  üblich,  bei  (Seiner  1582  a>ogelbud)  S.  142 
unb  bei  @oIin§  1582  Onom.  313  ai§,  23u§t)arb. 
S)ie  Umbeutnng  3U  23uf5aar  (ügl.  2t ar)  gebt 
and)  in§  16.  ^al^xt).  3urüc!,  ebenfo  bie  f rubere 
!9tebcuforiu  23ufant.  2üterc  Si)noni)ma  be« 
2Bortc§  im  16./17.  ^al}xi).  finb  SJkfsiupbe,  Maü- 
^ume^9JJaf5l)antt)  (in  ©efsner»  2>ogeIbud)  1582); 
^töttelgeier  (Gpr.  Spaugenberg  1594  2{bel»fpiegel 
II,  366");  bereinselt  and)  23robujen,  ba§ 
§euif(^  1616  al§  nbl.  angibt. 

SBüftc  5.,  erft  nbb.,  aii^  \x].  buste  lU.  Sic 
(5nt(ebnnng  gefd)af)  um  1750  (in  ben  frül)eren 
'5rembmörtcrbüd)ern  fefjlt  23üfte  nod)). 

JSutje  5.  aii^  ml)b.  buo^e,  al)b.  buo^a  5^. 
■geifttic^c  unb  red)tlid}e  ^ufsc,  (Srfat5,  3tbt)irfc'; 
afäd)f.  böta  '§eitung,  2lbl)ilfe';  anglf.  bot,  engl, 
boot  '^iut3eii,  ©etuinn,  SJorteil';  and)  engt,  böte 
'älkt)rgelb',  firebote  -boot  'Seputatf)ol5',  house- 
bote  '©efäugniötoften',  bann  'ba§  freie  '){eparatur= 
bo(3,  23rcnnbo[3',  got.  böta  '9hi6en'.  Unter  bem 
ftammoenoanbten  3(bi.  beffer,  beft  (ügl.  büfjcn 

8** 


i^utto 


62 


(facan 


in  i?ücf  eil  büBen  'ausbcffcrn',  nf)i).  buozzcn; 
amjlf.  betan)  ift  über  bte  2?ebeiininö>oentuiicniiii(i 
beo  31t  (Snmbc  liegcnben  ©tatnmcs  but  biv:>  lUötinc 
bcmerft;  Dg[.  Der  guten  'iBuße,  ©rfa^  teiftcii'; 
Q-xia^  ift,  ioa§  an  ©teile  eine»  onbern  c\nt  ift; 
nudi  bgl,  'etiucvo  gnt  ntad)en'.    ©.  beffer. 

SPuttc  ^•.  ein  Seefifd),  erft  nt)b.  (bei  l^onv. 
Werner  155G  Do  Piscibus  S.  108  a3ntt)  nnc- 
nbb.  butte ;  ugl.  bie  cntiprcd)enben  nbl.  bot,  engl. 
but.  Urfprnng  bnnfel. 

SButte,  23utte  S-  fiu§  m!^b.  büte  bütto  bitten, 
nlib.  butin  (butinna)  ^•.  '@efäf5,  S3ütte';  ent= 
flivedieub  angli.  byden;  neriuanbte  nbb.  nnb  engl, 
il'ortc  Inibeit  anffälligcru'cifet  im  inneren:  angif. 
bvtt  'Sdiland;',  engl,  butt  'großes  ^-nfi',  nnorb. 
bytta.  5^ie§  iueift  baranf  I)in,  bnf5  haS'  I)b.  äöovt 
in  ber  af)b.  ^Peviobe  entlefjnt  lunrbe,  alä  fid)  bie 
2>erfd)iebnng  bon  t  in  tz  fd)on  üolljogen  tjatte. 
3n  ber  ÜBortfippc  lucdjfelt  bie  Sebentnng  '@d)tand), 
'5af5';  cbenfo  in  ber  roman.  Sippe,  anc-  ber  fic 
cntlclint  ift:  fpan.  bota  'Sd)[and)',  frj.  botte  'eine 
9lrt  SBeinfafs'.  5tnf  a^h.  butin  butinna  (ntlat. 
butina  an§  gr.  tiviiv?]  toic  mlat.  buxida  nn§  gr. 
7rri4')i  nt^i?.  büten  Weift  noc^  bie  n^b.  3lblei= 
tnng  SBüttner  (au§  m:^b.  bütensere)  '^i3ttd)er' 
(and)  aU  5'n»'ilieii»nine  tjönfig). 

SBüttcl  3JL  au5  mf}b.  bütel,  ai}b.  butil  TL 
'Ö9erid)tc-bote' ;  bgt.  angIf.  bydel  ''Jßok\  engl. 
bcadle  '(53erid)tsbiener,  Rebelt'  (ba§  engl.  2Bort 
bevnl)t  aujser  anf  bent  angIf.  bydel  'Büttel'  nod) 
anf  einem  mittelengl.  SBort  roman.  Urfprungy: 
mfat.  bedellus,  nfrj.  bedeau  'JjJebell'j  3n  bieten. 

SButter  }y.  (gemeinoberb.,  g.  X.  and)  friinf". 
ä'caff.)  ans  gleid)beb.  mf)b.  buter  g-.  Tl.,  fpät 
al)b.  butera  ^■.;  bie  g(eid)e  Stufe  bc§  inneren 
2cntal§  geigen  nbl.  boter,  afrief.  butera,  anglf. 
butere  i)ä)on  nm  700  in  buturfiiogee  =  engl. 
butterfly  Begeugt),  engl,  butter,  tt)a§  gn  ber  2ln= 
na^me  nötigt,  bof5  ha§!  I)b.  SBort  erft  etlua  im 
10.  3fii)r{).  bon  9Meberbcutfi^Ionb  an§  ina  §b.  ge= 
fonimen  ift.  3nt  3fbb.=(SngI.,  Wo  ©ijnonijuia  für 
'iM:ttcr'fct)(en,  ift  nnfcrSÖort  al§  *bütura*butur£c 
niol}l  fdjon  im  6./7. 3al)rl).  üblid)  getüefcn.  I'cl3tey 
Cuellmort  ift  ba^  guerft  bei  §ippotrate§  begcngte 
(itt)ti). ?)  ßovTvoov,  ba§  feit  (Sotnmella  nnb  ^Ii= 
niu§  bent  2t(teren  a[§  bütyrum  im  ;liatein  bc- 
geugt  ift:  @ried)en  nnb  Pionier  fannten  bie  Sntter 
nur  bei  !Öarbaren  (barbararum  gentium  lautissi- 


nuis  cibus )  nnb  giuar  bei  ben  Sfi)tl;en,  l^Ujrygiern 
{7iiy.if)ior),  21)rafiern,l'nfitaniern  nnb  Öermanen. 
i^on  ben  roman.  Sprad;cn  loirb  tat.  biityrum  im 
©arb.  (aly  butiru)  beiüal)rt,  ioäl)renb  ba^  3taL 
515robeng.5ntfrangöf.  auf  tat.  butyrum  loeifcn  (ital. 
burro,  afrg.  burc,  nfrg.  beurrej;  butyrum,  mo- 
gu  buturum  nub  fpiiter  audj  butur  lat.  yjeben= 
formen  finb,  fel)lt  bem  Span.  ül3ortng.  ^){nmäu. 
(bafür  fpan.  manteca,  portug.  manteiga,  rumän. 
mantica),  and)  bem  Siab.  nnb  bem  Sfelt.  (altir. 
imb  f.  9(nf  e).  ©0  mar  e§  and)  bem  2n)b.  cigtt. 
fremb,  bafür  afjb.  ancbü  (f.  3lnfe),  chuo-smero 
(anorb.  smjur),  fd)iucig.=oberbaier.  Sd)malg  — 
m()b.  snialz  (luofjcr  beneg.  smalzo  'iöutter'j.  2)ie 
(yefd)id)te  beä  (yrnnbmorteö  butyrum  im  (yernian. 
madjt  Sdjunerigfciten :  oon  butyrum  (bei  Siboniu& 
begengtj  ift  anö3ngef)en  nnb  giuar  bielleid}t  Pon 
*bütira  tuegen  norbfrief.  böttar,  pon  *bütüra 
megen  anglf.  biltunc  butere,  anbb.  *bütura  = 
nbb.  botter  (Dom  dlbh.  aua  mufs  ba§  Sort  etma 
um  1000  nad)  Sübcn  borgebrnngcn  fein).  lHuf= 
fällig  bei  bem  fdjmierigeu  SBort  ift  —  falls  ber= 
loanbt  —  nod)  fd)iueig.  büder  ^Hl.  ':öutterfaf5'  (af)b. 
*büdar  büdur  PorauSfe^enb)  nub  büdern  (al)b. 
*büdurün)  'buttern'.  ©.  nod)  S?  e  r  n  e ,  and)  S?  ä  f  e. 

t  33iil}cn  Tl.  '.terngeljäufe  im  Obft',  feit  bem 
16.  3af)rl).  meit  Perbreitet  in  ben  2!Ja.  (g.  23.  im 
Sd)loäb.  bie  eingigc  23e3cid^nüng)  nub  in  ber 
ßittcratnr';  bertoanbt  mit  gleidjbcb.  fd)ltiei3.  b&ke 
g^.  (bätzi  bätzgij.  S)ie  SilbuugSmeife  erinnert 
an  nf)b.  (Ijeff.)  @  r  0 13  e  n  f.  unter  @  r  i  c  b  §.  äßal)r= 
fd)ciulid)  ftel)t  ba()er  23ni3en  für  *bugze  *büga3 
(fd)meig  biike  au§  *bauggju)?  5fnbcre  23e= 
ucnnungen  be§  ^f ernge'^äufeS  finb  iu  9Jieberbeutfd)= 
laub  hunklhüs  liunkhiis  liunkoposthunkel  mendl, 
in  ber  ^)iM)einprobing  kets  kitsn,im  ©rggebirge  gaits. 

t  33ujen  5}^(nr.  '§ofen',  ein  nbb.  2ßort  f fd)on 
bei  .sZ^elbig  1611  Orig.  S)ict.  ®erm.  @.  91)  in 
hcn  iiantformcn  Sojen  (in  23rem.)  unb  mit  llm= 
laut  23üj:cn  (in  .sliambnrg  SBeftfaleu  5ntmarf); 
e§  begegnet  in  ber  5'Orm  Sü offen  al§  nbb.  bei 
Saurcmbcrg  1652  Sd)erggebid)te  II,  556;  III,  101. 
iiodjbcutfdj  fd)on  1616  bei  .S^enifdj  Sp.  578  (al§ 
33{jcn  '©d)ifferI)ofen')  nnb  bei  ©d)erffer  1640 
ÖrobianerS.29:  ma[}rfd)einlid)  eigtl. 'bocf§lebernc 
§ofen'  iu  Übcreinftimmnug  mit  bem  gleidjbeb.  engl, 
buckskins.  %m  bcm  9Jbb.  ftamuicu  aud)  bau. 
buxer  nub  fd}loeb.  buxor  'i^ofeu'. 


{].  aud)  unter  k  nub  3)- 

(iacao  0)h,  ben  3^remblt)örterbnd)ern  biä  in   leg:  önifiuö  1623  Sd)iffaf)rt  XYII,  61):  mit 
bie  1.  §älfte  be§  18.  3at;rl)§.  :^iueiu  fremb  (33e=  i  frg.  engl.  fpan.  cacao  auö  g(eid)beb.   meilfan. 


Gaiiailfe 


63 


6§ocotabe 


cacao  (cacauatl),  baS^  um  1550  burcf)  3Icoi'ta  IV,  22 
in  C^utropa  befannt  luirb. 

ßttnaiHe  '^\,  ein  Sefimoort  bc§  17.5a{)rf)S.  (6ei 
©ticlcr  1691  al§  Slniialjc),  feit  etiefers  3ei= 
tinifl'oUift  1695®.  514  üer3etd)iict(SeIegc:  ü.ilßall= 
IjaiifeuS  S?riegyntanital  1616  =  'Iof5  ©efiubleiu'; 
deaitbcrl7216cbaufeu  ü.  bem  acab.2eben  !3.85; 
^tiamtnivgcr  3id)ft.  2er  alte  Seiitfdje  1730  ©.86; 
gjJelimif^  1744  (Satiube  @.  114):  am  frg.  Ca- 
naille, biio  auf  ital.  canaglia  (eigtl.  'eine  2)?engc 
-N^iinbc')  3urücfgel)t.  llri'prgl.  ßoUectiLium,  nimmt 
(S-anaille  frü[)5eitig  (fdjon  bei  Speranbcr  1727) 
Subiüibunlbebeutung  an  (ügl.  23  u  r  f  d;  e ,  5  « I)  i"  = 
3cug,  ?yi"aite"3ii"i"'^i-"'  S?amerab). 

ßnrgo  Tl.  an?!  ipan.  cargo  'Saft':  um  1600 
im  llcl^b.  auftretenb ;  23ekg:  Ö).2Bintermonatl609 
Calend.  Histor.  Decenn.  @.  161. 

ßttUftlcabc  "d';  feit  ©tielerS  3eitnngc--ht[t  1695 
Tcgiftricrt,  ein  l^clinmort  aibi  bem  23eginn  be» 
17.  3at)rf)§.,  lüo  e§  aU  ßaüalcaba  auftritt 
(fo  im  Jeutfd).  Widid  1617  unb  bei  @rtmmclö= 
I)aufeu  1669  ©impltc.  11,  28;  III,  8.  11):  aii^ 
probeuj.  cavalcada  =  fpau.  cabalgada,  portug. 
cavalgata,  lüo^er  audi  frj.  engL  cavalcade. 

OTjaucc  Jy.  f.  ©djanse. 

6l)ao5  91.  am  gr.  ///'o,'  ii"  17.  3af)r^.;  a3c= 
leg:  i^rätoriuS  1666  2rutI)ropobemu§  8.  132. 

e^argc  J.,  in  ben  5rcmbmörterbüd)ern  feit 
1644:  üersei^uet  (juerft  im  ©prad)=  ufiü.  S>er= 
berbcr  1644,  bann  bei  Siebe  1686,  ©perauber 
1727):  ein  Sefjnmort  bc§  17.  3nf)i'f)^^-  Sdegc: 
3[rmatuö  =  9{ift  1642  9tettuug  ber  cbL  t.  §anpt= 
fprai^c  A3;  bei  @rimmel§l)aufen  1669  ©implic. 
1, 16  (als  ©  d}  a  r  g  e) ;  1650  Suftiger  2)emof ritu§ 
©.  88;  (Sl)r.  SBeife  1673  (^rgnorren  ©.  7.  24: 
an§  fr^.  cliarge. 

(^fjavltttau  3Jl.  in  ©tieler§  3ettung§Iiift  unb 
bei  ®d;eibner  1695  nod)  fcfjlenb,  feit  ©peranbcr 

1727  in  ben  S'i'cmbuiörterbüdiern  gebnd)t.  3}ie 
(i'nttebnung  an§  frg.  charlatan  (=  ital.  ciarla- 
tano  '©d)reicr'  gu  ciarlare)  faub  um  1630  ftatt 
(23elegc:  5(rmatu§=iRift  1642  Skttung  ber  ebl.  t. 
.'öanptfpvadie  A"»  B*"  charlatan;  Sanremberg  1652 
©djer^gebiditc  II,  375  Charlatan;  ©eeaü  1697 
Talons  de  Parier  ©.  226  ©  d)  a  r  I  a  tau;  llrfiuus 
1729  GJcbanfeu  n.  p^ilof.  (yefdjmad,  isorrebe; 
2}kncfen  de  charlatanaria  eruditorum  1715). 
5fn§  bem  g'i'S.  ftammt  auc^  engl,  charlatan. 

rfjttrnmnt  3Ibj.  in  ben  3i'cmbmi3rtcrbüd)ern  feit 
©ticlercv3eitnng§Inftl695  qdnid)t  (iöcleg:  ©toppe 

1728  (S)ebid)te  I,  111.  126):  am  frj.  charmant. 
dljauffcc  'S.,  ben  älteren  5i"embmi3rterbüd)ern 

(löte  ©peranbcr  1727)  nod)  fremb;  fr,,  chaussee, 
ha§i  auf  lat.  (via)*calciata  '©traßc  mit  ^alffteiu 
gcpftaftert'  bcrnr)t,  bringt  crft  in  ber  2.  §n[fte  be§ 


18.  3abrb§.  bnrd)  unb  gilt  fd)ou  3(belung  für  un= 
entbe^rlid)  ((Sampe  empfaf)(  bafür  Sl  u  n  ft  ftr  a  (5  c , 
ha^  am  &otÜ)c  unb  3can  ^aul  belegt  ift,  aubre 
§  0  c^  It)  e  g  nad)  engl,  highway  unb  X  a  m  m  )d  e  g, 
beibe  bei  (^üctbc  belegt). 

ß^auüinlömuäi  2}h  an§  frg.  chauvinisme,  ba^ 
eigtl.  'Idolatrie  napoleonienne'  bebeutet.  Siefe 
:öenennuug  beS  9JapoIeonfu(tu§  foll  auf  einen 
ikteran  3lk.  (Sijaninn  am  :'Hod)efort  5nrüdgef)en; 
naij  biefem  9? apü(eonfd)märmer  entitanb  feit  9}apo= 
leou'^  J^aä  bie  iöenennung  fr^.  Chauvins,  iuelc^e 
^^e3eid)nnug  bcf.  bnrd)  ha§  beliebte  23aubeüitle  La 
Cocarde  Tricolore  (1831J  ber  23rüber  (^ogniarb 
fomie  bnrd)  (5f)arlet§  3et(f)itintgen  an§  bem  fraujof. 
©olbatenleben  (mo  (Sl)  anbin  al§  ti)pifd)er  9lame 
junger  ©olbaten  auftritt)  in  5'ranfreid)  populär 
mnrbe.    Xaruad)  and)  engl,  chauvinism. 

(Si)cd  M.  am  engl,  check  feit  etina  1860  cin= 
gebürgert. 

efjcf  2«.  ol§  militärifd)e§  SSort  im  30jä^r. 
trieg  cntlcl)ut  (in  2BaUl)auiens  ^riegemanual  1616 
unb  in  3citungeu  1623  bescugt):  au§  frg.  chef  (= 
lat.  Caput). 

=^cn  3)iminutiü!uffir,  ba§  eigtl.  im  9fbb.  Tlb. 
üblid)  ift;  gufrül)ft  im  2lnbb.  in  skipikin  '3(rgo' 
unb  im  11. 3al)rf).  im3)fb.  in  bruoderchin  'i8rüber= 
d)en'  unb  lurichin 'sTanind)en'  bezeugt;  mljb.  2id): 
ter  am  Dberbeutfd)lanb  oermcubeu  blüemekin 
schapellekin.  Sut^ere  23ibelüberfei3ung  b^t  'd)cn 
nur  in  S?aniuid)en  (unb  ©algicr id)en), 
aber  fonft  l)at  er  uodi  aubre  üereingelte  =id}eu 
(§äufid)cn,  ©öl)uid)eu,  Seuidjeu,  Sie  = 
ri(^eu),  tüäbrenb  er  im  allgemeinen  =rletn  bePor= 
Sngt.  mb.  9lutoren  beö  16./17.  3a^r^§.  ^aben 
meift  =id)en  =ic^in  al§  mb.  Sitteraturform  (Cpiu 
l)at  §äufid)in,  ©celidjiu,  SÖälbic^in);  ha- 
für  luirb  im  17./18.  3al}rb.  oielfac^  =gen  ge= 
fdjriebeu  (3.  23.  23üfgen  =  '23übd)en').  Sa» 
eigtl.  biminuircnbe  (i'lemeut  lüar  in  im  2{^b.  Slnbb. 
(f.  unter  5" Heu,  ©d))öe{n);  ba§  ch  refp.  k 
ber  (?ubung  iuar  urfprgl.  eine  fefbftänbige  XimU 
nutiüenbnug  (f.  .s3abid}t,  Sfranid)).  S>gl.  and) 
=  leiu  foiüie  5rettd)en,  9Jelfe. 

(^fjicnnc  5-  feit  2d)eibuer  1695  in  ben  (yrcmb= 
mörterbüdjcru  unb  feit  9lbclnng  al§  notiuenbigc^ 
^rembmort  iier3cid)net:  au'o  frg.  chicane,  iuol)er 
anä)  engl,  chicane. 

eijocolttbc  S:  feit  iWenantce  1722  üergeldjuet 
unb  belegt  bei  ©toppe  1729  @ebid)te  II,  132  (in 
Submigö  t.=engl.  Scricon  1716  aU  (^iocolat); 
in  ©tielers  3eitiingcdnft  1695  al§  (^.l)ocolate 
gebudjt:  an^  fpau.  chocolate,  lüober  auc^  frg. 
chocolat,  engl,  chocolate ;  fte  berul)en  auf  meri= 
fan.  chotolatl,  ba§  in  (Europa  juerft  burcf)  3lcofta 
IV,  22  befannt  lüirb.    2.sgl.  (Sacao. 


ßitabctfc 


(54 


:adi 


CntQöcIIc  5.  um  17.  oahrl).  iicvcinjclt  bas 
©  i  t  a  b  c  1 0,  fett  @ttclcv§  3citimgÄluft  unb  8cf)ctt)= 
ner  1G95  rccjiftviert ,  fd)on  ctiua  1550  ciulc{)nt 
(1573  (F'bict  Söiiiiil.  3}iaic|'tät  ait§  ^vrnnfvcid) 
231.6);  bei  3.  21^.  ©cOljart  1017  AÜrftf.  X\)dr- 
rcben  II,  23  al»  ^citadella  ober  ®d)lüf5" ;  kt 
i'iOicficrDfd)  1644  Cv'cfidite  TI,  690  nl^^  ßtto  = 
belle  (V--   fl"'5  itil'-  citadclla,  tr5.  citadelle. 

O'tti-onc  5-.,  tu  ber  1.  Syaiik  be§  16.  3ar)rt)§. 
eingeln'trflert  (aii§  ital.  citrone)  iivfprgl.  mit  ben 
::iielienfovmcn  „Gitronapfel  Gitrinntapfd  6itro= 
uatapfcl"  (c3(cid)licb.  iiod)  im  16./17.  3al)vf).  i?t  = 
m  0 11  c  S  e  m  0  n  e).  (5  i  t  r  0  n  in  Wh  2^ai-tt)§  (Som= 
meutar  ^u  2?irgile  2?iicDlica  1570  S.  148,  3ürid]cr 
iUrgilauStjabe  1581  3.  710,  @oIiu§  1582  Ono- 
mast. (5.  399;  Sitrone  bei  5-ri)d)Iin  1588 
Xomencl.  57  uitb  bei  S^^^^"^  1^22  Onomast.  230 ; 
(Zitron bäum  bei  (Sonr.  (Seiner  1542  Catal. 
Plant.  S.  23;  ©itrouapfel  id)OU  1534  Sic 
ueuiü  SScIt  581.4.  3>ou  bcu  äBöitcrbüdicru  tier= 
^eid)uetc§  2)laalet  1561  al§  ßitronte,  §euil"c^ 
1616  al§  Gitron. 

eiiqne  g-.,  ben  älteren  fyrembmörtcvbüdjcrn 
tüic  Sperauber  1727  nod)  fremb;  e§  bringt  um 
1750  au§  frg.  clique  ein  unb  tuirb  üon  ben 
iUiriften  um  1800  bebanbelt,  febtt  aber  nod)  bei 
XHbehntg. 

(foniptoiv  dl.;  bie  ältere  6djreibnng  ift  Gon^ 
tor  (id)on  in  einer  3citniig  Pou  1585;  bei  §e"ifd) 
1616;  bei  ^jlndjinoanber  1653  ©ramm.  Stat.;  bei 
a?otcf  ü.  2Bertf)eim  1722)  =  ital.  contoro  '@d)reib= 
ftnbe'.  ^-rg.  comptoir,  ha^i  bei  ©eeaü  1697  Facons 
de  Parier  S.  241  mit  @  d)  r  c  i  b  ft  u  b  e  nerbeutid)t 
mirb  (f.  aud)  33üreau,  ha§  etloa  glcid)5eitig  bei 
nn§  auftritt),  übtSiuflufj  auf  hai^  ältere  (Sontor 
am  ©d)lui3  be§  17.  3al)rl)§.,  iubem  äuuädjft  eine 
Sdireibuug  Gontotr  niöglid)  lüirb  (©peranber 
1727;  Stoppe  1728  @ebid)te  I,  226). 

Conto  91.  mit  anbern  ipaubelaiüorten  loie 
2lgio  i?rntto  6iro  au§  bcm  3taL  im5(nfong 


bc§  17.  3af)rf).  entlehnt  (ital.  conto  ';){ed)uung' 
jn  lat.  computare);  belegt  bei  5'i'i'tttubad)  1630 
Archit.  Milit.  ©.  86,  bei  aJ^Dfdjeroid)  1644  (5)e= 
lid)te  II,  333  (als  3«a§f.)  unb  Düerbeibe  1668 
Sdireibfuuft  ©.  299,  n^irb  (^^outo  regiftricrt 
fd)ou  bei  .s?cutid)  1616  unb  ä>oIcE  ü.  Sl^ertbcim 
1722.    25gl.  St' äffe. 

couiounicrcnStlD.  23cleg :  8d)upp  1657  g-reuub 
in  ber  dlot  ©.  58  (bei  2lrmatu^5=;}{tft  1642  9{et= 
tung  ber  eblen  teutidien  §auptfprad}e  A2''  al>5 
cnjoniren);  feit  bem  @prac^=  nfiü.  3Jer= 
berber  1644  unb  feit  ©tielcrS  3eituug§luft  1695 
(=  '<Qunbc^fott  fd)elteu'J  unh  ©peraubcr  1727 
gebud)t:  au§  frj.  co'ion  (ital.  coglioue  '2d)uft'), 
ba§'  um  1600  al§  (Sojon  (Eonjon  in§  Seutfdie 
bringt  ((S^ojon  bei  Sanremberg  1652  (gd)er5ge= 
bid)te  III,  333;  (5 ouj du  3eitwna  ^on  1617; 
(Sonjon  bei {55rin!mel§f)au)cn  1669  8impIic.III,9 
unb  in  @tieler§  3eitung§(nftl695).  ^Jiltcftcr  S8eleg 
al§  (Suian  bei  3dI)-  91a§  1588  Praeludium 
©.  31.  2{nffällig  1616  bei  öeuifd)  ©p.  655  „ein 
grober  cujus"  'fdjlcd}ter  SJtcnfd)'  („ein  grober 
cujus  sus"  bei  (Spring  1602  Proverb.  II,  324). 

cournnt  Slbj.  ßebmrort  be§  17.  3al)rl)§.,  feit 
@tieler§  3eitii»g'5lnft  1695  gebud)t  =  frs.  courant. 

Goufui  M.,  (£oufiue  <^-.  Sebnluorte  an»  ber 
1.  ."gälfte  bc§  17.  3abr:^§.  (frj.  cousin  cousino; 
bafür  eigtl.  bcutfdi  2>etter  unb  23afe);  fr.v 
Cousine  mirb  mitCSufiue  üerbentfdjt  bei  9tapDt 
1643  Souhait  des  Alemans. 

(5ouPci-t  dt  (feit  ©pauutiuS  1720  für  'a3rief= 
nmfd)lag'  üergcidjuet)  au§  frg.  couvert;  ältere 
^•orm  (S  0  p  e  r  t  =  'Überjug'  bei  öenifdö  1616  unb 
=  '23riefnm)d)lag'  in  ©tielerS  3eitungÄlnft  1695 
unb  in  Sramer§  teutfd)=ital.  2Bi3rterbud)  1(578; 
bann  um  1700  (5  0  o  e  r  t  unb  (£  0  n  0  e  r  t  ((5  0  p  e  r  t 
unb  (SonPert  bei  ©peranber  1727).  Seleg  für 
(SouPert:  $)Sf)ilippi  1743  DIegeln  ber  ^Jcinu 
fdjmiebefunft  ©.  259. 


X> 


ba  2tbb.  au§  glcid)beb.  nibb.  dar  du,  af)b. 
dar;  ber  2lbfal(  be§  au5lautenbcn  r  (bar  blieb 
nod)  ni}h.  erbalten,  f.  b.j  i^eigt  fid)  aud)  in  anbern 
älbüerbien:  ntbb.  sä  ans  al}b.  sä  sär  'alsbalb, 
fog(eid)'  (bermaubt  mit  engl,  soon);  bgl,  mo. 
Xem  ai)h.  dar  entfprid)t  anglf.  I^aer,  engl,  there 
'bort,  ^ier'.  6Jot.  par  (für  gn  ermartenbeS  *per). 
2;a§  SIbü.  ift  eine  23ilbung  au§  bem  unter  ber 
be^anbelten  altgerm.  Semonftratiüprouomen  pa-, 
gr.  T0-;  ha§>  r  üon  al)b.  dar  unb  got.  par  geigt 
fict)  im  altinb.  tärhi  'bania(§'  (hi  ift  eine  ange= 


bängte  5J]artifeI  mie  gr.  /f);  ügf.  and)  ffr.  kärhi 
'mann'  unter  to  0.  Über  ben  2öed)fel  üon  bemon= 
ftratiüer  unb  relatiüer  23ebeutung  in  ba  f.  ber. 
2)0(fj  31.  an§  mbb.  dach  9t.  'Xad),  23cbecfung, 
®ecfe,  Sierbecf',  abb.  dah ;  entfpred)cnb  anglf-  I)»e 
'^ad)\  engl,  thatch  '©trobbad/,  anorb.  pak; 
got.  *I)ak 'Sad)'  feblt  (bafür  hrot):  urgerm.  23c= 
3eid)nnng  für  '"^adf,  jn  becfen  gebiJrig.  S^ic 
Sunft  be§  öäuferbanen§  (f.  unter  @iebel, 
5-irft,  §an§,  %i)\n,  ©d}melle,  2;cnne, 
3  immer  ufm.)  ^atte  fid)  nod)  nid)t  au§gebilbet. 


^ad^ö 


—     65     — 


bämmerrt 


aU  bie  ©ermaneii  auf  ber  SBanbenntg  üon  Cften 
nad)  2Befteit  lebten;  bafier  bie  meiften  Xevm. 
tediii.  bell  ©ermanen  eigentümüd)  finb.  2)ie 
©ninbbcbeutinii?  be§  2Sorte§  'Jadi'  ift  biivdi= 
fidjttg,  ba  c^5  bitrd)  Sldlaiit  au§  genn.  2Ö^.  I^ek, 
tbg.  teg  'bebcdeii'  gebitbet  ift;  tat.  tego  togere: 
gr.  r/j'Os^  9i.  'Sad)';  gleidie  Slblniitc-ftufe  luic  bb. 
S)acb  seigt  lat.  toga  (al§  'bedcnbe  Sl(eibiiug'), 
lat.  tugurium  '^ütte'.  Siefelbe  SSurjel  erfdjeint 
im  @r.  mit  uorgefditagenem  s  in  OTsyco  'berfe', 
öräyr]  '5^ad)',  foiuie  lit.  stögas  'Sac^',  inb.  sthä- 
gämi  'Dede'.  §b.  2)  a  d)  ift  baber  unc  bie  gleidibeb. 
gv.  Tsyoc  öveyrj,  lit.  stögas  (ju  stegti  'bcrfen') 
unb  altiv.  teg  '§au§'  eigtl.  'ba§  Serfcnbe". 

2)0(^§  2Jl.  au§  gleicbbeb.  mp.  dahs,  alib.  dahs 
aji.  (basu  anbb.  Thahshem):  siuetfeltoS  tüie 
(yiid)§,  2ai]^  ed}t  gcrm.  SBort,  obiuobl  c§  auf 
auf5crbeutfd)cm  2?obeu  (ubl.  ubb.  das)  ntdjt  nad}= 
äuiücifc»  ift;  ce  braug  ine-  'Itomau.  ffpätlat.  taxus 
taxo  ^  ital.  tasso,  fr3.  taisson).  G'-s  ift  uiobrfd)ein= 
lic^,  baB  b(y?>  bnrd)  feinen  untenrbifd}en  äBiuter= 
haw  bcf.  an^gegeidinete  xier,  baS  meftfiil.  griewel 
(JJ^ommeru  gr*wink,  Osnabrürf  griwelink)  eigtL 
'(Sräber'  beiijt,  feinen  ?(amen  an§  bev  ibg. 
2B3.  teks  'bauen'  ertiatten  bat;  im  SHtinb.  be= 
beutet  2Ö3.  taks  eigtl.  'fünftlid)  uerfertigcn,  3im= 
mern'  (2öagen,  Cpferfiiulen,  Seffel)  unb  ba§  3U= 
gel)örige  ffr.  taksan-  '3immermann,  §ol3arbeiter'; 
§uv  gleid)en  SSursel  geboren  gr.  Toiov  'ä^ogen', 
xi-ATbw  '3immerntann' ;  auf  germ.  Söoben  nod) 
bie  6ippe  üon  2^eidife[-. 

t  Xat^tcl  5.  'Cbtfeige' ;  tüie  C  b  r  f  e  i  g  e  eigtl. 
fdjergtjaft  eupbcmifiifd)  für  'Sdjiag';  Saditel 
ift  ältere  (mbb.)  3'orm  für  Sattel.  3>gl.  nod) 
bie  23e3eid)nung  ^ot)fnüffe,  bereu  llrfprung 
freilid)  etwas  anbere?  nn§fagt,  al§  unfer  nbb. 
3prad)gefübl  meint;  f.  91  uß. 

t  ballen  ^xm.  'tiinbeln,  albern  fdnuäBen',  erft 
nbb.,  Perein3elt  fdion  im  16.  3nbrb.,  bäufiger  im 
18.  3abtb-  bei  oberfäd)f.  gdiriftftellcrn,  and)  bei 
SBielanb  unb  (Soetl)e.  öenifd)  1616  per3eid)uet 
ballen,  Stieler  1691  baten  balmen  (fdimeis. 
t  a  1  f  e  r  n  t  a  ( m  e  n).  3?gl.  engl,  to  dally  'tiinbeln, 
fpielen'  (ba§  d  im  SInlaut  bee  engl,  il'orte?  beutet 
auf  O'ntlebnung) ,  'hOiZ  mau  auf  anorb.  I)ylja 
'fd)mäi3en'  3urürffübrt. 

t  Jallcö  äU. 'i^crberben,  Untergang',  jüb. ;  eigtl. 
"^(x^i  jüb.  Sotenflcib  am  grofsen  i^erföbnungetage 
(batier  urfprgl.  ben  2) alle»  a nl^ ab en):  Qiü?j 
bebr.  talith.  9Mcb  anbern  liegt  bebr.  daliai  ':?lr= 
nuit'  3U  ©runbe. 

bnmnlS  5[bP.,  erft  \\^'^.\  bafür  mt)b.  des  malcs 
'in  jeuer  ^t\i\  f.  3JJal. 

Somoft  ?t. ,  früb  nbb.  (allgemein  üblid)  im 
16,  oa^rb.,  3.iö.  S?ird)bof  1565  iföeubunmnt  II,  505 ; 

Äliifle,  etiiTnolcgitc&e«  SESrlcrbud).    5.  Sliifl. 


2aft)pobiuä  1540  unter  damascus);  mit  ubl.  da- 
mast,  engt,  damask  aus  bem  Stoman.  (Pgl.  frj. 
damas,  ital.  damasto).  3"  @ruube  liegt  ber  9?ame 
ber  Stabt  2)amasfu§  (ügl.  ^\oti\<i)t). 

bnmasjicren  3tn'.  fidiou  bei  öutfius  1606 
Sd}ifffabvt  I,  30j  =  fr3.  damasquiner,  ital.  dama= 
schinare:  in  Xanuisfus  mürbe  Sta^I  guerft  flam= 
mig  geägt. 

^omboit,  2)aml)trf^  2Jl.;  bafür  nf)b.  oft 
2;amm=  gef^riebeu,  '^<x  man  für  ba§  unüer= 
ftänblidie  2öort  nad)  einer  2tufnüpfung  fud)te. 
SlJbb.  tarne  aus  abb.  tämo  dämo  2Jf.;  bas  Söort 
ift  lat.  llrfprungs,  dama  (fr3.  daim  W\..,  daine 
g.) ;  auffällig  ift,  "^(x^  im  :?lnglf.  ber  labiale  lUafal 
uerloren  gebt:  anglf.  da,  engl,  doc  'Xammilb'; 
üielleidit  ift  bie§  ccbt  germ.  llrfprung§.  S)a§  d 
im  3lnlaut  be§  nbb.  SSorte?  beutet  auf  ©inmir= 
fung  bcy  lat.  Cnellmortcg  ober  auf  nbb.  (J-influf5. 

^nmbrett  iif.  (Stoppe  1728  ©ebidite  1, 130); 
urfprgl.  „Xamcn  fpielen"  ('2)ue3  1652  Xomencl. 
162)  ^=  frg.  jouer  aux  dames. 

2!arae  %.  anö  frs.  dame,  bei  §enifd)  1616 
unb  im  üeutfdien  Wx^tX  1617  nod)  nid)t  per= 
3eicf)net,  feit  Seiüer  1642  ©pifteln  III,  302,  bem 
3prad)=  ufm.  ikrberber  1644  unb  Schottet  1663 
als  eingebürgert  gebud}t:  ein  i?eburoort  be§  30= 
iäbrigcn  .vtriegc§,  bas  bie  ^4>uriiten  biefer  3eit 
( jRift  1642  ^){ettung  ber  eblen  tcutfd).  ^^auptfpr. 
IV,  3efens  .V>ood)=beutfd)e  Spradiübung  1643  u.  a.) 
oerfpotteu.  Belege :  i^fofdierofd)  1642  (S5efid)te  I, 
73.207;  JHift  1648  3-riebciaud)3.  2eutfd)l.  @.  94; 
(Srimmelsbaufen  1669  Simplic.  I,  34.  II,  3. 
©elegentiid)  3eigt  fidi  im  17.  3a^i"f)-  eine  9kben= 
form  2ama  {%{\\x.  Xamen). 

bämifd),  bnmlii^  5lbi.,  erft  n^b.,  ein  mb.  nbb. 
2öort  (baier.  damis  taumis):  aus  einer  germ. 
2B3.  pem  gleid)  ffr.  tam  (tämyatij  'ermatten, 
außer  3ttem  fommen',  mo3U  lat.  temulentus 
'trnnfeu';  ba3u  mobl  bie  Sippe  pon  bämmern. 

Samm  2)?.,  mbb.  tam  l  mm) :  \)^h  d  be§  niyb. 
iBorteiS  (fd)on  in  ^UaPcUuv  Diction.  tentfd).  fr3. 
ital.  1616  unb  bei  Sd)ottel  1663)  entgegen  bem  t 
bcs  gjlbb.  beru:^t  auf  nbb.  (Einfluß,  mie  benn 
■öelpig  1611  Orig.  Diction.  German.  S.  279  beul 
nbb.  2  a  m  m  \i^.  I  a  m  m  gegenüberfteüt  (irutlier 
bat  nod)  Ibam  5.  'i^.  £tiob  38,  10;  anbre  2?c= 
lege  f.  unter  X  e  i  d)) ;  Pgl.  anbb.*dam,  nbb.  dämm, 
afrief.  dam  dorn,  nbl.  engl,  dam,  anorb.  dammr 
( got.  ba3U  faürdammjan  'Derbämmeu,  Der^inbern' ; 
anglf.  domman,  nbb.  bäntmeu).  Sa§  ältere 
Cberbeutfd)  bntte  Spnonqma  für  '2)amm':  2Bur 
unb  Sdimabl  (beibe  bei  Sperfle  1599  Archit. 
Milit.  S.  38.  92.  93). 

bämmern  ■^x\\>.  3u  mbb  dömere  Jy.  ( audi  mbb. 
fdjon  demerunge  %.),    a^b.  demar  91.  'crepus- 

9 


TampT 


—     (>()     — 


hattet 


culum':  i?ll>lciniiig  an-:-  einer  il\v  iienii.  I)eiii, 
tbg.  tem  'bniifel  fein'  (f.  and)  bämi)d)).  S)a§ 
?rfärfif.  belüaürr  im  .<öeliaiib  ein  iiige^öricicS  5fbi. 
^  thinnn  'büftcv';  ba5U  nillbl.  Ulllbb.  deeiuster 
'finfter'.  5hinevfialb  bc§  @erni.  hat  bic  auiie= 
fette  285.  tem  mir  ber  ^ebcuruitij  'bmifcdi'  eine 
meire  i'evbreiriiiuj:  ftv.  tamas  'JinfterniS'  (genau 
entfpredieub  bem  al)b.  demar),  tamrä-s  'ücv= 
bunfelnb,  erfticfeub';  tämisrä  J.  'bunfte  d]ad)t'', 
ir.  temel  'Jinftevnie',  temen  'biinfclgvan'.  3ln 
lev^teve  fdiliefjt  fid)  Int.  tenebrac  '^-inftentis'  nn 
(br  im  !L\it.  ane  sr,  n  für  m  uiegen  bes  folgen^ 
ben  i.^:bial§  bnrdi  ^iffimilicruug);  aflou.  tima 
'B'inftevnis',  lit.  tanisä5.'Snnfeüieit',teniti'bnnfcI 
lücrben'.  3luv  älteren  beutfdicn  ij^evioben  gefjört 
bajU  nod)  mt)b.  dinster,  üi)h.  dinslar,  ba^  fid) 
an  ffr.  tämisrä  '9hid)t'  unb  Int.  tenebraj  in  bcr 
SPeife  anfd)licf3t,  bnf5  ein  got.  pinstra-  al§  abj. 
Stamm  au5nfet5en  ift  (t  märe  bann  O-'infdnib 
3iüi)d)en  s  nnb  r  mic  in  Sdimefter);  f.  and) 
finfter. 

!?ampf  i'J.  an§  mlib.dampf  tampf  9}?.'5)ampf, 
3land^';  bie  {5form  mit  t  fi^eint  bie  ftreng  I}b. 
gemcfen  sn  fein:  ba:;n  bie  gleidibeb.  anorb. dampe, 
engl.  nbl.  damp'^-euditigfeit';  fef)(t  in  ben  älteren 
^^.^erioben.  Snrdi  3lblaur  ift  i^amiif  ouä  einem 
ft.  3tw.  m^b.  dimpfen  'bampfen,  raud)en'  gc= 
bilbet;  lüir  ^aben  baSfelbe  öerloren;  erl)alten 
blieb  im§  ba§  sugeljörigeg^aftitibum  bämpf  en, 
mt)b.  dempfen,  eigtl.  'raud}en  madjen',  b.  'i).  '(ba^ 
S-eucr)  erflicfen'.  S.  and)  bnmpf;  mal)rfd)ein= 
lid)  ift  aud)  bnntcl  üertoanbt. 

Xnnf  ÜL  nn'3  gleid)beb.  mbb.  abb.  danc  aih; 
entfpredienb  got.  ]mgkä  (panks),  anglf.  panc, 
engl,  thanks  'Sanf.  ©tqmologifcb  tft  'S)ant 
nid)t§  al§  'ba§  Renten',  alfo  %a?-  in  (Sefinnung, 
nidit  fotDDl)l  in  Xi)at  fidi  äufeernbc  ©efübl';  f. 
b  e  n  f  e  n ,  b  ü  n  f  e  n. 

bann  2lbLi.  ou§  ml)b.  al)b.  danne  'bann,  ba= 
malÄ,  fobann,  baranf:  eigtl.  ibentifd)  mit  benn; 
im  lUi)b.  5ll)b.  mirb  danne  promiscue  in  ben  58e= 
beutungen  'benn'  nnb  'bann'  gebraud)t.  5lnglf. 
punne  psenne,  engl,  then  'bamafö'.  3)eni  alt= 
germ.  2lbü.  liegt  ber  5)]rDnominalftamm  pa-  (ngl. 
ber)  p  ©runbe;  bod)  ii't  feine  SilbnngSlüeife 
unflar;  ügl.  ha,  ber  unb  ha5  flg.  SBort. 

bonncn  3{bü.,  nur  nod)  in  Pon  bannen  be= 
roal)rt:  ml)b.  dannen,  al)b.  dannana  dannän  unb 
danän  'inde,  illinc';  anglf.  panon,  engl,  thence. 
%üv  got.  *pauana  galt  ein  an§  gleid)em  Stamm 
gebilbeteS  papro. 

bnr  SIbü.,  etpmologifd)  eine*  mit  b  a  (bam  bie 
3ufammcnfei3ungen  bar  an,  bar  in,  bar  um 
ufiu. ),  and)  mit  aifb.  dara  'bortbin'. 

bavben  S^W,  am  m^b.  darben,  at)b.  darben 


'entbcbrcn,  ermangeln';  entfpred)enb  got.  gapar- 
ban  'fid)  cntl)alten',  anglf.  pearfian  'ermangeln'. 
3^aÄ  nl)b.  ^i^erb  ift  im  16.  ^abrli.  nid)t  in  Cber= 
bentfdilanb  befannt,  luic  benn  '.?lb.  '^setri^  5öibel= 
gloffar  1523  Sntbers?  bar  ben  ber  ^ibel  mit 
„!il}ot,  5lrmut  leiben"  iiberfel3t  (C^'dö  iöibelbe= 
arbeitung  1537  l)at  2uf.  15,  14  bafür  „(5)ebred)en 
f)abcn").  2)arbcn  (^  mubb.  darven)  gebijrt 
3u  bürfen,  ba§  eigtl.  'nötig  babcu'  bebeutete. 
iJnrm  3}?.  an^  gleid)beb.  ml)b.  darm,  a^b. 
darum  3)?.;  ygl.  anglf.  pearm,  afrief.  therm,  nbl. 
darm,  anorb.  parmr  3)1.,  fd)meb.  bau.  tarm.  ^n 
ben  anfscrgerm.  @prad)eu  entfprid)t  lat.  trämes 
':ffieg',  gr.  rpfjun  '2od),  D^r',  X(jäj.ug  '2)arm' 
am  Sös.  tar  'burd)fd)reiten'.  2) arm  f)ättc  alfo 
aU  eigtl.  ©rnnbbebcutung  'Durd)gang'.  —  ,s~iier= 
^u  ba^i  SiolleftiDum  nl)b.  ©  e  b  ä  r  m  3\.  am  gleid)= 
beb.  ml)b.  gedorme,  al)b.  gidormi  9L 

2>arrc  5.  '§ürbe  jum  Xroifnen  Pon  Cbft  nfm..' 
au§  gleid)beb.  nil)b.  darre,  al^b.  darra  %.;  baju 
mubb.  darre,  fd)lüeb.  (bial.)  tarre;  mit  biJrren, 
bürr  5U  einer  altgerm.  Ülv^.  pers,  Porgerm,  ters, 
meld)e  and)  in  uuferm  2  u  r  ft ,  b  ü  r  ft  e  n  unb 
3mar  mit  Special ifierung  ber  iöebeutung  Porliegt. 
©3.  ters  erfd)eint  in  gr.  xi-oaoucu  'merbe  trocfen', 
vt(jöalvio  'mad)e  trocfen';  luegeu  nl)b.  S)arre 
üerbienen  bie  gleid)beb.  raooöc  Tugaia  befi)n= 
berc  i\Hid)tung.  i?lnbere  jur  2B5.  ters  gehörige 
ÜBorte  tigl.  nuter  5)  urft,  ba  fie  mit  biefem  gleid)c 
Spe^ialifiernng  bcr  ^ebeutung  erfahren  l)aben. 
ßat.  torreo  für  *torseo  entfprid)t  formell  unb 
begrifflid)  bem  nbb.  b  ij  r  r  e  n ;  boju  Pgl.  nod)  lat. 
torris  'Jcuerbraub',  torridus  'gebörrt'.  ^m  bem 
germ.  parrjan  ftaututt  frj.  tarir  'börreu',  @. 
bör reu,  bürr,  2) urft. 

bttfig  2lbi.,  nad)  Stieler  1691  unb  Jrifd)  1741 
eine  junge  9ceubilbung  (jn  älterem  biefig),  bic 
nad)  öepnat3  1796  ?rntibarbaru§  8.  285  ben  i}h. 
fdireibenben  ^nben  (3.  S3.  Sibclübcrfelning  bc§ 
3ltbia8  3ofua  I,  2.  4.  6.  8.  11)  angeboren  foU; 
n)abrfd)einlid)  ift  e§  üielmebr  eine  DJeubilbnng 
ber  faufmännifdien  ©efdjäft'Sfpradie  (baber  bei 
Stieler  1691  „bafige  ©eiber").  Snfrübft  ift  hav 
2öort  in  ber  Cbpffeeüberfe^ung  be^  ^aiern  Sd)ai= 
benreifeer  1537  bÄufig  belegt  (=  'eben  biefer'). 

bnfe  ,^oni.  au§  ml)b.  da^;  entfpredieub  anbb. 
engl,  that,  got.  pata:  eti)mologifd)  ibentifd)  mit 
ba§  als  91.  be§  Slrtifel«;  f.  ber. 

Sattel  3f.  (im  16/17.  3a^rb.  Pereinselt  S  af  = 
tel  g.  ^.8.  §ere§bad)  1570  Re.  Rustic.  175*") 
=  ml)b.  datel  tatel  tatele  J',;  am  bem  3toman.; 
frj.  datte,  ital.  dattilo,  ba^  le^^tlid)  auf  gr. 
däy.tvlo^  '2)atter  berubt  (bie  Pielen  5"icber= 
blättd)cn  ber  S)attcl   finb   fingeräbnlid)).     Jlu? 


^atuin 


-laiiiic 


gletd)cr  Cuettc  ftammcit   iiM.  dudel,  0:13!.  date. 
6.  auäj  2)ad)tcl. 

2)atiim  9h,  uripral.  2Ji9l.,  fdioit  im  U,  3al}r[). 
und)  mint,  datum  alC-  Uiitcvfcftrift  üon  Urfitnbcn ; 
feit  älfanfcr  1561  uiib  föcnlid)  1616  imb  §eupoIb 
1620  allgemein  gelnid)t  fugl.  fv3.  date);  feit  bem 
17.  ^aiixi).  and)  batiercn. 

^au6c  %.  alt  gleidjdeb.  m[)b.  düge  (—  iibl. 
duig)'5"af3baii(ic'.  Sie  m:^b.  Saittform  mit  innerem 
g  ftnbct  fid)  aU  düg  am  Dberr^ein  (SJfaaler  1561 
Sauge,  ^-aBbaugc,  Safi)pobiu§  1540  unter 
axis  Sugen),  ebenfo  fdjmäb.  douga.  Siefe§ 
düge  ift  tüoi)l  ba^  gteidibebcuteube  m(at.  doga. 
Sie  fc^on  bei  Siitlier  auftrctenbe  Jorm  mit  b 
(Saube)  ift  mb.,  fie  fdjeint  fic^  an  frj.  douve 
'Saube'  niifjer  an^ufdjIieBen,  Sa§  bair.=öftr. 
taufa(l)  'Saubc'  äeigt  2?erüf)rung  mit  anorb.  püfa 
'25erfd)an3ung,  2BalI';  benn  andj  ital  doga,  frj. 
douve  fönnen  '©raben,  8eiteubamm'  bebeuten. 
(Sine  mtat.  Santform  duga  döva  (mailänb.  dova) 
erfltirt  bie  germ.  gorinen  mie  bie  gkicftfaHS  ent= 
Iel]nten  ccd).  duha,  floDcn.  doga,  fotoie  alb.  doge 
'gafebanbe'.  älJIat.  doga  fefbft  tttirb  auf  gr.  do;(ij 
*Se!^äIter'  snrücfgefü^rt. 

bäud^tcn  Si^-'  feit  bem  Stnfang  be§  16. 3a^r^§. 
bis  f)ente  meift  nur  in  ber  5'orinel  „mid)  (mir) 
bänd)t"  auftvetenb;  ücreinselt  begegnet  burd)  bie 
ganse  uf)b.  Spradiperiobe  binbnrd)  bei  Sei'ifo= 
grapl^en  mic  in  Sitteratnrmerfen  ber  3nfinitiü 
b  ä u  (^ t e  n  (fogar  3.  gg.  b  ii u  c6 1 et).  3«  ©runbe 
liegt  mbb.  diuhte,  ba^S  ('a(§  $rät.  Gonj.  ju  bün  = 
f  enj  fd)on  im  fpäteren  lüf^b.  aUi  deucht  priifen- 
tifc^e  Jnnftion  annimmt. 

baucrn  *  3to>  'befjarren',  ein  bem  öodjbeutfc^. 
urfprgl.  frembe§  SBort,  ba§t  aud)  im  2(^b.  unbe= 
seugt  ift;  and)  in  m^b.  3eit  fe^^t  e§  bem  Dber= 
beutfcö-  (3.  S-  ßet  öartmann,  SBaltfjer  unb  @ot= 
frieb),  ücreinseft  afferbingS-  türen  düren,  ba^'  üon 
?iorbbentfd)(anb  allmäfjlid)  feit  bem  12.  3nf)i-"f). 
nad)  Süben  üorbringt.  £at.  düräre  ift  als  *dür6n 
ins  ältefte  9Jbb.-9Jbl.  aufgenommen,  beseugt  ift 
erft  mnbb.  mnbl.  düren  ((Srasm.  3tlberu§  1540 
Diction.  dd  bietet  t  c^  b  u  r  =  lat.  duro  al§  nie= 
berfäd)f.).  Sag  M  £ntf)er  fel)(enbe,  oon  SJiaaler 
1561  nod)  nidit  üerjeidjuete  2Sort  mirb  erft  feit 
etlüa  1550  in  f)b.  ©d)riften  fjänfiger  (a  u  §  t  a  u  e  r  u 
unb  bau  er f)aftig  bei  9}2atl]efiu§  1562  Sarepta 
71"  73"  284''j;  §enifd)  1616,  @d)ottet  1663 
unb  ©tieler  1691  oerseidjnen  e§  juerft  (Stieler 
tauten).  Sag  im  Oberbentfi^.  burd)  mäfjren 
öertretene  3tlD.  lebt  poifgüblidi  alg  düren  tu  ben 
mciften  nbb.  Tla.  (3.  33.  '^iommern,  5r(tmarf, 
Söeftfalen),  bringt  aber  and)  in  oberb.  9.Ua.  (baier. 
dauarn),  foluie  ing  9il)einfränf.  @ngL  to  dure 
(endure)  ftanuut  aug  frs.  durer  =  lat  düräre. 


bauci'u-,  bebaueru  3r>ü.,  fdjon  m^b.  türen; 
im  (Bgf.  gu  bauern^  im  ^bh.  unb  int  Oberb. 
polfgüblidö.  ®g  mirb  bon  2KaaIer  1561  alg 
bauern  bebaueru  Derjeicftnet,  tuic  eg  and)  in 
fdimeij.  baier.  Wla.  fortlebt  (btad)tt  baier.  tanr  = 
lid)  'maf^rfd^eintid)').  3nt  2)2^b.  fagt  man: 
mich  türet  ein  ding  ober  eines  dinges  'mid) 
bünft  ctlong  äu  foftbar,  mir  ift  etmag  foftbar, 
teuer';  m[)b.  türen  fte^t  ba()er  in  9(b(antgtierf]ält= 
nig  3n  teuer,  m^b.  tiure;  ogl.  afäc^f.  dürlik 
'foftbar'  =  mnbb.  dürbar  (ügl.  traurig  im 
i^erl)ii(tnig  gn  angif.  dreorig).  2Iuffä((ig  ift,  ba\i 
bag  S^erb,  beffen  iBitbung,  bem  3{blant  nad)  gn 
urteilen,  feljr  alt  fein  muß,  ben  iifteren  Siaieftcn 
gang  abgefit  (nur  mittefengl.  douren  '6(^mer3 
empfinben'). 

Säumen  2}J.  (abmeidienbe  Sialeftformen  finb 
ofttf)ür.  daumel,  fränf.:f)enneberg.  dime,  frf)iüäb. 
dum)  aug  g(eid)beb.  mf}b.  mnbb.  düme,  afjb. 
dümo  M.;  PgL  nbl.  duim,  ongif.  püma,  engl, 
thumb;  auorb.  puniall  pumalfingr.  ©(eid)fal[g 
l-3lb(eitnng,  aber  mit  iöebentnnggänbernng,  geigt 
augif.  pymel,  engL  thimble  'S'ingerbut'.  Siefc 
23e5eid)nung  beg  'Saumeng'  (got.  *I)üma)  ift  fD= 
mit  gemeingerm.;  and)  bie  übrigen  g-inger  fiatten 
fdion  in  attgerm.  3ett  Je  ^'^f.  2?e3eidmnng:  ^n 
nnferen  nf)b.  9Jamcn  ftimmen  fd)Dn  bie  anglf.  2?e= 
nennungen:  'iDJittetfinger'  anglf.  middefinger  mid- 
lesta  finger;  '©olbfiuger'  goldfinger;  'ber  fleine 
Jinger'  Htla  finger.  Siefe  ^Benennungen  finb  alfo 
nid)t  mie  Säumen  aug  attem  felbftiinbigen 
Stamme  gebiibet;  baburd)  ergi ebt  fid)  Saunten 
alg  uralt:  ®rbf.  ibg.*tümon-  ift  fnbftantipierteg 
5[bj.  gU  genb  tüma  'ftarf  (ffr.  tütuma  'ftarf'); 
Säumen  alfo  eigtl.  'ber  ftarfe'  erg.  fvinger. 
2Sertt)anbt  finb  nod)  lat  tumeo  'fdimefle',  ffr. 
tum ra 'fett',  gr.  tv-log  tv-Xt]  'Sd)louIft,  söucfef; 
gn  (Srnnbc  Hegt  eine  ibg.  303.  tu  'fcfitDettcn'. 

Saune,  Sune  %.  aug  gleidjbeb.  "nbb.  düne 
(mit  f)b.  Sonpofal,  aber  nbb.5(n(ant).  3iii  9tbb.  ift 
bag  SBort  etma  feit  1350  uolfgübüd)  (3.23.  in  "^xnu 
Ben,  '^Nommern).  2>du  f)b.  2öi3rterbüd)ern  Pergeidmct 
eg  gnerft  Sd)ottel  1663  alg  Sune  n  (unb  S  0  n  ft). 
Stieler  1691  alg  Saunen  unb  Suncn.  9(m 
Perbreitctften  ift  bag  2Bort  in  ber  feit  etlüa  1700 
eingebürgerten  3nfammenfc!^ung  (5  i  b  e  r  b  a  u  n  e  n, 
bei  J^cibniB  (1717)  CoUectan.  Etymol.  S.  33 
®  b b  c  r  b n n  e  n  (im  18. 3al)rö.  in  ^4>reu|3en  (5  b  b  e  r= 
bunen  unbin£)ftreid),Sd)meig,6dfaB(5'-iterbom 
(S  i  b  e  r  b  0  m) ;  biefe  3»fanimenf efeung  (=  igliinb. 
Eedardün,  ÄO^er  andj  engf.  eiderdowns,  frg.  edre- 
don)  meift  für  Saune  auf  norb.  (?nt[ef)nung : 
nbb.  düne,  norbfrief.  dün,  engl,  down  beruf)en 
auf  norb.  dünn.  Dberbentfd).  SDUonnma  finb 
5 1  a  n  m  f  e  b  c  r  unb  5  e  b  e  r  ft  a  u  b  (.§angbalterin 

9* 


^aiio 


68     — 


icöni 


1703  3.  ISO  „i'51änbiic^cv  Jebcrftaiib  obcv  fo  gc- 
naimrcr  (viberbom" ). 

Tnu«j  ??.  'swci  ühiijcu  im  iBürfelHiicl,  ?lB  im 
ßavrciifiiicl'  aiie  mt)b.  düs  tüs  mit  benicllicii  '^c- 
bcnnmgen;  fpäter  a^b.  düs.  2tu§  einem  roman. 
ÜSort,  bae  bem  lat.  duo  entftammt;  afr^.  doues 
(nfrj.  deux,  proD.  duas  aue  lat.  *duos  für  duo), 
iiutficr  engl,  deuce  'S^ani-'.  '5^tv5  2öitvfcli'pic(  mar 
fdion  bei  ben  (Germanen  bc-5  Jaeitnc-'  löerm.  2-4) 
eine  beliebte  Unterhaltung;  leiber  fennen  mir  aber 
außer  feinen  furjen  iöemerfnngcn  nid)t»  non  ben 
S'etailÄ  unb  ben  Jerm.  ttd).  (f.  jebod)  gefallen, 
^nnb,  Sani  be§  oltgerm.  3BürfcIfpieI§ ;  bie 
3Bortc  finb  frii^  an§geftorben  unb  bafür  ftellen 
fidi  mit  neuen  fübf.  Spielen  auc^  neue  roman. 
SBorre  ein;  f.  5(6,  2 reff,  boppeln. 

Scbotte  J-.,  fdion  bei  Speranber  1727  ai^ 
S)ebat,  '4>htr.  S^ebatten  Per3eid)net;  bcbat- 
tiercn  bnd)en  fc^on  2iebe  1686  unb  Stielere 
3eitung§Inft  1695:  au§  frs.  debat  debattre. 

2c(Öant  9?i.  ans  mbb.  dechent  techant  (d), 
mbb.  aijii.  tecbän  au§  lat.  d<^cänus,  mo^er  auc^ 
iial.  decano,  fr>  doyen  l'engl.  dean). 

Seiner  M.  'je^n  Stücf  (ö-elle)'  am  gkidjbeb. 
m^b.  decher  techer  Tldl.;  im  Mhh.  a[§  diekr 
(23eftfal.)  —  d^kr  (5Pomm.)  bolfc^iblid) ;  mnbb. 
deker  —  irüij  nenengl.  dicker:  ein  febr  alte§ 
Se^ntoort  aue  lat.  d^cüria  (miat.  dacrum)  'i^e= 
fabe',monad)  in  ber  staifer^eit  (  Jreb.  it^otl.pellium 
decuriae  triginta)  gelle  gesäblt  mürben.  Sie  ©nt= 
le^nung  ertlärt  ficf)  barau§,  baB  ©ermanen  (5rie= 
fen  bei  Xacituc-  Ann.  lY,  7^)  J^-cüc  als  Srtbut  an 
bie  'Siömtx  gu  liefern  l^atten;  aucb  i^aben  bie  @er= 
manen  mit  ben  9tömern  5JJeI?ibanbcl  getrieben.  — 
3m  3?crner  Cbertanbe  gilt  3i9er,  ha^  hmä) 
2lnlebnung  an  sebn  (*teguria  für  decuria)  twt- 
ftanben,  für  10  ^:^funb  Wüd). 

Setf  9i„  bei  ben  Sejjifograpben  be§  18.  3abrb., 
auc^  no(^  bei  Gampe  1807  ais  nbb.  nbl.  Sialeft= 
iDort  für  I)b.  Serbecf  perjeic^net  =  nbl.  dek, 
ttjo^er  aurf)  ba^^  gleic^beb.  engl.  deck.  3{I§  bentfcf; 
fte^t  2ed'  fcbon  1716  in  i::nbmig§  t.=engI.2ejifon. 

2cdc  )y.  ans  mbb.  d^cke  (abb.  di,-cclü)  g- 
'Secfe,  iBebecfung,  ba^  S^ibcdcn':  jum  flg.  SBorte. 

bcdcn  3tn).  am  gteid)beb.  m^b.  d^^-cken,  abb. 
d<;cchan:  bie»  mit  cch-  an»  kj  an»  *J)akjan,  lüie 
bie  got.  gornt  lauten  müßte ;  Pgl.  anglf.  bpccan 
(engl,  feblt);  anorb.  Jjekja  'becfen'.  ©erman. 
I)akjan  tft  2Iblettung  au§  ber  unter  Xad)  be= 
Baubeiten  ibg.  SEj.  teg,  bie  mit  ber  g(eid}en  23e= 
beutung  in  lat.  tegere,  gr.  a-tkysiv^  ffr.  stha- 
gämi  erfd)eint;  ein  beut  tego,  arsyo)  entfpredben- 
bes  ft.  3ttti.  pekan  feblt  bem  05erm. 

Xcfcft  3Jt.  au§  gleicbbeb.  lat.  defectus;  feit 
ipenpolb  1620  per?icic^net. 


bcfcnfto    5lbi.   am    mlat.  defensivus:    Sc  = 

f  c  u  1  i  u  f  r  i  e  g  fdion  bei  Sdimcnbi  1594  Srieg§= 
bi^furo  2.  7  (bafür  Sd)UBf  rieg  bei  3«;Wfi"  1651 
O'pifteln  VI,  129) ;  f ür  5^  e f  e  n  f  i  P  =  u n b  C  f  f  e  n - 
fipbünbni§  empfabl  Seibniß  (1717)  UnPor^ 
greifl.  ©ebanfen  §  67  „Scbu8=  unb  Xmebünbuifs" 
als  fdnueia.  (5ntfpred)ung. 

t  bcftig  5(bi.,  oon  Sd)otteI  1663  a(§  nbb.  ocr= 
Seid)uet;  2tie(er  1691  bndjt  ti  bann  fbie  fpätcren 
bb.  äi?Drterbüd)er  mie  Jrifdj  Mbehtng  Sampe 
bieten  e§  nid)t).  (I's  ift  in  nbb.  2)ia.  (.'öamburg, 
Sremcn),  and)  in  ber  ^{beinproPins  PoIf§üblid},  obne 
eigtl.  je  littcraturfä^ig  ju  merbcn.  ^Viia.  deftig  ge= 
bort  mobl  mit  engl,  daft,  anglf.  gedteft  gu  got.  ga- 
daban  'tid)  sicmen'  ober  ju  ber  Sippe  Pou  ta  p  f  e  r. 

Xegen'  ilf.'tüdjtiger  strieg^mann',  etpmologifd) 
nidit  etma  übertragene  Sebeutung  Pou  Segen-, 
obmol)!  nnfer  n^b.  Sprad^gefü^I  e§  fo  anffafst 
nac^  23ilbungen  mie  „alter  ©aubegen".  ÜSä^renb 
Segen-  fidb  erft  im  15.  3abrÖ.  einbürgert,  ift 
Segen  '§elb'  ein  altgerman.  2Sort,  ha?;  nur  bem 
©ot.  (*J)igna-)  feblt.  i^gl.  a^b.  degan,  auglf. 
I)egn  '©efolgemanu.  Siener',  engl,  thane  'g-rci^ 
[}err'.  Sae  altgerm.  23ort  übernabm  im  3}i^b. 
bie  Sebeutung  'cV">eIb';  boc^  5eigt  fid)  banebeu  eine 
Sebcntnng  '^nabe',  meiere  noc^  in  frübnbb.  Seiten 
aus  Saiern  (bei.  a(§  Segen  finb)  begegnet 
(baju  fcbJüäb.  begen mäßig  'folgfam')-  Offen? 
bar  ift  —  mie  ba?:  23er^ä(tnif>  pon  ^  n  a  b  e  i\\ 
knappe  (ei^rt  —  bie  33ebeutnng  'jtnabe' bie  ältere, 
mofür  aiiii.  {av.<i)  im  öel.)  thegan  'masculus'  fo= 
miebic2)ermanbtfd)aft  Pon  gcrnt.  {)egna-  (am  Por= 
germ.  teknö-)  mit  gr.  riy.vov  '^inb'  fpric^t  {baiu 
f.  nod)  bleuen,  Semut).  Ser  ibg.  Stamm 
tek-nö-  '^inb'  ift  5parti3.  3«  ^em  2?erbalftamm 
oon  gr.  ri/.no  (ro'xoc  rozfi'c) :  ibg.  205.  tek 
tok  'crjengeu'.  Sa-3  bei  Sutber  unbescugte  unb 
and)  üon  i^taaler  1561  nid)t  Pergeidinetc  Segen 
'§elb'  ift  im  15.— 18.  oaf)rb.  fnft  ausgeftorbcn, 
mie  e§  aud)  Pon  öeuifc^  1616,  Stieler  1691, 
Steinbad)  1734  unb  grifcb  1741,  ja  nocb  üon 
Jtbelnng  nur  al§  ardjaifd)  oer3eid)net  roirb.  :öer= 
einselt  begegnet  e^^  im  nbb.  JRe^nfe  be  2>o§  1498 
23.  4483 ,  im  Sbeuerbanf  1517  ^ap.  83  C  Illb 
unb  bei  Sogan  1654  Siungebicbte  9lr.  2513;  unb 
im  Stnfcbluß  an  Sogau  khi  e§  (ebenfo  mie  bies 
ber)  burd)  Seffing  neu  auf,  ber  1759  im  2öörter= 
bud)  3U  ßogau  S.  30  barauf  Ijinmeift  unb  e8 
1772  ©milia  ©alotti  I,  4  gebraudit;  nadi  jpepna^ 
1796  2(ntibarb.  S.  289  mürbe  es  bann  alsbalb 
2)^obemort  (bäufig  5.  23.  Sobmers  altengl.  23al= 
laben  1780) ;  aud)  bei  Sdjiüer  (3.  S8. 1801 3ung= 
frau  Pon  Orleans  ^rol.  3)  unb  bei  ©oet^e  ift  e» 
be3engt.  Üiplins  Perseidinet  e§  1777  ju  öomilton§ 
2Jiärd)en  S.  547. 


Xegen 


69 


beut'cu 


Segen-  ii?.  fett  ?lfaafcr  ISiU  atlgcmciii  licr= 
äcic^nct  imb  im  16.  ^alixt).  alliicmeiit  üblid)  (and) 
bei  l^utfjer  Iicseußt,  a6er  nicftt  in  ber  Sibel),  fdjon 
im  15.  ^ai)xi).  belegt:  ein  2Bort  bunfler  §erfimft, 
ba§  i\d)  mit  bei:  gleicf)beb.  fr5.  dague,  ttal.  daga, 
poln.  daga,  magl).  dakos  becft  (nod)  mnbb.  dagge, 
engl,  dagger  'So(d)'  ^  m(at.  daggariusj;  Dtel= 
leicht  mie  Jold)  öüfidjer  i'^erfiinft? 

bellten  3^.  am  mfjb.  al}b.  d^^-nen  dünnen 
l'd)n:).  3tro.  'be^nen,  3iel)en,  fpanncu';  ngL  got. 
ufpanjan  'ausbe^uett';  anglf.  pi^^nian  pcnnan  'bef)= 
nen'.  S)a§  got.  panjan  ift  5tbleitung  eine»  ft.  ^tw. 
*pinan  tüte  pakjaii  'becfeii'  5[b(eitung  eine§  ft. 
*[iekan  (lat.  tego) ;  panja  itttb  *pina  finb  lirüer^ 
iimubt  mit  gr.  Tci'rcj.  ißj.  ten  ^at  tmterlia(b  be§ 
3bg.  eine  raeite  i^erbreitiiitg.  2fr.  Jöj.  tan  'fpannen, 
anobreiten,  (öon  ber3eitj  fidl  au^beljnen,  iDÜtiven'; 
täntu-s  3}i. 'Jfl^c»''  tanti-s  5'-'3d}nur,  Seil';  gr. 
rsi'vco  Tavvfiai  räni^  revwv  'Sefjnc',  raivia 
'Streif;  affoü.  teneto  tonuto  'Stricf,  iat.  tenus 
'Stricf',  lit.  tinklas  'Mtz\  Seit  ^Begriff  ber  3In§= 
bef}nnng  geigt  2Bv  ten  (lat.  teneo  tendoj  nod) 
in  einem  alten  ibg.  21b|.;  f.  bünn,  aud)  2^o^ne. 
(Jine  Übertragung  ber  23ebentimg  berfelben  Söursel 
fief)t  mau  allgemein  in  bonnern. 

2>cicö  ?Jf.,  in  biefer  S'orm  guerft  bei  fyrifcfi 
174:1  (al§  2) e i d)  nnb  Seid})  nnb  allgemein  feit 
3(betung  regiftricrt:  ein  nbb.  i^efm>nort,  'bo.^  üer= 
eiu'^elt  fd}o:i  im  16.,  17.  ^a^x\).  auftritt  3.  23. 
„leic^e  nnb  Sämme"  §enricpetri  1577  @encral= 
fjiftorie  S.  358;  fc^on  in  einer  3eitung  bou  1570 
„leid)  unb  Söädc";  ^t'xd:}  bei  Sd\x{)\\x^  1606 
Sdiiffafjrt  I,  66,  aud)  in  ^gulfiu»'  Diction.  tentf($ 
frä.  1657.  Sie  nbb.  i^autform  dik  begegnet  "iia- 
neben  gleidiseitig  5.  S.  bei  (£iir.  Spangenberg 
1591  5(bel5fpiegel  I,  323  „Sife  ober  2I)emme" 
(„Xeid)graöen  nbb.  Siegraben")/  unb  Sdjottel 
1668  beräeidjnet  nur  erft  Sief,  aud)  beüorgugt 
Subtüig»  t.  =  engt.  Sejic.  1716  Siecf.  Sc^on 
afiidjf.  dik  aJJ.  'Samm'  =  anglf.  die,  engl,  ditch 
dike,  metdjc  mit  Seid)  bem  gr.  tsT/o^-  'ÜJJauer' 
Dermanbt  fiub.  Segen  ber  (Jntle^nung  am  bem 
dlhh.  f.  and)  Samm. 

Seitiöiel '  %.  (munbartl.  3kbenformen  oftt^ür. 
distl,  tüeftt^ür.  gisl,  tränf.=!^enneb.  deistl,  tott- 
terauifd)  gaisl  tuie  aud)  ©ra^Sm.  Silbern»  Diction. 
1540  „©eiffcl,  Seiffei,  Seidjfcl";  aud)  fd)mäb.  am 
SBobenfee  gaisl)  au§  gleid)beb.  ml)b.  dihsel,  al)b. 
dihsala  5. ;  ogt.  anorb.  pi'sl,  anglf.  pi'xl  pfsl,  nbl. 
dissel,  anbb.  thisla  g-.  dlidjt  üermanbt  ift  engl, 
thill 'Seid)fcr,  ha^  ttio^l  jn  ul)b.  Siele  ge^ijrt. 
(Sin  ben  germ.  Sialeften  eigentümlid)e§  2Bort 
bunfler  3lbteitung ;  üieKeidjt  ift  lat.  temo  'Seid)fer 
urüeriüanbt  (falls  ec-  für  teixmo  ftel)t;  bgl.  Tda 
au§  *axla  unter  3t  c^  f  c  1 1.  Sie  STuitft  beö  2Bagen= , 


bane§  fannten  bie  ^ubogermanen  fd)on  üor  i^rer 
Srennung  in  mehrere  2täm:ne,  nod)  in  ber  Ur= 
beimat;  ba§  bemeifeu  bie  3Sorte  3 od),  llJabe, 
dt  ab,  3Bagen. 

t  Seic^fel^  5.  'fnräftielige  3ljt';  bgl.  m^b.deh- 
sel,  al)b.  dehsala  'Seil,  §arfe':  311  einer  germ.  2B3. 
pelis  gleid)  ibg.  teks;  ögl.  afloü.  tesati  'f)anen', 
lit.  taszyti  'mit  beut  'Seile  bebauen,  simmern',  ffr. 
taksan  'Zimmermann'  (f.  unter  Sad)§).  Sa» 
ei  be§  n^b.  3Sorte§  berubt  auf  einer  9lebenform 
pihs,  mcldje  mb.  nbb.  ift;  3al)lreid)e  ijb.  Sialefte 
belüa^ren  ba^  alte  e. 

bein  5l]ron.=3lbj.  au§  gleid)beb.  mbb.  ai)b.  diu; 
entfpred)enb  got.  peins,  anglf.  pfn,  engl,  thy 
thiue:  3U  blU 

bclifat  3lbi.  au§  frj.  delicat:  Se^nöort  be§ 
17.3al)rb§.,  feit  Siebe  1686  unb  Stieler^  3cituug§= 
luft  1695  Deräeid)net  (Seleg:  3lrmatu§=9iift  1642 
Stettung  ber  eblen  teutfi^en  §auptfprad)e  E  8; 
and)  in  P.  2Salll)anfen§  S!riegSmanual  1616). 

Selinqnent  'Dl.  feit  Siebe  1686  Pcrseidinet: 
3U  tat.  delinquere  'ficb  uergeljeu'. 

Seinant,  Siamant  Tl.  an^^  glei(^beb.  mbb. 
diamant  diemant  an§  fr^.  diamant,  ital.  diamante 
(lat.  adamantem). 

Dementi  9?.  au§  gleid)beb.  fr3.  dementi;  bei 
«peranbcr  1727  nod)  fcl)lenb,  suerft  in  §ci)nai3' 
§anbbud)  1775  pcrieid)net. 

Scmut  S-  öuv  gleid)beb.  mbb.  demuot  die- 
muot  diemüete,  aijb.  diomuoti  diu-muoti  deu- 
muoti  '.»öerablaffung,  i^iilbe,  23efd)eiben^eit*.  Sic 
forrefte  l}b.  Sautentmicflung  bea  aijb.  diomuoti 
tuäre  nl)b.  S  i  e  m  ü  t  e ;  ba}i  mir  je^t  S  e  tu  u  t 
fagen,  beruht  5.  S.  auf  mb.  nbb.  (Sinflufs,  3.  S. 
auf  3litle^nung  an  3lrmut;  aber  toä^renb  bei 
biefem  =ut  eigtl.  3lbleitung,  ift  al)b.  dio-muoti 
3^.  ein  S?ompofitnm.  Ser  smeite  Seil  ber  3u= 
fammenfegnug  ift  eine  Slbleitung  oon  a^^b.  muot 
(f.  9Jlut);  a^b.  dio  aber  ift  got.  pius  (8tomm 
piwa-;  ogl.  bleuen,  Sirne,  and)  Segen) 
'Jtned)t,  Siener':  Semut  ift  'Sugenb  be§  Sie= 
ner»,  ©efinnung  be-S  Sienenben'.  Sas  )S^on  ift 
mie  ber  Segriff  nid)t  altgerm.  (ber  0>3ote  fagte 
'(Srniebrigung,  ^iiebrigfeit'  hauneins  für  S  e  m  u  t) ; 
beibe  finb  bnrc^  ba^  (S^riftentum  bei  un§  aufge= 
fommen. 

bcngeln  3t>ü.au§  mbb.  ti^ugeln'bengeln,  Hopfen, 
biiinntern'  (nl)b.  d  beutet  tüie  bei  Seicb  an\ 
nbb.  (iinfluB);  ogl.  anglf.  dijncgau  'ftofsen',  engl, 
to  ding  'l)eftig  fd)lagen'.  Sagu  al)b.  tangol 
'i!)ammer';  germ.  *dingwan 'fd)lagen'  mirb  burcb 
afd)web.  diunga,  neufd^ioeb.  dänga  ermiefen.  J-ür 
'bengeln'  mirb  in  l)eff.  nnb  3al)lreii^en  nbb.  Tla. 
häron  gebrand)t. 

benfen  3ttu-  an^  mljb.  di^-nken,  ai)b.  daneben 


bniii 


—     70 


^Dinitfi^e 


'bcnfcn,  l^c^cllfclI,  cr^cufcn,  cr)"iuiicii';  ciufprcdiciib 
got.  |>agkjan  ([mnkjan)  'überlegen,  bebenfcn,  nad)= 
beiifcn',  angli.  pt^ncan;  engt,  to  think  ift  eine 
3]iennitrlnng  »on  angif.  poncan  nnb  pyncan  'ben= 
fen'  nnb  'biinfen'.  l'enfen  tu  formcU  AaftiHu 
ju  biinfen,  ba-?  nriprgl.  ft.  3ttr>.  mar  unb  'idiei= 
ncn' bcbenrete;  'madicn  baß  ctm.  fdicint' ift 'über^ 
legen,  bebenfen'.    2.  biinfen. 

beim  Moninntt.  an§  mbb.  danne  dijiuio,  ü\)h. 
daiine  daiina:  mit  bnnn  ibentifd). 

Tc^juticrter  Wl.  feit  2tielcr§  3ettnng§Inft  1695 
uerseidniet :  ein  Sebninort  be-S  16.  ^nfivl)'?.  (:;){iei.ir)an 
1598  Supplement.  Epil.  2.49;  i?ig.  ?([bertinne 
1601  Jer  .s^riegeleut  iBecfnfir  II,  223). 

bcr  X'frtifel  gebilbet  anv  bem  al)h.  nil}b.  3)emon= 
ftratiü:  nnb  ^"Helntinftamm  de-  da-;  bgl.  got. 
pa-,  TO-,  altinb.  ta-.  2^as  weitere  ger)ört  in 
bic  ©rnmmatif. 

berb  3lbi.  nn^J  mbb.  af)b.  derp  (bj  'ungc= 
fiiuert'  (=  anorb. pjarfr,  anglf.  peorf  'nngefiinert'}. 
3>om  2?robe  ttjirb  berb  nod)  fpejiett  bei  2tein= 
bac^  1731  unb  bei  fyrifd)  1711  üerjeic^net  (Sut^cr 
fel^It  ba^  Sßort  überl^aupt).  Sie  übertragene 
2?ebentnng  gilt  bei  51belung  nodb  aU  bnigär,  fie 
nnrb  erft  feit  etiua  1750  fcbriflfpraditidi ;  fd)on 
Sdiottel  1663  ^at  berb  'crassus,  solidus'  („berbe 
Cbi^feigen").  2Sabvfd)einIid)  ift  bie  übertragene 
^Bebentnng  bon  ^lorbbcntfditanb  an?gegangen, 
irie  fic^  fc^on  afrief.  derf  'beftig'  finbct;  and) 
anorb.  pjarfr  fann  übertragen  gebrani^t  merben 
('niebrig,  gemein',  ba^n  pirfingr  'nicbrige^erfon'). 

bc^noouiercn  3ttü-  feit  Speranber  1727  ge= 
bnd}t  =  fr^.  desavouer. 

Scfcrtcur  2?J.  bei  Sc^eibner  1695  unb  3J?enan= 
te§  1722  ücr^elcbnet  —  frj.  deserteur. 

bcf^Jcrat  3(bi.  aus  lat.  desperatus;  fd)on  bei 
ipulfinc  16i8  Sd)iffa^rt  XXIV,  62  unb  ®rimmels= 
^'aufen  1669  Simpüc.  Y,  12. 

Sct'pot  Wh  (al§  Sifepot  im '3}epf5bnd)  1584 
231.  246^)  icf)on  bei  .s?enifd)  1616  gebudit:  an§ 
gr.  SsöTTOTrjq. 

Scflcrt  ^.  au§  gleid}beb.  frj.  dessert;  ba^ 
Jrcmbttort  feblt  nod)  bei  <2peranber  1727,  ift 
aber  in  ber  2.  öälfte  be§  18. 3a!^rf)§.  eingebürgert. 
3m  16.  3a^tb.  bafür  Sc^Iecffpei§  (fo  bei 
@o(in§  1582  Onomast.  ©.  359). 

bcfto  2(bP.  au5  gleicbbeb.  mbb.  deste  dest, 
fpät  aiii).  desde,  älter  al§  sttiei  SBorte  des  diu 
(des  6en.,  diu  3nftr.  be§  21rtifel§);  bafür  got. 
bloß  pe  (3nftr.  be§  Slrtifels);  ebenfo  anglf.  py 
bor  Somparatiben,  engl,  the  (the  more  'befto 
me^r'). 

2cut  9Jl.,  bloß  nl)b.,  aus  nbl.  duit  'fletnfte 
2JJün5e'  (roo^er  auc^  engl,  doit) ;  bic§  ift  norb. 
llrfprunge:  anorb.  pveit  'eine  beftimmte  fleine 


ilJünje'  (uon  pvfta  'fd)neiben').  vS"i  J^ib.  feblt 
ba§  IBort  bem  16.  3abrl).  giinjlid)  (bafür  Slieit, 
andi  ein  nbl.  Seliniüort) ;  .'gcnifd)  1616  Per3eid)net 
nadi  Sülian  S^nitfen,  Sdiottel  1663  Sütge. 
lim  1700  ift  '3^ent  bei  nn§  geläufig  (1716  in 
2ub»big§  t.=engl.  Sericon;  ^rifdi  1741  bat  2)eut 
nur  al§  l)olIäub.  9)iüir^namen).   3.  S  di  e  r  f  l  e  i n. 

beuten  3ttü.  aue  mbb.  diuten  tiuten,  a^b. 
diuten  3ti0-  'acigen,  beuten,  bebenten,  anzeigen, 
an§benten,  überfel3en'  (got.  *piudjan);  pgl.  anorb. 
pyda.  9ln  Stelle  bon  piudjan  l^at  ba§  @ot.  ein 
piujijan  'preifen,  lobcit',  ba§  aber  mit  beuten 
faum  ibeutifd)  ift.  Sie§  bebeutet  bielmebr  maljr= 
fdieinlid)  'bolt'jmäfjig  madieu' ;  piuda  ift  ha°:!  got. 
2Bort  für  ':i>olf'  (f.  beutfd));  bgl.  mbb.  ze  diute 
'beutlid^'  unb  'auf  beutfd)'  (diute  2at.  Sg.  p 
diute  tiute  %.  'Slnc^lcgung,  ö'-rflärnng');  ba^n 
bcaditc  man  anglf.  gepeode  '3prad}e'  (al§  .s?anpt= 
merfniat  bc§  2>olfe8). 

beutfcf)  5lbi.  auc-  gleidibeb.m:^b.diutsch  tiutsch 
tiusch;  baÄ  anlauteube  d  be?  nbb.  mbb.  2öorteö 
ift  mb.,  bie  ältere  Jorm  tentf  d)  =  mljb.  tiutsch 
ift  oberbeutfc^  unb  iburbe  bef.  bon  oberb.  Sd)rift= 
ftellern  bis  bnrd)  ba§  Porige  3af)rbuubert  ^inburc^ 
feftgcl)alteu ;  Sntbcr  fdireibt  b  e  n  b  f  di.  ^i'^'b.  diutisk 
(für  mlat.  theodiscus  'beutfd}'  ftammen  bie  frü^e= 
ften  3?elege  aus  ben  xS^[)Xt\\  813,  842, 860)  'beutfd)', 
eigtl.  nur 'sunt  iblfc  gebi3rig' (afäd)f.  thiudisce  liudi 
'©ermania');  ))(x^  ®ot.  bett^abrt  hci°:i  entfpred)enbe 
piudisko  2lbb.  im  Sinne  bon  'beibuifc^'  (im  ge= 
uaueu  3lufd)lufe  a\\  gr.  Id^vr/Mc).  3^ie  2lblei= 
tuug  isk  bebeutet  'gehörig  5u'.  Xa§  gu  ©runbc 
liegenbe  Subftautib  mbb.  diet,  aiib.  diot  diota 
'ä>otf'  beiuaf)reu  fomponierte  (T'igeunamen  föie 
3)ietri(^,  2;etlef,  ®etmolb,  Setmar;  al» 
felbftänbige§  9Bort  ift  e§  auc^  auf  engl.  Sprad)= 
gebiet  untergegangen:  anglf.  peod;  got.  piuda  fy. 
2)as  altgerm.  Subft.  berul}t  auf  einem  mehreren 
tüeftibg.  Stämmen  eigenen  2Sort  Porgerm,  teutä 
'iBolf:  pgl.  lit.  tautä  5.  '2a\\V,  lett.  teuta  'Sßolf, 
92ation';  altir.  tüath  'i^olf;  off.  touto  'iBolf' 
(raedix  tuticus  nennt  2ibiu»J.ba§  23unbe§ober= 
^anpt  ber  fampanifc^en  Stöbte).  Somit  ^at 
unfer  beutfd)  eine  eigenartige  unb  tueitläufige 
@efd)id)te:  e§  tourbe  in  ben  älteften  abb.=mlat. 
33elegen  3nnäd)ft  nur  Pon  ber  3prad)e  gebraud)t; 
'bolfsmäßig'  mar  bie  eiubcimifd)e  Sprad)eVim 
(Segeufag  jur  lat.  .^ird)eufprad)e  nnb  ^ur  lat. 
Urfunbenfprad)e.  23ea(^ten§mert  ift  engl.  Dutch, 
meil  auf  "ba^  §ollänb.  fpejialifiert;  bi§  etma 
1600  füllten  bie  Jöollänber  il)re  Sprad)e  al§ 
beutfd). 

iScutfc^C  21h  (\m  mbb.  der  tiutsche  (tiusche); 
^^t^lur.  die  tiuschen:  lat.  (9./10.  3abrb.)  Tlieo- 
tisci  begegnet  feit  845  al§  isolfsbcncnnung  unb 


^eutfd^tanb 


71     - 


<t^i 


^tetc 


3lDar  suerft  in  3trtlicn  faiäd}).  thiudisce  liudi 
'©ermanta'j. 

2)cutf(i^Ianb  '^l  feit  bcm  15.  ^affti).  al§  3"= 
fammenieeung  auttretenb,  feit  bcm  17.  oa^i"!^- 
attgemein  gültig;  in:  15.,  16.  3af)v^.  Sd)iDaitfen 
Slüif rfien  2;  e  u  t  i  d)  1 0  n  b  iinb  b  a  §  t  e  u  t  f  d)  S  a  n  b. 
2^ie  ^ufammcnfcBung  eiitfpratig  anS^  bem  iBe= 
bürfni§,  ein  3(quiiialent  für  Germania  Teutonia 
Alemannia  3U  ^abcil  (aitorb.  pydverska  '3)eittfd)= 
lanb').  TUjh.  da^  tiusche  lant,  meift  diu  tiuschen 
lant(in  allen  tiuschen  landen 'in  gangSeutfdilanb' 
bei  iBalt^er  ü.  b.  3>ogeIiüeibe}.  Suttier  iievinenbct 
„Xentfdiianb,  6en.  beutfdieÄ  SaubS-,  '^at  int 
bentfdi  Sanbe  —  in  2eiitfd)(anb ,  5(cc.  in  gans 
5^entfdie§(anb,  $Iur.  Xat.  in  Sentfc^enlanbcn  — 
in  £eutfd)(anbcn". 

2)cjember  'M.  au§  bem  iat.  3}Jonat§namen 
december;  im  ©gf.  5U  5(p vi  1,  3lugnfr,  2)}ai, 
9}iär3,  bie  fd)on  in  alter  3cit  bei  un§  f}eimifd} 
mürben,  erft  im  17.  3cifii'I).  bnrdigebrnngen,  nad)= 
bem  im  SJlittelaltcr  nnb  über  bas  16.  ^aijxi). 
I}{nau§  bafür  S I)  r  i  ft  m  0  n  a  t  nnb  iB  0  ( f  m  0  n  a  t 
gegolten  l^atten. 

2cjcnnium  ))l.  au§  gletd)6eb.  Iat.  decennium ; 
feit  Siebe  1686  gcbnc^t  (f.  an^  3af)V5e^nt). 

Siabcm  9t.  feit  Stieler§  3i-'itnng5lnft  1695 
gebnd^t  =  tat.  diadema. 

2)iat  5.  feit  Stieter^  3citung5lnft  1695  gebucht 
=  frj.  diete  (gr.  dicata). 

t  bibfievn  3tto.  jüb.  'reben'  (bef.  'feife  reben') 
au§  ^ebr.  dibbör  'reben'. 

bti^^t  ^Ib].,  bialeftifc^  deicht  riiol.  cfti).),  ani^ 
mi)h.  dihte  'bid)t';  bcr  9Wanget  ber  XipI)tf)ongi= 
rung  ift  mo^I  nbb.,  mie  benn  ba^  23ort  im  Cberb. 
(Sdjmäb.  23aier.)  fc^It.  (Sntfpredienb  anorb.  I)ettr 
'bidjt'  (neben  got.  *{)eihts  mie  lettr  'leicht'  neben 
got.  leihts):  3u  ber  germ.  2B3.  finh  (f.  ge  = 
heilten)  mie  got.  leihts  jn  2Ö5.  ling  ff.  gc  = 
lingen);  engl,  tight  'bid)t,  feft'  ane  mittelengl. 
tiht  f)at  anffälligermeife  t  im  5(nlant  für  th, 
mo^I  nnter  (Jinflnfs  oon  fdimeb.  bän.  ta?t;  ba§ 
2}?ittetengl.  fennt  nod)  ba?i  regetred)te  thight.  — 
SBegen  einer  anbern  21bleitung  f.  biet. 

bid^ten  3tw-  au'-'  Jnf)b.  tihten  'fd)reiben,  f{^rift= 
lid)  abf äffen,  biditen,  erfinben,  crfinnen';  bie  nbb. 
23ebentung  ift  febr  fpesialifiert  gegenüber  bcr 
Sülle  ber  23ebentungcn  im  Mi)b.  ))loä)  im  16. 
mib  17,  Sabrf).  bat  3)id)ter  (mbb.  tihta?re)  bie 
allgemeine  Sebcntnng  '3>erfaffer,  9(utor''nnb  be= 
äeidmet  ben  ^l^rofaifcr  mic  ibcn  'l^octen.  2: er 
Urfprnng  oon  biduen  (af)b.  tihton  'fd)reibcn, 
bcrfaffen')  an^  Iat.  dictare  '^nm  l>fadifd)reibcn 
bittieren',  fpiitlat.  and)  'oerfaffcn'  fann  bie  X'(nbe= 
rnng  pon  tiditcn  in  biditcn  begünftigt  l^aben ; 


angif.  dihtan,  baö  gleichen  Urfprnng»  ift,  geigt 
bie  ermeiterte  S3ebentung  'orbnen,  ruften'. 

bitf  3Ibj.  an§  mbb.  die  dicke,  ai)b.  dicchi 
(feiten  dihhij  Slbj.  'biet,  bidjf;  and)  auf  engl. 
Öoben  3eigt  ba§  9(bi.  beibe  Sebeutnngen ;  Pgl. 
anorb.  pykkr  |)JMkkr,  angIf.  picce,  engl,  thick 
'biet,  bid)t'.  (5ntfpred;enb  altir.  tiug  (anc>  *tigu) 
'biet',  fo  baß  ein  got.  *Inqus  boranS^nfcBen  ift. 
iTaneben  mad)t  bie  2)oppeIbebcntung  'bid,  bic^t' 
2.%manbtfd)aft  mit  bid)t  mabrfdjcinlid).  3ot 
9U)b.  I)at  fid)  bie  ^Bebeutung  'bid)t'  erbalten  in 
2)idid)t  31.  eigtl.  "bidit  bemad)fcne  (Stelle',  ba§ 
um  1700  al'3  oügevroot't  anftaudit  (bafür  bei 
ajJaalcr  1561,  öenifd)  1616  nnb  8tieler  1G91 
Sicfnng,  fo  am^  bei  2<l.  Sremer  1657  5ürftl. 
3ägcrburg  ©.  30;  m^^b.  dicke  '2;icfidit').  Sie 
älteren  2Börterbücber  ber  3ügerfpra(^e  (Jlcmings 
teutfd^er  3iiger  1719  unb  Jänl3er§  3ngbgel)eim= 
niffc  1734)  Per5cid)ncn  es  3nnäd)ft,  barnadi  al-S 
3ägermort  and)  3ebler  1734,  öübnerc-  .'öanb= 
Inngslcinfon  1739  imb  5rifdj  1741,  unb  al§  foIcbeS 
iüirb  e§  gebroud)t  nnb  in  einer  S-ußnote  erflärt 
bei  Ä:ageborn  1780  ^4]oet.  SSerfe  II  218.  jtitere 
(Schreibung  mar  Sicfigt  (audi  Jüdigt);  ba^ 
(Befd)Ied]t  mar  nrfprgl.  2.lkff.,  fo  in  §cpnat5' £>anb= 
bud)  1775,  bann  ä^faff.  Dkutr.,  fo  in  .s)ei)nay' 
2Intibarbaru§  S.  298  (mo  Sicfuug  'Sicfidit' 
berpönt  rairb).  §enifd;  1616  unb  Stieler  1691 
^aben  bictigt  Slbj.  'etmaS  bid}t'. 

2ic6  Wl.  an§  gleid)beb.  mbb.  diep  (b),  al)b. 
diob  M,:  ein  gemcingcrm.  SSort;  Pgl.  got.  fnufs 
(b),  nbl.  dief,  angIf.  theof,  engl,  thief.  Über 
ba§  @erm.  ^inauc^  läfst  fid)  bas  25ort  nidjt  Per= 
folgen.  3n  ber  23ebentung  '2iebftal)l'  ^at  ba^ 
©ngl.  eine  "iyoxm  mit  bentalem  Süffig:  angIf. 
^y^P  5'.  (anorb.  ^yfS  }^\,  got.  *J)iubil)a),  engl, 
theft.  Safür  im  §b.  eine  j-2lbleitung:  ahb. 
diuba  (diuva),  ml^b.  diube  (diuve),  älter  n^b. 
Xeubc  (nod)  bei  Sogau),  ba^^  jeBt  nod)  in 
äöilbbeube  'tieiner  SBilbbiebftabl'  begegnet. 
3)ie§  liegt  unferm  n:^b.  2)iebftaI)I  3U  (Srunbe; 
es  ift  ml)b.  diepstäle  unb  diupstäle  (ofd)meb. 
piufstolet)  eigtl.  'Siebereifteljlung';  ber  smeite 
"Xeil  ber  3uf(intmenfe6ung  fagt  ba§  gleid)e  icie 
bcr  crftcau'?;  2)ieb  ift  bas  an  Stelle  bes  3Ib= 
ftraftunii-  eingetretene  flonfrctum;  ogl.  got.  Jnubi 
9t.,  mo3U  ein  2lbo.  piubjo  'bcimlid)'.  3»m  äJJaec. 
2)ie6  gab  e§  im  9I^b.  Wli)b.  eine  e3'enuninbil= 
bung,  bie  got.  al§  *Iiiubi  crfc^cinen  müfste;  pgl. 
ai)b.  diupa,  m^b.  diupe  'Siebin',  ^-üx  ein  Q'ttj- 
mou  bat  man  au^sugeben  Pon  einer  porgerm. 
3Bur3el  auf  ein  p  auslautenb;  ba§  bemeift  ahb. 
diuva,  mbb.  diuve  5«  'Siebftal)!';  Pgl.  ibg.  2B3. 
tup  'fid)  buctcn'  unter  Sud)t. 

25iclc  rf.  an^^  nil)b.   dil  dille  a:  Tl.  ':örctt, 


bicncit 


0     _ 


^\ü 


3?rcrrcriimni>,  Ln-ettcrncr  JuBl^obeu'  (nbb.  glcid) 
£-»ait'5ftur'),  al)i>.  dili  Wl  {^V^).  dilla  J.  mit 
gictdier  ij^cbeiitiimj.  llrfprüiiglid)  luar  gcrm.  pelaz 
piliz  9L  ')8xdt\  I)ilj6n  'ba§  au§  il?iettcni  i>er= 
fertigte';  inil.  aiigl).  I>öl  '2?vett',  nuorb.  I>ilja 
'J>}iibcrbanf'  (fimi.  teljo  '3d)ifföLmltcn,  =banf' 
ftammt  nih5  bem  &ixnO  inil.  nodi  iiM.  doel 
':Örett,  g-liu',  nmbb.  dele  'i^rett'.  Ihneruiaiibt 
fdieinen  lit.  tue  'i^icle  im  sial)ii',  aflon.  tvlo 
'3?obcn',  ifr.  tala-m  '5-läd)c'  ju  fein ;  and)  lat. 
tellus  '&rbbot)eu'  ? 

bicneii  3hu.  nii>5  glcidibcb.  mlib.  dienen,  al]\). 
dionon  ^afädlf.  thionön);  Vi}\.  llbl.  dienen,  got. 
*I)iunön;  inib  bie>5  ift  ciuc  3?ilbling  unc  reikinon 
'I)crrfd)en'  31t  reiks  '§crrfd)cv' ,  t'raujinön  'föcxx 
fein'  äu  frauja  ';perr';  b.  t).  bicnen  beruht  auf 
got.  I)ius  (Stamm  {)iwa-)  '3)ienev,  STncd^f;  bgl. 
angif.  I)eow  '3)ienev',  al)b.  dio  deo  'S?ned)t'  (bgl. 
2'emnt);  ba^n  ein  fy.  got.  I'iwi.  ai}'£i.  mlib.  diu 
'S^ienerin';  eine  anberc  glcid)  alte  S-emiuinbilbung 
repräfenticrt  nlib.  ^^irnc.  Sie  jngefiörige  Slb- 
ftrattbilbung  2;icnft,  ml)b.  dienest  2.1L  dl.,  a^jb. 
dionost  9u  (bgl.  afäd)f.  thionost  91.)  ift  gram^ 
matifdö  merfroiirbig  be§  ableitenben  st  iDcgen 
(Ligl.  2tngft,  ba^n  audi  augtf.  ofost  '®tle'  mit 
gtcidicr  5(b(eititng) ;  nad)  got.  fraujinassus  '§err= 
fdiaft',  piudinassus  'jHegicrung'  Iiiittc  man  ein 
got.  *piunassus  'bai^  Xiencr-Sein,  Tienft'  5U  gc= 
toärtigen,  alfo  has  beutfd)e  Snffij;  -niss  für  nest. 
Übrigen?  fann  bor  bem  w  bon  got.  piwa-  ein  g 
gefd)tuunben  fein  (bgl.  Slue,  Spiere),  fo  ba^ 
|)egw  bic  germ.  Sönrsel  märe;  bann  geprte  ba§ 
altgerm.  pegnaz 'Segen'  (got.*t)igns)  snmgreidien 
Stamm  mit  biencn,  Segen. 

2ien5tag  l^c.  ein  mcftgerm.  ÜBort,  ba§  für 
bie  religiöfen  3Iufd)aunngen  unterer  3{^nen  fo 
mid)tig  ift  luie  Cftern.  (Jtma  im  3./4.  3a^r^. 
entftanben  für  ben  Xqq  brci  gcrm.  Benennungen 
al»  9Jad)[nIbungen  be§  lat.=roman.  Martis  dies 
(=fr5.  mardi,  ital.  marte  di  niarti).  Sie  eine  ent[)ä[r 
im  crften  Seile  bcr  3uiniiiinenfci3ung  ben  91amen 
be§  altgerm.  Sotten  Tiwa-z,  ber  bem  ü}iar§  oer= 
gli^en  mürbe :  anorb.  Tysdagr,  angIf.  Tiwesdseg^ 
engl.  Tuesday(got.*Teiwisdags)  belüal^ren  biefen 
9'lamen  im  ©cnitio  (ugl.  got.  baürgswaddjus  gleicß^ 
fam  '2?urgemauer'  für 'iöurgmaner';  f.  9hid)ti  = 
gatl).  'Mb.  Zio  (anglf.  TiV,  anorb.  Tyr)  ift  eine 
uralte  ©ott^eit,  bereu  Stnltuä  bic  ©ermanen  aiiv 
ber  afiatifc^en  llrljeimat  mitgebrad)t  ^aben;  fte  ift 
ein§  mit  tat  deus,  ffr.  deva  )Dl.  'Ö)Ott'  =  lit. 
deyas,  altir.  dia  '@ott'  (basu  auorb.  tivar  5ßlur. 
'©Otter'  =  ffr.  deväs);  ba§  ibg.  deiw6-s  '@ott' 
(baju  ffr.  divyas  =  gr.  dToc  'göttlich') ,  ba^ 
eigtl.  'i:immlifd)er'  bebeutet  —  ffr.  div  '^immel', 
mojn  nod)  DyAus  '.s">immel5gott'  =  gr.  Zsvg,  lat. 


Juppitor  —  muvbc  im  ©erniau.  bie  3?euen= 
nuug  bc'5  S?riegögottC'3,  mic  bie  ©ermaueu  ibre 
et{)ifd)en  iöegriffc  gern  jum  Kriege  in  iöesieljuug 
fefeen  (f.  f  ü  h  n).  dlaä)  Ttwa-z  al)b.  Zio  :^at  ber 
Sien-Stag  im  3irtalemann.  bie  2?c5eidniuug  ciljb. 
nil)b.  Ziestac  (Zistig  bei  Rebell.  —  (Jiuc 
anbere  3?encnnung  ift  ba§  altbaier.  Er(i)tac 
I  Erichtag),  bay  biy  imd)  Ulm  unb  9türnbcrg 
rcid)t;  bafür  mit  ber  Gtjriftianifierung  im  fdmnib. 
Often  (3Iug§burg)  afternia?ntig  '3iad)montag'.  — 
3tnf  fränf.=fäd)i.  ©ebiet  f)errfd)t  bie  2?enennuug 
@rbf.  dingesdag,  ba§  man  früfier  fiilfdUid)  al§ 
'ÖJeriditÄtag'  (f.  Sing)  faßte.  Sicfem  liegt 
aber  niclmebr  ein  ^tttribut  bc§  altgerm.  Tiwa-z 
^u  C^h'uube,  ber  auf  einer  germ.-Iat.  ^nidivift  al» 
Mars  Thingsus  erfd)eiut.  Tliinx  ift  ber  laugo- 
barb.  9fame  für  Sing  'i^olf^ocrfammluug', 
Thinxus  alfo  ber  &ott  ber  SBerfammUingen  unb 
ber  Werid)tc.  Scr  Sieu§tag  luurbe  mit  ber  C'in= 
ni^ruug  ber  fpät  röm.  &'od)c  bei  ben  fiid)f.:frief.= 
friiuf.  Stämmen  nadi  biefem  ©otte  genannt;  ogl. 
mnbl.  dinxendacli,  mubb.  dingsedaeh.  t^on  9iieber= 
bcntfdilaub  au§  braug  SinStag  (fo  bei  Sutöer) 
uor;  um  16Ü0  mirb  in  9}JittcIbeutfd)Ianb  bafür 
Sienftag  t)äufig  (bei  SaIbifiu-3 1610,  bei  3th»ei" 
1622  Xomencl.  S.  48),  am  Cbcrrl}cin  3 in '3  = 
tag  (fo  bei  Safi)pobiu§  1540,  9.lf aaler  1501, 
Öoliu§  1582). 

biffcv  '^^ron.  am  gleidibeb.  mf)b.  diser,  al)b. 
diser,  älter  deser;  entfpredicub  augif.  {>es,  engl, 
this.    Sa§  l^M^ere  f.  in  ben  ©rammatifen. 

^ietridÖ  aiL 'i'Jad)fd)lüffer  (aU  Sieterid) 
bei  äliaaler  1561  üerjeidinet,  audi  in  (J-ra§mu§ 
3Ilberu§  Diction.  1540  Bb  II;  fd)on  l'utber  l}at 
Sietrid)),  fd}on  fpät  mhb.;  ba§  3Üter  be? 
Jöortes  unb  feiner  iBcbeutuug  mirb  burd)  ba» 
cntlefinte  gleid)bcb.  fd)meb.  dyrk,  bäxi.  dirk  cr= 
miefcn,  ba^i  mie  ber  uf)b.  ^-igenname  S  ier  f  Sofc= 
form  3U  Sietric^  ift.  3i^nlid)  mirb  für  'Siet= 
rid)' aud)  5]Scterdien  (iUterfen)  unb  ^tan§ 
>llöed)eu)  gefagt,  mabrfdieinlid)  mcil  '4>t;tcr 
mie  Sietrid)  unb  ^iifitolau^'  äuBcrft  beliebte 
ivornamen  fiub,  {)inter  benen  man  (.in  ber  G)auuer= 
fprad)e?  aber  bic  rotmclfc^.  Ojloffarten  tenneu 
Sietrid)  nidit)  ben  SBcgriff  '3tad)fd)lüffcr  Per= 
bergen  fonute  (bgl.  ital.  grimaldello).  Ml)b.  bafür 
miteslü^^el,  af}b.  afterslu::il. 

bifticrcn  3tio.  feit  öenifdi  161G  ucr^ci^net: 
au§  lat.  dictare  im  16.  Sabril,  cutlebut. 

bilatoriftf)  3(bj.  fd)oniu  Sd)man5eubad)§  St}no= 
nt)ma  1580:  an»  lat.  dilator  '2Iuffd}ieber'. 

Dilettant  Wl  in  ber  2.  §älfte  be§  18.  ^afjv^s. 
au§  gleid)bcb.  ital.  dilettante. 

SiD  2)J. ;  im  5tbb.  gilt  äbnlid)  mie  bei  i*">af  er 
bie  nbb.  "5oi'ni;  bcun  mbb.  Ijeif^t  biefelbe  Solbcn^ 


^tng 


Toct)t 


ort  (anethum)  tille  Jy.  Tl.,   af)b.   tilli   91.;   ugt. 
angin  dile,  engl,  dill;  bunflen  llripvungs. 

Sing  9i.  aii§  mfii?.  ai)\>.  dinc  (g)  lif.  'Sing, 
Sadie',  eigtl.  'geriditlid}e  i'erfianbhing,  6cvid-|t>:^^ 
tag'  (roegen  äf)nlid)eu  iBcbeiitungemanbcls  ugt. 
Sa  die);  haS:  g(eid)e  norb.  ping  (thing)  mit  bcr 
Söebeutnng  'gerid)tlid)e  3itfammcnfnnft,  G)crid)t?= 
tag,  ©cridjreort'  iü  befannt.  2^a§  altgerm.  t)ing 
(langobarb.  thinx)  berührt  fidi  bafjer  mit  bem 
olteu  mabal  =  got.  raapl  aU  'i^D(föiicrfamm= 
lung'  (f.  ©emafiO.  Stuf  engl,  iöobcn  Iiat  bai- 
Subft.  (angin  Iiing  91.,  engt,  thingj  meientlid) 
bie  nl)b.  Sebeutung;  aber  bie  23ebcutung  'i>er= 
trag,  i^cröaubfung'  ^aben  bie  Slbleitungen  3tn). 
pingan  'einen  S^crtrag  machen',  pingian  'beifegen, 
fd}nd)ten'  nnb  pingung  'i^ermittliing'.  3nt  9t^b. 
blieb  ein  9ieft  ber  älteren  23ebcutnng  in  bingcn 
aue  m{)b.  dingen  '©evidit  halten,  unterbanbeln, 
S^ertrag  madien'  (roo^er  nbb.  23ebingnng), 
fpejieü  'einen  .slaufoertrag  madien,  faufen,  mieten' 
(audi  attgemein 'rcben'  it»ie  anglf.  [üngian'reben'); 
bajn  nodi  oert eibigen,  S'ienvtag.  Sie 
Örnnbbebentnng  bec-  bcbanbciten  2nbft.  ift  bai^er 
'öffentliche  iierbanblnng  nor  ber  isolf^-gemeinbe', 
eigtl. 'lermin';  bafür  iprid)t  got.  peihs  '3eit' auS- 
üorgerm.  tenkos  (=  lat.tempus) ;  bie  ibg.  ©runb- 
form  tion  langobarb.  thinx,  afib.  ding  ift  tenkos. 

2)infcl  9.11.  an»  m^b.  dinkel,  al}b.  dinchil  9.1L 
'Sinfel,  Spelt':  bnnflen  llriprungSs  üon  be= 
fdiränfter  geograpbifdier  ^Verbreitung,  ii)e§tücgcn 
Sdiönaidi  175i  9JcoIog.  5i>b.  S.  101  es  nid)t  al§ 
fdiriftfpradilidi  anüelit.    3>gl.  Spelt. 

Siptam  9}J.  anc-  gleidibeb.  m^b.  dictara  dip- 
tam:  entlehnt  au§   gr.  dinzauvoc.  \ 

Striie  ?5'  (im  ^Ibb.  nnb  SBaier.  --  Öiixdd). : 
Polfeüblidi,  aber  bem  Sdiioäb.^Jltem.  frcmb"^  an? 
mllb.  dirne  dierne ,  allb.  diorna  ly.  'Wienerin, 
3Jiöbdien,  Sirne';  Pgt.  nbt.  deern.  afädif.  thiorna. 
anorb.  perna  ^•.;  bie  got.  Cautform  märe  lirnbr: 
fdieinlic^  *[jiwairn6  (gebtlDet  mie  got.  widuwairna 
'ber  S>erioaifte',  eigtl.  mo^t  'ber  SBitmenfo^n'). 
So  ift  *[)iwafrn6  'j?nediti-tod)tcr,  bie  ^^oditcr 
cinee  Unfreien,  bie  balier  lelber  unfrei  b.  b.  l^k- 
nerin  ift'.  Sie  Slbleirungefilbe  ift  biminuriu  i  ogl. 
(5^idltlorn);  piwa-  '^nedit'  aUi  Stammfilbe  ift 
nid)t  3n  bejiDeifeln ;  megen  meiterer  iH'rmanbten 
f.  bienen,  Segen. 

Siifant  m.  feit  «öenifdi  1616,  3eitler  1612 
epifteln  296  (als  Si§cantu§)  nnb  Sdiottel 
1663  per^eicbiict,  fdion  um  1400  im  9ibb.  üor= 
I)anben:  au§  mlat.  discantus. 

2)tffonto  9L  a\i^  ital.  disconto  (sconto)  = 
frs.  decompte ;  fdiou  in  Sd)ur^'  23udi^alten  1662: 
Vüie  Sonto  tooijl  um  1600  mit  anbern  .s?anbels= 
toorten  entlehnt  (ebenfo  engl,  discount). 

Älngt,  glDtncICäiicbes  aScittrbu*.    5.  ?liiil. 


btffret  3{bj.,  feit  bem  Sprad)=  ufro.  JBerberber 
16i4:  gebudit  (23elege:  Sdiuppine  1657  ^-reunb 
in  ber  9fot  S.  17;  @rimmel§f)aufen  1669  Sim= 
plic.  II,  30)  =  Int.  discretus. 

SifJJenjotion  Ts-.  feit  ilJaaler  1561  ner^eidinet, 
mitbifpcnf ier cn  im  16.  3abi"fi.  allgemein :  ju 
lat.  dispensare. 

bifputieren  ^tw.  feit  ü.lJaaIcr  1561  gebudit  = 
lat.  dispiitare. 

Siftcl  5-  aii'5  gleidibeb.  mbb.  distel  9JL  yy., 
al)b.  distila  ^•.,  distil  9.1^.;  eutfpredienb  ubl.  nbb. 
distal ,  anglf.  pistel.  engl,  thistle  (uorbengl. 
fdiott.  thristle),  anorb.  pisteü.  9.1foberne  nbb. 
Sialefte  geigen  alteS  i  in  ber  Sonfilbe  (braun= 
fdiioeig.  daistala,  pommer.  distel,  (lilbeMieim. 
deiissl,  lipp.  duissl),  mec-megeu  in  9[ieberbentfdj= 
lanb  nielfadi  Sieftel  ol-j  bb.  auegcfprodien  mirb. 
i?lbfcitc-  ftelit  got.  wigadeino  'iSegbiftel'. 

Siftrtft  9.'i.  mälirenb  be§  30iäbr.  Slriegec-  in 
3eitungen  belegt,  in  iJ>eupolb§  Diction.  1620  nnb 
in  Stielet?  3eitui'g§Iuft  1695  gebudit  =  mlat. 
districtu?. 

StijipUn  5".  flii'^  fiit-  disciplina :  Se^nttiort 
bec-  16.  oabrb'3.  feit  bem  Spradi=  iifro.  i'ierberbcr 
1644  gebudit  (i»cleg:  9igib,  9ilbertinu§  1601  Ser 
jtriegc'leut  2Bedul)r  I,  40;  II,  18). 

bito  51bu.  fdjon  um  1600  eingebürgert  (j.  33. 
2Bintermonatl609Calend.IIistor.  Decenn.  S.415. 
416.  437  ^  ital.  ditto. 

biüiöicren  3tn.'.  feit  S.  ^Itotlic-  Diction.  1571 
öer^eidinet  nnb  bei  £»citmann  157S  gebrandit: 
auc-  lat.  dividere.  3»^bbel5''Hedinen  nnb  iUfiren 
1532  imb  in  Jrodiline  ]^omenel.  1588  S.  201 
gilt  teilen  (neben  fummieren  unD  multi  = 
plisieren).    S.  abbiercu. 

t  Söbel  9.1?.  'i^iftocf'  a\i5  mlib.  tübel  m.  '^od, 
,Sapfcn,  9iagel';  alib.  tubili  9f.  '3npfcn'.  i'gl. 
engl.  do\\-el  'Söbcl',  nbl.  deuvik  '3apfen'.  Ser 
3U  ©rnube  liegcube  gcrm.  ©runbftamm  dub  ftcrft 
in  fdimeb.  dubba:  basu  oielleic^t  lit.  dübti  'bobl 
merben',  daubä  dübö  '@rube'.  Sa?  d  be?  nlib. 
ißortee  bernl)t  auf  mb.  (J-influf?. 

botf)  .N^onj.  au§  mlib.  docb.  ahb.  drih  'Oodi', 
andi  'obgteidi';  o  wegen  llnbetontheit  ber  iSoni. 
uerfürjt  an?  6:  beim  got.  pauh  (roegen  anglf. 
peah :  aber  engl,  tbough  au?  anorb.  pö).  .slaum 
an?  pa  (9Jebenform  gu  pata,  bb.  da;)  nnb  uh 
'unb';  got.  pauh  eigtl.  'nnb  ba^"^ 

So(^t  9}h  (Sutber  in  ber  93ibel  I)at  Sodit 
9Jeutr. ;  Jöeloig  l^'H  Ovig.  Diction.  Gernian. 
S.  101  gibt  Sodit  al?  lib.,  Sadit  al?  nbb.); 
bie  ftreng  nbb.  g-oriu  fotite  dacht  fein;  fo  nod) 
bial.,  unb  baneben  taclit  mit  bemfelben  au?  p 
entftanbenen  t  luie  in  taufenb.  a)lt)b.  abb. 
taht  9.''?.  9i.,  ogl.   anorb.  pättr  '^flbcn,  Sodit', 

10 


todf 


-     74     - 


Bonner 


G-iitc  iicnu.  ii^s.  l)eh  lieg  ftccft  iiod)  iu  id)iuci,v 
dä'gel  dohe,  bntcv.  dahen,  cluifi.  doclie '3)Dd)t'; 

nufjcvfialb  bcs  ©cvm.  Iiat  i"id)  nodi  feine  itnier= 
iimnbtc  il'iv  tek  gefunben.  (J-ine  anbcre  altcicrni. 
SWeiieimuitLi  für  ^odit  f.  imtcv  ilMedie;  tucfr 
fül.  nodi  quiedl  qu;M  '3^0d]t'  nnc-  *quertliar? 

^od  9f.  'ansgeniaucvter  2Saficvtiel)ältcr  für 
iSdiiffe',  eri't  nlib. :  auv  iileid)beb.  engl,  dock, 
bei'fcn  llriprung  ganj  bniifel  ift;  an§  bem  G'ngL 
nnb  'i>ibl.  ( dok)  brang  biv^  SBort  in§  Sd)iüeb. 
^än.  3Uib,  3ifv5. 

t  ^otfc  /y.  'i^niipc'  lUi'o  m[)b.  tocke  J--  ''4>nppe, 
aud)  inngc'S  llJäbd}en',  al)b.  tocclia  'isnppc':  in 
ben  iilteften  ^4-^evioben  ber  iilirigcn  Xialefte  fel)Ü 
baä  ifi>ort;  aud)  ift  bie  ntib.  2?ebcntung  'Strang 
6arn'  im  mi)b.  2lf)b.  unb  fonft  in  alter  3eit 
niefit  nad)5niiieifen ;  bod)  ift  ba§  SBort  ed)t  germ. 

Soggc  5.  anc^  g(eid)beb.  engt,  dog  entlefint, 
bae  feit  etma  1050  (fpiitanglf.  docga)  in  ©ng^ 
lanb  iH'seugt  ift  nnb  ali  dogue  in»  5"i"5-  >  ^^^ 
dog  ins  9Jb(.  gebrungen  ift.  Sie  (?ntle()nung 
in»  9H)b.  (gg  a(a  S3eiüei§  für  jnnge  ©ntlelnuntg 
tüic  in  fylflgs«)  fanb  in  ber  2.  §ätfte  be§  16. 
3a^rli§.  ftatt :  im  1G./17.  ^aW).  begegnet  S  0  d  (e) 
al»  311.  5-  snnädift  \voi)l  ftetc-  mit  bem  ^nia^ 
„englifdi"  (3.  S.  @otiu§  1582  Onoraast.  308  nnb 
£>entfd)  1616  „engltfd)er  £od";  in  2lnd)inoanber& 
©ramm.  Stal.  1653  „eine  englififte  Sode") 
©ebnest  mirb  ba§  SBort  als  S)0(f  2)0 gg  üon 
£)enifd)  1616,  al§  5)ogge  'iSl.  nnb  2) od  Pon 
(2d)otte[  1663;  „eine  englifdie  SJode"  bei  ®tetn= 
bad)  1734.  Sie  engl.  Soggen  rü()mt  fd)on  §ere§ 
badi  1571  Re.  Rusric.  3.  353'';  bie  eng(.  33e; 
nennnng  fefiltnod)  bei  (SeBner^^oi'ci"  1563  xtjkx- 
hnd)  92  unb  Sd)n)endfelb  1603  Theriotr.  75. 

2>0^Ic  5'-  aus  mf^b.  dähele  täle  neben  gfetcf)- 
beb.  ml)b.  tähe,  al}h.  täha,  ba§  nod)  je^t  im  2d)>uäb. 
(Oientlingen)  al»  dach,  im  S!ärnt.  al§  töche,  im 
Cftretd).  (2Bien)  at§  dächer  fortlebt,  ^i"  älterer, 
9il)b.  (bi»  auf  gteinbadi  1731 )  beftebt  Sdjitiaiifcn 
äroifd)en  2o(}le  Saf}Ie;  erft  J^-xlid)  1741  l)ai 
nur  2)oI)Ie,  ba»  fdion  bei  2ntl)er  begegnet.  3in 
16.  ^ai)xi}.  fierrfd)t  in  Sübmeftbeutfd)Ianb  2;  u  I  (e) 
öor,  bo§  noc^  je§t  fd)mnb.=fdnüei5.  ift  (e§  fnüpft 
pielleicf)t  an  lat.  -diila  in  acredula  monedula 
ficedula  querquedula  nitedula  an).  ?ff)b.  Sl)no= 
npma  finb  in  ber  SUtmarf  „Stanf,  Slaß,  Salfe" 
nnb  bie  fd)on  bei  Sifaater  1561  nnb  ^enifd)  161C 
berseidineten  nbb.  „2telfe,  3ad'e  — @nde". 

2)ol^nc  ^•.  '©cfiünge  äum  S^ogelfang'  an§  m^b. 
don  done  g«  'Spannung',  a^b.  dona  '3iöeig, 
Slonfe':  So^ue  ift  ber  3iucig,  ber  jum  2>ogeI: 
fang  gebogen,  gefpannt  mirb.  Sie  ibg.  SSj.  ten 
'fpannen,  bel)nen'  ift  unter  belinen,  bünn  be- 
I)anbe(t.    llnferm  Soljne  fte{}en  in  ber  S3ebcu= 


tung  bef.  nal)e  aftoü.  toncto  tonoto  'Stricf,  So{)ne', 
Ht.  tiiiklas  "i)h\}\  lat.  tcnus  3{.  'Strirf',  ffr.  tan- 
tu-s  tantri  'Sral)t,  ©trief',  gr.  T^rmv  '©efine'. 
Sasu  abb.  denen  'fid)  anfpannen'. 

Süttor  9?i.'5lr^t',  feit  einer  Strafsburger  ^imiU 
orbnung  oon  1500  belegt  =  lat.  doctor;  f.  2IrU. 

t  Sofe§,  S  0  n  di  e  s  m.  '^iobev',  ein  jüb.  iBort, 
aber  Pon  siueifeltjaftem  @tpmon;  faum  ju  bebr. 
tacliath  'unterbalb'. 

2ioIdö  9}L,  erft  nbb.  (bei  i^utber  unbeseugt, 
aber  fonft  feit  23eginn  be§  16.  3al)vb.  allgemein 
üblidi,  bei  Ü)Jaaler  1561  al§  Xolcb  üerjeid)netl, 
mit  gleidibeb.  nbl.  bau.  fd)meb.  dolk  aibi  bem 
©lau.  (böbm.  poln.  tulich)?  CsebenfallC'  ift  öft- 
lid)e  §erfunft  be»  äBorte»  mabrfdjeinlid)  mie  bei 
früfi  nbb.  Xtfaf  -—  böbm.  tesak  '§anmeffer' 
nnb  früb  nbb.  Sili^;  f.  and)  Segen. 

Solbe  ;y.  «»§  mbb.  tolde  g-.  'üöipfel  ober  .^rone 
einer  ^^flan^^e,  eine»  iJ3aumes',  al}b.  toldo  9}{.; 
ba»  nbb.  ii>ort  bat  fdjcinbar  nbb.  'Jlnlaut.  dul 
(uorgerm.  dhel)  bat  al»  SBursel  3U  gelten,  mic 
al)h.  tola  'iSeintraubentamm'  äeigt.  5In»  ibg. 
dhel  ift  mit  5lblaut  gebilbet  gr.  iföÄo^^  'S?nppel^ 
bad)',  ba§  fid)  mit  ber  23ebeutnng  unfere§  nbb. 
Solbe  '::13flan5cntronc'  berübrt.  Sod)  fann  and) 
ö^dlho  'fproffen,  blüben',  i^a/.oc.  9h'iungcr  ®pröB= 
ling,  3'i"-"Ul'  oermnnbt  fein. 

Sole  %.  '5lb3ug»fanar  au»  mbb.  *dol,  abb. 
dola  Z'-  '9töbi."e'  (mit  fdbmanfenbem  @efd)led)t  — 
2Ji.g.9t.  —  in  Dielen  f)b.  2IJa.  porbanben:  döl 
2}i.  am  SlJittelrbein,  dole  %.  in  .S^'ieffen,  dolen 
Ü}i.  in  ^hirnberg,  Sd)maben  unb  (Jlfaf?);  bajn 
and)  nbb.  frief.  dole  '©rube,  ©raben"? 

SolnietjcO  M.  awi  gleid)beb.  mbb.  tolmetsche 
tolmetze  tulmetsche:  ein  türf.  2Bort  (norbtürf. 
tilmac),  ba§  burdj  "Dd^  2J?agt)ar.  (tolmäcs)  ober 
®lap.  (afloP.  tlümaei,  poln.  tlumacz,  böbm.  tlu- 
maö)  im  13.  .^abrb.  in§  'M'^.  eutlebnt  ift.  Sa= 
neben  mbb.  awd)  tolc  tolke  (ugl.  nod)  prenfe.  tolke, 
nbl.  tolk )  'Solmetfd)cr'  au»  lit.  tulkas,  Ictt.  tulks 
'Solmetfdjer'  (aflop.  tluku  'interpretatio'). 

Som  a)i.,  erft  nbb.,  entlehnt  ai\?i  lat.  domus 
(für  domus  dei;  Pgl.  bafür  got.  gudhiis  '@Dtte»= 
bau»,  Sirdbe').  Siltere  ©ntlebnung  in  abb.  tuom 
{awd)  dorn),  mt)b.  tuom  'bifd)öflid)e  6tift»fird)e, 
Som',  "aai  ctioa  im  9.  3abi"b.  in  Seutid)lanb 
^eimifd)  mürbe;  tuom  bevubt  auf  lat.  domus  luic 
al)b.  scuola  burd)  scola  auf  lat.  scula  =  @d)ule. 
Sie  a\\»i  bem  ml)b.  tuom  entmidelte  g'Otm  Sunt 
erbielt  fid)  bis  rium  23eginn  be§  Porigen  Sabi'b'S. 

bomiuicvcn  '$,i\M.,  al»  >yi'enibmort  fd)on  1617 
im  Seutfd).  9}Jid)ellier)pottet:  au»  lat.  dominare. 

Sonuer  ll'i.  an«  gleid)beb.  mbb.  doner,  abb. 
donar  9JJ. ;  entfpred)enb  anglf.  fiunor,  engl,  thun- 
der;  got.  *[junara-  il>L   (f'S  ift  ber  altgerut.  ilJomc 


boppelu 


}o[t 


be^  ^ouiierc^,  unter  bcm  aiid)  bic  @ottt)eit  bcr 
2yettercr|cf)ciim:ujcn  ucrctirt  luitvbeCt.  'Xouucr5  = 
tag).  2^cr  3fame  cntftammt  ber  ibg.  äB^.  ten, 
bie  unter  betjueu,  Sotiuc,  büuu  bel^aubclt 
ift.  3(1^  Sc^allbcjeicfinuug  treffen  luir  biefe  Sog. 
tu  gr.  tövo;  'Seltne,  Seil,  Spannung,  Sou, 
Slcceut',  ffr.  S3.  tan  'laut  tönen,  raufc{}en',  ta- 
nayitnü-s  'raufcf)enb,  bonnerub',  tat.  tonare  (angif. 
punian,  got.  *[)un6ii  'bouuern')»  lat.  tonitrus; 
btc  Iel3teu  i^ergteidiuugcu  ftciieu  ber  23ebeutungeu 
mcgen  beu  germ.  Jöorten  5unäcf)ft.  —  S;  onuer§  = 
tag  (nbb.  Ulb.  aud)  ötetfadi  donrda/  dunrda;^;  mb. 
üielfad)  dornst^  dorst;/  uub  fo  bei  Sutber  SornS  = 
tag;  fcbroetg.  donstig  uub  fo  bei  3}laaler  1561 
Sonntag)  au§  m^b.  donerstac,  ah"!),  douares-tag ; 
Dgl.  nhi.  doiiderdag,  augif.  I)unresdseg,  engl,  thurs- 
daj',  auorb.porsdagr:  9Jad)biIbuug  be§Iat.=ronmu. 
Jovis  dies  ( ital.  Giovedi,  fr^.  Jeudi) ;  ber  a[t= 
germ.  @Ott  ponara-z  (ai\b.  Donar,  aubb.  Thunar, 
auorb.  Ijöri-  für  ponraz)  galt  al§  (Sutfpred)uug  be§ 
lat.  Juppiter;  f.  SicnStag  uub  SSorfje.  2tuf== 
fällig  ift  mf)b.  (baier.)  pfinztac  '-TonnerStag'  au§ 
gletd)beb.  gr.  neunrr]  (f.  il^finjtag). 

bo))pe(n  3to.  'untrfein'  aui-  gleidjbeb.  nibb. 
doppeln  5u  utbb.  toppel  ':JBürfeIfpiel',  ba-i  beut 
frs.  doublet  '^4-^afd)  im  SBürfetfpiet'  eutfpridöt; 
f.  2)auÄ. 

'aoppüi  2tbj.  (9iebeuform  2) op p  e  I  in  ber  3u= 
fammeufelsung  Soppelabter,  ^Doppelgänger), 
erft  früb  nbb.,  an§'  frj.  double;  ml)b.  dublin 
'boppelt'  ift  5(b(eituug  am  berfclbcn  Quelle.  2)a5 
t  im  3[u§(aut  be§  ul)b.  2Borte§  ift  fefunbäre  3tn= 
fügung  tnie  in  21  jt,  Dbft;  nad)  §elüig  1611 
Orig.  Diction.  Germ.  (S.  101  ttiar  bubbelt  — 
lüie  uod)  f)eute  —  ubb.  Sautform,  aber  doppel 
obne  t  bie  bb. ;  3}iaa(er  1561  bat  b  0  p  p  e  l ,  .s^enifcb 
1616bDppeI  uub  boppelt;  Jnfd)  1<^91  bops 
pclt  uub  bu pelt,  fpätcrijtu  luirb  nur  boppelt 
Per3eid)uet,  ha^  olfo  luoljl  a}Jifd)uug  ber  bb.  nnh 
nhh.  Sautform  ift. 

2)orf  9h  au§  gieicbbeb.  ml)b.  al)b.  dorf  9L; 
ein  altgerm.  3Bort ;  ügl.  afäd)f.  thorp,  nbl.  dorp, 
auglf.  |)orp,  engl,  thorp  throp  (nur  uod)  in  ®igeu= 
uauten  erljalten);  anorb.  t)orp  'flcinere^  @ebi3ft'; 
got.  paürp  bebeutet  '3lcfer,  Saub',  luäbrenb  in  btn 
übrigen  Sialeften  bie  ubb.  Sebeutuug  für  baa 
SBort  gilt  (bafür  got.  haims  '3)orf';  f.  §eim); 
Pereinselt  bebeutet  mbb.  -Dorf  aud)  '@ebi3ft'.  23e= 
fonberS  bcad)teu§roert  ift  baueben  bie  2?ebeutung 
bou  nbb.  fdjiueij.  dort"  '23efud),  3it)annneufuuft', 
bie  Dietleid)t  auf  afloü.  trflgü  'DIarft'  biniucift. 
SBirb  burd)  fold)e  i^erfd)iebeubeitcn  ber  SBcbeutnug 
bie  2Bortgefd;id)te  fd)on  erfd}iüert,  fo  fommt  uod) 
biuäu,  baß  and)  ba§  Stelt.  ein  *trbo  '2)orf'  bat; 
ctjmr.  tref  '3)orf  (ba^u  bcn  altgall.  isölfcruamen 


ber  3ltrebateu),  ba»  fid)  aud)  mit  lat.  trlbus 
'Stamm'  berübrt.  3Bieberum  ftebt  auorb.  Pyi-pa 
'bräugen'  bem  gr.  n'o,:??;,  lat.  turba  'Sd)aar*  nabe. 
^ead)te  uod)  auglf.  I^röp  prop  '2)orf',  lit.  trobä 
5.  'Öebäube'. 

2)orn  m.  am  gleid)beb.  mbb.  al)h.  dorn  Tl. ; 
entfprecbenb  got.  paürnus,  auorb.  porn,  auglf.  porn, 
engl,  thorn,  nbl.  doorn,  afäcbf.  thorn  'S)orn': 
aiiü  öorgerm.  trnu-;  ogl.  afloü.  trtinü  '3Dorn', 
ffr.  trna  '©ra^balm'. 

borrcn  3t*ü.  an§  mbb.  dorren,  ai}^.  dorren 
'bürr  »nerben,  üerborren';  bgl.  afäd)f.  thorrön, 
got.  *paürzan:  2lbleitung  aus  porz-,  ha§  in  bürr 
ftecft;  ügl.  lat.  torrere  'trocfnen'  (torret  ift  genau 
ahb.  dorret ;  baa  @ot.  ijat  für  jene»  *paürzan 
mit  auberer  3lblcitung  gapaürsnan  (auorb.  porna) 
'bürr  loerbeu,   oerborren'   (ngl.  vDarre,  bürr). 

Xorjrfj  dJl,  bloß  ubb.,  (f rüber  Seleg:  .^ulfiuä 
1628  Sdjiffalirt  XIV,  29),  nacb  nbb.  dorsch ;  eut= 
fprecbeub  auorb.  porskr:  engl,  torsk  tusk  au» 
bau.  torsk  '2)orfcb*.  5'ür  ha^  an  ber  9Jorbfec 
(3.  )&.  Sübecf)  üblid)e  äBort  gilt  in  '4^reuBeu 
uub  in  ätJedleuburg  ';i3omod)clu,  ba»  ßaniö 
(1734)  (S)ebid)te  @.  255  üertüeubet  uub  in  einer 
Jußuote  erflärt.  Seibe  3?e3eid)nuugeu  tenut  bereit» 
tonr.  ©eßuer  1556  De  Piscibus  S.  114.  169. 

t  I)orfr]öc  5'-  ntit  nbb.  3lnlout  aua  mbb.  torse 
'^oblftruuf,  obb.  torso  turso  'Stengel';  lücgen 
be§  Übergänge»  oou  s  in  seh  ugl.  birfd)en. 
■i^aratlel  gebt  eine  roman.  SBortgruppc  (ital.  torso, 
afr3.  tros  'Struuf,  Stumpf,  iBrud)ftücf'),  bie  mobl 
3n)eifello»  germ.  Urfprung»  ift.  3)a»  ijb.  Söort 
ift  bem  gr.  ^vgoo^;  'Stab'  urüeriuanbt. 

bort  3lbP.  aihi  gleid)beb.  mbb.  dort,  obb.  dorot, 
lüobl  au»  darot;  got.  *parapa  (gebilbet  tüic  da- 
lapa)  lüäre  bas  cntfprecbenbe  3lbO.  auf  bie  ^-rage 
100?  Xa§>  3ü)b.  l)at  darot  'babin':  3Uileituug 
uou  bar,  ha. 

25ofc  %.  'S3üd)fe',  erft  ubb.,  aih^  wbh.  dose, 
nbl.  doos  (hän.  daase);  Sc^ottel  1663  0er3eid)net 
3uerft  ®  0  0  Ä  'capsa'  at§  ubb. ;  in  beu  rotiuelf d). 
(Sloffarien  oon  16S7.  1722  icirb  Ibofe  'Qöclb- 
büd)fe'  al»  rotiuclfd)  aufgcfübrt;  Stieler  1691, 
Steiubad)  1734  uub  Jrifd)  1741  bud)eu  S^ofe 
obne  ©iufd)ränhing.  3tit  -^i'bb.  (3.  S.  3.Beft= 
faleu)  ift  e»  üolfSüblid).  S)afür  im  iDcftl.  3:bii= 
ringen  CJlubla,  Salsuugen)  daisn  '3)ofe'  mit  ai 
=  mbb.  ei  uub  Oberlauf.  Sutter teufe,  fd)lef. 
tese  'Sd)ad)ter,  öftr.  (aud)  böbm.  tirol.)  tese 
toese  'öol3gefäB'  (für  :^uttcr,  Sals,  Stufe  nfU).) 
=  baier.  destn;  J^-xiid)  1741  üer3eid)net  Scfc 
'iöafdjfafs',  3lbcluug  2öfe.  ®a»  SanttierbältniS 
biefer  Sialeftformen  neben  Sofe  ift  uutlar. 

t  Xoft,  2^  0  ft  e  u  i't.  aus  ml)b.  doste  toste,  aljb. 
tosto  dosto  iU.  'tüilbcr   2bbi"ian';  eigtl.  mobl 

lü* 


'ottor 


76 


brcl)iMi 


ibcntiiMi  mit  ntlib.  doste  toste  i'i.  '5tvaui3.  "^hu 
uienftraiiB',  \o  bafe  btc  iBcbeiitimg  'Il)i)mtan'  am 
Spc"iialii'icrung  bcrulitc.  (Sot.  Ji)äve*{)usta'«2trauc{)' 
aiHimdimcn.  JBeitercv  Jlnlinlt  für  ein  C^'tniiion 
fclilr.    i>gL  loft. 

Tottcr'  3.i?.Ülf.  aiiÄ  gteicftbeb.  nilib.  toter,  ahb. 
totoro  t\itar-ei:  biVJ  llllb.  Jl^ovt  hat  fd)ciulmv  llbb. 
Ühihiut.  6-ntfpved)cnb  afäd)].  dodro,  llbL  dooier, 
nngif.  dvdring  'Spötter':  iirgcrm.  ^e,iCtd}iutng  für 
bcv?  'Selbe  im  6n'  (f.  aiid)  ©  i).  31nglf.  dott  m. 
'ijNiinft,  }ykd',  engl,  dot  '$itnft'  finb  lüegen  nbb. 
dott  dötre  '(J-igelb'  nitc-  bemietbeu  8tammc  ibg. 
dhut  abzuleiten;  bie  ©ntiibbebeiitititg  üon  2)ot= 
ter  märe  bann  ctma  ''i^initt  im  ©i'.  ®ie  engl, 
j^ejeidmnng  bee  S^otter^  (yolk,  anglf.  geolca: 
and)  oftfrief.  gel)  ift  eigtl.  'Eigelb':  su  anglf.  geolo 
'gelb',  engl,  yellow.  Xafür  anorb.  blome  'Sotter'. 

Sotter-  2}L  ane  mbb.  toter  9W.  'Xottevfraut'; 
bgf.  mirtelengl.  doder,  engt,  dodder  'Jfadjc-ieibe'; 
bän.  dodder,  id}meb.  dodra.  ä>ie[(eid)t  ücrmanbt 
mit  SotterS  fo  bat?  bic  'i^flaniC  ben  dlamtn 
Don  ber  5'arbe  (ober  nad)  beni  bottcrä{)uIid)en 
Samen?)  er{}a(ten  bätte. 

t  3Joufc§  3.11.  *{55cfängni!§',  jüb.,  an§  bebr.  täfas 
'ergreifen,  gefangen  nebmen'. 

2iradje  )Bl.  (mit  mb.  Santform  lan^  mbb.  trache 
(oberb.  tracke  ),  allb.  trahho  (obevb.  traccho)  9JL; 
ber  nbb.  Stntaut  ift  jn  benrtei(en  mic  in  bid)ten 
(ügl.  mnbb.  mnbl.  drake).  ®a§  SBort  mar  üor 
beut  8.  3abrb.  in  2)eutfd)tanb  eingebürgert;  ai)n- 
licb  »üie  ber  Siegel  ©reif  lieferte  ber  SJracbe  aU 
antife§  Jyabeltier  (tat.  draeo )  ber  '^bantafie  ber 
Scutfrf)en  Stoff  nnb  nerbrängte  beimiid)e  nil^tbo: 
Iogifd)e  (Sebilbe;  üieücic^t  bat  and)  tat.  draco  a(§ 
militärifd)e§  SSort  ('(SDborten3eid)cn')  bie  Über^ 
nabme  ina  ©erman.  mit  beftimmt.  @(eid)  alt  ift 
bte  engt,  (vntlebnung:  anglf.  draca,  engt,  drake 
(in  drake  fiy  ober  dragon  fly  'Sibclle').  3" 
©rnnbe  liegt  tot.  draco,  bcffen  onlgürlat.  9Jeben= 
form  dracco  (bei  einem  lat.  ©ranunatifer  be§  4. 
3abrb§.  bezeugt)  baö  oberb.  X  r  a  cf  c  (abb.  traccho) 
ertlärt. 

2;tttgoncr  Tl.,  im  BOjäbr.  S^rieg  atigemein 
üblid),  al§  ^-rembmort  fcbon  im  Xaüid).  Widfd 
1617  (als  Xragoner)  berfpottet;  bei  b.  SSatls 
Raufen  1617  Corp.  Milit.  2.  10.  13  al§  2)ra  = 
g  0  e  n  § ,  fonft  and)  S  r  a  g  n  n  e  r :  an»  fr^.  dragon. 

2)rfl^t  3}L  am  gleidibeb.  mbb.  al}b.  drät  Wl.; 
t)gl.  nbl.  draad,  anglf.  Iprssd  '^abcn',  engl,  thread 
'Jaben',  anorb.  prädr  =  got.  *{)redus:  bentale 
2tbleitnng  ber  in  nbb.  breben  ftecfenben  germ. 
2Ö5.  I)re  'breben';  ha^  öorgerm.  trc  liegt  in  gr. 
Toijotc  '2odf,  ba§  formell  mit  nbb.  Xrabt  iben= 
tifd)  ift;   megen    ber   Sebentung   ogl.  breben. 

t  2)rttfc  nbb.  f.  (5-nterid^ 


brall  '.?lbi.,  üon  bcn  ilUirterbüd)ern  bei?  16.  bi'3 
18.  isabrIhS.  al§  bb.  nid)t  oerseidjnet;  g-rifcb  1741 
nnb  ?lbelnng  fennen  c§  nnr  aU  nbb.,  mie  e§  benn 
andi  im  ni3rblid}en  9Jieberbentfd)lanb  oolfjüblid) 
ift.  Xas  jnerft  uon  Seffing  1779  9Jatban  II,  5 
gebraud)te  nbb.  ill^ort  mirb  non  .V'cbii'"ii3  17!K) 
'Jtutibarbaruö  3.  304  nod)  ucrpönt,  aber  fpiitevbiii 
üon  (Sampe  mcbrfad)  cmpfoblcn.  ^-^renf?.  Sd)rift-- 
ftetler  in  ber  2.  §älfte  bc§  18.  Sabrb^i.  gebrandjen 
gelegentlid)  bie  in  ^^^renfeen  übtidje  Sialeftform 
brell,  meld)e  Slbetnng  ner.^eidjnet;  ßanitj  (1734) 
(5Jebid)tc  @,  266  gebrandet  hkv  bereits  mit  ber 
erflärenben  fynBnote,  in  ber  Wlaxt  fage  man  eine 
breite  (b  r  a  1 1  e)  2)  i  r  n  e  für  ein  'frif dje^  berbe§ 
3Jläb(^en'.  5)te  ©rnnbbebentnng  üon  b  r  a  1 1  b  r  c  1 1 
ift  eigtl.  'feft  gebrebt'  (%.  58.  „ein  braller  ^aben"); 
fie  geboren  mit  b rillen  ^nfammen. 

^irnng  M.  an§  mbb.  dranc  (g)  Wl.  '©ebränge, 
i^ebriingniö';  ogl.  nbl.  drang  '2)rnng,  ©ebränge, 
^egierbe',  anglf.  ge{)rnng  '©ebränge,  Segierbe'^ 
engl,  throng  '©ebränge':  jn  bringen. 

brängcn  S^w.  an§  mbb.  drangen,  ^^-attttiü  su 
bringen.  Srangfal  ift  früb  nbb.;  =fal  ift 
ba§  geläufige  nbb.  Suffij  =fol,  ha?-'  älter  isal, 
got.  ist,  anglf.  engl.  -Is  ift.  2)a§  ©ot.  bilbet  an§ 
bem  gteidien  (Stamme,  aber  in  anbcrcr  5(blant'3= 
form,  ein  5lbftraftum  preihsl  51.  '2?efd)lt)erbe, 
5öebräugui§'. 

örn^)tcrcn  3tw.  —  ®  r  a  p  e  r  i  e  J-.,  fd)on  1727 
bei  Speranber  üeräeid)net:  an§  frg.  draper  dra- 
perie. 

braus,  b  r  a  n  f3  e  n  ans  b  a  r  a  n  § ,  b  a  r  a  n  B  e  n ; 
ügl.  mbb.  drabe  an§  dar  abe;  nbb.  brau  an§ 
b  a  r  a  n ,  b  r  i  n  a\i§i  b  a  r  t  n. 

bretfjfcin  3tro.  5(bleitnng  an§  mbb.  drehsei 
drsehsel,  al)b.  drähsil  9)1.  'Sred)§Ier',  (got.*preh- 
sils) ;  b  r  e  b  e  n  (SSg.  pre  tre)  fann  mit  b  r  e  d)  f  e  I  n 
Snnädift  nid)t  üermanbt  fein ;  üieimcbr  baben  mir 
c§  zu  einer  Sönrsel  mit  ©uttural  gu  ftcllen:  prehs- 
ober  preh:  gr.  Toinoiiai  (mit  77  für  k)  nub  lat. 
torqueo  (gr.  aToay.rog  'Spinbcl',  lat.  torcular 
'i^elter')  meifen  auf  eine  SSg.  trik  'breben'.  3ene§ 
aijh.  drähsil  '<i)red)§ler'  märe  ber  einzige  Steft 
biefer  SBurjel  im  ©erm. ;  im  9JU)b.,  and)  in  oberb. 
nbb.  dJla.  bat  b  r  e  f)  e  n  (mbb.  dra^jen  drasn)  bie 
Sebcntuug  'brcd)feln';  f.  breben. 

2)rcrf  9.1?.  axhi  glcid)beb.  mbb.  drec  (©en.  -ckes) 
9)1.  '2)rcd';  abb.  *drecch,  got.  ^prikk  m.  Werben 
üon  anorb.  prekkr  9}h '2)recf'  (bän.  dra^k,  fd)meb. 
dräck)  beftätigt.  23iel(eid)t  an§gegangen  üon  ber 
'Bebeutung  'Safe,  §efe',  fo  ha^  gr.  r()v'^  rovyög 
'$efe,  Safe,  junger  Tlo\t'  (mit  v  für  0?)  gn  Per= 
gleid)en  märe. 

brcljcn  ^hv.  au-3  mbb.  drfejen  dra'u  'breben 
tr.,  ficb  breben',   abb.  dräen;  got.  märe  *praian 


biet 


—     77 


bringen 


(Ogl.  auf)  eil,  got.  waian;  fäcn,  got.  saian); 
ligl.  nbl.  draajen  'brec^ieln' ;  anglf.  präwan  (ügl. 
sawan  wäwan)  uttb  initte(engL  In-owen  'brelien' 
ftnb  ft.  3f'D.,  tüäfircnb  bne  nf)b.  i^erb  icf)ou  im 
3If)b.  fd}>t).;  ba§  angefei?re  got.  *liraian  'brefjcn' 
pcttievte  otine  3ii'eifcl  ftarf  (X^xlit.  ^Ijafpro ).  pre 
ift  bcr  gemetiigcntt.  i^erbalftanim,  an^  bem  mit 
bentafer  3tbleitiing  ein  Subftantiu  Sra^t  mit 
ber  23ebcutung  'gcbrebter  g-abcn'  formiert  miirbe; 
bic'o  3Jomen  3eigt  am  bcutüdiften,  baf5  bic  iiiursel 
uon  brel)en  itidit  auf  einen  ©nttural  enbete,  ha^ 
alfo  nf]b.  3^recf)§(er  au§  abb.  drähsil  nidit  ^n 
breiten  gef)ijren  fann.  3m  fjeutigen  (Sngl.  ift  to 
throw  'bret)en'  ai;§geftorben.  —  SSj.  pre  au§ 
Horgerm.  tre  ter;  bie§  liegt  im  @r.  mit  ber  Se= 
bcntung  'bohren'  in  jafjireidjen  2f bleitnngcn  bor ; 
b  ob  reu  ift  eine  Spe^ialifievnng  ber  23ebentnng 
'bxtiten':  TTOAvrgijTOc  'oielburdibobrt',  rotjua 
'£od)',  avi'Tor/öai  T&rortivo)  burd)bobre',  rsoeco  ' 
'bo^re,  brec^fele'  (ogL  ml)b.  dreejen  'bred^feln'J,  ^ 
T0ö»'0c'3^rebeifen',  t^ostoov,  lat.  terebra  '23o^=  j 
rer'.    3.^g(.  nod)  2 arm. 

brei  9htm.  ans  mbb-  ai)h.  dri,  ba§  eigtL  b[oB 
Ü)tom.  be§  Tl.  ift;  bie  übrigen  alten  Safne  finb 
im  3Jf)b.  ansgeftorben ;  anglf.  pri  preo,  engl,  three, 
got.  preis  au§  *prijiz  =  gemeinibg.  trejes:  ffr. 
trayas,  gr.  tohc  an§  rgijtc,  lat.  tres,  affoö. 
trTje,  lit.  trys.  2öte  alte  (5iner  ift  and)  brei 
ein  nralte§  3flWit)art;  f.  S^riüid),  b ritte. 

breift  5(bi.,  ber  obcrb.  unb  friinf.  i^oIfÄfpradic 
fremb,  in  bie  Sd)riftfprad)c  an§  bem  3ibb.  ein= 
gcbrnngen.  Sac-  bei  i^^aaler  1561  nod)  nid}t  ner^ 
3eid)nete,aud)  beiSntber  nid)t  belegte iJöort  ner^eidi^ 
net  .^ilian  1599  als  nbb.-frief.  driest  drijst  (bar^ 
nad)  briifte  bei öenifd)  1616).  2d)otte[1663bud)t 
„brieft  breift",  Stieler  1691  „breift  brieft  brüft", 
fyrifd)  1741  „breift  brieft"  aUj  eigtl.  nbb. ;  and) 
^ubiuigÄ  t.-eng[.  Sejicon  1716  bat  „breift,  brieft". 
5(ud)  bente  ift  driste  in  ganj  3Jieberbcntfd)fanb 
üblid)  (e§  ift  oorgebrungen  aU  driste  in  bie  Dber- 
lanfi^,  al§  dreiste  in§  Cberfäc^f.).  SHtfädif.  thrlsti 
=  anglf.  pn'ste  'oermegen,  breift'  fann  mit  lat. 
tristis  'traurig'  3ufatnmenbängcn,  »nie  and)  in  ber 
©ippe  üon  tapfer  äbulid)e  Sebentung5ücrfd)ie= 
benbeit  oorfommt. 

brcißig  f.  sig. 

breji^cn  3^-  au§  gleid)beb.  m'^b.  dreschen, 
al)b.  dreskan ;  entfpred)enb  nbl.  dorschen,  anglf. 
perscan  (für  *prescan),  engl,  to  thrash  thresh 
'brefcften',  and)  übertragen  'prügeln'  (ugl.  m^b. 
dreschen  and)  'quälen');  got.  priskan.  2)a5 
Siref  die  n  mar  fdion  im  Urgerm.  geübt,  mie  biefe 
gemeinfame  ä^eseidjunng  ber  Sialefte  beseugt; 
nod)  ef)e  bav  fefsbafte  £eben  ber  ©crmancn  be= 
gann,  alfo  nod)  auf  ben  2Banberungen  maren 


nnferen  3ll)nen  bie  elementarftcn  X^ötigfeiten  im 
3I(f erbau  befannt;  Pgl.  bie  einjelnen  @etreibe= 
arten,  and)  i^^flug,  (Sgge,  iörot  ufro.  ®ie 
germ,  2Bortfippe  brang  in§  iHoman.:  ital.  tres- 
care  'trampeln,  mit  ben  5ÜBen  unrnbig  fein, 
tonsen',  afr^.  tresche  '^ieibeutan^'.  daraus  er= 
gtebt  ficb  bie  SIrt  be§  altgerm.  3^refd)enö  oon 
felbft.  Ser  Srcfc^flcgel  fam  burd)  roman.  2.^er= 
mittlung  an^  3talien  (fi  5'  1  e  9  e  0 ;  bie  einbeimtfd)e 
';8e3eicbnung  für  il)n  ift  af)b.  driscil,  mt)b.  nbb. 
drischel.  Sie  Xeutung  be§  3U  ©runbe  liegeuben 
oorgerm.  tresk  mirb  'lärmenb  ftampfen,  treten' 
geiDcfen  fein;  ögt.  lit.  traszketi  'raffeln,  tlappern', 
altfloo.  treskil  's?racf)'.  (Sngl.  threshold  '3d)melle' 
iüirb  meift  anc^  3U  brefd)en,  altgerm. preskan 
ge3ogen,  inbem  man  e«  al§  S)refd)balfen  faßt  ober 
al§  Ort,  mo  am  (5'ingange  be§  >^anie^^  gebrofdien 
roirb. 

brcfftcrcn  3tw.  au§  fr3.  dressev:  feit  Speranber 
1727  Der3eid)net. 

briflen  3tȟ.  'einerer3ieren'  bei  2>kater  1561 
unb  .spenifc^  1616  fel)lenb,  feit  gd)ottel  1663  iier= 
3eid)net;  im  17.  3abrl).  allgemein  üblid)  (33eleg: 
3^ue3  1652  Xomencl.  3.  234) ;  bamal-?  gießen  bie 
S'jersierbücber  3^rillbüd)er.  3}Jbb.  drillen  'bre= 
ben,  abrnnben'  (mit  bem  5J.^arti3.gedrollen  'runb'). 
Xie  Sebeutnng  b  r  i  1 1  c  n  'bobren'  ftammt  au-3  nbb. 
drillen  (f.  bre^en,  bred)feln  megen  ber  23e= 
bcntung§nermittlnng) ;  ba3U  nbl.  drillen,  engl, 
to  thrill  'bobren',  ferner  mit  91blant  bü§  nbb. 
b  r  a  1 1  (mnbl.  dral j  'runb,  fid)  brebenb' :  bie  Sippe 
meift  auf  eine  germ,  ii>3.prerbreben'.  — drillen 
'plagen'  ober  'sum  Solbaten  einüben'  fann  fomobl 
au-3  ber  erften  als  au§  ber  3roeiten  23ebeutung 
absuleiten  fein. 

2;riüi£ö  Tt  ans  mbb.  drilich  drilch  a'l.  'ein 
mit  brei  fyiiben  geroebtec-  S^M''  fubirnntirierte» 
51bj.,  has  'breifad)' bebeutet;  f.  3niitlidi.  dri- 
ift  bie  ältere  5^ vni  für  brei  in  ber  3uiani"ien= 
fe^ung  (f  b ritte,  3tt)il=  unb  Drilling): 
a^b,  drifalt  'oreifältig'.  Slbb.  drilich  'breifac^, 
breifäbig'  ift  bequeme  llmbentfd)ung  bec^  lat.  trilix 
(trilicem)  'breifäbig'  5U  licium  'J^-aben'.  3il}'l= 
lid)e  Silbungen  in  3^üillirf)'  Sa  mm  et. 

2!vtflin9  lU.,  erft  n^b.,  gebilbet  nad)  3ioiI  = 
Itng. 

bringen  3t^D.  ans  ml)b.  dringen,  af)b.  dringan 
'3nfammenbrücfen,  brängen,  anbringen,  bann  and) 
tTecbten,  mcben'  (mbb.  drihe  'Sticf uabel') ;  ügl. 
got.  preihan  (eih  an-i  inh)  'bräugeu,  bebrängen, 
beengen,  in  Irübfal  Derfet5en'.  311§  germ.  ii>3. 
bat  prinhw  prung  5U  gelten;  Ogl.  nod)  3U  al)i). 
dringan  "Oas  afäc^f.  thringan,  anglf.  pringan 
'brürfen',  anorb.  pryngva.  h  behielt  ml)b.  drihe 
,y.  'Sticfnabel'  bei,  moüou  ml)b.  drihen  'i'tidcu'.  — 


^^tte 


—     78 


Xrucf 


Üln  bic  allflcuiciiic  3^c^clltlllu■l  '^l•änl^cu'  fdilicfjcit 
fid)  iil}b.  S?rang,  brängen,@ebränge  (af)b. 
»idri^-ugi);  engl,  throng.  3«  bcv  gcviit.  Sippe 
fügen  ndi  nl»  urnemianbt  lit.  trenkti  'fdnitteln, 
Üotjen',  rn\nksmas'@ctö|e,  ©etiininicr,  Ictt.  treekt 
'5crfd)nierrcvn'. 

britte  Crbin.  jn  brei,  mfib.  dritte,  a^b. 
dritto;  cntfpred}enb  got.  l)ridja,  angl).  pridda, 
engl,  third.  |)ri-  ift  ber  Stamm  (f.  2)  r  i  1 1  i  d^), 
dja  bi>5  Suffir,  ba§  am  beni  .^arbinafe  ba§ 
Crbtnale  macfit;  C'?  ift  -tio-  in  lat.  tertius,  ffr. 
trtiya-s.  —  2^rittel  ??.  am  nil)b.  drit-teil. 

^rogc  5'.,  erft  n!^b.,  am  bem  fr^.  drogue, 
bae  mit  feiner  gcmeinroman.  (Sippe  droga  (hat. 
fpan.)  gern  an§  bem  nbl.  droog  (f.  trocEen) 
abgeleitet  mirb;  borf)  fpred^en  fadjlid^e  ©rünbe 
für  ben  Orient  a[§  llrfil?  be§  2Borte§. 

bro^cn  3tro-  aii°"  glcicfibcb.  mt)b.  dron  idjto. 
3tm.,  ha^^  2)cnomtnatio  ^u  älterem  dro  5.  "^vo- 
Ining'  ift;  bac-  alt  ererbte  3fiü.  ift  n^b.  bränen 
an§  m^b.  dröuwen  drouwen,  ai^b.  drowen  drou- 
wen;  got,  *praujan,  angif.  prean  ([)rea-de) 
'brol^en'  (engl,  to  threaten).  2t:^b.  drö  droa 
((Sen.  drawa)  entfpridit  angIf.  Iirea;  got.  fe^It 
[irawa.  @en.  prawos  ^y.  '2;rof)iing'.  3m  ©itgl. 
ift  bie  ^ll^ortgruppe  au§gcftorben.  Sfußer^alb  be§ 
0erm.  I)at  fie  nirfite  ikrroanbte§. 

Sro^nc  ^■.;  bei  (Sd)otteI  1663  al§  2;rone 
(aber  bei  i'faakr  1561  al§  2:rän  Tl.)  Perjeidö^ 
net;  bie  ftreng  ^b.  J'orm  ift  Sreßne  Sirene 
(fo  nod)  in  Sarfif.  nnb  Cftr.)  luegen  mTib.  trene 
tren,  a^b.  treno  3Ä. ;  2;ro]^ne  ift  nbb.  2öort= 
form,  hk  au§  afäd)f.  dran,  ^i.  dräni  entftanben 
ift;  ha^n  angIf.  drän  ($[.  dra;n),  engl,  drone 
'§nmmel,  2:ro^ne' ;  beibe  loeifen  auf  got.  *drainus 
♦drenus,  irä^renb  al)b.  treno  Pielmetir  got.  *drina 
üoranefe^t;  ba^  3?erf)ältni§  ber  angcfe^ten  got. 
f^ormen  ift  nodi  nirf)t  näf^er  bcftimmt  iüorben. 
Sae  3u  ©rnnbe  liegenbe  drcn  fdieint  in  brö^nen 
(got.  drunjus  'Schall')  üor^uüegen;  boc^  fällt 
njeftfäl.  dorte  dortke  'Sro^ue'  auf.  2lu5  ber« 
felben  SSurgel  ift  and)  raa^rfc^einlicö  eine  gr.  23e= 
gei^nung  für  'iöiene'  gefloffen:  rei'9(/7]Vf]  'eine 
2(rt2Be§pe  ober  Rummel'  (and)  urd^otjvrj  '2BaIb= 
biene'?  (ügl.  v.od)  Tsr,')or^d(6v  ävd^oT^dorv),  and) 
iaton.  duioväS  'S^rofjne'.  Siene  mie  Sroline 
finb  nrgerm.  SBcjeirfmnngcn.    8.  bai  flg.  2Bort. 

brö^ncn  3tm.,  bloß  n^b.,  entlel^nt  au§  nbb. 
drcBnen;  Per^eicfinet  erft  bei  (Srfjottel  1663  (nod) 
nid)t  hti  SWaalerlöBl).  Sa^u  nbl.  dreunen,anorb. 
drynja  '^m.  'brö^neu,  brüITen',  anorb.  drynr  3)i. 
'Öebrij^n',  got.  drunjus  3JJ.  'gcfiaü'.  3Ibfömm= 
linge  aua  berfelben  2B5.  drin  dhren  f.  unter 
2)ro^ne;  außerbem  ügl.  nod)  gr.  d-pijvog 
'Sef)fIoge'. 


bvüütg  xHbj.,  blofj  nl)b.,  aua  nbb.  drullig,  nb(. 
drollig;  engl,  droll  'Sdialf,  brollig'  nnb  5(bi. 
drollisli;  frg.  drole  'pDffierltd),  luftig':  alle  in 
bcn  älteren  @prad)periobcn  uidit  5u  belegen; 
bal)er  ber  llvipruiig  ber  ('•h'uppe  (ob  roman.? 
ijerm.?)  bunfcl.  lliniial)rfd)einttcfi  ift  bie  3tblei= 
tung  berfclben  an^  bem  norb.  Diameu  troll,  ber 
gefpenftifd)e  Unl)olbe  bejeidinet;  benn  in  ben  norb. 
S^ialeften  lautet  bai^  "i&oxt  mit  t  an,  mäbrenb 
bie  ©rnppe  non  nbb.  brollig  mit  d  im  5lnlaut 
crfdieint. 

2)rof^fe  t^.  auö  poln.  drozka  (ruff.  droski j ; 
^uerft  im  ®nct}clopäb.  SBörterb.  1800,  allgemein 
feit  öeinfiuS  1818  Per5cid)net  (Srofdifa  1795 
ai§>  liülänb.,  Cj^rofdife  1820  al§  pofeu.  T)ialcft= 
wort  bezeugt);  non  'Berlin  auc-  fdieint  ctlua  um 
1810  2Sort  nnb  2ad)c  befaunt  ^u  locrben  (fübs 
iDcftbentfd)  jeßt  als  Srotfd}fe,). 

2)rof|cI'  3-  ein  SSogelname,  ber  im  ©erman. 
3ablreid)e  SautParianten  bat.  91l)b.  drösca  drös- 
cala,  mlib.  droscliel  ftimmeu  tju  baicr.  droschel 
iand)  id)iüäb.=fdnuei5.  dr6stle?J;  mcftfäl.  drässl 
ld)eint  mit  anglf.  pröstle,  engl,  throstle  auf 
*{iramstala  jn  trteifen;  anglf.  prysce  =  engl, 
thrush  '2)roffer  repräfentiert  eine  3.  Santform. 
-Jtnorb.  prostr  (got.  *I)rastus)  fte^t  mieber  fern ; 
für  biefe§  l)at  man  an  lat.  turdus  au§  *tursdus 
(f.  31  ft,  ©erftc,  mtit,  mait)  iotvk  an  lit. 
sträzdas  'S'roffcC  auticfnüpft.  Sie  übrigen  £aut= 
formen  be§  fdimierigeu  2Öorte§  finb  nod)  uid)t 
anfgeflärt.  SBeitcre  2pnonl}ma  finb  lüeftfäl.  gaid- 
ling  getling,ttieftfäl.=rbeinlänb.  lister  (a^b. listara) 
=  fiebenbürg.  leistr. 

t  ^iroffeP  ly.  'Scl^lc',  nur  in^ber  3lbleitung 
er  br  off  ein  'am  öalfe  mürgen,  ermürgen'  er= 
balten ;  mit  2)  r  0  f  f  e  P  uuüeriuanbt ,  mie  ml)b, 
dro^^e  Jy.  '©d)lunb,  Sel)le'  jeigt;  Pgl.  al)b.  dro^^a, 
anglf.  protu  ?v.,  engl,  tliroat  '^el}le'  fba^n  gleicö= 
falls  mit  l-31blcitung  engl,  throttle  '^eble,  er= 
broffeln').  2:teie  ©ruppe  l}at  eine  anberc  neben 
fid),  beren  ©lieber  um  ein  s  im  3Inlaut  rcidier 
finb  (f.  XroffcP,  Xad)):  mbb.  stro^^e,  anbb. 
strota'ift'eble,  Suftröbrc',  nbbeff.  loei'tfäl.  struete, 
ubl.  stroot;  f.  ftroöcn.  3Iu§  bem  §b.  brang 
ba§  Söort  in§  &Joman.:  ital.  strozza  '^e^Ie', 
strozzare  'ernuivgcu'. 

t  ^roft  3}J.  'Dberamtmann'  (ein  nbb.  2Bort) 
au§  mubb.  droste  drossete ;  bie§  mit  m{)b.  trulit- 
sse^e,  n^b.  X  r  u  d)  f  e  fs  ibentifcfi ;  iregen  2)  r  0  ft  e  i 
f.  and)  unter  S^rud^fefe. 

2)rurf  91J.  an^  mf)b.  druc  (-ekes )  3Jf.  'Xxnd, 
3lnprall,  feinbIid)e§3uiammenftoBen',  a^b. druck; 
cntfpredjenb  anglf.  pryc  (cc,  belegt  ofprycc) 
'Srncf'.    2"rücfcn  ans  gleic^beb.  m^b.  drücken 


bnicfcn 


—     79     — 


$)ult 


(Iruckon,  af)b.  drucclicii  (ügl.  niigif.  In-yccan 
'brüctcu').  Xa§  Siibftantiü  löärc  cjot.  *I)rukks, 
ba§  3t»i'-  I'i"ukkjan.  3u  "^cr  flfeic^eu  ibg.  2B5. 
truk  geftöreu  anorb.  Jirüga  'brücfen'  iinb  a^b. 
drall  'J-effcl'.  —  Xriicffen,  iilib.  otevattüforni 
SU  br liefen. 

brutfeit  3to.  eigtl.  oberbeutfc^c  G-utfprecfiung 
tiou  br  liefen  fbie  erften  2)rucfortc  fielen  5.  2. 
in§  oberb.  ©ebiet),  feit  1470  allgemein  üblicf)  füv 
'imprimere'  (:öeleg:  „biß  fiat  getrueft  ©intf)eru';- 
Ssainer  ßu  Jtugepurg  MCCCCLXX  iar"j.  2t)-- 
nonqmon  am  3JiitteIrtiein  luar  bafiir  btö  etwa 
1700  prent en  (=  nbL  prenten);  !8e(cg  in  ber 
6f)ronif  ber  Sadifen,  DJJain:^  1492  („buffe  S^ronecfe 
Dan  feiiferen  nnb  anberen  fnrften  f)efft  geprent 

$eter  fcf)offer in  ....  2Jlenc5,  bie  et)n  ane- 

fangf  i§  ber  prentcrei)")  nnb  nocf)  bei  Stielcr  1695 
3citung§tuft  2.  18. 

t  Srube  5'-  '3a«6erin'  =  m^b.  trute  5-  'Wn^ 
bolbin,  3tlp';  in  ben  n^b.  3J?a.  befiarrt  bie  Se= 
beutung  '3üp'  (t[)iiring.  trüde,  baicr.=öftr.  rf)ein^ 
friinf.  trüd).  Sas  SBort  ift  troB  feiner  iserbreitung 
(bän.  drude,  gotläub.  druda)  feiner  Santform 
megen  bnnfel;  benn  ber  23ert  be*  anlantenben 
m^b.  t,  nf)b.  d  ift  ntc^t  ju  beftimmen.  i^iet(eid]t 
ift  ml)b.  trute  gu  bem  2tbj.  traut  gu  ftetlen; 
®  r  n  b  c  beruhte  bann  auf  bemfelben  ^l^rtnsip  ber 
9famenbilbung  mie  etföa  gr.  (Sumeniben. 

Xrufe '  5-  'ücrmitterte«  ©r;^',  nur  nl)b.; 
bunfler  3(bfnnft. 

Srufe-  5-  eine  ^ranffieit  be§  ^ßferbes,  nt)b.; 
ibentifd)  mit  2 rufe. 

Srüfe  5'-  aU'^  vi^^"^-  drüese  druose  (bat)er 
nl)b.  bie  9}ebenform  druse,  nur  mit  fpejialifiertev 
IBebentnng);  afib.  druos  druosi  g-.  'Sriife'.  03ot. 
*I)r6s  ober  *jjr6hsi?  fe{)lt;  and)  auf  engl.  23oben 
geigt  fid)  fein  üermanbtee  Söort. 

t  Srufen  $Iur.,  alem.  (nid&t  fdötüäb.)  SBort  für 
'§efe',  nn§  ml)b.  druosene,  afib.  truosana  (oberb. 
2^ialette  baben  ue  in  ber  2oniilbe);  cntfprcdjenb 
nbl.  droesem,  mubt.  droesene,  anglf.  drosn  'ä^obcn^ 
fa^'.  @rbf.  t)ieüeid)t  got.  *dr6hsna,  mogn  and) 
engl,  dregs,  nt)b.  S^refter. 

bu  5)5ron.  ?Perf.  ber  2.  5}?erfon,  mf)b.  a^b. 
du  (bancben  m^b.  ai)b.  du)';  ngl.  augif.  \nu  engl, 
thou:  nruertuaubt  lat.  tu,  gr.  rr  dv.  ffr.  tvam. 
9läl)erc§  über  ben  gemeinibg.  ^ronominalftamm 
gel)ört  in  bie  ©rammatif. 

t  ^n^i  d-  2;nd)tbanf,  and)  Snft  '9htber= 
banf;  bie  ^-oun  mit  f  ift  bie  ^b. ,  bicl  mit  ch 
bie  nbb. ;  ahi'.  dofta  <>■,,  anorb.  [lopta  ^■.  ':)hibcr- 
banf;  at)b.  gidofto  eigtl.  "Qjenoffc  auf  ber  :;')hibcr- 
f>anV,  anglf.  gepofta  '©enoffe':  ein  urgcrm.  Jluy^ 
brucf  auK'  ber  —  bereit?  auf  ben  ^[Banbcrnngcn 


ber  Wcrmancn  —  an-ögcbilbcten  Sd)iff5tcd)nif;  f. 
9tuber,  Segel,  ajjaft,  ®ct)iff  ufm.  SDafe 
bie  nbb.  5orm  iu'ö  ob.  (Singang  gefunben  ^at, 
ift  narf)  bem  unter  Söorb,  iöüfe,  58 00t  be= 
merften  nirf)t  auffäUig.  3cne§  altgerm.  SBort  für 
':)iubcrbanf'  (got.  *I)uft6  ^•.)  gel)ijrt  tüa^rfd^ein= 
lid)  3U  einer  ifös.  tup  'nieberl)ocfen' ;  ögl.  lit.  tupeti 
'^ocfcn',  tüpti  'ficft  meberf)ocfen'. 

buden  3tm.  mit  nbb.  2(nlout,  am  mtib.  tucken 
tücken  'fid)  fd)nelf  nac^  nuten  bemegen,  neigen, 
fic^  beugen';  niol)l  ^-regnent.  =iu  ml)b.  tüchen 
'taud)en';  f.  biee  —  2ucfmäufer  'l)tntcrliftig 
,  ^eimltd)er  l'Jenfd)'  erfc^eint  im  Tll)b.  aU  tockel- 
müser  '@d)leid)er  C^'enc^ler';  bk  n^b.  ßautform 
'  beruht  auf  erneuter  5InleI)nung  an  butf  en,  mfjb. 
tucken ;  baneben  erfd)eint  unter  3Inlcl)nuug  an 
Xüde  and)  Jücfmäufcr:  ber  sroeitc  ,S?om= 
pofitioneteil  bcrnt)t  auf  mbb.  müsen  eigtl. 'maufcn', 
bann  (in  biebifd)er  3Ibfid)t)  'fd)leicöen'. 

bubcln  3t>ü-'  etft  nt)b.,  nad)  poln.  dudlic 

,  'bubelu'  Pon  dudy  'Sacf pfeife'. 

[       Suett  31.  (frül)er  and)  ^l)  aue  lat.  duellum ; 

'  sunädift  in  ber  lat.  tform  gebraucht  (3.  23.  3ig. 

3Ubertinu§  1001  ber  Ärieg-Meut  Söecfubr  3.  7), 

bann  aUi  ^lull  (3.23.  3eitler  1640  ©piftetn  I, 

225  unb  @rimmelel)aufen  16G9  Simplic.  II,  20. 

29),  ba§  feit  bem  Sprach;  ufm.  l^erberber  1644, 

Siebe  1686  unb  ©tieler»  3ettitng?fuft  1695  iier= 

3et(^net  mirb. 

2uft'  5.  f.  Xud)t. 

2)uft2  a)J.  'feine  3lu§bünftung',  mit  nbb.  3ln=: 
laut  (im  Cberbeutfd).  gilt  3t  e  i  f)  anv  mbb.  tuft 
Wl.  '2)unft,  91ebet,  Xaii,  dki'f,  af)b.  tuft  'Jroft'; 
bnnfeln  lU-fprung?. 

2;ufaten  Wl.  (ducat  Tl.,  feiten  g.  im  älteren 
3tl)b.)  au§  fpät  ml)b.  ducäte  Wl.  (mtat.  ducAtus). 

bulbcn  3to-  (bem  (5d)mab.  unb  mobl  and) 
aubern  oberb.  9)Ja.  fremb)  aih^  glctd)beb.  ml)b.  abb. 
dulten:  jn  ai)b.  ml)b.  dult  J.  =  ©ebnlb.  @ot. 
für  b  u  l  b  e  n  pulan  ol)ne  bie  beutale  2lbleitnng  {al)b. 
dolen,  ml)b.  doln,  beibe  meit  atlgemciner  gegen 
baö  im  3}i)b.  auafdjliefjlid)  l)errfd)enbe  bu Iben; 
anglf.  I^olian  'bnlben').  3tlc-  uorgerm.  2öur3el= 
form  bat  tel  toi  tlä  5U  gelten,  bie  ber  SBebcutung 
ber  germ.  23ortfippe  genau  entfpred)enb  in  gr. 
vA/j-vca  'bnlben',  xXij-iaov  '©lenb',  tto'/.vt'/mz 
'pielbulbeub'  ufm.  Porliegt;  lat.  toleräre  unb  er^ 
tragen  {\at  perferre)  lebren,  ba^  lat.  tollo 
(5l?art.  latus  für  *tlä-tus;  ÜJ^rät.  tuli  3U  fero) 
nnb  gr.  rolnäv  'magen,  erbulbcn'  ncrnmiibt  finb. 
©runbbebcntung  ber  in  ber  2lblaut§form  tel  tül 
tili  erfd)eiueubcn  SBurjel  ift  bemnad)  'tragen,  er= 
tragen';  f.  ©ebulb. 

t  2)ult  ^\  baier.  '^abrmarft',  mit  mb.  9ln= 
laut,  an?'  mbb.  tult  ^•.  '3übrmarft,  fird)lid)c§ 


biimnt 


-     80 


biiun 


5eft,  J^irdnücil)',  alib.  tuld.  ^Das  iSort  ift  bic 
altncnit.  33e5etcliiiuug  für  '(^-cff:  got.  dulps  ^■. 
'ivci't,  5-ciev'. 

biiram  3lbi.  mit  ubb.  i.'auttüvm  (\)cUng  li311 
Origin.  Dictiou.  German.  287  ftellt  nbb.  b  It  m 
inib  fib.  tliuntb  als  (5-titfin-cci)miticii  neben  ein= 
iiiibev').  (F'iitipred)enb  mlib.  tum  (@cii.  -mmes) 
tump  (@eii.  -bes)  'biiiiiiti,  tliöridit,  fdmmdi  non 
i'en'tailbe ,  ftuilim',  alib.  tumb:  got.  dumbs, 
anorb.  dumbr  iiiib  niiglf.  engl,  dumb  l)abcn 
tüefentlid)  bic  iBebeutimg  'ftumnt';  im  3n)b.  er= 
fdieint  außer  ben  JBebeiituiigen  üon  mljb.  tump 
nodi  bie  3?ebeutniig  'taub',  äfntlic^  bumm  im 
älteren  9ff)b.  'taub'.  'Stumpf  in  ^-Be^ug  auf  Sinuc 
uub  i>erftnnb' mag  bic  ßrunbbcbcutnng  bc§  auf3cr= 
halb  bc§  6crm.  nodi  uid)t  gcfnubcucn  lifbjeftiiis 
fein ;  aud)  ftum  m  I)at  eiuc  eigenartige  (Sefdiidite; 

f.  fd}mccfeu,  Iiell:  iBorte  für  bic  Junftioneu 
einer  ©inne?tDaI)rucfimuug  merben  übcrl^aupt  gern 
auf  bie  cutfpredienben  einer  anbcrn  übertragen. 
5)arnad)  lieBe  fid)  mobl  '-Inn-nmubtidiaft  Hon  got. 
dumbs  'ftumm',  al}b.  tumb  'taub,  ftnmm'  mit  gr. 
ryijpAos^'blinb' (SSj.  dhubh:  rvq  nad)  befaunter 
^egef  für  9vcf)  benfen. 

1 2)ummman  üül.  fd)on  bei  .'öeuifd)  1616 ;  bafür 
im  16. 3ain"Ii.  „ein  bummcr  3nn"  •  3  o  u  =  '^o^ 
bann'  meit't  auf  ba-^  dlhh.  al§  bic  .S^eimat  ber 
SÖortbilbnugen  auf  -ian  (3.  S.  lücftfäl.  adriän 
udriän  n.  a.),  mie  bcnn  and)  in  ben  nbb.  931a. 
dümrjän  öolf^üblid)  ift  (e»  fel)lt  im  Dberbeutfd)., 

g.  ^.  bem  Sct)föäb.).    5ßgl.  and)  3flnI)ageL 

bunHjf  5rbi.,  crft  nfib.,  burdi  fdnüädjftc  3lb= 
[aui'5form  gebitbet  an§  m(}b.  dimpfen  ft.  3^^^. 
'bampfcn,  raud)cn';  ngl.  aud)  mbb.  dumpfen 
dumpfen  'bauipfeu,  bämpfen'.  S^a^  2tbj.  bebeutet 
eigtl.  mof)!  'raudöig'  b.  b-  'fendit'  ober  'bcengeub 
auf  @ebör  uub  @efid)t  tüirfenb':  bumpf  er= 
fcbeint  in  nbl.  dompig  in  ber  23ebeutuug  'fendit, 
finfter'.  3>ietlcid)t  barf  an  ä>cr>üanbtid)aft  mit 
bunfel  gebad)t  mcrben;  pgl.  engl,  dank  'fendjt, 
bnmpfig'. 

2)uncit  f.  I)  an  neu. 

Süitcn  iy.  um  1400  on§  nb(.  duin  (tpober 
aud]  fri5.  dune)  in  ba^j  d]bh.  ber  Scetnftc  uub 
öon  ba  aii^  tu§  öodibent)d)e  gebrungcu.  6-^1)= 
träu§  ^op.  13  ^at  es  uitf)t  (bofür  „S)rl)ff= 
fanbt")  uub  Sf|.  SBefoIbuS  1619  De  natura  po- 
pulorum  S.  91  feunt  Sünen  nur  al§  nbl.; 
(JalDifiua  1610  S.  24  bat  bafür  „Saubberg". 
Sc^ou  bei  öutfiu^  1606  3d)ifffabrt  I,  66  (al§ 
Xut)uen)  uub  Beiüer  1643  C^-piftc(n  III,  30 
(„2)ui)neu  ober  ganbberge")  belegt,  mirb  es  feit 
Öenifd)  1616  (al«  2)unt  für  SDuiuVj,  ©djottel 
1663  uub  Stieler  1691  gcbnd)t.   3itiiüd)ft  mürbe 


bav  Slsort  nur  pon  ber  l)olt.=flanbr.  uub  ber  fent. 
Slüftc  gcbraudit.  llber  nbl.^nbb.  Sccaugbrncfe  im 
'Tihb.  f.  nod)  '^atc,  ®bbe;  n\)h.  ü  al^  33eniei§ 
für  nbl.  l?-ntlebnung  f.  nod)  in  23  ü  f  e ,  S  ü  b  c  n. 
UJbl.  duin  =  uorbfrief.  dün  ift  ein  altgerm.  SBort 
=  anglf.  dün  '§ügel'  (engl,  downs  '^^ünen'), 
moaU  engl,  down  '^erab'  au§  anglf.  adiine  of- 
düne  eigtl.  'Pom  §ügel  bcrab',  uub  ftimmt  ju 
altir.  dün  '§üger  (f.  nod)  3ßitii).  9luf  Wan- 
gcroog  lieifjt  bic  3^üne  li«!!. 

2)ung  iU.,  mit  nbb.  5[nlaut,  an§  mbb.  tunge 
}y.  'iTünger,  3}üngung';  mbb.  tunc  9}J.5-  bebeutet 
'unterirbifdieÄ  —  eigtl.  mit  Jünger  bebecfte§  — 
©cnuicb  r^ur  Sßintcrmobnung ,  fpe5icll  bie  uuter= 
ivbifd}c  iBebeftube';  abb.  tunga '2)üugung',  engl, 
duiig  'Ü)?ift'  uub  'büngeu':  abb.  tunc  fy.  'nuter= 
ivbifdie  2öebcftnbc'  (2)  ü  n  g  e  r  an§  fpöt  mbb.  tun- 
ger).  3)iefc  2)oppelbcbeutung  ber  Sippe  crflärcn 
bie  23crid)te  bey  'Xacitu^  (®ermania  16)  uub 
^:^Miniu§  (i^ift.  nat.  19,  1).  ^-am  '©rnbe'  bie 
eigtl.  iBebeutung  Pon  ®uug  ift,  barf  gr.  tminc. 
(aU'S  porgried).  dhnghwos)  al§  urPennanbt  iw- 
gejogen  mcrben. 

bunfel  ?lbi.  mit  mb.  ?tnlaut  au§  mljb.  tunkel 
'bnnfcl,  trübe,  bumpf,  abb.  tunclial  (mit  ber 
i)cebenform  tunchar,  mnbb.  meftfrief.  dunker). 
•DJit  anbcrer  9(blant^ftufe  fiub  au§  berfelben 
JBursel  anorb.  dokkr,  afrief.  diunk  (uorbfrief. 
djonk  jonk)  gcbilbct,  bie  ein  got.  *digqs  (PDr= 
germ.  dher.gwos)  pDrau§fe{3eu.  ®a§  urPermaubte 
engl,  dank  'buntpfig,  fcud)t'  meift  auf  Segiel^ung 
5U  bumpf  (germ.  2B3.  dinq  dump). 

2)ünfcl  93?.,  erft  nbb.,  gn  bunten  ^i\x>.  aw?:: 
mbb.  dünken  (5}Jrät.  dülite)  'fd^eiueu,  bunten', 
a{)b.  duncban  (mcift  uupcrfönl.  m.  5)at.)  'fdieiueu' 
r^ßrät.  dühta);  got.  Imgkjan  pühta,  mcift  nu: 
perföul.  m.  '^ai.  'fd)einen':  anglf.  I>yncan,  engl, 
to  think,  ba%  aber  incfcntlid)  bic  23ebentnugcn 
Pon  anglf.  Iiencan,  <x\)b.  ml)b.  nl)b.  b  c  u  f  e  n  Pcr= 
tritt.  2)  ü  n  f  e  n  fdjeiut  urfprgl.  ein  ft.  3^.  ge= 
lucfen  3u  fein,  inogn  beuten  ba%  jugebörige  5afti= 
tipum  märe.  ®em  germ.  punk  pank  liegt  eine 
altibg.  JÖj.  tng  teng  ju  (Srunbe,  uub  biefc  liegt 
in  altlat.  tongere  'fenucn'  (ügl.  präucft.  tongitio 
'notio')  por.    ^a,{.  bäuditen,  beuten,  San  f. 

bünn  3lbi.  an^  glcid)bcb.  mbb.  dünne,  a\)b. 
dunni;  pgl.  anglf.  pynne,  engl,  thin,  auorb.punnr, 
nbl.  dun,  got.  ""punnus.  5)a§  Stbj.  bebielt  bic 
altererbte  2?ebcutnng  bünn  in  allen  Sprad)= 
perioben  uub  S^ialeften  be§  ©erm.  Sie  Stamm= 
form  punnu-  ift  in  a\]b.  dunwongi,  anglf.  ]iun- 
wenge,  auorb.  punnvange  'Sd)läfe',  eigtl.  'XünU: 
mange'  bemabrt  (pgl.  nl)b.  S)ial.  S)uniuge, 
3)ünege  'Sd)läfe').  @erm.  punnu-  ift  uribg. 
5lbj.  in  ber  Santform  tonü-s  (lücgcn  germ.  nn 


5)iinft 


—     81     - 


;iin 


b(?I.  S?inn,  9?laiin):  ügL  dtiitb.  tanü-s  Tang, 
auagebclint,  fcf)ma(,  büim';  Int.  tenuis  'bünn, 
fcftmal';  gr.  r«i'r-_,  bloB  in  3iifammcnfel5iingcit 
fovtlebenb,  l^eißt  'au§gebef)nt,  aii§gcftrccft,  lang'; 
ügl.  Tuvan:  in  berfelOen  Sebentung;  afloö.  ti- 
nfiku  'bünn'  1)at  eine  5(bleitung§filbc.  Scr  23e= 
griff  bc?  'Xünnen'  gef}t  an§  non  beut  bcv  '5(n§= 
behnnng  naä)  einer  Simcnfion',  'ber  Sänge  nadi 
ansgcbelint',  ttielcfie  SBebcntnng  btv?  inb.  nnb  ba-^ 
gr.  3lbiettio  nocf)  beranfiren.  Sn§  Sat.  (Scrm. 
@(aD.  entnatjmen  bem  ererbten  Segriff  ein  §aupt: 
nierfmal.  3nt  3{(tinb.  nnb  @r.  seigt  fid)  and) 
ein  2>crba(ftamm  tanu  (r«riO  mit  ber  (Srnnb= 
bebeutnng'nn§fpanncn,au§belinen'.  23gl.  be^nen, 
S  0  [}  n  e ,   3)  0  n  n  e  r ,  fo  nud)  ba§  flg.  äßort. 

^unft  Wl.  an?  in[)b.  dunst  tunst  an.  g-. 
'-Dampf,  2)nnft',  a()b.  tunist  dunist  dunst  'Sturm, 
§aud)';  föegen  be§  mb.  2lnlant§,  ügL  Duft, 
b  u  n  f  e  I.  (Jntfprec^cnb  angif.  düst  (für  *dunst), 
engl,  dust  'Staub'.  6erm.  duns-  für  d\Yuns- 
berubt  auf  einer  ibg.  2IV3.  dhwens,  bie  nodj  in 
ffr.  dhvans  'jerftieben'  (dhvasti  'ba§  3ci'fticben'J 
fterft. 

burc§  $räp.  an^  ml)b.  durch  dur  'burd)',  aud) 
'um  —  mitten',  a^b.  duruh  dm-h;  bgl.  afäcftf. 
thurh ,  angIf.  purh,  engl,  through  'burd}'  unb 
thorough  'gan5  nnb  gar';  ba^^  60t.  bat  ein  im 
2>DfQl  abmeidienbe?  pafrh  'burd}',  bai^  beut  abb. 
derh  'burdilödiert'  nabc  fommt;  baran  fd)IieBen 
fid)  abb.  durhil  durihil,  mbb.  dürhel  dürkel 
'burdjbobrt,  löcberig',  auglf.  pyrel  (für  *pYrhil 
'£od)'  pgt.  9t  ü  ft  e  r),  aufeerbem  audi  got.  pafrko 
g.  'ßod)'  (k  an^  kk  für  kn?).  2;ie  $^räpDfitiDu 
fönnte  leidit  ein  Saf.  einc§  älteren  Jlbj.  fein, 
etma  3kc.  dl. ;  neben  ber  paffiPen  2?ebentung  pon 
at}b.  derh  'burcbbobrt'  ließe  fid)  and)  eine  afttpe 
'burd)bobrenb'  anfeeeu.  Sem  Örunbftamme  Iierh 
tarnt  bie  23ebeutimg  'buri^bobreu ,  burd)bringen' 
gu,  bie  an  bb.  bringen  erinnert:  jeneS  berubt 
auf  einer  Porgerm.  2Bnr5cIform  terk,  bie§  auf 
21^.  trenk.  iOermanbtfd)aft  mit  lat.  trans  ift 
äußerft  problcmatifdi. 

1)nt(^laut^t,  bloß  nl)b.,  mit  mb.  isofal  au; 
mbb.  mb.  durchlübt  ^4^art.  für  mbb.  durchliuhtet 
'burd)Iancbtig'3udurhliuhten  'burd)(end)teu,  bnxd)- 
ftrnbleu';  f.  erlaudit,  Ieud)ten. 

bürfcn  S^^-  ail§  mbb.  dürfen  dürfen  ^xät- 
^xa\.  '@rnnb,  llrfadie  baben,  bürfen,  braudien, 
bebürfen';  abb.  durfan'^rät.^^J^räf.'SJIaugel  haben, 
entbebren,  bebürfen,  nötig  baben';  Pgl.  got.  I)aür- 
ban,  nbl.  durven,  auglf.  purfan  'nötig  baben'. 
3u  ber  germ.  SBg.  Imrf  Jmrb  meift  ba^  Sd)mei3. 
unb  ba§  5tbb.  auf  eine  alte  Stebenform  purp. 
2;ie  ubb.  5(bleitungen  barben,  Sebürfui^, 
9totbnrft,  bicber  ufm.  jeigen  uodi  iet3t  bie 

RIu8«,  (Jtpmologijcbe«  5B?rlerbii(^.    5.  Slufl. 


@runbbebeutnng  ber  SBurgel  prf  an§  trp  'ent= 
bebren,  mangeln'. 

bürr  Jfbj.  ani^  mbb.  dürre,  ai)b.  durri  'bürr, 
trocfen,  mager';  entipred)cnb  nbl.  dor,  aubb.  thurri, 
angIf.  pyrre,  got.  paürsus  'trorfen'  (megen  bb. 
rr  =  got.  rs'  Pgl.  irre,  ^-arre):  ein  in  ber 
5orm  purzu-  urgerm.  STbj.  'trocfen,  bürr',  ba§ 
3U  einer  2.B3.  purs  an§  Porgerm,  trs  'trorfen  fein' 
gebort.  5(us  ber  mo^I  uralten  Spcgialifierung 
auf  bal-  Srocfcniein  ber  ^eble  folgt  bie  altinb. 
23ebeutung  Pon  tisüs  'gierig,  ledijenb'  nnb  bie 
Pon  ubb.  bü  rf=ten:  auf  bie  Stimme  refp.Sprod)e 
übertragen  erfcbeint  trs  in  gr.  Toav'/.ng  '(i§pe(nb' 
für  *Tonöv/.nc  (pgl.  tVßi'/.oV  'bid}t'  für  '"^LiaavXnc, 
lat.  densus)  nnb  altiub.  trsia-s  'beifer,  raub  Don 
ber  Stimme'.  3lnbie  allgemeine  2?ebeutung 'trocfen' 
fdilieBen  fid)  nbb.  Darre,  b  ö  r  r  e  n  mit  ben  ba= 
runter  Perseidineten  2Öortcn  an. 

2)urit  Tl.  an^  gleid)beb.  mbb.  af)b.  durst  Tl.; 
pgl.  mubb.  nbl.  dorst,  aiujlf.  pyrst,  engt,  thirst; 
got.  paurstei  5.  'Surft'.  Sa§  anslantcnbe  t  be» 
ahb.  nnb  engl.  2gorte§  ift  5(bteitung,  mie  ficb 
fcbou  nuö  got.  paürseip  mik  'e§  bürftet  mid)'  er= 
giebt.  Sie  meiteren  ^ufammenftcllnngen,  bie  unter 
Sarre,  börren,  bürr  gemacbt  finb,  belegen 
für  ba^  uuernjeiterte  pors  ans  Porgerm,  trs  Piel= 
fad)  bie  S'ebcutung  'bürften';  Pgl.  bef.  altiub. 
trsnaj  'öurfttg',  trsna  yi:  'Surft',  trs  ft.  ^tW). 
(3.  Sg.  trsyati,  got.  paiirseip)  'bürfteu,  Ied)3eu'; 
trsü-s  'Ied)3enb'. 

Sufr^e  S'.  au§  gleid)beb.  fr3.  douche  (mober 
and)  engl,  douche),  ba§  auf  itat.  doccia  (miat. 
ductiare)  berubt.  Sie  (?ut(ebnung  be§  ^epnaß 
1796  5(ntibarb.  S.  318  nod)  uuPerftänblidien  nnb 
pou  bem  5l?uriften  (Samvc  1813,  aud)  bei  £>etnftu§ 
1818  nod)  uid)t  Per5eid)neten  aSorteg  geicbab  am 
2cbluB  bee  18.  3abrb§-  (23eleg:  Stur3  1779 
Sd)rifteu  I,  347);  e§  muß  aber  erft  neuerbingS 
bcfanntcr  geworben  fein. 

Sufcl  TL  '©eiftesbetäubung',  fd)on  bei  £>eutfd) 
1616  Per3eid)net,  erft  nbb.,  au§  ubb.  duserSd)tüin= 
bei';  ein  ed)t  bb.  2.1'ort  bätte  mit  t  anzulauten, 
iüic  obb.  tusig-  'tbörid)t'  3cigt  (Snfel  ift  in  bie 
oberbeutfd).  a}Ja.,  fpc3.  insSAmäb.  Porgebrnngen); 
öiefem  entiprid)t  auglf.  dysig  'tbörid)t',  engl,  dizzy 
'fcbminblig,  tböridit';  3U  ber  in  biefer  Sippe  ent= 
baltcucn  2Bnr3eI  dus  (dhus)  gebort  and)  Zi)OV, 
tbDrid)t  mit  bem  cd)t  hb.  t  im  Stulant.  ©ine 
anbcrc  3lblaut§form  bcrfclben  SBurjel  dus  an? 
ibg.  dhus  liegt  Por  in  auglf.  dwivs,  nbl.  dwaas 
'tbörtd)t'. 

2)uft  Tl.  'Staub',  bloß  nbb.,  au§  nbb.  dust; 
cntfpred)eub  engl,  dust  'Staub'  (f.  aber  nod) 
S  n  u  ft ).  Sao  ausiautenbe  t  ift  toabrfcbeiulid)  3(b= 
Icitung:  dus,  at?  3Bnr3eI  gefafit,  fönnte  fdiloäcbfte 

11 


büftcv 


—     ^2     — 


cd)t 


5-onn  jU  einem  ibg.  dhwes  fein ;  altinb.  dhvas ; 
dhvans  fdicinr  immer  nnfalievt  iietneien  ßn  fein; 
cs'  bebentet  'i'tieben,  ftäubenb  buvdivenncn',  tini-J 
5n  5^nft  'Stnnb'  tiuibl  paßt. 

büftcv  Ülbi.  eigtl.  ein  nbb.  älnivt,  bci§  bcm 
iniib.  uöUig  fremb  ift;  and)  ßntbcv  brandit  ev 
nod)  feliv  feiten,  bafitr  mcift  bnnf  e(  iinb  f  tnfter , 
Oüälivenb  batär  3.  ö.  bie  Jg>albevftäbter  nbb.  Söibcl 
Pon  1523  @enf.  27,  1 ;  3oel  2, 2 ;  Softann.  20, 1 
büfter  t>or3tef}t).  S^erein^elt  begegnet  ba§  nbb. 
büfter  (bitfter)  fd)on  in  hb.  ilnTfcn  be§  16, 
i"safirf)§.  (3.  S.  tnfter  bei  3liatbefin§  1562  Sa= 
repta  1S3\  bertuftert  59");  .s?cnifd)  1616  bat 
bnftcr  aU  33ibcüüort;  Sdjottet  1663  nnb  ©tieler 
1691  bndien  e»  obne  (^'-infdiränfnng  nnb  fo  ift  e§ 
anrii  im  18.  ^scil)\i).  allgemein  litteraturfäbig  (3.5?.  I 


Waller  1733  IHn  ©emier  3?.  10) ;  ja  es  bat  fid)  aud) 
in  bb.  Tla.  eingebürgert  (fd)luäb.  fdiiucis.  düstr). 
Xem  nbb.  b  ü  ft  e  r  entfpridit  anbb.  thiustri,  afrief. 
thiusroro,  anglf.  [lystre  (and)  ]ieostre)  'bnntel, 
finfter'.  3^ueifeUiaft  ifti5ertiianbtid)aft  mit®äm  = 
m  e  r  n  n  g  nnb  f  i  n  ft  e  r. 

2)ütc  f.  Säte. 

Su^cnb  91.  an§  gleidjbeb.  fpät  mbb.  totzen, 
mit  fehinbärcm  d  im  5hi§lant  (f.  Semanb, 
Sllonb):  aibi  frs.  douzaine  (ügl.  ital.  dozzina), 
iDober  and)  engl,  dozen,  nbl.  dozijn,  ntnbb.  dosin: 
enimdifen  ane  tat.  duodecim. 

bu^en  ^tm. ,  fd)on  im  15,  ^a^xh.  mit  ber 
9lebenform  ban3en  bäufig:  9iad)bilbnng  311  ital. 
tuizzare  tizzare. 


(£ 


gfibc  5.,  bem  älteren  9?^b.  bc§  16.  3abrb§. 
nod)  burd)an?  fremb  (S'kaler  1561  bat  für  „(^'bbt 
nnb  5'litt"  üielmebr  ha^  „9(n=  nnb  Jlblanfen  bee 
9.1Jeere§"  23, 32'^;  cbenfo  ?vrifd)lin  158S  Nomencl. 
3.  17;  iibnlid)  anbrc  lat,  =  bentid)e  ©loffarien). 
2Bie  ha^  inlantcnbe  bb  non  ^bbt  3eigt,  ent= 
ftammt  btes  mit  anbcrn  anf  ba§  Sectoefen  be= 
3iiglicben  SBorten  (^oot,  Süne)  bem  dlbb.; 
c?  tüirb  öon  6btiträn§  ^ap.  13  gebrancbt,  ,*öcnifd) 
1616  üer3eid)net  e§  nnr  erft  al§  nbb.  nbl.,  aber 
c§  mirb  iinibrenb  be§  17,  3n£}vb§-  nud)  ber  bb- 
Scbriftiorad)e  3ugefübrt  (iS'bc  fdicn  bei  u.  SBaß: 
^anfens  1617  Corp.  Milit,  2.225;  Crbbe  in  einer 
Beitnng  bon  16.30).  gd)otteI1663  nnb  Stieler  1691 
berjei^nen  e§  bann  at§  bocbb.;  ©teinbacb  17.34 
crfennt  e§  a[§  nbb,  llrfprungy,  gibt  ee  aber  ak- 
gemeinbentfd).  Söhibb.  ebbe  (anbb.  ebbiunga) 
entfpridjt  bem  anglf.  öbba  üf.  -=  engl,  ebb,  roober 
and)  fr3.  ebe.  2öa^rfd)einlid)  gebort  anglf.  ebba 
3U  got.  ibuks  'äurücf'  (al)b.  ippihhon  '5nrücf= 
roden'):  (Sbbt  alfo  eigtl. 'jRücfjng'?  i?Inorb,  ba^ 
für  fjara  '(Sbbe'  unb  fyrva  'ebben'. 

eben  2Ibj.  aus  mbb,  eben,  abb.  öban  Slbj. 
'eben,  fladi,  grabe':  in  gleid)er  3?ebcntung  gemein= 
germ.  unb  snglcid)  au&fcbließlid)  germ,;  ogl.  afädjf, 
eban,  nbl.  eveii,  anglf,  efn,  engl,  even,  anorb. 
jafn,  got.  ibns  'eben'.  Xa^n  öielleidjt  aud)  got. 
ibuks  2(bj.  'rüctttiärts'  (f.  (^bbt).  2(uiserbalb 
be§  6erm.  ift  ber  Stamm  eb  al§  ep  ober  ebb 
nod)  nid)t  nacbgemiefen;  lat.  aequus  (ffr.  eka 
fanu  ber  (antlid)en  2]erfd)iebenbeit  megen  nid)t 
als  Permanbt  gelten,  —  eben  2(bP.  an§  mbb. 
ebene,  ai)b.  ebano ;  ügl,  afäd)f,  efno,  anglf,  efne  j 
(barau§  engl,  even) :  ba^  alte  5(bi).  3um  Slbj.  j 
SSgl,  neben.  | 


ßbenbaum  Wi.  an§  gleid)beb.  ml)b.  fpät  abb. 
ebonus,  ba§  al§  (Vrembtüort  (im  ^Ibb.  nod)  in 
lat.  Steife  flettiert)  au§  lat.  ebenus  (gr.  sfifvoc) 
ftammt. 

gbcr  9}f.  (beff.  nnb  nbb.  feblenb,  bafür  ber 
~  Sär^)  au§  mt)b.  ebev,  abb.  ebur  Ü}J. '(5-ber'; 
entfprec^enb  mnbb.  mnbl.  ever,  anglf.  eofor  3)1. 
'(Sber',  anorb.  fofurr  ('®ber',  übertragen)  'g-üi'ft' 
fba3u  jor-bjiiga  'eine  Slrt  Söurft');  got.  *ibru- 
*ibara-?  2ln  ba§'  3n  @runbe  liegenbe  Porgerm. 
eporos  fd)lief5t  man  afloö.  vepri  Wl.,  lat.  aper 
3}J,  '®ber'  an;  äbn(id)  ftimmen  in  ber  'Benennung 
5  e  r  f  e  l  unb  S  d)  m  e  i  n  nur  bie  tüeftibg.  (Sprad;en 
teiliueife  überein. 

Gbvil}  Ü)?.  an§  gleicbbeb,  fpät  mbb.  oberitz 
(pbereizej  %.:  llmbentnng  unter  23e3iebuug  auf 
(5  b  e  r  au§  lat.  abrotonum  =  51  b  e  r  r  a  u  t  e. 

6(^0  ))l.  (früber  Perein3elt  mm.,  3.  33.  Sfaaler 
ber  Sitten  II,  38),  feit  ,S!)cupolb0  Diction.  1620 
oer3eid)net;  bafür  im  16,/17.3abrb.  meift  „3Biber= 
fd)all,  ißiberbaU"  ^  ml)b.  widerbal  widerschal 
(auii]  widergalm),  SBei  2)lofd)erofd)  1644  @e= 
fid)te  II,  i^29  „ein  (?d)o  ober  äöiberfd)aU".  Sm 
18, 3abrb.  allgemein  üblid):  an^  (at,=gr,  eclio.  3i" 
9lnorb,  gilt  dvergmal(='3mergfprad)e')  für '(Jd)o'. 

(fc^fc  f,  (yibed)fe. 

ct^t  2lb.,  erft  nbb.,  au^  bem  Wlb.  9Jbb.  auf= 
genommen ,  ioo  t6)t  rege(red)ter  ä^ertreter  üon 
mf}b.  abb.  ehaft  'gefeßlirf)'  ift;  ogt.  nbl.  echt; 
bajn  afrief.  äft  'gefe^lid)':  3U  (Sl^e,  bem  gegen^ 
über  ba^  2tbj.  bie  alte  5öebeutung  Pon  (5be  aU 
'(^efet3'  bemabrt.  2^urd)  bie  au§  bem  gad)fen^ 
fpiegel  gcfloffencn  :'){ed)tsbücber  brang  bac>  nbb. 
Hbf.  iu§  .^b.,  aber  erft  nad)  Sutber;  bod)  feblt 
e§  bcn  oberb,  Wa. 


Gd" 


83     - 


(Vi 


ed  'JL,  (5cfc  (V.  aiiö  iu{)b.  i,>cke  5.  (feiten 
Üf.j  '@cf)netbe  bei  Saffen,  Spi^e,  (Scf,  ^ante', 
al}b.  ckka  5".  'Sptße,  2d)iüertid)ucibe';  entiprecf)cnb 
nfcid)).  ':ggia  3^.  '(2d)neibe,  Sc{)ärfe,  Scfjiüert', 
angl).  i.'cg-  5'«  '®cfe,  8pil?e,  Scfinctbe,  ©cfiiuert', 
engl,  edge,  auorb.  egg  5-  'Spit3e';  got.  *agja 
<3".  ift  iinbejeugt.  2)te  Sebciihiug  '2pi8c,  fd)arfe 
^nnte',  bte  iirfprgL  in  ber  «Sippe  f)err)d)te  (f. 
auöj  (Sgge)  erinnert  an  bie  Sntiuicflung  Don  n^b. 
Ort.  S)ie  germ.  2B3.  ag  (ah),  norgcrm.  ak  (got. 
agjö-  aus  ibg.  akya-)  ift  mit  bem  23cgritf^fern 
'fpie'  aufserijalb  bc§  6erm.  reid)(id)  bezeugt,  ha 
nbb.  Ül)xt  nnb  bie  barunter  angefnbrtcn  anBer= 
germ.  ÜBorte  urüermanbt  finb;  3unä(^ft  fteben  in 
5-orm  nnb  Sebeutnng  tat.  acies,  gr.  u/.i^-  '®pit3e' 
(lat.  acus  '9Jabe('). 

ßrfcr  f^-.,  erft  nbb.,  au^  bem  mb.  nbh.  eoker 
'(?id)cf,  33ud)ecfer';  baneben  im  Cberb.  ein  bamit 
nrpermanbtes  *acheren  =  fd)ii)ei,v  acheram  (baier. 
aki-am).  ä5gt.  bie  entipred)enben  got.  akran  dl. 
'S'rtrag,  ^Tndit*  (iiii  allgemeinen),  anorb.  akarn 
dl.,  anglf.  «cern  engl,  acom  '(Sid)er,  nbl.  aker 
'(Sid)er.  3)a  bie  23ebeutnng  '(Sid)el,  :^U(^e(fer' 
gegenüber  got.  akran  '(Ertrag,  ?yrncbt'  alo  jüngere 
Spesialifierung  ^u  gelten  bat,  barf  bie  Sippe  mobl 
äu  got.  akrs.  bb.  Slcfcr  gefügt  iuerben;  Pietleid)t 
galt  urfprgl.  einmal  bie  Jöebeutung  'bie  milbe 
f^nicbt'  (Pgl.  gr.  ayoio^,  lat.  agrestis  'Wilb'). 
S^er  Umlaut  ber  Stammfilbe  in  nbb.  nbb.  ®cEer 
muß  awi  einem  got.  *akrin  erttürt  loerben. 

eclatant  3lbi.  feit  gperanber  1727  (=  „berr= 
lic^,  anfebnlid),  Portrefflidi")  regiftriert. 

cbcl  2Ibi.  au§  mbb.  edel  odele,  a.\iü.  §dili 
(adal-)  2lbi.  'pon  gutem  (Befcbled^t,  abelig,  ebel': 
2lbleitung  gu  2t bei,  af)b.  adal;  pgl.  afäd}f. ^dili 
(adal-)  2(bi.  'Pon  gutem  ®ef($led)t,  abelig'  p 
adali  'eble§  @efd)led)t',  anglf.  adele  'ebel,  Por= 
nebm';  meitere§  unter  21  bei. 

egal  2tbi.,  feit  Stieler§  3>^itnng^lnft  1695  Per^ 
geicftnet:  ein  Se^ntoort  bei?  17.  onb'-Ö^-  aii§  \^^ 


f.  3gel. 

©Öflf*  %•  'Sud^fante',  ein  nbb.  25>ort  (wofür 
im  8d)lüei3.  endi,  im  (^-räuf.  seihend,  imJbüriug. 
salbend):  ibeutifd)  mit  (5(ie.  §ci)ual5' i^'^anbbud) 
1776  luill  Dou  Xud)  (5cf  en,  nid)t  (i'ggen  fageu. 
(S.  aud)  S  a  b  l  b  a  n  b. 

©gge^  mnbb.  egede  eide  %.,  erft  nbb.;  bafür 
mbb.  egede,  a^h.  egida,  ba»  in  tbüriug.  ete, 
beff.  eide  fortlebt  (anglf.  vgepe,  got.  *agi{)a). 
Sie  nbb. i'Öortform,  bie  am  bem  '^W'o.  eggen  neu 
gebilbet  ift,  ftammt  (mie  bie  Sautform  oon  '7iog-- 
g  e  n  nnb  2B  e  i  3 e  n)  ans  fd}mäb.=alctn.  ilhiubarten, 
beren  gg  atlerbing§  al§  ck  gefprodjen  mirb  (fd)mäb.= 
fdjtoeis.  ^gga),  bann  märe  btcDrtljograpbic  mit  gg 


für  bie  fcbriftfpradilicbe  2lu§fprad)e  maßgebenb  ge= 
rtiorben  (Pgl.  äbnlidjeö  unter  (5^p^eu).  2lnbcrfeit§ 
fann  bieSautform  (S-gge  and)  bem  9Jbb.  cntftam= 
Uten  (lioliinb. egge,  a\\6)  mubl.  egghe);  bod)  über= 
tüiegt  im  dlöh.  üielme^r  e;>'e  (fo  in  Söarburg) :  ba§ 
3tm.  eggen  bürfte  aud)  fd)mäb.=alem.  llrfprnnga 
—  nur  mit  nbb.  2luöfpracbe  —  fein  (nbb.  mb.  gilt 
l)ielmel)r  e^an):  al)b.  mbb.  pcken  i^gen  aus  *agjan. 
Sie  germ.  20^.  ag  (:  ah)  au§  ibg.  oq  ok  fd)lieBt 
fid)  3unäd)ft  an  lat.  occare  'eggen',  lit.  aketi 
'eggen'  an;  ügl.  nod)  lit.  aketes,  aprenß.  aketes, 
altcoru.  ocet,  cpmr.  oged  '(Sgge'  mit  a{)h.  ogida 
(oorgcrm.  oketä).  Söeiterer  2lnicbl»B  ber  roeft= 
europ.  Sippe  an  ®cfe  (lat.  acies)  ift  möglieb. 

c^c  2lbü.  au§  mbb.  e,  Dkbenform  gu  nbb.  e  ^  r , 
mbb.  er  mie  nl)b.  ha  a\\%  bar,  lüo  au§  föar; 
f.  el)er. 

%{]t  S'-  aiiö  mbb.  e  ewe  %.  '®t'(ooi)\\\)t\i^xt6ii, 
^ed)t,  @efeB,  (5be',  a\)h.  ewa  J.  '©efefe,  ö^be'; 
entfpred)enb  afäd)f.  eo  ^Ä.  '@efeg',  nbl.  echt  '(Sbe' 
(au§  e-haft,  f.  t6)i),  anglf.  f'e  sew  %.  '©efee, 
(S^e'.  ä^Jan  möd}te  biefe  mcftgerm.  Sippe  aiwi- 
aix^  aigwi-  aihwi-  ableiten  nnb  bem  lat.  aequum 
{®xhi.  aiqo-)  an  bie  Seite  ftcllen.  Sagegen  ift 
fprad)tid)  nid)ts  eiuänmenben.  Senn  ir)abrfd)ein= 
lid)  ift  Pon  ber  eben  oufgeftcllten  Sippe  eine  laut- 
oermaubte  Sippe  mit  ber  Sebentung  '3cit/  (i'mig= 
feit'  PöUig  Perfd)icben;  Pgl.  got.  aiws,  a^b.  ewa, 
anglf.  sä  jew  '3eit,  (Smigfeif,  melcbe  mit  lat.  aevum 
aeternus,  QX.  ahöv  «('f/permanbt  finb;  ba^u  nod) 
ffr.  ayus  'Seben§bauer'.  Sod)  fönnte  bie  crfte 
Sippe  üiel(eid)t  aud)  mit  ffr.  eva  M.  '(Sang,  Sauf, 
§anblung§meife,  Sitte'  5ufammenbängen. 

eber,  e^r  2lbü.  au»  ml)b.  abb.  er  (e)  'früber, 
Dormalö':  2lbP.  eine§  Slomparatipg;  ügl.  got.  airis 
'früber'  gu  air  'frübe',  ba^n  anglf.  är,  engl,  ere 
'bcPor';  f.  ebe,  erft. 

cOcrn  f.  (5r3.  —  ß^ni  f.  2(bn. 

6brc  5'«  ^^'^^  itti)'^-  '^'^^i  abb.  era  %.  *(Sbre, 
9lubm,  (Jbrgefübl';  entfpred)enb  afäc^f.  era  J« 
'(5bre,  Sd)uö,  @nabe,  (Sabe',  anglf.  ar  %.  '(^-^re, 
jQilfe,  (Snabe'  (ärian  'fd)onen,  begnabigen'),  anorb. 
eir  %.  'Önabe,  ÜJtilbe'.  (Sot.  *aiza  feblt  anfällig ; 
e§  wäre  oermanbt  mit  got.  ais-tan  'fd)euen,  ad)teu', 
beffen  Ilrüermanbtfd)aft  mit  lat.  aes-tumare  'an= 
erfeuuen,  fd)äticn'  feftftebt.  äi5abrfd)cinlid)  barf 
bie  ffr.  SBg.  is  'begel)ren,  jn  erlangen  fud)cu'  3u- 
gegogen  tuerben. 

@i  dl.  au§  mt)b.  ai\h.  ei  dl.  '(£i':  in  glei^er 
Sebentung  gemeingerm.,  menn  a\\6)  got.  *addjis 
dl.  (^  anorb.  eg'^)  feblt;  bafür  ift  ada  aii 
frimgot.  begeugt.  i8gl.  afäd)f.  ei,  nbl.  ei,  anglf. 
leg  dl.\  engl,  egg  ift  bem  norb.  egg  entlebnt. 
3mifd)eu  bem  gemeingerm.  aiaz  (ajjaz)  dl.  '(Si' 
nnb  beu  entipred)enben  23e3eid)unngen  in  ben  meft= 

11* 


0-iln> 


—     84 


(^"ibaiii 


i^l^.  5pviu1icu  Ik-ndit  ein  iinucrfcimlHircr  :?lnflaiin, 
lucnii  Mc  lautlidic  'Hcditfcnuiiiiui  für  Mc  o^iifam- 
iiiein'tcUmioi  nitdi  nocii  itid)t  l]cflul^cu  ift;  ugl.  lat. 
Ovum  (imlgiirlat.  *övum  mccicn  frj.  oeuf),  gr.  (por, 
afloü.  jaje  aje  (nils  @rbf.  *ejo-  ?J,  altir.  og  '®i'. 
^ae  gcrm.  ajjaz  9}.  beutet  man  ai\\  ÖJrmib  b([: 
üoii  au§  ewjo-  öwjo-,  iDobei  man  an  lat.  avis 
(ffr.  vi)  'isogel'  anfniipft.  3^cm  Cftinbogcvm. 
fel^It  ein  cntnivcdicnbec-  Ts^ort. 

6ibe  5-  i^i''"^  glcidjlieb.  m()b.  iwe,  al}b.  iwa, 
{y.  (mlib.  andi  '3?ogen  aiiü  @tben()oIä');  e§  cnt= 
fpredien  anglf.nv  eow,  engl,  yew  nnb  anorb.  yr  3JJ. 
'®ibe'  (nnb  'iBogen';  andi  fdianib.  oip  bebentet 
'i)(vnibvuft'  nnb  früh  nbb.  d'  t  b  e  n  f  d)  ü  {3  e  '33ocien= 
id}iiL>c',  nod}  aU  ©igcnnanic  eiiialten).  S^afe  ein 
©ntntral  miprgt.  im  iBortinnern  mar,  lehren 
fdimeis.  Iche  ige,  C[l)h.  iha  igo,  aubb.  ich,  anglf. 
eoh;  got.  *eihwa?  Jln»  bem  @erm.  ftammen 
miat.  ivus,  frs.  if,  fpan.  iva  '®tbe'.  2>a§  Jüerplt= 
nt»  Pon  al)b.  iwa  igo  iha,  angl).  iw  eoh  311  altir. 
eo,  ct)mr.  yw  'Uibe'  (Itt.  jevä,  lett.  eva  ^'S^anU 
banm',  afloP.  Iva  '3Setbe'  nn§  @rbf.  aiwä j  bleibt 
nod)  3n  bcftimmcn. 

©iötjtft  i^u  ane  mbb.  ibische,  al)b.  ibisca  ^y. 
'®tbi1(^,  $Pappelfrant':  früf)  an§  gleid)beb.  lat. 
ibiscum  (gr.  }ßloy.oz). 

Gid^e  5'.  an§  g(eid)beb.  mbb.  eich,  nbb.  eih 
(hh) :  eine  gcmcingerm.  23e5cid)nnng ;  Pgl.  nbL  eek 
(eik),  angif.  ac  5,,  engl,  oak  '(5-id)c'  (got.  *aiks). 
2lnf  3'3(anb,  mo  e^  feine  33änme  giebt,  erhielt 
baiS  alte  eik  %.  bie  allgemeine  ;^ebentnng  '3?anm' 
(äfin(i($en  58ebcntnng§med)l'cl  f.  nnter  ®fd)e, 
5-01) re,  2;anne;  Pgl.  gr.  Öor^  '®id}e,  23anm 
überbanpt').  3"  gerni.  aik-  mirb  gr.  alyaverj 
'Sanje',  idysioa^  '(5ipc'  nnb  aiylc.  '8d)ilb'  a(§ 
urpermanbt  gebogen ;  ob  fie  ade  mit  anorb.  eikenn 
3lbi.  'milb'  nnb  mit  ber  ffr.  äBj.  ej  'fd^ütteüi'  in 
3nfamntenbang  fteben,  bleibt  frag(id). 

©i^cl  5-  flU§  ntbb.  eichel,  al^i).  eihhila  '@i(^el, 
5rncbt  ber  (5ic^e'  (entfpredjenb  nbl.  eikel);  bie 
3^orm  ift  nri'prgl.  2)iminutip  ju  C5td)e  (fc^mäb. 
eichele  9J.)  gemefen :  (Sidiel  gleid)fam  "üa^ 
3unge  ber  (5id)e';  bie  3lbleitnng  feblt  bem  ®ngl. 
nnb  9Jorb.    9tbb.  bafür  ®cfern. 

eitlen,  a  i  d)  e  n  3t>o.  an§  ml}b.  ichen  (ähten) 
'abmeffen,  eichen,  Pifieren';  bagu  mbb.  iche  ich 
f5.'2Jlafe,  obrigtcitlidie  aJMfebeftimmnng,  ©icbamt'; 
entlprcd}enb  nbL  ijk  '©tdjftemper,  ijken  'eid)en, 
l'tempeln'.  3i"  3Jbb.  ilhibb.  bat  ike  5-  "^ic  23e= 
bentnng  '(5id)5eid)en ,  Snftrnment  i\\w\  (Sid)en, 
überbanpt  ipi^e§  3nftv"nment ,  Sanje',  meSbalb 
man  bie  Sippe  an§  einer  germ.  2Ö5.  ik  'fte(^en' 
ableitet.  2)od)  fpricbt  mbb.  ähten  für  3itfnntmen-- 
bang  mit  ahten.  3in  Dberb.  ftebt  neben  p  f  e  d)  ten 
(f.  $  e  g  c  I j  ein  p  f  e  d)  c  n.  (Sine  enbgültige  l'öfung 


ber  Sd)Uiierigfeit  bat  aidien  nodi  nidit  gefnn= 
ben ;  and)  ift  feine  2d)reibnng  mit  bem  altbaier. 
ai  anffiillig,  ba  im  8d)mäb.  Ü^aier.  ei  gleid)  mbb. 
i  erfd)cint. 

ßidjljorn  Üi.,  nnter  ftnbcr  llmbcntnng  nad) 
JQorn  {)\\\  an»  g(ei(^beb.  mbb.  eichom,  abb.  eih- 
horn  (*eicchorn  narf)  fd)Uiei3.  eik;^er,  fd)mäb. 
oakirmle)  Ulf.  entftanben.  ^a§  ^it  (Srnnbc  liegenbc 
nrgerm.  'iBort  ift  nid)t  fid)er  sn  ermitteln,  ba  e§ 
wobl  anf  alten  ©cbieten  Polf»ett)mologifd)e  llm= 
bilbnngen  erfabren  bat:  bem  -S^b.  entfprid)t  nbl. 
eekhoren;  baneben  mit  leicbter  Sautbifferen;^  angIf. 
acwern  (älter  acweorna),  früb  mittelengl.  äc- 
querne  5U  anglf.  ac  '(?';id)e';  anorb.  ikorne '(Sid)= 
born'  entfernt  fid)  lantlid)  anffäUig  Pon  eik  '6'id)e, 
23anm'.  iBorana;infel3cnbc§  got.  *aik(a)\vairna 
'■'■eik(a)\vairiia  fd)eint  biminntiPe  23ilbnng  mie 
got.  widuwairna  nnb  a{)i).  dionia  (f.  2)trne)  JU 
baben;  fall»  (Sid)e  \)a^  erfte  2Bortelement  ift, 
märe  ®id)born  al§  '®id)tierd)en'  3n  Pcrftcben; 
man  benfe  an  bie  ®iminutipa  (Sid)börnd)en, 
mint,  squiriolus  ,  afloP.  veverica.  S)a§  engl, 
squirrel  mit  feiner  Iat.=roman.  ©ippe  (lat.  sciurus, 
fr.  ecureuil,  fpan.  esquiloj  b^t  im  3)entfcben  feine 
3nbcbör.  3n  nnfern  neneren  Sialeften  bebarrt 
bie  alte  Benennung  snmetft;  boi^  htai)t(.  bcff. 
baumfuchs,  Ireftfäl.  äik-katte  (neben  äikrkn 
ekrn  öckrn ),  mecflenbnrg.  kattaikr  (baber  (S  i  d)  = 
fä^d)cn),  tirol.  oachkatsl;  feltfam  meftermälb. 
kauerten,  naffanifd)  kawai,<'rt.  llnigeftaltet  ift 
fd)mäb.  oachahu  (3Tid)bnIm  bei  (^rnfin»  1562 
Grramm.  I,  299j  nnb  oakirmle  (neben  oecherle). 

gib  3)f.  an§  gleid)beb.  mbb.  eit  (d),  abb.  eid 
ÜOL:  ein  gemeingerm.  unb  fpejififd)  germ.  Söort; 
got.  aips,  anorb.  eidr,  anglf.  aj),  engl,  oath,  nbl. 
eed,  afäd)f.  eth  9JJ. ;  für  ba§  gemeingerm.  ai[ia-z 
an»  Porgerm.  6i-to-s  (=  altir.  oeth  '(Sib')  b^t 
fid)  nod)  feine  paffenbe  2}entnng  gefnnben;  baju 
mobi  (Sibam. 

6ibttm  iW.,  ein  abgeftorbene»  SBort,  ba»  fd)on 
im  16.3abrb.  Ianbfd)aftlid),  3.  S.  bei  9}2aaler  1561 
feblt;  mnnbartlid)  lebt  e§  aU  edm  in  Söeftfalen, 
etn  edn  in  @d)lcfien,  ber  Dberlanfi^,  Xbüringen, 
(i-rsgebirge,  S!obnrg,  al§  äre  in  ber  SBetteran  nnb 
9Jaffan,  alö  ain  in  ber  Dberpfalj  nnb  33aiern, 
al§  oadn  in  Sirol.  3in  ©d)roäb.  Sllem.  ^Ifäffi^ 
fcben  ift  für  'iSibam'  2;od)termann,  im  9Jbb. 
@d)miegerfobn  bcrrfd)enb  gemorben.  ^'ür 
Sntber»  ®ibam  in  ber  3?ibel  bat  bie  3iirid)er 
Sibelbearbeitnng  1548  2;  0  d)  t  e  r  m  a  n  n  ,  (Scf 
2;od)termann  nnb  Gliben,  bie  §alberftäbter 
(1523)  nnb  bie  (23ngenbagenfcbe  1533j  nbb.  3^ibeln 
©mager.  ®ibam  (aipma-)  ift  bie  alte  meft= 
germ.  Benennung:  mbb.  eidem  '6d)miegerfobn' 
(and)  'Sd)miegerPater'),  al)b.  eidum  '(5d)mieger= 


©bec^ie 


—     85     — 


Gimer 


)oI}n'  =  aiigif.  äSum.  afrief.  äthom.  2Baf)vfd}etn= 
lief)  beftef}t  ^crtüant)tid)aft  mit  (S i b  (ngL  engl,  son- 
in-law  'Sc^roiegeriofin'  unb  got.  liugan  'Iieiraten' 
311  altir.  luige  '©tb'J;  für  biete  2{nnaf)mc  fpri^i 
aucf)  bie  in  Cftfranfen  aiiftretenbe  Umgcnaltiiug 
©ibeman  (bei  Ivculingerl547  äi>arnung  AlIPj 
unb  6'ibmann  (an  ber  '4-^cgiü^^  admä),  bie  im 
16/17.  3af)rf).  and)  litterariicft  ift  (3.  23.  bei  s^mn^ 
^aä)§^;  aud)  2}ktf)efiu§  1562  garepta  125»  14:5b 
293a  i'omie  ealDifiue  1610  Thesaurus  S.  619; 
3.  2B.  ©ebfiavt  leil^üritr.  Jifc^reben  I,  388).  - 
@ot.  ift  megs,  lau  gener,  gv.  yaußon^  '2d)mieger= 
fofin'. 

(Sibct^fc  %.  aus  gleidjbeb.  mbb.  vgedehse, 
a[)b.  ogidehsa  %.;  bie  f}eutigett  Ma.  3eigen  mcbr= 
fad)e  Umgeftaltungeu  biefer  ©nmbform,  wobei 
f)äiifig  3(n(el)nung  an  öag,  ^^tdt  eintritt: 
tii'Ol.  hegedex  egerex,  fdjlef.lieidox  edox,  f)enne= 
berg.  ä'derse  ederessle  hedese ,  id)unib.  Sgäs 
h^gäs.  3»  öl)b.  ^gidelisa  geboren  nbl.  haagdis 
hagedis  (mnb(.  eggedisse ),  angli.  äl^esce,  engt. 
ask  asker  '©afi'ereibedife'.  Sie  ett)molDgifd)e 
2'eutung  mad)t  Scbroierigfeit;  ber  in  ber  9ialur= 
funbe  üblid)e  9Mme  Sd))  e  (feit  Cfen  1836  3tan:r= 
gefd)icbte  VI,  581)  bernbt  erft  auf  junger  nevfebrter 
Söorttrennuug  (ogl.  J'fl'tei-")'  lamw  auf  fdimäb. 
ggäs  ((S g  g e 5  bei  (iruiiu-:- 1562  Gramm. 1, 300)  unb 
ift  für  bie  2^eutung  con  abb.  pgidehsa  nid)t  3U  üer= 
werten.  S;aö  erfte  SBortelement  (got.  *agi-)  ift 
enttoeber  gleidö  angif.  ?ge,  got.  agis  '5urd)t',  ha^ 
bem  gr.  a/oc  'Sdimer^'  entiprid)t,  ober  gleid)  gr. 
o<//c  'Sd)Iange'Dber  gicid}  bem  Örunbinort  unfercs 
3luge  lat.  ocu-lus:  aiiid)).  v^ithessa  fprid)t  für 
eine  ber  beiben  legten  Deutungen.  3^as  2.  SBort^ 
element  ift  gan3  bnnfel.  3{n  biin.  firebeen,  fdimeb. 
fyrfota  '6ibe{^fe'  fdiließen  fid)  friinf.^benneberg. 
23iergebein  fir^ebe,  altmärf.  fer-fcets. 

6ibcr  %.,  (Jiberganö  5-  aii'3  islänb.  Äpr 
((Senet.  te^ar),  tepekolla  'Cf-ibergaus"  iiaUinb.  fe 
loirb  ei  auegefprodien),  ioober  a\\6)  engl,  eider 
eiderduck.  2Im  ScbluB  be^  17.  ^abi-b^-  Würbe 
ber  SSogel  burcb  ben  (5ibcrbauueubaubel  in  (Sng= 
lanb,  Sänemarf  unb  2^eutfd)lanb  befannt  (Pgl. 
S)aune);  Don  2:eutfcblnnb  fam  ejder  ejderdun 
bann  aucb  in^  gd)iüeb.  —  2em  anorb.  »Iir  fann 
ffr.  äti  'ein  SBafferoogel'  entfpredien,  ha^i  a\itx- 
bing»  nietft  3U  (?nte  gesogen  wirb;  pg[.  nod) 
norweg.  ädder,  fd)web.  bial.  äda  'G'ibergans'  aus 
anorb.  *aljr  o^ne  Umlaut.  §epnai3'  Ä^anbb.  1776 
berseicbnet  (^-ib  er  bau  neu  (5nf*  '^"''^^  nod) 
©  i  b  e  r  b  u  n  e  n). 

gifer  i'h  aus  fpiit  mbb.  ifer  Wl.  (ifern  3h) 
'(Jifer,  (fiferfud)!':  ein  auffällig  fpiit  auftreteubec- 
Söort  (14.  3abrb.),  ba§  im  ^Infdilun  an  2utber§ 
^ibetüberfegung  in^-Scbb.  iltbl.  Xäii.  3djwcb.brang. 


Xem  Cberbeutfd).  fd)eint  ha^  Subftantiü  in  unferer 
beutigen  ^ebeutung  eigtt.  fremb  gU  fein,  wie  e» 
benn  in  ben  alten  Söibelgloffaren  üon  3tb.  5)ßetri, 
Zt).  2Bolf  1523  n.  a.  mit  „(i'rnft"  erflärt  wirb. 
Sd)OU  £teting  1611  Orig.  Dict.  Germ.  S.  107 
feunt  fcbon  nbb.  yver. 

eigen  3(bi.  a\\^  gleicbbeb.  mbb.  eigen,  a\{ii. 
eigan:  ein  gemeingerm.  3(bi.;  pgl.  afädif.  egan, 
nbl.  eigen,  anglf.  ägen,  engl,  own,  anorb.  eigenn ; 
für  got.  *aigans  Wirb  swes  gebraui^t.  2a§  alte 
2{bi.  eigen  ift,  Wie  haS)  ableitenbe  n  3eigt,  eigtl. 
%axt  auf  -ana-  3U  einem  3'^.,  haz  aber  auf 
bem  ganscn  germ.  ©ebiet  nur  als  >lJrät.=iH-äf. 
in  ber  Sebeutung  'beulen'  erfdieint;  pgl.  got. 
äigan  (äihaii),  auorb.  eiga,  anglf.  ägan  'babeu', 
(engl,  to  owe  'frfinlbig  fein'),  Woi-  anglf.  ahte, 
engl,  ougbt  'muß,  foü',  W03U  nod)  anglf.  ägnian, 
engl,  to  own  '3U  eigen  {)aht\\,  befommen'.  Sie 
barin  bewabrte  2B3.  germ.  aig  (aih)  au§  Por= 
germ.  aik  ftellt  man  3n  ber  ffr.  223.  15  'befieen, 
5U  eigen  baben',  beiien  $art.  igänä-s  (Icäna-s) 
mit  bem  ^b.  eigan,  got.  *aigans  genau  nberein= 
fommt.  (Sin  mit  bentaler  Stbleitnng  gebilbeteS 
Subft.  (got.  aigin  aihts  '^abt,  23efiB',  al)b.  eht) 
betoabrt  nbb.  g'i^a'^t;  f«  ^i^^« 

ßilanb  9u  au§  mbb.  eilant  einlant  (d)  91. 
'ülleinliegeube§  Sanb,  ^wiiV  (ogt.  mbb.  eilif  aw'^ 
a'i)\i.  einlif,  f.  elf);  ein  mit  ber  Jöebeutung 
'einfam,  allein'  wie  in  (Sinfiebler,  (i-inöbe. 
(5ngl.  Island,  nbl.  eiland  finb  uuoerinanbt,  fie 
geboren  3n  3(u;  f.  biee. 

eilen  ^m.  au»  gleicbbeb.  mbb.  mnbb.  ilen, 
abb.  ilen  (illen  au§  iljan):  basu  anglf.  ile,  afrief. 
ile,  anorb.  11  ((S)en.  iljarj 'JuHfo^le'?  g-aßt  man 
ha^  1  wie  fünft  oft  al^  ^ntenfioableitnng,  fo  er* 
giebt  ficb  bie  3(nnabme,  baß  aiiii.  mbb.  ilen  a\\^ 
*ijil-  =  ejel  fontra^iert  ift  unb  auf  bie  weitPer= 
breitete  2B3.  1  'geben'  3nrürfgebt;  ogl.  gr.  Uvm, 
lat.  Ire,  ffr.  2S3.  i  'geben',  af Idp.  iti,  lit.  eiti  'gel)en' ; 
f.  gebe  n. 

cilf  f.  elf. 

1        ©iincr  Wl.  an»  mbb.  elmber  ein-ber  3)1.,  abb. 

j  eimbar  ein-bar  2R.9L  '(5imer';  entfpred)enb  afäcbf. 

I  embar  (emmar),  nbl.  emmer.   2;ie  ältei'te  bentfdje 

!  ßautform  repriifentirt  abb.  ambar,  anglf.  ambor 

ömbor  'Ci-imer',  was  fowobl  burd)  bie  3lbleitung 

al)'ü.  ampri  9L,  anglf.  embren  '(>-imer'  olo  aud) 

burd)  bie  aus-  bem  @erm.  entlebnten  ailop.  aborü 

ijborükü,  poln.  w.^borek,  prenis.  wumbaris  'Cl'imer' 

beftätigt  wirb.  ^Tie  urbentfd)e  g-ovm  ambar  (baraua 

nod)  ijftreid).  amprj  ift  frübe  (^'utlefjuung  aw^^  lat. 

ampliora,  bas  Pulgärlat.  ampora  auSgefprocben 

würbe  (pgl.  lat.  elephant-em  --  germ.  elpandus 

unter  (f  l  f  e  n  b  e  i  n).   Xie  (Jntlebnung  bat  gleid)= 

,  3eitig  mit  ber  pou  5teffel,    !stopf,    ^ecfen, 


ein 


—     86 


(yiybeiii 


5* cd) er  ftaihicfimbcn.  3Mc  ("s-oniieii  al)b.  eimbur 
eiiibar,  afäd)).  embar  benil)cn  auf  bülftfCtl)nio= 
lotitidicr  Uiiuicftaltimg  be§  Scliinuovto,  bicOcittt 
auf  Üliilebnumj  an  SB,,  ber  in  ^alivc. 

ein'  'Tinm.  oiiv  nihb.  abb.  ein  "ein",  and)  )d}on 
im  l^llib.  ilcbb.  nnbci'tinimtcv  l'lvtifcl;  btit.  a)äd)f, 
en,  nbl.  eeii,  ünc[l).  &n  (engl,  oue  alö  dlnm.,  a 
an  aU  nnbcftintmter  '^(vt.),  anorb.  einn,  got. 
ains:  ba§  gcntcingerm.  5himerale  für  cin^;', 
uvfbrgl.  ibg.  oiuos,  bav  mit  bem  iat.  iinns  nrücr= 
iiHinbt  ift  (ngl.  communis  unb  gentein),  ferner 
mit  altir.  6en,  aftou.  inü,  Hr.  venas,  prenfs.  ains 
'ein'.  3»  biefem  atten  9hunera(e,  ba§  bem 
Cftibii.  anffaüiger  2Beife  fremb  ift  (bafüv  bie  aui^ 
berumnbtcn  ffr.  eka,  jenb  aeva  'ein'),  bewaljrt 
hav  @r.  bial.  oivog  'ein'  nnb  oiv?]  '@in§  auf 
bem  Söüvfel,  2lB'-    ©.  (5ilanb,   (Sinöbe.  - 

ein  -  i?Ibb.  aui:  mf)b.  af)b.  in  3lbb.  'ein,  f)inein', 
moneben  in  gleid)er  33cbcntung  nif)b.  al)b.  in ; 
bie  gebcbnte  Joi'm  entftanb  an§  ber  fnr^filbigen, 
iüie  bie  l^criüanbtfdjaft  mit  ber  ©ippe  üon  in 
Beigt;  f.  bie§. 

cinanbcr,  fo  fc^on  m!)b.  einander,  al)h.  (in  ben 
obl.  Sa].')  einander  5)SrDn.  'einanber':  eine  cr= 
ftarrte  Sufammenrücfnng  be^'  lltom.  ein  mit 
einem  obl.  ilaf.  üon  anber;  3.  23.  aljh.  sie  sind 
ein  anderen  ungelih  'fie  finb  einanber  (eigtl. 
einer  bem  anbern)  nngleidö',  zeinanderen  quedan 
'ju  einanber  fagen'  (eigtl.  gn  —  einer  —  ben 
anbern),  trofür  aber  mit  einer  anffiiUigen  ^on= 
ftrnftion  im  5(f)b.  anrf)  zeinen  einanderen  gefagt 
ruerben  fann.  —  ©inbecre  g-.,  erft  nf)b. ;  bie  2(n= 
nai)mc,  hai  2öort  fei  DoIf§eti)mDlogifd)e  llmbi(= 
bnng  an§i  juniperus,  ift  jnr  ®rf lärung  be§  SSortes 
nirf)t  nötig.  —  ginfalt  '^\  an§  ml)b.  einvalt  ein- 
valte  (-velte)  f^.,  of)b.  einfalti  g-.  'ö'-tnfad)^eit, 
(Sinfalf;  »gl.  got.  ainfaipei  g-.  '(Sinfalt,  @ut= 
mütigfeit':  Sfbftraftnm  jn  got.  ainfalps  'einfältig', 
af)b.  mf)b.  einvalt  'einfältig',  )üoran§  al)b.  einfaltig, 
m^b.  einvi;ltec  2lbj.  'einfältig';  f.  falt  befonber§. 

©ingetücibc  dl.  an§  ml)b.  ingeweide  (anglf. 
innop  au§  *inwap)  Tc.  *®ingetueibe',  bafür  meift 
geweide  ^. ,  bo§  nncl)  '©peife'  bcbentet;  nl)b. 
ein=  für  m^b.  in  'brinnen,  innerl)alb';  al)b.  weida 
'©peife,  SSeibe'.  2:arnad)  muß  mit  C^-  i  n  g  e  ra  e  t  b  e 
eigtl.  'bie  genoffene  ©peife',  bann  erft  'bie  bei  iljrer 
23erbaunng  tliätigen  Organe  be§  inneren'  ge= 
meint  gemefen  fein;  Pgl.  nod)  anSlreiben  'ha§ 
©ingehjeibe  I)eran§nel)men' ;  f.  SBeibe. 

einig  Slbj.  au§  mf)b.  einec  (g),  ai)h.  einag 
2tbj.  'einsig,  allein':  5lbleitnng  bon  ein.  —  6in-- 
öbc  ?5.  an§  m^b.  eincede  einoete  einöte  5^-.  '(5in= 
famfeit,  (5inöbe',  al)b.  einoti  dl.  '©infamfeit, 
ßinöbe';  bnrd)  3lnlel)nung  an  i3be  befam  ba^ 
mi)b.  ni)b.  iüort   bie  jegige  ©eftalt;  eigtl.  aber 


ift  -6ti  im  al)b.  JBort  ablcitenb  (ugl.  .s>eimat, 
Ü)i  0  n  a  t ,  91  r  m  u  t) ;  got.  *ainödus  (bgl.  mannisk- 
üdus  'il}enfd)lid)feit')  fel)lt;  bgl.  anglf.  anad  (an§ 
Anod),  afäd)f.  enodi  'O'inöbc';  ba^-S  ableitenbe 
-ödus  entfprid)t  bem  Iat.  -atus  (senatus  ma- 
gistratus).  —  ciufam  9lbj.,  erft  nl)b.  2lbleitnng 
an»  e  i  n  mit  bem  ©uffij:  Pon  l  a  n  g  f  a  m ,  tu  0  n  n  e  = 
fam,  cl)rfam;  f.  =fam.  —  Ginficbcl  dJl.  an§ 
ml)b.  einsidel  einsidele  (aud)  fd)On  einsidelaere) 
2)?.  'C?infiebler',  alib.  einsidilo  (einsidillo,  got. 
*ainsi|)lja)  'ßinficbler':  9Jad)bilbnng  bon  gr. 
uvu/jiiorjTijC,  Iat.  anachoreta  mit  3't91^1H^^C= 
legung  oon  a^b.  sedal  '8i6';  f.  fiebeln. 

ctnft  2lbp.  (in  ben  Ma.  fe^lenb,  bolfsülilid)  bafür 
einmal)  au§  ml)b.  einst  einest,  al)b.  einest 
2lbP.  'einmal,  einft':  bnnfle  2lbleitnng  an§  ein; 
bafür  anglf.  ffenes,  engl,  once  'einmal';  bem  ent= 
fpred)eub  and)  al)b.  eines,  ml)b.  eines  'einmal, 
einft';  ngl.  al)b.  anderes  änderest;  ml)b.  anderes 
änderst  'auber^,  anbcrft'  al§  gleirf)e  2?ilbung. 

6-tntratf)t  3^.  a\\^  gleid)beb.  fpät  m'^b.  ein- 
traht?^.:  gn  tragen,  loie  mnbl.  over  een  dragen 
'übereinftimmen'  lel)rt.  2mgemetn  feit  2ntl)er 
einträd)tig,  nuibrcnb  (f-cfS  93ibelbearbeitnng 
1537  nnb  ebenfo  bie  3''i'dicr  bon  1530 bafür  „etner= 
lei  Sinnc§"  einfeöen.  öenifrf)  1616  üer5etd)net  e§. 

cinjeln  2tbj.  2lbb.  (bafür  fd))unb.  baicr.  ein- 
zächt)  au§  gleid)beb.  ml)b.  einzel,  ba^  eine  Um= 
geftaltnng  für  l)änfigere§  unb  älteres  einlütze, 
ai\b.  einluzzi  'eiujeln,  allein'  ift;  !^eff.  einlitsi/, 
baier.  aeletsa,  tirol.  ainlütse  'cinseln'  lt)erben 
meift  in  ber  S^erbinbung  mit  Sd)nl)  (©egeufa^ 
ein  $aar  8d)ul)e)  gcbranrf)t,  aber  tbüring.  ober= 
fäd)f.  eelitsg  (älits^)  'nnberl)eiratet'  an§  ml)b. 
einlützec  (al)b.  einluzzo)  'nnPer^eiratet'.  S)a§ 
ätoeite  2Bortelement  gel)ört  p  nl)b.  Soo§  (al)b. 
blio^^an):  al)b.  ein-luzzi  'meffen  Soo§  allein 
bafteljt'.    2.?gl.  and)  anorb.  einblftr  'einzeln'? 

einjtg  2lbi.  a\\%  ml)b.  einzec  'einseln':  2öeiter= 
bilbnng  pi  ai)b.  einazzi  (2lbP.  einazzem),  beffen 
zz  ableitenb  ift,  mie  in  emfig  (Pgl.  gr.  y.qvtt- 
räd'ing  mit  bertoaubtcm  ©nffij). 

@i§  31.  an§  gleid)beb.  mbb.  ai)b.  is  21.:  ein 
gemeingerm.  9Bort;  bgl.  nbl.  ijs,  anglf.  is,  engl, 
ice,  nnorb.  i'ss  '®i§'  (got.  *eisa-  fct)lt  zufällig). 
2tnf3erl)alb  bc§  @erm.  fel)lt  eine  hiermit  ibentifcfte 
i8eäeid)nung.  Db  mit  ®  i  f  e  n  (2öä.  is  'glänzen'?) 
ober  äenb  isi  ('©is'V)  bermanbt,  bleibt  fraglid^. 

(Sigbcin  31.,  ein  norbb.  SBort  (fc^on  bei  §enifd) 
1616  Perseid)net) :  anö  nbb.  isben,  mnbb.  isben 
'Hüftbein';  ogl.  nbl.  ijsbeen  isclibeen  ''Pfanne 
am  öüftbetn';  anglf.  i'sban  2)J.  2!a§  erfte  ©lieb 
ber  3ii'ainmenfci^nng  fd)eint  ein  ©nbftantib  isa- 
'@ang,  ba§>  @el)en'  m  entl)alten,  bem  fid)  ffr. 
Asa  Wl.  'ba§  §ineilen'  bergleid)t. 


ßifen 


87     — 


gif 


©tfcn  91.  ait§  nil}b.  mnbb.  Isen  (isern),  nf)b. 
isan  isarn  9i.  '(fifcu';  cntlprcdjeitb  nbl.  ijzer. 
anglf.  fsern  i'ren,  engl,  iron,  anorb.  isarn,  got. 
eisarn  '©ifeii'.  2?c,^tel)iing  s»  ^''^^  ^^i-'i^^t  fvag= 
lid^;  am  näc^ften  fte^t  altir.  iarn  '©tfcn'  (für 
*isarno-),  h)orait§  atiorb.  jarn  (bäu.jeern,  l"d)lücb. 
järn)  eiitfcljnt  ift.  SBenigcr  ftcf)er  ift  Ü^evtuaiibtr 
fddaft  mit  ahb.  er,  got.  aiz,  tat.  aes  '(f'V^'.  Sai- 
abtciteiibe  r  ber  älteren  äBortformcn  bemal)rt  nl)b. 
eifern,  bem  mtib.  iserin  tsernin,  af)b.  isarnin 
?(bi.  'ang  6i)en'  ^n  ©rnnbc  Hegt. 

eitel  9lbj.  an§  ml}b.  itel  Stbj.  'leer,  lebtg, 
eitel,  nnniitj,  üergebltcf),  rein,  nnticrfälfdit',  al)b. 
ital  'feer,  lebig,  eitel,  pradicrilcft';  entiprcd)enb 
nfäd)].  tdal  'leer,  nidjtig',  nbL  ijdel,  anglj.  idel 
'leer,  nnnüB,  )iüertk>3',  engl.  idle.  2)ie  nrfprgl. 
S^ebentnng  be§  Slbf.  mar  üielleidit  'leer';  gel)t 
man  aber  Don  'glänjenb'  al§  ©rnnbbcbentnng  an§, 
fo  ergiebt  ftdi  3ufnwincnl)ang  mit  gr.  aid^co, 
ft'r.  2B5.  idh  'flammen'. 

Giter  91.  an§  mbb.  eiter,  ahb.  eitar  (eittar) 
91.  '(yiff  (bef.  tierifdjeö);  got.  *aitra-  fdllt; 
altes  tr  bleibt  im  i'^b.  unnerfdioben  (f.  t  r  e  n , 
gittern).  %l.  mnbb.  nbl.  etter,  anglf.  ättor 
attor,  engl,  atter  '(Siter,  @tft',  anorb.  eitr  91. 
Sajn  eine  91ebenform  oI)ne  bo§  ableitenbe  r  (got. 
*aita-);  bgl.  al)b.  ml)b.  ei^  (alem.  eisse,  baier. 
aiss)  9}L  '^iterbenle,  @efd)miir'  mit  regelmüBiger 
ä>erfd)iebnng  bon  t  ju  22-  9}tan  bat  bie  germ. 
2Ö^.  alt  'giftige^  ©efdjmür'  mit  9ted)t  in  i^er^ 
binbnng  gebradit  mit  gr.  oJdog  9h,  oJd/.ia  91. 
'©efcölvnlft,  of'Jaw'fdjmelle':  alfo  ibg.  2B3.  oid. 

6Iel  9Ji.,  ein  nbb.  Söort  (fo  in  ^J^ommern 
üblich) ;  geling  1611  Odg.  Dict.  German.  2.  lOi 
gibt  ©fei  alc^  nbb.,  (Fcfel  al§  l)od)bentfd).  9fbb. 
ekel  (ans  germ.  *aikla-),  ba^  bem  anglf.  acol 
'erregt'  entfprid)t,  fi nb et  fid)  bei  l^ntljcr  al§  @fel 
nnb  ®(fel;  has'  mb.  ®cfel  (au§  *aikkla-  ent= 
ftanben)  mar  in  Dberbeutf^lanb  nnbefannt,  mie 
bcnn  fintberS  ®c!el  in  ber  23ibclnberfet3nng  in 
21).  aöolfö  23afler  Sibelgloffar  1523  bnrd)  „2Bal= 
gnng,  2BibermilI"  überfeBt  nnb  in  ber  3iii"c£)er 
S^ibclbearbeitnng  1530  bnrd)  „ItnmiKen,  Örcuel, 
llnlnft,  iöerbruB"  nnb  in  6-cf»  23ibelbearbeitnng 
1537  bnrd)  „©renel,  ©ranen,  9Ibfd)eu"  erfe^t  mirb 
(nod)  jeßt  fd)mäb.  Spanien  @l)älcn,  3larga« 
&  r  n  f  e  für  'Gfel').  aöiifirenb  §enifd)  1G16  nnb 
(2d)ottcl  1663  (Srfel  iier3cid)nen,  gilt  feit  £'iebc 
1686  nnb  Stieler  1691  ©f  el.  ^>lnffäüig  ift  mnbb. 
echelen  egelen  'efeln'  (götting.  eichel  9J.  'C^'fet'). 
2)a§  ^ort  fd)eint  mit  l) eitel  änfammen  ju  l)ängen, 
mit  bem  e§  fid)  geograpl)ifd)  ergänzt.  3.^on  biefer 
Sippe  biirfte  fern  jn  l)alten  fein  eine  germ.  SBj.  erk 
'fid)  erbrcd)en,  nauseare',  mojn  altoberb.  erkele 
'efeln',  engl,  irksome  'Perbrie^lid)',  to  irk  'ärgern'. 


tO^fclname  'Spiöname',  erft  nl)b.,  mofiir  ml)b. 
a-name  eigtl.  'Unname';  ans  nbb.  Akelname; 
Ligl.  fd)Uieb.  öknamii'SpiBname',  onorb.  aukanafn 
'2?einame,  ^inmme':  jn  germ.  2Ö3.  auk 'mel)ren' 
f.  and). 

eitfj,  6-lcn  f.  (Sientier. 

©lefant  f.  Elfenbein. 

elegant  ^fbj.  an§ fr^. elegant:  in §ei)nal5' S^ant- 
bnd)  1775  5nerft  Per3eid)net.  -  ©Icgouj  fd)on  in  ©cn- 
polb§  Diction.  1620:  au§  lat.  elegantia. 

Clement  9f.,  feit  C'^enifd)  1616  nnb  23.  Söm^ 
polb§  Diction.  1620  gebnd)t;  fd)Dn  in  mhb.  3cit 
entlef)nt  an§  lat.  elementum. 

elenb  Slbj.  aü§i  ml)b.  (jllf'nde  Slbj.  'nnglücf= 
lid),  jammeruoll,  in  frembem  Sanbe  befinblid), 
Perbannt',  abb.  oli-lenti  'oerbanut,  in  ber  g-rembe 
befinblid),  fremb,  an§länbifd),  gefangen;  ent= 
fpred)enb  afäd)f.  eli-londi  'auSlänbifd) ,  fremb'. 
S)a3U  ba^  9lbftrattnm  ®Ienb  91.  au§  inl)b. 
eilende,  al)b.  eli-lenti  91.  '3?erbannnng,  fyrembe, 
3ln§lanb',  ml)b.  and)  '91ot,  STriibfal,  ^-lenb',  al)b. 
and)  '@efangenfd)aft',  afäd)f.  elilendi  91,  'fyrcmbe, 
5lnc-lanb'  (bgl.  ;){ecfej.  ©runbbebentnng  bcc- 
3lbi.  ift  'in  frembem  i^anbe  befinblid),  an§  frembem 
Sanbe  ftammenb'  (Pgl.  ©Ifafe  an§  früt)  mlat. 
Alisatia  gu  al)b.  Elisä^^o  eigtl.  'incola  pere- 
grinus'  ober  '^emol)ner  be§  anbern  !;}{^einufer§'). 
@ot.  aljis  'anberer'  ift  bem  lat.  alias,  gr.  aXAo^ 
(für  aJ.jo^),  altir.  alle  'anberer'  nrnermanbt; 
pgl.  ben  ba3n  gehörigen  ©enitin  (^^b.  anglf.  elles 
'anbcr^',  engl.  eise.  S)er  5}^ron.=Stamm  alja-  murbc 
fd)on  in  got.  3ett  bnrd)  anpara- 'anberer' Perb rängt. 

©lenticr  91.  nrfprgl.  (5lenb;  Pgl.  bie  frül) 
nl)b.  .^amelticr,  '3«  n  testier,  2;  ig  er  ti  er 
für  'Hantel'  nfm.  (f.  and)  äJlnrnieltier  aHanl^ 
tier  unb  91enntier).  Sd)on  im  16.— 17.  ^a\)xh. 
ftel)en  (5^lenb  nnb  (Sientier  neben  einanber, 
3.  23.  bei  äJlaaler  1561  (Sllenb  ®llenbtl)ier; 
bei  öenifcö  1616  ^-lenb  (Sllcntöier  (au§  bem 
91l)b.  ftammt  fr3.  elan).  S)a§  2Bort  bernl)t  anf 
lit.  elnis  (altlit.  ellenis)  '§irfd)'  =  afloP.  jeleni 
'.•girfd)',  mo3U  afloP.  lani  'öirfd)fnl)'  an§  "^olnia, 
fomie  gr.  f  AAoV  '■s!)irfd)falb'.  Xic  ed)tgerm.  2?e= 
nennnng  be§  (Slentiero  luar  (S  l  d)  =  ml)b.  eich  elhe, 
al)b.  elaho,  anglf.  eolh ;  ba§  entfpred)enbc  anorb. 
elgr  (au§  germ.  *algiz  —  porgerm.  *alkis)  becft 
fid)  mit  ben  alces  bei  Säfar  Bell.  Gall.  (ba3U  rnff. 
lost  any  nrflaP.  olsl  =  ibg.  alki).  ^m  Sfanbin. 
pgl.  nod)  fd)meb.  norm,  (bial.)  brind  '(^-lenb  = 
meffap.  ß{)kvdo^  'S^nW,  lit.  bredis  '(vlenb'. 

elf  3)1.,  eife  %.,  ben  2öörterbüd)ern  be§ 
17./18.  Sal)rl)§.  nod)  fremb  unb  al§  (Slfc  f^. 
'Sd)u6geift'  snerft  Pon  3}li)Iin»  1777  in  §amir= 
ton§  a}lärd)en  @.  548  (feit  ßampe  bann  allgc= 
mein)   iier;^eidmet.    ^vrätorin§   1()66  Antliropo- 


etf 


88 


(y(ftcr 


deraus  S.  3.  4  fcmit  elve  al'5  ciu]l.=lfaiib.,  aber 
iitdit  aU  beutfdi.  ^ie  5lufnal)mc  be§  2Sortcv 
fiiüin't  oit  Ti>iclaiib§  ÜbcrfcLunui  mn  Sliafcipcarc'5 
2ommcviuiclitÄtvauni  ITiU  uitb  an  .s^cvbcio  i'Dlfö= 
lieber  1774:  (iln-rfc  25,  42)  au;  bäiifii]  in  iBie=: 
laiibe  Cbcvon  17S0.  (?•§  ftaimnt  aiic  citiil.  elf 
=  anglf.  oelf  ().  nnter  51 1  p). 

elf,  cilf  9Jum.  au§  glcidibeb.  iiil)b.  eilt'  eilif 
eiulif,  alib.  einlif :  getnciiuicrm.  4<e5cid)iutn(i  für 
'elf;  i>gl.  afäd)f.  elleban  (für  enliban),  anglf. 
jinleofan  aeiidleofan  (für  a'-iileofan),  engl,  ele- 
ven,  anorb.  ellifu.  got.  ainlif:  ^•^nfannuenfeBiing 
auÄ  got.  ains,  lib.  ein  nnb  bem  (vicment  -lif  in 
5  lü  ij  1  f  (got.  twalif).  iJion  ben  aufjcrgcrnt.  Spradicn 
befigt  nur  ha^'  Sit.  eine  entfpredicnbe  'Bilbung; 
ögl.  lit.  venölika  'elf",  twvlika  'sWiJlf,  trvlika, 
keturiolika  (fo  bi§  'ncunscfnt'  jäblenb);  ta^  f 
bev  bentidien  SBorteo  ift  iserfd)iebnng  aii^^  k  toie 
in  iSolf  (/.t'y.ng).  Sie  23cbentung  bc§  ^lueiten 
S?ompofition§eleniente§,  bac'  im  ©erni.  nur  in 
ben  3aÖlen  elf  nnb  gJüiJlf  begegnet,  ift  burd)= 
an^  unfidjer.  Wlan  beutet  bie  bem  Sit.  nnb  (Serm. 
3U  ©runbe  liegenbe  3in'ammeufe^ung  au§  ber 
ibg.  2^5.  lik  'übrig  fein'  (i.  leilien)  nnb  fafst 
elf  als  'ein§  barüber'. 

(Jlfcnbcin  3i.  unter  i}In(ehuung  an  ©lefant 
ans  nilib.  helfenbein  (fo  and)  nod)  im  16./17. 
Sa^r^.)  =  al)b.  helfantbein  9f.  eigtl.  '(Jlefanten^ 
fnod)en'.  (Sin  an§  lat.  elephas  elephantem  ent= 
lel)nte§  germ.  *elpandus  (mit  llmgeftaltung  be§ 
Suffij:e§  nad)  got.  ulbandus  'rtamed',  anglf. 
■wesend  'äßifunt',  Jjrowend  'Sforpion')  3eigt  fid] 
in  anglf.  elpend  ylpend  =  al)b.  elfant,  ha§ 
meift  al§  helfant  crfdjeiut;  bo§  h  üou  al}b.  liel- 
fant  '(Jlefanf  beruht  Dtelleidit  auf  2lnlcl)nung 
an  fielfen  (im  3Jtittelalter  mürben  bem  (Slfen= 
bein  befonbere  §eilfräfte  ^ugefdirieben) ;  über 
genn.  p  =  lot.  ph  in  Selmmortcu  f.  ö^tmer. 
Sluffüllig  ift,  baf?  bie  roman.  2prad)en  für'(Slfen= 
bein'  lat.  (ebur)  eboreus  oermenben,  of)ne  hau 
bie»  tn§  ©erman.  gebrungen  ift  (ital.  avorio,  frj. 
ivoire,  mof)er  nbl.  ivoor,  engl,  ivory;  bod)  awii 
fpau.  marfil,  portug.  niarfim).    2?gl.  uod)  23  e  i  u. 

Glttc  fy.  feit  Sdieibner  1695  Per3eid)net  -^ 
frj.  elite. 

eiirtr  9?.,  feit  öenift^  1616  unb  ©c^ottel 
1668  üerseid)net,  im  16./17.  3fibrb.  al§  ald)l)= 
mifttfd)ef-  2Bort  (=  arab.  el  iksir  'Stein  ber 
2Betfen,  Sinftur')  geläufig  s.  S.  bei  SJfatbefius  in 
Sarepta  1562  unb  2l)uruei)ffer  1578  §iftoria 
unb  Sefd)retbung  S.  49,  Onomast.  ©,  22. 

Güc  5%  au§  mbb.  olle  rle  ein  eine,  al)b. 
elina  (unb  rlin)  |y.  '(£lle';  entfpred)enb  got.  aleina 
(oerfd)rieben  für  *alina?),  anorb.  oln,  anglf. 
^4n  j^.,  engl,  eil,  nbl.  el  eile:   alle  in  ber  93e= 


beutnng  '©He',  bie  an?^  eigtl.  'iöorbcrarm'  ent= 
ftanben  ift  (ög(.  ^uß,  Spanne,  S!lafter  al§ 
iiiafsbeftimmnngen).  Sa§  2Bort  ift  in  ber  @e= 
ftalt  ult-na  im  3bg.  nod)  fonft  bcmabrt;  ogl.gr. 
(oÄf )'/;  '(5^1Icubogen,  2lrm',  lat.  ulna  '©Uenbogen, 
31rm,  (5-Ui',  nltir.  uile  (an§'  *ölina  olena  -:  got. 
aleina?).  Sfr.  aratnf,  afloü.  lakftti  (au^  *olküti), 
lit.  olektis  ulektis  '(S'llenbogcn,  C^-lIe'  liegen  biefen 
^Sorten  ferner,  jeigcn  aber  and)  ba§  gemeiuibg.  öle- 
('ba^u  nodi  Jlble'f).  l'lu§  germ.  *alina  ift  bie  ge= 
mcinrom.  Sippe  oon  ital.  alna  (fr^.  aune)  '(?'-lle' 
cntlebut.  —  (J 1 1  e  n  b  o  g  e  n ,  (F- 1 1  b  o  g  e  n  3[}f .  au§ 
mbb.olenboge,  al)b.  elinbogo  llj. '(F'ßenbogeu';  ogl. 
nbl.  elleboog,  anglf.  elnboga  ä)i.,  engl,  elbow, 
anorb.  einböge  3}J.'(5-Ebogen':  eigtl. 'Slrmbiegnng'. 

®ncr  f.  (5rle.  —  (J-lfebeere  be§gl. 

t  ©Iritjc  Jy.,  erft  früb  nbb.  ^k  in  (^et3ner= 
5orer§  ^ifdibud)  1575  231. 159  al»  meiBn.=nieber= 
fiidii.  aufgcfübrtc  23cnennung'bcgegnet  feif^kucer^ 
C^-ber  (1556)  G  7  unb  mirb  feit  .s^enifd)  1616  unb 
Sdiottel  1663  oon  ben  2BiJrterbüd)ern  üerscidinct 
(iöeleg:  3ob.  Sitm.  2öiteberg  1583  ^eimfabrt 
be§  £-»errn  ^-rieberid)  2Bilbelm  H  Illb).  5)ag 
-Bort  ift  in  Jljüringeu,  Dberfad)fcn,  Cn-^gebirge, 
Sdilefien  üblid)  (fd}lef.  eldritse).  ^m  meftlid)en 
i'tittelbcutfdilanb  begegnet  bafür  in  einem  2>ofa= 
Inilar  bc-5  15.  3abrl)Cv  erlitz  (=  metterau.  irlitsa) 
2)iefe  !i>f ebenform,  moju  nod^  am  §ar3  ®ller  = 
ling  unb  baier.  (5rling  (=abb.  m^b.  erlinc), 
ermeift  2>ermanbtid)aft  mit  (Frlc  —  (511  er.  — 
Obcrb.  Snuonpma  finb  baier.^öftreid).  elfäfs.pfrille, 
ld)mäb.  pfelle;  in  ber  OberlaufiB  botrfisl  blut-atsl, 
meftfiil.  grimpel,  nad)  ©e^ner  23ambele  unb 
in  3ürid)  § a r  l ü  di l e,  tu  Strafeburg  Tl ü  1 1 i  n g. 

©Iftcr  fy.  au^  gleid)beb.  mbb  egelster:  bie 
oermittclnben  Sautformen  finb  elster  im  3.1cittel= 
fviiuf.  (;)}emfd)eib  'Ifoneborf)  fomie  eilster.  (?•  l  ft  e  r 
bürfte  bie  oberfädif.  Sautform  fein  (bafür  im 
(Srjgebirge  alastr,  in  ber  CberlaufiK  unb  in 
Sdjleficn  alastr  aglasti-  sölastr,  Ic^terec-  — 
fiebenbürg.  salästr  (neben  elstr  ielstr).  3in 
'i'2l)b.  überwiegen  f^ormen  mit  h  im  3lnlant: 
Oftfric^l.  hivkstr,  Jlngeln  2;itmarfd)en  öolftein 
iiJJeflenbnrg  heistr ,  5|]ommern  SiiUanb  h;i>str, 
aber  meftfäl.  iekstr  =  nbl.  ekster.  9(m  iliittel; 
rl)etn  unb  in  Steffen  berrfdit  3lt?el,  ba-j  mobi 
burdi  *agzel  auf  ahh.  agazza  '(5-lfter'  jurüdmeift. 
Xafür  im  SdUüäb.  hil'ts  kiFgers  (häts  iniSoburg), 
im  fyrönf.  §enneberg.  and)  älskr;  im  23aier.= 
Öftreid).  alstrn,  tu  ber  Sdbmei5  ärgerst,  in  2'irol 
agerste.  —  3n  al}b.  ^c\t  gilt  agalstra,  hav  mit 
al)h.  agazza  '(5^lftcv'  unb  anglf.  agu,  awhb.  aga- 
stria  '(Alfter'  sufammenbängt  (auo  germ.  agatja 
^  aljb.  agazza  ftammcu  ital.  gazza,  frj.  agace): 
in  m()b.  3citftglaster  agclster egelster.  Sutl)er  l)at 


ßlteru 


89     -^ 


ßnfcl 


3(g[after,  fonft  im  16.  3nfirfi-  ^rgalaUer 
3m  18,  3af)rl}.  wirb  bie  2cf)reibung  Silfter  bt= 
öorsugt;  bie  8cf)rcilning  (Alfter  begegnet  fcf)on 
im  16./ 17.  Saiii'I). 

ßltcrn  '$1.  au§  g[eid)6eb.  m^b.  (feiten)  eitern 
altern  '^M.,  af)b.  ^Itiron  (altron)  $[.  '(FItern'; 
entfpredjenb  afäd})'.  eldiron,  nb(.  ouders  ouderen. 
anglf.  oldran  yldran.  afrief.  aldera '(Altern':  ber 
bloB  im  SBeftgerm.  jitv  Subftantiubebeutnng  er= 
^obene  '^l.  be§  Mompar.  uon  alt.  3tn  2{ng). 
tüivb  ber  suge^örige  2g.  yldra  aU  'ii^ater'  ge= 
brancf)t;  bgl.  »egen  äfjnlic^er  Sebeutung§entti»icf= 
tung  £»err,  jünger. 

empfangen,  cmpfinben  f.  ent. 

empfinbfam  5lbi.  „ein  nene§  93ort,  mefdieS'  in 
fur5ei-  3ctt  ief)r  befanut  gcmorben  ift"  .f e'inafe 
1776  §anbbnd)  (g.  254,  bann  and)  bon  9{be(nng 
unb  Gampe  üeneic^net:  üon  ßeffing  gebitbet,  ber 
e»  al§  Überfe^ung  bce  engl,  sentimental  für  Söobe, 
ben  Übcrfe6er  oon  Sterne^  3toman  ^oricfs  em-- 
pfinbiame  Steife  1768  Dorid)Ing. 

empor  StbD.  au»  mbb.  enbor  enbore  5(bö. 
'in  bie,  in  ber  .'ööbe';  af)b.  inbore  in  bore  in 
gleicher  Sebeutiing:  3uintnmenfügung  ber  '^H-äpof. 
in  mit  bem  2)at.  Pon  aijh.  m^b.  bor  'oberer 
ätaum'  (al}b.  and)  'Jrift'j,  beffen  Urfprung  bunfet 
ift.  2>erlpanbt  mit  ahb.  burian,  mfib.  bürn  'er= 
^eben'  unb  ^u  c  m  p  ij  r  e  n.  2ae  p  be?  nbb.  23ortc§ 
berubt  auf  einer  früb  nbb.  ä^Jittelform  entbor. 
tporaus  fidi   entpor,  empor  ergeben  mußte. 

empören  S^^-  Qu^-"  int)b.  enboeren,  aljh.  (nur 
einmal  beseugt)  anaboren  'ergeben';  bagu  mftb. 
bor  2.11.  'Xrofe,  (Fmpörung'.  2^a§  3t^-  ^ft  ^"^^^ 
ßutf)ers  93ibelfprad)e  allgemein  geirorben;  9lb. 
5J?etri§  2?afler  3?ibctgIofiar  1523  überfegt  e§  nod) 
al§  niditic^iüeiv  (mit  „erbeben,  ftreußen").  &§ 
^ängt  mit  aljb.  burian  'ergeben'  (f.  e  m  p  o  r)  §u= 
fammen  unb  bebeutet  eigtl.  'erfieben  machen'. 

emfig  2(bi.  anS'  mf)b.  em^ec  em^ic,  a\)b. 
^ma^^ig  emi^^ig  (auc^  mit  tz)  'beftänbig,  be= 
^arrlid),  fortroö^reub';  ha^  2d}w'ib.  3IIem.  lagt 
fletfeig  au  Stelle  be§  fefilenben  emfig.  2Ib= 
leituug  mittelft  be§  Suffire?  -ig  aul  ahb.  emi3, 
moäu  mt)b.  eme^liche.  3uf<3mmenl)ang  mit  Wl  n  B  e 
ift  fraglid),  ha  ein  ä-  al§  ein  betonte?  ^räfir 
nic^t  nacfimciebar  ift.  dUd)t  üermanbt  ift  angif. 
wmetig  emtig  'frei,  leer',  engl,  empty  'leer', 
©^er  bürfte  bie  loeftgerm.  J8e5eidnuing  ber  5(  m  eif  e 
(f.  biee)  3u  emfig  in  ^i^e^iebung  fteben. 

6nbc  51.  au§  g[eid)beb.  mf)b.  ende,  afib.  enti 
2)1. 9L;  cntfpret^enb  afäd)f.  endi  3J1.,  nbf.  einde, 
anglf.  ende  3.11.,  engl,  end,  anorb.  ender  ende 
3J1.,  got.  andeis  2J1.  '(^'ube'.  2;er  gemeingerm. 
<2tomm  andja-  au§  oorgerm.  antj-6-  fd)[ieBt  ficft 
an  ffr.  anta-s  'TU.  '(Brenje,  (^-nbe,  JRanb,  Saum', 

Kluge,  6ti^tno(ogiic&e^  SBörtetbucb.    5.  Sufl. 


attir.  et  (au§  anto-?)  '(?nbe,  @pi8e';  formell 
ftebt  ffr.  antya  'leßtcr'  nä^er. 

O^nbiuie  5.  nad)  gteicftbeb.  mIat.=roman.  en- 
divia  (lat.  intibus).  Xie  (yutle^nung  fanb  fc^on 
um  1500  ftatt;  33etege :  i^ogter  1531  2tr§neQ= 
Öüditin  ^I.  10;  iRijff  1540  Satroergcn  331.  45; 
5our.  ©eisner  1542  Catalog.  Plantar.  231.  45. 
2eit  illaafer  1561  roirb  e»  allgemein  oergeidjnet. 

eng  9Ibi.  am  gleic^beb.  mbb.  mnbb.  ?nge; 
ai}b.  <tngi  angi ;  eutfprecfteub  goL  aggwus,  anorb. 
angr  (feiten  vngr)  'enge',  nbl.  eng:  au»  ber  aut^ 
in  2(  n  g  ft  erhaltenen  germ.  2B3.  ang,  ibg.  angh ; 
baju  Pgl.  außer  lat.  angustus  angustiae  angere 
(f.  auc^  bange)  nodi  ffr.  anhü  'enge',  ahhas 
iil.  '(yngc,  S!Iuft,  ^ebriinguie',  afloP.  azükü  'eng,' 
gr.  rr//(i)  '5ufcbnüreu',  armen,  anjuk.  ir.  cum- 
ung  'enge'. 

engagieren  3»t.  feit  Stieler»  3eitungeluft  1695 
regiftriert  =^  fr^.  engager;  f.  noc^  (Sage. 

Gngel  9.11.  au»  mbb.  engel,  ahh.  engil  angil 
511.  '(rngef;  eutfprcc^enb  afiidjf.  ^ngil,  nbl.  engel, 
anglf.  ^^ngel  faber  mtttcngl.  aungele,  engl,  angel, 
ift  franj.  ßebniport  au»  afranj.  angele),  anorb. 
engell,  got.  aggilus  Tl.  '®ngel'.  Sie  über 
ba»  ganse  germ.  @ebiet  (ogl.  noc^  alttr.  aingel) 
oerbreitete  Sippe  ift  entlehnt  au»  bem  gleic^^ 
beb.  fir(f)Iidieu  tat.  =  roman.  angelus  refp.  gr. 
r/.yysAo;  eigtl.  '23ote'  (in  ber  Septuaginta  al» 
Überfei^uug  pou  bebr.  maLäk  gebraudjt).  S)er 
23eg  ber  german.  (I'utlebnuug  läßt  fid)  nidit  mit 
Sic^erlieit  ermitteln;  oieKeicfit  fam  ba^  23ort 
gleidiseitig  mit  S  i  r  cfi  e  au»  bem  ©riec^.  (pgl. 
X  e  u  f  e  I). 

gngcrling  3)1.  a\K-  mljb.  engerri)ine.  ai)b. 
.^-ngirinc  (g)  3)1.  'iflabc,  SBurm,  5'""^  •  bimi= 
nutioe  51blcitung  ju  al)b.  angar  angari,  mbb. 
anger  pnger.  2:ie  ^orut  (rugering  I)at  fic^ 
nod)  in  Saiern  gefialten;  in  ber  Sdjtod^  gilt 
„3Inger  3nger  3"geri  (^ngeric^"  (SDJaaler  1561 
3  n  g  e  r ,  @eBner=5orer  ^ifdlbu*  d^  n  g  e  r  i  d)).  3n 
Sc^Iefien  Cberiad)fen  Oberlaufiß  uub  im  (Jr,- 
gcbirge  gilt  (5  n  b  e  r  I  e.  21>abrid)eintid)  finb  lit. 
anksztirai  'Jiuueu ,  (Engerlinge',  poln.  wt.^grT 
'Jyinuen'  urPerioanbt;  auberfeite  liegt  and)  gr. 
(r/.agi    '3)lilbe'  na^e. 

enfeC  3)1.  'Jußfniii^el'  (in  3SeftfaIen,  Cft- 
frie»Ianb,  3)lccflenburg ,  SBorpommern  fomie  in 
'.J?aiern  unb  Xirol  munbartlid)  üblidi ;  in  Ibüringen 
bafür  knorrn  3L,  in  Sdnpabeu  knod  knedle) 
au»  mbb.  mnbb.  pnkel  3)1.,  aUb.  'jncbil  anchal 
3)1.;  jablreic^e  attererbtc  31ebenformen  erfd)meren 
bie  Ableitung.  2tnorb.  okkla  91.,  anglf.  nncleow 
31.  (engl,  ankle) ,  mnbl.  anclau ,  atjb.  anchläo 
'^Irufsfnödiel'  repräfentieren  bie  ältefte  Söortform : 
fie  legen  irgeubmeld)e  2?e5iebung  ^u  ^laue  na^e 

12 


(Jnfel 


—    90 


cntrüftet 


(tigi.  nnglf.  ti^ndcl^ow  tüv  oncleow)?  Sdiunerin 
ift  ba§  iU'rluiltnio  Ihmi  nlib.  ».Micliil  anchal  311 
ancliliio  iiiib  tlivc  uieitcvc  i^ciichunn  511  mhb.  anke 
a^i. '©clcnt  am  g-ufs,  ©citicf'  (.luid)  je^t  ift  Hnfc 
in  pbcvb.  inb.  llhmbnvt  '-yc3ctd)iniiiii  für  ©eiitcf, 
lliarfen),  allb.  Qncha  3"«  (flll'5  ankia)  'Sd)Cltfcl, 
58einri.il)ve'  (frg.  anche  '^löfirc')-  i^ieücid)t  finb 
ffr.  äüga  '©lieb',  angüri  'Jinger'  ncrluaiibt. 

enfcl-  alt.  '>lfiiib§fiitb'  aii§  gleid)bcb.  nilib. 
t^^nenkel  oninkel  M.,  fpiit  allb,  t.'uinchili  ?u ;  bic 
9?ilbmuj'>aicifc  auf  -inkel,  -inkliin)  ift  biiiiinittin 
iüie  in  al)b.  huoninklin  '4")iiI)nd)Cll',  L^winkliu 
'fteitier  S'owc'  unb  in  anc[V].  scipincel  'fleiiie» 
Sd^iff'.  3"  ©runbe  liegt  al)h.  ano  =  nf)b.  2If)n; 
©nfel  alfo  '(Srofeüätcrd)en'  (äfjitlid)  lat.  avun- 
culus  'Dfieim*  =  '©rofjlniterdicn'  311  avus);  um 
1600  tiegegnct  aud)  nereiuselt  51 1)  u  I  e  i  n  '(5nter 
(^i3nigalierger  3>ofabuIar  1568  231.  S  IIP  Ulla 
@  n  I  e  i  u).  Shifeer  ber  ©ij3pe  öon  21 1)  n  bgl.  nod) 
offoö.  vunukü  '©nW.  3m  16./ 17.  3af)rf).  be= 
geguct  für  '©nfel'  uod)  9J  e  f  f  e ,  ba§  tuit  lot.  nepos 
baz^  ärtcfte  ibg.  JBort  für  'QnütV  ift.  3ni  Dft= 
friinf.  (Sonneberg,  iSoburg)  befteljt  nod)  dichtr 
=  m^b.  diehter  '©ufel'  (ju  ffr.  tue  toka  '3kd)= 
fommenfdjafi' geprig).  3nt3ibb.,  tuo  uurG-nfcP 
Dolfsüblid)  ift,  gilt  Äinb§finb  unb  @ro6  = 
finb.  Sut^er  f)at  feiten  ©nfel,  meift  9ieffe 
unb  ^  i  n  b  §  f  i  n  b ,  bie  9Htrnberger  Söibel  bon  1482 
unb  9.12atf)efiu§'  Sarepta  1502  baben  ®  n  i  g  f  I  e  i  n 
{and}  (5  n  i  g  f  e  Ij ;  9JJaaIer  1661  üer^cidjnet  (S  n  f  e  I. 

enorm  2(bj.  =  frj.  enorme  bei  ©peranber 
1727  alö  enorme,  in  §et)nag'  §anbbnc^  1775  als 
enorm  berseidjnet. 

ent=  SJ^räfii'  au§  ml)b.  ent-,  al]b.  int-,  ton= 
lofe§  ^4^räfij  entfprec^eub  bem  betonten  ant- :  mit 
h)eld)em  e§  gleichen  nrfprnng§  ift.  23ei  2Borten 
mit  anlauteubem  f  mirb  ent-  fd)on  im  d)li)h.  gu 
emp-,  bal)er  empfangen  (äu  fangen),  em  = 
pfinben  (ju  finben),  empfehlen  (befe:^  = 
I  e  n) ,  aiih,  int-fähan ,  int-findan ,  *int-felhan. 
3)ie  üöebeutung  be§  ^räfijes  gel)ört  in  bic  @ram= 
matif.  —  entbehren  3^-  «uö  ml)b.  enbern,  al;b. 
(int?)  in-beran  'eutbebreu,  ermangeln';  ein  ent= 
fprecbeube§  3tiü.  feljlt  ben  altgerm.  S)ialcften. 
2(u§  heran  'tragen'  (f.  23  a  b  r  e ,  g  e  b  ä  r  e  n ,  23  ü  r  b  e) 
läßt  fid)  bie  23ebentung  'entbel)ren,  ermangeln' 
für  a^b.  inberan  nid)t  tüobl  geminnen;  ob  e§ 
mit  baar,  afloö.  bosü  gu  einer  ibg.  2B3.  bhes 
'leer  fein'  gebort,  bleibt  unfidjer,  loeil  ha§i  ^räfij 
feine  bnrd]fid)tige  23ebeutnng  ^eigt  unb  lueil  fonft 
ein  3tiD.  an§  biefer  2B3.  feblt. 

Gnte'  %.  (bie  l)b.  Sautform  mit  t  finbet  fid) 
auc^  in  nbb.  Ma.:  meftfäl.  ante)  ans  gteid)beb. 
ml^b.  ?nto  (für  *enete),  ant  (5)SIur.  §nte),  ai)b. 
anut  enit  %.:  eine  gemeingerm.  ^Bcjeirfinnng;  Pgl. 


mnbb.  anet  (d),  nbl.  eond,  angif.  a?ned,  auorb. 
ond  3^.  '®ute'.  3)a§  mntmaf3lid)c  got.  *anul)s 
Jücift  auf  Unicnuanbtfdiaft  mit  lat.  anat-  '©nte', 
3U  bem  man  and)  ffr.  ati  (f.  nod)  (5'tbcr),  foioie 
aflop.  ati,  lit.  aprcufs.  antis  '(S-nte'  äiel)t.  ^yür 
bic  fd)riftfprad)lid)e  unb  meitl)in  PoIf^otümlidK  23c= 
neunung  (S  n  t  e  beüorjugcn  neuere  ÜJJa.  ')hifroorte 
mie  fdimei^.  wudle  wuri,  fd)lcf.  (Sdilücncffclb  1003 
Theriotroph.  Siles.  195)  9iatfd)C  .'^atfd^e  (fo 
awd)  in  3}an3ig);  iueftfäl.  beff.  frf.  ^benncberg. 
X^Wc;  bei  ."genifd}  1616  nod)  Stetfd)en.  Xie  engl. 
23c^cid)nung  duck  (anglf.  duce,  mittelcngl.  douke) 
gcbiJrt  äu  tau  eben.    «S.  nod)  (Sutcrid). 

6ntc^  ?V'.  '3citnng§Iüge'  foü  auf  einem  i^cniU 
Icton  be§  9Zieberlänber§  (Sg.  dloxb.  (Sorncliffcu 
(t  1849)  um  1804  berul)cu,  loo  oon  20  ®nten 
berid)tet  mürbe,  „bereu  je  bie  smeite  bie  erfte  (mit 
5-cberu  unb  S!nod)en  flein  gebad't)  aufgefreffen 
unb  fo  bie  20  fte  aUe  Porigen  19  im  Seibe  gebabt 
l)aht".  2)od)  beftanb  fd)on  im  16.  3al)rl).  „blaue 
®nte"  für 'finge',  ebenfo  ßug^eutc  al§  llmbil- 
bung  Pou  Se  genbe. 

ßnterit^  9)1.  (fd)on  bei  ©dbend  1599  Nomencl 
Hadr.  Junii  @.  30  ©nbtrid))  an«  gleid)beb. 
ml)b.  antreclie,  allh.  antrehho  antrahho ;  (efetereS 
eigtl.  für  anuttrahho,  beffen  2.  ©lement  bem  engl, 
drake,  nbb.  (Sippe,  §annoP.,  @i3tt.)  dräke  '©Us 
terid)'  entfprid)t.  2;er  Urfprung  biefe§  lüeftgerm. 
*drako  *dreko('3}Mnnd)en'  bebeutenb?  Pgl.  anorb. 
andar  stegge)  ift  buufel;  Pgl.  nocb  fübmefttl)üring. 
„(i'utenträger",  luetterau.  endedra;^',  aud)  toeftfäl. 
iäntrik  antrek  ännerik  (fd)meb.  anddrake  ift 
nbb.  £el)nmort),  drache  and)  im  §cnnebcrg.  unb 
Söefttbüring. ;  fcblef.  entrach ;  fd)toäb.  antre^t.  3m 
©cb^ueiä.  Saier.  meift  SlntPogel  (aud)  meftfäl. 
andfuegl);  in51.^ommern  5J]reuf5en  211tmarfQueb= 
liuburg  23rannfd)meig(Srpel;  im  nijrbl.  Söcftfalen 
wik  wiek  w;ek  =  9)fedTenburg'(Sd)iüerin  wetik 
weddik  (=  lit.  vedikas,  afloP.  vedici  'g-üfirer') ; 
in  Dftfrte§I.  2)itmarf(^en  ^olftetn  wart  warte. 

entern  3ttOv  erft  nbb.  (feit  @tieler§  32itii"3§= 
luft  1695  perjeicbnet;  fd)Dn  bei  6bt)träu§  tap.  36 
bezeugt)  mit  nbl.  enteren  nad)  fpan.  entrar  (lat. 
intrare). 

entflcgcn  21bP.  au§  mftb.  engt^^gen,  aijh.  in- 
gogin  unb  ingagan  2tbP.  !^räp.  'entgegen';  Pgl. 
afäd)f.  angr'gin,   engl,  again;  f.  gegen. 

entljuftaft  2«.,  fett  ©peranber  1727  unb  f^rifd) 
1741peräeid)net(23eleg:  1754  23obmeria§  ©.100; 
e  n  t  b  n  f  i  a  ft  i  f  d)  bei  Sob-  5Prätoriu§  1655  Satur= 
nalia 8.34):  an§ gr. i j'^oramöT//5'i3d)märmer'. 

cntrüflct  ^^artig.  ju  mbb.  entrüsten  'bie 
9iüftuui5  aussieben,  abnelimen,  au§  ber  (Raffung 
bringen'  (nbl.  nbb.  ontrusten  'beuurubigen') ;  f. 
ruften.   —  entfc^cn  an?  ml)b.  ent8(^'tzen  'ah- 


e^iljcu 


—     91 


(?r6]e 


fefeeit,  nitBer  f^ai'func]  brtimen,  iid)  furzten':  311 
lltf)b.  entsitzen,  ai)b.  intsizzen  'an^  bem  Stge 
fommen,  fürd^ten,  erfd^recfeii',  got.  andsitan 
'fc^euen,  fürciöten'. 

entlang  513räp. ,  öon  STJaaler  1561,  §entf(^ 
1616  unb  Stieler  1691  noc^  nicf)t  Derjetrfjnet  unb 
im  16.— 17.  3aöra.  (5.  23.  bei  Sutber)  al§  bb. 
itid^t  belegt;  ?^rifd)  1741  öerjeicbnet  c§  al§  nbb„ 
2(belung  1775  unb  §et)na§  1775. 179G  erfennen  e§ 
noc^  nicf)t  al§  littevarifc^  an,  ba§  gei^tebt  erj't 
bei  Campe.  2lu§  bem  'Mb.,  tno  e  n  1 1  a  n  g  (bafür 
bb.  längs)  üoIföiibücbeS  S^ialeftmort  ift,  3.  23. 
in  ber  dMxt  Sranbenburg,  »ütrb  e§  um  1750 
fcbriftfpracblid)  (3.  23.  bei  2«i)(iu§  1777  in  öamil= 
tou§  a}Järcben  @.  5i9).  3m  öelianb  begegnet 
nur  ein  2Ibj.  andlang  fandlangana  dag  =  auglf. 
ondlnngne  dajg  'ben  Xaq  entlang,  ben  Xüq  iiin- 
burd)';  entfprccbenb  anorb.  endlangan  sal  'ben 
©aal  entlang').  3)ie[ea  2lbi.  bebeutet  eigtl.  'öon 
einem  (^nht  3um  anbern  fid)  erftrecfenb'  (auc^  im 
©ngl.  entiüicfelt  fid)  au§  bem  2lbi.  eine  513räpof.; 
ügl.  engl,  along  au§  angtf.  ondlnng).  2öie  anorb. 
eud(e)langT  3U  ende(r)  '6nbe',  fo  gebort  afäd))'. 
andlang  '3um  Gmbe  ficb  erftrerfeub'  3U  ffr.  anta 
'®nbe'  (f.  noc^  ©übe). 

cntfprcc^cn  3tro.  'gemäß  fein',  non  §et)na^ 
1775  §anbbud)  ®.  255  al§  3}Jobemort  0erpi3nt, 
aber  in  feinem  5fntibarbaru§  1796  @.  365  ge= 
billigt,  nad)bem  Seffing  1759  Sitteraturbriefc  XIY 
e§  al§  Idimeij.  5iquiüalcnt  be§  fv'S-  repondre 
(reponbieren)  empfoblen  ^atte;  Slbelung  unb 
Campe  üerseicbnen  e§  guerft. 

cnttoeber  5ßart.  au§  mbb.  eintweder,  unft. 
?f.,  ha^  atö  bisjunftiüe  5)]artifel  einem  x\aä)foU 
genben  ober  entfprid)t;  meift  ift  m^b.  eintweder 
(aucb  3uraeilen  mit  nacbfotgenbem  oder)  $ron. 
'einer  Pon  beiben',  entfprecbenb  bem  abb.  ein-de- 
weder  *ein-dih-wgdar)  'einer  Pou  beiben';  f; 
lue  ber.  S)er  Urfprung  be§  aljb.  de-  ift  bunfel 
f.  fein. 

©njittn  Tl.,  fcbon  im  15. 3al}rb.  allgemein  ein= 
gebürgert  (2)Jurner  1512  Scbelmen^unft  1, 18  unb 
2Sogter  1531  5träneibüc^lin  8  at§  (Sntion;  5)afp-- 
pobiuö  1540  6  n  ^  i  a  n ,  (5r.  2llberu§  1540  ®  n  c  i  a  n, 
grifiu§  1541  ßntion)  unb  feit  9JJaaler  1561  (als 
(Sntion)  Oerseicbnet:  au§  lat.  gentiana. 

(§;p^tn  5D29L  au§  gleid)beb.  mbb.  ep-höu  ebe- 
höu,  ai)b.  ebahowi  dl.;  nod)  beute  ift  6'p  =  beit 
iuDberbentfdjlanb  (fränf.  fdjloäb.  alemann.)  üolt^i- 
üblid)  (in  ber  Sdm)ei3  audj  5U  9Jäb  =  beii  iiin= 
geformt).  2)Jaaler  1561  üerseidinet  5t  e  b  b  ö  u  m. 
2)ie  ©cbreibung  Spbeu  mit  ph  begegnet  3.  23. 
bei  ©cbttjendfelb  1600  Stirp.  ©.  100  unb  bei  (Srim= 
melSbfliiftm  1669  ©implic.II,  12;  bie  Silbentren= 
nung  (e-feu)  ift  feit  Siebe  1686  bejeugt;  fie  be= 


rubt  auf  bem  2:büring.  Cberfäd)f.  unb  Cftfäl. 
(efai  efa).  Ob  freitid)  öeu  alS  3meite§  2Bort= 
element  3U  nebmen  ift,  läßt  ficb  nicbt  beftimmt 
fagen,  3umal  bie  übrigen  2Sortformen  fcbtoer  3U 
beurteilen  finb.  Sa§  2lbb.  bat  nod)  ebawi  ebah, 
anglf.  ifig  (auS  *if-lieg),  engl,  ivy,  mnbb.  iflof 
iwlof,  nbl.  eiloof  '(5pbeu'.  6in  gemeingerm. 
iba-  fdjeint  ber  Sippe  3u  ßrunbe  3U  liegen;  bocb 
feblt  jeber  näbere  9lnl)alt.  dli^b.  ubb.  5)ialefte 
bieten  für  'Gp^en'  mebrere  Spnoubma:  meftfäl. 
oftfrief.  klemmop  klimup,  münfterlänb.  ailauf, 
oSnabrücf.  lillauf,  fiebcnbürg.  bümlüf.  @cblef. 
ewich  (Scbloencffelb  1600  Stirp.  lOOj  unb  eppich 
fcbeinen  bem  al)b.  ebah  '®p^eu'  3U  entfprei^en. 

ßppit^  Tl.  mit  nbb.  SonfonantiSmuS  au§  mbb. 
ppfich,  abb.  vpfih  5L,  benen  für3cre  mbb,  vpfe 
vffe  an^  ai)b.  r-pfi  dl.  üorbergeben.  2)ie§  ift  mit 
anberen  51]flan5ennanien  aus  bem  23ereicö  ber 
@arten=  unb  ber  ^od)funft  Por  ber  ai^b.  3eit  (f. 
^0^1)  aus  lat.  apium  eutlebnt,  bai-  eine  2)olben= 
art  be3eid)net,  mo3U  u.  a.  5ßeterfitie  unb  Sellerie 
geboren;  erft  im  dli)b.  mifd)t  ficb  (Jppicb  (fo 
bei  fcblcf.  Siebtem)  mit  (S  p  b  e  u  in  ber  Sebeutung. 

ßquiliagc  %.  als  ©pnoniimon  für  '^utfdje' 
fi^on  bei  8peranber  1727  (bei  Scbeibner  1695 
un  chariot  d'equipage  '^tüftmagen  eiueS  StabS= 
offisiers') ;  im  17./18.  ^ai)xi).  allgemein  =  '9teife= 
auSrüftung,  SriegS=5luSrüftung'  (fo  in  o.  2öall= 
baufene  .triegSmanual  1616,  bei  Siebe  1686  unb 
in  StielerS  3eitnng§luft  1695);  bie  üermittelnbe 
23ebentung  ift  „5luf3ug,  ben  ein  §err  mit  tutfdien, 
^ferben  unb  Sienern  madit"  (fo  bei  Speranber 
1727;  äbnlic^  2}IenanteS  1722). 

er  ^ron.  an§  mbb.  obb.  er;  entfprec^enb 
glei($beb.  got.  is:  auS  einem  ^ron.^Stamm  ber 
3.  ^erfon  i-,  ügl.  lat.  i-s  (lat.  id,  got.  ita,  abb. 
mbb.  e^,  nbb.  eS).  3)a3u  aus  bem  £fr.  ein 
'^Jron.=St.  i-. 

er=^räfiE  an?-  mbb.  er-,  at)b.  ir  ar  ur :  baS  un= 
betonte  ä^erbalpräfig  3U  bem  betonten  ur-;  f.  bieS. 

6rbc  dl.  ans  mbb.  v^be,  a^b.  ?rbi  arbi  dl. 
'baS  ®rbe':  ein  gemeingerm.  2Bort;  bgl.  bie 
gleid)beb.  got.  arbi,  anglf.  yrfe  (engl.  auSge- 
ftorben),  nbl.  erf,  afäcbf.  <,>rbi.  5^a3u  ®  r  b  e  Tl. 
aus  gleicbbeb.  ml)b.  ?rbe,  al)b.  ?rbo  arbeo  (got. 
arbja)  Tl.  3"  ■^C'-"  S^i'l"-  2B3.  arbh  'erben'  3iebt 
man  altir.  comarpi  'aJJiterben'  unb  gr.  oocpccvoc., 
lat.  orbus  'oenuaift',  armen,  erb  '2öaife';  ®rbe 
eigtl. 'i^ermaifter'?  —  (Srbf  d)  leicber  Tl.,  ben 
älteren  9Bb.  fremb,  feit  5lbelung  üer3eid)nct; 
eS  ift  um  1750  als  Überfegung  üon  lat.  here- 
dipetes  aufgefoutmeu  (Öeleg:  2}fQtiuS  in  ber 
Überfe^ung  beS  $eregr.  Riefle  III,  366). 

Gvbfe  ^•.  aus  gleicbbeb,  mbb.  arewel^  ^rweig 
(;rwi3  5.,  a{)b.  arawei^  arwi^  %, ;   entfored^enb 


(Jvilitaiii 


—     92     — 


Srnte 


anbb.  ?rit,  itbl.  tn-wt  ert,  aiiorb.  ertr  'i^liiu.  Xic  ' 
Sippe  ii't  lüalirfdiciiilidi  cittlcbnt,  tüorauf  bcr  5(n^ 
flanii  an  i\i\  fotßiid^oc  imb  caoßo^  'Siä)cx- 
erLnV  fiiniudü  (f.  3llmofenl;  in^l.  niidi  Int. 
ervuni  'eine  5frt  2Bicfe',  »doju  in  fllcidicv  3^c-- 
bentnng  anglf.  earfe.  Unmittcllmre  ilbcrnal)mc 
an-?  bem  @ricc^.  ober  2at.  ift  nid)t  möglidi ;  ber 
2«cc3  bor  (vntlefinnng  ift  !anm  jn  ermitteln.  SBa^r-- 
fdicinlidi  iicliört  Urbfe  jU  bcu  5l'i3rtern,  bie  has 
(Sr.uub  bav  (Berm.  au§  gleicher  Cnelle  tionommen 
haben  luie  §anf.  3ne  t^'iUlL  überualim  man 
für  @rbfe  früh  i«  aiiglf-  3eit  öii»  lat.  pisum 
(frj.  pois);  luji.  angtf,  peose  pise,  engl,  pease 
(nnb  pea). 

t  eri^tog  baier.  f.  Xienstag. 

&rl)e  5-  au§  gleidibeb.  mlib.  erde,  af)b.  erda 
^5.:  ein  gcmeingerm.  23ort:  ngl.  got.  ahta,  anorb. 
jont,  angtf.  eonte,  engl,  earth,  nbl.  aarde,  afäd)f. 
ertha  S-.'&rbe'.  3« bem  mitbentater  3lblcitung  üer= 
fel)enener-p6- gebort  abb.  ero,  anorb. j^rve  'Srbe'; 
bagu  außerhalb  bes  ©errn.  griech.  s^-aZs  'auf 
bie  ©rbe'  nnb  üiellcid)t  mit  tat.  arvum  '3tcfer= 
felb'  (angif.  eard)  bie  altibg.  2S3.  ar  'pflügen'; 
f.  3lcfer,  21  rt.  —  Grbbeerc  5'-  aii§  gleidibeb. 
mhb.  ertber,  ahb.  ertb-jri  9J.;  inelleid)t  nidit  eigtl. 
mit  6'rbe  äufammengefe^t,  fonbern  mit  afädif. 
erda  'Sienenfraut,  aJceliffe';  bod)  fpridjt  fdh^eb. 
jordbär  für  3in'ammenfe6ung  mit  ®rbe. 

crbroffcln  f.  S^roffeP. 

ßrcigniö  9i.  für  öltere»  eröugnis  5n  mbb. 
eröugen,  ahb.  ir-ougen  'geigen';  a\}h.  ougen, 
got.  augjan  'seigeu'  finb  5lbleitnngen  au§  31  u  g  e. 
Eröugnis  baher  eigtl.  'ma§  gejeigt  mirb,  ma§ 
gefehen  »erben  fann'.  Sie  fich  fd)on  im  16.  Sahrh- 
finbenbe  g(^reibnng  ®reigni§  beruht  auf  ltm= 
beutung  be»  nid}t  mehr  bentbaren  2öorte§. 

gremit  2]i.,  feit  6.  3}otb§  Diction.  1571  nnb 
23.  §eupolb»  Diction.  1620  üerseid)uet  (al§ 
§eremit  belegt  im  9iet)Bbuch  158i  231.  26b). 

erfahren  3tiü«  o»»  n^f)^«  ervarn  'reifen,  er^ 
funben,  erforfchen,  au§funbfd)aften';  gu  fahren. 
—  ergoßen,  ergeben,  3tiü.  au§  mhb.  ergt^tzen 
'oergeffen  machen  (bef.  Stummer),  ttjofür  ent; 
fdiäbigen':  ^oftitiö"'!^  5"  '"^i^-  erge^^en  'ber= 
geffen';  f.  oergeffen.  —  erhaben  3lbi.  an§ 
gleichbeb.  mhb.  erhaben,  ba§  eigtl.  33artiäip  gn 
mhb.  erlif^ben  'in  bie  §öl)e  heben'  ift.  —  er« 
tnncrn  3^^).  ju  mhb.  Innern  inren  'erinnern,  in 
Kenntnis  fegen,  belehren';  ju  inner. 

Grfcr  a}h  anS'  gleichbeb.  mhb.  ärker  erker 
3?i.;  bie§  nad)  mlat.  arcora  fjungcr  ^tur.  sn  lat. 
arcu3  '23ogen'j? 

erlauben,  älter  erleuben  3t»ö.  an»  mhb. 
erlouben  (erleuben),  ai^b.  irlouben  (irlouppen) 
'sulaffen';  ügl.  got.  uslaubjan  'geftatten,  jugeben'. 


anglf.  alyfan.  S^ie  urfprgl.  Sebentung  Hon  er  = 
l  au  ben  ift  mie  bie  Hon  glauben  eigtl.  'gut= 
hcif5cn',  meld)c  bcr  ju  ©vnube  licgenben  germ. 
31^5.  lub  inncauibnt  (pgl.  S!?  o  b ,  l  i  e  b ,  ÖH  a  u  b  e, 
bie  bcr  Ji'urjclablant  lub  liub  laub  ncrbinbct). 
—  ©in  altco  3lbftraftum  ju  erlauben  liegt 
Por  in  nhb.  Urlaub. 

erlantfjt  3lbi.  au§  mhb.  erliuht  (mit  mb.asofal 
erlüht)  'crleuditet,  berühmt':  '4-^art.  3U  erliuhten; 
f.  leud)ten  nnb  Sur d)laud)t. 

6rle  -5.  an§'  glcid)bcb.  mhb.  (,'rle,  al)h.  vi'ila 
vlira  (bayi  uhb.  ©Irige,  ahb.  «.^rlinc,  eigtl. 
'©rlenfifd)' ?) ;  ygl.  nbb.  eller,  ubl.  eis  (nhb. 
6l§beere),  anglf.  alor,  engl,  alder,  anorb.  olr 
elrer  elre;  got.  *alisa  (*aluza)  ftecft  in  fpau. 
alisa  '@rle',  frg.  alize  '©Isbeere'.  S)ie  3inberung 
be§  nrfprgl.  ahb.  plira  in  orila  bat  31naloga; 
ügl.  got.  wairilos  neben  anglf.  weleras  'Sippen' 
(f.  (^MfiO)-  2^ie  23e3eid)nung  ber  (?rle  reicht 
mie  bie  ber  33  u  dj  e ,  ^  i  r  f  e  u.  a.  über  iia^i  @erm. 
l^inau§;  Pgl.  bie  Pertoanbten  afloü.  jelicha,  lat. 
alnus  (für  *alsnus)  '(5rle'.    35gl.  Ulme. 

ßrmcl  M.  aiiv  gleichbeb.  m:^b.  ^rmel,  ahb. 
ormilo  armilo  ÜJi. :  S^iminutiü  jn  31  rm;  ügl. 
bie  bimtnutine  31bleitung  non  5}auft  mhb.  viuste- 
linc'5auftbanbfd)uh',  auch  »ibb.  vingerliii'^inger^ 
ring'  ju  ging  er,  engl,  thimble  ju  thumb. 

6rnft  2Ji.  au§  ml)b.  ernest  3}L  ahb.  ernust 
9h  g-.  'Stampf,  (5rnft,  f^-eftigfeit  im  SHeben  nnb 
§anbeln' ;  entfprechenb  nbl.  ernst,  anglf.  eornost 
'3tüeitampf,  (5rnft',  engl,  eamest  '(5:-rnft';  bie 
Slbleituug  -n-ust  mie  in  Sieuft,  f.  and)  3tngft. 
Sajn  nod)  got.  amiba  'feft,  fid)er'  nnb  mohl  auch 
anorb.  orrosta  '8chlai^t';  ber  Stamm  er  ar  or 
fommt  in  einer  ähnlichen  23ebentung  fonft  ni(^t 
üor ;  bie  58ebeutung§entiüicflung  erinnert  an  ^  r  i  e  g. 
Uroenuaubtc  ber  Sippe  in  anbern  ibg.  Sprachen 
finb  unfid)er.  —  2}a§  3lbi.  ernft,  erft  nhb.,  im 
WUjii.  burd)  ernesthaft,  im  2lhb.  burch  ernesthaft 
unb  ernustlich  erfegt. 

©rnte  5'-  flii§  gleichbeb.  mhb.  prne  g-;  loie 
nl)b.  6ü.f  te  aua  gleidibeb.  mhb.  hüffe,  5^lur.  ju 
huf,  fo  ift  ähnlidi  mhb.  erne  (fränf.  alem.  ärn) 
ber  3nm  Sing,  gemorbene  '^Mur.  jn  ahb.  aran 
"(£-vnte',  ha^  mit  got.  asans  *(?rnte,  §erbft'  (barauS 
entlehnt  nprenfj.assanis'^erbft')  ju  einer  germ.  333, 
as  'g^elbarbeit  thun'  gehiJrt;  ügl.  got.  asneis  (ahb. 
osni,  anglf.  psne)  'XagliJhuer',  anorb.  v""  (au» 
*aznu)  §.  'Slrbeit,  Sahre^jeit  für  g-elbarbeit'; 
baju  mhb.  asten  'bebauen'.  SBahrfdieinlid)  ge= 
hört  3U  ber  germ.  3Bs.  as  ha§>  lat.  annona  (für 
*asnunaj  'örtrag  an  ©etretbe'.  Sagegen  ift  bie 
Sippe  üon  ahb.  arnon  'ernten'  (anglf.  eamian, 
engl,  to  eam  'üerbienen')  fern  p  halten  unb 
beffer  3U  gr.  aorvfiai  'befommen'  3U  sieben. 


evoderu 


—     93 


@ffe 


erobern  ^t\v.  au§  m{}b.  er-obern  'übertreffen, 
übertutiibeii'  ju  ober,  über.  —  erörtern  3^- 
iiad)  fliät  mfib.  örtern  ortern  'iiennit  iinterfiicf)cn' 
äu  nibb.  ort  'iXnfang,  ßube'.  —  crquidfen  3t>ü. 
aiho  gleicbbeb.  ml)b.  erquicken  'neu  beleben,  üom 
S^obe  ertüecfen',  aljb.  ir-quicchan :  ju  f  e  cf ,  G  u  e  d- 
filber,  berqnicfen.  —  erfc^üttern  f.  ©c^utt. 

crft  3Ibi.  nu§  nibb.  erst,  ai)h.  erist  'ber  erfte'; 
entfprecfienb  aiädif.  crist,  anglf.  tirest  'ber  erfte*; 
©iiperlatin  ^u  bem  nuter  e  f)  e  r  aufgcfübrteu  .^ont= 
parat,  got.  airisi?lbli.'friU}er',  airiza 'ber  y^rübere, 
SJorfabr*,  ai)h.  eriro  (erro)  'ber  g'^ibcre';  ber 
^ofitiü  ift  belüabrt  in  got.  air  2lbli.  'frütje',  augif. 
ser  2lbi.  9Ibü.  'früt)e',  anorb.  är  5(bP.  'frübe' 
(abb.  er-acchar  'früb  waä)').  2Babrfd)etnItcb  luurbe 
ber  3U  ©ruube  liegenbe  Stautm  air-  urfprgl.  nur 
irte  früb  oo«  berSagc^äeit  gebrau(^t.  2rm  ebefteu 
beftebt  3iil'flinnteubang  mit  gr.  t]oi  'früb  nni 
3}JDrgeu'. 

crfttcfcn  3tiü.  «»§  möb.  ersticken,  tutr.  'er= 
fttcfeu'  nub  erstecken  tranf.  'erfticfeu  macbeu'. 

crttö^nen  3tiü.nn§  gfeidibeb.mbb.gewi^^lienen, 
ai)h.  giwaliinnen  giwahannen  ("^jriit.  gi-wuog-, 
$art.  giwaht  unb  giwahinit) ;  ba^U  a^h.  giwaht 
'©Düäbnuug,  'Jtubm'.  @ot.  *\vahnjan  gebort  3U 
ber  im  Sbg.  njeit  üerbreiteteu  SSj.  wok  woq 
(germ.  wah)  'reben';  ügl.  lat.  vox  'Stimme', 
vocare  'rufen',  gr.  oooa  (für  foyju)  unb  on- 
(für  fon)  'Stimme',  snog  (für  fsTJOc)  '2Sort', 
ffr.  2Bä.  vac  'fageu,  fprecben'.  3nt  @erm.  batte 
btefe  alte  2Sj.  feine  fo  reidje  C^ntmicflung. 

(?rj  dl.  au»  gleicbbeb.  mbb.  yrze  arze,  ai]b. 
§rizzi  aruzzi  aruz  9}.;  eutfprecbeub  anbb.  arut : 
ein  nodb  unerftärteS,  ben  übrigen  germ.  Sialeften 
frembe§  Söort,  ha^  mabrfcbeiulid)  (ata  *arotium) 
irgenbmober  enticbnt  ift  (man  l)at  an  bie  im 
2IItertum  megen  SBaffenfabrifen  befannte  etrurifdie 
6tabt  2Irretium  gebad)t).  Safür  got.  ais,  angif. 
dr,  engl,  ore,  abb.  mbb.  er  'S'rj',  moüon  ha§i  2lbi. 
abb.  mf)b.  erin,  uf)b.  ebern;  biefe  bangen  al§ 
urpermanbt  mit  lat  aes  'd-rj'  unb  ffr.  ayas 
"SJlttaü,  ©ifeu  sufammen. 

gr$'  ^räfij  au§  mbb.  (,'rz-,  bgl.  mbb.  (,^rz- 
Qngel  -bischof  -priester;abb.nur  in  »^rzibischof ; 
entfpredienb  übt.  aarts  in  aarts-engel  aarts- 
bisschop ,  auglf.  arcebiscop ,  engl,  archbisop, 
angIf.  arc^ngel,  engl,  arehangel:  aUü  bem  in 
fircbH(^en  SBorten  befonber§  beliebten  lat.  =  gr. 
$räfij  arclii-  {d()/i-).  3^aa  i>b.  2JbI.  jeigt  beffcu 
fpätlat.  2Iuafprad)e  al»  arci  (f.  .SIreuj);  got. 
ark-aggilu3  '(^rjengel'  anv  archangelus  bemabrt 
mit  angIf.  arce-  nodb  bie  ältere  2tu8fprad^e  be§ 
c;  ügl.  nocb  2lr?t. 

c8  Sßron.  au§  m^b.  eg  dl,  ©g.  unb  bem  basu 
ge!^örigen  dJeu.  es,  abb.  e^  ((SJen.  es):  au§  bem 


unter  er  gegebenen  germ.=ibg.  '^-'ironomiualftamm 
ber  3.  ^erfon  (i-)  gebilbet;  f.  ibn. 

t  eftf)  2)1.,  6-fd)e  (V.  'Sliirftücf*,  ein  biatef^ 
tifd)e»  äBort,  au§  mbb.  «.'^^escb,  abb.  v^^isc  Tl, 
'Saat,  j^clbflnr';  ogl.  baier.  es  est,  f^möb.  ös 
'Jelbmarfnng',  b^ff.  es,  meftfät.  esk.  S)a§  ent* 
fpred)enbe  got.  atisk  'Saatfelb,  ?yelbflur'  tüirb  gu 
lat.  ador  'Spelt'  (au§  @rbf.  *ados-)  gebogen. 

Gf^C  5'«  a»§  gteid)beb.  mbb.  asch,  abb.  ase 
3}J. ;  eutfpred)enb  nbl.  esch,  auglf.  »sc,  engl,  ash, 
anorb.  askr  '(Sfd)e';  ba^n  al§  entferntere  2[uPers 
maubte  bie  gleicbbeb.  ftao.  jasika,  Ut.  iisis;  gr. 
nSvi]  'eine  23ud)cuart'  liegt  abfeit»,  ebenfo  lat. 
aesculus  'ÜSintereidje'. 

(?|cl  Wl.  a\i§  gleid)beb.  mbb.  ?sel,  at)b.  ^sil 
Tl.;  entfpredjenb  afäd)f.  (.'sil,  nbl.  ezel,  auglf. 
(,'sol  eosol,  got.  asilus  (baruad)  afloü.  osilü,  lit. 
asilas)  '(J-fel'.  (Semeingerm,  asiluz  ift  mit  iiber= 
gang  üon  u  iu  1  (f.  §  i  m  m  e  l ,  3  g  e  l ,  S?  ü  m  m  e  l , 
^effel)  um  hm  beginn  ber  cbrifttidien  3«it» 
red)nnug  au§  lat.  asinus  entlebnt;  ber  Übergang 
üon  lat.  n  in  1  ift  erft  germ.,  bie  romau.  Spradien 
feigen  nur  n  in  ber  2tbleitung:  fpan.  asno,  afrg. 
asne  (baber  anorb.  asne),  nfrj.  äne,  ital.  asino 
(ha^  lat.  3^imiuutiö  asellus  fommt  für  ha?-'  germ.  1 
nic^t  in  23etracbt,  ha  e§  iu  feiner  romau.  Spradbe 
für  '(Sfel'  berrfdit).  S'a»  auffällige  auglf.  assa 
'(5fer  (engl,  ass)  gebt  auf  ba§  aucb  am  lat.  asinus 
entlebnte,  lautlid)  forreft  entmicfelre  altir.  assan 
^urücf.  Somit  flammt  bie  german.  Sippe  —  etiua 
im  1./2.  nad)djriftl.  oftlH'b-  —  au§  3tnlieu  (Pgl. 
bie  (Sutlebnung  oou  lat.  mulus  =  3}faulticr); 
ein  ibg.  ©rbmort  für  '©fei'  giebt  e§  uirgenb§  im 
3bg.,  audb  nid)t  im  2lltgcrm.  Seutfdie  Sbnonbnta 
febleu  mit  2lu§nabme  be§  iu  ber  .Tiotmelfd). 
C^rammat.  1755  S.  ü  al§  rottoclfd)  Perseicbneteu 
2  a n  g 0 b  r  (pgl.  rotm.  2  an g f  u  b  '§afe',  2 a n g= 
1  cb  m  a  H  3  '§ammer,  ^JJ  l  a  1 1  f  u  B  '(Sau§').  —  Sie 
33euennung  üt eller efel  ift  fpäte  2Jad)bilbung 
nacb  ital.  asello  (2t  f  f  e  l  fcbeint  baüon  unabbängig). 

effortc  g-.,  feit  Sd)eibuer  1695,  3}kuaute§  1722 
unb  Speranber  1727  perseidmet  (93eleg:  3}celiffu» 
1744  Salinbe  S.  115):  au^  frj.  escorte. 

6)pe  (V.  au§  gleicbbeb.  mbb.  aspe,  abb.  aspa 
(babcr  oberb.  aspe).  S?gl.  bie  genau  entipred)eu= 
ben  auglf.  eesp,  engt,  asp,  anorb.  ysp :  faum  mit 
@fd)e  Permaubt;  eber  märe  3nfinninc"^)ang  mit 
tat.  arbor  (fall§  awv  *azbos?)  'iöaum'  möglid). 

ßfplflnabe  5-/  suerft  in  aJleifencrs  pbilofopb. 
2einfon  1737  S.  175  gcbudit  =  frj.  esplauade. 

gjfe  ^•.  (ben  oberb.  i1Ja.  frfieiut  ba§  SSort 
fremb  ju  fein,  bafür  meift  §erb  ober  S^amin) 
an^  gleicbbeb.  tubb.  (,^sse,  abb.  cssa  (5.  '(S^ffe, 
j^euerberb  be§  Ü}ietallarbeiter»';  fie  meifeu  mit 
glcidibeb.  afd)ȟeb.  a3sja  auf  ein  got.  *asj6,  mcldie?- 


cneii 


94     — 


e-utcv 


nudi  biivili  bao'  entlehnte  finn.  ahjo  yoran^ijefe^t 
mirb.  Db  anovb.  esja  'i?el)m'  iH'iluanbt  nnb  (?'-f  l"c 
eigtl.  bie  'aus  «efim  nerfertigtc'  ift,  bleibt  ätoeifel^ 
liaft.  Sonft  wirb  eine  ibg.  303.  as  'brennen'  in 
Int.  aridus  'bürr',  ardere  'brennen'  ;;nije3ogen;  f. 
and)  Jtfcfie. 

cflen  3tiu-  iiitS'  gleid)beb.  nibb.  i=33en,  af)b. 
e^^an:  ein  gemeingenn.  unb  iueiterl^in  altibg.  ft. 
3ttü.;  Dgl.  got.  itan,  anorb.  eta,  angif.  etan, 
engl,  to  eat,  nbl.  eten,  atiidjf.  etan;  f.  f reffen. 
2)ie  gemeingernu  S^erbaliüj.  et  'effen',  3U  bcr 
anä)  ahh.  ml)b.  äs,  nfib.  3(a§  (bgl.  lat.  esus 
für  *ed-to-  als  $art.  sn  edere)  gehört,  bernbt 
anf  einer  ibg.  2Bur3eI  ed;  ügl.  ffr.  SSj.  ad,  gr. 
sSouai ,  tat.  6do,  lit.  edmi  emi,  af(oü.  jami 
(aus  *edmi)  'effe'.  —  (Sffen  9?.,  fc^on  m^b. 
e^^en,  ai)b.  e^^an  dl.  al§  gleidibeb.  ©nbftanttt) ; 
e§  ift  faum  fubftantiüierter  Snfinitin,  fonbern 
eher  felbftänbtge  DJomiualbtlbung  luie  gr.  sd'avov 
'Speife',  ffr.  adana  9f.  'g-ntter'. 

eifcnj  ^'.  ein  a(rf)t)miftifdK§  'Boxt,  bent  16. 
3af)rl)unbcrt  geläufig,  3.  S.  bei  Sbnrneijffer  1578 
Historia  nnb  93efdireibung  (S.  118.  136;  1583 
3hya7.7]  XvLua  S.  9;  bereinsett  fd)on  m^b. 
essentie  ;=  tat.  essentia. 

6fftg  9}h  (mit  gefeölid)em  g  au§  ch  in  nn= 
betonter  Silbe  toie  in  fettig)  ans  gleidjbeb. 
mhb.  ?23ich  (i  tüegen  fpät  mbb.  eszeich),  afib. 
?33ili  (hh)  2)?.:  ein  alte§  Sebnmort,  inofür  sur 
9h  al§  einfieimifdie  Benennung  im  lücftlidjen  92ieber= 
beutfd)[anb  (3.  33.  Söcftfaten)  gilt  (aber  ubb.  itetik 
bancbcn  3.  $ß.  in  O^nabrücf  ai-%  'Söeineffig'J. 
2)em  abih.  (i'i'ph.  au§  *atik  cntfpred)cn  mnbb. 
ettik  (afädif.  *etik),  afcbtreb.  vin-setikia,  fcbtneb. 
ättika  unb  baneben  afädif.  ?cid,  angIf.  eced, 
3ufrüf}ft  got.  akeit  9J.  '(5ffig'  ail§  lat.  acetum. 
2Jem  tat.  CuelTroort  ftebt  got.  akeit  nnb  f^ti3ei3. 
achiss  echiss  '(Jfftg'  am  näd)ften.  W)ti.  <.'33ili  fe^t 
eine  2JJitteIform  *atecum  für  acetum  üorau§, 
loie  nbl.  edik  bem  afäd}f.  ecid  entfpridjt 
(ähnüdje  S^onfonantenüerftellung  f.  unter  ®rte, 
fi^eln,  3ie9e);  lat.  e  in  ber  ajiittelfilbe  tourbe 
german.  i,  Vo'xt  au§  lat.  moneta  burdh  münita 
a\)b.  muni^^a  =  SWüuge  eutftanb.  S)a§  fat.= 
roman.  acetum  (=  ital.  aceto ;  basn  auch  nfrs- 
aisin  aisil,  rooher  mubt.  aisijn  aisijl,  nubl.  azijn, 
früh  mittefengl.  aislljiftaudh  nad)  anbereu  Säubern 
gebrnngen:  aftoP.  ocftü  (au§  got.  akeit?),  altir. 
acat.  %üx  VlH)!).  etik  'SBeineffig'  ift  3n  bcad)ten, 
\i<x^  lat.  acetum  eigtl.  nur  *2Öetneffig'  meint.  3)ie 
(5ntlef)nuug  in§  @erm.  gefdiah  im  9tnfd)IuB  on 
2S  e  i  n  =  iai.  vinum. 

t  Gffigtnutter  'bider  23obenfa^  im  ®ffig' enthält 
at»  3irieite§  ©tement  ein  nbb.  Söort  für  'Sd)Iamm' 
(nbb.  mudder,  engt,   mud  '@d)mn^') ;    ältefter 


hb.  ::i^e[cg:  Jhiivuepffer  1578  Historia  nnb  3?e= 
fdireibung  ©.  61  (bei  ©tieler  1691  unb  t^-rifdh 
174:1  bafür  einfad)  SDhittcr). 

©ftrirfj  9??.  auc'  gfeichbeb.  mhb.  Qsterich  <^ste- 
rich,  ahb.  i\stinli  astnh  (hh)  9JJ.;  pg(.  mnbb, 
astrak  esterck,  übt.  estrik  (alte  23elege  für  bie 
mnbb.  ubl.  Aborte  fehlen).  3n  9}2ittelbeutfchlanb 
(and)  im  Sdiiinib.)  fehlt  ba§  3Bort,  'üa^  Suther  un= 
befannt  luar.  2Öahrfd)eiulich  ift  e§  eigtl.  im  3}hein= 
unb^ouanthal  heiinifd)  unb  burd)röm.  ^olontften 
bort 'eingeführt.  3>gl.  früh  ntlat.  astricus  astracus 
'$flafter',  umilänb.  astregh,  fi3il.  astracu,  ital. 
lastrico;  bamit  urpcrttjanbt  afr3.  astre,  fr3.  ätre 
'§erb',  eigtl.  '^t^flafter'  (loeftfäl.  astr  'glatter,  Pier= 
ecfiger  Stein'). 

etagc  %.  feit  Sperauber  1727  al§  'Stocfmcrf 
bescugt  =  fr3.  etage. 

ßta^^c  %.  feit  Sd)etbuer  1695  Persetchnet  = 
fr3.  etappe.    S.  uoi^  Stapel. 

etlic^  ^xm.  au§  mhb.  etelich,  ahb.  etalih, 
auch  älter  nhb.  ct3ltch  <x\\^  mhb.  eteslich,  ahb. 
etteslicli  ettesliwelich  'irgenb  einer'  (^Inr. 
'mandhe').  2^a§  gleid)e  erfte  (Slement  3eigen  auch 
ctlüa  a\x^  gleid)beb.  m^b.  etwa  (eteswä),  ahb. 
etteswär  'irgcubiuo';  etu^a"»  au§  mhb.  ahb. 
etewa^  (3U  mhb.  ahb.  etewer  eteswer  'irgeub 
einer').  2)ie  ä>orgefd)id)te  biefe§  pronominalen 
ete  etes  ettes  eddes  'irgeub'  ift  gauä  buufel; 
man  Pergleid)t  got.  aipf)au  'pielleii^t,  etlua'  (f. 
ober)  unb  pisliwazuh  'jeber'. 

eui5  ^^ron.  an§  mhb.  iucli  iuwicli  ahb.  iuwih 
3lffuf.,  mo3u  aber  im  W)h.  2lhb.  ber  '^at  iu 
lautet;  Pgl.  anglf.  eow  (unb  eowic)  3lff. ,  eow 
3)at.  (engl,  you),  got.  izwis  2tff.  Sat.  Ob  lat. 
vos,  Tester  perluanbt  ift?  9llle  fonftigen  2?e3ieh= 
ungen  be§  ^ron.  finb  3)t)eifelhaft.  —  euer  '4>offef= 
fipprou.  3nm  porigen:  an§  mhb.  iuwer,  ahb. 
iuwar ;  pgl.  auglf.  eower,  engl,  your,  got.  izwar 
'euer'. 

6ulc  5v.  axx^  gleichbeb.  mhb.  iule  iuwel,  allb, 
üwila  %.',  pgl.  nbl.  uil,  auglf.  üle  {<x\\^  *üwle), 
engl,  owl,  anorb.  ugla:  au§  urgerm.  *uwwal6 
refp.  *uwwil6  '®ule',  bem  Pielleicht  ein  nnferm 
Uhu  ähnlid)e§  onomatopoietifcheg  *uww6  ju 
©runbe  liegt. 

t  Guft  fd)mei3.  'SchafftaQ',  f.  Schaf. 

guter  mM.  (frü^nhb.  a-uter§  bei  ©rafm, 
3llberu§  1540  Diction.  kk  III)  au§  gleid)beb. 
mhb.  iuter  üter,  ahb.  ütar  ütiro  93t. :  ein  gemein= 
germ.,  h)eiterhin  uribg.  2Bort,  überall  in  ber* 
felben  23ebeutuug  auftrctenb;  Pgl.  afäd)f.  üder, 
nbl.  uier ,  auglf.  üder ,  engl,  udder ;  banebeu 
mit  3lblaut  german.  eudar  iu  mubb.  jeder,  afrief. 
iader  (auorb.  jügr).  S)a§  fid)  ergebenbc  germ. 
üder  (eudr-)  auS  ibg.  üdhr-  entfprid)t  ben  fllei(^s 


mnimU 


95 


^Qc^er 


beb.  ffr. üdhar,gv.  Ol"' ^ao  (abgelautet),  lat.  über  ; 
lit.  üdröti  'träd)ttg  fein'  (finn.  utar  '®uter'); 
flab.  vyme  (ou§  *vyd-inen-)  '(Filter'  fmt  anbrc 
Slbleitititg. 

CÖCntUCÜ  Stbj.,  im  18. 3al)rti.  ait-3  frj.  eventuel ; 
bafür  tu  Stteler»  3citung§Iuft  1695  itnb  bei 
(Speranber  1727  nur  cift  eüeutualtter  (even- 
tualiter). 

chJtfl  5(bi.  au§  gletd)bcb.  mtib.  ewic  (g),  abb. 
ewig;  eut)pred)eub  afäd)!'.  ewig,  ubL  eeuwig 
'eiüig':  abgeleitet  ai\?^  einem  altgevm.  SBort  für 
'©»üigfcif;  ügl.  got.  aiws  '3eit,  ö'-toigfcit',  alib. 
ewa  '^tüigfeit',  tüe(d}e  mit  lat.  aevum  'Gnuigfeit, 
Seben'  unb  gr.  alaJv  uhi  urnevlDaubt  finb; 
öflt.  je. 

cpft  Slbj.  feit  StielerS  3eitnng§Iuft  1695 
öerjeidntet  =  fr§.  exact. 

crnminicrcn  3tio.  a\\^  nt{)b.  examinieren  = 
lat.  examinare;  \)a^  ©ubftant.  (Ji'autcu  (=  lat. 
examen)  tritt  erft  fpiiter  auf. 

cjccntriirfj  2lb{.,  im  18.  Sabrb.  c  c  c  c  n  t  r  i  f  d} , 
3unäd)ft  aftronom.  2Sovt  (in  Slfeifsner»  pbitofopt}. 
Scjicon  1737  nergeidjnet) ;  um  1750  audj  fd)ou 
übertragen  gebraucbt  (iJJbilippi  1748  jRegeln  ber 
Dteimfd^miebetunft  <2.  130). 


ßrccB  3.11.  idion  am  Sdilnfe  be§  16.  3a^rf). 
in  Leitungen  bezeugt  (3.  23.  1585)  =  frg.  exces. 

ßrempel  ^i.  an§  m()b.  exempel  =  lat.  exem- 
plum. 

crcrjicren  3tiü.  ai'g  ntilitär.  3Bort  fd)on  im 
SOJäbr.  S?rieg  ouftommenb  (:i8erliner  „3eitnng 
au§  2eutfc^lanb,  Söclfdjlanb  nfm."  1626,  6.  3uni 
„unb  lüerben  ble  Sluv^'c^üffe  tägli':^  in  ben  SBaffen 
ejerciert  unb  gemuftert")  —  frs.  exercer. 

crpcbicren  ^tto.  im  teutfd).  3}lid)cl  1617  al§ 
<yrembtt)ort  nerfpottet:  ein  Sebniuort  be?  16. 3abrl}. 
=  lat.  expedire. 

Grperimcut  9h  =  tat.  experimentum;  fd)on 
bei  §cnifd}  1616  regiftriert. 

cjpouievt  5lbj.  fd}on  in  ©tieler§  3citung§Iuft 
1695  (=  „ber  @efal)r  ausgefeöt") :  jn  lat.  ex- 
ponere. 

crtcrn  3t>u.  'ärgern,  necfen' ,  ein  mb.  nbb. 
2Bort,  "ixx^i  mobi  jn  (Stel  gebort;  basn  nod}  bcff. 
ickern  in  glcid)er  ^ebeutung. 

6jti"o!t  3}?.  =  \a.t  extractum;  fc§on  bei 
§enifd)  1616  ücrseidjnct. 

ertroöogant  %h\.  bei  3eitter  1642  ©piftetn 
III,302iier?ieid)nct  (2?deg:  (5.S.§eB  1599onben= 
geiffel  kYI):  ans  tat.  extravagans. 


gfofict  %.  an?:!  mbb.  fabel  fabele  %.;  (Mi 
frj.  fable,  lat.  fabula. 

Sfabrtf  %.  awx!  frg.  fabrique;  feit  ^yrifd) 
1741  Perjeid^net  al§  eingebürgert,  üorber  fd)ün 
in  fyremblüörterbücbern  (©peranber  1727). 

Sfocabc  %.  feit  8peranber  1727  unb  §e^na^' 
§anbbnc5  1775  Perjeiiiönet:  au§  frj.  fagade  (in 
fynrttenbai^s  Architect.  Civil.  1628  faziata  nadi 
bem  3tal.). 

Sra^  91.  au§  mbb.  vach,  abb.  fah  [\\\\)  9c. 
'Xeil,  Slbteilung  einer  &tcinmtid)feit,  einer  SBanb, 
SJiauer  2c.'  and)  '2}orrid)tnng ,  Umsännnng  im 
SSaffer  für  ?^-ifd}fang,  Jifditücbr,  g-anggefled)! 
im  SBaffer';  jn  le^terer  23ebentung  siebt  man  gr. 
näyi]  '@d)Iinge,  %<xVi<i,  fyifdjerrenfc',  iua§  Iant= 
lid)  anginge.  £od)  muB  man  für  'aa^j  {)b.  2Öort, 
folDie  für  anglf.  ftec  '3eitranm,  3eit'  ^on  einer 
allgemeinen  ©runbbebeutung,  etwa  '2lbteilnng, 
räumlid)er  ober  seitlidjer  Xeil'  ausgeben.  3"  ^b. 
fügen.  —  =fad)  3tbi.=3uffii-  aw'j!  mbb.  (nocb 
febr  feiten)  vach  in  manecvach  zwivach ,  abb. 
nocb  nid)t  oorbanben ;  m  a  n  n  i  g  f  a  d)  eigtl.  'mand)e 
Slbteilnngeu  bßbenb';  übrigens  beifst  mbb.  vach 
awd^  '%a{it\  unb  e§  fann  =fad)  aU  Suffif  luobi 
eine  9tad)bilbung  be§  älteren  Suffije»  -falt  in 
manecvalt  'mannigfaltig'  fein. 


fächeln  3tiri.,  erft  nbb.,  gn  ^yädjer. 

Jnt^er  W..  feit  etwa  1700-1750  (mit  ben 
9Jebenformcn  5  e  d)  e l  -5  0  d}  e  r  5  0  d)  t) ;  mäbrenb 
Stieler  1691  bafür  nur  erft  ^-  e  d)  e  r  fy  0  cf  e  r  fy  u  d  e  r 
\)at,  bietet  5lmarantbe§'  Jranenäimmerlejicon  1715 
5-ed)er  5'0d)er,  Steinbadi  1725  5-äd)er,  1734 
g-ed)er  5-äd}el,  lyrifd)  1741  5 öd) er  giidier 
%  e  d)  e  I.  ou  §ofmann»malban§  u.  a.  aueerlefencu 
@cbid)ten  1725  YI,28  bafür  „2d)attcn=  ober  2on= 
nenfad)cr,  2onnenfd)atteu".  (i'tma  um  1750  föirb 
5'  ä  d)  e  r  beDorjugt  (:öobmer  1752  9foab  ©.  102, 
bon  (gdiijnaid)  1754  9kolog.  2Öb.  S.  131  nid)t  be» 
anftanbet;  1756  Urteile  über  iiav  i^erbalten  ber 
PJIenf d)en  6.  463  al§  5  ä  d)  e  r  %  unb  g-  0  d)  t 
gebrand}t;  1788  9}Jand)  §ermäon  I,  345  ala 
Radier  9?h  mit  ber  ertläreubcn  fyufjnote  -even- 
tail"  gebraud)t).  SBabrfd)einlid)  beruben  btc  Pers 
fd)iebenen  Sontformen  be»  SBorteS  auf  llmgeftal= 
tung  bee  früb  nbb.  5- 0  du  r  g-ucfer  'Jöla^^balg'. 
3ml8.3abrb.  luerbcn  fcbmäb.=aug§burg.  2öeube  = 
lin  (,a\\?:,  frj.  eventail),  nürnberg.  5uder, 
f cblef .  3  d)  a  1 1  e  n ,  i)ftreid).  iB  a  b  e  r  l ,  nbb.  3B  a  i  e r , 
pfälä.  ilUbcl,  (Joblens  J-odit,  nbrbein.i^Beiber, 
berlin.  ^y  e  d)  t  e  l ,  preufs.  (V  u  dj  c  l  alö  S^non^ma 
augegeben  (S)ueä  1652  Nomencl.  47.  84  über- 
fe^t  frj.  eventail  mit  2Ö  e  b  e  l  2.B  c  b  »u  f  b  e  l  21?  e  b= 


fyncit 


06 


0^ar)uc 


luabcl,  ®eeüü  1697  Les  Fa^ons  de  Parier 
(S.  218  mit  SJBäbeii). 

Vradt  9i.,  l'clioit  icit  .'geiiiicl)  IGUi  imb  ©tieUny 
3eituuflC'liift  1695  aU  'Summe'  vci]i|"tricvt(33etcfl  ^ 
(SJiimmcföbaufcii  1669  Simplic.  III,  13):  au§ 
lat.  facit  'e§  mad)t'  oli5  ;){cd)mmg§mort. 

Jarfcl  5'  flu»  cjleid}beb.  mf)b.  vackele  vackel, 
al)b.  facla  facchala  Jy.:  entlpvcd)enb  afäd)f. 
fakla,  nbb.  nbl.  fakkel,  aitgl).  ftrcele  ()d)On  lim 
700  als  fecilse  bc^eiuit)  'Js-ncfcr  mit  bcr  9fc[ien= 
form  pjecele,  lucldK  nii  äi^s.  \mk  (a{)b.  dah- 
hazzen  'bveuncn')  angctclint  in:  SeI}nmovt  aiiö  Int. 
facula,  ba^  bef.  in  bei"  S?ai)er5cit  für  fax  (facis) 
'^■flder  eingetreten  t)'t;  an»  bem  9toman.  bgl. 
afrs.  faille,  yroli.  falha,  portng.  facha  an§  facla. 
JBnlgiirlat.  facla  ftatt  fax  mirb  im  Appendix  ad 
Probum  (@ramm.  8at  IV,  198)  gcmifelnHigt. 
2)ie  6'-ntIeftnnug  in§  Sücftgerm.  gefdjai)  in  einer 
@rbf.  fakla  fakkla.  ©erman.  @l)noin)ma  fiitb  nbb. 
blas  =  engl,  blaze,  nbb.  blyze  —  anglf.  blyse ; 
im  IB.Sfli^rf).  inSJaiern  nnb  am  Dbcrr^ein  (and) 
im  S3reicn3au  nad)  junger  1586  Ling.  German. 
Vind.  K  VI)  Xortfd)  —  nbl.  toortse  nnb  in 
58öl)men  S^orbutfie  (bei  33.  21.  >^-outann§  1613 
Diction.  984);  allgemein  and)  3BinbHd)t. 

5ocon  5.  =  frs.  fagon:  in  ber  2.  §älfte 
bes  16.  3at)rl)§.  al§  ^-a^on  (2JJatl)efin§  1562 
Sarepta  150b)  unb  gebnd)t  bei  §eni)d)  1616  al§ 
fjatfon  (moI)I  nad)  Slilian  1599,  ber  fatsoen 
al§  nbl.  I)at);  im  17.  3a[)rl).  feit  bem  SOjälir. 
Kriege  allgemein  g^acon,  fo  bei  ßiebe  1686.  ®ie 
fyormel  saus  fagon  feit  @d)eibner  1695  gelänfig 
(Scleg:  Stoppe  1728  ©ebic^te  I,  75;  II,  187). 

iyactotum  9i.,  fd)on  bei  @rimmel§^aufen  1669 
Simplic.  VI,  8  (fc^on  im  16.  3al)r^.  engl,  fac- 
totum):  an»  lat.  fac  totum. 

fabc  2tbj.  an§  frs.  fade  (mol)er  auc^  engl, 
fade)  im  23eginn  be»  18.  3nl)i'f)S^-  übernommen 
(33eleg  in  ber  Hamburger  3icÖft.  ®er  alte  2)eiitfc^e 
1730  3.  287  ?) ;  bei  ©peranber  1727  ift  e§  nod) 
nid)t  oerseidmet  (®d)eibner  1695  ^at  g'flbeffe 
'nngereimt  nnb  abgefd)macfte§  3eng'). 

SrObcn  3)J.  an§  gleid)beb.  ml)b.  vaden  vadem, 
al)b.  fadam  fadum  2Ji.;  got.  *fapms  fel)lt.  33gl. 
afäd)i.  fathmos  'beibe  anSgcftredte  9lrme',  anglf. 
fsepm  'beibe  an^gebreitete  Slrme ,  Umarmnng, 
®(^n^,  Sönfen';  engl,  fathom  'Klafter',  anorb. 
fadmr  'beibe  2lrme,  33nfen'.  2115  @runbbeben= 
tung  ergießt  fid)  'llmfponnnng  mit  beiben  2(rmen', 
toas  al§  2)?aB  genommen  merben  tonnte  ff. 
S^Iafter);  bal)er  K-aben  al§  DJJafj  im  (5ngl. 
9lorb.  '>ftbh.  dlhl,  foiüie  an§  legieren  beiben  über= 
nommen  im  dUjb.  SDie  nl)b.  58ebentnng  'filum' 
ift  eine  jüngere  (Sntmicflung ;  eigtl.  'fopicl  @arn, 
al§  man  mit  an§geftrecftcn  2lrmen  abmiftt'.   ®ie 


©rnnbbebentnng  'Umfpannnng'  ergiebt  fic^  an§ 
got.  fal)a  g-.,  ml)b.  vade  %,  '3ann,  Itmsciunnng'. 
'5ür  bie  Sippe  ift  eine  germ.  SBj.  fe])  fap,  PDr= 
germ.  pet  pot  ooran§änfe^en,  bie  jnr  gr.  2B3. 
net  in  nbTcirvvfii  'an§breiten',  7rt'r«Aoc 'an§= 
gebreitet,  breit,  platt'  ftimmt;  lat.  patere  'offen 
ftel)en'  liegt  fd)on  meiter  abfeit§. 

t^ogot  i^f.  feit  ^enifd)  1616  per5eid)net:  a\\^ 
ital.  fagotto. 

fällig  2lbj.,  erft  nbb.,  feit  bem  16.3al)rl).  im 
Cberbentfd).  allgemein  üblid)  nnb  feit  2)Jaalcr 
1561  Per5cidönet  (aber  bei  2ntl)er  fel)r  feiten): 
jn  oberb.  fal)cn  =  fangen. 

fa^l  2lbi.  an§  ml)b.  val  (@en.  was)  2lbi. 
'bleid),  entfärbt,  Permelft,  gelb,  blonb',  al)b.  falo 
(9Jom.  falawer);  pgl.  afäd)f.  falu,  anglf.  fealo 
(®en.  fealwes),  engl,  fallow  'fal)l,  falb,  brann= 
gelb',  anorb.  folr  'bleid),  blafe';  Pgl.  falb.  S^aju 
uriierloanbt  lat.  palleo  (für  ^palveo)  'bleid)  fein', 
pallidus  'bleid)',  pullus  'bunfel',  gr.  nt'Avo^ 
'grau',  tioIiÖc;  (Suffij  to  toie  in  deiiög,  got. 
taihs-wa-)  'gran' ,  afloP.  plavü  'lueifelii^',  lit. 
pälvas  'falb',  ffr.  palita-s  'gran'.  2?ei  biefcr 
-i^entiing  ber  Sippe  bleibt  ba§'  ch  pon  oberb. 
rl)einfränf.  falch  ';s?nl)  ober  ^4-^ferb  Pon  fabler 
Jarbc',  gfalchet  'fabl' nnerflärt,  bie  an  ^yalfe 
erinnern.  2tn§  bem  ©erm.  flammt  bie  Sippe 
Pon  ital.  falbo,  frg.  fauve  (Pgl.  and^  braun, 
blonb,  blau). 

fnljnben  3^.  an§  ml)b.  vanden,  al)b.  fanton 
'befud)en';  Pgl.  afäd)f.  fandian,  anglf.  fondian 
'prüfen,  erfnd)en,  fDrfd)en':  mnl)rf(^einlid)  gn  2B3. 
fenp  in  finben  (Pgl.  nbl.  vanden  'eine  2SiJd)= 
neriu  befndjen').  S)ie  auffällige  Segnung  ä  im 
dll)b.  mie  in  a  b  n  b  e  n. 

Sfa^nc  fy.  (im  Oberb.  unb  9?beinfränf.  ÜJJaff.) 
aus  ml)b.  vane  van  M.  '5at)ne,  23anner';  in 
biefer  23ebcntnng  bat  ba5  M^b.  ba§f  S^ompofitum 
gundfano  3)1.,  mät)renb  fano  meift  'Xiid}'  bebentet 
(pgl.  ougafano  'Sd)leier',lialsfano'§al§tnd)');  ba- 
5n  got.  fana  'Xud),  3eii9'  Sappen',  anglf.  fana  unb 
güpfana  2JJ.  '^ampftud),  ^-abne',  engl,  fane  vane 
'gabne,  ä'ßetterfabne',  nbl.  vaan  'Jab'ie''  @erm. 
fanan,  Porgerm,  pono-n-  bat  im  meiteren  5?reife 
ber  ibg.  Sprad)en  iBermanbte,  bie  and)  auf  bie 
allgemeine  23ebeutnng  '3eng,  Snc^'  al§  ältere 
binmeifen :  lat.  pannus  'Stücfcben  Xnäj,  Sappen', 
afloü.  o-pona'iBorl}ang',ponjava(3-. 'Segel'.  Saju 
t)ielleid)t  and)  gr.  n-iji'oc  91.  '©emanb',  nj]viov 
'Spule,  Spinbel'.  ®ine  ibg.  23erbaln)3.  pen  er= 
1d)eint  in  afloP.  pina  (p?ti)  'fpannen,  l)äitgen', 
lit.  pinü  pinti  'fled)ten' ,  pinklas  '(5jefled)t'. 
—  2lltgerm.  gunpfano  'l5?ampftud)'  brang  mit 
ber  JÖebentung  '5abne'  in§  ^)toman.  (pgl.  fr?. 
gonfalon,  ital.  gonfalone),  luä'firenb  bem  Simplej 


rn^xo 


—     97 


tad'rf) 


int  ^'Wonuin.  bie  ciltorc  allciciiieinc  '-Bcbciitunn  ^eit= 
tucife  iiod)  ücrblicb  (ügl.  ofr^.  nü'3.  fanon  'Üappeu, 
§aiibtiid),  ^iube').  —  Jäfinbrid),  J-äfjnrid) 
eine  crft  n()b.  23ilbmig  aii§  ber  füv'icren  ml)b. 
^■•onn ;  ügl.  mljb.  v?nre  (ba§  nl}b.  d  ift  nl)b.  C5nt= 
lütrfhing  wie  in  idiaitberii,  min b er),  nl)b. 
faneri  l^L  '5af)iientrtigcr'. 

Sftt^rc  5-.  ans  mf)b.  vore  vor  J.  9f.  'ivä()re'; 
ügl.  nbl.  veer  (engl,  ferry  'JäOrc'  ift  an§  anorb. 
ferja  g\  'g-ä^re'  entlehnt).  Saju  ferner  aljh. 
farra,  ml)b.  varm  '9^ad)en,  5'Äf)i"e%  f<ii<i)  Af^i"« 
f^rid  9h  'navigium' :  mit  S  e  ^  9  c  3"  fahren 
gel^örig.    <B.  ?ßxaam. 

fa()vcn  Stiv.  an§  ni{)b;  varn,  al}b.  farau  'fidj 
Hon  einem  Crt  3nm  anbern  beiuegen,  gc[)en, 
fommcn';  entipvcriienb  got.  (feiten)  faran  'man= 
bcrn,  5icf)en',  afädif.  nnglf.  faran 'fid)  fortbeuicgen, 
äiefjen',  engl,  to  fare  'fid)  befinben,  (fd)led)t  ober 
gnt)  gel)en',  anorb.  fara  '\xä)  betncgen'  (Don  jeber 
5trt  ber  23emcgnng).  Söj.  far  l)at  in  einem  (got.) 
farjan  (af)b.  fi^rian,  ml)b.  V(>rn)  bie  3?ebentung 
'5n  Sdiiffe  fabrcn',  >uao  an  bie  nntcr  5'ft'U'e 
bemerftenlitomina  anfniipft.  S^afs  'Jortbeiuegnng 
jeber  2trt'  ©rnnbbebeutung  ber  germ.  SÖj.  far 
ift,  geigt  ani^  führen.  3111^  ii^S-  2Ö3.  per  por 
pgl.  gr.  ttoooc  '@ang,  SJnrdigang',  Tiood^uog 
'3}kerenge'  (f.  5nrt},  TJogSasrg  '^'ä^vmann', 
Tiooivio  'bringen,  faf)ren,  überfeöen',  TiootvsG- 
öca  'geben,  reifen,  marfdiieren'  (alfo  and)  im  @r. 
beftcl)t  eine  9kignng  gnr  33cbentnng  'gn  Sdjiffe 
fal)rcn'  bei  21^5.7700);  af lob. perapTrati 'fliegen'; 
ffr.  SBj.  par  'l)inübcrfiil)ren';  lat.  peritus  'cr= 
faljrcn'.  —  ^^-abrenbe  §abe  ml)b.  varnde 
habe  —  varnde3  guot  'mobilia',  al)b.  faraiiti 
scaz. 

ivaljrt  ei'.  a\lv  ml}b.  vavt,  aljb.  fart:  Hgl. 
afiidjf.  fard  '5al)rt',  anglf.  fyrd  ford  ly.  '5al)rt, 
Js!riegaäng,  ou§3iel)enbc§  öcer',  anorb.  ferd:  fy. 
'j)tcifc';  got.  *farl3s  ober  *fards  fefilen,  bafür 
einmal  us-far|)6  (us  skipa  'Sd)iffbrnd)'):  an§ 
borgerm.  por-ti-s  jn  äBj.  por  in  faljren;  ugl. 
and)  fertig. 

Säurte  %,  eigtl.  '^Unr.  gn  ml)b.  vart,  al)b. 
fart  S-.  '5öl)rte,  2Beg,  9kife,  ^nln't'/  f-  (i-al)rt. 

^n^vicug  9t.  mie  bav  nnter  g- 1 0 1 1  c  ermäl)nte 
friil)nl)b.  Sd)tff§:ieug  eigtl.  =  'J-lotte';  mirb 
in  biefer  Sebentnng  (iuol)l  als  nciimobifd)c§  Sl^ort) 
bon  ben  älteren  'Jrcmbmörterbüdjern  (StielerS 
3citniig§lnft  1G95,  Spanntiit^  1720  n.  a.)  ange= 
fiil)rt.  ©cit  5lbelnng  mirb  ba§  eigtl.  nbb.  SBort 
al§  fd)riftfprad)lid)  gebnd)t. 

falb  5tbi.  ibentifd)  mit  fal)l,  bod)  fo,  ha^i  im 
1().  3al)rl).  fal)l  al§  nbb.,  falb  al§  l}b.  gilt 
(im  Sd)mäb.  fel)len  fal)l  nnb  falb).  2ntl)er 
gebrand)t  falb  nnb  fal)l   (aber  23ngenr)agen§ 

Sflu^e,  dUniiolojiid'e«  IBl-vttvbu*     5.  Sliift. 


nbb.  33ibel  nnr  fafiTi;  falb  mirb  beim  and)  bei 
9.'Jaaler  15G1  bcrjeidjnet,  mäl)renb  (Sl)i)trän5  Slap. 
llSfael  l)at. 

ivalöel  5-  '5n^te»öefa^',  erft  nl)b. ,  an§  fr,, 
ital.  falbala,  mol)er  ancft  engl,  furbelow. 

Snlfc  Wl.  an§  gleid)beb.  ml)b.  valke,  a^b. 
falcho  2}h  (oberb.  nod)  7y  a  l  d)).  Sluf  ben  übrigen 
gcrm.  Öebieten  tritt  ba§  2Bort  erft  im  fpäteren 
■iKittelalter  anf  (anorb.  falke,  engl,  falcon,  nbl. 
valk).  Sod)  treffen  mir  Falco  bereit^  al§  lango= 
barb.  (5'igennomen  (bgl.  onc^  anglf.  Westerfalcna). 
Sei  ben  2(ngelfad)fen  l^eifjt  ber  ^^alfe  -wealh- 
heafoc  'feltifd)er  §abid)t';  anorb.  valr  '^'alfe' 
eigtl.  'ber  Sielte'  (pgl.  2.Ö  a  l  n  u  fe ,  weif  d)).  a)tög= 
lid)ermeife  l)at  al)b.  falcho  bal)er  feinen  llrfprnng 
in  bem  S.^ölfernamen  Yolcae  'Sielten':  *volcou- 
ipüre  falkon-  geiuorben,  nnb  bie  rom.  Sippe  (ital. 
falcone,  frj.  faucon)  fönnte  barans  entlel)ni 
fein.  2?iöglid)  loäre  oBer  and)  3u|flittmenl)ang 
mit  ber  Sippe  bon  fa!^l  (oberb.  falch  'falbe 
iMf) ;  ^-  a  l f  e  alfo  'falber'  ?  @el)t  man  bagegen 
oon  ber  lat.n'oman.  Sippe  an§  (lat.  falco  ift 
feit  bem  4.  ^at)xl).  be^engt),  fo  l)at  man  bat- 
lat.  faLx  'Sid)er  3n  ©rnnbe  jn  legen;  falco 
eigtl.  'Sic^elträger'  (megen  ber  ftarf  gefrümmten 
Tratten?). 

fntleu  3iW-  n"§  gteid)beb.  ml)b.  vallen,  al)b. 
fallau:  bae  gemeingerm.  ft.  3tlo-  für  'fallen' 
lanffäUiger  2Beifc  aber  bem  @ot.  fremb);  pgl. 
anorb.  falla,  anglf.  feallan,  eng.  to  fall,  afäd)f. 
fallau.  @erm.  2B,>  fal-1,  borgerm.  phal-n  er^ 
)d)eint  im  @r.  nnb  Sfr.  mit  präfigiertem  s  al§ 
splial;  bgl.  gr.  örfdXlco  'fällen,  ftiirjen',  (UpäX- 
louai  'fallen,  fid)  tänfd)cn';  lat.  falle  bernr)t  nn= 
unmittelbar  anf  JlM.  phal  'tänfd)en';  ffr.  2S> 
■^phal  'nmnfen';  and)  lit.  pnlu  ])ulti  'fallen'; 
basn  and)  ffr.  phala  'bie  reife  abfallenbe  <s-rnd)t"'^ 
—  S-aH  2«.,  al)b.  ml)b.  val  ((Scn.  valles)  m.; 
bgl.  anglf.  fyll  m..  'g-aE,  STob,  ä^erberben'.  - 
5  a  1 1  e  ^y.  au§  ml)b.  valle,  al)b.  falla  ^y.  'Jallc, 
decipula';  anglf.  fealle  %.  'laqueus,  decipula' 
(engl,  feblenb),  nbl.  val  ''5alle,  Sd)linge'. 

fallieren  ^t\\\  in  ber  1,  .*gälfte  be§  17.  Sabrb^. 
allgemein  =  'betrügen'  tfo  bei  §enifd)  IGIG); 
im  tcntfd)en  9JJid)el  1617  al§  mobifd)e§  fyremb= 
mort  anfgefiil)rt:  mit  (Sefd)äftöan§briicfcn  (f. 
San  f  er  Ott  nnb  Slaffc)  an§  bem  StnI.  »Bcr^ 
nommen  (ital.  fallirc  'banferott  merben'). 

falftfj  5lbj.  anv  gleid)beb.  ml)b.  valsch  9lbj.; 
.'in  al)b.  *falsc  ift  nid)t  begcngt.  3)af^  irgenb 
■üeld)er  3iM'fli""iciil)t^iUl  "lit  ^^^'  f"lsus  beftel)t, 
Darf  megcn  fpät.  anglf.  fals,  engl,  false,  norb. 
i'als,  bie  bentlid)  bem  £at.  entflammen,  olv 
'imeifelloö  gelten.  S)a  febod)  ha^  lat.  falsus  in 
nnbcränbevter  Santform  fein  alte?  s  beibel)ielt 

13 


fott 


98     — 


jaiu^n 


(ugl.  itni.  falso,  fi^.  faux  ait§  nfv5.  t'alse),  )o 
fiiim  Oll  btvcftc  ©utlcliiiiiiin  aiiö  bciii  l'at.^JHoniaii. 
iiid)t  (icbadit  uicvbcii  (aiiovb.  t'alski-  ift  bciitidicc- 
i'elimuort  bcj  l.').  Csnövf).).  2lsal)rid)cinlii1)  ift 
nil)b.  valsch  eilte  velntio  iitn(]c  'i'ieiilnibimn  (ü(](. 
fein,  limd))  311  ai)b.  gifalscon  gifrlscen  3tiu. 
'fälfdien',  bav  einem  lat.  *falsicare  =  vomnn. 
*falscaro  'fälfd^cii'  eiitftanunt.  iicrinntnncicniiber 
llriicvuianbtfd)aft  üou  nil)b.  valsch  (ba^n  välant 
'3)äinon,  lenfcr?)  mit  lat.  fallorc,  gr.  miüX- 
hoSai  finb  faitm  fttd)()allig. 

=falt,  =  fältig  5lbj.=2nffii-  nn§  ml)b.  -valt, 
nl)b.  -falt;  Dgl.  got.  -fal{)s,  anglf.  -feald,  engl. 
-fold  (nur  nod)  in  twofold  'boppclt'),  nnovb. 
-faldr:  gcmeiiigerm.  ©nffi^  ^itr  iöilbimg  noit 
3}inItiplifatioii§äa[)Icn  in  i'U^ercinftimmnng  mit 
gr.  Tikdoio^  in  di-uhwin^  2c.  (and^  öijialroc, 
'sioeifad)',)   für  pltios,  f.  falten  uub  (^'-infalt. 

fnltcn  3fiu.  au§  gleid]6eb.  mljb.  valten,  af}b. 
faltau  faldan;  entfpredjcub  got.  falpan ,  anorb. 
falda,  anglf.  fealdan,  engl,  to  fold:  genieiiu 
germ.  2Bs.  falp  'falten',  borgerin.  plt  ügl.  in 
aflob.  pleta  plesti 'fled)ten',  gr.  ^nrXänio^'iWtd' 
fältig'  (f.  nnter  =falt),  ffr.  puta  'gälte'  für 
plta.  —  15 alte  %.  an»  ml)b.  valte,  nl)b.  falt 
M.  'Jnltc'  ftimmt  al§  urüeriuanbt  ^n  flr.  puta 
'gälte'  (an§  *pulta).  Slns  einem  agerm.  galt^ 
ftit^l  (anglf.  fyldstöl)  —  jejjt  gn  gelbftnljl 
umgebentet  —  entflammt  bie  nenerbingS  miebcr 
tn§  9Jl)b.  übernommene  3ippc  Don  frs.  fauteuil: 
Dgl.  inlat.  faldistolium  faldistoriimi,  ital.  fal- 
distorio. 

kalter  9.1L,  erft  nl)b.;  bafür  m^b.  vivalter 
(and)  zwifalterj  'Sdjmetterliiig',  bas  nl)b.  a?Ja. 
in  3al)lrei(^en  ä>oriaiiten  bcmal^ren:  fdimeis.  fi- 
falter(e)  pfif-faltor  zwi-falter(e),  bnier.  fei- 
faltr  faierfaltr  (gcnerfalter)  fcinfaltr  weinfaltr 
beinfaltr,  fdjluäb.  baufaltr  baufaltr  (z jwcifaltr 
bifaltr,  öftreid).  weinfaltr,  ersgctnrg.^obcrpfälj. 
„3iueigÄfaltcr3iDcifelsfalter  ^meifclsfaltcv" ;  ba= 
an  nod)  ocreingelt  tiotf^3tnmIid)e  STompofita  luic 
baier.  „galtcvoogel ,  gä($erfalter",  bann  and) 
„2;agfaltcr,  ^tadjtfalter  nfm."  gälte r,  anf 
S)efompofition  biefer  23enenniingen  bernlienb  (f.  i 
21  a  r ,  and)  (5-  d)  f  e)  gel)ürt  ber  Sitteratnr^ 
fprad)e  erft  in  nnfcrm  3al)rl).  an  (feit  Dfen  1836 
l)fatnrgefd)id)te  Y,  1051  'i) ;  l)lbclnng  unb  (Sampe 
finb  bie  erften,  meld)e  ha^  ©implej;  öer3eid)nen 
(aber  ol)ne  Sitteratnrbeleg).  2)a  jene  58enen= 
nungen  für  Uw  Schmetterling  mefentlid)  ober= 
bentfd)  finb,  bürfte  galt  er  and)  eigtl.  oberb. 
fein.  2;a§  (Srnnbmort  ml)b.  vivalter  (nod)  in 
i3onn  fifaltr,  in  Solingen  fifoulstrj  entfprid)t 
bem  al)b.  vivaltra  =  afäd)f.  fifoldara,  anglf. 
fifealdo,    onorb.  fifrilde   'Sdimetterliiifl'  (bajn 


itbl.  vijfwouter  'eine  2lrt  Sd)mctterling'):  eine 
gemeingerm.  rebiiplijiertc  iBilbung,  bie  an  lat. 
papilio  (baraitv  miibl.  popul,  mol)l  dwd)  fd)iuei3. 
pipolder,  füblocftfäl.  pipeldni  'Sd)mettcrling') 
erinnert.  Söeitere  SpnoiiDma  f.  nuter  Sd)met  = 
t  e  r  l  i  n  g. 

fnljeii  3tiü.  anö  nü)b.  vi^dzen  valzen,  al)b. 
falzen  'snfammenlcgen';  galä  iäJf.  an§  inl}b. 
valz  aJh  'gal3,  gnge';  bajn  afjb.  anafalz  '3lm= 
bof5'  (f.  2(ntbof5).  Sie  barin  flecfenbe  germ. 
Ji\3.  falt  'ftoBen,  fdjlagen,  bämmern'  loirb  mit 
lat.  pcllore  (an^  •  pelderej  'ftoBen'  auf  eine  ibg. 
iSv  peld  3nrücfgefü^rt,  bie  dnc^  in  gils  ftedt. 

familiär  2tbj.  bnrd)  ha^  17.  3al)rl}.  üblid) 
(33eleg :  Sdjuppins  1657  grennb  in  ber  3Jot  S.32)  ; 
ba3n  gnmilinvität  (^-öeleg:  ^eiUer  1640  (^-pifteln 
I,  3l6j  bei  Siebe  1686  oerseidjnet:  ane  lat.  fami- 
liaris  familiarltas. 

Familie  g.,  erft  nl)b.,  bafür  aftb.  anbb.  lit- 
wiski  9h  =  ml)b.  hiwische,  ol)b.  mljb.  anc^  hüs, 
lüie  nl)b.  ^ai\^  bafür  bei  fintier  l)crrfd)t  nnb 
nocl)  Ijcute  fo  gebraud)t  mirb.  gamilie  ift  erft 
nm  1700  eingebürgert  (erft  grifc^  1741  nnb 
Jlbelnng  bnd)en  ecij;  Spanntin»  1720  bnd)t  fa- 
milia,  Speraiiber  1727  i)er3cid)net  al§  grembmorre 
familia  famille,  fo  'üa^i!,  alfo  lat.  familia  nnb  frj. 
faniille  im  3)entfd)en  erft  mit  einanber  fonlnrriert 
l)ätten  (nad)  grifd)  174:1  fd)eint  3nnäd)ft  frj.  2ln-J= 
fprad)e  nbcnoogen  sn  Ijaben).  Sic  gorm  gamilie 
fd)on  in  iinbioig-J  tentid).=engl.  Sej.  1716  nnb 
bei  ii-Ueuantcc^  1722  Jlnecrlefene  33riefe  82.  172. 
443.    ga in iliari tut  ift  ältere  (fntlet)nnng. 

famoS  2lbj.  nm  1700  (mit  ber  frs.  9Jebenforin 
fameux)  auftretenb  unb  feit  Stieler»  3ettitiitV--'= 
Inft  1695  (=  'anrüd)tig,  übel  befd)rien,  ebrlos'j 
nnb  Speranber  1727  üer3cid)net:  an»  lat.  fa- 
mosus. 

5-nunttfcr  Wl.,  bei  Speranber  1727  erft  in 
lat.  (Scftalt  al»  fanaticus  gcbnd)t,  mäl)reub  2iib= 
mig»  tentfd)=engl.  Se;-.  1716  fdöon  fanatifd) 
aufführt;  bie  SSortc  fd)einen  bem  17.  3at)rl). 
nod)  3U  fel)len;  fie  bernl)cn  anf  frg.  fanatique. 

fangen  faljeit  3to>  «»'3  ml)b.  valien  van, 
al)b.  fiihan  'fangen,  auffangen,  ergreifen';  in 
gleid)cr  33ebentnng  ein  gemeingerm.  3tJü-  QOt. 
fahan,  anorb.  fä,  anglf.  fön  (für  *f6han  an» 
*fuhan;  engl.  fel}lt):  2Ö3.  fanh  (ttJorauS  fah 
fall)  nnb  mit  grammatifd^em  2Becl)fel  fang.  Sic 
gorm  fang  ift  eigentlid)  nur  im  ^artij.  nnb 
'43rät.  bered)tigt,  bringt  aber  im  ^Ibti.  fel)r 
frül)  in»  prüfen»:  afäd)f.  fangan  (nid)t  im  .s^c= 
lianb)  neben  fähan.  £ntl)er  l)at  meift  fal)en 
(=  ml}b.  Valien)  im  5J5räfen§,  unb  fo  ocr= 
jcic^net  e»  and)  3J[aaler  1561.  91od)  §ell)ig  1611 
Orig.  Diction.  German.    114  gibt  fal)cn  alc-  bb.. 


Sant 


99    — 


faffen 


fatiiicn  a(s  iibb. ;  faiifleit  aUj  I)b,  '4>räicii§ 
bei- Sdjviftfpradje  hnd)t  Sdiottcl  16(33.  5aif5cvf)arb 
bea  Öcrmait.  iierflleidit  ntaii  bcr  ticnn,  Sippe  bie 
iiiiimialicrte  ilBv  pak  in  lat.  pax  pacem  (ciGtL 
'^efcftigiing'?);  basit  itnfalicrt  pango  OV>axt 
pactum")  mit  s  füre?,  ffr.  p;ioa  'Stricf';  xia\aU 
Io§  crfd)cint  aSj.  pak  in  germ.  fög,  f.  I)b.  fügen. 
—  A-ang  llf.  oii§  nif)b.  vanc  3}?.,  al)b.  fang; 
ügl.  angd".  feng  '(Sriff,  llmfammg',  fang  -^ang', 
engl,  fang  '^-aiig^af}!!,  Sllniic'. 

5nnt  Wl.,  itbb.  Jyorin  (ugl.  nbl.  vent  '^crl') 
für  inf}b.  vanz  Tl.  'Sdjalf  iiod)  in  alfanz  eigtl. 
'I)crge(anfener  Bd)aW. 

S-nntafte  5-  »»b  gant'^ft  2)^-'  i'^'o»  fpnt 
m()b.  fantasie,  fantast  an§  Iat.:gr.  phantasia 
phantastes ;  im  16.  3nf}rl).  adgenicin  iiülid). 
3m  16.  3fl^rl).  niclfad)  b-flntafct)  ('5.  3?.  aiJat[)e= 
fin^  1562  ©arepta  281'\  in  .S^cnpolbc-  Diction. 
1620  berseidinet).  g'^ntaft,  toofür  Sutl)er 
„8diiuarmgctft"  üorgiel^t,  Perseidinen  @.  9iotf) 
1571  nnb  Jöe»Po(b  1620,  foinie  .'öenifd)  1616  nnb 
Sd)ottel  1663.  '^ßd  an  tafterei  fd)on  bei  6rim= 
mel^Mianfcn  1669  Simplic.  III,  23. 

5-arbe  3'-  an^^  l"fli>-  vanve,  alib.  farawa  fy. 
'Jvarbe':  lubftantilnevte»  5'-  be§  '-'"^i-  »il'^-  '^"^^\ 
ffeft.  varwer  'farbig ,  gefärbt'  an»  al))).  favo 
(5iom.  farawer) ;  pgl.  nbl,  verf.  S)aS  SBort  ift 
lüolil  lüefentlidi  fontinental,  brang  aber  nac^ 
9Jorben  tior:  hän.  farve,  i"d}iiieb.  färg.  Ob  got. 
*farwa-3(bj.  (baran§  entlehnt  lit.  panvas'Jarbe') 
ober  *fazwa-  üorauSinfe^en  ift? 

5arcc  fy.  bei  Speranber  1727  nodj  nid)t  bt- 
^engt,  regiftriert  bei  S^Utv  1735  nnb  2(belnng  (a(§ 
'5teifd)füÜfel'  nnb  'jlomöbie'):  an§  fr;^.  ftirce. 

garm  Jy.  an»  engt,  farm  im  19.  Saf)rf}. 

Offlvn  Tl.  9h  'J-flrnfrant'  an»  g(eid)beb.  mljb. 
al)h.  varn  varra;  entfprcd)enb  nbl.  varenkruiil. 
angtf.  fearn,  mittclengt.  f-fm,  engt,  fern  '5arn= 
frauf.  2)cr  3Sed)ie[  üon  n  nnb  m  im  51{)b.  9JJf)b. 
bernf)t  auf  91ngleicf)ung  be»  Snffije»  na-  an  bcn 
anlantenben  Sabiat  (ügt.  at)b.  feim  jn  altinb. 
pliena,  aiib.  bodam  gn  ffr.  budhna).  A'drn 
fel)tt  bem  3tnorb.;  bod)  Dg(.  fd)lueb.  biat.  fänne 
(is[.  *ferne).  ^lücifctloö  ift  bie  ibg.  @rbf.  porno-, 
lüetc^e  mit  ffr.  parna  ^.  'Jlüget,  J^'ebcr,  Sanb, 
Statt'  ibcntifd)  ift;  f^aru  atfo  eigtl.  'feberät)n= 
lid^e»  23latt'  (gr.  TiTfo/g 'J-arnfrant' neben  me- 
növ  'Seber').  9Sal)rid)einlidj  gebiJren  ba.^n  andi 
lit.  papartis,  mff.  paporoti  (ailoü.  *papartij 
'?"5-arn',  foiuie  altgall.  ratis  (an»  =^pratis)  =  ir. 
raith,  breton.  raden  'J-amtrant'. 

gnvi'C  Tl.  an»  gleidibeb.  ml)b.  van-e  var  Tl., 
al)b.  fan-o  far  Tl.;  cntfpred)enb  nbl.  varre  var 
'Stier',  anglf.  fearr  Tl.,  anorb.  farre  9.^1.  'Stier'. 
9(nf  (Mrnnb  bcr  ^ngcl}övigcu  ;s-cnnninfovm  AÜrfc 


niuB  ©nti'tcljnng  üon  rr  ü\i.%  rz  (rs)  angenommen 
lucrbcn  (iHjl.  bürr,  irre).  Cbcrb.  Spnouiima 
linb  §agen,  ."önrnmel.  —  Järfe  5-  (i^o" 
Cberb.  frcmb ;  bafür  idjinäb.  .«Salbei)  an»  ml)b. 
(lub.  nb.)  v(,>rse  %. ;  pgl.  nbl.  vaars  'inngc  S!nl)' 
(neben  vaarkoe  'junge  Stul)');  e»  luäre  got.  *farsi, 
(Jlen.  farsjos ;  engl,  heifer  'junge  ^n^'  au»  anglf. 
heahfore  lieafre  ?y.  'junge  ^ul)'  fd}eint  ?yarre, 
5ärfe  al»  äloeiten  Seil  ber  3ufammenicBung 
lU  entbalten.  f?er  Stamm  farz  fars  fcbrt  in 
ben  üermanbten  Sprad)eu  nid)t  ganj  genau  luieber; 
bod)  flingen  gr.  rro^/c  7roVjr/c'jnngc»'Hinb,5iirie' 
an ;  ebcnfo  ffr.  prsati  'roeiBgeflerfte  Snl)'  (^yemin. 
^u  prsat  'gefpvenfelt,  gcflecft'j? 

fVrtvic  f.  unter  ^y arre. 

fnrjcu  3t>ö.  au»  gleid^beb.  ml}b.  vavzen  (and) 
vurzen  verzen)  jn  a^'i).  ferzan  'färben';  ent= 
lpred)enb  anglf.  feortan,  engt,  to  fart  'farjen'; 
anorb.  (mit  Umftellung  bc»  r)  freta.  @erm. 
■JS,V  fert  au»  gemetnibg.  perd  in  gleid)er  S8e: 
bentnng ;  ugl.  ffr.  2B>  pard,  gr.  -Tii-oöuv ,  lit. 
nerdzu  persti,  ruff.  perdeti. 

Jafait  Tl.  a\\?!  gleid)beb.  ra^b.  ah't).  fasän 
fasant  Tl.;  bie»  aue  lat.  gr.  fasianus  (ifaniain^ 
'i^ogcl  Dom  5l>l)afi»  in  ftold)i5'J  'gafan',  mober 
and)  ital.  fagiano,  h'S.  faisan  (barau»  mittel 
engl,  fosant,  engl,  pheasant). 

t^flfiiÖinc  ?y. ,  feit  Siebe  1686  nnb  Stieler» 
3eitung»tuft  1695  in  ben  Jyrembmörterbüi^ern, 
feit  Xteinbad)  1734  nnb  5-rifc^  1741  allgemein 
üergeidmct:  an?'  fr^.  fascine. 

t  lyQJ^ing  Tl.  (eine  baier.öftreicf).3^ialeftform) 
an§  m^b.  vaschanc  Tl.  'fyaftuai^t' ;  mie  e§  mit 
5aftnad)t  5ufammen^ängt,  ift  nod)  nnanfgeflärt. 

fajcln  3tw-  'irre  reben',  erft  nbb.,  3(n»läufer 
Pon  al)b.  fasun  'auffpüreu,  l)in  nnb  ber  fnc^en'; 
bie»  aber  mol)l  nidjt  ^n  3B5.  fas  in  ?yafer. 

t  (vaielirfjmein  ^i.  'Buditfdjmein'  au»  mlib. 
vasel  Tl.  'öer  y-ortpflaujung  bienenbeg  männ= 
lid^c»  2Jieb,  3iirf)^>^icl)',  mOjU  mbb.  vasel,  a^b. 
fasal  91.  '3nnge5,  9{ad)fommenid)aft'.  S)te  barin 
ftecfenbe  gernmu.  SB5.  fas  )d)eint  mit  lat.  pario 
(an»  *pasio)  'gebären,  er3engen'  nrpermaubt. 

Jynfev  ^•.  auü  fpät  ml)b.  vaser  J-.  'J^-ranfc', 
meift  vase  9)1. <y.  'J^fer,  i^-ranfe,  Saum',  af)b. 
faso  Tl.,  fasa  )S'->  anfltf-  fes  91.,  mittclengl. 
fasil  '5-ranfe'. 

3^nSnn(iÖt  f.  5'nftnad)t. 

fnijcn  S)t\v.  an»  ml)b.  va^^en,  ol)b.  fa^^öu 
'bcfafjeu,  ergreifen,  belaben,  anflabcn,  fidi  ruften, 
fid)  fleiben,  gehen' ;  e»  fdieint  eine  9)li)d)uug  oon 
3»üci  ober  mel)r  eigtl.  iierfd)icbencn  Stämmen  ^n 
fein.  älSgl.  anorb.  f^t  91.  $1^1.  '5lleiber'  (got. 
*fata  '.^lleibcr'  läfU  fid)  an§  fpan.  hato,  port. 
fato 'Sleiberimrrat   fd)liefjen);  ba»  locftgerm.  fat 

1:-;* 


faft 


—     100 


fauten^en 


(f.  5"nt5)  Iiiit  btcfc  ^^cbcutiiiui  iitd)t;  lUiev  bic 
Ull}b.  (at)b.)  2?cbciltuiui  va^^en  '\\d)  bcflctbcu' 
lucift  barauf  Ijhu  3n  bei*  Jöcbcutimg  'cri^rcifcn' 
(j.  '^'Ciicl)  läßt  ftdö  nn  g-afe  ctQtl.  'in  [td& 
ijrctfciibc-5'  anfniipfeit,  barau§  cntundfcltc  fid} 
bann  bic  3?cbeiitimg  'bclabcn'.  0>ii  ^i-'v  2?ebcii= 
tiiiui  'ijelicn'  (sich  va^^eii  ni{)b.)  iniif)  »uotil  an 
>yiife  Dber  nii^ev  au  angl).  f«t  'Sdjritt'  aiigc^ 
fiiiipft  lücrbcn;  f.  ?ye^cn,  %\^c. 

fnft  5tbli.  aua  nir)b.  vaste  vast  5lbb.  (311  voste 
'feiV)  'feft,  i'tav!,  geiüaltig,  fcljr,  red)t,  id)ncU', 
al)b.  fasto  3lbi).  Sit  iVsti;  foldjc  iimlautlofc  5(bii. 
311  mngclaiiteteu  5lbi.  finb  nodi  i'djou  511  )c^ön, 
fpat  311  fpät.  2^a§  M)h.  i)at  fcft  niid)  3uni 
3[bü.  gcniad)t,  itad)bcm  bae  iiltevc  3(bü.  fa[t  eine 
eigene  2?ebentnng§cntwicfelung  angenontntcu ;  fd]on 
mfib.  voste  3(bP. 

fniteii  3fto.  an»  gteid&Beb.  nif)b.  vasten,  af)b. 
fasten;  ügl.  got.  fastan,  anorb.  fasta,  augif. 
faestan,  engl,  to  fast,  nbL  vasten :  gcmciugcmi. 
3tn).  überaü  mit  ber  SBebcutnng  'faftcn',  ha^ 
bal)er  malji-fdjeinlid)  fdjon  ein  religiü)er  23cgriff 
«nfcrer  fjeibniic^en  3>orfaf)ren  iüar.  ®a§  änge= 
I)örige  3ltiftr.  ift  got.  fastubni,  angif.  fsesten, 
afäd))'.  fastunnia,  of)b.  fasta  fasto  M.,  ml)b. 
vaste  5'«'  vasten  31.  'Jaftcn';  baranS  ixiiif  ent= 
Ief)nt  flau,  postü  'gaftcn'.  Sic  Sippe  geI)Dvt 
lüaf)rfd)einlirf)  3U  feft  im  8iiinc  Pon  'an  fid) 
fjaltcn,  )i6)  in  $8e3ng  anf  (Sifcu  nnb  Sriufen 
geffeln  anfegen'  ober  'eine  religiöse  2jorid)rift 
bcobad^ten';  Pgl.  got.  fastan  'feWialtcn,  Ijalten, 
beoüad)tcn'.  —  tyaituttrfjt  5-  (nbb.  g^ a ft c I  a  &  c nb , 
öftrcic^.  5n)d)ing)  a\hi  ml)b.  vasenaht  'isor= 
at^enb  Dor  ber  (yaftcnscit' ;  nad)  attgerm.  QdU 
red^mmg  (Pgl.  Stbenb)  0)ltc  Sföcnb  nnb  9lad)t 
fcfion  snni  folgenben  Sage  (fo  ift  im  31nglf. 
frigesefen  'Souner^tog  3tbenb',  fn'geniht  'i)kd)t 
Pon  Sonneiatag  anf  b'i-'ettafl')-  3cne  Sebentung 
jcbocö  —  'ä>oraIienb  Por  ber  ^-aftcnseit'  —  ftedt 
etpmologifd}  nid)t  in  bem  3öorte.  S)a§  erfte 
@(ieb  ber  3uifii»nte"KBnng  ift  ein  a(te§  Qtw. 
f afein  'Unfinn  treiben';  bie  3-orm  g-aftnadjt 
mag  Pon  ber  ©eiftlidifeit  eingefüfjrt  loorben  fein. 

^afe  3J.  an§  m()b.  va^ ,  al)b.  fa^  (23)  9f. 
'5-aB,  (Sefäß,  Sdjrein,  Saften';  entfprcd)eub  mnbb. 
nbl.  vat,  angtf.  fst  '©efäfs,  Sctjälter,  S^aften' 
(engl,  vat  'g-aß,  Slufe'j,  anorb.  fat  'Jafj'.  '33e= 
kälter'  mag  bie  (Srunbbebentnng  ber  Sippe  (Por= 
germ.  podo-)  fein,  unb  ha  ?^-cffcl  Pertüanbt 
ift,  f)at  man  für  bie  germ.  2B3,  fat  bic  Seben= 
tung  '3nfammenf)alten'  Poran§3nfet3en.  Sit.  pudas 
'Üopf,  ©efaß'  märe  got.  *fota-  ftatt*fata-;  auf 
got.  =^fetisl  '@efäf5'  »oeift  angif.  fiVtels  fetels 
=  mittelengl.  fetles  vetle  foiuic  n()b.  Wcfiifj, 
5ßcrmanbt  ift  f äffen. 


frttnl  3lbi.  feit  Sticler  nnb  2d}citmcr  1695 
Pcrseidjnct,  aUs  nnentOeI)rlid)e§  Ji-'^inbluort  Pon 
iörodcy  1732  in  2Seidnnann§  '4-^oefic  ber  3ticbcr- 
fad)fcn  IV,  8.  2  beljanbclt:  £cf)nmort  be»  30jä{)r. 
ilricgcS  an§  frs.  fatal,  anfängtid)  (3. 23.  bei  3ciIIer 
Itiii)  Cvpiftcin  V,  241)  in  lat.  3-orm  alä  fatalis. 

t  t>-al5fe  IW.,  ein  ncuerbing§  nnffoniuicube« 
33crUucr  il'ort,  ba^o  in  ben  Sl^Drtcrbiid)ern  bi^?  in 
unfer  I3af)rl).  Ijinein  fe^U:  iuoI)I  3n  bem  frül) 
nl)b.  „S'afenmnn,  g-a^bnbc,  J-a^Pogel"  'Spötter', 
„J-a^merf"  'Spott',  bic  mit  bem  ^tm.  fallen 
'fpotten'  im  16,  Sabvft.  gemöbnüd)  finb. 

faul  3lbi.  am  gleid^beb.  mtjb.  mnbb.  vül, 
ahb.  ful;  ugt.  nbl.  vuil,  auglf.  fiil,  engl,  foul, 
anorb.  füll,  got.  füls  'fanl'.  la-  ift  obicitcnb; 
fii-  al§  germ.  3S3.  ergiebt  fidö  an§  anorb.  füenn 
'pcrfanlt',  ha§  als  ^axt  anf  ein  Pcrloren  ge= 
gangene§  Si\ü.  (got.  *fauan  nad)  hauau)  f)in= 
mcift,  mosn  ba§  anorb.  feyja  'pcrfanlen  laffeu' 
baS  Jtiftitii-'nm  ift  (got.  ^faujan).  3lnv-  fü  bilben 
mel)rere  germ.  Einleite  ein  9fomen  mit  ber  2?e= 
bcntnng  'eunnus'  (anorb.  fu|»);  f.  ^nnb^fott. 
2B3.  ffi  an§  ibg.  pü  ift  in  ben  Pcrmanbten 
Sprad^en  glci(^mäBig  Pertreten :  gr.  nrov  '(5'iter', 
'  lat.  püs  dl.  '(5iter' ,  ffr.  genb  2B3.  pü(puy) 
'ftinfen,  faulen',  lit.  püvu  püti  'faulen'  (basn 
mit  l-3lb(citnng  mie  in  faul  lit.  pulci  '(^'iter'j; 
anc^  gr.  nvdoj  'madie  faulen',  lat.pütco'ftiuleu', 
püter  'perlueft,  fanl'.  Sie  (^ruubbcbcutnng  Pon 
ber  ibg.  2Ö3.  pft  mar  'ben  (Sernd)  ber  2}crmefnng 
Pon  i\ä}  geben'. 

faulcujcn  3tWv  crft  frül)  nl)b.,  in  ber  l)cu= 
tigcu  iöebentung  bei  Sutbcr  nnb  .V>an§  Sad)» 
metirfad)  besengt:  eigtl. 'nadj  ^mtlcm  riechen  ober 
fdjmcden'  mie  baS^  Pon  Steinbad)  1725  gcbud)tc 
fd)lef.  fanlinsen.  3u  2}2ittclbentfd)lanb  ift  ein 
Süffig  Jensen  (befonber§  fd^lef.  ^tnsen)  für  23cr= 
balbilbuugen  mie  „bocfensen,  fifdien^eu,  inbcnsen, 
fupferenseu,  müd^enjcn,  raudjensen,  luilbcuscn, 
iDilbcriuiCU"  'nad;  2?Dcf,  5-ifd)  ufm.  fd)mcden 
ober  ricd)en'  fel^r  geläufig  (bei  (Vifd)art  nod) 
„teufelcuscu,  möndjeusen,  meibenscn,  türfensen"; 
bei  2}Jatl)e!ine  „curtifanensen",  bei  ©ottfdjeb  „brit= 
tensen").  (5inc  ^J^arallelbilbung  auf  =  einen  ift  an 
ber  3cab  unb  $cguii^^  l^üufig;  §au§  Sa(^Ä  bat 
„bufcrciucn,  büffeiucu,  effigeiueu",  nürubcrg.  nod) 
„crbncincu  firiueineu  bicreiucu"  (nad)  (5rbe,  nacft 
Siird)tr»cib,  nad)  23icr  ricd)cn);  and)  in  Sglnn 
„borfaiuen  fanlainen  fifd)atuen"  ufiu.  Safür  elfäß. 
33ilbungen  »uie  „brenscln,  effcln",  fd)mci3.  „fifd)elcn, 
fuleleu".  S^anlensen  fef)lt  nod)  bei  a}Jaaler 
1561  nnb  Sd)ottcll663;  Sticler  1691  nnb  .s^ci)^ 
nat.5'  3lntibarbarue'  1796  bieten  e§  in  ber  cigeut= 
lidicn  nnb  ber  übertragenen  23ebentung,  i>enifd) 
1616  nur  in  ber  übcrtrngeuen  i?cbcutnng. 


lyaiift 


—     101 


3^e^be 


Sfouft  6"'  flit'-^  gIcicf)Deb.  ml)b.  mubb.  vüst,  aijh. 
lüst  'J.;  cutfpredjeiib  aiujlf.  fyst,  engl,  fist,  nbl. 
vuist;  bcm  lltorb.  i[t  biei'e  gemciinueftgcnit.  Sc= 
ncmmiig  ber  Jait't  fi"cmb  (got.  mag  *tusti-  über 
*tuhsti-  5.  gegolten  Ijabcu).  Sic  ?lJög(td)fcit  bc§ 
ä>evluüeio  eiiiec^  h  nor  st  crgiebt  ftd)  aihi-  ber 
i?crlüanbtid)aft  mit  gr.  -ni'i  'mit  ber  <3-aiift',  nvy- 
/««/«s'tfiinftfämpfer',  Tivyini  '}^-an\t,  Jvaiift^ 
fampr,  lat.  pugnus  'g^auft',  pugil  '^^iiftfämpfer', 
wietlcid)t  aud}  pugio  'Sold)'  (eigtl. '  J-aiiftranffc'), 
ferner  pugna  pugnare  :c.  2s3entgcr  an  billigen 
ift  3iiiiintnicni"tellung  üon  >yanft  mit  afloü.  pi,>sti 
g-.  'Jni'lV,  biefc  ift  möglidj  nnr,  luenn  man  baS^ 
i)oran>3gefct,Ue  got.  *fühsti-  ireiterfjin  an»  furihsti-, 
üorgerm.  pnkstf-  bentet;  bann  h)ören  aber  bic 
angcfüf)rtcn  gr.  lat.  SSorte  fern  jn  I)alten  nnb 
Co  ergäbe  fid)  lueiterljin  bic  ■OJögtidjfeit,  5'i^iM't 
an§  oorgernt.  pnk-sti  mit  Jingev  mi^^  oorgerm. 
penk-rü  snfammensnbringcn. 

tyrtrcn  iUnr.,  feit  öeijna^'  .^^anbbnd)  1775  aU 
fd)riftbcntfdj  Per5eid}net  (bann  anc^  bei  Slbelnng 
nnb  (^ampc),  nuinbartlidi  im  18.  3n{}vf).  für 
i^rcmen  fomic  für  Cftfranfen  Saiern  'i^falj  nnb 
(i-lfaö  besengt.  Sic  nbb.  (brem.)  3iebenform 
'5ii"faj:  (=  tücftfäl.  fixefaxe)  bentet  anf  S^u 
fammcnfjang  mit  frü^  nbb.  ficffacfen  'ganfein'. 

fcrfjtcn  3nu.  an§  gleidjbeb.  ml}b.  veliteu,  af}b. 
fchtan:  gemeinlueftgerm.  23eäcid}nnng  für  'fed)ten, 
fiimpfen',  bem  9corb.  nnb  @ot.  frcmb;  pgl.  nbl. 
mnbb.  vecliten,  afrief.  fiuclita,  englf.  feohtan. 
engl,  to  fight.  Cb  ha^  2>erb  jnr  e-iHei(K  üon 
iel)cr  gcf)ört  bat,  ift  fraglid);  e§  fann  an»  ber 
u-5leibe  üom  ^l^rät.  $L  nnb  ^art.  an»  in  bie 
c-yteibc  übergetreten  fein;  bann  njürc  got.  *fiuh- 
tan  fäuht  *faühtum  *faülitans  ftatt  *faihtan 
*faht  *faühtuni  *faühtaiis  Doran»3nfef3cn.  Siefc 
an  ficö  bcnfbare  3(nnabmc  cimöglidjt  23e3iebnng 
5n  lat.  pugna  pugnare  ;  bod)  ftnb  biefe  maf)r= 
fdjciulid)  nnr  3(bkitnngen  an»  pugnus  '?3-anft'; 
Pietteid)t  ftebt  ba§  fonfiraicrte  got.  *fiuhtan 
'fedjten'in  glcid)er  Söeifc  in  Se3iet}nng  gu  Sfluft. 

Jcbev  5.  an^  gleidjbeb.  ml)b.  veder  vedere, 
abb.  födara  g-.:  bie  gemeingerm.  23cäcid)nnng 
für  '5eber';  pgl.  afäd)f.  ftitharu,  anglf.  feeter 
3-.  'Jeber,  ^lügcl',  engl,  featliei-,  anorb.  fjydr 
5-.,  got. '^'fiitara  g.  Sa3n  ba»  SifoÜeftiintm  &C' 
f  i  e  b  er  (f.  5  i 1 1  i  di).  @ot.  *fi[iara  an§t  borgerm. 
peterä  'J.  ijüt  in  ben  Periüanbtcn  ibg.  (3prad)en 
einige  3lnt(änge,  bie  eine  ibg.  2Ö3.  pet  'fliegen' 
erlpcifen;  pgl.  ffr.  2.63.  pat  'fliegen',  patatra  dl. 
'g-Ingel',  patarä  l'lbj.  'ftiegenb',  (.-atapatra  'bnnbert 
3-lügel  über  5t-'bern  babenb',  gr.  jittojiuu  'flie= 
gen',  nrsoöv  für  "^nirtoöv)  'JÜigcl',  nviAov 
(für  '^jTSTiAor)  'J-eber';  meniger  fidier  ift,  ob  lat. 
penna  ','seber'  (für  *pctsna":'j    pcviuanbt  ift.    S. 


■Jittid).  —  5e beriefen  l>l.,  eigtl.  '31blefcn 
ber  ^-eberu  Pon  isTleibern'  a(§  3i:icf)cn  Pon  ferPiter 
3d)mcid)elei ,  fd)on  ml)b.  —  b'cberfpicl  lU. 
an»  mbb.  vcderspil  9h  '^nr  ißogelbci3c  abge^ 
rid}tetcr  Siogel,  ^yalk,  Sperber,  öabid)t'. 

lyce,  ^-ci  (V-  flii'^  gleidibeb.  mbb.  fei  feie  -5.: 
entlebnt  nn»  bial.  afrj.  (burgunb.)  feie,  nfrj.  fee 
(ital.  gemeinroman.  fata,  eigtl.  'Sd)icffal»göttin' 
jn  lat.  fatum),  ipol)cr  aud)  engl,  fay  nnb  fuiry. 
—  3m  16/17.  ^a{)xi).  fdjeint  g-ce  ^Jei  (3.  S.  in 
'4?rätürin»  'Anthroprodomus'  1668  febleub)  fid) 
nnr  in  ber  Snfammcnfe^nng  2}Jeerfein  ge= 
baltcn  3n  bciben,  bod)  ijat  3obin  im  isormort  3n 

'  5ifd}art»  Searbcitnng  bc»  @ebid)te»  „Pom  öcrren 

1  ^4^cter  Pon  Stanffenberg"  1588  nod)  „S'^b  2^cl) 
3^01)  Sein  S'cinin".  «Seit  SSielanb»  Uebcrfet?ung 
pon  Sbafcfpeare»  Sommcrnad)t»trnüm  1762  mirb 
5cc  (unter  engl.  (Siuflufi,  pgt.  Q'IU)  beliebt. 
2öäl)rcnb  e»  bie  n()b.  2öörterbüd)cr  bi»  5i"ifd)  1711 
nid)t  rcgiftricrcn,  bieten  c§  51belung  un\)  (Sampe. 
lycgfeuer  dl.  an»  mbb.  vegeviur  dl.  '5egf= 
fener'  sn  mbb.  vügen  'reinigen':  nad)  bem  i^or- 
bilb  be§  mlat.  purgatorium. 

fegen  3^-  nu»  mbb.  vügen  (ahb.  *fegön) 
'reinigen,  pul3cn,  fegen,  fdjcncrn';  ba3U  ubi.  vogen: 
bie  Sippe  (got.  *fig6n)  gcbiJrt  mit  got.  fagrs 
'paffenb',  anglf.  f«ger,  engl,  fair,  al)b.  afäd)f. 

I  fagar  'fd)i3n'  gu  ber  german.  ilBj.  feh  fah  fag 
feg  (Porgerm,  pek  pök)  in  anorb.  faga  frögja 

j  (=  got.  *fegün  *fegjan);  mittcleugl.  föwen  feien 

an»  anorb.  faga  ftegja.    Sa3n  mobt  aud)  füge n. 

3-ePc    <y-   ein   ard)aifd)e§  2öort,  ba?  fd)on 

'.  3)iaaler  1561  nidjt  Per3ei(^uet  nnb  Sutber  nid)t 

I  Perlpenbct  (er  ijat  nod)  befcf)ben  nnb  ;yebb  = 
bricf);  Sd)otteI  1663  Per3eid)net  nnr  nodb  be* 
f ebben.  3m  dlbh.  fd)eint  fid)  ba»  SSort  al» 
(^•eibe  länger  gebalteu  5U  bnben  (3.  23.  in  bem 
urfprgl.  nbb.  Slird)enlicbe  „9llleiu  ©ott  in  ber 
§öb  fei  (51)r"  Pon  dlk,  s^omd)  1526).  5"ef)'5e 
ipirb  um  1750  in  ber  Sitteraturfpracbe  miebcr 
üblid;  nnb  bolb  andb  beliebt  (23eleg:  §age= 
born  1780  ^JJoetifdje  SBerfe  II,  91).  ($§  beruht 
auf  mbb.  vehede  vede,  a^b.  fehida  '§aB, 
5einbfd)aft,  Streit,  (Vebbe';  entfpre(^enb  anglf. 
fffihp  5"-  '<N-eiubfd)aft,  ')iad)e,  5ebbe';  got.  *fai- 
hilm  '5einbfd)aft'  mürbe  2(bftraftnm  3u  einem 
2lbi.  got.  *faihs  'feinblid)'  fein,  ba^  im  9(nglf. 
aU  fah  (fag)  'geäd)tct,  perfebmt,  frieblo»'  (anglf. 
gefäa  d)l.  '(yt'mb\  engl,  foe;  pgt.  aijb.  gifeh, 
mbb.  gevech  'feinblid),  feinbfelig'j  erfd)eiut.  ßine 
Porgerm.  2'Ö3.  piq  'fd)äbigen,  betrügen'  (pgl.  nod) 
got.  faili  '23cPortcilnng,  23ctrug',  bifaihon  'bintcr^ 
geben,  überPorteitcn'J  meift  aniscr  altir.  oech 
(an»  *poikos)  'jyeinb'  bn»  i?if.  auf:  lit.  piktas 
'böfe',  pykti  'böfe  merben',  peikti  'flnd)en',  pafkns 


fy  etilen 


—     102 


^eile 


'biimm'  (bii^ii  tn-ciif).  po-paikä  'er  bctri'uii'j. 
5l\\ieii  bc'5  5?cbciituiuv:'ii)cd))ck>  'id)äbineii'  -  'Ih"= 
triiiu'ii'  f.  trücicu. 

fcl)lcn  S^w.  nii-J  ludb.  volcn  vivliMi  'fclilcii, 
l'idi  irren,  trügen,  niniuieln,  iH-rfeliteii':  in  nifib. 
3eit  (um  1200)  eiitlefnit  nuc'  fr,v  faillir  '\d]ki\, 
iierfefileii,  tänic^en',  bn»  mit  itat.  fallire  mif  tat. 
frtllore  ^urücfgelit.  iHfinlid)  braiig  ha^j  fr^.  SBort 
luicf)  ^-iiolaub  im  IB.  3af}vl).,  Dgt.  engt,  to  fall 
'fehlen';  nndi  nb(.  feilen  'fehlen,  üerfeWen,  I)inter= 
gellen',  norb.  (feit  bem  U.  Csnfnlmnbert)  feila. 

j>-fl)mc  (V.  onc-  nilib.  veimo  5y.  'i^ernrteilnng, 
Strafe,  Iieimlirfie'^  Jreigerid)!'.  @ot.  *fainia  vefp. 
*faina  (V.  ließe  nadi  51naIogie  Hon  THraaoec,  got. 
fidwor  ä^esielinng  ^n  gr.  r/ca»  'bn\ic'  jn,  bie  an§ 
ibg,  ki  'ftrafen ,  riidien'  entftnnben ;  gr,  tioiv?] 
gehört  ^n  bcrfelben  aiMir-icl.  ;^ei  bem  fpäten 
:?rnftrcten  be§  2Sorte§  ift  bcr  llrfprnng  fd)Wcr 
3U  ermitteln  nnb  nnfidjer.  ?fnd)  2?e',iel)nng  3U 
nbt.  veem  '3itnft,  i'ereiuignng'  luirb  deftritten. 
SSiebcr  nnberc  bcnfen  an  3itin"""'''"^)a"9  '"it 
afädif.  a-fehian  'ucrnrteilen'  (f.  feige),  ©anj 
nnmöfllid)  ift  3nnii"i"f"^i^'Hl  »nt  einem  älter 
nbb.  5ef)me  '©idielmaft  ber  Sdilneinc',  ba§  mit 
(laicr.  dehme  dechel  'Cvtdjelmaft'  5U  einem  anbern 
IBortftamme  gefnirt. 

gcicr  %,  au§  ni{)b.  vtre  'ts-.,  al)b.  fira  firra 
fy.  'Jefttag,  'geier':  entlehnt  an§  mfat.  feria  (gn 
lat.  feriae  gehilbet)  mit  C^rhi^tinng  be§  lat.  e 
mie  in  S? reibe,  ©peife,  Seibe,  '^c'iw,  bie 
llrfadie  be§  vr  in  nhb.  firra  ift  hai-  i  Don  feria. 
^•eiertag  OUS  ml)b.  vir-  viretac,  ahb.  firatag. 
?V- eiern  an§  in!^b.  viren,  af)\).  firron  firon 
'feiern,  einen  f^-efttag  begehen'  nai^  lat.  feriari. 
—  Sie  e-ntlel^nnng  finbct  fid)  im  StontinentaI= 
germ.  (nbl.  vierdag,  afrief.  fira),  fehlt  aber  bem 
©ngl.^^lorb.  S'ie  roman.  Spradjcn  helim^ren 
lat.  feriae  (f.  ani^  Sterten)  in  ber  3?cbcntnng 
'3al)rmarft':  bgl.  itaL  fiera,  fr,v  foire  (babcr 
engl,  fair);  ögl.  aJleffe  unb  ^eft. 

feige  2lbi.,  in  ber  beutigen  Sebentnng  hei 
ilJaaler  1561  .unb  S^rifd)  1741  nid)t  ber.^eidjnet, 
aber  bei  Snther  geläufig  (3.  23. 3  9.)?of.  2ß,  37 ;  (5fr. 
13,  7) ;  bai  2?afler  2?ibelg(offar  l'on  S^om.  iBolf 
1523  iebod)  überfe^t  e§  mit  'nerjagt,  erfd)rodeu'. 
3)ie2öi3rterbüc^erbc§  17.3al)r[)§.  (3. 33.  Siebe  1686) 
fennen  c§  faft  nur  al§  S3ibeIiüort  (3Bad)ter§  Glos- 
sarium 1727  be3eid)net  e§  al§  vox  nova).  (5§ 
ift  in  biefer  ben  hb.  2}Ja.,  3.  23.  bem  Sdimäb.  (and) 
bem  öeff.)  fremben  23ebentung  in  !)cicbi'rbentfd)= 
lanb  üolfeühlid)  (al§  feg  in  '4>Dmmcrn,  i3rentcii, 
0§nabriicf,  £ftfrie§laub)  nnb  im  öftl.  9J?itteI= 
beutfdjlanb.  3m  dlbh.  wie  im  .*öb.  ift  biale!tifd) 
ba§  SBort  verbreitet  in  ber  23cbcntung  'beut  Sobe 
nabe'  (23remen,  .*öcffen,  ^theinfranfen)  =  nbl.  veeg 


bem  2obe  nal)e';  basn  tirol.  feig  'faft  reif  (nom 
Cbft  ba§  fdnuarse  Sterne  hat).  Csn  ben  fAiueis.  1l>Ja. 
fehlt  iei3t  baoJlbj.  überhaupt, mähreub  e§  im  älteren 
^Klemaun.  als  'tecf,  unüerfdjäntt'  erfdieint.  S'i  ber 
älteren  3'-'tt  3cigen  bie  germ.  3prad)en  fonft 
^ie  23ebeutnng  'bem  Xobe  nabe'  (and)  'eben 
geftorben'),  fo  anglf.  fsege  (fd)ott.  fey,  anorb. 
feigr,  afäd)f.  fegi  (got.  *faigi-  feblt,  bafür 
dau|)ubleis).  Tlaw  Pcrgteidit  ffr.  pakvas  'reif, 
iü  baf5  bie  germ.  Sippe  für  pekj-  peki-  (mit 
^■pcnthefe)  ftchcu  luürbe;  bgl.  fcif.  3Beit  nn= 
luahridieinlidicr  ift  bie  5(nnahme,  bafj  e^S  mit 
.]ot.  faihs,  abb.  feh,  augl).  fah  'buiif  3ufammeu= 
gebiert,  iuie  Wenn  ber  bem  £obe  ä>erfattcne  Hon 
ben  Xobesgottfjciten  mit  einem  bunten  3fi^HMi 
uerfehen  gebad)t  luäre.  '^(nbere  nergleidien  bie 
unter  ^Jeljbc  bcbanbcltc  Sippe,  micber  auberc 
(it.  pai'kas  'bumm,  albern';  mieber  aubere  3iel)en 
niädif.  fehian  'Hcrurteileu'  (f.  ?yehme)  ba3n. 

Setge  3^.  au§  glcidibeb.  mbb.  vige,  al)b.  figa 
5.  '5eise';  H^-  afäcbf.  figa,  nbl.  vijg:  n^ie  anbere 
fübeurop.  Saum=  unb  j^nmcfitarten  an^  bem  9tos 
man.-Sat.  (ficus  %.)  ftammenb,  genauer  an§  norb- 
ital.  probens.  flga,  inofjer  aud)  fr3.  figue.  5)a§ 
nnglf.  fictreo  fnüpft  unmittelbar  au  ba§  £at.  an, 
bie  fpätere  engl,  ^-orm  fig-tree  bernbt  auf  frg. 
figue.  —  2>gL  5l]ftrftd),  ^^^flaumc,  Strne 
al§  Dbftarten,  bie  fd)on  nor  ber  ai}h.  3eit  an§ 
bem  2at.  entlehnt  innrben.  Jluf  anbere,  unbc= 
fannte  3i'f"fn'iHege  lüeift  für  bie  (^oten  ein  3n 
aftoP.  smokü  ftimmenbe§  got.  smakka  '^yeige'. 
—  S.  Dl)r feige. 

3-ciQftJttrje  fy.  an§  mhb.  (feiten)  vicwarzen 
')}.,  vicwerze  %.  'Jeigmarje',  luofür  meift  in 
gleit^er  Scbentnng  mhb.  vic  Tl.  au§  lat.  ficus, 
ioor)er  and)  ha?'  glcid)beb.  anglf.  fi'ce;  ügl.  ital. 
fico  '^-eige,  Tveiginarse'. 

feil  Slbj.  aUi^  mhb.  veile  veil,  abb.  feili  mit 
Der  auffälligen  9tebcnform  fäli  Slbf.  'fäuflid)'; 
basn  ba§  int  ä>of'ali§mu§  abtueid)enbe  gleid)beb. 
anorb.  fair.  C^erm.  faili-  l)at  nad)  9lu§iüei§  non 
al]^.  fäli,  anorb.  fair  in  bcr  2;onfilbe  (fpentbcfe 
(ugl,  feige),  ftebt  alfo  für  ibg.  pelj-  peli-  nnb 
gehi)rt  ju  gr.  Tico/Joaut  'ocrfaufen'  nnb  iüeiter= 
hin  3n  bcr  altiub.  2Ö3.  pan  für  palu-  'eiubanbcln, 
fanfen,  tanfd)cn'.  —  fcilfd)en  mit  seh  nadh  1 
für  8  an§  mljb.  veilschen,  abb.  *feilisun  'hanbelu 
um  ctlüa»'. 

3^cilc  Jy.  an»  gleid^beb.  ml)b.  vile,  ahb.  fila 
fihala  (uid)t  fihala)  g^.:  eut)prcd)enb  anglf.  feol 
(llfcbcnform  bial.  fü)  ;v.,  engl.filo,  nbl.  vijl  'Jeilc'. 
^^Inorb.  bafür  mit  auffälligem  ^Inlaut  l>el  jiel  >v. 
'5-eiIe';  got.  *fcili\vala  obcr*{ieih\vala  ift  Horan?« 
3nfel?en.  S)ie  mit  f  nn§  ibg.  p  anlantcnbe  ^yorm 
meift  auf  bie  nerbreitete  5P3.  pik  pink  'einritjcn', 


j-ycim 


—     10:^,     — 


yefretfcn 


iuo^ii  lat.  piiigo  pictor,  aflol^.  pisati  'fc^rcibcii'. 
Zod)  lueift  aiiorb.  l>e\  \n;l  am  *\nh\  auf  gcrm. 
jiinli  gleid)  üorgenn.  tunk. 

t  t^t'im  2)f.  'Sd)aum'  au»  glctc^bcb.  mf}b.  veim, 
al)b.  feim  Wl.;  ügt.  bie  cutfprcdjeiiben  angli.  fäm. 
engl,  foam,  iüeldie  mit  bem  g(cid)beb.  ffr.  pliona, 
afloü.  pena  iirüertüaubt  fiub  (bnäu  inclleidjt  iiod] 
lat.  püniex '23tmsfteiii';  '].  and)  2d)aum),  9?I)b. 
a  b  g  c  f  e  i  11t  1 511  ältcreiu  a  b  f  c  i  in  c  n  'abid)iinmcn' 
(ogl.  raffiniert  ;iU  frj.  raffiner  'läutern'). 

fein  ?(bi.  au§!  nitjb.  vin  fin  5(bi.  'fein,  fdiön'; 
bgl.  nbl.  fijn,  engl,  fine:  Gnttefjniing  an§  frg. 
fin  =  gemeinromnn.  ital.  fino  mit  ber  Örniib: 
bebeutung  'öüUfominen ,  edjt,  lauter',  ba§i  eine 
fpiite  5(bieftiiibilbung  311  lat.  finire  ift.  Sie  2luf= 
nabme  be-j  fr5.  ii^orte»  in§  HHib.  gcfdia!)  um  1200 
am  ällitteirbein  unb  Don  ba  au§  in  ber  2.  §älftc 
be§  13,  3nf)vt)S.  am  £bcrrt)eiu. 

5-einb  2}h  (in  ber  3>o(fafprad)e  meift  nur  nod) 
a(»  präbifat.  Slbj.  Perluenbct)  au§  ml)b.  vint  vienl 
Yiant,  al)b.  fiunt 'g-einb':  ba§  gcmeingcrnt.  SSort 
für 'Jetiii^';  ögf-  fliiicf)f.  fiuiid,  anglf.  feond,  engl, 
fiend,  anorb.  fjande  fjände,  got.  fijands.  ÖJegen^ 
über  bem  unter  &  a  ft  bebanbelteu  tat.  hostis  be= 
nennt  ber  ©ermane  ben  }ytinb  nad)  ber  (Scfinnung: 
g-einb  (al§  ^axt  5)3räf.  3U  ffr.  2öä.  pi  piy 
'Öö^nen,  I)affen')  ift  eigtl. 'ber  §affenbe';  pg(.  a[)b. 
fien,  anglf.  fcogan,  got.  fijan  'Iiaffen',  moju  got. 
faiau  'tabedi'.  SBegcit  ber  ^rfiarning  be^^  X^axt. 
^iriif.  sunt  2nbft.  ügt.  and)  5"  v  e  u  n  b ,  als  e  i  g  a  n  b , 
Jgeitanb.  Übrigen^  ift  al)b.  fiant  nid)t  foirobl 
got.  fijands ,  al§  inehncfjr  got.  *fcijands  *fidd- 
jands;  aber  anorb.  fjande,  anglf.  feond  ftimmen 
äU  got.  fijands. 

feift  3(bi.  (\l\§  ml)b.  vei^t  reibet,  af)b.  fei32it 
Slbj.'fctt,  feift':  eigtl.  ^^art.  otjne  gi-  ge-  3n  einem 
3tlU.  got.  ■■*'faitjan  'mäfteu',  oI)b.  fei^^en,  lucld)e§ 
S)enoininatiü  üon  faita-  'fett',  anorb.  feitr,  ml)b. 
vei^  ift.  Qu  öorau§3nfegenbem  got.*faiti|)s  ftimint 
anglf.  fsefced  fs^tt,  engl,  fat  (ogl.  fett).  (Sot. 
*faita-  an?^  üorgerm.  paido-  I)at  in  ben  Per= 
luanbteu  @prad)en  feine  fidleren  2?e3ie[)ungen; 
3U  aftoP.  piteti  'näbrcn,  füttern'  fanu  es  loegen 
ber  fef)Ieitben  iöerfd)iebnng  bc-o  -TentalÄ  (flau,  t 
g(eid)  got.  t  ift  unmöglid))  faum  gefjören;  el)er 
barf  man  2Ö3.  nid  'fdimelTen,  gueden'  3n3iel)en; 
og(.  Tt7dai  'Cuelle',  rndvco  'queften'. 

t  Sfelfifi*  2)?-  'SBcibenbanm'  am  mbb.  velwer, 
ä(ter  vehvare  Wl.  3U  vclwe  y^-  'iBctbe',  al)"!). 
felawa  felwa  J-  '3Beibenbauin'.  ilMtI)rfd)cinIid) 
ift  offet.  färwe  '(vrle'  bamit  urüeriimnbt. 

JVclb  9i.  an^  ml)b.  velt  (@en.  des),  al)b.  feld 
31.  'S-elb,  93oben,  yvläd^e,  ©bene':  gemeinweft^ 
germ.  2öort,  auf  got.  *filpa-  (*fill)u-j  I}inmeifenb ; 
afädjf.  angtf.  fehl  (rcgelmäfsig  wirb  If)  in  bcibcn 


Sialeften  31t  Id),  engt,  field,  nbl.  veld.  Cb  anorb. 
fjall  'Serg'  bamit  ibentifd)  ift,  bleibt  fraglid),  ba 
es  mof)!  eber  311  nl}b.  S'el§  gel)ört.  dagegen 
finb  fidjer  oeriuanbt  anorb.  fold  %.  '@ra§fclb, 
2rift',  anglf.  folde  3-»  afäd)f.  folda  '(Srbe,  £anb, 
©rbbobcn'  (auf  got.  *tuldu  loeifenb).  —  lyinn. 
pelto  ftamnit  on§  gcrm.  fell^az,  melc^e§  mit  anbb. 
folda  auf  ber  ibg.  'iB3.  plth  (ffr.  prth)  'breit, 
flad)  fein'  berufjt;  Pgt.  ffr.  pithivi  '(Jrbe',  fomie 
5  ( a  b  e  n. 

Jelbiucbcl '  i'L  fc^on  im  IG.  3abrf).  (3.  SB. 
bei  P.  8d)H)enbi  1591  Slrieg§biscnrö  3.  197)  be= 
3eugt  mit  ber  nrfprgl.  llJebenform  ?y  e  l  b  t  m  e  i)  b  e  l 
(fo  bei  S'ron§perger  1568  ^rieg?regiment  9'^  49'') 
unb  'Jcli'iwaibet  (fo  bei  @rimmel§baufen  1669 
Simplic.  I,  16.  17);  bie  and)  in  Saiern  nnb 
gd^maben  PoIf'3übtid)c  3hi§fprad)e  mit  e  berul)t 
auf  mb.  nbb.  (i'influB.    S.  äöaibel. 

t  fyelbJucbcl-  i»?. 'Sierfdiaum',  gans  moberne 
Übertragung,  meldje  an  bie  2^reffen  ber  ^d"!)' 
mebclnuifonn  aufnüpft  (meftfäl.  „er  l}at  8c^inanb 
am  fragen"  =  'treffen'). 

&elgc  5'  nil'>  llll)b.  velge,  ai)b.  felga  g-.  'cui- 
vatura  rotae,  cantlius',  ai)b.  and)  '(5gge,  23a(3e 
5um  23rcc^en  ber  Sdjoüeu';  ugt.  nbl.  radvelge 
'^JJabfelge',  anglf.  feig,  engl,  felly  'canthus,  J-elge'. 
3ft  üiib.  felga  '2Bal3e,  (^'gge'  3U  anglf.  *fealga 
( mittclengl.  falge  '23rad)felb'),  engl,  fallow  'Srad)- 
felb'  3U  3iel)en  nnb  bal)er  fein  e  al§  umgetaute= 
te»  311  neljmen''^  i?as  madit  oudi  mbb.  valgen 
'umacfern,  graben'  febr  ma'^rfd)cinlid).  i5erinnt= 
lid)  finb  bie  beiben  Sippen  mit  ben  ^ebentimgcu 
'^Jabfelge'  unb  '(i'gge'  nid)t  mit  einanber  Permanbt. 
3(bb.  felga  unb  auglf.  felga  '^labfelge'  loerben 
mit  ffr.  parcu  '^ippe'  Perglidjen. 

t^tn  31  an§  mbb.  völ  (11),  ül]h.  fei  (11)  '.^aiit 
be§  meufdjlidjcn  Sörper§,  S^ett  ber  Xiere';  ogl. 
got.  fiU  31.  (in  prüts-fill  '3Iu§fa^',  faurafilli 
'isorfiaut') ;  anorb.  fjall  31.  '§ant,  gell'  in  3u= 
fammcnfcmiugen,  anglf.  feil  31.  '§ant,  g-eU',  engl, 
feil  '5eü'/  nbl.  vel.  @in  gcmeingerm.  Söort, 
nrfprgl.  aber  in  ber  meiteren  Sebeutung  '.vnnt' 
allgemein  Pon  Ü}}cnfd)en  mie  Pon  Siereu  gebrand)t. 
(Senn,  fella-  an§  oorgerm.  pello-  refp.  pelno- ; 
ugl. lat. peius,  gr.  nt'/.Xa '^aut,  Scber',  anfkAo^- 
31.  (l}autIofc)  'nnperl)arfd)te  Söunbe',  sovoi'tts'Auq 
'Apantcutsünbung,  9lofe',  tnirrlooc  *DZe|3l}aut',  Iet3= 
tereö  für  fjiinXnfng  Su  lit.  pleve  '^tet^bnut, 
§aut';  ba3U  nod)  anglf.  filmen  '^äntdien  auf 
bem  3(nge,  3]iorl)aut',  engl,  film;  and)  gr.  Trf-'A,»« 
'v2obIe  am  S'wfe  ober  Sd)ub',  Lnellcid)t  nod) 
nt-nXoq  '©eiüanb'  al§  rebupitäierte  2?ilbnng 
{nf-nX-oc,  2B3.  TTfA). 

Seacifen  9i.  an^  m^b.  velis  (2ebumort  au§' 
gteid)beb.  frj.  valise)  1'?.  'üJJantelfacf,  5-cacifeu' ; 


i^clfcn 


104 


fycvfc 


bic  nliö.  )yoxm  bcriilit  nuf  noUc-tiimlidicv  llnu 
bcutiiiifl  beö  iitf}b.  (vrcmbiüortcc^,  bic  feit  ItöO 
(3ciUer  1651  (S^piftdii  YI,  558  unb  5lnbv. 
@inpI)iiiÄ  1698  teutfdic  @cbid)tc  I,  860.  864) 
oiiftvitt  unb  siicvft  bei  Sticicr  1691  i]ctnicl)t  iuivb; 
ältere  iiieticiuoviiicii  bcv  Ki/IT.  ^nhiliv.  finb 
5ellee  (fo  bei  ^tird)bof  2i>ciibiinnnit  III,  111 
imb  in  §nlfiu3  Diction.  1596,  and)  bei  .ffnifd) 
1616  fo  gebndit)  unb  gellia  ^elliB  (5-  23- 
6nrner  1644  Gemmulae  <S.  111). 

b-elicn  3}h  ans  i^lcid^beb.  nif^b.  volse  vols  9}J., 
ahh.  tVIiä  9}?.,  folisa  Jy.  I  iüobev  \X>  falaise 
'i^lipbe'  entfclint);  ba3u  afäd)f.  f^Hs  2IJ. ;  lüabr= 
idieinlid)  in  and?  anovb.  fjall  9f.  'iBcxq'  bayt  sn 
ftellcn;  bie§  iuäre  flot.  *fi]za-,  jcnec-  *falisa-; 
beni  mi  engl.  fcl)lt  bai^  2Sort.  llrberluanbt 
bürften  altir.  all  (an?  *palek)  '^-iW,  affoü. 
planina  'Sevg',  l'fr.  parvata  *5el§,  Serg'  fein. 
Sajn  and)  altinb.  piir  'fcfter  '$:lai},  3?nvg',  luosn 
man  and)  tjÖ'/.i-^-  ftetifc'  ober  ffr.  pasana  (für 
*palsana)  'Stein"':' 

gcndöcl  äif.  (fd)iiiäb.=aleman.  genfer 5  "5)b. 
nieift  nmgebeutet  sn  fyennfol^I)  au§  ntl^b. 
vencliel  venicliel ,  al)b.  fenahlial  fenihlial 
Wl.  'g-endjel';  ogl.  anglf.  finul,  engl,  femiel 
'(yendjel';  nad)  lat.  (famiculum  feniculum  feiiic- 
lum)  fenuclum:  au§  g(eid)cr  CucUe  flammt  bic 
roman.  Sippe  oon  fr>  fenouil,  ital.  finocchio 
'■5end)el'. 

^enftcr  ?u  an§  gleidjbeb.  mf)b.  vpiister,  alib. 
Yonstar  dl.;  Pgl.  nbl.  venster  ?L  Q\l  ©mnbc 
liegt  mit  anffiiüigcm  ©cnn§med)fcl  lat.  fenestra 
(ba§  Sebnlüort  iff  im  Sotliring.  9)Jittclfränf., 
and)  im  'Ilhibl.  5'entiii.  geblieben),  nuiran-S  aber 
ba§  fontinenialgcrm.  tVnstar  erft  bnrd)  ätccent^ 
Perrnrfnng  nad)  germ.  'il^rinjip  (pgl.  2(bt)  unb 
baniit  Perbnnbener  Si)iiEope  be»  5tüettcn  e  ent= 
frebcn  founte;  ba§  beutet  auf  fct)r  frübc  (5nt= 
Icbnnng  im  Söeginn  ber  abb.  ^cit.  S^od)  fannte 
and)  bic  ältere  gpradjpcriobc  bcn  SBcgriff,  toie 
bic  auf  natürli(^cr  2tnfd)annug  bernbenben  alt= 
germ.  23e3eid)nnngeu  lcf)ren  fönncn:  got.  auga- 
daürö  'Stngentbor',  anglf.  egltyrel  '^Ingcnlod)', 
anorb.  vindauga  (jüober  niittclcngl.  windowe, 
engt,  window).  W\t  bem  3i"Port  ber  fnblid)cn 
23c5eid)nung  (ogl.  nod)  altir.  seinster,  ci)mr. 
ffenestor)  tt)irb  )uol)l  and)  eine  llmgeftaltnng  be§ 
$8egriff§  ftattgefnuben  b^ben;  bic  (5ntlebnnng 
fanb  gleid)äeitig  mit  anberen  auf  .S^änferban  bc= 
5iiglid)en  SBorten  inic  Riegel,   2}i  a  n  e  r  ftatt. 

t  Sfcrge  m.  fPeraltet  nad)  a}li)lin§  1777  ^^n 
öamilton§  2Jfärd)en  S.  550)  an§  nd)b.  vrrge  vi^tjc 
vrre,  al)\).  f^rio  f^ro  (eigtl.  dl  Sg.  f>.TJo,  &.  2). 
fVrin,  Slccf^riun)  9J{. '5d)iffer,  ^'äbvniann';  llber= 
gang  öon  j  in  g  nadö  r  ^uie  in  Sd)crgc,  2at' 


mcrge.  (^lot.  ^t'nrja  lif. 'gd)iffer'  feblt.  ^Snnäd)ft 
,in  5iif)i'c;  niid)  got.  farjan 'fd)iffen',  f.  2ß,v  far 
unter  f  a  b  r  e  n. 

Sftricu  '4-^lnr.  ans  int.  f«n-iae;  bei  S.  ^Itotb 
1571  unb  ü.  S^cupolb  1620  nod)  feblcnb,  luirb 
ee  feit  ©.  Siebe  1686  Pcr3eid)net,  nnb  Speranber 
1727  gibt  bann  ^^-erten  nur  erft  für  bic  lytit- 
nnb  Feiertage  bei  ben  ©eridjtcn  (i2d)nlferi£u 
iöcrben  erft  im  18.  Sa^rf).  eingefüi^rt). 

SfCl'fcI  dl.  an»  ntbb.  vpikel  vorchcl  v^rhelin, 
abb.  farheli(u):  Simiu.  gu  Ulbb.  varcli  9h 
'Sd)mein,  (yerfcl',  al)b.  farab.  farh  dl.;  anglf. 
fearh  9)h ,  engl,  farrow  'gt^l^f ^1' »  "bl.  varken 
9h  'Sd))Detn';  got.  *farha-  feblt.  Sebenfall^^  ift 
c§  ein  Porgerm.  SBort,  ha  bic  Perioaubten  ibg. 
gpracben  it)m  lautlid)  nnb  begrifflid)  yigebiJrige 
2Sortc  an  bic  Seite  ftelfen;  *farhaz  an§  Porgcrm. 
porkos  ftimmt  3U  lat.  porcus  (gr.  nnoy.n^), 
lit.  parszas,  afloü.  praso  dl.,  altir.  orc.  2Bie 
(F'bcr  nnb  Scbluein  ift  and)  biefe§  SSort  bem 
3nb.  fremb,  alfo  hjcfentlid)  mcfiibg. ,  mäbrcnb 
Sul)  gemeinibg.  ift. 

fern  9lbü.  an§  ml)b.  verrene  verren  verne, 
a\)b.  verrana  verranän  5IbP.  'POU  ferne';  al§ 
2lbP.  auf  bic  b'i'flfle  ii^o?  bcrrfcbt  im  9)}bb.  ven-e, 
im  9l^b.  verro.  Slbieftioifd)  gilt  mbb.  ven-e, 
abb.  ver,  bie  mal)rfd)einlid)  erft  an»  bem  9IbP. 
abgeleitet  finb.  Sic  übrigen  germ.  S;iaL  l)C[hcn 
fein  alte§  nrfprünglid)e§  Slbj.;  aber  al»  ?lbP. 
treffen  mir  got.  faü-ra  2tbP.  unb  i}}räp.  'fern, 
meg  Pon',  anorb.  fjarre,  anglf.  feor,  engl,  far, 
afäd)f.  fer.  9Jcben  biefcu  Sorten  für  Jllanm= 
cutfcrnnng  b^it  ba§  9lltgcrm.  Periuanbte  2?c3eid)^ 
nnngcn  für  (5^ntfcrnnng  in  ber  3cit;  flot.  fairncis 
'alt,  Porigjäfirig',  afäd)f.  fern  'oorig,  Perfloffen' 
(pou  3at)ven),  al)b.  firui,  mbb.  virue  'alt'  (f. 
unter  ?>-irueiüein);  ha^n  nod)  mit  anbercr 
2lbIant-;-'ftnfe  anorb.  forn  'alt',  mbb.  vorn  'frübcr, 
oormall''.  2>ermanbt  finb  mit  bem  germ.  ©rnnbft. 
fer-  for-  an§  Porgerm,  per  pr  bie  gr.  7it()a 
'lüciter',  veoüv  'jenfeits',  armen,  heri  'fern',  ffr. 
para-s  'entfernter',  paramds  'fcruftc,  bSd)fte', 
pards  9{bP.  '\n\\,  in  ber,  bic  3^ernc'.  S)ie  Sippe 
ibg.  per-  l)at  eine  i\\  grotjc  unb  Penuicfcltc  3Scr= 
yueignng,  al»  baf3  biet  eine  Darlegung  Pcrfndjt 
merben  fönntc;  f.  ftrn. 

Sferfc  %.  an§  gleid)beb.  mbb.  vörsen,  al)b. 
fersana  ^■.;  cntfprcdjcub  got.  fairzna  (*fairsna) 
5.,  anglf.  fyrsn  ^y.  (auf  got.  *fairsni- iueifenb); 
engl.  an§gcftorben,  bafür  luie  im  9iorb.  (hsll) 
ba%  anglf.  heia,  engl,  lieel  '^'yerfe';  nbl.  verzen, 
altnicbcrfränf.  försna.  2Bic  Jy  u  f5  imb  jablreidjc 
anbere  2?enennnngeu  Pon  sBrpcrtcilcn  Cöers, 
9Herc,  Dbr,  9hifc  u.  f.  lo.)  bem  Öcrm.  mit 
bcn  Sd)ii)cfterfprad)eu  gemeinfam,  nnb  bal)er  au« 


fertig 


105 


iyer 


altibg.  Spvadigut  ftammenb.    fers-nö-  -ni-  aiiöl 
üorflerni.  pers-nä-  -ni-,  ügl.  ffr.  pärsni-s  5.  (in  j 
ber  gtammbtibung  bem  angif.  frrsn  gleic^J,  genb  : 
päsna  Tl.  gr.  TiTsoi'u  \y.  'Jerfe,  Sdjinfen',  lat. 
perna   'öinterf eitle,   Scfiiitfen',   pernix   'fdjnell, 
fjurttg'  (für  *persna  *persnix). 

fertig  3Ibj.  au§  mflb.  vi^rtec  v^rtic  (311  vart 
'Jafirt'}  l^Jbj.  'ge^en  fönnenb,  ge^enb,  pm  ©angc 
bereif,  taiigüd)',  ai)^.  fartig;  nbL  vaardig  'fertig'. ! 
2}a§  2{bi.  ift  tute  aui^  bereit  unb   ruft  ig  itr* 
fprgf.  »üobl  5öeieid)nung  für  ben  'sunt  Strieg^^ug  | 
SliiSgerüfteten'. 

gefiel  •  5.  au§  mf)b.  vo^^el.  af)b.  fe^^il  SDJ.'ißanb 
3um  3?efeftigen  inib  5eftt)alten  be§  (sdiiuerte»', 
bann  audi  'iöanb,  5'efifl';  aiiglf.  f.^tel  'Scötoert- 1 
gefienf,  anorb.  fetell  >Dl.  '^aitb,  33inbc,  Sd)roert=  j 
ge^eiif:    2«ä.   fat   (f.  g-afe,   f äffen)   'balten'.  ■ 
Sa»  n^b.  SBort  bat  feine  allgemeine  2?ebentung 
erbalten,  inbem   es  bie   g-nnftion  eines  onbern 
altgcrm.   2Sorte§  für   'Seffel'  übernabm;    mhb. 
ve^^er  g.  'gcffel,  pedica',  ai)h.  fe^^era,  afäc^f.  I 
feter,   anglf.  feter,   engl,   fetters   i^L),   anorb.  ' 
fjQturr.    2iefe  SSorte,   bie  man  meift   3n   lat. 
pedica,   gr.  nidr^   'guBfeffel',  tat.  compes.   alfo 
3u  ber  Sippe  be§  nbb.  5nf3  siebt,  fönnen  luobt 
fanm  jenen  anf  ein   got.  *fatils  '2?anb  für  ha^ 
Sdiioert'  fübrenben  SBorten  periuanbt  fein. 

&effcl-  fy-  '2^eit  be§  guöe»  bes  $ferbes', 
f.  5-nB. 

lycft  itf.  aus  gleicbbeb.  mf)b.  fest  9h  au§  lat. 
festum.  moraus  ital.  festa,  frj.  fete  (engf.  feast)  : 
5-eier  ift  ältere^  Sebnroort.  £er  @ote  b«t  für 
'S'Cft'  einbeimifdje'?  dulji?;  f.  5)nlt. 

fcft  ^Ib].  au§  m^b.  Test  v^ste,  alib.  f^sti  2Jbj. 
'feft,  ftarf,  ftanbbaft';  f.  bai  gugebörige  nnum= 
gelantete  2tbD.  faft;  auc§  bem  2tbj.  gebübrte 
eigtl.  fein  Umlaut,  ha  nacb  ofä^f.  fast,  anglf. 
fsest,  engt,  fast,  anorb.  fastr  2Jbi.  'feft'  ein  got. 
*fastu-  üorau§5ufe8en  ift;  perg[id)en  loirb  armen, 
hast  'feft'  an§  *pazdu-,  ta^  üieüeicbt  au§  einem 
i^rnfiE  pa  unb  zdu  beftcbt  (ügL  ffr.  vidü  'feft' 
au§  vi  unb  zdu;  ju  2ßä.  sed  'fißen'?).  Sa» 
@ot.  bemabrt  bagn  nur  fastan  =  faften. 

t^ttiii^  2JJ. ,  nrfprgl.  ein  portug.  2Bort  au§ 
©ninea,  feit  2.lJeÜin»  2Bb.  ber  frit.  i^^bilofopbie 
1799  unb  feit  Gampe  1808.  1813  gebnd)t;  bnrd) 
ba^  17.  3abrb.  (3.  3?.  ^ctulfiuö  1621  Scbiffobrt 
VII,  26;  @ott^.  9{rtbu§,  (Suinea  1630J  mebr= 
fa^  in  ber  au§  i^ortug.  feitioo  entlebnten  fyorm 
lyetiffo  (gitifo  bei  öappel  1706  23unberbare 
äßelt  n,  1048).  Safür  Jetifd)  (au§  frj.  fetiche) 
in  neueren  Sieifeioerfcn  über  ©uinea  (öiftorie 
ber  Sicife  3n  2Baifer  unb  Sanbe  1748  ff.  III,  418; 
IV,  177)  unb  feit  be  2?roffe5'  Schrift  .,du  culte 
de  dieux  Fetiches"  1760,  bei  ilant  (3.  23.  1793 


Steligiou  innerbalb  ber  C^^rcnjen  ber  Moßen  ikr- 
nunft  3.  257  ff.)  unb  bei  ©oetbe  (3.  23.  1795 
SBilbelm  2J?eifters  fiebrjabre  I,  4)  geläufig. 

fett  ^tbj.,  eine  burc^  Sutber  au§  bem  9fbb.  in 
bie  2d)riftfprad)ecingefübrte  Diebenform  für  basbb. 
feißt  (für  i.'ut[)er3  fett  in  ber  23ibelüberfe8ung 
feeen  bie  Bearbeitungen  Pon  @cf  unb  ben  3iind}crn 
feiBt  ein);  feißt  unb  fett  merben  al§  forre= 
fponbierenbe  ^b.:  nbb.  formen  Pon  §elPig  1611 
Orig.  Dict.  Germ.  S.  118  (barnai^  bei  £>euifd) 
1616)  angegeben.  9Zeuerbing§  ift  ba§  23ort  bnrd) 
bie  23ibeliprad)e  unb  bie  Sd)riftiprad)e  aud)  in 
oberb.  Sialefte  gebrungen.  Saö  nbb.  fett  (nbl. 
vet)  ani-  afiicbf.  *fetid  (anglf.  fsted  =  engl. 
fat)  entfpricbt  genau  bem  i}b.  feißt.  —  Über 
ben  llrfprung  ber  nbb.  Dlebensart  'fein  ^'Ctt 
baben,  fem.  fein  )yett  geben'  finb  bie  3(ufid)teu 
geteilt;  obiüobl  §inmei§  auf  'einbrocfen,  jem. 
ctroae  einbrocfen'  :c.  gut  bentidien  llrfprung  an- 
3unebmeu  empfieblt,  benft  man  an  balbe  Über= 
feBung  unb  ©ntlebnung  au§  frs.  donner  ä  qn. 
son  fait,  avoir  son  fait,  anbrc  gar  an  ironifdje 
3(nfnüpfung  an  frg.  faire  fete  ä  qn.  'fem.  Piel 
d'bre  antbuu'. 

5e^en  il?.au§mbb.  vetze  ÜJt.'Jefeen,  i^umpen': 
njabrfd}cinlid)  jn  mbb.  va^^en  'fleiben',  anorb. 
fv't  '.Kleiber'.  9ln§  einem  unbesengten  got.  *fata 
'Äleiber'  ftammt  fpan.  hato,  tjort.  fato  'j^leiber= 
Porrat'.  2JgL  f äffen,  ^an.  Sialeftifd)  bc= 
beuten  fy  e  fe  e  n  in  ben  3uianit"eiifeßiingcn  31 1 1  = 
tag§s,  Sonntagsf eeen  'j^leiber'. 

fcutfjt  3lbi.  au§  gleidjbeb.  mbb.  viulite.  al)b, 
fühti  füllt  (got.  *fülitu-  feblt).  Sac  3lbi.  ifr 
roefrgerm. ;  pgl.  nbb.  fuclit,  anglf.  fiiht,  engl, 
ausgeftorben,  nbl.  vochtig  'feu(^t'.  @iuc  per= 
manbte  SÖj.  (pük)  qük  quak  mirb  für  bie  fanm 
bierl)er  gebijrigen  aflop.  kysn:jti  'fauer  loerben', 
kvasiti  'fäueru'  angenommen. 

i>eucr  9f.  au»  gleicbbeb.  mbb.  viur,  abb.  anbb. 
fiur.  älter  füir  dl.;  Pgl.  nbl.  vuur,  angl.  fyr 
(aua  *luir)  9i.,  engl,  fire :  gemeinraeftgerm.  iSort 
für  '5euei"*-  Safür  got.  fön  (@en.  fünins), 
anorb.  füne  'Jeuet''  ^^ren  2?ermanbtfd)aft  mit 
f)b.  5 euer  aber  unfirfier  ift;  pgl.  anorb.  (blofj 
poetifd))  fiuT  2}i.  unb  fyre  dl.  ''\ytncx'.  Sa»  r 
aller  Söorte  ift  ableitenb,  fü  (au»  Porgerm.  pü) 
bie  33ur3elfilbe ;  ogl.  gr.  ttvo  unb  äol.  nvi'odl. 
{nvoan;  'Jacfel'),  umbr.  pir  'Jeuer',  armen, 
hur  'Jener',  ^m  Sfr.  begegnet  eine  i^erbalms. 
pu  'flammen,  bell  ftrablen',  iroju  pävaka  'Jener'. 

Jcuillcton  dl.  an§  frs.  feuilleton;  5uerft  bei 
(Sanipe  1813  al»  eine  bin  'iHirifer  3eit"'ifle" 
eigentümlicbe  ©inricf)tung  gebud)t. 

t  &er  Wl.  'dlan\  in  biefer  Sebeutung  im  18. 
3nl)rb.  als  tirol.  Sialcfüuort  besengt;  ießt  in 

14 


^iafer 


106     — 


^yiebcl 


bcr  3iMiii»MienKl^i"Ul  iBcrgfci'  aii§  beut  Xirol. 
id)vifttpiad)lid}  flouovbcii.  (Sdjoit  im  16.  3flI)i"I). 
'Jiarrfey  iinb  bei  ^üUoiiiuö  1605  Somnium 
vitae  humanae  25.  731  9iarrtfei'.  ^m  17, 
3al)r^.  bafür  ^vcij  (f.  and)  (^-iidis-)  bef.  in 
§au»f  eiy.  (I'^o  flilr  ale  3d)clte  and)  iibb.  (lueftfäl. 
fiks;  luerfiks  'l^Ilifpni'lei-',  RUiJU  lüOl)l  and)  knii- 
fiks  =  stnirpe).  (F-iatl.  fd)etiit  e-o  'Mvetiii'  jit 
bebeuteii  (fo  baier.  feks  !i}J.,  feckin  g-.). 

tyiafer  iU.,  al»  fiacre  bei  Speianber  17z7 
iinb  in  3?.  2rid)tei'§  Seficon  17-12  nur  er[t  al§  Sc^ 
Seidinung  non  Slutid^en  in  %m?\  von  SUdüb  1793, 
^inberling  1795  nnb  (Sanipe  1813  allgeuiein  für 
'SlUetfutfdie' ner^eidniet:  an»  frj.  fiacre  (benannt 
nad)  beut  big.  fviacriu»,  beffen  ^itb  in  ^^arie 
ha§i  S^id)cn  eine§  A^anfe»  mar,  wo  man  £oI)n= 
fntfd)en  baben  fonnte ;  um  1650  famen  tu  ^ari§ 
Sobnfuti'd)en  mit  beut  9Jameu  fiacre  auf). 

5i5el  5'-  fett  bem  15.  3af)vb.  (juerft  1419)  in 
ubb.  @Ioffarien  befegt,  von  2nttjtv  gebraud)t,  feit 
^enifd)  1 616  regiftriert:  nadi  5Uberny  151:0Dictioii. 
Ty  III  nnb  i^elüig  1611  Origin.  Diction.  Grerm. 
12Ü  (baruadi  beii^enifd)  1616)  ein  ubb.  Sßort,  ba^ 
and)  oon  6bt)träu§  itap.  27  angegeben  ift,  luie  e§ 
nod)  beute  in  ben  nbb.  oftmb.  dM.  üoIt§üb= 
lid)  ift  (bal)er  entle[)ut  lit.  pybeles  'Jit^el'.).  9Jieber= 
bentfdjtanb  al»  llrbeimat  be»  2Borte5  ergibt  fid) 
nod)  au'5  bem  Umftanb,  ba^i  ba^  3lbb.  ba^^n  ilb- 
leitungen  bat  gur  23e5eid)nung  be»  'Stbcfc^ü^en': 
ba^  üou  2utt)er  (neben  2llpöabetfd)üler), 
aucö  bei  Sbi)träu§  S?ap.  27  gebraud)te  5  i  &  e '  i  ft  C' 
bei  (5'rafm.  2llberus  1540  „puer  elementarius  ein 
3-ibeIift",  bei  J^xiid)  1741  ^üilifte;  ögl.  nod) 
ba§  gleid)beb.  preuj?.  5' '  b  i  a  t  f  d)  f  e  (uad)  ^-nid) 
1741  in  ber  Tlaxt  33ranbenburg  ^ytti  lifta  'Sd)nl: 
flaffe  ber  3t  =  23  =  6  =  ScbüIer').  SDie  Slngabe  be? 
(5ra§mu»  2{lberu§,  baß  %ibtl  im  'iJlbb.  = 
„eine  f(el)ne  33ibcl,  ber  fleiue  Catechismus" 
fei,  nnb  §enifcb§  9(ngabc,  baß  g-ibel  eine  vnU 
giire  Ükbcnform  5u  23  i bei  fei,  eriueift  Sbentität 
mit  23ibel:  bie  iiltcften  ^yibeln  entbielten  an^ 
fäuglid)  nur  rcligiöfe  Seljrftücfe  refp.  bie  ijaupt^ 
ftücfe  be§  cbriftlid)cn  ©tauben»  (bead)te  auc^  ju 
bem  eben  evmäbnten  tyi&dtfte  bie  $J!^araÜeI: 
bilbung  23  i  bei  ift  bei  3)Jatf)efiu§  1562  Sarepta 
3.230b;  and)  ift  23 i bei  für  'Jibel'  in  ©loffcii 
beö  15.  3abrf)§.  bezeugt).  —  ^JJit  ^-ibel  I)at 
uvfprgl.  fonturrievt  ba^  nod)  beute  in  23aieru 
bafür  üolfsüblidie  9Jamenbüd),  3hamen  = 
bud)leiu  (au§  bem  16.  3al)i"f).  ügl.  Ihb. 
2!Bei6,  9}omeubiid)  Jrauffurt  1569  unb  S^öfferl, 
9famenbud)leiu  ^JHirnberg  1570;  iigl.  ©oliita  1582 
Onoinast.  S.  158  ein  3(bcbud),  3Jameubnd)); 
biefe  23cncuinuu]  fdjeint  baranf  ;^n  bcvMf)cu,  baf; 
bie  i^eiligeiiuameu   beu   lucfeutlidien   o'iljalt  bcr 


oberb.  Js-ibclu  ani5mad)icu.  SDuft  nod)  2123  5- 
23 ud),  im  16.  3nl)i-"f).  nud)  ©timmcubüd)  = 
lein,  X  a  f  e  l  b  ü  cb  I  e ,  ©  r  u  n  b  b  i  e  d)  I  e. 

iVi^tc  5>'.  an§  gleid)beb.  m{)b.  viehte ,  al}b. 
fiohta  5'm  ii'it  Umlaut  abb.  fiulita  an-3  ^'fiuhtjün 
(nod)  in  ijftveidi.  5end)ten,  ftciermiirt.  (eichte, 
fd)liici;^.  füechto,  münftcrlänb.=raüeusberg.  fy^t^»)- 
2cn  uorbgerm.  2)ialeftcn  febtt  biefe  23cäeid)nnng; 
bod)  mirb  5irf}te  burd)  außergerm.  3ubel)ör  al§ 
uralt  enoiefcu:  ügl.  gr.  77ri'x/;'5id)teMit.  puszis 
'5id)te'.  Sie  I)b.  2öortform  ift  um  eine  bentale 
2lbleitung  üoller  al^  ba§  gr.  lit.  Sßort.   @.  S!i en. 

t  3-trfe  ^•.  'Xafd)e',  feit  Sd)otteI  1663  unb 
Stictcr  1691  oielfadi  al^  fd)riftfprad)Iid)  geläufig, 
in  ber  "2.  .S^iilfte  be§  17.  ^aijxi).  bei  nbb.  mb. 
Sd)riftfteUeru  oielfad)  bescugt:  ein  Sialeftraort, 
ba^  burd)  bie  ^falj,  Sbüringen  unb  nief)rere  itbb. 
3JJn.  gef)t  (in  ber  Oberlaufi^  unb  Oberfad)fen  bafür 
X  a  f  d)  e).  Wd  9iüif fid)t  auf  ba^  gleid)beb.  5  ä  d)  - 
lein  (bei  m'ifd)  1741)  lüirb  Ts'idc  al§  ?lbtci= 
tnug  3U  5  a  d)  gebeutet  ( anbb.  *fikkia  neben  fak) ; 
unflar  fiub  bie  nbb.  3kbeuformen  fudk  föbke 
unb  preuB.  liblänb.  fuppe  (2)ueä  1652  Nomencl. 
S.  43  „g:-uppen  5'iiPfäcf").   @.  nod)  2:afd)e. 

fibcl  Slbj.  mit  ber  23ebeutung  'treulid)'  suerft 
uou  l'icbe  1686  perjeidjuet,  feit  beut  18.  isnlirl). 
Stubenteniüort  (3.23. 1754  Stubcutcnmoral  S.23) 
mit  ber  23cbeutnng  'I)eiter':  ous  lat.  fidelis. 

3-ibibuö  Wl.,  bei  Steiubad)  1734  unb  Ji'ifd) 
1741  nod)  feblenb,  erft  feit  Stbelung  gebnd)t,  fd)on 
in  bcr  2.  §ätfte  be§  17.  3fl^vl)§.  Geläufig  (oud) 
2>  i  b  i  b  u  § :  1747  ba§  §ofpitium  (2.  27.  28) :  ein 
nidit  fid)cr  3u  crfliireube§  2Bort  ou§  ber  Stu= 
bentcufprad)e  mit  lat.  (^-nbung  -ibus  luie  in  bem 
ftubent.  Sdjmulibuö  (ogl.  .Viallore,  8a m  = 
m  e  I  f  u  r  i  n  m). 

i^itbtv  9h  an§i  gleid)beb.  ml)b.  vieber,  al)b. 
fiebar  9J.;  aii^  lat.^roman.  febris  mit  ©enu§^ 
>ücd)fel,  bcn  anglf.  tefor  ?{.  (engl,  fever)  'Jieber' 
teilt;  abb.  mbb.  ie  für  e  mie  in  23 rief,  3ie  = 
gel;  baju  nbb.  23ieber=,  ml)b.  biever  mit  Sloii= 
fouantoertanfd)uug  an«  vieber  mie  in  ff-ffig. 

3-tcbcI  5".  aii'^  ^^^^)^'  "fidel  videle  J«  ■  al^'^« 
fidula  (fd)on  bei  Dtfrib)  f?.  'giebel,  (SJeige';  ugt. 
nbl.  vedel,  anglf.  fidele,  engl,  fiddle,  auorb. 
fiaia.  2ü)b.  fidula  beruht  nad)  anglf.  fidele 
'Jiebel',  fidelere  'Jiebler',  fietelestre  'fidiciiia' 
auf  einem  alteren  meftgerm.  *fi[jula,  ba§  in  irgcnb 
meld)er  nod)  nid)t  anfgenörten  i8eäiel)ung  5U  ital. 
viola,  frj.  viole  '(SJeige*  ftel)t.  2at.  fidicula 
Jüirb  ioobi  mit  Unred)t  a(§  ©runbfortn  ber  6ippe 
angenommen;  miat.  vitula  'Jiebel',  bav  formell 
al^  (S)runblage  ber  lucftgerm.  Söorte  pafjt,  alv 
(^•utiuid;Inug  au§  tat.  vitulus  'M'alb'  ift  feltfam. 
.v>arfe  ift  ani-'  bem  (Sjerm.  in-5  3iom.  gebruugeu. 


f^tliate 


107 


S^irlefan^ 


i^iliatc  5" '^I'-"  (>-iItnl  5a'iitr.  'Xod}tcrfircf)e' 
id)on  im  16.  ^aljxl).  üblid)  (s.  23.  bei  2l(att)ei'iu« 
1562  Saretita  137  »):  aiie  lat.  filialis. 

Tillen  3tw.  'ha^^  fyett  absieden'  aii§  flleicf)beb. 
mbb.  Villen,  ahh.  fillen :  Jit  )^^cU. 

ivilou  3.1h  feit  .^ct)iiat5'  .'öanbbiid)  1775  iicr= 
3eid)iiet:  im  SOjäbr.  itrieci  nii'o  fi"5-  filou  ent= 
lebiit  (58eleg :  Stielet  1695  Scitiingelnft  S.  100). 

Silj  9.1h  aii§  gleidibeb.  mbb.  vilz,  af)h.  filz 
llh ;  Hfll.  nbl.  vilfc,  fliigti.  citnl.  feit,  fdjnjeb.^bäii. 
filt  '5ilä'  (fiot.  *fiUis,  üorgcrm,  *peldos  9i.). 
Siit.  pilus  pileus,  gr.  ttTIo^-  finb  faitm  ücrroanbt; 
ti.ialn1d)eintid)er  ift  ^c^iiebung  ^u  nfloD.  plustr 
'jyils'  fotüie  3U  ber  ibg.  Sl^5.  peld  in  faljeii. 
JliiS  bem  germ.  Söortc  ftnmmen  bie  laiitner: 
föanbten  roman.  SÖortc  ital.  feltro ,  f rj.  feutre, 
ntlat.  filtrum  '5i(ä'  faudi  anbere  3Sovte  ber 
Söeberei  ftoffen  nn»  bem  @erm.  in§  Dioman.,  f. 
£»nfpe,  JRocf en). 

finben  3^w.  ait§  gleidibeb,  m^b.  vinden,  a[)b. 
findan;  ögl.  got.  finlmii,  anorb.  finna,  aitgll". 
findan,  engl,  to  find,  afiid)).  fitlian  findan  'ftllbeu'. 
@erm.  fenp  aU  ft.  2}erbaln)uräel  au§  borgerm. 
2Ö3.  pent;  ob  p  ttfib.  f'.^ndo  Tl.  '^itBflönger', 
anglf.  feda  'JiiBgänger',  a\)'o.  funden  'eilen'? 
ll?an  füftrt  bie  ?[na(ogie  öou  Int.  invenire  mtb 
ailon.  na-iti  'finben'  nn,  nm  ^n  zeigen,  baVi  i'idi 
nn§  einem  verb.  meandi  bie  2?ebentnng  'finben' 
entroicfeln  fann.  5^m  närfiftcn  ftef}t  ber  germ. 
2S3.  fen|)  bie  gleid^beb.  altir.  2Ö3.  et-  (an§ 
pent-). 

^incffc  }S'  fliiö  frs.  finesse  im  17.  ^ahxi). 
übernommen  (33e(ege :  Stoppe  1728  6ebid)te  I, 
61 ;  $btliPPi  1743  9?ege(n  ber  9kimfc^miebefnnft 
S.  236);  für  'iHrgliftigfeit'  bietet  e§  P.  2Baü= 
!^anfen§  SriegSmanuat  1616. 

Sringer  3Jh  nn§  gteidjbeb.  nibb.  vinger,  ai)b. 
fingar  21h:  gemeingemi.  2?e3eidnning ;  ogf.  got. 
figgrs,  anorb.  fingr,  aiiglf.  engl,  finger.  21blei= 
tnng  an§  fangen,  2S3.  fanh  ift  nid)t  fidjer, 
andi  5lbleitung  an§  2Ö3.  finh,  porgernt.  pink 
'ftec^en,  malen',  lat.  pingo  (f.  ?yeile)  ift  frag= 
li^;  am  efieften  bürfte  nod)  fünf  (ibg.  penqe) 
nnb  pietteidit  bie  germ.=ftaP.  Sippe  Pon  tyanft 
nrperföanbt  fein.  2^ic  ^eseidnumgen  öanb, 
5-inger,  3e^e  fin^  fpe3ififdi  germ.  nnb  eti)= 
mologifcft  nidit  mit  Sidierbeit  3n  crflären.  Übrigens 
gab  e§  fd}on  im  5lltgerm.  eine  feftc  2?enennnng 
ber  ein3elnen  J-inger:  3nerft  erbielt  ber  Sanmcn 
feinen  9iamcn,  ber  eine  primäre  nnb  bal)er  fel)r 
alte  2?ilbung  ift;  bie  übrigen  Jyingernamen  ftet)e 
nntcr  5}  a  n  m  e  n. 

ginf  3.1h  an?  g(ctd)beb.  mbb.  vinke,  al)b. 
fincho  9.1h;  cntfpvcdieub  nbl.  vink,  anglf.  fini\ 
engl,  finch,  fd)meb.  fink,  biin.  finke  '^-int  (got. 


^finki-  *finkian-  fehlen).  3(iiffä((ig  ift  ber  ^U\- 
flang  an  bie  roman.  23e3ei^nung  für  '5'i'if'- 
ital.  pincione,  frs.  pinson,  iti03U  an§  engl.  2}?a. 
pink-  pinch  'Jinf  getiört.  -Todi  fann  ba§  germ. 
"Bort  nid)t  ber  (vntlebnnng  ocrbiiditigt  merben; 
mabrfdieinlid)  ift  bie  germ.  Sippe  mit  bem  roman. 
©ort  nroerwanbt:  and)  gr.  anila  orjiyyoc? 

t  &iunc'  5.  'JIoBfeber',  erft  nl)b.,  au§  nbb. 
finne,  nbl.  vin  '(^-loßfeber'  innerhalb  be§  @erm. 
3ufrnheft  besengt  im  3lnglf.  al§  finn  Tl.  (engl, 
fin),  lueShiilb  nidit  an  G-ntlchnnng  au§  lat.  pinna 
'JIoBfebcr  ber  S'elphine,  ^-eber'  gebad)t  loerbcn 
öarf.  G'ntlchnnng  eiiie§  germ.  ÜBortce  nne  bem 
iL?at.  bor  ber  '4^eriobe  ber  altgerm.  l'antiicrid)ie= 
bnng,  alio  Por  bem  23eginn  nnferer  3eitred)nung 
ift  nid}t  nad)3nmeifen  (f.  §anf).  2)aher  ift  llr^ 
uernmnbtfdiaft  3roifd)en  anglf.  finn  unb  tat.  pinna 
an^nnehmen;  ob  fie  mit  lat.  penna  auf  pesna 
(altlat.)  beruhen?  ^•all?  *pis-nä  'Jl^Meber'  3n 
(Srnnbc  läge,  bürfte  man  Pietleiriit  an  i^erioaubt: 
idiaft  mit  lat.  piscis,  got.  fiska-  (fis-ka)  '^üd)' 
beuten. 

^inne^  %.  'tuber,  scrophula'  au§  mhb. 
vinne  pfinne  '^inue,  fanler,  ran3iger  @ernd)'; 
ogl.  nbl.  vin  'Jiune'.  Sie  Slnlaut^oerhältniffe 
nnb  nidit  flar;  mhb.  pfinne  ttieift  auf  got.  p, 
nbl.  vin  auf  f  im  3Inlant;  üielteid]t  ift  eine  i'cr= 
mifd)nng  mit  J-  i  n  n  e '  'JloMeber'  an  ber  2:oppel= 
form  fdiulb ;  p  bürfte  ber  ecl)te  Slnlaut  fein. 

finfter  2lbi.  an§  gleichbeb.  m^b.  vinster,  ahb. 
finstar;  afä^f.  finistar  ol§  Slbj.  fel)lt,  läßt  fid) 
aber  an?  einem  gleid)lantenben  Subft.  mit  ber 
:23ebentnng  Tnnfelheit'  folgern:  ein  loefcntlid) 
bentfdi.  3Sortftamm,  tt)03n  al)b.  dinstar,  mhb. 
dinster  mit  aulauteubem  d  aii-i  älterm  (afädif. 
got.)  I)  mie  in  afäd)f.  thimm  'finfter'.  2öedifel= 
perhältniffe  gmifdien  !>  imb  f  laffen  fid)  nac^  ben 
parallelen  g-ormen  unter  fyeile  faum  in  3lbrebe 
ftellen.  Sann  loäre  jiem  —  f.  Sommerung 
—  al§  SSurjelform  ausuferen. 

leinte  %  ein  feit  Sdiottel  1663  unb  Stieler?- 
3eitung§lnft  1695  (=  'eine  fünftlidie  (J-rfinbung, 
Stelluiig'i  Per3eid)nete§  g-rcmbraort,  eigtl.  ber 
Sechttunft  angel)örig  —  ital.  finta  '£ift'  (frs. 
feinte) ;  um  16.50  auftretenb  (Sne3  16.52  Nova 
Nomencl.  S.  20-t;  Sutfd)fp  1660  Sknjlei  S.  66). 

Jirlcfnnj  aih;  mhb.  virlefanz  ilh  'eine  5Irt 
laus'  unter  9lnlchnuug  nn  laus  eutftanbcn 
an§  mhb.  virlei  'ein  Sans',  ba-5  auf  frs.  virelai 
'3iiugellicb'  beruht.  91uä  jener  uodi  im  16,  3ahrh. 
geltenbcn  Sansbenennung  entmicfeltfid)  im  16./17. 
3ahrh.  firlcfansen  'gesticulari,  ineptire*  (bei 
i^uthcr  firlefaiiscn,  bei  §enifd)  1616  firo  = 
f antun  'fpicgclfcditcn',  bei  Sdiottel  1663  fivl  = 
f  a  n  (5  c  n). 

14* 


ftrn 


108     — 


ftaifern 


fivii  i^lbi.  'all,  uorinl)vtiV  aii'j  ml)b.  virne  3lbi. 
'alt',  aitd)  'eifaln-cn',  al)b.  firni 'alt';  ctitfprcd)enb 
i^Dl.  fairneis  'alt',  aiigif.  fyrn  'alt',  afädjl".  förn 
'ueviiaiiiicii'  (nom  3a^re).  S)lc  SBcsiclniitg  auf 
tiay  üciflofKiie  ^sal)x  Iicftclit  im  @ot.  ?(l"äd))., 
fdictnt  aber  für  i?llib.  W)b.  uubc3ciiiit,  DblüoI)l 
Icbciibc  obcrb.  iica.  bcn  il'ortftamm  fcimcit;  luiI. 
alem.  fornig  'Luirtijiiiliriij'.  'Cmu  lun-itjen  ^aijxc' 
ift  inl)b.  vert  verne;  noä)  ict^t  boualjren  mb. 
itnb  oberb.  SfJa.  ein  altflerm.  3tbö.  fert  fered 
'im  noriiieii  Cw^rc';  H^-  aitorb.  fjorp  2lbb.  'im 
iHirigcii  3iifirc'  «»§  cjot.  *faii-ul),  uorgcrm.  peruti 
( pcrouti),  gr.  nfovri  n^oitfi  'im  Dorigeii  Sabre', 
altir.  onu-urid  'nom  Dorigen  Qal)U  an',  lit.  per- 
nai  'im  üorigeii  3af)rc',  ffr.  pamt.  S)cmnad) 
liegt  bcr  23egriff  be§  2}orjäI)rigcit  Don  alter»  l^er 
in  bcm  Stamme  per,  germ.  fer ;  in  bcr  alfge= 
meinen  iBebcntnng  Don  nerfloffener  ^tit  erfdjeincn 
im  Öernu  Jlbj.-Silbnngen,  ügl.  fern. 

3-ivn,  5-irne  Wl  'Jlltfdjnce',  eigtl.  fubftan= 
tiinertC'3  Slbj.  in  bcr  Sebeutung  'alter  ©c^nee', 
erft  feit  borigem  3af}rl)"nbert  beseugt;  f.  ba?^ 
vorige  Söort.  —  ^y  ir  n  e  lue  in  'oorjäf}riger  Söein'. 

«yirmö  3}f.  an§  mf)b.  firnts  '5irni§,  Scbminfe': 
anc-  frj.  vernis  (bal)er  and)  engl,  varnish),  ital. 
veniice.  3^re  le^te  Cnelle  ift  lat.  vitrum  vitrinus. 

&trft  ajhfi-.  an§  m^b.  virst,  aij'D.  first  m. 
'Spi^e  be§  'S^adjc^,  ^-irft' ;  bgl.  mb.  nbb.  nbl.  (mit 
9(blaut)  vorst  5.  '3)ad)ftrft',  anglf.  first  fyrst 
feorst  %.;  got.  *fairsti-  ober  fai'rhsti-  feblt.  2]Ser= 
lüanbt  ift  ffr.  prstha-m  9?,  ';}}ücfen,  ©ipfel,  ^erg= 
gipfel',  ba§i  lautlich  beut  nbl.  nbb.  mb.  vorst  am 
näd^ften  fte^t.  2In§  bem  (Serm.  flammen  afrj. 
freste,  prob,  frest  '©iebel'. 

t5fiftf)  9?L  au§  gleid)beb.  m^b.  visch,  ai)b.  fisk 
2}i.:  gemeingerm.  Jöejeic^nnng;  ögl.  got.  fisks, 
anorb.  fiskr,  anglf.  fisc,  engl,  fish,  nbl.  visch, 
afäcbf.  fisc.  ©erm.  fiska-z  an§  borgerm.  pisko-s 
ftimmt  3n  lat.  piscis  imb  altir.  iasc  (mit  gefefelid) 
abgefallenem  p  ans  borl)iftor.  peskos  für  peiskos) 
'tyifd)'.  3)a§  SSort  geljört  ben  brei  lbefilid)ften 
Spracbgrnppen  be§  3bg.  an,  bie  auc^  ba§  28ort 
SWeer  gemeinfam  fiaben;  ha^  Dftibg.  f)at  bafür 
matsya.  Übrigen?  l)at  ba§:  Ojerm,  mit  bem  2at.= 
^elt.  feine  Senennnngen  für  Jyifdjarten  gemein. 
25iellei(^t  ift  ba^  Söort  Tyifd)  ein  manbernbeS 
^ultnrlDort  gemefen,  beffen  Cnelle  für  nn§  nnanf= 
finbbar  ift  (bie  Stnnaljme,  borgerm.  piskos  für 
*ap-isko-  'bem  2Baffer  entftammenb'  fei  m  ffr. 
ap  '2Baffer'  p  äieljen,  ift  ^n  nnfid)er). 

t  Sfift  2}L  an§  gleid)beb.  ml)b.  vistD}?.;  ba^n 
bie  gleid)beb.  nbl.  vecst,  anglf.  fist:  ein  gemein^ 
germ.  fisti-  gu  anorb.  ffsa  'pedere'  =  ml)b. 
Visen  visten  'pedero'.  ©.  \\o6)  S  0  f  i  ft. 

&iftcl  ?3-.  nn§  nit)b.  fistel  Ti.  'ein  in  Sföbren 


ober  (SJiingcn  tiefgeljenbeo  Öcfd)lbür',  fdioii  abb. 
fistul  nad)  glcid)beb.  lat.  fistula ;  bon  bcr  Stimme 
ibirb  (yiftel  crft  nl)b.  gebraucht. 

(^tttid^  an.  an§  mbb.  vittich  vettäch  9K.9h. 
vettache  g-.ÜJI.  'Jittid)',  a^b.  tettah,  älter  feth- 
dhah  ilj,:  bcr  58ebentnng  nad)  SloUcftib  jn 
(VCber  (bgl.  afäd)f.  letherac,  al)b.  födarah, 
ml)b.  fedrach  'Jlügd');  ber  23ilbung  nad)  ift  al}b. 
föthdhäh  nid)t  flar,  e§  gel)ört  ju  ^-eber. 

t  &i^c  5'»  '©ebinbe  @arn'  an^  ml)b.  vitze,  abb. 
fizza  fy.  'eine  beim  §a§peln  abgeteilte  nnb  für 
fid)  bcrbnnbcnc  Jlnjal)!  g-übcn,  Öebinbe,  ©arn'; 
ob  3U  anorb.  f^t  'Slleiber',  ml)b.  va^^en  'fleiben', 
2Ö3.  fat  fet  'fpinnen'?  'meben'?  Xod)  fteben 
n'dijtx  ai'ääj).  fittea,  anglf.  fitt  al»  23e3eid)nnng 
bon  'Kapiteln,  9tbfd)nitten  in  @cbid)ten'. 

fij  5lbi.  bnrd)  ba§  16.-17.  ^afjxii.  binbnrd) 
al§  ald)i)mifttfd)c§  SBort  gebraud)t  (fd}on  bei 
■i^aracelfus)  nnb  al»  folc^e»  in  2im.  Stotbs  Dic- 
tion.  1571  ber3eid)nct  (in  biefer  Sebentnng  biclt 
e»  fid)  nod)  im  18.  3af)rl).,  3.  23.  in  „Qnccffilber 
fij  machen").  Sann  brang  f  ij:  in  bie  Stnbenten= 
fprad)c  (ä.  23.  Sd)od)  1657  Stnbentenleben  D 
II 1^)  in  ber  fientigen  Sebeutung,  bie  bann  feit 
Stieler  1691  nnb  Steinbad)  173i  gebnd)t  mirb. 

flat^  9lbj.  am  ml)b.  vlach,  abb.  flah  (hh) 
2lbi.  'flad),  glatt';  bgl.  nbl.  vlak  'eben',  "^a^^n 
mit  2lblant  anglf.  floc,  engl,  flook  fluke  'Jlnnber', 
norbengl.  flook-footed  'gJlattfuB'.  So  läßt  fic^ 
für  bte§  an  lat  plaga  'Seite'  ober  ber  S8eben= 
tung  iregen  mit  griJBcrer  2Ba^rf(^einli(^fcit  an 
aflob.  plosku  'ftac^'  erinnern;  lat.  planus  fte^t 
fanm  für  *plagnus  (f.  ?i-lnr);  ba^n  gried). 
nlui  (St.  Tr'Aayc)  '^•l'äd)t\  grted).  tx/m/.ov^  — 
(at.  placenta  '^nd)en'.  9lber  engl,  flat,  anorb. 
flatr,  a^b,  fla^  'fla^,  platt'  ^aben  mit  flad^ 
nic^t§  3U  t^un.  ®ine  mb.  nbb.  9kbenform  bon 
flad)  f.  nnter  Slacbfelb. 

glflc^ä  3)i.  an§  gleic^beb.  m^b.  vlahs,  a{)b. 
flahs  2)2.;  bgl.  nbl.  vlas,  anglf.  fleax  9}.,  engl, 
flax  'Jlac^s':  gemeinmeftgerm.  i8e3eid)nnng,  bem 
9lorb.  (@ot.)  fremb.  ©emöfinlid)  gn  ber  ibg.  203. 
piek  in  fled)ten  ge3ogen;  s  ('got. *flahsa-)  ibiire 
ableitenb. 

t  findfern  ^i\'o.  a\\%  mbb.  vlackern  'flacfcrn', 
al)b.  (einmal)  flagarön  (für  *flaggar6n  ?)  'voli- 
tare';  baju  anglf.  flacor  'fliegenb,  flatternb', 
miltelengt.  flakeren  'volitare',  mnbl.  flackeren, 
norb.  flökra  3tlü.  'flattern'  neben  gteid)beb.  flökta. 
2>gl.  bie  ftantuibcrmanbten  anglf.  fllcorian,  engl, 
to  flicker 'flattern,  flatfcrn',  nbl.  flikkern  'flimmern, 
fdjimmern';  biefc  Sippe  fann  il)re§  früben  :l{eid)= 
tnmy  megen  nid^t  an»  lat.  flagrare  entftanbcn 
fein,  aber  and)  nid)t  mit  fliegen  sufammcn; 
l)ängcn,  an  ba%  fid)  allerbing§  bie  al)b.  flogarön 


O^laben 


—     109     — 


5(auä 


flokrön  'f^atteni'  linb  flogezen,  af)b.  vlokzen 
'flattern,  fdiimmevn'  anfcf}IieBen  laffen. 

t  i^latstn  Wl.  au§  inl}b.  vlado  2?h  'breiter, 
biiimer  itiic^cn',  ai)b.  flado  'Cpferfud^en' ;  eut= 
fprec^enb  iibl.  vlade  via  %.  'J-Iaben',  mittele 
engl.  fla[«e  fgot.  *fla|>a).  2?orgerm.  platan-  ober 
plathan-  »Düren  öoraul5nfepen,  ctiua  mit  bcr 
©runbbebeiitnng  'Jläc^e,  5-Iad)e§';  ngl.  gr. 
TT/.aric  'breit';  gr.  TT/.äd^uroy  {d-  für  ibg. 
th)  '5?ud)enbrett';  ffr.  prtluis  'breit'  (tuo,3U  ffr. 
prthivi  'örbe'  unter  fyclb),  präthas  91,  'breite', 
lit.  platüs  'breit'.  '^\^n  mit  Stblaut  plöth  lat. 
Plotus  Plautus  eigtl.  '^fattfUR' ,  semiplotia 
'.'^albfcbube',  mbb.  vluoder  'A-üinbcv'  eigtl.  '^latt- 
fiirf)'.  (rutferntere  ivenuanbte  bcr  ganzen  Sippe 
finb  anorb.  flatr,  af)b.  fla^  'eben,  f(ad)'.  2(u§ 
bem  tüo^t  bloß  meftgerm.  J'^ö^cu  ftammenba§ 
fritb  m(at.  flado,  itaf.  fiadone  '»oniginabe',  fr^. 
flan  'Jlaben'  (rooraus  engt,  flawn  '©ierfncben'). 
Xer  iöebentnng  megen  ügl.  mbb.  breitinc  Tl.  'eine 
9Irt  »acfmerf  3u  breit. 

Sloggc  %.,  loie  bie  meiften  SSorte  mit  gg 
(f.  2?  a  g  g  e  r ,  S  o  g  g  e)  junge»  Sebnroort  =  nbt. 
vlag,  bän.  flag,  fc^toeb.  flag,  engl,  flag;  ögl. 
ftiei.  (auf  S^It)  fläg  'Jabne'.  Siefc  erft  in  ber 
^Jenseit  auftretenben  SSorte  fdieinen  pon  2fau= 
binapteu  ausgegangen  3U  fein  (anorb.  aber  feblt 
bae  2Bort  and)').  3n  ber  nbb.  Sdjriftfpracbe 
tritt  glagge  in  3eitungen  be»  SOjäbr.  Krieges 
biinfiger  auf  (dltefter  23eteg  bei  @.  2Binter= 
monat  1609  Calend.  Histor.  Decenn.  S,  300), 
unb  8cbotteI  1663  uub  Stieler§  S^^iiit^fl^ruft 
1695  Perjeidmen  e§  5uerft  (Stieler  1691  bafür 
5 1  a  cf  e).  (Jin  eigtl.  3lguioa[ent  f e^It  bem  älteren 
91bb.  2at.  aplustre  überfe^eu  bie  Sejifa  be§ 
16.  Qa^rbl.  mit  Umfi^reibungen  mie  „ber  ^a^uen 
nuf  bem  Segefbaum  ober  anbere  @e3ierbe  be§ 
6d)iff§,  fo  man  aufftecft"  in  ©olius'  Onomast. 
1582;  öenifd)  1616  f)at  Sp.  996  „^af)ne  auf 
bem  Segelbaum,  Sd)ifffäbnlein";  3»:^)"^^  1622 
Xomencl.  4:86  Scbtfffäbulein);  aucb  bei  6f)t)träu§ 
.^ap.  84  feblt  5-Iagge  noc^  (suerft  'flagge 
Texillum'  bei  23.  5(.  goutanuS  1613  Diction. 
Sp.  1079).  Über  ben  Urfprung  üon  nautifcf)en 
SBorten  f.  nod)  23oot,  Spriet.  S^aggeu  bc= 
gegneu  übrigen«  fcbou  bei  23iU)eIm  bem  (Eroberer 
onf  ben  Siapeten  Pon  SBai^euj. 

t  jylnmberg  DJZ„  erft  n^b.,  aiiv  frg.  flamberge, 
beffeu  Urfprnng  man  gern  im  Xeutfdjen  fuctjt, 
obnc  jebod)  ein  paffeube»  (rti)mon  3u  finben. 

ivlamme  J.  ans  beiu  gtcidHieb.  mbb.  flamme 
vlamme  }y.;  Pg(.  anbb.  flamma,  uM.  vlam:  uad) 
lat.  flamma. 

fSflonett  iit.  in  iHmarantdc-:-'  ^•raucn3immer- 


lericou  1715  al§  DIame  eine§  engl.  Stoffe»  Pcr- 
5cid)net:  au§  engt,  flannel. 

5Ianfc  5.,  burd)  ba§  ganjc  17.  3abrb.  bin= 
burd)  (jumeift  al»  flanquc)  be5eugt  unb  um  1700 
in  ben  ^rcnibwörterbüdicru  gebnd)t  (iöeleg:  bie 
flancs  bei  P.  23aUbaufen  1617  Corp.  Milit.  S. 
215.  216)  aiiv  frj.  flanc,  "ba^  mit  feiner  roman. 
Sippe  (ital.  fianco)  aU'5  al}\>.  hlanca  'Seite'  (f. 
lenfeui  ftammt.  3Begen  fr,,  fl  ciw^i  germ.  hl 
f.  lau. 

(yloftfjc  5'-  flii'5  g[cid)beb.  mf)b.  vlasche,  ahb. 
flasca  5-  (mfjb.  aud)  mit  Umlaut  vlesche);  Pgl. 
nbl.  flesch,  angif.  flasce  J'-»  engl,  flask,  anorb. 
( frü^  bezeugt )  flaska  %.,  got.  *flask6,  föober  lapp. 
lasko :  ein  früb  unter  ben  ©crmaneu  beimtfdieS 
SSort,  ha^'  aber  bei  bcr  Übcreiufttmmung  mit 
roman.  '©orten  für  'Jlafcbe'  ber  (yntlebnung  Pcr= 
bäcbtig  ifr;  pgt.  mtot.  flasco  (febv  früb  bcsengt), 
ita[.  fiasco,  nfrj.  flacon.  gür  miat.  flasco  benft 
man  an  ©ntftebung  au§  lat.  vasculum. 

flattern  3tro.  (§enifd)  1616  unb  Sd)0ttel  1663 
bePor^ugen  flutteren  flotteren,  Steinbadi 
1725  f labern)  an?-  mbb.  viadorn:  3U  mbb. 
vledern  (f.  g'I  e  b  e  r  m  a  u  §) ;  ogL  engl,  to  flutter 
'ftattern',  aud)  mittclengt.  fliteren.  engt,  to  flitter 
'Pabin  fliegen':  angif.floterian,  mitterengl. floteren 
'mögen'  finb  aber  ficfter  ju  SB?,  flut  'jlicBen'  3u 
5ieben. 

floii  3tb{.,  ben  33örterbücbern  be§  17.  3nf)rbs. 
nod)  frcmb,  ein  Sebnmort  be§  18.  3abrb».,  ba^ 
als  ©efdiäfteroovt  unb  ale  Sunftroort  ber  3)Jalerei 
au§  nb(.  flauw  'matt,  of)nmäd)tig,  gleidigiltig' 
ftammt  (nbl.  flauw,  engl,  flew  'meid) ,  gart'  be= 
ruben  auf  fr^.  flou,  afrj.  flau  floi,  ha^  auf  bem 
germ.  tau  beruht,  f.  fylanfe).  fyür  2?remen 
»irb  flau  1767  a[§  munbartlid)  angegeben,  für 
i?io(anb  bei  3-  @.  Sinbncr  1762  ^Beitrag  5u  Scbu[= 
banblungen  S.  230,   für  ben  aiiittelrbein  1792. 

fylQum  )Sl.  (oberb.  aud)  '4>  f  I  a  u  m )  ani-  mbb. 
phlüme,  abb.  pfluma  ^.  'tylaumfeber':  au§  tat. 
pluma,  iüober  aud)  nbl.  pluim,  anglf.  plümfedere. 
2Sie  ber  Perfcbobene  Sfniaut  seigt,  muB  bie  (?nt= 
Icbnung  fd)on  in  ber  urbeuticben  ^dt  ftattge= 
funben  fiaben;  pgl.  ba-::  aucb  bem  2at.  entftam= 
menbe  altir.  clüm  '5eber'  (Pgt.  altfpmr.  plumauc 
's^iffen').  Sa»  9iorb.  bat  für  ?^laum  ein  an= 
fc^cinenb  ec^t  germ.  SBort  (f.  Staune).  9Jacb 
51SIiniu§  lieferten  germ.  Stämme  in  älterer  3eit 
gerben  oon  ©änfen  nad)  ^Itom  sunt  .v^aubet  mit 
^Innmfebern  (f.  aud)  S'^ocfe),  bie  ben  Süb= 
länbern  loertooU  maren,  unb  fo  ift  e»  ge= 
fommcu,  baf5  in  früher  3^'^  ba?^  ^^t.  plüma 
3u  un»  fam.  —  Sa»  f  im  3lnlaut  ber  nf)b.  5'Oi^in 
für  pf  bcrubt  mobi  auf  :^e3iebung   sn  ^-cber. 

5laus  2.1J.  eigtl.  '2^üfd)el,  ilioUe',  bann'il'ollen^ 


fylaufe 


—     110     — 


m\d) 


roif   (lue  tiilib.   iniibb.  vh'is  'i.>licö,   'SdiflffeÜ':  j 
?icbciUovm  311  mfib.  vlies,  f.  5'licö.    gln»»/ 
c\c\tl.  ■Jlaiisrorf,  tritt  im  §orf)beiit)di.  erft  feit 
dlPii  175Ü  für  'ilberrodt'  auf  nl^;^  nbb.  l^cfjinuort. 

Jylnufe  Jv.  'i^ovfpic(lchIUlJ^  cr[t  nlib.;  iiil}b. 
*vlü!:e  fcblt;  Co  luirb  uhiI)I  311  alib.  s:\i\os  9?. 
'(>)cfliiftcr',  giflosida  J.  'i?Icilblücrf',  rtosäri  '2ücj= 
ncr'  gcliörcn. 

t  &lnj  ai?.  'S-legcl',  3iierft  bei  öclüig  IGU  I 
Orig.  Diction.  Germ.  ©.  12-1-  (bariiacl)  bei  c^citifdö  ! 
1616)  in  bcr  ^yonn  iylöcti  a!§  ponimcr.  S)talcft=  j 
ioort   (=    'liomo     insigniter    inipudens    atque 
insulsus')  aiifiicfüfirt;  bei  Stie(er  1691  n(§  lyl'äi^ 
uiib  51  ö  l? ,  in  .'öei)ual3"  .'oanbbiidi  1775  al^  fylii^. 

(^Ictfifc  S"-  'Sel)iic',  erft  iibb.,  niuo  lat.  flexus. 

tvlec^te  eV-  nit§  fpät  ntf)b.  vlöhte  %.  'gtec^te, 
i;aarfled5te'  311111  flg.  2Bort. 

ficdjtcn  'Sttv.  ani-  gleidibeb.  mf)b.  vlehten, 
nhb.  flehtan;  eilt  eiitfpredieiibe»  got.  *flailitan 
febtr,  basii  flahta  )y.  'i^aarffedite';  aiiorb.  fletta 
für  flehtan.  ©erni.  2B3.  Aelit  an§  üorgcrm. 
piekt;  ba»  t  ift  —  lüie  niid)  in  lat.  plecto  neben 
plicare  —  itrfprünglid)  nur  präfenSbilbenb;  benn 
und)  gr.  nley.«)  vloy.i]  uhr/.og  ift  piek  al§  ibg. 
2Bur3eI  an3ufe^en:  Dgt.ffr.pra^na'Öefledit,  Storb'. 

5lecf,  glecfen  l^J.  9J.  in  üerfdiiebenen  i8e= 
beiitnngen,  bie  btftorifd)  genommen  etn^  finb,  axhi 
mlib.  vlec  vlecke  2)J.  '2tücf  ^t\\(\„  »yliden, Sappen, 
Stücf  l^anbca,  %\(x^,  Stelle,  auber§fnrbige  (Stelle, 
?^Iecf,  maliV,  af)b.  flec  fleecho;  nbl.  vlek  %. 
*Sd)mn^flecfeu',  vlek  9h  '3)orf',  got.  *flikka- 
ober  *flikkan-  frefp.  *Ij1-)  feblen;  Pgl.  anorb. 
flekkr  (6en.  5)>(.  flekkja)  3)J.  'anber«farbiger 
3-lccf,  Slfafel'  foiuie  flik  %,  'Sappen,  (5tüd  ^nxc^. 
^^raglid)  ift  3nf^i""'cnbang  mit  norb.  flikke, 
nnglf.  flicce,  engl,  flltch 'Speeffcite'.  ®.  flirfen. 

5tcbeimau§  5«  nit§  gleid)beb.  mbb.  vleder- 
niiis,  al}b.  fledarmüs  %.;  eutfpredicnb  nbl.  vleder- 
muis  (meftfäl.  mit  fonberbarem  5(nlant  plesr- 
müs);  engl,  flitterraouse  feblt  im  5lnglf.  unb 
fönnte  auf  fontinentalgerm.  G-inttu|3  berufen.  3)ie 
3luffaffuug  be§  SiereS  al§  2JJau§  3eigen  bie  Be- 
nennungen anglf.  hreape-,  hreremüs ;  eigenartig 
ift  bie  3?enennnng  engl,  bat,  mittelengl.  bncke, 
bau.  aftenbakke  (aften  '3lbenb'j.  S'l  ber  $t^fal3, 
lüo  ?i'lebermau§  'Sd^mctterling'  bebentet,  gilt 
(5pecfman§  für  'JlebermauS',  mefjmegen 
mittelengl.  backe  mobl  3U  germ.  bakon  'Specf' 
(unter  Sad)e)  gu  sieben  ift.  ®i)noiU)mon  ift 
lüeftföl.  Inerspecht  („Sebcrfpecibt"  megen  ber 
leberartigen  ?yliigI)anU.  ?yte^cvmau§  eigtl. 
'5lnttermau§'  gel)ört  31t  nf)t>.  flüdaron,  mbb. 
vlt'dern  'flattern'. 

;\-lebcriuifdj  iVf.,  erftfrnb  nt)b.,  mit  58e3iebnng 
auf  fledorn  'flattern'.    2)afür  mbb.  einmal  veder- 


wiscli,  nbl.  vodcrwiscli;  eigtl.  'Oiänfeflngel  3um 
^Iblüifdicn',  refp.  ^'  l  c  b  c  r  m  i  f  d)  'ilBifd)  3um  3lb= 
fäd)eln'. 

i^legcl  3JJ.  (fd)mäb.  pfleget)  an§  mbb. 
vlogel,  ali^.  flv'gil  3J?. '^vlegel,  Srefdiflegel';  Pgl. 
nbl.  vlegel,  anglf.  fligel  für  *flegel  =  engl,  flail : 
H)al)rfdieinlid)  aito  inlat.  flagelhim  'quo  frumcn- 
tum  teritur'  (mober  and)  fr3.  fleau  'Xrefdiflegel', 
fotoie  ft)mr.  frowyll,  attir.  srogell).  2er  9?e- 
beutnng  megen  ift  nid)t  a\\  bie  germ.  2Ö3.  flah 
'jdiinben'  (anorb.  fla  'fd)inbcn')  31t  benfen.  '2)od) 
q\\d)  llrPermanbtfdiaft  mit  lit.  plaku  plakti 
'fdilagen'  (lat.  plango,  gr.  vX)']yrvui  'fdilageii') 
ift  möglid)  mit  9iücffid)t  auf  nbb.  (brent.)  flogger 
'3)refd)fleger.  3i«  3(nlant  mcid}t  feltfam  ab 
nbb.  (in  3lngeln)  plegel. 

flct)en  3to.  (ein  luenig  polfotümlid)eo  Söort, 
mie  benn  fdion  in  3lbam  ^tix\%  SBibelgloffar  1523 
Sutber»  f leben  mit  „bitten,  ernftlidi  begeliren" 
erflärt  mirb)  an§  mbb.  vlelien ,  alib.  fl»han 
flehon  'fdjmeidjeln,  bringenb  bitten'  =  got.  ga- 
[daihan  'liebfofcu,  tröfteu,  frennblicb  3ureben'(tt)0= 
31t  got.  gaplaihts  %.  'Xroft,  (?rmabnimg'J.  @ot. 
pl  im  9lnlant  entfprid)t  abb.  fl-  and;  in  fliel}en. 
2^ic  3B3.  bebentet  eigtl.  'fd)meid)eln'  (bann  awä) 
'binterliftig  fein'  in  anglf.  flah  =  anorb.  fla-r 
'falfd},  l)interliftig'  au§  got.  *{)läiha-).  2a§  2I^b. 
bat  eine  ?yorm  flehon  flehan  mit  ber  9?ebenform 
flegon  (3ntenfiPbilbnng  fligilon)  in  gleid}er  23e= 
beutung;  unb  biefe§  flehon  mirb  bnrd)  ben  9?eim5 
gebraud)  Pon  nbb.  flehen  bei  Cpi^(:fe^en, 
gcfdiebeu)  beftätigt;  entfpredjenb  afäi^f.  fle- 
han 'befänftigen'.  -Die  mcftgerman.  3B3.  flaih: 
fleh:  flih  unb  flig  berubt  mitbin  auf  Dorgerm.  tlik 
tlaik  (cjot.  l:)laih-),  bie  Dielleid)t  mit  gr.  Xnr/.äc 
'§nre' (fall?  eigtl.  ^r^K/xr/c mit  ber  (^runbbebeu= 
tnng'Sd)meid)lcrin,2.^erfübrerin'j3ufammenbängt. 

?5fletf^  dl.  an§  gleidibeb.  mbb.  vleisch,  ai)b. 
fleisk  dl.',  in  gleidjer  2?ebeutnng  meftgerm.  unb 
norb.  SlnffüUiger  Söeifc  feblt  ein  got.  *flaisk 
*fiaiskis  dl.  refp.  *[d-  (ügl.  flicben),  mofür 
man  leik  ober  mims  9h  fagt.  2sgl.  nbl.  vleesch, 
anglf.  fla?sc  9J„  engl,  flesh ;  anorb.  flesk  mirb 
nur  Pon  'Sd)mcinefleifd)' ,  fpes.  üon  '©diinfen' 
unb  'SpecE'  gebrandit,  mäbrenb  kjnt  ha^  allge= 
meine  2Sort  be?^  9(0rb.  für  %3-Icifd)'  ift.  (?§  ließe 
fidi  red)t  gut  beuten,  bafj  bie  norb.  fpesiatifierte 
2?ebcutung  bcs  äBorte§  bie  iiltefte  mar  unb  bafe  erft 
bnrd)  ^ßerallgemeinerung  bie  gemeinmeftgerma; 
uifdie  Bebeutung  suftanbe  gcfommen  ift;  pgl. 
anorb.  flikke,  anglf.  flicöe,  engl,  flitch  (bial. 
flick)  'SpecEfeite'  fomie  anglf.  (fent.)  flfec  für 
flüjsc  '^leifd}'.  Sa§  k  be§  altgerm.  iSorte»  mirb 
3lblcitnng  fein;  Pgl.  nbl.  vlcezig  'fleifd)ig'?  — 
(i-  i  u  g  c  f  l  e  i  f  d)  t  nad)  lat.  inoarnatus. 


fyleiB 


—     111 


fünf 


i^lciß  ÜUf.  au»  mf)b.  vli^,  ahh.  fli^  Tl.  "^-Ulii, 
(Sifcr,  Sorgfalt',  al)b.  aud)  'Streit':  311  af)b. 
fli^^an,  mf)b,  vli^en  'eifrig  feilt,  fid)  beflcif^igcn', 
nl)b.  befleißen,  '4>art.  b  c  =,  g  c  f  l  i  f  f  e  it.  2^gI. 
nbl.  vlijt  "3-leiB',  angif.  flftan  'inetteiferii,  saufen, 
ftreiten',  engl,  to  flite  'sanfen,  ftreiteu";  luegen 
bcr  23ebeutiing5entiDtcfeIung  f.  ^rieg.  '2Belt= 
eifern'  fd^eint  bie  blofs  lueftgcrm.  SS,,,  flit  fgot. 
fl-  ober  pl-?  f.  flief)en)  eigtl.  bebeutet  ju  Iiabcn. 
SBeitere  ett)tnoIogifdK  ^ejüge  fiiib  nid)t  entbed't. 

t  flennen  3^^.  'loeiucn'  aii^  iitbb.  *vlrnnen ; 
ju  al)b.  flannen  'ba§  ©efii^t  Oersieben'  au§  urgerm. 
*flaznan?  äB§.  flas  au§  Oorgerm.  plos  in  lat. 
plorare  'loeiuen'? 

fletf(i5cn  3t'i^-  flU'3  mbb.  vletsen  'öie  3ä^nc 
geigen';  weitere  iUn-gefdiidjte  buiifcl. 

flitfen  3tiu-  ati^  iiif)^-  vlickeii  'einen  %Uä 
anfe^en,  flirfen':  3u  fvled. 

t  ^lieber  3}f.;  bei  öenifd)  1616  lüirb  %\t^ 
berbanm  nnb  ^ylteberbeer  al»  nieber-- 
beutfd)e§  Sialeftlcort  Oergeidinet;  aber  tüeber 
3d)0tte[  1663  nod)  Stieler  1691  hndmi  e§  aU 
l)b.,  lüie  e§  benn  nud)  nur  in  3Heberbeutfd)(anb 
bolfeüblid)  ift  (bb.  bafür  ^olunber  i^olber). 
S'vifd),  3tbelung  unb  Ganipe  oerseicbnen  baS-  im 
18.  3af)rÖ.  befannter  Itjerbenbc  Söort.  G»  beruht 
auf  ntnbb.  vleder  (=  nbf.  vlier)  an§  afäd)f. 
*fliodar  *fliothar,  ha%  feinem  llrfprung  nad) 
bunfel  ift. 

fliege  ^y.  au§  gletdjbeb.  mbb.  fliege  (fliuge). 
al)b.  flioga  (fliuga)  ^y.;  Dgf.  nb(.  vlieg,  anglf. 
fleoge  'fliege',  mittelengl.  flfe  —  engl,  fly 'fliege': 
ba§  2lnorb.  fagt  mit  anberer  Slblaut^ftnfe  fluga 
g.  'fliege,  SJJotte':  ju  fliegen  (got.  *fliu- 
gan).  Cberbentfcbeg  Si)noni)inon  für  'j>-liege'  ift 
Winde. 

fliegen  3t>ü-  aH'--'  mbb.  vliegen,  ai)b.  fliogan 
'fliegen';  »gl.  nbl.  vliegen,  anglf.  fleogau  (3.  Sg. 
flyhj)),  engl,  to  fly  'fliegen',  anorb.  fljüga:  bie 
gemeingerm.  23e3eid)nnug  für  'fliegen';  got.  *fliu- 
gan  ift  au§  bcm  fyaftitiünm  flaugjan  'im  «ylngc 
fortfübrcn'aU  folgern,  ^-liegen  ftebt  511  fliebeii 
in  feiner  isermanbtfdjaft,  mie  got.  |iliuhan'flieben' 
gegen  usflaugjan  burd)  ben  iBiirsclanlaut  be= 
weift;  f.  ty liege,  3.^0 gel.  @erin.  2B5.  fliug 
au»  üorgerm.  pleugh  plugh;  basu  lat.  plüma 
für  plühma?  6ine  ältere,  nidjt  blofs  auf  baf 
@erm.  befdjränfte  SBurjel  f.  unter  geber.  | 

flieljcn  3t>ü.  au»  gleid)beb.  nibb.  vliehen,  | 
ai)b.  fliohan;  eutfpredjeub  afädjf.  fliohan,  onglf.  ' 
fleon  (üu»  fleohan),  engl,  to  flee,  anorb.  flyja: 
ba^  f  faiin  oor  1  im  Slnlaut  ftet»  an»  älterem 
I»  entfpringen  «ie  in  f  leben  (got.  liläiiian). 
flad)  (got.  [ilaqus);  ügl.  got.  [iliuhan  'fliebeu'. 
^'iefe  ältere  Stufe  erbiclt  fidi  nur  im  Wot. ;  bac 


j  ^norb.  bnt  f  (flyja)  wie  bie  meftgerm.  ^hv. 
211fo  germ.  Sj.  ift  pluh  unb  mit  grainmatifd)em 
2Bed)fel  I'lug,  üorgenn.  2Ö3.  tluk  tleuk.  fliegen 
ift  unccrmanbt,  ba  c§  auf  2S5.  plugh  bcrubt. 
3m  älteften  5lnorb.  unb  im  2Beftgerm.  muBten 
allcrbing»  formen  beiber  3tw.  ficft  mifcben;  fo 
fann  anorb.  flugu  fowie  anglf.  flugon  in  bet 
älteften  3eit  'fie  floljen'  unb  'fie  ftogen'  bebeuten ; 
f.  5-luc^t. 

JUcfe,  iUief3  3t.  an5  gleicbbeb.  ml)b.  vlies 
dl.;  ügl.  nbl.  vlies,  angl.  fleos  dl.,  engl,  fleece 
'iUief3,  SduiffeÜ';  baneben  eine  umgelautete  Jorm 
anglf.  flys  üyss,  mbb.  vlius,  älter  nbb.  fleuss 
j  flüss.  ©ine  gineite  Üiebenform  repräfentiert  n^b. 
5'Ian§.  S^em  Oftgerm,  feblt  bie  Sippe;  ob 
got.  *fl-  ober  *Iiliusis  9?.  (ügl.  fliebeu)  üor= 
auejufeöen  ift,  lüiffen  mir  uid)t,  ba  ficb  braud)= 
bare  S3eäiebungeu  3U  aiiBcrgerm.  formen  nocb 
nid)t  ergeben  baben.  51u§  lat.  vellus  barf  iUiefs 
nicbt  erflärt  werben,  ba  bie§  üielmefir  mit  SBolle 
urüerwanbt  unb  (F-ntlebnung  üon  iUiefe  au» 
vellus  unmöglid)  ift ;  aber  and)  f  1  e  cb  t  e  n ,  5 1  ^^  d)  § 
u.  f.  w.  finb  fern  in  bulten. 

fließen  S^w.  anS-^  gleid)beb.  mbb.  vliegen, 
obb.  flio^pu  ft.  3tw. ;  entfpredjenb  aiäd)f.  fliotan, 
nbl.  vlieten,  anglf.  fleotan,  engl,  to  fleet,  anorb. 
fljöta,  got.  *fliutan  'fließen'.  2)ie  germ.  S'ij. 
fleut  flut  an§:  Porgerm,  pleud-plud  ftimmt  311 
lett.  pludet  'obenauf  fd)wimmen',  plüdi  'Ueber= 
fd)wemmuug',  lit.  plusti  'in»  Sd)wiinmen  ge= 
raten',  plüdis  'Sd)wiininbol3  am  dlt^e'.  5Uif 
biefe  23ebeutung,  bie  wobl  älter  ift  als  bie  nbb. 
be»  '5'lieBeii§*  —  bod)  boben  wir  tm  Slbb.  Wlbb. 
dl))b.  fließen  nod)  in  bcr  Sebeutung  'üom 
fließenben  SBaffer  getrieben  werben,  fd)Wimmen' 
—  weifen  einige  germ.  S8eäeid)nungen  für  'Sdiiffe' 
bin;  f.  3-lDß.  %nx  2S3.  plud  babeu  anbere 
ibg.  Sprad)en  eine  üerwoubtc  für:;ere  2B3.  plu; 
ügl.  gr.  ti/J«)  'fd)iffeu,  fcbmimmen',  ffr.  plu  pru 
'fdiwimmeu',  lat.  pluere  'regnen'  ('flicf3eu'  in 
fpesialifiertem  (^ebraucb). 

t  Ofliete  d--  'id)arfeä  (vifen  3um  3IberIoffen'  nu» 
gleid)beb.  inbb.  vliete  vlieten,  ai)b.  flietuma; 
an%  gr.=mlat.  phlebotomum  '2au3ette,  iöerfseug 
3um  5Iberlaffen' ,  Wolter  and)  bie  Sippe  bcr 
gleid)beb.  anglf.  flytme,  frs.  flamme,  engl,  fleam, 
nbl.  vlijm. 

flimmern  3t'ü.  mit  älter  nbb.  flimmen, 
erft  nbb.:  5lblaut2bilbung  gu  (ylamtne. 

fünf  l'lbj.,  beut  älteren  l'Jbb.  fremb  unb  bei 
ilhialer  1561,  .s^enifd)  1616  aud)  ni(^t  Der3eid)net. 
Urfprgl.  bebeutet  e§  (fo  bei  Jyri'd)  17-41)  'gläujcnb, 
blaiif,  wie  bcnn  eine  2Irt  ii>eißfifd)e  bei  Ä^enifd) 
1616  ^-linfeu  beißt  (basii  bei  Stieler  1691  ein 
3tw.  flinfcii  'glänseii').    3^ei  Stieler  16Ü1  unb 


fytintc 


112     — 


^'(ötc 


>^-viidi  1741  hat  ftinf  bic  ^cbcuhiiuicit  'clcgaiis, 
niundus,  agilis'.  XiV3  5lbj.  ftamillt  ail-S  bcm 
liibb.  unb  ift  bcr  obcrb.  ä>olfsiPi'nd)c  eigtl.  fvcmb. 

Jlintc  5v  erft  feit  bcm  17.  Salirljiinbcit 
(feit  Scfiottel  1663  gebucht);  üfll.  bau.  flint 
'Jlinte';  »uo^I  ja  fd)n)eb.  flinta,  bau.  flint 
'5tcin',  eigtl.  'J-ciicrftein',  Saö  3ibl.  p-itgl. 
liciimliven  ältere  ä^c^eicliiuingen,  nbl.  vuur- 
roer,  nt)b.  Jyeuerrolir,  engl,  firelock.  3cHe§ 
flint  'Stein',  anglf.  engl,  flint  'Stiefel,  ü-euerfteiu' 
—  iüoI)er  frj.  flin  'I-onnerfteiu'  —  ift  l.nellei(iöt 
mit  gv.  n/.IrSo;  '3icselftei»'  liertuanbt. 

glatter  3)1,  erft  nl)b.,  iirfpgl.  'fleinc,  büinte 
23lccf)mün5e';  baju  m^b.  gevlitter  'l)eiiulid)ev 
6eläd)ter,  6efid)ev' ,  vlittern  3tiu.  'flüftern, 
fidievn',  ai)b.  flitarezzen  'fd)meid)elub  licbfofen'; 
ntitteleitgl.  filteren,  and)  'flattern',  engl,  flitter- 
mouse  '5lebermau§'.  ®er  23cgriff§fern  ift  ber 
ber  'nnftätigen  23eiuegnng',  iuorau'3  nl)b.  fy litter 
fid)  begreift.  —  3ln  bie  3?ebcntung  Don  al)b. 
flitarezzen 'fdjmeidieln,  liebfofen'foiuie  mt)b.  flitern 
'flüftern,  fid)ern'  fügt  fid)  3'litter  twodje  %\, 
erft  frül)  nl)b.  (3.  33.  3oad).  SSeftpljal  1565  §of= 
fartötenfel  3J  ib)  ju  g-Iitter,  bem  §enifc^  1616 
u.  a.  bie  23ebentnng  'ornatus  capitis'  geben  („bie 
jnngen  Juanen  trugen  bie  mit  "Jlittcrn  gezierten 
§anben  unb  Sänblein  nod)  eine  jcitlang  nad) 
ber  .t»od)-ieit"  5nfd)  1741).  3'"  16/17.  3af)rl). 
bafür  üielfad)  S'J: u B tu o d) e  SliuBntonat  (3.  S. 
@rimmel§baufen  1669  Simplic.  VI,  12).  3nte= 
reffant  finb  frembe  33e3eid)nungen  irie  norb. 
hjunottsmänapr  eigtl.  'i^od)3eitnadötc-monat'; 
bcin.  hvedebrodsdage  eigtl.  'äöcisenbrotetage' 
(äbnlid)  nbb.  in  Slngeln  stütenweken) ;  engl, 
honeymoon,  au§  bem  norb.  SBort  entfprnngen? 
ober  eber  nad)  roman.  Se3ei(^nnngcn  inie  fr3. 
lune  de  miel,  ital.  luna  di  miele. 

fyli^bogcn  9)1.  feit  §clt)ig  1611  Orig.  Diction. 
German.  124  (unb  barnad)  bei  ^enifd)  1616)  Pcr= 
3eid)net;  im  16/17.  S^bi"^-  überniiegt  im  §ocb= 
bentfd).  bie  %onu  5 1  i  t  f  d)  b  0  g  e  n  (and)  J- 1  i  t3  f  d)  = 
bogen  gefd)riebent,  bie  3n  5litfd)en  'jj^feile' 
(qjflitfcben  bei  2)iatl)efiu§  1562  ©arepta  186« 
286a)  gel)ört;  ügl.  Pogtlänb.  boier.  nürnberg. 
5^f{tfd)epfeil  (bei  §an§  <Sad)^i  „/ylißenpfeil, 
5ßfligenpfeil")  unb  mit  anbercr  Umbeutung  ober= 
beff.  23 1  i  8  b  0  g  e  n.  SlUe  berul)en  auf  nbl.  flits  = 
fr3.  fleche  '^^feil'. 

Slocfe  3".  au»  nt^b.  vlocke  Tl.  '^'^ode,  @d)nee^ 
flode',  ai)h.  floccho ;  ügl.  nbl.  vlok,  bau.  flokke, 
fd)ttjeb.  flokka,  engl,  (nicbt  anglf.)  flock  'glode', 
aber  anorb.  floke  'Jlode'  üon  .S^aar,  Söolle  k. 
(5ntlebnnng  an§  lat.  floccus  läßt  fid)  mit  dind= 
fid)t  auf  <ylanm  begreifen,  ^od)  bieten  fid) 
ungefndjt  and)  (hi)ma  innerhalb  beö  ®crm.:  e§ 


gehört  cntipcbcr  ^n  fliegen  (germ.  SB.v  flugh 
am  uorgerm.  iB.v  plugh)  ober  bcffer  ^n  anglf. 
Hacor  'fliegenb'  ( f .  f  1  a  d  e  r  n) ;  megeu  anorb.  flöke 
'Jlod'e'  iiuire  Ictjtere»  Porsusiehen  (im  2}Jittelcngl. 
bcfteheu  flocke  flake  unb  flaie  flawe  'jylode' 
neben  einanber). 

510^  3)L  an§  mhb.  vloch  vlöh  Tl.Z'^  (^i}'i>' 
floh  3)?.:  gemeingerm.  23e5ctd)nuug;  Pgl.  nbl. 
vloo,  anglf.  fleali,  engl,  flea,  anorb.  flö.  5)er 
öorauÄsufegenbe  foufonantifdje  (Stamm  flauh-  für 
plauh-  (refp.  *{)löh  mit  9iüdfid)t  auf  anorb.  flö) 
a\\^  tbg.  tlouk :  tluk  tüüx  urfprgl.  '5lüd)tigcr, 
Js-lüd)tling'.  fo  ha%  ahb.  fliohan,  got.  |)liulian 
'fliehen'  3U  Ö5runbc  liegt.  3lu§  ber  gleid)en  Por= 
german.  3l\3.  tluk  fdieint  im  5lltir.  bie  3)Jaue  al§ 
'5lüd)tling'  benannt  3U  fein  (altir.  luch  au£- 
ibg.  tioket?). 

glor  Tl.  'feine»  ©ettiebe',  erft  nhb.,  nad)  nbl. 
floers;  3U  mhb.  floier  'S^opfpuö  mit  flatternben 
Säubern'  (Pgl.  ©d)leier)?  florsen  '3tevbe, 
<Bd}mnä''i 

lylorin  Tl.  an§  fpät  mhb.  florin  Tl.  'bie  3uerft 
in  S'loreuj  mit  bem  Söappen  bcr  @tabt,  ber  Silie, 
geprägte  golbene  3)Jün3c'  (um  bie  Tlitit  be§  14. 
SahrhunbertÄ  aufgefommen) ;  mlat.  florinus  ju 
flos  'Slume',  ital.  fiore. 

iyloefel  5y-/  erft  fpät  nhb.,  m^  bem  gleid)beb. 
lat.  floscellus. 

lyloffc  5.  aiiv  gleichbeb.  mhb.  VI0320,  ahb. 
fio^^a  g-.  'g-Ioffe';  im  16—17.  ^ai)xi).  meift 
5-lDBfeber  =  mhb.  vlo^vedere  unb  5ifd)  = 
feber  (mofür  afäd)f.  blofs  fethara  '51offe'  ^vk 
gr.  TTTfpv^  'Jeber,  b'^offe'f  ^(i^-  pinna  = 
5inue):  K'loffe  gn  f  tieften  'fd)anmmen'. 

5-loB  dl.  au^i  mhb.  vlö^,  ahb.  flo^  Tl.dl. 
'JloB',  baneben  mhb.  ahb.  in  ben  Sebeutungen 
'Strömung,  g-lnt,  i^-luß';  nbl.  vlot  'glofe';  Pgl. 
anglf.  fleot  dl.  'Sd)iff^  engl,  fleet  'glottc',  anglf. 
flota  'Schiff'  (and)  'Sd)iffer,  Seemann'),  engl. 
float 'glofs' neben  to  float  'fd)iüimmen';  bead)ten§= 
mert  il't  anglf.  flyte  ':)}ahm,  flos  lactis',  basn 
engl,  to  fleet  'abrahmen',  nbb.  flot':)tahm';  Pgl. 
lit.  pluditi  'obenauf  fd)tüimmen'  unter  fliefjen. 

ilötc  5.  aii^  mhb.  floite  vloite  3^.  'Jlöte'; 
entfprechenb  nbl.  fluit  an§  afrs.  flaute,  nfrs. 
flute  (morau§  auch  engl,  flute,  nbl.  fluit).  — 
2)ie  StebenSart  flöten  gehen,  im  18.  3ahrh. 
im  dlhb.  allgemein  fleuten  gän  (1755  für  !oam= 
bürg  beseugt  unb  fpäter  nielfad) j ;  Slbelnng  rcgt= 
ftriert  e§  bann  al§  flöten  gehen  (iöeleg  für 
fleuten  gehen  1788  Tland)  §ermaiou  S. 338). 
2a§  in  ben  Sauten  an  Jli-Ue  fid)  anfd)lie6enbe 
3Bort  fanu  mit  fliegen  lantlid)  nid)t  3ufammen= 
hängen.  3ni  16/17.  Sahrh.  bafür  „in  Tuy  gehen, 
iji  @unfuy  gehen". 


flott 


113 


fyhinber 


flott  ^Tbj.  ali:  3d)ifT>-aiort  im  17.  ^saijxi).  am  am  uorflcnit.  iB,v  plag  fanii  31t  lat.  plangere 

bcm  'JJbb.  entlehnt  (üer;;eicf)net  in  „flott  luerbcn"  'iri)Iagen,  ftagcit',  gr.  t/A«/  in  nATJoa«)  {eif- 

feit  (gtielers  3eitung§htft  1695) ;  in  übertragener  vU'r/r)  'fdilagen'  gefiiJren.    S)a§  lat.  3tttJ.  t)er= 

2?ebentnng   fala   „flott  leben")   snnäcfift  in   bie  mittelt  ben  Übergang   ber   23ebeutung   'fdilagen' 

gtubcntcnfpradie  bringenb   unb  aii  Stubenten=  ^n   'bef(agen',   bann  'oerwünicben ,   flud)en'.   — 

lüort  oon  Stinberüng  1795  iicr^eicfinet ,  wirb  ei?  l^iwd)    am   ml)b.  vluoch  3)i.,   a^\>.  fluoh  3.'J. 

um  1750  fcf)riftiprod}Iidi  (aud)  ali:  „flott  leben").  'Jlitdi,  i'erfludinng';  nb(.  vloek. 

9Jbb.  flot  =  nbl.  vlot  'flott,  fd)iüimmenb'  (nidit  ^[n^i  5-   ait§   gleidibeb.  nif)b.   vluht,   al)b. 

übertragen  gebraudit)  gepren  jn  fitefscn  ==  aiädif.  fluht  g-.:  23erba(abftraft  5U  f  lief) en;  nbl. 

flfäc^f.  fliotan.  vlugt,  anglf.   flyht,    engl,  fiight  '5lud)t';   got. 

glottc    %.,  bafür    ^iinfd)en    1550  bi§   1650  *plaühti-    *5Iud}t'  feblt,''bafür  I)laühi-.     3^a§ 

(3.23.  in  gronSperger^  Striegebud}  1573)  5(r=  3(novb.  jagt  flotte  2.'h '5Ind)t' (auf  got.  *I)lauhta 

maba,  um  1600  aud)  „Sd)iffarmaba,   3d)iffe=  fiimueiienb).     Sae    2?crbalabftr.    3U    fliegen 

armaba".    Sie  ein^eimifdie  ^Benennung  be§  16.  fonnte   im  9torb.  3I?eftgcrm.   bamit   ^ufammen= 

3af)rf)§.   bafür    ipar    Sdiiff^Beug.     flotte  falten;   in   ber   x^ai  t)abcn    angli.   engl,  flyht 

finbet  fid)  im  9ibb.  feit  etma  1400 ,  im  §od)=  flight,  nbl.  vlugt  bie  23ebeutungen  '5Ind)t'  unb 
bentfd).  feit  5tnfang   bee    17.  3o{)rb§.  in  3ei=l'5tug';  1-  fliegen  tregen  biefer  2)Jiid)ung. 

tnngen  snniidift  in  ber  auf  "itai  g[eid)beb.  ital.  I       t  &Iui>tr  91.  '©erinnc  ber  2.iiüble'  am  mhb. 

flottanieifenbcn£'autfDrm^lotta5}3tur.5-totten  vloder  9L  "ba^j  b'lieBen,  fluten,  ©erinnc  einer 

3.  2?.    6.  il^internionat   1609   Calend.   Histor.  iliühle',  afib.  flödar  '2f)ränenfironi'.     (^--J  toärc 


Decenn.  ©.  360.  867  (bäufiger  in  3eitungen  be§ 
SOjä^r.  Kriege«  3.  Jö.  pom  3at)re  1623.  1629. 
1630.  1636);  flotta  Jrirb  als  g-rembmort  au^ 
fd)on  1617  im  Seutfdien  lllidicl  oeripotter.    S^er 


got.  *flaupr  9h  oorau§3nfei3en,  ba?^  auf  einer 
3Ö3.  flau  flu  beru:^t;  Pgl.  abb.  flou-sven  flewen, 
mbb.  vlouwen  vlöun  'ipafdien,  fpülen'.  Sie 
eigtl.  Sebeutung   ber    203.   ift  genau    bie   Pen 


il>lural  (3'totten  ergab  einen  Singular  flotte; '  fließen;  pgl.  anorb.  flau-mr 'Strömung,  5'lnt'; 
ber  feit  Sdiottel  1663,  i^icbe  1686  unb  Stieler5   porgcrm.  plu  f.  unter  fliefjen. 
3eitnng?luft  1695  gebud)t  irirb.    3tal.  flotta  =         i>lu8  Wl.  am  ntbb.  vluc  {^L  vlüge),  abb. 
frs.  flotte  jpirb  auf  mlat.  flovitare  jurüdgefü^rt.  ;  flug  2)L ;  entfpredienb  anglf.  flyge,  anorb.  flugr 


glottiüc  5"-  al'5  fpan.  23enennung  ber  fleinen 
fpan.^amerifaii.  Silbcrflotte  bei  S'tifdi  1741  ge= 
bndit,  nadi  Segler  1735  im  SInfang  be§  18.  ^abrb. 


m.  'js-lug':  2?erbalabfti-.  3U  fliegen.  &ine 
anbere  öilbung  f.  imter  ^ytudlt;  got.  *flugi- 
*flaühti-  febfen.   —   flng§   5lbP.   ift   @en.  3U 


audi  auf  fleinc£ftfeeflotten  an':-gcbebnt,in£»epnaB'    5'tng,  mbb.  fluges  'fdineü'. 


§anbbudi  1775  gebndit:  a\\^  fpan.  flotilla  'f leine 
^■lottc'. 

flötjen,  f  l  ij  6  e  n  3to.  au§  mbb.  vloe^en  vlcetzen 
'fliefsen  madien,  l)inabfd}memmcn':  5vaftitiPum  3U 
fliegen;  bie  ml)b.  Jyormcn  mit  3  unb  tz  ent= 
1pred)en    benen    pou    l)eii3en,    reißen    (m^b. 


&lüßcl  3)}.  au?  gleid)beb.  mtib.  vlügcl  9Ji.; 
pgl.  nbl.  Tleugerglügel':  ein  anc^  fliegen  ge= 
bilbete§  jüngeres  ÜBort.  ©in  gemeingerm.  Spno= 
ni)mon  fef)lt  auffiittiger  SBeife;  eine  altibg.  2B3. 
für  'fliegen'  f.  g-eber  (au(^5arn). 

t  flügge  3lbi. mie  ly  lagge,  2ogge  einenid)t 


hei^en-heitzen  rei^en-reitzeu)  imb  bcrul)en  auf !  l}b.  Sautform,  entlel)nt  aw?::  nbb.  Mgge  =  ninbl. 
einer  got.  fylefion  flautja  flauteis,  ba  tj  burd)  vlugghe,  engl,  fledge  aw?)  meftgerm.  fluggj-; 
tt  3u  ^b.  tz  fü^rt,  aber  t  oljne  j  3n  3.  bafür   af)b.   flucchi,   m^b.   vlücke,   oberb.   ießt 


&lö^  91.,   älter  rflefee   9f.   'Sagerftätte  be§ 
©r3e§'   au§  ml)b.   vletze   91.  'Xenne,   öauSflur, 


flücke  au§  meftgerm.'flukkj-  flukki-.   (v§  liegen 
uralte    JBilbung^Perfc^iebeu^eiten    (germ.    flugi- 


fiagerftätte',  al)b.  flezzi;  pgl.  anglf.  fl^-tt  'g-ufj^  flukki- auc^Porgerm.plughi-plughni-)3n©runbe. 
bobeii  ber  i^alle',  anorb.  flet '6emadi,  .'öalle':'3U  i  2utl)er  bat  fdion  M?;s,  ©ottfdieb  fdirieb  flirf. 
bcm  unter  ^y- 1  a  b  e  n  unb  f  l  a  d)  3uge3ogenen  Slbj.  j  t  ^lu^  %•  'rfels',  ein  S^ialcfttuort  ber  Sdnuei3 
anorb.  flatr,  af)b.  fla^  'fladi,  breit,  eben'.  j  unb  ber  angrensenben   Sanbfdiaften ,   au§   mbb. 

flur^en  3tn).  am  mbb.  vluochen,  abb.  fluoli- 1  vluo,  abb.  fluoh  fluah  %.  'T^tW;  entfpredienb 
hon 'fluchen,  Pertoünid)en'  mit  crl^attenem  ft.  $art.  I  anglf.  floh  stanes  'gel^ftürf'.  äl'eitere  ticrmanbte 
al)b.  farfiuohhan  'oermorfeu,  böfe';  Pgl.  afädif.  fef)len  für  ben  germ.  fonfonant.  Stamm  *fl6h- 
farflükan  "pcrfludjt";  got.  flokan  (nid)t  *flt-kan)  au§  ibg.  plak-  plok-  (bod)  Pgl.  altir.  all  auS 
ft.  '^W-o.  'beflagen',   nbl.  vloeken   'flndjen,   Per= :  palek-  unter  %  e  l  §). 

flud)en'.  S^em  b'ngl.  unb  9brb.  ift  bie  germ. ;  Jlunbcr  m.  (bei  ©efsner  1556  De  Piscibus 
SBs.  flök  fremb.  @ot.  flukan  'beflagen,  plangere'  119.  168  nur  al§  engl.  9fame  Per3eidntet) ,  ein 
3eigt  bie  ältere  iöebeutung  ber  Sippe:  2B3.  flok   nbb.  2Bort,   ba§  au§  bcm  9Jorb.  flammt;  pgl. 

Älujjt,  Cfttimo(Pi(iid){S  JDPrlertii«^.    5.  aiifl.  ^^ 


flunfcru 


114 


folflen 


abiill.  fluiidi-a,  aicl)U'Cb.  fluiidra-,  cilfll.  flouiulor. 
Ja^ll  lind)  iliun"!?.  Hydra,  ml)b.  vluodor  ^^'UnibcrV 

fluufeni  ^no.  'fltnuncrii'  sii  älter  iiljb.  f  I  i  n  t  c  n 
'glänjcn'  )'.  fltnf.  3«  ber  urfpvgl.  \mi)l  uhb. 
33ebcutimg 'gloriose  mentiri'  ift  flunfcru  ba§= 
iefbc  ©ort;  'Srf)etn  erregeu'  üermittdt  bic  i8e= 
bcutuuiv 

5Utr  A-31.;  bic  l)cuti(]c  3üubcnuu]  bca  5ü)b. 
—  5" Im"  ^^^'  'area'i  5'lnr  5-.  'ager  seges'  — 
loar  bcr  älteru  (Spradjc  fremb  ;  uil^b.  vluor  Wl.^\ 
'Saatfdb,  23obeu,  23obeutläd)e'.  Sie  SBebeutung 
'§au?-gang,  area  pavimentum'  ift  uib.  nhb.,  ügl. 
ubi.  vloer  'Ajaueflur,  Xcuuc',  anglf.  flör  2}1.5-. 
'i^auöflur,  Jenuc,  audi  Stocftucrf;  cugL  floor 
'Jufeboben,  Jcunc,  Stodmcrt';  uorb.  flör  '?yuf3= 
bobeu'  bec-  Stu^ftaÜc-o  (got.  *fl6rus  fel)lt).  2)ie 
ansune^iueube  ©ruuböebeutuug  'g-uBbobeu'  t)at 
iid)  nur  im  §b.  eriDcitert  ^n  'Saatfelb'.  @erm. 
floru-s  an§  norgerin.  plorus  plärus  f)at  ben 
uäd)ften  i^erroaubten  nn  altir.  lär  für  *plar 
'6-ftrid),  JInr'.  3IÜprcuf5.  plonis  'lernte'  f)at 
cubercc-  Suffir;  ce  gc{)ört  3u  lit.  plönas  'find)', 
lat.  planus. 

flüffig  Slbj.  anh  lu^b.  vlü^^ec  'flüffig,  fliefjcub', 
al)b.  flu^^ic;  lüie  J^uB  eine  fpcä.  l)b.  Silbuug. 

flüftern  3tiü"  Ä'tei"  »^b.  fliftcru  (bie 
Schreibung  unb  2lueiPi"flcf}c  mit  ü  ift  im  18. 
3af)rl}.  au§  beut  dlbh.  in  bic  Sd)riftfprad)c  gc= 
bruugcnj:  ju  bem  mit  f leiten  üeriuaubten  alj'b. 
flistran  'liebfofeu',  momit  früher  n^b.  (aucb 
fc^meis.)  fltsmen,  fUfpern  'flüftern'  3n^ 
fammengel)ören;  ügl.  nbl.  fluisteren. 

5-luB  )Sl.  nn»  mbb.  vlu^,  ai)^.  flu^  M.  'Jfuß, 
Strom,  &uh,  ^rjguB,  JHljenmn':  eine  in  biefen 
Sebcutnugeu  bloß  bb.  Silbung  ^u  fliefjen, 
auf  got.  *fluti-  meifcnb;  auglf.  flyte  beäcicbuet 
eine  bef.  2lrt  '^abräcng,  pontonium'.  S)a§  eigtl. 
germ.  Söort  für  'g'Iuis,  fliefjenbes  Söaffer'  f.  unter 
31  n;  ogl.  aucb  Strom. 

5-lut  5-  flii^  glcidjbeb.  mbb.  vluot  i't.^w  nbb. 
fluot  M.:  ein  gemeiugcrm.  ÜBort;  ogl.  got.  flodus 
5-.,  anorb.  flöp,  anglf.  flod  2JJ.lih,  engl,  flood, 
afäct)).  flöd,  ubI.  vloed.  @ot.  flodus  au§  Oor= 
germ.  pl6tu-s  bernl^t  auf  2B3.  germ.  flö  (aus 
üorgerm.  pl6);  ogl.  nnglf.  flöwan 'flieBeu',  engl, 
to  flow,  anorb.  flöa  'flicBcu'.  2lne  bem  ©ricd). 
gehört  bagn  2B3.  tj/j»  in  vho-fo  'fd)nnmmen, 
fc^iffcu',  Tilonö^  'fd)ioimmenb ,  fd)iffcnb,  fcbiff= 
bar'.  3SielIeid)t  fteljt  biefe  2B3.  ibg.  pl6  3U  ber 
unter  fliefeeu  unb  5 1  üb  er  3uge3ogeuen  ibg. 
2B3.  plu  in  fernerer  5öe3iebnng ;  bod)  ift  unmittel= 
bore  23e5iel)nng  Pon  %l\\i  31t  flicfjen  unb  gr. 
iiKvvd)  ab3ulef)nen. 

<Votfc  7s-  'Segel  am  äJorbcrmaft',  crft  nbb. 
U'eit  Sdjottel   1063   unb   Sticlcv»   ^eitungeluft 


169.Ö  I)nufig  rcgiftricri):  cntlcbiu  anc-  bcniDJbb.; 
ogl.  nbl.  fük  'Jyocfmaft',  bau.  fok,  fdjmeb.  fock 
'isorberfcgel'. 

j)-oI)len  Ü>L  (im  §eff.  'üh'a.  allein  üblid),  n)äö= 
reub  ?s  ü  1 1  e  u  fcblt)  aw^  mbb.  vol  vole,  a^'ü. 
folo  3Jh  'junges  !i)iferb,  Ji^Ö^cn';  Pgl.  got.  fula 
2}J.  '?yoblcn'  (bc5  i^-fcle),  anorb.  fole  ISl.  'g-oblcu' 
(bcs  il>fcrbc5,  feiten  be§  C-fcUj),  anglf.  fola  iUf., 
engl,  foal  '^-oblcn,  g-üllcn':  eine  gemeiugcrm. 
23c3eid)nung  für  ba§  3unge  bes  ^4^ferbei:  ober 
(Sfel§,  üwi  Porgerm.  palon-  entftanben.  %(\i\\ 
fteben  in  2Iblaut5berbältni§  gr.  iKolog  'junges 
I  i^ferb',  übcrbaupt  'junges  Jier',  foioie  lat.  pullus 
' 'onugee-''  (bcfonberc-  oou  .s^übncrn),  mo3u  fr3. 
poulain  'Julien'.    S.  uod)  ^üff^n- 

t  5-öbu  2.1i.  'Sübminb',  ein  Sialcftmort  ber 
Sd)ttjei3  unb  ber  beuad)barten2anbfd)aftcn:  fd)mci3. 
fcen  foe  fy  {aviä)  mit  pf)  2JJ.5-;  entfpvcdjcnb 
al)b.  fonno  Wl.,  fonna  ?y.'9^cgenminb,  SBirbcliüiub', 
baÄ  burd)  eine  älJittclftnfe  faunjo  faurjo  auf 
lat.  favonius  '2Bcftttiiub'  3nrüd:  gebt.  2a§  lat. 
2Bort  bielt  fid)  teilmeife  andj  im  9ioman.;  og!. 
ital.  favonio ,  rfiätoromau.  favuogn,  fd)mei3.= 
fraujöf.  foe  foen.  3n  ber  S(^n)ei3  and)  eine 
beutfdie  Söcnennung  Snnb  erl  uft  =  'Sübminb'. 

%0{]Xt  5>  fllt§  inf}b.  vorhe,  al)b.  forha  '^. 
'itiefer';  cntfprcdieub  anglf.  furh  >5«'  engl,  fir 
rmitteleugl.  firre  nad)  "haw.  fyrj,  anorb.  fura  %. 
'Jöljrc';  got.  *faürhus  %.  fel)lt.  J-allS  f  im 
Slnlant  toie  bei  u  i  e  r  jn  lat.  quattuor  gn  beur= 
teilen  ift,  barf  mau  an  lat.  quereus  '©idjc' 
benfcu ;  megcn  be»  !öebeutnngc-med))el§  märe  (Si  d)  e , 
%  a  n  n  e  3u  ocrglcid)en.  3nt  altern  ''Mii>.  ift  and) 
Jcrd)  'quereus'  einmal  bescugt,  ba3u  abb.  vereh- 
eili,  langobarb.  fereha  'aesculus'.  So  luirb  ä>cr= 
luaubtfd)aft  )io\\  g-öljre  unb  quereus  (oorgcrm. 
qrku-)  3ur  ®elr>if3l)cit  (5-id)tc,  Strfe,  93ud)e, 
Ji3bre  finb  bie  roenigen  23aumnamen,  bereu 
C^Tiftens  über  'qü^  @erm.  ^\m\\s,  i\x  ocrfolgeu 
ift).  Snnonpma  finb  5'irf)tc  unb  S^ienbaum, 
älter  nbb.  and]  (5-tfer  (in  W\d).  23artbS  (5om= 
mcutar  3U  iMrgit'j  33ucolica  1570). 

folgen  3^-  'in§  gleidjbeb.  mbb.  volgen,  abb. 
folgen;  Pgl.  nbl.  volgen,  augif.  fylgan  folgian, 
engl,  to  follow,  anorb.  fylgja:  'aa?,  gemeinmeft= 
germ.  unb  uorb.  $,i\v.  für  'folgen',  ha^  an  Stcüc 
ber  gemeinibg.  iserbalm3.  seq  (f.  unter  f  c  b  c  n)  — 
lat.  sequi  getreten  ift.  2er  llrfprung  bcr  Sippe 
ift  uufid)er.  (So  finb  2(u3eirf)eu  bafür  oorbanbcu, 
baB  ber  a^erbalftamm  sufammcngefegt  ift ;  ciftc§ 
SBortglieb  märe  Poll;  Pgl.  onglf.  ful-eode  'er 
folgte",  anglf.  anbb.  fulgangan,  a^h.  fola  gan 
'folgen'.  (SJcben  (abb.  gen  gän)  ift  barnad) 
bcr  3mcitc  Icil  bce  SBortc^.  Jür  bic  2lnnabmc 
ber  ^iifflininenfelänug  fprid)t  and),  bav,  e»  feine 


foltern 


115 


forfc^eTi 


alten  uitb  UevOrcitctca  JUifeitiutflcii  aiiy  bcm  3to. 
gicbt.  eyreiüd]  bleibt  nodi  iniflar,  inic  bic  23e= 
bciititiuT  'folgen'  mit  bcm  'i^räfiJ•  uod  in  3"- 
l'ammenl)ang  fteljt.  —  y-ol  gc  J-  flu-^  mflb.  volge 
■5.  'Öefotgc,  3Md)fDlge,  öcereSfoIge,  S^icrfolgung' 
:c.,  af)b.  selbfolga  '^4?nrtei'. 

foltern  Stil'-  an§  fpät  mf)b.  vultem  'filtern'; 
bajn  JoÜer,  crft  fvü()  nfib.,  bnnfler  5tbftam= 
mnng.  'iSlan  ijäit  es  meift  für  eine  ^albe  Über= 
tvngnng  nnb  unb  fjalbc  (f-nrlcl)nung  aii§,  mlat 
puUetrus  poledrus  eigtt.  'inngc§  '^^ferb',  ba5  in 
ipan.  portng.  potro  'Jolierbanf  bebeutet  („tüie 
lat.  equuleus  bon  equus ,  tüeil  fic  einige  5i[^n= 
Iid)feit  mit  einem  ilJferb  f)atte"j;  m(at.  poledrum 
fiif)rt  auf  gr.  nwlo^-  'lobten'  iinritcf.  „®a§ 
fjof^ernc  $ferb  itnb  ber  ftöf^ernc  ©fcl  —  iöoU^ 
geftefle  mit  fd]arffantigem  ;)Jücfcn,  auf  iticld)cm  bic 
S^ctiniincnten  reiten  mufsten  -  luarcn  beliebte 
Straf  inftrnmente". 

Sfontoinc  5-'  i»  äeitungen  feit  1603  ju  be= 
legen  nnb  feit  Siebe  1686  nnb  Stietcra  3citung§^ 
hift  1695  gebnd)t  (9?cbenform  ^-outin  bei  ü.  b. 
©roen  1669  nbl.  ©ärtner  C  2) ;  roaörfdicintidi 
ift  ba§  SBort  bnrd)  nbt.  ikrmitthing  in§  '^llih. 
gebrungen.  3"  ©runbe  liegt  frg.  fontaine  (mlat. 
fontana  gn  lat.  fons  'Cneöe'j. 

^oppin  3tiü.,  bei  2ntf)er  nodj  nnbc^eugt,  aber  j 
fonft  im  16.  ^al-)xli.  belegt  itnb  feit  2d)otteI  1663 
ber^eidmet:  ein  9,'ßort   bon   rotmelfdier  .s^erfnnft 
(^e(eg:   (55rimme(£-f)aufen  1669  Simplic.  I,  13. 
III,  14).    3n  ben  älteften  9Jad)rid)ten  über  9tot=  , 
tüelfd}  an»  bem  15/16.  ^ai)xl).  ift  2>Dp  p  er  (ältere  | 
9f ebenform  SSopper,  Söapper)  Seseic^nung  | 
für  3?cttler,  bie  ficf)  berrücft  ftctien  nnb  im  fin^  ' 
gierten  2Ba{)nfinn  ftd)  bie  Siteiber  ,icrreif3cn;  bann 
mirb  i^opper  ä>oppart  'itcarr' unb  foppen 
'betrügen,  lügen'  als  rotraelfd)  bei  C^cBucr  (1555)  j 
1610  Mithridates  88,  bei  a}fofd)erofd)  1642  6ef.  j 
$t)il.  P,  154  unb  bei  @d)ottcl  1663  X.  ^aupt= ' 
fprad^e  @.  1265  regiftriert.     Söäbrcub  öeuifdö 
1616  foppen   uod)    nidjt   ucr^icidinet ,   ^at    e§ 
(Stieler  1691  nod)    al§  vocabulum   plebejum  et 
sordidum;  boc^  bat  IHaalcr  15(il  ooppcu  'prae- 
varicari'.    Slinberliug  1795  üer3cid)nct  foppen 
al§  ftubeutifd),  tt)ie  e§  benn  and)  im  17.  3nbrb. 
in  Stnbeutenlitteratur  (3.  Ö.  3}hiltibibng  1669 
Jus  Potandi  EiJ)  mebrfad)  bescugt  ift.   2(u§  ber 
Stubcntenfpradie  brang   e§  in  ber  beutigen  mil- 
bercu  ^öebcntnng  in  bie  8itteraturfprad)c  (ficbc 
b  l  e  d)  e  u  nnb  p  n  m  p  e  n),  unb  fo  imd)a\  ee  Steiu= 
bad)  1734,  Slbelung  nnb  (Sampe. 

ivorcc  5.  flu»  fr?),  force,  im  17.  oabrb.  (init 
ber  bou  OHiblein  1716  fran^öf.  Sprad)mcifter  I, 
i^oriebc  b''  getabelten  3icbcaform  Jvorfd)e)  all^ 
gemein.     2d)on   am    3d)lufj   bc-:-   16.    vUibrbc'. 


',eigt  fidi  per  forca  (—  ital.  per  forza)  3.  23. 
jei  b.  Sd)mcnbi  1594  strieg§bifcur§  S.  34;  bafnr 
öann  im  17.  3abrb.  ba-S  feit  Siebe  1686  unb 
Sticlcvä  3citnngelnft  1695  oerseidjuete  par  force 
(=  frä.  par  force).  (f'ine  bem  9ZbI.  eutftam' 
menbe  9iebeuform  ^^ortfe  ber3eid)net  fd)on 
Jgeuifcb  1616. 

forbcrn  3ttt).  an§  mbb.  vordem,  ai)b.  for- 
doron  'forberu,  berlangen,  bcrausforbern,  bor= 
laben';  eutfpred)enb  nbl.  vorderen:  eine  fpejif. 
beutfdie  Silbnng,  hcn  übrigen  Sialeften  urfprgl. 
fremb;  bod)  brang  ha^5  Söort  ou§  bem  Seutfcb. 
in§  Söu.  unb  Sdimeb.    91blettung  s"  bor  ber. 

förbmi  3tlU.  an§  m^b.  vürdern  vurdern, 
al)b.  furdiren  (audi  fordarön)  'nortuärtc-  bringen, 
für  ctmaS  t^iitig  fein,  belfen';  »ie  forbcrn  bon 
b  0  r  b  e  r. 

5-OVCflC  iS'->  bafnr  ai)b.  forhana  5.  =  mbb. 
vorhen  vorhe  ^. ,  beut  ein  lucftgerm.  forhna 
'Forelle'  ^n  (Sruube  liegt;  ogt.  anbb.  forna  furnie, 
anglf.  förn  forne  (mcift  trübt  =  engl,  trout 
an»  tat.  tructa,  tvo^u  frv  truite).  Ta§  germ. 
iBort  an»  borgerm.  prknä  mirb  meift  gu  ffr. 
prent  'gefprcufclt',  gr.  nsgy.rög  'buut'  gebogen, 
fo  ba^  bie  5'Orelten  nad^  tbrcr  i^axbt  benannt 
mären  (ogl.  ruff.  pestruska  'Forelle'  ^u  pestryj 
'bnut').  3)te  nbb.  3^orm  J'Orelle  (mit  ^e= 
tonnng  ber  fdimercn  SJiittelfilbe  mie  in  leben  = 
big,  2ö  a  dl  0 1  b  c  r ,  S  d)  1  a  r  a  f  f  e ,  i!»  0  r  u  i  f  f  e) 
beruht  auf  mbb.  vorhen  mit  bem  biminutibeu 
-le  ber  mittcirbeiu.  Ü}Ja. ;  au§  forenle  ttiurbe 
forelle  mie  au»  einlif  ellif  =  elf.  3n  2;^uringen 
unb  St^eiufranfen  förelle  färselle  betont  3n 
Saicru  unb  Ci'treicb  fyörc^en  (and)  Je^rue), 
in  ber  Sdnoeij  forne(li)  före(li),  in  Sdimabeu 
fore  furn.  Sie  ^orm  Jvo reite  (fett  '4>ew<-"er= 
&KX  1556  95''  unb  i'Jatbcfiu»  1562  Sarepta  201 
bezeugt)  trirb  nod)  nicbt  bon  Maaler  1561  (ha- 
für  j^oren  fy.)  unb  bon  Sd)ottet  1663  (bafür 
Jobre  (vorel),  erft  oon  (S.Siebe  1686  gebudit; 
aber  uod)  Stieler  1691  unb  Steinbad)  17.34  bc= 
bor^ugen  Jo^rc  al»  i^auptform.  3lbelnng  ^at 
atö  fd)riftfprad)tid)  nur  yfo reite. 

t  gforfc  ;y.  f.  5urfe. 

3-orm  5y-  «u»  "i^b-  (nad)flaff.)  forme  form 
^•.  'Jyorm,  Öeftatt'  anv  tat.  roman.  forma. 

Sormel  Jy.,  crft  fpät  nbb.,  au§  tat.  formula. 

forfri^cn  ^t\v.  an»  mbb.  vorsehen,  aljh.  forskön 
(fetten  fränf.  mit  lHngleid)ung  forspon)  'forfdien, 
fragen':  eine  bem  £>b.  cigentümlidic  !23ilbnng,  bie 
ben  übrigen  Sialetteu  fremb  ift,  auf  got.  *faürs- 
kon  *faurhskün  bi»^wcifcnb.  3)a§  sk  ift  ab- 
Icitcnb  tuic  tat.  sc  (bgt.  brefcben,  mnnfd)en, 
iuafd)en).  G^iu  got.  *faxirsk6n  für  *faürhskon 
märe   gcfeiUid)   nne   got.    waürstw   ':?lrbeit'  für 

lö* 


S^orft 


116     — 


i^ron^brot 


*\vaüvhstw.  2;tc  gcrui.  3i>,v  l'orh  ift  ibeiitiid)  mit 
bcv  il'3.  üüii  fraflcu,  lun-flcnii.  prk  ().  fragen). 
(5-iue  sc-5lblcitunii  ^c\c\t  and)  Int.  poscero  (für 
*porscerc)  'fovbcrii'  iiui)  ffr.  prch  'fragen'. 

Jovft  i'i.  anv  ml)b.  vorst,  a\)h.  forst  Tl. 
':öann»ualb';  bancbcn  ml)b.  vorest  forest  föreht 
föreist  (forest  ift  luof)!  nid)t  ansnfe^en)  9i.  '23ann= 
tualb,  gorft'.  S)ie  gansc  Sippe  cntftanimt  bcm 
^yran^öf.:  frj.  foret  =  miat.  forestis  'J8ann= 
lualb'  (^n  iat  foris  'anßerfiaUi'  gebilbet).  Ü}llat. 
forestis  begegnet  fdjon  in  nieroningifdien  nnb 
tarolingifdien  llrfuitbcn  (.suerft  556  in  einer 
llrfnnbc  (Sf)ilbebert^i  I),  wobnrd)  and)  bte  3eit 
ber  nbernal)me  be§  SBorteS  tn§  S)ent)d)e  (af)b. 
forst)  beftimmt  Jütrb.  5)ie  ml)b.  ^Nebenformen 
vorest  voreht  foreist  berufen  auf  nener  (Snt= 
Icbnung  an§  frs.  foret,  afrj.  forest. 

i^ort  iif.  an§  frj.  fort;  in  3eitu"ge"  ^^^  30= 
jiitir.  Krieges  aly  ^-oxtc  Jem.  nnb  gort  9Jentr. 
(qjinr.  fy orten  fd)on  1617  in  be  93rt)'§  Über= 
fe^nng  oon  33afta'»  Maestro  di  Campo  generale 
©.  5-t) ;  bei  Sigifm.  Satomn§  1617  Relat.  Hist. 
Semestr.  Contin.  S.  31  al§  forto  =  ital.  forto. 
li-ort  l'L  mirb  feit  §enifd)  1616  nnb  Sd)ottet 
1663  allgemein  üerjeidjnet. 

fort  3{bo.  an§  mijb.  vort  'ähü.  'oortt)ärt§, 
tneitcr,  fortan';  afjb.  *ford  fe^It,  e§  mürbe  fttmmen 
SU  afüdjf.  forth,  angif.  forp,  engl,  forth  'fort, 
roeg' ;  got.  *faür|),  bagn  aU  tomparatio  faürlns 
2tbo.  'früI)cr'V  gort,  altgerm.  fori),  an»  iitterem 
frl^o  prto  ift  bermanbt  mit  oor.  ©.  für  ber, 
forbern,  fijrbern,  üorber. 

Jortf^ritt  2)i.  in  ber  f)eutigen  übertragenen 
23ebentung  nad)  S^inberling  1795  9Neinigtett  ber 
b.  6pr.  S.  388  um  17.50  aufgetommen  nnb  feit 
SIbeInng  Oerseidinet  (ältere  ;:)lcbcnformen  (5oi"t  = 
fd)reitung  nnb  ä>orf d)ritt). 
i^ourogc  f.  unter  ?y"rier. 
gratet  g-.,  erft  nt)b.  (feit  §euifd)  1616  aU^. 
gemein  gebucht),  au§  bem  nbb.  fracht;  ogl. 
nbL  vracht,  engt,  fraught  freiglit  '5rad)t, 
befrachten';  e§  bebentet  nrfprgl.  'SoI}n,  ^;ßreis  ber 
Überfahrt',  bann  erft  bie  'Sabnng  felbft'.  injt. 
aii'ö.  freht  (mobt  got.  *fra-aihts  PoranSfe^eub.) 
'ikrbienft,  2oi)n' ,  gifrehtön  'üerbienen';  btc 
fpeätette  Sebentung  ber  neueren  2)ialefte  jeigt 
fid)  suerft  im  TlnbL  nnb  2JlitteIengl. ,  fie  brang 
andi  ins  3toman.  fügt.  frj.  fret).  ©.  nod)  eigen. 
Sfratf  9Ji.,  ein  oon  ben  iyrembmDrterbüd}ern 
nor  1750  nid)t  gebnd)tcy,  jetst  in  ,^al)lreid)en  S?ultnr= 
fprad)en  oerbreitete»  /yi"enibmort,  ba§  ^et)na^' 
§anbbud)  1775  Der5eid)net  (^Belege:  bie  g-racf 
al§  gemin.  bei  3Jinfän§  1781  $()pfioguom.  ^Reifen 
.3,  175;  ber  /yrad  al§  Wla^A.  bei  ©octbc  im 
Söertber   1774   unb   1792   im  (^)rof5cofta  II,  1). 


SIbeInng  (mie  i^inberliug  1795)  I)ä(t  Söort  nnb 
3ad)c  für  englifd) :  engt,  frock  (engl.  0  neigt  in 
ber  ^hh^fpradie  nad)  a  bin). 

frnflcu  3tiü.  'iii§  gleid)beb.  m[)b.  vrägcn,  af)b. 
fragen  (mit  feltener  9febenform  frähen);  ent= 
fpredienb  afäd)].  fragon,  nbl.  vragen:  eine  bIo5 
fDntinentaIbentid)c  2?ilbnng  (got,*frehan  *fregan) 
mit  ber  33ebentnng  'fragen'  ans  einer  germ.  2Ö3. 
freh,  auö  ber  im  @ot.  ^xät  frah  (frehum) 
nnb  ^^art.  frafhans  gebilbet  finb ;  ha§^  ^ngcbijrige 
^x'dl  lautet  mit  n-5(bleitung  (ogl.  fd) einen) 
got.  fraihnan,  angIf.  frignan  fn'nan ,  lüonebeu 
mit  präfentiid)er  io-5IbIeitung  and)  anglf.  friögan 
(got.  *frigjan)  erfd)eint.  ®ine  anbere  i^erbalab^ 
leitnng  an^  berfelben  2B3.  f.  unter  forfd)en, 
mit  meld)em  ha§  ai)h.  fergön  'bitten'  bie  llm= 
fteüung  be§  r  teilt.  9(uBerbem  get)ören  ou»  bem 
@erm.  nod)  flg.  SBorte  gur  2B3.  freh:  anglf. 
friht'Cratel',  frihtrian  'lüabrfageu',  fricca'§eroIb'. 
@erm.  2.B3.  freh  i'tammt  ber  2autiierid)iebnng5= 
regel  gcmäfj  an§  einer  ibg.  2B3.  prek  prk,  wdäjt 
nrfprgl.  bie  Sebcntungen  'fragen,  bitten'  ('roga- 
re,  interrogare')  in  fid)  Pereinigt  ^abeu  mog. 
ä^gl.  bie  nroertnanbten  ffr.  2B3.  prch  (für  pr^-sk) 
'fragen,  mouad)  oerlangeu,  etma§  begelireu,  um 
etma^S  bitten',  pra^nä  'Befragung';  5b.  2B5.  pares 
peres 'fragen,  forbern';  Iat  prSc-  (31.  "^l.  pröccs) 
'33ittcn',  prgcäri  'bitten',  procax  'frecb',  procus 
'i^reier,  SBerber';  aflob.  prositi  'forbern,  bitten'. 

frauf  3(bi.  'frei,  unabbängig',  erft  ni)'!).  (feit 
§enifd)  1616  unb  ©d)ottet  1663  t)er3eid)net)  au§ 
fr3.  franc  (ital.  fpan.  portug.  franco),  ha^  felber 
au§  unferem  ä>ölfernamen  fyranfen,  at)h. 
Franchun  ftammt  nub  allgemein  ben  freien 
Tlawn  beäeid)nct  i}abm  fann.  (Sigtl.  ift  ber 
isöltername  Jn- raufen  eine 2tbleitung  an§  einem 
Oerlorenen  ai)b.  *francho  'Surffpieß' ,  ba^  iidj 
im  5(uglf.  al»  franca,  im  9tnorb.  al»  frakke  er= 
galten  ^at;  ä^ulid)  l)aben  bie  Sac^fen  nad)  einer 
Söaffe  ben  9lamen:  al)b.  Sahsun  nad)  sahs 
'Scbroert'  (f.  3)Jeffer). 

franco  9lbP.  feit  bem  2;entfd).  unart.  ©prad)= 
ufm.  2}crberber  1614  gebud^t:  int  3?eginn  be» 
17.  3fi^i"l)§.  entlehnt  an^  gleid)bcb.  ital.  franco. 

Sronjc  ?f.  a\i^  ml)b.  franze  5-  'gvanfe, 
@d)mitcf,  Stirubaub';  ba3U  franzen  3tȟ.  'mit 
«yranfen  befeben':  au§  bem  Dtoman.,  Pgl.  frj. 
frange,  ital,  frangia,  bie  auf  bem  gleid)bcb. 
Iat.  fimbria  berubeu. 

^ronjbrob  -U.  in  9lmaraut^e§'  5raueu3imntcr= 
Icjicou  1715  unb  bei  ?3-rifd)  1741  üer3cid)net; 
eigtl.  um  1700  S8c3eid)nung  für  eine  5(rt  fran= 
jöfifdber  $}Jaftcte.  SDaö  1.  Söortelcmeut  ift  —  'frau-- 
3Öfiid^';  bei  Stieler  1691  ^yvanältJein  'fran^ö^ 
fifdicr  2Bciu',  A-rnit3iitann  'A-ranjofc'. 


frappieren 


117     — 


S-i'eQQtte 


ftnpJJicven  3^-  «•i"'--^  fi"-  fnippei'  im  18. 2al)xl). 
üLicniommcu  (23elc(3:  i^sl'ilippi  1734  ^){cgclii  bcr 
9{eimfd)nncbcfmi[t  <B.  70.212),  bei  Speranbcr 
1727  iiod)  nid)t  tier3eicf)iiet. 

i<fta^  ä)f.  ait§  mf)t).  vra^  M.  'biv?  (Jifcit,  {greifen'; 
511  f  r  c  1  f  c  n ;  ai)b.  f rä^,  m{}b.  vrä^  Tl.  and\  'greffcr'. 

g^va^c  (5.,  erft  nljb.  (id)on  ki  Sutficr  bc= 
legt  unb  fett  §enifcf)  1616  cicbudjt),  luoraiis 
nbl.  fratsen  g^.  i}](.  'Jvaücii,  i'cräevrungcn' 
cntleliiit.  3pricf)t  fdioit  ba-j  MWn  be§  iIBorte§ 
im  5([ib.  äletib.  für  (J-ntIcI)ititng,  fo  siuingt  basii 
bie  IhimÖGÜrfjfeit  einer  guten  5lbleitnng  a\\§  germ. 
ajJitteln;  benn  bte  borgefc^tagenc  5)entnng  au» 
angif.  frajtwe  j3-.  $t.  'tunftarbeit,  ®dnnucf 
(©dinigtüerf?)'  ift  tautlidj  uumöglid).  Se^te 
CucUe  üon  ?5ra^e  tonnte  in  ital. '4-U.  trasche, 
frj.  frasques  'i^offen,  ©diabcmad'  uortiegcu. 

3frttU  5'-  ttU'5  mf}b.  vrouwe,  ai)b.  frouwa  5". 
'.s!)errln,  ©ebteterin,  ^-vau  öon  Staub,  2)ame, 
@emaf)Iin,  2öeib':  eine  urfprgl.  iüoI)I  nur  Ijb. 
'Jeminiubilbnng  'ÜBeib  be»  Ferren,  ."ocnnn'  ju 
al)b.  frö  'i'gierr'  =  got.  frauja  (heiwafrauja) 
'.'öerr';  genauer  fteltt  ftd)  af)b.  frouwa  an»  frau- 
jön  äu  got.  frauja  '^err*  aly  Femininum.  3)as 
2Jlaff.  a!^b.  frö  an§;  *frawon-  ift  ibg.  prwo- 
'bcr  erfte'  in  aperf.  paruva,  ffr.  parva,  oftob. 
prüvü  'erfter*  (für  prvo-) ;  baS^  Tla]t.  got.  frauja 
ci\\§f  frawjon-  ift  tbg.  prwyo-  'ber  erfte'  in  ffr. 
pürvyä  'erftcr',  JDO^u  and)  anorb.  Freyr  (got. 
*Praujis)  uub  Freyja  (got.  *Frauj6)  al§  @i3tter= 
namen  gehören.  S5egen  be§  23ebentung§über= 
gange»  bon  'erfter'  in  '§err'  f.  auä)  5  ü  r  ft.  Tac^ 
{Femininum  aljb.  frouwa  ftubet  fid^  anbb.  (aber 
nid^t  im  öclianb)  als  frua  =  nbb.  frugge,  iüo= 
I)er  anorb.  frü  entfernt.  2)a»  llJaffnl.  (f.  ?i  v  0  f)  n  = 
b teuft)  ftarb  frnf)  an»,  innfirenb  ba'Si  S^emin.  er= 
batten  blieb  (ä^nttc^  fr,5.  dame  aü^^  domina, 
aber  tat.  dominus  hikb  uid)t.  2Sg(.  S  d)  tu  t  e  g  e  r). 

^rnulein  9^.  (oereinselt  bei  @rwl)tu§  1698 
@ebid)te  I,  846.  886  audj  (Femininum)  an§  m^b. 
vrouwelin  31.:  S)tminutibbilbung  ^u  ml)b.  vrouwe 
'Jrau',  eigtl. 'eble§  HJäbdjen,  @belfräu(cin,  §errin, 
(beliebte' ineinenb ;  =[ein  al»  ©nffii:  (nibb. -Im) 
ineift  auf  oberb.  llrfbrung  bet-  2Borte§  bin,  ba^^ 
hjo'^l  (f.  ^aif  er)  üom  faiferlidien  öofe  an§  borge= 
brungen  ift  (bagegen  f.  9W  ii  b  ^  e  n  al§  inb.  nbb. 
SBort). 

tVraucnjimmcr  9f.  an»  fpät.  ml)b.  (15.  ^af)rb.) 
vrouwcnzimmer  9?.  'gynaeceuni,  Tyraucugcniad)'. 
S)ie  ml)b.  Scbcutung  bielt  fid)  im  9f^b.  bi»  um 
1750  (i5.  ^.  bei  fintber  in  ber  23ibcl  föftl}er  2, 3. 9). 
3m  16.— 18.  Sai)xi).  übernimmt  ba§  SBort  bic 
S^oUeftiübebentung  'bie  im  ©ijnaeccnm  befinbttdieu 
y^-raneu',  bann  'bie  Jvraucn,  ha<j  meibtid)e  C^k- 
fd)lcd)t'.    2ai]  fdiUefelid)  aue  bcm  Sfoücftiubcgriff 


bte  i>orftc(tung  beö  ein.ndneu  ^ubibibnum»  ('ein 
n)eiblid)c»  iBcfeu'j  Ijeruortrat,  f)at  5Inatoga  ff. 
^nrfd^e,  S?  am  er  ab);  biefe  beutige,  stterft  im 
17.  ^a^rl).  bei  fddei.  5:id]tern  (3.  ii  'iL  @n)pbiu« 
1698  @ebid)te  I,  846.  953.  II,  374.  378  unb 
ßotjenftcin  1701  ^brabim  Sultan  ft  3)  auftretcube 
2?ebeutung,  meldic  fid)  anfänglid)  nur  bei  bem 
unbeftimmten  5lrtitcl  („ein  ^vanenjimmer")  unb 
in  ber  3lurebc  (s.  ^  (5f)r.  9tenter  1695  (§brlid)e 
5rau  I,  4)  seigcit  fonnte  unb  nad)  iöaditer»  WIof= 
farium  1727  ^nnädjft  nur  „ein  üorncljmeree  5rancn= 
gitumcr"  (mulier  honestioris  conditionis)  mar, 
mirb  üon  Steiitbad)  1734  itod)  ntd^t  regiftricrt, 
aber  gebrandet;  ©ottfdicb  1758  23etrad)tnngcn 
S.  424  üermirft  fie  nod)  al§  fädiernd)  sn  ©nnftcn 
üon  2Bcib»perfon  (bei  9}cuter  1695  (Jbrüd)e 
g^rau  I,  3  „eine  Pon  feinem  §au»frauen5immer"). 
Seit  1700  mirb  bie  CsnbiPibualbcbentnng  üb= 
ü(^er  ä.  5Ö.  bei  3}knaute»=§unoIb  (1719  Satnr. 
Sioman  S.  11.  17  unb  1722  2tn§erlef.  23riefe  72. 
76  ff.)  unb  tu  Snbmig»  t.=eitg(.  Setric.  1716  unb  fie 
mirb  ctma  um  1750  altgentein  fd)rifrbcntfd),  unb 
es  fanu  ba?in  balb  ein  '4? Iura t  "bie  Jvrauen^tmmer", 
and)  ein  Siminntionm  S-rauen5immerd)en 
gcbitbet  tocrben.  llbrigctt»  Perjeidjuen  Ji'ifd)  1741 
unb  Stbetung  (5r  an  eng  immer  nur  erft  aU 
'eine  Pornc^me  (Jraii'. 

frct^  Slbj.  aitö  mbb.  vrech  9(bi.  'mutig,  füf)n, 
bretft',  ai}b.  freh  (hh)  '^abiüd)tig,  begierig'; 
entfpred)enb  got.  *friks  nur  tu  faflmtViks  'i^ab- 
gierig,  getbgierig'  (tnegen  failm  '@elb'  f.  lUe^), 
anorb.  frekr  'gierig' ,  augf.  free  'oermegcn'. 
'©ierig'  lüirb  bie  ©rnubbebentung  be»  gemein^ 
germ.  5(bi.=Stantnie»  freka-  getocfen  fein;  Spe^ia^ 
üfierung  auf  ba»  .^rieg»teben  führte  auf  bie  i8c= 
beutitng  'fatupfgierig,  =üiftig,  nermegen';  angtf. 
freea  erlangt  bie  33ebeutung  'frtegertfdier  £;>elb', 
älter  engl,  freak  '§e(b,  iUann'.  2it)nlid)e  Spe5ia= 
lifteritngen  eine»  23egriffeö  auf  ba§  S?rieg§Ieben, 
bie  auc^  nod)  ans  ber  älteren  germ.  '^dt  ftammen, 
f.  unter  b  e  r  e  1 1,  f  e  r  t  i  g,  f  ü  I)  n ,  r  ü  ft  i  g.  3"  ben 
rontan.  Sprad)en  finben  fid)  9(btDmmIinge  be»  alt= 
germ.  froka-,  got.  friks,  ligt.  altfr^.  frique,  uproP. 
fricaud  'miiJtter,  (cbtiaft'.  ©erin.  freka-  au» 
Porgerm,  prögo-  geijört  faitm  ju  fragen. 

(^rcgottc  S-./  bd  Sgcniid)  1616  unb  Sd)0ttel 
1663  al^^-regat  'navigium  exploratorium',  als 
Fregatte  in  Stieler»  3eitnng»(uft  1695  gebnd)t, 
in  ber  2.  ,s;^älftc  bee  16. 3al)r^§.  cuttebut  (3eitung§= 
belege  fett  1574,  :^.  2?.  and)  bei  @.  äöintermonat 
1609  Calend.  Histor.  Decenn.  S.  421) ;  üon 
Sfrieg^3id)riftftellcru  fd)on  bei  ;yron»perger  1573 
Slricg»bud)  198  ff.  {aU  „^-regaten  ^-ragatteit 
;vrogattcn^Tugatten");  and)  1584  9Kn)f5bud)  277*^ 
278''  (alö  Fregata,  J Legate). 


rrci 


—     118 


i^rettc^eu 


fiet  3lbi.  aii-j  fllcidibcb.  ml)b.  vri,  nl)b.  frl:  ein 
nemeiiuievm. ,  nur  bcm  9Jorb.  frember  ©tamm 
frija-  'frei',  bor  nodi  bitrcfi  got.  frcis  (3rtf.  @g. 
9}J.  frijaiia),  aitgl).  tri  freo  (ailC>  frija-),  engl 
free,  anbb.  frt  iHiraitcnicfciU  >inrb.  Ta^it  aU 
'Jlbftr.  got.  freihals  '^s-rcUjctt',  eigtl.  'ber  ^iiftaub 
ber  J-reitialftgtcit',  angl).  freols  '(vreilieit'  (aud) 
'5ricbe,  ::Ku!^e';  Dgl.  freolsdaeg  'J-eiertag').  2(15 
9lbi.  'einen  freien  föcili  Ijabenb'  geOrandit  ba§ 
dloxb.  ha-j  mit  bieten  ibentifdie  frjals  für  ba^ 
ferjicnbe  *fn'r  'frei';  bimi  al)b.  niijb.  frihals 
'ber  A-rcie'  (ein  'King  um  ben  .'öa(c^  mar  alt= 
germ.  c]eid)cn  ber  Sftanen).  Cbinodl  frija-  fdjon 
getncingerin.  bie  neuere  23ebcutung  üon  frei  Ijat, 
ivosu  aud)  ct)mr.  ridd  'frei'  ian§  prija)  ftimmt, 
fo  feigen  fid)  bod)  einige  Spuren ,  baf?  einft  im 
früfiften  @erm.  bem  5lbi.  frija-  bie  Sebeutung 
'lte[i,  geliebt'  ^ufam ;  ügt.  ba§  ,^um  2tbi.  gef)örige 
5(bftr.  got.  frijaltwa  'i^icbc',  augif.  freod  (für 
*frij6dus)  'Siebe,  @nnft' ,  angif.  fn'gu  'Siebe' 
(nud)  freodryhten  'ber  liebe  S^cn',  freobearn 
'ba§  liebe  ^inb');  ba?^n  got.  frijon  'lieben'  unter 
5  r  e  n  n  b  unb  triebe.  Sitte  bief c  Slbtcitungeu 
meiien  auf  eine  germ.  SBj.  fri  'begcn,  fd)onen, 
fdionenb  bcljanbeln'  (mbb.  vri-ten,  got.  frei-djan 
'fcfioncn');  frei  märe  attin  genommen  etma  mit 
^olb  jn  iiergletd)en ,  ba^i  and)  ba§  S3erpltnis 
be§  §öl)ercn  gum  3Jiebcren  meinte,  ^^rei  eigtl. 
'liebenb,  geliebt,  gefi^ont'.  '3^icfc  3?ebentung  mirb 
burd)  bie  üerfolgbarc  ältere  @cfd)id]tc  be§  JöorteS 
gcfid)ert:  got.  frija-  au§  üorgerm.  priyo-;  ligl. 
ffr.  priya-s  'lieb,  beliebt'  3U  äBj.  pvi  'erfreuen, 
geneigt  mad)en'.  3m  3tltiub.  gilt  ba§  Ty^!"-  ^^^ 
'Hb'],  priya  für  '©attiu',  aud)  '2:od)ter';  baju 
ftimmt  afäc^f.  fri,  angIf.  freo  'äöeib'.  —  Tlit  ffr. 
23?3.  pri  gepren  nod)  :^ufanimen  aftoü.  prijaja 
(prijati)  'beii"tel)en',  prijatelji  'g-rcunb'.  ©.  5  r  e  i  = 
tag,  freien,  ^-reunb,  triebe,  iiyriebbof. 

Jyvcibcufer  3}i.  und)  engl,  free-thinker  (i8e= 
leg:  5;3l)tlippi  1743  3tegeln  ber  J){eimfd)miebe= 
fünft);  S'T-'enitiiui-'ei^  3)i.  um  1750  nad)  engl. 
free-mason  (beibe  fehlen  nod)  in  aJieifenerS  5)ß^ilo= 
fopf).  Sericon  1737). 

freien  3tm.  'um  eine  i^raut  merben'  au-5 
m^b.  vrien  'um  eine  23raut  mcrbcn,  beiraten': 
eigtl.  ein  bem  Cbcrb.  frembe-S  äl^ort,  bcm  d}bb. 
(oudj  bem  öeff.)  eigen  unb  bef.  burd)  Sutl)cr 
Sur  ©ettung  gefommen  (2lb.  $etri§  iBafler  Sibel= 
gloffar  1523  überfcBt  2utl)cr§  freien  mit  'mciben, 
el)elid)  merben'  unb  (Jcfc-  23ibclbcarbeitung  1537 
erfeßt  e§  mit  „^nr  (5bc  ucl)men,  bciratbeu").  ä>gl. 
nbl.  vrijen  'merben'  (ml)b.  vrten  'frei  madien,  er= 
retten'  ift  ;^unäd)ft  al§  babou  oerfd)icben  an3n= 
fe^en).  yyür  bie  93ebcutung  'merben,  beirateu' 
bat  man  unmittelbar  an  bie  altgerm.  2B,v  f" 


'lieben'  au:,ufuüpfeu ;  ogl.  afäd)].  fri  'iBeib,  (>6c= 
liebte'.  Über  bie  ^Verbreitung  ber  germ.  ÜKs.  fri 
(aihi  ibg.  pri)  f.  f  r  e  i  unb  ^5'  r  e  i  t  a  g,  aud)  Ty  renn  b. 

freilirf)  3tbP.  am  mbb.  vriliche  3lbP.  ')id)erlid), 
atterbings':  eigtl.  5lbLi.  :iU  vrilich 'frei,  fdiranfenlO'S'. 

jyrcitng  i'f.  auc-'  g(eid)beb.  mbb.  vritae,  abb. 
friatag  ilj.  'dies  Veneris';  entlpred)enb  nbl. 
vrijdag,  auglf.  fri'gdffig  frigedseg,  engl.  Friday 
'dies  Yeneris',  anorb.  Frjadagr  (bafür  jeiit  hil. 
Föstudagr  'gafttag'):  eigtl.  'Xag  ber  ^^reia' 
(urgerm.  Frijjo)  al»  ü)fad)bilbung  imn  lat.  dies 
Yeneris  (I^-reia  unb  ä^euuo  entfpredicn  fid)i. 
i?(norb.  Frigg  mic  at)b.  Fria  ift  eigtl.  bie  'Sicbenbe', 
bie  'Ööttin  ber  Siebe':  ju  ffr.  priya  J. '©attin, 
©eliebte'  (afädjf.  fri,  auglf.  freo 'fficib')  f.  frei. 
Sie  Überfci5ung  bec-  lat.  dies  Yeneris  (=  frg. 
vendredi,  ital.  venerdi)  al»  urbeutfd)  Frija-dag 
geid)ab  etma  im  3.  ^aijxl).  n.  Sl)r. ;  Pgl.  bie  üb-- 
rigen  lUamen  ber  2öod)eutage.  Seadjten^'mert 
ift  nod),  baf5  ba§  Söeftgcrm.  feine  SpuDupma 
für  'Jreitag'  btitfunr  im  2!^b.  aud)  pforintac?). 

t  iJveitc  ^•.  'Semcrbung'  au§  mbb.  vriät  vriäte 
}^\  '23rantbemerbung':  2{bftraft.  gu  freien;  ba= 
neben  in  gletd)er  23ebeutung  mbb.  vrie:  ein 
mcfentlid)  mb.  SBort. 

frcmb  3(bi.  am  mbb.  vromede  vronide  'frcmb, 
entfernt,  befremblidj,  fcltfam,  feiten',  obb.  frama- 
di  fremidi  'fremb,  munberbar,  feltfam':  gemein= 
germ.,  nur  bem  dloxb.  feblenbeS  3tbj.  für  fremb; 
pgl.  got.  framaps 'fremb,  entfrembet,  ausgefd)lüffeu 
Dou',  anglf.  fronilje  fremde  'fremb,  au§läubifd), 
entfrembet'  (engl,  auc-geftorbcn),  afäd)i.  fromithi, 
nbl.  vreemd.  3lbleitung  au§  bcm  8tamm  ber 
$räp.  got.  fram  'fern  Pon',  anglf.  engl,  from 
'meg  Pon';  ai^b.  fram  2Ibü.  'fort,  pormärte'. 

fvcjfcn  3ttt)-  nu§  mbb.  vre^^en,  ai}b.  fre^^au 
j'aufeffeu,  Per,sel)ren,  freffen'  non  2)tenfd)cn  unb 
Jiereu:  am  älterem  ^fraü^^an  mit  Spnfope  be§ 
i  unbetonten  a  entftanben;  ngl.  got.  fraitan  'auf= 
^icbren'  (engl,  to  fret  'bei^^en')  mit  bem  gleid)fall§ 
gefür,^ten  $J3rät.  £g.  fret  '4Jl.  fretun  für  *fraet 
*fraetun.  Sag  got.  23erbalpräfir  fra  erfc^eint 
im  3n)b.  fünft  aU  fir  far,  ml)b.  nbb.  ver,  unb 
im  2}Jbb.  bilbet  mau  am^  e^^en  mit  bem  geläufigen 
ver  ein  neues  vere^^en  mit  ber  2?ebeutung  be§ 
ctpmologifd)  ibm  gleidien  frö^^en.  ii^egcn  bco 
3>erbalpräfirc§  f.  JyrePel,  ber=. 

?5rettrf)cn  ?i.  (feit  Slbelnng  üerseid)netj  2)imi= 
untiD  SU  älter  nf)b.  (SJhaler  1561  unb  8d)ottet 
1GG.3)  3-rctt  9J. 'SBiefelart',  erft  nbb.,  au^  bem 
9Jontau.;  Pgl.  ital.  furetto,  frs.  füret  (engl,  fer- 
ret),  mlat.  furetum  furetus  '5rettd)eu',  ba§  auf 
früb  mlat.  furo  '3lti§'  =  lat.  für  'Sieb'  berubt 
(f.  nod)  3'ltiy;  ein  anberes  Siinoinim  ift  mittel: 
fränf.  fiebenbürg.  Jci erlin g\ 


iVi'eube 


119     — 


frifdf) 


»^•ICUbc  ^■.  aui:  g[cid)bcb.  m^b.  viöudc  vroudL", 
üi)b.  fr^wida  %.:  glt  freuen,  :nl)b.  vröuwen, 
nf)b.  frouwen;  f.  frol^.  2ßegen  ber  3lbleihtng 
f.  Öe  11t  ei  übe,  Scgierbe,  Sterbe,  iSe  = 
i  d)  h)  c  r  b  e. 

3-reuut)  äU.  nu§  g(eicf}beb.  iiil)b.  vriunt  ( d) 
ai)b.  friunt  M.  'STcuiib,  iscnuaiibtcr';  ügl.  afäd)f. 
friund  'Jrcuub,  ä.5erlDanbter',  nbl.  vriend,  anglf. 
freond,  eitgL  friend,  got.  frijonds  'g-reunb' 
(bitnfelc  Saiitform  I}at  aiiorb.  fri^ndr).  @ot. 
frijonds  uiib  fomit  Qiid)  bic  übrigen  2Borte  finb 
ii^art.  anö  einem  altgerm.  got.  3tiü.  frijon  'lieben', 
anglf.  freogau  'lieben'  (f.  frei);  baber  i>a^j  2Bort, 
ba?^  eigtl.  'licbenber'  (bgL  tat  amicus  jn  amare) 
bebcntct,  im  dlhh.  £"»eff.  y-ränf.  Glfäfs.  Sdjiuäb. 
Saier.  für  'l^eriDanbter'  gebrnnd)t  iuirb  (für 
amicus  gilt  in  foId)en  Sialeften  „gnter  yfi'cnub"). 
2er  23ilbung  megen  f.  §eilanb,  ^-einb. 

t^rcüel  ?Jf.  au§  mf^b.  vrovel  g-.  Wl.  's1ü^n= 
l^eit,  iicrmeifenf)ett,  Übermut,  5'i"ed)f)cit,  (Seiualt: 
tl)ätigfeit',  alib.  fra\ili  g-.  'iSü[)nf)eit,  iknüegem 
l)eit,  iyred)t)eii':  SIbftrnftum  sn  bem  Slbj.  al)b. 
fravili  ft\^vili,  mt)b.  vr^vele  'fül)n,  ftols,  öer^ 
lüegcn,  fred/,  n{)b.  frebel  3Ibj.;  Hgl.  anglf. 
frsefele  'Deriuegen',  nbl.  wrevel  'Jrebel'.  3)a§ 
I)b.  Slbj.  I)at  ein  paar  fd^iuierige  92ebenformen, 
bie  3um  2{uffinben  be§  Unjinonv  J'iiiöcrscigc 
geben.  2II)b.  mit  b  fraballicho  S(bü.,  mit  b  iinb 
r  frabari  %,  'audacia'.  Mt)b.  beftcf)t  neben 
vrovel  ein  vor-^vel  verovel,  lt»eld)e»  mit  m^b. 
ver-eg^en  neben  vre^^en  gleid)  5u  beurteilen  ift; 
e§  märe  maljridjcinlid)  ein  got.  *fra-abls  refp. 
*fra-afls  üorausjufeßen  (ügl.  f  r  e  f  i  e  n) ;  unb  biefcm 
lüge  anorb.  afl  dl.  'Sraft,  Starte',  ai)h.  avalon 
'fid)  plagen,  arbeiten'  nafte;  im  5(f)b.  eröiett  fid) 
fra  al§  boUbctontes  ^x'dfxi  in  2tbi.  mie  fra-bald 
'üermegen'  gn  bald  'fü^n';  f.  ^-vadjt  (alg  3"= 
fammenfe^ung  mit  got.  fra).  —  freoeutlidj 
5tbP. ,  erft  nt)b. ,  gebilbet  iiad)  e  i  g  e  n 1 1  i  ri), 
m  efentlid)  :c.  am  bem  '^Ibj.  m[)b.  vrevele,  aber 
mit  ä>ertaufd)nng  hc5  l-Snfftj-eö  mit  n-©uffij. 

SricnubcIIc  f^-.  unb  ^^-rtcaffee  dl.  feit  3tma= 
rant^eö'  Jranenäimmeiiejicon  1715  ücrscidinet; 
yenifcf)  1616  t)at  fricaffieren  3^.  nur  al§ 
nbl.,  al§  bb.  bietet  ee  8tieler  1691  (3?elegc  für 
5-  r  i  c  a  f  f  e  e ;  llrfinns  1729  Gebaiifcn  o.  pbiloi'opl). 
föefd)macf  8.  16;  $J3[)iIippi  ITi:-?  ^Kegeln  ber 
^)feimfd)iniebefunft  S.  291)  3n  @runbe  liegen 
ital.  frittadella  nub  frj.  fricassee. 

Srvicbc  3)?.  au§  mljb,  vride  M.  'Jviebe,  ilsaffcii: 
ftitlftanb,  9hil)e,  Bd)ii^\  al)b.  fridu  Tl.  '^"yriebe"; 
entfpredjcnb  afüd)).  frithu  )Dl.,  anglf.  frcodo  fridu 
??.,  anorb.  fridr  2J?.  'Jriebc':  bae  gcmcingerm 
2öort  für  'Ji'iebe',  3m  @ot.  nur  in  Fri{)aroik.< 
fllcid)  Jrieb  rid)  (eigtl. 'Jriebcfürft')   bcjengt; 


himi  got.  gafriI)oii  'uerfi3t)neu'.  Xic  germ.  3Büvt: 
form  fril^u-  enthält  ^u  alä  6uffii'  mie  got.  dau- 
jju-s  =  2;ob;  pritu-8  =  5i^tebe  am  ibg.  2Bs. 
pri  (germ.  fri  eigtl.  'lieben,  fd)onen')  alfo  eigtl. 
'Siebcesuftanb,  Sdionung'  (f.  frei).  33ead)ten§= 
luert  ift ,  baf?  erft  ba^i  Öcrm.  eine  Seseidmung 
für  5i"icbe  fidi  gefd)affen  l)at:  c§  jeigt  fid)  in 
ben  ibg.  Spradjen  feine  gemeinfame  ä^enennung 
für  '5riebe',  bod) aud) nic^t für 'Slrieg'  (f. S^aht r), 
lyrtcbljof  3)i.  'J^ird)l)of',  urfprgl.  nic^t  fomobl 
'5neben§  §of',  fonbern  oielmel^r  'eingefriebigtcr 
Crt':  3U  ntl)b.  vride  'dnnfriebigung,  cingebegter 
9taum';  ml)b.  vrithof,  al)b.  frithof  'eingefriebig- 
ter  9taum  um  eine  Slirc^e'  l^ütte  5'i'eitÖof  er= 
geben  muffen.  3ni  legten  C^runbe  finb  Jtiebe 
unb  mljb.  vrit-hof  natürlich  urPerloaubt;  bod) 
ift  für  vrithof  §nnäd)ft  an  got.  frei-djan  'fd)oncn', 
ai)b.  friten  'begeii,  lieben,  befd)ügen'  an^ufnüpfen ; 
ba^u  aud)  nl)b.  cinf  riebt  gen, 

frieren  Stm.  ausgleidjbeb.ml^b.vriesen  (^avt. 
gevrorn),  al)b.  friosan  (^art.  gifroran);  ber 
9iI)otaci5mu§  ift  im  ganjen  S^^'  f)errf(j^enb  ge= 
töorben,  boc^  erhielt  fid)  s  in  ^yroft.  Sgl. 
nbl.  vriezen,  auglf.  freosan,  engl,  to  freeze 
'frieren',  anorb.  frjösa;  got.  *friusan  fel)lt,  läßt 
fid)  aber  nad)  frius  dl.  '5i"oft,  Stalte'  mit  (2id)er= 
I)eit  Dorauafel3eii.  9il)0taci§mn§  jetgen  anglf. 
freorig  2(bj.  'friereub,  froftig,  ftarr',  anorb.  fror 
dl.  i^U.  'Jroft,  Sölte'.  @erm.  2B3.  freus  fruz 
ait§  Porgerm.  2B>  preus  prüs;  fie  fd)eint  in  lat. 
prurio  für  *prüsio  'jucfeu'  nor3uIiegen,  fall§  im 
'Sted)en,  3iirfcn.  33rcnnen  be§  S'fofte»'  bie  ner= 
mittelnbe  2?ebeutung  liegt.  SaC-  IHltinb.  ^at  eine 
ber  23ebeutung  megen  ferner  fte^enbe  2B5.  prus 
'dtoas  au§fprigen';  baju  aud)  lat.  pruina  ':){eif' 
(für  *prusvina) ;  ffr.  prusvä  'Xropf eu,  gef rorner 
tropfen,  9teif'.  2In  tat.  frigere  aber  ift  unter 
feinen  llmftänben  ju  bcnfen. 

Jricö  3)?.,  aud)  Js-vic f  e  Js-t  erft  n^b.,  frül}er 
aud)  in  ber  Sebeutnug  'grobe  2Irt  SBoUenjeug': 
au§  frj.  frise  %.,  mol)cr  engl,  frieze ;  baa  frs.  2Bort 
toie  feine  roman.  (Sippe  entftammt  felber  bem 
(Merm.;  Pgl.  anglf.  frise  'gelocft',  engl,  to  friz 
frizzle  'fräufelu',  altfrief.  frisle  '§auptl)aar'. 

Srvicieln  '4>litrv  Ijct  §enifd)  1616  unb  Sd)ottcl 
1663  nod)  iüd)t  gebucht,  im  18.  3af)vl).  (feit 
l'icbe  16S6)  Jrtefel  Tl.  (al»  Singular),  bei 
Steinbac^  1734runb  ^-rifd)  1741  ^^-riefel  9centr.; 
bafür  öftr.  9H  f e  I  a  u  §  f  (^  I  n  g,  tteßl^alb  für  3- v  i  e= 
fei  im  3(nlaut  fr-  für  wr  unb  mitf)in  nbb. 
.\:ertunft  be»  SBortee  an3uncl)men  ift:  nbb.  frTslu 
(uid)t  mit  frieren  Permanbt)  fd)eint  bemnad) 
mit  ben  im  16/17.  3ii^fl)-  l)äufigen  i)lifeln 
^llüfeln  'Sommerfproffen'  ibentifd)  ju  fein. 

fnfd)  5lbj.  am  mt)b.  vrisch,  al)b.  frise  3tbi. 


fyrifrf)ling 


120     - 


^rofd) 


'nc;i,  iinifl,  iitimtcr,  viiftiii,  fccf;  ciitiprcchciib 
nnglf.  ferse,  engl,  fresh  (nuorb.  t'erskr)  'frifd)'. 
Xer  lüeitere  llri'pruiu]  ift  biinfcl;  3unäd)i't  ftc!^t 
aflou.  presinü  'frifd)'  an§}  ibg.  praiskino-,  beffeit 
2)ipIitliong  in  ahb.  t'reiscing  'OpfcrtI)tcr'  (nckn 
nIctdUieb.  friseing  f.  Jr  i f  d) I i  iig)  lincbcr  fefirt, 
imb  lit.  pröskas  'füf5,  uiigefiiltcvf'  mit  filiu.  rioska 
'frifd),  ungcfäucrt'.  5(u§  uicftgcrm.t'riska-  ftamnit 
bie  roman.  Sippe  Pon  ital.  fresco,  frj.  frais. 

^riitftUug  3Jh  'junges  inilbcg  8d)h)ein'  an§ 
mf)b.  vrischinc  vrischlinc  9}L :  3lbleitung  au§ 
frifd)  mit  ben  Snffircn  ing  ling.  Sn&  aljh. 
friskiiig  (mit  beu  bunften  llJcbenformen  friuscing 
frunscing  fruscing)  'Opfertier'  ift  in^  JUtfrä-  gc^ 
brnngen  al§  fresange  'junge^^  Sd)mein'. 

friftcrcn  3tlu.,  erft  nf)b.  (bei  §entfd)  1616 
nnb  Sd)ottcI  1663  al»  friferen;  3^rificr  = 
fünft  bei  'iirätoriuS  1666  3lntöropobcmu§  <B. 
213):  üermittelft  nbl.  friseren  an§  frj.  friser, 
ba§  an§  ber  am  8d)Int3  bc§  5frtifel§  ^-rieS 
nufgefteUtcn  SEortfippe  ftammt.  -  ^-rifnr  5'' 
fd)on  bei  ©toppc  1728  6ebid}tc  I,  15. 

tJrift  %.  au§  nil)b.  vrist  g'. ,  a1)b.  frist  {^. 
(9^)  'abgegrenäte  3eit  3htffd)iib,  Seitraum' ;  Pgl. 
afäd)f.  frist,  angtf.  first  Wl.,  anorb.  tVest  9h  $1. 
'l'ruffd)nb'.  2rn  91bleitnug.  au§  Sß^  fri  (f.  frei) 
'lieben'  ift  uid)t  mol)!  ^u  beufcn.  (5[)er  fijnnte 
nn  bie  got.  i^erbalpartifel  fri  in  frisahts  gcbad)t 
luerben,  tuenn  bereu  Sebcutuug  flar  loäre. 

friüol  9Ibi.,  ein  feit  Siebe  1686  Per5eid)ncte§ 
Se^nnjort  au§  ber  2.  .^"^älftc  ht^  17.  3nl)vf)§'  = 
frj.  frivole. 

fro^  ?(bi.  au§  mf)b.  vru  (©cn.  vrowes  vrou- 
wes),  ahb.  frö  (fl.  fraw6r)  'frof)';  entfpredjenb 
nfäd)f.  frao  (@en.  *frawes  frahes) ,  mubl.  vro 
*fro^';  bem  @ngl.  feblt  ein  entfpred)cnbc§  Söort. 
3tnorb.  frar  'fdjuett,  fünf  ftimmt  louttid)  red^t 
gut,  uub  luegen  ber  ^ebentung  Pgl.  ha?-  3tualD= 
gon  Pon  glatt  =  engl.  glad.  5)ann  tuärc  bie 
finnlidie  23ebeutnng  'flinf  3um  5(u§gang§puuft 
3U  neljmeu. 

froftlocfcn  ^tw,  au§  xril)h.  (feiten)  vröloken 
'jubilare';  mal)rfd)einlid)  imd)  ml)b.  vro-sanc 
'^■reubengefang,  §allelnia'  al§  llmbeutnng  ciue§ 
älteren  froleichen  jn  faffcn  ;  a^b.  m^b.  *vr6-leich 
luärc  and)  eigtl. '^renbengefang'.  (Sngl.  to  frolick 
'fd)er3cu'  ftammt  au§  nbl.  vrolijk  'fröl)lic^'. 

frofjii  2(bi.,  nur  nodj  al§  erfte§  ©lieb  in  alt= 
überlieferten  3ufflnimenfc^ungen  erhalten  ciii^ 
m^b.  vron  Jlbj.  *bcn  i^öerrn  betreffenb,  !^errfd)aft= 
lid),  l)eilig'.  3ni  2ll)b.  erfd)ciut  für  ein  Slbj. 
*frön  ein  erftorrte§  frono  'l)errlid),  gottlid),  l)cilig', 
bas  eigtl.  @en.  $1.  ju  frö  ',§err'  (nur  als  isof. 
in  ber  3lnrebe  gebraud)t)  ift.  3iii  9.^il)b.  erfd)cint 
Yfön  in  5al)lreid)en  ^itfi^n'nieufctjnngeu  für  btn , 


iücltlid)cn  .v>cirn  fomie  für  ben  y.vaioc,  bcn.'ocnn 
y.ar.  ;'^0}^.,  (S^riftuS;  Pgl.  ml)b.  vronlichnam 
5DJ.  'ß^rifti  Seid^nam,  §oftie',  nl)b.  ?5-  r  o  ^  n  l  e  i  d)  = 
nam;  ml)b.  vrönkriuze,  al)b.  da3  frono  chrüzi 
"ba§  Streng  (Jl)rifti';  ml)b.  vrönalter  ',s!>od)altar' 
ufm. ;  bancben  vronhof  '^erreui^of',  vrönwalt 
'l)ervfd)aftlid)cr  il^alb',  vrüiiröht'öffcntlid)cs  3ied)t'. 
9M)b.  erljiclt  fid)  Jroljnbieuft  aU'S  ml)b.  vr6n- 
dienst;  f.  frijftneu.  2Ba§  a!^b.  frö  'o  §err' 
betrifft,  fo  ift  feine  Übereiuftimmung  mit  anglf. 
frea  '§err',  foüjie  afäd)f.  frao  l)erPDr3ul)ebcit; 
ba§  ®ot.  I)at  bafür  eine  j-'3ilbuug  frauja  9.)L 
(anglf.  fregea  friga  =  afäd)f.  fröio)  'i^'ierr',  mic 
fte  bas  Ts'eniin.  al)b.  frouwa,  ml)b.  vrouwe,  got. 
*fraujö  jeigt.  2)amit  bringt  mau  bie  uorb.  @ötter= 
namen  Freyr  uub  Freyja  in  ^nfanimenljang. 
(©.  3^  r  a  u. 

S^roljnc  S'«  nu§  mljb.  vröne  %\  'g-rol^nbienft' ; 
f.  frol)U. 

frö^ncn,  frobnen  3t>u-  'biouen'  a\bj  ml)b. 
vrönen  (vroenen)  'bieuen,  5rol)nbienft  leiften'; 
f.  f rol)n,  Ji'O^iie. 

fromm  Stbj.  ax\v  m!^b.  vrum  (fleft.  Yrumer) 
9lbj.  'tüd)tig,  trcfflid),  gut,  loacfer,  förberlid)'. 
5^a§  ml)b.  Slbj.  ift  eigtl.  gubftant.  (Pgl.  S  d)abe): 
ml)b.  frum  frume,  at)b.  frunia  }S'  '^^lu^CU,  3>or= 
teil'  (frummen  'förbcru,  Pollbriugeu').  "Za^^n  im 
3lnglf.  mit  ber  a-5lblaut§ftufe  fram  9lbi.  'tapfer, 
förberlid)',  fr(?mman  'fijrbcrn,  PoÜbriugcn';  pgl. 
anorb.  framr  'Porsüglid)'  iwh  fremja  'aU'5fül)rcn'. 
3>crmanbt  finb  meiter^in  and)  altgerm.  2Sorte 
für  'priinus':  f.  5ütft,  fort,  fürber  2C. 

frommen  3^.  bei  ßutl)er  geläufig,  aber  laub= 
fd)aftlid)  frül)3eitig  au§geftorbcu  uub  iml7.3al)rl). 
lücuig  bezeugt;  nad)  §ci)nn^' Slntibarbarn»  1790 
am  ©d)luf3  be§  18.  3al)rl)§.  mieber  aufgelebt. 

3-ront  ^•.  im  3?eginn  be§  17.  3a^rl)§.  (3.  23. 
be  23rt)'§  Überfefeung  Pon  Jöafta'»  Maestro  di 
Campo  Generale  1617  ©.  19.  25;  2öaUl)aufen 
1617  Corp.  Milit.  @.  56)  übernommen  an^^  fr.v 
front;  gcbud)t  feit  Stieler»  3eitinig§luft  1695 
(al§  ^-route). 

t^rrofdö  5DI.  au§  glcid)bcb.  mljb.  vrosch,  al)b. 
frosk  9Jf.;  entfpred)eub  mubb.  forsch,  ubl.  vorsch, 
anglf.  forsc  (engl.  bial.  frosk),  auorb.  froskr 
'Jrofd)';  got.  *frusqa-  fel)lt  anfällig,  ä^or  bem 
ableitenbeu  sk  ift  ein  GiJuttnral  ausgefallen,  mie 
Permanbte  23e3eid)nungcn  be§  '5-rofd)e§  3cigen: 
anglf.  frogga,  engl,  frog  'Jrofd)'  (an  nbb.  pogge 
'5rofd)'  auflingcnb)  luäre  got.  *frugga;  basu 
nod)  auglf.  frocca,  älter  engl.  bial.  frock,  fomie 
anorb.  fraukr  'Jyrofd)'  (banebcu  mittelengl.  früte 
fronte  'S'rötc').  3cne§  got.  *frusqa-  für  *frnh- 
sqa-  mürbe  bemnad)  3U  einer  auf  einen  (Muttural 
fdjliefeenbcn   u-ißnr3el   gel)örcn;    Porgerm.   2B3. 


g=ro|t 


—     121     — 


iüt)(cn 


ettoa  pruk?  9}hmbartlic^e  Si)uoni)ma  ftnb  nbb. ' 
(toeftfäl.)  höpper  pogge  padde  niarks,  obtx- 
rf)ein.  (3.  S.  Bei  ^faaler  1561)  hoptzger  eigtl. 
'Öüpfer',  in  C^^obleiij  höperling,  iit  '}{emtc^cib 
hepkrät.  2>gL  nod^  mittelengl.  tadde  tnde  unb 
padde  pode  paddock. 

Jyroft  Wl.  au§  gleidjbeb.  ml)b.  vrost,  ai)t). 
frost  W}.;  ügl.  nbl.  vorst,  anglf.  forst,  engt, 
frost,  anorb.  frost  9?.  'ürvoft,  Stätte':  gemeiugenn. 
iHbftrnftiim  ^11  fv  teren,  got.  *friusan.  60t. 
♦frusta-  a)L9?.  'groft'  fe^tt. 

itnit^t  ?5.  au§  inf)b.  vruht,  af)b.  fruht  |5. 
'Jrud)t';  ent)>red)eitb  aiäd)].  fruht,  nbl.  vrucht, 
altfrief.  frucht.  3«  ®i"unbe  liegt  lat.  fructus, 
bac>  etroa  gleidi^eitig  mit  ^^.iflanse  nnb  einer 
')(cil)e  non  '4-^flnnscnbe^eid)iningen  in§  3^entfd;e 
gebrnngen  ift. 

fviil)  5Ibi.  2(bt).  am  mljb.  vrüeje  Stbj.  'nW' 
vruö  ?Ibo.  'fvüli'  (ba^er  5uiueilen  nod)  n^b.  f  r  n  l) 
ol)ne  Umlaut)  —  al)b.  fruoji  3(bj.,  fruo  ^Ibi). 
'frii^';  ügl.  nbl.  vroeg  2lbi.  2tbü.  'früf)'.  ©in 
got.  2lbö.  *fr6  (vefp.  *frauü  für  *fr66?)  fel)lt. 
i>orgerm.  pro-  ftecft  nnd)  in  gr.  7rpw'/"frit^,  friili 
2>?orgen§',  ngdiin  '^-rüljc,  SJ'iorgen',  notoio^ 
'triil)e' ;  basu  ffr.  prätar  Wii'o.  'frü:^  älJorgens'. . 
SBeiter^in  finb  D  0  r ,  f>-  ü  r  ft ,  ü  0  r  b  e  r  e  2c.  (aud) 
frifd^?)  öertranbt.  5lnffältig  ift  bie  23efd)rän- 
tnng  be§  altibg.  3lbü.  in  ber  58ebentnng  'früh 
l'iorgens'  auf  hai  2cutid)e.  Sem  S^orb.  G-ngl. 
@ot.  fel)lt  es;  bafür  gilt  got.  air,  anorb.  ar, 
anglf.  &x  'friil)  llforgen»'  (f.  e!^e).  Übrigens 
eriueiterte  fid)  frül)  allgemein  feine  fpesialifierte 
^ebeutung;  f.  ^-rü^ling. 

Jrül^Itng  3JJ.,  ein  im  15. 3a^rb.  anffommeube? 
äBort,  gu  beffen  ©nnftcn  ba§  ältere  nod)  in  ber 
Cberlaufig  üblidje  2cn§  (fo  nodj  burd)meg  bei 
Sntl)er)  jurücfgcbröngt  ift ;  bie  Sitbungsmeifc 
erinnert  an  fdimiib.  Spätling  '§erbft',  unb 
roal^rfc^einlid)  ift  auc^  ^-rü^ling  eigtl.  im 
®d)mäb.  ^eimifcö  (aber  baier,  =  öftreid).  5Iu§  = 
märt§  21?.,  ebcnfo  im  .s!>effifcl)en).  i'olföüblirfier 
ift  ^ente  3^rül)jabr,  i^a?:  fett  8tieler  1691  be= 
^engt  ift  (in  SJJb.  dlh\).  eigtl.  beimifrfO-  3nt  9?bb. 
üielfad)  2IJeic  [\.  unter  3\a\).  5)ie  älteftc 
flerm.=ibg.  ^Benennung  be§  J'^üO^iiifl^  repräfentiert 
Wij  gleic^beb.  anorb.  var  (norbfrief.  wors  urs 
an§  *wars)  =  lat.  ver,  ffr.  vasar,  gr.  fcwo; 
l'eu5  ift  bie  gemeintüeftgerm.  2?enennung  bafür. 

fjfud^e'  äU.  CiXhi  glcid)beb.  ml)b.  vuhs,  a^\>. 
fuh.s  9Jt. ;  entfpredicnb  nbl.  vos,  anglf.  engl,  fox: 
germ.  fohs-  (fuhsu-)  mit  s  al§  2)Ja§fulininffir 
mie  bei  Sud)§;  ba§  s  fel)lt  ba!^er  awd)  ber  älteren 
^•emininbilbunga^b.foha,  ml}b.  vohe  %.  '5üd)fin' 
(aud)  '5ud)§'  =  got.  faühö  %.  '^\\A)%\  anorb. 
foa  '^•nd)fi').    9lnorb.  fox  9h  mirb  nur  im  über- 


tragenen  Sinne  Oon  'betrug'  gebraucht  C5u<i)§' 
meift  refr).  ®ie  n^b.  ^eniininbilbnug  ^üd)fin 
ftimmt  3U  anglf.  fyxen,  engl,  vixen  'J-üdifin' 
(aud)  'junger  ^yuc^s')«  @ot.  faühö  %.  au§  0Dr= 
germ.  pükä  ['ä.^i  ißejietjung  3U  nbb.  SSogel, 
got.  fugls,  oorgerm.  puklö-s  lautüd)  al§  moglid) 
erfd)einen,  fall»  ffr.  puccha  'Seaman,,  -Sdjlüeif 
ftammbenoaubt  ift;  ^-udjS  unb  2s 0 gel  olo 
'gefd)nicifte'  ließen  fid)  beuten. 

fvuc^e-  3.1L  in  ber  3tubeutcniin-ad)e  um  17(iU 
auftretenb  (Stoppe  1728  (^ebid)te  133;,  mofür  burd) 
ba§  17.  3a^r!^.  ^^iubur^  ^Pennal  unb  gelegent= 
lid^  au6)  g- e i  j  (f.  % e j).  i^iellcic^t  beruht  '^wd}?' 
auf  einer  2}?ifc^ung  biefe»  %t\i  mit  Sc6ul  = 
fud)5  '^4-^cbant'  (Steinbad)  1725  Der3eid)net  suerft 
Sd)Ulfucb§  'juvenis  qui  ex  schola  in  aca- 
demiam  defertur').  2^od)  bead)te  and)  parallele 
2?enenuungen  mie  (S  fei,  M  u  l  u  v ,  .St  a  m  c  e  l  ber 
Stubcntenfpracbe. 

i^ud^tcl  %.,  älter  ut)b.  5'  0  d)  t  c  l  'breiter  2)egen, 
Sd)lag  bamit',  erft  frül)  nl)b. :  311  fed)ten. 

y^Ubcr  9t.  au§  ni^b.  vuoder,  al)b.  fuüdar  9i. 
'>yubcr,  äÜagcnlaft';  ogl.  afäd)f.  futliar,  nbl.  voer, 
anglf.  forter  '^uber,  Äsagenlaft',  engl,  fother 
fodder  'J-uber'  alö  5öergtt)erfeau»brucf.  Sllfo  ge^ 
meinmeftgerm.  f6])r  91.  'iöagenlaft':  3u  ber  germ. 
2Ö3.  fap  in  ivaben.  3ln§  beut  §b.  flammt  frj. 
foudre. 

<>un  9Ji.  aU'o  ml)b.  vuoc  (g)  9)J.  'Sd)icflid)= 
feit'  neben  gleid)beb.  vuoge  %■.,  nbb.  <vuge  3u 
füge)). 

«yugc  ?y-  'eine  3ti^t  Xonftücf',  eri't  frü^  nbb., 
ou§  ital.  fuga;  toäl)renb  .Spenifd)  KJIG  nod)  v^nga 
Peräei(^net,  l)at  Stieler  1691  %\\a,t  (ber -^-^Inral 
^'Ugen  fi^on  um  1480).  9lnbre  ital.  üi(ufifau§= 
brücfe  f.  bei  211 1,  Safe. 

fügen  3tiU-  flU^  »lf)'5-  vüegen,  al)b.  fuogen 
'paffenb  geftalten,  paffenb  oerbinben';  ügl.  nbl. 
voegen,  anglf.  gefegan,  engl,  to  fay  'paffen,  üer= 
binben'.  @ot.  *f6gjan  'paffenb  machen'  ift  %al' 
titibum  ^\\  ber  germ.  2Ö5.  fag  in  got.  fagrs 
'paffenb ,  geeignet' ,  beffen  uä:^ere  Sippe  unter 
fegen  gu  finben  ift;  bier  ift  )iod)  engl,  to  fadge 
'paffen,  3nfam)nenfügen'  jn  ermähnen. 

fül)lcu  3t>D.,  ein  mb.  nbb,  il'ort,  ba§  feit 
ßutl)cr  fd)riftbc)ttf(^  gehjorben  ift;  bafür  fd))üäb.= 
alein.  f  pure  n  unb  m  c  r  f  e  n ,  baier.  e  m  p  f  i  n  b  e  u 
(in  2rb.  5)Setri§  ^afler  2?ibelgloffar  1523  mirb 
2ut^er§  füllen  mit  e  m  p  f  i  n  b  e  u  crf lärt).  2luo 
glcid)bcb.  mbb.  vüelen,  abb.  fuolen  (at)b.  andi 
'taften');  ogl.  a)äd)f.  gifölian,  nbl.  voelen,  anglf. 
felan,  engl,  to  feel:  gemeiumcftgerm.  ifi>ort  für 
'fül)leu'  (got,  *f61jan).  S^agu  anorb.  falma  'un= 
fid)er  taften'.  3"  ber  2ög.  ger)n.  föl  fal  =  ibg. 
pul  gebort  eine  alte  23o^eid)iiuiig  ber  ,S"->anb:  afäd)f. 

16 


fviihrc 


—     122 


fiirbpv 


t'olm,  auglf.  folni,  al)b.  folnia  '.vtaiib'  (mit  1fr. 
päni,  gr.  nakduT],  tat.  palnia,  nltiv.  Um  für 
*plania  urDcnuaubt). 

(vuljrc  A-.  flu>5  iul)b.  vuore  a:  'mitirt,  Sßcg, 
StrnHC  ^ciilcituiiii,  ^Hcifcimterhalt,  ^-iittcv',  ol)b. 
fuora;  lujl.  cmc[l\.  für  -^■.  '^-aljvt,  illld)  vcliiou- 
liiiii':  ^11  fahren;  ).  and)  füljren. 

fiilU'cn  3^>U-  flll'-'  ni[)b.  vüeren,  ahh.  fuoroii 
'in  ^cuicgimg  feticii,  leiten,  fii()ven':  S'^ftititiiim 
ju  fal)ven  (cih^.  faran)  wie  ittib.  (ei teil  5af= 
ritio  i^ii  al)'i>.  lidan  'gclicii,  fa()ren';  vc[l.  nfäd))'. 
torian.  nbl.  voeroii  'fiifiveil',  aiiovb.  f(rra  'bvingen'. 
ÖJot.  *forjan  fel)lt;  Cllcilf.  feran  Tiat  bie  23cbeit: 
timg  'gefieii,  ^icl;eii'.  Xie  '^cbeutiuig  'führen'  ift 
alio  luefentlid)  beutjd). 

füllen  3t>ö.  aUö  int)b.  vüllen,  allb.  füllen 
'lioU  nmdieu':  5Ili(eitung  noit  üoll;  ogl.  got. 
fuUjan,  anorb.  fylla,  angif.  fyllan,  engl,  to  fili, 
nbl.  vullen,  afädif.  fuUian  'fütfeu'.  3>gl.  Ho  11. 
—  gülle  fy»  flH^  iiift'^-  vülle,  of)b.  füllt  'i5o(I= 
Ijeit';  ügt.  got.  ufarfullei  %.  'Überfülle'. 

Jyüncn  9f.  (im  Sd)tt)ciä.  iior{)errfd}enb,  miif)^ 
renb  A-ol)Ieu  mel)r  nbb.  ift)  a\b$  gteid)beb.  m:^b. 
Yülin,  at)b.  fulin  dl.  lieben  mi)b.  vüle,  afib.  fuli 
ili.  'Jvülleii';  bie  31b(eitnng  -in-  ^^ur  2?e^eid)nung 
für  bn§  3iinge  uon  Jicren  f.  unter  Sd^iuein. 
3»  ©runbe  liegt  ?voblen  (got.  fula).  Jtiif  got. 
*ful-oin  91.  lüeifen  nud)  mnbb.  voelen  unb  nbl. 
veulen;  anorb.  fyl  lueift  auf  btminutit)e§  got. 
*fulja-.  (Sine  anbere  31bleitnug  am  ful-  ift  a^b. 
fulihha,  ml)b.  vülhe  fy-  'meiblid)e5  5vüKeu',  auf 
got.  *fuliki  meifenb. 

Jyüflfcl  9i.  aus  gleidjbeb.  fpät  iul)b.  vülsel 
5L :  3lbleitung  ju  o  o  1 1  mit  Umlaut ;  lucgeu  Suffir 
sei  au§  aif'ö.  isal,  got.  isl  f.  DHitfel. 

Jyiinb  Tl.  a\\§  luljb.  vuut  2}L  'ha&  ^'i»^«»- 
ber  Jiiiib,  ha^  (^efnnbene':  gu  finben;  ögl. 
llbl.  vond  'Juub,  P'rfiubung',  anorb.  fundr  fyndr. 

fünf  3fiblit»ort  nu§  in^b.  vünf,  dijb.  fünf, 
baneben  älter  finf;  entfpred)cnb  got.  fimf,  anorb. 
fimm,  augtf.  fif,  engl,  five,  nbl.  vijf,  afäd)f.  fif. 
@ot.  fimf  aus  borgerm.pempe  penqe  (inegen  3?er= 
f c^iebung  oon  ibg.  q  gn  germ.  f  f .  »^  ö  ^  r  e ,  ö  t  e  r , 
SBolfJ;  ügl. ffr.  pänca,  gr.  narre  {Tc^uns^neu- 
Tirnq),  lat.  quinque  (für  *pinque),  lit.  penki. 
altir.  coic,  ci)mr.  pimp:  twie  alle  3flf)Ifn  uoii 
2—10  gemeinibg.  33eneunung,  ältefte  Sautform 
penqe  penke.  2)ie  !öerfud)e,  bie  Benennung 
ett)mologifd)  su  ergrünben,  in  i!^r  etma  ein  Söort 
'.'öanb'  gn  erfenneu,  inbem  man  an  ba§  germ. 
äßort  Jvinger  anfnüpft,  finb  unfidier.  Sie  ibg. 
^a^leubenennungen  ftebeu  bor  unb  al§  fefte  S3il- 
bungeu,  beren  Urfprung  bunfel  ift.  —  3;a§  Drbi= 
naie  fünfte  ift  h)ie  alle  Orbin.ilia  21u§Iäufer 
einer  alten  3?ilbung:    got.   fimfta,  aljb.  fimfto 


funfto,  ml)b.  vünfte;  nbl.  vijfdo,  anglf.  fi'fta, 
engl,  fifth.  3?gl.  lat.  quintus  für*pinctus,  gr. 
vfiiTTTO^.  ffr.  paflcatlias,  lit.  penktas. 

tvunfc  i'i.  an<ö  mbb.  (nidit  flaif.)  vunke  l'f., 
allb.  funeho  9Ju  'Auufe';  ogl.  nbl.  vonk  'i^'nnfe', 
mnbb.  funke,  mittcleiigl.  fonke  'fleiueg  >vt'uer, 
(Viinfe',  engl,  funk  'riiube'5  -S'^ol,^,  Sampf,  Öeftanf. 
5)a»  flaffifdje  3)it)b.  fagt  bafür  vanke  9JJ.,  loie 
benn  fyanfe  nod)  iet3t  baier.^öftreid).  ift.  S)ie 
J-orm  ?vunfe  bringt  im  16.  3a{)rf).  burd)  Pom 
ü}}b.  ^Ibb.  anb.  Cb  got.  fön  (®en.  funins) 
'(Veuer'  permanbt  ift,  bleibt  unfidjer;  efier  märe 
ffr.  piijas  '©lang,  iiid)tid)eiii'  (pajräs  'glängenb'j 
al§  urPermanbt  gu  betrad)tcn. 

für  $|3räp.  an§  mljb.  vür,  abb.  furi  'oor,  für' ; 
pgl.  ofädif.  furi  'oor':  Pertnanbt  mit  ffr.  puras 
*Por'  unb  mit  ber  unter  P  o  r  bclianbeltcn  Sippe.  — 
f  ü  r  b  a  B  51bo.  'beffcr  fort,  locitcr'  anc-  mbb.  vürba; 
5lbü.;  au§  für  unb  ha'w. 

jVUVd^C  fy-  ÖU§  "lf)ö.  vurch  {^[.  vürlie),  a[\\). 
furuh  3^.  'fjur^e';  ^flf'  n^f'  '^oor,  anglf.  furli 
%.,  engl,  furrow  '5nrd)e'  (bogu  anglf.  engl,  fur- 
long  als  SängenmaB,  'g-urdienlänge,  Vs  engl. 
2)feile"),  anorb.  for  %.  'iHbgugsgraben,  ^fanal'. 
@0t.  faürhs  refp.  *faürhus  '^.  fc^lt.  (ys  bcrilbt 
anf  Porgerm.  pik-:  Pgt.  lat.  porca  ':?(cferbcet,  (vr= 
böbung  gmifd^en  gmei  ^n^'^fn'  i'»^  porculetum 
'in  23eete  eingeteilte»  %tW :,  bagu  and)  armen, 
lierk  'frifd)  geaderte§  Srac^lanb',  fi)mr.  rhych 
(altgall.  *ricä)  =  altir.  rech  M.'^.  'gnrdje'  ans 
@rbf.  prka. 

Jurt^t  ^.  auv  m^b.  vorhte  vorht  %,  'Jnvdjt, 
21ngft,  33eforgni§',  abb.  afäd)f.  forhta  foralita: 
21bftraft.  gu  fürchten.  5)afür  im  l'lnglf.  ein 
utngelautetes  Slbftraftum;  Pgl.  anglf.  fyrhto  (got. 
faurhtei),  baber  engl,  fright,  mogu  to  frighten- 
to  fright  'in  ^-nrdit  feeen';  engl,  fear  (f.  @e  = 
fabv)  ift  iinPermanbt.  —  fürd)ten  au§  ml)b. 
vürhten  (5)]rät.  vorhte),  al)b.  furihten  forahtan 
C^srät.  forahta)  'fid)  fürd)teu';  ogl.  afäcbf.  forah- 
tian,  anglf.  forhtian;  nbl.  norb.  fehlen;  got. 
faürhtjan  'fürcbteu,  fid)  fürd)ten'  mit  bem  abj. 
gcbraud)tcn^i^art.  faürhts 'furcbtfom'.  Ser^^ental 
be§  urfprgl.  mobl  ftarfeu  3tm.  ift  ^4-^räf.=31blei= 
tnng,  alfo  germ.  furh-tjan;  bab  gugebi3rige  5lb= 
ftraftnin  al)b.  forh-ta  ift  gebilbet  mic  3 d)a übe. 
3u  ber  germ.  Sog.  forh  (ibg.  prk?  qerk?) 
lüirb  lat.  querquerus  'fdiauerig',  gr.  -/.anyMiofo 
'erbebe'  gegogen. 

füvbcr  2(bP.  an»  mf)b.  vürder,  aij'i).  furdir 
SlbP.  'meiter  nod)  Porn,  meiter  fort,  meg';  luic 
e§  fd)eint,  eine  obl.  Safusformbe?  Sonipar.  9Knitr. 
mie  got.  faürjjis  'früber'  gu  fort,  got.  *faürfi; 
anglf.  fur|)or  Slbo.  'fürber,  weiter,  ferner'  (got. 
*faür|j6s),  engl,  furthor  'lueiter'.    S.  fort. 


O-urier 


123 


5utter 


tVuiici-  Wl.,  iä)on  im  16.  3a^v{)iinbert  aü-- 
ncmcin  iiblicf)  (bei  (5riM'iu§  15B2  Gramm.  I, 
258;  bei  Ojoliiie.  1582  Onomast.  183),  im  16/17. 
3af)vl).  niid)  al§  gu  vi  er  er  (gdnuenbi  1591: 
Mriegsbifcur«  ®.  63.  147.  198);  feit  öcnifrf)  1616 
(mit  bell  3d)reibimgen  „3-orier  ?^orir  ^^urir 
■J-iirier")  iier3etcf)net:  Sef)moort  au§  frg.  fourrier. 
^a^u  Jon  rage  am  fr^.  fourra<?e,  ba?  im  30iä^r. 
.Nlricg  entlef)nt  untrbe  (belegt  in  ber  Jeutidien 
Sprndie  (y-fjvenfran^  164-4  S. 4  imb  bei  (^rimmel^^ 
baiifeit  1660  Siml^Iic.  II,  25);  gebitd)t  toirb  es 
feit  Scüki  1642  (vpiftelit  III,  3(32  unb  6tieler§ 
;]eitiing§(iil"t  1695. 

(Vurfc  f^.  ait§  m^b.  furke,  abb.  furcha  g. 
'(§obcl';  üg(.  nbl.  vork,  angif.  forc,  engt,  fork 
'(MabeP:  ein  mit  ber  füblidien  Öartcufmift  früt) 
in  ber  obb.  Sdt  au§  lat.  furca  (=  fr^.  fourche) 
überfommene§  2Bort. 

ivüift  ÜJI.  au§  mf)b.  vürste  äU.  '.s^öd^i'ter,  SSor= 
iiebmfter,  .'gerrfdier,  fyürt't',  nf}b.  furisto  =  afäd)f. 
I'uristo,  nbl.  vorst 'Jürft':  gleid)  öerr  eine  b(oH 
bentfdie  S8ilbung.  3Bie  §erv  nrfprgt.  S'^oniDar. 
jn  f)cf)r,  fo  ift  3"^!*^  eiflt^-  Superlat.  mit  ber 
23ebentnng  'primus';  ügl.  ai)h.  furist,  angi'f. 
fyr8t,  engl,  first  'erfter',  anorb.  fyrstr;  got. 
*faürista  fe^It;  ber  3uge!)örige  Sompar.  ift  ai)b. 
turiro  'ber  frühere,  nor^üglidjere',  anorb.  fyrre 
'frübere'.  3)a§  geroö^nlidje  afädif.  angIf.  2öort 
für  'erfter'  ift  formo  forma  mit  ma-Suffij  (got. 
fruma)  ans  ibg.  pr  toie  gr.  nQniiog,  ffr.  pär- 
va-s,  affot).  prüvQ  (f.  ^^J^au)'  ^it.  pirmas 
'erfter'.  Cnenbar  finb  and)  nor,  für,  fort 
u.  f.  m.  X^lbleitnngcn  biefe^i  ibg.  pr  ober  pro. 

Jnit  %.  (oberb.  and}  äJf.)  ans  gleid)beb.  mf)b. 
af)b.  Yurt  2Ji. :  Ogl.  ofäc^f.  *ford  in  Heriford 
(eigtl.  '§eere§  ^yurt'j,  öerforb;  mnbl.  vord, 
anglf.  ford  3?J.,  engl,  ford  'Surf;  ögl.  anglf. 
Oxenat'ord  (eigtl. 'gnirt  ber  Oc^fen')  =  Ox'forb 
(and)  3  d)  iD  e  i  n  f  n  r  t ,  (S  r  f  n  r  t).  @ot.  *faürdus 
'5nrt'  fef)lt.  (5§  gehört  ^nr  germ.  SBj.  far  in 
fal)ren,  bebeutet  alfo  eigtl. 'gangbare,  paffierbarc 
Stelle',  ogl.  'üa^  tDuräeloerföanbte  gr.  nögoc 
'Jurt',  BöoTiooog  mit  Oj:torb;  auäi  jenb 
peretu  'Srürfe'  ((?upfirat  eigtl.  'ber  3Bo^lbe= 
briicftc"0;  aud)  lat.  portus  '§afen';  anorb. 
fjordr  TL  ':önc^t'.  3(uÄ  bem  «elt.  gebort  lat. 
-ritum  in  Aui,'ustoritum  (für   *pritum)  biefl)cr. 

fujt^en  f.  pfnfd)en. 

5uie(  Tl.,  am  Sd)luf5  ht5  18.  ^sabrb.  als 
2;ialctttt)Drt  für  33uiern,  hm  3Jlittelrbein  nnb 
llHeberbentfd)lanb  beseugt,  aber  jnfrübft  nnr  im 
'JJbb.  beimifd)  (1775  für  Hamburg  bezeugt),  unb 
auf  nbb.  ©ebiet  ^eigt  ba§  SSort  teilineife  eine 
allgemeinere  3?ebeutung,  inbem  e'5  in  l'ferflenbnrg 


unb  S)an,3ig  im  IS.  ^sai)xl).  aud)  für  ben  fd)led)tcn 
Xabaf  gebrand)t  mirb. 

(yuß  Tl.  ans  gleid)beb.  mbb.  vuo^,  abb.  fuo^ 
TL  '5uB':  genieingerm.  unb  mciter  äurücf  ge= 
metnibg.  )öe3eid)nung  für  'guß';  ögl.  got.  lotus, 
anorb.  fotr,  anglf.  föt,  engl,  foot,  nbl.  voet, 
afäc^f.  fot  =  gemeingerm.  föt-  (fonf.  Stamm)  am 
ibg.  p6d-,  mit  »üeld)em  ibg.  pöd-  unb  p6d-  in 
ber  Seflination  iüed)felten.  i^gl.  gr.  nod-  in 
nödu,  3lom.  Sing.  7iovg  i'äoi.no'i^):  lot.  p öd- 
em, 9f.  Sg.  pes ;  ntdiXov  'Soble',  TreLog  (für 
TTsdjOi^)  'pedestris' :  o-Sfblaut  in  lat.  tripudium ; 
alttnb.  9^.  Sg.  päd  (£ot.  padf)  'guf?',  pada  dl. 
'Sritt,  5-uMtapfe'.  3)en  e-2(blaut  bema^ren  im 
®erm.  ba§  anorb.  fet  3}.  'Sd)ritt',  ai?!  Tla\] 
aber  'Jnfs'  (lit.  pedä  'JuRfpur'  =  normeg.  bial. 
fet  'JuBfpur');  ba^u  anorb.  feta  'beu  2öeg  finben', 
ai)b.  fe^^an  'ge^en'  foroie  anglf.  fetian,  engl,  to 
fetch  '^olen'  unb  anglf.  ei^fsdt  'iReife';  toegen 
anorb.  fjnturr  f.  fyeffel;  anorb.  fit  5.  'bie 
3mifd)en  ben  Silauen  bcfinblic^e  .'pant  ber  SBögel'. 
ÜJlittelengl.  fetlak,  engl,  fetlock  '5effell)aar, 
!5!Öten^aar  ber  ^ferbe',  ebenfo  mbb.  vi^^eloch 
dl.  'öinterbug  be§  ^^^ferbefußes'  =  nbb.  i5if5  = 
loci);  fie  finb  l^lbleitung  (nid)t  ^ufommenfeßung) 
au§  *fet-  'guB'.  —  ^  u  fe  ft  a  p  f  e  g-.  p  ft  a  p  f  e  n ; 
oielfa^  bafür  mit  f alf c^er  5Ibteilung  ?}  u  fe  =  t  a  p  f  e , 
bie  ttjeiter^in  äu  einem  Qtw.  tapf  en  für  ftapfen 
führte. 

t  futf(^  '^ihv.,  ^nerft  im  18.  ^a^rt).  ai^  ^\a^ 
leftmort  für  ben  IFcitteU  nnb  Cberrt)ein  bezeugt 
al§  '5U  nid)te,  öerloren',  and)  im  ^JJbb.  üblict): 
öielleic^t  üermanbt  mit  futi  fubi,  bae  im  Ober= 
beutfcb-  in  gleid)er  ^ebeutung  gilt  (bie§  au»  frj. 
foutu  'jum  Xeufel'?  . 

3-uttcr  dl.  an»  mbb.  vuoter,  al)b.  fuotar  dl. 
'3iabrnng,  Speife,  ^ynttcr;  Unterfntter,  fs-ntteral'; 
ogl.  nbl.  voeder  9J.  'Jutter,  Unterfutter';  anglf. 
födor  dl.,  engl,  fodder  '^Jabrung,  Jutter';  anorb. 
fodr  9^.  'ißiebfntter';  got.  födr  9h  'Sd)loert^ 
fc^eibe'.  (5§  fcbetnen  äioei  eigtl.  oerfc^iebene  SBorte 
lautlich  ^ier  jnfammengefallen  5U  fein,  iyür  got. 
*f6dr  '9Jabrnng'  fd)eint  an  anglf.  föda  '91abrung', 
engl,  food,  got.  tödjan,  anglf.  fedan,  engl,  to 
feed  'ernäbren'  unb  fomit  an  eine  germ.  2B,v 
fod  fad  (ügl.  ai)b.  fatunga  '9ia^rnng,  Speife'j 
au§  ibg.  pät  ongefnüpft  tDerben  ju  muffen,  bie 
an  gr.  TiarloiKu  'effe'  §alt  r)at;  baju  audi  anglf. 
föstor'Ci-rnäbrung',  engl.tofoster'niibren,  in'lcgcn', 
fosterbrother  'iDJild)bruber'  :c.  %nx  'ba'::  ^meite 
5-nttcr  '5-utterar,  got.  todr  'Sdieibe'  l)at  man 
an  ffr.  piitra-m  dl.  '(v5cfäJ3,  SBebätter'  gebad)t. 
2)ie  germ.  Sippe  brang  mit  beiben  "öebeutungen 
\m  9Joman.;  ogl.  proo.  afrs-  fuerre  (nfrs.  feurre) 
'Sd)eibc'  nad)  got.  lodr,   abb.  fuotar  'Sdieibe', 

16* 


fyutterol 


124 


©algont 


nflji.  feurre'Juttcrftvol)',  nflS.  foiiircau';'s-ilttcral,j        fütlcin  ;]hv.    aiic>    ml)b.    vüctcrn    vuotcrn 

Sdicibc'  :c.  i  l*iü.  8t>u.  'fiiftcni,  iiäfjreii',  af)b.  fuotiren  (90t. 

Jviitterol  1*1.,   cii't   iilib.,   iiiiC'   mint,  fotralc,   *rödrj!iii):  'Jlblcitiiiiii  lum  Aiit tcv  "ilhifiniiuV. 
biio  Ülbleitiuin  lUlö  al)b.  lotar,  ni{)b.  vuoter  ift; 

IHll.    A'HttCV.  I 


(ß 


©ttbf  >v.  nu§  glcidibcb.  mhb.  s;khe  ^^ ;  a()b. 
*gäba  iiiib  ntit-  *g<*ha  fdilcit;  bafür  al§  ältere 
!^Ublinoi  ahb.  geba  unftb.  gebe  mit  ber  bial.  ; 
incbcnform  gippe)  g.,  a[dd)\.  geba,  anglf.  gifu, ' 
onorb.  gjof,  got.  giba  5.  '@abe.'  2)ie  bem  öor=: 
nu-3geießten  got.  *geba  entfprcd)cnbe  Stibnng 
^eigt  nbl.  gaaf  imb  aidjföeb.  gafa.  3u  geben. 
gäbe  ?lbi.  aite  mlib.  gsebe  (al)b.  *gäbi)  Slbj. 
'lumebmbav,  lieb,  gut';  got.  *gebi-  511  giban  (f. 
geben)  mie  nems  gu  niman  (f.  giinge,  an  = 
g  e  n  e  1}  m) ;  ügl.  anorb.  gajfr  'tieitfam',  iibl.  gaaf 
'taitglicf)'. 

©obcl  5.  au§  gleid)beb.  mlib.  gabele  gabel, 
abb.  gabala  gabal  J-.;  entfpred)cnb  nbt.  gaffel 
(bafier  neiiisl.  gaffall  'Öabel'),  anglf.  feiten  geaful 
l'f.  '©aber  (bafiir  fd)Ou  in  anglf.  S^^it  f<^i'c,  ensl- 
fork).  ©  a  b  e  I  fdieint  m  @  i  e  b  e  l  im  5rblaut§= 
ber^ältni§  ju  [tet)cn,  bann  loäre  bte  —  giebel= 
artige  —  gorm  be§  fpi^en  3Btn!el§  bie  älteftc 
5orm  ber  ©abel  geinefen.  DoA)  ift  ber  ä.krbad)t 
ber  (5ntlel)nnng  ntd}t  ab^uincifcn ,  i^itmal  bei 
©  i  e  b  e  I  bte  '^-orm  bc§  fpiticn  ilMnfele'  alö  ältere 
Sebeutung  mol}l  tauiu  angefeilt  »werben  barf. 
man  bead)te  bie  Stnflänge  an  feit.  SBorte :  altir. 
gabul  '©abef,  gabhia  '®d)eere',  fi)mr.  gebel 
'3ange',  lat.  gabalus  (gabelförmiger)  '©algeu': 
and)  tonnte  mit  biefen  i)a§,  altinb.  gabhasti 
*@abel,  ^eidifel'  üermanbt  fein,  hjoran?  fid)  bann 
ergeben  mürbe,  baß  bae  meftgerm.  (Mabel  mit 
ber  feit,  äßortfippe  bod)  bielteidjt  urbcvmanbt 
märe. 

gattcrn/ga offen  3tm.,  erft  ul)b.;  onomato^ 
poietifd)e  :i?ilbungen  mie  oberb.  gatzen  (au§ 
gagtzen)  unb  nbb.  kakkeln  'gacfem',  mf)b.  gägen 
•mie  eine  ©ans  fdireien',  n>o,^u  nbl.  gagelen 
'fd)nattern',  fd)On  abb.  gackizon  'mutire',  gagizon 
gackazzen  'strepere',  ml)b.  gagzen  'mie  eine 
®ier  legenbe  §enne  fd)reien'.  SSgl.  norb.  gagga 
'mie  ein  ^-ud)«  l)enlen',  gagl  '®d)neegan§',  engl, 
to  gaggle  'gacfem'. 

t  (5abcn,  ©abem  9JJ.5J.  am  ml)b.  mnbb. 
gadei)  gadem  9i.  'öan§  bon  nur  einem  3immer, 
bann  übe  {)aupt  ©cmad),  Stammer',  al)b.  gadum 
gadam  9^.:  ein  urfprgl.  bloß  oberb.  SBort,  ba§, 
aber  bi§  in§  mi.  borbrang.  Dli  ^^n  got.  *gatm 
rau§  ga-  unb  tmo-,  leßtcres  gn  gr.  dr/wg  /n- 


(U)-i)(i/i  luib  hb.  3i»tini-'v)?  üffieniger  mabr= 
fdieiulid)  ift  a.sermanbtfdiaft  mit  aiiglf.  gcat,  engl, 
gate  'lt)0r'  lUgl.  nbl.  gat'Öffninig' unter  ©äffe). 
3ebenfall^  aber  ift  bie  giifammenftclüiiig  uiit  gr. 
/ircov  '^leib'  nnmöglid). 

gaffen  S^^-  an§  gleic^beb.  ml)b.  (mb. )  gaft'cn, 
at)b.  *galfen  (an§  al)b.  geffida  5".  '23etrad)tung' 
ju  folgerui;  got.  *gapan  fel)tt.  3)a§  gcmöt)n= 
lid)e  uüjb.  al)b.  SBort  für  unfer  gaffen  ift  ml)b. 
kapfen,  aifb.  chapfen  (got.  *kappaii  ^tW.  fel)lt). 
2)cn  Sauten  nai^  finb  beibe  alfo  eigtl.  gans  oer= 
fd)iebeu;  in  nl)b.  3eit  trat  ha?-:  m{)b.  kapfen 
gegeu  gaffen  gans  gurücf.  2efeterc§  bebeutet 
eigtl.  'mit  offenem  i)htnbe  auf  eben';  Pgl.  nbl. 
gapen  'gäl)ueu',  engl,  to  gape  'gäliueu,  beu  l'huib 
auffpcrreu',  anorb.  gapa  'ben  äJhuib  mcit  öffnen', 
gap  '6l)ao5'.  ©erm.  3S3.  gap  'gätmeu'  s"  ffv. 
2Bs.  .fabh  'fd)uappen'? 

(Sage  ?v-  awS  ^^•  g^s^-  ein  Sefjumort  be« 
BOjäl)r.  trtege§  (feit  3eitter  1643  ©pifteln  111, 
302  unb  Sd)eibuer  1695  gebudjt),  fd)Ou  in  0. 2Ball= 
baufeu6  Striegöutauual  1616  für  'militärifd)er 
Solb'  gcbraud)t. 

gäbe  f.  jäl). 

gätjncu  3tio.  (ubb.  bafür  Ijojaueu;  tirol.  gai- 
raitsn)  an§  gleidibcb.  ml)b.  giuen  (genen  geinen), 
af)b.  ginen  (geinon) ;  nhh.  ae  für  ö.  ©ot.  *gi-nai-  ,^u 
ilsS"  g!'gäl)uen';  pgl.  anglf.  gmian  ganian'gäbuen'. 
Xa«  ^luorb.  51uglf.  bcfi^eu  ein  au§  Söj.  gi  mit 
urfprgl.  präfen^bilbcnbem  n  formierte?  ft.  S^w.: 
anorb.  gina,  anglf.  to-ginan  'flaffen' ;  pgl.  nod) 
anorb.  gin  3t.  '3iad)en  ber  Siere'.  Dljue  bie  n- 
2lbleitung  ift  af)b.  gien  'gähnen'  gebilbet,  baneben 
mit  ableitenbem  w  afib.  giwen  gewön,  m^b. 
giwen  gewen  'baS'  Wlaiil  auffperreu'.  ©erm. 
20;^.  gl  aus  porgerm.  ghi  ift  bef.  im  21'eftibg. 
reiri)  entmicfelt.  ißgl.  lat.  hiare  (tat.  h  für  gcrm. 
g  f.  © e  r  ft e,  © a  ft) ,  afloP.  zijati  'gätmeu,  flaffen', 
lit.  ziöti  'ben  SJJnub  auffperreu';  altir.  gin  'os' 
(anorb.  gin);  lat.  hiseo;  q,x. /etri  'Sod)'  für 
ysifä  ? 

golont  ?Ibj.,  feit  etma  1670  eingebürgert  unb 
feit  ©tieler  1691  allgemein  Perjeid)uet:  au§  frj. 
galant. 

C5algttnt  M.  'eine  ^flange'  au?  gleidibcb.  mbb. 
galgan    galgän    galgant    11h;    Pgl.    mittclcugl. 


©atgen 


125 


CSartq 


2:alin{ralp,   citnf.  galan^el  'f^rjafnaittnuiricr :   ein  [ 
mittcloltcvl.  i.'lr5iucifrniii,  imtev  beut  iilctdicit  9Jainen 
bell  romnit.  6pradieii  tictnmit  (ngl.  ital.  galanga, ! 
fl'v  p^alanjja  (mlat.galaiiga:  Olldl  mC[):.yaX(ityya),  ! 
3ni  Client  fief)t  man  luoW  mit  Sicrfit  bte  §eimat 
bcr   ÜBuv.set   nnb  hc?^  dlamtn^}',  man  t)ergleic[)t 
axab.  galang. 

(5al8cn  lU.  an§  mdb.  galge,  adb.  galgo  3}t. 
'(Malgcn  (andi  Dom  islrcu^c  6f)rifti),  ("öcftcll  am 
3ief)brunncn,  bcn  Gimer  baran  ^n  fiiingen  nnb 
SSaffcr  f)cranf3U3iel)en';  cnt)pred)enb  afäd)].  galgo, 
ltb(.  galg,  onglf.  gealga,  engl,  gallows  fbie 
'4>[nr.'^orm  of§  Sg.  gebrandit ,  bod)  bgl.  uod) 
gallow-tree)  '@a[gen',  anorb.  galge  '©atgcn', 
got.  galga  3}}.  füom  ^renje  (Slirifti  gebraudit 
luic  andi  in  allen  übrigen  altgcrm.  Xialeftcn): 
ein  gemeingerm.  Söort,  germ.  galgan-,  üorgevm. 
ghalgha-;  bgl.  lit.  zalga  ^•.  '8tange'.  Wati 
bearf)te  bte  2)oppeIbebentung  be§  mdb.alib.  2Borte§. 
2i>a[irfdieinti(^  ift  ein  33cgrtff  mie  'lange,  bieg; 
famc  9^nte'  3{nsgong-5ininft  ber  oerfdiiebenen  33e= 
bentungen  ber  Sippe. 

(Snßo  5"-  feit  ©tteler^  3eitnng§Iuft  1695  ge= 
(nidit:  im  17.  3a^r^-  au§  gleic^beb.  fpan.  gala ' 
entlehnt. 

©dUnpfcI  ÜJl,  er[t  ntjb.,  5U  lat.  galla,  motjer 
lüobi  and)  ba§  gleidjbeb.  angif.  galloc ;  ügl.  engl, 
oak-gall  (galloak)  '©alleidje';  f.  2.  ©alte. 

(Snüc*  5"-  'f^l'  a«^  gleidibeb.  mlib.  galle, 
al)b.  galla  5- :  in  gleidjer  !^ebciitung  gemeingerm. 
(nnr  bem  6ot.  fef)[t  oufäüig  ein  fd)m.  dl.  *gallü); 
ügl.  afädif.  galla,  nbl,  gal,  anglf.  gealla  9JJ.,  anorb. 
gall  5(.  2öie  eine  grofse  Slnjaljl  oon  23eäeicö= 
nnngen  ber  Körperteile  (f.  i^-uB,  ^ers,  9Here, 
Ü^ai'e,  £)l)x  :c.),  l)at  and)  ©alle  in  ben  ner= 
Joanbten  Spradjen  reidie  ^^(nfliinge,  mas  auf  ge^ 
mcinibg.  5llter  ber  58ejeid)niing  (got.  *galliii-? 
fanm  *galzin-,  au§  Dorgerm.  ghol-)  l)in>t)eift;  ogl. 
gr.  /oX/j  /oloc,  lat.  fei  fellis  91.  '©alle'.  2)tan 
benft  oielfad)  an  2BurselLier>üanbtfd)aft  mit  gelb 
f anorb.  gulr,  alib.  gelo),  bann  märe  bie  ©alle 
nadi  itirer  ^'^vbe  benannt;  afloo.  zlru'-i  '@alle'(aui? 
*gilkij  gebeert  mit  Sidierbcit  ju  ruif.  zelknuti 
'gelb  roerben'. 

©alle-  ^.  'geidjanilftartige  gtelle'  ans  ml)b. 
galle  >5.  '©eidimutft  über  bem  Änie  am  £>intcr= 
beine  bes  'ij^ferbes';  ogl.  engl,  gall  '@eid)mulft, 
mnnbe  Stelle,  ©allapfel';  ee  fragt  fid),  ob  ©all  = 
apfel  üenuanbt  ift.  'Jludi  im  ^Honmn.  bebeuten 
itül.  galla,  fpan.  agalla  '@efd)lDulft,  23eule,  ©all= 
apfel*.  S;ann  märe  ba§  lat.=roman.  galla  '@all= 
opfel'  bie  CueÜe  ber  germ.  Sorte.  X'od)  ließe 
fidi  and)  i^ermifdinng  be-3  ?vrembraorte§  mit  einem 
lantlid)  anflingcubcn  germ.  fi>orr  bcnfcn,   junuil 


and)  fd)meb.  5Ka.  ein  gräsgaller  'iPenlen  am 
.vl">nf  bec'  '4-^fcrbe-5'  l)abcn. 

©nücrtC  (V.  '©clec'  anc-  ml)b.  galhert  galhart 
galreide  ^•.  '©allerte  ans  Xier=  nnb  '4-^flanscn= 
ftoffcn'.  iSRlat  galatina  '©elee',  folüie  fr,,  gelce 
(sn  lat.  gelare)  reidien  an§  lantlidjen  ©rnnbcn 
nidit  ans,  al§  Quelle  bes  mf)b.  iBorteS  jn  biencn ; 
ber  llriprnitg  ii't  nod)  bnnfel. 

WaUfvic  ?,\  au§  ital.  galleria;  feit  .s^cnifd) 
1616  ('„©alerep  nobis  i'(rtcr"J  gcbudit;  in  SBall- 
l)auien§  .<ifrieg§mannal  1616  al»  'oerbecftc  Sl^egc 
burd)  bie  ©räben',  bei  5'it^'ttenbaciö  1628  Archi- 
tect.  Civil.  8.  18.  33  „Gallerien  ober  ©äng" ; 
bann  bei  3eiller  1641  ©pifteln  II ,  353  „.^unft= 
fammern,  fo  bie  2Belfd)eu  gallerias  nennen". 

©almci  Tl.  'Sliefelsinffpat',  erft  frül)  iibb., 
mit  ber  altern  9!ebenform  .^ ahne i;  ml)b.  bafür 
einmal  kalemine:  a\i5  bem  i'flat.^'Homan. ;  ügl. 
mlat.  lapis  calaminaris,  fr?,  calamine;  älter 
lat.  cadmia,  gr.  y.adneia  '©almei'  (fd)on  bei 
0.  2BalIl)aufen  1616).  ' 

©olop})  9Jl,um  1600cntlef)nt  an§  fr^.  galop;  e-S 
mar  audi  fdion  in  ml)b.  ^di  ebenbal)er  entlct)nt,  nnc 
ml)b.  galopieren  seigt,  moneben  walopieren  (ligl. 
ml)b.  walap  '©alopp',  engl,  wallop).  S)ie  ilinen 
SU  ©runbe  liegenben  roman.  SBorte  leitet  man 
a\x^  germ.  Onelle  ab,  ol)ne  baf5  ein  flore§  ®ti)= 
mon  üorUige ;  man  benft  an  ein  got.=germ  *walh- 
hlaup,  momit  eine  feit.  3lrt  bes  Srabens  gemeint 
gemefeu  fein  müBte.  —  galoppieren  bei  oon 
iffiaUbauieu  1616  t.  j.  ^.  ®.  8. 

öalojr^c  5.,  fdion  im  16. 3al)rl).  al§  st  a  1  o  f  d)  c 
(üerein,selt  fd)on  im  15.  3a^rl),  al§  closzen):  ent= 
lehnt  ()Dol)l  gleid)5eitig  mit  'iUnto  f  fei)  ans 
fr^.  galoche. 

©nmanbcr  Wl.  'eine  t^flanse'  aus  gleid)bcb. 
ml)b.  gamandre:  =  mlat.  chamandreus  gama- 
draea,  "iiO?!  auf  gr.  /^niinidgi  c  /auaiöoro)' 
'©amauber'  beruht;  entfpre(^enb  frs.  germandree, 
ital.  calamandria. 

t  ©anerbc  i'J.  ans  mt)b.  ganerbe  (au§  ge-an- 
erbe)  Tl.  'ilJitanerbc,  an  ben  mit  atiberen  eine 
(Srbfd)afr  fällt,  bef.  iltiterbc  einer  ©emeinbefit?= 
ung  mit  bem  3{ed}te  ^nm  Cvintritt  in  bie  §inter= 
laffenfdjaft  ausfterbenber  iUitglieber',  al)b.  ganar- 
bo  'cohaeres'  (got.  *gaa.naarbja  Tl.).  2;aS  $räfij; 
ga-  al§  SJiertreter  üon  lat.  con-  'ungleich  mit' 
mar  betn  51ttgerm.  geläufig ;  f.  ©  e  n  o  fe,  ©  e  f  e  1 1  c. 

Wttug  Tl.  ans  gteid)beb.  m^b.  ganc  (g),  af)b. 
gang  Tl.  '©ang,  bai:  ©el)en';  entfpredienb  afäd)f. 
gang,  nbl.  gang,  anglf.  gong  Tl.  '@el)en,  ©ang' 
(ügl.  engl,  gang  'öaufe,  ©djar,  Xrupp',  gang- 
way  'fdimaler  ©ang',  gangweek  '©angmod)e, 
,s>immeIfal)rtsmod)e'\  anorb.  gangr  Tl.  '©ang, 
bas   ©eben',  got.   gaggs  '©affc'.     S^ancbeti  int 


iVi'UK 


—     12H 


öav 


iiltcni  Oicnii.  ein  ft.  ^hv.  gansan  'c3Cl)cii',  iuo= 
Doii  im»  im  ieeigeu  ))li\t>.  nur  ba§  ^iU-cit.  cii"fl 
iinb  ba-J  ij^art.  gegangen  geläufig  blieben;  im 
Cftgcrm.  (6ot.  i»Jorb.),  wo  ge^cn  fel)U-  bat 
ganga  (anovb.).  gaggan  (.got.j  ein  größere^  @c= 
biet;  bodi  ugl.  afdimeb.  abän.  ga  'geben'.  Cviu 
Slkftgerm.  erlitt  ee  burdi  geben  (5-inbuf5e;  nodi 
in  böbcrem  DJafee  ale  im  3)ent|d)en  [tarb  imßngl. 
ba'5  ältere  gangan  an«,  }o  baß  im  ®ngt.  feine 
Jyorm  bc§  ft.  3tro.  blieb,  ©crm.  2Ö3.  gang, 
uorgerm.  ghangh ;  bie  einzigen  i?lnflänge  baran 
in  anbcren  ibg.  @prad)eu  finb  ftr.  jänghä  %-. 
''^ein,  >vnB',  lit.  zengiü  (zengti)  'fdireiten',  njo= 
w  lit.  ])razanga  'Übertretung'. 

gange  Jlbj.  an§  m^b.  g<,'iige,  al)b.  g^ngi 
'gcnuibnlid),  üerbreitet',  nrfprgt.  'loa»  geben  refp. 
äirfulieren  tonn':  i^erbalabjeftiö  su  2Ö5.  gang 
(f.  ba-?  innige  9Bort)  mit  ber  58ilbung  mic  in 
gäbe,  n  n  g  e  n  e  b  m ,  flügge. 

©an*  5-  ai'§  gleid)bcb.  mbb.  abb.  gans  g-.:  ge= 
nteingerm.  s^egeidinung  ber  ®am,  suföUig  fremb 
nur  bem  @ot.,  mo  *gans  %.  (551.  *gan8)  ober  *gan- 
sus  3U  erttjarten  Wäre  (Dgl.  bo§  barau?  übernom= 
mene  fpan.  ganso).  ©§  entfpredicu  anglf.  gös  (6 
flU'i  an  bor  s),  i^U.  ges  (burd)  i-Umhiut )  J.,  engl, 
goose,  '^L  geese;  nbl.  gans.  anorb.  gas  ^•. 
au^j  oorgerm.  ghans-:  eine  ber  wenigen  3>ogelbe: 
aeidjnungen,  bereu  Urfprung  alS  uribg.  gn  gelten 
bat,  Weil  fie  bei  ben  meiften  ibg.  6prac^ftämmen 
Wieberfebrt:  ffr.  haiisa-s  M.,  hahsi  'J.  '@an§', 
neupcrf.  jäz,  lit.  zasis  CafloD.  gasi  ift  germ. 
i?ebnW0rt),  gr.  /rjv,  lat.  anser  (für  *hanserj, 
altir.  geis  '8d)wan'  (aih^  ghansi).  2a§  s  be» 
gemeinibg.  ghans-  fdieint  ableitenb  5U  fein  (ogl. 
g-ud)§,  2nd)§,  aJionat);  wenigftenS  beuten 
ftammüerwanbte  SBorte  be§  @erm.  auf  ghan-  aU 
primittoeren  (Stamm;  pgl.  ai)b.  gana3_^o,  m^b. 
ganze  genz  Ti.  '@änferidi',  nbl.  gent  '©änfericb', 
anglf.  ganot.  engl. gannet  '2d)wan' ;  anglf. gandra, 
engl,  gander  '©änfcrid)'.  5l?liniU'§  berid)tet  oon 
bcbeutenber  @änfe3ud}t  in  ©ermanien;  bis  nad) 
jHom  famen  bie  Oänfe  ober  ibre  (Gebern;  eine 
3lrt  foUe  bei  ben  ©ermanen  gantae  f)eißen.  ®in 
bcrartige§  SBort  fennen  bie  'Jtomanen  (proü. 
ganta,  afrj.  gante  'witbe  (Baue'),  bie  e§  bem 
(iJerm.  entlebut  babeu.  2em  germ.  ganta  aus 
uorgerm.  ganda  eutfprid)t  al§  uroerwanbt  ba§ 
altir.  ged  '(Sans'  (lit.  gändras  '6tord)'). 

(Sänfcrif^ '  2JJ.,  al§  ©anferid)  fcbon  1577 
im  yomencl.  be§  §abr.  3uuiu§  unb  in  ÖeBucrs 
iUogclbud)  1582  3^1.  55  (banir  im  16/17.  ^aijx-- 
bunbert  meift  ©auf er,  fo  bei  L'utber  unb 
üer5cid)uet  bei  i'iaaler  1561):  eine  fpäte  Ü}fa§= 
fulinbilbuug  §u  @an§  (uocb  bem  i^hifter  oou 
(Sntcvid)),  feit  §enifcb  1616  unb  Stieler  1691 


gebud}t.  ^vn  ben  Tla.  übevuncgen  Dafür  !i?e= 
uennungen,  welcbe  auf  ba§  gleidibeb.  a))h.  gana33o 
ganzo  =  mbb.  gan3e  ganze  (aubb.  *ganato 
*ganto)  äurücf  geben  unb  au  ba^  unter  ©aus 
Eingebogene  gcrm.^at.  ganta  '©au§'  aufuüpfen: 
öftrcid}.ganaus(  r),  tirol.güniss,  beff.  gänser,  norb= 
tbüviug.=oberfäd)f.  gänast  fowie  tbüriug.4icuucb. 
gäntsrt  gontsrt,  fiebeubürg.  guutsn  gundzr,  clfäf?. 
gunstr  (in  ber  Saar  guseler).  9tnbre  ©ruubformcu 
feigen  Porau§  ha^  gänr  in  .s!)olftein  5lugeln  Tit= 
marfdien,  gäuft  in  Sbiiriugen  unb  Obevfad)fen. 
iievetit;^elt  uodi  gainskr  in  Salbungen ,  ganskr 
in  :Kcutliugeu.  ^m  'Mb.  ift  gante  mit  ben  hieben-- 
formen  gandr  jantr  Perbreitet.  3lbfeitü  fte'^t  pfälj. 
ga'ret  '©änfericb'  (aue  ©erbnrb?). 

©änfcrtt^^  3)1.  al§  ^4-^flauäeuuame  ift  eine  Um= 
bilbung  au§  älterem  ©r enf  er id);  pgl.  fr^.  bcc 
d'oie,  ital.  pie  d'oca.  Ser  mbb.  nbb.  dlainc 
bafür  ift  gronsinc  (abb.  audb  fd)on  g'^'nsingi. 

(5ant  5-  ei"  oberb.  2Sort  (ben  fd}wäb.  Xial. 
fremb),  au«  m^b.  gant  J-.  'i^erfouf  an  beu  llicift: 
bictenben,  i^erfteigerung'.  3Hcbt  gu  frj.  gant 
'.sjaubfdiub':  nid)t  I)at  "ba§  (fpmbolifdjc)  l>tuf= 
ftecfeu  be§  §anbfd)ube§  bie  33eäcid)uuug  ber 
3mmobiliarejefutiou  al5©ant,  2}ergantung 
oeranlaßt".  i^ielmebv  ftammt  bie  Sejetduniug 
au§  proP.  l'encant,  ufrii.  Tencan  'i^erfteigerung' 
(ital.  incanto  Pou  lat.  in  quantum),  wo^er  engl, 
cant  '2(uftion'. 

gttnj  ?(bj.  aus  mbb.  ai^b.  ganz  5lbi.  'uuPer= 
lei3t,  Potlftäubig,  betl,  gcfuub" :  ein  eigtl.  bloß  l)b. 
2öort,  ba«  aber  in  beu  foutineutalgerm.  Sialef= 
ten  uorbraug  unb  ba§  bafür  fouft  übüd)c  beil 
gefäbrbete  (bän.  ganske,  nbl.  ganscli ,  afrief. 
gans;  n  bätte  bei  einem  beimifcben  Sorte  im 
2)än.  ^rief.  por  s  nicbt  bleiben  bürfen).  2;ie 
isorgefd)id)te  bes  abb.  ganz  (eigtl.  'unOerle^t')  ift 
bunfel;  faU§  'umfaffeub'  feine  ©ruubbebcutuug, 
barf  man  au gr.;^«)'t)^//Yt> 'in  ficb  raffen'  beuten; 
ogl.  gr.  /uvdn^-  'geräumig'? 

gar  Slbj.  3(bp.  aul  mbb.  gar  (fl.  garwerj 
3fbi.,  gare  2lbP.,  ai)b.  garo  (fl.  garawer)  Jlbj., 
garo  garawo  2lbp.  'bereit  gemad)t,  gerüftet,  fertig, 
ooUftäubig,  gang';  cutfpred^eub  afäcbf.  garo,  anglf. 
gearo  (Stbo.  axidi  gearwe) ,  engl,  rare  'eifrig, 
fertig,  bereit',  anorb.  g^rr  (9lbü.  gyrva)  'bereit, 
fertig,  gemad)t';  got  *garwa-  feblt.  Xa§  3lbi. 
batte  eigtl.  partiäipiale  /"ynnftiou,  wie  benn  Suffij: 
wo  im  3ni>«  3U  2B3.  pac  'fod)en'  ba^  iJ3art.  pak- 
vä-s  'geforfit,  gar  (Pon  Speifen)'  bilbet.  Sluffälliger 
2Beife  beftebt  neben  anglf.  gearo  'bereit'  mit 
gleidier  93ebeutuug  ein  earo  unb  ebenfo  im  Jlfädif. 
neben  garu  ein  aru,  wac-  auf  got.  *garwa  neben 
*ar\va  'fertig  gemadit,  bereit  gemadit'  binwcift. 
iOlan  l)at  bai)cx  beibe  Sippen  ibeutifisicrt,  iu= 


C'>)avantic 


127     — 


©arten 


beut  man  bfl§  s  l^on  *garwft-  nie  dlcit  bcv  3>cv: 
bnipnvtifcl  got.  ga  (f^b.  ge)  niiimtt. 

Wnrontie  a.  in  bcr  2.  öälftc  bc§  17.  3al)r{)§. 
cinbvingcnb  nnb  feit  liebe  1GS8,  8ticlev  1691. 
1695  nnb  ©djctbncr  1695  üon  ben  3'i'cntbniövtcr: 
biidjcvn  allgemein  öcr3eid)nct:  an§  frä.  garantie. 
©oröc'  1^\  on§  gletd)bcb.  mt)b.  garbe,  nl^b. 
garba  ^•. ;  entfpred)cnb  afädjf.  garba,  nbl,  garf 
'©arbe':  eigtl.  '.sjanbuotl,  manipulum'  §n  jfv.  SB^. 
grbh  'tai'fen,  crgveifen',  grabhä '.s^anbuoU',  lett 
grabas  ^'cm.  '4-^lnr.  'sniannncngeraffreÄ',  lit.  gröpti 
'greifen'  nnb  gropti  'raffen'.  5(n»  f)b.  Wla.  ge 
boren  jnr  ibg.  2Bä.  ghibh  nod)  grnppen, 
g  r  n  p  f  c  n,  g  r  i  p  p  e  n  ujtu.,  rooän  and)  nbl.  grab- 
belon,  engl,  to  grabble.  S)ie  Sippe  brang  in?- 
^Iioman.  (proben;^,  garba,  frä.  gerbe  %\  '©arbe'). 
Wnrbe-  (6d)afgarbe)  ?y.  'millefolium' 
anei  gleicf)beb.  ml)b.  garwe,  al\h.  garwa  garawa 
7i\  'millefolium';  ent)pred)enb  anglf.  gearewe  %., 
engl,  yarrow,  nbl.  gerw  'millefolium'.  33esief)nng 
;^n  gar  (germ.  garwa-)  ift  nnfidier. 

(Savbe  /V.  im  16/17. 3al)rl).  meift  ab3  ©narbi 
@  n  a  r  b  i  a  ober  @  n  a  r  b  e :  an§  frj.  garde  refp. 
ital.  guardia. 

©arbcrofic  ?^-.  bcrein,selt  int  16.  ^alnh.  (156-1 
3immer.  ßf}ronif  III,  161  ©arbenrobbe),  sn- 
näd)ft  ol§  'fürftlidje  Sleiberfammev'  (fo  allgemein 
nod)  in  ben  5'i"embmörterbiid)ern  bi§  um  1720): 
nn§  fr?,  garderobe. 

(Sarbinc  fy.,  in  ben  2Börterbüd)ern  feit  ^entfd) 
1616  nnb  8tieler  1691. 1695  gebnd)t,  am  •2d)hm 
be§  16.  3al)r^§.  (ogl.  6l)i)träiiÄ  ^iJomcnclnt.  ftap. 
93)  in  9'Jteberbeutfd)lanb  anffommcnb:  ans  nbl. 
gordijn  (=  frj.  courtine). 

gären  3tro--  formell  eine  SDJifdmng  aue  ft. 
3tlü.  mbb.  gern  jesen,  al)b.  jesaii  'gären, 
fd)änmen'  nnb  bem  ängef)örigen  gaftitiünm  mbb. 
*y:rn  fnnbelegt,  aber  of)b.  jorian  i)"t  be^engt) 
'gären  niad)en';  a^b.  iesan  ft.  ^tw.,  jorian  fd)m. 
3tm.  (bgl.  ginesan  ft.  ^to-«  gin^fian  fd)m.  3^.)- 
llJominale  SIbteitungen  ait§  ber  germ.  SBg.  jes 
beiuabren  bi§  in§  9H)b.  tl)r  s  (bor  t);  f.  @if  c^t, 
mo  and)  bie  bermanbtcn  9Jomina  an§  ben  anbern 
altgerm.  2)ialefien  jngejogen  loerben.  Sog.  .jes 
yes  beftet)t  and)  im  ©r.  nnb  ^nh.;  bgl.  gr. 
CffT-ro'c  'gejxitten',  c^ta-ua,  ba()er  and)uta;fiii' 
"^Uöd)  (?5erf.  eLfö-fiui)  'fiebe,  fpruble'  (t  für 
älterc§  j,  y  toie  in  Lvyov,  f.  3  o  d)) ,  ffr.  20^. 
yas  'fieben,  fodien'.  Sei  biefcr  llbereinftimnuing 
ber  formen  mit  anlantcnbem  j,  y  ift  n^b.  gären 
mit  g  anffällig,  ebenfo  anorb.  gerf  '@eft,  .'öcfe' 
(ober  engl,  yeast). 

©orn  3J.  au§  gleid)beb.  mt)b.  al)b.  garn ;  cnt-- 
fpred)enb  anglf.  geam,  engl,  yarn,  anorb.  garn 
9J.,  nbl.  garen:  bic  gcmeingcrm.  2Ac^iet^imng  für 


'föarn'  (got.   *garM  31);  in  ber  33cbeutnng  für 

'Diet5'  fungiert  CMorn  fd)on  in  at)b.  ml)b.  3eit, 

aber  nid)t  im  (fn,il.  nnb  5Jorb.  Ji^erninten  mödite 

man  eine  Sß.v  gar  etma  'breben';  aber  fie  ift 

nid)t  nad)iüci5bar.    Xa§  ältere  (yerm.  befit5t  eine 

3{eil)e  an  (^jorn  anflingenber  Aborte  im  Sinne 

üon  '^ingeloeibe';  bgl.   anorb.  gorn   (nnb    iU. 

garner)  Jy.  '2)arm ,  Särme,  (5'ingeiueibe' ,   al)h. 

mittigarni   mittilagarni    ?{.  'b;.§    in   ber    3)Jitte 

ber  (^-ingemeibe  fit5cnbe  Jyctt,  arvina',  anglf.  mic- 

gern  'arvina'  (cg  für  dg ;    ogl.  anglf.  oreeard, 

engt,  orchard  für  ortgeardj.     'Jyür   bicfe  Ü^orte 

l)at  man  SInfnüpfnng  gefnnben  in  lit.  zarna  >v. 

'S)arm'  nnb  ffr.  hira  ^•.  '2)arm',  fall§  bie^  nid)t 

mit  lat.  hira  'Darm'  nnb  hllla  für  liirla  i)er= 

I  manbt  ift;  aud)  lat.  haru-  in  haru-spe.\  'Ivin- 

1  gemeibefd)aner,   äl^al)rfager'  nnb  ba;^n  hariolus 

;'äBal)rfager' entl)alten  bic  äBnrselform  ibg.  ghar. 

j  isiellcid)t  —  mel)r  läf5t  fid)  nidit  fagcn  —  liegt 

lallen  unter  ®arn  befianbelten  Porten  eine  Ä^3. 

ghar  'brel)en'  gu  ©rnnbe. 

(SQVUifou  A\  um  16U0  an§  fr^.  garnison  ent= 
Icbnt  (n.  Sord)  1606;  2ßintermonat  1(509  Ca- 
lend.  Histor.  Decenn.  408;  b.  ai?alll)anfen^ 
.•^ricgSmannal  1616);  im  Xent|dien  l'Jidiel  1617 
al§  alamDbiid)e§  ^yvembrnort  nerpi3nt  nnb  feit 
3eiller  16^3  ®pifteln  III,  302  bon  ben  g-remb= 
mörterbüd)ern  berseid)net. 

gnrfttg  9tbj.,  lueiter  gcbitbet  an§  fpät  mbb. 
gar.st  9lbj.  "ranzig,  berborben  fdimcrfenb';  bgl. 
nbl.  garstig  'iin|d)madbaft,  nerborben,  faul';  ba:^n 
anorb.  gerstr  'mürrifd)'  (uom  Jluefcben).  Cb 
3u  lat.  fastidium '(vfel,  9(bneigung'?  Xne§  müf5te 
für  *farstidium  ftc^en  loie  tostus  für  *torstus 
Ut  torreo:  lat.  f  im  Stnlaut  entfprid)t  germ.  g; 
f.  unter  ©alle  (lat.  fei).  Wlan  fijnnte  aber 
bie[leid)t  and)  nn  lat.  horridus  für  *gborsidus 
beuten. 

©arten  lU.  an§  gleid)beb.  mfib.  garte,  ahh. 
garto  Wl.  '©arten';  entfpred)enb  afäd)f.  gardo, 
afrtef.  gardaW.  '©arten';  got.  garda  Tl.  'Stall'. 
2)asn  al§  ft.  fteftiereube  9Jomiun:  got.  gards  Tl. 
'mi  §an§,  ?yamilie',  anorb.  gardr  Ü)?. '(^kl)ege, 
3anu,  iöam,  @el)öft',  nl)b.  gart  Tl.  'Slreii^ 
Chorus',  angli.  geard  (engl,  yard)  'llmfriebignng, 
©arten'  (engl,  garden  '©arten'  ift  in  mitielcngl. 
3eit  bem  afrj.  gardin  jardin  cntlel)nt,  ba§  felber 
bcntfdieu  Urfprunga  ift).  'LS:infriebignng'  nnb  'ber 
eingefriebigte  :)fantit'  ift  ber  i^ebeutnugetern  ber 
gauscn  Sippe,  n)a§  auf  ä>erroaubtfd)aft  mit 
gürteit,  gcrtu.  9.m.  gerd  fübren  föunte,  menn 
bie  2Bortanfläuge  in  ben  bermaubteu  Sprad)cn 
nid)t  bemiefeu,  bafs  '©arten'  eine  norgcrm.,  niel= 
leicf)t  gemeiumeftibg.  Sortbilbnng  fei.  bie  uid)t 
SU   einer  fpeyfifd)  germ.  2lMirsel  geboren   fann. 


Goa'5 


128 


ßattc 


Sunädiu  i'teUt  l)t>.  (iJavtcu  fid)  fciiöu  ju  lat. 
hortiis  '©arten',  civ.  /o'otoc  '©ebege,  .^of,  3>ict): 
hof,  Irift,  ^"»cu,  @vaÄ',  nltir.  gort  'seges',  aud) 
Int.  co-hors  -tis  fy.  '.'gofraum  für  i8tel)  unb  (Se= 
flügcl':  l)ält  mau  bo»  gcrm.  IBort  für  ncnuanbt 
mit  biefen,  fo  ift  ba^o  d  bc§  ©ot.-Sädii.  aii-:^  ibg.  t 
CUtftOltbciI,  b.  ll.  ibg.  ghorto-  (lltdit  ghorto-  lUld) 
/(unn-]  liegt  beut  got.  garda  311  (Mviiubc.  X'liibcrev= 
fciti-  löBt  ftd)  ©arten  aw  ilaü.4it.  SBorte  an= 
)d)lief3en,  bic  aber  für ba§  got.=)iid)f.  d  ein  iög.  dh  üor= 
auc-fe^en ;  afloo.  gradü  M.  'Sinfriebigung,  S3nrg, 
Stabt' (al§  6-ingefriebigteC')  unb  lit.  gärdas '§ürbe'. 
lliöglidicrmeife  fiiib  in  bor  belianbcltcn  germ.  Sippe 
^mei  lautlid)  uerfdiiebenc ,  aber  bcbentung^ücr: 
luanbte iöDrte  sufammengefloffen ;  n)al)rid)einlid}er 
aber  finb  bte  jlan.  SBorte  bem  @erm.  entlebnt.  - 
'iJgL  3a«it. 

©ac'  liii.  eine  lüiütürlidje  SBortfcftöpfung  be§ 
:.Hldipmiftcn  Dan  ^elmont  in  ^Brüffet  (geft.  1644), 
bie  in  alle  mobenien  Sprad)en  GniropaS  brang 
(frs.  gaz).  3«  3)eutid)lanb  ücrseidjuen  e§  iDiifcn= ' 
fc^aftüc^e  SBÖrterbüd^er  (.'gübner«  §anblnng§: 
leficon  1727,  trünig'  1779  unb  ©ebler^  '4^^l)fical.  j 
iBb.  1799) ;  ba§  2Bort  bürgerte  fid)  ein  bei  un§, 
feit  in  ben  80  er  3a^ren  be§  18.  3af)rt)ö.  33er= 
jnd}e  mit  fiuftbaUon?  begannen;  '^Ibchuig  iier= 
^.eidjuet  e§  1796,  (Sampe  181B. 

(Sttffc  5.  awi^  mbb.  ga^^e ,  al)b.  ga^^a  %. 
eigtl.  (lüie  nod)  iei3t  oberb.)  '©traßc';  entfpredienb 
got.  gatwö  %.  '©äffe,  ©trafje',  anorb.  gata  (3(ff. 
gytu)  '2Beg,  Strafee,  ^fab'.  2(u§  bem  norb. 
^JSorte  ftammt  engl.  ('fd)on  mittetengl.)  gate  'Jöeg'. 
Cb  @  a  f  f  e  3U  anglf.  geat,  engl,  gate  (ld)Ott.)  galt 
'%\)ox,  %\)\\x,  ©ingang,  Cffuung'  (f.  @atter), 
afäd)f.  nbl.  gat  9h  'Sccb,  §öl)le',  anorb.  gat  91. 
'£oc^'  gebijrt  unb  an§  einer  ©runbbebcutung 
'(Sinlaß,  Öffnung'  ab^uteiten  ift  —  ©äffe  eigtl. 
'mit  Gingang,  SEior  oerfe^en'  n^egen  Snffij  -wän? 
--  läßt  fid)  nid)t  feftftetlen;  iebenfa(I§  ift  e§  aber 
iinmöglid) ,  ©äffe  mit  geben  in  3ufanniif"= 
bang  jn  bringen,  toeii  bie«  auf  2Bä.  i  (tat.  Ire, 
gr.  iitvifj)  berubt. 

(Safjcn^aucr  2}t.  im  16/17.  3ai)rt).  eigtL  (mie 
im  17/18.  3af)rf).  gifUftertreter)  für  bas 
f}eutige  '!önmni(er'  bcr  @tubentenfprad)e  gebraud)t, 
genauer  mo^I  'näd}tlid)er  Summier' ;  baneben  and) 
(feit  3)Jaa(er  1561  üergeic^net)  für  'carmen  tri- 
viale' (nad)  Stieler  1691 ,  Steinbad)  1735  unb 
Jyrifcb  1741  für  2ieber,  bie  be§  9fad)t§  auf  ben 
©äffen  —  üonöaffatengängern  —  gefungcu  »uerben, 
bef.  (Stubeutengefang  öon  fiebern  mit  3nftrn= 
mentalbegleituug).  3nt  18.  3abrb.  üorüberge^enb 
für  ba#  crft  feit  1775  auffonimenbc  ä>otf§lieb 
■=  engl,  ballad  gebraud)t. 

(Saft   -})\.  ausT   mbb.  abb.   gast  (^U.  g\'sio 


gv^ti)  i'i.  'f'\-rembling,  ©aft';  in  gleid)er  Sebeu= 
tnug  gemeingerm. ;  ogl.  got.  gasts  (^4^1.  gasteis) 
ÜL  (ogl.  gastigods  'gaftfrei'),  anorb.  gestr  '©oft' 
(aber  nngelabener),  anglf.  gyst  giest  9Ji.  (engl, 
guest  ift  ßebmoort  an§  anorb.  gestr)  fomie 
nbl.  afiid)f.  gast.  ©erni.  gastiz  3)1.  '^yrcmbling, 
ungebetener ,  anfälliger  (SJaft  oon  frembber' 
aw^-  uorgerm.  ghostis,  ba§  im  'iiat  unb  ©lau. 
9fad)fommeii  bintei'üef?*  lat.  liostis 'Jyeinb',  eigtl. 
'peregrinus,  JrctHbling',  aftob.  gostr  S)i. '('^aft' ; 
3U  lat.  hostis  'peregrinus'  bürfte  awi)  hospes 
(eigtl.  *hosti-potis  '©aftlicrr'?)  gebiJrcn.  Ob 
uicftibg.  ghosti-s  'grembling'  eigtl.  '^\\tx,  (5^ffeu= 
ber'  ift  unb  ^n  ffr.  äÖ5.  ghas  'effen'  gcbi)rt,  ift 
mebr  aU  fraglid).  )8ead)tcn§iuert  ift,  nad)  mic 
nerf^iebenen  Seiten  ©ermanen  unb  ;)ti3mer  baö 
alt  ererbte  Söort  für  'J-vembling'  begriffüd)  nm= 
gebilbet  l)aben :  bem  ^Mxntx  lüirb  ber  '^rembe 
l\\\\\  Acinb,  bei  ben  ©ermanen  genießt  er  bie 
gri3Btcn  iöorred)te:  eine  fd)Dne  33eftiitignng  für 
JacitUö'  93erid)t  in  ber  ©ermania.  ^iefe  )^i'- 
bentung^entiüicfetung  loäre  nod)  auffälliger,  menn 
bie  5lnfi(^t  red)t  behielte,  baß  hostis  'Jrembliiig' 
mit  lat.  hostia  'Dpfertier'  sufammcngebörte 
(Jrembling  'su  Dpfernber'?);  biefe  Sentung  ift 
befted)enb,  aber  bod)  feftr  nnfid)er. 

gätcn,  jäten  3tiü.  au§  gleidibeb.  nil)b.  .j<'teii 
geten,  ai]^.  j("tau  getan  ^=  afäcbf.  gi'dan  ;  bo^ll 
abb.  jetto  m.  'llnfrant,  Sold)'.  aüieaeid)t  ift  gv. 
;/;rfw  'fud)e'  oerroanbt,  fall§  ySt  bie  ibg.  2B3.  ift. 
gätlic^  21bi.  'paffenb',  ein  tt)efentlid)  mb. 
nbb.  2öort,  Slbleitnng  gu  einem  nebenftcbcnben 
*gada-  (in  got.  Sautform) ,  föoranf  and)  at)b. 
gi-gät  3(bj.  'paffenb,  ftimmenb  ivC  binioeift,  ugl. 
©atte,  gut;  ogl.  afloü.  godü  'günftige  3tit' 
(godinü  'genebni'),  lit.  gadas  'Überciufunft'  fo= 
tt)ie  nbl.  gadelijk  'üereinbar'. 

©attc  SJi.  an§  mbb.  gate  (baneben  gegate) 
2>L  '©enoffe,  ber  jem.  gleid)  ift,  feincS  (§leid)en, 
©atte' ;  Dgl.  nbl.  gade  '©atte'.  2et3te  3?ebcutnng, 
in  mt)b.  '^t\i  feiten,  erlangt  über  bie  St)noni)ina 
crft  im  oorigen  3al)i-"l)«  Übermad)t:  fie  ift  eine 
Spcäialifierung  a\\^  bem  ©runbbegriff  be§  '3"= 
fammenge^örigen';  «gl.  afäd)f.  gigado  'feinet 
©leid)cn',  anglf.  gegada  '©enoffe';  ügl.  got.  gadi- 
liggs  'Jöerttjaubter',  anglf.  gsedeling  'Stnmme>S= 
genoffe',  abb.  gatuling  '33etter',  afäd)f.  gaduliug 
'Sanböinann,  Stanimeägenoffe'.  9Jl)b.  galten 
(fid)  galten)  ^i\vi.  aw-j!  mbb.  gaten 'äufammeu= 
fommen,  bereinigen';  mt)b.  (mefentl.  mb.)  gater 
'äufammen',  nbl.  te  gader,  anglf.  geador  unb 
tögsedere,  engl,  togetlier  '^ufanimen';  anglf. 
gadrian ,  engl,  to  gather  'faiumelu'  (nbl.  ver- 
gaderen  'üerfauunclu') ;  a^b.  gijti-lös,  mbb.  g^te- 
,  irts  ?lbj.  'mntuiiüig,  riügclio«',  eigtl.  'bcS  .^nfammcn-- 


0)attcv 


iL' 9 


(^C= 


l)altenben  S8anbe§  loa'.  ®cr  Scciriff  ber  '3»= 
famnieHi5eI)Öriiifett'  geigt  fid)  in  ber  ganjen  8tppc 
HO II  gut. 

(Satter  dl  am  iiiljb.  gater  3)?.  91.  '(.«atter, 
Öittcr'  (al§  XI)or  ober  8^iui0/  'i'ji'-  gataro  iyi. 
'(^Jatter'.  Tyallg  bica  für  germ.  ga-doro  i'tc(}t, 
lüävc  «'^iifamniciiicliung  c\\\i  ga  (f.  g  e)  unb  2  f)  o  r 
(got.  daürj  aii?;iiiiel)inen.  5lnberieit§  ift  and)  ä5er= 
uiaiibtidiaft  mit  augl)".  geat,  engl,  gate  'Xi)ox' 
uiöglid}. 

©au  ilL  aiio  gleid)Iieb.  mbb.  güu  gou  9?., 
tiljb.  gi,'wi  gouwi  Tl.  ')}lad)  got.  gawi  (i5enct. 
gaujis  dl.  'i?aitbid)aft,  ©egcnb'  tjätte  man  aljb. 
gt^^wi  gouwes,  m()b.  güu  gouwes  gu  ertDorten, 
ha  ,j  nad)  au  511  w  mirb,  otjne  Umlaut  gu  t)iutcr; 
f äffen  (ogl.  ^-rau  au»  got.  *fraujö);  nod)  jeöt 
l)crrfd)t  @äu  5Jcutr.  im  i^nicr.  Sdimäb.  Sdimcij?., 
aber  n[c-  'üanh  im  Öcgcufaö  jur  Stabt'  (fd)iuäb. 
'lijcgcub,  Söejirt').  T'ae  Söort  ift  bem  ^lorb.  fremb, 
ebcufo  bem  fädjf.  engl,  ©ebiet;  bod)  og(.  2aub= 
fdjaftenamen  mit  ©au  al§  gtoeitem  STeil  ber  j 
Snfammeufe^ung  tüte  3.  S.  ang(f.  .El-ge  '5ta^  ! 
gän ,  provincia  anguillarum',  anhb.  Pathergo  ! 
'i^abergau'  (um  'i^nberboru).  2^n§  bem  iittern  9l()b. 
frembe  SBort  lüuvbe  im  Hörigen  3af)i^fl-  lieber  ge= 
läufig  iufofge  ber  nltbeutfdieu  Stubieu  ff.  &ort). 
O'iu  []altbürc§  ©Iijuiou  fjat  fid)  nod)  uid)t  ge= 
fuuben;  ffr.  gavyüti  'iBcibcIaub'  ftimmt  laut^ 
lid)  uid)t. 

t  ©aut^  Tl.  auy  mi)b.  gouch  dJl.  'J^or,  91arr, 
©and),  eigtl.  ilucfucf',  al)b.  gouh  (hh)  's^ucfudf'; 
eutfprec^eub  auglf.  geac,  auorb.  gaukr  (moraue 
fdiott.  gowk)  'Slurf'ucf'.  3ft  k  abteiteub  mie  iu 
angif.  hafoc  'ijabid)t',  got.  ahaks  'Staube'?  2II)b. 
gouh  (got.  *gauks)  fanu  faum  üermaubt  fein  mit 
tat.  cücfllus,  ffr.  kokila-s  '^ucfucf'.  Übrigen»  ift 
(^auc^  ha^  altgeruuin.  2öort  für  bo§  jüngere 
ST u  cf  u  cf.    ©.  and)  .«g a  t)  u  r  c  i. 

t  ©aubieb  lU.  'ijodiftapler'  nad)  bem  ubb. 
gaudeef,  nbl.  gaauwdief:  eigtl. 'fdjueller,  fd)(ouer 
Sieb'  (3u  gaauw  'fdjueü',  f.  j  ä  f)  t),  bann  über= 
baupt  '©auner'. 

©aufler  2)1.  au»  mt)b.  goukelsere,  ai)b.  gou- 
kalari  gouggalari  (k  au§  gg  f.  §afe)  'Zaube- 
rei", 2aid)eufpicler':  :^u  mf)b.  goukeln,  abb.  gou- 
kolon  gouggolön  '3aiibcrei,  91arreu»tioffen  trei= 
beu'.  2tu§  beu  neuereu  Dia.  ogt.  and)  fiebeubürg. 
gekel  'ällarionette'  uub  g(eid)beb.  tt)üring.  gekel- 
man.  Sßermaubt  fc^eiut  ahh.  gougarön,  ml)b. 
gougern  'umberfd)meifeu',  ferner  mbb.  gogeln 
'fid)  au»gelaffen  gebe; beu,  bin  unb  t)er  flattern', 
gogcl  StDj.  'aucnjclaffen,  üppig',  giege  2)1.  '91arr, 
betörter';  nbl.  goochelaar  '©aufter'.  S)  e  Sippe 
beutet  auf  eine  germ.  2Bä.  gug  geug  gaug  'fid) 
in  auffäüiger  SBeife  t)in  unb  I)er  bchjegen  mie  ein 

Äliige,  gnjnicroaifclje«  SCPöitertiiA     5    3liifr. 


'i'iarr  ober  Xafc^enfpieter' V  3lu  6'ut(e()unug  öon 
©anfler  am  tat.  joculari  barf  bei  ber  reichen 
©ntiDicftnng  Pon  tantberluaubteu  2Borten  nid)t 
gebad)t  merbeu. 

©aul  Wl  au»  mf)b.  gill  Tl.  '(fber,  männIid)e-3 
Xier  übcrl}aupt',  erft  fpät  unb  feiten  *(^Jaul',  iDetd)e 
S3ebeutuug  im  15.  3a[)r{).  burd)bringt  (für  ein 
f(^Ied)tes  i^ferb  fagt  man  ml)b.  runzit ) ;  pgf.  nbl. 
guil  5'.  'eine  nocf)  nid)t  träd)tig  gemefeue  Stute'. 
Ta»  beu  übrigen  germ.  Sprad)eu  fefjlenbe  ©aul 
f^eint  urfpr.  iu  Seilen  Jlieberbentfdilanbs  f)cimifd) 
gemefen  gu  fein;  in  ber  fdimciv  'iHiIfÄfprad)e  feblt 
e».  3ii  nf)b.  3cit  fd)mantt  feine  SBebeutung  smi^ 
fd)en  'elenbe§  ^IJferb'  (fo  fd}cu  im  14/1.5.  3a^rf). 
bejengt)  unb  'ftatt(id)e»  ^4>ferb'  (fo  nod)  in  Stoßen» 
öomerüberfeeungj,  and)  'dieiU  unb  5lrbeitöpferb' 
(fd)uiäb.  gaul  '^iferb'  überbaupt). 

©aumen  M.  (bafür  in  nicleu  nbb.  ©egenben 
byn  ba^n  eigtl.  'iiübue",  aubenoärt«  nbb.  gägel 
meift  '3abufleifd)')  au»  ml)b.  goume  ( guome),  aht. 
goumo  (giumo  guomo)  2/1.  '©aumen,  ^ef)te, 
9tad)en';  entfprec^enb  augtf.  göma  21.  'Öaumen', 
engl,  gums  '3atjnffeifd)',  auorb.  gömr  9J1.  '©au= 
men',  got.  *gaum6  *giunio  *g6mü  91.  fe()(cn. 
Sagn  lit.  gomun's  '©aumen'.  S)a5  2>ert)öltniei 
ber  2>ofa[e  in  ber  ©tammfilbe  (af)b.  ml)b.  ou 
neben  uo  =  auglf.  norb.  ö)  ift  bunfel;  f.  iBube. 
9Jlau  bat  an  eine  tbg.  283.  glicu  ghou  in  gr. 
/arin^ 'ftaffeub, locfer', /ang  '.Stiuft' (für /i'.fn;) 
gebad)t. 

©auner  l'f.  in  ber  [}cutigeu  ^oi'i"  mib  33e= 
bcutnug  ('33etrüger'j  juerft  in  Seffiug»  jung.  ©e= 
lehrten  1753  unb  in  @d)iller»  ^läubern  1781  be= 
geguenb.  ^n  ber  älteren  9Jebenform  3 auner 
(fo  nod)  fd)mäb.  unb  aud)  bei  Bd}ilicx)  ift  ha§ 
3Bort  im  18.  3a^r^.  Pon  ©übmeftbentfd)Iaub  an?^ 
befanut  gemorben,  ;^unädift  mit  ber  !j?ebeutnug 
'l)eimatlofer  ©trold)'.  3»  ben  91ad)vid)ten  beö 
15/16.  3a^rf).  über  bie  ^ettelorbeu  unb  il)r  dioU 
melfd)  begegnet  3oner  für  ben  'gemerb»mäBigeu 
23etrüger  im  Sarteufpiel';  has  ju  ©runbe  liegenbe 
rotmeIfd)e  juncn  Jonen  (fd)Ou  in  ber  1.  .§älfte 
be§  15.  3al)rl)».;  bann  bei  Seb.  23ranbt  1494- 
21arrenfd)iff  63,  46)  mirb  au»  ftebr.  jänä  'betrü= 
gen,  übcrporteilen'  abgeleitet.  2lnbcrc  rotiüeIfd)e 
Söorte  beÄ  91f)b.  f.  unter  foppen,  .'öod)  = 
ft  a  p  1  c  r. 

96=  proflitifd)e»  $räfij:  au^  ml)b.  ge-,  al)b.  gi 
ga-  (betonte»  ^J^röfij  ga-  in  ber  9iominalfompo= 
fition  ift  im  2{f)b.  unb  2}ll)b.  fcf)r  feiten) ;  mit 
ber  ©rnubbebeutung  bc»  '3ufammeufein»,  ber 
ÜsoUftänbigfeit';  Pgl.  got.  ga-,  auglf.  gi-  ge-  (engl, 
nur  alc^  i  in  handiwork  haiidicraft,  auglf.  hond- 
geweorc  *hondgecr8eft;  pgl.  aud)  engl,  enough 
an^  anglf.  genoh,  unter  genug).  3?crmanbtfd)aft 

17 


cicbtiien 


—     130     — 


ijcbiiiijcii 


bcö  iUväfijcc-  mit  lat.  con-  cum  ift  uiQl)rjd)cin= 
Ud);  ngl.  (iel)en,  fllaiibcii,  gleid),  @liet» 
11.  f.  U1. 

ftcbnvcn  3"u-  mi'--  illtMd)beb.  nil)b.  t^ebin-n,  olib. 
})fiberan,StlU.'i?clHilCll';  Clltfpvcd)Cllb  c\Ot.  giibainui 
UielHMi   bairan)  'ciebävcu,   bcviiinlniiigcii',  auflll\ 
geberau  berau  ft.  3^'^.  'flClHiien',  engl,  to  bear 
'hevüovbviiujcn ,  gebiiven';  novb.  ici)k\\  bie  S^'- 
)annncuiei5Uii9eu  mit  ga-,  bafüv  bera  nl§  «Simpl. 
'gebäreil'.    3.  2:^Ql)ve,  luo  über  bn§  ibg.  Sllter  j 
be«  ü.  iierbalftammee  ber,  uoigcnit.  bher  '^lady- 
lueife   gegeben  luevben;   im   3nb.  tanii  2B>  bhr 
bliar  bie  ^ebeutung  'ale  ücibcöfvnd)t  trogen'  neben 
'tragen  überl)aupt'  haben ;  bgl.  lat.  fertilis  gn  lot.  j 
fero ;  im  l'Utir.  seigcn  bie  niijerm  @  e  b  u  r  t  ent= 
ipredienben  Subftantiüa  combairt  nnb  brith  bie  '• 
9leid)e  Spesialifiernng.    3.  ©eburt. 

©etiävöe,  ©eberbe  3'-  au§  m{)b.  gebasrde 
%.  '^enel)men,  2In§ieI)cn,  SBefen',  al;b.  gibärida 
%.  lü  inl)b.  gebären,  al)b.  gibärou  -on;  ent= 
)pred)enb  onglf.  geb^eran  'fid)  betragen',  gebeere 
gebaru  'ha§  SSene^men':  ju  SBj.  ber  in  ^.8  a  l)  r  e, 
geboren.  I 

gebe»  ^uv.  an§  gleidibeb.  mlib.  geben,  al)b. 
gebaii:  ein  in  gleidier  ^ebentnng  gemeingerm. 
3tn).;  bgl.  got.  giban,  anglf.  gifan,  engl,  to  give, 
nbl.  geven ,  anbb.  geban ,  aiiorb.  gefa.  2.^gl. 
®ahc.  @ift.  2)ajiu  altir.  gabim  'id)  nel)me', 
lit.  gabenti  'bringen,  I)erfd)affen',  gobinti  'bringen 
laffeii"?  2>on  ber  ibg.  äBj.  dS  'geben'  (gr.  didrofAi, 
lat.  dare,  ffr.  däj  beiüal)rt  hai;  @erm.  feine  Spur. 
öcbct  dh  an§  gleidjbeb.  ml)b.  gebet,  al)b.  gibet 
9i.  (onglf.  afäc^f.  gebed  91. '©ebet'):  3U  beten, 
bitten. 

©ebiet  91.  au§  m:^b.  gebiet  9i.  'STerritorium, 

Öeridjtebarfeit,  @ebot':  jn  gebieten,  bieten. 

©eÖirgC  9t\  au§  ml)b.  gebirge,  al)b.  gibirgi 

91.  '©ebirge':  fpeäififd)  l)b.  S^oUeftiübilbung  jn 

S3erg. 

t  ®c6reften  91.  '@ebred)en',  fnbftantibierter 
3nfinitiü  gn  inl)b.  ge-bresten,  f.  berften. 

(Scbü^v,  ©ebiir  5'-  3"  gebül)ren,  ml)b. 
gebürn,  al)b.  giburien  idjW.  3t^u.  'fid)  ereignen, 
gefd)el)en,  äu  2^eil  merben,  red)tlid)  snfnHen,  ge= 
bül)ren';  entfpred)enb  afädif.  giburian,  anglf.  ge- 
byrian ,  anorb.  byrja  'fid)  gel)Dren,  fid)  .^iemen, 
Sufommen';  got.  *gabaürjau  fd)lD.  3^-  läfet  fid) 
au§  gabaürjaba  3lbü.  'gern*  (eigtl.  in  'gesiemenber 
SBeife'?)  nnb  gabaürj6[)u8  9Jf.  'äöoUnft'  folgern. 
Sie  ganje  Sippe  gel)ört  it)af)rfd)cinlid)  su  2öä.  ber 
'tragen';  ogl.  nbb.  bü^ren  'in  bie  §öt)e  I)eben'^ 
f.  empor;  baf)er  aljb.  buri  dih'gel),  eigtl.  erl)ebe 
bid)',  giburita  'pervenit';  inl)b.  burien  büren 
and)  'fid)  antragen'.  3.  33at)re,  SiJrbe. 
föeburt  5.  am  gleid)beb.  inl)b.  geburt,  al)b. 


giburt  5.  '©ebiirt'.  ä>gl.  got.  gabaürjis  J-  'Ge- 
burt, aud)  @efd)led)t,  ä>nterftabt  (@eburt§ort)', 
afäd)f.  giburd  J. ,  anglf.  gebyrd  Jy.  '©ebnrt, 
l'ltang,  i^nrbe',  engl,  birth  '©cburt',  anorb.  burpr 
)}}l.  'Okblirt,  enibryo':  formell  aud)  ibg.  ffr.  bhi'ti-s 
5.  'baö  Srogen,  'i^flen^''  Uutevbalt'.  iHnf  ba» 
Simplcy  germ.  beran  'gebären'  luetft  ein  auö 
bem  alten  no-^^ortiäip  jum  3ubftantib  erl)übene2i 
altgerm.  9feutr.  barna-  'Äinb'  eigtl.  'ha^  ©eborene'; 
ügl.  anorb.  barn,  anglf.  bearn,  afäd)f.  al)b.  int)b. 
barn  'Stinb,  3ol)n'. 

Wecf  9Ji.,  nrfprgl.  im  üDJb.  (nnb  9Jbb.)  beimifd), 
luo  fd)on  in  inl)b.  3cit  gec  gecke  9)}.  'alberner 
9}Jenfd),  9Jarr,  poffeuliQftev  9JJeufd)';  uid)t  üer= 
manbt  mit  bemunter  ganfein  erroälmten  mt)b. 
giege  '9{arr'.  i^gl.  nbl.  gek  9}i.,  bau.  gyeek 
'9tarr',  i§l.  gikkr  'burd)triebene  To{)e  $evfon'. 

©ebnd)lniö  9f.  p  gebeufen,  benfen.  — 
©ebanfe  ^l.  ane  nit)b.  gedanc  (k),  al)b.  gi- 
dancli  9J}.  =  afäd)f.  githanko  9}J.  '©ebanfe', 
anglf.  gejjonc;  gu  benfen. 

gebetl^en  S^w.  an»  gleid)beb.  inl)b.  gedihen, 
al)b.  gidihan  ft.  3t>ü.;  entfpred)enb  got.  ga{)eihan, 
onglf.  gejjeon  (fontrabiert  aiitf  *gil)ihaii) 'gebeil)en'. 
S;ie  alte  onglf.  ?^-orm  be»  'iHirtij.  gepungen  mcift 
borauf  l)in,  bof?  ber  S^erbalftamm  nrfprgl.  nafolicrt 
mar:  bor  h  mnfjte  n  nnterbrüd't  meiben,  olfo 
pihan  für  pinhan.  Sa§  äugel)örige  ^^-oftitionm 
*|)angjan  blieb  im  3Ifäc^f.,  tüO  th^ngian  'botlcilben' 
l)eiBt;  bei  llnterbvücfnng  be§  9Jafal§  ergab  fid) 
für  bü§  @ot.=§b.  Übertritt  be§  e-2tblante§  in  ben 
i-21blaut.  -Do»  @ot.  fennt  nod)  ha^  Simpleji- 
])eihan  'gebeil)cn'.  2er  33ebeutung  megen  fann 
gebeil)en  (SBg.  penh,  üorgerm.  tenk  tek  in  lit. 
tenkü  tekti  'l)abe  genug',  foirie  in  ir.  töcad, 
fljmr.  tynged  '©lücf'  aus  ©rbf.  touceto-)  nid)t 
äu  äBs.  TS/,  in  T8XV01'  (f.  Segen)  gel)ören. — 
gebiegen  Jlbj.  au§  inl)b.  gedigeu  21bi.  'an»ge= 
n)od)fen,  feft,  l)art,  lauter,  rein',  al)b.  gidigan 
21bj.  'grandaevus,  aetate  provectus,  eriift,  rein, 
fenfd)':  eigtl.  ^axn^.  gu  gidihan  (g  als  9feben= 
form  öou  h  bei  grammotifdiem  2Bed)fel  ift  im 
ißart.  erforberlid)) ;  bos  Sluglf.  bcmoftrt  bie  ältere 
^^.Uirtisipialform  be»  e-2(blanteo,  gelungen  'boU^ 
foiumcn',  ebenfo  ofäd)f.  githungan. 

CSebulb  ^•.  au§  gleid)beb.  m^b.  gedult,  ol)b. 
gidult  5.  3»  bniben. 

gebunfcn  31bi.  ^^ort.  su  einem  oerlorenen  ft. 
3tm.,  bo§  in  nl)b.  Wla.  (l)eff.  dinsen  'äiel)en')  er-- 
l)olteu  ift;  ügl.  mf)b.  dinsen  'jiefien,  reißen,  fid) 
aU5bel)nen',  al)b.  dinsan;  bop  got.  *I)insan  (at- 
pinsan)  'äief)en'.  Ser  germ.  2B5.  pens  =  üorgerm. 
tens  eutfprid)t  bie  ffr.  S3,V  tans  '5iel)eil',  lit.  t('sti 
'5ief)en,  bel)nen'.  iB,v  tens  fd)eint  eine  (Sriueite^ 
.  rung  ber  in  b  e  1)  n  e  n  ftecfenben  2B3.  teu. 


©efafir 


-     131     — 


@c()ien 


©cfal^r  '^'•'  crft  nfib.,  für  mfib.  väro,  nfib.  fära  ' 
J^-. 'Sfiarfiftetlitiig,  .S'^interlift,  ©cfäbrbiinci,  63cfafir'; 
anqli.  f*r  ^•.  '9?arf)ftcllunc(,  iniüorficrdcfeficue  (^e= 
fafir,  Scf)vecfen',  enciL  fear  '^yiircfit',  afäcfti.  fär 
'9Jacf)ftc((iin(5';  got.  *fera 'DIarfifteKunn'  folgt  an^^ 
ferja  Tl.  '^iac^fteüer'.  5Rorb.  fär  dl.  hat  eine 
ettt)a§  anbere  Söebeutung,  'UngUicf,  Seiicfie'.  3" 
2ÖS'  föi"  =  ibg.  pir,  bte  in  lat.  periculum,  gr. 
nBujc.  "$vobt,  Sift,  ^Betrug'  ?ii  bcn  Söorten  iBe^ 
griffsnermonbte  ftellt. 

©efn^rtc  Tl.  an?-  mf)b.  gevorte,  af)b.  gif.^^rto 
(*gifarteo)  etgtf.  'J-afjrtgenoffe'  jit  ^yafirt. 

gcfoHen  3tW.  au§  tnf)b.  gevallen,  nf)b.  gifallan 
ft.  3t>ü-  'lUfciüen,  gu  2;ei[  lüerben,  gefadcn',  mbb. 
ftet'?  mit  3iilfi'3 'roof)!'  ober'üliel';  imifirjdieinncf} 
ein  bem  i?ofen  mit  SSürfcIn  nm  bie  ^^cnte  l'ngL 
.s^unb)  entteftnter  3hi§bruct  be§  o(tbeutfd)en  ^ 
.Qriegelc6en§:  „e§  gefaßt  mir  mo{)l"  eigtl.  'i)a^ 
2o§  fäUt  gut  für  mic^'  (eine  äftnlidie  @efd)idite 
hat  audi  nfib.  f  d)  e  n  f  e  n,  ba?i  für  ba?-  germ.  3ed;er= 
leben  3ciigni§  ablegt).  S^Jan  beadite  übrigen^, 
mie  im  9?bb.  5tu§brücfe  be§  .tartenfpietc-  äbnlidic 
(^5e)diicfc  fiabcn;  unl.  gnn  (eigtl.  '3lB  im  .Starten^ 
fliiel',  bann  allgemein  '©tücf',)  nnb  .*önnb. 

©cfiingnt«  dl.  an^  m^b.  gev^ncnisse  5-  5h 
'©efangenidiaft':  ?in  fangen. 

©cfüB  3?.  an§  gleid)beb.  ntbb.  gevse^e  5'i. 
(af)b.  givä^^i  9h  'commeatus')).  @ot.  *gafeti  91. 
fcblt  fangli.  fitels  fetels  '©efäfs'  Ifeift  anf  got. 
*fetisla-) ;  e§  mürbe  mofil  ^n  got.  f<^tjan  'fdimüden' 
(angtf.  ffpted  $art. 'geidimücft')  gefiören,  meiter: 
l}in  and)  p  iynfe  «i'b  f äffen.  Sie  nbb.  23e= , 
bentung  al§  '@efd)trr'  gehört  eigtf.  bem  2JJitteI=  j 
bentfdi.  an  nnb  begegnet  bäufig  bei  Sntber  (wäi)- 
renb  bie  obcrb.  23ibe(gfoMare  1523  e§  aU  nnüer= 
ftänblidi  mit  '(^efd)irr'  überieeen,  mie  benn  andi 
(^•rf^  '^ibelüberfcBung  1586  nnb  bie  3ürd)er  2?ibel 
1580£ntber§  ©efciB  bnrdi  @ef diir r  erfeßen), 
mic  ba?  Oberb.  nod)  je^t  @eid)irr  beüorjugt. 

(§eficber  dl.  ai\v  gleidjbeb.  mbb.  gevidere,  al)b. 
gifidiri  dl.:  toßettiünm  '>u  Tyeber. 

(Sefilbc  ans  gleidibeb.  mbb.  gevilde,  ahb.  gi- 
fildi9h:  .S^oüeftiimm  m  ^yelb. 

gcfliffcn '4.^art.  ^n  einem  nerforenen  fleifeen; 
i.  ^leife. 

gegen  ^räpof.  anc-  mbb.  gvs»'"-  a^b.  g<^gin 
gagaii  'gegen'  (abb.  mbb.  foft  nur  mit  bem  2'attü 
fonftrniert) ;  ba^u  a(§  Jlbnerb.  mbb.  gi.'gene,  abb. 
gogini  gagani  'entgegen';  entfuredicnb  angif.  geän 
ougean  'gegen',  engl,  again'roieber';  afäd)).  gvgi" 
nnb  anorb.  gagn  'gegen'  erfdieinen  nur  in  ber 
3ufammenfe^ung;  bem  @ot.  febtt  ein  entfinedien^ 
be§  2Öort.  llriprnng  bnntel.  —  föcgenb  an§ 
gleirf)beb.  mbb.  (nad)f[aff.)  g^:gen6te  g(.>gende  J., 
bie  mit  ber  ^^ebenform  g'.'gcne  '5.  9Jadibi(bnngen 


be§  frg.  contree  (ital.  contrada)  '©egenb'  gn  lat. 
contra  finb.  —  (^egenmart  an§  mbb.  gpgen- 
wart,  abb.  goginwarti  J\-.:  3(bftraftnm  \n  abb. 
gaganwart  'gegenwärtig',  moran?  mbb.  g'^gen- 
wertec,  nbb.  gegenwärtig;  f.  has,  jrbjettitis 
fnffij:  =märt§. 

Qcbabcn  ^hv.  in  f  i  d)  g  e  b  a  b  e  n  an§  mbb. 
sich  gehaben,  ahb.  sih  gihaben  'balten,  fid)  be- 
finben'r  511  bnben. 

(Scljcge  dl.  am  mbb.  gehvge  dl.  '©infrie^ 
bignng':  su  s>ag,  ^egen. 

geheim  3(bi.  aus,  gleid}beb.  fDät  mbb.  geheim, 
ba^  mit  beimlid)  eigtl.  '?nm  ."ganfe  gef)örig' be- 
seid)net. 

getien  ^tw.  au§  gfeidibeb.  mbb.  abb.  gen  gän 
(in  ber  ^lei'ton  ergänzt  bnrdi  bcn  Stamm  gang, 
f.  (^angl;  ngl.  angIf.  gän  (Stamm  gä-  ans 
gai-),  engt,  to  go  'geben',  afcbmeb.  abän.  ga  'geben', 
©ine  üorausjufeßenbe  3i^.  ghai-  läfet  fid)  außer- 
^alb  be»  @erm.  in  biefer  9?ebeutnng  nid)t  fidier 
nad)meifen  (bod)  tjgf.  tett.  gäju 'td)  ging'?).  "St- 
benft  man  bie  auffälligen  Xbatfadjen ,  bafj  bieS 
gcrm.  gai-  'geben'  feine  alten  primären  liJominaU 
ableitnngen  im  (!^erm.  nnb  ba^  e§  an  Stelle  ber 
im  3bg-  meit  Berbreiteten,  im  @erm.  aber  faft 
untergegangenen  2Ö5.  i  (ber  2torift  got.  iddja, 
anglf.  fade  eode  ift  basu  erbalten  geblieben)  ge= 
treten  ift  unb  mie  biefcS  nad)  ber  nii-S?oningation 
fleftiert,  fo  liegt  bie  iBermntnng  nabe,  baR  bie 
DDrau§;^uiei3enben  got.  *gaim  *gais  *gai|)  JSon- 
ttaftionen  ans  ber  i^erbalpartifel  ga  (f.  geO  nttt 
ben  altererbten  imi  Jzi  i\n  (ogl.  gr.  flui,  ffr. 
emi  esi  eti)  'geben'  finb.  '^ei  biefer  Deutung  ift 
unfer  geben  mit  lat.  Ire,  gr.  Ih'ai,  ffr.  SÖS- i, 
Itt.  ei'ti,  afloü.  iti  'geben'  ibentifd)  (f.  and)  eilen), 
unb  für  bie  ^-nnttion  bcc-  5l?räfire5  ga-  im  ^räfenS 
(aber  9(orift  got.  iddja  obne  ga-)  märe  =;u  be= 
benfen,  baf5  bae  gr.  ^räfenS  eJui  'id)  merbc 
ge^en'  (fnturifd))  bebeutet.  SBcgen  nbnlid)er  iier= 
fcbmelsnng  non  i^erbalpartifel  unb  oltem  3^^- 
t>gl.  folgen,  freffen. 

gcfjcucr  31bi.  anä  mbb.  gehiure  "fanft,  anmutig, 
.üoran  nid)tC'  llnbeimlid)ee  ift';  ngl.  a\)b.  afäd)f. 
unhiuri  'grauüg,  fdirecflid)',  anglf.  hyre  (heore) 
'freunblid),  milb',  anorb.  hyrr  'milb'.  Sidierc 
23e3tef)ungen  außerbalb  be§@erm.feblen;  t)ieL'eid)t 
ift  ffr.  oakrä  'ftarf  (üon  (Söttent)  öerJoaubt,  fo 
ba^  ahb.  -hiuri  für  *begwro-  (ibg.  keqrö-^  ftebeu 
mürbe;  anberfeitc-  fiinnte  an  ffr.  ^ivä'bolb,  günftig' 
gebadit  mcrbcn. 

ßel)irn  f.  .'öirn. 

t  ©cftren  ÜlJ.'Sdiofs'  am^  mbb.  gere,  abb.  gero 
2R. 'feilförmiges  Stücf  3fit9  ober  2anb,  3d)0B'; 
cntfprecbenb  anglf.  gära  '3eugftücf',  engt,  göre, 
anorb.  geire   in  gteid)cr  ^cbcntung:  3(bleitnng 

17* 


(>)iMcr 


1-V2 


©claöc 


511  (Ser;  ber  iPebeiitunöocntiuicfluufl  iucflcn  pgl. 
■J  ran  je,  8d)0ß.  —  ?Iu§  bcm  altbcitticfi.  3l^orte 
ftamnit  bie  voinaii.  Sippe  Pou  fi\v  ^inm,  ital. 
i^herone  '5*0(5,  Scf)leppc'. 

©cicv  Tl.  au-o  glcidibcb.  mlib.  ahb.  gir  iVi., 
baju  iibb.  gier.  5(n  I5'iitlcl)iimu]  aii-:^  bev  romnii. 
Sippe  Pon  ital.  girfalco ,  frs-  gerfaut  (lüoraiii? 
mbb.  gir-valke  ftamnit)  barf  lucgcn  be§  frühen 
lHnftreten§  bc§  bcutfc^cn  SBovtcHj  nicht  gcbadjt 
Werben,  cbcniou'cnig  nn  Iat.=gvied).  gyrare'trcifcn'. 
rie  ^^nfummenftcUnnfl  uon  ahb.  gir  mit  al)b.  giri, 
mlib.  gire  (nod)  bial.  nl)b.  (\  c  i  c  v)  'ciicriij,  beflieria' 
nnb  bev  ijerm.  iL\v  gii'  'bcflcbren'  ift  nubebenfüdi; 
Oieicv  eigtl.  'ber  @icrige';  f.  gern,  gier. 

©cifci  iU.  an§  gteid)beb.  ipät  m()b.  geifor 
ilj.  (15.  ^a^i'^nnbert),  mosu  nndi  geifern,  nl)b. 
g  e  i  f  e  r  n.    Urfprnng  bnnfel. 

©cigc  ?;.  am  gleid)beb.  frül)  ml)b.  gige  ?>■] 
entfpredienb  mnbl.  ghighe,  anorb.  gig.ja;  bafür 
al)b.  fidula  engl,  fiddle  unter  3'icbel.  'Sjav 
germ.  SSort  brang  hJte  §arfe  in§'.Koman.;  pgl. 
ital.  giga,  frg.  gigue  (tüo^er  meiter  engl,  jig 
'Ieid)ter  Xanj'j.  3)a§  SBort  m(ib.  gige  fann  ber 
(Jntle!)nnng  nid)t  Perbiiditigt  mcrben ;  ee  ift  aber 
faum  urPermanbt  (pDrgerm.  ghikiiy)  mit  afloP. 
zica  '5aben'  (,jn  lit.  gie  'J-nbcn'?). 

geil  2tbj.  an§,  mbb.  aljb.  geil  'pon  iiülber  ^raft, 
mutttJtüig,  üppig,  luftig,  fröölid)';  mcgen  ber  fid) 
änbernbeu  ;öebeutnng  beim  Übergang  bes  "Mijb. 
pni  dii)b.  Pgl.  ®  d)  i  m  p  f.  'aiU'J^gelaffcn,  fröljltd)' 
al»  ©runbbebentung  folgt  aib$  got.  gailjan  'er= 
freuen';  Pgl.  afädjf.  gel,  nbl.  geil,  anglf.  gal. 
Ser  germ.  Sippe  fd}eint  urPertuaiibt  lit.  gailüs 
'iä^äornig,  mütenb,  fd)arf,  id)mersUd},  mitleibig' 
mit  gaileti-s  '£etb  tl)un* ;  af loP.  zelu  (au§  gallo) 
't)eftig',  3IbP.  zelo  'febr'.  —  3n  ber  3nfammen= 
fc^ung  23  i  e  b  e  r  g  e  i  I  ftecft  bae  mbb.  ^Jfomen  geil 
geile  '§obc'. 

(Scifel'  ÜIL5.  (i^i^^  ntl)b.  gisel,  al)^.  gisal 
3)J.  'iSrieg'ogefangener,  SBürgfdjaftsgefangencr'; 
entfpred)enb  anglf.  gi'sel,  anorb.  gfsl  3Ji.  3n= 
fammen^ang  mit  ©eifel  ^\,  a\§  ob  ber  ©eifel 
eigtl.  '@efcl)lagener'  märe,  ift  nid)t  möglid).  2]iel= 
met)r  ift  hü§  gleid)beb.  altir.  gfall  (für  *geisalj 
äunöc^ft  Permaubt. 

(Scifel^  %.  aus  gleid)beb.  ntl}b.  geisel,  al)b. 
geisala  geisla  fy. ;  ba5U  ubl.  geesel  'iJJeitfc^e', 
anorb.  geisl  geisle  Wl.  'Stoct  für  Scute,  bie  in 
S(^neefd)u^en  gel)eu'.  gais-  al§  Stammform  ge= 
l)ört  gu  ber  altgerm.  23eäeid)nnng  gaiza-  '(S5er, 
Speer'  (f.  @er).  Semuad)  muß  'Stocf,  Stab' 
al§  (^runbbebeutnng  Pou  (^eifcl  angenommen 
merben ;  gmeites  SBortelement  ift  gol.  walus  'Stab', 
fo  ba^  abb.  geis-ala  für  *gais-wala  fte^t  toie 
a{)b.   wurzala  -für    anglf.    wyrt-walu    (f.    unter 


iy  n  r  3  e  I).  ^^n  nl)b.  3eit  ift  @  e  t  f  c  l  in  bcn  9Ka. 
(nnb  ber  Sdiriftfpradie)  Pon  '•^5eitfd)e  Pielfad} 
uerbriingt ;  eö  lebt  nodi  im  meftl.  2l)üringen,  Sdima^ 
bcn,  ,s>cffcn  (fiebenbüvg.  gissl)  nnb  im  (^rsgcbirge. 

(Qeift  Tl.  an§  ml)b.  nbb.  geist  Tl.  '©cift'  (im 
(^cgcnfnt^  jum  iSorpcr),  überirbifd)c§  ÄU'icn';  eiit-- 
fpred)enb  afäd)f.  gest,  ubl.  geist,  anglf.  gast 
(ga'st),  engl,  ghost:  in  ber  gleid)cn  23ebeutung 
ein  gemeinmeftgerm.  SJBort,  n^ofür  got.  ahma 
(f.  ad)ten).  Sie  ('»irnnbbebentung  bec'  iöorteö 
(''.Hnfgcregtl)eit"?)  ift  nidjt  gans  lid)cr;  bod}  fdicint 
anorb.  geisa  'muten'  (pou  5>-'ner,  L'eibenfdiaft), 
got.  US  -  gaisjan  'aufier  fid)  bringen'  ocrmanbt. 
'iiH'gcn  ber  bentalen  5lbleitung  beö  germ.  (Meift 
(porgevm.  ghaisdos)  beulte  ffr.  äBj.  hid  iaui- 
*ghizd)  '.^ürncu',  heclas  31.  '3orn',  mosn  andi 
engl,  agliast  'aufgeregt,  jornig'  ftimmt. 

C5cife  ?i\  a\bi  glcid)beb.  mhb.  nl)b.  gei3  ^w 
entfpredienb  got.  gaits,  nnorb.  geit,  nnglf.  gat, 
engl,  goat,  ubl.  geit;  baju  ein  Siminut.  got. 
gaitein ,  anglf.  gjeteii ,  al}b.  gei5^in  dl.  'junge 
3tege'  (über  biminutiPes  in  f.  Sdimein).  3)a= 
mit  ift  urPcrronnbt  Int.  haedus  nu§  älterem 
ghaido-s.  !öielleidit  beftebt  etpmologifd}er  3n= 
fammenl)ang  mit  3iefle'  ntit  beut  (^cife  fid) 
geograpl)iid)  ergänjt:  (SJeif;  ift  obcrb.  nnb  reid)t 
bia  iuö  l)e|f.  uub  fränt.  ©ebtet  l)inein  (aud)  fieben-- 
bürg.  giss),  mb.  ift  3ie9e  (i?utber§  ^ie^tn-- 
fell  mirb  in  ben  oberb.  Sibelgloffaren  1523- 
1530  mit  (Seifefell  überlebt;  uub  für  Sutl)erö 
3  i  eg  e n  b 0  cf  fcl3t  bie  3üi"irf}er  '.Bibel  1530  @ei {3  = 
bocf  uub  ecf^S  Sibel  1536  (Sjaiübocf).  Tlit 
bem  SloP.  ^at  bas  3lltgevm.  ein  aubere§  iöort 
für  '3ie9c'  gemein;  Pgl.  mnbb.  hdeken,  mnbl. 
hoekijn,  anglf.  höeciu  hecen  (=  got.  *h6kein 
91.)  '3icfleiu'  sn  afloP.  koza  '3iege'. 

®eij  Tl,  5U  geigen,  m{)b.  gitsen  (gizen), 
moneben  aud)  ml)b.  giten  'gierig,  Ijabgicrig  fein'. 
5-ür  (^kis  fagte  man  ml)b.  al)):).  git  mit  ber  23c= 
beutung  '(i)ierigfeit,  i")abgier,  (Seij',  für  geizig 
ml)b.  gitec,  abb.  gitag  'gierig,  habgierig,  geizig' ; 
toegen  (SJ  e  i  3  au§  g  e  i  5  e  n  f.  51  r  g  e  r ,  l)  a  n  b  e  l  u. 
3)a5U  got.  gaidw  9J.  '3)ianger.  3u  ber  germ, 
2B,V  gaid  g!d  (ibg.  glieidh)  geprt  lit.  geidziii 
(gei'sti)  'begebreu',  afloP.  zida  zidati  'erinartcn'. 

©cfröfe  9J.  am  mbb.  gekrcese  9f.  'ia^  tleine 
(Sebärme',  mof ür  and)  kroese,  abb.  *chrüsi ;  basu 
nbl.  kroes  kroost  '(Sefröfe  Pon  (Snten  nnb  cyänfen'. 
®ic  gau3e  Sippe  gebort  mobl  3U  tran§. 

©clagc  9J.,  erft  frül)  nbb.,  3U  legen:  faum 
burd)  X^lnfuüpfnug  an  bie  antifeu  (>jclage  entftan= 
ben;  fonberu  mie  got.  gabaür  eigtl.  '3ufammen= 
gelegtes',  bann  ''^^icfnicf,  Sd)manferei'  (ju  bafran 
'tragen'  f.  Jöa^re),  fo  ift  @elage  eigtl.  '3n= 
f ammengelegte»',  bann'Sd)mauferei';  pgl.  gedien. 


©clönbcr 


—     V^:^ 


ßcl^c 


©clättber  9?.  au?  g[ci($6eb.  iüät  ml)b.  gelinder 
(15.  v5n^r^-)  S"  nif)b.  lander 'Stcingen^auu',  ba?' 
alc'  iiafalierte  9Jebciiform  ^it  Satte  (germ.  la{)-) 
aufgefaBt  luerben  fnnn.  3}fan  üerg(ctd}t  Itt.  lentä 
•33rett'. 

©elnfe  Ü)}.  91.  a«§  nif)b.  i^elae^e  9h  '9lieber= 
laffunn,  5fvt  bev  llfieberlaffung':  su  gelä3en  *fid) 
iiieberlai'jcn'. 

gelb  :}lbi.  nitc.  g(etd)beb.  nihb.  gel,  at)b.  gelo 
(@cn.  gelwes):  cntfpred)enb  nfiidif.  gelo,  nbl. 
geel,  anglf.  geolo.  engl,  yellow  'gelb'  unb  mit 
anberer  5iblaitt§i"tuf e  anorb.  gulr  'gelb'.  S)a§  ge= 
meimüeftgenn.  gelwa-  aii§  öovgevm.  ghelwo-  ift 
mit  lat.  helvus  'graugelb'  uniermanbt;  bie  ibg. 
'4B,v  gliel:  gWo  ftecft  aiic^  in  Q^./Xco-ong  /lä- 
ooc  'grün,  gelb',  /Äo?;  '(Srünec-' ,  ailoü.  zeleuu 
'gelb,  grün',  lit.  zälias  'grün'  (zelti  'grünen'), 
jfr.  hart  'gelblidi'.  S^ai5U  aud)  (^alle,  @olb 
unb  glül)en. 

®eüi  91.  aui-  ml}b.  ahb.  gelt  (t ;  ha^>  d  ift  erft 
nT)b.)  9h  2)i.  '3?ergeltung,  ©rfafe,  Ginfommen, 
9iente,  iBe^aftlung,  3aftlung'  (Selb';  nbl.  geld 
'6elb':  bie  3?ebentnng  'iDlittel  jnm  i8e5at)len,  ge= 
prägtes  (Selb'  ift  bon  ben  angefübrteu  bie  jüngfte 
Togl.  got.  gild  'Steuer,  S^nl^')  5  Üc  fet)lt  ben  ent 
fpredienben  2Borten  ber  übrigen  2)ialefte;  bafür 
got.  fai'hu  (f.  iöiel))  unb  skatts  ().  Sd)a^), 
anglf.  feoh,  engl,  money.  Sagegen  bebeutet  anglf. 
gild  'iöergeltnng,  ©rfae,  Cpfer'.    S.  gelten. 

gelegen  ^Ibj.  'Äbv.  aii-i  mllb.  gelegen  Slbj.  'bt- 
nad)bart,  jur  öanb,  gufammenpaffenb',  al)b.  gi- 
legan  'junädift,  Dermanbt':  $art.  3U  giligan,  mtib. 
geligen.  —  (Gelegenheit  fy.  au§  mbb.  gelegen- 
heit  ':?lrt  unb  22eife  loie  etlüaS  liegt.  Staub  ber 
2)inge,  '^efd)arfenlieit'.  —  gelegen tlid)  am 
mhb.  gelegenlich  mit  jungem  t. 

(Selenf  9f.  aus  mbb.  gel<^nke  dl.  'Jaille, 
iöeugung, '-Verbeugung',  roojU  nlib.  gclenf,  ge  = 
lenfig  Slbj.  nad)  m^b. gelonke 'biegfam, gettjanbt' 
(f.  lenfen).  2öäl)renb  ba-^  ml)b.  gelenke  als 
.^olleft.  ^u  mbb.  lanke  ben  'biegfanten,  fdimalcn 
Seib  ^mifdien  £»üfte  unb  33ruft'  meint,  alfo  gleid); 
fam  ha^  (Selent  ^eö  gauien  .vtijrperi?,  ift  ha^^  2öort 
im  9}^b.  auf  jebee  ©lieb  übertragen:  \n  cil)h. 
lanclia  hlancha  '§üfte,  Seube'  (barau5  aud)  bie 
romon.  Sippe  Pon  ital.  fianco,  mober  entlef)nt 
nl)b.  ^Iflnff)/  rcosu  aucö  anorb.  hlekkr  '(SJIieb 
einer  Stette'. 

(5elit^tcr.9f.,  eine  Jlbleitnng  ju  atib.  Ichtar 
.matrix,  uterus':  ein  al)b.  *gilihtiri  =  ml)b.  *ge- 
lihter  bat  urfprgl.  '(Sefdimifter'  bebeutet  (ogl.  gr. 
«Jf/a/oc '33rnber'  äu  Jf/^^tz-c 'uterus') ;  für  biefe 
unbe?ieugte  '^cbeutung  entiüicfeln  firf)  fdion  im 
iWittelalter  bie  ^ebeutungen  'Sippe,  3'antilie', 
bonn  aud]  '^unft,  Staub';  feit  bcm  17.  3af)i^t)- 


bringt  bann  bie  Pernd)tlid)c  9?ebeutung  burd)  (trtic 
in  Sippfdiaft).  3^a§  Siebenbürg,  bemabrt 
einen  ^Xerlcj  ber  älteren  iBebeutung,  inbem  fieben= 
bürg,  geläftr  'ein  Stüct  oon  einem  ^4^aar'  bebentet. 
2luffällig  ift  ba§  baier.  glifter  '(5JeIid)ter'  unb 
fiebenbürg.  geläftr  megen  be§  f. 

gelingen  3tw.  an§  m^b.  gelingen,  otib.  gi- 
liugan  ft.  3t^ü. '(f rfolg  haben,  glücfen';  mbb.  andi 
lingen'glücfen,  iiornuirtv  gellen,  iiorroärie  foinmen'. 
J'a^n  anglf.  lungi-e  'fdinell'  ou5  Porgerm.  Inghro-, 
morauf  aud)  bae  glcidjbeb.  gr.  iXar^oo^-  biuiyeift; 
bie  ibg.  283.  lengh  (lengh)  erfennt  man  awd)  in 
ffr.  langh  rainli  'fpringeu,  Pormörts  fommen'. 
S.  l  e  i  d)  t. 

geDen  3tiii.  auc-  mbb.  gellen,  abb.  gellan  ft. 
3tm.  'laut  tönen,  fdireien';  eutfpred)enb  nbl.  gillen. 
anglf.  gillan,  anorb.  gjalla  'ertönen':  iU  ber  germ. 
3B>  gel  gal  'ertönen';  Pgl.  9Jod)tigall. 

geloben  Si^-  ou^  gleid)beb.  m^b.  geloben, 
abb.  gilobon  (^n  loben);  eigtl. 'beipfliditen,  2?ei= 
fall  fdienten'. 

t  gelt  '?l^i.  'feine  llJild)  gcbeub ,  nufrud)tbar' 
am  gleidjbeb.  mbb.  abb.  galt;  entipred)enb  anorb. 
geldr,  afd)roeb.  galder  in  gleidjer  iPebeutung. 
Sie  gel)ören  oiellcicpt  su  at)b.  galza,  mtib.  galze, 
anorb.  g^ltr  'gefd)iiitteneÄ  Sdiroein'  (engl.  bial. 
gilt  ilt).  Ser  SU  ©runbe  liegenle  Stamm  gald 
galt  (au§  porgerm.  ghalt  ghaltu-)  bat  Pielleid)t 
'Pcrfd)neibeu'  bebeutet ;  ngl.  engl,  to  geld,  anorb. 
gelda  'ueridmeiöen';  basu  got.  gilpa  'Sidiel'? 

©elte  Jy.  auc^  mt)b.  g',4te,  abb.  g^llita  Fy.  '@e= 
föB  für  g'liiffiflfi-'iten';  in  abb.  3eit  übernommen 
aua  mlat.  galeta,  rooäu  ouc^  bie  ronurn.  Sippe 
DOn  frj.  jale  'siübel',  ital.  galea  galeutta.  fr^. 
galiasse  galion  al»  ^Benennung  Pou  Sdiiffarten 
gel)ören;  ber  legte  Urfprung  ber  Sippe  ift  bnntel. 

gelten  3^-  nU'^-  mbb.  gelten,  abb.  geltan  ft. 
3tro.  '3urücf3al)len,  3al)len,  foften,  mert  fein,  Der= 
gelten,  entfd)äbigcn' ;  ogl.  got.  us-,  fra-gildan 
'pergelten'  (basu  got.  gild  unb  gilstr  dl.  'Steuer'), 
anorb.  gjalda  (afdjmeb.  aud)  gialla  an§  germ. 
gel|>an?)  'be3ablen',  anglf.  gildan,  engl,  to  yield 
';urcögebeu',  nbl.  gelden  'mert  fein,  foften',  afiicbf. 
geldan.  2^er  geuteiugerm.  Stamm  gelp,  beffen 
p  burd)  bac-  afd}meb.  bemiefen  mirb,  am  oorgerm. 
ghel-t  Perlaugt  (S-ntlebnung  für  aflop.  zeda  '3al)le, 
büße'.  S)ie  ©runbbebentung  ber  germ.  Sippe  ift 
\twa^  etftatten,  entridjteu';  bei.  fdieint  ei?  auf 
rcligiöfe  Cpfer  i^basn  gr.  ts'/.^o^  'Jlbgabe'V  altir. 
gell 'i^ifaub' ?  ir.  gelaim'oeripred)e'?'.  S.  Selb, 
(Silbe.  —  Xie  erft  frül)  nbb.  ^^^artifel  gelt  ift 
eigtl.  .shinjnnftio  *$xäi.  be»  S^^^-  gelten. 

©elübbe  9h  ai\v  gleic^beb.  mbb.  gelübede, 
al)b.  gilubida  %.:  ju  geloben. 

t  ©elje  5.  'gefdjnitteue^  Sdiioein'  am  gleidi: 


©eiTiadi 


—     VM     — 


qcnicf^cn 


bob.  inlib.  g:<^lze  Tgalze),  alib.  g^'lza  fgalza): 
).  flclt. 

ßfnioi^  ?(.  niic  mhb.  sremach  2)?.  91.  '9Jii(ie, 
ii>oliUicho(icii,  2?cancmlid)fctt,  'l^floc^c,  Ort  wo  itinn 
fidi  pfleait,  ^inimer',  atib.  gimah  (hh)  '2?cqucm-- 
Hdifcit,  iJorteU';  bie  nhb.  2?ebeutung  ftnbet  lid) 
crft  in  bcr  tfaff.  3^'^  be§  SJ^fib.;  ba§  nfib.  Slbj, 
(1  cm  ad)  'bequem'  bemafirt  bie  ältere  Sebeuhtnq, 
mhb.  gemach,  afib.  gimah  (hh) 'bequem,  pqffenb'; 
eifltl.  'sui'ammeu  paffeub'  (bgl.  nnovb.  makr  'pai= 
fcnb' ;  f.  m  ad)i  u).  ^q^u  q  e  m  q  di  l  i  d) ,  uif}b. 
gemeclilich.  ai)t>.  gimahlihlio  3rbb. 

©cmnt^t  31.  au§  mf)b.  gemäht  ($lur.  gemähte), 
ahb.  gimnht  }y.  '3euguug§glieb,  testiculi':  gu  n^b. 
Wndit  fogf.  nbt.  gemacht). 

Wemoöl  3)h  9L  nu«  mfib.  gemahele  Wl.  '58räu= 
tiqqm,  ©ntte'  unb  gemahele  Jy.  Tfebv  leiten 'JL; 
ip  ert"t  bef.  ieit  iMttlicr )  '33raut,  (Mcma^dii'  (bqe 
iyeminimun  Öeinalilin  ^uerftbci  Songoltuc- 1468 
<Std)ere  9?qd)rtd)ten  I,  28») ;  af)b.  gimahalo  111. 
'^^rquttgam,  (Satte',  gimahala  (gimäla)  'prallt, 
(Mattin':  eine  bloß  beutid)e  3?i(bung  su  gemeingerm. 
ma[)la-  fmoraus  mahla-)  'öffeutlid)e  i8en'amm^ 
lung,  i^erbanblung';  bgt.  got.  mal>l  'ilcrfammhing, 
9J?aitt'  (ha^ill  mapljan  'rcbeu'),  auorb.  mal  '^Hebe' 
rmtfela'reben'),  anglf.  meefteri^erfammlung'  (ma- 
itolian  mfplan  'reben'),  at)b.  mahal  'ä>eriauim= 
hing,  ^ontraft,  (5beöertrag';  alfo  aucft  ba§  gu 
©rurbe  liegenbe  5fomen  bat  nur  im  2;eutid).  bie 
Ipejietle  Sefiiebung  ^n  ber  25erlobnngc4ierbanbIung 
in  ber  i^ffentUc^en  i^criommtung  üor  ber  2?oIf»= 
gemeinbe  angenommen. 

gentttfe  3IbO.  au-J  ml}b.  gemse^e,  al)b.  gimä^^i 
3(bi.  'angemeffen':  m  meffen. 

gcmfin  Jlbj.  awv  m{)b.  gemeine,  üi)^.  gimeini 
'^nfammeugebi3rig,  gemeinsam,  allgemein,  5ur 
grof5en  31Jane  ge^ijrtg':  ein  gemeingerm.  Slbj.; 
ngl.  got.  gamains  "gemeinfam,  gemetnfdiaftlidi, 
gemein,  nnbeilig',  auglf.  gemcene,  engl,  mean 
'gemein,  niebrig',  nbl.  gemeen.  '^av  gemeingerm. 
ga-maini-z  ütmmt  at^  urbermanbt  ju  gleidibeb. 
lat.  com-raünis  (für  com-moini-s  ;  ogl.  tat,  linus 
mit  got.  ains,  ibg.  oino-s).  Xa  'gemeiufam'  bie 
(yrunbbcbeutung  ber  Sippe  ift,  Eanu  l'Jeineib 
ff.  biee)  mit  feiner  altgerm.  Sippe  ^uuäd)ft  nid)t 
pcnoanbt  fein. 

WcmcinplQ^  m.  in  ber  2.öälfte  be§  18.3at)rf)ö. 
al§  ilberfeßung  be§  engl,  common  place  auftretenb, 
n3a{)rfd)einlid)  177U  pon  2Bie(anb  gebilbet;  füant 
unb  l'effing  fagen  ©emeinort.  (Sampe  Per= 
;eidinet  ha^  Pon  51belnug  nodi  getabclte  &c-- 
meinplaß  mit  i^elegen. 

(6emfc  ^•.  aus  gleidibeö.  mbb-  gvme^e  gam?^. 
at)b.  *gamu3  (gam^)  9}L ;  obmohl  ein  entfpred}cu= 
beö  ©ort  fonft  im  (Merm.  nidit  erfdieint,  febtt 


bodi  geuügenber  ©riinb,  abb.  *gami;5a  ^•.  fgc^ 
bilbet  mie  ah'O.  hiru^.  f.  .s>irfdi;  angtf.  ganot 
'ilHifferoogel':  mbb.  krobe,:^.  f.  .strebe-)  a(§  ent= 
lebnt  ^u  bctraditen.  Xie  lautlidi  Pernmnbte  gleid^ 
beb.  roman.  Sippe  (ital.  camozza.  fr^.  chamois) 
fann  el)er  für  (Fntte^nnng  btefer  als  be§  beutfd)en 
Sorte«  fpred)en  (lat.  fagte  man  bafür  rupicapra). 
ißielleidöt  beruf)t  ha^^  fpan.  portug.  gamo  'Xom= 
llirfdi'  auf  einem  mit  ©emfe  Permanbten  got. 
*gama  feugf.  game  '23ilb'  ift  mol)l  fern  ^u 
balten  'c* ). 

(5cmüfe  f.  aifue;  gemut  unb  C5emüt  f.  2}hit. 

t  gen  '4^räp.  au§  gleidibeb.  ml)b.  gen:  ^^eben^ 
form  SU  gein  gegen;  f.  gegen. 

flcnou  Slbj,  au§  fpät  mljb.  (mb.)  nouwe  'forg= 
fältig,  genau',  tnOiU  nouwe  genouwe  5Ibo.  'faum'; 
ogl.  nbl.  naauw  'enge,  genau,  pünftlidi'.  2Babr: 
fdieinlid)  ift  bie  Sippe  in  einer  got.  ^-orm  *ga- 
iiews  ;^u  got.  nehws,  l)b.  n  at)  e  ju  Rieften.  3(nbere 
beufeu  an  2B?.  nau  'beengen'  in  9iot  unb  feiner 
Sippe. 

gcnelim  f.  angenelim. 

©encral  iif.,  fc^on  im  16.  ^sai)xi).  bezeugt  für 
fr^.  2.1?ilitärPer^ältniffe,  im  91nfang  bea  17.3abrl)'?. 
aud)  auf  bentfdie  3]Serf)ältniffe  übertragen:  aus 
frs.  general.  Stegiftriert  toirb  (S  e  u  e  r  a  l  allge= 
mein  fett  bem  Sprad)=  nfm.  i^erberber  1644.  3^ou 
ben  beutfdien  Striegyfdiriftfteüern  bietet  ^-ronS- 
pergcr  1558  „(Beneral^Oberft" ,  P.  SBallbanfen? 
.triegSmannal  1616  „General,  ein  >5clbberr". 

gcncfcn  3tlO.  au«  mlib.  genesen,  al)b.  ginesan 
ft.  3ttt).  'am  :2eben  bleiben,  getieilt  werben,  lebenb 
baüon  fommen,  and)  Pon  einem  .^tube  entbnuben 
merben';  eutfpredienb  got.  ganisan  'gefitnb,  er= 
rettet,  feiig  merben';  anglf.  genesan,  afödif.  gi- 
nesan 'errettet  tncrben,  am  Scbeu  bleiben';  ba?in 
nbl.  genezen  '5cileu,  gefunb  madien'.  Sie  germ. 
25>>  nes,  mo^u  näliren  mit  feiner  Sippe  alv 
5-aftitiP  gel)ört,  ftimmt  p  ber  ffr.  2Öä.  nas  'liebc^ 
Poll  berangeben,  fid)  gefellen  sn',  bef.  gu  gr.  vcouai 
r2Bv  ri^n-)  'surücffommen'  unb  vna-Tog  '.Oeim= 
fe^r'.  2lu3  bem  @erm.  ftammt  afloo.  goniz;jti 
fgoneznati)  'erlöft  merbeu'  unb  gonoziti  'erlöfen', 
moäit  gonozitelji  '§eilanb'.    S.  uäljren. 

(5enitf  5h  au§  gleidibeb.  mbb.  genic  genickc 
5i.:  ^u  ?Jacf  en  =  ai)b.  nack,  mo3U  anglf.  hnecca 
eine  ablautenbe  9lebenform  mit  e  ;^etgt. 

genicfecn  3^^).  au§  gleidibeb.  m^b.  genießen, 
at)b.  ginio^an  ft.  ^tw.  neben  mbb.  nie.:5en,  al)b. 
nio^an :  entfpredieub  got.  niutan  'an  etmas  teil- 
uelimen',  ganiutan 'fangen' (nuta', ganger,  J-ifdier'), 
auorb.  njöta  'genießen,  Ji'fube,  9hii?en  liaben', 
auglf.  neotan  'nehmen,  gebraudien,  genießen',  nbl. 
genieten,  afä^f.  niotan  'genießen':  bie  (Srunb: 
bebeutung  ber  ft.  ^ijerbalmj.  germ.  nut  mar  '^ntn 


(Benoffe 


—     135     — 


©elfte 


©ebvaud)  fid)  ctroaS  Derfc^affen',  bnnn  'etir'.  ge= 
brauchen,  geiiieBen,  ben  3hißeii  moöon  hflben'; 
f.  9hig,  ilHeßnuß.  S^aju  ftimmt  ole  iirucv- 
löQtibt  lit.  iiaudä  '9?u6en,  Grtrag',  pa-mistu 
nudau  -iiusti  'gclüftcii,  fid)  ief}iien  nad)'. 

(Seiioije  älL  aue  t}leid)beb.  ml)b.  geno^,  al)b. 
giiiö^  3JJ.;  eiit)pved)enb  aföd)f.  genöt,  nngl). 
geneat,  nbl.  genoot:  etfltl.  'iner  mit  einem  anbeni 
genießt*:  ju  genieBen;  ügl.  ©efelle,  @e  = 
finbe. 

genug  ^2lbj.  üii'5  gleid)l)eb.  ml)b.  genuoc  (g), 
aljb.  ginuog:  gemeiiigcrm.  2tbj.,  überall  mit  ber 
n^b,  2öebeiitung:  ögl.  got.  ganohs,  aiiglf.  genöh, 
engl,  enough,  nbl.  genoeg,  afäd)).  ginog:  2lb= 
leituug  su  einem  attgerm.  ^^räterito^^pinien»  got. 
ganah,  al)b.  giiiah  'eä  genügt';  ügl.  got.  ganaüha 
©enüge',  a()b.  giuuht,  ml)b.  genuht  'Genüge'; 
auf  mbb.  geuuhtsani,  al)b.  ginuhtsam  'reid)lid), 
ausreid)cub'  berul)t  n^b.  genugfom.  3n  ber 
tjicrin  enl^altenen  2Bä.  germ.  nSh  (ibg.  näkj 
Sie^t  man  bie  ffr.  SSj.  na§  'erreidieu'  unb  lat. 
nancisci. 

©cpncf  f.  a3agoge. 

(Ser  iQL  nad)  gleidjbeb.  ml)b.  atjb.  ger  9JJ. ; 
ent)pred)enb  nfäd)f.  ger,  onglf.  gär,  uuorb.  geirr. 
2)a§  r  muß  in  biefcm  SBorte  auf  s  berul)en,  meil 
bie  norb.  f^orm  fonft  *gärr  ^u  lautai  l)ätte.  @ot. 
*gaiza-  läßt  fid)  aud)  au^  olteu  ö^igenuamen  Wie 
Hario-gaisus  folgern.  2tud)  lüirb  yunw^  yuTöov 
ol§  5öe5eid)iunig  bee^  Speere  bei  norbciirop.  2?ar: 
baren  uon  5i.5oH)biu§,  2)iobor  n.  a.  crn)äl)nt.  Xie 
2?eseid)nnng  ift  ed)t  germ.  fbod)  pgl.  aud)  altir. 
gai  an§  *gaiso  'Speer'}  unb  I)at,  mie  "üa^  per- 
luanbte  ©eifel  seigt,  eigtl.  ti\oa  bie  SJebeutnng 
'(£d)aft,  Stocf  (ülä  Ä^urfiüaffe)',  it)eöl)alb  a,x./(an^ 
'§irtcnftab'  uiib  ffr.  hesas  i)h 'Öefd)of3'  üic'lleid)t 
penuanbt  finb.  3Üs  SBj.  gilt  ffr.  hi  'antreiben', 
mo3u  aud)  anglf.  gad,  engl,  goad 'Stccfen'  (ou§ 
ibg.  *gliai-täj.  2)ie  altgerni.  Benennung  ift  burcfe 
(fntlet)uung  erft  mieber  ine  9Il)b.  eingeführt,  ^ielt 
fid)  aber  feit  alter  ^t\i  in  ben  (Sigenuamen  @er  = 
bert  (al)b.  Ger-braht  eigtl.  'Speerglängenber'J, 
Ö  e r  t)  a  r  b  (al)b.  Gerhart  '8peerfüt)n'),  @  e  r  t r üb 
(al)b.  Gertrüt).   -  iögl.  @el)ren,  (Seifei. 

gcrob'  Slbj. 'burd)  smei  teilbar' an»  gleid)beb. 
ml)b.  gerat,  al)ö.  girad  'grabe'  (nur  üon  3af)len) '. 
eigtl.  'gleid)  ;5äl)(enb':  äu  got.  rapjö  '3af)r,  ga- 
rajijan  '5ät)len'.    2.  5){ebe. 

ßcvobf^  5lbj.  'in  einer  3fid)tung  gel)enb'  aug 
ml)b.  gerat  'fd)ncll  bei  ber  .S^">aub,  rafd),  gewanbt, 
frifd)  aufgeluad)feu,  grabe  unb  baburd)  laug':  bie 
^ebeutuug  'fünf,  rafd)'  liegt  ju  ©runbe;  pgl.  al)b. 
radü  (unb  ratu  liratoj  'fd)ncll',  auglf.  rsede 
(neben  hrsede)  'fc^netl',  got.  raps  'leicht'.  58iel= 
leid)t  mit  ^^<xh,  lat.  rota  urperioanbt. 


©erat  9}.  an»  mt)b.  gersete,  a^ib.  giräti  D^i. 
'Slnerüftung',  eigtl. 'iöeratuug,  J-ürforge":  ^oMtl- 
tiü  3U  JHat. 

gernum,  geräumig,  f.  3tanm. 

©eräufc^  9J.  '(5-ingeiueibe  gefd)lad)teter  Jiere' 
3U  gleidibeb.  fpät  ml)b.  in-geriusche;  Urfprung 
Dunfel. 

gerben  ^iXü.  an»  ml)b.  gerwen  (garwen)  fd)n). 
3tH).  'gar  niod)en,  bereiten,  jnrüften,  fleiben, 
gerben':  2tbleitung  3u  gar  (f.  garj;  al)b.  gari- 
wen  (garawen  au»  *garwjan)  'bereit  machen', 
ledergarawo  'ÖJerber'. 

gereift  Slbj.  an»  ml)b.  gereht  'grabe,  red)t, 
dexter,  gefd)icft,  tanglid),  gerecbt,  fd)ulblo§,  red)t', 
O^b.  gireht  (grehtj  'rectus,  directus'  (nod)  nid)t 
'justus'j ;  entfpred)enb  got.  garafhts  'gered)t' ;  t<x- 
für  anglf.  rihtwfs  (al)b.  rehtwis)  'justus',  engl, 
righteous.     S.  red)t. 

©erfolte,  (Sieifolfe  9JJ.  ou§  gleicftbeb.  ml)b. 
gir-  gerfalke;  ans  bem  Stoman.,  f.  ©eier. 

©eric^t  91.  in  feiner  Soppelbebeutung  fc^on 
m^b.  gerihte  9J.  '@erid)teücifammlung,  Urteil, 
@erid)t§barfeit'  unb  'angevid)tete  8peife';  al)b. 
girihti  9i.  nur  in  ber  erften  iöebeutuug:  jn  red)t. 

gering  Slbf.  eigtl.  'unbebeutenb,  nnfd)mer'  au» 
ml)b.  geringe  ringe  'leid)t  unb  fc^uell,  be^enbe, 
bequem,  unbebeutenb,  gering,  flein',  al)b.  ringi 
giringi  'Ieid)t':  ein  fpejififd)  beutfdi.  5Xbi. ,  ba» 
ben  übrigen  germ.  2)ialetten  feblt;  gr.  oiuifa 
mirb  Perglid)en.  Sie  33ebentuug»entiuidelung 
pon  'leid)t'  über  'unfd)iüer'  ju  'gering'  erinnert 
an  flein. 

gern  2lbu.  au»  gleid)beb.  ml)b.  gerne,  cö:)0. 
gerno  2lbp.  gu  bem  3lbj.  ml)b.  al)b.  gern;  biefem 
cntfprid)t  got.  gairns  in  fai'hu-gairns  'l)abfüd)tig' 
(pgl.  got.  gai'rnjan  'begel)reu,  gelüftcn,  Perlaugen'), 
anorb.  gjara  'begierig',  anglf.  georn 'eifrig',  nbl. 
gaarne,  afäd)f.  gern  )S)ai\\  ot)ne  bie  partijipiale 
n-iMbleitung  al)b.  ml)b.  ger  'begel)renb,  Perlaugenb' 
fomie  nl)b.  b  e  g  e  6  r  e  n ,  @  i  e  r.  Sie  germ.  2B3. 
ger  (au§  ibg.  glier)  'f)eftig  Perlangen'  mifd)te  fid) 
mit  r-3lbleituug  einer  bebentungspermanbten  3B3. 
g:  (ghi);  f.  ÖJier,  ©eier.  Cb  3u  ber  ibg.  2B3. 
gher  bie  ffr.  2B3.  har-y  'gern  baben'  ober  gr. 
/ii-iüii)  ober  o§f.  heriest  'er  mirb  luollen'  gehört, 
ift  nnfic^er. 

©crfte  ti'  üu§  gleic^beb.  m^b.  mnbb.  gerste, 
a\Sb.  aubb.  gersta  g-. ;  ba3U  nbl.  gerst:  eine  fpe= 
3ififd)  beutfd)e  23c3eid)nung,  ben  übrigen  Xialeften 
fremb ;  afäd)f.  anglf.  grist,  engl,  grist  'ilfeblforn' 
gebort  bamit  uid)t  3ufammeu,  fonbern  mit  altgerm. 
grindan  'nial)len'  (—  lat.  frendere  'fuirfd)en'V). 
5ür  ©er  ft  e  fagten  bie  übrigen  altgerm.  Sialefte 
anorb.  bygg  (unb  barrj,  anglf.  b<.n-e,  engl,  bar- 
ley,   got.  *baris  (imd)    barizeins).     3ll)b.  gersta 


Gocrte 


13()     — 


©cfriiinnbc 


nue  oorijevni.  gherzda-  ftintmt  mir  mit  bem 
flleid)bcb.  lüt.  hordeuni  (a\l%  *horsdeum,  @rbf. 
*ghrzdeyo-);  iiv.  y.Qi&tj  '©evfte'  ift  faiim  t)cr= 
iDanbt.  ?l[§  ©niiibliebeiitiinc)  fnfet  man  nad)  einer 
ibg.  äl^j.  ghrs  'ftancn'  (lat.  hon-ere  für  *hor- 
sere,  ffr.  hrs  'fidi  ftriiiibeu')  (iicrfte  al^ 'Stnd)= 
liditc'  ( weilen  ber  Jidrenftadieln). 

(Seile  jy.  an-^  mllb.  g\^rte,  nl)b.  garte  gartea 
gorta  g-, 'j)hite,  3ttJeig,  Stab':  5(bleitung  jn  a^b. 
ml)b.  gart  'jHute,  Stab,  Stccfen'.  Sicfcm  ent= 
ipridjt  got.  gazds  (ugl,  $ort  gleid)  got.  huzds) 
'Stccfen',  anorb.  gaddr  (engt,  goad,  anglf.  gäd 
'Stad)cr  ift  nrLler^üan^t;  f.  ©er).  2Bal)rfd)ein= 
lid)  ift  gevni.  gazda-  (ai)t),  gerta  —  anglf.  gerd 
gyrd  lüärcn  *gazdj6)  mit  lat.  hasta  (anö  ibg. 
ghazdluij  'Speer'  nrücrmanbt. 

(öerutö  9.'J.  nn§  ml)b.  geruch  Tl.  'Scrnd), 
Xnft,  'Hnf:  ju  riedien. 

(Scrürf)t  ")}.  aiui  ml)b.  gcrüol'te  (geruoftc)  'Jl. 
'öac-  :)iufcn,  @cfd)ret';  cht  ftatt  ft  (f.  rnfen) 
bernlit  auf  nbb.  (s"iiif(nf5  mic  in  fadit  nnb  be  = 
r  ü  d)  t  i  g  t. 

gerufen  3t»u-  mit  Umbentung  nad)  :)hil)e 
an§  älter  nl)b,  gernod)en,  ml)b,  geruochen, 
nl)b.  giruochan  'forgen,  9iüdfidit  nel)mcn  auf 
(ml)b.  nudi  'genel)niigcu,  gcmiibren'j.  (5-iitfprcdieub 
afäd)f.  rokian,  auglf.  recan  (unb  reccan,  worauf 
engl,  to  reck  'fid)  fümmern,  forgen'),  anorb. 
roekja  'forgen  für  etir)ae'.  2)ie  gerni.  2Ö3.  rak 
rök  erfc^eint  nod)  in  al)b.  rahha  'jRed)enfd)aft, 
9iebe';  ba^n  aud)  red) neu.  9hif5crt)alb  bc§  ©erm.  j 
ift  eine  'IBs-  rSg  in  ücrmaubter  !^ebeutiuig  nod] 
uidit  gefunbcn. 

(Scrüft  dl.  am  mt)b.  gerüste  9J.  'iHirridjtung, 
3urid)tung,  2tufbau,  ©efteti,  Jtüftung',  aijh.  gi- 
rusti :  JU  ruften,  rüsten,  hrustjan. 

gefarat  5lbj.  au§  gleic^beb.  mt)b.  gesament 
gesamnet,  al)b.  gisamanot :  ^artigip  JU  af)b.  sa- 
manön  =   fammclu. 

(Sef^äft  9c.  ous  ml)b.  geschofte  gesch^ffede 
dt  'föefdiöpf,  Söerf,  ©eftalt,  33efd)öftiguug,  @e= 
fd)äft,  Stngelegentieit':  Slbftraftuju  3u  fdjaffen. 

gefc^cfjcn  3^^^'«  fl'i^  gleid)bcb.  mf)b.  ge- 
schehen, al)b.  giscehan:  ein  fpegififd)  bentfdies 
2Bort  (mnbl.  geschien,  ubl.  geschieden),  mie 
and]  ba«  ,3ugel)i)rige  ^'flftitib  fdiiden.  Db  bagu 
got.  skewjan  'get)en'  mit  ber  germ.  3Ss.  skeh 
(skehw  skew)  au§  skek ,  folüie  afloü.  skokü 
'Sprung',  altir.  *scuchim  'gelje  meg,  bergefie'  ge= 
^ören,  ift  nnfic^er.    S.  ©efdiic^te  unb  fdjicfen. 

gcft^cit,  unigebeutet  gefdjeut,  au§  mf)b.  ge- 
schide  Slbj. 'gefd)eit,  fd)lan':  gu  schiden,  9ceben= 
form  gu  scheiden,  f.  fd)eibcn. 

(§ef(^it^te  J-.  aus  ml)b.  gesclüht,  afjb.  gisciht 
5. '(Sreigni*,  3"taü,  §ergang  einer  23egcbenl)ett, 


Sd}idung'  (mi)b.  and)  'l>lngelegen()eit,  Sad)e,  5(rt 
unb  2öeife,  Sd)id)t';  f.  Sd)id)t);  l>tbftraftum  ju 
gefd)el)cn.  i>i[t)nlid)  berul)t  nbb.  (Scfd^itf  auf 
ni()i).  geschicke  9h  ')8egcbcnl)eit,  Ovbminn,  iMl= 
bung,  ©eftalt'  al-5  "JUiftraftum  ^n  nl)b.  fdiidcn. 
-  9(bb.  gctd)ifft,  eigtl.  ';>avtiäip,  m!)^.  gescliicket 
'gcorbnet,  bereit,  fertig,  paffenb'  ^u  nil)b.  schicken 
'anorbnen,  eiurkl)teu'. 

©Cft^iri*  9f.  aus  m{)b.  geschirre,  ai)b.  giscirri 
9L  '@efd)irr,  ©efäfe,  "ffierfseug,  ©erat'.  3)ie  aü-- 
gemeiuere  23ebcutnug  'Söerfseug  jeber  Strt'  seigt 
fid)  nod)  befonber§  in  bem  crft  nbb.  a  n  f  di  irre  u 
'bem  ^4>fcvb  ha^  ^{iemenmcrt  anlegen',  llrfprung 
be§  fonft  im  ©erm.  uidit  erfcfjeinenbeu  Stammee 
ift  bunfcl. 

gefi^Iadjt  5lbj.  au^  m{)ti.  geslaht,  al)b.  gislaht 
■moljfgeavtct,  ebel  geartet' ;  u  n  g  e  f  d)  ( a  d)  t ,  fdion 
mbb.  ungeslaht,  a()b.  ungislaht  'uncbel,  niebrig'. 
Sajn  nbb.  (SefiJ^lcdöt  9J.  au§  mt)b.  geslehte  dl. 
'@efd)ledit.  Stamm,  <^-amiIie,  (vigcnfd}aft',  abb. 
gislahti;  ügl.  aijh.  slahta  ^.  '©efd)Ied)t,  5"fl»'t'ie'/ 
ml)b.  slahte  '5Irt,  SSermanbtfdiaft';  baju  ferner 
«dölaö  (3.  )&,  2)knfd)enfd)Iag),  bem  2{l)b. 
3}H)b.  nod)  fremb.  Sd)mierig  ift  bie  ^öesieönug 
biefer  Sippe  jn  fd)lagen;  im  9ü)b.  I)at  slahau 
fdjon  allein  bie  i^ebeutung  'nad)arten,  nod)f(^[agcn' 
(3.  23.  näh  den  fordöron  slahan  'beu  2>orfot)ren 
nad)arten'J,  bafür  fpät  ml^b.  nach-slahen,  n^b, 
u  a  d)  f  d)  ( a  g  e  n.  2Ba()rfd)einltd)  t)atte  im  3tltgerm. 
ba§  ft.  3ttt'.  einmal  bie  nic^t  mel)r  be3engte  58e= 
bentung  'ergeugcn' ;  al}b.  gislaht  'gefd)lad)t'  märe 
ha^n  alte§  to-5?arti3ip  (f.  falt,  traut,  laut) 
mit  2?cbeutung§entn}icflung  tüie  bei  Is^önig;  ügl. 
fr3.  gentil  gleid)  lat.  gentilis. 

©efrfjmncf  Tl.  an§  gleid)beb.  ml)b.  gesmack; 
feine  übertragene  23cbeutung,  bie  e§  nad)  bem 
23organge  be»  fpau.  gusto  (monad)  aud)  ital. 
gusto,  fr3.  goüt)  erl)ielt,  begegnet  üereinjelt  im 
17.  3abr[}.  (3.  S.  in  §arÄbörffer§  (Vortpflanjung 
ber  ■'podjlöbUd)  fvud)tbringeiibcu  @efcllfd)aft  1651), 
l)äufigcr  feit  Sbomafius'  i^^rogramm  1687,  aber 
im  5(nfang  bes  18.  3af)rI)S.  in  30I).  Ulr.  ^i3nig§ 
'llnterfud)ung  bom  guten  ©efd)mad'  (in  3(.  0. 
Sani^'  Sd)riften  1727)  nod)  eingel)enb  ücrteibigt. 
3m  18.  ^al)vl).  finbet  fid)  oiclfad)  and)  bas  ent= 
Iel)nte  gusto  —  bef.  iu  ber  ^^brafe  „nad)  gusto"  — 
im  2cnt|d)eii  (gebud)t  bei  Speranber  1727). 

(Beft^metbe  dl.  am  mbb.  gesmide  dl.  'd)ktaü, 
2}JetatIgerät,  metallene  SSaffen,  Sd^mud',  al)h. 
gismidi  dl.  'ÜJetall'  neben  gleid)beb.  smtda  ly. : 
au5  ber  im  2lltgerm.  tjcrbrciteten  Söj.  smi  'in 
llfetaü  arbeiten',  mojn  anfscr  abb.  smeidar'ilietall= 
fünftler'  nod)  bie  unter  Sd)micb  bet)anbelrc 
Sippe.  3)a3u  aud)  nod)  gcjtfjmcibig  au^5  ml)b. 
gesmidec  'leid)t  3U  bearbeiten,  geftaltbar'. 


©efcfimeiB 


137 


geftern 


©cfdömciB  31,  aii§  m^b.  gesmei^e  dl.  *@Efre- 

nicnte':  311  fdintetBcn. 

©ffdjoB  3J.,  fd)on  ml)b.  gescho_:5,  af)b.  gisoo3 
9L  'SÖiutflefcIioB'  .^11  fdjicfseii;  bnäii  nud)  @e= 
fti^ü^,  fdioii  mfjb.  geschütze  9L  'Sdiiefe^eug, 
@d)teBmaffen'  al§  S^oaeftiO  gu  ©cfdjofe. 

©cijiöwbcv  3tro-  ini  16.  3al)vf).  entlehnt  au§ 
ital.  squadra;  Süelcge  in  3eitintc{eu  )d)Oii  um  1550 
(3.  S8. 1547  i^on  yJiarggraff  Jltbrcdit  ü.  2?ranben= 
bm-g  23t.  P';  1554  9Jctüc  3cttimn  2?I.  IP). 

gcjdöJücigc  iSonjunftion,  eigtt.  mit  311  ergän^en^ 
bem  Subjeft  'id)  fdjtüeige  baöon  ftiü'  ufm.  - 
gcf rfjttjetgcn  al§  g-af titiü  311  f  d)  ro  e  i  g  e  n  au§  ml)b. 
gesweigen,  af)b.  gisweigen  'gum  ©djlDeigeu  bvin= 
gen';  f.  )"d}tt) eigen. 

gefdjlöinb  3[bi.3lbt).au§  m()b.  geswinde2lbj.5fbt). 
'fd)neU,  ungcftüm';  bafür  älter  nl)b.  nod)  f  d)  m  i n b  c, 
ml)b.  swinde  (swiut)  'gewaltig,  ftarf,  id)nell'.  ^n\ 
5lt)b.  fel)(t  ha?^  2lbi.  (bod)  Amalswind  Adalswind 
al§  Eigennamen  begeugt).  5)ie  ©rnnbbcbcutung 
ift  'ftarf;  bie  Sebentung'Sentmicflnng  nad)  'id)nell' 
cntipridit  ber  üon  b  alb ;  got.  swin})s  'ftarf,  fräftig, 
gcfnnb',  anorb.  svinnr  'öerftänbig',  nnglf.  swut 
'ftarf,  l)eftig'  geigen  üerfd)iebene  ^Variationen  ber 
Örnnbbebentnng.  Xcv  Urfprnng  ber  Sippe  ift 
bunfel;  Jöegie^nng  gu  gefnnb  sttjeifelliaft. 

©fft^wtfter  ißlur.  (eigtf.  9feutr.  ©ing.)  an§ 
ml)b.  geswister  (geswisterde)  '^Inx,  31.  '(Sd)lrie= 
ftern';  abb.  giswester  ^^^Inr.  bcbentct  nur  erft 
'©d)nieftern'.    8.  odimefter. 

©ejdöwulft  i5"-  nii§  gleid)beb.  mf)b.  geswulst 
sn  fdjiü eilen.  —  @efc^U)ür  31.  an§  mt)b.  ge- 
swer  9t.  '@efd)iüür'  gn  fditoören. 

©efcQc  3)1.  an§  mbb.  geselle,  abb.  giR<;llo 
eigtl.  'Saalgenoffe,  ,s^an?genoffe',  bann  allgemein 
'@efäf)rte,  3^rennb'  (im  fpäten  3}Jl)b.  and)  '.s^anb^ 
lüerfÄgefelle') :  guSaal.  1^aPon  abgeleitet  mt)b. 
gesgllec 'gngefellt,  Perbnnben',  nl)b.  g ef ellig; 
mbb.  ges^Uecheit  'SerbiiltniS  al^  ©efetle' ;  ml)b. 
ge8(^'llen  'oereinigen,  berbinben',  nbb.  gef eilen. 
Söegen  ber  93ebentung  Pon  gc-  in  (Se  feile 
pgl.  (Sefinbe. 

©cjc^  31.  an§  gleidjbeb.  mbb.  ges(,^tze,  H)0= 
neben  in  gleid)er  33ebentnng  mbb.  ges(,^tzede,  al)b. 
gis.jzzida  ^\:  3U  fe^en,  föolier  and)  ©atmng. 
--  ©efi^t  31.  an»  m^b.  gesiht,  aijh.  gisiht  '^•. 
"öa?>  <2el)en,  SJlnblid,  Sranm,  @eftd)t  al§  Sinn' 
3n  feben.  —  ©cftmg  f.  @im§. 

Wefmbc  31.  an§  mbb.  gesinde,  aifh.  gisindi 
9L  '^eifegefolge,  .SIrieg§gefolgfd)aft':  S!pUeftiö  gn 
ml)b.  gesint  (d),  a[)b.  gisind  'ÖefolgSmanu',  eigtl. 
'»uer  einen  sind  mit  mad)t':  gn  aftb.  sind  3)}. 
'JReife,  öeereejng';  entfpredienb  angli.  sfd  '9ieife', 
mo3U  angif.  gesi'p  '(Sefäljrte,  ^-abrtgenoffe',  got. 
sin|)s    '©ang'    (gasinl)a   '^Heifegefäbrte'j.     S)cni 


altgerm.  sinpa-  (an§  Porgerm,  sento-)  entfpridit 
im  Stltir.  set  '3Beg'.    S.  f  e  n  b  e  n  nnb  f  i  n  n  e  n. 

©cfinbd  '}l.,  eigtl.  ^iminntiü  gu  ©efinbe 
unb  gleidU'cb.  bicrmit  nod)  bei  Sutber  gebrand)t; 
ältere  i)iebenform  be§  16/17.  3abrf)§.  ©eftnb-- 
lin  (=lein).  3n  ber  Iieutigen  23ebentnng  be= 
Porgngte  ba§  16/17.  3a:^rl).  £)ubelmann§ge  = 
i  i  n  b  (l  e  i  n)  nnb  2  n  m  p  e  n  g  e  f  i  n  b  fl  e  i  n) ;  Stie= 
1er  1G91  bat  ©efinblein.  ©efinbel  in  ber 
je^igcn  (Vorm  nnb  Sebentnng  berrfd)t  erft  im 
18.  3abrb. 

@et))an  3)1.  '©efä^rte'  an§  gleid)beb.  mbb.  ge- 
^pan :  eigtl.  mo'^l  'lüer  mit  einem  anbern  gngleid) 
cingefpannt  ift';  Pgl.  got.  gajuko  '©enoffe'  eigtl. 
'tWitangefpannter'. 

©efpcnft  31.  an§'  mbb.  gesppnste  31.  (gesp^nst 
gespanst  J.)  'Öodniig,  3^erIorfung,  teuflifd)e§ 
2;ruggebilb,  ©efpenft',  abb.  gispanst  ^'-'^ocfnng'; 
le^tere  23ebentnng  ift  bie  nrfprünglicbe,  ba  ©e^ 
fpenft  (f.  and)  ah-,  miberfpenftig)  feiner 
5orm  nad)  i^erbalabftraftnm  gn  einem  altgerm. 
spanan  'locfen,  reigejl',  mpb.  spanen  (ügl.  gr. 
ando)). 

©eft  f.  Öifd)t. 

©eftabc  31.  an§  ml)b.  gestat  (d)  31.  'Ufer, 
©eftabe';  ogl.  Stäben. 

gcftttlt  i'lbj.  in  lüoblgeftatt,  nngeftalt; 
ogl.  fd)on  mbb.  ungestalf;,  al)b.  uiigistalt  'üer= 
Ujiftaltet,  bäöüd)',  mf)b.  wolgestalt  I  wol  gest^Uet): 
^Bartigip  gn  mbb.  st<?lleu,  ha^  anä)  'geftalten, 
mad)en,  üollbringen,  orbnen'  bebenten  fann.  — 
3)agu  (Scftnlt  }y.,  mbb.  gestalt  Jy.  '©eftalt,  5lu§= 
feben,  23efd)affenbeit',  abb.  *gi8talt ;  bei  bem  Per= 
bältnismäfsig  fpäten  2luftreten  be§  2Borte§  (erft 
feit  3tu§gang  bc§  18.  3al)r^§.)  fann  ©eftalt 
als  J-olgernng  an§  ber  alten  3in"antmenfefeiing 
ai)h.  uugistalt,  mbb.  ungestalt  Stbj.  'neruni'taltet' 
entftanben  fein. 

geftattcn  S^w.  an«  mbb.  gestaten  fd;m.  3t»ü. 
'gcmäbren,  geftatten',  a^b.  gistaton ;  inobl  gunäd)ft 
gn  aijb.  stata  (V.  'güuftige  ©elegenbeit'  (meiterev 
unter  Statt).  —  gelteren  3tm.  au§  mbb.  gesten 
gestän,  ai)^.  gistän  ft.  3tiü- 'fteljeu  bleiben,  bci= 
fteben,  gngefteben,  befenuen';  bagu  nbb.  geftän  = 
big,  6  e  ft  ä  n  b  n  i  §.    ©.  ft  e  b  e  n. 

geftern  3Ibü.  (in  ben  nbb.  3}la.  pielfad}  burd) 
nackten  Perbrängt)  au§  gleid)beb.  mbb.  gestern 
(gester),  abb.  gestaron  (gestre)  2(bO.;  banebeu 
mit  abmeidicnber  33ebeutung  abb.  egestem  'iiber= 
morgen'  (nub'üorgeftern');  eittfnred)enb  got.gistra- 
dagis  'morgen',  anorb.  fgAr  'morgen,  geftern'. 
Cffenbar  batte  ba§  CSJrunbmort  öie  Xoppelbcben- 
tnng  'morgen'  nnb  'geftern'  (eigtl.  'am  anbern 
XaQt  Pon  beute  an§  gerechnet') ;  ügl.  nod)  anglf, 
geostra  gistrandseg,  engl,  yesterday,  nbl.  gistereii 

18 


(^cftini 


1R8 


acunntiert 


'iicftern'.  'SLn-t  1I1I^  i*ci]viff  fiitb  altibg.;  injl.  ffv. 
hyas  (hiasj  'i-jeftevn',  ([X.  /ü-tg,  Int.  heri  (für 
*hjesi?);  ghyes  ghies  ift  bie  Urform,  barauS  mit 
3lblcitling  tro-  ghistro-  ghyestro-  (got.  gistra-). 
(yiiv  Ii  eilte  iinb  morgen  (Uit.  cras,  ffr.  gvas) 
fcl)lt  eine  iileidi  ncrlu-eitete  il^ortbtlbiiiui. 

Cocftirn  f.  Stent.  —  ©eftöOcv  f.  ftöbcrn. 
(Seftrnutf)  f.  atrniidi.  -  ©cftrüpl)  f.  ft  nipp  ig. 
—  ©eftüt  f.  @tnte. 

gcfunb  2rbi.  aii§  c|Ieid)beb.  iiil}b.  gesunt  (d), 
abb.  gisunt  (t);  baiiebeii  mhb.  gesunt,  al}b.  gi- 
sunt  Wi.  '©efiiiibbett' ;  inil.  muilf.  gesund  inib 
sund,  engl,  sound  'gcfllilb',  nb(.  gezond,  africf. 
sund.  -3)0111  Cftgcrm.  ift  ba§  Sinnt  fremb.  3»= 
fnmmenliaiig  mit  Int.  sa-uus  'gcfiiitb'  ift  Iniitlid) 
fo  gut  inöglid^  tüie  foId)cr  mit  gefdimiitb  ober 
mit  ber  germ.  Sog.  sinj)  'gelien'  in  ©cfiitbe. 

betreibe  ÜJ.  aii§  ml)b.  getr(,^gede  dl.  'allc§ 
mn§  getragen  mirb,  .sileibnng,  0)epäcf;  lun?-  ber 
(Srbboben  trägt  CBtumen,  (^)rac'j,  ©etrcibe',  fd)oii 
fpiit  af)b.  (11.  3a^r^.)  gitrogidi  dl.  '(5rtrag,  (S-tn- 
fünfte,  Jöefiß'.  Sie  n^b.  23ebeutung  tritt  im  14. 
3n!örf).  in  ä>MtteIbentfd)Iaiib  nnf  niib  ift  bei  Sutl^er 
geläufig,  gleidöäeitig  aber  beut  Dberbeutfd).  nodi 
fremb,  mie  benn  bie  oberb.  23ibeIgIoffare  1523  ff. 
ihttf)er§  @e treibe  mit  „Siorn,  ^-rudit"  erflären. 

getreu  f.  treu.  —  gctroft  f.  tröften. 

(5cuatter  9K.  au§  inl)b.  gevatere,  al)b.  gifa- 
taro  'geiftlid)cr  a^Htbotcr,  ©eüatter':  3Jad)biIbung 
be§  d)riftlic^  lat.  compater.  S)aritad)  fd)uf  man 
tueiterbin  aud)  al)b.  gifatara,  iiibb.  gevatere  %. 
'©et^atterin,  ^pntiu'.  ü>gl.  nodi  5yetter  unb  ^l^atc. 

gcttjaljr  Slbf.  au§  lubb.  gewar ,  nlib.  afädif. 
giwar  'bead)tenb,  aufmerffam,  beobnd)tenb';  ge  = 
mabr  iuerben  alfo  eigtl.  'adjtfam  merben,  be= 
oboi^teub  toerben',  fo  fd)on  ml)b.  gewar  werden, 
ai)'ö.  giwar  werdan,  afäd)f.  giwar  werdan ;  ügl. 
nbl.  gewaar,  engt,  aware  'getDa()r'.  Sa^H  ml)b. 
gewar  g.  ':?Iuffic^t,  Cbbitt',  gewarsamc  '5(uffid)t, 
Sid)erf)eit',  n()b.  (Scttotjrfaiii.  —  gciualircn  3t>"- 
nu§  fpät  ml}b.  gewarn  "gcmabr  meibcn':  2(blei: 
tiutg  ani  bem  Slbj.  8.  tu  a  I)  r  n  e  I)  m  e  n ,  tu  a  1}  r  e  n. 

gcioä^rcu  3ttf-  au»  nil)b.  gewern,  nt)b.  gi- 
weren  'geiDäf)veii,  sugeftei^en,  leiften  t<<^^cn,  @e= 
tt)ät)v  leifteu'  neben  glcidibeb.  uibb.  wem,  al)b. 
weren:  entfpredjeub  afrief.  wera  '(SJcmä^r  leiften*. 
2tu5  bem  ai)b.  ^arti^ip  werento  '@emäf)rleiften= 
ber'  tt)urbe  bie  roman.  Sippe  Don  itat.  guarento 
unb  fr^.  garant  '@ett)ät)vemaun'  übernommen  (ba= 
gu  frs.  garantir,  ital.  guarentire  'gemäl^rleiften', 
tDorau§  nbb.  (Garantie,  engl.  Warrant  '©emäljr, 
25o[Imad)t').  S)er  3iifi!"tne"I)ang  be§  altgerm. 
fd)ir).  5öerbatftamme§  werai-'giigefteben'  mitauBer= 
germ.  Sßorten  ift  nod)  nid}t  eviiiittelt;  nielteic^t 
ift  ir.  feraim  'ic^  gebe'  öerwanbt. 


©cjualt  <v.  an§  gleid)beb.  mftb.  gewalt  3}l.  '^•., 
al)b.  giwalt  Tl.  5'- :  SU  malte  ii. 

©ewanb  dl.  ans  mbb.  gewant  (d)  dl.  '.^ltei= 
billig,  atüftung,  .^leibcrftoff,  S^M'  Tnn  bie  letjtere 
^cbentung  fdiliefst  fidi  nl)b.  @  e  m  a  n  b  b  a  n  ^5  an) ; 
abb.  nur  in  ber  fpät  abb.  bosengteit  3iiinmmcii= 
fet^Ulig  badagiwant  (t)  'vestis  niutatoria'.  '3)av 
ältere  iüort  für  '@emanb'  ift  ntl)b.  gewa;te,  ah'b. 
giwati  neben  al)b.  ml)b.  wät.  3ll)b.  giwant  toiumt 
al§  'SScubung,  5Biiibung'  nor,  unb  biefe  S'ebeih 
tung  ('Umbüllung' )  liegt  ber  S^ebcutung  '.S^teibung' 
;^it  ©runbe;  ugl.  !at.  toga  jn  tegere  'bcbecfen'; 
f.  U)  t  n  b  e  n.  —  gciuanbt  'i^arti^ip  ju  tr»  e  n  b  c  it. 

gewärtig  5lbi.  nii-?  mbb.  gewf^rtee  'aditbabettb, 
bienftbcreit':  ju  mbb.  gewarten  'fid)  bereit  halten, 
fd)aiicnb  bcobnditen,  um  su  einem  Sieuft,  (Empfange 
u.  brgl.  bereit  ju  fein';  f.  iD arten. 

(Sclüfljr  dl.  an?-  mbb.  gew^r  %.  dl.  '3©ebr, 
3>erteibigung,  Ä^ebr,  SBnffe';  fd)on  al)b.  giwt^r  dl. 
'JBaffe,  Stad]ct',  wi^ri  5-  'Sdiut3iüebr,  iU-rtei- 
biguiigS'inittcr:  ^n  tDe{)reit. 

(SetDcil)  dl.  (23eleg:  (S;^r.  Spangenberg  1560 
3agteufel  3:  II"*)  an»  gleidbbeb.  ml)b.  gewige 
(hirzgewige)  dl.;  a^h.  feblt  bie  (^''ittfpredning ; 
ügt.  nbl.  gewicht  dl.  'öivfdigeiueib',  me§bnlb  eine 
bciitfdie  9Jebenforin  (^Jemidit.  d)lan  ^iebt  bie 
Sippe  tueift  311  ber  germ.  2ö^.  wig  'fämpfen' 
(f.  2Ö  e  i  g  n  n  b) ;  @  e  m  e  i  ;^  luävc  bann  al-o  2ßaffc 
be§  .S^irfd)e§  aufgefaßt. 

©eluerbc  dl.  att§  tnl)b.  gewerbe  dl.  'XI)ätig= 
feit,  (SJeidiäff:  ^n  tu  erben. 

t  ©eiüidjt  l)h'@elueil)',  f.  (55  e  tue  ib.  —  ©ciüirfit 
dl.  'pondus'  aus  gleid)beb.  mbb.  gewiht  gewihte 
dl.;  abb. *gi\viht:  i>erbalabftrattuin  jn  wiegen; 
cntfpred}etib  angif.  gewiht,  engl,  weight,  nbl. 
gewigt,  anorb.  vaett. 

gciüicgt  5tbi.,  erft  nbb. ,  eigtl.  ^Jjarti^ip  su 
lüicgeu  (bie  Sßiegc),  alfo  in  etiua§  getuiegt  gleid) 
'erlogen,  grof?  gciuorben  in  etiuas'. 

gewinnen  ^t\x>.  aihi  mbb.  gewinnen,  abb.  gi- 
winnan'bnrd)  l^lrbcit,  d)liii}i,  Sieg  luosu  gelangen, 
ctiua§  ertuerben,  fiegen,  befotntnen'  neben  mbb. 
winnen,  abb.  winnan  'fid)  abarbeiten,  ftreiten'; 
entfpred)eiib  got.  winnan  (gawinnan)  'Icibcn, 
Sdimerä  empfiiiben,  fid)  plagen'  (ba5u  wunns  unb 
winno  ^•.  'l'eiben',  al)^.  winna  'Streit',  mbb. 
winne  'Sd)nter3'),  anorb.  vinna  'arbeiten,  leiften, 
getuinucn',  anglf.  winnan  'ftreiten,  fid)  abmüben', 
engl,  to  win  'getutnnen',  nbl.  gewinnen.  Sic 
©runbbebentung  ber  germ.  SSg.  winn  ift  'tnübc^ 
uoll  arbeiten'  (bef.  gern  uon  ber  ^ampfc^nrbeit 
gebrandit).  Db  jnr  felben  2Bä.  and)  abb.  wini, 
anglf.  wine  'iyretinb'  unb  nbb.  iöonne  gebort, 
ift  3meifclf)aft;  bod)  scigt  bie  uruermanbte  ffr. 
©3.  van  bie  2?cbeiitungen  'fid)   Uerfd^affen,  er= 


©eiDtffen 


139 


©übe 


langen,  mD^u  ücrfjclfen,  befiegen'  nnb  'gern  Ijaben, 
I)olb  fein'. 

(BettJifjcu  dl.  aii§  mf)b.  gewi^^en  y^\3L  '^ennt= 
ni§,  ^unbe,  9}Mtrotffcnid)aft,  inneres  iöetünijtiein, 
(Sjciuificn",  fdion  ai}h.  giwi^^ani  5"-  '©clDiifen' 
(nbl.  geweten):  iüa[)rfd)einlid)  3Jad)t)i[bnng  üon 
lat.  conscientia  (beutfd)  ge  —  iat.  con  IDic  in 
©eoatter;  ügl.  and)  bar mfieräig);  bafür 
got.  midwissei.  3If)b.  giwi33ani  geprt  ännüdift 
5U  miifen,  a[)b.  3nfin.  wi,:?3an. 

geWiB  ?{bj.  2(bü.  an§  g(eid}bcb.  mbb.  gewis 
(ss)  3(bi. ,  gewisse  3Ibn.,  a[}b.  gewis  (ss)  2lb{., 
giwisso  3(bü.  'gerciB,  fieser,  pberläffig';  ent- 
fpred)enb  nbl.  wis  gewis ;  got.  nur  in  unwisa- 
(üer)d)rteben  für  *unwi8sa-)  'ungemiß'.  2)a§  alt= 
gerni.  wissa-  (gawissa-)  ift  alteS  S^artijip  jn  bcm 
^J.U'iiter.^'il^räf.  got.  witan,  a{)b.  wig^an  (f.  luiffen), 
au^  witta-  widto-  (gu  ber  ibg.  2B3.  wid).  2Scgen 
ber  l^rägnanä  ber  3?cbcntung  'wab  al§  fidjer  ge^ 
föiißt  luirb'  für  'tnaö  getnufst  mirb'  ugi.  laut, 
eigtl.  'lüü^  gel)ört  tüirb'. 

©eWittcr  9?.  an?  nif)b.  gewitere,  al)b.  giwitiri 
'Untüetter':  Siotfeftiüum  su  Setter;  cutfpredienb 
afäd}f.  giwidiri,  got.  *gawidri  31.  3)ic  nt)b.  33c= 
bentnng  fefttt  bem  3tl)b.  3)J[)b.  nod);  af)b.  giwitiri 
fann  and)  '§aget'  bebeuten. 

(jciüogcti  Slbj.  au'c  ml}b.  gewegen  'geiüidjttg, 
gettjogen':  eigtl.  ^^^artigip  ju  mbb.  gewegen '@e= 
\oxä)t  Iiabeu,  augemeffen  fein,  fjelfen',  f.  h)ägen. 

gciMÖ^ncn  S^w.  au§  gteic^beb.  nitjb.  gew^nen, 
al)b.  giwennan  (^l^rüt.  giwf^^nita);  eutfpre^enb 
nbl.  gewennen,  augif.  gewennan,  auorb.  venfa, 
got.  *wanjan  'gelüöbucu':  5lb(eituug  an§  einem 
alten  Stbj.  refp.  '*45arti3ip  wana-  'geioo^nt'  (anorb. 
vanr) ;  bafür  trat  meift  eine  9lebenforni  ein,  beren 
le^ter  9lu§Iänfcr  gewofjnt  ift;  abb.  giwon,  nt'^b. 
gewon,  barau§  nbb.  mit  angefügtem  Seutat  (f. 
3}?  0  n  b ,  §  a  b  i  d)  tj  g  e  in  0 1)  n  t  (bod}  Dl}ue  t  nod^ 
(S)ctüDl)nI)eit,  gcmöbnlic^J;  bajn  a^b.  gi- 
wona,  mftb.  gewone  (gewan)  '@eiüof)n^eit' : 
tt)eitere§  unter  loobnen. 

®t(^t  g.  m.  an§  gleid)beb.  mf)b.  giht  3J.  ^f- 
(meift  ba§  toüeftio  gegihte  9?.)'@id)t,  Endungen, 
Krämpfe'.  2tbb.  *gihido  ift  5U  oermutcn  nad) 
anglf.  gihda  IUI.  '©lieberläbmung'  (biefe  bcntale 
Vtbleitnng  -ido  ift  bei  alten  S?ranfOcitsbeäeid)= 
uungen  häufig);  gih  a(§  Sönrselfitbe  ift  fünft 
nid)t  3u  belegen,  ibre  ©runbbebentung  uuflar. 
i<iteine§n)egö  fann  geben  perroanbt  fein,  ipeil  bie^S 
eine  i'B,.  gai  (anä  ga  nnb  iSj.  ij  PorauSfe^t; 
and)  ergäbe  biefe  3"faniineuftctlnng  feine  @rnub= 
bcbeutung  für  (5jid)t. 

t  girffeu  QtW).  an§  ml)b.  giksen  (geksen) 
'feinere  nnartifnlierte  Xöm  au§ftof3en',  abb.  gic- 
cha^^en:  anö  einer  onomatopotetifd)en  2Bä.  gik 


mit  3teratiüfuffij:  sen  (a^b.  a^^en  azzcn,  got. 
atjan). 

fötefiet  3Ji.  an§  gleidibeb.  mf)b.  gibel,  abb. 
gibil  Tl.;  entfpredienb  nbl.  gevel,  anorb.  gafl 
'©iebel',  got.  gibla  'M.  '3iune'.  2!o§  abb.  ©ort 
bebentet  '3>orberfeite'  (3.  ^.  ber  Stift§bütte)  fo= 
mie  'bie  Jj^ole',  fo  bafs  'äuRerfte?  (Snbe'  als  @runb= 
bebentnng  »ual)rfd)einlid)  ift.  iBermutlid)  liegt  aber 
eine  Übertragung  be§  58egriffe§  Por:  mbb.  gebel, 
al)b.  gebal  9)?.  '©d)äbel,  SKopf,  ot)b.  gibilla  fy. 
'Sdicibel';  ba^n  urPermanbt  gr.  y.sqxxX?]  'S^opf 
(Svbf.  baüon  uub  pon  (Siebel  ibg.  ghebhalä) ; 
barnad)  ift  ©iebel  eigtl.  'slopf. 

@ic6cl,  (Sieben  ÜK.  'ein  Jifd)';  mit  gleid)= 
beb.  frg.  gibel:  bunfeln  Urfprung§. 

(Sicnmuf^el  9^-.  3U  mbb.  ginen  (gienen)  'gähnen, 
ha^  Tlanl  anffperren',  abb.  ginen;  bie§  ift  abge= 
leitet  am  einer  attgerm.  2B5.  gi  (ibg.  gh!)  'flaffen, 
gäbncn,  ben  iUunb  auffperren';  f.  gäbuen. 

(Sicr  Jy.  am  gh-  (ger)  g-.  ':^erlaugeu,  33e= 
gef)ren,  SJegierbe',  al)b.  giri  g-.:  3lbftraftuni  su 
einem  2lbi.  abb.  ger  nnb  giri,  ml)b.  ger  gir  'bc= 
gebrenb,  Pcrlaugenb';  bie§  gebort  p  ber  unter 
gern  bebanbelten  SSj.  ger  (ibg.  gher).  —  ®ine 
anbere  Jlbftraftbilbung  bajn  ift  nbb.  (iJierbe 
(33egicrbe)  an»  mbb.  girde,  abb.  girida  3-. 
(nbl.  begeerfcej.  Jür  ba^  ältere  Slbj.  mbb.  gir 
ger  l)aben  mir  je^t  nur  nod}  gierig  am  mbb. 
girec,  al)b.  girig  'begierig'. 

gießen  3^«».  anö  mbb.  gießen,  al)b.  gio^an 
'gießen ,  2)^etall  gießen ,  bilbeu ,  augigief^en ,  Per: 
gießen,  ftrömen';  entfpredienb  got.  giutan 'gießen' 
(anorb.  gjota  '^mige  inerfen,  mit  ben  5Iugcn 
bliuäeln'j,  anglf.  geotan,  nbl.  gieten :  eine  gemein= 
germ.  ft.  Sßerbalmg.,  au§  Porgerm,  ghud  entfprnu: 
gen,  mober  andi  bie  lat.  2Ö3.  fud  in  fundo  'giefee'. 
3nfammenbang  biefer  3B3.  mit  ber  gleidibeb.  Sog. 
ghu  (gr.  /v-  in  /eoi  /t/na,  ffr.  2öä.  hu  'opfern') 
ift  mabrfdicinlidi.    Q.  nodi  @i3öe, 

©ift  in  Hf  i  t  g  i  f  t ,  2?  r  a  u  t  g  i  f  t  5-  au^  »d)b. 
alib.  gift  '®abc,  Sdienfung':  ä^erbaüiomen  jn 
geben  (got.  gifts,  engl.  gift).  —  @ift  31.  in  ber 
8?ebcntung  'virus'  ift  basfelbe  SBort  (wegen  ber 
ii^ebeutungsentmicflung  Pgl.  frj.  poison  an§  lat. 
potio  potionem  'iCrunt') ;  fdion  mbb.  abb.  gift 
jy.  (31.  ift  bas  2öort  in  biefer  33ebeutung  loefent^ 
lidb  im  9lbb.},  nbl.  gift;  bafür  got.  lubja  '(^iift' 
(abb.  luppi,  ml)b.  lüppe  '@ift'}.  Sie  gemeinibg. 
iöeseidinung  für  '©ift'  (ffr.  visa-,  lat.  virus,  gr. 
ioc)  bnt  fidi  im  ©erm.  nid^t  erbalten;  f.  üer^ 
m  e  f  e  n. 

t  (Silbe  5.  au§  gleidibeb.  mbb.  gilwe,  al)h. 
giliwi  (gelawi)  ^•.:  3(bftraft  jn  gelb  (got.  *gil- 
wei  SU  *gilwa-).  —  S)aäu  gilben  'gelb  färben'. 

©Übe  5%,  erft  n^b.,  au§  gleidibeb.  nbl.  gild; 

18* 


Ooimpcl 


140 


i]leid) 


ciUjpvediciil»  aiiort".  gilde  '(.Siltic'  (feit  bcv  iiucitcn 
^'äl\k  be'5  11.  3al)v^§.),  mittelengl.  gilde,  engl, 
guild  '(Silbe':  bte  (S3runbbebcutiimj  bcs'  suerft  im 
Üiorb.  als  '©ilbe'  aunvctenbcn  iL^oite'j  ift  'Cpfer, 
Opfcrfdiumny,  -Jcfttioi-fammlimg,  getd)lDiicue  ©c= 
fcHldjaft'  (mubl.  ghilde  bcbciitet  audi  'gcmeiui'amc 
iKalitjeit') :  511  gelten  (im  Sinne  uon  'opfern' 
im  i?liäd)).  geldan  unb  im  3lnglf.  gildau). 

©tmljcl  111.  '3?lntfinf'  (bafiir  fdjiräb.  goll,  iüeft= 
tl)üving.  ly  wi^  S  ü  m  i  d),  bei  ^Se^ner  1622  Nomencl. 
270  „2nd)  ober  ©itmpel"  j  an§  gletc^beb.  fpät  m^b. 
gümpel:  im  3Jfib.  übertragen  'einfältiger  ilJenfd)'. 
3}tl)b.  gümpel  gebijrt  jn  gumpel  'Springen, 
Srfiers',  weiter  5U  gumpen 'liüpfen' ;  bal)er  ntl)b. 
gumpelmau  ($:lnr.  gumpelliute)  nnb  gumpel- 
kneht  'Springer,  '^^offenretBer,  Iffarr'. 

©inft,  @  infter  Wl.,  erft  nl)b.,  an§  lat.genista, 
iDol)er  auc^  bie  roman.  Sippe  Pon  frj.  genet;  bic 
cd)t  bentfc^e  Seseidmnng  bemabrt  engl,  broom, 
nbl.  brem  (f.  S rombeere). 

6i4)fel  Ü}J.  an»  gleicfibeb.  fpät  mbb.  gipfel  )0l.; 
ein  (St^mon  f eblt ;  f anm  ift  (*}  i  p  f  e  t  eine  3nten= 
fiobilbung  p  ©iebel;  ferner  fte^t  m^b.  gupf 
gupfe  'Spiöe,  ©iptel',  ha^  Pielmelir  ülkbenform 
gu  S?uppe  ift. 

©1^)5  3J2.  an§  gleidjbeb.  ml)b.  fpät  af)b.  gips, 
t>a^  auf  mlat.=gr.  gypsum  (yvivo^-,  mittelgr.  ngr. 
V  tüte  i  gefprodien  f.  ^ird)e),  mol^er  audö  \^^ 
gypse,  nbl.  gips  (auffällig  fd}tt)äb.=baier.  ips). 

(Siro  211.,  im  17.  3al}tl).  mit  ber  ital.  Sud)= 
füörung  (f.  Slgio)  entlebnt  au§  ital.  giro  {—  lat. 
gyrus  's?reiÄ');  feit  Speranber  1727  gebui^t. 

girren  31*^.  gu  mbb.  gerren  gurren  garren, 
tt)elct)e  für  Perfc^iebene  Sc^allarten  gebrnudbt 
toerben. 

©iftiöt,  älter  @äfd)t  Tl.  'Schaum'  nad)  glei(^s 
btt.  mbb.  jest  gest  2J?.;  entfpredienb  engl,  yest 
yeast,  nbl.  gest  'ipefe'.  Xaju  gifdjen  (mbb. 
gischen),  älter  gäfd)en  (mbb.  gesehen,  91eben= 
form  gu  jesen);  f.  gären,  ha§  ju  mbb.  jesen 
^aftitiPum  ift. 

©ittcr  9h  au§  gleid)beb.  mbb.  geter  9L,  9tebcn= 
form  äu  gater  =  Öatter;  fcbon  fpät  mbb.  ge- 
gitter. 

©lan^  Tl.  am  g[eid)beb.  mbb.  glänz  (abb. 
feblenb),  mogu  has  2tbj.  mbb.  abb.  glänz  'beö, 
glängenb';  nbb.  g längen  au»  gleid}bb.  mbb.  ai)^. 
glänzen;  gur  gleid}en  Sippe  gebc»ren  mbb.  glan- 
der  '©lang,  glängenb'  unb  glanst  '©lang',  ferner 
glinster  '©lang'  unb  ha§i  felir  feltene  ft.  3^. 
glinzen.  ®in  Stamm  glint-  feblt  ben  übrigen 
germ.  3)ialeften,  e§  fei  benn,  baß  bic  Sippe  pon 
glatt  (got.  *glada-)  pennaubt  loäre. 

(9Io8  dl.  am  gleidibeb.  mbb.  ai}h.  glas  dl.: 
eine  gemeingerm.  unb  fpegififd;  germ.  23egeicbnnng ; 


ugl.  afäd)).  gles,  nbl.  glas,  anglf.  glies ,  engl, 
glass ;  bagu  auorb.  gier  dl.  '@la§'  mit  Übergang 
Pon  s  in  r,  moburd)  ba§  3Sort  al»  urgerm. 
(*glaza-  neben  *glasa-  in  got.  Joi'nt)  bemiefcn 
mirb.  5)abcr  ift  (f-ntlebnung  bes  germ.  iBorte» 
nid)t  febr  lüabridietnlid),  menn  and}  haS  @la» 
fclbft  bnrd)  ^i^böni^icr  importiert  würbe.  3"'^cm 
ift  bic  altgcrm.  äJegeicbnung  be»  23ernfteins  (lat. 
glesum)  urPerroanbt;  pgl.  anglf.  glfere  's8aum= 
liarg'. 

ßlatt  Slbj.  an»  mbb.  ai)h.  glat  'glatt,  glän= 
genb';  entfpredienb  afäd}f.  gladmod  'frobmütig', 
nbl.  glad  'glatt',  anglf.  glfed  'glängenb,  fri?blidi', 
engl,  glad  'frob'.anorb.  gladr  'fröbtid),  glängenb'. 
(Sot.  *glada-  für  Porgerm,  ghladho-  fügt  fid) 
ol§  urpertoanbt  gu  afloP.  gladükü  'glatt',  lot. 
glaber  (für  *gliladhro-)  'glatt',  tüeSbalb  nidit 
'glängenb',  fonbern  'glatt'  ale  bic  ©runbbebeutung 
ber  germ.  Sippe  gu  gelten  bat.  llnfid}cr  ift  33e= 
giebung  gu  lit.  glodüs  'glatt  anliegenb'  (gu  2Bg. 
glud  'fid)  aufdimiegen'?).  Sagu  Pgl.  ba§  flg« 
2Bort  nebft  g  l  ä  n  g  e  n  unb  gleiten. 

©la^c  -5.  au§  mbb.  glatz  '^ablfopf ,  ©la^e, 
Sopffläd)e';  got.  *glatta-  für  Porgerm,  ghladhno- 
(Dorgerm.  ghladho-):  ©la^e  alfo  eigtl.  'glatte 
Stelle'. 

©laubc  2J}.  au§  gleidjbeb.  mbb.  geloube  (ii)n= 
fopiert  gloube),  ai)h.  giloubo  DJ?.:  ein  gemein; 
ttjeftgerm.  Slbftraftnm;  entfprecbenb  nfäd)f.  gilobo, 
nbl.  geloof,  anglf.  geleafa  (engl.believe)  '©lanbe'. 
®agu  glauben,  älter  ßutber  gleuben  au§ 
gleicb&ei)-  ni^b.  gelouben  (glöuben),  ahh.  gilou- 
ben  gilouppen ;  ügl.  afäd)f.  gilobian,  nbl.  ge- 
looven,  anglf.  gelyfan  gelefan,  engl,  to  believe, 
got.  galaubjan  'glauben'.  2)ie  ©runbbebeutung 
Pon  glauben  ift  'gutbeifeen';  gur  gleiten  2Bg. 
lub  geboren  erlauben,  lieb,  loben,  Urlaub. 

8lci(i^  5lbi.  au§  gleid)beb.  mfib.  gelich,  ai}b. 
gelih  (hhj:  gemeingerm.  in  berfelben  2?ebeutung; 
pgl.  got.  galeiks,  anorb.  glfkr ,  anglf.  gelfc,  engl, 
like,  nbl.  gelijk,  afäd)f.  gilik.  Sa»  fpegififd) 
germ.  Stbj.  ift  gufammengefeßt  au§  ber  Ü^artifel 
ge:,  got.  ga-  unb  einem  Subft.  lika-  'S?örper', 
beffen  Sippe  unter  Seiche  befprod)en  ift;  bie 
3ufammenfei3ung  liatte  eigtl.  bie  '^ebeutung  'einen 
übereinftimntenben  Körper  babeub'  (bagu  and)  alt= 
preuR.  poligu  'glei(^',  lit. lygus  'gleidi').  Da»  JBort 
lik,  nbb.  =  l  i  cb  als  gweites  Slompofitionlglieb  ift 
überoü  äönlid)  roiebergugeben;  g.  33.  toeiblid) 
eigtl.  'eine»  Sßeibe»  !s?örper  ba^enb'  (e§  ift  ent= 
bauen  and)  in  ben  '4^ronom.  tt)eld)er,  folcber 
eigtl.  'roa§  für  einen,  einen  berartigen  htörpcr 
babeub';  bocb  f.  biefe  befonber»).  —  @leid)en 
in  S^erbinbungen  mie  m  e  i  n  e  §  g  l  e  t  d»  e  n  berubt 
auf  bem  lUbj.  g  l  e  i  d)  unb  gtoar  in  ber  fd)ir»acben 


®(eijc 


141     - 


©(ocfe 


(ylejlDlt,  bgl.  inhb.  min  geliche,  af)b.  min  i^ilihho 
'meines  ©Icidjen'.  —  @Ieid)ui^  dl.  aihi  ml)b. 
gelichnisse  5-  9^-'  ^^^^-  gi^^'^^issa  '^•.  '3[6bilb, 
i^orbilb,  ü)[etd)nis-'.  —  glcid)iam  5Ibu.,  3"= 
iammenrücfung  üon  gleicf)  iinb  fam  für  'gletd) 
loie';  ögl.  ntf}b.  sam  same  Slbn.  'fo,  iowic,  eben 
lote'  iai)h.  same  äu  einem  ij^ronominalftamm  sama- 
'ebenbcrielbe',  tigl.  engt,  same,  gr.  önng^  ffr,  sama- 
'berfclbe,  gleidi').  —  8.  ©leißner. 

©Icifc  'l^.  für  ©eleifc  (roie  glauben,  gleid) 
:c.  au§  ge  =  l)  ju  mbb.  (feiten)  geleis  J. 'betretener 
2Beg',  gemöbnlid)  m^b.  leis  leise  5'-  'Spur,  @c- 
leife',  a^b.  *leisa  in  waganleisa  5'- '2öngenfpur': 
au§  ber  unter  leiften  befprodienen  nitgerm.  2ös. 
lais  'geben'  gebtibet;  ancf)  ift  lat.  lira  de-lirare, 
afloti.  lecha  'iJtcferbeet'  (au§  *laisa),  lit.  lyse 
'©artenbeet'  Derroanbt;  ngl.  nbb.  /^■urd)e  neben 
lat.  porea  '3(cferbeet'. 

gleißen  StlD.  am  mbb.  gli^en,  a()b.  gli33aii, 
ft.  3tiü-  'glängen,  leuchten,  gleißen';  entfprecftenb 
afäc^f.  glitan,  JtiOäU  got.  glirmunjan,  anorb.  glita 
glitra  (engl,  to  glitter)  'glänzen':  bie  altgerm. 
2B3.  gilt  (öorgerm.  ghlid)  ftecft  nod)  in  glißern. 

(Sleißncr  W}.  '§end)ler'  (10  bei  Sntlier ;  and)  in 
S!aifer§perg§  ^öü.  SöKie  151-ij  au§  gleic^beb.  mbb. 
gellclieseneere  gu  älter  nljb.  gl  ei  Ben  'ftcb  öer= 
ftctlen'.  S)ie§  au§  mbb.  glihsen  gelichesen,  abb. 
gilihliison  'ftd)  üerftelleu':  eigtl. 'jem.  gleid)  t^nu' 
(äu  g  I  e  i  d}),  moneben  m^b.  gelichsenen  in  gleicher 
23ebeutung;  ügl.  lat.  simulare  ^n  similis. 

gleiten  StK".  an»  gleid)beb.  mbb.  gliten,  ai)b. 
glitan  ft.  3tw.;  entfpred)enb  afäd)f.  glidan,  nbl. 
glijdeti  glijen,  auglf.  glidan,  engl,  to  glide  'glei 
ten'.  Dbmobl  eine  Urüeriüanbtfd)aft  ber  SSurseln 
öon  gleiten  (ibg.  ghli-dh  ghli-t)  nnb  glatt 
(ibg.  ghladhj  fid)  ebenfomenig  leugnen  läßt  als 
bei  ©lang  nnb  g  l  e  i  f3  e  n ,  fo  ift  bod;  eine  fid)ere 
23eftimmung  be§  S?erbältniffe§  nid)t  mi3glid). 

©Ictfd^er  3JJ.,  erft  früb  nbb.  (feit  §enifcb  1616 
üergeic^net):  oon  ber  ©cbmetg  au§  übernommen 
au§  frg.  glacier  (bgl.  ^-  i  r  n  e ,  3-  ö  l)  n,  £  a  iu  i  u  e). 
2)a§  fd)roeig.  @letfd)er  fiubet  fid)  fdjon  in  8eb. 
aJinnfterÄ  Jitosmograpbei)  4:38  (and)  bei  ^^eucer= 
(5ber  1556  Vocabula  „glacies  indurata  @letfd)er, 
mie  man  in  Alpibus  uff  ben  «Scbneebergen  finbet"). 

©lieb  m.  aii?^  gleidibeb.  ml)b.  gelit  (d)  Di.ÜJi., 
at)b.  gilid  9t.  '©lieb,  ©elenf  (mbb.  aucb  fc^on 
'3JJitglieb') ;  bafür  in  berfelben  Sebeutnng  meift 
obnc  ge=  mbb.  lit(d),  abb.  lid  9L  Tl.;  cntfpre' 
ä)cnb  afäcbf.  lith,  nbl.  lid  (nnb  gelid),  anglf.  lid, 
got.  lilms  '©lieb',  ©emöbnlid)  beutet  man  ben 
gemeingcrm.  Stamm  Ulm  au§  einer  altgerm.  SBg. 
li[)  'geben'  (f.  l  e  i  b  e  n ,  leite  n),  iüa§  faum  mög^ 
lid)  ift,  tceil  ©lieb  urfprünglid)  nid)t  auf  bie 
(3'üBe  befd)ränft  gemefen  fein  fann.    :)lud)  muß 


li-  ol»  2ÖS.  nnb  -Im-  (für  ibg.  -tu-)  ala  3tb- 
leitnng  gelten  megen  ber  gle{d)beb.  mit  einem 
m-2uffiE  gcbilbcten  Sorte  anorb.  li-mr  '©lieb', 
lim  '3meig',  anglf.  lim,  engl,  limb  '©lieb,  3tt'cig'. 
^aju  oiellcid)t  and)  lit.  lemu  'Statur,  Sßui^»' 
(fomie  If'las  'grofs,  fdjlanf"?).  —  %l.  23itb. 

©liebmttBen  ^l^ur.  aus  mbb.  lidemä^  gelide- 
ma?3e  '©lieb';  entfpred)enb  afrief.  lithmäta,  nbl. 
lidmaat  ledemaat.  Sie  Sebentuug  be»  groeiten 
Jeile§  ber  3ufantmenfeßung  ift  nicbt  flar  i'mbb. 
gelidemje^e  J.  bebeutet  'fieibeelänge'j ;  ogl. 
afd)Uicb.  lilia-mot,  ial.  lidamöt  '©lieber'. 

glimmen  3tiü.  au§  mbb.  glimmen  ft.  3ttt). 
'glübcn,  glimmen',  mogu  mbb.  glamme  5-.  '©lut', 
glim  '^-unfe'  (abb.  *glimman) ;  entfpred)enb  nbl. 
glimmen:  bagu  ai}h.  gleimo,  mbb.  gleime  '®lnh- 
n5ürmd}eu'  (roober  ber  (Eigenname  ©leim),  mbb. 
glimen  'lcud)tcn,  glän3en',  aföd)f.  glimo  '©lanV- 
Sem  dli)h.  mbb.  glimmern  eutfpricbt  anglf.  *gli- 
morian,  engl,  to  glimmer,  IrogU  engl,  gleam 
'©lang'  (anglf.  glam).  Sie  in  biefer  Sippe  ent- 
baltene  altgerm.  SBg.  glimm  gli-m  ift  üielleicbt 
ermeitert  ane  einer  S?g.  gl!  (Dgl.  norb.  glja  'glän= 
gen'),  mogu  gr.  yhuonc  'raarm',  /Äiaivoj  'lüiirmc', 
fomie  ir.  gle  (aue  ©rbf.  gleivo-)  'glängenb,  flar' 
geboren  fönnte. 

OSUmmcr  2Ji.  2)JetaUname,  fd)on  im  16.  3abrb. 
üblid)  (fd)on  bei  ©eorg  iHgricota  1530  De  Re 
Metallica  S.  131):  gu  glimmen. 

(Sümpf  2)h  au^  mbb.  glimpf  gelimpf  m. 
'angemeffenee  artige?  ^eneömen  überhaupt'  ai)b. 
gilimpf  'Slngemeffenbeit' ;  bagu  abb.  gilimpflih, 
mbb.  gelimpflich  'angemeffen',  mober  ba^  nbb. 
2lbP.  g  l  i  m  p  f  l  i  d) :  gu  obb.  gilimpfan,  mbb.  ge- 
limpfen 'angemeffen  fein'  (mbb.  aucb  'angemeffen 
mad)en');  Dgl.  anglf.  gelimpan  'fid)  gutragen', 
Sie  SSeftgerm.  2Sg.  limp  ift  außerbalb  be§  ©erm, 
in  paffenber  Sebeutung  nid)t  gefunben. 

gli^ern  3^.  au?  gleii^beb.  mbb.  glitzern: 
3tcratit)um  gu  mbb.  glitzen  'glängen';  Pgl.  ai}b. 
glizzinon:  gu  gleißen,  ahb.  gli^^an-  ©leid)e 
33ilbnng  geigt  anglf.  *glitorian,  engl,  to  glitter, 
anorb.  glitra  'glöngen'. 

©lorfc  g.  au§  gleid)beb.  mbb.  glocke,  ai]b. 
glocka  (nie  chloccha)  fy. ;  cntfpred)enb  nbl.  klok, 
anglf.  clugge  (clucce?),  engl,  clock,  anorb. 
klukka  5'.  '©focfe':  fein  beiniifcbe?  2Sort,  ba  abb. 
clocchön  'flopfen'  nid)t  gut'.üenoanbt  fein  fann. 
Sa§  feit  bem  8.  3nbrb-  bezeugte  mlat.  clocca  = 
frv  cloche  (ital.  bafür  campana)  berubt  mit  ber 
germ.  Sippe  iüabrfd)einlid)  auf  feit,  llrfprung; 
ügl.  fpmr.  doch  g-.,  altir.  cloc  )Sl.  'Sd)ellc, 
©locfe'  (nrfelt.  klukko).  Saß  ba§  germ.  2Bort 
Quelle  ber  roman.  unb  ber  feit.  9?enennungen  fei, 
ift  beöbalb  nid)t  mabrfd^einlid) ,  meil  fonft  ba^ 


intol^en 


—     1(2 


@ote 


(Mcvm.  äBovrc,  Mc  fid)  auf  stirdjc  iiiib  fird)lid)c 
(5-imidminijen  bestehen,  efier  fcUift  erborgt  I)at; 
^od)  fällt  auf,  ha^  ^a§  i^onlincutalbeutfd)  fouft 
Fciuc  cfiriftlidicu  Sefiuiöortc  Dou  felr.  llrfpruuci 
fcuut.  '5^ic  a[tfeIt.=roman.  Sippe  faub  ali-  klukka 
(^■tngauii  iue  @crm. ;  bie  bb.  ^-ürmen  (idnüeij. 
klokke,  nidit  ^lok;^e)  biirfteu  evft  etwa  feit  800 
aue  bcm  iiJbb.  (Jtnglf.)  übernommeu  fehl. 

glo^cii  3tro.  au§  iiteidibeb.  nif)b.  glotzen: 
ahb.  *glozzöii,  tiot.  *gluttün  fehlen;  bgl.  engl, 
to  gloat  'gierig  blidfcn',  auorb.  glotta  'ÖD!^n= 
Iäd)c(n':  nielleidjt  urneriuaubt  mit  afloP.  glodati 
'blicfen,  leben'. 

©liirf  9L  au§  mbb.  gelücke  (fpnfopiert  glücke) 
?f. '@Iücf,  3iifßtt'i  af)b.  *gilucchi  fel)lt:  ein  ipe= 
äififd)  bentfd)e§  2ßort,  ha^  hmd)  ®nt(ef}nung  (im 
l-t.  3abrf)unbert)  al§  Inkka  in§  9iorb.  (fd)meb. 
lycka,  bän.  lykke)  unb  al§  luck  in§  (5ngl.  (am 
übt.  geluk  '(Sliirf')  brang.  3>ucifelfiaft  tft  3»= 
fammenbang  mit  (ocfen  ber  33ebcutung  wegen. 

CSIurfe  "Jy.  'Srutbcnne'  mit  ber  91ebenfovm 
S?  1  u  cf  e  (nbb.  S^ini f  e)  an§  gleid)beb.  m[)b. klucke. 
i>gl.  mf)b,  glucken  klucken  'glncteu',  baju  nbt. 
klokken,  engl,  to  cluck  'gtucfru'  Tanglf.  cloccian): 
mie  ee  fdieint,  eiue  onomatopoietifdic  ©ippe,  bie 
in  cntfpred}cnben  Sauten  audi  im  :i)ioman.  erfdieint; 
ögL  ita(.  chiocciare,  fr,s.  glousser  (lat.  glocire) 
'glncfen',  ital.  cliioccia,  fpon.  clueca  '23rutf)enne'. 

t  ©lufc,  ©uff c  gf.  'Stecfnabcl' (oberb. SBort) 
am  gleid)beb.  fpät  m!^b.  glufe  guffe  >}.:  Urfprung 
bunfel. 

glüljcn  3tro.  am  gleirfjbcb.  mbb.  glüen  glüejen, 
ai)"!).  gluoen  fdjm.  3tttJ- ;  entfprec^cnb  onglf.  gl6- 
wan,  engl,  to  glow,  nbl.  gloeijen,  anorb.  gloa 
'glüfjen'.  Mm  ber  germ.  SB?.  gl6  gle  entftammen 
ferner  nl^b.  @Iut,  m^b.  ai}b.  gluot  g-.,  bem  nbl. 
gloed,  anglf.  gled  (got.  *gl6-di-),  engl.  bial.  gleed 
'©Inf  entfpredien;  ferner  anglf.  glöma  glomung 
'2^ämmerung',  engt,  gloom.  anorb.  glamr  '3Konb'. 
3n  ber  germ.  2ö§.  gl6  gle  (an^  üorgerm.  ghla 
=  gliel  in  gelb)  geljört  nod)  lit.  zlejä  'S)äm= 
merung'. 

©nabc  iy.  am  mbb.  gnäde  genäde  '^\  '@In(f= 
feligfeit,  )Rni)t,  öcrablaffung,  Unterftüt?ung,  önlb, 
Önabe',  ai)h.  ginäda  7y.  'öcrablaffnng ,  9}iitleib, 
Sarmf)eräigfeit,  ©nabe';  entfpredjenb  afädif.  gi- 
nätha  nätha  'öulb,  ^ilfe',  nbl.  genade,  anorb. 
näS  5.  (im  5prur.J  '3{u{}e'.  5ür  bie  SBebeutung 
'§ulb,  öilfe'  2C.  liegt  ha^  got.  3ttt).  nipan  'unter= 
ftü^en'  na^e;  man  gicbt  bei  3i\v  germ.  nelj  fau§ 
ibg.  n6th)  bie  ©runbbebeutung  'neigen,  fid)  neigen', 
um  bie  23ebentung  '9iuf)e'  (im  9brb.;  pgl.  mf)b. 
diu  sunne  gieiic  ze  gDaden  '5ur  ')hil)e')  SU  cr^ 
flären.  2tls  uroerroanbt  pg(.  ffr.  Jöj.  näth  'bitten', 
näthä  '§ilfe,  3"fiu'i)t'' 


t  Wucuii  iSl.  'iniicv'  (bialeft.)  f.  S^niin. 

Olnomc  >5v  fcI)on  im  16.  ^aljxl).  (j.  23.  2;^uru= 
ei)ffer  1583  Onomast.  125):  am  frs.  gnome  = 
ital.  gnonio. 

©olb  IW  au'o  glcidibeb.  mbb.  golt  (d),  abb. 
gold  'Je.:  ein  gemcingerm.  2öort:  ogL  afäd}f.  gold, 
nbl.  goud,  anglf.  engl,  gold,  anorb.  goU  guU 
(für  golpa),  got.  gult»  9J.  '©olb'  ans  Porgerm. 
ghlto-,  mogU  al^  urüerroanbt  ha§i  gleid)beb.  afloo. 
zlato  =  ruff.  zoloto  au§  *zolto  (and)  bie  '^i- 
3eid)nnng  Silber  i^at  ha§  ©erm.  unb  SlaP. 
gemein).  3(1»  ©runbbebeutung  ber  SBj.  ghel, 
moPon  ©olb  (pgl.  Ut.  gel-tas  'gelb'  unb  ffr. 
härita  'gelb')  eine  partijipiale  Slbteituug  tft  mie 
lit.  bal-tas  'roeiß',  rüstas  'bräuult^'  (ogl.  and) 
ffr.  as-ita  palitä  röhita  cye-ta  Qveta),  ^at  'gelb 
fein'  3U  gelten ;  ba^u  ffr.  hfraaya  '©olb'  mit  hari 
'golbgelb'.  2öalirfdieinltd)  i)at  and)  bie  Sippe 
Pon  gelb  unb  g  1  ü  li  e  n  at§  urnermanbt  su  gelten. 

©olf  i>J.  auo  gleidibeb.  fpät  ml}b.  golfe,  bieC^ 
mit  engl,  gulf  au§  frj.  gölte,  bav  mit  feiner 
roman.  Sippe  (ital.  golfo,  monac^  auc^  bei  un» 
im  16/17.  ^a^tl).  ©olfo)  auf  gr.  y.ö/jfoc  (fpät 
y.öX-no^)    beruf)t. 

(Sonbel  %.  im  16/17.  '^a\)X^.  al§  Segeidinnug 
ber  Penet.  :©oote  (ital.  gondola)  bei  uuo  bctannt 
mit  ber  S imtnutiuform  @  ü  n  b  e  1  c  t  n  (bei  S'i"if4= 
lin  1588  Nomencl.  508);  bei  §cnifdi  1616  alö 
©nnbel,  in  StielerS  3fttungshift  1695  al§ 
©onbel  gebud)t.  3n  3eitungen  über  ital.  3.ier= 
l)ältutffe  begegnet  ©onbel ein  fd)DU  1574. 

gönnen  3ttt3-  ans  mbb.  gunnen,  al)b.  giunnau 
'gönnen.  Pergönnen,  erlauben';  a^b.  afäd)f.  meift 
unnan  in  g(etd)er  Sebeutung  (im  21bb.  WVciü. 
$räterito  =  träfen») ;  Pgl.  nbl.  gunnen,  anglf. 
unnan,  auorb.  unna.  2I(§  203.  ^Oii  auf  ©rnnb 
Pon  got.  ans-ts  '©nabe'  ein  germ.  uns  ans  in 
gelten ;  bann  märe  al}b.  unnan  au§  urfprgl.  *un- 
zan  *unsan  jn  beuten  uub  germ.  ansu-  '©ott^cit' 
(in  anorb.  äss,  anglf.  6s)  sujuätelien;  and)  ffr. 
asura '©ott^eit',  fafig  für  *ansura?  5ßgt.  ©uuft. 

(Boffc  ^.  '©uBftetn',  erft  nf)b.,  ju  gi eisen; 
entfpredienb  nbb.  gote,  nbl.  goot. 

t  ®otc  ^•.  ''4>atin'  (fiebenbürg.  gut  güdi)  au§ 
mbb.  gote  gotte  %.  ':J?atin',  of)b.  gota:  baneben 
mbb.  göfce  götte  2J?.  '$ate'.  2Babrfd)einlidi  fiub 
al)b.  *goto  unb  gota  ^ofeformen  (pgl.  Suf)le) 
für  3ufanimenfegungen  gotfater  gotmuoter  got- 
sunu  gottohter;  Pgl.  bie  gleic^beb.  anglf.  god- 
fseder  godsunu  goddohter  gleidi  engl,  godfather 
godson  goddaughter ;  ferner  f  rf)iDeb.  gubbe  '©reis', 
gamma  '©reifiu'  (bial.  ''4.^atiu')  al§  stofeformcu 
für  guilfailer  gudmoder.  3Ste  unter  ©eoatter 
nnh  ^3ate  3U  erfe^en,  gilt  ber  ^ate  al§  pater 
spiritualis;  ugl.  uod)  iUtter. 


ßott 


ua 


©rans! 


($ott  i'L  am  gleidibeb.  mdb.  n()b.  got  (@enet. 
gotcs!  l'l. :  eine  tiemcincienu.  unb  ipe,=;ifiict)  genn. 
S?e^eicf)niincj;  ügL  nfäc^).  iibl.  augl).  engt,  god, 
anorb.  gud  go(t,  not-  guji  '@ott'.  Sie  (yovnt 
be§  got.  unb  norb.  SBortc?  ift  neiitrnt  (ügt.  5111  = 
n  0 1 1),  ba§  Öenii?  aber  ma§fiilinifcf} ;  anovb.  god 
'9?.  tüirb  nieift  im  ^Miir.  iicbraiidit.  ®ot.  guda- 
iiiib  guj)a-  9h  '©Ott'  bcriificit  auf  ibg.  gliu-to-m, 
lüovtii  -to-  bie  unter  falt,  laut,  traut  bc-- 
fprottcue  fartijipiale  ?(blcituiui  ift;  ghu-  al^  ibg. 
äL\v  ift  ffr.  hü  '©Otter  anrufen'  (i^ortiä.  hüta-j: 
©Ott  in  ber  urfprgL  neutralen  SBortform  ift  ha?' 
'angerufene  2öefen';  im  "^cba  tiat  oubra  ba§  ge= 
tiiölinlid)e  3?eiir)ort  puruhüta  'öielgerufencr'.  (5'inc 
cinbcrc,  ancf)  mögüdic  Deutung  üon  germ.  gu-cta 
gu-{)a  '©Ott'  fuiipft  an  ffr.  hu  'ot)feru'  an  (ffr. 
hu-ta  'geopfert,  bem  geopfert  luirb'),  2Bä^= 
renb  bie  S3e5eidönnng  ©ott  fpcgififd)  germ.  ift, 
fetUt  bem  ©erm.  eine  2?enennung,  bie  e§  mit  einer 
ber  Perhjanbten  Spradien  teilte  (bod)  Pgl.  anorb. 
tivar  '©Otter'  —  ffr.  devä,  fat.  deus  foiric  ben 
germ.  ©ötternamen  Tiwas  ^  anorb.  Tyr,  angif. 
Tfw  als  (F'ntipred)nng  Pon  ffr.  di'va.  '©ott'  unter 
5)ien§tag).  —  3»  ©ott  ha^  ^y.  ©ijttin  au§ 
gleid)beb.  ml)b.  gotinne  götinne  gutinne ,  al^b. 
gutin  (30t.  *gudini,  auglf.  gyden,  nbl.  godin) 

(§ö^C  W}.  au§  mf)b.  gütze  Wl.  '33ilbfäufe  ^n 
firdjiidien  3iuecfen' ;  eigtl.  '©uf3bilb'  f  jn  g  i  e  f3  e  n, 
mbb.  gießen)  ?  3]ieUeid)t  ift  jebod)  ©  13  6  c  Surj^ 
form  für  ©ötterbilb,  loic  and}  ©ö6  ^ofe^ 
form  3n  ©ottfrieb  ift;  bgl.  Spats. 

(Stab  31.  an^  gteidibeb.  ml)b.  grap  fb),  a[)b. 
grab  9L  '©rab';  mit  ©robcn  Ü}L  au«  gleic^beb. 
mf)b.  grabe,  al}b.  grabo  3.1L;  5U  ul)b.  ßraÖCll  au5 
glcid)beb.  nifjb.  graben,  of)b.  graban  ft.  ^tw.: 
ein  gemeingerm.  ft.  3t>ü.;  entfpredienb  got.  gra- 
ban, auglf.  grafan,  engl,  to  grave  (grave'©rab'j, 
nbl.  graven  (graf  '©rab') :  au§  einer  gemein^ 
germ.  2Bs-  grab  (üorgerm.  ghrabh),  bie  mit  afloP. 
greba  'grabe,  rubere'  unb  grobü  '©rab'  urper^ 
manbt  ift ;  gr.  yfjäfpoj  'riße  ein ,  fdu'eibe'  ift 
uiol}rfd)einlicö  fern  anhalten,  iögl.  ©riffel, 
©rube,  ©ruft,  grübeln. 

{5i-ob  2JL  (feit  ,S;eupolbg  Diction.  1620  per= 
^eidinet)  au§  mbb.  grät  (t  itnb  d)  3}?.  'Stufe, 
©rab';  fc^on  fpät  af)b.  gräd:  an?'  lat.  gradus, 
ipober  and)  frs.  gre  (altir.  grad). 

Wrttf  2Ji.  an?  gleidibeb.  mbb.  gräve  (mit  ber 
lUebenform  gra?ve  meift  nur  im  '^lur.),  af)b.  grävo 
grävio  (auf  ber  alten  j-Sorm  beriibt  im  lUljb. 
ber  (5-igcuname  ©räf  neben  ©raf).  5tl)b.  grävio 
feöt  ein  got.*grefja  (':öefef)lenber')  Porau§,  tpeldie§ 
'')lon\.  3lgent.  äu  bem  im  ©ot.  erhaltenen  äJerbaU 
nomen  gagrefts  '©ebot,  Sefelil'  ift.  Sa»  bebeu= 
tunggPertnanbtc  auglf.  girfpba  gerefa  1  anglf.  soi'r- 


gerefa  =  engl,  sheriff)  ift  booon  bnrd)au§  0er- 
fdiiebcn,  ha  e?  auf  ein  got.  *ga-r6bja  roeift;  c§ 
ift  eigtl.  ipobl  'Sdiarmeifter'  ju  *r6f,  ai)h.  ruova, 
anorb.  -rof  (stafröfj  '3atir.  Sluorb.  (mtttelengl.) 
greife  '©raf  ftammt  au§  mnbb.  greve  (=  anbb. 
*gräbio).  ^cac^te  nod)  bie  '-öebcutung  Pon  ©raf 
in  nbl.  pluimgraaf  'SBärter  be§  ^fberoiet)?', 
S  a  1 3  g  r  a  f  'i5orgefet3ter  eine§  Saljlüerfö'  (3)  e  i  dy- 
graf  f.  unter  Seid),  ml)b.  halgräve  f.  unter 
,s>allc*);  and)  fiebenbürg.  (Süd)f.  ^Regtn  unb 
^^iftriß)  gref  '3üd)ter',  l)eff.  grebe  '2)orfPorftanb', 
9fad)en  grif  '3naftPorfte^cr'. 

gram  9lbi.  au§  mbb.  al)b.  gram  'zornig,  un= 
mutig,  ei-jürut,  aufgcbrad)t';  entipred)enb  bie 
gleid)beb.  afcid)).  gram,  nbl.  gram,  auglf.  gram, 
anorb.  gramr.  Wü  bem  got.  *grama-  (aus  Por= 
germ.  ghromo-)  fd)eint  gr.  /o()iiudog'^n\x)d)en' 
(unb  /gsLiittio,  lat.  fremo  'fnirfd)e'?)  urPer^ 
roanbt.  !?lu§  bem  germ.  Stbj.  ftammt  bie  romon. 
Sippe  Pon  ital.  gramo  'betrübt'.  —  ©ram  M. 
al§  Subftaut.,  fd)on  ml)b.  gram.  9Ius  gleid)er 
jy^.  ftammt  grimm;  f.  bies. 

(§ron  3}L  'ein  fel)r  fleine§  @etpid)t',  fd)ou  im 
16.  ^ai)\%  (ä.  iö.  l)äufig  in  a)Zatl)efiu§'  Sorepta 
1562)  bezeugt  (in  ben  y-rembtüörterbücöern  feit 
Siebe  1686  gebucht):  au§  lat.  granum  'Storn'. 
(Sbenbal)cr  bnrd)  35ermittlung  be§  fr^.  grain  and) 
nl)b.  ©riin  —  ml)b.  grten. 

©ranal  IIJ.,  Öranele  Jv-  aii?  bem  ')M.,  wo 
ietst  garnaal  gilt;  frül)er  granaal  graneel  mit 
gleid)er  Sebeutung. 

(Sifliiotc  5.  am  Sc^tuB  be§  16.  3al)r§.  (©ra  = 
nabe  in  p.  2iialll)aufen§  S?rieg#manuol  1616) 
cntlebnt  au§  ital.  granata.  ^eleg:  9JJofd)erofd) 
1644  a.^l)ilanber  II,  820. 

t  (5ronb  11J.  'Sanb',  erft  nbb.,  au§  bem  9fbb.; 
rtiie  2}hilm  (f.  bieSj  gu  mal)Ien,  fo  gel)ört  and) 
©raub  ttjo^l  3u  einer  altgerm.  2Bä.  für  'mablen'; 
pgl.  anglf.  grindan,  engl,  to  grind  (au§  Porgerm. 
)Sijf  ghrendh,  »porauö  aud)  lat.  frendo  'fnirfd)e'). 

©ranne  ^-.'^Kücfenborfte  be-5  Sdiroeine»,  3tf)ren= 
ftad)el'  au^  ml)b.  gran  grane  J'.'Spiße  be§  §aaree, 
iJartliaar  an  ber  Oberlippe,  ©riitc'  (legte  '.8ebeu= 
tung  I)at  ©ranne  nod)  bialeftifd)),  al)b.  grana 
'Sd)nurrbarf ;  entfpred)cnb  anglf.  grgnu,  anorb. 
gron  'Sd)mirrbart'.  3Inf  bem  bei  3ftbor  bejengten 
got.  grana  berubt  fpan.  grena'pcrtporrenes  Jöaupt- 
l)aar',  afrj.  grenon  '".i^art  ber  Cberlippe  unb  be§ 
.<iinne§'.  2)ic  germ.  Sippe  ift  urperumubt  mit 
altir.  grend,  gacl.  greann  'Sd)nnrrbart'  unb 
'ftruppiges  .S^aar'.    S.  ©rat. 

t  (Sran§  Ü.)J.  '3d)iff5fcf)nabel'  au§  mf)b.  grans 
']}}.  'Sd)nobel  be§  i^ogelsi,  Sd)iff5fd)naber,  al)b. 
grans  grauso  'Sd)iff2fd)nabel';  ben  übrigen  beut= 
id)cn  2)ialeften  feblt  bao  blofj  oberbentfd)e  2öort 


(\va}:)fcii 


144 


(^rei§ 


(iDUDinim  ift  S  d) n e i dE e  bei  (Soliu?  Iö82  Onomast. 
192).    llrfpninii  biinfcl. 

(\inp|'cn  3tw.,  erft  nlib.:  aialividiciiilid)  urbev= 
iimiibt  mir  bcv  Sippe  non  ulib.  önivbe  mib  eiicit. 
to  grab  imb  to  grasp  'pacfeii',  ffr.  grbh  \ireifeii', 
lit.  gropti  'raffen,  padcn'. 

©ras  ?u  au§  gleid^beb.  nil)b.  nlib,  gras  9c.; 
cntfpredicnb  afädjf.  itbL  gras,  nnnlf.  gi"¥s  (gsers), 
eiuit.  grass  '@ra§',  got.  gras  ilt.  'Straiit':  eine 
gcuiciiuicrm.  iinb  fpe^ififdi  genii.  iBc5eid)mtiig.  3)a= 
311  nil)b.  gruose  ( flot.  *gr6sa)  'iuiuicr  Iriel),  Oirün 
ber  '^-^flanjcn':  trioI)rfcbeinIidi  ift  s  in  btcfen  SBortcn 
ableitenb,  fobafs  gra-  aU  gerni.  2öä,  ju  gelten 
I)ätte;  Pgl.gr.  /opro^-  '@ra§'.  3Inf  eine  tbg. 
2öä.  ghra  lucifcn  anfserbem  nod)  lat.  grämen  fo^ 
tüic  bic  Sippe  Pon  nt)b.  grün. 

graffteren  ^t\v.  feit  ^Venpolb?  Diction.  1620 
nnb  3tie(cr§  3citit"S'^Iuft  1695  pcrgeidinet  nnb 
1617  im  2;eutfd)en  Wid^d  al§  mobifd)e§  5-remb= 
mort  PcrpiJnt. 

gräßUtf)  5lbi.  an  früf)  nl)b.  grafs;  bie§  au§ 
mbb.  gra^  'lüütenb,  gornig',  IU03U  ha?'  2l{)b.  nur 
ha?  SrbP.  gra^^o  'beftig,  fel)r'  beföal)rt;  got.  *grata- 
fottJte  ©ntfprediungen  in  ben  übrigen  ®ialeften 
fehlen.  @ot.  gretan  'meinen'  (nif)b.  grämen)  luirb 
Perglidien. 

©rat  an.  unb  ©rätc  j>-.  an?  mfib.  grät  Tl. 
"5ifd)gräte,  ©ranne  an  5il)ren,  9tücfgrat,  23erg= 
rüden';  im  9U)b.  fiat  fid}  ha?  ml)b.  Söort  nad) 
ben  23ebentnngen  gefpaltcn.  '^a  ©ranne  '2tf}ren= 
ftad)er  bialcftifd)  and)  'Öriite'  bcbentet,  bürfen 
beibc  iDobl  auf  eine  genieinfante  20^.  gra-  'fpi^, 
borftig  fein'  jnrüdgefübrt  lüerben. 

grau  Slbj.  an»  gleid)beb.  m[)b.  grä.  (@en. 
gräwes),  aifh.  gräo  (@en.  gräwes) ;  entfpred)enb 
nbl.  graauw,  angtf.  grwg,  engt,  grey  gray,  anorb. 
grar  'grau'.  Urfprung  nnb  Sesieftungcu  laffen 
fid)  nid)t  meiter  jnrücf  Perfolgen;  anglf.  gra!'g 
an?  gräga-  iDeift  für  al[)b.  gräo  auf  eine  (Srbf. 
Porgerm.  ghreghwo-?  ghreqo-?. 

©räucl  2JJ.  an§  ml)b.  griul  griuwel  Tl. 
'©d)reden,  ©rauen,  ©riinel'  (ubi.  gruwel):  ju 
ni)h.  grauen,  mt)b.  grüwen  'grauen,  graufen', 
a^b.  ingrüen 'fd}aubern'.  2)a3U  and)  nbb.  grau= 
fam  au§  ml)b.  gruwesam  'Sdjrerfen  erregeub'; 
n^b.  gröulid)  an?  ml)b.  griuwelich.  3)ie  Söj. 
gru  'erfd)rerfen'  fe^It  ben  übrigen  altgerm.  S)ia; 
leften.    ®.  @rau§. 

©raupe  >y.-  erft  frül)  uf)b.,  im  15.  3af)rl).  ift 
bie  3it'flintneufefeung  isgrupe  'öngelforn'  bezeugt. 
Xa^n  fd)lüeb.  groepe  grjupe  'Sd)rot',  foirie  ruff. 
krupa,  af(DP.  krupa  'Ärume',  ferb.  kruba  '§agel, 
©raupen'.  2.Baf)rfd)einIid)  ift  ha?  flap.  ©ebiet 
bie  ."öeimat  be§  2ßortc§,   ba§  Pon  Sd)Iefieu  nnb 


Oberfadifcn  an§  Porbrang  (bafür  in  Öftreid), 
Steiermarf  unb  '^raufen  ©erfte). 

©vau^  Tl.  an?  nil)b.  grus  Tl.  '©raufen, 
Sd)reden':  ju  nl)b.  graufen,  ml)b.  grüsen 
grinsen ,  abb.  grüwisön  grüson  'Sd)rcden  em= 
pfinben':  mittelft  bor  alten  ','(b(eituiig  -isön  an§ 
2Ö3.  grü,  f.  ©räucl,  luo  and)  granfom  be= 
banbelt  ift. 

©rauf;  Tl.  an?  mi)h.  gru^  f.  ©riefe. 

©reif  Tl.  an?  glcid)beb.  m{)b.  grif  grife,  abb. 
grif  grifü  Tl.  Ob  ba§  Sl'ort  auf  ijft[id)em  2öege 
Por  beut  S.  fvnbvb.  (babcr  f  an§  p  entftanben) 
nu§  ©ricd)enlanb  übernommen  lourbc,  ift  fraglid); 
iebenfnü§  ift  gr.  y^mp  '©reif  (St.  y^€n-  v 
in  b^3antinifd)er  unb  neuerer  !?(u§fpra^e  al?  i; 
Pgl.  Scier)  al?  (e(?te§  CneÜuiort  für  ©reif 
anjufeben;  f.  and)  2)rad)c  unb  opfern.  33ef. 
burd)  bie  Sagen  Pont  .*C">cr3og  (Jrnft  ttjurbe  ber 
l^ogeI  ©reif  in  2)eutfd)Ianb  populär  (nid)t  and) 
bei  ben  übrigen  ©erntanen).  2lud)  im  Stoman. 
\)at  er  gleidje  Benennung:  ital.  griffo  griffone, 
frj.  griffon  (mober  nbl.  griffoen,  engt,  griffin). 
2Babrfd)einlid)  ift  baber  abb.  grifo  mit  biefen 
roman.  ®ntfpred)ungen  auf  ein  bent  gr.  2Bort 
cntftammcnbeü  mlat.  griplms  gripho  3urüd'5n= 
fül)ren;  Pgl.  nod)  altir.  grff.  2)a  übrigen?  ber 
©laube  an  fabell^afte  2.^ögel,  meld)e  2)lenfcben  ent= 
führen,  cd)t  germ.  ift,  fönnte  ein  germ.  *gripo 
'(Srgreifer'  (gn  greifen)  mit  jenem  y()V7r-  su= 
fammengefloffen  fein. 

greifen  ^^hv.  an?  glcid)bcb.  ml)b.  grifen,  al)h. 
grifan  ft.  31*1^- !  entfpred)enb  afäd)f.  gripan,  nbl. 
grijpen,  anglf.  gripan,  engl,  to  gripe,  got.  grei- 
pan 'greifen,  f äffen':  ein  gemeingerm.  3l>u- tt)or' 
an?  frs-  gripper  'ergreifen'  unb  griffe  'rfraHe' 
eutftammcn.  31ufeerl)alb  be§  ©erm.  bcftebt  eine 
Pcrmanbte  ibg.  SBs.  ghrib  in  lit.  greibiu  greibti 
'greifen'  unb  lett.  griba  '2öille',   gribet  'moücn'. 

greinen  S^^-  a»^  "ll)^-  g>"inen,  aljb.  grinan 
ft.  3to-  'lad)enb  ober  lueincnb  ben  9}funb  Per= 
^ie^cn,  murren,  fnurren',  luoäu  mbb.  grinnen 
'fnirfd)en',  engl,  to  grin  'greinen',  to  groan  (anglf. 
gränian) 'ftöbnen,  griufen';  basu  grinfen.  5lu§ 
öcr  altbcutfd)en  Sippe  ftammt  ital.  digrignare 
'bie  3^^)11«-'  fletfd)cn'.  gri,  Porgerm,  ghr!  läfst 
fid)  fonft  nidjt  naditucifen  (ffr.  hri  'fidi  fd)ämen'$). 

grei§  Slbj.  au§  gleid)beb.  mbb.  gris :  pgl.  afäd)f. 
(bem  öeliaub  fremb)  gris  grisil  'grei§',  nbl.  grijs 
'grau';  bagu  ©reis  au§  mbb.  grise  *©rei§'. 
2luä  bem  feiner  ä>orgefd)id)tc  nad)  uuanfgeflärten 
beutfd).  IBort,  ha?  ben  übrigen  germ.  Xialeften 
feblt  unb  Pont  3lhh.  in§  .s>b.  porgebritiigcu  ii't 
(aud}  in  bie  oberb  Tla.),  cntfprang  bie  roman. 
Sippe  Pon  ital.  griso  grigio,  frj;.  gris  'grau'  (ital. 
grigio  an?  got.  *greisja  —  mlat.  grtseus  'grau'). 


grett 


—     Uh    — 


(U'ob 


grctt  9lbi.  qM  mf)b.  i?i-el  (llj  'rau:öi  jorntg' 
31t  mf)b.  grellen  'laut,  oor  3ovn  fcfireien';  im 
i?n}b.  nod)  fcf)Icub;  ögl.  nnglf.  g-ryllan 'fnirfdjeii, 
grell  tönen'.  2)ie  203.  "iib  fonftige  ä>enüanbtc 
l'inb  nnbcfannt. 

©renHJcIniarft  Ü}{.  ju  mljb.  grempeler'Xröblcr, 
}i?leinl)änblcr',  grempen  '^lcint)anbc(  treiben,  trö-- 
beln';  bieö  jn  ital.  comprare  (mit  umgeftellteni 
r  crompare)  'faufen',  compra  'Sauf. 

(§renflng  3}h  'bie  ^^-^flanje  potentilla  ansenna' 
OU'S  g(eid)bcb.  mbb.  at)b.  grf'nsinc :  3U  ml)b.  grans 
'Sdönabel',  f.  (Sran§. 

(Svenje  '^.  (baier.=öftreid).  granitz  gränitz) 
au«  gleirf)beb.  f})ätnil)b.  grouiz  gr^nize  %.,  'üQ.i 
im  13.  3flÖtö.  im  beutfc^.  Orben§laube  aufgc= 
fommen  ift,  aber  erft  burd)  Sutber  genteinbeutfd) 
iuurbe  (Sutbevö  (Srenge  mirb  in  ben  oberb. 
Sibelgloffaren  1523  ff.  mit  „®egnt),  Umfreiä", 
bei  Sbom.  SBoIf  1523  mit  „®nbe,  bar  ein  Sonb 
teeret"  überfegt).  3}ereinäelt  im  16.  3a^rl)- 
©ränige  (3.  33.  tgib.  5tlbertinu§  1601  ber 
SfriegSlent  2Becful)r  -:8,  3nbertinn§  n.  a.  )d)reibcu 
fonft  auc^  ©räinige):  au§  poln.  ruff.  granica, 
böbm.  hranice.  2)a»  beimifd)e  3Bort  für '©rcnse'  ift 
'iOJarf  (iml6/17.3a^r^.bafüröielfad)5'V0utier). 

(Srcucl  f.  ©räuel. 

(Sricbc  (bater.  ©reube)  ^.  au§  gleidjbeb. 
ml)b.  griebe  (baier.  griube,  fd)n)ei3.  grybi),  al)b. 
griobo  griubo  ÜJi. 'auSgelaffener  ^etttDÜrfel'  {(x^'i). 
baSfelbe  Sßort  and)  'Möftpfanne'?);  entfprec^enb 
anglf.  greofa,  engl,  greaves  'iTalggricben',  fcbioeb. 
grefwar;  faum  fte^t  g  in  biefem  SBorte  für  5)3räfij 
ga-,  ge=,  fo  boB  man  an  bie  SBs.  üon  g!s)ü.  gi- 
rouben  'löften'  anfnüpfeu  bürfte. 

ßricBs  3}!.  '^erngebäufe  bc§  DbfteS'  au§  gleid)= 
beb.  nil)b.  grobi3  grübi^  (and)  'S?el)lfDpf'),  ttjosn 
bie  bialeft.  Jkbenformen  ml)b.  grütz  (gürbsi), 
nbb.  (Stoßen;  abb.  *groba3  *gmbi3  feblen, 
ibre  23ilbung  fdiliefet  fid)  an  abb.  oba^  'Dbft'  fo= 
toie  an  mbb.  ebij  ebitz  'js^erngebäufe'  folüie  an 
nbb.  $8n^en  neben  fcbtüeis.  böki  an. 

(SrieSgram  ^J)?.  (x\v6  mbb.  grisgram  ü)i.  %ixz 
3öbnefiiii'fd)en':  3n  mbb.  grisgramen  -grammen 
'mit  ben  3Äbncn  tnirfd)cn,  fnnrren',  oXib.  grisgra- 
mon  gristgriramon  'fnirfd)en',  anglf.  gristbituug 
'3äbnefnirfd)cn'.  S)ie  erfte  2ßortfilbe  ftebt  für 
grist-,  moburcb  aber  bie  )ßorgefd)id)te  bc»  SBorte« 
uid)t  flarcr  mirb. 

(Srief;  Ül.  ^\.  an§  mbb.  grie^  (grü^)  ^\.  9f. 
'©anbforn,  ®anb,  Stie§';  bie  nbb.  S3cbentung  bc= 
gegnet  im  2)H)b.  nod)  nidit  (bod)  fpät  mbb.  grie^- 
mel  'grob  gemablene»  üöfebl'J:  abb.  grio^  3}?.  3J. 
'@anb,  Sl1e§';  entfpred)cnb  afäd)f.  griot,  anglf. 
greot  '«Sanb',  anorb.  grjot  'öjcftein'.  3lnf  ber 
altbentfd).  SSebentung  biefer  ©ippe  bernbt  ital. 


greto  'fteiniger  Sanb  be»  Ufer§'  unb  frs.  gres 
'Sanbftein',  grele  '§agel'.  Sie  nbb.  Sebeutung 
fd)liefet  fid)  an  bie  nabe  Pertüanbte  ©ippe  üon 
©rülje  an. 

(Sriffel  aJi.  m^  gleid)beb.  mbb.  grlöel,  üS)ü. 

griffiian.;  mic  ©alter  3U  balten,  fo  @rif^ 

jfel  3U  greifend    3lnd)  an  tiolf§et^mologif(^e 

i  Umgeftaltnng  bon  ndat.  graphium  (gr.  /üwpioi^ 

j  mirb  gebad)t;  nod)  anbcre  üermuten  3"fammen= 

1  bang  mit  ber  gcrm.  2B3.  grep  'graben'  in  fd)meb. 

urgi-oepa'au§böbJ^cn',  afd)meb.  anorb,  grop  '(Ajrnbe', 

nbb.  ©rüppe  '^tinne'. 

®nllc  5-  a»^  gleid)beb.  mbb.  grille,  abb. 
grillo  9Ji. ;  entfpredienb  fr3.  grillon  =  ital.'grillo 
(au'o  lat.^gr.  yov/.ln^  '.s>enfd)rcde').  T>entfd)e§ 
@t)nDnt)mon  f.  unter  £)  e  i  m  di  c  n. 

gvtllifieren  S^m.,  eine  oon  J^'ifd)art  unb  Mo- 
fd)erDfd)  1642  '4-M)ilanber  P  378  gebraud)te,  neuer: 
bing»  öon  @oetbe  aufgegriffene  SIbleitung  3U 
©rille. 

©limaffe  ^•. ,  ben  ^-remblDörterbüdiern  bee 
17.  3abi-"b§.  iiod)  fremb,  um  1700  enticbnt  am 
gleid)beb.  fr3.  griiuace ,  in  Sperauber^  £"»anb- 
lejifon  1720  aU  grimace  gebucht  (bafür  nod)  um 
1700  älteres  @ra mausen,  3.  ^.  bei  8ticlcr 
1691). 

grimm  Jlbj.  an§  mbb.  grim  grimme,  al)^. 
grim  grimmi  'unfreuublid),  fd)redlid),  luilb'  (mo3u 
nbb.  g  r  i  m  m  i  g ,  mbb.  grimmee,  abb.  grimmig). 
@ntfpred)eub  afiid)).  anglf.  grim  (mm),  engl,  grim, 
nbl.  grimmig,  anorb.  grimmr,  got.  *grimma- : 
3U  nbb.  gram,  283.  grem  (:  gram).  —  ©rimm 
aK.  au§    mbb.  grim  (mm)  9}J. ;    Pgl.  nbl.   grim. 

©riramcn  91.  in  28  a  u  d)  g  r  i  m  m  e  n  au§  gleid)= 
beb.  mbb.  grimme  )Bl.;  bn3u  erft  nbb.  ©rimm  = 
bar  m. 

©riub  Ti.  aih}  gleid)beb.  mbb.  grint  (d),  abb. 
grint  3)1;  mobl  ibentifd)  mit  fd)tüei3.  =  fd)iiiab. 
©rinb  '^Dpf  Oafljpobiuy  1540  überfe(3t  lat.  ca- 
pito  mit  „@rofegrinb,ber  ein  grofe^aupt  bat")/  bav 
mit  lat.  frons  frontis  'Stirn'  urücriuanbt  3n  fein 
fdieint.  J-ür  '©rinb'  gilt  in  ber  3U)eiuproüin3 
Iressm  (bei  (i'raöm.  Silbern»  freissum,  nod)  bei 
3lbelung  g-raiffam). 

fliinjen  3tn).  mit  oblcitcnbem  s  auo  mbb. 
grinneii  'fnirfdien';  f.  greinen. 

®ri^|)e  5'v  erft  nl)b.,  au»  gleicbbeb.  fr3.  grippe. 

grob  2lbi.  aus  mbb.  grop  (b)  gerop,  abb. 
girob  grob  'bicf,  ungefd)icft,  unfein';  ogl.  nbl. 
mnbb.  grof  'grob'.  ®ie  Deutung  be?  2Borte§ 
ftcbt  nid)t  feft,  meil  e§  in  ben  übrigen  Xialcfteu 
feblt;  unfid)cr  ift,  ob  mirflid)  3ufammcnfel5ung 
mit  ge-,  got.  ga-  oorliegt ;  faß'?  got.  *ga-bruba- 
bie  ©runbform  miire,  bliebe  3ufammcnfe^ung  mit 
anglf.  hreof,  abb.  riob  'scabiosus'  bodb  fraglid). 

r.» 


Corobinn 


—     146 


©rul5e 


©robittn  Tl.  eine  iileiAäeittfl  mit  grobitas  -= 
©robitcit  (f.  Sd^iuulität)  auftrcteiibe  fomi= 
fcfie  JBortbilbun^  tat.  grobianus  an§  fninianifti= 
jdKit  Streifen,  idion  biirdi  ba§  16.  ^sahxl).  aUfle= 
mein  iiblid)  (ücil.  ®dictbt§  Grobianus  1551). 

©rog  Tl.  au§  ciuil.  grog  im  19.  3nfn'l).  eut= 
Ictint. 

grollen  3tro.  5U  ml)b.  grüUen  '[)i.il)uen,  Jpotten'; 
iigl.  anglf.  gryllan  'fniridjcn',  mittclengl.  grillen 
'ärgern'? 

©rof^en  Tl.  am  gteidibcb.  mlib.  gros  grosse 
Tl.;  mit  h'i-  gros  'Örofdien'  an§  bem  mint. 
grossus :  3U  bem  gemeinroman.  (itnl.)  3Ibi.  grosso 
'bicf'  (ügl.  frg.  gros)  wie  mnbb.  grote  (barau§ 
engl,  groat)  '@rofd)en'  gn  nf)b.  grofe. 

©roB  \  @  r  D  5  9}.  'öauptmaife'  (bc§  T^eereS), 
ein  milit.  Sef)nmort  bc§  17.  3aörl)§.  (in  Stiel cr§ 
3eitnng§Iuit  1695  üerseidinet)  =  fvj.  gros. 

©rofe'  dl.  'smölf  2)nt3enb,  144  Stücf',  bcn 
grofeen  nl}b.  2Börterbüd}ern  üor  Slbelnng  allgemein 
nod)  fvemb,  in  ber  erften  §älfte  be§  18.  Sal^rl)?-. 
in  fanfmnnniid)er  Sitteratnr  geläufig  (g.  23.  %  3- 
aJhrperger  1702  .^anffmannymagasin  @.  557) 
nnb  in  ben  g-rembroi3rterbüd)ern  feit  ®panutiu§ 
1720  bcrsetcbnct.  S)a§  SBort  ift  am  8d)IuB  be§ 
17.  3ai)r^B.  öon  ben  SJieberlanbcn  au§  fügt.  nbl. 
gros  '@rofe')  nad)  9Heberbentid)Ianb  üorgebrnngen, 
h)0  e§  öolfüüblid)  ift ;  feit  bem  Srcmild)en  2Bör= 
terbud)  1767  inirb  e§  für  9^ieberbeut)d)(anb  aü- 
gemein  bezeugt  (unb  jiuar  mitö);  '^Ibelung  bud)t 
e§  bann  (mit  6,  \vdd)c  3ln§fpvad)e  auf  9lnlet)nnng 
an  @roBf)unbert  bernt)t).  e5'-§  fd)eint  mit 
ben  fr3.=:nbl.  ©anbel^begiebungen  p  wn§  gefommen 
p  fein  au§  gleid)beb.  frs.  gros,  ba§  für  '144 
Stücf'  fd}on  im  16.  ^atjxi).  bejeugt  ift. 

grofe  3lbj.  an§  gleidibeb.  ml)b.  aljb.  gr63:  ein 
fpeäififd)  meftgerm.  Slbjeftiü  (mofür  got.  mikils, 
m'bb.  michel,  gr. ,»?;'«/.?;);  «gl.  afödif.  grot,  nbl. 
groot,  engt,  great,  angtf.  great.  gür  bo§  üor= 
au§sufeöenbe  got.  *grauta-  (üorgerm.  ghraudo-) 
fet)(t  aufeerfialb  be§  @erm.  iöesie^ung.  ßat.  gran- 
dis  fann  befonber§  megen  be§  germ.  au  nic^t  nr= 
üermanbt  fein,  ti)cx  lat.  rüdus  raudus  31.  '©rj^ 
ttumpen,  serfarocfelte?  ©eftein'  nnb  rüdis  'rot)'. 

©rofetjunbcrt  9h  'bnobegimalcö  <gnubert'  (120 
@tücf),  Pon  ben  Sejifograpf)en  feit  ber  2.  §älfte 
be§  18.  3a^r^§.  (2(belung,  6ampe)  öeräeidinet 
(ebenf 0  njte  @  r  o  fe  t  a  u  f  e  n  b  '12C0').  %a^  SBort 
begegnet  fd)on  in  9Hc.  2)eter§  Arithmet.  nova 
Jpamburg  1054  („ein  @rof5(]unbcrt  ift  6  Steige 
al§  23retter,  Sielen,  Söagenfdjoß,  Satten,  ^ßofen, 
SBaanüffe,  Sdmllen,  9lnd)en,  Stlippfiii^,  Sfefe 
ufm.").  S?öbe(  1532  9led)nen  unb  ä^ifieren  @.  120 
fennt  einfad)e§  ^unbert  für  '120'  im  (StocE= 
fifc^t)anbel    fä^nlid)   6oleru§   1656   Oeconomia 


@.  326)  nnb  ^viefe  1658  ^kfenfonft  6.  174 
fennt  ^unbert  '6  ©tiege,  120  Stürf'  bei  Sie== 
tcn,  Satten,  Sparren  ufm.  (ba§  ©rof^taufenb  be= 
gcguet  nod)  jct^t  in  Sübecf  beim  Xorfbanbel).  ^tt 
§crb  btcfer  buobcsimoten  ^)?ed)nung  fdieint  bic 
bcntfdic  Seefüftc  ju  fein.  Siefe  3Äi)f"iH1  i'on  b  "  u  = 
bert  —  120  ift  nrgermantfdi  (anorb.  bieB  e§ 
tolfrtBtt  hundrafl  im  ®gf.  3um  rein  be^imalen 
§nnbert  tfroe'tt  hundrad)  nnb  ift  für  (^-nglanb, 
mo  e§  long  hundred  beifet  (aiid\  für  2öa(e§  im 
iif i)mrifd)en),  bezeugt  unb  für  bie  ©oten.  S.  b  n  n  = 
bert. 

©rofemuttcr  ^•.,  (SroBUater  Üc.  erft  in  ber 
nbb.  Sd)riftfprad)c  übüdi.  2)a§  abb.  St)nom)mou 
f.  unter  21  b  n ;  itod)  jeljt  befte^en  im  Oberbcutfd)cu 
3U  ci\)b.  ano  ana  gcbi3rige  S^nonbma:  fd)mäb. 
eni  ela  ab  Tl.  -äna  f^'-/  öftreid).  it'nl  Tl.  änl  ^•., 
tirol.  nena  nendl  Tl.  -nüna  nilndl  %.  3m  5"t'äut.: 
^euneberg.  gilt  herla  (=  jperrlein)  Tl.,  freie 
fräla  5-  (=  Ji'ünleiu),  and)  in  6obIeu3  herclie 
Tl.  unb  fraucha  g-.  3i"  -^cff.  überiüiegeu  (Site  r^ 
Pater  nnb  ©Itermutter  ((Sller),  im  9?bei"= 
fräntifd)eu  3lItPater,  im  9Jieberlat)ngau  oud) 
awwo  Tl.  (äu  got.  awö ,  lot.  avus ) ,  im  2Beft= 
fä(ifd)en  bestefagr  bestemoar.  2Bä()rcnb  im 
Obcrbentfd)cn  fomie  im  §efftfd)en  ©rofs Pater 
unb  ©roBmntter  nid)t  poIf»üblid)  finb,  ^err= 
fd)en  fie  al§  einf)eimifcb  in  ben  gröfeten  Seileu 
Pon  9^iebcrbeutfd)Ianb  (branufdimeig.  yrötafäar 
^rötmudr,  pommer.  grotfadr  grotmodr)  uub  in 
Sbüriugen  (5vem.  and)  @  r  n  fe  d)  e  n),  Siebeubürg. 
grüssfüotr  d)l.,  grüssn  5'-  beioeift,  öaB  üor  ber 
9(u§manberuug  ber  Siebenbürgen  au?-  ber  beu^ 
tigen  9H)einproPin3  bie  neueren  23euennungen  anf= 
gefommen  finb  (mo^^l  am  3J2ittelr^ein,  nad)  bem 
5^orbilb  Pon  frj.  graud-pere  grand-mere,  Piel= 
leid)t  im  11/12.  3abr^.);  ^Belege  treten  crft  burd) 
ha5>  15,  ^ai)xl).  auf  (bei  Sutf)er  ©roßoater 
uub  große  3>ater). 

©rotte  fy.  im  Slnfang  be§  17.  3at)tb§.  fliä' 
©rotta  (5)3hir.  ©rotten)  eutlebnt  an^  ital. 
grotta;  Seleg  ^urttenbad)  1628  Archit.  Milit. 
33.  47.  S.  ©ruft  unter  ©rube.  —  ©ro^eu 
f.  ©rieb§. 

©rubc  Jy-  ou^^  glcid)beb.  m^b.  gruobe,  afib. 
gruoba  %.;  Pgl.  got.  groba  5'-  '©rubc,  §ö;^le' 
(engl,  groove) :  gu  g  r  a  b  e  n.  £b  ©ruft  5'.  baju 
gel)ört,  ift  fraglid) ;  ml)b.  gruft,  np.  gruft  fönnten 
formeE  jmar  reci^t  mobi  gU  graben  paffen,  wie 
grübeln  ^iufii^tlid)  be§  il^ofali»mu§  geigt  (Per= 
eingclt  Qud)  nbb.  St  ruft  3.  23.  bei  ©olins  1582 
Onomast.  16,  9Jlid).  §err  1534  Sie  nein  2Belt 
99a').  3lber  t)a^  ^ci)kn  in  ben  übrigen  allgerm. 
Siateften  mad)t  ©ntlebnung  auö  ber  romau.  Sippe 
oon  ital.  grotta,  frg.  grotte  '§öble'  (mober  aud) 


grübeln 


147     — 


©urt 


©rotte,  erü  uf)b.).  bic  auf  hüh  miat.  ?rupta 
(gr.  y.ot'nTa)  berufen,  »oaliridKinlid). 

grübeln  S^^^-  ^''i''^  "'''ö-  gi'übelen,  a^b.  gru- 
bilon  'bofivenb  graben,  genau  nad)forfd)en';  ee  ge^ 
t)ört  ftc^er  ju  ÜBj.  grab  'graben'  (ogl.  engl,  to  grub 
'nacfigraben'). 

(Srumnict  3h  aue  mbb.  grüenmät  gruonmät 
')l.  '©rae,  luclcbe?  grün,  b.  b-  unreif  gemöbi 
roirb,  9facf)beu';  roenigcr  gut  ift  bte  21bleituug 
au^  ÜBj.  grö  (f.  grün)  'macbfen'  ((Brummet 
eigtl.  'mäbrenb  be»  äöarfietume  gemäbteö  @ra§') ; 
ugl.  maf)h. 

grün  Jtbj.  aus  mbb.  grüene,  af)b.  gruoni 
'grün,  frifd)';  entfprecbeub  afäcbf.  groni,  nbl. 
groen,  anglf.  grdeni  grene,  engl,  green,  anorb. 
groenn,  got.  *gr6'iii-  'grün':  gn  bei  germ.  2öä. 
grö'iüadifcn,  grünen'  inmbb.gi-üejeii,abb.gruoen 
'grünen',  anglf.  gröwan,  engl,  to  grow  'madifcn', 
nbl.  gfoeijeu  'ö)ad)ien,  gebeiben'.  Sa^u  @rae 
mit  feiner  ibg.  Sippe. 

(§runb  ilL  au»  gletcbbeb.  mbb.  grünt  (dj,  ai)h. 
grünt  3}f.;  entfprecbenb  nbl.  grond,  anglf.  gruud, 
engl.  ground'Örunb',  anorb.  grund':IBiefengrunb', 
grunnr  (an§:  grun|3us)  '6runb  be»  iDkeres';  got. 
grunduwaddjus  '©runbutauer'.  Jür  germ.  grun- 
du-  au»  üorgerm.  ghrantu-  (mit  t  megen  anorb. 
grunnr)  febieu  außerbalb  be§  ©erm.  Sßermaubte. 

©rünfpan  ÜJl.  au»  g[cid)beb.  fpät  mbb.  grüen- 
spän  i!?.  nad)  mlat.  viride  Hispanum ,  inonad) 
aud)  bas  geiuöbnlidje  mbb.  spängrüen  9c.  '(^rün= 
fpan'. 

gninjen  3tJt>.  an^  gleicbbeb.  mbb.  abb.  grun- 
zen (abb.  *grunnazzen) ;  entfprecbenb  engl,  to 
grünt  (mittetengl.  grünten) :  ^utenfiüuui  SU  mbb. 
grinnen,  anglf.  grunnian  'fnirfd)en'.  Ser  3U 
©rnnbe  liegenbe  SBortftamm  ift  mobl  onomato; 
potetifd),  mie  bie  lautüerroanbten  tat.  grunnire, 
gr.  yQi'Zfiv  üermuten  lofien. 

t  gruf ein  3tnJv  erft  nf)b.,  3utenfiü  3u  g  r  a  u  f  e  u. 

6ni§  Tl.  au»  gleicbbeb.  mbb.  abb.  gruo^  Tl. ; 
entfpred)enb  nbl.  groet.  ijasn  grüßen  an»  m^b. 
griie^en  (grüetzen),  aiib.  gruo^^en  (gruozzen) 
fdim.  3tm.  'anreben,  anfpredien'  (and)  in  feinb= 
lid)er  3Ibfid)t,  'angreifen');  entfprcd)eub  anorb. 
grdeta,  anglf.  gretan,  engl,  to  greet  'grüßen', 
nbl.  groeten ,  afftd)).  grotian  'anreben'.  Tlan 
benft  an  3tbleitung  ju  ber  ibg.  Söj.  ghar  in  gr. 

©rü^e  ö'-  a»§  m^i»-  grütze'@rü^brei':  9{eben= 
form  SU  gleidibeb.  mbb.  griu3e  (griutze?j;  abb. 
gruzzi  (roobcr  ita(.  gruzzo  'i^aufe  jufammeuge: 
tragener  Singe') :  »gl.  anglf.  gryt  unb  grytt,  engl, 
grit  unb  groat  (au§  anglf.  *grota  ober  *grotu?), 
anorb.  grautr,  übt.  grut  gort  '©rüße'.  2(u§  bem 
Slltbeutfcb-  entftammt  bie  roman.  Sippe  üon  irj. 


gruau  '©ruße'.  3«  ®  r  ü  6  e  gebort  außer  ©riefe 
nodi   mbb.  grü3  '^orn';   baber  barf  'sJorn'  al§ 

I  ©runbbebentung  ber  germ.  äöj.  grüt  gelten;  iikr- 

i  äu  ftimmen  al»  uroermanbt  lit.  grüdas  'storn, 
ilern',  aflop.  gruda  'ScboUe'. 

j  gucfcn  3ttr).  au»  mbb.  gucken  gucken  'neU: 
gierig  fd)auen';  ba»  iJSort  feblt  bem  3(bb.  fomie 
bem  3tltgerm.  überbaupt.    Urfprnng  bunfel. 

j  ©uitarre  5y.,  feit  Speranber  1720  gebud)t  am 
ita(.  chitarra. 

(Sulben  Tl.  au»  gleidibeb.  mbb.  gülden  guldin 

^  Tl.:  eigtl.  'ber  ©ülbene'  p  mbb.  guldin  'golben'. 

j  2)a5  '^ii)kn  be§  Umlaut»  pon  u  ju  ü  ift  bem 

{älteren  Oberbeutfd)   gemöß  (fcbmäb.  ©ülben). 

I       ©unbeircbc  7y-  au?  gleidibeb.  mbb.  gunderebe; 

'  auffällig  ift  bie  ^ebeutnng»abmeicbung  in  ai)h. 
gundreba  'l'lboru'.  Cb  JU  ahh.  gund  (gunt) 
'(Siter,  ©ift',  anglf.  gund,  got.  gunds  '(5^iter'? 
Sann  bebeutete  ba»  SBort '©iftranfe'  (f.  iHebe): 

.  bie  ©unbelrebe  rourbe  al»  ijeilfraut  gebraud)t. 

I  ©ünfel  Tl.,  erft  nbb.,  umgebilbet  au»  lat. 
consolida.  „lüeldieu  Flamen  bie  älteren  ^räuter= 
fammler  allen  iBunben  beileuben  ^^flansen  bei= 
legten". 

©unft  5-  iiU'-^  mbb.  mnbb.  gunst  Tl.  J. '23obI= 
motleu,  ©rlaubniö'  für  *ge-unst  p  aifh.  gi-unnan 
(f.  gönnen);  bafür  abb.  unst  %.  (mbb.  and) 
gund;  pgl.  anorb.  ufund  'Slbgunft'),  got.  ansts 
'©nnft,  ©nabe',  anglf.  est,  obb.  anst  '©unfi'. 
©urgcl  3'-  flu»  gleicbbeb.  mbb.  gurgel,  abb. 
gurgula  %.:  auffällig  frübe»  Sebumort  (pgl. 
Äörper)  ou»  lat.  gurgulio,  has^  ein  bamit  ur= 

i  permanbtee  ed}tgerm.  2Sort  üerbrängte :  abb. 
quercbala  quercha,  auorb.  kverk  '©urgel'. 

Surfe  5y.  erft  früb  nbb.;  ba^  äöort  ift  uom 
öftlidien  9Jieberbeutfd)lanb  feit  etwa  1500  (Sbb= 
träne-  Aap.  117  augurken;  ^ob-  ^reigiu»  1579 
Quaestiones  Physicae  839  „©urfen  ober  ^Jlu^^ 
äern";  Öeloig  1611  Orig.  Dict.  Germ.  S.  148 
©urfen)  porgebrungen  unb  finbet  fii^  fd)on  bei 
3lt)ff  15-14  5onfectbüd)lein  Jßl.  156  (entforcdienb 
nbl.  agurkje,  engl,  gherkin  'fleine  ©urfe',  bän. 
agurke):  aUi  urfprgl.  *agurike  entlebnt  au» 
polu.  ogurek,  böbm.  okurka;  biefe  leitet  man 
am  bem  fpätgr.  dyyovoior  'üBaffermeloue'  ab. 
—  3ni  meftlid)en  Cberb.  (and)  2d)toab.  2Better. 
unb  öeff.)  mirb  ftatt  ©urfe  iluf unter  (füb= 
bcff.  kunir,  Sobleus  uub  Slacben  kumkumr,  dlüxn- 
berg  .vtümerling)  gefagt.  i^on  ben  23örter= 
büdiern  bietet  llJaaler  1561  (£u  cum  reu,  ^enifd) 
1616  „©urfen  ©nrdieu  3lugurifen".  2öäbrenb  in 
Sbüiingen  Gucumer  unbefanut,  ift  in  öeffeu 
unb  am  'M)c'm  ©urfe  nicbt  Polf»übli(^.  Sßgl. 
nod)  öftreid).  umurke  'Surfe',  fiebenbürg.  audrenk. 
©urt  Tl.  au»  gleidjbeb.  mbb.  gurt  (in  3"= 

19-^ 


Coufi 


148 


.^aber(•^ei!? 


iamnienictiimgcil  über-  umbe-  under-gurt) :  ^u 
gürten  a\b5  gletcfibeb.  mlib.  gürten  (gurten), 
ilhb.  gurten  gurtan ;  t>gl.  afädli.  gurdian,  nbl. 
gorden,  aitglf.  gj-rdan.  engl,  to  gird :  bafür  got, 
gairdan  ft.  3^'^^'  'gürten'.  3"  "^cr  I}terin  crl}a(= 
tcnen  2Ö5.  gerd  C^x'di.  gerdan  gurdjan)  gcijört 
flud)  anorb.  gardr  'Qawn  um  ba§  ©epft',  afloö. 
gradü  '2l?aiier,  Stabt'  (f.  ©arten  nnb  wegen 
ber  'SebeutnngÄenttüicfelnng  f.  3«»«)-  —  @ür  = 
tel  Wl.  au5  gleidibcb.  niftb.  gürtel  3)h  %,  afjb. 
gurtil  a)L,  gurtila  5- 5  ügl.  engl,  girdle  aü^  angl). 
gyrdel. 

@UB  3}?.  au^  nt^b.  a^b.  gu^  (33)  '©ufe':  5U 
gießen. 


gut  ?lbi.  au§  gleidibeb.  m{)b.  afib.  guot :  eine 
gemcingerm.  nnb  fpesiftfc^  germ.  58eäcid^nnng ; 
»gl.  got.  göds,  anorb.  gödr,  anglf.  g6d,  engl, 
good,  nbl.  goed.  3iifai«iitenl)ang  mit  gr.  äya<9öc 
ift  lantlirf)  nnmatirfdieinlid).  ?cnr  im  (SJerm.  fin= 
bcn  fid)  fidierc  iierroanbte,  wddjc  bie  Ömnbbc: 
beutnng  tion  gnt  aufflären  fönnen  (bod)  ogl. 
aflob.  godü  'paffenbe  3^^*'  ""ter  &attc).  2)ie 
@ipj)e  tion  ©atte,  ttjop  ancft  engl,  to  gether 
gatber,  got.  gadiliggs  '58ermanbter'  3U  geboren 
fdieincn,  beiocift  'äufammcngeborig,  paifenb'  a(§ 
©rnnbbebentnng  üon  gut.  SSegen  ber  @teigc= 
rung  f.  baß,  bcffer.  —  ©üttftcn  f.  öeinseU 
männdben. 


i? 


t  ^aav '  2Jl.  '"5lad}§'  an^$  glci(^beb.  ml)b.  bar, 
abb.  baro  (@en.  mt)b.  al}b.  barwes  Tl.;  got. 
*barwa-  (@en.  *barwis)  loirb  aud)  burd)  anorb. 
b<irr  C^at.  borve)  9J?.  'Jladi?'  iiorauggefc^t. 
2Begen  3?ern)anbtfd)aft  mit  -S^  a  a  r  ^  f.  bie§.  2?iel= 
Ieid)t  barf  man  ;^unäd)ft  an  engl,  bards  'äöerg'  i 
(f.  §  e  b  c)  nnb  an  lat.  cärere  'SSoIte  främpeln' 
benfen. 

Igaav^  9h  'coma'  au§  gleid)beb,  mbb.  al)b. 
bar  52. ;  ugl.  bie  entipred}enbcn  anorb.  bar  9L, 
äugt),  beer  dl.,  engl,  hair,  nbl.  baar :  ein  gemein= 
germ.  SBort  (bafür  jebod)  got.  tagl  nnb  skuft). 
Urberlüaubt  crfcbeinen  aus  bem  ©ernt.  uocb  anorb. 
baddr,  anglf.  beord  '§aar'  (got.  *bazda),  mogu 
ir.  cass  'gelocfte§  ©aar'.  3lußerl)alb  be§  ©erm. 
ogl.  nod)  afloü.  kosmü  Tl.,  kosa  (lit.  kasa)  %. 
'igaax',  mobl  aud)  afloü.  cesati  'fämmen',  lat. 
carere  'Solle  frempeln'.  Sie  genaueren  2aut= 
oer^ältuiffe ,  ttjeldbe  gJDifdjcn  biefen  aSorten  be= 
fielen,  finb  fd)tt3cr  §u  beftimmen  (tigl.  and)  gr. 
Y.uiixrj,  lat.  coma?).  ÜbrigeuS  fte^t  auberfeit§ 
lautlid)  nid)t§  im  SBege,  ba§  germ.  *bera-  '©aar' 
(ober  beza-  Dgl.  at)b.  bäsib  '.©aarfieb'  an§  ^häs- 
sib?)  bem  unter  ©aar'  erfd)loffcncn  barwa 
'5lod)§'  p  üerbinben;  mel)r  al§  bie  bloße  a}Jög= 
Ud^feit  aber  läfet  fid^  nid)t  bcboubten.  $8gl.  nodi 
Sorfe,  frau§.  —  (Sine  alte  Slbleitung  üon 
©aar,  anglf.  htere,  al)b.  bära  bärra  ^■. '^ärene 
35ecfe,  grobe§  ©emanb'  braug  in§  9toman.  (frj. 
baire). 

^06c  %.  au§  mbb.  babc,  al)b.  liaba  %.  '^'^<x\it, 
33efii3';  nbl.  bave  '23efig':  iwvx  flgb.  SÖorte. 

^obcn  3^^".  aug  gleid}beb.  mt)b.  baben,  G^\i. 
baben;  entfpredjeub  afäd}f.  bebbian,  ubl.  bebben, 
anglf.  babban,  engl,  to  bave,  auorb.  bafa,  got. 
baban:  gemeingemi.  3^1^.  mit  bem  Stamme  ba- 


bai-.  3t>cntität  mit  lat.  babere  tanu  faum  be= 
Shteifelt  merben.  StKerbing?  üerlangt  lat.  b  im 
9tnlaut  ber  Serfc^icbungsregel  gemäis  ein  germ. 
g.  nnb  germ.  b  ein  lat.  c  (ügl.  ©  a  ft ,  ©er  ft  e, 
Greift  unb©al§,  ©aut,  l}ebcu).  3li?abrfd)ein^ 
lic^  berul)en  lat.  babe-  nnb  germ.  babai-  auf 
einer  gemeiufamen  ©rbf.  kbabbej :  (5ntfpred)ung 
üon  germ.  lat.  h  ift  nur  bei  2lnna^mc  eine^  ibg. 
kb  möglid).  ©oben  uub  :^ebeu  finb  bei  biefcr 
5Iuffaffung  ctlimologifd)  unüermanbt  mic  lat.  ba- 
bere \\\\\i  capere. 

§Ober  3Ji.  au§  gleid)beb.  mbb.  baber  babere 
Wl.,  abb.  babaro  Tl.  ®ie  g-orm  ©afer  ift  erft 
n'^b.;  fie  entflammt  bem  '^'^\>.  (mie  9loggen): 
aubb.  baboro  bavoro  (jefet  bawer) ,  nbl.  baver. 
%^l\x  nod)  afd)tüeb.  bafre  bagre;  ferner  \)Qi^  aus 
bem  ©erm.  cntlcl^nte  finu.  kakra.  3u  (fnglanb 
feljlt  ba§  Söort  anfjer  einigen  mittelcngl.  3?elegen, 
bie  mie  ba§  norbengl.  baver  auf  ffaubin.  (Snt= 
lebuuug  Ijiumeifeu;  bafür  engl,  oats  qxx^  anglf. 
ata  (bod)  fd)ott.  baver  fc^on  in  mittcleugl.  3ei0- 
%\\x  bcn  llrfprnng  ber  beutfdjcn  Sippe  ift  ba§  g 
in  afd)mcb.  bagre  (finn.  kakra)  3U  bead)ten.  S)ie 
geiDÖbulid)e  Slbleitung  üon  anorb.  bafr,  anglf. 
bsefer  Tl.  '3iegeubocf'  (lat.  caper,  gr.  y.ännoc 
ügl.  ©  ab  ergeifs)  ift  bal)cr  unmöglid),  sumnt 
biefe§  2Bort  toefentlic^  ben  2)iale!ten  jjufommt, 
benen  ©afer  fep;  aucb  müfete  ©afer  ba§ 
Siebling§gerid)t  be§  23o(fe§  fein,  um  nad)  biefem 
bcn  Spanien  :^u  baben.  35telleid)t  ift  gr.  y.a/pr^ 
'gcrijftete  ©erfte'  (ibg.  ©rbf.  kbagbru-)  ober  lat. 
avena  '©afer'  (ibg.  ©rbf.  kbagbwcs)  aU  urüer= 
iranbt  •5n  üergleidieu. 

.^nbcvgcife  5y-  '©cerfd)nepfe',  in  ben  älteren 
^erioben  nid)t  nadigemiefen;  ©aber=  ift  in  biefer 
3ufammenfe|jnug  ber  einzige  Mih  be?  alten  *-Bocf= 


■OaOitfit 


—     140     - 


'Öafen 


llflmcn§  fanglf.  haefer,  anorb.  hafr;  c-jr.  y.nTTpoc, 
lat  caper)  in  Xeiitidjlanb :  ber  '^^ond  ift  fo  be= 
nannt,  tueil  er  jur  2?egattung§3eit  beii  S^oii  einc§ 
fernen  2Jiccfern§  fjocf)  in  ber  2nft  f)ören  läßt. 
©.  23  D  cf  nnb  .S3  a  b  e  r ,  auch  ©  t  p  p  e. 

i&ttbidöt  2Ji.  (mit  angefügtem  2cnta(  mie  in 
Öüfte,  IT^onb  2C.)  aus  gteidibcb.  mbb.  habicli 
habech  (and)  nmgcfautet  hobecli)  ?Jf.,  afib.  habuh 
9J?. :  eine  gemeingerm.  Seäeicftnnng ;  ngt.  afädjf. 
*habuc  (in  bcn  (Eigennamen  Habuchorst  Kaboc- 
asbröc),  nbl.  havik,  angif.  heafoc,  engl,  hawk, 
anorb.  haukr  (für  *hobukr).  ^m  Stebenbürg. 
ift  stiissfügl  bafür  eingetreten.  (Bot.  märe  *ha- 
baks  ansn)et3en  mit  Suffir  -aks  mie  in  ahaks 
'2;oube'  (ügL  aurf)_^ranicb,  £erd}c);  iigL  ben 
ableitenben  f  onfonantcn  in  gr.  ootv/-  'SSacötel'. 
(SJegen  bic  2)eutung  au§  bem  Stamme  hab  liaf 
in  fiebcn,  urfprgL'fcft  nehmen,  paden'  ift  üom 
(Serm.  au§  nid^tS  einptmenben;  itatifd}  capus 
'Öabid)t'  ift  eine  fid)ere  Slbfeitnng  non  SB^.  kap 
(lat.  capio).  2)ie  feit.  Sippe  non  ft}mr.  bebaue, 
oltir.  sebocc  "iyalk'  ift  bem  SIngtf.  entlehnt,  isgt. 
and)  ?yaTfe. 

.^ä(^fc  f.  ^cd)fc. 

&aäe  %.  '%ttic\  eigtl.  mb.  nbb.  23ort  (oberb. 
bafür  ?yerfe);  bgl.  nbl.  hak:  im  9Jlbb.  unbe= 
5cugt,  an^  ber  Übergang§periobe  Pom  Stbb.  jum 
2)?f)b.  einmal  belegt  fbacchun  'calces'):  gcmör)n= 
lid)  an»  baden  abgeleitet.  3In  i^erroanbtfdjaft 
mit  nbl.  liiel,  angIf.  hob  'Jyerfe',  heia  dJl.  (für 
*hoehila),  engl,  heel  '^tx^t',  norb.  haell  2Jf.  'Jerfe' 
läfet  fid]  ber  93ebentnng  megen  mit  mebr  2öa{)r= 
fd)einlid)feit  benfen. 

I^nrfen  3^.  au«  mbb.  hacken  'baden';  af)b. 
*hacch6n  feblt  jnfällig;  ögl.  onglf.  haccian 
(hseccean),  engl,  to  hack  'baden';  afrief.  tohakia 
'äerbaden'.    3m  (Sot.  nicbt  bezeugt;  ob  *haw6n 

—  a[§  ©erioat  Pom  Stamme  haw  in  Ivanen  — 
Porau§3nfe^en  ift?  2)er  innere  (55nttural  märe 
mie  in  qncd,  f  ed  at§  i^orfdjlag  Por  ^Y  yt  faffen. 

—  5lb[eitungcn  finb  ^^aät  ^•.  (fo  fd)on  mbb.), 
§ädcrling  (fcbon  1571  im  j^oraencl.  Hadr. 
Junii  S.  28)  nnb  Öädfel. 

§ttbcr '  WH.  an§  mbb.  hader  WH.  '3anf,  Streit'; 
ai)h.  unbejeugt.  ®a§  Slltgerm.  :^at  bafür  meift 
eine  u-  (w-)21bleitnng  '.tampf,  bie  im  2Beftgerm. 
nur  al§  erfteei  (Stieb  pon  3ufammenfel3nngen  er: 
fdieint:  anglf.  beado-,  abb.  badu-  fgot.  *ba]ju-). 
3m  9lorb.  ift  Hod  ber  9Jame  einer  Söatfürc  nnb 
Hgdr  Wfl.  ber  eine§  mbt^o[cgifd)en  S?önig§  unb 
ber  be§  23ruber§  Pon  93alber;  ibnen  liegt  mobi 
ein  altgerm.  ,Slrieg§gott  Hajm-z  jn  (Brnitbe.  Wlan 
ücrgleid)t  bamit  eine  tbraftfdie  (Göttin  Knrrc. 
Wflit  Sid)erbeit  aber  finb  Permanbt  afloP.  kotora 
5.  'tampf,   iv.  cath  Wl.  'i^ampf,   mosn  feit. 


Catu-riges  9lom.  propr. ,  eigtl.  '^ampffönige'; 
inb.  catru-s  '^eiub';  Ptelleidit  gr.  xoros*  xorfVf»; 
eine  r-3lbleitung  mie  öaber  bemabrt  and)  afloo. 
kotora  'Stampf:  f.  nod)  öafe.  5ni  Sentfd).  ftarb 
ha§  altüberlieferte  hajm  früb  an»,  loofür  Stampf 
unb  .Qrieg  bcrrfd)enb  mürben,  biclt  fid)  aber  im 
3lbb.  ale  erfte§  (Blieb  oon  3wi'fltnitienfct3nngen  in 
einigen  C5'"igennamen  mie  Hadubrant:  unfer  nbb. 
,s3ebmig  ift  abb.  Haduwig  '^!ampfftrcit'.  l'(bn= 
lid)  erfd)eint  abb.  hütea  J.  '.^ampf  im  Wli)h.  nur 
nod)  in  ©igennamen  mie  ö  i  l  b  e  b  r  a  n  b  t ,  23  r  ü  n= 

f)ilt2C. 

:!^abcr-  Wl.  '2umpen'  an§  mbb.  hader  Wl. 
'Sappe,  3erriffene§  Stüd  3£"9''  ^bb.  hadara  y^. 
'Sappe,  Snmpcn';  basn  mit  l-2tbleitnng  mbb.  hadel 
(entlebnt  frj.  haillon  'Snmpcn').  25erbreitung  beö 
2Sortes  innerbalb  be§  @erm.  ift  nicbt  imd)3U= 
meifen.  (5§  ift  mit  §aber'  nid)t  oermanbt, 
beibe  bernben  auf  Pcrfdiiebenen  Stämmen.  !öa  = 
ber  'Snmpcn'  (aus  germ.  *ha|)r6.  ibg.  käträ)  ge= 
bort  entmebcr  mit  bem  nafaliertcn  Stamme  kant- 
in lat.  cento,  gr.  y.irtoov  'an§  Sumpen  ge= 
mad)ter  9tod',  ffr.  kanthä  5'-  'Sappenflcib'  3U= 
fammen  ober  mit  ffr.  githira  'loder,  lofe'. 

^ofcn '  Wl.  'Sopf  au§  mbb.  haven  Tl.,  abb. 
havan  Wl.  'Sopf :  ein  fpejififd)  oberb.  (tcilmcife 
and)  mb.)  JBort,  bcn  übrigen  2)ialcften  fremb. 
(S§  gebiJrt  gu  ber  in  i^i.  beben  ftedenben  2Bs. 
haf  (porgerm.  kap)  eigtl.  'begreifen,  faffen'  (ntd)t 
äu  !^ ab cn  2B3.  hab  au?  Porgerm,  khabb). 

^afen^  m.  (@ottfd)eb  fdirieb  §aPen)  'por- 
tus',  ein  nbb.,  bem  Oberb.  nrfprgl.  frembe«  2Bort, 
erft  im  ^i^h.  an§  bem  92bb.  entlebnt.  Xk  lat, 
SSi3rterbüd)er  überfcöcn  lat.  portus  im  16/17. 
3al)rl).  meift  mit  Sd)ifflänbe,  Jlnfnbrt, 
Percinjclt  and)  fd)Dn  mit  2J?cerbafen  (9)taalcr 
1561)  ober  S  cb  t  f  f  l|  a f  e n  ((Srnfiu§  1568  Gramm. 
I,  200;  f?rifiu§  1541);  Sut^er  fogt  2lnf  urt  m. 
^.  (31.  ber  S  d)iff  e)  unb  Pereinselt  ?^'ifd)art  91  n  = 
furtbnfen.  (Sinfad)e§  §afen  bringt  im  17. 
3obi"b.  biird).  2Screin3elt  feit  bem  16.  3abvb. 
and)  ^^ort  an§  lat.  portus;  f.  and)  Ufer;  ba- 
für  mbb.  bap  51.,  habe  habene  j^-. ,  aUy  ber 
gleicben  SBurjel  gebilbct.  Sem  ml^b.  habene  5. 
entfpridit  lautlid)  übt.  haven  fy.,  fpät  anglf.  hän- 
fene Js: ,  engl,  haven ,  auorb.  hofn  ^•.  '&afen'. 
9lbb.  haven,  bän.  havn ,  fcbmeb.  hamn  finb  )})l. 
-  Santlid)  ift  9lblcitnng  au§  9Bä.  hab  (khabb) 
'babcn'  unb  bat"  hab  (kap)  'ergreifen,  faffen,  in 
fid)  faffen'  benfbar:  in  beiben  ®entungen  läge 
bic  Sebeutung  'Scbälter'  (ogl.  §flfen')  S" 
©runbe.  So  bie  gemobnticbe  Slnnabmc;  eine 
anbere  Cf-tpmologie  f.  unter  .'gaff-  93ielleid)t  ift 
iebod)  anorb.  hofn  mit  bem  gleid)beb.  altir.  cilan 
(au§  *copno?)  nrPermanbt. 


6afer 


—     150     — 


Öäi^er 


^affr  f.  iiabcr. 

|»off  9i. ,  nbb.  2Bort,  urfpi-cil.  'i^ker'  über= 
I)inipt;  biefe  2?ebeiitinig  seigt  angtf.  haef  (5131. 
heafu)  Tl.  'Tlm\  iiorb.  liaf  9h,  mnbb.  liaf ;  aud) 
Iiakti  bie  hnitlirfi  cntipredicnbcu  oberb.  SBortc 
inl)b.  hap  liabes  9J.  imb  habe  'Jy.  bie  23cbcutuiui 
'Slkev*  lieben  'portus'  (f.  i^afeu-J.  2)a  man 
feine  iir)pig[.  2?erid)tcbenl)eit  öon  Sorten  für 
.STafen  unb  SDieer  an3unel)tticn  brandit  nnb  bn 
iebenfoll?-  bie  23ebentnng  '.saufen'  ans  ber  iBebeu- 
tung  '^Jeer'  abgeleitet  i)"t  —  bas  Umgefebrte  roäre 
lüof)!  nidit  benfbar  —  fo  »uirb  bie  nntcr  ^afen" 
gegebene  gemöbntidie  Ütnnabme,  §af  en  fei  eigtl. 
'SBcbiilter',  probleniatifd).  3Babrfd)einIid)  ift  alfo 
§afcu  etioa 'marina'  im  Sinne  uon  'statio  ma- 
rina'  ju  beuten.  3lnglf.  lisef  '2)Jeer'  al§  'fic^  er= 
bebenbeS'  im  Sinne  üon  Tat.  altum  C^obc  See') 
Ml  beben  (3^3.  hat',  borgerm.  kap)  5u  jieben, 
ift  nid)t  unmöglid),  aber  faum  iuabrjd)einlid). 

C^afti  m.  ans  mbb.  ar)b.  haft  Wl  "Jöanb, 
Jeffcl',  aiit.  aud)  dl.,  angif.  hseft  Wh,  anorb.  hapt 
i»?.  '^fffel'.  3»  28ä.  hat'  in  Ijthen  eigtl.  'er- 
greifen'. 

.ÖQft^  5V-  n»^  nibb.  a[)b.  haft  (i-St.)  unb 
hafta  5.,  a>"äd)f.  hafta  Jy.  '©efangenfdiaft'.  Xajn 
mbb.  aijh.  afiidif.  haft,  nnglf.  hwft  Stbj.  'gefangen', 
anorb.  haptr  3}f.  '(befangener',  hapta  J-,  '@e= 
fangene':  SSg.  haf  (ügl.  lieben)  bat  in  biefen 
Silbungen  ibre  alte  23ebentnng  bcmabrt;  tigl.  lat. 
captus  captivus.  —  @.  ha^i  ftg.  Söovt. 

Ijoft  5lbi.: Snffii'  mie  in  f  d)  m  e  r  3  b  a  f  t ,  I  e  b  = 
baft  :c.:  eigtl.  felbftänbigc§  2(bi. 'berbnnbeu  mit', 
bo§  fdion  mbb.  ai)^.  gum  8nffir  mürbe;  im  ©ot. 
ügl.  audahafts  'mit  @Iücf  bebaftct,  glüiffelig'. 
©etoij^nlid)  nimmt  man  Sbcntität  biefc§  ©uffijee 
mit  bem  unter  S^af^^  befprod)cucu  ?(bj.  hafta-, 
lat.  captus  an.  Tlan  föunte  aber  and)  an  3(b= 
leitung  be§  SuffigeS  bon  2B3.  hab  'babeu*,  tat. 
habere  beufeu;  bie  ^ebcntung  bürfte  eber  für 
bie  legte  2Iunabme  fprcd)en. 

^ag  2}L  an§  m^b.  hac  (hages)  Wl.dl.  '3)oru= 
gefträucb,  (Bebüfdb,  (Sinfriebigung,  umfriebigter 
SBalb,  $art';  al))).  hag  Tl.  einmal  al§  'urbs'  (bgl. 
^b.  öageu  nnb  Drt§namen  auf  -l^aq)  bejeugt; 
nbl.  haag  5.  'Umjäunung,  §ccfe'.  ^tngtf.  haga 
3J}.,  engt,  haw  'Öebegc,  ©ärtd^en';  anorb.  hage 
ÜJJ.  'Söeibepla^'.  dlux  bem  &ot.  fe^It  ein  öer= 
manbteö  Söort;  ügl.  $ain,  ^eje  unb  §ecfe. 
2Jb(eitnng  nid)t  fid)er:  3U  nbb.  beba gen  fügt 
fid)  bie  23ebentnng  nid)t  gut.  —  iiageborn  eine 
altgerm.  23eäeid)unng,  mbb.  hagedorn,  angIf.  haeg- 
porn  hagujjorn,  engt,  liawthorn,  anorb.  hag{)orn 
Tl.    ^Ql  ,s5agcftol3. 

^Ogcl  Tl.  au§  mbb.  hagel,  al)'i).  hagal  Tl. 
';Qogel';  ügl.  nbl.  hagel  SJf.,  anglf.  hagol  hsegel 


Tl.,  engl,  hail;  anorb.  hagl  31.:  \>a^  gemeingerm. 
Söort  für  $>  a  g  c  l-  ~a^  cinjelne  §agelforn  nannte 
man  'Stein':  anorb.  haglsteinn,  anglf.  hsegelstän, 
engl,  liailstono,  mbb.  unb  älter  nbb.  §ag  elfte  in. 
isgl.  nbb.  bial.  fiefeln  'bageln',  ^icfelftein 
'.s^agelforn'.  i>ielleidit  bebeutet  §agel  felbft 
urfprgl.  uid)t^?  alc-  'Siefel' ;  menigften^  ftellen  fid) 
ber  3lbleitung  an§  üorgerm.  kaghlo-  'Äiefelftein' 
(ügl.  gr.  v.a/Krjt  'fleiner  Stein,  Stiefel')  feinerlci 
lautlidie  Scbmierigfeiten  entgegen. 

langen,  faft  nur  b  e  l)  a  g  e  n  '^i'm.  au§  mbb.  be- 
hagen 'gefallen,  bcbagen',  a^'ii.  *bihag6n:  ügl. 
afädif.  bihagon,  auglf.  onhagian  'gefallen,  paffen": 
ein  im  3lltgerm.  oerbrciteter  Stamm  hag  'paffen', 
mo3U  "ha^  3ll)b.  unb  TVc\i>.  ein  ft.  ^art.  bemabrt 
l)at  {a!c\\i.  gihagan,  mbb.  behagen  'paffeub').  %a- 
3U  norb.  hagr  9tbi.  'gefcbicft',  hagr  Tl.  'Soge, 
iserbältniö,  isorteil',  hoegi-  'paffeub'.  Sßj.  hag 
au§  üorgevm.  kak  cntfprid)t  ber  ffr.  2B3.  cak 
'üermögen,  fönnen,  förberlid)  fein',  looüou  ^akra 
'ftarf,  ^ilfreid)'. 

^ogcc  2lbj.  (bafür  oberb.  ral)u),  eigtl.  mobl 
ein  nbb.  SBort,  'bal  im  15/16.  S^brl)-  üercinjelt 
in  \)\i.  Xejten  begegnet ;  Scbottel  1653  nnb  Stieler 
1692  ücr3eicbncn  e«  3uerft.  Tlan  üergleidjt  engl, 
haggard  (mittelcugl.  hagger)  'bagcr',  'Xia'i  meift 
äu  engl,  hag  'ipeje'  gebogen  rairb. 

§ageftt)lj  Tl.  an?!  mbb.  hagestolz  Tl.,  einer 
fclteneren  üolf«eti:)mologifd)  umgebilbeten  9kben= 
form  für  iilterea  mbb.  hagestalt,  a^:^"^.  hagustalt 
Tl.  eigtl.  'öagbefiger'  (3U  got.  staldan  'befi^en') : 
ein  meftgerm.  9kd)t§an5brndf,  ber  üor  ber  Übcr= 
fieblung  ber  9lngelfad)fen  nad)  (Snglanb  beftauben 
bat  (ügl.  nod)  anorb.  haukstaldr).  ©emeint  mar 
bamit  im  ©egenfag  gum  §ofbefiger  (i^  0  f  '§erren= 
bof )  "  ber  ältefte  Sobn  erbte  nad)  bem  altgerm. 
(5rftgcbnrt§red)t  ben  §of  —  ber  23efiger  eine§ 
fleinen  eingcfricbigtcn  @runbftücfe§ ,  mie  e§  ben 
übrigen  Söbncn  anfiel,  bie  fomit  feinen  eigenen 
§au»bfllt  grünben  founten  unb  oft  ganj  üom 
älteften  23ruber  abbangig  maren.  Sd)on  in  ben 
abb.  ©loffen  bient  hagustalt  a\^  Slbj.  für  lat. 
caelebs  (hagustalt  lip  'ef)elofe§  Seben')  (unb 
biefe  23ebentung  ftecft  eigtl.  and)  in  bem  entlel)ntcu 
afrs.  heteauld  'S?apaun');  mbb.  hagestalt  Tl. 
'ber  llnücrbeiratetc';  aiäd)f.  hagustalt  Tl.  'Sned)t, 
Wiener,  junger  iUJann';  anglf.  ha^gsteald  hago- 
steald  Tl.  'Jüngling,  trieger'.  ®iefelben  '^bafe» 
in  ber  3?ebeutung§entmicflung  erfennt  man  in  bem 
roman.4at.  baecalaureus ,  frj.  bachelier ,  engl, 
bachelor. 

^äi^cr  Tl.  am  mbb.  höher  Tl.  ^y.,  abb.  he- 
hara  'J. ;  im  Stuglf.  mit  grammatifdjeui  3lved)fel 
higora  Tl.,  anorb.  here  nnb  hegre  Tl.  '\"^äber', 
mnbb.   heger.     Tlan   ücvglcid)t   mit   5Hed)t   gr. 


6al)n 


—     151 


halb 


y.i'aöu  (aiiv  *y.iy.ja)   %'äi)tx'   ober   ifr.    ^akunä 
'größerer  SJogel'  (lat.  ciconia  'Stordj'). 

^tt'^n  Tl.  (in  her  inb.  oberb.  i^olfefpracfie  faft  nur 
für  ben  ^^abn  am  ^a^  gebriiiicfilidi  unb  fonft  üer- 
briingt  burcf)  3ui'ammenießungen  tt)ic  t)cff.-tl)üring. 
gickelhän  gückelhängickerhän,  bater.  göckelhän 
ober  burc^  idinnib.  gockler,  fd^toei,.  gugel  guli)  an« 
mftb.  lian,  al)h.  hano  Wl.;  Dg(.  angif.  hona  hana 
(mein  cooc  =  engt,  cock  f.  unter  Stiid)Iein), 
anorb.  hane,  got.  liana  Wl. :  genicingcrm.  2Bort 
für  £>af)n  mit  bem  ben  altgerm.  Sintctten  ge^ 
meinfamcn  Stamm  hanan-  lianiu-.  (F'in  guge- 
Ijörigcs  ^■emininnm  'A^enne'  i''t  Ho\]  meftgerm.: 
aifb.  honna,  mf)b.  nf)b.  li^nne  fy.,  angIf.  honn. 
2)agegen  id)eint  unferöubn  eigtl.  ,s?ommune  3u 
fein;  menigftcn§  fann  e§  im  2(t)D.  and)  ben  '\">abn' 
bescidmen  (ügL  Ctfrib  "er  tha^  huan  singe" 
'el)e  bcr  iöaljn  fräiit').  2In  biefer  Stelle  liaben 
mir  and)  eine  33eftätignng  bafür,  baf5  man  ba§ 
itträljen  be§  S^ai}m  a(§  feinen  ©efang  auffafjte: 
ber  9'Jame  öa  ^n  beseid)net  nac^  altgemeiner  2ln= 
nalime  'Sänger';  gemäß  ber  iserfd)iebnng?regel 
cntfpridjt  ber  Stamm  üon  lat.  cano,  altir.  canaim 
'finge'  (ogl.  lit.  gaidys  '^^al)n',  eigtl.  'Sänger'  ju 
gedoti  'fingen',  gaidys  ged  'ber  S)af)n  fräljt'j. 
(5in  5'eni""nui"  'Sängerin'  für  §nf)n  ift  nid)t 
gnt  benfbar;  fo  erflärt  fic^,  ba^  §cnne  bloß 
eine  jüngere  meftgerm.  Silbnng  ift.  2tber  has: 
Commune  önbn  miti  fid)  nicht  beguem  unter 
2Ö5.  kan  'fingen'  fügen,  i>a  es  jebenfatle  uralte 
33ilbung  ift;  bie  2trt  feiner  Silbung  (alS  9tom. 
agentie)  bat  feine  3Inaloga. 

^ß^iirei  2IJ.,  erft  nl)b.,  bon  bnnflem  Urfprnng, 
im  altern  dlhh.  (j.  23.  Seibniß  1717  Collect.  Ety- 
molog. 11,312)  mit  ber  32ebenform  öabnref) 'Sa= 
panii'  bebeutenb.  Saß  baran§  bnrd)  Übertragung 
'betrogener  (vbemann'  mürbe,  bangt  ^nfammen  mit 
bem  3In£-brucf  öörner  tragen:  ben  Slapaunen 
fe^te  man  früher  gern  ben  abgefd}nittenen  Sporn  in 
ben  Üamm  al§  §orn  ein;  ber  betrogene  (Jbemann  , 
mirb  alfo  einem  S^apaun  DergUd)en  (bei  Cpiß  unb 
Sogan  begegnet  babnen  '^um  i^abnrei  mad)cn'). 
Sa»  2Bort  ftammt  an»  9iieberbeutfd)tanb  (mnbb. 
hanrey  1 5/16. 3abrb.  bezeugt),  mie  fintber  1534  ber 
101.  ^i^falm  P  Illb  („ein  ,s5abnrei,  mie  nmn  in  Sac^- 
fen  rebet")  nnb  1540  (Sraem.  Süberuo  Diction.  s  III : 
(sie  vocatur  a  Saxonibus  qui  lectum  et  uxorem  | 
habet  communem)  beftätigeu:  al§  nbb.  93eleg  pgl. 
Sanremberg  1^52  Sd)er3gebid)te  II,  2?.  590.  2^ae 
nbb.  2Bort  mirb  im  16. 3abrb.  befannter  bnrd)  bie 
3obelfd)en  3tu§gaben  (1535.  1569)  be^ö  Sad)fen= 
fpiegeU  (IIa  13  §  5  „üon  ben  £>anret)cn  b.  i.  i'on  ben 
^uppelern  ober  3fuffern  ober  bie  anbern  bei  ibren  ; 
Söeibern  liegen  laffen").  23ei  3J}otbefin§  1562 
Sarepta  250»  begegnet  .'öabnrci)    in  ber  2?e= 


beutung  'Un^ücbtiger'.  3n  ber  berrfd)enben  ?c= 
beutnng  begegnet  e§  bei  Jbnrnenffer  1583  Ono- 
mast. 159;  1618  crfd)ien  ein  Sd)anfpiel  „öabn^ 
reierei",  1621  eine  Siifertation  De  hanreitatum 
materia;  foni'tige  23elege  au§  ber  1.  Hälfte  be§ 
17.  Sabrt)^.  bei  &oMt}  1634  (iilücf§=  unb  Stunft= 
probe  S.  64;  öomburg  1642  Sd)impff-  unb  ernft- 
bafte  Clio  Aa  3;  (vJrimmelebanfen  1652  Simplic. 
IV,  14.  -  Ülfofd)erofd)  1644  5.^bilanber  II  c.  4 
oermcnbet  c?  nod)  nid)t.  3m  Cberbeutfdi.  galt 
bafür  (i)aud)  (3.33.  bd  @oliu§  15S2  Onomast. 
254);  ießt  baier.  .s>a in el;  ein  ältere?  nbb.  Stj- 
nonbmon  mar  5)ubenbop. 

^ai  W}.  üu§  nbl.  haai  %.  'ipaififc^'  (fdjmeb. 

haj,  isläub.  här);  £täi)e  bei  Jyrifd)  1741. 

I       ^ain  ilf.  ein  mb.  äBort,  mic  bie  CrtÄnamei; 

;  auf  =  ha  in  in  ü}Mttetbcutfd)Ianb,  bef.  in  Thüringen 

1 3cigcn ;  c^  mirb  Pou  Sutber  uielfad)  gebrand)t, 

\  mar  aber  gleid)äeitig  in  £)berbeutfd)lanb  unper= 

l'tänblid),  mie  e§  benn  in  Sbomas  SBolf?  ©loffar 

1 5u  Sutbere  neuem  S^eftament  1523  mit  „ein  finfter 

!  ffialb"  überfeßt  mürbe,  ebenfo  and)  in  (fcf?  Sibel 

;  1537.    Xnrd)  Stlopfiocf,  ber  Da?  lange  Deraltete 

2öort  feit  ber  Cbe  an  (vbert  1748   bäufig  Per= 

menbet,  mirb  e§  beliebt. 

&ate,  ^attn  Tl.  an§  mbb.  hake  Wl.,  a[)b. 

häko  häcko   3Ji.  'öafen'.     2)a§  bocbbentfd)e  k 

fann  roeber  got.  k  nocb  aud)  got.  g  fein;   jene? 

bätte  ch  mevben,  biefes  ^ütte  bleiben  muffen;  bie 

ÜJebenformen   ai)h.   hägo   häggo ,    mbb.  hägge 

j  beuten  auf  got.  *hegga  d}.  'öafen'  (ogl.  jRaupe, 

IScbuppe).    StnffäQiger  äöeife  aber  baben  bie 

entfpred)enben  SÖorte  ber  Permanbten  35ialefte  ein 

k  unb  31blant:  anglf.  hoc  W}.  '§afen',  engl,  hook, 

;  mnbl.  hoek  'öafen';  Pgl.  nod)  nbl.  haak,  anglf. 

häca,  anorb.  hake  Wl.  'öafen'.    2}a  .'gafen  im 

M)h.  and)  eine  5i.^füigart  bebentet,  barf  and)  got. 

hoha  ilf.  'il^flug'  öerglid)en  roerben,  fo  baii  ber 

Stamm  höh  heg  hak  lauten  fann. 

lialb  9rbj.  au§  mbb.  halp,  abb.  halb  (@en. 
halbes)  Stbj.;  Pgl.  afäd)f.  nbb.  half,  nbl.  half, 
anglf.  healf,  engl,  half,  anorb.  hälfr,  got.  halbs. 
Xa§  tycnt.  bee  Jtbj.  ift  im  3tltgerm.  al?  Subft.  mit 
ber  ^ebeutung  'Seite,  'Jiid)tung'  gebraud)t:  got. 
halba,  anorb.  halfa,  obb.  halba,  mbb.  halbe, 
!  afäd)f.  halba ;  barnad)  fijnnte  e§  fd)einen,  al?  ob 
I  i)a§  Sfbj.  urfprgl.  etma  'feitlid),  mas  je  auf  einer 
Seite  liegt'  bebentet  bätte.  3[öabrfd)einlid)  ift  ffr. 
klpay  'orbnen,  pcrteilen,  3ured)tmad)en'  Dermanbt. 
5d)on  in  urgerm.  3fit  war  bav  3lbj.  in  ber 
'i^ebeutung  'balb'  rein  numeral:  unfere  nbb. 
3äblmetbobe  'anbertbalb  (1'  2)/  britte^alb  (2Vo), 
oiertebalb  (3'/2)'  ift  fd)on  gemeingerm. ;  pgl.  anorb. 
halfr  annarr  IV2»  halfr  pripe  27?,  halfr  fjorpe 
3' 0;    iinglf.  Oper  healf.    pridda   healf,    feorpa 


lintb 


\r>2   - 


Ibaiic 


healf:  nocti  im  ÜJhttelcngl.  beftc^t  biefc  3äl)Iuiui 
(.üe  fel)lt  engl.);  l)b.  blieb  )ie  öon  bcn  äUeftcn 
Reiten.  :5n  uribg.  Seit  roar  semi-  33e3cid)iuiiici 
für  'l)alb'  (in  lat.  semi  -  vivus,  al)b.  sämiqueck 
'Inilb  Icbcnbig',  gv.  ijuiov.  ffr.  sami). 

liolb,  l)  a  l  b  c  n  'ißräp.  'lucgen'  aui-  mbb.  halp 
lialbe  halben  'lucgcn,  Ulmi  uicgcit,  liüii,  i'oii  feiten': 
eigtl.  Sfafutf  be#  unter  l)alb  aufgefiibrten  onb^ 
ftantiüs  m{)b.  halbe  g'-  'Seite',  baber  mit  beni 
(Mcn.  fonftruiert:  mbb.  min-halp,  din-halp,  der 
herren  halbe,  sehens  halben;  iibnlid)  ift  'Qa^ 
nhb.  bleibe r  'lücgen',  feit  bent  15.  CM^b'^'b.  nad)-- 
juiucifen,  erftarrte  Jorni  bcc  flettierien  Jlbj.; 
cbenfo  bniben  'Sat.  ^1.,  nil)b.  halbe  halp  aus 
abb.  halb,  mabrfdjeinlicb  3"ftv.  «Sg.  (feit  Siotfer  ift 
balb  aU  ^^räp.  nadjsuiüeifen).  2tud)  biefer  @e= 
brandi  jeigt  fid)  außerbalb  bcö  §b.;  ügl.  anovb. 
af-halfu ;  mittelengl.  on,  bi-halfe,  got.  in  jnzai 
halbai  'in  bicfer  §iufid)t'. 

^albiren  S^m.  fcbou  im  16.  3abvb.  geläufig 
(3.  33.  bei  3at.  SJöbel  1532  lRed)nen  nnb  Sifieren 
8.  32.(33;  iriJat^efiu§  1562  6arepta  248a);  im 
16.  3abi"b'  baneben  a\\6)  mebieren. 

§OlbC  %.  üW?:  mbb.  halde,  abb.  halda  %. 
'iöergabbang'.  3tnorb.  hallr  '.sauget,  3lbbang'  ent= 
fpricbt  foiuobl  bem  bb.  2Bort  als  aw&i  bem  got. 
hallus,  anglf.  heall,  beibe  Überfel5ungen  oou 
'petra'.  2)iefe  felber  fönnen  tueiterbin  mit  bem 
bb.  §albe  üerroanbt  fein,  ba§  aber  jebenfatle 
näf)er  3ufamniongcbi)rt  mit  got.  *halj)s  'geneigt'; 
Ogl.  anglf.  heald,  anorb.  hallr,  cdib.  bald  2lbj. 
'fic^  Dormärtö  fenfenb,  geneigt';  bodi  fann  bercn 
Xental  ableitenb  fein.  S'üß^  got.  hallus  'S'Clö' 
uerroanbt  ift,  icäre  aud)  anorb.  hvall  hc^ll  (got, 
*hwelus)  aJi.  'i^ügel'  äujuäieben,  fomie  onglf.  hyll, 
engl,  hill  'Aöügel'.  (5ine  ibg.  SBg.  kel  'fid)  erbeben' 
ogl.  in  lat.  celsus,  coUis  unb  lit.  kalnas  'Jöerg', 
kalvä  'JQÜgel'. 

•Öälftc  5-.  bem  Slbb.  a}J()b.  fremb,  eigtl.  un= 
bodjbeutfd);  e§  entflammt  bem  mnbb.  helfte  (-— 
mnbl.  helft,  afrief.  helft,  anorb.  helft,  got.  »obl 
*halbipa),  ber  2lbftraftbilbung  gu  bfllb;  aföd^f. 
*h(jlbitha  feblt.    a)Jit  anberer  SBortbilbnng  galt 
a{\ii.  halftanod,  früb  mbb.  halftnot  '.S^iälfte'.    3n 
Dftreid)  foraie  in  §effen  unb  DJaffau  berrfiit  nod)  1 
beute  für  § ä  1  f  te  ansfdjUefjlid)  § ^^  I  b  f  d) e i b,  i 
\>a^  ond)  in  ber  älteren  Sitteratur  begegnet  (ate 
nnöerftänblid)   in  Sd)önaicb§  D'JeoIog.  2B6.  1754  . 
oerfpottet).    (5ra§m.  Silbern»  1540  bat  „§  a  l  b  = 
t  e  I)  1  §  e  1  f  f  t".   2as  nbb.  2Bort  ift  feit  unb  burd) 
2utber  bcfannter  geworben  (bicgleid)3eitigen  oberb. 
33ibelgIoffare    1523  — 1530    überfe^en    Sutbers 
§  elfte  mit  „.s^alb,  §albteU");  aucb  3af.  i^öbel  j 
1532  Otecbncn  unb  SJifiereu  @.  32  bat  nur  erft  ] 
:Öalbtbei)l;  ngl.  fd^meis-  haltet  au§  halpteil. ! 


Oberb. '-Beleg  für  .s^ätfte  C^rimmel'cbauien  1669 
Simplic.  II,  30. 

^Olftcr  5.  an«  mbb.  halfter,  abb.  halftra 
%.  '3aitm  äum  (yeftbalten  eine»  Xiere»';  ügl.  nbl. 
halster,  anglf.  litelt'tre,  engl,  halter  'yalfter, 
Strtd':  ein  loeftgcrni.  il^ort,  uenuanbt  mit  abb. 
mbb.  halb  M.  '.vianbbabe,  Stiel',  anglf.  hylf  M. 
'^Ij-tftiel',  engl,  helve  'Stiel'  (an  ber  3ljt);  nod) 
im  älteren  ^{)\).  beftaub  §elb  '@riff.  Stiel  <x\\ 
ber  2lj;t'.  2lu§  bcrfclben  ä&urjel  mtib  mit  m- 
2lblcitung  gebilbct  ein  abb.  halmo  (für  *halbuio) 
in  abb.  jioh-lialmo  mbb.  giech-halme  'am  3ocb 
äur  i^eitung  ber  'JJinber  befeftigte»  Seil',  ml^b. 
halme  '.s^anbbabe.  Stiel,  (Blorfenfd)n)enger,  halm- 
ackes  ''ilit'  (ogl.  nod)  i^i  c  1 1  c  b  a  r  t  e) ,  ferner 
mittelengl.  halme  '.sjanbfiabe' ;  aucb  mit  Umlaut 
abb.  jioh-helmo,  mbb.  giech-helrae;  anglf.  helma 
'^"»anbbabe',  fpe^iell  'Steuerrnber',  engl,  heim,  übt. 
helmstock  '§anbbabe  be»  Steuerruberi^'  geboren 
nid)t  ^ierber,  f.  §  e  1  m  -.  '§anbbabe'  ift  bie  ö)runb= 
bebentung  ber  ganzen  Sippe,  and)  für  öalfter. 
3>ielleid)t  ift  lit.  keltuve  'Stocf  am  2)refd)flegel' 
üerioanbt.  M^ 

§ttttc^  5-  iirfprgl.  'oon  Säulen  getragener  i'or= 
bau'  begegnet  äufrübft  in  mb.  Urfunbcn  be§  13/14. 
3abrb»-»  crbält  aber  mcitere  i^erbrcitung  erft  in 
nl)b.  3eit-  i^utbcr  gebraud)t  eg,  ober  3lb.  'i^etri» 
Sibelgloffar  1523  überfe^t  e»  mit  „ä>orlaub,  3-ür= 
f(^opff,  3ngang",  mie  benn  awi\  bie  gleicbäeitigen 
oberb.  Sibelüberfeßungen  bafür  3.^  0  r  f  d)  0  p  f 
fagen  (3.  i&.  (?-cf  1537).  3htr  als  söibelmort  bleibt 
'iia^  SBort  im  17/18.  3abi"b.  befannt,  mirb  aber 
beliebter  unter  engt,  ©inflnfj  (uielleid)t  im  3ln= 
f(^luB  an  bie  Sl)afefpeare4iberfe^ungen)  unb  3.  X. 
im  2lnfd)luB  an  Snt^er  (S?lopftocfa  Dbcn  'ber 
JR^einmein'  1753,  'tatfer  §einrid)'  1764  ufro.). 
^X\^i  Ocrmanbt  ift  got.  hallus,  anglf.  heall  'Jels', 
anglf.  engl,  hill  '^ügcl'.  3lus  bem  3llibcutfd)en 
ftammt  frj.  halle,  (^jcgen  bie  Slbleituug  an»  SBj. 
hei  'oerbergen'  (ogl.  bebten)  läßt  fid)  nid)t^  oon 
23elang  einmcnben:  öalle  gleid)  'iBerborgenc, 
a^erbedte'? 

^ttöe^  5-  'Siebebaus  ber  Salsmerfe'  ift  unfcr 
geiDi)bnlid)es  i*-)alle,  nicbt  mie  man  frübcr  an= 
nabm  feit.  Sprad)reft  (fi)mr.  halen 'Salg') ;  Pgl. 
fd)on  abb.  haUius  'salina',  mbb.  halgräve  ')öor= 
ftcber  unb  9iid)ter  in  Sad)en  ber  Saline'.  — 
S^aUu  iW.,  um  1700  .sj  a  1 1 0  r  u  m  m.  (3.  $8. 2lma= 
rantbe§  1715  g'^auenjimmerlei-ifon  270):  ein  im 
16.  3al)rb.  (3.  2?.  in  i'tatbcfiuö'  Sarepta  1562) 
nod)  ungefannter  bui  fd)ifofer  l^attniemu»  3U  .s^")  alle 
'Sal3fote';  ogl.  ba§  rbeinbeff.  Ü^udelornm 
':8ucfctiger'  fand)  üon  (^Joetbe  gebraud)tj.  äöegcn 
burfd)ifofer  Sßortbilbnngen  f.  nodi  burfd)ito», 
3  d)  m  n  1  i  t  ä  t ,  'i^;  f  i  f  f  i  f  u  -5. 


lalTcii 


i; 


)ämtfrf) 


^ttflen  3üu.  bgt.  üeir. 

•Öalm  Wl.'^l.  nil»  ni()b.  halm  Wl.  inib  halme 
!>{.,  nf}b.  nfäd)!'.  halm  älJ. :  Dg(.  angt).  healm, 
engl,  halm:  lücftgerm.  33ebeutuug  '@ra§=,  @e= 
treibeftengel';  norb.  halmr  '©trof)'.  33ebeutung 
iinb  Saut  fttmmen  311  lat.  calamus,  gr.  -/.älauo^ 
':Ho^r,  @d)reibroI)r,  ©etvetbctialm'  (iub.  kalamas 
'Sdireibi'o^r'j,  afloD.  slama  5'.  '§alm'.  3>ie([eid)t 
eiitftammt  ba§  lat.  SBort  bem  @r. ;  aud)  liefjc 
fid)  benfen,  baB  §alnt  ätiulid)  lüie  öanf  bcit 
lueftiuärty  gouaubertcu  ^Hbogermaneu  äitgetom= 
uieii  lüäre  001t  einem  fübniff.  3?oIfe.  S)od}  ift 
iunf)rfc^etnlid)er ,  ha^n,  §ofm  imb  gr.  y.ä?Miiog 
mit  lat.  culmus  '.'^»alm'  311  lat.  culmen  'Spifee, 
©ipfel'  iiiib  lueiter  311  excello  gef)ört. 

•Öalö  W.  au§  g[eid)bcb.  m()b.  ai^h.  hals  2^.; 
entipredienb  afädif.  nbl.  hals,  onglf.  heals  (engl, 
to  halse  'umftalfcn',  aber  ie^t  beraltet;  bafür 
engl,  neck  *§oI§')'  nnorb.  hals  Tl.  '§af§',  got. 
hals  (®en.  halsis)  2R.:  gUc  auf  ein  gemetngerm. 
Tl.  halsa-  fübrcnb.  llröcrmaiibt  ift  lat.  collum 
für  *ool|mii  11{.  'fQaW  (altlat.  aud)  coUus  Tl.); 
Dg(.  affliljr.  y.Xoing  '^^alibanb'  au§  '^'■/./.oaio-  — 
anorb.  helse?  Db  meiter^in  lat.  excello  ex- 
celsus  urüermanbt  ift(§al§  eigtl. 'fternorrageiu 
ber  S^örperteil'),  bleibt  bunfel.  5(u§  bem  @erm. 
ftammt  frs.  haubert,  afr3.  halbere  '$an3erl)emb' 
aihi'  hals-bergfa).  —  Ijalfcn  ^t\V.  au§  mbb.  hal- 
sen, abb.  halsun  'itml}alfcn,  um  bcn  öal»  fallen'; 
ügl.  nb(.  omholsen,  angl).  healsian  'flebeutlid) 
bitten',  mittelengf.  halsien,  norb.  halsa  'umarmen'. 

t  ^nlt  2lbo.,  eigtl.  ^omparatio  mit  ber  Söe= 
beutung  'öielme^r',  m{)b.  al)b.  halt  9{bb.,  afäc^f. 
bald  'Dielmel)r';  eigtl.  S^'omparatibabiierb  3um 
^ofitiü  halto  9lbu.  'fcbr'.  S)a§  fomparatiüifd)e 
©lentent  ift  nad)  bem  bie  (fubung  abroerfenben 
5lu§laut§gefeB  gefd)iüunben  raie  in  ba^  für 
älteres  batiz;  nrfprgt.  haldiz  nacb  got.  haldis, 
onorb.  heldr  'üielmefir'.  Jf einenfall»  3U  bem 
unter  §albe  ermäbnten  abb.  bald  31bj.  'geneigt'; 
für  ben  5)3ofitiü  febtt  bi§  auf  jene»  ai)h.  halto 
5lbu.  iegltdier  ?lnball. 

l^alten  3tiü.  an^^  g!cid)bcb.  mbb.  halten,  abb. 
haltan;  ög(.  afäd)).  haldan  'beluabveu,  erbalten, 
gefangen  galten ,  (bie  §erbe)  ^üten ,  feftbalten, 
bebaupten',  nbl.  houden  (f.  unter  bQn^^n')' 
augif.  healdan  ft.  ^t\v.  'beiuad)cu,  leiten,  inne= 
baben,  regiereu',  engl,  to  hold;  got.  haldan  rebpl. 
3tm. '3?ieb  mciben':  ein  gemeiugerm.  rebpl.  8t>ü. 
5Jadi  ber  abb.  Diebenform  halthan  müfste  haltan 
ber  jKegel  nad)  auf  got.  *hall)an  beuten,  mofür 
oud)  af(^n)eö.  halla  fprid)t.  2(1§  ©runbbebentung 
lüäre  'mit  forgfamer  Überiuad}ung  3ufammeuba[= 
teu',  baber  'eine  §erbe  bütcn,  einen  Stamm  lenfen, 
regieren' für  altgcrm.  haldan  auf3uftellen.  5ruf5cr= 

Äluge,  (Sujmolojijdje«  aScrtabii*.    5.  ^iifl. 


balb  be§  (Merm.  feblt  e§  an  einer  finnüertraubten 
ibg.  SBurjel  kalt,  ^-all?  ber  Sental  urfprgl.  bloB 
präfensbilbenb  mar,  lief3e  fid)  and)  kol  at§  3Bur= 
3el  benfen,  maa  auf  gr.  ßov-/.o\oc  fübren  mürbe. 
—  9lt)b.  ^aUm.  fefilt  im  Tli)'o.  unb  STbb. 

^alunfc  Tl.,  ältere  9kbenform  (noc&  l)äufig 
burcb  ba§  18.  3abrb.)  §olunfe  ^ollnnfe;  in 
ber  i.  ,t)älfte  be§  16.  3abib§.  (bei  i^utber  un= 
belegt)  anffommeub  unb  3uerft  bei  i?urf.  2öalbi§ 
1527  Ser  üerlorene  gobn  2.1879  {aU$  i?oluncfej 
in  ber  bem  16.  3a^i^f).  geläufigen  )öebentung 
'nacfter  SSettler,  üermilbert  au§febenber  3Jienfd)' 
al§  nbb.  bejengt:  au§  böbm.  holomek  'nacfter 
iBettler,  £">äfd)er'  (3U  holy  'nacft').  iäierglidjeu 
mirb  ein  im  17.  ^nbi^ft-  begegnenbco  Sd)impfmort 
Sobnufe,  bae  auf  böbm.  pohan  's^dbe'  (]. 
§etbe)  3urücf  gebt. 

tC>nnun^  Tl.  'Jniigue^'  au^^  mbb.  mub.  hame; 
basu  iüof)l  bie  gleid)beb.  afdimeb.  haver,  nfd)meb. 
häf  Tl.,  abb.  hämo  Tl.  'Jaugne}?'.  Tlan  f)ält 
biefe»  2Öort  für  ibentifd)  mit  abb.  *hamo  (in 
lihhamo  'Slörper',  afäd)f.  g-üdhamo  fedarhamo; 
ogl.  £^  e  i  d)  n  a  m ,  .s?  e  m b ,  b  ä  m  i  f  d)) ,  urfprgl, 
'WüKe,  Slleib'.  S^on  ber  93ebentnug  'Xud)'  au» 
fönnte  man  atterbing»  —  mit  einer  eigtl.  blofj 
ber  ^ifcf)er-  unb  3ägerfprad)e  angebörigeu  Spe= 
jialifierung  ber  Sebeutung  —  3U  ':"'fe^'  gefommen 
fein;  bod)  ift  bie»  nid)t  fid)cr.  '^Ibb.  hämo,  mbi). 
bam  hame  2.11.  ';'tngelrute,  Jlngelbafcn',  uoi)  bial. 
Adamen  ift  mit  jenen  nid)t  uenuaubt;  fie  fd)eineu 
mit  lat.  hämus  ';>(ngelbaten,  Jlngel'  urücrmanbt 
ju  fein;  h  toäxt  äu  beurteilen  mie  in  bn&en- 

^amen-  f.  Kummet. 

pinijiiö  9{bj.  im  15.  3al)rb.  in  9J}itteIbeutfd)= 
lanb  auftretenb  unb  and)  uon  2u:bcr  gebraud)t. 
8ett  ©im.  9totb-3  Diction.  1571  0cr3eid)net.  ^m 
16.  3flbvb«  begegnet  im  Cberbentfd).  gletd)beb. 
beimtfd)  (3.  35.  ©d)aibenreiBer  1538  £)b^ffee= 
überfe^ung  14^  591»).  §an§  ©ad)-3  bat  b  e  i  m  t  f  d) 
unb  baintfcb  in  gleicher  Söebentuug.  Unb  2ef= 
fing  uermenbet  für  i^eimtücfe  beimtücfifd) 
mebrfad)  .s?ämtüd:e  bämtüdifd)  (.'öau-3 
SadyS  bat  baiinltd)e  2)ücf  unb  bcmifdje 
Dürf,  le^tere»  1558  DJarrcnfc^nciben  2>.  188). 
3m  16/17.  Sabvf)-  finbet  fid)  and)  l)timUd)  für 
unfer  bämifcb.  älfitbin  ift  3^f"tität  üon  bä  = 
mtfd)  mit  l)eimtfd)  fid)er.  3lu»  ber  23ebeutung 
be»'bäu§lid)  oerborgenen,  gebeimen'cntmidelt  fid) 
ber  23egriff  'tücfifd),  binterliftig';  anorb.  heimskr 
(=  l)eimifd))  bebcntet 'tbörid)t,  närrifd)' (eigtl. 
'be)d)ränft')  at»  5lbleitung  3U  heimr  i,f.  beim). 
3)a§  bofalifd)e  ä^erbältniS  bec^  eigtl.  mb.  bämifd) 
3n  beintifd)  erinnert  an  ba§  urfprgl.  mb.  äbn  = 
li^  neben  älterem  etnlid)  (and)  an  bärfei 
für  bei  fei  =  efel  unter  bei  fei). 

20 


Apammel 


—     154     — 


§nnf 


^ammel  3JL  anv  nU)b.  nnibb.  hamel,  al)b. 
hamal  Wi.  '^aniniel*  (ml)b.  and)  'fdiroff  abge- 
brochene iHnliöIje,  SUppe,  Staucie'):  eigtl.  )ub= 
ftantiüicrtCtf  Slbj.  al)b.  hamal  'üerftünunelt',  iüor= 
nuS  fid)  bie  mfib,  9(ebcnbcbciitiiiigcii  crflävcn;  alib. 
liamalon  ,  mbb.  hameln  (iillb  lianieii)  'ücrftiim= 
mein',  aitglf.  hamelian ,  engl,  tu  hamble  'üci's 
ftünimeln,  läl)tnen';  a(}b.  hamalscorro  5üf. 'abgc= 
riffencö  Sel^^ftücf',  a\)h.  hamal-  hamaluug-stat 
3-.  '9tid)tplag',  ml)b.  hamelstat  9t.2IJ.  'äevriffeneS 
Ufer',  hamelstat  5-  'äerriffeneö  Sevrnin'.  'S^a- 
luanbt  at)b.  ham  (flefticvt  hammer)  5Ibj.  'ücv= 
Üümnielt,  uerfrüppelt'  (ogl.  bcnimen),  \v\t  fvä. 
mouton  jn  tat.  mutilus. 

Jammer  Ü}}.  au§  gleid^beb.  m^b.  hamer  {i\il. 
lipmer),  al)b.  hamar  ($1.  hamarä)  2}J. ;  Pgl. 
afäd)).  hamur,  angif.  hamor  ÜOh,  engl,  hammer, 
anoib.  hamarr  M.  's^amnux'  (aud)  '.sllippe,  S'cl'^'): 
ha^  getnetiigerm.,  bem  ©ot.  jnfäüig  fct)(cnbe  äöort 
für  §antmer,  für  beffen  ältere  (Sefdjidjte  bie 
norb.  DJebenbebeutnng  '\s<^V<i,  .Stlippe'  incrtDoU  ift : 
im  ^Üfloü,  bebeutet  ba»  Dennanbte  kamy  '8tein' 
(lit.  akmu  'Stein').  2)al)er  nimmt  mau  au, 
Jammer  fei  eigtl.  fo  Diel  qI§ 'fteinerne  SBaffe'. 
Ob  Weiter l^in  nod)  ffr.  agman  'Jcle,  SteiniDaffc, 
Jammer,  SlmboB'zc.,  foiüie  gr.  dy.iKor  'i'lmboij' 
(lit.  akmu  'Stein')  üermanbt  finb,  ift  ungeiuife. 

Kämmling,  §emmling  3}i. 'castratus',  erft 
nt)b.,  5ibleitung  üon  ^ammeL 

.^om))clmann  Üi.  bei  ©tieler  1691  al§  §em: 
pelmann  gebud)t,  bei  ^^rätoriu»  16B6  2tntbro= 
pobemuS  272  al§  §ampel  mänrigcu  (^4-^tnr.) 
belegt. 

t  §am:|)fcl  %.  aus  niljb.  hant-vol  'eine  §anb 

DOÜ'. 

^amftcr  M.  an§  mljb,  hamster  2)J.  '^amfter'; 
ba»  ^.Jll)b.  fenut  hamastro  äR.  nur  in  ber  33ebeu= 
tung  'curculio,  aornmuvm',  cbenfo  nfädif.  hamstra 
%.  für  *hamasti-a  (auffällig  fiebeubürg.  häuspr). 
£a5  alleinige  2>orfommeu  be§  'ißorte»  in  2)eutfd)= 
lanb  fprid)t  bielleid)!  für  ©utlel)nung;  man  bcnft 
au  3uiani'"eitÖaug  mit  lit.  staras  '.s^omfter'  ober 
mit  ruff.  chomjakü  '§amfter'.  Sljuonijm  ift 
oberlaufig.  grintschel  gritsch  (Äobleuä  Storn  = 
molf  '^arafter'). 

Öanb  3%  au§  gleid)beb.  nil)b.  at}b.  hant  J-; 
ogl.  afäd)|.  ubi.  hand,  auglf.  h^ud  %.,  engl,  hand, 
anorb.  hgnd,  got.  handus  3^. :  gemeiugernt.  SBort 
für  '^aub',  unferm  ©pradjftamm  eigentümlich, 
mie  benn  bie  tneifteu  ibg.  Spiad^ftäuune  je  eigen= 
artige  Öegeid^unngen  bafür  Ijaben.  Öcwöl)nlid) 
atö  ^ilblettung  gu  got.  hin{ian  'fangen',  frahun- 
[jans  2)L'tSJefangener'  (ügl.  uod)  §unb  fomie  engl, 
to  hunt  'jagen',  anglf.  huntian)  im  ©inue  uon 
'Jaffcnbc,  ©reifcnbe'  gebeutet;  mogegcn  nou  Seiten 


ber  Sante  unb  ber  23ebeutung  nid)t§  ciujumenbcn 
ift.  S)DC^  bleibt  ju  berncffiditigcn,  baß  bie  alten 
9kmen  Pon  S^iJrpcrteilen  feine  ft.  ä>erbalftämme 
neben  fic^  Ijnben;  bgl.  ©erg,  D\)X,  2(uge, 
Ringer,  Scannten.  —  %\n  \i({<c  g-ornieUe  ift 
y\\  beachten,  baJ5  ba§  Söort  nadi  bem  got.  handus 
utfprgl.  u-Stauun  geluefen  ift,  im  ^.?ll)b.  aber  fd)on 
in  bie  i-S)ctl.  übergetreten  ift;  bod}  haben  fid) 
burc^  ba§  Jll^b.  a.''Jf)b.  I)inburd)  Spuren  ber  u- 
2)cflination  erf)alten;  bgl.  abl)auben.  —  .Oanb 
'3h-t,  Sorte'  eiitmirfelt  fid)  an»  ber  SUtittcIbebeu^ 
tung  'Seite';  bgl.  m^b.  ze  beiden  handen  ',yi 
beiben  Seiten',  aller  hande  'jeber  2lrt',  vier  handt:' 
'biererlei'. 

Ijanbcln  ^{\0.  au§  mf)b.  handeln,  al)b.  han- 
talon  'mit  ben  §änben  faffeu,  bevül)reu,  bctaften, 
bearbeiten ,  berrid)tcn'  (baran»  altlotI)ring.  han- 
deleir 'fegen'):  Slbleituug  üon  §anb;  .S? anbei 
^))J.  ift  evft  ans  bem  ^txü.  f)  aub  e  l  n  eutiprungen 
—  lüic  iHrger  mi  ärgern  (f.  arg),  Ö)ei,> 
au§  geilen,  Dpfer  au§  opfern  — ,  ba  cö 
erft  fpät  mf)b.  auftritt  (ml)b.  handel  3JJ.  '£)anb= 
luug,  ^onblungsmeife,  Segebenljeit,  S>er:hanblung, 
3Baare').  2(nglf.  handlian,  engt,  to  handle  'be= 
rül)ren,  I)aubljabeu,  beljanbelu,  leiten';  anglf.  han- 
dele '^aubljobe',  engl,  handle  'Stiel,  @riff';  norb. 
hgndla  'beljaubeln'. 

^anblüci'f  5?.  an§  ml)b.  hantwerc  9L  'ipanb^ 
arbeit',  aber  in  ml)b.  '^dt  üermifd}t  mit  antwerc 
5i.  'äBerfäeng,  3JJafd)ine',  moraiig  fid)  bie  ä3ebeu= 
tung  üon  'bernfsmäBigem  31rbeiten  mit  Sßerf= 
Seugeu'  entiüicfelte. 

^auf  ^t  a\\?>  nil)b.  hanf  hanef  9)L,  al)b. 
hanaf  M,:  ein  gemeingerm.  äßort  für  '§anf'  (got. 
'hanaps  fe^lt  gufätlig) ;  ügl.  anglf.  hsenep,  engl, 
hemp,  norb.  hampr.  S)ie  geiüöl)nlid)e  2lnnal)me 
einer  (5ntlel)nung  bes  SBorte»  au§  bem  Snbeurop. 
gr.  xrir)'«/-/js'  (lat.  cannabis)  ift  unl}altbar:  bie 
(SJermaucn  erful}ren  (Sinfluß  füblidjer  S^ultur  etioa 
erft  im  letzten  3al)rl)unbert  üor  unferer  3eitrcd)= 
nung ;  e»  giebt  fein  Seönmort  ca\%  bem  (Sr.  ober 
2at.,  \>cßi  bie  altgerm.  2autüerfd}iebung  üoüftän= 
big  erlitten  l)ätte  (f.  >5-inne'  '(^'lofefeber',  5^5 f  ab 
uub  bie  fiül)eficn  (£-ntleI)nnngen  unter  Staifer). 
Senn  aber  Söerfd)iebuug  ber  S^onfonanten  in 
gcrm.  *hanapiz  (=  anglf.  hasnep)  gegenüber  gr. 
/.äri'aßiQ  üorliegt,  fo  ift  bie§  ein  :öeJüei5  ba= 
für ,  bofe  iaä  SSort  ein  '^aax  3al)rf)unberte  üor 
Sl)r.  bei  beu  (Sermanen  bereit»  eingebürgert  war. 
„2)ie  @ried)en  lernten  ben  Jöanf  erft  jn  §crD  = 
Dot§  3cif  fennen;  bie  Sli}tl)en  bauten  il}n  unb 
er  ftamnit  lüoljl  au»  ä3aftrien  unb  Sogbiana, 
Den  Slafpildjen  unb  31ralgegenbeu,  mo  er  uodi  jegt 
mit  Üppigfeit  luadifen  foll".  Um  fo  et)cr  fanu 
man  bie  i.'(nnal)me  fübenrop.  (S-influffeS  ablcljuen; 


üanc^en 


—     155 


•Öarfe 


bgl.  Seinen.  SSarnm  fotten  bie  ©ermanen  ntcfit 
auf  ifirer  SBanberung  üon  3ti'icn  narf)  (Snropa 
beim  S)iirdi^ng  burdi  Sübrufjlanb  bcn  bort  tinlb 
föacftfenben  .s!)anf  nnb  bie  öanffnltur  feimen  ge^ 
lernt  f)nben  ?  llnb  max  üon  bemfelbcn  2?oIfe, 
ha^  bcn  ©riccben  unmittelbar  ober  mittelbar  ba§ 
SBort  -Auvraßic  lieferte ;  auffällig  ift  aucf)  angif. 
pis'öanf  Cbgl.  nocf)  ®rbf  e).  S)ie§  gr.  y.äwaßic 
ift  felber  Sebmvort  unb  jene»  *hanaps  ftimmt 
(autlirfi  ebcniogut  gu  aflon.  konoplja,  lit.  kanapes 
'^anf.  9rudi  bei  bcn  5}Jerfern  finbet  fid)  ba§ 
2Bort  (pcrf.  kanab).  (?§  fd)eint  nid)t  ed)t  ibg. 
,^u  fein. 

l^ttngcn  3^^^.  a\\§i  nt^b.  haben  (bienc  ge- 
bangen), af)b.  bähan  (biang  gibangan)  ft.  3^^)- ! 
Dgl.  fangen  au§  (\h\>.  fäban;  bor  h  ift  ein  n 
nnterbrüift  (ogt.  abb.  dahta  ^u  dencban,  bad}te 
',11  benfen;  bradite,  abb.  bräbta  ^u  brin  = 
g  e  n).  (5-ntfiired)enb  nbl.  bangen,  angIf.  hon  a\x^ 
*b6ban  (beng  bangen),  engl,  to  hang  'fangen, 
bangen',  got.  bähan  für  *hanban  ft.  ^ixo.  'bangen'. 
3m  5Jbb.  (Sngr.  9lbt.  mifd)t  fid)  baS  atte  ft.  3ttö. 
mebrfad)  mit  jugebörigen  fcbtt).  ^fm.,  moburd)  bie 
tranfitiüc  SSebeutung  fid)  mit  ber  iutranfitinen 
üerbtnbet;  ögl.  ubL  hangen,  engt,  to  hang  'bangen, 
bangen';  im  9JJbb.  ift  bähen  tranf.  unb  intranf., 
bajU  nod)  hangen  (a'^b.  hangen,  augtf.  hangian) 
intranf.  'bangen';  ba^u  abb.  hangen  'bangen  taffen, 
(bcm  S^loffe)  freien  Sauf  laffen,  gefd)eben  laffen, 
geftattcn',  bgf.  b  e  n  f  c  n.  Sa^j  nbb.  3tw.  berubt 
auf  einer  rautfid)en  aJJifd)ung  Don  mbb.  bähen 
(hangen)  unb  h(^ngen,  bod)  begriff(td)  ücrtritt  e§ 
nur  mbb.  bähen,  af)b.  bähan.  ©icberc  iöesiebungen 
ber  gemeingerm.  2Bä.  hanh  (bäh)  in  ben  übrigen 
ibg.  @brad)en  feblen ;  man  bergteid)t  got.  hähan 
'in  3ro£tff^  laffen'  mit  {at.  cunctari  'zaubern'  unb 
ffr.  cank  'fd}roanfen'. 

•Öanfc  ?5.  au§  mbb.  bans  banse  %.  'fauf= 
männifdie  SSereinigung  mit  beftimmten  ricbtcriicben 
iBefugniffen,  s'^aufmann^gilbe':  ein  urfprgl.  oberb. 
Söort  (roobt  für  febe  l^orboration,  S^ereinigung? 
abb.  got.  hansa  %.,  augif.  hos  '8d)ar'),  bocb  balb 
gemeinbeutfd)  gemovben  unb  al^  23e3eid)nung  ber 
großen  norb.  Stäbtebanfe  erbaltcn,  mäbrenb  bie 
ältere  ©runbbebeutung  'Scbar'  fd)on  im  2J?bb. 
auSgeftorben  mar.  Senom.  ^  ä  n  f  e  I  n  ^fm.,  bloß 
nbb.,  'jem.  in  eine  ^or}3oratton  aufnebmen'  (nid)t 
fpe^ieü  in  bie  §anfe). 

t)ttu|cln  3tn5-r  eift  n^b.,  oerfd}ieben  bon  bem 
unter  .^anfe  ermäbnten  älteren  öomonbmon; 
eigtl.  'fem.  jum  öan«,  b.  ft.  fo  Diel  wie  9Jarren 
baben'  (Dgl.  bie  Si^elten  §  a  n  §b  u  m  m ,  iö  a  n  §  - 
n  a  r  r ,  ip  a  n  §  m  u  r  ft). 

l^flnttcrcn  3tlD.  au§  fpät  mbb.  hantieren 
'öaiibel  treiben,  Derfaufeii':  nidit  SIbfcitung  Don 


Öanb  im  ©innc  Don  'ftanbetn',  toeil  bann  für 
nt  ein  nd  im  9Kbb.  9Hib.  5U  ermarten  märe;  fon^ 
bem  au«  frj.  banter  'bin-  unb  beräieben,  oft  be= 
fud)cn',  ba§  Dom  3JJnb[.  au§  in  neugerm.  ^iafefte 
brang.  Söead)tenemert  ift,  mie  ba§  unferm  8bracb^ 
gefüfti  unflare  SSort  allerlei  5(n[ebnungen  erfabren 
bat;  Dgl.  bie  ötterc  ©cbreibnng  b(tnbtbteren. 

fja^ern  3ttt).  nad)  nbf.  (mnbt.)  baperen  'Der= 
febfen,  ftottern';  bod)  and)  fcbmäb.  baperen  (fo= 
luie  fd)mei3.  bapen  'fricd)en'?).  SautDerbäftniffe, 
llrfprung  unb  @cfd)td)te  ber  ^Verbreitung  ber 
Sippe  finb  bunfcL  3nt  9?ftb.  Der^eicftnen  8tie[er, 
^•rifcb,  Slbelung  unb  Sampe  \)0i^  im  16/17.  ^afttft. 
unlitterarifcftc,  Don  Schottet  1663  unb  Stieler 
1691  gcbud)te  unb  Don  2)tt\ba6)  1734:  al§  fd)Ief. 
be3eid)nete  Söort,  ba§  feit  ber  smeiten  £>älfte 
be§  18.  3aftrf)§-  in  bie  Sitteratur  bringt  T^.  2?. 
Öcrme§  1788  2;?and)  öermäon  ©.  233). 

^ttrbcr  9Ji.  ein  nbb.  fyifcftnamc  (fd^on  bei 
(5ra§m.  2t(beru§  1540  Diction.  q  IIP),  ent- 
fpred)ciib  übt.  nbb.  harder;  ba§  gteid)beb.  angIf. 
heardra  Weift  mit  ber  älteren  DJebenform  heard- 
hara  auf  3u)aittmcnfe8uug  (eigtl.  '§artftafe'?). 

^arfc  5.  au§  gleid)bcb.  mftb.  harfe  harpfe, 
ai)^.  harfa  harpha  %.;  Dg(.  angIf.  hearpc  %., 
engt,  harp,  onorb.  barpa  ^y. :  gemeingerm.  2Bort 
(:8enantiu§  5ortunatu§  nennt  barpa  ein  baxha- 
rifcbe§,  b.  i).  germanifd}e§  3iifti^nntent) ,  ein  ben 
©ermanen  eigentümlid)e§  8aiteninftrument  be= 
3cid)nenb;  e§  mar  in  ben  älteren  '^txitw  für  bie 
altgerm.  2Sornebmen  'ba^,  ma§  für  gcmöftnlid) 
©etge  ober  fyiebel  mar.  (Sine  Deutung  be§ 
2ßorte§  ift  nod)  nid)t  gefitnben.  2tu§  bem  @erm. 
entflammt  bie  roman.  Sippe  Don  frs.  harpe. 

.»^äring,  gering  Wl.  au?  gleicftbeb.  mbb. 
haerinc  (-ges)  111.,  abb.  häring  3}i.;  Dgl.  nbl. 
haring,  anglf.  hisring  M.,  engl,  herring:  ein 
fpcäiftfd)  mcftgerm.  SBort  (bafür  anorb.  sild),  beffen 
ä  (ffi)  audi  burd)  frief.  Sialefte  unb  burd)  bie 
nbb.  2tu5fDrad)e  mit  <c  bcftätigt  mirb.  Die  abb. 
ml)b.  mnbl.  ^kbenform  bt^-ring  loeift  auf  31nbeu- 
tung  an  aiiii.  bori  '.t>eer',  fafet  alfo  ben  ^-ifd)  al§ 
'ben  in  Sd)aaren  fommenben',  alö  '.\?eerling'.  Ob 
bie  ältere  -Soi'ni  häring  (anglofrief.  bsring)  ^u 
biefer  -Deutung  ftimmt,  ift  uiifid)er.  2a§  germ. 
2Bort  brang  in§  Stoman.  (frj.  hareng). 

^arfc  %.,  ein  nbb.  2öort,  mofür  \)'ü.  .tarft 
unb  ^)t  e  d)  e  n  (für  Sntber»  $R  e  cb  e  n  bat  bie  :öugen-- 
bagen'fd)e  nbb.  Überfefeung  Don  1541  §arte) 
Dgl.  nbl.  hark,  anglf.  *hearge,  engl,  harrow 
'(Sgge',  anorb.  herfe  dl.  '(5''gge',  bän.  harv,  fdimeb. 
bserf.  Sei  faiim  ju  be^meifelnber  3bcntität  ber 
2öorte  maclien  bie  lautlid)en  ißerbältniffe  Sd)n)ie= 
rigfeiten;  al§  2B3.   l)ätte   ffr.  kharj  'fragen'  5U 

20* 


Aöarlctin 


156 


hafdicu 


i]elteii.  2'odi  ift  anglf.  hyrwr.  citc\l.  Imrrow, 
nnorb.  herfe  "iQaxW  (=  got.  *luirwi  ilf.c')  fcfittjcr 
baniit  511  uevcinigen. 

Jtiarleftn  an.,  erft  feit  ®nbc  bc§  17.  3al)tt)^. 
ciiuiclniviicvt  (bei  Sperniibcv  1720  alo  llarlcquin 
iicbiidit)  nU'^  itnl.  adocchino  (5Janic  bcv  foiiuic()cii 
aiJac'fe  in  bcv  ital.  «oniöbic)  1111b  ix^■  li!irle<iuin 
iiflequin. 

.Onrm  iU.  ein  int  lUbb.  nnb  älteren  'JJI)b.  faft 
iiauj  feftlenbci:  iBort,  iuoI)l  im  Dovigen  3ai)rl}un= 
bert  biird)  ben  engl.  Sittcratnveinftnfe  nnd)  engl. 
Imrm  aufgcfri)ci)teÄ  Söort  (ugl.  §alle,  §eim): 
nilib.  (ganj  nngcbrändilidi)  härm  Wh  'Seib, 
2diuier-i';  ai}"!).  haram,  afädii.  harni  iU.  'i8e= 
idiimpfung,  fdjmersenbe  l'Kebc,  Mränfiinn';  aiig(i. 
hcarm  Tl.  'Jöelcibigiuig,  ©d)aben';  engt,  härm 
'£cib,  llnred)t,  Sdiabcn';  anorb.  härm  9.)}. '^unu 
nter,  Sorge'.  S^enuaubt  ift  affoü.  sramü  (an^ 
*sormii)  M.  'Sd)ain,  @d)anbe'.  ©in  S?oinpofitnm 
nllb.  haramskara,  afädif.  harmscara  %.  'befdlinu 
pfenbc,  nnalooüc  Strafe'  crbicit  fid)  bis  in§  i^bb., 
wo  harn-  harmschar  '4>lagc ,  9fot,  Strafe'  ge- 
läufig blieb,  als  §arni  allein  bereite-,  uerfdilunu: 
ben  mar.  —  23gl.  fierb. 

•Öorn  3}L  (ältere  oftmittelbentfd)e  ^lebenforni 
SDaxm  bei  ßntf)er  iinb  fonft  im  16/17.  3at)rf).) 
au§  mbb.  harn  i'{.  9h,  ai)^.  harau  Tl.  'Itrtn' 
ouegeii  einer  mb.  9Jebenform  mit  m  f.  ^firu):  ein 
fpcgififd}  oberb.  ißort,  )üoI}t  urfprgl.  ibcntifd)  mit 
anglf.  scearn,  anorb.  skarn  9f. 'iSot':  sk  nnb  h 
(bie§  für  k  o^ne  s)  I)ätten  attgerm.  geioecbfelt; 
bagu  Qx.öy.coo;  bgl.  Ijocfen,  broffcin,  lint§, 
Stier.  2(bleitung  Don  §arn  aii§  einer  Sog. 
har  'ergießen'  (f.  6ure)  bleibt  fraglidi. 

.Öornift^  ?Ji.  ani'  bem  mbb.  harnasch,  9Jeben= 
formen  harnas  harnesch  3Ji. 'i^amifcb',  im  2(u§= 
gang  be§  12.  3al)r^§.  au3  bem  Slfrj.  entlef)nt: 
afrj.  harnais  'JRüftung,  ©efc^irr',  baS  gemeinrom. 
gemorbeii  ift  (ital.  amese),  aber  maljrfdöcinlid) 
auf  has  Ucä.  als  le^le  Cnelle  .^nriicfgcfjt  (ti)mr. 
haiarnaez  '(Jifengeräte') ;  permitteliibcr  2)ialeft 
märe  mittelengl.  harnes  '^Ttüftnng'  (engl,  harness 
'.öarniid),  ^ipferbegeng'). 

Öarj)une  '^.  au»  gleid)beb.  nbl.  harpoen  = 
frj.  harpoij,  iDo^er  and)  engl,  harpoon  CUhki- 
tungen  auS  roman.  arpa  harpa 'öafen'  ju  §arfe). 
2ie  (Sntlebnung  in§  9ibb.  gefd)ab  um  1700  (Spe= 
ranber  1720  bnd)t  Harpon). 

^orrcn  S^m.  am  mi)h.  harren  (be-  erharren) 
'»Darten,  fid)  aufbauen':  ein  mb.  2Bort,  ba^  burcb 
fiutber  in  bie  Sd)riftfprad)e  gelangte  (bie  oberb. 
23ibelgloffare  dou  1523  - 1530  überfe^en  2ut:^ere 
Darren  mit  „toartcn,  beiten";  aud)  (Scfs  '-öibel 
1537  bat  raartcn,  uid)t  barren).  (Se  ift  bem 
:ybb.  fomie  ben  übrigen  germ.  Sioletteu  gänjlicb 


fremb,  aber  siueifeÜoS  ed)t  germ.;  pon  bunfelm 
llrfprung  (ob  mit  gr.  y.aoreoeh'  ^u  bart''^  Pgl. 
lat.  durare  ju  durus). 

t  ^orftf)  Slbj.  'i)axt,  raub',  e^ft  nl)b.;  baju  mit 
auffälliger  i3antabtveid)ung  mbb.  (bei  9?icoIau§ 
P.  iöafel)  harsten,  aild)  verharsten  'bart  merbeu'. 
(5'S  gebort  Woiji  31t  ubi.  harst,  a{)b.  liarsta  ';Hoft' 
abb.  li^ff^tan,  anglf.  hyrstan  'röfteu'.  5)entlid)e 
Slbteitnng  Pon  Ijart;  pgl.  rafd)  gn  grabe,  got. 
'■'"rasqa-  311  rapa  'fdbuell'  (abb.  radoj,  auorb. 
horskr  *fd)uell'  JU  OUglf.  hrade,  auorb.  beiskr 
'bitter'  su  got.  bait-rs;  fo  föäre  5U  got.  hardus 
'^art'  ein  *harsks  *har8ts  PorauSjufe^cu.  S'odi 
fönnte  man  and)  an  '.I5eriüaubtfd)aft  mit  isl.  hörtl 
'.sparte  beS  gefrorenen  ^obenS'  benfcu:  ul)b. 
§arfd)  'Sdjucefrufte'  bial.  Xafj  aber  and)  'bart' 
allein  auöreid)t  biefe  leöte  ^ebeutnug  gu  ertlären, 
geigt  abb.  h(jrtimän6d,  mbb.  h?rtemanet  '§art= 
mouat'  als  Te.iember  nnb  ^nimar.  S.  baS  flg. 
ia>ort. 

^nrt '  Vlbj.  aus  mbb.  hi,>rtc  hart  'Jtbj.  (harte 
3(bP.;  pßl.  faft  9lbP.  gu  feft,  fd)on  3U  )d)Dn  :c..) 
'I)art,  feft,  fdjioer,  fd)merälid)',  abb.  h^rti  harti 
hart  2tb|.  (liarto  2lbP.j  'f)Ort';  Pgl.  OUglf.  heard 
't)art,  ftarf,  tapfer',  engl,  hard  't)art,  fd)tüer,  ^erbe' 
(hardy  'ftarf,  tapfer'  ftammt  iDabrfd)einlid)  äu= 
nöd)ft  ans  vornan,  frg.  hardi,  baS  aber  3lbleitung 
bcS  germ.  Ijaxt  ift),  got.  hardus  5tbj.  'I)art, 
ftrenge'.  (yemeingerm.  2lbj.  ouS  Porgenn.  kartüs ; 
Pgl.  gr.  y.pazvg  'ftarf,  gewaltig,  3)Jad)tbober', 
xßorfoo't,'  y.puTSQog  'i'tarf,  ftaubbaft,  mäd)tig, 
l)eftig',  2tbP.  ydQva  'fe^r,  ftarf  (abb.  harto  21bP. 
'fe^r,  böd)ft') ;  baiw  Pietleid)t  noi^  ffr.  kratu-s  3JL 
'Äraft,  Stärfe'  (SSj.  kar  'tbnn,  mad)eu')  ober 
aber  lit.  kartüs  'bitter'  (iJSä.  krt  *fd)neiben,  fpal= 
ten'j.  SInbere  Pergleicbeu  bem  germ.  2Ibj.  bas 
ffr.  gardha-8  'fü^n,  ftarf. 

t^ort-,  §arb  5.2)?. 'äSalb' ans  ml)b.  hart 
m.%M.,  al)b.  hart  '2BaIb';  pgl.  ancb  Speffart 
aus  spelites  hart  (gn  Sped^t);  §ars  für  m^b. 
Hart;  §nai"bt  in  ber  ^falg. 

§arj-  9L  aus  gleid)beb.  uüjb.  al)b.  harz  3JJ. 
'ü,  (abb.  and)  harzoh  —  tbüriug.  horts/);  nbb. 
harts,  nbl.  hars.  S)aS  2ßort  ift  anßert)alb  Seutfcb= 
lanbS  nii^t  nad)gett)iefen.  Spnoni)mo  f.  unter 
iöernftein^  Slitt  uub  Xeer. 

^rtfnrb  lUi.,  im  17,  3flf)rf).  auftreteub  mit  ber 
iöebeutnug  ';Hififo',  1644  im  Sprad)=  ufto.  iüer- 
berber  uub  Pon  ®.  l'iebc  1686  pergeidinet  (^agart 
5-em.  ßrimmelsljaufen  1669  Simplic.  III,  14; 
Seibni^  1717  UnPorgreitH.  ©ebanfen  §  71  empfieblt 
nbb.  Schlump  für  §afarb):  auS  bem  gleid)= 
beb.  frg.  hazard  übernommen.  SJereinjelt  eben^ 
ba^er  fd)ou  m^b.  hasehart  'Jßürfelfpief. 

(jaft^cn  3tiu.  'ergreifen',  ein  burd)  2ntl)er  gur 


■^ak 


157 


^auc^en 


(Meltiing  gefornmcne?  Di'tmittelbeutfdi.  (tf)üriug. ; 
o6erfäcf}i.)  3Borr,  ba§  bem  Cberb.  unb  bem  2Beft= 
mitte(beutfcf).  eic^tt.  \ti)lt(io  ttirb  £utficr§  f)aid)en 
in  3(b.  i^etrie  2?ibe(g(oficr  1523  mit  „ertüticf)en, 
faf)en,  ergreifen"  überfefet  unb  in  C'cf^  iMbcl6ear-- 
beitung  1537  bnrd)  „ergreifen,  fa[)en,  bniten"  er= 
l'eßt).  dtad}  £>elbtg  1611  Orig.  Diction.  Germ. 
3.  150  tuirb  nbb.  btelmef)r  „ermifcften"  gefagt. 
"su  bcn  oberb.  Tla.  fef)It  öafc^en  no(^  jcgt  (ha-- 1 
für  ancb  im  Siebenbürg,  fen  =  fangen).  Xie ! 
Xentnng  bee  and)  im  3It)b.  Ü}(f)b.  unb  überf)aupt 
im  iHItgerm.  feblenben  3*«?.  i[t  uniid)er.  3u= 
iammenbang  mit  ioaft  unb  beben  dat.  cupioj 
ift  moljrfc^etnlid);  got.  *hafsk6ii  bürfte  f)b.  ju 
*hask6ii  =  f)afd)en  führen.  —  ^äjt^cr  2JJ.  bei 
Xuej  1652NomencIat.  144  belegt  unb  feit  2c^otteI 
lfi63  unb  Stieler  1691  gebud)t,  Dou  :){äb(ein  1716 
(©Drad}mcifter  I,  i^orrcbc  b;  nie  meifsn.  SSort 
iKrDi3nt;  legt  öeraitet. 

.^oje  ü'c.  ans  m[)b.  hase,  Qf)b.  haso  Üc. :  ge: 
meingerm.  iöe^eidjnung  für  '.'öafe';  tig(.  nbl.  haas. 
anglf.  hara  (mit  :}if)ota3t§mns),  engL  harc,  anorb. 
herc  ')Sl. ;  got.  *hasa  (=  of)b.  haso)  ober  *haza 
(^  anglf.  hara)  fef)[t  ^nföHtg.    Xem  üorgerm. . 
kaso(H)  entfpricf)t  im  3nb.  caoä  (ftatt  *(;asa  mie  ^ 
rväcuras  für  *svä5uras  Dgl.  2  dituäberj  'Öafe'; 
außerbem  fef)rt  ber  9kme  auffälliger  2Beife  nur 
uod)  im  JIItpreuB.  (al»  sasins  für  szasinas)  unb  , 
im  Jütir.  (al^  ceinach  au§  *casinac?)  inieber. 
llJöglidKrmeife  itci)t  ha^  UriDort  kaso-  '§afe'  in 
ikrmanbtfdjaft  mit  ang(f.  hasu  'grau'.   2lu5  bem  : 
(^erm.  ftammt  fr^.  hase  5-  '2öeibd)en  beö  .S^afen'. ' 
.s^b.  nbb.  Tla.  bejeidiuen  mit  Öafe  (aud)  ®tall  = 
^  a  f  e)  gern  has  ^anind)en  unb  nennen  bann  ben 
§afen  ^'C^b^afe;  ögl.  noc^  tneftföL  sarp-häse 
'3ger,  fc^mäb.  S  e  ef)  a  f  e  '2JJeerfdiiDeind)eu',  öftr. 
6  i  d)  {)  a  f  e  'Sic^born'  (f.  aud}  2?  ö  ö  u  I)  a  f  e).  Xte 
'-Be^eidjuung  ö  a f  c nf  d)  ar  t  e  'Spalte  in  bcr  Cber^ 
lippe  mic  beim  öafen'  ift  in  Xeutfd)tanb  erft  fett 
bem  14.  3a^i1)-  bezeugt,  begegnet  aber  fd)on  im 
Slnglf.   a[§   h^rsceard   tbafür    engl.   hare-JipJ; 
ngl.  noct)  ben  Spottnamen  anorb.  Skarde ;  oud)  | 
afrtef.  has-skerde  'f)afenfcf)artig'. 

•Öofel  5-  au2'  gleidjbeb.  ml)b.  hasel,  al)b.  ha- 
sala  5.,  basal  3}(.;  ügl.  anglf.  h«sel,  engl,  hazel, 
anorb.  hasl  ÜJi.  (baüon  hoslur  5^1.  'Örcni^poften'J: 
ha^t  gemctngerm.  SBort  für  '^afel'  au-:-  üorgerm. 
kosülo-;  barauö  im  2at.  mit  gefeeiidiem  3?{)ota= 
giemu^  corulus  '.S^afel';  Pgl.  nod)  altir.  coli  '§afel' 
für  *cosl. 

f)afpf,  £>äfpe  5-  au^  m^b.  haspe  hespe  5- 
'Jbür^iifen,  ibürangel;  ©arnmiubc'  (mit  ber 
Dkbcnform  hispe  5-  'Spange'),  aE)b.  haspa  'fo 
öicl  ©am  mie  auf  einmal  gel)afpclt  mtrb';  ogl. 
anorb.  hcspa  5.  'Xode,  Strang  3Solle;  Xbür: 


riegel';  engl,  hasp  '^ie^el,  ?ufammenfd)lieBen', 
mittelengl.  haspe  'Stieget,  SöoUgarn',  ebcnfo  anglf. 
heesp  haeps  heps  5-  —  Sic  Joppelbebentung 
'J^ürüegel,  Jl)ürbafen  —  (iJarnminbe'  fdjeint 
altgerm. ;  als  Xerm.  ted}n.  in  ber  Spinnerei  brang 
ha^  SBort  ine  iHonian.  (itol.  aspo,  afr.^.  hasple  1 
mie  9t öden;  f.  audi  Sunfel.  Cb  bie  beiben 
Sebentungen  fid)  an«  einer  entmidelt  baben  ober 
ob  3mei  Oerfd)iebene  SBorte  barin  ^ufammenge^ 
fallen  finb,  miffen  mir  nid)t,  ba  fein  ett)mologifdier 
Sln^alt  üorliegt. 

.Öofpcl  W\.  ane  mf)b.  haspel  2)J.,  ai)^.  haspil 
9}J. '.v^afpel,  (^arnminbe':  Slbleitung  öon.'pafpc. 

Öaft  5-  ei^ft  iitt  l'^-  Sabrh.  befannt  gemorben, 
ein  mb.  nbb.  ©ort,  ba§  aue  nbl.  haast  >y.  ftammt: 
entlel)nt  am  afrj.  haste  hate  (tr)ol)cr  and}  engl, 
haste ),  meld)e  il}rerfeit§  ber  altgerm.  Sippe  Don 
nl)b.  l)eftig  entfpred}en;  ugl.  a^b.  lieisti,  anglf. 
hseste  '^eftig'  (got.  haifsts  '6trcit'). 

.^ttß  37J.  aus  ml)b.  af)b.  ha^  ((iJen.  ha^^es) 
3?}.  'öaß';  ba^  5(öb.  beumbrt  einmal  ha^  3lcutr. 
al§  älteres  (Beun^  (ogl.  got.  hatis  9?.,  norb.  hatr 
9h) ;  "M.  finb  auc^  anglf.  hc^-tc  (engl,  hate j  unb 
afädif.  h<;ti:  bie  gemeiugerm.  23e5eid}nung  für 
§aB,  auf  oorgerm.  kodos  kedesos  (lat.  *codus 
*coderisj  9J.  biumeifeub.  91^b.  §aber  unb  gr. 
xoros  fönnen  hiermit  öerroanbt  fein,  inbem  eine 
ibg.  2Bv  kut  küd  möglid)  ift  fbaäu  gr.  /.ijito^- 
y.ädoc  'Xrauer,  i^eib'V).  Xie  (Srunbbebeutung 
für  '§a6'  geigt  §a^,  öefeen  fomie  bas  fd}m. 
3tlD.  Raffen  au§  m^b.  ha^^en,  al)b.  ha33en 
ha^^ön,  bas  im  Sl^b.  nämlic^  auc^  bie  23ebeutung 
'öerfolgen'  (afäd}f.  haton  'nad)ftellen')  bat;  ba^r^ 
mad}t  al§  (Srnnbbebeutung  'feinblid}e  i>erfotgung, 
eilige  92nd}ftellnng'  für  öaß  mal)rfdieinlid}.  — 
^ttBÜi!^  au§  mbb.  ha^-  hf-^^elich  'feinbfeltg, 
liaffcnsmcrt,  l)äBlid)'. 

^oube  |y.  au§  mbb.  hiibe,  abö.  hüba  -5. 
'Äopfbeberfnng  für  llJänner'  rml}b.  bef.  für  Sol^ 
baten,  '43irfell)aube,  Stnrml)anbe )  unb  SBeiber'; 
t)gl.  anglf.  hüfe  fpeg.  'mitra,  iöifcbofemüße';  norb. 
hüfa  5.  'ÜJJüge,  ^appc'.  Sie  Sippe  geprt  bnrd) 
3lblaut  äu  §aupt  (ibg.  SBg.  küp). 

•Oflubi^e  5-  Dereinjelt  im  15.  ^aövl).  haufnitz 
haufenitz  burdi  bie  £>uffiteufriege  aus  bö^m. 
houfnice  'Steinfdjleuber'  eingefüf)rt.  21m  Sd}luf? 
bes  17.  3abrt)S.  mirb  ijaubie  feaubiße  3K. 
5'.  bann  befannter  unb  feit  Stieler  1691  unb 
Steinbad}  1734  aUgeniein  oerjeic^net. 

^^oud^cn  3t>u-  i-ius  ml)b.  (fcltenl  hüchcn  'bau^ 
d}en':  ein  au§  untrere  23ibelfpradie  in  ber  2. 
Jpälftc  bcs  18.  3fll)il}ö.  (t>gl.  bebr,  »ain, 
§alle)  auflebenbe»  SBort,  bos  früber  roenig 
oerbrcitet  mar  (.bie  oberb.  '^ibelgloffare  üou  1523 


tauberer 


—     158     — 


'Oebammc 


ln§  lr»30  übcncecn  S?utf)ci§  f)  a  u  rfi  e  n  mit  'blafcn, 
rochen'),  ^'ie  ältere  ©cidiiditc  bc§  25?ovte§  ift 
iiiibefannt. 

JCmubfrcr  i'i.,  ein  nhb.,  ein?  iibl.  stalhomler 
eiiitl.  'Staßfialier'  (mb.  bafiir  @cf  diivvliaUev; 
midi  "X"  0  ft  fi  a  1 1  e  r) ;  nbl.  houden  ift  iiiib.  f)  a  1 1  e  n. 

hauen  ^t\v.  0ll§  mhb.  houwen,  a1)b.  houwai) 
( nihb.  houwen,  obb.  liouwon)  'fiouen';  bas  l^viit. 
hieb  ffllib.  hiow.  mhb.  hiew")  bcciecinct  feit  beni 
U.  3flfn"h.  (im  'l^nffionalc  iinb  bei  9(icl.  n.  Sc= 
vofdiin) ;  ügt.  aiiidif.  hauwan ,  niifllf.  heawan, 
cnql.  to  hew,  aiiorb.  hoggva;  qot.  *haggwan 
reb.  ^iw.  'hauen'  fefilt:  germ.  haww  haw  ou§ 
einer  Dorgerm.  35?s.  kow  in  nflot».  kov;}  kovati 
'fdimiebcu',  (it.  kAuju  fkautn  'fd)Iagen,  fd)mieben', 
kova  'i'lamtif'.    3?cil.  ."öacfe,  öeit,  Ä)ieb. 

.Ooufc  Tl.  nu'?  mhb.  luife  houfe  Hh,  liüf 
houf  ii{.  '.\>aiifc,  Schar',  abb.  hüfo  houf  Tl. 
'.'öaufe,  Sdiar':  ügl.  afäd)f.  hop,  nbl.  hoop,  anglf. 
heap  Tl.,  engl,  heap  '§aufe';  norb.  hopr  'Sd)ar' 
ift  nbb.  l?obnroort:  got.  *haups  *hüpa  fel^Ien: 
iWifdien  biefen  ,=inr  gleicben  Surjel  gebi3rigen 
SBorten  maltet  beut(id)  31blaut  (Hgl.  a\)h.  hüba 
'.^»anbc'  ^n  ahb.  houbit  '£»anpt').  aBabrfd)ein[idi 
nerroanbt  finb  affob.  kupü  (got.  *liaupa-)  2R. 
'.'öaufen',  lit.  kaüpas  'Jpaufe',  kuprä  'ööcfer'  (lett. 
kupt  'fid)  ballen'),  obroobt  hav  2}erbältni§  be§ 
flab.  p  5U  nbb.,  engl,  p  nic^t  ber  Siegel  entfpricbt; 
ffaü.  p  ift  meift  nbb.  nnb  got.  f  ober  b.  ^a  got. 
p  auf  öorgerm.  b  hcutd,  fo  barf  man  aucb  lat. 
incubo  'Sdiafegeift,  ber  auf  Scbä^en  liegt,  2tlü' 
Susichcu.    Slnbere  oergleichen  lit.  kugis  '^^-»aufe'. 

bäufifl  3{bj.,  crft  nbb.,  eigtl.  'baufentreife'. 

.^oupt  dl.  au§  mhb.  houbet  houpt  (and) 
höubet)  dl.,  ahb.  houbit  9h:  ha^  altgerm.  Söort 
für  '^opf,  tu  Xeutfdjtanb  im  16.  3abrb.  in  oßen 
^ial.  mit  3(u§nahme  bc^  Siebcnbürg.  (heft) 
burdi  <S  0  D  f  üerbrängt  (bial.  bleibt  faft  nur  nod) 
Äohtr,  Slraut=,  llJobnbauDt),  mäfjrenb  ba§ 
(5ngL  unb  «Stanbin.  an  ber  Xrabition  bi§  je^t 
feftbalteu :  angtf.  heafod,  engt,  head  (für  mittel^ 
engl,  h^ved  hod)  ??.,  anorb.  haufu|),  fpäter  hofud 
'T(.,  fcbmcb.  huf\Tid,  bärt.  hoved  'ÄOpf,  got.  hau- 
bi{i  '^.  Xa  ade  germ.  2^ialefte  auf  alten  2ipb= 
tbong  au  in  ber  gtammfitbc  meifen,  mosu  ü  in 
ai)b.  hüba  'öaube'  abtautet  (ogl.  <Qaübe),  fo 
bat  koupot-  a(§  tbg.  (Srbf.  3u  gelten,  unb  [at 
Caput,  für  tDeId)e§  man  *cauput  erroarten  müBte, 
märe  burcb  ein  bem  anglf.  hafola  'Stopf,  ffr. 
kapäla  'gd)äbe('  entfprecbenbe§  2Bort  umgeftaftet, 
roofür  and)  tat.  capillus  '§auptbaar'  fpric^t.  — 
Sie  au§  abb.  houbit  umgelautete  Jyorm  mbb. 
höubet  ift  eigtf.  mb.  (audi  nbb.  htewot  hoeft  mit 
Umlaut),  tüirb  anfänglicb  nocf)  üon  iiutber  üer= 
roenbet,  ber  fie  aber  ju  (fünften  be§  oberb.  um= 


1  taut§Iofen  $»aupt  (f.  L'aube)  aufgibt.     Ten 
I  mb.  Umlaut  beroabrcu  mir  nodi  in  su  ,'öäup  ten, 
in  roefdier  uralten  3>crbiubuiig  ber  'iMurat  beu 
Singular  uertritt  (abb.  zi  bonbitum  1. 

•Oauä  IJ?.  a\\<i  mbb.  ahb.  hüs  3h,  ba§  ebeufo 

,  in  allen  altgerm.  SJialeften  lautet;  nnbl.  huis, 

1  engl,   house    (baju    husband    hussv    hustings). 

l  @ot.  *hüs  fommt  nur  einmal  Por  in  gudhüs 

'Xempd'  eigtl.  'Wotte§bauc-''  (bafür  roirb  got.  razn 

gcbraudit;  ngl.  ;)taft),  folgt  aber  aud)  am  bem 

I  entlehnten  aflon.  cbyzü  '.s"->au§'.    3n  ben  übrigen 

!  germ.  'iTialeftcn  ift  r»  ba§  berrfdjenbe  2öort  ent= 

1  fprcd}enb    nnfcrm    §au§.     9Babvfd)eiulirf)    mit 

'  Öütte  urperroanbt  unb  rote  biefe§  ;^u  einer  germ. 

2B^.  hüd  'bergen'  (anglf.  hydan,  engl,  to  hide) : 

hüsa- für  hussa- hüpta-  eigtl. 'S8ergcnbc§'?  2öei= 

terci-  unter  i;üttc.   —   9lnbcre  haben  an  2<icr= 

roanbtfcbaft  Pon  got.  hüs  mit  got.  huz-ds  '.f-tort' 

unb  lat.  custos  gcbad}t:  auch  in  biefem  f^alle  roäre 

'3?crgenbe§'  al§  {^runbbebeutung  3U  nebmen. 

t  lioufe,  hau  Ben  9XbP.  au§  mhb.  hü^e  für 
hie  ü^e  'hier  oufscn'  roic  mhb.  hinne  für  hie  inne. 
t  .^miit  Ü)h  am  mhb.  huste  2)1.  'auf  bem 
5elbc  ^ufammengcftellter  .'öaufen  betreibe,  ,V>eu', 
älter  nid)t  uadigcroiefen:  beutlid)  für  hüfste  su 
hüfe  '^aufe';  Pgl.  lit.  küptas  '©rbhöcEer'. 

^ttut  >y.  au§  mbb.  abb.  hüt  f^.  's^ant' ;  nnbl. 
huid,  anglf.  hyd  j^-.,  engl,  hide  '§aut',  norb.  hüd 
J-.:  baÄ  altgerm.  28ort  (got.  *hü|)s.  (Seu.  *hüdais 
feblt  sufätlig)  für  'öaut',  au^  Porgerm,  kütf-s  >y-; 
e§  ift  lat.  cutis  (roegen  ü  :  ü  f.  laut,  S  o  b  u) ; 
pgl. gr. y.iToc  dl.'s^aiü, /Qülle';  mit  einem  -^räfij; 
8  erfdieint  bie  SÖursel  in  gr.  ay.vroc  'Hfl.  'öaut, 
Seber',  lat.  scü-tum  'Si^ilb',  oy.v-Xoi'  '§aut, 
erbeutete  Ütüftuug'.  2!er  Sental  tu  ahb.  hüt,  lat. 
cutis  roäre  baruad)  bloß  9lbleitung;  s-ku  ak-  3B> 
'bebecfcn,  bergen  f.  unter  2  ch  e  u  n  e ,  3  d)  e  u  e  r. 
Sai?  neben  engl,  hide  '£>aut'  ftebenbc  to  hide 
'perbergen'  ans  anglf.  hydan  gebiJrt  möglid)er 
SBeife  jur  fclben  Söursel  mit  abftrafter  2)eutal= 
ableitung  *hüdi-  '§ülle',  *hüdjan  'umbüUen'. 
Sod)  finben  fidb,  tnie  unter  öütte  ju  seigen, 
Spuren  einer  2ö,v  liud  au§  kudh  kuth'DerhüDfer.' 
aud)  außerhalb  be§  ®erm. 

.^aü'artc  5'-  tifltl-  n^^-'  \^on  bei  (Sb^träuc- 
^ap.  36  haferie  =  frj.  avarie,  ital.  avaria, 
ba^  auf  arab.  äwar  'befd)äbigte  SBaare'  3urücf= 
geführt  roirb. 

Öefiammc  5'-  flU§  mbb.  hebamme;  bie§  ift 
nur  eine  Umbeutung  an  heben  au§  h^veamme, 
unb  beffcu  legtet  Slompofition§teil  pertritt  ein 
gleidibeb.  ältere?  anne,  ai)h.  geroohnlid)  h^vi- 
anna  %.;  anna  "^y.  '2Beib'  ift  Permaubt  mit  lat. 
änus  'alte§  2Beib'  (f.  2(  b  n),  ftebt  alfo  roahrfd)ein= 
l\d}  für  anua  anva  (pgl.  2.T?ann,  .^innl.    iTod) 


ipebcl 


159     - 


Öebe 


bürftc  Ql)b.  h?vi-anna  eicjtl.  nid)ts  fein  a(§  ba§ 
li^artiä.  iJJräf.  gu  f)eben:  @rbf.  *hat;jan(d  )j6- 
'bie  I)cbenbe',  iDorau?  ble  fpäteren  äßortfürmen 
Umbciiruiia  tüärcit.  ilitttelengl.  bafür  midwif, 
ciig(.  midwife,  nilbl.  Troedvrouw  gu  vroed  'iDcife, 
fing'  (ügl.  fpan.  comadre,  fvä.  sage-femme) ;  ein 
gcmeingerm.  äBort  fefift. 

§cbcl  l'f.,  erft  friif)  n()b.  in  bcv  2?cbeutung 
'i^ebcftange';  ugl.  mlib.  hf^bel  h?vel,  alib.  h>^-vilo 
i'i.  J^^efe'  (als  i'Httel  ctiuaö  aiifgefjen  äu  iiiad)en) ; 
V  f  a(5  ältere  Joi"'"  luuvbe  nerbvcingt  biivdi  l'(n= 
leljnung  av.  f)  e  b  e  n. 

Ijcöcn  ^t\v.  aiie  int)b.  Iv^^ben  heven  'l)cbeu, 
cvl)ebeii'  tranf.  unb  rcfl.,  al)b.  h^ffan  h'^n-an  (eigtl. 
Iinffu  hrvis  h^vit  heffames,  3iU-  hcffan)  au» 
liafjaii,  ii)eld)e  gorm  im  @ot.  üorliegt  mit  ber 
Öebeutintg  'f)ebeii,  auf{)ebeu':  2Ö5.  haf  hab;  b 
ge()örte  im  ft.  3tn).  eigtl.  bem  $rät.  5}5I.  unb 
aJart.,  foiinte  aber  auc^  in  anbere  fjormen  ein= 
bringen.  2lngli.  h^bban  (Sg.  hebbe  hpfst  hefd 
:c.),  engl,  to  heave 'fieben";  niibl.  helfen;  anorb. 
hefja.  2Begeu  j  ale  präfenebilbenDes  (5-lcmcnt 
bei  ft.  3tiü.  f.  unter  fd)  äffen,  lachen  2C.;  e» 
cntiprid}t  bem  lat.  i  bei  Sterben  ber  3.  ^onjuga= 
tion  lüie  facio.  Somit  ftimmt  äu  bem  got.  bafjan 
genau  ha^  lat.  capto:  ibg.  Söj.  kap.  3m  @erm. 
finben  fiel)  nod)  äaf)lreid)e  9iefte  ber  bem  lat.  S>i\v>. 
Sufommenben  33ebcutung  'ergreifen";  f.  unter 
£»üft.  Sa  lat.  capio  mit  liabeo  urDerioanbt, 
lat.  babeo  mit  germ.  Ijaben  üerroanbt  ift  (capio 
2Bä.  kap,  babeo  '^aben'  äSg.  khabh),  fo  ift  l)  0  b  e  n 
Don  ^eben  gang  5U  trennen.  Xodj  läßt  fic^  für 
einzelne  gälte  nid)t  bejroeifeln,  ba|3  bie  gu  ^aben 
gehörigen  2Borte  auf  bie  23ebcutung  ber  gu  l) eben 
gebörigen  (rinfluB  gel)abt  ftabcu:  einige  2Borte 
fönnen  fo  gut  gu  l)  a  b  e n  mie  gu  f)  e  b  e n  gef)i3ren ; 
ugl.  3.  SB.  öabe  gegen  §anbl)abe.  3u  2Bg. 
kap,  lat.  capio  gicljt  man  noc^  gr.  -/.oht]  '@riff'. 

Öci^cl  5".  aus  ml)b.  hechel,  baneben  hachel  J-.; 
ugl.  nbb.  hekel;  mittelcngl.  hechel,  engl,  hatchel 
unb  hackle  'i^ediel';  anorb.  feblt;  fd)meb.  häckla, 
hän.  hegle  (gct.  *hakila  *hakula  üovausfeeeub). 
3l^al}rid)einlic^  gu  al)b.  ml)b.  hi^cclien  hecken 
(hakjanj  'fted}en'  (bef.  Don  Sd)langen),  toeiter 
gu  ber  Sippe  üon  §afen  (engl.  hook).  @ot. 
hakuls  'ÜJJanter,  al)b.  hahhul,  m^b.  hachel  2JJ., 
üuorb.  hokull  üJh,  anglf.  hacele  'ütanbel'  finb 
unoerraanbt;  biefe  gel)ören  oielmelir  gu  einem 
mutmaBlid)en  got.  ^hOka  J. '3''^9e'  (auglf.  hecen 
dl.  'junge  3iege'  au§  got.  *h6kein  dl.  f.  unter 
ÖeiB),  meinen  alfo  ttjo^l  eigtl.  ein  '^areneio 
©emanb'.    <B.  nod)  öec^t. 

§ci$ic,  §äd)fe  ^.  an^  ml)b.  hphse,  a^b. 
hahsa  g.  'itniebug  be§  ^intetbeine'  (bef.  pom 
^ferbe);  got.  toäre  ein  *hah3i  (Öen.  *hah8j68) 


'  5".  gu  Permuten.  Santlid)  entfprid)t  altinb.  kak- 
syä  5.  'l'eibgurt  be§  i^fcrbc»',  2lbleituug  pon 
kiiksa-s  Tl.  'Öurtgegeub  ber  il^ferbe,  5ld)felgrube'; 
lat.  coxa  'Äjüfte',  roogu  ba§  2lbP.  coxim  'fauernb', 
hav  auf  eine  bem  i)b.  SÖorte  äl)nlic^e  Öebeutung 
id)licBen  läßt.  Sie  93ebeutung  be§  uribg.  JSortes 
)d)monfte  giüifd)en  '^Idjfclgrube,  §üite,  Sluiefe^le'. 
3luf  germ.  2Joben  gehören  gu  got.  *hahsi  5.  nod) 
al)b.  hahsinon,  ml)b.  h^-hsenen  'subneivare,  bie 
t^einfel)ncn  burdjfdjneiben',  anglf.  höxene,  mittel= 
engl.  houi,^hsene,  frief.  hoxene  'ftniefeble'. 

•Oedöt  )})l.  aus  gleic^beb.  ml)b.  h.,>chet  hooht, 
aijl).  h'^^hhit  hahhit  dJl. ;  pgl.  afädif.  hacud,  anglf. 
hacod  hceced  d)l.  '§cc^t':  ein  lueftgerm.  iöort, 
gu  bem  unter  £>  e  di  e  l  (f.  aud)  ,'g  a  f  e  n)  enpäljnten 
afjb.  m^b.  hocken  'fted)eu*  gel}örig.   3öegeu  feiner 

j  ipiöen  3ä^ue  erf^eint  ber  öecf;t  al§  'Stedjcr'; 
pgl.  engl,  pike  'Spifee,  Stachel,  .'öed)t',  frg.  brocliet 
'§ed)t'  Pon  broche  'Spieß',  norb.  gedda  '.'ocdit' 
Ul  gaddr  'BtadjcV. 

4">ccfe'  5'  'Umgännung'  an^  mljD.  li.jcke  J-» 

!  at)h.  h?cka  h^'gga  g-  'Öecfe',  legtere»  an^  hagjo-, 

i  iDoraUö  aucö  anglf.  hf.'cg  )y.,  mittelengl.  hegge, 
engl,  hedge ;   anglf.  aud)  hege  iii.  '^cdt  (,pgl. 

:  engl,  hayboot  '3aunred)t')-    @leid)e  5lbfunft  mie 

:  bie  unter  £>  a  g  bel^anbelte  Sippe. 

Öccfe'-   ys-  'rfovtpflangung  burc^  ounge  ober 

brüten',  erft  nl)b.,  mol)l  roeber  ibentifd)  nod)  aud) 

oenoanbt  mit  öecfe'   'Umgännung',    weil  ha^ 

(5ngl.  hedge  'öecfe^'  unb  hatch  'yede-*  genau 

I  auö  einanber  ^ält;  jene§  mittelengl.  hegge  (anglf. 

I  h§cg  5.  ?),  bieg  mittelengl.  hacche  (anglf.  *hBec- 

jce?);  engl,  hatch  '^rut,   ba§   brüten'.     Sas 

i  'brüten'.   Sae  2}il)b.  geigt  ein  fc^m.  3tiü.  hacken 

'fortpflangcn'  (Don  S^ögeln),  mittelengl.  hacchen, 

engl,  to  hatch  'aus^ecfen,  auebrüten';   al)b.  h?- 

gidruosa,  m^b.  hegedruose  %.  '«übe'  mag  oer= 

maubt  fein  (g  in  anglf.  hagau  'gignalia'  neben 

altem  kk  in  mittelengl.  hacche  ift  bentbar),  fo= 

bann  aud)  ml)b.  hagen  2}J.  '3ud)tftier',  älter  n^b. 

(unb  nod)  bial.)  öadfd)  '3ud)teber'.    Sie  Sippe 

fd)eint  auf  eine  germ.  2ßg.  hag  hakk  'fortpflangen' 

gu  beuten. 

t  ^cbc  5'-  'äBcrg'-  ein  nbb.  Sialeftioort,  boe 
pou  2lbelung  unb  ßampe  al§  Sialeftroort  auf= 
geführt  unb  nur  pereingelt  Pon  nbb.  Sd)riftficÜern 
gebraud)t  mirb  (g.  23.  3uft.  ilföfcr  i^bantaf.  I, 
116;  II,  72):  nbb.  hede  mit  nnterbrücftem  r(pgl. 
DJiete)  au»  §erbe;  pgl.  mnbl.  herde  '5lnd)':'= 
fafer',  anglf.  heorde  \y.  'i3lad)e'^ebe,  iBerg',  engl, 
hards  ($1.).  Db  bagu  anglf.  heord,  anorb.  haddr 
■^aar"?  gür  §ebe  (rool)l  got.  *hazd6  *hazdj6j 
oberb.  äöerg,  ba§  im  9fbb.  unbefannt  ift.  S. 
£»  a  a  r '. 


A^cbcvid) 


160     — 


'Öcibc 


iicberidö  5??.  a\iv  Unit  mfib.  hedencli  W}.: 

eine  lliiUlilbiliui   ^ec   lat.  (gleconia)  hederacea. 

JDfcr  ??.  auo  mtlb.  höre,  at}b.  h<?ri  hari  9L 
':Öcei';  Dg(.  got.  harjis  Wl.,  aiujlf.  h^re  3)1., 
auorb.  herr  3)K:  gcmeinnerm.  2Bort  für  §eer, 
jo  iiodi  id)n)eb.  bän.  här,  iibl.  beer-  iii  3iifa"iwteii= 
le^uiigeit.  3»  "lib.  S^-^it  crleibet  ,s^eer  6-iubuBe 
biird)  Jlnnee  unb  auf  engl,  ©ebiet  ftirbt  höre  311 
(fünften  tion  armv  in  niittelengl.  S'^^^  ^"'■-S  '^^^ 
evl)ieir  fid)  angtf.  here-geatwe  'i^eernuarüftiing. 
^"»eergeriit'  al#  heriot  fotuie  har-bour  (ygl.  $)er  = 
berge)  bt§  in  bte  heutige  8prad)e.  55cm  fd)on 
in  germ.  6'igennamen  ber  röm.  3cit  begegnenben 
obario-  ',s>cev'  (germ.  barja-  aibi'  üorgcrm.  koryo-) 
cntfpddit  altir.  cuire  'Sdinar',  nltpreuB.  karjis 
'§eer',  \vo^n  lit.  käras  'slricg'  (afloü.  kara  '^anf, 
Streit')  al§  (Sinnbmort  (.S'ieer  eigtl. 'jum  Sriege 
gebörigci-' ) ;  ba^u  altpcrf.  kara  'i^eer'  V  Xa§  9Kl)b. 
unb  ältere  M)'i>.  fennt  eine  anbere  Slbleitnng  au§ 
ber  äöj.  kar,  nämlidi  barst,  ml)b.  and}  barsch 
'S?rteg?()aufc'.  35a§  '2)enomin.  311  bem  t)orau?= 
gefeBtcn  SBorte  für  ';^ricg'  irüre  got.  *barj6n 
'befriegen';  ugl.  anorb.  lierja  'einen  ^lanbsitg 
unternel}men',  anglf.  herigau,  engl,  to  barry  to 
harrow  'plüubem',  al)b.  berion,  m^b.  born  'üer= 
I)eeren,  plünberu'.  Sgl.  nod)  ö  e  r  b  e  r  g  e ,  §  ä  r  i  n  g. 

^eU  5-.  au§  mbb.  beve  bepfe  m.'^:,  aljb. 
bove  bepfo  Ü}J.  (au§  bafjo  beppo)  '§efe':  oI» 
®ät)rung  er^engeube  Subftans  511  iBs.  baf,  eigtl. 
'l)ebenb';  eben  baljer  al)b.  hevilo,  m.ljb.  h(,'vel 
'§efc',  fotüte  angt).  heef,  nbl.  hef  beffe  'J.  '§efe' 
ff.  öebel).  S'beufo  gel)i^ren  frj.  levain  levüre 
SU  lever.  Zod)  liifet  fid)  ai)b.  bepfo  faunt  ju  ber 
ibg.  2S5.  kap  '^eben'  sieben. 

•Öcft  dl  ans,  ml)b.  hofte,  abb.  bofti  'i^eft, 
©riff  am  SL'feffer  ober  Sdimcrt':  ju  SBj.  baf 
(bebe n)  ober  hab  {i)abt n).  —  Ijeftcn  3ttu-  au^ 
mbb.  ai)]).  heften  'haften  macben'. 

heftig  2Ibi.  au§  mf)b.  beftec  31  bj.  'feft  bletbenb, 
bebarrlid)',  bann  'ernft,  mtd)tig,  ftarf.  (5§  fd)cint 
mit  mnnbartüdjer  Slontraftion  öon  ei  311  e  für 
beiftig  311  ftcf)en  (f.  elf,  £'el}m);  ngl.  fpät 
ai)'i).  beiftig,  mbb.  beifte,  5lM).  heifteclicben, 
mo3U  mit  nbb.  .S^iaft  nod)  got.  bulfsts,  afr^.  haste 
gebort  (baier.  am  3nu  halft 'beftig');  baju  nod^ 
anglf.  hast  '(SJemalt',  bteste  'b-^ftig'- 

liegen  3tm.  au§  mbb.  hegen  'pflegen,  bemabren', 
eigtl. 'mit  einem  3t^im  nmgebcii',  aljb.  hegan  'um= 
ääunen':  su  .s^ag. 

J&e^l  Ü}J.  ane  mbb.  litele,  mb.  hele  ':i^erbeim: 
lid)nng';  banebeu  mbb.  ha;le  3Ibj.  'öerl)obten': 
3tbleitimgen  au§  mbb.  heln  f.  bebten. 

^Cl^lcn  3t*ü.  au§  mbb.  heln,  al)b.  belan  'ge= 
beim  balten,  Derbergen';  anglf.  belan,  engl,  to 
beal  'bebcrfcn,  üerbergen',  nbl.  helen  'oerbergen'. 


2?^.  bei  an§  Porgerm,  kel  (ffr.  *Qal)  mit  ber 
i^cbcntung  ber  'ucrbcrgcnben  23ebecfnng';  f.  nod) 
nntcr  .'^  a  1 1  e ,  .s;?  e  b  l ,  .S>  ö  1 1  e ,  .\>  ü  1 1  c ,  £)  ü  1  f  c, 
fomic  bobl/  ööblc,  .'pelm,  3bg-  äöä-  kel 
mirb  beftätigt  bnrd)  lat.  celare  (e  mie  in  got. 
*helei,  morauf  ba§  unter  iT  eb  1  suge^ogene  mbb. 
baile  5.  fül)rt),  oeculo,  gr.  SBj.  ycd  in  -/.aXunTio 
'oerbülle',  -/.(ärrirj  'ipütte',  altir.  celim  'oerbeble'. 

bcbr  '.?lbj.  an-i  mbb.  her  3lbj.  'lurnebm,  er^ 
babcn,  ftolj,  frol)',  and)  'beilig',  abh.  anbb.  her 
'oornebm,  erbaben,  berrlid)'.  ®a?-  mbb.  'ilbj. 
ftarb  in  ber  nbb.  i^olfÄfprad)c  in  bcn  meiften 
Tla.  an?-'  (in  befd)ränftem  C^kbraudi  i)at  e^  fid) 
im  §eff.  gcbalten  =  'fein,  jart'j.  3n  ber  8d)rift= 
iprad)e  bc^S  16.  ^abrbe.  3.  23.  bei  Sntber  mar  eo 
nod)  betanut,  feblt  aber  3iüiidicn  1570-1770  faft 
gang.  21l§  "•öibelmort  i^utberä  lebt  e§  bann  micbcr 
auf  um  1770  (5.  23.  Stlopftoct  1781  in  ber  Cbe 
„2ln  f^reunb  unb  ?yeinb"  2>.  71);  mäbrenb  2lbe= 
lung  e§  nocb  al§  Peraltet  be3eid)net,  bietet  (?ampe 
1808  fd)on  neuere  Sitteraturbelege.  3)er  3ngc: 
börigc  .Stomparatio  mirb  im  2cutid)cn  im  8tnne 
üon  'dominus'  gebraud)t;  ogl.  .s> err  eigtl. 'ber  üor= 
nebmere,  cbvmürbigcre'  (urfprgl.  nur  foutineutal 
beutfcb).  (Sruubbebcutung  be»  21bj.  mirb  'ebr^ 
mürbig'  fein;  benn  ))aB  engl.  norb.  Slbj.  l)at  bie 
23cbeutung  'grau,  alter»grau,  (55rei§':  anorb.  harr, 
anglf.  liar,  engl,  hoar  (nnb  meitergcbilbet  boary j 
'grau'.  C^ot.  *baira-  (dl  Sg.  m.  *bair.s)  feblt. 
2)ie  gem5bulid)e  2lnnabme  einer  germ.  2B3.  hai 
'gUinsen,  fcbeinen',  mo3u  ein  Sibj.  hai-ra-  in  jener 
2)oppelbebeutung  abgeleitet  loerben  fann,  ift  ge= 
ftüfet  bnrd)  anorb.  beid  9h  's!larf)eit  be§  §it"mel5' 
(f.  unter  beiter),  fomie  bnrd)  got.  bais  (2)at. 
5^51.  baizam)  91.  '^A-adel'.  3"  -i-\V  '»»i  C'^"-'  üor= 
germ.  koi)  gebort  ffr.  ke-tü-s  M.  'Sid)t,  (^laus'. 
i^gl.  aud)  berrlid). 

^CtbC'  ^.  au§  nt^b.  beide,  abb.  heida  g-. 
'§eibe,  nnbtbantt^,  tt)ilbbemad)fene§  Sanb,  §eibe= 
fraut';  ügl.  got.  baipi  j^"-  '5elb',  anglf.  bael)  9.lf. 
9J.  '§eibc,  Sßüfte',  aud)  'ijeibefraut',  engl,  beath 
'öeibe';  anorb.  beidr  /y,  ®ie  (iiruubbebeutnng 
be§  geuieiugcrm.  2Borte§  ift  bie  ber  'umtblofen, 
unbebauten  (S-bcne';  meftgerm.  (anglf.  nbl.  beut|d)) 
ift  bie  barau§  entmicfelte  23ebcutung  '.s^aibefraut' 
(cbenfo  nbl.  beide).  @ot.  bail)i  'Jyelb,  5'tiir' 
au§  norgerm.  kaiti  bat  man  in  altinb.  ksetra-m 
'/^•elb,  ?lrf'cr,  (Segenb,  2anb'  für  skot-ram  loieber 
crfaunt.    ©.  ba§  flg.  älnnt. 

Öcibc-  9)(.  auo  mbb.  beiden  9Ji. '.spcibe' (bc). 
'Sarasene'),  a^b.  beidan  Wl.;  Ogl.  nbl.  beiden, 
angf.  h^eden ,  engl,  beathen ,  anorb.  heidenn 
'.sjeibe'.  25er  got.  23ibelüberfe^er  fennt  nur  ba? 
jugel)örige  5-  hail^no  'j^^eibin',  loäbrenb  ha§  9)faef. 
■JJ-Mur.  nad)  lat.  gentes,  gr.  sdr?]  al?  piudos  er^ 


'Öcibcforn 


—      161 


6eini 


f^eint.  tutturgeidiid^üid)  ifi  ^eibe  ic^roer  5U 
beurteilen;  rocgen  ber  ^Verbreitung  be?  2Borte§ 
über  alle  altgerm.  2)ialefte  ^aben  hjir  e§  offem 
bar  nid)t  mit  einem  2Sortc  5u  tliun,  ba§  bie  alib. 
biblii'dien  lerte  uub  Überfeßungeu  nn§  ge)d)affen 
babcn.  5^ie  gemöbulidjc  SJnnalimc,  lat.  paganus 
'.v?eibc'  fei  ha^  i?orbilb  be§  germ.  2Borte?,  bebarf 
in  fo  fern  einer  C^-infdiränfung,  aUi  e?  uniüabr= 
id)einlid)  ift,  ba^  alle  altgerm.  ^^ialefre  unab: 
Iiängig  Don  einnnber  paganus  mit  einer  jebenfalls 
ungenauen  Überfeeung  roiebergegeben  ^aben  tonn- 
ten, ^unial  ba  bie  flau.  Spracfien  bav  lat.  2Bort 
bireft  entlelmt  liaben  (afloo.  ruff.  poganü).  2at. 
paganus  'i^eibc'  (ital.  pagano,  frj.  paien)  tommt 
in  bcr  ^iiüeiten  Hälfte  bc§  4.  3af)tb?.  auf,  nad)= 
bem  burd)  Sionftantin  unb  feine  göbne  baS-'  Q^hxi- 
ftentum  ©taatSreligion  geroorben  unb  bie  alte 
jHeligion  au§  ben  Stäbten  auf  bas  Sanb  5urü(f= 
gebröngt  morben  ftiar.  23ei  biefem  fpäten  9Iuf= 
treten  be§  tat.  3Borte§  erflärt  fic^,  baf3  im  6ot. 
fid)  crft  ein  fd)n.i.id)er  Slnfaö  ju  ber  neuen  23c= 
3eid)ming  'öeibe'  finbet,  nämlid)  bloß  ein  S'- 
haipno-  'JQeibiu'.  3Iber  im  @ot  ift  ha^  2{uf= 
treten  be§  3Bortc§  e^er  gu  erflären  alö  in  irgenb 
einem  anbern  Xtaleft:  got.  haifi  5^.  bebeutet 
'^•elb',  haipiwisks  'tt)ilb'  (milip  h. 'milber  £)onig'). 
3m  (55ot.  fd'lijffc  fic^  ba^er  ein  *hai{)ins  genauer 
an  lat.  paganus  an,  mälirenb  für  bie  übrigen 
2)iale!te  ba^::  entfpredienbe  SSort  am  lat.  paganus 
nid)t  moljl  su  beuten  ift.  S]ielletd)t  ift  hier  rote 
bei  ©ngel,  Sircfte,  Spfaffe,  Seufel,  ein 
©influB  ber  @oten  unb  il)re§  5l)riftentum§  auf 
bie  übrigen  ©ermanen  ju  erfennen ;  bgl.  bie  @e= 
fd)id)te  bc-?  SöorteÄ  taufen. 

Öeibeforn  f.  ^ud)roei3en. 

Öeibelbeere  ^■.  au§  ml)b.  heidelb^r  heitb^r 
3l.%\,  ai)b.  heidbpri  dl.  'ijeibelbeere,  öeibebeere' ; 
in  gleirf)er23ebeutung  entfprid)t  onglf.  heefl-bprie: 
3U  öeibe  %\ 

^eifel  51bi.,  erft  im  19.  ^ai)xl).  fcf)rtftfpracf)lid) 
geiDorben,  aber  nod)  nid)t  ancrfannt  öon  3tbelung 
unb  (£ampe,  roeldie  :^ä{(e)lig  nur  al§  niunb= 
artlicö  geben.  S^ereingctt  bei  0)rimmel5liaufcn 
bäcfel,  bei  ©tieler  ftefel,  bei  5lbr.  a  Santa 
(Stara  fieicflid).  6§  fdieint  oberb.  Xialeftroort 
ui  fein:  fdiroeij.  heik;j'el,  baicr.^fdnnäb.  Imikel 
and)  oftfrief.  hekel,  fiebenbürg.  häkelicli  i  'loäl)- 
lerifd)  im  ©ffen'.  ©eograpf)ifdi  fdicinen  fidi 
l)eif  cl  unb  (Hei  3u  ergänzen  unb  muffen  balier 
root)l  alv  tDentifd)  gelten. 

öcil  Dl.  au§  mbb.  ai)b.  heil  i^L  '6cfunbf)eit, 
öilücf,  £^eit';  pgl.  anglf.  hsl  dl.  Cfür  *häli  au§ 
*hailiz)  T^efunb^cit,  ©lud,  günfiige?  S^orseidicn, 
©füd'.  )}M)t  9icutr.  be§  flg.  ?(bj.,  fonbern  eigtl. 
alter  as-Stamm,  Dorgerm.  kdilos  (flettiert  roie 


gr.  yevog,  lat.  genus  9J.).  58gl.  nod^  ba^  flg. 
2öort. 

!^cil  3Ibj.  an?'  mbb.  ahb.  heil  Slbj.  'gefunb, 
gauä,  gerettet'  (im  i^od)beutfcö.  ift  f)eil  burdi 
g  a  n  3  beeinträd)tigt  unb  3.  J.  Derbrängt,  roüftrenb 
im  9Jbb.  hei  tueit  üblidier  ift).  G^ntfprec^enb 
afädif.  hei,  anglf.  häl,  engl,  whole  'gan^,  Doli; 
ftönbig',  anorb.  heill  (barau?  entlebnt  engl,  hall 
hale)  'gefunb',  got.  hails  'gefunb,  bfttfam'.  3n 
altgerm.  ^cit  biente  ber  9lom.  biefe§  2(bj.  al§ 
©rußformel  (got.  hails!  /aTg&  1  anglf.  wes  hal!). 
@erm.  haila-z  aue  Dorgerm.  kailos  (-I0-  ift  2tb= 
teiiung)  entfprid)t  genau  bem  afloD.  eelü  'doII= 
ftönbig,  gan3',  ba§  mit  preuß.  kailüstikan  '(^e- 
funbfieit'  (am  *kailüstas  'gefunb'j  auf  ibg.  kailo- 
beruljt;  ba§  lautoermanbte  altir.  cel  'augurium' 
ftimmt  5u  anglf.  h^l  =  anorb.  heill  ^l.  'günftige 
33orbebeutung'  foroie  jn  ai)b.  heilisön  unb  anglf. 
haelsian  'augurari'.  3"  2B3.  kai  mit  lo-5lblcitnng 
gel)ört  roabrfdieiulid}  ffr.  ce-va  ci-ya  'beilfam, 
^eilbringenb',  abe.  nic^t  ffr.  kalya-s  'gefunb', 
kalyapa-s  'fd)Ön',   gr.  yalng  y.üXhK. 

I^cilcn  3to.  aw?;  mbb.  a\)b.  heilen  'gefunb 
mad)en'  foroie  ml)b.  heilen,  Qi)b.  heilen  'gefunb 
roerben';  Pgl.  anglf.  haelan,  engl,  to  heal 'feilen' 
(ba3U  health,  anglf.  bael{),  abb.  heilida  %.  '(Se= 
funbbcit').  —  öeilonb  am  mbb.  ahb.  heilant  SR. 
'salvator':  eigtl.  ^^.^artii.  3U  lieilen  (mit  (5-rbal= 
tung  be§  älteren  a  in  ber  parti3ipialen  9lbleitung 
roie  in  SSeiganb);  bie  23e3eid)nung  ift  l)b.  unb 
nbb. ;  Pgl.  afäd)f.  heliand,  anglf.  haelend.  3" 
(Snglanb,  roo  el  fd)on  im  13.  3abrb.  fd}roinbet, 
bat  ba^  SSort  and)  in  älterer  ^v.t  nie  fo  fefte 
SSerbreitung  gebabt  roie  in  Seutfdjlanb.  Safür 
got.  nasjands,  anglf.  nergend. 

:^fUig  2(bj.  au»  gleid)beb.  mbb.  heilec,  a))b. 
heilag  3lbj.;  ogl.  afäd)f.  helag,  anglf.  haleg, 
engl,  holy,  anorb.  heilagr  Slbj.:  alle  mit  ber 
gemcinfamen  '-^ebentung  'sanctus'.  5Jur  ben 
@oten  ift  ba§  5(bj.  {bO'i)  hailag  auf  einer  got. 
Oinneninfdirift)  freuib;  fie  fagen  bafür  vreihs 
(f.  roeiben),  roorin  mir  bae  ältere,  attbeibnifd)c 
iöort  3U  erfennen  baben.  2^ie  i8ebeutuug§ent= 
roicflung  Don  beilig  au§  bem  Subft.  §eil  ift 
nid)t  gan3  flar:  eigtl. 'gang,  unDerle^t"?  ober  ^at 
man  an  ^eil  im  religiöfen  Sinne  3u  bcnfen? 
i^gl.  anorb.  heill  'günftige  'isorbebeutung',  al)b. 
heilisun  'augurari',  altir.  cel  'augurium'? 

•Ocim  11(\  am  mbb.  abb.  heim  9i.  '>Qam, 
föeim,  2Bobnort';  pgl.  afäd)f.  hem  'SBolmort', 
anglf.  häm  ',<öeim,  Söobnort,  .£tau§',  engt,  home; 
anorb.  heimr  Ü)i.  '2öobnung,  3Bclt':  got.  haims 
5.  'Xorf  (pgl.  audi  ö  i  m  m  el).  "m"  16/17. 3abrb. 
unb  in  ber  1.  .\?älfte  beS- 18.  roar  ba?  nbb.  2öort 
au§  ber  (Sd)riftfpradie  gefd)rounben  (nur  ba?  2(bD. 

2t 


6eimat 


\Cr2     — 


-'ncirnt 


li  e  1  m  ift  nct'5  erlialtcn  ciebltebcn) ;  biirdi  ben  (F'in= 
fluB  ber  ciuit.  i?ittcvatiiv  (uon  ^icbtenbcvii  1800  uevm. 
Scfirifren  I,  403  cmpfofilcii)  univbc  C'?  uncber  cv= 
ncitcvt  (f.  ^"^  al  l  c ,  (J l  fX  Jic  Ü^cbcututui  be?  c\ot. 
Subftantiüo  finbct  üdi  in  bcn  iibriflcii  ^ialcften  mir 
in  Crf^nanicn,  beren  ätneite':'  slompDfitionsglieb 
=  lieim  btlbet.  3m  (Bot.  geigt  fid)  eine  allge- 
meinere 3?ebentnng  'Wohnung'  in  bcn  5Ibi.  ana- 
haims  \iniocfenb',  afliainis  'abjüefenb'  (f.  £>  e  i  m  a  t). 
'iTorf  al'J  ältere  ^ebcntnng  üon  .»öeim  ^n  faffen 
empfiehlt  nd)  andi  lucgen  prenü.  caymis  '3^orf 
nnb  lit.  kenias  kaimas  'iöauemliof ;  ffr.  ksema-s 
'fid)erer  SBobnfie'  ju  21':^.  ksi  'fidjer  lüobnen, 
forglos  öjcilen'  (ksitis  ^y.  '2Bot)nung,  ©rbe'),  afloü. 
po-citi  'requiescere',  po-kojr  '3iul)e';  Dielfei(^t 
aud)  gr.  y.(fjut]  (für  y.(oiirj)  'Dorf?  S.  nod) 
bämtfd).  —  5eint  ^fbn.  an§  mf)b.  alib.  heim 
5lcc.  @g.  'nad)  i!>aufe'  unb  mf)b,  n{)b.  lieime  2at. 
3g. '^n^anfe':  in  ben  übrigen  Sialeften  —  mit 
3lu§na^mc  be§  @ot.  —  tnerben  bie  betr.  slafuS 
be§  refp.  Subftantiüs  ebenfall»  abberbial  in 
gleid^er  Sebeutung  gebraudit.  SBegcn  n^eiterer 
Sejüge  ngl.  2öeile. 

•Öeimot  5-  illl^  m^^-  beimot  heirauot  hei- 
nmote  5.9?.,  allb.  heimuoti  heiniöti  31.  '.\^einiat'^ 
^Ibleitung  jn  got.  haims;  got,  *haim6di  fet)lt 
(bafiir  haimölili  'öeimat§lanb,  fteimatiid^er  2lcEer' 
=  afii).  heimuodili).  2Begen  -6di  al§  2lbleitung 
f.  Slrmut,  (T'inöbe. 

Öcimt^en  5c.  ©intinntip  su  gleid)beb.  §eime 
SILS'«  au§  nil)b.  heinie,  allb.  lieimo  W.  ',S^an§= 
griHe'  =  anglf.  hama  '§au§grillc':  Slbleitnng  jn 
§eim;  alfo  eigtl.  '.s^iauSbetno^ner'  (al§  Siofe= 
form)?  S)er  a^h.  dlamc  müh-heimo  (gu  got. 
müka-  'fanft,  freunblid)'),  bei  3?kaler  1561  gu 
&cimnd)  umgeftellt,  fönnte  ber  3lnSgangspunft 
für  ba§  fd)on  in  G'r.  2tlbern§  Diction.  15i0  (als 
öel)md)in  Cc  IIIJ  begegnenbc  .s?  eint  dien  fein. 

l^eimli^  5lbi.  am  mflb.  heimlich  heimelich 
Stbj.  'geheim,  öertraut,  »erborgen',  audi  'einliei= 
mifd)':  ju  .s>eim. 

^cimwc^  dl.;  2öort  unb  begriff  merben  alä 
fditnei;?.  feit  bem  gdiluB  be§  17.  3al)r^§.  pnädift 
in  mebiäin.  Greifen  befannt  burdi  bie  „Disserratio 
medica  de  Nnara'/.ydf.  ober  Veimraelie"  1688 
be«  Saeler  Slrgteg  ^o^.  '^at  öarber  (toieber 
abgebructt  in  öaller§  Collect.  Dissertat.  I,  11), 
an  bie  fid)  anbere  Siffertationen  fdiioetg.  Strgte 
anfdiließen  (2;^eob.3n)inger  De  Pathopatridalgia 
1714;  3o^-  3ac.  Sdicndijer  de  Nostalgia  Hel- 
vetiorum  1731).  Sind)  in  ^ranfreid)  unb  ben 
D^iebcrlanben  mürbe  bie  ilranf^eit  gnerft  an  fdimeij. 
Sl^erbefolbaten  bzohati^iti  fin  ^^JJaris  mar  bag 
Spielen  be§  Stu^reigene  mit  ^JvMidfidit  auf  bie 
Sdimeijer  im  öeere  bei   Strafe  üerboten);  ügt; 


Z:  ^-  b.  Stolberg  1794  JReife  in  Sentfdilanb, 
ber  Sdimeij  nfm.  I,  141  ff.  „9tidits  entflammt 
melir  ba>5  .'öcimiucfi  eine?-  Sdimciser?  in  ber  ^rembe 
al-5  ber  S?ubrcigcii  nfm.".  Sann  mirb  ber  mcbi^in. 
::8egriff  nnb  bac-  3Sort  andi  non  ben  ^'^länbern 
gcbrandit  (5.  3^.  in  ber  ÜberfeBung  oon  §orre= 
bom§  5tadiriditen  Pon  S^^Icinb  1753  S.  362). 
Tsm  allgemeinen  gilt  ba§  Söort  im  18.  3atir!^.  aU 
fdimeiv  nnb  mirb  sunädift  oon  fdiroei^.  Sdirift= 
ftctlern  gebraudit;  bctannter  mirb  e§  erft  um 
1780.  ilitcolai  1785  :;)teife  6,  Beilage  S.  98  tennt 
e^:-  al§  oberbaier.  Sl^ort.  3>gl.  audi  3niHl'®tiÜings 
9toman  „2^a5  .Veimmeti"  1794.  S.  and}  an^ 
f)  e  i  m  e  I  u.  SJereinselt  begegnet  andi  ö  e  i  m  f  u  d)  t 
3.  33.  bei  Scan  ^4?anl  1793  Ilnfiditbare  Soge  I,  49. 

^cinjelniönni^cn  9i.,  in  S!öln,  im  iynlbaifdien 
nnb  Obcrficffen  oolfsüblidi,  fdion  bei  (Jra§m. 
'^Itbcruäi  1540  begegnenb  f^einiu'lmann  "fa- 
tuus  fauuus,  silranus;  lamia  ^eiußelmen^ 
dien");  bafür  bei  2utl)er  .•peius lein.  ~a§  in 
allen  älteren  nl)b.  SBiJrtcrbüdiern,  audi  »odi  bei 
5lbelnng  nnb  Gampe  nidit  Perseidinctc  SBort  ift 
erft  burdi  3tug.  S?opifd]§  ©ebidit  „bie  öein^cl^ 
männdien"  (=  fijln.  £>  c  i  n  3  e  m  ä  n  11  di  c  r)  befannt 
gemorbcn.  (^-g  feljlt  andi  nodi  bei  '4-^rätoriu§  1668 
Anthropodemus  S.  311  ff.,  mo  „©ütdicu,  2Bid)t= 
lidicn,  ©rbmänridieu,  .feüefeplein,  Sobolbe,  Stcp= 
gen"  als  StjUDUtima  gebraudit  merben.  Sie  nlib. 
nubb.  W.a.  finb  reidi  an  Spnonpmcn:  ©ütdien 
in  ©octlic's  g-ouft  11  !ß.  5848  ©algenmönn- 
lein  bei  (SrimmclC'lianfcn. 

J^eirat  J-.  am  mbb.  atib.  hirät  ÜJt.^y.  'i'er= 
mä^lung',  eigtl.  '.s^ausbef orgung';  got.  *heiw3 
'§an§' in  heiwa-frauia  3)J.  '§au5licrr'.  Sie  ältere 
nl)b.  ^-orm  §  curat  berulit  auf  mf)b.  *hiu-rät 
für  hiw-.  Jlnglf.  hfred  'fyamilic',  mittelengl. 
hi'red,  in  gleidier  Sebcutnng  anglf.  hi'wr^den 
(anorb.  he-rad  a.\\?i  luwa-räd  bcbcutet  'Öebiet, 
i^c^irf ).  Sa§  crfte  .Stonipofitionc-glteb,  got.  heiwa-, 
l)at  innerlialb  be§  Slltgerm.  eine  meite  3?erbrei= 
tung:  anorb.  hjü  hjün  yj.  ^i.  '9}iann  unb  2Seib, 
(Sliepaar,  .t^^uS^i^icucrfdiaft',  anorb.  hyske  9L 
'Jamilie',  hfbyle  hybyle  Df.  '2Bol)nftätte'.  5lngif. 
In'wan  %[.  'Sicuer',  engl,  hind  '^nedit,  23auer'. 
Sem  norb.  hyske  entfprcdien  im  iSeftgerm.  alib. 
hiwiski  3J.  'Jamitic,  Jpau§lialtnng,  A^taui^gefinbe' ; 
audi  nöb.  hiun  '^l.  'beibe  ©atten,  Sienftbotcn', 
hiwo  '@atte',  hiwa  '(Sattin'.  @ot.  heiwa-  'i^aus, 
'Öauefjaltung'  l)at  fomit  innerhalb  be§  (Serm.  eine 
reidie  33ermanbtfdiafr.  Jraglidicr  ift  bie  iöe^iclinug 
5u  anfsergerm.  Störten:  gcmöfinlid}  fnüpft  man 
an  lat.  civis  '23ürger',  lit.  szeima  szeimyna  'i^anc« 
gefinbe',  afloP.  semija  semija  *.S^")auvgefinbe'  an. 
Stubere  fiabeu  an  bie  in  §  e  i  m  ftecEenbe  3B3.  ge= 
badit.    S.  ^at 


^eifc^en 


IHM 


()ea 


^eift^cn  3t>ü.  aus  mhb.  heischen,  mcift  eischen. 
aht).  eiskon  (feiten  heiskon)  'fragen' ;  ben  3w'a? 
bec-  h  im  Stniaut  bcS-  i^erb^  evf(ärt  man  mit  JRecf)t 
burd)  X^ütlefmnng  an  f)  e  t  R  e  n.  in]!.  aiäd)i'.  escon. 
nbl.  eischen,  angli.  ascian,  engt,  to  ask  'fragen'; 
got.  *aisk6n  fef)It.  Xa^ü  ftimmt  lit.  jeskoti, 
afloo.  iskati  'fuc^en',  tüof}!  and)  armen,  aic  'Unter= 
fucfjung*  nnb  ffr.  icch  (icchati)  'fncf}en'  (f.  an: 
t)etfd)ig). 

Reifer  SIbj.,  im  17/18,  3al)vfi.  mcift  ^eif  cfter 
(fo  nod)  bei  §ageborn,  Seffing,  6cBner;,  bas  auf 
ben  mb.  )Sla.  (tf)üring.  oberfiirfif.  hesrj  bernbt; 
l'utfter  l)at  ^eifc^.  3»  ©rnnbe  liegt  m^b.  heiser 
'rau^,  fteifer'  mit  ber  3iebenform  m^b.  heis  heise, 
a()b.  heisi  heis  'Reifer';  auf  got.  *haisa-  roeift 
and)  angif.  has;  auffällig  mittelengf.  neben  huse 
ein  hnrse,  raorau§  engl,  hoarse;  ebenfo  mnb(. 
heersch  neben  heesch  (leisteree  no^  nnbl.).  Xai- 
r  ber  mbb.  n^b.  Stbleitung  Reifer  ift  ba§  öer= 
breitete  2(bj.=2uffij  üon  bitter,  lauter,  ^a  = 
g  e  r ,  mager  :c.  JScfinjierigf eit  macfit  aud^  norb. 
häss  für  5U  crtoartenbe»  *heiss  (got.  *hais).  5)ie 
Stammfilbe  bat  man  mit  ber  üon  buf  =  ten  üer= 
glcicben  roollen,  iüa§  ntc^t  möglid):  hos  hwos  in 
buften  fann  ber  2?ofa[e  wegen  nicbt  gU  got. 
*haisa-  ftimmen.  SJiit  mef)r  JHec^t  benfen  anbere 
an  iBernjanbtfcbaft  mit  engl,  to  whisper,  augif. 
hwispian  unb  mit  n^b.  tt)  i  f  p  e  I  u  (hk  germ.  SSg. 
hais  hwis  erfcfjeiut  mit  k-21blettung  in  angtf. 
hwiskrian ,    anorb.  hviskra  'flüftern'j. 

t  ^eijicr  i^L  '3?ud}e',  ein  fränf.4)eff.  äBort, 
hai  and)  im  dlbh.  oorfommt,  aber  bem  Oberb. 
gans  fremb  ift;  fc^on  in  mbb.  3eit  Geister;  ogl. 
nbL  heester  (roof)er  ftg.  hetre).  33eacöte  ben 
Ortsnamen  §  e  i  ft  e  r  b  a  d). 

^eiß  3{bj.  au5  glcid)beb.  mbb.  aijb.  hei^;  ügl. 
nbl.  heet,  angff.  hat,  engl,  hot,  anorb.  heitr: 
gcmeingerm.  Stbj.  für  'Iieiß',  auf  got.  *haita-  i)m- 
lücifenb:  aus  SSg.  h!t,  woäu  öii^e.  Siefe  üöä. 
fann  eriüeitert  fein  au§  hi,  IU05U  ai)h.  mbb.  hei 
gehei  '§i§e'.     ®.  t)ii%tn. 

!^cifeen  3^05-  au§  mbb.  heilen,  ai)b.  hei^^an 
'nennen,  genannt  »erben,  Reißen,  befeblen,  Der= 
fpredien';  bie  pafftöe  ^Bebentung 'genannt  merben, 
noininari'  fommt  urforgL  bem  iHftionm  nid)t  ju, 
fonbern  nur  bem  im  (SJot.  Jlnglf.  erbaltenen  )^ai- 
fiüum.  31nglf.  hätan  'nennen,  üeriprecben',  bagu 
hatte  'id)  beiße'  unb  'tcfi  ^icfe'.  3lnorb.  heita 
'nennen,  genannt  Mjerben,  oerfpredjen,  geloben'. 
(Sjol.  haitan  rebpl.  3^».  'nennen,  benennen,  rufen, 
einlaben,  befeblen',  im  ^^aff.  'genannt  mcrben'. 
Q'm  gemeingerm.  ^m.  mit  ber  (Srnubbebeutung 
'fem.  mit  3Jamen  rufen,  nennen',  '^nx  bie  germ. 
SBg.  hait  au»  Dorgerm.  kaid  feblen  an§tt)ärts 
fid)ere  23e3tef)ungen. 


=^ett  5'em.  =  Suf fij  für  3{bftraftbilbungen  in 
ben  meftgerm.  Sialeften;  eigtt.  ein  felbftänbiges 
SSort:  mbb.  lieit  ^v- '3(rt  imb  aSeife,  33eidiaffen= 
beit',  abb.  heit  i1LJy.  'persona ,  sexus ,  ^ang, 
Staub',  anglf.  häd  l^i.  'Stanb,  ®äd)kd)t,  2(rt 
unb  Sßeife,  (5igeufd)aft',  got.  haidus  i'L  '2(rt  unb 
aSeife';  roeiterea  unter  beit  er.  3Iucb  im  (5ugl. 
ftarb  ba§  Simpkj;  (in  mittelengl.  3eit)  aus,  bas 
(5ngt.  bema^rt  roie  ba^  9ibb.  ttur  ha^  Suffij: 
anglf.  -had ,  engt,  -hood  (boyhood  falsehood 
maidenhood),  banebeu  engl,  -head  (maidenhead). 

Reiter  5(bj.  au»  mbb.  heiter,  ai}h.  heitar  ätbj. 
'beiter,  bell,  glänjenb' ;  ögl.  afäcbf.  hedar,  anglf. 
hador  'beiter' :  ein  tDeftgernu  Wbi.,  ttjofür  norb. 
o^ne  r-2tbleitung  heip-r  'beiter'  (alle  urfprgt.  nur 
oom  f laren,  ttjolfenlofen  §immel  gebraudit  i ;  ügl. 
anorb.  hei|>  'flarer  ötmmel".  (Berm.  haiflra- 
haida-  aus  üorgerm.  kaitro-  kaito-  ogl.  mit  ffr. 
ketu-s  2}i.  'öeüe,  l^idit,  8trableu,  flamme, 
Seurf)te'  (formell  ibentifd}  mit  bem  unter  -beit 
3uge5ogenen  got.  haidus  2U.  '2Irt,  aSeife')  su  2Bä. 
cit  (ket)  'erglänsen,  erfcbeinen,  fef)en';  ba^n  ein 
2tbj.  mit  r-3lbleitung,  aber  anberer  i^ofalftufe  in 
ber  Stommfilbe,  ffr.  citra-s  'glänsenb,  ftrablcnb, 
bell,  f)errtid)'.  Übertragene  33cbeutung  geigt  außer 
:b  et  t  ht'].  anorb.  heidr  (@eu.  heidar  unb  heidrs) 
m.  '6-öre'. 

l^eiscn  3ti"-  aw§  gleicbbeb.  m^b.  ai)b.  heizen 
neben  heilen  (ogl.  beisen,  r eigen):  2)enom. 
gU  hei3  an§  haita-,  got.  *haitjan;  Dgl.  onglf. 
h^tan  '^eiß  mad)en,  Reisen'  (§u  hat),  engl,  to 
heat;  f.  beiß. 

§elb  a"lh  au§  m^b.  h(^lt  ((Sen.  holdes)  m.. 
fpät  af)b.  h(^lid  '§elb';  entfpredienb  afädif.  h^lith, 
anglf.  hselep-  (dl.  Sg.  hsele)  '2)iann,  ^elb',  anorb. 
holdr  holdr  (an§!  halu|)r)  unb  halr  '2}lann'.  (Serm. 
halip-  halefj-  an^  kalet-  kalet-  (anglf.  haeled 
marfit  e  als  a."lJittelDofal  ui3tig)  fann  am  ebeften 
SU  ir.  calath,  bret.  calet  'bart'  gebogen  »erben. 

—  ÄÖelb  erfdbeint  im  16/17.  3al)rb.  ütelfad)  in 
ber  23ebcutung  Sttefe.  S^ie  Sebeutung 'i^Jittel: 
punft  eines  Sitteraturicerfs  (ober  einer  i^anblung)' 
tritt  im  18.  3al)rb.  auf,  »trb  aber  nodi  oon 
S^önatcb  175-2  Derfpottel. 

Reifen  3tm.  an^  gleid)beb.  mbb.  helfen,  abb. 
helfan :  gemeingerm.  ^t\v.,  überall  mit  berfelben 
Öebeutung ;  ogl.  got.  hilpan,  anorb.  hjalpa,  anglf. 
helpan,  engl,  to  help,  nbl.  helpeu,  afädlf.  helpan. 

—  @erm.  SBs.  help  au§  üorgerm.  kelb-;  auf= 
fälliger  SBeife  lautet  eine  ber  Sebentung  nad) 
oeriüanbt  fdicinenbe  ii^urselform  eines  anbern  iög. 
Sialeftcu  auf  p  (kelp)  aus;  ogl.  lit.  szelpti 
'l)elfeu',  paszalpä  'ic»ilfe'  (im  gfr.  febtt  iBg.  galp); 
meiterljin  aud)  ffr.  klp  'fid)  roogu  fugen,  paffen"? 

^eö  •ab),  ons  nU)b.  hei  (@en.  helles)   2Ibj. 

21  * 


.s^eÜba^f 


KU 


t)emtnou 


'laut,  töncnb',  af)b.  hei  in  gihel  unliel  missahel : 
in  mhb.  S^it  fierrfdit  nod)  Mc  2?ebciitmu]  bev 
'-Xöncubcu',  ba^  5ll)b.  unb  l'Üib.  fcimt  bte  bc-:- 
'tÄ)läiucnbcit'  md)  gar  iiidit.  inil.  alib.  liöllan. 
ilil)b.  hellen  'evtölicil';  lUlib.  hal  ((^kMl.  Halles) 
11}.  'Sd)aII,  ijatl',  lüüüoit  nl)b.  1) allen;  ferner 
norb.  hjal  9?. '@e)d)iDä^',  lijala ')c^\üa^en"?  25gl. 
1)  0 1  e  n. 

t  ."pcflbttn!,  §i-Hlbanf  g-.  'Ofenbanf  5n 
älter  nhb.  ■Stelle,  ^-»Dne  A'-  'ber  enge  3{anni 
ÜötnM  hinter  bem  Ofen  snufdicn  Cfen  nnb  iBanb'; 
has  2Sort  begegnet  jnerft  gegen  bae^  (Jnbe  bee- 
15.  Oa()r^§.,  retdit  aber  l)öf)er  binanf ;  ügl.  angif. 
heal,  mittelengl.  hal  'Stnfel,  ®cfe'  (ügl.  alttr. 
cuil  'e-dfe').  Sie  nlib.  fyonn  berufit  auf  üorf§= 
tiinilid)er  5tulebnung  au  .vtölle,  mit  bem  unfer 
§en  '28infer  3U  9B3.  hei  'öerpKen,  Herbergen' 
gebort. 

^cllcbartc  fy-  i^u^  "'bb.  helmbarte  J.  'i^elle 
barte';  ben  gmeiteu  ^ompoiitionSteil  f.  an  alp^a^ 
betifcber  ©teile.  2)er  erftc  bat  äiüei  berfd)iebene 
Deutungen  erfabren:  an§  bem  febr  felteneu  mbb. 
heim  halra  'Stiel,  §onbbnbe',  lüas  bem  ©tunc 
nad)  mobt  anginge:  helmbarte  fo  Diel  al§ '33artc 
mit  einem  Stiel'?  3(bcr  ha  helmbarte  bei  biefer 
2tblettung  im  tompofitnm  halm-  oI§  erfte§  ©lieb 
l)aben  tollte,  fo  fprid)t  ba§  Sautlid)e  für  bie  3lb- 
leitung  aus  heim  3)?.,  alfo  helmberte  '23arte  äum 
3)urd)bnuen  be§  §el^»ie§'.  %u§  bem  Seutfdjen 
ftamnien  roman.  äöortc  (fr^.  Iiallebarde). 

.Öcllcr  m.  an^3  mbb.  heller  haller  m.  '§eüer', 
nad]  ber  gemöbnlid)en  l'lnnabme  „benannt  üon 
ber  JReicftgftabt  ®  d))üäbifd)  =  §an,  mo  bie 
aJlünge  guerft  geprägt  murbc".  ®a§  fdieiubar 
rt)iber)i)red)enbe  abb.  halling  'obolus'  gilt  iDoftl 
mit  9ted]t  für  ibentifd)  mit  mbb.  holblinc  9JJ. 
'balber  5)Sfennig'. 

befligcn,  beb  eil  igen  8tn).  a\i?^  mbb.  hei- 
ligen 'burd)  S^erfolgnng  ermüben,  plagen,  gnälen': 
2)enom.  p  m^b.  hollic  '2lbi.  'ermübet,  erfd)i)pft', 
nod)  nbb.  bell  ig  'ermübet'.  ®er  Urfprnng  bee 
2tbj.  ift  bnnfel. 

.^clm'  aj}.  an«  gleicbbcb.  mbb.  abb.  heim  Tl.; 
ebenfo  aiäd)f.  afrief.  anglf.  (anglf.  heim  '§elm, 
!i8efcbüt3er',  engl,  heim),  anorb.  hjalmr,  got.  hilms 
'§elm' :  gemeingerm.  St.  helma-  '§elm'  au§  öor^ 
germ.  helmo-;  ügl.  altinb.  garman-  91.  'S(^U^' 
(Dgl.  bie  anglf.  Sebeutung),  luosn  öielleicbt  bie 
2ÖS- kel  in  nt)b.  bebten,  füllen  gebort.  £it. 
szalmas  '.S^elm'  unb  afloü.  slemVi  '§elm'  finb  alte 
©ntlebnung  an§  bem  (^erm.,  ebenfo  bie  roman. 
Sippe  bon  ital.  elmo  (frj.  heaume)  *öelm'. 

t  ^elm^  Tl.  '©riff  be§  Steucrrnber§',  erfi 
nbb.,  an§  bem  dlhb.,  lüober  eine  dh\i)t  nautifcbev 
Xerm.  tecbn.  in§  §b.  brangen  (f.  23 00t,  tabu, 


^arfe,  ^-lagge,  5p riet);  bgt.  nbl.  hclm- 
stoek  '.s^anbbabe  bev  Stenerrnber§',  engl,  heim 
'Steuer,  Stencrrnber',  anglf.  helma 'Steuerrnber', 
norb.  hjalm  Jy-  '.V>e!mftocl:'.  iBo  im  fäd}f.  norb. 
Spradigebicte  ber  Xerm.  tedm.  feine  nrfprgl.  fQd- 
mat  bat,  läf^t  jid)  loie  bei  ben  mciften  anberen 
uant.  3ln§brücfen  nidjt  feftftellen:  bie  nnglf.  i^it= 
teratur  entbält  bicr  »Die  fonft  —  f.  )öoot,5Sorb 
—  bie  frübeften  23etege.  —  ®a§  unter  ^tlit- 
barte  errt)äf)nte,  in  mbb.  3fit  "»t^  einmal  bc-- 
legte  heim  'Stiel,  .s^anbbabe'  mit  ber  l'Jebenform 
halme  fdieiut  mit  biefem  öelm  'Stencrrnber' 
eigtl.  nni'ermanbt  sn  fein,  e»  gebiJrt  jn  .s^alftcr. 

^cmb  9i.  anö  mbb.  mubb.  homde  hi^mede, 
abb.  homidi  9h  '.S^eutb,  eigtl.  lange?  llnterfleib'; 
bojU  afrief.  hemethe,  anglf.  homepe  (got.  *ha- 
mei[)i?):  biminutiüe  2lbleitnng,  gebilbct  mie  abb. 
jungidi  '3nnge§  non  Jieren'.  Sie  23cbentnng 
'^leibdien,  l^eibd)en'  gebt  anc^  Don  germ.  hama- 
'S!Ieib'  gleid)  anorb.  hamr  Tl.  '^ülle,  §aut,  äufjere 
©eftalt'  (f.  S  e  i  d)  n  a  m).  3ene§  got.  *hamei|))a- 
mar  üor  ber  £autberfd)iebung  kamitjo-,  nnb  bier= 
SU  muf5  ha^  fpätlat.,  feit  bem  2?cginn  be§  5. 3nbv= 
bnnberts  mib  ^mar  junädift  abS  Solbatenioort 
(t)gl.  2?nrg)  bezeugte  camisia  'tunica  intcrior, 
Unterflcib,  F^tmh'  in  irgenbmeldie  S^ejiebnng  ge^ 
bradit  werben;  e§  nnterfdieibet  \\(i)  Pon  ber  ton= 
ftruierten  urgerm.  ?5orm  nur  toeuig;  eine  8=9lb= 
Icitnng  l)at  anorb.  hams  Tl.  (an§  hamisa-) 
'Sdilangenbalg'.  llruertoaubt  ift  mobi  ffr.  qa- 
mulya  '.s>emb'.  ®a  ba§  l)b.  2öort  a(§  gntgcrm. 
nidit  onge3lüeifelt  merben  fann,  ninfs  ba§  üulgäre 
camisia  nnf  germ.  Urfprnng  ^nrücfgcfübrt  merben, 
iDorauf  aucb  Tpmr.  hefis  'j^raucnbemb'  nnb  altir. 
caimmse  'nomen  vestis'  beuten.  Sa§  23crbält= 
ni§  be§  nnlantenben  ^h.  h  nnb  roman.  c  ent^ 
fpräd)e  bem  üon  fr3.  Chivert  3U  feinem  @rnnb= 
mort  al)b.  Hiltibert,  b.  b<  ein  fränf.  ch  ift  2.5er= 
mittler.  --  Snrd)  lat.  camisia  erbatten  mir  für 
I}b.  ,^emb  mettere  Sesic^nngen  im  JHoman.  (frs. 
chemise,  ital.  camicia).  3«  ben  moberuen  bb. 
Tla.  fd)iuanft  {^orm  unb  93ebcntnng:  tbüring. 
hemme  *.^emb',  tirol.^öftreid).  hemd  '3acfe'. 

^Öemmen  3^10.  an?  mbb.  hemmen  (mb.),  ha- 
men  'aufbalteu,  bnibern,  bemmen';  abb.  feblt 
*hamen  uub  hemmen.  3m  23aier.  feblt  bie 
23ebentung  '^emmen',  bereu  2llter  burd)  anorb. 
hemja  'betumen'  uub  ba§  bamit  oielIei(^t  ur= 
üermaubte  ffr.  gamay  'Beruid)ten'  ermiefen  trirb. 
(^'ine  germ.  2Ö3.  ham  mit  ber  58ebeutung  'üer= 
ftümmeln'  liegt  3n  ©runbe:  Pgl.  alfh.  ham  (fl. 
hammer)  'labni,  gid}tbrüd}ig'  fgot.  *hamma-  an-S 
*ham-mi,  urfprgl.  $arti3.«),  meiterbin  and)  abb. 
hamal  'üerftümmelt'  (f.  §ammel).  S)a§  Slorb. 
beutet  auf  bie  9}JögUd)teit  einer  anbern  (J-ti)mo= 


:^eiu]ft 


165 


•derbe 


logie:  hemja  'jent.  im  S^^i'H'  f)fllteit,  jii^men, 
hemmen'  non  hom  g-.  'Sdiciifel'  bea  'iUferbe?, 
hernill  'Strtcf  jitm  i^inbeit  bei?  mcibeuben  3>ieö§ 
an  ben  Scfienfeln',  hafa  hemil  a  'jcm.  im  3i-ii"nc 
fjnben'.  3m  SdiiDäb.=2?aier.  Iiat  I^emmen  nur 
bie  Sebeutung  'meibenbe  ij^ferbe  aiUnnben'.  2>gl. 
auä)  lit.  kamanos  $fur.  '3^11111'. 

§engtt  3JI.  au§  m()b.  hangest,  af)b.  hijngist 
9Ji.  '3öat(ach,  i)3ferb  überhaupt' ;  »gl.  nbl.  hengst 
9}?.  '§engft',  angif.  hengest  Wl.  'mäniilidie§  '^fetb 
überfiaupt'  (ftirbt  beim  Söegiitii  ber  mitteleugl. 
3eitaU'§);  auorb.he8tr(au§*hinhistr?  *hehistr?) 
2Jl.  '^engft,  '^ferb  übcvbaiipt'.  3)ie  ältere  S3e= 
beutiutg  be'3  hb.  äßorte^  Wax  equus  eastratus, 
imb  bind)  bie  i?(ititafime  ber  generellen  2?c^eirfi= 
nung  ''4-^ferb'  hinburd)  gelangte  bivS  SBort  nf)b. 
(feit  bem  15.  ^aftrh.)  gnr  2^e3eid)nung  für  bas 
'nngefdjnittenc  männliche  ^\ix\>'.  @crm.  2Bort= 
form  märe  *hangista-.  ®ie  Sebentnng  ett)mo= 
logifdi  ^n  erflären  ift  nodi  nidit  fidier  getnngcn; 
pgl.  lit.  szankus  'behenbe'  (iton  'i^fcrben)?  ober  lit. 
kinkyti  (i]3ferbe)  'anfpanncn'V 

l^cnfcn  3ttü.  an§  mhb.  ahb.  honkeu,  eigtl. 
9Jebenform  üon  ahb.  mhb.  hangen  (k  ift  got.  gj). 
9J?an  gab  nüh  ben  beiben  lantlidi  ocridiiebenen 
Söorten  auch  berfdiiebene  5^ebeutung:  ogl.  mhb. 
lipiiken  'aufhängen,  he^ugen  'hängen  laffen,  bcf. 
bem  ^Jioffc  bie  3ägei  gehen  laffen'.  Xodi  fiubct 
fich  mhb.  hangen  audi  in  ber  iBebentung  oon 
hinken,  hänfen. 

•Öcnfcr  3R.  au§  mhb.  (feiten)  h§nker  banger 
ä'?.  '£")enfer'  gu  henfen. 

Öennc  'J.  an§  mhb.  mnbb.  honne,  ahb.  li^nna 
5v. ;  Ogt.  angtf.  hftnn,  engf.  hen  'öenne'  (angIf. 
hana  'öahn'  mar  f(^on  in  ber  nngtf.  3»^it  p 
(Muuften  oon  cock  an-3geftorben,) :  toeftgerm.  ^ye- 
miuinbtlbung  3u  gemeingerm.  hano  ',s?ahn',  mo^^n 
mit  3rb(ant  anorb.  hcena,  afchmeb.  ueufd}meb. 
höna  '§enne'  (di\b.  aili)  hQnin  h^ninna  '§enne'). 
<B.  ,<öahn,  §uhn. 

t  ^ippt  f.  §ibbe. 

^tV  3lbt).  au§  mhb.  her  (here),  ahb.  hera 
9Ibo.  'hierher',  gebilbet  mie  ahb.  wara  'mohtn'; 
ba^n  got.  hiri  5fbü.  ^mperat.  'fomm  hierher'. 
3u  einem  '4-^ronomiualftamm  hi-  f.  h  e  u  t  e ,  hier» 
hinnen. 

5erb  2tbi.,  fdion  im  16.  ^cr^vh.  (5.  S.  ^ti 
ajJathefiu?  1562  Sarejita  125)  üb[id)e  Sautform 
für  mhb.  höre,  fleft.  herwer  (and)  hare,  fteft. 
harwer)  'bitter,  herb';  got.  *har-wa-  ftedt  in 
finn.  karwas.  3^'  nfächf.  har-m,  angIf.  hear-m 
5lbj. 'fdjmersüch,  fränfenb,  bitter*?  -  ©.  §nrm. 

Verberge  }y.  (mit  g  tt)ie  in  .*ö  e  r  ?  0  g  su  §  e  e  r) 
au&    mhb.  hfirberge    \^\:   eigtl.   'ein   ba^   §eer 


bergenber  Crt'  (nur  nodi  feiten  im  Tli^b.),  meift 
'öan-j  äum  Übernaditbleiben  für  >yrembe',  andi 
'ilöohnnng'  überhaupt.  3Ihb.  hpri-berga  '.ticer^ 
lager,  castra',  bann  auch  'hospitium,  taberna- 
culum'.  2.)JittelengI.  hereberge  'hospitium',  engl, 
harbour  'Igerberge ,  3iiflucht5ort,  §afen';  norb. 
herberge  9^  '2Birtfchaft ,  Verberge,  3ininter, 
Kammer',  i^on  2entfd)lanb  anS^  fdjeint  ba?-  .<Som= 
pofitum  -  in  ber  jüngeren  Jyorm  —  :^n  anbern 
©ermaucn  gebrungen  gu  fein,  irie  e?  auch  in§ 
'Jtoman.  brang:  frs.  auberge,  ital.  albergo ;  ba§ 
2Iltfrs.  bemahrt  noch  bie  ältere  93ebentung  '§eer= 
lager'.  —  3}gl.  §eer,  bergen. 

^crbft  9)1.  aus  gleid)beb.  mhb.  liprbest,  ahb. 
hi^Tbist  M. ;  Pgl.  mnbb.  hervest ,  nbl.  lierfst, 
anglf.  hserfest,  Tl.,  engl,  harrest  'öerbft,  (Jrnte': 
gcmciumeftgerm.  unb  ber  ^ilbung  nad)  alten  llr- 
fprnngS  (and)  anorb.  haust  dl.  'Jöerbft',  fd)meb. 
bän.  höst  fd)eint  mit  öerbft  ibentifd)).  Saher 
ift  be§  Xacitu§'  23chanptnng  (@erm.  26)  an= 
jUSmeifeln :  (Germani)  autumni  perinde  nomen 
ac  bona  ignorantur.  jyreilid)  ift  öerbft  im 
Oberbentfd).  faft  nur  *Cbft=,  bef.  üBcinernte'  (bie 
3ahre§3eit  heifit  eigtl.  Spütjahr,  fchroäb.  2pät= 
ling).  ^a^n  ftimmt,  bofj  A^erbft  p  einer  im 
@erm.  üerloren  gegangenen  2ös.  harb  an»  ibg. 
karp  (lat.  carpere,  y.aonn^  'Jrudit')  '5rud}t' 
pflürfen'  gehört,  bie  Oietleicht  and)  in  lit.  kerpü 
(kirpti)  'fdieereii'  fomie  in  gr.  /.oo'miov  'Sichel', 
ffr.  krpana  *3di>pert'  ftedt.  Safür  got.  asans 
(eigtl.  '2lrbeit§äeit,  3«l)re«äeit  für  fyelbarbett' ; 
bgl.  ®rnte). 

§crb  Wl.  au§  mhb.  hert  (-des)  9K.  'Sobcn, 
©rbe,  fvenerftätte,  §erb',  ahb.  herd  Tl.,  herda 
%.  '^oben,  .«öerb'.  Siefe  Soppelheit  ber  3?eben= 
tung  fehlt  in  ben  übrigen  meftgerm.  2prad)cn: 
nbl.  heerd  haard  Tl.  'Jeuerherb',  afächf.  hertli, 
anglf.  heorj),  engl,  hearth  '§erb'.  'Sie  ^ebentumj 
pon  her|)a-  (got.  *hairps)  '§erb'  ift  gemcinmeft= 
germ.,  bie  al§  '23oben'  bloß  ^b. ;  e§  fragt  \\d),  ob 
n\d)t  smei  nrfprgl.  Perfdiiebcnc  3Sorte  gufammen= 
gefallen  finb  (pgl.  anorb.  hjarl  '2?obeu,  ^anb"?). 
.söerb  'focus'  fönnte  mit  got.  haüri  9h  'Sohle' 
('^<l.  haiirja  'Jener' ),  anorb.  hyrr  Tl.  'Jener'  ju 
einer  germ.  2Bg.  hör  'brennen'  (pgl.  lat.  crö-mare) 
gepren. 

.l^crbc  J.  an^  gleichbeb.  mhb.  herte  hert, 
ahb.  herta  J. :  boi-  gemeingerm.  2öort  für  öerbe; 
nbl.  herde  (auageftorbeu,  f.  £*  irte;  bafür  kudde 
J.  f.  S?ette),  anglf.  heord  J.,  engl,  herd,  anorb. 
hjord  %.,  got.  hairda  J.  '^crbe'.  ©emeingerm. 
herdo-  {<ba^  d  ber  nhb.  Jorm  gegenüber  mhb. 
ahb.  t  bcrul^t  auf  nbb.  (Einfluß)  au§  Porgerm. 
kerdhä  ftimmt  als  nrperroanbt  gu  altinb.  gärdhas 
9f.,  9ardha-3  Tl.  '2d}ar' ;  and)  aflop.  creda  (aue 


V>cvini3 


166 


6eii 


*korda?)    ,"n-.  \s;crbc'  mit   lit,  kofdzius   '.ötrte*"c' 
—  S.  *>ivtc. 

.Ociturt  i.  .\?ävinn- 

.Ocvltiiiv  .s>ärltiui  iU. 'iiiucifc  I raube' (crft 
lUitiJ  für  iiltcrc'5  *.s?c  r  \v  l  i  ii  ti  ,^u  Ii  c  r  lu  c  'herb'. 

-Ocrmclin  'M.'Jl.  (mit  5liimil)mc  bev  iBctonuiu] 
bor  Jvrembmövtcr,  )cl)on  bind)  baä  18,  3nl)v{).  in 
bcr  liciitiflcit  iBebeutmid  '$el^  bc§  fibirifdicn  Söte= 
iclö'  (5.  23.  bei  %  3-  lUarpercicr  1706  ,s:?anbe(§= 
cDvreiponbeii^  S.  105);  eicitl.  iBe^etdiuiinq  be§ 
ilMeicIc^  =  mf)b.  ln^Tmelin  'Söiefel':  S^imiii.  ^u 
mlib.  hai-me,  atib.  lianno  M.  'ffiieieC.  G'ili  Woß 
beutjd).  3Büvt,  bac^  ben  übricien  altgerm.  2)ia(eften 
fehlt;  bod)  tft  c»  Wegen  bev  Inntli^en  Ü6crein= 
ftimmung  mit  szennu  'ÜBiefel'  (lit.  sz  für  ffr.  c, 
ibii.  k,  barane  flerm.  h)  aU  cc^tgerm.  nid)t  an= 
su^tuetfeln.  3)ie  lautncrmanbten  roman.  Äsorte 
nifr?.  liermine,  ital.  ermcUino)  eutftammcn  cf)er 
an»  ntlat.  mus  amienius  (bnfiir  älter  nuis  pon- 
ticus\ 

^ei-olb  2J?.,  erit  fpiit  mf)b.  (14.  Sa^r^.)  li?ralt 
horolt  (and)  <,'rhaltj  Wl.  'öerolb':  jcbenfallS  ein 
attbentfdier  iSrieg§term.  ted)n.,  ber  mie  eine  grofee 
::}}eibe  anberer  SBorte  an§  bem  ^Vfititärlücfen  (bgl. 
Öaber,  .^ampfj  früf)  anSftnrb.  £>ero[b 
felber  entflammt  an§  bem  bom  2(n§gang  be§ 
13.  3flf)vl)§.  an  belegten  ofrg.  heralt,  nfr;;.  heraut 
(ögl.  ttal.  araldo,  miat.  heraldus),  ba§t  aber  auf 
einem  attbeutfd}.  *h(jriwald  *hariwald  '.•öeerbe= 
amter'  bernljt,  ha^  im  5lfäd)f.  af»  (Sigenname 
H§riold  (anorb.  Harald)  erfdieint. 

§Crr  Wl.  au§  mljb.  herre  (here)  3}L,  al)b. 
herro  (hero)  Tl.;  bgl.  afä(^f.  herro,  nbl.  beer, 
afrief.  hera  '§err*:  eigtl.  Somparattö  üonljebr 
=  ai)'l).  her  (mo^u  bicllleid)t  gr.  y.oi'gavog  '§err'). 
2)afe  man  in  a^h.  3eit  biefen  llrfprnng  bon  herro 
füllte,  äeigt  af)b.  heriro  '§err'  (f.  l)errfd)cn). 
2)a  unter  l)  e  l)  r  'el)rtoürbig'  al»  (Srunbbcbentung 
be§  2{bj.  erfdiloffen  mürbe,  fd)eint  §  e  r  r  aug  bem 
Verhältnis  ber  Untergebenen  gu  il)rem  23rotI)errn 
(ügl.  anglf.  hlaford  'Jörotroart'  unter  i3  aib)  ent= 
ftonben  gu  fein,  ^nnädjft  mol)I  tu  ber  9Xnrebe  (f. 
3ünger).  2^gl.  im-  Sioman.  bie  SJefleje  Don  lat. 
senior  al§  '§err',  nämlid)  ital.  signore,  fr^. 
seigneur.  ö  e  r  r  ift  eigtl.  in  ^cntfd)tanb  Ijcimifd), 
brang  aber  Don  SHeberbentfch^anb  fdjon  friil)  (etma 
im  9.  3al)rf).)  al§  hearra  nad)  (5nglanb,  fpäter 
and)  nach  8fanbinaoicn  (neufchmeb.  herre  '§err'). 
—  3u  Ö  e  r  r  mürbe  eri't  im  9Jl)b.  ein  ^ycm.  .S^  e  r  r  i  n 
gebilbct  (mie  im  3tal.  :^u  signore  ein  signora) : 
bie  ältere  @brad)e  «ermaubtc  bafiir  5 ran,  mie 
benn  !Qtxx  feinerfeit«  bo&  alte  fro  (f.  unter 
froh")  öertritt. 

herilttft  2lbj.  mit  ä^erfür^ung  eine§  e  bor 
S;oppeltonionanä,  mic   in  ben  beiben  folgenben  i 


Sorten,  luohl  mit  3?esiehung  auf  werr)  anS 
mhb.  ahb.  herlich  Jlbj.  'uornehm,  au-;^gc5cid)nct, 
präd)tig':  ^n  hehr. 

.^•)cirftf)oft  5"-  aii^  mhb.  horschaft  J.,  ahb. 
herscaft  herscaf  Jy.  eigtl.  '§errenmürbe',  bann 
'.s^ohcit,  öerrenbefit^,  Dbrigfeit':  3n  §crr  (mohl 
nid)t  gU  h  c  h  i"). 

IjClTfdÖen  3tttJ.  an§  mhb.  hersen  herscn,  ahb. 
herisön  'hcrrid)cu',  aber  fdjon  ahb.  mit  sPegiehung 
auf  herro  '.Sperr*  and)  herrison  (lücgeu  nhb.  scli 
nad)  r  an^  älterem  s  pgl.  §trfd),  äirfd)e). 
S)ic  Cijcncfi-S  ber  33ebentnng  'herrfd)en'  erflärt  fid) 
nid)t  ans  bem '45ofitiP  hehr,  ahb.  her  'hel)i",  er- 
haben, chrmürbtg,  froh',  fonbern  üiclmehr  au§ 
bem  urfprgl.  fomparatipifdhcn  herro  §err'.  3(l)o 
ücrhält  fid)  ahb.  lierisun  '§err  fein ,  dominari' 
i^n  herro  heriro  '.'Qerr'  »uie  gOi.  *liairiza  (Äom= 
parntiP)  jn  *liairis6n  3t>P. 

^erj  31.  au§  gteid)beb.  mhb.  herze,  ahb.  herza 
91.;  pgl.  afäd)f.  herta,  anorb.  hjarta,  got.  hai'rto, 
anglf.  heorte,  engl,  heart  '^erj':  gemeingerm. 
2Bort  für'.s3ers*,  luciterhin  fogar  bon  meftibg.3llter. 

;  3"  btv  germ.  ©rnnbform  hert-on  au§  ibg.  kerd 
(—  krd)  ftimnien  lat.  cor  cord-is  31.,  gr.  y.uodia 

{  nnb  y-i/o  für  ''^y.7](jd  dl.,  lit.  szirdis  5'.'  afloo. 

;  srTdice  31,  altir.  cride.    Sae  cntfpred)cnbe  oft= 
ibg.  Söort  für  §er3  (ffr.  hardi  hl-d  hidaya,  jb. 

I  zaredaya)  trennt  man  be§  Slntaut»  toegen  (man 

ertoartete  ffr.  *5rd)  pon  ber  meftibg.  SBortfippc. 

Öfvjog  3Ti.  am  glcid)beb.  ml)b.  herzöge,  ahb. 

h(^'rizogo  (-zoho)  2)1.;  Pgl.  afäd)f.  hi^>ritogo,  anglf. 

j  h(,'retoga  9}f.,  anorb.  hertoge  3.)J. :  gemeingerm. 
93e3eid)nung  bcS  'Heerführers',  mie  benn  zoho 

I  zogo  äU  ziohan  (togo  JU  tiuhan)  bie  alte  Sc= 
beutnng  'Führer'  (lat.  dux)  geigt;  Pgl.  gtehen. 
^c^cn  3tio.  (nach  §elpig  1611  Orig.  Dict. 
Germ.  150  bafür  nbb.  hiffc«)  an§  mhb.  a^b. 
hetzen  'hc^cn,  jagen,  antreiben':  Perfd)oben  an§ 
*hatjan.  ä>gL  §aB.  2)a§  ©nbft.  §  e  ^  e  5- n»") 
§  a  ö  2JJ.  ift  erft  eine  nhb.  23ilbnng  gu  bem  3to. 
^cu  ^.  an§)  mhb.  höu  hou  houwe  92.  '§eu, 
@ra§',  aijh.  h^wi  houwi  (eigtl.  dlom.  h?wi,  &tn. 
houwes,  2)at.  houwe)  9J.  '^eu';  megen  be§  2Ban= 
bel§  Pon  got.  j  (got.  hawi,  (Sjenet.  haujis  91. 
'öen,  @ra§')  in  ahb.  w  nnb  bamit  Pcrbnnbenen 
9JJangel§  an  Umlaut  f.  g-ran,  31  n,  @an  nfm.; 
im  älteren  9ihb.  geigt  fid)  nod)  bie  nmlautlofc 
?5orm  ^au.  23gl.  nod)  afäd)f.  houwi,  anglf.  heg 
hig  (mit  g  für  got.  j  mie  fonft)  31.,  mittelengl. 
hey,  engl,  hay  '.s?cu',  anorb.  hey  31.  '.s>eu':  ge= 
mcingerm.  hauja-  (in  got.  Santform).  2öohr= 
fd)eiitlich  mit  3lblcitnng  -ja-  ans  äBg.  hau  (f. 
h  a  n  e  n) :  §  e  n  fo  Piel  als  'gu  hnuenbeS'.  SBeniger 
mahrfd)einlid)  ift  SSegiehung  gu  gr.  nn«.  (jon. 
770/'/;)  'C^raS'  aus  770///;  /.fofuj  gcrm.  h  gleid) 


l^eii(f)cln 


IG- 


6immel 


gr.  n  für  k/,  beibe  an^  ibi^.  k  ipie  in  hitjol; 
gletd)  lat.  equus,  (\x.  Unöilm   —  lat.  sequi). 

löcuji^fln  3to.,  erft  tilib. ,  ein  feit  l'ntf)er  ge= 
läufiges  mb.  ä'ßort  (bas  gteidibeb.  obcrb.  3Bovt 
ift  gletfenen,  bie  oberb.  Sibelgloffare  1523- 
1530  überleben  ßnt{)er§  Jö c n d) l e r  mit  @leif5  = 
ner,  'i>a^  audi  in  iM%  'i^ibelüberfet3ung  üeviuanbt 
wirb).  !öeud}eln  gebi3rt  jiu  einem  frid)  nl)b. 
(fliiufig  bei  öanö  SadiSJ  {}  au  dien  'burfen,  fid) 
bilden'  tniÄ  mf)b.  hüchen  'fauern'  (nod)  legt  im 
fübl.  Jl)iiringen  hauchele  'fid)  bud'en'j;  ügl.  bie 
raeitere  ©ippe  unter  ^  o  df  e  n.  23ebeutungömed)fcl 
'fid)  bilden,  l^euc^eln'  seigt  fid)  aud)  in  einer  alt- 
germ.  Söj.  lut:  angif.  lütan  'fid)  neigen,  üer= 
beugen',  ba^u  lot  '^Betrug',  got.  liuta  '§end)(er'. 

t  Ijciicr  2ibt).  au?  gleidibeb.  ml)b.  hiure,  abb. 
hiuru  2tbb. :  a\\v>  hiu  järu  'in  biefem  3al)ve' 
(f.  3af)r)  entftanben,  inbem  ber  öauptton  auf 
bem  ^43ronomen  lag.  Söegen  hiu  f.  beute,  ba§ 
and)  al§  23eifpie(  für  bie  gleid)e  23erbunt(nng  ber 
Slompofition  gelten  fann. 

IjeiUcn  3to-  "i'?^  mf)b.  hiulen  hiuweln'f)eu(en, 
fdireien',  a\)t>.  hiuwilon  hiwilon  'jubeln'.  3(ud) 
aliü.  hüwila  hiuwila,  m()b.  hiuwel  J.  'Smlc'  (a(§ 
'§eulenbe')  ift  tiennaubt  nnb  fomit  iüeitcrf)in  at)b. 

hüwo  m.  'euie'. 

^t\k]^Xtdt  %.  a\\?!  m[)b.  liöuschrecke  3)h, 
a1:jü.  howi-skrekko  M.  'i'icufdjrerfe':  eigtl. '.•gen^ 
fpringer'  (f.  S  d)  r  e  d  e  n).  —  (5inc  fpesifif  d)  beutfd)c 
23e3cid)nung ;  ügt.  bafür  nbl.  sprinkhaan,  angIf. 
gsers-hoppa  eigtl.'@ra§büpfer',  engt.grasshopper, 
angIf.  aud)  gsers-stapa  '@ra§gänger';  ber  @ote 
gebrandit  bafür  ein  unaufgeftärte»  I)ram8tei  %. 
(barau§  aftou.  chriistü  'ivfäfer'). 

^cutc  3(bü.  au§  gleid)beb.  ml)b.  hiute,  af)b. 
hiutu;  Ogt.  afäd)f.  liiudu  hiudiga  (barau^^  fluglf. 
heodgeg),  afrief.  hiudega  'beute':  iueftgerm.  3lbt). 
für  got.  *hij6  daga  'an  biefem  2:age',  mit  Se= 
tonung  be§  ^ronomen§,  moburd)  bie  beiben  23>orte 
oerfdjmoläen;  babei  tourbe  *hiutagu  i\x  hiutgu 
hiuttu  nnb  anlegt  hiutu  üerfürst  (ogt.  \)a^  äl)n= 
lid)  entftanbene  ficner).  3lnd)  für  'I)eute  9Jad)t' 
ftatte  M^  2n)b.  ü}H)b.  ein  paraüeley  2(bo.;  iig(. 
abb.  hi-naht,  m{)b.  hinet  'biefe  9fad)t'  (im  5öaier.= 
Sd)mäb.  {)errfd)t  t)eint  für  'f)ente').  ®er  barin 
ftedenbe  ^ronominalftamm  hi-  erfd)eiut  im  (Bot. 
no(^  in  einigen  Saf.  unb  jmar  aud)  nur  al§  tem= 
porate»  'biefer':  bgt.  got.  himma  daga  '^ente', 
und  hiua  dag  'bi§  I)eute'  2C.  ^n  bcn  fädif.  5)ial. 
crfd)eint  biefer  bem  tat.  ei-  in  ci-s  ci-tra  (f.  f)ier) 
entfprcd)cnbe  ^^ronomtnatftamm  als  ^4-^ron.  perf. 
ber  3.  i}3erf.;  bgl.  engl,  he,  angIf.  he,  engl,  him, 
anglf.  him  (got.  himma)  2C.,  afiid)).  ubb.  he  'er': 
f.  nod)  l)er,  ^ier. 

^cre  yi.  au§  m^.  hocse  ^.,  al)b.  hagzissa 


hagazussa  hagzus  (aud)  häzus  häzissa)  %.  @lof= 
fierung  für  'furia,  striga,  eumenis,  erinnys':  ügl. 
mnbl.  haghetisse,  nubl.  heks,  auglf.  hsegtesse 
Jy.,  engl,  (mit  2lbmerfung  ber  fdjeinbaren  Subimg) 
hag  '.'öcje'.  Sa§  2öort,  äireifelSo^ne  eine  3"= 
fammenfetjung,  ift  nod)  nid)t  mit  @idöert)ett  ge- 
beutet; af)b.  hag,  anglf.  h^eg  '§og,  2[öalb'  ol§ 
crfteS  OHieb  fd)eint  fid)er.  -Da^  ^meite  ©lement 
ber  .^ompofitio)i  ift  nnaufgetlärt;  man  tjermutet 
für  §  e  j  e  eine  (Srnnbbebcntnng  'iBalbfrau,  iBalb= 
bämonin"?  üsgl.  al)b.  holzmuoja,  ml)b.  holzmuoje 
/"y.  'SBalbmcib,  öcje'  (aud)  '2Balbeule'j. 

^tänc  %.  im  16.  3al)rl).  üblid)  (3.  iö.  in  einer 
Überfefeung  §enifd)§  1582  begegnenb):  entlehnt 
an§  lat.  hiaena. 

•Öieö  3)?.,  erft  feit  bem  17.  ^ntn't}.  belegt;  e§ 
ift  3teufd)Dpfnng  au§  l)auen  ^^rät.  t)ieb,  l)ie  = 
ben;  ogl.  i^anbel  onc-  f)anbeln,  .'öeöe  axx^ 
öe^en.  —  S^'xt]  f.  §iftl)orn. 

^icr,  aud)  1)  i  e  21bo.  an§  m^b.  hier  liie,  al)bi 
hiar  'l)ier';  ogl.  got.  anorb.  anglf.  afäd)f.  her, 
engl,  here  'l)ier':  pi  hi-  au§  ki  in  lit.  szis  'biefer', 
lat.  eis  'bie'cfeitci',  afloü.  si  'biefer'. 

I^iefig  2lbi.,  feit  ©tieler  1691  oeräeid)net;  int 
17.  3al)rl).  (3.  S.  bei  Dpiß)  tüirb  e§  für  'biefer' 
gebraud)t,  im  16.  '^aifxii.  erft  f)ieig  (3.  33.  in 
Ü}Jatl)efiu§'  @arepta  1562.    SBgl.  bafig. 

Öift^orii,  awA)  öüftf)orn  (oolf^^etljmol.  Um= 
beutung,  meil  nmn  ba§  §orn  ou  einem  ©ürtel 
um  bie  i^üfte  trug),  erft  nl)b. ;  ältefte  nbb.  Jorm 
ift  £)ief{}orn;  §ief  aud)  öift  'Saut,  ben  bie 
Säger  auf  il)ren  3agbt)örnern  blafen';  ob  gn  got. 
hiufan,  anglf.  heofan,  al)b.  hiufan  'Hagen,  l)enlen'  ? 

Öilfc  %.  an§  nd)b.  hilfe  helfe  g-.,  al)b.  hilfa 
helfa  %.  '§ilfc'  (got.  *hilpi  m\b  *hilpa  g.). 
35gl.  helfen. 

,^im5ccre  %.  au§  glcid)beb.  ml)b.  hintbpr  9i., 
al)b.  hint-bQri  9{. :  eigtl.  '33eere  ber  §inbin,  ber 
§inbe'.  SBegen  nl)b.  Himbeere  mit  beutlid)em 
smeiten  (Clement  (bafür  m{)b.  ftreng  lantgefeglid) 
hiraper  au§  hintbere;  bgl.  nod)  ah\>.  21'imper 
an§  -wintbra  an  alpl)abet.  Stelle).  31«  2lnglf.  be= 
3eid)net  hindberie  %.  bie  '©rbbeere'  nnb  bie  'mnx- 
beere';  ogl.  engl.  bial.  lündberries  '§imbeeren' 
(basu  bead)te  nod)  anglf.  hindha^lepe  'ambrosia', 
ml)b.  hirz-wurz,  anglf.  heortclsefre  'camedus' 
eigtl.  '^irfd)flee').  3m  älteren  9U)b.  beftanb  ein 
.s?inb  =  laufte  an§  mbb.  hintlouf 'am  Sauf  ber 
i^inbin,  b.  l).  an  Sinilbwegen  wadifenbe  '4-^flan^e' 
3ur  33e3eid)unng  ber  gemeinen  6id)orie. 

J^immcl  2)(.  axxi:  gleid)beb.  mbb.  himel,  abb. 
himil  (altbaier.  humil)  ÜJi.;  ogl.  afäd)f.  himil, 
frief.  himul,  nbl.  hemel,  fc^meb.^bäu.  himmel: 
bie  l-2lbleitung  ftel)t  in  S'Olflc  Don  2)iffimilierung 
für  ältere  ii-2lbleitnng  (mic  bie  (5{efd)id)te  oon 


•C">imtfn 


—     161^ 


'V)irn 


(S-fel  unb  5flel  Icfjrt)  iiadi  iiot.  himins,  anorb. ' 
hinienn,  luornn  fid)  jiidif.  (voniicii  mir  f  für  m 
anidiHcBcn:    aitflli.   heofon    i'i. ,    c\\c\\.  heaven, 
aiadif.  heban  SJL,  liiibb.  h;i'wan  (in  jnlllrcidicii 
iibb.  i?anbidiaften  iiilt  li;vvron  für  beii  iianivlidicn, 
liimmel  für  ^cll  lulUifdicii  .vimmcl).  S*ao  5ycrl)ält: 
niö  uon  niäd)f.  geban  —  aiicilf.  geofon  'Occan'  j 
311  anorb.  geime  'Cccnii'  niad)t  Snifiiimicnfinng 
yon    flcrill.  himana-  liimina-    mit   aupvb.  lieima 
\v>eim,   .v»cimftärtc'   iimlivfdicinlidi;    bann    amrc 
£timnul   nie  'Jipeimftiitte   ber  6ötter'  jn  ücv= 
ftehen.    S'ic  (F'bba,  incldie  neun  .s>eima  (^)Hcfen= 
l)eim,   (5'lfenl)eim  nfro.)  nnterfdieibet,  nennt  ben 
§inimel  aud)  gottheimr  ober  heimar  go3a'@ötter' 
Iieim'  (uppheimr  '^innnel'  in  ber  <Sprnd)e  ber  ' 
liefen),  ipe^ialifiert  aber  einfadie?  heimr  auf  bie , 
irbifdie  il^clt.    2.  nod)  i>  e  i  ni.    Cb  mit  gcrm. 
himina-  'i->in!mer  unb  haiman-  '.S?eim'  nod)  lat.  • 
coelum  'Fimmel'  urDcrmanbt  ift,  id)eint  3UieifeI= 
t)aft.    2^te  Siebeutung  '3iin»icrbecfe'  (bef.  in  ber ; 
Stbleitung  ai)i>.  himilizzi,   m^b.  himelze);   tigl.  j 
anglf.  hüsheofon    refp.  heofonhüs,   nbl.  lieniel,  1 
mnbb.  hemelte  '3)ad)'. 

t  |>iratcn  O-lf.  ein  nbb.  (Setreibemafs;  im  Cbcr- ' 
fäd)f.  al§  ^eimsen  2)J.  bei  2(belunfl   befannt; 
3}ktl)efiu§  1562  Sarepta  271''  fennt  öemi^en 
al§  tf)üringiic^.  2)a§  SBort  rei^t  in  ÜJ^ittelbeutfd): 
lanb  bi§  in§  13.  3af)rf). 

l^in  2Ibü.  au§  ml^b.  hin  hine,  ai)i).  hina  2{bb. 
'toeg,  f)imueg';  onglf.  hin  (hin  in  3iiia»i"ien= 
feßung  3.  23.  hinsip  'SIbreife,  Sob'i  SIbP.  'roeg' 
3U  bem  unter  fieute  befprod)enen  '^ironominal; 
ftamm  bi. 

^inbc,  iegt  mit  angefügter  f^-emininenbung  | 
aud)  öinbtu  g.  ()d)on  im  16.  ^ai)X^.  §.  S.  bei  1 
Srufiuä  1562  Gramm.  I,  297  „§tntin,  §int").; 
am   m^b.  mnbb.  binde,  al)b.  hinta   Jy.  '^ir)d)= 
fut)' ;  Pgl.  anglf.  bind  Jv  engl,  bind,  anorb.  bind 
5-.  'üirfd)fuf),  §inbin':  baS^  gemeingerm.  Jemin. 
p  ^irfd);  got.  *hindi  (@en.  ^bindjös)  5.  fe^It. 
2Jlan  gte^t  e§  gern  gu  got.  hinpan  'fnnflen'  (tnojn 
engl,  to  hunt  'jagen').    Slnbere  beuten  an  23er= 
roonbtfc^oft  mit  gr.  y.cn-ä^  g-.  'öirfdi,  ÖJa^cIIe'; 
bann  märe  ber  Sentnl  3Ib(eitung  mie  bei  hun-d 
(gu  gr.  /.VI'-;  f.  önnb),  unb  n  oor  Sental  fann 
auä  m  entftctien  (pgl.  @unb,  2d)anbe,  ^un  = 
bert). 

^inbern  3to-  an»  nitl'5.  hindern,  a^b.  hintiren 
unb  hintaron 'prücftreiben,  I)inbern';  pgl.  anglf. 
hinderian,  engl,  to  hinder,  anorb.  hindra:  alte 
Slbleitnng  Pon  ber  ^räpofition  f)inter;  f.  bie§ 
unb  förbern. 

^inbin  f.  ötnbe. 

leinten  3to.  au§  glcid)beb.  m^b.  hinken,  aifb. 
hinchan:  ein  bem  Ob.  au§fdiüe^lid)  eigenem  Söort, 


falltf  nidit  norb.  bokra  'fried)en'  ba^u  geftijrt  (pgl. 
andi  anglf.  hrlleliinca 'ricufel'j.  iBj.  hink  au§ 
ibg.  kheng  (kh  luie  in  babcn  a\hi  2Bv  khabb, 
in  lat.  habere:  pgl.  nod)  ^liagel)  auf  (^runb 
üon  ffr.  Sövkbanj'binfen';  ba^n  mit  präfigiertem 
s  nod)  bac-'  gleidjbeb.  gr.  oy.üZ.m  für  s-khngjö. 

Irinnen,  Pon  fiinncu  9(bP.  au§  mljb.  hinnen, 
at)b.  hinnan  hinnän  hinanna  9(bp.  'OOU  t)ier 
meg,  Pon  f)inucn';  nl)b.  nur  mit  ber  Perbeutlid)en= 
ben  5).U-äp.  gebrand)t.  5lnglf.  lieonan  heonon 
'dou  l)ier',  engl,  bence  (mit  fuffigiertcm  s,  morou§ 
ee).  ©ebilbct  a\\i  bem  '4>ronominalftamm  hi- 
mie  bannen,  Pon  banne  n  awi  5)3ron.  pa-. 
5.  l)tntcn,  binter. 

hinten  9lbP.  a\\^  m{)b.  liinden,  al)b.  hintana 
9IbP.  'tiinten';  got.  bindana  ?(bo.  ^4?räp.  'hinter, 
ienfeit§';  ogl.  ofiicf))'.  bi  liindan  'btnten,  l)inter^ 
brein',  anglf.hindan  2[bP.'t)inten,oon  binten',  anglf. 
bebindan,  engl,  bebind:  ju  l)inncn,  l)inter. 

l^intcr  $räp.  au»  ml)b.  hinter  hinder,  at)b. 
bintar  ^^räp.  'I)intcr';  mä^renb  ai)\).  nt  im  9K^b. 
regelmäßig  gu  nd  mirb ,  ^ält  e§  fidö  getn,  pjenn 
-er  (b.  t).  Potalif^e§  r),  oI§  felbftänbige  ©ilbe 
folgt;  pgl.  SÖinter  au§  Ci\)b.  wintar,  munter 
auö  muntar.  o'i  bin  bem  trat  ba»  ber  §aupt= 
reget  gemäße  d  ein,  mie  im  DJJfjb.  unb  älteren 
9tf)b.  neben  hinter  ein  b tuber  beftet)t.  —  @ot. 
hindar  5JJräp.,  anglf.  hinder;  eigtl.  2lff.  ^.  eine§ 
alten  .^omparottPS  auf  -rson- ,  ffr.  tara-m  (tt)o= 
\\\  ba^  Stnglf.  @ot.  einen  ©uperlatio  auf  -tama- 
betrial)ren,  got.  *hinduma,  bapon  hindumists 
'äußeri'ter',  anglf.  hindema  'öer  legte'j.  ä^gl.  ffr. 
prataräm  (SomparatiP  gu  pra-)  3IbP.  'weiter, 
^inmeg',  vitaram  (gu  5)ßräp.  vi  pgl.  miber). 
I;er  S^ompor.  'hinter'  ftnbet  fic^  abjeftiPiff^  ge- 
braucht im  2ll)b.  hintaro,  ml)b.  hinter  'ber  l)in= 
tere,  posterior'. 

t  §iWe'  %•  'Stc^elmcffcr',  mb.,  burd)  2utl)er 
in  bie  nljb.  8d)riftfprad)c  eingefüf)rte  53'orm  für 
§ ep p  e  au§  ml}b.  hpppe  hepe  (häppe)  %.  '3J?effer 
uon  fidielortiger  ©eftaltfür  ©ärtner  uitb  9Binger'; 
al)b.  hoppa  (häppa)  %.,  iDo^er  frg.  happe  'Öal6= 
:rei§  Pon  ©ifen,  krampe'  (au»  ©rbf.  happia  ent= 
itanimt  frg.  hache  '23eirj.  3nbfi"et(f)e  fübmeftl. 
Xialeftc  (and)  ber  fc^mäb.J  lagen  häp  (höp)  an§ 
ml)b.  häpe,  abb.  häppa  {aw^  got.  *beb-).  3u 
gr.  y-utv-}]  '(Sriff,  gttel'?  y.ojii'g  '2»effer,  Solciö"? 

t  ^\m  2  gf.,  §  i  p  p  r  e  i  n  92.  '3iege',  erft  nl)b. ; 
bie  Perbrettetere  munbartlidjc  Sautform  heppe 
fbaier.  tbüring.  beff.)  mad)t  e»  mal)ridieinlid),  baß 
ba^  Söort  Slofeform  ober  Sinbermort  gu  altbcutfd) 
*haber '33ocf'  ift;  barüber  f.  nuter  .^abergeiß 
nnb  .'öitte. 

^irn  3\.  au§  mljb.  hirne,  a^b.  hirni  9i,  '©e- 
hirn';  bagu  mittelciigl.  hornes,  engl.  bial.  barns 


§irid) 


169 


l)Drf) 


'@e£)irn',  aiiorb.  hjarne  Tl.  '@ef)irn'  Coa^i  '^Jlhh. ' 
l)at  für  @  e  1)  i  r  n  ein  eigene^  SBort :  engl,  brain, 
anglf.  br^egen,  iibl.  brein,  ninbl.  bregen  ;  f.  unter 
t  Jöräflcn).  dM.  hersen  ^•. '@e[)irn'  (mittel 
engt,  hernes)  —  toosu  aucf)  m[)0.  hersenier'Stopf= 
bebecfung  unter  bem  §elme'  —  bemeift  für  aftb. 
hirni  ©ntfte^ung  au§  *hirzni  *hir8ni  (auorb. 
hjarne  au§  *herznan-;  DgL  ^orniffe  UJCgen 
be»  übergangen  üon  rzn  rsn  in  rrn  rn).  3ii= 
näcf)ft  fte^t  bent  fo  crroiefenen  altgcnn.  herzn- 
hersn-  ffr.  girsn-  'slopf  (9Jom.  (jiras  girsaj 
unb  ha^  baniit  3nfaminengel)örige  anorb.  hjarse 
'.Slojjfroirbcl'.  5crneriftnod)üenuanbtgr.  Koai'i'or  ' 
'Sd)äbel',  löorans  ficf)  n)eiterl)tn  äiU'nnimen^ang 
mit  gr.  y.aoa  y.uorjvor  '.StDl.if',  lat.  cerebrura 
(au§  *ceresrum)  '©e^irn',  ffr.  giras  'JStopf  er= 
giebt:  gemeinibg.  (St.  ker  kers  'xlopf,  luo^u  nod) 
§orn.  5(ud)  gr.  xf'oi'oi'  'große  irbene  SdjüffeC 
fönnte  nad)  ben  unter  ^  o  p  f  beigebraditen  ''üna- 
logien  uat)e  i8esief)ung  jn  §irn  'Sdjäber  ^aben. 
@0t.  hwai'rnei  '®d)äber  (mit  anorb.  hvern  '@e=  \ 
{)ürftein  bcr  i5-ifd)c')  fdjeint  ^u  afloü.  örenu 
';i^fanne'  «n  geboren. 

•Öirft^  M.  ('Jiebenform  ()cff.  unb  otem.  §irB, 
iüol)cr  ber  alcni.  (5-igenname  §ir3clj  nu§  mbb. ; 
hir^  hirz  Tl.,  al)h.  hiru^  hir^  hirz;  ba5  seh  in  ! 
§irfd)  nn§  ölterem  ^irfe  (ogl.  §irfe,  Ijcrr^ 
fd)en,  ?Irfd),  birfd)en).     (Jntfprcdjcnb  nbl. 
hert  ')L  (aber  nbb.  hirts  hirsk  ftnmmt  au«  bem 
§od)bcntfdi),  anglf.  heorot  heort  lUu,  engl,  hart 
'Öivfd)',  norb.  h jijrtr :  germ.  *herut-  aus  *her\vut 
*herwo-t  mit  beutaler  3lbleitung  ju  lat.  cervu-s 
(t  al§  3Jb[eitung  bei  liernamen  im  (Berm. ;  ügl.  I 
(Bcmfe,  Sreb»,  §orutffe);  unb  bieg  giefit 
man  gern  äu  gr.  /.tonne  'geprnt'  (^u  y.sore^; 
og(.  §  0  r  n).  -Der  öirfd)  fjätte  bemnad)  oon  feinem 
(Semeii)  im  i'at.  unb  ©erm.  ben  Dfamen  (natur- 
gemöB  f)aben  bie  altgerm.  <2prad)en  ein  eigenes 
äßort  für  ha^  unge^örnte  SBeibc^en  bes  i5ir)d)e§, ' 
f.  §inbe).   ®ine  oerbreitetere  23enennung  (autet : 
ibg.  ein-  in  gr.  tXacfog,  armen,  ein,  lit.  elnis, 
afloo.  jeleni  (ba^u  fijmr.  elain'öinbin'J;  f.  ©leu: 
t  i  c  r. 

.Oivjc  3'-  (bafür  älter  nbb.  unb  nod)  jeßt 
tbüring.  hirse  herse,  fd)iüäb.  öirfd)e)  au§ 
g(eid)beb.  mbb.  hirse  hirs,  at)b.  hirsi  hirso  Tl.: 
ein  urfprgl.  bloß  f)b.  2Bort ,  ba§  ficf)  aber  in 
neuerer  3eit  and)  nad)  9Jorben  Perbreitete  (engl, 
bän.  hirse,  fd)iüeb.  hirs).  UrPenuanbt  mit  lat. 
citrus  'JÖüfd)er  tft  unfid)er.  Si)nont)m.  finb 
fdimeis.  5' eil  nid)  ^Pfend)  m§  lat.  panicum 
unb  al)b.  milli  au§  lat.  milium.  Sie  i8eäeid)= 
nung  §irfc  fann  um  fo  el)er  uralt  unb  ed)t 
germ.  fein,  al§  §irfe  in  ben  fd)meiä.  !:15fa^Ibnuten 
gefnnbcu  ift. 


Älu^f,  (Stijiiiolojijttje*  SBfrietbiid,!. 


aufl. 


Öirte  Tl.  (in  ftreng  ^b.  ^yorm,  gegen  ba§ 
urfprgl.  nbb.  §erbe)  au§  mbb.  hirte,  ai)b.  hirti; 
ogl.  anbb.  hirdi,  anglf.  hyrde  (unb  heorde  mit 
^^rnid)lnf3  an  heord  '§erbe')  'öirte',  engl,  nod)  in 
shepherd  (eigtl. 'Sd)aff)irte',  anglf.  scephyrde), 
anorb.  hirder,  got.  hairdeis  Tl.  '§irte':  üer= 
mittelft  ja-  au^  germ.  herdö- 'öerbe'  abgeleitet: 
Öirte  ift  alfo  eigtl.  'ber  ^nr  .Sterbe  gel)örige'. 
3lnbere  i>{bleitung  seigt  nbl.  mnbb.  horder  l'L, 
ml)b. liertsere  'i^irte',  eigtl.  ','öerber'  (moljcr  öer  = 
ber  alsi  (Sigenuame).  öier^er  and)  lir.  kerdzus 
skerdzus  '^irte''^ 

Riffen  3tro.  (feit  8peranber  1720  gebud)tj  nl§ 
2:erm.  tec^n.  naut.  am  gleid)beb.  nbb.  hissen, 
iDol)cr  and)  nbl.  hijschen,  engl,  to  Iioist,  fd)iüeb. 
liissa.  2Bo  bei  ben  feeanioobnenben  (Mcrmancn 
ber  eti)niologifd)  unoufgeflärte  Serm.  ted)n.  ge= 
bilbct  mürbe,  miffen  mir  nid)t  (f.  .iTelm^j;  er 
brang  and)  in§  Sioman.  (frg.  hisser).  3m  16. 
3al)rb.  cvfd)eint  al§  ffh.  oerein^elt  „bie  Segel 
aufl)ci5en",  unb  nbb.  [)iffen  felbft  ift  nbb.  (5nt= 
fpred)ung  für  l)b.  beben.  ^Jbb.  dat  scgel 
uphissen  fd)DU  bei  (Sbi)träue.    S.  and)  ()etjen. 

t  ^itte  ^•.  nbb.  '3iegc'  (baier.  .s!»  e 1 1  e ,  .sj  c  t  te l 
unb  ol)ne  Umlaut  fd)mciä.=fd)mäb.  ö  a 1 1  e  l) :  Sfofe= 
form  äu  mbb.  hatele '3iege';  ogf.  ba§  glcic^beb. 
anorb.  hadna  foioie  §ippc. 

•Öi^e  5'- 1111^3  gleic^beb.  ml)b.  hitze,  at)b.  hizza 
?s-  (für  *liitja  in  got.  Sautform);  pgl.  afäd)f. 
hittia,  nbl.  bitte  bette,  anglf.  hit,  anorb.  liite 
'Dl.  '5?iec':  alle  burd)  fd)mäd)fte  3lblautsftufc  ge= 
bilbet  aus  ber  SBursel  bes  Slbj.  1)  e  i  ß  (germ.  SSj. 
hit :  halt  '^eiß',  mo^u  mit  p^erer  iBofalftufe  got. 
heito  'g-ieber').  5tl)b.  hizza  brang  iuo  llJoman. 
(pgl.  ital.  izza  '3orn,  Unmille'j. 

§obcl  (bial.  §ofel)  l^J.  an^  glcid)bcb.  nil)b. 
(feiten)  hubel  hovel  l'f.;  pgf.  mnbb.  hüvel,  fd)iüeb. 
hvfvel.  9Jeui§l.  hefiU  Ü}L  'i^obel'  bemeift  nid)ts 
für  bie  mit  Unred)t  angenommene  2>ermanbtfd)aft 
mit  l)  e  b  e  n.  2lud)  bleibt  2?cäiel)ung  jn  aift).  hovar, 
anglf.  hofer  '§ijcfer,  Würfel'  fraglid). 

iioä)  3lbj.  aus  gleicftbeb.  mf)b.  hödi,  abb.  hAii 
'2lbi.:  gemeingcrm.  i?lbj.  mit  ber  iöebeutnng  'l)od)"; 
ogl.  got.  liauhs,  anorb.  bar  (für  *hawa-':'j,  anglf. 
heah,  engl,  high,  nbl.  hoog,  afäd)f.  hob:  germ. 
hauha-  au§  uuPerfdjobcnem  oorgerm.  kuuko- 
(fd)it)äd)fte  2l>ofaIftufe  be§  Stamme«  geigt  bo» 
pcrmonbte  §ügel).  S^as  ^lltgerm.  bcfaf5  ein  ouö 
bem  Slbj.  gebilbctes  lUomen  in  ber  ^cbeutung 
'§üger(@runbfüim  koukö-s);  ogl.  anorb.  iiaugr 
:barau§  entlehnt  engl,  how  in  Crtsnamcn),  ml)b. 
bouc  (-ges);  bagu  uod)  (Eigennamen  mie  2on  = 
ner»l)augf.  !?{uc^  got.  hiuhma  Tl.  'Ä^aufen, 
iDlengc'  fd)eint  Pertuanbt.  Slußcrbalb  be§  @erm. 
mcrbcn  mit  ')icd)t  oerqlidien  lit.  kaukarii  '.s^ngel, 

22 


M 


Apod)ftaplov 


—     170     — 


{)Olll 


Slnfiölie',  kaükas  '3?eitlc'  (mfib.  hübel  3)1.  *.s>i'uicr 
gel}ört  s»  Ht.  küpstas  '(5-vb()ÖLfcv'  ünuie  511  al)b. 
hovar,  OIUIU".  hotVr  '.Viöcfer'). 

.C>ort)ftnplci'  IW,  ein  iiingc-?  föort,  ba«  l'lbclmiii, 
ßauipc,  ^-^cinihbo  u.  a.  nodi  nidjt  budicii,  cvft  feit 
1850  bcfanntcr  gctuorbcn.  ®'5  eittftauniit  bcr 
(Sauneripviidie,  bie  nod)  finiiüeviuanbte  Sliif  = 
ftapler  iinb  ipodifcIUr  bietet  (f.  foppen, 
©aiiner),  imb  tnivb  j;uevft  tu  ber  „aftcmnät"5iöcii 
9}adn-idu  üoii  einer  S'iebSbanbe"  1758  uub  in 
bcr  ^Kotwelfd).  ©ramniaitf  1755  für  'beriU)mter 
3^ieb'  ücr,scid)net,  anbcriiuinö  bann  aud)  aU  'bctt= 
levifdicv  {iiannev,  bev  Pon  üovnebmem  Staube  unb 
I)eruntergefommcu  ju  fein  Porgibt'.  älHt  f)od)  = 
Inlbet  bn§  Slotiüelfd)  uorf)  $od)fen^  'gvofeer 
$err',  §  0  di  1"  d)  e  t  n  '2\d)t',  §  0  d)  m  a  1 1  i  §  'Sdjeuev', 
&  0  d)  b  a  u  1  e  l  'Äleiberi"d)rant',  §  0  d)  l  a  u  b  'Slamin', 
.S>od)bIaÄ  ':Badüfcu'.  3)a'3  eiufadie  rotiiic(fd)e 
(Stabuler  ift  fd)ou  tu  rotio.  ©loffavieu  be§ 
15/16.  3abr^§.  für  'Settier,  23rotfanunler'  (and) 
für '33ettelftab')  gebudit.  grü^ei'  galt@aubteb 
für  inobevne§  öod) ftapler  tu  ber  ®d)riftfprad)e. 

^ot^jctt  %.  ait§  lubb.  höchzit  (and)  hoch- 
go7.it  I  TsS.  'bobe§  firdi(idie§  ober  iiic(tlidie-5  gfft', 
bann  and)  'i'cruuibtuugöfcier'. 

t  iQodi '  5-.  '@ctreibe=  ober  §eul)aufcn',  erft 
nl)b.,  t)teUcid)t  au§  beiu  3lhh. ;  bod)  beftel)t  oberb. 
(fd)tt)äb.  tirol.)  hock  '.'ceubaufe'.  S^icIIeid)t  Per= 
tuaubt  mit  b od)  unb  wauf  e  fSB^.kuk).  '^od)  iDeift 
lit.  kiigis  'i?cu()aufen'  auf  eine  anbcre  2.Bur:^cf :  mit 
präfigiertem  s  erfdiciut  auf  lucftgerm.  iBobeu  ein 
oennaubteö  nil)b.  schocke  schoche  'v)eubanfeu', 
engt,  shok  '@arbe',  mitteleugt.  schocke  '©etreibe- 
I)aufen'  (megeu  be§  priifigicrteu  s  Pc}!.  <Stier, 
S)roffeI,  tinf§). 

töocfc^  SJi. 'Krämer',  mbb.  hucke  DJ.;  mb. 
mit  langem  3>ofaI  hoke  (lue^bfitb  bb.  ööfcr, 
£»i)ferei  :c.),  übt.  hok  '33ube'?  3>gl.  mnbl. 
heukster,  mitteleugt.  huckstere,  engt,  huckster 
'§ötei':  mabrfc^eiulid)  ju  bocfeu  'gebiictt  fit5eu'. 

l^otfen  3t>ö./  erft  uf)b.  begeugt,  aber  bodj  nx- 
alte«  Söort,  tüie  bie  2Serbreituug  ber  Sog.  hük 
hukk  geigt;  Pgl.  ml)b.  hüchen  'fid)  bucfeu,  fauern' 
(f.  and)  bendjelu),  auorb.  hüka  (mit  ft.  ^arti^. 
hokenn)  'faueru',  nb(.  huiken;  auorb.  hokra 
■friecfteit'  gehört  tt)oI)[  el)er  %n  binfen. 

^MtV  3}J.  au§  m^b.  hocker  hogger  hoger 
Ü)L  'Dörfer,  3?urfel';  ein  beut  §b.  eigcntümlidie^S 
Subft.,  ba§i  bnxd)  2(ulebuuug  an  al)h.  hovar,  mbb. 
hover  '23ucfel',  anglf.  hofer  (Og(.  lit.  kuprä  ^•. 
'Jöudet,  Dörfer')  auö  einem  2tbj.  hogga-  'bucfelig' 
gebilbet  ift;  bieö  ftebt  für  hubga  — -  ftv.  kubja 
(für  kubjha?)  'bucfelig';  bamit  Pgl.  gr.  v.vqö^ 
'I)öcferig,  frumm,  gebücft'  für  *y.v(/</(')-c  au« 
*kubghäs  ? 


§obc  5-  'Tt'^  gteidjbeb,  Utt)b.  hode,  aljb.  hodo 
'Di.;  Dgl.  mnbl.  hode  unb  afrief.  hotha  ')Qobe'. 
Xuutlcn  llrfpruugS;  Pieüeidit  5U  tat.  coleus 
'.'öobeniacf,  fallo  für  ^cotleus-'  Xentidie  St)uo= 
unma  finb  fd)iüciä.  §  eil  (f.  and)  geilj  unb 
ld)meis.  ÜJrome. 

^of  3}i.  an-i  g(eid)beb.  mt)b.  abb.  liof  (hovcs) 
m. ;  pgl.  a)äd)f.  itbl.  hof  Tl,  anglf.  hof  3L  (ftirbt 
am  (Snbc  ber  onglf.  3eit  au§):  im  SBeftgerm. 
mit  bcr  23ebentnug  'Ä?of,  ©cböft,  ©arten  (fo  nbl. 
al)b.),  5yürftcnbauö ,  ^Milaft',  anglf.  and)  'Streik, 
'•öe^irf,  orbis'.  5Inorb.  hof  dl.  (Öenue  luie  im 
^Inglf.)  'Xempcl  mit  "S^ad)',  fpätcr  and)  (unter 
beutfd).  (^inflnf?)  'Jürfteugebäube,  §of'.  @ot. 
*hufa-  3}f.9h  feblt  fouberbarer  älseife.  l>(uf  Por= 
gerut.  küpo-  beruljenb,  tanu  bie  ©ippe  uid)t  mit 
gr.  x/Jt/Os  '©arten'  (f.  §ufe)  Permaitbt  feilt. 

.I^ioffart  3-  flU'-^  lllljb.  hochvart  J-  '5lrt  üor= 
uebut  3U  leben,  (Sbelfiun,  ©lang,  5t3iad)t,  öoffart': 
au§  hoch  unb  vart ;  mbb.  varu  'leben',  tüie  nod) 
in  SBoblfabrt. 

l^offen  8tm.  an§  mbb.  (bcf.  mb.)  hoffen  'boffen', 
ba'S  aber  üon  ben  Sllaffiferu  ber  mbb.  B^it  nod) 
uid)t  gcbraud)t  mirb  (bicfe  fagen  bafür  gedingen 
fd))ü.  3to.;  bajn  gedinge  '§offunug';  abb.  gi- 
dingen  llltb  gidingo) ;  and)  beut  Jlftb.  ift  es  freutb. 
S)agegen  geigt  ba§  5lubb.  ein  gugebi^rige»  tö-hopa 
'Hoffnung'.  S)a§  3^.  erfd)eiut  om  frübeften  in 
©uglanb :  anglf.  tohopa  'Hoffnung',  anglf.  hopian 
'l)offeu',  engl,  to  hope.  Später  treten  auf  nbl. 
liopen  unb  mnbb.  hopeii.  (5rft  in  ber  2.  öölftc 
be§  13.  SobrbS^.  iuirb  mbb.  hoffen  geläufiger, 
uad)bem  e§  üereiuselt  feit  1150  aufgetaud)t;  e§ 
id)eiut  üou  ^JJorbbeutfd)lanb  au§  in  ber  ^olf§= 
)prad)e  nad)  Süben  Porgebrungen  gn  fein  mtb 
l)errtd)t  jc^t  aud)  in  ben  oberb.  3JJa.  %nx  bie 
i>orgefd)id)te  ift  bie  3ugebi5rige  5tbftraf'tbilbung 
anglf.  hyht  'i-)offnung'  bebentfam;  bicfc  lebvt,  ha\i 
germ.  hopon  für  *huq6n  ftebt  (ibg.  2S5.  kug). 
3ufammenbnng  mit  lat.  cupio  'begcbve'  ii't  faum 
mijglid). 

Ijoficrcn  3^.  au§  mbb.  hovieren  'prangen, 
bleuen,  ben  Sqo\  mad)en,  galant  fein,  ein  Stänbd)eu 
bringen':  aus  beutfd)  S^of  mit  roman.  ^Iblcitnng. 

Öötje  S"-  f'S  'llbb.  huehe,  abb.  hölii  )^-.;  ogl. 
got.  liauhei  ^•.  'i^öbe'. 

I)obl  SIbj.  au§  gleid)beb.  mt)b.  at)b.  hol  Jlbj.; 
ügl.  nbl.  hol  'bobl',  anglf.  hol,  auorb.  holr  5lbj. 
'l)obr;  engl,  hole  '£od),  .^oble'  ift  fnbftantiüierte§ 
Slbj. ,  ebenfo  onglf.  abb.  mbb.  hol  '.ttöble':  hav 
iierbältni§  biefer  auf  got.  *hula-  'bobl'  beufeuben 
Sippe  gn  ben  gleid)beb.  anglf.  halh,  engl,  hollow 
ift  unanfgeflärt.  ©emtibnlid)  mirb  bobl  sn  äi^j. 
hei  (in  liebten)  'umbüUeub  Perbergen' gegogcn; 
got.  hulundi  ^•.  eigtl.  bie  'iBcrgenbe,  .'ÖDl)le'. 


'^Df)Ie 


171     — 


§oia 


lömt  ?)\  nu§  ntfib.  hüle,  a()b.  holt  7i-  '^ßh- 
(uiui,  .s>öti(e':  311  f)of)L 

.Oof)ii  M.  am  ml)b.  ffcör  fcfteiij  hon  1»^, 
af)t).  (|cf}r  feiten)  hona  J'-  'Öof)ii,  Spott,  ®d)inad)': 
|iibftantiüierte§  »yemtn.  su  einem  2Ibj.  a^b.  *h6n, 
luofiir  honi  'üevaditet,  fcfimad^üoft,  nicbricj',  ciot. 
hauns  'niebrig',  anglf.  hean  (ftiibt  beim  beginn 
bev  mittefengl.  3cit  an§)  'niebrig.  elenb,  fcbmnd)^ 
uoH'.  ^a?tU  I)ö{)nen  ^^t>ö.  ans  nibb.  hoenen, 
af)b.  honen  fcf)iü.  ^t\v.  'fcfimälien';  ögL  got. 
haunjan  'emicbvigen',  iroäu  hauneins  'SiJemnt'; 
angl).  hynan  'erniebrigen,  bemütigen'  (nn§  bem 
ot)b.  3t>u-  entftantmt  frS-  honnir  'be)d)imofen' 
foiuie  honte  'Sifianbe').  9Inßerba(b  be§  @erm. 
entün-icbt  Ictt.  kauns  'Sdiani,  Srfmmdi,  Sdianbe', 
lit.  kuveti-s  'iid)  fdiämen';  babev  barf  man  für 
got.  hauns  'bemütig,  niebrig'  mobl  fanm  oon  ber 
finnlidicn  23ebentnng  be§  '^fiebrigen'  ani:gebcn. 

•Oöfer  ).  iöocfe. 

^ofU'5pofu§  3)?.,  ein  Hon  .s^oüanb  (\n^  in  ber 
2.  §älftc  be?  17.  3afH"l)e.  norbringenbc?  2Bort:  in 
(vng(anb  anfgetommen,  »no  16B4  ein  i?el}rbndi 
ber  Jafdjenfpielerfnnft  unter  bem  Xitet  Hocus 
Pocus  junior  erfd)eint:  eigtt.  2?e3cidinnng  für 
'Safdienfpieler'  (10  bei  Snes  1652  Nomencl.  143 
nie  Oi'boj,  anbenriärt§  Drfe§bocfe§).  3u= 
fammenbang  mit  ben  @ah-ament?tuortcn  'hoc 
enini  est  corpus  nieum'  ift  benfbar. 

()0(b  ?!bi.  anÄ  nibb.  holt  (@en.  holdes),  ai)b. 
Iiold  5(bi.  'gnäbig,  berablaffenb,  günftig,  treu'; 
pgl.  got.  huljis  'gnäbig',  anorb.  hollr  'gnäbig,  tren, 
gefnnb',  augif.  afäd)f.  hold.  Itrfprgl.  be3eid)nete 
bn§  gemeingerm.  Jlbj.  ba^  35erl)ältni§  jiüifdjen 
2ebn§berren  nnb  ©cfolgamann  ('berablaffenb, 
gnäbig'  einerfeit?,  'tren,  ergeben'  aüberfeit§);  ügl. 
mbb.  holde  aif.  'JDienftmann'.  Sind)  auf  ha?- 
MdiQxöit  mürbe  ber  begriff  'bolb'  angemanbt: 
got.  unhulpons  $Iur.  %.  eigtl.  'llnbolbinnen, 
Xenfel',  aijb.  holde  'genius',  mbb.  die  guoten 
holden  'penates'  (tigl,  ^obolb).  @emi3bnli(^ 
siebt  mau  bolb  jn  einer  oltgerm.  SB?,  hal  'fid) 
neigen',  mo5n  a^b.  hald  'geneigt',  f.  öalbe. 
5(nberfeitÄ  bentt  man  an  ballten,  fall§  bieg 
ableitenbeu  2)eutal  1:}at:  bolb  'gebütet"? 

t  .Oolbcr  oberb.  gleid)  öolunber. 

^olcn  3t'u.  au?  mbb.  holn  (Siebenform  haln) 
3tiu.,  abb.  holon  (halön)  'rufen,  einlaben,  ber= 
Sufübren,  berbeiboleu'.  G-ntfpre^eub  afäd)f.  halon, 
afvief.  halia,  nbl.  halen 'bolen';  auglf.  geholian 
nnb  *gehalian ,  engl,  to  hale  -to  haul  'jiebcu, 
boten'.  2)ie  germ.  Sßs.  hal  hol  ftimmt  su  lat. 
calare  'jnfanimcnrufen',  gr.  y.aXHr:  ögt.  bell» 
ba§  mobl  and)  gur  gleidjeu  2^5.  gebort. 

t  .Oolftcr,  öulftcr  (feiten  .S^atfter)  g. 
''4>iftoIenbcbäItniÄ  am  Sattel',  in  biefer  iPebentnug 


erft  nbb. ;  mbb.  hulfter  'ülödier',  Jlbleitung  öon 
hulft 'i^ütle,  Xcrfe,  ^jutteral' (abb.  huluft).  ai?an 
jiebt  biefe  Sippe  mit  Unredit  oft  5u  got.  hulistr 
9J.  'öütle,  Scrfe',  mofür  man  bie  91ebenform  mbb. 
hüls  '§ütte,  S^erfe',  nbl.  holster  'i^iftotenbalfter', 
engl,  holster  'jjiiftolcnbolfter'  fpred)en  läßt.  5^a= 
bei  bleibt  aber  bas  f  ber  abb.  mbb.  nbb.  5oi-"i» 
nnerflärt.  C^'bcr  läfst  fid)  an  33ermaubtid)aft  ber 
f-Jormen  mit  got.  hwilftrjös  'Sarg'  beuten; 
freilid)  tonnte  baneben  eine  2}?ifd)nng  mit  SSorteu 
be§  Stammet  hui  (got.  hulistr  '§ülle,  2^ecfe') 
ftattgefnnbeu  ifabiw. 

^öüt  ^■.  au§  gleid)beb.  mbb.  holte,  abb.  hella 
5.  an§  hallja;  Pgl.  got.  halja,  auglf.  engl,  hell, 
afädif.  h(^dlia:  gemeingerm.  =  d)riftl.  ::8e3eid)nung 
für  'hades,  infernum'.  2)a§  uorb.  hei  gcigt,  bafj 
ba§  SU  (^rnubc  liegenbe  ältere  2Bort  aud)  in  ber 
Pord)riftlid)eu  3eit  für  ein  beibuifcbeö  'infernum' 
gebraud)t  mürbe.  3.5gl.  and)  anorb.  Hei  ol§  bic 
Sotcugöttin.  S'aS  (Sbvifteutum  tonnte  auf  allen 
(Gebieten  fid)  ba§  altbcibuifd)e  SBort  bienftbar 
madien  (pgl.  ©ott  nnh  öimmel);  bier  ift  bie 
3tnual)me  einer  Ü>erbreituug  etma  Pou  ben  @otcn 
am  (pgl.  öeibe)  gang  unuijtig.  —  (Bemolmlid) 
3u  SBä.  hei  hal  'oerbergen,  umpUen'  gebogen, 
alfo  §ijlle  fo  Piel  al§  'bergeube'.    S.  i)tl)ltn. 

t  §oIm  2J?.  'fteiue  Snfel  im  (yluß  ober  See', 
erft  nbb.;  ein  nbb.  Söort:  Pgl.  afäd)f.  angif.  engl, 
holm  (engl.  '®erber,  fvIuBinfcI''  angIf-  ''I'Jeer, 
See',  afäd)f.  'cS^üget'),  anorb.  holmr  'fleine  ^sn\d 
in  einer  Sudjt  ober  im  ?ylnB',  9Seuu  man  Pou 
ber  auffälligen  auglf.  33ebeutuug  abfiebt,  fügen 
i'xdj  bie.SBorte  (barauS  entlebut  rnff.  cholmü  'öügel' 
au§  gemeinflap.  *chülraii)  jn  ber  Sippe  pou  engl, 
hill  'i^ügel'  (ju  lat.  collis  culmeu) ;  f.  §  a  I  b  e. 

boHjcni  3fiw-'  erft  nbb.  (alem.  hülpeu);  ha- 
für  fpät  mbb.  einmal  holpeln.  Scbon  (Srafm. 
5tlberu§  1540  Diction.  aalll  i^at  bolpern. 

.^Olunber  2)?.  au§  mbb.  holunder  holder, 
abb.  holantar  holiuitar  3J?.  'JQOluuber';  abb.  -tar 
als  Stbleituug  f.  iB  a  di  b  0 1  b  e  r ,  ÜJJ  a  R  b  0 1  b  e  r. 
'^ejiebung  ju  bem  glcid)beb.  auglf.  eilen,  engl, 
eider  ift  smeifelbaft;  am  nädiftcu  ftebt  baa 
gleicbbeb.  ruff.  kalina.  3)ie  nbb.  fdiriftfpradiHdK 
33etouung  mie  in  lebenbig  (pgl.  audi  ,s>or  = 
uiffe);  bofür  nocb  tbüring.  hülungr  hulandr; 
and)  fiebeubürg.  hontr  für  "holutr.  3^ie  gteid)e 
alte  Betonung  mirb  bnrdi  bie  oberb.  5febcnform 
.'öolber  PorancHiefet3t.  Spuoumua  finb  tbüring. 
(um  3ciia)  qui'bbeten  queftchen  (in  Saudi) 
(juelkln;  oberfäd)f.  (um  L'eip^ig  uub  5lltenburg) 
sibchen  ju  galt,  scobis  ?  f.  and)  nod)  5v  lieb  er. 

§oIj  dl  an§  mbb.  abb.  holz  '>)l  'fi^alb,  @e= 
bölj,  §olä  als  Stoff'.  3»  ben  übrigen  2)ialefteu 
übevmicgt  bie  23cbcutnng  'ilnilb'.    i'gl.   anorb. 


■'öoniii 


172     — 


-Öonüffc 


holt  5i.  'iiMilb,  ©cböfs',  cbcnfo  ü\ic\ll  niittclciuil.  ' 
holt  9i.  (cniil.  fctilt),  aber  nbl.  hont  '(ijcliöls,  .'öolV 
al'J  Stoff.  Öerm.  hultoz  aue  lun-cicvni.  kldos 
ftimint  Sil  nflou.  (mit  niibcrcv  ^IMaiit-öflnfc) 
klada  'J-.  'i>alfcu,  ^^"»0(5',  gv.  xAa Jo-c  '3JJ.  '3lucig'» 
nitiv.  caill  coill  'ilnllb'  (mit  11  (lUi  Id). 

•Oonig  iU.  aii§  mlib.  honec  (@en.  -ges, 
"iliCbenfovm  hünic),  al)b.  honag  honang"ilc.;  bgl. 
ilfüdif.  lioneg,  llbl.  honig,  miglf.  huiieg  9i.,  eiigl- 
liouey,  aiiorb.  hunang  i)(.:  ciii  gciiiciiuicrm.  ÜBovt, 
bO'o  nur  bem  @ot.  fcl)It,  wo  mit  älterer  2?c3cidi= 
ining  mili^  (gr.  u&hr-,  lat.  mel  unter  5D?eI)l  = 
tau)  bafür  gilt.  S)er  Urftnnmg  ftcht  iiiddt  feft; 
man  hat  an  gr.  xoi7^'  'Staub'  gcbadit;  §onig 
'Slöruigcr'  ? 

^o^jfeii  M.  a\\°:!  ml)b.  hopfe,  fpät  al)b.  hopt'o 
3)h;  ttgl.  mubb.  nbl.  hoppe,  mitteIcugL  hoppo, 
engl,  hop  'itolifeu';  mlat.  hupa  (für  huppa). 
Ihfprung  ber  Sippe  bunfel;  ©ittlcbnung  mi3glidi, 
aber  nid)t  nadijuiüeifeu.  Xie  augcnomuicnc  2?c- 
jicbung  ju  abb.  hiufo,  afädif.  hiopo,  aiigif.  lieope 
'Xornftraud)'  befriebigt  nid)t,  ba  man  für  biefe§ 
nid)t  üon  einer  allgemeinen  iöcbcutnng  'OJanfen= 
gemä(^§*  au'Sgetien  fann.  ?lber  and)  ä?critianbt= 
fd)aft  Pon  £">opfen  mitl)üpfen  ift  nid)t  iua{)r= 
fdieinlidj.  Xa§  9torb.  I)at  humall  5.'t.,  fd)n)eb. 
bän.  humle  nad)  mlat.  humlo  humulus  (irofier 
frj.  houblon?). 

"^ord^en  3-i"-'  fißtl-  ein  mb.  '^iXü.,  ba§  aber 
im  16.  3abrl).  in  Sc^tüaben  Porbrang  (bafür 
oberb.  lofen,  f)ören),  ml)b.  horchen,  fpät  a^b. 
horechen  au§  *hürahh6n ;  pgl.  nutbb.  mubl. 
horken,  auglf.  *hoarcian,  mittclcngl.  herken, 
engl,  to  hark,  afrief.  herkia:  intcnfipe  3lb= 
leitung  su  l^ören  =  got.  *hauzaqön?  (im 
Slnglf.  babon  nod)  hyrcnian,  mittelcngl.  herk- 
nen,  engl,  to  hearken  'ftorcfteu') ;  intenfiüe»  k- 
Suffij  ftecft  nod)  in  engl,  to  talk  ju  to  teil,  to 
lurk  p  to  lower  (f.  lauern),  to  walk  neben 
mallen. 

^orbe^  ?^.'^rtegsfd)aar',  eigtl. 'umöerf(^meifen= 
ber  9?omabenl)aufe',  ein  tartar.  SBort,  'ba^  Pon 
^liufjlanb  au§  burd)  ba§  16/17.  3al)rl).  t)inburd)  bei 
nn§  auffommt;  Sburneiffer  l.ö83  Onomast.  S.  156 
Per5eid)net  horda  'Segton  ober  ^tott  ^rieg§leut' 
al§  ruff.=tartar.  unter  A^inmeie  auf  SigiSm.  P. 
§erberftein  3}JoffoPttifd)e  öiftoria98;  e§  begegnet 
fd)on  1534  5«eue  SBelt  Pon  mxds).  §err  ©.  157 
„.^orba  auf  tartarifd)  'eine  i^erfammlung  ber 
SWenge'"  (bei  Jovius  de  Novocomone  „Pon  ber 
llJoffoott.  '-Bot|d)aft"),  berul)t  auf  tartar.  horda 
'iiager'  ( perf.  ordu  '^^riegsl)eer,  Sager'j  unb  lüirb 
al§  §or ba  nod)  um  1700  meift  nur  Pon  Sar- 
taren^aufeu    gebraudjt    (3.    23.    Oleariu§    1647 


Crieut.  ^){eifebcfd)rcibuug  234.  252)  unb  fo  and) 
in  Sticlcr§  ^citnngsiuft  1695  unb  Pon  Spcranber 
1727  unb  SpanutinÄ;;i720  nerscidinet. 

•Oovbc-  5'-  '(S-lcd)tmerf  ^u  ÜHinbcn  \\\\^  ber 
baPon  umfdiloffene  3}aum'  a\\%  ml)b.  horde  (mb.) 
'Uml^cgnug,  23cäirf';  ugl.  nbl.  horde ',3'lcd)tmerf, 
Jpnrbe':  ju  §ürbe. 

^iori]ont  5J{.  feit  (^3.  Siebe  1686  in  ben 
5-rombnunterbiid}ern  (bei  A'vifcf)  1"41  al^  poet. 
ili'ort)  Per3eid)net;  e-S  begegnet  ucrein^elt  fd)on 
burd)  bao  16.  3a^i-'l).  (^Befpuciu?  1509  iBüd)lin 
AIIII;  Il)urneiffer  1583  Onoraast.  75;  Sperflc 
1599  Architect.  5i>.  41.  108»),  3.  %.  mit  lat. 
(Vlejion  (3.  58.  Acc.  horizontem  bei  Xl)urneiffer 
1578  §iftoria  unb  S^cfdireibnng  S.  97 ).  ©rafm. 
^llberny  1540  überlebt  lat.  horizon  "!?lug=eiib". 
3m  9Jorbfrief.  gilt  ba§  in  bie  Scemann§fprad)e 
übergegangene  Sl  i  m  m  i  n  g. 

prcn  3tiü.  ciit§  gleid)beb.  mt)b.  hcercn,  al)b. 
horren:  gemeiugcrm.  hauzjan  'boren';  pgl.  got. 
hausjan,  auorb.  heyra,  auglf.  hyran  heran,  engl, 
to  hear,  nbl.  hooren,  üv!i>Ü.  horian  (pgl.  aud) 
bie  3(bleituug  l}ord)en):  germ.  3B3.  hauz  awi 
Porgerm.  kons ,  mo3u  a\x6)  gr.  d-y.ovoj  (für 
*ä-y.ov(jj(o?  •  Öefl)d).  y.(oc(.  «xotit/)  mit  präfi= 
giertem  «  =  ffr.  sam.  SBabrfdjeinlid)  ift  bice 
mit  bem  ibg.  Stamme  oon  C  b  r  (ous)  per= 
iranbt,  mie  and)  lat.  audire  für  *ausdire  (pgl. 
aus-cultare)  fte^t;  bann  märe  ber  ©uttnral 
germ.  h,  gr.  x  ber  9Jeft  eine§  $räfije§.  ©in 
meiter  Perbretteter  Stamm  für  Ijören  ift  a\t- 
germ.  hlus  unb  hlu  au?'  Porgerm,  klus  unb 
klu,  ber  aber  im  ©erm.  3urürftrat;  Pgl.  laut, 
laufd)en,  lauftern.  —  5lblcttung  geljorfam 
au§  ml)b.  al)b.  gehörsam  (auglf.  gehyrsumj 
'get)orfam'. 

^oxn  IIL  au§  gletd)beb.  m^b.  al)h.  hom  9L; 

pgl.  got.  haürn,  auorb.  hörn,  anglf.  engl,  hörn, 

afrief.  hörn,  nbl.  hören:  gemeiugerm.  (fdion  auf 

I  einer  lel)r  alten  ^)hmeuinfd)rift)  horna  '§orn',  mit 

lat.   cornu   unb    ir.  ft)mr.    com   {y.ägvoV    rtjy 

I  öäX-nty/a  l'aXarai  §efl)(^iu§)urpermanbt;  ha^ll 

mit  anberem  Suffij  gr.  y.sg-ag  '§orn'  (pgl.  audi 

I  germ.  .'öirf  d)  eigtl. 'Oieprnter'?)  fomie  ffr.^iri-ga 

'§orn'.    2Bcitere§   über  bie  ibg.  2B3.  ker  unter 

Ö.irn  unb  ■<öirfd).    3>gl.  aud)  .viaburei. 

^ornijfc  %.  au#  gleid)beb.  mbb  hornig  hornü^ 
(früt)  nl)b.  in  £)berbeutfd)lanb  aud)  $>  u  r  n  a  u  fe , 
Ö  0  r  n  0  u  B),  al)b.  hörna3  hürnü^  ÜJJ. ;  Pgl.  anglf. 
!  hyrnet  *hornot  =  engl,  hörnet  'i^omiffe'.  2)ic 
gleid)beb.  flaP.  lat.  äBortc  (Pgl.  aud)  JSefpe) 
mcifen  auf  got.  *haürznuts,  bem  eine  ibg.  2B3. 
krs  (inb.  *9rs)  3U  ©runbe  liegt:  lot.  cräbro 
,  '§orniffe'  für  *cräsro,    aftoP.  srüsenl,    lit.  szir- 


'Öoritung 


—     173 


'Öu^n 


szono  '\"^orntfie'.     3u  ©ntnbe   l:cc\t  ein   altibn. ' 
Stdmm  krs  Tür  '^ornii'fe';  ba^it  ügl.  aftoü.  srüsa, 
lit.  szirszu  '2Bcipe'.    ©ine   Spnr  biefe«  inneren  i 
s  betra^rt  nbl.  horzel  'A^orniffc'  f got.  *haürsuls), 
rpogu  horzelen  'iummen'.    SBegen  ber  Betonung  I 
.iTorniffe  ügf.  lebenbtg.  . 

7  .öornung  2IJ.  'J-ebrnar'  au§  gleicf)beb.  m^b.  i 
abb.  hornunc  (g);  bte  Chtbnng  -ung  ift  patro^ 
ni)inii'd}:  ber  Je^ruar  ift  al§  Sobn  bc^.^anunrc- 
gebacbt,  ber  im  äftern  9fbb.  (bial.)  al§  großer 
$  0  r  n  bcgeicbnet  wirb  neben  beni  ^-ebrnar  ale 
fletnem  6orn.  Sigl.  anglf.  anorb.  hoinung 
•2?aftarb'? 

Öorft  2IJ.  auo  mbb.  hurst,  ( mb.)  liorst,  abb. 
hurst  hörst  jy.  '©efträud) ;  Öebüfd) ,  Xtcficf)t'; 
nitttelengl.  hurst  '§ügel,  ©ebüicf)',   engl.  Imrst. 

löoü  Tl.  im  16./17.  ^ahxi).  a(§  lutberifcbe« 
iJ?ibeItt)ort  arcbaifd)  gcbrancfit  für  "3"tiit<l)tÜötie' 
f üon  Sott  gejagt),  im  übrigen  anSgeftorben ;  in 
ber  58ebentung  *2rf)nB,  Schirm'  lebt  ee  bann  im 
IcBtcn  i^ievtef  bes  18.  3abrb'?.  anf  nnb  luirb  ^n= 
crft  bei  2'?l)linÄ  1777  .'öamiIton§  i^färcben  g.  356 
üer^eidniet  fügl.  §a(lc,  §cim).  (J§  bern^t ' 
anf  mbb.  hört  Wl.,  aijib.  hört  9?.  'gcfammelter 
nnb  Deriuabrter  Scbaß';  afäcbf.  hord  (horth)  3h 
'Sd)a^',  and\  'verborgener  innerfter  ?taum',  anglf. 
hord  '>R.Tl.  '2ä\ali,  2?orratb',  engl,  hoard:  got. 
huzd  'Sdiaß',  nnorb.  hodd  dl.,  hoddr  Tl.  'Z(i)a^'. 
©crm.  hozda-  au§  öorgerm.  kuzdho-  für  kudhto-, 
'^^artij.  'ha§'  23erborgene'  (ogt.  gr.  y.sidQo,  \. 
anc^  Öntte,  §au§),  gr.  xvod^og  jebc  'ipö^lung', 
be).  'roeiblic^e  <Bä)am\ 

^ofc  ?5-  au§  gleic^beb.  mbb.  hose,  abb.  hosa 
iv. ;  ügt.  anglf  hosu,  engl,  hose,  anorb.  hosa 
'öofe'.  2?ei  bem  retd)en  ^Mlang  an  feit,  nnb 
roman.  SSorte  bleibt  bie  llrfprünglidifeit  ber 
germ.  3(bftammnng  fidjer ;  bie  germ.  SBortc  brangen 
in§  S?elt.  (corn.  hos  'ocrea')  unb  Stoman.  (afrg. 
hose).  3Sertt)anbtfd)aft  öon  §ofe  mit  oftoü. 
kosulja  ^.  'öemb*  bleibt  fragLid).  llrfprgL  (abb. 
mbb.  anglf.  anorb.)  beseidinete  man  mit  i">ofen 
(im  ©gf.  snr  2?rncb)  eine  23cinfleibnng  üom 
gdienfel  ober  aud)  erft  öom  Snie  an,  oft  andi 
©amafdien.  Seit  bem  18. 3abrb.  tritt  öofen  (üicl^ 
leidit  megen  ber  nbb.  9iebenbebentnng  'Strümpfe') 
jnrücf  binter  23 ein! leibe r,  ba§  fid)  fd)on  bei 
Xne^i  1652  Xomenclat.  S.  42  finbet  nnb  1756 
Urteile  über  ba-5  i^erbaften  ber  i'Jenfdien  S.  114 
beoor^ngt  mirb  (tnie  benn  fdion  3ofi-  Tsänirfien 
1740  ber  bcntfdie  'Parnaß  S.  32  öofen  al§ 
nieberee  iBort  üerpönt);  Jyrild)  l"-il  gibt  :i3ein- 
fleibcr  '§ofcn'  aU  term.-techn.  ber  Sdinciber, 
3m  9Jbb.  :c. gilt  übermiegenb  2?n!fen  für 'i^ofen'. 
—  3n  ber  ^Bebentung  'trid}terförmige  2Bafier: 
iüolfe'  mirb  .'gofe  in  Stieler^  3eitung§Iuft  1695 


nnb  Speranbers  .'ganble^ifon  1720  unb  oon 
Spanntiu§  1720  gebndit.  — 

Öotcl  9L  in  ber  i^ebeutnng  'fnrftlidier  ^l^alaft' 
fd)on  bei  Spcranber  1727  gebucht. 

Öottpfcrb  m.  bei  Stieler  1691  al§  '2Bagen^ 
pferb'  üerseidinet;  al§  Söort  ber  ^inberfpradic 
üermenbet  fd)on  iTJatbeiin§  1562  Sarepfa  147« 
Öottepf  erb  lein.  3nt  16.  3abrb.  ift  bottc 
3iirnf  an  it^ferbc  =  bottl 

t  ^ubc  f.  önfe. 

t  ^übcl  Tl.  an?  mbb.  hübet  Tl.  (ugl.  nbl. 
heuvel) '^ügel' :  üielleicbt  mit  lit.  küpstas '(5rb- 
flöcfer'  üerroonbt  ober  gleidi  mbb.  oberb.  bühel 
(f.  nnter  biegen).    Siebenbürg,  höffl  Tl. 

l}\xbi(ii  )}[b\.  aü5  mbb.  liübesch  hübsch  5lbi. 
eigtl.  'böfii'd)',  bann  andi  'ld)ön'.  3ibb.  *hubisc 
gebort  mit  grammatifdiem  2Bed)feI  gu  §of. 

^uf  Tl.  an§  mbb.  abb.  huof  ((^en.  huoves) 
Tl.  '§uf';  entfprecbenb  afäd)).  hof  Tl.,  anglf.  höf, 
engl,  hoof,  nbl.  hoef,  anorb.  höfr.  (iJot.  *h6fs 
Tl.  '§nf'  feblt  snfätlig.  hofa-  on§  oorgerm. 
*kÖpo-,  mo^U  afloü.  kopyto  dl.  '§nf  (^n  kopati 
'graben') ;  anbere  benten  germ.  hofa-  auö  oor= 
germ.  köpho-  unb  üergleid)en  altinb.  caphä,  jcnb 
safa  'öuf.  2^iefen  ©rflärnngen  gegenüber  ift  Slb^ 
lettung  oon  beben  unniabrid)eintid). 

€>ufe  (in  nbb.  5'orm j,  ö  u  b  e  i  oberb.  ^orm) 
Jy.  au-5  mbb.  huobe,  abb.  huoba  J.  'Stücf  i^anb 
Oon  einem  geioiffen  Tla\^i\  fo  nod)  afädif.  hoba 
5.  (bafür  beftebt  in  (?nglanb  feit  altera  eine 
felbftänbige  23eseid)nnng :  nnglf.  hyd,  engl,  hide 
'Öufe  ßanbes').  llroermaubt  mit  gr.  x^tto^- 
'(iJarten':  gemeinfd)aftlid)e  Örbf.  iftkäpos;  ba^n 
nocb  albon.  kopste  '©arten'. 

•Öüfte  Jy.  an§  mbb.  huf  (5^1.  hüffe),  ai^b.  huf 
(X'i.  huffi)  fy.  '.'önfte';  tigl.  got.  höps  (dl.  5}3l. 
hüpeisj  2.11.,  anglf.  hype  (hop-)  Tl.T.,  engl,  hip, 
nbl.  heup  ^.  '§üfte' :  germ.  hüpi-  an«  Oorgerm. 
kübi-  gn  gr.  xr/^Os' 9Ji.'§öbl«ng  bon  ber  öüfte'V 
9tnbere  üergleid)eu  lit.  kümpis  '3>orberfdnnfen 
be§  Sd)meinc§'  (',^n  lit.  kümpas  'frnmm'j. 

Öüft^orn  f.  .v^iftborn. 

^ügel  Tl.,  erft  nbb.,  burd)  Sntber  an^  bem 
Tib.  itbüring.  ht}kli  in  bie  Sdiriftfpracbc  ein^ 
gefübrt;  im  Tlijb.  (Oberb.)  galt  bafür  bühel 
hübel,  bae  ctpmologifcb  aber  üon  §ügel  ge= 
trennt  merben  nniß;  f.  önbel.  §ügel  (got. 
*hugils)  mit  biminntioer  3lbleitnng  (eigtl.  'fleinc 
£»öbe')  ftebt  in  Jlblant-joerbälrni«  jn  bem  nnter 
bod)  erfliirten  mbb.  houc  f-ges»  'öügef. 

^u^n  31.  au§  m^b.  abb.  huon  (^4-^1.  abb.  -ir, 
mbb.  hüener)  dl.;  ügt.  afäd)f.  hon,  nbl.  hoen: 
bem  (yngl.  fremb;  anorb.  5t^tur.=tant.  hoens  9^. 
'^übner,  §ub»'  ift  eigtl.  gegenüber  bcn  juge= 
börtgen  SBorten  S^afjn  nnb  öenne  ein  Commune, 


-Oulb 


174 


''öimbcit 


huon  faiin  im  5(Iib.  iiodi  ipc^icU  für  )öa  fiii  ftclicn. 
&ot.  ii'iivc  *lic)ii  ober  *liünis  311  iicniiiitcn.  iv]l. 
.\>  0  h  n. 

.Oulb    5.    ailo    lllllb.    liuldo    ,"v.,    cll)b.    liiilcü 

ofäi1)i.  huldi  f^.:  9U>ftvoftum  311  f)olb. 

,i-»iilfe  ).  Jöiifc. 

t>änc  (V-  fl'iS  inf)^-  liiillo,  adb.  hulla  (ijot. 
*lml.ia)  js-.  'illinutol,  SlopfbcbccfiiiuL  .skulle':  511  SBj. 
hfl  'üerlH'viicii,  iiiii()iilleii*  in  f)cl)lcii.  —  M)h. 
'in  >\Millc  iiiib  A-üHe'  bescid)netc  itvfpvnl.  'in  !sHei= 
biiiui  imb  9iat)ninn';  '^iille  inib  ^-ütle'  luuvbe 
batjer  jitm  3n6egriff  öon  aßcm,  iün§  sitm  Seben 
iiiitin  ift;  3iiret3t  öcrbnnb  fidi  bic  3?ebcntiuui  be§ 
Übcrfliinci-  mit  bor  Aormcl. 

&iüU  ^•.  aii§  iilcid)bcb.  nil)b.  liülse  liülscho, 
ohb.  liulsa  tili"  *luilisa  (dOt.  *hulisi  ober  *huliizi ) 
;^•.  'yiiliV:  33ilbiinfl  an§  2B3.  hei  hui  (f.  ()el)Ien, 
.V)üIIc)  lüic  90t.  jukuzi  '5.  '^sodf  ober  aqizi  5'- 
'i'lrt'  (f.  Stjt);  im  5tngl).  ot)ne  bie  s-l'(lilcitung 
liulu  'siliqua,  <]fluum'. 

t  .Oulft  3}i.  'Stedipahnc'  aib3  gleidibeb.  m{)b. 
hüls  (ricil.  5U"t  au§  nülb.  ackes),  al)b.  hüls  Imlis 
i1{. ;  mi§  bem  ^eiitfd).  ftammt  fr;^.  houx.  2.5(jl. 
engl,  holly ,  angli.  holegn ,  engl,  hulver  unb 
fc(t.  kelen  'Sted)patme'. 

.Rummel  5'-  f'n^  9leid)tieb.  mdb.  immmel 
humbel,  a{)b.  luimbal  2}L;  ügl.  nb(.  hommel 
'§nmnicr,  niittelciigt.  humbel-bec,  engt,  humble- 
bec  ',v)innnui'  (nnglf.  *humbol-beo).  3)cr  llr: 
fprnng  bcr  Sippe  ift  buntef ;  ?(b(citung  Pon  m^b. 
humraen 'fummen' bcfriebigt  nid)t,  bn  bie  labiale 
aj?ebia  Pon  ahh.  luimbal  alt  fein  mnf?. 

.Oummer  2}?.,  erft  nbb.,  (im  16.  3a(}rl}.  id)on 
bei  ßonr.  ©eRncr  be^^eugt),  oii§  gfeidibeb.  nbb. 
(bän.  id)meb.)  hummer;  legte  Qneße  anorb.hu- 
marr  3}h  'i?nmmer';  Pgt.  gr.  y.auaooc  ■/.äiuiaoo^ 
'!?(rt  .Sifrebfe',  obmof}!  fonft  Übereinftimmnng  in  ben 
eyifd)benennnngen  bei  niebreren  ibg.  ©prad)en  febr 
fetten  ift.  3nt  ®ugl.  beftebt  bafür  ein  anbere§ 
2?ort:  ongif.  loppcstre  ??.,  engl,  lobster. 

.^umpe  >v.,  ."önrnpen  9J?.  'Jrinfgefäfs',  erft 
nbb.  (feit  beni  17.  ^sabrbniibert):  e^  fdieint  aber 
nralt  ^n  fein,  'aa  Iantgered)te  ^Infliinge  in  ben  ibg. 
Spracben  Porfommen:  ifr.  kumbha  ilj.  *Sopf, 
Urne',  genb  ^umba  (ba§  anlantenbe  h  be§  nbb. 
9Borte§  ioäre  ^n  benrtcilen  mie  ha^  Pon  b  a  b  e  n 
2Bj.  khabh ;  bod)  pgl.  andi  gr.  y.i'\ußog  3}h  '@e= 
fäR,  Secber').  So  auffäUig  e§  and)  fein  mag. 
bnfj  ein  nralte§  SBort  une  önmpen  bi§  jnm 
17.  3'ibrb-  im  ganzen  (^3crm.  unbe^enat  geblieben 
fein  foll,  fo  finben  fid)  bod)  Seiipiele  für  biefe 
Grfd)einnng  (pg(.  ba§  erft  nbb.  bial.  ©d)tt)tre 
'i'fobl'/  ia^  mit  aiigif.  .swör  'Sänle'  bem  ffr. 
sväru-s'Opferpoften'  entfprid)t).  3n  unferem  yiaüt 
liegt  ober  bei'  3^erbac^t  ber  ö'-ntlebnung  näber, 


'  meil   ba§  @erm.   überbanpt  ^e,^eid)nnngcn    für 

•  irinfgefiifse  entlebnt  biit  (pgl.  S(rug,  .Sl raufe, 

S?  r  n  f  c,  il e  1  d)) ;  Perlorfenb  nnire  (mic  bei  '4-'' f a b) 

'^Innabme   i:i\i)cx   (Sntlcbnnng   an-3   einem   pcrf. 

1  3^ialcft  wegen  be»  jb.  _;^umba. 

Iiumpfln,  bnmpen  3t>ü- 'ptunip,  wie  binfcnb 
geben':  erft  nbb.,  an§  bem  ^Ibb.'c'  i^ietleid)t  jn 
b  i  n  f  c  n  gebörig. 

•Onnb  iU.  an§  gleid)beb.  mbb.  bunt  (U  t,  abb. 
huiit  (t)  HL:  gemeingcrm.  9Bort  hunda-  für 
'4'>nnb';  Pgl.  got.  huiuls,  anorb.  hundr,  angtf. 
hund,  engl,  hound  (engl,  nnr  no(^  al§  'fsagb; 
bnnb,  .t>clibnnb';  fonft  bafür  dog  =  3)ogge), 
nbl.  hond,  nbb.  huiid.  JyallS  in  hun-da-  bie 
.^meite  Silbe  51bleitung  fein  tonn  (pgt.  öinbe), 
ftimmt  baei  germ.  2öort  an  bem  ibg.  kuii-  '£")nnb'; 
pgt.  gr.  xvcov  ((^kn.  -/.vv-ng),  ffr.  gvä  ((SJen. 
eun-as),  lat.  canis,  lit.  szü  (St.  szun-),  attir. 
cu.  Sonacb  fannten  fd)on  bie  Qnbogerm.  in  ibrcr 
Itrbeimat  ben  §nnb  (at§  Pom  !JBotf  Pcrfd)ieben). 
3nt  @erm.  mod)te  man  and)  eine  S^e^iebnng  ,vi 
bem  nnter  ."oanb  erroäbnten  ft.  ^t\v.  biii|)aii 
'fangen'  (fo  got.)  fnbten:  PoIf§eti)mol.  tonnte 
§nnb  alÄ  'Jünger,  3äger,  ®rbenter'  fd)ctnen.  — 
2)ie  9kben§art  a  n  f  b  e  n  §  n  n  b  f  0  m  m  e  n  fd)eint 
anf  ber  altgerm.  ©prad)e  be§  2Biirfetfpiet§  (f.  ge  = 
falten,  San,  and)  San  §)  ^n  bernben ;  mabr= 
fd)cintid)  mar  §  n  n  b  mie  tat.  canis  nnb  gr.  y.i'(<)f 
bie  S^cjietdinnng  be§  nnglnrflid)ften  ülönrfcö,  nnb 
int  Sfr.  beißt  ber  profeffionirte  Spieler  'önnbe- 
töbter'  (ovaghnin).  SDafe  ha^  SSürfetfpiel  uralt 
ift,  mirb  burd)  be§  Sacitng'  Seridit  über  bie  (Mer= 
manen  nnb  burd)  Sieber  be§  23eba  mabrfd)cinlid). 

^unbert  dl.  an§  gteidjbeb.  mbb.  fpiit  abb. 
hundert  ?J.;  pgt.  afäd)f.  hunderod,  angtf.  engl, 
hundred,  auorb.hundrad  31.  Vs^unbcit';  got. *Iiun- 
da-raj)  (@en.  -disj  märe  eigtl.  '^nnbertsabt':  ba§ 
SBort  ift  e:n  tompofitum,  beffen  ^meiter  Xdl  jn 
got.  rafjjan  'gäblen'  (Pgt.  grab  nnb  9tebe)  gc^ 
bort.  3)a§  erfte  ©lieb  ber  3iifaniiiienfeöung  be= 
beutet  au  fid)  fd)On  'centum';  Pgt.  got.  twa  hunda 
200,  {irija  hunda  300  2C.,  ai)b.  zwei  hunt,  driu 
hunt  :c.,  angtf.  tii  hund,  [»reo  hund  200,  .300.  — 
Siefe§  Simptcj:  ift  gemeinibg.,  germ.  hunda-  an§ 
Porgerm.  kmtö-;  ügl.  tat.  centum,  gr.  f/.urör, 
ffr.  ^atam,  genb  sata,  Itt.  szimtas  (m  toirb  im 
©crm.  3U  n  üor  d,  f.  9ianb);  aftoP.  süto  ftammt 
mabrfd)eintid)  ans  iran.  sata.  2Bäbrenb  ec^ 
aber  im  Uribg.  nad)  ber  Übereini'timmnng  biefer 
Sprad)eit  niifcr  bejimak';-  ',t»nnbert'  be^eidinete, 
finben  )pir  im  2tltgernt.  ba§felbc  2Bort  aU  'Bc-- 
äeid)unng  für  120;  pgt.  ©roBbnnbert.  3'» 
3Inorb.  bc5eid)net  hundra{)  in  ber  Pord)rii'tlid)en 
3eit  nnr  ba§  ©rof^bnubcrt,  fpiiter  nuterfdiieb  man 
tolfroBtt  h.    120,    nnb  tircett  h.    100;    nnb    UOd) 


'6unb§fott 


—     175 


■CMit 


jctst  ii't  lnindi-a{(  ale  biiüt)C3tma(e§  .'öunbcrt  auf ' 
3c4aiib  gebrnud)t.    ^i"  ®ot.  Ijaben  loir  nur  im 
btrefte§  3fH9"'^  füi^  eine  Ü}Jil"d)iino  Don  besimaler  1 
linb    bliobeätmakr    3^f)IU"n  •    ^üO    taihuntehund 
'Sef)n3t9',  aber  twa  hunda  200  (anorb.  tfu-tiger  ' 
'sel)n  3ef)ner,  100').  (ybeiifo  im  'Jlöb.  imb  5fiuili.; 
\3c\l.  ahh.  zehanzo  '100,  eigtl.  ScJjn^ig'  unb   ba= 
neben   einhunt,   aui]!).   teontig,    aber  tu   hund. 
-Daß  bie  bnobe^imate  3äf)Inietbobe  in  a^b.  Qdt 
and)  anf  beut)(i)em  ©ebiet  üorfianben  mar,  läßt 
fi^  barau§  fdjIieBen,  haii  haa  alte  2Bort  hunt 
im  3{{)b.  nur  für  mehrere  öunbert  gilt,  inä^renb 
einfuinbert  faft  nur  burc^  zelianzo  zehenzig  aus- 
gebrücft  iuirb;  f.  audj  @roBf)unbert. 

•öunbefott  ilh,  erft  frül)  ntjb.,  eigtt.  "cunnus 
oanis,  üou  ber  Sd)am(ofigfcit  ber  läufigen  i^iinbiu 
f)ergenommen";  anorb.  fuS-hundr  ift  Schimpfname. ! 

^ünc  (in  nbb.  Santform,  bafür  älter  nf)b. ' 
§enne)  Wl.  an»  mlib.  hiune  9}?.  'Stiele'  (biefe 
^^cbcutuug  feit  bem  13.  3af)vftnnbert).   Sa-?  mit 
•inl)b.  Hiune,   af)b.  Hün  'öunne,  Ungar'  lautlid) 
ibentifdie  2Sort  beftanb  in  iJentfdilanb  fdion  üor 
Dem  3(uftreten  ber  §unncn  in  altgerm.  ©igen; 
namen.    2Jfan  fiat  in  bem  urgerm.  Huna-  eine  \ 
Benennung  ber  5Iboriginer  Seutfd)lnnb§  erfenncn  ' 
luotlen,  wag  roenig  ioaf)rfcfteinUd)  ift.  ^iDeifeUo? 
lucift  ba§  norbbeutfdje  äüne  üiclmebr  auf  einen 
gcrm.  i^olfeftamm  (Sigfrib  fiat  in  ber  Sieberebba 
Den  ^Beinamen  enn  hunskej.  3^^1^reid)c  mit  Öun 
(s^ann)  pfammengefegte  Ortsnamen  begegnen 
in  9Jorbbeutfd)(anb  (§  a  u n  a ,  ^  ü  n  f  e  l  b).    öe= 
ac^te   ^Jlerfonennamen    ftie    $>nmbo(bt    (al)b.  i 
llünbolt).  i 

Öiinger  9}i.  an^-  g(eidibcb.  ml)b.  Imnger,  al)t. 
li Ungar  llU.;  üg(.  afädlf.  hungar,  auglf.  liungor 
ll'f.,  engl. hunger,  anorb. hungr  3}?.;  got.  *huggrus 
t:{)It  diuggrjan  '^ungern'  meift  barauf  I)in),  ba= 
Mir  liührus  (für  *hunhrus  *hunlirus)  Wl.;  gemein^ 
gcrm.  hunhru-  hungru-  '£>nnger'  au§  oorgerm. 
knkru-?  3(uf  eine  ibg.  3m.  kenk  kouk  loeift 
bie  gried).  (Sloffe  y.t'y/.i'i'Tien'ä:  ögl.  aucft  lit. 
kankä  'Cual'  mit  anorb.  ha  ^m.  'gnälen, 
'imiersen'  (an§  germ.  *hanh6n). 

Jjun^en  ^tto.,  erft  nf)b.,  roo^l  '§nnb  nennen' ; 
(bead)te bie iöilbungen  er§eu,fie6en,bu^en)? 
Tann  »uobf  and)  'jem.  wie  einen  §nnb  bebanbeln'? 

Ijüpfcu  3t>ü.  nn§  ml)b.  hüpfen  hupfen '(}npfen'; 
aUh.  *hupfen  fe^It  anfällig,  ebenfo  auglf.  *liyppan, 
luorane  mittelengl.  hyppen,  engl,  to  hip  'luipfcn'. ! 
Sajn  noc^  n^b.  ml)b.  hopfen,  auglf.  hoppian,  I 
engl,  to  hop  '^üpfen,  fpringen',  onorb.  hoppa; 
got.  *liupp6n  *huppjan  fel)len.  Cberb. ^a.  ^aben 
Daneben  ein  hoppen  au§  al)b.  *hopp6n  (altgerm. 
*hubbün  I.  3lnbere  23ilbnng  ift  auglf.  hoppettan 
'büpfcn',  ml)b.  *hopfzen,  nl)b.  l)opicn.  , 


•Öürbe  Jy.  an^  mbb.  hurt,  5?l.  hurte  iiub 
bürde  Jy.  'A^üvbe,  5led)traerf  non  ükifcrn',  al)b. 
hurd,  ^l.  hurdi  g.;  pgl.  got.  haürds  '^.  'Xi)Üx\ 
anorb.  hurd  }y.  'Xbür'  (biefe  ^Bebentung  oud)  im 
ÜJibb.),  ou^  '^-leditroerf,  öürbe,  Secfel';  anglf. 
*hyrd  '2:i)Ür',  mittelengl.  hirde,  auglf.  hyrdel, 
engl,  hurdle  '.Stürbe,  5led)ttt)ert'.  Sie  '-Bebentung 
'^bnr'  ift  erft  eine  (^ntmicflung  au§  ber  allge- 
meinen '5led)tn)ert':  Porgerm.  krti-.  isgl.  lat. 
crätes,  gr.  y.vgvia  'j^hdjtrDcxV,  y.vorrj  y.roroc 
'^ifdierreufe,  Stäfig',  y.äoTc.lo^  'S^orb':  ,311  ffr. 
2B5.  krt  'fpiunen',  crt  'oerfnüpfeu,  üerbinbeu'. 

Öure  ?y.  au'o  gleid)beb.  ml(b.  huore,  a[)\i. 
huora  huorra  (au§  *h6rj6  got.'O  %.;  ügl.  auglf. 
mittelengl.  höre,  engl,  whore  (mit  uncd)tem  wj, 
nbl.  hoer,  anorb.  hora  5'-  '§ure';  im  @ot.  gilt 
hors  3R.  '§uver'  (aber  kalki  %.  'öure').  Da^w 
af)b.  huor  9?.  '(^^ebruc^,  §nrerei',  anorb.  hör, 
anglf.  hör  9?.;  es  gebort  mobl  and)  ml)b.  herge 
fy.  'öure'  baju  (got.  *liarj6)?  Xie  germ.  2Ö3. 
hör  ftebt  in  Segiebung  sn  lat.  cärus  'lieb',  altir. 
cara  'Jreuub'  unb  caraim  'id)  liebe',  lett.  kärs 
'lüftern';  für  loeitere  3,5ermanbtfd)aft  mit  .s^^aru 
fpri(^t  gr.  nni/o^  '®^ebred)er'  an§  nut/ur 
'mingere'.  3lud)  im  SlaP.=2it.  erfd)eincu  SBortc 
uermaubter  2antgeftalt  mit  ber  33ebeutung'i">ure': 
aftoo.  kuruva  )^.  (lit.  kürva  ^. )  ftaiumt  oiellcidjt 
aus  bem  germ.  äöorte. 

^urra  3nterj.  au§  ml)b.  hurrä  ^ntcrj.  (^u 
ml)b.  hurren  'fid)  fd)nell  beiuegeu'). 

hurtig  Slbj.  au§  m^b.  hurtec  hurteclich 
'fd)nelt',  eigtl.  'mit  .S"?  u  r  t  e  lo^rennenb';  mbb.  hurt 
2)J.fy.  'ftoßenbeS  Soerennen,  2lnprall'  gilt  ols 
cntlcbnt  a.\i^  frg.  heurt  (ital.  urto)  'Stoß',  ba§ 
c[m  feit,  hwrdh  'gtoß'  entfprungen  ift. 

§ufor  ÜJi.,  erft  nbb.  (feit  bem  16.  ^a^vbnn^ 
bert);  Ic^te  Cuelle  nngar.  huszar. 

!^ufrfj  Siiterj.  (\\\^  mbb.  husch  (mo  aber  nur 
al»  3iiterj.  für  Stälteempfinbung  uad)tt)ei§barl; 
barau§  abgeleitet  nbb.  bnfd)en. 

|)uftcn  2*}.  au§  gleid)beb.  mbb.  huo.ste,  al)"^. 
huosto  ä)f.  mit  ausgefallenem  w  c[\\%  älterem 
hwuosto  *hw6sto  (oberelfäff.  fd)mei,>  wueste 
mit  erijaltenem  -w  unb  baüor  perftummtem  h); 
ogl.  nbl.hoest,  anglf.  hwosta,  engl,  (biat.)  whoost, 
norb.  hoste  (für  *hvöste)  3JJ.  '.önften'.  S)er 
iknbalftamm  hw6s  blieb  im  3lng(f.  ft.  3tw.  {^xat. 
hweos),  baneben  ein  fd)iü.  3tn'-  hwesan,  engl, 
wheeze  'feud)cn'.  @erm.  iB^.  hwos  (got.  *hw6s- 
ta)  nu§  Porgerm,  qäs  k«as  ftimmt  ju  ffr.  SBj. 
käs,  ir.  casad,  lit.  kosiu  (koseti )  'buften',  afloo. 
kasili  2)L  'Ruften'. 

^iit  *  3Ji.  a\\^  mbb.  a{)\>.  huot  (@cu.  huotcs) 
ajj.  'ynt,  M\\^t,  ^elm';  ügl.  nbl.  hoed,  anglf. 
hod,  engl,  hood  '^appe,  Staube'.    3"iiüd}ft  üer^ 


6llt 


—     176 


nnpfcn 


loanbt  l'iiib  aiiglf.  heett,  engl,  hat  \s>iit';  im  ©ot. 
felileii  *hö\>ä  iiiib  *hattus  (gevm.  hattu-  ftecft 
in  bcm  cicviii.  i^ölfelIIamcn  Chattuarii  cuitl.  'i?iit= 
Iciite').  ilnMtcvlüii  iieluncu  umbifdicinlidi  ba^ii  Itt. 
kü'das  'Sdiopf,  iUüBc  bc5  3'Cbcrinc[)C-''  iiiib  bic 
beibcn  fli].  i\>oitc. 

•Out-  5-  flu»  "'^}i'-  huüt  huöte  (Vm  af)b.  huota 
5.  '5c{)abeii  öerlnnbcrnbe  3(ufüd)t  uiib  iiorfid)t, 
S'ürforge,  2Badie';  ba^^ii  ^ütcit  =  mbb.  hüeten, 
al)b.  huoten'f)ütcn,  actuliaben';  got.  *li6djan  fef)It. 
'^(uglf.  hedan,  engl,  to  heed  'tiüteu'  (aud)  Siibft. 
'i?(dit,  .\?iit'),  Hbf.  hoedeii,  afäd)!.  liodian.  3)ic  geiiii. 
äl'i^.  höd  am  ibg.  kädh  (kudh-'j  ober  kät  gilt 
ülC'  iinionuaiibt  mir   Kit.  cassis  (für  *cat-tis) 


'^elm';  ogl.  ml)b.  Imot  '§elm',  engl,  hat  'i^ut' 
(f.  unter  ^ut')- 

•OÜttC  fy.  auy  mllb.  hatte,  al)b.  hutta  huttea 
Jy.  'A^iitte,  ,Sclt':  ein  fpc^ififdi  I)b.  ©ort,  bevJ  inö 
'')M.,  (S'ngl.  unb  'Jtoman.  brang;  ugl.  nbl.  hut, 
engl,  hut  'i^iitte',  frj.  hutte  '§ütte'.  3>i  got. 
Jorm  tüäre  e§  *hul5ja  unb  gel)ört  üicUeid)t  5U 
äugt),  hydan,  engl,  to  hide  'uerbcrgeu'  (au^ 
*hüdjan),  germ.  iSj.  hfld  au§  ibg.  kiith  ,^u  gv. 
Y.Ui) <<}'''.  —  2^g(.  Vau». 

.^u^cl  %.  'getrüdncter  23irnfd)uitV  nue  ml)b. 
hutzel  hützel  %.  'getroctuetc  ä^iruc':  U)ol)l  3n= 
teufiübilbnug  ju  §aut?  üou  anbern  jn  ubb. 
hotten  'geriuueu,  einfrf)rumpfen'  gesogen. 


3 


ic^  ii>ronom.  ane  gleid)bcb.  ml)b.  ich,  al)b.  ih; 
entfpredKnb  afäd)!.  ik,  nbl.  ik,  angl).  ic,  engl.  I, 
got.  ik:  gemciugerm.  ik  ek  an§  Porgerm,  egom 
=  lat.  egü,  gr.  ^yiö,  ffr.  aham,  afloP.  azü, 
lit.  az.  Sie  obl.  9:a\.  jn  biefem  uralten  'J(om. 
ȟurben  bereite-  gcmeinibg.an-^  einem  Stamme  me- 
gebilbct;  pgl.  mein.  (Sine  ©runbbebentnng  pon 
id)  läßt  fid)  utc^t  ermitteln. 

,39fl  2}t.  an§  gleid)bcb.  ml)b.  igel,  aljb.  igil 
M.;  entipredjeub  ubl.  egol,  angl).  igl  ü  (engl, 
bafür  hedgehogj ;  auorb.  iguU  '^gcl'.  3tticifelö= 
ol)nc  finb  gr.  ^/Ji'o^\  afloP.  jezi,  lit.  ezys '3gel' 
unb  Pielleidjt  and)  gr.  //jo  (ratio  auö  egh-erj 
urpermanbt.  ©tu  lueftibg.  *eghi-nos  '^qd'  muB 
porau^gefegt  werben;  pgt.  got.  katils  an^  tat. 
catinus,  got.  asilus  an^  tat.  asinus  (f.  and)  ® )  e  t , 
§immcf,  S^ümmel,  Steffel).  3"iwd)ft  Per= 
f(^iebcu  Pon  biefem  aSort  ift  ha-j  ätoeite  (Blieb 
ber  3"fatumenfeBuug  33 1  n  t  i  g  e  l ,  eigtl.  23 1  u  t  = 
egel;  bafür  m^b.  bloß  egel  egele,  ai)^.  egala 
5-.  'Jölutegel'.  S'af?  biefe»  al)b.  egala  mit  al)b. 
igil  '3gel'  etijmologtfc^  äufammen^ängt,  ift  nur 
ber  ä^ebentung  megen  unmat)rfd}eintid). 

i^r'  perfönl.  4>i"on.  an»  ml)b.  at)b.  ir,  H§ 
für  nrfprgl.  j!r  =  meftgerm.  jiz  (uad)  bem  33or= 
bilb  m  i  r  an»  germ.  wizj  ftel)t ;  bas  weitere  über 
ben  germ.  £t.  ju-  (ülJom.  jüz  =  got.  jus)  gc= 
l)ört  in  bie  (Brammatit. 

i^r^  51Jrou.  ^^Joff.  (feit  bem  14.  3at)r^unbert 
allgemein),  fetten  m^b.  ii-  als  5j3ron.  $off.;  c§ 
ift  eigtl.  @en.  ^t.  gu  er,  al)b.  iro  (got.  ize). 
2!a5  ^JJäl)ere  gel)ört  in  bie  ©rammatif. 

^ttiö  dJL  au§  gleid)beb.  m^b.  iltis  eltes,  at)b. 
illitiso  a)h  (bie  2äuge  bes  i  mirb  burc^  bic  nl)b. 
baier.  gorm  (£•  lieb  eis  Porausgefebt) :  eine 
fpesififd)  beutfclje  33e3eid)unng,  auf  alter  3ufammeu= 


fegung  bcrutienb,  luic  lueftfäl.  üldk  ülk  unb  ellea- 
but  illebuttek  '^tti»'  teuren;  nt)b.  illit-wiso- 
Periuanbt  mit  Söiefel'!^ 

3mbiB  3)L  an»  ml)b.  al)b.  inib!^  inln3  ajj.5i. 
'(Sffen,  ilJaljtU'it':  sn  ml)b.  enbi^en,  al)b.  iiibi^an 
'effeub  über  trinfenb  genief5eu,  fpeifen';  sn  bei  Ben. 

^mmc  5'-  flll'^  lllt)b.  inibe  (fpiiter  immej  4>(., 
at)b.  inibi  'i3ienenfd)tt)arm'  (alfo  fotleftipifd);  erft 
mt)b.  fpät  '43iene').  3»  ben  at)b.  33etegeu  erfdieint 
imbi  biano  snfammeu  für  '5öieneufd)lparm';  Pgl. 
auglf.  geogod  'junge  Sd)ar'  mit  engt,  youtii 
'Jüngling'  (f.  23  u  r  f  dj  e ,  5  r  a  u  e  u  5  i  m  m  e  r , 
Stute).  3i»  äBeftfiit.  ift  ime  g-.  '23iene',  aber 
imen  ÜJ.  '23ienenfd)iuarm',  im  Sd)n)eiä.  immi 
91.  '2ßieue',  aber  imb  3)i.  'öieuenfd)iparm'.  Un= 
mittelbarer  3i'fantnieul)ang  mit  23icne  (2Bg.  b!) 
ift  äiuetfelbaft;  ebcr  barf  llrPermanbtfd)aft  mit  gr. 
&u7ii;  'Sd)nafe'  cmpfot)ten  werben. 

iinmci'  au»  ml)b.  imer  immer,  otter  iemer, 
at)b.  iomer  'immer'  (nur  Pon  ©egenmart  unb 
3ufunft  gebraud)t);  al)b.  io-mer  ift  3u)fl»"ncu= 
fe^ung  au§  io  (pgt.  je)  unb  mer  (f.  niel)r). 

iinjjfcn  3to-  fl"»  gleid)beb.  ml)b.  (feiten) 
impfen,  ai)b.  (fetten)  impfou,  wofür  gewüt)nlid) 
ml)b.  inipfeten  impeten,  al)b.  impfiton,  meift 
irapiton  'impfen,  pfropfen';  bod)  pgl.  and)  anglf. 
impiau,  engl,  to  imp.  @rabe  wie  pfropfen 
unb  p eisen  fd)eint  and)  impfen  wegen  al)b. 
impfön  unb  auglf.  impian  eine  fc^r  alte,  etwa 
por  bem  7.  ober  8.  3iit)vt)iiiibert  gemad)te  (Snt= 
tetinung  au»  bem  Sat.  jn  fein ;  bod)  täfjt  fid)  nur 
at)b.  iuipitön  bireft  au^  einem  tat.  2Borte  ber 
@artenfuuft  ertlären;  pgt.  lat.=roman.  putare 
'befd)neibeu'  (ogl.  itat.  potare,  fpau.  podar ),  wojn 
frönf.  possen,  nbl.  nbh.  poten  'pfropfen'  in  23e= 
jietjung  ftel)eu.  '?(uffätlig  ift  bie  Ilbcreinftimmnug 


in 


177     — 


Srtgb 


boii  ai)h.  impiton  mit  frä.  enter  'propfen*  (au§ 
*empter) ;  ügl.  nb(.  mnbl.  milbb.  enten  'impfen 
(am  empten).  2}lit  bcm  511  ©ruiibe  lieflcnben 
miat.  imputare  (füv  iat.  amputare  ?)  fölinte  af)b. 
impfon,  anglf.  impian  biircf)  eine  3^i^il'^'-'iM'tufc 
impo(d)are  »ermittelt  »erben,  tnenn  ei?  nicf)t 
bielme^r  mit  frj.  (fot^r.)  ope  'pfropfen'  auf  einem 
Iat.  *impuare  bern^t.  2^ie  gen3Öf)n(icf)e  Stbleitung 
aller  germ.:roman.  23orte  au»  gr.  sfirfvrcio 
iii(fvc)  'pfropfen'  ift  mof)l  bcnfbar.  Übrigens 
gilt  erft  feit  bem  18.  ^a{)x^.  tia^  mebis.  impfen. 

in  5^räp.  au§  gleicf)beb.  nibb.  a^b.  in:  in  ber 
gleid)en  %ox\\\  gemeingerm.  $räp. ;  ogl.  got.  anglf. 
engl.  nbl.  afäd^f.  in  'in'.  Uroermanbtfcfiaft  mit 
Iat.  in,  gr.  /r  svl,  lit.  i,  lett.  e  ift  fieser. 

Infanterie  %.  au§  frj.  Infanterie  =  ital. 
fpan.  infantei-ia;  im  Slnfang  bes  17.  3af)rt)§. 
eingebürgert  (im  16.  ^a^x[).  bafür  JuB^'o^f); 
fc^on  ü.  SSaß^anfen  im  !stricg§mannal  1616  ^at 
(Snfanterie,  Sroupißen  1638  ^nfaitterei, 
anbere  infanteria.  i^enifd)  1616  üergeic^net  ^-an- 
terie;  im  Jentfdien  W\<i)ti  1617  Lierfpottet. 

Ongiuei  2}?.  au§  gteidibeb.  mf)b.  inge-wer,  aucf) 
gingebere  2.1J. ;  mit  nbt.  gember,  engt,  ginger, 
frj.  gingembre,  itai.  zenzovero  zenzero  '3ngttier' 
au§  bem  gleid)beb.  fpät  gr.  Ijyyiß^oig,  ha^  au§ 
bem  Crient  ftammt;  ügt.  arab.  zendjebil,  bie? 
ü\\^  prafr.  singabera  (ffr.  criigavera). 

inne  9lbP.  au§  mf)b.  aliü.  inne,  (x^\i.  inna 
'iniücubtg';  ogl.  got.  inna:  jn  in.  —  (fbenbasu 
and)  innen,  mbb.  innen,  al)b.  innan  innana; 
got.  innana  'innerf)alb'.  —  inner  an»  ml)b. 
innere  2lbj.  3lbt).  'innerlich',  a^b.  innaro  Stbj. 

innig  Slbj.  au§  m{)b.  innec  (g)  Stbj.  'inner= 
lid),  innig':  junge  'Silbnng  ^u  m^b.  inne;  ogl. 
fd)on  a^h.  inniglih  'inucrlidi'. 

Innung  %.  an§  fpät  ml)b.  innunge  5.  'ikr- 
binbnng  (^u  einer  störperfdiafr),  ^i'nung»  3iinft': 
äu  at)b.  innen  'aufnehmen  (in  eine  isereinigung), 
Derbinben':  gu  inne. 

^nfcl  %.  a\\^  gteicftbeb.  mf)b.  iusel  insele  %.'. 
nad)  Iot.=gemeinrom.  insula  (frj.  ile,  ital.  isola); 
fd)on  im  5J[f)b.  ^atte  eine  ö^nttefmung  baraue  in 
ber  abn)etd)enbcn  ßautform  isila  ftattgefunben. 
Xa§  altgevm.  äßort  für  '^nfel'  ift  (baier.=fd)tueiä.) 
5[ue,  in  Sd)iüaben  Söert. 

t  3nfic8Pl  ^J^'  aii^  gleid}beb.  mf)b.  insigel  in- 
sigele,  a{)b.  insigili  31. ;  entfpred)enb  in  g[eid}er 
23ebeutung  anglf.  insegele,  anorb.  innsigle.  i^gl. 
Siegel  über  bie  auffällige  (ljefd)id)te  ber  6ippe. 

inftönbig  3ibj.  ane  gleidibeb.  mlib.  *insti,>ndec: 
af)b.  inständige  ift  einmal  bcjeugt.  3"  fteben 
(g  e  ft  a  n  b  e  n ) ;  oietleic^t  3fad)bilbnng  ^n  Iat.  in- 
sistere  'eifrig  betreiben''? 

3ntcrefie  Sf.  feit  8im.  Uiott}   1570  in  ben 


grembiDÖrtcrbücöern  Perseic^net,  im  16.  Sa^r^. 
auffommenö  nad)  Iat.  interesse. 

irbcn  Slbj.  au§  mf)b.  a^h.  irdin  5lbi.  "<x\\s, 
(5rbe  flemad)t'  (and)  'irbifd)'):  3toff=3(bjeftiDum 
5u  a^^i^.  erda  '(vrbe'.  daneben  mit  auberage= 
loanbter  Sebeutung  irbift^  aus  gleic^beb.  ml)b, 
irdesch,  al)b.  irdisc  (eigtl.  'ber  (5rbe  eigen,  gur 
(5rbe  geliörig';  Wegen  be§  ©uffijes  Pgl.  bcutfd), 
ü)Unfd));  f.  ©rbe. 

irgenb  Slbo.  mit  angefügtem  d  (f.  iUonb, 
§abid)t,  Cbft)  aug  gleid)beb.  ml)b.  (mb.) 
iergen,  fpät  ci\)h.  iergen,  mofür  im  älteren  91f)b. 
io  wi^rgin;  a^\i.  wprgin  (für  *hwt^r-gin  *hwar- 
gin)  entfprid)t  bem  afäc^f.  hw^rgin,  anglf.  hwor- 
gen,  morin  hwar  'too'  bebeutet  unb  -gin  bie  bem 
got.  -hun  entiprcd^enbe  3ubefiuitpartifel  'irgcub' 
(Iat.  -cunque,  ffr.  -cana)  ift;  got.  *liwar-gin 
*hwar-hun  'irgenbtuo'.  2i'egen  al)b.  io  ogl.  je. 
9H  r  g  e  n  b  ale  negierte  5'orm,  fd)on  mljb.  niergen 
(3ufammenfe6ung  mit  ni  'nic^t'j. 

irre  2Ibi.  au§  gleic^beb.  m^b.  irre,  al)b.  irri 
2Ibj.  {a\ii).  andi 'erzürnt');  entfpredienb  augif.  yrre 
'erzürnt,  sornig'.  Sajn  got.  afrzeis  'irre,  ucr- 
fülirt'  (^b.  rr  gleich  got.  rz).  3orn  tourbe  ale 
3Ibirrung  beS  @eifte§  (ügl.  awi)  Iat.  delirare  ju 
lira  't^urdie',  eigtl.  '©leife')  gefaßt.  SBg.  ers 
ftecft  aucö  in  Iat.  errare  'irren"  (für  *ersare), 
error  'Irrtum'  (für  *ersor);  baju  awd)  ffr.  irasy 
■fid)  geiüalttf)ätig.benel)men,  jürncn'?  irren  aus 
gleid)beb.  mllb.  irren,  of)b.  irrun  (got.  *airzjun). 
3rre  5-  aui-  ml)b.  irre  J.  (ogl.  got.  airzei 
'3rre,  i^erfülirung'j. 

3fop  311.  a\i^  gleic^beb.  frül)  mljb.  isope  (isöpe 
ipse);  mit  ital.  isöpo  au»  Iat.  hysopum,  fpät 
gr.  vamoTioc,  has  Orient.  lUfprung»  ift. 

jrt  2tbP.  an§  gleic^beb.  ml)b.  alib.  ja  (für  ja) ; 
entfpredieub  got.  ja  'ja',  luoneben  jai  'nmljrlid), 
füriüabr',  afäd}f.  ja,  anglf.  ge  gea,  roonebcn  gese 
(für  ge-swä  'ja,  fo')  mit  beu  baraus  cntfprungeneu 
engl,  yea  unb  yes.  9Üo  üerluanbt  gilt  gr.  tj 
'fürwahr',  foluie  a^b.  jehan  'gefte^en,  befeunen' 
(f.  Setd)te).  Sit.  ja  entftammt  bem  2^eutfdien. 

^a(^t  (5-/  erft  nbb.,  nad)  bcm  gleic^beb.  nbl. 
jagt  (Dgl.  engl,  yacht):  jn  jagen. 

3atfc  5'-'  crft  früf)  nt)b.  (15.  3nlHl)uubert ), 
nad)  bem  gleid)beb.  frß.  jaque,  morau§  nud)  engl, 
jacket:  ber  llrfprung  be^  frs.  jaque  (ital.  giaco) 
auf-  bem  @erm.  ift  gans  unfic^er. 

^agb  5'-  fln§  gteidibeb.  mlib.  jaget  Üh  (unb 
^•.),  al)b.  *jagöt  5L:  3>erbalabftraftum  3n  jagen 
(au^  glcic^beb.  ml)b.  jagen.  al)b.  jagon  \d)\v.  3iiO-X 
tia^  im  @ot.  3lnorb.  3tnglf.  3Ifäd)f.  nid)t  bezeugt 
ift.  3ni'-intmen^ang  bee  fpejifijdi  beutid)en  SBortes 
mit  gr.  ^nöxio  ift  fraglid),  ebeufo  3>ermanbtfd)aft 
mit  gr.  «r;y///c  'uuabläffig'  unb  ffr.  yahü  'raft= 

23 


ifl^ 


—     178 


K 


af)b.  *jageri  (jagäri ). 

iälj,  n  ä  Iie  2lbi.  niiÄ  nilib.  ga-he  (and)  gach), 
alib.  gähi  lM^j.  'fdjncll,  ptü(3lidi,  iiiuicftüni':  ein 
fpcjififdi  bcurfdic-o  iBovt  uiiit  bialcftifd)cv  (5Mit= 
lüicfliuig  uoii  j  füi"  g  im  i)liilaut  juic  in  jappcii; 
ügl.  aurf)  Jahnen  neben  ciiilinen).  2)arau§ 
cutlcl)nt  frj.  gai  'miintev'.    IhjI.  ©aubicb. 

t  3«ftn  Wl.  '^teibc  gemä^teu  ©etretbeS',  crft 
fviili  nlib.  nadnuciÄbar,  bod)  fidicr  eilt  cd)t  bcutfdöee 
2)3ovt,  bac-  über  flaiij  Sübbeutidjlnnb  (aitd)  in 
^Öcl'fen)  uevbrettct  ift  (inl)b.  *jäii )  nnb  fd)Uieb.  biaL 
ala  an  üorfommt.  3»  fd}iüei3.  2}ui.  becjeGiict 
3  a  ^  n  '©ang'  („ba§  gel)t  in  einem  Sa^n")-  2)o()er 
ift  ba§  Sort  l>(bleitnnn  sur  ibg.  äBj.  ye  refp.  ! 
'ge^en',  njoäu  got.  iddja  'ging'  (ffr.  yä  'ge{)cn*); 
f.  g  e  f)  e  n ,  auc^  eile  n. 

.3at)r  3c.  au§  gkidjbcb.  n:l)b.  af)b.  jar  9{.: 
eine  gemcingerm.  2?e3cid)nnng ;  lujl.  got.  jer,  anorb. 
är,  anglf.  geäi-,  engl,  year,  nbl.  jaar,  afäd)f.  jar 
(ger)  ■??.  '^ai)x'.  2)ic  eigtl.  Sebeutnng  be§  3Borte§, 
ba§  and)  in  t)euer  ftecft,  fdieint 'i^ens,  t^i'üftüng' 
5U  iein,  tuoranf  ba§  nvberiuanbtc  flab.  jaru  'jyrül): 
üng'  f)iniüeift  (and)  nngl).  geär  ^ntucilcn  '^-xiii)- 
ling');  bgl.  and)  gr.  wo«  '3al)ve^äett,  >s-vüt)ling, 
3al)r*  neben  (>joo^  '3al)r';  ba.^n  jb.  yäre  '3af)r'; 
bem  Siib.  fel^It  eine  cü)nlid)e  Scjeidjunng  (bgl. 
Sommer,  Söinter).  2Begen  be^  33ebcutnng§-- 
ir)ed)fel§  bead)te  man  bie  ©efc^idjte  be§  SBortel 
3B  t  n  t  e  r.  ©in  nribg.  wetos  '3al)r'  (=  gr.  trog ; 
ogl.  lat.  vetus-tus  eigtl.  'Iieja^rt'j  fe^It  bem 
©erman.;  im  @ot.  giebt  c§  nod)  apn  (=  lat. 
annus)  nnb  ata|nii  '3a{)r'. 

3oIjrl)unbcrt  Wl.  bis  1650  fel)(enb;  nnb  feit 
©tieler  1G91  gebud)t  (lat.  saeculum  i^irb  früher 
burd)  '3»;tt  tion  100  3(iftven,  :öinibcrtiät)rigc  3eit' 
überfe^t,  and)  bireft  ins  S)cutfd)e  onfgenommen). 
Sd)Ottel  1663  belegt  c§  ans  23irfen;  lueiterev 
5öeleg  £eibnit3  (1717)  UnDorgreifLÖebanten  §  24. 
S)a§  bei  @ottfd)eb  t)aufige  3Boit  tuirb  al»  unüer= 
flänblid)  in  3}ornblüt()§  Observationes  1755  mel)r-- 
fad)  üerpönt.  2lllerbing§  ift  bic  2(rt  ber  2öort= 
bitbung  fcltfam;  offenbar  cntfprang  ha^  aBort 
au§  bem  23ebürfniö,  ein  beiitfdjcs  i.'iqniüalent  füi 
lot.  saeculum  jn  l)abcn.  —  Um  1750  tand)t  bann 
ba§  feit  Slbelnng  gebnd)te  3at)ttanfcnb  anf,  än= 
erft  in  Öaiern  in  £iare»'  £ob=  nnb  (5t)venprcbigt 
1751  (getabett  üon  ^ornblütf)  1755  Observa- 
tiones ©.  183),  bann  aud)  üon  SBicIanb  1766 
2lgatf)on  IX,  5  gebrancftt  unb  baranfl)in  bon 
iieffing  at§  empfel)len&n)ert  notirt.  —  3af)vsel)ni 
erft  bei  £d)iüer  unb  @octI)e  belegt  nnb  feit  (Sanipe 
gebud)t.  Offenbar  ift  3af)rtauf enb,  bann 
oud)  3at)r3e^nt  ^ac^bilbung  ju  bem  alteren 
3  a  t)  r  t)  u  n  b  e  r  t. 


3auinicr  l'J.  an§  glcid)bcb.  mf)b.  jamcr,  al)b. 
jämar  Tl.Ti.:  eigtl.  fnbftantibievte^S  'üfentr.  bes 
)}lh\.  al)b.  jämar  'tranvig'  (3a  mm  er  alfo  'ba§ 
Xvanrigc').  TaS  51fäd)f.  nnb  ba-5  l'lnglf.  fennen 
nur  bac'  'Jlbj. ;  ügl.  afiidif.  jämar,  anglj.  geömor 
'leibUDÜ,  traurig'.  2Bal)vfd)einlid)  ift  bas  boraus= 
äufe^enbe  i?lbi.  QOt.  *jemara-  mit  gr.  ijinuo^ 
'fanft,  niilbc'  urbcrmaubt. 

^aiiljagel  m.  (frül)efter  23eleg:  (Jl.  ipeffe 
1687  Oftinb.  J)feifcbefdiieibnng  e.  284.  232.  338 
al^3  3nii  iöaa  gel)  im  17.  3al)''l)-  für  '^4>i3bcr  in 
!ilMebevbeutfd)Uinb  auftretenb  (bafüv  im  16. 3al)rl). 
uielfad)  „i")err  Omnes"),  als  Hamburger  ®d)tmpf= 
mort  für  '4>i3bcr  bei  ©teinbad)  1734  gcbnd^t  nnb 
als  nbb.  für  i^amburg  1750  („3al)n  §agel  'ge= 
mein  SBootsbolf")  unb  23remen  1770  begengt; 
im  18.  3fll)i-l).  gelegentlid)  and)  3of)ann  .*QageI, 
©an  tf  ö  a  g  c  l  f  3  a  l)  n  nbb.  für  3  o  f)  n  n  n  f.  unter 
3^ummriau).  i?lnberc  Hamburger  SBortc  f.  nuter 
i^öl)nl)afe,  2?ocf §bentel. 

3änucr  Tl.  *3niutar'  an»  gleid)beb.  frül)  ml)b. 
ji.mner  3)J.:  an§  lat.  januarius  =  gemeinroman. 
jenuario  (al)b.  *jonneri  älj.  nnbe^eugt). 

jnppcn  3tii^-  evft  nl)b.,  eigtl.  ubb. ;  ugl.  nbl. 
gapen  'ben  Ühnib  anftl)nn'  unter  gaffen. 

Sttßuiin  i'L  feit  bem  16.  3al)rt).  bejengt:  au§> 
fpan.  fr§.  jasmin  (aus  (S.atalonien  fiim  im  16/17. 
3a^rl).  ber  befte  3a8min  nad)  b.  b.  ©roen  1669 
ber  nbl.  ©ärtner  6.  10). 

jäten  f.  guten. 

S'nudöc  ?)■••  erft  frül)  ul)b.,  an§  einer  mb.  nbb. 
Sicbenform  jüche  ins  .Sjb.  übertragen.  3"  ©vunbe 
liegt  ein  flab.  ÜBort  für  '33rül)e,  Suppe',  bas  bei 
ber  (5'ntlel)unng  feine  23ebeutnng  berfd)led)tevte: 
3.  23.  poln.  jucha  'Srü^e'  (urberttjaubt  mit  lat. 
jus,  ffr.  yüsan  'Srü^e'). 

^ou^crt,  3ud)ert  'HR.  aü§  gleid)beb.  ml)b. 
juchert,  fpät  al)b.  jühhart  3L  'ein  Jlcfernuig': 
iaS  baier.mlcman.  SBort  für  ha§>  f  rf.^mb.  9JJ  0  r  g  c  u. 
S)ie  gcmöl)nlid)e  2lbleitnug  an§>  lat.  jügerum 
'ilJorgen  £aube§'  genügt  uicftt,  ha§,  al)b.  Söort  gn 
erflären;  benn  ba§  gleid)beb.  ml)b.  jiuch  9L5- 
'3}Jorgen  Sanbe§*  fann  bem  lat.  jügerum  nur 
urücrmanbt  fein.  S)ann  gel)ört  ml)b.  jiuch  mit 
lat.  jügerum  3iüeifelsof)ne  sn  nl)b.  3od)  nnb 
lat.  jugum:  3ud)ert  alfo  eigtl.  'fobicl  ßanbc« 
ein  3t)d)  9}iuber  an  einem  Sage  umjuacfern  ber= 
mag';  ha§>  ©uffif  bon  al)b.  juhhart  erinnert  an 
ha§i  Don  mf)b.  egerte  'Srad)lanb'.    ©.  3bd). 

jou^jcn  3tlD.  an§  ml)b.  jüchezen  'fdircicn, 
iaud)3cn',  a!^b.  *jühhazzen :  mat)rfd)einlid)  5lb: 
leitung  jn  ben  3ntericftioncn  ml)b.  jüch  jü 
(äur  ^eäeid)nnug  ber  ^-reube);  ogl.  äd)3en 
3U  ad). 

je  3tbb.,  älter  ie  (meld)e  g-orm  im  17.  3a^r= 


jcber 


179     — 


jung 


:^iinbcrt  bem  fd)on  früfiev  be:\eit(;teit  je  ba§  A-cIb 
räumt)  an§'  inf}b.  ie  '31t  ader  Sdt,  immer  ftioii 
i^ergaiincnf)ett  iiub  ©egcuttjart),  je  (bei  ^ompara: 
tiüen,  3)iftributit)snf)fen  it.  f.  m.),  irgenb  einmal', 
nt)b.  io  eo  'immer,  irgenb  einmal'.  ®ie  ältefte 
a\)b.  i^^orm  eo  beruht  auf  *eo  aiw  (ngL  ©  c  e , 
@d)nee,  mie);  bgl.  got.  aiw  'irgenb  einmal', 
ai'iicf)).  eo,  anglf.  a  'immer'  (engL  aye  nacf)  bem 
anorb.  ei  'immer').  Sa§  got.  aiw  ift  eine  ,S?atu§= 
form  be§  @ubft.  aiws  '3fit,  etüige  Sdt',  nnb 
Wdl  im  @ot.  nur  bie  9?erbinbung  öon  aiw  mit 
bcr  9?cgatton  ni  üorfommt,  ift  njafirfdieinficö  ni 
aiw  (f.  n  i  e)  'niemals'  ('nidit  in  ewiger  Seit')  am 
iilteftcn  nnb  baran§  inäre  bie  iiofitiöe  2?cbcutnng 
ahi).  eo  'immer'  bnrrf)  Ijlhufldöluß  gemonnen;  bodi 
Dgf.  gr.  ahi  'immer'  3n  ni(f')v  nnb  f.  emig  nnb 
bie  flg.  SSorte. 

jcbcr  $ron.  au§  flJät  mbb.  ieder,  ä(ter  ieweder, 
al)b.  iowedar  feo-hwedar)  'jeber  t)on  smeien'; 
an^  meber  (al)'!>,  wedar  'meld)cr  non  beiben') 
nnb  je;  entfpredienb  nfädif.  iahwethar,  angif. 
ahwaeder;  üg(.  and)  a[}h.  eogiwedar,  mfib.  iege- 
weder,  angIf.  fpglnvteder,  engt,  either  'jeber  Don 
beiben'.  —  ®aöon  ift  ett)moIogifd)  nrfprgl.  öer= 
fdiieben  nbb.  jebttjeber  au§  mbb.  letweder  ie- 
deweder  'jeber  Hon  beiben'  (an§  ie  nnb  mbb. 
deweder  'irgenb  einer  lion  beiben'  f.  entmeber). 
—  jcftlidj  an*  mbb.  iegelich,  nt)b.  eo-gilih  'jeber'; 
3n  abb.  gilih  'jeber'  ff.  gteid)):  nbb.  jcber, 
eigtl.  'jeber  üon  beiben',  ift  in  nl}b.  ^dt  für  ba§ 
mbb.  iegelich  berrfdienb  gcmorben.  —  jctnanb 
an§  gleidbbcb.  mbb.  ieman,  ai)b.  eoman  (eigtt. 
'irgenb  ein  9}Jenfd)'). 

jener  ^4?ron.  ana  gfeid)beb.  mbb.  ,j<?ner,  abb. 
ytnf'v.  2)a3n  ftetten  fidi  mit  anbern  50ofa(gc= 
ftaltnngen  got.  jains,  anorb.  enn  inn,  angif.  geon, 
engl,  von  'jener'  (mo^n  yonder).  S^afür  fpät 
mbb.  andi  der  jpner  'jener',  moraii§  nbb.  ber  = 
Jen  ige.  —  jenfcitS  aw^  gleicbbeb.  mbb.  ji^nsit, 
eigtf.  'auf  jener  Seite'  fm^b.  andi  jpne  site). 

jel;t  '.Hbü.  (älter  iefe  toie  ie  für  je)  au§ 
gteidibeb.  mbb.  ietze  iezuo  (baber  nbb.  ardiaiftifd) 
jefeo),  monebcn  mit  neuem  6nffix'  mbb.  iezunt, 
nbb.  je (5 nnb.  2S>ie  ba§  feit  bem  älteren  ÜT^bb. 
bezeugte  9{bb.  ie-zuo  bie  Sebentung  'jetst'  baben 
fann,  ift  unffar;  bgl.  m^b.  iesä  'fogleic^'  su  ie 
(f.  je)  nnb  sä  'fogleidi'. 

3orf)  yi.  an«  g(eid)beb.  mbb.  joeh,  abb.  joh  (hh  1 
3L  'oodi  ^nm  Jvagcn,  33evg;od),  ^sodi  l^nnbeS'; 
entipredienb  got.  juk  31.  '3od)  Cdi^en',  anorb. 
ok,  angtf.  geoc,  engl,  yoke,  nbl.  juk:  ein  gemein- 
ibg.  JBort,  au§  ber  ibg.  2ßs.  yug  'anbinben'  ge= 
bilbet;  Dgl.  ffr.  yugä  '3od),  (SefDann'  (ju  2Bä. 
yuj  'anfoannen'),  gr.  Lvyni'  ju  Ln'ywui,  Tat. 
juguiu  ^n  jungore.    [it.  jüngus,   afloü.  igo  (aue 


'jfigo);  ttgt.  laudiert.  5)a§  ft.  Sönrselüerb 
Tgerm.  2Ö3.  juk)  ift  auf  bem  gangen  germ.  ©ebict 
3ereit§  au?geftorben. 

3o)J|)C  5-  nu§  mbb.  Joppe  fjopc  juppe)  %. 
Tsacfe':  au§  bem  5Roman.  entlehnt  hjie  3acfe; 
jgL  frj.  jupe  jupon  '233eiberrorf',  ital.  giuppa 
,'iubba  *3arfe.  2Bam§'. 

^ournol  9h  bem  17.  3n^rb.  geläufig  (im 
16.  3abr^.  Derein^eit  3ornal  3.  ^.  9Katbefiu§ 
1566  Sntber  163b):  au§  frg.  Journal. 

jubeln  3to- äum^b.  jubilieren;  uufer  jubeln 
fnadb  ^'\'^^^'^'  jubilare,  bgl,  ital.  giubilare)  fef)It 
5em  3}?bb.  'il^'ii.  nodi;  and)  3ubel  ift  erft  nbb. 

^ucfjcrt  f.  3find)ert. 

3utfttcn  m.  m.,  bei  Stiefer  1691  ata  3  0  d)  t  e  n 
3nd}ten  (i8e(eg:  i'llarperger  1702  ,^auffmann§= 
magasin  662):  nieberbeutfcbe  Sautf orm  für  ent= 
(ef)nte§  ruff.  juftü  (ügL  fat^t  al§  9?ebenform  gn 
fanft). 

jufticn  f.  fand) gen. 

jurfen  Stm.  an§  gleid)beb.  mbb.  jucken 
(jucken),  abb.  jucchen  fdbin.  S^W. ;  entfprcd)enb 
angIf.  gycean,  engl,  itch  'jurfen'  (got.  *jukjan). 
^er  Sortftamm  juk  jukk  begegnet  nod)  in  abb. 
juccbido  =  angIf.  gycda  'ba?"  ^snden'  (mnbb. 
Jöken,  übt.  jeuken  'Juden',  afädlf.  jukkian  jukid). 

3ugenb  f5^.  an?'  gtetdjbeb.  mbb.  jugent  (d), 
abb.  jugund  >5^. ;  entfpredienb  afäd)f.  jugud,  nbl. 
jeugd,  anglf.  geogod  yf.  '3ugenb,  junge  Sd)ar', 
engl,  youth  'Jüngling'  (f.  23  n  r  f  d]  e ,  Ty  r  a  it  e  n  = 
3  i  m  m  e  r ,  3  m  m  e) :  ba?:  gemeingerm.  3(bftraftnin 
3u  jung  (bafür  got.  junda '3ngenb'  nroerioaubt 
mit  lat  juventas);  germ.  jugunjii-  j'tebt  für 
üorgerm.  yuwanti-. 

jung  ein  gemeingerm.  3Ibj.  junga-  ogl. 
mbb.  junc  (g),  abb.  aiäd)f.  jung,  nbf.  jong, 
anglf.  geong,  engt,  young,  got.  juggs  (Jungs) 
■jung';  nnb  biefe§  gemeingerm.  junga-  bernbt 
burd)  iSontraftiou  au§  *juwunga-  aitf  üorgerm. 
*yuwank6-s  'jnug',  momit  lat.  juvencus  *3üng= 
üng'  nnb  ffr.  yuvacas  'jung'  ibentifd)  ift;  ba§ 
nrf}irüngnd}cre  ibg.  yuwen  (yewen?)  erfdieint 
in  tat.  juveni.s  'jung,  Jüngling'  nnb  juven-ta 
'3ugenb'  (=  got.  junda  ty.),  fomie  in  ffr.  yi'ivan 
'jung,  3üngltng'  fyosä  ^•.  '3ungfran')  nnb  affoo. 
junü,  (it.  jäunas  'juug':  fie  bernben  fämttidi  auf 
einer  ibg.  2Ö3.  yfl  'jung  fein'  (ogt.  ffr.  vilvisHia 
'ber  jüngfte').  ©ine  germ.  Sfbleitung  311  j  n  n  g 
ift  3w"9'ing;  Ogf.  abb.  jungaling,  mbb.  jungc- 
linc,  nbl.  jongeling,  anglf.  geongling,  cngf.  (Der= 
aftet)  youngling,  auorb.  ynglingr  (bafür  got. 
juggalau])s)  '3üngfing'.  —  jünger  Tl.,  eigtf. 
fubftantioierter  ilomparario  3n  j  u  u  g ;  Ogf.  mbb. 
jünger,  abb.  jungiro  '3ünger,  Sd)üfer,  i?ebrfing'; 
>üaf)rfd)ciiilid)  ftamntt  ba^-  2Bort  (af§  ©cgenfa^ 

23* 


iiiiujft 


180 


^äfii] 


511  ^^cl•v,  al)b.  lierro)  awv  bcm  altcicrm.  i^cl)U'o=  jiiuflit  au§  ml)b.  ze  jungest;  bg(.  bcv  jitunfte 
lüc)cn.  —  9il)b.  ^wnßfer  5-  ift  «»§  nil)b.  junc-  'iEnci  für  *ber  le^te  XaQ\ 
vrouwe  '(J-bclfväiilciii,  Suniifvau'  cntmicfclt  (fo  |  ;>ur  IJh  '3d)cv3',  im  18.  ^al)x{).  für  SDJittcI-- 
cvülieiiit  für  unbctonteä  proflitifrfieo  5'vau  fd)oii  iinb  Ih'orbbciitidjlaiib,  fpcj.  aud)fürbic  @tubeiiteii= 
lulib.  ver).  S^ajii  nlib.  3u»fci'  i'f-  (fiiltl-  '®o!)n  fprndic  (sifinberltiifl  179.'))  bcseiuit:  tuol)I  au§  \at.- 
IU111  ,N>cr5ögcii  ober  ©rnfcii')  niie  iiil)b.  junc-lu'rro  roman.  jocus  (luil.  tttil.  giuoco),  luorauö  aiid) 
'iiimjcr  .s'">err,  6-bclfnabc';  ciitfprcdicnb  nbl.  jonker  ciifil.  joke,  nbl.  jok. 
jonkheer,  iDOraUy  engl,  younker  cntlcl)llt  ift.      , 


K 


«abale  %.  äuerft  bei  8pamitiii§  1720  iinb 
Speranber  1727  („Iicinilidie  ^Hottiniiig  tierfd)ie= 
beiicr  il];erfoneii")  getnidjt  unb  bem  18/19.  ^ai)x\]. 
geläufig  iiad)  gleic^beb.  fr^.  cabale.  S)a§  gu 
©runbe  liegenbe  rnbbin.  kabbala  '@el)eimlel)re' 
begegnet  feit  bem  16.  Salirl).  im  Sentfdien. 

"  ßaDel  91.5-.  an§  mt)b.  kabel  5-.9h  '^^(ntertau, 
Stabel';  bie§  burd)  i>crmittlung  be§  5Jbb.  dM. 
on§  bem  fr^.  cäble  9}J.  'San,  5Infertau'  (mint. 
capulum):   engl,  cable,  norb.  kabill  ebenbnl)er. 

ßnbinct  dl.  Se^nirort  be§  17.  3nl)i"l)§.  an§ 
fr5.  cabinet  (fc^on  im  6prad)=  nfiü.  Sßerberber 
1644  gebud)t;  bei  2)ueä  1652  Nomencl.  79 
6  a  b  i  n  e  t  d)  e  n). 

ßobliou,  Sa  bei  Jan  2)}.,  erft  früf)  nl}b.,  feit 
bem  14.  3ci^rb.  anf  nbb.=nbl.  ©cbiet  bezeugt  nnb 
üon  i>a  in  bie  @d)riftfprad)e  gebrnngen  (bei 
ßonr.  ©eBner  (Sablean  Sapellian):  au§ 
nbl.  kabeljaauw;  fd}lueb.  kabeljo,  bän.  kabeljau, 
engl,  cabilliau  cabeliau;  mlat.  caboUauwus  be= 
gegnet  feit  bem  2tnfang  be»  12.  3al)rl)§.  2)a,^n 
mit  auffälliger  Sonfonantenumftettung  (f.  ©ffig, 
titeln,  Stiöe)  nbl.  bakeljauw,  ha§  auf  baSf. 
baccallaoa  beruht;  bie  Saufen  maren  bic  crften, 
bie  Siabeljaufang  trieben  (bef.  an  ber  tüfte  öon 
9feufunblanb ,  bem  §auptfangort) ;  f.  Sabber  = 
ban. 

t  ftabüfc  5.'§nttcften,  i^erfdjlag',  erft  ntjb.,  au§ 
mubb.  kabüse;  ügl.  engl,  caboose  'Sd)iff§füd)e', 
öon  mo  au§  ttjobt  al§  Sd3ifferan«brud  in§  9Jbl. 
(kabuys  al§  frj.cambusej  gebrnngen.  ®er  Stamm 
be§  engl.  2Borte§  ift  tt)al)rfd)einUdj  ber  bon  engl. 
cabin  '^ütte,  Kajüte',  alfo  feltifd):  engt,  cabin 
unb  bo§  üermanbte  frj.  cabane  cabinet  beruljen 
auf  !l)mr.  kaban  '.<öütte'.  9Jkn  iuirb  burciö  bic 
(Gruppe  and)  an  nbb.  Säfter  unb  Stajüte  fo= 
mie  an  meftfäl.  kabache  kaficke  '§ütte*  erinnert, 
bereu  Urfprnng  bunfel  ift. 

ßat^cl  3-.  au§  m^b.  kachel  kachele  ^•.  'ir= 
benes  ©efäfe,  @efd)irr,  Dfenfadjel,  öafenbecfel', 
a^b.  kachala.  3m  31U.  gilt  \c\it  ein  bem  .t»b. 
entlehntes  kachel  (bafür  mnbl.  kakele).  äBabi": 
fc^eiulid)  liegt  ber  8ippe  lat.  cacabus  '©cfäß, 


Xopf  gn  ©runbe,  mobei  bie  ©ntleljnnng  3n8uffij= 
üertaufd)ung  geführt  bälte  (bod)  and)  roman. 
Spradjen  fersen  ein  üulgärlat.  *caccalus  üoranS, 
fo  portug.  caco,  tarent.  caecale). 

faden  S^w.,  erft  früb  nbb.  @§  entflammt 
mol)l  ber  ®d)ülcr=  nnb  ©tnbentcnfpradje,  bie  ha<c 
lat.=gr.  caccare  (y.uy.y.äv)  mit  beutfdjcr  (Snbung 
üerfal)  {y.ay.y.av  jn  xaxot,'?  Dgl.  mbb.  quät 
'bi3fe,  fd}linnn,  .Sot');  bie  altgerm.  SBortc  finb 
fdjeifeen  nnb  bial.  brifeen.  Sind)  im  Slaü. 
geigen  fid)  lautücrmanbte  SBorte,  böbm.  kakati, 
poln.  kakae;  UrPermanbtfd)aft  be§  nl^b.  2Borte§ 
mit  \>t\\  gr.  lat.  flau,  ift  aber  nnmöglid). 

ftnfer  3Ji.  au§  gleid^beb.  ml)b.  kever  kevere, 
a^h,  kevar  chevaro  ÜJL ;  Pgl.  auglf.  ceafor,  engl, 
chafer,  nbl.  kever  2)f.  %\t  got.  ÜBortform  luäre 
*k)fra  ober  bem  auglf.  ceafor  äufolge  and) 
♦kafrus  (pgl.  nbb.  kavel);  eine  Diiebeuform  mit 
b  jeigt  fd^lueig.  j^'äbr.  Stilgemein  mirb  ber  in 
allen  S)ialefteu  unb  ©pradjperiobeu  gleid^beb. 
91ame  al-5  '^higetier'  aufgefaßt  (ügl.  m^b.  kifen 
kiffen  'nagen,  tauen',  ml)b.  kiffel  unter  Siefer) 
ober  al§  'Sdjoteutier'  ju  a\}h.  cheva  'Sci^ote', 
ml)b.  kaf,  engl,  chaif  (anglf.  ceaf)  '8preu*. 

ßoffer  m.  'ungebilbeter  SJfenfd)',  feit  1750  al§ 
©aunermort  für  '33auer,  9}Janu'  bezeugt,  im  19. 
3al)r^,  bann  aud)  für  fnbweftlid)e  ÜJ?a.  aU  ©cbimpf: 
mort  gebndjt,  erft  nenerbiugS  befaituter  gcmorben 
unb  Hon  beii  2Bbb.  i)eräeid)net:  a\\%  bem  feit  bem 
15/16.  3a{3ri)-  besengten  rotm.  jüb.  kefar  '3)orf'. 
Stber  arab.  käfir  'Ungläubiger'  ift  bie  Duelle  für 
S  äff  er  al§  S^olt§ftamm. 

fiöfig  Tl.  m.  m^  mt)b.  kovje  m.  %.  dl  *i8ogel= 
l)au§,  Siäfig  (anä)  @efäugui§)';  ba§  j  be§  ml}b. 
3Bortcy  würbe  su  g  ■  ügl.  (V  e  r  g  e ,  2  d)  e  r  g  e). 
3ll)b.  chovia  g-.  flammt  au§  üulgärlat.  c4via, 
lat.  cävea  'Jöogelbauer'  (föegeu  l)b.  f  für  lat.  v 
ügl.  $ferb,  '^er#,  iöerbitt),  lüol)er  and) 
nl)b.  Saue,  ^m  Ütoman.  finb  ital.  gabbia 
gaggia,  frj.  cage  'Säfig'  (bal)er  engl,  cage)  unb 
ital.  gabbiuolo,  frj.  geole  (engl,  .fail  gaol) 
'.Serfcr'  oermanbt.  Übrigen»  befommt  23  an  er 
feine  23ebeutung  al»  'Säfig'  erft  im  TUji). 


Siä\tcv 


—     181 


^al6 


t  ßäfter  31  Tmb.,  auä}  lucftfäl.)  ögt.  ^a  = 
biiic;  bie  '-Bcbciitiinci  'Snmmcvd]cii'  ift  erft 
nf}b.;  bafiir  al)b.  ohafteri  'iMeiiciiforb',  fcftluäb. 
käft  'Stiibtntciiäiiiimcr'V  3}n3ii  ancil).  ceafortün 
'ipaUe'? 

fttl^l  2lbi.  au§  greid)bcb.  inf^b.  kal  (fleft. 
kalwer),  af)b.  kalo  (ffef t.  kalwer  kalawer) ;  ügl. 
ubl.  kaal,  aiiglf.  calu,  eiicjr.  callow  'uitgeficbert, 
tai)V:  (S'-iitkf)nung  au§  beut  glcid)beb.  lat  calvus 
(iiiDenunitbt  mit  ffr.  kulva  in  atikulva 'fafyf,  ^tnh 
kaourva  'fal)!'),  luorailg  fr^.  chauve,  ift  \\)al)V- 
fdiciiilid),  ha  and)  lat.  crispus  iit§  @enit.  ent[el)nt 
ift;  üql.  angif.  cyrsp,  engl,  crisp,  ntnbf.  kersp, 
aijb.  mf)b.  krisp  'fran§'  (beachte  nod)  got.  kapillon 
'bie  .'öaare  fcbevcii*  an?  lat.  capillus).  2ßaf)r= 
fd)ctn[id}  fiel  ben  Dii3mcvn  bie  genn.  ^^aortrncftt 
(f.  bloub)  nnb  ben  ©ermanen  bie  röm.  gleic!)= 
niäf3ig  anf,  nnb  wir  luiffen  au-3  Cüib  Amores 
I  U,  45,  ha^  gerni.  §aar  in  9Joni  berfauft  mnrbe. 
llrüeriDanbtfd}aft  bon  germ.  kalwa-  mit  afloo. 
golü  'bloß,  nacft'  ift  ebenfolrenig  niaf)rfd)einlicf) 
lüie  Urüertunnbtfrfjaft  mit  lat.  calvus  ober  mit 
ffr.  khalati  khalväta  'tal)V. 

ßa^m,  Stabn  5DL  'Sd)immel  anf  gegoljrcner 
^lüffigfeit'  an§'  g(cid)beb.  ml)b.  käm(kän);  üg(. 
i§I.  kam  91.  'bünner  Übergng  bon  ©taub,  <Sd)mn^', 
engl,  coom  '9tnf5,  5?ol)lenftanb*  (mit  i-Umlaut 
engl,  keam  keans):  got.  *kema-  *kemi-.  S)a^ 
ka-  bie  SBnrjelfilbe  ift,  lel)rt  mbb.  ka-del  Wl. 
'iHuB,  Sdjmnfe'.  '^a^n  f  a  l)  m  i  g  Jlbj,  (uom  3Bein). 

ßn^n  3)1.,  feit  Sdjottel  1663  gebndit,  feit  nnb 
bnrd)  2ntl)er  in  bie  6d)riftfprad)e  gebrnngen. 
5'ür  2utl)er§  ^  a  ^  n  gibt  Slbam  $)Setri§  Safler 
23ibelgloffar  1523  'Reibung,  9hd)en,  flein  ®d)iff' 
nnb  üenuenbet  @cf§  33ibel  1536  9iad)en,  ha§ 
nod)  im  Oberb.(mit  Sdöiffle)  bDrl)errfd)t;  @l)no- 
ni)ma  finb  31  d)  e  n  am  2}iiltelrl)ein,  §  ü  m  p  e  l  in 
§effen,  Sd)ellid)  in  SBürjburg,  3wlle  a>  ^^ 
2)onau  nnb  ba§  öel)ntt)ort  Boot.  S^abn  ift  eigtl. 
whh.  (feit  bem  14.  Sa^r^.  begengt)  kane  —  nbl. 
kaan;  bgl.  anorb.  kgena  5-  'eine  2lrt  33oot'. 
9?orb.  kane  bebeutet  't)öläerne§  ©efäfs',  tuorans 
fidi  bie  3?ebentung '"3oot' nad)  ben  nnter®d)iff 
bcigebrad)ten  Sinologien  mol)l  entmicfeln  fonnte; 
ügl.  bän.  kane  mit  etma^  beriinbertem  Sinn 
'Sd)littcn'  nnb  ^al^n  für 'Srog'  in  ber  @brad)e 
ber  öalloren.  3lhb.  kane  ftel)t  ansi  iuie]  Um= 
fteltung  an§  anglf.  naca  (ogl.  f igeln,  3iege). 
2tu§  ber  germ.  Sippe  flammt  afrg.  cane  '@d)iff', 
aber  nfr?.  canot  ift  amerif.  Urfprnng§. 

ßoifcv  Wl.  an§  gleidibeb.  ml)b.  keisor,  ahh. 
keisur;  entfpred)cnb  afiidif.  kesur,  anglf.  casere, 
got.  kaisar.  S^as  ni  ber  nl)b.  Crtljogvapljic  ftammt 
an§  ber  baier.=öftr.  .^anjlei  3J{afimilian§  I.,  in 
ber  ml)b.  ei  jn  ai  tperbcu  mufste  (md)  §elPig§ 


Orig.  Diction.  German.  1611  tuar  Seif  er 
meiBn.  =  fnd)f. ,  .siai)fer  böl)m.4iaier.);  ba§  ae 
be§  3n  ©rnnbe  liegenbeu  lat.  Caesar  fann  für 
ba§  nl)b.  ai  nid)t  Perantiuortlid)  gemadit  luerben. 
Übrigens  ift  lat.  ae  (Caesar)  im  5öerbältni§  gu 
got.=germ.  ai  (germ.  kaisor)  nnerflärt.  2)ie 
atömer  gitiar  fprad)en  für  ai  in  germ.  SBorten  ae; 
pgl.  lat.  gaesum  nnter  @cr.  S)oc^  ift  bie  58e= 
l)anblnng  be§  ae  in  lat.  Graecus  aU  germ.  e 
(got.  Kreks,  al)b.  Kriach  Chriah  '(SJriedie')  toiber: 
fpred)cnb;  lualirfdjeinlicö  lourbc  lat.  Caesar  nod) 
mit  bipf}tl}ongifc^er  l>lu§fprad)e  be§  ae  über= 
nommen.  ©leicfiseitig  mit  bem  •JJamen  ber 
©riechen  unb  3ii)mer  (got.  Rfimöneis)  — 
alfo  um  hcn  beginn  nnferer  3eitred)nnng  — 
muffen  bie  ©ermanen  ben  lat.  Dramen  anfge= 
nommen  l}aben,  gnniidift  an  6ain§  3itliiiy 
(£äfar  anfnüpfenb  (äljnlid)  l}aben  bie  SlaPcn 
ben  92amen  .tarl§  be§  ©roßen  in  ber  2?cbentnng 
':Sönig':  aftob.  kraljf,  ruff.  koroir,  luoran«  lit. 
karalius'Sönig');  bod)  fonnte  erft,  al§  biert3mifd)cn 
iiaifer  ben  Sitel  Caesar  fütjrten,  ba§  loobl  fd)on 
frül}er  ben  ©ermancn  befannte  SBort  bie  93e- 
bentung  '^aifer'  anneljmen  fand)  fc^on  im  griedi. 
DJenen  S^eftament  begegnet  ■/.uToao  al§  allge= 
meiner  Sitel),  h)äl)renb  bie  ^Romanen  an  bem 
lat.  Sitel  Imperator  feft^ielten;  ügl.  frs.  em- 
pereur.  2lfloü.  cesari  (Oerfürjt  ruff.  Czar)  ftammt 
burd)  bentfd)e  2?ermittlnng  (mobnrd)  fidi  and) 
mittelengl.  anorb.  keiser  erflärtj  aU'*  Caesar. 
So  ift  S?aifer  ba§  iiltefte  lat.  l'ebnmort  im 
©erm.  (f.  §  a  n  f ).  S'in  altere'S  feit.  Seljuiuort  für 
'^önig'  f.  nnter  9teid). 

ffajütc  '^.,  feit  bem  3lnfang  be§  15.  3nl}i"l)§. 
aU  nbb.  anftretenb  unb  al§  l)b.  (Seleg :  §ulfin§ 
1648  Sd)iffart  24,  46  ©ajnt),  feit  Stielers 
3citnng§lnft  1695  (mit  ber  Sebeutnng  '3immer 
be»^  Sd)iffstapitän§')  gebudjt:  a\x^  nbb.  kajüte 
(fd)on  bei  (S^i)trän»  !s!ap.  34  unb  in  §elpig§ 
Orig.  Diction.  Germ.  1611),  ubl.  kajuit  (frj. 
cajute).  3)er  Urfprung  ber  ©ruppe  ift  bnnfel, 
liegt  aber  faum  im  ©erm.;  Sabüfe  mit  feiner 
Sippe  fd}eint  berraanbt. 

ßafttbu  3)?.  im  18.  Jabrl).  anS  nbl.  kakketoo 
=  mala)),  kakatua  (mober  and)  engl,  cockatoo). 

t  ftnlaubcr  3}\.  'Stornmurm'  auo  gleid)beb.  nbb. 
nbl.  kaiander  (ügl.  frg.  calandre). 

ßolb  3\.  ou§  gleid)beb.  ml)b.  kalp  (b\  al)b. 
kalb  chalp  (iUur.  k^lbir  chalbir)  31. ;  Pgl.  anglf. 
cealf,  engl,  calf,  nbl.  kalf,  anorb.  kalfr  3.'?.;  ba§ 
@ot.  l)at  nur  ein  5.  kalbö  (al)b.  kalba,  ml)b. 
kalbe)  g-,  'meiMid)c§  «alb,  ba§  über  ein  3nl)V 
alt  ift  nnb  nod)  nid)t  gefalbt  bat'.  3}\\[  anbeter 
3lblauteftnfe  ift  ml)b.  kilbere  %.,  al)b.  kilburra 
1  %.  'lltutterlamm';  pgl.  anglf.  cilforlomb  '3)hittcr= 


ßalbauncn 


—     182 


^amcrnb 


lannn'  imb  u{)b.  btal.  .sU(bcr  (titrociä)  'jitncicv 
2Bibbcr',  baier.  kilben  'ttjeibt.  (Sdjaaf ,  bcff.  kilber 
'iDhitterlamnr  reiuil.  btal.  chilver),  lücldic  Icfircii, 
baß  bcr  il'Ln-tftamm  iiviprgl.  eine  anticnicincro 
'^cbciitiiitii  bntte.  i?(iit3ciiialb  bc>S  ©crm.  liefen 
ilHnte  vor  mitÖrbf.  glbh-, 'ba^?  ^migc  lion  Xicvcii' 
bcäcichncnb.  Sjinl-  ffr.  gärbha  'Srut  bcr  iUigcI', 
aiid)  '.'i?iiib,  SpröBüiifl';  in  bcr  3?cbcutung  'iDhittcrs 
fdioB'  erinnert  ba§  inb.  ÜSort  an  gr.  ihkffvg 
'Gebärmutter'  nnb  ba'3  baöon  abgeleitete  axhhf^öc 
'i^•u^er' ;  ügl.  and)  dchfu^  'Sdnucin ,  J-crfel'. 
-2"cm  a  be§  gcrm.  2öorte§  entfpric^t  o  in  gr. 
dn'/.'f^og'   /]   iiT/Toci. 

7  ßalbaunen  %.  ^htr.  '(Singcioeibc'  an?-  ml)b. 
ninbb.  (üereinselt  im  14/15.  3a^rb.  bc=iengt)  kal- 
düne:  ein  mb.  nbb.  SSort,  ba§  in  bcr  nbb.  ^JanU 
form  kallin  (and]  klunen)  in§  Sditucb.  nnb  2^än. 
brang  (bat iir  oberb.  S  n  1 1  c  I  n).  3''  ©vnnbc  liegt 
nilat.  caldüna  ^=  afv^.  chaudun  cauldun  (fiib= 
njcftfrj.  bial.  chaudin),  rt)0^er  andi  engl,  chaw- 
dron  '^olbannen'  (15/16.  3flftl^fi-  chaudoun 
chaiidwin)  [tamntt.  2Iuf  ein  önigärlat.  "cal- 
dümen  nieifcn  bic  gleid)beb.  norbital.  caldüme, 
ticiiil.  quadumi.  fatal,  escaldums.  5(n-?  bem  91bb. 
ftanimt  cjed).  kaldoun  '(^ingciücibe',  froat.  kal- 
duni  'Snnge'.  Sa§  ©rnnbroort  *caldiimen  be= 
beutete  tüof)t  al§  5tbleitung  öon  lat.  calidus 
(caldus)  'ba^  nod)  bampfenbe  (Fingemeibe  frifd) 
gefd)(ad)teter  2^iere'. 

ßalenbcr  "Sl.  im  15.  3a{)r£).  (mit  bcr  9ieben= 
form  kalendenaere)  auffommenb  nnb  fc^on  im  16. 
oaf)rb.  (mie  SHmanad))  a[§  Suc^titel  atlgemctn 
üblid):  aiiv  lat.  calendarium,  aber  mit  bcr  '$■(- 
tonnng  üon  calendae. 

ßalcft^c  ?y.  bnrd)  ha§  17.  3at)r^.  al§  ©a^ 
Icffe  bezeugt,  um  1720  and)  at§  Galed^c  nnb 
(5. aletfd):  an§  fr^  caleche. 

fnlfntcrn  ^tn.  'ein  Sdjiff  an§benern'  (feit 
Spevanber  1727  gebud)t)  au§  nbL  kalefateren: 
bicy  au§  frg.  calfater:  ein  ©eemort  be§  mittcU 
liinb.  'üTleeres  Don  nmftrtttener  ,'öerfnnft. 

Jftalf  Tl.  au§  gleidibeb.  mbb.  kalc  kalkes,  ai^b. 
kalk  kalch  chalch  'M.  Sic  nf)b.  9(ebenform 
S!  a  I  d)  (roie  fie  im  Oberb.  nnb  3Jlb.  gilt)  berubt  auf 
abb.  chalh  für  chalah  (bh).  ^^a^u  anbb.  calc, 
anglf.  eealc;  aber  engl,  chalk  bat  bic  3?ebeutnng 
'treibe'  angenommen,  mie  mbb.  kalc  ani3cr  '^a\V 
cud)'Xünd)e'  bcbeutet.  2)ie@ruppe  entftammtbem 
lat.  3fft.  calcem  Olom.  calx)  unb  tourbe  in  febr 
fritt)er  3ctt  entlebnt,  ttiie  ba§  auolautenbe  k  rcfp. 
c  be?  l}b.  unb  engl.  "SJorteä  s^igt;  ^c""  ctma§ 
fpätere  Sc^nmorte  »uie  ^reU;;  (au§  crucem) 
baben  z  für  (at.  c;  c  bleibt  al§  k  in  alten  £ebn= 
tDorten  toie  ^aifer,  got.  lukarn  au§  tat.  lu- 
cerna,  Steiler  au§  cellarium.  —  9iamen  unb 


2ad)c  lernten  bic  ©ermanen  etwa  gleid)^eitig 
mit  3)?  a  n  e  r ,  3  i  e  g e  I  (X  ü  n  d)  e)  von  bcn  3ta= 
lifcrn  fennen. 

t  fialm  Tl.  '2Binbfti((c'  au^J  nbb.  kalm.  engl, 
caliii  'Stille,  'Xl>inbfti[lc'  =  frj.  calme. 

t  fialmäuicr  Tl.  'S?opfl)änger',  blofe  nbb, 
^nnfeln  Urfprnng§;  bcr  stücite  Xeil  bcr  3ufai^iiten= 
fcßnng  ift  genau  ber  bon  X  u  cf  m  ä  u  f  e  r.  8.  bie§. 

falt  ?lbi.  au§  gleidibeb.  mbb.  a^b.  kalt  (&cn. 
kaltes);  entfürcdienb  anglf.  ceald  cald,  engl, 
cold,  anorb.  kaldr,  got.  kalds  'falt':  alte  ^ar^ 
tijiipialbilbnng,  entfpvcdienb  ber  lat.  auf  -tus,  i'fr. 
ta-s  (got.  d  an§  tbg.  t)  Jute  in  a  1 1 ,  laut,  tobt, 
traut,  5a rt  2c.  kal-  al»  Sönr^clfitbc  liegt  üor 
mit  ftärfcrcr  Sfblant^ftnfe  in  nbb.  fül)I,  mit 
ld)lüädierer  2lblaut?ftufc  in  anorb.  kulde  '^ätte'. 
3m  51norb.  unb  51nglf.  ift  ba§  ft.  3t>u-  betuafirt, 
^u  bem  nf)b.  falt,  anorb.  kaldr  ij-^arti^ip  ift: 
norb.  kala  'frieren',  anglf.  calan  'frieren';  ba.vt 
|d)iüci3.  /ale  'erfalten  nnb  babnrd)  gerinnen',  "^c- 
ad}tc  neuengt.  chill  '^älte'  au§  gleicbbeb.  anglf. 
cvle  (au§  celi  kali).  S)ie  SBuräct  ift  ibentifd) 
mit  ber  bon  iat  gelu  't^^oft',  geläre  'gefrieren', 
gelidus  'falt';  ba:^u  lit.  gelumä  'ftrenge  ^ätte' 
mit  gelti  'ftcdien'?    ^alt  eigtl.  'gefroren'. 

ftaraet  9h  au§  lat.  camelus:  im  Tlhb.  bcrrfd)t 
keniniel  kemel,  ba^  auf  bic  bp3antini)d)-ngr.  2(u§= 
ipradjc  be§  gr.  y.aurjXnq.^  alfo  auf  y.äiuXog  ^w- 
tueift  Oia?)  e  bon  kemel  fte^t  hnxä)  i-llmtaut 
für  a).  ®a§  nbb.  SSort  berubt  auf  jüngerer  ge= 
lefirter  9kuentlel)nung  au§  bem  Sat.  (ng(.  frs. 
chameau,  ital.  camello),  mäbrcub  ha^:  mbb.  Söort 
aus  ben  ^reuä^ügen  mitgebracht  tüurbe,  alfo  ber 
unmittelbaren  Scrü[)ruug  mit  bem  Orient  ent= 
ftammt.  Übrigen?  beftel^t  äu  San  ^Roffore  bei 
%ia  feit  ber  S^it  ber  S?rcu33üge  ein  S?amelgcftüt, 
üon  lueldiem  bi§  in  unfere  ^di  I)inein  bie  (5'Tem= 
plarc  frammcn,  bic  al§  Scbeneloürbigfciten  in 
ff'uropa  ^ernmgefübrt  merbcn.  3it  altgerm.  3'-''^ 
gab  c§  auffälliger  SBcife  einen  eigenen,  in  ben 
meiften  Sialeften  giltigen  91amen  für  ^amcl, 
ber  an  gr.  IXsq.ayT-  anflingt:  got.  ulbandus, 
anglf.  olfend,  abb.  olbenta,  mbb.  olbent;  ba^n 
aflob.  velibadü  'stamcl'. 

ßamcrab  Tl.  au§  frj.  camarade  (ital.  came- 
rata  '@efctlfd)aft',  eigtl.  '3tubengcnoffenfd)afi', 
bann  and)  '©enoffe'),  mober  au*  engl,  comrade. 
Xie  S-ntlebnung  be§  bei  öenifdi  1616  nod)  nid)t 
üer5eidöneten,  aber  in  @rimmcl§banfen§  Simplic. 
1662  l)äufigen  .tamerab  gcfd)nf)  im  SOjäl^r. 
Slrieg  (iöeleg:  iyurttenbad)  1638  Arch.  Univ. 
Dedic).  3)a§  3(ltgcrm.  batte  eine  Jyndc  oon 
'-i:e3cid)nungcn  für  itnfcr  nbb.  iSamerab;  Hgl. 
@e feile,  ©eftube,  al)b.  gidofto  '(Senoffe': 
lauter  bem  gcrm.  Stccfenleben  entftammenbe  2?il= 


^amiffe 


183 


r^nnarietttiogel 


bungeu,  bie  tcütreife  im  ä)H)b.  Derloreit  gegauflcn 
fiub,  um  bem  fvcmben  ST  u  m  p  a  n  unb  S?  a  m  c  v  a  b 
5^Ia^  all  mnc|)cii. 

ßamiUe  5-  «»^  n'hb.  kamille  5'. ;  aii§  miat. 
ital.  camamilla  (gr.  ■/auainr^'Knv):  ber  3?aiue 
fniib  burd)  btc  öon  @ricd)en(aiib  au5gef)eiibe 
mittelalterlicfie  3J?ebiäin  äJerbreitung  (ogt,  3lrät, 
33ücf)ic,  ^^sfUfter). 

iittmiii  llf.,  ld}Dn  ml)b.  kamin  3Jh;  2\\x\)t\ 
fd^rtcb  Slamin,  aber  glcid)3citig  galt  in  C'bcr= 
bciit)d)(anb  alem.  Slemi  uiib  baier.  Slemld), 
Vd)tüäb.  Sie  mm  et.  '.>l(Ie  entftamiiteii  bem  lat. 
caminum ;  bas  Cberb.  l)at  am  liingften  eine  üolfu: 
tümlicöe  S"orm  bcma^rt,  mä()renb  \ia%  iUb.  3Jbb. 
früf)  bie  lat.  ^-orm  rcftituirt  !^aben  (äbnlid)  mie 
bei  SlaftanieJ. 

fittinifol  9h,  bbfs  iit)b.,  uad)  rrj.  camisole 
'Unterjacfe'  {^w  mIat.  camisia '§emb',  f.  .V")cmbj. 

ßamm  5UJ.  aii§  glcidjbeb.  mbb.  kam  (mm j 
kamp  (bj  2)J. ;  es  bebeutet  'Stamm'  im  meiteften 
Sinne;  of)b.  kamb  cLamp  2}J.  =  angl).  comb, 
engl,  comb  'Stamm'  (auc^  angl).  hunigcomb,  engl, 
honeveomb  'S^onigmabe'V),  got.  *kambs.  S){e 
33e3eic^nung  ift  ^lueifelloö  altgerm.:  unfere  !Cor: 
fal)reu  legten  üielen  Söert  auf  '4>flege  beö  .s':>aupr: 
l)aare§.  Sic  iöebentung  be§  2Sorte§  ijt  eigtl. 
'ge3abnte§  Sßerfäcng';  benn  in  ben  üermanbten 
ibg.  6prad)en  baftet  bie  23ebeutung  '3^^^'  a» 
ben  Dermanbten  9Borten.  Slljb.  kamb  beruht  auf 
üorgerm.  gombho-;  ügl.  gr.  yönna^  'Jöacfgabn', 
yaiKfrjKui  yoiKfuI  'S^'inubacfen,  S^nabel';  alt= 
inb.  jambha  'gaugjabn'  04^1.  'ÖJebiB'j/  jambhya 
aji.  'Sdineibejabn',  afloü.  z:|bü  '^a^.  (Sr. 
yöfKfng  '^4^flocf,  l)öläerner  9fagel'  beutet  auf  eine 
weitere  ©ntffiicflung  ber  23cbeutung.  —  fämmen 
3ttt).  ift  3)enominatiö ;  ml)b.  k^mben,  at)'i).  k^m- 
ben  ch^mpen ;  auglf.  cemban.  UbrigenS  gilt 
oberb.  fträblen,  mie  Strähl  im  Dberb.  ber 
'stamm  3nm  Stämmen'  ift. 

ftammcr  5'-  au»  inft^-  kamer  kamere  ^.  mit 
allgemeiner  ^ebeutung  'Sdilafgemadj,  <Bd)ai^'- 
fammer,  2Sorrat§fammer,  Stoffe,  fürftlid)e  2öol)= 
nung,  @erid)t§ftnbe'  n.  f.  m.;  abb.  kamara  f^"- 
'(iiemad),  ^alaft'.  (J-ugl.  Chamber  au§  frj.  cham- 
bre;  aber  baa  bb.  9Bort  berubt  auf  gemeinroman. 
(fpan.  Port.)  camara  '^i'^uier'  (ital.  camera), 
bteä  auf  gr.  y.uudoa  ':Haum  mit  gemölbter  Scrfej: 
ein  mittelalterlid)e§  Stultnrmort,  'hai  fid)  burd)  bie 
roman.  unb  germ.  SBelt  üerbreitete;  ügl.  nocb  altir. 
oamra,  flau,  komora.  3lnf  bie  ml)b.  Sebeutungeu 
mcifen  bie  9lbleitungeu  unb  Stompofitionen  Sltäm  = 
m  c  r  e  r ,  st  ä  m  m  e  r  e  i ,  St'a  m  m  e  r  t)  e  r  r. 

ftammcrtut^  1^1.  'feine  ßeiumanb',  mie  fie  i\v- 
erft  in  (Sambrai)  (nbl.  Kamerijk)  Derfertigt  mürbe; 
entfprcd}enb  nbl.  kamerijksdoek. 


t  Äani))  m.,  ein  nbb.  2Bort,  ügl.  ubl.  (mnbl.) 
kamp:  auö  lat.  campus;  bod)  \)<\t  Stamp  eine 
eigenartige  33ebentuug:  'eingebegtes  Stiicf  ^-elb'. 

ftämpe  2}L,  in  unfere  ntjb.  gd)riftfprad)e  im 
legten  iMertcl  be§  18.  3abrb§.  eingefiibrt  burd) 
ubb.  'Sd)riftfteller  („je^t  fönuen  mir  ba»  ücraltcte 
2Bort  mieberum  l)eröorfud)en"  a}h)liu§  1777  öa= 
miltou§  2lfäbrd)eu  @.  28.  557).  3iud)  bie  £aut= 
form  meift  auf  nbb.  Urfprung;  ügl.  aubb.  kcmpio, 
anglf.  cempa  'Stampfer,  Strieger',  morauo  and) 
anorb.  kempa  entlebnt  ift. 

ftampf  1'?.  (xw^j!  mbb.  abb.  kämpf  m.  Dl. 
'3tr>eifauipf,  Stampffpiel';  bie  feltencn  abb.  cliampf 
M.  =  anglf.  comp  repräfcntieren  taum  ein  ur= 
germ.  2Bort  für  'Strieg,  Stampf,  meil  fie  in  allen 
©igennamen  gar  nid)t  üorfommen  (nur  badu-, 
hilti-,  wig-  begegnen  in  (5'igcnnameu;  f.  öaber). 
Saburd)  mirb  Cvntlclmung  ans  lat.  campus 
'Sd)lad)tfelb'  (and)  canipus  Martius  für  bie  (^la= 
biatorentämpfe?)  iüabrfd)ciulid)  gemad)t.  5lnbere 
üerglcid)en  al§  urDermanbt  ffr.  jafig  'fämpfen'; 
anorb.  kapp  '(Sifer,  SSetteifer'  mürbe  für  ein  ed)t 
germ.  Söort  fpred)en.  —  §b.  Stampfer,  oud) 
St  ä  m  p  f  e  St  ii  m  p  e ,  eigtl.  '3meifämpfer'  ift  mbb. 
kt.'mpfe,  aiii).  chi;mph(ijo  kempho  'ÜSettfümpfer'; 
anglf.  ci^mpa  unb  anorb.  kappe  bebeuteu 'strieger, 
§elb';  bicfeö  nomeu  ageutis  braug  ins  iHonmu. 
(ügl.  frj.  Champion ;  barau»  aud)  engl,  champion j. 

iitonHJfeV  i^f.  au§  m^b.  kämpf  er  gaifer  ÜJJ. 
ans  bem  mlot.  camphora  cafura  (frg.  camphre; 
ital.  canfora  nub  cafura,  ncugr.  y.aifovoo.)  : 
biefc§  entftammt  IcBtlid)  bem  inb.  karpüra  kapür 
ober  bem  l]cbx.  kopher  '^.^ed),  ^ar^'. 

famViercn  S^wi.  fd)on  im  Seutfdien  3)Hd)el 
1617  al§  mobifc^e§  grembmort  üerfpottct:  aus 
gleid)beb.  frj.  camper. 

ftonailtc  5«  fei^  2\cbc  1686  ((Sanaille)  nub 
Sticler  1691  (St  anal  je)  1695  ((ianaille) 
gebud)t:  im  30jäl)r.  Strieg  entlebnt  an^  frj.  Ca- 
naille. 

ßandl  Wl  feit  Sim.  J){otb  1571  unb  s^eupolb 
1620  gebud)t,  üereinjelt  im  fpätcn  lUl)b.  (kanal ) 
bezeugt:  aus  lat.  canalis.  S'aneben  in  üolfstiim- 
lid)cr  Santentroicflung  al)h.  känäli,  mbb.  kanel 
känel.  Dberb.  bafür  awdj  2^ole  unb  im  U"). 
3abrb.  9laad). 

ilanaricnoogcl  ÜL  feit  s>uifd)  1616  gcbud)t 
unb  feit  ber  lUitte  bes  16.  3abrl)s.  auftrctenb; 
ber  2>ogel  mirb  juerft  üon  ©eßuer  1555  s^iftor. 
Slnimal.  III,  23i  befd)rieben  (al§  canaria  avi- 
cula,  beutfd)  3  u  cf  e  r  ü  ö  g  e  l  e) ;  8d}meucf felb  1608 
Theriotropli.  298  bietet  (5  a  n  a  r  i  e  n  ü  o  g  e  l.  2lls 
einbeimifd)e  iöeucunungcn  für  ben  üon  ben  (ia-- 
narien  aus  befannt  gemorbenen  ä>ogel  merben 
;ermiil)nt  fdjmeis.  §irngrill  (bei  Jrifd)  17il,j 


stand 


—     184 


,^m]d 


niebcil^eff.  kalflmr  kalumrfaul,  aiid)  ^n^'-'l'"' 
0  0 gel  iiiib  Si^iiiileiii  (i>ie'^  nad)  nilat.  ci- 
trinus\ 

Wniicl  l'(.  (im  Obevb.  bafür  3ii"»i0  an» 
tnlib.  kanel  '^imnii-'t  in  Staugcii  ober  3{öl)rd)en': 
in  bcv  nilib.  3t'it  eiitlcimt  aiic-  fvv  canelle  can- 
nelle  \Siinmctriiibc',  XimimitiD  ^n  }x^.  canne  (lat 
canna)  ':)iOl)v';  itill.  eanella  ';){Dl)rd)en'. 

«ouinrfjcu  dl.  leit  chna  1500  bezeugt  (g.  93. 
Xvod)liö  1517  Promptuar.  H  II'').  ^'afür 
ntllb.  küniklin  kiinlin,  ba^  auf  lot.  iber. 
cuniculus  '.Siailitldjcil'  (=  ImÄf.  unchi  '.N?ailin^ 
dien')  l>enil)t.  2)ic  nlib.  Ithiiibaitcn  ueilialtcu  fid) 
fo,  baJ5  iit  Cberbciitidilniib  fotgcnbe  5'övmeii  be= 
gcgucu  :  eljaf5.  küngel,  öftretd).  kiniglhSs,  hakx.-- 
öftrcid).  S?önigt)afe  S?önigl  (bei  §.  ©ac^S 
.^ünlciu\  3ii  Dberfadifcn  gilt  S?  an  in  dien, 
nub  üoni  Oberiäd)]'.  an§  ift  ba^^  2öovt  feit  Snttiev 
in  bie  Sd)riftfprad)e  gebvnngen  nub  ?,\vav  ift  e§ 
in  £?nt[)eia  2?ibe[  aUi  j(taninid)cn  ba?  einzige 
mcbvnid)  bcjengtc  Ximinutiü  auf  =id)en  (in 
Xt)onia§  S^olff^  :öibe[glüffar,  33afei  1523,  iüirb 
i^utber»  Snnindjen  mit  (Sunt) fei  iiberfe^t, 
nnb  3}}aaler  1561  ucrseidjnet  nnr  erft  „.<s?üngele, 
Siinele")  nnb  bie  'gorni  ^anind)en  begegnet 
al§  kanin(e jken  nnb  obne  Xtminntiüenbnng  nl§ 
kanine  burd)  gang  9Mebevbentfd)tanb  (uou  luo 
an§  (ir.  kanynke  nnb  finn.  kanlini  entlel)nt 
finb);  gn  ©runbe  liegt  luobt  nbf.  konijn  (mnbl. 
conijn  cunin) ,  ha^  mit  mitteleng(ifd)  coning, 
engl,  cony  auf  frj.  connin  beiii^t.  5Ind)  btefe 
Sippe  bernbt  auf  (at.  cuniculus.  3m  Ofttgiiring. 
Cberlanf.  karnickel  and)  aus  tat.  cuniculus. 
Sag  meftlidje  LliUitelbeutfdilanb  nnb  ha?>  @d)iüäb. 
bePorgngen  aber  Stallbnf  e  (@gf.  ?3-eIbI)  afe), 
oberbeff.  ©veinbnfe,  and)  tbüving.  einfad) 
§afe,  ß-rggebirge  ^ul)bafe,  bei  Wagbeburg 
23urbafe;  fdöiüeij.  ^ittlbafe  nn§  .s?iinfe= 
^afe  (=  Äünle  neben  ^üngeli). 

ßanfcr'  Wl  'Spinne'  (mb.,  and]  uieftfä(.j  an?: 
gleid)beb.  feltenen  mbb.  kanker  2)L  Xic  öerleitnng 
be§  2Bortc§  au§  lat.  Cancer  'j^rebe'  ift  ber  Bc- 
beutung  megen  unipabrfd)einlid).  (5§  fd)eint  ein 
germ.  Söort  für  'meben,  fpinnen'  in  biefem 
S?anf  er  ju  ftecfen.  Xaronf  fitbvt  anorb.  kongul- 
väfa  kongurvafa  'Spinne';  ein  berartigca  2Bort 
mnf3  and)  bem  ang(f.  gongelwEefve  'Spinne'  jn 
(^rnnbe  liegen;  feine  f(^einbare  ^ebeutung  'bie  im 
©ebenmebenbe'bernbt  mobi  nnr  anf  Po(f§tiimIid)er 
Umbeutnng  beS  erflen  bunfcin  S?ompofitionstei(e§. 
2Bir  fämen  fo  auf  einen  urgerm.  Stamm  kaug 
'fpinnen',  ber  nnr  in  einem  finnifd)en  ßebnmort 
au§  bem  Sermon,  ffinn.  kangas  '@eiDebe'  =  got. 
*kagg8j  erbalten  jn  fein  fdjeint. 

ftanfcr^  2}?.  'i^rebs  an  ^4>flanäen  nnb  S3änmeu' 


an§  al)"!).  ohancliar  cancur;  pgl,  angif.  Cancer, 
engl,  canker  '33ranb,  iSanfer'.  2Babrfdieinlid)  ift 
abb.  chanchur  cd)t  germ.  SBort  an-i  nnPcrfdiobencm 
gongro-;  pgl.gr.  yöy/oo^-  '"Unimidyi  an  iBäunicn', 
yüyyoan-a  'frcb'oartige§  @cfd)aiür'.  i^idicidit 
liegt  iH'rmifdinng  einc'3  gut  germ.  äLiortee  mit 
einem  Jrcmbmortc  Por  ([at.  cancer,  frj.  chancre). 

ßannc  5'-  «"§  gleid)beb.  mbb.  kanne,  abb. 
kanna  channa  %.',  Pgl.  auglf.  canne,  engt,  can ; 
anorb.  kanna,  got.  *kann6.  9ln§  lat.  cantharus 
(gr.  y.üv^aoo^)  fiinn  ba§  altgcrm.  iöort  nid)t  ent= 
lebnt  fein:  eine  üoran-^sufetjenbe  iserftiinnnelnng 
POn  kantarum  5üt.  !•{.  5n  kannö  ift  nnipal)r= 
fd)cin[id).  (Sntftebnng  üon  Spanne  au5  lat. 
canna  'jRo^r'  ift  ber  Sebeutnng  megen  uid)t  an= 
ptnebmcn.  Segt  man,  ma§  mi3glid),  got.  *kazno 
'slanne'  Poran§,  fo  bietet  fid)  ein  anbere§  (Stpmon 
bar:  got.  kas,  anorb.  ker,  abb.  kar  char 'GjefÜB' 
ipüren  Peripanbt,  nnb  -n6-  märe  XHbleitung  ber= 
felben  2ßnr3el.  3>ergleid)t  man  aber  mit  Spanne 
bie  fd)!Däb.:oIem.  -ülebenform  S?an  te,  bie  auf  bem 
abb.  kanta  berubt,  fo  mirb  kan-  a[§  SBuijel: 
fi(be  möglid).  5)a§  bentfd)e  SÖort  ging  über  in§ 
?yr5.  (afr^.  canette  '^ännd)en'  g(eid)  mlat.  can- 
netta,  Ximinut.  gn  m(at.  canna). 

iianouc  tV-  bei  §enifd)  1616  (al»  (Sanonj 
gcbrand)t;  e§  bürgert  fid)  im  SOjäbr.  S?riege  ein: 
an§  bem  gleid)beb.  frj.  canon. 

i^ttntc  7s-i  et'ft  nbb.,  an§  nbb.  kante  ':}}anb, 
(fcfe';  bie-S  fomie  engl,  caut  'ß^rfe,  Äante',  ba§  and) 
ben  älteren  ^^crioben  fremb  ift,  entftammen  bem 
frg.  cant  '®cfe',  'i^a^  mit  ital.  canto  auf  gall.4at. 
canthus  'jRabreif  beruben  foU. 

itontbafeu  3)1.  in  ber  nvfprgl.  nbb.  9Iebcn§art 
„jem.  beim  ^.  nebmen"  (33eleg:  Stieler  1680 
SBillmnt  S.  44),  urfprgl.  ein  nbb.  Sd)iffenüort: 
ber  Slantbafeu  bient  an  ben  Seefiiften  jum  Unt= 
tauten  ber  iöallen  refp.  b'äffer. 

ßontf^U  St.  an§  böbm.  kanöudi,  polu.  kanc- 
zuk.  Xae  i»3ort  ift  türf.  Urfprunge  (türf.  kaniöe 
''4?eitfd)e').    ä?gl.  S!arbatfd)e,  and:i  itnnte. 

IToujfl  ^.  au§  mbb.  kanzel,  a^h.  cancella 
chanzella  5'-/  eifltl-  'ber  für  bie  ©eiftlicbfeit  ht- 
ftimmte  gefonberte  'i^laß',  bann  ^^?au3e^:  an§ 
glcid)beb.  mlat.  cancellus  cancelli  '©itter',  can- 
celli  altaris  %ai  ben  i?Iltarraum  abfd)licf3enbe 
Öitter,  ber  Pom  Sd)iff  ber  .ftird)e  bnrd)  ein  ©ittcr 
getrennte  ^anm';  im  SJJlat.  überbaupt  'jeber  bnrd) 
eine  2?rüftnng  eingefd)loffeue  JHaum,  fpejiell  ber 
orientalifd)e  Sijller'.  "Qui  vero  Epistolas  missas 
recitare  volebant  populo  in  regione  Palaestinae 
antiquitus,  ascendebant  super  tectum  et  de  can- 
cellis  recitaba  ,t  et  inde  inolevit  usus  ut  qui 
litteras  principibus  missas  liabenfc  exponere  Can- 


^a))aiin 


-     185 


r^opriole 


cellarii  usitato  nomine  dicantur  (du  Gange)." 
Sa^er  S! analer.  —  2Iu§  ber  gleichen  Cueße, 
bcm  miat.  cancellus,  ftamnit  ba^  aii§  bem  altern 
^rj.  entliehene  engl,  chancel  '(5l)or,  Slttarüta^'. 

ßa|)  dl.  bnrd)  ba§  17.  ^a^rf).  mit  ben  llJebens 
formen  capo  Sape  üielfad)  öelegt  (Gape  §ul= 
fing  1628 ,  (sd)iffart  14,  26),  feit  öenifcf)  1616 
(qI§  „Sape,  capo")  unb  Stieler  1695  gebucht: 
au§  nbl.  cape,  frj.  cap,  ital.  capo. 

ßojjaun  3J?.  an§  gleid)beb.  mt)b.  kappün ;  erft 
nad)  ber  roff^ogenen  f)b.  Sautüerfc^iebnng  entle{}nt 
aus  gemeiiiroman.  capponem  (lat.  capo  gicid)  gr. 
y.ünon') ;  üg(.  ital.  cappone,  frj.  chapon  (barau§ 
auc^  fevb.  kopun).  8cöon  im  Sfnglf.  seigt  fid) 
ein  berfelben  Cueüe  entftammenbe§  capün  'galli- 
naceus'  (engl,  capon  's^ajjaun') ;  bgl.  nbl.  kapoen. 
3(n§  ber  lat.  Dbminatibform  cappo  entftammt  m^b. 
kappe  unb  bereite  afib.  kappo.  (yinc  anbere  '^c- 
Seic^nung  f.  unter  öafinrei. 

fiapefle  ^  J-.,  ein  frü{}e§  £e{)nmort,  ba^  aber  i 
ftet§  unter  bem  ©influß  be§  p  ©vunbe  liegenben 
mlat.  capella  blieb;  benn  toäbrenb  sa^Ireic^e 
anbere  fie^ntoorte  au§  bem  2at  bnxdj  bav  germ. 
SBctonnngeprinsip  umacccntnirt  merben,  ^aben 
mir  feit  bem  al}b.  kapella,  mbb.  kapelle  bie 
lat.  2?etonung  bemabrt.  ^T^iHcö  galt  im  Mi)b. 
and)  kapelle  (neualem.  käpelle)  mit  bcutfd)er 
Söetonung,  unb  barau§  ert(ärt  fidö  ber  häufige 
oberbeutf^e  Sorfname  Pappel,  Släppel. 
3ene§  mlat.  capella  ^at  eine  eigenartige  @e= 
fdnc^te:  ea  bebentete  urfprünglid)  al§  Simimitib 
üon  capa  (Dgl.  Sappe)  einen  ficinen  2J?antet; 
bie  ^apetle,  in  meldier  ber  lliantel  be§  b^fl-  3)Jar= 
tinu§  mit  anbern  ^teliquien  aufbemabrt  mürbe, 
befam  guerft  felbft  ben  9Jamen  capella;  bann, 
etma  feit  bem  7.  Sab^bimi^ert,  mirb  ber  &cbxani) 
be§  SSorte»  allgemein.  —  fiaplan  2JJ.  an^  ml)b. 
kapellan.  (5§  beruht  auf  bem  mlat.  capellänus, 
ba^  urfprgl,  ben  @eiftlid)en  beäeidinete,  ber  ieneu 
9)iantel  be§  btg-  2J?artinus  %n  bemabren  batte. 
—  2)2Iat.  capella  bebeutet  and)  nod)  bie  6efamt= 
beit  ber  @eiftlid)en  eine»  Sifi^of§;  barin  ift  ber 
Urfprung  ber  meiteren  nbb.  23ebentung  Don  S  a  = 
peüe  5u  fudben. 

ÄQ^cüc^  5. 'Sd)mel3fd)a[e';  erft  nbb.;  e§  be= 
ru^t  auf  einer  i5ermifd}ung  be§  mlat.  capella, 
frj.  chapelle  'Secfcl  ber  S^eftiHierblafe'  unb  be§ 
mlat.  cupella,  frj.  coupeile  'stapelte,  5l>robier= 
tiegel'  (3^iminut.  ju  lot.  cupa). 

^üptv  M.  'Seeräuber'  im  17.  3af)vb-  cntlef)nt 
au§  gleicbbeb.  nbl.  kaper. 

ßapitcl  91.  au§  mbb.  kapftel  'feierlicbe  i^er= 
fammhing,  Stonocnt',  abb.  capftal  capitul  'ilber= 
fdirift'.  Sas  mlat.  capitulum  jeigt  auc^  beibe 
iöebeutungen. 

Äluge,  et^nipfcait*««  äScrttrtut^.    5.  3tuf[. 


ßapitulation  %.  im  16.  3a^r^.  bäufig  belegt 
(23e[egc:  ,'öenricpetri  1577  ©eneralbiftoria  360; 
SSintcrmonat  1609  Calend.  Hist.  Decenn.  (g.  115. 
204),  feit  Stieler§  Seitnngeluft  1695  üerseicbnet: 
au§  frj.  capitulation. 

iapotes  Slbj.,  erft  nbb. :  au§  ^ebr.  kappäräh 
'JBerfö^nung,  Sübnopfer'. 

p[appe  5- ;  i>ie  Sebeutung  be§  ibm  p  (Brunbe 
liegenben  mbb.  kappe  ^•.  entfpridit  feltener  ber 
nbb.,  gemöbnlid)  bebentet  e^o  ein  'mante(artige§ 
Stcib,  ba-i  mit  einer  Sapuße  äugletd)  ben  Sopf 
bebecfte';  baber  Jarnfappe,  bas  erft  bem  92bb. 
unfercö  Sab^bnn^erts  nad)  gefebrter  C^ntlebunng 
be§  mbb.  tarnkappe  geläufig  ift  l'eigtf.  'unfid)t= 
bar  mad)eiiber  2.''Jantet').  5{bb.  kappa:  angif. 
cseppe  'Ü}tanter,  engl,  cap  'stoppe,  3.''Jüßc'.  3^ie 
Xoppelbebeutung  be>5  mbb.  23orte§  erfd)eint  in 
Dem  ibm  5u  (Srunbe  liegenben  mlat.  gemeinroman. 
cappa  '2}Jantel,  SJJüfee'  (auf  einer  lat.=cnglf.  (Srbf. 
capa  beruben  engl,  cope  '$)3riefterrocf'  au§  mittel^ 
engl,  cvpe  fomie  anorb.  käpa  'iliantel').  23egen 
ber  SBebentung  pgl.  nfrj.  chape  (cape)  '(5f)or: 
mantel,  Überjug,  ^ntteral,  ?yormfappe'  unb  bie 
Slbleitnngen  chapeau  '§ut'  unb  chaperon 
'i''Jönd)§fappe'.  Sa»  mlat.  25ort  tüurbe  europ. 
.Sulturmort,  e§  brang  außer  in?  9toman.  unb 
(Serm.  and)  in»  (Slaü.  Sie  (?ntlef)nnng  rcfp. 
(Einbürgerung  in»  £»b.  fanb  nicbt  bor  bem  8. 3a^r= 
bunbert  ftatt;  benn  früber  entlel)nte»  cappa  mäve 
nbb.  mbb.  *kapfe.  —  ä.^gl.  Sapelle. 

tappin  3tow  erft  nbb.,  au»  nbl.  kappen 
'fpalten';  bgl.  bän.  kappe  unb  engl,  chap'fpaltcn'. 
3m  Cberelfäff.  begegnet  kchapfe  bafür  mit  ber 
bb.  Sautform;  bagu  nocb  mit  Slblant  ba^  biaf. 
kipfen  kippen:  alfo  germ.  235.  ^ep  kapp. 

ßappes,  Sappu§  Wl.  au»  gleicbbeb.  mbb. 
kappa^  kappüs  kabe^  2?!.,  aijib.  kabu^  chapu^, 
ba»  unmittelbar  auf  lat.  caput  jurücfgebt,  meines 
iebod)  mit  ber  23ebeutung  'Soblfopf  im  WUat 
auffätligermeife  nid)t  borfommt;  ital.  capuccio 
(barau»  frj.  cabus  unb  engl,  cabbage)  fcßt  aber 
eine  mlat.  3tbleitung  uon  caput  in  ber  '^cbcntung 
'So^lfopf,  Sopffobl'  borau§.  Sie  (Einbürgerung 
be»  bb.  SBorte»  au»  bem  3tal.  fann  ungefäbr  al§ 
im  7/8.  3abrb.  boägogen  beftimmt  merben;  eine 
jReibe  lat.  5iiflanäennamen  maren  bamal»  mit  ber 
üon  Süben  übernommenen  Sod)=  unb  ©artentuuft 
in  Seutfd)lanb  bereite  f)eimifc^. 

fin^jpjaura  Tl.  '3aum  mit  Dkfenbanb',  erft 
n^b.,  umgebeutet  ans  ital.  cavezzone,  mober  and; 
frj.  cavegon  'SapPjaum'. 

fiopriolc  5-.  'Suftfprung',  feit  SttelerS  3ei= 
tungf^uft  1695  ('Suftfprung'j  gebudit:  im  17. 
3abrb.  (2?eleg:  .'comburg  1642  2cbimpff=  unb 

24 


h\mi 


—     186 


Ux(\ 


©riii'tljnfte  Clio  D  7'')  ([ih%  bem  gleid^beb.  ital. 
capriola. 

foput,  älter  c  a  p  o  t  9tbi.  eigtl.  'im  Spiel  Iicv= 
eiiigefallcii'  nu§  frj.  capot  (faire  capot  'üerlicrcn 
inadien*,  etre  capot  u.  f.  W.).  '3)cr  fvj.  5(ih3bnuf 
fiim  im  30iä{)rigen  Kriege  mit  einer  2ln5al)I 
auberer  urfprüitglidjcr  Spiclaii§briirfe  nadö 
S'eut)d)(anb ,  ino  er  früt)  aiid)  in  ber  heutigen 
übertragenen  2?ebentnng  (3.  S.  in  einer  3eitnng 
9foüember  1643,  @rimmcl§l)an)en  1669  Simplic. 
IV,  16)  angetranbt  mnrbe.  (Mebud)t  mirb  e§  )eit 
Stieler^o  3«ititii9§fiM't  1695. 

ßnpujc  ^y.,  um  1500  entlehnt  an»  ital.  ca- 
puccio,  mober  andi  ttj.  capuce  —  miat.  capii- 
cium  (3tbleitung  ift  Sl  a  p  n  5  i  n  e  r  =  mIat. 
capucinus).  3XI§  neue§  i)fobeuiort  mirb  S?o  = 
p  u  $  e  t)crpi3nt  in  einem  um  1510  in  ^aiern  ent= 
ftanbenen  Siebe  „aiu  neluS  @ebid)t"  ©tr.  10. 

fiflrat  dt.,  nid)t  cntftanben  au§  ml)b.  gärät 
«y.'DL  'Öetüidjt  für  @oIb  nnb  ©belfteine';  mbb. 
gärät  fijnute  im  dli)h.  nidjt  onber»  a(§  ©ärat 
lauten,  ä^ielmebr  ift  baö  nbb.  Söort  (23eleg: 
3}Jatf)efiu§  1562  ©arepta  236b  239 »)  eine  9ku= 
entte^niing  ou§  bem  frg.  carat  ober  ital.  caräto. 

ßavauitfje  5-  'ei»c  Sarpfenart',  feit  ©teinbad) 
1734  gebnd)t;  ältere  9febenformen  im  16/17. 
3abrb.  iS  a  r  i  § ,  S  a  r  a  § ,  Ä  a  r  n  g  e ,  isx  a  r  u  t  f  (^ : 
9Jame  nnb  g-ifd)  geboren  bem  ©ebiet  ber  6Ibe 
nn;  üertoanbt  finb  lit.  karösas,  ferb.  karas, 
c^ed).  karas,  bereu  Santformen  ber  l)b.  mijtx 
ftebeu  als  fr^.  carassin;  al§  Iel3te  üneffe  gilt 
gr.  y.oofc/.Tvog  (mIat.  coracinus  I. 

ßarbatft^c  g-.  'i^egpeitfd)e' ;  mie  Stantfd)U, 
Stuute  nnb  $eitfd)e  im  dU)b.  aii^  bem  @IaO. 
entlefint:  poln.  karbacz,  böbm.  karabäc  (a\\§ 
türf.  kerbac).  S)ie  ©ntleftnung  be§  feit  ©tieler 
1691  gebuditeu  2Borte§  gefcbab  im  17.  ^ai)vi}. 
(©rimmelÄfiaufen  1669  ©implic.  11,9  l-)at  tax-- 
bäitfd)eu  'p  eitf d)eu'). 

fiarbc,  Staroe  5-  'Kümmel'  an§  gleid^beb. 
mbb.  karwe  nnb  karne  ^y. ;  baju  frj.  ital.  carvi 
'SBiefenfümmel';  bie  gemöt)nlid)e  Jlnnaftme,  lat. 
careum  (gr.  y.agor)  'S^ümmel'  liege  biefen  SSörr 
tern  fotnie  bem  engl,  caraway  '5'^I^fi'>"incl'  3ii 
©runbe,  befriebigt  nidit  ganj,  n)e§bflfb  man  (Sin= 
f(nt3  be§  arab.  al-karavia  annimmt. 

t  Üaxä)  M.  'l^arren'  au»  g(eid)beb.  m^b.  kar- 
rech karrich,  aifh.  karrüch  charrüh  (hh)  Tl. : 
tt)of)l  fd)on  im  8.  3ci)vt).  om  Dber=  nnb  2l?ittel= 
rbeiu,  aucb  am  2Rain  faber  nic^t  in  ber  ©dimei^) 
beimifd),  mie  ha^  anSlanteube  h  =  ch  geigt  (ügl. 
^-)3ferb).  3«  ©runbe  liegt  bas  "fpät^at.  galt. 
carrüca  'honoratorum  vehiculum  opertum,  üier= 
räberiger  Dteifemagen'  (SIbleitung  Pou  lat.^gad. 
carrus;  pgt.  S?arreu);  frs.  charrue  ''4^flug'  be= 


rul)t  ebenfalls  auf  lat.  carruca,  iueld)c§  im  TUat. 
and)  '4^flug'  bebeutet  (Pgl.  äöagen). 

ilarbc  (V.  'üBeberbiftel'  au§  mbb.  karte  'J. 
abb.  karda  cliarta  5"«  'jiarbeiibiftet  nnb  ba»  ai\^ 
ibncn  Oerfevtigte  SSerfjeng  ber  Sndjmadicr  jum 
Sh-empcln  ber  Söotte'.  Segte  Queüe  ift  mlat. 
cardus  Carduus  '2)iftel'  (fr^.  chardon,  ital. 
cardo);  ba§  d  be§  ubb.  3Borte§  gegenüber  bem 
t  be§  abb.  unb  mbb.  Söorte»  berubt  auf  neuer 
5(nlcbnnng  bc§  bereit»  ettca  feit  bem  7.  3abr= 
bunbcrt  eingebürgten  Jßorte»  an  bie  lat.  @rnub= 
form.  —  ftnrbctfrfje,  .Sfarbätfi^e  g-.  'Söoll^ 
lamm,  SBotlf rage':  3lbleituug  oou  Slarbc,  f^ou 
bei  .s^enifcb  1616  gebui^t. 

fttrcjfiereu  Sttt^.,  and)  in  3JJa.  (g.  2?.  in  Xirol 
unb  23aicrn)  Ootf§üblid);  im  3lnfang  bc»  17. 
3al)rb§.  cntlebnt  (23eleg:  gdjueuber  1644  @e= 
bid)te  ©.  28 IJ  unb  feit  Siebe  1686  gebud)t:  am 
frs.  caresser. 

t  Jiiarfiol  Tl.  'Slumeufobl'  eine  au§  bem 
gleidibeb.  ital.  cavolo  fiore  (ügl.  engt,  cüliflower) 
ftnmmenbc  oberbeutidje  23cnennung  (fdjmei.s.  kar- 
difiul  karifiolj,  bie  aud)  ine  Oftmb,  Povbrang. 
§enifd)  1616  bietet  e§  fcbon  (ol§  (Sarifior). 
®er  23lumenfobl  tarn  am  Snbc  be§  16. 
3abrb0.  au§  ber  Scüante  uacb  Stalten  unb  bon 
ha  gn  un§;  Sdjmeudfetb  1600  Stirp.  Siles.  Catal. 
244  l)at  fd)on  ol§  beutfdK  Flamen  „23htmcnföl 
©alatföl  tä^Uutol  L^aulifior".  i^oltsüblidie  Si)= 
uonpma  finb  in  Öftreid)  Äauli,  im  ä>Dgtlanb 
^ä§!ol)l. 

J?nrfreitag  Tl.  au»  gleid)beb.  m^b.  karvritac, 
meift  kar-tac  dJl.;  aud}  S^artoodje  gilt  fdion 
im  3JJbb.  3)er  erfte  Xeil  ber  3in'n"imen)et3ung 
ift  a!^b.  kara  cliara  ^y.  'SBebtlage,  S^rauer' 
(cliarasang  'Silagclieb').  ®tefe§  altgerm.  2.Öort 
für  ^lage  bescidmet,  mefeutlid)  Pou  anbern 
(Spnonpmiä  unterfdjieben,  bie  ftiUe,  innere  Srauer, 
uid)t  ba»  laute  Söebflageu;  benn  im  @ot.  bat 
ba^  ücrmanbte  kara  5.  bie  23ebcutung  'Sorge'; 
auglf.  cearu  5-.  'Sorge,  Scib,  Slummcr',  engl, 
care  'Sorge,  Seforgni§,  Summer'.  (Sin  3uge= 
:^örige§  iBerb  mit  ber  Sebeutung  'fenf^en'  bemaljrt 
ba§  ?(bb.  in  querau  (got.  *qairan}.  SlJeitere 
iöesic^uugen  ber  germ.  äög.  kar  qer  feljleu.  S. 
aud)  farg. 

ßarfuufcl  Th  au§  mbb.  karbunkel  Tl.  mit 
ber  irobl  auf  2lnbeutuug  an  m^b.  vunke,  ni)b. 
^nntt  berubenben  9iebenform  karfunkel;  b  ift 
ba§  rein  lautlid)  eutmid'elte;  benn  gn  ©runbe 
liegt  lat.  carbunculus  (Dgl.  engl,  carbuncle  ; 
ufr,>  escarboucle). 

farg  3lbj.  am  mbb.  karc  (g)  'fing,  liftig, 
fd)tau,  gäbe  3um  ©eben';  baueben  al)b.  karag 


r^arottc 


187 


Aaifc 


(,t)elianb  modkarag)  'traurig':  3(b(ettung  5U  bcm  ', 
iiiiter    Slarf rettag    be)prod}encii    gevni.  kara 
'©orge';  farg  alfo  ctgtL  'Iieforgt'  (bancbcii  engl. 
chary  'traurig').   Sie  isofaIii)nfol.ic  in  uil)b.  karc 
gegen  al)^.  karag  ift  nad}  r  geicBlirf). 

ßttvneüal  M.  um  1700  im  dHjb.  auftretcub; 
in  Stielcr§  3fituiig§htft  1695  nod}  fe[)Ienb,  aber 
feit  (gyerauber  1727   üerjeic^net   (iöeleg:   1730 1 
liJJoet.  ©taarftec^er  @.  63):  au§  ital.  carnevale.  | 

.fiarotte  3^.,  al§  ßarotc  bei  §cnii"d)   1616. 
gebudjt;  im  17/18.  Saljrf).  bei  ©artcnidjriftüelfern 
üblid)  ('5.  23.  §.  .'pcifeu§  tcutfd).  ©ärtuer  1740 
<3.  494  „boUäubifdje  (Sarotten")  =  fr^.  carotte 
(ita(.  carota  ^=  lat.  carota). 

ßnr))tcn  2)i.  a\\^  gleid)beb.  ml)b.  karpfe,  al)b. 
karpo  charpfo  ü}?. ;  Ogl.  engl,  carp ;  ba^U  auorb. 
karte.  (5a  täfet  fid)  uidit  entfdjctben,  ob  S?  ar }:)  f  e  n 
ein  ed)t  germ.  iBort  ift;  au^  bcm  @erm.  ftammt 
iuaf)rfd)eii!lid)  fpätfat.  (bei  (Saffiobor  6.  3nfn"b-, 
ali  2)onaufifd))  carpa  (=  frji.  carpe,  ital.  car- 
pione).  3tuc!ö  im  Sdt.  erfdieinen  lautüertüoubte 
Aborte  für  'Karpfen':  Jüe(fd).  carp;  ferner  aud) 
raff,    karpü    koropü,     ferb.    krap,    lit.  kärpa. 

.ftorrc  ^•.,  Starren  2)?.  au§  g(eid}beb.  mt)b. 
karre  3)J.  5-'  ^^"5'  karra  charra  ^■.,  karro 
charro  l^f.  'Starren':  mfat.  carrus  Tl.,  carra  ^y- 
nub  beren  roman.  9Iefteje  (nfrä.  char  '2Bageu') 
liegen  ben  I)b.  SBorteu  unb  and)  bem  engl,  car 
'S'arren'  (anorb.  kerra)  gu  ©ruube.  2ot.  carrus 
'üierräberigcr  Sran^portiuagcn'  feinerfeit§  ift  feit, 
llrfprungs  (gael.  carr,  bret.  karr) ;  ügl.  5?  a  r  d) , 
^:i3ferb,  9it)b.  Stariole,  karriole  ?y., 
.tariol  dl.  '(eid)tes  Söägeldjen',  blof?  nl)b.,  an§ 
frj.  carriole.  —  S? ärmer  2)f.  'Jufjrmann'. 

ßarft  Tl.  au§  gleidö&eb.  mt)b.  ai^b.  afäd^f. 
karst  3}L  (auf  anbern  Sprad)gebicteu  nid)t  üoröan= 
ben).  S)ie  (Stijmologie  ift  smcifettjaft;  ob  gu  mt)b. 
karren  =  angli.  cyrran  'lueubcn'  am  got.  germ. 
*karzjan?  5)ann  Jüärc  kars-t  mit  bentaler  9(b= 
Icitung  eigtl.  ',Nte[)re,  SSenbe'  (ügL  te{)ren'). 

iiartQUue,  S!  a  r  t  a  n  e  '^.  'fleinc  biete  Kanone' 
(bei  $enif(^  1616  cartuna)  au§  ital.  quartana, 
neulat.  quartana ;  biefe  93eseid)nung,  foioie  beren 
ältere  ni)b.  Überfeöung  3siertcläbiid)f  c  meint 
eine  ilanone,  „lücldic  25  ^^funb  fd}of5  im  2>er= 
gleid)  ,^u  bcm  griifjtcu  lOü  ^^.^fuub  id)icüenbcu 
5?elagerung§gefd)üt3". 

iRarte  ^y.  au»  fpät  m^b.  karte  g'--  »ad)  frj. 
carte. 

ftavtl)aujc,  iSartaufc  j^-.  au§  fpät  m^b. 
kartüse  Jy. :  am  Cartüsia  =  Chartreuse  (bei 
©rcnoblc,  wo  1084  ber  Sartböufcrorben  geftiftct 
würbe).  ^  a  r  t  f)  ä  u  f  e  r  am  mbb.  kartüser 
karthiuser. 

ilortoffel  5.,   burd)  Sifiimilicrung  au»  bcm 


3ttiif  d)en  1650—1760  begegnenben  2  a  r  t  u  f  f  e  I  ent= 
ftauben ;  um  bie  9}Jitte  be§  18. 3a[)rt)§.  Werben  bie 
.Kartoffeln  in  3^eutfdilanb  l)eimifd) ;  fie  famen,  \m?< 
Der  ital.  'Ulamc  (ügl.  ital.  tartufo  tartufulo;  f. 
Xrüffel)  bcweift,  au5  Stauen  ju  nn»:  ein  anberer 
il^rmc,  (5rbapfel,  f^cint  auf  iserpflan^^ung  am 
Den  3iiebcrlanbeu  nub  ^-ranfreic:^  j^n  beuten:  nbl. 
aard-appel,  frj.  pomme  de  terre.  2)a§  bial. 
(SJrumbire  beruht  auf  äf)nlid)er  3lnf(^anung, 
e§  ift  @  r  n  n  b  b  i  r  n  e.  Sie  ?vorm  Süffeln  ift 
eine  am  bcr  Setouuug  fic^  ergebenbe  S?ürsnng 
oon  Sfartoffel  (ügl.  J,?iirbi5  au§  Cucurbita). 
Sie  feltenere  Sialeftform  '^a taten  (oftfränf.), 
Die  äu  engl,  potatoe  ftimmt,  beruht  auf  ital. 
fpau.  patata  uub  le^te  Ouelle  ift  hierfür  ein 
amerifanifd)e§  SSort.  $öon  2Imertfa  am  famen 
im  17.  3a^rt)unbert  bie  Kartoffeln  nad)  Spanien 
unb  Stauen,  nub  bon  ha  würben  fie  nad)  bem 
3brben  üerpflauät. 

fiäfc  9)1.  au§  gleidöbeb.  ml)b.  ka;se,  ai)h. 
käsi  chäsi  ÜJl. :  fpätefteu§  im  5.  3a!^rl).  au§  lat. 
cäseus  (Wolter  aud)  altir.  caise)  in  einer  mU 
gären  y-orm  cäsius  p  ben  ©ermanen  gebrungen ; 
ögl.  nbl.  kaas,  anglf.  cyse  cese,  engl,  cheese. 
3m  ^oman.  entfprid)t  ital.  cacio,  fpan.  queso ; 
bod)  trat  lat.  caseus  bial.  früf)  l)inter  üulgärlat. 
'formaticus  'Jormfäfe'  jurücf  (ügl.  frj.  fromage, 
ital.  formaggio).  Sa§  2lnorb.  l)at  ein  eigen- 
artiges 2Bort  für  'Käfe':  ostr  =  got.  *jflsta- 
(pgl.  finu.  juusto  '.<läfe');  ha^  oermntete  got. 
*jflsts  gel)iirt  eti)moIogifd)  su  lat.  jus  ':^rübe', 
aflob.  jucha  'Suppe',  altinb.  yüsan  'Suppe'  (ügl. 
3aud)e);  bie  33^.  bajn  ift  yu  'niifd)cn'  in  lit. 
jauju  jauti  '(Scig)  anrül)ren'.  Surd)  biefe  i^om- 
biuiernng  Wirb  Wal)rfd)einlid),  baJ3  iene§  *jfista- 
ba§  altgerm.  äüort  für  Sl'äfe  ift  unb  baß  bie 
(SJermanen  nid)t  bie  .^äfebereitnug ,  foubern  eine 
üerbefferte  3lrt  berfelbeu  üom  Snbcn  lernten, 
alö  fie  ben  9Jamcn  Safe  üon  bort  übernalimen. 
dladj  il^IiniuS  Hist.  Xat.  XI,  41  freilid)  faunten 
bie  33arbaren  überljaupt  bie  Käfebereitung  nid)t, 
aber  (S,äfar  Bell.  Gall.  IV,  22  besengt  fie  bei  ben 
(Sermanen.    Sodj  ügl.  and)  a?utter. 

Äafcmntte  fy.  um  1600  mit  ber  9Jebcnform 
easaniatta  aU  militär.  Söort  auftaud)cnb  (>  23. 
1593  bei  Sd)wcnbi,  1617  ff.  bei  ü.  3Saltbaufen, 
1635  bei  Jyurttcubad)):  am  ital.  easaniatta 

ftnfcnic  ^y.,  iu  ben  5rembwi.ntcrbüd)crn  feit 
Stieler§  3fitung»luft  1695  gebucht,  üolf^üblic^ 
üielf ad)  S?af ernte:  aus  ital.  caserma. 

fiaffe  5-.,  bei  <Qeuifd)  1616  al§  (S-affa  ge= 
budit  nub  fo  burd)  ba»  17.  ^a^d).  aU  .söaubel»: 
wort  allgemein  üblid):  mit  bcr  ital.  23ud)fül)rung 
(f.  3tgio,  3? auf)  um  1600  an»  ital.  cassa  über= 
nommcu  lücreinsclt  cassa  in  ber  3'iiiiiicr.  (S-l)ronif 

24:^ 


failiciTit 


—     188    — 


.^\aUQ 


1564:,  im  16,  ^nlitf).  btifüv  iiicift  nur  „©clbftftc 
ober  Sd)nt3fnmincv"l. 

faiftcrcu  3tlu-  'niifficbctr,  fdioii  luiiififl  im  16. 
3nl)il).  (3.  33.  in  l'Jatbciiui:  1562  (gnvcpta  119« 
[ic^euat),  fett  .^öenifdi  1616,  .<öciipolb  1620  inib 
bem  ®prnd)=  iifm.  iscvbcvbev  16-H  flebiirfit:  niic- 
fi-g.  casser. 

ßnitagnctten  %.,  feit  Spaiuitiit§  1720  imb 
5-vifdi  17-11  nerjcidmet,  feit  ettra  1600  bei  un§ 
bcfaimt  (2panifd)e  '4>rafticfen  1618  @.  19  „auf 
bic  ipaitifdie  5(rt  mit  (Snftaiicteii  oit  bcn  Sl-tänben'): 
ail'o  fpan.  castanetas. 

J?oftnnic  5-;  bafüv  im  Cberbeittfd).  khesta 
=  ahh.  clii^stinna,  mf)b.  k(,^sten  ^\  ®ie  Ijeutige 
Saittform  (feit  bem  15.  3af)rl).  bcäcugt)  ift  üom 
mcftlid)en  9Heber=  imb  Wittclbeiitfdjlnnb  an^,- 
gegangen  im  näbeveu  5(nfd)Iiif3  au  lat.  casta- 
nea,  ha^  and)  bem  a[)b.  chpstinna  ^u  @ntnbc 
liegt.  Pappa  Murmelii  C  I  I)at  Saft  ante, 
2utl}erÄ  Sibel  bat  1.  gjJof.  30,  37  ßaftaueen, 
JÜberul  Diction.  1540  (Ff  II  Hh  Illlb)  „Sfaften, 
^aftaneen",  2)afi)pobin§  1540  S?aften.  (?tne 
fd)iüäb.=baier.  9febenform  kestnitz  —  in  Scftaff= 
banfen  chestats,)  —  (llJoaler  1561  bnt  im  $(ur. 
„Irfaftanen,  ^eftni^")  ift  im  16.  3iil)rb.  mebrfadi 
bogengt  (bie  mb.  Bearbeitung  be§  Nomenct. 
Hadr.  Junü  öou  8iebert  1571  bat  .Loftan ien; 
bie  baier,  bon  'Bd^tnä  1599,  ebeufo  §enboIb§ 
Diction.  1620  bat  teftui^,  ba§  and)  1478 
Yocab.  Rerum  2Ing§burg  117  begegnet).  S)er 
pausen  Sippe  liegt  lat.-^romau.  castanea  (=  fr^. 
chätaigne,  ital.  castagna)  gu  ©rnube,  bav  and) 
in  auglf.  cistenbeam,  engl,  chestnut  ftccft.  2at. 
castanea  =  gr.  y.aoTavi.a,  meift  al§  5(blcituug 
au§  yMorava  (?iame  einer  ©tabt  am  $ontn§) 
gefafet,  föirb  auf  armen,  kaskeni  'Sfaftanienbaum*, 
kask  'S?aftanie'  3urücfgefübrt. 

ßnfte  5'-  a"§  gleid)beb.  frj.  caste  =  fpan. 
portug.  casto;  am  ©djhife  be§  18.  3a:örb§.  in 
2)eutf(^lanb  eingebürgert  (3.  S.  Söielanb  1772 
ber  golbne  Spiegel  II,  15). 

taftcien  3trt5.  au§  itifib.  kastigen  (g  für  j) 
kcjstigen,  abb.  kestigon  'fafteien,  ftrafen';  bie 
23ebanblnng  ber  Setonnug  unb  bie  2.^D!alform 
entfprid}t  ber  Pon  Sfaftanie  neben  bial.  Äefte 
(f.  Staftauie).  Sat.  castigare  (barauS  and) 
frg.  chätier,  ireiter  engt,  chastise)  luurbe  in  ber 
3eit  ber  ©infübruug  be§  Sb^'tfteutum»  (ügl. 
•treuj,  5)}riefter,  prebigeu  an§  ber  lat. 
^ird)eufpra(^e  übernommen;  a^b.  chrstigön  !^at 
roie  biete  in  ber  abb.  "^eriobe  cntlebnteu  3Borte 
(f.  Jjrebigen)  bereite^  bentfdjc  23ctonnng. 

ßaftcn  3Jh  an»  g[eid)beb.  mbb.  kante,  abb. 
kasto  Tl.;  ha^/  jebenfall§  ed)t  germ.  SBort  febtt 
bcn   übrigen   altgerm.  Diafetten.    (55ot.   *kasta 


'Jöebältcr'  fauu  sn  kasa-  '©efiife'  geboren,  fo  bafj 
ber  !3)ental  nbleitcnb  märe;  bod)  bebentet  kas 
fpcsieü  'ba^  irbcne  ©efäfj,  Xopf  (ngt.  got.  kasja 
'2;öpfer').  3>icfe§  got.  kas  ift  übrigen^  im  l'tbb. 
bnid)  ^)}bota,yÄinu§  jn  char  gcmorben;  in  ber 
nbb.  Sd)iiftfprad)c  fel)tt  e§  jc^t;  bod)  Pgl.  Bie  = 
uen!orb  an§  ml^b.  binen-kar. 

ffater  9JJ.  au§  gleid)beb.  mt)b.  käter  kStere 
a}L,  at)b.  kataro  Wl.:  ha^  r  pon  ^ater  fd)eiut 
ein  9feft  eine§  3}Ja§fuIinfuffife§  ju  fein  mie  in 
'Sl  a  r  b  e  r  neben  iüf  a  r  b ,  X  a  n  b  e r  neben  X a  u  b  c, 
©anfer  neben  @an§.  '^a^$  lautlid)e  5ßerbält= 
ni§  Pon  Mater  gn  bem  ©rnnbmort  Sla^e  ift 
buufcl;  baÄ  in  nbb.  3}}a.  geltcnbe  käts  'Stater' 
meift  auf  s  im  ©uffij,  alfo  abb.  kätaro  an'ci 
*kadaso,  morau§  aucb  nbb.  käts.  ^n  ben  3)Ja. 
jeigen  fid)  3ab(reid)e  SbmMibma:  meftfäl.  boltso 
holte,  oberfd)iiuib.  Imule,  pommcr.  mönts,  Ijeff. 
heirits,  faucrl.  mytr.  Mater  gilt  im  Oberfnd)f. 
23rannfd)mcig.  ^4-^ommer.  (in  2;t)ürtngen  kötsrt 
kotsri^). 

ßottun  2}J.  au§  gteid)beb.  mbb.  kottün  2JJ.; 
an§    ubi.    kattoen ,    frj.    coton    (engt,   cotton), 

fnpolgcn  3^*^.  fd)ou  im  16.  3abrb.  aügcmciu 
üblid) ;  banebcu  im  16.  3abi"b-  (5-  33.  3J?atbefiu^;^ 
1562  ©arepta  120^)  "mit  einanber  im  .Ma^balg 
liegen":  mobl  eigtl.  23ilb  au§  einer  X^ierfabel, 
moriu  Jgnnbe  fic^  um  ein  gefunbeneS  Ma^eufcll 
janfen  („bie  §nnbe,  menu  fie  ein  Ma^enfell  ge= 
funbcu  baben,  miitjen  fid)  über  bemfelben"  1582 
in  §enifd)§  Überfe^nng  Pou  SBiäalbnä'  900  @e= 
beimunfs  S.  129),  3in  Söeftfäl.  begegnet  glei(^= 
hib.  fattb altern  (oftfrief.  f attf)alf eu).  So= 
mit  ift  unmittelbarer  3iifammen^ang  mit  "fid) 
balgen"  nnfid)er, 

ßn^e  5,  an^  gleid)beb.  mbb.  katze,  al)b.  kazza 
chazza  3'-*  ein  gemeineurop.  2öort  bnrd)  ä'littel: 
alter  unb  ^teujeit,  Pou  bunfler  Urgcfd)id)te;  pgl. 
anorb.  kQttr  3)1.  ®iefe  feljen  got.  *katta  *kat- 
tus  Porau§,  i^rni)  mlat,  (§uerft  um  600  be= 
jeugt)  cattus  unb  feine  romau.  Stefleje  (ital, 
gatto,  frg,  Chat),  fomie  ir.  gael.  cat  Wl.,  ferner 
gemeiuflap.  kotü  'Mater',  lit.  kate  'Mafse*  — 
katinas  'Mater'  (baju  ferb.  kotiti  '^unge  merfcn' 

—  kot  '33rnt,  2öurf')  laffeu  bie  ?Jfögtid)feit  offen, 
ba^  bie  germ.  93e3eid)nnng  nad)  ber  ^4-^eriobe  ber 
gemeingerm.  £autPerfd)iebung  —  fpätefteuS  ein 
3abrbnnbert  por  ober  nad)  ber  ^ßolfenuanberung 

—  üou  einem  !i)Jad)barüolfe  eutlebnt  mürbe. 
3)a§  bb.  2Bort  bat  fid)  Por  ber  2.  SautPerfcbiebnng 
eingebürgert;  anglf.  catt  (ftatt  *ccatt)  =  engl, 
cat,  bay  fpäte  ©nttebnung  jur  Sd)au  trügt, 
ftammt  mobl  ännöd)ft  an»  bem  Melt.  (altir.  cat). 
Sasu  pgl.  ha§  abgeleitete  Mater  fomie  nbl.  nbb, 
kater  (pgl.  engl,  caterwaul). 


faiibcmiclfd) 


189 


^an?, 


loubcmcljcö  5(bj.,  fett  8tie[er  1691  bergeid): 
iict,  im  17.  3nl)vl).  üoii  iiiiüerftänblicfjer  Sprache 
üielfod)  ge[n-aud)t,  mit  bcm  (Jnbe  be§  16. 3af)i^fh-^- 
(bei  g-ifc^avt)  bcäciiat:  e§  fd}ettit  im  16.  ^ai)xii. 
Dom  beutfd)en  @üb)üefteii  (mit  rotmeIi(^ 
'JöettfertDcIfd)')  aitagecjaiigcn  su  feilt  (im  dlhh.  ber 
3Jfar!  ^örnitbciibuvci  bafür  uckerweudsch ,  aiid) 
kauderwendscli  in  gleid)er  3?ebeittiiitc}).  2Öelf  d) 
aU  oberbeittfd)e  i8eäeid)miiii"i  für  'itaücitifd)'  (bott 
ber  SpradK,  fd)tüei3.  aiid)  ntigemeiii  'frcmb,  iin= 
üerftänblid)')  (iegt  311  (vJriiiibe.  tfild)art  bietet  i:t 
ii^nlidjem  Sinne  ^inberloelfd)  nnb  ?JJofcöerofd) 
St r antra elfd)  (fo  nod)  in  J^irol  fftr  'unber= 
ftänb(id)'  bei  ben  ©röbnern  nnb  (^-nnebergern  bte 
bentfdic  i8e,3eid)nnng  für  bas2abinfd)c;  fie  nennen 
ba§  3talienifd)e  Hngmelfd)).  3)a§  1.  2ßort= 
elemcnt  in  Slanbermelfd)  tft  mof)l  fc^iüäb. 
(lUin)  Manberer  '3Berg=,  >5'Iad)§I)änbIer'  (im 
tirüUfd)en  Unterinntl)a[  'öonfirer').  S'ifdjart 
fdjeint  JsT  a  n  b  e  r  In  e  l  f  d)  e  aU  'melfdje  öanfirer' 
an  gebrand}en.  Xann  toärc  ^auberloelf  d^ 
eigtl.  ba§  3tatienifc^  ber  im  bentfd)en  Sübtueften 
I)crnni3ief}enben  ital.  ^nnfirer  (in  iöaicrn  anf  bcm 
l'anb  ift  2BaIfd)  'italienifdier  ^iriimer').  Ser  Se= 
nennnng  fanbermelfd;  alfo  bürftc  eigtl.  m^b. 
*küderwalcli  'ipanfier=3taliener'  jn  (^rnnbe  liegen 
(im  ^s^\l)Vt  1379  ift  Berchtold  Khauderwalch 
aU  !:}>erfonenname  bcjengt). 

t  ftant  5.  an»  mtib.  kouwe  (köwe)  ^•.  'berg= 
ntännifd)e  §ütte  über  bem  @d)ad)t,  ©d)ad)t: 
f)an§d)en'  {aijb.  *kouwa,  got.  *kauj6  fel)leit): 
fe^r  alte»  Se^nmürt  au§  lat.  cavea  (aJiittelfonn 
cauja?)  'iQö^Ie'.    <S.  aud^  ^äfig. 

fttuen  3tiD.  an§  gleidibeb.  m[)b.  küwen  kiu- 
wen,  nl)b.  kiuwan;  nl)b.  au,  m()b.  ü  in  btefem 
SSorte  ift  eigtt.  bloß  mittelbentid)  gegenüber  bem 
äu  in  iuteberf änen.  (5§  entfpredjen  anglf. 
ceowan,  engl,  to  chew,  nbl.  kaauwen  'fauen'. 
®em  @ot.  fef)lt  ba§  S^\v.,  ha^  anf  einer  germ. 
2ßs.  kiw  kfl,  borgerm.  giw  beruht;  ögL  aftob, 
zivii  zfijij  zivati  'fanen'.  3((§  ibg.  2ö,v  gilt  gjü 
giw  'tanen'. 

faucrii  3tib.;  ba§  ä>erI)ä(tni'S  jn  ml}b.  hüreu 
(nbt.  hurkenj  'sufammcngebürft  fil>cii'  ift  bnnfel ; 
im  (Sngl.  unb  in  ben  ffanbinabifc^en  Sprachen 
crfd)etnt  and)  k  im  Slntant:  mittelengl.  couren, 
engl,  to  cower ,  bön.  küre,  fdjlbcb.  kura  in  ber 
n^b.  2?ebeiitnng;  anorb.  küra  'nntfjätig  fein', 
i^gt.  f  a  n  s  c  n. 

taufen  ^t\x>.  an§  mt)b.  koufen,  al)b.  koufon 
choufön.  S)ic  33ebentnng  ift  im  ''ili)'ö.  nnb 
9JM)b.  adgcineiner:  '.s^anbcl  treiben,  {)anbe(n', 
fpejieß  and)  'fanfen,  bcrfanfen'  ober  'eintanfd)en'. 
33gl.  got.  kaupon  X?nii^cl  treiben',  anglf.  cypan 
(got.  *kaupjan)  'fanfen,  üerfanfen'.    Sas  2Bort 


!^at  eine  intcreffaitte  Sebentnng^füUe ;  bic  23cben^ 
tnn;]  '2;anfd)l)nnbet  treiben'  liegt  m  ©rnnbe,  nnb 
jtüar  mirb  e§  bon  beiben  ^l^arteien  gcbrand)t, 
bal)er  bei  2tu§bilbnng  be§  ganbel§  mit  ©db  fo= 
tt)ot)l  'fanfen'  aU  'berfanfen';  bgl.  nod)  anglf. 
ceap  '^anbel,  @efd)äft,  23iel)'  ($öiel)  war  eben 
ba§  ^anptsa^hingstnittel  beitn  2^anfd)lianbel ; 
bgl.  @elb,  3Siel)).  5tm  näd)ften  liegt  lat. 
caupo  'slrämer,  8d)enfmirt'  (bgl.  afädif.  niiingon 
'banbeln'än  lat.mango  '.s^iinblcr'j,  mobei  alterbing» 
anffälit,  baJ3  gerabe  ein  nomen  agcntis,  ha5  bcm 
lat.  caupo  entfprii^t,  bei  tbeitem  nid)t  bie  '^cr- 
breitnng  be§  S^w.  germ.  kaupöu  ^at  (nnr  a^b. 
gilt  koufo  'i^anbetsinann').  S)ü§  germ.  ^i^- 
brang  als  kupiti  'fanfen'  (bajn  kupü  'öaitbcl, 
kupici  'Stanfmann',  lit.  küpczus  'Stanftnann') 
ins  llrflab.  nnb  5'n'it.  (kaupata  'feil  bieten'). 
Übrigen»  feljlt  bie  Sippe  im  9ioman.  (bgl. 
^ aif  er).  —  3)a»  ©nbftantib  nl)b.  ^  a n f  ift  mbb. 
al)b.  kouf  Tl.  '^anbel,  (ijefd)äft'  =  anglf.  •■oap 
'^anbel'  (im  (5ngl.  erl)ielt  fic^  bon  ber  Sippe 
cheap  'iDol)lfeir,  chapmann  '."^aufierer'). 

ßnui=bnif tf),  S?  0  n  l  =  f  0  p  f ,  Sl  a  n  l  --  q  n  a  p  p  c : 
in  biefen  3itffiiinnenfci^nngeu  bebcntet  Slanl  eine 
'tugel  bon  geringem  Umfange';  inl)b.  Uiile  7Jeben= 
form  bon  kugele  (bgl.  ftcil  au§  fteigelj;  älter 
n^b.  St a nie;  bgl.  Slenle. 

fttum  2lbb.  an»  ml)b.  küme  aU  31bj.  (?) 
'bünn,  fdimad),  gcbrcdjlid)',  aU  3tbb.  (al)b.  kümo ) 
'mit  9)tül)e,  fd)>bevlid),  fannt,  nid)t';  ba^n  abb. 
kümig  3lbi.  'fraftloÄ,  mübfam'.  'Sdiibäcl)lid)'  ift 
bie  ©nmbbebentnng  be§  Slbj.  nnb  2tbb.,  wie 
nieberl)eff.  ibeftfäl.  kyme,  mnbb.  küme,  fdjlneiä. 
chum,  mittelengl.  ki'me  'fcl)toäd)lid)'  jeigt  (bgl. 
lat.  aegre  'fauiit'  p  aeger  'franf').  2)a»  cnt: 
fpred)enbe  anglf.  cyme  bebentet  'jart,  fein,  fdiijii', 
ibogu  anglf.  cymlic  =  engl,  comely  'anmutig' 
(bgl.  fletn).  Jür  germ.  kiimi-  'fd)wäd)lid)', 
momit  bielleid)t  bic  Sippe  bon  fenf  d)  3nfammcn= 
^ängt,  finbct  fid)  au2märt§  feine  fixere  iöcäieljnng; 
man  benft  megen  al)b.  chumön  kümen  'tranern', 
afäd)f.  kümiaii'bcflagen'  an  gr.  yoäco  'flage'  (ibg. 
2Bä.  gü  gow)  nnb  erinnert  für  bie  58cbcntniig»= 
entmidlnng  an  tb  e  n  i  g  neben  m  c  i  n  c  n. 

ßautel  S'.  £el)mbort  be»  16.  Silii'li'^-  (33elcg: 
Specfle  1599  Architect.  S.  99b)  fln§  lat.  cautcla, 
feit  §enif(^  1616  nnb  §enpolb  1620  gebnd)t,  >bo 
and)  Snntion  an»  lat.  cautio. 

i\a\\\  "iSl.  an»  gleid)beb.  ml)b.  kütze  kütz  iU. 
(fel)r  feiten  belegt);  im  3ll)b.  foinie  in  ben  älteren 
germ.  Sialcften  fef)lt  bae  äl^ort,  me^balb  c» 
ld)mcr  ift,  feine  got.  Santform  ju  bcftimmcn. 
Wim  fönnte  fid)  got.  *kutts  ober  *kiidna  bcnfen; 
ba§  erfte  erinnert  einigermaßen  on  gr.  ßvCn 
'Lhile'  (für  güdja?  ß  ibie  in  ßai'ro)  'tommen'). 


faulen 


190     — 


M)rcn 


Xaju  fomnit,  bntj  mif  tz  im  iJfljti.  Sloknanicu 
für  iniiicl  gcbilbct  lucibcn :  SpaB,  Sttcflli^, 
}(i  i  c  Im  t? ;  balier  föiintc  i?  a  u  =  5  ^ii  trennen  fein, 
unb  gr.  ßvuc  '©ule'  läge  3iinäd)ft. 

t  faujcii  3tft'-  'fancrn',  nur  nl)b.;  e»  gcliiirt 
mit  fancrn  jnr  fclben  iöj.  kü;  gen  ift  3lb= 
leitung  am  al)b.  zen  azen  (^^en  a?26")i  flot. 
atjan ;   *küwatjan   luärc   bic    got.   ä>erboIform. 

ßoöoDcric  ^\  Se^ntvort  oom  6-nbe  bc§  16, 
vVot)rfi§.  (in  3fiti'ngen  feit  1569  nndiweisbar), 
als  mobi)d)e§  S'i'fuit'iüort  im  2;ciit|d)cn  l'?id)cl 
1617  (aU  6  an  alleren)  Derfpottct;  iittcre  9kben= 
formen  cavalleria  nnb  cavallieri,  and)  gavallaria: 
an§  ital.  cavalleria  =  frj.  cavallerie.  ^m  16. 
3af)r^.  (S.  3?.  @oIin§  1582  Onomast.  184)  gilt 
„ber  reifige  3ei'a"'  oiicf)  Meuterei. 

ßnuaaicr  in.  im  SOjäbr.  ^rieg  fj.  Ö.  anofd)c= 
rofd)  l<ji2  ^4?bilanber  1, 16.  73)  eingebürgert,  in 
Leitungen  fd)on  1612  na{^tüei§bar:  an§  frj.  ca- 
vallier. 

ßoüittv  W}.,  ein  im  mobernen  (Europa  pjeit 
Perbreitetee  Sßort:  frs.  engl,  caviar,  frg.  fpan. 
cavial ,  itat.  caviale  caviaro ,  tnrf.  khävyär). 
Ta§  2öort  ift  belegt  jnerft  1458  bei  bem  Italiener 
iUatina.  S^entfdie  Selege:  Öoefingt  1782  @c= 
bid)te  11,21;  III,  122.  157;  and)  fd)on  §n[fin§ 
1628  8d)ifffa^rten  XIV,  17. 

t  ßcöfc  fy.  ans  gleid)beb.  nUjb.  k^bse  kebese, 
a{)b.  ke-bisa  ch^bis ;  got.  iüäre  *kabisi.  isgf. 
angif.  c^fes  cyfes.  2)a§  SBort  ift  et^mologifdi 
leiber  gan^  bunfel.  Slnltnrgefd)id)tlid)  toiditig  ift 
bie  2?eobad)tnng  ber  23ebcutnng:  ba§  anglf.  Söort 
bebeutet  'Äonfubtne'  nnb  '2}?agb'  nnb  lüeiter  ein 
3nget)örige§  M.  kefser  be§  SInorb.  bebeutet 
'Sflaüe':  offenbar  lunrbcn  tt)eiblid)e  ^riegsge^ 
fangcne  ju  'Sftaoinnen  (Pgl.  angIf.  wealh  '.teltc, 
Sftaoe',  wylen  'Sftaptu,  3}iagb'  unter  lüelfcf)) 
unb  Stonfubiuen  gemad)t.  Ser  23egrtff  'Äo.ufu= 
bine'  ift  (tro(3  Sacttus'  ibeatiftifdi  gefärbter  2;ar= 
fteünng  be§  altgerm.  Janiilieiilebene)  bem  germ. 
2(Itertum  nidjt  fremb ;  aber  loidjtig  ii"t  —  unb 
ha?>  beftätigt  ben  ©e(}a(t  feiner  Sarftellnng  — 
baf?  .tebfen  ans  ben  ^Kriegsgefangenen  refp.  ben  ; 
Sflaüen  auÄgetüä^lt  iDurben;  bie  SffaPen  gölten 
im  Stttertum  al§  Sadjen;  pgl.  lat.  mancipium, 
gr.  drdodnodor:  anorb.  man  'Sftaoe'  ift  9Jentr. 
unb  bebentet  aud)  'Sflapin,  iftonfnbiiie'. 

ferf  2tbi.  am  m()b.  kec,  9Jebenform  gu  quec 
(fleft.  kecker  queckerj  'lebenbig,  frifd)',  ai)b. 
chec  cheh  (fleft.  checcher  chehher),  quec  quec- 
cher  'lebenbig'.  2?a§  Santgefeß,  luonad)  queck  ju 
keck  tüirb,  ^at  eigtl.  in  ber  Sdiiüei^  in  al)b. 
3eit  gemirft;  nod)  je^t  ift  fd}iueis.  fed)  'feft, 
ftarf,    broU';    bod)    ift    fecf    ouc^    in    söaierni 


üo(f^5Üblid)  (nbb.  bafür  breii't).  (fnlfprcdienb 
anglf.  cwicu  (cucu)  'lebenbig',  engl,  quick 
'lebenbig,  Icbf)aft,  fd)uett'.  'lebenbig'  ii"t  bic 
©rnnbbebeutung  be»  3tbjefti05,  unb  unfcr  nl)b. 
Icbbaft  iffnftricrt  beffen  loeitcrc  23ebentnngH?: 
cntmicflnng.  %üx  lueitere  25erg(eid)uug  I)at  mau 
Pou  bem  ent)pred)enben  got.  ^Ibj.  qiwa-  'lebenbig' 
au§3ugef)en  {ha^  3iocite  c  k  be§  I)b.  unb  engl. 
2Borte§  ift  Bufafe  »or  bem  got.  w  ober  cnt= 
fprtd)t  bem  g  in  lat.  vigerej.  S)a§  gotifd)e 
qiwa-,  ans  gwiwo-  giwo-  entftaubeu,  becft  fid) 
genau  mit  lat.  vivus  für  *gvivus,  ffr.  jivas 
'lebenbig';  ba3u  lat.  vivere  (victus) ;  ffr.  jivätus 
'ßebcn',  jivathas 'i^ebcn';  aufserbem  im  &x.  mit  ß 
im  51n(ant  (ogl.  ßatro  =  f  0  m  m  en)  ßio^-  ßloTo^ 
ßiöto ,  ba3U  aflop.  zivü,  lit.  gyvas,  altir.  beo 
'lebenbig'.  2lKe  biefe  f^ormen  iretfen  auf  eine 
uribg.  2S3.  giw  'leben'.  3lbge(autct  erfd)eint  biefe 
2Bur3eI  im  &cxm.  nur  in  anorb.  kveykva  kveik ja 
(got.  *qaiwjan)  '5'cner  ansnnben',  eigtl.  'lebenbig 
mad)en'.  2lu§  bem  dHjh.  ftellt  fid)  jur  gleid)cu 
2öur3el  (unb  3iriar  jn  bem  ibg.  SlbjeftiP  giwos 
'lebenbig')  erquicfen  unb  Cuedfilber;  2lu§= 
fall  be§  u  nad)  q,  ber  ttd  Pou  guccf  entfernt 
I)at,  setgen  S?tel,  fommen,  ^ot. 

ftcgcP  ^M.  'conus'  au§  mbb.  mnbb.  k<^^gel 
Wh  'iScgel  im  ^egelfpiel',  aud)  'gtocf,  iSnüppel', 
al)b.  kpgil  'Jßfa^l,  iPftocf'.  S'asn  mubl.  kegghe, 
nbl.  keg  '^eir,  nbb.  fc^mäb.^baier.  (im  jRie§) 
kag  'Strunf,  S?of)Iftenger.  2{^b.  kegil  'ißflocf' 
(got.  *kagil3)  fijnnte  mit  gr.  y6firf,o-g  (ff  für 
gh)  '^:;>ffocf,  bi3l3erncr  ^){agcf,  teil'  —  mit  9?ofa= 
liernug  ber  SSurjclfilbe  —  Pcrmanbt  fein.  £)b 
lit.  zagiuys  '::)5fa^[,  $foften'  (zägaras  'bürrer 
2lft')  3U  S?^  e  g  e  l  ober  Pielmel)r  gn  S  u  f  e  'Sc^littcn= 
fufe'  gel)ört,  läf5t  fid)  nic^t  entfcbciben. 

ßcgel^  5Dt.  (erhalten  im  9il)b.  nur  nodö  in  ber 
SBerlnnbung  tinb  nnb  Siegel)  au§  ml)b.  kngel 
knkel  'nnel)elid)e§  S?inb'.   S)unflcn  llrfprung§. 

^i1)k  3'-  QU'-'  glcii^bcb.  nil)b.  kel  }y.,  al)b. 
kela;  entfprcd)eub  ubl.  keel,  anglf.  ceolu  (engl. 
au§geftorben)  unb  ceolor.  @ot.  märe  *kil6  (Öcn. 
*kil6ns)  ansufe^en.  2)a  germ.  k  au«  Porgerm.  g 
entftel)t,  bürfeu  ffr.  gala  '§ol§'  unb  lat.  gula 
'Siebte'  perglid)eu  toerben.    <S.  öers. 

fcljrcn'  3t'ü. 'menben'  au§  mbb.  abb.  keren, 
al)b.  keran  clierren  'fcl)rcn,  mcubcn,  eine  9iid)tung 
geben':  ein  lantlid)  nnb  etpmologifd)  fcbiüierig  3U 
beurteilenbe§  SBort.  3in  Slnglf.  gilt  cgrran  cyrran 
§]5rät.  cyrde)  'fe^ren,  menbcn'  =  m^b.  karren 
au§  ioeftgerm.  karrjan  für  *karzjan?  (germ. 
2B3.  kars  iüol)l  nod)  in  tarft?). 

fc^reu"  3to-  'fcflcn'  (fegen  fd)eint  mcbr 
oberb.,  fe^ren  mb.-nbb.  unfein;  5?ntbers  .s^eb- 
rid)  wirb  in  2(bam  4-^ctriä  ^öasler  iöibclgloff.u- 


^cib 


191 


min- 


1523  mit  "^-(([d,  Staub,  .Stutter"  ükrfefet)  au§ 
gleid)l)eb.  nif}b.  ki^'rn  ki^Ten  k^rjen,  al)b.  kerian 
k^ren;  got.  *karjan  (nicf)t  *kazjan)  ift  p  'otx- 
muten ;  and)  auf  ©runb  üon  ist.  kar  9h  '©c^mu^ 
{an  ueucjeboreneu  Sämmevu  unb  Stätbern)';  bgl. 
uod)  abb.  ubarchara  ''mniV'riitn,  llureiutgfeit'. 
Xa;;u  al§  urüeriuanbt  Itt.  zerti  'irf)arreu'. 

t  ßeib,  Slaib  3Jh  'gemeiner  l'ccnfd)',  eigtl. 
':?ta5';  blof?  früt)  nt)b.  unb  nur  fdjtoiib.ralem. 

fcifcn  ^ixo.  mit  nbb.  Sautform  für  ftrcng  bb. 
teibeu,  m^b.  kiben  '']d)ditn,  ganfen'  mit  bem 
gteid)beb.  fregueut.  kiheln  kiveln;  mf)b.  kip, 
kibes  a}?.  'äcinfiid)c§  Sßefeu,  %xo^,  2Biberiet3lid}= 
feit'.  2}Jnbb.  kiven,  nbl.  kijven  'fd^ctten',  norb. 
ki'fa  'saufen',  kff  '3^"^'. 

ßcil  m.  an^  mbb.  abb.  kil  m.  \s5eit,  ^ftocf' 
mit  ber  auffäUigen  9lebenform  kidel  (nbb.  bial. 
Scibel);  got.  märe  *keil)ls(?)  für  beibe  m^b. 
^•ormcn  borau§3ufe^en.  älnffätlig  ift  uorb.  keiler 
(got.  *kaileis)  9.^.  '.^eil';  ki  kai  ift  Söuväelfilbe. 
l'tnorb.  kill  '.tanat'  (ogl.  ben  (Eigennamen  S?iel) 
ift  mobl  ber  '^ebcutnng  mcgen  fern  3U  balten; 
eber  licjse  fid)  megen  ber  abb.  mbb.  33ebeutung 
kil  ''4-^fIocf'  an  ang(f.  cseg,  engl,  key  '©c^Iüffel' 
benfeu. 

feilen  3tbJ-  'fdjlagen,  prügeln',  feit  ?5nfd) 
1741  gebud)t,  erft  burd)  'i^a^  18.  ^abrb-  üblicb: 
ein  2Bort  ber  @ouneriprad)e  (bann  and)  ber 
Stubentenfprad)e),  meldie  bilblid)e  i^ermenbung 
befannter  SBorte  liebt.  —  S)amit  ibcntifd)  feilen 
in  ber  6tnbentenfprad)e  erft  be§  19.  Sab^b^-  '5U 
etto.  bearbeiten'. 

ficilcr,  .Heuler  m.  (bei  gtieler  1G91  in 
beiben  formen):  im  17.  3abrb.  aufgefommen, 
üou  grifd)  1741  (Leiter)  a(»  3ügermort  ge^ 
bucbt:  mobi  ni^t  gu  S?eule:  entlel)nt  an^:!  lit. 
kuilys  '®ber'? 

ftcini.  2JL  au§  gleicbbeb.  m^b.  kim  kirne  W., 
a^h.  kim  kimo  M.  (got.  *keima  Tl.).  ki  ift 
bie  germ.  Söurjelform,  unb  biefe  l^ot  eine  rtieite 
'-öerbreitung  innerf)a(b  be§  @erm.  Sa»  @ot.  be= 
fi6t  Pon  einem  barau§  abgeleiteten  '^tm.  nur  'taz 
'i^arti?.  us-kijans  'beruorgefeimt',  toofür  aber  eine 
ältere  9Jebenform  keins  'gefeimt'  burd)  "iia^  2]erb 
us-keinan  (-nöda)  Porau§gefe^t  mirb.  ^nx  felben 
283.  ki  gebort  mit  bentaler  5(bleitung  angtf.  ci{), 
afäd)f.  kiel,  a\]h.  cludi  (frumikidi),  m{)b.  kide, 
nf)b.  bial.  SUibc  'SpröfsUng'.  Slfüdif.  a{}\}. 
kinan  'feimeu'  bnt  n  als  iprcifenäabicitung  ber 
2öä.  ki;  ha^  ibentifdie  anglf.  cfnan  'auffpringen, 
berftcu,  äerptaljen,  feimeu'  unb  ba§  sngcbörige 
Subftantio  anglf.  cinu,  mittelengl.  chine  'DHß, 
©prung'  ermeifen ,  bafj  bie  Sebeutung  'feinten' 
üon  ber  lebeubigeu  l>lnfd)aunng  bc§  iHuffpringens 
ausgegangen  ift. 


fehl  3ab(pron.  an^  mbb.  kein,  gefürjt  ün?:> 
dechein,  a^\).  dihhoin,  moueben  a):)^.  dihh-ein 
nihhein  nohheiii,  meld)e  fämmtlic^  mit  ein  in- 
fammengefe^t  finb ;  bie  Scbeutung  üon  al)b.  m^b. 
dech  ift  unflar. 

.ßcl^  2JJ.  an^  g(eid)beb.  mbb.  kelch,  abb. 
krlich  chr-lih  (hh)  m.;  entfpred)enb  afäd)f. 
ki^'lik:  au§  iai.  cälTcem  (calix)  entlebnt  %n  einer 
3eit,  mo  uod)  kalikem  gefprod)cu  mürbe  (ügl. 
Heller);  bie  nobeliegenbe  Slnnabme,  .Sfeld)  fei 
erft  mit  ber  (Einfübrnug  bc§  C^briftentum»  au§ 
ber  ^ird)enfpra(^e  bei  une  eingebürgert,  luirb 
miberlegt  burd)  bie  S^cbanblnng  be§  fid)crlid) 
nid)t  tior  biefer  3eit  entlebnten  tat.  crücem  -^ 
Sren^,  beffen  z  für  lat.  c  oor  e  auf  fpätere  3cit 
I)inmeift  al§  Seid)  au§  calicem.  9Jä^er  liegt 
bie  2lunabme,  baJ3  etma  mit  bem  äJorbringen  ber 
füblid)en  SBeinfultur  ber  9lame  importiert  mürbe ; 
pgl.  Heller,  SBein,  Sed)er.  Sluf  engl,  unb 
ffaubin.  ©prad)gebiet  geigt  fid)  noc^  a  nad)  bem 
lat.  3Bort:  anglf.  calic  cselic  unb  norb.  kalkr: 
ngl.  aliir.  calich.  ^-afr  überall  ift  'ba?-  2Bort 
bloß  fird^lid)  gebraudit;  Pgl.  fr?,  calice.  — 
331ütenfelc^,  erft  nbb.,  berubt  auf  ©inflnfj 
Pon  gr.  y.dXv^  '231ütenfeld)'. 

ßelle  %.  an^  m^b.  mnbb.  k§lle  %.  '3d)öpf= 
lijffel,  2Jkurerfelle',  af)b.  kf.'lla  f^-.  'Slfanrerfedc'; 
ein  got.  "^kaljo  5.  fe^It.  Cbmobt  cin.ielne  iöe^: 
rül)ruugen  :^mifd)cn  bb.  iSelle  unb  anglf.  cylle 
cille  fy.  'Sd)land),  leberner  Sacf,  ©eföB'  ftatt= 
finben  (»gl.  abb.  fiur-kolla),  liegt  bem  anglf. 
2Sort  boc^  lat.  culleus  'leberner  ©acf'  :^u  ©runbe, 
ober  uocb  tria^rfd)eiulid)er  ift,  baf5  im  51nglf.  eine 
2}ermifd)uug  eiue§  edjt  germ.  mit  einem  2ebn= 
morte  eingetreten  ift. 

ßellcr  l'i  au§  gleid)beb.  mbb.  keiler  3Jf.,  a\)'i>. 
kelläri  3}i.;  eutfprecbeub  afäd)f.  kelleri  3.1f.;  norb. 
kjallare  2J?. :  ein  gcmeingerm.  ^e^nmort,  ba§ 
mit  ber  Pon  ben  Jliömern  erlernten  ^uuft  fteincruc 
.sjänfer  gu  bauen  (ogl.  Söller,  Speid)er,  audi 
'Pfeiler)  mobl  oon  ©üben  unb  SBeften  ans  meitcr 
nad)  S'iDrben  oorbrang;  nur  na&)  Lvngianb  faub 
\\a^  2öort  in  alter  ^t'xt  feineu  S'ingang;  engl, 
cellar  flammt  erft  an^  afrg.  celier.  Sie  i^eriobe 
ber  (J'ntle^nung  be§  2öorte§  .teil er  au§  fpätiat. 
cellarium  (mit  @enu§med)fel  unb  bcutfd)er  33e= 
tonung)  mar  eine  Porabb.  '^txt,  'na  bie  lat.  2ebn= 
morte  ber  abb.  3eit  'i>a%  lat.  c  Dor  Igelten  ibfaleu 
in  z  (tz)  permanbeln  (ogl.  istreus).  Heller 
mag  etmn  gleid)seitig  mit  Steld)  (f.  bie§)  öou 
©üben  nad)  2;entid)lanb  gefommen  fein,  Pielletd)t 
mit  ber  S?ultur  be§  Seine«;  boc^  bebentct 
Heller  überbaupt  *nnterirbifd)e  i^orratsfammcr' . 
—  ttcHiicr  M.  aus  mbb.  kelnare  2)J.  's!eller= 
mcifter'  ani  mint,  cellenarius  mit  ber  gleid^beb. 


/ 


.iTcItcr 


192 


.^rciS 


lliebcitfiniil  kella?re  3)?.  mi?  lat.  cellarius  Tl. 
*isovftcI)cr  bcr  (JcIIa,  bev  5Bovrat§fainuicv'. 

ßelter  5-  nii'5  fllcidibeb.  nil)b.  ki^-Uer  kalter 
kaltür  ^-^y)}.,  al)b.  kelk(e)tra  kolk(e)terre  calc(a)- 
tura  calctura  J-.  (aiicf)  calctfirhüs  =  llif)b. 
kalterhüs).  S>a§  SBüvt  i|"t  nitttclbcutfd)  imb  er= 
ftrccft  fid)  üon  ber  3.1hi)el  (ift  aiid)  fiebenbüvcj.) 
bis  jitm  ÜJJain  (oftfräuf.  S? alter),  nad)  ®dnüa= 
bcit,  pr  Saale  iinb  iiad)  (2d)refien.  £ut()er  üer= 
Uieiibct  Co  üiclfadi,  aber  flteidiscitig  War  c§  nin 
Dbcnbciii  inibcfaniit  (^iitl)er§  .Sielt er  inirb  in 
IboniaÄ  Wolfs  i^nflcr  iMbcIiiIoff.  1523  mit'Xrott, 
äi>etiiprciV  iibcvfe^^t  imb  aiidj  bie  3iii'rf)fv  Sibel  üon 
1Ö30  öcnuciibet  nur  Xr  o  1 1).  Oberb.  @t)iioiü)ma 
finb  au  öer  Iditueij.  X  r  o  1 1  (in  @d)luaben  ift  X  r  o  1 1  e 
bie  Dbftniüftpreffe)  unb  ijftreidi.  SBeinprefe  nod) 
Sorfcl  uiib  ld}lueiä.  awä:}  trüel  (bafür  nbl. 
pers,  niiiill.  perse,  aud)  al)b.  pfressa  ail§  lat. 
pressa).  Xie  luci'ciitlidie  lliDiiietülatur  bc§  2Betn= 
baibi  euti'tnmint  bcm  2ateiit  (f.  älUin,  SJfoft, 
teuer,  2?edier,  ®fftg,  Xridjter  imb 
mifd^en),  unb  fo  berufit  Leiter  —  ai)h,  cal- 
c(a)türa  kelk(e)tra  auf  gleid)beb.  lat.  calcatura 
caleatorium ,  worauf  aud)  afrj.  (aItIot{)ring.) 
chaucheur  'Leiter'  beru()t. 

t  ficmcnütc  (V.  nad)  uil)b.  kymenäte  %.  'ein 
mit  einer  (5'euerftätte  (S?antin)  öeric[}cneö  ©emod)', 
bef.  'Sdjlafgemad}',  and)  'ÜBolingiuimer,  'graueu: 
geniad)'.  SBäfirenb  ber  al)b.  3eit  fnnb  ha?,  miat. 
carainäta  'fjei^bareS  3ii'ii»ei-"'  'i^  S)eutld)[anb  (?iu= 
gang;  ha§  23eibcf)altcn  bcr  lat.  beutaleu  Xeuuis 
bctueift  biefe  (il)ronoIogie:  a'^b.  chominata  3^, 
3t u§  mIat.  caminata,  ha^i  fd)Dn  im  6. 3ai)rf)nnbert 
uac^iueisbar  ift,  ftammt  and)  ital.  camminata 
'©aal'  unb  frs.  cheminee  ';}tand)fang',  lüorauS 
engl,  chimney,  ferner  cjedi.  polu.  ruff.  konmata 
'3immer';  ügl.  ^amin. 

fcnncn  ^t\v.  an§  g(eid)beb.  m()b.  aljb.  können, 
aijb.  cheimen.  Xaö  Siuiplej;  mar  im  dJlijh.  3{[)b. 
menig  gebräudjlid) ;  man  gebraud)te  bie  Si'om= 
pofita  al)b.  irch^nnen,  mf)b.  erkennen  nub  af)b. 
bichennen,  m'ij'ö.  bek(^nnen,  bcibe  and)  in  ber 
33cbentnng  öou  ul)b.  feunen.  Xa^  entfpred)eubf 
got.  kannjan  (uskannjan)  fomie  auglf.  cnnnan 
gecvnnan  bebeutet  'betaunt  nmdjen'.  Xiefe 
SDoppelbebcntuug,  bie  onorb.  kenna  in  fid)  Per= 
einigt,  erflärt  fid)  barou§,  baf5  oltgerm.  kannjan 
t^aftitiünm  su  bem  altgcrm.  ^^n-ät.=$räf.  kann, 
3uf.  kunnan  'miffeu'  ift;  erfenneu  ift  ein  re= 
flejipe»  'miffeu  mad)eu'.  51Beitere  33eäüge  bgt. 
unter  fijunen  unb  fül)n. 

tentcvu  3tm.  juerft  al§  ubb.  SÖort  ber  2SaI= 
fifd)fänger  ('ben  SBalfifd)  auf  bie  anbere  ©eite 
legen  jum  abfpeden')  bei  '}S"^iid)  1741  gebucht: 
an^  ^ante  obgeleitet. 


Jlcrftc  Jy.  nii§  m()b.  körbe  ^•.,  kerp  2}J.  '(S-hu 
fd)nitt,  ilerbe'.  injl.  anorb.  kjarf  kerfe  M. 
'iMhibel',  auglf.  cyrf  '(S-iufd)nitt'. 

tcvbcn  S^W.  au§  mlib.  körben  (mit  ft.  '4>avti3. 
gokurben  int  11cicbcrrl)cin.)  \Uerbeu  madicu':  ein 
urfprgl.  ft.  ^t'U.  mit  bem  3tblaut  körfan  karf 
kurbum  korban  (pgl.  anglf.  ceorfan,  eiujl.  to 
carve  'fd)ncibcn ,  fd)nil3cn',  nbl.  kerven);  f  ahi 
©tammauslant  pdu  kerf  mirb  burd)  bie  ml)b. 
9Jebeuform  kerve  jn  kerbe  ermiefcn;  leiber  fef)lt 
got.  *kairfan.  Sog.  kerf  erfeunt  man  and)  in  gr. 
yod(f,ci)  'fd)reibcn',  eigtl.  'eingraben,  vi^en'  (Dgl. 
l)b.  reifsen  gegen  engl,  to  write),  ba§  mit 
germ.  kerf  auf  eine  ffr.  Söj.  *grph  ^inmeift. 

ftcrfiel  älh  an§  ml)b.  kervele  kervel  ^-M., 
al)b.  kervola  kervela  '^'.  'flerbel',  ein  .*Süd)en= 
unb  £»eilfrant;  ügl.  anglf.  cerfille,  engl,  chervil 
'hierbei'.  @ä  ^at  fid)  mat)rfd)einlid)  fd)on  (al§ 
kerfulja  für  ^cerfolia)  bor  ber  al)b.  3'-'it  in 
®eutfd)lanb  eingebürgert  au§  lat.  caerifolium 
(/aio£(^>v\Xoi'),  tüo^er  auc^  ftg.  cerfeuil,  ital. 
cerfoglio,  nub  gluar  ju  einer  3eit  al§  ba§  an- 
lautcnbc  c  Per  l)ellcu  iBofalen  nod)  k  gefprod)en 
mürbe;  pgl.  teller,  Werfer,  ftaifer,  S^reu,^; 
^^  e  d)  n.  a.  3n  ber  3eit  bor  ber  l)b.  Santper= 
fdjiebung  fanb  mit  ber  italifd)en  Sl'od)fnnft  ber 
©artenbau,  uub  mit  biefem  mand)e  füblid)eu 
@emüfe=  unb  träuterarteu  in  3}eutfd)laub  6iu= 
gang;  ügl.  tappeS,  Pfeffer,  3JHuäe, 
Sol)l,  tetler. 

iterfer  3JJ.  an§i  gleidibeb.  ml)b.  karksere  k^r- 
kfere  ktjrker  dJt,  al)b.  anhh.  karkäri  9JJ.  '@efäug= 
ui§':  au§  lat.  carcerem,  genauer  ans  karkerem? 
(pgl.  al)b.  krüzi  an§  lat.  crucem  unter  tr eng), 
fo  ba^  ba§  anSlautenbe  i  be§  al)b.  2öorte§  ha^ 
-em  be§  3ltf.  repräfentirte  (pgl.  teld),  Sinfe). 
Sd)DU  im  ©ot.  finbet  fid)  karkara  J-.  '@cfäng= 
ui§';  entfprcd)cnb  anglf.  cearcern,  altir.  carcar. 
5{u  bem  l)b.  äBorte  meift  ha^  gmeite  k  pon 
terfer  auf  ®utlel)nnug  bor  bcr  aiib.  3'^it/  ba 
®ntlet)nungeu  mie  al)b.  krüzi  au§  crucem  iuuer= 
i)alb  bcr  al)b.  3eit  bie  2lu§fprac^e  pon  c  ol§  tz 
Por  l)etleu  ä^ofalcn  gcigen;  Pgl.  taifcr,  telcft, 
tellcr,  terbcl,  5)}cd). 

Pttxl  Wl,  mb.  nbb.  5orm  für  mt)b.  karl  M. 
'ÜJfaun,  ©Ijcmanu,  ©eiiebter',  al)b.  karal;  anorb. 
karl  m.  'mann  (©gf.  2Bcib),  @rei§,  gemi3l)nlid)eL- 
2JJann  an§  bem  a^olfe,  Unfreier,  Xicuer',  bal)cr 
engl,  carl  'terl,  2Jianu'.  3hbm  biefen  formen, 
bie  auf  ein  got.  *karla-  fnl)reu,  erfd)eint  ein 
burd)  5lblant  bamit  Perbnnbene§  kerla-  (got. 
*kairla-),  bnrd)  anglf.  ceorl  'llnfretcr'  (baPon 
(•eorlian  'einen  Ühinn  ucl)men,  l)eirateu'),  mittel= 
engl,  cherl,  engl,  churl  '33auer,  terl,  Xölpel', 
fomie  nbl.  kerel,   frief.   tzerl,    ubb.   kerl  kerel 


.^Cltt 


—     193     - 


X^et^er 


(im   STfädil.   nod)    fedlciib)    L)üiaU'::geit:Bt.      i'n§ ! 
(5-igciinante  !)tcU  fid)  bte  ^b.  Js-oxm  iSnrI,  oöne 
Don  ber  mb.  iib.   i^-orni   öevbrätujt  511  roerben; 
über   bie  G'ntle{)nitng   üon  ,si  a  v  l  in§   2laü.  f. 
unter  ^  a  i  f  e  r.    J^eibc  SBorte  ticj^cidjnetcn  ben  j 
?.i?ann  in  lioßer  SlJannfieit  (ciefd}[ed)tlid)  —  '@I)e= ; 
mnnn,   Öcliebter,  and)  'SJänndien   bon  Sieren' 
(nl)b.  angif.)   —   nnb   red)tlidi  'i'Jann   nicbcren  | 
Stanbc?');   im   3Inglf.   bemalirte   ceorl  'ilfann' 
biefen  tioUen  23cgriff,  inbcm  c^  nndi  non  S^ijnigen 
gefagt  mivb,  in  bor  5lbleitnng  ecorlian  'beiraten'  j 
bie  g:id)Icd)tlid)e  23ebcntung  jeigt,   rcditlid)  ben 
öiemeinfreien,  Unfreien  bebentet.  3"ia"iinfnl)ang 
mit  ffr.  jära  (j  für  g)  '3?ublc,  ©eliebter'  fann,  1 
»üa§  bie  Stammfilbc  betrifft,   mög(id)  fein;  hav' 
1  bes  gerni.  JBortee  ift  jcbcnfaüg  ablcttenb.    Se§  , 
31  blauta  .^  e  r  1  :  .^  a  r  I  wegen  ügl.  ft  ii  f  e  r.  ' 

ßcrn  9)?.  an§  gleidibeb.  mbb.  kern  kerne  WL,  ■ 
aifb.  kerno  älu;  entfpred)enb  anorb.  kjarne  2Ji. 
'^ern'.   6-in  entfpred)enbc§  got.  *kairnö  9h  feblt 
(bafür  kaüniö  9J.?).  5ing(f.  cyrnel,  engl,  kernel 
'^exn,  jS'orn'  gebort  lanttid)  näf)er  s"  ^orn,' 
i>a  eine  5Ibtcitung  uon  Sern   im  (yngl.  mit  ch  i 
anlanten  müfetc.    5(ltgerm.  kerna-   nnb  konia-  ^ 
finb   bcibe  bnrdi  5lblont  miteinanber  ücrbnnben  j 
mie  33rett :  Sorb,  Merl :  ^arl.  | 

t  fernen  3tti'.  'bnttern',  ein  nbb.  SBort,  sn  engl, 
churn  'iPnttcrfaf},  Slerite',  anglf.  öirne  cyrne,  nbl. 
kam,  anorb.  kirna  ^•.  '3?ntterfaB',  moi^u  and) 
anglf.  cyrnan,  engl,  to  churn  'buttern',  nbl. 
kamen  'buttern'.  l::ain  nbb.  (oberpfäl^.)  kern 
'3}Jil(^rabm',  ntnbl.  kerne,  norb.  (i§Iänb.)  kjarna 
'ÜJJifdirabm',  bie  Dielleidjt  mit<s?e'rn  ibentifd)  finb. 
2Ba^rfd)einIid)  ift  germ.kirn-jön'iPntterfaB'  neben 
kirnjan  'buttern'  uralte  9lb(eitung  ^ü  biefem 
*kemo-  'iljild)rabm'. 

ßcrje  3'-  au§  nibb.  kerze  'Sid)t,  S!erje',  bef. 
'3Bad)§feräe',  abb.  k^rza  charza  >y. ,  karz  Wl. 
'S^erjc,  2)ocbt'.  2Bie  engt,  taper  au§  angtf.  tapor 
'.<ler3e'  auf  lat.  papyrus  (2JJittelform  *tapürus) 
bcrubt,  ha§  im  Sioman.  and)  für  '3)od)t'  gebraud)t 
mirb,  fo  bat  man  für  a^b.  karz  '2;odit'  (Jntlebnuug 
am  lat.  cliarta  (Dulgiir  cartaj  'papyrus'  anjU: 
ncbmen,  obmobl  bie§  aU  'S^odit'  (and)  im  ^Noman.) 
nod)  nid)t  gefunben  ift;  im  i'atein  feit  ber  i^taifer^ 
iieit  geigen  papyrus  Charta  nnb  scirpus  S3e= 
rübrungepunfte  (bas  9}Jarf  ber  ^^apQru§  nnb 
Stufe  bieute  al§  ®od)t).  S)af5  papyrus  nnb 
Charta  im  ©erman.  fid)  geograpbifd)  ergänzen, 
fprid)t  für  biefe  Xcutung,  nnb  M^  aud)  fonft 
9Borte  für  3?elcuditung  im  ütteren  ©erman.  au§ 
bem  ßat.  ftammen,  lebren  ^-acfel  (au§  facula) 
nnb  got.  lukam  'Sid)t'  fang  lucernaj.  3tbb. 
kijrza  märe  al§  2lb[eitung  eigtl.  'iterje',  abb.  karz 
eigtl.  '2)od)t'.     Slnorb.  kerte  3t.  '.vterje'  fd)eint 

«lufle,  (Stymoloflijie«  ffifrlerbiidi.    0.  Vlufl. 


au§  anbb.  *korti  ( mnbb,  kerte^^  '^er^^e'  neben 
*kart  '2)od)t'  3u  flammen. 

ßeffcl  2}h  an^'  gleid)beb.  mbb.  k.^^^jel,  abb. 
kp^^il  Wi.;  entfpred)enb  got.  katils  (katilus?), 
anorb.  ketell,  anglf.  cytel  W.,  engl,  kettle,  nbl. 
ketel  'Keffer.  2l?it  JRedit  leitet  man"!ba?  ge= 
meinaltgerm.  Söort  Pon  lat.  catinus  'Sdjüffcl' 
(—  ffr.  kathina  'Sd)üffe[')  ober  beffen  2)iminutii' 
catillus  ob ;  auf  lat.  catinus  tueifen  abb.  k«;33in 
ch«,^32J-  ttih^-  ''li'cZ^i  (alem.)  'sfcffel',  anglf.  c^te 
'cacabus'.  2)aB  au§  lat.  catinus  aud)  got.  katilus 
berporgeben  fann,  geigt  6" f el  =  lat.  asinus  (f.  aud) 
3g el).  ®leid)5eitig  mit  Steffel  bürften  etroa 
Secfen,  S^ad)el,  S^eld),  Sd)üffel,  Sifd)  (aud) 
(5' i  m  e r  nnb  ^  o  p  f)  entlebnt  fein.  2ln§  lat.  catinus 
ftammen  aud)  im  JHoman.  portng.  cadinho  nnb 
tirol.  cadin  'biil^erne  Sdjüffel'.  5ln#  bem  C>)erm. 
ftammt  afloo.  kotilü  '.Steffel'. 

ßctte*  )y.  mit  ben  älteren  unb  nod)  bial. 
ÜJebenformcn  kitte  kütte.  Xie  beutige  i?autform 
tt)irb  feit  bem  18.  fsnbrb.  nur  oon  3{ebbübuern 
uf)u.  gebrand)t  unb  ift  eine  llmbilbung  au-J  bem 
für  bas  Spradigefübt  uuucrftänblid)en  kütte, 
mbb.  kütte,  abb.  kutti  9i.  'i">crbc,  Sd)ar';  ngl. 
mnbb.  küdde,  nbl.  kudde  5'-  *.^?erbe'.  2)ie  nbb. 
2??a.  bflben  nod)  kütt  9?.  'i^crbe,  ÜJJenge'  (friinf.- 
^enneberg,  kutt,  fdjmeij.  kütt,  tirol.  kutt);  bie 
je^ige  ©pejialifirung  ber  Sebeutung  („lifette 
^ebbübner")  gilt  fd)on  uielfad)  im  17.  3nbrb. 
il'ian  barf  an  lit.  gü'tas  9J2. ,  gauja  a-.  '.'Hnbcl' 
aufnüpfcn  unb  fomit  mciterbin  an  bie  ijib.  ä?^. 
ju  (für  gfi) 'treiben,  anfiiornen',  lit.  güiti 'treiben'. 
2^er  Sental  be§  abb.  SSorte«  gef)ört  baber  mie 
ber  be§  gleicbbeb.  lit.  gutas  jur  5lbleitung;  gu 
'äsieb  treiben'  ift  bie  ibg.  SBurgel. 

ßctte^  5-  iin^  gteid)beb.  mbb.  ki^'ten  k<^'tene 
(Is^ette  feit  bem  15.  ^nbrbunbert  bejcitgt)  S'- 
al)b.  kf'tina  chi^-tiiina  Jy.  'stette':  i^ebnmort  am 
lat.  catena:  bod)  faum  aii^  biefem  f eiber,  ha  ba?- 
ilBort  mabrfd)einlid)  tor  ber  bb.  Sautoerfd)iebung 
in  Sentfd)lanb  eingebürgert  mar  (ugl.  S^erfer); 
fonbern  eber  aii§  einem  oulgären  cadena  (fo  pr. 
fpan.,  baber  aud)  frg.  chaine,  morau-5  mittelcugl. 
chaine,  engl,  chaine)  bod)  meift  nbl.  keten,  mnbl. 
ketene  al^  ältere  (Jntlebnnng  nod)  auf  ba-i  lat. 
t  bin  (tjgl.  S1  reib  e).  2öegen  be§  Übergangen 
uon  e  in  i  ngl.  feiern,  SJ?  e  i  n.  S)er  5lccent  ift 
bebanbelt  mie  in  al)b.  abbat  aits  lat.  abb:it-em. 

ßctjcr  ITf.  auü  mbb.  ketzer  Tl.  '^efeer',  and) 
üermorfner  2J?enfd) ,  Sobomit'  (al)b.  nid)t  nad)- 
lüei'Sbar).  3^a§  tz  ftellt  ber  Deutung  aii§  gr. 
y.f/J) aofj.^-  (y.adfioni  eine  im  3lbenblanbe  nuib^ 
renb  be§  11.  nnb  12.  3flbvbunbert§  oerbreitete, 
üon  ber  .siird)e  verfolgte  manid)äifd)e  Sefte)  feine 
gd)mierigfciten   entgegen,   iventi   man  annimmt, 


fciirf)cn 


—     194 


-tiefer 


baH  iiM.  kcHor  'Mct5cv'  lniitltd)c  ^h'ücfiibcvfctiiiiiii 
a\i5  belli  Iib.  2i>ürtc  ift.  ^hhiv  ift  l)b.  tz  aiifS  iiv. 
.V  (Int.  tli")  nidit  luidr^uuiciicii;  aber  [mitlief)  faiiii 
bcr  liarte  iHcilHinnt  tli  ( [>  ;> )  »uolit  nl§  tz  niif= 
ilcfaBt  luevbcn,  inic  bcnii  3.  33.  ^öiiifl  (5f)tlpertd>3 
3eidicn  für  th  nid)t§  aiibere§  nly  ein  z  mar; 
and}  Hang  bas  \)  in  aiiorb.  SBorten  bcn  'iDciit= 
fc^cn  bc§  9.  3fifn"l)imbcrt§  unc  z,  für  1)üi-  fjörte 
man  zor;  fo  nannte  man  bie  yaHcujoi  in  Ita- 
lien Gazari. 

feut^fii  ^Uv.  anc-  m[)b.  küchen  *f)and)en'; 
aud)  ift  mf)b.  kichen  *)d)liicr  atmen,  fendien' 
in  bcm  nf)b.  ^^ttv.  nntergcflancjcn.  (Jntfprcdicnb 
nb(.  kugchen  'f}nften'  ans  mnbl.  kuchen,  ongif. 
cohhettan,  mittelcngl.  coughen,  cnc)l.  to  cough 
'fünften'.  —  9l?f)b.  kichen  hexni)t  anf  einer  germ. 
iBs.  kik,  bie  im  mb.  9fbr.  Gmgl.  naialicvt  uor-- 
licgt:  nbb.  (A^olftein)  kinghosten,  nbl.  kinkhoest 
9)h,  engl,  chincough  (für  chinkcough)  'iTend)= 
I)nften';  ba5u  fdimeb.  kikhosta,  bän.  kighostc, 
angif.  cincung. 

I^iiüt  7)'-  aii§  m()b.  kiule  5y-  '^enle,  Storf, 
Stange':  ucnuanbt  mit  nf)b.  Slanle  an§  ml}b. 
küle,  DictYiiform  für  kugele  kugel.  ©.  bie 
meiteren  3?e3ie[)ungcii  unter  Singet. 

ßcitlcr  m.  f.  .tetler. 

fcilfd)  Slbj.  nu§  mf)b.  kiusche  kiusch  ?(b|. 
'mäßig,  rnftig,  fittfam,  fd)aintiaft';  al)b.  chüski 
5Ib|.  'entlialtfam,  mäfiig';  angIf.  cüsc  ift  an§  bcm 
5lläd)f.  be§  §clianb  entlelint:  afäd^f.  *küski  (nnd)-- 
meiebar  ift  nur  ba§  5iige{ii.irige  5{bü.  küsko); 
nbl.  kuisk  'reinlid),  fcufd)'.  9115  ©rnnbbebcntnng 
be§  uUen  511  ©rnnbe  liegcnben  altgerm.  Stbj.  tnnfe 
'rein'  t)orau§gefe<3t  merben:  ügL  nbl.  kutschen 
'fäubern,  reinigen';  alib.  unküskt  '©d)mul3';  au§ 
nl)b.  9JJa.  bead)tc  tirol.  keusch  'jart,  sicriidi, 
liübfd)',  baier.: öflreid).  keuscli  'bünn,  fein,  snrt, 
fd)mäd)lid)',  and)  Ijcff.  f  an  ber  öal}n)  n  n  f  c n  f  d)  e  r 
2öcg  gleid) '2Beg  in  üblem  3"ftnnbe'.  5)icfe  i3e= 
beutnngen  (urfprgl.  woljl  'rein,  gart'  al§  ritnelfer 
58egriff  beim  Opfer)  madjen  3uffl>ttinen^ang  mit 
ber  unter  faum  bel)anbetten  Sippe  mat)rfd)ein= 
lief),  fo  baß  al)b.  kü-ski  mit  a(}b.  kü-mo  auf 
einer  2Ö5.  kü  bevn()te. 

ßcufffjinmm  bloß  nf)b. ,  iiad)  mfat.  agnus 
castus,  meldjer  Saum  im  @r.  ben  9kmcn  ayvog 
führte ;  bie§  ergab  als  äyiög  gefaßt  im  Sat.  bie 
Überlegung unb sugfeid)  6-nt[ef)nnng  agnus  castus; 
agnus,  als  'Samm'  gcfafjt,  füf)rtc  ^u  f)b.  .Slcu)d)  = 
lamm,  ba§  fomit  ba§  ^^robuft  bcr  fonbcrbarften 
f)a[bgefef)rten  (nid)tüolf^ett)inDlogiid)cn)  ovrungen 
ift;  ber  23aum  f)cif5t  and)  S?enf(^baum  =  nbl. 
kuischboom. 

ftibt^  3Ji.  mit  sal)(reid)en  biafcftifd)  unb  d)ro- 
nologifd)  üerfd)iebenen  9Jcbenformcn,  bie  fämtlid) 


auf  llmbcntimg  bc-3  ctpmologifd)  nnpcvftnnblid)en, 
iüdI)1  oiioniatüpoctifd)cn  'il^ovte•^  bcriiben;  id)oii 
ba?  5.'(*f)b.  feiint  mcf)vcrc  f au tiu-nimubte  formen: 
gibitze  gibitz  gibi^  finb  bie  Aormeu  bcr 
®d)riftiprad)e.  -i^er  9lnflang  an  bie  gleidibcb. 
ruf).  (Mbezü  foiüie  an  mnbb.  kivit,  nbl.  kievit, 
engl,  peevit  pcwit  läßt  onomatopoietiid)cn  nr= 
fprnng  für  Süebil?  Permnten.  Xa«  Siiffif  cr^ 
innert  nod)  an  Stiglitj,  fomie  oftmb.  .<ilrini6 
'Slrcn^fdinabd',  fd)Uieiä.  (i3irit3  '^ibit?'  (frül) 
nl)b.  P-  m  m  e  r  i  I5 ,  JB  o n  i  13 ,  ÖM  r  1  i  tj  ale  2?ogel= 
namen). 

ßitfjci  (S-.  ans  glcid)beb.  ml)b.  kicher,  nbb. 
kichflrra  chihhira  %. ;  jn  (Sninbe  liegen  lat.  cicor 
(^^1.  cicera)  9h  '<i?id)ererbfe',  cicera  ^•.  ':ij>(att= 
erbfc,  SBicfe';  mlat.  eicoria  cichoria,  ba§  lautlid) 
am  liäd)ftcn  i^ll  abb.  chihhüria  chihhfirra  geboren 
fönr.tc,  bebeutet  'ßidioric'  (c\x.  yJ/r/jim-)  Wät- 
tefcngl.  cliiche  ohickpeas  5^51.  '.tirfieverbfeu'  mit 
fel)lenber  r-3fb(eitnng  mie  fr;^.  chiche,  ital.  cece. 
Sie  (5-nt[cf)nung  bat  uor  ber  al)b.  3«'t  ftattgc= 
fiinben  (jünger  ift  nbl.  sisererwt). 

fttficvn  3ttu  <  cr)"r  nl)b.;  bn^n  a1)h.  kiehazzen 
'Iad)eu',  meldic§  51cbcnfürm  von  abb.  kachazzen 
(mbb.  kaclizen)  ift;  ugf.  nod)  mbb.  kah  9.1?. 
'lautes  Sad)en'  unb  ml)b.  kachen  'laut  Iad)en'; 
ibr  ch  berul)t  nid)t  mic  fonft  auf  germ.  k,  fon^ 
bcrn  nad)  2fn?meiÄ  oon  anglf.  ceahhettan  'Iad)en' 
auf  altgerm.  hh.  2)ie  Sippe  ift  onomatopoictifd); 
für  bicfclbe  feblt  e§  an  einem  ©tpmou.  Csi"  ®i". 
I)atte  man  eine  äf)nlid)e  9?eiifd)i.ipfnng  -/.iv/alj^) 
y.ay/riZfo  -/.ay/nkd«)  y.(iy/käui)  'laut  lad)eii', 
•/.n/lduo  'plätfd)eru,  fprnbetu'.  ®er  mnngeln= 
ben  öautoerid)iebiing  megen  barf  nid)t  an  llr- 
Permanbtfcbaft  gebad)t  luerben;  bie  gr.  2öort= 
fippc  Umn  aber  mit  ffr.  kakh  'ladicii'  nnier= 
manbt  fein. 

fttebti}  f.  .tibiß. 

fiicfcr '  dJl.  ans  mbb.  kiver  (l'f.  9t.  ?),  kivel 
kivele  'S^iefer,  ^innbacfen';  baneben  eine  33ilbung 
an§  bcm  Stamme  oon  fancn:  ml)b.  kiuwel 
W.  unb  gemöfinlidö  kiuwe  kewe  J-.  '.\iiefer, 
iilinnbaffeu'.  Socb  jene  mf)b.  kiver  kivel  babcn 
trot5  ibvcs  feftcncu  i^orfommenS  eine  meitcre  @e= 
fd}id)te  surncf  in  ber  ä.^ergaiigenf)cit;  gn  got. 
*kifru-  gef)i3rt  anorb.  kjnptr  kjaptr  (got.  *kiftusj 
Tl.  'Manl,  Slinnbacfe'  unb  baju  ferner  mit  ber 
91blant§ftnfe  ä  (e)  bnS  anglf.  ceäfl,  afäd)f.  käfl 
9J?.  'Sticfer  ber  Xicre'  (bcS  JlbfautS  megen  bgl. 
^äfcr,  ÖHebel,  S^erl).  Xcx  germ.  Stamm 
f)at  fomit  bie  ©cftalt  kef  refp.  keb  (oor  1  unb 
r  erfd)einen  äumeilen  jüngere  3?erfd}icbiingen 
Pon  b  §u  f)  au§  Porgerm.  geph  ober  gebh:  ögl. 
jcnb  zafare  zafra  9h  'iOJunb,  9tad)cn'  (im  Sfr. 
fcl)lt  ein  biefem   entfprcd)cube?  9fomcn  *iaphra 


J^iefcv 


10  j     - 


fiefen 


*jabhra);  btc  nafalivtc  3S^.  jambh  :  jabli  'lUO= 
iiacfi  idiimppeii'  füt)vt  auf  cir.  •/uiKfat  yauffr.ha 
'Aliimluicfeii',  bod)  bäiujeii  bicfc  luodl  mit  bev  mitev 
^^al^m  Liel}aitbeltcii  Ji>orrnppc  enger  ^iiiammeu. 
S.  Äiifer. 

fticfcr"^  iy.,  feit  beni  K).  3af)i1i.  beseligt  n'd)on 
bei  2iitl)er)  unb  eigtl.  in  Sef)lefien  iinb  Ober= 
fadifen  heimifd)  (mit  ber  9?ebenfovm  Sttenfof)re 
,v  i^.  bei  mathefins  1562  3avepta  SO^-J.  3)afiir 
im  Obcrbeiitfdien  blof?  >v  ö  Ii  r  e  nnb  St  t  e  n  b  a  n  m. 
iBahvfdieinlid)  ift  bafjer  stiefcr  awv  Stien  = 
föl)ve  entftanbeu  (luegen  be§  Unfenntlidimevbene 
nlter  ^^iifammeufeenngcn  ngl.  'B i  m p e  r ,  ®  d) n 1 8 , 
3d)nfter).  3)ie  3'ui''iitMnorm  kimfer  luivb  eis 
iiovbböbm.,  kinfer  ala  oftfviiiif.  begengt.  isgl.  wo&i 
uihb.  kienboum  HL  'itiefei'  nnb  *kienforlie  5- 
'!sticnfi^f)re'  fenuiefen  burd)  bie  3lb(eitung  kien- 
t'ürhiti  3(b|.  'ddii  ber  Sienföf)re'J.  ißgl.  Äien 
nnb  5" obre. 

t  ftiefc  ^•.  '^ht  >yii^mävmer',  im  18.  3fl^i^^- 
für  bae  maritime  3tieberbentfd)(anb  in  ben  3bio- 
tifcn  bezeugt, pon  i^oß  (17si)  70. (Geburtstag i^;.  5G 
al§  -^-cuerfiefe  gebraud}t  (bic  Siefe  mirb  al§ 
irbener  ober  tupferner  S^obtentiegcl,  oben  unb  an 
ben  Seiten  burd)(iid)ert  gefd)ilbert;  fc^on  8ajo 
0)rammatifu§  um  1200  Histor.  Danica  ®.  631 
eninidiit  ba^  )yiifiiüärmcn  burd)  ein  calidum 
laterculum  cistula  crcbris  foraniiiiibus  distincta 
iiiclusum).  '^tnfser  bän.  ild-kikkert'JyUBtüärmer' 
nnb  bem  auffälligen  ineftfäl.  fvr-kipo  'stiefe' 
fiub  anbre  SBortperroanbte  bt§t)er  nicf)t  gefunben. 

ftid'  ?J?.  au§  m^b.  kil  2«.  3h  'Jveberfiel'; 
a[]\i.  iiidit  imd)getniefen;  bialcftifd)  St  e  i  l  (mrl)ein.) 
auf  ml)b.  kil  ^intneifenb ;  nbb.  quiele  kiel  füf)rt 
auf  mittelengl.  quille,  engt,  quill  'Jeberfiel, 
Stengel'.  (5tn  got.  *qilu3  ober  *qeilus  (ba§ 
gleid)beb.tüeftertt)älb.  peil  beutet  auf  got.  ''peilus) 
fomie  jebe  iceitere  9Infnüpfung  fefilt. 

ßicl  -  2Ji.  auäi  mf)b.  kiel ,  a!^b.  kiol  M.  'ein 
gröBereä  Schiff';  Pgl.  auglf.  ceol  W..  'Sd)iff*, 
übt.  kiel,  engl,  keel  'Sd)iffafier;  anorb.  kjoU 
3)1.  'Sd)iff'.  9lorb.  kjolr  3JJ.  '3d)iff§tie.'  ift  ba= 
mit  nid)t  Permaubt;  awv  il)m  entftammt  njot)l 
ba^:-  engl.  2Bort,  fo.oie  bie  ul)b.  Scbeutung  (tDol)l 
burd)  nbb.  unb  biin.  Sinflufe).  2a§  altgerm. 
*kiula-  (in  ber  mutmafslidien  got.  ©eftalt)  'Sd)iff' 
faun  3u  gr.  ynvlog  (y<a'Ai)c\  'stauffarteifi^iff' 
(eigtl.  '(^imer',  aud)  '@egenftänbe  in  ber  ^yorm 
cine§  C^imer§,  j.  3i.  :öieuenforb')  geboren:  au 
lüäre  got.  iu  mie  in  ^b.  Stier,  got.  stiurs  gegen 
gr.  TavQoc.  XaB  bic  (vjermaucn  mit  ben  ©riedjen 
ein  naut.  Söort  urgemeiufd)aftlid)  l)abeu,  barf 
ebenfoiuenig  auffallen,  luie  bie  Übereini'timmnug 
ber  iöejeidinung  llUa  ft  bei  ©ermauen  unb  ^Uiuiern ; 


unb  jubem  reid)t  bae  Sd)iff5bamtiefen  nodi  metter 
5urücf,  jpic  bie  Übereini'timmung  Pon  lat.  nävis, 
gr.  i':u'c,  inb.  iiäus  bemeift;  pgl.  3lad)eu.  ilJit 
bem  gr.  Sorte  pergleid)t  man  ineiter^iu  ffr.  gölä 
golam  'fugelfijrmiger  2Safferfrug'  (ffr.  6  für  au), 
lücebiilb  eine  nbnlid)e  ^Bebeutung  bem  germ. 
Sorte  äu  (SJrunbe  ju  legen  loäre;  pgl.  ^at)n. 

t  ßiclfropf  11?.  ':Uiit3gcburt,  2Bed)felbalg',  feit 
Dem  1(5.  3iif)i"l).  üielfad)  beseugt  (aud)  bei  £utl)erj, 
eigtl.  bem  lDeftlid)en  i'Jittelbeutfd)lanb  angel)örig; 
man  beuft  an  bial.  Siticl  'Cuetle'. 

ßicme  J.  im  16;  17.  ^a^i'Ö-  nod)  uubefannt 
('iUmcer=(Sbcr  1506  H  2''  „brauchias  Crermanorum 
aliqui  vocant  bie  >vild)ol)ren,  aliqui  ben  .vlampff, 
Saxones  ben  @ecfel" ;  im  16/17.  3aÖi"l)-  »üirb 
meift  ^-ifcbolireu  gefagt,  bei  '^rätorin-^  1666 
Anthropod.  451  „S^iefen  ober  3-ifd)ol)ren"j.  (?rft 
feit  'ilbelung  tritt  Sieme  auf  im  2(nfd)IuB 
an  nbb.  3oDtogeu  (Steinbacf)  1731:  ftat  nod) 
^iepe).  ®ine  ÜJebenform  .Stimme  per^eidjuet 
2d)ottel  1663.  ^m  18.  3alir^-  begegnet  aud) 
treffe  neben  St iepe.  2)ie  Penrianbr)d)aftlid)eii 
^esieliungeu  smifc^en  ben  lautlid)  äufammen-- 
gebörigen  Üöorten  finb  unflar  (pommer.  keve) ; 
roaörfd)einlid)  gebort  ba?  gleid)beb.  anglf.  ciun 
ceon  ba-^u. 

fticn  M.  am  mbb.  kien  91. 3.1i.,  nbb.  chien 
ken  '5'rf)fc,  Stieuipau,  Stienfacfel';  pgl.  anglf.  cen 
ilj.  '.vticfer,  >vid)te'.  3ii  älterer  3fit  g^lt  ken 
kien  jugleid)  al^  9iame  ber  ^-öint  ober  Stiefer 
(fo  anglf.  al)b.  m^b.)  unb  al»  'Jarft-'l',  iiield)e 
Soppelbebentnng  aud)  lat.  pinus  aufroeift;  bie 
33ebeutnng  aU  33aum  mirb  bie  urfprünglid)ere 
fein.    S.  nod)  St ief er-. 

tftif^JC  5"  £i"Ü  nbb.,  anS'  bem  Dibb.;  pgl.  nbl. 
kiepekorf  SJ?.  'itiepe,  JRücfenforb',  mnbl.  aud) 
cüpe,  anglf.  oypa,  engl.  bial.  kipe  'Storb';  ein 
got.  *küpj6  ober  *kiup6  fel^lt.  Ob  biefe  (F'ut- 
lebnungen,  refp.  3?3eiterbilbungeu  au§  mlat.  cupa 
'Sonne',  aud)  'ffietreibemaß'  (Pgl.  Stufe)  fiub, 
läßt  fid)  nid)t  entid)eibeu. 

ßie^  Tl.  im  Sd)n3äb.  nnb  iifb.  üblid)  (ben 
nbb.  lUn.  fremb,  bafür  ©raub;  im  Cftreid). 
Sd)ober)  an-?  gleic^beb.  mbb.  kis  Wl.;  Stiefel 
au§  mbb. kiselilh'Stiefelftein,.\?agelftein,  Schloße'; 
a^b.  kisil  (chisiii).  anglf.  cisiK-eosol,  mittelengl. 
chisel'Stiefel'.  6ot.  *kisils  llh  fel)lt;  bie§  lüäre 
biminntioe  5{bleitung  mt>  *kisa-,  ba§  bem  mbb. 
kis,  nf)b.  Slie§  ju  ©runbe  läge.  9lbl.  kei  neben 
kiezel  meift  auf  kl  al§  Stammfilbe  ^in. 

t  ficfcn  3fll^-  iJ"»  'i'f''''  kiesen,  ül)b.  kiosan 

'prüfen,    üerfud):n,    prüfenb    tol'ten,    fdjmedfeub 

prüfen,  nad)  genauer  ':l>rüfung  ermä^Ieu'.    (Sot. 

i  kiusan,  auglf.  oeo-^aii,  engl,  to  choose  'mäl)leu'. 

25* 


->^ii\^^ 


196 


^trc^e 


iMcnii.  il\v  kus  (mit  ^Ü)0ta5ic-mue  kur  im  '4>iii1iä. 
eiforeii,  ).  and)  S?itr  'Jlnihr)  an-i  üovgcrm. 
gus  in  lat.  gus-tus  gus-taro,  gv.  yernt  für  ytvao), 
iiib.  il^3.  jus  'emuililcii,  gern  haben'.  S'ai?  gcvm. 
kausjau  i|t  al»  kusiti  u\ä  5Uni.  gebrungcn. 

t  i^ifjc  S'.,  bloß  nl)b.,  bafür  mljb.  koetze  55- 
'^ovb,  JRücfenfovb'.    lln'pvung  bnnfel. 

Hifcrift  'i'i.  evft  int  19,  3tif)vfi.  bcjengt,  int  IS. 
bafür  .N^ifri;  im  IH.  3afH"l).  finbct  fid)  bafiiv 
I  n  tt  c  r  h  ni  l'fatlicfin':^ l.W2(^-f)cipicgc(  Pp  1111% 
„(^ucf  gncE  guvitt)"  l'h^oUcnlingeit  lö9ö  ^-vofcf): 
mäiiieler  H  IV":  alle§  8d)atlnacbaf)mnngen. 

t  .fVilt,  iStltgang  im  ^Hcm.;  ntf)b.  fel)(enb. 
äJigL  a{)b.  chwiUiwerch  lii.  'üfbenbavbeit' ;  anorb. 
kveld  i»?.  'iTbenb'  (auf  3'^I'ii'b  nnb  iit  ^forluegen 
baö  gcroö()nrid)c  2Eovt  für  IHbcnb,  wäfirenb 
aptann  poetifd)  unb  feierltcf)  ift).  3fng(f.  cwj'ld- 
lu-e|)e  5'.  'S'febcrmaits',  eigtl.  'bie  2tbenb)ct)neUe', 
cwylds^ten'l'lbeitb'.  2)arnacf)  ift  qeldaz  qildiz  9J. 
bO'?  germ.  SSort  für  '5lbenb'.  5(n§fa((  be§  w  nad) 
k  bat  fidi  rcgednäBig  üolljogen;  ngt.  fecf,  Siot, 
!^  ö  b  e  r. 

Ätnb  dl.  an§  gleic^bcb.  in()b.  kint  (@en.  kin- 
des)  31.,  al)b.  kind  ^h  '^inb';  entfpred)eitb  a)äd)f. 
kind  ')}.  \ttnb';  itu  @ot.  9?orb.  (5ngL  febfenb; 
abcv  got.  *kinpa-  *kinda-  ift  üorausjufeßen 
(barauy  enttcbut  aftoü.  r^do  'siinb').  3ni  9lnorb. 
gilt  eine  biird)  iHblaut  Pertuanbte  Silbnng  kundr 
3}J.  'So^n',  uitb  baran  Iiif?t  fid)  ;5unäd)ft  ein  ^h- 
ieftiüfuffij:  kunds  'ftantmenb  an?,  Pon'  anfd)ne6en: 
got.  himinakunds  'f)immUfd)',  qinakunds  'it)eib= 
(id)',  anglf.  feorrancund  'pon  ferne  ftammenb'; 
biefe?  Suffij:  ift  a(te§  i^artis.  auf  to  (pgL  att, 
falt,  laut,  traut,  ©ott)  in  einer  2B3.  kun 
keil  kan,  bie  innerhalb  nitb  anfjerbalb  be§  @erm. 
eine  reid)e  Sippe  Ijat.  '2)ie  SBurjel  bebeutet'i^'ge: 
baren,  erzeugen';  Pgt.  ^önig  unb  aiiBerbem  got. 
kuni,  abb.  kunni  chunni,  mbb.  künne  dl.  '@e= 
fd)lec^f  (got.  qens  '3Beib',  engl,  queen  liegen 
aber  fern).  'S)ain  anglf.  connan  'gebären,  er= 
äeugen'.  @erm.  ken,  ibg.  gen  ^at  23ertreter  im 
(Bt.  yki'og  dl.,  yi'-yi'Of.iai  yovrj-.  im  Sat.  genus 
gigno  gens;  im  2it.  gentis  '2>crlüanbter' ;  im 
Sfr.  2B3.  Jan  'jeugen',  janas  9^.  '@efd)led)t',  janüs 
dl.  '©eburt,  ©efcböpf,  ©efd)led)t',  jantü  ä».  '^inb, 
SBefen,  gtamm',  jäta  'Sol)it'  (bie?  ftel)t  bem 
germ.  ^inb  am  näd)ften). 

Ätnn  9^.  au§  gleic^beb.  m^b.  kin  kinne,  ai)\i. 
kinni  chinni  91.  (aucb  *;^innlabe').  S)ie  ältere 
'-öcbcntnng  '23ocfe,  2Bange'  (got.  kinnus  %. 
'äBange')  bat  ficb  erbalten  in  Sfinnbein  *Sacfen= 
fnodjen',  in  a\)i).  kinnizanfdj,  mbb.  kinnezan 
'Sarfensabn',  abb.  kinnibacko  '^innbacfcn';  pgl. 
anglf.  ein,  engl,  chin  'Sinn',  anglf.  (-inbän,  engl. 


chinbüuo,  itnbl.  kin  J.  'ilinit' ;  anorb.  kiini 
'®angc'.  i^gl.  gr.  ykwc  <y.  'i^inn,  ,<?inulabc, 
S^innlmcfe',  and)  '®d)neibe  be?  '.Seil?,  Seil', 
ybvtiov  d\.  'ü\\\\\,  i^innlabe',  y^vtiaq  ^.  '^inn, 
Sart';  lat.  gena'iBange',  dentes  genuini''J3acfcn= 
jäbue';  ir.  gin  'DJJnnb';  ffr.  htlnu-s  ;>•.  'slinit^ 
labe',  hanavya  'sfiuubacfe'.  Somit  fd)manft  üicl= 
fad)  bie  ^ebentung  ber  Sippe  äiüifd)en  iBangc 
—  ist  in n labe  —  ^inn;  bie  @rnnbbebentung 
ber  2B3.  gen  ift  in  biefem  9bmen  nid)t  jn  cr= 
tcunen;  einige  geben  ber  gr.  Öcbentung  'ißeil' 
mcgcn  Pon  einer  2ß,v  gen  '3erfd)neiben'  an?. 

JSlipfel,  bial.  and)  (Sipfel  dJl.dl.  an?  ml)b. 
kipfe  d)l.  'Jöcisciibrot  in  S'Oi"'»  i^'ne?  ämeigipfe= 
ligen  'iöecfeu'  (bie  Jortn  ©ipfcl  ift  eine  Polf?= 
ett)mologifd)e  Umbcntung);  piel(eid)tpertuaubt  mit 
abb.  kipfa  ^y.,  mbb.  kipfe  '^löageumnge'. 

.Viippc  ;y.,  an?  bem  d)lh.  9?Db.;  hk  eigtl.  l)b. 
5^'ornt  i)"t  ütipfe,  in  ber  ^öcbentung  'Spi^e'  bei 
iiutber  bejengt;  ältere  Se^iebungen  fehlen.  2)e= 
nominatiP  tippen  'bie  Spige  abbauen';  in  ber 
Sebeutnng  'fcblageit*  31t  anorb.  kippa  'fd)lagen', 
anglf.  cippian,  njo3u  aucb  n^b.  fappen. 

ßiv^c  (fd)tüei3.  cliilche)  an?  gleid)bcb.  mbb. 
kirclie,  abb.  kiricha  chinhha  ()cb>üeiä.  chilihha 
für  *cliiljhhaV)  ?y.;  entfpred)enb  anbb.  kirika,  nbl. 
kerk,  aitglf.eiricecyrice,  engl.  church'jtird)e'.  ii>ic 
bü^  ch  pou  Stird)e  kiricha  5eigt,  muB  ba^  ilöort 
bereit?  Por  ber  ai)b.  3eit  Porbonben  geiDefen  fein* 
Ort?nanten  tntt  ^  i  r  d)  e  begegnen  fcbon  int  Seginn 
be?  8.  3n^rh?.  in  ®entfd)lanb.  Stnorb.  kirkja 
'Sird)e'  fd)eiut  engl.  Sehittöort  3u  fein.  Sem 
@ot.  ift  ba^  Jßort  fremb  (man  fagte  gud- 
hüs  '®otk§i}an§',  gards  ober  razn  bidö  '58et= 
l)au?';  and)  afkklesjö  'coetus  christianorum'). 
Unb  bod)  muffen  e?  bie  roeftgerm.  Stämme  bnrch 
got.  33erntittelnng  an?  bem  ©ried).  übernommen 
haben  (Pgl.  '4^faffe,  i^Jfinstag  unb  Sam?  = 
tag,  and)  (Sngel  nnb  2;;enfel,  §etbe  unb 
taufen).  Slllerbing?  bebeutet  gr.  y.fgi'iy.rj  bi-j 
etroa  iit?  10.  3abvb-  (mit  (Srgänsung  Pon 
rj/Lisga)  au?fchliefelid)  'Soitntag',  itnb  erft  Pont 
11.  3al)r^.  an  hat  e§  bie  S3ebeutung  '^^an^  be? 
§erretl'.  2lber  abb.  chirihlia  ^.  =  got.  *kyreikö 
hat  man  mit  @enit?tt3ecbfcl  an?  bem  feit  bem 
4. 3ahrh.bc3eugten  gleicbbeb.  y.Poiu/.ov  ab3itleiten 
(gr.  -Ol'  iüirb  bei  got.  (Entlehnung  3U  6,  and)  in 
aäßßavov  got.  sabbatö,  i:vayybXiov  got.  ai- 
waggeljö,  aiyiXXiov  got.  sigljo).  S)a  tu  ber 
rijm.  ^ird)e  ba%  gr.  SSort  nie  3ur  ©eltung 
fam  (lQt.=gemeinroman.  fomie  got.  unb  feit,  bafür 
ecclesia),  fo  hoben  mir  in  .^ird)e  {a\x%  got. 
*kyreik6  *kirikü  ftaiumeu  ruff.  cerkovi,  afloP. 
crüky)  eiueu  Xerm.  ber  gried).  W\x6)t  (fonft  haben 
mir  mcfentlicb  lat.  ÜBorte  mit  bem  (Sl)riftcntiiin 


Hinfifptcl 


—    19; 


ßi|e 


üBevuommcii ;  Ui]!.  .<?  a  p  c  1 1  c ,  ly  c  i  c  r ,  St  v  c  u  3 , 
Scncit,  i'fcifc).  'Die  got.  iöermittcliiiig  bei 
!!slird)e  mar  iüeiitgfteu§  bi§  uii?  9.  Csnfivb-  niögtidi; 
lind)  2Bal.  Strabo  gab  e^  itod]  im  0.  otilul).  au 
bcr  unteren  Xouan  Oottcöbieuft  in  got.  Sprad}e. 
2)au  üorou-o5uiegeube  got.  *kyreik6  mürbe  laut: 
lic^  an  got.  spyrei{»-s  Cäcc.  '4^[ur.  spyreid-ans) 
—  gr.  (Tncoid-  'üovb'  erinnern. 

i?ir(^)picl  3f.  ans  mf)b.  kirchspil,  and)  kii- 
spel;  bcr  suieite  i^^ompDiitioneteil  mirb  ^u  beu  im 
meftlid)eu  äljittclbentidjlanb  üblidicu  "M  e  n  1  d)  e  n  = 
1"  p  i  e  I  '33Jen|'d)enmenge'  nnb  (S  e  ( b )  p  t  e  t  '@elb= 
menge'  gebogen ;  audi  mirb  nbl.  dingspil  'jRed)to= 
bann'  üerglid)en.  äfJan  f)at  befonber»  an  got. 
spill  9h '3tebe' (ngl.  ^^eifpict)  angcfnüpft  unb 
Slirdifpiel  gefaßt  aU^ '3?e^irf,  innerhalb  beiieu 
bac-  iBort  einer  S^ird}e  gi(t'.  3(nbere  molleu  mit 
'Kürffidjt  auf  bie  (yrflärnng  non  ^ä^farre  eber 
eine  93ebeutnng  'iBc^irf,  @el)ege,  Sd}DUuug'  per= 
muten,  moju  ba^  anglf.  spelian  'fd)onen,  fc^üßen' 
3(nbalt  giebt;  pgl.  anglf.  spela  ';i^ertreter'?  — 
ftirjftnieif)  Jy.  am  mbb.  kirchwihe  ^•.  (and)  fdion 
*3abi'nwi"ft''  fogar  'Jfft  überf}aupt'  bebentenb), 
al}b.  kirichwihi  ?y.  eigtl.  'slird}entDei()e'  (ngt.  atem. 
Slilbe,  chilbi). 

t  ßirmcä  >y.  auv  m^b.  kirmesse  5-  'itird)mei[)^ 
feft'  für  unbeseugte§  kirchmesse,  mie  mbb.  kir- 
spil  neben  kirchspei  dl.  *£ird)fpiel',  kirwihe 
neben  kirchwihe  '^ftirdnoeif)'.  is^irme»  (nbl. 
kerkmis  kermisj  eigtl.  'l'Jeffe  §nr  Tyeier  ber 
.stird)enraei^c'  (bafür  alem.  chilbe  au»  kilchwihe, 
baier.  kirta  au§  kirchtac).    25gL  'iüieffe. 

firre  3(bi.  aus  mbb.  kürre,  mb.  kurre  kirre 
5tbi.  'äaf)m,  milbe';  mit  nnterbrücftem  w  ent= 
ftanbcn  an^  älterem  al)b.  *kurri  *quirri;  bgl, 
got.  qairrus  'fauftmütig',  anorb.  kvirr  kyrr  ^tbj. 
'ftiü,  ru^ig'.  33ie(feicöt  liegt  bie  in  ul)b.  Siiber 
fterfeube  germ.  ^Bj.  qer  ^u  ©runbe;  bod)  fijnnte 
and)  lit.  gurti  'ft^macb  roerbeu,  nad)laffeu',  gurus 
'bröcftig'  Permanbt  fein. 

ßirfc^e  %.  am  gleid)beb.  mbb.  kirse  (alem. 
chriesi)  J-  '.^irfc^e'  (luegen  bea  Überganges  pou 
s  in  seh  pgl.  5(rfd),  Öirf  d}).  5n)b.  kirsa  (*ki- 
rissa,  alem.  *chriassa)  Jy.  ftamuit  fid)er  niitt  aus 
lat.  cerasuni,  fonbern  mie  bie  perroanbten  roman. 
SBorte  au§  einem  ceresia  (eigtl.'  9f.  $1.  be§  Slbj. 
ceraseus?  pgl.  gr.  y.sgcioiop  '^irfdie',  y.soaöt'a 
y-eoanüc  '^irfd)baum'),  nur  mit  germ.  SIcceut. 
3Iud)  bie  alem.  (Jorm  .Slriefe  (an§  @rbf.  kresia, 
mclcbe  and)  in  iftr.  kriss  nnb  in  ferb.  krijesva 
3U  ftccfeu  fd)eint)  beruljt  mit  Stir)d)e  ouf  ber 
gemeiufamen  (55rnubform  mit  bcr  roman.  33e= 
touung:  mlat.  *cert''sea  (ttal.  ciriegia,  frj.  cerise); 
ba,;;u  pgl.  aucf)  aflop.  Oresinja  (nrilaP.  *i"-ers-  aul 
*kers-?)   fotpic  albau.  kjersi.     3)ie  (5Mitlcl)uung 


in»  .Cib.  fällt  ipobl  Por  bas  7.  3flf)ili-»  »wie  baS 
iöcibcljalteu  bc-j  anlanteuben  c  al§  k  im  !oh. 
^eigt;  bac-  Genauere  über  bie  3cit  ber  (Sntlebnung 
f.  unter  aiflaume,  mo  auc^  pom  ©enus  ber 
füblid)en  Obftnamcn  bie  'Jtebe  ift. 

ftiffen,  t Ulfen  9J.  ans  m^b.  küssen  küssiii, 
al)b.  kussin  chussi  9f. 'Skiffen';  pgl.  nbl.  küssen 
'Riffen'.  Sa§  beutfd}e  äöort  entftammt  (pgl. 
'4?  f  ü  l)  l ,  5 1  n  II  nt)  beut  gleid)beb.  mlat.  cussinus 
(frs.  coussinj,  ba»  am  lat.  *culcitinum  (^n  cul- 
cita  'i'Jatrage,  ipolftcr'j  abgeleitet  mirb;  engl, 
cushion,  ital.  cuscino  finb  jüngere  frj.  £ebn= 
iDorte.  2a§  1  be§  nbb.  Riffen  ftammt  auS  mb. 
oberb.  l'htnborten  (Pgl.  ^itt,  firre,  iUt^). 

ßiftc  iy.  au§  mbb.  kiste,  ai^h.  kista  5. 
'^ifte,  isJaften';  pgl.  übt.  kist,  anglf.  cest  eiste, 
engl,  ehest  '.vtifte,  is^aften',  anorb.  kista  ^•.  '^ifte'. 

i  3'n  (^ot.  fef)lt  ein  periuanbtcl  2Sort.    Sie  3ln= 

I  natjme  einer  gemeingerm.  (5utle^nuug  eine§  lat. 

j  cista  (gr.  y.iarT^)  in  febr  alter  3ei^  jebenfaCl? 
lange  Por  ber  35erroanblung  be§  anlanteuben  c 

I  Pon  cista  in  tz,  ift  cbenfo  uubebentlic^  mie  bei 
2{rd)e;  Pgl.  Storb,  Sd)rein,  2acf;  man 
l)at  baber  S^aften  uub  Stifte  etqmologifd)  au-;- 
einanber  sn  Ijalten ;  für  erfteres  fel)lt  3tnfuüpfung 
im  2at. 

.ftitt  Tl.  (Steiubad)  1784,  f rüber  meift  .Ntütt 
5.  iB.  aJhnbefiuC- 1562  Sarcpta  SO)  au-3  mbb.  küte 
küt  'M.  '^'itt',  al)b.  kuti  quiti  't^cim',  ipoburd) 
got.  *qidu3  mabrfd)einlid)  roirb;  pgl.  and)  anglf. 
cwidu '::Banmbari5':  urperipanbt  mit  lat.  bitümen 
(für  *gvetümen)  '(Srbped)',  ffr.  jatu'i?acf,  (Summi': 
gemeinfd)afttid)e  @rbf.  ift  getü  (gvetü).  2)0äu 
aiid)  anorb.  kvada,  fi^meb.  käda  'soav^\  mittele 
engl,  code  ':J3ed)'. 

Mittel  Tl.  an§  mbb.  kitel  kittel  Tl.  'sTittel, 
Icicbtes  Dberl)emb  für  3JJäuner  nnb  (yi'uuen'. 
Slnglf.  cyrtel,  engl,  kirtle  '9}Jieber,  3acfe,  üJautel', 
anorb.  kyrtell  föuneu  bc§  inneren  r  unb  bcr  un= 
regclmäf?igen  Sentalentfpred)nng  megen  nid)t  per= 
glid)en  tpcrben  (fie  gebi3ren  %n  fürs).  33eäiebung 
Sn  gr.  /ircör  ift  nnmijglid).  Ser  Urfprung  be» 
bb.  2Borte§  ift  unanfgeflärt;  ber  nabc  liegcnbe 
3>erbad)t  ber  (Sntlebnung  läßt  fid)  nid)t  beftätigcn. 
ßi^e '  '5'-  flit»  inf)^-  kitze  kiz  91.,  abb.  kizzin 
chizzJ  9f.  'junge  Biffle'*  au§  germ.  *kittin  9i. 
mit  bem  nrfprünglid)en  2!iminntipfuffij  ina,  bav 
unter  St  ü  d)  l  e  i  n  unb  @  d)  m  e  i  n  jur  Sprache 
fommt.  Xaueben  ift  ein  got.  *kidi  (kidjis)  9J. 
3U  erfd)lief?en  auf  ©runb  Pon  tirol.  kittele 
'meibl.  ^icfit-'in'  nnb  anorb.  kifl  9?.  '3iege', 
iporaiio  engl,  kid  '3tc9e'  eittlel)nt  ift  (ein  bem 
norb.  urpcrmanbtes  3Bort  müßte  im  (Jngl. 
mit  ch  anlauten),  übrigen»  perbalteu  fid)  jene 
angcnoutmcncu  got.  *kidi :  *kittein  rnitbcn  inneren 


SVUc 


—     198     - 


Ä(ampc 


CTcntad'n  iiciuiii  luic  Mc  unter  c-Jicn»-"  aiuic)ci3tcii 
tigo :  tikkeiii  mit  biMi  inneren  öJnttnrnlen.  Ser 
nahe  l'lnflang  non  Äibe  uiib3i'fc  beiucift,  hat 
i^esielinngen  beftetien;  beibc  finb  Sloiciuovte  s» 
CM  ei«  (iHl(.  idnuei^.  gitzi  für  afib.  chizzi). 

Riijc-,  S?iet5c  J-,  iunWlib.  SUib.  nicfit  nad)= 
iieiuieten;  aber  luie  ba-j  ipci^ififd)  I)b.  tz  gegen 
nbb.  rt  (kitte)  geigt,  bod)  luofil  in  ber  3ioII:§= 
fprad)c  uorlianben;  ngl.  mitte(eng(.  cliitte  'M^- 
d)en'  auj  einem  nid)t  nadigemiei'enen  anglf.  *citten 
(engl,  kitten);  mittclengt.  kitlung,  engl,  kitling 
'>Kiluiien'  finb  molil  L^elinmorte  an§  bcm  norb. 
ketlingi-  'SläiHtcn'.  Xie  (iJvnppc  ftelit  im  9(blantäi= 
oevlniltniffe  311  .'s^a^e. 

fi^cln(fd)iuäb.khutslo)3t>u.Qnögleidibcb.ml)b. 
kitzeln  kützeln,  ahh.  kizzilön  kuzzilön ;  bgl.  mnbb. 
ketelon,  anorb.  kitla;  iinglf.  cytelian  (engl,  to 
kittle)  beruln  anf  @rbf.  *kutil6n.  (^Migl.  to  tickle, 
mittelengl.  tikelon  'figeln'  bernbt  tinf  Sonfünanten= 
anetaufd)  in  ber  2S3.  kit  (ebcnfo  alemann,  zicklen 
'aufreiäen') ;  ügl.  (5  f  f  i  g ,  A'  i  e  t>  c  r ,  St  a  b  e  l  j  a  u , 
Siege.  —  2;ic  germ.  Sog.  kit  kut  'fiijeln'  fd)eint 
onüuuitop.  germ.  9Jenfd)öpfnng;  balier  im  5ll)b. 
bie  lliebenformcn  kizzilön  kuzzilön.  3it  ^^^'' 
löanbteu  Sprachen  finbcn  fid)  gleid)fall§  an-- 
flingenbc  9fenid;öpfnngen,  pgl.  lett.  kutet  'fifeelu'. 
Sa»  9lomen  tiBel  'M.  ift  cvft  nl)b.  unb  ang 
bem  ^t\v.  gebilbet;  pgl.  ä^ anbei. 

t  tlnbaftevn3tt^-/  erft  nl)b.,  im  3lhh.  urfpriing= 
lid)  l)eimifd);  bei  bem  gän^lidjen  Jyeljlen  be§ 
iI5ortc§  in  älteren  ©pradiperioben  bleibt  ber  Ut= 
fprnng  fraglid);  am  mabrfdnnnlidjfteu  ift  2Ser= 
maubtfdiaft  mit  al)b.  klapfön ,  ml)b.  klalfen 
'ftappern';  anglf.  clappian,  engl,  to  clap  'fd)lagen, 
flopfeu'.  3)a§  3Seftfäl.  I)at  nod)  kladistern 
'laufen'. 

itlabbc  ^•.  aU  2Sort  ber  {anfmännifd)eu  Sprad)c 
l)Heberbent)d}lanb!§  in  ber  1.  s^iilfte  be§  18. 3al)i"Ö§. 
l)änfiger  belegt,  üom  9lbl.  an§  Porgebrungen,  ipo 
e«  fdion  im  16. 3flf)i"f)-  fli't-  ~n§  5»  @rnnbe  Itegenbc 
nbl.  klad  (kladboek)  -^  nbb.  tlabbe  ift  eigtl. 
'3d)mut5,  Ilnfaiiberfeit',  ipirb  aber  fdjon  im  18. 
3a^rl).  für  £)amburg,  23rcnten  unb  '4-^ommerii  für 
'Unreinfd^rift,  (Soncepf  unb  für  'Sd}inn(3bud)  ber 
Sauflente'  bezeugt.  Seit  Spanntin§  1720  unb 
Speranber  1727  gcbudit,  mirb  c§  feit  unb  burc^ 
(£ampe  fdn"iftfprad)lid).  ^m  Dberbentfd).  bafür 
urfprgl.  .<;i  1  ü  1 1  e  r  =,  S  l  i  1 1  e  r  b  n  d)  (iUJaaler  1 561 
Stlütterbu'i)),  andi  „©itbelbnd),  3kpial"  (bei 
©olius  1582  Onomast.  158),  „£d)mobcrbud)" 
(bei  Deshayes  1695  Nomenclat.  nova  s.  diarium). 
3n  SJJittelbeutfc^lanb  galten  ju  SampeS  S'-'it  (Wb. 
1813  8.53)  33ronillon  unb  Strasse. 

ftlaff  a)f.  an§  mf)b.  klaf  (@en.  klaft'es)  unb 
klapf  Di.  'slnall,   .Uiad)',   aljb.  klapli  Wi.,  ana- 


klaph  '^.HupraU';  mbb.  klarten  klapt'en  'fdialleu, 
tönen',  üf  klarten  'anc^  einanber  bred)en,  fid) 
öffnen,  tlaffcn',  al)b.  chlaphön;  got.  *klappön 
fel)lt;  anglf.  clappian,  engl,  to  clap  'f läppen, 
fd)lagcn,  fd)rpai5en'.  S)ie  5öebentnng  be§  3d)alleny 
i)"t  bie  cyninbbebentung  bc»  Stammes  klapp,  bie 
'be§  ^Inffpviiigciitf,  '.öerfteuä,  ftlaffen^i'  bie  abge= 
leitete;  pgl.  Sllapp  unb  flopfeu. 

jTHaftcr  in.DLJy.  an«  ml)b.  kläfter  ^-.m.'Jl, 
üi}h.  kläftra  ("y.  'ilfaf?  bcr  anggefpannteu  3lrme, 
Sllafter  al»  Sängenmaß';  pgl.  tpegen  al)nlid)er 
i8ebeutnug»entmicflung  S'Ile,  (Jf'^^»'  i^wd) 
Spanne,  JuB-  @ot.  *kleftra  ober  *kleftn 
felilt,  ebenfo  entfpredieube  -Jovmcn  in  pertpaubten 
3)ialeften.  3i'fiiiiiincnl)aug  mit  anglf.  clj'ppan, 
engl,  to  clip  'umarmen',  id))Peis.  /lupfel  '3lrm 
Poll  iocn'  (germ.  iS^.  klep)  mad)t  iBtisieljung  ^n 
lit.  glebti  'mit  ben  2lrmen  iimfaffeu',  glebys 
'3lrmpoir,  globti  'umfaffen',  altpronfs.  glabüt 
'nmarnien'(iB3.  gleb)  ipaljifc^einlid).  -  Sie  ml)b. 
i)k"benform  läfter  (lähtei-j  5.  9L  'sllafter'  ift 
buut'el. 

ÜlagC  5-  a«»  »lob.  klage,  a^b.  klaga  g-. 
'stlage',  eigtl.  'ffiel)gefd)ret  al§  Sluäbrucf  be§ 
Sd)mcrse5';  in  allen  altgcrm.  Sprac^periobcn  mit 
:'luöual)me  be»  3(t)b.  fel)lenb;  al»  jur.  term.- 
techn.  iuö  moberue  3'3l-  aufgenommen  al§  klö- 
gun.  ^JHlb.  ml)b.  klagen  a\hj  atlh.  klagön.  3tl§ 
porgerm.  SSuräelform  märe  glak  ober  glagh 
Porau53ufet3eii ;  bod)  fel)lcn  'ikrmanbte. 

t  ßllimm  M.  ans  ml)b.  klam  ((SJen.  klammes) 
DL  'Sframpf,  ^eflemmung,  3'tlKl';  cntfpred)enb 
anglf.  clom  clam(ni)  Df.  iy-  3L  'fe|"ter  ©riff,  Sl:rallc, 
.Silane,  ^-effel';  aud)  al)b.  klamma,  ml)b.  klamme 
<^\  —  9tl)b.  flcmmen  aihS  ml)b.  kb^mmen  (al)b. 
biklpmmenj  'mit  hcn  Sllauen  pacfen,  einäirätigen, 
5ufammenbrücfen';  pgl.  anglf.  becb.^mman,  anorb. 
klenima.  —  dlt)b,  Stlemme  %.  au§  ml)b.  klemme 
klemde  J-  'ß'iueugung,  tlemmung',  al)\).  nod) 
nid)t  nad)mei5bar. 

itlnmmcr  5"-  aii§  gleid)beb.  ml)D.  klammer 
klamer  klamere  %.,  al)b.  *klamara  fy.  fel)lt; 
norb.  klombr  (©en.  klambrar)  ^.  'Sd)raubc= 
ftocE'  unb  nil)b.  klamere  lueifcu  auf  ein  got. 
*klamra  ober  *klamara  J.,  ha'5  ju  ber  in  ^I a m m 
enthaltenen  germ.  2ßa.  klam  'gufammeubrücfen' 
gel)ört.  3luffällig  ift  bai?  gleid)beb.  uif)b.  klampfer 
^■.  unb  bie  nl)b.  bial.  Jvi5i"iiit-''t  is^  lamper  (baicr.) 
unb  Sllampfer  (färnt.);  pgl.  nod)  engl,  clamp 
'iillammer'  unb  nbl.  klamp  dJl.  'sllammer':  ber 
bem  m  folgenbe  l'abial  madjt  Sd)tt)ierigfeiten. 
'i^gl.  bü^  folgenbe  2Sort. 

t  ftlttiiHJC  A-.,  uod)  nidit  mbb.,  au§  bem  dlhb.; 
pgl.  nbl.  klamp  '.klammer,  bölgerner  Scilhalter 
auf   bell   Sd)iffen'.     Sie    i'trcng   l)b.    ^^-orm   ift 


.^(nng 


199     — 


m^i 


iSIauipic   (baicr.  oftr.)  Sllaiunici',  Ui^l.  nhi. 
kianip,    CIUll.    plamp,   liovb.    kianipi   'SllUimmci'. 

ßlniift  51'?.  nii^  (ilcid)['e£).  iiU)D.  klanc  fScii. 
klaiiofcsl  ilf.  mit  bev  ilcctiCHTorm  klanc  f(i)cn. 
klaTikes),  abb.  klang:  vc\l  libl.  klank  llj.  '.'vtEanil, 
iL'aiit',  ioroie  ciu]!.  dank  '©craml,  (iJcflin'  iiub 
clang  'Sdinll ,  ©ctöfc';  üii(.  nodi  iiü)b.  klunc 
(  klunges)  9JL  'Sllailfl',  jolüie  klinc  (  klingesj  iU. 
'2on,  SdiaÜ'.  Übvtflcn§  ift  bic  Aortn  klank  mit 
niiÄlaiitenbcm  k  511  ['cuvtcileii  luic  3'<fe  neben 
3  i  e  n  c ,  S^  i  ti  c  lieben  aiiovb.  kid ;  b.  I1.  k  üelit  für 
kk  für  ibn-  kn:  glank  (refp.  glangh)  mävc  aU 
ibii.  2B:^.  bcr  gerni.  SipHe  511  ucrnuitcii,  treuii  ee 
nidit  nnfie  läflc,  Slnng  (iigl.  flingen)  nie 
onomatoj,ioictifd}e  9?euidiiipning  (tigl.  gr.  v'Lcv/yi]. 
Int   clangor)  ju  fa'fcn. 

ßlalJp  2.'?.,  crft  im  9(f)b.  an-?  bcm  9ibb.  anf- 
genotnmcn,  irie  eine  an  .st  I  a  p  p  ndi  anidilieReube 
Sippe  (Stinppe,  flappcn,  ^Iapp£\).  9fiir 
flnppevn  '^x\q.  gilt  fdion  mbb.,  ofme  bai'5  nn 
libb.  (yntlcbiinng  511  benfcn  märe :  pielleidit  ift  ee 
onomntopoietiid).  9cbb.  sHapp  'Sdilaa'  in  Iant= 
lidi  mfib.  klapf  klaf  =  Slaff. 

flor  5(bj.  aii§  mbb.  klär  'bell,  rein,  idii)n'; 
evft  in  mbb.  3^'^^  "^f"'  f"^^-  clärus  entnommen; 
eng!,  clear,  mittclenal.  der  ftamnit  au§  h^.  dair. 

flatcrig  ^Ibj.,  ein  nbb.  Ä'ort;  eigtl. 'fdinnang 
nnb  naß'  (wom  ©etteri,  bann  bef.  übertragen; 
pgl.  tibb.  klater  Xrecf* :  Permanbt  mit  Stlnbbe. 

flntji^  pnomatop.  3nfen.,  bloßnbb.;  ju  einer 
r:;omatoüoictiid)cn  gippe  für  'fdialfen',  pgl.  nbl. 
klesten  'bic  'iH'itfdio  fnatlcii  hii'en',  engt,  to  clash 
'flirren'. 

flauben  3tw.  aiie  mbb.  klüben,  nbb.  klübon 
'^erpflürfen,  jeripalten';  got.  *klüb6n  fcbft.  3^ic 
germ.  2^3.  klüb  bilbete  öon  9(fter§  ber  rodi  ein 
anbcree  3hü-  f.  f lieben. 

ßlniic    5'-  "»'5   gleidibcb.  mbb.  kläwe  klä. 
abb.  kläwa  chloa   y^.   fpgl.  Sraue    an^j  nfib. 
bräwa);  bic  9?cbenforin  im  51bb.  i^Uib.  erfdiroeren 
bie  i<eftimmnng  ber  got.  iiyorm;  andi  anglf.  clä  , 
clea  cleo  {%{.  clawe),  clawu  (ä  ?)  fiiib  lautlid)  | 
fdnoer  311  ertlären :  ein  got.  *klevra  5'-  'Ü  mabr:  1 
id)einlidi,   obioobf  bos  anorb.  klo  awf  ein  baju  , 
ab(antenbc§  *klüwa  Jy.  fdilicßen  läßt.  C^in  gemein^ ! 
germ.  Stamm  mit  ber  23cbcutuiig  '^laiie',   aber 
anRcrbalb  be§  6erm.  nidit  nndigemiefen.  ?ll-5  SOs- 
gilt  klu,  Porgerm.  glu,  Pgl.  S  nauel;  anorb.  klä 
'fraßen,  fd)aben',  anf  einer  germ.  S?ä.  klah  \\t- ; 
rubcnb,  barf  fanm  mit  bcr  bebanbeltcii  Sippe  per= 
einigt  mcrbcn.  ' 

ftlnuic  ^•.  an^  mbb.  klüse  klüs  ^•.  '^inüebelei, 
>^(anic',  andi  'Sltoftcr',  abb.  klüsa.    ilUat.  clüsa  ' 
clausuni  closum  mit  bcn  i^cbcntnngcn  'locus  seu  | 
ager    sepibu«    vel    niuris    septus    aut    clausus', 


und)  '.Ntloftci';  banon  liegt  bem  t)b.  ©orte  bie 
i^orin  clusa  311  'Sninbe,  bic  jüngere  '4-*artisipiaI= 
bilbung  ir.itcr  'Jlnlcbnnng  an  'hcA  ^JJarti?;.  clüsus 
ber  .Siompofita  uon  daudere  an  Stelle  bcS-  älteren 
clausus  ift  (ugt.  ital.  chiusaj.  2^agegcn  bernbt 
mbb.  klose  klos  ;y.  'ß-inficbclei,  sHoftei'  mit  ber 
9lbleitiing  klosensere  '©inficbler'  (pgl.  miat.  clau- 
.sarius  'i'töndi'  aber  clüsinaria  /V.  'virgo  deo 
Sacra  reclusa')  auf  mlat.  clau.sa  *cl6sa  (pgl. 
clösum).  '3^ie  mbb.  33cbcntungen',"vel^fpaltc,  (5-ng= 
paf5,  sifuft'  Poii  klose  klüse  fnüpfen  an  mint, 
clüsa  'angustus  montiuni  aditus'  an.  i^gl.  nod) 
ftlofter,  onglf.  clüs  %.  '.sflanfe'. 

ßlniifcl  %.,  feit  bem  l.">.  3nbrbnnbert  ein= 
beimifd),  oxvc  Tat.  clausula. 

ftloötcr  3f.  aue  frj.  clavier;  smifdien  1550 
bi»  1750  i^Ctieidinimg  ber  Saften  ber  Crgel  iifm. 
('3.  ^.  in  .s^"»abr.  3iinii  Xomencl.  1571. 1599;  audi 
bei  S^enifdi  1616  gebud)t).  %\t  bentige  ^cbeu^ 
tnng  (bei  Sreranber  1727  iiodi  fcblenbi  wirb 
feit  %x\\i)  1741  perjeidinet. 

flebcn  3^^.  an§  mbb.  kleben,  oX)'b.  klebeu 
3tro.  'ffeben,  bnften,  fcftfiBen'  (e  au§  germ.  ibg. 
i  pgl.  ni'.ter  Q u  e  et  f  i  1  b  e  r ,  leben,  P  e  r  to  e  f  e n 
n.  f.  m.) ;  entfprcd)enb  ofäd)f.  klibon,  anglf.  cleo- 
fian,  engt,  to  cleave 'f leben';  got.  *klibi)n  feblt; 
norb.  klifa  biit  nur  bie  übertragene  ^ebeittung 
'luoran  fleben,  b.  b.  etmae  mieberholen'.  fJin  mit 
ber  fd)tt)äd)ften  2}ofalftufe  an«  ber  germ.  ^i. 
klib  (f.  tieiben)  gebilbetes  gemeingerm.  2>erb 
mit  ber  2?ebcntung  'fleben'. 

ftictf«  W..  (bei  Steinbad}  173-1),  erft  nbb. 
(„«Iccf,  lintcflecf"  fdion  bei  9}Jatbefiue  1562  Sa= 
repta  \1Y")\  bloß  bas  ^\xo.  flccfen  (flecffen) 
reidit  weiter  jurücf:  mbb.  klicken  'einen  Sllecf, 
g-lccf  madicn,  ^lecfe  roerfen',  and)  'töncnb  fdilagen'; 
'hci^  baju  gebörige  klac  (ckes)  D.'?.  bebeutet  'jRiß, 
Spalt.  Ü?rad)'.  Sqnoni)ma  für  «  Iecf§  finb  tDeft= 
fäl.  klunke,  p3mmer.  klüdr,  fdilBcis.  tolke:  .s^et)- 
naß  1797  beoorsugt  nodi  .vticd!. 

ßice  W..  an?  gleidibeb.  mbb.  kle  (@cn.  klewes) 
3)?.,  abb.  kle  chleo  ((>5cu.  klewes)  3}?.  5?.; 
äu  (Srunbe  liegt  ein  klaiw-  (f.  See.  Scbnee). 
S)te  engl.  =  nbb.  2>ialefte  baben  eine  ertueitcrte, 
teihueife  nidit  ganj  cntfpredienbe  >^orm:  anglf. 
chpt're  cläfre  %.,  engl,  clover  'Stee',  nbl.  klaver, 
nbb.  klever  nnb  klaver  'jilcc*.  3>icUeidit  be= 
rnben  bicfe  auf  einer  imeiflärtcn  3iifammenfctiung. 
9Iudi  für  ipeitcrc  '.öejie^uugen  be«  bb.  i^Iec 
aufeerbalb  be§  Söeftgerm.  feblt  9(nbalt;  in  ben 
ffanbin.  Sprad)en  erfdieint  für  jS  1  e  e  t«I.  smdri 
(sma?rur),  nonoeg.  fdilücb.  (bial.)  sma?re:  bau. 
klöver  ift  cntlebnt. 

t  ftlfi  i'f.,  erft  ubb.,  an^S  nbb.  klei  •Sdilamm, 
l?cbm,  fcuditc  Li-rbe',  \>a\\\  nbl.  klei  a-.  'iKarfd): 


flcibeti 


—     200     — 


f(eben 


erbe,  Ilion,  Vclmi' ;  ügl.  eiuil.  clay  'ilion,  i.'et)m, 
Sdiianim'  au^y  nnglf.  cl»g;  ein  nornui\su)etieitbe§ 
got.   *kladdia   ^\   föimte   S"   2^3.  klai  :  kli  mit 
bev  33ebcuhnig  'tlebcii'  geboren,  bie  im  5ritgerm. 
mcitere  iHn^meigitiig  hat:  aiigl).  clam  {am  klaim)  I 
'i'elnii,  Ilion',  engl,  (binl.)   oloam  'Ibonumave', ! 
nllb.  chleimen,  iiorb.  kleima  klina  'beid)miercil';  ' 
ngl.  N^  1  e  i  ft  e  r  iiiib  f  t  e  i  n.    Jüifjerlialb  be^S  @erm. ; 
entipredien  gr.  yXot  :  yh    in    yXoin^-   'fiebrige»  1 
Cl,  fiebrige  ^euditigfeit',  io\mt  yXlvT]  iinb  y).iä 
'i?eim':  lat.  glus  gluten   mit  ü  für  ältere»  oi; 
nilot».  glina  '2lion',  glenli  'Sdileim'  (lett.  gliwe 
'Sd)leim'?\    Übrigeni-  fdiliem  fid)  an  ba§  gr.= 
flau.  9iLtmen  mit  Snffip  na  ba§  mbb.  kienen 
'flebcn,  uerfireidien'  an. 

t  fleiben  ^iw.  au»  ml)b.  cAtH.  kleiben  'feft  j 
beften,  befefiigen',  eigtl.  'madicn,  bat?  etma§  flebt, 
feftfißt*:  5?aufat.  jn  einem  im  9Hib.  an»geftovbenen 
nnb  fdion  im  2l?I)b.  feltenen  3^^^^-  kliben,  abb. 
kliban,  afiidif.  bikliban  'flebcn,  Iiaften'.  3Inorb. 
klffa  'flettern'  bemeift  ^i'Scbörigfeit  unfcre? 
flimmeu  (f.  bie»)  jn  2S3.  klib  kl!f  'flebcn'  a\\^ 
uorgerm.  glip  (germ.  f  in  fd)iüei3.;j'lefe  'Ohrfeige'). 

fileib  yi.  aw?:  gleidibeb.  m^b.  kleit  r@en. 
kleides)  9L;  im  3Ibb.  feblt  e?  bi«  jnr  Sliitte  be§ 
12.  3nbrbunbert»  (nodi  bcnte  mirb  in  S^aiern 
6)ctt)anb  beDor.^ugt  nnb  in  Sdimabcn  gilt  h^ss 
=  angif. hffiteru 'slleibcr',  f.  aiid)  ?yeöcn).  ?Iud) 
bem  3lfäcbf.  ift  e»  urfprünglid)  fremb,  fomic  bem  ; 
@ot.  unb  mandjcn  anglf.  2)enfmä(ern  (angif. ' 
clä|)  cls-fj  9t.,  engl,  cloth  '^leib,  Sud)';  anorb. 
klae|)e  9h  '3eng,  %Vi6:j ,  MtW).  2)ie  @efd)idite 
be»  burd)  bie  neueren  germ.  Sbradjpcriobcn  mei= 
ter  verbreiteten  Söortes  ift  megen  bee  5eblen§ 
früber  23elege  bunfel;  3ufriibeft  beseugt  ift  anglf. 
clä})  (feit  bem  8.  3abrb.)  9t.;  anorb.  klaeite  91. 
fd)eint  a\x§>  ber  anglf.  9kbenform  clsef)  jn 
ftammen.  Offenbar  ift  'ücl^  SBort  Pon  9Jorben 
nod)  güben  Porgebrnngen.  33etrad)tet  man  ben 
S^ental  Pon  anglf.  clap  c1e6Ij  al^  Slblcitnng  (got. 
*klai-|jaz-  klaij)iz-),  fo  ergiebt  fid)  auf  (^runb  bcr 
anglf.  anorb.  äßebeutnng  '3eug,  2ncb'  (anglf.  cild- 
cläfi  eigtl.  'Einberjeug'  mit  ber  fpesiellen  DJieinung 
'SBinbeln'j  eine  SBg.  klai,  etica  'meben'  bebeutenb. 

ftkie  %.  au»  glcid)beb.  mbb.  klie,  gemöbnlidi 
51^1.  klien  mit  ber  älteren  9kbcnform  kliwen, 
a\)i>.  klia  kliwa,  %{.  kliwün  %.\  im  @ot. 
(Sngl.  9Jorb.  fel)lenb ;  Pgl.  nod)  mnbb.  klige,  nnbl. 
feblenb;  fd)meb.  kli  'slleie'. 

ftein  2tbj.  au§  mbb.  klein  kleine  Slbj.  'rein, 
3ierli^,  fein,  flug,  (Pon  ber  ©eftalt)  jart,  mager, 
flein,  unanfebnlicb':  oi}^.  kleini  '^ierlid),  glänsenb, 
fanbcr,  lorgfältig,  gering'  (alcm.  9Jfa.  lucifen  auf 
eine  9fcbenform  abb.  *c}ilini).  Safs  'fanbcr,  rein' 
bie  ber  mbb.  2?ebeutungsifüIIe  (pgl.   (£d)mad)) 


\\\.  (Mrunbe  liegenbc  ^ebeiiiung  ift,  seigt  anglf. 
claene  l'lbj.  'rein,  fauber',  engl,  clean  'rein'  ijoa^i 
norb.  klenn  ift  fpät  au§  bem  (.^ngl.  9Jbb.  ober 
3'rief.  entlcbnt).  (?in  got.  *klai-ni-  feblt;  ber 
9}afal  gebort  mie  in  mebreren  anberen  i'lbj.  (f. 
r  e  i  n ,  f  d)  ö  n)  5ur  i?Iblcitnng.  %\\x  bie  Snrjclfilbe 
ift  an  ba»  unter  'fXit'x  unb  Sf I e i ft e r  sngesogene 
gr.  y'Aoi-nc  'fettce,  fiebrige»  Öl'  nnb  bie  eben= 
bort  bebanbelte  8ippe  ansufnüpfen;  bie  3Jebeu= 
tungcn  'glänseu,  flebcn*  medjfelu  3.  2?.  anc^  in 
2Ö3.  Äin :  gr.  ?Jna  XiTinosi'i  '/.innc  hnaunc. 
2o  märe  flein  =  engl,  clean  'rein'  eigtl.  'ge= 
falbt,  mit  >sctt  beftrid)en';  man  barf  an  bas  bei 
ben  ©crmancn  beliebte  Salben  mit  Seife  erinnern: 
'gefalbt'  nnb  'rein'  tonnte  in  alter  3eit  ibentifd)  fein. 

ßleinob  9t.  aw--  mbb.  kleinot  9h  mit  ben 
9febenformen  kleinoete  kleinoede  9h  eigtl.  '3ier- 
lid)fcit,  feincc-  5icrlid)c»  Xing',  bann  'sf  oftbor  feit, 
2d)mud';  ai}ii.  nnbe3engt:  6t  ift  i?lblcitnng  (f. 
Jöeimat,  ?lrmut,  C^-inöbe).  Somit  bat  bie 
?lbleitung  einen  onberen  ^wa,  bcr  älteren  'i3cgriff»= 
fülle  Pon  flein  bemabrt. 

ßlciftcr  M.  %:  au§  gleidjbcb.  mbb.  kltster 
'M.  mit  ber  nn  'ba^  ^xxo.  kienen  fid)  anlebnenben 
glcid)beb.  9Jebenform  klenster:  abb.  *klistar 
nnb  got.  *kleistra-  feblcn:  stra  ale  Snffij:  mie 
in  Saftcr;  kli  al§  Stammfilbe  ift  bie  unter 
,sHei,  flein  befprod)ene  3^3.  kli:  klai  'f leben', 
bie  nur  im  %[iti.  ein  3t»D-  —  «bcr  mit  flbertritt 
in  bie  e-5Reibe  — bilbet:  klenan 'f leben,  fd)mieren' 
für  kli-na-n,  mit  na  als  präfentifdjcm  Süffig  toie 
im  8at.  ßr.  (sper-ne-re  li-ne-re,  däy.-vf-iv  2(,.); 
pgl.  mbb.  kienen  3ttt).  =  i§l.  kli'na  'fd)mieren', 
kliningr  '::^utterbrot',  klistra  'fleifteru'. 

flcmpern  '^t\x>.,  bloü  nbb.,  3n  mbb.  klamben 
klampfern 'pcrflanimern';  .Klempner  2}h,  and) 
blois  nbb.,  3U  glcid)bcb.  mbb.  klampfer  (SpUO- 
npma  finb  Sdimaben  5Bled)Ier,  A-Iafd)uer, 
Dberf  d)leficn  Ji^ettcran  i<  l  e  d)  u  e  r,  23 1  c  d)  f  d)  m  i  e  b, 
Sd)mei3  ®tür3ner,  Sd)ipaben  ©IfaB  Späng^ 
l  e  r). 

t  flenfen  '^iXO.  au§  mbb.  klangen  klinken 
'flingen  mad)en':  gaftitiPum  gn  flingen,  f. 
bie§;  pgl.  benfen  gu  bangen. 

Itlcppcr  SR.,  früb  nbb.,  urfprünglid)  obuc  üble 
9?ebenbebcutnng  (fo  fd)on  bei  9JJaaler  1561  gc= 
budit):  mb.  nbb.  l'antform;  e»  gebort  3n  nbb. 
kleppen  'fur3  anfd)lagen'  (fpcj.  and)  'in  fursem 
Xone  läuten'),  mbb.  klepfen.  2>ielleid)t  rübrt 
bie  23e3eicbnung  SUepper  Pon  ben  gd)ellcn  bei", 
bie  ba»  5^ferb  an  feinem  @efd)irr  bat. 

ßlcttc  5'-  a»»  gleid)beb.  mbb.  klette  %.  mit 
ber  9f ebenform  klete;  a\)\).  kletto  9}h,  kletta 
5.  (baneben  and)  abb.  kleta).  l'ingif.  olilie 
clide  clate  g-.,  engl,  clotbur  'grofje  .Sllette';  ferner 


flcttcrn 


201 


ffoptcu 


ait§  2B^.  klib  'fteden,  fiaftert'  (bflt.  f  (eben)  bte 
cilcid)bcb.  aljh.  kliba,  ntuil).  clffe,  mittcleiigt. 
ch've,  foiütc  ninbl.  klijve,  mnbb.  klive;  glttefet 
nod)  mibl.  klis  ;y-  ^^?^ctte'.  5lf)b.  kletta  fte^t  htm 
anc[l).  oli{)e  (*cli{j]>e)  am  niidiften.  Man  t»ernletd)t 
aU  iir»emanbt  lat.  glis  (ss).  3rii§  bem  2)eut)c^. 
ftantnicn  afrg.  gletton  gletteron,  nfrä.  glouteron. 
)ü(\[.  nod)  ha^  flg.  JBovt. 

f(cttcrn  3t>ü-,  crft  im  15/16. 3a^r^.,  h)a'brf(^ein= 
lid)  mit  SV  l  e  1 1  e  uenuanbt  iinb  mit  bicfem  auf  eine 
2Buri^et  bcr  Söcbcutuiig  'f leben'  ^nriiefsufübven;  bgL 
f leben  nnb  fltmmeu.  ©0311  nbl.  klauteren, 
nbb.  klätern  klatterii,  fübfränf.  klotrn  'ftetgen, 
ficttcvn'  (mit  auffättigem  i^ofat  unb  Sental). 
5(nbcie  bial.  Sl)noni)ma  finb  nbb.  klauern, 
nierflcnb.  klaspni,  t)annou.  klampru,  )d)mäb. 
kletsriii. 

t  fticben  ^fm.  aus  mt)b.  klieben,  abb.  klioban 
cliliuban  it.  3t«).  'fpalten,  f Heben';  entfpredjenb 
aüid)).  clioban  *clüban,  anglf.  cleofan,  engl,  to 
cloave  'ipaltcn'.  @ot.  *klüban  *kliuban  'fpalten' 
barf  nad)  bcr  flbeveinftimmiing  bcr  übrigen  germ. 
Xialcfte  noranogeicBt  werben.  Unter  flanben 
tunrbe  ein  3^40.  bcr  gleidien  3.B^.  klflb  :  kleub 
'mit  einem  id)arfen  ^itünin'ent  bearbeiten'  be= 
lprod)en,  bajn  gr.  yh(f>  yXvfpo  'böble  au§,  fte^e', 
yXvtfaynz  'Sd^nifemeifer',  ylvTirijc  'Sdini^er', 
Diel(cid)t  andi  lat.  glübo  ')d)ä(c'.  3ii  ^er  tbg. 
23ä.  glflbh  :  gleubh  gebort  anfjer  flanben  nod) 
*ru  0  b  e  n ,  St  [  n  f  t ,  1 1  n  p  p  e. 

ßlima  51.  au§  Iat.=gr.  clima;  id)on  im  16. 
3abrb.  enttebnt  fiöeleg:  Tlid).  öerr  1534:  3)ie 
nem  SBeü  52"  53«). 

flintmcn  3tiü.  an»  m^b.  klimmen  klimben, 
abb.  kliniban  ft.  ^tw.  'flimmcn,  ftctteru,  ftetgen'; 
entfpred)cnb  angl).  climban ,  engl,  to  climb 
'fletteru'.  2)cr  Dtaiai  ift  nriprüag(id)  nur  präfeno= 
bilbeub  gcmefeu;  bcr  il^urjcl  gebort  er  nid}t  an, 
mie  anorb.  kli'fa,  mittclengl.  ch'ven  3tm.  'ftettern' 
jcigt.  Über  bie  3bentitcit  Pon  klimban  mit  alt= 
germ.  (al)h.)  kliban  in  ber  5öebeutung  'fleben, 
feftbalteu'  ügl.  fleiben;  baruad)  ift  flimmcn 
eigtl.  'baften'. 

flim))ern  3^10.,  bloß  nbb.  onomatopoiet.  92eu= 
fdiöpfung. 

ßlinge'  5-  f^n^  "'Ob.  klinge  5-  '2d)n)ert= 
flinge':  ^Ibleitung  hei  im  2tbb.  nod)  ntd)t  bc= 
sengten  ®orte§  öon  1 1  i  n  g  c  n  f öon  bcm  fiugcnben 
Solange  be§  auf  ben  öclm  geidilagenen  Sd)mcrtc§) 
ift  mabvfd)nnlid). 

t  ßlinge-  3%  an§  mbb.  klinge  Jy.  '@ebirg§= 
bad)',  abb.  klinga  klingo  ä)J.  Hs5icf5bad)':  mit 
engl,  clough  'i^erg?d;lnd)i'  am  anglf.  cl6h  jn 
einer  germ.  2öv  klanli  kling. 

tliligeln    3t>U-    flli§    mbb.    kllngelen,    abb. 

Äliige,  isiiiniclfgiitbe«  SSPcitetbii*.    n.  ?liifl. 


klingilön  ^t\v.  'einen   tlang    geben,    ranfd)eu, 
plätfcbern':  3)imin.  nnb  ^yveauent.  ju  flingeu. 

flingcn  3tlU.  au^  mbb.  klingen,  ai)h.  klingan 
ft.  3t>ü. 'flingen,  tönen':  eutfpred)enb  i§l.  klingja 
'flingeln'.  (5ngl.  to  clink  bat  benfelben  Stamm= 
auslant  (k  für  g)  angenommen,  ben  bae  burd) 
:^blant  bamit  Perbunbene  Subi'tantip  dank  (ügl. 
^tang,  f  lenf  eu)  üon  ieber  batte.  3)er  Stamm 
ift  Joie  nod)  bie  l>lb[eitnng  «Slang  (ogl.  and) 
tltnge,  ^linfe,  flenfen)  gemeingerm.,  lüBt 
ficb  aber  ber  feblenben  Santnerfcbiebung  megcu 
nicbt  mit  gr.  -/.hr/y/j,  i}at  clangor  al§  nrüer= 
manbt  Perbinben.  Seibe  SBurseln  finb  felbftänbige 
onomatopoietifd)e  ^öilbungen  innerbalb  jebcr  ein= 
5clnen  Spracbe. 

ßUnfe  5-.  Tim  Oberbentfd),  bafür  Schnalle) 
au§  mbb.  klinke  }y.  'Jbürriegel':  ^n  flingcn. 

t  .ftüufc,  jSlinje  5-  aii§  mbb.  klinse  klimse 
unb  mit  anberer  Stblautlftnfe  klunse  klumse 
klumze  ^.  'Spalte';  ein  al)b.  *chlumu3a  chlimu^a 
fe^lt.    Urfprung  bnnfel. 

ßli))<)e  ?y.  aus  glcid)beb.  mbb.  fnieberrbcin.) 
klippe  5'.:  eutlebut  au§  mnbl.  klippe;  ugl.  nbl. 
klip:  5n  einer  germ.  2Ss.  klib,  mie  auorD.  klcif 
5.  'Dieibe  Pon  flippen'  geigt;  Dgl.  nod)  anglf. 
clif  dl,  engl,  cliff,  anorb.  klif  9t.,  afäd)f.  klif 
(meftfäl.  je^t  kliafj,  ai)h.  klep  9i.,  alle  auf  ein 
got.  *klif  klibis  dl.  '}^d§i,  öügel'  binmeifcnb.  3ln 
iöl.  klffa  3thJ-  'flettern'  (1.  unter  flctbcni  bat 
man  angefnüpft,  Iüü'o  megen  bcr  ©rnnbbcbcutung 
'fleben'  fd)iücrlid)  angebt. 

flip^jcrn  3tm.,  crft  nbb.,  onomatopoictifd)e 
i^eufdiöpfung. 

t  ßU|)J)ic^uIc  A--  'tSlementarfd)nle',  feit  Jyrifd) 
1741  Per3eid)net,  ein  nbb.  Söort;  Pgl.  ba,5n  nbb. 
klippkräm  'ii^leiufram',  klippscluilden  "Sd)nlben 
für  allerlei  Stleiuigfcitcn',  brem.  klippkrog  'flcine 
iÖinfelfd)eufc'. 

flirren  3tiü-'  ci^ft  »bb.,  onomatopoictifd)c  dhiu 
fd)öpfung. 

itiobctt  IDI.  an§  mbb.  klobe  Tl.  'gcfpalteuc» 
.sjoläftücf  sunt  5"cftbalten,  iyeffcl,  gefpaltener  Stocf 
^nm  2>ogelfang,  'Wiegel,  8palt  n.  f.  m.';  al)h. 
klobo  3.1t.  'Stocf  sunt  3>ogelfang':  su  fit  eben, 
utbb.  klieben  3tm.  'fpalten,  flieben'  (ngl.  2?  0  g  c  n 
SU  biegen);  anbb.  klobo  ll{. 'jynfjfeffel';  anorb. 
klofe  Wl.  'jyelgfpalte,  Xbürfuge';  nbl.  kloof  g-. 
'Spalte,  5Rt^e,  SJifs'.    l^gl.  ftnobhuid). 

f(ot)feu  3tm.  ait»  mbb.  klopfen,  abb.  klopfon 
id)\v.  3t«i.  'tlopfcn,  pocben';  got.  *klupp6n  bat 
fonft  feine  ©ctuäbr  burd)  cntfprcdicnbc  ^^ormen 
anberer  altgerm.  Xialefte;  Dgl.  nod)  nbl.  kloppen, 
daneben  abb.  klockdn,  mbb.  klocken  'flopfen', 
bereu  2?ertoanbtid)aft  mit  flopfen  nid)t  fe)"tftebt. 
,  ^nvd)  5lblaut  ift  mit   flopfen  nerbunben  bie 

26 


.Rloftcr 


202     — 


-Rnafr 


iintev  !SIaff  beljonbeltc  ©nippe,  wMk  auf  ein 
flot.  "^klappun  'idjlagen'  bebciitet. 

t  Silopi  Tl.,  175G  dU  bial.  für  ^>reuf5cu, 
1781  für  4>omiucrii  bcseiicjt:  .shir^forni  für  „^fDpf= 
flcifdi". 

ßlofter  3c.  aiic>  ijlcirf)bcb.  mlib.  ahi).  kloster 
3i.,  mit  bcr  Ivinfübruiui  bce  l^l)riftciitiim-3  eut= 
Ui)iit  aiiKf  ni[at.=ronu"in.  claustnun  (tta(.  chiostro, 
frj.  cloitre)  'tlofter';  ücjl.  S^Iaufc. 

ßloB  m.  an§  nif)b.  af)b.  klö^  TL  m:  Slumpen, 
SluoUe,  iSnöuc!,  2?aII,  itiuicl,  6d)ivicrtfiiauf,  .teil': 
ciitiprcdienb  niiibb.  klüte,  iibl.  kloot  Ü}f.  'itiigel, 
i^all' ;  aiiglf.  *cl^at,  engl,  cleat  '.steil'.  2}ie  germ. 
3B5.  klut  erfdieint  nod)  im  flg.  SBort. 

ftloH  m.  9h  au#  ml)b.  kloz  (@en.  klotzesj 
Wl.  dl.  'flumpigc  ITiaffe,  .shigcl',  alfo  mit  m()b. 
klu^  gleid)bebeutenb;  ügl.  angif.  *clott,  engl,  clot 
'(5'rbt(of?,  £d)olIe';  baber  barf  got.  *klutta-  i)or= 
oU'Sgefeijt  merben,  bcffcn  33e;;iel)nng  3H  bem  unter 
Stlof]  augefeßteu  klauta- beutlid)  ift.  5(uBer[)alb 
be§  ©erm.  ift  bie  unter  S?  1 0  fs  augeftetite  germ. 
2B3.  klut  C^öallen'?)  nod)  nid)t  fid)er  ermiefen; 
eine  283.  glud  ftecft  itt  lit.  gludus  'aufc^miegenb', 
glaudzü  glaüsti  'anfd)miegcn'. 

ftlub  älJ.  nu§  gleidjbeb.  engl,  club  am  ©übe 
beö  18.  3a^rl)a.  entlebnt,  1797  in  .Söepnag'  2lnti^ 
barbaru§  nod)  berpönt. 

ftlucfc,  @  lucf  e  5'  au§  i"f)b.  klucke  5.  '^rut= 
[)enne':  gu  mf)b.ii()b.klucken  (glucken),  ä^gl.anglf. 
cloccian,  engl,  tö  cluck,  nbl.  klokken  'fludfen'. 
Sie  germ.  (Sippe  klukk  ift  onomatopotetifc^en 
UrfprungS ;  ügl.  bie  lautüertüaubten  lat.  glöcire,  gr. 
yhöleir  'ftucffen'. 

ftluft  5.  aus  m^b.a^b.kluftg,'6palte,  jQi3l)Ie, 
3auge,  Schere';  eigtl.  'opaltuug'  (als  l^erbaU 
abftroftum  gu  bem  unter  f lieben  befprod)eucu 
germ.  kliuban  'fpalteu');  bie  Sanfl^  trägt  bial. 
ben  9iomen  ^htft  ala  gefpalteneS  Söerfjeug; 
ügl.  Slluppe.  S)ie  ml)b.  Sebeutung  '©ruft' 
(cryptaj  fcbeint  auf  2?ermtfd)ung  beö  ^yremb 
mortem  crypta  (f.  ©ruftj  mit  bem  beimifcljer. 
äu  berufen.  @ot.  *klufti-  5.;  anglf. '*clyft. 
engl,  cleft  clift  'Spalte';  nbl.  kluft  Jy.  '©palte 

flug  Slbj.  au§  ml)b.  kluoc  (g)  'fein,  gierlic^. 
3ort,  ftattlid),  tapfer,  ^öflid),  fing,  fdilau';  in: 
2Il)b.  nid)t  nadimeisbar,  mir  miffen  uid)t  ob  burd) 
3ufall.  Sie  n^b.  äJJa.  jeigen  üerfc^iebene  Se- 
beutungen:  baier.  klueg  'genau,  fnapp,  farg,  fein, 
gart'  —  tirol.  kluag  'fein,  gart'  —  fd)mei3.  kluag 
'fd)ön,  onfebnlid),  ftattlic^'.  Sie  fc^riftfpradjlic^c 
:öebeutung  ift  mefentlid)  mb.  (uub  nbb.j,  unb  fo 
erflärt  e§  ftd),  bafj  für  Sutber»  flug  bie  gleicö=  I 
fettigen  baier.^cfimeiä.  löibeln  meife  einlegen. 
2){an  l)at  an  (5ntlel)nung  be§  2ßorte§  an?-  bem 
i)ibb.  gcbad)t,  obmoljl  bie  aufjerl)b.  ^-orm  ein  k  ; 


im  l'lnc-laut  5cigt:  nbb.  kluk,  nbl.  kloek  'flug, 
tapfer,  grofs,  forpulent' (im  @ngl.  nid)t  ^eimifd); 
in  norb.  klökr  'fing ,  liftig'  ücrmutet  man  ein 
bentfd)e§  i'ebnmort).  3eber  9lnbalt  gn  einer 
cti)inologi)d)cn  Seutnng  beö  '^Ibjcftius  fcl)lt. 

.Wlampc,  Si  lumpen  ajf.,  crft  nbö.,  ans  bem 
glcid)beb.  nöb.  klump,  nbl.  kloinp  illf.  isgl.  engl, 
clump  '^ilumpcn,  StloB,  ftloB'.  l>Jorb.  mit  anbcrcv 
Stufe  bc§  £abial§  klumba  %.  'Äeutc'  mit  bcr 
5Jebenform  klubba;  klubbu-fötr  'Stlumpfnft',  ba- 
rau»  engl,  club-foot.  SBeitere  Se^üge  finb  nid)t 
ermittelt.    iJgt.  Stolben. 

.Ulüngel  9L  an§  mbb.  *klüngel  klüngelin,- 
abb.  klungilin  i)i.  '.Stuäuel':  Simin.  ^n  abb. 
klunga  %.  '.slnäuel';  falls  ng  5lbleitnng  märe 
lüie  bei  jung,  fo  ließe  fid)  S8ermanbtfd)aft  mit 
Stuäuel,  ai)\).  kliuwa  (SBj.  klu,  ibg.  gluj  au= 
ucbmeu,  moburd)  ba§2öortiu  meitereu^i'fammcn- 
baitg  fäme;  bod)  ift  ;:öermanbtfd)aft  mit  engl,  to 
ding  an-i  angif.  cllngan  'fid)  auflammern,  fcft- 
baltcu,  flebeu'  mabrfd)einlid)er. 

ftlunfcr  iy.,  erft  nbb.  (bei  8teinbad)  17;3-1 
=  'sordes  dependentes  vestiuni'j  gu  ml)b.  klun- 
geler  \y.  'Xrobbel',  glunke  %.  'banmelube  i'orfe' 
—  glunkern  'baumeln,  fd)tenfern'? 

ßluppc  iy.  ans  mbb.  kluppe  5.  '3angc,  3iuaug: 
l)ol3,  abgefpalteueS  Stücf',  al)b.  kluppaj.  '3ange': 
loie  nbb.  Jstluft  (bial.J  '3ange',  fo  flammt  and] 
Stluppe  üou  altgerm.  kliuban  'fpalteu,  fiteben'; 
leiber  fel)len  (^ntfpred)ungen  in  anbern  Sialeften 
(got.*klubj6?).  15gl.  f  lieben,  flauben,  Stlnft. 

ftnabe  l'f.  aus  ml)b.  knabe,  fpät  af)b.  knabo 
2)i.  'Stuabe',  and)  'Jüngling,  23urfd)e,  Siener' 
mit  ben  nrfprgl.  gleidjbeb.  Dfebenformeu  nbb. 
.Stnappe,  ml}b.  knappe,  al)h.  knappo  (abb. 
knabo  :  knappo  üerl)alten  ficb  rtiie  9tabe: 
9iappeJ.  ©cbroierig  finb  anglf.  cnapa,  afäd)f. 
knapo,  anorb.  knape  'Stuappe,  ^unfei-"'  neben 
anglf.  cnat'a,  engl,  knave.  Sunfel  ift  and)  baS 
l^erbältuiS  ber  gangen  Sippe  gu  SBg.  ken,  ibg.  gen 
(lat.  genus  gi-gn-o,  gr.  ytvoc  yi-yr-ouut  2C.), 
mit  ber  man  fie  gern  üerfnüpfen  mödite;  bann 
liefee  ftd)  ancf)  al)b.  kneht  (kn-ehtj  üielleid)t  üer^ 
gletd)eu. 

(nocfen  3tlü.  an§  mt)b.  knacken  gnacken 
'frad)eu,  fnacfeu',  im  l'lbb.  feblenb ;  engl,  knack, 
mittelengl.  cnak'itrad)',  tSl.  knakkr;  n^b.  S^nacf , 
nü)b.  nod)  uid)t  üorl)anbeit.  3"i^  felbeu  äöurgel 
fd)einen  anorb.  knoka,  anglf.  cnocian ,  engl,  to 
knock  'flopfcn',  mit  Stblaut  gebilbet,  3U  gebiJreu. 
3u  ©runbe  liegt  eine  lautuad}af)menbe  2Bur3eI, 
bie  bem  ©erm.  eigen  ift. 

ftnall  !>{.,  erft  nbb.,  311  mbb.  er-knellen  'cr= 
fd)allcn';  ügl.  aitglf.  cnyll  cnell  Hc.  '3eid)en  iitit 
ber  ©locfe*,  engl,  knell  '@locfen)d)lag'. 


-ßiiaii 


20:;    — 


-Kneipe 


t  ßnnil,  ^  n  ä  n  W.  ail§  ntfib.  j?enannc  gnanne  ; 
niis  genamiie  eigtl.  'bc§lcl[ieu  ilJniiicui'  (i)fll.  lücgen 
iiif)b.  gc-   (\ic\d),   ©ciedc),   yh^n1Cl^:^üetter'; 
id)Oii   im  3JU}b.  aU  9(nrcbc  be§  So()ne§  an  ben 
initcr  uiib  ©rofiüatcr  beseligt. 

fmp\)  Slbj.,  bloß  iü)h.,  int  2JH)b.  5(f)b.  fefileitb ; 
uiof)ri'd)eiii[id)  flu§  bem  dlhb.,  imb  für  gehnapp, 
iigl.  anovb.  hneppr  'enge'. 

.(^nap^je  W.  nu§  möb.  knappe  9Ji.  'Süngting, 
3nnggcie((e,  S?necf)t  3itnfer',  a()b.  knappo  Wl.; 
iiinerfjntb  ber  übrigen  altgcrm.  Xialefte  erfcfieint 
feine  »ueitere  ?ioxn\,  bie  anf  got.  *knabba  bentet; 
,Siuet  9kbciitormen  bc§  t)oran§gefeötcn  *knabba 
loerben  nnter  ^nabe  bef)anbert,  itto  and)  bie 
lueitcre  eh)moIogifd}e  ivrage  erörtert  ivirb;  bgl. 
ncd)  d]  abc:  d{ap])c,  got.  laigon  'lecfen':  anglf. 
liccian. 

tnn^jpen  ^t\v.,  erft  nf)b.,  au^  nbl.  knappen 
'offen,  bnrtig  angreifen'.  —  ^nappfarf  an§  nbl. 
knap-zack  'Cuerfacf',  tt)o{)er  too^I  and)  engl, 
knapsack  'i^orrat§facf,  Speifefarf'.  \ 

fnnrven  3t>ü-  an§  ntf)b.  knarren  gnarren 
'f narren,  fnnrren';  hjie  fnirren  nnb  fnnrren 
junge  onomatotiotetifdje  91enfd)öpfnngen. 

.ftunftcr  Tl.,  erft  mit  bem  23eginn  bc»  18. 3cif)v= 
Iinnbert»  beutfd)  (bei  8teinbad)  1735  mit  einem 
ii/3cleg  ans  ©üntber,  aber  (V^fd)  1741  i\at  nnr 
erft  Sanaftertobac):  entlehnt  ans  nbl.  knaster 
kanaster  9JJ. '^anaftertabaf;  bic§  an§  fpan.  ca- 
nastro'iS'orbVügl.  fnt.^gr.  canistrum,xrtrrtOTooi'), 
bac'  aUi  ^anafter  'torb'  bei  CDerbeibe  1660 
2dn-eibfunft  283  nnb  bei  Siebe  1G86  al§  Sanf= 
mannÄmort  gebnd)t  ift. 

ßnäUfl  dl.  3}i.  an§  mt)b.  kniuwel  kniulin 
kniul  3J.  'f(eine§  .Stnänel,  f leine  S^ugel';  bah  n 
ftef)t  bnrd)  ^iffimiüerung  inegen  be§  auslonten- 
ben  1  für  1  ff.  ^  n  o  b  l  a  n  d) ) ;  mdb.  kliuwel  kliu- 
welin:  3)imin.  gn  mf)b.  kliuwe  dl.  'S^nänel,  S^ngel'; 
at)b.  kliuwilin  jn  kliuwa  cliliwa  >y.  '.<^ngel, 
!ft'nänel';  anglf.  cleowen  clywen  dt,  mittefengl. 
clöwe,  engl,  clew  nnb  mb.  klüwen,  nbL  kluwen 
'(yarntnäneC.  ^i}b.  nodj  kliwl  kliuwi  dl.,  mt)b. 
kliuwe  dl.  'S?näner.  (Sin  rcid)  cntraicfeltcr  9Io= 
minalftamm,  bem  SBeftgerm.  eigen;  für  ba«  @ot. 
lüärc  mol)!  *kliwi  (kliuja-),  *kliujein  refp.  •  kliujü 
dl.  uoranv'SnfeBen :  klii  :  kleu  al^  ilUirjelfilbe 
fterft  üieUeid)t  and)  in  S?Ianc  (got.  *klewa),  bie 
ben  9Jamen  bann  üom  3»fniiimensiel^en  I)ätte ;  ügl. 
lat.  gluere  'gnfammensieben',  glüma  '.s^ülfe',  and) 
ffr.  gläus  '::Ba[ren' :  alfo  ibg.  3B3.  glu.  iMelleidit 
ftef)t  ml)b.  kugel  für  klugel,  moranf  bial.  .^Ingcl 
(nnb  flrngel)  für  '^ngel'  bentet;  g  fann  für 
eigtl.  w  fteben;  f.  S?ngef. 

ßnouf  d)l.  an§  mbo.  knouf  dJl.  'Stnanf  (am 
Scötucrte,    anf   ^Türmen;    bnjn    ein  ^iminntio 


Icnoufcl  knüufcl  Wl.) ,  af)b.  *knouf  nid)t  W- 
',engt;  anf  got.  *knaups  Reifen  anRerbem  nod) 
,)in  nbl.  knoop  dJl.  'sinopf,  Sfnanf.  3^aneben 
ift  ein  bamit  ablantenbcö  got.  *knupps  ^n  er^ 
d)lief5en  auf  (Srnnb  ber  nnter  Snopf  be= 
'prDd)cncn  ©ippe.    @.  Sfnopf. 

ftnaujcr  ÜJI.,  erft  n^b.,  mofil  on^  mt)b.  knü^ 
'fecf,  üerlüegen,  (gegen  2lrme)  bod)faf)renb'. 

ßncbel  d)l.  on§  mf)b.  knpbel  dR.,  abb.  knrbil 
m.  'feffelnbe§  Gner^ot^,  Cnereifen,  ©trief,  iveffcl, 
Ntnöd)er;  nbl.  knevel  3)1.  ',<slnebell)olä';  norb. 
Icnefill  9JJ.  'gjfal)l,  etocf';  got.  =-knabils  fel)lt. 
öebenft  man  ba§  i^er^ältniS  üon  got.  *nabala 
\Sl.  'lltaber  nnb  gr.  oi((f'a?^nc,  fo  barf  man  für 
got.  *knabils  anf5erbalb  be§  (Serm.  eine  Sj. 
gombli  (gonbli)  üermnten  (bgl.  yöiicfnc  '^flocf, 
9Jagel,  Steil';  bod)  ftetlt  man  bieg  gemobnlid)  snr 
Sippe  bc§  nl)b.  ^amm).  2Inbre  benfen  an  IHb^ 
[eitung  su  S^nabe  =  aljb.  knabo  fim  £»cff.  l}at 
S?nabe  and)  bie  23ebentnng  'Stift,  23olse'j.  — 
Ob  S^nebel  in  bem  erft  n^h.  begengten,  aui 
bem  9Jbb.  9?bl.  entlehnten  ^ne beibar t  anbern 
UrfprnngS  ii't,  nämlid)  jn  anglf.  c§nep,  altfricf. 
kenep,  anorb.  kanpr  (got.  *kanipa-)  'Sd)nnrr: 
bart',  mnbl.  canefbeen  'JÖangenbein'  gebort, 
bleibt  fraglid). 

ßncti^t  d)l.  an§  mt)b.  al)b.  knebt  d)l.  'slnabe, 
3üngling,  23nrfd)e,  5D?ann,  Stnappe',  oft  and) 
'Öelb';  ügl.  anglf.  cniht  dR.  'S?nabe,  3üngling, 
maffenfäbiger  ä'Kinn,  öelb',  engl,  knight  ':Hitter': 
lüabrfdieinlicb  ein  meftgerm.  2Bort,  bem  ©ot.  nnb 
l>Jorb.  fremb  (bän.  knegt,  fd)tt)eb.  knekt  finb  ent- 
lef)nt).  ^)teid)e  23ebentnng^entfallnng  ber  lDeft= 
germ.  SBortc  luie  bei  ^nabe,  .knappe  (ügl. 
nod)  anglf.  mago  'So^n,  Slnabe,  2J?ann,  j){ecfe', 
f.  and)  ,terl).  2Bie  mabrfd)einlid)  and)  enge 
iseriuanbtf d)af t  mit  t  n  a  b  e ,  i(!  n  a  p  p  e  ift,  fo  ift 
e§  bod)  nid)t  moglid),  fie  ftreng  jn  formnlicrcn; 
für  B  n  e  d)  t  ift  3itfl'-'f)'^rigteit  jn  ai\v  ken  an-5  ibg. 
gen  (lat.  genus,  ytvo^,  lat.  gi-gn-o,  y/yrniiai) 
iijtv  mI3glid)  at»  für  Stnabe,  meil  eö  im  ©erm. 
ein  ableitenbe§  -eht  giebt. 

fncifeu  ^tw.,  erft  n{)b.,  tantlid)e  Übcrtragnng 
bcQ  nbb.  knipen  in  bie  Sd)rift)prad)e  ügl. 
f  n  e  i  p  e  n. 

Wneipe  b"-  '3öirt§I)ane',  bei  3lbelnng  nnr  alc^ 
S^neipf d)enf c  'fleinc  fd)Icd)te  Sd)enfc';  bie 
Stnbenten>üörtcrbüd)er  (Stinblebcn  1781,  .Stinber: 
ling  1796)  üer3ei{^nen  Kneipe  'fd)Ied)tc  i8ier= 
fd)enfe'  al§  StiibentenlDort,  nnb  fo  begegnet  cö 
am  Sd)lnft  be«  18.  3abvb§.  bänfig  int  bnrfd)t- 
fofen  Stil,  s.  2?.  bei  i?anfbarb  1792  Ücben  unb 
Sd)icffalc  II,  34.  64.  147.  357.  475  n.  f.  lü. 
(Stneipf d)enfe  fd)on  bei  Seffing  3lntign.  'Bx. 
56;    Sd)iff erf neipe    bei  @oetbe).     21I§  ur^ 

26* 


fiicipon 


—     -204     — 


XTiiublaiui) 


fpriil.  'i]cmciiic  shtcipe'  gclit  c-ö  juvücf  niif  nbl. 
knijp  'iJ-ngc,  iSerIegenf)ctt'  ober  itbl.  knip  'i'logcI= 
falle,  3?Dvbea'? 

f iicipfu  Still.,  früh  nf)b.,  uvfprgl.  nbb.  knipen 
(f.  nud)  f  it  e i  f  e  n) ;  ubl.  kni.jpen  'fiieifcii,  :;uncfcn'; 
UH1I1I  ntd^t  ju  nnglf.  hnfpan  liiiipian  'fidi  ncifleii 
foiibcnt  31t  einer  im  Jtltgenii.  ind)r  [leseiigten  2«?. 
hnip  'fncifen',  au§  ber  niid)  iiiittelciigl.  nipen 
engl,  to  nip  'fneifcn'  ftannnen;  kn  im  3lnlani 
ii'äre  au»  *gahnipan  ^n  benten.  knib  al»  üor 
germ.  Sönr^clform  fted't  in  lit.  knibti  'flanben, 
^npfcn',  knöbti  'fncifen'.  miUi  bie  engl.  2Bovti 
non  nbl.  knijpen  be§  ^fnlaut^  lucgen  ^n  trenner 
nnircn,  luiirbe  eine  im  i'ütgerm.  freilid]  and)  nn^ 
beseugte  2Ö5.  knib  gnib  (lit.  gnybti  'fneifcn', 
gnybis  'i^niff')  ansnncljmcu  fein. 

fncteit  3tiü.  an§  gleidibcb.  mf)b.  kneten,  al)b. 
knetan;  bgL  mnbb.  nbl.  kneden  'fnctcn',  anglf. 
cnedan,  mittclengl.  cm/den,  engl,  to  knead 
'fneten';  ein  got.  *knidan  refp.  *knudan  (ug(. 
treten)  'fneten'  bnrf  üoranSgeietU  lucrbcn;  bac 
9{orb.  l)at  nur  ein  fc^m.  knoda  auf  got.  *knudaii 
iücifenb.  Sa  t)h.  t  =  nbb.  engl.  got.  d  nnf  ©rnnt 
älterer  S8etonnng§ücrl)ättniffe  nn§  t  entftanber, 
fein  fann  (bgl.  Später,  anglf.  fseder  jn  lat. 
pater,  gr.  narrjo),  fo  barf  gnet  aU  Horgcrm. 
äönrselform  gelten;  ügl.  afloo.  gneta  gnesti 
'^erbrücfcn,  fneten'. 

fnicfen  3tiü./  erft  nl)b.,  an§  bcnt  ilcbb.  knikken 
'berften,  fpaltcn,  fnicfen';  engl,  fco  knick 'fnicfen, 
fnacfen':  tüof)!  Slbleitnng  jn  got  kniwa- 'j?nie'? 

ßnte  dl.  an§  gletd)beb.  mtjb.  knie  kniu  (@en. 
knies  kniewes),  al)b.  chniu  kneo  (©en.  knewes 
kniwes)  dl.  'Änie';  ügl.  nbl.  knie  %:,  anglf. 
cneo  ((Sen.  cneowesj  dl.,  mittelengl.  cne,  engl, 
knee;  got.  kniu  (@en.  kniwis)  31.  ',s'!nic':  eir. 
gemeinalt=  unb  nengerm.  äl^ort,  überall  mit  ber 
uralten  sBebentung  'Ifinie'  anftrctenb,  bie  and)  hew 
ßcrmanbteu  ibg.  SBortcn  äufonunt;  genu-  gonu- 
gnu-  finb  bie  tbg.  Stommformen  bc§  2Borte§; 
ügl.  lat.  genu,  gr.  ydvc  ügl.  yi'v-TJtrtir  yvv^ 
iyrvu),  ffr.  janu  dl.  'S^uie'  (abhijnu  'bi§  ans 
Sfnie',  jiiu-badh  'fnieeub').  S)iefe  ibg.  ©tammform 
gnu  batte  in  ber  S)eflination  bie  Diebenform 
gnew-,  unb  biefe  erfd)cint  im  63erni.  erJoeitert 
burd)  ba»  a  ber  a-Seflination :  got.  kniwa-.  2)ic 
fürsere  gorm  germ.  knu-,  ibg.  gmi-  bat  fid)  er= 
baltcn  in  got.  *knu-ssus  (aib^  knussjan  'fnien' 
crfdjlicfsbar)  'bas,  ^nien'  (Slbleitnng  auf  -ssus 
ift  bcm  Öot.  geläufig)  unb  ioobl  aucb  in  anorb. 
kuiie  Wl.  '^iiöd)cV  (got.  *knüwa  3)?.  üorau§= 
feßenb);  ferner  fei  al§  auffällige  l-2lblettnng  nod, 
mittelengl.  cm'den,  engl,  to  kneel,  nbl.  kiiiolen. 
f(^rt)ci3.  chuüle  'fnicn'  cvnuibnt. 

ftniff  3)L,  SU  tneifeu;  bie  übertragene  :i3c 


bcntnng  (wcftfäl.  kniop),  bie  iuobl  in  dloxh-^ 
beutfdjianb  bcimifd)  ift  (unb  urfprgl.  üielleicbt 
nur  ber  (Saunerfpradie  ongcbört'c'),  gilt  bnrdi 
ba§  18.  3abr^. 

.<luirp!?  93h,  erft  nbb.,  ein  mb.  SBort,  ba§  burd) 
Süntopc  an«  *knürbes  knirbes  (ügl.  nbb.  kniriix, 
nicbcrrbcin.  knirwes):  bie  ncnercn  d)la.  bieten 
mebrcrc  lautüermaubte  ©bnontjma:  beff.  mecflcnb. 
knubs,  l)cff.  krupch,  pfälj.  knortse,  Slacbcu  kni- 
bedits,  ©tieler  1691  S?uip§;  §erme§  1788 
älJand)  feermäon  193  ^nirrfi;-.  Wit  anbercr 
3)innnntiüenbung  mittelengl.  nürvel  nirvel  (anglf. 
"  cnyrfel  ?)  '.sinirpe'.   Db  gn  nbl.  knorf  'iftnoten'  ? 

fuirrcn  3t>ü.  an§  mbb.  knirren  'fnarrcn': 
junge«  onomatopoictifd)e§  2Bort. 

fnirjc^cu  S^^->  ni^li^.  *knirsen  jn  folgern  am 
knirsunge  %.  'ha§  S!nirfd)en'  unb  zerknürscn 
'gerbrücfcn.  3criinctfd)cn';  »regen  scli  an§  s  nad) 
r  ügl.  ip  i  i"  1  rf) ,  51  r  f  d) ;  ügl.  nnbl.  knarsen  kner- 
sen,  'fnirfdjcn,  frad)en',  knarsetandcn  'mit  ben 
3äbncn  fnirid)en'. 

fuiftcin  3tW-  nu§  mbb.  *knisten,  ha^  bcm 
DJomen  knistunge  g-.  '^uirfrfjen'  su  ©runbe  liegt: 
eine  onomatopoietifd)e  Silbung. 

.ftnittclücrs  d)l.,  erft  nbb.  (frübcftcr  2?cleg  al« 
St'nüttelüer§  bei  änatbeftnö  1576  Sutbcr  ÜV'; 
knuttelianos  versus  componere  fd)On  bei  lUicob. 
fyrild)lin  1596  Poppysmi  Gramm.  Dialogus  III, 
110);  im  17.  Sabrl).  aud)  ftnüttelbarbi  3.  ^ 
5^rätoriu§  1655  Saturnalia  ©.  300  unb  bead)tc 
^uüppelber§  bei  ."öamelmann  1599  Dlben= 
bürg.  (S:bronif  100  (bei  5-ifd)art  S?  1  i  p  p  e  1  ü  e  r  §= 
lein).  Suittet  für  tuüttel.  21n§bem®ugl. 
liefse  fid)  statt'  mit  ben  23ebeutungeu  'Stab'  unb 
'3>er§,  Stropbe,  Stange'  al§  annäf)ernbe  5j]aratlele 
anfübrcu,  nub  ber  Dficberlänber  3intiu§  fagt  üom 
^Refrain  in  nbl.  2solf§licbern:  in  vulgaribus 
rhytlimis  versum  identidem  repetitum  scipi- 
onem  aut  baculum  appellant ;  bie  3iiJmer  batten 
versus  rhopalici,  bie  Sfanbiuaüier  ba§  stef. 
23ielleid)t  mar  itnüttel  (tnüppel)  urfprgl. 
39e3cid)nnug  für  ben  üolfSmäfeigen  9icfrain. 

fnttteru  3tiü.,  erft  nbb.,  ononiatopüietifd)c§ 
2Bort. 

fnobelu  3t>ü.,  erft  nbb.,  gn  etuem  bial.  mcit: 
üerbreiteten  knübel  (oberb.),  knowel  (mb.  nbb.) 
'Sluöd)el',  bcf.  '5ingcrfnDd)er. 

ftnoblnu^  dJl.  am  mbb.  knobelouch  d)l.  mit 
ber  uriprünglid)en  9Jebcnform  klobelouch  M., 
obb.  klobülouh  klofolouh  klovolouli  3}f. ;  megeu 
b  für  f  (nod)  beute  tirol.  knoflach)  ügl.  8  d)  m  c  f  e  1 ; 
ba^  kn  be§  mbb.  nbb.  ilBortcS  ift  mie  ba«  in 
Ntnönel  burd)  Xi)finiilicrnng  gn  erflärcn,  b.  b. 
bae  1  ber  folgcubcn  Silbe  bcmirftc  ben  Übergang 
bcv  erftcn  1  in  n;  ügl.  nnbl.  knoflook  nub  mnbb. 


J^nödjcl 


20: 


-f^iiütc 


Ixloflok.  3?ci  ber  (]etDö(}ii(irfien  ^oiititnn  at§  'ge= 
ipaltciicr  Sciud)'  bleibt  iiiibevüctnd)tii]t,  bafe  ber 
evfte  Seil  ber  3iiffi"itncnieininn ,  ber  mit  nbb. 
,si;  loben  ibentüd)  ift,  auf  gcrm.  Sprad)gcbiei 
aiid)  fonft  crfdieint:  augl)'.  clufe,  engt,  clove  (of 
g-arlic)  '3et)e  be§  Slnoblaiid)?',  niifll).  clufpung 
clufwyrt  '3?atrad)ium,  §abnenfniiim'. 

,ßnö(5cl  Wl.  ail§  ml)b.  knöchel  knüchel  Wl 
^^tluid)el':  Ximinutio  311  St  it  o d) cn ,  mf)b.  knoche: 
aiiflif.  cnucel,  mittclengl.  knokil,  engl,  knuckle 
'Slnödier;  nbl.  knokkel  'slnödicl'. 

ftnodjcn  Tl.  au§  mtj'o.  knoche  M.  'S^nocftcn, 
2lftfnodien,  grurf)tboße'.  S)a§  nl}b.  SBort,  Sittljei 
faft  nod)  fremb  (öan§  Sadi§  fagt  }s?nocfen\ 
ift  nnd)  im  3?fbb.  feiten,  lüie  e§  bem  2ü)b.  gan?, 
fcljlt  (i^etn  ift  bn§  eigtl.  oberb.  I)b.  2.1'ort  für 
il  n  0  d)  e  n  burd)  ba§  3ugel}örige  Ximtnntiö  St  n  ö  ^ 
d)  c  1 ,  ba§  fd)on  bei  Sutfier  auftritt  (aber  in  3lb 
4>etriö  Jöibelgloffar  1523  mit  „tuob,  ©leid)' 
überfe^t)  al»  gute»  gcrm.  2öort  bezeugt;  got. 
*knuqa  W.  barf  borau§gefe^t  n^erben.  Ob  tl 
SU  engl,  to  knock  'flopfeu',  augif.  cnucian. 
auovb.  knoka,  ml)b.  knocken  'fnuffen'  gehört 
bleibt  nugeiüife,  cbcufo  3?e3iet)nug  ^u  auorb.  knm 
'.<{nöd)er,  'i)a§'  it)eiterl)iu  S>ertuaubtfd}aft  mit  ^nx^ 
empfc[}leu  iDÜrbe.  3tu§  biefem  *knuqa  liefee  fid 
and)  ha^  oberb.  tnocf  e  'Knorren,  Stuoten',  m{)b. 
knock  '91acfen'  ableiten;  t{)r  ck  ftel)t  rid)tig  füi 
alte»  q.  2)odi  bleiben  t)enuaubtc  SBorte  mit  g 
im  (Stammauslaut  bnnfet:  ml)b.  knügerlin 
'Stuötdien'  uub  mbb.  knügel  'Snödiel'. 

t  ftnotfe  5"v  evft  nf)b.,  au§  ubb.  knocke;  ale 
gute§  altgerm.  SSort  ermiefeu  burd)  anglf. 
*cnycce,  mitteleugl.  knucche  '33üubel'  (3.  23. 
'j)eubünbel') ,  engl,  knitch  '^olsbünbel';  got. 
*knuka  rcfp.  *knukja  SJ?.  fel)leu. 

ßuöbcl  )Sl.  au»  ml^b.  knüdel  Tl.  '5urd)t- 
fuoten,  Slnöbel  a(»  Speifc':  Siminntiü  ju  bem 
unter  S^noteu  bel)anbclteu  mi}b.  knode 'siuoteu'. 

^noütn  m.  an§,  m^b.  knoUe  m.  '®rbfd)oUe, 
Hlumpeu  überhaupt';  al)b.  *clinollo  2Ji.  fel^lt 
5>ln  bie  ml)b.  2?ebeutung  fc^Iießt  an  anglf.  cnoll 
21?.,  engl,  knoll  '.t>nger;  ubi.  knol  'iRübe'. 

itnovf  "M.  au§  m{)b.  ol)b.  knöpf  W}.  'Sfnorrc 
an  Ü3emäd)fen,  Suofpe,  Sdimcrtfnauf,  Sluoteu, 
2d)linge*;  Pgl.  anglf.  *cnopp  i'i. ,  engl,  knop 
'Stnopf,  S^nofpe';  nbl.  knop  'sluofpe,  Stuauf,  @e= 
mäd)»fnotcu'.  6-in  üorau§5ufet^eubc»  got.  *knuppa- 
fcblt;  unter  Stuauf  iDurbc  ein  bamit  ablauten: 
be»  got.  *knaupa-  augefeBt,  bafs  f eiber  fih 
*knauppa-  ftel)eu  mürbe;  benu  beut  Stamm  ge= 
bül)rt  b  im  Sluelaut,  mic  mbb.  knübel  lU.  'ihi5d)el 
am  Ringer',  fomie  anglf.  *cnübba,  mitteleugl 
knobbe,  engl,  knob  'Sluopf,  Sfuauf,  S!notcu, 
Stuorreu'  geigen;  baju  Pgl.  nubl.  knobbel  lli. 


*S?uoten,  Sluollc,  Schmiele',  fomie  ob.  S?nubbe. 
2UiffälIig  ift  neben  ben  bi»lier  angefül)rteu  li>ortcn, 
bie  auf  eine  alte  u-Üßurjel  fd)lieBeu  laffen  (pgl. 
bef.  Slnanf),  ba»  anorb.  knappr 'Slnopf,  stuauf, 
fomie  anglf.  cnaep ,  mitteleugl.  knap.  2>gl. 
Sluofpc,  tnubbe,  fnüpfeu,  S?uüppel. 

.ftnoipcl  Ü}?.  au»  m^b.  knorpel-  knorbel- 
bein  knospel  'cartilago'.  Ob  ein  got.  *knuzl)a- 
ober  *knaürba-  5U  ©runbe  SU  legen  ift ,  faun 
nid}t  mit  Sidierlieit  entfd)iebeu  merben;  erftcrc» 
Iiat  au§  grammatifd)eu  ©rünben  grl^lerc  2i"abr= 
fd)eiulid)feit;  nubl.  knobbel,  nnbb.  knuspcr- 
knaken  'lffuorpeIfuO(^en'. 

ffnorrc  ^Wf.  ai\§  mt)b.  knorre  2.'J.  mit  bor 
gletd)beb.  9tebenform  knürc  Wl.  'stnoteu,  Slnorre' 
(an  5?äumeu,  Steinen,  am  Seibe);  knüre  be= 
beutet  außerbem  nod)  'J-el»,  Silippe,  Öipfel';  in 
ber  Sebentung  'jluuff,  Stoff'  gel)ört  e»  su  ml)b. 
knüsen  (a\i-j  *knusian)  'ftoBeu,  fcf)Iageu',  tl)üriug. 
für  '(Snfel'.  2luc^  für  bie  aubereu  23ebeutungcu 
I)aben  mir  VooU  üou  einem  got.  SSort  mit  s  (z) 
auejugeljeu,  mie  bialeft.  fvormen  scigcu:  fd)mäb. 
StuauS  'iJlnfag  am  Srotc',  fdimeis.  knus ',\luor= 
reu,  5Iu§mnd)ö'.  (imgl.  knar  '.Nlnorreu,  Slnors', 
mitteleugl.  knarre  mit  ber  9kbenform  knon-c 
'knoten,  9Jtu»iüud)»'.  —  S;a»  3lt)b.  l)at  nur  ba» 
au§  *knür  abgeleitete  Slbj.  chniurig  'fnotig,  berb, 
feft'. 

t  ßnortj  (fdjiueis.)  2)J.  au»  ml)b.  al}b.  knorz 
'2tn»mud)»,  Stnoteu';  h'dn.  knort,  fd)U}eb.  knort. 
3>;ermaubt  mit  bem  isorigeuV 

ßnojpc  %.  in  ber  Ijeutigen  Sebeutung  feit 
Stieler  1G91  gebudjt  unb  feit  ctma  1740  fd)rift= 
fprad)lid),  aber  fdjou  im  16/17.  Sabrl).  bcjeugt, 
menu  and)  feiten  (3.  SB.  bei  $eucer  =  (5'ber  lö61 
Vocabula  H  8''  unb  (SalPifinS  1610  S.  31)  unb 
eigtl.  nur  mittelbentfd).  3in  Oberbcutfd).  atlge= 
mein  bafür  shiopf  (=  frtinf.4)cuneberg.  mefifäl. 
knoppej,  ba»  bi»  in  bm  Einfang  be^  IS.  ^nli'^l)'?. 
aud)  in  ber  Sitteratur  Ijerrfdjte.  Sluopf  uub 
^nofpe  fiub  permaubt,  mie  benu  aud)  frs. bouton 
'slnopf  uub  'sTuofpe'  bebeutet.  Stnofpe  jeigt 
(raie  SBefpe  uub  Xrefpe;  aud)  Sefpe  für 
fieffc  f.  unter  Sefse,  älter  ul)b.  Stleifpe  = 
l^leipfe)  llmftelluug  fs  ps  gu  sp:  alfo  al)b. 
*knofsa  mit  alter  s-51bleituug  311  al)b.  ml)b. 
knöpf.  3lubre  St)noupta  fiub  f)eff.  brospe, 
pommer.  o^e,  fouft  ubb.  knowwe. 

ßnotc  M.  'nugebilbeter  2}Jcufd)',  juerft  am 
(Sdilnf^  be»  18.  3af)rl)».  in  il^örterbüdieru  ber 
Stubenteufpradje  (Stinblebeu  1781,  sUnbcrling 
1795)  gebnd)t  al»  ftubent.  Slnn-t  für  ',vaubiiierf»= 
burfd)c,  i)iid)tftubeut'  unb  fo  aud)  in  Stn>enten= 
romaucu  (3.  58.  Sauf^arb»  ©ulerfapper  1801). 
5^ie  ältere,  uoc^  1862  in  ber  beutfdi.  '^nrfd)enipr. 


.Quoten 


20ö 


,aorf} 


(icliciibc  (bei  i.'iiiin)nvb  17!)2  Vcbcti  I,  tiS;  aiu1) 
ITD'i  i'ricfc  übcv  (^■vUuincu  I,  10.-))  (2d)vcilniiici 
ift  alliicmcili  Wiiotc,  iinv3  auf  nbb.  genote '(i)c= 
noffe'  tiit)vt  (tu  igtettin  uub  Jttöuiii§berg  loerbcu 
bio  .\>nubluuiv:-bicuer  gnoten  geuauut). 

i?HOtfn  Ü}(.  aW'i  Ulf)b.  knote  knodo  M. 
'natihlidicr  sTuotcu  (nm  l^övpev,  au  ^ipflanscu), 
fiiuftlid)cr  Muotcu  an  ciiieut  5ai>cu,  Sd)Iincic'; 
allb.  knodo  knoto  2)}.  (bie  allb.  nil)b.  SoppcU 
form  mit  t:d  ragt  mit  STnote :  Sluöbel  bi? 
ius  i)(l)b.).  S^nju  mit  abtüeid)eubeu  3)cutalüer= 
l)äünil")"cu  aucjl)".  cnotta  ÜJi.,  cugt.  knot  '.Quoten' ; 
ugl.  auovb.  ü-knytter  ')d)Ied)te  Stretdje'  nnh 
uil)b.  kiiotze  Jy.  'itnowe';  to  knit  'ftrifeu.  fuüpfcu', 
augl).  cnyttan;  nbb.  C^oii)  knütte  2?.  'Stricf^ 
,scug'.  3(uovb.  kiiütr  a??.  'S?noteu',  knüta  ^•. 
Viuöd)c(  3um  Spiclcu';  fie  üer^alten  fid)  5U  augif. 
knotta  Jüic  got.  *knaupa-  §u  *knuppa-  (bgl. 
ST  n  auf,  ,^  u  0  p  f ) ;  \mh  luic  fid)  ju  biefen  SBortcu 
ciue  5-orm  mit  a  iu  bev  @taunufi(bc  gcfcUt 
(aitglf.  cna'pp),  fo  SU  bcr  f)ier  be'^aubcltcu  ©rupüc 
auorb.  kiiottr  (got.  *knattus)  WL  'Sali'.  Seiu 
fid)cr  HcnuaubtCi^  Söort  läßt  fidi  ijux^u  nu§ 
bcu  iibrigcu  ibg.  Spradicu  aufü{)reu.  2]gl.  nodö 
Hnüttel. 

finötcvidö  Tl.  'i?uoteugra§';  mlib.  unh  fonft 
fcf}feub. 

t  itmibbc,  ^TuutU'c  9}L'^uo[Icn  im.s^ols',  crft 
ul}b.,  au§  ubb.  kiiubbe,  bcffeu  lüeitere  iBcsicliuiigeu 
f.  uutcr  STuDpf.  (SrU)äf)ut  fei  Ijiev  nod)  mljb. 
kiiübel,  gu  bem  fid)  tuuppe  t»eii)ä(t  luic  f  Iau  = 
bcu  3u  Stiuppe. 

fimffcn  3tlü.,  iu  iifteru  ^kviobcu  fer)lcub, 
buufleu  llrfpruugg. 

fHÜl)fcn  S^W.  au§  Uldb.  knüpfen,  al)b.  knüpfen 
'fuüpfcu'  (got.  *knuppjan  fcl)lt) :  Scuoutiuatiü 
5U  tuopf,  f.  biey;  mt)b.  knöpf 'tuoteu'. 

finü^jpfl  9}?.;  ba§  uf)b.  SSort  ftammt  ai\§> 
beut  mh. ;  iut  mi)h.  galt  knüpfel  m.  'tuütter. 
(5-i  gef)ört  cutiuebcr  s'i  nil)b.  knöpf  '.'i?uovrcu  an 
(*^cmäd)fcu'  (f.  jSuopf)  ober  mit  n  für  1  (»gl. 
Sluäuel)  gu  ciigL  club,  auorb.  klubba. 

t  .ttiiuft,  Si'uauft  2jf.  eigcutlidi  'siuorrcu',  fpe^. 
':örotecfe':  an^  bem  9fbb.;  t  ift  5(blcituug;  knüs- 
iu  bcr  Sebeutuug  'S'^uorre*  f.  nntex  Suorre. 

.Huutc  g\,  crft  u()b.;  bei  Spcrauber  1727 
uub  bei  ©teiubad)  1734  uur  crft  al§  ,Sluutt  = 
pcitfd)c  (1756  Urteile  über  ba§  iscrfialteu  ber 
iKkufdieu  188  .^  uu  tt)ie  b  e);  Jrifdi  1741  bietet 
Suerft  Jsluutte 'moffobitifd)e  ^eitfd)e'.  Hut  1750 
loirb  ba^  ciufadie  2Bort  befauuter;  c«  ift  au§ 
ruff.  knut  cutte^ut;  ügl.  5lJeitfd)c. 

ftnüttel  Hh  au§  ml)b.  knütel  knüttel,  a^b. 
knutil  m.  'S?nütter,  eigtt.  'Stocf  ober  ®trtcf 
mit  ftnoteu':  gu  Quoten. 


«übalt  Wi.,  fd)ou  iui  K».  "salirl).  ?,.  'i-.  bei 
aUattiefiU'o  15(52  ©arcpta  94.  ;U0  (mit  beu  i:){ebeu= 
formeu  St  o  b  e  1 1  Si  o  b  o  l  bj,  aud)  bei  (^3eorg  3(gri= 
eola  1546  üblid):  moI)I  gleid)  STobolb. 

t  ftobfii  Wl  au§  m^b.  kobe  Tl.  'Sto.K, 
Sdnueiueftall,  Stäfig';  bie  ubb.  D^ebeuform  .tofeu 
ftauimt  mobl  Jüie  bas  f  jeigt,  an^  beut  9?bb.  nr= 
Iprüuglidi  Iiattc  ba§  SBort  ciue  aUgcuteiuere  23c= 
beiituug  uub  mar  utd)t  blofj  auf  bie  £ier-  fpej. 
8d)meiucmoI)uuug  befd)räuft.  ©ogar  bi§  iu§ 
9II}b.  üeigt  fid)  bie  ältere  23ebeutuug '^tütte';  Pgl. 
mbb.  kobel  'eugc§  iQauic';  i§I.  kofi  9JJ.  '.«v^üttc, 
■©etterbad),  iserfd)Iag'.  Sin  31uglf.  geigt  ba-o 
cutfpredieitbe  cofa  fid)  bef.  aU  eblc§  Xiditermort 
für  '©eiuad),  Sd)(afgeiuad)';  barau§  engt,  covo 
'Dbbad),  fid)erer  Ort,  5)?cft',  pigeon-cove  'Xan- 
beufdjtag'.  (Siu  got.  *kuba,  ha^  biefeu  2Borteu 
gu  ©riiube  äu  Icgeu  ift,  fel)(t.  S)a5  Sßort  ift 
ed)tgerm.,  ma§  bie  ber  93ifbitug  nai)  uotmcubig 
an^  eiucr  lueit  älteren  3'-"it  ftamuteube  5(bleituug 
afib.  chubisi  (got.  *kubisi)  'Sjütte'  uub  iucftfäl. 
küffe  'fd)(ed)te  .^ütte'  (got.  *kufj6)  lebveu;  Pg(. 
uoct)  m()b.  kober  '^l'orb,  Xof(^e',  auglf.  ct)fl 
'Slorb'.    ©.  ^oborb. 

ßobolb  Tl.  au§  mbb.  köbolt  mit  ber  9?ebeu= 
form  kobolt  3)].  'uerfifdier  öau§geift,  .^i'obolb'. 
:?n§  ed)t  gcrm.  siauegötter  gcfafjt ,  bürfeit  bie 
sl'obolbe  beu  auglf.  eofgodu  cofgodas  'penates, 
lares'  gteid)  geftellt  luerbeu ;  auglf.  *cofold 
'S>au§gott'  ift  uubegeugt;  e§  mürbe  mit  tulib. 
kobolt  eilt  got.  *kubawalda-  '§au§tr)alter'  ober 
e!^er  eiu  got.  *kuba-hull)8  '§au§!öoIber'  Porau§= 
iet5eu  (für  bie  Deutung  ber  S^obolbe  aU  "§au§= 
bolbe"  fpricbt  bie  5(umeubuug  Pou  bolb  für 
J^ämoueituaiucu  Pgl.  got.  unbulpo  'Jeufel',  tueft^ 
fäl.  sclianlioklen  'I^älUOltcu',  lubb.  die  guoten 
bolden  'penates'  uuter  b  0 1  b).  2)a§  erfte 
äßortclemeut  ift  auorb.  kofe,  auglf.  cofa  '(55c= 
mad),  S?aiumcr'  (f.  ^oben).  Sie  ml^b.  ul)b. 
9^ebe:iforiueu  Dppolb  Opolt  bürfteit  alte? 
*üt\vult,  got.  *audawakls  'S^err  be§  3{eid)tiinie' 
fein ;  ba§  alte  6t  ';){cid)tum'  ift  bloB  iu  (5-igeu= 
uauteu  mie  Ottotar  uub  Otfrieb  ((5-biiarb 
a\bi  eugl.  Edward)  erbalteu  geblieben.  Xie 
(5ubuug  =olb  f.  and)  uuter  §erolb  uub 
malten;  Pgl.  nod)  bolb. 

Jdodj  T}.  an§  gleid)bcb.  iul)b.  abb.  koch,  abb. 
chüli  (hb);  pgl.  ubi.  afädif.  kok 'sTod)';  Por  ber 
bb.  i.^iutPerid)tebuug ,  fpäteften?  im  5/6.  3ii{)i'b. 
(gleirfi^eitig  utit  ,si  üdie  uub  S?obl)  nad)  XeuM'd)= 
laiib  getommeu,  al§  bie  Stocb^  uub  ©artcnfuuft 
aitö  Slnlten  eingeführt  mürbe:  lat.  coquus  mil- 
gärlat.  cocus,  genauer  bie  bnlgäre  2Iffufatipfornt 
coco  (ogl.  ital.  cuoco)  liegt  31t  (5ruitbc  (ber  lat. 
9lominatiP  cocus  märe  al)b.  ml)b.  *kuch).    Tiaii) 


.'Röcficr                        —     207     —  .<vofoöniiB 

(yugfanb  bvnng  bal-  2Bort  mit  abiueidienber  2>ofaI=  's?öber'.      Jür   bie    uieiteren    2?ebeurunoieu    bc? 

geftalt:  nnglf.  c6c,  engt,  cook;  ba§  6  beÄfetben  beittfc^en  23orte§  fef)(eu  amie^mbarc  (rtnmologteii. 

geiicn  bb.  (at.  ö  bentf)t  auf  jüiigercv  Cuantitiiti-^  fioffcr  T}.,   im  17.  3nf)r^.   aiiftrctcnb,   feit 

üevanbeniiig  in  offener  Silbe  (»gl.  3  diule,  audi  Stielet  1691  uub  Steinbad)  1731  mit  bcr  l^ieben^ 

SU-eu3);    fanm    tüirb   bae    ö   be§   l)b.  3Borte§  form  s^uffer  üersetc^net  unb  um  17etO  cinge^ 

an?   bem   3t'ü-   f  odjeu  ftammeu.     2*05  ältere  bürgert  al§  :Su  ff  er  uadi  :HäMein  171G  ;^-ran3Öf. 

germ.  2Sort  für  fodjen  iftfieben;  ein  altgerm.  Sprac^meifter  I,  l^orr.  b*.    Sa»  2Bort  fam  oou 

Sl^ort  für  '^?od)'  fe^It.  —  fodjcn  ou§  gleic^beb.  Diorbiueften  aii§  frg.  coffre  (9JiaaIer  l.öGl  hat 

mllb.  kochen,   of)b.  kochön  cliohbon:    a\l§  lat.  ^offran). 

ouquere  (genauer  *coquäre?).    Sa«  f)b.  Söort  ßo^I  3}Z.   an?   gleid)beb.   mbb.  abb.  köl  llj. 

tonnte  fein  ft.  ^t'u-  bleiben,  tüeil  ber  ä>ofal  ber  mit  hm  ^lebenformen  ahb.  choli,  mbb.  kcele  kcel 

2tammiilbe  au?  bcr  5(uatogie  ber  ft.  3tn)-  f)fi^=  i'f.  (ogl.  alem.  ch'M  kel,  fübbeff.  kcelj,  foiüie  abb. 

au?fiel.    2(u?   bem    -Ibman.   bcadite  frj.  cuire.  chulo  chuloM.,  m^b.kole  köle  kölnnbabb.chOla 
ital.  cuocere.                                                     [  fy.  —  Übernommen  mit  ber  fübeurop.  ©arten:  unb 

ftöt^cr  3)L  au?  mbb.  kocher,   al)b.  kochar  Stoc^fuuft  (f.  Slüdje)  au?  lat.  caulis  ilf.  '.Nlobl'; 

ollohhar  WH.  'ij^fetlföc^er',   bod)   aud)   allgemein  aud)  engl,  cole,  mittelengl.  eaul  coul,  anglf.  cawl, 

'i^ebältcr*  mit  ben  lltebenformen  mbb.  kocbaere.  fomie  anorb.  käl  dl.  loeifen  auf  lat.  caulis,  mo= 

al)b.  cholihäri.    £ic  allgemeine  Sebentuug  '^e^  ber   audi  ital.  carolo,   frj.   chou  'i\o{)V,   foioie 

biiltcr'  5cigt  fidi  nod)  in  ben  Ma.;  ügl.  meftfül.  hjmr.    cawl.      Sa?    "anfdieinenb    ooltemüHige ' 

iiikstku.^kr  'Jintenfaß',   nätlkuokr  'iTcabelbofe',  lat.  cutis  lüiire  bemnadi  für  bie  Spradigcfdiiditc 
sandku.tkr   'Sanbbüdjfe'    (anberiüärt?    „Sdjer^, '  obne  Jolge  geiuefen,  loenn  ntc^t  bie  mbb.  Jormen 

5eber=,  23arbierföd)er"  im  9Jbb.)  unb  roobl  flud)  mit   turjer    Xonfübe   kole  köl    barauf  3nrüd= 

fdimeij.  .^  ü  cb  e  r  'slorb  für  (Srbe'.    51nglf.  cocur,  fübrten.   2)ie  meiften  ber  un?  geläufigen  (SJcmüfc: 

mittelengl.  coker 'xlödier";  bafür  mittelengl.  engl,  lüie  Cbftarten  mögen   mit  ber  Siodifunft   im  G. 

quiver  ou?  afr?.  cuivre,   ba^  feiuerfeit?  mieber  ober  7.  ^nbvbuiibert   in   Scntidilanb   eingeführt 

an?  bem  germ.  23orte    abgeleitet   mirb  (germ.  fein;  ogl.  ©ppid),  f odien,  5l.^feff er ,  iilinu', 

kukura-,  luorau?  mlat.  cucurum  'jtöd}er').  ^-'^flaume,  S?irfd)e. 

AiüDer   Tl.   (Steinbad)   1731  Seber);    ba?  fto^Ic  J.  ou?  gleid)beb.  mbb.  kole  \y..  mcift 

iL'ori  ift  wegen  feiner  reidien  Saut=  unb  23ebcu=  kole   kol  3}t.  uub   kol  9h,  abb.  kolo  3)i.,  kol 

tnng?eutfaltung  eti)mologi)d)  fcbmer  ju  beurteilen,  9i.;  ugL  anglf.  col  91.,  engl,  coal  'j?oble'  (engl. 

üielleid)t  finb  mebreie  urfprgl.  oerf(^iebeue  33ortc  colemouse  f.  unter  Soblmeife),   auorb.  kol 

bariu  5uiammengefaUen:  mbb.  köderkoderkeder  9i.  4-^lur.  'jSoblen'.     311?  uruerroanbt  pergleid)t 

korder  körder  kerder  querder    Tl.   'i^ocffpeife,  man   ffr.  jval   'brennen,    glüben'.     3tber    angl). 

isiöDer,   5ii»-"ffi'V"pen  oou   Xnd)   unb  Seber',   abb.  cyliuecylne  (barau?  entlebnt  anorb.  kylna),  engl, 

querdar  bat  bOgU  uod)  bie  ^ebcutung  'Sampeu:  kiln  'Cfen'  fiub  auf  lat.  colina   jurücf^ufübren. 

bocbt';  nbb.  beftebeu  bei  bialeftifd)er  uub  3eitlid)ei  iJo^lmcife  |y-   au»   i»f)^-  kolemeise    J.   ^n 

2jierfd)iebenbeit     bie     33ebentungeu     'lluterfinn,  Stoble,    uid)t   gu    Slobl:    eigtl.    'i'feife    mit 

Sdileim  (pituita).  i^umpen,  iL'eberftreif,  iJocffpeife'.  fdjmavjem   S^opf;    anglf.   culmase,    engl,  cole- 

<yür  s^iiber  'lluterfinn'  ift  engl,  cud  'Der  innere  mouse   (Dolf?eti)m.   für  eigtl.  coalmouse.    mie 

-Jeil  be?  Sd)lunbe?  bei  mieberfäuenben  Vieren',  uufer   Sprad)beroufet)ein   and)   .stoblmeife    \n 

anglf.  cudu  cweodu  (got.  qij'us  '^aud)'?)  Piel=  Sfobl  jiebt). 

leid)t  äu  Pergleicben.    Z-nr  bie  3?ebcutnug  'Socf=  fto^Irabi  i'h,  erft  nbb.,  au»  ital.  cavoli  rape 

fpeife'  möd)te  man  3unäd)ft  an  got.  qairrus,  bb.  (i^lur.);  Dgl.  frß.  chou-rave, umgeDeutid)t  }i1;obl  = 

firre  anfnüpfen,  roeil  querdar  al?  ältefte  bb-  rübe.    Sie  Kohlrabi  finb   im  16.  3abi"b.  erft 

^yorni  auf  ein  got.  *qairpra-  binmeift;   bamii  bei  un?  Pou  St^iHen  au?   (pgl.  3lrtifd)odc, 

ucrcinigen   ließe   fid)   aßenfall?  bie  3'n'ammcn^  sl  avf  iol)  befannt  gemorben. 

feeung  mit  gr.  dc').^ao  {ösX-  für  Jf  o-  ftäiibe  burd  itofarbe  J.  «i"  Sd)luB  be?  18.  .jabvb?.  an? 

Siffimilierung  loie  ein  beutfd).  kerdel  nad)n)ei?^  fr3.  cocarde. 

bar  ift,  d  märe  nad)  3tu?ir>ei?  be?  äol.  ß/./Jo  alter  fofctt   3lbi.  am  Qnbc  bei  17.  3abrb?.  al? 

©nttural:  S3.  ger)  mit  bet  bem  beutfd).  28ort  coquett  (2?eleg:  3)er  alte  2'eutfd)e  1730  S.  250. 

mebr  entfpredienben  9kbeuform  db/^enjor,   ber  287)  au?  bem  gleicbbeb.  fiä-  coquet. 

man  meift  mebr  Beifall  giebt,  meit  bicfe  neben  ilofosnuß  ^y.  an?  bem  glcid)beb.  portug.  coco: 

ber  2?ebeutuug  'l'odfpeife,  S?öber'  nod)  bie  alc-  feit  ber  (vutDecfnng  ber  i'ialöioen  in  (Fuiropa  be^ 
',"vadcr  (cnt)pred)enb  abb.  quördar 'Sodit')  bat:    fannt  gemorben,  mürben  (yoco?nüffc  in  Sentfd)= 

auffällig  bleibt  bei  beibeu  einnahmen  engl,  cud  .  lanb  3nerft  bei  i^anbinu?   Hist.  Plant.  I,   384 


.^o(6cn 


208 


.(vöniii 


abgebilbct;  im  17.  Cvn^v!^.  beifecn  fic  aiid)  aJker  = 

ßolbcu  '•m.  am  mbb.  kolbe  3)}.  \s?olbc,  Seilte 
ahi  aBaffe,  S^nüppd',  aljb.  kolbo  9}f.;  i§l.  kolfr 
2)?.  'SBurmieer,  i^Jfcil,  i^f(nll3elIflu^I(cu'  mir  bor 
?(blcitiliui  kylfi  9t.,  kylfa  ^S".  Vteiilc,  S?niittcr, 
^-iu  not-  *kulba-n-  'Stocf  mit  birfcm  fiioditicm 
C5^iibe'  il't  ODrau?5iiiel3eii.  Sic  33cbcutiuui  Uifst 
S^esicbuiig  31t  ber  luitev  Sllitmpeii  bcbaiibcUeu 
2i>ürtiippe  ber  iiaialievtcii  Saiitfonn  klunib  luabv; 
fdjeiiilid)  erfd)eiiieii ;  bann  toäre  gl-bh  al§  ibg. 
'IBuncIfoini  an^iil'el3eii  uub  Int.  globus  'Slumpcn' 
(aiid)  'iun'ciir,  ih](.  ciii](.  club  '.Slciile,  SlUib')  31t 
üergleidien. 

t  «olf  m  ,  iibb.:  iibl.  kolk  m.  'Strubel,  5Ib= 
gniub,  Sod)'.  i^gl.  ffr.  gargara  äij.  'Strubel'; 
bod)  id)cint  nad)  lat.  gurges  'Strubel,  SBirbel, 
5Ibgruiib'  beut  iub.  r  ein  gcrm.  r,  iiidit  1  cnt= 
ipred)cii  3U  fotlen. 

ßoaei->  9J.  m.  a\\^,  mbb.  koUer  kollier 
goUier  goUer  ü)}.  '^'atsbcfleibuiig';  bicy  mit  nbl. 
kolder  au§  fr3.  collier  (=  tat.  collariumj. 

ftoücr^  2}?.  nuÄ  mbb.  kolre  m,  'S'oUer,  nu^= 
brecbeiibe  ober  ftille  3Siit',  a\)^.  kolero  Wl.', 
mit  auberu  mebisiuifdieu  5(uebrüden  mittelbar 
aii§  bem  gr.  /oh'oa,  iat.  cholera ;  ba§  ch  bat 
awd)  im  JRoman.  beu  SSert  eine§  k;  bgl.  ital. 
collera,  frg.  colere. 

7  foflcrn^ttD.'roltcii',  eri't  biird)  ba§  IS.  3abr^. 
beseugt,  ein  mb.  nbb.  S)ia[et'tmDrt,  ba§  am  ®iibe 
be§  18.  3a^rb§.  in  bie  Sitteratur  einbringt  (in 
§ei)no^'  2Intibarbaru§  179Ü  uod)  ücrpönt):  3U 
r.bb.  küle  'Sngel'. 

t  ßoltci-  m.  am  mbb.  kolter  kulter  3)h  g.  dl. 
'gefütterle  Steppbcrfc  über  bai  2.ktt':  au»  afrj. 
coultre  (ög(.  ital.  coltra;  Dgl.  megeii  mcitcrer 
33e3iebnng  Stiff en). 

ßomct  Tl.  fd)DU  im  15/16.  3abrb.  altgemcin: 
aua  Int.  cometa. 

.ftommanbant  -Sl.  mit  fommanbieren, 
Slommanbo  lüiibrcnb  be^  3Üjäbr.  Mriege§  ali- 
gemein  üblid),  aber  fdjon  feit  16U0  einjeln  be- 
äengt:  au§  fr3.  commandant  Commander,  ital. 
fpau.  comando. 

fommen  3tw.  au^-  gleidjbeb.  mbb.  komen,  abb. 
queman:  ein  gemeingerm.  3*-'itii'ort.  '^•nv  ^a'^  an- 
lautenbe  k  ift  —  rcie  uod)  nljb.  bequem  seigt  — 
qu  ber  eigtf.  2lntant,  queman  ift  bie  3U  ©runbe 
liegcnbe  abb.  3^orm;  bo§  w  eineo  aulantenben 
kw  iDurbe  im  §b.  bor  e  nnb  0  nid)t  and)  öor  a) 
gern  unterbrücEt  (ögl.  fed,  firr).  3l^b.  que- 
man, got.  qiman,  angif.  cuman,  engL  to  come, 
afäd)f.  cuman,  anorb.  koma.  £a§  biciburd)  er 
lüiefcne  iirgerm.  S^w.  qeman  'fommen'  b^t  eine 
lueiterc  @efd)idjte  f)inter  fidj :  cö  ift  ibeutifd)  mit 


ber  inb.  3b.  2B5.  gam  'fommen';  basu  Iat.  venio 
für  *gv«?mio,  gr.  jiau'd)  für  ^ßavjdt  (für*gv6- 
miö);  ügl.  bequem,  l^nnft.  2Ib3  ibg.  203-  i'- 
ift  gern  üornn^snießen.  3)ic  Chitmidlung  eine? 
V  nad)  bem  g  gefd)iebt  gefeL^lid) ;  ogl.  got.  qinö 
icbeu  gr.  yvrrj  =  inb.  gna  (*jäna)  'ißeib';  got. 
ipwa-,  Iat.  vivus  (gr. /j/oc  Subft.),  iub.  jiva  ff. 
fecf;  ügl.  bie  äbulid)e  ©utmidliuig  eine§  kv  3n 
germ.  hw  am  ibg.  k  unter  mer,  meld) er). 

.ttomöbic  5'-  im  lü.  3flbrb-  mi^  Iflt.  comoedia. 

itompaguic  5'-  f«^  f^a«  compagnie;  um  1500 
in  Scutid)Ianb  als  ital.  §aubel§mort  anftreteub 
(im  ©uicufpiegcl  151.0;  1561  3'"""fi"-  ^^bronif 
II,  879  alö  coniponiaj,  alo  militär.  SGort  um 
1610  (bei  0.  SBatIbaufen  1616,  SroupiBeu  1638). 

ftom^ngnon  ä)f.  an^  frs.  compagnon  um 
1500  cntlebut;  fd)OU  im  Uleitfpiegel  1515  S.  64-. 
100  (al§  ßompanion)  belegt  uub  feit  bcui 
Sprad)=  nfm.  2.>erbcrbcr  101:4  gcbnd)t. 

.iiloinplicc  i'(".  feit  Sd)eibner  KiOö  iier3cid)nct: 
ait^  fr3.  eoniplice. 

ftomplimcnt  9J.  um  1640  allgemein  bei  nn§ 
eingefübrt  (Dod)  Hon  ^nriften,  and)  mn  Tlo\d)c- 
rofd)  üerpönt  uub  Ocrfpottet) :  an§  frj.  compliment. 

ßoni^Iot  9L  feit  Siebe  1686  gebud)t:  ein 
Sebumort  be§  17.  3al)rb^3.  au§  frs.  complot. 

ftompot  'Jl.  au§  fr3.  compot;  im  16.  3al)rl). 
ala  6  0  m  p  0  l't  (3.  )&.  @oliu§  1582  Onomast.  861 ). 

Komtur  2JJ.  aifS  mbb.  kommentiur  komedilr 
ÜJt.  an§  afr3.  commandeor  (Iat.  commendator) 
':öefel)ll)aber,  3ubnber  eineg  geiftlid)en  Drben§= 
gutes'. 

.ftöuig  Tl.  am  gleid)beb.  nil)b.  künic  künec 
fg),  abb.  kuning  chuning;  bie  llbb.  Sautforui 
datiert  feit  bem  16.  3tibi"b-  fln§  ber  Sprad)e 
3utber'§(gteid)3citigoberb.  Slünig,  nbb. }^i)niud'). 
(Sntfpredjenb  afäd)f.  cuning,  augif,  cyning  (cyng), 
engl,  king,  nbl.  koning,  auorb.  konungr:  eine  ge= 
lueiugeriu.,  nur  bem  ©ot.  febleube  93e3eid)nung.  fyür 
has  bobc  5ntcr  ber  3?e3eid)nung  fprid)t  nod)  bie 
frübc  (5'utlebuuug  bcrfelbeu  in§  5''ini.  (5'ftbu.  al§ 
kuningas  '.slÖuig',  \m  Slfloü.  al§  künr'gü  klinozi 
'gürft',  iua  Sit.  al§  kuningas  '§err,  Pfarrer'  (lett. 
kungs  '§err').  Sie  3nuäd)ft  liegenbe  Seutnug 
be§  SSorte»  ift,  e§  an  got.  kuni  (ÖJen.  kunjis), 
at)b.  kunni,  mbb.  künne,  auglf.  cynn  'Ö3efd)led)t' 
an3ufd)lieBcu;  -ing  aU  C^-ubnug  ber  ^^atronpmifa 
(auglf.  Wödcning  'Sobu  äl^obaue')  gefafjt,  cr= 
gäbe  fid)  bie  2?ebeutuuii  'ein  Mann  oon  @efdiled)t, 
b.  b-  aus  einem  öoruebmeu  @efd)ted)t,  ex  nobi- 
iitate  ortus'  (SacttuS  @erm.  VII).  Siefe  an 
fid)  befriebigenbe  unb  gau3  iinbebenflicbe  21nnal)nie 
lutrb  in  ?yrage  geftellt  burd)  ben  öiiüüeis,  bafs 
im  Stltgerm.  ein  eiufad)c»  kuni-  bie  !:i3ebeutnug 
'^ijnig'  b'it;  erhalten  b^t  biefe§  fid)  bcfonbers  in 


fönncn 


■209 


3ufnnimeui'eßiingen  lüie  angli.  cyne-helin'Jföntg§=  ' 
tielm,  diademti  coroiia',  cynestol  '!»Töilig§ftllf)[, 
3:t)ron',  cynerice  —  at)b.  kunirichi  'ftöliig= 
reid)'  u.  f.  lü.;  bas  Stmpleg  f)ättc  fid)  nur  in 
ber  Quorb.  2id)teriprad)e  ert}alten  nie  konr 
(i-@t.)  'ÜJknn  öorne{)mer  i?(bfnnft,  Ü^eittJanbtcr 
be§  Könige'.  %üx  bie  Sebentnng§entioicf(ung 
üon  Slönig  ift  btefe  9(nnaf)mc  ebenfoiuenig  alö 
bie  elfte  abäuroetfen:  and)  {}ier  entf)tc[te  Ülönig 
lucfentlid)  bcn  23egriff  ber  Dornef)mcn  xHbfnnft, 
nur  luiire  es  genaner  'Sotjn  eines  2)}anneö  Don 
üornef)mer  3I6funft';  ügt.  frä.  engl,  prince ''^rin^' 
unb  'gürft'. 

fönnen  ^rät.=3^räf.  au§  mi)h.  kunnen,  nt)b. 
kunnan  ^$r.:$13r)'.  (Sg.  kan,  5}JInral  kunnum, 
'-l^rät.  konsta)  eigtl.  'geiftig  UerniÖgen,  tüiifen, 
tennen,  üerftetjen',  bann  and)  'fönnen,  im  Staube 
ieiu'.  Slugl).  cunnan  (im  Sg.  cannj  ::J3r.=$ri". 
■fenueu,  lüii'fen,  fönneu',  engl.  I  can;  got.  kun- 
nan (int  8g.  kann,  Sl^lnx.  kunnum)  5)3r.=55vf. 
'fennen,  luiffen'.  3u  beu  älteren  Sprad)pcrioben 
l)at  ber  isevbalfiamm  fönnen  auefdiliefslid) 
geii'tige  i^cbcntuug  im  ÖegenfaB  5U  bcni  mn 
mögen,  Der  mögen.  Ten  altgerm.  Sprad> 
pcviobcn  ift  neben  bcm  in  bcni  3^.  kunnan 
ed)altenen  Stamm  kann-  (ugl.  noc^  got.  kunnan 
'erfenuen',  angif.  cunnian  'erforfd)en,  tierfndjen'; 
f.  aiid)  ^unft,  funb,  fenueu)  ein  im  ®ot. 
a(§  *kne  *kn6  barsufteüeuber  2>erOa(ftnmm  ge= 
läufig:  auglf.  cnäwan  'erfeimen,  fennen',  engl, 
to  know;  a^b.  irchnaan  bichnäan  'erfcuneu'; 
al)b.  ürchnat  ?i.  'C5^rfeunuug'  (got.  *kne|is  5y. 
fel)U);  auf  ein  got.  *kn61;)la-  '(^rfenntute'  loeift 
ha^  !Senomiuatiü  aljb.  irkuuodilen  'uerue^nibar 
iDcrbeu'.  Sie  brei  germ.  ©tämme  kann  kne 
kno  fiubeu  fidi  auc^  außerhalb  be§  (Berm. :  gr.=lat. 
gno  in  yiy)'o')öy.(')  (e-yvoj-r)  'erfennen',  yviZotc 
'(Srfenntnie',  lat.  gno-sco  no-tus  no-tio ;  aftoö. 
znaja  znati  'erfcuueu';  oltir.  gn4th  'befannt'. 
5)a§  ^w'ü.  bilbet  ein  5;^rnf.  üon  SBg.  *jan,  'üa^ 
5Prät.  üon  2B3.  jnä  jänami  jajnäu  (ügl.  $art. 
.jnäta)  'fenueit':  2B3.  kann  kunn  au§  ibg.  gen-n 
erfdieiut  in  lit.  zinaü  'fennen,  erfenuen,  etufefien', 
pa-zintis  'C^rfeuntni^',  3b.  ä-zaifiti  J-  'iSnnbe', 
altir.  ad-gein  5?crf.  'cognovit'.  Siefe  lueite  ä.ier= 
smeignug  ber  eng  üermaubten  ibg.  2S3.  gen  :  gno 
'erfenuen,  loiffen'  ift  allgemein  auerfanut;  proble= 
niütifd)  ift  3iif<nnmeugel)örigfeit  berfelbcu  mit 
ber  unter  ^inb,  ^öuig,  fenueu  be^anbelteu 
2B3.  gen  'erzeugen,  gebären'  mit  beu  9Jebeuformeu 
gne-  gno-.  $8eibe  fd)eiuen  fidi  5u  ücrmifd)eu  in 
auglf.  cennan  'gebären'  unb  'fennen',  gr.  yrono^ 
'blut'oüermanbt'  unb  'erfennbar,  gefaunt'.  3ebeu: 
fallö  uiuö  aber  bie  Uuterfd)eibuug  ber  pl)i)fifd)cu 
unb  ber  geiftigcu  iöebeutung  jeufcitö  ber  3prad): 

Äliiije,  i'ti>motoaijc^eS  3Bfrlerbu(^.    5.  Stuft. 


treunung  liegeit,  ba  fie  auf  allen  Spradigebieteu 
oorbaubeu  ift.    Ü8gl.  füt)n. 

ßonto  9?.  feit  Ct3erl)eibe§  Sd)reibfunft  1600 
gebud)t  (S3eleg:  3eitler  164(3  ®pifteln  V,  522): 
mit  ber  ital.  23ud)[)altung  —  etroa  um  1600 
(ügl.  2tgio)  —  entlebut  aus  ital.  conto. 

ßontor,  ßomptoir  31.  au§  frj.  comptoir; 
bie  (Sutlel)nuug  gefc^aö  um  1500  (bie  Gemma 
Gemmarum  1503  bat  Sluutor,  1515  Uleu= 
fpiegel  94  -'"  (5  o  u  t  o  r). 

ßopf  3}L  au§  m^b.  köpf  M,  'Xrinfgefäfs, 
^ec^er,  Seibcl,  öirnfcbale,  Stopf;  a.\!)H.  köpf 
clmph  2Jt.  ':öed)er'  (bie  23ebeutung  '^opf  toirb 
für  ba§  2l^b.  t)orau5gefe^t  burd)  bie  SIbleituug 
chupfa'mitra'  a\\^  *kuppj6n);  Dgl.  auglf.  cuppe, 
engl,  cup  ')öed)er,  Dbertaffe',  auglf.  engl,  cop 
■©ipfel,  Sptge'  (mittelengl.  copp  oereinselt  and) 
^opf);  norb.  koppr  Wl.  '(^efcbi-rr  in  33ed)er= 
form',  auc^  'eine  fleine  Sd)iffart'.  llrfprünglid) 
roar^aupt  =  engl.  headba§  eigtl.  gemeiugerm. 
unb  alteSort  für  Stopf;  erft  im  9]{)b.  l)at  bae 
leßtere  über  'i^a^  erftere  mit  (Sutfdiiebeubcit  ge= 
i'icgt  (f.  and)  öanpt).  Süie  reid)e  ^ebcntung§= 
entmicflnug  ber  Sippe  üousfopf  l)at  ij^arallelen 
in  ber  romau.  Sippe  bee  ^n  ©runbc  liegenbcu 
lat.  (cüpa)  cuppa  '33cd)er';  ogl.  proDen^.  cobs 
'6d)öber,  afrg.  cope  'föipfel'  neben  ital.  coppa 
':8cd)er'  (bead)te  ©iebel  gu  gr.  y.Hfah'j,  frj. 
tete  aus  lat.  testa,  anorb.  kollr  '.<il'opf'  jn  kolla 
'Xopf').  "^a^w  iuol)l  aud)  uod)  frül)  ubb.  Staupe 
'5cberbüfd)el  auf  bem  Stopf  ber  i^ögel'  a\\^  aliö. 
*küba  mit  bem  üw^  im  Span,  anftreteuben  b 
(fpau.  proüeug.  cuba).  Saß  ba»  lat.  cüpa  cuppa 
al§  5'finin-  formell  geeignet  ift  ba§  germ.  SDfaSf. 
3u  erfläreu,  lebreu  uod)  St  ü  r  b  i  §  M.  unb  3  i  e  9  e  l 
ÜJi.  im  ä>erl)ältni§  ju  beu  (iJrnnbmorten  lat.  Cu- 
curbita tegula.    il5gl.  Stuppe. 

t  ßoppc  f.  Stuppe. 

iloppcl  Z'-  'J^-  auö  ml)b.  koppel  kopel  kuppel 
5.  (ßl.  9h)  '33anb,  S3erbinbuug',  bef.  '.s^unbe: 
foppel',  bann  tolleft.  '§unbefd)ar',  aud)  'Sd)ar' 
überbaupt:  auo  lat.  copula,  mlat.  aud)  cupla 
'bie§  ciwi)  in  ber  SBebeutnng  '3agbbunbepaar  am 
i^eitriemeu') ,  morau§  aud)  fr5.  couple,  engl, 
couple  'J)3aar',  nbl.  koppel  ''.^iaar,  iUenge'. 

finraöc  5'.  auö  iul)b.  koralle  Ü}?. :  nad)  mlat. 
corallus,  lat.  corallium. 

fiorb  3}t.  (bafür  franff.  iöiaue,  r)bcrl)eff. 
3 tun)  a\\%  bem  gleid)beb.  m^b.  korp  (b),  al}b. 
chorp  korb  (Öeu.  korbes)  M.;  ügl.  ubl.  korf 
llj.  'Sragforb':  a\\5  lat.  corbem,  mie  üt)b.  churp 
(4-^lur.  cliurbi)  au»  lat.  corbis  (im  JHomau.  bc: 
luabrt  al§  ital.  corba).  2luffällig  ift  mf)b.  kröbe 
iU.  'S^orb',  'ba^  uid)t  au»  bem  2at.  gebeutet 
luerbeu  fann;  e^J  ift  uiclleidit  ein  feit,  orib-  —  lat. 

•>7 


Avorbe 


—     210 


.^oft 


corbis?  JHcff'  idiciiit  belli  lat.  corbis  linier^ 
luanbt  äu  fein.  Über  bemanbte  lat.  ®ntIeI)niiuGe!i 
f.  <^eldi,  8 (Rüffel. 

flfoi-bd  5.  ffc^LMi  bei  2)a)i)pobiii§  1540; 
ebeiifü  bei  (f-raSm.  5Ilbciiii^  1540  „stitvbel  obei 
Sd)miv"j,  am  ediliiß  bc^3  15.  ;,"snl)i"l)'-^-  im  lueft^ 
Iid)cn  ÜÜMttelbeut)d)lanb  eiit(cl)nt  ait§  fi-g.  corde 
eordelle;  bgl.  nbl.  koord  ^•.  'Sd)mii',  engl,  cord 
'Sdiniir'  nu§  ber  gleidien  roman.  Oiielle,  bereu 
Urfpnmg  lat.^gr.  chorda. 

ßorittiibcr  2)?.,  erft  n{)b.  oii-S  lat.  corian- 
drum ;  iltllö.  bafih"  koliaiuler  kullander  kol- 
liiider:  ailö  mlat.  coliandrum.  3>gt.  ubl. 
koriander,  engl,  coriander. 

Jßorint^c  S'.,  erft  früf)  nlib.,  an»  fr?,  corintbe. 

ftorf  ÜJf.,  erft  früf)  nlib.  (slorcfboem  fdioii 
Pappa  Murmelii  B  VI''),  fett  ®d)0ttel  1663 
gebiidit  bnrd}  nbl-  (kork  kurk  9f.  '^orf^oH, 
<itorf,  'ij^froljf')  unb  nbb.  öaiibeleuermittlung 
an§  fpan.  corcbo  'S?orf[)o{s,  ^^^ti'opf,  wolitx 
and]  früf)  engt.  cork.  S)a-;n  nod)  nt)b.  scorza,  nbl. 
scbovs  '^oxV  (fiebenbürg.  schertz  'JRinbe  bor 
jnngen  (?id)en  3mn  ©erben').  i^cl5tc  Quelle  lot. 
cortex  (refp.  *excortea  in  itat.  scorza  —  af)b. 
scorza)  'JRinbe'. 

ßorn  dl.  an§  nil)b.  al)b.  anbb.  kom  (©en. 
kornes)  dl.  '©etreibe'  (im  9Jil)b.  andi  'S?ern  bei 
2Beinbeere,  ^ornfelb,  ^ornl^alm)'.  (Sot.  kaürn 
9J.  mit  ber  ^febenfornt  kaürnö  dl. ;  nnorb.  körn, 
angif.  engl,  com,  nbl.  koren:  gcmeingevm. 
Stammform  koma-  mit  ber  2?ebeutnnG  'einjelncc- 
©etreibeforn',  bann  and)  'is^crn',  fomie  '"Jrndit'. 
3u  ber  Sebentung  '^ern'  bgl.  al)b.  b^rikorn, 
nit)b.  win-,  trübenkorn  '23eerenferu';  al)b.  iried)felt 
kom-  unb  kernapful  (ongl.  cornseppel)  'malum 
punicum  '^eruapfel';  bie  Ableitung  anglf.  cvrnel, 
engl,  kemel  f.  unter  ^ern.  .s'^ierbnrd)  mirb 
enge  ikriüanbtfiiaft  slnifdicn  tern  unb  .torr 
)üal)rfd)einlid),  unb  bas  lantltd)e  ä.krl)ältni§i  beibei 
ift  bae  bon  23rett  unb  23orb;  lueitere  33eifpiel( 
bon  Slblaut  bei  9lominibu§  f.  unter  täfer. 
©ine  anbere  2lblaut§form  su  torn  au§  bor= 
germ.  gr-nö-m  liefert  lat.  gränum  '^orn,  tern' 
(f.  §)iirbe  =  lat.  crätes,  bolt  =  lat.  plenus. 
altir.  lan).  3ene§  grnö-  ift  genau  aflob.  zrüno 
dl.  'Storn'. 

fiorncllc  5"-  'tornelfirfd)e',  fd)on  a:^b.  comul 
cornulboum:  au§  mlat.  cornolium  (frg.  cor- 
iiouille,  ital.  corniolo) :  3(bleitnng  bou  lat.  cor- 
nus  %.  'tornelfirf(^e' ;  Pgl.  anglf.  corntreo, 
engl,  corneliantree. 

ftör:|)cr  dJl.,  in  ber  mt)b.  3eit  (1-^.  3al)rl)unbertj 
als  korper  körpel  körper  d)l. :  ent(cl)llt  ans 
lat.  corpus,  genauer  au§  bem  (Stamme  corpor-. 
mit  mcld)em  lat.  2öorte  ha^  ©criii.  ein  benuaubtec 


iBort  a\uj  gleid)er  Quelle  (ibg.  krp  :  krep) 
befafe:  al)b.  href,  aitglf.  hrif  ühtttcrleib'.  £eid) 
(f.  ßeid)nam)  ift  ha§  altgerm.  Söort  für  nl)b. 
Seib,  Slörper.  "iDa§  2lbcitbmal)l  unb  bie 
l^eid)itamücrel)riing  ber  istirdjc  trugen  511  ber  (^-iit; 
bürgerung  bci<  lat.  2Borte§  bei,  iiicUeid)t  and)  bie 
iÜJebiäin." 

ßorrcf))OnbCUJ  ?^-.  a\\§'  frj.  correspondence: 
fd)on  1617  im  Jeutfd)en  dJUdjd  al§  mobifd)e§ 
Jyrcmbiuort  ücrfpottet,  am  Sd)hiB  be§  16. 3al)rbe% 
mel)vfad)  belegt.  3»  ber  2.  .»gälfte  bc§  17.  3al)rliÄ. 
bringt  bafür  2?ricfiDed)fel  burd) ,  bac-  eine 
Sd)öpfung  bon  §arsbörffer  lö-l-l  Sd)ugid)rift 
8.  22  ift. 

fioifct  dl.  au§  frj.  corset:  fd)on  im  18.  3alirl). 
l)äufig  (O)üctingf  1782  @ebid)te  III,  20),  fd)Dn 
bei  Speranber  1727  gebucht.  Safür  bei  '4)ues 
1652  Nomencl.  47  „yeibid)eu,  Setblein,  Übermut", 
im  18.  3fi^i"l).  oitd)  „(2d)nürbruft". 

foft^er,  faufd)er  3lbj.,  erft  iif)b.,  au§  jüb.= 
d)alb.  kascher  'rein,  bDrfd)rift§mäf5ig'. 

fofen  Sttü.  ans  ntl)b.  kosen,  al)b.  köson 
■©efpräd)  fül)ren,  ploubern'.  3ni  17./18.  3fll)vl). 
mar  fofen  in  ber  Sc^riftfpradje  faft  gans  amS^ 
geftorben,  erft  im  legten  i^iertel  be§  18.  3al)rl). 
f)abcn  e§  ard)aifivenbe  -tcnbeuäcn  auf  Stofteu  bon 
liebfofen  (fo  Seffiiig,  8ogau--äBb.  unb  Ü}h)liiio 
1777  öamilton»  5yJäl)rc^en  @.  559)  unb  fd)on 
§ei)ua^'  3lntibarbaru§  1797  tabelt  e§  bann  aU 
bid)terifd)e§  HJobemort  (Söeleg:  23ürger  1789). 
Üjßäl)reiib  3lbelung  e§  no(^  al§  unlitterarifd)eo 
Sialeftioort  bietet  (c§  ift  je^t  im  öftl.  §effcn  uiib 
im  mcftl.  Jtjüringeu,  and)  in  ber  3ip§  äuüerft 
üblid)),  üer5eid)uet  e»  (^ampt  mit  mel)reren  Xid)ter= 
belegen. 

t  ßojfat  f.  tot^ 

ßoft*  (V.,  .s?often  5^lur.  au§  ml)b.  koste 
kost  3'.  d)l.  'äöert,  '^xe'i^  einer  Sad)C,  Jlufioaiib', 
fd)on  al)b.  kosta  }y.:  au§  mlat.  costus  Wl.,  costa 
5.  entlel)nt;  bgl.  ital.  costo  Wl.,  fr^.  cout  3.)}., 
fpan.  Costa  ?5«*  letzte  Quelle  lat.  constare  'ßu 
flehen  fommen'.  Sem  9toman.  entflammt  mittel^ 
engl,  costen,  engl,  cost;  pon  bort  ba§  norb. 
kosta  'foften'. 

iftoft^  5-.  (im  16.  3ol)rf)uubert  and)  WH)  au-5 
m^b.  koste  kost  ^■.  *Qti)nmq,  8peife,  i^ebeng- 
mitlel,  a^orrat'.  3ni  norb.  toie  im  beutfd)en 
3Borte  berül)ren  ftd^  bie  Siebeutungen  ^  unb  ^i 
jebenfalls  ift  Söebeutung  ^  erft  eine  jüngere  (Jntt= 
lüicflung  an^  23ebeutung  ^  ^ür  bav  dloxh. 
atlerbings  mufs  mau  a)?ifd)ung  be§  2el)nmDrteö 
kostr  'ilufmaitb,  SebeuÄmitter  mit  einem  alt= 
germ.  SBorte  anne()men,  ha§  bem  got.  kustus  d)l. 
'^Prüfung,  a^eiuciö'  unb  gakusts  '4>robe'  3iiuäd)ft 


[oftcn 


211 


frabdclii 


ftiiitbc;  nuovb.  kostr  Tl.  'Sönfil,  i.'iuic,  llmftäiibc'; 
bicfev  ^.'{oiiiiita  lucgcii  f.  ficfcii. 

foftcii '  i]hv.  a\hj  m()b.  kuston  'sii  ftcficn 
foiiiiiicii,  fofteu':  aii§  ni(at.=VDmnit.  costarc  (Int. 
coiistarc)  =  fvä-  coütor :  f.  St  o  ft  1  itnb  2,  engt, 
to  cost. 

foftcii-  3tlü.  aii§  ml}b.  kosten  'prüfcnb  be= 
idiaiicii,  fdjmccfciib  in-üfcu';  af)b,  aiäcf)[.  koston, 
angl).  costiun  (engL  fc()leiib):  ein  gcincimDeft= 
geviii.  ^tiu.  mit  ber  3?cbciitinig  'erproben,  tirüfeub 
licfd)aucit,  üeriiicfien'.  Sloi'tcit  gehört  wie  bie 
unter  Sfoft^  eriDäf)utcn  germ.  SBorte  ju  fiefen 
itnb  ift  mit  lat.  gustäre  'foften' formell  ibentifc^; 
germ.  kus,  üorgerm.  gus  ift  bte  2Bitr;^cIform 
( ogl.  tiefen).  Xie  (5inengnng  ber  ml)b.33ebcutung 
'erproben'  auf  bcn  öefcbmacf  ift  mefentlidi  mb. 
nnb  bnrd}  i^ntber  id)riftfprnd)Iid)  gemorben 
(i'lb.  'i^ctri^S  i«ibelgloffar  1528  iiberfel3t  i'ntberö 
foften  nod)  mit  „iierfud^en,  fdjmacfen,  fiefen"). 

foftjpicliß  iHbj.,  erit  im  legten  isicrtet  bee 
18.  oobffjiinberts  in  ©ebraurf)  gefommen;  e§ 
ent()ä[t  aber  ein  attcö  JÖort,  bae  Wh3  fonft  ab^ 
banbcn  gefommen  ift  unb  mtd)  in  biefer  3»frtnu 
mcnfei5nng  bereite^  eine  no(f§tüm(id)e,  ben  Urfprnng 
Dcrbnnfetnbe  iHnbernng  erfabren  bat:  mf}b.  spil- 
dec  2{bi.  'üerfd)iücnberifc^*;  afjb.  spilden  'oer= 
fdimenben,  uerttjun'  (au§  aij't).  gaspilden  ftammt 
frs.  gaspiller).  *kost-spildig  tüftre  '@elb  t)er= 
fdimenbenb";  für  ba§  ettjmologifdi  bnnf(e  spildig 
fngte  man  mit  noIf^mciBiger  llmgeftaltnng 
:  f  piciig. 

t  Sot\  ^ott  S'.,  ein  eigtt.  nbb.  Si>ort:  nbb. 
kote  kot,  nbl.  kot  '.'öütte';  cntfpred)enb  anglf. 
cot  yi.  nnb  cote  f^.  'glitte';  au»  erfterem  cnt= 
fprang  engl,  cot  '§au§,  Joiitte'  (engl,  cottage  ift 
mit  roman.  (?nbnng  bnran§  abgeleitet,  bgLMttlat. 
cotagium,  afr?.  cotage),  an§  tel3terem  ftatnmt 
cote  in  dove-cote  'Xanbenfdilag',  sheep-cote 
'SdiafftaU,  Jpürbe';  ügl.  norb.  kot  dl  'f(eine§ 
@el)öft'.  @ot.  *kut  m.  ober  *kut6  ^.  fef)It. 
'^k  lueitoetäfficigte  SBortfippe  ift  gut  germ.,  fie 
brang  in-;-  8Iaü.  (afloo.  kotici  'cella')  unb  S?elt. 
(gael.  cot);  aud)  romau.  Söorte  läßt  man  au§ 
bcrfelben  entlehnt  fein:  nfrä.  cotte  cotillon,  ital. 
cotta,  alle  al§  Seseicbnnng  Don  Stleibung§ftücfen, 
bie  für  bie  germ.  SBorte  nirijt  nad)tüci^bar  ift 
(engt,  coat  entftnmmt  felber  mobi  febenfaH»  beut 
^Homan.)  2^em  germ.  SEorte  eignet  bloß  bie  S8e= 
beiitnng  '(^emad),  öütte,  ül^obnraum':  gudo-  trärc 
bie  uorbiftorifdie  i?autform.  Stotfaffe  and)  mit 
iHusgleidmng  sToffaffe,  JTfoffat,  ^otfe  'rcer 
auf  einem  fteinen  ©ebiift  anfnffig  ift';  bafür  and) 
8!i3tter. 

^ot'^  (fo  feit  mit)  burd)  2ntber§  Sibclüber= 
fe^ung  üblid)  aUi  mb.  ^antform ;  bie  gleid)5eitige 


)berb.  l'antform  luar  Slat)  Tl.  aua  gteicbbeb.  mbb. 
vot  quät  kät  1)L,  abb.quät;  got.  *qeda-'slot'  fe()lt. 
i'igtt.  SIeutr.  eines  2(bi.:  mb.  quät,  nnbl.  kwaad 
biDfe,  bäf5Üd),ocrberbt'(mittc[eng(.cwed'fd)(imm'i. 
il  u  f  I  a  t  unb  11  n  r  a  t  finb  in  gleid)er  ©eife  i'er= 
')ülleube  23eäeid)nungen  für  stercus.  2lls  norgerm. 
^uetho  gefaxt,  föuutc  Siot  mit  iub.  gütha,  ^b. 
^ütha  'Slot,  excrementa'  in  31blaut'o0crbältniö 
iteben,  fo  baf?  ba§  germ.  ©nbftautiu  bod)  in  öor= 
)ifto^-ifd)er  3cit  bereite  ous  bem  2Ibj.  entftanben 
uüre ;  bod)  fdjeincn  ba^  ffr.  unb  ^b.  2Bort  su  ber 
Bl.  gu  'caccare'  (aflol).  govino  9h  'Slot')  su 
leböreu. 

t  ftotc,  aöte  Vi.  '&tknt  am  $|3ferbebuf',  erft 
.ibb.:  ani-  nbb.  kote;  Ogl.  ubi.  koot,  frief.  kate 
/■y.  '(yetenftnod)cn'.    iBeiterc  Segiebungeu  febicn. 

t  ftöter  l'h  eigtt. ':^anerubunb',  5U  nbb.  kote 
'tleiner  23aneruI)Df'.    ©.  S?ot'. 

ßo^c  %.  auy  mbb.  kotze  tyj.  'grobes,  ^ottiges 
ffiolleujeug,  S)ecfe  ober  ^leib  baöon',  abb.  kozzo 
Ti.,  kozza  g-.;  ügl.  afädjf.  cot  (tt)  'motlener 
'ÜJantel,  3iocf':  ein  fpejififc^  beutfd)e§  2Bort,  bem 
(^Jot.  dloxh.  engl,  feblenb.  Xie  unter  Slot' 
crmiibnten  romau.  Söorte  ifr^.  cotte  'Uuterrorf', 
ital.  cottaj  fd)eiuen  bem  Xcutfd)en  entlebut  ju 
fein,  ba  im  3lbb.  meitere  2öorte  i^nr  gleidien  Sippe 
gepren:  al)b.  umbichuzzi  'Obergemanb',  um- 
bichuzzeu  3tW.  'amicire'.  Tlan  bat  für  ben  ^-all, 
öafe  Slo^e  ed)tgerm.  mäve,  au  3Jermaubtfd)aft 
mit  gr.  rSsvdoc  (ans  iß?ä.  gud)  'iyrauenfleib' 
geba(^t.  2}tittelengl.  cote,  engl,  coat  'jRocf'  finb 
fidier  roman.  Urfprnng? :  afrj.  cote,  mlat.  cotta. 
%l.  Slntte. 

t  ßö^c  <y-  'Sorb'  au§  gletdjbeb.  ml)b.  koetze : 
buufleu  llrfpruug§;  ügl.  Slieäc. 

io^iw  3tio.,  erft  früb  nbb.  (15/16.  3at}rb.); 
nnfid)erer  5lbleitnng. 

ßratibc  5"  luie  bie  meiften  äBorte  mit  innerem 
bb  au§  bem  9Jbb.  geborgt  =  mubb.  krabbe, 
ubi.  krab,  auglf.  crabba,  engl,  crab  'Krabbe, 
ii^rebs',  uorb.  krabbi  (eine  abapiirte  ftreug  bb. 
5orm  .trappe  erfdieint  im  16.  ^a^rbuubert). 
Xas  SSort  mar  urfprgl.  nur  bei  ben  meeran= 
loobneuben  (Germanen  beimifd)  nnb  oerbrcitet. 
s?  r  e  b  s  ift  ftammoerrcaubt,  oietlcidit  ift  t  r  a  b  b  e 
baju  nur  slurjform ;  aber  gr.  y.doain^- ,  lat. 
carabus  'ilJeerfrabbe'  finb  meber  uroermaubt, 
nod)  läßt  fid)  an  (5-ntlel)nuug  ber  germ.  äBorte 
an^  bem  Sübeurop.  beufcn;  aud)  berubt  fr.v 
crabe  '3(rt  fleiuer  Seefrebfe'  ^uniidift  auf  bem 
germ.  unb  nidit  auf  bem  lat.  SBorte. 

frnbbcln  3t>^'-'  "'it  nbb.  S?antftufe  gegen  mbb. 
krappelii  mit  ber  9iebenform  krabelen .  mober 
and)  früber  nbb.  frabcin.  Xie  Jorm  mit  gemi= 
niertem  ii'abial  mag  auf  uolfsetbmologifdier  3ln= 


trad)cii 


212 


.^ram 


Ichnumj  an  sl  v a  b  b  e  (S^  r  n  p  j.i  e)  benibcii ;  beim 
aud)  im  i)Jorb.  ^cigt  fic^  cinfad)er,  nicbt  cicmi^ 
liierter  S?abial:  iiorb.  krafla  'mit  beii  Rauben 
fraßen'  imb  krafsa  'mit  beii  ^ntfeen  id^arren'. 
(S-\U}\.  grabble  grapple  grab  iiefiörcu  ^ll  Itbb.  itbl. 
grabbeln. 

frrtd^eii  S^w.  aito  gleid)beb.  lubb.  krachen, 
af)b.  krachon  ehrahhon;  ligl.  iibl.  kraken  'ailf- 
fiiacfeii,  fprengen,  fradien,  fniftcrii',  anglf.  cracian, 
engl,  to  crack  'tradieii,  bred)eii';  got.  *kark6n 
fcf)It.  Sead^teiislDert  ift  aiiglf.  cearcian  'fra($en' 
(got.  *kark6n);  ögl.  lüegcii  bcr  fdieiiibarcu  WMa- 
tbe!i§  be§  r  nod)  2?rett  neben  So orb,  fragen 
neben  forfcften.  Xic  genn.  ii^nr?iclform  krl< 
an-i  gi-g;  ügl.  ffr.  grg  garj  'ranfd)en,  prnffcln'. 
—  ^xaö)  3}i.  ait§  inl)b.  af)b.  krach  '.^rad)'. 

frni^jcn  3ttü- ,  erft  nl)b.,  3lb(eitung  bon 
frad)en;  bafür  im  Tll)h.  krochzen,  a^b.  krok- 
kezzen  chrocchezan  'träd)sen',  lueldic?  im  5tb- 
laiit§üerf)ä[tiiiäi  jnm  Stamme  üon  f  r  a  d)  e  n  ftcbt ; 
aiiv  anglf.  cracian  bilbete  man  cracettan  mic 
nbb.  f  r  ä  cö  3  e  n  an§  f  r  a  (^  e  n. 

ßrorfe  5.  'fdiled)te§  $ferb'  (bei  Stieler  1691 
nnb  Steinbad)  1734),  erft  nbb.;  jn  nbl.  kraak, 
fr^.  carraque  '3Irt  fd)>i)crfälliger  §anbe(§id)iffe"c 

ffroft  5-  ai>'3  m^b.  al)b.  kraft,  a^b.  chraft  ^•. 
'Sraft,  ©elüalt,  §eere§mad)t,  SDJcnge,  'J-iide'; 
ügl.  afä^f.  craft  W.  %,  nbl  kracht;  anglf. 
cra'ft  D2.  mit  ben  bb.  SBebcntnngcn,  and)  'geiftigc 
?yäl)igfeit,  Snnft,  2öiffcnfd)aft',  babcr  engl,  craft 
'."s^nnft,  öanbmerf',  and)  '2ift,  :i^ctrng*  (ba§  ^n-- 
gebörige  3tbi.  crafty  'fd)lan'  i^cigt  üorbcrrfd)enb 
bie  leßte  Spesialifierintg  bcr^öcbentnng  in  gciftigcv 
Sphäre);  anorb.  kraptr  Tl.  'Straft'.  ?kniel. 
krajfr  'ftarf  toeift  ben  Stamm  obne  5)entalfnffij: 
onf;  bod)  fd)eint  anorb.  krefja  'bitten,  forbern, 
anfforbern',  foiuie  anglf.  crafian,  engl,  to  crave 
'forbern*  ber  iöebentnng  megen  nid)t  gn  bem 
SJlomen  gu  gel)Dren.  '.Hnfjerbalb  be§  (55erm.  fe[)lt 
fiebere  S3e§iel)nng. 

traft  $räp.,  eigtl.  iDat.  Sg.  bcs  Porigen 
2yorte§,  nrfpriinglid)  mit  ben  ^^räpofitionen  ane 
ober  in  Perbunben;  mbb.  kraft  mit  bem  (^en. 
eiiie§  l1fomen§  ift  oft  bloß  eine  plconaftifcbe  II m= 
fd)reibung  für  ba§  9{omen  felber:  hoher  wunne 
kraft  für  hohiu  wunne ;  Ü3  zornes  kraft  'ane 
3orn,  fraft  3orne§^ 

ßrogen  Tl.  ans  nibb.  krage  i'f.  '^ale  (pon 
i'fenfd)en  nnb  Sieren)',  and)  'i)farfen',  bann  aud) 
':öefletbnng  be§  §alfee,  ^alsfragen';  ein  im  21l)b. 
2(fäcf)f.  3Inglf.  21norb.  fet)lenbc§  SBort.  Stuf 
anglf.  *craga  weift  mittelengl.  crawe,  engl,  eraw 
's?ropf  (ber  3Sögelj';  9Jebenform  engl,  crag  'öal§, 
3caden',   bial.   ond)  'ilropf;    ncnial.    kragi  Tl. 


j  '\")al§fragen'  ift  bentfd)cn  llrfprnng§.  (Sjot.  *kraga 
Tl.  '§al'-\  iüel)le'  fel)lt.  Söeiterc  23eäiebnngen 
finb  nnfid)er;  man  inöd)tc  gr.  ^(^o'j'^oc 'Sel)lc, 
Sd)Innb'  für  Pertuanbt  galten,  ba  fein  anlanten= 
be§  ß  für  g  (grogho-  grongho-)  ftel)en  fann; 
pgl.  anäi  ftoö/ßoc  'fönrgel,  S!el)tc'  unb  altir. 
brage  'ilfarfen'.  —  Tl{)\>.  krage  mirb  perfönlid) 
nmfd)reibenb  al§  Sd)eltmDrt  ('Xbor')  angemcnbct; 
bal)cr  nl)b.  ©eigf ragen. 

ßräfje  Jy.  (\\\%  gleid)beb.  feltenem  ml)b.  kra3e 
5.  (bafnr  gemöbnlid)  krä  nnb  kräwe  %.),  o^b. 
kräia  krawa  nnb  krä  %.\  Pgl.  nbl.  kraai, 
afäd)f.  kräia  Ty.,  anglf.  cräwe  f?.,  engl,  crow 
'Sh-äbe':  ein  meftgerm.  SBort ,  jn  fräßen  ge^ 
börig,  ba§  nrfpriinglid)  ein  ft.3ttt).  mar:  Sir  übe 
alfo  eigtl.  'träl)erin'.  ®ic  norb.  23eäeid)ming  bcr 
^rnl)e,  kraka  ^.,  barf  ber  Porgefnbrten  Sippe 
nid)t  nnmittelbor  gleidigeftellt  merben ;  fie  ift  nur 
gang  entfernt  Perroanbt. 

frnl)en  3^-  ai>§  gleid)beb.  mbb.  kran  kra- 
jen  (^4?rät.  kräte),  al)b.  kräen  3ttö-;  entfpred)cnb 
anglf.  crawan  (^rät.  creow) ,  engl,  to  crow, 
nbl.  kraaijen  'fräl)en':  ein  fpegififd)  ttjeftgerm. 
5ßerb,  mofür  ber  @ote  hrükjan  fagte.  2aR  e« 
nrfpriinglid)  utd)t  fpeäiell  Pom  öabn  gebrand)t 
mnrbe,  le^rt  bie  unter  ^rä^e  be^anbelte  31b= 
leitnng,  bann  aber  aud)  bie  ^ompofition  abb. 
hanakrät,  afäd)f.  hanocräd ,  anglf.  honcred 
'.S^'tabnenfdjrei,  ba§  Slrö^en'.  kre-  krew-  ol§ 
gcrm.  Stammform  be§  2>erb§  läjjt  fidö  an  afloP. 
graja  grajati  'fräd)äen',  lit.  groju  groti  'fräd)gen' 
anfnüpfen. 

ßralm  Tl.  ',s>ebePorrid)tnng'  (bei  Stieler  16i)l 
nnb  Steinbad)  1734),  feit  3lnfang  be§  15. 3abrl)S. 
om  SJiittelrbcin  bcjcngt;  eigtl.  —  Sranicb,  tt)0= 
gn  e§  ältere  türgere  äßortform  ift;  f.  Sranid). 
21ud)  gr.  ytoavoc  i)at  bie  33ebeutnng  'Slro:^n'; 
Pgl.  and)  lat.  arics,  bb.  S  0  cf,  f otüie  lat.  grus  al§ 
Segcid)nnngcn  Pon  9)2afd)inen. 

ftrafcfl  Tl.,  Scbnmort  Pom  33eginn  be§  17. 
3abrb§.  (feit  Sd)Ottel  1663  nnb  Stieler  1691 
gebnd)t):  an§  bem  gleid)beb.  nbl.  krakeel,  "öa^ 
unter  3tnlebintng  an  ba^  gleid)beb.  frg.  querellc 
311  ber  unter  frad)en  bel)anbelten  Sippe  gc= 
bilbet  ift. 

ftrallc  5"  ei-'ft  nl)b.,  in  ben  älteren  Sprad)= 
pcrioben  felilenb.  Cb  gn  gr.  yoiUo  'nage',  ffr. 
3B3.  gras  'freffeu'?  9Jäl)er  ftel)t  ml)b.  krellon 
'fraßen'  (got.  *krazljan?). 

ßr(im  Tl.  aus  ml)b.  kräm  Tl.  eigtl.  'auoge= 
fpannteS  Xnd),  3eltbe(fe',  bef.  'iBebad)ung  eine» 
^ramflanbes',  bann  bie  '^rambube  felber  (bicfe 
H)irb  ancb  kräme  '^.  genannt),  §anbel§gefd)äft, 
Söare';  entfpred)cnb  nbl.  kraam  fy.  'slramlaben, 
2Barc',  bann  fonberbarermeife  and)  'SBodicnbett, 


.ivraiiniict'jiuH^ct 


2VA     — 


Mxam 


.^tiibbett',  hjofür  öon  ber  2?cbcutuiici  'a\\^C[c-- 
fpanntce  Xiicft'  a[§  i^erberfimg  be§  ii^ettce  au§: 
Sii(icf)cii  ii"t.  diu  fpc^ififdi  beiitfcficS  3Bort,  bae 
biird)  bell  ^anbel  in  bcn  litcorben  gcfülirt  raiirbe 
(isl.  kram  3(.  'Jßaare',  lit.  kromasj.  '^eWllcf)' 
mag  bie  Urbebeutung  be§  got.  *krema-  getüeicii 
fein. 

firammcteüocjel  3??.  aii§  ntf)b.  kramat(s)- 
vogel  kraiiibitvogel  kranewitvogel  2J?.  '^raill-- 
niet50oge[',  eigtl. 'iBacfioIbeniogcl'.  Xcr2Bad)oIbei 
l}ciBt  llll)b.  kr.'inewite  kranwit  fkramwit  kra- 
niat),  aiih.  kranawitu  (etgtt.  *i1ranid)t)0ls"j  SU 
bem  unter  S?ra:^n  nnb  Slranic^  ertuä^ntcu 
krana-  '^ranicft'  unb  al^b.  witu  '§ol3'  (bgl.  engl, 
wood)  ;  ügl.  engt,  craneberry  cranberry  '2)?00§- 
bccve'  5u  crane  'Sranid)'. 

t  ftvnmlje  5-  'Itiüvfiafen',  ubb.  £e()uiüort,  bc 
pf  im  ob.  gu  eviüarteu  wärt;  ngl.  übt.  krair 
für  kramp  '£">afeu,  Sllamnier',  engl,  cramp 
'itrnmpe,  klammer,  23alfcut)anb',  and)  cramp- 
iruiis  'dntertiafcn ,  Sdiienenttammern';  at)b. 
krampf  '^^afen'.  3Iuf  bie  germ.  ©ruppe,  bit 
auf  bem  unter  Strampf  5U  befpredjeuben  2lbj. 
*krampa-  beruf)t,  flet)t  fr^.  crampon  'sltammer' 
^urücf;  f.  i>a§!  flg.  Söort. 

ftrnmtie  ly.  'öutranb',  erft  nf)b.,  au§  ubb. 
krempe,  tüo^u  ha^  Stbj.  a^b.  clirampf 'gefrümmt' 
Canorb.  krappr 'eng,  fd)ma[');  ^a§  nuter  Krampf 
^ugejogene  a[)b.  krampf  pereinigt  bie  23cbcu^ 
tuugen  '.^afen'  unb  'iRanb,  S^raus'. 

.fträm^iel  5-  'ü^ottfamm',  \\:)b.  Setmiuort,  aber 
fd)on  in  mf)b.  3tit  borfiauben:  Ximinutiu  311 
.krampe  'Öaten'. 

firantpf  9^^-  au§  gteidibeb.  ml)b.  at)b.  krampt 
(a{)b.  auc^  krampfo);  ögl.  afäd)f.  cramp,  nbl. 
kramp  ^•.,  engl,  cramp:  bie  gemeintüeftgerm. 236= 
scid)nung  für  'S^rarapf;  eigtt.  fnbftautipicrtca  5(bj. 
,SU  at)b.  krampf  'gefrümmt',  anorb.  krappr 
(regelmäßig  für  *krampr )  'fd)mat,  einge-iiuängt'. 
5)er  Stamm  germ.  krampa-  ^at  im  iDeutfdöen 
eine  weite  Sippe :  außer  ben  nbb.  2eI)nii)ortcr 
krampe  krampe  krämpel  ftub  au§  bem  2If)b.  JU 
criDälincn  krampf  2»^.  '.S'^afen,  diani',  krimpfan. 
mhb.  krimpfen  'frumm  in  franfbafter  Seife  m-- 
fammcngietieu',  mbb.  krimpf  5tbi.  'frumm',  Tl. 
'sUampf;  auc^  nl)b.  frumm  ift  permaubt,  raie 
beffen  9?ebenform  ai)\>.  ml)b.  krumpf  'gebogen, 
gciüunben'  geigt.  2>gl.  frnmm,  fomie  oI)b. 
chrimpfan,  mbb.  krimpfon  'eiujietjen,  ein: 
fdirumpfeu',  mittelengl.  crimpel  'jRuusel',  crumbe 
'.skaten',  crumpe  'Srampf,  engt,  to  crimple  'jU; 
lamnicniicdcn'  n.  i.  m. ;  auorb.  krajipr  'enge', 
ba^u  Teuom.  kreppa  'julammcubrürfeu'.  i^gl. 
Srüppet,  Krapfen. 

ffrantc^    21?.  au§    gteidjbeb.   ml}b.   kranecli 


(krenich)  2J}.,  a{)b.  chranuh  chranih  Clili)  Tl. 
'Slranid]';  and)  obne  ben  nbleiteuben  ©uttural 
mbb.  krane,  meldie  /yorm  bem  Tlh.,  9{bb.  unb 
(Sngt.  äufam:  anbb.  crano  (roeftfät.  kräne 
krünekräne),  nbl.  kraan  ^.  'Sranidl',  bann 
audi  'Strähn';  angtf.  cran  unb  comuc  '^rantd)', 
engl,  crane  '^ranid),  ^ra^n'j.  3n  ben  norb. 
Sprad)en  fcbeint  bamit  5nfammeu;^ugebörcu 
anorb.  träne  Tl.  'Ärauid)'.  Sa§  ableitcube  ch 
be§  dli}h.  ift  got.  k  in  ahaks  'Jaube',  augif. 
hafoc  '£>abidi4'.  3u»äd)ft  ftef)en  bie  (autPcr= 
Jüanbten  3Sörter  für  'S?ranid)*  tu  anbern  meftibg. 
SpradKU  (Örbf.  ger-w):  gr.  yhoaroc,  fett.  ft)mr. 
garan  ;  ba^U  afloP.  zeravf,  lit.  gerwe  ^.  2at.  grus 
(@en.  gru-is)  ftimmt  ju  aifb.  chreia  '^rauid)'. 
Xie  Stbleitung  bc§  gr.  ycoavog  Pon  ytoänyjo, 
283.  ger  'altern'  (a(§  ob  bie  Siranid^e  fid)  burdi 
bof)e§  5?t(ter  au§äeid)netenj  bleibt  bebenflirii. 
Übrigens  ift  ber  Sranid)  einer  ber  roenigen  i^ögcl 
(pgt.  Sroffel),  in  bereu  Seäeidinung  mebrerc 
ibg.  «Stämme  übereiuftimmen.  2>gl.  ho(^  it  r  a  b  n , 
S?  r  a  m  m  e  1 5  b  0  g  e  (. 

frant  'itbj.  an»  m^b.  kranc  fk)  3(bi.  'fdimal, 
fd)(anf,  gering,  fraftto^,  fd)mad),  nid)tig'  (im  3(bb. 
uod)  nid)t  bezeugt).  Xie  frütjeften  ^Belege  ftammeu 
aus  ber  erften  .s"">älfte  bee  12.  3af)rt)uubert?,  lue^- 
f)alb  man  fr  auf  meift  alo  ubb.  Sc^nmort  bc= 
trad)tet;  aber  ba^  fpäte  Sfuftreten  allein  fauu 
nid)t  a(§  3?cmei§  ber  dutlebunng  gelten,  ba  bie 
l'autform  uid}t  bafür  fpridit  unb  ba^  bb.  23ort 
an§  altem  (Srbgnt  ftammeu  fauu;  Pgl.  abb.  chran- 
cholön  'fdimad)  merben,  ftroud)elu'.  '^iwä:^  anglf. 
crane  'f(^tt)äd)lidi,  gebrec^lid)'  ift  feiten.  3fbeu: 
fall§  Ijat  man  für  bie  »peitere  Öefd)id)te  Pon  ber 
leöteren  5?3ebeutuug  au§5ugef)en  fftecft  ift  ba§ 
altgerm.  Hbf.  für  'trauf');  norb.  krankr  'franf 
ift  bem  Xeutfd)eu  eutlelmt  (*krakkr  mürbe  ba? 
l)eimifdie  2Bort  lauten  muffen) ;  baneben  edit  norb. 
krangr  'fdjmädjtid)'.  Xa-3  gemeinlüeftgerm.  3lbi. 
kranka-  gehört  gu  anglf.  cringan  eigtl.  'fid) 
minben  njie  ein  töbli^  2?ermunbeter,  im  Kampfe 
fallen,  uieberftürjen'  (in  ber  ^ebcutung  alfo  eng 
äu  anglf.  crane  'gcbred)lidi,  l)infällig'  gebi3renb ). 
3ur  gleidien  SlBj.  kring  krink  gebi^reu  ubb. 
Slring,  engl,  crank 'sirümmung",  to  crankle 
'fid)  fcblängetu',  crinkle '3?iegung'.  —  fväntcu 
au§  mf)b.  kranken  'plagen,  befümmeru',  eigtl. 
1  'minbern,  erniebrigcu'. 

ßronj  Tl.  a\\^  gleid)beb.  m^b.,  fpät  al^b.  kränz 
Tl. :  ein  fpegififd)  ^b.  23ort,  ba§  in  biefer  (Seftalt 
I  in  f)iftorifd)er  3cit  in  aubere  germ.  Xialeftc  braitg 
;  (tel.  krans,  nbl.  nbb.  krans).  3>ielleid)t  beftet)t 
I  3]lermaubtfdiaft  mit  ffr.  granth  '(einen  finoten) 
,  fuüpfeu,  biubeu',  granthi-s  21}.  jSuoteu'  ober  and) 
.  mit  lit.  aprenß.  grandis  Tl.  'i?frmbaub,  3leif  eines 


<^rävpc( 


214 


-<^icbit 


^h'abcc^'  neben  j^^rindzu  i;ri'sti  'biclcil'  ((ctt.  griuli 
'i>ol5  gitni  (5'infaiKir  aii§  (Srbf.  *graiidai), 

t  .Uvöpfcii*  .sfvappc  Wl.  niiö  mhb.  krajjfc 
(inb.  krape)  )Sl.  'eine  ?lrt  i^adfiucrf,  Mrapfc'; 
alib.  ohrapfo  3.1}.,  uvipiiuiglid)  eine  mit  bcni 
folgcnben  äBort:  üon  bcr  {lafenartifleit  (yovm  be§ 
i'iicftiicrfc-  benannt. 

fATinpfcn-  2)}.  cm§  nil)b.  kräpfe  kräpe  2)1. 
'.v^nfen,  sUnnnncv',  alib.  krapfo '.saufen' (and) 'fle= 
boflene  ^?lanc,  Slrallc');  bte  got.  Jyorm  *kreppa 
felilt;  and)  bic  anbcren  gerni.  2)inlettc  fenncn  ha§ 
il^ovt  nid)t,  baö  übrigen»  Hor  ber  I)b.  2anti)er= 
fd)iebnng  in  bcr  Jornt  grappo  grapo  in§  9{otnan. 
braug  (ital.  grappa  ^llamnier,  SfraUe',  frj.  s'^'^p- 
l)iii  '(5"nterl)afcn').  i^gl.  norf)  engl,  craple  'g'Ianc, 
SlraUe'.  Cb  al)^.  kräko  chracho  fgot.  *krckka) 
l'i.  'liatenförniigcs  iöerfgeng'  unb  norb.  kraki  3JJ. 
'4>fal)l'  beriuanbt  finb,  ift  ätueifclfjaft.  llJafaliert 
evfdjcint  ber  Stanun  üon  S^rapfcn  in  al)h. 
kranipha  krampfo  3}J.  '(i'i)enl)afen'  (üg(.  ha§i 
balf)er  entlel)iite  fr3.  crampon  'klammer').  Somit 
ftcllt  fid)  Slrapfen  jn  S?rampf. 

frn^  ^Jlbj.  5(bD.  im  18.  3fif)vf).  anffommeub, 
in  .*öei)nal3'  lHntibarbarn§  1797  nod)  ücvpönt:  an§ 
lat.  crassus. 

ßrn^C'  3''  flll'-"  nil)b.  krozze,  and)  kratte  aJJ. 
'Slorb';  af)b.  chr.^-zzo  unb  chratto  Tl.  '^orb'. 
3fn  isenüanbid)aft  mit  S'  r  a  n  3  liefje  fti^  ber  m^b. 
llJebeufürm  krenze  lüegeu  bielleid)t  bcnfen.  3In: 
bererieitö  erinnern  ahh.  chratto,  m{)b.  kratte  an 
anglf.  cradol,  engl,  cradle  'Jßiege',  and)  an  nb(. 
krat,  angtf.  crset,  engt,  cart  '2öageu'  (eigtl. 
'SSagenforb'?),  engl,  crate  'torb'.  2tn  gr. 
y.äovcf.XXo^  'torb'  fann  bte  Sippe  nic^t  ange= 
fnüpft  werben. 

ftvä^c  2  S^.  an§  m()b.  kretz  kratz  jn  f  r  a  ^  c  n. 

froren  '^\\0.  ans  mf)b.  kratzen  kretzen,  al)^. 
krazzon  'fragen'  (ba5n  norb.  krota  'eingraben', 
got.  gakruton  '^cmtalmen') ;  bor  ber  f)b.  $öer= 
)d)iebung  *kratt6ii,  iüo()er  ital.  grattare,  frj. 
gratter  'fragen',    i^gl.  tri^eln. 

!vflucn  3t>i'-  ^11^5  gleid)beb.  ni{)b.  krouwen, 
al)b.  chroiiwun  krouwon:  got.  'kraujoii  refp. 
*kraggw6n  nnb  fouftige  (5ntipred)ungen  fet)ten. 
3(n§  bem  9tf)b.  gel)ört  ^n  nnferm  3tio.  nod)  krou- 
■wil,  m^b.  kröuwel  W.  'breisinfige  ®ahd,  f  raöe, 
Staue',  lüOäu  id))rieiä.  nl)b.  Sräuel  '©abel  mit 
Öafen  jum  i^-affen' ;  ögl.  nbl.  kraauwel  3.T?.  'Jorfe, 
Öabel,  Pralle,  "Jingcruagct'  ,^n  kraauwen  'fragen'. 
Sagu  Srume. 

froue  ?(bi.  aus  uü)b.  krüs  'gelocft,  frau§'; 
alten  attgerm.  2^iatcftcn  freutb;  erl)altcu  in  mnbl. 
kruis,  nnbl.  kroes  'äerjauft,  Peru? irrt,  traii§, 
ftörrifc^';  mittclengt.  crous  'frau»,  äornig'.    2)er 


cd)t  gcrm.  llripning  unb  ba'5  I)ol)c  Vllter  bou 
fran§  lutrb  bnrd)  flg.  gleid)beb.  '^UiraIUi)ippc 
iie)"id)crt:  ml)b.  krol  (11)  'locfig,  .S^aarlocfe',  nbl. 
knil  T'ocfe',  kruUig  'fran§,  locfig',  mittcicngl. 
i'rul  'locfig'.    ivgl.  .sl  roll  c. 

Traufe  %.  an§  nil)b.  krüse  g.  'ii^rug,  irbcucc- 
Xrinfgefäfs'  (al)b.*krüsaj5.);  mnbl.kruise,  anglf. 
*crüse,  niitteleugl.  crousc 'STrug';  norb.  knis  Jy. 
'Secfelfrug'.  9In  unmittelbare  '-ßermanbt)d)aft  mit 
()b.  SIrng  fann  nid)t  gebad)t  mcrbeu.  (yrembcr 
llrfpruug  bc»  I)b.  ST  raufe  fdicint  ftd)er;  bod)  foun 
gr.  y. 00 1(7(7(1  ^-  '.strng'  fauiu  nl^  Cuetluiort  gelten. 
S.  bci^  flg.  SBort. 

.ßrnufcl  Tl.,  mit  ber  bolf'oetpiuologifd)  im  2ta= 
fd)luf3  au  bic  frcisförmigeu  :öe)ucgungcu  be^ 
(^cräteg  umgebeuteten,  geläufigereu  ü)?cbenform 
Ist  reifet:  2^iuiiuntiP  :^u  iTlraufe,  alfo  eigtl. 
'flcincr  Ärug'  (bgl.  bic  oberb.  23e^cid)nung  bev 
sheifel^  al^  2opf  nub  fd))uci;^.  Slrunc^le 
Nlrnüfcli  '.trug').  S)ic  ubb.  Iffcbcuform  kysl 
(brumkysl)  berul)t  auf  ubb.  kysl  'üöirbel'.  3ii 
Il)üringen  gilt  Sorte. 

ßraut  9J.  an^  ml)b.  al)b.  knit  3L  'fleincre 
iMätterpflauäc,  ^rant,  ©ernüfe',  bef.  '^oi)V;  Pgl. 
afnd)f.  krüd;  nbl.  kniid  )}l.  'S?raut,  (Mciuürs, 
3d)ief3pulPcr'  flctstcrc  33cbeutnug  ift  aud)  im 
i'JI)b.  feit  beut  14,  3nl)i"l)itiit'evt  uad)lueiöbar) ; 
mtttclengl.  croudewain  (ubl.  kruidwagen)  "i9?U= 
uition^irageu*  fc^cint  entlel)nt.  (Sot.  *kriif  ((^jcu. 
*krüdis)  dl.  ließe  fic^  at§  krü-da-,  mit  'Jlbleituug 
da-  au§  to  (ibg.  grüto-)  faffeu.  ©r.  ypt-nj 
'©crümpcl,  unuüßeg  Sci'fl'  ftimmt  nid)t  in  ber 
öebeutung.  ästclleid)t  barf  e^er  an  gr.  2Bj.  ß(jv- 
für  gru-  gebad)t  merben,  Pgt.  ßgi'«)  'fd)trelle', 
sußQvov  '©mbrpo',  ßovov  '2J}oo§'.  3fu§  bem 
3K)b.  ftammt  fr;^.  clioucroute  'Sauerfraut'. 

ßrnoattc  7s.  in  ber  1.  .s^älfte  be§  17.  ^nlirl)». 
cntlcliut:  a\\^  beut  glcid)bcb.  fr^.  cravate. 

.Hrawinll  i'L  feit  bcn  ^lufftäubcn  Pon  183U  in 
'ä)littelbcutfd)tanbf.S'^auau?)aufgcfomuicue§2öort, 
für  'üa^  früf)cre  3cngntffe  fel)Ien. 

.ftre6§  M.  aw^i  gleic^bcb.  mf)b.  krebe^e  knj- 
be^,  al)b.  kreba^  krebi3  chrepa^o  3}{. ;  pgl.  nbl. 
kreeft  m.  '.sirebe';  ba^n  ubb.  St  r  a  b  b  e.  Ob  ba§ 
e  in  Srcbö  auf  e  ober  auf  ij  beruht,  ift  fd)mcr 
5U  eutfd)eibcn;  luallou.  graviche  beutet  mit 
i^rabbe  auf  1,^  (got.  *krabita-).  Sas  bentfd)e 
2ßort  braug  früf)  iu§  JRomau.  (P^l.  fr§.  ecrevisse 
'Strebs'  unb  erevette  '©aruccle').  3»  9^.  y-dgaßn^ 
l)at  Ji?  r  e  b  §  feine  33e5iel)ung,  eber  3U  abb.  krapfo 
'■Öafen':  .Sreb§  eigtl. 'Ä^flfigcr-  2d)eercuträger'? 
ogl.  Strapfcu-  unb  bic  (Jtpmologie  Pou  .'öed)t. 

ftrebit  llf.  aw^J!  frg.  credit:  fd)ou  in  ber  1. 
§älfte  be§  17.  3fll)il)^-^-  altgemein  üblid)  (Scieg: 
3.  2B.  ©eb^art  IGU  J-ürftl.  lifdjreben  I,  37; 


A  reibe 


215 


•Rrici^c 


@rintmcfc4iauicn  lGti9  SimpHc.  II f,  (i):  im  16. 
5at)rfi.  (\\[t  Glaube n  ^.  '-i?.  bei  öenricljctri  lö77 
(iJciicvaüiiftortc  23(5, 

.UiciDc  J-  ait§  gteictibcb.  ni{)b.  kride,  fpät  ai\h. 
krida  5"-  •  leßte  Citeüe  lat.  creta  %.  'treibe'  (eigtl. 
©rbart  Don  ber  3niel  Slretaj,  tuoraii?  al§  &nt- 
Iclinungen  einer  fiüfieren  '4>ertobe  and)  nbb. 
krite,  nbl.  krijt  (mit  bem  lat.  t;  ugl.  flettc); 
ber  ilbergang  üon  lat  e  in  f)b.  i  bavf  nidit 
bnrd)  bie  ngr.  2(u§fprnd)e  beis  9famen§  ber 
3niel  Sretn  (ogt.  m^b.  Kride,  norb.  Kn't 
'Äreta')  erflärt  merben,  ha  and)  anbere  lat.  e 
i[)n  b.  Se^nraörtern  al§  i  erfd)etnen  (ogl.  S'cier 
unb  bei.  S  e  t  b  e).  3u^etn  ift  ber  9fame  creta 
'.Nh'eibe'  bem  ®r.  frenib.  Xie  genauere  @ci'd)iditc 
ber  (Jntlebnnng  bec^  afib.  krida  ift  bnnfel  (im 
3ioman.   entiprcd)en   ital.  creta,  fr^.  craie). 

ftrei^  ä)}.  an§  ml)b.  a()b.  krei^  Tl.  'itreislinie, 
llmfrci§,  l'anbeefreio,  SBejirF;  auf  got.  *kraits 
(nbl.  krijt  auf  got.  *kreits)  meifenb.  35g[.  nihb. 
kri^en  (mb.) 'eine  slreislinie  mad)en'.  3(nBcr{)aUi 
be§  2;cntfd)en  mivb  atban.  i■e,'^  'jlreis'  (an»  *grai- 
dos)  iierg(id)en. 

freift^eu  3t>ü.  au§  m^b.  krischen  'fdjarf 
fd)rcien,  frei)d)en';  ahi>.  *kriskan,  got.  *kreis- 
kau  fef)Ien.  W}i}b.  kri^en  'freiid)en'  (got.  *krei- 
tan)  lüeift  baranf  f)in,  baß  üor  bem  fnffigierten 
sk  oon  freifdjen  ein  Sental  (got.  t)  an§ge= 
foUen  (n)ie  bei  forid)en,  of)b.  forskon  ein 
©nttural).  i>gl.  nbl.  krijschen  'fretid)en,  gellen'. 
!ög(.  treifen. 

ßrciffl  1.  ^r  an  fei. 

fi'cifen  S^w.  an§  mt)b.  kri^en  'fd^arf  fd)reien, 
freifd)en,  ftobncn';  bgl.  nbl.  krijten  'freifd)en, 
fd)rcien'.  Über  lueitere  isermanbtfdiaft  f.  frei  = 
fcf)en,  bajn  nod)  mt)b.  kristen,  ätter  n^b. 
f reiften  'ftöbnen,  äd)3en'. 

t  ßren  Wl.  'iUeerrettig'  ein  baier=ijftr.  SSort, 
and)  fd){ef.  (bei  Steinbad)  1734)  Strien,  fd)on 
mt)b.  krene  =  afloü.  chrenü  (lit.  krenas). 

frcjjicrcn  3tw.  nni  1600  cntlef)nt  an§  g(eid)beb. 
ital.  crepare:  fd)on  im  2entfd)en  3.1Jid)eI  1617  ale 
mobifd)e§  g-renibmort  üerfpottet,  bod)  im  17. 3al}r= 
I)nnbert  l)änfig  bc^cngt. 

ßicljc'  5'-  au§  g(eid)beb.  ml)b.  krpsse,  al)b. 
krgsso  3)i.,  kressa  g-. ;  entfpred)enb  nbl.  kers 
kors  fy.,  anglf.  cserse  ^.,  engl,  cress.  S)a§  eigtl. 
iuol)l  nnr  bem  SSeftgerm.  eigene  SBort  brang  nad) 
lUorbcn:  bän.  karse,  fd)meb.  krasse,  Ictt.  kresse ; 
ebenfo  übernabmen  e§  roman.  Sprad)en:  fr> 
crcsson,  ital.  crescione.  Xie  3fnnat)me,  baf5  bie 
roman.  Sl^ortc  Cneüe  be§  bentfd)en  S?rcf  f  e  finb, 
empficblt  fid)  feine«  frühen  Slnftreten»  innerball 
ber  oltmeftgcrm.  Sialette  luegen  nid)t.  3(llerbinge 
feblt  e§  an   einer  planfibcln  Tentnng  bc§  abb. 


chrosso   (got.   *krasia?);    af)b.    chresan,   ml)b. 
kresen  krisen  'fried)en'  td)eint  nnoermanbt. 

treffe-  Jy.  'CBrünbling'  an§  gleid)beb.  mbb. 
kresse,  ai)b.  kresso  chresso  3Jh  3>erfd)ieben 
üon  treffe».  S)er  9tame  bes  5ifd)cö  jeigt  bie 
23e5eid)nung  treffe  nnr  im  S^entfdjen,  ift  alfo 
nid)t  toie  treffe  nasturcium'  über  bae  2Bcft- 
gernt.  oerbreitct. 

ßrctin  an.  snerft  1812  al^S  eine  in  ^am 
nnb  SaüDpen  geiDÖ^nlid)e  Staleftbenennniig  ge= 
bncbt  ;=  frj.  cretin. 

t  ftrctfr^em,  ^  r  e  t  f  d)  a  m  3J?.  au»  ml)b.  kret- 
schem  kretscheme  Tl.  Torffd)enfe':  ein  flat). 
Sebnmort  be§  öftt.  2J}ittclbcntfd)lanbtf,  bo§  im 
16.  Csaijxl).  bcinfiger  belegt  ift,  aber  nad)ber  an§ 
ber  2d)riftfprad)e  üevfd)minbet:  böbni.  kn'ma, 
loenb.  korcma,  poln.  karczma  'Sd)cnfe'  (^u 
aflot).  krücima  '(ijetränf). 

ßreu}  dl.  au§  gleid)beb.  mbb.  kriuzc,  abb. 
krüzi  chrüzi  91. :  mit  2öed)fel  ber  Qnantität  ber 
@tammfilbe  mie  in  Seier,  Silie,  Siße,  )o= 
ioie  mit  ©enuainedifel  an§  lat.  criici-  (2)at.  oruci, 
'ätt  crucem  ;  ogl.  2tbt,  Crben,  3>cd)).  XaH 
ba§  innere  c  bes  lat.  3Sorte§  bb.  tz  ift,  anibrenb 
in  einer  anberen  ©rnppe  Don  —  älteren  —  Sebn- 
mörtern  lat.  c  and)  vor  bellen  2>ofalen  al«  k  im 
.^b.=(^erm.  erfd)eint,  bern^t  baranf,  ba^  2Borte 
Juie  Steiler,  Staifer  in  meit  friil)erer  ^(h 
nad)  5^entfd)Ianb  famen  al»  ^reu3,  ba?  mit 
ber  (ibriftianifierung  im  8.  nnb  9.  3il)r^nnbert 
eingebürgert  mürbe.  2)ie  @oten  gebrand)ten  ba- 
für  ba5  gcrm.  (Sa Igen  (got.  galgaj,  bie  ©ng= 
länber  ber  älteften  Siit  röd  (=  9tute).  S)ie 
nengerm.  Spradjen  seigen  alle  ba^  lat.  2el)u= 
mort:  iöl.  kross,  fd)mcb.:bän.  kors,  engl,  cross, 
beren  Santform  auf  altir.  cross  (=  lat.  crux 
neben  altir.  croch  an»  lat.  crucem)  berul)t. 

ftrcujcr  Tl.  an§  mbb.  kriuzer  kriuzaere  Tl. 
'eine  tleine,  nrfprgl.  mit  einem  Strense  (mt)b. 
kriuze)  bejeidönete  SJüinse,  Streuäer'. 

fiiböfln  Stm.,  erft  nbb.  (ml)b.  mb.  kribeln 
'fiBeln'):  eine  junge  9Jenfd)öpfnng ;  ogl.  nnbl. 
kribeleii  'jncfen ,  fted)en',  kribbelen  'murren'. 

ßribef vab^,  iS  r  i  b  b  e  l  f  r  a  b  b  e  l  aJi.,  blofs  nbb., 
ononmtopoietifd)  für  'mirre»  S^nrcbeinanber';  vgl. 
nnbl.  kribbelen  'fr igelig  fd)reiben'? 

firicdöe  ^-  au§  inl)b.  krieche  J,  '^.^flaumcn^ 
fd)lebe',  ahb.  kriachboum  chriehboum ;  ogl.  nbl. 
kriek  g.  'ivogelfirfdje'.  Santlid)  mürbe  fid)  eine 
3lbleitnng  oon  al)b.  Chriah,  mbb.  Kriech  '(i)ried)e' 
cmpfeblen,  menn  fid)  int  ilMat.  ein  *graeca  ali- 
')lamt  be»  33aume§  nnb  ber  '}yxud)t  nad)meiien 
liefje;  üon  Italien  ai\^  müßte  —  ber  lat.  23e= 
ncnnnng  megen  —  3unäd)ft  bie  (^-infuljr  nad) 
Jcntfd)lanb  ftattgefnuDen  baben  (ogl.  ffirfdjc); 


tviccl)cn 


216 


ÄioUc 


bcnn  baß  bie  Tciitid^eii  bic  Sh'ied)e  einer  —  für 
un»  bloß  ntutmai5lid)en  —  ®tnful)r  aua  @riecl)en= 
laub  »Dcgen  fclbüänbifj  iiiib  o{)ne  auStüärtigcn 
i5orijüng  al§  '@vied}iicf)e'  bejeid)net  {)ätten,  tft 
iiidir  benfbar,  Csebeiifall'S  tft  bev  9iamc  (iiii(. 
nodi  biv?   entlehnte   ti'j.  ereque)  buufel. 

friet^cn  S^^^-  QU--"'  flicidjbeb.  nüib.  kriechen, 
al)b.  krioohan  chriuhliau  ft.  :^t\V).;  entlpved)eiib 
n)äd)i.  kriupan,  nbl.  kruipen,  anglf.  creopaii, 
engt,  to  creep,  anoib.  krjüpa.  2a§  ä.^erl)ä(tniö 
ber  I)b.  Jovni  mit  ch  an»  k  gu  ber  bev  übrigen 
2^talefte  mit  p  f)at  nd)ere  '3tnaIoga;  )'.  !ilnfe\ 
lücvfen,  Strnnt.  Xcn  (i^nttnral  geigt  nod) 
mittelengl.  crouchen,  engl,  to  crouch  'i'idi  bucfen, 
fviedien'.   ^ranfen  i[t  ba§  ml)b.  ( nib.)  kvüfen. 

ftvict^cntc  ).  Sfriefente. 

JUicg  M.  an§  m{)b.  kriec(g)  3Ji.'5(nftrcngnng, 
(Streben  nndi  etioae',  bann  and)  'äBiberftreben, 
Sl^iberftanb,  3?ortftreit,  3^"il"f'  Sampf'-  Sic  im 
'Jil)b.  l)crrid)enbe  Scbentnng  ift  bie  jiingi'te  (alte 
iß>orte  für 'sirieg' f.  nntcr  §  ab  er  nnb  S!nmpf), 
'^Inftrengnng  gegen  etmae'  ift  bie  ältere;  ügl.  m()b. 
einkriege  3lbj.  'eigenfinnig';  Wegen  üermanbter 
23ebentnng§entmicfelnng  ügl.  al)b.  fli^  '^Inftreng^ 
nng,  (yifcr,  Streit'  (f.  ^-leiß).  S^a»  SJBort  ift 
bem  2ll)b.  faft  fremb;  c»  erfd)eint  einmal  ali- 
chreg  'pertinaoia',  bagn  widarkregi  'contro- 
versia',  widarkriegelin  'obstiuatus'  (mit  bnnflem, 
nod)  unaufgeflärtem  e  ia  ie).  9hir  ba§  3JbI. 
(krijg)  teilt  ha^  feinem  llrfprnng  nad^  bnnfle 
SBort  mit  bem  S)entfd)en,  mä^renb  e§  allen 
übrigen  germ  3}ia(eften  fehlt.  2än.  fd))ucb.  krig 
ift  i.'cl)nmort  an^  bem  ''M)h.;  f.  ha^  flg.  Sort. 

fliegen  ^tm.  ans  ml)b.  kriegen  (im  llJb.  ift 
krigen  and)  ft.  ^tm.,  and)  ha?!  cntfpred)enbe  nbb. 
unb  nbl.  StW.  ift  ftarfj  'fid)  anftrengen,  ftrcben, 
trocfeten,  miberftrebcn,  fämpfen',  bann  ond)  'eine 
3}2einnng  Perfed)ten,  be^anpten',  mb.  and)  'be- 
fommen,  erhalten';  leßte  ißebentnng  ift  nbb.  fo; 
mie  nbl.  (krijgeu  'bcfommen,  erbalten').  SBegen 
ber  reid)en  iöegriffeentmicflung  ugl.  al)b.  winnan 
'fid)  anftrengen,  fämpfen',  giwinnan  'geiuinnen*. 
2;al)er  finb  bie  Perfd)tebenen  S^ebeutnngen  be§ 
3ttD.  grabe  mie  bie  be§  ihm  gn  ©runbe  liegenben 
9lomen§  ^rieg  SlnsfüiB  einer  ©rnnbbcbcntnng 
'fidi  anftrengen  gegen  etiüa§'. 

Itriefente  5--  "i>^-  Santform  für  l)b.  .^iried)-- 
cnte;  im  3}Jt)b.  5lhb.  fehlt  ha?>  il^ort;  tat.  anas 
crecca  liegt  gn  ©rnnbe;  baher  aud)  fd)meb.  kräcka. 
^rg.  sarcelle  '^riefente'  führt  man  mit  ital.  cer- 
ceta  auf  lat.  anas  querquedula  gnrücf;  es  i)at 
alfo  mit  it  r  i  e  d)  e  n  t  e  etumologifd)  nid)t3  gu  thun ; 
ebcnfomenig  engl,  creak  'äi>ad)tcl{önig'. 

AU-iufl  'M,  an§  mhb.  krinc  {^)  Df.  'Slrei§, 
di'uxQ,  ^ejirf  mit  ber  mb.  9kbenform  kranc  ( g) ; 


bay  9{bb.  hrtt  eine  liJebenform  krink  mit  an-r-^ 
lautenbem  k,  mie  benu  in  ber  gangen  gngehörigcn 
ii^ortfippe  k  unb  g  im  Stammnu§Iant  med)feln 
iügl.  f  r  a  n  f).  !)iorb.  kring  kringum  !?lbü.  "ringi-- 
herum',  kringja  'umgeben',  kringluttr  3(bj.  'runb'. 
-  (f'Ugl.  crank 'ji?riimnuuuj',  mittelengl.  cranke; 
engl,  to  crankle  'fid)  fd)längclu',  crinkle  'Jy^lte, 
i^iegung'.  l)ü)b.  JH  i  n  g  unb  feine  Sippe  finb  Don 
Niring  ethmologifd)  jn  trennen.  3tu5  bcn  oer= 
tDonbten  ibg.  @prad)en  gieht  man  gu  ber  bnrd) 
ST ring  ertüiefenen  ibg.  3Bg. grengh  ba§  lit. groziu 
grezti  'brehcn,  menben';  faum  ift  gr.  tioo/d^- 
'St^linge,  Stricf'  oermanbt. 

tftnngel,  Sprengel  il{.,2;iminutiu  5n  slring 
refp.  Strang;  fd)on  mhb.  al^  ä^egeid)nung  oon 
@ebäcf  ('Jöre^el'.). 

t  ftrtni^  'Hl.  'xirengfchnabel',  ein  iöort  be§  iJi"tL 
lUtttelbcntfd)lanba;  al§  grinis  (uielleid)t  eine  ä.5er; 
brehung  bes  gleid)beb.  poln.  krzywonos  eigtl. 
'Siummnafe')  im  14.  ocihi'h-  in  Sd)lcfieii  begengt, 
feit  bem  IG.  3ahrh.  (mit  ber  lUebenform  krinis) 
häufiger  begengt;  üergeid)net  bei  Steinbad)  1734-. 
i\]l.  and)  ^ibi^. 

ßrippc  iS-  an^-'  gleid)beb.  mhb.  krippe,  ahb. 
krippa  ^•.  für  krippja  (got.  *kribj6;  ügl.  megcn 
ber  S'utftehnng  oon  hb.  pp  an§  got.  bj  nod)  :'1{  ippc, 
Sippe,  üppig);  entfpred)enb  afäd)f.  kribbia 
kribba,  anglf.  cribb,  engl,  crib '^h•ippe'.  Sniöb. 
beftcht  eine  lantlid)  nid)t  flare  9tebenform  mitpf: 
ahb.  chripfa,  mhb.  kripfe  (je^t  pfälg.  kripf) ;  and) 
geigen  fid)  biateftifd)  (yovmen  mit  u  in  ber  Stamm= 
filbe  (fd)mei-,.  krüpÜi,  nbb.  krübbe,  anglf.  crybb, 
norb.  krubba  '.Ntrippe'j.  Xa§>  SBort,  für  ba§  ber 
(Sote  uzeta  eigtl.  'moranc-  man  ifst,  frißt'  fagte, 
hängt  gufammen  mit  mhb.  krebe  'Sorb':  bann 
lüäre  bie  Sebentung  bca  'iftorbartigen'  3(us= 
gangSpunft  für  Grippe  geiuefen.  Sa§  n)eft= 
germ.  SBort  brang  in§  Vornan.:  ital.  greppia, 
proü.  crupia  (le^tereS  an  bie  oben  befprod)enen 
germ.  Jyovmen  mit  u  anfnüpfenb);  nfrg.  creche 
(luoher  engl,  cratch,  mittelengl.  crache'.Nt'rippe'j, 
{  fritteln  3^.,  bloß  nhb.,  mit  2Inbentnng  an 
jSlrttif  K.  entftanben  au§  einem  t)olt£-tümIid)en 
!  grttteln  'ganfen',  ba§  im  l'Jhb.  3(hb.  nod)  fehlt. 
M^eln  3t>u.,  S^iminntio  gu  mhb.  kritzen 
'fviBeln',  ahb.  krizzou  'einrißen,  einfd)neiben'. 
'-i5criüanbtfd)aft  mit  tra(3en,  ahb.  krazzun  fü= 
mie  mit  anorb.  krota  'eingraben,  einprägen'  ift 
!  mahrfcheinlid).  2Ber  fie  miBbiüigt,  fann  an  ^rci§ 
(3i>g.  krit)  anfnüpfen ;  kritjon  (moran§  chrizzöu) 
wäre  bann  'Sinien  giehen'. 

t  ftroBc  ?y.  'Sode'  (rheiu.j  au§  glcid)beb.  mhb. 

krolle  krol  (-les)  Wl;  Dgl.  nbl.  krul  5-.  'i.^ocfe', 

mhb.  krol   3{bj. ,  nbl.  krullig,  mittelengl.   orul 

i  3lbi.  'locfig';  nbl.   kruUen,  mittelengl.  crullon 


.^rone 


—     21 


•ßriife 


'fräufeltt'.  2)te  '-8ertuaubtfd)aft  üoii  mljö.  krolle 
(V.  (got.  *krüzl6)  311  nf)b.  frau§  (m^b.  krüs) 
f.  unter  fr  au». 

^rone  5'-  «u»  g(eid)beb.  mlib.  kröne  krön; 
bafür  af)b,  nod)  corona  (iiiit  !öetbe()altimg  bcr 
fremben  23etonung) :  nu§  lat.  corona  (ha^  unbe- 
tonte o  fditoanb  im  üJJfib.);  pgl.  mittclengt.  co- 
rüne  croune,  engl,  crown;  im  3)JnbI.  beftanb 
bie  Soppelform  crone  krüne,  nbl.  kroon  kruin; 
norb.  krüna  J-,  —  ^m  9tnglf.  erfct3te  man  "öa^ 
lat.  Corona  biblifdier  ^^ejtc  bnrrfl  cyne-helm 
'jSiJnig§f)elm'  (mte  man  sceptrum  öurdi  cyne- 
gerd  'x'tönigeftab'  tüiebergab);  im  2Ifäd)i.  911)b. 
bafür  hobidband  houbitbant  'corona'.  Siefe 
23e5eicf)nungen  leftren,  haii  bie  ©ermanen  eigene 
2lb3etd)cn  ber  £önig§mürbe  I)atten ;  mit  bem  lat. 
Flamen  entlehnten  fie  and]  ^ugteid)  einen  neuen 
23egriff.  —  frönen  au?  ml)b.  krcenen  iü  Tenom. 
3U  S?rone,  al)0  nid)t  bireft  bas  lat.  coronare, 
bem  oielme^r  af^b.  koronon  chrönon   entfprtrf)!. 

ßropf  2)1.  au§  mbb.  ai)b.  kröpf  M.  '3(u§= 
mud)§  am  meni'd)lid)en  §atie,  SJropf,  i^ormagcn 
ber  SSögel*;  entfprcdienb  nbl.  krop  3/i.  '.^ropf, 
23uien,  ftielenbe',  engl,  crop  '^ropf  ber  ä>ögel, 
Spiöe,  Srnte',  angli.  cropp ;  bem  Slnglf.  ift  bie 
58ebeutung  'Stropf,  ©ipfel,  ä^aumtoipfel,  9lt)re, 
Jraubenbüic^er  eigen;  bü§  anorb.  kroppr 
'i)himpf,  2cib'  (auc^  Söncf  el)  ift  noc^  auffälliger. 
Siefer  reidien  58ebentung?entfaltung  i)at  man 
eine  Urbebeutung  'sufammengeballte  rnnbe  lUiaffe, 
berüorftebenbe  Einübung'  gegeben;  barauf  führen 
and)  bie  roman.  Sebnnjorte  mie  frj.  g-roupe 
'Slump,  knoten'.  @or.  "kruppa-  ließe  öcgiebung 
mit  gr.  yoino^  'gefrümmt'  su,  menn  'Äropf,  3tu§= 
mud)«'  bie  ©runbbebeutung  ber  SSortfippc  rcprä= 
fentierte.    S.  Gruppe  unb  SJrüppel. 

Äropjcug  ^.,  nbb.  2Bort,  ba§  wäl}renb  beö 
7iäl)r.  Kriege»  beim  prenßifdien  üJHlitiir  beliebt 
lüirb;  nad)  bem  nbb.  krop  (ügl.  f  ried)en)  'frie= 
dienbeg  3Befen,  fleine»  iMeb,  )\iad'.  'iUn  (vnbc 
be»  18.  3a^rl)S.  and)  „ha^  flrobe  S^M>  Öi"Obe= 
äeug"  (bei  ^yriebric^  bem  ©rofien  Oeuvres  27, 
147  „leufelSfrop"). 

ftrötc  3".  flit»  gleid^beb.  mbb.  krote  kröte 
krete  J.  (nod)  jegt  oberb.  S?  r  0 1 ;  St  r  ö  l  e  fd)eint 
bem  oftl.  a}iittelbeutfd)lanb  anjugcbören  unb  mirb 
feit  2utf)er  gebraud)t);  al)b.  krotakreta  J.'strötc'. 
-Die  5-ormen  mit  6:0  ftel)en  im  2lblauti5Derl)ält= 
niö  5u  einanber  reie  in  S  r  e  1 1 :  23  0  r  b  (am  iHl)ein 
nod)  eine  britte  Slblautsform  krat).  Sa?  2i^ort 
ift  fpe^ififd)  bentfd),  bafür  anorb.  padda,  nbl. 
padde,  nbb.  lork,  ineftfiil.  padde,  l)eff.  ytso, 
auglf.  ytse  tadie,  engl,  toad  paddock.  (5tpmo= 
logifd)  finb  alle  gleid)  bunfel. 

ftrüdc  5.  (bei  ©teinbad)  1734  Stricte)  au? 

Rluijc,  ^ft^tnclcgifcbe«  ffiftterbud}.    .').  aufl. 


gleidjbeb.  ml)b.  krücke  knicke,  a^b.  kruoka 
(für  *krukj6j  Tf.;  ügl.  nbl.  kruk,  auglf.  crycc 
5.,  engl,  crutch  '.Strücfe'.  ^ebenfalls  ein  ed^t 
germ.  2öort  ('Stab  mit  Krümmung  al§  ©riff'J; 
'^nnüdtft  uermaubt  ift  norb.  krökr  '§afeu,  ^rüm= 
mnng';  and)  ließe  fid)  33eäiel)ung  5U  friecöcn 
beuten.  3n  mbb.  3eit  mifc^te  fid)  mit  bem 
beutfd)en  ftrücfe  ein  romanifd)e?  auf  lateiuifd) 
crucea  berut)enbc§  Söort  mit  ber  Sebeutung 
'23ifd)of?ftab'.  Umgcfebrt  ging  in  ben  roman. 
Sprad}cn  oielfad)  i>a^  germ.  2öort  in  bem  alt= 
überlieferten  unter :  ital.  croccia  'Ärüde',  croeco 
'§aten',  fr5.  Crosse  '^rnmmftab',  croe  '.öafen'; 
mlat.  croca  'baculus  episcopalis',  crocea  'bacu- 
lus  pastoralis'  unb  'baculus  incurvus',  croceus, 
croccia  crucia  crucea  '^rücfe'.  2Iu§  mlat. 
crucea  'iv^reujftocf'  fann  sJrücfe  faum  erflärt 
merbeu,  meit  barau?  *chruzza  fce  :  tz)  bätte 
rocrbcn  muffen;  ngl.  Sreug. 

ßrug'  M.  an^'  gleid)beb.  mbb.  kruoc  (g), 
ai)"!).  kruog  chruoe  )3l. ;  entfpred)enb  auglf.  crog 
croh  '.^trug',  and)  '5lafd)e'.  hieben  biefen  auf 
gemcinfamem  krögu-  berubenben  fyormen  geigen 
ficb  mebrerc  laut-  unb  bebeutung?oeriüaubte 
3Sorte ;  ogl.  afiidif.  krüka,  nbl.  kruik  5-  tiuglf. 
crüce,  mitteleugl.  crouke;  mbb.  kruche  5-' 
nbb.  (bial.)  Strand)e.  9(nglf.  crocea  (unb 
crohh),  mitteleugl.  crokke  'S^rug',  i?L  krukka 
'Sopf.  —  Xa  ber  ^i^ierbacbt  ber  (5ntlet)nuug  für 
alle  biefe  ÜBeäeid)nungeu  nid)t  abguleftnen  ift, 
barf  mobl  and)  an  roeitere  2!>ertt)anbtfc^aft  mit 
St  raufe  gebad)t  werben.  Xie  Quelle  aller  bleibt 
nnbeftimmbar,  öa  and)  bie  antlingenben  3Sörter 
in  l'fad)barfprad)en  entlcbnt  fein  fönuen  unö 
tautlid)  uid)t  genügen,  bie  ^yüUe  ber  germ.  2?e= 
äeidinungen  begreiflid)  ju  mad)eu.  Wlan  bat  feit. 
SSortc  mie  altir.  croean  unb  fpmr.  crwc  'Simer' 
al§  Onelle  aiigefebeu,  mober  and)  frj.  cruche 
'Slrng'  ftaminen  mürbe,  fall?  e?  nid)t  beutfd).  Ur^ 
fprung?  ift.  Ser  @otc  fagt  für  'Strng'  aürkeis 
(au?  tat.  urceus  entlebutj. 

7  ßrug-  M.  'Sdjeufe'  Ogl.  nbl.  kroeg;  in?  S^b. 
unb  9Jbl.  gebrungen  an^  bem  9?bb.,  too  e?  feit 
bem  IB.  3ii^rbunbert  begeugt  ift  (bafür  mb. 
Sd)cnfe,  oftmb.  Sretfd)em).  2;ie  f rubere 
9lunabme,  e?  fei  ibentifd)  mit  8 rüg',  "meil 
ebebem  ein  mivflid)cr  ober  gefdiniCter  .Vlrug  al? 
3eid)eu  einer  23iermirtfd)aft  au?gebaugen  mar", 
fdjeitert  an  ber  2:batfad)e,  't)a^  l^rug  'urceus' 
bem  Dibb.  (unb  9Jbl.)  burc^au?  fremb  ift;  man 
fagte  bafür  bereit?  afäd)f.  krüka.  Umgefebrt 
fet)lt  bem  ^b.,  bem  bal-  2Bort  .sTrug  'urceus' 
üon  3llter?  bcr  gufam,  urfprgl.  burdiau«  ^rug 
'Sd)enfe'. 

t  ftrutc  f.  Mrug'. 

28 


t^nnnc 


—     21R     — 


r^iid^en 


Rrunic  5'-'  fi"  •'"  -'-'^l)f>-  iukI)  fclilciibcv  iibb. 
Sehntüort;  ügl.  itbb.  krümo,  nbl.  kruim,  ailgli. 
criime,  eiioil.  crumb  crum  (norbengt.  croom). 
2B3.  knl  ftecft  nod)  in  frauen,  aftb.  krouwön 
'frafcien,  mit  ben  lliäcicln  bearbeiten'.  Xa^ii  (\r. 
yorti^fi  '©crümper  (ibg.  iB^.  grü)? 

fruinm  'Jlbi.  aii-j  uilib.  nlib.  knimp  (bi,  a[)t>. 
olirump  'friimm,  (ictviimint,  oerbvel)t'  (niidi  bilb- 
lid),  üfil.  frau§):  feltencrc  ^IJebcnfovmen  al)b. 
ml)b.  krumpf,  ai)b.  krampf  foiuie  nit)b.  krimpf 
in  aleidhev  iPcbciitiinn.  2>iil.  aiäd]).  crumb,  anglf. 
crumb:  aiiffäHig  eiuil.  orump  'friiiitiir  (bnui  to 
crumple,  mittcleiuil.  onunplon  'nevfrünnncn'; 
niid)  cngL  crimple  '^)hiii;^cl ,  ^-nlte' ).  lltitcv 
JTtiamiif  in  flescicit,  luie  bic  ^-onnen  mit  ?lb^ 
laut  unb  .^oniDnantcnmecfiiel  lueit  üersmcigt  fiiib : 
ber  gcrm.  SBuv.^el  eignete  bic  ^cbcntung  bc§ 
'frampffiaft  Buff i"inengc3ogcnen ,  ©ctviinnnteir. 
3.sgl.  aufser  bcr  unter  .sframpf  angeführten 
«Sippe  für  ineftgerm.  krumba-  am  Porgerm. 
grumpo-  ba§  uidit  uafalicrtc  gr.  yoTvoz 
'gefrümmt,  gebogen' "c"  Jlltir.  cromm,  fiimr.  crwm 
fd)einen  bem  9(nglf.  euttebut  ju  fein. 

ßrup^je  S'-  '.^veus  bes  'i}5fcrbc§',  erft  \\\iü., 
entlehnt  au§  fr3.  croupe,  lüober  engl,  croup 
'Streng  ber  -Tiere'.  2;a§  frs.  Sort  leitet  man 
ane  norb.  krvppa  %.  ',*öörfcr,  1'lU'§nnid)§'  (^u 
kroppr  ',s)ödcr'  gebi3rig)  ab.   @.  \)a?!  flvi.  äBort. 

|?rü^J})Cl  l'L  an§  gleidibeb.  ml)b.  krüppel 
krüpel  W.:  in  m{)b.  ^t\i  au§  bem  9tbb.  iu§ 
§b.  gebrnngen:  nbb.  krüopel,  anb(.  kreupel, 
engl,  oripple  'slrüppeC,  anglf.  cryppel,  norb. 
kryppell  kryplingr.  2a§  p  biefer  mivmen  ift 
bb.  pf  felf.  Sirüpfel),  me-Jbafb  5(nnnbme  pou 
(rntlebnung  für  i)h.  S!rüppet  am  bem  9ibb. 
9J}b.  notmenbig.  %qi\x  awv  oberb.  9Jfa.  fdiweig. 
chrüft  chrüpfe,  fi^mäb.  kröpf  kruft  krüftle, 
baicr.  krapf  kröpf  'Perumditene  '^^erfon'  unb  bie 
Periuanbten  baier.  krüpfen  'fidi  frümmen',  inosn 
anorb.  kroppa  krvppa  "'^nrfel'  unb  bie  unter 
S^ropf  befprodiene  Sippe.  I'lnncr  gr.  yomoc 
'gefrümmt'  fönneu  mobi  and)  aflop.  grübu 
'Siüden',  ueufloP.  grbanec  '^^nn^el',  ferb.  grba 
'.'öijder'  (grbati  se  'fid)  büden')  in  33etrad)t 
fommen.  Slnbcrfeits  legt  nbb.  krüepel  iserluanbt^ 
fd)aft  mit  f raufen  nahe,  fo  baf5  .früppel 
eigentL  \^ried)er'  märe. 

ftruftc  ^y.  an?-  bem  feltenen  mbb.  kruste, 
abb.  krusta  J-.  '.Stufte' :  ein  gelehrte?  2öort,  ba§^ 
fid)  erft  im  ^ibb.  einbürgerte:  am  lat.  crusta, 
moher  audi  nbl.  korst,  engl,  crust  'Prüfte',  fo= 
mie  roman.  Söorte  mie  frj   croüto. 

ßrnftoü  Tl.  am  gleid)beb.  mhb.  kristal  kri- 
ställe  Wl.  ahb.  kryställa  Ts:  'StrpftaU':  Seibe= 
holtung    ber    lat.    2?etonung§n)eife    (cryställus 


Tl.Ti.)  liefs  bem  fdion  früh  entfehnten,  aUer= 
bing-S  blof^  gelehrten  ÜBort  ba»  2(u§fehen  eine? 
/vrembtnorteci  nid)t  Perloren  geben. 

Atübcl  3)K  anei  gleid)beb.  mhb.  kübel.  ahb. 
*kubil  Tl.;  pgl.  bintinutiPe-5  ahb.  miluh-chubili 
Ti.  'iWildifübel';  ha^n  anglf.  cyfel  unb  cyf  (am 
kübi-j,  mittelcngl.  ki've  '^vaß'  unb  mit  in-l>lb-- 
leitnng  onbb.  kübin  (Jücftfäl.  kuibm.  fonft  kywn) 
'S^Übel'.  5lhb.  kubil:  awbi).  kühin  =  ahb.  kt^'^- 
^il :  k<,'_:53in  (f.  ft  e  f  f  e  1).  (J-^  bcfteheu  ^esiehungen 
Smifdien  biefer  Sippe  unb  ber  unter  .Stopf  bc= 
hanbelten;  3unäd)ft  fteht  prooenj.  cubel  '.Stübel', 
mlat.  oupelhi  cupellus  'mensura  frumentaria' 
unb  'vas  potorium';  nud)  nbl.  kuip  'slnfe,  TiaW 
fchlieHi  fid)  an  lat.  cüpa  '^vaf?'  an.  Sat.  cuppa 
fd)cint  fomit  and)  (SJrnnbmort  für  S?übel  3u 
fein.  1>luc-  bem  (^erm.  finb  flaP.^ett.  SBorte  eut: 
lehnt:  lit.  kübilas  'Sübel',  aflop.  kiibrlü  '(Mefäfj' 
al-5  (Mctrcibemaf;.    i^gl.  .Qopf  nnb  istufc. 

itüdjc  A:  Toberb.  ohne  Umlaut  kueho  kuclii, 
and)  SUid)cl,  bac^  andi  in  Sdilefien  gilt)  an? 
glcidlbeb.  mhb.  küche  küchen  kuchin ,  ahb. 
küchina  chühluna  5. ;  eutfprcchenb  anglf.  cycene 
5.,  engl,  kiteben  'S?üd)e',  nbl.  keuken:  ein  alt= 
meftgerm.  Sehnmort  au§  fpätlat.  coquina  (ba§ 
flaffifd)e  SBort  mar  culina)  refp.  an?-  gemein^ 
roman.  =  pulgiirlat.  cucina  '.Slüdie'  f ogl.  ital. 
cucina,  frj.  euisine),  morau§  and)  altir.  cucen 
'Slüd)e'  entlehnt  ift.  S)a§  hb.  ch  (ahb.  hh) 
für  tat.  c  k  infolge  ber  hb.  2autPerf(^iebung 
meift  auf  (Entlehnung  be?  2öorte§  S?üd)e  fd)on 
Por  bem  6.  onhrhnnbert,  in  meld)er  ^t\t  bie  füb= 
cnrop.  S?od):  nnb  (^artenfnnft  C^-ingang  in  2'eutfd)= 
lanb  raub ;  Pgl.  rt  0  d) ,  St  n  d)  c  n  ,  .Sl  0  h  I  -  N?  ü  m  = 
mel,  Pfeffer. 

ßud^en  Wl.  am-  gleid)bcb.  mhb.  kuoche,  ahb. 
kuocho  chuobho  9}J.;  Pgl.  mnbb.  koke,  nbl. 
koek  'Sudjcn',  fd)ott.  cooky  'fleiuer  i(?ud)en', 
mo^n  nod)  altanglf.  ccecil,  mittelengl.  köebel 
(—  baier.  .'S  ü  e  d)  e  I  kiechl)  'fleiner  <i?ud)en'  am- 
biminntipem  (got.)  *kükila-(ba5u  aud)  mittelengl. 
coket?).  5lnbrc  JlblantÄftnfe  (a  :  6)  3eigt  engt, 
(feit  bem  IH.  3nhi"h-)  cake,  anorb.  ft^meb.  kaka 
(bän.  kage)  ',stud)cu',  luoäu  mit  2)iiuinntipfnffij.- 
anglf.  r-eeil  cicel  (ans  *kakila-),  mittelengl. 
kechel  'flciuer  !^ud)en'.  3In§  einem  germ,  kakan- 
ftflnimen  biird)  C^^ntlehnung  and)  finn.  kakko, 
läpp,  gakko  'iTudhen',  aus  ber  9tebcnform  kökan 
bic  roman.  Sippe  Pon  fatal,  coca,  d)urm.  cocca, 
proo.  coco,  pifarb.  couque  '.^udjen'  unb  bie 
roman.  23enennung  be§  Sd)laraffen=  ober  .^ud)en= 
lanbe§  ab5  Cöcania  (gebilbet  mie  Germania 
Alemannia  Britannia ) :  afranjCif.  Coquaigne, 
ital.  Cuccagna,  fpau.  Oucana  (moher  and)  mittel- 
engl. Cockaine,  mnbl.  Kokinje).    Sie  burd)  bea 


^üc^eufc^ctte 


210 


füfil 


%biant  a  :  o  al§  edit  cjcvm.  cnuiciciic  Sippe 
kokan-  kakan-  'S?lld)cn*  (»uoäU  tauiu  istac^el) 
hat  tiincr{)alb  bcr  übrigen  ibg.  Spracfien  feine 
ncf}crc  ^»^iibcliör.  Xie  2ippc  Pon  i^Tocf)  =^  engl. 
Cook  x\t  iinpenüanbt. 

JftÜt^fnft^CÜC  5-  'anemone  pulsatilla',  ein 
nl)b.,  pon  einigen  ber  ^Nebenformen  Stnij',  ^ni)-- 
i  d)  c  1 1  c  iDcgen  al§  Ä  ü  i}  diit  u  f  di  e  1 1  e  gebeutet ; 
bie  !Öesie(}ung  ;?u  bcm  gleid)beb.  frj.  coquelourde 
ift  nnflar;  jebenfatl^  beruht  aber  bie  nf)b.  iBort= 
form  anf  polfsetpmologifc^ei-  Umformung. 

ftütfjlcin  )}'(.,  erft  n()b.:  ein  mb.  nbb.  2?Jort, 
ieit  nnb  bnrd)  £ntf)er  bb.  gcmorben,  nrfprgl.  in 
Dberbcntid)[anb  unpcrftanbeu,  mie  benn  Sntf)ere 
>iüd)lein  in  3tb.  "i^ctrio  2?ibelg(oifar  1523  mit 
„•S^ünctlen,  junge  .t>ünliu"  übcriet3t  ift  (oberb.  bial. 
lüienli,  meftUlb.  hünkol,  fdlluäb.  luggele).  Sem 
mb.  nbb.  kiichen  küken  cntipred)eu  angif.  cycen 
(5Jifur.  cvcnu),  mittelengl.  chiken,  engl,  chick 
chicken,  norb.  kjüklingr,  nbl.  kieken  keuken. 
l)ie  Siminutipbilbnng  mit  -ina-  (got.  *kiukein) 
ift  grabe  bei  Xiernamcn  fe{)r  üblich :  got.  gait- 
eiii,  angIf.  ticcen  (got.  *tikkein),  angIf.  hecen 
(got.  *h6keinl  9h  'junge  3icge'  (unter  ©eife); 
f.  5^  ü  1 1  c  n ,  S  d)  m  e  i  n ,  ^idltxn  ,  and)  ÜK  ä  b  = 
cfteu.  "Sa^  m  ©runbe  (iegenbe  (gubftantiPum 
ift  angtf.  cocc,  engl,  cock,  norb.  kokkr  '§abn' 
(moau  jene«  got.  *kiukeiii  9h  in  3lblautöPerf)ält= 
ni»  ftcf)t).  3(n  (5ntle^nung  be^o  germ.  2Öorte§ 
au§  bem  9toman.  (frj.  coqj  ift  nid)t  ^u  benfen ; 
frs.  coq  unb  anglf.  cocc  (oberb.  gockel  gückel) 
finb  junge  onomatopoiet.  2ßortfd)öpfungeu,  mie 
benu  aud)  fi)mr.  forn.  cog  'Stucfucf'  auf  örbf. 
cucä  mcift  (basu  altir.  cüach  'Stucfucf'  au§ 
coucä).    Sgl.  ^ucfucf. 

fuifcn  f.  gucfen. 

fiudutf  ilJ.  au§  g(eid)beb.  fettenen  fpät=m^b. 
kuckuck  iDJ.;  gouch  ift  bie  gcmiibnlid)e  mf)b.  33e= 
3eid)nung  für  ^ucfurf,  bai^  im  15.  3aÖvbunbert 
au§  bem  9JbI.  nac^  Seutfd)lanb  fam  (nbl.  koe- 
koek,  frül)  mubl.  cuccüc):  eine  onomatop. 
SBortbilbung  Pon  meiter  ^Verbreitung,  o^nc  ha^ 
immer  an  ©ntte^nung  :^u  benfen  ift :  engt,  cuckoo, 
frg.  coucou,  tat.  cüculus,  fpmr.  forn.  cog,  attir. 
cüach  (Pgl.  and)  ^  ü  di  I  e  i  n).  2)0^  SBort 
.^ucfuff  ift  Pom  15.  ^sa\n'i)-  au  pon  9iorben 
nad)  Süben  Porgcbrnngen;  im  1<5.  3fl'}vb.  be= 
gegnen  in  Dberbeutfdilanb  nod)  llmbilbnngen  äu 
„©ucfgand),  (Mußgaud),  !^utn." 

ßufC  %.  (bei  Steinbad)  17:U  siuffej 
■Sd)nabel  beö  Sd)Iittens';  im  Sdimeig.  iöaier. 
bafür  .Stued)en;  ml)b.  *kuofe  *kuoche  fehlen 
in  biefer  ^43ebeutuug,  ebenfo  al)b.  *kuofa;  bc: 
legt  ift  al)b.  chuohha  in  slitochoha  'Sd)titten= 
fc^nabel'  (iöcifpiele  für  ben  Jöed)fe(  Pon  k-cli 


nnb  p-f  f.  unter  friedien):  pgl.  mubb.  koke 
'Sd)littenfd)naber.  3Vte(feid)t  finb  nrPenuaubt 
lit.  zagrc  >}.  '@abelt)o[s  am  'WnQc'  nnb  weiter^ 
hin  nod)  bie  bamit  penuanbten  zaginys  "M. 
'^4Vfaf)I,  '4Vfoften',  zägaras  Ti.  'bürrc^  ^{eie'. 
[  .yierauö  ergäbe  fid)  bie  33ebentung§entiuicflnng 
ifür  bb.  S?ufe  Pon  felbft. 
'  ftufe^  (bei  Steinbad)  1734  JJuffej  'Öefäß' 
an^  g(eid)beb.  mf)b.  kuofe,  ai)h.  kuofa  ^•.;  bie 
5U  Wrnnbe  liegenbe  ^ovnt  Por  ber  [)b.  ßaiitPer^ 
fd)iebung  repriifentiert  afäd)f.  cöpa  ^•.  'ünit\ 
foiüic  engl,  coop  'i^fufe'.  %n^  mlat.  copa,  9{eben-- 
form  5u  cüpa  'f^-aß',  morauö  nb(.  kuip  '.S?ufe'; 
pgl.  nod)  Sl übel.  I^ie  (Suttebnung  muf5,  baba^ 
f)b.  Söort  i?autPerfd)iebnug  5eigt,  ettoa  im  ober 
Por  bem  7.  3abrb.  ftattgefunben  baben;  picUeicbt 
fain  cy  mit  bcm  iBcinbau  nach  Xeutfd)(anb. 

.ttüfer  iU.  aus  mbb.  küefer  ±K.  'is?üfer'; 
pgl.  nbl.  kuiper,  engt,  cooper. 

ftugel  Js:  aua  g(eid)beb.  mt)b.  kugel  kugele 
5. ;  pgl.  mubb.  nbl.  kogel.  SBeiter  ii"t  ba^  ©ort 
ntd)t  bcgeugt.  i^eriüanbt  ift  n^b.  SiauU  au^ 
kül  kugl;  ferner  nhb.  .'S e nie,  mop  nahe  per^ 
manbt  engl,  cudgel  'S^nüttcl,  Scule',  anglf.  cycgel : 
.sieule  ift  'Stange  mit  fngclförmigcm  (Snbe'. 
Sie  jn  ©runbe  licgenbcn  german.  kugu-la  (mit 
Sintinntipfuffijj  unb  kugja-  beruhen  auf  Porgerm. 
guwe-  (Übergang  Pon  w  in  g  mie  in  3ugcnb), 
)POäu  aud)  ffr.  gola  'j^ugel'.  2)od}  beuten  bie 
rhein.  9Jebcnformcn  klugel  krugel  '.■ftugeP  eher 
auf  Sinäuet. 

Ünt)  Z'-  a»ö  gleichbeb.  mhb.  ahb.  kuo  5.; 
pgl.  mubb.  ko,  nbl.  koe,  engl,  cow,  anglf.  cü, 
onorb.  kyr  5-  (Qot.  *kösj:  gemeiugerm  kö-  5. 
'Stul)'.  2)er  yiamt  reid)t  (mie  @eife,  9JUu§, 
SSolf)  über  ha^  @erni.  hinauf,  er  ift  in  ber  @c= 
ftalt  gow  (go)  gemeinibg. ;  pgl.  ffr.  gäus  (5kc. 
gäm)  >v.,  gr.  ßnrc  (Stamm  ;':?of),  lat.  bos  (St. 
bov-).  Siefc  finb  DJ.  unb  Jy.  jugleid):  alfo  ffr. 
gäus  9JJ.  'Stier,  Stinb',  5'-  '^W',  gr-  ßoi-^g 
'9tinb,  Cchfe,  .^luh';  lat.  bos  'Dchfe,  ^uh';  lett. 
güws  '^uh'.  SiefeS  gemeinibg.  2Bort  bemeift 
wie  anbere  uralte  Söorte  (ogl.  *1>  f  e  r  b ,  Sd)af, 
.s^-»unb,  Od)fe  u.  a.),  bafe  bie  3nbogermanen 
bereits  Por  ber  Xrennung  in  bie  fpäteren  Stämme 
fid)  .üauc'tiere  nütilid)  gemad)t  hatten. 

tül^l  'Jlbj.  auc-  gleid)beb.  mhb.  küel  küele 
2lbi. ;  baneben  eine  regelmäßige  umlaut'^lofe 
^■ornt  kuül-  in  3"fammenfcBungen  luie  kuolhüs 
dl.  '.slühlhauö  >iub  im  iHbP.  kuole  (pgl.  fd)Dn, 
fpät,  faft);  ahb.  kuoli  Jlbj.  'fühl'  (*kuolo 
!?lbP. ).  (5'ntfpred)enb  mubb.  kol,  nbl.  koel,  anglf. 
cöl.  engl,  oool  'fühl'.  Ta?  5lbj.  ift  al§  koli- 
(urfprgl.  kolu-i  gemeiniocftgerm.;  basSlbj.  fall 
ift  bie  alte  4>niti3ipialbilbnug  sn   bem  Stamme 

2S* 


fiitjn 


22it 


.(liinft 


luni  fiilil,  ^c^■  im  ülJovb.  (kalaj  imb  i?lngl{. 
(calan)  ein  ft.  3t>ü-  jeigt;  bic  nodi  uerumubteii 
engl.  Chili,  anglf.  cele  cyle  'Jvoft'  beni()cit  auf 
ijot.  *kali-. 

fül^n  'Jlbj.  (bein  £cf)n3äb.=23aicv.  iiub  audi 
fonfr  bev  isolfefpradic  jeet  fvenib ;  in  bcv  Scfimcij 
meint  ;^iien  'gefunb,  fi'itcfi  non  ^-avbe')  au§  m()b. 
küen  küene,  al)b.  kuoni  ehuoni  'füf)n,  fampf= 
luftig,  l'tarf  (eine  nidit  uniiictantete  3febenform 
baju  t»gl.  in  mf)b.  at)b.  kuonheit  A\  'ftiif)n{)eit' 
unb  im  ?tbü,  aiib.  kuono).  (Sutfpredjenb  mnbb. 
koene,  nbl.  koen,  anfllf.  eene  'füfm'  (and) 
'tueifc'),  engl,  keen  *id}arf'.  Süsu  norb.  kdenn 
'toeife,  erfabven':  unb  biefc  33ebcutung  fiiuc^ 
angl).  cene  bcbentet  'meife')  >üirb  urfprgl, 
int  SBet'tijerm.  gegolten  haben,  lüoranf  unfer 
(J-igennamc  ^onr ab  meift:  alj^.  m^b.  Kuonrät 
(ofnie  Umlaut  luie  aiih.  mt)b.  kuonheit),  anglf. 
Cenred  (got.  *K6nire{)s)  bebcutet  etiua  'lueifen 
'Mat  gebenb'.  S)a§  germ.  köu-i-  (eigtl.  'luer  üci-- 
ftel)en  fann,  gefd)eut')  ift  urfprgl.  i^erbalabj.  su 
2Bs-  kau  (norgerm.  gön  ügl.  bcf.  in  gr.  ybyun'a 
'tt)ue  funb'j  in  fönnen,  luesljalb  bie  lücftgerm. 
iöebentung  'füf)n'  als  abgeleitet  gegenüber  ber 
anorb.  Sebeutung  gn  gelten  ^at.  5IIIe  inteUef= 
tucllen  ober  morolifdicn  Segriffe  ber  altgcrm. 
3eit  ftefien  ober  treten  in  Söe^ie^nng  i\\  S^rieg 
uiib  stampf  (ögl.  bnlb,  fdjuell,  Strieg); 
fül)n  mit()in  it)oI)I  eigtl.  efliptifd)  für  oki\i.  in  (zi) 
wige  kuoni  ober  al§  Subftitut  für  urfprüng= 
lid)e  3ufammenfe^ungcn  ttiie  anglf.  gärcene  eigtl. 
'fpccrerfal)ren',  anorb.  vigkoenu  'fampferfa{}rcn', 
kjaldkdenn  'fdiitberfaljren'. 

t  ßüfcn  nbb.  f.  St üd) lein. 

fiümmel  iT>.  au§  gleic^beb.  ml)b.  kümel,  al)b. 
kumil  ajL  mit  ben  9kbenformen  m^b.  kümin, 
o!c^.  kumin  chumi;  ügl.  anglf.  cymen,  nbl. 
komijn,  mnbb.  körnen:  au§  lat.=gemeinroman. 
cüminum.  Übergang  üon  n  in  1  loic  in  Steffel; 
bie  bei  Sutfjer  ^errfdienbe  %q\\\\  Slnmmel  ift 
Öftlid)  mb.,  üon  \>(\.  ans  fd)riftfpracölid)  gett)or= 
ben  falem.  kümi,  baier.  kümich).  Söegen  ber 
$eriobe  ber  Übernahme  lat.  2Borte,  bie  auf  (Sarten= 
unb  ^odjfunft  Segug  l)abcn,  ogl.  .Stapel,  Stöfc, 
.^  ü  c^  e ,  STc  i  n  3  e ,  ^  f  e  f  f  e  r  2c. 

ftummer  ll'J.  aus  m^b.  kumber  2}J.  'Summer, 
@ram ;  §afenbrcd' ;  mittelengl.  conibren  'be- 
fdimeren,  beläftigen',  engl,  to  cumber.  2)ie  Sippe 
flingt  an  eine  roman.  fe^r  ftarf  an :  fr^.  de- 
combres  'Schutt',  portug.  comoro  combro  '@rb= 
Öaufe',  ital.  ingombro  '£)inbcrni§',  frj.  encom- 
brcr  *Dcrfd)ütteu ,  üerfperren';  nilat.  combrus 
*(Srbl}aufen,  3>ert)an,  l)emmenbc  IHuffdinttung'. 
2)ie  germ.  SBortfippc  fd)eint  ins  3}oman.  ge= 
brnngen  ju  fein.    S^cnn  gn  ber  jüngeren  Jornt 


mit  r  finben  wir  im  3Inglf.  unb  9lorb.  eine 
5Jebcnform  mit  1:  anorb.  kumbl  '@rabl}üger. 

ifiummet  9c.  (bei  Steinbad)  173-i  Stumtj  aus 
gleid)beb.  ml}b.  koraat  D'l. :  in  ml)b.  3eit  a\\% 
bem  Slan.  entleljut  (bgl.  aflob.  chomatü,  poln. 
chomiit);  baljer  nid)t  über  ba»  bentfc^c  ©ebiet 
l)tnau§  ücrbreitet.  2)ie  flau.  Sippe  be§  gleid)beb. 
aftoü.  chomatü  (barans  entlel)nt  lit.  kamäntai 
^{.  'S?nmmet'j  ftammt  an§  bem  iHltgerm, ;  ogl. 
mittelengl.  nenengl.  hame,  nbl.  haam,  meftföl. 
ham  {^Q&  öftlid)e  9?bb.  fagt  turnt),  Dber^effen 
hörne,  StfteinproOinj  hamen  hammen '.Kummet': 
bie^  germ.  hama-  ift  mit  gr.  yrjuö<  'ilummet' 
urücrroaubt. 

Jftumpßn  3Jl  im  legten  a^iertel  bes  18.  Sa^rt)?. 
befannter  geworben  burdi  :öobe  unb  Don  ÜJJplinö 

1 1777  §amilton§  2)iä[)rd)en  S.  560  oer3eid}uet,  nod) 
tu  .s^et^naß'  5lntibarbaru§  1797  al§  mobifc^  oer- 
pönt:  eine  nrd)aifirenbe  ©vneuerung  üon  ntf)b. 
kumpän  kompän  3JJ.  '©efelle ,  ©enoffc":  bies 
an^  frj.  proü.  compaing  '0efäl}rte'.  SJMat.  com- 
panio  eigtl.  'Srotgenoffe'  berut}t  auf  nltgerm. 
2Iu§brüden  mte  got.  gahlaiba,  aijh.  gileibo  Wl. 
'Öenoffe',  al)b.  gima320  '(vjenoffe'  äU  ma^  9h 
'Spcife';  ügl.  bef.  Sa  ib. 

ßumt)cft,  Sompöft  iDh  '(5ingemad)te3, 
Sd)uttl}aufen,  Xüngcrl)anfen'  ans  ml)b.  kumpost, 
aud)  kumpost  IT}.  '(vingemad)tes',  bef.  'Sauer= 
front'  au»  bem  :Homan.  (ital.  compösto). 

ftumpf  3}L  ou§  ml)b.  kumpf  Ti.  'ein  ©efäß'; 
ogl.  nbb.  kump.  (S'in  mint,  cumpus  al§  Cuetle 
für  boa  beutfd)e  SSort  ejriftiert  nid)t;  aud)  I}abeu 

j  mlat.  cumba  cunibus  feine  Öebeutung  mie  unfer 
tumpf ,  me»l)alb  man  fie  and)  nidit  ^nr  -Deutung 

I  Don  btal.  nl)b.  tum  nie  'tiefe  Sdiale'  Dermenben 
barf.    ajietmeljr  ftnb  tumme  unb  Stumpf  gut 

I  germ.  ^SBorte';  haiu.  anglf.  curab  '©etreibemaß', 

i  engt,  coomb. 

t  ftündjcl  1.  St  antndjen. 
tunb    '^Ibj.   aus   nif)b.  kunt   (dj,    al)b.    kund 
'ilbj.  'fennen  gelernt,  befannt  gemorben,    funb'; 
entfprcd)enb  got.  kun{)s  'befannt',   afödif.  küd, 

,  anglf.  cü{)  'befannt',   engl,  couth   (je^t  nur   in 

■  ber  3'iiainmeufe^ung  uncouth  'unbefanut,  unge= 
fd)lad)t,  munberlid),  rol)'):  ein  gemetngerm.  5lbi. 
in  ber  J-orm  kuapa-  an»  nnoerfc^obcnem  gn-to-, 
ia^  eigtl.  ^arti^ip  auf  to-  %n  bem  unter 
fönneu,  fennen  unb  fn^n  befproc^enen 
äJerbalftanun  ber  ibg.  2B3.  gon  gno  ift.  3lnbere  3U 

;  Slbj.  geworbene  $art.  f.  unter  falt  unbflaut. 
t  ftuuft  7s-.  au»  ml)b.  al}b.  kunft  kumft  j^-. 
'ha§i  tommen,  bie  9tnfnnft':  Dgl.  got.  gaqum|is 
?y.  '3ufoiiiiiit-'nfunft,  i>erfommlnng':  ba§  su^got. 
qinian,  lib.  tomuien  geliörige  3>erbalabftraftum 
mit    3lbleitung    -\n-    an^  -ti-    (ngl.    Sd)ulb, 


.^^ittfef 


221 


c!^urrior 


2)urft,  (Stft).  Die  ©tiifc^icbuun  cincsi  f  in 
bie  iierbinbung  mp  (mft)  su  mft,  Dgl.  nod) 
i8crnunft,  3unft,  :')ianft'  entiprirf)t  ber 
unter  ^unft  ern)ä[)nten  (Sinfügnng  eine»  s  in 
np  (ns|)  5u  nstj.  —  fünftiß  3Ibj.  am  mf)b. 
kümftec ,  af)b.  kumftig  'iua§  fommcnb  ift, 
futiirus'. 

t  ßuntcl  5-  '6l.nnnrocfen'  an§  gleidjbeb.  ml)b. 
kunkel  ^•.,  a^b.  chunchla  chunchala  ^y. :  ein 
id)n)iib.  nlem.  rbein.  SBort,  luofür  fonft  'Itocfen 
gilt  (fo  and}  ijftrcid).  baier.  mb. ).  5}en  übrigen 
altgerni.  2}fa.  fcf)tt  ha^  2Bort,  beffen  ^Verbreitung 
über  ba?  fiibiuenlic^e  S^eutid^fanb  für  (Jnt-- 
le^nung  au§  bein  ^tontan.  fpridjt,  3nnial  bie 
ältere  alj'i).  ^-orm  ehonachla  bcn  gicidjbeb.  rontan. 
3Sorten  tautlid)  nabe  ftebt:  ntlat.  conucla  (für 
*colucla  gilt  a(§  2)iniin.  gu  uolus  'SDinnrodcn')  = 
ita(.  conoccliia,  frj.  quenouille  '©piunrocfeu', 
wüber  audb  'ixi^  gteid)beb.  altir.  cuicel. 

fiunft  5.  an§  ntf)b.  a1:}'i).  kunst  ^•.  '.sTcnntni§, 
3öei^^eit,  (Se)d)irflid)feit,  Sfnnft';  ligL  aiäd)f.kunsti 
ijsl.  '.^cnntniffc,  2Bei5t)ett',  nbl.  kunst ;  im  (f ngL 
fel}lenb,  cbcnfo  im  @ot.  —  Jßerbalabftraftum  gu 
ftinnen  roie  S^unft  gu  fommen;  s  ift  enpf)o= 
nifd)  entiüicfett  üor  bem  2)ental;  ugl.  'Brunft 
in  brennen,  @  u  n  ft  gn  gönne  n. 

fuutcrbunt  2lbi.,  erft  nfjb.;  mbb.  bafnr  kunt- 
vech  i.Hbi. ;  ob  bte)e§  bebcntet  'bunt,  feltfam 
mie  ein  !(?nntcr',  b.  b- '"lonstrum,  Untier'? 
SBiibrenb  aber  mbb.  kunter  'Untier',  of}b.  chun- 
tar  '§erbe,  öerbenDief)'  (tienuanbt  mit  afloü.  zena, 
lit.  genü  'treibe  ä>rel)'?)  oberbentfcb,  ift  f  nntcr^ 
bu n t  eigtl.  nbb.  Sotool^I  mbb.  kuntervech  al§ 
n^b.  f  n  n  t  e  r  b  u  n  t  finb  92ad)bilbungen  üou  m'^b. 
kunterfeit  eigtl.  'contrafactus,  uuedit':  im  DJbb. 
(Tlh.)  Ijaüt  man  barau§  ein  kunter  %a§  ^al^djt, 
iäufcbenbe'  gefolgert. 

ßu^ifcr  9f.  ans  gletdjbeb.  ml)b.  kupfer,  a^b. 
kupfar  31.:  alte?  Sebnlüort  aus  lat.  cuprum, 
woraus  äunädbft  *kuppor  fid)  entnjidfeln  mußte: 
bie  ®ntl ebnung  muß  t)or  bem  6/7.  3al)v'f)unbert 
ftattgefunben  baben;  iigl.  nbl.  mnbb.  koper,  anglf. 
copor,  engl,  copper,  norb.  kopar.  Spütlat. 
cuprum  (roober  ha^j  gleid)beb.  fpau.  portng. 
cobre)  refp.  aes  cyprium  ober  blofj  cyprium 
(roober  frj.  cuivre)  ift  röm.  fnic^t  eine  gried).) 
Se3eid)nnngemeife;  römifd^er  iU'rmittelung  baben 
mol)l  bie  ÖJermaneu  bie  erfte  uäbere  23cfanntfdiaft 
bes  StupferS  gu  oerbanfen.  2)ic  3ii)el  (Sijpcrn 
f)iefe  im  bentid)cn  ilHttclalter  Stipp  er  im  ?ln= 
jc^luB  an  bie  bii5antinifd)=ngr.  3Iu»)pracbe  üon 
Kvnooc:  babcr  mbb.  kippor  ober  kipperwin 
\^t)prermcin'. 

föup^jc  7i-.  'i^ergfpiöe',  erft  feif  Hörigem  3af)t= 
bnnbcvt  fd)viftbcnt)d)cS  ÄUirt  ane-  bem  SJib.;  bb. 


märe  eine  Jorm  mit  pf.  s!oppc  unb  Suppe 
fomie  taupc  f'Sfamm  ber  Sijgel'  and)  Stoppe 
genannt,  ugl.  afäd)).  coppod  'cristatus'  öon 
gdilangen)  finb  üeriranbte  2Bortc  mit  ber  @runb= 
bebeutung  'Spiee,  änjserftes  (Snbe',  bie  bem  ftreng 
I)b.  üerfd)obeneu  Äopf  oou  §aus  au§  eignet. 
Unter  S?opf  mirb  lat.  Urfprung  angenommen 
(mlat.  roman.  cupa  '28ed)er').  3m  3}H)b.  ift  kuppe 
?f ,  abb.  chuppa  5.  'Stopfbeberfung'  (bef.  unter 
bem  §elme);  f.  S^opf. 

ßu))})cl  f^-.,  erft  nl)b.,  ans  ital.  cupola  (rXv 
coupole). 

fujjpclu  3t>ü.  au§  ml)b,  kuppeln  koppeln 
'an  bie  Goppel  legen,  binben,  feffeln,  üereinigen' ; 
mbb.  kuppelspil  'Kuppelei',  kuppelaere  'Stuppler', 
kupelserinne  '.STupplcriu':  Jlbleituug  pon  Äop  = 
p  e  l ,  lat.  copulare. 

t  fiur,  (£  l)  u  r  %.  'ÜBa^l'  in  .ft  n  r  f  ü  r  ft  sn  e  r= 
foren,  crficfeu  gehörig ;  mbb.  kür  küre  %. 
Tnib.  of)ne  Umlaut  kur  kure)  'Überlegung,  prü= 
fenbc  JBaljl',  bef.  'StiJnigSioabr  (mbb.  kür  kur- 
vürste ,  mb.  korvürste  'Iturfürft') ;  a{}b.  churi 
5.,  meldie  nmgelautcte  Jorm  in  l)b.  SBilltür 
regelrcd)t  geblieben  ift.  3Inglf.  cyre  SK. 'SBabl' ; 
norb.  kur  keyr  9L  'äBa^l'.    S.  fiefen. 

JVäraB  2Ä.,  an^  f^S-  cuirasse;  im  li5.  unb 
17.  3fiÖri  (ä.  S8.  bei  2«atbcfiu§  1562  Sarepta 
77b)  luib  nod)  bei  Steinbad)  173i  als  Slüris. 
(iJrimmelsbrtiifcu  1669  Simplic.  I,  3  bat  (5ou  = 
r  a  1  f  i  r  e  r  'Slnraffier',  aber  baf ür  ft  n  r  i  ff  e  r  f d)on 
im  Xbeuerbauf  1517. 

ßiirbc,  fturbel  \^.  aus  ml)b.  kurbe,  abb. 
kurba  g.  *2öinbc  am  23runnen  (jum  öinablaffen 
unb  ®mpor5iel)cn  bc§  SdiöpfeimerS)';  meift  auf 
frg.  courbe,  iueitcrbin  lat.  *curva  '.ftrnmm^olj' 
äu  curvus  surndgefü^rt. 

ßürbi«  im.  (Steinbad)  1734  ftürb§::au§ 
gleicftbeb.  mt)b.  kürbe^  kürbi^,  al)b.  kurbi^  3.1i. 
(feiten  'J^.J ;  Por  ber  ^b.  2autt>erf(^ielniug  (Don  t 
in  32)  entlehnt  an^  lat.  Cucurbita,  njo^er  and) 
anglf.  cyrfet  {ba^  gleidjbeb.  anglf.  hwerfette 
roeift  auf  Urüeriiianbtfd)aft  mit  lat.  cu-curbita). 
£b  bie  rebuplisierte  i^-orm  beS  tat.  SSorteS  non 
ben  (Germanen  felber  erleid)tert  mürbe,  läßt  fidi 
nidjt  entid)eiben.  2tuS  lat.  Cucurbita  ftammen 
aud)  ital.  cucuzza,  frj.  gourde,  mober" engl. 
gourd,ubl.  kauwoerde.  3n  Öftreic^  gilt  '^luje^r. 

t  füren  ^tm.  'mäblen',  erft  nbb.,  abgeleitet  an'6 
älterem  kur  ^•.  '&al)[',  glcid)beb.  mit  ftur. 

tuvicrcn  3^11^-  aus  lat.  curare;  bicr®ntleb= 
nuiig  gcfdjab  um  1500  (Seleg:  2l)urnei)ffer3 
Historia  1578,  JUbertiuuS  1601  ber  strtegslent 
SBecfufir  102^);  .^enpolbS  Diction.  1620  pcr= 
3ei(^net  e§  guerft. 

ßurner  W.  aus  fr,,,  i-ourier  eutlebnt  im  16. 


•Hiiro 


222 


.ftur 


oatirh.  (^^clcii:  is>ttcbci-fl  loS'^  Äjciinfiilm  Ct  II; 
'Hicphau  1593  Supplem.  Epit  30;  iBiutcrmonat 
1GÜ9  Calend.  Hist.  Decenn.  416.);  am  ®cf)UtB 
bc§  18.  Cwftrfi'^-  tritt  bafür  (^Mlbotc  auf. 

ffursiif.'Sdiiff^baliu',  im  Ki'lT.^vaflvd.  cursus 
(5.  ^.  l'atomiK-  1G17  Rel.  llist.  Sem.  S.  100 
„il)rcil  cursum  nclimcn")  — -  lat.  cursus;  SJuvS 
mivb  Kit  Ä^ciipolbe  Diction.  1620  in  bcit  J'i'ci"'^^ 
mi^rtcrbüdiern  Dcv5eid)net. 

ßüvftiöncr  'M.  au§  gteid)bcb.  m^b.  kürseneere 
il2.  (seil  an^  s  3trfd},  bivfdien,  ,'g:rfd)): 
^^Iblcitinuj  uoil  mbb.kürsen  J.'il^elärorf',  al}b.  chiir= 
sinna  krusiim ,  aiigl).  crusne  'i^cIal'Drf'  ^  miat. 
crusna  crusina  crusinna.  i^eviuailbtc  i^Dttc 
finbcn  fic^  im  3laüif(^eii  (afloü.  krüzno  '^d?,') 
wo  Ca  iebod)  ebcni'o  luenig  uri'pvünglid)  l}eimtfc^ 
ift  ivic  in  CDciit)d)(anb ;  bod)  foiintc  ba^^  2öort 
Ulla  burcö  flau,  i^crniittelung  ^ugcfommcu  fein, 
incllcid)t  i>ou  irgcitb  ciuem  nörblid)creu  i^olfc 
auägcgaugcn.  llrücniiaubtid)aft  oou  af)b.  chursina 
mit  i]V.  (ji'ooa  '5-clI,  öaut'  ift  uumal)r)d)cinltd). 

furj  5lbi.  aii§'  gleid)beb.  mf)b.  al)b.  kurz: 
alte«  Se^umort  au»  lat.  curtus.  2Ba§  gur  früf)en 
.'öcrübevitabmc  bc§fctbeu  üov  bcr  I}b.  2autuer= 
ld)icbung  gcfülivt  bat,  ift  nod)  buuflcr  ala  bei 
1  i  d)  c  r  (auä  lat.  secürusj.  lIrt)cnüan^t1■d)aft  mit 
lat.  curtus  ift  auagefdiloffeu.  llJur  bic  IHuuabmc 
non  t^-ntlcbuung  erflärt  aud)  ba§  iu  obcvbeutfd). 
2)entmalcru  erfd)eiueube  kurt  fo()iic  ik>rfd)iebuug 
üou  t  SU  z),  ba§i  jüngere  !Jtcuent(ebuuug  ift;  ügl. 
al)b.  portapfortauubpforzaaua  lat.  porta;  f.audi 
Iiind)c.  l:k  g-orm  curt  ift  afädif.  unb  africf.; 
ugl.  nod)  nbl.  kort ,  t§I.  kortr.  l)ai^  2(nglf.  bat 
aus  lat.  curtus  ein  *curtinus  :  cyrten  'feiu' 
gebilbet,  fomte  cyrtel  —  engl,  kirtle  au§  *kurtil 
eigtl.  'S?uräfletb'  (aber  engl,  short  =  augif.  sceort 
berubt  mit  bcr  unter  S  d)  ür  je  bcbanbelten  Sippe 
auf  lat.  *excurtus).    3]gl.  nod)  mager. 

fujt^  3iiterp.  mit  beut  3t>i^-  ^ » i  d)  e  u  (au« 
frä.  couche  couclier)  feit  Js^iidtj  IT-ll  gebucht; 
mobf  Sebmoort  be§  30jäbr.  S?rieg§. 

.ftuB  IW.  (in  ber  nbb.  2]olf§fprad)e  üielf ad)  ju= 
rücfgebrängt;  ogl.  alem.  smuts,  mitteh{)ein.  smats, 
öftreid).  busserlj  au§  gleid)beb.  mbb.  abb.  kus 
(Öen.  kusses)  9}J.;  entfprecbeub  nbl.  kus,  afäcbf. 
cus  cos  ((^en.  -sses ),  anglf.  coss,  anorb.  koss 
9JJ. :  ein  gemetngcrni.  Söort  für  'Stufe';  nur  got. 
*kussus  feblt  fPgt.  got.  kukjan,  oftfrief.  kükken 
'füffen').  (Sine  üorgcrm.  3B3.  gut  gud  'füffen' 
.^cigt  fid)  nirgenbs;  fid)ere  !il^ermaubte  au6erf)atb 
beö  (^erm.  feblcu,  es  fei  beun,  baf)  ir.  bus  'Sippe', 
göl.  bus  'l'hiub  mit  bicfeu  Sippen'  Permanbt  ift. 


—  füjjcn  c^tiü.  auä  mbb.  mnbb.  küssen,  abb. 
küssen  --  anglf.  cyssan,  engl,  to  kiss,  anorb. 
kyssa. 

ftiiffcn  f.  i(tif)cu. 

Jffüfte  Js:,  sur  ^dt  ©ticlerö,  bcr  baä  iSort 
1691.  1695  juerft  bud)t,  iu  bie  ®d)riftiprad)e  auf= 
genommen  aU'?  nbl.  kuste  kust  'Äüftc',  ha^  mit 
engl,  coast,  mitteleugl.  coste  roman.  llrfprunga 
ift :  afrg.  coste,  fr?,  cote,  mlat.  costa  'i!üfte'. 

.ftüftcr  '•M.  au<c>  gleid)beb.  mbb.  a^b.  kustor 
kuster  3)^  ^Tfit  beut  (5.l)riftentum  in^  Seutfcbc 
gebrnngen;  unibrcnb  bei  ^r  eng  an?  al)b.  krüzi 
bcr  lat.  Stamm  cruci-,  5(cc.  Sg.  crucem  (unb 
nid)t  ber  Ültonünatio  crux)  ju  (^ruube  liegt,  gebt 
unfcr  iSüftcr  nid)t  auf  lat.  custodem  (Stamm 
custodi-)  jurücf,  and)  utd)t  auf  ben  'Jlom.  Sg. 
custos,  ba  in  abb.  3cit  fein  l}tbotaäi§mu§  ntetir 
ftattfinbct.  i^elmebr  babcu  mir  Pon  einem 
mlat.  mirfüd)  bezeugten  custor  (custorem)  au»; 
jugeben,  einer  fcltnereu  5Jebenform  ^n  gemöl)n= 
lid)em  custod- ,  irield)e  auö)  in  afrg.  cuistre 
'Äüfter'  fterft.  ÜJUat.  custos  (sc.  ecclesiae)  '3luf= 
fe^er,  .N^üter  ber  Slird)enf(eiuobien,  beitigen  (Se= 
fäfec  ?c.  presbyter  s.  clericus  cui  ecclesiae  et 
templi  cura  incumbit'.  —  ^n  glcid)er  Scbcutung 
mlat.  costurarius,  mobcr  afäcbf.  costaräri,  fomic 
nbb.  bial.  (^  u  ft  e  r  e  r.  3n  3iltbaicrn  unb  Sd)ma= 
ben  gilt  'Hkaucr,  in  Jmnfen  ^ird)ner,  in 
Reffen  O  p  p  e  r  m  a  n  u. 

ßutft^c  ^'.,  fd)on  im  16.  ^aifvi).  geläufig,  aua 
Ungar,  koszi  'Sagen  au§  ^o^V  (bei  JRaab):  ein 
gemcineurop.  ilultunuort  bcr  'JJcuscit;  ugl.  fr^. 
fpan.  coche,  engl,  coach,  ital.  coccio,  nbl.  koets. 

Ätuttc  Iv-  iiU'-^  litt)!',  kutte  5.  'SJJönc^^-fntte'; 
Pgl.  mlat.  cotta  cottus  'tunica  clericis  propria', 
ba^  aber  mit  äugef)örigen  roman.  SBorten  (frg. 
cotte  'llntcrrocf' ,  ital.  cotta)  auf  ba^  in  ai)b. 
chozzo,  mbb.  kotze  'grobea  Söolleni^eug ,  ^ede' 
ftccfenbe  gcrm.  kotta-  5urücfgebt.    '-^gl.  Äo^e. 

t".iluttcIn^.',sTalbaunen'auambb.(13.3abrl).) 
kuteln  ^.  \^albauuen';  al§  gut  bod)beutfcbea 
SSort  (nbb.  bafür  Siatbaunen)  fann  e3  mit 
nbb.  küt  '(5ingcmeibe'  nii^t  mol^l  urpermanbt 
fein;  eber  ift  an  got.  tjipus  'SBancb'  ^u  benfeu. 

Uur  55i.  'Xeil  einer  3cd)e',  älter  nbb.  (16/17. 
3abrb.)  unb  nod)  bial.  Sturfu^s  (®-  5lgricola 
1546  Interpret.  Voc.  Metall.  482  tud)e§  unb 
5l^encer-(Sber  1556  Vocab.  01'^  „Situd)eö  ober 
Xdl";  ü){atbefiu§  1562  Sarepta  90.  135"  ^uj 
Sfufn§;  (?,bbträu§  itap. XV  ,tudfü§  ufm.  :  öon 
ben  böbm.  (^rensgcbirgen  anö  borgebrnngen ;  aucb 
ccd).  ift  glcid)beb.  kukus  porbanben. 


Sab 


228 


£'Qben 


C 


2ab  yf.  niiv  mlib.  lap  (b)  9L  *i?ab',  aiidi 
'innere  Jli'ffiflfcit',  alib.  lab  '23rül)e';  c§  i)t,  ba 
IcBtere?  bie  (Mriinbbcbeiitunci  fein  trirb,  nid)t  un= 
lualirfdieinlidi,  baH  weitevf)in  oltgerm.  SBorte  für 
'i^lrsenei'  uenüanbt  finb:  got.  lubja  ^•.  *®ift', 
anglf.  Ivb  '©ift',  anorb.  lyf  '^^Irseiiei',  afib.  luppi 
9i.  'tötlidier  Soft';  bef.  ift  311  bead)teii  mhb. 
lllflb.  ka^seluppe  Fv. ,  nfib.  kasiluppa,  aitfllf. 
c.vs-lyb  gleidibeb.  mit  in()b.  k*selap  (baf^  5lb= 
laiit^5öerf)iiltni«  üon  l'ab  311  lubja  entfjjvidit  etlua 
bcm  uon  tib.  5i  a  f  c  511  anglf.  nosu,  engl,  nose ). 
2^ie  (Mvnnbbebentung  bcc-  Stamme?  fdieint  'ftorfe, 
fdiavfe  (5-ffen5,  li^flan^cnfoft'  jn  fein;  anorb.  lyf 
'5lr5nei'  nnb  got.  lubja '@ift'  finb  Siffercn^iernngcn 
anc'  berfelben  ©rnnbbebeutung. 

Sabbcrban  SJJ.  '.s^abcljau',  erft  n[)b.,  anc^  bem 
9cbb.;  baju  mit  anffnlligen  5ibmeid)ungen  bie  nb(. 
labberdaan,  engl,  abberdaan  itnb  slabberdaan, 
engl,  haberdine  mit  gleicher  23ebcntnng.  3" 
(SJvunbc  liegt  nid)t  bor  9lame  ber  fdiott.  (Stabt 
5lberbeen,  fonbcrn  bcr  tractus  Labu  r  dan  us. 
ein  Jeil  be§  3?ajfenl(inbe?  (iSanonne  bicB  La- 
burdum,  frs.  Labourd);  fr5.  ä^ermittelnng  nuiR 
hav  2Bort  in§  !9Jbl.  gebvadit  baben;  bie  ?yorm 
abberdaen  bembt  auf  üerfebrtcr  9tuffaffung  bc§ 
anlnutenben  1  al§  i'lrtifel.   3>gl.  nodi  S^abeljan. 

Inljen  3trt)-  n«§  »'t)b.  laben,  n{)b.  laboifl  ügl. 
angif.  gelafiani  'iuafd)en ,  erqnicfcn,  erfrifdien'. 
i^crürffiditigt  man  bie  üon  Jacitns  berid)tetc  Siebe 
ber  alten  ©ermanen  snm  2?aben,  fo  fann  man 
fid)  bie  Söebeutnngscntanrflnng  bon  'roafc^en'  nad) 
'erfrifdien'  fdion  benfcn.  3)a  nnn  ba§  i^erb  al)b. 
labon  —  onglf.  ifelafian  nur  loeftgerm.  ift  unb 
jugebörige  primäre  2lbleitnngcu  feblcn,  barf  man 
an  C^-ntlebnung  ane  lot.  lavare  'mafdien'  benfen 
dat.  V  ^^  germ.  b  in  Verona  ^  23 cm,  Ra- 
venna  —  JHaben);  bod)  ift  Uroermanbtfcbaft 
mit  lat.  lavare,  gr.  knif-iv  unmöglid).  —  l'abe 
A-.'(Jrquicfung*au§  gleidibeb.  mbb.  labe,  al)b.  laba. 

Sabtjrtntö  ')l.  fdion  im  Iß.  -'salirb.  (5.  2?.  bei 
6.  >vranf  unb  3n-'iiiflli)  allgemein  üblid),  feit 
Öeupolb  1620  gebud)t:  au§  gr.=lat.  labyrinrlms. 

Soi^ÖC  5'-  fl»'-  "'llfe-  lache,  al]\>.  lahha  a. 
'SadiC  'i'^füec,  äBaffcr  in  einer  (S^rboertiefnug". 
5n  Oberbentfdilanb  finbet  fid)  eine  9iebenform 
(baier.)  lacke  —  atib.  lacclia  '^4-Mi'tc',  tüoburc^ 
bie  2lnnabme  ber  Ci'-ntlebnung  au§  lat.  lacus  mit 
ber  öulgörcn  9febenform  laccus  empfoblen  tuirb  ; 
barau§  audi  ital.  lacoa  'tiefer  (^rnnb':  afloo. 
loky  'ßadic'  fdieint  bb.  llrfprung'?  ju  fein.  5(ber 
anglf.  lacu  —  engl,  lake  'See'  ift  an?  lat.  lacus 


entlebnt  (anglf.  lasfu  'See'  jebodi  ift  mit  bem  lat. 
Söort  uroermanbt). 

lorfien  3t>ü.  on§  gleid)beb.  mbb.  lachen,  ai)i>. 
lahheii  lahhan,  älter  hlahhan;  ba?  hh  bc?  bb. 
25orte§  bembt  auf  älterem  hj  nad)  got.  hlahjan 
O^xät  hloh)  'Iad)en',  anglf.  hlyhhan  hla-hhan. 
engl,  to  laugh,  nbl.  lachen  'ladien'.  ?(nfjerbalb 
be?  ©erm.  ift  bcr  Stamm  hiah,  oorgerm.  klak 
(tt)ol)l  onomatopoiet.  mic  bie  Sippe  Pon  flingen 
ober  lit.  kleg(-ti  'lärmen,  laut  lad)cn')  nid)t  mit 
Sidierbcit  nadösumeifen.  —  5lbleitung  l'adie  a. 
au?  mbb.  lache  ?i.  'ba?  l^adien';  Pgl.  engl, 
laughter,  anglf.  hleahtor,  mbb.  lahter'(5ieläditer', 
l  ä  dl  e  l  n  aib^  mbb.  l'cheln  ift  ^teratio  ^n  l a dun. 

gad)?  2}(.  an?  gleidibcb.  mbb.  lahs  (ilU.  l^hse;, 
abb.  lahs;  cntfprcdjenb  anglf.  leax,  anorb.  lax, 
fdiott.  lax:  gemeingerm.  unb  urgerm.  2?e3eidmung 
be?  £'ad)fe? ;  got.  märe  *lahs  Porau?5ufefe;cn.  llr- 
Perloanbt  in  bie  flaP.=lit.  ^^cjcidinnng:  lit.  lasziszä, 
lett.  lasis,  ruff.  lososü  '£adi?forclIc',  poln.  losos 
'Cadi?'.  Xamad)  ergiebt  fid)  (ogl.  ^-nd)?),  bafj 
ba?  s  in  abb.  lahs  Suffir  ift  nnb  nid)t  ^nr  33ur3cl 
gebort.    2>gl.  Salinen. 

t  Sat^tcr  9i.fy.  an^i  glcidjbeb.  mbb.  lähter 
lafter  (mb.j;  üon  bunfter  2.'iorgefd)id)tc;  fein 
Stamm  ift  nid)t  berfclbe  mie  in  ift  lafter. 

Sacf  9.1?.,  feit  Sd)ottcl  1668  gebndit:  au?  ital. 
lacca,  ba?  oriental.  Urfprnng?  ift  (perf.  lack  — 
ffr.  läksii  'l'arf'). 

Sadmu?  auv  nbl.  lackmoes  im  ?lnfang  bcv 
18.  3al)rb?.  cntlcfjnt. 

2obe  fV.  aü§'  ml)b.  lade  (a{)b.  *lada  *hlada?) 
5.  '2?ebälter,  .haften':  Haiti,  ift  eigtl.  eine '2>or: 
rid)tung  3um  23clabcn,  xHuflaben';  ba?  cntfprc= 
d)cnbc  anorb.  lilada  bebeutet  'Sd)cunc  (Sabe= 
bübnc)',  ebenfo  mittelcngl.  la|)o,  loober  engl,  lathe 
'S!rcdi?lcrbanf'.  üBcgen  mcitercr  i^cjügc  pgl.  ba? 
3tro.  laben,  llbrigen?  märe  and)  2>enDanbt= 
fd)aft  Pon  £?abc  mit  bem  folgenben  Subft.  l'a  = 
ben  benfbar;  'SBrcttcrtaftcn'  märe  bann  bie 
©runblicbcntnng. 

Soben  iU.  am  mbb.  laden  lade  9.I1.  '2?rett, 
2?oble,  Acnftcrlaben,  S?anflaben'.  3J?an  bat  Pon 
ber  23ebeutnng  bc?  ml)b.  lade  '2?rett'  al?  ber  ur= 
fprünglidien  au?5ugel)cn,  moburdi  '^Ibleitung  Pom 
3tto.  laben  unmabrfdieinlid)  nnb  2?e3icbung  3u 
nbb.  Satte  mabrfdicinlid)  loirb;  ba  Satte  im 
@ot.  Ol?  *lali[i6  unb  Sabc  al?  *lftjia  bar3U= 
ftellcn  )oärc,  hätte  man  ein  laj),  oorgerm.  lat 
mit  bcr  ^Pcbcntung  '23rctt'  ansunebmen;  ogl. 
Satte.  / 


laben 


—     224     — 


l'afriUc 


laben'  ^^tiü.  'mit  Jracibareiit  befctiiuercu'  an«  ' 
glcidUieb.  niliö.  laden,  aht>.  ladan  (älter  iiladan): 
ciitfprecf)enb  got.  hlapan,  nitiilf.  liladan,  engl,  to  ' 
lade  'laben'.  51uftälltci  ift  hav  d  be§  anglf.  2ßortc§ 
gcgcnülier  bem   \)  bc§  got.  iinb  d  bc?  a^b.;   bic  | 
lliiregelnuiBtgfcit  liegt  ronlirfdieinlidi  niif  Seiten  ' 
be-5  601.  ^llib-,  iüeld)c  iiinirfiu-iinglidien  gvanniin= 
tüdien  ilu'diicl  hatten,  alc-  läge  ibg.  t  jn  ©iiinbc; 
in  bev  Xf}at  aber  liegt  ibg.  dh  jn  ©runbe  (hla- , 
dau  hlod  hlodum   hladans,    nid)t   hlapan  hlöp  1 
hlödum    hladans);    Dgf.    afloü.    kladij    (klasti) 
'legen',  i>av  mit  engl,  to  lado  eine  ibg.  5Bs.  kladh 
ermeift.    3)gl.  ^ait  nnb  2nhc.  '< 

Inben-  3^10.  'looliin   berufen'  aib^  gleid)beb. 
ml)b.  laden,  atib.  ladön:  Don  laben*  bnrd)  ben 
Stnfaut  nnterfd)ieben :  laben*  'onerare'  l^at  im  i 
5rn(aut  urfprünglid)  hl,  luä^renb  laben-  'invi- , 
tare'  im  3inlant  ftet§  nur  einfad)e§  1  öatte:  got. ! 
lapon  'berufen',  anglf.  ladian  (engl.  auSgeftorbeuj. 
2ll5  germ.  Snrscl   liat  lap  ju   gelten;  für  bie 
::?ebeutung  berfelben  giebt  -^'ingcrseige  got.  lapöns 
5-.  '^-Berufung,  Jroft,  (Srll)iunft',  bac^  Hht).  lapa- 
leiko  'fe^r  gern'  nnb  n^b.  2 üb  er.    (Sin  33egriff ' 
'liebeüott  beftanbeln,  bitten'  muß  al§  ?luagong§= ! 
punft  genommen  merben;  eine  2Bä.  lat  mit  biefer  i 
iBebentung  ift  im  Streife  ber  übrigen  ibg.  8prad)en 
nod)  nidit  gefunbeu.    ÜbrigeU'^  barf  feinenfall» 
an  gr.  -/.cütTv  y.Xrj-Tn^  ufin.  gebad)t  werben,  ju 
benen  oielmei^r  nl)b.  liolen  gcl)ört. 

Söffe  Tl.  aus  tnl)b.  lape  läppe  2)t.  'einfältiger 
3JJenfc^,  Saffe'.  2)a§  Jßer^ältnis  uon  nl)b.  2  u  m  p 
gu  2nmpen  mad)t  ml)b.  läppe  '2affe'  neben 
*lappe  '2appen'  begreiflid) ;  bod)  ift  bie  nbb.  g-orm 
mit  ff  neben  bem  m^b.  pp  mit lar ;  ügl.  l  ä  p  p  i  f  d). 
SMnbere  benfen  für  nl)b.  2affe  an  33e3ie^ung  3u 
nbl.  nbb.  laf  'fabe'. 

Sage  ^■.  au§  mfib.  läge,  ai)b.  läga  "J.  '2egung, 
2age':  5U  liegen,  '^a^n  and)  nbb.  2ager  9h 
(für  eigtl.  legerj  ans  ntbb.  leger,  af)b.  legar 
9JL  '2ager';  ügl.  engl,  lair,  got.  ligrs. 

t  Sägel  f.  2egel. 

lfl!^m  3lbj.  aus  m^b.  af)b.  lam  (@en.  lames  i 
'glieberfcftmad),  laftm';  unb  smar  l)üt  bie  allge- 
meinere Sebeutuug  'glieberfc^mad)'  al^  urfprüng= 
lid)  5U  gelten,  ba  ein  gum  felben  Stamme  mit 
anberer  ^Jlblauteftufe  ge^i3rige§  Slbj.  al)b.  luomi, 
ml)b.  lüeme  'matt,  fd)laff',  fogar  'milb'  bebeutet. 
2;od)  jeigen  anorb.  lame,  anglf.  lama,  engl,  lame, 
afäc^f.  lamo,  nbl.  lam  'la^m',  baB  bic  im  dli)b. 
l)errfd)enbe  Jöebeutung  uralt  ift  (bafür  got.  halts, 
anbb.  anglf.  halt  gleich  lat.  claudus,  f£r.  khöda). 
2Ilte§  lama-  'fc^iuad),  gebred)lid)'  ( baraus  eutlel}nt 
proD.  lam)  läßt  an  aflop.  lomlj;i  (loniiti)'bred)en' 
(2B5.  lam)  benfen;  ruff.  lomota  '(sjüebcrreißen'. 
^gl.  nod)  norb.  lemja  'lähmen,  uutauglid)  mad)en'. 


V  Qafin  lUi. ,  erft  nbb.,  auo  frv  lame  '^•. 
'bünue  l'tetallplatte,  Xrabt'. 

Snib  De.  an§  ml)b.  a^b.  leip  (b)  (älter  al)b. 
bleib)  'in.  '2?rot'.  (5g  ift  ba^  ältere  germ.  2Bort 
gegenüber  ber  jüngeren  Se^eic^nung  2?  r  0 1,  meldie 
bem  (i)Ot.  nod)  ganj  nnb  bem  9(nglf.  fnft  ganj 
feblt.  tH}l.  got.  hlaifs  ((S5en.  hlaibis),  anglf.  hläf ; 
ba^u  nod)  got.  gahlaiba,  al)b.  gileibo  iTL  '(sJenoffe', 
ogl.  S  u  m  p  a  n.  Sind)  engl,  lord  an§  anglf.  hläford 
hläfweard  (got.  *hlaibwards)  '§err',  eigtl.  'Srot= 
mart',  fotcie  engt,  lady  an»  anglf.  hlsefdige  'do- 
mina'  (eigtl.  '93rotberteilerin'?)  entbalten  unfer 
bb.  2aib  in  ber  3»ian^ii'tiUtBuiiO;  Uflf-  "od) 
engl,  lammas  'g-eft  am  1.  Slugnft'  an?'  anglf. 
hlafmgesse  '^rotmeffe  al§  eine  iHrt  (?rntebanf= 
feft'.  2)ieie  uralten  Suf^nimcnfegungeu  beroeifen 
ba»  l)ol)e  5llter  oon  2  a  i  b  unb  ben  jüngeren  llr= 
fpruug  Pon  28 rot.  3)a§  Slau.  liat  fein  chlebö 
'23rot'  (barau?  lit.  klepas,  lett.  klaipns  'iProt') 
einem  altgerm.  2ialefte  entlel)ut  (mie  benn  ba'^ 
altgerm.  Söort  and)  in«  (yiit"-'(^'Ü^i'-  brang:  finn. 
leipä,  eft[)n.  leip  '33rot').    S.  2  e  b  f  u  d)  e  n. 

Saic^  WIM.,  ein  jtDeifelloS  uralte«  2Bort,  ba^S 
aber  erft  im  Spätml)b.  Porfommt;  entfpred)enb 
mnbb.  lek,  fdiroeb.  lek,  bän.  leeg.  *laik  muß 
etma  al«  got.  Jo^'i"  3"  ^^-  2aid)  ooran^gefet^t 
merben,  moburd)  3i'iatnmenl)aug  mit  germ.=got. 
laikan  'fpriugeu'  benfbar  luirb;  mnnbartlid)  be- 
beutet 2aid)  'lusus  venereus'  (Pgl.  2eicf)). 

2oie  Ti.  au§>  gleii^beb.  mf)b.  leie  leige,  ai)b. 
leigo  leijo  Wl.  'laicus'.  3ii  (Srunbe  liegt  ein 
romanifierte?  lat.  laicas,  moraus  and)  anglf. 
Isewed  '2aic' ,  engl,  lewd  'uiebrig'.  Xk  (F"nt= 
lel)nuug  faub  mol)l  fpätcr  ftatt  al§  bic  uon 
^3  rieft  er,  '4-^robft  unb  anberen  fird)lid)cn  iBe= 
5eid)nnngen. 

Safoi  9h,  fd)on  im  16.  3af)t^.  l)äufig  unb 
jmar  3uuäd)ft  im  Sübmeften  entlef)nt  an§  bem 
fd)on  um  14U0  bescngteu  fr^.  laquais  (eigtl. 
'S)ieuer,  ber  feinen  §errn  ^u  Jnfe  begleitet',  pe- 
disequus).  2?elcge:  5-rifiu§  15-il  Diction.  237"^ 
l  a  g g  a  i) ;  (irufius  1562  Gramm.  I,  266  2  a  d  a  i 
5rifd)ltn  1599  Xomencl.  429  2acfet);  2acfei) 
aud)  in  Sleiban§  Cration  1542;  2aquat  bei 
ih-if3bad)  1573  (Srünbl.  Stutmort  S.  43.  Seit 
aJJoalcr  1561  (al§2aggai)  2  ad  et))  gebud)t. 

Safen  2Jh9c.  erft  nl)b.  (feit  Sd)ottel  1663  ge= 
bud)t)  an§  bem  dlhb.  (anbb.  lakan  =  eigtl.  I)b. 
2ad)en,  ml)b.  lachen,  al)b.  lahhan):  2Beft= 
faleu  lieferte  Piel  2einen  (pgl.  2tuneu)  nad) 
Sübbcntfd)lanb,  bal)er  fonntc  bie  itbb.  2autform 
bie  l)b.  oerbrängen  (bajn  mittelengl.  lake).  ^ie 
^■orm  2  a  den  fd)on  bei  5'i'oneperger  1573  slrieg«= 
budi  202. 

ÖOtvi^C  S"-  nus'  gleid)beb.  fpät  ml)b,  lakon'tze : 


(attcn 


09r 


l?appiMi 


an^  mint,  liquin'tia  (bci^  a  in  bcc  crücii  Silbe 
be§  bcutid)en  2Bortc§  infolge  llnbetont^ett  nu§  i 
entftanben) ,  gleicfi  gr.  yÄv/.i'ootln  (mit  ber 
neueren  3(u§ipracf)e  ber  i^ofafe).  Uripriinqücli 
gr.  Söorte  ber  öfteren  mittclnlterlicfien  Üiebi^in 
bemabren  njtr  in  Jlrjt,  23üd)fe,  'i^flnfter, 
Sat Jverge  ufm.  bleuere  Ü}Jn.  f)aben  einlicimi)d)e 
^Benennungen  gefd^affen:  r^ein.  33ärenbreif, 
uafinn.=f)eff.  SJären^ucfer  u.  a. 

loDen  3tnj-  fl"^  "ibb.  lallen  'mit  i'cfnnerer 
3nnge  fprccfien,  Intlcn';  ha?-  entfprecbenbe  anorb. 
lalla  'roie  ein  ^inb  luanfen  beim  (Mcljen'  jeigt 
eine  auffällige  Übertragung  ber  Sebeutung.  35a§ 
c^v.  lahh',  lat.  lalläre ,  ^b.  lallen  finb  faum 
urberraanbt,  fonbern  iclbftänbige  onomatopoictifdie 
9?euid)öpfnngen  iuncrbalb  ber  cinscinen  Spradjen. 

t  Sninbert«nu^  5"  fom  nbb.  Spradigefü^I 
auf  St.  i?ambcrt  bejogcn;  l}iftori)d)  aufgefaßt  be= 
beutet  e§  'lonibnrbifdje  Dhiß'*  mt)b.  Lambardie 
Lombardie  nub  Lämpart  'Sombaibei,  3talien'. 
58gl.  2Balnu6. 

Somm  91.  nu§  gleid)beb.  mbb.  lamp  (^[.  l^m- 
ber),  abb.  lamb  9?.  f^piur.  l^mbir  i;  enttpredienb 
got.  lamb,  anglf.  lomb,  engl,  lainb,  nbl.  lam 
'fiamm':  nrgerm.  2?encuuung,  bie  and)  in§  3-inn. 
(al§  lammas ,  ©eu.  lampaanj  brang.  23cäüge 
aniserbalb  be§  @erm.  finb  nod)  uid)t  gefunben. 

2(impt  yf.  am  gleidjbeb.  mbb.  lampe  ^•.;  bte§ 
nad)  frj.  lampe  (gr.  /MnvdS),  mober  ancb  engl. 
lanip.  3Sgl.  Simpel.  —  Sampc  al§  33e3eidmuug 
be§  öafen  (fd)on  im  9ietucfc  23oß)  ift  .^T^ofeform 
für  2  a  m  b  r  e  d)  t  2  a  n  t  b  r  c  d)  t  1?  a  m  b  e  r  t  (f o 
ift  frübne.  Wat  al§  Benennung  be§  §afen  an§ 
2B  a  1 1  e  r  gefurzt).  SBe^iebung  p  fr3.  lapin,  nbl. 
lamprei  's?anind)en'  ift  nnflar. 

2ani))rfte  fy.  au§  mbb.  lamprete ,  \>a%  and) 
äU  lemfride  lantfride  ufm.  umgebeutct  nnirbe; 
a):^^.  lampreta  und)  lat.  lampreda  (mober  trj. 
lamproie,  engl,  lambrey)  mit  bcr  9Jebenform 
lampetra  eigtl.  'Steinlecfer'. 

2anb  S'i.  au§  gleicbbeb.  mbb.  lant  (d),  a^h. 
laut  (t)  91.:  ein  gemeingerm.  2öort;  ügl.  got. 
land  9J.  '0)egenb,  Saubgnt,  33aterlanb',  anorb. 
anglf.  engl.  ubi.  afiidif.  land  'Sanb'.  Uroenuanbt 
finb  ir.  land  lann ,  ci^mr.  llan ,  com.  lan  (an? 
®rbf.*landhä) 'freier  5pia^,  51ädie,  eingef riebigte« 
@tüct  2anb,  öof,  bret.  lan  '.'peibe*  fomie  afloü. 
ledina  '^eibelaub ,  unfultiüierteö  Sanb'  (ruff. 
l.jada  Ijadina ),  mit  lücldiem  leljtereu  fdinjeb.  bial. 
linda  ':örad)felb'  im  iUifaliemns  iibereinftimmt. 
2anb  ift  nlfo  norbeurop.,  luäbrcnb  Bieter  eine 
ioeit  größere  ^Verbreitung  bat.  Sie  roman.  Sirpe 
Pon  ital.  lande,  fr?,  lande  'öeibc,  C^^benc'  flammt 
eber  an§  bem  ^clt.  al§  anS  bem  Öerm. 

lanbcn  3t>P.  feit  Stieler  1691  gebndit:  ein 

ffliige,  (^tnmolojiftbeJ  SBcrterbucb     'i.  'Jlufl. 


ubb.  Sebnloort,  inofür  im  Oberbcutfc^en  beS  16. 
—18.  3abrb'j.  meift  anlänben  (fo  noc^  bei 
2Siefanb). 

Sänbicr  W.  erft  im  19.  3abrb.  auffommenb, 
eigtl.  Xans  au§  bem  Sanbl,  hA).  aul^  öftretd) 
ob  bcr  ®u§. 

t  SonbSfned^t  2)^.  eigtl.  'Solöat  im  3^'ienfte 
be§  Raubes'  am  SdUuf?  be§  15.  3abi^bs.  anf= 
trcteub  unb  im  16.  3abrb.  allgemein  üblid) ;  Polfs^ 
etpmologifd)  nielfad)  als  £an3fned)t  gefaßt. 
3m  16.  3abtb-  haixi  eine  abgefürste  9febenform 
2  a  n  6 ,  2  a  n  ^  t ,  urfprgl.  aU  ital.=fpau.  Scbimpf^ 
mortber  bcutfd)en  2anb§fned)te  unb  ber  Seutfd)en 
überbaupr  (fd)on  1527  2Babrbaftige  unb  turßc 
i*erid)t  in  bcr  Summa  ufm.  S.  2;  Peräeid)net 
bei  £->cupoIb  1620  Diction.  2.34J  ^  ital.  lanzo 
neben  eigtl.  lanzicshenecco. 

lanfl  Slbj.  au§  gleid)  beb.  mbb.  lanc  (g),  aiib.  (unb 
üfäd)f.J  lang :  CS  entfpredicu  anglf.  engl,  long,  got. 
laggs,  anorb.  langr,  nbl.  nbb.  lang:  gemeingerm. 
'^IbjeftiP,  nrpcrraanbt  mit  bem  gleidjbeb.  lat.  longus ; 
pielleidjt  ift  audi  altperf.  dränga  'lang'  perroanbt, 
fo  baß  im  2at.  unb  6erm.  ein  dental  (d  ober  dh  j 
abgefallen  märe;  gr.  dnhyo^,  afloü.  dlügü,  ffr. 
dirghäs  'lang'  bält  man  mit  9ted)t  fern.  —  '>R{)\>. 
langfam  ift  eine  ber  frübeften  Söilbungen  auf 
.sam  (got.  nur  lustusams  'Inftfam,  erfebut) :  anglf. 
lyngsum  langluierig,  anbanernb', afädif. langsam : 
im  !?tbb.  bcftcbt  neben  langsam  'lange  banernb' 
ein  laugseimi  'jögernb',  im  3}Jbb.  neben  lancsam 
•Jlbj.  2IbP.  'langfam'  ein  lancseime  'jögernb,  Iaug= 
fam':  im  9Jbb.  gef)t  lang  feint  Perloren  unb 
langfam  übernimmt  feine  Sebentung. 

Sonic  %.  an§  gleidibeb.  mbb.  lanze  %.;  bie§ 
\\a&)  nfr^.  lance  (lat.  lancea,  pgl.  itnl.  lancia). 

Sonjctte  ?s-  fett  Sdjottel  1663  gebud)t  unb 
im  17.  3tibrb.  allgemein  nblicb  (.'öldfiue  1629 
Sd)iffabrt  XXI,  83  Sanseet,  ailofdicrofd) 
1650  ^:i3ibilanbcr  I,  113  Saußete):  an?  frß. 
lancetto. 

Sa^Jpnlic  %..  bloß  nbb.  (feit  Stieler  1691  gc= 
bnd)t):  auö  nl)b.  2appe  mit  lat.  (Jnbnng  unb 
'Wictonung  mie  in  Sdimieralien  (frnb  nbb. 
.sjanfalien,  and)  S dienf alien). 

Sa))pen  9}f.  a\\^  mbb.  läppe  ^M.,  abb.  lappa 

^y.  'niebevbängerbes  Stücf  3^119'  Sappen';  eigtl. 

ipobi  nur  mb.,  im  Cberb.  bafür  %{t\i  (Sntber 

uermenbet  2appen,  aber  gleicb^eitig  bat  bofür 

'  \>a?^   2?a§ler   23ibcIgIoffar   pdu  %h.  %ttx\  1523 

„Stücf,  'iUe^,  2ump").  (vutfprcdicub  anglf.  Iseppa 

'Saum,    3ipfcl   ni»   vficibe',   engl,  lap   'Sd)Oß, 

;  ^\\s\d  am  bleibe',  nbl.  lap.    llnflar  ift  bie  lln= 

i  regelmäßigfeit  in  ber  (Fntfprediung  Pon  anglf.  pp 

unb  bb.  pp  (anglf.  pp  foUte  hh.  pf  fein).    @r. 

29 


fäppifdi 


226 


Laterne 


knfiu^  'l'iippdien'  ift  jit   ueviilcidicii   ober  beüer 
lit.  lopas  '5-licf,  Vappcii'  —  löpyti  'flicfcn'. 

läppifdö  5lbi.,  crft  ulib.,  jit  inlib.  läppe  'i?affc, 
cinfältiiier  iüJenidi',  bn»  im  iiltcni  3ü)b.  iinb  nocfi 
bial.  nl§  Sappe  blieb;  öcil.  Saffe. 

Öärdöc  iy.  au§  glcidibeb.  inl)b.  1<^'it1io  larche; 
ein  af)b.  *larihha  ift  äufiillig  uid)t  bcsciigt;  aber 
ber  3Bcg  boii  (at.  larix  fi)(cc.  lanccin,  pgl.  Ü?el  di ' 
aus  lat.  calicenO  fiilivt  iiotiuenbig  über  itvbciitii;c§ 
*larik.  pevfd)obcn  iiiib  umgelautet  *l;ribha.  ^ie  '■ 
2?er)d)iebimg  bon  k  ^u  ch  unb  ber  llmftanb,  baR 
eine  lat.  3(u§fpradie  larikem  (engl,  larcli)  sn 
©rnnbe  liegt,  meifen  anf  fehr  alte  (F'ntlebnung; 
pgl.  S?eldi.  Shts  bem  !:)Jonian.  ugl.  ital.  larico, 
liitoroman.  larisch. 

gnrm  iU.  mit  mclircren  DJebenfovmcn  fdion  bem 
gani^en  IG.  3flfii"b.  geläufig  5.  ^.  iViatbcfinC'  15(i? 
Savcpta  132  £crm  mit  ber  llJebenform  Sernian 
29U'',  bie  fd)on  bei  Sutliev  begegnet  faber  51b. 
$etn§  9?ibeIgIoffav  1523  hat  bafür  „Jlufl^auf, 
5tnfruf)r"):  mit  engl,  larum  'l'iirm"  entftanben 
aü§  frj.  alarnie  (an§  ital.  allarnie)  mit  ?lnf: 
gebnngbe«  unbetonten  anlautcnben  2.sotalf\  »uoranS- 
fid)  bie  älteren  ^Jcbcuformcn  (16.  Csnhvh.)  51  h 
lernt  unb  l'arman  crfliiven:  ibeutifd)  mit 
211  arm. 

2(iv\)t  fy.,  crft  frül)  nl)b.  ffdion  um  150(1 
I)iinfig,  3.  2?.  bei  .\?iitten,  unb  feit  öeupolb  1620 
gebnd^t):  an§  lat.  larva  mit  ber  5tu§fprad)e  Pon 
V  al§  f  lüie  in  bb.  23  r  i  c  f ,  .<sl  ii  f  i  g ,  9.s  e  r  §. 

t  lnf(^  2lbj.  'fdUoff'  (\i\5  ml)b.  alib.  *lasc: 
pgl.  anorb.  Inskr  (got.  *]asqs)  31bj.  'fd)laff,  lafj': 
mit  ableitenbem  sk  aii5  ber  SSurgel  laß,  laf  fen 
gebilbet  (got.  *lasqa-  rtiürbe  für  *latsqa-  ftel)en). 
2^od)  ift,  meit  lafd}  erft  im  3Hib.  beseugt  ift, 
(>'nt(ef)nung  an§  einer  lantpcrmaubten  ronuiu. 
Sippe  nid}t  unma^rfdieinlidi  fpgt.  fr^.  lache, 
ital.  lasco  'tröge')- 

t  Sofd^c  iy.  a\\5  mt)b.  lasche  yr-'^cßc"'  Sflppcu'; 
benfbar  »üäre  ^ßermanbtfdiaft  mit  Sappe  in  ber 
Sßeife,  bQ%  ber  Sabial  Pon  Sappe  unterbrücft 
ipöre  Por  seh:  alfo  abb.  *laska  für  *lafska? 

t  2oic  fv-  'Slaraffe',  ein  mb.  Söort,  im  5(bb. 
Wli)b.  unbegengt:  moM  ju  laf  fen  gel)örig. 

lafjcn  3ttt3.  an^  glcic^beb.  m^b.  lä^en,  af)b. 
lä^gan  ft.  ättt"- ;  l^Sl-  aiifllf.  Isetan,  engl,  to  let,  ' 
nbl.  laten,  anorb.  lata,  got.  letan :  Porgerm.  (Be- 
ftalt  ber  gemeingerm.  2Bä.  let  'laffcn'  ift  led  (mit 
lad  ale  fd)road)er  Jlblanteftufe  pgL  laft).  2)er 
eingig  ftdiere  Scgug  im  Greife  ber  übrigen  ibg. 
Sprad)en  ift  has  unter  laß  angeführte  lat.  lassus 
'matt,  fd)laff',  woburd}  'nadilaffen,  ablaffen'  al§ 
©runbbebeutung  be§  iöerbalftammes  iüal}rfd)ein= 
Itd)  ift.  2)arau5  cntiüicfelt  mt)b.  lä^en  bie  23e: 
beutungen  im  Simplei'  unb  in  ber  3»innimen=  1 


fefeung  'frei  laffcn,  uutcrlaffcu,  snrücflaffcn'  ufm. 
luic  im  9?l)b. 

Soft  iV.  lobcrb.  lUaef.)  aus  mbb.  mnbb.  last 
?{M.  'Saft',  al)b.  last  (älter  hlast):  gu  laben 
( got.  hlal)anj ;  ba§  st  ift  31bleitung,  Por  melrficr 
ber  auc'lauteube  Sental  be§  i^evbalftamme§  hlaj) 
f(^iüinben  nuif3te;  ebenfo  anglf.hlsest  9}.,  engl,  last 
'Saft'.  3in  3{orb.  übernal)m  ein  alte§  'l^artijip 
auf  to  bie  S^cbentnug  '2Bagcnlaft':  hlass  9?.  (für 
*hla[)to-).  3)a§  beutfdie  Si^ort  brang  iu§  'IJoman. 
(frg.  lest  m.  '^Baßaft',  laste  an.,  ital.  lasto  'Saft' 
al§  SdjtfftHjelüidjt).  SBegen  meitercr  S^e^üge  Pgl. 
laben  nnb  ^alla  ft. 

Softer  91.  aw-i  mbb.  mnbb.  la-ster  9J.  'Sdimäf)= 
ung,  Sdianbc,  ^-eliler',  ah'i).  lastar  9J.  P-§  gefiört 
(mit  5lu§tall  bon  h  Por  s  Pgl.  i^ift)  ^n  einem 
im  5lbb.  bcnialirteu  ft.  3cit^i^üit  lahan  'tabeln' 
=  angif.  lean  'tabeln'.  llrgerm.  lahstra-  ift 
am  beut  i^erbalfiamme  Iah  pcrmittelft  einer  3lb= 
leitung  stra-  gebilbet,  bie  älteres  Süffig"  tra  pcr= 
tritt;  bics  geigt  fidi  in  anglf.  leahtor  9J.  'ißor: 
mnrf,  günbe'  (engl,  ausgeftorbeni.  ÜInbere  91b- 
leitung  am  bemfelbcn  Stamme  geigt  norb.  hv'^tr 
(got.  *lahstus).  moraue  mittclcngl.  last  '5-el)ler, 
9Jiangcr.  Jlufjerbalb  bc§  C^krm.  ift  altir.  locht 
( au§  lokto-j  'Jcl^ler'  gn  Pergleid)en. 

loß  9lbj.  au^  ml)b.  af)b.  la^  (33)  'matt,  träge, 
iaumfelig'  (f.  leycn);  im  Oberb.  gilt  bafür 
mübe  (Juie  benn  9{b.  'i^etri^j  23ae'lcr  2?ibelglo)far 
1523  Sutl)er§  1  a  fj  mit  mieb  überießt).  (Jut- 
fprcdjcnb  got.  lats,  anorb.  latr,  anglf.  laet,  mnbb. 
lat  91bi.  'läffig,  träge,  faul',  (fin  bnrd)  2(blaut 
am  bem  Stamme  let  Pon  laffcn  gebilbete§ 
urgerm.  9lbjeftip:  lat-  ift  bie  fd)mad)e  5(blaut§; 
form  gn  let  (f.  f  d)  l  a  f  f  =  al)b.  släf  gn  2.'i>>  slep ). 
2er  nabe  5luflang  an  lat.  lassus  bat  biftorifdje 
2?ered)tigung:  lassus  ift  alre§  ißart.  für  *lad-tos; 
lad  ift  bie  bem  n^b.  laß  gu  (Srunbe  liegenbc 
Porgerm.  9iBurgclform;  pgl.  laf  d),  laffen,  le^t. 
2lber  bie  9lnual)me  Pon  (?-ntIeI)nnng  be§  Iib.  laft 
aiiv  ber  roman.  Sippe  (ital.  lasso,  frg.  las,  lat. 
lassus)  ift  uubegrünbet. 

lotcinifi^  51bj.,  mit  S8ett)al)rung  ber  fremben 
5lccentuierung  (im  (^egcnfaß  gn  engl,  latin).  Xer 
2;ipI)tl)ong  ber  gmciten  Silbe  bemeift,  ha^  ha<i 
9Ibi.  fd)on  Por  bem  Si^b.  bei  nn§  eingebürgert 
mar:  mf)b.  latinisch,  al)b.  latinisc,  ba§  inner= 
l)alb  ber  a^b.  ^^eriobc  f}eimifd}  ipurbe  —  bac- 
Unterbleiben  ber  2?erfd)iebung  Pon  t  (lattnus) 
3U  t}b.  33  ift  beiueifcnb  —  gunädift  im  5tufd)luB 
an  bie  Siloftcrfdmleu ,  in  benen  bas  Satein  al§ 
STirdienfpradic  gepflegt  mürbe. 

Sotcrne  ^y.  au§  glcid)hcb.  mf)b.  laterne  (lan- 
terne)  vi-',  mit  2?cmabrnng  be§  fremben  9lccente§ 
(aber  in  norböftlidien  Xcilen  X^üringeu»  Sät  er 


eatte 


taiiern 


betont)  an<>  iciL  latenm  ~  fv^.  lanterne,  engl, 
luntern. 

Satte  ^.  auö  (][etd)beb.  ni()b.  late  latte,  ai}'!). 
Ultra  J^. ;  cntfpredjenb  nbl.  lat,  nnglf.  Isetta  laeplfa, 
mittel. ntj(.  la|){je,  engl,  latli  'Satte':  ein  gram= 
niatn'di  »uic  ettjmofoniidi  i'd)iuterige§  SBort.  :?(uf= 
fällig  ift  bie  C^^'ntfinedinng  üon  tt  in  5tngti.  Itctta 
nnb  af)b.  latta  (anglf.  tt  foHte  IiD.  tz  fein ,  nnr 
angl).  H>  eutipvidjt  einem  ^b.  ttj.  fieiber  fe^It 
im  9?ovb.  nnb  Öot.  ein  entipred)enbe«  23ort. 
2^odi  niJtigt  nid}to  bie  (Sippe  a(»  fiemblänbifc^ 
3U  betiad)tcn;  ba  !.l)b.  Saben  üerraanbi  ift, 
ftcl)t  germ.  Un'prung  feft.  ^Jlan  leitet  bader  mit 
')ted)t  auc-  hb.  Satte  eine  Pevluanbte  roman. 
Sippe  ab:  fva-  latto,  ital.  latta  'fladie  (jölgerne 
Stange'.  3^er  germ.  Sippe  nvperroanbt  ift  tr. 
slath  (biet,  lazj  '^Hute,  Stange'  an^  Örbf.  slatta. 

Snttitö  'ÜJ.  an^  gleidibeb.  ml)b.  lattech  latech 
latcchc,  a[)b.  lattuli  (latohha):  innerhalb  ber 
al)b.  'inn-iobe  aih^  lat.  lactüca  bnrd)  Ü}JitteIfornien 
lattüca  lättucu  entlehnt ;  Pg(.  anglf.  leahtric 
'lactuca'  (Pg[.  3(ttid)  jn  (at.  acte).  —  3» 
.v>nf(atttdi  äeigt  fid}Sattid}  a(§  2?ertreter 
Pon  lat.  lapatium  (mbb.  liuofleteclie,  aijh.  huof- 
l'jtihhaj,  genaner  m(at.  lapatica  filiittelformen 
lapatiea  laptica  latticaj. 

Satnjcrgc   a-   an^  gleid)beb.  m[)b.  latwerge 
latwcrje   latwärje    J. ;    ba§  t  be§  SÖortcö   ftel)t 
lute  bei  Satttd)  für  et  (affimiliert  tt);  lactuä- 
rium  ijat  a  in  ber  unbetonten  erften  Silbe  für 
e   loie    in  Safri^e.     Dem   y-rembtport   liegt 
gleid)beb.  miat.  electuarium  jit  ©runbe,  ha^  im 
lTJI)b.  feine  ©runbfovm  sniueilen  beuia^rt:  mtjb. 
electuarje  lectquerje.     2)urd)  bie  Pon  (^rted)eu= 
lanb  ansgcgangene  mittelalterlid)e  tDiebi^in  (ogl. 
noc^  S  a  f  r  i  ß  e ,  23  ü  d)  f  e ,  2t  r  j  t  ufro.)  mürbe  ta^/ 
mlat.  2Bort,  iia§  bem   gr.  r/.'/.tr/.Tor  &y.Xtiyua  ^ 
'JIrsenet,  bie  man  im  3J?unbe  äergef)en  läßt'  ent*  | 
fprang,  in§  Sentfdie  nadi  roman.  2?organge  über= ' 
führt:    ital.   lattovaro,    frj.    electuaire    (»DOl}Cr 
engl,  electuary  'Satiuerge'). 

2nt}  3)}.,  frül)  nl)b.,  au§  bem  Jtoman.:  frj. 
lacet  9Ji.  '9feftel,  Sdmnrbanb',  (looher  and)  engl, 
lace) ;  ital.  laccio  'Sd)nnr'  =  lat.  laqueus 
'Sd)linge'. 

lau  5lbi.  au'3  gleid)beb.  mbb.  lä  (fleft.  läwer), 
alib.  lao  (flct't.  läwer);  wabridieinlid)  für  dltere-J 
*hläo  fgot.  *hlews);  Pgl.  anoib.  lilyr  hla-r  'lan, 
niilb'  (pom  2Better),  nbl.  lauw.  Jlußerhalb  bee 
@erm.  fehlen  fidiere  '-^eäügc;  bod)  ftammt  au» 
bem  i'lltbeutfdicn  bie  vornan.  Sippe  Pon  flau 
(m.  flou). 

Saub  'Jl.  anc-  gleid)beb.  ml)b.  luup  (b),  al)^. 
loub  1>J.9I.:  ein  urgerm.  nnb  gemeingerm.  2öort; 
pgl.  got.  laufs  ("^lur.  laubosj  Tl.,   anglf.  leaf 


')}.,  engl,  leaf  '2?tatt',  nbl.  loof.  Tlaw  bentt  an 
23e3iel)ung  ^n  lit.  lapas  '2?latt',  hai  aber  gegcn= 
über  beut  S)ipf}tl)oug  bes  germ.  2öorte§  auffälliger: 
mcif e  bloße»  a  hat  (ogl.  §  a  n  p  t  neben  lat.  caput  ?) ; 
gr.  /Jnn^-  'Sd)ate',  !'){tnbe'  liegt  fd)on  lueiter  ab. 

Soube  5y.;  mit  ber  heutigen  .s!»anptbebeutung 
fonfnrricren  lanDfd)aftlid)  oiele  'Jiomina  ber  ißolf5= 
Iprodje:  oberfäd)).  er^gcb.  meftföl.  Snfthans, 
thüring.  i^ütte  (aud)  bei  ©oethej;  am  Perbrci= 
tetften  ift  bial.  ©artenhauö  unb  ©artcn- 
taube,  im  16.  jahrf)-  S  o  m  m  e  r  I  a  u  b  e.  linier 
heutige»  S  a  u  b  e  'Saubhütte,  (vJartenhane'  beruht 
auf  ben  let3ten  SPenennungen.  Urfprgl.  bebeutete 
2aube  'beberfte  öalle'  =  mhb.  loube  (löube) 
iS:  '2>orhatIe,  (^efdiäftshalle,  (Üevidftaifalk,  (^)aU 
lerie  nm  bas  obere  Stocfmerf  cinc§  §aufee',  ahb. 
lüuba  (louppeaj  (^.  'Sc^uBbad),  Öaße,  2>orbau' 
{taz-  umgelantete  läube  begegnet  in  mb.  nbb.  l'ia. ; 
pgl.  heff.  leiba  'Speicher',  nbb.  löve).  3)as  auorb. 
lopt  'obere»  Stocfroerf,  33alfon'  (barau»  engl, 
loftj  bürfte  mohl  bamit  snfammenhängen.  Tie 
nhb.  23ebentnng  'Sanbe'  fohlt  im  21hb.  i)M}b.  2a» 
ahb.  ißort  g  ng  al»  mlat.  laubia  über  ine  iHoman. 
(ital.  loggia,  frj.  löge  '§ütte,  ^dt,  ©alerie'). 

Saut^  Tl.  aug  gleichbeb.  mhb.  louch,  ahb. 
louh  (hh)  ÜJ?. ;  pgl.  bie  entfprechenben  auorb. 
laukr,  nbl.  look,  anglf.  leac  3Ji.  engl,  leek 'Saudi' 
(rao3u  lic  in  garlick'^siuobland)'):  ein  gemeingerm. 
unb  urgerm.  2Sort,  ba»  im  iyinu.  al»  laukka, 
im  5lftop.  al»  lukü  3tufnahme  faub.  28ic  bie 
meifteu  alten  515j^onäeu=  unb  Siternamen  pon 
bnuflcr  (SJrnnbbebeutnng.  (Srted).  Xryn^-  'eine 
Straud)=  nnb  ^aumart'  liegt  ber  23cbcutung 
lüegen  fern.  23ieUeid)t  ift  altir.  luss  ',\lrant, 
'4?flan3e'  (au§  *liiksu-)  urpenuaubt. 

t  Sauer  i'l.  'l^kdnnein'  "fommt  oon  bem  lat. 
löra  her,  iueld)e»  ben  fauern  lliachroein  bebeutet, 
ber  au§  ben  §ülfen  unb  ^fernen  ber  bereit»  ge= 
preßten  Xraubeu  bnrd)  jugegoffene»  SBaffer  ge= 
mad)t  luirb"  Seffing.  Sd)on  ahb.  Iura,  mhb.  Iure 
g-.  (ahb.  lürra,  mhb.  liure  an§  6rbf.  'lorea  ftecft 
in  bem  gleidibeb.  fd)n)äb.  leier:  i>a^^ü  fd)iuci.v 
glöri  au»  ahb.  gl6rra?j.  Über  bie  Seit  ber  (^\n- 
führnng  ber  italifdien  äßeinfultnr  nach  -^cutfd)= 
lanb  pgl.  3Bein,  SBinser,  !S elter,  Sfeld), 
2}Joft.  5Uif  lat.  *16rea  meift  and)  ital.  loja 
'Sdimiii3'. 

louern  i\Uv.  ane  gleidibeb.  fpät  mhb.  lüi-en 
fdim.  S^rv.;  entfpredicnb  norb.  Iura  'fdilummern'; 
mtttclengl.  louren,  engl,  to  lower  'öüftcr  blicfcn' ; 
pgl.  uod)  mittelengl.  lurken  (für  lür-kenj,  engl, 
to  lurk  'auflauern,  laufd)eu,  perftecft  liegen'. 
Sc^te  23ebcutung  fdieint  ber  be»  beutfd)en  unb 
bes  norb.  Ji^iorte»  3U  ©runbe  gelegt  loerbeu  5u 
müifen.    "2lnf  ben  bentfdieu  2lu»brucf  wirb  su- 

29* 


\!ä\\]([ 


—     228 


laut 


rücfgefülirt  fvj.  lorgner  'hciiiiHd)  tietrad)ten',  \vo- 
I10U  bie  al^  S'^'^mbtuörter  lucttcv  briitgcnbcii  fr> 
lorgnoii  lorgnette". 

t  Sniifcl,  i?auft'3ci)nlc'(ki.  9hiBid)alc),  ein 
l)c)i-h"änf.  ilnnt;  eiitfprcrficnb  nfib.  louft  '3hiB= 
Idmlc,  3^aiiimtnbc'.  Uröcnuaiibt  mit  lit.  lupinai 
Tbi'tidialcii'  (lüpti  'abhäuten,  fd)ii(en'),  potn. 
lupina  \NMUfe'. 

loufen  3t»ü.  au»  flletdibeb.  inl)b.  loufen,  ai)h. 
louffan  ft.  3t>ü"  nus  älterem  hlauffan  =  got. 
hlaupan  'laufen';  cntün-cdicnb  auiilf.  hleapan  [t. 
3ttu.  'taufen,  fpringen,  tanjen*,  engt,  to  leap 
'ipringen,  Iiüpfeu',  nbl.  loopen,  anovb.  hlaupa: 
ein  ipejififd)  germ.  Üi^ort,  atlen  2)ia(etten  gemein. 
J^-ür  ein  ©t^mon  fel)tt  jcber  l'lnlialt  (gr.  y.^amvnc 
'fdineü'  i[t  mit  got.  hlaupan  nidjt  üermanbt,  ef)er 
i|t  lit.  klüpti  'ftolpern'  ju  Pergletdicn).  Sie  germ. 
SBurgel  hlaup  Iiat  eine  9Jebenform  hlup  :  hlöp 
(,mf)b.  nf)b.  biaf.  geloffen  ^^Hirt.),  mosu  eine 
!9tebcnform  hlaubb  in  beut  idnueis.  löpen  'taufen' 
ftecft  (ügf.  hüpfen:  baier.  hoppen).  9?^b. 
i?  a  u  f  t ,  5l?Iur.  2  ö  u  f  t  e  m.  ü\\^:>  m^b.  o^b.  louft 
an.  '2a\\\'  (m^b.  %l  löufte  'Seitläufte'j. 

Sougc  %.  a\\^  gleid)beb.  ml)b.  louge,  a[)b. 
longa  %.;  entfpredjenb  mnbb.  löge,  nbl.  loog. 
augif.  leah  'Sauge',  engt.  He  lye  'Sauge'.  'S::(\'c 
51Itnorb.  f)at  laug  g-.  'marmc«  "iBab"  (in  9Jcui5l. 
nod)  in  gahlreidjcn  (J-tgennamen  in  ber  23ebeütung 
'heifee  Ouelte').  SJieUeidjt  Ijängt  biefea  germ. 
SBort  für  'roarmes  'i&a\i'  mit  ber  tbg.  2B3.  low 
lu  'IJaben'  sufatnmen  (ogl.  tat.  laväre"),  iric  ba§ 
gleidjbeb.  fd)meb.  lut,  lüo^u  eine  cnueiterte  2Bä. 
ibg.  luk  g(etd)  germ.  luh  'mafdjen'  in  a[)ü.  lulihen 
'luafdien',  fc^iüäb.  liehen,  norbfränf.  I^enneberg. 
lüen  'gelüafdjene  SBäfdje  burch»  2ßaffer  gießen' 
ftecfcn  bürfte.  2)a§  hb.  3Sort  er)d)eint  in  ben 
flau.  Sprachen  al§  lug  'Sauge'. 

löugucu  3tiü.  aus  gteid)bcb.  mhb.  löugenen 
lougenen  lougen,  ahb.  lougiuen  lougnen  \6)\V. 
3tffl. ;  eutipred^enb  a)äd]f.  lögnian,  angtf.  lehnan 
lygnan,  got.  laugnjan  fd)m.  ^ixü.  'länguen'; 
anorb.  leyj:a  'üerbergen*  (got.  galaugnjan  'per= 
borgen  fein')  mit  2lu§faü  eine»  g  üor  n.  (5in 
geme-ngerm.  fd)tt).  3tm.  mit  ber  Sebcutung 
'läugnai',  eigtl.  3tbleitung  eine»  9fonien-?  ahb. 
lougna  5.  'Säugnuug'  fanorb.  launj,  ba§  burd) 
31blaut  au»  bem  gtamme  oon  lügen  fiBs.  lugi 
gcbilbet  ift.    23gl.  lügen.  | 

fittunc  5.  au?  mhb.  lüne  '?>.  'Saune,  »uechfeinbe  j 
@emüth»ftimmung';  außerbem  hat  ba§mhb.2Bort 
bie  'J3ebeutungen :  'iDconbphafe,  3eit  be§  ÜJJcnb^ 
medifels,  i^eränberlidjfeit  be»  6lücEe£>'.  Siefe 
23ebeutungöreihc  §eigt,  baf?  lat.  lüna  i\\  (sjruube 
liegt  unb  bofe  bie  mittelalterltd)e  2lftrologip,  bie 
bes   9.iienid}en   @(ücf   aw^   bcii   (*>)eftirncn   lefcn 


lootlte,  bie  ;öebcutung»entiuicfelung  bc§  iBortcö 
beftimmte;  Pgl.  bie  oermaubten  roman.  üBorte 
unb  bereu  i^ebentung:  ital.  luua,  frg.  les  lunes, 
engl,  lunatic  lunacy  lune ,  alle  ©emütsftini: 
mungeu  be;^eid)ncnb:  fie  iöuflrieren  ben  erlauben 
uon  ber  (S-inmirfung  bee  3)Jonbc»  auf  bie  Sttuu 
mung  bc»  ineufd)en. 

2au§  5"-  ^^'^^  gleid)beb.  mhb.  mnbb.  ahb.  lüs 
(5.;  entfpredienb  anglf.  lüs  ($Iur.  lys)  =  engl, 
louse,  norb.  lüs  (^4^1.  lyss),  nbl.  luis  'Sau§'.  2^a§ 
2öort  ift  gemeingerm.,  überall  mit  berfelben  !öe= 
beutung  auftretenb.  3)ie  beliebte  3tbleitung  oon 
Sau»  au§  bem  Stamme  bon  0  er  Heren,  %ix- 
luf--t,  lofe,  tijfc  (2Bä.  lus),  iDeld)e  l'lblcitung 
bie  3lualogie  oon  gr.  (fßsi'o  '2am'  ju  rp.'Uioo) 
für  fid)  l^at,  ift  sioeifelhaft,  ba  mhb.  Verliesen 
(eigtl.  'uerlieren')  im  ginne  Pon  'Oerberben'  faum 
alt  ift.  3lud)  2lbleituug  au»  ber  germ.  ^5.  Iftt 
'fid)  oerbergeu'  (ahb.  lü^^en  f.  lauidjcn)  ift 
uiifid)er. 

Inujtljcii  3tiu-  au»  feltenem  mhb.  mnbb. 
lüschen  fdjm.  3t>u.  'laufd}en';  bie  Sebeutung 
meift  auf  ben  im  SHtgerm.  mehrfad)  bezeugten 
gtaiiim  lilfis  'höveu',  fo  baß  *hluskan  für  *hlüs- 
-skai-  mit  ableitenbem  sk  au^nfcgeu  luäre.  23gl. 
ahb.  hlos<"n,  mhb.  losen  '^uhöreu,  hord)eu',  anorb. 
hlus-t  g-.  'O^r'.  5)aö  (Sngl.  beiuahrt  bie  Sippe 
iu  anglf.  hlyst  g-.  '(Sehör',  hlystan  'aufhordjen, 
äuhiiren',  engl,  to  list  listen ;  ahb.  lüs-tren,  ml)b. 
lüstren,  fd)n)äb.=baier.  lauft  er  n  'hord)en',  mhb. 
lusenien  lüsenen  'hordien'.  Xer  33erhalftamm 
altgerm.  lilus,  ben  biefe  3ii|ai"ntenftelluugen  er= 
meifen,  au»  üorgerm.  klus,  hat  Scrtoanbte  im 
3ub.  unb  Slao. ;  inb.  grus-tfs  J.  '(Anhörung, 
(SJehorfam';  afloP.  slysati  'hören',  sluchü  Tl. 
'ba^  §ören',  lit.  klausä  g.  '(Sehorfam',  paklüsti 
'gehürd)cn',  klausyti  'hören'.  2}2it  biefer  S,^. 
klus  'hören'  ift  t^ermanbt  eine  oerfürgtc  ÜBurjeU 
form  klu :  ügl.  laut,  S  e  u  m  u  u  b.  9Uib.  lauf  d)  e  n 
fdietnt  aud)  fefnubäre  33erührung  mit  mhb. 
loschen,  ahb.  loscea  'oerftecft,  berborgen  fein' 
äu  i)ahcn;  Pgl.  mnbl.  luuschen  'oerborgeu  fein' 
3U  bem  gletdhbeb.  ahb.  lü^^en  (nod)  jeet  baier. 
lautren  'heimlid)  lauern'). 

laut  3tbj.  ano  gleid)bcb.  mhb.  ahb.  lüt  (für 
ältcree  hlüt,  got.  *hlüda-):  ein  gemeingerm.  2(bj. 
(ügl.  nbl.  luid,  anglf.  hlüd,  engl,  loud  'laut'), 
ba§  urfprgl.  rote  falt,  alt,  tot,  gemtB» 
traut,  s  a  r  t ,  =  h  a  f  t ,  f  u  n  b ,  f  a  1 1 ,  m  n  n  b 
ein  alte§  5^artiä.  mit  Suffij  to  (lat.  tus,  gr.  ro^-, 
inb.  tas)  geroefen  ift.  *hlü-da-s,  borgerm.  klü- 
-tö-s  ,^u  2!?ä.  klfi  'hören',  bebeutet  eigtl.  'hörbar, 
gehört'.  (5inc  anberc  ^Beübung  ber  2?ebentnng 
nahm  ha^  ibg.  'ij.^artistp  iu  ben  oertüanbten 
Sprad)en:  ffr.  fTutas,  gr.  xAjto^-,  lat.  inclutus 


eaut 


90  q 


l.'c(ifuc6ni 


'berühmt'.  3ni  ©erm.  seigcii  ficft  aiid)  Spuren 
bee  furjen  ißofales  (hlöda-),  luimHc^  in  bcn 
(Eigennamen  Subioig,  L^otf)ar,  Subolf, 
(5^(ot^ilbe  uftD.  Übrigen^  ftat  bie  ©nrsel 
klfl  (gr.  y.kvci  'f)örc',  x'/Jo^-  ':JRu[)in*;  inb.  crävas 
'JRu^m';  afloü.  sluti  'Reißen',  sIoto  für  *slevo 
'2Bort';  iat.  cluo  clueo  'prcn,  f)eiBeu')  nucft  im 
3ntgerm.  meitc  S^erjuieigung :  got.  hliuma  '®c- 
f)ör,  Cl)r',  anorb.  hljömr,  angif.  hleodor  'Jon, 
Stimme,  3}JcIobie'.  2?g(.  lanidjen  unb  ^eu- 
m  u  n  b. 

Saat  'M.  ms  mf)b.  lüt  Tl.  'Saut,  2ou, 
Stimme,  Schrei'.  —  laut  ^^räp.  mit  @en.  ift 
eine  Jorm  be»  Subftantiü?  (ugL  traft);  eigtl. 
'nacfi  Saut  be§  :c.',  m[)b.  nach  lüt  5.  iö.  der 
briefe,  nach  lüt  des  artikels,  bann  aud)  blofs  lüt 
des  artikels.  Urfprünglid)  ''Müfj  uoni  3uf}alt 
uorgelefeuer  Sd)riftftücfe. 

Soutc  (5-  au§  gleid)bcb.  fpär.  m()b.  lüte  J-.; 
bie«  auö  fr^.  luth;  ögf.  afrj.  leüt,  ital.  liüto, 
bereu  Ihipruug  in  arab.  al'üd  'Songeriit'  erfaiint 
ift;  ba^er  ift  S'nammenfiang  wn  Saute  mit 
Saut  ober  Sieb  ab^umeifen. 

läuten  3tro.  OU'5  mbb.  Hüten  fd^m.  ^tio.  'einen 
Jon  üou  fid)  geben,  ertönen  laffcn,  läuten',  a^b. 
lütten  'laut  mad)en';  ügL  angIf.  hKdan  'laut 
fein,  lärmen,  idn"eieu,  tönen':  Jaftitioum  in  laut. 

lauter  ?{bj.  au§  mf)b.  lüter  5(bj.  'öell,  rein, 
flar',  aifh.  lüttar  hlüttar.  Ja  got.  nbb.  tr  im 
§b.  nnueridjobeu  bleibt  (ogl.  sittern,  SBinter, 
Giter,  Otter,  bitter),  fo  entfprid)t  got. 
hlütrs  'rein',  anglf.  hlüttor  'rein,  flar'  (engl, 
feljlt),  nbl.  louter:  ein  urgcrm.  2tbj.,  urfprüng^ 
lid)  Dielleidit'gemaid)eu'  bebeutenb  (loie  Iat.  lautus 
eigtl.  'geiüaid}en',  bann  'präditig,  ftattlid}').  3cne 
(SJrunbbcbcutuug  läßt  fid)  oermutcn,  ha  bie  bloß 
in  bem  ilh'i.  lauter  erhaltene  germ.  2Ö5.  hlüt 
mit  gr.  /.Avd  in  y.h'^i'i  'befpulen,  roaid)en,  rei; 
nigeu'  unb  /.'/.vöcdi'  ':JBogenid)lag'  Dermaubt  ift. 

Soocnbcl  iyt.5.  au5  gleidjbcb.  mljb.  lavendel 
?y.i'f.  =  mlat.  lavendula  (ital.  lavendola). 

laüicrcn  Stro.,  erft  u^b.;  fc^ou  in  Sd)iDav5en= 
bad)§  Synonyma  löSO  „miber  beu  2öinb  ober 
beifeit'^  au5fal)ren ,  b.  i.  mit  bem  Sauel  ober 
fleinem  Segel,  mit  bem  man  nur  falben  3Binb 
l)at,  auefa^ren"  (bei  (Saloifiue  925  obliquare 
vela'):  au§  nbl.  laveeren,  lüo^er  aud)  frj;.  lou- 
voyer  (früber  23clcg:  1584-  JHenBbud)  ."Gb  206»»). 

ßttöor  91.  für  2Bafdibed'en  im  Cberbeutfd). 
üblich  (bei  (5)rimmcl§l)aufcu  IBtJl)  Simplic.  I,  38. 
II,  6,  üereingelt  fc^on  im  IG.  Oül)rb.  besengt): 
au§  nbl.  lavoor  =  frg.  lavoir. 

Soroinc  5"  l'^oß  n^b.;  au§  bem  Sdjmeiseris 
)d)en,  luo  früher  Sau  m  i  n  mit  ed)t  beutfd)er  iPe= 
tonnng-öiocije  galt,  bvang  bo-:-  'ilnnt  im  IS.  3al)rl). 


in  bie  3d)riftiprad)e,  urfprgl.  mit  bcn  iifcben^ 
formen  Sauroine,  Sauine,  Säue,  Soetnin. 
Cbmol)l  burcft  has  s*rtcifel§olinc  bem  Sat.  ent= 
ftammenbe  >y'6l)n  Jlbleitung  ans  Iat.  labina 
nabe  gelegt  ȟirb,  ift  bod)  ed)t  germ.  Urfprung 
ttja^rfd)einlid).  Jenn  sunäcftft  fönnte  au§  in^ 
lautenbem  Iat.  b  ober  f  (t)  im  Seutfd).  entfieben 
(ml)b.  *h^'vene).  Xauit  ineifeu  aud)  bie  Pielfad)en 
bialeftifd)en  3kbenformen  auf  beut)d)e  iBurscl 
unb  siuar  auf  2?erroanbtfd3aft  mit  lau;  10  ftellt 
fid)  SU  baier.  lauen  läunen  'burd)  laue  Jem= 
peratur  enr)eid}t  merben,  auftauen'  ba^  baier. 
lauen  läun  'Jauioetter,  SRaffc  oon  ermeiditou 
Sdinee,  Sattjine' ;  id)mei3.  laue  läui  (ii^Uur.  lauine ) 
'Samine'  sn  lau  'taumarm'.  Sd)on  im  :^ll)b.  i^c-- 
geguet  ein  l)ierl)ergcl)örige§  h^wina  'Sturzbad)'. 

Sajaret  9?.  in  ber  2.  öälfte  be§  IG.  3abrb^. 
pon  Sübcn  aus  porbringenb  am  ital.  lazzeretto; 
urfprgl.  in  ber  militär.  Spfiäre  gebraud)t  (j^nxU 
ttnbad]  1628  Architect.  Civil.  69  ff.  fd)reibt  nod) 
lazareto).  3"frül)ft  in  ber  3""in*^i"-  C^bronif 
1564,  1,612  Sasart. 

leben  3tw.  aihj  gleic^beb.  mbb.  lüben.  aljb. 
leben;  ent)pred)enb  got.  liban  (ißrät.  libaidaj, 
anglf.  libban,  engl,  to  live  'leben',  nbl.  leven; 
bas  anorb.  lifa  bebeutet  'leben',  bann  audi  'übrig 
fein'.  Jiea  bcmcift  3bentität  be»  Stamme?  Hb 
'leben'  mit  bem  Pon  bleiben  (got.  bileiban); 
baber  ift  3ii''i'"'"^"fiii"3  ""t  gr.  Xlnao&Tr 
'bebarren,  ocrbleibcn"  iid)er;  basu  hnuor,;  'bc- 
l)arrlid),  emfig";  mo^l  aud)  lit.  lipti  'flcben 
bleiben',    iügl.  bleiben,  Seib. 

lebcnbig  3lbj.  5lbleitnug  jum  ^artisip  Icbenb; 
im  öftl.  ITliitelbeutfdilanb  gilt  bial.  leb eub ig; 
bie  fd)riftfprad)lid)c  li^eionung  lebenbig,  bie 
njie  bei  Joi-'e'^c,  .NTornfffe,  Sdilardffe 
bie  id)niere  ÜJUttelfilbe  trifft,  finbet  fid)  fd)on  in 
ml)b.  3eit;  iitt  l"^-  ^(^W)-  werben  beibe  i^eton= 
uiigen  oon  ben  (5rammati!evn  gelehrt  (ancb  finbet 
fid)  bie  Eingabe,  lebenbiger  fei  im  (Bgf.  ju 
lebenbig  su  betonen).  3iu  IS.  3abrb.  berrfdit 
bie  beutige  '^Betonung  oor. 

Sebev  Jy.  au-5  gleid)beb.  mbb.  leber  lebere, 
al)b.  lebara  J-J  i'tt»  e  ber  Stammfilbe  ift  alte? 
i  (pgl.  beben,  leben);  entfprec^cnb  nbl.  mnbb. 
lever,  anglf.  Ufer,  engl,  liver  'Seber',  anorb.  litV 
5".  'iSlaw  bat  mit  bem  gemeingerm.  2Bort  anbre 
ibg.  'ii-orte  für  'Sebcr'  (gr.  ijriao,  Iat.  jecur,  ifr. 
yakrtj  3U  fombinicrcu  gefud)t  unb  sroei  Stamnu 
formen  lik  nnb  liek  (jek)  anfgeftellt;  bann  ftänbe 
ber  innere  Sabial  Pon  Seber  für  uriprünglid)en 
©uttnral  luie  in  Pier,  f ünf,  eilf,  2Solf  nim. 
Jen  germ.  l-3lulaut  (Iat.  j  für Jj)rseigcn  aud) 
bie  glcic^beb.  armen,  leard  unb  oftpreuK.  lagno. 

Sebfu^en  lliJ.  anc-  glcid)bcb.  ml)b.  lebekuucho 


(eifi^^cii 


230 


t'cf',c 


1'?.;  baju  ba?  alcidibcb.  nihb.  lebezelte.  i>fb= 
Icitiiufl  üoii  lob-  an-i  flau,  lipa  'Stitbc',  poln. 
lipiec  'fcinftcr  S^^oiüa,  (i?iiibciif)oittg)'  tft  im)üafn'= 
fdicinlid);  aucf)  lat.  libum  cjeiiügt  faiim  jur  (vr= 
flänmci  bce  f}b.  35>ortc§.  (?ficv  fönntc  in()b.  lebe- 
cinc  5Ibfaiiteform  511  ni^b.  leipff.  Saib)  '2810t' 
ober  SU  lat.  libuni  'j?iicheii'  fein.  Ober  fte^t 
nciiilmi.  lebeiij  '5(rt  .N^udien'  iiabe? 

ICCÖiCll  3ttU-  illl^  lllllb.  lechzen  lecliezeii  etGtl. 
'aiietrocfnen',  bann  'ledijcn'  fugt.  2)iirft);  e§ 
(■|cl)ört  SU  beut  älteren  nhb.  ?fbj.  lech  'lecf',  lüofiir 
lüir  je^t  bte  ubb.  Sautform  Ijaben  (ügL  lecE), 
utl}b.  lechen  'austrocfncu,  uor  ^^rocfenbeit  9tt^en 
bcfounucn  nnb  2öaffcr  bnrdUoffeu';  biee  märe 
got.  ein  fr.  3fii^'-  *likaii;  iigl.  anorb.  leka  'trö= 
incln,  rinnen';  engl,  to  leak  'lecf  fein';  angif. 
leccan  'bciüäfferu'.  lik :  lak  (refp.  lilak)  märe 
bic  got.  5(b(antöforni  bc§  Stammes.  Saiitlid^ 
nnb  begrifflid)  ftef)t  altir,  legaim  'scrfdimelge, 
;ergcfK'  fcfir  na^e.    i^gf.  nod)  ba§i  f^g.  28ort. 

Ictt  %t\.,  crft  n()b.,  mit  nbb.  Santform  für 
ältere-:-  ftreug  f)b.  led);  benn  nad)  bm  unter 
Ied)scu  gegebenen  3"i'3'"»icnfteIInngen  tft  ein 
lik  (hlik?)  bie  got.  2BnrseIform,  nnb  unferm 
?lbi.  entfpridjt  anglf.  hlec,  anorb.  lekr  'lecf',  beffen 
k  im  .'ob.  ch  fein  müßte.  Sie  ©nllelinung  be§ 
nbb.  2BortC'5  an^  bcm  9Jbb.  erflärt  fid)  barau§, 
boi]  eine  große  9teibe  nautifdier  2(ii5brücfe  beS 
92bb.  übcrbaiipt  nbb.  Urfprnnges  finb;  bie  l)h, 
5orm  led)  finbet  fid)  nori)  in  Sialeften.  ü}?f)b. 
lecken  3tn).  'benegeu'  (lecke  fy.  '33cne^ung')  ^ot 
ck  für  ältere§  kj  mie  anglf.  leccean  'bcneBcn' 
(au§  lakjan)  geigt.  Seibe  3^^.  bemeifcn,  baB 
'mäfferig  fein'  bem  germ.  Stamme  lek :  lak  als 
Sebeutnng  ju  (Srunbe  s»  leflen  ift.  -  -'ü)b.  lecfen 
'lecf  fein'  ift  ebeufomeuig  mit  mbb.  backen  'bc= 
neßen'  als  mit  n^b.  lecfen  'lambere'  §u  Per= 
mengen,  e§  ift  Slbleiinng  üom  3(bi.  I  e  cf  nnb  l)at 
baber  bie  9^ebenfornt  Ied)en. 

lerfcn'  3tro.  'lambere'  au§  gleid)beb.  mbb. 
lecken,  abb.  leckon  (für  got.  *likk6n) ;  ent= 
fpredjenb  nbl.  likken,  anglf.  liccian,  engl,  to  lick 
'lecfen';  biefeS  bem  (5ngl.  unb  2)cutfd).  gemein: 
fame  3*«-  Hkkon  'lecfen'  perbält  fidi  in  bem 
gleid)beb.  got.  laigon,  üom  3fblaut  abgefeben,  mie 
bb.  3  i  c  g  e  (got.  *tig6)  jn  3  i  rf  ^  £  t  »  (got.  *tik- 
kein)  ober  mie  .S^ut  (got.  *h6da-)  ju  anglf.  liaett 
(got.  *hattu-).  3lnf  got.  *likk6n  'lecfen'  meift 
and)  bie  baraii«  entlebnte  glcid)beb.  roman.  Sippe 
Don  ital.  leccare,  frg.  lecher.  (5ine  gcrm.  ÜSurjeU 
form  slikk  fc^eint  in  nbb.  fcf) lecfen,  anorb. 
sleikja  'lecfeu'  erbaften  jn  fein.  0ot.  laigun  bt- 
rnbt  auf  einer  ibg.  2Bs-  ligb  leigh  loigh :  gv. 
Äri/c)  'lecfe',  h/i'n'i-i  'bclecfe,  bcnüfd)e',  h'/rn^ 
'Iccfcr,  nafd)bafr;  ffr.  rih  lih  'Icrfcu';  afloo.  liza 


(lizati)  nnb  lit.  leziü  (lezti)  'lecfen';  lat.  lingo 
'lecfen'  unb  bajn  oielfeicbt  andi  lat.  lingua  (lit. 
lezüvis )  '3'inge' ;  altir.  ligim  'lecfe'. 

lecfen-,  lörfeu  ^im.  'utit  beit  '^n^tn  an^- 
fcblagen'  au§  mt)b.  lecken  fd)tD.  ^iva.  'mit  bcn 
Jüßcn  auefd)[agen,  büpfen';  bieg  märe  got.  ♦lak- 
jan, baS-  man  mit  gr.  Kc'i  5(bu.,  hiy-dr^r  3lbP. 
'mit  beu  A'üfscn  ftofsenb'  5iifammcnbringen  fonnte. 
lluiuabifdicinlid)  ift  i^cnuanbtfd)ai"t  mit  got.  laikan 
'fpringen,  büpfen'. 

Seber  9i.  aua  gleid)bcb.  mbb.  liidor,  abb.  ledar 
31.:  ein  gemeingernt.  üSort,  auf  got.  *li{)ra-  9?. 
mcifcnb;  ugl.  anglf.  leder,  engl,  leather,  nbl. 
leder,  auorb.  lepr  31.  'Seber'.  Xie  porgerm. 
Santform  ift  letro-m  (altir.  lethar,  fl)iur.  Uedr 
'Seber'  gelten  al§  norb.  i^ebnmorte). 

lebig  2lbj.  an^  mbb.  ledic  ledec  (g)  'lebig, 
frei,  ungebinbert';  bie  beutigen  oberb.  9JJa.  tceifen 
auf  mbb.  Ivdic.  2l^b.  *ledag  ledig,  fomie  got. 
*li{jag3  feblen;  erbalten  blieben  auorb.  li[)ugr 
'frei,  ungebinbert',  mittelengf.  lethy  Jlbj.  'lebig, 
leer',  mubl.  ledech,  mnbb.  leddich  ledicli  'müf5ig, 
itnbefd)äftiijt'.  Xa§  (Srunbroort  ift  mittclengl. 
lethe  '3KuBe,  freie  3ett'  (anglf.  leopu?),  mo3U 
lethen  (lepinj  'befreien'  (aitglf.  üt-d-leodian  üt- 
alidian  '(oöluacbeit'PJ,  fomie  mubl.  onlede  'llu= 
mufse,  Kummer'.  Sei  bem  bebten  be?  23orteö  iit 
ben  altgerm.  Sialeften  ift  bie  Scbeufung^eutmicfs 
luug  fd)tDer  su  beurteilen.  Sarf  mau  on  got. 
unleds,  anglf.  unla-de  'arm,  uuglücflid)'  ober  an 
'-Begiebung  m  lat.  liber  (für  lithero-?)  'frei' 
benfeu  ? 

See  5h,  erft  nbb.,  ans  nbb.  lee  'Ort,  mo  2Biub= 
ftille  bt'i"rfd)t' ;  pgl.  i^l.  hie,  engl,  lee  (aus  anglf. 
hleo  'Sd)uB').    i^gl.  2np. 

leer  3lbi.  ou§  mbb.  Isere,  abb.  afäd)f.  läri 
'leer,  lebig';  Pgl.  anglf.  laere  gelare,  mitteleugl. 
üere,  engl.  bial.  leer  'leer,  leeren  3Jiagen», 
bungrig'.  Ob  hav  r  burd)  Stbotasiemu»  für 
ältere§  s  ftebt,  ift  faum  gu  entfd)eibcn.  3}ielleid)t 
finb  got.  lasiws  'fraftlo?,  fdjmad)',  anglf.  l^swe 
'frf)lüad)'  (mbb.  erlesweu  'fd}mad)  merbeit'),  fomie 
anorb.  lasenn  'serftört'  bie  uäd)ften  i^ertponbtcu 
pon  leer. 

t  Sefje  ^•.  'Sippe'  au?  gleid)beb.  mbb.  lefs 
lefse  ^-.m.,  abb.  lefs  3)1. :  oberbeutfdje  iBescid)-- 
nungSmeife  (fd)iüäb.  ermeitcrt  sn  läfzg,  bauebeu 
mbb.  lespe  ==  tirol.  lespe,  bei  211b.  Sürer  1528 
l'ebfe)  für  bas  eigtl.  ubb.  i/ippe.  23eibc  23e= 
uennungen  finb  urpermaubt:  Sippe  icäve  germ. 
*lipj6  ^•. ;  £  e  f  ä  e  (mit  ber  iDiebeuform  abb.  leffur, 
afäd)f.  löpur)  ttjärc  urgerm.  lepas,  ®en.  lepazes 
ober  lefs,  (^jcü.  lefses  Tmit  fs  für  ps);  pgl.  got. 
ahs,  (SJeu.  alisis  '2ibre'  mit  abb.  ahir,  anglf.  ear 
(ane  *eahorj,  engl,  ear'  2ibre'.   Xie  meitere  3>er= 


Seflct 


—     2:',! 


(crircii 


maiibtfdiaft  üon  l'cfäc  ügl.  unter  iiippc.  2)a» 
®ot.  unb  Sfanbiu.  l^aben  eine  ganj  nnbcve  58e= 
5etd&nnng  für  'Sippe':  got.  wafrila  Jv.  (angli. 
weler).  anovb.  rorr  fy. 

t  ßegcl  3J?.  an»  mfib.  Itegel  lAgel  Isegele  Jy. 
'JiiBcfjeu',  af)b.  lägila  lagclln  i^-. ;  bie»  aus 
mfat.  lagena  ''Dkfe  für  flüffige  nnb  trocfene 
Sfld)cn'  (tat.  lagona  lagoena  'Jtilid'c'  nn§  fll^- 
'/.äyip'oc  /.äycro^'  ?]  '^lafdie').  Sßegen  1  für  lat. 
n  in  Int.  £efunDi3rtern  ögl.  p-fet  nnbüfünnnci 
( fiudi  .V* i "'•  "•  f i '  1  cf) ( e u n i gl.  Übrigens  juäve 
and)  llrnenuanbtfrfiaft  ber  Iib.  Sippe  mit  aflon. 
lakfiti,  tit.  lakas  'irbencr  strng'  benftmr. 

legen  3tiü.  au§  gteic^beb.  ntl)b.  al)b.  l^gen 
locken  id)W.  ^ito.;  eigtl.  'liegen  madien',  alfo 
^^-aftitiuum  sn  liegen;  entfpredjenb  afiid)).  log- 
gian,  nbL  leggen,  aiigl).  li.'Cgan,  engt,  to  lay, 
anorb.  legja,  got.  lagjan  )d)\v.  ^tiv.  'legen'.  58gl. 
liegen. 

ßeftcnbc  5-  flii'5  ni^b.  legende  J-.  'öeitigen= 
criiiblnng' :  au§  nilat.  legenda  91. 5^1.  (sie  dicta, 
quia  certis  diebiis  legenda  in  ecclesia  et  in 
sacrls  synaxibus  designabatur  a  moderatore 
clioriX 

t  Sc^be,  £ebe  %,  bloß  ntjb.,  bnrd)  nbb.  ^ev- 
niitttung  am  älter  nbl.  leeghde,  nnbl.  laagte 
Jy.  'llMeberung,  Xi)al':  jn  bcm  21bj.  nnbl.  laag 
'niebrig',  inelcbeni  engl,  low  unb  anorb.  lägr 
'niebrig'  entfpred)en;  in  ber  bergmänn.  ©pradie 
erfdieint  and)  in  3^eutidlIanb  ha-i  5lbj. :  lag  'ab= 
biingig,  fd)icf'  an?  nibb.  L-ege  'ftadi,  niebrig'.  '2)ie 
ganse  Sippe  gef)ört   ^uni  Stamme  üon  liegen. 

Sfftci:  ?1.  an§  mf)b.  lelien  ))l.  'gelicbenec^  ©ut, 
£e()en',  ai)b.  lehan  dh;  entipred)enb  anorb.  lan 
9J. '  Jnrle^cn,  Seijen'  (barau§  erborgt  engl,  loan), 
anglf.  l^n;  für  ha§  @ot.  märe  mabrfd)einli(^ 
*lailnvni8  9h  an,5unel)men,  moju  ffr.  reknas  9h 
'®nt,  ;)feid}tnm',  eigtl.  '©rbe'  in  ber  iBilbunge^ 
meife  nnb  3lbleitnng  ftimmt.  ^ilkgen  meiter= 
getjenber  i^ermanbtfdjaft  ügl.  leiben. 

Öe^m  2.'h  mit  nbb.  mb.  Santform  fe  für  bb. 
ci);  bie  ftreng  l)b.  J'Orm  Seimen  bat  einge^ 
fd)ränfte§  ©ebiet.  23gt.  mittelbodibentfdi  leime  Tl. 
'Sebm'  aus  al)b.  leimo  9Jh ;  entfiiredjenb  anglf. 
läm,  engl,  loam  'i'iumn^'  (got.  *lainia).  lai  al§ 
SBurjel  liegt  mit  ableitenbem  s  oor  in  anorb. 
leir  9h  an§  *laiz,  ba5  am  *laj-is  fontrabiert 
iBÖre  mie  got.  ais  '@rs'  an^  *äjis,  ffr.  avas.  2ser= 
monbt  ift  lat.  limus  3}h  'bünner  Sdjlamm, 
Sd)mub';  bie  ?5orm  be§  2lblaut§  jmifdjen  germ. 
laima  unb  lat.  limus  ift  ai  :  i.     2}gl.  S  e  i  m. 

Sc^ue'  5'-  nii?  gleid)bcb.  mbb.  lene  liue  Jy., 
abb.  lina  5-  'reclinatoriuni'  für  *hlina,  mie  and) 
bie  9iominatir)form:im  @ot.  lauten  mürbe;  ugl. 
Qx.  y.'/jvij  'Sager,  i^olfter'         biefc  Sebentnng 


batte  and)  S  e  b  u  e  im  älteren  9lbb.  nnb  megen 
meiterer  ißermanbtfdjaftöbesüge  ogl.  l ebnen, 
Seit  er. 

t  äe^nc-  ?;.  anb  mbb.  liene  mit  ber  anf= 
fälligen  9lebenform  liebe  Jy.  'milbe  San,  3Jad)c': 
bie  weiteren  ^ufammenbänge  finb  fdjmer  jn  be= 
urteilen;  ber  iHnflang  an  bie  gleicbbeb.  frj.  laie 
nnb  ndat.  lefa  (für  leliaPj  ift  nid)t  abäuroeifen. 
(J»  bleibt  jmeifelbaft,  obSebne  germ.  ?lbfunft. 

t  fie^nc^  5.  ''^Id)§nager,  ugl.  Sünfc. 

t  Scbuc  *,  S  e  n  n  e  5-  'acer  platanoides*;  mbb. 
nnb  abb.  gilt  lin-  limboum,  me^balb  älter  nbb. 
andi  Sein  bäum;  bie  nbb.  ^'yorrn  ift  an§  einem 
nörbl.  3)ialeft  entlebnt:  bau.  lön,  fdjmeb.  lönn. 
S)er  9Jame  ift  übrigen!  nrfprünglid)  gemeingerm. 
gemefcn;  er  finbetfid)  al§  ^.8e;;eid)nung  be§  5lbornv 
in  ben  älteren  3^ialeftcn  mit  3(n§nabmc  be-s  C^ot.: 
anorb.  hlynr,  anglf.  hlyn  fhlynn  ober  lilin?); 
nnb  mit  biefen  finb  nroermanbt  anfserbalb  bec- 
@erm.  flau,  klenü  unb  lit.  klevas  'Süiorn'.  So= 
mit  märe  ber  9?anie  nrnorbenrop.  (5^igentnm. 

lei^ncn'  3t>u.;  e?  uereinigt  mbb.  lenen  linen 
intr.  'fid)  ftütien'  unb  (bnrd)  i^ermittelung  beo 
ÜJJb.)  mbb.  leinen  trauf.  'lebnen';  abb.  linen,  älter 
lilinen  intr.  unb  leinen  hleinen  tranf. ;  entfpr. 
anglf.  blinian  hleonian  intr.  nnb  hltenan  tranf. 
'lebnen'.  Ser  eigtl.  Stamm  ift  hli,  ha^  n  ift 
öerbale  SIbleitung  (in  Sebne  aber  —  fonform 
bem  gr.  y./.i-ri]  —  nominale  3lbleitiing).  hlai 
al§  3lblant^5ftufe  non  hl!  bat  fid)  in  Seiter  cr= 
balten ;  fie  galt  and)  in  einem  altgerm.  'hlaiwaz 
*hlai\viz  ^\.  '^ügel'  (got.  hlaiw,  anglf.  liläw 
hlffiw,  abb.  leo  für  hleo),  fomie  in  bem  got. 
lüains  9Jh  'Jöügel',  anorb.  hlein  ^•.  '5el§i)or= 
fprnng'.  2Bä.  hl!,  nnDerfd)oben  kl!  erfdjeint  auBer= 
l)alb  be?  Öerm.  mit  reid)er  )iöermanbtfd)aft:  gr. 
y.li-y«t  'lebnen',  y/.7-uaS  %.  'Seiter,  Jreppe', 
(ügl.  Seite  rj,  xÄn-^^'^tn^elager',  y.h-Gia  'Sager, 
Sebnftubl,  3elt'  (ögl.  got.  hlei-pra  \^.  '3elt'j, 
yjj-rv^  'Öügel' ,  y.XT-  roc  yJJrog  9h  '.'Cügcl' 
(bgl.  nbb.  Seite  J.,  anorb.  hlfp  g.,  anglf.  hli'lj 
9h  'i'iügeL');  lat.  clinare  'neigen',  clivus  9)h 
'£>üger,  njomit  aud)  lit.  szlytl  'fid)  fc^ief  neigen', 
szleti  'anlcbnen',  szlaitas  'i^lbbang'  oermaubt  finb. 
iTem  gemcinfamen  llri'tamm  ber  germ.  lat.  unb 
gr.  ®orte  eignete  imd)  biefen  i5crmanbtfd)aft§= 
besiebungcn  ber  3?egriff  'fanft  ani'teigen,  eine 
fd)iefe  Stellung  bilben ,  eine  fd)räge  Sage  ein= 
nebmen'. 

Icl^ncn-  3tll'-  fllt'-'  mbb.  lehenen,  abb.  leha- 
non  'al§  Seben  geben,  leiben';  ogl.  Selben,  mei= 
terbin  a\\&\  leiben;  ba^n  anglf.  l^nan  (iJJrät. 
Isende),  engl,  to  lend  'leiben,  oerleiben'. 

le!|rcn  3tiD.  an?  mbb.  a{ii>.  leren  'untermeiien, 
lebten,  fcnnen   Iel)ren',   snmeilen   and)  'lernen'; 


--Wi 


2S2 


.'oirlit' 


Clltlprcdicnl?  llM.  leeren ,  aitfllf.  laeran  (luovaiie  ' 
ciUlcliiit  iinoib.  l»ra),  90t.  laisjan  'lct)veir:  ein  | 
iicmeiiuicvui.  3^1"-  ^cffcu  (s5niiibbcbciitmui  'anffcn  | 
niadicn'  in ;  laizjan  ift  nafiittmim  .^11  einem  blofj 
im  l>)Ot.  bemalnteii  iUiit.='4>räi.  lais  'lucitV.  ^m 
2:eutf({Kn  unb  ©luiI.  blieb  baüoii  nod)  eine  pnr= 
tiäipiale  ^Ibleituug,  lucldie  got.  al§  *lisnnn  ober 
*lizuan  bai^uftclleii  lüiirc;  Dill.  lernen.  S'asn 
nod)  got.  leis  'fnnbig',  leisei  'S^nnbc'  in  lubja-leis 
-leisei  'giftfnnbig,  ©iftfnnbe'.  ilMr  Iinben  ©rnnb 
anjnnehmen,  bau  bem  got.  lais  'meitV  eine  ®ninb= 
bebcntnng  'fiabc  ermanbevt,  evfalnen'  sn  ©vnnbe 
Hegt;  benn  ber  Stamm  lis  oon  Icbrcn,  Icr  = 
n  e  n  necf t  nod)  in  @  l  c  i  f  e  nnb  I  e  i  ft  e  n  -  91eftc 
ber  alten  'i^ebcntnng  'geben'  für  2Ö3.  lis,  IU03U 
aiiBcr  bem  nntcr(Sleife  erttiäbnten  aftoü.  leclia 
':>lcferbeet'  (lit.  Ivse)  nod)  Int.  lira  '5nrd)e'  nnb 
ba-o  bauon  abgeleitete  delirare  (eigtl.  'entgleifen') 
gcl)ören;  ügl.  and)  leiften.  —  Seljre  5-.  an« 
ml)b.  lere,  al)b.  lera  g-. ;  ügl.  anglf.  lär  g-., 
toorans  engl,  lore  'Senntni§,  ©elebriamfcit'.  — 
gclcört,  gelabrt  X^axt.,  fd)on  ml)b.  gelert  nnb 
gelärt  mit  ber  nl)b.  S^cbeninng,  eigtl.  aber  'wer 
nntenuiefen  iü';  »gl.  mittelengl.  il<^red,  moran§ 
norb.  \str\n-  (ugl.  doctus  3n  docere). 

=lei  8uffii',  bloft  nbb.;  on§  nil)b.  leie  g.  '2lrt, 
2lrt  nnb  SBeife';  im  dM)\>.  gilt  nod)  feine  3»= 
fammenfcgnng  ent)pred)cnb  bem  nl)b.  mandicr  = 
lei.  Safitr  fagte  man  maneger  leie  nl§  @en., 
3.23.  maneger  leie  liute  =  nllb.  mand)er  = 
lei  Sente.  2J}l)b.  leie  lei  ijalt  man  allgemein 
für  ein  roman.  SBort,  bem  afrg.  proo.  ley  (an§ 
lat.  legem)  '2lrt  nnb  SBeife'  entlcljnt. 

Set,  fi  c  i  e  9JJ.5-.  'y^els,  Stein'  (in  (S'igennamen 
lüte  Sorclei)  aii§  mbb.  lei  leie  g-. 'J-el?,  Stein', 
and) 'Steinmeg,  Sdiieferftcin':  entiprcd)enb  aiäd)]. 
leia  g-.  'a'cIs'.  2Bcitere  33e3Üge  inncvbalb  unb 
aufeerljolb  bc§  ©erni.  (tfma  jn  gr.  '/mkl;  'Stein' V) 
finb  nnfid)er.  Wlan  nimmt  (^'-ntlebnnng  bes  ital. 
lavagna  'Sd)iefer*  an§  ber  bentid)en  Sippe  an. 

Scib  5D?.  au§  mbb.  lip  (b)  Wl  'ßeben,  £etb, 
iftörper':  bie  23ebentnng  *£eben'  bat  ha?,  nl)b.  3Bort 
beJüabrt  nnr  in  3itiö>"iiieiiKt3ungen  loie  i^eib^ 
?ud)t  'Sebengnntcr^alt',  Leibrente.  2ll)b.  Hb 
d}}M.  'geben',  angli".  lif,  engl,  life  '£ebcn';  got. 
*leif  (b)  fel)U  v'ßeben'  giebt  fafrhwus  lieber) ; 
norb.  li'f  31  'ßetb ,  ßeben'.  3)te  lantliclie  2?er= 
)üanbtid)aft  mit  ßeben  loäre  im  ®r.  bnrc^  '/Jn  : 
'/.In  bargnftellen;  loie  leben  bem  gr.  llnaotiv 
infolge  eigtl.  'bcl)arren'  bebeutet,  fo  ba^  altgerm. 
liba-  eigtl.  'iBebarrnng,  Janer';  bie  ^ebentnng 
'ßeib,  Siörper'  ift  bloß  bentld).  ®r.  khhu)  muß 
toegen  lat.  linquo  üon  Xmaoko  fern  gebalten 
loerben;  e§  get)ört  ^n  germ.  leiben;   '/.Tnno^io 


aber  nnb  ßeib,  l'ebcn  bernben  anf  ber  ibg. 
2.l\v  lip  in  bleiben. 

Scitö  2)L  ift  neue  (J-nttebnnng  an§  mbb.  leich 
9.'t.  '®e)ang  anö  ungleid)en  Stropben',  urfprgl. 
überhaupt  'gefpielte  l^felobie'  (bavan§  entlcbnt 
afrs-  lai).  C5^utiprcd)cnb  got.  laiks  'Xanj'  jn 
laikan  'tanken',  angl.  läc  9L  'Spiel,  Slanipffpiel' 
511  lacan 'ipringcn,  tansen'.  2^a  nl)b.  ßcid)  nnr 
ßel)ntüort  ift,  genüge  c§  mit  biefen  iJ3emerfnngen 
über  bie  rcid)  entfaltete  fpe^ififd)  altgcvm.  JÖurgel 
laik. 

Seidje  ^•.  aw^:;  mbb.  lieli  Hebe  Jy.  'ßeib,  ftör^ 
per",  and)  'sn  begrabenber  Üotcr,  ßeid)c';  im  9M)b. 
l)crrid)t  bie  fpejielle  23ebentung,  tüeld)e  in  ben 
älteren  germ.  S)ialeften  gegen  bie  allgemeinere 
Öebcutnng  'ßeib'  al§  Subftan3  ^uriidtritt.  5tl)b. 
üb  (bb)  5-.9f. 'ßeib,  tfleifd)';  anglf.  Ifc  9L 'ßeib, 
siörpcr,  ßetd)e'  (mcgen  engl,  like  ogl.  gleid)); 
got.  leik  9Z.  'Jlciid),  ßeib,  ßeid)naui'.  ^n  ei"fr 
babuvrihi-Slompofilion  nimmt  lik  id)on  in  alt= 
germ.  ^t\i  bie  feftc  ^Sebcntnng  'Slörpcr'  an,  mirb 
aber  bann  inucrl)a!b  fämtlid)er  Sialefte  jn  einem 
Suffix"  mit  ber  23cbentung  unfeieS  f)b.  =  l  i  d) 
(f.  bie§).  Sie  23ebeutung  'Sörpcr'  bebiett  ba§ 
nbb.  ©ort  in  ßeid)born  '^übnerange',  eigtl. 
'3)orn  im  Sl'ijrpcr'  (ic-l.  Ifkljorn).  —  geirfjuQiit 
•üc.  a\\^  m^b.  lichname,  abb.  libbinamo  9JL  'ßeib, 
slörper,  ßetd)nam';  al)b.  libbinamo  für  *libbin- 
-bamo  berubt  auf  einem  )d)iu,  fleftierenben  *likan- 
*likin-  (Ogl.  got.  manleika 'iöilb'J;  febcnfall?  ift 
abb.  libbin-amo  nid)t  auf  irgcnb  meld)e  oolfs-- 
ctl)mülogifd)c  llmbeutnng  be-3  altgerm.  lik-bamo 
i)?.  'Sövper'  änrüdsnfübreu:  aiii).  libbamo  (fi)n= 
fopicrt  libmo),  ml)b.  licbaroe  9}L,  anglf.  li'c- 
-boma  licuma,  auorb.  likamr  flikame)  3JJ.  'SiJr= 
per'.  Ser  smeite  .^ompofitioneteil  ift  ein  nn» 
oerloren  gegangenes  9fomen  (bama-baman-)  mit 
ber  2?ebcutnng  '5ovm,  §ülle';  ü^l-  anorb.  bamr 
'.sjant,  (iJeftatf,  anglf.  boma  '.Spülte';  got.  ana- 
baraön  gabamon  'fi(^  betleiben'  (Ogl.  §emb). 
Demnad)  niiire  ß  e  i  d)  n  a  m  (mit  ber  urfprgl.  93e= 
Deutung '.törper')  eigtl.  '5leifd)hüllc,  5-lcifd)geftalt', 
b.  b.  '5Ieiid)fubftan3,  infoferu  fie  bie  ßeben§form 
befißt'.  Xie  3i'fami"cnfetntug  ^ai  für  uu'o  ein 
poetiic^c§  3ln>5iebcn,  n^ie  in  ber  Jbat  bie  norb. 
nnb  anglf.  ^^oefie  fid)  mebrere  äbnlid)e  Umfd)rci= 
bungen  für  'Körper'  gefd)affcn  bat:  au§  ber  anglf. 
'$oefie  bgl.  flaesc-boma  'Jleifd)  §ülle'  (ba§  jur 
S'rflärnng  üon  anglf.  h'c-boma  —  al)b.  lih-bamo 
nnb  ßeid)nam  überbanpt  Don  2öid)tig!eit  ift), 
ferner  bän-fa^t  eigtl.  'i^nod)eugefä6',  bänbüs  eigtl. 
'Si?nod)enbnu§',  banloca  eigtl.  'i^crid)lu6  ber  S?no= 
it)en',  bancofa  eigtl.  '5lnod)eubel)anfung'  al§  Si;= 
uonijma  üon  anglf.  Ifc-boma  'STörper'.  2>ie  3lii= 
nabmc  liegt  baber  nabc,  ban  ba?-  altgerm.  Hk- 


leicfit 


233 


(cilint 


hämo   aus  ber  Sprad)c   Der  2id}tcr  in  öie  c\C'- 
roöfinltdie  2^ittioitTübergcnonimen  luurbe. 

leitet  'Mj.  aii^  gleidibeb.  m^b.  liht  lihte,  afib. 
lihti;  ciitfpredieiib  'nbl.  ligt,   angli.  liht  leoht, 
engl/light,  aiiorb.  leitr,  c\ot.  leihts  'leicht'.  35te  j 
lueiteren  23e3üge  bee  2Borte§  bleiben  unnd)ev,  ha 
5n^iiie(e  begrifflid)   na^eftefienbe  Slbj.  an§   ben 
ücrroanbten   Sprachen   auc^   lautlich  an   leid)t| 
anflingen.    Wlan  l)at  lat,  levis  'leicht'  au§  *leYis  \ 
*lenhvis  gebeutet,  um  e§  mit  bem  genieingerm. ; 
3(bj.,"loiDie^mit  gr.  f)M./i\:  'gering,  flein',  lit. ' 
lengwus  lengwas  'leicht'  ^u  Dereinigen:  liht  ftcinbe  - 
bann  für  linht  lenht.    Slnüpfr  man  I  e  i  c^  t  an 
nf)b.  gel|ingeu   an,  fo  üeße  fid)  gr.  ^'/.urfüö^ 
'Ieid)t,  fcönett' 5U3ief)en  (f.  In  n  g e  r  n).  Seine  bis= 
Öerige  Xeutung  befriebigt  PoUftänbig,  ha  ein  in 
ber  SSilbungc-roeife  unferm  { e  i  c^  t  entfprec^eubeS 
Slbj.  auBer^alb  bee-  (vJerm.  fef)lt.   —    "iiu^  bem  ■ 
^■ngi.  gehört  ju  light  'leidit'  noc^  lights  'Xier= 
Innge'  (f.  Sungei. 

Seib  91.   awi  nü)b.  leit  (d)  9i.  'i^etrübni», . 
Sc^merj,  5ööie§'  (al»  2(bj.  'betrübenb';,  a^h.  leid 
9Z.Vbae  23etrübeube,  2eib,   Sdimerj'  (leid  2tbj. 
'betrübcnb,  luiberroärtig ,  oerbaßt').    2Jgf.  anglf. , 
lälij'Jöeleibignng,  Unredit'  —  'fetnblidi,  üer()aßt,  \ 
feinb';  engl,  loath  3{bi.  'abgeneigt'  —  to  loathe  | 
"fid)  efeln',  anorb.  leifjr  'feinblid),  uerbafu'.   2a§ 
abftr.  Subfi.  ift  urfprgf.  roa^rfc^einlid)  nickte  als 
ha^  9Jeutr.  be§  Slbj.,  ha%  febr  frü^  ine  Sioman. 
©ingang  fanb  (pgl.  ital.  Iaido  '^öBlic^',  fr^.  laidj. 
iBciteres  unter  leiben  unD  leib  er.  ! 

Iciöcn  ^tm.  aue  g(eid)beb.  mf)b.  liden,  a\)h.\ 
lidan  ft.  ^Wü.  3^amit  anrb  geioöbntid)  ein  oIt=  i 
germ.  lipan  ft.  3^10.  'ge^en'  (ogl.  leiten)  iben=  | 
tifijiert;  ügl.  al}b.  lidan  'gelten,  fahren',  anglf.  1 
lidan,  got.  leipan  'gef)en';  man  nimmt  an,  'öa)i\ 
li[)an  öon  ber  33ebentung  be§  '3ie{)en5  i"  frembe ; 
ßanbe  (in§  alilandi,  ttjol^er  nt)b.  elenb)  nnb  über  ] 
See'  —  lipan  mirb  gern  Don  ber  Seefahrt  ge= 
braud)t  —  bie  be§  'Übelbefinben§,  (F'rtragens  nnb 
Xulbens'  befommen  I)abe.  2^tefe  Deutung  ift  äu 
gefünftelt ;  menn  man  für  fie  geltenb  mad)t,  bafe 
fic  tnnerl)alb  be§  @ot.  2(fädöl.  3inglf.  fe[)lt,  fo 
überfiel)t  man,  ha'^  fie  burd)  ha^  gemeingerm., 
bloB  im  @ot.  fe{)lenbc  3lbj.  lai{)a-  'leib,  loiber^ 
märtig,  feinblid)'  bod)  ale  uralt  Poran§geiet5t 
toirb  (pgl.  i?eib).  (!•§  ließe  fid)  jüdI)1  benfen, 
loenn  ein  Sompofitum  pon  li[>au  'geben'  burd) 
ä^orfeßung  einer  ^erbalpartifel  in  l)iftorifcfeer  3eit 
bie  ^ebeutnng  'leiben'  angenommen  l)ätte;  baß 
ober  ha^  Simpler  in  urgerm.  3cit  bie  33ebeutung 
'leiben'  unmittelbar  an§  ber  bee  'Ö5eben§'  ent= 
luicfelte,  ift  taum  glanblid).  Xer  iöcroei'^  liegt 
barin,  hav^  jene  3lbleitnng  laipa-  jum  Stamme 
li{)an  meiter  Perbreitet  nnb  frnl)er  nad)mci^bnr 


Äliije,  Ciipmcicjijdje*  ÜHMtetbudi. 


v'li.fl. 


ift.  So  werben  »uir  auf  eine  ©runbbebentung 
'ilöibermärtige?  erDulben'  al§  bie  urfprünglid)e 
gefül)rt,  nnb  bie  frü^e  (^^riftenj  jenes  unter  Seib 
befproc^enen  2{bj.  nnb  Snbftautip§  befrembet 
nid)t.  ö'üv  bie  weitere  ii>ortgefc^id)te  fd)eint  bie 
al)b.  3iitetjeftion  lewes  les  ^a6)\  leiber!'  iDert= 
ooll;  formell  6en.  eine»  9fomen?,  fefet  c§  ein 
got.  *laiwis  5n  einem  Stamme  lai-wa-  porau^, 
ID05U  anglf.  lä  'a&i'  für  *läw  ftimmt;  bie  5nnf= 
tioneibentitcit  mit  ^b.  leiber  mad)t  isermanbt^ 
\ii\a^i  mabrfdjeinlid).  So  ergäbe  fic^  lai :  li  al§ 
©nr^et;  ber  2;ental  üon  lidan  =  leiben  wäre 
Ciemnad)  eigtl.  präfen§bilbenb.  S.  bü§  flg.  SBoit. 
leiber  3"tcrj.  ans  gleid)beb.  ml)b.  leider,  abb. 
leidor:  eigtl.  hVomparatip  5U  bem  unter  Seib 
be^anbelten  altgerm.  Slbj.;  über  bie  2?}öglid)feit 
einer  3.^enüanbtfd)aft  mit  a\)i).  lewes  les  'leiber* 
itnb  anglf.  lä  'a&)'  pgl.  leiben. 

Seicr  Jy.  aus  gleid)beb.  mbb.  lire,  abb.  lira 
5.:  a\\^  lat.=gr.  lyra  mit  ber  mittelalierlid)en 
bt)5antinifd)en  3tu§fprad)e  be§  y,  ober  m.it  auf= 
fälligem  Cuantität§iped)fel  (toie  bei  Sireuj, 
Schule,  Silie).  2ie  mittelalterliche  Seier, 
mo  fie  nid)t  onf  gelehrter  6infüf)rnng  berul)t, 
ift  Pon  ber  antifen  Spra  mefentli«^  perfd)ieben: 
iie  mar  ein  gnitarrenartige«  3nftrument,  bae 
mittelft  cinee  burd)  eine  .Kurbel  gebrebten  Dtabee 
gefpielt  mürbe,  alfo  etma  fopiel  toie  '2)rel}orgel, 
Seievfaftcn'.  3e6t  baben  mir  Seier  burd)  bie 
mobernen  l)umaniftifd)en  Senbcnsen  roieber  auf 
öae  antife  3nftrument  jnrücfgefübrt ,  ol)ne  bafs 
un§  jcbod)  bie  ältere  Sebentnng  fremb  märe 
(pgl.  Seierfaften).  %l.  nod)  ital.  lira,  fr^. 
lyre,  engl,  lyre,  nbl.  Her. 

Icil^en  3tro.  awi  ml)b.  liheu .  al)b.  lihan  ft. 
3tm.  'auf  33org  nel)men',  feiten  'auf  ^org  geben'; 
•cbenfo  got.  leihwan,  anglf.  leon  (fontral)iert  für 
lihan),  mo3u  fid)  im  ©ngl.  nur  loan  unb  to  lend 
erl)alten  baben  (pgl.  S  e  b  e  n  unb  l  e  b  n  en).  S^iefc 
■Jlbleitungen,  bie  in  mehreren  Xialeften  Porliegen, 
berut)en  fd)on  auf  ber  gemeingerm.  33ebeutnng 
'leiten'.  2ie  (fntfpred)nngen  in  ben  rermaubten 
2prad)en  bemeiien,  ha^  biefe  nur  Spejialifierung 
ift  aus  einer  allgemeinen  :öebeutung  'laffen'.  Sie 
tbg.  3Bä.  lik  erfrfieint  in  ben  3?ebeutungen  'übrig 
(äffen,  perlaifen,  freilaffen,  überlaffen':  ffr.  ric 
(für  lik)  —  ii^räf.  rinäcmi  'etroa-r^  preisgeben,  bin= 
geben,  etma»  frei,  leer  mad)en,  räumen,  ctmas 
für  einen  '4-^rei§  bingeben';  baju  riktham  3\. 
'Ü}ad)laß,  (yrbfd)aft',  reknas  91.  '£)interlaffeufd)aft, 
:TJeid)tum'  (f.  Seben),  riktäs  3lbj.  unb  reku-s 
'Ibj. 'leer' ;  ferner  lat.  linquo  relinquo  reliquus; 
.ir.  '/.HTii't  mit  feljr  reid)er  2?ebentung§entfaltung 
'uer=,  übrig=,  binter=,  unterlafien';  h)i:i(K  3tbj. 
'übrig';  altir.  leicim  (@rbf.  leiqö)  'laffe,   über= 


i?pitadicn 


-     284     — 


L'ciftcn 


hlfic';  lir.  lekü  likti '.^miirt'lot'fcil',  i)!iiail<)is  '^Kcft', 
ofloli.  otü-lekü  ':){cft,  llbcvblcibicr. 

t  äctIoiJjen,  i?ciladi  ?i\  aib?  iiilib.  lilachon 
lilach  'i'u  '33cttnidi,  i.'ciUict)cii'.  Xas  iihb.  mlib. 
Sl^ort  ii't  aii§  lin-lnchen  cntftanbcii,  iucld)e  fvornt 
ntfib.  (al?  £?clnlad)cn  im  altern  9tl)b.)  öfter» 
belegt  ii't  nitb  im  ?flib.  al§  linlahhan  auftritt: 
linl-  unirbe  im  Tlhh.  affimilicrt  ju  ItU-  iinb  11 
nad)  langem  i^ofal  nereinfadit  (ügl.  bic  (vnt: 
ftelmng  non  e  1  f  one  alib.  einlif).  —  (f-incii  iiljn: 
lidien  i>organg  scigt  "^i^^  üermanbtc  anorb.  16-rept 
für  *linrept  *linrift  'l'cinenscug'. 

Seim  M.  au§  glcidibeb.  mlib.  mnbb.  al)b.  lim 
Uli.;  entfprcdicnb  nbl.  lijm,  anglf.  lfm,  engl,  lime 
'^eim,  JNi'alf';  norb.  lim  ?(. 'l'ctm,  JSalf;  ein  got. 
*leima-  fel)lt.  Xae  gcmcingcrm.  lima-  ftel)t  in 
?lMant'5iierliättnic-  ^n  bcni  unter  ijelini  bcfpro= 
dienen  gemeingerm.  laima-;  bie  ©rnnbbebcutung 
hat  man  au§  ber  engl,  nnb  norb.  33ebentung 
'Seim,  Stalf  al§  'iSIcbeftoff  an§  einer  ©rbmaffe' 
an5nnelimen.  Sat.  limus  fügt  fid)  mit  feiner 
2?ebentnng  'bünner  Sdilannn' nä()er  ,iU  l)b.  2e()m, 
mit  feiner  3(blantsftnfc  i  aber  niifier  :^n  bb.  Seim. 
?(!§  SBnrjiel  ift  unter  S  e  li  m  lai :  It  crmiefcn  bnrd) 
anorb.  leir  dt  unb  lat.  li-no  'ftreidie'. 

t  Sein  9Jt.  '5-(ad)ö'  ou§  gleidjbeb.  ml]b.  nl)b. 
lin  an.9J.:  ügL  Seinen. 

Seine  %.  nu§  m[)b.  mnbb.  line  %.,  fpät  alib. 
lina  5'-  'Seif/  -JTau,  Seine',  befDnber&  '8diiff#= 
Sugfeir.  9lbleitnng  an§  tat.  linea  l)at  ba§  Se= 
benflidie ,  bau  biefeS  —  and)  im  ^JJIat.  —  nid)t 
bic  iöebcntung  'San'  bat,  Jonbern  fpejicU  'JRid)t= 
fdinur'  (unb  mlat.  'Sängenniafeftflti')  bebcntet.  3" 
ber  Sebentung  liegt  lat.  linum  'Jyaben,  Jan, 
Seil'  nä^er ;  aber  im  l:)?oman.  unb  3JHat.  f  cl)lt  linum 
in  biefer  Sebentung.  3)en  gr.  Äivai'a  Incn 
'Seit,  Stricf'  entfprid}t  Seine  als  felbftiinbige 
germ.  Jlbleitung  an§  lin  'Seinen';  mir  I]aben  and) 
angif.  li'ne,  engt,  line  'Sd^nnr,  Seine',  anorb.  lina 
(got.  *leinj6  eigtl.  'bie  an§  "g-lad)?  öerfertigte'), 
h)eld)e  nad)  ed)t  germ.  ^ringip  gebilbet  finb  (Snf= 
fij  Jon). 

Seinen  91.,  eigtl.  fnbftantioierteS  9(eutr.  be§ 
Slbj.  ml)b.  linen  linin  'an§  Seinen'.  3"  ©runbe 
liegt  ml)b.  lin  IIJ.  '5lad)§,  Sein,  leinene»  ^U\- 
bungaftücf" ,  al^b.  afädif.  lin  9^.,  got.  lein  9L  'Sein= 
toanb'.  23ei  biefem  begriff  ioie  bei  bem  Söorte 
§  a  n  f  fann  man  fditoanfen,  ob  llrbertuanbtfdiaft 
ober  (5ntlef)nung  ba§  gemeingerm.  lina-  mit  ben 
onflingenben  SBorten  bes  2at  ober  @r.  berbiubet. 
Jl?enn  'aa^  germ.  äßort  mirflid)  cntteljnt  ift,  fo 
Iiemcift  "aa^  23er^altni§  ber  ^onfonanten,  "^ia^ 
§anf  ben  ©ermancn  bor  ber  Sontöerfc^iebnng, 
b.  1).  lange  üor  nnferer  3eitred)nung  befannt 
mürbe ;  ba§felbe  loäre  luof)l  and;  für  Itna-  'Sein' 


ansuncljmen,  ba  ii-Miniu»  unb  Xacitn«  fdiou  'ba<c 
i'orfommcn  ber  Seinmaub  bei  ben  ©ermanen 
ihrer  3cit  beftiitigcn.  i>ieUeid)t  läfjt  fid),  moranf 
ba»  m'filcu  be-J  ii>ortc»  bei  bcu  ö|'Hicf)en  ^nbo- 
germanen  beutet,  wie  bei  Jpanf  'üa--  3ft)tifd)e 
als  Quelle  ber  Sippe  faffen.  S>gl.  lat.  Itnum,  gr. 
Xii'o-v^  afloP.  iTnu,  lit.  linaf  'orlad)?';  }.T-  blieb 
in  ber  ^-orm  Xat.  iT-rl,  %{.  '/J-rn,  mouad)  li- 
al»  SBurjel  nnb  no  al»  9lbleitung  für  linum, 
/./cor  y.i  gelten  bat.  %l.  Sei  lad)  en  ,  Seine^ 
-  Sciuiüonb  5-  ift  eine  crft  ul)b.  bolt§eti)mo^ 
logifd)c  llmbilbnng  für  inbb.  linwät  ^y.  'Seinen^ 
geng'  mit  3lufnüpfnng  an  t)b.  ©emanb.  S)a§ 
alte  wät  fal)b.  ml)b.)  ift  im  dU)b.  an»geftorben ; 
e»  gel)i3rt  mit  anglf.  wjed  'ftlcib'  ?,n  einer  an§= 
gcftorbeucn  ibg.  2Ö^.  we  'mcbcu'. 

t  Sei»  3.^.,  cntlcbnt  au-:>  bem  mbb.  unb  iiltcren 
nbb.  leis  leise  ll't.  'geiftlid)e»  Sieb',  abgcfürst 
au§  kirleise;  kyrie  eleison  mar  ber  :'1{cfrain 
geiftlid)er  Sieber. 

Icife  9lbj.  an»  ml}b.  lise,  al)b.  *lisi  (5lbP. 
liso)  'leifc',  and)  'langfam'.  Unter  l  e  l)  r  e  n ,  S  i  ft, 
lernen  ift  eine  germ.  SBj.  lis  mit  ber  (S}rnnb= 
bebcutung  'geben'  befprod)en,  100511  got.  leis  'fnu: 
big'  SU  gcliören  fd)eint.  5)iefcm  Jlbj.  mirb  ba?- 
.§b,  aber  faum  unmittelbar  entfpredien,  ba  bie 
3?cbeutnng»biffereu3  gu  grof]  ift.  Sind)  bleibt 
fraglid),  ob  leife  überhaupt  ju  SBg.  lis  gebort. 
iBielleidit  gebi3rt  e»  gu  gr.  '/.cTog  '/jaoog  'fanft, 
gelinbe,  milb',  fall»  biefe  nid)t  el)er  311  lat.  levis 
'glatt'  gel)örcu.  Sd)mierigfeit  mad)t  ber  9Mfal 
in  fd)mäb.  Hns  (laens)  'leife'. 

Seifte  ■  %:  aii'c'  mt)b.  liste,  a^h.  lista  5.  'baub^ 
förmiger  Streifen,  Saum,  Sorte,  Seifte';  Pgl. 
anglf.  Ifst  Jv  «-"»gl-  üst  ''Uaub,  Saum,  Streifen'; 
i§l.  h'sta  (lista ?)  ^y- '91anb,  Streifen'.  5Inßcrl)atb 
be»  (yerm.  fel)len  alle  5lntnüpfung»puntte.  5}od) 
bead)tc  bie  (S'utlebnnng  in»  ^"Homan. :  ital.  lista, 
frj.  liste  'Streif,  iöorte'. 

Seifte  2  5''  'inguen',  erft  nl)b. ;  ii)al)rfd)einlid) 
üon  bem  Porigen  gU  trennen  nnb  auf  ein  got. 
*laist6  5'  aurücfjufü^ren.  Tiarauf  beutet  and) 
engl,  last  (bial.)  'Sdiambng,  Seiften'.  Die  gleid)= 
beb.  anglf.  leosca,  mittclengl.  leske,  nnbl.  liesche, 
afd)meb.  liuske ,  bau.  lyske  meid)cn  lantlid)  gu 
fel)r  bon  ber  ^b.  g-orm  ab;  and)  bie  perfud^te 
Jlntnüpfnug  on  mlat.  laisius  'Sc^ofe'  (Lex  Salica) 
ift  bebentlid). 

Seiften,  S  e  i  ft  e  2JI.  aus  ml)b.  leist  SJl.  '^otm, 
Seiften  be»  Sd)nl)mad)er';  al)b.  leist  (9i.?) 'forma'. 
(Sntfpredienb  aiiglf.  last  li'st  Tl.  'Jnfsfpur,  Spur, 
forma',  engl,  last  'Sd)ufterleiften'.  (Sot.  laists 
2)?.  'Spur,  S'kV  meift  mit  bem  unter  leiften 
gegebenen  3)Jaterial  baranf  bin,  bafs  'Jnßfpiii-" 
bic  eigtl.  23cbentung  be»   l)b.  engl.  2©ortc»  ift; 


Iciltcn 


23; 


feinen 


ha§!  tcärc  bcbeutfant  für  bie  ©efc^tdjte  bcs  Sc^ufter- 
leifteuü'.  SInorb.  leistr  Tl.  bebeutet  allerbinge 
'5ub'  inib  'fuv5er  Strumpf,   Socfe'. 

leiftcn  Stir»-  a»»  inbb.  alib.  leisten  'eiu  @ebot 
befoUjcu  unb  auefübreu,  feiuem  iBerfpvccbeu,  ieiuer 
ijiflicbt  uacbfommeu';  euttpred^eub  got.  laistjan 
'nacbfolgen,  nacbgeben'.  Segen  ber  i8enriaubt= 
fc^aft  mit  @Iei)e  uub  Setfteu  tft  bie  33ebeu= 
tung  bes  got.  S^m.  bem  bb.  (foune  bem  gleicf)beb. 
afäd)].  lestianj  ju  ©ruube  5U  kgeu.  5IugI).  Isstan 
'Icifteu,  üoUfübreu,  bellten,  auebolteu,  ausbaueru', 
u'oraui'  engl,  to  last  'Daueru,  bteibeu,  fid)  l)alttn 
(temporat)'.  S^a^f-  gemeiugerm.  fd)tD.  3tiü.  laistjan 
eigtl.  'uad)foIgeu'  (U)orau§  ipan.  portug.  lastar 
'3nb[uug  für  eiueu  auberu  Icifteu'  entlef)ut  »arb) 
ift  abgeleitet  Dou  bem  uuter  Seiften  enoälinteu 
got.  laists  Tl.,  auglf.  last  IR.  'JuBJPur',  bie 
ibrcrfeits  auf  eiuer  2Ö5.  lis 'geben' berubeu;  biefe 
SBurjel  itai  überall  eine  5kiguug  am  ber  finu; 
lid)cn  ^ebeutung  'geben,  uadjgebeu'  in  eine  geiftigc 
überäugeben  (f.  Sebte,  lernen,  ßift);  pgL 
oud)  leife. 

t  Seite  5-  au»  'tt^b.  lite  J.  '^crgabf)aug,  §albc', 
ai)'i>.  lita  aue  älterem  *hlita  J-  (flot.  *hleida 
5.);  hli  ala  germ.  ÜSurjelfilbe  ift  uuter  (ebnen 
cingebcnber  beiprod)eu,  mo  and)  bie  ftamntPcr: 
raanbten  Üßorte  mit  ber  3?ebeutung  '."öügcl'  jU 
üergleid)cu  finb. 

leiten  S^^-  ^i'^-  i"^^-  a^b.  leiten  'führen, 
leiten':  eutfprcdienb  afödif.  ledian,  nbl.  leiden, 
anglf.  laedan,  engl,  to  lead  'leiten,  fübren',  anorb. 
leida,  Stile  beuten  auf  ein  febleube-:-  got.  *laidjan, 
u)etd)e§  (al»  ^yaftitioum  su  bem  unter  leiben 
befprod}enen  attgerm.  lipan  'geben')  eigtl.  'gef)eu 
mad)en'  bebeutet;  ogl.  fenben,  roelc^eö  and) 
urfprünglid)  'geben  mad)en'  bebentet.  3u  bem 
■Jaftitipum  *laidjan  gebort  ein  germ.  Iaido-  5- 
'Jübrung';  baoon  anglf.  lad  'ÜBeg,  Üteife,  5abrt', 
engl,  nur  nocb  in  loadstar  'Seitftern'  unb  load- 
stone  'i'tagnet'  unb  loadsman  (anglf.  ladman) 
=  nbb.  Sotfe;  nfib.  Scitftern,  mbb.  leit- 
sterne  Tl.  'ber  bie  8d)iffer  leitenbe  "i^otarftern'. 

Seiter  5-  «»'-'  glcidibeb.  mbb.  leitet  leitere, 
abb.  leitara  (älter  ^hleitir)  ^•.  'Leiter';  entfpre= 
d)enb  nbl.  ladder  leer,  anglf.  hläddei-  hlaeder 
%.,  engt,  ladder;  baju  feblt  got.  *hlai-dri  ( @en. 
-drjösj  5-  'fieiter'  mit  einem  bem  gr.  -roiu 
ibeutifd)en  j^emininfuffij.  2)iefe§  *hlai-dri  berubt 
auf  ber  unter  l ebnen  bebanbelten  2Sä.  oorgerm. 
kli,  lüosu  gr.  ■/.'/.T-nu'S  bie  bem  roeftgerm.  Sort 
entfprccöenbe  SBcbentung  seigt :  Seite r  ift  gleid)= 
fam  'bie  Sdjräge,  bie  3tngclebnte'.  S^as  iu)rb. 
hleidr  '3elt'  läßt  fid)  an  bie  gteid)beb.  got.  hleit)ra 
%.  unb  gr.  nhaia  anfcbtieBen.  SSgl.  Se^ne, 
l ebnen,  Seite. 


Senbc  5-  au§  gleid)beb.  mt)b.  londe,  a^'b.  \%n- 
tin  %. ;  entfpred)enb  übt.  lende,  angtf.  landen  fy. 
(im  $1.  b.-ndenu  3J.) :  anorb.  lend,  bän.  lynd 
'Seube'  (ba^n  ist.  lundir  '^ücfenftücf'?j.  Sie  got. 
Sautform  mar  inclleid)t  *landwini  5-  Jatl^^  "ba^ 
b  oon  tat.  lumbus  'Senbe'  für  ibg.  dh  refp.  dhw 
ftänbe  (tat.  barba  Jür  bhardhä  ^  S9art,  tat. 
ruber  für  ibg.  rudhros,  sovd^oo^  =  rot),  fo 
ließe  fidi  tci§>  bb.  Senbe  'üaiu  ftetten.  3luf  @rbf. 
Indhwi-  meift  and)  afloo.  l^dvija  'Senbe,  Slierc'. 

lenfen  Stio.  feit  unb  burc^  Sutber  frf)riftfprad)= 
tid)  (im  16.  3at)rb.  in  Cberbeutfd)lanb  nodi  fremb 
uub  baber  in  'bm  iöaeter  :öibetgIoffaren  oon  3lb. 
il^etri  unb  Xt)om.  9Botf  1523  mit  „unnüenben, 
umfebreu"  überfeet)  and  mf)b.  lenken  'biegen, 
roenben,  rid)ten':  Senominatio  jn  mf)b.  lanke, 
Oi\)b.  lanca  hlanca  '§üfte,  Senbe'.  2i5eitere§ 
unter  Jtanfc  unb  (Seteuf;  ha^xi  ift  ec-  üiet= 
teid)t  and)  oeraaubt  mit  linf,  eigtl.  'fd)räg'. 
S  eu f  en  eigtl. 'eine  fcbräge  fettticbe  iRicbtuug  geben' 
(pgt.  tiuf).  Tl(\\\  bat  an  ißern3aubtid)aft  mit 
lit.  lenkti  'biegen'  gebad)t. 

Seiij  Tl.  au5  mbb.  l'jnze,  a^t).  l^nzo  Tl.  '/yrüb= 
ling';  au-:-  neueren  Tla.  »gl.  baier.  läugess  läng- 
sing, id)mei3.  langsi,  tirot.  langis,  iDetd)e  lebren, 
ha.^  a^b.  Ivnzo  auf  eigtl.  *b,'ngzo  (mit  23erluft 
üon  g  ober  k;  ogl.  9}uu?et  au§  *runkzel,  SliB 
au5  blicktz)  berubt.  3"  '^^'^  '^^'^'  Dkbenform 
Ipngizin  b^nzin  ftimmt  anglf.  lencten  {am  *lang- 
tin)  =  engl.  Lent  'Jafteu'.  Xie  urfprgL  3?e= 
nennung  fd)eint  ahi>.  ntbb.  lange^  ((Ben.  längeres ) 
=  tirol.  langis  5U  fein  (=  got,  *laggat  *laggit). 
3n  ber  längeren  ^'O'^nt  <^^'^'  l?ngizin  (=  got. 
*laggat-tin)  ftecft  üielleicbt  ein  and)  in  got.  sin- 
teins  'täglid)'  erbalteue§  germ.  *tina-  'Sag'  = 
ffr.  dina  'Sag'  (ffr.  purudfna  'oiettägigee  ^'^ft'- 
sudfna  'glücflid)e  ^t\i')\  ogl.  üt.  denä  'Sag'. 
Si)non5ma  f.  unter  ^'^übting. 

Scr(^e  5.  ans  gleidibeb.  mbb.  lerche  au» 
lereche  lewreche,  abb.  lerahha  J. ;  bie  gleid)beb. 
übt.  leeuwerik,  anglf.  lawrice  laewerce  lawerce, 
engl,  lark  nnb  fd)Ott.  laverock,  afd)roeb.  lierikia, 
fomie  bie  mbb.  'Jicbenformen  lewerich  lewerech 
lewerch  feigen,  baß  *le-wrahha  =  anglf.  la- 
wrice) eine  poltere  5'0i'"^  ""  '^^'^^  tauten  müßte. 
Sie  got.  Sautform  läßt  fid)  nidit  mit  Sid)erbcit 
oermuteu.  (ybenfomenig  ftet)t  feft,  ob  baä  abb. 
unb  anglf.  SBort  itompofitum  ift  ober  bloß  eine 
ungewöbnlid)c  ::?lbleitung  bat. 

lernen  3t>u.  ane  mbb.  lernen  'lernen'  (fettener 

'lebren'),  abb.  lirnen  lernen 'lernen';  ügt.  anglf. 

leoruian,    engl,   to  learn   'lernen',   afädif.  linön 

,  für  got.  *liznan  ('4.U"ät.  *lizn6da) :  eine  attgerm. 

{  3tbteiiung   aus  bem  'i'^artij.  tia.v  unter  S  e  b  r  e 

i  unb  lebren  bcfprocbenen  ft.  3tw.  got.  lais  'idj 

;)U* 


lOUMl 


236     — 


i'eiite 


weife':  bal)cv  lenicn  'cifaf)ven,  ijclelivt  »Dcrbeu*. 
'Xie  äBorrgnippc  bei5  Stantincs  lis  :;evfälU  in  jwei 
JHeitieii :  511  bcr  einen  gcl)ört  bei  finnlidjc  iöegriff 
'gc^cn'  (ügt.  Seiften,  Seifte,  ©Icife,  and) 
I  e  t  i  e),  snr  anbeten  bie  JBovte  S  e  h  v  e ,  lehre  n, 
got.  leis  'fnnbig'. 

Icfen  ,St>D-  iin'o  ni()b.  lesen,  al)b.  lesan  'aui- 
lüiililcnb  famnietn,  anft)eOen,  (efen,  ancf)  er3ä()len, 
(ievtcf}ten*.  (Sot.  lisan  galisan  nnb  angl).  lesan 
IiaOen  bloß  bie  iöebentnng  'äufanunenleien,  fam= 
mein';  üom  le^teren  engt,  to  lease '3if)ren  (efen'. 
3fndi  im  älteren  'Jlnorb.  fiat  lesa  blofj  bie  i8e= 
bentnng  'fantmcln,  anflefcn'.  Q-t-  fann  nid)t  ^weifel^ 
liaft  fein,  hau  biefe-j'  bie  (^rnnbliebcnrnng  üou  l)b. 
lefen  'legere'  gelnefen  ift,  we»f)alb  3(nfnüpfnng 
be§  gemcingerni.  lesan  'anffannneln'  an  lit.  lesü 
(lesti)  'mit  bem  2d)nabel  anfpiden,  ^ijrner  anf= 
lefen'  n)a()rfd)einlid)  ift.  Slbjumeifen  ift  33eäief)nng 
äiüifd)en  got.  lisan  'fammeln'  nnb  lais  'meijs'  — 
laisjan  'lcl)ren'  (f.  l  e  ö  r  e  n ,  lerne  n).  Sie  ®nt= 
luidünu]  be»  Segriffee  'legere'  an§  bem  be§ 
'Sammcübo'  l}at  jftiar  3lnaloga  in  ber  33ebcntnng§- 
entttjirflnng  Don  tat.  lego  nnb  gr.  Xsyt» ,  wdäjt 
bie  f)b.  :öebentnngen  in  ftcft  oereinigen.  2)od)  bie 
altgcrm.  ,shtltnrüerl)ältniffe  erflären  lefen  'legere' 
fd)öner  nnb  in  ioeiterem  3»fantmen[)ange.  2ßie 
unferc  i8e5eid)nnng  !önd)ftabc  Gröe  au§  ber 
altgerm.  i^dt  ift,  rao  man  in  tleinc  !önd)enftä(ie 
einjelne  ^Hnncngeidien  einrigte,  fo  befagte  baSi  2lnf= 
lefen  ber  be^uf»  2Beiffagnng  au§geftreuten  ©täb^ 
döen  nrfprgl.  *bie  ^)iunen  lefen'.  !Da§  altgerm. 
lesan  mar  alfo  23e5eid)nnHg  für  bü§,  mo§  Sacttns 
©erni.  10  al§  .,surculos  ter  singulos  tollit" 
fd)ilbert;  im  Porliiftorifcbcn  Sentfc^  mürbe  e§ 
and)  23eäeid)nung  für  ba§  „sublatos  secundum 
impressam  ante  notam  interpretatur".  33e= 
ad)tung  berbient  nod),  baB  bie  altgerm.  3)ialefte 
überbanpt  feine  gemeinfame  93e3eid)nnng  für  'le- 
gere' haben:  ein  Semeis  bafür,  ta^  bie  ^nnft 
unter  ben  (Germanen  beimifd)  murbc,  nad)bcm  fic 
fid)  in  Stämme  getrennt  hatten  (ital.  llrfprnng  ber 
3f{unenfd)rift  ftebt  feft).  Scr  @ote  fagte  siggwan 
us-siggwan  'lefen',  ber  (5nglänber  anglf.  rtedan, 
engl,  to  read  (auch  anorb.  räda) ;  jeneä  be^dd)- 
nete  nrfprgl.  mohl  'bcn  gehobenen  SSortrag',  biefe§ 
meinte  'bie  9tunen3eid)en  erraten'. 

Seiten  2JL  ans  mhb.  lette,  ahb.  letto  Wl. 
'Sehnt'  (e  folgt  am  baier.^alem.  Wla.);  roahr= 
fcheinlidi  mit  2(blant  ba^u  audh  isl.  lelija  'J.  'Sehm, 
Schmu^'.  (£•§  mirb  ju  lat.  lütum  dl.  'Slot,  Sdjmu^' 
gegogen,  bon  anbern  meniger  gut  jn  altpren^. 
laydis  'Sehm',  beffen  I;iphthong  gegenüber  bem 
a  bee  germ.  2ßortee.  Sd)mierigfeit  madit. 

le^en  ?,l\V.  an§  mhb.  It.'tzen,  nhb.  l(;;zzen 
'hemmen,  aufhalten,  hinbcrn,  fd)äbigen,  perlet3en' ; 


entfpredjcnb  got.  latjan  galatjan  'aufhalten,  hem= 
men';  anglf.  lottan,  engl,  to  let  'hinbern':  ge= 
meingerm.  Senominatiu  gu  bem  Slbj.  lata- ;  ngl. 
lafe,  and)  l äffen.  —  fi^  legen  für 'fid)  güt^ 
lid)  thun'  an§  mhb.  lotzen  'befreien,  eine  ^"yrennb; 
lid)feit  ermeifcn,  fid)  oerabfd)teben,  fid)  eranicfen". 
©.  aud)  ha^'  folgcnbe  iöort. 

Ic^t  Snperlat.  3(bj.  ans  gleidjbeb.  mhb.  l^st 
l(^32ist:  6uperlat.  gu  la^  9(bi.  'matt';  bie  nhb. 
Santform  fd)eint  am  bem  ''Mh.  },n  ftammeu,  mo 
l(,>tist  nnb  iQzt  (bie§  für  l^tst)  rid)tig  entfteheu 
mn&te;  biefe  )^-ormen  fennt  in  ber  Jhat  ber 
.s^elianb.  3m  3n)b.  gilt  l^^^ist  la^^ost,  im  3lnglf. 
laetnia  nnb  Ifetniest  (auf  ein  got.  *latuma  'le(5tcr' 
meifeub);  bancbcn  anglf.  latost,  engl,  last  'lel3t'. 
2)er  ^^ofitib  gu  biefen  altgerm.  Superlatiueu  ift 
ber  unter  laß  behanbelte  altgerm.  Jlbjettipftamm 
lata-  eigtl.  'träge,  läffig,  fänmig';  leg  ter  eigtl. 
'fänmigfter,  fpätefter'  fogl.  anglf.  engt,  late  SIbö. 
'fpät').  3n  bcr  i^crbinbnng  ^w  guter  Segt  ift 
Segt  Po(fÄett)motogifd)e5  Subftitut  für  Seg, 
ba^  jn  bem  unter  legen  ermähnten  mhb.  lotzen 
'enbigeu,  fid)  üerabfchieben,  erquiden'  gehört;  ju 
guter  Scgt  eigtl. 'at§  guter  3tbfd)ieb5fchmau6'. 

t  Seutlic  6"-  *2öagenleifte,  3iunge',  ein 
baier.:fd)mäb.  2Bort  (and)  thüring.  lisse  likse, 
hcff.  lise  lichs,  an  ber  ©d)malm  Sid)«ftägel) 
auö  gleid)beb.  mhb.  liuhse:  mohl  nrnermanbt 
mit  ben  gleid)beb.  cjed).  lusne,  poln.  luinia,  ruff. 
Ijusnja. 

Scut^te  ?5.  am  mhb.  liuhte  5-.  'Seud)te,  3tp= 
parat  jum  Seud)ten',  aud)  '§etligfeit,  ©tan,,': 
3tbleitnng  ja  Sid)t.  -  teuften  3tiö-  mhb.  ahb. 
liuhten  'leuchten';  entfprcd)enb  got.  liuhtjan 
'leud)ten':  altgerm.  3)enominatiü  ju  bem  2lbi. 
liuhta-  'licht';  lend)ten  eigtl.  'lid)t,  hell  fein'. 
2Sgl.  lidit. 

Seumuiib  Tl.  an^  mhb.  ahb.  Humunt  Wl. 
'dinl  9{uhm,  @erüd)t'.  3)a5  nhb.  ©prad)gcfühl 
mDd)te  Seumunb  ati'  „Seute  DJunb"  beuten; 
aber  es  ift  unfomponiert;  got.  märe  *hliumunda- 
9}f.  ansnfegen,  bas  gu  hliuma  'Öehör,  Ohr'  ju 
ftellen  ift;  -munda-  märe  al§  ^tbleitung  on3u= 
fehen,  entfpred)enb  bem  gr.-««r-  unb  tat.  -mento- 
(in  co-gno-mentiim).  hliu  al§  äl^nrsetfilbe  hat 
innerhalb  unb  außerhalb  be§  (^erm.  reid)e  Sippen 
(pgl.  laut,  läuten:  gr.  -/./Lboc ,  ffr.  ^ravas 
';Huhm');  bem  hb.  Seumunb  entfprid}t  formell 
am  heften  ffr.  gromata-m  91.  '(5-rhörung'.  Sat. 
crimen  hat  mit  hb.  Seumunb  fo  roenig  §u 
fchaffen  mie  mit  bem  ffr.  gromatam.  —  23 er; 
Icnmbeii  beruht  uid)t  unmittelbar  auf  Seu: 
munb,  fonbern  auf  einer  baraus  regelmäßig 
gctür,sten  ^-orm  mhb.  liumde. 

Seute  iUur.^Iant.  am  mhb.  Hute  '})Ul  ^ülnr. 


t^eutenant 


28^ 


ae6 


'2eutc,  aJienfdjeii' mit  bcm  Sij.  Hut  iW.^Jf. 'i^olf; 
ent)prcd)citb  anglf.  l^Iur.  leode  'i^nUe'.  Cb  *liu- 
du8  'i^olf  für  ba^  (^5ot.  aiigefeist  tucrben  barf, 
bleibt  uiiijcmiB.  &n  bcm  ©erm.  unb  bcin  Stau. 
flemcinfames  2Bort:  aftoü.  Ijudü  21?.  '2?Dir',  $1. 
ijudije  'ßeute',  lett.  laudis  m.  ^.Uur.  '2cutc,  Solf. 
Sic  gepven  311  einer  ibg.  S??.  ludh  'iuad)feii',  bie 
in  got.  liudan,  afäcbf.  liodan,  iinglf.  leodan,  at)b. 
liotau  in  ber  alten  '-öcbeutnng  erhalten  blieb; 
ügl.  ffr.  2B5.  ruli  'iüad)fen'.  '.'lu^  beni  @erm. 
geboren  meiterbin  3U  benifclben  Stamme  nod) 
got.  -laups  (@en.  -laudis)  in  swalauj)»  'fo  grofs', 
samalaups  'gleid)  grot5,  gleirf)',  juggalaujis  '3iing= 
ling';  ml}b.  lote  'bcfd)affcn' ;  ani)  got.  lüdjo-  5. 
'^'fngcfid)t'.    3m  Wngif.  beftcbt  leod  9??. 'l^önig'. 

ycufcnont  IW.  im  i.'Infang  be§  16.  ^abrb^- 
üuftrctenb  nnb  feit  iWaalcr  1561  gebnc^t  (g.  33. 
(Jrnfiu^  1562  Gramm.  I,  264  „legatus  Sente^ 
nant";  .'Qenricpetri  1577  (Seneralliiftoria  198  ff. 
eine  Diebenform  Seutenampt  5.  5B.  bei  (£al= 
üifinS  1610  S.  473.)  Sd)on  in  3citnngen  oon 
1525  fiai)tinant;  and)  in  ber  $oIit.  torre= 
fponben,i  0.  Straßburg  15M9. 

SibeHc  3'-  in  ber  Wük  bec-  18.  3abrb5.  anf= 
fommcnb  (3.  S8.  ifaüater  1776  ^bi)fiogn.  III,  81)  ^- 
lat.  libella  libellula 'flcine  Sage'.  S)ie  üerbreitetfte 
einbeimifd)e  Sencnnnug  ift  äBaffer  ju  ngf  er; 
anbere  Sl)noui)ma  finb  oftfränf.  äBafferbnmme, 
öftrcid).  Sd)Ietfer  ©lafer,  oberlouf.  .s^ini^ 
m  e  1  ^  3  i  e  g  e ,  njeftfäl.  S  d)  n  e  i  b  e  r ,  branbenbnrg. 
pieuf?.  Sd)inebolb,  bamburg.  ©ra^pfcrb. 

=li^  Jlbj.^Snffij  ans  mbb.  -lieh  -lieh  (bie 
üüvic  njegen  ber  Stellung  in  unbetonter  Silbe), 
ai)b.  -lieh;  entfpred}cnb  got.  -leiks,  anglf.  -lic, 
engl.  -ly.  llrfprgl.  ibcnttfdb  mit  bem  unter  Seid): 
nani  nnb  gleid)  befprod)enen  altgerm.  lika- 
'iSörper':  got.  wafraleiks  'männlid)'  eigtl.  'männ-- 
lidjen  Körper  babenb'.  3"  btcfer  2Seife  mirb 
-lika  in  allen  2)ialeften  3ur  Jlbjcftiobilbung  üer= 
manbt.  3n  einigen  pronominalen  9?tlbungcn 
(fold)er,  toelcber)  ocrtritt  ha^^  alte  -Itk  ein 
bem  gr.  -h'y.o^'  in  r^jh'y.o^-  jif^'Ai'y.og  entfpred)en= 
beö  Suffij.    S.  gleid)  nnb  männig lid). 

liti^t  'ilbj.  am  mbb.  lieht,  abb.  Höht  W\. 
'bell,  ftra^lenb,  blanf;  entfpredjenb  anglf.  leoht, 
engl,  light  Slbj.  'lic^t,  flar,  glän3enb' :  got.  *liuhts 
'bell'  läfet  ficb  an§  bem  bauon  abgeleiteten  liuht- 
jan  'lend)ten'  erfdjliefecn  (f.  leud)tcn).  (5^  ift 
fraglid),  ob  ber  2)ental  oon  lid)t  partisipialcn 
Urfprungg  ift,  rate  in  alt,  falt,  laut  ufw. 

Slt^t  dl.  au§  ml)b.  lieht,  abb.  Höht  31  '2id)t, 
®lan3,  §elle';  entfpred)cnb  afäd)f.  Höht,  ubl.  Hcht, 
anglf.  leoht  31.,  engl,  light  'ßid)t,  §elle'.  2;er 
Sental  be^s2®ortcs  ift  3lbleitnng,  lüic  got.  Huh-a|) 
((Men.  -adis)  31.  '2id)t,  Sd)ein'  3eigt.    '3)ac-'  mit 


anbcrer  l'tblcitung  gebilbcte  anorb.  Ijos  31.  '2id)t' 
märe  got.  *liuhs  (@eii.  -sis);  ibnen  liegt  ibg. 
leukot-  leukt-  unb  Icukos-  leuks-  al^  Soppel- 
ftamm  3u  ©runbe;  ögl.  ffr.  rocis  'Hfl.,  5b.  raocanli 
(für  *r6cas)  '©lan3,  2id)t'.  2^ie  ibg.  2B3.  luk  : 
leuk  'leud}ten'  i)at  eine  reid)e  (Entfaltung:  ffr.  ruc 
(rocämi)  'leucbteu',  rukmä-s  3lbj.  'gläuscub', 
Subft. '@efd)mcibc',  rokä-s  331.,  rocana  31.  '£id)t'; 
QX.  '/.!vy.()^-  31bi.  'meiß',  diufilvy.i]  '3tt'iclid)t'; 
lat.  lucerna  lüceo  lux  lucidus  liina  liiruen  di- 
luculura;  altir.  loche  (t)  'iöli^',  Ion  '(S}lan3': 
afloü.  luca  'Strabl',  luna  ;v.  'iWonb'.  3iiiievl)alb 
be§  ©erm.  finben  ftc^  nod)  meiterc  5lbfömmlinge 
ber  ibg.  2B3.  luk;  ogl.  2end)te,  lid)t  51bi., 
l'ohc,  £nd)§,  fomie  got.  lauhmuni  ^•.  '2?Iii3', 
lauhatjan  'lend)ten';  anorb.  Ijonie,  anglf.  leoma, 
afäcbf.  Homo  2}J.  '@lan3*;  anglf.  legetu,  mittele 
engl,  leit  ':i31i^'  nnb  abb.  lohazzen  'bligen';  Dgl. 
auc^  Snd)§.  9ln  ffr.  ruksa,  genb  rao/siia 
Slbj.  'l)ell',  preufe.  lauksnos  ^y.  5)ilur.  'Sterne', 
fomie  an  anorb.  Ijös  'Std)t'  fd)tieBen  fid)  nod) 
abb.  liehsen  3W].  '^ell'  nnb  anglf.  Ifxan  'Icud): 
ten'  a\\. 

IttÖtcn  3ttü-  erft  nbb.  (iöelcg:  3\\ix  1652i)ieucr 
teutfd)cr  '^arnoß  248);  mbb.  lüften  'in  bie  Snft 
beben,  aufbeben,  lüften',  foföte  engl,  to  Hft^finb 
booon  i)erfd)ieben.  —  2id)tcn  al§  nant.  2erm. 
ted)n.  (üom  älnfcr  gcbrand)t)  ift  ans  bcm  9Ibb. 
entlcbnt;  nbb.  1  id)ten  eigtl.  'leid)t  mad)en',  bann 
'aufbeben'. 

üii^tcrlof)  iMbü.,  im  16.  3abrb.  uod)  licd)ter 
2 Ol)  (3.  S.  a)Jatbefin§  1562  Sarepta  lö^  50^ 
155«,  and)  bei  2ut^er):  eigtl.  Satiü  =  „mit  geller, 
ltd)ter  ^-lamme",  3U  2obe*  gehörig. 

Sib  in  51ugenlib  31.  an«  mbb.  Ht  (t)  3}. 
'2)ecfcr  (bcf.  auf  einem  ©efäß),  abb.  Ht,  älter 
hlit  31. ;  entfprec^eub  anglf.  hHd  31.  '2)ecfel,  Jbür', 
engl.  Hd  '3)e(fer;  anorb.  hlilj  31.  '2^or'.  3^1- 
fagt  man  augnalok  9J.  '5(ugenüerfcblufe'  für 
'3lugenlib'.  51ud)  im  6ngl.  gilt  mittelengl.  eielid, 
engl,  eyelid  '2lugenlib'  (mbb.  ougelit),  mic  bie 
i8e3eid)nung  21  n  g  a  p  f  e  1  and)  bem  3^entfd)cn  unb 
&ngl.  gcmeinfam  ift.  lilid  'iBerfd)luf3 ,  Xecfel' 
gebort  3n  einem  alten  Jöcrbalftammc:  afäd)f.  hli- 
dan,  anglf.  hlidan  'bebeden,  oerfd)lieBen'. 

Iic6  31bj.  au§  gleid)beb.  mbb.Hep  (fteft.  Heber), 
al)b.  Hob  (fleft.  Hoher) ;  cntfpred)enb  got.  Hufs  (b), 
anglf.  leof,  engl,  lief,  nbl.  lief,  anorb.  Ijüfr: 
gemeingcrm.  2tbi.  mit  ber  überall  geltcnben  "^i- 
bcutung  'lieb' ;  es  entftanb  regelred)t  au§  norgcrm. 
*leubho-,  ha?!  burd)  afloo,  ijubü  genau  reflefticrt 
mirb  (ibg.  203-  leubh  :  lubh).  ©in  altibg.  2lbj. 
für  'lieb'  (ffr.  priyä-s)  ^at  früb  im  (v5erm.  feine 
23cbeutnng  gcänbert  (f.  frei)  nnb  für  lieb  '4>lai3 
genmd)t.     S^a3u   nbb.  mbb.  Hebi'n,  abb.  Hobou 


VieMtinM 


2a8 


Viiibuiiinii 


'liebelt';  ober  aiuil).  lufian,  cnc\L  to  love  'lieben' 
mit  fdiiüac^er  'i^ofalftiifc  ber  9B5.  (anglf.  lufu 
'Siebe',  engl.  love).  Sa  I)b.  Sob,  getoben, 
erlauben,  glauben  3U  berfelben  SB,5.  gcvm. 
lub  :  leub  (borgcrm.  lubh  :  leubh)  geboren ,  'i)at 
man  biefer  eine  meitere  '.öebentung,  etma  bie  be^o 
'(Mefnfleiuj"  unb  bcc^  '©ntbeifjenö'  jn  geben:  ffr. 
lubh  'beflig  bcriongen',  lat.  lubous  libens  'gern, 
miliig',  liibet  'e§  gefällt,  beliebt',  liibido  libido 
'Sui't,  l^crlangen,  i^egierbe'.  35ielleid)t  gehört 
bierber  and)  ba'5  gemeingerni.  2öort  lustus  = 
«  u  ft. 

Siebftödcl  dlM.,  id)on  mbb.  licbstuckel,  ge- 
möbnlidi  aber  lübestecko  M.,  meld)em  lat.  ligus- 
ticum  (moran^o  hci§  gleid)bcb.  hat.  levistico,  frj. 
liveche)  ju  ©runbe  liegt.  Sie  uuüer[tänblid)e 
lat.  Sautform  erfnbr  im  ä^Jittelalter  bie  berfd)ie= 
benftcn  bDlfe-eti}mologi|d)en  llmbentnngen:  anc^ 
anglf.  lufestice  fnüpft  an  anglf.  lufu  'Siebe'  an. 
5Jbb.  lubistechal,  mbb.  lübestecko  fd)einen  au 
abb.  luppi,  mbb.  lüppe  'ftarf  loirtcnbcr  5)3flanäcu= 
faft'  (f.  Sab)  angebeutet  sn  fein. 

Öieb  5f.  aii?^  gleidibeb.  mbb.  liet  (d),  a\)b. 
liod  9L  'Sieb*  (got.  *liuj)  9J.  läfet  fid)  crfd)Iiefeen 
au§>  liupäreis  3JI.  'Sänger'  unb  liul>6u  'lobfingen'); 
ugl.  nbl.  lied,  anglf.  leo{)  31.  'Sieb'.  Sie  germ. 
2?cjeid)nnng  für  poctifdje  ith-obufte,  mie  foldje 
mcit  über  Sacitnä'  3ctt  l)U\an^  beftanben  baben 
(Ogl.  carmina  antiqua  Govm.  2) :  bie  *|?oefie  bat 
bei  ben  ©ermanen  lange  üor  ber  (^iinfübrnng  bon 
'.Bndiftaben  besi  bcm  Sot.  eutftammcnben  3tunen= 
alpbabetc^  geblübt. 

ücbcrütfj  Jlbj.  an^  mbb.  liederlich  5lbj. 'leid)t, 
jierlid},  geringfügig,  leid)tfertig'  (im  3(bb.  nidjt 
belegt).  SIngIf.  lypre  51bi.  'cicnb,  fd)led)t'  tücift 
auf  *liu]m-,  mo3u  5tueifeI§obue  aud)  lotter=  in 
3nfammenfe^ungcn  (auf  got.  *ludra-  meifenb). 
Sßabrfdieinlid)  ift  gr.  eXfivO&oo^  'frei'  mit  ben 
germ.  Aborten  auf  eine  SB?,  leuth  äurncfäufübren. 
Süberlidi  für  licberlid)  berubt  auf  junger 
■Jlnbeutung  bey  Slbj.  an  Suber  (mbb.  luoder). 

liefern  S^^-'  e^ft  früb  n^b.,  uad)  mlat.  llbe- 
rare  'dare,  praebere'  (frj.  livrer). 

liegen  S^w.  am  gleid)beb.  mbb.  abb.  Hgen 
licken  ft.  3^.:  ubl.  Hggen,  anglf.  licgan,  engl,  to 
lie  'liegen'  (ligjan  lag  legans  luar  ber  urfpr.  ^Iblant, 
bafür  got.  ligan  im  il^räf.):  baö  gemeingerni.  2?erb 
für  liegen,  haQ  innerbalb  bey  3bg.  (2B5.  legh) 
meitere  SSepge  bat.  äJgl.  gr.  lr/.x()or  le/o^ 
!}i.'33ett',  baju  aXo/oc  'öettgeuoffin,  ©attin',  awä) 
Af/f'i 'bettlägerige  3^rau',  bef. 'ffiöd)nerin',  Xo/sco 
'gebäbren';  Äo;^oc  *ä>erftecf,  .S^interbalt*,  and) 
'?ficberfunft,  (Gebäbren'.  '-i^on  einem  an§  3^3. 
legh  '/.£/  gebilbeten  8tiu-  baben  fid)  im  gr.  ©poö 
s?lor.=J3'ormcn  crbalten:  Xr/.To  Xi-'iaTo  ufm.  mit 


ber  '.i^ebcutung  'fid)  legen,  lagern'.  Sa§  3tw. 
feblt  and)  im  Sat.,  mo  aber  lectus  '23ett'  ak^  3lb= 
fömmling  ber  iißs.  legh  berblieb.  2lflob.  K'gii 
(lezati)  'liegen'.  Sem  Oftibg.  ift  bie  2Ö3.  fremb. 
i5gi.  legen.  Sager,  löfd)eu. 

yilic  5"-  nit^  gleid)beb.  mbb.  lilje,  abb.  lilja 
)S\;  innerbalb  be^  IMbb.  entlebnt  anö  lat.  lilia 
!iM. ;  bie  stürsc  bee;  i  ber  Sonfilbe  be§  beutfd)en 
2öorte§  mic  be§  engl.  SSorteg  (anglf.  lilie,  engl. 
Uly)  tüie  bei  Slnie  unb  Si^e  an§  lat.  linea 
lioium.    33gl.  9tofe. 

Simonabc  <\.  um  1700  entlebnt  (S3clege :  §ancfe 
1731  @ebid)te2  164);  ber3eid)net  1722  bei  5.®'. 
SBrücfmann  Catal.  omnium  potus  generum  S.  58 : 
anö  bem  gleid)beb.  fr3.  limonade. 

Itnb,  gelinbe  Jlbj.  an§  mbb.  linde,  al)b. 
lindi  ^Ibj.  'meid),  fanft,  sart,  milbe'  (got.  *linl)8 
feblt):  cutfpred)eub  afäd)f.  lithi,  anglf.  lüte  'milb, 
frennblid),  meid)',  engt,  lithe  'bicgfam,  gefd)mei= 
big'.  3iii  9?oi"b.  feblt  ein  genau  eulfprei^eubea 
2Sort;  man  fagt  bafür  lim-  'frennblid),  milbe, 
mcidb'  (morauö  läpp,  lines  entlebnt  ift),  nub  bieö 
meift  mit  baier.  len  *meid)',  nh\.  lenig  'gefd)meibig' 
barauf  bin,  baf5  ber  Sental  be§  bentfd)en  unb 
engl.  Sorte^o  5lblcitnng  ift.  lin-  märe  fomit  al§ 
ißnr3elfilbc  5n  uebmcu,  unb  biefc  bilbet  in  ben 
altgerm.  iBorten  ein  ^t\v.  got.  af-linuan  'fort= 
geljen,  meid)eu',  anorb.  linoa  'aufboren',  anglf. 
linnan  'einer  ©acbe  Perluftig  geben',  abb.  bilinnan 
'nad)laffeu,  ablaffeu'.  Ser  germ.  2Ö3.  ISn  fämc 
fomit  'i)lad)giebigleit'  al§  ©runbbebeutung  3»; 
bgl.  bamit  aflob.  lenti  'träge',  lat.  len-i-s  'gelinb, 
milb'  unb  lentus  'biegfam,  gefd)meibig'. 

Sinbc  5'.  nitö  glcid)beb.  mbb.  linde,  al^i).  linta 
3-.;  entfprcdjenb  ubl.  linde,  anglf.  lind  g-.,  engl, 
lind  linden  lindentree  'Sinbe'  (engl,  limetree 
'Sinbe'  ift  bnufel);  anorb.  lind  %.  'Sinbe':  ge= 
meingerm.  23e3eid)nnng  für  'Sinbe',  in  ber  alt= 
germ.  Sfrieg§fprad)e  and)  '®d)ilb',  eigtl.  'Sinben^ 
fd)ilb'  bebeutenb.  Sie  meitere  @efd)id)te  ift  un= 
flar;  nbb.  bial.  Sinb  ':öaft'  unb  norb.  linde 
'(iJürtel'  finb  al§  3lbleitnng  bou  Sinbe  für  beffen 
(SJrnnbbebentung  nid)t  3u  bermerten.  S3ebeuft  man 
ben  Söaubel  ber  Söebeutnng  bon  iöanmnamen,  ber 
unter  23nd)e,  (^■id)e,  Saune  befprodben  ift, 
fo  fi3nnte  man  Söesiebnng  3U  gr.  sXär/]  (au§ 
lentä)  '5id)te,  9Eeifttanuc'  ober  5U  lit.  lentä 'Srett' 
bermuten;  tannt  barf  man  an  lat.  lentus  'ge= 
fd)meibig'  (bgl.  liubj  anfnüpfen,  mie  menu  ber 
Sinbenbaft  früb  3»  Strirfcn  gebraui^t  märe. 

ßinbiuurm  2IJ.,  mit  bem  2lufleben  ber  mbb. 
Sittcratur  im  borigen  Sabrb-  entlebnt  ans;  ml)b. 
lintwurni,  abb.  lindwurm  2)?.  'Srad)e'  (bgl.  and) 
2Bnrm).  Sa«  erftc  Somporttionenilieb  ift  bcgriff= 
lid)  mit  bem  3ioeiten  ibcntifd),  bae  nur  iu'rbeut= 


i'iiical 


2^0 


^'iüc 


Iicf)img  be-3  üerbiinfeltcit,  nicfjt  niedr  ücrftniibciieit ! 
2inb  i[t;  ügL  al)b.  lind  lint 'Sdilangc';  anorb.  I 
linnr  ''Sd}lanc\t'  ffüv  *linl)r).     C^-itlc  älinlirfic  ^U- 
fammenfcöimg  ift  3.  iB.  9E  t  n  b  Ii  u  n  b. 

fiincol  9t.  feit  beut  16.  ^alirh.  U.  i^.  bei  iSlnr- 
tväu§J  ^  mtat.  linearium. 

Sintc  (^•.  au§  gleicfibcb.  ml)b.  linio  ^•.:  mit 
Ouantitätsüeräiiberiing  an?-  \at.  linea  ^•.;  fdioii 
allb.  linia. 

Itnf  5(bi.  ans  gleidibeb.  infjb.  linc  '?(bj.  mit 
bev  9kbetiform  l<^nc  ((Seit. -kesj :  bic  ^•orm  mit 
sl  ift  tt)nt)rfd)eiiindi  et^Mifo  alt  luic  bie  mit  1  im 
3lnlaut  (ogl.  br  off  ein,  Stier,  öodeu, 
lecfen).  3tn  ^i^^-  ift  «iir  l?nka  %.  'linfe 
Öanb'  beseitgt;  ha§  Jlbj.  mirb  burd)  winistar, 
mf)b.  winster  gegebeil,  haS  über  bie  altgerm. 
©pradieu  (anorb.  vinstre,  aiibb.  winistar)  üer= 
breitet  ift;  aber  got.  hleiduma  'linfe  £)aiib'. 
Seutfdie  8i)nonnma  finb  baier.  lerz  lere  unb 
tenk,  itieberrbeiit.  slinc  (biefe»  ift  jtüetfel^oöne 
eine  uralte  9icbenform  oon  ünf,  föic  9lna= 
logien  unter  b  r  0  f  f  c  1  it ,  Stier,  föo  d  e  11, 
lecfen  sctgeit);  im  ^-itgf.  bafürleft  (anglf.*lyfte? 
nbb.  hichtj.  3nnev[]n(b  ber  altgerm.  Xialefte 
finbct  fid)  fonft  feine  G-ntfpred)nng  ju  linf;  inel= 
leicfit  gebort  nbb.  fenfen  basn,  beffen  @riinb= 
bebciitung  'eine  fdjräge  9?id)tung  geben'  ift.  iMcI= 
leidit  finb  lat.  languere  'matt  fein'  unb  gr. 
hv/nrn^  'matt'  (f.  melt)  öerlnanbt. 

Sinnen  9?.  nbb.  l^-orm  für  Seinen,  bie  burd) 
\>t\\  tDeftfälifdien  Seinenbanbel  im  Hörigen  3abr= 
bunbert  nad)  Cberbeutfdilanb  fnm;  afiidif.  linin 
ift  ?(bi.  'auö  Seinen'  unb  Subft.  'Seintu^'. 

Sinfc  %.  an§  gleicbbeb.  mbb.  linse,  ah'ü.  linsi 
5.;  9Jebenform  m[)b.  abb.  linsi(n).  Gnttletinung 
a\\^  lat.  lens  %.  ftebt  nidit  feft,  meil  bei  (5nt= 
lebuungen  aw^  beut  Sateinifd)cn  fonft  nidit  bie 
9Jominattliform  be§  lat.  2öorte§  311  ©runbe  liegt 
(ügl.  ^reu3,  S?eld),  bodi  aud)  5l>abft),  fon= 
bern  bie  in  ber  l^eftination  berbortretenbe<Stamm= 
form;  bai^er  l^ätte  iai.  lent-  (mie  angif.  lent 
geigt)  al§  *linz  im  §b.  gu  erfdieiiien.  (Jin  2rna= 
logon  für  eine  fdietnbarc  23erfdiiebnng  tion  nt  3U 
ns  liefert  engt,  flint  'Stiefel,  ^yenerftein'  gicid)  abb. 
flins,  mbb.  vlins  (f.  ^Hute);  biefc  Sd)tDierig: 
feiten  finb  nod}  nngelijft.  S;af3  man  für  Sinfe 
ntdöt  3U  ber  5Iitna'^me  ber  6-ntleI}nung  a\\^  bem 
Sat.  gejnjungeu  ift,  fönnen  (5rbfe  unb  §anf 
bezeugen.  SniL  nodi  affot».  losta  (a\\Ki  *lentia), 
lit.  lenszis  'Sinfe'. 

gip))e  jy.,  bem  ?(bb.  ÜJJbb.  f remb :  feit  Sutber 
erfc^eint  c§  in  ber  nbb.  Sdjriftfpradic  (in  Cbcr= 
beutfd)Ianb  gleidijeitig  nod)  nnbefannt  unb  bnber 
in  ben  23ibe(gIofiaren  bon  5(b.  5)5etri  unb  Sbom. 
2Bolff  ir)23   mit  „Seft?c"   evfiävt).     ^S-5   ift  bas 


nbb.  mb.  iüort  für  oberb.  Scfäc;  ügl.  afädif. 
*lippia,  nbl.  lip,  anglf.  iippa,  engl,  lip  'Sippe': 
got.  loäre  *lipjo  T^-.  bafür  oornu§3ufe6eu.  ?ll5 
germ.  Sm.  ift  nadi  afiidif.  lepur  ein  lep  an3u= 
feßen,  unb  biefcm  liegt  nad)  bem  iser)d)iebuug§= 
gcfet3e  ein  leb  3n  Cirunbe.  S'ie  3iiia"nnenftetlung 
mit  lat.  labium  ift  allgemein  angenommen;  menn 
man  biefee  aber  mit  lambere  'lecfen'  in  3?e3ie^nng 
feßt,  fo  finb  fd)on  ber  2?ebeutung  megen  '-i3ebeufen 
3n  erbeben;  bie  Sippe  al§  Secfenbe  gebad)t  be= 
friebigt  nidit.  Csnt  ©erin.  crbicit  fidi  ein  bem 
lat.  lambere  entfprcd)enbe§  l\i\v.  (abb.  laffan, 
%xä[.  luof),  ww'b  bie  ^fegeln  be§  X'lblaut«  seigen, 
'iiü^!,  3U  btcfem  l)b.  Sippe  nic^t  gehören  fanu; 
gu  S  i  p  p  e  folltc  ein  got.  ^ixo.  *lipan,  nid)t  *la- 
pan  (abb.  laffan  unter  Söffelj  gehören.  Sat. 
labium  ift  Pielleidit  burdi  ^(nlcbnnng  an  lambere 
au»  einem  *lebium  (got.  '-'liiMÖ)  entftanben;  ba3n 
nod)  nenperf.  lab  'Sippe'.  2^a§  nbb.  äßort  brang 
"  burdi  ba»  9fbl.  —  in§  Jyrs.:  lippe  J.  'Dirfe 
Unterlippe'. 

lifpcln  311Ü.,  mit  biminntiPer  ober  freguenta^ 
tiüer  ^Iblcitnng  au§  mbb.  abb.  lispen  ^iw.  'beim 
Sprcdieu  mit  ber  3ii"S'-'  anftoften';  feine§fall§ 
'biird)  bie  Sef3e  fpred)cn'  alc-  Slbleitnng  Pon  Sefse 
(f.  Sippe);  Pielmebr  für  wlispen  (fo  niebcrrbeiu. 
im  15.  Sfibvbv  G-\\&\  mit  ÜJJetatbefi»  wilspen?). 
i^gl.  anglf.  wlisp  wlips.  abb.  lisp  'ftammelnb'; 
engl,  to  lisp  'lifpeln',  nbl.  lispen. 

Sift  %.  awi  mbb.  abb.  list  m.  (S'-  im  3)?b. 
unb  "^Ih):).)  'JÖeitfbcit,  .tlugbeit,  Sdilaubeit,  fd)laue 
Jlbfidit,  Sift,  Stnnft';  got.  lists  sufätlig  bloß  in 
\  ber  nbb.  23ebcutitng  belegt.  Sie  ^cbeutung  'i?lug= 
'  beit'  ift  bie  urfprünglidie:  anglf.  list  %.  'Sunft, 
(^cfdiicflidifeit ,  Sift',  engl,  list  '.tlug^eit,  Sift'; 
anorb.  list  Jy.  \tlugbeit,  ^unftfertigfeit,  @efdnrf= 
lid^fctt'.  Sie  Seutnug  fdnoanft  alfo  in  inebreren 
Sialeftcn  Pou  ber  ©runbbebeutung'^lngbcif  bin 

■  ad  nialam  partem.     Seiner  ^-öilbuug  nad]  gebiJrt 

■  haS>  SubftantiPum  al§  alte  5lbftraftbilbuug  auf  ti 
(got.  listi-ns  5lcc.=$l.)  5u  bem  $rät.=5)iräf.  got. 
lais  'iPciB' ;  ber  2>erbalftamm  lis  mit  ber  ©runb- 
bebeutnng  'miffen'  bat  meite  3>erbreitung  nod)  im 
."ob.,  pgl.  lel)ren,  lernen.  Übrigen?  beruht 
auf  bem  gemeingerm.  listi-  bie  flao,  Sippe  pou 
afloP.  listi  foipie  bic  roman.  Sippe  Pon  fr3.  leste, 
ital.  lesto  'gewanbt,  ftiuf. 

fiiHe  %.,  feit  Siebe  1686  gebud)t,  um  1700 
aviä:i  a\%  lista  erfd)eiueub  =  ital.  lista,  ba§  fetber 
au§  bem  bb.  SIeifte  (mbb.  liste)  ftammt. 

2i^c  %.  a\\^  mbb.  litze  Ts.  'Siße,  Sdinnr, 
Sd)nur  al?  Sdiranfe':  a\\'^  lat.  licium  9^  'Jaben'; 
ber  Cuautitätsipedifel  bei  ber  (yntlebnung  Pon 
licium  in»  SÖJ^b.  ale  litze  l)at  5lnaloga  (pgl.  Silic, 
Stnie\    5lu§  lat.  licium  (mober  nod)  frj.  lice 


l'ob 


■2X0     — 


loben 


'Sc^vanfc,  iHciuibaön')  cntftammcn  ülniflcii'?  aiidi 
Siüillicf),  rvillid);  ügl.  biefc. 

gob  3f.  axi^::  nitib.  lop  (b),  ahb.  lob  TiM. 
'i?ob,  isrcii',  2oliprci|iiiiii' ;  outfpvcdienb  iibl.  lof, 
aiuilf/lof  Wi.  '2o\\  3hitim';  auovb.  lof  5(.  ';)hi!)ni, 
5>reiÄ,  £ob,  iJobnebidit',  aiidi  '(F-rlaiibiiU''  beutet 
auf  ÖJleidilicit  bcv  SBiiv^clii  uon  loben  iinb  er  = 
1  au ben  l)iu  (ogl.  m^b.  urloup  unb  urlop  '@r= 
Iaubni§').    ®er  alte  5lblaut  lub-liub-laub  um= 
faßt  bie  nlib.  Sob,  lieb,  glauben,  erlan  = 
ben;  im  ?tnglf.  bat  lufu  (engl,  love)  '£'iebe' bie 
fdiwädiftc   Sursclgeftnlt   mit   bcr  an   Iib.  lieb 
(got.  liufs)  anfnüi-ifcnben  5Bcbcntung.   Unter  lieb 
mirb  '3nneigung'  al§  ©rniibbebentnng  ber  ibg. 
iSj.  leubh  (ffr.  lubh,  lat.  lubet  lubido)  üermutet; 
in   bcr  iBebeutung   ftel)en   gnnäc^ft   lit.  liaupse 
'firdiUcfier  Jobgefang',  liaupsinti  'loblneifen'.  A-iir 
ben  i^lblaut  ift  and)  beaditeneiucrt,  baft  ml)b.  ndb.  I 
loben,  <\\)\>.  lobon  loben  3^11^"  anglf.  lofian  3ttü' 
'loben',  im  5lnorb.  bnvd)  lofa  3ttü.  'loben,  preifen,  | 
erlauben'  oertreten  ift  unb  baf?  and)  anorb.  leyfa  I 
(an§  *laubjan)  biefelbe  S^oppclbebcutung  I)at.  —  ' 
i<M)b.  m^b.  lobesara  3lbj. ,  al)b.  lobosam ,  angif.  i 
lofsum ;  got.  galufs  galaufs  'foftbar',  eigtl.  '£ob  : 
babeub',  ebenfo  al)b.  gilob  'foftbnv'.  | 

Soc^  5f.  aue  mhb.  loch  3J.,  olib.  loh.  6en. ' 
lohhes  l)L  'ikrfd)li!f5 ,  ©efängnili ,  oerborgener 
3lnfentt)alt5ort,  S}'Mt,  £od),  Öffnung',  i^gl.  anglf. 
loc  ilL  'i^erfdiluB,  Sdjlofe'  —  loca  5ÜL  'J^erfd^luß, 
@efängni§':  au§  crfterem  engl,  lock  'i^rfdiluß, 
3d)lofe'.  Jie  üerfdiiebenen  33cbentungen  ge^en 
alle  üon  'ä?erfd)luB'  aus ;  ogl.  got.  usluka-  'Cff: 
nung'.  S)a§  ©ubftantiü  ift  burd)  Slblaut  au§ 
einem  im  9f^b.  oerlorcnen  altgerm.  ^i)X).  m^b. 
lüchen,  al)b.  lühhan,  got.  lukan,  ouglf.  lücan 
'fcftliefeen'  gcbilbet,  melcbeg  (roeil  borgerin.  lüg 
als  gSurjel  ausuferen)  mit  lit.  lüztu  (lüzti)  'bre= 
d)en'  (intr.)  foiuie  mit  ffr.  ruj  'brechen'  bergli(^eu 
h)irb. 

ßodc  5.  au§  gleid)bcb.  mt)b.  loc  {^{.  locke), 
a^b.  loc  {%{.  lockäj  9JJ. ;  ügl.  auglf.  locc,  engl. 
lock,  anorb.  lokkr,  nbl.  lok 'Sode':  ein  gemein^ 
germ.  SBort  für  Sode  (got.  *lukks  fet)lt  gufäUigj, 
"ba^:!  ben  ©ermaneu  eigentümlid)  ift.  Xie  @er= 
manen  baben  üon  altera  l)cr  befoubcren  2öert  auf 
bie  §aartrad)t  gelegt:  langes,  IjerabioaUenbee 
§aar  mar  bos  äußere  Slcnuäeidjen  be§  3'veien/ 
obgefc^nitteues  ^aax  trugen  bie  Unfreien.  Sen 
(Süblänbern  (f.  fal)l)  fiel  beim  erften  Sluftreten 
ber  ©ermanen  in  ber  @efd)id)te  bef.  bereu  gol= 
benes  2odent)aar  auf.  5lllerbing§  ben  älteren 
DJorblänbern  galten  Soden  für  meibifd),  mäl)renb 
fie  im  a.'(ittelalter  in  3)eutfd)lanb  fel)r  gepflegt 
mürben.  3?gl.  nod)  .^aar,  <Sd)opf,  öebe  unb 
anbere  bem  @erm.  eigentümlid)e  SBorte  für  '5>nar'. 


l^ie  i^orgefdiidjte  bes  Söortes  ift  unfidier:  am 
luabrfdieinlidjften  gebort  i'orfe  (al§  '@ebogene§') 
ju  einer  ibg.  Söj.  lug  'jiefien,  biegen,  frümmen'; 
pgl.  gr.  'f.v/-  in  kvy(un  /.vyiTifi  'biege,  fnüpfe', 
andi  /.i';oc  'junger,  biegfamer  3tueig'  (lit.  pa- 
lugnas  i^lbj.  'gefällig'?).  '3)ain  gel)ören  inner: 
batb  be§  ÖJerm.  mabrfdieinlid)  nod)  got.  lükan 
'sieljen'  (uslükan  'bas  Sdimert  an»  ber  Scheibe 
3ie[)en'),  norbengl.  to  look  'Unfraut  gäteu',  baier. 
liechen  'rupfen*  (^.  3?.  ben  fyladi?  ans  bem 
••öobeu). 

lotfcn  3tiü.  an^  mbb.  locken,  abb.  lockon 
'lodcu,  anloden,  Perioden'  mit  ber  gleidibeb.  ^Jfeben- 
form  ml)b.  Kicken ,  al)h.  lucchen.  23loB  ifa^ 
Slnorb.  l)at  ein  eutfpred)enbe§  lokka  'lodeu'.  2)a5u 
urbermanbt  lit.  lugsti  'bitten'  (ogl.  Suber  ju 
laben). 

locfer  3lbj.,  erft  früh  nbb.,  mit  ber  mbb.  5Jcben- 
form  loger;  bafür  oberb.  lucke  lücke  (jegt  lud): 
murseloeripaubt  mit  Sude  (germ.  Söj.  lug). 

lobcrii  3tw.  'emporflammen',  feit  bem  16. 
3abrli.  nblid);  eigtl.  mol)l  'empormadifen':  ein 
nbb.  il^ort.  isgl.  meftfäl.  lodern  'üppig  madifen', 
IÜ05U  al)b.  Iota  '3d)öBHng'  (2Ö3.  lud  f.  unter 
Cent  e). 

Öogc  5y.  bei  Sd)eibner  1695  (als  „^abinetdien 
in  einem  Opernliaue")  gebnd}t  =  frj.  löge. 

Söffcl  aiL  au§  gleidibeb.  ml)b.  l?ffel,  al)b.  l^ffU 
(li^pfil)  ÜJ. ;  entfpredienb  nbb.  nbl.  lepel  (barnad) 
i§l.  lepill  'Söffel'):  aus  einer  gernt.  9.B3.  lap 
'trinfen,  leden",  meldjc  bnrdi  al)b.  laffan  'Icdeu', 
anglf.  lapian  'trinfen,  fc^lürfen'  (loeiterbin  burd) 
lat.  lambere 'Icdeu')  Porausgefetit  mirb;  Söffel 
eigtl.  '3nftrumcnt  um  5'lüffigfeiten  einsufdilürfen' 
(f.  Sefäe,  Sippe).  3)te  norb.  5Se5cid)nnng 
spann ,  meldie  al§  spoon  ins  6'mgl.  gebrungen 
ift  (bafür  anglf.  cucelere  gleidl  lat.  cochlear) 
f.  unter  Span. 

t  lolj  '.?lbp.  (bef.  in  liditerlob),  erft  nl)b. ; 
5um  flg.  SBort. 

So^c '  5'-  rt»§  nif)t'.  lohe  2}L  (and)  ^•.) 
'Jfamme,  aufflammenbe»  Seudjten',  al)b.  *loho 
(got.  *laüha);  bafür  at)b.  loug,  mbb.  louc  (anglf. 
leg  lig).  2)icfe  cntftammen  mit  anorb.  löge  1U\ 
'Jlnntmc'  ber  nod)  in  I)b.  Sidit  ftedcuben  germ. 
2öä.  luh  'leud)ten',  metd)e  als  ibg.  luk  in  lat. 
lucere  lux,  afloü.  luca  'Strabl'  unb  ffr.  2Bs.  ruc 
'fd)eineu',  rocis 'Sid)t' erfd)eint.  3>gl.  nod)  licftter- 
lo^. 

2o\)t^  Tf.  (©erb  e  r  1 0 1)  e)  aus  gleid)beb.  ml)b. 
mubb.  al)b.  lü  (@eu.  löwes)  9J. ;  pgl.  nbl.  looi: 
üou  Sobe'  Perfd)icben,  got.  *lawa-  poraus: 
fetjienb;  Urfprung  bunfel. 

loben  3tin.  'brennen'  ans  gleidibeb.  mbb.  lohen, 
abb.  lohen:  su  S obe'. 


l'ol^u 


241 


l'ottcrie 


ßo^ii  ^M.  an$  gktd)beb.  ml)b.  al)i3.  Ion  m.dl : 
ein  gcmeinfame§  altflerm.  SBort;  ügl.  bie  gleic^= 
beb.  got.  laun ,  anorb.  laun ,  angif.  lean ,  nbl. 
loon ,  afäcf))'.  Ion.  ^a  na-  bic  ?[b[ettung§nlbe 
in,  barf  man  für  lau-  alo  23urselnlbc  loobl  an 
afloD.  lovü  *5ang,  3agb',  lat.  lu-crum  '@eroinn', 
qx.  nnoXaiHo  'genieße' antnüpfen ;  anbere  benfen 
an  33erroanbt)cöaft  mit  attir.  Mag  '2obn'. 

2olt^  Wl.  an?  gleidibeb.  mbb.  iulch  luUich 
lulche  aji.;  ba?  abh.  2öort  feblt,  me^balb  ee 
icüanerig  ii't  ju  entidjetben,  mann  bie  (yntldinung 
nn§  bem  gleid)beb.  lat.  lolium  ftartgefnnben  bat 
(Unabbängigfeit  be§  beutfd).  öom  lat.  Söorte  ift 
nnroa^ridietnltd)) ;  ba§  ch-2uffij  beutet  entiueber 
auf  einbeimtf^e  Si)nDnnma  ober  berubt  auf  bem 
i  refp.  j  bei  (at.  ©runbnjorte?  tvk  bei  Släfig, 
3J?  e  n  n  i  g. 

Soo8  f.  ßo§. 

2or6cer  T}.  au§  mf)b.  lörber,  abb.  lorbt^ri 
9h(5. :  eigtl.  bic  '23ecr e  be?  lorboumes'  (abb.  mbb.) ; 
lor-  in  ai)'(>.  16r-boum  lor-beri  ift  ha^  lat  laurus 
'ßorbecrbanm',  ba?-  \ooU  fdion  oor  bem  7.  ^saijxi}. 
in  ^eutfcblanb  befaunt  ttjurbe  (t>gf.  ital.  lauro, 
frj.  laurier). 

2oS,  ß  0  0  s  9t.  au?  mbb.  ai)b.  I63  Ü«.9?.  '2o§, 
bns  2Berfen  be§  Sofe»,  :?tuirofnng,  i^erloinng, 
©rbteilung*;  ügl.  got.  hlauts  'So»,  i'erfoftc», 
5rb)cbaft',  anorb.  hlaut  (blutr)  '2oö,  3hiteil, 
Dpfer',  ongl).  hlyt  unb  hlot,  engl,  lot  'So§'. 
3)a5U  ein  ftarteS  3ttü-  anorb.  hljöta,  angIf. 
hleotan,  afäcbl.  hliotan,  abb.  lio^an,  mt)b.  Iie3en 
'erlofen,  erlangen'.  Siefer  ikrbalftamm  luar  in 
ber  beibnitdigcrm.  3eit  ma{)rid}ein(id)  ein  Opfer= 
terminu»  (ogl.  mf)b.  liefen  'roaljrfagen',  anorb. 
hlaut  'Cpfer';  bagu  Xacitu§  @erm.  10)  !?Ind) 
in§  JRoman.  brangen  alte  Jlbleitungen  au^  biefer 
bem  6erm.  cigentümlid)en  2Ö5.  hlut;  ogl.  ital. 
lotto  '©lürfstopf,  fr?;,  lot  'Jlnteir,  afr5.  lotir 
'ba§  £o§  merfen,  meiffagen',  frs.  loterie  'ÖlücfS: 
ipier. 

I08  2Ibi.  au?  mbb.  al)h.  lös  'frei,  lebig,  bar, 
beraubt,  frei,  mutmiltig,  tocfer,  Ieid)tfertig';  ent= 
fpredienb  got.  laus  'leer ,  nid)tig ,  eitel*,  anorb. 
lauss  'lofe,  frei,  lebig',  anglf.  leas  'lofe,  falfd), 
lügnerifdi'  (ha^n  engl,  leas  'ßüge'  unb  engl,  -less 
'lo§'  nur  al?  gmeite?  ©lieb  üon  3iifammcm 
fefeungen ;  engt,  loose  ift  ftanbin.  Sebnluort),  nbl. 
los,  aiäc^f.  16s:  bie  gemeingerm.  SlbjettiPbilbung 
lausa-  au§  ber  unter  Perlieren  bebanbelten 
2Bä.  lus  'lofe  fein'.  2!em  germ.  Stbj.  entftammt 
ba?  fpan.  lozano  'fri3blidi,  munter'.    3.  lijfen. 

löft^cn'  3tn). ;  in  bem  nbb.  3tm.  finb  ^tuei 
mbb.  3tm.  sufammengefallen,  mbb.  leschen  (meift 
erleschen)  ft.  3tro- 'aufboren  ju  brennen,  erlijfdien" 
(intr.)  unb  ba§  jugefiörtge  S'öftitioum  leschen 


'löfcb»^n'  (tranf.);  ogl.  abb.  leskan  irleskan  intr. 
unb  Ipsken  trani.  Xer  SSerbalftamm  lesk  ift  ben 
übrigen  germ.  tilJialeften  fremb.  I^aß  ba§  sk  Pon 
abb.  leskan  eigtl.  'l>räfen?fuffiE  (f.  brefcben, 
mafcben)  ift,  folgt  aiiv  bem  3itfammenl)ang  mit 
ber  germ.  2^§.  leg  (f.  liegen):  erlöfcben  ift 
eigtl.  'fict)  legen'. 

löfi^cn*  3tn'-  af§  ®d)iff§terminu§  ('23aren 
au?laben')  ift  nbb.  Sebnmort  au?  bem  gleid)beb. 
nbb.  nbl.  lossen;  ogl.  bän.  losse,  fd)roeb.  lossa; 
bic  urfprünglic^c  öeimat  unb  bie  5sorgefcbicbtc 
ber  Sippe  finb  unbcfannt  i'ogl.  ^oot,  '5orb, 
diaijt-). 

löfen  3^10.  au?  gleic^beb.  m^b.  loesen,  ai)h. 
losen  (*16sjan):  3Ibleitung  au?  bem  m^b.  abb. 
3tbi.  lös  (f.  lo?);  ogl.  got.  lausjan  'löfcn'  ju 
laus  'lo?'. 

Sojung  5'.  'Sc^lacbtruf,  @rfennung§ruf'  au? 
bem  gleidibeb.  fpät  mbb.  losunge  lo^unge,  beffen 
3Xuftreten  im  15.  3a^v^.  c?  unmöglicb  mad)t,  bie 
forrefte  mbb.  gorm  unb  bie  3tbleitung  (ju  ßoS? 
ober  5u  loicn  'boren'?  f.  laufdien)  3u  beftimmen. 

Sot  9J.  am  mbb.  16t  (abb.  3ufällig  unbe^eugt) 
9i.  's^lei,  au?  231ei  (iltetalt)  gegoffene?  ®eroid)t' ; 
entfpredieub  nbl.  lood  '5)?let ,  ©emidjtart',  augli. 
lead,  engl,  lead  ';ölei'.  5^a?  altmeftgerm.  *lauda- 
9i.  'iölei'  tj'dwQt  mit  bem  gleid)beb.  altir.  luäide 
jufammen.  —  lijtcn  S^m.  au?  m^b.  loeten  'mit 
Sot,  mit  übergegoffenem  2}ktall  feft  mad)en'  ift 
Slbleitung  au?  Sot.  —  liUig  in  3ufammcn^ 
fegungen  cntfpridit  bem  mbb.  Icetec  'oollmiditig, 
hav  redete  ©ciDidit  ebeln  ilktalle?  entbaltenb'. 

gotfc  Wl.  entlefinung  au?  bem  9ibb.  iitbl.; 
bgl.  nbb.  nbl.  loots  loods  'Sotfe'.  ®ie  urfprgl. 
§eimat  be?  SBorte?  ift  (^tglanb,  mo  loadsman 
'Steucrniann'  eine  alte  3ufammenfeBung  mit  load, 
anglf.  lad  'Straße,  2öeg'  ift  (f.  leiten);  raegen 
be?  0  in  Sotfe  f.  nodi  iö  o  o  t.  Sic  ß'-ntlebnnng 
in?  9}^b.  gef d)ab  al?  S  o  o  t  ?  m  a  n  n  im  17. 3abrb. 
{gebud)t  in  Stieler?  3eih'Ufl^fuft  1697);  erft  in 
ber  2Jiitte  be?  18.  3aörb?.  aud)  Sootfe. 

2otter=  in  3ufammcnfeBuugen  mie  Sotter  = 
')ube  au?  mbb.  loter  'lodcr,  lcid)tfiuntg,  leid)t= 
fertig,  Sdietm,  laugenidit?,  ^ij^offenreiffer',  abb. 
lotar 'leer,  eitel';  ogl.  anglf.  loddere '!8öfen.nd)t': 
äu  liebcrlid). 

2otterte  5-»  f vft  nbb. ;  bav  Sotteriemefen  mirb 
im  16. 3obrb.  Pon  £>olIanb  an?-  befannt;  lat.  loteria 
(„nova  ista  aleae  ratio  plane  nostra  est  et  a 
nobis  loteria  vocatur" )  jnerft  151.3  in  einem  lat. 
2?rief  oon  Gliri.  Soiigoliu? ;  litatbefiu?  1562  Sa= 
repta  236»  ermäbnt  S  o  t  b  unb  S  o  t  c  r  e  p  al?  nbl. 
ä?gl.  nod)  9i  i  e  t  c.  Sie  eigtl.  beutfdbc  2?cnennung 
Ölnrf?bafen  nodi  bei  9)iofd)erofd)  1650  ^f)i= 
lanber  I,  487. 

31 


^DIPC 


242     — 


(un(^cnt 


ßiJwe  l'i.  aiii-  gleidjlH'b.  ml)b.  leu  l»,^we  lewe 
(louwe  löuwe),  allb.  lewo  lowo  (louwoj  D)J.  (üflf. 
flfäcfij.  oiifllf.  1^0,  nbl.  leeuw):  uustDeifeft)afte& 
fie!)nroort,  ba  e»  feine  gemeiiigcrm.  =  ibg.  Se^ 
^ctdmung  be§  2'ö\mn  gicbt.  5lbcr  tat.  leo  gciüigt 
iiidn,  aüctüuttiientalbcutfdicn  A'Oriiicn  ^u  cvflärcii. 
ü^efonberS  auffällig  ift  nl)b,  luuwo,  int)b.  löuwe 
'Sölue',  auf  got.  *lauja  bcutcub;  bicfe  evft  fpät 
al)b.  aufhetenbe  g'Oi'ni  mit  ou  betuai^reu  nf)b. 
Ort8=  unb  (StraBennamen  loie  Sauenburg, 
San  eng  äffe.  ®ie  lyorm  fiötue  luivb  üou 
§eling  1011  im  @gf.  mx  ?vonu  Seu  al§  fäd)f. 
bcäeidinet  (;ßutt)er  bietet  i'aiu  unb  Seiu),  iüä()= 
renb  ^C"''«  2i>iIIidliuS  1584  Scholia  in  Bucolica 
G  !•>  Sui)  al§  fädif.  angibt.  5[udi  bleibt  i>a^ 
5-emin.  mi^h.  lünze  (neben  lewinne)  'Söiüiu'  nodi 
nnttar  (engl,  lion  ftanimt  au§  frg.  lion). 

Su(^6  9}?.  au&  glcid)beb.  ml)b.  aijh.  luhs  m.; 
cntfpredjenb  afäd)f.  lox,  nbl.  losch,  onglf.  lox  W. 
S^Qa  s  bicfe§  altgerm.  Stammes  ift  ablcitenb  mic 
bei  5'iid)§/  bal)er  fdjmeb.  16  (got.  *laüh6)  unb 
auBevI}aIb  bes  (SJerm.  Ht.  luszis,  gr.  Xvyy.-  'S.ndß\ 
Seäieftung  p  SBg.  luh  in  £id)t  (auorb.  Ijös 
'£id)t',  angif.  lixan  '(eud)ten'j  ift  mabrfdjeinlid), 
ba  bie  (eud)tenben,  fdjavfcn  l'Iugen  bcs  Sudifec- 
(§runb  ber  Benennung  fein  fijnnen. 

SÜtlC  5%  an»  ml}b.  lücke  lucke,  ahh.  lucka 
an^-  *luggja  ^■.  'Sod),  ßüde':  nafte  üevmanbt  mit 
locfer  (ml)b.  loger,  Dberb.  luck).  3)ie  obcrb. 
jDialefte  ermeifen  eineC^runbform^lug'glaO'dimcis. 
lugg,  nid)t  luk^),  mef^mcgcn  a()b.  luccha  'Surfe' 
auffällig  ift.  S)a^er  ift  and)  bie  ^ejie^ung  gn 
Sod)  lautlid)  unflar. 

Subcr  91.  au§  mtib.  luoder  9^.  'Sorffpcife, 
(Schlemmerei,  locfcreS  Seben,  licbevlidje  ill>eib§= 
perfon'  (au§  einem  altgerm.  lofn-a-  ftammt  frj. 
leurre  'ßorffpcife'j.  ,Si'fnmmcnl)ang  mit  nl)b. 
l  a b  e  n  ift  mal}rfd)cinlid),  ba  'Sorffpcife'  al§  (Srnnb-- 
bebentung  p  gelten  bat.  —  lüberlid)  f.  lic  = 
b  erlief, 

2uf,  Sub  5'.  'üMnbfeitc  be?  Sdiiffes'  mic 
See  eine  norbgerm.  ^Benennung  —  nbl.  loef. 
engl,  loof  luff,  bän.  luv,  fd)tt)eb.  lof.  Wlan  vxx- 
binbet  bo§  Söort  mit  got.  lofa  'fladje  §anb',  in= 
bem  mon  eine  5Wittelbebentung  'flfidie§  Stnbcr' 
annimmt. 

Suft  5\  (oberb.  llJasf.)  au^  gleid)beb.  ml)b. 
aifb.  luft  9K.^-.:  gemeingerm.  23eseid)nung ;  bgl. 
got.  luftus,  anorb.  lopt,  anglf.  lyft  (engl,  nur 
bial.  lift),  afädif.  luft,  nbl.  lucht  'Suff.  Ob  bas 
anorb.  lopt  *obere§  ©ef^ofj  be§  $aufe§'  (Pgl. 
Saube)  eine  Slbjiueignng  be^felben  2Bortc£i  ift, 
bleibt  gmeifelljaft;  and)  l)ilft  e«  nid)t,  bie  (Srunb= 
bebentnng  bes  fpegififd)  germ.  luftu-  ju  ermitteln. 


3umal  iid)cre  ikniuanbtc  anfjcrbalb  be^  (^erm. 
feblcn. 

2u8  3JJ.,  öüge  ^^  aue  gleic^l^eö.  mbb.  lue  (g) 
lüge  (lügene),  a^b,  lugin  ^•. :  2lbftraftnm  ju 
lüge n  (bial.  liegen)  an§  ml)b.  liegen,  al)b.  lio- 
gaii  ft.  i]i\v.  'lügen';  ogl.  afäd)f.  lugina  'Sngc'  ju 
liogan,  nbl.  leugen  logen  j;u  liegen,  anglf.  lyge 
(engl,  liej  jn  leogan,  got.  liugn  'SÜge'  sn  liugan 
ft.  ^t\v.  'lügen'.  Sügner  an^  mlib.  lügenaere, 
o^b.  luginäri.  —  3»  biefer  gemeingerm.  Sj.  lug 
(ibg.  lugh)  'Ingen'  l)at  got.  liugan  (5l.^rät.  Hu- 
gaida)  'l)eirotcir  feine  93ej;iel)nng ;  bicfe§  gel)ört 
mit  afrief.  logia  'bciratcn*  oielmcbr  ^n  altir.  luige 
'(5-ib'  ((iJrbf.  lughio-).  W\t  unierem  lügen  ge= 
l)i)ren  Pielmel)r  afloo.  liiza  (lügati)  'lügen*,  lüza 
'Snge'  al§  uroermanbt  j^nfammen.  2lu5  bem  @erm. 
ftammt  ital.  (bial.)   luchina  'falfd)c  (5r5äl)lung'. 

t  lugen  3t>u.  'fpäl)cn'  au§  gleid)beb.  ml)b. 
luogen ,  al)b.  luogen ;  mit  auffälligem  k  für  g 
entfpred)cn  afäd)f.  lokon,  anglf.  löcian,  engl,  to 
look  'iel)cn'.  5^aran§  entlcl)nt  norman.  luquer. 
Siefer  lucftgernt.  58erbalftamm  lokai-  logai-  ift 
feiner  2?orgefd)id)te  nad)  bnnfel;  ffr.  laks  'be= 
merfen,  mal)rnet)men'  mirb  üerg(id)en. 

t  Sufc  %:,  ein  eigtl.  nbb.  SSort  mit  ber  23e= 
beutung  'Öffnung':  jn  Sod). 

lullen  3tivi.,  erft  nl)b.,  onomatopoietifd)c  9leu= 
fd)öpfnng. 

Sümnicl  SÜl,  erft  frül)  nl)b.  (bei  (Sd)ottel 
1666  al§  'homo  sine  acumine'  gebnd)t):  ma!^r= 
fd)einlid)  an«  bem  beralteten  2lbi.  In  mm  'fd)laff, 
lorfer'  abgeleitet,  meld)e§  auf  ml)b.  lüeme,  al)b. 
luomi  'milb,  matt'  (mt)b.  lüemen  'erfd)laffcn,  er= 
matten')  bcrnbt  unb  mit  lal)m  i^ufammenl)ängt. 

Snin^)  Tl.  'iicräd)tlid)er  aiJenfd)',  erft  nbb.; 
eigtl.  ibentifd)  mit  Sumpcn  9JJ.  'Sappen',  ba§ 
im  fpäten  2)?l)b.  al§  lumpe  in  gleidier  2?cbeutnng 
erfd)eint.  ($•»  luirb  an?'  bem  D'Jbb.  eingefül)rt  fein; 
pgl.  nbl.  lomp  'Sumpen,  Sappen',  lomperd  'Xöl- 
pcl'  (bagn  anorb.  leppr  '^-etjen'?).  i^gl.  Sttp  = 
p  e  n  unb  S  a  f  f  e. 

Sunge  3-.  an§  gleid)beb.  m^b.  lunge,  ol)b. 
lungun  (^4-''liii".  lungunnä)  5'- ;  c^'  entfpred)en  in 
gleid)cr  üöebentung  got.  "^luggö,  onorb.  lunga, 
anglf.  hingen,  engl,  lungs  (eigtl.  5J?lnr.,  wegen 
ber  bciben  Snngenflügel),  nbl.  long.  3Mn  3iel)t 
biefe  Sippe  3U  ber  germ.  2B5.  ling  'leid)t  fein',  bie 
in  leid)t  unb  gelingen  ftedt  (ibg.  lengh  in 
ffr.  laglui  lit.  lengvas '(eid)t');  pgl.  portug.  leve 
'Sunge'  311  lat.  levis  'leid)t',  engl,  liglits  'Jier= 
lunge'  sn  light  'leid)t',  rnff.  legkoe  3U  legkij. 

Umgcru  3^'"-  'fliei'ifl  nnfpaffen',  erft  nl)b.:  3lb= 
leitung  ans  bem  meftgerm.  Jlbj.  mbb.  lunger, 
al)b.  lungar  'l)urtig,  i(^neir,  anglf.  lungor 'fd)netl', 
hai  mit  gr.  ^A«f/;ooV  'fdjnett'  3U  ber  unter  bent 


Süiiiiiä 


24o 


9}?abc 


vorigen  Sort  (f.  aucf}  leicht)  bef  pro  ebenen  SBj. 
ling  gefrört. 

t  ßüntng  Wl.  'Sperling'  (iibb. )  aus  gleic^beb. 
afäd)i.  hliuning;  llrfprung  biiiite(. 

Sünfc  5.  '?ld)§nager  am  gleii^beb.  fpät  mi)h. 
luns  lunse:  )3C\L  aYäd)).  lunisa,  nbl.  luns  lens. 
S!afÜV  a()b.  lun  luna,  m^b.  lun  lune  f^-. ,  aud) 
a[)b.  luiiing,  ml)b.  lüninc  liiner  'SÜllfe';  t»gl. 
anglf.  lynes  Tl.,  engl,  linchpin  (got.  *luiiisi  fe^lt; 
e§  lüäre  gebtibet  wie  got.  aqizi  jukuzij.  Sie 
neueren  Wla.  gcigen  ,3a^lreid)c  Santformen,  bie 
fdiriftfprcidiltd)c  Jorm  ift  nbb.;  bafür  tl)üring, 
lunn,  baier.  ßoner  unb  Sonnagel.  3Jlau  bat 
bieje  ©ippe  gn  ber  unter  P  e  r  I  i  c  r  e  n  befprocbenen 
ibg.2B5.lu  'löfen'  gejogen,  )o  baß  Sünfe  eigtl. 
"i^flocf  äum  fiöi'en  be§  3iabca'  lüäre;  pgl.  no(^ 
angl).  alynnan  'loeli3feu'.  3ütberc  Pcrg(eid)eu  ffr. 
äni  aui  'Sünfe'  (ailv  alni?). 

Suutc  5.,  erft  nf)b. ;  entfpred)enb  ubi.  lonte, 
engl,  lunt,  bau.  lunte.  £unte  bebeutet  älter 
nbb.  unb  nodi  bial.  '2ampenbDd)t'  (eigtl.  '2ßerg'?): 
5U  nil)b.  liinden  'brennen'  (al)b.  lunda  'llnfd)ütt')? 
SBeitere  löeäie^ungen  i'inb  uni'idjer.  -  Sunte 
'Scbroauä  be§  (^ud)fe§' ift  Übertragung  au§  Suute 
'^ünblappen'. 

t  lü^jfen  'loö  niod)eu  unb  bann  in  bie  §ö!^e 
beben',  ein  oberb.  3^.,  au§>  gleid)beb.  ml)b.  lüpfen 
lupfen.  2)a  beul  Söorte  »vettere  23enüanbtfd)aft  fe^lt 


(gol.  *lupp.ian?),  fo  läfet  ftd)  ber  Urfprung  nid)t 
ermitteln;  Pielleid)t  bcfte^t  3»fainntenfia"3  1»'^ 
ber  Sippe  Pon  üäufel.  3ni  9^l)b.  perbrängt 
ein  jüngeres  lüften  (äu  äuft)  'l)eben'  bae  (aut= 
permanbte  lüpfen. 

Suft  5-  fl"§  gleid)beb.  mbb.  lust  Tl.Jy.,  al)b. 
lust  ^.;  entfpred)enb  got.  lustus,  anorb.  lyst, 
anglf.  lyst  lust,  engl,  list  lust,  nbl.  afäd)f.  lust: 
eine  gemcingerm.  3(bftraftbilbung,  bereu  Urfprung 
uod)  ätücifell)aft  ift.  Se^iebung  jn  lieben  (germ. 
•JBä.  lub  'begebren')  fotric  su  2B§.  lus  (f.  pcr  = 
ücren)  ift  nntt)abrfd)einlid);  eljer  ließe  fid)  lser= 
roanbtfdiaft  mit  einer  ibg.  2ös.  las  'begel)ren' 
beuten,  luop  gr.  Xikalnuai,  ffr.  SBj.  las  (für 
lals)  'begel)ren';  and)  au  ffr.  2Bä.  löd  lud  'fid) 
bemegeu'. 

lufttuanbcln  ^t\o.  feit  Stieler  1(391  perseidiuet, 
eine  puriftifd)e  Überfeguug  Pon  fpasieren  geben, 
bie  ^t\t\\  1645  in  ber  2lbriattfd)en  3tofamunbe 
(1664  S.  367)  gefc^affen  p  ^aben  fd)etut. 

lutfi^en  3t*ö.,  erft  n^b. ,  onomatopoietifdje 
'i)(eufd)öpfung. 

i^nt^cn  3t*ü-  n^iiis  junfle  (Sntle^uung  aw^  beut 
gleid^beb.  amerif.  =  eugL  to  lynch,  bae  auf  "ütw 
§armer  3obn  Si)nd)  änrücfgel)t,  ber  am  Sd)lufj 
be§  17.  3abvf)§.  in  2^irginia  mit  i3t)nd)iuftt3  in 
Setbftf)ülfe  gegen  Diebe  nfm.  oorging  (pgt.  bie 
@ntfte[}nng  be§  2ßortc§  iöoijfot). 


m 


mnd^cn  ^ixo.  au§  gleidibeb.  mbb.  machen, 
abb.  mahhön;  entfpredbeub  in  gleid)er  33ebeutung 
afäd)f.  raakon,  nbl.  maken,  anglf.  macian,  engl, 
to  make:  gemeiuiueftgerm.  3ttü.  für  'mod)en', 
aber  bnrd)  (Sntlebuung  and)  in  bie  norb.  Dialefte 
gebruugen.  3m  2i:^b.  erfd)etnt  and)  bie  iöebeutnug 
'perbinben,  sufammenfügen'.  3»  flot-  *mak6n 
pgl.  bie  Slbj.  anorb.  *makr,  bloß  im  ^ompar. 
makara  'paffeuber,  beguemer',  anglf.  gemsec 
'paffenb,  tnuglid)',  al)b.  gimah  'momit  Pcrbunben, 
5ugcl)örig,  entfpred)cnb,  beguem',  nd)b.  gemach, 
ubb.  gemad);  a^'i).  gimach  9Jeutr.  beS  2lbi.  'i'er^ 
binbung,  Sequemlid)feit,  2lnuebmltd)feit',  ml}b. 
gemach  WIM.  'Gebogen,  2(nnebmlid)feit,  Ort  luo 
man  ru^t,  2Bol)nung,  Simn'cr',  ubb.  cyemac^; 
ferner  anglf.  gemsecea  '(SJemabl ,  2Beib',  engl, 
make '(Senoffe,  (S-l)egatte',  engl,  match  'ebenbürtig, 
ÖJenoffe,  .*öeirat',  abb.  gimahho  '(§cuoffe',  gi- 
mahha  '©attiu',  al)b.  gimahhidi,  m^b.  gemochede 
9h  '(Sbegemabl'  (3J?anu  mie  -Jrau).  Daran»  er= 
giebt  fidb  eine  germ.  2Ö3.  mak  'paffenb  ,5ufammen= 
fügen,  paffenb  ^nfammcngebörcn'  (ber  iH^bcutnug 


nad)  gleid)  2Ö5.  gad  in  ©atte).  (Sine  auf5er= 
germ.  2S3.  mag  mit  biefer  23ebeutung  l)at  fid) 
uod)  uid)t  gefunben. 

9Jitt4t  5«  'Ti^  gleid)beb.  m^b.  abb.  mäht  %. 
'i'Jad)t,  Ä'raft,  i^ermögen' ;  pgt.  afäd)f.  mäht,  nbl. 
magt,  anglf.  meaht  miht,  engl,  might  'ü}iad)t', 
anorb.  raattr  ÜJ}.,  got.  mahts  5'-  '9Kad)t,  Straft, 
S^ermögen".  Da§  biei"flit§  3«  folgernbe  gemeingerm. 
*mahti-  7s-  ift  alte§  35erbalabftraftum  jn  got. 
niagaii  (mie  afloP.  mostl  anö  *mokti  gn  mog;j 
'id)  tann');  f.  mögen,  (Sjcmäd)t. 

Wnb(^cu  9f.,  erft  nbb.,  2(bleitung  oon  iUagb 
mit  beul  mb.  Diminntipfuffij;  ^dien  (bafür  oberb. 
aji  a  i  b  l  e ,  iDi  ä  b  e  l  ufio.  mit  btminutipem  1 ;  pgl. 
aud)  (^  r  ä  u  l  e  i  u). 

Wabe  ;y-  «»§  ntl)b.  made  ^JDh'SBurm,  2liabe',  abb. 
mado ;  entfpred)enb  nbl.  )tbb.  made,  anglf.  mada, 
got.  mal»a  'W\(\'i>'i:,  2lUirm';  mit  2(bleitnug  barauä 
ba§  gleid)beb.  anorb.  ma{)kr  3.1?.,  morauS  mittc(= 
engl,  mathek,  engl,  mawk  '2}Jabe',  got.  *raaf>aks 
(engl,  maggot  'üJJabe'  ^ält  mau  beffer  fern).  Die 
©runbbebentimg  bcc-  altgerm.  *ma|ian-  3}i.  'a)labe' 

31* 


macib 


—     244 


ma^i 


tonnte  '9iager'  fein :  man  ^at  an  2Bä.  me  'mii^cn' 
angefnütjft;  aucö  bürfte  5DIotte  (ml)b.  nl^b. 
l^iebenform  matte)  nennaubt  fein. 

SJlttgb  5-  "Ȋ'  uillb.  niaget  04>l.  m(,-gde) 
'Jungfrau',  andi  'iinfvcie'5  'KJäbcftcn,  Sicncrtu', 
aijb.  magad  (^4-^1.  magadi  megidi)  J.  '^muifvan'; 
entfpredjenb  got.  magaps  (anorb.  fel)(enb),  anglf. 
maegp,  afädöf.  niagath  J.:  bo§  gemcinaltgerm. 
—  nur  bem  Siorb.  frcmbe  —  äöort  fiix  '3ung= 
frau',  afäd)f.  nüib.  and)  mit  ber  nl)b.  '^öebeutunc» 
'ilJagb,  2;ienevin'.  :i^(bgelcitct  baraua  ift  aU 
'3^iminntiü  (f.  S  ü  di  I  c  i  n ,  3  d)  m  e  i  n)  got.  *ma- 
gadein  =  a!^b.  magatiii,  mf)b.  magetin  dl.  'Wläh- 
(^en,  puella',  anglf.  msegden,  engl,  maid  maiden 
(anglf.  msegl)  ?y.  'Smigfrau'  ftarb  im  Seginn 
ber  mittelengl.  3^1'  «"§)•  ®o^-  magaps  'Jung- 
frau' unb  feine  ©diioefterlüorte  in  ben  übrigen 
2)ial.  finb  eine  ölte  femininale  Jtbleitnng  au§ 
einem  alten  magus  's?nabe,  Jüngling';  bgl.  got. 
magus  's^nabe,  ^nedit',  anorb.  luQgr  '®ol)n',  anglf. 
mago  'So^n,  Jüngling,  5yfann,  ^ned)t'.  Saju 
eine  anbere  femininale  Slbleitung  in  got.  mawi, 
onorb.  msev  (für  *magwi  mit  ä^erluft  oon  g  f. 
9Here);  Dgl.  nod)  anglf.  meowle  '2JJäbd)en'. 
@erm.  magus  '©olm,  Slnabe,  ^nec^t'  becft  fidi 
mit  altir.  macc  'i?nabe,  Jüngling,  @o^n'  (ögl. 
bie  ir.  Eigennamen  MacCarthy,  Macaulay). 

5!Ra9ttjin  dl.  im  16/17.  Ja^rl).  nod)  in  ber  ital. 
£autfDrm(nrfprgl.mitit.'3<;usÖaii§')  =  ttal.maga- 
zino  auä  arab.  (^4^lnral)mahäzin;  bei  (5'urttenbacft 
1635  Archit.  Univ.  110  (1584  aieDfebuc^  280»  2Ji  a  = 
g  a  B  i  n);  and)  1616  in  ü.SSallöauf  eu§  Sricg§manual. 

t  'ifltt^e  d)l.  nad)  ml)b.  mäc  (g)  9Jf.,  al)b.  mag 
SJi.  '3>criDanbter';  entfprei^enb  afäd)f.  mag,  anglf. 
meeg  W.  'SSermaubter'.  Sie  entfprec^enben  SBorte 
in  ben  oftgerm.  Sprad)en  be3eid)ncn  fpe^iellere 
SSermanbtfc^aft^grabe;  bgl.  got.  megs  'Xod)ttx- 
mann',  anorb.  magr  '2d)mager,  ®d)miegerfo6n, 
^tiater'.  Urfprgl.  mar  mag  mol)l  'ber  burd)  öeirat 
üermanbt  ©emorbene'.  ÜJJan  nnterfcfteibet  im  §b. 
@d)mert=  unb  ©pillmagen  mie  ml)b.  swert- 
mäge  '33ermanbte  bon  männli(^er  Seite'  unb 
spinnelmäge  '33ertoanbte  bon  )t)eiblic^er  Seite', 
älinlic^  im  2lnglf.  spermagas  unb  spinelmagas. 

aWogcn  2)J.  au§  gleicftbeb.  ml)b.  mnbb.  mage, 
al)b.  mago  Tl.  ''Iflaqen;  ügl.  nbl.  maag,  anglf. 
maga,  mittelengl. mawe,  engl.maw'Sropf,  5D^agen', 
anorb.  mage,  bän.  mave  '^DJageu'.  @0t.  *maga 
(@en.  *raagin8)  fel)lt.  (5in  germ.  2)ial.  lieferte 
in§  Jtal.  bie  bialeftiid)en  magone  'S^ropf  ber 
5ßögel'  refp.  magun,  magon  '©roll,  Jirger',  baju 
djimv.  magün  '9}?agen'.  Tyür  bie  23orgef(^id)te 
be«  germ.  SBorteS  fel)lt  fidlerer  2tnl)alt;  an§ 
m  ij  g  e  n ,  2Bs.  mag  'tiermögen,  S'raft  l)aben'  ha§> 
germ.  3JJa gen  nb^nleiten  fluie  bcnn  bcv  3)lagen 


al§  '®rnä!örenber,  Straft  (Sebcnber'  aufgefaßt  fei), 
ift  nic^t  äu  empfehlen.  2)ie  Üiamen  tion  Sörper= 
teilen  muffen  aber  and)  nid)t  notmcnbig  auf  eine 
2>erbalmuv3el  3urürfgcfül)rt  »vcrbcn;  ügl.  \"»er3, 
dl  i  e  r  e ,  ii  e  b  e  r. 

mager  5lbi.  auc-  gleidjbeb.  ml)b.  mager,  al)b. 
magar  Slbj. ;  eutfpred)enb  mnbb.  nbl.  mager, 
anglf.  maeger,  anorb.  magr  l'lbi.  'mager':  ein  ge- 
meingerm.,  nur  bem  @ot.  fcl)lenbe§  2öort.  93ei 
ber  meit  reid)cnben  unb  frül)en  ä>erbreitung  ber 
23eäeid)nuug  fällt  bie  nal)e  Serül)rung  mit  lat. 
macer  (ital.  magro,  frj.  maigre)  auf.  2Bäl)renb 
für  mittelengl.  mcfgre,  engl,  meager  roman.  (S'hv- 
fluB  (ögl.  frs.  maigre)  fieser  ift,  fijnnte  germ. 
mager  mit  lat.  macer  'mager',  gr.  uaxföi'n^ 
'fd)lanf',  jnäapoi^  'lang'  au^^  einer  ibg.  äBj.  mäk 
'lang,  bünn'  entfprungen  fein;  lit.  mäzas  'flein' 
tonnte  mit  ah'o.  magar  and)  auf  eine  gemeinfc^aft= 
lid)e  ÜB^.  magh  meifen.  (Sl)er  ift  öictleid)t  ber 
i^erbadjt  bcgrünbet,  bafe  bie  germ.  Sippe  bem 
üulgärlat.=ital.  magro  entftammt  (beachte  fürs 
an§  lat.  curtus). 

t  ülfJln^b  3'.  an§:  m^b.  mät  (@en.  mädes)  dl. 
(and)  %.')  'ba^  2Jlä^en,  ha^^  ©entäste,  §eu,  2Biefc', 
af)b.  mäd  dl. ;  baPon  abgeleitet  al)b.  mädäri,  ml)b. 
mädajre  mseder,  nl)b.  llf  äf)ber;  anglf.  msep  dl. 
"i)a?i  d)läijtn,  ba§  ÖJemäljte,  öeu',  engt,  math  in 
aftermatli  unb  lattermath  'Spätt)eu,  ©rnmmet'. 
§b.  2JJa&b  unb  biefeS  engl,  math,  got.  *mep 
{®en.  *mepis)  ift  eigtl.  SSerbalabftr.  gn  SBg.  me 
'mäl)en'  mie  ha§i  oermanbte  gr.  aurjroq  'Ernte' 
3u  duäu)  'mäl)e';  bgl.  and)  durjxoc  'abgemäbte 
fyru(^t,  abgeerntetes  %tW.  S.  (Srummet, 
3?fatte,  Omet.  —  mä^en  3to-  «"§  gleicbbeb. 
m^b.  maejen,  al)b.  mäen  ;  entfpred)enb  nbl.  maa- 
ijen,  anglf.  mdwan  (5)3rät.  meow),  engl,  to  mow 
'mä^en'.  (5in  gemeinmeftgerm.  ft.  Söurgeloerb 
me  'mäl)en'  ergab  fc^on  ba»  öorige  2öort;  fie 
erfd)eint  im  (Sried)ifd)en  mit  iöorfcölagStiofal  in 
a-ii7j-to^  'Ernte'  unb  «-««Vo 'mäl)e)i';  lat.  203. 
met'mä^en,  ernten' bürfte  ein  urfprgl.  bloß  prüfen: 
tifd)e§  t  al§  mursell^aft  be^anbelt  ^aben;  baju 
altir.  meithel  'a  party  of  reapers'. 

t  dMW  91.  in  2)?at)lfd)a^  m.  aue  ml)b. 
mahelschaz  9}h  '2?rautgabe',  bef.  'ber  2]erlobung§= 
ring' unb  in  Sliablftatt  =  ml)b.  mahelstat  5- 
'ö)erid)teftätte ,  jRid)tftätte',  al)b.  mahalstat  g. 
'(Sericl)tSftätte'.    S.  (Sema^l. 

ano^P  !«.  'Effen'  au§  m^b.  mal  9h  '@aft= 
ma^l,  9}?abl3eit';  al)b.  *mäl  9?.  in  biefer  58ebeu= 
tung  unbe3eugt;  basu  ba^  bem  2tnglf.  frembe  erft 
mittelengl.  mol,  engl,  meal  '9?Ja^l,  9Jia^l3eit'. 
Urfprgl.  mol^l  ibentifd)  mit  ber  unter  maP  be= 
l)anbelten  SBortfippe,  fo  baf;  'EffenSjeit'  al§  ^di 
Y.ac'  l'ioy.  in  ber  ^ebeutuug  '(S}aftmal)l,  9}hil)l3cit' 


matilcii 


245 


iiuUctn 


geführt  I)ätte.     3Inorb.  mal  9J.  Iicbeutct  ii.  a. 

mo^Ien  Stiv.  am  gleid)beb.  ml)b.  maln,  a[)b. 
malan;  in  legterer  Joi^t"  '^'^''■'^  gcmeiiigerni.  il'ort 
für  mai^Ien  (nur  bem  ©ngl.  fel)rt  ein  entfprecften= 
be§  3tti>-  )<i}on  feit  bem  5{uglf.);  ögl.  afäc^f. 
malan,  ubl.  malen,  anorb.  mala,  got.  malan 
'mahlen'.  Sie  2B5.  mal  (mol :  ml)  'maf)[cn*  ift 
ben  ttjeftibg.  Sprachen  gemeinfant,  lua»  auf  fef)r 
frühes  2Iuffommen  be»  2^af)Ien5  weift ;  ugl.  lat. 
molo,  gr.  hvXao)  (baju  uvkrj  iiv'aoc  ^ivXTTai)^ 
aflot).  meljij  (mleti),  lit.  malü  (maltij,  altir. 
melim  'nia^Ie'.  S^iefe  gemeinfamc  Benennung  bei 
beit  Jüeftibg.  Sprad^eu  ineift  nicfn  notroenbig  auf 
eine  Urpcriobe,  tüo  bte  betr.  Stamme  eine  ©in- 
l)eit  gebilbet  I)ätteu.  C^'§  ift  eder  ma[iri'cf]cinlid), 
ba^  bie  SJüifilen  oon  einem  Stamme  ju  anberii 
fid)  oerbreitet  I)aben.  2(u(^  ift  (Sinmirfung  einer 
fremben  J^ultur  —  ügl.  §anf,  (Srbfc,  Sinfc. 
—  mof)I  benfbar.  3}gl.  malmen,  3}JaIter, 
ajiaulmurf,  mcijl,  mUbt,  aucf)  müi)it, 
arjüller.  j 

ntöl^U^  3(bü.  f.  allmii^Iidi.  ' 

SJlö^nc  -5.,  älter  n^b.  audi  9Jtane  (bcr  aud^ 
im  ®d)toäb.=S8aier.  auftretenbe  Umlaut  fdjeint  au§ 
bem  5)3(ur.  ju  flammen)  au§  gleid)beb.  m^b.  mane 
man  j^.SIL,  abb.  mana  g, ;  pgl.  nbl.  niaan,  angif. 
manu,  engl,  mane,  anorb.  mnn  Jy.  'ilJäbue'  (ba^n 
bie  31bleitung  anorb.  makke,  fdimeb.=bän.  manke 
'oberer  2;eil  be§  §alfe§  eine»  '4^ferbe§').  ©emein^ 
germ.  mano-  '}y.  '2}Jäl)ne'  (got.  *mana  5-  fcf)lt 
gufällig)  äeigt  jüngere  2?ebeutuugSentmicfhtng; 
benn  bie  ältere  23ebeutung  be»  9Sorte3  tuar  jeben= 
falls  einfad)  '^aW :  im  Jlltgerm.  finbet  fid)  eine 
2lbleitung  mit  ber  33ebeutung  '^alsfdjmucf,  §al§: 
gefdimeibe';  bgl.  anorb.  men,  anglf.  mi^-ne,  afäcf)f. 
ra^ni ,  abb.  monni  31.  '£)alefd)mucf',  3)a5U  ge= 
:^ören  aufeerfiatb  be§  @erm.  tat.  monile  'mi§' 
banb',  bor.  uäwng  /.lävoc  finwo^  *§al§banb', 
!elt.  aavic'c/.7]g  =  altir.  muince  *§al§fette',  fEr. 
mani  2Jl.  'jßerlenfi^nur'.  ®in  altinb.  *niana  5-. 
'§al5'  fel)lt,  bafür  erfc^eint  manya  5-  '9Jcicten'. 
3)a3n  nod)  altir.  muin  muinel  '!?kcfen',  mong 
'§aar,  SJJä^ne',  bem  bas  oben  angefül)rte  fd)tüeb.= 
bän.  manke  nabe  fte^^t. 

mahnen  3ttti.  au§  mbb.  mancn,  ai}h.  manon 
nianen  'erinnern,  crmabnen,  aufforbern';  eulfpre^ 
d)enb  aiäd)f.  manon,  anglf.  manian  'mabneu': 
2(bleitung  ju  ber  im  Jlttgerm.  ocrbreiteten  ibg. 
aBj.  mon  men,  IÜD5U  ba§  got.  ^Uräteritopräf. 
munan  'meinen*  fomie  lat.  memini  reminiscor 
men-s  (men-te-m),  gr.  {.dvoc  tiiuVTjay.O),  ffr. 
aSs.  man  'benfeu'  (f.  meinen,  9)?inne).  3" 
abb.  manen  (mit  ber  'JJebenform  monen)  ftcDt 
fid)  nadi  2a\\t  unb  '^cbcutiing  3unäd)ft  ba?  gleid)^ 


fall-3  aus  3S5.  men  gebilbetc  lat.  monere  'er= 
mabneu'  mit  0  gteid)  germ.  a  fmie  in  lat.  molere 
=  got.  al)b.  malan). 

t  SOla^r  DJ.  '211p'  an»  ml)b.  mar  mare  DJ.J. 
'guälenbcö  -1Jad)tgefpenft,  9iacbtalp',  a^b.mara  %.; 
ögl.  anglf.  mara  Uli.,  engl,  mare  in  nightmare 
'Sllpbiüden',  anorb.  mara  5-  *3JJa^r'.  9lbleitung 
anc-  got.  marzjan  'örgern',  al)b.  marren  morren 
'binbern,  ftören'  ift  faum  möglid).  T}a\x  ^iebt  au§ 
bem  3lat).  biu^u  ba^  ruff.  kikimora  'Öefpeuft' 
unb  poln.  mora,  bij^m.  müra  '2llp'.  3luö  Mai)x 
leitet  mau  frg.  cauchemar  '2llpbrücfeu'  ab  (cau- 
cher  au^  lat.  calcare  'treten,  preifen'). 

Wdiftt  5»  fluS  mbb.  mprhe,  al)b.  meriha 
niarha  5«  'Stute,  DJäbrc':  lyem.  5U  bem  unter 
ilj  a  r  f  d)  a  1 1  jn  bebanbelnben  ai)h.  marah  marh 
'^3ferb';  ogl.  anglf.  myre,  engl,  mare  'Stute, 
5Jferb';  ubl.  merrie;  anorb.  merr,  auf  ein  got. 
*marhi  (©en.  *marhj6sj  meifeub.  ^nx  2)eutfd)en 
l^ielt  fid)  bie  Jeuiininbilbung  länger  al§  ba^  ^n 
©ruube  liegenbe  DJaSf.  (»gl.  g r  a u ,  DJagb, 
S  cb  Jr>  i  e  g  e  r). 

Wlai  3}t.  au5  ml)b.  meie,  abb.  meio  Du 
'Dfonat  DJai':  am  lat.  Mäjus  (ugl.  ital.  maggio, 
fr3.  mai)  'DJai'  gleidiäeitig  eutlel)ut  mit  31  u  g  u  ft, 
D?  ä  r  3 ,  3  ä  n  n  e  r. 

SJittib  /V.  au§  ml)b.  meit;  f.  Dlagb. 

SJinic  3Ji.  'grüner  (^-eftsmeig'  auv  fpät  mbb. 
meie  Di. 'Dtaibanm',  morau§  ital.  majo,  frj.  mai 
'DJaie';  ibentifd)  mit  Dfai. 

5DlQi§  DJ. '2Belfd)forn',  erft  ubb.  ('3.  ^.$tulfiu§ 
1624  Sd)iffa^rt  VII,  41) :  ein  neueres,  auf  amerif. 
llrfprung  (mahis  in  §aiti)  gurücfgefübrtcS  SBort 
ber  neueurop.  Spradieu;  ügl.  frs.  mais,  ettgl. 
maize,  fpau.  mais.  (£olumbu§  fotl  2Sort  unb 
Sad)e  importiert  baben. 

t  'äÖtoift^c  f.  Di  e  i  f  d)  e. 

»Ittior  Di.  üereinselt  im  16.  3al)r^.  (3.  23. 
^enricpetri  1577  ©eneral^iftorie  181 ;  aucb  in  be 
23rl)'§  Überfeßung  bou  ^öafta'S  3lmpt  eiueS  (Seneral= 
felboberftcu  1617  S.  8),  im  Xcutfcben  Diidjcl  1617 
als  Diobemort  oerfpottet. 

Dlajorau  3Ji.  bafür  im  mbb.  meigramme  Tl. 
unb  banebeu  and)  meiron  meieren  'Diajoran'. 
3luS  mlat,  majorana;  bie  mbb.  SBorte  fd)eiueu 
au  meie  'Diai'  lautlid)  augelei^ut  3u  fein.  i^jl. 
ital.  majorana,  frj.  marjolaine,  engl,  marjoram 
'Diajoran'  (bie  lebten  beibeu  aud)  nolfSetbmologifi^ 
üeräubert '?).  3US  leiUe  Cuelle  beS  3iamenS  gilt  gr. 
nuäony.nv,  luorauS  lat.  amaracus  unb  (mit  9ln= 
le^nung  a\\  major)  majoracus. 

aWafel  Di.  aus  fpät  mbb.  mäkel  ''})l;  bicS 
aus  lat.  macula  '[ylecf  entlehnt. 

mäfcln,  m afein  3tw.  'Dia!lergefd)äfte  Mtx-- 
rid)ten',  erft  ubb.;   aue-  gleid)beb.  nbb.  mäkeln. 


^Iclfvclc 


2  46 


utaiui) 


nb(.  niakelen;  Me)e  51t  makeii  'madieil'  (aucf) 
I) an b  c I  n  oereiiitgt  bic  33ebcutuiigen  'mad)cn'  unb 
'Öeid)äft  betreiben'».  ^'^S-  maquereau  (luoficr 
engt,  mackerel)  'sKniipIcv'  foü  au§  bicfcr  Sippe 
cntftanben  fein  megeu  aI)b.luioi-malihari',NhippIer'. 

aWafitlc  A-.  'ein  ^iiä)'  (id)on  bei  (Sonr.  ©eßner 
an  a  c  r  c  1 ,  bei  @oIiu§  1582  Onomast.  324  Tla-- 
c  r  c  I ;  bei  'Jrifiu»  1540  nur  crft  frj.  macquercau) 
aiiÄ  fpät  nibb.  makrele  ^-.r  eutlebiit  au§  tjleid)beb. 
iibl.  makreel  (ugl.  engl,  mackercl),  'i>a^  roman. 
llriprnng-5  ift:  nifat.  macarellus  maquorellus, 
afrg.  niaquerel,  nfrv  niaquercau. 

9Kol>  91.  ans  nif)b.  mal  9J.  '^-led',  af)b.  'mal 
in  ber  3'iiflnimcn)etiung  anamäli  '^-lecf,  9Jarbc'; 
ibcntifd)  mit  bent  unter  mal-  ju  cvUJäbncnben 
nibb,  abb.  mal  '3eitpiinft'  $nnEt'.  Unfidjer  ift 
i.Hn-nianbtid)aft  mit  got.  mall  9f. 'Jlcd';  bod)  f)at 
in  a  I  iebenfaüö  bie  ^'unftion  bee  got.  mail  über= 
uommcn,  ha^  in  abb.  mbb.  meil  9f.  regelrcd)t 
fortgefet^t  erfd^eint:  bnju  [timmt  angif.  m41,  iüor= 
aus  engl,  mole  'a)hittcrmar,  @ot.  mel  '3eit' 
tueift  auf  bic  ibg.  3Bä.  me  'meffeu'  (gr.  uixoov, 
lat.  metiri). 

=iiinl'-  Siiffij  ber  ünnltipUfatiP^ablen  unb 
Xemporalabucvbieu  (and)  9lomen1;  ^n  ©ruube 
liegt  mbb.  abb.mär3eitpnnft'(got.  mel,  f.  äUaP). 
£d)on  im  3tbb.  bilbcte  man  z'einemo  male  'ein= 
mal',  mt)b.  ze  drin  malen  'bteimal',  manigen  malen 
'mancbe§ma(';  eigtl.  alfo  \\\\  einem  ^eitpnnft,  an 
brei,  an  Pielen  3eitpunften';  ebenfo  z'andermo 
male;  bal)er  ml)b.  eines  mäles 'einftmal»',  eigtl. 
'au  einem  3eii^Pnnft'.  (5nr  beu  abb.  mf)b.  5)at. 
5l?Iur.  mälum  malen  fze  drin  malen  'breimal') 
erfcbeint  erft  im  früf)  3ff)b.  bie  apofopierte  l^oxm 
mal. 

molebcien,  p  e  r  m  a  1  e  b  e  i  e  u  3^^^.  am  mf)b. 
vermaledien,  fpätcr  aud)  maledien  'üerf(ud)en': 
an§  lat.  maledicere,  morauS  OUd)  fr^.  maudire, 
ital.  maledire. 

molcn  3to-  flu^  "'f)^-  malen  eigtl.  'mit  einem 
l)lal,  3ftd)en  perfe^en',  bann  'färben,  malen, 
fd)reibcn',  a^'ü.  mälon  malen  'malen,  jetdinen'; 
f,n  bem  nutcr  SfJaP  ermäbutcu  a\ii).  mal  'ipunft' 
(and)  nad)  mal-  '3eitpunft'  bebcuteub);  'ixxiw 
got.  mela  9J.  %\.  '(Sd)rift,  ®d)riften',  meljan 
'fd)reiben,  aufseid)neu'. 

malmen,  zermalm  eu  3^^^--  etft  nl)b.,  aber 
megeu  ber  8eltenbeit  ber  m-2tbleitung  mabrid)ein= 
lid)  meit  älter.  SBo^I  nur  anfällig  laffen  fidb 
abb.  *malm6n ,  mbb.  *malmen  uidlt  belegen ; 
mbb.  galt  bafür  zermaln  zermülii  'sernuitmeu'. 
m-3(b(eitung  gcigen  bie  Siomina  got.  malma  SR. 
'Sanb'  unb  afäd)f.  af)b.  mbb.  mölm  ITJ.  'Staub'; 
ba,vi  i^Hi  1 1 ,  C«5  e  m  ü  1 1 ,  mbb.  gemülle,  Q\)'b.  gi- 
mulli  'Staub,  ©cmüU'.  JÖ3.  mal  f.  unter  ni  a  b  I  c  u. 


SDioIlcr  3\M.  au»  ml)b.  malter  malder  9h 
'ein  Coetreibcmat?';  Pgl.  al)b.  maltar,  afäcbf.  mal- 
dar  9L  'iWalter':  mittelft  ber  germ.  3lbleituug 
-|)ra-  -dra-  (gr.  Too-,  lat.  tro- ,  Pgl.  311 1 er) 
gebilbet  aw':!  Sl'^.  mal,  f.  mabten.  ÜJalter 
eigtl.  'inablung',  bauu  'idqs  mau  auf  einmal  jum 
9Jfableu  gicbf. 

9Jlalüc  7s. ,  erft  ubb.,  aw^::  lat.  fital.)  malva; 
bei  älterer  (Sutlebnuug  bätte  Iv  be»  Sat.  im  9t{)b. 
als  Ib  ;iu  erid)ciueu.  3n  (Snglanb  iourbe  ber  lat. 
'4-^flau^ieuuame  febr  frü^  l)eimifd);  baber  onglf. 
meahve,  cugl.  mallow  (nbl.  maluwe).  i^gl.  aud) 
frj.  mauve. 

annlj  9L  au§  gleid)bcb.  m^b.  a^b.  malz  9^.; 
ugl.  afäd)].  anorb.  malt  9h,  anglf.  mealt,  engl, 
malt  'üJJalj'  (got.  *malt  9h):  gemeingerm.  33e= 
5cid)nuug  für  9JJalT,  mcld)e  iu^  SlaP.  unb  5'inn. 
braug  (pgl.  floP.  mlato,  fiuu.  mallas j,  fornie  iu§ 
Jrg.  als  malt.  (5jerm.  *maltas  9h  geprt  ju  einer 
germ.  SSg.  melt  in  anglf.  meltan  'fid)  auflöfen, 
jerflieRcu,  fdimeläen',  moäu  ein  9(bi.  onorb.  maltr 
'perfanlt'  gleid)  ai)^).  mbb.  malz  '^infd)melscnb, 
meid),  fd)Iaff'.  2]ieUei(^t  ift  ha%  Snbftontipum 
99hl (3  (got.  *malt  9h)  nur  ba§  fubftautiPierte 
9kutr.  biefes  Slbj.  mit  ber  iBebentung  'ba§  2Seid)e'; 
f.  übrigens  fd)m eisen. 

ajJoma  5-  nm  bie  2JHtte  be§  17.  3abrb§-  al§ 
bDfifd)Cö  3JJoberoort  mit  ber  9(usfprad)e  mamma 
(5.  58.  1674  in  2öegener§  2tu§gabe  Pon  ßutf)er§ 
9iamenbüd){ein  ®.  107)  auftretenb  nac^  frj.  mam- 
man.  Sei  öeupolb  1620  gilt  991  a  m  al§  ^inber» 
luort  für  '9J(utter'.    Sgl.  gJapa. 

Sliammon  9.n.  pou  Sut^er  an»  bem  3uben= 
beutfd)  übernommen  unb  iu  bie  Scbriftfprad^c 
eingefül)rt  (feit  §eupolb  1620  gebud)t)  im  9In= 
fd)Iuf3  an  ba§  neue  Seftament;  ebenfo  got.  mam- 
muna  —  gr.  =  femit.  udiuiKova. 

mon  iU'ou.  au§  m^b.  al)b.  man ;  eutfpred)eub 
afäd)f.  anglf.  man,  nbl.  men:  eigtl.  9iom.  Sg. 
be§  Subfh  vüii^.  9.nann  'homo',  mie  a\x6:)  lat. 
homo  in  frj.  on  (neben  homme)  al#  '^xow.  tx- 
fdjeiut.  3n  ber  älteren  Sprad^e  (mfjb.  al)b.  anglf.) 
tuirb  man  mieber  aufgenommen  burd)  ba»  perföul. 
■^rou.  ber  H.  Sg,  (mbb.  al)b.  er,  anglf.  he) :  ba= 
ber  m  a  u  eigtl.  'irgeub  ein  SHaun' ;  im  @ot.  er= 
fd)eint  manna  nur  mit  ber  9kgation  (ni  manna 
'niemaub');  f.  jcmaub.  Xer  Siugular  bürfte 
l)ier  folIeftioiid)e  2?ebeutuug  ^aben,  mic  awi)  ffr. 
1  manus  (pgl.  9)2 an  n)  unb  püriis  im  6ing.'9)Jenfd), 
1  9.ncufd)cu,  9JJcufd)l)eit'  bebeutet. 

mand)  9lbj.  au»  mbb.  manec  (g),  abb.  manag 

9(bj.  'üiel,  mand)'  Oia^  g  erbielt  fid)  im  9Jbb.  in 

manuig  =  f alt).     9Kbb.  manec,    abb.   manag 

'Piel';  basu  got.  manags 'piel*,  ebeufo  anglf.  monig, 

;  cugl.  many,    afäd)f.  maneg,  ubl.  mciiig.     3?om 


3)lancfictte 


-     247 


^niin 


ÖJerm.  au§  6etracf)tet  fann  ba^  l'Ibj.  abgeleitet 
fein  Don  (\ot.  al)b.  mana-  '3}cann,  i'^eiüd)',  bae 
urfprflL  im  Stompontiim  veflcliiuif^ici  ftanb;  uq(. 
c)ot.  ga-man  9i.  '2}{itmenid)',  maiia-!-('-|>s  'iOieiifdi- 
[)ett',  a^b.  manaheit  'virtus',  niaiialihho  'imago' 
ufiD.  2;onn  lüäre,  bn  Suffir  ga-  /.o-,  lat.  c  'ba? 
3}crfc^enfein  mit  etma»'  beseidjiiet,  'mit  ßeiiten 
üerfefien'  bie  ©runbbebeutunfl  bc§  got.  manags. 
'4>od)  tueifen  altir.  menicc  'f)äufig'  iiiib  oftoü. 
mflnogü  'öiel'  auf  ein  Don  jenem  got.  afib.  niana- 
'ÜJienfd?'  nnab^ängigee  ©vunbroort. 

ÜJlont^cttc  5.  im  9(nfang  be§  18,  3af)rt)§. 
ent(ef)nt  an§  bem  gletrfibeb.  frs.  manchette  (bei 
Xim  1562  Nomencl.  41  totvb  frj.  manchettes 
„S^anbüberfcftläg,  §anbägeln"  libcrfeBt). 

5Jiflnl)fl'   5-  '3nlit  uon  fünrseön',   erft  nfib.; 
bie  im  älteren  9tf)b.  baneben  eric^eincnbe  ^eben= 
tung  '©etreibe^anfen  (oon  fitnf^e()n  6avben)'  mag 
bie  ältere  fein.     Sas  beutfdie   SBort   läßt   fid) ! 
etnmologiid)  nidit  beftimmen  (miat.  luandala '15  j 
Stücf'  begegnet  fc^on  im  13.  3a{)r^.).   SeMetiung  I 
5n  n^b.  bia(.  SJianbe,  nbl.  mand.  engt,  maund  i 
'Sorb'  ift  unftar. 

WonbcP  5"-  nu»  gleic^beb.  mbb.  mandel,  ai)b. 
mandala   %.:   an?    ita{.    mandola :   entfpred)enb 
miat.    prob,    amandola ,     frj.    amande    ( ba^er  ; 
nbl.  amandel,  angt.  almond).    Tlan  nimmt  gr. 
r'.uvydäXr,  a(s  Cnette  biefer  6ippe. 

aJlonge,  9}U  n  g  e  I  g-.  '©fättroae  für  2öäfd)e' 
aus  nif)b.  niange  ^•.  'iTJafdiiue  sunt  Öjlätten  ber 
Sebertoaarcn,  Srieg^mafdjine  jum  Steiuefdilen= 
bern';  ogl.  nbl.  nianger@Iätttt)a(^e',  engl,  mangle. 
5ür  ba^  (S'tt)mon  fnübfte  man  jurocilen  megen 
nt)b.  Sialeftformen  9JJanbe,   iWanbel  an  bie 
ffr.  2SS.  manth  'breden',  bie  in  anorb.  monduU 
'Srefiftolri'  üorttegt.  i?Iber  bermanbte  roman.  SSortc 
leliren,  büi3  g  in  bem  SBortc  'iDtangel  febr  alt 
fein  muß;  ital.  mangano 'Sdileuber',  afrj.  nian- 
goneau  'Steinfdilenber',  roober  mittelengl.  man- 
gonel.    ©in  germ.  ®tt)mon  fel)lt  für  bie  ganje  ^ 
Sippe:  man  fie^t  in  gr.  uäyyuvnv  'eine  ^rieg§= ' 
mafd)iue*  i^re  Quelle :  Pietleidit  gab  eine  ^riegs^ ' 
mafd)ine  ha^  Sßorbilb  für  bie  iWangel. 

raongcln  ^i\-ü.  ans  mbb.  mangeln,  ahh.  man- 
golon  'entbebren,  miffcn,  l'iangel  baben' ;  l^J a  n  g  c  1 
an§  m^b.  mangel  31.  'iKangel,  (!i5ebrcdien'.  iDasn 
mbb.manc'üJfangel,  @ebred)en',  and)  al)b.  mangön 
mengen  'ermangeln*;  nbl.  maitgelen  'entbehren'. 
(Jine  germ.  3B5.  mang  mangw  fe{)lt  fonft;  fie 
fann  nrncrmanbt  fein  mit  lat.  mancus  't)crftüm= 
melt,  fraftloe,  maugelbaft',  ba«  auf  engl.  '.Boben 
früb  Spuren  infolge  oon  (hitlcbnung  bintcrlief^: 
angif.  gemancian  'öerftümmclu' ;  bajn  and)  nbl. 
mank'binfenb,  niangelf)aft';  audi  engl,  to  mangle  ! 
'Derftiimnietn'. 


ajlttngolb  ü;l  am  mbb.  mangolt  3??.;  bie  9In= 
lef)nung  an  ß  0  1  b  fd)cint  unurfprgl.  ^allS  man, 
roa»  meift  gefdiiebt,  an  ben  (Sigennamen  Mana- 
golt  ü.'fangolb  antnüpft,  liegt  '3^ielberrfd)er' 
(manag  nnb  waltan  )  barin  (ogl.  Ilohr/.odTr^^-}, 
faum  'iöiel  =  l)olb'.  Sie^e  5Uiarfolf.^  2)urcö 
hjelcfte  Se^üge  bie  ^J^flanje  ben  3kmen  betam, 
läßt  fid)  nid)t  niebr  ermitteln.  ^'Inbere  beuten 
ajiangolb  and)  ale 'iitalegolb'  (Dgl.  IRä^ne); 
aber  mana-  al*  '§al§'  tommt  fonft  im  @erm. 
nid)t  Por. 

9Wonier  ^•.  feit  löOO  (anfänglid)  mit  ber  9?eben= 
form  iUonier)  allgemein  üblid),  um  1510  als 
mobifd)C5  5-rembn)ort  bereits  Perpönt  unb  int  16. 
3abrb.  bäufig  bejengt:  an?  fr^.  maniere. 

manifi  f.  m  a  n  eh. 

ÜKonn  Ü.1J.  ane  mbb.  man  (nn  l,  ahb.  man  (  nnj 
ü}?.  'ilknfd),  9Jfann';  bie  allgemeine  33ebentnng 
'Ü?Jenfd)'  fted t  nodi  in  nbb.  j  e  m  a  n  b ,  n  i  e  m  a  n  b, 
fomie  in  Dem  unter  man  be^anbelten  5}3ronomen. 
3m  5lnglf.  fonnte  man  mon  (n  gleich  nn)  eben= 
fogul  Pon  einem  meiblidien  2öefen  Togl.  bef.  anglf. 
wifmon  =  engl,  woman  'üöeib')  gebraud)t  mer: 
ben  roie  öon  einem  männlidien  Söefen,  menn  and) 
bie  let3tere  '^ebeutung  übertoog:  anglf.  mon 
'ilJenfd),  'ij-^evfon,  3}Jann,  '&t\b\  engl,  man  'ilienfd), 
Ü}lann',  anorb.  madr,  got.  manna  'iTienfd),  i'IJann'. 
2;a§  SBort  bilbete  feine  Seflination  au§  ben  jroei 
Stämmen  mann-  unb  -  mobl  im  31nfd)luJ3  an  ba? 
fpnonpme  guman  —  mannan-  (fo  im  Öot.  31nglf. 
:?lbb.  l^ibb.);  un«  blieb  Pon  bem  legten  ber  '4-^Iur. 
ilj  a  n  n  e  n.  @ot.  germ.  mann-  beruht  für  manw- 
auf  ölterem  manu-  fmie  ,S?  i  n  n  auf  kenw-  genu-; 
f.  and)  bünn).  S^ie»  ibg.  manu- 'üKenfd)'  liegt 
im  3nb.  Por,  mo  bamit  aber  auc^  Manu  'ber 
Stammoater  ber  lllenfdjen'  bt^ddind  mirb;  ba= 
mit  gebort  nitfammcn  ber  germ.  Mannus  bei 
Xacitus  al§  'Stammoatev  ber  3Seftgermanen'; 
Dgl.  nod)  ffr.  manus  Tl.  unb  manusa  'ilJenfd)', 
Dielleid)t  aud)  aflop.  mazf  'ilJann'.  65emöf)nlid) 
giebt  man  ba»  inb.  manu-  'ÜJtenfd)'  ju  3Qs-  ™aQ 
'benfen'  Cögl.  mal)nen);  bann  üjöre  *benfenbe§ 
'Jöefen'  aU  ©runbbebentung  anfjnfaffen.  511« 
fid)er  barf  biefes  C^'tpmon  aber  nid)t  gelten.  llr= 
fprünglid)  füblten  bie  3^g-  iDobl  faum,  ba\i  bei?- 
Xenfen  ein  iDefentIid)e5  C^barafteriftifum  be-Si^eu; 
fd)en  fei.  i^ielmebr  haben  lüir  auf  6runb  ber 
dlteften  ibg.  Sitteratur,  ber  altinb.  2?ebai-,  aniu= 
nebmeu,  bafe  ber  3nbogermanc  ber  iöor^eit  fid) 
bem  Xier  na^e  Dermanbt  fühlte,  mie  fid)  bcnn 
ber  Dcbifdic  ^ni'icr  inirflid)  al5  pagu  'i^ich'  bc- 
^cid)net.  2ic  eigtl.  2?ebcutung  Don  ibg.  manu- 
'3}knfd)'  läßt  fid)  luobl  faum  nod)  ermitteln; 
Pielleid)t  fi.innte  ghmonu  ale  3lebenform  ^u  ghemo 
(=  got.  guma,  lat  homoj  gelten.     S.  9}ienfd). 


Ifirtiiiiid) 


•J4«     — 


9J?nr!oIf 


mannii^  f.  tiiaiid). 

t  iniinutglidj  "il^ron.  'icbermann'au§  inl)b.man- 
ue-gelicli  iiK^'iinecllcli  *icbcr':  ciiitl.  manne  Ehelich 
=  al)b.  nianno  gilih  'bcv  3}}citfd)Cll  jober',  luorau-o 
nl)b.  nianniclioh  itllb  niannolicli  'jcber'.  iHllltlid) 
bcrulit  tiiijlid)  auf  alib.  tagogilili  'iebcr  Tafl'. 
?n)b.  gilih  'jcbcv'  ift  ibcntifd)  mit  flicid). 

t  man j(iöcn  Shv.  für  ältere^  ni  a  n  t )  d)  e  n  'burd) 
einanber  iiKiigen'  aii§  mhb.  *mangezen,  af)b. 
*niangazzen:  311  mengen. 

SJlontfl  9}i.  aU'?  gletd)beb.  mlib.  mantel  man- 
(lol,  nfib.  niantal  mandal  Wi.:  an  Uriierlüaubt; 
fd)aft  mit  mitteleitgl.  mantel,  engt,  mantle,  anorb. 
mottull  3)h  'iliantel'  ift  ber  fef)lenben  ^i'ierfd)ieOung 
Don  t  i^u  z  megen  nid)t  311  benfen,  toe§f)aIb  fic 
and)  mit  gr.  uarSvnc  'Dbertleib'  nid)t  an§  einer 
2B3.  ftammcn  fönnen.  Sie  germ.  ©ippe  becft  fid) 
mit  lat.  mautellum,  njeld)e§  eine  roman.  Sippe 
r)at  (itnl.  niantello,  fr,,  manteau). 

ySlappe  <y.  bei  8d)eibner  1695  für  'Sanbfarte' 
nnb  fo  fdion  im  16.  Safjrl).  (3.  ^.  1584  $Rel)f5= 
bnd)  217'>)  =  frs.  mappe. 

9Jlttrdöen  9h,  S)imin.  3U  SDiäre  ^\  an§  ml)b. 
mm-e  5f.5''  'C5^r3äl)Inng,  (5^rbic^tung,  2?ertd)t,  ^Udy- 
rid)t',  inoüon  im  Sflftb.  ha»  Simin.  ma^relin  9J. 
'föefd)iditd)en,  5Uiärd)en';  ügl.  ai)i).  märi  fy.,  märi 
9i.  '@erüd)t,  9Jad)rid)t':  Slbftraftnm  ju  abb.  märi 
(mljb.maere),  got.  raers'befannt,  berüfjmt',  lueldieS 
in  btelen  altgerm.  (Sigennamen  bei  ben  olten 
§iftortfern  in  ber  g'Orm  merus  meris  erfd)eint; 
ba3U  flat).  merü  in  Vladiraerü  'SÖIabimir,  2BaIbe* 
mar',  llröermanbt  finb  (mit  2Ib(ant  e  :  6)  gr. 
-acioog  in  &'yxsai\uowo(;  'fpeerberüt)mt',  altir. 
mär  mör  'grofe,  anfefmlic^';  ben  S^ompar.  biefe§ 
nralteu  Stbjeftiöftammeg  me-ro-  f.  nnter  me^r. 

ajlarber  5ÜJ.  au§  gteic^beb.  mf}b.  marder  (nnb 
mader)  Tl.,  aifh.  mardar  M.;  ha^n  anorb.  m^rdr 
9)J.  'ÜJIarber'  nnb  angif.  mearp  (anc^  meard) 
'ä)?arber,  SBiefel'  (ot)ne  bie  r-2lbleitnng  toie  ml)b. 
mart  '2}Jarber'j;  afädjf.  *niarthar  fterft  in  mar- 
thrin  Stbj.  DB  got.  *marj)us  ober  *marfiuza 
öorau§gefe^t  werben  barf,  bleibt  unfidber.  S)od) 
ift  bie  ©ippe  mal)rfd}einlid}  cd)t  germ.  (an§  üor= 
germ.  martu-),  ttjorauf  and)  mlat.  martus  mit 
ber  3uge{)i3rigen  roman.  Sippe  Ijiniueifen:  ital. 
martora,  frg.  martre  5%  (moran»  engt,  niarten), 
fpon.  portng,  marta  '3JJarber'  finb  germ.  Ur= 
fprung§.  3)a§  germ.  ©rnnbmort  märtu-  tüirb 
3U  lit.  martis  'JBrant'  gebogen  mit  Slücfficlbt  auf 
@t)nonpma  tvk  ueugr.  ri\u(fira  eigtl.  '58röutd)en' 
nnb  ital.  donnola  eigtl.  '3^ömd)en'. 

t  9Jlarf '  ö'-  '©rense'  an§i  mbb.  marc  'üJiarf e', 
ai}b.  marka  %.  '©rense,  ©rensgebiet';  Ogl.  afäd)f. 
marka  '^aubgebiet*,  anglf.  mearc  >y.  '©reuje, 
£'anbgebict*  (engt,  march  beruht  nidjt  auf  ber 


angl).  3-orm,  ba  beffen  c  nid)t  l)ütte  sn  cU  tDer= 
ben  fönnen,  fonbern  auf  afrj.  marche  '©rense*, 
iDcId)e§  fclbft  germ.  llrfprnngy  ift).  ®em  got. 
marka  Jy.  '®reii3e'  ftct)t  mit  auffälliger  SBebeu: 
tnng-oänbevniig  ba-J  anorb.  m(^rk  '3Balb'3nr  Seite: 
3Balbei-  luaren  in  ber  altgerm.  '^c'ü  oft  bie  natür= 
lidicn  ©renjen  smifdien  '^ölferfcbaften.  S^afe 
'©renje'  bie  ©runbbebentung  ber  Sippe  ift,  lebrt 
bie  nrPern)anbtfd)aft  mit  lat.  margo  'üTtonb'  fo= 
lüie  altir.  brü  (au§  ©rbf.  *mrog)  '3Janb',  ir. 
bruig,  fpmr.  forn.  bro  'iöesirf,  2anb,  ©egenb*,  and) 
neupcrf.  marz  '©rense,  ©renslanb'.  2lu§  bem 
©erm.  entftammen  ital.  marka,  fr3.  marche 
'©renje'.    S.  Tlaxt'  unb  9Jlarfe. 

9Jkrf2  ^.  (jjjg  )„(jj)^  ujarc  marke  5' '3}?arf, 
l)albe§  ^funb  Silber«  ober  ©olbe»';  al)b.  *marka 
(monad)  mlat.  marca,  ha^  in  Urfunben  an§i  ber 
3lücitcn  §älfte  be§  9.  3abrli§.  3nerft  auftritt), 
anglf.  mittelengl.  marc,  anorb.  mork  5-  *2^art 
ein  l)albe§  i^funb  Silber'.  S)er  llrfprung  tft 
bunfel;  bie  5(nnal)me,  bafsSIlarfe  ':öe3eid)nnng, 
3eid)en'  (mit  23e3ug  auf  bie  i^rägung)  berloaubt 
fei,  ift  nic^t  fid)er,  ha  mit  Tlaxt  urfprgl.  feine 
bcftimmte  SDIünje,  fonbern  ein  bcftimmte?  ©en)id)t 
be^eidinet  mürbe. 

SDlarf*  9L  ans  nil)b.  marc  (@en.  marges) 
9J.  '3}tarf,  meduUa';  ba^  mlib.  g  erl)ielt  fid)  in 
mergeln;  abb.  marg  marag  9f.,  afädlf.  marg 
'^l.,  nbl.  merg  9?.,  anglf.  mearg  9J.,  engl,  marrow, 
anorb.  mergr  3)1. 'Warf;  in  biefem  2öort  beruht 
r  auf  got.  z  nad)  bem  ©efe^  be§  !;){bota3i§mn§ ; 
got.  *mazga-  feblt.  ®ie§  toeift  auf  üorgerm. 
*mazgho-,  luojn  afloU.  mozgü  SJi.,  ^iwh  mazga, 
ffr.  majjan  'ülUarf  —  alle  mit  regelred)t  anfge= 
gebener  Slfpiration  —  ftimmen.  2ll§  2B3.  fafet 
man  ffr.  maj.]  'eiiitand)en*,  mo3U  lat.  mergere. 

5!)Jorfc  f^-.  an?'  mbb.  marc  (©en.  markes)  9h 
'3eid)en';  Pgl.  nbl.  mark  'JDkrfe,  9JJerf3eidien'; 
anglf.  mearc  9h,  engl,  mark,  auorb.  mark  9h 
'3eicf}en';  got.  *mark  fel^lt.  Ob  bie  Sippe  mit 
ber  üon  9Ji  a  r  f '  '©rense,  ©reuälanb',  eigtl.  '^"Raub' 
3ufammengebört,  bleibt  bimfel;  bie  ^-öebeutung 
'©reuac',  bie  für  bie  bort  bebanbelte  SBortfippe 
nad)  5Iu§mei§  ber  oermaubten  Sprad)eu  uralt  ift, 
fann  foum  al§  5lu§gang§punft  für  '3ftd)e"'  gc= 
nommen  merben;  ba§  umgefebrte  märe  begrifflid) 
el)er  benfbar.  Wü  mebr  9ied)t  bat  man  lit.  mar- 
gas  'bunt'  Ocrglid)en.  üögl.  merfen.  3(u§  ber 
germ.  Sippe  entfpringt  eine  roman.,  ögl.  fr3. 
marque,  remarquer  2C. 

t  »Inrfolf  9Jh  '§äber',  erft  frü^  nbb. ;  au§  ber 
Jierfage  übergegangen  in  ben  allgemeinen  @e- 
braud).  (Sigtl.'iKarf=molf,  ©rensmolf,  inobb.3eit 
al§  (5:igenname  gebraud}t  (Marcolf).  Jlbnlid)  mirb 
im  Reineke  Vos  Marquart  al§  9fame  be§  .^"»äbcr? 


5[)lar!ctcnber 


249 


mi]^e 


uaä)  bcm  alten  al)D.  (i'iijeniiameii  Mure  wart  ciiitl. 
'Öreiiyüait'  getnniidjt. 

*JJJartetcnlier  TL  in  Derfc^iebenen  Saiitfornien 
(bei  u.  Sdjtricnbi  1594  SriegSbiscur»  43  ille  r  f  a  = 
tauber,  bei  ©ebfiart  1614  '^•ürftl.  Xifd)vebeii 
I,  358  9JJ  c  r  c  0  b  e  n  t  e  r,  bei  ^ucj  1652  Nomencl. 
209  an  a  r  cf  e  t  e  n  t  e  r)  feit  ber  lUitte  be§  16. 3abr= 
t)UnbcitÄ  ait§  ital.  mercatante  '§änbler'  (311  mer- 
catare  'önnbel  treiben'). 

Söinrtt  Ü}?.  an?  mbb.  market  merket  Tl. 
'^sai)\-n\aT:it,  Tlaxtt,  ^JJarftplal?',  al)h.  markät  mer- 
kät  merchat  l'i.:  luäbreub  ber  ai)b.  '4?criobe  ent: 
Ic^nt  am  gleidibeb.  tat.  mercätus  mit  beutfdjer 
^Betonung;  ebenbaber  nbl.  markt,  engl,  market. 
liJbb.  marften  3^«  au§  m^b.  marketen  'anf 
bem  3J?arfte  fein,  einbanbeln'.  -DaS  e  be§  lat. 
CueUroorte?  bat  fid)  f(^n)äb.=alcui.  in  DJiärft 
erbalten;  bie  9Jebenforni  mit  a  mcift  auf  'oa§^  frs. 
a  bin.  51n5  bem  ^Homan.  ögf.  ital.  mercato,  fr,v 
marche  (baran^  fpätanglf.  market,  mittelengl. 
nencngl.  market). 

iölormcl  Tl.  nn§  mbb.  marmel,  abb.  marmul 
Tl.  'l'Jarmor':  nn§  bem  lat.  2Borte  bnrdi  S)iffi= 
milierung  üon  r-r  sn  r-1. 

9Jlarft$'  'iy.  '9?iebernng',  erft  nbb.,  ein  nbb. 
äi>ort ;  nbb.  marsch,  mnbl.  maersche  '3SeibeIanb', 
anglf.  morse  Tl.  'nnßbarer  äöafferboben',  engl, 
marsh  'SlJoraft,  Sumpf,  bau.  marsk  'Sumpffaub'. 
@ot.  "^marisks  iinrb  Porauygefeßt  al?  SIbleitung 
5n  got.  raarei  'Thcx'  (f.  SlJeer);  äbnlidi  ift  ba» 
nbb.  ?[n  l'lbleitnng  öon  got.  ahwa  'JBaffer'.  5>gl. 
miat.  mariscus  '5unipf'  unb  einige  haxan  fid) 
fcblieBenbc  roman.  iBörter  mie  arrj.  maresc,  nfrg. 
marais  (f.  and)  9)J 0 r aft),  itat.  marese,  bie  aber 
Pielleid)t  teiüüeife  3(bleitungen  Oon  lat.  mare  finb 
ober  fein  fönnen. 

aJittrfc^^  s0j_  lett  ©cbottel  1666  perseidinet; 
gleid)äeitig  mit  m  a  r  f  d)  i  r  e  n  (im  30  jäbr.  ^rieg) 
a\\§i  frj.  marche. 

SJlarfti^all  2.^.,  unter  teifroeifer  (?inn)irfiing  non 
frj.  marechal  cntfianben  au§  mbb.  marschalp  Tl., 
ba?  eigtl.  unb  nrfprgl.  'ißferbcfnedjt'  bebeutete, 
bann  'i'Uiffeber  über  ba§  ©efinbe  auf  SJeifcn  unb 
§eersügen,  als  ftäbtifdier  ober  §of=33eaniter,  Tlax-- 
id)aä\  2lbb,  marahscalc  ift  äufammengefegt  a\i§' 
@d)all  '5itned)t'  unb  marah  'ijäiferb';  fd)on  bie 
lex  Salica  unb  bie  leg.  Alem.  fcuuen  ben  mari- 
scalcus,  luoneben  fonft  im  2JJIat.  aud)  marscallus. 
Sru^o  bem  @erm.  entftammt  bie  roman.  Sippe 
POn  ital.  mariscalco,  frj.  marechal  '.Önffdjmieö, 
aj^arfcbaÜ',  foraie  bie  92a(iabmung  mIat.  comes 
Stabuli,  frj.  connetable.  3n)b.  marah  T.,  mbb. 
marc  T.  '3loB,  '^^fe^'b',  anglf.  mearh,  norb.  marr 
21?.;  got.  *marli  feblt.  (S§  entfpraug  regelrecbt 
nad)  bem  ®efe^  ber  ßautüerfd)iebuug  au?'  por- 

Rluäe,  i>lvmoloaij(t)ei  Söcrtcrbiicti.    j.  i'lufl. 


germ.  marka-,  in  iDeld)er  ©eftalt  e§  al§  altfeit. 
Pon  5}5nufaniaa  beseugt  mirb;  ogl.  baju  altir. 
marc  nub  melfd)  march  '5)ßferb*.  3Iber  ©ntlebnnng 
be§  germ.  marha-  au^  bem  istelt.  anpinebmen, 
imingen  feine  fprad)tid)en  Örünbe.  %üx  marh, 
tDOäu  i>a^  ^-emin.  iTJäbre  erbalten  blieb,  trat 
Ipäter  SJloB,  bann  !^ferb  ein.  —  Saju  nocb 
aWarftatl. 

nittrft^icren  ^tw.  feit  bem  30  iäbr.  SCrieg  aü= 
gemein  üblicb-  aih  neues  älJoberoort  fd)on  1617 
im  2eutfd)en  Tli(i)d  oerfpottet:  am  fr3.  marcher. 

UKarftaH  Tl.  am  mbb.  marstal  (@en.  -stallesj 
Tl.  %<ferbeftaU':  für  urfprgl.  marhstal  roie  mbb. 
marschalc  für  marh-schalc ;  f.  S  t  a  1 1  uub  loegen 
marh-  pgl.  äJiarfdiall. 

9Knrter  A:  au§  mbb.  marter  martere  }y.  eigtl. 
"baS  Slntseugnie',  bef.  'bie  5l?affion',  bann  'Dual, 
$ein,  i^erfolgnng,  3'Olter',  abb.  martira  martara 
(aud)  mit  1  nbb.  martela,  mbb.  martel)  jy.:  nad) 
gr.  lat.  martyrium.  5lbleitung  2)f  ärtl)  r  er  aU'ji 
mbb.  mi^jrterer  marterer,  abb.  martiräri  'Tlax- 
tt)rer,  Sölutjeuge',  roofür  feiten  bie  jyorni  martir 
martyr  gleid)  lat.  gr.  martyr  '331utäeuge  für  bie 
3Sabrbeit  be»  (Sbriftentum§'.  ^k  ungried).,  erft 
d)rtftl.-lat.  Jöebentung  'Cual'  geigt  bie  Sippe  oon 
martirium  and)  im  J){oman.;  Ugl.  ital.  martirio, 
frg.  martyre. 

9Rärj  Tl.  am  mbb.  m§rze  Tl.,  aijh.  m^rzo 
marzeo  9JL  '^DJärj'  au§  lat.  (mensem)  Martium. 
Sie  cntfpred)enben  meftfäl.  märte,  mnbb.  mnrte, 
fomic  nbl.  maart  mad)en  e§  mabrfd)einlid) ,  baß 
Ü)Kirs  öor  ber  al)h.  Sautoerfd)iebnng,  etma  im 
3eitalter  ber  älJerooinger,  entlebnt  roorben  ift  unb 
gtoar  gleid)äeitig  mit  Slugnft,  Jänner  unb 
Tla\.  (5ngl.  March,  mittelengl.  marche  lourbe 
in  ettra§  fpäterer  3eit  entlebnt  aii§i  afrj.  march 
(nfrä.  mars). 

SJorjtpan  dl.  bei  2ud)er  um  1510,  abS  Tlax- 
5npan  bd  9ipff  1540  Satroerge  79,  bei  Jyreigiuy 
1579  Quaestiones  Phys.  863  2)iarcipan,  bei 
@oliu§  1582  Onomast.  366  SDiarBepan,  SaU 
oifiuö  1610  3)iarcipan,  bei  (Srimmel^banfeu 
1669  Simplic.  II,  7  ällaräeban:  Sebumort  au» 
bem  gleicbbeb.  ital.  marzapane. 

SUiof^e  ey.  au§  mbb.  mäsche,  ahh.  aiibb.  mäsca 
5.  *2)Jafd)e,  Sd)linge';  pgl.  anglf.  msesce,  engl. 
mesh  'ilfafd)e',  anorb.  mgskve  Tl. ;  got.  *mesqa 
*raasqa  feblt  sufällig.  Tadi  berSautPerfcbiebung§= 
regel  berubt  bie§  auf  Porgerm.  mesgä-  (mosgä-) : 
ogl.  lit.  mazgas  '5abenLierfd)lingung,  Suoten', 
iDeld)e§  SU  einem  3tw.  mezgü  (megsti)  'itnoten 
fnüpfen,  (9Jet<c)  ftricfen'  gebiJrt.  So  barf  i'?afd)c 
auf  eine  germ.  S,v  niesq  (oorgerm.  ibg.  mlzg) 
'fled)ten'  äurücfgcfübrt  toerben. 

32 


9)?aid)inc 


250 


TOatrofe 


^i^iuidjiuc  A-.  bei  Sdicibncv  1W)5  ücrsctdjnct : 
£<ef)niuovt  bes  17.  3flhrl)§-  fl»§  Üä.  machine. 

3)itt»cr  (V.  0U§  mbb.  maser  W. ,  al)b.  niasar 
l'i.  'iiiafer,  fiiorviiiev  'JlUtfiiuidis  am  !?lI)orn  iiiib 
anbcren  2?äunien'  (mlib.  aiid)  'i^cdicf  nu-5  33infev= 
hol5');  Dill,  aiuilf.  maser 'Stiiotcii  im  i^ol^',  cnc\\. 
measles  'Wafcrn';  auorb.  mysurr  S^f.  'l'Uiovn' ; 
(mi^'Sur-boUe  '?l{)Oniid)alc'),  2>a3ll  al)b.  masa  ^•. 
'2öunbc,  9farbc'.  SMe  flcrm.  Sippe  bat  iHbfiimm= 
linflc  im  üTfoman.;  Pgl.  rrj.  niadre 'flccfifl',  mlat. 
scyphi  maserini  'JvillfgefiiBc'. 

Maile  ?;•>  evft  nbb.,  aii§  fvv  luasque;  ba^ 
gleidibeb.  ü1nüäb.=baiev.  muskere  idiließt  fid)  nal)ev 
a\X  ital.  niaschera  follUC  )pan.  mascara  '2pott' 
an ;  Ogl.  aud)  iibl.  engl,  masker.  Ji^abiidieinlidi 
ift  ber  llrfpning  bcr  gauacn  Sippe  im  ^Romait.  i 
31t  fudieii.  j 

9)lo»fcvoöc  A-.  im   IT.  3al)rb.  (in  einer  3ci^  , 
tling  Pon  162G  „masearada  auf  fpaii.  5(vt")  all? 
ipan.  mascarata. 

*JJlaf)e  5'-  au?  inftb.  masse  g-.  'iingeftaltetev 
Stoff,  i'Jaffe',  bef.  'lyjetallflumpen';  in  ber  fpät 
ü[)b.  3eit  (Notker)  aU  massa  Jy.  entlehnt  aue 
lat.  massa:  audf  im  16.  S^ÖvI).  begegnet  nod) 
massa  (3.  23.  Ü)ktf)ciiiie  1562  Sarepta  HP. 

ÜJiajt'  i'L  (bcm  5d)mäb.=^-i3aier.  ma(nfd)ein= 
lic^  ganj  fremb)  an§  m[)b.  al)b.  mast  9J(.  'Stange, 
5-a^nen=  imb  Speerftange',  bei.'Srf)iff§maft,  5JJaft^ 
bäum';  Pgl.  nbb.  nbl.  mast,  anglf.  majst  M., 
engl,  mast,  anorb.  mastr  'ä^kftbanm'.  ©ot. 
*masta-  2Ji.  'SRaft,  Stange'  fcl)It.  9^ad)  'öm 
©efeg  ber  £'antDerfd)tebnug  bcrnftt  bie'g  auf  Por^ 
germ.  mazdo-  (pgl.  51  ft,  (Werfte,  DIeft);  ifi 
barans  im  2at.  malus  für  *mädus  entfprungen? 
(au6)  ir.  matan  *^eule',  malte  'Storf'?).  Jl^n- 
lid)  finb  bem  2at.  unb  ©crnt.  Jy  i  f  di  (piscis)  nnb 
9}J e er  (mare)  burd)  Urüermanbtfdiaft  gcmeinfam. 

ÜRoft^  tf.  an§  mhb.  mnbb.  mas  ajL5.9l 
'Flitter,  (Sic^elmaft,  aJtiiftnng',  ai)b.  mast;  pgl. 
anglf.  m^est  5.,  eng(.  mast  'üiaft,  C^idielmaft'. 
Öot.  *masta-  entfteljt  ber  i^autperfd)iebnng  gemäf^ 
aue  einer  @rbf.  mazdo-,  auf  bie  and)  ffr.  medas 
9h  'i^-ett',  meday  'möften'  meifl.  —  SenominatiP 
nt)b.  mäfteu  an^  mbb.  af)b. misten;  nbl.  mesten, 
anglf.  msestan  'fett  mad)en';  ba^u  n()b.  mafi 
^fbj.^ajartij.,  al)b.  mast,  anglf.  gemaust  'fett  ge= 
mäftet' ;  bafür  mbb.  gemast  gemostet. 

'Ma^  dl.  am  fpät  mfib.  mä^  9L  'ü)?aB  jnm 
3}?effen,  2trt  nnb  2Öeife';  bafür  gemöf)nltc^  ml)b. 
mä^e  Jy.  'iDiafe,  abgegrenzte  3Iu§bebnnng  in  Seit- 
JRaum,  6emid)t,  Straft;  9}JaBl)alten,  iUJäfsignng', 
al)b.  mä^a  J. ;  Pgt.  ubi.  maat,  auorb.  mate  9JJ. 
'2(rt  nnb  2öeife'.  3"  i>cr  germ.  2Ö3.  met  (in 
meffen)  ans  Porgerm,  med  gehört  nod)  tat. 
modus  '2trt  unb  2Beife'. 


ÜJlttfee   ;'y-.  ]ü  nü)D.  luä^e,  f.  unter  'Tia^  dl 

maßCH  sTonjunft.  aus  bem  '!^at  $1.  mä^eu 
(Pon  ml)b.  mä^e)  'in  ber  3trt  unb  2öeife';  nrfprgl. 
nur  abuerbial  gebraud)t,  erftn()b.  alc-  .^onfunftion: 
5U  l'c'  0  fi. 

WoijljOlDcr  l'c.  ''.?U)0ru'  am  mbb.  ma^alter 
ma^olter  älj. ,  obb.  ma33altra  iiia^^oltra  a'. 
'JUiorn';  bie  nbb.  H'antform  berutjt  auf  i'lnlebnnng 
be§  2Bortc§  an  .S>  0 1  u  n  b  e  r  (oberbeutfd)e  5Jebcuform 
iö  0  l  b  e  r).  '^a?  abb.  ma^^oltra  ift  (loie  affoltra 
'^Ipfelbaum'  m  apfol)  eine  'Jlbleitung  m  einem 
primären  got.  *matls.  ?tnffäUigermeife  .zeigt  ba« 
anglf.  mapuldr.  engl,  mapletree  mit  bem  be= 
zeugten  CMruiibioort  mapol,  engl,  maple  '5If)orn* 
ftatt  bes  l)b.  2)ental§  einen  iiabial,  got.  ^''mapls 
PorauSfeycnb;  ba3U  anorb.  mopurr  3JI.  '3Il)orn'. 
SBegcn  be§  al)b.  ma^^altra  (33  für  got.  t)  fann 
aJJ  a  B I)  0 1  b  c  r  nidit  mit  1U  a  f  e  r  (s  gleidi  got.  s) 
Snfammcubängen.  Xodi  aud)  zu  al)b.  ma^  3f. 
'Spcifc'  luirb  abb.  ma^^altra  uid)t  gel)i3ren;  31 1)  0  rn 
als  'Speifcbanm'  ift  nid)t  mal)rfd)einlid) ,  umg 
immerhin  3ll)ornfaft  al£i  JQciltranf  benußt  fein. 
(SJot.  *matla-  refp,  mapla  finb  buuticr  2lbfunft. 
i^gl.  and)  31  b  0  r  n ,  mo  eine  ältere  ^e5eid)nung 
nadigeraicfen  wirb.  —  Xie  nl)b.  A'orm  5IJaf5etler 
berul)t  mic  i'i'  a  fz  l)  0 1  b  c  r  auf  oolf'Äeti)mologifd)er 
llmbilbnug  ber  abb.  mbb.  gorm.  SBegeu  ber  abb. 
2lbleitung  -tra  pgl.  3lpfel,  3\?ad)f)olber, 
!ö  0 1  u  u  b  c  r. 

nmfeig  3lbi.  am  ml)b.  ms^ec,  ai)h.  mä^ig 
3tbj.  'mäfjig,  cntl)alt|am;  Pon  mäßiger  ©röfee*: 
31bleituug  uou  Wian,  irtJafee.  isgi.  nbl.  matig 
'mäfzifl'. 

5DiaBliel)  9L,  erft  ul)b.,  nad)  mnbl.  matelief, 
nnbl.  madelief  ^3-.  '3.1JaBliebd)eu';  buuflcn  llr^ 
fprung?:  inelleid)t  3u  ÜJiatte? 

9JJntra^e  5-.  au§  ml)b.  matra^  materaz  )))l.di. 
'mit  3i>olle  gefülltes  9htl)cbett,  iJJolfterbett';  pgl. 
nbl.  matras,  engl,  mattress.  Sic  ^b.  g^-orm  mit 
tz  uad)  mlat.  matratium,  bas  mit  ber  sugebörigen 
roman.  Sippe  frs.  matelas  -  aus  arab. 
Cuelle  abgeleitet  mirb:  arab.  matrah  'Riffen', 
eigtl.  'Crt,  mol)in  etma»  gemorfen  mirb'. 

9Jlotrouc  5-  im  16-  ^salni).  geläufig  (z-  ^. 
Ü}Jatbefiu§  1562  Sarepta  69i>  288«)  =  lat.  ma- 
trona. 

Wotrofc  ilJ.,  erft  frül)  ul)b.  (bei  p.  ÜBallbanfen 
1617  Corpus  Militare  S.  2  unb  ^riegsmanual 
1616;  <gulfin§  1629  Sdjiffabrt  XXI,  116;  £">off^ 
mann§)Dalbau§  u.  a.  (5)ebid)te  II,  9i)  au§  glcid)= 
beb.  nbl.  matroos:  bau.  fc^tüeb.  matros.  Sie 
bevuben  auf  frz.  matelot  (afrz.  matenot)  '^IJatrofe'; 
biefem  liegt  burd)  norman.  iscrmittlung  ba§  norb. 
mötunautr  'Iifd)genoffe'  zit  (Siruube  (bie  Sd)iffÄ= 
mannfd)aft  mar  in  2:ifd)genoffenfd)aftcn  geteilt). 


matt 


2:.l     - 


g}lau^ 


matt  5{bi.  aii5'  mfib.  mat  r@en.  mattes)  3tbj. 
'matt'  im  Sdiacf)iptc(  iinb  bilblid),  fett  bev  2.  §älfte 
bes  12.  3a^i^^'-^-  iii'-^  2^cuticf)c  übernommen  aiiö 
bem  Stoman.;  ügl.  fr?,  mar,  ital.  niatto,  mlat. 
mattus,  rüo[}er  anrfi  nbl.  mat,  engl,  mate  'matt'. 
Wü  bem  2cf)ad)fpiet  internationale?  ^utturroort 
gcroorben  nad)  arab.^pcrf.  schäh  mät  'ber  S^önig 
ift  tot'.    S.  2  diac^. 

SRottc'  5-  (ein  a(em.,  bem  3d)roäb.=iSaier. 
frembcs  2BortJ  au§  mbb.  mate  matte  5-  'Ariele' : 
at)b.  *matta  g.  fef)lt  (erbatten  blieb  aijb.  mato- 
-screch'äöieicnbüpfer,  öeuid)recfe',).  @ot.  *ma}jwa 
*medwa  feblt;  ugL  engl,  meadow  mead  an§ 
anglf.  m&d  (&in.  miedwe)  'üötefe',  mnbb.  mäde, 
aiibb.  mätha  mada,  afriej.  meth.  Sie  ic^einen 
auf  einer  germ.  iBg.  ma{)  med  ju  bernben,  bic 
mit  lat.  meto  'mäf)en,  abernten'  suiammenbängt 
unb  in  nbb.  m  ä  b  e  n  eine  fürjere  Joi'tn  ^e  S^iflt- 
2^odi  fönnte  in  got.  *me-dwa  aud)  me  af»  iSg. 
nnb  twä  ale  5u'fij  angenommen  it)erben. 

3Katte-  5-  fl»^  inhö-  matte  ifpät  mbb.  and) 
matze),  abb.  matta  7^'.  'Xtdt  am  Sirof),  Sinfen 
2c.  geflodjten,  2)iatte"';  nbl.  mat,  angif.  meatte 
(V.,  engl.  mat.  2)ie  Übereinnimmnug  ber  !^b.  nnb 
nbb.:eng[.  ^entalftnfe  beutet  auf  ©ntle^nung, 
unb  sinar  rourbe  a^b.  matta  tt3äl)renb,  ntdit  nor 
ber  abb.  $eriobe  entlehnt.  3u  ©runbe  liegt  lat. 
matta  '3^ecfe  an?>  2?infen'. 

2Jia^  Wi.,  erft  nbb.,  tt)abrfd)einlid)  ^ofeform 
für  21?  a  t  ^  i  a  5  unb  3J?  a  1 1  b  «  n  ? ;  3roifrf)enform 
ift  ilJatte§. 

■älta^cn  i't.  'jübifdier  Ofterfudieu',  fd)on  in 
©loffarten  be§  15.  3af)rb§.  (al?  )Bla^.  3»ben  = 
maß,  ÜJiaßenfud)  mit  ber  anffäüigen  9ieben= 
form  3}io fange,  3}fa fange)  unb  feitbem  ein= 
gebürgert:  au§  jüb.  mazzo,  bebr.  mazzoth  'un= 
gefänerte  iS^ud}en',  tüober  and)  fpiit  uibb.  refp. 
frü^  nbb.  )Dl a  f  a n5 e  'SIJaBen'. 

moucn  3tro.  au§  mbb.  mäwen  'miauen  loie 
eine^aße':  eine  onomatopoietifdie '^tlbung;  ogl. 
3JJ  i  e  e  e. 

Slfluer  ?y.  an^^  mbb.  müre  mür  >y.  '3}iauer', 
abb.  müra  ^•.  (muri  Jy.)  'älfauer':  au§  lat.  mürus 
mit  auffälligem  Ü)enuen)ed)fcl,  ber  lüabrfdjcinltd) 
burdi  ein  altgerm.  ©ort  für  ''SJaner'  —  ogl.  got. 
waddjus  5.  —  Heranlaßt  ift.  (5benbaber  afäd)f. 
mür,  anglf.  mür  Wl.  (alttr.  muri:  fte  iDurben  in 
bcrfelben  'X^eriobc  —  Dor  ber  bb.  i?autüerfd)iebung 
—  am  bem  i?at.  cntlebnt  mic  anbere  auf  ben 
fteinerncn  ipäuferbau  bciüglidie  'Sorte;  ogl.  3te  = 
gel,  ^cnfter,  '4^ forte,  Spetdjer  :c. 

Süloufc  5.  'JuBfranfbeit  be§  ißferbeS',  mit 
nbb.  ©uttural  au?  mbb.  müche  5-  'eine  ben  j^i'B 
läbmenbc  .xh-anfbeit  bee  i^ferbce',  meebalb  ftrcng= 


bb.  baier.  2JJaud)e.  J'unflcn  Urfprung?;  mtU 
(eidit  3U  got.  müks  'meidi,  fanft"? 

aWauP  )}}.  (im  Cberb.  bei"rfd)t  3Jiaul  and) 
für  'ilJunb')  au§  mbb.  mül  müle  3J.,  müle  )^: 
(mb.)  'JDiaul',  abb.  müla  J-  'OJ^aul',  aud)  'Sd)na- 
bcl';  nbl.  muil,  anorb.  müle  )Ql.  'iDiaul,  Scbnause'; 
got. 'mülo  lif. 'ilfanl'  fel)lt,  roirb  aber  burd)  bie 
'Jlbleitung  faürmüljan  'ha^  iDJaul  uerbinben'  er= 
rotefen.  2?ielletd)t  ift  germ.  mü-lon  l-3(bleitung 
aue  einer  23g.  mü,  au»  ir)eld)er  mit  "^artigipial^ 
ableitung  nf)  aud)  bb.  üJfunb  flammen  fönnte; 
f.  bieg. 

3Kaul-  in  iDlaultter  3L  ('ogl.  (ftentierj 
unb  11?  a  u  l  e  f  e  l  Wl.  aus  mbb.  mültier  3J.,  mülesel 
Tl.,  bod)  geiDÖbnlid)  bloß  mül  TIM.,  müle  Wl. 
'ilJaultter',  abb.  mül  Tl.:  am  lat.  mülus  ent= 
lebnt  gleid)5eitig  mit  (^fel  =  tat.  asinus  (pgl. 
an&i  nod)  '^^ferb  unb  3etter).  (^benbaber  bie 
gleid)beb.  nbl.  muil  muilezel,  anglf.  mül  Tengt. 
mule  ift  i'ebnwort  au§  frg.  mule)  foroie  attir. 
mül. 

9JlauIbccrc  Jy.  am  mbb.  mülber  ilL/y-  '3}Jaut-- 
beere',  bice  burd)  bie  Xiffimilirung  oon  r  ^u  1 
entftanbcn  au?  ai^b.  mür-beri  mor-beri  ))}.  iTa? 
Sd)ft)anfen  üon  6  unb  ü  im  STbb.  roeift  auf  (5nt= 
lebnung  ans  lat.  mörum  'üJJaulbeere',  morus 
'3}lanlbeerbaum',  mober  aud)  nbl.  moerbes,  anglf. 
miltelengl.  mörberie  unb  mürberie,  baneben  mit 
■Xtffimilierung  mittelengl.  aud)  mulberie,  engl, 
mulberry. 

SliOUlrourf  Tl.  am  mbb.  moltwerf  moltwerfe 
i1}.  'iltauliüurf,  eigtl.  'ba§  bie  (5rbe  (mbb.  molte 
l>-.)  aufioerfenbe  Jier'.  Sie  nbb.  Sautform  be= 
ru^t  auf  LiD(f?ett)mologifd)er  llmbilbung  be?  tnbb. 
23orte?,  ba§  aud)  in  nlb^.  abb.  3eit  in  oerfcbie= 
benen  Umbcutungen  begengt  ift  (mbb.  müwerf 
mülwerf  mülwelf  mürwerfj.  ätnbere  nbb.  23Drt= 
formen  auf  üolf?eti)mol.  ©runblage  finb  bie  bial. 
2R  0 1 1  ttj  u  r  nt ,  a.1?  a  u  l  ro  u  r  m ,  Ü.1J  a  u  l  in  0 1  f . 
31  bb.  moltwerf  moltwurf  Tl.  'llfanliDurf  gebort 
gu  mbb.  molte  5-'  niolt  Tl.  'gtaub,  (F'rbe,  C5'-rb: 
boben',  abb.  molta  ^•.,  molt  Tl.;  ogl.  got.  mulda 
jy.  'Staub,  (F'rbc',  anglf.  molde,  engl,  mould 
'(5-rbe':  eigtl.  fubftantinierte?  Jemininum  gu  einem 
mit  da-  gebilbeten  il^ariigip  au»  2Bg.  mal  'mablcn, 
gerreiben',  alfo  mul-da;  ogl.  falt,  alt,  laut, 
gart.  3(ud)  im  ilJittelengl.  crfcbeint  moldwerp 
'2T?anhüurf';  wofür  mittelengl.  mole,  nbl.  meftfäl. 
frief.  mol  in  oerfürgtcr  (Bcftalt 'c'  i3abvfd)cinlid) 
finb  bicfc  aber  cbcr  felbftiinbige  23ilbungcn  au-:- 
ÜBg.  mal.  (5ir.e  anbete  alte  iBcnennung  be»  Tlaul- 
roiirf?  liegt  üor  in  al)t>.  scero,  mbb.  scher,  f^lüäb.: 
alemann.  2  d)  ä r  m a  u  ?. 

3Jiouö '  iy.  au§  gleid)bcb.  mbb.  abb.  müs  %. ; 
ogl.  nbl.  mui's,  anglf.  mü^:  ly.,  engl=  mouse,  anorb. 


'mam 


ono 


?[flccrrcttit] 


müs  (got.  *müs)  3'.  '3??au§'.  C^§  ift  in  !on)0=  j 
nantifdicv  Stammform  müs-  bic  gcmeiiiflcrm.  inic 
gemcinibii.  i^encintung  bcr  9)Jau^3.  3n  faft  allen 
tbg.  Spradicu  fefn't  bcr  'i'tamc  iricber,  ein  23c- 
iDcic',  H\i  bcn  ^iittogermancn  in  ibrer  afiatifdicn 
llrbcimat  ba^  Sicrdjcn  dereit^f;  bcfaunt  tvav  unb 
girar  biird)  feine  3)tebereien:  müs-  berufit  auf 
einer  alttbg.  2Ö3.  mus  'ftel)len',  bie  man  in  bem 
fränf.  chreomosido  'Scid^enberaulntng'  bcr  lex 
Salica  inieber  erfannt  bat,  unb  bebeutet  '2;iebiu' 
(möglidicnueife  jcbod)  ift  2Ö5.  müs  'ftebtcn'  %b- 
leituug  non  müs  'iOKine').  i^gl.  ffr.  müs  '2)lau§' 
neben  iBg.  mus  musäy  'lücgnclimen,  rauben';  ba= 
SU  gr.  uvg,  tat.  müs.  afloo.  mysi  J. ;  ügl.  nod^ 
ba^  flg  2öort. 

aWoUö  -  %.  eigtl.  überbauet  '2l?u§f el  an  2trm 
unb  5'nß',  je^t  bef.  '3J?u§feIbalIcn  be§  3)aumens 
in  bcr  .s>anb'  au§  mbb.  müs  5.  '3[lht?fel  bef.  beC^ 
Cberarmc«';  al)b.  müs,  augif.  müs,  nb\.  muis  in 
gleidicr  :©ebeutung;  eigtl.  ibcutifd)  mit  2)1  au§'. 
3lud)  fouft  geigt  fid)  Übertragung  be§  Xiernamen» 
auf  ^i)rperteife ;  bgt.  Qx.  uvg  'T}n§td\  /.ivoir 
'2}Ju§feIfuotcn',  tat.  mus-culus  '2«u§fer  eigtl. 
'injäu-?d)cn',  aflol).  mysica  '3Irm'  ffr.  mus-ka 
'^obe',  tDeibIid)e  2d)am',  eigtl.  'i^äuS(^en*. 

moufc^eln  3^1^.  eigtf.  mosaizare' ;  gn  Wl  a  n- 
fd)e  gleich  bebr.  Möschäh  'ITJofe*''. 

Wauie,  2R äu  f  e  r  5. 'Jebermedjfel  be§  l^ogcla, 
."oäutnug  ber  (Sd)lange,  3ett  beö  ^ebcrtrcdjfelS' 
aU'3  mbb.  mü^e  3-.  (im  .^ompofituiu  mü^er)  'ba^- 
ÜJJaufcrn,  Fyebcrmecbfer  bcr  25ögcl';  al)'!>.  *mü33a 
3. 'SJiaufer'  uubeseugt;  ba§u  abb.  mü32Ön,  mbb. 
mü^en  'med)fcln,  taufdjen',  mbb.  bef.  'bie  J-ebcru, 
bie  §aut  med)feln'.  23or  ber  aijh.  ^eriobe  (gleid)= 
Setttg  mit  ^äfig,  5|3fau,  '^ip§)  entlebnt  an§ 
lat.  mütäre,  U3e§balb  S>erfd)iebung  bon  t  ju  3 
eintrat  (mlat.  müta  '5eberit)cd)fc[  ber  SiiiJgeC); 
8z  ijat  fid)  in  baier.  maufsen  crbalten.  3lu§ 
ber  gleid)en  Onelle  ftammeu  augIf.  bimütian 
'med)feln,  Dertaufd)cu',  mittetengl.  moutin,  engl, 
to  moult  'fid)  mauferu',  fomic  aud)  frg.  muer  'ftdb 
maufern',  mue  •äJiaufer'. 

maufen  3t>ü.  au^  mbb.  müsen  'fd)(eid)cu,  bt- 
trügcn':  5(bleitung  oon  mbb.  müs  gleid)  3JJ  a  u  §. 

moufig  Srbi.,  erft  n^b.  ('fid)  maufig  mad)en') 
gu  3JJaufer  '5ebent)ed)fel',  cigtL  'mer  maufert, 
bie  ^-cbern  med)felt ,  fid)  übermütig  ^erau§bu^t, 
um  ficb  bertiorpttbun'. 

9Raut  ?y.  '3oü',  ein  bater.  3Bort,  au§  mbb. 
mute  %.,  abb.  müta  3-.  '3ott'.  3}ie  bcrrfd)cnbe 
51bleitung  ou§  m(at.  müta  bef  riebigt  nid)t,  meil 
bice  erft  fpät  (1.  öütfte  bc^  9.  3abrb§.)  be;;eugt 
ift  unb  5)t)ar  al«  beutfd)e5  2öort  (nullum  teloneum 
neque  quod  lingua  tlieodisca  Muta  vocatur; 
ann.  837).    (SJot.  möta  A'.  'Sott'  ift  bie  glt  ötteft ! 


bejeugte  3Bortform.  Xod)  fönnen  abb.  müta  unb 
got.  mota  (aud)  auorb.  afd)meb.  müta  'i>[bgabe, 
2o^u  bei  ^eftcd)uug')  fid)  nid)t  berfcn,  ba  got. 
möta  (augtf.  mot)  auf  abb.  *muo3a,  abb.  müta 
auf  got  *müda  fd)ticf5cu  fäfjt.  2öabrfd)ciulid) 
ift  ba^o  attbaicr.  35>ort  etma  im  8.  3abrb.,  nad) 
ber  bb.  i?autöerfd)iebung,  eutlebnt  an?'  einem  bem 
@ot.  nabc  ftebenben  Sialeft  (got.  6  neigte  nad) 
ü) :  bagu  aud)  aftoü.  myto  '3ott'.  I)aucben  bat 
eine  frübere  (5ntlcl)nuug  ftattgefunben,  ba  für  ba§ 
9?fbb.  eine  auf  abb.  ^muo^a  lüeifenbe  lyorm  muo^e 
'3oU,  IHbgabe'  bezeugt  ift,  iue[d)c  in  baier.  2)hte6 
'iDNiüerfobn'  crbattcu  blieb.  5od)  tonnte  auc^ 
alte  Übereinftimmuug  mit  bem  @ot.  befteben. 
SSgt.  3on. 

metfern  3tni.,  erft  nl)b. ,  bafnr  mit  anbcrer 
3(bleituug  an-%  bcmfelben  Stamme  mbb.  mechzen 
'mccfcru':  i^u  mbb.  mecke  9?I.  '3iegeubo(jf'  al§ 
Spottname  (got.  *migga  '3iegeubodf'  feblt); 
ügl.  bie  tiorgerm.  2B3.  mak  in  gr.  nrj-zMoaui 
'niedere,  blöfe'. 

SRcbaillc  iy.  au^-  fr^.  medaille.  3nt  16.  3abrb. 
mel)rfad)  2)J  e  b  a  i  (2»?  e  b  e  i)  3. 58.  i^atbcfinS  1562 
Sarebta  Sl^). 

Wecr  3i.  au§  mbb.  rai-r  9t.,  abb.  mori,  älter 
mari  2l?.9f,  '9}?eer';  ngl.  afäcbf.  mf^>ri  7s.,  nbl. 
meer  31. ,  auglf.  more  Wl. ,  engl,  mere  (bagU 
merraan  mermaid),  ottorb.  marr  3)1.,  got.  marei 
%.  (unb  *mar  9?.  crbalten  tu  ber  3nfii'nnieu= 
fc(3uug  mari-saivs  '2)?cer'):  ba?  gemeiugerm. 
SBovt  für  2)?eer,  in  ber  iiltefteu  25?ortgeftalt 
mari  3t.  (ober  mori.  tDeld)e  ^orm  '^liniu?  al§ 
cimbrifd)  beseugt),  bie  ben  meftibg.  Stämmen 
teilloeife  gemeiufam  ift  (ebcufo  njie  lat.  lacus, 
altir.  loch  qltxä)  anbb.  lagu  'üJ^eer'):  lat.  mare 
3J.,  afloü.  morje  32.  '3??ecr',  lit.  märös  'furifd)e§ 
§aff',  altir,  muir  (an§  mori)  'SJieer';  bagu  gr. 
\Ai((jiua(tnc  'Sobn  ^^oieibou«',  foioic  duäoa 
5.  '©raben,  floate'  fogl.  afrief.  mar  'graben, 
Seid)')?  3lad)  ber  berrfd)enben  3lufid)t  gebort 
bic  Sippe  3U  tbg.  2Ö3.  mar  'fterbeu'  (ügl.  5Korb, 
lat.  morior),  fo  ba^  ba§  Tlecx  nad)  bem  "(Segen= 
fa^  äum  Seben  ber  2?iegetation"  be§  g-eftlaube? 
benannt  märe,  mie  and)  im  3nb.  marus  'üSüfte' 
3U  3IB5.  mar  'ftcrbcn'  gebogen  mirb;  bie§  barf 
jebocb  ebeufo  menig  al§  fid)er  gelten  mie  bie  3rb= 
leitung  bon  2J?ann  au§  äBg.  men  'bcnfen'.  2SgI. 
9!J?arfc!b  unb  97?oor. 

5Kecrrettig  3}h,  3J?er  rettig  ju  Wie  ex  mie 
£»  e  r  3  0  g  311  §  e  c  r,  ü  i  e  r  t  e  (t)  gu  ü  i  e  r  ( i)  2c. ; 
entfpredienb  mbb.  morrotich,  abb.  mori-ratich 
'Dl.  'über  bas  9J?ccr  su  un-S  gefommener,  über= 
fecifd)er  3tettig'.  3luffätlig  ift  bic  engl.  S8e§eid): 
nung  horse-radish  'ÜJJeerrettig*,  mag  bie  i^er= 
mutung  nabe  legt,  baf',  3.)fcer=  bier  fo  üiel  mie 


md){ 


or^-A    — 


rnctn 


Tl'äi)XC  ift.  9Jb[.  miorikwortcl .  aiti]tf.  nierici 
mcrce  tüeftfäl.  mirrek,  i^eff.  'i!KerdöI)orn  fc^eiiieii 
beffclbcn  llr)priinfj§  mit  af)b.  meri-rätih  31t  fein.  | 

Tli^l  9?.  am  mi)b.  mel  (@en.  melwes)  9?., 
ai^b.  melo  (@cn-  melawes)  ^. ;  ent1pred}enb ' 
aiääjl  mel,  nbl.  nieel,  angl)'.  melu  (C^en.  mel- 
wes) 91.,  engl,  meal;  aiiorb.  mjol  ((Seil.  5]3Uir. 
mjolva)  '2}?c^l':  ba§  gcmciiigcrm.  28ort  für 
9?f  efjl,  in  sufäffig  fef}lenber  (50t.  Jorm  *mihva- 
((Scn.  *milwis).  ®§  ift  eine  fpcäififd)  pevm.  9tbj 
leitung  au§  2B3.  mal  'niafilen',  311  iuetcfter  bie 
fiautform  mel  bnrd)  ha^  ©lan.  unb  3r.  beftätigt 
mirb  (f.  nntcr  ntablen).  Söäbrcnb  ha^  S^W. 
mahlen  geineintücflibg.  ift,  eignet  bie  9?ilbnng 
be§  233orte§  3JU\)l  au§  ber  9B3.  mel  [itoß  bem 
(Scrm. ;  babet  ift  aitc^  5n  beaditen,  ba^^  bo§  (Jugt. 
ba§  Spornen  fennt,  miibrenb  ibm  ba^  ^ngebörigc 
58erb  nid)t  äufomntt.  2lu(^  im  .tcit.  bat  eine 
3lbleitnng  bcrfclben  2Bnv3cI  bie  23ebcutnng'2JJebl'; 
lig(.  fiimr.  blawd.  brct.  bleml  fan^  mlat). 

SJie^ltau  9Jf.  mit  öolfÄcttimotogifitcr  llmbil= 
bung  Liu?  gfeiclibcb.  mbb.  miltou  9J.,  abb.  mili-tou 
3}.;  ügl.  angff.  ineletleaw  (miledeaw) ,  engt. 
mildew  '93Je'^rtau'.  S)ie  3lnfid)ten  über  ben  Ur= 
fprnng  be§  erften  SlomiJofitionc-teiteö  fiiib  ücr- 
fcibieben.  2lm  mabrfdieinlidjften  ift  bie  ?(bleitung 
au§  gut.  milif)  9i.  '.yonig'  (Hgl.  nnorb.  milska  fy. 
'fiifee§  ©ctviinf),  »üd^u  im  2Beftgcrm.  ein  9iomen 
mili  (gr.  uih-  3H  in/jr-,  iat.  mel)  bciifbar 
ift:  3JJ eb t  ta u '5<onigtan"?  SSeniger  n3abrfd)ein= 
lid)  ift  ©ntlebnnng  ober  Uvüertt)anbtfd}aft  mit 
gleidjbeb.  gr.  uiATog,  fo  baß  2: an  int  bcntfcben 
fi'omyofitum  eine  SScrbeutlicbnng  (ögl.  Sinb« 
mitrm,  SSinbbnnb)  lüäre.  ®§  liegt  aiid)  bie 
2}?öglid)fcit  Dor,  ba§  abb.  mili-,  angif.  mele-  mile- 
mit  Wlet)l  in  3ufanimenbang  ^u  bringen  unb  e§ 
al§  bcfonbere  2?i[bnng  an§  2B3.  mel  'mablen'  3U 
faffen.  ®ann  märe  bie  erft  nbb.  llmformnng  üon 
SJliltan  3U  'iWebltan  etbmologifd)  bered)tigt; 
mon  bcfiniert  äUebltan  al§  "gränitd)  mcifjer,  mel)(= 
iibn[id)er  Übersng  auf  $flan3en  im  Sommer". 

mc^r  ?(bi.  2Ibb.  au^  mbb.  mer:  l?lomparütiti 
3n  biel:  mit  neuer  Steigerung  gcbilbct  merer 
merre  'gröfeer,  bebeutenber'  (nad)  9{aum,  Saijl 
unb  2Berl);  ba^n  inbefl.  mere  mer  me  'plus'; 
abb.  m^r  unfteft.  91.  unb  obo.  ."^lombar.  'mebr, 
plus,  magis,  araplius',  9(bi.  mero  'major,  größer' 
(ba3U  mit  neuer  5rnfiigung  be§  ^omparatio=Suf: 
fije§  meroro  moriro  'major').  2(bb.  mero  cwt- 
ftaub  au§  *maizo  =  got.  maiza,  bcffen  -iza-  ba§ 
altgerm.  ^omparatibfuffij  ift  (ögl.  b  e  f )  e  r  =  got. 
batiza;  böber  —  got.  hauhiza);  ögl.  ongif.  ma 
3Ibb.  9?.  'mebr',  Jlbj.  mdra,  engl.  more.  2)er 
3ugcbörige  Suberl.  ift  meift.  ®ol.  maiza  für 
*majiza  gebort  mit  bem  ©upcriatili  got.  maists 


(f.  m  c  i  ft)  3n  bem  unter  9Jf  ä  r  (^  e  n  bcbanbelten 
Jtbj.  gern:,  me-ra  'beroorrageub,  bebeutenb'. 

incfjrcr  9fbj.  au§  mbb.  merer  2lbj.  ^ompar., 
f.  m  e  b  r. 

tnctbcn  3tm.  an§  mbb.  mtden  'entbebren, 
9JJangeI  leiben,  oermeibcn,  üerlaffen,  unterlagen', 
al^b.  mi'dan  'fidi  mooor  Herbergen,  oerbcim[id)cn, 
üermeibcn,  nntertaffcn';  ügl.  afädif.  mltban,  angtf. 
mktan  'tiertcrgen,  Derbebtcu,  nnterlaffen'.  2)ie 
©runbbebeutung  ber  SijJbe  fdieint  'Herbergen, 
fern  moüon  bleiben'  3U  fein;  aber  fiebere  9tn= 
fniipfung  feblt:  Iat.  amitto  unb  lit.  pa-metü  'bin= 
werfen'  liegen  fern ;  anbcre  lautncrmaubtc  9Borte 
f.  unter  mifj  unb  miffcn. 

ÜReter  Tl.  an§  mbb.  meier  meiger  9)?.,  abb. 
meior  meiur  Tl.;  e-5  cntfbrid)t  bem  friib  ndat. 
major  domus,  ba§  eigtl.  bcu  '25orfteber  ber  2)icner= 
fdiaft  eine§  §aufc§'  bc3eicbnete;  baber  al)b.  mbb. 
meier  'Oberauffebcr  auf  einem  @nte,  Semirt^ 
fdiafter  ober  5>äd)ter  eine?  @ute§'.  ?fu§  Iat. 
major  ftammt  nudl  fr3.  maire. 

Weite  1s.  (bem  Sdimäb.--93aicr.  menig  geläufig) 
auc^  glcid)beb.  mbb.  milc ,  ai)b.  müa  milla  (für 
milja)  5-;  entfpredicnb  übt.  mijl,  anglf.  mfl, 
engl,  mite,  norb.  mila  7y.  'Tldk' :  awQ  Iat.  milia 
fpassaum)  'taufeub  Schritte',  toober  aud)  itaf. 
miglia,  fvv  mille.  S'igtl.  ift  'ein  Sängeumafs  fon 
1000  Sdirittcu  (Sg.  mille  passuum)'  bamit  ge^ 
meint.  Ter  baufigere  5plur.  milia  feilte  fidi  obnc 
ba-3  3ugebörige  passuum  —  bielfadi  al«  femininer 
ging.  —  im  :)ioman.  unb  @erm.  feft  (ba^  3tnl- 
bilbetc  3um  ^Mur.  miglia  ben  Sg.  miglio  '9)lcile'). 
Sie  ©nttebnung  faub  gleid)3eitig  mit  berjenigen 
üon  Straße  in  ben  erften  3abrb.  n.  ©br.  @eb. 
ftatt  rital.  lega,  frs.  lieue  '9Jleile'  al§  jüngere^ 
2Bort  feit.  llrf))rung§  mürbe  in  Seutfdölanb  nid)t 
beimifd)). 

ajlcilcr  m.  (ba^  2Bort  ift  nid)t  überall  boIf§-- 
üblid),  in  §effen  bafür  b  a  §  ^  0  ^  I  e  —  .Noblen- 
bauf  en)  au§  fpiit  mbb.  meiler  miler  Tl.  'aufgc= 
fdiiditcter  .^öol^ftof?  be?  töblers' ;  ba§  i  ber  mbb. 
©rnnbform  mirb  bnrd)  nbb.  nbb.  Tla.  crmieicn. 
2)a§  2öort  fann  nidit  an?  bem  Slao.  ftammcn.  fccdi. 
milif,  ijoln.  mielerz  *9KeiIer'  finb  felbft  bcntfd)en 
Urfprung?).  S)a  e§  urfprgl.  eine  beftimmte  ?In-- 
3abl  öon  ©cgenftäuben  bebeutet  baben  tann  (ogl. 
tarnt,  meiler  "eine  beftimmte  ^luiabl  aufgefdiidi= 
teter  ;')}obcifenftangeii") ,  fo  mtid)te  man  —  tüic 
äbntid)  bei  T'  e  d)  c  r  -  an  (at.  mtliarium  'bai 
Sanfcnb'  beuten. 

mein  5t5offeff.  an«  mbb.  al)b.  min;  in  ber 
gleidjen  'J^orm  ba§  gemeingerm.  5}?offcffitipronomcu 
3U  bem  Stamme  me-  bc§  5l>crfonaIiironomen§ 
(m  i r ,  m  i dl ,  fo  fd)on  mbb.  ahb.)  geborig];  ber 
Stamm  me-  (in  got.  mi-s  'mir',  mi-k  'midi')  ift 


Wcincib 


254 


mdi 


cicilieiuibij.  iiad)  bem  lat.  meus  mihi,  qi\  u:', 
ffr.  ma-    Xotf  9iäf)cvc  i]cl)övt  in  bic  Wvamniatif. 

9)lctlictb  l'f.  aitC'  iilcidibeb.  nilib.  meineit,  afib. 
meiiieid  il(. :  ciiriprcdicilb  afädlf.  nu'm'tli,  ubl. 
meiueed.  aiujl).  iiiän-äj),  anorb.  mein-eidr  IH. 
'perjurium'.  (5-§  ift  tiü^^  geiiieingerm.  2Bort  für 
i1?eincib;  nur  got.  *main-ai|>s  cntgcf)t  un§. 
(J-rfteÄ  ©Heb  bor  3iil'ii""icnicl3ung  ift  ein  3lbj. 
(rcfp.  fiibftiintinicrtce  3Ibi.)  nibb.  alib.  mein  'falfd), 
betrüiicriidi',  nie  lU.?!.' J'fllfdibcit,  Itnrcdit,  Jrenel'. 
3ni  i^clib.  fonnte  man  andi  ein  meiner  eit  für 
ein  meineit  feigen ;  iigl.  afäd}f.  men,  angif,  man 
dl.  '5ntfcf)^eit,  i>crbred)cn,  ^i'cücl',  nnorb.  mein 
9?.  'Sd)abe,  2?cfd)iibigung,  Unglücf'  (gu  meinn 
3(bi. 'fdiiiblid)').  ilihb.  gemein  (got.  gamains) 
fdieint  nidit  nnnüttelbar  ücnuanbt  jn  fein,  obraotjl 
biv5  mfib.  mein 'Ji'föel'  unferm  gemein  jn  ber 
Übeln  i^ebcutnng  mit  Dcrl)oIfcn  {jabcn  mng.  Xod) 
I)ängen  fie  le^tlidi  mit  flaö.  2Borten  für  Sauf  d) 
(ügl.  Xaufd)  neben  tä uferen)  snfammen:  lit. 
mai'nas  'itaufd)',  aftoü.  mena  '2Bed)feI,  i^eränbe- 
rung'  (lett.  mit  'taufdien').  3^ann  märe  lat.  com- 
munis, got.  gamains  (f.  gemein)  eigtL  'unter 
fid)  in  ^(u^taufd)  ftcbenb'.  23e3iebnng  m  l'it. 
mentiri  [äßt  fid)  nid)t  mal)rid)cinlid}  niad)en. 

meinen  3ttü.  an»  ml)b.  meinen  'feine  ©ebnnfen 
worauf  rid)ten,  etmag  im  8inne  baben,  bcaiüed'en, 
eine  Öefinnung  gegen  ober  für  femanb  Ijahcn, 
Heben',  abb.  meinen  meinan  'meinen,  benfen, 
fagen,  erflären';  Ogl.  afädjf.  menian,  nbl.  meenen, 
angIf.  msnan,  engl,  to  mean  'meinen'  fangif. 
maenan  =  engt,  to  moan  'flogen'  gilt  für  eine 
D^ebenform  ha^n);  got.  *mainjan  fei^It.  2lm 
näd)ften  üermanbt  ift  afloü.  menja  meniti  'meinen'. 
Tlan  gief}t  bie§  lüie  loeftgerm.  meinen  (mainjan 
ans  menjan  beuteubj  mit  i)?ed)t  ju  SBg.  man 
'benfen'  fogl.  mabnen,  2J?ann,  ariinne).  — 
Xie  33ebentung  meinen 'lieben' erfdjeint  nur  im 
2J?£)b.,  rourbe  aber  beim  SSieberanfleben  ber  mi)b. 
Sttteratur  in  bie  nbb.  3)td)terfpracöe  etngefü{)rt. 
—  äRetnung  >^-.  an§  mbb.  meinung,  aljb.  mei- 
nunga  Js.  '©ebaufe,  ©efinnung,  2Infid)t'. 

SWeifdö  Tl.,  3}Jeifd)e  J.  am  mbb.  meisch 
ajJ.  '2;raubenmeifd)e',  aud)  'SJkt,  mit  ^onig  ge« 
niifdjtes  ©etränf;  bagn  ha^  im  3(nglf.  JJJittelengl. 
äufällig  unbejengte  engl,  mash  'l>ieifd)c'.  (Sg 
fann  fcfjr  gut  jn  mifdien  in  SlblautSoerbältniS 
flehen,  falls  bie§  —  mie  wabrfdietuüd)  —  ed)t= 
gerni.  SBort  ift ;  ogl.  mittclcngl.  maschien  'mifdjen', 
engl,  to  mash  'mifd)en'.  Xamit  üerträgt  fid)  bie 
ttjeitere  3Innal)me,  mbb.  meisch  'iifet'  fei  nroer= 
manbt  mit  aflao.  mezga  'Saumfaft'  (afloo.  zg  = 
gcrm.  sk,  f.  mifc^en,  'iUJafd)eJ. 

9ReHc  55.  au§  gleid)beb.  mbb.  meise,  abb. 
meisa    ^s.;   ügl.  nbl.  mces,    nngif.  niasc    (engt. 


nur  in  titmouse,  mit  iiolfoett)mologifd)cr  Umbil= 
bnng  für  tit-moase;  anorb.  mit  3lbleitung  mei- 
singr  3)J. '^Jicife':  eine  bem  &nm.  eigentünilid)e 
'Benennung ,  bie  in§  5'i"5-  brang  (frv  mesange 
'iDK'ife'  nad)  norb.  meisingr?).  Urfprung  bunfel. 
))hn-  uienigc  i^ogelnamen  Inffen  fid)  über  bas  föerm. 
^inan§  üerfolgen  (ügl.  21  ar,  2)roffel,  5i»f/ 
S  p  e  d)  t ,  S!  r  a  n  i  d)  im  (Mgf.  ju  31  m  f  e  1 ,  65  e  i  e  r, 
.<pabid)t  ufm.j. 

nteift  31bj.  )}l'^).\  an-i  mf)b.  meist  Slbj.  'grijßt, 
meift',  3lbü.  'am  uiei|"len,  böd)ftcnli,  gans  befon= 
ber&'  (gnperlatio  gum  ßompar.  niebr,  mbb. 
mer);  pgl.  al)b.  meist,  got.  maists  jnm  '4^ofttiD 
abb.  mihhil ,  got.  mikils  'groß'.  @0t.  ma-ists 
bat  ba^  alte  Superlntiüfnffir  ist  tuie  got.  bat-ists, 
abb.  br'33-ist;  au§>  bem  Stamme  ma-  ift  aud) 
ber  siompar.  got.  ma-iza  gebilbet.  2}er  31bieftip= 
ftamui  got.  mers,  abb.  mä-ri  'berporragenb'  fd)eint 
ben  Steigerungsformen  su  (Srnnbe  jn  liegen;  ügl. 
nod)  afäd)f.  mest,  nbl.  meest,  auglf.  rasest  (mast), 
engl.  most. 

'äJietfter  Tl.  am  mbb.  meister  Tl.  'gelel)rter 
Xtd)ter,  lyjcii'terfänger,  :öürgermei)"ler ,  Stabt= 
nieiftcr',  abb.  meistar ;  afnd)f.  mestar,  nbl.  meester, 
auglf.  maigster;  eutlebnt  am  lat.  magister,  bo§ 
im  Tllat  ben  Xitel  für  fef)r  üicle  Simter  abgab. 
3>gl.  nod)  ital.  maestro,  frg.  maitre,  engl,  master 
mister. 

ajicifeel  Tl.  am  mt)b.  mei^el,  abb.  mei^il  Tl. 
'ÜJJciBel,  onftrument  sunt  3lbfto6en  nnb  23ef)aucn': 
äu  abb.  meinan,  ml)b.  meinen  'bauen,  fd)neibcn', 
got.  maitan  'l)anen,  abl)aueit';  fo  anorb.  meitell 
Tl.  'ÜJJeißer  3U  meita  'fcbneiben'.  3tlle  gel)ören 
SU  einer  germ.  2B3.  mait  'bebauen',  bie  man  in 
25erbinbung  gebrad)t  mit  ber  germ.  2B3.  mat  'be= 
bauen'  in  3.1?  e  ij  e  (g  t  e  i  n  m  e I3 e) ;  ügl.  aud)  engl, 
mattock  '§aue'. 

SDlclbe  (baier.  moltenj  5y.  'eine  iijlflanäe'  aus 
gleicbbeb.  mbb.  mnbb.  melde,  mit  anberer  2(b= 
lautgftufe  mulde  molte  ?y.,  al)b.  mola  mulda 
(muolhta  ift  Perfd)rieben  für  molta)  3^. :  bunfler 
3lbftammung.  3lbleitnng  ans  SBg.  mal  'mablen', 
lüoäu  Tl chU  giebt  feinen  paffenben  Sinn ;  eber  ift 
bem  bentfd)en  2öorte  gr.  /jÄ/roi  für  *u'Airot'?) 
'2)?clbe'  ju  pergleid)en. 

melbcn  3^^^.  aus  mbb.  melden  'angeben,  Per-- 
raten,  anfünbigen,  jcigen,  ncn:ien';  ügl.  al)b. 
meldon,  afäd)f.  mcldön,  anglf.  meldian  'angeben, 
üerraten':  ein  bloß  loeftgerm.  ;}Uv.  nx'ü  ber  23c= 
bentung  'üerraten',  bas  im  9}?bb.  feine  23cbentnng 
erlucitert  l)at.  (Mot.  *milf>6n  *mil{iw6n  fann  auf 
eine  germ.  3S.v  *mel|)  ober  mel  'üerraten'  beuten; 
ein  g[eid)beb.  üorgerm.  *melt  ober  mel  ift  nod) 
nid)t  nad)geiuiefen. 

mclf  3lbi.  ':Wild)  gebcnb'  ans  glcid)beb.  mbb. 


iiic(!cii 


mm 


melc  melcli,  n^b.  iiihIcIi  ffllcid)  a\\C[[i.  melc)  l'Ibj.: 
t)i)l.  anoib.  iiijolkr  milkr,  uiittelciuil.  niilolie. 
engl,  milch  ?(bi  'WM)  flcbeitb'  (niUllf.  *myl.-e 
fel)lt):  2>erbalabj.  311  Hielten. 

melten  StW.  au§  ml)b.  melken  melchen,  al)b. 
melohan  'melfen';  V(\\.  iibl.  melken,  angif.  melcan 
(engl.  fet)lt,  bafür  engl,  to  milk);  i§l.  mjalta 
neben  mjalter 'ba§  ^JUielfen',  mjaltr  'Wüd)  gebenb'; 
got.  *milkan  fel)lt  SufäUig.  &exm.  Sog.  melk 
entflammt  an»  ibg.  melg,  bte  fidi  bei  ben  »ueft-- 
ibg.  Spradiftämmeu  in  gleiefter  23cbeutnng  finbet; 
ügl.  lat.  mulgere,  gr.  nfit'/.ytn;  afloö.  mlesti 
C^x'di.  mlüza),  lit.  mllsti  (^räf.  melzul.  3"  ^en 
ofttbg.  Spradjen  erfdietnt  bie  entfpredienbe  iö^. 
mit  ber  iebeiSfatlg  älteren  iöebentnng  'übmifdicn, 
abftreid)eu'  ( ügl.  ffr.  märj  nnj ,  ^eitb  marezj. 
9}Jelfen  ift  eines  uon  ben  tnlturiuorten,  bie 
auf  näl)eren  3iiiQn'nienl)ong  ber  lueftibg.  iBiJltcr 
gegenüber  ben  oftibg.  beuten ;  ögl.  §anf,  maf)- 
1  e n.    2.  and)  mild),  m ölte,  m e  1  f. 

SJlelonc  3"-  flu»  g(eid)bebeutenb.  ital.  mellone 
fd)on  im  16.  3a()rli.  entlehnt  fsöeleg:  2.  ^i^anrf 
1534  SBettbud)  201b,  ßrufiuÖ  1562  Grammat.  I. 
238;  @oUu§  1582  Onomast.  430). 

SKemmc  5- 'Seifllin^' <^®e(ege:  dlxd.  gdimibt 
1557  ü.  b.  10  2;enfeln  Ami,  3oad).  SBeftpftal 
1565  .»öoffartSteufel  07;  önineccin§  1603  Ü}?eifter 
^ixim  2?.  1852.2310);  Slbleitung  jn  fpät  mf)b. 
mamme  memme  ^.  'metbltcöe  S?ruft';  eigtl. 
'raeibifdics  25?efen,  roeibifdier  3)?ann'. 

SJlenge    e>-.  an§    m^b.  menege,    alfh.  menigi 
manag?  fy.  'isielftett,  große  3af)I,  SRenge':  2(6= 
ftraftnm  3n  al]h.  manag  'üiel';  tigl.  got.  managei 
7i.,  anglf.  monigo  'ä^ieUieit'.    WVxt  bem  flg.  StttJ- ' 
bcftef)t  urfprgl.  feine  2?cr>üonbtfd)aft ;  aber  für  ba?;  i 
(Spvadigcfüf)(  fonntc  jüngere  Se^iebung  eintreten. 

mengen  3tro-  au§  uif}b.  mengen  'mifdjen, 
mengen'  au§  bem  Ü}Jb.  3lhh.  in»  §b.  übernommen; 
in  ai^b.  Qdt  einmal  m^ngan  oI§  fränf.  (3ftb.); 
afäd)f.  mi^'nglan ,  nbl.  mengen ,  anglf.  mongan, 
mittetcngl.  mengen  'mifd)en'  (engl,  abgeleitet  to 
minglej;  got.  *magirjau  fcblt.  Za^ll  amdlf. 
gimang ,  anglf.  gemong  '(Gemenge ,  commixtio, 
(Sefeßfdiaft,  Sdiar';  anglf. on  gemong,  engl,  among 
'unter,  ^luifdien',  cbenfo  afäd)f.  an  gimange.  .S^ier^ 
au§  ergiebt  fid)  eine  lueftgerm.  33>ä.  mang  'mifd)en', 
bie  jebod)  bem  Sdnoäb.^^aier.  frcmb  ift.  3}Jan 
bat  fie  faum  mit  J){cd)t  su  einer  bei  ben  meiften 
ibg.  8prad)en  üertretenen  2Bä.  mik  'mifdjcn'  (f. 
mifd)en)  gejogen;  eber  bürfte  lit.  mlnkau  mln- 
kyti  'fneten',  minklas  '^eig'  (afloo.  mekuku 
'meid)',  m;ika  'üJ^ebl')  üermaubt  fein'.  S?ann  ginge 
nf)b.  mengen  auf  eine  Dorgcrm.  SBg.  menq 
'fneten'^nrücf ;  niedeidit  mar  mangjan  =  mengen 


ba'i  einbcimifdie  meftgerm.  3Bort  für  ba§  tooM 
fvembe  mtfdu'U  (aue  lat.  miscere). 

^Jlennifl  i'L  an»  gleidibeb.  mbb.  menig  minig, 
fpät  al)b.  miliig  ?(.:  yi  (ijrnnbe  liegt  lat.  minium 
'DJIennig'. 

9Jlenf(^  älJ.i^V  on»  mljb.  mensch  mc^-nsche 
3!)i.9L  'SWcnfd}',  Obb.  m(^nniäco  mannisco  3W. ; 
ügl.  afäd)f.  mannisco,  nbl.  mensch  "Ü/Jeufdl'.  (Sg 
ift  eine  blofj  meftgerm.  '-öilbnng,  eigtl.  fubftau- 
tiüiertc»  51bj.,  alfo  'humanus'  für  Miomu'.  Ta» 
3U  ©ruube  liegeiibc  3lbi.  ift  mit  ©uffij  iska  (l)b. 
tfd))  abgeleitet  Oon  mann-  'homo':  got.  man- 
nisks,  onorb.  mennskr,  anglf.  afädjf.  af)b.  men- 
nisc  'humanus,  mcnfd)Iid)' (ogl.  nod)  anglf.  mi^u- 
nesc '9}}enfd)beit*);  ügl.  neben  ffr.  manu  manus- 
'ÜJJenfd)'  nod)  manusya  al»  l'lbj.  'mcnfd)Iid)'  unb 
al»  '.IR. 'iWenfd)'  (f.  nodi  unter  2>tann).  —  ^a» 
Tl.  al»  Ojenne  für  ÜJJenfd)  tritt  fd)on  im  9Jü)b. 
auf,  unb  äiuar  blieb  e»  bi»  in§  17.  3al)rb-  obne 
öeräd)tlid)en  9febenftnn;  i)(\?'  9Jeutr.  mürbe  gern 
für  ttjeibl.  2;ieuftboten  gebrandet;  bie§  ging  feit 
bem  uorigen  3nbvl}.  verloren,  inbem  mau  bem 
233orte  eine  moralifdie  äBenbung  gab. 

SJlcrgel  2)t.  'fette  Süngererbe'  an§i  gleid)beb. 
mbb.  ni'jrgel,  al)b.  mergil  "Sl.:  an»  mlat.  mar- 
gila  mit  bem  primären  marga,  bie  5iJIiniu§  al» 
feit.  SBorte  bezeugt;  bgl.  bret.  marg,  fijmr.  marl; 
ebcnbaber  and)  bie  gleicbbeb.  roman.  2öorte  frs. 
mariie  (an»  afrj.  marle),  ital.  fpon.  marga. 

mergeln  3ttt-'fraftIo§  mad)en',  erft  nbb. ;  ab-, 
ausmergeln  au§  liKarf^  (m^b.  marc  mar- 
gesj  absnleiten. 

nicrfen  ^t\v.  au»  mbb.  a\)b.  mi^rken  ':?ld)t 
l]aben  auf,  mabvuebmcn,  öcrfteben,  merfen':  5lb= 
icitung  üou  3}ia  rf  e  (got.  *murkjan);  balier  afrj. 
merchier  'bcäeid)nen'. 

t  mcjt^uggc  'ücrrücft'  an^  gleidjbcb.  bebr. 
mescliuggä. 

SOlefjc  ly.  an^  uU)b.  messe  misse  J-.  '9}}effe 
al§  (^otteSbienft,  fird)lidier  ^efttafl-  3abvmarft'; 
abb.  messa  missa  >y-  ®beufo  bebeutct  ba»  ,^n 
(^kunbe  liegenbe  mlat.  missa  uidit  bloß  'incruen- 
rum  Christianorum  sacrifieium',  fonberu  aud) 
'Jciertag  oon  i^eiligeu'  ("quod  in  eo  missa 
sollemnis  peragitur").  Sie»  führte  JU  mlat. 
missa,  mbb.  messe  '3al)rraarft',  metl  bcrfelbe  an 
ben  Ä^auptfeiertagen  oon  ^eiligen  "ob  populi 
frequentiam  celebrari  solet"  (Ogl.  fr,v  foire 
'3flbtmarft',  eigtl.  'Jeiertag'  unter  5  e  i  e  r).  2Iuö 
mlot.  missa  —  "bcfanntlidi  oon  missa  est  fc. 
concio,  mit  meldicn  ülßortcn  ber  ^Siafonu»  bie 
am  3Ibenbmabl  nid)t  tciluebmenbe  3>erfammlung 
euiltefj"  —  entflammt  bie  entfpred)enbe  roman. 
Sippe  oon  ital.  messa,  fr^.  messe.  5ülffälltg  ift 
ber  i^ofal  oon  anglf.  msesse  (urtbbr.  jcbod)  messej 


iiictlcu 


•jnr^ 


5[llel3flcr 


j'v.  'ÜKefie'.  ciiiil.  uiass  (iiiit  ber  ä^cbciituiui  *^cft 
ill  Christuias;  Lammas;  bcs  le^tercil  IDCilcll  f. 
Siüb).  isgl.  aiid)  ?-cier,  l'fette,  ?fonc, 
Cpfcv,  3>ci"pcr. 

mencn  ^Uv.  au»  inl)tt.  uie^^en,  al)b.  me^^a» 
'meffcii,  alniicfKii,  sutcileii,  cnuäcjcii,  prüfen';  Dg(. 
aiädif.  metan,  iiM.  meten  'mefKn',  anglf.  metau 
'nieffen,  fd)ü^cn,  luofär  t)alteii',  got.  mitan  'mencn'; 
bajn  got.  miton  'bebenfen,  überlegen',  al)b.  me^- 
36U  'müBigen'.  S^er  germ.  ©tamni  mor  'nieffen, 
crmeffen,  bebenfcn'  (ngl.  Wl  a  B)  fann  ber  ftorfcn= 
ben  3>erfdnebnng  luegen  nid}t  gu  (nt.  metiri  ge^ 
liören,  fonbcrn  t'erul)t  anf  üorgerm.  med;  pgl. 
lat.  modus,  gr.  at'tSoucu  ai^dca  'crroäge,  ernieffe', 
naScoy  'Berater',  nsd.'uroc  'Sdieffel',  lat.  1110- 
dius,  got.  mitajjs  'sbrnmaB';  ü  9)1  eBc-. 

Sicjfer  9f.  aue  mf)b.  mi;33er  ))l.  'üJieffer'.  2a» 
3Bort  I)at  fonberbare  Santinanblungen  burd}gc= 
niad}t;  e§  ift  i^erfürjung  eine§  ber  Spradie  nn^ 
öerflänblid)  geworbenen  mv33eres,  ai)h.  mo^^iras 
me^^i-rahs  3u ;  biefe-S  ift  loegen  ber  3kbenformen 
ma^-sahs  mo^^i-salis  ein  Stompofitnm  mit  ber 
2?ebeutung  'Speifefd^ioeri'.  23egen  got.  luats  M., 
al)b.  ma^  9c.,  angif.  m^te  9}?.,  engl,  meat  'Speife' 
Dgl.  91ht§  nnb  DJetmnrft.  3(I)b.  sahs,  anglf. 
seax  9J.  'Sd)ü)ert,  iliei'fer',  tt)ol)er  ber  9lante 
Sacöfen,  ftellt  man  gern  3u  lat.  saxum,  tüeil 
bie  9JJeffer  nrfprgl.  fteinern  maren.  2)ie  ^onu 
pofition  af)b.  m^^^i-ralis  ^eigt  inlautenb  Über= 
gong  öon  s  (z)  in  r :  auf  got.  *matisalis  benten 
aucft  afäcf)f.  m^zahs  für  *mr^tsah3,  nbl.  nbb.  mes, 
anglf.  mote-seax. 

3Hefftng  9J.  an?  ml)b.  mi^ssiuc  f@en.  -ges) 
3}L  'ülceffing':  3{bleitnng  oon  3}i  a  f  f  e ,  a'ifb.  massa 
(üiXü  lat.  massa  I  '2JtetattfInmpen';  ebenbofier  mit 
SIbleitung  anglf.  msestling  '2)Jeffing'  (morau»  engl. 
maslin  'äJJengforn"?)  nnb  anorb.  messing  ^J-. 
'äJieffing'.  (Segen  biefe  {)errfd)enbe  2lnfid)t  ift  jn 
bemerfen,  ba%  bie  2lbleitnng  größere  ißerbreitnng 
fiat  als  ha^  ^4-^rimitionm  nnb  baß  eine  felbftän= 
bige  Stbleitnng  an?  lat.  massa  in  ben  üerfd)iebenen 
Xialeften  nid}t  benfbar  ift;  bal)er  muß  bie  Sippe 
Don  lat.  massa  getrennt  merben,  falls  man  nidjt 
ein  abgeleitete^  SBort  ben  germ.  3n  ©runbe  legen 
fann. 

incffmgift^  2lbi.  '^b.  unb  nbb.  in  2öorl  unb 
®nbnng  äufammenaemifd)t',  ein  feit  bem  oorigen 
3aör^.  besengteS  SSort,  ba§  feboc^  ttjo^l  bem  16. 
—  17.  ^abxi).  entflammt,  mo  §b.  nnb  9Jbb.  mit 
einanber  fämpften. 

9nc§ncr  ilL  an»  ml)b.  mr-snaere  mt^'ssenaere 
Wl.  'Lüfter,  Sofriftan'  (bie§  unter  2lnlel)nung  an 
Tlt\i e)  au§  fpät  al)b. *mf^sinäri  (nid)t  messinäri) 
9Ji.,  loelc^em  mlat.  *masinarius  für  maiisionarius 
'custos  et  conservator   aedis  sacrae,  aedituus 


ostiarius'  ^u  ÖJrunbe  licilt;  mlat.  mansionarius 
utar  außerbeui  eine  2Öürbe  am  .'gofe  ber  fränfi= 
fd)en  jilönigc  (mlat.  mansio  '^au§'  gleidi  frs. 
maison).    2.^gl.  Lüfter  unb  S igt  ift. 

SÄet  9.1?.  au§  ml)b.  met  mete,  al)b.  meto  mitu 
9.1J.  '3JJet';  ügl.  anglf.  meodo,  engl,  mead '9}Jet', 
anorb.  mjndr;  got.  ■midus  Tl.  'il^'t'  fel)lt  5n= 
fällig,  d'»  ift  ein  gemeingerm  nnb  roeiterliin  and) 
gemcinibg.  iBort:  ibg.  *medliu,  ffr.  madhu  9J. 
'Süßigfeit,  5>onig,  füjser  Xvanf',  gr.  in'Uv  'ilkin' 
(bo5u  uidiLo  'bin  trunfen'  unb  uiärj  'Xrunfen= 
l)eit'),  afloo.  medü  'i^onig,  SSein',  lit.  midüs  'i^Jet', 
medüs  '§onig';  ir.  mid.  2)a3U  altinb.  mädhu 
'füß,  lieblid}',  luoran»  fid)  ber  2yed)fel  ber  S8e= 
beutnng  oon  medhu  '9J?et,  i^onig,  2Bein'  evflärt; 
eigtl.  'eüßc»',  uielleidjt  (nacft  gr.  u&'iv'ai)  'be= 
ranfdienbe  ^'lülfigfeit'.    2>gl.  füß. 

9RcttC  (J-  flltö  inl)h.  mi^'tten  mntteue  mptti 
mr'ttin  3"-  '3'ii'^)>tt£fK''  fPät  af)b.  m^ttina  mattina 
iy. :  an§  mlat.  mattina  für  raatutina  hora  (bal)er 
and)  altir.  matenj.  5lu§  lat.  matutinum  ftammeu 
frj.  matin  (  matiiies  1,  ital.  mattino.  isgl.  9Jf  e  )  f  e, 
9lone  nnb  iU'fpcr. 

SHettlöurft  5-'  ei'ft  n^b.,  au§  gleid)beb.  nbb. 
metwurst  eigtl.  'Speifeunirft':  p  nbb.  met  'ge= 
^acfte§  %it\id)\  afäd)f.  m<^'ti,  engl,  meat,  got.  mats 
'Speife'.    S.  2Jfeffer. 

5[Kc^c'  3:'i. 'Steinmei?'  aue  mlib.  s;teinmi;tze, 
al)b.  steinm.jzzo  9}J.  'Steinmeß';  al)b.  and)  einmal 
steinmeizzo,  ha^  fnum  ju  bem  unter  9JJeißel 
äugesogenen  al)b.  mei^^an  'behauen'  gel)ijrt.  Ob 
ober  af)b.  steinmpzzo  aus  steinmeizzo  entfianbeu 
ober  ob  9}Jegc,  got.  *matja  (ogt.  frg.  magon 
'2JJanrer'j  ju  2B5.  mat  'behauen'  (anglf.  engl, 
mattock  '.pacfe')  gehört,  bleibt  bnnfel. 

SKe^e-  ^^  'ein  ©etreibemaß'  an»  ml)b.  metze, 
al)b.  mezzo  Tl.  'fleiuere»  S^rodenmaß':  germ.  e 
folgt  an§  ber  baier.=alem.  2lu»fprad)e.  ®ö  gehört 
h)ie  got.  mitaps  '3Jfalter'  gn  germ.  2B3.  met 
'meffen';  anglf.  mitta 'Setreibemaß' becft  fid)  mit 
a^b.  mezzo.  "S^ia^  TlaH.  ^errfd)t  nod)  jet5t  im 
Oberb-,  ba»  Jemin.  fd)eint  mb.  nbb.  Urfprung» 
3U  fein.  3u  ^^i"  oorgerm.  2B3.  mod  med  gehört 
lat.  modius  'Scheffel',  ha§  (bgl.  '^  f  u  n  b,  Tl  ü  u  3  e) 
üor  ber  of)b.  3eit  in§  SBeftgerm.  brang;  ogl. 
afädjf.  muddi,  nf)b.  mutti,  ni^b.  mütte  'Sd)effer. 

Tlii^i^  'S",  aus  mbb.  metze  ^•.,  ha^  "eigtl. 
^ofeform  für  ben  9famen  9}Jed)tl)ilb  ift,  bann  al» 
9lpellat.  '9)läbd)en  nieberen  Stanbe§',  oft  mit  bem 
9iebenbegriff  ber  Seiditfertigfeit".  311»  Slofeform 
mit  SSortfürgung  nnb  ableitenbem  tz  z;  ogl. 
^riß,  ^ung, 

ÜKc^gcr  Tl.  au§  mf)b.  m^tzjaere  m^tzjer  9JJ. 
'5leifd)er';  in  mf)b.  3cit  übernommen  au»  bem 
9JUat.    SKenigften»  fiubet  fid)  feine  befferc  (S-x- 


tnciirf)c(= 


—     257     — 


"^Vxk 


tläxunci  ale  bic  üue  uilüt.  macellaiius ,  lüoraiic- 
burdi   niazil-  mit  bciitidicm   Xonc  iinb  Umlaut 
af)b.  *mtzijäri  mcrbeii  mußte.   3"  mlat.  macel- ' 
lum  'SJieggerei',  macellarius  'qui  carnem  in  ma-  ; 
cello  vendit';  bod)  ift  ber  Übernang  öon  U  in  j 
nidöt  Har,  roe§f)al[i   mau   ein  m(at.  *macearius ' 
(abb.  *mezzigäri)  üorausfegt.    'Jht^  miat.  macel- 
larius   entttanb   ml)b.   mr-tzler,   af)b.    ni(^zziläri 
*5Ieifd)»Daareu!^änbIer'.  j 

tneutfjel'  al^  crftc§  S?omooi"itiou»glteb  au§  mtib. 
raiuchel-  'f)etmltd)'.  :?tlter  n^b.  Ü}Jeud)Icr  au§ 
ml)b.  miuclieliiere  miucheler,  |pät  af)b.  niühhi- 
läri  Tl.  'i^Jendiler,  sicarius'.  2)aän  mf)b.  miuche- 
lingen  'meud)linge' ;  ah'o.  mühhilswert  '2lhud)el= 
)d)iüert,  Sd)iDert  3um  ilicudiefmorb';  ai}b.  mühhäri 
mühho  muhheo  'ilSccjclagercv ,  Straßenräuber'; 
basu  mühhen  mühhou 'f)eimlid)  laucrnb  anfallen; 
mt)b.  vermüchen  't)eim[id)  auf  bie  Seite  fc^affcn, 
uerbergen'  unb  mlib.  mocken  'oerftedt  liegen'; 
ferner  engl.  biaf.  to  mitch  (anglf.  *mycan)  'tier= 
ftedt  lein',  mitteleugl.  micher  'Sieb'.  3)ie  ganje 
SBortfippe  toeift  auf  eine  germ.  Jß^.  mük  'l)eim= 
lid)  lauern  mit  (Mewalf;  eine  Borgern:.  ÜBurjel 
müg  liegt  im  S?elt.  üor:  ügl.  altir.  formuigthe 
formüichthai  'abscoiiditus',  formüichdetu  'oe- 
cultatio',  S)a  biefc  Söorte  begrifflich  gut  pr  I)b. 
Sippe  ftimmeu,  i^at  man  got.  *müks,  anorb. 
nijukr,  engl,  meek  'fauft,  loeid)'  (bajn  nbl.  meuk 
'mürbe,  reif)  baüou  fern  3U  galten,  ha  if)re  33e: 
beutung  nii^t  mit  ber  belianbciten  Sippe  über= 
einftimmt.    S.  murfen,  mnnfeln. 

Weute  S"-'  erft  früf)  n^b.,  nadi  fr^.  meute  J- 
'Öanfeu  .S?eßf)unbe  jur  öe^ijagb'. 

9Keutcrci  S-,  früf)  n()b.  (3.  ».  3J?at{)efius  1562 
Sarepta  95»)  au?  fr^.  meute  fv.  'Jlufftanb'. 

raid)  f.  m  e  i  n. 

9Jlicber  9t.  (mit  mb.  oberb.  1  ftatt  ü,  m()b. 
üe)  au?  ml)b.  niüeder  müeder  9t.  eigtl.  'Seib, 
ßeibeegeftalt,  ^^aut,  ^leibungSftüd,  haS'  ben  obern 
Seil  be§  .^örper§  umfd)lieBt,  2eibd)en,  2tieber 
(aud)  üou  9Jtännertrac^t)',  al)b.  muodar  'alvus, 
Saud)  einer  Sdilange';  ügl.  anbb.  möder,  afrief. 
möther  'iöruftbinbe  ber  ^-rauen';  got.  anglf. 
nnorb.  *m6pr  fel)len.  ^egen  ber  oerfdiiebenen 
Sebeutungen  bat  man  befonber?  auf  ba^  23erbält= 
ni?  Don  2eib  :Seibd)en  bingeiutefen.  2öeiter= 
bin  fuüpft  mon  an  gr.  ur,roa  '©ebärmutter', 
fomic  an  lat.  mätrix  an,  raa§  auf  23eriDanblfcbaft 
mit  ber  SBortfippe  oou  Ütutter  fübrt. 

3Jiiene  n--,  erft  nbb.  (feit  Sdieibuer  1695  ge* 
bud)t)  au§  frg.  mine. 

<mie8  f.  9)to§. 

SnictC  5-  «n§  mbb.  miete,  abb.  mieta  miata, 
älter  meta  ^y.  'öejablung,  Sobn';  bie  urfprüng= 
lid)ftc  (5orm  beioabrt  ba§  got.  mizdö'Sobn',  beffen 


/-  iui  ilBeftgerm.  aber  mit  Sebnung  Don  i  ju  e 
unterging:  at)b.  meta,  afäd)f.  meda,  anglf.  m^d 
(einmal  mit  regelrcd^tem  JRbotasiSmuS  meord), 
engl,  meed  'Sobn,  33elobnung,  ^öejablung'.  @ot. 
mizdo  aus  Oorgerm.  mizdhä-  ift  urüerroanbt  mit 
gr.  niadö^  '2obn,  ÜJtiete',  afloD.  mfzda  %. 
'Sobn',  senb  mizda  9t.  'Sobn',  altinb.  mtdhä  (für 
mizdha)'2Bettfampf,  33eute'(urfprgl.  roobrtampf- 
preis'  infolge  be§  ffr.  3(bj.  midhväs  'reid)licb 
fpenbenb').  Sie  Sippe  ift  fomit  uribg.  in  ber 
Öautform  mizdho-  mizdhä-  mit  ber  llrbebentnng 
'Sobn,  ^^reis'. 

5Kic$c  %.  '.^ofename  ber  iSaße',  erft  nbb. ;  ent^ 
loeber  ift  e§  bie  nod)  baier.  iVofeform  5U  2Jtaria, 
mie  §inl3  al§  ^ofename  be§  Stater?  ^u  §ein  = 
r  i  cb  gebort ;  ober  e§  ift  eine  wtwt  onomatopoie= 
tifcbc  iBilbung  unc  ba?  lantoerroaubte  ital.  micio 
unb  bie  3ugebi)rige  roman.  Sippe.  2tud)  unfer 
miauen,  m  a  u  e  n  ift  onomatopoietifcbe  söilbung. 

SJlilbc  ?>'•  an»  mbb.  miJwe,  abb.  milwa  miliwa 
^•.  '9Jtilbe';  got.  *milwj6  refp.  *milwi  %.  feblcn. 
Daju  got.  malö  5-  'S.'itotte',  anorb.  molr  '3Jtotte'. 
Sie  23e5eid)nungen  entflammen  au§  3Ö3.  mel  mal 
'mablen':  SJtilbe,  got.  malo  'mablenbe§,  b.  b. 
Staub  ober  3Jtebl  mad)eube§  Siercbcn',  loie  jur 
felben  SB?,  aud)  afloü.  moli  'ajtotte'  gebort. 

aJiil^  (V.  a\\^  mbb.  milch,  abb.  miluh  5- 
'ÜJtild}':  gemeingerm.  "^eseidmung  für  'ÜJtild)'; 
ogl.  got.  miluks  %. ,  anorb.  mjölkr  Jy.,  anglf. 
meoloc  milc  J.,  engl,  milk,  ubl.  melk,  afäd)f. 
iniluk.  Unmittelbarer  3nfammenbang  ber  germ, 
Sippe  mit  ber  ißj.  melk  iu  melfen  fann  nicbt 
affieifelbaft  fein.  3tuffällig  ift,  ha^  eine  gemein^ 
ibg.  ober  menigften§  eine  loeftibg.  58e3eid)nung 
für  2)t  il  cb  feblt,  tcäbrenb  ©3.  melg,  germ.  melk 
'melfen*  in  aßen  iceftibg.  Spracben  auftritt.  @r. 
yäku{2ii.yäXay.T-),  lat.  lac  (St.  lact-)  fönnen 
ni^t  gu  2.B3.  melg  geboren,  unb  afloD.  mleko  au§ 
*melko)  mit  feiner  floD.  Sippe  muß  au»  bem 
altgerm.  SBorte  entlebnt  fein,  "ba  für  ha^  k  bei 
einem  urPerrcanbten  Söorte  g  3U  erwarten  märe. 

milb  5lbi.  an§  mbb.  mute  'freunblid),  gütig, 
freigebig,  gnäbig',  abb.  milti ;  bgl.  aföcbf.  mildi, 
anglf.  milde,  engl,  mild,  got.  mildeis  (faum 
*milds)  2Ibi.  'liebrcidi,  milb':  ein  gemeingerm. 
9lbj.  Don  beftrittener  2lbfunft.  (5in  lautlicb  genau 
cntfpred)enbe§  Söort  finbet  ficb  nid)t  in  ben  üer= 
roanbten  Spracben.  2.at  moUis,  fad»  für  *molvis 
*moldvis  (nad)  suävis  für  *8aädvis  ügl.  füß), 
fönnte  mit  germ.  *mildu-  'milb'  3u  233.  mel 
'mablen'  geboren ,  iDOäu  ficb  aud)  altir.  mläith 
(@rbf.  mläti-)  'tt)ei(^,  fanft'  ober  altir.  meldach 
'angenebm'  fügen. 

5!)lilj  5.  aw^  gleidibeb.  mbb.  milze,  abb.  miLzi 
9t.;  au?  ber  bb.  2Bortform  flammt  bie  roman. 

33 


niinbiT 


—     258 


niiffen 


gipl'c  0011  ital.  niilza,  fpail.  inclsa  'l'itl.^.  vSl' 
eutipved)ciit)cr  J^flutfoviii  seiiicii  fid)  aiioib.  miltc 
%,  anc[\).  mute  iDJ.'J. ;  Cllfli.  railt  unb  tibi,  niilt 
hebeulcn  'iiiilcli'  uiib  \"si)cl)mild)'.  Tic  Sippe 
iiebiJvt  üjolil  jii  bcr  in  llf  a  1 5  ftcrfeiibcn  flcviii. 
2Bj.  Hielt  'ciiücidicn,  idinicljcn'  "in  ^1fiicf)id)t  auf 
ba§  bcv  Wi\U  jinjcidnicbcnc  isci-arbcitcii,  l'liiflöicii, 
(\-Iüi|'iiii"üd)cn  pciid)icbeiicr  Siiftc".  Ticjc  2?c: 
Seidimiuii  bcr  Wili  ift  ipc5iftfd)  flcnn.  Sie  5}aiiien 
anberev  Körperteile  >oic  S^cx^,  9Herc,  ?v")5, 
3(rin,  3iippc  liabeii  eine  lucttcr  rücfiuärt?  Pcr= 
toU(bavc  Öe)d)id)te,  mii^rcnb  3.  33.  auA]  bic  'Ik- 
5eid)nuugcn  für  i>anb,  S'iiUier,  Taumcii, 
Seile,  ?cbcr  ufiu.  ipesififd)  gernt.  fiiib. 

ininbcr  S^ompar.  511  gering,  racnig  am 
mhb.  niinre  niinncr,  at)b.  miniiiro:  Slonipar.  311 
luzzil  'lueuig,  flcin'.  .s;>ier5U  aU  5tbP.  al)b.  ml)b 
min  (tuic  ba^  p  ho^^uo).  ©cmcingcvm.  St'onp 
paratili  nodi  got.  minniza  ( l'lbU.  mins),  onglf.  min  : 
ber  ^ngclictrige  Superlat.  ift  got.  minnist,-^,  at)h. 
minnist,  nibb.  minnest,  nl}b.  niinbcft  mit  beni 
d  be§  ^omparattpg,  ba§  fid)  im  9H)b.  3mifd)cn 
n  nnb  r  cntmicfelte.  Der  Stamm  btlbet  ebenfo= 
wenig  einen  5J?ofit.  mie  eljr,  beffer,  feit  nfm. 
Ta  nn  liier  (loie  in  älJann)  an§  uw  für  nu  ent= 
ftanben  ift,  fo  liegt  ber  lat.^gr.  ißevbalftamm  minu- 
5U  Öirnnbe,  mogn  aud)  lat.  minor  minimus ;  Pgl 
lat.  minuere,  gr.  lut'Vd):  aflob.  mlni.i  'minor', 
gr.  iiiiv-rüa  'eine  tleine  SBeile'.  2I1§  iiltefte  ©e^ 
ftalt  bcr  Sßg.  ergiebt  fidi  ibg.  mi  (mi)  mtt  ben 
il?räfen§ftämmen  mmä-  nnb  minu-  'minbern, 
üerfiir5cn',  iDOjn  ein  Somparat.  oltinb.  "-meams 
(gleid)  gr.  iir-ioir)  lanten  lüiirbe ;  ügl.  audi  gr. 
nriöo  'oerringere'. 

Wim  t5'-  iitn  1600  anffommeub  (ü.  i'BaUbanfen 
1G17  Corpus  Milit.  220  ff. 

SWinne  5.  in  bcr  Icfetcn  .*oälfte  be§  18,  3af)vli§. 
beim  (Srblüfien  ber  nltb.  gtnbien  (feit  SJJiiIinc- 
1777  .S^amiltons  3Jfärd)en  5fi7  gebnd)t  nl^  gjfobe- 
mort)  erncnert  an§  mt)b.  minne  5-  'Siebe'  bac- 
beim  Übergang  be&  Tli)h.  jnm  ?Jl)b.  an§ftarb; 
ai^b.  roinna  ^.,  afäd)f.  minna  minnia  J-  '~icbe', 
eigtl.  imb  urfprgl. 'd-rinnernng,  @ebäd)tni§';  Pgl. 
anorb.  minne  91. 'i}Inbenfen,  ©rin:  ernng ,  @e 
bäc^tniStrnnf.  2Iu5  bem  G^ngl.  gef)örte  nod)  sui 
felben  äB5.  man  men,  engl,  mind  'Sinn,  ©ebcnfen' 
ans  anglf.  mynd:  pgl.  got.  muns  '2}?einnng'.  Sic 
geboren  ju  ber  gemeinibg.  nnb  and)  germ.  äl^ 
men  man 'benfen';  ögl.  gr.  jniivg  'iRut,  Sinn', 
jLUiiri^ffy.ci  'erinnere  midf,  lat.  memini  reminis- 
cor  mens  monea,  ffr.  SS^.  man  'meinen,  glauben'; 
Pgl.  maf)nen. 

Mix\]e  ?y.  ans  mbb.  minze,  aijb.  minze  5- 
'SJJinse':  Pgl.  angf.  minte  7y.,  engl,  mint '3)iinäe': 
por  ber  t)b.  l'autPerfd)iebung  cntlel)nt  au§  %k\d)- 


[beb.  lat.  montha  menta  (gr.  /iii'}'ü(c)  ju  glcidier 

j  3cit  mit  anbeten  S?egriffeu,  bic  jur  @artcn=  nnb 

1  STod)fnnft  geboren:    f.  ^^feffer.    ÜhiffäUig    ift 

'formell  abb.  nuui/.a,  ml)b.  münze,  nbb.  9.1^  ii  n  3  e 

als  ^(cbcnfovm  uon  i'Jin^e,  bic   nidit  an§  ber 

lat.  A-orm  erfliirt  merben  fann;  Pgl.  ^fetfcr  = 

m  ü  n  3. 

mi8=,  mif5=  in  ^nfammenfet.nuigen  am  nU)b. 
misse-,  al}b.  missa-  mis.si-,  loobnrd)  ba§  'iicx- 
febvte,  S^crfeblte  einer  ^anblung  bejeidinet  mirb; 
pgl.  got.  missadeps  fabb.  missität,  mbb.  nbb. 
missetätj'Siinbe',  missatanjands  'Sünbcr'.  ÖOt. 
missa-  für  ■■niiptö-  (eigtl.  'Pcrloren')  ift  alte§ 
to-^iarti3.  3U  SBg.  mi{i  (f.  meibcnj;  ügl.  altir. 
m(  'miß'.    Tasu  bie  2lbleitung  ntiffen. 

niifdjcn  3<io-  a»^  nilbb.  mnbb  mischen,  oI)b. 
miskaii  (an-:?  *miskjan)  'mifd}en';  pgl.  anglf. 
miscian,  engl,  to  mix  'oermifdieu'.  Xen  übrigen 
germ.  Tialcfteii  feblt  ein  entfpredicnbcs  ^t\v.  2ie 
Übercinftimnning  mit  lat.  miscere  'mifdjen'  ift 
angenid)einlid).  9hir  fragt  fid),  ob  IhPcriuanbfdiaft 
ober  L^-ntlel)nuiig  porliegt;  bie  Jvage  ift  fditoer 
jn  cntfdiciben,  ba  nad)  2ant  nnb  58ebentung  3n 
urteilen  beibe§  möglid)  fdieint.  C^^ntlebnung  tonnte 
mobi  auf  @runb  ber  unter  Wloit  jufammen^ 
geftellten  Scbnmortc  ber  ital.  ÜBeinfultur  eni: 
pfoblen  roerben ;  and)  fd)eint  im  Söeftgerm.  eigtl. 
mengen  ba§  einl)eimifd)c  St)nonpmon  3n  fein. 
Segen  bie  2(nnabme  Pon  (Sutlef)uung  fprid)t, 
baß  bie  rDmanifd)en  Spradien  ftatt  miscere  ein 
abgeleitete^  misculare  (fr,,  meler  gleid)  al))). 
misculon,  fd)mäb.  misle)  babcu;  bod)  Pgl.  ital. 
mescere.  23ei  llvPerroanbtfd)aft,  mcld)e  burd) 
3Jieifd)  befürmortet  mirb,  loäre  außer  bcm  lat. 
SBorte  bae  gr.  uioyt»  ( ay  gleid)  germ.  sk  ?) 
fii'yiviu,  ffr.  2B3.  mic  in  migra-s  'gemifd)t',  aflop. 
mesiri  'mifdjcn',  lit.  misti  'fid)  Permifdien'  (mafsz- 
-tas  '^(nfrubr'j  3u  Pergleid)en.  Taber  ftebt  lat. 
miscco  —  nnb  bei  UvPermanbtfdiaft  -  and)  alt= 
germ.  miskja  für  Porbiftorifd)e§  mik^skejo  (mit 
präfcntifd)  ableitenbem  sk  mic  forfd)en  für 
Porbiftor.  *forhsk6n ;  pgl.  tu  a  f  d)  c  n,  m  ü  u  f  d)  e  n. 
-  W-  2)kifd). 

9JUf^cl  (^.  au§  mf)b.  mispel  mit  ben  9?eben= 
formen  mespel  nespel  J-.,  abb.  mespila  ^-.'iWiSpel' 
mit  ber  'i'Jebenform  nespila :  au§  bem  mlat.  mes- 
pila, mober  and)  mit  Übergang  bc§  anlautcnben 
ra  in  u  bie  cntfprecbenben  roman.  !:8e3eid)nunt;en 
ber  SJJifpal  (ital.  nespola,  nfrs.  nefle).  i?e^te 
Cnelle  ift  gr.  (.iiöTulnr  'ajjifpel'. 

mijfcn  3ttt).  aw^j  mbb.  a{)b.  missen  'permiffen, 
Perfeblen';  Pgl.  anglf.  missan,  engl,  to  miss  'pcr^ 
miffen,  Perfel)len',  anorb.  missa  in  berfelben  Se= 
bentnng ;  got.  *missjan  feblt.  Sentlid)  bangt  e§ 
mit  meftgcrm.  mi|mn  'meiben'  3ufammen,  tuo3U 


3J?tft 


2.',9 


3üf?o^n 


ein  a(tce  '^artis.  missa-  (für  *mil)ta-  mit  -t6-) 
lautet  mit  ber  23ebeutuiig  'gemiebcn,  iierfel)lt'; 
ügl.  mcibcn  iinb  miß. 

9J}iP  2)J.  aus  m^b.  afib.  mist  ajL  *S?ot,  Dünger, 
-l.Uift()aiife';  c^S  ftebt  für  *inilist  mic  al)b.  forskon 
'forfdjcn'  für  *forhsk6n;  f.  mifd)en.  @ot. 
maihstiis  llj. 'l'Jift',  angll.  meox  (für*meoxt?) 
'Wiit',  mitte(cng(.  mix,  engt,  uerloren;  e§  blieb 
bic  9(blc'tung  cinglf.  mittelengl.  engl,  mixen 'i)?tft: 
(laufen',  ir)elcf}e  int  ?(f)b.  al§  mistunnea  mistina 
5.  unb  nod)  im  ^-riinf.  nl*  misten  'SlJift^anfen' 
crfd)eint.  2;a  stu  im  got.  maihstus  Jlbleitung 
ift  gel)ört  fib.  Tlih  cnttueber  ju  lit.  mez-ti  'miften', 
m'^zlai  'W\\i'  ober  ;^n  ber  ibg.  2Ö3.  migh  '[}arnen', 
bie  im  licbb.  alc^  migen  erf)a(ten  blieb  ;  üg(.  anglf. 
migan ,  auorb.  mi'ga  'f)arnen'.  Sieier  le^tere 
iöerbalftamni  reicf)t  über  ba§  @erm.  ^inan»;  Ogl. 
ffr.  2ÖJ.  mih,  lat.  mingere,  gr.  ni-nxsiv  in  ber^ 
fetbcn  ^ebeiitung ;  audi  fat.  mejo  unb  lit.  m'^'zu 
'mingo'  gcbiJrcii  ^ur  g(eirf)en  ibg.  2Bs.  migh.  2a  sn 
bem  gr.  niaki-h'  'I)arnen'  and)  nui/hj  nniy/.i]. 
affoü.  migla,  lit.  miglä  'ilkbel*  ge()ört,  hat  ntan 
anglf.  mist  'Giebel'  foJüie  nbb.  nbl.  engl,  mist 
'i)Jeber,  isl.  mistr  'neblige  Snft'  mit  2)1  ift  ^lu 
fammengebrad)t;  and)  ftr.  meghä  'äßolfe*,  mih 
';)iegen,  Jhbel'  geboren  ju  2Bs-  mih,  bie  im  3llt= 
inb.  neben  ber  23ebeutung  'barnen'  and)  bie  be§ 
'9iegnen§,  ©id)ergießen§'  bot. 

3Kiftct  (5'-  aitö  mbb.  mistel,  aifl).  mistil  ^JJJ. 
*2)Jtfter;  ügl.  anglf.  mistel,  engl,  mistle,  anorb. 
mistelteinn  '2}?iftelämeig'.  (Sin  altgerm.  2Bort, 
ntd)t  on§  gleid)beb.  lat.  viscus  entftanben,  and) 
fanm  mit  engl,  mist 'Giebel' üertoanbt  (f.  3Kift). 
Urfprung  bunfel. 

mit  '4-^räpof.  9lbü.  an§  m^b.  ciht).  mit  5}Jräpoi. 
'mit',  moncben  ha^  Slbu.  mbb.  mite,  abb.  miti; 
entfpred)enb  got.  mip  mid  3lbü.  5)SräpDf.  'mit', 
anglf.  mid,  im  (Sngl.  auSgeftorbeu  (nur  in  mid- 
wife  '.sjebamme'  blieb  mid  erbalten).  Öcrm.  mid, 
älter  midi  ftebt  nad)  bem  ä5erfd)iebnng§fal3  für 
Dorgerm.  miti  ober  meti,  ift  alfo  mit  c^x.  iitrd, 
senb  mal  'mit'  Oerlüanbt:  aud)  fijnnte  bie  unter 
mtfe  bebanbelte  Sippe  mit  ber  SBebentung  'gegen^ 
feitig'  meiterbin  bterber  geboren. 

SDlittag  Tl.  au'?  mitt  nnb  Sag;  ögl.  m{)b. 
mittetac,   abb.  mittitag. 

mitte  Jlbj.,  in  felbftänbigem  ©ebraud)  unter: 
gegangen,  aber  in  5lbleitnngen  beiimbrt;  mbb. 
mitte,  abb.  mitti  'Jlbj.  'medius';  Ogl.  anglf.  midd; 
engl,  auygeftorben,  bemabrt  blieben  midritf '3merg= 
feil',  anglf.  mid-hrif  fhrif  '£eib',  tat.  corpus, 
engl,  midnight  '3}}itternad)t',  midlent  midland 
midwinter  ufiD.  unb  in  ben  '.?lb(eitnugen  midst 
middle  ufm.  got.  midjis  'medius'.  ®ö  ift  ein 
gemeingerm.    nnb  ibg.  ^Ibj.  oor^tft.  medhjo-s; 


Pgl.  ffr.  madhyas,  gr.  ueoo^'  für  *itt&oc,  lat. 
medius,  afloü.  mezda  ^•.  (auo  raedja)  'STJitte'.  — 
■»Httag,  aWittiDod),  2Rittfaften,  a«itter  = 
uad)t  ift  eigtl.  Dat.  Sg.,  ou§  mbb.  ze  mitter 
naht,  abb.  zi  mitteru  naht  entftanben,  inbem  bie 
oft  gebraud)te  lofatioe  3eitbeftimmung  bcrrfd)enb 
luurbc  mie  in  Crtauamen  (3.  S.  23 ab en  eigtl. 
Dat.  :iMur.  ift  entftanben  an§  mbb.  ze  Baden 
'in  ben  23äbern',  8ad)fen  Dat.  5)Sl.  mbb.  ze 
Sahsen  'in  @ad)fen',  eigtl.  'unter  ben  Sacbfen'). 
')Jlan  fagte  mbb.  aber  and)  mitnaht  für  al)b. 
inittinaht.  —  SJlittC  ^•.  au§  ml)b.  mitte,  aijh. 
initti  5-  l'lbftraftbilbung  i^nm  ^Ibj.  3]!gl.  ben  flg. 
;'lrtifel, 

mittel  5lbj.  an?  mbb.  mittel,  ai)b.  mittil  "^Ibj. 
'medius,  in  ber  üKitte  befinblicb';  anglf.  middel, 
engl,  middle  3lbi.  'medius':  eine  2lbleitung  an^ 
bem  unter  mitte  be^anbelten  altgerm.  midja- 
'medius'  (bie  urfprünglicbfte  Jyorm  biefer  'ab-- 
leitung  mar  got.  *niidala-,  burd)  aifb.  metal  Jlbj. 
'medius'  beseugt).  —  9Jiittel  9^  anc.  mbb.  mittel 
'Jl.  '2)Htte,  2>Jittelpuuft,  3}Jittelbing,  l^ittel',  fnb= 
ftantiüterte»  2lbj. ;  ügl.  anglf.  middel,  engl,  middle 
'3}?itte';  präpofitionale  2lblettungen  baüon  finb 
mittele,  mittelft.    ißgl.  mitte. 

SKober  DJJ.  ai\§i  fpiit  mbb.  (mb.)  moder  )3l. 
'in  2]enuefnng  übergegangener  Körper,  3J}ober, 
Sumpflanb,  2)}oor',  pgl.  nbl.  modder  'Sd)lamm', 
engl,  mother  '3a^,  §efe',  nbl.  moer  '.\3efe,  Sa^'. 
Die  gaiije  Sippe  ift  in  htn  mobernen  Sprad)= 
perioben  erft  red)t  ^m  ©ettung  gefommen;  bgl. 
bie  sugebörigen  mb.  mot  '2Jioor,  SJioraft,  gnnipf, 
mittelengl.  mudde,  engl,  mud  'Drecf,  8d)(antm'. 
Die  weitere  a5orgefd)id)te  ber  2Sortfippe  ift  bunfel. 
gr.  urddlv  'fanlenbes  Jleiftb'  ftimmt  ber  23er: 
fcbiebung  loegen  nid)t  gn  ber  Sippe. 

mogeln  3tw.  feit  .^inberling^  3biotifon  ber 
.önrfd)enfprad)e  1795  (=  „fii^  unerlaubter  2J?ittel 
beim  Spiel  ju  bebienen  um  m  geminnen")  Piel= 
fad)  al§  ftubcntifd)  gebnd)t  unb  feit  Smbe  beö 
18.  3abrb«.  in  ftubent.  iiitteratnr  (3.  «.  2B.  @. 
Jifcber  1781  Stomifd)e  Surfd)tabe  S.  34)  belegt; 
tote  anbere  ftubent.  Söorte  (f.  b  l  e  d)  e  n ,  f  0  p  p  e  n, 
pumpen)  eigtl.  ©ounermort. 

mögen  3^^'.  au?^  mbb.  mugen  mügen,  abb. 
mugan ,  ölter  magan  ^^^rät.^^l^räf.  'fönnen,  oer= 
mögen',  loie  fie  im  3fbb.  in  ber  3Ibftraftbtlbung 
'Dl  a  d)  t  unb  in  ber  3uiiiinmenfeßung  p  e  r  m  ij  g  e  n 
oorliegt ;  anglf.  mseg  ("^l.  magon,  ^^-^rät.  mihtej, 
öaran^  engl,  may  (^43rät.  might).  Der  germ. 
Stamm  mag  (mug)  au§  Porgerm.  magh  bat 
feine  näd)ften  isermaubten  an  afloö.  moga  mosti 
fijnnen,  oermögen'. 

9JloI|n  'Uf.  aui-  fpüt  mbb.  man,  iilter  mähen 
i'Sl.  'iDiobn';   ein   abb.  '■^mähan  feblt,  bafür  mit 

33* 


Wli)\)X 


260 


3noo§ 


grammatifd)eni  2Bcd)iel  ah\).  mägo ,  inhb.  mkge 
Tih  'llfofin*  (h  :  g  loic  unter  fragen,  3  ä  t)  t  c ; 
t>gl.  got.  Iiahan  neben  alib.  dagen,  lat.  tacere), 
IDOjU  oberb.  mägsame  (clfäfl.  mäss)  'i^lohn'.  ®nt= 
fpredjenb  afdiiueb.  valmughi,  |d)ttjcb.  vallmo 
2)iobn.  (J^  weift  auf  »orgcrm.  mekon-,  luoneben 
mäkou-  bnrcfi  gv.  iifjy.mv  {'i)OX.  ucc/.io}'),  afloü. 
makii  'iliolin'  iioraucnjeieöt  wirb,  2)ocf)  jwiugl 
biefc  ilbereinftimnning  nid)t,  bie  Sippe  für  ecfjt 
ibg.  5u  I)alten  (ugl.  >s>anf).  3in  Süiglf.  gilt  für 
ba§  al)b.  mägo  ein  popig  (engl,  poppy),  beir 
lat.  papaver  5U  6runbe  liegt. 

^o^r  2)1.  *®d)War5er'  au^  nif)b.  al)b.  mor 
Ti.:  am  mlat  Maurus,  woljcv  aucft  frs.  More. 
ital.  fpan.  Moro. 

Wölixt  5-  (bem  gdiit>äb.=23aicr.  nidit  geläufigj 
auii  mf)b.  mörhe  neben  more  morhe  3'-'  Q^^- 
moraha  morha  'gelbe  9tübe' ;  bie  nic^t  umgelautete 
>}orm  nf)b.  in  3}Jobrrübe;  got.  *raaürh6  läfet 
fidi  PorauSfegen  aud)  nad)  bem  angif.  moru  (für 
*morhuJ  y^:  unb  more  ^\,  engl,  more  'jRübe'; 
eine  3tbleitung  p  biefer  «Sippe  f.  unter  9JJor  d)  cl. 
3Iu§  bem  aftgerm.  morhö-n-  'gelbe  Stube'  fd)eint 
floD.  mrkva,  ruff.  morkovi  (urflaP.  *mrtiki)  ent= 
le^nt  äu  fein. 

aRold^  33?.,  mit  erft  früb  nl)b.  angetretenem 
Suffij  ch  (ogl.  §abid)tj  au§  mfjb.  mol  9?., 
mollc  3.1^  '®ibed)ie,  33b(d)',  al)b.  mol  mit  ben 
'Jkbenformen  raolm  unb  molt.  32bl.  mol,  mittel 
engl,  molle  bebeuten  '3JiauIttJurf'.  (S§  ift  nid)l 
ftc^er,  ob  ba^  Söort  in  beibcn  Söebeutungen  urfprgl. 
cin^  ift.  %n<ij  a^b.  mol  '@ibed)fc'  jie^t  man  p 
2S5.  mal  'mahlen,  verreiben'. 

3JJolfe  5'-  ait^  i«^b.  molken  molchen  (aud) 
mit  u-ü  ftatt  0)  dl.  'l^äfemaffer',  aucb  'ä)?ild)  unb 
mae  aus  Tlildi  bereitet  mirb';  ai)h.  *molchan 
feblt;  aber  angtf.  molcen  91.  bejeugt  bie  2(lter= 
tümtid)feit  be§  mf)b.  molken,  ba»  2lbleitung  Pon 
melfen,  germ.  SBg.  melk  ift;  pgl.  melfen, 
mild}. 

SKonot  Tl.  (mit  nfjb.  6  au§  mf)b.  ä  por  91afal 
mie  in  2J?obn,  2Konb,  23rom beere,  o^ne 
uflD.)  au§  mi)b.  mänot  (d),  aljb.  manod  Tl. 
'3JJonat';  Pgl.  got.  men6j)s,  nngif.  mönaj),  engl. 
month.  "2)16  gemeingerm.  23eseid)nung  menöf)- 
'3Konat'  (Porgerm.  menot-)  fcfteint  ibeutifcb  mit 
ber  Sejeic^nung  2J?onb,  altgerm.  menin-.  3)ie 
9ted)nung  nad)  2JJonbäeitabfd)nttten,  3}ionaten,  ift 
Pielleicbt  altibg.,  ba  bie  Sejeic^nungen  für  2}]  o  u  a  t 
in  ben  ibg.  Sprad)en  annäbernb  übereinftimmen. 
(S.  unter  2)Jonb. 

Wönt^  2JJ.  au0  gleidjbeb.  mbb.  münch  mü- 
nech,  af)b.  munih  (hh)  Tl.  Tlxt  ber  ©rbf. 
monika-  monico-  becft  fid)  ha^  gleic^beb.  frj. 
meine.     3n    bem    (%nnbraort    lat.    monaclius 


(fiovaxoc)  'Tlönä)'  galt  ttabrfdieiulicf)  bie  2tu8= 
fpradie  üon  ch  al^  c;  pgl.  ital.  monaco,  altir. 
manach,  onglf.  munuc,  engl.  monk.  fo  ha^  ba§ 
al)b.  ch  burd)  bie  bb.  2autperfd)iebuug  au§  k 
ertradifeu  märe.  Xann  f)iittc  bie  ®ntlcl)nung  Pon 
Diönd)  früf)cr  fiattgefunbcn  alö  bie  Don  2t  bt 
unb  ^^  a  p  ft  ( f.  Tl  ü  n  ft  e  r).  9lfloP.  münichti  ift 
beutfd)es  Scbnlrort. 

Tlonb  Tl.  am  nil)b.  mäne  Tl.  'Tlonh,  momt' 

(m()b.  feiten  g-.j   ai}b.  mäno  Tl.  'Hlonb':  fd)ou 

m:^b.  äeigt  fid)  eine  ^^orm  mit  au§lautenbem  dental, 

mänt  mände,  ha^  auf  2.^Hfd)Ung   mit  mäuet  bi- 

rul)t  (bod)  ugl.  (Sfeutier,  niemaub).    Öot. 

mena,  anglf.  mona  Tl.,  engl,  moon,  ubl.  maan: 

gemeingerm.  Se3cid)nuug  be§  2)?onbea  al§  meno 

Tl.  (jüngere  fem.  3'0>^'nt.  ift   mbb.  maenin,  af)b. 

mänin) ,  ba^  mit  beu  meiften  Benennungen  für 

aJ?onb,  aJJonat  in  ben  Permanbtcn  ibg.  @pra= 

d)en  auf  ibg.  men  menot  ober  menes  (mens)  be= 

ru^t.    2?gl.  ffr.  mäs  Tl.  (für  mäns  mens)  '3}Jonb, 

3Wonat',  masa  Tl.  'Tlonat\  gr.  mjv  (für  *fnji'^) 

,Tlonat\  lat.  mensis  '3?ionat',  aflop.  mesr'ci  Tl. 

'ÜJlonb,    aJJouat',    lit.    menu    '^JJonb',    menesis 

I  'üDlonat',  altir.  mi.    3)a§  genaue  5öerl)ältni§  Pon 

j  germ.  menöfj-  menan-  gU  lat.=gr.  mens-  (*menes-) 

I  ift  beftritten.    3)ic  Verleitung  ber  Stämme  men 

mens  au§  ber  ibg.  2Bs.  mS  'mcffcn'  (ffr.  mä 

'meffen,  jumeffen',  mätram,  gr.  n^rcjny  'üJJafe', 

f.  aJlabt,  meffen)  mag  fad)lid)  aufpred)en  (ber 

i  Tlowb  märe  al§  3^ i^meffer  gebad)t) ;  bod)  barf 

;  man  nom  fprad)l)tftorif(^cn  Stanbpunft  am  biefc 

(Srflärung  nid)t  al§  ficf)er  gelten,   ißgl.  9Konat, 

9Jl  0  n  t  a  g. 

SÄontttg  Tl.  mit  bemabrtem  mon  obne  ba» 
[jüngere  d  Pon  SJionb,  mbb.  mäntac),  abb.  mä- 
I  natag  (*manintag?)  Tl.  'iWoutag';  pgl.  ubl. 
maandag,  anglf.  mönandfeg,  engl,  monday  (*m6n 
j  gleid)  moon)  'üJiontag',  anorb.  mänadagr :  bie 
'  gemeingerm.  23euennung  für  lat.  dies  Lunae  (frg. 
'  lundi,  ital.  lunedi). 

Tiüox  Tl.T.,  erft  ul)b.,  am  bem  nbb.  mor: 
pgl.  ubl.  moer,  afäd)f.  mor  9J. ,  anglf.  mor  Tl. 
'2a6)t ,  Sumpf,  engl,  moor ;  entfpred)enb  al)b. 
ml)b.  muor  9Z.  'Sumpf,  feiten  '2Jieer';  bagu  faum 
anorb.  mo-r  (@en.  m6-s)  Tl.  '2J?oor,  bürre  §eibe'. 
ä5ielmel)r  ftebt  al)b.  muor  fomie  anglf.  mor  (got. 
*m6ra-  fel)lt)  SU  Tl  e  e  r ,  nbb.  mori,  anglf.  m^re, 
got.  marei  in  3lblaut§Perbältni§,  ober  fall§  r 
burd)  9t^otaäisniu^5  au^  s  entftanben  ift,  gebort 
bie  Sippe  mit  al)b.  mbb.  mos  'Sumpf  äufammeu, 
ma§  aber  nod)  ben  5öemerfungen  unter  2J?oo§ 
menig  mal)rfd)einlid)  ift. 

aWooä  T.  am  mbb.  al)b.  mos  T..  '2«D0«, 
2)?oor,  Sumpf  (mober  frj.  mousse  '2too§');  ent= 
fpredjenb  ubl.  mos  'Dtoo?*,  engl,  moss  'iPlooS, 


mvp§ 


—     261 


niorfcf) 


©untpf,  anorb.  mose  SDJ.  '3J?oo^,  Sumpf,  11)0311 
anorb.  myrr  (engl,  mire)  'Schlamm*.  3n  3(b= 
Iaut§üer^ältnt§  fte{}eii  l^teräu  angtf.  meos,  a^b. 
mios,  mi)b.  mies  9W.91.  '3Jloos',  baf)cr  iiod)  itf)b. 
2)?teö.  Sie  Scbeiitiingen  '2IJoo§  itnb  Sumpf 
ftiib  burdö  ben  S'JitteUicgriff  '2)^oo§['obeu'  su  üer= 
eintgen ,  mey{)alb  bie  3(niia[}me  §iueicr  urfprgl. 
üerf(f)tebeneu  SBovte  *mosa-  'i^loos*  (:  *iniusa- 
'2)?oo§',  aljh.  mios,  angl).  meos  'iFfoo§')  unb 
mosa-  'Sumpf  (:  mosa-  '2JfoDr',  al)b.  muor,  ögl. 
ajJoo§)  utd)t  empfef)(en§ipcrt  tft.  @ot.  *musa- 
:  *miusa-  'iWooS'  gehört  3U  aflon.  müchu  'üJloos', 
Itt.  musai  'Scf)tmmel,  S?al)m'  unb  lat.  muscus 
'3Jioo§',  iDeIcf)e§  Ie^tcre§  ein  ab(eiteubc§  c  füv  sc 
hat;  baju  nocf)  fivTa  '2Jiie§mufdjef  (für  *uvoia) 
unb  /iiva^  (für  */(t'(ra^)  '3)f  ie§mnid)er.  —  2)te  58e= 
beutung  'Sumpf  ift  nodi  fdjanib.-baicrifd);  ügl. 
3?ad)auer  SfiooS. 

9Jio))§  3}?.,  crft  nl)^. ,  ane  beni  iibb.  mops, 
nbL  mops  unb  mop  'SRops'.  3n  einer  germ.  Sßg. 
mup  "ba^i  @eftc^t  ueräieijen,  Ji-'flßcn  inad)en'  ogl. 
fpät  ml)b.  muff  mupf  3JJ.  '2>eräiel)en  bc5  3}?unbe§', 
nbl.  mopper  'ein  mürriicöe§  (5}efid}t  iuad)en',  engl. 
mop  'uerjerrtee  ©efidjt,  Jva'i»^"  mad)en',  mittel- 
engl.  moppe  '3krr'.  9H)b.  ÜJJop?  in  bcr  Se= 
beutung  'bummer  iWenfd)'  läßt  fid)  o^nc  3»= 
Sie^ung  be§  Int.  3Intornamcn§  Mopsus  nu§  ber 
bef)anbeltcn  Sippe  begreifen,  njie  ba^i  mittelengl. 
2Bort  3cigt. 

aHoraft  a)J.,  erft  nljb.,  auc-^  bein  nbb.  moras; 
ngl.  nbl.  moras  moeras,  engl,  morass ,  mittel^ 
engl,  mareis:  bie,  luie  bie  ungerm.  i3etouung 
geigt,  cntlel}nte  Sippe  entftnmmt  am  beni  Vornan.; 
Ogl.  ital.  marese,  frg.  marais ,  mint,  maragium 
'ÜKoraft,  Sumpt'.  2)n§  0  ber  germ.  Sorte  be= 
rul)t  auf  Slnleönung  nn  SJloor.  2em  Sd)mnb.= 
33nter.  feljtt  bn§  Sort. 

SUtor^el  5-  1U§  ml^b.  morehel  morliel,  fpnt 
ül)b.  morhila  5.  '2Jtord)ef  (nbl.  morille  'I>iord)er ) : 
bie  fc^einbnre  SIbleitung  ju  beut  unter  9JiöI)re 
nufgefteöten  altbeutfdjen  morha-  'gelbe  9lube' 
toirb  unter  SBurjel  erflärt.  Sd)mterigfeit  mac^t 
bie  fd)lüäb.--baier.  9iebenforin  maurache  moraä/ 
moro;^.  I 

9)lorb  3}h  nu§  ml)b.  mort  (-desj  m.dl.,  al)b. 
mord  5i.;  Ogl.  aiöd)f.  morth,  nbl.  moord,  anglf. ' 
anorb.  morS  'ajiorb*:  mit  ber  gemeinfamen  S8e= 
beutung  'nbfidjtlidjer,  Ijeimlidier  Jotfdilng'.  (5)ot. 
*maürp  31.  fe^lt;  e§  berulit  ouf  Oorgerm.  mrto-m 
dl.  unb  l)at  urfprünglid)  cinfnd}  ';X:ob'  bebeutet, 
ba  bie  burd)  alle  ibg.  Xinlefte  mcit  oerbreitete 
2Bä.  mor  'fterben'  bebeutet,  ä^gl.  ffr.  Jßj.  mr 
'fterben',  mitä-m  92.  'Xob',  ami-tä-m  'IInfterblid)= 
feit',  mitas  'tot',  märta-8  'fterblid)',  amrta-s  'un= 
fterblid)',  mrtyüs'Xob';  Int.  morior 'fterben',  mor- 


tuus  'tot',  mors  (ffr.  mrti-s)  'Xo'i)\  afloö.  mrütvü 
(Int.  mortuus)  'tot';  lit.  mirti  'fterben',  mirtis 
'2;ob'.  Sem  @ried).  fet)lt  inie  nndi  bem  Slltgerm. 
bie  ftarfc  SSj.  mr,  bn^n  erijielten  fid)  bie  SIbleitungen 
ßoorö^  'fterblic^'  (für  *." 00 1:6^) ,  daßonroc 
'unfterblid)'.  3tnd)  nltir.  marb  'tot'.  3m  @erm. 
bat  bie  2Ö3.  bie  23ebeutung  'nbfic^tlic^e,  ^eimlidic 
Sötung'  angenommen,  mobei  bie  ältere,  burd) 
2; ob,  fterben  erfe^te  Sebentung 'fterben,  Job' 
unterging ;  ml)b.  mort  'tot'  ift  bem  frj.  mort  ent^ 
lel)nt.  —  Sgl.  nod)  got.  maürpr  9h  (e§  märe  ffr. 
'mrtra-m),  auglf.  mordor  dh  'Tlüxh\  engl,  mur- 
der;  ba^U  at)b.  miirdiren,  got.  maiu-{)rjan  'er- 
morben';  bal)er  frj.  meurtre,  mint,  mordrum 
'ÜJforbtf)at'. 

^Rorgcn'  Tl.  nno  gleid)beb.  inl)b.  morgen, 
ai)b.  morgan  Tl. ;  ngl.  afädlf.  morgan,  nbl.  mor- 
gen, nnglf.  morgen  mergen  Tl.,  engl,  morning 
(mit  ber  Jlbleitungsifilbe  ing  mie  in  evening 
'3(benb'j,  anorb.  morgunn  nnb  myrgenn,  got. 
maürgins  Tl.:  geiueingerm.  Se^eidinung  für  bie 
erfte  2age§l)ölfte  Oom  S^ageeanbrud)  an.  Sie 
reicbt  aber  nid)t  über  ba§  ®tvm.  binaii?,  mie 
benn  and)  bie  iPejeidinnngen  lag,  3lb enb  (got. 
undaürns  'l'ctttag'j fpe^ififd)  germ.  finb.  3?orgerm. 
mrkeno-  ober  mi-gheno-  bleiben  uncrflärt ;  man 
bat  an  got.  maürgjan  'fürseii'  gebadjt,  luaS  aber 
feine  flnrc  iöebeutnng  für  9JJ  0  r  g  e  n  ergicbt.  ÜJfit 
meljr  2Babrfd)einlid)feit  bnrf  afloö.  mrüknati 
'finfter  luerben',  mraku  'Jinfternic-'  gur  germ. 
Sippe  gebogen  luerben,  fo  baB  iWorgcn  nie 
'^Dämmerung'  gn  fnffcn  luüre;  ügl.  bie  ^eben= 
tungeentiüicflung  oon  Sommerung.  —  mor  = 
gen  in  ber  33ebeutung  cras  an^  m^b,  morgen, 
ai)b.  morgane  eigtl.  Sat.  Sg.  *am  3}?orgen, 
fpegiell  be§  folgenben  Sage»,  am  folgenben  Tage' ; 
äbnlicb  fr^.  demain  lendemain  au§  Int.  mane. 
Sem  ©ct.  ift  jener  Öebrand)  oon  m  0  r  g  e  n  fremb 
(ügl.  geftern);  bae  3Jorb.  bat  ä  mergun,  bn§ 
(5ngl.  to-morrow  'cras';  mittelengl.  to  morwe 
Snt.  nu§  morge(n) ;  nbl.  morgen  'cras'.  211)0- 
licb  mirb  Sfbeub  Pom  üorigen  Snge  gebraud)t 
(f.  and)  Sonnobenb).  -  9J2orgen  jnr  58e= 
äeicbnung  be§  'Dften'  mie  lat.  mane  auf  romnn. 
©ebiet  and)  biefelbe  2?ebentung  jeigt;  ügl.  ben 
Urfprnng.üon  Offen. 

aHorgcn-  Tl.  '^^-elbtunB'  au^  m^b.  morgen, 
al)b.  morgan  Tl.  'DJJorgen  afy  g'^Ibmofe*:  nad) 
^errfcftenber  3lnfid)t  ibentifc^  mit  2Jiorgen' 
'morgenblid)e  2frbeit  für  [ein  ÖJcfpann,  ma§  ein 
©efpaiin  an  einem  ilforgen  pflügt';  iibnlid)  mlat. 
dies  'tautuni  terrae  quantum  quis  per  diem 
uno  aratro  arare  potcst'.  (i'benfo  mint,  diur- 
nalis  als  'Jyelbmafj'. 

morft^  yibj.,  ein  mb.  nbb.  Sort,  mit  ber  9f eben-- 


Dörfer 


—     262     — 


tmicu 


form  iiiovc':  iiiiuic  3lblcitinuj  au§  bcr  2B5.  murs 
f.  iiUMicv. 

ÜJibrfcr  i^L  niie  glcidibcb.  ml)b.  inoi-sa>re, 
al)b.  morsäri  2)i.;  biijU  fd)iüäb.:n(cmaim.  unb 
f)cff.  iPJ  ö  V  )■  cf)  c  1  'iliörfei"*  iiiib  moifcf).  2)ic 
^aiitucrbiiibuufl  rs  ftatt  rsch  (f.  mitcr  [)err  = 
1" dl c  11 ,  >s> i r i d),  bin' d) c  11  ii)»u.)  crid}ciiit parnöcl 
iiod)  in  }£>iri"c  neben  binl.  i>ivfd)e.  5^ci-  I)b. 
il^ortbilbnng  at)t>.  mors-ari  liccit  eine  2>eiba(ii)S. 
murs  3n  CSrunbc ;  bgL  nt()b.  zermürsen  (mb.  zer- 
mürsclieii)  'jerbrücfen',  fdjlüeis.  morsen  miirsen 
'.sevmalntcn,  ffcin  ftofseii',  nb(.  morzelen 'serreiben, 
jevftüifelu*.  3^aijegen  lucifeii  auf  ha?^  gkicftbeb. 
Iflt.  mortarium  (frv  mortier)  bie  nbl.  mortier, 
iingli.  uiortei-e,  niittefengt.  morter,  engl,  mortar. 

3RÖrtel  Tl.  ail§  mbb.  mortel  morter  Tl. 
'iUörtel':  au§  tnlat.  mortariinn;  ugl,  frj.  mortier 
'ÜUiJrfer,  SJiiJvtel',  luober  aud)  engl,  mortar. 

'öloft  ü't.  aus  uibt).  abb.  most  Wl.  'gäbreuber 
junger  2t?ein,  JBeinmoi't':  mit  anberen  ^Borten 
bev  iJBcinfnltur  (f.  2Bein,  SBinjer,  Sauer, 
SPrcife,  2;orfeI,  ^eldi)  entlef)nt  an§  bem 
lat.  raustum  '2)Joit*,  iüober  auch  anglf.  mittelengl. 
engt,  must,  nbl.  most  'Moit'  unb  auf  vornan. 
3?Dben  itaf.  mosto,  frj.  mout;  ugl.  nod)  nfloB. 
mustü. 

SWojtcrt,  l'ioftrid)  Tl.,  le^tere§  uolf?ett)mo= 
logifd)  unigebilbet  au§  bem  erfteren;  mbb.  mostert 
mustliart  iüi*. 'mit  DWoft  angemarf)ter  ©euf;  ent= 
fpredienb  im  ^)ioman.  ital.  mostarda,  frj.  mou- 
tarde,  ujober  mitteleuql.  engl,  mustard,  nbl. 
mosterd:  ::)(bleitung  tion  lat.  mustum  '2)}oft', 
h)eit  @enf  mit  9Koft  ongemadit  mirb;  ügl.  Senf. 

9Jlottc  J^-.  (obcrb.  bafür  Sd^abc,  ba§  auäj 
in  bcn  oberb.  ^Bibeln  bc5  in.  3iit)i"Ö§-  füi"  2utber§ 
illottcn  üorl)errfd)t;  aud)  5(b.  ^4ictri§  23a§ler 
2?ibe[g(offar  152B  iiberfe^t  Sntljere  IRotten  mit 
£  d)  a  b  e  n)  au§  fpät  m^b.  motte  %.  'Tlotk'  (tt 
entfprang  au§  got.  altgerm.  pp  tüie  in  ^ittid), 
S  a  1 1  e ,  f  p  0 1 1  e  n).  @ot.  *mu]if>6  fefilt ;  bgl.  auglf. 
moJ)|)e  '^\,  mittelengf.  raoI)[)e,  engl,  moth  '2J?otte', 
nbl.  mot  (t  für  tt  am  ]){>)  'iD^otte'.  Saju  einige 
ouffäHige  D'Jebenformen:  mbb.  matte  5.  (got.  *maf)- 
I)aJ,  anglf.  moh[)e  5-,  mittelengl.  moughpe  'Ü}?otte' 
(anorb.  motte  Tl.  'iRotte'  mit  berfclben  5ßer= 
fd)tebung  Don  ]){)  gu  tt  mie  im  9IbI.).  SSteöeic^t 
ift  bie  unter  Sl'Jabe  bet)anbelte  Sippe  bermanbt. 

Wötot  ?i.  erft  n^b. ,  au-3  nbb.  mewe,  nbl. 
meeuw  5-  '3}JöiDe'.  Das  üBort  mar  im  2ll)b.  al§ 
meh  PDrf)anben;  got.  *raaih\vs  fcl)lt;  Pgl.  anorb. 
ma-r  Tl.  'Tlömt'.  2Juf  eine  S'Jebenform  *maiwi- 
meift  außer  ubi.  meeuw  nod)  anglf.  m&w,  engl, 
mew  'ifJöme'  (über  ben  'Jöed)fel  üoii  liw  unb  w 
f.  3(iere).    (im  Dorgcrm.  *iiiaiku-  *maiki-  Ijat 


fid)  in  bcr  Sebcutung  ber  germ.  Sippe  nod)  nid)t 
gefunbeu. 

Tlüdt  ^.''ilannc',  nbb.  Jorm  für  ba'>  feltcue 
ml)b.  rauoche  'perbrief3lid)er  (Mebanfe'.  2^od)  lät3t 
fic^  i^Jucf  e  and)  al^5  regelred)te  oberb.  5orm  für 
ä^Jücfe  faffen,  fo  bofe  eg  äl)nlid)  mie  (S  rillen 
5U  beurteilen  »üärc. 

Würfe  ?s-  f'ii^  >lll)b-  luücke  mucke  J"-  'ÜJJÜrfe, 
fliege'  (baber  ul)b.  bial.  nod)  '/iliegc'),  abb.  mucca 
5.  C^ot.  *iuiigjü  fel)lt  äufäüig;  barauf  meifen 
nod)  f)in  anglf.  myög  J"  cnfll-  »lidge  'ajjürfe', 
afäd}f.  muggia,  nbl.  mug.  2^a§  auorb.  my  dl. 
'TlMc'  legt  bie  2lunal)me  nal)e,  i)a\i  ber  mcftgerm. 
©uttural  fefunbär  ift  mie  in  23 rüde  (f.  and) 
3ugenbj:  gemeingerm.  ^-orm  bcS  "Jlom.  ift 
imnvi,  mo,iU  aud)  gr.  una  ftimmt. 

niudcn  3^^^.  'in  ()alblautcm  Xon  miBPcrgnügt 
fid)  äußern',  erft  frü^  n^b.,  luof)l  gu  fpät  ml)b. 
raügen  'brüllen',  ba»  mit  uv/.äouai  'brüllen' 
oermanbt  fein  fann  (f.  unter  Tl  ü  cf  e).  i8ietteid)t 
gebort  aud)  Tl  u  cf  f  e  r  bamit  äufammen ;  e»  be= 
rul)t  auf  ml)b.  muckzen  muchzen ,  al)b.  muc- 
kazzen  'Icife  rebeu,  mucfcu,  mudfen';  mol)rfd)ein= 
licö  beffer  ,3ict)t  man  biefe  aber  5U  bcr  unter 
meud)cl=  bel)anbeltcn  germ.  2S5.  mük  'fteimlic^ 
t^un'.  2)a5n  gehört  aud)  ba§  erft  n^b.  ÜJJ  ncf  er 
's^eimtücfei',  eigtl.  'religiöfer  Sd)einl)eiliger',  in 
meld)cr  ^ebcutung  ba-3  Jöort  im  crftcn  3?iertcl 
öe§  18.  3al)i"b.  in  ^iwa  ale  i8cäeid)nung  für  bie 
31nl}ängcr  be§  pietiftifcf)en  ^X^eologen  Subbeuö 
aufgefommeu  ift. 

3!JlHrfci  f   mucfcu. 

mutffcu  f.  mucfeu. 

mübe  ?lbi.  a\\^  mbb.  müede,  al)b.  muodi  Slbf. 
'mübe';  ügt.  afäd)f.  modi,  nbl.  moede,  anglf. 
inede  'mübe'  (got.  *m6-I)eis  'mübe'  fel)lt;  Pgl. 
nod)  anorb.  mödr  'mübe'.  2)er  2)ental  ift  eine 
partigipiale  5tbleitung  ju  SBg.  *m6-  (pgl.  mül)cn), 
mogu  mübe  SSerbalabj.  ift  in  ber  iöebeutung  'fic^ 
gemüht  l)abcnb'. 

iöiuff'  Tl.  't^clämer!  gum  23armen  ber  §änbe', 
erft  nl)b.;  awi  bem  nbb.  muff,  nbl.  mof  'i5els= 
muff',  engl,  muif :  ein  neugerm.  2Bort,  sufammen= 
gehörig  mit  frg.  moufle  '3-auftbanbfd)u^',  mlat. 
(fd)on  9.  3al)r^.)  muffula  2Bo  ber  Urfprung 
ber  Sippe  su  fud)en,  ift  noc^  unentfd)ieben;  meift 
benft  man  a\\  mbb.  mouwe  'Slrmel'. 

5!)Juff2  2R. 'Sd)immer,  erft  uf)b.,  gn  nbl.  muf 
'oerfd)immclt,  bumpfig,  muffig';  fpät  ml)b.  müffelu 
'übel,  faulig  iied)en'.  ^aiw  gel)ört  eine  meit  üer= 
breitete  roman.  SiJJpe,  als  bereu  Duette  man  bie 
beutfd)en  SSorte  fa&t;  frg.  moufette  'äJJoberbunft', 
ital.  muffo  'fd)immelig'. 

mucn  3ttü.  am  fpät  m{)b.  muhen  müwen 
mügeii    'brüUcn';    pieüeid)t    Pcrmanbt    mit    gr. 


tnüt)cii 


263 


tninifpfn 


iipy.äofKfi,  tual)rfcf)einlid)cr  aber  eine  juiifle  ono= 
matopoietiid)e  ??eufcl)ö).ifuiui. 

tnül^en  S^tO.  au^  llll)b.  müeii  müejen ,  nl)b. 
iDuoen  )d)m.  ^tw.  'befcfiiücveu,  quälen,  ärgern'; 
nbl.  moeijen  'bcläfticien,  bcmülicn'.  ^a^j  Ükr(uü= 
abj.  m  ii  b  c  fgot.  ^mol^Ms)  meift  mit  beiu  ^t\v. 
auf  eine  gcnieinibg.  SOS.  ni6,  bie  nntcr  ben  ocr= 
manbten  gpradien  3iigc^)örige«  I)at:  gr.  um-Ko^ 
'Wvi{)t,  9(rbeit,  boräüglid)  im  Kriege*,  j-uo-lvc 
'bnrd)  ÜUJü^e  nnb  ?(rbeit  cntfräftet,  matt,  fd)iüadi', 
tat.  mö-les  %.  'l>Inftrengung,  9}{iil)e,  yfot  :c.', 
molior  'fid)  ab  mü()cn'.  —  5JJüljc  Ts-  awi  mbb. 
müeje,  at)b.  muoi  vs-  '9JJübe'  il"t  i^erbalabftraft 
3u  bem  3t»ü.  müf)en. 

9M^le  %.  ou§  ml)b.  mül  (mülej,  a\)\>.  muli 
niulin  ^.  '9}Jiif)le';  ügl.  anglf.  myln,  engt,  mill, 
anorb.  mylim  (entftammt  bem  C5'-ng(. )  a-.  'l'Mifilc': 
faum  eine  germ.  Stbteitnng  aii§  ber  unter  m  a  1}  1  e  n 
bcbanbelten  3Bj.  mal.  C'^er  ift  (_vntlef)nung  an§ 
bem  ipätlat.  gemcinroman.  moHna  'i)Jü()le'  (für 
flaff.4at.  mola)  anäune^nieu;  ügl.  ital.  mulino, 
fr3.  moulin  'älJü^Ie'  (nbl.  molen ,  altir.  mulen 
unb  frat).  mülinit).  ®a§  ed)t  germ.  Sßort  für 
'SJJü^le'  beloa^^rt  got.  qainms,  anglf.  cweorn, 
allb.  quirn. 

9Jtn^mc  3'-  <^^ii"  Oberb.  jeW  faft  überall  an»= 
gcftorben)  an§  ml)b.  muome ,  a^b.  muouia  %. 
'DJintterfcöluefter' ,  andi  'Sditüägerin,  liieiblt(^e 
iNerJoanbte  überljanpt'.  Saß  bie  ältere  2?ebeu: 
tung 'Sllutterid)n)efter' (ügl.  3?afe)  bie  urfprüng^ 
lid)e  ift,  lelirt  ä^enuanbtfdjaft  mit  9Jhitter.  511)b. 
iiiuoma  tneift  auf  got.  *m6na,  lüie  nbb.  möne  nnb 
mittelengl.  mör.e  'Xante'  geigt  (megen  be§  Über^ 
gange»  uou  n  in  m  f.  S)3  i  1  g  r  i  m).  -Sag  SBort  ift 
STofeform  ober  Äinbertüort  für  anglf.  modrie, 
nbb.  mödder  (gleid)  fi^mr.  modryb  'Jante'), 
iueld)e  mit  gr.  urjrgvTa  biefelbe  ^ilbung  tjaben 
(ügl.  äi  e  1 1  e  r  neben  3}  a  t  c  r) ;  banebcn  nbl.  moei 
an§  mnbl.  moeie  '2^ante'.  5ütee  Si)noni)mon 
tüar  anglf.  fadu  '2^ante  üäterlidierfcit§,  5lUiter= 
fd)iDefter*  neben  2J!ater.  2Inorb.  iu6na 'Ü}?ntter' 
unb  bie  gleic^beb.  nbb.  moeme,  lit.  momä,  afloü. 
mama  fc^einen  ä'ofeformeu  für  3}?utter  p  fein; 
ebenfo  nbl.  moei  '9Jhil)mc'  (al)b.  muoia,  gr.  uaTa). 

SDlül^fal  9L  aus  ml)b.  (feiten)  müesal  Jl. 
'2)'?ül)fal':  mittelft  ber  beliebten  9lbftrattableitnng 
-sal  3u  bem  3to.  ml)b.  *müejen,  nl)b.  mül}en. 

ÜRulbe  5"-  au§  nil)b.  mulde  ^\  'l)albrunbe», 
au§gepl)Ite§  ©efäfe  namcntlid)  sunt  ^fleinigen  beä 
@etreibe§,  l'Jel)l=,  iöacftrog'  mit  ben  gleid)beb. 
9?ebenformen  m!^b.  muolte  muolter  multer,  al)b. 
muoltera.  2^a»  uo  Hör  1  nnb  S^onfonant  »ueift 
auf  ®ntlel)nnng  ber  Sippe  bin;  man  legt  i^r 
ba§  tat.  mulctra  'aj?eltfübel'  sn  ©runbe. 

SKÜflcv  Tl.  an^    ml)b.  mülner   mülntere   M. 


(In  beiuabrt  ber  ^^-amilienname  'JJJüUncr,  fouft 
bafür  llj,  a()b.  mulinari  3JJ,  'äJIüIIer':  21bleitung 
an§  9J?ül)le  (abb.  multnaj  ober  birefte  (^-ntlel)-- 
nung  a\bi  miat.  luülinarius  (ital.  mulinaro,  fr^. 
meunier)  'l'JüUer';  f.  l'hible. 

SDlulm  W. 'lodere,  trocfene  (5rbe,  ©taub',  erft 
nl)b.  uadnuei^bar,  aber  luobl  älteren  llrfprungS: 
äu  2B3.  mal  'mat)lcn',  eigtl.  'verreiben',  mogu  and) 
got.  mulda  'Staub,  (i'rbe',  engl,  mould,  f.  unter 
■iBJanlmurf.    23gl.  and)  ©raub. 

5J}uramc'  ?5.  'eine  33ieran',  erft  nbb.,  oon 
wo  in§  ^JJbl.  al-::  mom,  engl,  als  mum.  Ü'fan 
leitet  bie  '-i3e,5e'.dinnng  ab  üon  bem  9{amen  bee 
erften  iBraners  biefe»  i^iereS,  Gljriftian  aJJumme, 
U92  in  33rannfd)iüeig. 

59iumiitc-  t^.  'i^crflcibung',  erft  früb  nl)b.; 
ügl.  nbl.  mom  'ä'iaefe,  S^ermnmmnng',  engl,  to 
mumm  'fid)  mattieren',  baui  afr^.  momer  ')0la-y- 
ferabc  fpielen',  nfrji.  momerie  'l>Ja5ferabe';  mabr= 
fd)einlid)  bangen  fie  sufnmmen  )nit  einem  alten 
2]ierbatftomm  mum  'brummen'.  2?gl.  nbl.  mom- 
melen  'brummen,  fnurreu',  mittelengl.  mummen 
'brüllen',  engl,  mumble  'murmeln ,  brummen', 
nl)b.  m  u  m  m  c  I  n. 

mummeln  3tiü. 'brummen';  f.  unter  ü}himme-. 

Wunb'  Ü.'L  an§  mbb.  munt,  all'i).  mund  9Jf. 
'ilJnnb,  9??aul,  ajJünbung';  ügl.  a)äd}f.  müd  9.1?., 
ubl.  mond  '2JJunb',  auglf.  mud  Tl.,  engl,  mouth 
'iDJuitb,  Tlanl,  'üJJünbung',  anorb.  munnr  müdr, 
got.  munps  2)J.  'iDhinb,  2}canr.  2!a§  gcmeingerm. 
2ßort  mun})a-z  Tl.  fann  auf  üorgerm.  mnto-s 
berul}cn  nv.h  mit  lat.  mentum  's!iun  bei  i)Jcnfd)en 
nnb  Jieren'  red)t  gut  5ufammcnl}ängcn.  3>om 
@erm.  ani  liefje  fid)  and)  i^eriüanbtfc^aft  mit 
SUauI  befürJDortcn,  ha  bie§  ein  alte?  *mu-lo- 
ift,  jene§  *mu-nj)o-  (mit  partisipialer  2lbleitung, 
ügl.  3flÖu)  fein  fann;  pgl.  ffr.  mü-kha 'OJ^unb'. 

5Äunb^  5.  'Sd)ufe'  a\hi  mbb.  al)b.  munt  %. 
'Sd)ug,  öanb' ;  ügl.  anglf.  mund  ',s>anb,  Sd)ulV, 
anorb.  mund  (3-  '.'öanb';  nbl.  nod)  in  mond-baar 
mit  ber  9lebenform  momber  'isormuub',  afäd)f. 
mundboro ,  anglf.  mundbora,  abb.  muntboro, 
ml)b.  muntbor  Th  'il^roteftor,  Xutor';  ügl.  nod) 
3>ormunb,  9}iüubel.  ©hinb  gel)ört  feiue^: 
fatl'3  3U  lat.  niunire  (ü  cwV'^  ibg.  oi,  ügl.  moenia); 
fonbern  c§  ift  luabrfdieinlid)  mit  lat.  manus  '.\?anb' 
murselücrmaubt. 

aJiünbd  Tl.?i.,  erft  nl)b.,  bafür  fpät  ml)b. 
mundelinc  'iDJünbel'  uub  '3>ormunb';  91blettung 
üon  aihtnb^. 

münbig  9tbi.  aus  mftb.  mündec  i)Ibi.  'münbig' 
3U  a)hinb-. 

munfcln  3tiü.  'beimlid)  reben'  (bei  ÜJtatfiefiuS 
1562  Sarepta  216b  218»  munden),  erft  nbb.; 
an§  ber  germ.  2öj.  munk  mfik,  f.  meud)el-. 


iWüitftcr 


jf;i     - 


'})h\\ 


^lÜUIlcr  '.'i.l'i.  lUie-  nillb.  raünster,  al)b.  niu- 
nustiri  munistri  9}.  cifltl.  '.Ntloftev'  (al)ö.),  i)ailll 
(nil)b)  'j^lofterftvcfte,  Stiftofirdic ,  Xoiii';  iu]I. 
illlijll.  uiynster,  ciuil.  miiister  ',NHoftclfird)C, 
l^hniücv':  imd)  lat.  ijr.  monnsterium  'Nlloftcv', 
luohcv  and)  nfvs.  moutier  '>tlo|"tcr,  ^4>fanfivd)e' 
(vc^[.  aiid)  alttr.  munter  nianister  loiuic  a)10ü. 
nionastyri  'i^loftcv'j.  i'Mat.  monasteria  luareil 
mipigl.  cellae  iu  quibus  uiiicus  degit  nionachus, 
bann  überhaupt  '.vfloftcr',  jule^t  '3^om'  quod  ple- 
risque  in  ecclesiis  cathedralibus  monachi,  non 
ut  hodie  canonici,  olim  sacra  niunera  obirent 
(^Mefe  Ü^cbeuruiifl  fdiou  t]ct)cii  t^-nbc  bce-'  11.  3nl)r= 
bunberte).  @Ieidr,citii1  mit  )Sl  n  n  i't  e  r  ift  S»}  ö  n  d) 
cntlcbnt ;  113I.  ?l  b  t ,  i^  r  0  b  ft. 

munter  Jlbj.  au§  in^b.  munter  munder,  af}b. 
niuutar  Jlbj.  'frifd),  lebhaft,  eifrig,  inad)':  lüo^l 
,SU  got.  muudrei  5.  '3icl'  ""^  mundon  ^t\V.  'auf 
criDOo  leben',  fo  ha\i  'ftrcbeub'  a(§  Scbeutung  bc§ 
iHbj.  DorauC'Sufc^en  ift.  il'eiterliin  ift  aflob.  madrü 
'loeife',  lit.  mundrüs  mandrüs  'munter'  urwcrtünubt. 
Übrigen?  fönnte  al)b.  muntar  iuot)I  aud)  mir  aljh. 
münden,  afäd)f.  mt^ndian  'fid)  freuen'  sufammeu- 
ftängen  (germ.  2Ö3.  manp). 

ÜJlÜnjC*  5'.  au§  ni'^b.  mün^e,  ahh.  muni33a 
)y.  'iWünge'.  2)a§  2Sort  ift  bor  ber  I)b.  5öerfd)te-- 
bung  in#  Seftgerni.  gebrungeu  au§  lat.  moneta 
'gcmüu5te§  @elb';  ögl.  augif.  mynet,  engt,  mint 
'3}Jüu5e',  nbl.  munt.  £at.  moneta  ttjurbe  äuuäd)ft 
\oot)\  mit  germ.  STccent  bei  ber  ©tubürgerung 
üerfehen,  moneta;  e  ging  in  i  über  unb  0  murbc 
3U  ü,  fpiiter  ü:  münita  ift  l^lorftufe  für  n[)b.  mü- 
ni^^a.  2)aB  gteidigeitig  mit  bem  röni.  ©elbc 
(Xac.  @erm.  c,  5)  aud)  (at.  2Borte  im  Scginn 
unferer  3eitrcd)uuug  in  (SSermanicn  (Jiugaug  fau: 
ben,  ift  aus  inneren  Örünbcu  n)at)rfd)cinlid) ;  ügf. 
5pfuub. 

Slünje-  Vf.  fo  biet  inie  S'Jinse. 

mürbe  5(bj.  au§  mt)b.  mürwe  mür,  al)b.  mu- 
ruwi  murwi  3lbj.  '^art,  mürbe';  bauebcn  mit 
gleid)er  Sebeutnug  al}b.  marawi  unb  mavo  unb 
mf)b.  mar  (fteft.  marwer),  auglf.  mearu.  2B3. 
mar  ftecft  nod)  in  gr.  f(fcpaivfn  'faffc  pertoclfen', 
ffr.  mlä  'melfen';  haiu  altir.  meirb  'raeidö'. 

murmeln  3t>ü-  au§  möb.  murmeln,  af)b.  mur- 
mulön  mit  ber  9kbenform  murmurön  'murmeln, 
murren':  entroeber  au§  lat.  murmurare  ober  ei)er 
eine  einf)eimifdie  onomatopoietifrfie  58ilbnng;  f. 
murren. 

3JlurmeIticr  dl.,  burdi  bolf^et^mologifche  llm^ 
bilbung  im  fpät  Wlifb.  üerroanbcft  aii^  mf}b.  mür- 
mendin  3i. ,  ai)b.  murmunti(n)  9i.  'ÜJJurmeltier' 
(9?ebenform  af)b.  muremunto  Tl.).  2)ie  le^te 
CuelTe  ift  tat.  murem  montis  (mus  montis,  mus 
muutanus),   motjer  aud)  bie  entipred)enben  itat. 


inarniuttii,  fi\^.  niarmotte.  2}ic  al)b.  ^-orm  mur- 
nuiiiti  ift  an  '-i^ilbuugen  mit  einem  l)b.  3)iininutiö= 
fuffij:  in  (bgl.  Sd)mein,  ©cifj)  angekl^nt. 

murren  ^tw.,  erft  frül)  n^b. ;  hain  bie  gteicfis 
beb.  nbl.  morren,  auglf.  murcnian. 

Wu^  iij.  au§  mbb.  al)^.  muos  31.  'gcfod)te 
Speifc',  bej.  'breiartige  Speife;  ©ffen,  3}Jaf)l3eit'; 
afiid))'.  mos,  auglf.  mos  'Speife'.  6'in  Porau^äU: 
fegeube»  got.  *m6sa-  'Speife'  tonnte  mit  mati- 
'8pcife'  äufammenbaugen,  iubem  *m6sa-  für 
*m6tta-  mit  bentaler  Slbleitung  ftänbe;  bann 
roiive  gcvm.  mat,  porgerm.  mäd  'fod)en,  Speife 
jubcreiten'  al§  äBursct  Porau§5ufe^eu  (loegen  got. 
mats  'Spcifc'  f.  Tl  e  f  f  e  r ,  m  ii  ft e n).  '3)aän  65  e  = 
müfe  ani'  ml)b.  gemüese  (af)b.  *gimuo8i)  31., 
hciv  nl§  5(bleitung  bie  allgemeinere  23ebeutung 
pon  ot)b.  muos  porauSfe^t.    S.  SJJn Steil. 

SDlujC^el  5y.  öli'^  mhi*-  muschel,  al)b.  muscula 
5.  'i1ufd)cr:  axiv  gleid)bcb.  lot.  musculus  3)1. 
entlehnt. 

Würfel  I't.,  erft  nf)b. ,  an^  gleidtbeb.  lat. 
musculus  cutlehnt. 

müfieu  anom.  ^tto.  an^  nihb.  müe^en,  ahb. 
muo^an  ^4>i'ät.  = 'i^räf.  'mögen,  fönneu,  bürfeu, 
müffei:'  (f.  aJhtfse);  Pgl.  afödif.  motan,  nbl. 
moeten  'müffeu,  folleu',  angif.  *m6tan  'bürfeil, 
tonnen,  mögen,  muffen',  engl,  baPon  nur  ba^ 
'^.^rät.  must  (auglf.  moste  'muBtc')  mit  ber  3?e= 
beutung  bee  $räf.  erhalten;  got.  gamötan 'ftatt-, 
''Maxim  ijaben'.  ®er  llrfprung  biefer  Sippe  it't 
jmeifelhaft;  fie  gehört  mohl  faum  5u  meffen. 

WuSteil  3)1.31  5u  i'Jn§  (@cmüfe);  „§älfte 
be§  Vorrat«  an  Speifen,  ber  bei  ßebseiten  be§ 
9}Jannc§  Porhanben  geioefen  unb  am  30.  2^age 
nad)  beut  Sobe,  an  meldiem  mau  jeöt  ju  inPeu: 
ticren  pflegt,  nod)  porhanben  ift;  bie  ,<öälfte  baoon 
gehört  ber  SBitme  unb  bie  aubere  ben  (^'rben" 
(Seffing);  ber  ?lnteil  ber  Wiiwc  heißt  3)lmtei[; 
fd)OU  mhb.  (im  3}Jb.  bc§  2ad)fenipicgel§)  mus- 
teile für  *rauo8teile. 

ajlufter  31.,  früh  nhb.,  aiii^  gleid)beb.  ital. 
mostra ;  pgl.  frj.  montre  (engl,  muster ,  ubl. 
nionster)  'Hlufter':  p  lat.  monstrare. 

SJiu^e  5-  all'-'  iiif)55-  muo^e,  ahb.  muo^a  ^J. 
'freie  3cit,  33equcmlichfeit,  Unthätigfeit',  ahb.  aud) 
'ÜJJöglid)feit,  angemeffene  (Gelegenheit  mosn':  3U 
bem  altgerm.  5j?rät.=^.^räf.  motan  (f.  muffen). 
—  müßig  '.?(bj.  aUü  mhb.  müe^ec,  ahb.  muo^^ig 
freie  3eit  habeub,  unthätig'. 

Wut  3)1.  au§  mhb.  ahb.  muot  3)1.  'Sinn,  ©cift, 
@emüt,  2JJut',  afäd)f.  mod  3)1.  '@emüt,  Simeres, 
§er3,  a)?nt',  nbl.  moed  3)1.  'iDhtt',  auglf.  möd  9h 
'©eift,  ©emüt,  ^erj,  9.1}nt,  (Jifer',  engl,  mood 
'i^aune,  Stimmung',  got.  mods  3)1.  '3orn'.  'Starte 
Secleuftimmung,  heftige  (^-negung'  ift  ber  ©runb^ 


5)hittev 


265     — 


:Un6er 


begriff  bc5  gemeingevm.  Stamiiicc  moda-,  bellen 
Urfprung  über  ba§  6erm.  binau§  niefit  mit  Sicher: 
l)eit  sn  Pcrrolgen  ift.  3J{ögIic{)  ift  bie  beliebte  '^[b- 
leitung  nu?  2?:^.  mä,  o,x.  nalrma.t  'begehren';  ogl. 
bie  flab.  2Ö3.  me  in  süineja  (sümcti )  'tpagcn'.  — 
i^ihb.  g  e  m  u  t  in  ro  0  b  l  g  e  m  n  t  axxv  w\\\\>.  wol 
gerauot  'mutig*  neben  einfadiem  gemuot  'Sinn 
babenb,  geftnnt'.  —  ''M)b.  6  e  m  ü  t  au§  mbb.  »e- 
müete,  ai(i>.  gimuoti  3i.,  eigtl.  Jiloüeft.  jn  3}hit 
'©efomtheit  ber  föebnnfen  nnb  (^mpfinbungen', 
mbb.  andi  'Stinimnng,  3>erlangen',  nbb.  '^renbc'. 
IJJuttcr  7s-  nn?  gleirfibcb.  mbb.  abb.  imiütor  g-.; 
Ugl.  afäctil.  mudar,  nbl.  nioeder,  anglf.  nioddor 
niodor,  engl,  mother  (mit  tli  bei  folgcnbcm  er 
juic  in  father  weather),  anorb.  inöder:  ba§ 
gemeingerm.  3Bort  für  2)hitter,  'i>a%  nur  bie 
@oten  entbehren,  bie  bafür  ai{)ei  (iig(.  (Jibam) 
fagen,  roie  fie  and)  für  'isater'  faft  nur  atta,  nidit 
fadar  gebraudien  (iihulidi  mirb  in  nbb.  l^Ja. 
'Hhttter'  burd)  miime  möme  eigtl.  'ilhibmc'  er^ 
fefet,  fo  and)  2??  u  m  im  Jill  ©ulenfpiegel  1515). 
@etm.  moder  'l^Jutter'  aue  ibg.  mäter-  ift  iDciter= 
^in  ttjie  öiete  anbere  ^Bc^eidinungen  für  3>erroanbt= 
fdiaftlüerhältniffe  (pgf.  ü?  a  t  e  r,  3  cb  m  e  ft  c  r  unb 
2;  0  d)  t  e  r  al?  analoge  :öilbuugeu  auf  -ter)  gemein^ 
ibg.;  ugl.inb.mätf,  qx.  nyjTrjO  iidrr^o.  lat.mäter, 
aflob.  mati,  nltir.  mäthir  (lit.  m6t6'(F-hefrau*).  Ser^ 
tranbt  finb  außer  SLiJubme  unb  feiner  ©ippe  nod) 


gr.  uaTu  'üJlütterdien'.  Ob  biefen  2öortcn  eine 
iDg.  äü,v  mä  in  ber  53cbentung ',',umeffen'  (2J?ntter 
'Sumefferin,  3i't<-'ilerin'?)  ober  in  öer  im  ^tltinb. 
auftrctenbcu  3?ebcutuug  'bilbcu'  (Don  ber  ßeibe?^ 
rrud)t  im  lUiutterleibe)  jn  ßrunbe  liegt,  ift  un= 
iiemifj.  —  i^i  n  1 1  e  r  f  r  e  b  ?  'fd)allofcr  ii^reb-5*,  eigtl. 
'.^reb§  ;^ur  3cit  be^  Sdinlenmedifel?'  bat  mit 
3Jtntter  nrfprgl.  uid)t§  ju  tbnu,  e§  enthält  üieU 
mehr  nbb.  muter,  hb.  3)Jaufer  (lat.  mütare); 
ngl.  ma ufern. 

^\\%t  ^•.  an?  fpiit  mbb.  mützo  mutze  ?;. 
'iiJüBe',  ba?  Dcrfürstc  'iiebenform  ^u  gleidibeb. 
arrauz  almuz  ift.  obre  Quelle  ift  mlat.  almutia 
armutia  almutium  eigtl.  'amictus  quo  Canonici 
Caput  humerosque  tegebant',  fpiiter  audi  uon 
ßaien  getragen;  bie  2?ebeutung?entmicflnng  ift 
ähnlidi  bcrienigen  unferer  Sfappe.  Wlat.  al- 
mutia, beffen  Urfprung  ^urd)au?  bunfel  ('mau 
faf5t  al  al§  arab.  ?lrtifel),  crfdieint  im  ^Homau. : 
ogl.  frs.  aumusse  aumuce  '(5borpel5',  morau?-  engl. 
amice,  unb  fpau.  almucio,  prou.  almussa. 

raupen  Sttu. 'oerbrießlid)  fein'  au§  mucfßen, 
".nie  'BIO}  au§  33 1  i  f  5 ,  f  di  m  a  fe  e  n  au§ 
fdimacfejen;  aber  nbb.  aufmutjen  'öor: 
tuerfen,  tabeln'  au?  mbb.  üfmützen  'anfpußen, 
fdimürf'en',  mbb.  mutzen  mutzen  'pu8en, 
idjmüdeu';  anfmu^en  ift  alfo  'heraueftreidien', 
aber  in  tabelnbem  Sinne. 


Vi 


no  ^artif.,  erft  nbb.,  bem  3J?hb.  fremb ;  faum 
eine  mit  bem  ^Tafl^pactifel  na,  bie  91otfer  (abb.) 
am  Sd)tuB  unb  in  ber  l^^itte  Perneiuenber  ?yrage: 
fäße  gebraudit. 

Stabe  5'-  aU'5  mhb.  nahe,  ai)b.  naba  5-  '^ytab- 
nabt';  entfprechei^b  in  gleidier  $8ebeutung  nbl. 
naaf  aaf  nave  (f.  9iäber,  Ülatter),  anglf. 
nafu  fy.,  engl,  nave,  auorb.  nof  ^•. ;  got.  *naba 
%.  fehlt  sufätlig.  ©ort  unb  Segriff  finb  altibg. 
(®rbf.  nobhä) ;  pgl.  altinb.  näbhi  }y.  unb  näbhya 
91.  'Olabnabe'.  3roeifel§obne  ift  bie  unter  9Jabel 
bebanbelte  Sippe  mit  ber  i^ebeutung  'Dkbel'  ur= 
üerttianbt,  roie  benn  im  3nb.  ba^  eben  ermähnte 
näbhi  audi  'Diabel'  bebeutet  mie  ba^  mit  abb.  naba 
lautlid)  fidi  becfenbe  lett.  naba  g-.  'DJabel'.  Späher 
fann  aud)  ba§  Peripanbte  lat.  umbo  (für  *onbo 
*nobho  ?) 'Sdülbbucfel'  5U  umbilicus 'Jkbel'  gc= 
hören;  pgl.  gr.  cuffa/.n^-  'iikbcl,  3d)ilbbucfel'. 
SBegen  be§  SllterS  Pon  3?e3eid)nungen  für  Jeilc 
beS  28agen§  f.  3tchfe,  2ünfe,  Stab. 

ÄI119«,  (^txjmclfgi?*«*  aSErtttbutb.    'i.  Jliifl. 


5Jabcl  aJJ.  aii§'  gleidibeb.  mbb.  nabel,  aijb. 
nabalo  9J1. ;  entlpred)enb  nbl.  navel,  anglf.  nafela, 
engl,  narel,  auorb.  nafle  Ü}1.  '^iabel';  got.  *nabala 
fehlt  zufällig:  ein  gemeinibg.  SBort  in  ben  (Srunb= 
formen  nobhalo-  :  onbhalo-;  pgl.  gr.  nnrfrüoc. 
lat.  umbilicus  (für  *unbilacus  *nobilicus),  ffr. 
näbhila,  altir.  imbliu  '3kbel'.  ijiefe  SBorte  iiub 
uralte  1-  Jlbleitungen  5U  bem  in  9?abe  ftecfenben 
altibg.  nöbha  onbhä  'dlabt,  ^abtV.  Sonft  finb 
bie  altibg.  Seseidinungen  für  Körperteile  meift 
unabgeleitete  9?ilbungen  (f.  §«^3,  Ohr);  bod) 
pgl.  aud)  ba§  3?erhältni»  Pon  9ld)fe  su  lHd)feI. 

t  Slobcr,  9i  ä  b  e  r  Tl.  'iöohrer'  au§  mhb.  n?gber 
nageber  1'?.,  bo§  eine  fonberbare  llmgeftaltung 
froohl  im  2tnfd)luB  an.  9?agel)  für  n§be-ger 
nabe-ger  Wl.  'iBohrer'  ift  (Pgt.  G"  f  f  i  g).  (Jnt= 
ipred)enb  abb.  nagaber  urfprgl.naba-ger'23ohrer*, 
eigtl.  '©er,  Spieß,  fpi^e^  ®ifen  um  5taben  3u 
bohren'  —  anglf.  nafo-gÄr  'j^obrer',  mittelengl. 
nave-g(Jr  nauger,  engl,  auger  'iBohrer'  (megen  be§ 

34 


nadi 


—    26«; 


1hu]d 


fdieiiilHuen  iHbfaUs  ctue5  anlauten^clI  n  üi]l.  ciuil. 
adder  gleid)  nl)b.  Dttcr;  ebcn)o  mit  bcrfelbcn 
(Srfdieiming  nbl.  avegaar  'Sofircr',  Wie  nbt.  aaf 
ave  '?iabe')  gteid)  anbb.  nabuglr,  novb.  nafarr 
'^obrev':  eine  altflerm.  Siifammcnfetjuitq,  roorau? 
fimi.  napakaira  '23ol)vcr'  ciUlefint  ift.    i'gl.  (M  c  v. 

mi^  4>räp.  au§  nil)b.  nach,  af)b.  nah  ^^xcip. 
'nadi,  nahe  bei,  neben';  Dnl-  öot.  nehw  nehwa 
'i^räp.  'na^e  bei' :  ui  bem  5lbi.  nnbc,  nt)b.  mU, 
(jot.  nehws. 

nod^aömen  ^t\v.  in  ber  heutigen  5öebeutung 
feit  (Sv.  Jllbevue  1540  Diction.  Ee"^  üer3cirf)net, 
ieit  bem  9lnfang  be§  16.  ?at)rli§.  iiblirti  (bei 
iL^it^ev  nadiohmcn):  eigtl.  'uaditiifievcn,  nad)= 
mefieu',  3u  Übm  gehijrig. 

9la(^6ar  3}f.  a\\^-  gfcidibeb.  ni^b.  nachgebür, 
nlib.  nähgibür  nähgibüro  9J?. ;  cntl'pvcrfienb  nbl. 
nabuur,  angfj.  nehhebür  3}J.,  engt,  neighbour 
'tifadibav':  eine  gcnieinmcftgerni.  3w^nmnicnict5niig, 
auf  got.  *neh%va-gabur  9.1J.  biniueifenb;  fic  be= 
bentet  'mer  nabe  mit  einem  3niammcn  mo^nt'. 
l<gl.  2?aner  eigtt.  'SBo^tmng'. 

'Jlatöen  Wl.  an§  9teid)beb.  mbb.  nache,  ai)b. 
nahho  3}h;  cntfpred)enb  afädif.  nako,  nb(.  naak 
aak  (megen  ber  j^'O^m  obne  n  )'.  9M  b  e  v),  anglf. 
naca  M.  (fpätev  engt.  an§geftorben) ;  anorb, 
nokkve  W.  '?lacben'.  (^Ot.  *naqa  m.  \ct)U  5n= 
fällig  (f.  aud)  Sab  n).  :3^cr  Urfprnng  ift  bnnfet ; 
Lneüeid)t  finb  tat.  näv-is,  gr.  ''«i-,,  ffr.  niiu-s 
Dcvluanbt,  fatt§  ibg.  nav-  5«  gernt.  uaq-  tüerbcn 
tonnte  (bgl.  quecf).  9fn?  bem  6erm.  ftammt  frj. 
accon  'S5oot'. 

^la^riiSöt  5'-  nflgemein  crft  im  18.  Jahrb.  üb= 
tid),  im  17.  oa^r^.  nnr  '3[liitteitnng  snm  Xar= 
nad)rid)ten,  3(niüeifung'. 

not^jt^Iagcn  f.  @efd)ted)t. 

9iätfijtc  2>L,  fubftantiPierter  Superf.  p  nabe; 
ugt.  abb.  nähisto  9Jh '9? ad)bar' ;  got.  bafiir  neh- 
wundja  2)J.  '5Jäd)fte'. 

'Jlatftt  5-.  ans  gfeidjbeb.  mt)b.  al)h.  naht  g'- ; 
entfpred)enb  got.  nahts,  anorb.  nott,  angtf.  neaht 
niht,  engt,  night,  nbt,  nacht,  afädif.  naht  ^•. : 
gemeinaltgerm.  naht-  ^\,  an§  gemeinibg.  nokt- 
'91ad)t'  berüorgegangen.  2Sgt.  lat.  nox  (@t. 
nocti-j,  gr.  n'i  (^wy.T-),  ffr.  nakta-  naktan- 
9(1.,  ndkti-  %,,  ttt.  naktis,  aftoP.  nosti.  S)an 
baö  SSort  91acbt  allen  ibg.  3biomen  gemeinfam 
ift,  lüäbrenb  fie  in  ber  ^eäcid)nnng  für  'Jag' 
bebeutcnb  bifferieren  (f.  Sag,  ober  oud)  :?enä), 
berubt  wobt  barauf,  bah  man  in  ber  ibg.  2Sor= 
seit  nad)  9Iäd)ten  ftatt  nod)  Sagen  ääblte;  Dffefte 
biefer  3äl)tung  3eigcn  fj  a  ft  n  0  di  t ,  2Ö  e  i  b  n  a  d)  = 
ten  nnb  engt,  fortnight  'pierjebn  Sage',  sen- 
night  'ad)t  Sage'  (Pgt.  D  ft  e  r  n ,  C  ft  e  n ,  onc^ 
(©onnabenb).    9hir  wenige  ©runbbegriffe  ber 


3eitred)nung  roic  Wonat,  3abr  finben  fid) 
Derbreitet. 

92a(i^tigaQ  fV-  an»  gleidjbeb.  mbb.  nahtegal, 
al)b.  nahti-gala  ^\ :  eine  ben  loeftgerm.  Spradjen 
gcmcinfame  ^ßescicbnung  für  'luscinia',  eigtl. 
'9iad)tfängerin'  (sn  altgerm.  galan  'fingen'); 
afäd)f.  nahtigala,  nbl.  nachtegaal,  angtf.  nihte- 
gale,  engl,  nightingale. 

9larfcn  3)}.  an§  mbb.  nacke  nac  (@en.  -ckes) 
Ü}J.  '^interbanpt,  SJacfen',  abb.  nac  hnac  (cch) 
aß.;  ügl.  nbl.  nek,  angtf.  hnecca  3}J.  'Slocfen', 
engt,  neck,  angtf.  hnecca  Si?.  '??acfen',  engl, 
neck ,  anorb.  hnakke  9?{.  'öintcrbaupt'  (got. 
*hnakkii  *hnikka  feblt).  3'"  Sd)mab. -Jyränf. 
gilt  für  9Jarfen  mcift  3tntc  ober  ©enicf,  im 
93aier.  ©enäcf  (merfmürbig  ift  baier.  nacken 
'S?nod)cn').  Sie  9lbtantsform  mit  e  (angtf. 
hnöccu)  neben  a-o  bcmaf)rt  haS  '*M)b.  in  @e-- 
nicf;  eine  ängcbövigc  (Jovm  mit  Rabiat  im  3"^ 
lant  fdjeint  engl,  nape  (angtf.  *lmapa?)  jn  fein. 
9(u|5evbalb  be§  C^crm.  bürftc  attir.  cnocc,  attbret. 
cnocli  'öügct,  (vibebnng'  (Stamm  cnocco-)  per^ 
manbt  fein. 

nodt,  nadenb  i'tbj.  aui^  gteid)beb.  ml)b. 
jiacket  nackent ,  ot)b.  nackut  nahhut  2Ibj. ; 
entfpredienb  in  gteid)er  '-öebentnng  nbt.  naakt, 
anglf.  nacod,  engt,  naked,  anorb.  nokkvedr,  got. 
naqa[)s:  parti^ipiale  3fbleitnng  (f.  falt)  naqo-da- 
naqa-da-  aiis  üorgerm.  uogeto-  (attir.  nocht 
'narft'  ane  ©rbf.  nokto-).  3m  3iib.  bafnr  nagnä 
mit  partipiäialcm  na  für  ta ;  obne  5tbteituug  finb 
gebitbet  aflop.  nagti,  lit.  nugas  'nacft'.  Seitere^ 
über  bic  ibg.  Ss.  nog  (ba5n  and)  tat.  nüdus  für 
*iiovdus  *nogvidus?)  ift  nid}t  ermittelt.  Sie 
SBortgruppe  ift  fultnrgefdiid)tlid)  intereffant,  meil 
fie  btn  C^icgenfa^  bey  nid)t  Stacften,  b.  b.  be§ 
iBefleibcteu  birgt  nnb  fomit  eine  2trt  Sleibung 
für  bic  ätteften  ibg.  3«ftnn'>e  3"i'  2)oran§fel5nng 
bat;  f.  and)  ba  r. 

^Inbel  'S.  an§  gleid)beb.  mbb.  nadel,  abb. 
nädal  nadahrj. ;  entfpred)enb  got.  nej)la,  anorb. 
nal,  anglf.  nsedl  njedl  J-. ,  engl,  needle,  nbl. 
iiaald,  afäd)f.  nädla:  gemeingerm.  23itbnng  fiir 
'yjabef  mit  Süffig  I)lö-  (tlä-)  an§  ber  gevm.  2B3. 
ne  (iJ^abct  etgtt.  *3n[trument  3um  5iäben')  in 
n^b.  nät)en. 

finget  9)J.  an§  mt)b.  nagel,  at)b.  nagal  3JJ. 
'^lagel';  entfpred)enb  afäd]f.  nagal,  nbt.  nagel, 
angtf.  naegel,  engt,  nail,  anorb.  nagl  '3taget*; 
got.  *nagls  ift  sn  erfd)lie&en  an»  bem  belegten 
3tlD.  nagljan  'nageln'.  Sie  Weftgerm.  SBorte 
t)aben  meift  bie  Soppelbebeutnng  '9'Jagel  am 
3-inger  ober  an  ber  3ebc'  nnb  'l)öt3erner,  eiferner 
3kgel'.  Sie  erftere  2?ebcntung  ift  nad)  ber= 
jenigen  ber  entfprecbenben  SSorte  in  ben  übrigen 


nagen 


267 


l>Mrbe 


ibg.  I>taleften  bie  ur)t)rüngncf)c  (im  Jlnorb.  unter= 
fd)etbet  man  nagl  '^ingernagct'  imb  nagle 
'^öläcnicr,  eii'crner  ißagel").  @crm.  nagla-  etU= 
ÜH'oiig  ait§  ibg.  noghlo-,  rcfp.  nokhlö-;  btimit 
ygl.  altiitb.  nakhä  Tl.  9J.  '9kge(  an  Jingeru 
unb  Sf^ei'/  ^tl•aUe  be§  25ogcl5',  gr.  ocj;;^-  (9iom. 
oi'v^)  'Pralle,  9?age[,  Slaiie,  §uf',  bann  aucf) 
'§afen',  lat.  unguis  'i^Iauc,  Stratlc',  altir.  inga 
(bretOll.  ewin)  au§  enghwena,  affoü.  uogüti 
'9?agel,  f  rallc'  (p  aiToü.  noga  'J-uß');  üt.  nägas 
'5'ingcntagcC,  nagä  '^ferbe^uf.  (Sine  ibg.  SBj. 
nokh  nogh  ift  mibcfaniit;  man  barf  fic  nid)t  in 
nagen  iudjen,  beifen  ?Ba.  forgerm.  ghnagh  mar. 
2.  Dielte. 

nagen  S^w.  am  gleidjbeb.  m()b.  nagen,  a^b. 
nagan,  ältere  al)h.  9?ebenform  gnagan;  ügL  afädif. 
gnagan,  angl).  gnagan,  engl,  to  gnaw  'nagen', 
anorb.  gnaga  'nagen',  daneben  eine  ^orm  mit 
k  ftatt  g  im  3lnlant,  nb(.  knagen,  anbb.  cnagan, 
and)  f)b.  knagan  'nagen';  bie  (^-orm  nagen  ift 
an§  ber  ^-orm  g nagen  entftanben.  T^-ik  bie 
germ.  ^^3.  gnag  knag  f)at  ficf)  nod)  feine  (vnt= 
fprecfmng  aufeer()a(6  be§  @erm.  gefnnben. 

ttfl!^  2lbi.  an§  mllb.  nach  (ffeEt.  naher),  af)b. 
näh  (fteft.  naher)  3(bi.  'nal)e':  entfpred)enb  ajöcf))". 
nah,  nbb.  nbl.  na.  angl).  neah,  engl,  nigh  Stb]. 
'nahe'  (mosn  ber  Äomparat.  angl).  near  3{bb., 
engl,  near  'nal)e';  Superl.  next,  engl,  next); 
anorb.  nar,  got.  nehws  'na{)c'.  Xie  got.  ©tamm« 
form  nehwa-  (Weitere 2lbleitnngen  f.  unter  3} ad)' 
bar  unb  unter  nac^)  märe  auBerl)alb  bes  @erm. 
ala  neko-  neqe-  gu  ermarten ;  ober  nirgenbS  geigen 
fid)  io[d)t  5vormen ;  gr.  lyyv^-  'na^c'  becft  fic^ 
lautlid)  ebenfomenig  lautlid)  mit  na^c  al^  ffr. 
nähusa  'benadibart'.  —  nafjc  2lbi).  au»  mftb. 
nähe,  aij'ö.  näho  'ilhü.  'naijt'.  —  Xa^u.  noc^  9i  ä  ^  e 
5.  au§  ni:^b.  neehe,  at)b.  nähi  5'-  '9?ä:^e':  2tb= 
ftraftum  3um  Slbj.  näh. 

nä^en  B^i»^-  fiu»  gleid)beb.  ml)b.  ncejen,  al)h. 
iicäjan;  entfpred}enb  nur  nbl.  naaijen:  got.  *naian 
fe^lt,  ebenfo  entbehren  bie  anbcrn  germ.  2)ialefte 
"aa^  S^itoort.  Xofe  ber  barin  entf)altene  25erbal= 
ftamm  ne  einmal  bei  ben  germ.  Stämmen  meiter 
verbreitet  mar,  folgt  an^bem  gemeingerm.  S'l ab el 
Tneplo) ;  bgl.  nocb  3?  a  l)  t.  3luöerl)alb  beä  @erm. 
finbet  fid)  eine  SSg.  ne  (sno)  'fpinnen',  bie  man 
mit  ber  SBj.  üon  n  ä  t)  e  n  jufammenftellt ;  ögl.  lat. 
neo,  gr.  Vio)  'fpinne',  i'ijitn  'Jaben',  rijr^ov 
'JRocfen';  bagu  eine  2Ö3.  snö  in  altir.  sndthe 
'gaben*,  snäthat  '^^abel'  (ogl.  ©d)nur).  S)ie 
(Sippe  ift  mobl  bnrd)  iiorbiftürifd)e  @ntlel)nung  üon 
einem  Solfe  5nm  anbern  geiuanbert  (ügl.  tn  a  ^  l  c  n), 
fo  baß  näljen  fein  ed}t  germ.  SSort  märe. 

nafiv  in  nabr^aft  au^J  ml)b.  nar,  abb. 
nara  5-  ''^^'^''^cffi'ig  /  @rl)altnng ,   Unterl)aUnng'. 


—  Sagu  bie  Slbleitung  91  a  b  r  u  n  g'  5-  au^  m^^- 
narunge  i5.  'Untcrljalt,  Dlabrung":  fu  uäl)ren. 

näl^ren  ^t\V.  am  nibb.  nyrn  nr-rigen,  ai)h. 
n^ren  iie^rian:  eigtl.  .staufatiü  ^ngeuefeu,  alfo 
'genefen  madien,  gefnnb  madien,  beilen,  erretten, 
am  2tbcn  erbalten'.  2)ie  Sebentung  ift  jdjon 
mbb.  nad)meiebav;  entfprcd)enb  afäcbf.  n^rian, 
anglf.  n^rigan,  got.  nasjan  'erretten';  Übergang 
be§  got.  s  (für  z)  in  meftgerm.  norb.  r  im  Stamnu 
aualaut  bei  iianfatioen  ift  ^egel  (ogl.  l  c  b  r  e  n j ; 
bajn  anorb.  naera.   S.  n  a  b r  b  a  f  t  unb  g e  n  e  f  e  n. 

'Halft  Z'-  flu^  glcid)bcb.  mbb.  ai)b.  nät  5.; 
cntfprccbenb  nbl.  naad:  5U  näbcn,  2ßä.  ne  (got. 
*ne-p8).  ^a^n  al)h.  nätäri  nateri,  mbb.  näta;re 
3R.  '9täber,  Sdjuciber',  ttjogu  al§  '^-tm.  mbb. 
nätterin,  nbb.  9J  äbter  in.    ®.  Dia  bei. 

naiü  3tbi.,  crft  im  borigen  Sabrb.  an«  frg. 
naif  entlebnt. 

yiamt  W.  ane  gleidjbeb.  mbb.  uame ,  abb. 
namo  9)1.;  cntfpredjeub  in  allen  germ.  unb  ibg. 
Spradien:  ein  23ort  Dom  bödjften  3tlter  nnb  ber 
meiteften  '-Verbreitung:  ügl.  a)äd)f.  namo,  nbl. 
naam,  auglf.  noma  nama  9J}.,  engl,  name,  got. 
namo  91.,  anorb.  nafn  91.  (für  *nainn)  '91ame': 
gleidibebeutenb  mit  ben  eutfpred)enbcn  ffr.  nama, 
gr.  (i-vnuf/.y  lat.  nomen,  afloü.  imf;  (auö  *in-men 
*n-men)  91.,  preufe.  emmens,  altir.  ainm.  Xa§ 
ibg.  ©runbroort  mag  noman  gcloutet  ^aben  (auf 
ibg.  nomeu  meifcn  mbb.  benuomen  benüemen 
unb  nbl.  noemen  'nennen') ;  bod)  ma^t  ba§  aflon. 
altir.  2Bort  lantli($e  Scblüicrigfeit.  5i"über  beutete 
man  gr.  oroua,  lat.  nomen  au§  ber  ibg.  2B3.  yv('i- 
gno- 'crteunen'  (ögl.engl.  to  know,  f.  fenncn), 
fo  ha^  jenes  ibg.  nomen-  für  *gn6raen-  ftebcn 
unb  '(Srfennung^mittel'  urfprgl.  bebeutet  baben 
mürbe.  3lnbere  leiten  91  amen  au§  SBg.  uem  in 
nebmen  ab,  fo  bafj  ber  91ame  fo  biel  als  bae 
'2Iugenommene' märe.   S.  nodi  nennen. 

'Hap^  9)1.  aüi  mbb.  napf,  al)b.  napf  für  älteres 
hnapf  9)1.  'i3ed)er,  Sd)ale';  cntfpred)enb  mnbb. 
nbl.  uap  '91apf',  anglf.  hnsep  (@en.  hnreppes) 
'23ed)er'.  Xunfeln  llrfprungsi.  2)ie  germ.  Sippe 
braug  in»  9'loman. ;  ögf.  ital.  nappo,  fr^.  hanap 
'Sedier'. 

9iarbe  S'-  (ini  Oberb.  fd)einbar  menig  befannt) 
ane  gleidjbeb.  mbb.  narwe,  fpät  abb.  narwa  fj., 
eigtl.  '(?nge,  isereugung':  fubftantiüiertes  genuin- 
eine-o  Slbj.  narwa-  (afäd}f.  naru,  anglf.  nearu, 
engl,  narrow)  'eng'  (bgl.  91ebrnng).  9Iu6er= 
!^alb  be§  @ernt.  ngl.  lit.  ner-ti  'einfäbeln',  narvä 
'3ellen  ber  !öienenfönigin"? 

9larbe  J.  am  gleidjbeb.  mbb.  narde .  abb. 
narda  3'-  •  iwd)  gr.-  tat.  vügdo^  nardus  ,  burd) 
öibelüberfeeungen  and)  in  anbete  Spradjgebiete 
eingcfübrt. 

34* 


:ium- 


■JH8 


-^\n'fe 


■Warr  3)?.  au§  nt^b.  nmbb.  uarre  SDJ.  *%i}or,  j 
9Jarr',  afjb.  narro  3J?.  'i^errücftcr' :  ein  eigtl.  nur  ' 
beuticfecS  ©ort ,  üon  biircftau«  bunfler  §erfunfr.  | 
Xie  Jlbleitiing   am  einem   miat.   nario  'i>laicn=  I 
rümpfer,   Spötter'  befriebigt  niefit,  ha  hai  lat. 
iSorr  eine  anbere  5orm   in   2'enn"d)Ianb   f)ätte 
ergeben  müfien.    Cb  ai)b.  snun-ing,  ml)b.  snür- 
rinc  ''i'offcnreiBer ,  ÜJarr'  perwanbt  i'inb?    iögl. 
S  d}  n  n  r  r  e.  j 

5lorU)aI  ili.  'SeeeinI)orn' ,  erft  nf)b.,  ent(ef)nt ' 
aua  bän.  fd)ß)eb.  narhval  (gleicf)  anorb.  nä-hval), 
ipoljer  andi  engl,  nurwal.    3)er  Uriprnng  biefer 
uon  liiorben  Porgebrungenen  Sippe   ift   bunfel; 
^a^  Sipeite  ÜSortelement  f.  nnter  2Balfiicf). 

nafd^cn  3^®-  o»^  ni^b.  naschen,  af)b.  nascön 
'i^ecferbiffen  geniefeen,  nafcfien':  für  *hnask6n  gu 
got.  hnasqus  'roeicfi,  sart',  angif.  hn^sce  'roeicf), 
äart',  engl,  nesh? 

9lofc  (5.  auä  gleicf)beb.  m^b.  nase,  aiib.  nasa 
fi". ;  entfprerfienb  in  ben  übrigen  germ.  Sialeften : 
got.  *nasa  fef)It  sufätlig;  anorb.  nos  5-  (für  *nasu 
*nas6),  anglf.  (mit  2{blaut  a  :  o)  uasu  uosu, 
engl,  nose  (bie  5'Otm  mit  a  in  ber  Stammfilbe 
crfd)eint  in  safilreicften  anglf.  3ufanimenfe§ungen 
ala  U8BS-),  nbl.  ueus.  SSie  anbere  SBeaeicfinungen 
für  Körperteile  ift  aud)  biefe  gemeinibg.  (f.  Singe, 
5uB,  §2^3,  £:i)v,  SHere,  3aftn  uf».);  bgl. : 
altinb.  näsa  nas  ^'v  afloP.  uosü  3JJ.,  lit.  nösis, 
lat.  näsus  näres.    S.  nod)  9iüftern.  I 

Slafcnftükr  2)?.  im  18.  ^al)vl).  allgemein  üb=  j 
üdj.  im  17.  ^al)xi).  aU  ftnbent.  2Bort  auftretenb  , 
r,v  S.  Sd)nppiu§  1657  J-reunb  in  ber  9iot  S.  57). 

nofcweiö  2(bi.,  uriprgl.  ein  Pon  Spürl)unben 
gebraud)te§  oagbioort,  =  'gut  ipitternb';  fo  fd)on 
m^b.  (13.  Sa^v^O  nasewis,  ha^j  aber  frül)  (all= 
gemein  feit  etma  1500)  auf  2JJenfd)en  übertragen  ift. 

nafe  3lbi.  au§  gleii^beb.  ntl)b.  na^,  aijh.  na^ 
91bj.;  entfprecftenb  got.  *nata-,  9iom.  *nat8  'nafe' 
(aU  erfd)lieBen  au»  uatjan,  f.  ne^en);  afäcfif. 
nbl.  nat.  31n  ffr.  nadi  ^y.  '^'tufe'  ^ai^f  '»an  faum 
ba§i  germ.  nata-  anfcfiließen,  roeil  jenes  pou  einer 
2Bä.  nad  'rouf{^en,  braufen'  flammt.  iUcIlei^t 
ipeift  gr.  vorsoog  'naß'  {voriio  'bin  naü')  mit 
ber  germ.  Sippe  auf  eine  ibg.  SBg.  not  nod  (pgl. 
§aB  mit  gr.  /.öroi).  Slucfi  9ie^  ift  Pielleidit 
nod)  uroerroanbt;  f.  9ieg,  negcn.  —  Slafe  9^. 
aus  ml)b.  na^  9J,  'Jlüffigfeit,  geud)tigfeit':  fub= 
ftantipierteS  9kutr.  Pon  naß  2lbj. ,  ipo.sn  ancfi 
klaffe  5".  flU3  m^b.  nt^^^e,  a^b.  n?^^^  5- 

Slation  %,  allgemein  feit  etma  1500  üblid)  = 
fr5.  nation,  lat.  natio. 

Blatter  %.  aul  gletd)beb.  m^b.  näter  nätere, 
af)b.  natara  %.;  entfprecfienb  aiäd)f.  nädra,  nbl. 
adder  (für  nadder;  f.  unter  9iaber,  9}a(^en), 
nnglf.  iiitddrc,  engl,  nddcr  (fllcidjfatl'?  mit  ^Ikx- 


luft  be?  anlautenben  u,  f.  Ctter).  ©ot.  *nedr6 
fe^It,  bafür  mit  Jlblaut  got.  nadrs  2Jt.  '9Jatter', 
anorb.  nadr  nadra  '9iatter'.  2Bal)rfd)einlid)  ift 
lat.  natrix  'iffiafferfd)lange'  mit  ber  germ.  Sippe 
nrperiuanbt  (bod)  mit  Ülnleljnung  an  lat.  nare 
iiatai-e  'fdiipimmen'j;  aber  altir.  natluiir,  t'i)mr. 
nadyr,  forn.  nader  '^ktter'  finb  mit  bem  germ.- 
lat.  SBorte  el)er  uroerroaubt  al^  lat.  (Sutlefinungeu. 

9latur  %.  ous  ml)b.  (13.  Sa^rl).)  nature  unter 
bauernber  Jlnle^nung  an  ba^  C^rnnbmort  lat. 
natura;  fd)on  al)b.  natura. 

t  5laue  %.  (fdimeij.  2)ialefttt)ort)  au^  ml)b. 
näwe  na3we  J.  5K.  'fleinereS  Sd)iff'  bef.  '5äl)r= 
fd)iff';  nid)t  urPeripanbt  mit  lat.  nävis,  fonbern 
oielmet)r  baraus  entlel)nt  unb  gioar  flammt  ml)b. 
naewe  CM^  nävis,  näwe  (al)b.  *näwa)  au§  nä- 
vem;  Pgl.  nod)  3lnfer  unb  3lieme  ''Jiuber' 
aU  lat.  (Snlleljnnngen.  (Jin  bem  lat.  nävis,  gr. 
vavc,  ffr.  näus  'Schiff'  gleid)ea  germ.  (Srbmort 
ift  anorb.  nör  'Sd)iff',  ipeldiex-  ein  mfjb.  *nuowe 
alö  angeftammte  (5:ntfpre(^ung  crmarten  lieBe. 
2tnffällig  ift  allerbingö,  ba\i  ha^  ben  angefül)rten 
ibg.  SSorten  enlfprcc^enbe  germ.  Ilrmorl  fic^  nur 
im  Üiorb.  erljiell. 

Giebel  2)J.  qu5  gleidibeb.  m^b.  nebel,  a^b.  nebul 
2)J. ;  entfpred)enb  afäd)f.  nebal  l5?. ,  nbl.  nevel 
(bafür  im  (Sngl.  mist;  f.  unter  3}? ift).  (Sot. 
*nibala  fef)lt;  im  9üiorb.  gehören  baju  bie  !s1oinpo= 
fita  mit  nifl-  '2)un£el^eit',  mogU  njol  Tcac^t'  (pgl. 
anglf.  nifol  'bunfel').  21öb.  nebul  a\\^  oorgerm. 
nebholo-  fttmmt  jn  gr.  ve<f£'L7]  '2Bolfe,  Siebel', 
i'A/o^-  9h  '2Bolfe,  9Jebel',  lat  nebula  'i«ebcl',  ffr. 
nabbas  9f,  'Diebel,  2öoIfc,  J-eud^tigEcit',  aflop. 
nebo  (St.  nebes-)  dl.  '§immer,  altir.  uel  'ÜBolfe'. 

neben  2lbP.  ^räp.  ans  mbb.  neben,  perfürjte 
9kbenform  JU  eneben,  al)b.  neben  ineben 'neben': 
als  3"lfln'tnenfegung  Pon  i  n  unb  neben  bebeutet 
e§  eigtl.  'in  gleid)er  Sinie  mit';  iibnlicb  anglf. 
on  efn,  ou  emn  =  engl,  anent  'neben',  iügl. 
bai  flfl-  2öort. 

ncbft  $räp.,  erft  frül)  nl)b.,  mit  ber  9ieben= 
form  n  e  b  e  n  ft :  a\x^  bem  91bl.  entlehnt,  tpo  nefifens 
nevens  'nal)e  bei'  {—  neben)  gilt. 

ncden  3tö5-  flu§  öi^b.  (mb.)  nt^ckeu  3tiu- 
'ben  Slppetit  reiäeu',  locsu  ml)b.  (mb.)  nachaft 
'büäl)aft,  Perfd)lagen',  nac-heit  ':Ö03l)eit,  §inter= 
lift'.  2:aä  im  Slbb.  feblenbe,  im  2.iU)b.  feltenc 
2öort,  bü^  ~5rtfd)  1741  nod)  al§  niebrig  fenn= 
Seid)net,  ift  erft  am  Scfilufe  be§  18.  Safir^S.  all: 
gemein  üblid^  gemorben. 

"ülcffc  Wi.  (mit  fottberbarcm  ff)  au§  m^b.  neve, 
al)b  nevo  93i. ;  urfprgl.  in  allen  altgerm.  Sialefteu 
oorl)anbcn  (im  Sdjmäb.  Saicr.  fegt  ausgeftorben). 
jDie  3?ebeutung  mar  in  ben  älteren  Sprad)en 
nid)t  fo  fcft  »nie  jcgt :  bie  eigtl.  (Mrunbbcbcntiing 


iietimen 


■2fi9 


^eft 


muß  (ogl.  aud)  C^eim)  'Sditrcüeriofm'  int 
6erm.  gewefen  fein;  ml)b.  neve  meift 'Sditüefter-- 
ioijiV,  aud)  feliener  'iBruber^i'oIw',  aucf)  'Cfteim', 
bann  allgemein  ':Cern)anbrer';  nbl.  neef  '(5nfel, 
3?effe,  23etter',  anglf.  nefa  'ßnfel,  DIeffe'  (engl, 
uephew  'D'leffe'  beruht  auf  frg.  neveu  =  tat 
uepotem),  anorb.  uefe  3}J.  'ißenuanbler'.  @ot. 
*nifa  3.1L  entgeht  sufätlig.  Sie  Sippe  ift  uralt 
unb  gemeinibg. ;  germ.  uef6(d)  3lom.  Sg.  (roojU 
ein  3-em.  nifti,  f.  5H  c^  t  e)  au»  üorgerm.  nepot 
erfcfteint  im  3nb.  al?-  näpät  (Stamm  naptr) 
•^Ibfiimmling,  Sol)n,  (Snfel',  tat.  nepos  '(Snfel', 
gr.  dvbxpin^  '@ei'd)n)ii'ter!inb',  vcnoö^c  '^rut', 
altir.  nia  *Sd}mei'teriDf)u'.  2Begen  be»  Sd)ttianfen§ 
ber  23ebeutuug  f.  9H  c^  t  e ,  aud)  23  r  a  u  t ,  O  f)  e  i  nt, 
i'etter,  Sdjjcager.  Sntber  gebraucht  liJ e f f  e 
altf  'Crnfel';  bie  heutige  23ebeutung  galr  5ur  ^di 
^yrifd)»  (1741)  nur  in  Pornel)men  Greifen  unb 
erft  am  Sd)luB  bee  18.  ^abr^».  ift  "ba^:/  SSort 
mit  ber  heutigen  Sebeutung  fd)riftfprad)lid)  ge» 
tüorben. 

ne|men  ^im.  au-;-  gletdjbeb.  mbb.  nemen, 
a\)'b.  afäcbf-  neman:  ein  gemeingerm.  ft.  ^x\o., 
überall  mit  gleid)er  Sebeutung;  pgl.  got.  afädif. 
anglf.  niman,  anorb.  nema.  23egrifflicb  fttmmen 
fliergu  am  beften  lat.  emere,  altir.  em  (afloö. 
im;i?)  'nebmen',  mit  benen  unfer  nel)menlüut= 
lic^  nur  bann  lUfammen  gel)ören  fann,  luenn  fein 
anlantenbe»  n  ber  9teft  einer  ijiarttfel  ift.  (v(}er 
empfiel)lt  ficb  3u'ai"nienfteÜung  pon  altgerm. 
neman  mit  gr.  vsaco  'guteilen,  meiben  laffen', 
vsiioQ  (vöuog)  'üBeibetrift'  =  lat.  uemus  '§ain', 
gr.  vojiiog  '(Sefe^',  »obei  mon  bef.  an  bas>  WUb. 
viuBod^ai  'fid)  zuteilen,  befi^en,  für  etm.  uebmen, 
galten'  anfnüpft. 

9lc]^runß  %.,  erft  nbb.,  3U  ml)b.  (U.  3abi"b.) 
Nerge  'furifdie  9lel)ruug':  '%a  bie  3ief)rung  ein 
enger  ßanbftreifcn,  fann  an  3Iblettung  ju  afäd)f. 
naru  'enge'  gebad}t  merben";  f.  9carbe. 

5leib  Wl,  aus  mbb.  nit  (@en.  uides)  2Jf.  'feiub= 
felige  (Sefinuung,  :Santpfgrimm,  (BroU,  (i'iferfudit, 
Dceib',  af)b.  nid  2Ji.  '.'öaB,  3orn,  DJeib' ;  entfprecbenb 
in  ben  übrigen  2)taleften:  afäd)f.  nitt  Tl.  '(Sifer, 
feinblid)er  SSettftreit,  §aB',  itbl.  nijd  3.U.  '3ieib', 
aitfllf.  m'p  2JJ.  'Streben,  'itnftrengung ,  "^t'wxb- 
feligfeit'  (itn  (Jngl.  ausgeftorben).  ^m  Oftgerm, 
ift  ba^  entfpred)enbe  2Bort  9kutr.:  got.  neij)  9?. 
'9kib',  anorb.  nkt  3L  'Sc^anbe,  Sdjmäbii'ort'. 
Cb  germ.  ^uipa-  3u  lat.  uitor  'fid)  anftrcngen' 
gebort?  —  9Jeibnagel  f.  9Het. 

nctflen  St»-  <x\xi  m^ö.  uigen  ft.  ^\\o.  "\\6) 
neigen'  unb  neigen  fd)m.  ^i\o.  'uigen  mad)en, 
erniebrigen,  ettoay  neigen';  abb.  nigan  Oi\\%  hnigan 
ft.  3tw.  'fid)  neigen'  unb  neigen  fd)iü.  StttJ. 
'neigen ,    beugen' ;    entfpred)cnb    afädif.    hnignn 


hnegiau,  anglf.  hnigan  hnsegau,  gor.  hneiwan 
3tro.  'fid)  neigen,  finfen'  —  hnaiwjan  3tiü.  'ernieb= 
rigen,  beugen'  (für  *hneigwan  *hnaigwjan) ;  ba^ 
fd)m.  3ti^-  i't  ba^  taufatio  3U  bem  ft.  3tn).  Sie 
germ.  2Bs.  hnigw  au»  oorgerm.  knigh  (refp. 
kn!q?j  ift  in  ben  übrigen  ibg.  Sprachen  unfic^er; 
Die[leid}t  gebort  lat.  co-niveo  nico  nicto  'mit  ben 
Singen  ratnfen,  nieten'  ju  ber  germ.  Sippe. 

nein  3lbP.  au§  gleid)beb.  lubb.  abb.  nein  (üer= 
neinenbes  3lntmort§abüerb) ;  ebenfo  afäd)f.  nen 
(.'gel.)  'nein';  entftanben  au§  bem  9legation»abo. 
got.  ni,  a^b.  ni  =  m^b.  en-ne  (ireld)eä  aud)  in 
bem  u  Pon  nid)t,  nie,  nirgenb  ftcdit)  unb 
bem  ?Jeutr.  be§  uubeftimmten  Slrtifels  al)b.  mbb. 
nbb.  ein  =  got.  ains ;  nein  baber  ^  'nid)t 
eines'  (ugl.  uicbt»  gleid)  'nicbt  titaa^'),  luie 
and)  lat.  nou  für  ne  oinum,  ne  unum  ftebt.  (Sngl. 
no  'nein'  entfpringt  3unäd)ft  ane  anglf.  na  (anorb. 
nei)  'nein';  im  @ot.  galt  bafür  ne  'nein'.  Sic 
mit  nu=  unb  obne  etgmologifd)  oenuanbte  9fe= 
gotion  got.  ni  gebort  3ur  gleidien  Sippe  mit  gr. 
PI]  (3.  23.  vr^-/.eoÖ7J;  'geiuinnlos'),  lat.  nc-  (in 
nefas)  unb  n§  'nicbt,  'i>a\y  nidii,  Damit  uid)t',  ffr. 
na,  aflop.  ne  'nid)t',  lit.  ne  'nicbt'. 

ytiltt  Z'-  xiüh.  i^o^ui  für  Stägelc^eu  (nbb. 
negelkin)  9i. ;  bafür  mbb.  nogellin  3L  '@et»ür5= 
nelfe';  Pgl.  nbl.  nagelbloem  'Dcelfe'. 

nennen  S^^^-  au^-^  gleicbbeb.  mbb.  abb.  nennen 
(baneben  uvnimeuj;  entftanben  au5  Jiamnjanburcb 
l'lngleid)ung  Pon  mn:  Senominatio  5U  9Jame 
{ai\t}.  namo) :  pgl.  got.  namnjan  3U  uamo,  anglf. 
namian,  engl,  to  name  (anglf.  aud)  nemnan  = 
afäcbf.  nemnian)  fd)m.  S^w.  'nennen'.  S.  S'Ja  me, 
wo  and)  über  nbl.  uoemen  'nennen'. 

ncrgeln,  nijrgeln  3t»ö>;  erft  nbb.,  bunflen 
Urfprungs;  im  23ater.  bebeutet  bas  3t>ti. 'unbeut^ 
lid)  fprecben'  (namentlid)  aua  ber  teble  ober  burcb 
bie  Diafe);  ba3U  mo^l  anglf.  uyrgan'tabeln',  mittele 
engl,  nurnen  für  uurgneu  'luurreu',  nurhth  (für 
anglf.  *nyrhj))  'üiurren',  fcbott.  nyarg. 

JliVV  )})l.,  erft  nl)b.,  au'3  lat.  nervus. 

Steffel  5y.  am  gleid)beb.  mf)b.  n^^^el,  aiib. 
ae33ila  J.;  eutfprecbeub  mubb.  nbl.  netel,  anglf. 
nritele  %.,  engl,  nettle  'fccffel*;  ba^u  ein  urfprüng= 
licbereä  gleicbbeb.  abb.  ua33a  (gleid)  i?l.  njtr?) 
'iJieffer;  got.  *natus  %.  unb  *uatilö  J.  '3ceffel' 
feblen  3nfü(lig.  9Beil  ha§  f)b.  2Bort  nie  ein  h  im 
Ülntaut  uor  n  gebübt  ^aben  fann,  barf  gr.  y.vTörj 
'23rcnnneffel'  nid)t  al-i  uenoonDt  gelten.  I^fit  mebr 
:1icd)t  benft  man  an  23e5iebung  5U  bem  gemein^ 
germ.  '•Ti  e  ^  (got.  nati),  füll»  9t  e  B  e  in  alter  3eit 
aua  9{cffelfäbcn  gemad)t  finb.  Seiterbin  Per 
gleid)t  man  bie  iöenennung  ber  9Jeffel  im  ^reuß. 
(noatiä),  Sit.  (uotere)  unb  ?lltir.  (uenaid). 

"JJffl  9i.  nuc-  mbb.  abb.  nü.st  9f.  '9(cft,  l'agcr 


^chd 


—     270     — 


nifhto 


für  ißöflcl  o^cl•  auch  Säugetiere';  entipred)enb 
mnbb.  nbl.  aiuilf.  engl,  nest  '9kft';  got.  *nista- 
fe!)lt.  Xie  Sippe  ift  uralt;  bie  nor  ber  altgerui, 
^autueridiiebuug  ge[teube  (yorm  Wax  nizdo-,  Ujo- 
rauf  aud)  ffr.  niila-s  'i?agerftätte  für  Siere',  aud) 
'Jl^oliiumg',  füiüie  altir.  net  '9Jeft',  lat.  lüdus 
'i)}eft'  für  "==uizdos  f)tiiiuetfen  (auffällig  lit.  lizdas. 
ftan.  gnezdo  'ilJeft').  Dkit-i  nizdos  ift  eigtl.  ciuc 
,Sufammeu|ei?uug  an-i  iC>3.  sed  'fiBen,  fid)  fcijeu' 
mir  ber  im  Sfr.  belua^rten  iüerbalpartifel  ni  (f. 
utcber);  nizdo-  an§  ni-sedö-  bebeutct  ba^er 
eigt.  'iRieberlaffung';  Pg[.  ffr.  ni-sad  'ficft  uieber= 
fcBeii,  uieberlaffeu'.  3"i  Sat.  uub  ©erm.  erhielt 
liest  uidus  gern  bie  fpegieüere  33ebeutuug  '32eft 
ber  i^ögel';  äfjntid)  •  löurbe  ein  attgemeiueö  2Bort 
für 'Sager' (gr. /:o/r?/)  im  9brb.  auf  bai  2öilb= 
lager  bee  3äreu  fpegialifirt  (auorb.  hifj;  e§  getjört 
mit  gr.  y.oiri]  /.t-Ti.uf.i  ju  ber  inb.  2Bä.  ci 'liegen'). 
5ür  9kft  fiat  "ba?:!  ©ot.  ein  sitl  eigtl.  '3it5',  'üa^ 
mit  'JJeft  bemnad)  lunr^elüerwanbt  ift. 

T  ^Jlcftel  5.  IIJ.  aui:  mllb.  neistel  %.,  Oi^\i.  iiestilo 
IR. ,  nostila  5-  '^anbid)(eife ,  Scftnürriemcu, 
Siube';  bapi  mnbb.  \\\){.  nestel  '©urt,  gd)nür= 
riemen',  auorb.  nist  niste  9h  'öeftnabel'  unb  mit 
tueitercr  SIblautsform  at)b.  nusta  '^.  'i^erfnüpfung', 
fomie  nuska,  m^b.  niische  'SRantcIfdiualle'.  tf^ßt 
man  st  unb  sk  in  biefen  Söortcn  a!ä  Xeil  ber 
i'lbfeituug,  fo  barf  man  [at  necto  'fnüpfen'  baju 
ftellen  (uub  bie  ffr.  3B3.  nah  'Derfnüpfen'V).  ^'in 
a.)si^.  n§stilo  (got.  *nastila)  f)at  man  aucft  an  [<xt 
nodus  (für  *nozdos,  loie  nidus  an»  '''nizdos;  f. 
llt  eft)  erinnert,  ^eneö  *nastilabrang  iuö  atoman.; 
ügl.  ital.  nastro  'Seibenbanb'. 

nett  "h'üi.,  im  -6/17.  ^a[)x\].  anffümmeub  uub 
feit  Sc^Pttel  1663  üerjeti^net:  ou§  ubi.  frs.  net 
dat.  nitidus). 

netto  2tbü.  ein  im  Slnfang  be^  17.  3aI)i-"Ö§- 
anfgefommenes  Sort  be§  faufmäuuifd)eu  S5er= 
fe^r§,  gleid)3eitig  mit  Sfgio,  brutto  entlel)nt 
auö  ital.  netto.  33elege  in  Schürfe'  i8uc^f)alteu  1662. 

Dtc^  91.  aua  gleid)beb.  ml}b.  n^tze,  al)b.  ngzzi 
91. ;  eutfprec^eub  afäc^f.  n^t  (uub  n^tti)  91.,  ubI. 
net,  anglf.  engl,  net  '91el5',  got.  nati,  auorb.  net 
9i.  '91e6':  eine  gemeingerm.  93eäeid)nung ,  »uoäu 
im  91orb.  mit  3{blaut  not  'grojseä  9Je6'.  3tb; 
ftammung  buufcl;  faum  5U  naß,  gcrm.  *nata-; 
efier  5u91effe(,  mit  iüeld)em  es  auf  einer  Dor= 
gcrm.  2B§.  näd  'nälien,  ftricfeu'  berulien  fönnte. 
2SgI.  and)  uod)  lat.  nassa  '^•ifd)reufe,  91eg'? 

ne^cn  3^^).  au§  mf)b.  nutzen ,  (i\)\i.  n^zzen 
(got.  natjan)  'nafe  mad)en':  Seuom.  ju  naß. 

neu  9{bi.  au»  gleic^beb.  mf)b.  niuwe  niu,  a{)b. 
niuwi ;  cntfpredieub  in  ben  germ.  uub  ibg.  CDialcften : 
got.  niujis,  ouorb.  nyr,  angll.  ni'we  neowe,  engl, 
ncw,  ubl.  nieuw,  afäd)).  niuwi.    S^a-:--  gcmciiujerm. 


niuja-  auö  üorgerm.  neuyo-  ftecf t  au(^  in  ffr.  n&vyas 
naviyas  (\l\\\i  nava) .  lit.  naüjas  (afloP.  novu, 
lat.  novus,  gr.  i'foc).  2)ie  ©runbbebeutung  bie)e§ 
uralten  neujo-  newo-  läfst  fid}  uid)t  mit  £id)er: 
l}eit  ermitteln;  iDaI)rfd)eiulid}  ift  S^enuanbfdiaft 
mit  ber  altibg.  '4^artifel  nvi  'jebt',  fo  bafs  'üa^ 
91eue  alij  ba»  'gerabe  iet3t  (Snttftanbene'  (Pgl.  u  uu) 
gefaxt  luärc.  ^e3icf}nng  ^uiu  flg.  2Bort  ift  fel)r 
jiücifeüjaft. 

neun  9hnu.  aus  gleidjbeb.  ml)b.  a^^i.  niun; 
entfpred)eub  got.  niun 'neun';  bie  gleidjbeb.  afäd)f. 
nifjun.  nbl.  nogen,  augtf.  nigon  (engl,  nine)  bc= 
rul)en  auf  germ.  *negun  für  *newun,  ujäl)renb 
got.  al}b  niun  auf  *newn-  berul)t:  in  ber  '^oxm 
newon  ncwn  ein  gemeiuibg.  3^iÖ^'uort  mie  alle 
(Sincr;  ugl.  ffr.  navan,  lat.  novem,  gr.  kvvta^ 
altir.  nöi.  "^aw.  l)at  23eäiel)uug  bes  gemeiuibg. 
äßorte»  für  u  e  u  u  (newn)  gu  beut  2lbi.  u  e  u  (newo-) 
Permutet,  iiibem  mau  bie  neun  al§  'neue  ^(M! 
ber  brüten  Setrabe  faßt:  Setrabenredjuuug  ift 
für  hai  ältefte  3bg.  aujuneljuien  auf  ©ruub  beö 
3al)l>uorteö  adjt,  ba»  formell  ein  2)ual  ift. 

neutral  Slbj.  feit  bem  16.  3al)rf).  allgemein 
üblid)  (jufrülift  in  3fitw«SC'i  ""^  öci  lÄriega^ 
id)riftftclleru  belegt)  =  frg.  neutral,  lat.  neutralis. 

nic^t  l^artif.  aus  ntl)b.  niht  '^^ronominalfubft. 
'niditi?',  al)b.  niwiht  neowiht  'nid)t';  im  2ll)b. 
iJH)b.  fd}on  al'S  3>erftärfung  ber  9iegation  ni  en 
gebraudjt;  feit  bem  12.  3a^v^-  beginnt  bie  2(u5= 
laffnng  biefer  91cgatiou,  bie  gegen  tiO.^  (fnbc  be» 
15.  3a{)i'f}-  311115  untergel)t,  iubem  uid)t  feine 
Stellung  einuimuu.  3n  'ju  nickte  ma^en' 
uub  'mit  uidjteu'  l)aben  mir  \\'\&)i  nod)  al§ 
Snbft.  ().  9Jtete).  5ll)b.  neowiht  beftel)t  au§ 
ni  eo  wiht  'nie  etma§'  (ogl.  2ßid)t);  ebenfo 
afäd)f.  neowiht,  nbl.  niet,  anglf.  näwiht  nauht, 
eUi^L  not  'nic^t'  mih  nought  'nicfit§';  got.  ni 
wai'hts  'uid)t»'.    S.  nein,  nie,  uodi,  nur. 

9lic^te  %.,  erft  n^b.  (ber  oberb.  5ßolf§fprad)e 
fremb;  bafür  iBafe),  eutlef)nt  avi§i  ubb,  nicht, 
iDofür  m^b.  niftel,  al)b.  niftila  J.:  I)iminuttP  gu 
al)b.  nift  =  augli.  nift,  auorb.  nipt.  Über  nbb. 
cht  an§  gcrm.  ft  pgl.  unter  fachte.  2l^b.  anglf. 
nift  ift  feminine  58ilbung  ju  91  e  f  f  e,  auf  got.  *nifti 
^iuiücifenb :  Porgerm.  nepti  'g.  eigtl.  *(Sufeliu'  su 
nepot  JU.  eigtl.  '(^ufel'.  Jßie  bei  91  c  f  f  e  fdimanf t 
aud}  mel}rfad}  bie  3?ebeutung  Pou91id}tc:  ntl}b. 
niftftl  '91id}tc ,  Hlutterfd^iücfter,  @eid}ffiifterfiitb', 
altuorb.  nipt  'Sd)tt)eftertod}ter,  91id}te*,  af}b.  nift 
'neptiK,  privigna'.  '^a^w  Ugl.  lat.  neptis  '(Suleliu', 
ffr.  napti  (>■•  'Xod)ter,  (Snfclin'  unb  91effe. 

nii^tS  ^U-ouomiualfubft.,  erft  ubb.,  bafür  m^b. 
niht.  (^•ntftaubeu  ift  uid}t§  au«  ml}b.  nihtes- 
niht,  "ba^  eine  S^erftärfung  beö  einfad}eu  nihr 
)Dar,  inbein  nuiu  bai:  ücvftärfcnbc  niht  auslief?; 


'fllM 


—     271 


??i^ipfarfK' 


bie  nl)b.  bial.  5otm  nichtst  roirb  unmittelbar 
ouf  ber  möb.  SScrftärtutig  berufen,  bie  im  fpät 
^f)b.  3u  nihtzit  üerfüvät  crfc^eint. 

Wrfel  9JJ.9J. ,  crft  nbb. ,  nu?  bem  tjleicftbeb. 
icbtueb.  nickel. 

nitfen  3^.  ail§  mt)b.  nicken,  nt)b.  nicclien: 
SteratiD  ju  neigen  (mie  fcftmüctcn  ;^ii  fcbmie^ 
gen,  bücfen  ju  biegen).  ÜJarfcn  in  nidit 
üemanbt. 

nie  9lbü.  au§  mhb.  nie,  ai)b.  nio  neo  'nie': 
au^  ni  nnb  eo  'nid)t  je'  3u)'ammengefet5t  lote 
afäcf)f,  nio  au5>  ni  io,  augl).  nä  an?  ne  ä ;  ba§ 
©ot.  fonbert  beibe  2öorte  nod):  ni  aiw  'nie'. 
SBegen  bce  ni  negatiDum  f.  nidit;  mcgcn  abb. 
io,  got.  aiw  ügt.  je. 

t  nieb  ^räp.  au§  ml)b.  nide  'unter,  nieber', 
abb.  nida  ^JJräJ).  'unter,  nnterbalb':  3n  nieber. 

nteben  (in  ^  i  e  n  i  e  b  c  n)  Hbo.  aus  ntljb.  niden 
nidene,  af)b.  nidana  SIbb.  'unter';  ügt.  ofä(f)i. 
nithana,  angff.  neoctan  (av.^  anglf.  beneodan 
ftammt  engl,  beneath  'unten,  nnter'j;  ju  nieber. 

nieber  9(bü.  aus  mbb.  nider,  abb.  nidar  5{bü. 
'nieber,  hinunter,  bernnter' ;  in  glei^er  Scbeutung 
entfDrccfienb  aiäd)).  nithar,  nbl.  neder,  nngif. 
nider,  engl,  nether  'nieber',  anorb.  nidr;  got. 
""ni^r  feblt  jufätfig:  Stbleitung  tion  ber  unter 
9ieft  erlüä^nten  ibg.  a.?erbalbarttfel  ni  'nieber', 
bie  in  anbern  germ.  SSeitcrbilbungen  crbolten  ift 
(f.  uicb,  nteben);  bgl.  ailou.  nizü  'unten',  io- 
iDte  ){r.  ni  'nieber'  nnb  ba?  bem  germ.  9(bö.  na^c 
ftebenbe  ffr.  nitarara.  —  nieber  al?  Slbj.  ift 
eine  junge  germ.  Sdibpfung  au§  bem  3lbö. :  a^b. 
nidari.  mbb.  nider  nidere  Slbj. 'nieber,  niebrig'; 
basu  a)äd)f.  nithiri. 

ntebltd^  ?(bi.  au»  m^b.  *nietlicli,  luosn  nur 
ba^  9lbb.  nietliclie  'mit  ®ifer,  mit  pfeife'  belegt 
ift;  fpät  at)b.  nietsam  'desiderabilis,  münfdien§= 
mert,  angeneljm';  ügl.  afäd^f.  niudsam  'angenebm'. 
Sie  Sippe  gehört  ju  a^b.  niot  a)J.  '(ebbafteS 
SSerlangen,  eifrige?  ©trebcn',  nfiidii.  niod,  anglf. 
neod  'ö^ifer,  SSerlangen'. 

9Uebnage(,  9ceibnagcl,  1'?.;  f.  l^iict. 

niemals  f.  nie  nnb  mal. 

niemonb  ^.jSron.  mit  jungem  d  im  3lu?laut 
(lüie  in  9)ionb)  au§  nie  nnb  man;  ügl.  ml)b. 
nieman  nienien ,  al)h.  nioman  'niemnnb';  Ogl. 
nie  nnb  jemanb. 

kliere  ?v.  au§  gleid)beb.  mbb.  nier  niore,  abb. 
nioro  Wl.  (abb.  and)  '^obe');  entfprecf)enb  nbl. 
nier  5-.  mittcicngl.  mnbb.  nere  (bagn  engl,  kidney, 
mittelengl.  kidenere  au»  angli.  *cydeneore  *c.rd- 
neora?)  '9}iere';  im  Üiorb.  mit  i-Umlaut  nyra 
*9?iere'.  ^aü^  le§tere§  auf  got.  *niuz6  9}.  beutet^ 
ftcf)t  bie  germ.  8ippe  of)nc  meitcre  2.?erȟanbtc 
ba.    3ft  aber  got.  *niur6  *niurj6  öoran§3nfc^en. 


io  ergeben  bie  übrigen  ibg.  ©prad)en  3uge6iJtige§, 
mie  benn  3abtreid)e  9{amen  für  Körperteile  bem 
@erm.  mit  anbern  ibg.  Spracben  (ügl.  9iaf  e)  ge= 
mein  finb:  got.  *niurö  für  *niwr6  *negwr6  au? 
Dorgerm.  *neglirun,  meldie?  im  ßr.burd)  gleid)beb. 
nrffjo^  '3Jierc,  ^obe'  üertreten  roirb  (r/;  für  gh) ; 
bajn  nod)  Int.  nefrones.  SBegen  got.  *niu-  für 
*niw-  *nigw-  f.  2(  u. 

nicfcn  3tii>-  au^  gleid)beb.  mbb.  niesen,  abb. 
niosan  ft.  S^fo.;  entipred)enb  nbl.  niezen,  anorb. 
hnjösa  (ba?in  hnnre  3)J.  "öa^!  9Hc)en*),  mittelengl. 
nesen;  bauebeu  anglf.  fneosan,  mittelengl.  fnesen 
gleid)  nbl.  fniezen  'nicfcn'.  Sic  beibcn  ?Ö3.  germ. 
hnus  nnb  fnus  fd)einen  mit  einanber  urfprgt.  ein? 
jiu  fein;  bagu  aud)  mittelengl.  snesen,  engl,  to 
.sneeze  'niefen'.  S)ie  borgerm.  203  qnus  ksnus 
bürfte  fdiadnadiabmenb  fein. 

^icSlüurj  ?)?.  au'^  gleidibcb.  mbc>.  nieswurz  J. 
3um  üorigcn  äBort:  "ber  dlamc  ftammt  baber, 
meil  bie  gcpulüertc  SBnrsel  feit  alter  Seit  ein 
itartce  a^ittel  3um  Witten  ift". 

!JUeB6rou($  Wi.  3u  nießen;  f.  genießen. 

1 9Jiet  9h  *9Jager  am  mbb.  niet  m.fi.  'breit= 
gefd)lagener  Siagel';  abb.  *hniot  ift  in  gleidier 
Scbeutung  nid}t  besengt.  (S?  gehört  ju  a^b. 
liniotan  'bcfcftigeu',  anorb.  hnjöda  ^t\v.  'fd)la- 
gen,  bünimern,  feftfdilagen';  bie  germ.  2B3.  hnud, 
borgerm.  knut  ift  meiter^in  nod)  nid)t  aufgettjiefen. 

!Riete  a-.  '2o§  obne  öeminn',  feit  "Jrifcb  1741 
Perseidinet,  im  5>tnfang  be§  18.  Sabrt}?.  bon  .^am^ 
bürg  au5  (gleid^jeitig  mit  bem  ©egenfafe  2Bat 
'GJemiunnummer,  Xreffer'  3.  i^.  1732  in  2öei^= 
mann§  ^^oefic  ber  9Ueberfad)fen  IT,  S.  12)  mit 
bem  ?lnffonimen  bes  l'otterieipiel?  in  t)olIänbifcber 
SBeife  (bgl.  i^otterie)  aufgenommen  mit  2Bed)fel 
be§  @efd)lecbt§  an^  bem  gleid)beb.  nbl.  niet  2)i9h 
'91id)t-3, 9tuir,  mclcbe?  urfprgl.  genau  nnfer  nicbtS, 
nid)t  ift;  f.  bicfe. 

nimmer  9(bb,  au?  ml^b.  niemer  nimmer  nimer 
(am  nie  mer)  'nie,  niemal?  bon  beginnenber  nnb 
Snfünftiger  2;l)ätigfcit'  (bgl.  nbb.  n  i  m  m  e  r  in 
ber  Sebeutung  'uid)t  mel)r,  ni^t  mteber',  mofür 
^bir  gern  nimmcrmebv  fagen):  au?  m^b.  nio- 
mer  nimmer  'nie  mebr'.  iBetbc  ^^omien  finb 
S'utmicflnngen  nn?  nf)b.  nio  unb  mer  (bgl.  anglf. 
niefre,  engl,  never  au?  ne  aefre);  nimmer^ 
m  e  l)  r  cntbält  ba?  jmeite  3ufanintenfe^ung?glieb 
boppclt.  —  5.  nid)t,  nie. 

ni^ipcn  3to.,  crft  nbb.,  au?  nbb.  nbl.  nippen 
'mit  tlcincn  3>i3cn  trinfen';  bafür  bcnneb.  baicr. 
nepfen  nöpfen  mit  bem  {)b.  pf  fand)  „ein  9Iüpflin 
tl)un"  bei  Srufiu?  1568  arammat.  I,  287).  i8gl. 
nod)  anglf.  nipele,  engt,  nipple  '.'öruftioar3c"c' 

■Jüppfadje  5-.,  crft  n^b.,  am  (^nbe  be?  17.  3abr= 
bunbert?  imd)  frg.  nippe. 


mrqcnb 


—       ■l(':L 


>79       _ 


^Jlorb 


nirflcnö,  nirijcuDv  X>1M'.  aiiv  mtl^.  niergen 
niergent;  f.  irflcilb. 

Wf^e  (Y.  mit  ber  äUereii  9iebenfovm  9(  i  t )  d)  e 
in  bcr  2.  5^[\\\it  be?  17.  ^afirt)?.  entlefint  au§ 
fr3.  niche,  ital.  nicchia. 

niftcin,  niftcn  ^\.w.  'ein   lifcft  bancn'  awi 
illcidlbeb.    nibb.    nisteln    nisten,     al)b.    nisten: 
3)enom.  ju  i»?  c  ft ;  Dfll.  nnglf.  nistlian ,  enfll.  to  | 
nestle  'niften',  nbl.  nestelen.  ! 

Wfe  %.  au§  m^b.  alib.  mi,  (33)  7^.  '9ii&-  ^nusci'  1 
für  lini^;  cntfprcAenb  nbl.  neet,  anglf.  Iniitu  ^-  } 
'?liB'-   engl,  nit;  got.  *lniit8   feblt.     3cr  l'aut- ' 
ücrfdiicbung  gcmiiB  fonu  gr.  xor/s'  {%\.  y.oviöc,;) ; 
'(S-i  ber   Saufe,  Söanseu,   Jlöhc'   :c.    bermnnbt 
fein,  wenn  k(o)nid  beiben  5prad)cn  311  ©runbe 
liegt.    3Jlan  ftetlt  baju  nodi  bic  gleidibeb.  flat), 
gnida   unb    alban.  -^eni   au?  *kenidä.  —  ^hlfe 
ift  inibenüanbt.  I 

7  nit  gleid)  n  i  di  t. 

5Ue  Wi.  a\\^  mbb.  (feiir  feiten)  nickes,  al)b. 
nihhus  Dc.gJh  'iS^rofobil';  bgf.  angif.  nicor  'Slrofo= 
bir  ( engl,  nick  al^5  23e3etdinung  be§  Seufel§), 
ninbl.  nicker  'SBaffergeift',  anorb.  nykr  (=  got. 
*niqiza-)  '2Baffergetft  in  ©eftalt  eine§  5-lnfe= : 
pfcrbee',  and)  'glufeüfcrb'.  2ie  al)b.  niljb.  S8e= 
bentnng  \^ro!obir  erHiirt  fid)  an§  ben  übrigen 
:^cbentungen  ber  Sippe  gut:  'mürd)enl)aftes  gce^ 
ungeheuer'  mag  ber  iSrnnbbcgriff  fein.  2öa{)r- 
fdjeinlid)  liegt  eine  germ.  2B3.  niq  a\\^^  uorgernt. 
niq  (ffr.  nij,  gr.  rinToi)  'fidj  mafd)en'  3U  ©runbe; 
9Hj  märe  alfo  eigtl.  'ein  mit  2?aben  fid)  er-- 
gö^enbes  ©eetier,  ©eegeift'.  ^Bä^renb  ba§  Ma^t 
91  i  5  =  anglf.  nicor  auf  got.  *niqi3a-  *nikuza- 
beutet,  roeift  ba^  nur  im  §b.  erl)altene  3ugel)iJrige 
5em.  9Hje  auf  ein  got.  *niqisi:  al)b.  nicchussa, 
mllb.  *nickese  *nixe  in  wa^^ernixe  5'>  mit  ber 
Sebeutung  'meiblid)er  3Baffergcift',  mofür  mbb. 
mervrip  mfirmeit. 

nobel  3lbi.  im  17. 3at)r{).  entlehnt  a\i^  gleidjbeb. 
fr3.  noble. 

t^iobiSfrug  ^l  'llntermelt,  §ötle',  im  früf) 
3?f)b.  au§  bem  9ibb.  in§  §b.  gcbrungen  mie 
t)a^  gmeite  ©lieb  ber  3i'ia"i">e"ie^ung  .trug 
'Sc^enfe'.  S)a§  erfte  ©lieb  ift  mt)b.  abis  abyss 
aJi.  'abyssus,  2tbgrunb',  morau§  mit  öorgefegtem 
n  (bgl.  ital.  nabisso  "an§  ber  üblid)en  3>erbinbung 
in  abysso")  bie  nbb.  3-orm  9lobi§frng:  eigtl. 
alfo  '§öttenfd)en!e'. 

mi^^  2{bb.  au§  mf)b.  noch,  ai^h.  noh  'nod)'; 
entfprec^enb  a)'ääi\.  noh,  nbl.  nog,  got.  naüh 
'noc^':  au§  nu  'je^t'  unb  h  =  lat.  que,  gr. 
TS,  ffr.  ca  'unb,  aud)'  3ufammcngcfe6t :  'aud)  jc^t' 
ober  'eben,  grabe  jeßt'  märe  bemnad)  bie  @rnnb= 
bebeutung  öon  nod);  t)gl.  nun  unb  megen  got. 
h-  gleicö  lat.  que  f.  nod)-. 


nod^*  JSonj.  'unb  nid)t'  a\i^  mf)b.  noch,  af)b. 
noh  'unb  nidit,  aud)  nid)t,  imb  aud)  nid)t';  nbb. 
noh  —  noh,  ml)b.  noch  —  nocli  ')ueber  —  nod)*, 
mf)b.  and)  fd)on  weder  —  noch.  ®ntfpred)enb 
afäd)f.  noh  ;  nbl.  noch ;  got.  bafür  nih  'nub  nid)t, 
aud)  nid)t',  got.  nih  —  nih  'mcbcr  —  nod)'.  (ftot. 
nih  bed't  fid)  genau  mit  lat.  ne-quo  (tucgon  got. 
ni,  lat.  ne  f.  nid)t);  eine  bem  Uit.  que,  gr.  rf-, 
ffr.  oa  'unb'  eutfpred)cnbe  -^artitcl  bcl)ielt  bn§ 
®ot.  al§  -h  -uh  in  lebenbigem  (^ebraud). 

t  51o(f  Tl.,  erft  nf)b.,  mie  fiele  anbete  Xcrm. 
tedju.  naut.  eutlcf)nt  au^  bem  9Jbl.;  ugl.  nbl.  nok 
*©ipfel,  Spißie'. 

9ionC  Jv-  an§  mt)b.  nöne.  ah'i).  nona  /"s.  'Iiora 
uona,  bie  neunte  Stnube  bc§  Xagee'  (bot  Xag 
üon  ü  Ul)r  lü?orge)i'o  an  gcred)nct),  aud)  'ber  refp. 
§oragefa)ig':  ein  mäbrcnb  ber  al)h.  3eit  ein= 
gebürgerte?  "Jyrembmort  nacft  lat.  nona  (fc.  hora; 
bgl.  fr3.  none,  ital.  nona);  ferner  bgl.  afäd)f, 
nona  nön,  meftfäl.  naune,  auglf.  non,  engl,  noon 
'DJJittag'  (mit  einer  33ebentung§berfd)iebnng ,  bie 
in  einer  ^ycrlegung  ber  fanonifd)en  'i'tona  auf 
ÜDiittag  ibreu  @rnnb  l)aben  foll). 

5lonnc  5-  auf-  glcid)beb.  ml)b.  uunne,  al)b. 
nunna  fy.;  entfprcd)enb  nbl.  non,  mnbb.  anglf. 
nunne  ^y.,  engl.  nun.  2Bie  ba?^  Porige  S5>ort  ift 
9c DU nc  burd)  ba§  d)riftlid)c  Slofterleben  etma 
im  33eginn  bcs  9.  3af)rf).  in?  Sentfd)c  unb  (Jugl. 
übernommen  au§  lat.  nonna  (gr.  vnrru),  meld)e» 
auc^  in§  Stoman.  brang:  bgl.  frj.  nonne  nonnain 
'sllofterfrau,  9ionue';  ital.  nonna  '©rofemutter' 
mie  ital.  nonno  '©rofebater'.  3)ie  2.^orgefd)id)te 
ber  Sippe  ift  bimfel;  ba§  fpiitlat.  nonna  mar 
ein  "3luybrud  ber  ®l)rfurd)t"  (baber  jene  9?ebeutung 
im  3tat.).  -  ??onne  S'-  fobiel  al§  'üerfd)nittenes 
meibl.  Sd))i)ein'  ift,  mie  bie  entfpred)enben  ilBorte 
im  a}H)b.  9ibl. ,  ibentifd)  mit  ^Jonnc  ',tlofter= 
Jungfrau'. 

91orb  9if.  {am  ber  oberb.  i8olfsfprad)e  faft 

PöHig  berfd)munbcn)  an§  m^b.  uort  (@en.  nordes) 

üJ?.9h,  al)b.  nord  9TJ. :  cutfpred)enbe  SBe5eid)nHngen 

■  finbcn  fid)  bei  aüen  agertn.  ©tämmen  (au§  bem 

@erm.   ftammt  ital.  norte  nub  fr5.  nord) ,  mie 

'  benn  überhaupt  bie  Söejcicbnungen  ber  .s'Mmmel?; 

gegenben  nom  @erm.   felbfiünbig  gcbilbet   finb: 

f)ier  3cigcn  bie  ibg.  Sprad)en  feine  gcmeinfamen 

2Sorte.  2Sgl.  afäd)f.  *  north  (nur  al§  9lbb.  'uorb= 

;  märtS'  bejengt),  anglf.  norp  W.,  engl,  north.  @ot. 

i  *naur|)s  refp.  *naür{)r  (gleid)  anorb.  nordr)  fel)lt 

{ jufällig.  ajlan  l)at  an  gr.  vf()rioo^  'unten,  )ueite: 

1  unten  befinblid)'  angcfnüpf t ,    \mi  noranSfefeen 

mürbe,  bafe  bie  iSd)öpfnng  bc§  2öorte8  in  eine 

3eit  fällt,  ttjo  bie  (Sermanen  ben  9?orbabbang 

eineg  @ebirge§  berunter  fliegen.  2)od)  loäre  ond) 

.  3U  bebenfen,   baß  ba§  nmbrifd)e  nertro  'linf?' 


'.'ionic 


27^ 


nüt^e 


bebeutet.   -   Snjii  9loibcu  'Fi.  aue  mt)t).  (mb.) 
norden,  nl)b.  nordan  ^JJ.;  \)c\l.  nod)   3  Üben. 

9loiiic  o'.'  '-'i"lt  nl)b.,  bef.  bind)  Stlopftorf  eiii= 
i]ebürgert  au<o  anorb.  nom  (^Jtiir.  nomer)  '3d)icf- 
fal^flöttin*:  ber  Urfprung  ber  'Benennung  ift  um^ 
ftrttten. 

t  Wö^tl  dl.  'ein  fletne§  2)Jafe'  s"  nit)D.  noe^e- 
lin  (ö?)  9?.  'ein  tleine»  ^•lüil'tgfeitSmnft':  2;inii= 
nutiö  5U  einem  öerloieiieii  (SJrniibiDort ,  beficii 
Urfprung  biinfel. 

9lot  f5'-  fii^  ifliö-  iil)i'-  not  Jy.  (feiten  DJ.) 
'ÜTJübc,  5)ranci)a(,  Oiefaör,  Stampf,  3roa«fl':  eine 
flemcingerm.  SBortbilbunti ;  öfll.  got.  naups  jV« 
'il'tot,  Sroang,  ©etoalt',  anorb.  naudr  1^.  'dlot- 
mcnbigfeit',  anglf.  nvd  nead  ^■.,  engl,  need  'dlot', 
nbt.  nood,  afäcbf.  nod.  viüv  bie  gemeingerm. 
Stämme  naudi  naufi  Qu§  üorgerm.  nauti-  l)at 
man  an  prcufj.  nauti-  'dlot'  angefnüpft;  nau- 
(f.  genau)  bätte  tuobl  al?  SBurjcIfilbe  gu  gelten. 
—  9iotburft  g.  au?  mbb.  nöt-durft  ^.  "iflot- 
roenbigfeit,  2?cbürfni§,  natürliches  4^ebürfni§, 
23eborf  an  notmenbigen  2)ingcn,  ßebcn»nntcrt)alt', 
abb.  nötduruft  fafädjf.  nodthurft)  J. ;  baju  got. 
naudi-[)aürfts  Jlbj.  'nötig'.  —  9loterbc  2)?., 
friib  nbb.,  foPiel  al§  'notmenbiger  berecbtigtcr  (Srbe, 
ber  ni^t  übergangen  tüerben  barf.  —  9lotlDel)r 
bag  mbb.  notwpr  5-  '^fbloebr  üon  Öetöalt',  - 
n  0 1  ro  e  n  b  i  g  Slbj.  erft  im  18.  ^al^xl).  allgemein 
üblidi,  aber  fcbon  feitSJiaater  1561  üerseicftnet,  im 
Einfang  be§  Ui.  ^ai)xh-  im  ©übmeften  auffommenb 
(bei  ßutber  nod)  feblenb);  -roenbig  ift  8uffif 
mie  in  inmenbig,  ausmenbig.  —  9Jot  = 
Sudjt  ^•.  narf)  mbb.  (nbrbcin.)  nötzühten  'not= 
3Üd)tigen',  banebcn  gteidjbebentenb  mbb.  nötzogen 
eigtl.  'gemalttbätig  bebanbeln',  fdion  abb.  not- 
zogon  (mbb.  abb.  notnumft  'Sloti^ucbt'). 

Jlote  ?i.  au»  lat.  nota  (fr,^.  note);  in  ber 
Öebeutung  'mnftfalifdje  9Jote,  Dfclobic'  erfdieint 
note  fd)on  im  3)Jbb. 

nu  9Ibü.  gleid)  nun. 

nüfi^tern  ?lbi.  au§  gleidibeb.  mbb.  nüehtem 
nüeliter,  ahb.  nuohturnnuohtnrnin'^lbj.;  ügl.  nbl. 
nuchter(angli. iiixtnig?)'niiditern'.  Sicl'lnnabme, 
lat.  nooturnus  liege  ju  (Srnnbe,  genügt  snr  C^r^ 
flärung  ber  iBebentung  'nüditern'  nid)t,  ba  jene^ 
nur 'näd)tlid)' bebentet;  aucb  ift  eä  lanm  möglid), 
in  abb.  nuohturn  eine  ed)t  germ.  5tblcitung  jn  ibg. 
nokt  '3Jadit'  (anorb.  nött)  jn  feben,  loeil  c^  mobl 
bie  iBcbeutnng  oon  lat.  nocturnus  haben  müRtc. 
(5ber  modtte  nmn  gr.  i')j(f(') 'bin  nnd)tcrn',  >■?]((  ii- 
ho^  n'jTiTt.c  'nüd)tcrn'  Dcrgleid)en ,  bereu  (/■-;» 
einen  alten  ©uttural  oertrctcn  fönnto.  3)odi  bleibt 


bei  mabrfdielnlidier  Söur^clöertoanbtfcbaft  nod&  bie 
".'Ibleitunaälilbe  uon  n  ii  di  t  e  r  n  unflar. 

5iui>el  7s;  feit  jlrild)art  in  ber  beutigen  Öe^ 
bentung  besengt,  bei  Sdjottel  KiOl  (al«  'Stopf= 
nubel  für  ÜJJaftgänie')  gebudjt;  frj.  nouilles  ift 
L)eutfd)en  Urfprnngs.  (J;in  (S^tpmon  für  ??nbel 
feblt. 

nun  l'lbD.  c\\\v  mbb.  abb.  nu  OJebenform  nü) 
'jc^t,  nun",  in  mbb.  8fit  fdten  mit  abüerbial  ab 
leitenbem  n  (nun  nuon).  ?{od)  nbb.  nu  (au2> 
mbb.  nfi);  entfpredienb  afadif.  nfi,  nbl.  nu,  anglf. 
nü,  engl,  now,  got.  nö  'ictjt'.  ©in  gemeinibg. 
Xemporalaboerb :  bgl.  ffr.  nfi  "\t%i\  nün-am  'jeBt', 
gr.  vr  vvf,  lat.  nunc  (mit  bem  c  oon  hi-o), 
afloP.  nyne  *je^t',  lit.  nu.    33gt.  neu  unb  n od) '. 

nur  9lb0.  au§  mbb.  neweerp,  abb.  niwÄri 
afiid)).  ni  wäri) :  eigtl.  'e§  märe  nicbt,  menn  eö 
nicbf  —  märe';  ba§  3J2bb.  unb  bie  nbb.  3Ka.  baben 
^,ablrcid)e  9iebenformen  5mifd)en  nowaere  unb  nbb. 
nur,  bef.  ua-r  neur  niur  nour.  SBegen  be§  nega= 
tiPen  ne  f.  nid)t. 

Lüfter  ?;•.,  erft  nbb.,  au§  bem  nbb.  nuster. 
(^ngl.  nostrils  '9Miftern'  ift  ermeiSlid)  3''l'ammen= 
fefeung,  eigtl.  '9Jafenlöd)er'  bebeutcnb  (ogl.  anglf. 
nses-pyrel  nos-|)yrl).  ^ür  ha%  beutfdje  Sßort 
ift  9lnnabme  üon  Sn^aiimtenfeßung  nid)t  fo  fid)er, 
toeil  'ba^  1  be§  engt.  9Borte§  feblt.  ^aber  feben 
einige  barin  eine  r-^>lbleitnng  an?  nos-  (Slblaut?; 
form  3n  9'?  a  f  e ,  pgl.  älter  nbb.  n  n  f  c  l  n  bei  5ogau 
'näfeln'J  mit  eingefd)obenem  t  unb  fnüpfen  an  lit. 
iiasrai  'iUanl,  iHad)en'  nnb  afloü.  nozdrl  '9kfen- 
li)d)ev'  an.    Siiefen  ift  nnöenoanbt ;  ogl.  9Iafe. 

9iuB'  5'-  '!Ȥ  gleid)beb.  mbb.  abb.  nu^  %.\ 
mit  lat.  nux  (i-ucem)  mebcr  uroermanbt  nod) 
^arau?  entlebnt.  iUelmebv  ift  9J  n  fj  ein  crf)t  germ. 
®ort,  nrfprgl.  mit  h  im  'ilnlnnt;  ngl.  anorb. 
hnot  3'w  anglf.  luiutu  '?;.,  engl,  nut  '9iUB',  nDl. 
iioot  (got.  *hnuts  Jy.  feblt).  5)ie  cd)t  germ. 
5ippe  meift  auf  einen  üorgerm.  Stamm  knud-, 
ber  in  gleid)er  ^öebeutnng  in  altir.  cnü  ftecft. 

9lHfe-  Ts-  (ineil't  5Jlnr.  .ftopf nüf fe)  'Scblag, 
5toB',  blofe  nbb.;  nur  in  unferm  Spradigefübl 
mit  bem  oorigen  ibcntifdi  (Pgl.  X  a  du  c  l);  fpradi- 
aeid)id)tlid)  aber  mobl  jn  got.  hnutö  7s.  '2tad)cl'. 

t^iutc  7s'  ane  gleid)beb.  mbb.  nuot  ^y.  ys\\<^t, 
7s^\l' \  baju  abb.  hnuo  nuoa  '9inte'  fomic  abb. 
iiuoil,  mbb.  nuowel  nüejel  'Jugbobcl',  nuoti.sen 
'::)hiteifen'.  Sind)  'üa^  mbb.  3^*^.  nüejen  (abo. 
uuoen  <x\ii  ^linojan)  'glätten,  genau  yifammen^ 
fügen'  geboren  yi  einer  germ.  i?3.  hno. 

nü^c  i'lbj.  an?  mbb.  nütze,  abb.  nuzzi  3lbj. 
"iiüBlid)';  ugl.  got.  un-nuts  'nnnüß',  anglf.  nytt 
'iuit5lid)':  jn  genießen. 


ftlugf,  ©tometogifcfee«  äBfrletbu*.    ,ö.  »ufl. 


35 


ob 


—     274     — 


er 


<D 


tob*  5|.<räp.  9tbb.  au§  mbb.  obe  ob  ^l.'iräp. 
'oben,  obexi^alb,  über',  ebcnfo  a^b.  oba;  »eil.  angli. 
ufe-weard  'obere'.  'iJJbb.  ob  bielt  )td)  meift  in 
3ufainmcnf efeuncjen  »ic  C  b  a  d)  t ,  O  b  b  a  d).  3» 
oben. 

oi  -  Sonj.  au§  möb.  obe  ob  op  S?oni.  "wenn, 
mk  wenn,  roenn  and),  ob',  ebcnfo  abb.  oba  mit 
ber  älteren  yjebenform  ibu  'wenn,  ob' ;  entfpredjcnb 
ai'äd)'].  ef  of  (angl)  gif,  engl,  if),  flot.  ibai  iba 
"ob  benn,  etwa,  »oobl,  ba^  nid)t  etwa',  Wosn  ne- 
gierte» nibai  niba  'wenn  nidU'.  Sie  )inb  'Dat. 
3nftr.  3U  abb.  iba  Jy.  '3weifel,  23ebingunfl',  anorb. 
ife  efe  W.  nnb  if  ef  91.  '3weifer.  Dk  Jfon= 
jnnftion  bebentet  babcv  ctgtt.  'in  3ft'cife(,  mit 
iBcbingung'. 

oben  5lbü.  au?  mbb.  obeuo,  abb.  obana  3(bti. 
'oben,  öon  oben';  cbenfo  aiädjl  oban  obana 'bon 
oben  ber',  angif.  ufan  'üon  oben',  engl,  nur  in 
ab-ove  erbalten;  p  ober. 

ober'  ffompar.  am  mbb.  oberr.  abb.  obaro 
'öer  obere':  eigtl.  .sfonipar.  ^u  o b ;  barau'c  würbe 
frfion  im  ^bb.  ein  neuer  ©uperlatiti  obarost  (mbb. 
oberest)  gebtlbet. 

obcr^  ^räp. ,  feinem  Stammüofal  nad)  mb. 
nbb.  UrfprnngS;  benn  wäbvenb  int  9[)tb.  ^Ibb. 
obar  obar.  angl).  ofer  ofor,  engl.  over.  nbl.  over 
'ober'  gilt,  war  im  .ob.  ftety  eine  ^-orm  mit  n 
ftatt  0  berrfd)enb;  f.  über  nnb  auf. 

Oblate  )\.  an«  mbb.  oblät  oblate  ?i.3l.  'öoftie, 
Oblate':  aus  lat.  obläta,  wobcr  and)  anglf. 
ofel^te  in  gleicher  Sebeutnng;  mittelengl.  oble 
aber  nad)  bem  afrg.  oublee,  wober  nfr^.  oublie. 

Dbft  9J.  (mit  iungem  dental  wie  in  IMyt, 
9}?  0  n b ,  n  i  e  )n a  u  b ,  $  ü  l  a  ft ,  il^  a  p  ft)  an^  )nbb. 
obe^,  al)b.  oba^  dl.  'Cbft'.  (5>i  i)'t  ein  Weftgerm. 
2Bort;  ögl.  nbl.  ooft,  ouglf.  ofet  (got.  *ubat 
feblt,  im  3inorb.  bafür  alden).  Ob  biefe^  got. 
*ubat  gu  ober,  über,  Sog.  up-  gel^ört  unb  'bab 
oben  iBeftnblidie'  meint,  bleibt  unfid)er. 

Od^fc  9}J.  au§  )ubb.  obse.  abb.  ohso  2W.  'Cd)fe'; 
entfpredienb  in  allen  altgerm.  Dialeftcn:  got. 
aühsa,  anorb.  oxe .  anglf.  oxa,  engl,  ox,  nbl. 
03,  afädjf.  ohso  'Od)fe'.  5)o§  gemeingerm.  olisan- 
(au§  tiorgerm.  uksen-)  ift  uroerwanbt  mit  fi)mr. 
ych,  ffr.  uksän,  abeft.  u/san  '©tier',  Wie  and) 
ba^  SBort  ^ub  Cnnb  Stier)  gemeinibg.  ift. 
2ll§  ibg.  2I?5.  gilt  ffr.  2B3.  uk.5  'anefprifeen'  ober 
uks  'erftarfen,  beranwacbfen' ;  ift  le^tcre?  ba& 
9lid)tige,  fo  gebort  Ocbfe  .yi  wad)fen.  S)ocb 
fönnte  0  d)f  e  aucb  3J?a§fulinbilbung  gu  lat.  vacca 
•Ruf)'  fein. 


Orfer  Wl.  au§  mbb.  ocker  ogger  dlM.  'Oder': 
entlebnt  am  lat.  ocbra  (oi/oa)  'Orfer',  wober 
and)  ital.  ocra,  frg.  ocre. 

übe  Slbj.  au§  mbb.  (Ede  Slbj.  'unbcbout,  un* 

bcwobnt,  leer,  tbörtc^t,  arm,  gebreeblid)',  al)b. 

üdi  'öbe,  leer';  cntfpred)enb  got.  aups  'öbe,  einfam, 

unfruditbar',  nnorb.  auiir.    daneben  beftanb  in 

,  eiu-iclncn  (Skbieten  ein  wa^rfcbeinlid)  etbmologifd) 

I  öevfd;icbene?  gleid)lantenbc§  2lbi.   mit   ber   33e= 

i  bcntung  'leid)t' ;  Pgl.  afäcbf.  ödi,  abb.  ödi,  anglf. 

;  ype  uapo ,  anorb.  aud-  (in  3u)anintenfe6ungcn) 

'  'leid)t'.    ,"yür  beibc  Sippen  feblen  fiebere  ®toma. 

—  t)bt  J^-.  av.K!  nil)b.  nede,  abb.  6di  '^•.  '2Snftc'; 

Pgl.  bie  got.  Slbleitnng  aupida  'iBüftc'. 

Obern  gleid)  altem. 

ober  ftonj.  am  mbb.  oder,  abb.  odar'ober'; 

;  bie  gewöbnlid)en  at)b.  ml)b.  'formen  finb  obne  r: 

i  at)b.  odo,  älter  eddo,  mbb.  ode  od.    3)ay  auf= 

■  fäötge  r  ift  nacb  einer  ^luffaffung  fomparatibe 

SBeiterbilbung ,  nad)   anberer  bnrd)  bcn  (^ünflufe 

beö  oft  bamit  Perbnnbcncn  abb.  wedar,  mbb.  weder 

'webcr' angefügt.  5lbb.  eddo  edo  entfprid)t  Weitec- 

biii  bem   got.   ail5{)au  'ober' ,  boö   3iifammen= 

fe^nug  eine?   gerat,  eh  mit  got.  l)au  'ober'  ift. 

j  ®ngt.  or  mufe  fern  geljalten  werben,  ba  e§  au§ 

anglf.  ähwseder  cntftauben  ift;  got.  ai[)pau  ift 

anglf.  oI)[)e  unb  el)lia  'ober',  bab  früb  an§ftarb. 

ObcrmeuHiß   lU  ,  Liolf{?ett)mologifd)e  Umge= 

ftaltung  bcc  glctilibeb.  lot.  agrimonia,  ba^  fd)on 

:  im  ißll)b.  allerlei  Umbilbnngen  erfabren  bat:  mbb. 

'.  odermenie  adermonie. 

1       Ofen  5y?.  am  ml)b.  oven,  abb.  ovan  "M.  'Ofen'; 

I  ebenfo   in  gleid)er  3?ebeutung  mnbb.  nbl.  oven, 

anglf.  ofen,  engl,  oven,  anorb.  ofu  ogn  (fd}Web. 

ui;n),  got.  aühiis:  ein  gemeingerm.  2Bort,  wtb- 

[  ijalb  aud)  bie  2a<i)c  uralt  fein  muf5.  2er  Söecbfel 

:  Pon  ©utturol  unb  L^abial  beftebt  and)  ?iwifd)en 

i  bcn  bamit  urPcrwanbten  ifr.  ukhä  '2;opf'  unb  gr. 

'.  r/j'OL,-  'Ofen'  (für  uknos,  worauf  got.  auhns  bin= 

j  Weift).  S^ie  urfprnnglicbe  'öebentung  'XopV  fdjeint 

nod)  am^  anglf.  ofnet  'flcines  (Befäfj'  ju  folgern. 

offen  3tbi.    onö    mbb.   offen,  ai)b.  offan  )Hb\. 

'offen';  in  gleid)er  ä^ebeutuug  in  allen  Sialeften 

,  mit  3Iu§uabme  be§  (^3ot.,  wo  ein  *upan8  fcblt. 

j  Sgl.  anorb.  openn,  ouglf.  engl,  open,  nbl.  open, 

I  afäd)f.  opan 'offen':  formell  fiebt  ba§  Slbf.  einem 

i  -4<arti^.  äbnlid),  bod)  lüfjt  fid)  fein  (^runbPerb 

j  uad))t)eifen.  2lnd)  bleibt  fraglid),  ob  auf,  afäd)f. 

1  upp,  got.  iup  pertoaubt  ift,  fo  bafe  offen  eigtl. 

1  'aufgesogen'  Wäre. 

i       Dffijier  Tl.  um  1550  (etwa   gleidiseitig  mit 


oft 


—      -  <  o 


Crnntbue 


H  c  n  t  e  n  a  n  t)  entlefint  aii?i  frä.  officier;  eö  büt- 
(\nt  ftd)  im  SOjä^r.  Kriege  bei  itn§  ein. 

oft  Srbb.  au§  tii^b.  oft  ofte.  af)b.  ofto  ^(bti. 
'oft';  etttfprecftenb  got.  ut'ta,  anorb.  opt,  angtf. 
oft,  engl,  oft  (SBeiterbUbiiug  often',  afäd)f.  oft 
ofto  'oft'.  3)icfe  3lbOerbta(füvmen  icfeeincn  crftarrte 
iSafuSformen  eine^  auggeftorbeneii  Subft.  ober 
Slbi.^^lßartij.  p  fein ;  mau  bat  an  bae  $artis.  ber 
ffr.  SBg.  uc  'gern  tbim'  gebacbt. 

O^cim,  Obm  2R.  aug  mbb.  öheim  oeheim 
(and)  mit  n  ftatt  m  im  3ln§Iaiit),  a\)h.  oheim 
Ü)J.  'Cbeim' ;  entfprccbenb  nbf.  oom ,  nitglf.  ^am 
'Obeim*  (an§  *6ahdm  fontrabiert),  mittelengl. 
(•m  'Dbeim',  uod)  früb  engl,  eme  (baber  Eames 
al§  9fom.  propr.).  2(uf  ©runb  tion  afrief.  em 
'9[)?iitterbrubcr'  nn'D  lat.  avunoulus  l\at  Obeim 
eigtl.  bie  ^ebeutuiig  'Outet  mütterücberfeit§'  (im 
©egeniat^  5U  Söetter  =  lat.  patruus).  @iu  got. 
♦duhairas  für  bie  Mof]  meftgcrm.  ©ippe  febtt. 
2)a§  SBort  ift  fcbmierig  ju  beurteilen.  Sie  erfte 
Silbe  mirb  allgemein  al§  üerftaubt  mit  lat.  avun- 
culus  'Obcim'  gefaxt,  ba§  al§  2)iminutio  5U  avus 
'©rofeüater'  ge^^ört  (ebenfo  lit.  avynas  unb  aflop. 
uji  ou§  *aujos  'Dbeim'  unb  an^  bem  .^elt.  fbmr. 
ewithr  'Dnfel'  ail§  awen-teros);  mit  lot.  avus 
(bap  aftir.  aue  '(S-nfel')  ftimmt  got.  awo  >y.*(5Jro6= 
mutter',  auorb.  de  'UrgrofePater'  übereiu.  S)a§  h 
oon  O be i  m  gebort  nocb  3ur  erften  ©übe  unb  mirb 
al§  Übertreter  be§  iat  «  in  avuucu-lus  gefafet; 
bann  märe  a(fo  got.  *auh-airas  abjutrcnnen,  mo= 
bei  ainia  für  aina  oießeirfit  a(§  Siminutiüfuffij 
SU  gelten  bätte.  'iRad)  bem  unter  9Zeffe  unb 
Sßetter  33emerfteu  märe  ju  bead)ten,  baf?  mbb. 
oheim  and)  beu  '^^leffen,  Scbiuefterfobn'  meinen 
tonn. 

O^ui  dlM.  au«  mbb.  äme  oiue  (ä  üor  yia- 
falen  mirb  6;  ögl.  9}Jobu,  3JJonb,  Dbmct, 
oi)nt)  o-M-^'  '^^ni.  9-^afe  überbaupt';  ent= 
fprecbenb  nbl.  aam,  engl,  awm,  uorb.  äma.  Sie 
ber  üben  ouf  miat.  ama  '©efäfe,  Söeiumafe'  (gr. 
u/.t7]  '2Boffereimer',  lat.  ama  'Jeuereimer').  S. 
n  a  d]  a  b  m  e  n. 

Dornet  9h  au*  gleidibcb.  mbb.  amät,  abb. 
ämM  9h ;  baueben  mit  auberem  ^JJräfij  iu  gleicl)er 
23ebeutung  mbb.  üemet,  aijt).  uomäd  9?.  'gmeiteS 
2J?äbeu,  9iad)mäben  be^  (sjrafeö':  abb.  mäd  f. 
unter  'JJJ abb.  Sie  ^^orfilbeu  abb.  ä  unb  uo 
fiub  9bminalpräfije :  abb.  uo  bebeutet 'nadi' uodb 
in  ber  3ufoni»iciM'c^u"fl  uo-quemo  '9tad)t;omme', 
uo-kumft  '9?ad)folge';  ii-,ba«  gcmöb  'lid)9?egatii)- 
präfij  ift  (f.  Dbnntüdjt),  bebeutei  'übrig'  nod) 
in  abb.  ä-leibu,  mbb.  äleibo  'Überblciblcl'. 

o^nc  ^^Jräp.  ani  mbb.  an  änc,  al)b.  auo  ülJräp. 
'obue';  eutfpred)cnb  afäd}f.  4iio,  mubl.  aen,  anorb. 
4n  —  iilter  öu  CaU'?  *4nu)  'obue';  bafür  im  C^ot. 


]  mit  anberer  3(blaut8ftufe  inu.    Somit  ogl.  uod) 

i  ha^  negierenbe  un-  fomie  got.  ni  'nicbt*  (f.  nie) 

unb  and)  offet.  änä  'obue',  gr,  (t^rv  'obue'.  — 

Libu=  iu  obngead)tet,  obntängft  ftebt  für 

un-  unter  bem  (5iufluffe  be^  nbl.  on  'un='.  — 

Ob  11=  iii  Obnmadjt  berubt  auf  bem  Streben, 

bie  au§  abb.   mbb.   ä-maht   entftanbeue   (5orm 

Omorfit  beutlid)er  gu  macben  auf  ©runb  ber 

^ebeiitnng  bae  ^^IJräfij  6  ou§  altem,  ä  mar  iu  ber 

Sufammenfe^nug  unoerftänblid)  getuorbeu.  Segen 

ai}"!).  ä  'un='  ögl.  äteili  'unteilbaftig',  mbb.  ä-sytze 

'uubefct^t',  anglf.  fe-men  'menfd)enleer'.  —  obu  = 

gcf  ä  br  ani  mbb.  an  gevaere,  meift  an  geveerde 

'obue  böfe  2Ibfid)t,  obue  23etrug'. 

j        O^V  9h   au§   mbb.   6re  6r  9c.,   abb.  öra  9h 

j  'O^r';  eutfpred)cub  in  allen  germ.  Sialeften:  afäcbf. 

'.  öra,  nbl.  oor,  augif.  eare  9}.,  engl,  ear,  anorb. 

;  eyra  (mit  Umlaut  megeu  r  gleidb  got.=germ.  z),  got. 

I  auso  9J.  'Obr'.    2ßie  oiele  anbere  Se;>eid)nungen 

I  für  Körperteile   —   ogl.  2tuge,  <yu6,  ^erg, 

I  9Jagel,  9iafe,  9liere  ufm.  —  febrtaucb  biefc  in 

anbern  tbg.  Spracbcn  mieber:  lat.  auris  für  ^ausis 

J  (boäu  aus-cultare,   f.   bören),    gr.  ovc    (auS 

I  '^'ovoog),  @en.  (oröc  auS  *oiaatnc  (in  einem 

I  n-  Stamme  mie  bie  germ.  Sippe),  afloo.  ucho 

:  (@en.  usese)  9f.  'Obr*  au§  ausos  (mit  bem  Suat 

,  usi),^  Itt.  ausis.  -  2SgI.  ba^  flg.  SBort. 

I       Di^r  31.  aua  mbb.  cei-e  oer  31.  'obrartige  Öff= 

I  nung,   9}abelöbr,  S?mteUod),  §anbbabe',  ebenfo 

I  fpät  abb.  ori  9h:  2lbleituug  ju  ai)h.  ora  'Obr'; 

ogl.  nocb  Öfe.    Übrigen»  baben  and)  gr.  ovc 

unb   engl,  ear ,   nbl.  oor  bie  23ebeutung  'Öbr, 

Genfer. 

DIrfeiflC  g-.,  crft  früb  nbb.,  ebenfo  nbl.  oorvijg ; 
meift  al§  Oolfgtümltd)M'd)eräbafte  Umbilbung  üou 
oorveeg  'Obi'feige'  gefa&t,  morin  veeg  'Streicb, 
^^teb'  (üenoaubt  mit  nbb.  fegen?)  meint.  ®^ 
inagmie  Sad)tcl,  .stopf  nü  ff  e,  2Jiaulfd)  eile 
(eigtl.  ber  9iame  einc^  ©ebäcfs)  eupbemiftifd) 
gemeint  fein. 

Öl  9i.  ans  mbb.  öle  öl  9iebenformeu  ole  ol 
unb  olei  9h,  a^b.  olei  oll  9h  'Öl';  eutfpred)enb 
ai'äd)'].  ölig,  nbl.  olie,  anglf.  ele  9h  'Öl'.  Sa§ 
lat.  oleum  'Öl'  ift  iuä  §b.  im  7.  ober  8.  .^a^xi). 
—  suniicbft  Oielleidit  burd)  bie  S^löfter  —  ge= 
brungen.  Sae  Öot.  übernabm  fein  gleicbbeb.  al6w 
mobl  fd)Dit  ein  balbe»  ^rtbvtaufenb  früber  an-i 
einer  unbefanutcu  OueÜe,  nidit  an^  bem  Sateiu. 
(5ugl.  oil,  mittelengl.  oile  entflammen  sunäd)ft 
bem  afrä.  oil,  baö  mit  feiner  romau.  Sippe  — 
ufrg.  huile  -    and)  auf  lat.  oleum  berubt 

Dlcaiibei  93h,   erft  früb  nbb.,   au§  gleidibeb. 
frj.  olcaudre  refp.  ital.  oleandro. 
!       Oliüc  5.  ani  m^b.  oUve  'S-.^R.  —  lat.  oliva. 
1       Omnibus   9)h  auc-   glcidjbeb.   fr;},  oranibus, 

ob* 


Cufel 


—     276     — 


Dfe 


bai?  mit  bei  5üdic  iclbfl  1Ö23  in  ^^aii'3  nuffani 
unb  fd^nell  geineineurop.  luurbc. 

Onfel  iU.,  im  17.  3al}vl).  entlcfint  aiie  nj. 
oncle. 

D^)er  5"  »od)  im  18.  Zs^il)xh.  ütclfarfi  C  p  c ra: 
feit  bev  Witte  i)ti  17.  ^iiftvh-?.  aui  bcm  flleidibcb. 
ital.  opera;  am  SdiluB  bc^  16.  Cvnl)vli-5.  marcii 
bie  Cpein  in  otaücn  aufgcfommen. 

opfern  S^m,  au§  m{)b.  opfern,  ahb.  opfaron 
'opfern';  baneben  mb.  oppern  opparön  für  opprön 
au»  lat.  operäri  (bnvd)  üerfürsteö  önlgiirtnt. 
oprare  t)tnburd)),  ba§  im  li)eftlid)cn  aJJittdbeutfd)^ 
lanb  andi  in  Opperer  Oppermann  'vanb= 
langer'  ftecft;  beif.  Oppermann  'Lüfter'.  3ni 
Sltrd)enlatetn  (fdion  bei  9tuguftin)  eutfpridit  ope- 
räri unferm  opfern  'Jllmofcn  fpcnbcn';  aber  bie 
6-ntleI}nnng  in«  2)eutf(^e  (etroa  gleidiäettig  mit 
bcr  üon  Jllmofen?)  miifete  oor  ber  St)rtfttaui= 
fiernng  ftattgefuuben  ^abcn,  mei(  bie  lat.  2e{}n= 
»Borte  ber  !)itird)enfprad)e  feine  23erfc^tcbung  bon 
p  äu  pf  mitgemad}t  {)aben  (pgl.  ^apft,  pre  = 
b  i  g  e  n ,  ^JJ  r  o  p  ft  u.  a.).  3"»  @9f-  3"  ^^m  oberb. 
mb.3t>lJ-  iÜ  afäd}f.  offrön,  nbl.  oifern,  anglf.  offrian 
'opfern'  (moran§  engl,  to  offer  'anbieten'  nnter 
bem  (vinfluffe  beS  frj.  offrir)  an§  lat.  offer re 
übernommen.  2öcgen  bcr  im  (Merm.  üodsogenen 
Umgeftaltnng  ber  ^Betonnng  Pgl.  prebigen  aa^ 
praedicäre.  Übrigeng  {)atien  bie  @ermanen 
oud)  ein  eigene?  t)eimifd)e§  JBort  für  'opfern': 
got.  blötan,  anorb.  blöta,  auglf.  bl6tan,  of)b. 
bluo^an.  —  D<)fcr  9^.  an§  ml)b.  opfer,  of)b.  opfar 
9J.  beruht  ntd)t  anf  einer  lat  iBortform,  foubcrn 
ift  beutfd}e  5feubilbuug  an§  bem  iöerb  (ogl. 
§  a  n  b  e  [). 

Crongc  %.,  im  3Infang  be§  18. 3af)r[}§.  ent= 
leftnt,  feit  ©peranber  1727  gebud)t:  au?  frs. 
orange. 

Crbcn  M.  ans  m{)b.  ordeu  ÜJh  'Siegel,  Orb= 
nnng,  ^Reihenfolge ,  5(norbnnng,  ikrorbnnng. 
Stanb,  geift[icöer  Drben':  entlehnt  an?  gleid)beb. 
lat.  ordin-em  jn  ordo,  ba§i  fd)on  in  a^b.  3^'^ 
einbrang;  Pgl.  af)b.  ordina  ^.,  ba^n  ordinhaft. 
2)er  CblignuS  bc§  tat.  Sffiortc?  mar  für  bie 
bentfd)e  2Bortgeftalt  mafjgebenb  loie  bei  Kr  eng, 
31  b  t  nnb  fouft.  —  o  r  b  n  e  n ,  fd)on  m()b.  ordenen. 
abh.  ordinon  nad)  lat.  ordinäre. 

Crgcl  ^-.  aus  mf)b.  organa  orgeue ,  a[)b. 
Organa  '^•.,  lüoneben  fc^on  im  lU[)b.  unb  im  Tli}^. 
fettener  eine  t^orm  mit  1  auftritt:  at)b.  orgela, 
mt)b.  orgel  %.  'Orgel'.  2if)b.  organa  ftammt 
au?  miat.  Organum  (ital.  organo ,  frj.  orgue, 
engl,  organ )  ober  t)ielnte[)r  bcffen  ^45Iural  organa 
'Orgel'.  (SigtL  aber  "organa  dicuntur  oninia 
instrumenta  musicoruni :  non  solum  illud  Or- 
ganum   dioitur    quod    grande    est    et    inflatur 


follibus  etc."  (Sluguftinu?).   Sc^on  in  ber  jtueiten 

,s>älfte  bc?  8.  3a{)rf)§.,  bef.  unter  S?arl  bem  ©rof^cn, 
mürben  Orgeln  ben  fontinentalen  ©ermancn  be= 
fannt,  sinnal  als  ^art  fei  ber  eine  nom  <Bt.  Öaüer 
Wönd)  gefdiilberte  $raditorgct  Pom  bpsantinifdien 
Slaifer  3J}idiael  jum  ©cfdjenf  erl)iclt. 

Criginol  5J.  bereinäclt  fc^on  im  16.  3al)rf)., 
im  17.  3ni)i'fi-  al^  eingebürgert  üon  ^ISnriftcn 
mic  3fie"  ^'oi^  2prad)übnng  ©.  88  unb  5öntfd)fi) 
1659  S^anslei)  S.  63  perpönt:  au?  frj.  original. 

Orfan  Tl.,  im  17.  ^ai)x\).  an§^  nbl.  orkaan, 
engl,  hurricane;  Pgl.  fr3.  ouragan  ^^  fpan. 
huracan  'Orfan':  ein  neneree-,  erft  nad)  ber  (Jnit; 
berfnng  5lmcrifa?  l)erübergefommene§  2Bort,  ha^ 
pou  ben  slaraiben  ftammen  foll. 

Drloflft^iff  "ifl.,  erft  nl)b.,  nad)  nbl.  oorlogs- 
schip  dl.  'l^rieggfc^tff';  bie?  au?  orlog  'ilrieg', 
ba?  bem  ofäc^f.  orlägi  'Sricg',  anglf.  orlege, 
ml)b.  urliuge,  af)b.  urliugi  '.'ftrieg'  entfprid)t. 

t  Ort '  aJi.  '(gd)ufteral)le',  in  biefer  iBebentuug 
erft  nl)b.,  ibentifd)  mit  Ort*. 

Ort-  m.  an?  ml)b.  ort  9MDi.  'fpi^er  $unft, 
®nbe,  l'tufang,  ©cfe,  2ßinfel,  JRanb,  ißla^',  a^b. 
ort  WiM.  erfd)eint  nod)  nid)t  in  ber  allgemeinen 
93ebentung  b:?  nl)b.  Ort  '^ia^\  S)ie  Sebeutung 
'8pi^e,  ©de'  ift  bie  urfprüngli(^e ;  pgl.  afäd)f.  anglf. 
mittelengl.  ord  3JJ.  'gpilse,  35?affenfpi^e'  (megen 
äl)ulid)erSebeutung?entmicfelnugPgl.  ©de).  Sa? 
r  be?  2.!?Drte?  ift  au?  s  z  entftanben,  got.  *uzda- 
fel)lt  anfällig;  e?  ttjirb  bnrd)  onorb.  oddr '8pi^e' 
Poran?gefeijt,  beffen  dd  auf  got.  zd  meift.  3« 
Ort'  fd)immert  bie  ältere  33ebeutuug  nod)  bnrd). 

Ort»  3im.  'ein  2Jlafe'  au?  ml)b.  ort  m.3l. 
'üierte  ^eil  üon  2}kfe,  @emid)t,  ÜJ^ünje';  ent= 
fpred)enb  nbl.  oord  '23iertclmaB'.  Si'entifd)  mit 
Ort^:  "gunädjft  ift  bicfe  33ebeutung  Pou  ben  uier^ 
erfigcn  bnrd)  ein  ^rcu5  in  Pier  Orte,  b.  i).  ©cfen 
geteilten  aJiüujen  an?gegangen  unb  erft  bann  auf 
9Jiaf5  unb  @emid)t  übertrncien  morben.  So  nannte 
man  aud)  in  Sentfd)  =  Öftrcid) ,  al§  1849  bie 
(Sjulbcnnoten  in  4  Seile  geriffen  mürben,  um  ba= 
burd)  eine  Sd)eibemünae  ju  bilben,  ben  4.  Xeil 
ein  S-ifele  ober  örtel,  mcli^er  3Iu?bru(f  bann 
überl)anpt  für  \U  ^-l.  gebraud)t  mürbe."  2)ic  ältere 
3lunal)mc,  mlat.  quarto  'iJierte'  liege  biefein 
Ort»  jn  ©runbe,  ift  s»  oermerfeu. 

Drtl^ogro^J^ic  5-  au^.  lat.  orthographia ;  mit 
ben  9Infängen  ber  bentfc^en  ©rommatif  im  16. 
3al)rl).  äunäd)ft  meift  in  ber  lat.  Sautform 
übernomm.en.  2)afür  9?ed)  tfd^reibung  feit 
Sd)ottel. 

Öfc  %.  an^  fpötmfjb.,  frül)  nftb.  (mb.  mnbb.) 
oBse  %.  '&U.  §cnfel,  (5)riff';  Öfe  ift  mit  thr 
ibentifd),  iubem  ba?  bem  r  oon  Öl)r,  O^r  ju 
öirunbe  liegenbe  s  in  Öfe  bett)nl)rt  ift;  f.  Öbr. 


Cften 


—     277     — 


'Ud 


Dftcn  Tl.  aus  mf}b.  osten  Tl.'il.,  a()b.  ostan 
m.'^.  'Oftcn';  bte  ^onn  Oft  fef)It  im  2}i^b.  3fi)b., 
fic  ift  n)af)rfcf)einltcf}  il^eulnlbiing ;  Ogl.  9^  o  r  b  : 
9?orben,  Süb  :  Sübcr. ,  SSeft  :  SBeften. 
Xod)  erfcf)eint  fcf)Du  auglf.  east,  cmjf.  east  'Often', 
woraus  frj.  est.  ^  often  2Ibt).  auö  mf)b.  osten 
östene  'im,  nacfi,  üom  Cften',  af)h.  östana  '»on 
Often*,  ebenfo  anglf.  eastene  'im  Often*,  ^astan 
'dou  Oftcn',  afäc^f.  ostan  östana  'dou  Often  I}er' ; 
a^h.  afäcf)f.  üstar  'nac^  Often*.  2)er  jU  ©runbe 
Itegenbe  Stamm  austa-  fbafiir  anovb.  austr, 
@en.  austrs  Tl.)  f)ängt  ^lüeifclSo^nc  mit  bcr 
altibg.  23c5ei(f)nung  für  'i^Jorgenrote'  lUfaiumen: 
uribg.  *aus6s  —  ffr.  usäs,  lat.  aurora  (für 
*aus68-a),  gr.  /-(6^-,  lit.  auszrä  'üJtorgenröte*. 
2Bie  man  fonft  bie  ?Jamen  ber  XageSseitcn  a(§ 
33e3ei(^nungen  für  §immel§gegenben  Uermenbet 
roie  37J  i  1 1  a  g ,  2K  o  r  g  e  n  :c. ,  fo  f onnte  bie 
i)lorgenrötc  mofjl  für  Often  eintreten,  wie  benn 
im  Oberb.  3)Jorgen  für  'Often'  gi(t  (im  Oberb. 
finb  bie  alten  iöenennungen  ber  §immelsgegenben 
faft  ganj  onsgeftorben).    iJgl.  nocf)  Oftcrn. 

Dftcrlujei  J-.,  erft  früf)  n^b.,  au§  ber  lat.  33e^ 
nennung  aristolochia  mit  üo(fSeti)moIogiid)er  llm= 
bilbung,  "nm  roenigftenS  sum  ieit  bem  fremben 
2öorte  bentfd)en  2(iiftricf)  unb  bnmitißolfSüerftänb- 
Iicf)Eeit  3U  geben*'. 

Dfiern  «5.  $1.  aus  mbb.  oster  %.,  gett»öt)n= 
Iid)er  osteren  ^I.,  of)b.  ostarün  a-.  $(.,  ostara 
%.  'Oftern*;  entfprec^enb  im  51nglf.  easter  dl., 
Castro  ^•.  ^l.  'Oftern',  iuof)cr  cng(.  Easter. 
2Bol)t  fdion  Segeidjnnng  eines  altfieibnifdjen 
(^•efteS  bcr  2Seftgermanen  (in  nbb.  (iJegenbcn  aber 
mirb  eigtl.  5li  a  f  d)  bcüorjugt  3.  SB.  meftfäl.  rl)eiu- 
länb.  päs-ei  päs-fyr ;  anbb.  päska  =  got.  päska 
ftimmt  gn  frj.  päques  au§  firc^eulat.  päsca). 
Oftern  beruht  auf  bem  9kmcn  einer  altgerma-- 
nifd^en  (5'i^übIingSgöttin  Austro,  luefcb^i"  init  bem 
inb.  usrä  'ülorgcnrötc'  ibentifd)  fein  mufe  (^tvi- 
fd)en  s-r  tüirb  im  ©crmanifdien  t  cingefd)0: 
ben,  f.  Sdjmefter).     Sie  altibg.  Aurora  bat 


bei  ben  (Germanen  -  roenigftenS  teiltreife  — 
ben  (Sbarafter  einer  2age5li(^tgöttin  mit  bem 
einer  fiicbtgöttin  be§  J-rübiabrS  üertaufc^t.  TaS 
Seigt  bie  3eit  beS  OfterfefteS:  ba§  d)rift(id)e  ^eft 
muß  mit  bem  beibnifdien  ^nfammengefollen  fein, 
menn  cS  beffeu  ?lamcn  üd)  aneignete.  23eba 
bejeugt  bie  (^jiftens  ber  altgerm.  ©öttin  mit 
ber  2(ngabe  ber  engt.  2;ia(eftform  Eostrae  (für 
meftfädif.  *Eastre).  Ser  oltibg.  9Jame  Au.^ös  ber 
Aurora  hinterließ  im  @erm.  al§  SIbfiJmmlinge 
bit  i8eäeid)nung  für  Oftcn,  fomie  anglf.  earendel 
'Hlorgcnftern,  5Korgenbämmerung',  mober  bcr  af)b. 
S'igcnname  Örentil  in  ben  fpäteren  Orenbelfagen. 

Otter  5.  an?>  mf)b.  otter,  abb.  ottar  Tl. 
'-^ifd) Otter';  eutfpred)enb  nbl.  otter,  anglf.  otor, 
engl,  otter,  anorb.  otr  'Otter';  got.  *utrs  fe^It  3n= 
fällig.  0ot.  nbb.  tr  bleibt  bnrd)  bie  bb.  Santtierfrf)ie= 
bung  unberübrt  wie  in  bitter,  lauter,  treu, 
sittern.  (5ine  über  me!^rcre  ibg.  Sbrad)en  lKr= 
breitete  Söenennung  udrd-  für  2Bafferticrc :  norgcrm. 
*udra-  gef)ört  mit  gr.  vd'oo,  awöooc  'maffer: 
los',  ffr.  udan  'iöaffer*,  dnudra-s  'roafferloS*  3ur 
glcid)en Sönrjel,  meSl}albnbb.  Otter  mit  SBaffer 
ettjmologifc^  3nfanimengcbi3rt.  2Sgl.  gr.  vöoa 
vöoo^  '2Bafferfd)lange',  lit.  üdra  'Otter',  afloo. 
vydra  'Otter',  ffr.  udra  Tl.  'Otter*.  -  Otter 
%.  (fo  bei  Sutber)  für  '91atter*  ift  oftmb.;  ügl. 
nbl.  nbb.  adder,  engl,  adder  (aucb  fc^Wäb.  ädr) 
'Dktter*. 

Oj^oft  91.,  als  nbb.  im  18.  3abi"b.  besengt 
unb  bnrd)  nbb.  Srin'iftftetler  mie  ibf?  fd)rift= 
fpradilid]  getuorbcn:  auS  glcid)beb.  nbb.' nbl.  oks- 
hoofd  31.  ^  fdÖWeb.  oxhulVud,  bän.  oxehoved: 
bie  eigtl.  ^eimat  bcS  SBortcS  ift  nid}t  ju'ermitteln. 
2)ie  Saute  fönnten  c^er  auf  einen  norb.  ^'xaldt 
al§  auf  nbb.  unb  nbl.  meifen,  meil  in  biefcn  beibcn 
3^iüleften  os  'Od}5'  bebeutet ;  and)  ftebt  nid}t  feft, 
ob  'Od)fen=fopf  f.'öauptr  Wrunbbebeutung  ift. 
2;ie  lual)rfd3einlid)fte  Ouelie  aller  ift  engl,  hogs- 
head  eigtl.  '8d)n)einSfopf'  (anloutenbeS  h  ift  im 
engl.  Sübofteu  ftumm). 


$oar  9J.  aus  mbb.  a^b.  par  'iJJaar,  3iDei  Pon 
gletd)er  25ef(^affenbeit':  auS  lat.  pnr'i)Saar',  mofter 
and)  nfr3.  paire  unb  barauS  mciter  engl,  pair 
'45aar'. 

^aiiit  <y.  all2^  m^b.  (mb.)  paht  neben  gcmöbn^ 
lidier  ftreng  bb.  Pcrfc^obener  ^-orm  mf)b.  phaht 
phahtp  ?i:T}.  'Hi"^/  1^ad}t,  .'Korfit,  (Mefe^':  cbcufo 


nbl.  pacht.  2)ie  n^b.  Jorm  beruht ,  wie  ber 
5tnlaut  gegen  mbb.  phahte  seigt,  auf  nbb.  &n-- 
flnfe.  3"  ©runbc  liegt  mlat.  pactum  pactus 
'ikrtrag,  eine  im  2>ertrag  befdiloffcnc  3(bgabc'. 
%l)h.  *j)fahta  ift  mobl  nur  suföUig  nidit  bezeugt, 
bafür  feiten  al)\).  (aud)  mbb.)  pfät. 

f(t(t  W.9(.  'iM'inbcl,  Saft',  boju  fpiir  ml)b. 


pan 


-      278 


^apH 


backen  packen  'oerpacfeii,  aiiflabcn':  ci  gcf)ört 
511  einer  ueuiicrin.sronmu.  SBortfiUpe,  bereu  Cuelle 
nodf)  iitcf)t  gefunben ;  ügl.  nbl.  pak,  norb.  pakke, 
mittelengl.  packe,  entjl.  pack;  itaf.  pacco,  frg. 
paquet,  :c. ;  bajii  iiocf)  ir.  gae(.  pac,  bret.  pak, 
bie  einige  aU  3ln§gang^pnnft  bev  «SiDpe  nnfchen. 
3lnbere  crblirfen  mit  nid)t  grijfjevcv  2öal)rfd)ein= 
lid)feit  im  onorb.  bugge  'l'aft'  bie  Cueße.  — 
$ntf  9h  'i^i^ber  in  nbb.  unb  mit  'l^  a  d  '«iinbel' 
f)iftoriid)  ibentifc^. 

pQtf  3"teri.,  erft  nl)b.  in  Uberciuftimnuntg  mit 
nbb.  nbl.  paf  'pfaff':  mol)!  fanm  51t  fpät  mf)b. 
batfeii  'beüen',  fonbcru  ef)er  onomatopoietifd). 

pa^!  ^nterj.,  crü  n{)b.  mie  paff  su  beuten. 

^^fllt  1^2.  im  Einfang  be§  1(3.  3n{)rl)'j-  «I^ 
Slanäleimort  entlehnt  an§  glcidibcb.  nilat.  pactum 
pactus:  f.  and)  'i^ad)!. 

^alttft  m.  au§  m()b.  palast  (iigL  'Hx.t,  Obft, 
'$ap ft),  gemöl)nlid}er  palas  —  mit  tuedifelnbem 
9Iccent  —  91.35?.  'größere?  ©ebäube  mit  einem 
Öauptraume,  ber  ^nm  ©mpfang  bcr  ©äfte,  gu 
iyeftliditeiten  unb  bei.  aU  Spcifefaal  biente';  bann 
erft  'i|3alaft'.  (Js  mürbe  im  fpät  ail)b.  —  ©nbe 
bei  11.  3af)vf)3.  —  CLü<i>  frs.  palais,  miat.  pala- 
tium  übcrnnmmen.    2.  $fatj. 

ipoÜafi^  2.1?.,  erft  n()b. ,  aue  ruii".  paldsch, 
poln.  palasz. 

^.Paflifabe  %•„  um  1600  entlefint  ane  fr^  pal- 
lisade;  bte§  au§  ital.  palizzata. 

^olme  fy.  aus  mbb.  palme  ijalme  J^M.,  ai:)b. 
palma  ^y.  ')iJaImbanm,  5J-Hilm3iDeig'.  Ävitircnb 
bee  9(t)b.  an^  lat.  palma  entlel)nt  unter  bibUfd)= 
fird)Iid)em  ©inffuB;  eine  grofje  3)?enge  anberer 
5)]flanäen=  unb  JBaumarten  mar  meit  früher  au§ 
Sübeuropa  gu  un^  gefommen. 

^omp^tct  9?.,  erft  n[)b.,  an^  fr^.  pamphlet 
bas  felbft  beut  engl,  pamphlet  '!örofd)üre'  ent= 
flammt;  ba^  eng(.  2Bort  ift  fein  f)eimifd)=germ., 
aber  fein  Urfprung  ift  noc^  nid)t  feftgefteOt. 

panier  9?.;au§  mljb.  panier,  getcij^ntid)  banier 
^.31.  *:8anner,  '^•ai^ne'  —  frj.  baniöre.  ©letc^en 
UrfprungS  mit  ^Banner. 

^ttltt^cr  3J?.  au§  m^b.  panter  pantel  92. 
'il?antl)er',  fpät  aijh.  panthera  %  nad}  lat.  panther 
panthera. 

^ontoffcl  9J?.  um  1500  bereite  ale  niübifdieS 
^vembmort  in  einem  am  iöaiern  ftammenben 
Öebid)t  öerfpottet,  am  Sdilufe  bee  15.  3afir^§. 
entlehnt  "aus  ital.  pantofola  (frj.  pantoufle), 
beffen  Urfprung  nodi  nnerflärt  ift. 

^flujcr  WH.  aus  gleid)beb.  mf)b.  panzcr  pan- 
zier^9?. :  entlehnt  an^  ital.  pan^iera,  mlat.  pan- 
cerea  '^^Hinjer',  hai  JU  ital.  panoia  ':öaudi,  L'eib' 
(frj.  panse,  woijix  and)  ml)b.  iil)b.  bial.  4>anfe 


'iöaud)*)  gcftiJrt  unb  eigtl.  "ben  2;eil  ber  SRüftung 
meint,  ber  ben  Unterleib  berft". 

?ßnpo  m.  im  17.  3a^r!).  al§  i^ap.^  aus 
5-raufreid)  (frj.  papa  eiugebrungen)  unb  jiuar  al§ 
üornelimeö  23?ort,  ba^  nad)  ÜBegener  1674  l?utöerc- 
9?autcubüd}leiu  8.  106  juerft  nur  an  fürftlidieu 
.s^öfen  iiblid)  unb  and)  3ur  3^it  S'vifd)^  1741  nod) 
nidit  gut  bürgerlid)  tnar  (ügl.  a.'Jama,  and) 
Oufel  unb  ^ante).  Spät  im  18.  3af)r^-  ift 
c§  bei  nn^  befannter  geworben. 

^pnpagci  9)?.  au§  gleidjbeb.  mt)b.  papagey, 
meift  papegän  9K. ;  entfpred)enb  nbl.  papegaai, 
engl,  popinjay  (mtttelengl.  püpegai):  au§  ber 
gleid)beb.  roman.  Sippe  entlehnt,  fpejieti  am 
afrj.  papegai  (ital.  pappagallo).  3)er  llrfpruug 
biefcr  SBorte  ftel)r  nod)  nicht  feft;  am  eheften 
märe  an  arab.  babaghä  al§  (Srunbtüort  gu  benfen. 

'iJopier  9?.  (fd)mä6.  papeiar;  im  16.  ^ai\xi). 
im  meftl.  Seutfchlaub  bielfad)  $  op  e  i r  3.  ^.  1551 
(£.  Sd)eibt§  @robianu§  2?.  99;  and)  Sapcier 
bei  @r.  5(lberu§  1541)  au^  fpät  mhb.  papir  9?. 
=  lat.  =  gr.  papyrum,  moher  and)  bie  roman. 
Sippe  oon  frg.  papier  (engl,  paper)  ftammt. 
Seit  ber  (5rfinbung  ber  ^ud)brurfer!uuft  mürbe 
ber  ©ebraud)  teö  $apier§  atlgemeiu. 

*13oppc  ;y.  '23rei,  Steifter'  an§  bem  SJib.  9?bb.; 
Dgt.  nbl.  engl,  pap  '^.örci';  mhb.  (mb.)  pap  peppo 
'S?tnberbrei'.  9.)?an  leitet  es  ah  aus  ital.  mlat. 
pappa  'tiuberbrei'  ju  lat.  pappare  'effen'. 

^nppcl '  /"v.  '9)?alöe*  au§  mhb.  papel  papel»- 
5.,  ahb.  (mlat.)  papula  ^^  'ÜRalPc',  bunflen  llr= 
ipruugf-';  moht  mit  ^appeP  urbermanbt. 

*4>npper-  ^•.  an§  mhb.  papel  popcl  5. 'liJJappel': 
entlehnt  aus  tat.  pöpulus  (frj.  peuplier)  mit  bcr 
mlat.  9?ebeuform  papulus :  auf  bie  frj.  Sautform 
( afrj.  poplier)  motfen  bie  gleid}beb.  nbl.  populier 
unb  engl,  poplar  (mittelengl.  popler).  %ni  roman. 
^-Boben  erfäl)rt  ba§  lat.  populus  in  ben  meiften 
I^ialet'teu  eine  auffällige  Sehanblung;  Pgt.  ital. 
pioppo  (ouS  *ploppus  für  populus).  ^a  ftd) 
bie  hb.  i^autform  au  bie  lat.  go^'i"  anfd)lie6t, 
mirb  man  bie  Übernahme  oon  ^:)3appel  auf  ge= 
lel)rte  ^Vermittlung  i^urücfführen  muffen;  fte  hätte 
mährenb  ber  mt)b.  3eit  ftattgefunbeu. 

Pappeln  BtttJ-  'fd)ma^eu',  erft  nhb.,  onomato^ 
poietifd)  (ngl.  fr,v  babiller) ,  aber  nietleicht  im 
i?lnfd)lufe  an  bie  gleid}beb.  nbb.  babbeln,  'nbl. 
babbelen  (mittelengl.  babelen,  engl,  babble), 
morauS  bie  nhb.  ßautform  eine  Übertragung  ins 
pb.  -   mit  Iverfdiiebung  —  fein  fönnte. 

*4Jopft,  '4Jabft  W.  ous  mhb,  bAbes  -  unb 
mit  fetunbär  angetretenem  t  (f.  Obft,  'i^Jataft) 
—  and)  bäboßt:  ahb.  bäbes  erft  um  1000  (bei 
Nötkör):  entlehnt  auS  gleidibeb.  lat.  päpa.  2)ie 
beiben  h  gegenüber  lat.  p  finb  für  bas  ','lhb.  a^Mib, 


^^iarabc 


—     -IV.)     — 


^^}qUI'c 


begret^ic^,  roic  benn  bech  balme  bapel  ufro.  neben 
pech  palme  papel  im  SD'cfjb.  |'te()en.  Sluffättig 
unb  fd)tDterig  tft  "üa^  s  bor  al)b.  '^üxm  bäbes 
(älter  *bäba9?);  ügt.  'bo.^  barau§  eutlebnte  afloö. 
papezf.  5ln  ngr.  vä-mrac  barf  für  bie§  fpät  in& 
3)eutfcfte  gebrnngenc  ineftröm.  2Bort  ntcf)t  gebad)t 
werben  (bgl.  $faffe);  aber  bte  enti'precfeenben 
roman.  3Borte  geigen  meift  fein  s  (ita(.  papa, 
frg.  pape).  S)oc^  bat  ba«  2tfrä.  ftatt  pape  %\\-- 
ireilen  pape-s  mit  unorganifdiem  Ü^ominatiü-s 
(ügl.  ii^f  auj,  roie  benn  im  3lfr3.  gablrctcbe  SDkSf. 
auf  a  im  9iom.  ein  s  annebmen  fonnten  (poetes 
0U§  poeta,  prophetes  nit§  propheta,  hermites 
au§  eremita,  homicides  au§  homicida  2C.j.  3^1 
iSontinentalbcutfcöen  tft  biefc  s  -  ^-orm  bann 
Stammform  gemorben;  ügL  aufeer  ^\)\).  bäbes 
nocb  nbf.  paus  (au§  bem  fcfton  im  9.  ^abrb-  be- 
^^eugten  anbb.  anbl.  pävos).  3)ie  nbb.  f^orm 
fcbeint  nacb  6übbcnt''c^[onb  oon  ^iorbmcften  an§ 
im  10.  '^o!i)xS^.  öorgebrnngen  i\x.  fein.  Slnorb. 
pdfe  ftebt  toabrfdieinüifi  unter  (Einfluß  üon  angif. 
päpa  ( lat.  päpa) ,  engl.  pope.  Übrigeng  mar 
miat.  päpa  eine  ebrenbe  Slnrebe  für  23ifd)öfc  nnb 
feit  i?eo  bem  ©roßen  2;itel  be§  römifdjen  $abfte§, 
feit  §ierofte^-  audi  Xitcl  bes  iBatriard)en  öon ' 
JUejanbria.  (Tregor  VII.  befdjloß  1075  bie  an^^  1 
fcbUef5lidie  Stnmenbnng  bon  papa  für  ben  rijm. , 
pontifex.  2)aft  \>Q.^  31nglf.  bie  tat.  ßautform  ' 
reiner  beioabrt  bat,  loirb  burrfi  bie  frühere  ©nt= 
lebnnng  begreiflidi. 

i'arabe  5-  jnerft  bei  ben  S?riegafdiriftftcIIcrn 
wie  b.  iföall^aufcn  1615.  IGIH  al§  milit.  ii>Drt 
begeugt,  fett  bem   17.  3abib-  übli':b:  <x\\^  g(eid)= ! 
beb.  frs.  parade. 

^arabies  '^\.  aǤ  mbb.  paradise  paradis  par-  I 
dia  (ibre  2?etonmtg  fd^manft)  9K ,  abb.  paradi^i ' 
paradis  9^1.  (mbb.  i  erftärt  ba-S  älter  nbb.  'l^ara^  j 
bet§).  (Sntfprecbenb  afftdif.  paradis,  itbl.  para- i 
dijs,  mittclengt.  paradise :  bie  Sippe  entftammt  j 
bembibl.=firdilid)enparadisus  naoä^n^n^  (eigtl.  • 
'2;iergarten ,  '^^arf'K  \)a'5<  felber  bem  ^4-^erf.  ent= 
ftammt;  »gl.  ;^enb  pniridapza  'U)ntt)aflnng,  We^ 
bege'. 

Marbel,  ijiarber  3JJ.  an?  mbb.  parde,  abb. 
pardo  'il^arbcr':  au§  tat.  pardus  entlebnt;  mbb. 
5kbenform  pari  (pardos)  iPJ  :  ba§  1  refp.  r  ber  \ 
nbb.  aBortform  berubt  auf  gr.  lat.  pardalis.       i 

%tLXt  9}i.,  früb  nbb.,  entlehnt  an§  fr5.  parc.  j 
f.  %\tx6).  I 

"iportei  5.  flu^^  nibb.  partie  J.  '^iartei,  ^}\b-\ 
tcihing':  entlebnt  an§  fr;^.  partie  (lat.  ital.  par- 1 
tita,  engl,  party).  mober  aud)  nbb.  ^^IJartie.      i 

^of^  Tl.,  ein  £e^ntt)ort  be^  SOjäfir.  Kriege«,  \ 
in  ber  2.  §älfte  beg  17.  3a^r^§.  belegt:  au§  fr;^. 


passedix  'Spiel  mit  :-}  äßürfeln'  (njober  aucö 
nbl.  passediesjej. 

t  Ixtf^en  3tft'-  'fdjmuggeln',  ein  OJaunertöort, 
feit  bem  Scblufe  bec-  18.  3flbvb§.  bejeugt:  mabr= 
fd)einlid)  entlebnt  am  fr?,  passer,  ital.  passare 
'überfdireiten'  fc.  bie  ßanbcggrenge. 

$afpel  2^.,  erft  nt)b.,  au^  frg.  passe-poil 
'2i$e,  Streifen'. 

^^SaSquiß  31,  in  ber  2.  £)älfte  bes  16.  oabrbö- 
am  Obcrrbein  anftommenb  (1582  in  (Coline' 
Onomast.  S.  160  ^^  'satjra') :  au§  gleid)beb. 
ital.  pasquillo;  1564  in  ber  3i«^tner,  (^bronit 
m,  339  pasquilus. 

iioffcu'  BtiiJv  erft  nl)b.,  nad)  frg.  passer  'nicbt 
fpielen,  paffen':  3al)lrei(^e  äBorte  be§  Spiels 
fonimcn  aui  bem  >yr,>,  ügl.  ^afd),  S)au#.  -- 
2iber  bie  '^ebeutnng  'lauern ,  ad)tboben'  ftammt 
ans  bem  nbl.  passen. 

|>aficn-  3t^-  infl«ine|fen  fein',  erft  nbb.,  ent= 
fpredjenb  bem  nbl.  passen,  ba»  fc^on  im  13.3abrb. 
erfd)eint ;  aus  frj.  passer.  —  3Ibleitung  p  ä  fe  l  i  rfi. 

pafficrcn  ^liD-  flu§  frs.  se  passer. 

*^nftetc  5-.  au^  mbb.  pastete  pastede  ?v.  nu» 
mint,  pastäta,  mo,u  frs-  pät^e  päte  'ij^aftete'  (^u 
fr^.  päte,  ital.  pasta  'Xeig'j;  bagu  aud)  nbl. 
pastei,  engl,  pastj^  (pgl.  paste  'Xeig'j. 

*J}afe  iü?.,  erft  n^b.,  an§  nbl.  pas  'Scöritt, 
2)nrd}gang,  !iUaf5'. 

*45ntc  M.  an§  m^b.  pate  (bäte)  T\.  'ijjate' 
on?  lat.  patfr  mit  Übertritt  unter  bie  fd^lü.  2Jla§t.; 
lat.  ]>ater  spiritualis  'Xaufseuge',  meift  mlat. 
patrinus,  luober  ital.  patrino,  frg.  parrain  (nbl. 
peet  petekind).  9)Jbb.  aud)  pfetter  'iEaufpate' 
unb  *2;anfEtnb'  an«  patrinus,  mo^er  n^b.  bial. 
5|3  f  e  1 1  e  r ,  ^4i  e  1 1  e  r ;  es  mag  f ruberer  ©ntlebnung 
ben  2lnlant  pf  üerbanfen  (äbnlidi  ift  nbl.  meter 
%aic  am  lat.  matrina  entlcbntj.  ^s\\\  Sd)mäb. 
gilt  für  '^i^^ate'  meift  dete  äJi.,  dote  J.  (detle 
'^.iatentinb',),  im  Saier.  Üott  "M.^.;  über  bie 
obcrb.  ©ottc,  ©ötti  f.  unter  ©ote. 

Patriot  -W.  in  ber  heutigen  33cbeutintg  in  ber 
2.  ioainc  beS  16.  3al)rbi'-  bezeugt  unb  feit  Sim. 
^KotbC'  Diotion.  1571  gebncbt:  an»  frg.  patriote. 

5|>oufc  A-.  am  mbb.  püke  (büke)  1v. 'i^aufe': 
ein  fd)mer  \\\  bcnrteilenbe?  ©ort.  3)ic  fcbmäb, 
ÜJebenform  backe  fdjeint  i)lblaut  jn  m^b.  püke 
SU  ,5eigen.  i>ielleid)t  ift  ba§  ©rnnbmort  büggn 
baug-gn  eine  alte  Onomntopoeie. 

i^auSDntf  iU.  mit  ntb.  nbb.  3lnlaut  ;^u  m^b. 
pfüsen  (pfnüsen)  'fd)nauben';  bei  oberb.  Scbrift- 
ftetlern  bc§  16.  3rtbrb«.  audi  5J!if au§barf. 

poufi^en,  b  a  n  f  e  n  3tnj.,  erft  nbb.,  nac^  fr;;, 
poncer  'bnrdjbaufen'  unb  6baucher  'entmerfen* 
(baber  nod)  bial.  burc^ponfen). 

iJottft  7^.  aug  m^b.  püse  %,  '?Paufe,  Stoff: 


■iUminit 


280 


'^ietict)aTt 


toSftrciib  bei  mf}b.  ^eit  cntlc()iu  aii-3  fig.  pause 
dat.  ital.  pausaj,  tüo^er  aud)  iibl.  poos  unb  engl, 
pause :  ba3  lat.^romaii.  2öort  brang  biircf)  beiuictie 
iicrmittlunfl  luicfa  'iRorben ;  Dgl.  biin.  pause,  fdiiueb. 
paus. 

^ooioii  )Sl.,  feit  Dem  If),  16.  Csnln'f'-  (3-  '^• 
^auian  1551  in  Scbeibt»  (Srolnaiiut-  ä>.  374): 
uad)  nbl.  baviaaii  (bb.  p  für  iibl.  b  luie  in  p  a  p  = 
Pein);  bie§  roie  engl,  baboon  au»  frs.  babouin 
''^aPtan'  (itd.  babbuino).  Tie  'Jfblettung  biefer  ; 
3tppe  au^  miat.  papio  '2Balbf)unb'  befriebigt 
niefit,  if)r  Uriprung  ninB  irgenbroo  int  Süben  ge^ 
lucfct  loerben.  2pat  im  13.  ^sahxif.  bringt  bie 
'^eseidjnung  5n  ben  jUomanen,  bann  nac^  C5ng- 
lanb.  3n  2;cnticfilaub  fd^eint  ha^  Zkx  sum  er|ten= 
mal  auf  bem  9]eid)?tag  ju  9Ing?burg  1562  geseigt 
ttjorben  ju  fein. 

^C(5  dl.  auö  mhb.  pech  bech  (ugt.  l^abft), 
übb.  peh  beh  (lih)  dl.  'ij^ect)';  fetir  feiten  ml)b,  pfich 
au§  ülib.  *pfih,  fütl§  e§  nid)t  eine  Santüberfeßnng 
au§  bem  ^at.  ober  9?bb.  ift.  GntfpreAenb  afädi). 
pik  dl.,  nbl.  pik  pek,  anglf.  piö  dl.,  engl,  pitch; 
anorb.  bik.  ^er  germ.  Oipl^e  liegt  bie  gleidibeb. 
lat.^ronian.  5U  (Mrunbe:  lat.  picem  ju  pix  (pgl. 
wegen  3uflrunbelegung  be§  Oblianu?  aud)  Ä  r  eng), 
©egcnüber  Ar  eng  an§  (at.  crücem  ift  bie  Se-- 
roafirung  ber  Öutturalie  al?  k  unb  bec  3tamni= 
fitbenquantität  für  bie  ©efdiid^te  bc§  Söortee  roidi^ 
tig:  tat.picem  bürgerte  fid)  Piel  früber  in  3)cutfd)= 
lanb  ein  al§  crücem,  roobl  im  7.  3abrb-  3.^fll- 
nod)  ital.  pece,  fr3.  poix  '^^^edi'  an§  lat.  picem 
{dlom.  pix). 

'4>ebant  Wl.,  erft  nbb.,  an§  ixj.  pedaut,  ital. 
pedante,  beffen  ur)prünglid)fte  iöebeutung  '(rr= 
äieber'  rtjar  (legte  Guelle  gr.  r/«<Jfi'f»K).  "2Bie 
ba>?  Söort  3u  feiner  beutigen  93ebeutung  !am,  ift 
leid)t  einjufeben". 

Rebell  )SJl.,  feit  beui  15/16.  ^obrb.  au^  mlat. 
bidellus  pedellus;  bedelli  universitatum  roerben 
feit  1350  bezeugt;  ahi>  ©eriditsbiener  erfd)cinen 
bedelli  )d}on  im  13.  3irbrh.  bedellus  mit  feiner 
roman.  ©ippe  (ital.  bidello,  frj.  bedeau '(Serid)t§= 
böte')  entftatnmt  feincrfeits  bem  abb.  bitil  pitil 
(mbb.  bitel):  ?lbleitung  ju  abb.  bitten 'cinlaben, 
eitleren'.    3.  Süttel. 

^egcl  dJl.,  erft  nbb.,  an»  bem  gleicblantenben 
nbb.  SBorte;  ogl.  nbl.  pegel  '^idjmarfe,  'iUlutter= 
maß' unb  peil'Mcbmarfe,  2)JaB  tnoran  ber  SBaffer- 
ftanb  erfannt  tüirb'.  Sie  entftammen  mit  anglf. 
psegel,  engl,  pail  'C^imer'  au§  einer  germ.  2Ö3- 
pag,  bie  aud)  in  alem.  pfe/te  pfe;i^e  'aidien'  ftecft. 

^Cin  5-  ^U^  "ift^-  P'°ß  V^^i  '^bb.  pina  5- 
'$etn,  Strafe,  Qual';  luäbrenb  ber  abb.  3^'^ 
gleicbjeitig  mit  bem  (^bitftentum  au»  lat.  poena 
in  ber  mlat.  3Iu§fpra(be  p6na  (pgl.  ital.  penal 


übernommen;  mint.  •''  erjdjcint  im  .ob.  av.d)  fonft 
al§  i  (f.  .treibe,  jyetcr).  Sgl.  afödif.  pIna, 
nbl.  pijn,  anglf.  pi'n,  engl,  pine  (jüngere  ?Jeben- 
form  pain);  aud]  altir.  plan  ((Sen.  pene). 

'ij.'citft^c  or.,  früb  nbb.,  nu§  böbm.  bie  (poln. 
bicz):  i>a^c  eigtl.  beutfdje  2i'ort  ift  Öeifel  (audi 
meftfäl.  swipp  swipe).  ^ac-  mefentlid)  im  Often 
üblid)e,  in  3d)tt)aben  unb  bem  beutfdien  SBeften 
nidit  Polf'Süblidie  5JJeitfd]e,  fdjon  bei  fiutber 
bezeugt,  ift  im  15.  ^.'"sabrb.  eingebrnngen. 
*^Jefei(^e  ^..  erft  nbb.,  nu?  poln.  bekiesza. 
*4Jeliffln  d)l.  auy  mbb.  pellicän  d)l.  nadi  lat. 
pelicanu:^. 

t  ^eüc  ^^  (nbb.)  'Sdiale'  =  nbl.  pel,  engl, 
peel. 

^Clj  dJl.  au§  mbb.  belli^  beiz  pelz  m.  'i^elj'. 
2)ieö  iüurbe  im  10.  3ßbrb-  (abb.  pelli^)  an§ 
gleicbbeb.  mlat.=roman.  pellicia  "^ci^'  cntlebnt; 
ogl.  ital.  pelliccia,  frj.  pelisse.  (>Tttfpred)enb 
anglf.  pylce,  engl.  pelt. 

i^cunal  dl.  '/"veberbücbfe',  erft  nbb..  nadi  mlat. 

pennale:  ibeutifd)  bamit  ift  5)ßennal  in  ber  33e= 

beutung 'lateinifdie  Sdiule,  {Spmnafium,  Sdjület': 

I  ben  Stubenten  ber  Uniüerfitiit  modite  bie  Sdiule 

I  al§  .sJollettio  oon  J-eberbüdifen  erfd)einen,   unb 

"fpottenb  nannte  man  and)  ben  augebenben  Stu^ 

I  beuten  eine  'Jeberbüdife',  roolil  weil  er  nodi  ge= 

'  mifienbaftcr  bie  25orlefnngen  befud)te  unb  alfo 

j  bie  5ei>ei'ö»dife  mit  fid)  fübrte". 

I       iperle  ^•.   an&  gleicbbeb.  mbb.   perle   berle, 

'  abb.   berla    perala   %. :    3^rembiDort ,    mie   ber 

lAmantcnbe  ?(nlant  seigt;  entfpred)enb  ber  roman. 

Sippe  oon   ital.  perla,  fr^.  perle,   mober   aud) 

engl,  pearl:  iDobl  an^  einem  lat.  *pirula 'fleine 

Sirne'.    S^aS  ®ot.  fagte  für  'i'erle'  mit  einem 

au§  lat.  margarita  öolfeetjjmologüd)  umgeftaU 

teten  SBorte  marikreitus,  roosu  mit  meiterer  Um- 

'  beutung  bie   gleidibeb.  anglf.   m<^^regreot,   abb. 

m(,n-igrio3,  mbb.  mi^'regrie^.  —   ^Ctlmutter   J-' 

fpcit  mbb.,    nad)    fr^.  mere-perle   (ital.   raadre- 

,  perla),    joonad)    ailä}    engl,  mother    of    pearl: 

I  i)}  e  r  l  m  u  1 1  e  r  '(Srseugerin  ber  ^^erle  innerbalb 

!  ber  a.)lnfd)el'. 

;  'ipcft  ^•.,  erft  nbb.,  ane  lat.  pestis.  —  itUfti^ 
Mens  5-/  fdlOlt  mbb.  pestilenzie  pestilenz  5- 
j  aue  lat.  pestilentia. 

ü^etcrfllic   Ty.  au«  mbb.  petersil   Tl.,  peter- 

silje  d)l..  abb.  perarsile :  eutlebnt  aus  mlat.  petro- 

,  silium  (gr.  Ti^tfjnciXwoi)  'ijicterfilie'.    3n  ben 

i  oberb.  Tla.  berrfd)t  ein  PerfüräteS  "iieterli. 

1        'iPctftfioft    dl.    au»    mbb.   petschat   petschaft 

i  31.:  biird)  bie  böbtu.^öftreid).  Sattjlei  entlebnt  au§ 

I  gleidibeb.  böbtn.  pecet  (afloo.  peöati) ;  ba»  f  be» 

mbb.  nbb.  SBorte»  ift  burcb  2lnlebnung  an  S  cfiaft 

binein  gefommen. 


'JßeUc 


281 


'l^ruiib 


3U  gleid)beb.  engl,  bitch  (aii§  angif.  bicce)  imb 
frs-  biche  ift  iinfidier. 

*4iifab  Wl  am  tn()b.  pfat  f@en.  pfades),  nf)b. 
pfad  m.  '2)3fab';  afädii".  *path  fefilt;  tibi,  päd, 
onglf.  pfep  2^^,  engl,  path  '2Bcg':  bem  Ol'tgcrm. 
ift  ba§  3Bort  fremb,  loobiird)  bie  nn  ftd^  iditoie- 
rige  Seurtettnng  feine?  llrfprung§  nod)  erfdiioert 
loirb.  Sie  f)errfd)enbe  Jlnftdit,  iue(d)e  anf  bcr  im 
allgemeinen  rid)tigen  'ilnnafimc  bernlit,  i>a\i  bie 
mit  l)ö.  pf,  nbb.  p  t'eginncnben  2Bortc  cmlcl)iit 
finb,  begnügt  fid)  bei  bem  lantUd)en  i>lnfJang  on 
gr,  Tiüro^-  'ißfab,  2ücg',  um  (yntletinnng  bavau» 
SU  ftatuieren.  Sabei  fommt  bn§  aud)  Dorn  ob. 
borau§gefegte  p  be§  engl.  2Borte3  in  33etrnd)t, 
ba§  bie  ©jifteng  be?  äßorte»  in  -reutfd)laub  üor 
bem  löeginn  uuferer  3citred)nnng  ermeift.  9iuu 
tennt  ba§  (SJerni.  aber  feine  fo  ifrül)e  l'chniuorte 
au§  bem  ©ried).  (f.  .\?anf).  Ob  man  an  fvembe 
ä5ermittlung  beuten  barf,  UiBt  fid)  bei  bem  ©Jaugcl 
an  23emet§material  md)t  entfdieiben:  mittelbare 
©ntlefmung  an^  bem  (Sried).  ift  benfbar,  cbenfo 
gut  aber  unmittelbare  au§  bemSfntl).;  ügl.  senb 
paf»  (neben  pal)aii  panpanj  '2Beg'.  ^m  'i^aüt 
ber  ®rborgung  am  bem  ®fi)tl).  roiire  ba§  SBort 
erft  uacft  bev  urgerm.  33erfdiiebung  ju  un§  ge= 
fommcn ;  in  ^t  a  u  f  l}aben  mir  ein  bor  biefer  ^c\t 
entlelinteg  2Bort.  llrüeruiaubtfd)aft  mit  gr.  ndrog 
'2Beg'  (ffr.  panthan  path,  5enb  papan)  mufe  mit 
Gutfcfciebeufteit  geleugnet  merben,  meil  bem  p 
bcr  aufecrgerm.  5'ovni  im  @erm.  f  entfpred)en 
müßte. 

*|.{fnffc  ^i.  an^  nidb.  pfafFe,  abb.  pfaffo  m. 
'@eiftlid)er';  entfprecbenb  nbb.  nbl.  pape  '@eift; 
lidier':  gemeinfd]aftlid)e  @rbf.  päpo.  Safür  ge^ 
braud)t  ba^  il^lat.  clericus.  25ie  I)errfd)eubc  5lu: 
nal)me  ber  Stbleituug  au§  lat.  päpa,  ba's  uukx- 
balb  bcr  meftröm.  ^ird)e  elircniiotlc  2lnrebe  ber 
S3ifd)öfc  uub  litel  be§  ^.^apftea  mar,  Dcrmag  bie 
übercinftimmcnbe  fontiuentalbeutid)e  23ebentung 
'@eiftHd)cr'  unferer  Sippe  nid)t  sn  ertlären  unb 
ift  bal^er  mit  ®ntfd)iebeu^eit  gu  üerroerfen.  3n 
ber  gr.  Sirdje  uuterfdjicb  man  näna^-  ':!]3abft'  unb 
■nrniä^  'clericus  minor',  unb  a\\  bie  leiiterc  ^e= 
beutnug  fnüpft  bie  bcutfdie  Sippe  a\\.  5lud)  märe 
auffällig,  menn  ein  buvd)  bie  röm.  23efebruug  nadi 
2)eutfd)(aub  getommene»2Bort  im§b.3.>erid)iebnng 
be§  lat.  p  erfaljren  ^ätte  fügt.  $  r  i  e  ft  e  r ,  p  r  e  b  i  = 
gen,  ^Jiropft).  3)a§  gr.  Sßort  mag  fd}on  im 
6.  Saljrf).  burd)  2;eutfd)lanb  Derbreitet  gcrocfen  fein ; 
e§  fam  üietleid)t  etma§  fpäter  al»  t  i  r  d)e  ju  un?, 
maa  mau  aus  bem  Jvel)len  be§  2Bortcs  päpa 
'@eiftlid)er*  im  3tiiglf.  g-ngl.  fd}lieBen  möd^te. 
2lud)  bicr  f)aben  mir  eine  Spur  ber  gr.  S?ird)e 
unter  ben  ©ermanen.   S)od^  lößt  fid)  ber  Stamm 


uid)t  beftimmen,  ber  hü?>  gr.  nanäc  aU  päpa 
in  feinen  2öortborrat  anfnaf)m  unb  meitertrug 
(bie  58ebeutnng  Don  got.  papa  im  iS^alenb.  ift 
unflar).  (5§  brang  bis  iu§  iJtnorb.,  too  pape 
aber  auffäUigermeife  Don  ben  bei  ber  Slufiebluug 
bcr  giorbläuber  auf  3§(aub  Porgefunbeneu  irifc^en 
3(nad)oretcu  gebraud)t  öjurbe.  SBegen  lat.  päpa 
f.  ^apft. 

%}a^  m.  ai\^  ml)b.  al)b.  pfäl  m.  '^l^fa^l'; 
bagu  bie  gleidibeb.  nbl.  paal ,  auglf.  pal ,  engl, 
pole  pale  'i^fabl'.  ©ntlel)uuug  ber  Sippe  au? 
lat.  pälus,  mober  auc^  fri5.  pal,  ift  ätoeifeHo»; 
fie  bat  ftattgefunben  in  berfelben  ^4>criobe  mie  bie 
Dou  ^Pfoften  unb  roobl  aucti  gleidi^eitig  mit 
ted)n. SPorten  bc§  Steiubaues  (Siegel,  Sd)in  = 
bei,  iSatl,  OJUucr,  ^^ forte):  aüc  bicfe 
ffiorte  baben  bie  bb.  3>erfcbiebung  burcbgemad^t; 
f.  a\\&^  bae  flg.  SSort. 

^fttlj  3'.  aWj  mbb.  pfalz  pfalze  phalenze  J- 
'3Isobnuug  cine§  geiftlidien  ober  meftlid)en  dürften, 
i^fal5;  9{atbau§',  a[)\i.  pfalanza  pfalinza  3-.; 
entfpredienb  afädif.  palinza  palencea  (im  §c(iaub 
Dom  ^4>alaft  be§  ^^iilatnsj,  mo3u  aw&i  anglf. 
palentlic  'palatinus'.  Sic  bcrrfd)cnbe  5infid)t 
begnügt  fid)  bei  ber  31nuabme,  lat.  pälätium 
liege  su  ©runbe.  Sod)  finb  bie  iscrbältuiffe  meit 
fcbtüieriger  su  beurteilen,  aU  mau  meift  annimmt. 
^Bie  bie  3>erfd)icbnng  Don  nbb.  p  3U  bb.  pf  3cigt, 
inuft  bas  'üBort  im  3lufaug  bce  S.  3(ibrb§.  in 
rcutfd)laub  bereits  eingebürgert  geiücfcn  fein: 
ba?  3eitalter  ftarl§  bc§  ©roßen  faub  e?  fd)ou 
in  unferer  Sprad)e  bor.  Sajn  fommt  formell 
ber  9kfal  bcr  anglf.  afäd)f.  a{)h.  ?{blcitung,  ber  fid) 
lange  big  in§  9)?bb.  bineiu  erbielt;  er  faun  uid)t 
au§  ber  ^-orm  be§  lat.  palatium  erfliirt  lücrben 
(and)  läßt  fid)  )iid)t  crfcnncn,  luarum  mir  ibn 
bätteu  einfügen  foÜcn).  ^Wia.  pfalanza,  a)äd)f. 
palinza  locife)!  beutüd)  auf  ntlat.  palantium  'mu- 
rus,  fastigium',  paleiica  palencum  palatium 
'contextus  ac  series  palorum':  tüir  föineu  fomit 
auf  'i^fablburg',  genauer  'iMablbejirf'  aU  ©rnnb= 
bebentnug  bc?  2l^orte§  '^Ufalj.  i?ll?  fpiitcr  unter 
ben  .'Niarolingevn  bie  palatia  in  5)cutfd)tanb  eiu= 
gerid)tet  mürben,  erbicft  \>a^  längft  aus  bem  öat. 
übernommene  3Sort  bie  Sebcutung  bes  lautäbn= 
lieben  palatium;  unb  fpäter  crfd)eint  im  3.1?lat. 
aucb  palantia  für  palatinatus,  ben  ^^öejirf  eine? 
pfalenz-gräve. 

*Pfnub  5J.  ans  mbb.  pfant  (©eu.  -des),  a{)h. 
l)fant  (©cu.  -tes)  9f.  '^äifaub,  Uuterpfanb,  23ürg= 
id)aft';  in  glcid)er  i^ebentuug  entfpred)en  mnbb. 
nbl.  pand  unb  afrief.  pand.  üJan  fiebt  barin  ein 
i;iebniDort  a\i%  afrs.  pan 'Sud),  %i^t\\'  lau»  lat. 
pannus).  2lber  bem  lüeftgerm.  2Bort  ftebt  öiel 
uäbcr  ba§  ah},,  paner,  proD.  pauar,  fpan.  apan- 


'Infamie 


282 


■J}fcnmg 


dar  'einen  aui'Pliinbein*,  apafiar  'iüec3uel)nicn'; 
^Jfanö  olfü  '2Beflnnl)nic'  ober 'lueggenommene'?' 
(afr3.  paii  'luenticnontniene  3acf)e*,  iDornnS  en^l. 
pawu)  ? 

^^ifnuiie  3'-  ill'--'  "ll)"^-  pt'aiine,  al)b.  pfaiui.'i  ,"^-. 
'^^faime';  in  iileiiter  ikbeunirnj  im  Äü'ftiievni. 
Derbreitet:  nbl.  pan,  ongl)'.  poime  '^•.,  eni]I.  ])aii. 
Die  :iNer)cl)iebunii  lum  nbb.  p  3U  hh.  pf  )et>t  ixiüm 
3>ürf)nnbcn)ein  be^s  3Borte§  in  ber  S'Oi'»  paima 
im  Scnt|d)en  üorau'o,  etum  für  ha§  G.  ^aö^'ft. 
ober  mecien  ber  iibci-einüimmnnt]  bcö  (iunil.  mit 
bcm  siontiiientalbentfdien  lucit  früher;  (at.  patiua 
'Sdjüffel,  "i^fiinnc'  genügt  lautlid)  t'anm,  nm  als 
nnmittelbiue  Duelle  ber  cierm.  SBortc  jn  bienen ; 
ogl.  nod)  '4>fenuig.  "Jim  bem  Werm.  ftauimt 
hav  gteidöbeb.  flab.  pany. 

5j>forrc  ?y.  auv  nil)b.  pfan-e,  afib.  pfarra 
'^ird)|pict';  entfpredienb  nbb.  parre.  Xie  ge= 
läufige  ?(nnnl)me,  :i^f  arre  entftamme  bem  mlat.= 
roman.  parocliia  (ital.  panochia)  paroecia 
(Tify.oor/.ia^  frj.  paroisse  uub  ha^  bem  5-13. 
cntftammenbe  engl,  parisli  'Sfird)fpiel')  befricbigt 
nad)  ber  lantlidien  ®eitc  nid)t  öoHfomnicn,  ba 
bie  baburd)  üoran§gc)el5tc  ikrftümmeUing  3u  gvois 
lüäre ;  beadite  ciltir.  pairclie  am  parocliia.  2*05 
im  fpiitercn  )Sllat.  bc.UMigte  mint,  parra  ifi  bcut= 
lid)  erft  ein  'Jlbbilb  bcö  bentfdjen  iBortes  nnb 
barf  biefem  bat)er  nidjt  sn  ©rnnbe  gelegt  merbcn. 
SieUeid)t  l}ai  man  ben  djriftlid)cn  iöegriff  auf  ein 
anfUngenbee  altgerm.  *parra  '3?e3trf  übertragen, 
ba»  burdi  bie  ?tbleitung  $ferd)  liürnn§gefel3t 
lüirb:  für  ben  mit  5}^farre  in  l)iftorifd)cr  3fit 
Oertnüpften  23egriff  I}at  man  natürlidi  üon  parocliia 
71  aoof/Mt  aU'Ä3ugel)en.  —  ^^farrcr,  mlib.  pfar- 
rsere,  al)b. pfarräri  bentfd)C  5(bleitung  an§  pfarra; 
man  beadjte,  baB  nid)t  bo§  miat.  paroclms  (ital. 
parroco)  'Pfarrer'  al§  @tuublage  bieute.  ^h\yt\\ 
!43  f  n  r  r  e  r  beftelit  eine  junge  9Jebenform  '4>  f « r  r, 
ml)b.  pfarre  3)J. ;  ba3u  bann  bie  5lbleitung  (id)mäb.-- 
boier.)  $J]farrei. 

5Pfflu  3}J.  auö  ml)b.  pfäwe,  aljb.  pfäwo  M. 
'^4ifou';  bie  aiit>.  Sautform  ireift  mit  itjrem  Pcr= 
fd)obenen  51nlaut  unb  mit  ber  Söewaljruug  be§  v 
al§  w  (f.  .^äfig,  5^ferb)  auf  eine  fel)r  frülje 
®nt[ef)nnng  an§  lat.  pävo  (ipo^er  and^  frs.  paon, 
ital.  pavone).  '^■ormell  luiire  3n  bead)ten,  bafe, 
tt)ie  fonft  ber  Cbliqun»  bee  ©g.  (päv6n-em) 
bei  (5ntlel)nung  im  S)cutfd)cn  eintritt  (f.  ,sl  r  e  u  3), 
in  biefem  %a\it  ha^  beut)d)e  SBort  ber  and)  im 
lat.  pävo  f)errfd)enben  n-Seflination  sugefallen  ift. 
®ttt)a  im  6.  Saörf).  ober  jdoI)1  früher  mag  ber  füb= 
lic^e  i^ogel  (als  ctiüa  gleid)3eitige  (5utlef)unngen 
pgl.  5JJip5,  g-taum,  mauferu  unbiiiifigjin 
2)entic^tanb  fc^on  befannt  gemefen  fein  mie  etwa 
ber  2.*ogel  Strauß.     'i?gl.  nod)  bie  gleid)äeitig 


berfelben  Cnelte  entflammenbeu  nbl.  paauw,  anglf. 
päwa  unb  pea,  morau^  engl,  peacock;  "baiw  xotv- 
terl)iu  aud)  aflop.  pavü. 

t  *4>fcöc  ^^ '3J(clünenart'  au§  mf)b.pfeben,  al)b. 
*ptebaii  *ptebano  lUi. ''4^febe' uad)  gr.  lat.  pepoii- 
{jibTUDv)  M'ietoncnavt,  !:]jfebe';  auffällig  mt)b. 
ptedein  ''4^febe*,  al)b.  pfedamo;  bauebeu  o{)Ue 
ä.^erfd)iebuug  al)b.  pepano  bebauo,  nd)b.  beben. 
S>gl.  bibmeu. 

*^feffer  m.  am  mi)b.  pfeffer,  a\)h.  pfeftar 
ll't.  '^4^feffer';  luic  bie  buvd)gängige  :i*crfd)iebnng 
3eigt,  por  ber  ahh.  ^üi  entlehnt  au§  lat.  piper 
(ipobcr  fr3.  poivre,  ital.  pepe),  JPOju  aud)  bie 
^Verbreitung  nad)  bcm  nbl.  peper,  anglf.  pipor, 
engl,  pepper,  x'A.  piparr  ftiuiuit  (au6crl)alb  bec» 
©erm.  bead)te  aflop.  piprü).  Sie  Ti"üf)e  Über= 
nabme  be§  Uit.  aBorte§  in§  ©erm.  miib  burdi 
bie  @efd)id)te  beftätigt:  410  hat  ^Harid)  Por  3iom 
einen  il^affenftiüftanb  gemäbrt,  mogegen  Jliom  w.a. 
8000  i^fnub  i^feffer  ftellen  nuiBte.  —  '^fcffer  = 
müns  9L  gebort  3U  lUinsc  refp.  beffen  ^liebciu 
form  al)b.  inunza;  f.  3}Hn3e. 

*|>fcifc  rf.  an§  nd)b.  pfit'e,  al)b.  pfifa  %.  'i^feife' : 
Por  ber  al)b.  ^ni  entlebut  nu>5  udat.  pipa  (ju 
lat.  pipare  'pipeu'j;  bal)er  aud)  nbl.  pi.jp,  anglf. 
pi'pe  %.,  engl,  pipe  '^^feife',  auoib.  pipa.  3iu§ 
mIat.  pipa  ftammt  bie  gleid)bcb.  ronuiu.  Sippe 
Püu  ital.  piva,  fr3.  pipe.  —  pfeifen  anc-  mt)b. 
pfifen  a\\%  lat.  pipare,  tpouad)  man  ein  fdim. 
3tm.  al)b.  *pfiton  eriparten  foUte. 

*|lfctl  m.  am  ml)b.  abb.  pfil  9)?. '^^ifctl';  ent-- 
fpredienb  mubb.  pil,  nbl.  pijl,  anglf.  pil,  engl, 
pile,  norb.  in'la  '^t^feil'.  >srüt)  mit  Ö)euu§=  nnb 
iöebentung5iped)fel  entlehnt  ü\\i>  lat.  pllum  Ti. 
'3Burfgefd)0J3',  loofür  'ba'ä  altgerm.  Sort  für 
5)5fei(,  got.  arhwazna,  anorb.  or,  anglf.  earh 
( eti)molügifd)  =  lat.  arcus  'ä^ogeu')  Perlorcn  ging. 

*4>fciter  !9Jf.  a\\?j  Ulf)b.  ptila^re,  a{)b.  pfiläri 
;l'i.  'Pfeiler':  in  Porabb.  3eit  entlebnt  nu§  mIat. 
piläre  pilarius  (lat.  pila)  '^Jfeiler',  ipober  a\\6.) 
nbl.  pijlaar ;  pgl.  ital.  piliere,  frs.  pilier ,  engl, 
pillar  Qiaixi  engl.  fr3.  pile  nad)  lat.  pila  'il^feiler'). 
2öegen  ber  PorI)od)b.  $eriobe  ber  (Jntlef)nnug 
f.  5t.^foften. 

*45fcmit8  2JL  aU2i  mbb.  ptVimic  ptV'nninc  (ÖJeu. 
-ges),  ai)\>.  pfijuniug  Ü}J.  'denarius,  eine  Silber= 
münse,  ein  3a)ö(ftet  Sd)illing':  nad)  i^ant  uub 
9lbftammuug  fd)mer  3n  beurteilen.  älJan  fann 
m  31bleitung  a\\§>  Pfanne  beufeu,  fo  baß  bie 
Jyorm  ber  ^^fennige  ltrfad)e  ber  iöeueunung  mar 
(ettpa  'pfaunenförmigeö',  pieUeid)t  'in  ber'5l>fannc 
gemad)teö').  (5ine  auf  ?(nuü!)crnng  <x\\  ijif anb 
berul)enbe  9Jebenform  mit  nd  3eigt  al)b.  pfVnting 
uub  anglf.  ppnding  (neben  gemüt)nlid)em  p^nniug 
pt^nnig,  mober  engl,  pennyj.    iöegen  ber  3Jer= 


^crd) 


2.^3 


m^or 


brcttimg  be?  2Bortcs  ttgl.  nocfi  aüic^n  pending, 
nbl.  penuing,  anorb.  penningr;  beut  @ot.  fcf)lt 
ein  norau§3ltfe^enbc§  *panniggs  *pandiggs.  -ing 
al§  ?[()(ettung  oou  'üJlüusnamen  ift  ben  älteren 
Sj:>rad)Dertobcn  gclönfig;  ügl.  ®cf)ttling,  Si(  = 
bcrling,  nf)b.  cheisuring  '^atfergolbmünse', 
engt,  tarthing  an§  nnglf.  teorping  'quadrans'. 
iHns  ber  beutfcficu  Sippe  ftammt  aftoo.  penr-giT 
pent.^dzi  '3}hinsc,  @e(b'. 

$fcri^    Slf.  ail§  ni{)b.  pforrich,    at)b.  ptVrrih 
pfarrih  Thh)  9}?.  'Umf)egung,  Hmsännnng  bef. 
jnr  ?Iufnnömc   ber  öerbe*;   cntiprerfienb   anglf. 
pearroc  T}.  ''X^cxid)i\l\],  ©etiege',  nbl.  perk  'cin^  j 
gelicgtev  iHanm'.    SBenn  bie  mit  nbb.  p ,  Iib.  pf ; 
anlantenben  Söorte  grembiuorte  fein  muffen,  fo  ■ 
mnfj  bie  üorliegenbe  Sippe  nnf  Ojrnnb  ber  nber= '' 
einftimmung  be§  S^ontinentalbeutfc^en  mit  bem  j 
©ngl.  fef)r  nit,  etiüa  feit  bem  4.  Sn^rf).  fc^on  bei  j 
nn»  {)eimifd)  gewefen  fein.    Sie  "tritt  bereits  im  | 
fvi'uieften  ÜJünt.  nnf:  parcus  parricus  Leg.  Rip.,  | 
Leg.  Angl.,   parc  Leg.  Bajuv.  (f)ier   a(§  ^Drn= 
fpeict)er)"  nnb  erfdjeint  nndi  friil)  im  9toman. ; 
ügl.  frä.  parc 'Uniäännnng,  Tiergarten'  (f.  ^JJorf), 
ital.  parco.     (5ngl.  park  '^^att,  (Se^ege;  (S'm- 
fdilnß,  £)of'  bernt)t  teitmeife  anf  bem  roman.,  teit^ 
nieife  anf  bem  engl.  SSorte.   ^en  Sln^gangspnnft 
ber  ganjen  Sippe  fie^t  man  moI)I  mit  Unredit  im 
SMt. ;  pgl.  gnel.  päirc,  ft)mr.  parc  parwg. 

*;5fcvb  dl.  nn§  m^b.  pfert  (-des)  m.  '^Pferb', 
bef.  'Steitpferb  aufeer^alb  be§  Streites,  3?citpferb 
ber  j5'vanen'  (im  ©egenfa^  gu  iW  o  fe  'Streitpferb') 
mit  ben  älteren  9iebenformen  pferit  für  *pferirit, 
(\i}b.  (feit  bem  10.  3af)rf).)  pferfrit  pfarifrid; 
cntfpred)enb  anbb.  perid,  nbl.  paard.  ®a§  SBort 
fdieint  fränf.=fäd)f.  jn  fein  (in  ben  oberb.  Tla. 
I)errfd)t  bafür  noc^  ^tntt  ba§  alte  9t oft;  nbb. 
®an l).  ®§  mirb  (fpäteften§  im 6/7. 3a^rf). ?)  an§ 
fpätlat.  paraveredus  eigtl.  7r«^a-veredus  ent= 
Ie:^nt  fein  (f  für  v  mie  in  Säfig;  bod)  ift  ber 
SQSanbel  f  für  v  in  biefem  (^-aHe  and]  gemcin= 
roman.);  bod)  fd)einen  onbb.  perid  nnb  ai}h.  mf)b. 
pferit  bnrd^  eine  mlat.  3*i'if<äienftnfe  paredrus 
(neben  poledrus  '^•of)Ien')  üermittelt  ^n  merben. 
2öegen  gr.  na^cf.  fei  an  ha§  Serb.  erinnert,  ba§ 
babon  in  3ufaittmenfefeungen  äl)nlidien  Cl><ebrand) 
madit  (Pgl.  andi  gr.  näonuin^  —  fpät  lat.  par- 
hippus).  ©all. --lat.  paraveredus  'bas  snm  2:ienft 
auf  9Jebenlinien  beftimmte  l^oftpferb'  bernbt  anf 
bem  in  ber  }Saiferj;eit  üblidicn  tat.  veredus  'l^urier= 
pferb'  (gu  feit,  reda  'iBagen').  xvm  Sfelt.  blieb 
fljmr.  gorwydd  'jRofe'  (au§  veredus).  Die  roman. 
Spradien  bemaliren  lat.  paraveredus  (in  ber 
lungeren,  bnrd)  3>iffimi(iernng  entftanbenen  9'?eben= 
form  palafredus)  mit  ber  iBebeutung  '3elter'; 
Ogl.  frj.  palefroi  (engt,  palfrey)  =  ital.  pala- 


freno.   ©leid)  alte  lat.^romon.  (5nt(ef)nung  fc^eint 
3  e  1 1  c  r  5n  fein ;  pgl.  (5  f  c  f  nnb  S  a  n  m  t  i  e  r. 

Pfifferling  .fJ.  an§  mbb.  pfifiFerling  pfeffer- 
ling  '5l?fefferfd)iüamm':  ber  $i(s  \)^'i  feine  33e= 
3eid)nnng  nad)  bem  {}i^igen  ^feffergefdjmacf.  3n 
ber  'Sebentung  '2Bert(ofe§'  ift  5-^  f  i  f  f  e  r  l  i  n  g  fd)on 
im  16.  3af)rb.  üb(id). 

^»fingften  %{\\x.  anc-  mbb.  pfingsten,  '^o.^ 
formell  eigtl.  2at.  %\.  ift  (pgl.  9Jnttern ad) t) 
nnb  früb  allgemeine  S?afu§form  ronrbc;  a^b.  zi 
•pfingustin  '23fingften'  fel)tt  pfällig  (bafür  fagt 
3lotfer,  gelebrt  fpielenb,  in  einer  Polfstümtidien 
.$)albüberfe^nng  zi  finfchustin)  got.  pafntekuste, 
nad)  lat  gr.  iTf-rr^y.oaTj]  (ital.'pentecoste,  fr:^. 
pentecote)  eigtl.  'fünfgigfter  Xagjtadi  Oftern'^ 
afäd)f.  te  pincoston'gu  ^>fingften',  nbl.  pinkstereu, 
fomie  afloP,  p<;tikostij  '^l^fingften'.  —  SSöbrenD 
bie  i8e3eid)nnng  be§  d)riftlic{)en  '.t^affabfeftes  al^ 
Ofte\-n  nrfprgl.  l)eibnifd)  mar  nnb  (Snglänbern 
nnb  3)enifdien  gemein  blieb,  brang  bier  ber  firc^= 
lid)=d)rifttid)e  9iame  anf  bem  Slontinent  bnrc^, 
nnb  smar  mo^l  Por  ber  alib.  ^t\i,  mie  ber  2tn= 
laut  mbb.  pf  jeigt,  Pielleidit  bnrd)  got.  25ermitt= 
Inng  gleid)3eitig  mit  ^ird)e  nnb  $)L5f äffe.  3m 
©ngl.  beftanb  feit  2llter§  whitsunday  (anglf. 
hwitansunnandseg ,  tüorona  norb.  hvitadagar), 
weil  $fingften  ein  ö^upttag  für  Jonfe  mar  unb 
bie  9fengetanften  in  ber  Söodie  ber  Saufe  meiße 
Kleiber  :^u  tragen  pflegten;  bei  nn§  hat  ber  'meifee 
Sonntag' (DomiuicainAlbis)  baber  feinen  9famen. 
2In§  ber  im  Slllat.  öfter§  anftretenben  Überfeßung 
Pon  pentecoste  al§  quinquagesima  ftammen 
mnbl.  sinxen,  altir.  cincgigais  '5}Jfingften'. 

t  ^.pfinjtag  9JJ.  '2)onnerstag'  an§  mbb.  pfinz- 
tac :  ein  bem  23aier.--Öftreidi.  eigentümlidie§'2Sort, 
bem  got.  *pinta  —  gr.  TTsunrrj  (ngr.  n&(pTr/) 
*S)onner§tag'  ju  ©rnnbe  liegt.  2)a§  SBort  fdöeint 
etma  gleid)seitig  mit  ^^ f  i n g ft c n  unb  Sa m § t a g 
(f.  and)  .^  i  r  d)  e  nnb  "i^  f  a  f  f  e)  bnrd)  ben  9trianis= 
mn§  nad)  Dentfd)lanb  gefommen  m  fein;  Pgl. 
aflop.  p',^tükü  'Jvreitag'. 

ipftrfitii  3.'?.  5y.  (s  nad)  r  mie  in  äUorfcr, 
§irfe;  bodi  fd)mäb.  pfesi;^)  an§  mbb.  pfersich 
Tl.  '5?firfid)'  (bgl.  ital.  pesca,  frs.  peche,  mo^er 
engl,  peach).  Dbtüof)!  erft  feit  bem  12.  ^saiixif. 
bezeugt,  toar  tat.  persicum  —  öulgärlat.  per- 
sica  fd)on  oor  ber  aftb.  3^'*  '"  Tentfd)lanb 
{)cimifd)  (nnb  in  ©nglanb;  Pgl.  anglf.  persoc), 
mie  bie  2<ierfd)tebnng  p  jn  pf  im  3lnlaut  seigt 
(pgl.  2  ä  r  d)  c ,  51^  f  1  a  u  m  e),  mäbrenb  3?  i  r  n  e  im 
Saufe  ber  ai)b.  3eit  einbringt,  äi^cgen  be§  @enu§ 
f.  ^i^flaume.  l^iit  ber  füblid)eu  @arten=  imb 
Dbflfultnr  brangen  eine  ^Tieibe  lat.  Obftbegctdi:: 
nungcn  jn  une  (f.  .^irfd)e,  ^^flaitme). 

t  ^^Pfter  m.  '9?ä(fer',  ein  baier.  SBort,  aus 

36* 


^ffanjc 


584 


Wuö 


gIeid)bc^.  illlib.  pfister,  ti^b.  pfistür  9.)J. :  cht 
fvüficC'  i?cl)iiUHn-t  aiiy  tat.  pistörem  (pistor),  bn-? 
um  bcv  :>{ömcrj;cit  ftaninit. 

'^iflanjC  )v.  ail§  mftb.  pflanze,  at)b.  pflanza 
5. :  au§  gleid)beb.  [at.nüinan.  planta  (fvj.  plante, 
ital.  pianta),  luofjev  audi  ancjlf.  engl.  ubi.  plant 
(niicfi  ir.  cland,  fi)mv.  plant)  '':t?;flan,^e'.  S'te  ®nt= 
Ief)ming  fanb  glcidi^eitiii  mit  beii  iiiitev  5^sf  ivfid) 
enuiihittcit  Sorten  ftatt  (bn^ii  V(\l.  iiod)  'Biete, 
E  ü  ni  m  c  I). 

*4>ftafter  5?.  aus  nit)b.  pflaster,  al)b.  pflastar 
9i.  'ißftafter,  aSunbpftafter;  6eiiicnt,  2«örtet; 
cemeiitierter  ober  mit  Steinen  belegter  ^'Ufiboben': 
etiua  glcidiseitig  mit  Süc^fe  im  8.  ^al]xl).  au§ 
C[X.-lat.  luTiXKifrooi'  (ügl.  ital.  empiastro,  fr^. 
emplätre)  'ffiimbpftnfter'  eutleljnt,  'oa^  im  'üJllat. 
and)  bie  ^ebentuug  'CSJips'  (ngl.  iifrj.  plätre) 
unb  bie  apofopierte  Jvoim  plastrum  annat}m; 
Dgl.  ital.  piastrello  ''4^fläfterrf)en'.  2Som  ©trafjen- 
pftafter  wirb  mf)b.  pflaster  erft  im  3luögang  ber 
mt)b.  S^^it  ge[)raud)t.  2}gl.  engl,  plaster  nnb  to 
emplaster. 

5|JfIounie  5-  f"^  gtcidibeb.  m[)b.  pflüme  J^-.; 
roic  bie§  au§  p  üerfdiobenc  pf  bes  3(ntantä  geigt, 
üor  bem  ^Beginn  ber  a^b.  ^dt  (l  ^4^ftrn^) 
entlehnt  au§  lat.  prünum  'Pflaume*,  refp.  beffen 
il^hir.  prüna.  Xod)  ooUjog  fid)  ber  @eiin§manbe( 
bei  Obftnamen  id)on  auf  rotnan.  23oben,  luie  and) 
bie  roman.  !;}{eflej:e  ber  Int.  cerasum  pomum 
morum  pirum  geigen;  f.  S  i r  n  e ,  St i r  d) e.  ©pät 
at)b.  bat)er  nod)  in  ftrengerem  3Inid)Iut?  an  bie 
tat.  "Sorm.  pfrüma  ^.  'j^flaume'  neben  pflümo 
'$flanmenbaum'.  ®a§  r  be§  tat.  SöorteS  tft  ju 
1  gemorben  mie  in  lat.  morus  =  9JiauIbeers 
bäum  (ügl.  nnd)  uod)  5J^ilgrim  an§  lat.  pere- 
grinus,  hav  jugteid^  and)  m  für  lat.  n  jeigt); 
äal)lreid)e  nt()b.  unb  nl)b.  ^ialeftformen,  fomie 
ha^  entipred)enbe  nbl.  pruim  jeigen  nod)  r;  bo: 
gegen  bgl.  fd)on  anglf.  plüme  (neben  plün)  = 
engl.  plum.  i^-x^.  prune,  itol.  prugna,  fpan. 
pruna  ^aud)  im  aJZlat.  begegnen  ^ofmen  mit  1 
unb  m  ftatt  r  unb  n;  m  erfd)eint  auBerbem  in 
füboftfrs.  T)ialeftett)  ftnb  bie  roman.  ^Ifeflefe  bon 
bou  lat.  prünum.  SBegeu  ber  ^eriobc  ber  (5nt= 
lel)nung  bgl.  5ßftr)ic^. 

ijffcgen  3tto-  ans  ml)b.  pflegen,  ai)b.  pflegan 
'mofür  forgeu,  fid)  mit  freunblid^er  Sorge  ou; 
ncl)men;  beforgen,  bef)üten;  betreiben;  bie  8itte 
ober  ße>uof)n[)eit  ^aben  p',  al^b.  unb  frül)  ml)b. 
audi  'üerfpred)en,  berbürgcn  für';  entfpred)enb 
aiädjf.  plegan  'berfprec^en,  ocrbürgen,  mofür  cin^ 
ftet)en*,  nbl.  plegen  'berpflegen,  aȤrid)ten,  tl)un, 
gemolint  fein';  bagu  anglf.  plegian  'fid)  fdjncll 
fortbewegen,  fpielen',  engl,  to  play.  "Sie  proo. 
afr.v   plevir  'berficf)ern ,   berbürgen',   bencn   ein 


lid)ere§  lat.noman.  (Stpmon  fel)lt,  ftammen  e^er 
an^  bem  S'fontinentalbeutfd)en  (afäd)f.  al)b.)  al§ 
umgefel)rt.  (5ngl.  pledge  %ifanb'  eiitfprang  au25 
afrß.  pleige,  mlat.  plegium.  Ob>uol)l  bie  meft= 
germ.  Sippe  frül),  fd)on  etma  im  4.  3at)rl).  be= 
ftanben  l)abcn  mufs,  läfet  fid)  über  il)ren  Urfprung 
unb  bie  reid)e  iöebeutnngSentiuitflnng  nid)t§ 
Sid)ere3  anffteüen:  burd)  bie  berfd)iebencn  i8e= 
beutuiigen  fd)immert  ein  'liebeüoll  für  ober  mit 
fem.  l)anbehi'  al§  (AJrunbbebentung  burd) ;  bamit  ift 
üielleid)t  gr.  jiktqiaoov  '9luge',  fomie  ß)Jnrtii> 
'fc{)en'  (ibg.  3Bä.  glegh?)  urbertoanbt.  ?fall§ 
bie  Sippe  entlel)nt  ift,  bleibt  il)re  Quelle  nod) 
SU  beftimmcn;  ba§  Stoman.  faun  nid)t  in  i8etrad)t 
fomnien,  ioeil  c§  fein  paffcnbe§  (5tpmon  für  bie 
Sippe  l)at.    S.  '^f lid) t. 

'^]{\ü^i  3-.  am  ml)b.  al)b.  pfliht  5.  'freunblid)e 
Sorge,  ^4>flege;  Sierfe^r,  2!ettna^me;  2)ienft,  Db= 
liegenf)eit':  2?erbalabftraftum  ju  pflegen;  baju 
anglf.  pliht  '(^efal)r',  engl,  plight  '3iiftanb,  33e= 
fd)affenl)eit;  'i>fanb,  33erpf(id)tung',  fomie  anglf. 
pleon  'ri^fieren'  unb  pliht  pleoh  '(5Jefal}r'. 

*ßfIorf  M.  aus  fpät  ml)b.  pfloc  (@en.  -ckes) 
m.  unb  pflocke  2«.  *>:)ßflocf';  entfpred)enb  nbl. 
plug  'Stopfen,  pfropf  eiueg  ?^affe§',  engl,  plug 
''4^flDcf'.  iJ^em  Oberb.  fdieint  5)3  f  1 0  d  fremb  ju  fein. 

pflüdcn  3t'D.  an^  gleid)beb.  m{)b.  pflücken 
(nib.  pflocken)  ;  al)b.  *pflucchen  *pflock6n  fe^lt; 
bgl.  ub(.  plukken,  anglf.  pluccian  (auglf.  *plyccan 
folgt  au§  mittelengl.  plicchen),  engl,  to  pluck 
'pflüden',  anorb.  plokka  '(Ü^ijgel)  rupfen'.  SDem 
9ll)b.  unb  nod)  je^t  bem  Dberb.  fe^It  pflüden. 
S)ie  bom  ^Jlorbmefteu  be§  ^'ontinentS  ausgegangene 
Sippe  be§  (^txm.  ftammt  an§  bulgär.^lat.  *prliic- 
cäre  =  ital.  piluccare  'Strauben  abbeeren',  prob, 
pelucar  'ausrupfen',  frg.  eplucher.  2)ie  (5nt= 
lel)nung  in§  @erm.  gefdial)  im  5lufd)lufe  an  ben 
röm.  3Bein^  unb  Dbftbau  (f.  pfropfen,  SBetn, 
'4^  f  l  a  u  m  e)  unb  bie  rijm.  ®eflügeläud)t  (f.  g- 1  a  n  m, 
%  i  p  §).  SSnlgärlat.  *piluccare,  mol)er  auc^  mitteU 
engl,  pilken  'jupfeu',  eigtl.  'entl)aarcn'  ift  Söeiter^ 
bilbung  oon  lat.  piläre,  ba§  and)  im  engl,  peel 
pill  (anglf.  *peolian  *pilian)  fterft. 

5|?flug  M.  an§  ml)b.  pfluoc  (@en.  -ges)  3)J., 
al)b.  pfluog  pfluoh  W.  '^^flug';  entfpred)enb  in 
gleid)er  93ebeutnng  nbl.  ploeg,  anglf.  plöh,  engl, 
plough,  anorb.  plogr.  3)iefe  nad)  ber  Übcrein= 
l'timmung  ber  Dialefte  (al§  plolm-  plögu-)  frül) 
im  @erm.  berbreitde  Sippe  ftimmt  auffällig  — 
aber  o^ne  'ita'i^  im  @erm.  bie  gefe^lid)e  Jßerf(^te= 
bung  fid)  geigte  —  gu  ber  flab.  Sippe  bon  ferb. 
ruff.  plugü  (lit.  pliugas).  SBa^rfc^einlicf)  ftammt 
baö  flab.  ilBort  oon  ben  ©ermanen,  meld)e  il)rer= 
feits  ba§  2öort  '4^ fing  mobl  bon  ifiren  2öanbe= 
rnngen  mitgebrad)t  ^aben;  bgl.  '^<fab.    l'(nd)  im 


^rortc 


•'>ir. 


'ißim 


ditiätotoman.  unb  im  CbcvttaL  jeigt  i'id)  gci-m. 
plögu:  lontb.  pio,  ttrol.  plof.  Ü6rigen§  befafe 
ba^  3ntgerm.  tnefireve  fpäter  ücrtoven  gegangene 
23e5etd)nuitgeii  für  5?  fing:  anglf.  sulh  (mit  lat. 
sulcus  uröermanbt),  got.  hoha,  anorb.  arl,  afäd)]. 
orida.  —  !:J?ff  ug  f  rf)  ar ,  fpät  ml)b.  pfluocseliar, 
cbenfo  mtttefengl.  plougli schare;  mit  m£)b.  scliar 
3JJ.9I.,  afjb.  scaro  'JI^f(ugfd)ar'  sit  fd)eren. 

ipfortc  5'-  au»  flleid)beb.  mbb.  pforte,  a()b. 
(fräiif.)  pforta  g.:  mäbrenb  ber  ai)b.  3cit  t'nt= 
lebnt  —  im  8.  3a^rf).  —  nu»  Int.  porta;  baf)er 
fef)It  bie  3^erfl^ieblIng  be§  t  gu  z,  iüeld}e  fid)  id)on 
im  7,  3aÖv{).  boßäogen  fiatte  (fie  geigt  fid)  in 
aljb.  pforzih,  mf)b.  pforzich  au§  iat  porticus, 
ha?:  im  5.  ober  6. 3aör^.  mit  bem  füblidicn  Stein= 
bau  uadi  2;eutfd)(anb  fam;  ogL  anglf.  portfc, 
engt,  porch).  9Jlb.  unb  nbrbein.,  wo  bie  2>er= 
fd)iebnng  üon  t  su  z  erft  fpäter  ftattfanb,  finben 
mir  in  mbb.  3«it  ^ie  berfc^obcne  ^orm  porze. 
9^bb.  515 orte,  mbb.  porte,  abb.  (oberb.)  porta 
berubt  auf  jüngerer  oberbeutfc^.  (Sntlebnung. 

^'foftcn  )Dl.  an^  mbb.  ai^b.  pfost  ajJ.  'ißfoften, 
33alfcn';  ogL  nbl.  post  'Sbürjjfoften',  anglf.  engl, 
post  ''^.^foften':  au§  Iat.  postis  (beffer  au§  postem), 
ba^  roman.  @brad)en  in  afrang.  fatal,  post  be= 
mabren.  Sie  (Sntlebnung  fanb  gleidxseitig  mit  ber 
öon  ^^ f  a b I  unb  5^ f e i I e r  (ugl.  and)  )}}l am  r, 
3  i  e  g  e  I)  ftatt  in  üorfib.  3ei^- 

*4>fotc  5-.,  mbb.  *pf6te  feblt  (begengt  ift  im 
?Jbrb.  be§  14.  Sabvb-  pote  %.  '^Jfotc'j ;  eutfyre= 
(^enb  nbf.  poot  '^ßfote,  gnfe,  ^ein'.  2Inf  ®rbf. 
pauta  lueifen  nocb  afrg.  poe  unb  proüenj.  pauto 
'5?fote'  (ogl.  nod)  fr^.  patte  '^4^fote,  Safee'  V).  £b 
ba§>  roman.  SBort  bie  Quelle  be§  bentfi^en  ift, 
bleibt  ungemiß;  bagu  nod)  engl,  paw  '^Jfote'? 
2Bie  fid)  ba^  im  Oberb.  für  5)3fote  berrfd)enbe 
däp  dope  (mbb.  täpej  gn  ber  gangen  8ippe  ocr= 
bält,  ift  noc^  nicbt  ermittelt. 

Pfriem*  5K.  '©ifenfpifee  gum  2<obren'  au^ 
mbb.  pfrieme  2JJ. '^friem';  eutfprcd)cub  nbl.  priem 
'■^friem,  2)oId)';  bagu  anglf.  preon  ''4-^friem,  5kber, 
engl,  preen  'Jsfarbenausftedier',  anorb.  prjönn 
'9faget,  ^flod*.  Söegen  be§  2Bed)feI§  non  n  unb 
m  ügl.  i8o  b e n ,  5' e  i  tu '  '-^  f  t  a u ni e ,  '4^  i I  g r  i m. 

»ßfricm-  Tl.  '::13riemenfraut ,  ©iufter',  ange= 
lebut  an  5lJfriem;  au^  mbb.  pfrimme.  abb. 
pfrimma  5-  '©iufter'  mit  ber  auf  ßntlebnung 
beuteubcn  ^kbenform  brimma,  cntfprcd)cnb  bem 
nbl.  brem  '©infter'.     llrfprung  unbefaniit. 

^'fropfcn'  3Ji.  'Stöpfel'  (erft  feit  bem  Porigen 
3abrb.  bcgeugt);  e§  berubt  lautlid)  auf  bem  gleidb= 
beb.  nbb.  propp,  ubi.  prop  'pfropf,  Storf,  Stöpfel'; 
bagu  engl,  prop  'Stü^e'.  %ü^  lat.  i)roponere 
läfjt  fid)  bie  Sippe  nid)t   ableiten.     (5^ber  batf 


mobi  au  'Jtbleitung  au§  ber  folgeubcn  SSortgruppc 
gebad)t  merben. 

i)fro))fcn^  3t*u-  au§  mbb.  pfropfen  gu  abb. 
pfrofFo  *pfropfo  Tl.  ''.?tbfenfer,  Se^Iing',  mbb. 
pfropfsere  'i^i^ropfrei?'.  ''}li)b.  pfroffo  pfropfo 
Tl.  entflammt  bem  Iat.  prupägo  (megen  ^eibe= 
baltung  ber  ÜJominatiüform  ftatt  be§  Cbliquu§ 
f.  ^f  au)  Tl.  '91bleger,  Se^Iing',  raoI)er  aud)  ital. 
propaggine,  frg.  provin.  Söegen  ber  'ij^eriobe  ber 
®ntlcbnuug  f.  ^ f  i r  f  i d) ,  $ f  I a u m e ,  $ f I aug e. 

*45frünbe  5.  au§  mbb.  pfrüende  pfruondc, 
abb.  pfruonta  )^\  'DJabruug,  llnterbalt;  bef.  bie 
üertrag§mäßig  üerabreid)ten  fiebeuSmittel;  gcift= 
lid)e§  3tmt  unb  S'tntünfte  barau§';  entfpred)enb 
in  gleicher  Söebcutung  afäc^f.  provenda  5.,  nbl. 
prove.  2tu§  miat.  provenda  (bie  ©utfebnnng 
in§  §b.  fnnb  im  8.  3a^rb.  ftatt),  D^ebenform  gu 
bem  älteren  unb  geläufigeren  praebenda  (f. 
^robft),  baS  'cibi  ac  potus  portiones  diurnae, 
quae  monachis,  canonicis  etc.  praebentur'  bt- 
geidbnete;  ba^er  ttal.  provenda  frg.  provende 
'SSorrat  an  2eben§mittetu' ,  ital.  prebenda,  frg. 
prebende  '^ijjfrünbe'. 

^fu!^l  Tl.  au?  gletd)beb.  mf}b.  ai)b.  pfuol  Tl.; 
entfpred)enb  nbl.  poel,  anglf.  pol,  engl,  pool: 
(Sntleljnung  anS'  Iat.  pälus  (Obliqnu§  pälüd-em) 
ift  nuä  Iautlid)eu  unb  formellen  ©rünben  im= 
möglid).  3)ie  2]orgefd)id)te  be»  meftgerm.  polu- 
ift  buutel. 

!t^füf)l  Tl.fc.  an^  mbb.  pfülwe  9h,  abb.  pfuli- 
wi(n)  91.  '5'ebcrfiffen';  abb.  and)  pfulwo,  m^b. 
pfulwe  Tl.  Xk  nbb.  3^orm  ift  bie  2utf)er§,  bie 
eigtl.  oberb.  5'ovmen  finb  $fulbe,  ^fulme. 
2Bie  ba^  ftet»  gu  pf  oerfd)obeue  p^uub  bav  al§ 
w  betoa^rte  Iat.  v  geigen  (f.  $faii),  ift  ba^ 
äSort  im  2/3.  ^ab^b-  aU'3  Iat.  pulvinus  (pulvi- 
nar)  *'4-H"übI,  tiffcn,  'i^olfter'  cntlebnt  etma  gleid)= 
gettig  mit  ^^  I  a  n  m ,  S  i  f  f  e  n ,  ^4-^  i  p  §.  2^gl.  anglf. 
pyle  pylwe,  engl,  pillow,  nbl.  peuluw  'istiffen'. 
Sas  3nter  biefer  meftgerm.  (Jntlebnung  pulwin 
mirb  burd)  ben  Umfianb  ermiefen,  bafs^bie  roman. 
Sprad)en  tat.  pulvinus  nicbt  mebr  bemabren. 

IjJfunb  91.  au§  mbb.  pfunt  (@en.  -des),  abb. 
pfunt  (@en.  -tcs)  91.  *'45funb' ;  ebenfo  got.  anorb. 
anglf.  pund,  engl,  pound,  nbl.  pond,  afäd)f.  pund. 
3tuf  ©runb  ber  Übereinftimmung  be§  @ot.  mit 
ben  übrigen  3^ialettcn  i)at  ba§  Sort  alc-  eine  ber 
ältefteu  röm.  (Sutlebnungeu  gu  gelten;  mal)rfd)ein= 
lid)  ift  e§  gleid)geitig  mit  3)lün5e  —  etmn  fd)on 
im  2.  Sa^rb-  —  gu  ben  ©ermanen  gefommcn 
au?  lat.  pondo  (3nbefl.)  ''4.^fuub'  (nidit  an§  pon- 
dus  "©ciüid)!'). 

pfufdjcn  3tui.,  erft  feit.  Stieler  1691  (\ebiid)t 
uub  begeugt,  bunfler  ^erfnuft. 

^fü^c  (3-.  au§  mf)b.  pfütze  J.  '2a<i\(,  '-l^füßc, 


'|>l)iliftci- 


286 


pifieii 


il^nuuictr ,  alib.  (mb.)  pfuzzi  pfuzza  u''l-''crb. 
buzza)  J. ;  cbcitfo  tlllbb.  putti  ''Önnmcu',  llbl. 
putt  '::Bniiuicii,  5}.^fiil^c',  aitijlf.  pytt  21}.  '■^riinncii, 
©ruDe',  engl,  pit  '©rubc'.  ^a§  bitrdi  bic  5ßer= 
fdjicbuiu]  ev5eiigtc  zz  fäv  nbb.  t  itnb  bic  2?cr= 
breihimj  ber  Sippe  über  baS  SSeftgcvni.  Iiemeift 
bic  (Ji-iftciis  ber  Sippe  in  3^cntid)Innb  für  ha§i 
6.  bi#  7.  3nbrb.:  bocf)  )d)eint  obcrb.  buzza  eine 
inngc  t'>u'ucnt(ebnni'n  ,^u  fein.  3"  Örnnbe  liegt 
lat.  puteus  'i^ninnen,  @raben',  lt)oI)cr  and)  ital. 
pozzo  '3ie!^brnnncn',  pozza  'ÜJ3fiit3e,  l?adie',  fr^. 
piiits  ':Brnnnen'  (ferner  altir.  cuithe,  fi}nir.  peten 
':2?rnnncn').  Sod)  lüärc  für  bie  Sebentnng  '53fiil^c' 
nodi  barnii  :^n  erinnern,  ha\i  tueftfäl.  p6t  *^4^fü^c' 
nidit  nn§  lat.  puteus  flammen  fnnn;  c§  fiel)t 
auc-  lüie  ein  ©rnnbmort  pauta-  neben  abgeleitetem 
putjoii.  2>erbreitet  ift  feit  bem  16.  ^n^ivb.  noc^ 
ein  üerumnbtc§  $fnbel  (f.  nnter  $nbcl). 

*.l>l)ilt|tcr  3J}.  in  ber  ^errfcbenben  23ebentung 
'9?iditftnbent'  eine  um  1700  anfgefommeney  ftubent. 
9?e3eidinnng,  bic  Pon  ^tna  au§  fid)  Verbreitet  :^nt 
nnb  im  'JInfang  bc§  18.  3nbvb§.  balb  fd)rift= 
fprad)Iid)  gcinorben  ift. 

W.  $tef  9K.  'bcimlidjer  ©roH',  erft  nf)b.: 
nad)  bem  nbb.  nbL  pik  '©roll,  3oTn,  §aB'  nnb 
bte§  an§  frs.  pique  'Spiels;  3orn,  ©roß'  (Pgl. 
ital.  picea  'SpieB,  bcimlid)er  ©roü').  2)aö  l)b. 
Söort  fann  jebod)  and)  obne  nbb.  S^ermittlnng 
bem  g-rj.  entlehnt  fein.    S.  $tte. 

p'xdtn  3tiü.,  eigtl.  nbb.,  gleid)  engl,  to  pick, 
anglf.  pician  'fted)cn*  (engl,  pike  'Spille'  au§ 
angif.  pfc). 

^picfcllmube  g-.,  ml)b.  (13.  Sa^rf).)  beckeu- 
hube  (nud)  beckclhübe)  ^.  '^picfeÜ^aube'  gu 
S3ecfen;  mla^".  bacinetum  bacilletum  'öelm', 
»ober  and) '  anglf.  becola  nnb  itaf.  bacinetto 
'ffadier  §elm',  ift  nad)  ber  eigtl.  23ecfenform  be§ 
.t>elme§  benannt. 

t  ^itfclbtirhig  ^Ji.'Suftigmadier  auf  ber  Sd)au= 
bübne'  im  Stnfang  be§  17.  3al)rr).  bem  engl,  pick- 
leberring  ''i^ßfclbäring'  cntlebnt,  ba§  bie  engl, 
.tomöbianten  mit  nad)  ^entfd)Iaiib  brad)tcn;  iier= 
einjelt  begegnet  '^icf  clbcring  'halec  condita- 
neum'  fd)Oli  bei  ©oüuö  1582  Onomast.  S.  322. 

5pirftii(l  3JI.  im  18.  3ar)rr).  nad)  frg.  pique- 
nique,  Jüober  and^  engl,  picknick;  bod)  fte^^t  bie 
@efd)id)te  bc§  JiJorteS  nod)  nid)t  feft. 

piiptn  3t*ü.,  nbb.,  auö  nbb.  piepen,  baö  mie 
lat.  pipare  eine  onomatopoietifcbe  Sd)öpfnng  ift; 
Pgl.  engl,  to  peep,  gr.  nm-itLctr  frg.  pepier, 
ital.  pipillate,  lit  pypti,  c^tä).  pipati  in  gleicber 
23ebeutung. 

^Pilger  2)}.  nnb  eblermrd)aiftifd)  ^^Ulgrim 
ans  mf)b.  pilgrin  bilegrim  f'^^ilger  aibj  mbb. 
pilgri)  Wl.,  c[l)h.  piligrim  TJ.  '2i?allfal)rer,  $i>ilger' 


nad)  mlat.  porogrinus.    i!ln§  bem  5ll)b.  flammt 

engl.  (fd)on  frnl)  mittclengt.")  pilgrim.    2öanbel 

{ uon  lat.  r  nnb  n  in  hb.  1  nnb  m  5cigt  fid)  )üie 

in  ^5  f  l  a  n  m  c ;  I  ifl  in  biefem  ffiorte  fd)on  roman. ; 

!  ugl.  fr3.  polerin,  ital.  pellegrino  '5)3ilger':   in 

1  Italien ,  fpejiell   in  ^)tom  lag  ber   9?ebentnng5= 

,  manbel  '3ln§länber'  —  '^^ilgcr'  nal)e.    2)ic  (Snt-- 

lebnung  in§  >s!>b.  gcfd)ab  im  *.).  3abrl).,  tn§  (5ngl. 

im  12.  3al)rb. 

*^>tllc  7y.  an«  mt)b.  pillele  g-.  'li^illc':  nad) 
frj.  pilule,  lat.  pilula  (ital.  pillola). 

*;niot  Tl.  im  16.  3abrb.  snerfl  anf  nbb.  ©ebiet 
auftretenb :  mit  refp.  mittelft  nbl.  piloot  aua  frg. 
pilote;  man  bcnft  an  llrfprnng  an§  gr.  niidöi- 
'Stenerrnber'. 

*JJUä  Tl.  ans  gteid)beb.  m^b.  büle^  (bülz), 
al)b.  buli_:5  (bac^  nl)b.  i  für  ü  ifl  oberb.  mb.  mie 
in  titt):  eine  fpe3ififd)e  bent)d)e ©ntlcbming  (ügl. 
nbb.  bülte)  an§  lat.  boletus  [ßiolivrjc)  %\\l\ 
ba§  megen  ber  iöerfd)iebnng  Pon  t  pi  3  cor  bem 
7.  3al)rl).  in  2)eutfdölanb  beiinifcö  getoefen  fein 
tuirb  (lat.  e  gn  al)b.  i  1  pgl.  S?ette,  ©ffig, 
aJiünse).  9tud)  bic  geringe  aSerbreitnng  be§ 
SQ3orte§  im  !;l{oman.  (uenco.  buleo,  bünb.  bulieu, 
frs.  bolet,  nogef.  bulo)iprid)t  für  febr  frübe  (5nt= 
lebnnng  ins  ,S)b.  (ngl.  ^fübO-  9lud)  in  floü. 
Spradjcn  ift  "ba^  lat.  äöort  gebrnngen. 

5}Jiin^Jcrneßc  ^.,  n^b.,  nadb  fr?;,  pimprenelle 
(lat,  pimpinella) ;  mbb.  bafür  bie  Umgeftaltungen 
bibenelle  bibernelle. 

t  ^\\\\\  M.  'SJßflod'  an§  bem  nbb.  nbl.  pin  (ügl. 
mittelengl.  pinne,  engl,  pin '2?agel,  ^Mbef):  an§ 
mlat.=lat.  pinna. 

*PtnfeI  3}J.  an^  mbb.  pensei  bensei,  (mb.) 
pinsel  9J?.  ''i^infel':  nad)  mlat.  pinselus  an§ 
penicillus  'Sd)n)än3d)en',  luobcr  anc^  ha^:!  glcidö= 
htii).  frg.  pinceau. 

t  %\pi  M.,  nbb.  mb.  (5orm  für  älter  n^b. 
5l^fipf§,  an§  mbb.  a^'i>.  pfiff iz  pfiffig  pßpfi^ 
Tl.  'f)arte§  3»"3cnfpii3bäutleiu  beim  ©eflügel': 
üor  ber  al)b.  3c't  (etma  aleid)5eitig  mit  5  ^  i^ »  nt, 
p  f  l  ü  rf  e  n,  m  a  n  f  e  r  n  ?)  entlcl)nt  auö  mlat.  pipita, 
moI)cr  and)  ital.  pipita,  frg.  pepie;  baju  nodb 
nbl.  engl,  pip  '53ip§'.  fiepte  nncffe  ber  gangen 
Sippe  ift  lat.  pituita  *Sd)leim,  Sd)nupfen,  3?ips'. 
3m  öenncberg.  cntfprang  an-S  bemfelben  ©rnnb= 
mort  bnrd)  bie  2}?ittelflnfc  *tippita  ba§  gleicbbeb. 
8ipf. 

Jjiffen  3t>i-'-'  i'i'ft  fritb  nbb. ,  an-s  bem  gleid)= 
lautcnben  nbb.  nbl.  '^iw. ;  bajn  engl,  to  piss,  frg. 
pisser  (ital.  pisciare)  in  gleid)er  Sebcutung: 
5[n§gang§pnnft  ber  beute  iiieit  Perbreiteten  5Bc= 
Seid)nnr,g  nnb  ibv  Itrfprnng  laffen  fid)  nidit  leidit 
beftimmen. 


pfactcu 


—    -is: 


^ofal 


))lotfen'  3t»u-  'plrtijcii',  crn  xü]h.  3ntciinu= 
bilbmuj  äU  pliiflcii. 

*4.Utttfen-  9}!.  '^ylecfeii'  au»  ml)b.  placke  3)L 
'Jlecf,  ©egcnb';  ogl.  nbl.  plak  '^^-Iccf,  ^ledS', 
engl.  bial.  platcli  '^^Hctcu'  (^JJebeuform  japatcli). 
9lu5  ben  iln'cm  Urfpviinge  tiadi  bimfleii  beut)d)en 
2ßorteii,  bie  faiint  aii^  lat.  jilaga  gcfloffcit  fiitb, 
cntftamnit  frß.  i»laque  placard  K.  isieücid)t  ge= 
hört  311  biefer  Sippe  nod)  oberb.  biegen  'flitfen', 
bn§  Dor  tz  einen  ©nttural  cerforen  haben  »uirb. 

»^jlogc  5-  0"'-'  1"^)^-  plage,  a()b.  pläga  <y. 
'I)imniliid)e  Strafe':  au8  beut  lat.  pläga  'Sdilag, 
StoiV  mit  bem  (5-[)vil"tentuui  übertonuncn  loie 
'4^6 in  U)ä()renb  tev  aljb.  3eit.  5(u4-  bevfelben 
£.nelit  entftaninU  bie  vornan.  Sippe  bon  ital. 
piaga,  US.  plaie  '3Bunbe'  (engl,  plague). 

*4>Ian  'Sl.  ans  mhb.  plan  9JJ.fy.  'freier  'iUal5, 
d'benc':  au^  gleidibeb.  fi"5-  plan. 

4>lnnte  5.  «»'-"  »l^^-  planke  blanke  J.  'bietet 
i^ett,  ^^''liiiift ,  Sefeftigung' ;  entfpred)enb  nbl. 
plank,  engl,  plank  'i^rett,  ^Mante':  in  nilib.  Seit 
aus  glcid)bcb.  gemcinrouian.Mnlar.  planca:  ugl. 
frj.  planclie,  ital.  (piem.j  pianca. 

|)IapJ)crn  3t>w.,  erft  nhb.,  onomatopoietifdic 
Silbuiig  gn  einem  uevloren  gegangenen  Stamme 
blab,  auf  bcn  andi  mlib.  blrpi^en.  al)b.  blabbi^öu 
'plappern'  hinmeift;  baju  bial.  nl)b.  nbl.  blatten 
'bellen,  tläffeu',  alent.  plapen,  engl,  to  blab. 

^Jlorren  3tiü-  au^  ml)b.blerren  bleren  'fdjreien, 
blöten':  luie  nbl.  blaren  'blöfen'  unb  engl,  blare 
'brüllen'  eine  onomatopoietifdie  Schallbegeidninng. 

plott  X'tbj.  'flad)';  im  SHib.  finb  nur  bie  mb. 
blatefuo^  uub  blatehuof  'iJJlattfuB'  beseugt.  3u 
@runbe  liegt  junächit  nbl.  {ni>b.)  plat  'flad)',  hai 
mit  engl.  bial.  plat-footed  (glcid)  flat-footed) 
auf  ber  roman.  Sippe  bon  frs-  plat,  ital.  piatto 
bernlit.  S)eren  Urfprung  fudjt  man  in  gr.  ij),uvv<;. 
—  Sagu  plätten  (nbl.  plettenj  'glatt  madien', 
fomie  liplatte  %.  Släd)e,  Sdilüffel'  (mt)b.  blate 
plate  bebeutet  nur  'iöruftbebedung,  ©la^te',)  nad) 
nbl.  plat  'g-lädje',  frg.  plat,  engl,  plate  'Seiler'. 

!ßltttteiic  %.  'ein  %\W  nad)  glcid)bcb.  nbl. 
pladijs  (platdijs),  ba§  auf  mlat.  platessa  be= 
rul)t;  bgl.  engl,  plaice. 

4>lfl^ '  3}(.  aus  ml)b.  platz  2lf.  'freier  'Jlaum, 
'4>lag':  mit  nbl.  plaats  nad)  ber  roman.  Sippe 
üon  ital.  piazza,  frj.  engl,  place,  iueld)e  auf  lat. 
platea  (gr,  -nhatlu)  'Stroße'  beruljt.  3^ie  (5nt= 
leljnnng  ins  Xentfdje  fchetut  ®nbe  beS  13.  Sa^i-'^- 
ftattgefunben  3U  haben. 

!^la^^   M.  'bünner   ^ud)en';   mhb.  nur   in 
platzbi^cke  'Jlabenbäcfer';   ob  ju  plattV   ober! 
aus  poln.  plack  'flad)er  sTudjen'V     2)ü5  :iBort  1 
ift  and)  bem  Oberb.  geläufig. 

planen  3^*0-  nH'-^  mhb.  platzen   blatzen   'ge^  , 


rüufd)öoU  auffallen,  fchlagen';  bies  unb  blesten 
'platfd)en'  finb  auS  einem  onouiatopoieti)d)eu 
Stamme  blad  abgeleitet.  3ntenftPa  äu  plagen 
finb  platfdjeu  nnb  plätfd)ern,  nbl.  plassen. 

plnubein  i\t\\\  ans  fpät  mhb.  plüdern,  9^eben= 
form  3U  bläderen  blüdern  'raufdjen':  ein  jungeS 
Sdjalltoort  luie  lat.  blatorare  'plappern'. 

t  4>linjc  %■  'Dünner  flod)er  Stnd)en',  feit  bem 
18.  ^a{)x\).  beseugt  unb  feit  Sd)ottel  1(;63  unb 
Steinbad)  1734  gebucht:  ein  oftmb.  2Bort  ber 
urfprgl.  f lab.  (Sebiete,  baS  bem  Slau.  entflammt ; 
Ogl.  ruff.  blin  blince  'Jlaben . 

plö^litfj  3lbi'.  aus  gleid}bcb.  fpät  mhb.  ploz- 
lich  (älter  nhb.  and)  bloB  plotzj :  ju  einem  *plotz 
'fdjuell  anffallenber  Sdjlag'.  3m  Cberb.  fehlt 
'i)al  3tbü.  gons.  %\xx  SutherS  b  1 0  g  l  i  n  g  (p  I  ö  g  = 
Itd))  fegen  bie  älteren  oberb.  3?ibeln  beS  16. 
^ührhS.  „fd)uell,  in  einem  9tu",  lüie  and)  5lb. 
^JetriS  i^ibelgloffar  1523  eS  mit  „gehling,  fd)nellig= 
lid)"  überfegt.  ^M  ö  g  l  i  di  ift  burd)  l'nther  fd)rift= 
fprad)lid)  gciuorben. 

plump  5lbj.,  im  16.  fsahrh.  entlehnt  awi  nbb. 
nbl.  plonip  'biet,  grob,  ftumpf  (im  Sdjmeig.  baher 
mit  ber  hts.  £autDcrfd)iebnng  pflumpfig);  üom 
l)fbl.  ans  fd)eint  baS  2Bort  nad)  (Snglanb  unb 
Sfanbinabien  als  plump  gemanbert  3U  fein.  3n 
(Srnube  liegt  mohl  baS  Sd)alln)ort  plump. 

^iUunbei  i'f.  aus  fpät  mhb.  plunder  blundcr 
i'i.  '§auSgerät,  Slleiber,  3Bäfd)e',  baS  mohl  nbb. 
Sehmuort  ii't  (mnbb.  plunde  'Sleibung'J.  'S^aiw 
plnnbern  eigtl.  'bie  ."oanSgcräte  mcgnehmen' 
(and)  nbl.  plünderen  'plünbern'  . 

*|5Iü)tiö  ÜJL,  erftjihb.,  nad)  gleid)beb.  frj.  peluche 
(ital.  peluzzo). 

$ö6ci  a}L,  erft  nhb.,  nad)  frg.  peuple;  im 
ilU)b.  begegnen  feit  bem  13.  3ahrh.  Selege  für 
povel  poevel  bovel  (ügl.  engl,  people  '3>olf'  in 
urfprgl.  23ebeutungJ. 

pochen  ^iw.  ans  mhb.  puclien  bocheu;  ogl. 
mub.  bokeii,  nbl.  pogchen  'prahlen',  engl,  to 
pokc  'ftofseu,  fted)en'.  ^aS  nhb.  i^ivo.  ift  uid)t 
ift  ans  bem  9?bb.  geborgt;  ogl.  alem.  bocken.  (5§ 
eine  onomatop.  ©3.  germ.  puk  buhh  PorauSgufegen. 

%fidt  b'-  'Blatter',  ein  eigtl.  nbb.  äBort,  baS 
bem  9}Jhb.  3lhb.  in  biefer  %ox\\\  fremb  ift;  ügl. 
baS  gleid)bcb.  nbl.  pok,  ha^  im  ^b.  ein  ^n  f  0  d)  e 
erioartea  lieBe  (Sialefte  beiuahren  bicS).  2)a3U 
anglf.  pocc,  engl.  pock.  2)er  Sippe  fdjeint  eine 
germ.  2B3.  puh  'fd)ȟelleu'  3U  (Srunbe  sn  liegen, 
tüelche  and)  tu  anglf.  pobha  poca,  engl,  poke 
unb  pocket  '3:afd)e'  ftecft. 

'^oiai  3}i.  im  16.  3ahrh-  entlehnt  auS  ital. 
boccale  (frs.  bocal)  '2?ed)cr',  baS  man  mit  feiner 
gemeinroman.  Sippe  auf  gr.  ßavy.d/Aov  '(SJefäB 
jurürfführt;  ogl.  33ed}er. 


%^bU[ 


2SK     — 


'-I-Uaiiiui: 


t  '4>öfcl  i^i.  'Saf5t>viil)c',  crft  iil)t>.,  ein  cicit^ 
ll^^.  iliovt;  üfll.  bie  cilcid)bcb.  iiM.  pekel.  ciicil. 
pickle  (Dill,  '^i  i  cf  c  1  6  c  r  i  n  q).  lln'pnnifl  bmifcl ; 
iMcUcidjt  flctiint  Mc  Sippe  ,^ii  engl,  pick  'ftcdicn'. 

»Ilolci  a)h  *(5"lol)tiaut'  aii^  glcidibcb.  nil)b.  al)b. 
polei  pulei  9?.;  (SruilbtüOit  ift  Int.  pülejuni 
'A-lohfraiit'  (1110311  itnl.  poleggio,   fr.v   ])ouliot). 

^5olfter  3)1.3^  nihj  cilcirfibeb.  iiilib.  polstcr 
boläter,  allb.bolstar9.1J.;  entfprcdieilb  llbl.bolster, 
anfllf.  engl,  bolster,  auorb.  bolstr  'Ätifjcii':  bie 
Sippe  geljint  511  altocnu.  2B3.  belg  'fd)raeUen', 
511  bev  iBalg  gebiJrt,  bebeiitet  alfo  eigtl.  'Sditüel- 
luiig'  igerm.  bolstra-  cini-  *bolhstra-).  3»  ^fi' 
cntjprcdieiibeii  jfr.  äl^j.  brh  'grül'5  fein'  gcl)ört  ffv. 
upabarhaim  '^olftcr';  ügl.  aild)  pveufi.  pobalso 
balsinis  'ililicn',  fcrb.  blazina  (ail§  *bolzina) 
')s?iifeu'. 

Hohem  3tai.  aii^  fpät  ml)b.  buldem  (Ükben-- 
fovm  3U  bollern  ?) ;  baäU  bn§  gleid)bcb.  t#I.  bald- 
rast: iuoI)[  ein  oiioniatopoicti)d)e§  SdjnUiüort,  bem 
rui).  boltati  ')d}ütteln',  lit.  bildeti  'poltern'  ücr= 
umubt. 

t  pouiabig  5lbi.  'langiam',  im  17.  ^saUxi).  aii^i' 
gleidjbcb.  poln.  pomalu  entlehnt. 

*i^omernnje  5'-  ii"  15-  3alnl).  au§  gleid)beb. 
mlat.  pomarancia  übcntomiitcn ,  haZ^  an^  ital. 
pomo  'Slpfel'  uitb  arancia  %Nomeran3c'  3ufainmen= 
gc)cl3t  ift;  le^teree  imb  frs.  orange  leitet  itiaii 
am  bem  arab.  närang,  per),  näreng  uub  iueiter- 
I)in  au§  ffr.  näranga  'Drange'  ob. 

*^5oinp  9JJ.,  erft  früb  nbb.,  nad)  Ui-  pompe 
(lat.=gr.  pompa)  5'- 

^l^oponj  5Di.,  erft  nbb.,  an'i  böbni.  bobak 
'@d)recfgeftalt'. 

'^ott  9)f.  'Äjafcn'  ans  gteid)beb.  mbb.  porte 
>y.,  port  2Ji.9l.:  fpäte  ®ntlebnnng  an«  tat.=gemeiu= 
roman.  portus  (ital.  porto,  frg.  port)  '§afen'. 

i5orjcünn91.feitbem  16.3abrl).;"biefe  onfang» 
nur  au§  G^ina  nnb  3npan  besogenc  Xöpfertuaare 
fanb  über  Stauen  (5^ingnng  in  (Snropa ;  im  3tal. 
bejeidjnete  porcellana  snnädift  eine  Scemnfd)el, 
eonclia  veneris ;  ha  biefe  mit  ber  5}?ür3cllanmnife 
große  2ibnlid}fett  i)at,  fo  lag  e§  nabe,  ib^en  9camen 
anf  (etstere  3u  übertragen". 

i'ofounc  ?v-'  lüie  (5^nbnng  nnb  iBetonnng  3eigt, 
SebniDort;  e§  begegnet  fd)on  uiiibrcnb  ber  mbb. 
3eit  als  busüiie  basüne  bosüne.  9.1}an  leitet  t5 
loegen  ber  auffälligen  3kbenform  buslne  am 
afrg.  buisine  ab,  ha?;  mit  ital.  büccina  'i)5ofaune' 
auf  lat.  bücina  beruf)t.  23gl.  nod)  nbl.  bazuin 
'5}3ofaune'. 

*45offc  %.,  erft  früb  nfjb.;  entfpredienb  nbl. 
poets  pots.  2tbb.  gibosi  '^^offeu,  nugae'  (ogl. 
b  ö  f  e)  fonn  bamit  nicbt  üertoaubt  fein.  3»'  älteren 
dlifh.  bebeutet  $;offe  and)  bie  3'evrat,  ba§  23ci= 


[  merf  an  S^unftfadicn,  mec-'balb  man  an  Sesiebnng 

3U  fr3.  ouvrage  a  bosse  'erhabene  ^.Hrbeit'  gebad)t 

bat  (ligl.  ital.  bozzo  'rof)er  Stein,   3Bertftücfe', 

[  bozzetto'fleiner  (Snttüurf;  bagnengl.bosh'Sdjein, 

5?(nfdieiu'V). 

!       *4>oft  ^•.,  erft  früb  nbb.,  nad)  ital.  posta  (frj. 

I  poata),  ba'5  auf  mlat.   posita   'Staubort'  (erg. 

I  ber  '^ferbeVj   berubt.    i'ibniid)  ift  nbb.  S^Jioften 

an§  ital.  posto  uub  biefes  an&  mlat.  positus 

'Stnubort'  absuletten. 

t  i^ott  3JJ.'Sopf',  ein  nhh.  StJort;  ugl.  nbl.  pot, 
engl,  pot,  norb.  pottr  '2;opf'.  31u§  ber  germ. 
Sippe  ftammt  biejenige  Pon  fr3.  pot,  fpan.  pote. 
JJa'j  germ.  iBovt  foll  feit,  llrfprung'?  fein;  t)gl. 
fpmr.  pot,  gael.  poit.  Xopf  ift  uid}t  öeriöanbt. 
—  4^üttafd)c  gleid)  engl,  potash:  barnad)  frs. 
potasse,  ital.  potassa. 

^praii^t  (V.  an§  gleidjbeb,  mfjb.  al)b.  praht 
braht  Tl.'^\  'Särm,  ©efdirei'.  S)ic  23ebentnng§= 
entiüirflnug  erinnert  au  bie  Don  bell;  aud)  mbb. 
brelien  'lend)tcn,  gläuseu'  föuntc  non  C^'-infiufe 
geiüefen  fein,  fomie  nbb.  prangen,  'öa^i  als  3lb= 
ftraftnm  nur  ein  55rad)t  l)abctt  fönnte.  2(bb. 
afädjf.  braht  'Snrm'  fü(}ren  mit  gleicbbeb.  anglf. 
breahtm  auf  eiuc  germ.  2B3.  brah  'lärmen'. 

Vrögen  S^^^-  aii§  gleid)beb.  mbb.  praecheu 
brseclien  am  al)b.  brähhen  *brählijan :  5Ib= 
leitiiug  3n  bred}en;  entfpred)enb  anglf.  dbräcian 
'caelare':  eigtl.  mobl 'gebrodjene  5lrbeit  mad)en'. 

praljlcu  3ttü.  au§  mbb.  prälen  'lärmenb  groß 
tf}uu,  fd)reicn';  Ogl.  ba§  gleid)beb.  ubi.  brallen 
nnb  pralen,  fott)ie  engl,  brawl  'lörmeu,  saufen'. 
3ufammcnbnng  mit  frg.  brailler  'fd^reieu'  nnb 
mit  fpmr.  bragal  'prablen,  lärmen'  ift  unfidier. 

t  ^raljm  Tl.,  ein  erft  nbb.  Scbnroort  am  bem 
5?bb.;  ügl.  nbl.  praam  'Jransportfdjiff',  hän. 
pram,  auorb.  prämr,  engl,  prame  '<^-äI)re'.  2)te 
gange  Sippe  eutftammt  bem  SlaP.;  ngl.  ftaP. 
pramti,  ha^i  3U  ber  in  bb.  f  obren  (abb.  fann) 
belnabrten  ibg.  SS3.  par  'nberfeijen'  gebort. 

prallen  Btto.  aus  mbb.  pn^Uen  ('^irät.  pralte) 
'anprallen,  jurürffabren'.  SBeitere  Se3iebuugen 
feblen. 

prnngcu  3ti0.  aus  ml}b.  prangen  brangen 
'fid)  3iereu,  prablen'  (Pgl.  5t^rnd)t).  llrfprung 
bnnfel;  S^egiebung  gum  flg.  SBort  tfi  uufid)er. 

^Pranger  2}L  an§  mbb.  pranger  brauger  3)1. 
'3mang§bebälter,  in  ben  ber  2Serbred)er  3U  fd)au- 
ftelleuber  Strafe  eingefd}loffcn  loirb,  Sdiaubpfabl'. 
®§  ift  nid)t  möglid)  bicrin  eine  eupbemiftifcbe  33cj 
geidinung,  bie  ai\  prangen  anfnüpft,  sn  feigen, 
löcgen  nbl.  prang  'Srucf,  23ebrängni§',  prangen 
'prcffen,  brürfeu',  pranger  'i^alScifcn,  3»D0"fl§= 
nafeugange  ber  'isferbe,  ^üferbafen',  engl.  bial. 
Itroiig   'Xifdjgabel'.      riefe   31>orte    lebren    3»= 


pvaffctn 


2R9 


^]]ro6ft 


iaiiiutenl)ntu]  bc-:-  nbb.  ^5va:;ncr  (I)b.  Xialeftc 
haben  $fran(?ev)  mit  got.  praggan,  nif)b. 
pfrengen  'bräunen,  bebrängen'. 

prafjelu  ^\\v.  an?  ntcidibeb.  mfib.  prastcln 
brasteln,  (il)b.  '■'brastaloM ;  Lh][.  angU'.'brastliaii 
'prnffeln'.  Sic  gel)örcn  mit  ml)b.  brasten,  af)b. 
braston  'frnd)en'  3»  beni  ft.  S^^-  «Ö^-  brestan, 
ni{)b.  bresten  'bred)en'  (f.  berften). 

\)vaiien  8ttf. ,  feit  2JfaaIer  1561  (and)  aH 
„im  ^4>rafe  liegen")  geburf)t,  an^  nbl.  brassen 
'fdiiuelgen'  fbn^n  bras  'Sd)mau-?').  9fnorb.  brass 
'S^od)*,  brasa  'gliilienbe  ^o^Ic'  (vc\l.  afr;,.  brese, 
prob,  brasa)  fi3nntcn  bamit  ;^u)ammenl)ängen. 

Urebigcn  3^^-  «"§  gfeidibeb.  ni^b.  predigen 
brijdigen ,  al)h.  pn^-digon  br^digon  (bri^dion); 
cutfpredjeiib  afäd»".  predigen,  nbl.  prediken: 
(5^ntlel)nung  an§  bem  firdi[id)lnt.  ^gcmeinrom. 
praedicäre  (frj.  precher,  tDof)er  engl,  preacli, 
ital.  predicare),  ȟofier  and)  altir.  pridcbim  'id) 
prebige',  fnnb  innerbalb  bcr  ai)h.  3t-nt  ftatt;  ögl. 
^IJriefter.  -  ^-ür  nl)b.  5J?rebigt  (oberb.  $re  = 
big)  fagte  mnn  mlib.  bnjdige  brodigät,  a()b. 
brodiga  fbn^'dia)  unb  brodigunga. 

^U'Ctg  9)J.  an^  nibb.  pris  fbris)  lUh  '2oi\ 
Sicrvlidifeit,  bcrrlidic  Jbat':  im  12.  3if)rb-  cnN 
lebnt  an^  ofrj.  pris  (nfrs.  prix),  tuober  and) 
engl,  price  prize ,  nbl.  prijs.  Setter  Urfprnng 
liegt  in  tat.  prötium  (moPon  and)  ital.  prezzo). 
—  S)ie  SSenbnng  p  r  c  i  §  g  e  b  e!n  i)at  bamit  nid)t§ 
SU  tbnn,  bernbt  Piclmcbr  anf  bem  gleid)beb.  ital. 
dar  presa;  ital.  presa  fgleid)  frj.  prise)  'ö-r^ 
greifnng,  58entc,  ?^-ang'  gebt  anf  lat.  pra-hendere 
5nriicf.  —  i^gl.  nod)  pretfcn. 

ißrcifclöcerc  vi-.,  erft  nfib.;  bie  bial.  9Jeben= 
formen  5)3reufct--,  "l^rauS^,  Sransbecrc 
fdicincn  auf  ein  mbb.  *briu3elber  binsnipeifcn; 
Tic  gleid)bcb.  böbm.  brusina  bruslina,  lit.  brukno, 
lett.  brüklene  fd)einen  Pernjanbt. 

prcifcn  S^'^-  (i"?"  iiif)"^-  pi'isen  fd)ip.  3tw-  'ben 
5l>rei§  erteilen,  loben,  Pcrberrtid}en' (im  15.  3obvb. 
ge^t  c§  äu  ben  primär  ablantenben  3^^.  über): 
nad)  frj.  priser  'fd)ä^en,  tarieren'  (pgl.  ital. 
prezzare,  mlat.  prt^tiare).  tuobcr  nbl.  prijzon, 
engl,  praise.     $8gl.  ^x  ti  ?. 

^jrcücn  3t»ü-  'betrügen*  eigtl.  ibentifdi  mit  nbb. 
prallen.  Sie  bentigc  Sebentnng  mirb  fürc- 
18.  3nbrb.  al§  ftnbentifd)  (bei  .^inblcben  17S1, 
i?^inberling  1795)  bezeugt :  Seleg  3ad)ariä  1741 
»tenommift  I  23. 198.  ®igtl.  ift  „^füdife  pretten" 
eine  Sagbbeinftignng,  inbem  man  einen  AMid)§ 
auf  einem  anSgefpanntcn  9hl3  fo  lange  prellt, 
b.  b  in  bie  &öbe  id)ncllt,  bi§  er  tobt  ift. 

!ßrc|)c  ^•.  nad)  fr,v  presse,  ba§  mit  mbb. 
presse ,  al)b.  pressa  (pfresaa)  'JBeinteltcr'  nnb 
ben  gleid)beb.  anglf.  presse  (pcrse),  nbl.  presse 

ffluge,  Ci-tunictcjifrtie«  Bi-rleibutfa.     :>.  'Jdifl. 


friibe  ^ilbnng  sn  lat.  pressare  ift.  Wlhh.  presse 
'5ö?enfd)ennienge,  ®ebränge'  fniipft  an  ba§  gleid)= 
beb.  fr,v  presse  an. 

^^riontel  7\.  an?  fpät  mbb.  preambel  priamel 
':.Hrt  tleiucrcii  Sprnd)gcbid)tes':  bic§  au§  mlat. 
praeambulum  '2prid)tD0rt'. 

priffeln  3ttD.,  erft  nbb.,  ein  eigtl.  nbb.  SBort, 
beffeti  ftrengbb.  9Iebenform  pfrecken  im  fpäten 
iWbb.  einmal  bejengt  ift.  lä^gl.  nbl.  prikkelen 
(prikken)  'fted)en,  ftid)eln',  anglf.  prician,  engl, 
prick  'ftcd)cn',  prickle  '2tad)el,  l^orn'  (nbl. 
prikkel  '5tad)erj:  fic  bernben  auf  einer  luohl  ein- 
beitnifd)en  altgcrm.  2B,^.  prik. 

^rteftcr  'iD?.  an-?  glcid)bcb.  mbb.  priester. 
abb.  priestar  (prSstar)  W. ;  cnt)pred)enb  afödif. 
])restar,  nbl.  priester  (anglf.  preost,  engl,  priest, 
anoxb.  prest-r).  2)ie  Sippe  bcvubt  anf  fird)lid)cr 
(^•ntlebnnng  an§  lat.  :gemcinroman.  presityter 
(gr.  no.'fiirrroo^)^  iroranS  and)  frs.  pretre 
(afr.v  prestre)  fo)t)ie  ital.  prete,  fpan.  preste 
(and)  altir.  cruimther).  35ie  ©runbbebentuug 
'unterer'  mürbe  ;^nr  ebrcnPoUen  2?e^cid)nnng  (eigtl. 
mobt  nur  in  bcr  Jlurebc)  für  bie  geiftlid)en  @e= 
meinbePorfteber;  Pgl.  ?lbt,  i^apft.  Xae  ?ü)b. 
übcrnabm  bae  tat.  3Bort  im  8/9.  ^nbrb.  nnb  ^twar 
an?  einer  ©rbf.  prestre    -  afr,^.  prestre. 

iJJrinj  11?.  an§  mbb.  prinze  iV.  'ivüift':  im 
13.  ^nlU'l).  cntlcbnt  an§  gleid)beb.  fr^.  prince 
(mober  and)  engl,  prince,  ital.  prence),  bac-  auf 
lat.  princeps  bernbt. 

5ßritfd)e  a'.  an<^  fpät  mbb.  *britzp  Jy.,  bae 
aber  nur  burd)  folgcube  .^ipet  3ni't"inienfcynngeu 
öorauicgefeLt  inirb:  britzelmeister,  nbb.  'iUritfd): 
meifter  'bie  ipritfcb«  fübrenbe  luftige  ^^erfou, 
ipeld)e  bie  Orbnuug  beim  Spiele  bfubbabt'  unb 
britzelslalien  'Si)lag  mit  bcr  5t^ritid)e'.  5Iuf 
3uiammcubang  neu 'i^ritfd)c  mit^Brctt  weift 
^ic  Sebeutnug  'brettcrne  2agerftclle';  abb.  *bri- 
tissa  nnlvc  al§  '^Iblcitung  gu  bret  perftänblid). 

^I.irobc /V- flu§  gleid)bcb.  fpät  mbb.  probe  5-; 
:'ic§  nad}  ital.  prova  '5}?robe*    pgl.  frs.  epreuve). 

5Probft  uitb  5BrofoB  f.  lU'P»ft. 

^jropljc^cicn  ^t\v.,  erft  nbb.  91bleitnng  ^n  mbb. 
prophezie  (prophetie)  ^•.  '^ropbcseiuiig';  baju 
mbb.  prophezieren  'propbc^cicu'. 

^Propft  3}?.  an§  mbb.  probest  brobest,  abb. 
probest  probist  fprovost)  'iBorgefeSter,  5lnffebcr, 
■.ßropfi':  2ct)nn)ort  ou§  propositus  (fi)nfopiert 
propostus)  =  lat.  ^gemeinroman.  prsepositus, 
'.Porau§  ital.  prevosto  '^^ropft ,  ^L^rofoß',  fr5. 
pr^vot  'ibrftebcr,  9lnfieber,  "i^ropft'.  1)ie  (5-nt= 
(ebnung  in«  'Jlbb.  faub  im  9.  ,"sabrb.  ftatt.  P-iucr 
jüngeren  (Fntlebnnng  perbanfen  loir  ba?  feit 
iWaaler  1561  öerscid)netc  iBort  iUofoB,  ha?^ 
mit  nbl.  provoost  '3"d)tmeifter',  engl,  provost 


^roiiiont 


—     290 


qucifen 


'S*orgcic&tci'  eine  aiibcrc  iycbeiitiiiui'öciitiDicniiiiii 
niuiciionuiicii  hat  im  i'lin'diliin  an  afrs.  prevust. 
?lnfll|.  in-üfast  ftimmr  mit  ^clI  beutfd)cn  3Bortcii 
in  ber  3ub)'tituievung  bes  5l.^räfij;e§  pro  für  prae 
iibevciii ;  vc(i.  ^^  f  r  ii  n  b  e. 

iiroöiout  m.,  feit  'Maalcx  1561  (al^  Isciii.) 
(icbudit,  früh  im  15.  3alnfi.  (Sclcfl:  Sdicibt  1551 
(Mrobianiiv  i'.  61.  518):  ait^  ital.  porvianda. 

prüfen  ,'^tm.  aui-^  mbb.  prüeven  bnievon 
(i>rät.  pruofte)  fcöiü.  ^'^ttD.  'bcloeifcn,  cnuägcn, 
jäblen,  erproben,  siivccl)t  macfien*:  ba^  feit  beni 
12.  Csa^i'fi.  afiflemeiii  üorfommenbe  3^^).  bcnidt 
anf  afv5.  prover  (nfrs.  prouver).  bac'  mit  ital. 
provare  auf  tat.  prohiue  beruht.  2)ie  nuffatliflc 
i^ofalform  üe  bei-  mhb.  ^t\v.  cutüammt  bcn 
ftammbctonten  formen  be§  afr^.  ^t\v<c.  iUiI. 
frj.  prouver  epreuvo,  cugl.  proof'JöeiüeiS'  (fd)OU 
onflif.  profian  'bemeifen'j.  9Begen  ber  üPehanb= 
lung  öon  lat.  <">  in  juncicii  i?ehntuovtcu  f.  nodi 
©dl  nie. 

^Irüßfl  )))l  aue  finit  mhb.  brü<,'»'l  i'h'.stiiüttel'; 
iia^^u  mhb.  briige  'i^rctteviicvüft',  ba-?  ^u  ber  SilUH' 
üou  33rücfc  gehört,  lüic  fdnüeij.  -Dialeft^uortc  bc^ 
tüetfcu :  aarflauifdi  brügel  '.s?oläfdieit'  neben  fdnoeig. 
brügi  '.<öoljgerüft'. 

i^runt  Wl,  erft  nhb.,  ein  eigtl.  ubb.  SBort; 
l'gl.  ba'5  gleidibeb.  nbf.  pronk,  ba^  i)ic(lcid)t  mit 
prangen  üermanbt  ift. 

üßutfcl,  »ucfcl  an.  (in  ber  iiolts:fprad)c 
für  Stücfen  herrfdienb)  am  mbb.  buckel:  gu 
biegen,  alfo  eigtl. 'l^^rnmmung,  Biegung'  bc- 
bentenb. 

ipubcl  m.,  um  1700  fand)  al§  «nbcl  im  18. 
3al}rh.  bezeugt),  eigtl.  1*  n  b  e  1  h  u  n  b  ju  p  n  b  e  l  n 
'im  äöaffer  plätfdieru':  51];nbel  ^^fitbel  ift  ein 
oerbreitete§  5)ia(eftiviort  für  '^^fü(5c'  (baber 
p  üb  e  In  aBj. 

Jjuffen  3ttt>.  'fd)Iagen',  crft  nl)b.,  ein  eigtl. 
nbb.  2Bort;  ügl.  nbl.  pof  'Stoß,  ®d)Iag,  Sorg' 
(ttjober  nbb.  ^4^nff  tu  ber  23ebentuug  '33Drg'i, 
roosu  ivobt  andi  mitteleugl.  bobbien  butt'en 
,fd)lagen',  puff  'SBiubftoß,  ^Knnbfalte,  Jvofbel' 
(baher  bie  i^ebeutuug  üon  ^nff  ''^hifblätiuug 
am  bleibe'),  to  puff  'blafen,  fd)nauben'  (anglf. 
pyffan).     "5)ie    Berührung    ber     9?cbeutungen 


'blafen  ( blühen V  unb  'fdilagcu'  ift  nid)t  un= 
gcuiöbnlid),  frv  soiifflei-  nnb  soufflct  liefern  ein 
nahclicgcnbee  iöeifpiet;  bic  romanifd)en  Spradien 
befi^en  benfclben  2Bortftamm",  ohne  bafe  C-nt- 
Ichnnng  auf  einer  Seite  anzunehmen  locire:  ber 
8tamm  buf  fann  al§  onomatopoictifdie  3d)üpfnng 
anf  beibcn  ('•icbicten  nnnbhaugig  eutftanbcn  fein. 
'-IU]1.  ital.  buffo  'SBinbftof}',  huffctare  'fdiuaubcn*, 
fpan.  bof'ptada  'i^arfcuftreid)'. 

*ßul«  ?-1L,  i^nerft  bei  9JJaaler  1561  (alg^Jvem.) 
gebud)t,  aue-  gleid)beb.  fpät  ml)b.  puls  W.yi-: 
lat.  pulsus  (ju  pulsaro  'flopfen'j  'Sdilag'  (ber 
9(bcr)  mirb  bnrd)  nbl.  pols,  engl,  pulse,  fr^.  pouls, 
ital.  poiso  nfui.  al-ö  uniuerfateo  äI?ort  ber  mittel 
altcvlidicu  l'Ji'ebi^in  eniiiefeu. 

l^'ult  a.'M)i.  am  gleidibcb.  fpät  mhb.  pult  lli. 
mit  bcn  älteren  iUebenformen  pulpt  pulpet  pul- 
pit:  junge  (5'utlebnung  au§  lat.  pulpitum 'Srctter^ 
gcrüft',  mober  andi  ital.  pulpito  Vshin^icr,  fr^.  pu- 
pitre  '4.^u(t'  (engl.  pul|)it  '.stanser,). 

^ulücv  iU.  am  mhb.  pulvei-  ÜJi.ili.  'Staub, 
l'lfdie'  (int  15.  3obrb.  and)  'Sdiießpulüer'):  nad) 
lat.  pulver  (frv  poudro,  ital.  polvere). 

$umpe  (oftmb.  i)?ebcuform  $  l  u  m  p  e  'i^  1  n  m^ 
pfe)  %.,  erft  nbb.,  ein  eigtl.  nbb,  9Bort:  ügl.  bie 
gleidibeb.  nbl.  pomp,  engl.  pump.  9I1§  nant. 
ii^ort  'Sdiiffepumpc'  entlehnt  an^  gleidibeb.  fpan. 
portiig.  bomba. 

pumpen  ;^tiD.  'leihen',  im  18.  3flbrh.  als  Jöort 
ber  ©aniier-  unb  ber  Stubentcnfpradie  bezeugt 
nnb  belegt;  snerft  in  ber  :){otn)elfd].  förammatit 
1755,  bann  in  ben  ftnbeut.  SKbb.  oon  ^inbleben 
1781  nnb  .^iuberltng  1795  gebudit  unb  in  ber 
2.  .^älfte  be§  18.  ^nbrh^.  bei  bnrfdjifofen  Sd}rift= 
ftelleni  Diclfadi  bc^engt.   3>gl.  !i^lcd),  foppen. 

*}>nppe  ^•.,  fd)on  fpät  mbb.  puppe  (boppe) 
nad)  gleidibeb.  lat.  püpa,  »oober  and)  frg.  poupee 
poupon  'ijsnppe'  (barnad)  ubi.  pop,  engl,  puppet). 

purjelii  S^)m.;  alem.  bürzle  fdieint  3iiiantmen= 
fammenl)ang  ntit  '-ö  Ursel  jn  empfeblen. 

t  puftcn  3tiw.,  erft  nbb.,  ein  eigtl.  nbb.  2öort; 
bic  ftreng  hb.  Söortgeftalten  i^eigen  ml)b.  pfüsen 
'niefen,  fdniaitben'  nnb  pfiusel  'Katarrh'.  X^a^n 
engl,  pose  'Sdiuupfen'V 

pu^en  .'^tm.  an§  fpät  mhb.  butzen  'fdnnücfen'. 


(Q 


Duacffalbcr  9JL,  feit  ^ifdiart  bezeugt :  ein  nbb. 
SSort,  entlehnt  aii§  gleidibeb.  nbl.  kwakzalver, 
has  mit  zalf  'Salbe'  jnfammengefeBt  ift  (ögl.  ahb. 
salbäri  'Salbenbänbler ,  ^^Irgt'i.  ©er  erfte  Xeil 
ber  3iifammenfetjnitg  ift  bae  nbl.  Stiü.  quaken 
in  ber  3?ebeutung'fd)uia!?en,  prablen':  alfo  G  uacf  ^ 
falber  '4>rablarät"^ 


Cnobcr  '))}.  an§  gleid)beb.  mhb.  quäder  SJ?.?!., 
beut  lat.  quädrum  'isiererf',  refp.  quädrus  (erg. 
lapis)  'niererfiger  Stein'  ^n  (^rnnbe  liegt;  ygl. 
ital.  quadro  '5i>ierc(f',  proo.  caire  't)ierecfiger 
Stein'  (ital.  quadrello,  frj.  carreau). 

quafen  ^tm.,  erft  nhb.,  ein  nrfprgl.  itbb.  ÜBort; 
ügl.  ubl.  kwakeu  't»ie  ein  V^'vofd)  quafen',  n)05n 


Cual 


—     291 


Quitte 


kwakken   "(herauf d)    mad)en*,    cnc\l.   to    quack: 
iungee  Dnomatopüictiid)e§  8d)a[Iiüort. 

Cual  5'>  '^"'3  i"^^-  ^"'^1  quäle)  (käle.i,  al)b. 
aiäd}i.  quäla  ?;.  'i^eflciiimiiiui,  'JJlcirtev';  ütjl.  iibl. 
kwiial  'Sd)incr,V,  aiifllf.  cwalu  'flciualtifliner  Job'. 
3^0,^11  ein  ft.  äBurjcliicrbiuii  a\)'i>.  (|uelaii  (m^b. 
(|ueln)  '()cftii]c  ®d)iiicr,ii;ii  iwben'  (anqil  cwclan 
'ftcrben');  iiljb.  q  u  ä  l  c  it ,  m[)b.  qu^ln,  aijh.  (juijUen 
(aus  *qualljan)  'martern,  äii  Xobt  peinigen'  ift 
biio  ^vnfHtiunm  basu.  3)ic  germ.  iB,i.  qel  (qai) 
fteht  in  nrattent  SuHinuncnlrnng  ntit  Itt.  gelti 
'fted)cn'(f,'elia'c§  fdnnerät'),  g(Mä'8d)mcv,^',  ailoo. 
/.ah  'Öeib'  (ibg.  iö^.  gel). 

Ouaiiu  "M.  '®nnft',  cvt't  nl)b.,  nad)  glcidibcb. 
nbb.  nb(.  kwalni.  Doffen  lsorge)d)id)te  ift  nn^ 
nd)cr;  >ua()ridieinlid)  ift  mfib.  twalm '93etäubung, 
Clnnnndit'  babon  nid}t  berfd)iebcn. 

Cuft|)l)e  /"y.,  cvft  nl)b.,  ane  bem  ')lbh.,  wo  fd)on 
iinbb.  tpiappa  (ügl.  nbl.  kwab)  galt;  bico  gilt 
al'J  urbcnuanbi  mit  apreuf?.  ijabawo  'Sh'ötc',  aflob. 
zaba  (ans  ©rbf.  *geba)  ',yrofdl'. 

CUOrt  3JL  am  fpiit  m£)b.  twarc  (g)  quarc 
zwarc)  'Ciuitffäfc*.  '.öeäicbnng  s»  einer  gleid}beb. 
flau.  8ippc  (ugl.  raff,  tvai-ogö,  poln.  tvarog)  ift 
fid)er:  meil  Cnarf  crft  im  fpät  3}ü)b.  anftritt 
nnb  bcn  übrigen  germ.  2)ialeften  fremb  ifr,  läHt 
fid)  (5-ntIebnung  an^  bem  Slab.  annet)men.  jDafür 
fpridit  nod)  bie  iU'rbreitnng  be§  2Borto§  über  ba§ 
öftlidie  iyjittelbentfd)lanb  (im  Öftreicfe.  bafiir 
(2d)otten  ober  Xopfen,  im  Ji-'änf.  2Jiattc, 
im  Sdjmciä.  3  i  fl  £  i^  nfw.).    3Sg{.  ©  d)  m  a  n  t. 

Cuart  ^1L  an§  ml)b.  quart  |y.9f.  'pierter  Xeil 
üoit  etm.' ;  mit  nbl.  kwart,  engl,  quart  nad)  bcr 
roman.  <Sippc  uon  ital.  quarto,  frg.  quart. 

Cuartier  9f.  als  '©tabtteil'  feit  dJlaakx  1561 
gebudjt,  fd)on  ml)b.  quartier  ou§  gleid)beb.  frj. 
quartier. 

Ouarj  3)1.  am  g(eid)beb.  mbb.  quarz:  bie 
nbl.  kwarts,  engl,  quartz,  ital.  quarzo,  frj.  quartz 
flammen  au§  bem  beutfd)en  2ßort. 

Quoft  M.  au§  ml)b.  quast  (queste  koste) 
'M.Ti.  '2anbbüfd)el ,  iBabcbitfc^er  (ai^t.  questa 
'2anbfd)ür3e');  Pgf.  nbl.  kwast  'Spreugmebel- 
iöürfte'  (biin.  kost  'Jtei^bcfen',  bap  and)  anorb. 
kvistr  '^loeig'). 

HUCrf  5lbj.  anö  ml)b.  quec  (ck),  al)^).  quee 
(och  nnb  hh)  'lebenbig,  frifd),  mnnter';  lueiterc 
i5orgefd)id)te  f.  nntcr  ber  ^Jebenform  terf.  — 
Duetfftlbev  31.  am  gleid)beb.  ml)b.  quecsilber,  al)b. 
(juecsilbar  =  nbl.  kwikzilver,  engl,  quicksilver 
(anglf.  cwicseolfor):  eine9Jad)bilbung  be§  geinciu= 
roman.  argentum  vivum,  pgl.  ital.  argento  vivo, 
fr,v  vif-argent. 

Ducrfe  ^5-  'ein  Unfraut*,   crft  nl)b.,  nad)  bem  j 
9lbb.;  ugl.  nbl.  kweek,  anglf.  cwire,  engl,  quitcli-  ; 


couchgrass  '.^unb§gra§' ;  fte  fc^einen  ?,ü  auecf 
'lebenbig'  ,^n  geboren,  al^  Ü8eseid)nung  für  ein 
üppig  mud)ernbe'3  llntraut.  "slcin  ÖOüäd)^  hat 
mehr  i^ebensfraft  al^  biefc  (ÄJraeart,  bie  fid)  bnrd) 
il)rc  iBnrsel  uerbrcitet  nnb  bal)er  fel)r  fd))ücr  am- 
^nrotten  ift". 

Cueüc  7s:,  erft  friil)  nl)b.  fbnrd)  l'ntbcr  ein= 
gcbiirgert):  eine  junge  ^ilbung  sn  bem  ft.  3ttt). 
Ul)b.  gueltcn,  nil)b.  quellen,  al)b.  quellan.  3luä 
ber  9Jebenform  kal  ( :  qel)  flammt  anorb.  kelda 
'Qnelle*,  ȟorau-S  entleljnt  finn.  kaltio,  fomic  got. 
*kaldigg.s,  itm  bnrd)  aflop.  klad<jzi  'Cnelle" 
iioran»gefe(3t  luir^;  bajn  nod)  anglf.  collen  'ge= 
fd}molien'.  Sie  öorbiftorifd)c  Sg.  gel  (golj  l)at 
'•öesiel)nng  in  ffr.  .fala  'fflaffer',  gal  'tränfein'. 
—  quellen  'abtod)en'  ift  ^^aftitimim  ju  al)b. 
quellan  'fd)mellen'. 

Ducnbel  iDL  an§  gieid)beb.  ml)b.  queudel, 
mcift  quenel  (konel),  al)b.  quenala  (chonala) 
5.;  bgl.  nbl.  kwendel,  anglf.  eunele.  ^-nÜK 
limtlcbnung  am  lat.  conila  (gr.  /.ovi'ai,)  'Xl)X)\\u 
law'  ift  luenig  )ua^rfd)einlid) ,  lueil  bie  roman. 
3prad)en  bas  2ßort  nid)t  bemal)ren. 

quengeln  ^t\v.,  erft  nbb.,  ^ntenfiobilbung  ^n 
ml)b.  tw^ngen  'brürfen'  (mit  oftmb.  qu  für  tw); 
f.  s  man  gen. 

Cncntf^eu  dl.  am  m^b.  quentin  (quintinj 
'biertcr  (nrfprgl.  >üdI)1  fünfter  V)  Xeil  eines  i::otcö': 
nad)  mlat.  quintiuus,  ha^  bem  Sbmau.  fel)lt. 

quer  5lbii.  au§  gleid)beb.  m^b.  (mb.)  twer 
(ba^n  twer  5.  'Qncre') ;  loegen  weiterer  Sesiefinng 
f.  3merd)r. 

Cuctfdie  ?y.  f.  3  ^"^  e  t  f  d)  c. 

quctfd)cu  3th5.  ans  gleid)beb.  ml)b.  qu^tzeu 
(nod)  jet5t  bial.  g  n  e  13  e  n)  quetschen ;  bagu  mnbb. 
quatteru  quettern  (nbl.  kwetsen  ail^  bem  §b. 
entlel)nt?). 

quiefcn3tw.,  erftnl)b.,  jnnge  Dnomatopoietifd)e 
2Öortfd)öpfung. 

Duivl  K^  anö  gletd)beb.  ml)b.  twirel  twirl, 
al}b.  dwiril  '^){ül}rftab':  gn  mhb.  twem ,  a^b. 
dweran  *brel)en,  rubren';  baju  and)  altnorb.  j)vara 
'Quirl'.  3"  ^er  Sog.  germ.  [nver  (ibg.  twer) 
gehört  aud)   gr.  roovvrj,  lat.   trua  *Oinl)rlöffer. 

quitt  ?(bj.  ans  ml)b.  quit  'lo§,  lebig,  frei*' 
nm  1200  entlebnt  am  gteid)beb.  frg.  quitte,  mo- 
l)er  and)  nbl,  kwijt,  engl,  quit  'frei,  los'  (aud) 
engl,  quite 'gänslid)').  2)aäu  guittiercn,  feit 
SJtaoler  1561  gebut^t,  am  frj.  quitter  (auf  lat. 
quietare  surücfge^eub). 

Duittc  %.  an§  gleid)beb.  ml)b.  quiten  J^-.  (ein 
al)b.  *quitina  feblt),  beffen  auffällige  'ilK'bcnform 
kütcii  auf  a\)\).  chutina  (fd)mei,>  ;>'üteiie)  'Duittc' 
fül)rt.  llhtr  biefeS  chutina  ermöglid)t  bie  äln= 
nol)mc  einer  (^-ntlcljnung  am  glcid)beb.  gemein^ 

37* 


maOatt 


292 


Olüben 


romaiL  cotönea,  frä.  coing  (iDoljev  engl,  quince,  ha^i  2Scrl)äItnic>   uoii  ai^h.  *quitma  ju  cbutina 

iibl.  kwee)  reprä)enttcrt  lüirb.   Ter  3"ia"nneu=  bcr  3luffläruiui.    Csi»  <vnüc  ber  (Sntte^mtiKj  f)at 

I)aiui  titcfetf  lat.  cotouea  ( 9iebcnfovm  cottanum)  man   na   bicfclbc  ;]dt   luic    bei  '4>fliJitmc   511 

mit  gv.  xrJw'ff«  ift  iiufhiv.    'Hudi  bebavf  iiod)  benfen. 


H 


Rabatt  a)u  mit  bcv  ital.  23iid)fiil)niufl  (ugl. 
2lgio,  ^JUtto)  im  3liifaiiii  bcc^  17,  3iiI)rÖi^-  cnt= 
Icbiit  aus  gleidibeb.  ital.  rabbatto. 

1 5Habottc  ,>  'id)malc§  ©artenbcet',  feit  5ii)c^ 
1741  Devsetdiuct,  ein  nbl.  i.^-I)inDort  nibl.  rabatj, 
bü»  mit  bem  IviiifliiB  bcv  nbl.  ©avtcnfunft  im 
17.  ^al)xl}.  üovbrang.  3»  ©raube  liegt  frä. 
rabat. 

t  5Httbau  2}L  eine  3lrt  ^Meaette  aaö  nbl.  ra- 
bauw,  am  'Jheberv^ein  uab  im  ''Mb.  üblid),  feit 
6d)ottel  1663  (al§  5){aepauen)  üerseidinet: 
ibentifdi  mit  bem  ia  ber  9U)eiaprol)tn3  üblidien 
Sd)imDftüort  'Jtaban  eigtl.  ctma  'iöaftarb'  (= 
mtat.  ribaldus,  nbl.  nibuut,  frg.  ribaud'Sd}arfe'). 
5ür  '3ienctte'  fd)on  bei  ü.  b.  ©rocu  1669  bcr  nbl. 
©ärtner  S.  15. 

5tobc  2)J.  am  glcid)beb.  ml)b.  rabe  (rappe), 
al)b.  rabo  (*rappo)  äfi. ,  moncben  mdb.  raben, 
al)b.  raban  hraban,  aud)  mtlb.  ram  fmiu),  al)b. 
ram  hram  (mit  lam  für  luiij  3}J.  '^abc':  aüe 
Jyormcn  beuten  auf  got.  *]irabns  l)iu ;  ügl.  auorb. 
hrafn,  anglf.  hrsefii  9JJ.,  engl,  raveu,  nbl.  raaf 
rave  (ügl.  3i  ap  p  e).  2)ie  (Siöennamcn  Wolf-ram, 
a{)ii.  Hrabau  uub  ut)b.  :')tapp  (neben  3tabe)  bt-- 
watnen  bie  alten  Dfebenfürmen.  3^ielleid)t  gef)ört 
bie  Sippe  mit  lat.  corvus,  gr.  xo'oai  '^abe',  lat. 
cuniix,  gr.  y.oooJvi]  '^rälje' jur  gleid)eu  SSurjel; 
bod)  bat  bie  germ.  '.löortform  eine  gaii,s  eigenartige 
23ilbung,  bie  gegen  bie  gciüöl)nlid)e  3lnual)me  33e^ 
beufen  erregt. 

yiaäit  5.  aul  ml)b.  räche,  al)b.  rahha  g. :  gn 
r  ö  d)  e  n. 

Wachen  2)J.  an^  gleid)bcb.  nil)b.  räche,  al)b. 
rahhü  Tl.  für  älteres  *)irahho;  ugl.  auglf.  hra- 
ca  2Ji. 'Äeble',  Dietleidjt  aud)  anglf.  hracca 'ii)inter= 
banpt,  31acfen',  engl,  rack  'Sd)öpfciil)alö';  aud) 
nbl.  raak  'Hintergaumen,  innere  2}hinbteile'. 
SBeitere»  pr  i^eftimmuug  beö  Urfprnugö  fet)lt; 
:i3eäiel)ung  ju  tragen  ift  unmi3gUd). 

räl^en  3'>ö.  nue  mf)b.  röchen,  al)b.  rehhau, 
älter  *wrehliaii  'räd)en,  jcm.  ('-jenugtbnung  uer- 
fdiaffeu';  cutipred)cnb  i]Ot.  wrikan  'uerfolgen'  — 
gawrikan  'rädjeu' ,  anglf.  wrecan  'austreiben, 
räcf)en,  beftrafeu',  engl,  to  wreak  'räd)en',  luoäu 
wreak  'Siacfte',  ubl.  wreken  'rädjcu',  >üOSU  wraak 
wrake   ^\   ';)lad)c';    afäd)f.   wrekan    'beftrafeu'. 


I)ie  germ.  3B,v  wrek  (ijgl.  nod)  JH  a  d)  e ,  'H  c  cf  e , 
2öraE)  mit  ber  (^rnubbebeutung 'ücrfolgeu,  refp. 
Dertreiben,  befDubers  um  Strafe  ju  üben'  ent= 
ftamnit  einem  uovgerm.  wi-eg  werg.  Tlan  ücr= 
gleidit  gern  lat.  urgeo  'bebränge',  ffr.  iö,v  vrj 
'abiücnben',  gr.  tur/o)  'fd)lief3e  ein',  afloü,  vragü 
'Jcinb',  lit.  värgas  '3Jüt'  (värgti  'DJot  leiben' 1, 
bie  eine  ibg.  ©ä.  werg  wreg  üorausfeöen. 

i){ocfer  1>L  'Sd)iuber,  ,s>eufer5fned)t',  erft  nl)b.; 
ügl.  ubl.  rakker  'Sd)erge,  genfer';  Seffing  badjtc 
an  liJenüaubtfdiaft  mit  recfen  'auf  bie  3-oltcr 
fpannen'.  3et3t  benft  man  an  nbb.  rakken  '3u= 
fammeufegeu'  uub  ninbb.  racker  'Sd)inber,  3tb= 
trittsfeger'. 

5tab  31.  ans  gleid)beb.  mbb.  rat  ((S^en.  rades), 
nl)b.  rad  31.;  ügl.  nbl.  rad,  afrief.  reth.  'Jas 
3?3ürl  ift  fontinentalbcutfd) ;  e§  fel)lt  beut  (Sngl., 
3Jorb.  uub  ö5ot. ;  bie§  ift  ober  fein  ©runb  (5nt^ 
lel)uung  beSfelben  au§  lot.  rota  ansnnebmcn.  2)a 
af)b.  rad  auf  üorgerm.  rotho-m  rothos  ^Jl.  (got. 
*ra{ia-j  '^Hab'  berul)t ,  ift  e§  mit  bem  gleid}beb. 
altir.  roth  3)1.  (neben  rethim  'laufe',  oltgalf. 
petor-ritum  'Söierrab,  2öagen'.)  uub  lat.  rota 
'9iab'  uröerJDaubt,  ebeufo  mit  lit.  ratas  '3Jab'.  Sag 
entfpred)enbe  ffr.  ratha-s  Wl.  (rathas  31.  in  rathas- 
päti)  bebeutet  '2öagen',  bef.  'Streitroageu'  (2öä. 
reth  f.  unter  rafd)),  luäbrcub  bas  bem  oftfrief. 
wel  'Spinnrab',  engl,  wheel,  anglf.  Inveol  cnt- 
fpred)eube  ffr.  cakra  (gleicb  gr.  y.v'y./.oc}  and)  im 
3nb.  'Mab'  bebeutet.  -  rabebrecöcn  3^'»-  au^ 
mbb.  radebrechen  'auf  bcm  3tabc  bred)eu,  räberu', 
bagU  nbl.  radebraken  'ucrftümiucln,  äevftiicfelu; 
eine  Sprad)e  cntftellcn'.    S.  3ld)fe,  Sünfc. 

5täbclöfüöver  3)1.,  fd)on  bei  i''Jaalcr  1561  uer-- 
3eid)nct  als  ))i  üble:,  9{  ä  b  1  i  n  f  ü  b  r  e  r :  ju  baier. 
Otäbel  (3}imiu.  5U  ;)iab)  'fleiner  Äreis  3"= 
fam:ueuftef)eaber ,  Siciben,  Sauälieb';  luegen  ber 
i8cbcntung»entiüicflung  ugl.  engl,  ringleader  '3lä= 
bclüfül)rer'  ju  ring  'ilreis*. 

t  9ittbcn  3)1.  au»  mbb.  räde,  gciuobnlidi  rate 
ratte  raten  ratten  3)1.  'eilt  llufraut  im  Morn', 
al)b.  räto  ratto  3)1.;  ebeiifo  anbh.  räda  Jy.  'Uu- 
f lant'.  3m  i3-räaf.=§euneberg.  finbet  fid)  rädme ; 
fd)iuciä.=)d)n)äb.  ift  ratte.  iüietleic^t  meifeu  bie 
äal)lreid)en  formen  bcö  blofe  fontiuentalen  äBorteö 
auf  ein  nrbcutfd)eö  rät)-wa-  ((SJvbf.  retwo-),  ba» 


•^nber 


-     293 


^Tiait.^en 


bitrd)  bic  iU)b.  llicbciifovm  ^Katiucii  bei  3cl)üttcl 
1663  unb  8tie(cr  1691  beftätigt  wirb.  Sajii 
nod)  nbl,  raai  'iKabcu'.  ?{uf3cv(]crm.  Söcsieljimflen 
ftnb  mä)  md)t  gcfunbeu. 

1 9läber  Tl.,  and)  9läbcl  '2ieb'  sii  inl)b.  reden, 
al)b.  redan  'jieben,  fiepten'.  S5er  germ.  Stamm 
löäre  hrep-,  ioa§  auf  23cjter)Uiig  äu  lit.  kretalas 
'Sieb',  kreczü  'id)üttelir  fcölteticu  läßt;  M^^n 
ivifd)  crothim  'i"d)iittlc'  unb  üieUeid)t  (at.  cer- 
nere  'fiebcu'  (cretus  'gei'icbt'). 

rabteren  3tn).,  mit  ber  SfJebentovm  v  o  b  i  e  r  e  u 
im  15.  3af)rf).  ou§  lat.  rädere  'fratseu'. 

raffen  3^»^.  am  mbb.  raffen,  n^b.  (sufäUig 
uubeseugt)  *raff6ii  'rupfen,  raufen,  raffen';  eut= 
fprcdieub  uDb.  nbl.  rapen  '5Uiammeuraffcn'.  @ngl. 
tu  raff  'wegraffen'  cntftammt  bein  fiv  raffer, 
ha'-i  mit  ital.  arraffare  beui  §b.  eutlcl}Ut  ift ;  ba= 
gegen  ift  engl,  to  rap  'raffen,  retfeen'  bcm  I)b. 
raffen  urücrmanbt.  3"  ^cr  germ.  2B3.  hrap 
geI)Ören  aud)  mt)b.  raspon  (für  *raf8p6n),  m!)b. 
raspeii  'eilig  sufammeuraffen'  unb  ital.  arrapparc 
'entführen'. 

rttgcn  S^W.  an*  mllb.  ragen  (adb.  hragen?) 
'ragen,  ftarren,  f)ert)orragen';  bajn  ml)b.  rac  5Ibi. 
'ftraff,  fteif;  rege';  mit  raehe  (au§  *rähi)  'fteif, 
meiterf)in  mobt  andö  »tit  angif.  oferhragian  'über^ 
ragen'  üertüanbt ;  f.  i)f  a  I)  e ,  rege  n. 

iHaljc  3-.,  and)  'Siaa  (unter  nbb.  nbl.  t^-infhiB) 
ans  mf)b.  rahe  %.  'Stange';  entipredienb  nbl. 
ra  'Ouerfegelftangc',  anorb.  ra  ?y.  'Segetftange' 
(got.  *räha  J.  'Stange'),  l'lfabe  ift  im  Obcrb. 
beiniiid)  \vk  im  9?bb. :  baier.  ra^e  'Stange'. 

9lnlÖui  i'^-  aus  g(eid)beb.  mbb.  roum  3)?.; 
ügl.  nbl.  room,  anglf.  ream  (älter  engl,  ream), 
anorb.  rjome  'i^Hldirabm'.  Xa§  ä  ber  ul)b.  ^^-orm 
gegen  al)b.  *rouni  fje^t  tf)iiriug.  roum)  ift  bia- 
leftifc^  (ügl.  ml)b.  stram  neben  stroum  unter 
Strom).  2)er  llrfpruug  bicfer  Sippe  ift  buutel. 
S^nonpma  f.  unter  Saline  unb  Schmant. 

3ta^men  Tl.  am  mbb.  ram  rame  Tl.Ti.  'Stülpe, 
©eftell,  9{al)mcn  pm  Sticfcn,  Soeben',  at)b.  rama 
'Säule,  Stüt3e';  ügl.  nbl.  raam  ';)[al)men'.  5)a3U 
mal}rfd)einlid)  got.  hramjan  'treu3igeu',  eigtl.  'an 
eine  Säule,  Stüfee  beften'?  bocb  fann  bie§  gut 
mit  gr.  y.o'cuciwvßi  urüertüanbt  fein.  3Uf)men 
eigtl.  '(Sinfaffung'  mirb  meift  äu  afloü.  kroma 
%.  '9taub'  gefteUt. 

t  5loi9rn§  3h,  erft  nl)b.,  nad)  engl,  raygrass 
ryegrass  'perenniereuber  iiold)'. 

SHoin  Tl.  ans  ml}b.  aljb.  rein  Tl.  begreu.ienbe 
23obenert)i3bung'  (als  Stdergrenäc);  eutfprec^cub 
nbb.  reen  '^Jlcfergrenje',  anorb.  rein  ^•.  'Streifen 
2anb':  uroenuaubt  mit  irifd)  roen '2öeg,  2)urd)= 
brud)'.  ^^-rs.  rain  '^Salbranb'  ift  gernian.  Ur= 
ipruugs. 


9tQtfctc  A'.- im  16.  3a^rl).  (äuerft  als  SJoget 
'Jfogget)  nad)  gleid)beb.  ital.  rocchetta. 

9ioüe  A'.  'iBad)telfi3nig',  erft  ufjb.,  aus  fr,v 
räle,  iüol)er  anö:)  engl.  rail. 

5ittmnie  a-  au»  ml)b.  (mb.)  ramme  %.  '5all= 
flog  3um  (Sinftojjen  üon  $;fä^len',  eigtl.  ibentifd) 
mit  ml)b.  ram  (©eu.  rammes)  Tl.  'Sibber',  ai)^. 
ram  rammo  lL>{. 'iBibber'  (ögl.  ißocf,  S?rat)u); 
entfpred)enb  nbl.  ram  'iöibber,  Stnrmbod',  anglf. 
ramm,  engl,  ram  'Sd)afbocf,  flamme',  l'ln  ^tx- 
iuaubtfd)aft  mit  gr.  äot']v  barf  nidit  gebad)t 
lüerben ;  uielleid)t  fann  man  e{)er  an  anorb.  ramr 
rammr  'ftarf,  fd)arf,  fräftig'  aufnüpfen.  3.  bas 
flg.  TÖort. 

ranunclu  .:\i\\\  aus  nibb.  rammeln,  al)b.  ram- 
malöu  'fid)  begatten';  ba^u  Stammler  'mäuu-- 
lid)e'S  S?auind)eu'  aus  ml)b.  rammcler  'SBibber 
mäl)renb  ber  23rnnft5eit' :  2(b(eitung  aus  ber  unter 
JRammc  befprod)encn  Sippe. 

5tampc  7).,  erft  nl)b.,  nad)  fr^.  rampe. 

5tnub  Tl.  ani  ml)b.  rant  (Öen.  rande.s)  Tl., 
al)b.  rant  {(Skn.  rantes)  Tl.  'Sc^ilbbnefel',  bann 
'Sdjilbranb',  bann  ':)hinb'  im  allgemeinen:  ebenfo 
nbl.  rand  'itante,  JHanb',  anglf.  r^nd  (für  randö-) 
'Sd)ilb,  Sd)ilbranb'.  @ot.  *randa  'Dtaub'  mirb 
aud)  burd)  fpan.  randa  'Spitzen  an  Slleiberu' 
0Drau§gefel3t.  3ll§  üorgernt.  *ram-ta  beutet  es 
auf  eine  3Ö3.  rem  (auglf.  rlma  reoma  ';){aub'), 
beffeu  m  oor  d  ju  n  tuerben  muffte  ff.  ()unbert, 
Sanb,  Snnb,  Sd)anbe).  l'lns  ber  gleid)cn 
(^runbfonn  entfpraug  bic  nod)  bial.  l)errid)eube 
3?c,ieid)nung  3J a n f t  für  3i anh;  ogl.  a^b.  ramft 
(mit  jungem  f  mie  in  htuuft?  bod)  ügl.  bie 
gleid)beb.  afloo.  rabü  unb  lit.  rümbas  Tl.  '3lanb, 
atiube,  Saum',  mbb.  rauft  lU. '(iinfaffung,  3Janb, 
9iiube').    3lnd)^){inbe  ift  üertuaubt. 

9laii9  Tl.,  feit  Stielers  3eituugäluft  1695  ge= 
bnd)t,  als  militär.  SBort  im  SOjäbr.  iSrteg  ent= 
tel)nt  aiiy  frj.  rang  (mo()er  anc^  nbl.  rang,  engl, 
rank),  baö  felbcr  bcm  bcntfdicn  ;)Hng  ent= 
ftammt. 

^Inngc  Tl.  'bijfcr  23ube',  erft  frül)  nl)b.:  su 
ringe  n. 

Kttixf,  ^4iliiv. '>)iänfc  Tl.  aus  mbb.  rane  (k) 
Tl.  'fd)nelle  Scnbung,  Semeguug';  ent)pred)enb 
anglf.  wrc^nc  ';^rümmung,  2ift,  9tänfe',  engl, 
wrench.  S.  rcnfeu.  -  Kanfc  7s- >  erft  nl)b., 
üon  mbb.  ranken  'fid)  btn=  unb  ^erbeiüegen,  belinen, 
ftrerfcu';  f.  reuten.  —  'Wouffüni  3L  aus;  mbb. 
rankorn  raukkorn  T.  'iöräunc  ber  Sd)meine'; 
bügu  nbl.  wrong,  ba§  üon  einer  Äranfl)eit  ber 
ftül)c  gcbraud)t  luirb.  Ob  e§  auf  ©runb  be§ 
SBortca  SU  ber  üorgerm.  20s.  wrank  (f.  renfcn) 
ge!)ört,  i)'t  bunfel. 

'Jtaujcn  Tl.  'i^aud);  Xragcfad  äum  Ihnbängen' 


langen 


294     — 


raffetn 


illh>  mllb.  raus  llj.  'J^aildl ,  iBdlltt';  Pfll.  llM. 
ranzel  'Zrai^efiict". 

ranjeu  ^nv.  'icui.  auraiijcii',  crft  iil)t».,  luol)! 
für  *rQnfäcn  511  ml)b.  ranken  'juic  ein  iSfel 
fd)icicu';  faiini  gu  cufll.  tu  rant  'läimcii,  id)veicn*. 

ranjis  2lbi.,  crft  nl}b.,  mit  ober  mittelft  nbl. 
rans  'ücrborben ,  ranzig'  aii>5  fr^.  rance  'raitjii]' 
(lat.  rancidus). 

'Ättptcr  ''Ti.,  im  10.  3iil)vl).  U'cf)Oii  bei  3cb. 
/\-wiuf  153-i  iBcUbiid)  TÜ"  iiub  bei  l'iatf)efiuö 
15132  8arcpta  12ö'>)  eiitlebiit  aii§  flleidjbeb.  frj. 
rapiere.  mol)cr  iilcid)5citici  iiild)  cual.  rapier 
':1}opier'.  5-r>  rapiere  eiiitl.  *ipainid)e'^  2d)iüevt' 
ioU  auf  fpaii.  raspadera  eigtl. 'jlratjer'surücfiieben. 

''üapp  '^l.  '-Tvaiibeiifamm'  aiK-  gleidjbcb.  mlib. 
rappe  rape  liOf. :  eiU[c()Ut  ail§  frg.  rape  (ug[. 
ital.  raspo")  'Jniiibent'ainm',  luober  aitd)  engl. 
rape  'Iraubenfamm'. 

9ioppc'  '))i.  'fdjiüavsco  i^ferb',  evft  iil)b.  in 
biefcr  iöebcutmtg,  metdic  übertragen  ift  aii$  m{)b. 
rappe  'didbc',  bcr  obcrbeiitfd).  l'iebciiform  ^u  mb. 
rabe  (alem.  rap  'l'Kabe').  i'lbb.  *rappo  fe()lt;  e-S 
luüibe  fid)  SU  rabü  ücrbalteii  lüie  *knappo  \\hiappe' 
5»  knabo  'simibe'.    @.  Etappen. 

9ta|)l)c2  5.  '^^fu^fdilag  am  S^uic  bcs  '4ifei"be§' 
a\ui  mbb.  rappe  rapfe  ^•.  *)i?rät?e,  ^Häubc';  bajii 
aud)  nbl.  rappig  'räubig'.  ^m  2(I)b.  geigt  fid) 
bie  ^Surjel  in  rapfen  'perl)arfd)en  (Pon  JBnnben)' 
2d)orfbilbnng  geigen'  nnb  in  räffi  'rant)*;  nacf) 
beul  .'ob.  and)  frg.  räpes  )^l.  in  gleid)er  3?ebentnng. 

^}ta))pc^  5.  ';)teibeifen',  erft  nl)b. ,  nnö  bem 
gleid)beb.  frg.  räpe,  bav  felber  bem  ai)b.  raspön 
'gnfammenraffen' ,  m^b.  raspeln  cntfprid)t;  f. 
raffen,  ^Happ,  ^JJafpc. 

rn|))jcln  3^"^"  erft  ni)'!).,  nad)  beut  dltih. ;  nil)b. 
bafür  rid)tig  raffeln  'lärmen,  flappern',  bagu  engl, 
to  rap  (mittelengl.  rajjpienj  'flopfen'.  —  3n  ber 
iöebeutung  'nid)t  red)t  bei  S>erftanbe  fein'  Knnte 
rappeln  aii^  ber  iBebeutung  'lärmen'  flammen; 
man  benft  aber  metft  an  3lbleitung  an§  nil)b. 
(mb.)  reben  'träumen.  Permirrt  fein',  ha?>  bem 
frg.  rever,  mol)er  aud)  engl,  to  rave,  entflammt. 

9lo))^)En  Ti.  an$  ml}b.  rappe  Tl.  'Dfame  einer 
guerft  in  Jyreiburg  i.  23rei§g.  geprägten  2)Jünge  mit 
einem  ;Habenfopf  (nad)  bem  S'ieibnrger  iBappen)'; 
f.  berappen  fomie  3i  a  p  p  e ' . 

1 5topi)ufc  ^•.  ''iU'eisgeben  gur  ffiegnabme'  au§ 
fpät  mbb.  rabuscli  Tl.  '.'sterbl)olg' ;  bieö  ans  böl)m. 
rabuse  'iSerbl)olg'. 

5tapÖ  Tl.,  erft  nl)b.,  mid)  lat.  rapicium.  <B. 
3Hibe. 

rnpfen  31tü.  3ntenfiü  gu  raffen.  3ibb.  rapen. 

9tttt)unje{  Tl.,  idjon  bei  Waaler  1561  [aU 
Slapüniile)  gebud)t:  nid)t  fomobl  nad)  lat.  ra- 
punculus,  als  Pielinel)r  iBciterbilbung  ans  mint. 


rupunoium  (f rg.  raiponce ,  pgl.  nbl.  rapunsjej, 
moI)er  and)  ital.  ramponzolo;  pgl.  nod)  engt,  ram- 
pion.    ivermaubt  mit  lat.  rapa  (f.  31  übe). 

rtti  l'lbj.,  erft  nf)b.,  nad)  frg.  rare  (lat.  rarus), 
iüol)er  aud)  nbl.  raar,  engl.  rare. 

Wajt^  Tl.  'ein  iBoUengeug',  erft  nl)b.,  nad) 
gleid)beb.  nbl.  ras  (engl,  arras);  fpät  ml)b.  bafür 
arra,^  arras  'leirf)tes  äöüUengcmebe,  'Hafd)',  ba» 
nad)  ber  Stabt  3lrraa  Oiorbfranfreid))  bcn 
'Ifamen  bat. 

rnjt^  ^Ibj.  ans  ml)b.  rasch ,  al)b.  rase  iHbj. 
'id)nell,  biirtig,  gemanbt,  fräftig';  bagu  bie  gleid): 
beb.  ÜlJebenformcn  ml)b.  al)b.  roscli  uub  m^b. 
rescli  risch.  (5^'ntfpred)enb  engl,  rasli,  nbl. rasch: 
anorb.  in  ber  ^ebentung  'tapfer'  njskr  (got. 
*rasqs).  Üsor  bem  ableitenben  sqa  :  ska  ift  ber 
-Dental  bc-S  iöurgclauslants  gefd)n:iunben  (*rasqa- 
für  *rat-sqa);  Pgl.  af)b.  rado,  auglf.  hraede  *fd)liett'. 
3Sgl.  aiiorb.  horskr,  anglf.  horsc  'fd)uell,  fing'  gu 
anglf.  hrißdlfc  'fcönefl'.  2)tc  in  al)b.  rado  'fd)nell' 
ftecfenbe  gcrm.  2Sg.  ra{>,  ibg.  roth  fretli )  mag 'eilen' 
bebcntct  baben,  fie  ftecft  and)  in  nl)b.  ;Hab  nnb 
irifd)  reiliini  'laufe'. 

raft^cln  S^m.,  eri't  nl)b.,  mobl  3lbleitnng  pou 
rafd),  >pte  abb.  rascezzen  'fd)lnd)gcn,  Jnnfcu 
fprüben'  (nad)  bcn  fnrgen,  lebbaft  anfcinanber 
folgenbcn  iBemeguugen) ;  pgl.  anglf.  rsescetung 
'coruscatio'. 

Wofcn  Tl.  aus  fpät  mbb.  rase  Tl.  'iHafen'; 
pgl.  mnbb.  wrase,  nbb.  fräsen.  (^'S  fel)lt  in  ben 
übrigen  2)ialeften  (got.  *\vrasa  tpäre  Poran#= 
gufeöen);  bnfür  im  Oberb.  Polf§üblid)er  Söafen, 
'iia?!  mit  jener  @rbf.  wrasa  nrpermanbt  ift. 

rafen  3t>w-  «"§  ^nbb.  (feiten)  rasen  'toben, 
rafen';  entfpred)enb  nbb.  rasen,  nbl.  razen.  Tlan 
ni)nmt  (Jntlebunng  Pon  ra  feu  an^  beut  9fbb.  an, 
)Dcil  e§  im  .»ob.  bi§  gn)n  (^mbe  be§  13.  ^at)xf}. 
feblt.  S)ngn  anglf.  räsettau  'rafen*,  rssan  *an= 
i"türmeu*,  raes  'Eingriff,  ©türm'  (engl,  race  'Sauf), 
anorb.  ras  'Sauf,  9{ennen'  —  rasa  'einl)er= 
ftürgen'. 

t  Stttjpc  Js'-  'dieibeifen',  erft  nbb.,  nad)  frg.raspe 
(jet5t  nfrg.  räpe):  eigtl.  gleid)  J)Jappe*  S- 

m]ptl  d-  'dvofee  )5eile',  erfi  nbb.,  5tblcitnng 
be§  porigen;  pgl.  engl,  rasp  'Stafpel',  aber  rasper 
'3ieibeifcn'.  Über  ben  3itlrtmmenbaug  mit  al)b. 
raspön  'gnfammcnfd)arren'  pgl.  3?appe^ 

"Kalje  5-  '(yefd)led)t'  erft  im  18.  jabrb.  (pgl. 
,Üafte)  entlebnt  nnb  gmar  aus  bem  fd)OU  im  16. 
3abi'b-  belegten  frg.  raoe  (barans  engl,  race  im  16. 
3abrb.  entlebnt),  ba»  felber  mit  feiner  i'oman. 
Sippe  (ital.  razza  begegnet  fd)Dn  im  14.  Sa^rbO 
Pon  fpan.  portug.  raza  ausgegangen  ift;  arab. 
ras  'Ilrfprnng'  ift  ba§  OueHmort. 

rnfjcln   ^tiu.  au§  mbb.  ra^^eln    (gu    ra33en) 


^aft 


—     29" 


^anh 


'toben,  rnicn',  aber  in   ber  33cbeutnnfl  aiifleleönt 
an  nbb.  ratpln  'flaptiern,  iditnatKn',  ratpl  ':Kafie(,  ^ 
.^lapüev',  anfll).  hrsetele,   engl,  rattlo  '.'(tiapper, 
flappcvn".    Xic   barin   ftecfenbe  flevni.  3Ss-  ln'at ' 
füflt  fidi  >n  gr.  y.ondaivro  'fcfthiinfle'.. 

Stoft  ?i-  an§  mllb.  rast  raste  >y.,  ahi).  rasta  j 
»^.  'j)hibe,  'Ifaft,  ikrbleiben';  baneben  im  l'ihb. 
Mhh.  iileid)  'S^cgi'trerfe',  roetdie  33ebcntnnn  got. 
rasta,  anorb.  rost  anefdiliefeüdi  hat.  i'cil.  ancilf. 
raest,  engl,  rest  'Oinbcftcitte,  l'oger,  :)hi[)e',  aiäd}f.  , 
rasta  rpsta  'jRnfjetager,  Xotcnlager',  nbl.  rust  i 
ff.  JTtnnc)  '3taft,  ^Ihibe*.  3"  Övunbe  liegt  bcm 
gemeingerm.  äBort  eine  SBj.  ras  'bleiben,  toobnen', 
bie  i'idi  nod)  aii§  got.  razn,  anorb.  rann  '.'öan?' 
ergtebt.  2)ie  2?ebcntung  Pon  iWanc  afc^  i^cge^ 
man  ftantnit  ane  ber  3eit  ber  äl^anberung  ber 
lücftlidien  Csnbogermanen  nad)  (ynropa:  nnr  ein 
'©anberüotf  tonnte  bas  9inben,  l'agern  ali  2IJai5= 
ftab  für  (5-ntfernungen  nebmen.  Übrigen?  be= 
mabrt  bie  ältere  Spradie  nodi  einige  SBorte, 
toetdie  auf  jene  ilBanbcrseit  beuten;  ügl.  inbb. 
tageweide  a-.  'Jagereile,  bie  an  einem  Jage 
5urücfgelegte  Strecte'  (eigtl.  Pon  bm  SBanbcrsügen 
mit  2?ieb,  '\otot\t  2?tef)  an  einem  Jage  toeibeu 
tann*) ;  f.  .^  a  n  f.  Ob  bte  angenommene  ü.^.  ras 
'lüobnen,  bleiben'  mit  SB>  rö  in  JHube  snfammen= 
bangt,  ift  jincifelbaft. 

5lttt  9}?.  nn?  mbb.  alib.  rät  f@en.  rätes)  SJf. 
'JRat,  norbanbene  Wittel,  3>orrat  an  5iabrnng§= 
mittein':  biefe  2?cbeutung  bciuabren  teilrocife  nod) 
nbb.  Ö3  e  r  ii  t ,  2.^  0  r  r  a  t ,  ö  a  u  §  r  a  t ,  U  n  r  a  t.  — 
raten  3t'i'-  "^"^  n^bb.  raten,  aijib.  rätan  'raten'; 
»gl.  basn  bie  gleid)beb.  got.  redan,  anorb.  räda, 
anglf.  raedan  'raten,  lefen',  engl,  to  read  'lefcn, 
raten'  (über  ha^  ^nncnraten  al§  attgerm.  f^orm 
be§  i'efen§  f.  ba§  ^m.  lefen)';  aiäd)i.  rädan 
'raten'.  dJlaw  bat  2>ermanbtid)aft  be5  gemein= 
germ.  redan  'raten'  mit  lat.  reor  'meinen'  ge= 
bad)t;  bann  märe  ber  dental  be§  germ.  Qtm^. 
eigtl.  nur  präfcuöbilbcnb,  fpäter  aber  snr  2Bur^el 
gebogen.  5lnbere  beuten  mit  bem  gicidjeu  jRedit 
an  ffr.  2B>  rädh  'etma§  burdifübren,  juredjt 
madien,  erlangen;  jem.  befriebigen'  unb  an  afloo. 
raditi  'forgeu,  fid)  fümmern  um'.  —  ratfd)la  = 
gen  3^*^.,  erft  fpät  mbb.  rätslagen  in  gleid)er 
Sebeutung,  beren  llriprung  unflar  ift.  S.  9t  ä  t  f  e  l. 

9lotfi1^c  )s:  'Stoffel,  Klapper',  erft  nbb.,  ju 
mbb.  ratzen  'flapperu';  f.  raffeln. 

9tätfcl  9J.  au§  gleidibeb.  ipät  mbb.  rätsal  rwtsel 
9L  'iWätfcl';  ugl.  ani>b.  rädisli,  nutbb.  redeise, 
nbl.  raadsel .  auglf.  raedels  (für  *raedisl)  SJL 
'JRätfel',  iDorau§  engl,  riddle  ':'){ätfer  (mit  'i>cx- 
luft  oon  s,  'ba%  als  ^lur.v3ei*e"  gefafjt  rourbc). 
S'ie  2?ilbnng  be?  Snbft.  au§  raten  (ogl.  and)  engl, 
to  read  a  riddle)  ftimmt  i^U  l^t  Ü  l)  la  1 ,  iiabfol. 


2  r  ü b  f  a  l  am  m  ü  b c n  uim.  ^orfi  fd)eint  ?R  ä  t f  c I 
eigtl.  nur  im  ii^Db.  bcimiidi  gcmefcn  unb  im  10. 
3abrb.  in?  .\?b.  uorgebrnngen  3U  fein  (Sutber  bat 
5Retfel,  aber  bie  an  ibn  ficb  anfdiliefeenben 
oberb.  JBibelbearbciter  feßen  bafür  9i  ä  t  e  r  f  d)  ein ; 
aud)  lokaler  1561  ocr^eidmet  nur  cri^t  JHäter- 
f  d)  e  n).  (^ine  hb.  DJebenf orm  :JR  e  i  b  l  e  i  n  bei  3J?atbe= 
fiu§  lö*;-_>  (S^arepta  ^ö'\  Ter  23egriff  'iKätfel'  mar 
übrigens  ben  Oiermaneu  feit  alter?  geläufig:  ber 
@ote  fagte  bcfür  frisalits,  im  l'lbb.  finben  luir 
tunkal    9i.    unb     rätussa     rätissa     rätisca     ri. 

Statte  %.  aw?-  mbb.  ratte  Ti.,  rat  IR,  abb. 
ratto  iW.,  ratta  >y.  *9{atte';  entfpred)enb  aubb. 
ratta  of-,  nbl.  rat  rot  Wl..  anglf.  rsett,  engl, 
rat,  bau.  rotte.  S^aueben  fteben  gleid)beb.  roman. 
SSorte:  fr:^.  rat,  ital.  ratto  (ba^iu  nod)  bretoi;. 
raz  au§  rattus ;  niittelir.  rata,  nenir.  gäl.  radän 
fönnten  öou  engl,  rat  ftammen).  2)ie  llrbeimat 
ber  ganzen  Sippe  ift  nid)t  tlar;  ba§  Stier  felbft, 
bem  l'lltertum  nocb  unbefannt,  tritt  erft  nadi  ber 
3eit  ber  'i^ölfermanberung  in  (Europa  auf  unb 
Smav  wobl  oon  Cften  ber  fommenb;  io  beint  bie 
Statte  fumr.  llygoden  Ffrengig  frausijfifdie 
3}tau5',  neuir.  francach  unb  galluch  'gaUtfd)e 
ältau?'.  Saber  Jutrb  für  rattus,  mie  aud^  ba§ 
2.^erbältni§  hb.  tt  --  nbb.  tt  --  roman.  tt  lehrt, 
fi^ntlebnnng  oon  einem  5?olt  gum  anbern  an^it^ 
nebmen  fein  Tnuficber  ift  bie  mit  3tücffid)t  auf 
ital.  ratto  'idntell ,  flin!'  -^  lat.  rapidus  auf= 
geftellte  ','lnnabme,  ital.  ratto  'jRatte'  fei  oon 
Italien  unb  bem^tal.  aus  oorgebrungen).  (3d)wie= 
rigteit  mad)t,  ba%  neben  hb.  iRatte  oerbältni§j 
mäßig  fpät  ein  lautPerfd)obene§  oberb.  3t  a  6 
'jltatte'  auftritt  unb  bafs  beff.  thüring.  9t  a^  'i>iar= 
ber'  be^cutet  (baier.  =  fd)mäL\  ratz  audi  '9taupe',). 

5tau5  iU.  au?  mbb.  roup  ('©en.  roubes)  WL, 
al)b.  roub  9}t.  '9taub';  ögl.  afäd)f.  röf  in  nodrof 
'geioaltfame  (yntreißung',  nbl.  roof  3Jt.  'J)taub', 
anglf.  reaf  9t.  '9taub,  23eute'.  3u  n"gl)-  reofan 
'bredien,  zerreißen',  anorb.  rjnfa  ft.  3t>u.  'bredien. 
jcrroiBen'  (bef.  oom  Stontrattbrnd)  gebraud)tj;  unb 
biefe  gebiJren  meiterbin  mit  lat.  rumpo  (ibg.  JBv 
rup)  äufammen;  ogl.  ffr.  9B:?.  lup  '^erbrcdien'. 
9taub  fd)eint  barnad)  eigtl.  '5}ertrag§brud)'  S" 
meinen  V  —  r  a  u  b  e  u  3t»D-  flu?  mbb.  rouben,  abb. 
roubon;  Ogl.  afädlf.  robon,  anglf.  reafian,  toorau? 
engl,  to  reave  (mäbrenb  ba?-  SubftantiP  anglf. 
reaf  im  Prugl.  oerloren  ging  i,  got.  biraubon  'be= 
rauben'.  -  Jic  germ.  2ippe  brang  in  ^mei  ber^ 
fd)iebcnen  iöebeiitungen  in?  :)toman.:  ogl.  etner= 
feit?  ital.  ruba  '9taub*,  rubare  'rauben',  fr^. 
derober  'ftei^len';  anberfeit?  ital.  roba  '9tocf, 
Sleib',  frj.  robe.  Seßtere  fd)lief5en  fid)  an  9taub 
an,  meil  nad)  abb.  roub,  anglf.  reaf  '9taub,  5?eute, 
9{üftung,  .Slleib'  bem  altgerm.  &«ort  uiabrfd)einlid) 


•Kiiiidi 


—     2«f) 


rniiipi'vn 


fctuiii  Me  iBebeiitiiitii  'cvlieiitetee  Silcib,  SlMcib  im 
olUienicinen'  snfomntt.    <B.  nodi  voiifcu. 

^tnild)  l'(.  aiiÄ  nil)b.  rouch,  nl)b.  rouh  (hh) 
W.  '^IJaiidi,  Tanipf;  cntiprcdicnb  afiid)).  rök  ilj., 
ilM.  rook.  anglf.  rec  (ail'S  flot.  *rauki-)  3L'(., 
Ciuil.  reek  'Ximft,  2"ampf,  niiovb.  reykr  Wi. 
'^laudl';  flüt.  *rauks  (rauki-)  fd)lt  '^iifcilüil. 
Tiirdi  ?l(^lniit  cieliövt  biv5  (iciuciiigcrm.  Subft. 
311  bcv  gcvni  5l>3.  rük  'n-iiidicn';  f.  viedicii. 

t  raudft  Jlbj.  ^  raiil);  :)iaud)tüei[  (lulib. 
rüchwerc)  ciitliält  n[)b.  vaitl)  tti  bcr  iH'beiitiinfl 
'(laariLj,  mit  S^aaven  iHUmdifcn';  ;)hui  di  ha  nb  cl 
U'rft  nl)b.)  'i^niibcl  mit  jHaudjmevt,  iBelstuaarcu'. 

9täude  5'-  eine  'i^auttraiitl^eit'  au»  mljb.  riude 
rüde  J>-.,  Ql)b.  lüda  J.  'jKällbe,  Scabies'  für  ättevee 
*hrüda,  IDcit  311  aiiorb.  hri'ulr  )}}L  'iSxinii  auf 
einer  ilBnube';  09I.  nbl.  ruit  'Oiriub,  StrüBe'.  — 
rii üb iii  a\iv  ml)b.  riudec,  al)b.  riudig,  älter 
i-udig  'scabiosus'.  —  iUeUetd)t  gel)ört  al)b.  rü-da 
{anSf  3B5.  gerni.  hru)  ju  tat.  eruor  'i<Iut*,  cru- 
dus  'blutici,  roll';  ügl.  roIi. 

raufcu  ,^tn).  niK-  nifib.  abb.  rouCen  (mb.  röufen) 
fdim. 3t'i^-'i"fl"^cu,  rupfen';  cutfpredienb  not.  raup- 
jan,anntf.  rvpan'au«rcif3cu,  atnnipfen'.  (Jtne  germ. 
ÜBs.  raup  (f.  rupfe  n)  ift  fouft  nod)  uid)t  gefuuben ; 
bod)  ift  3"ffltniiieii^fnfl  berfclbeu  mit  bcr  ibg.  SBg. 
rup  'bredieu'  (f.  3t  a  u  b)  luafnfdictnlidi.  —  9taufc 
5'.  'Jyutterteittr'  au§  fpät  mbb.  roufe  5y, :  üon 
raufen  abgeleitet  tuie  fd)on  im  3}hibb.  roepe 
aua  roepen ;  aber  iüa§  ift  ba-J  gleidibcb.  nbl.  ruif 
ruiffel  ? 

Stouflraf  ll)h  au§  mf)b.  rü-grave  9)i.,  ein  Xitel 
mie  mbb.  wilt-gräve:  eigtl.  >üol)l  '@raf  in  rau{)em, 
b.  l).  unbebautem  Sanbe';  ans  raub. 

rouft  '^ibj.  au§!  nd)b.  rüch  ( fleft.  ruber),  abb. 
ruh  ffleft.  ruber j  l>tbj.  'raub,  raudi ,  ftrnppig'; 
ügl.  mnbl.  ruch,  unbl.  ruig  ruw  'vaiii)',  anglf. 
ruh,  engl,  rough  'raul)'.  @ot.  *rühs  rühws 
fehlen.  2Jielleid)t  mit  lit.  raükas  'iJtunsel',  rükti 
'runzlig  tterben'  urüernjanbt.  —  S)ie  3itfo"'ii'cn: 
feBung  ^tandimerf  bemabvt  gefet.iliri)  bie  nn- 
fleftierte  ^orm  be§  mbb.  rücb;  f.  raudi  ^Ibj. 

t  !Roufe  f^.,  erft  nl}b.,  au§  lat.  eruca  'eine  2lrt 
iftobl',  tt)orou§  auc^  itat.  ruca  rucbetta,  fr^. 
roquette  (engl,  rocket). 

9toiun  ^J)l.  au«  mbb.  abb.  rüm  (m()b.  rün) 
2){.  'jHanm  ;  entfpredienb  afäd)f.  rüm  Wl.,  nbl. 
ruim,  anglf.  rüm  '^)l.,  engl,  room,  got.  rüm  "OL, 
anorb.  rüm  3J.  ':)?auni,  freier  $lat5,  ^-Öett,  @il^ 
pla^'.  S)a§  gemeingerm.  Subft.  ift  entftonben 
an§  bem  ^Ibj.  rüma-  'geräumig';  ügl.  got.  rüms, 
ml)b.  rüm  unb  gerüm,  nbb.  geraum,  nbl.  ruim, 
anglf.  rüm  'geräumig'.  l'Jan  bat  rü  nl§  Jönr^eU 
filbe  gefnf^t  unb  bie  Sippe   m   lat.  rü-s  fWcn. 


rü-ris)  'l'anb'  unb  aucft.  ravaiib  'bas  3?cite*  nn= 
get'nüpft. 

rnitlicn  ^iW.  am  ml)b.  rünen,  abb.rünön  fd)lü. 
3tui.  'flüftern,  l)cimlid)  unb  leife  reben',  bajn  mt)b. 
rüno  5v.  '(^ieflüfter,  gel)eime  ':8efprcdning'.  (5-ntfpre= 
dicnb  anbb.  rünön  rünian,  anglf.  rüniaii,  engl,  to 
rouii  (rouiuiyfliiftcrn'  neben  anglf.  rün  Js'. 'gebcime 
i^cratnng,  ©cbeimnis;'',  got.  rüna  g-. (f.  91  Iran n e) 
'(Scheimui?,  gebeinier  '-i^efdilufj';  anorb.  rün  '^•. 
'®cl)eimni§,  9fune'.  3l^eiterl)in  berglcidjt  mau  gr. 
f-pi^ridc)  'nad)forfd)en,  nndifpüren'  foioie  altir. 
rün  '@ebeimnt§'  al§  urbenuanbt.  'i'flib.  3tune 
Jv.  ianglf.  rünstafas  '(S5cbeimni§ftäbe,  JHunen*) 
fül)rte  bie  teutouificrcnbe  Sitteraturbetoegnug  bc§ 
18.  ^ofirliö-  inio  auf  (^innb  ber  norb.  Sialcfte  gn. 

9tnu))e  ?s:  au«  mbb.  rüpo  rüppe,  al)b.  rüpa 
rüppa  3^.  '^nfeftennrnbc ,  SJoupe'.  ^m  iöaier. 
(teilmcifc  and)  im  gd)inei5.)  fel)lt  ba§  Söort,  man 
gebrandit  bafür  ©raSUJurm  ^  ol)b.  grasa- 
wurm ,  andi  STrnuttuurm  unb  im  3?aier.= 
Sd}tt)äb.  nod)  SBurm  unb  ?lta^  (bod)  and) 
fd)mäb.  rucp  Mfaupe'  unb  ruepen  'bie  i^ännte 
oon  ^lanpen  reinigen'  mit  auffälligem  uefürü); 
fd))üeis.  gilt  and)  roup,  hc[§  roobl  ber  (Sc^rifts 
fprad)c  entftammt;  auffällig  ift  fränf.-l)enncberg. 
roppe,  tl)üring.  ruppe.  Sie  nl)b.  '5'-''i^'"  '"'^  f*" 
an§  ü  ift  tDobl  bom  9Jbb.  au§  burd)gebrungeu 
fnbb.  rüpe,  braunfd)n)eig.  roupe).  3"'^^^"l'e 
gel)ört  nod)  nbl.  rups  (and)  rijp?)  au#  mnbl. 
rupse  rupsene  'JHaupc'.  (?n1lelinung  an§  lat. 
erüca'!)1{anpe'  läJ5t  fid)  nidit  »uabrfd)einlid)  mad)en. 

1 9taufc^ '  "^)l.  an§  mfjb.  rüsch  ruscb  >5f.  ''-Sinfe' 
an«  lat.  ruscus,  mol)er  and)  nbl.  ruscb  9}i.  'iMufe', 
anglf.  rysce  ?y. ,    engl,  rusb  '3?infc'. 

9tawfrf)*  Wu,  erft  nt)b.  (ml)b.  entfpridit  rüscb 
i'i. '?lnlauf,  "Eingriff",  f.  raufd)en};  in  weld)em 
33erl)ältnig  ba^n  nbb.  roes  ':Haufd)'.  engl,  rouse 
'3ed)gclagc',  anorb.  rüss  'Xrunfenlieit'  ftel)cn,  ift 
nod)  bunfel.  '3^a-5  n1)b.  2öort  ift  icbcnfall?  entlebut. 

rttUfcÖcn  StlU-  nu§  ml)b.  rüscben  (riuscben) 
'raufdieu,  braufen,  faufen,  i"türmen,  eilig  einl)cr= 
eilen';  entfpredfeub  nbl.  ruiscben  'raufdien',  engl, 
to  rusb  'fiüräen'  (mittelengl.  ruscben). 

5lnujt^9elb  9?.  'roter  IHrfenif,  erft  früb  ul)b. 
(Steiifdigäl  JHofegäl  bei  2J}aa^er  1561);  ent= 
fpred)enb  nbl.  rusgeel:  früher  ul)b.  aiid)  JHufe=, 
31 013 gelb:   jn  lat.  russus  fital.  rosso)  'rot'. 

Ittllf^crn  3t>*^-  'll'^  in^^-  rinspern  (riustern) 
'ränfpern'.  2}a^  loeiterbin  nnbe^engte  3f^ö-  gcliiJvt 
pt  ber  im  (^3erm.  mel)rfad)  beimengten  2l\v  rük 
(ibg.  rfig)  'rülpfen',  inbem  k  bor  ber  3lbleitung 
sp  st  ausfiel;  Pgl.  anglf.  roccettan  'rülpfen',  al)b. 
itaruccben,  ml)b.  itrücken ,  anglf.  edroccian 
feodercan)  'miebcrtauen';  ogl.  lat.  ('-rügerp  'an?'= 
fpeien',  rüM)inare  (für  *rügmiiiare)  'luieberfaueu' 


•}\aiitt 


—     297     — 


rerfeu 


unb  ructare  "liilpicit',  gv.  eosi'yftr  'au§)peicii', 
lovyrj  5-  '®vbrcd)eii',  afloü.  175,^111  s^^;  'riilpfcn', 
lit.  atrügas  J-  '^f"i^-  'ön^  3Iuf|'tOBen'. 

9ioute'  5''  '^Jftanjennamc'  an»  ni[)b.  riite, 
at)b.  n'ita  S'«  '?Haute':  iuie  ha^  gleic^bcb.  nbl. 
ruit  8e{)iitt)0i-t  au§  lat.  rüta  (ügl.  ital.  ruta); 
fauin  fprid}t  anatf.  nide  'Staute'  für  UrüertDanbt= 
id)a\t  mit  tat.  rtita,    (5-ngl.  rue  au&  fvj.  nie. 

9lttutc-  5-. 'iUercd'  au^  mt)b.  rute  g-, ':)iaute 
in  ber  §eratbif,  3'eiiftcrrautc'  (barnad)  nbl.  mit 
';ötcrccf}.  Sl^b.  *rüta  für  *hruta  gletd^  ibg.  krütu 
ktrütä  f.  Di  er. 

9icbc  «y.  au§  nif)b.  rebe,  o^b.  reba  (V--  m^i>- 
rebo,  al)b.  rebo  2JJ.  'JRebe,  Staitfe,  @diliiigfcf)ö{5^ 
liiuj'  (ogh  ©uubcirebe);  beii  übrigen  l^iateftcn 
febicn  entfpred)enbe  Söorte,  SfuffäUtg  tft  alib. 
liirnireba  '§irn)d)ale' ,  etgtL  h)oI)I  '.S^'iirnnin^ 
l'djüngung';  baf)cr  gel)ört  l)terf)er  aud)  ba§  gemein= 
gerni.  üMppc  foiuie  bn§  bort  äugegogene  afloü. 
rebro  'JRippe':  ber  Segripfern  aüer  biefer  SBorte 
nnb  ber  baron?  gcaionnenen  tbg.  2ös-  rebh  ift 
'ü^inbnng,  llmid)(iiuiung'.  —  9i  e  b  b  u  I)  n  !^"IJ.  an§ 
nil)b.  rö'pbuon,  nbb.  reba-huon  rebhuoii  3t. '3{eb= 
bnbn';  e§  ift  nid)t  roabrfdjeinlid),  bafs  '^Hcbenbit^n, 
in  Skben  gern  fid)  anfbaltenbe»  §n^u'  bie  23e= 
beutnng  fei.  Söegen  nbb.  raphon,  fditueb.  rap- 
phöna  'Si'ebbnbn'  (anorb.  rjüpa  'Sdineebn^n') 
t^ntftebung  be§  bb.  2ikn'te§  an§  nbb.  rapp 
'fd)uell'  nn.^nucbinen,  ift  lucgen  be§  bo{)cn  Filter-;- 
ber  bb.  23e;^cidmung  iinftattbnft.  3fm  ambvfdiein^ 
lidiftcn  ift  3iiiniii"ienbfl»g  niit  ^c»t  flleid)beb. 
rnff.  rjabka  (ju  af(ol).  rebü,  ruff.  rjaboj  'bunt'). 

9tebu§  3}?.  3?.,  fpöt  nl)b.,  tote  engl,  rebus,  frg. 
rebus  nrfprgl.  im  17,  3nÖrf)-  rebus  de  Picardie: 
2{n§gang§punft  uub  ©efdjidjtc  ber  iiuigcn  ©vuppc 
mirb  burd)  bcn  frj.  3tamen  angebeutet  (fo  ftammt 
bie  (Sbarabe  au'5  ber  ^roüenje).  3"  ®ruube 
liegt  tat.  rebus  'burc^  Singe',  ha  bev  Sinn  be§ 
Sicbu»  burd)  bilblii^e  Sarftellnng  lieranfdninlid)t 
luirb.  3n  Seutfd)taub  tuirb  Rebus  de  Picardie 
Suerft  üon  ©peranbcr  1727  gebud)t. 

9lc(!^eii  a)i.  awv  gleid)beb.  mbb.  i-r-che,  aljb. 
relilio  i>i. ;  entfpredieub  nbl.  reek  ^s-. '.sparte' unb 
nuorb.  reka  7i.  '-Varfe':  su  ntl)b.  rücken,  al)b. 
rühhan  'äufammenfd)arreu',  got.  rlkan  'aubüufeu, 
fammeln';  ba^u  mit  5tblaut  anbh.  raka  :  reka, 
mnbb.  mnbl.  rake,  unbl.  raak,  auglf.  racu  ^•.,  engt, 
rake  'varfe,  ^i'edien'.  Sic  germ.  2Ö3.  rük  rak  au§ 
ibg.  reg  rog  uurb  mit  gr.  n-obyttv  'au§ftverfen', 
Int.  rogus  '©d)eitcrbanfen'  3ufanimcngcftellt.  S. 
r  e  d)  n  e  n ,  r  e  cf  c  n  unb  ^^  a  r  f  e. 

rCl^Iien  '^i\X\.  aw^  mbb.  reclienon,  nbb.  reli- 
hanou  'äüblen,  red)ueu,  ^){ed)enfd)aft  ablegen'  (»" 
luirb  burd)  neuere  Ü}Ja.  erluiefen).  Ta«  iHn'au§= 
.iufet5eiibe  got.  *rikaiiuii,  uioranf  nod)  anglf.  rö- 

Ä  1 11  j)  e ,  (ShimolPjiirijf«  ?i>iMtertni4     5.  ?liifl. 


conian,  engl,  to  reckon  'rechnen'  foiöie  hoSi  gletc^= 
beb.  nbb.  nbl.  rekenen  biuiueifen,  lüirb  auffälliger: 
meifeburd)  ein  befrcmblid)e§  got.rahnjan  Pertreten. 
3)ie  ȟeftgerm.  3ippe  *rekan6n  gebort,  ti\Ma  im 
Sinuc  uon  'jnfammcnjäblen,  fommelu'  (ügl.  bie 
Sebeutungen  Pon  lefen),  ju  ber  unter  9ied)eu 
bcfprodieuen  2B3.  rak 'faiumeln',  ^nber  aucb  anglf, 
rvci^an  (auo  rakjan  "aufjäljlen,  sufammenjäbleu, 
orbnen',  foiuie  anglf.  racu,  afürfif.  raka,  abb. 
rabba  S-.  '3kbe,  9{ed)enfd)aft,  2ad)e'  gel)i3ren. 
re^t  Slbj.  au§  mbb.  al)b.  reht  5lbi,  'grabe, 
red)t,  gerecht,  rtd)tig';  gemeingerm.  rehta-,  in  allen 
Sialeften  gleicbbebeutenb:  gol,  rai'hts,  anorb, 
rettr,  anglf,  riht,  engl,  right,  nbl,  regt,  afä^f, 
reht.  SSeiterl)tu  finb  uruerluaubt  lat.  rectus, 
jenb  rästa  'gerabe,  red)t,  ridjtig'.  ÜJian  jiebt  ha^ 
5tbi.,  ha^  bie  partijipiale  ®nbung  to-  l)at,  al§ 
urfprgl,  5t?arti5,  gn  2B3.  reg  'lenfeu'  in  lat,  re- 
gere; bajn  auc^  ffr.  rjü 'gerabe,  ridjtig,  gered)t' 
mit  bem  ©uperl,  rajistha,  lüobnrd)  reg  al§  ibg, 
2Bä.  gefidiert  ift;  haiw  aucb  afiidif.  rekon  give- 
kön  'rid)ten,  orbnen',  —  3u  ber  33ebeutung  'red)ty' 
(im  (3egenfal3  3u  liuf§)  'dexter'  erfd)eint  ba§ 
Slbj.  im  i'll)b.  nod)  feiten,  ha  in  ber  älteren 
©prodje  ein  bem  lat,  dexter  urucriuaubte»  Jlbj. 
bafür  porljanben  ujar  (Pgl.  got.  taihswa-,  obb. 
zeso,  mf)b.  zese  'red)t§').  —  red)tfertigen 
3ttu.  au§  mljb.  ri'ht-vertigen  'in  ridjtigeu  Staub 
fetjcn,  anSbeffern,  red)tfertigen':  ju  mbb.  ri-lit- 
Yi^-rtic  'gcrcd}t,  reditfd)affen'. 

5Hecf  9f.,  erft  nl)b.,  ein  eigtl.  nbb.  2öort;  ugl. 
nbb.  nbl.  rek  'Stange,  ©eftett  3um  3tufbängeu': 
gu  rerfeu. 

5tetfc  2)t.  feit  bem  2tufleben  ber  mbb.  2itte= 
ratnr  erneuert  suerft  burd)  Söielanb  (im  K). 
3abrl).  ift  ec-  mebrfad)  als  ';l{icfe'  besengt)  aw^^ 
ml)b.  ivcke  2}J.  'j?rieger,  .'öelb',  urfprgl.  aber 
'f)erum5iel)euber  .Krieger,  5lbentcurer,  ^rembling" ; 

.  pgl.  abb.  recko ,  älter  wn^'ckeo  ä'L ,  afäd)f. 
wrekkio  ajl.  'uertriebeuer,  lanbe§flüd)tiger  iBer- 

jbaunter,  überhaupt  ^-rembling'  (anglf.  wn^iH-a 
'5'füd)tling,  iscrbannter,  llnglücflidiev',  mober  engl, 
wretcli  'ctcnber,  unglüdlid)er  ll'icufd),  i.'mnp, 
.sterl'j.    Siefe  intcreffante  meftgevm.  Sippe,   auf 

j  ein  got.  *wrakja  lueifcnb,  gebort  jnfammen  mit 
ul)b.  rädbcu  =  got.  wrikau  'üerfolgen',     1'ibn^ 

1  li^e  (futmirflnng  bnt  teitweifc  nbb.  elenb. 
rctfeu  3t>ü.  a\\^  m^b,  abb.  rocken  fd)»u,  ^\w. 

I  *au§ftrerfeu,  anc'bebncn';  entfpred)enb  nbl,  rekken 
'au§recfen',  mober  entlebnt  engl,  to  rack  'reden, 
ftrccfeu',  got,  uf-rakjan  'au'oftrecfen',  iuosn  nod) 
got.  rahton  'barreid)en',  Ter  angenommene  un^ 
mittelbare  3ufammenbang  be§  gemeingerm.  :^i\v. 
mit  got.  rikan  'fammeln',  eigtl,  '^ufammenfraiuMi' 

,  ift  ber  '■i'cbeutung  \v(c\i\\  aufzugeben  ;,n  Ojnni'ten  ber 


bliebe 


—     298 


^KciiTi 


3uiiininienfteIIinui  mit  lit.  räizau  rÄizvti  'vccfcu", 
hit,  por-rigo  'ftvecfe',  gv.  oueyf^iv  'rcdfcn". 

"Htit  i\-  ail§  mllb.  ivde,  al)b.  n^dia  rrda  Js-. 
'^Kcdicnicluift,  '){ct>c  unbillntUHivt,  :;1{cbc,  (^tjüIiIhiui, 
9iad)vid)t';  entipied}cut)  afüd)).  rcüia  J.  ';){cd)cn: 
jd)aft',  got.  ra{)j6  %.  '9ted)cnid)aft ,  9}ed)miiu3, 
3iil)l';  bnSll  got.  ga-rapjan  'jälilcu'  llllb  rt)eitev= 
hin  in  regelmämger  i?autciitipicd)iiug  lat.  ratio 
';){cd)cnid)aft,  J){cd)iuiitg ,  ^ai)\  \\iw.\  ?lib3  bev 
gleidicii  il'ur^icl  gcrm.  ral>  (üDvgcnn.  rat)  cntipvaitg 
in  ber  S^ebcntung  '3iihl*  nn*  "^i"-'  '-^UUcitiiiui  Im  nb  = 
crt,  iüeld)e§  f.  an  alpf)abetiid)cr  Steüe.  —  rebcii 
3tlU.  aUö  m^b.  roden,  al)b.  rodion  r?d6n  'leben', 
baneben  alib.  rodinön  \vk  neben  al)b.  r^dia  and) 
r.jdina  in  gtetdier  23ebentnng  (>gl.  afad)f.  rodiön 
'reben');  Hon  biejem  al)b.  r.Miinon  ftnnimt  ttl)b. 
r-Mliiiari,  nif)b.  r^deusere  =  ni}b.  91  e  b  U  e  r. 

rcblitfj  Stbj.  au§  mt)b.  rodelicli  'berebt,  üer= 
ftänbig,  vecfitjcfiaffen,  iüacfer',  ai}h.  rodilih  'oer^ 
ftänbig':  3n  o[)b.  redia,  mflb.  rode  '3?erftnnb, 
:1{ed}cnid)aft';  f.  9{ebe. 

iWcif'  dl.  'StabgeftetI  311m  fragen  auf  bem 
9Jü(fen'  au§  bem  gteidjbeb.  m:^b.  ref  9J.,  ai)ii.  ref 
9i.  für  älteres  got.  *lirip;  bgl.  anorb.  hrip  9^. 
'Iiöfscrne»  ©efteü  um  StD{)(en  ober  Sorf  3U  tragen', 
uüttelengl.  engl,  rip  '5-ifcf)fotb'.  9(nnal)me  öon 
Urüermanbtfdiaft  mit  lat.  corbis'S?orb'  Ijat  feitenS 
ber  l^aute  uid)t§  gegen  fid)  (f.  ^t  o  r  b  unb  t  r  e  b  e) ; 
bod)  fdieiueu  alem.  9?ebenformeu  aud)  eine  germ. 
@rbf.  *hrefo-  üorau§ju|e^eu. 

9tcff  -  9?.,  aud)  a?  c  c  f  9J.,  crft  n[)b.,  at§  Sdiiffs-- 
ausbrud  entleljut  ai\^  bem  dlh'o.;  ügl.  nbi.  reef, 
engl,  reef;  hain  nbl.  reven  'bic  Segel  einbinbcn'. 
23ead)ten5lüert  ift,  bafj  im  Slnorb.  bafiir  im  fclbcn 
©tnne  rlf  'jHippe'  gebraud)!  mirb.  Sal)rfd)cin= 
lid)  ift  auorb.  rifa  'siifniiiiHcubiiibcu'  ber  niidiftc 
ä>er>wanbte  ber  Sippe. 

reffen  3t>ü.  '/^-ladji?,  .S^unf  I)ed)clu'  am  m[)b. 
reffen  (^Jebenform  jn  raffen)  'äupfen,  rupfen'. 
2)ie  ni)h.  Sebeutung  le^nt  fid)  roo^l  an  ia^  92bb. 
an;  Pg(.  ubi. repel'5Iad)§bred)en',  repelen '^-(ad)? 
bred)eu',  engl,  ripple  '5-lad)5riffer. 

5Hegatte  S'-  im  IHufang  be§  18.  r^ntj'-'ba.  (|o 
bei  Speranber  1727)  nur  üou  i>euebig  gebrandjt: 
rote  (Sonbel  ein  oeuetian.  SBort  (regatta). 

rege  5lbj.,  erft  frül)  ubb.,  f.  regen. 

9tegcl  5«  ait§  "l^}^-  rögel  regele,  ai)"!).  rcgula 
7i.  '^eget,  fpeäiell  CrbeuSregcI'  unb  in  biefer 
fpcsietlen  23ebeutnug  roäl)i"eub  ber  at)b.  3t;it  mit 
bem  iSlofterroef eil  (f.  1 1 0  ft  e  r ,  d)l  n  u  ft  c  r ,  %  b  t , 
aiJi3nd))  cutlet)nt  au§  tat.  regula  in  ber  uilat. 
?(u5fprad)e  rggula  (lat.  e  roäre  gu  al)b.  i  geroorben, 
f.  ^-eier,  treibe,  ^JJeiu).  2(uf  biefe  2tu§= 
fprad)c  roeift  andj  auglf.  regul  3JL  unb  afr,v  riule 


'^{eger  (engl,  mle  nodi  mittcleugl.  roule  entftammt 
auo  frj.  roulo,  lat.  regula). 

Ulcgcn  i'i.  aU'5  ml)b.  regen,  al)b.  rögan  ÜJJ. 
':){egeu':  in  gleid)er  i^ebcutung  gemcingcvm.^Öort; 
ogl.  bie  eutfpred)enbcu  got.  rign  9(.,  nnorb.  regn 
9^.,  angl).  rögn  HJ.,  engl,  rain,  ubi.  regen,  afüd)). 
regan.  llrgemi.  regna-  au§  borgerm.  *reglino- 
ftef)t  bielleid)t  für  *nireghno-,  faü»  man  an  gr. 
flos/sii'  (für  fioi-/-  iißof-/-)  'beuet3en'  aufnüpfen 
roill;  lot.  rigare  'beiüäfferu,  benel3en'  fauu  jur 
g(eid)en  2.l\v  ibg.  mregh  geboren.  —  Xic  3ii= 
fammenfetjung  3{  e  g  e  u  b  0  g  e  u  ge[)t  burd)  alle 
germ.  ©prad)en:  m^b.  regenboge,  al)b.  regan- 
bogo  (ubI.  ober  waterboog),  engl,  rainbow  aud 
auglf.  regnboga,  auorb.  regnboge,  got.  *rign- 
buga. 

regen  ^t\v.  am  mt)b.  regen  'etina-?  ragen 
mad)eu,  aufrid)teu,  erregen,  beiuegeu,  loccfen': 
Jaftitiüum  ju  m^b.  regen  'fid)  erbeben,  empor: 
ragen',  alfo  mit  ragen  itrtierroanbt.  S^ajit  uod) 
m{)b.  rsehe  (al)b.  *rähi)  'ftarr,  fteif.  S)ie  germ.  5B,v 
rag  reh  biefer  Sippe  ^at  mau  in  beu  üertuaubten 
Spradien  uod)  nid)t  gefunbeu.    S.  rege. 

9te^  Tl.  ani-  mbb.  recli  (öJeu.  rehe.s),  al)^. 
reh  (@eu.  rehes)  dl.  "'Mt}':  iu  ber  Stammform 
raiha-  gemeiugermauifcbe  Seäeid)uuug;  Pgl.  nbl. 
ree,  auglf.  rahdeor,  engl,  roe,  auorb.  ra  (got. 
*räih  31.  fel)lt).  S)a3u  uod)  af)b.  anbb.  reho  Tl. 
(—  auglf.  ra  M.  au§  rälia)  'dltlf  uub  al)b.  reia 
(=  augtf.  rü'ge)  %.  'caprea';  al§  meitereä  5'^= 
miniu  ba^u  f.  9H  rf  e.  (Sjerm.  raiha-  au§  raiko- 
barf  faum  gu  ffr.  irj-a  ''Jßod  einer  Slntilopenart' 
gebogen  luerbeu.    S.  uod)  §af)urei. 

reiben  3tiu.  an^  ml)b.  riben,  aljb.  riban  'reiben' 
für  älteres  ^vriban,  roorauS  frg.  riper  'abfragen' 
cutlebut  ift ;  bgl.  n'öb.  wriven,  nbl.  wrijven  'reiben'. 
Die  germ.  ÜÖ.vAvrii)  ift  in  beu  übrigen  ibg.  Sprad)eu 
uod)  uid)t  gefunbeu. 

9icid)  dl.  ans  mbb.  riebe  dl,  al)b.  rihhi  dl. 
'bcl)crrfd)te§  i'anb,  9fcid),  9{eid)§Dberbaupt,  Dbrig= 
feit,  §err|djaft';  entfprcd)enb  got.  reiki  dl.  'iWeid), 
.s>errfd)aft ,  ÖJetüalt,  Dbrigfcit',  auglf.  rfce  dl. 
'^Heid),  §errfd)aft,  9tegicruug',  afäd)f.  riki  9t.  'j)Jeid), 
S^errfdjaft,  Dbrigfeit':  5(bleitung  oermittelft  ja- 
auä  germ.  *rik-'siijuig',  ba-?  nur  im  (^ot.  al^  reik.s 
'§errfd)er,  Dberfter'  crl}altcu  blieb  (bod)  oud) 
in  g-ribrid),  ©cinrid)).  2)a§  feltene  ar)b. 
rihhan  ft.  3tro.  'bct)crrfd)en ,  iu  '-i?efig  nebmeu, 
mäd)tig  fein'  ift  eigtl.  5lbleituug  gu  *rik-  '§errfd)er*, 
haS^  fclbft  eine  urgerm.  (5-utlebuitug  auo  gleic^beb. 
feit,  rig  =  altir.  rf  3lcc.  rfg  'i^ijnig'  ift;  aud) 
im  l^lltir.  ftel)t  rige  'Istijnigreid)'  (au^5  *regiün) 
neben  rig-  'tijnig'.  3)ie§  eutfprid)t  al^  urüer^ 
roaubt  bem  lat.  reg-em,  ffr.  rajan  '.stöuig',  bie 
3U  ber  ibg.  2B3.  reg  'leufeu'  iu  rcd)t  gel)öreii. 


rnd) 


2U9     ~~ 


rem 


C^ut(cf)iiitiiti  i'om  Sicft.  au?  in-:-'  (^cnii.  ift  alfciit 
im  Staube,  bas  gcriii.  i  (ijot.  reiks)  gegen  lat. 
e  (regem)  ^u  erflärcn ;  bcnu  bcm  tat.  e  fodte 
gcvut.  e  A,  entit)recf)cn.  23ead)te  %\\\i  at§  glcid) 
alte  feit,  (yntlefinung.    S.  \i(x^:!  flg.  'Bort. 

rctcf)  Jlbj.  au§  nif)b.  riche,  (Mi.  rihhi  '^(bj. 
'niiiditig,  rcid),  ficrrtid)';  cntfpredienb  ai'iidii.  rtki 
'aiäd)ttg,  gciüaltig',  anglf.  n'ce  'mädittg,  tjovnefim'. 
i?rn§  bcm  altbentfc^en  Jtbj.  entftammt  bte  gletdöe 
vornan.  Sippe;  ügt.  ital.  rieco,  frj.  riche  'retd)'. 
3^a>5  gemeingerm.  5{bi.  ift  5(bleitnng  an§  bem 
unter  bem  Porigen  SBort  betprodienen  germ.  *rik 
'.NUinig',  lueöljatb  and)  'mäditig'  bie  ättere  ;öe= 
bcntung  ber  Sippe  ift;  'töniglic^'  (lat.  regius) 
ift   bie  urfprgl.  (Srunbbebeutung.    23;gl.  9teid). 

rciii^en  3ttD-  an§  m^b.  reichen  'erreidien, 
erlangen,  barreid)en,  langen,  fid)  erftrecfen',  alib. 
reihhcn  'barreidieu,  fid)  erftrecfen';  entfpred)enb 
angtf.  rä'Oan  rfccean  (an§  *raikjan)  'reid}en',  engl, 
to  reach  'reid)en,  reden".  3}erit)anbtfd)aft  mit  got. 
rakjan  'reden',  rahtöu  'barreid)en'  ift  au§  Iaut= 
lid)eu  (Siriinben  nic^t  lüa^rfdieinlid) ;  unb  ber  Scs 
beutung  megen  barf  faum  an  Se^iefinng  3U  ber 
unter  ')^  e  i  d)  er)oä[)nten  Sippe  germ.  *rik  '.'öerr= 
ld)er'  gebacftt  merben. 

9tcif'  Wl.  'ringförmiges  33aub'  an§  m()b.  af)b. 
reif  a}i.  'Seit,  Stricf,  iiefdilnngenco  Seit,  3ieif, 
33anb,  jyeffel,  S?rei§';  entfprcd)enb  nb(.  reep  'jReif, 
Seil',  anglf.  räp  9}h  'i'liiemen,  Stricf,  Seil',  engl, 
rope  'Jan,  Seil',  anorb.  reip  91.  'Seil',  got. 
skauda-raip  'Sd)nl)riemcn'.  llnPcrinaubt  ift  motil 
gr.  ora^oc  'frumm',  ba-J  man  beffer  mit  got. 
wraiqs  'frumm'  Pergleiitt. 

^cif  -  ÜJi.  'gefrorener  Zan  an§  gleid)beb.  ml)b. 
rife,  alfb.  rifo  älter  hriffo  W.  ''JJeif ;  entfpred)enb 
anbb.  hripo,  nbl.  rijp  'jReif,  gefrorener  Xau'  (got. 
*hreipa).  2)ie  Übrigen  Sialefte  f)aben  eine  an= 
flingenbe,  aber  lantlid)  bod)  nid)t  ,^n  nat)e  gelegene 
jyorm:  anorb.  anglf.  hn'm  'iif.,  engl,  rinie,  nbl. 
rijm  in  gleid)er  4*ebentung;  ugl.  mt;b.  rimeln 
';Hcif  anfeßen'.  Sollte  hrim  für  germ.  *iiripma- 
ftef)en  nnb  in  biefer  2öeifc  mit  3t  e  i  f  .^ufammen- 
get)ören  ?  3»iammenfteirung  oon  anglf.  anorb.  hrfm 
mit  gr.  ■Aociinc  'J-roft'  ift  nnlialt^ar. 

vcif  ?tbi.  (in  ber  oberb.  i'olfsfprad)e  burd) 
i^citig  cingeid)ränft)  an§  gleid)beb.  nilib.  rife, 
af)b.  rifi  riffi;  in  gleid)er  3^cbentnng  entfpredjen 
afäd)f.  ripi,  nbl.  rijp,  auglf.  ripe,  engl,  ripe: 
3?erbalabieftio  ju  anglf.  ripan  ft.  3tttJ.  'ernten' 
(irosu  engl,  to  reap  'ernten')  mit  ber  (S5runb= 
bebeutung  'n)a§  geerntet  werben  fann".  5)ie  germ. 
22v  rip  'fd)neiben ,  ernten'  (ogl.  anglf.  n'ftor 
'Sid)c[')  liat  man  in  bcn  übrigen  ibg.  Spvadien 
nod)  nid)t  gefunbcn. 

'Kcigcn  f.  Steigen'. 


*}icil)c  ^.  anä  ml)b.  rihe  5y.  ';){citie,  iiinic': 

;  ?u  m^b.  rihen,  atib.  rihan  i't.3tnj.'rcif)en,  auf  einen 

'  3^aben  5iel)en',  mo,^u  nod)  ml^b.  rige  ^.  ':)teit)e, 
Sinie',  al)b.  r!ga  'Sinie,  Strei§lime',  nbl.  rij  ':){eilje', 
anorb.  riga  rega  'Saite'.  25af)ricf)einlic^  gel)ört 
l)ierl)er  aud)  anglf.  raw  ra^w  '^{eibe,  £inie'  (got. 
*raiwa  für  *raigwa  ju  *reihwan),  moraua  cugl. 
row.  Sie  germ.  Sog;  rihw:  raihw  ftellt  fid)  äU 
ffr.  rekhä  'Strid),  ßinie'  (ibg.  Sog.  rikh). 

9tci^cnS  steigen  ^.  an§  mfib.  reie  reige 
2)i.  'Jlrt  Xan^,  mobei  man  in  langer  iRei()e  !öinter= 
einanber  ü6er  %i{'b  50g';  Ih-fprung  bunfel.  i^gl. 
aud)  ba-5  etpmologifd)  nnanfgetliirte  engl,  ray 
'5Xrt  %a\\^\ 

'  9lct]^cn-  2)i.  '9tift  am  J'i'Bc'  aw'-  gleid)beb. 
m^b.  rihe  3}i. ;  a))'i).  riho  M.  '2öabe,  .^nicfeblc'. 

I  l'fltere?  *wriho  barf  PoranSgefcfet  lucrben,  falt^ 
nf)b.  91  i  it  Permanbt  ift. 
reiften  3tm.  f.  $Heit)e. 

1       'Äcitjcr  i^L  au§  ml)b.  reiger  2IL ';}ieilicr';  al)b. 

j  *reiar  *reijar  fel)len  anfällig:  Pgl.  üläd)f.  hreiora. 

I  nbf.  reiger,  anglf.  hragra  l^J.  'iReiber';  anffällige 

I  3?ebenformenfinb  a[)b.heigir,mtib.  heiger'^Heiber'. 

9tcim  9}L  an?  mbb.  rmi  ilh  'iser§,  '-J^er^scile' 

lattgerm.  nannte  man  bcn  'il>er§'  2Bort  =  anglf. 

word,  anorb.  ord).    5em   gleid)lantcnbcn   a.i{i>. 

\  rim  W.  ift  biefe  23ebcutung  frcmb ,  ce  bebeutet 

I  'JReibe,  9Ieif)enfolge,  3^01'^  mtb  in  biefen  33eben= 
tungeu  finben  mir  ein  entfpred)enbc?  3Sort  in  bcn 
iibrigen  altgerm.  2^ialeften;  ogl.   afäd)i.  uiu-im 

'  'Unsafil',  anglf.  rfm  '3flbl'.  3>on  biefen  altgerm. 
Söorten  luirb  nd)b.  rim  *2>er^'  gern  getrennt  nnb 
burd)  frj.  '-Vermittlung  auf  lat.  rhythmus  (ver- 
sus rhythmious  I  3nrürfgefül)rt.  2)ie  iPebeutiing 
be»  frä-  i'ime  'J){eim'  erhält  ha.^  nöb.  28ort  erft 

:  feit  Dpife,  nnb  bt§  in§  18.  ^dfu't)-  f)inein  begegnet 
9}  e  i  m  für 'i^er?'.  3m  i^ibb.  fagte  man  für  'reimen' 
rinie  binden ,  nnb  bic  9?leifterfinger  gebrancben 
ftatt  '9{eim'  (V)  e  b  ä  n  b  c.  5tnd)  engl,  rhyme  (mittel; 
engl,  rfme  ';)}cimgcbid)t')  ift  ba§  afrs.  rime. 
rein  3lbi.  an§  mt)b.  reine,  al)b.  reini,   älter 

I  hreiniStbj.  'rein';  entfprec^enb  got. hrains,  anorb. 
hreinn,  afäd)f.  hreni,  norbfrief.  rian,  nbl.  rein 
'rein';  im  (Jngl.  fehlen  (^•ntfpred)nngen  (anglf. 
cl;ene,  engt,  clean  'rein'  f.  unter  f  l  e  i  n).  Xie  nhb. 
bebeutung  (bafür  im  Sd)mäb.  i^aier.  Sd)rt)ei5.  nur 
f  a  u  b  e  r)  fehlt  bialeftifd) ;  5.  3?.  rbcinfrünf.  fditueiv 
bebentct  e»  lofal  nur  'fein  gemablen,  gcficbt'  (oon 

'  iUehl,  Sanb  ufm.) ;  rein  gehört  baher  3ur  germ. 
2ß,v  hr!,  porgerm.  kr!  krei  'fid)ten,  fieben',  ttio= 

hu  ahb.  ri-tara  (f.  JReiter),  lat.  cri-brum,  gr. 
■/.üi-r^iv  (-ni-  ah?  3(bi.=?fbleitung  f.  g r ü  n,  f  l  e  i  n, 

'  f  cftön).    Somit  ift  'gcüditet'  al?  (^rnnbbebentung 

[für  rein  oorauS^ufe^en ;  pgl.  anbb.  hrenkurni 

1  'Seisen'. 

38** 


^Kci'> 


:{(i(i 


VlMltcil 


'■Mi'  l'i.  aü^:i  ml)b.  lis  m.  IW  'J)kiö':  ciit= 
Icf)ut  au§  ital.  riso  'JHeiS'  =  fr3.  riz  (luol^ev 
nud)  engl,  ricc,  itbl.  rijst);  (\x.  oofi'nv  'j)fct§' 
Utcbcii  ooi'Zu),  hv^  auf  ffr.  vrihi  buvd)  trau. 
iHniiiittcliiiui  3uviicf  (idit,  ncniiittcUc  bivo  aBort 
in  l5-urLHHi. 

9lci§-  auö  ml)b.  alib.  ris  an§  älterem  hm  dl. 
';S»i'ettj' ;  ent)pred)eHb  nbl.  rijs,  anglf.  anorb.  hn's 
')l  '3tet?,  3n)elg'  (got.  *lireis  5h  feljlt).  3)ie 
gcnieingerm.  Sippe  fügt  firf)  gut  —  ^loetöW) 
5d)üttclnbec\  ifebenbee'  —  3n  got.  hrisjan  'id)iit= 
teln',  a\M)).  lirissian,  nnglf.  lu-issan  'beben,  5it= 
tcrn'.  —  i)t  e  i  1  i  g ,  J){  e  i )  i  d)  dl.  au§  nir)b.  risech, 
alib.  risahi  dl.:  istoÜefttPbilbung  ju  9lei§  (alt= 
gcrnt.  hrlsa-). 

9leife  5.  nu§  m^b.  reise  5-.  '3tufbrucö,  ^uq, 
jHctic  be).  S?riegv3ug',  al)b.  roisa  ^•.  'Jhifbrud^'; 
Ui  al)b.  risan,  nif)b.  risen  'fteigcn,  fallen',  afädjf. 
risaii  'fidi  erijcben',  angtf.  n'san,  engl,  to  rise 
'lid)  erbeben',  got.  ur-rcisan  'fid)  erbeben'.  2)er 
iBs.  ris  fomnit  alfo  atfgemeiu  bte  a3ebentung  ber 
fenfred)ten  iöehjegnng,  fpesiell  bie  beS  5lnffteben§ 
3u;  3{et)e  ba{)er  eigtl.  '^'(nfbrnd)'.  Übrigen»  ift 
nilib.  n^b.  reisen  Jtbieitnng  an§  beni  Snbftant.; 
pgl.  äu  a.B3.  r!s  nod^  engl,  to  raise  'erbeben', 
(mit  'Jibota5iemn§)  to  rear  'erl)eben'. 

9lcifi9C  ÜL  'Jieitcr'  am  nil)b.  reisec  Stbj. 
'beritten'.  —  9teif  igen  $1. 'Jltciter',  geioötjulid) 
3n  nibb.  reise  '^rteg§5ug'  gebogen;  bodö  ift  and) 
i'lbleitnng  an»  riten  'reiten'  bcnfbar,  wie  benu 
and)  im  2t^b.  riso  '9}eiter'  crfdjcint  (rJjitan-  er= 
gicbt  rissan-  risan-). 

reißen  3to.  on§  nifjb.  n^c",  af)b.  ri^an,  iittcr 
*\vri32an  'reißen,  jerreiBen,  cinri^^cn,  fd)reiben'; 
entipred)enb  afädjf.  writan  'gerreifeen,  penunnbcn, 
ld)reibcn',  angif.  wrftan,  engl,  to  write  'fd)reiben', 
anorb.  n'ta  'fd)reiben';  ein  got.  *wreitan  'ein^ 
reifjen,  fdireibcn'  fef}It,  mirb  aber  and)  bnrd)  got. 
writs  'Strid),  4>nnft'  noranagefeljt.  3)er  23ebcu= 
tnng5»i)ed)iel  initerbalb  ber  Sippe  crfliirt  fid)  an» 
ber  3trt,  mie^Hnnen  anfiöitd)euftäbd)en  (Dgl.  'ßnd), 
and)  lefen  imb  raten)  gefdjrieben,  eigtl.  ein:' 
geriet  mürben.  2)tc  germ.  SBg.  writ,  meld)e  nod) 
in  nf)b.  dl'iH,  9tife,  ri^en,  reisen  erf)alten 
blieb,  l)at  man  anfjcrbalb  beö  ©crin.  nod)  nid)t 
gefnnben. 

reiten  ft.  ,^tn).  an^  mbb.  riten,  afjb.  ritan  'fid) 
fortbemegen,  fid)  anfmad)en,  faf)ren,  reiten';  ent- 
fprec^enb  nbl.  rijdcn  'reiten,  fahren,  ©d)Iittfc^ub 
lanfen',  anglf.  rfdan,  engt,  to  ride  'reiten,  fahren', 
anorb.  n'da  'reiten,  reifen;  fdjmingen,  fcbmeben'. 
3n  ©runbe  liegt  gemeingerm.  ridan  mit  ber  oII= 
gemeinen  ^ebeutung  ber  fVortbemegnng.  Sie» 
foroie  ber  Umftanb,  baß  e§  fein  ausfd)Iief3tid)  für 
reiten  gebrandjtes  3^.  innerbalb  be§  @erm. 


I  giebt,  mad)cn  e»  mal)rfd)einlid),  ha\i  bie  .st'iinft 
be§  'JJeitenS  crft  Perbältni»iiuif3ig  jnng  ift.  3ii= 
bem  ej,-iftiert  andi  innerbatb  ber  uermanbten 
@prad)en  fein  einbeitlidic»  3I?ort  bafnr.  ^Hnd) 
lueiß  mau,  baf3  bie  iNinnft  be»  S^eiteu»  beu 
@ried)en  bei  ."ÖDiner  nnb  ben  Siit^ern  beö  9lig= 
Peba  eigtl.  nod)  fremb  ift.  2^ic  ©crmanen 
fef)en  mir  allcrbing«  fd)on  bei  i()rem  2{nf= 
treten  in  ber  Ö)efd)id)te  jn  9iof5,  aber  bie  (5nt= 
micflnng  be»  il'orte»  reiten  (ugt.  equo  velii) 
bemeift  beu  jungen  llrfpruug  ber  Munft.  —  ®er 
germ.  Iverbnlftamm  r!d  für  Porgerm,  ndh  reidh 
ftimmt  3u  altir.  rfad  'gaf)ren,  9ieitcu'  (rfadaim 
'id)  fa^re'),  altgall.  reda  'jffiageu',  mo3U  Piellcid)t 
nod)  galt,  paraveredus '^^oftpferb'  unter  ^4-^ferb 
(pgl  gr.  s-(ji&o^  '33ote,  2)iener'?).  S)ie  attgc^ 
meine  Scbeutung  seigt  fid)  nod)  in  anglf.  rud  ^■. 
'(Va()rt,  3ug',  engt,  read  'Straße',  fomie  in  ber 
unter  bereit  bebaubclteu  Sippe. 

t  9teiter  J.  'grobe»  Sieb'  au§  uU)b.  ritcr,  abb. 
ritara^:. 'Sieb'  für  ältere»  *hritara;  cutfpred)cub 
angff.  Im'dder  j^-  'Sieb',  mo3U  engl,  riddle  'Sieb'. 
hri  al§  germ.  2B3.  in  ber  iSebeutung  'fieben, 
fid)tcn'  f.  unter  rein.  2}ie  5(bleitung  al)b.  tara 
au»  Porgerm.  thra  thrya  (got.  *]irci-dia  ober 
*hrei-dri  ^■.)  ftimmt  3U  -bruni  für  -tliruni  in 
tat.  cribrum  (br  an^  thr  mie  iu  ruber  tnr^oöi^ 
=  altir.  criathar  'Sieb';  ibg.  kreithro-  läfet  fid) 
Poraugfet^en.  dll)b.  9^  ä  b  e  r  f)ängt  uid)t  bannt  3u= 
f  am  Uten. 

reijeu  3tlü.  ait»  mt)b.  rcitzen  rei3en,  al)b. 
reizzen  reiben  'reiäeu,  lod'en,  Perioden' ;  bie  ^orm 
mit  tz  ait»  tt  ttj  berubt  auf  got.  tj.  ilBic  c§  fd)ciut, 
JaftitiP  3U  reif3cn,  alfo  eigtl.  'reißen  madjen; 
mad)en,  bafj  einer  an^  ficö  l)eran§  tritt';  pgl. 
anorb.  reita  'aufregen,  rei3en'.  iBgl.  b eisen, 
l)  e  i  3  e  u. 

9tcIigion  Js:  im  5(itfaug  be»  16.  3al)rf)».  in 
C"'untaitifteufreifeu  auffommenb,  3ucrft  1517  in  ber 
Straßburger  '^^olit.  (5orrefpDitbcit3,  bann  and)  bei 
2utl)er  nnb  iu  SBicel»  Stated)i»mu»  1537  belegt 
=  tat.  religio. 

rcnfeii  3to.  am  nt^b.  al)b.  renken  fd)m.  31*0. 
'bref)citb  l)iit=  nnb  bersiebcu'  für  ältere»  *wrankjan 
(am  bem  Stamme  rank  'perrenfen'  ftammt  bie 
rontan.  Sippe  Pon  ital.  rancu  'lal)nt',  rancarc 
'hinten').  iHnglf.  wrtjnc '"Krümmung,  l'Hänfe',  anglf. 
wroncan  'bre{)en',  engl,  wrench  'iverrenfuug, 
5Ränfe',  to  wrench  'breben'.  S)a§  3ugebörige  3tn>. 
ift  ringen,  germ.  wringan;  ba§  k  pon  renfen 
Cmobl  für  kk)  neben  bem  g  Pon  ringen,  Per= 
gteid)t  fid)  bem  pon  bürfeii  31t  biegen,  lecfen 
3n  got.  bilaigon  :c.  dJl'it  ber  Porgerm.  2B3.  wrenk 
(wrengj  pgl.  gr.  ()ff(ßo)  'bref)e',  (lörißoQ  '.^rci' 
fei'.    5yg(.  9t  an  f. 


rciuuMi 


oUl 


Tiiofc 


VfiniCIl  ^']tlü.  aii§  ml}b.  af)b.  remien  etfltl. 
'liiiiicii  madjcii,  jagen,  tvctbcn',  bef.  'baö  ^^^fevb 
lpi-iiit}eu  mad)en,  fpveuücir,  baf)er  btc  reflepüe 
Ji^cbciitmig  be^3  Mjb.;  cntipred)enb  afiid)f.  rennian, 
i]ot.  rann  Jan,  Jüeld)e  Jn^tittoa  311  rinnen  finb. 

*Jtennttcv  ?(.  ('meticn  bcv  Sßiortbilbnng  ngl. 
(5'  I  e  n  t  i  c r ,  aber  nnd)  nnorb.  hreindyre ,  bän. 
rensdyr),  crft  früfi  nf)b.  beäcngt  nnb  mar  bei  3}}aa= 
Icr  1561  nnb  (5onv.  ©efjncr  1563  ntc-  ültcinCerJ, 
bei  5?cncer=6'ber  1556  Uiction.  DYIF'  aU  9ieen, 
di  e  c  n  e  r :  3nfriif}ft  bei  5Ufreb  bem  Öroßen  (t  903) 
aU  anglf.  hran  nnb  im  Shiorb.  al§  hreinn  anf= 
tvctenb.  Ta-3  iöort  ift  üom  ffanbinaü.  l^corben 
anz-  übcvr^anpt  in  bie  mobernen  Sprndien  uor-- 
gcbvnngen:  nbl.  rendier,  engl,  raindeer;  fv3. 
rangier,  ital.  rangifei'o.  3lbev  baz^  norb.  SBort 
ift  >üic  bn§  %kx  felbft  lappifcft,  Wenn  e§  and) 
ic^t  bcn  finn.4app.  Sprad}cn  frenib  ift  (läpp. 
icßt  pätso);  5(Ifreb  ber  ©rofie  nnb  (5onr.  ©cf3ner 
(bev  lapp.  reon  amjibt)  bcftcitigcn  iebod]  bcn 
i5crbad)t  Iappifd)er  §erfnnft. 

diente  Z'-  nii§  nibb.  rcmte  "5.  '©intiinftc,  (J-r= 
trag,  Ivorteil,  (iinridjtnng' :  enticfjnt  an-ö  frj. 
rcnte,  miat.  renta,  ital.  rendita,  lüü(}cr  fd)on 
abb.  renton  'aiifsäl^Ien'. 

5Jcft  Tl.,  im  16.  3abrl).  anftrctenb  Tbci  2)laaler 
1561  ^leftanB  nnb  :)tcft  aU^  ?vem.)  nad)  frs. 

rcste  an. 

retten  ^tiu.  an§  m()b.  nl)b.  n^'ttcn  'entreißen, 
erretten' ;  Pgl.  nbl.  redden,  afrief.  hredda,  anglf. 
luvddan  'entreifjen,  befreien',  engl,  to  rid  'frei 
inad)en';  got.  *hradian  barf  Pöran§gefet3t  luerben. 
Jic  germ.  3B,v  lu-ad  an§  Porgerm.  kratU  ftinunt 
sn  ber  ffr.  2B,v  i:Tiith  'loslcifen  bef.  pom  Strict 
über  Pon  Jeffein*  O^vä).  <;rathäyäiui). 

5tettiii^,  9t  e  1 1  i  g  Tl.  an§  ml)b.  rrtich  ra?ticli, 
al)b.  retili  ratih  Tl.  'iliettidi' ;  entfprec^enb  anglf. 
raedic:  entlel)nt  an»  lat.  rädic-em  (:  rädix), 
ba'o  Por  ber  al)b.  3eit  mit  germ.  2?etonnng§n)eife 
uorbanbcn  mar;  pgl.  bie  C-ntleljnnng  Pon  Slol)!, 
S^iirbig  nnb  ^flanje.  (Sngl.  radish  ift 
jüngere  (?ntlcl)nnng  an»  frj.  radis. 

5lcuc  5'.  an§  ml)b.  riuwe  %.  '33etriibni&, 
iSd)merä,  Jraner,  SRene',  al)b.  riuwa,  älter  hriuwa 
3-;  entfprcd)cnb  nbl.  rouw,  anglf.  hrcow  ^•. 
'.Kummer,  iraner,  Okne'.  S^i  einem  uerlorencn 
^m.  al}b.  liriuwan 'Sdimcr^  cmpfinbcn,  leib  fein'; 
entfpred)enb  angli".  lu-eowan  'Dcrbriefsen,  ärgern', 
engl,  to  rue  'flagen',  mü3u  nod}  engl,  rutli  'Tl'it- 
leib';  anorb.  hryggva  'tranrig  madien'.  @ot. 
*hriggwan  fel)lt.  2)ie  germ.  3B3.  hru  'traurig 
fein,  mad)en'  fielet  im  vetteren  Streife  ber  ibg. 
©prad)en  Pereinjelt  ba. 

5tcufe  ?y.  am  mt)b.  riuse.  al)b.  rüsa  rüssa 
5.  ''Jknfe,  gcflüditener  '-i?c^älter  für  {5'ifd)e'  (aus 


got.  *riisj6):  abgelantcte  JBeiterbilbnng  ^n  got. 
raus  (f.  9iül)r).  J)i*  e  n f  e  bal)er  eigtl.  'bie  nn-j 
9}ol)r  uerfertigte*. 

reuten  3lw.  an§  mbb.  riuten  'au§reuten,  ur= 
bar  madien';  ha^u  al)b.  riuti,  inl)b.  riute  9K 
'bnrd)  9?enten  nrbar  gemadne^  l'anb':  pgl.  engl, 
to  rode,  anorb.  rydja  'urbar  inad)cn'.  Ob  al)h. 
riüstar  riostra .  ml)b.  riester  ''4-^flugfter3',  bial. 
9t  i  e  ft  e  r  bier^er  gel)ört,  bleibt  bnnfcl.  2.  r  0  b  e  n. 

t  *^eutcr  Tl.  '9}citer',  erft  friil)  nl}b  ,  nad)  nbl. 
ruiter  'jReiter'.  3"  ®rnnbe  liegt  mlat.  ruptarii 
(für  ruptuarii),  rutarii  (ex  Gallica  pronuntia- 
tiatione);  fo  tüurben  "dicti  quidam  praedoncs 
sub  XI.  saeculum  ex  rusticis  collecti  ac  con- 
flati  qui  provincias  populabantur  et  interdum 
railitiae  principum  sese  addicebant":  "Siefe 
■  Seute  tüaren  oft  sn  5}.^ferbe".  @o  tonnte  nbl. 
;  ruiter  bie  Sebeutuug  '9teitcr'  anncfimcn;  pgl. 
nbl.  ruiten  'plünbem';  f.  Stotte. 

9tePter  Ült.  an»  mbb.  rivier  riviore  lU.  g- 
'(^egenb ,  SBejirf:  bofifdie?  t'ebnmort  aibi  frs. 
riviere  'llfcr'. 

5t5abarbev  Tl.,  erft  frül)  nl)b.  (feit  lUaaler  1561 
gebudltj,  nad)  ital.  rabarbaro,  frg.  rluibarbc; 
baueben  älter  nl)b.  9tl)aponttf  nad)  fr>  ru- 
pontique.  3»  ©vuube  liegt  bie  mlat.  23cseidi= 
nung  ra-  reuponticum  -barbaruni,  au6]  radix 
pontica  -barbara  'eine  an  bcu  Ufern  ber  iöolga 
madjfenbe  '4>flfln3e'. 

5t]^ebc5-. ,  im  17.  3fll)vl).  burd)bringcnb ,  bei 
@d)ottel  1663  ala  9{c e b e ,  in  (Stielcr§  3citung»= 
Inft  1695  al§9tl)ebe  gebnd)t:  entlel)nt  an»  bem 
9Jbb. ;  pgl.  nbl.  ree  recde,  mittelengl.  nVlo,  engt, 
road  '9ll)ebe' ;  an§  ber  engl.  Sippe  (anglf.  ''räd) 
flammen  ital.  rada,  fr3.  rade  'jHbebe'.  (figtl. 
'il^laB,  100  bie  ©cftiffe  au§gerüftet  mcrben':  3U 
ber  germ.  2S3.  raid  'bereiten';  Pgl.  anorb.  rcide 
'2ln§rüftung  eines  @c^iffe§'.    6.  bereit. 

ritzten  3tJu.  an»  mbb.  abb.  rihten  'rec^t 
madien':  2)enom.  3n  red)t. 

5litfc  5-  '^te^gciß",  3ufällig  erft  nbb.  bcseugt; 
m^b.  *ricke,  al)b.  *ricclia  fel)len,  finb  aber  ber 
altertümlidien  Silbung  be§  nl)b.  9ticfe  (fd)iuei3. 
rik;^e)  lücgcn  üorau§3ufe8cn.  Qoot.  märe  *rikki 
'9{el)geiB'  eine  abgeleitete  fycmininalbtlbiing  3n 
9}eb  (railia-).  ^n  gleid)er  3?ebcntnng  nbl.  r<>kke. 

riei^CU  3tn3.  an»  mbb.  riechen,  abb.  riuhlifm 
ft.  ^l\v.  'raud)en,  bampfen,  bnften,  riedien,  einen 
©erucft  empfinben' ;  ogl.  nbl.  ruiken  rieken 
'riecfcen',  anglf.  reocan  'raud)en,  buften',  anorb. 
rjüka  'raud^en,  bünften'.  Sie  germ.  2Bs.  rük 
urfprgl.  'rand)en'  f.  nod)  unter  9t aud),  (iJerud); 
außerhalb  be»  @erm.  ift  fie  nidit  3U  finben. 

t  9tiefc  5*-  'fleine  9{inne  in  §ol3'  Stein  :c.', 
erft  nbb.,  nad)  bem  '?ibb.:   ogt.   anglf.  geriflian 


•liiquc 


:;(i-J 


Kiili^ 


'mit  ^Hicfcii  ncvicficir,  \viw  cital.  liilc  'iMid^ic, 
biio  mit  ^Hicfcii  ucvicliciie  (Sciuclu'  inib  rivel 
'.'Himmel,  ("yaltc';  aiiüvb.  rifa  J-  'Spalte,  ')(il3': 
ui  niunb,  ri'fa  '.^crvcifecn,  3eifd)lil5cn'. 

91icgc  iy.  '^Ketdc'  an?-  m\)b.  rige,  ai}b.  viga 
A-.  'i?iute,  J)tct{)c'  (got.  *riga  J.  fcf)It) :  311  dl  eil)  c, 
al)b.  rilian  'aiiveilieu'.  ?Ut§  bcm  2)eut)e{icii  ftammcn 
itiil.  riiiu  ■,"^ctle,  Streif  iinb  rigoletto'^Kcifientaiiä'. 

'JiiCftCl  l'i.  ail'3  m{)b.  rigel,  nl)b.  rigil  3?{. 
'C.iieiiiol.s  511m  iNevidilicBcu';  eiitiprcd)cnb  mittet^ 
CllCjI.  Cligl.  rail  (ailfll).  *reogol).  ubb.  fd)lucb. 
regol  ':'){teflcl'.  i'kift  luirb  ff-iit(cliinnici  ait§  Int. 
rögula  'Satte,  Sdjicnc'  aitflenommen  (al)b.  ml)b. 
i  icfet  \at  g  Povau§;  )'.  Siegel). 

9Jtcmcu  '  ^7)1.  ait§  iut)b.  riomc,  ai)h.  rionio  Ü}i. 
':^aiib,  ©iivtel,  ^)iiciueii';  eiittpredjciibalärf))'.  riomo 
1^1.,  iibt.  lieni,  niigl).  rroma ';)iiemcn':  got.  *riuma 
ll'(.  felilt.  (Mr.  ariia  ';]nc\ic\l,  Seil'  ift  uruer= 
UHiiibt,  itiib  bariind)  I)ättc  ein  ibg.  rü  (gr,  lovc)) 
'3tef)eu'  aU  äB,v  311  gelten. 

t  Ditcmen-  3}i. '3{nber',  am  JRfjeiu  unb  in  nbb. 
(Megcnbcn  (oftfric).  medlentnirg.  Porpontmcr.  r;f'm, 
and)  nbl.  riem)  üMidl,  a\bi  ni{)b.  rieiue,  a[)b.  riemo  : 
ein  lat.  SeI)nniort,  bay  mit  Jtiifcr  nnb  '-Jlanc 
mol)(  an^  ber  ^{ömcrseit  ftammt;  lat.  romus  hinn 
mit  al)b.  *remo  *namo  bnrd)an§  ntd)t  urüeriuanbt 
fein.  3(nd)  in§  ^clt.  brang  ha^  lat.  'Bort  bnrd) 
(^•utlc{)nnng :  h)mr.  rwyf,  forn.  ruif,  bret.  roeff. 
Xie  '•^H'rnianbt|d)aft§PertiäItnifi"e  Pon  lat.  remus 
f.  nntcr  'Itnber. 

9ttf§  dl.  (im  16.' 3al)rt).  and)  dicii-  ge= 
fd)rtcben)  an-3  ipät  mf)b.  ns  (ri^  vistj  iU.  5.91. 
'J)iic§  5Japicr'.  25a§  jnngc  Söort  fam  —  etma 
g(eid)5eitig  mit  bcm  Sorte  Rapier  —  an§  bem 
'Homan.  nnb  ijmar  an§  bem  gleid)'[ieb.  mlat.=ital. 
risnia.  S'i'e'Iid)  bleibt  bie  bb.  ßantform  nod)  ge- 
naner  ^n  erfliiren;  Piclleid)t  grapbifd)e  ^Ibfürsniig 
an§  ital.  risnia  in  ber  ®efd)äft§)"d)rift'c'  @iigl. 
leam  ift  ofr^.  raime  =;  frj.  rnme  an§  fpan.  resma. 
i-'et5te  Cnelle  ber  ganzen  Sinne  ift  arab.  rizma 
'i^allen,  »iinber. 

9lic)C  Wl.  au§  mbb.  lise,  abb.  risi  riso  3.U. 
':Hiefe';  pgl.  afäd)f.  wrisi-ltk 'riefcnbaft' nnb  ba.yi 
wrisil  ';Kicfe',  nbl.  reus  'iKicfe'.  (?»  fd)cint  llr= 
PcniHinblfdiaft  Pon  gcrm.  wrisi-  an«  wresi-  jn 
bcftcben  mit  ffr.  vrsan  'fräfttg,  männlid),  ftarf. 

riefeln  S^w.  an§  fpät  mbb.  riselen  'tröpfeln, 
regnen':  mit  mbb.  risel  'lan,  JHegen,  .*öaget'  ^n 
iß^.  ris  'fallen,  fteigen'  unter  reifen. 

!Hiefter  W.  'Js'hd  l'cber  sum  Sd)nbflicfen',  erft 
nbb.:  föabrfdicinlid)  ein  nralte«  3'ßort,  aber  Pon 
bnnfler  .S^erfnnft.  Xa^  bem  iöaier.  frembe  28ort 
bat  nad)  Jhi'Sluci'S  bcö  fd)tt)eii5.  viostor  riestero 
3JJ.  7y.  cäjten  Xipbtbong  gleicb  got.  iu;  bal)er  ift 
Pielletc^t  m^b.  altriu'^c   riu^e  'Sd)nbfnrfer'  per= 


manbt,  bac-'  nbb.  3)ialcfte  alö  '*l  1 1  r  e  i  f  e '  X  röblcr 
bemabren. 

*){icfjling  -l'i.  'Iranbenart',  erft  nbb.;  'Jlb= 
leitnng  ,^n  ;)nef5  ''Ifbätien',  fo  bafs  SUcfiling 
eigtl. '')fbiitifd)er'  (Sein)  luiirc,  ift  nnmöglidi,  lucit 
im  Sd)iuäb.  rtslenk  neben  liies«  ftebt. 

t  '^lict  (in  nbb.  i^antform  :;)Heb)  dl.  am  mbb. 
riet,  abb.  riot,  älter  liriot  dl.  'Sd)tlfrobr';  in 
glcid)er  Öebentung  gemetnmcftgerm. ;  Pgl.  afiidif. 
Iiriod,  nbl.  riet,  anglf.  hreod,  engl.  rcod.  (<i5ot. 
*liriuda-  fcblt.  i^orgerm.  *kr(Midlio-  finbet  fonft 
feine  ^eftätignng. 

^JHff  iU.,  erft  nbb.,  am  nbb.  ruf  rdl';  pgl. 
bie  gleid)beb.  nbl.  rit;  'dl.  '^-elfenriff',  engl,  reef, 
onorb.  rif.  2)a§  norb.  rif  lautet  gleid)  mit  rif 
';)fippc',  lua'o  lüobl  nnr  snfüüig  ift.  ddlan  l)at 
3>ermanbtfd)aft  mit  anorb.  rffa  'fd)Ut3en,  fpaltcn', 
rit'a  '^IHfee,  Spalte'  gcbadit  (f.  3H  e  f  c ) :  ^){  i  f  f  alfo 
eigtl.  mobl  'bie  abgcriffenc,  scrfliiftete  Tyc^^maffe', 
bann  '.'?!tippenreibc'. 

5WiffeI,  »tiiffel  9JL '3]erh)ei§',  mobi  311  mbb. 
rirt'elu  rifeln  'bnrd)fämmen,  bnrd)bed)eln',  rirtci 
'l^arft',  al)h.  riftila  'Scigc':  mir  baben  äbnlidie 
Silber  für  'fabeln,  tabclnb  über  jem.  b^r^ielieii' 
fabnlid)  'ettuaö  bnrd)bed)eln').    '-i>gl.  reffen. 

*.Utnb  dl.  a\\§  mbb.  rint  H3tn.  rindes),  abb. 
rind  nrfprgl.  lu-ind  dl.  '3{inb'.  @0f.  *hrinf)is  ÜIJ. 
feblt;  anglf.  hryder  (hrfder  hri'd-),  mittelengl. 
rotlier,  nbl.  rund  '9linb'  lucifeu  auf  eine  jn  ^){  i  n  b , 
got.  *hrinbis  ablantenbe  9icbenform  got.  *bninliis. 
?lf)b.  hrind  luirb  mit  §irf  d)  gern  jn  bcm  in  gr. 
y.i'nac  liegenben  Stamme  kev  '.sjorn,  gebörnt' 
(f.  §orn)  nnb  and)  gn  gr.  y.oing  'Sibber'  ge= 
sogen.    2)od)  man  bölt  Stinb  bcffer  fern. 

'JUnbc  5-.  an§  mbb.  rinde,  abb.  rinta  '^•. 
':^anmrtnbc,  Shmfte',  and)  (feiten)  'Srotrinbe'; 
entfprcdienb  anglf.  rind,  engl,  rind  'S^inbe'.  "Sa^n 
mit  l?lblaut  bcff.  runde  '^)ttnbe  einer  Snnbc', 
basier.  (177G )  runde  '.tä§rinbe'.  3]ierU)anbtfd)aft 
mit  5)fanb  nnb  9tanft  ift  fid)er.  Sb^c  gfiiicin= 
fd)aftli(^e  Snrjiel  fd&eint  ein  rem  ram  'anfbi)ren, 
(Snbc'  p  fein ;  Pgl.  bef.  anglf.  reoraa  rima,  engl, 
rim  '3{anb'.  9?Jan  bat  an  got.  rimis  'j){nbc'  gc= 
bad)t;  pgl.  ffr.  ram  'anfbören,  rnben'. 

'Jtilig  ddl.  am  mbb.  rino  ((i5en.  ringcsj,  nbb. 
ring,  älter  bring  dJl.  ';)itng,  dit\\,  .trei^förmigco'; 
pgl.  afäd)f.  bring,  nbl.  ring,  anglf.  bring,  engl, 
ring,  nnorb.  bringr  dJl.  S)a§  gemeingemi.  SBort, 
bn§  ein  .yifällig  feblcnbe§  got.  *hriggs  Poran^-^ 
fel3t,  bc3eid)nete  ben  .treis  nnb  alle§  trci§fi5rmige. 
5Jiorgerm.  krengho-  ftintmt  ^n  aftop.  kragü  Tl. 
'Slreie',  kraglii  'rnnb';  anberc  bcnfcn  an  gr. 
■/.or/.o^  '?)Mng  ober  ffr.  (^rnkbala  '.tette'.  dim 
bem  germ.  Sorte,  baö  and)  bie  frci'cförmige 
'3?erfnmmlnrtg'   beseid)net,    ftammt    bie   roman. 


9iingcl 


808    — 


^Robott 


©tptjeUonitat.arii]-o':)}eiMievbüllllc',  fr.vliarangue 
'öffeiitüdie  Siebe',  aucf)  fi'S-  nn^^- 

^tiiißfl  M.,  ^iuiinut.  311111  uovifjeii;  ml)b. 
ringele  'jHtngelbdinic',  af)b.  ringila  ^■.  ';}{iiuicl= 
bliinte,  ^eliotro}}'. 

riiiflen  3^^^-  "i's'  i"')^-  ringen  'fidi  I)iit=  unb 
Iievbeiueiien,  )id)  aiiftvenflcn,  unuben',  nl)b.  ringan 
11115  älterem  *wriiigan;  \}(\l.  ubl.  wringen  'tvelieil, 
brücfeu',  aiigif.  wringan,  ciinl.  to  wring  'bre[)Cll, 
prcifeii';  got.  *-wnggan  l)at  Stü^e  an  wruggo 
'®d)ünge'.  SBji.  wring,  ibentifdi  mit  9B,v  wrank 
(f.  venfen)  bebeiitct  uifprgL  'brc^en  in  2Biii= 
billigen,  mit  9(nftrengnng  bclucgen'.  Snsn  nod) 
anBer  n{)b.  9ianfe  bie  engl,  wrong  'nnred)t', 
niittelengl.  wrang  'frniiim,  üeitcbrt,  nnvcdit' 
(tinoib.  rangr  'trnmm,  nnved)t',  nnbl.  wrang 
'berbe,  bitter'J  unb  engl,  to  wrangle  'ftreiten'. 
iUeIteid)t  ift  ttjürgen  (SBg.  wrg)  üerroanbt; 
engl,  to  ring  'läuten*  ift  nber  unüemanbt,  ha  c§ 
anglf.  hringan  ift. 

t  9iinfcn  Tl.,  ein  obcrb.  Söort,  ait§  mbb. 
rinke  9}?.3^.  ''8d)nal(e,  Spange',  IÜ0511  m^b.  rinkel 
'fleine  gdinatle':  alte  5lbleitnng  aihi  JHing  (al}b. 
rinka  ai[^  @rbf.  *hringj6n). 

9tinnc  5'«  OU^  ni^)^«  rinne  J-»  «bb.  rinna  '^\ 
'äöafferleitung,  (m{)b.  audi)  3)a(^rinne'.  2?gL  got. 
rinno  5.  '58ad)'  unb  anglf.  rynele,  engl,  rindle 
';1tinne'.    3i'tn  flg-  2Bovt. 

rinnen  3tW-  «US  Ulbb.  rinnen,  abb.  rinnan 
'fUefeen,  fd}H)immen,  laufen,  rennen';  in  gleidjen 
Siebeutnngen  gemeingernt.  S^W.:  got.  rinnan, 
anglf.  yrnan,  engl,  to  run,  nbl.  runnen,  afäd^f. 
rinnan:  bie  gemeiufame  ©runbbebentnug  ift  'fid^ 
fd)nell  fortbemegen'.  l'uin  faf^t  ba§  siucite  n  üon 
got.  rinnan  al§  pröfenebitbenbev  C?-lcnient  für 
no  (Dgl.  gr.  däy.-ro),  lat.  sper-noj  unb  fet^t  eine 
SBg.  ren  run  üorau-j,  bic  in  auglf.  ryne  (an» 
*runi-)  erf)alten  blieb. 

5ti|)^)c  (Sntl^cr  bliebe)  ^y.  an§  inf)b.  rippe 
(:  ribej  '^.%.,  al)b.  rippa  5"  '"'Ppi  fribi)  9L 
''Jtippe';  in  gteidjer  23cbentiing  cntipred)en  nbl. 
rib  ribbe,  anglf.  ribb,  engl,  rib,  anorb.  rif ;  got. 
*ribi  m.  (gJlur.  *ribja)  fel)lt  sufälüg.  ©erm. 
ribja-  au§  Porgemi.  rebhyo-  bflt  einen  ä>er= 
Ujoubten  in  nt)b.  Stebe,  einen  anbern  in  afloo. 
rebro  51.  'JHippe'  an»  rebhro-.  ®.  91  e  b  e ,  h)o 
fidi  'Umfd)lingnng'  al§  ©rnnbbebcntnng  für  3{  i pp e 
ergiebt. 

5tiftfo  91.  im  17.  3iibi"b.  (mit  ber  lUcbenform 
Stiffo)  unter  ©influß  ber  ital.  @eid)äftÄiprad)e 
(f.  2lgio,  Saut)  entlct)nt  ümä  gleid)beb.  ital. 
risico  risco.  Sosn  rif  Eieren  an§  frj.  risquer 
(^   ital,  rischiare). 

t  9{tfpc  ^^  au§  nil)b.  rispe  %  'Öejiücig,  ®e= 
ftründ)',    basn    aljb.    iirispabi    9i.   '(Mcftriiud)'; 


bnntlen  lUfprunge.  S)ie  31bleitung  au§  einem 
abb.  lirespan,  mlib.  respen  'rupfen,  raffen'  be= 
frtebigt  nid)t  red)t. 

5Hift  dJl.  au§  mbb.  rist  riste  9}}.3-.3J.  '.s?anb-- 
ober  (yiiHgelenf;  a^b.  *rist  foh)ie  borau§su= 
fe^enbe§  ältere§  *wri8t  fel)Icn  äuföltig;  Pgl.  nbb. 
wrist  (bial.  ^-rift),  anglf.  wyrst  wrist,  engl, 
wrist  '.'Qanbgelenf',  afrief.  riust  wirst  '.s^anb=  ober 
^uBgelenf,  anorb.  rist  5.  '^'yiifsgclcnf ;  got.*wrists 
feblt  sufällig.  3JKiit  nimmt  oielfad)  'Stelle  ber 
X'rel)ung'  al»  llrbcbentnng  ber  Sippe  an,  inbem 
man  9t  i  ft  su  einer  germ.  SSj.  wri|j  'brel)en' 
äiebt,  bie  in  engl,  to  writhe  'brefien'  ermatten  ift, 
foiuie  in  nbb.  Steitcl  '2^rel)ftange'  (ml)b.  reitel 
für  ältere»  *wreitelj.  Slnbere  benfcn  an  gr. 
(ji'lu  (an»  *J^oi(jda'^)  'Mux^tV.  2od)  ftebt  al)b. 
rihü  (für  älteres  *wriho),  nbb.  JReil)eii  iuabr= 
fd)einlid}  ber  Sippe  9t  i  ft  5nnäd)ft ,  fo  bafj  gor. 
*wristi-  für  *wrihsti-  ftel)en  tt)ürbe,  loas  auf 
eine  ibg.  äBj.  wrik  weift. 

'Jtiß  2}t.  an»  mf)b.  ri^  5Dt.  'Jtife';  ba»  ent= 
fpred)enbe  al)b.  ri^  i'{.  beu)al}rt  gegenüber  bem 
an  ba»  Qhv.  reifjen  in  feiner  23cbeutnng  an= 
geglidjcne  ml)b.  nbb.  SBort  bie  ältere  Sebeutung 
'58ud)ftabc*  (got.  writs  'Stridi,  ijlunft'),  mcld)c 
an  germ.  writan  'fc^reiben,  seidenen'  (f.  reifjen) 
anfnüpft.  2SgL  übrigen»  9t  i  6  in  ber  älteren 
^ebentung  'Setdinnng  bloB  in  Sinieii'. 

5litt  Wl,  crft  früb  nl)b.:  31blaut»bilbnng  su 
reite  n. 

t  9iittcn  9Jt.  'g-ieber'  aii^  ml)b.  rite  ritte, 
ai}h.  rito  ritte  3Jt.  für  ältere»  *hripjo  'gieber'; 
cbenfo  anglf.  hrida  3Jt.  '-J-ieber':  jn  ai^b.  ridon, 
mbb.  riden  'sittern',  anglf.  hridian  'im  '}^'iebex 
gittern',  abb.  rido  'ta^  3ittern',  anglf.  hrili 
'Sturm'.  3}ie  SSj.  hr![i,  uorgerm.  krit  'milb 
fid)  bemegen'  ftccft  luobl  aiid)  in  altir.  crith  'bas 
3tttern'. 

5tittcr  2)t.  an§  ml)b.  ritter  riter  ÜJt.  '9teiter, 
9titter'  (baneben  rtttere);  bie  g'Ortn  mit  tt  bc= 
rubt  auf  S'fifdjung  mit  a^b.  ritto  '9teiter'  (ans 
*ridio).    @.  reiten,  9teuter. 

9ii^c  ^•.  aus  mbb.  riz  (©en.  ritzes)  3)1.  'Siifee, 
äönube'  mie  rit5en  an^  ml)b.  ritzen  'ritten,  lun- 
munben',  abb.  rizzen  rizzou:  5U  reiBeii. 

Sioöbc  %.,  h)ie  bie  meiften  nt)b.  2öorte  mit 
innerem  bb  ((Sbbe,  .Krabbe  :c.)  bem  9tbb.  ent= 
lebnt;  ögl.  nbl.  rob  9)t.  'Seebunb,  9tobbe';  "Dav 
anflingenbe  gleidibeb.  norb.  kobbi  (moäii  kopr 
'innger  Seebunb)  ift  unoenoaubt.  3^as  germ. 
Sßort  got.  *silha-  (ugl.  anglf.  seolii,  engl,  seal, 
abb.  selab,  anorb.  selr)  ift  IUI»  früb  oerloren 
gegangen,  llrfprnng  unb  (Sef:btd)te  ber  nbb.  23e= 
^eidimntg  rohb(!  ift  bnnfel. 

t  VIoliott  l'J.  'ArobnbicniV,   feit  bem  ]r)./iG. 


')tod)c 


:?(»4     — 


'Horjrbomiiiol 


3al)ib.  IU11I  Cftcit  her  üorbriiifleub:  an?'  lHif)in. 
polii.  robota  'iHrbeit'  (1.  'Jlvbctt). 

9lod)c'  i'i.  bcr  ^-tidi  raja'  an-i  bcm  iibb. 
ruche;  ucjl.  bic  ii|leid)bcb.  llbl.  roch  roaj,  auglf. 
veohlia  *rohlia,  U'OraiI'5  niittclcuol.  reighe  roughe ; 
biisii  nod)  eiiol.  roach  roch?  (engl,  ray  ftnmmt 
aii'o  Int.  raja,  »uofier  and)   ital.  raja,  frg.  raic). 

t  Äodöc*  9?(.  niio  nilib.  roch  9f.  'Jitrm  im 
Sduiciiipicr:  bcm  fllctdibcb.  fi"5.  roc  mit  bcr  5?uuft 
bcc'  3d)ad)ipiclo  cntuommcit,  U)ol)cv  and)  engl. 
rock.  3f)i'£  Clielle  ilt  per),  rukh  rokh  'mit 
5^ogen)d)ü$eii  bcfe^tcr  ©lepbant'  (im  ©d)ad)fpicl), 
iiad)  anbeni  arab.  roh  'iBagen'  fbcitgal.  roth). 
—  5^a:^u  bic  :?(blcitiiiui  r  o  d)  i  c  r  c  n ,  v  o  rf  i  c  v  e  ii. 

rütteln  3tw.  aiio  m()b.  rüclieln  rülieln  'iüie()ern, 
brüllen,  riic^eln':  sn  al}b.  roliön,  ml)b.  rohen 
'grnnjen,  brüKen';  bgl.  nbt.  rogchelen 'anifpeien'. 
'Man  3iel)t  ßu  ber  in  biefen  SJorten  erf)altcnen 
flcrm.  2B5.  ruh  ruhh  bic  flaP.  2ßs.  ryk  (an§  rük); 
Pgl.  ai'lop.  rykati  ryknati  'brüllen'  (lett.  iTikt), 
luo^n  pieUeid)t  nod)  bie  gr.=[nt.  SÖj.  mg  in  rugire 
'brüllen',  uovyuö^-  '©ebrüll'  jn  ftcUen  ift. 

9totf  3K.  au§  m^b.  al)b.  roc  (@en.  rockes) 
l'(.  'Cberfteib,  9iocf';  in  gleid)cr  Sebentnng  ent= 
ipred)en  nbl.  rok,  nfricf.  rok,  anglf.  rocc,  anorb. 
rokkr;  ba§  poran^.yifeßenbe  got.  *rukka-  fel)lt. 
lHn§  bcr  germ.  Sippe  entflammt  bie  roman.  Pon 
frs.  (engl.)  röchet  '(5^orl)emb'  (mlat.  roccus 
'äforf'j,  ha^  feinerfeit?  tuieber  in§  (Sngl.  brang; 
bgl.  engl,  röchet  '6l)orl)emb'.  2)a§  germ.  rokka- 
bernl}t  Piellcid)t  mit  beni  flg.  Söort  anf  einer 
äBv  i'uk  'fpiiinen'. 

5Jocfcu  5PL  (in  Sübmeflbcntfd^lanb  nnb  and)  im 
<2)d)\v'db.  bafür  S^nntel)  au§  ml)b.  rocke,  al)b. 
rocko  3}h 'Spinnrocfen':  in  gleid)er23ebeutung  Pgl. 
nbl.  rok  rocken,  nnglf.  *rocca,  mittelengl.  rocke, 
engl,  rock,  anorb.  rokkr  (got.  *rukka-  fel)lt  3U= 
fällig).  2)a§  germ.  2Bort  brang  in»  JHoman.; 
ogl.  ital.  rocca  'Spinnroden'.  Db  ^{orfcn  mit 
dl  od  nu§  einer  alten  2Bs.  ruk  'fpinnen'  l)ersn= 
leiten,  bie  fonft  nirgenb§  nad)änn)eifcn  ift,  läj^t 
fid)  nid)t  bemeifen.  Sebenfallö  aber  läfjt  fid)  für 
^{orfen  nid)t  3iiifiiinncnl)ang  mit  bcm  gleid)= 
bih.  nbb.  wocken  gtanblid)  nmcben,  meil  bie 
Sippe  Pon  l'lfocfen  nad)  iHnyioeia  bcy  'i'ibb.^CSiigl. 
fein  w  im  5lnlaitt  eingebüfst  l)at.     S.  äi^oden. 

troben  Stti». 'rcnten'  nn§  ml)b.  roden,  ber  mb. 
nbb.  SJebenform  üon  riuten  'renten'. 

5Hobomontabe  ^•. ,  feit  Stieler§  3citnng§lnft 
l()'.i7  gcbnd)t  nnb  mät)renb  bc§  HO  jäl)r.  .Kriege? 
cntlcl)nt  an§  gleic^beb.  frg.  rodomontadc,  ital. 
rodoniontata  f5«*  Hodomonte  in  9lrioft§  !;liafcn= 
bcm  ^tolanb  ift  ber  ^iame  eine?  pral)lerifd)en 
l'iol)rciil)cIben;  ber  9?ome  crfd)eint  sncvft  in  23o= 


iarbo§  ä>erlicbtem  9lolanb,  bebcntct  eigtl.  '2öäl3e= 
bcrg,  bcr  fid)  PcrmiHt,  i^crgc  mcginmiilicn'. 

9lüflCU  iU.  an?  mbb.  rogen,  a\]'i).  rogau  ^l>(. 
für  ältere?  •■hrogan  M.  '::){ogcn,  /"vifd)eier',  t>a- 
ncbcn  nU)b.  roge,  abb.  rogo  HL;  in  gleicher 
33ebentnng  entfprcd)en  anorb.  hrogu  dl.  ^4-^1.5 
anglf.  *hrogn  *]iroga,  engl,  roan  roe.  @ot. 
*hrugan-  fel^lt  anfällig.  6in  fid)erc?  ®tl)mon 
fel)lt;  man  bat  cinerfeit?  on  anglf.  hrog  '9fafen= 
fd)leim'  gebad)t,  anbercrfcit?  an  gr.  -/.(jöy.i]  'rnnbcr 
^iefelftcin  am  9JJecrc?nfcr',  ffr.  garkara  'S?ic?'. 

9io98cn  d)L  für  ed)t  l)b.  9iodfe  Dioden  (im 
Obcrfd)»Däb.  23aicr.  §eff.  fagt  man  faft  bnrdjiueg 
Sl  0  r  n  bafür).  2)a?  gg  ber  nl)b.  Sdiriftform  ifr 
enthjcber  nbb.  (f.  nod)  (5gge)ober  aber  fcbiueis. 
(fd)on  3}laaler  1561  bnd)t  ba^^  Söort  al?  3{  0  g  g  c  n) ; 
bafür  mf)b.  rocke,  al)b.  rocko  3)}.  '^)f oggcn,  secale' 
—  afäd)f.  roggo,  nbl.  rogge.  S)a§  Dbcrb.  fotuic 
ha%  Ülibb.  nnb  'S'^icf.  meifen  anf  @rbf.  ruggn- 
t)in.  daneben  fe^t  \>a^  ®ngl.=9iorb.  ein  got. 
*rrigi-  Poran?;  bgl.  anglf.  ryge,  engl,  rye, 
anorb.  rngr  'Sbggen'  (an?  norbgerm.  rugiz  ftammt 
ba§  gleid)beb.  finn.  ruhis).  isorgerm.  rughi- 
mirb  bnrcl)  lit.  rugys  'Stoggenforn'  (rugoi  X^Un: 
'91oggen'),  aftou.  ruzi  ':')toggcn'  ermiefen  (gr.  oov'la 
'j){ci?'  an?  ffr.  vrthi  ift  fern  in  balten).  i^ei  bcn 
öftlid)en  ^nbogermanen  fel)lt  biefe  Söeseidmnng. 

ro^  2tbj.  an?  ml)b.  rö  (fielt,  rawer),  al)b.  ro 
(fleft.  räwer)  'rol),  nngefod)t,  ungebilbef  (für 
ältere?  liräwa-);  Pgl.  bie  gleid)bcb.  a\ad)\.  hra, 
nbl.  raauw,  anglf.  hrea(  w  ),  engl,  raw,  anorb.  hrar 
(für  *hravaRj  'rol) ,  nngefod)t'.  ®a?  im  (^)Ot. 
fel)lenbe  2lbi.  (*hrawa-  *hrewa-)  lücii't  anf  eine 
germ.  SS3.  hru  an?  Porgerm,  krfl,  tnoäu  nod)  Int. 
cruor  cruentus  crüdus  (für  *crovidus?),  gr. 
y.oHt^  'Jletl'd)'  ff>^-  kravis  'rol)e?  5-leifd)',  ffr. 
krüras  'blntig',  afloO.  krüvi,  lit.  kraüjas  'iBlnt'. 

JHol^r  9L  an?  ml)b.  al)b.  ror  (@en.  rores) 
9i.  '9fol)r';  ältere?  *rauza-  ift  boran?5nfcl3en ; 
pgl.  got.  raus  9}„  anorb.  reyr  ü)f.,  nbt.  rocr 
'Siiolir'  (im  3tfäd)f.  Slnglf.  (5ingl.  feblenb).  S)a? 
germ.  Jßort  brang  in  ber  älteren,  bem  Öot.  nal)e 
ftcl)enben  ^'Orm  mit  s  in?  9}oman.;  Pgl.  frj. 
roseau  '!;)tol)r',  proO.  raus  '9lol)r'.  3ene?  rausa- 
(bajn  ;')fenfc  nnb  ^){ijl)rc)  ftcllt  man  mol)l  mit 
lliired)t  3n  lat.  rus-cus  '^Jänfeborn'. 

5JoIjvbommel  (V.  (bei  SJJaaler  15G1  bafür  nnr 
„llrrinb  ober  a)Jofefn"J  an?  glcid)beb.  ml)b.  ror- 
tumel  9}L;  ba?  JBort  bat  bie  mannigfaltigi'tcn 
Polf?ctl)mologifd)cn  Umbilbnngcn  im  Jlbb.  i'M)b. 
erfal)ren,  beren  lel5tc?  ^4>rübnft  bic  nbb.  Z"Oxm  ift. 
5n)b.  galten  horo-tübil  horo-tumil  eigtl.  'Mot;, 
Sd)lammtnmmtcr'.  Waxbl.  roesdomel;  auffällig 
ift  anglf.  raradumbla  in  glcicber  2?ebentnng.  ä^ci 
biefcr    uicitcii    i^erbreitniig    einer    (antlid)    uer- 


jKöljro 


—     305     — 


-Ji0l5 


tuanbteii  3Bovtfip>)c  (nf]t  fid)  cct)t  iit-'viu.  Urfpniiia 
iiicf)t  bcsiueifelii.  Sic  i]caHi()nlid)e  l'limal)iuc,  haii 
alle  aiiciefü[)rten  ®ortc}ebilbe  Unibeiitimnen  aii§ 
lat.  crecopolus  cretobolits  oiHK'rof.'iliiR  feicn, 
l)ölt  nidit  Stid). 

SRÖ^VC  5"-  nil§  ll'I)b-  ran-e,  al)b.  rura  rovra 
au§  älterem  rörea  5-.'®d)iIf|'tengcl,  {}oI)ler  6teiicicl, 
!')lö^ve':  Slblcifinifl  ai\§  ))lol]x,  af)b.  ror  (cjot. 
*rauzj6  g-.  fel)lt) ;  bnber  9t  ö  t)  v  c  ciqtl.  'bic  5Hof)v-- 
fövmige'. 

t  röhren  3^-  ''^i'^  fcftreieu'  a\bi  itil)b.  reren, 
a()b.  reren  'blöfeii,  bvüllen';  entivu-cdiciib  niiglf. 
n'trian,  engl,  to  roar  'bviidcil'. 

5tonc  5-  ail§  nifti^-  i'oHe  mlle  %.  'rotulus' 
lieben  rodel  rottel  SfJ.'J.  'i^apierrotle,  ßifte,  llr= 
fiiiibe':  nad)  m(at.  rotulus  rotula,  vefp.  ber  äit^ 
nef)örigcn  romaii.  Sippe.  !ögl.  itnl.  rotolo  ruUo. 
i\%  rule,  ir)ol}er  and)  engl,  to  roll,  ni^b.  nf)b. 
rollen  iinb  fl'j?.  rouler,  ital.  ruUare. 

^itömer  Tl.  'grüne§  baiid)tge§  2BeingIa§',  crft 
llt)b.;  eiltlprcdienb  nbl.  roenior,  engl,  rummer 
'ii)iiiiid)cc-  @tn§'V 

t  vöjcöe  3lbi.,  eilt  obevb.  ^Bort  (baicv.  fdnneis. 
ru's'lebbnft,  abfdiiiifig,  luivid)',  fdjlüöb.  res  'iiiüvbe'^ 
au§  nil)b,  roscli  rü'sclie,  al}b.  rose  rosci  'bel)eilbe, 
l)nftig,  frifd)';  für  bic  i)ovaii§3iifet3eiibe  ©rbf.  (got. 
*rausqns?j  feljlt  jebe  lid)evc  23e3iel)itiig. 

IJlofc  '?y.  au§  nil)b.  rose,  n()b.  rosa  J-.  '3Iofe' 
(in  gleidiev  33ebentnng  nbl.  roos,  nngli.  rose, 
engl,  rose):  ȟd1)1  evft  n)ol)venb  bei'  nl)b.  3eit 
iii§  ®entidie  übevnoininen  au§  lat.  rosa,  ^ei 
frnl)ever  6ntlel)nnng  luäre  bie  lat.  Qnantttät  im 
S)entfd)en  bemabrt  geblieben  (beiSilic  an§  lat. 
Ulla  trat  nmgefelirt  Sitvjnng  ein,  meil  bie§  lilja 
im  DJUat.  geiprodien  unirbe).  l'lnf  gelcbrte», 
fird)lid)--flöi"tei1id)e§  *r6sa  meift  andi  bie  roman. 
Sippe  üon  ital.  rosa,  rrj.  rose  (lat.  o  biitte  im 
51^b.  %ü  *ruosa  tnl)ven  muffen;  ngl.  nl)b.  scuola 
'@d)ute'  an§  lat.  scola). 

^Hofmc  g.  au§  fpät  m^b.  rosine  (rasin)  %. 
'iWofine':  llmbilbnng  üon  fvj.  raisin  fsec  '3Jofine"), 
ba§  mit  ital.  racimolo  '2Beintranbc'  auf  lat.  ra- 
eemus  'Seere'  bernljt;  ügl.  nbl.  rozijn  razijn, 
engl,  raisiu  'iHofine'j. 

'}lo8morin  ÜJi.,  im  16.  r5al)vl}.  entlelmt  an§ 
gleid)beb.  lat.  rosmarinus,  mot)er  aud)  nbl.  roze- 
marijn  Ullb  mittelengl.  rosmarine,  engl,  rose- 
mary  (le^tereS  mit  llmbentnng  nad)  Mary  Ijin) ; 
int  jDentfd).  nnb  (Sngl.  üom  Sprad)gefiil)l  311 
^tofc  gebogen. 

M '  2«.  an§  ml)b.  röst  m.  'J){oft,  Sdieiter= 
I)anfen,  ©litt,  j^-ener',  al)b.  rost  'iül,  rosta  %. 
'oraticula,  sartago  .  Sie  &ervfd)enbe  2tblcitung 
an§  ?)lol)r,  wobei  man  '©ifcngcflerfn'  aly  C>5vnnb= 
bebentnng  uon  9{oft  ansnfeljcn  bätte,   bofviobigt 

Jtliiflf,  C't))moloiii|(tK»  Wi'iteibiirt).     "i    Vliifl. 


ber  Sebentnng  luegcn  ('al)b.  rösfcpfanna,  ml)b. 
rostpfaiiue),  iiid)t.  l'lblcitiing  tijften,  ml)b. 
rresteu,  nbb.  rosten  'auf  ben  'lioft  legen,  braten, 
röften';  ba^er  cntlebnt  bie  roman.  Sippe  vm 
ital.  arrostir  'röften',  frs-  rotir  nnb  babcr  tuiebcr 
engl,  to  roast  'röften'. 

ÄOft-  3}}.  an§  ml)b.  nl)b.  rost  Tl.  'JHoft,  anrugo 
rubigo':  eiitfpredjeiib  in  gleidier  '■J?ebentnng  afädif. 
rost,  nbl.  roest,  anglf.  rüst,  engl,  rust  (fd)Ott. 
roost).  5"i>l'  flOf-  *i'nsta-  ':)loft'  loirb  nidwa  A'- 
gebrandit.  91  oft  geljört  jn  ber  germ.  2Bs.  '"iid 
(oorgerm.  rüdh)  'rot  fein'  in  nl)b.  r  o  t.  5Iii§  ber- 
felbcn  Sönrscl  luerben  mit  gleidier  Sebentnng  ge= 
bilbct  al)b.  rosanio.  baä  frül)  im  ÜJJbb.  bie  2?e= 
bentnnq  'Sonimerfproffc'  annaljm,  fomie  anorb. 
ry(t  Üh,  ml)b.  rot  3Jl.  dl.,  afloP.  rnzda  (für 
rudja )  ^•. ,  lit.  riidis  rudeti  'rofteit',  lat.  robigo 
'3{oft';  ba.sn  and)  lett.  rüsa ';1{oft',  rustn  'braune 
f^-arbe'. 

röften'  f.  nnter  Dfoft'. 

röften-  3tiu.  'A^nnf-  ^-ladjo  ]ai\lcn  madien. 
mürbe  inadicn'  mit  llmbentnng  an  röften'  enl= 
ftanben  anö  mbb.  rce^en  ro'tzen  'fanl  tuerbeii, 
fanlen  niadien';  bajn  ro;^  Jlbf.  'innrbe',  ro^^on 
'fanl  n'crbcn',  al)b.  ro^^""'"  'Ü^»'  lucrben'.  iHn-? 
einer  geiiii.  ^IBj.  raut  'fanlen';  bgl.  nbl.  rot  'fanl, 
ücrborben',  afäd)f.  ruton  'fanlen',  anglf.  rotian, 
engl,  to  rot  'faulen',  engl,  to  rot  fan§  anglf. 
*reatian?)  'eiiiiueidjen,  röften',  anorb.  rotonn 
'üerfanlf;  f.  rotten-. 

5loB'  ))l.  aibi  mbb.  al)b.  ros  (@en.  rosses)  1)(. 
'$ferb,  bef.  Streitrofe' für  nttere§  *hros3a-;  ügl. 
afäd)f.  hross,  nbl.  ros,  onglf.  hors,  engl,  horsc, 
anorb.  hross  dl.  'JJJferb'.  @0t.  *hrussa-  fet)It, 
bafür  unvb  bie  altibg.  J8e,ieid)nnng  ai'hwa-  (afäd)f. 
ehu,  anglf.  coli,  anorb.  j6r)  —  lat.  equus,  gv. 
/'t/tto^',  itr.  acva-s  (lit.  aszvü  'Stnte')  gebraud)t. 
3m  9Ja)b.  bringt  ^45ferb  bnrd;  (ögl.  ÖJanlj; 
JHoB  beiual)rt  febod)  nodi  im  Cberb.  bie  allge= 
meine  33ebentnng  'i}5ferb'  faft  üöCig.  3tn§  ber  germ, 
Sippe  flammt  frj.  rosse  'Wäi)xt'.  2)er  llrfprnng 
be§  germ.  lu-ussa-  ift  nnfid)er:  oon  Seiten  ber 
23ebcntnng  cmpficblt  fid)  bie  beliebte  3iifa>»ineii= 
ftellnng  mit  lat.  currere  für  *curs-ere,  2B3.  krs 
'lanfen'  ober  mit  ber  ffr.  2Ö5.  kürd  'fpringen', 
irosn  and)  anorb.  hress  'fd)nell'  ^n  5iel)en  mnre. 
@tnc  anbere  5lbleitung  f.  nnter  ruften. 

t  *->lofe-  9h  an§  ml)b.  rä^  rä^e  g-.  'i£)onigmnbe' ; 
af)b.  *riviti  ift  snfällig  nnbejengt:  mol)l  ein  mb. 
2ßort  (oberb.  bafür  Söabe);  enlfprecfienb  anbb. 
rata  'favus',  nbl.  raat  %.  '§onigfeim':  s)DeifeU;-= 
of)ne  eine  ecl^t  germ.  S8e3eid)nnng  (afrj.  raio 
de  miel  benilit  anf  bem  germ.  5Port);  al§  ©rniib^ 
bobeiitnng  evgiebt  fid)  '(Mcflcd)t,  (*i5cmcbc'  a\b$  mbb. 


•KoHfmnm 


o()(i 


•Kiiifoii 


rä3  (audi  afi\v  i'ej  '5d)citerl)aufen'.  (^Jot.  *röta 
imb  noiflcrm.  ^reda  laffcn  |id)  foiift  ntd)t  iiad): 
lueiüMi. 

*J!oBtomm  Ti.  im  H>.  rsofivli.  ( ^.  ^.  bei  5ifd)= 
nvt)  bevcito  iiblid),  mipnjl.  luohl  Sd)iiiipf=  mib 
»2potruaine  luic  sniievicm  imb  iU- d)  b  v  a  t  fiiv 
'2d)uftcr':  j){ o (j f  a  m  m  eicjtl. 'Maiiim  311111  Stric= 
iicln  öev  'il.'iKvbe'.  —  ^Ho ätäu id)cv  iDl.  aii'3 
m()i).  rostüscher  rostiuscher  iDl.  '5jjfcvbctaii)d)cr, 
i^ifcrbctniiiblev' ().  tauf  dien)  jeigt  nodi  ba§  alte 
^HoB  in  ieiiiev  iivipriil.  '^ebciitiuui  ebciifo  luie 
::){of5famiii. 

rot  "htl  am  iiilib.  ahh.  lAt  i'lbj.  'rot';  in 
illeidier  '-^cbeiitiiiifl  entfprcdieu  flot.  raujis,  niiorb. 
raudr,  aitglf.  rtuiil,  Cllfll.  red  {a\U}li.  ClXlA)  reod, 
aiiorb.  rjortr  'rot'),  nbl.  vood,  afäd)!'.  rud.  (Sjot. 
iieiiieiiic^eviii.  rauda-  aii§  üorgerni.  roudlio-  ift 
iHblaiit'SbUbiing  31t  ber  meituev^iueiciten  ibg.  Söj. 
rüdli  'rot  iciii',  bie  aiid)  in  nt)b.  ^Hoff-  ftecft 
l'oiuic  in  at)b.  mtilihon  'rötlid)  fein',  inljb.  röten 
'rot  luerben'  iinb  intib.  rut  'rot';  ba^u  iiod)  cjot. 
tfariudjö  'Sd)ainl)afti9teit'  unb  inel(eid)t  ciot. 
=^bi-rüsn-jan  'öeref)ren',  anglf.  rudu  ':')Jötc*  unb 
n'id  'rot',  engt,  rud  'rot'  (cnglf.  rudduc,  engl. 
niddoek  'J){otfet)(dieii').  ?{nf5ert)alb  be§  (^cx- 
nuinifdien  fiiib  neben  ben  unter  9{oft'^  oerscidi; 
neten  t)ouptfäc^lidi  folgenbe  2Bi3rter  üenuanbt: 
ffr.  rudhira-s  'rot',  rohita  'rot'  (fÜV  *r6dliitaj;  gr. 
.•^ovD^goc  'rot',  cpevdo^-  'bie  DJiJte,  ba^  (Srröten', 
tovniTitAn^-  'rote  Snitäünbung,  JHofe',  loc-v!)«) 
'rot  mocften'f^  anorb.  rjoda,  angtf.  reodan 'röten, 
töten');  tat.  ruhro- ffür  *rudliru-,  gr.  ,^<n:!)oac 
lüie  barba  für  *bardhä  f.  '4?art)  —  rufus 'rot', 
rubidus  'buufetrot',  rubeo 'fdjaiiirot  fciii';  ir.  ruad 
'rot';  afloü.  rüdru  'rot',  rüdeti  se'erröteu';  lit.  nuhis 
rusvas  'rotbraun',  raiidas  raudoiias  'rot',  rauda 
'rote  g-arbe'.  Übrigens  Iät3t  fid)  bie  gerin.  Sippe  and) 
anö  einer  ibg.  äl*3.  rut  begreifen,  bie  in  lat.  nit- 
ilus 'rötlid)' oorliegt.  —  Slbleititngen  3i5tcl  Wl, 
an§  in^b.  rwtel  ra*telsteiu  M.,  engl,  ruddle ; 
pgl.  lat.  rubrica  in  glcid)er  '-Bcbentiing  311  ruber. 

9iotte  ey.  ou«  inl)b.  rotte  rote  '^•.  'Sd)ar,  2lb= 
teilnng';  in  ml)b.  ^Qdt  an§  afrs.  rote  '^.^Ibteilnng 
eine§  §eeres,  Jrnppc'  entlef^nt,  iüol)cr  and)  engl. 
rout  (mittelengl.  route),  nbl.  rot;  afrs.  rote  an-? 
nilat.  rutta  rupta;  ügl.  :){eiltcr. 

rotten'  QUv.  'ausrotten'  nad)  beut  älteren  iiib. 
roten.  Dkbcuforiu  311  int)b.  riuten  'reuten';  ogl. 
baier.  rieden,  fc^iueis.  ussrude  'reuten'. 

rotten  ^  3'^-  'oerrotten,  faulen',  erft  nt)b.,  oit§ 
bem  gleid)beb.  nbb.  nbl.  rotten,  f.  röfteit-. 

rottüclft^  2lbj.,  fc^on  in  in^b.  3^'^  '^'^  58eiieii= 
mmg  ber  ©aunerfprac^e  auftreteub  (nil)b.  rot- 
wal.'^flij:  im  ^Wottoelfd)  ift  9Jot  'Bettler'.  2. 
iiod)  fanbenuelf c^. 


5to|5  ä)i.  anS:  iul)b.  roz  rot/,  al)b.  roz,  älter 
iiroz  Ü}J.5J{. '9JoB,  9iafenfdileiin':  au§  einer  gerin. 
i?3.  hrüt  (ibg.  krud )  gebilbet;  ugl.  al)b.  ru^an, 
aiiglf.  lu-utan  'fdiiiavdieii,  fd)iiaiibcn',  anorb.  hr jöta. 
Nlaiim  bavf  iiioii  gr.  xoor'-'r'.'2d)nupfcn,.Slatarr{)' 
ocrglcidicii. 

'Mbt  (obevb.  ^)tubei  /"s-.  aiic-  iiil)b.  riiebi" 
ruobe,  al)b.  ruoba  ruoppa  J-  ''^JÜbe'.  C^".  tlet)= 
niing  bec-'  al)b.  2Borte§  ane'  lat.  räpa  'JJtübe'  ift 
unmöglid) ,  obiool)!  grabe  (Memüfeiiameii  (pgl. 
St  Olli,  Sfappey,  :l{ettid))  an^  bem  £at.  ins 
'.?ll)b.  brangen;  bcnii  bei  alib.  (5-ntlcl)ming  liätten 
bie  i'aute  bef-  lat.  räpa  beibel)alteu  merbcn,  refp. 
p  3U  ff  luerben  muffen,  ©egeit  (5ntlel)ining  ber 
in  J){  n  b  c  ftecfeubcn  germ.  @rbf.  röbi  fprid)t  baö 
mit  '^(blaut  gebilbete  al)b.  raba,  ml)b.  räbe  'J)Jübc' 
(fd)tuei3.  rabi ).  2'al)er  ift  uorgerm.  '^c3iel)iiiu-i  311 
lat.  räpum  räpa  ainnucl)men,  100311  iiod)  gv. 
<)('i.:iv^  (icjf  i\;  ';)iiibe',  <K'.(farn^  ()".ffr'.i'ij 
■:){ctiig',  afloü.  npa,  lit.  rop<^  ':Kübe'.  Siefe 
Sippe  fel)lt  bem  Dftibg. ;  bal)er  ift  ber  Ü^erbacbt 
ber  (i-ntlelmung  für  bie  gansc  Sippe  loie  bei 
■ii  a  11  f  nid)t  ab3iiiüeifen.  —  9{  ü  b  c  3  a  1)  1  ift  SToih 
traftion  für  mf)b.  Küebezagei  ':Kübenfd)iüan3' 
(  nibb.  zagel  —  engl,  tail,  anglf.  tsegerSdimans'). 

9lubrif  5'-  aii§  fP^t  mf''^-  rubrike  ^•-  'rote 
Xilite'  =  fr3.  rubrique,  luol)ev  and)  engl,  ruhrir; 
j  lat.  rubrica  f.  unter  3{ütcl. 

ni^lo«  9(bj.  au§  iiil)b.  ruoche-los  'nnbe= 
fümniert,  forglo-y  ju  inl)b.  ruoche  %.  'Sorge, 
Sorgfalt';  pgl.  engl,  reckless  'forglos'. 

rut^tOnr,  rnd)bar  9lbi.,  erft  nt)b.,  anö  bem 
'.iJbb.  lüie  bas  nbb.  nbl.  cht  für  l)b.  ft,  jcigt;  311 
inhb.  ruoft  '.-Kiif,  l^Mimimb'  f.  anrüdiig,  bc  = 
V  ü  d)  t  i  g  t ,  Ö)  e  r  ü  d)  t. 

5Jurf  Ü}{.  anö  ml)b.  a[)ii.  ruc  lökni.  ruckesj 
illJ.  'fdincltc  Drteoeräubening,  9htcf'.  —  rücfeu 
^]{\v.  ait-J  mllb.  rücken ,  a^b.  rucken  rucchau 
'fdiicbcnb  fortbeiucgeu':  ugl.  anorb.  rykkja'rücfen' 
unb  rvUki'  ä'f. ';1hld',  niiglf.  roocian,  engl,  to  rock 
"loicgcn'. 

rutteu  3*"J-  bom  Jon  ber  Xanbc  311  ml)b. 
riickezcn  'girren'  imb  rucku  3nterj.  Poiit  Jon 
ber  Sauber  onomatopoiet.  iöilbungen. 

SRürtcn  Wi.  (in  ber  35olfsfprad)e  burd)  ^^.^ucfel 
ueibräitgt)  au§  inl)b.  rücke,  al)b.  rucki,  älter 
hrukki  'M.  ';Kücfcn'  (got.  *l\rugja-  ift  bafür  üor= 
an§3ufe^cui;  Pgl.  afäd)f.  bruggi,  nbl.  rüg,  anglf. 
lirycg,  engl,  ridge,  niiorb.  bryggr  in  berfelbeii 
•öcbentung.  ©r.  gü/ig  'dlndcn'  ift  uiiPeriuaubt, 
locil  krukjö-  bie  altibg.  ifautform  für  3lü(fen 
ift.  (£'l)er  barf  mau  au  ^e3iel)iing  311  altgalt, 
crucion  (in  Peiniocruciuni  I  'i^erg',  altir.  croccn 
I  'Jell,  9Hicfen'  unb  ffr.  iBj.  krufic  'fidj  frümmen' 


■Kühl" 


—    :;(i; 


■Kiiiiiiiirl 


bciifcii,  luo.yi  aiid)  iiltir.  cruiicli  'Monilmiifcn'  iiiib 
niiülf.  liröao,  engl,  rick  '.tornl)aiifen'  iinb  oiiorb. 
h  n'ipii  'öniifeii*  gehört  ©.  3  ii  r  ii  df ;  3t  ü  cf  n  i"  a  t 
1.  & xat 

9Jiibc  Tl.  nu§  iiihb.  rüde  tu.  'großer  ,"sagb= 
llllllb',  a[)b.  nido  *liriu]io;  ai)b.  *nitto  lüCjl.  ll()b. 
binl.  ^{iittci  fe()lt  snfüHtg,  ift  aber  uorauSsu^ 
fetten  auf  (Mniiib  beö  gicidjbeb.  auglf.  rv[>|)a  lii-y{){^''i 
a)f.  3l)r  llrfpriing  ijt  iiid)t  )id)er,  ^umal  ftd) 
itid)t  cntfdieibeii  Täfet,  ob  h  im  Sliilaut  be§  aiiglf. 
lffiorte§  feft  fte!^t;  »uabridietitltd)  ift  got.  *nipja 
il'^  üoraii^siifefeeit.    S^agii  aiiglf.  i-odhumr:' 

^Jtubel  ?(.,  im  2rnfaiig  bes  18.  Salirbs.  a(g 
:Jsiigcrmort  aiiftrctenb  iinb  al§  fo(rf)e^  juerft  uon 
■^•rifdi  1741  gebud}t:  imfirf)erer  Ableitung  üiel= 
Ieid)t  S)imiit.  ^u  Slotte  'Sdjar'  fügl.  ml)b.  rode 
neben  rotte).  Slanm  barf  nnorb.  rlclull  '5ä{)n= 
lein  Solbnten,  fleinc  Abteilung  @olbaten'  für 
ed)t  beutfd)cit  llrföning  non  ^Jnbel  fprcdien,  ha 
«:  mobl  ,^u  n'da  'retten'  gehört;  andi  ift  'S>(x- 
uniiibtfdiafr  mit  got.  \vrij)us  '.sterbe'  nnfidicr. 

*Hubei-  (im  16/17.  ^aljrl).  md)  inubcli  51. 
nnö  ml)b.  ruoder,  n{)b.  ruodar  9{.  'Stuber';  ill 
gkid)er  23cbentnng  entfl3red)en  nbl.  roer,  anglf. 
roctor,  engl,  viidder  (got.  ''rofjr  31.  '^Tfnber'  fel)It) ; 
im  l'Inorb.  bnfür  mit  anberer  9(bleitnng  rn^do 
t'J.  'ilhibcr',  mäbrcnb  rodr  3)h  'ba§  l'lhiberii'  bc= 
bentet.  ö)Ot.  *ro-|)ra-  aU  'äl\'rf,^eng  yim  ^Inbern' , 
gehört  gu  anglf.  röwan  ft.  S^w.,  engt,  to  row, : 
anorb.  r6a,  nbl.  roeijen,  ml)b.  riiejen  riioii,  alle  ! 
'rnbern'  bebentenb.  ®ie  germ.  Sg.  ru  erfdieint 
in  bcn  übrigen  ibg.  (Spradien  in  bcr  gleid)en  33e= 
bentung  al§  ro  re  er  ar;  ügl.  altir.  raine  an?' 
*roiiiio.  lat.  re-nuis  'jHubcr'  I  ratis  'J^-tof^'l,  gr. 
:-oh-ri]c  '^tnberer'  —  roi-ijoijc  *3)reirnberer', 
losTtiög  '^Ihiber',  ffr.  an'tra-?  '^hibev'  (bn^n  ibg. 
SBg.  re  'ftofsen'  in  afloü.  rlnarl  rejati  'ftofsen', 
ffr.  ar  'treiben'?).  Übrigen^  ift  engl,  oar  '^tnber' 
au§  nngif.  ar  (anorb.  är  —  got.  *aira)  '.^)inber' 
bcr  ^{eft  einer  anbern  altgerm.  iye.u"id)nnng 
I  baran§  finn.  airo  ';){nber'j.  —  ®.  nod)  3{ i  e  men-. 

*Jluf  m.  an-5  mbb.  abb.  niof  m.  für  älteres 
*liruof  (ff)  ';)hif';  entfprcd)cnb  got.  lu-ops  2}^. 
'')hif,  @efd}rei'.  —  rnfcn  ^ttu.  an§  mbb.  mofeu, 
af)b.  ruofan  'rufen';  entfprcdienb  afiid)f.'lir6paii, 
nbl.  roepeii,  anglf.  liropan  (engl,  feblt)  'rufen'; 
bafnr  got.  liropjau  -  abb.  raot'en,  mbb.  rüefpii 
jcbw.  3to.  in  glcidier  2?cbeutuug.  /\-ür  bic  germ. 
Ä^ä-  liro))  fef)lt   ancMoürt^   i>ermaubi)d)aft. 

rügen  S^'^->  \^^^  luenig  üolfsüblidi  in  i^aicvn 
Scbmaben  Sdimeij  (mirb  audi  uon  9Jfaa(cr  1561 
nid)t  iiergeidinet)  unb  überhaupt  mobl  in  Ober= 
beutfd)lanb:  S?utber§  rügen  mirb  fcbon  152H 
in  ?(b.  '4.H'tri-5  '.i^a^Ier  iMbelgloffar  mit  „fd)änben, 
Sdianb  entbeden"  überfeßt.   (5>?  beruht  auf  mbb. 


rü(!<;-eii,  abb.  ruüf-x'ii  'auflagen,  befd)ulbigcn, 
tabeln'  für  ältere?  wrogjan:  pgl.  got.  wrolijan. 
afäd)f.  wrogian ,  auglf.  wrogaii  'auflagen ,  be= 
fdinlbigen*.  ©ogu  nlh^.  9Jügc,  mhb.  rüege,  got. 
wrohs  'hinflöge',  afädif.  wrulit  Streit',  anglf. 
wrolit  '2luflage,  (Streit,  S.^erbred)eu'.  Xie  got. 
lyormeu  mit  h  mcifen  gegenüber  bem  fouftigeu 
g  auf  ibg.  k,  ba§  bem  grammntifdicn  iBL'd)fcl 
bon  h  :  g  unterlag.  (Sine  ibg.  2B3  wrok  wrAk 
bleibt  nod)  gu  finbeu. 

Wu'^c  ?y.  au§  mhb.  ruowe,  abb.  ruowa  ^•. 
':)}uhe'  (baueben  mhb.  räwe.  ahb.  rawa  in  glcidier 
23cbeutung);  ogl.  anorb.  ro,  anglf.  rnw  g-.  '3{uhe'. 
©ot.  *r6wa  (  mit  bcr  9(blautsform  *r<' wa  i  berft 
fid)  genau  mit  gr.  itxoij  'Jlblaffen,  iHufhoreu, 
Jfiaft'  au§  ibg.  rowA:  bie  bariu  enthnltenc  S,v 
ro  ift  mahrfdieiiilidi  mit  ra-  in  uhb.  Staft  0cr= 
manbt;  bod)  madit  bic  oon  2uther  gcbrauditc 
oftmb.  iJiebeuform  ))}  u  g e  ©diiuierigfcit.  —  r  n h  e  n 
^hv.  au§  mbb.  mowen  (raweu),  ahb.  ruowöii 
(räweni  'rubcu':  2)enom.  gu  Sfubc 

Jlu^m  Wl.  an<^  mhb.  mom  (ruoni  WL  '^fubm, 
®bre,  Sob',  ai^b.  ruom,  älter  liruom  äli. ;  ügl. 
afädif.  lii-om  dJl.  'JJuhnt',  nbl.  roem.  9lu§  Sog. 
liro  ftnmmeu  in  glcidier  2?ebeutung  mit  anberer 
'Jlbtcitung  anorb.  lirodr  9JL,  auglf.  brej)  'IK. 
':Vinbui',  abb.  liruod-  niod-  in  3"fammenfet3ungeu 
loie  JWubolf,  ^{obert  uftu.;  bagu  got-  bru- 
[•eig-s  'fiegrcidi'.  2)ic  germ.  2B,^.  Uro  beruht  auf 
ibg.  kar  knt,  moju  ffr.  kir  'preifeu',  kirti  '^tuhm'. 

9htl)r  Iv.  a\\§  mhb.  mor  more  ^.  '33audi= 
flnfs,  dinhv',  eigtl.  'heftige,  eilige  33emeguug':  gn 
ruh  VC  u;  Pgl.  mhb.  mortraiK^  '?lbführmittcr. 
Xk  allgemeine  i-^cbentnug  'heftige  2ieuiegung'  be= 
mabrt  nodi  bie  3ufammenfel5ung  Slufmhr. 

VÜIjVCn  3tlü.  au^  mhb.  rüoren,  ahb.  ruoreii 
'tu  23emeguug  fei5eu,  antreiben,  aufrühren,  fidi 
rühren,  anrübreit,  berühren';  ngl.  afädif.  liroriaji 
'bemegen,  rühren',  nbl.  rocren,  auglf.  breran 
(ba;?tt  anglf.  hroroniüs  '^-lebermaite',  engl,  rear- 
inoiisoi,  aitorb.  Imrra.  3Babrfdieinlidi  ift  got. 
*lir6zjan  iiorau§,sitfel5eu,  momit  niclleidit  lirisjan 
'fdiüttelu',  aitorb.  Iir.-.ss  'fdineU'  Periuaiibt  finb. 
©.  3lubr.  2)ic  germ.  SBv  brus  (ibg.  krasi  fehlt 
anemärts. 

vülpffii  S^w.,  erft  uhb.,  baneben  im  altern 
9Hlb.  rüUeu:  bunfleu  Urfprnngä.  Sodi  fdieint 
fpät  mhb.  rülz  'roher  l'cenfdi,  33ancr'  oerumubt 
,sn  fein. 

5Hum  !'(.,  im  18.  3'ihrb.  auc-  engl.  niui.  100= 
her  audi  iifrj.  rlmm  mm.  ''Ulan  ficht  alS  Cuelle 
irgcnb  eine  amerif.  Spradic  au ;  früher  gott  mit 
Itnredit  ffr.  roma  'Saffer'  al§  Cuelle. 

\>hUin»c(  11?.,  erft  uhb.,  liadl  nbb.  nniiniel 
',V)aufe',    nbl.  romnipleu  'burdieiuauber   merfen', 

39^^ 


VllllllH'llI 


;  \{  )S 


nijti'ii 


rmiimi'l-zu  'l>iiid)iitnlcl)',  f.  niiiipclii.  iHiidi  in 
bei  i'c^clltlIlll■J  'i?ävm'  idiliciu  licl)  Ill)^.  :)!  ii  m  m  cl 
011  llM.  loniinok'ii  'vailclll,  tofcil,  faiticu"  clU,  lUüilI 
iun1)  oiiorb.  rvinja  'liiniicir  sn  lielicii  ift. 

rumpflu  3t>D.  rtllö  ml}b.  rumi)elii  'laiilicil, 
poltern,  iicrän)d)üüll  fnüeu';  iüol)I  loegen  bcäi  p 
al'?  CMitciif.:i8iIbuiU3  311  faffcit;  i)i](.  miftelciuil. 
rouibk'ii.  Cltnl.  to  rumlilo  ill  nlcidiev  '-Bcbeiltltllil : 
bii;,!!  mit  iHiiiiIcidjimii  oon  ml»  'jii  nun  iibl. 
roimiK-lon  'liiniicii':  bal)cr  ift  ^){  limine  l  'C^k 
liimpel'. 

"Hümpi  a't.  am  nil)b.  (nib.)  rumpli  i)J. 'Oiuiiipf. 
i.'eib';  bafür  galt  im  oberb.  Sl}^b.  botech.  alib. 
butuli  (aitijlf.  bodig.  eiUlI.  l)üdy).  )Bc\i.  llbb. 
lunip.  llbl.  i'uiiip  '^)ilimpf',  llüttcleiigl.  rumpc, 
citi;;!.  runip  '^htlUpf,  >2teitV,  iiDvb.  mmpr  'Steif?'. 
Cb  ücniumbt  mit  vii  mpf  e  iiV 

ntmpfen  ^<}tn).  am  ml)b.  rüinphen  'riimpfeii, 
iiin.iclii]  mad)eir,  al)b.  *rumpfL'n  fef)It:  bnfüniljb. 
rimpfaii  (mljb.  rimithcii)  'äu|ammen5iel)cii,  villi: 
aeln':  lli]I.  nbl.  rimpclen  'i-lUIJclll' linb  rumpelig 
'l}Dli)end)t'.  2;ie  Sippe  ()nt  faum  h  im  l'liilniit 
pev(Dieii  tioi^  ber  nid)t  aiisu5iueifeliibeii  nncilf. 
hrympelc  '^Kuiljer  llllb  geliriinipoii  'lim,H>(ij]', 
ba  audi  j,'enirapcn  'iictriimiiit'  im  l'liigif.  Dl)ne 
h  im  iHiiIaiit  Dcseiigt  ift.  ,'yiiv  gcim.  Sj.  rimp 
(\}qL  nod)  engl,  rimplu  rumple  '^-altc,  9iini5er, 
nbl.  rimpel  'iHunseD  I)üt  man  gv.  {x'-injoc 
'fniinmer  Sd)nabel  ber  :){nnbticre'  ^nge^ogen,  fo: 
lüie  f)kiijionai  'nm^crirren'  —  ouik/  1,  'friimmer 
Xold)'. 

rimb  2lbj.,  feit  bem  15.  3al)r[).  nilgemein 
üblich  aus  feltenem  mf)b.  nint  ((5jen.  rundes  1 
3(bi.  ruiib':  entfef)nt  aii^  frä.  rond  (=  lat. 
rotuudusi,  iDolier  and)  engl,  round,  nbl.   rond. 

^utibe  /"y.  aus  g(eid)beb.  frs.  ronde  fiirs  üor 
bem  yujä^r.  Umq  cnt(e()nt  (and)  ,yinäd)ft  nod) 
als  ronde  ronda  bei  P.  2ßaUl)aufeu  1617  Corp. 
Milit.  108.  118;  bei  @rimmel§r)aufcn  1669  @tm= 
plic.  IV,  9  im  $Iiir.  3lnnbeii). 

9tunc  5-  '•  rannen. 

!Munßc  5.  ans  m()b.  mnbb.  runge  5y.  '2Bagen= 
runge',  ein  mb.  nbb.  Sßort,  feit  2d)otteI  16G::5  ge= 
lnid)t,  aber  bei  ©caaler  1561  nod)  fef)(eub  1  öftreid). 
bafür  Wupf,  fonft  oberb.  l^fipfc);  Pgl.  got. 
Iirugga  '^.  'Stab',  anglf.  hrung,  engt,  rung 
'23alfen',  fpej.  'bie  ben  Sd)iff§boben  bilbenben 
Cuerbalfen'.  2tl§  «runbbebeiitnng  mnfe  'Sparren' 
ooronsgefegt  tperben,  loesbalb  iseripanbtfdiaft  mit 
nf)b.  5Ring  ^hjeifelbaft  ift. 

'Witnfelrübc  ^.,  erft  im  18. 3a[;rl).  auffommciib ; 
bunflen  Urfprnngy.  3m  ölteren  W)b.  bafür 
JR  a  n  g  e  Tnoc^  in  ber  Söetteran)  —  oberb.  9i  a  n  b  e 
(in  ber  Sditoeij,  in  Sd)ipaben  nnb  93aiern). 

t  9lntifa  W}.  'nngefd)(iffencr  2>?cnfd)',  bei  g-vifd) 


1741  alC'  ^)(iiiicui:-.  gcLMid)t  nnb  in  bicfcv  latiiü- 
tirenbcu  Jsoxm  fd)on  im  16/17.  CmiIhI).  bezeugt: 
eine  niiflare  ^ilbnng,  oielleidit  aitö  ber  Sd)ülcr= 
fprod)e  ftammcnb  (gii  ital.  roncure 'id)nard)en"c' ). 
rüiiftig  iHbi.  in  bintrünfti  g  am  mhb.  l)lu(.i- 
runsce  -runs  2Ibj.  'blutig,  IPllub'  ili  mlib.  ahb. 
bluot-ruiis  '33Intfliif5,  blutige  ffinnbe'.  runs  ift 
2(bftraftbilbuiig  311  rinnen;  ug(.  got.  runs  ((ikii. 
runsis  I  'i'auf,  runs  blö])is  ':ölntflllf5'.  Jal)cr 
nod)  nbb.  (bial.)  'Kniia  'Sauf  bec--  äBaffere-'. 

9tUU}Cl  5-  '!"'-'  'l'f)^'  i'iiiiz<'l,  fll)b.  runzilii  ,v. 
':)hui3cr:  3)imin.  311  al)b.  runza.  in[)b.  runze  '("v. 
'Dhinsel'.  'L^lnf  (vjriinb  Pon  anorb.  hrukka.  inl)b. 
runkc  llllb  engl,  wrinkle  'l'ünUäel'  (auglf.  wrincle  I 
ftebt  af)b.  runza  für  '''wrunkza  'wrunkta  mit 
2)imimitipfiiffi)r;  iu'rlnft  bcy  Wntturnls  ift  forrcEt 
lüie  in  ii^lil?  nii5  *l)likz,  Seil 3  am  "^b^nkz. 
2luf5crbalb  beö  (^crm.  pg(.  lat.  rüga,  lit.  rükti 
'ruii3lig  uierbcn',  raükas  'rlhmscl'  ff.  nod)  raub). 

9Jüpfl  11^ ,  in  ber  beutigen  iBebeutung  feit 
Sdiottcl  1663  pielfad)  in  ben  'Jßbb.  Pcr3eid)net: 
eigtl.  baier.  ,^tiir3foriu  311  i)iupred)t  ibaber  'Rü- 
pel ;)iüppel  al«  Juniiliennamc);  loegcii  iibn- 
lidjer  26ortgcfd)id)tc  Pgl.  iUei3c.  ÜSat)rid)eiiilid) 
gab  3ur  2luöbilbiiiig  ber  'öebentnng  Poii  ))t  ü  p  e  l 
ber  Stued)t  ytupredjt  3lnlaf5,  iu  beffen  Öeftall 
fid)  3Jia§!ierte  rol)  nnb  grob  bcnabmcii. 

riHnfeil  SttP-  am  mbb.  rupfen  ropl'en.  ^uteilf. 
3nraufen:  entfprcdienb  mittelengl.  rippen  (nnglf. 
*ryppan),  engl,  rip  'reifeeu';  basu  ruppig 
'lumpig'  uadi  nbb.  ruppen   für  oberb.  rupfen. 

'Jtüjiel  m.  am  mf)b.  rüe.?el  m.  'Müi]d';  ul)b. 
mit  Stürsung  be»  eigtl.  StamniPofal§  loie  in 
1  äffen  au§  mbb.  la^en.  )>{tj'i>.  -'"ruo^il.  älter 
*wro^il  fiiib  iinbeseiigt.  'i>gl.  bie  ol)ue  bie 
l-2lbteiliiiig  gebilbcten  gleid)beb.  auglf.  wröt,  oft= 
frief.  wrote  'iHüffel' ;  ferner  al)b.  ruozzen  'bie 
CSrbeanfiPÜt)leu,  aufreißen',  ubl.  wroeten'ipüblen', 
norbfrief.  wretten  'lPÜl)leil',  nnglf.  wrotan  yf.i'6- 
tian,  engl,  to  root  'müblen  ipie  Se^toeine'.  ^ie 
germ.  2B3.  wröt  'auftuüt)len'  (3iüffel  eigtl.  'bie 
aufipüblenbe  Sd)naii3c  bc§  Sditoeiiiee' )  aii§  Por= 
germ.  wrod  (bod)  f.  2Snr3eh  ift  Pielleid)t  mit 
Int.  rodere  'uiigeu'  iirperipaubt. 

1 5lüftc  5-  cim  fpät  mlib.  rust  ^•. ';Hnbe,  ^iafi', 
einer  bem  9lbb.  entftammenben  !9kbeuform  boii 
3laft;  pgl.  nbl.  rust  '3{aft'. 

ruften  l]i\V.  am  ml)b.  rüsten,  abb.  rüsten, 
älter  *hrustjan  'ruften,  bereiten,  fdimücfcu  ;  pgl. 
nbl.  rüsten,  anglf.  liyrstan  ( für  *hrystan)  'au^= 
ftatten,  fdimücfen':  3)euom.  sn  nbb.  rust '^Jiüfning', 
anglf.  hyrst  '3ierrat,  Sdimitcf,  ^Jüftung',  bie 
felber  äjerbalnbftrafta  311  einer  germ.  2Ö3.  hruji 
'fdimütfeu'  finb;  pgl.  anglf.  hreodan  'frfimüdeu', 
anorb,  brjocta  'läiibcrn,  ein  Sdiiff  entlabeu'.  Ob 


iiiltiii 


—     ?,()9     ~ 


liutcvlut 


111(111  VI  bicl'cv  3B-V  liriil'  aiidi  (\cx\\\.  *hri)ssii- 
')Ho\i'  iil?  '-l^avti,,.  Hilf  t:i-  im  5iiiiic  UDii  '(^c- 
idimiirftcö'  i^ieheii  ^arr^  iiifofern  c?  2cfuiiiicfnfi]cii= 
Üaiib  iftV  Xic  ncviii.  iBj.  liru|i  i  au?  ibiV  knitli 
kruf:')  Ijat  ninu  —  troW  mit  llmecM  —  in  gv. 
y.r/.oijr.'iaai'n^-  'au^cjeviiftet',  y.noiafro)  'ruften', 
y.öovU-  '§clm*  lüiebcrcrfeiiueii  iDoUeii;  bocf)  ift 
bereu  siDctfilbinc  SBj.  y.oov!)-  mit  bcm  ciufi[= 
biiicii  gcrm.  liru|)  iitdit  511  oereiiiiflcu.  —  ®.  nurf) 
('•Jcrüftc. 

vüftift  :.'(bi.  iiiic-  iiidb.  rüstec  'riiftifl,  dciiinct', 
iihb.  ni^iig  'bereitet,  (le)dimüctt';  lucgeu  bor  ^e: 
beutuuööeiitiüicfdiuci  iii]I.  fertig,  niicf)  cutrüftet. 
'*(uorb.  lii-au^tr  'tapfer,  tiicf)ttg'  liegt  feruer. 


'HiiiH  m.  m^  ml)b.  al)b.  11.03  9Jc. '^)i im';  Dflf. 
iib(.    i-oet   'jHuf?'.    ''Mb.  sur,   engl.  sout.   nnglf. 

>tit  ';)iiif3'  fiiib  faum   uenuaiibt. 

9{«tc  ?i.  aue  mlib.  niote.  a()b.  ruotd  ^•.  '(sjcrte, 
Dhite,  gtniige,  ä"i{ef5ftange  für  Waße';  entiprecficiib 
afäctlf.  ruda  ;y.  'StreU,V,  nbl.  roede  'llfute,  Mi]): 
ftnitgc",  anglf.  rod  ^.  '^reuj',  engl,  rod  roud 
'^){ute,  Sh-eiiv.  @ot.  *ioda  ^■.  'Stange,  l^fafil' 
fcl)lt.  (5in  üorgcrm.  rädha-  läfj  fid)  fonft  iiid)t 
aiiffiiibeii;  ober  ift  tat.  radius  'Stab'  urüenuanbt  '< 

rutit^cu  ;]m.  am  fpät  mbb.  rütsrdion  'gleiten  ; 
''lebenfürm  hi^n  nif)b.  rützen.  'isicKcidd  gehört 
e«  vir  gleidjcn  ii^.v  luie  rütteln  ,  rütten  (i5er  = 
r  litten)   -=  m[)b.  rütteln  riitfi'n  'fd)iitteln'. 


H 


Sttttl  Ul^.  alte  ml)b.  alib.  sal  dTi.))}.  '^aw'c, 
Sani,  ^aüc,  nieiftene  nur  einen  ©aal  entljalteu: 
be«  (^ebönbe,  bef.  vtm  gefeüfdiaftlidieii  i^er= 
einigungeorle  bieucnb';  aiädif.  s^li  TL  '©ebiiube 
nur  an«?  einem  grDf5en  Saal  beftefteub'.  3'»  5ffib- 
l'ljäd)!.  finbet  iidi  bafiir  aud)  bie  '^eseidinung 
soliluis  'Saolliaii«';  anglf.  s^le  salor  ssel 'öaCe, 
'i^alaft',  anorb.  salr  Wl.  (altgerm.  salaz  saliz  9?. 
barf  üoransgefcBt  werben j.  2;a§  @ot.  bema^rt 
nur  bie  ftammberiDanbtcn  saljan  'Verberge  finben, 
bleiben  iinb  saliljwüs  J^.  5)ßl.  'öerberge,  Speife- 
Vmmer'  =  al)b.  s^dida  5-  'iöübnung',  inf)b  s^lde. 
Urbcrmanbt  fiiib  aflou.  selitva  5.  '2BoI)nuiig' 
unb  selo  9?.  'iöof,  3)orf',  lat.  solum  '^Boben, 
Örunb'.  —  Set  germ.  Sippe  entfprang  bie  ronian. 
bon  ital.  sala,  frä.  salle  'Saal'. 

*aot  5-  fliiö  tnbb.  ahh.  sät  ^•.  'bac^  Säen, 
bie  l'luSfaat,  Saat';  eutiprerfienb  afäd)f.  säd  91., 
nbl.  zaad,  anglf.  saed  9J?.9i.,  engl,  send  'Samen, 
Sflnt',  anorb.  saede  uiib  säd  9?.  'Saat',  got.  nur 
in  mana-se|)s  J.  '9){enfcf)f)eit,  3Be[t'.  5lltgerin. 
se-di-  unb  se-da-  finb  9(bftvaftbilbungen  vi  ber 
in  fäen  unb  Sa  ine  eutf}altenen  uralten  SSg. 
se  'fäen'. 

Säbtl  Wh  um  löUU  auffommenb  unb  1510 
ale  ucnmübifd)e-S  A-rembmort  in  33aiern  i,„3liu 
ncme  Öebidit")  oerfpottet,  vmärfift  alö  Sa  bei, 
Scbcl  (bei  9}}aaler  1561),  Sei  bei  (bei  £)au§ 
Sac^g):  mit  ben  gleic^beb.  fr^.  engl,  sabre  nnb 
ital.  sciabla  au»  bem  Often  ftammenb.  2:ie  flau. 
'Borte  mie  ruff.  sablja.  poln.  szabla,  ferb.  sablja, 
fomie  Ungar,  szäblya  id)eiiien  felber  l'elintrorte 
,Vi  fein. 

Sfibcnbaum  f.  S  eben  bäum. 

Sai^e  5-  fllt'5  iiiÖb.  Sache.  al)b.  saliha  >y- 
Streit,  Streitfadje,  J}{erf)tgf)anbe(,  9rngetegenfieit, 


Sad)t,  lU)iid)c,  Wrunö':  in  glcid)cu  ^eoeutuiigeii 
entfprcdjeu  anorb.  sok  ^'y.  nnb  afädjf.  saka  ^■.•, 
Pgl.  iibl.  zaak  Tiiig',  anglf.  sacu  'Streit,  'Jeljbe', 
engl,  .sake  'llrfadK,  Öriinb',  got.  sakjö  a-. 'Streit, 
3änterei'.  Xie  Sippe  gebiert  vi  got.  Hakan 
'ftreiten,  laufen',  anglf.  sacan,  afädif.  sakan.  abb. 
salihan  'tabetu,  fdielteu;  bor  @erid}t  ftreiten". 
2B3.  sak  'ftreiten  bef.  oor  ÜJeridit'  ift  bem  ©erin. 
eigentümlid).  '.Bearfitiing  berbient  bie  ii<cbeutuuge= 
entmidlung.  2^ie  allgemeine  '.J3ebeutuug  'Sad)c' 
ift  iiingere  ©ntmicflung  am  ';Hed)tefad)e,  Streit*, 
bieitod)  in  nbb.  Sacfimalter  '9ted)tc-bert{)eibigcr' 
(f.  nod}  äB  i  b  e  r  f  a  d)  e  r)  ert)alten  blieb.  2)ie 
alte  5Werf)t§fprad)e  ergab  auo  ber  le^teren  :^e= 
bentuug  bie  erftere. 

fnrfit  *Jlbj.,  erft  nbb.  ibem  Cberb.  fremb),  an% 
nbb.  sacht:  ogl.  nbl.  zacht  (tüegeu  nbl.  nbb.  cht 
am  ob.  f t  f.  S  di  a  cö  t) ;  es  ift  —  hb.  f  a  n  f  t ,  beffen 
9faial  fd)Ou  in  afäd^f.  safto  9(bb.  'fauft'  berloren 
ging.  Seit  .s!)elDig  1611  unb  Sd)ottel  1663  luirb 
f  a  dj  t  gebndit,  bringt  litterarifd)  aber  erft  im  18. 
3alirli.  bitrd)  fbei  Öutlier  uubeseugt;  Perein^elt 
9JJat()eiiu-3  1562  Sarepta  219 '■  faditej. 

«ttcf  äW.  aii§  gleidöbeb.  nibb.  al)b.  sac  (Wen. 
Sackes)  9JJ. ;  eutfpred)enb  got.  sakkus  9JJ.,  anorb. 
sekkr  9.1^,  anglf.  ssecc  Wi..  engl.  sack.  iibl.  zak 
in  gleidier  ^öebeutung:  gemeingerm.  L'ebntuort 
aus  lat.  Saccus  (=  ital.  sacco,  frj.  altir.  sact. 
ba§  mit  gr.  orÄy.y.n^-  bem  !t)ebr.:pböui3.  sak  eut= 
fprungen  ift.  2)a»  (at.  ÜBort  ift  burdi  ben 
.Staubet  ber  röm.  .^anfleute  fel)r  früb  (fdjon  v> 
(Saefarö  Seit  V)  vi  »nt'  gefommen,  etma  gleidi^eitig 
mit  :?lrd)e,  ^ifte,  Sarg,  3  Are  in. 

fotferlot  3ntcrj.,  erft  fpät  nbb.,  nod)  frj.  sacre 
noiii  de  Diou  umgemobelt ;  bafür  mit  G-ntftelluiig 


llH'l 


;nllnibi'v 


j  n  l'  \i  c  V I  0 1.      2  a  d  c  v  in  ein    1 1  a  p  v  c  v  m  o  ii  t ) ' 
IUI-:-   s;iiTainoiinini.    bn-S   'Ghviüi   i.'ci(.1iiuiiii'  be^ 
scid)iict. 

fncu  ^tw.  ail§  m\)\>.  siejen  sRMi .  abb.  säen 
'tlicii'  (aus  mfprfll.  säjan  cntüiniiiiicii);  ii(\[.  got. 
saian,  miovb.  sa,  attglf.  sawaii .  cnc\[.  to  sow. 
iiM.  znaijoii.  aiäd)|.  säiaii  in  t]lcidKr  i-^cbcntnnn. 
Tic  nn'ni.  2Ö3.  s("'  ')äen*,  bic  nodi  in  5  not  nnb 
5aiuc  '^IMeitnitficii  seicit,  tft  bcii  lucftUdicu  3iibo: 
iicviiiancii  flcmeiitfam;  «fll.  Int.  2B3.  sc  in  se-vi 
sa-tuiii  se-men  (Int.  sero  tft  rebllpl.  ^tU'ä).  für 
*Äi-sol  iinb  altoln  seja  (setil  'fäcn',  lit.  soju 
I  seti )  'jiicn'. 

Änfrnii  i'i.  cim^  nitib.  satVä»  i'i.;  bice  nadi 
fr.V  Safran  1  üg(.  engl.  saftVan  I  —  itill.  zaffe- 
raiio  ailC'  gleidlbeb.  axab.  zafarAn. 

Snft  2IJ.  aiic-  ml)b.  saft,  gciüöbiilid)  uil)b.  af)b. , 
saf  ((Seil.  safFes)  9?.  'Saft';  cutfpvcd)enb  aitglf.  j 
s;»']>  9i.,  engl,  sap  'Saft',  nbl.  nbb.  saj).  llrber^ 
umubt)d)aft  mit  lat.  sapio  (ol)b.  s.>ven  Seppen, 
ml)b.  s^ben  'luafimclimcn' I  nnb  sapor  ift  megen 
aiiovb.  sat'e  Saft'  bentbar,  iniofern  eine  ibg.  2Ö3. 
(<ap  sab  (ügt.  ffr.  sabar  '^leftav'i  niöglid)  evfdieint 
(bagegcit  gr.  ottÖ^  'Saft',  nflon.  sokfi  fiitb  fern 
SU  baltenj.  3)ic  fievrfdicubc  SInfidjt,  angif.  ssep 
nnb  abb.  saf  feien  (^-ntlelinnngcu  an§  Int.  sapa 
'li?oft)aft',  ift  lunbrfdicinlidiev  mit  ')?iiiffidit  nur 
anberc   hit.  i'clmmortc  mie  9J(oft  uiib  52  au  er. 

Sngc  %.  an§  ml)b.  sag-c,  nl)b.  saga  ^•.  'iWebc, 
lUueffnge,  (i-r3nI)Utttg,  @erüd)t':  2Ibftrnftum  gu 
fagen  tüie  angIf.  sagu  ^y.  (su  s(^>ogaii),  engl, 
saw  'iHiiefprud),  Sage'.  —  fagen  ^t\v.  nu§  lu^b. 
sagen,  al)b.  sagen  'fageu';  entffiredicnb  nfäd)f. 
svggian,  nbb.  seggen,  nbl.  zeggen,  nngif.  Slo- 
gan fn»?  *3agjan ).  engl,  to  say ,  nnorb.  spgja 
'fügen'.  @ot.  *sagan  fel)tt  mie  jebev  nubere 
SBiirscIangeliörigc  i:n  @ot.  überlianpt.  (^erm. 
sagai-.  und)  bcr  9JcgcI  bes  grnmmatifdieu  ißedifcl§ 
au«  ibg.  sokey-  entftanben,  bat  nnbc  iU'rmanbte 
an  lit.  .sakyti  'fngen'  (sekmfi  't^r^äblung'  —  pa- 
-saka  'SDJiirdien')  nnb  aflon.  soi'-iti  'auäcigen'; 
ba^u  fügt  man  nitlat.  insece  'ergnble'  (in-sec- 
tiüiies  '(Srääblungen'i  fomie  bie  gr.  2ö,v  (n-n  ary.f 
in  rvvf-TTir  für  hr-a^vr,  r-rvi-fn  'fnge,  fngt'. 
S^aucben  meift  alttr.  sagim  saigini  'idi  fpredie, 
fagc'  auf  eine  Inutnevmnnbte  Si))Dc  bin.  —  3m 
;Homan.  finbet  fidi  nur  eilt  Scbnmort  biefer  Sippe: 
pgl.  fpan.  sayon  '@crid)t§Diener'(  eigtl.  'SprcdKr'). 

Söge  jV-  'lU^  xn\)h.  sege  sage.  nbb.  sega  saga 
?y.  'Säge' ;  pgl.  ubi.  zaag.  angIf.  sage  sagu  (?., 
engl,  saw  'Säge',  auorb.  sog  ^.  (got.  *saga  '}^\ 
feblt):  mit  nngIf.  seeg  'Sdjmert'  nu§  sag.ja-  nnb 
nngIf.  sigfTe  si<te  (engl,  sc.ythe)  'Senfe'  aii§  *si- 
gijjo  I anorb.  sigctri.  fomie  mit  ber  Sippe  uon 
Senfe  abgeleitet  nits  einer  ibg.  2B,v  sek  :  sok, 


UiO.ill    lind)   Int.   scrare  'idincibcn',   sccmis  'iH'il'. 

2!a§  ä  Poii  Säge  bcrnbt,  mic  bie  neneren  nlcm.: 
fd)mäb.  3)ialefte  lebren,  auf  e :  ey  beftebt  alfo  bcr= 
felbc  Jlblnnt  j;n)tfdien  nbb.  sega :  saga  mic  ^mi^ 
fdicn  abb.  rehho:  nuglf.  racu  (f.  9? c dien)  ober 
jmifdien  'i'hiden:  engl.  neck.  3ii  tici-"  i^?!-  2B3. 
sok  sok  geboren  nii?  bem  (Mcvnt.  iiodi  nbb.  salts 
'Sdimcrt'  (f.  -iüJeffer)  nnb  biellcidU  nbb.  s("'li, 
inbb.  Sech  'i^fUtgld)anr'  (bod)  f.  Sid)el). 

Snfjlbaub  9i.  feit  bem  16.  3af)rb.  bcn'ugt 
neben  unb  für  eigtl.  (fo  nod)  nm  älJittelrbciu) 
selb-end:  bic  gleid)beb.  nbl.  zelfkant  unb  cugl. 
seivage  ftiiumeii  sn  nbb.  seifkante  uiib  C5gge 
(f.  (5-gge').  2)ie  nbb.  5lu§fprnd)c  fd)cint  nne 
bem  33öbni.  5n  ftammen.  3ii  Dber|nd)fcn  gilt 
Snbllcifte,  in  Öftreid)  Xudi^cnb,  in  ber 
Sd)meis  6-  n  b  i  (am  3hdax  $  r  a  i  f  e  I ,  im  .s^eiineb. 
Speibclj. 

Saljne  ^■.  auy  fpät  mbb.  (inb.  nbb.l  sane  a- 
'Sabue';  pgl.  iibl.  zaan.  llrfpriinglid)  geborte 
bn-?  '^iHirt  U'obI  niid)  bem  Cberb.  nn,  mic  bic  i?tb- 
Icitiing  Senne  ^cigt  (für  Snbuc  gilt  jetU  oberb. 
mb.  3{nb  m,  fdimci;,.  nud)  mJel,  nbb.  (Vlott  unb 
Sd)iuant).  5JJit  'JUicffidit  nuf  öftreid).  „bne 
Dberft"  für  JRnbm  (Pgl.  engt,  head  of  milk) 
bnrf  PieUeid)t  au  ffr.  sänu  *§öbe'  gcbad)t  merbcu. 

Sfttte  5s-.  an§  mbb.  seite  SJl.^-.,  abb.  selta 
5.,  seito  M.  'Snitc,  Strirf,  ^^-effel';  Pgl.  nbb. 
seid  3t.  'Stricf,  Sd)liuge',  nngIf.  sada  lU.  'Stricf, 
Sd)linge':  2lbleitungen  tuittelft  eines  ibg.  t-Suf= 
fijes  au»  ber  germ.=ibg.  2B3.  sai :  s!  'binben',  bie 
and)  in  Seil  porliegt;  Pgl.  nod)  nnorb.  seimr 
iR.  'Snite'  (got.  *sai-nia-),  nnorb.  sfma  Ti.  'Snitc', 
nnglf.  sfma,  nfäd)f.  simo  Tl.  'Stricf';  bn^n  gr. 
i-uäc  ';)iiemcn',  ffr.  2Bs.  si  (sA)  'binben,  fefieln'. 
'  3u  9(blcitnng  fteben  bem  germ.  SBortc  ^nuädji-t 
nflou.  sr-ti  5y.  'Stricf'  nnb  lit.  saitas  W.  'Strirf'. 
2Begcu  bcr  Porgerm.  SlVv  s!  sai  f.  nod)  Seil. 

=fol  in  SJHtbfal  f.  fclig,  nud)  Jftntfel. 

Solninanbcr  W.  nn§  mbb.  Salamander  Wi. 
^■.  'salamandra'.  —  2!er  llrfpriing  bc§  ftubcitl. 
Snln  Uta  über,  bcr  cr)"t  in  bieSüer  ober  40  er 
Snbrc  nufcrcci  3abi^f)§-  fällt,  ift  fcbr  umftrittcn. 

Saint  M.  nuy  fpät  inbb.  salät  Wl.:  Sebniuort 
nn§  glcid)bcb.  ilnl.  salata  insalata. 

SalDaber  9)?.,  erft  früb  nbb.  (ber  nlteftc  SBelcg 
ftammt  aM  bcu  Epist.  Obscur.  Vir.),  mirb  mit 
llnvcdit  ans  einer  3e"cnfer  Sofaltrnbition  erflärt, 
bereit  .'pclb  ein  bortiger  söaber  Pom  '.?(nfang  bcy 
17.  3abrb'o.  mar,  bcr  feine  (^5äfte  mit  fdialcu  (Sr= 
ijäbluugen  nnterbielt.  'iüelmebr  bentbt  e^  auf 
älterem  S  c  e  l  b  n  b  e  r ,  momit  bcr  Ötr^t  ber  Sf rnn-- 
feubäufcr  beseid)net  nnirbe:  mbb.  sel-bat  mnr  ba-J 
33nb,  bac-  man  für  fein  Scelcubeil  allen  rrt'j= 
1  ariuen  ftiftetc. 


3  aide 


;;ii 


3ainottu] 


Saide  5-.  au»  fl(cid)lu'b.  lllf)b.  salbe,  a[}b.  salba 
(^. :  gcnieiiigerni.  iyescidjiiimg;  ugf.  ojöitf.  salba, 
ubl.  zalf,  aiigl).  soalf,  engl,  salve  fgot.  *.salba 
A-.  ift  all  eifcf)lieBcn  aii§  salbön  'falben',).  2)ag 
gevni.  salbo-  an§  üovgerni.  solpa-  .ift  mit  gv. 
a/.;i(/(<)  üöllig  unüciiuanbt;  üielnic()r  ftcl)cn  gr. 
f  Ä770C  'Ct',  fAyov,'  'i^nttci',  ö'A;?//  'Ölflafdie',  ffr. 
.sarpfs  SW.  'Sd)nialä'  —  srpia  'fett'  nat)c. 

Snlbci  '•M.  an^  mf)b.  salbeie  salveie,  at)b. 
salbeia  salveia  ^f.  ^=  lot.^roui.  salvia  (frä.  sauge, 
Juoiou»  engl.  sage). 

t  ©olburf)  5i.  an§  nil)b.  sal-biuich  '•)}.  'Ihfunbcii: 
bud)  für  bic  ju  einer  (^enieinfdinft  geböuigen 
©rnnbftücfe,  (i-infiinfte  nnb  Sd)enfiingen'  5U  nil)b. 
sal  Jy.  'red)tlid)e  Übergabe  eine»  Ointeis',  ba-ö  mit 
mt)b.  sal  'iül.  'ißerniäd)tni»'  gu  aijb.  sollen,  anglf. 
sijllan  'übergeben'  gebort.  SaS  biefen  enlfpre= 
d)enbe  engt,  to  seil  f)at  bie  iöebeutnng  'Herfanfen' 
angenommen. 

«alui,  2  atmen  iU.  au»  gleidibeb.  mt)b. 
mnbb.  sahne,  al)b.  aubb.  salnio  !){.:  lat.=flalt. 
salmo  (—  frs.  saumun)  brang  am  :')}bcin  luät): 
renb  ber  JHömetäeit  ein.  2adyi  ift  met)r  nbb.= 
fäd)f.,  S atmen  fjerrfcftt  im  Söeften  (nbl.  zalm). 
Sod)  »uirb  feit  bem  16.  3abvt).  am  Dberrbein 
Salm  nnb  i3ad)^5  5ur  Unterfdieibung  üerfd)ie= 
bener  Stabieu  be»  S'i'tf'C'-'  gcbraudjt;  aber  ®alm 
bnrfte  üDlf§übtid)er  fein,  mie  bte  j^abltofen  @a)"t= 
böfc  „^^nm  Salmen"  im  gübmeften  bemcifen. 
3ni  ^e(t.  ift  salmo  nod)  nidjt  gefnnben  (ir.  eu 
an§>  iat.  esox  'l^acbe'j. 

Salue  ^•.  at§  militär.  Jßort  am  (Sube  beö 
Iß.  3a6>-"b».  anftommenb  nnb  feit  Stieler?  3ei= 
tungelni't  inOT  gebnd)t:  an?  ber  tat.  föniHfovmel 
salve. 

©nllueibC  5"-  d"  "'bb-  salUe  5-  nbb.  salaha 
(got.  *salh6)  5-  '2Beibe';  ba?  jiueite  3iO'animen= 
fei3ung§glieb  be»  nljb.  SBortc?  bicnt  jnr  ^Belebung 
ber  alten  23e3eid}nung,  bie  3>ueifclȟbue  ed)l  germ. 
ift;  ugl.  anorb.  selja  (got.  *sal]ij6i  ^•.  unb  anglf. 
sealh ,  engl,  sallow  'JlBcibe'.  Xa^u  gr.  I'/Jy.rj 
lartab.),  tat.  sälix  (2(cc.  -eem)  'iBeibe'  a(»  llr= 
uermanbte;  frj.  saule  beruf)t  nid)t  auf  bem  tat. 
SBort,  ebcr  auf  einer  germ.  5orm. 

SnU  3L  an§  mbb.  abb.  salz  ilj.  'Salj';  in 
entfbred)cnber  Tiovm  bie  gleicbi^'b.  got.  salt,  anglf. 
sealt  91.,  engt,  .salt,  nbl. /.out,  afäcbf.  salt  (ha= 
neben  ein  'Jlbj.  anovb.  saltr,  anglf.  sealt  'faljig'): 
eine  fpeäififd)  germ.  Jöilbnng  salta-  DJ.  (borau» 
entlcbnt  tapp,  saltte),  bie  notürlid)  mit  Iat.  säl, 
gr.  «'/l^'  in  SSesiebung  fte^t;  üg(.  nod)  afloö.  soll' 
'Sals'  —  slaiui  'faljig',  lett.  sAls,  altir.  salann 
'iSal5'.  Xk  eriüciterte  üorgerm.  2Bur,3elform  sakl 
fterft  mit  ?lffimilievung  lum  Id  sn  H  mid)  in  Iat. 
smUoi'o  'fallen'  (mit  bem  4>arti5.  salsus  für  *sal(l- 


-tos),  ba^  ^u  got.  saltan,  ai)b.  salzan  ft.  S^W. 
'falscii'  ftimmt.  2)a?  lit.  Slbj.  saldüs  (ofloü.  sladi'i- 
kü)  bat  bie  iPebeulung'fütV  Hit.  druskä'Sal^'  ge= 
bort  äu  lett.  diuska  '^rümd)en'j.  2)en  ijftlidien 
3nbogermanen  fcblt  eine  ücriuaubtc  iöei^eidjiiung, 
mic  beun  ber  Stigucba  ba»  Salj  auffäüigenoeife 
nidit  eriüäl)nt.  lMeUeid)t  lernten  bie  »ueftlidieu 
3nbogermanen  auf  ibren  aJanberuiigen  Mv  W\- 
neral  fennen  Pou  einem  iSiultnrüolfe,  ha^  and) 
fouft  (ügl.  .S^  a  n  f  nnb  Silber)  bie  enrop.  Spra= 
dien  beeinflußt  Ijat.  Safj  au?  einem  ^-rembiuort 
eiuc5lblaut?bilbnug  Snlje  nnb  ein  ft.  8tiü.  got. 
saltan  =  Iat.  sallerc  'fal5en'  gefd)affen  luerben 
tonnte,  liifjt  fid)  nid)t  bc^iüeifclu.  i^i(Ueid)t  be= 
rnbt  bie  5lbiüeiebnng  uon  germ.  salta-  nnb  gv.= 
Iat.  sal  auf  einer  gemeinfamen  (^rbf.  sAld  (^kuet. 
saldnös  (salnös). 

=)nin  f.  laug f am. 

2omc  dJl.  an?  m^b.  sume.  abb.  afäd)f.  samo 
l'f.  'Samenforn,  Same,  l)iad)fommenfd)aft,  ^-elb, 
Soben':  '.?(bleitung  am  ber  in  Saat  unb  fäen 
cutbaltenen  2G3.  so  'fäen',  genau  eutfprcd)cnb  tat. 
semen,  afloü.  semo 'Same',  lit.  sömu 'Same';  i^g. 
se-mn-  mit  Suffi):  men  ift  Dorau?3nfe^en  lbac> 
gleid)e  Suffij  ftecft  in  Steint  nnb  in  i^lnmc). 
(Sine  anbere  !^lbleitnng  seigen  altir.  si'l  unb  lit. 
seklä  'Same'  (@rbf.  setla). 

t  Sämifrfjlcbci-  9L,  erft  nbb.,  entfpred)enb 
engl,  shamois  (nnb  shamniyj  in  gleid)er  3?ebeu= 
tnng,  frs.  peaux  chamoisees:  bunfleil  llvfprnug?; 
Pieüeicbt  au§  rnff.  zamsa  'Sämifcbleber'. 

fammcln  3tiü.  an?  mljb.  samelen,  eigtl.  mit 
n-?lbfcitnug  samenen,  ai)h.  samanon  'fammelu'; 
entfpredjenb  nfäd)f.  samnon,  nbl.  zamelen,  anglf. 
samuian,  aiiorb.  samna 'fammcln';  9tblcituug  an? 
bem  abb.  1'lbU.  saniau.  llvUerlüaubt  ift  ffr.  sa- 
nianä  'sufammeu'.  S.  utfammen  nnb  ge  = 
f  a  m  t. 

Sammclfuvium  5L  eine  lotinifievenbe  23ilbnng 
anf  -iuni,  an?gebenb  uoi:  nbb.  sammelsür,  ba? 
urfprgl.  nobl  ein  'fanere?  @erid)t  axi§  allerlei 
aufgefammclten  ^•leifd)reften' meinte  (im  18. 3abrb. 
bamburg.  sammelsür 'allerbanbäufammcngeraffte? 
3eug',  brem.  Sammelsurium  'ein  efelbafte?  @e= 
müfe  üon  allerlei  Sad)en,  bef.  Hon  Spcifen'): 
lüobt  im  1(5.  3al)i'b.  in  l)umaiüftifd)en  .streifen 
aufgcfomnien  (frübefter  ^öcleg  in  ber  bentigen 
33ebeutnng  auf  nbb.  (Gebiet:  L'anremberg  li)52 
Sd)erägebid)tc  III  tK  268).  iigl.  ^^-ibibu», 
ßappalic,  .<p«llore  nnb  ^tunf?  (and)  iörtnp 
bor i um  seigt  oernjanbte  23ilbung). 

Soinätag  2)1,  ein  oberbeutfd)e?  unb  rbcin. 
2Bort  (bafür  mb.  nbb.  S  0  n  n  a  b  c  u  b),  au?  gleid)bcb. 
mbb.  sani^tao  sampstac,  abb.  samba^tac.  Xilfiir 
übt.  zaterdag,  nbb.  saterdaidi,  auglf,  .sa-fcriifs- 


:aillt 


312 


fatt 


dwg,  engl.  Saturday,  ^clu•lI  mit  bcit  fllcid)facb. 
altir.  lii.a  sathairnn  iiiib  (lltiauc).  seti'uie  bn§ 
bcni  i)h')inoii.  frcmb  n<-'b'ifl^c"c  Int.  Saturni  dies 
^U  (^inillbe  licflt,  foiuic  aiunb.  lau£!:ardagr  |>viitt- 
(lagi-  (ciiitl.  'i^nbctng'  I.  ?(iik  ftvd)CllIat.  sahbati 
dios,  IDorniie  frj.  samedi,  ital.  subbnto,  piiun 
dissapte,  iv.  sapait  ftaiiiuit,  faiiii  ohb.  siunha?^- 
tao  =  Sanietnii  lüitt  abnclcitct  fein,  weil 
babiird)  bie  hb.  !?iafiilieniiici  nid)t  erflävt  luivb 
iiiib  lueif  ein  fivdienlat.  'iöort  feine  iNevidiicbung 
uon  t  311 1  (laben  biirfte.  2)a  beut  al)b.  samba'^ 
bn«  afloo.  .s:ibota.  inagi).  szombat,  rnniiin.  sinn- 
bata  siiiiiid)ft  ftelieu ,  biirfte  üftlidier  Uvfpvnntj 
iinuinelinien  fein;  bafiiv  fpiid)t  and)  bie  (^uitleti^ 
nuncj  üon  baier.  pfinz-tac  '-DonnevStati'  \\\\i  or. 
vifmTi)  (f.  ÜUfingtngj.  Dbiuol}!  ein  gr.  *(!«/<- 
ßrf.Tor  neben  aä'ßßarov  biel)ev  nid)t  gefiinben, 
luirb  feine  (5i'iften§  bod)  un5»üeifeU}aft  bnrd)  perf. 
Samba:  and)  bie  entfpred)enben  arab.  ätI)iop. 
abcffin.  SBorte  3cigcn  innere»  mb.  Offenbar  ift 
ein  etwa  im  ö.  3a()rb.  beftel)enbeö  orientalifd)e§ 
sanibato  bnrd)  ba§  (Sried).  (mit  bem  5lriani§mn§, 
f.  ttrcbe,  5}Jfnffe)  3U  'ütw  Oberbeutfd)en  unb 
©laoen  gefommeu;  bod)  fällt  anf,  bafs  lllfiln 
sabbato  dags  Dl)nc  9iafaliernng  fagt  (ugl.  got. 
aikklesju  gegen  ineftgerm.  kirika  a\\^:>  y.vniay.dv). 
7\-i'w  bie  3iafalicrnug  fei  iiod)  erinnert  an  lat. 
ambubaja  jn  fl)r.  abbub  '^Jfeife',  'J/njja/.ovii 
nnb  hodujßa/M^  =  llabbakuk  nnb  Jerubbaal; 
—aiifjij')i]  =  ^alißi]  nnb  2LanßaTitnv  ber 
SabbatfluR. 

«nmt  9JL  an§  tn^b.  samit  samät  2J?.  'Snni: 
nict':  in  mbb.  ^t\t  entlehnt  an^  bem  9Jomon.; 
ugl.  mlat.  sanutum,  ital.  sciamito,  afrj.  samit. 
Cnelle  ift  mgr.  l^d.uirnr,  n)Dl)er  and)  afloü. 
aksamitii  'Samt',  nnb  hQ§i  mgricd).  SBort  mirb 
auf  arab.  sami  'fi)rifd)er  Stoff'  5nriicfgefiil)rt, 
iüoI)er  aitd)  afpnn.  xame. 

fomt  ^4^räpof.^2Ibü.  an»  ml)b.  samt ,  iiltet 
sameiit,  al)b.  samant  'ilbu.'^nfammen',  and)^45räp. 
mit  Sat.  'i^nfammen  mit'.  2.  jufammen  nnb 
fammeln. 

Sanb  9Ji.  (in  ben  obcrbentfd).  'Ma.  friil)cr  nnb 
je^t  meift  9ientr.)  an§  m{)b.  sant  (@en.  sandes), 
al)b.  sant  (©eil.  -tes">  Wl.  'ganb";  in  gleid)cr  Söe* 
bentnng  entfpred)eii  afäd)f.  sand  dJlS.,  nbl.  zand, 
anglf.  sond  ^Ji.,  engl.  sand.  anorb.  sandr  ilt. 
(got.  *sanda  3}{.ii)J.  fe()lt  anfällig).  Sic  ftcl)cn 
für  üorgerm.  samdho-  samadho-  (im  @crm.  iuirb 
m  bor  d  p  11 ;  f.  9t  a  u  b ,  Jp  n  n  b  e  r  t ,  ®  d)  a  n  b  c) ; 
»gl.  gr.  ü/.iudog  '©anb'.  Wü  bem  gr.  Söort 
becft  fid)  ba§  gleid)beb.  baier,  tirol.  samp  ( ml)b. 
sanipt)  an»  alib.  *samat;  ügl,  nod)  engl.  bial. 
sanicl  'Sanbboben'  mit  tat.  sabulum  ans  *sainii- 
luiii  r 


8ottbcl  aif.,  erft  nl)b.  (feit  iUJaaler  15(;i  gc= 
bud)t),  aiiö  ital.  sandalo  (fr^.  sandalj  'ein  iiib. 
j^'arbI)o(3':  nii§  gr.  unvxif.'kn)'  —-  arab.  zandal, 
ffr.  candana.  3)er  33aum  ift  in  Oftiiibien  l)eimifd), 
mol)er  bae-  /öolj  al»  .»öanbel-jartifel  nad)  bem 
Ä^eften  gebrad)t  »unrbe. 

fttllft  an»  ml)b.  srnCtu  9Jbi.  —  sanfte  ?lbb.,  al)b. 
srnit'ti  3lbj.  —  samfto  vUbi).  'fauft';  in  gleid)er 
söcbcntung  entfpred)cn  afäd)f.  safti  ?(bi.  —  säfto 
3lbP.  (ügl.  fnd)t),  anglf.  seftc  ?{bi.  neben  softe 
9Ibb.  'fanft'  (engl,  soft  'fanft,  meid),  fd)mad),  ein^ 
fältig').  2)em  Oftgerm.  fel)lt  bie  Ci'ntfpred)nng. 
Ob  bie  Sippe  i\\  got.  samjan  'gefafleu'  gebort? 
(ugl.  Sfanft  ^n  äl\v  ram).  —  ^^ajn  Sänfte. 

8ttug  a)f.  an§  mbb.  sanc  (@cn.  -ges),  al)b. 
sang-  9Jt  '©efang';  f.  fingen. 

t  Sauge,  Sauget  %.  ''Jil)renbüfd)el',  ein 
bnrc^  S)eutfd)lanb  WeitPerbrcitete§  Sinlcttmovt 
(and)  3 >üie  beifange  mirb  gcbrand)t  :,.  2.^- mif 
bem  SSeftermalb;  Pereinjelt  Sänge  tirol.  '.'öniib: 
PoU  9Jfof)nföpfe');  entfpred)enb  engl.  biol.  sanglf 
'1'il)renbiifc^er. 

fa^^jcrlot  f.  facferlct. 

Snrbcflc  (V-  fvft  friil)  n{)b.  (feit  Waatcr  ir>(;i 
gebnd)t);  nn»  itol.  sardella  (mint,  sarda  ,  cigtl, 
'bie  farbinifd)e'):  9Jebcnform  i\\  sardina. 

Snrber  ?Jh  anc-  fpät  ml)b.  sarde,  ml)b.  ge^ 
möt)nlid)  sardin  3)J.  'ein  (?'bclftein':  an»  mint, 
sarda  (gr.   oaoiSi]). 

Sarg  ajj.  au§  ml)b.  sarc  {(hStW.  sarkes)  nnb 
sarch  (@en.  sarches)  9}h  'Sarg,  ©rnft,  ©rab', 
überhaupt  'Sd)rein,  93ef)äfter',  n{)b.  saruh  sarcli 
9)?.  'Sotcnlobe,  Sarg';  pgl.  nbl.  zerk  '(Srabftein'. 
(^•ine  lantbermanbte  Sippe  l)at  ba»  Stoman.  in  nfrj. 
cei'cueü,  afrj.  sarcou  'Sarg'  unb  feineu  älteren 
i.HngeI)örigen.  S)ie  l)crrfd)eube  ^Innaljuie  frül)er 
(5utlel)nnng  an»  lat.  sarcophagus  'Sarg'  (*sarcus 
Wäre  al»  @rbf.  Pon  <\%.  sarch  PorauS^ufe^en) 
läf3t  fid)  mit  ber  ivertür^nng  Pon  lat.  pi-opago  ^n 
al)b.  pfi'otfo  (f.  "iLifropfen)  red)tfertigen;  and) 
ift  lat.  sarcophagus  in  ben  frül)en  germ.  'i^olfe- 
gefetien  gcmöbniiri).  So  ift  and)  lat.  cista  'Sarg' 
in§  (i)crm.  übernommen  (anglf.  cest  eist  'Sarg', 
-cistian  'eiufargcn';  ubrl)ein.  kis-fat  'Sarg'),  aud) 
lat.  arca  'Sarg'  alö  ml)b.  arke  'Sarg'.  (f3lrc^c 
unb  ^ifte);  bcad)te  Kit.  scrinium  in  al)b.  sarh- 
scrini  'Sarg',  iöie  arca  unb  cista  ,  fo  ift  lat. 
sarcophagus  aud)  in  allgemeiner  S^ebeutung 
(S.  33.'3'ßafferbel)ältni»,  Xrog')  übernommen.  Si» 
Sübiüeftbeutfd)en  I)at  bi»  beute  lobten  bäum 
als  etnl)eimifdie§  ä5olf»lDort  für  'Sarg'  gegolten. 

fnit  ?lbj.  au-3  m()b.  al)b.  sat  ((vJeii.  sates) 
5?tbi.  'gefättigt,  fntt';  in  gleid)er  öebeutnng  eut= 
fpredien  afäd)f.  sad.  anglf.  s.-rd  'fatt'  (engl,  sad 
'befd)>uert,  ernft,  betrübt'j,  anorb.  sadr  (saddrj, 


Stttte 


—     31?. 


Säute 


got.  3a|)s  'fatt':    eii:  gciui.   '4>aiti5.  auf   -da-  (i. 
laut,  taU)  3U  einer  ibg.  2Bs.  sä  'fättigen',  au§  ; 
beren  lotigbofnliger  ^-ornt  im  @ot.  s6-j3jan  ')ät= 
tigen',  s6-|)s  'Sättigung'  gebilbet  finb.    '^gl.  lat  i 
sat  satis  satur ;  lit.  sotas  Wl.  'Sättigung'  —  sotüs  [ 
'jättigcnb,  leicftt  ju  fättigeu';   gr.    ain^rai    (ö) 
■fättigen',  «-«roc  'unerfättUd)'  uub    aör^r    'fatt= ! 
)am';   altiv.  sathach  'fatt',   säsaim  'icft   fättige', 
saith  'Sättigung'  (aftoü.   sytö  'fatt'  ift   feine§ : 
3?ofa(§  iDcgeu  unüerlraubt).    Sntereffant  ift  bie 
93ebeutuug§entuncf[ung  be§  engl.  sad. 

t  Sntte,  Sette  ly.,  erft  nf)b.,  aw^  beut  ubb. 
satte  sQtte,  ba^  ?(bleituug  aue-  ubb.  f  itteu  'fißen' 
ift;  in  Setten  tüirb  bie  W\{&\  beuja^rt,  bannt  bev 
9tatim  fid)  anfe^t.  Jtfib.  satta  '.^orb,  Speifeforb', 
'üa^  übrigen«  fd)on  im  2?eginn  ber  mt)b.  ^t\X  aw^-- 
ftarb,  fd)ctnt  nid)t  üerroanbt  p  fein. 

Sottet  -HL  aue  m^b.  satel,  a1:)\>.  satal  satul 
93?.  'Sattel';  in  gleicher  Sebcutung  entfpred)en 
nbl.  zadel,  anglf.  sadol ,  engl,  saddle ,  anorb. 
so'duU  3}?,  (got.  *saduls  entgel)t  uns  äufäßig). 
2lnnaöme  Don  ©ntle^nnug  au§  lat.  sedile  l)at 
meber  an  ben  Sauten  nod)  an  ber  33ebeutung  eine 
Stü^e.  3)a8  gemcinaltgerm.  *sadula-  faun  aber 
uid)t  mit  fi^en  (gernt.  SBj.  set)  urüerroanbt 
fein.  Sielleid)t  ift  \>a^  2Bort  ein  alte»  ßeliniüort 
au§  einer  anbern  ibg.  Spradie,  bie  aus  ber  iSj.  sed 
'fißen'  iüobl  ein  sadula-  bilben  tonnte  fngl.  9{eidi 
uub  öanf);  ügl.  flau,  sedlo  (sedilo)  'Sattel'. 

©aturci  %.  an§  gleid)beb.  m^b.  satereie :  ngl. 
ttal.  satureja,  frs.  sarriette,  ntlat.  satureja. 

©a^  211.  a\\K!  ml)b.  saz  (@en.  satzes)  3J1.: 
3lblaut§bilbung  jn  fi^eu,  ml)b.  in  ben  5öeben= 
tungen  'Ort,  >uo  etroa^  fi^t,  gefegt  ift,  Stellung 
Sage,  ikrorbnung,  @efe^,  iBorfa^'  ufm. 

Sou  %.  aw^  ml)b.  al)b.  sü  %.  'Sau';  cnt= 
fpred)enb  anglf.  8Ü,  engt,  sow,  anorb.  syr  'San'; 
nbl.  zog  zeug  'Sau'  gel)öreu  mit  got.  *sugus  = 
anglf.  sügu  uub  fc^iüäb.  mubb.  ntittelengl.  suge 
erft  meiterbin  ju  altgerm.  sü,  roooon  andi 
Sd)h)ein  (=  got.  swein  91.)  eine  2lbleituug 
ift.  S)ie  93ejeid)nung  sü-  'Sd)mein'  ift  ben  roeft- 
ljd)en  3nbogermanen  gemeinfam:  lat.  sü-s,  gr. 
ii-c  oi'-g  (ba3U  5enb  hu  '®ber');  toeitere  93e= 
slel)ungeu  unter  Sdimein.  3ll§  2Ss.  gilt  ffr. 
SU  'gebären'  (ogl.  Sol)u),  fobaß  bie  Sau  uadi 
ibrer  f^vuditbaifcit  benannt  märe;  anbere  fcben  in 
sü  eine  91ad)bilbung  be§  @ruuäcn§  bee  Sd)iüeinc^, 
meil  im  Sfr.  sükara  'sü-3Jlad)er'  ba?'  Sdimein 
bejeidjnet.  -  Sau  bial.  '2t§  im  ^artenfpiel' 
fdieint  roie  §unb  ein  alter  Xtxm.  Xtöjn.  be§ 
SßürfelfpielS  gcmefen  S'i  fein;  bod)  fehlen  frü[)e 
Selege. 

foubcr  2lbj.  au§  mbb.  süber  süver  'faubcr, 
rein,  fc^öu',  al)b.  sübar  sübiri;  eutfpredjeub  nfäd}f. 

Fdipt,  f^t^morogi^«?  55frUrt>ii*.    5.  ?lufl. 


sübri,  UM.  zuiver,  auglf.  syire  'fauber,  gereinigt, 
fte(fenlo§'  (got.*sübri-  feblt):  bie  Übereinftimmung 
ber  lueftgerm.  2)ialettc  läfet  CSntlebnung  au§  lat. 
sobrius  (in  lat.  Sebnmorten  tüirb  lat.  6  burd) 
germ.  ü  erfe^t;  ügl.  Sauer  uub  9J}aul beere) 
um  fo  meniger  al§  unmögtidi  erfdieinen,  al§  ein 
oulgärlat.  süber  früb  bejcugt  ift  fogl.  angli. 
syferness  'sobrietas').  ^m  lueftl.  Oberbeutfdr- 
lanb  bot  fauber  (fdin^äb.  seubr  —  alem.  süfr) 
t>a^  einl)eimifd)e  rein  äurüdgebräugt.  JBgt. 
feufd),  aud)  ftolg  wegen  ber  Sebeutungeu. 

Soutc  ?;.  Sebntüort  bee  16.  3abrbs.,  luo  e§ 
■.üs  So5  (G)Dliue  1582  Onomast.  363),  2a§ 
iSrufiuö  1568  ©ramm.  I,  234)  uub  Saulfen 
Saugen  (3Jlaaler  1 561  lauf  tritt:  au§  frg.  sauce. 
2cbou  im  13/14,  3abrb.  beftanb  mbb.  salse. 

fauer  Stbj.  au§  mbb.  alib.  sür  Slbj.  'fauer'; 
cntfpred)enb  nbl.  zuur,  mubb.  anglf.  sür,  engl, 
sour,  anorb.  surr  fgot.  *8Üra-  'fauer'  feblt  äu= 
fällig),  itorgerm.  *sü-rö-s  mirb  uodi  burd)  ajloo. 
syrü  'rob'  unb  lit.  suras  'faltig'  bcjeugt.  SSiel= 
leid)t  gebort  ba^n  nodi  gr.  'iroö^  'fauer'  (bei 
Njef^d).)  unb  2Bs.  ir  'fdjaben,  tragen':  bann  märe 
iauer  'trageub'.  Sin«  bem  @erm.  ftammt  frj. 
sur  'fauer'  unb  surelle  'Sauerampfer'  (nbl. 
zuuring). 

fnufeii  ft.  3ttü.  ans  mbb.  süt'en,  abb.  süfan 
'id)lürfcn,  trintcn';  in  berfelbeu  ::Bebcutung  mubb. 
süpeu,  anglf.  süpan,  auorb.  süpa:  ogl.  nod)  nbl. 
zuipen  'faufeu',  engl,  to  sup  'fd)lürfen'  (engl,  to 
sip  fd)eint  gn  einem  fdi«.  ^im.  got.  *siipjan  3n 
siebören).  SJie  auemärte  feblenbe  germ.  SBj.  süp 
I.  in  Suff,  Suppe  unb  fenfgen. 

fauflcn  3^115-  fl"§  ml)b.  sügen,  allb.  sügan 
faugcn';  in  gleidier  i^ebeutung  nbl.  zuigen,  mnbb. 
.sügen,  anglf.  sügan  (uub  sücan,  engl,  to  suok). 
nnorb.  süga  'fangen';  got.  *sügan  *sükan  fcbleu 
sufäüig.  ®am.  SBg.  süg  (sftk)  au§  öorgerm. 
sflk  (büg);  ügl.  lat.  sügere,  lett.  süzu  (sükt) 
'fangen ,  altir.  sügim  (aud)  afloD.  süs^  süsati 
'  fange' V). 

fäugcn  Qt^D.  aue  mbb.  söugen,  abb.  sougen 
'laugen',  eigtl.  'fangen  mad)en':  Jaftttio  5u  sügan 
-  faugen;  got.  *saugjan  feblt. 

Säule •  (baier.  fd)roäb.  rbeinfränt.  Saul, 
Oberlaufig  Säule)  g-.  au^  mbb.  sül  (iM.  siule). 
al)b.  sül  {^X^l.  süli)  5.  'Säule';  ügl.  nbl.  zuil, 
anglf.  syl,  anorb.  süla  'Säule'.  i'iclleid)t  ift 
S  d)  m  c  1 1  e  urüermanbt. 

t  Säule'  Vi.  'Ort  be§  Sd)ubmad)er§'  au§ 
ml)b.  siule,  ai}"!).  siula  fy.  '3lble,  ^^frieme'  (got. 
*siwila  S'.):  äu  ber  ibg.  SSj.  siw,  bem  „uralten 
OBort  für  Seberarbeit"  (f.  ^l)U,  ba§  roobl 
loefcntlid)  oberbcutfdi  ift,  mäbvenb  Säule  im 
uicftlid)eu   ilJbb.  uub   im   'iDJb.  lebt).     ä>gl.  got. 

40 


Äaum 


—     314     - 


Scftad) 


siujan.  ah^.  siuwan,  aiiglf.  spowian,  cilfll.  to 
sew  'nahen';  baju  lat.  suo  'nälic',  sutor 'Sd)iiftcv'. 
civ.  y.aa-avci  'jKicfc,  icfiuftcvc',  ffr.  2B3.  siw  nälien'. 
aflpD.  si-ti  'nä^en'.  3;n  i>er  bcm  mf)b.  siule  cnt: 
fprcdieubeu  ©ebeiitiinfl  begegnen  bie  au?  ber 
gleirfien  2B5.  gebilbeten  lat.  subula,  afloü.  silo. 
3.5gl.  ba§  flg.  5öort. 

Saum '  Tl.  '©infaffungiJranb"  auv  nil)b.  a^b. 
soum  i^i. 'genullter  9fonb  eine?  ©enmnbcS, Saum'; 
entipredienb  nbl.  zoom,  anglf.  s^am  Ti.,  engl. 
seam,  afrte).  säm,  anorb.  saumr  3W.  'Saum, 
dlahi'  (got.  *sauma-  fcfjlt  äufälltg):  ?lblauta= 
bilbnng  aii^  tbg.  Söj.  sü  siw  'nät)en':  ugl.  ffr. 
sütra  'J-abeu'  unb  Säule-. 

tSoum-  i^i. 'S'aft'  au§  ni^b.  aftb.  soum  ÜJJ. 
'£aft  eines-  Saumtiere^  (and)  ale  llJaBbeftim: 
mnng);  Saumtier';  entfDred)enb  anglf.  seam 
'i^ferbelaft',  engl.  seam.  iöor  ber  al)b.  3«it 
molU  fc^on  üor  ber  VlnetDanbernng  ber  9lngel= 
fadiien  nad)  ©nglanb,  entlefmt  au^  ünlgiirlat. 
sauma  (oäyua)  '^^adiatkV ,  luolier  and)  ital. 
salma,  frg.  somnie.  —  Säumer  aus  nilib. 
soumaere,  ahb.  soumäri  Wl.  'Saumtier'  ^  augl). 
seamere:  nad)  miat.  sagmarius.  Über  bie  3^11 
ber  ^-ntle^nung  ugl.  9JJaultier  unb  ®fel, 
3eltcr  unb  5l?ferb.  —  Saumfattel,  mftb. 
soumsatel,  anglf.  seamsadol. 

iäumen  (in  ben  oberb.  ^la.  obne  Umlaut 
fonmen  refp.  sumej  ^tw.  am  ml)b.  sümen 
'anfbalten,  üer-jögern,  fäumen';  al)b.  nur  virsümen 
(ml)b.  versümen)  'oerfäuuien'  unb  ar-sumen 
'unterlafien'.  2)ic  @e)d)id)te  be§  2öorte§  ift  febr 
bunfel,  «eil  e?  fpesififd)  beutfd)  ift  unb  meil  e§ 
im  2lf)b.  nur  snfammcngefe^t  erfdieint.  9luf  l)ol)c§ 
i'lltev  ber  3iifatnntenfet3ung  beutet  ml)b.  tVa-süme 
Tl.  'Säumnis'  l)in,  ha^  auf  got.  *tVa-siima  HJ. 
U'eifKman  ermartetebafür  mbb.  vcrsümei.  ®at)r= 
fdieiulid)  ift  bie  eigtl.  nur  ber  Sufammenfcijung 
Sufomnienbe  iöebeutnng  auf  bat-  Simplej:  übet: 
gegangen  unb  man  fönnte  an  germ.  swefn  ^  gr. 
vTivn^  'S(j^laf'  anfnüpfeu  unb  got.  *fra-sübu 
Dermuten:  audi  ml)b.  ift  versläfen  'üerfäumcn'. 
—  Saunifal  a\h2  m()b.  siimesal  sümoselo 
'Saumfeligteit'  mit  Jlbleitung  =  fal;  "oaum^i  nUb. 
faumfelig,  mt)b.  fmb. )  sümeselic. 

Saurac^  lU.  au§  mbb.  sürach  2JJ.  '©ouer= 
born,  Serberisftaube' :  2lbleitung  au^  fauer. 

(SttUö  9JL  ans  mbb.  süs  W.  'Saufen,  Sraufcn, 
Sau§  unb  Sraus';  fd)on  ml)b.  in  dem  süsc 
leben  'in  Sau§  unb  5Srau§  leben':  eigtl.  'ge= 
räufd)üotle5  ^Treiben';  ügl.  anorb.  süs  'Jltanfc^en 
be§  SBellenfc^lages'.  —  f  a  u  f  e  n  ons  ml)b.  süsen 
(siusen),  al)b.  süson 'faufen,  fummen,  ätfdben,  j 
fnarren,  fnirf^en' :  aii^  einer  nltibg.  Söä.  süs 
(afloi).   sysati   'pfeifen,    faufen',    ffr.   iö^.   gus 


'fdmaufen' )  abgeleitet.  —  f  ä  u  f  e  l  n  ^t)m.,  ^imin. 
jU  ml)b.  siusen  'faufeu'. 

t  ©ftirre  'M.  'Ä^äfd)er',  bei  Speranber  1727 
al§  sbirro  gebud)t  unb  perft  bei  (ftüntber  belegt: 
au^  gteid)beb.  ital.  sbirro. 

«cc^Jtcr  a)}.9i.  feit  iWaaler  1561  gebucht  (23e= 
leg  i'fatbefing  1502  Sarepta  133'-):  an^  lat. 
sceptrum. 

S^ttbc '  A'.  'ein  Tvufeft'  au§  ml)b.  schabe  5. 
llJotte,  Sd)abe';  aljb.  *3caba  g-.  feljlt  jufäüig 
in  biefcr  i^ebcutnug ;  ogl.  anglf.  mselsceafa'JRaupe*; 
mit  bem  flg.  2Bort  m§  fd}aben  abgeleitet. 

Stfjttbc-  5-  'Sd)abeifen'  an§i  mbb.  schabe, 
al)b.  scaba  "J-  'Sd)abeifen ,  ^obel';  Pgl.  nbl. 
schaaf  "öobel",  auglf.  sc^afa,  engl,  shave 'Sd)nii?= 
meffcr',  anorb.  skafa  ^y.  'Sd)abeifen'. 

ft^obe»  QtW.  am  mt)b.  schaben,  ai)b.  scaban 
'fragen,  rabieren,  fc^arren';  entfpredienb  got. 
skaban  'fd)eeren' ;  onorb.  skafa  'fraöen,  fdjabcn', 
anglf.  s(-(;afau,  engl,  to  shave  'fcbecren,  fd)aben', 
nbl.  schaven  'fdiabeu,  glätten',  ©erm.  SBj.  skab 
aus  Porgerm.  20^.  skäp :  pgl.  gr.  oyän  -  no 
'graben',  <>/.a7i(iri>  '®rabfd)eit',  lit.  skopti  'aify- 
böl)len',  skaptas  'Sd)nigmeffer';  ba^^^i  raal)rfcbein= 
lieb  nod)  lat.  scabo  'frage,  fd)abe',  afloP.  skobli 
'Sd)abetfen',  lit.  skabüs  'fd)arf'  (ibg.  SSj,  skab). 
i^gl.  Sd)af  t ,  S  d)nppe. 

StÖttbcrnod  Wl.  an§  m^b.  schabernac  scha- 
vernac  Wl.  'uerfenber  Streidö,  Spott,  ^oi)n", 
meift  gilt  ml)b.  bie  iöebeutung  'raud)t)aarige  (eigtl. 
Den  9}arfen  reibenbe?)  ^^el^müge',  baneben  'eine 
'ilrt  ftorfen  Steines'.  3u  ^bb.  ir-scabarön  'fjer* 
ausfratsen,  sufammenfdiarren'.  Üb  tia^  älüeite 
©lieb  ber  3"in»nnenießnng  mit  92a den  ober 
mit  bem  ^iw.  nerfcn  jnfammenbängt,  bleibt 
nnfidier.  iD^in  möd)te  in  bem  inäbrenb  bc§  Wihh. 
fo  piclbcutigcn  3Bortc  eine  alte  58eseid)nung  für 
necfiid)c  Mobolbc  febcn;  pgl.  „ben  Schelm  im 
Fladen  haben" V 

Sdjnblouc  ^■.  aui  gleid)beb.  nbl.  (15/16. 3abrl).) 
scampelioen  eigtl.  'scalprum  ,  caelum'  JU  nbl. 
scanipeii  'rädere,  scalpere  . 

jr^äbig  Vlbj.  'frägig'  3U  älter  nljb.  Sd)abe 
'üträBe';  ugl.  mbb.  schobic  'ränbig';  bagn  anglf. 
SL-eabb,  engl,  siiab  'ränbig*  (shabby  'lumpig,  arm= 
feiig'  war  Pielleid)t  pon  (Jinflufe  auf  bie  nbb. 
Scbeutung  Pon  fd)äbig):  gn  fd)aben. 

Sdjabrotfc  3"-'  Kit  Stieler  1691  unb  fyrtfd^ 
1741  (al§  Sdiabrarf  5'-'  gebudit:  aul  türf. 
caprak. 

<B(!^(iä]  9f.  aus  mbb.  schach  SU.??,  '^ijnig  im 
Sd)ad))piel,  Scbadibrett,  fc^acbbietenber  3u9'; 
ba§  Sd)ad}brett  l)ie&  mbb.  meift  schäch-zabel, 
ttjorin  zabel  (fd}on  abb.  zabal  'Spielbrett')  au§ 
lat.  tabula  mit  i^erfdiiebnng  entlebnt  ift.   3JJl)b. 


^d)QCf)CV 


815 


^Cf)dft 


schäch  ift  biivd)  vornan,  i^iermtttluitij ,  bic  uik- 
bac'  Spiel  j;ufü[)vte,  aus  bem  pcrf.  schäh  '^önig' 
cutnommen ;  babei  ift  mir  joiiberbar,  ha^  hai 
l)b.  !ö>ort  auf  ch  fcöließt  gegen  vornan,  cc;  ngl. 
ita(.  scaoco,  fVj.  «'chec. 

t  Stftäti^Cr  M.  aibi  ml)b.  schacha'i-e.  allb.  >cäli- 
liäri  1^1.  'jT^iinbev'  ,^ll  inflb.  schäeh,  ahh.  seäli 
Sl?.  'JHanb,  :>{änbfrci';  ogl.  nbl.  schaak  'ilJäbd)en^ 
vaub,  ©ntfübvung',  afvief.  skäk  '23cntc,  9inub', 
anglf.  si"-i;äcere  'Jläubev';  got.  *skeka-  '3iaub' 
fc{)It.  Jic  gevm.  Sippe  fanb  (Eingang  in^?  jRo= 
man.;  pgL  afvg.  echec  'jRauti'. 

t  )äiathevn  S^m. ,  ein  feit  bem  17.  isa[)rli. 
inefirfacf)  bejeugte^  jüb.  2Bort  (fd}on  bei  Tl.  iHinct-- 
bart  1613  bcv  6-i§leb.  3}ittcv  i«i.  1489  unb  @vim= 
nie[§f)anfen  1669  Simplicin§  IV,  9):  ^u  f)ebr, 
suchar  '©riDevb'.  2ci)otte[  1663  unb  Stieler  1691 
perjeicfinen  neben  fdjacbevu  jüb.  fächeren. 

2t5a(!^t  Tl.  an§  mbb.  schabt  Tl.  '<Bd)a(i)t  im 
ißevgbau':  eigtl.  bie  nbb.  Jorm  Pon  Sdiaft: 
pg[.  fadit  neben  fonft,  9iiditc  für  anfiel. 
—  Scf}ad)t  Tl.  'Cnabratvutc',  erft  nbb.,  au§ 
gleidibeb.  nbb.  schacht,  bü'^i  aucb  mit  i)h.  S  d)  a  f  t 
ibentifd)  ift.  —  Sdiacbtelbat  m  Tl.  ebenfalls 
nad)  bem  dlhb.  (benn  mbb.  gilt  bafür  schaftel 
3?.  'Sd}ad)telbalm',  fvüb  nbb.  Scbaftbcu): 
S)imin.  ^\\  gcbafr. 

St^adjtel  5-  fl"'-'  ipät  mbb.  schahtel  5'- 
'5cbad)ter,  ha5  mit  fetnev  lifcbeufovm  schatel 
au§  mfat.  castulus  vefp.  itat.  scatola  entlebnt 
ift.  2)0(b  bleibt  bie  ®ntftebung  be§  cht  im 
SDIbb-  9?bb.  au§  einfadjem  t  no(^  anfäufläven; 
bocb  Pgl.  mbb.  schahtelän  unb  schatelän  füv 
kastelän.  —  3d)ad)tel  'alte»  Söeib',  fd)on  fpät 
mbb.,  mo  schahtel  and)  'feminal'  bebcutet;  bic§ 
fiebt  an?  mie  ein  nbb.  Scbnmovt  für  [)h.  schaftel 
3U  @d)aft. 

t  ft^ät^tcn  3t>P.  feit  ^yrifd)  1741  gcbnd}t,  im 
18. 3abrb.  (3. 23.  bei  SBeitcnauer  1768  3meifel  P. 
b.  beutfdien  Sprad)e  ®.  67)  aurf)  fd)ad)ten: 
ein  jüb.  SBovt  an»  b^bv.  sachat  'fdjladjten'. 

Stbnbc  Tl.  am  mbb.  schade,  ai}"!}.  scado  Tl. 
'Sdiabe,  iNcrbevben,  ^JaditetP;  entfpvedienb  nbl. 
schade,  anorb.  skade  Tl.  in  gteicber  iiBebentung. 
Saneben  anorb.  skade,  al)b.  scado,  afäd)f.  skado, 
anglf.  sceada  Tl.  '8d)äbiger,  ^-einb'  ju  got. 
8kaJ)jan  'fcbcben,  llnred)t  tbnn",  anglf.  sco|){)an 
'fdiaben',  aijt).  scadon,  mbb.  nbb.  scdiaden.  ®ine 
ber  gevm.  ilßä.  ska{)  cntfpvedienbe  ibg.  ^iög.  skäth 
fterft  in  gv.  aa/.jj!^TJ^-  'fd)ablo5'. 

St^nbcl  'Tl.  auä  mbb.  schedel  Tl.  *Sd)äbet', 
baneben  andi  'ein  Xrocfenmafe';  ba^u  nbl.  schedel 
Tl.;  ben  übrigen  altgerm.  2;ialeften  fvemb  (ba- 
für  abb.  gebal  'Sdjäbel'  —  gr.  y.hifaXrj ;  f. 
(Siebe  l ).   31»  Sdiluab.  bafür  meift  §  i  v  n.   9'lodi 


5-rifd}  1741  bnd)t  3d)cbel  al»  oulgäv  unb 
fpijttifd),  aber  Steinbad)  1734  obue  JHeferoe.  ^w-- 
fammenbaug  mit  Sd)  eitel  ift  benfbar;  im  1'«. 
-17.  5abvl).  begegnen  für  'Sdiäbcl*  öirn  = 
fdjäbcl  unb  .^»irufdieitcl,  audi  .^aupt- 
fd) eitel  (@gf.  §aa rf die itclj. 

Äti^of  ?t.  an»  mbb.  sehaf,  abb.  soäf  !>(. 
'Sdiaf:  in  gleidier  ^cbcutung  gcmeimueftgerm.; 
pgl.  afäd]f.  scäp  i1.,  nbl.  schaap  ')k.,  anglf. 
scoap  scep  91.,  engl,  sheep;  got.  bafür  lamb 
(f.  Samm)  unb  anorb.  faer  %.  'Sd)af',  loobev 
Fser-eyjar  'Jaröer'  (eigtl.  'Sdiafinfeln').  (*^erm. 
skepo-  (für  *8keqo-)  entfprid}t  piellcidjt  beiu 
ffr.  chäga  '3?ocf' .  Jod)  tttar  ibg.  owis  auf  (Mrunb 
pon  lat.  Ovis,  gr.  o/'c,  ffr.  ävis.  lit.  avis  (afloo. 
ovYca)  bie  ältefte  ^Benennung,  melcbe  altgerm. 
unb  einige  ueugerm.  3)talefie  uocb  bemabren; 
pgl.  got.  awistr  '@d)afftall',  *awei{ii  '(2d)afbcrbc', 
ahb.  ou.  aubb.  «wi,  anglf.  eowu,  engl,  ewe 
'9JJnttcrfd)af'  (ba5u  to  yean  'lammen'  an»  ge- 
eanian?\  —  Sdiiif  d)en  in  ber  ;)tebcn»art  „iein 
Sd)äfd)en  in»  Srocfene  bringen"  beutet  man  gern 
al»  Perfebrte  Überfegung  Pon  nbb.  schepken 
'Sd)iffd)cn'  ißieUeid-t  ift  es  aber  eine  ironifd)e 
Ummcnbnng  eine§  bem  (5-pangelium  pom  guten 
§trteu  entnommenen,  aber  enueitevten  :Silbe». 

■;-  St^off  9h  '@cfät3",  obcrb.,  1.  Sd)cffel. 

ft^offen  3tP-i-  (^n^  mbb.  schaffen,  ai\b.  scaffan 
'fcbaffen,  bemirfen,  in  Orbnung  bringen,  tbnn, 
mad^en';  baneben  in  ber  gleicben  Sebeutung  abb. 
sc^pfen  skpffen,  got.  gaskapjan,  anglf.  s«:-yppan. 
afäd)f.  scf-ppian  unb  got.  *skap6n,  abb.  scaffon, 
mbb.  schaffen:  fie  fegen  eine  bem  ©erm.  eigen= 
tümlidie  235.  skap  poran»,  bereu  3»ia'"i"£n= 
feeung  mit  fcbaben  nicbt  gan^  fid)er  ift;  bagn 
f.  fdjöpfcn.  Ja«  5(ltgerm.  bnttc  eine  JReibe 
DIominalableitungen  a\x-J!  ber  2öur3el  ipie  nbb. 
®  d)  ö  p  f  u  n  g ,  (S  e  f  d)  i)  p  f ,  engl,  shape  '©eftalt, 
gei'talten,  fd)affen' ;  f.  S  d)  a  f  f  n  e  r  unb  S  d)  ö  f  f  e. 

Sl^affncv  'Tl.  aus  mbb.  schaffentere  Tl.  'l'IU: 
orbner,  l'fnffcber,  iievmalter'  neben  gleid)beb. 
schaffaere:  5U  fd)affen;  f.  and)  ®d)iiffe. 

StiÖttfott  9i.  um  1650  (3unäd)ft  aud)  (5d)a  = 
faub  ä.  33.  bei  ©(^etbner  1695,  bei  2aurem= 
berg  1652  @d)er5gebid)te  I,  893  Sfapot)  mit 
(ober  Permittetft'C)  nbl.  schavot  au»  fr,v  echa- 
faut.  älter  chafaut. 

Straft'  Tl.  auä  mbb.  schaft,  abb.  scaft  Tl. 
'Scbaft,  Speer,  Vanse';  pgl.  afäd)f.  skat't  Tl. 
'Speer',  nbl.  schacht  Tl.  'J-ebevficl,  San;;cn: 
fdiaft',  anglf.  sceaft,  engl,  shaft,  anorb.  skapt 
llJ. 'Stange,  Spief?';  got.  *skafta-  fcblt  zufällig. 
Siefc  nominale  Sippe  läßt  fidi  faum  jn  fd)affcn 
3iel)en,  ebcr  ju  fd)a ben  (eigtl. '3Ibgefd)abte»,  @e= 
glättetes' V).  3""üd))'t  ftebcu  gr.  ('t/.i]:i  roov  'Stab', 

40" 


iDaft 


:U(i 


£d)aiibe 


mojii  C>ov.  r4>tnö.)  önänror  ay.ijrnDv  '©tab'; 
ferne i' hu.  soäpus 'Sdiaft';  baraii»  \oU]i  ein  ciU- 
ibiV  skhp-  'Sd)aft'.    2.  aiKÜ  S  d)  a  d)  t. 

edjnft-  WL  '©eftcü',  crir  nl)b.;  au»  uU)b. 
schal'  iif.  '(iJefiife  für  >5-Iüi)iflfeiteu'"^  ^ie-S  f. 
»nlev  Sd)effcl. 

Si^nfal  iU.,  crü  nhb.,  mit  ober  niittelft  frj. 
ehacal  aii>?  perf.  unb  tiirf.  schakal 

fi^nfern  3tw..  fett  1760  Sitteratnnuort,  feir 
-^rifd}  1741  gebndjt  (bei  Steinbod)  1734 
fdiiirfern):  aiui  iitb.:^ebr.  scheker  'i^ücje'. 

j  fd^ttl  3lbi.  (in  J^effen,  am  3)Mn  unb  im 
iJJbb.  üblid)  I  an-i  ml)b.  (feiten)  schal  5lbi.  'trübe', 
IDOsn  mhb.  verschalu  unb  schaln  'trübe  lüerbeit'; 
ugl.  nbl.  versclialeii  'flau  merben',  engl,  shallow 
'feidjt,  matt"?  Sen  oberb.  ^I;ialefteu  feblt  bie 
Seseidmuug,  bereu  Urfürung  bunfel. 

S^olc*  5.  au§  mf)b.  schal,  a^b.  scala  %. 
'§ülfe  einer  ^•rud)t,  eine»  ^-ie»  2C.  (baruad)  frg. 
ecale  '(5^ier-,  DJußfdiale'j ;  entfpred)enb  anglf.  sceälu 
5-  '\"'ülfc',  engl,  shale  'öülfe'.  2;a3U  uod)  got 
skalja  5. 'Riegel'  (eigtl.  mo^I  'Sd)inbel,  6d)uppen= 
artige?')'  anorb.  skel  %.,  anglf.  söyll  '^■.,  engl. 
Shell  '®d)ale,  3Kufd)er,  nbl.  schel  ^.  'Schale, 
öülfe'.  2)ie  90t.=germ.  l^autform  skalja  branti 
in§  9loman. ;  ügl.  ital.  scaglia,  frj.  ecaille 
'Sd}nppe,  9tiube,  .'Qülfe'.  Man  jiebt  mit  anorb. 
skilja  'teilen'  bie  germ.  Sippe  ju  einer  ibg.  Söj. 
skel 'fpalten' (f.  @d)ilb  unb  3d) olle'):  afloü. 
skolika '2)Jufd)er,  ruff.  skala 'Stinbe'.  —  fd)älcn, 
mbb.  schein,  al)b.  scellen 'abftreifeu,  ab)d)älen': 
gu  S(^ale. 

(S^alc^  5.  '3;rinffd)ate',  Pon  ©diale'  ur^ 
fprgl.  lautlid)  föobt  feft  gefd)iebcn,  meun  and)  3Ser= 
mifdiungen  beiber  Söorte  möglid)  fiub:  @d)ale'- 
t\at  germ.  ä  —  e,  aber  ©cbale*  germ.  u.  2^gl. 
mbb.  schäle,  abb.  anhh.  skäla  =  ouorb.  skäl 
■5.  'Jrinffd)ale,  2Bagfd)ale'.  9^od)  bente  lüirb 
unterfd)ieben  3.  33.  ireftfäl.  aier-säle  aber  säle 
'Xrinffdiale',  norbfrief.  skal  'Sdiale  be§  ©diaU 
tieree'  aber  skeel  'Dlapf. 

St^alf  Wl.  au^  mbb.  schale  m.  'tned)t,  Seib^: 
eigner;  ÜJtenfd)  Pon  fnecbtifcber  2lrt,  bef.  biuter^ 
lifttger',  ai))).  scalc  2Ji.  'tned)t';  eutfpredienb 
got.  skalks,  anorb.  skalkr,  anglf.  scealo  Tl. 
'2;ienftmann,  aJiauu'  (raie  ba§  jügebörige  ^ei"- 
söylcen  'junge  ^rau').  Tlan  mirb  an  bie  ^e- 
bentungaentmicflung  pou  onglf.  cyfes  unb  wealh 
erinnert  (f.  st ebfe  unb  ioelfcf)).  ©d)a If  brang 
frübäeitig  in»  3tal.,  pdo  scalco  'tiid^enmeifter' 
bebeutet.  33eacbteu§mert  ift  ber  optimiftifdje  3ug 
in  ber  ®ntmicflung  Pon  mbb.  gu  nbb.  ©d)alf; 
leßtereu  befiniert  (Soetbe  üIä  „eine  ^^erfon,  bie 
mit  §eiterfeit  unb  lyrenbc  jemanb  einen  hoffen 
fpteü". 


©d)aa  aJl.  auC'  mllb.  schal  (@cu.  schalles), 
al)b.  scal  (11)  2)t. '©d^aÜ';  bapon  abgeleitet  mbb. 
nl)b.  fdjalleu  JU  abb.  scellun,  ml)b.  schellen 
'fd^allen ,  tönen',  anorb.  skjalla  'raffeln'.  5ln» 
biefcm  germ.  3t>n-  entflammt  bie  roman.  Sippe 
POU  ital.  squillaro  'tlingeu,  fd)allen'.  S.  S  d)  eile. 

«djrtlinci  5-  n»^  mbb.  schalemie  g.  '^){obr= 
pfeife,  Sd)almci':  aü§  gleidjbeb.  frj.  chalunieau, 
refp.  bürg.  loaU.  chalemle,  mlat.  calamella 
calaniaula  (jn  lat.  calanuis    -)-   (cv?,6^-  '^'lök'). 

5d)alottc  5.  itad)  gleicbbeb.  frg.  echalotte 
auo  lat.  ascaloniuni  '^^iebel  au^  ?t»talon  (in 
5JJaläflina)',  ipober  and)  nbb.  5(fd)laud). 

fdöttttcn  3*05.  au§  m^b.  schalten  'flößen, 
fd)iebeu  (bef.  ein  Schiff),  in  Semegung  fegen, 
t.  eiben'.  2Bie  lat.  gubernare  ju  'lenfen,  regieren' 
tourbe,  fo  fd) alten  im  9H)b.  ju  'lenfen'.  2Ibb. 
scaltan  'flogen*,  afäd)f.  skaldan  'ein  ©cbiff  fort* 
fd)ieben';  ben  übrigen  germ.  2)ialeften  fe^lt  eine 
®utfpred)ung.  llrfprung  bunfel.  Slbleitungen  f. 
fcb eilen.  3n  nbb.  Sd) alter  '@d)iebefeufler', 
mbb.  Schalter  schelter  'iHiegel'  fd)immert  bie 
©runbbebeulung  Pon  fd)alten  burd^,  cbenfo  in 
8  dl  a  1 1  i  a  b  V ,  mbb.  af)b.  schalt-jär  dl.  '©dialt= 
iabr',  benannt  megen  be§  eingefcbobenen  2:age§. 

^äialnppi  5-.  feit  ©tieler?  3eitung§luft  1697 
gebndit,  in  ber  2.  Hälfte  be§  17.  3abrb§.  entlebnt 
au^^  gleid)beb.  frj.  chaloupe,  ha§  au§  nbl.  sloep 
'Sdialnppe'  abgeleitet  luirb  (raober  and)  engl, 
slop  neben  bem  anv  bem  5'i-"3-  ftammenbeu 
shallop).  a^ereiuäelt  in  einer  3eitu»9  1588  cia- 
lupe  nadj  ital.  scialuppa. 

S^om  ?5«  flll§  l"bb.  seham,  ai)i).  scama  ^. 
'Sd)amgefübl;  SBefcbämung,  Sd)mad),  Sd^anbe; 
(mbb.)  pudibunda'.  3Sgl.  a\'dd)\.  skama  (5'-  '^^' 
fd)ämnng',  nbl.  schaam-  (in  3ui'fintiiienfegnngen), 
anglf.  sce^mu  f^-.  'Scbam,  <Sd)mad),  ©d}anbe', 
engl,  shame;  got.  *skama  ^.  läßt  fid)  an^ 
skaman  'fdiämen'  (al)h.  scamen)  erfd)lie6en.  Xie 
ibg.  3^3.  skam,  bie  nod)  in  nbb.  ^dtanhc  fterfl, 
flebt  mit  ber  in  ij  e  m  b  (f.  bie»  unb  2  e  i  d)  n  a  m 
fottjic  got.  hamon)  bePJabrtcu  ibg.  SBj.  kam  'iid) 
beifcdm'  in  Suffin'nien^^ang,  fo  bafe  got.  sik  ska- 
man 'fid)  fd)ämen'  eigtl.  'fid)  bebeden'  bebeutete. 

S^anbc  5%  au§  mbb.  schände,  ai)b.  scanta 
5.  '©d)anbe';  in  g[eid)er  23ebeutung  cntfprecben 
got.  skanda,  auglf.  sceond,  nbl.  schände  J-  • 
Slbfiraftbilbnng  gu  ber  germ.  SSj.  skam  (f. 
I  3  cb  a  m)  mit  bem  unter  9{  a  n  b  ertoäbuten  Über- 
gong Pon  m  5U  n  por  d.  !Cgl.  uocb  ba§  au§ 
berfclben  Sog.  gebilbete  da-  ^^^artigip  ai)b.  scant 
(f.  laut,  f  ü  1 1 ,  gart);  baPon  abgeleitet  nbb. 
.  f  cb  ä  n  b  e  n  ,  mbb.  sehenden  ,  abb.  sehnten  'in 
,  Sd)nube  bringen'. 


ecfianf 


il" 


ediartcfe 


«(fjonf  Tl.  Ulli  ipdt  ml)b.  *schanc  'M.  h\ 
wiu-schane  3}J.  'äBeiitidjenfe';  ba§  Simplej  mt)b. 
schaue  bebeutet  '(BefäB  ^um  (5-inicfieiifcn ,  C^c= 
idienf.    3u  fdjenfeu. 

«i^onfcr  Wl.,  erft  n{}b.,  iiad)  n^.  6haucre. 

«t^anjc*  5-  '©lücftfiüurf  (ctinae  in  btc 
Sdjauäe  fd) lagen  'aiife  Spiel  leiten',  fo  jc^on 
in  (^r.  'illbenis'  Diction.  1540)  aue  m^b.  schanze 
}^:  'Jall  ber  2Öüvfc(,  ©lücf^tourf,  Spiel':  entlehnt 
aU'j  tjleidibeb.  ixy  engl,  chance  (miat.  cadentia 
'^•alleu  ber  2öürfel',  ital.  cadenza  '5"iiU'). 

Si^anjc-  5.  'Sdmgbefei'tiguttiy  (bei  'Kaalev 
1561  aU^  2d}ane  fy.i  au§  fpät  m^b.  schanze 
$.  '3ieiferbünbe[,  3d)an3e';  baju  nbl.  schan». 
Sunflen  llvfprimg§;  eine  ^eff.  ÜJia.  ^at  3  c^  au  je 
'^orb',  bafür  allgemein  am  9?iebcrrl}ein  3  d)  a  n  j 
'^{eifigbüuber. 

«i^ar'  f.  $flugjd)ar. 

«(^ar-  5-  '2?Jenge'  au-5  mfib.  schar  g-.  '2lb-- 
teilung  be§  öeere^,  gcorbnet  aufgefteUter  §eeree= 
teil,  §aufe  oon  Pier  ober  mel)r  ilfaun,  llkuge, 
Raufen',  aifh.  skara  %.  'Scfiar'.  Sic  i^ebeutung 
fügt  fi^  uid)t  gu  id)eren.  3luffällig  ift  angli. 
scealu  söeolu  (engl,  shoal )  'Sdiar'.  ^UbJ  bcm 
(SJerm.  ftammt  bie  roman.  Sippe  uon  schiern 
'Scftar,  Xriippc,  Sd)>parm'.    S.  Sdierge. 

8t^ar6c  5-  i^U'5  m^b.  scharbe,  al)b.  scarbu 
scarva^. 'Sd^mtmmtaudier,  Sd)avbe';  pgl.  auorb. 
skarfr  'pellicanus  graeulus':  auglf.  scrsef? 

St^orbocf  ü}?.  'eine  slranflieit*,  erft  früb  n^b., 
Umbcutung  au§  mlat.  scorbütus.  3tu§  berfetbeu 
OueKe  ftammen  bie  gleic^beb.  ubl.  scheurbuik, 
engl,  scurvy,  itol.  scorbuto,  frg.  scorbut.  Slls 
CuetliDort  ber  Sippe  gilt  ba^  ubl.  scheurbuik 
ober  Ptelme^r  beffeu  ältere  ^^ormeu  mit  35ental 
in  ber  2Ibleituug  luie  in  scorbütus  (ubl.  scheur 
'JRiß,  Spalte',  but  's?nod)en'j;  nnbl.  scheurbuik 
müBte  and)  Umbentnng  fein  nad)  buik  '33ancf)'  l)in. 

ft^orf  Slbj.  au5  ml)b.  scharf  scharpf,  al)b. 
scarf  scarpf  'fc^arf;  in  eutipred)enber  2ant- 
form  gleicf)beb.  afäd)f.  skarp,  ubl.  scherp, 
auglf.  scearp,  engl,  sharp,  auorb,  skarpr:  basu 
al§  ft.  3t>P-  angli.  sceorpan  'fdjrappeu'.  Slußer- 
bem  finb  ai)b.  screvon  'einid)neiben',  abb.  scar- 
bon,  mbb.  nl)b.  Scharben  'in  Stücfe  fd)ueiben', 
fomie  auglf.  sceorfan  'abreißen'  (f.  fcbürfen), 
mf)b.  schrapfe  (got.  *8krapp6)  'JBerfäeug  juni 
^ra^en',  engl,  to  scrape  'fd)arren'  pevmaubt; 
bod)  madjen  bie  Sabiale  im  SBurjelauelaut 
Sd)tt)ierigfeit.  3tuffällig  finb  al)b.  mbb,  sarpf 
al§  gleid)bcb.  'i'cebenform  pdu  fd)arf,  ebenfo 
auorb.  snarpr  'fd^avf.  3ln§  beut  CiJerm.  ftammen 
frä.  escarper  'fteil,  jä^e  mad)en',  escarpe  '^0= 
fc^ung',  ital.  scarpa  '33öfdinng;  SJteifeel  ber 
Sc^loffer'.    Slußer^alb  be»  05evm.  gilt  gr.  auirij 


'Sidjel',  aflop.  sriipü  'Std)el'  al»  pcriuaubt  mit 
al)b.  sarf,  ipobci  freilid)  bie  f^orm  fcf)arf,  got. 
*skai-pa-  uucrflärt  bleibt,  bie  pielleid)t  ju  ber 
unter  fdiröpfeu  aufgeftellteu  germ.  235.  skrap 
(skrab  skrb  I  'riecu,  einid)ueiben'  geprt. 

«(^arlotö  ilf.  au^  m^b.  scharlach  schai- 
lachen  dl.  'Sd)arla{^',  uub  bte§  ift,  mie  ubl. 
Schariaken  jeigt,  Umbcutung  nad)  Saf  cu  (m^b. 
lachen  'xud}'j  ^iu  für  m^b.  scharlät  (pgl.  engl, 
scarlet.  mitteleugl.  scarlat )  nad)  afr>  escarlate 
(ufr^.  ecarlate)  'Sdiarladi  al?  Sion' ;  Pgl.  mlat. 
scarlatum,  ital.  scarlatto.  Xeifen  legte  CucUe 
fiebt  mau  im  Orieutülifdieu,  pgl.  perf.  sakirlät 
(türf.  iskerlet). 

Bi^avlti  'Tl.  am  mbb.  scharleie  5-  'borrago, 
Sdjarlei';  „oon  nngetüifier  öei-"funft,  meldie  and) 
bie  gleidibeb.  ital.  schiarea.  mlat.  sclareia  scar- 
leia  nid)t  anfjubelleu  permögen". 

StÖarmÜ^el  92.  au^  mbb.  Scharmützel  Schar- 
mützel Wl.  '@efed)t  stoifcbeu  fleineren  Sdiareu'; 
biee  roie  nbl.  schermutseling  ftnmmt  an§  ital. 
scarmuccia  (ftv  escarmouche)  'SdiarmÜBel', 
bas  feinerfeit§  an§  ital.  schermire'fedjten' ftammt. 
Seifen  Cuellmorr  ift  abb.  mbb.  schirmen  *fed)teii'. 
2?gl.  nod)  engl,  skirmish  'Sdiarmüeel'. 

*(^ärpe  5.  im  17.  ^a\)xi}.  (^nnüdift  ipohl 
ftet§  als  S  di  a  r  p  e  5.  ^.  Sue^  1652  Xomencla- 
tura  S.  214 1  entlehnt  an?  gleidibcb.  m.  echarpe. 
beffeu  afrj.  :)}eflef  escharpe  esquerpe  '^J^ilger^ 
taid)e'  au§  fpät  ai)i>.  scharpe  'Safere'  abgeleitet 
mirb  (pielleid)i  ift  Scherbe  üermaubt:  btc 
sSetteltafdie  pertritt  ben  Setteltopf  ?).  Seacfite 
baier.  S  cb  ä  r  p  f  e  u. 

Stftarreifen  ^h,  unter  2Iule^unng  an  fcbarreu 
eutftanben  an§  gleidibeb.  m^b.  scharren  'fcbarreu, 
fraljcn':  3Iblant§bilbnng  ju  bem  StnJ.  m^b. 
scherren,  al)b.  scerran  'fraeeu,  fdjarreu',  toorau? 
ufrj.  dechirer,  afrj.  eschirer  'serfraöen'. 

Scharte  %.  aii^  mbb.  scharte  5-  'burdi 
Scbueiben,  ^amn  ober  23rudi  btH'Porgebradite 
Öffnung  ober  2}erttcfnug,  Sdiarte,  SSnube';  pgl. 
ubl.  schaard  'Sdiarte,  Sdierbe".  3i'  m^^-  schart 
2Ibi.  'äer^aueu,  fd^artig,  Permunbet',  ai^h.  scart, 
auglf.  sceard,  engl,  shard  sherd.  auorb.  skardr, 
bie  nrfprgl.  da  (to)=';)ßarti3ipia  ju  f  cb  e  r  e  n  finb. 
Wlhh.  scharte,  al)b.  scartisan  'Siegel,  'i^faitue' 
muffen  »oie  ibr  i\i}t>.  bialeftifd)er  3u&ef)öv  Pou 
ber  befprod)eueu  Sippe  ber  2?cbeutung  rocgeu 
getrennt  loerben,  jumal  fie  aiui  skardhä  fnid)t 
au»  skartä)  entftaubeu  finb  nadi  2lu§iüei!§  bee 
afloP.  skvrada    skrada  'Siegel,    i^fauue,  §erb'. 

Ädjortcfc  )S--  itn  16.  ^sal)xi).  ('suuäd)ft  alö 
Scartecfe  3.  $8.  bei  Sutber,  audj  bei  ^eerbranb 
1588  :Hcttung  l'ntbei?  S.  rij.auffommenb ;  eigtl. 


fdliUllHMl^OlU 


;US     — 


ifwuiii 


''JhiisiciiuBlnuli';  ob  nadi  iral.  scartara  ':}luii= 
fchieBcu":' 

fdlttviocniclit  3tii'-  'fid)  mit  .sircH^füBcu  iMcl}cn 
luib  uiciibeii':  au§  frs.  servant  'Wiener'. 

«tfinttfii  ''))l.  (iin  ^>J^^^.  ict3t  mcift  biirdi  3d)c  = 
Ute  11  iH-itvcrcr„  fo  fduni  bei  .vcluiii  HUI )  aiic-  utlib. 
schale,  al)b.  scatü  (@cn.  -awes)  i'c.'2d)attcu';  ent- 
fpred)cnb  ijot.  skadus,  aagli'.  scoadu,  engl.  sUade 
shadow,  nbl.  schaduw,  afärf))".  skado  'Sdiatteu'. 
5>iclfeid)t  ift  gr.  (r/.6To^  ''^•hxikmW  bcvmanbt; 
abcv  iiäbcv  üeht  altir.  scath  scail  '3d)atten'. 
(viii  aubcre§  germ.  Söbrt  für  'Sd)attcii'  f.  imtcr 
fd) alte  11.  —  id)atf icrci;  aüiiemcin  im  17. 
i5Cibr{).  gebrouc^t  imb  gebucht. 

Sr^atuHc  fy.  feit  Stielcv  1691  gebiid}t:  aii^ 
gleidibeb.  ital.  scatola  ober  el)er  ju  frj.  cliaton 
(mlat.  eastulus). 

S(5o§  'Ül.  üu§  ml)b.  schaz  (@en.  -tzes),  n^b. 
scaz  2}i.;  e§  bebeutet  bi§  in§  13.  ^ai)xi).  im 
roefentL  '@elb,  2<!ermögen,  9tetd}tiim',  erft  fpäter 
*Sd)aß  jum  5?(ufben)al)reu';  af)b.  scaz  50J.  ift  nur 
'(SJelb,  ein  beftiiiimte§  @elbftücf'.  'üql.  got.  skatts 
'Öelbftücf,  (Selb',  aiiorb.  skattr  '8teuer,  Ivibiit', 
aiiglf.  sccatt  'eine  fcefiintmte  fleinc  'üJJünje,  @elb, 
iiermögen',  afrtef.  sket  'Selb,  i.Ue()',  afäd)f.  scat 
'(ijelbftücf ,  ®elb,  Ikrmijgen*.  2)ie  Urgcfc^idjte 
ber  Sippe  ift  leiber  511  bunfel;  ob  ba§  germ. 
iBort  skatta-  au^  bem  aflbü.  skotü  'iMet)'  ober 
biee  nu§  bem  ®erin.  ftnmmt,  boriibcr  finb  bie 
3lnfid)ten  geteilt.  3)er  Sebentungymanbef  '!i8ie()' 
—  '(Selb'  i)at  Stnaloga;  ügl.  lat.  pecunia  gu 
pecus,  engl,  fee  'Honorar,  Srinfgelb'  ju  anglf. 
feoh  '2Sief)'  (f.  SßieJ)):  im  Xaufd)f)anbe[  fpielte 
iUef)  bie  ^totte  be§  (Selbe?.  ®ocf)  läßt  fidi  für 
ba§  altgerm.  *skatta-  '(Selb,  ©etbftücf'  bie  (Srunb= 
bebeutung  'i^iel)'  burd)  nic^t§  eriueifen.  ^^ieüeic^t 
finb  meftfät.  s;^äden  '(Ertrag  geben'  nnb  mnbb. 
schade  '3in§,  2Bnd)er'  (afädjf.  *skadan  *8kädo) 
n)ur:^elberroanbt. 

t  St^auö  dJl.  nu§  m()b.  schoup  ((Sen.  -bes) 
HJ.  '23ünbe[,  StrDl)bnnb,  Stro^trifd)*,  al)b.  scoub 
3}f.  '(Sarbe,  @troi)bnnb';  ogl.  anbb.  sköf,  nbt. 
schoof,  anglf.  sceaf,  engl,  sheaf  '©arbe',  anorb. 
»kauf  '@ar6e':  su  f (Rieben,  alfo  @d)aub 
eigtl.  ^Qü^ammcnQi^d)obtnt^"^  Sasn  norf)  8  d)  0  = 
ber  unb  ttjoftl  aud)  Sd)anfel. 

ff^QUbern  3tm. ,  erft  n[}b.,  anö  bem  nbb. 
schuddern;  bgl.  nbl.  schudden  'beben,  gittern'; 
mittelengl.  schudderen,  engl,  to  shudder  'fd)au= 
berii'.  ©tammberiDanbt  ift  fc^ütten,  mit  bem 
bie  Sippe  auf  einer  germ.  2ös.  skud  'fid)  fd)ütteln' 
berul)t.  Xa^n  ol)b.  scutisön'fdianbern'  —  scutisod 
'boa  Soeben,  3ittern'.  Sie  3(nnal)me,  Sd)a  üb  er 
gel)bre   mit  2d)aucr   5»  m()b.  scliür,  ift  unbe^ 


red)tigt,  weil  bac-  mlib.  iBort  bie  '-Bebciituug 
*Sd)anbcr'  iiid)t  f)at.    S.  Sd)utt. 

jl^aucu  3tlW-  tili*  ml)b.  schouwen  ,  ül)b. 
scouwön  'feilen,  fd)aucn,  betradjten';  ögl.  aföd^f. 
skauwoii ,  nbl.  schouwen ,  aitglf.  sceawian 
'fd)aiien'  (baran^  engl,  to  show  'jeigcn'j ;  got. 
''skaggwon  fclilt,  ba3u  usskawjan  '^itr  i^efinnung 
bringen'.  JlU'S  ber  2B,v  skau  skü  'fel)cn'  (f. 
f  cöi3n)  ftammen  nodi  got.  skuggwa  3.1}.  'Spiegel', 
al)b.  sci'i-char  'Spiegel',  ferner  ahb.  sciiwo,  anglf. 
scüa,  anorb.  skugge  ÜJJ.  'Sd)atten'  (f.  Spiegel); 
nuc^  anorb.  skygna  (got.  *skuggwin6n)  'fpä^eil', 
skyn  dl.Ti  'äöalirnel)inung',  skoda'fpälien'.  3lnßer; 
Ijalb  bes  (Senn,  gehören  gn  ÜBi^.  skü :  skau  rcfp, 
kü:  kau  nod)  ffr.  kavis  'SSeifer,  2)ic^ter',  lat, 
cavere  'fid)  l)üten',  gr.  /.oe«)  'merfe',  aflob.  cuj^. 
cuti  'cmpfinben,  fül)len,  toa^rne^^men'. 

t  ©^aucr'  'M.  'SBetterbad)'  ^  Sdicucr. 

S^ouer-  2JJ.  aifS  mt)b.  schür,  a^b.  sciir  9}}. 
'Uniuetter,  ^agel';  ügl.  afäd)f.  skür  Tl.  'ffietter, 
Sdiauer',  nbl.  schoer  ''451  anregen',  anglf.  scür, 
engl,  shower  'iKcgenfd)aner',  anorb.  skür  'iHegcn= 
fd}ancr';   got.  nur  sküra  windis  'Sturmiuinb'. 

Sc^nufel  (5-  flU§  i"^^-  schüvel,  afib,  scüvala 
5y.  'Sdianfel',  auf  got.  *sküfla  (skübla)  ireifenb; 
bie  ^-ormen  ber  übrigen  Siatefte  beuten  auf  got. 
*skufla  *skubla:  nbl.  schoffel  }^:  'Sd}aufer, 
anglf.  sceofl  3".;  eugl-  shovel  'Schaufel'.  3" 
Söur^et  sküb(sknt'?)in  fdjieben;  alfo  Sd}aufel 
eigtl.  'IBerfäeng,  luoroiif  man  ctmaS  fd)iebt,  um 
eS  fortsuiüerfen'.  2[öegen  be§  2Bcd)feB  üou  ti :  ü 
pgl.  Sol)n  nnb  laut. 

<^i^a\iM  3^.,  erft  nl)b.,  aber  unter  nbb.  (Sin- 
fluB  aiiy  ml)b.  schoc  ((Sen.  -ckes)  ÜJ}.  unb 
schocke  j^.  'Sd)aufer  l)crDorgegangen ;  Pgl.  nbb. 
schuckel  J-.  'Sd)aufel';  m^b.  schoc,  al}b.  scoe 
■fdiaufelnbe  33eiDegung'  (barau§  frj.  choc  'Stoß'). 
S)ie  Schaufel  I)ei6t  im  (5ftl.  unb  niJrbl.  S^üringen 
nnb  in  ber  Oberlaufiß  unb  ber  2lltmarf  Sd^unf  el, 
in  Reffen  Sieibel,  in  3il)einfranfen  JSlunfer, 
in  93}ainf raufen  unb  in  Sd)maben  (Sautfd)e,  in 
ber  Sd)n)ci3  ©ireilje,  (Stgerei^e.  Stieler 
1691  unb  Steinbac^  1734  beöorgugen  Sd^ucfel 
Sdöorf el  Por  S(^aufel. 

©liöoum  2)}.  an^  in^b.  schüm,  ai)h.  scüm  Wt 
'Sd)ouni';  eiitfpredjcnb  nbl.  schuim,  anorb.  sküm 
'Sc{)aum'  (barauö  engl,  scumj.  3)ie  übrigen 
2)iatefte  i)abcn  bafür  ein  anbere§  SBort;  pgl. 
anglf.  tarn,  engl,  foam  unter  j^cim.  Cb  lat. 
spuma  'Sd)aum'  (mit  p  für  k  pgl.  lupus: 
lir/.o^-?)  mit  ber  germ.  Sippe  Perluanbt  ift, 
bleibt  fraglid).  Tlan  ^ie^t  S  c^  a  u  m  anfpred}enb 
3U  ber  in  S  d)  euer  fted'enben  2i>j.  skü  'beberfeu' : 
alfo  Sd)aum  eigtl. 'Dectung,  2)ecfenbe?'.  3tuy  bem 
(Senn,  flammt  ital.  schiuma,  frj.  ecume  'Sc{)aum'. 


3cf|aiite 


HV.i 


3(f)eit 


t  (5(|autc  Wl.  '@ecf'  fc^on  im  IG.  '^saijxi).  au^ 
fommcnb  (1565  in  Slirrfi^ofS  SBenbunmutli  II, 
469):  ai\^  iüb.  3ch6teh  '9iarr',  baliev  auch 
@  cf)  0 1  e. 

j^erfift  3Ibj.  aiiK'  inl)b.  (feiten)  schecke  ge^ 
ftreift,  ld}ecftg',  )do3ii  nod)  ml)b.  «checken  'bunt 
matten',  scheckeht  'fc^ecfig'.  'Damit  ftnb  üer= 
tonnbt  nit)b.  schecke  'eng  anliegenber  gcftreiftcv 
jRocf',  anglf.  sciccels  'jRocf'.  3lnberiett§  nimmt 
man  (S;ntk{)nung  an§  frj.  echec  'Sd)ncfi'  (ital. 
a  scacchi)  an;  Dgl.  engl,  checky  'farriert'. 

t  ©d^ccftc  f.  @d)iefer. 

f^ecl  Sibj.  an?  ml)b.  schel  schelch  (@en. 
schelhes  schelwes),  aijh.  scelah  (@en.  scelhes 
scelawes)  2lbi.  'fd)cel,  fd)iclenb,  quer,  fdiief, 
frumm'.  3)ie  n{)b.  l'autform  i'dKel,  bie  burd) 
Sutf)er  öom  §efi.-X^üring.  au§  (leiridjcnb  ge- 
lüovben,  lüirb  öon  §elnig  1611  qIq  nbb.  (bafür 
i)b.  fdielb)  angegeben.  3ni  DberI)ciT.  bebentet 
fc^eel  'einäugig';  im  iöaier.-Öftr.  lüirb  fdjcld) 
für  'fd)ier  gcbrand)t  (aber  i"d)ilc^en  =  I)b. 
)  dl  i  e  I  e  n).  SJigl.  nbl.  scheel,  onglf.  sceolh,  anorb. 
skjalgr  'fcftief,  id)ielenb'  (got.  *8kilhwa-  refp. 
*8kilwa-  *skilga-  cntge{)cn  sufäUig).  Safüv 
muB  üorgerm.  *8kelko-  skelqo-  Dorau^gefe^t 
roerben,  n)e§f)alb  gr.  frxo/./o'i,-  ')d)räg,  fd)ief'  Iaut= 
(id)  nid)t  ganj  auSreidöt,  bie  germ.  Sautformen 
gu  erflären;  üieöeidit  ift  eine  2B§.  skel  bem  @erm. 
mit  bem  @rie(^.  %n  ©runbe  5U  legen. 

(Steffel  Tl.  au§  mt)b.  sch(jffel,  af)b.  scpffll 
3K.  '®d)effel,  ein  ©etreibemafe';  ügl.  afäd^f.  skQ- 
pil,  nbl.  schepel  in  glcid)er  i^ebeutnug  (f.  auc^ 
Sifpel).  @d)effet  fel)lt  bem  Saier.  unb 
§eff.,  joo^l  überhaupt  bem  Dbcrb.  (für  Sut{)ev§ 
©dieffel  bietet  1523  21b.  5)3etri§  23ailcr  23tbel= 
gloffar  titelmel)r  „Seftev,  ©Dmmcrin"  unb  @cf§ 
iöibel  1537  3J?alter).  e§  gebort  —  oieIleid}t 
eigtl.  al§  ^iminntiü  —  =^u  afäd)).  skap  9J.  '®e= 
fÖB,  «^afe',  al)b.  scaf,  ml)b.  schaf  (f.  ©d)a ff) 
'©eföfe  für  yrlitffiflfeitcu' ;  im  23aier.  ift  scaffl 
31.  SiminutiD  ju  gleid)beb.  saff.  3(nnal)me  Don 
®ntlel)nung  au§  lat.  scaphium  (gr.  ay.äffiov) 
'Srintgefdiirr'  ift  gang  unfid)cr;  mlat.  scaplium 
scapellus  (ital.  scafl'ale  '©tellbrett')  finb  erft 
3lbbilber  ber  bcutfc^en  3Bortc.  2Eabrfd}cinlid)  ift 
bie  Sippe  urbeutfd);  ügl.  auc^  anorb.  skeppa 
'©d)effer ;  baju  bie  Sßg.  skap  'in  fi(^  fflffe»'  unter 
f  diöpfen. 

<B(^tibt  ^•.  au§  nil)b.  schibe,  abb.  sciba  5\ 
'Scheibe,  .^ugel,  3tab';  entfpred)eub  anbb.  skiba 
'sphaera',  nbl.  schijt'  'Scheibe',  mittclengl.  schi've 
'^rei§,  Scheibe'  (engt,  shive  sheave),  i§l.  skffa 
'S-  'Scbnitte,  @d)eibe'.  @erm.  skibo-  au§  üor= 
germ.  skipii-  bat  bie  näd)fte  Segiebung  ju  gr. 
ay.oTnn^-  'Töpfcrfdietbe',  inosn  mau  nod)  gr.  n/j- 


■i(>)f  'Stab'  ^,iebt.  3Mib.  Sdiicfcv  ift  faum 
üermanbt. 

(StiÖfibe  ?v.  aii'ö  mbb.  scheide,  abb.  sceida 
)y.  '2d)tt3ertfd}ctbc' ;  ugl.  afüdif.  skedia  '^■.,  nbl. 
scheede  ^.,  anglf.  scai|)  '^\,  engt,  sheath,  anorb. 
(als  ^4-^lur.)  skeider  'S^eibe'.  ®ot.  *skai{n  (au§ 
skaiti)  %.  'Sdieibe'  feblt  (bafür  fodr  dl.  'Sdbeibe', 
f.  ?5wtteral).  3u  fdjeibeu,  babcr  eigtl. 
'@d)etbung,  fdieibenbe  §ülle'?  ilJbb.  3d)cibe 
in  anberu  ^ebeutungen  ift  baffcibe  2Bort;  ügl. 
mbb.  scheide  J'-  'Sdieibnng ,  Ireunung,  5tb- 
fdiieb,  llnterfd)eibung,  ©rcnje';  al)b.  sceida. 

i^ctbcn  3t*ü.  an§  mbb.  scheiden,  abb.  scei- 
dan  ft.  3tiü.  'fonbern,  trennen;  entfd)eiben, 
fd^lid)ten,  beftimmcn'.  %nv  ba§  ju  ermartenbe 
got.  *skaipau  (=  afäd)f.  skedan  'id)eibcn',  afrief. 
sketha)  ft.  3t^ü.  erfd)eint  mit  5luegleid}ung  be^ 
grammatifcben  2öed)fel§  got.  skaidan;  ügl.  onglf. 
sc(;adan  'fd)eibcn',  >ü05U  engl,  slied  'Trennung, 
Unterfd)ieb,  Sd)eibe,  unterfd)ciben*.  3)ie  germ. 
SSg.  skalj),  bcren  Sentalftnfc  aud)  au§  nbb. 
©djeibe  ^•.  jn  getuiuuen  ift,  bernl)t  auf  ber 
ibg.  2B3.  skhait  skhit  mit  ber  9Jebeuform  skhaid 
skhid:  ügl.  gr.  6/1  Lid  'fpalte',  a/iZu  (f.  ®d)cit); 
ffr.  chid  'fpaltcn',  lat.  scindo  (and)  caedo?), 
lit.  skedzu 'fd)eibe'.  S.nod)  gefd)eit,  fd)eifeen. 

©^cin  9}J.  a\\?!  mbb.  schin,  a^^'a.  sein  Wi. 
'(Slauä,  Scbeiu,  §elligfeit,  Xeutlid)feit',  fpät  mbb. 
and)  '3lu§mei§,  Seuflni^'  Sd)ein';  ügl.  afäd)). 
skin  50J.  '©lang',  nbl.  schijn,  anglf.  sein  '@e^ 
fpenft':  3lbftrattnm  jn  fd)eineu  ^ivo.  au§  mbb. 
schinen,  abb.  scinau  'gläusen,  crfd^eiuen;  fid) 
geigen';  ügl.  bie  gletd)beb.  afäcbf«  skiuan,  nbl. 
schijnen,  anglf.  sii'nan,  engl,  to  shine,  auorb. 
ski'na,  got.  skeinan.  @erm.  SSg.  ski,  rt)Orou§ 
skinan  ft.  ^ttt).  mit  präfeutifd)em  na-  gebilbet 
ift,  erfd)eint  mit  m-3{bleitung  in  fd)inimern. 
Saga  mabrfd)eiulidi  gr.  oy.ui  'Sd}atten'  (fiebe 
Sdic  m  en),  and)  gr.  a/.iQov  '2onnenfd)irm'? 
S.  fd)ier. 

f^eifecn  3t>ü.  auy  mbb.  schinen,  abb.  sci^an : 
in  gleidjer  33ebentung  cutfprecben  nbl.  schijten, 
anglf.  scftan,  engl,  to  shit,  anorb.  skita.  2^ie 
gemcingerm.  2Ö5.  sldt  'fd}eiBen'  gebort  mobl  mit 
ber  unter  fdjciben  bebanbelteu  SSj.  ibg.  skhid 
5ufammen;  eigtl.  luobl  'au§fd)eiben"?  2lu^  ber 
germ.  Sippe  flammen  ital.  (bial.)  scito  '2Kift' 
unb  afrg.  eschiter. 

©töeit  91.  au§  mbb.  sohlt,  abb.  seit  9i.  'Sd)eit 
§Dlä';  in  gleidier  Sebeutung  entfpred)en  nfrief. 
Skid,  anglf.  sci'de,  engl,  shide,  anorb.  ski'd.  3(1» 
2B3.  bat  ba§  unter  fdjeiben  bcbanbelte  ibg. 
skhait  skhit  3U  gelten,  bereu  ©runbbebcntung 
'fpalten'  in  nbb.  Sd)eit  nod)  bnrd)fd)immert; 
ügl.  gr.  <^/Jlh   (an§  ^ayj^j")  '^üläfd)eit',   lit. 


lehntet 


—     ^20     — 


oiteve 


skedrii,  lett.  skaida  '^IHilin'  iiitv  ber  i^iir^el- 
tonu  skhit  (f.  fdicibcn);  nltiv.  sciath 'Sdiilb', 
Irtt.  scütum  'Sdhilb'V  —  ®  dl  e  i  t  e  r  b  a  u  f  c  n ,  crft 
nlib.,  lind)  nil)b.  schiter,  'S^lux.  311  schit.  — 
fdicitevii  '511  ©türfcn  (Sdicitcn)  luerben',  evft 
llhb.,  liad)  mlib.  scliit.  "iMltv.  solüter. 

«rfjcitcl  ?Ji.  lllflb.  Scheitel,  al)b.  sceitila  ^•. 
'siopfuMvbel,  Sdiettcl,  .v>aav)dicibe  üom  SBirbel 
bis  jur  Stinic';  cittlprcdieiib  nbl.  (haar)scheel, 
axibh.  skethlo,  iniibb.  scliedel.  ^n  fdieibeii, 
eigtl.  „^o).ifl"tctIe,  an  lüel(^er  bie  §aare  fid)  idjei- 
ben,  b.  [).  nod)  berfdiicbenen  Seiten  nd)  legen". 
2)a3u  angif.  sroada,  ninbl.  schede  *5d)ettcr. 

«tfieflarf  i^c.  cvi't  nfib.,  nod)  g(eid)6eb.  nbb, 
nbl.  Schellack:  iigl.  engl,  shellac :  eigtl.  'Sd)alen= 
lad,  2i\d,  bünn  luie  3d)a(en'. 

Sd^cflc  5-  flitö  mt)b.  schelle,  ai)b.  scella 
fy.  '®d)eüe,  ©lörfv^en':  gu  in^b.  schellen,  ai)b. 
scellan  'fd)al(en,  tönen',  luoän  and)  ital.  squilla 
'(iJIocfdien'.  —  921)b.  mlib.  i'd)ellen,  eigtl. 'ertönen 
inad)en,  id)alten  laffen',  ift  ba^  g-a!titiü.  iBgl. 
öerfdiollen  al§  iReft  be»  nil)b.  ft.  3tn). 

St^cflfifd)  'i'f.,  erft  nf)b.,  nad)  nbb.  nbl.  schel- 
visch:  äu  nbl.  schel  'Sd)ale',  engl,  shell  'DJhifdöel', 
„meil  ber  Sdiellfifd)  öovnelimlid)  nou  Sd)aUieven 
lebt"?    S.  8d)ale». 

«liöca^ciiaft  3.R.,  Dcrbentrid)enbe  3ufammen= 
fe^ung  für  bae  gleidjbcb.  inl)b.  schel,  a!^b.  scelo 
TL  'Scfdiäler,  3itcf)t!ieng[t';  bajn  befdiälen. 

Sl^eßfraut  3J.  an^  m^b.  schelkrüt  -würz: 
lDol)[  i>erfiiräung  nnb  Untbentnng  an§  bem  g(eid)= 
beb.  miat.  chelidonia  (ch  luie  im  entfprcdjenben 
frä.  chelidoine  gefprod)en);  ögl.  gr.  /thönnov 
'Sdiellfrant', 

SiiÖflin  T\.  an§  inl)b.  sch§lme  m.  '^eft, 
@eud)e;  bie  im  sUmpf  ©efaüenen',  bann  al§ 
(Sd^im})froort  m^b.  and)  '@(^uft,  ajerfii^rer',  al^b. 
scalmo  scglmo  '6eud)e'.  ®ine  alte  Sebentnng 
^^qSi,  cadaver'  geigt  schelm  im  9JJnbl.  lUhtbb. 
iomic  nod)  je^t  im  2^aier.  SBegen  ber  33ebentnng§= 
entmidlnng  'Sd)elm'  au^  'Sd)uft'  Dgl.  ©  d)  a  l  f , 
in  ben'en  ®efd)id)te  and)  ein  milbernbe§  aJJoment 
\\6)  jeigt.  —  2fu§  bem  üf)b.  SBorte  entstammen 
nbl.  Schelm,  i§I.  skelmir  '@d)elnr. 

fd^elten  ^iXO.  ans  mbb.  schelten,  al)b.  sceltan 
n.  3tro.  '|d)elten,  id)mäf)en,  befd)impfen';  Pgl. 
mnbb.  nbl.  scheiden,  afrie).  skelda  ')d)eUen'. 
2;a3n  bie  unter  fd)alten  befianbelte  Sippe; 
'ftoßen'  ift  ©runbbebcntnng  Pon  f ekelten. 

Sr^cmel  Ü}?.  an»  m^b.  sch^mel  schamel 
(schämelPj  2IJ.  'Sd)einel,  ^ufebanf,  af)b.  scaraal 
(scämal?)  Tl.,  ha^  mit  afäd)).  fotscamel  '^u&= 
id)emel'  nnb  angIf.  scpomul  (bef.  föt-sce^mul) 
Tl.  autf  lat.  scamelluni  ftammt.  üat.  scabellum 
liegt  bem  nbl.  schabel  'Sd)emer  foiüie  ben  gleid); 


beb.  voman.  fri.  oscabolle  escabeau,  ttnl.  sga- 
bello  ui  ©runbc;  baber  am  Wxliih  nnb  Ober= 
rbein  SdiamHl,  Sdiabell. 

Sdjemen  Tl.  'Sd)attenbilb'  au§  mbb.  scheme 
Tl.  'Sdiatten*,  (mb.)  schime ;  pgl.  anglf.  scfma, 
aiiid)).  scimo:  311  ber  nnter  fd) einen  bebanbelten 
2B3.  ski  'glänjcn',  jn  iDeld)cr  and)  gr.  iv/.icc 
'Sd)atten'  mit  berfelben  öebentnngsentmicflung 
gel)ört;  f.  @d) immer  nnb  ©d)önbortfpiel. 

Stfjent  Tl.  au§  inl)b.  schenke  'einid^ciifenber 
■*)iener,  Sifunbidicnf ;  5Sein,  23ier  an§fd)enfenber 
2Birt',  aMi).  sci^-nko  (afädif.  sk^nkio)  Tl.  'ein« 
id)enfeiibcr  I)iener'.  2ln§  germ.  skankjo  ftammt 
fr3.  echanson  (afr3.  eschancon,  mlat.  scan- 
cionem).  —  f^enfen  3t>ü-  all?  mbb.  schenken 
'einid)enfen,  3U  trinfen  geben,  tränfen;  fd)enfen, 
geben';  al)b.  sct^nken  'einfd)enfen,  3u  trinfen 
geben'.  S!ie  iöcbentnng  'geben'  er)d)eint  erft  in 
ber  nad)flaff.  3eit  beg  3)Jf)b.  '©infdienfen,  jn 
trinten  geben'  ift  bie  @rnnbbebentnng;  nnb  es 
ift  d)arafteriftifd)  für  ba§  -Deutfdie,  bafs  fid)  bü= 
raus  bie  23ebentung  'geben'  entraidcln  fonnte 
(äbntid)  fprid)t  nl)b.  gefallen  für  bie  23ebentung 
bc§  2BürfelfpieIs  im  germ.  Seben;  Pgl.  and) 
3ed)en).  Sie  ©rnnöbebeutnng  jeigen  anglf. 
scencan,  afrief.  skenka  (anorb.  skenkja);  nad) 
bem  @erin.  ipiebernm  afrs.  escancer  'einfd)enfen'. 
@ot.  *skagkjan  fel)lt.  9}Jan  fiebt  in  bem  ge: 
meingerm.  '^tw.  eine  3(bleitnng  aus  anglf.  sceonc 
sceonca  '23einröl)re',  Poran»fegenb,  bafe  Öein= 
röbren  in  ber  ältcften  3cit  al§  *§al)n  am  t^afe' 
benu^t  ipurbcn;  fd)enfen  märe  ba^er  eigtl. 'ben 
.§abn  an§  J^Ö  fegen'.    3.  ta%  flg.  üBort. 

S^enfel  Tl.  an§  nibb.  schenket  Tl.  '8d)enfer; 
pgl.  nbl.  Schenkel:  bem  2l^b.  lüie  ben  übrigen 
altgerm.  Sialeften  fremb.  ®iminntiPe  2lblettnng 
3n  bem  unter  ©dien!  ermäf)nten  anglf.  sceynca, 
engl,  shank  'Sdienfel',  baö  mit  nbb.  ©d)infcn 
meiterbin  jnfammenbängt ;  Pgl.  nod)  nbl.  schonk 
'ftnod)en  in  (yleifd)ftüden",  fdimeb.  skänk,  bän. 
skank. 

fii^enfen  f.  ©d)enf. 

©(ftcröc  jy.  (oberb.  TlaM.)  au§  mbb,  scherbe 
schirbe,  aifü.  scirbi  3'-91-  'Sd)erbe,  irbener  Xopf; 
pgl.  nbl.  scherf  %.  'Sd)erbe':  Slbleitnng  aw^ 
Porgerm.  skerpo-;  pgl.  aflop.  crepü  'Sd)erbe', 
(ett.  schkirpta '©d)arte',  schkerpele  '^oläfplilter' 
-Dasn  8  d)  e  r  f  l  e  i  n  ? 

@(|crc*  ^y.  au§  mf)b.  schsere  %,  'S^ere'; 
Die§  iDabrfd)einlid)  eigtl.  %{\\x.,  a^h.  scäri  $lur. 
3U  skär  (nnb  skdra)  '3d)ere';  megen  be^  5ßlur. 
pgl.  ital.  cesoje  nnb  forbici  5}Jlnr.,  fr3.  ciseaux 
'3d)ere',  engl,  scissors.  3m  8fr.  muJ3  ein  gleid)= 
beb.  SSort  natürlid)  3^ual  fein;  pgl.  bliun'jä 
fjHigPeba)  buol. '8d)ere'.  S>gl.nbl.  schaar,  mittel= 


5(i)cre 


—     S21 


^diifffol 


engt,  schere,  engl.  CiUiir.)  shear.s 'Sdjevc',  anorb. 
skaere  92.  5}3Iur,  'Scf)ere'.    S.  fdjeren. 

Schere*  5'-  'Seeflippe',  erft  nhh.,  micf)  bem 
gleicf)beb.  fdnucb.  skär  (bäll.  skjser)  "l?.;  Dg(. 
nnorb.  sker  '.flippe'. 

irreren  S^IU-  aue  Ul()b.  scliem,  al)b.  scerau 
'fdieren,  n[ifcf)eiben' ;  ügl.  nbl.  sclieren,  nnglf. 
si'eran  'fd}eren,  sevfc^neiben,  jeiliauen*,  engl,  to 
sliear  'ic^ereii',  anorb.  skera  'fdineiben,  fdfieren, 
frf)Iac^ten'.  ©ninbbebeiitinig  bev  in  bicieit  i\t\v. 
cntlialtencit  3B5.  sker  ift  ^evid]netbcii,  sevf)niien' 
(ugl.  lit.  skirti  ')d)etbcn',  skarä  '5ei?cn'),  inie 
bci§  unter  Sd}a rte  Oelianbelte  altgerm.  skarda- 
'jerhnuen,  jerfdiiütten*  (aue  skr-tö-  eiitftnnben) 
(e^vt.  '^od)  ift  and)  bie  iöebeutung  'fcfieren'  fe^v 
alt;  ügl.  bie  91bleitiing  Sdievc.  2B:^.  sker  ({jievju 
ffr.  ksuras  '8d)enneffer"?)  crfdieint  im  @r.  nU? 
ker  in  y.f-ioio  'fdiere'. 

<S(6ctfIctU  9h  ail§  nif)b.  scherf,  at)b.  scerf 
9L  '©cfterfletn,  f leinfte  l'Jünje' ;  ogl.  ntnbb.  scharf 
'scherf  'halber  ^Jfennig';  ob  ju  anglf.  sceorfan 
'abreißen'?  S^gl.  wegen  äfjnlicfter  23ebeutung§= 
entiüicflung  n^b.  Seilt  foiuie  gv.  yjfjun  eigtl. 
'i?(bfd)iiitt',  bann  'fleine  9i(ün3e'.  (sd)crflein, 
uiiÄ  al§  !i?ibe(n.iDrt  geläufig,  gehört  eigtl.  bem  ÜJJb. 
9Jbb.  an  (in  2(b.  ^.^etrie  2?af(er  Sibelgloffar  1523 
wirb  e§   mit  „Crtlin,   bnlber  geller"  überiei?t). 

SJ^ergc  Tl.  an§  m^b.  sch^rge  schi^^rje  (roegen 
rg :  rj,  nl)b.  rg  f.  ^erge)  Ü)l.  '@ericf)t§biener, 
Söiittel,  Sd)erge',  at)b.  sc§rjo  scario  scaro  'i>anpt: 
mann,  Scfiarmeifter':  ^Ibleitung  5u  Sdiar. 

Sd^crs  llJ.  aii^  mbb.  scherz  Wl.  'i^ergnügcn, 
Spiel';  bajn  nbb.  fdjerjien  ^t\v.  aue  mfib. 
scherzen  'fröblicfi  fpringen,  büpfen,  fid)  ücr: 
gnügen';  ügl.  noc^  m^b.  scharz  'Sprung'.  2)ie 
öon  ben  mt)b.  ^laffifern  gemiebene  Sippe  fet)lt 
bem  9J[l)b.  fomie  überhaupt  bem  SUtgerm.,  be= 
gegnet  aber  in  bem  barauö  entlelmten  ital.  cher- 
zare  'fd)äfern'. 

Sd|eu  5'.  an§  ml)b.  schiuhe  ?v.  'Sdicii,  9rb= 
fd)eu',  aud)  'Sc^recfbilb',  ttjoljer  nlib.  ®d)eu^e. 
Sa^u  fcfteuen,  f^ eueren  i^tw.  au§  ml)b. 
schiuhen  'fd)euen,  meiben,  üerfd)cud)en,  öcrjagen', 
a^b.  sciuhen;  fowol)!  bas  9{onicn  alc>  ba#  3t>u- 
finb  2Ibleitungen  an§  mf)b.  schiech,  abb.  =-*scioh 
'fdieu,  fd)nd)tern'.  9fhb.  fdieu  Slbj.  ift  neu  an 
ba§  3tro.  angelefint;  Pgl.  anglf.  sceoh  "fnrditfam", 
ID03U  engl,  shy ;  nbl.  schuw  'fnrd)tfam,  fdieu'. 
9lu§  ber  beutfdjen  Sippe  ftammt  itnl.  schivare 
'meiben'.    S.  S  d)  e  n  f  a  l. 

Si^cucr  5.  (bafiir  baier.  oftfdiroäb.  Stabel) 
am  mbb.  schiure,  a^b.  sciura  '5.  'Sdieiicr':  9lb: 
leitnng  ju  alih.  scür,  mbb.  schür  'iöcttcrbadi, 
Sd)ug'.  ivgl.  afrief.  skül  'ä>crftecf',  anorb.  skjöl 
9h  '3nPud)t§ort,  Dbbad)',  skaumi  m.  'Sdiilb'. 

Äluge,  etcmologitcbe*  9B?rtetb\i*.    5.  «iifl. 


3^ie  in  biefeii  SBorten  eiitl)altene  ibg.  2Bä.  skfl 
'bebecfen,  befdiüßen*  (ügl.  S  d)  a  n  m)  ift  meit  Oer= 
breitet;  ngl.  lat.  scütum  'Sc^ilb',  gr.  nyS-Xor 
'::)iüftiing',  lat.  obscü-rus  'bnnfel  (bebedt)'  ffr. 
Sj.  sku  'bcbcrfen'.    S.  Sdieiine,  Sdiotc. 

ft^cucr«  3tm.,  crft  friib  nbb.  (bem  Oberb. 
fremb ;  bafiir  fege  n),  nad)  bem  gleidjbeb.  mb.  nbb. 
schüren;  ügl.  nbl.  schüren  (mittelengl.  scouren, 
engl,  to  scour  'fd)euern'  entlehnt  am  bem  9?bl.V), 
bau.  skure,  fd)aieb.  skura.  ^as  ben  altgerni. 
Xialeften  »eblenbe  aBort  ift  mobl  ©ntlebnung  aiic- 
mlat.  scurare  (lat.  excurarej  —  ital.  scurare, 
frg.  ccurer  'fegeif.  Speziell  liegt  bem  nl)b.  nbl. 
iBort  afr^.  escurer  311  ©runbe.  2"a§  nbb. 
fd)euern  mirb  im  18.  3flf)vli.  befannter. 

«Sd^eune  7s.  (bem  Oberb.  fremb)  an§  mtjb. 
schiune  Ti-  'Sdieuer,  Sdieuiie';  bie§  mit  t^eiiufi 
oon  g  (gleid)  j?)  ans  abb.  scugin  scugina 
'Sdienne'.  ;s-allö  beffeu  g  gleid)  j  ift,  fteht 
S  dl  e  II  e  r  (mlib.  schiure)  feljr  nahe.  Sei  editem 
g  febltc  jeber  fidiere  9lnfd)lnB. 

Sdicufal  9h,  9lblcitung  aus  fcbeu  mie  fpät 
mbb.  schüsel  'Sdienfal,  Sdiend)e\  Sasu  nt)b. 
ic^eufjlidi,  .nmgcbilbet  an«  nif)b.  schiuzlich 
'fcbcii,  iHTäagt',  ba?  5U  schiuzen  'Jlbfdien  eni= 
m'inben'  für  *schiuhezen  (^n  fdieneii,  nihb. 
schiuhen)  gel)ijrt. 

Sc^tt^t  %.  an»,  mbb.  schiht  5.  '©efdiidite, 
Sad)e,  3uftiö'  9lnorbnnng,  Einteilung,  3teibe 
an=  unb  übereinanbcr  gelegter  2^inge,  Sdndjt, 
(bcrgmänn.)  33anf  üerfdiiebener  anfeinanber  Iiegen= 
ber  Stein:  ober  ß-rbarten,  beftiminte  bergmiinnifdie 
~}(rbeitiseit':  su  (ge)id)ehen;   f.  v5Jefd)idite. 

(fei^irf  9}h  ein  nbb.  2Sort  (3.  $P.  bei  i?anrem= 
berg  1652  Sd}eri;gebid)te  III,  i?.  63),  uou  ^rifdi 
1741  ül§  üeraltct  begeidinet,  aber  pon  i'effing  in 
ben  £itt.=a3riefen  im  5fnfdilnt3  au  2Sielanb  für 
bie   ^ittcratnrfpradie  empfolilen.    3"   fdiirfen. 

ftf)itfen  '^wv.  au§  ml)b.  schicken  'mad)cn, 
M^  tima^  gefd)icl)t,  tl)un,  fdiaffen,  bereiten,  ins 
~2Berf  fe^en,  aborbnen,  fenben'.  Diefes  bem  5llt= 
germ.  fet)leube  3*^-  fc^etnt  mit  got.  skewjan, 
anorb.  skava  'gehen'  gu  einer  urgerm.  2Bä. 
skihw  (skew)  au§  üorgerm.  sklq  (ba3ii  altir. 
-^cuchim  'gebe  meg'  au§  skok?)  jn  gehören. 
2;em  ?lhb.  fehlt  bie  fpejififd)  beutfdie  Sippe,  bie 
burd)  (5-ntlehnung  andi  ine  9?bl.,  grief.  unb  9hirb. 
brang,  gänälidi  bi?  jum  12.  ^ahi'^imbert,  fie 
nuife  aber  ber  Jöilbung  megen  bod)  alt  fein:  ahb. 
*scicchcn,  got.  *skikkjan  ju  ber  23ä.  t»on  (ge)-- 
f  d)  e  h  e  n. 

«djirffnl  9h  bei  Sdiottel  1663  unb  Stieler 
1691  nod)  nidit  gebudit;  iiadi  ^n\iix  164-i  (Jpifteln 
260  ift  Sdiicffel  bie  nbb.  &ntfpred)Uiig  3U  hb. 
(^Wfdjtcf.     Seit  bem  Jlnfang  be§   18.  3cihrh§. 

41 


^liiiifiel 


—     322     — 


Sci)iff 


iiUiiemciii  üblicli  luib  i}cliiuiu.  Tuv  aiiicDJ.  {m\i> 
altgcnn.  i  äöovt  \nv  'v2diicf)ar  luar  wurd. 

Sttjidjel  ^c.,  fxnil)  im  18,  ^salnl).  iiad)  {iebr.= 
iüb.  sohickzah  '(Slinftcnmäbd}en',  liebv.  sohikküz 
eigtl.  '©rciicr. 

jiöiebcn  ^Uv.  am  inl)b.  schieben,  al)b.  scio- 
han  'fdiicben,  i'tDBen';  injl.  got.  af-skiuban  'üer= 
l'toBen',  aiiorb.  sküfa  skyfa  'ftoBeit',  mtglf.  scufan 
'fc^ieben,  ftotjcn',  engl,  to  sUove  'fd)iebeu'.  5)ie 
nodi  in  3d)aufel,  Sdiober  ioloie  Sd)üppe 
fterfenbc  altgerm.  äBj.  sküb  'ftoßen'  (a»i§  üor^ 
germ.  skflbh)  [ttnimt  ^u  ffr.  ksubh  'JRitrf,  Stot?' 
I  ksobhay  '511111  Sdiiuaiifeu  btiiigeu',  ksubh  'idiiuan- 
fen'»,  lüomit  ipabridieinlidi  nudi  tit.  skubrus  skubüs 
'idiiieÜ'  uiib  skübti  'ftd)  beeilen'  (ibg.  2B5.  skub) 
iinb  aflüb.  skubati  '5upfen'  üevmanbt  ünb. 

St^iebwic^ter  l'L,  erü  ut)b. ,  lüofür  int}b. 
schideman :  gu  in^b.  schit  (@en.  schides) 
'iic^terlid)e  (5nt|(^eibung'  unb  a'^b.  scidon  'ic^et= 
ben,  unterfdieiben,  enti'dieiben'.  Jie  gcrni.  SQS^. 
skil>  geliort  mit  idietben  suiammen. 

i^ief  2lbi.,  ein  mb.  iibb.  iSovt,  idion  mbb.  1  nib.) 
.schief 'idiief,  oerfcl)rt':  benuanbt  mit  anglf.  scäf 
scdb,  anorb.  skeifr  'fd^ief,  novbfrie).  skiaf,  nbl. 
scheef  fdiief  (ioo^ev  entlel)nt  engl,  skew),  )dima(= 
falb.  seip.  I^aneben  'eöen  lib.  Wla.  ein  ml)b. 
schep  (pp)  'fd)ief'Doran5: 1)e)i.  fränf.  süp,  id)iüäb. 
seps.  3teinbad)  1734  Oudit  „fd)ef  jd)eef,  qui- 
busdam  etiam  fd]i3f  fc^icf".  hieben  biefc  8ippc 
urgerm.  skibb  skaib  (baraue  entlel)nt  lett. 
sohkibs  ')d)ief')  fteßt  \>a§>  Dberb.  ein  skieg,  ba§ 
burd^  mi)h.  schiec  *)d)tei',  bater.^alem.  siegen 
äieggen  'jdiief  gefien'  Dertreten  ift  (tocgen  ie 
f.  Stiege,  SBiege).  Sie  alle  gcl)örcn  mit  gr. 
öMfXTixd)  'frumm  mad)en'  311  einer  ibg.  3B3.  skiq 
skaiq. 

S^icfcr  W.  awi  mftb.  schiver  schivere  M. 
'Splitter  oon  Stein  nnb  bef.  üon  .'öolä',  abb. 
scivaro  'Steinfplitter';  bie  je^ige  Sebeutung  ift 
erft  n^b.  (im  Oberb.  Iiat  fid)  bial.  nod)  bie  ju 
(Mrnnbe  liegenbe  Sebeutnng  'SteinfpUtter'  ht- 
iDahrt).  @ot.  *skifra  m.  fefilt.  "^a^w  n^b. 
Sc^ebe  ^y.  'Splitter  bon  §anf-  ober  3'tfld)§- 
ftenger,  "txx^  bem  'W^\).  entftammt;  ugl.  engl. 
shive  '5^ad)»abfall'  (angtj.  *scifa)  unb  mittetengl. 
schivere  (anglf.  *scifera),  engl,  shiver 'Splitter': 
?Ibleitungen  au?  einer  germ.  3Bii.  skif  'teilen, 
Derteilen';  ugl.  anglf.  seif  tan  'teilen',  engl,  to 
shift,  altnorb.  skipta  'teilen'  (anorb.  ski'fa  'in 
Sd)nitten  fc^neibeu'  ju  S  d)  e  i  b  e  '■?  ober  l)ierl)er  ?), 
nbl.  schiften  'fc^eiben,  trennen':  Sd)iefer  unb 
S  c^  e  b  e  eigtl.  '23rud)ftiirf,  2:eir. 

ft^ielen  (l)eff.  fränf.  baier.  fd)ild)en)  3^. 
aus  gleic^beb.  m^b.  schilen  schuhen:  ^n  fdieel. 

St^tenöein    91.    au§    ml)b.    schinebein  ?f.  311 


mbb.  schine ,  alib.  scina  g'«  'Sd)ienbein' ;  ügl. 
anglf.  scinu  y^.,  engl,  shin  'S^ienbein'  (oud) 
anglf.  scineban,  mitteleiigl.  schineböne) ;  nbl. 
schoen  unb  scheenbeen 'Sd)ienbetn'.  33 ein  \)a\. 
in  biefer  3ufaminenfcfeinng  feine  ältere  58ebeutung 
'.tnodien'  beioalirt;  f.  Sein.  .Nlauni  ift  mit 
Sdiiene  aud)  Sdiinfen  periuanbt;  benn  bie 
^(Cbenbcbcutiing  Pon  nbb.  S  di i  e  n  e  (mlib.  schine) 
'fd)malc  's^oli-  ober  i'Jetallplatte,  Streifen'  foipie 
al)b.  scina  'ilhrbel'  lueifeu  auf  ein  got.  *skin6  %. 
'fd)male§  Slürf  S^nodöen  ober  3,'ietüll*.  ^oi:i  lä^t 
fid)  über  bie  Urge;d)ic^te  ber  Sippe  nur  fagen, 
'ba\^  auf  ©riinb  Pon  anglf.  sci'ae  sceo  'Sd)iene' 
ski  alv  Syur5elfilbc  gelten  mn&.  3{n§  bem  @erm. 
ftamnten  ital.  schiniera  *2?einrüftung  ber  ^4Jfefi>e' 
unb  mobl  aud)  ital,  schiena,  frä.  echine  'JRücf= 
grat'  mit  i^rer  ronmn,  Sippe. 

Sd^tcne  ö"-  f-  Schienbein. 

T  fcöier'  9lbj.  a\x^i  ml)b.  (mb.)  schir  lauter, 
gläujenb*;  pgl.  afäd)f.  skir  skiri,  anglf.  scir  'rein, 
glänjeub',  engl,  shirc  sheer  'deü',  anorb.  ski'rr, 
got.  akeirs  'flar,  beutlic^':  2lblcitung  au§  ilBj. 
ski  ^  fd) einen.  3ni  9H)b.  Ijat  ba§  be^ 
fprodiene  l'lbj.  mit  bem  unter  bem  flg.  3U  be= 
fpred)enben  2tbö.  fid)  lautlid)  gemifd)t;  bod)  fann 
bie   nf)b.  Saittform   aud}    nbb.  Urfprung?  fein. 

•(■  it^ier  -  2lbp.  'beinahe'  aug  m^b.  schiere  2Ibb. 
'fd^nefl,  balb',  al)b.  sciaro,  älter  skero  2tbö. 
'fc^ueü':  äu  nl)b.  sciari  sceri  3lbj.  'fd)arf finnig, 
eifrig  im  ?(uffpüren';  Pgl.  nbl.  schier  'beinahe' 
(anorb.  skyrr  skiferr  '^eß,  flar'j. 

t  S^ier  9J.  'feine  öeinmonb',  erft  nt)b.,  au» 
bem  9^bb.  entlel)nt:  eigtl.  3^eutr.  jn  fester'. 

Sti^ierling  3)J.  aus  ml)b.  schirlinc  sch^rlinc 
(@en.  -ges),  at;b.  sc^riling  3)?.  'Sd)ierling';  pgl. 
nbl.  scheerling.  Wlxt  ben  Skl'euiormeu  ml)b. 
sch^^rninc,  a^b.  anbb.  sc(jrning  'Sd^ierliug'  an» 
g[eid)beb.  a^'b.  scarno  9)1.;  ba§  1  ber  o^b.  m!^b. 
nl)b.  %ox\\\  beruf)t  auf  3lnle^nitng  an  bn§  ge= 
läufige  bentfd)e  Suffiy  =ling.  2)en  übrigen  att= 
germ.  Sialetten  fef)lt  bie  5Be3eid)nuug  (bafür  3.  8. 
anglf.  hymlic  hemleac,  engl,  hemlock). 

f^icfecn  3'lü.  a\\^  ml)b.  schieben,  at)b.  scio^an 
ft.3tiP.'fd)ie6en';  in  gleid)er  58ebentung  entfpred)en 
ofäd)f.  skeotan  (nbl.  schieten),  anglf.  sc6otan 
(engl,  shoot),  anorb.  skj6ta  (got.  *skiutan). 
3)ie  im  @crni.  reic^  entfaltete  285.  skut  'fdiiefeeu' 
au§  Porgerm.  skud  trifft  jufammeu  mit  ber  ffr.  S-j. 
ksud  'crfd)ütteru ,  erregen'  ober  beffer  mit  ffr. 
skund  'f)erPorfpringen'.  3(blcitungen  f.  unter 
Sdjofi,  Sd)UB,  Sd)u^,  Sd)ü^c. 

Sdjiff  9L  avL^  ml)b.  schif,  afib.  seif  scef  (@en. 
-ffes)  91.  'Sdiiff':  eine  gemeingerm.  23e3eid)uung; 
Pgl.  got.  anorb.  skip  91.,  anglf.  si^ip  9i.,  engl. 
ship,  nbl.  schip ,  afädif.  skip.    "Xa?  (x^'ü.  2Bort 


;d)ilb 


rcf)inbel 


bebeutet  aitd^  '©cfäß',  lüte  feine  2lbleitumj  atih.  sci- 
phi  'phiala'  gloüicrt.  ©r.  (T/.aific  'l>iapf,  ^Jacfieu' 
iinb  DXfa/Oj '>ta()ii,  @d)in'  föiineu  mit  bem  gernt. 
ÜBovtc  ittc^t  ücrimiiibt  icin,  ba  bieS  ein  ibfl.  i 
ala  i^ofat  ber  Stammnlbc  criuarteii  Infet.  5iii 
genn.  skipa-  fehlt  iiocf)  fid}cvc  ctt)mDlDiitfcf)c  Seu-- 
tiiiui;  übrigens  ift  bev  3>crbacf)t  uralter  ®iitle^= 
luiiig  (luober  V)  iüd)l  iinbebingt  nbsinücifen,  »nie 
c»  beim  mir  wenige  JBortc  a\\§  bem  @ebict  ber 
Scftiffabrt  giebt,  bie  ntebreren  ibg.  @prad)en  ge^ 
meinfam  iinb  (ugL  9)J a ft  unb  S e gel).  %m  bem 
?lbb.  brang  bn-i  2Bürt  in§  9ioman.;  ügl.  ital.  schifo. 
frj.  esquif  '33oot',  IÜ03U  mit  nbb.  ^antftufe  afrj. 
esquiper  'ein  2d)iff  an§rüfien',  nfrj.  equiper. 
morauö  e  g  u  i  p  p  i  e  r  e  n. 

St^tlb»  9«.  aus  mf)b.  schilt,  ai)t.  seilt  3K, 
'5rf)ilb':  eine  geiuciu;icrm.  23csetd)nung ;  Pgl.  got. 
skildus  2)i.,  anorb.  skjuldr .  anglf.  scyld,  eng(. 
sliield,  nbl.  schild,  afäd)f.  skild.  ®rft  frü^  nbb. 
bebeutet  ba»  ü'ßort  and)  'auigebiingteS  (S)etuerbc= 
äeid)en'.  Xie  fpesififc^  gernt.  Sippe  skeldu-s  (aue 
skeldhus  skeltus?)  ift  etijutologtfd)  uod)  nidjt 
weiter  surücf  öerfolgt;  faum  läfet  e§  fid)  gu 
fd) alten  (3(^i(b  eigtl.  'ftoßenber,  fd)ieben= 
ber'?}  gießen,  (i'ber  ift  lit.  skili 'fpalte'  üerlüaubt, 
fo  ba\i  @  d)  i  l  b  eigtl.  'ä^rett'  märe  (ugl.  23  r  e  1 1) ; 
über  2Bä.  skel  'fpalten'  f.  and)  S  d)  a  l  e  ^ 

(Srf)ilb-  9i.,  erft  nbb.  Jiebenform  jum  Porigen; 
ha^n  Sdiilber^  (al§  9Jentralftomm)  in  3"= 
fammcnfei5ungen  mie  Sdjilberbau»  '23retter= 
bans'. 

tt^ilbcrn  S^^-'  crft  nbb.,  i^u  mbb.  schilt  '3Bap: 
pen*;  pgl.  u'^b.  schiltjere  2}2.'3)laler':  bie  ®d)ilbc 
marcn  urfpriinglid)  bemalt,  in  ber  mbb.  9iitter= 
seit  mit  2Bappen,  aber  nad)  Xacitus  @erm.  6 
(scuta  lectissimis  coloribus  distinguunt)  aucb  in 
ber  altgerm.  .f^lben^eit.  2Sgl.  nbl.  schilderen 
'malen,  anftreid)en,  fcbilbern,  befd)reiben*. 

©(^ilb|)ntt  ('ed)iIbfrot)  dl,  erft  nbb.,  am 
nbb.  nbl.  schildpad  '6d)ilbfröte'  unb  'Sd)ilb= 
tri3tenfd)ale'.  91bl.  padde  '^rijte',  engl,  paddock, 
nnorb.  padda  '5?röte'  finb  bnnfeln  Urfprnng'g. 

©(ftilf  dl.  am  mbb.  schilf,  al)b.  sciluf  (m. 
')l.?)  'Srfjilf ;  bcn  übrigen  gernt.  Tialeften  fremb, 
and)  in  ^entfd)lanb  t>on  befd)rünfter  '-Verbreitung: 
c§  ift  mefentlid)  mb.,  mic  benn  i.'utber»  @  d)  i  t  f 
in  Xbom.  ißolffö  iöasler  Söibelgloffar  1523  mit 
„2BafferrDbr"  nbevfeöt  mirb;  ÜJaaler  ir)61  bud)t 
®  d)  i  l  f  benn  and)  nid)t.  3»  mebreren  nbb. 
©egenben  gilt  selp  dl.  'Sdjilf,  mober  baS  nbb. 
ißort  fein  (^efd)led)t  b^it  fim  Wb.  mie  im  älteren 
dHjh.  ift  es  meift  9)?a2if.).  3lbb.  sciluf  ani  *skil- 
pus  ift  frübe§  Sebntoort  au«^  lat.  scirpus  'iöinfe' 
(Uroermanbtfcbaft  bamit  iit  unbenfbar).    91nbere 


sieben  Schilf,  al§  edöt  germ.  ju  abb.  sceliva, 
mbb.  Schelfe  '3d}alc  oou  Cbfts  unb  öülfefrücbten'. 

fci^ittcrn  3tm.,  erft  nbb.,  5lbleitung  ju  mbb. 
schillen,  Dtebeuform  ju  schilen 'fdbieteu,  bliuäeln'. 
i)(nd)  fd)ielcn  tonnte  frübcr  ale  'idiillern'  ge= 
braucbt  merbeu. 

©t^illing  d)l.  an»  mbb.  schilliuc,  abb.  scil- 
liiig  ilj.  '2d)illing':  eine  gemeingerm.  i^eseicbnung 
einer  älJün^e;  pgl.  got.  skilliggs,  anorb.  skillingr, 
anglf.  scilling,  engl.  Shilling,  nbl.  schelling, 
afäd)f.  skilling.  9}MtteIft  ber  bei  altbeutfc^eu 
llJüuänamen  beliebten  'Jlbleitung  -inga-  (f.  5>fen  = 
n  i  n  g ,  aijt>.  keisur-iug,  engt,  farth-ing)  gebilbet 
am  altgerm.  skellan  'tönen';  alfo  5d)illing 
eigtl. 'fliugenbe  2)?ün5e"c  3fnö  bem  (ätxm.  ftammen 
ital.  scellino,  ftg.  escalin  '8cbitltng',  fomie  ^ai^ 
glcid)beb.  aflop.  sklpzi. 

«{^immel  33?.  an»  mf)b.  schimel  2Ji. '8d)immer 
für  ältere»  *schinibel ,  abb.  *scimbal ,  bae  gu 
folgern  ift  au»  ben  ?(bleitungeu  aijb.  *scimbalen 
'fd)immelig  loerben',  scimbalag  'fd)immelig'.  Tie 
mbb.  Joi'ui  schimel  berubt  auf  SJJifcbung  mit 
schime  dJl.  'Sd)immer';  ogl.  nbl.  schirunielen. 
9Ibb.  *scirabal  fd)eiut  mit  S  d)  i  m  ni  e  r  glei(^er 
2Bä.  äu  fein  (germ.  skim-la-  ?).  —  B<i)\  m  m  e  l 
M.  'metfje»  ^t^ferb',  erft  fpät  ml)b.,  ibenttfd)  mit 
S  d)  i  m  m  e  l  'mucus'. 

Schimmer  Wl.,  erft  frül)  nbb.,  nad)  bem  nbb. 
nbl.  schemeren  'fd)immern'.  3)ie§  gebort  mit 
mbb.  sehlme  '®d)immer,  Ölanj',  abb.  scimo,  got. 
skeima  'Seud)te'  SU  SBj.  sk!  =  f  db  e  i  u  e  n  ;  Pgl. 
engl,  shimmer  'Scbein',  engl,  shim  'meifeer  ^icd\ 
fdömcb.  skimra.    2Eeitere»  unter  @  d)  e  m  e  n. 

Sd)im))f  11h  au»  mbb.  schimpf  (ilJebciifürm 
schampf)  d)l.  '®d)ers,  l^ur^meil ,  Spiel,  ritter^ 
lid)e»  Sfampffpiel'.  @rft  früb  nbb.  geigt  fid)  bie 
je^ige  SeDentung  oou  Sd)impf;  bodö  bält  ftdb 
bie  ältere  Sebeutung  'Sd)erä',  bie  bem  a^b.  scirapf, 
mbb.  schimpf  eignet,  uod)  bi»  im  17.  3abrö. 
(£ogan);  pgl.  nbl.  schimp  'Jöobn,  Spott';  mbb. 
schumpfe  ^y- '23ublerin' (eigtl. '5d)er3enbe').  2!eu 
übrigen  germ.  Xialeften  fcbU  bie  in  ai}'^.  scimpf 
ftecfcnbe  germ.  2Ö5.  skimp'fd)eräen'.  d)lan  i)at  bafür 
au  3^ermanbtfd)aft  mit  gr.  ay.tüvTco  'fd)erseu, 
ner^ijbuen'  gebad)t,  ba»  mit  feiner  2^oppel= 
bebeutung  jn  Sd) impf  ftimmt. 

Sc^inbCl  5.  au»  mbb.  schindel,  abb.  scintala 
5.'Sd)inber:  frübe»  i.'ebumort  an»  glei^beb.  lat. 
scindula .  ber  baubfdiriftlid)  beseugteu  lilfcben= 
form  bes  flaff.  scandula.  2^ie  (Fntlebuuug  anö 
bem  ßateiu.  bat  etiua  gleidjjeitig  mit  ÜJhnter, 
'5?  f  e  i  l  e  r ,  ^i  f  0  ft  e  n,  3  i  e  rt  c  l  ufm.  ftattgef uuben. 
2IuffäUig  ift  mitteleugl.  sciucle  schingel,  engl, 
shingle  'Scbinbel'.  Die  roman.  Spvad)en  »abren 
bie  a-^orm   be»   lat.  scandula  (ügl.  ital.  scan- 

41* 


jdiuiboii 


:L>1 


cil)Uu^ 


dola,  fvj.  echaudole),  luolier  audi  i>ac>  ;ilei^beb. 
ilflou.  skadelu. 

ft^iiibcn  3tiu-  auc'  iiibb.  schinden  'cntf)äiiteii, 
fetalen,  I)iirt  inii'jfmiiöclii',  af)b.  scintan:  Seiio; 
mtitatiii  äu  einem  ucvlorencn  ai)i).  *8cind  91. 
'\ydl,  yaiit',  ba-j  luidi  aiiorb.  skimi  (f.  3d)iiiue) 
9i.  '.'öaiit,  A-cU,  iHi/  Sebcr'  für  bas  5n)b.  üor- 
ausgcfe^n  luerben  barf.  (Siifll.  skin  '.s^aiif  mie 
mtttcicngl.  skiuue  (a:u]lf.  sciuu)  ift  iiorb,  £e{)n= 
lüovt  bce  11.  3nl)>-'I)tf.  (niuilf.  sei  sei  müf5te  im 
(S-ngl.  shi  roerbeu).  @ot.  *8kin{)a-  am  oorgerm. 
Skonto-  bleibt  aiiBerf)a[b  beö  @erm.  iiod)  311  finben. 

Sr^infcn  i>l.  a\ui  mdb.  sehinke  2}?.  'Sd)enfel, 
2d)infoir,  al)b.  scinko  3}i. ,  seinka  5>  'Seilt: 
rölive,  5d)eufe(':  fie  ftel)cn  im  Jlblautebeibältnie 
511  bei-  unter  S  d)  e  n  f  e  l  äuac^ogenen  Sippe,  trosii 
mit  anbevm  Jfblaut  nod)  fd^ioäb.  =  alem.  (aiid) 
baier.--öftv.)  Sc^unfe,  ba§  aitdj  in  äa^(ietd)eti 
^eij.  fränf.  ubb.  üJJa.  oorfommt  iinb  im  16/17. 
Safn'I).  aud)  tu  ber  iiittcvatuv  bnufig  ift.  )S}'6q^ 
lidjermeiie  ift  bie  heutige  fd)riftfpvad)(id)e  ^-orm 
non  tueftfäl.  sinken  ausgegangen.  23eäiel)ung  ju 
Sd)iene  ift  ber  iöebentuug  luegen  Jüa(}rid)eiu: 
lid).  i'Ut»  ber  germ.  Sippe  finb  itat,  (bial.)  stinco 
(schineo)  'Scbieubeiu'  entlehnt. 

St^inncn  ^^t^Iur.,  erft  nbb.,  am  bem  Mb.  dlbb.: 
äu  ber  unter  fdjinbeu  be()auDe(tcn  Sippe  ge^ 
I)örig;  eigtl.  'iüa§  fid)  üon  ber  l^opfdaut  abid)uppt': 
alfo  3u  anorb.  skinn  (am  *8kinl>)  '.S^aut'? 

Shilling  f.  S  d)  i  e  r  I  i  u  g. 

ft^trmen  S^m.  am  m^b.  sehirmen  schermen 
'fd^uoen,  berteibigeu,  fed)ten',  a^b.  scirmen  'als 
Sd)ngmebr  bienen,  fd)iißen'  jn  at)b.  scirm  scerm 
ÜJl.  'Sd)u^iDebr,  8d)ilb,  Sd)ng',  m^b.  schirm 
seherm  Tl.  'Sd)ilb,  Sd)U^bad),  Dbbad),  23ertei-- 
biguug'  ^  Sd)irm  (bef d)irmen).  3üi§  bem 
@erm.  entftammt  bie  roman.  Sippe  üon  ital. 
schermo '  Sdjirm',  schermire  'fedjteu*.  ®r.  O/.i'poi 
ift  üietteid)t  urbermanbt. 

WiTivcn  f.  ©efdiirr. 

t  ft^labbcrn  3t>ü.,  erft  nbb.,  nad)  nbb.  ubi. 
slabben  '|d)Iappcu',  slabberea  'ficb  befd)Ütten'. 

8c^la(^t  5.  au^  slahte  slaht  5-  'J^ötung, 
Sd}(ad)tnng,  Sd)lad)t',  afjb.  slahta  5.;  ngl.  a)äd)f. 
man-slahta  J.  'Jotfd)Iag,  Sötung':  l>{bftraftum 
mit  SemininfnffiE  -tä-  (mie  tu  Sdjanbe)  jn 
germ.  m^.  slah  'fd)Iagen'.  S  d)  I  a  d)  t  iu  ber  23e= 
beutung  '^trt'  t.  ©  e  f  d)  r e  d)  t.  S  d)  1  a  d)  t  'Xamm', 
erit  frül)  nl)b.,  eigtl.  'Sefeftigung ,  ii^an',  oud) 
9tb(eitung  uou  fd)  lagen  'id)lagenb  befcftigeu', 
me(d)e  Sebentung  mbb.  slahen  aucb  bei  beu  flnff. 
Xid)tern  babcn  fann.  —  ^iibleitungen  ju  Sd)Iacbt 
(abb.  slahta)  finb  —  mit  :öeiüabrnng  einer  aü- 
gemeineren  iöebeutung  f  d)  1  a  *  t  e  n  am  ml)b. 
slahten,  af)b.  slahton  'tijtcn,  fd)Iad)tcn';  Sd)läd^  i 


[ter,   mbb.  slahtsere,  al)b.  slahtäri  'Sc^Iadjtcr' 
(engl,  slaughter  'ba§  Sd)Iac^ten'). 

St^lotfc  -5.'  im  16.  "sabrb.  entlebnt  (3.  33.  bei 
$eucer=(J-ber  1556)  unb  feit  3)}aaler  1561  ge= 
bnd)t:  a\hS  mnbb.  slagge  'beim  Sd)Iageu  ab= 
fpringenbc  Üktallfplitter'fengl.  slag):  ju  fd)la  = 
gen.  Om  16.  3abrb.  gilt  für  'Sdilacfe'  iu  Ober= 
beutfdilanb  $  a  m  m  c  r  f  d)  l  a  g. 

Schlaf'  Tl.,  Sd)löfe  g-.  auö  gleid)6eb.  mt)b. 
al)b.  släf  Tl.;  Sd)Iäfc  ift  formell  eigtl.  $lur. 
3U  ©  d)  l  a  f  mit  9}ürffid)t  auf  bie  beiben  Sd)läfen 
(Pgl.  lat.  tempora);  nodi  ba§  9?bl.  bat  slaap 
'Sd)läfe'.  S^afür  erfdieint  im  2tuglf.  pun\v(,^nge, 
bajn  abb.  tinna.  mf)b.  tinne  wub  ai)b.  tinna- 
bahho  Tl.  'Sd)läfe',  mbb.  tünewonge  'Sd)läfe' 
(bgl.  biinnj,  at)b.  dunwongi,  anorb.  {»unnvange 
'Sdiläfe':  binter  biefen  lautlid)  aneinanber  an= 
flingenben  ©eseidmungen  ftecft  bie  ältere  germ. 
33e3eid)nnug  für  'Sd)läfe',  bie  nod)  iu  oieleu  nbb. 
2Jia.  (al§  dünnige  dünning)  auö  anbb.  thinnongi) 
lebenbig  geblieben  ift. 

Schlaf  ^  är?.  am  mbb.  aijb.  slaf  Tl.  'Sdilaf: 
i^erbalabftraftum  jn  fd)laf  en,  mbb.  släfen,  abb. 
släfan  släffan  fl.  ^tw.  'fd)lafeu'.  2)te§  ift  eine 
bem  @erm.  iu  biefer  33ebeutung  eigentümlicbe 
33ilbung,  bie  nur  bem  3(norb.  feblt,  iDcld)e§  bofür 
ba§  bem  Int.  somnus,  gr.  i't/i'Os  nrüermanbte  sofa 
(2Ö3.  germ.  swef,  ibg.  swep)  betrabrt  bat:  got. 
sleps  'Scblaf  —  siepan  'fd)lafen',  anglf.  slsep  — 
slffipan,  engl,  sleep  —  to  sleep ,  ubl.  slaap  — 
—  slapen,  afäcbf.  släp  —  släpan.  2)aäU  bie  r- 
3lbteitnngeu  abb.  släfarag,  mbb.  släfrec  slaefric 
'fd)läfrig',  af)b.  släfaron  (nnb  släton),  mbb.  slä- 
fern  'Sd)laf  i)aUn ,  fd)Iäfrtg  merbeu'.  3"  ber 
germ.  2B3.  slep  'fd)lafen'  gebi3rt  and)  fcblaff, 
mobnrd)  für  fd}lafen  eine  ©runbbebeutung 
'fd)laff  fein'  U)abrfd)einlid)  mirb. 

ftÖIaff  3lbi.  am  mbb.  nbb.  slaf  (eSen.  slatfes) 
'fdilaff,  träge,  fraftloS';  ügl.  nbb,  ubl.  slap  '|d)laff, 
fraftloS',  mober  in  nbb.  ßantftufe  aU  fd)lapp 
entlebnt  (bie  bnier.  Tla,  beüorjugen  fdjlapp  oor 
f  d)  l  a  f  f ).  @ot.  *slapa-  märe  3lblautgbilbung  ju 
sffiä.  slep  'fd)lafcn'  mie  lata-  'träge,  faul'  ju  SBj. 
let  'nad)la|fen'  ( f.  l  a  fe).  2J?au  oergIeid)t  mit  germ. 
slapa-  'fd^Iaff'  mit  3ied)t  afloü.  slabü  'fc^Iaff, 
fi^iuad)'  nnb  lat.  läbi  'gleiten',  labare  'fditoanfen*. 
S.  f  d)  l  a  f  e  n. 

Sc^lttfittitö  Tl.,  nur  nod)  in  ber  Lebensart 
„einen  beim  Sd)lafittid)  friegen"  im  3lbb.  unb 
Tlb.  (nid)t  im  Oberb.)  nerbrettet:  eigtl.  Sd)lag- 
ftttiil)  'Sd)mnugfebern  be§  Jlügelä*,  bo§  in  mb. 
Tla.  bie  Sebeutuug  'JHodfdioB'  setgt. 

St^Iog'  Tl.  'Slrt,  (S}efd)led)t  oon  9J?eufd)eu', 
f.  @efcbled)t. 


l^ia<i 


Bd)ki)i 


Schlag-  Ü}i.  ait§  ml}b.  slac  i(i}cn.  slagesj, 
ahh.  slag  m.  'Scf)lQfl':  iöerfaa(ab[tratt  gu  Söj. 
slah  'fcfilagen'.  'U^b.  f  d)  ( a  fl  e  ii  3^*^. ,  m^b. 
slahen,  af)b.  slahan  'fcftlagen';  ha^  g  be§  itllb. 
i^erbü  beruht  auf  5{u*g[etcl)ung  bes  gramiuatticf}en 
SBecftfelo  uon  h  :  g.  3^g[.  got.  slahan,  aiiorb. 
sld  (aud)  'abmäf)«]'),  anglf.  sleau  (ou»  *sleahan). 
engf.  to  slay,  ubi.  slaan,  a[äd)i.  slahan  'fc^lagen'. 
@erm.  3B3.  slah  (:  slag)  all«  borgerm.  släk; 
bap  gr.  /.ay.i^di,  iat.  lacerai-e  'zerreißen,  ^er-- 
fe^en'  für  slak-  ?  @tne  (autbenüanbte  2S5.  ftecft 
in  altir.  slechtaim  sligim  'fd)Iage'  (iJBä.  sieg ). 

St^Ittram  2)}.  aU'5  ml)b.  slam  (@en.  slammesj 
ü}?.  'Sc^famm,  !5?ot' ;  bem  Oberb.  frcmb  unb  bei 
9)?aaler  1561  uidit  gebucht. 

«erlange  5-.  au^  ml)b.  slange  ÜJJ.5.-  aifb. 
slango  Wl.  '2d)Iange';  Ogt.  anovb.  slange  21?. 
'Schlange',  nbl.  slaug:  2lb[aut#bilbimg  51t  f  cö  (in= 
gen  =  mf)b.  slingeu,  al)b.  slingan  ')d)(eicf)cn, 
serpere'.  Schlängeln  S^W.,  erft  n^b.,  fc^eint 
biminutioe  Slbleituug  au§  Schlange. 

idflant  2tbi.,  bem  Cberb.  fremb  1  Steinbad) 
1734  beuorpgt  ge|d)Ianf  nnb  be^eid)nct  fd^tanf 
al§  bialeftifdi)  aii§  nit)b.  (mb.)  slanc  ')d)lanf, 
mager';  ügl.  nbl.  slank  'bünn,  bebenbe',  auorb. 
slakke(für*slanke)'i8ergab()ang'.  (Sot.  *slanka- 
mürbe  ju  SB^.  sllng  in  fdjiiugeu  geboren,  loie 
franf  gn  SB?,  kriug  in  anglf.  cringan;  f. 
f  cft  I  i  n  g  e  n. 

idiiapp  3lbi.  nbb.  fiautfonn  für  bb.  fd)(aff; 
bei  Stielcr  1691  unb  bei  Steinbad)  1734  als 
nbb.  gebud)t  (älterer  iöeleg:  @rintinel»[)anfen 
1669  SimpIiciuS  II,  9 1. 

St^la^^jc*  5. ''Pantoffel',  nbb.,  au§  nbb.  slappe, 
ba§  Don  nbb.  slapp  'fcbloff'  ftammt. 

^äiiappi'  5-  'i^erluft',  äueri't  bei  Stieler  1691 
alö  'Ohrfeige,  Sd)lag,  9Jad)teit'  gebiid)t,  im  16/17. 
3al)rl).  uereinjelt  bei  nbb.  mb.  Sd)riftftellern  (3.  ^8. 
3oad)im  Söeftpbat  1565  ijoffartateufel  A6^): 
auö  gleid)beb  nbb.  slappe;  ügl.  mittelengl.  slappe, 
engl,  slap  'Schlag,  S^laps';  baber  S  c^  l  a  p  p  e  älter 
nf)b.  aud)  'Sacfeni'treid)'.  3lu»  einem  ^b.  *slapfe 
ftammt  ital.  schiaffo  'äUanlfdieHe'. 

f^lO|)^en  S^^-'  »f)^-'  «fl<i)  «^ö-  l'ö'-  slabben, 
f.  fd)  labbern. 

Sti^Iöroffc  2Jf-  feit  bem  17.  3abrb.  für  älter 
nl)b.  (16.  3n^r^.)  Sd) lauraffe,  t>aü  nod)  im 
18.  3al)rt).  begegnet:  au§  bem  feit  bem  14.  3fll)r^. 
beäeugten  unb  faum  älteren  m^b.  slür-affe 
(:  sluder-affe)  'üppig  lebenber,  gebantenlofer 
SRüßiggänger ,  3d)laroffe'  (bei  2}Jaaler  1561 
Sd) Iura  ff  „faft  id)(äfferig  2}Jen)d)"j  ju  mbb. 
slür 'Jauleuaerei,  faule  'i^erfon'  fomie  jn  fcöleu  = 
bem  unb  id)lummern.  Urfprfll.  luar  slür- 
affe   Sd)impf>t)ort  luic   früb  nbb.  (^äbnaffe, 


ÜJJaulaffe  unb  'Jto^jaffe.  Xk  erfte  au^fübr^ 
lid)e  Sd)ilberung  bee  feit  bem  15,  3abrb.  er= 
mäbnten  Sc^laraffenlanbe^  ^at  S)an§  Sacb?  1530 
in  einem  Sd)iDanf  gegeben  (über  ba§  frj.  Co- 
quaigue  f.  unter  s?  u  d)  e  n).  SBegen  ber  :öetonung 
beadite  lebenbig  unb  ^'Oie^le. 

ft^lou  3(bj.,  erft  frü^  nbb.  (bei  Sfaaler  1561 
nod)  feblenb),  nad)  nbb.  slü :  tjgl.  nbl.  sluw.  auorb. 
sl&gr  'fcblau',  tt)orau5  entlel)nt  engl,  sly  (me. 
sieh  >leigh):  »nie  n^b.  üerfd)lagen  'id)Iau' 
3eigt ,  roobl  5U  2B5.  slah  'fd)(ageu'  ge^örcub. 
2:unfel  ift,  iniüierocit  bei  jenen  23orten  njeitere 
(fntleljnnugcu  Povliegen  nnb  ob  uieUeid)t  auorb. 
sloBgr  bie  le^te  Cuelle  aud)  für  nbb.  ^lü  unb 
sluw  ift. 

(fedölöutft    'Dl   auc-    mbb.    slüeh    i'L  'ioant, 

Sd)langenbaut,   Sd)laud),   9Jöbre';  entfprecbenb 

engl,  slough  'Sd)langenbaut',  fd)meb.  bial.  slug. 

^aoon  üerfd)iebcn  ift  mbb.  slüch  'Sd)lniib,  feble; 

:  Sdilunb,  ^ilbgrnnb';  fpät  abb.  slüch  M.  'gäl)nen- 

I  ber  3tbgrunb'  (311  fd) luden).    9lbb.  Sd)lunb 

I  fomie  Iat.  vorägo'Jlbgrunb'su  vorare't)erfd)lingen' 

i  geigen  äbnlicbe  33ebeutnng§entfaltungcn ;  ügl.  Iat. 

I  faux  'Sd)lunb,  Siebte,  5lbgrunb*. 

j       Sifilnut^maul  Dl.  erft  nl)b. ,  ju  ber  Sippe 

üou  1  d)lncf  en  gebörig. 

I       ii^lctöt   2lbi.  am   mbb.  sieht   2lbj.  'fd)lid)t, 

I  grab,  glatt,  einfad),  flar,  rid)tig',  af)b.  sieht  'grab, 

eben,  fd)lid)t,  einfad),  fanft,  freunblid)';  entfpre^ 

cbenb  got.  slafhts  'eben,  grab',  auorb.  slettr 'grabe, 

eben,  glatt,  lauft',  afrief.  sliucht  'id)lid)t,  einfad)'; 

nbl.  siecht  'fd)lid)t,  id)led)t'.     lUittelengl.  engl. 

i  slight  'gering'  ift,  meil  anglf.  unbejengt,  ma^t: 

fd)einlicb  nbl.  Sebniuort.   Sie  23ebeutung§enttüi(f: 

lung  gebt  üou  'grabe,  eben,  einfad)'  an§  (f.  f  cb  l  i  d)  t, 

fd)lid)ten)  nnb   bat  im  9Jbb.  gu  einer  eigen= 

artigen  l'lu^bilbung   in  malam  partem  gefübrt. 

2^er  Urfprung  be»   gemeingerm.  5lbi.  (ober   to- 

it^artiäipä  V)  *slehta-  ift  unficber;  formett   laut 

e§  fid)  gut  mit  f^leid)eu  üerbinben  al§  olte^ 

j^^arttgip,   unb  roegen  ber  23ebeutuug  Pergleicbt 

i  mau  engl,  sleck  'glatt'. 

'  jd^lcrfen  3ttü.  'luäblerifdb  effen'  au»  fpät  mbb. 
sleckeu  'naid)en';  bagii  mbb.  slec  Wl  'Sd)lerferei, 
Sedermaul'  unb  havenslecke  ''Xopfnaid)cr';  abb. 
♦sleckon)  'naid)en'  fef)lt  mie  jebe  anbere  (^mt^ 
fpred)uug  in  ben  attgerm.  2)ialeften.  Widit  gu 
f  (^  l  u  cf  e  n ,  fonbern  al§  S'itenfiP  5u  anorb.  sleikja 
'lerfen'  (germ.  2B3.  slik  slaiq). 

Striegel  3)J.  on§  mbb.  sl^gel,  al)b.  sl-^-gil  iif. 
'iBerfjeug  sunt  Sd)lagcn,  .sU'ulc,  J-legcl,  .\?ainmcr': 
311  :JB3.  slah  --  f  d)  läge  n.  l^gl.  ha^n  engl,  sledge, 
anglf.  sh^cge  ^y. '.spammer'  au§  berfelbeu  ÜBurscl. 
(Sd^Ul^e  ^.  au^  mbb.  slöhe,  a^b.  sleha  Jy- 
'Sd)lc^e':  eine  gemeingerm.  J^c3eid)nung;  ügl. nbl. 


edilcict)eii 


;326 


frf)lenteni 


slee,  angli.  slä  üUcr  släluo  J-»  ciujl.  sloe,  jdjlöeb. 
slan.  bän.  slaaen  'Sd)Icl)c'  (got.  *slaili6,  rcfp. 
*slaihw6  fel)len  sufätlicj).  lljau  i^icfjt  bic  Sippe 
iiieift  5U  iibb.  slee  'ftumpf ;  Pßl.  a^b.  sleo,  nfädif. 
sleo  (iibf.  sleeuw  'fauev,  fierb'),  aiiglf.  slaw  (engl, 
slow  'Inngfam'),  miorb.  sljor  slar  'ftiimpf :  bann 
luiive  £  dl  1  e  h  c  eigtl.  'bic  3ä()ne  ftiimpf  niad)enbe 
o-nidit'.  Tod)  ha  biee  auf  got.  *slaiwa-  (=  tat. 
liu'vus  'linftf')»  i"ll>:  auf  GOt.  *staihü  (*slaih\vö) 
»ueifen,  fo  ift  bie  I^ciitimg  siueifelljaft  Saffelbe 
gilt  üoii  bcv  3i"'iiii'ii"-"iiftflli"U1  mit  afloP-  sliva 
( lit.  slywas)  '^.flaiiiuc',  n)cld)e'5  ein  got.  *släiw6 
(nid)t  slaihwe)  ciiuavteii  lüBt. 

fdjleit^cii  S^w.  an»  mlib.  j^lichen,  a{)b.  slih- 
haii  '(eile  gfciteiib  geben,  fdileidicn';  bagu  nif)b. 
such  W.'Sdilamm,  .Slot',  nb(.  slik  sli.jk 'Sd)tomm, 
JSlüt',  niittelengl.  sliken  'id)(etd)cn',  lUDgU  engl. 
jileek  slick  'glatt';  fonft  ftitt  bie  geim.  Sog.  sHk 
(oorgerm.  slig)  inenig  i^crbveitung  gefunbcn.  — 
Xajn  Sc^rcidie  in  i^linbidi  Ic'idie  5-  ml)''« 
bliiitsliche,  atlb.  blintslihho  M.  —  2.  S(^Iicf). 

Stricte  'is:  au'3  inl)b.  slie,  a(ib.  slio  2)L  'Sdileic'; 
cntipvedienb  anglf.  sliw  älj.  'Sdileie';  got.  *8leiws 
2>?.  rcip.  *sleiwa  2)?.  fctilen.  2?iclleidit  f)at  ber 
Jyifdi  Don  feinen  fdjleimigen  Sdinppeu  ben  9'?anten, 
fo  baf3  2d)[eiin  nroernianbt  luävc. 

Schleier  I^L  auS'  mf)b.  sleier,  ältere  9{eben= 
formen  sloier  slogier  )})}.  '.Stopftudi ,  Sd)leiev' 
(nierflüürbig  ml)b.  floier):  ügl.  nbl.  sluijer,  mittel^ 
engl,  sleir.  2)er  i^erbndit,  baj?  ba^  feit  bem 
13.  3cif)rf).  begengte,  jebenfallS  enttetjnte  mf)b. 
sloier  mit  ben  Slreuäjügen  au§  bem  mnliameba= 
nifdien  Orient  fam,  füt)rt  ^n  feiner  Seutnng. 
llcbl.  sluier  'Sd)(eier'  wirb  an§  mnbl.  sloie 
'8d)Ieier'  gebeutet. 

«t^letfe  5-.,  für  älter  nljb.  (nodi  bial.) 
Sd)Iänfe  %.  p  m^b,  sloufen  slöufen 'f($icben, 
fdjlüpfen,  fid)  ansiefien';  baju  got.  slaupjan  'ah- 
ftreifcn',  angtf.  slüpan  'gleiten,  fd)Iiipfcn'  (engl, 
slop  'ÜJJatrofenfleibung')'  got.  sliupan  'fdilüpfen', 
al)h.  sliofan,  m^b.  sliefen  'fd)(eifen,  fdilüpfen'. 
2*ic  barin  entfialtenc  gcrm.  ißj.  slüp  au^3  tior= 
germ.  slüb  tiat  mau  an  tat.  lübricus  (für  slüb- 
ricus  1  'idilüpfrig'  unb  lit.  slübnas  'fd)JDad}'  luo^I 
mit  9ied)t  angetnüpft. 

fi^leifctt  ätttJ.  aU'3  mlib.  islifen'.'gleitcn,  finfen, 
eine  Saffc  2C.  fd)Ieifen  (eigtl.  gleiten  'laffeub 
fc^ärfcn)',  a[)b.  slifau  sliifan  'gleiten,  finfen, 
glätten';  pgl.  nbl.  slijpen  'fd)ärfen',  auglf.  te- 
slfpan  'gerge^eu',  looju  engl,  to  slip  'gleiten, 
fdilüpfen',  Slippers  'Pantoffeln'  (ttal.  sohippire 
'eutUiifdjen').  3Ste  bie  germ.  2Bä.  slip  'gleiten' 
mit  ber  unter  bem  Porigen  Sort  befprodienen 
gleic^beb.  2ßü.  slüp  unb  meiterliin  audi  mit 
fd)Ieid)en  (SB^.  slik)  sujammenliöugt,  ift  nodi 


uid^t  ermittelt.  —  '2)aö 3ugel)örtgc  JaftitiP  fdilci- 
fcn  3t»-'-  iiii'-'  i"I)i'-  ulji»-  sleifen,  eigtl.  'burd) 
^insielicn  am  '.Boben  fidi  glciteub  fortbemcgen 
madicn',  balier  'fdilcppcn,  fdileifeu',  fdion  fpät 
ml)b.  eine  burc  sleit'en  'fie  bciu  (^rbbobeil  glcid) 
madien';  pgl.  nbb.  nbl.  slepeu  'am  iJ3obcn  fürr= 
jielien,  fdileifeu',  ttjolier  nlib.  fdileppcu  cntlelint. 

Sdjlfim  'JJi.  a\bi  mlib.  slim  Wi.  'Sdileim, 
Sdilamm,  tlebrigc  Jlüfiigfcit';  alib.  *sh'm  fet)lt. 
3>gl.  nbl.  siijm  'Sdileim',  anglf.  sliiu,  engl,  slime 
'Sdilcim',  auorb.  sli'm  >)L  (got.  *sleima-  fe^lt). 
Xie  barin  cutlialtcne  2B3.  sl!  'glatt,  frfjlüpfrig 
fein',  bie  nodi  bef.  au§  alib.  slimeu  'glatt  nmc^eu, 
blaut  fdileifeu'  erlieUt,  fte^t  in  natier  i^esiel)nug 
3U  lat.  limare  'feilen,  polieren,  glätten',  lima 
'^•eilc',  IU0311  molöl  i^iicli  lat.  levis,  gr.  '/.tToc 
'glatt'  gel)öreu:  im  Qat.  Wr.  inuB  s  por  1  im  3lu= 
laut  fdiuünben.  i>ielleidit  ift  lat.  limus  'Sdilamm' 
(unter  i.'elim)  ^ierlier  w  gielieu;  ogl.  Sdjleic. 

ft^lcißeu  ft.  3ttti.  an^  ml)b.  sitzen,  alib.  sli^an 
'fpalteu,  3erreif3cu',  abuueen';  eutfpredienb  afädif. 
slitaii  'jerreifsen',  nbl.  slijten  'abnuiien',  angli". 
sli'taii  'jevreifsen',  roogU  engl,  to  slit  'fpalteu, 
fdileifeen',  anorb.  slfta  'serreißeii'.  Xie  germ. 
2Bä.  slit  'äerrciBen'  fgot.  *sleitan)  aü§  Porgerm, 
slid  ift  auBerlialb  be§  @erm.  iiod^  uidjt  gefuuben. 
S.  fdili^cu  al^  SiifeufiP.  Sdileifeeu  fc^m. 
3t»o.  al§  S'iiftitiP  äum  ft,  S^w.  ift  mbb.  alib. 
sleifen  sleitzen  'jerreifeeu,  fpalteu'. 

frfjlfmmcu  3tiü-  mi^  fpnt  m^b.  sli^-mmeu  'ücr- 
praffeu':  ju  fpät  m^b.  slamp '(Belage,  Schlamp'; 
Pgl.  ubl.  slemp  'Icdfere  2l?al)l3eit' ,  slempen 
'praffeu','P)03U  Sdilempe  ^y.  'Spülidit'. 

idjknbern  ^t\v.,  erft  nt}b.  (bei  Steinbadi  1734 
gebud)t),  uadi  gleidibcb.  nbb.  sleudern.  ubl.  slen- 
deren.  Sa?  d  be§  SBortes  fte^t  na^l^  n  für  ältere» 
t,  ba§>  in  ^b.  f  dl  l  engen  'fd)leubern'  ri(^tig  Per= 
fdioben  ift;  ogl.  niittelengl.  slenten  'fd)lenberu'. 

Sdölcnbrion  Wl.  in  ber  heutigen  SBebentung 
feit  (^-rifrfi  1741  gebiicfit,  aber  al§  Schlenttrianus 
in  ®el\  iSranbt»  5iarreufd)iff  1494  bejengt :  eine 
bumauiflifdic  ^ilbuug  (pgl.  ©ommelfurium 
unb  ©diiDulität)  mic  StolpriannS  'bas 
Stolpern'  bei  §an»  Sadi».  9?adi  bem  SJhifter 
Pon  (^irobian  ift  Sdileubriau  (loic  Stül  = 
priau)  Pielfad)  in  bie  perföulidie  23ebeutuug 
'Sdileuberer,  iöummler'  übergegangen  unb  Stieler 
1691  perjeidinet  Sdileubrian  'homo  iners, 
indoctus  —  iiutarius  imperitus,  inscius'  (uadl 
Sticler  mar  Sdileubrian  bef.  gern  jurtftifdi 
gewanbt).    3"  f  c^  l  e  n  b  e  r  u. 

fc^lenfcrn  3tio.  an^  fpät  iul)b.  sli^nkeru 
'fdilenbern'  gu  mlib.  sl^nge  sl^nger  sl^nker 
'Sdilenber ,  alib.  sl^ugira  g.  'Scftleuber':  316= 
Icituugeu  an^  2ßä.  sling  (f.  f  ctij  i  n  g  e  n  *j.    £a= 


@rf)lcp|ie 


—   -.Vi:    - 


:  erlitten 


raiie    bilbetc   ha^  'Jll)^.   slinga  '^•.,    ml)ö.  slinge  : 
^■.  in  bevfelben  iBetieiitung  '2dileuber',  worauf  ; 
bie  roman.  Sippe  üoii  frj.  elinque  ctit(ctintiüurbe; 
ugl.  cngf.  .«ling  '2d)(eitber'  iinb  f.  Sdilinge. 

Schleppe  a:,  im  17.  5afii^f'-  aitftommenb  iitib 
feit  Sdiottet  1663  gebud)t  i  bafür  im  Hi,  17.  oatirti. 
3  d)  u>  e  i  f  ober  2  d)  w  a  ii  i  a  ii  SU  e  i  b  c  r  n) : 
Sefmnjort  axi?)  nbb.  slepe,  nbl.  sleep  'Sd)(eppe'. 
—  id)leppen,  ein  ic^on  mtib.  3^»»-  ^^^  Sl'ib. 
9tbb. ;  üg(.  mb.  sleppen ,  nbb.  nbt.  slepen  =- 
fd)Ieifen. 

Sdjlcuber  5"  i'"  1^/17.  o^ifti^t'-  nud'  S  dilau  = 
bev  aiiö  fpiit  inhb.  sluder  J. 'Sdilcubcr':  lüalir-- 
icöeinlidi  ßetnuüort  nir  bie  unter  fdilenferu 
anfgefütirten  ed]t  bentid)en  iBorte,  aber  inolier? 

icöltubcru  3to.  'anz-  3tad) Uiffigteit  nidit  ge= 
börig  üerfabren'  Iiat  5n  bem  borigen  SSorte  eigtl. 
feine  33e3ie{mng,  obiuoW  e§  unfer  nbb.  @pvad)= 
gefübl  bamit  oerbinbet,  ettua  in  2dileuber  = 
prei'?.  Sdifeubern  s»  'Pät  mbb.  slüderer 
'loer  übereilt  nnb  nacfiläfng  arbeitet';  bie^e  mit 
jüngerer  CvnttDidlung  eine«  ^entnl^  fmie  in 
haubern)  äu  mfjb.  slür  SIL  'Sdifenbern,  Jsnu-- 
len^en,  Tvautenjer':  ögl.  Sdilaraffe. 

jt^tcunig  9Ibi.  an^:-  mt)b.  sliunec,  a^b.  slünig 
'fc^nell,  id)teunig',  ahb.  'gebeifjlidi':  2Beiterbilbnng 
einee  got.  *3lü-nn-.  mofür  man  aber  snii-na- 
erlüartea  muß;  hal- 1  fdieint  bnrd)  ^ifnmiüeruni] 
gegen  bae  fuffigierte  n  aue  n  ficrborgegongen. 
3u  altgerm.  Sßg.  snü  'eilen,  fid)  fdmeti  bcmegcn, 
bref)en';  ogl.  a{)b.  sniumo,  angif.  snöome  3lbb. 
'rafd),  fdinell',  got.  sniumundö  'eilenbS',  anglf. 
snüdo  5tbt>.  'idmell';  a(§  31^".  got.  sniumjan 
sniwan  'eilen',  anglf.  «neowian  'eilen',  anorb. 
snua  'brel)en'. 

St^leufc  }S;  erft  nt)b.  (bei  Sdiottel  1603), 
iiadi  nbb.  slüse  =  nbl.  sluis  'Söafferleitnng': 
an§  afrä.  escluse,  nfrg.  ^cluse  '2d)tcuie'  (= 
früt)  miat.  sclusa  exclusa),  lüo^er  c.ndi  engt, 
sluice  '2d)(enfe'. 

Scölit^  3}J.  auö  mbb.  slich  iU.  'Icife  gleitete 
ber  Sang':  3U  fd)leid)en._ 

jc^lit^t  Slbj.,  erft  nhb.,  in  ber  2?ebeutnng  bc-:: 
unter  f  c^  l  e  di  t  befproc^enen  m^b.  sieht  al§  i5'x-- 
fafe  gebilbet  an§  bem  ^tro,  mlib.  aöb.  slihten 
')d)Iid)ten',  foroie  ber  3fbftraEtbilbung  m()b.  slihre 
ey.  '©roblicif ;  ugl.  af)b.  slihten  'fdiliditen',  slihti 
jn  sieht  'grab,  eben'. 

jC^lieBCn  3tm  an§  m()b.  slie^en,  afib.  slio^an 
'jd)IieBen';  afäc^f.  *slütan  (^  ntnbl.  nmbb.  nbb. 
slüten)  »oirb  bnrd)  slutil  'Sd)lüfier  beftätigt; 
nbl.  sluiten  'nerfdiließeit',  afrief.  slüta ;  >üeiterl)in 
norbengt.  sloat  slot  'Sliegel  ,^nm  2?erid)lieBen'. 
Sem  5(norb.  ®ot.  fehlen  bie  enlfpredienben  i^erba 
mit  'Jlbleitungen.    Tie  gcrm.  2Bv  slüt  ift  gemifj 


aiie  iiürgcrm.  sklfid  entftanben  —  bie  3?erbinbung 
skl  loirb  im  (^enn.  uidit  gebnlbet  --  unb  fomit 
barf  lat.  elaudo  für  *sclaudo  (ibg.  SB?,  klaud 
klüd  neben  sklaud  sklüd)  al&  nroerroanbt  3uge= 
^ogen  werben.  —  2.  Schloß,  Sdilüffel. 

Sr^liff  m.  au§  mt)b.  slif  (@en.  sliffesj  m. 
'?tbgefd)liffcnlieit,  2tusg(eiten':  sn  fdileifen. 

ftfilimm  'Jlbi.  au§  mhb.  slimp  3ibi.  'fd)ief, 
fdiräge*,  rooju  abnerbicll  slimbes  'fd}räge';  al)b. 
*slimb  'fdirüg'  barf  wegen  ber  barau?  abge= 
leiteten  ^Ibftraftbilbung  slimbi  '3dirägl)eit'  ber^ 
mutet  werben.  Tic  Sebentnug  be?  ?Ibi.  ift  erft 
im  9ll)b.  moralifdi  gemanbt  wie  nbl.  slim'fditimm' 
(rooncbcu  nodi  slirabeen  'fdiiefbeinige  ij^erfon',). 
(J-ngl.  slini  bünn,  gering,  fdiledn',  anorb.  slEemr 
'fdiledit'  finb  £el}ntt)ortc  oom  ^lontinent.  ^a§ 
altgerm.  sliraba-  ')d)räg,  fdiief,  ba-5  al§  OneÜ= 
mort  fftr  ba»  früb  entlehnte  ital.  sghembo  'fdnef, 
getrümmt'  gilt,  ift  feiner  weiteren  llrgefrfiidjte 
nodi  gänjlidi  bnnfel. 

«r^lingc  a.,  erft  nhb. ;  formell  entfpredienb 
bem  mbb.  slinge 'Sdileuber' 5-  ()-  fdilentern), 
wie  benn  nbb.  2dilinge  nodi  bi§  ine  17.  3ahrb. 
bie  mhb.  :öebentung  ^mi  (ebenfo  fpan.  eslingua, 
fri5.  elingue).  51ber  feiner  Sebeutung  Wegen 
nidit  awv  biefent  mhb.  SSort,  fonbern  au§  bem 
nhb.  3tw.  abzuleiten.  --  fdilingen  3^-  aii§ 
mhb.  slingen,  ahb.  slingan  'winbcn,  flechten,  hin^ 
unb  her^iebcnb  fdiwingen',  mbb.  and)  'fdileidien', 
ahb.  'fidi  bewegen';  ögl.  nbl.  slingeren  'fdileubern, 
fd)Wingen',  anglf.  slingan,  engl,  to  sling  'fd)leiu 
''  bern ,  toetfen',  anorb.  slyngva  'werfen' ;  got. 
'  *slingwan  (refp.  *sleihwan)  fehlt.  5)er  9?egriffe= 
fern  ber  2B:ä.  ^üngw,  wogu  außer  fdilentern 
nod)  2d)lange,  war  'brehenbe,  fd)wingenbe 
;  9?ewegung'.  Tic  germ.  2B>  slingw  (*3linhw) 
cntfprang  awv  Dorgerm.  slenk,  wie  lit.  slinkti 
- 'fd)leid)en'  (afloP.  sl^kfl  'frnmm'?)  jeigt.  — 
8d)lingel  ÜK.,  früher  nhb.  (Sdilüngel  — 
im  9)Uib.  unb  fonft  fehlen  beibe  -  eigtl.  n^ohl 
'Sdileidier'V 

jf^Ungcn'  3tw.  'brcben',  f.  bae  oorigeSBort. 

ft^lingen-  3tw.  'herunter  fd)lucten'  au§  mhb. 

i  slinden,  ahb.  slintaii  'Derfd)lingen' :  ügl.  got.  fra- 

'  slindan  'oerfd)lingen',  nbl.  slinden  'oerfd)lingen' ; 

fonft  fehlen  im  Slltgcrm.  entfpredienbc  3tm.  3)ie 

!  germ.  SSs-   «lind  'oerfdilingen'  fd)eint   mit   ber 

5Bä.  slid  'gleiten'  (f.   8 d) litten)  uroerwanbt 

'jn  fein.    Ser  2Bonbel  uon  fd)linben  (baneben 

<£d)lunb)  SU  fd)lingen  ift  im  ÜJJb.  heimifdi, 

wo  and)  2  i  n  b  e  3U  linge  unb  b  i  n  b  e  n  jn  hingen 

Wirb  (3.  23.  thüring.) ;  Luther  hat  bie  mb.  gorm 

in   bie  gd)riftfprad)e  gebradit  (im   16.  ivahrh. 

überwog  in  oberb.  3^rucfen  nod)  oerf  d)Iinben). 

ÄCÖUttcn   m.  au?  mhb.  slitte  —  gewöhnlid) 


rdniU 


•V2S. 


3d)inacl) 


slite  iVi.,  llh^.  slita  >\-.  -    slito   4<J.  'Sd)litten*; ' 
in]l.   iiM.   siede ,    mittcleiigl.   siede ,   engl,   sied 
sledge,  nuDvb.  sleile  i>i.  'Sdilittcii*.    Tk  c\cnn. ' 
3?eneitiutng    bevuf)t   auf    einer   germ.   SSj.   sl!d  | 
'gleiten',  bie  engl,  to  slide  'gleiten'  {i>ain  engl.  | 
slide  'G'isbafin')  bcwnlivt;  Dgl.  bie  gleidibcb.  nibb.  \ 
(ntb.)  sliten,  luobev  nodi  nf)b.  fbial.)  idilittern; 
'auf  bem  (5-ife  gleiten',  angl).  slfdan.    iUngerni.  I 
slTdh  'gleiten'  tuirb  nodi  burdi  lit.  skl\  dus  'glatt' ' 
(üoni  (5-ife),  slysti  (il^j-  ^^y^V*  'gleiten',  lett.  slidas 
'3dilitlfdiul)e'  unb  ffr.  sridh  'ftrandieln'  beftätigt:  1 
bie  il^uräel  fdieint  feit  urgerm.  ^c'ü  unb  uieU 
leidit  nod)   früber  gern  üom  'gleiten   auf   bem 
©ife'  gebraudit   3U  fein.     ®  di  l  i  1 1  f  c^  u  b ,   erft ; 
nbb.    in    ber    jeeigen    Sebeutung ,    für   altere§  i 
5dirittfd)ub    (fo    bei    Stieler    1691;    Jrifd) 
174:1  hat  3  dl  l  i  1 1  f  d)  u  l)  unb  2  d)  v  i  1 1  f  d)  u  b) ;  1 
ügl.  nibb.  schriteschuoch  )ßl.  '@d)nb  3U  toeitem  | 
2d)ritt,  5-liegefd)ub". 

Sc^Ii^  3)1.  ans  nibb.  sliz  (©en.  slitzes),  aijb. 
sliz  sli^  Ti.  'Spaltung,  33rucb'  (bgl.  engt,  slit) : 
3u  fd)leiBen.  —  fd)lit3en  3^»^.  au§  mbb. 
slitzen  'fdilißen':  3ntcnfiüuni  3u  fd) leiten. 

t  ft^Io^toeiß  2lbj.  f.  2  d)  1 0  B  e. 

S^loß  dl.  an»  nibb.  slu^  9h  'jRiegel,  2?anb, 
Scblofef  Seffel,  Sd)lof5,  23nrg',  ahh.  slu^  9c. 
'S(ftloB,  9iiegcl*;  ent)pred)enb  ntnbb.  norbengl. 
slot  sloat  'jRiegel  smn  i5erfd)UeBen ,  £luerl}olä'. 

©^lofec  5'.,  ein  nib.  Söort  (in  2(Ubaiern  nid)t 
üolfeiiblid)),  an?-  nibb.  slo^e  iy.,  SI63  (a}J.9J.V) 
'£»ageIforn,  2dilof5e';  abb.  ^slö^a  feblt  gufiiöig; 
t»gl.  nbl.  sloot  (afiicbf.  *8luta),  afrief.  slät,  anglf. 
*sl)t  *slete,  engl,  sleet  'Stegen  unb  2d)nee'  (got. 
*slauti-).  2)er  llrfprung  ber  Sippe  ift  bunfel;  fnum 
3U  28^.  slüt  'fd)licJ3en',  mie  lucnn  ber  .s?agel  al§ 
„®efcbloffene§  gegenüber  bem  lüeidien  floctigen 
Sd)nee  unb  bem  raäffcrigen  SJegen"  aufgcfaj^t 
rcäre.  —  1  d)  1 0  B  ro  e  i  B  ober  mit  auffälliger  llm= 
geftaltnng  fd)  lob  Weife/  eißtl-  'tot\^  wie  ^agel' 
(mijb.  wi^er  dan  ein  SI63  ift  einmal  begeugt). 

Sd^Iot  Wl.  au§  mbb.  al}b.  slät  Wl.  'Sd)lot, 
S^amin,  Dfentodi';  ein  fpejififd}  mb.,  aucb  oft: 
frönf.  unb  oberpfälj.  SBort,  bcn  übrigen  germ. 
S^ialeften  frenib.  3n  Slltbaiern  bafür  l-ltaud); 
fang  unb  ^emid)  (=  ist  am  in). 

fi^Iottcrn  3to-  a"§  gleid)beb.  ml^b.  slottem: 
3ntenfiönm  jn  m!^b.  sloten  'gittern';  Pgt.  nbl. 
slodderen  'fcblotter:i'.    5)nnflen  Urfprnng§. 

St^luii^t  A:  'fd)male  liefe  gmifdien  33ergen' 
(bei  %x\id]  1741  0I&  Sd)lud}te  %.),  erft  nbb.,  nad) 
bem  9Jbb.  für  älter  nbb.  bb.  Sd)luft)  nbb.  cht 
für  bb.  ft  f.  f  a  cb  t,  b  e  f  dl  mi  d)  t  i  g  e  n ,  9H  dj  t  e). 
3JJbb.  (feiten)  sluft  'Sd)ludit'  gebort  jn  ber  unter 
S  cb  l  e  i  f  e  befprodienen  germ.  SKj.  slflp  'fdjlüpfen'. 

{(^lutl^icn    ^tm.    au§    gleirfibeb.    fpät    m^b. 


sluokzeii:  eigtl.  3teratioum  gn  fcblndfen,  ba^ 
im  ITJbb.  and)  "fdilndijen'  bcbcntet;  f.  feufgen 
(abb.  *slulihazzen  *slucchazzen  fehlen). 

jt^Iucfen  i]t\v.  au§  mbb.  slucken  'fi^lingen, 
fdjlnden,  fdiludijeu';  abb.  *slucch6n  läßt  fid) 
au§  bem  bejeugten  slucko  slühho  (hh  mic  in 
fdilud)sen?)  Wl.  '-^-reffer,  Sdilemmer'  er= 
icbliefjen.  S'agn  mbb.  slüchen  'fcbUngen,  fd)lucfen' 
mit  slüeh 'Sdilnnb,  Seble' (  ugl.  nbb.  Sdiland); 
m  a  n  1 1 ;  mcftfäl.  älukcn  (  afädif.*slükan)  'fditucfen' 
unb  slük  'SpeiferiJbre'.  2)ie  germ.  2Bj.  slük  bat 
man  im  @r.  als  Ivy  (für  (O.vy)  ertannt;  pgl. 
Ivyyäi'niKu  Xi'Zci  'ben  Sdilncfen  baljen,  fd)lud)= 
gen',  /j';'iV/;>''fd)Iud)<enb',  /.<•';  ^  {)u'yync)  'Sd)Iu= 
dfen,  Sdilucffen,  Sdiludigen'.  3m  Jtltir.  erfd)eint 
bie  äBj.  mit  anlautcnbcm  s  als  slug'oerfdilingen'. 
Dain  nod)  Sdjiand). 

ft^lummern  ^tw.  (bei  aJJaaler  1561  nod)  nidit 
gebudjt;  ber  oberb.  iBolfsfpradie  fremb,  bafür 
baier.  na f fegen,  öftr.  napfefeen)  aus  fpät 
mbb.  (mb.)  sluramern  slumen 'fdilummem*;  pgl. 
nbl.sluimeren,  auglf.  slümerian,  engl,  to  slumber 
fd)lummern'  ju  anglf.  slüma,  norbengl.  sloom 
'Sd)tnmmer'.  3)ie  barin  cntbaltene  2Bg.  slfl  (alem. 
slüne  slüre  'fd)lummern')  erfdjeint  in  got.  slawan 
(slawaida)  'fd)nieigen'  in  intereffanter  abmeid)en= 
ber  33ebeutnng,  mojn  nod)  mbb.slürW.'Aanlengen, 
Jaulenser'  (pgl.  Sd)laraffe).  2Begen  fd)laff 
neben  f  c^  l  a  f  c  n  mirb  and)  fläm.  sluimen  'gleiten' 
Ocrglidien. 

iSrfjlunb  9}}.  ans  mbb.  abb.  slunt  2)c.  'Sdilunb, 
S?eble,  öaltf,  9lbgrunb':  gu  ml)b.  slinden  =  nbb. 
fd)Iingen-,  aber  mit  Ü8eibef)altung  be§  alten 
2)ental§  (in  mb.  ©egenben,  3.  2?.  in  Reffen  nnb 
im  Crrggebirgc  aber  Sd)lnng).  Offenbar  ift 
2  dl  l  u  n  b  im  @gf.  gu  bem  mb.  f  di  l  i  n  g  e  n  Pon 
oberb.  91fa.  an§  fdiriftfpradilidi  geworben. 

Schlupf  Tl.  au§  mbb.  slupf  'Sd)linge,  Strirf * 
SU  mbb. slüpfen,  mbb.  abb.  slupfen  =  fd) lüpfen, 
ba§  Sntenfiüum  ift  gn  mbb.  sliefen  'fd)leifen, 
fd)lüpfen',  ha^  bem  got.  sliupan  'fd)lüpfen'  ent= 
fprid)t ;  lat.  lubricus  fd)eint  bamit  nrPermanbt  ju 
fein.  —  fdjlüpfrig  au§  fpät  mbb.  slupferic, 
monebcn  slupfer  'fdilüpfrig'. 

i^lürfen  3^^-  erft  nbb.,  mabrfdjeinlidi  aber 
im  älteren  Spb.  nur  gufäCig  nnbejengt  (m{)b. 
*slürfen,  a1:)b.  -slurfen);  ber  bb.  S^erfcbiebuug 
gemäfs  ift  nbl.  slurpen  'fcblürfen*  Permanbt. 

«(^lüjfel  9.1?.  au§  mf)b.  slü^^el,  abb.  slu^^il 
ÜL  'Sdjlüffel';  cntfpred^enb  afädjf.  slutil,  nbl. 
sleutel.  3m  P-ngl.  91norb.  @ot.  feblt  biefe  Slb- 
leitung  gu  fd) ließen  (got.  *slutila-). 

silufe  9«.  au§  fpät  m^b.  slu^  Wl.  '©nbe': 
3u  f  d)  l  i  e  B  e  n. 

St^mat^  5-  an?'  ml)b.  (feiten)  smäch  smähe, 


3rhmarfc  —     -^»2!»     —  2c(imccv 

iieinötinlicfi  smtelie  3. '"•ycidiiiiipfaiii],  Sduuäljuiig,  5d)metteiliiig  luütu  sufammetiljängt.  —  'SdU 

Sdjmad)'  (bap   itat.  smacco  'Scfttmpr?):  9tb=  mm ift  thürinfl.  Sdimant  'Sdimufe,  ^recf';  ügl. 

ftraftum  ;u  mfib.  smeehe  9lbi.  'Hein,  gering,  üer^  Sdimufei,  bae  im  Cbcrb.  '|yett'  Gebeutet,  nnb 

iicöt(td)';    pgl.  abb.  smähi  2lbi.  'flein ,  gering,  inbb.  räm  'Sdimut?'  unb  'jTtabm'. 
nicbrtg*,  smähi  J-.  '.■^Ifeiiibeit,  9?icbrigfcit';  baju         f^maro^en  3tw.   (roegen  ber  23etonung  auf 

nnorb.smär 'flein'nnbmit 2?e^elltung§entlr)icflung  ber   idirocrcii    iiiittcliilbe    ogl.   lebenbig   unb 

nad)  anbcrer  Seite  hin  angli.  smealfc 'fein,  iorg-  3  cb  taraftc)  mit  ber  ?iebenform  f  dimarntisen, 

faltig*.   ?ibn[id)e  }yüÜ.i  oon  ßerfdiiebenartigeu  iSe-  im  15'iri.  fsflbtb.  smorotzen  smorutzen  'betteln, 

beutnngen  seigt  bie  ®e)d)id)te  iion  nbb.  f  t  e  i  n ,  tdimaropen*.  ^ie  @eid)idite  be?  25ortee  ift  bunfel 

für  hav  man  audi  (mie  für  abb.  smähi  1  'flein,  luegen  ieiiie§  fpäten  9Inftretcn§,  juntiil  man  bae 

Sierlid)'  al?  (Srunbbebeutnng  annehmen  mnß :  fall?  i^erbreitungsgebiet  be^  ontenfitifuffif ee  otzen  (= 

gr.  ai/.oo^  öKuon^  für  ^■'an^/.on^-  fteht,   barf  baier.  -atzen  -itzen)  nidit  feiint;   ogl.  frn^  nbb. 

abb.   smähi   (gleid))'am  ^nutjy.io^)  bin?iugeäogen  ^locfot?en  'rülpien',  fdiaHib.  ragorzen  'balgen', 

toerben.    Sie  ältere  3?ebeutuug  fd)immerr  nodi  in  idilet.    hollotzen    'ftarf    idireien'    —    ragutzen 

nbb.  fcbmadjten  unb  ocr idim ad) tcn  burd);  'jirren'.     (vc-   mirb  llrfiirnng   au§  oberital.  ma- 

ögl.  mbb.  versmähten  'oeridnuaditen*,   abb.  gi-  rosser   'Scbmuier'   uermntet.    —    2}?aaler   löHi 

smähteon  'idnuiubeu'.    Xasn  idimäd)tig  an5-  ner^eidinet  i d) mor 0 8 e n  'parasitarl'. 
mbb.  (mb.i  sraahtec  ju  mbb.  (mb.)  smaht  't»a&         Slömotrc  5-  erft  nbb.  (bei  Steinbad)  1748 

2jierid)mad)ten'  unb  fdimäben.  ^iebud)n;  enttLn-cd)enb  nbb.  smarre:  ben  altgerni. 

t  Sr^mode  5-  'eine  2d)iffc-art',  erft  nbb.  (feit  5prad)ftabicn  fremb ;  bajn  mbb.  smurre  '£iieb, 

Stielere   3eitungeluft   1697  gebud)t),  nad)   bem  Streid)'.      X»ie    fränfifdi  -  hcnneberg.    l^Ja.    bat 

nbb.  nbl.  smak,  engl,  smack,  bän.  smakke  (üg(.  Scbmavbe  (an-?  mhb.  *smarwe)  'Schmarre', 
nfr^.  semaque)  'Sd)nmcfid)iff'.  f^ma^en  3tit>.  ane  mbb.  smatzen  'mit  2Sobl= 

fd^mä^cn  3fro.  0U5  mhb.  sm*hen  'üeräd)tlid)  j^efalten  laut  effen,   fd)ma8en;  mit  idimafeenbem 

bebanbeln',  abb.  smähen  3tro.  'flein  mad)en,  Der=  i^aute  füffen':  an^  ber  älteren  gteid)beb.  'J^cbeiu 

ringern'.    2.  Sd)mad).    Xa^n  nhb.  fdmtäh^  form    mbb.    smackezen,    5tblcitung   au?   mbCi. 

lid),  mbb.  smeehelich ,   ahb.  sniählih   '.^Ibj.,  bie  smacken    'fdimecfen'.     2^a5U    mit  "^Ibtaut   elfäff. 

ibentifd)  finb  mit  bem  unter  £  d)  m  a  d)  äugeäogenen  S  d)  ni  u  i?  ':^n%'  nnö  roei'tfüL  smuck 'sluß'- 
5lbj.  ah'O-  smähi,  mbb.  smsehe.  t  «(^mout^  i'l. 'bicfer  3iaud)'au§  mbb.  smouch 

fi^mol  9Ibi.  au§  mhb.  ai^h.  smal  5lbi.  'flein,  '3iandi,  2unft' (anglf.  smec):  p  einer  germ.  2B^. 

gering,  )d)lanf,  fnapp,  fcbmal';  entfpred)enb  got.  smfik   (oorgerm.   smüg)    'rand)en*;  ögt.   anglf. 

sraals  'tlein,  gering',  anglf.  smeel  ttein,  gering',  smeoean  smocian  (engl,  to  smoke )  'raud)en',  nbl. 

engl,  small,   nbl.  smal:    niäd)f.  smal  'flein,   ge^  smoken 'raud)en',  smook '[Hand)';  bap nbb.  smö- 

ring'.   S'ie  nbb.  33ebentung  ift  ale  Spe^ialifiernng  ken.   2?ielleidit  ift  gr. '>/<r;^rf>  (Mox.  .■^-ninty-ri) 

ber  älteren  roeiteren  3?ebeutung  su  faffcn.   iTJan  'Durd)  ein  2d)mod)feuer  üersebren'  nermaubt. 
öergteid)t   bamit   afloü.   malü   'flein'   fomie   gr.         Si^mau»  Ü}J.,  erft  nbb.;   @efd)id)te   unb  llr= 

fiTj'/M 'Meinmti)'  (für  ff/*-?),  altir.  mil 'Jier',  iprung    ift    bunfel;    mobl   ocrmanbt   mit    nbl. 

Sumal  ha  anorb.  smale  '^tcinoieb*  biefelbc  ^c-  smullen  'fd)lemmcn,  praffen',  smuisteren  *fdimau= 

beutung  jeigt;  ugt.  nbb.  smalano^  —  smala^  vihu  i"en',  nbl.  nbb.  smudderen  smodderen  'id)mnnfen'. 
'^leinpieb'.    Xie  ältere   mciterc   löebentung  be?        fi^mctlen  ?,m.  aue  mbb.  smt;'cken   smacken 

9(bi.  fd)immert  nod)  bnrd)  nbb.  fdi  malen  bin^  fofteu,    ueifud)en:    (Scrnd)    empfinben,    ried)en, 

burd);  pgl.  mbb.  smeln  'fd)mä(crn,   Perringern',  bnften;    roabrncbmen';   bie    Sebeuttmg   'riei)en' 

Sc^moli  91.  an?  mbb.  abb.  smalz  d}.  'auege=  mabren  ha^^  Jllem.  unb  23aier.  teilmeife,  bcnor^ 

Iaffene§  >^ett  jnm  !(tochen,  Sd)mal3,  3?utter' (Pgl.  pgen  aber  per f  neben  cor  fcbmcrfen  'foften' 

ital.  bial.  smalzo 'ü?utter'j:  p  fd)mel3eu,  roo^  (fo   and)  3Ib.  $etri§  23a>?Ier  'J3ibelgloffar  1523). 

neben  Pon  ScbmaU  abgeleitet  fd)mel  un 'mit  9(bb.   smacken   nur   'fd)mecfen,   (i)eid)mncf   em- 

A-ett  ^bereiten'  ift.  pfinben',   smacken  '(^efd)macf  pon   fidi    geben', 

Se^mont  Wl.  (liptänb.   nbb.  beff. )   am  fpät  abb.  mhp.  smac  3)}. ,   nbl.  smaak,   anglf.  sma;-c 

mbb.  smant  9}1.  *iP?ild)rabm':   etroa  gleid)5eitig  (pc) '©efdimacf',  smeccan 'fd)mecfen',  engt,  smack 

mit  Quarf  im  15.  3ahrb.  oon  Often  au§  üor=  '(Sefd)macf,  fd)mecten,  fdjmaöen'.    3"  ^e^"  flcii"- 

bringenb  unb  bem  Slao.  entlehnt;  pgl.   böbm.  ©s.  smak  (Porgerm.  smäg)  ftetlt  man  lit.  sma- 

smant.  ?(n  böhm.  smetana  (ruff.  smetana':Dlabm')  güs  'angenehm',  eigtl.  'geid)meibig'  mit  IInred)t. 
fdjtiefet  fid)   ba-5  bialeft.  (Sd)lef.  2?öbm.  Cftr.)        S^tnecr  ii}.  an^5  mbb.  smer  (@en.  smerwes j, 

Schmetten    rSd)metc    bei    bem    Sd)lefier  ahb.  smero  (®en.  smerwes)  9h 'Jett,  Sd)meer'; 

Sdierffer   1562   (^ebicbte    S.    143)   an,   womit  öavi  pgl.  fd)m  icrcn.   ?(ue ber  bnrin  enthaltenen 

jr  ( II  q  f ,  fftpmofoaiftbe«  ^Prterfu*.    r..  ?(iif[.  42 


fd)mpi(f)e(n 


—     330 


5ci)infttevlinii 


3Bä-  ^m«'"  eutfpvangcn  nuBer  got.  *sniair-l)r  ))t. 
'}yctt,  Jetticifeit'  ^^^5  iiM.  smeer  'Jett,  (5d)ntal5, 
llnfd)litt',  niuil).  smeoro,  engl,  sniear  'Jett',  anovb. 
smjor  '3?iittcr';  basii  mit  anbcr§  cicmanbtcv  ^i- 
beutunci  got.  smarna  'Sc^nuig ,  Wliit'  (t>gl.  ba§ 
'iierftiiimi?  üon  (Sd)nieer,  fcfimtercn)  uiib  in 
übertragenem  5innc  afib.  angl).  bismer  'idc- 
fAimpfnng'.  3fnBcvliaIb  be§  ©crm.  Dcrglcid)t  man 
qv.  u'ioni'  'Salbe'  unb  altir.  smir  'iVarf*. 

fcfimctdöeln  3tHi.  au-?  mbb.  smeiolieln  smei- 
chen  '|d)mcid)cln,  lobenb  ober  prcifcnb  fidi  iiuBern'; 
af)b.  *smeihhen  fehlt;  injl.  mnbb.  smeken,  nbt. 
sraeeken  'flelien'  (umgefefjrt  bebeutet  nbl.  vleijen 
'fd)meid)eln')-  2.BahridieinIid)  gebort  bic  nid)t 
metter  oerbrcitete  3ipye  mit  bcn  unter  Sdimiufc 
Sngesogenen  ©orten  5u  einer  germ.^ibg.  2Ö3.  sim-w 
'3Utbnnlidi,  freuublid)  fein',  moju  mbb.  smieren 
sinielen  'Iäd)eln'  (ügt.  ©  p  e  i  d)  e  l  ju  2B3.  spiw 
'fpeien').  S'ann  märe  engl,  to  smile,  ffr.  sme- 
ra-s  'läcbelnb',  ffr.  2B3.  smi  'lacben',  (ett.  smet 
'ladien',  aflon.  smej;j  smijati  sp  Tadieu'  Herlnaubt. 
?fa^t  man  'glatt  fein'  nad)  bem  Sierbiiltnic-  noii 
bb.  glatt,  engl,  glad  al§  Örntibbebeutnug  biefev 
2B3.  smi-w,  fo  barf  man  Pie[Ieid)t  nod)  bie  unter 
Sdimieb  bebanbelte  21^3.  sm!  'fnnftüolt  (eigtl. 
glättenb)  arbeiten'  al§  urüermanbt  anfeben. 

f^tncißcn  ^t\v.  aii§  m^b.  smi^en  'ftreid)en, 
fcblagen';  Icgterc  S^ebeutnngeu  fiub  bie  älteren, 
mie  got.  smeitan  (nur  in  ga-sm.  bi-sm.)  'be-- 
ftreicbcn,  befcbmiereu'  3cigt;  ogl.  anglf.  smitan, 
engl,  to  smite  'fd)lageu',  3^ie  23cbeiitnug  be§ 
nbb.  f  d)  meinen  berubt  berjenigeu  be§  abb.  mbb. 
gegenüber  auf  nbb.  nbl.  ©infinfj;  bgl.  übt.  sroij- 
ten  'fdimetBeu,  tüerfen'.  2)od)  ift  31t  bead)ten, 
baf3  bic  ai)h.  mbb.  3ttü.  meift  mit  bi  rcfp.  be 
SnfammeugefeBt  finb  (mie  im  @ot.  Slnglf.),  toas 
bie  Sßebeutuug  'betoerfen'  für  bie  altgerm.  Söj. 
smit  mabrfdjeinlid)  madit    S.  fd)miöen. 

St^mci^fliegc  5.,  bafür  einfad)  oberfäd)f.  tbn= 
ring,  smeso  =  (bei  Sogait  1654  Sinngebid}te  II, 
233)  S^metfee:  mit  @efd)meit3  SU  mbb. 
Hineilen  'cacare';  bie  G'-ier  auf  bem  J-leifd)  mer^ 
ben  als  (vEcremcnte  gebad}t. 

f(^mcl]en  3t>P.  ans  mbb.  smelzen,  abb.  smel- 
zan  'serfliefeen,  fdjutelseu';  hain  ale  5aftitioui:i 
iit)b.  fd)m eisen,  mbb.  ai)h.  smelzen  'serfUefeeu 
macben,  in  jlufs  bringen';  tigl.  engl,  to  sraelt. 
2)ie  bierin  mie  im  sugebörigen  Sd)mal3  ent= 
baltene  3B3.  Porgerm.  smeld  ift  mit  2B3.  meld 
(f.  aJial3)  unb  gr.  /n-'/.dio  'fdimelse'  uroermanbt. 
2Iu§  ber  germ.  Sippe  leitet  man  bie  roman.  Pon 
ital.  smalto,  frj.  email  'Sd)mel3gla5'  ab. 

St^merfld  m.,  erft  früb  n^b.,  au§  gleidibeb. 
ital.  smeriglio. 

Sf^merl  9JI. ,   Sc^merlin  ait§  mljb.  smirl 


l'i.,  smirlin  '3roergfalfe',  abb,  öinirl  aij.,  eut= 
fprcdienb  auorb.  smyrell  awi  bem  Jltomau. ;  basu 
ital.  smerlo  smeriglione  fr^.  enierillon  *3tt)erg= 
falfe';  engl,  merlin  ftammt  an«  bem  5^3-  5)en 
germ.  l'iJamen  be§  isogelS  leitet  mau  an§  bem 
S'ifdjnamen  Sdimerle  al\  ben  man  al§  urper= 
JPaubt  mit  gr.  oiiäoic.  (ein  5-ifd))  anfiebt. 

St^mcrle  J'-  eine  (^-ifdjart  an^  mbb.  smerl 
smerle  ^y-  'Sdjmcrliug,  ©rüubling',  ml)b.  aud) 
smerlinc  9}J.  uub  sinerliii  5t.:  mobl  mit  bem 
2>ogeluamcn  Sdimerl  ibeutifd). 

Sd^mcrj  l'J.  a\X^  mbb.  smürz  W.,  abb.  smerzo 
2Jl.,  smerza  '^.  'Sdjmers';  ba3u  al)b.  smerzan 
3tlü.,  mbb.  smerzen  'fd)mer3en',  anglf.  smeortan 
*fd)mcr^en',  engl,  to  smart  'fd}mer3en,  leiben' 
(Subft.  'Sd)mer3 ).  ?itittelcng(.  smerte,  engl, 
smart  Jlbj.  'fd)arf,  beiBcub,  fdineibig'  mad)en  23e: 
3iebung  ber  Sippe  3n  lat.  mordere  'beißen',  gr. 
aiuoövnc  a^isQÜiaXtöc  'gräfelid)'  mabrfdjeinlid): 
!JB3.  ibg.  smerd,  germ.  smert  bebeutet  etma 
'fted)eu,  beißen',    i^gl.  bitter. 

(«rfnnctteiUng  9}?.,  erft  nl)b.,  pdu  Steinbad) 
173i  uod)  alv.  5)ialeftmDrt  gebndjt,  loäbreub 
Stieler  1691  es  überhaupt  noch  "^4)^  fennt. 
3n  ben  altern  i^criobeu  gilt  bie  unter  fünfter 
bebanbelte  5Be3eid)uuug.  3tud)  in  ben  meiftcu 
oberb.  nbb.  unb  ipeftmb.  'iJolfömnnbarten  feblt 
bie  fcbriftfprad)lid}e  2?eueunuug;  bafür  baier. 
müUermaler  (fo  aud)  im  5ulbaifd)en)  ober  som- 
mervogel,  fd)iräb.  baufalter  ober  weifalter,  rt)eiu= 
fränf.  fledermaus  (f.  bie§ ).  5lnbenpärt§  begegnen 
Ü)Hld)bieb  ober  üDlolfenbieb  (meftfäl.  aud) 
molkentövener  smantlecker) ,  nbb.  2?ntter  = 
PO  gel  ober  Öiitterf  liege  (anglf.  butorfleoge, 
engl,  butterfly ),  meld)e  Pieüeid)!  gur  Slufflärung 
Pon  S  d)  ui  e  1 1  e  r  l  i  n  g  bieucn.  ^ie§  ift  uäm= 
lid)  ipobl  im  Sinne  POU  nbb.  smantlecker 
'Sd)metterling'  abgeleitet  an§  nbb.  Sd)metteu 
'aJfilcbrabm',  'ba^!  im  i3ftlid)en  a}littetbeutfd)lanb 
neben  Sd)me ttcrling  bcimifd)  ift,  fo  \>Ci^ 
bie»  eigtl.  flap.  llrfprung»  märe  (pgl.  S  d)  m  a  u  t) ; 
fo  finbet  fid)  a\\  ber  Stapel  uub  Spree  ein  nrfprgl. 
iPobl  mcnb.  Sl  a  b  i  tt  e.  (i'ine  anbere  Seutnug  mirb 
uabegclegt  bnrd)  n^b.  (Stielcr  1691)  Sd)met  = 
terling  'Homo  inacer  et  infirmis'  unb  meftfäl. 
smieder  'büuuer,  magerer  ©egenftanb'.  2öabr= 
fd)cinlid)  ift  S'cbmet terling  Pom  öftl.  3}iittel= 
beutfd)lanb  —  etma  Pon  Dberfad)fen  üWv  —  nad) 
Sßeften  Porgebruugcn  nnb  litteraturfäbig  gemad)t; 
ber  frübefte  23eleg  im  Seip3igcr  Vocabularius 
optimus  Gemma  dictus  1504  unter  papilio. 
Seit  1750  mirb  e§  Pon  Oberfad)fen  a\\?i  in  ber 
i?itteratnrfprad)e  häufiger,  aber  erft  feit  etma 
1800  allgemein  üblid)  auf  Soften  ber  3ahlreidhen 
Shnoni}ma.     3ni    roeftlidjeu    ÜJHttelbentfdhtanb 


fcf)mcttcrn 


381 


frfiniugijetn 


finbct  fid)  int  18/19.  ^ai^xl).  cutlc^iitce  -$a- 
pillon  (."üa^  ältere  9cbl.  i)at  pepel  au»  lat. 
papilio);  ®ottl)t  i?ebraucf)t  im  Seip3igcr  2ieber= 
[iiidi  1770  im  ©ebidjt  „Xev  8cf)mctter(ing"  '^a- 
pidoii  iiiib  Scf)metter ting  neben -einanber. 

ft^metteni  3t>u-  mtib.  smetern  'flappevn',  ein 
SdjaÜroort. 

St^micb  l'l.  ane-  m[)b.  smit  (d),  atib.  smid 
)})l.  'in?etaUnrbettev'.  @ot.  aiza-smi{ia  'Sdimieb', 
eigtl. '(S'iäavfactter'  unb  ga-smip6n'bemivfen'  seigen, 
ba^  bie  I)b.  93ebeutnng  eine  Speiiotifiermig  ber 
iSebeutnng 'faber,  Sl'nni'tavbeiter'ift;  anorb.  smidr 
a}J.  '^Irbeiter  in  iDJetaU  ober  Ö0I3';  Pgl.  angli. 
smi{i,  engl,  smiih  'Sdjmicb',  nbt.  smid.  Sapi 
nf)b.  S  d)  m  i  e  b  e  -J-.  nntcr  Jlnleljnnng  an  S  dj  m  i  e  b 
cntftanben  ans  mbb.  smitte,  at}b.  smitta  5.  3Bcrf= 
ftatt  be-S  Sd)miebs'  an§  got.  *smij)j6  (pj  mürbe 
meftgerm.  |il),),  beiicn  PIi  im  ob.  311  tt  perfd^ober 
mürbe;  ogl.  Jiftid));  Pgf.  anorb.  smidja,  angif. 
smijifio  5-'  engt,  smithy,  nbl.  smisse  'Sdjmiebe'. 
3u  ber  in  got.  *smi-{iR  9}}.  erhaltenen  2Ö3.  sm! 
*in  (jarten  Stoffen  —  öolä,  ®r3  —  fünftlerifc^ 
arbeiten'  gehört  außer  ben  unter  &e)d)metbe 
bebanbeinben  2öorten  nod)  af)b.  smeidar  '^ünftler, 
artifex,  daedalus'.  SajU  ügl.  uod)  gr.  OuT'at] 
*Sd}ni5meifer',  öui-rii]  '§acfe'. 

fc^mtcgcn  3tt"-  fln^  «i^^-  smlegen  {a^'b. 
*smiogan  jufäHig  nnbejeugt)  'fid}  eng  an  etm. 
brücfen,  fidi  ^ufammensieben,  buefen';  pgl.  angIf. 
simigan  'friecbeu' ,  anorb.  smjüga  'burdb  etm. 
fried)en':  ber  *^egriff§fern  ber  im  @erm.  nidit 
meiter  oerbreiteten  Sippe  ift  'ficf)  eng  an  etm. 
brücfen,  eoent.  and)  babei  fid)  bemegen'.  @erm. 
smüg  au§  Porgerm,  smük;  ogt.  afloo.  smykati 
sf;  'friecf)en',  lit.  smukti  'gleiten'.  —  Sie^e 
f  d)  m  ü  cf  e  n ,  f  ^  m  u  g  g  e  I  n. 

Sdömiclc  ^.  (eine  ©vaeart)  au§  gleic^beb.  m[)b. 
smilehe  smelehe  ^•. ;  aiib.  *smelaha  smilaha 
refp.  smelawa  smilawa  unb  got.  *smilhwi  J. 
fehlen:  §u  mbb.  smellic  Jlbj.  'fdjmal'. 

t  St^mternlieu  ^-^tur.,  mieSappalien  eine 
ipöttijd)e  23tlbung  mit  ber  P-nbung  non  S?anälei= 
morten  mie  ^erfonalien  (pcrsoiialia),  aud) 
(bei  Stieter  1691)  Siegalien  'reservata  prin- 
cipi»' ,  6-  n  r  i  a  I  i  e  n ,  9^  e  p  r  e  f  f  a  ( i  e  n ,  2S  i  c  ^ 
tualien;  pgl.  Sammelfurinm  nnb  Sdimu: 
lität.  3tn  17.  3nbr^.  für  'Öefd)cnfe  ale  33e: 
ftedmng'  auffommenb  C3nnäd)ft  at^  schmiralia 
3.  5Ö.  ä){oid)erofdi  1612  ^^bilanber  V-  187):  3U 
f  c^  m  i  e  r  e  n ,  mbb.  sraim  smirwen  '|d)mieren,  be^ 
ftcdien',  abb.  smirwen  ^enominatio  su  ©  d)  m  c  e  r. 

3(§mtnfc  ^•.  au-5  mbb.  sminkc  smicke  5'. 
'Sd)minfc'  3U  at)b.  smeckar  smehliar  ^Ibj.  'fein, 
äicriid)',  anglf.  smicere  'fein,  3ievlidi'.  Cb  bieft 
%\\  fd)meid)eln  (2B3.  smaikwj  geboren V  i^gl. 


bau.  smigre,  fd)meb.  smickra  *fd)meid)cln',  engf. 
to  »micker  'liebäugeln'. 

St^miß  9.12.,  erft  nbb.,  3U  mf)b.  smi^  '^-lerfen' 
(gu  smi^en  'fc^lagen'). 

fd^mt^eu  '^Xm.  aw^:;  mbb.  smitzen  'mit  hinten 
bauen,  geißeln,  befdimieren'.  'Za^w  nbb.  Dcr  = 
fdjmiBt  eigtl.  'Derid}lagen'. 

Srfjmöfer  ü)i.,  erft  nbb.,  eigtl.  '5iaud)er',  bann 
'^ud)  OoU  SabafSqualm':  3u  nbb.  smSken;  f. 
£  d)  m  a  u  d). 

fd)niottcn  3tro-  nue  mbb.  smoUen  'aue  \\\\- 
millcn  fdimeigen,  fdimolfen',  audi  (fo  nodi  im 
Sdnoäb.)  'läd)etn':  junge  Söilbung  jn  mbb.  --mie- 
len  'lädieln'. 

«d^moHie  9JJ. ,  fd)Dn  burd)  ta^  18.  3i-^l)i-'b. 
in  ber  Stnbentenfpradie  üblidi;  feine  @efd)idite  ift 
bunfel,  faum  3U  bem  unter  Sd)mau§  beban= 
belten  nbl.  smulleu  'fd)lemmen,  praffen'. 

t  fil^moren  3^^.,  erft  nbb.,  nad)  bem  nbb.  nbl. 
smoren  'ri3ftcn,  fdimoren',  aud) 'erftiden,  bämpfen'; 
pgl.  anglf.  smorian  'erftiden'.  2Ber  'röften,  auf 
bem  '}^iiKx  bämpfen'  als  ÜJrunbbebeutung  ber 
Sippe  aufiel)t,  barf  anglf.  smorian  auf  got. 
*smuz6n  3urücffübren,  nnb  nbb.  Scbmau§  aw^ 
einer  ©rnubbebentung  etma  'Sratcret'  erflären. 
■Jod)  meift  anglf.  mittelengl.  smorder  '-Xampf, 
engl,  smother  mabrfdieinlid)  auf  eine  203.  mit  r 
im  3{u5laut. 

t  fdjmorgcn  ^ixo.  'barben',  ein  meftmb.Sialeft^ 
mort  Pon  ^ranffurt,  )^\\[ha,  bem  §enneberg.  nnb 
bem  meftlid)en  Sbüringen. 

St^mutf  9)2.,  erft  nbb.,  bafür  mbb.  gesmuc 
'Sdimud,  3icrbe'  jn  f  c^  mü  cf  en ,  mbb.  smücken 
'fd)miegen,  an  fid)  brüden,  fleiben,  id)mücfen': 
bie  germ.  2B3.  smug  (oorgerm.  smuk)  in  f  d)  m  i  e  = 
gen,  roo3u  fcbmüden  ^ntenfiüum  ift,  mürbe 
nrfprgl.  gern  Poni  'anhieben,  anfleiben'  gebraud)t, 
mie  aud)  eine  3lrt  llnterfleib  ober  öemb  barnad) 
a[)Q.  smocko,  anglf.  smocc  (pgl.  engl,  smock 
'ÜSciberbemb')  benannt  ift.  S  di  m  ü  d  e  n  ift  bem 
Oberb.  eigtl.  fremb  (bafür  in  3lb.  ijietrie  iöibel- 
gloffar  1523  „sieren,  anfmugen")-  —  2;a§  9lbi. 
id)mucf,  erft  nbb.,  entftammt  bem  'il\>\).  (ngl. 
norbfrief.  smok),  mober  (ober  au§  \iä\\.  smuk) 
and)  ba»  engl,  smug  'sierlid)'.  92od)  ^n\d)  174-1 
Dcrseidjuet  fd)mud  nur  erft  at§  nbb.  2)ialett= 
mort;  e»  mirb  in  ber  2.  .S^älfte  bee  18.  3fll)rb§- 
bnrdi  nbb.  SdiriftftcUer  mie  i^of?  unb  9JJnliu§ 
1 1777  .yamilton»  3JKird)en  S.  574)  fci)riftbentfd). 
92bb.  fd)murf  fd)on  bei  .foUonine  1605  Specu- 
luni  vitae  Immanae  2?.  248. 

idjmuflgcln  3tiii.,  erft  nbb.,  nad)  bem  gleid)-- 
beb.  nM.  smuggcln :  ogl.  bie  (glcid)fall^5  baber 
entlebnten'O  nbl.  smokkeln,  engl,  to  smuggle 
')d)muggeln'.    2)a§  (Srnnbmort    gebort   §u  31^3. 

i2» 


icftimntgelii 


jd)uauben 


<imig  'fchmtcijcu',  ^cv  ^cv  'licLicujiim  bei  '^ciuu 
Itchfcir'  tmtcJtiüliiicn  fanii;  luil.  nM.  smuigen 'ftdi 
incnu'hcim  flütlidi  tfnin'. 

ft^munjcln  ^tw.,  bei  ,^-nicii  IT-il  alö  iiicbcrc§ 
il^ürt  iieväcid)iiet  mit  ber  oberb.  Siebenfonii 
fd)mugelu;  and)  ©leinbnd)  IIH  «ergeid^net 
vStcratin  ;;u  mbb.  smutzen  smotzen  'bcn  9J?iinb 
3um  i?adicn  oersic^cn,  idiiminjcln',  »uosit  uiob! 
audi  nüib.  -^luutz.  iibb.  (bial.)  Sdimiig  'JlutV: 
iH'nuaiibtjdiaft  mit  5  d)  m  u  i? ,  \d)  m  n  13  e  11  (nui:- 
mhb.  smackezen )  ift  mijfllid). 

St^muäi  33}.  '©crebe,  bcf.  beim  y anbei',  crfi 
iit)b.:  au»  f)ebr.  sch^müöth  '9huiafeitcn,  (Sr3ä{)= 
funcicn';  baju  nbf.  smousen  'id)adiern'? 

Ät^nni^  a}L  am  mt)b.  snmz  (-tzes)  3JJ. 
'5d}mii^'  511  mbb.  smotzen  'fcftmu^ig  fein';  bajii 
nbl.  smet  'Jferf,  2d)mu§',  smetten  'Jlecfeu  bc: 
fommen',  smodderen  'befubefn',  engl,  smut 
'®d)nmt5,  befd)mu8en',  mittelengl.  bismitten  bi- 
smoteren  bismudden  'bejiecfen,  bei'ubelu'.  3il' 
Sd)iDäb.-^i)ncm.  unb  3if)eiufränt'.  gilt  2)  red  für 
'5dimn{5',  aber  Sdimut^  füv  '5ctt'. 

S(önnbel  'Hl.  aus  gteidjbeb.  m^b.  snabel  9JL, 
ai)i>.  snabul  3J}. ;  entfpredieub  übt.  snavel  'Sdina- 
bel,  ^üifel',  sneb'Sc^nobcl',  afrief.  snaverSWnnb'. 
2!a3u  »atirfdieinlidi  wad)  bcm  ißer{)ältni§  '^ßlaly. 
f  d)  m  e  1 3  e  n  (SB?,  ibg.  meld  :  smeld)  aud)  nbl. 
neb  5,  'Schnabel',  engl,  nib  '(Sd)nabel,  ©pi^c', 
angl).  nobb  '®d)nabel,  (^eftdit',  anovb.  nef  9J. 
'ilfafe'  (neben  sn.-.fdr  'feinricd)enb').  '.?tn§  beni 
Öerni.  ftnmmt  bic  Sippe  üon  ital.  niffo  '@d)nanäe, 
'Hülfcl'.  @erm.  snabja-  snabala-  {aü§  einer 
ibg.  2B3.  snap  nap)  ftimmt  gu  lit.  snäpas 
'SdinabeC.  2Sgl.  fdinappen,  @d)nepfe, 
@  c^  n  e  p  p  c. 

t  Sdönacf  Ü}J.  '©crebe',  erft  n(ib.  (bei  ©tein= 
badi  17.3J-  al»  nbb.  Sialettiuort  gebitdjtj,  nad)  mb. 
nbb.  nbl.  snakken  'i'd)iüati;cn ,  plappern';  ha^v 
nt)b.  6  d)  n  a  t  e  'htftige  ®räät)lnng'  au§  beut  3lbh., 
aud)  'luftige  SJ^erfon';  ögl.  nbl.  snaak  'Stoffen: 
reißer'. 

©t^nofc  ^■.  ans  mt)b.  «näkc  'JW.iy.  'Sd^nafe'; 
bie  l^autDcr^iiltniffe  lueifeu  auf  alp.  *snäko  (aui- 
Örbf.  *8näggo;  ugl.  öafen  aus  Örbf. *liäggo). 
XaPon  üerfd)teben  ift  ba»  eigtl.  nbb.  schnake  <3"- 
'^Ringelnatter*,  ha^  p  engl,  snake,  anglf.  suäcu 
'©d}lange',  anorb.  snakr  snökr  'Sd)lange'  (fd^ioeb. 
snok  ''Jiingeluotter'j  ftimmt. 

St^nollc  5-  (i'i^  ni^'>-  sualle  g-.  'Sdjnalte, 
®d)ul)fd)nalle':  jn  ml)b.  snal  3)1.  'fd^nelle  99e^ 
luegung'  (bie  eigtl.  !^cnennnug  ber  ©djnalle  f. 
unter  3{ inten).  (Sd}nallc  ift  alfo  iüol)t  nad) 
bem  2luf=  unb  ^ufcfinellen  bcs  a}Jed)aniömu§  bc: 
nnnnt;  f.  'ba^  flg.  2Bort  unb  fdinell. 

f$nal}pn  ^t\v.  au«  ml)b.  snalzon,  ^ntcnfiiunn 


3u  nil)b.  snallen  'mit  bcm  ber  fdjueüeu  :öeh)egung 
(bcr  Jinger,  ber  ^inHI»-''  eigcutümlidjcn  ©eräufdi 
fidi  bemcgen' :  ba.^u  5  d)  n  a  1 1  e. 

jd^nappcn  3tW-  n»^  llll)^.  (»li>.)  snappen 
'fdinappen,  fdnüai=icu';  bicö  mit  nbl.  snappen 
(engl,  to  snap)  'fd}nappen',  3»tenf.  ju  m^b.  snabeu 
'fdiuappen,  fd)naubcn':  ju  bcr  in  8 diu a bei  ent= 
lialtcncu  2B5.  suab.  —  ©tpmologifd)  »erfdiiebcn 
bicrnon  ift  ntib.  fd)nappen  (bial.  i  'hinten', 
mbb.  snappen  'ftraud)cln'. 

Srfjnop^lÖntm  M.  'berittener  SSegclagerer'  am 
gleid)beb.  fpär  m^b.  snaphan:  bod)  fdieiut  ba» 
Söort  nrfprgl.  eine  ^^^inteuart  bebeutet  ^n  l^aben, 
obwolil  bicfe  ^i3ebcutnng  erft  im  3lu§gang  be§ 
17.  3iif)i'l)unbert^  besengt  ift,  alfo  fpäter  aU  bie 
fd)on  im  15.  3al)vl)unbert  nad)mei§bare  33cs 
beutung  'berittener  SBcgelagerer':  bann  tnäre  bie 
33eäeid)nung  ©d)nappl)al)n  aU  'Jlinte'  iiber= 
tragen  auf  ben  mit  einer  foid)eit  i^eluaffnetcu. 
!i5gl.  nbl.  snaphaan  '©d)ieHgemel)r,  Sanbit'. 

S(ftnaj)§  Tl.  au§  gleid)beb.  nbb.  snaps,  'oa^ 
eigtl.  'Sd)huf,  -ühtubüDll'  bebentet  unb  fo  bei 
ivrifd)  1741  gebud)t  ift;  bic  heutige  ißcbeutnng 
wirb  juerft  1770  für  brem.  snaps  („ein  Sd^lnd 
Sranntioein" )  angegeben.  iH  gehört  :^n  f  d)  n  a  n  = 
pen. 

ft^nardjen  3tW.  am  mt)b.  suarchen  snarcheln 
'fd)nard)eu':  ju  ml)b.  «narren  'fd)narrcn,  fc]^niet= 
lern'  »uic  l)or  =  d)en  gn  Ijörcn.  i^gl.  nbl. 
snorken  'fd)nard)en,  fd)n)al5cu,  pral)len';  ha^n 
mit  anbcrcm  3ntcnfiüfnffij:  mittelcugl.  snur-ten 
'fd)nard)en',  engl,  to  snort  'fd}nauben,  fdinaufcn' 
(ügl.  ml)b.  suar-z  '3tDitfd)ern  bcr  ®d)it)albc', 
and}  ScftcltiDort)  unb  ol)ne  Slblcitung  mittelcugl. 
snorin  (auglf.  *snorian},  engl,  to  snorc  'fcl)uar= 
d^en'.  3lu§  2B5.  snar  floffen  3at)lreid)c  <Sd)all= 
beäcid)nungcn  (f.  uod)  fd)narrcn,  fd)nurrcn); 
ogl.  nbl.  snorren  'fdjuurrcu,  fdiiüirrcn',  engl,  to 
suarl  'tnurreu,  brummen*,  engl,  snurls  'DiRüftern' 
unb  üuBcrljalb  be§  (SJerm.  etma  uod)  lit.  snar- 
glys  '9lor. 

fc^nnrrcn  S^w.  an»  utl)b.  snarren  'fd)narren, 
fdjmettcrn,  fd)tt)al3cn',  f.  baö  Dorigc  3Bort.  — 
2)a3u  «5  d)  u  a  r  r  e  als  'Benennung  für  iiögel,  erft 
u^b.,  bafür  ml)b.  snarz  '2ßad)tclfönig'. 

ftiönottcru  QUv.  ans  ml)b.  snatereu  'fd)nat= 
teru,  (öom  S'i^ofd))  quafcn,  (üom  Stord))  flappern, 
fd)tDa^en';  bgl.  nbl.  snater  '©djuabel',  snateren 
'fd)ma^cn,  prallten':  fonft  fe^tt  ber  Stamm. 

fc^uaufien  ^tw.  an^  ml)b.  (mb.)  snüben 
'fdjnardjeu' ;  ygl.  nbl.  snuiven  'fd)nanben';  ani 
bem  entfprcdicnben  nbb.  sndven  leitet  man  ul)b. 
f  d)na  uf  en  ab,  bag  aber  and)  unenttcl)nteö  ml)b. 
snüfen  'fd)naufen'  fein  fann.  S)ie  germ.  3^3-  ift 
snupp  snuf:snnb;  pgl.  ®(t)nnpfcn. 


:c^naui' 


ecfinitt 


Stftnaut  ^•.  eine  Scfttffiut'  am  ijlcict)lKb. 
nbb.  snau,  iibL  suaauw,  lüotjei'  aitd)  engl,  snow, 
frg.  seiiau:  „urfprgl.  hai  'geicf)nabc(tc  3c^iff' 
nad)  nbb.  snau  'B<i)nab(V".  2^od)  ugt.  audi  a^b. 
snacga  'navis  rostrata'? 

Sc^noujc  %.,  crft  iifjb.,  luolil  lautlid)  fnlfcfic, 
burd)  m^b.  sniutzen,  n{)b.  fdjueuaeu  in  3?e3ug 
auf  bell  dental  beeiiiflufete  5Jacf)biIbuug  üoii  nbb. 
sniite,  nbl.  snuit  '2cf}uau5e';  Dgl.  eng[.  snout, 
mittetengl.  snoute  'Sdinauje'.  2)ic  Jyorm  mit 
vicf)tig  t)ericf)obenem  mbb.  3  gleich  nbb.  sz  bc: 
mai)xt  i>(i§  nf)b.  (biaL)  f^naußen  'id}nan3en, 
nafcben,  fangen'.    2Settere§   unter   fdjneuäcn. 

et^ncrfc  5.  (überb.  SDJaaf.)  au»  gleid^beb. 
mf)b.  snecke  Wl. ,  a]:)ü.  snecko  {mi\  slecko) 
M.  'Sdjnecfc';  entfprecftenb  nbb.  snigge  (got. 
*suigga  2R.).  Ö)ot.  *simgils  lütrb  burd)  mbb. 
sn^gel,  nl)b.  (öeff.)  3d)negc(  '5d)necfe',  nbb. 
snagel,  auglf.  snsegel,  engl,  snail  '8dinecfe'  oor= 
ausgefegt;  ügl.  anorb.  snigell  'SdinedV.  iJJcr- 
loanbt  ift  fd^iüei.v  (Ü}?aaler  15ül)  fcftnaadEen 
'rcpere ,   serpere'  mit   anorb.  snäkr  '8c^(ange'. 

Sd^nee  Wl.  au»  mbb.  sne,  ah'i).  sneo  2Ji. 
'£d)uee':  bte  gemeingerm.  '-öcjeidiunng,  bie  weiter; 
bin  fogar  gemeinibg.  3tlter  beanfprndit,  ma»  um 
10  auffälliger  ift,  ale  fid)  feine  gemeinibg.  Sorte 
für.üagcl  ober  Stegen  nad)iueifcn  laifeu.  i^Ht 
got.  snaiws ,  anorb.  sneer ,  auglf.  suaw  (engl. 
snow,  nbl.  sneeuw  =  gemeingerm.  suaiwa-z  3}J. 
'®d)nee'  awi  älterem  snaig\v6-s  (nor  ber  %tx- 
fdiiebimg  snoighwös j  becft  fid)  aflou.  suegü,  lit. 
suegas 'Sdiuee' ,  haiw.  bie  in  fdjncien,  m^b. 
snieu,  a^b.  sniwan  erf)altene  Sj.  gcrm.  sniw 
au^  üorgerm.  snigh.  Sasu  ftimmen  lat.  nin- 
guere  'fcbueien'  unb  nix  ( nivis)  'Sdjnee',  gr.  »'/(/£/ 
'e»  fdmcit'  (7  gleid)  ghw),  3tcc.  viffn  '3d)nee' 
(aöe  mit  i^erlnft  oou  s  bor  n  im  Slnlout);  lit. 
snigti  'fdjneien',  altir.  suechta  'Sd)nee',  jcub  sniz 
'fdineien'.  l'luffällig  iDeid)t  bie  33ebeutung  ber 
ffr.  ißj.  snih  'fcud)t  merben,  gerft^melaen'  <xh; 
bobet  bleibt  a\\&)  bie  5lbmeid)ung  ber  23eäeid)nung 
Sd^nee  in  ben  meiftcn  ibg.  I^ial.  ju  beadilen 
(jenb  vafra  'Sd.,  e^.  Souad)  bleibt  eine  loeft; 
ibg.  unb  perf.  (aber  nicbt  inb.  unb  arm.)  i^erbah 
iDuräel  suigh 'fdnieien';  bie  Sejeidjnung  Sd)nec 
märe  bann  jüngeren  Urfprungo  al?  h<\x>  3ttu. 
fd)neien.    S.  SSinter. 

S^nctbc  5'-  au§  nt^b.  snJde  ^•.  'Sdnücrt= 
ober  Dfefferfcbneibe':  gn  fd)neiben  au»  ml)b. 
Saiden,  a^^iü.  snidan  'fdineibeu,  fduiit^eu,  (Don 
•SHeiberu)  anfertigen';  ügl.  got.  snei{)aii  'fdöneibcu, 
ernten',  anorb.  snfda,  auglf.  snidan  (beim  "^t- 
ginn  ber  mittelengl.  3eit  au»geftDrben) ,  nbl. 
snijden,  ofäd^f.  snithan:  ein  gemeingerm.  ^ixo. 
nn^  Sj.  snili  (snfdj  'fd)neiben',  bie  auemärte 


innerbalb  be*  ^bg.  feine  (Sntipredjung  seigL    3. 
f einigen.   —   Sd)neibcr  2U.  au»  gteicbbcb. 
ml)b.  snidaere  l't.  td^ließt  fid)  an  bie  '^cbeutung 
pon  m^b.  sniden  an. 
fd^ncicn  f.  3  di  u  c  c. 

«li^nctfc  7^.  2;urcbl}an  im  Salbe',  in  biefer 
'-öebeutuug  ein  mb.  nbb.  Sort,  mofür  mbb.  sueite 
(beff.  nocb  fegt  Sd)nebe):  ju  fd)neiben. 

it^uciteln,  fd)neibcln  .-itm.  aus  fpät  mbb. 
sueiteln  (and)  sneiten) 'entäften".  3"  utneibcn. 
f(^ncß  3lbi.  aue  m^b.  a[\^.  snel  (lli  3lbi. 
'fd)ncK,  bel)enbe,  tapfer' ;  pgl.  afäd)f.  auglf.  snel  (llj 
'frifd) ,  tbatfräftig ,  mutig',  fd)ott.  snell  'bitter' 
(ügl.  engl,  keen  'bitter'  ^^  fül^n),  nbl.  snel, 
anorb.  snjallr  'berebt,  tüditig,  tapfer':  bie  ältere 
iöebeutuug  mar  gegenüber  ber  nbb.  Diel  atlge= 
meiner,  etma  'tüditig';  ügf.  balb.  Xa§  nur  bem 
(Bot.  frembe  gemeingerm.  3lbi.  braug  ine  3ioma= 
nifd)e;  ügl.  hk  3ippe  üon  ital.  snello  'fd)ncll, 
munter'.  5)er  Urfprung  bes  germ.  3fbi.  ift  bunfel. 
ä>gl.  3  c^  u  a  1 1  e.  —  9?^b.  f  cb  n  e  f  I  e  n  au»  mbb. 
sn^leii  Ci^rät.  snalte)  'fortfd)uefleu ;  fid)  raid) 
I  fortbeiuegen'. 

Ä^ncpfc  iy.  au»  mbb.  ?nepfe  i>t,,  a^'^.  snepto 

\  Wi.,  snepfa  5.  '3d)nepfe';  ügl.  nbl.  snep,  mittel^ 

j  engl,  snfpe,  engl,  snipe '«d^nepfe'  au»  S5.  snipp. 

j  daneben   auglf.  snite,   engl,   snite  '3d)nepfe'? 

I  Sa»  l)b.  3Bort  brang  al'J  sgneppa  in  ital.  2;ia= 

I  lefte.    Xcr  llrfprnug  ber  Sippe  ift  bunfel. 

,       t  Srfjncppc  7s-  'Sdiuauäc  einer  .Saune',  crft 

nbb.,  lautlidie  Übertragung  au»  bem  älter  nbb. 

1  suebbe ;  ügl.  nbl.  sneb  'Sdinabel':  ^n  S  d)  n  a  b  c  1. 

ft^ncujen  StilJ-  au»  in^)b.  sniuzen,  c&ia.  sniizen 

j 'fdinengen';  ügl.  nbl.  snuiten  'fdineiiäen',  anorb. 

j  snyta.     Jagn  3d)nau5e.   Sie  germ.  Sj.  snüt 

1  erfd)eint    al§   snutt    in    mbb.    snuz   '3Jafeuüer: 

'  )d)lcimung',  nbl.  snot 'Jiot?'  (snottolf '^ognafc'i, 

1  auglf.  snot  (ttj,  engl,  snot  '3lafeufd)teinr.    IIa^^w 

j  eine   Surjelform   germ.  snüjj   in    mbb.   snudel 

snuder   'J?ofeuüer)'topfnng',    mbb.    a^'ti.   .snüdcn 

'fd)nauben,  fd)nard)eu'. 

fd^uiegeln  ^i\\>.,  5uerft  im  17.  3abrb-  »ilö 
fdjuügelu  (bei  3teinbad)  1734  gebud)t  - 
'fämmeu')  ju  einem  bial.  Scbuiegel  *3icvbe, 
5l^nß':  bell  älteren  Sialeften  fremb. 

Si^nipp^eu  11?.,  erft  n^b.  jn  fd) nippen, 
j  mbb.  snipfeu,  (mb.)  snippen  'in  furjer  iöe= 
megnug  id)ne[len'.  Sajn  f(^ nippein  und)  bem 
9fbb. ;  ügl.  nbl.  snippeleu  '5erfd}neiben ,  ser= 
ftüdeln',  engl,  snip  '3d)nitt,  fd)ueiben'.  —  f  d)  u  i  p  = 
pig  3lbi.,  erft  nbb.,  luidi  nbl.  snebbig  'maul= 
gemaubt',  ba»  5U  sucb  'Sdiuabel'  gef)i3rt;  baju 
i  aucb  mittelengl.  snibbin  'fabeln'? 

Sdönitt    5DJ.   au§   ml)b.   ah't'.    snit  '3diuitt, 
,  38nnbe,   ÜBefdineibung,   t^^rnte':   \\\   fdniciben. 


(dllUllHMl 


884 


rdnntc 


iTasu  aiid)  <5d)uttrc  3"-  '^»'-'  '»liö,  snito,  aljti. 
suita  >y.  'i^votfcfjuitte,  Siffeii'.  Sdjui ttl and) 
'M.  au>5  ml)b.  snitolouch,  al)b.  snitilouli  ctgtl. 
'i?aucl)  511111  Sdiucibcil'.  —  id)lltl5cn,  mljb.  snitzen: 
3nteiiuüum  31t  fdiucibcu  'in  Stiicfc  fdmeibcn, 
an>:'  .voll  fdiniBen'.  —  Sdjniijcr  ''M.  'fieincr 
Jcf)Icr'  5n  j  i  d)  f  d)  n  c  i  b  c  n  'fid)  tnnf^en*  '^  ober 
5U  Sdjnit^cl  's^fctnlgfctt'? 

fi^tiobcii  3tw..  erft  nf)b.,  m^:>  td)nanbcn 
gcbilbct;  cbenfo  fdiuobern. 

it^nöbc  '^(bi.  ane  inbb.  snoede  '^Ibj.  'ücräd)t= 
lld),  änn(td),  crbävmlidi,  (im\u;\,  )ö)Ud)t,  ilbct- 
inütiij,  viidfidit&loo';  im  Ü)Jf)b.  übcriuieoit  bic 
paffitiifdjc  33ebcntnnfl,  bte  and)  nod)  bei  ilntt)cr 
f)enfd)t;  feit  bem  17.  Qaijxl).  bringt  bic  neuere 
aftinifd^e  'iner  anbcni  Oeräd)tItd)  begegnet'  bnrd). 
?fbb.  -siiodi  nnbe^engt;  ügl.  nbl.  snood  'nieber^ 
träd)tig,  bD'if)aft';  aiiorb.  suaudr'armüd),  bitrftig', 
sueyda  'beranbeii',  niigli.  besiiy{;)[iaii  'berauben'. 
Züsü  anorb.  snodeun  *bünnf)arig',  \m\djc  33e: 
bcutnng  and)  ntl)b.  suoede  I)at,  nnb  bamit  formell 
ibcntifd)  mbb.  besuoteu,  nf)b.  ( fd)iüäb.:alem.)  be  = 
f  d)  n  0 1 1  e  n  'fnapp,  fpärlid)';  im  23aier.  ift  f  d)  n  ij  b 
nod)  iel5t  gern  'iirmltd),  färglid),  gering'.  ®ie  in 
biefer  Sippe  [terfenbe  Dorgcrm.  2B3.  snaut  smü 
bat  mabrfdieinlid)  bic  Grnnbbebcntnng  'bitrftig'. 

t  ic^nötcni  3tai.,  bei  grifc^  1741  alö  2)ia-- 
lettmort  gebnc^t:  ein  attmärf.  nbb.  Sialeftloort 
==  )d)n)äb.  id)naiten. 

3(^nörfel  Üf.,  erft  nl)b.  (bei  Steinbad)  173i 
nnb  ti-rtfd)  17-41  3d)nerfel  'voluta')  iuol)l  ju 
al)b.  snarlia  siiaraha  ^•.  ''3d)lingc'? 

St^nuclc  3^.,  erft  nl)b.,  nad)  gletd)beb.  nbb. 
snucke. 

ft^nüffeln  ^m.,  erft  nbb.,  nad)  nbb.  nbl. 
snuffelen  'beriec^en'  pi  nbl.  snuf  '33eried)nng'; 
ügl.  engl,  to  snuff  to  snifF  'fd)naiiben,  fd)nüffeln', 
to  snivel  'fd)niiffetn'  (snivel  '9?afenfd)Ictm',  anglf. 
snofl);  f.  ba»  flg.  iffiort. 

St^nuVfcn  Tl.  an§  ml)b.  smlpfe  aJLJ. 
'3d)nnpfen';  bte  barin  cntl)altene  germ.  2B3. 
snüpp,  moän  anßer  ©c^nnppe  nod)  anorb. 
snoppa  %:  '8d)nanäe'  gel)ört,  ift  ibentifd)  mit 
ber  üon  fd)nanben,  fd)niiffeln,  germ.  SJBg. 
snüf  (snübj;  n)citerl)in  fanii  man  llrPcnuaubt: 
fd)aft  ber  ibg.  Ss.  snüi»  nnb  snüt  (in  fd)ncuäcn) 
anncbmen. 

St^nu))l)e  5-.,  cn't  nl)b.„  nad)  nbb.  snuppe, 
eigtl.  'ba§  Sdinengen',  hJie  tüir  benn  and) 
fcftncnsen  bom  2lbfd)nciben  be§  £i(^tbodöteö 
gebrauchen;  ügl.  nbl.  snuitcti  'bie  3fafe,  ha§i 
i^id)t  fd)nen3en',  engl,  to  snuff 'ba^S  l'td)t  fd)iiciiäcn'. 

Sdjnui'  5-  ai''^  "dib.  abb.  snuor  J-  'Sd)niir, 
:8anb,  Seil';  ügl.  got.  snorjö  J.  '.Uorb,  )^-kd)t-. 
werf,    onorb.    snoere   'gcftod)tcner   Slrirf',   nbl. 


snoer  '3d)nur':  jU  ii>3.  ibg.  sno  sne  'fled)tcn' 
(ügl.  näl)cn),  luojn  anglf.  sn6-d '23inbe',  fomie 
altir.  snath  'Jfl^cn'. 

Stöuur''  %.,  in  .vieffen  Jbüriiigen  Dberfad)fen 

aUi  ^^ialcfnnort  nod)  lebenbig,  oberb.  meift  ane-; 

;  geftorben  3.  33.  fd)iuäb.  baier. ;  al§  iöibelmort  ge- 

I  lönfig  geblieben,  luirb  cä  im  16.  3nf)vb.  bereite 

I  in   2lb.   Metrie    Öafler   :öibelgtoffar    1523    mit 

„Sol)n§frau"  überfe^t.   ©s  beruht  anf  ml)b.  snur 

(snuor),  abb.  snur  (snura)  J- 'Sd)tr)iegertod)ter'; 

,  ba3n  bic  gleicbbeb.  'Jlblcitnng  ml)b.  duürche  (al}b. 

*snurihha  I.     (5'iUfprcd)enb    initbb.    snoie,    anglf. 

,  snoru,  mittclengl.  snore  (int  li'ngl.  aiiogeftorbcn), 

1  nfrief.  suore,  anorb.  snor  snor  'Sd)miegertod)ter' 

(got.  *siiuz6  5.  fe!^lt  anfällig):  eine  gemeinibg. 

.  23e5eic^nung  für  bie  3d)iüiegertod)ter  (pgl.  anc^ 

anbcrc  gemeinibg.  23e3eid)nnngen  für  5.krinanbt= 

fd)aft£'grabe  luic  S  0  b  n ,   2  o  d)  t  e  r  :c.)   in  ber 

Jorui  ibg.  snusa  (ffr.  snusa,  afloP.  snüchaj  nnb 

ibg.   snusüs   tu   tat.  nurus  (für  *snusLis) ,   gr. 

vvöc  (für  "^(yvvovg?).  3bg.  snusa  snusüs '(öDl)ne§= 

frau'  mirb  a(§  2Ibleitung  be§  ibg.  sünü-  =  So^^u 

gcfafst   iüegen    fd)mäb.    Sö^niu   Söldner  in 

'Sd)n)iegertod)ter'. 

fc^nurrcn  3fl^-  'i"^  •"l)''-  snun-en  'ranfd)en, 
fanfeit'.  Za^n  nbb.  S  d)  n  n  r  r  c  5-  imi^  bic  3rb= 
leitnng  fd)nnrrig;  ügl.  al)b.  snurring,  m()b. 
snürrinc  (and)  snurrsere)  'i'offenreifecr,  9'iarr'; 
Pielleid)t  gehört  Diarr,  af)b.  uavro  ala  nrüer= 
tnanbt  ha^w.  —  Sd^nurre,  3d)norrc  5-. 
'3Jlanf,  ©djnanse',  cd)t  oberb.,  loenn  and)  im 
2«l)b.  3ll)b.  unbejeugt. 

t  Schnute  S'- rtii§  nbb.  snüte  =  Sd)nanae. 
StiÖober  9}f.  an§  ml)b.  schober,  al)b.  scobar 
Tl.  'Sdjober,  gcfcbtd)tetcr  ©etreibefianfen':  tüie 
Sdiaub  gu  f (Rieben. 

©i^orf  9?.  an§  m^b.  schoc  Tl.  '§anfe;  2tn- 
jabt  Pon  60  Stüd  (üon  2JJün3cn  nnb  anbern 
(Itjegenftänben)';  pgl.  afäd)f.  skok  *60  Stüd',  nbl. 
scbok  '60  Stüd'.  (5^igtl.  üiclleid)t  nnr  Pon  60 
Stüd  ©arben  gebrand)t;  Pgl.  ml)b.  schocken 
'^'orn  in  §anfen  fe^cn',  sohoche  (fo  and)  nod) 
ie^t  fd)iüäb.)  'anfgefd)td)tcter  J^aufe  ©etreibe', 
schoc  '.s^ianfc'.  So  ift  im  ^aier.  Sd)ober  ein 
3abl  0011  60  iöüfd)eln.    i^gl.  nod)  Stiege. 

ft^ofcl  2lbj.,  erft  nbb.,  nad)  ijcbv.  scliäfel 
'niebrig'. 

Stoffe  Tl.  an§  inbb.  schaffe  schöpfe  schaffen 
Tl.  'beift^enber  ltrteilöfprcd)er ,  Si^iJffe',  ai)\). 
sc^ffin  scaftin  nnb  sc(;^{"fino  in  gleicher  iöebentnng; 
pgl.  anbb.  scepino'Sd)i3ffe',  nbl.schepen'Sd)öffe': 
bie  i8e3eid)nnng  ftnbet  fid)  ind)t  Por  ber  S(ü  '^axU- 
beo  föroi^cn,  ber  bav  Sd)Dffenamt  erft  fd)nf;  hod) 
meift  llrfprnng  nnb  iJilbnng  ber  :öe3eid)nnng  auf 
,  eine    frühere   3t'tt,   obtüobl    got.   *skapja   ober 


S({)oUe 


:^3r) 


Scf)0B 


*8kapeins  foioenifl  nad)tDCt§bar  fiub  al^  ent= 
fpred^enbc  atiorb.  iinb  annlf.  Sporte,  ©enn. 
skapjaii  (f.  fdjaffcn)  bcbeiitete  aiid)  'ovbuen, 
üerorbiten,  bestimmen':  <Sd)öffc  eigtl.  '3Ser= 
orbneter'V  5(n§  bcm  @erm.  bringt  9(mt  imb  Se^ 
3cid}niing  al§  miat.  scabinus  in§  J){omnn.;  ügl. 
itat.  scabino,  frj.  echevin. 

StÖotte^  7)-.  au?  mf)b.  schölle  W.,  alib.  scolla 
'^■.,  scollo  W.  "iSrf)olIe';  ogl.  iibl.  schol  'G^rb- 
fd)oIle,  ®i§)djoIIe':  eigtl.  ^^orttä.  3»  25Js.  skel 
'@e)t)altene§'  unb  bemanbt  mit  Sd)ilb  unb 
S  d) a I  c,  mit  got.  skilja  '^teifdier',  aitorb.  skilja 
'ld)eibeit,  trennen';  and)  mit  nfäd))".  skola,  angti. 
seeolu  (engl,  shoal)  '@d)ar,  Hbtcilnng'? 

<Bä}oUe^  i^'.  'eine  S-if<i)art',  erft  nl)b.  (bei 
Steinbad)  1734  gebudjt,  früher  bejengt  bei  '^•xom- 
perg  1578  unb  2«egifer  1613  ^lortiuelt  6.27),  nad) 
bem  9^bb.;  ögL  nb(.  schol  in  gleidjer  3?ebentung: 
üießeid)t  mit  engl,  sole  ent(ef)nt  an§  bcm  gleid): 
beb.  frang.  sole  (ital.  soglia). 

St^önfraut  f.  Sdjeüfraut. 

f(i^on  2tbb.  au§  mt)b.  schon  schone  5{bü.  JU 
schoene  Stbj.  'l'c^ön';  bie  n^b.  93cbeutnng  ift  im 
3)lijh.  äufeerft  feiten,  ber  f)öfiid)en  2)id)tnng  gän3= 
lid)  fremb.  3)}!^b.  schöne,  af)b.  scöno  'auf  fdjöne 
2Beife'  fiub  o^^ne  ben  Umtaut  öon  fc^ön  gebilbet; 
bgl.  fnft  311  feft. 

f^Ön  2(bi.  an^  mf)b.  schoene,  al)h.  sconi 
't)ell,  gläuäenb,  t)errlic]ö-  )ä)'6n'',  ügl.  afädif.  skoni 
'gUinsenb,  lid)t,  fcftön',  anglf.  scene  scyne  ')d)ön', 
engt,  sheen  '^eü,  glänjeub',  got.  skauns  'fc^on': 
urlprgl.  *be)d)aubar,  fef)cn§iüert,  anfct)n(id)'  (ügl. 
laut  eigtl.  'ma§  gehört  lüirb',  rein  eigtl.  'ma§ 
gefiebt  mcrben  fann'}.*  i^erbalabj.  jn  Sog.  germ. 
skau  'fd)aucn'  in  oI)b.  scouwön  (tuegeu  ber  3?il: 
bung  auf -ni-  ügl.  grün  unb  rein).  2)a§  @ot. 
beraal)rt  nod)  bie^nfantmcnfc^nngcn  gul)askaunei 
'©otteSgeftalt'  unb  ibnaskauns  'glcid}gcftaltet',  bie 
auf  ein  got.  *9kauns '(Meftalf  ()innicifen?  3eben^ 
fatl§  aber  Ief)rcn  fic,  baf5  bie  neuere  ^ebeutung 
'pulcher'  eigtl.  unb  nrfprgt.  nid)t  in  bem  SBort 
ftedt.  3»i'  gteidieu  äBj.  geboren  anfjer  ben  unter 
f  d)aneu  angebogenen  Söorten  nod)  anorb.  skjönc 
'5{pfelfdiimmel',  skjöme  '©traf)!'.  @.  fd)on, 
fd)onen  unb  bef.  fd)aueu. 

©^önbortf^Jiel  9J.,  mit  llmbcntung  an  i)a^  Hb}, 
f  d)  ö  n  eutftaubeu  aii^  fpiit  mt)b.  schemebart  9JJ.  (and) 
scheme-houbet)  'ÜJIaSfe',  eigtl.  'bärtige  Ü'Jagfe' 
3U  ml)b.  scherae  3)1.  '(2d)atteu,  l^arPe,  iUJast'e'. 

fdöoncn  3tiü.  an§  frül)  ml)b.  schönen  'auf 
fc^öue  3Bcife  bef)anbeln,  fd)oncn';  ugl.  nbl. 
schoonen :  51bleitnng  an§  bem  Hbj.  f  d)ön.  2lnorb. 
skaunn  Wl.  'Sd)ilb'  ift  urüermaiibt. 

©töoner  2)J.  eine  ©d)iffal)rt,  erft  nbb.,  nad) 
bcm  cjleid)beb.  engl,  schooner. 


©d^ooß  f.  S  d)  0 15. 

©^o^f  Wi.  am  ml)b.  scliopf  ÜJ.  '§aar  oben 
auf  bem  klopfe',  al)b.  *scopf  unb  got.  *skuppa- 
fe^len ;  bafür  al)b.  got.  skuft,  anorb.  skopt  'J-yaupt; 
I)aar'  'basu  and)  anorb.  skupla  '.<önt  für  alte 
^•rauen').  Jlnfeerbalb  be§  ©erm.  fehlen  S3e= 
3iel)ungeu. 

©^o|)f-  oberb.  'Sd)uppen,  Stall'  fiel)e 
Sd)uppen. 

fjä^ö^ifcn  3t»u-  anc^  mt)b.  al)b.  schvpfeu 
*fd)Öpfen';  ügl.  a)äd)f.  sk(,'ppian,  nbl.  scheppen 
'f^öpfen';  Weiter  ift  bie  nrfprgl.  3?erbalmur3el 
skap  in  biefer  Söebcutnng  nid)t  nerbreitct;  bie= 
felben  ^ialette  ftabcn  nod)  basu  nominale  91b= 
leitnngen.  Unter  S  d)  e  f  f  c  l  ift  eine  205.  skap 
'in  fid)  faffen'  aufgeftellt;  bamit  ift  nod)  bie  Sippe 
oon  fd)affcn  uroermanbt.    S.  Sd)oppen. 

©C^Ö^jfcr  i't.  au?^  ml)b.  sch^pfsere,  al)b. 
scepfäri  'Sd)ijpfer'  gn  ml)b.  scepfen  (scafFanJ 
'fc^affen'. 

Qäi'öppe  Tl..  nbb.  5ovm  gu  Sd)öffe. 

<Bi^opptn^  lU.,  erft  nl)b.,  nad)  bem  gleid)beb. 
nbb.  schopen;  fraglid)  ob  bamit  mf)b.  schuofe 
%.  'S d)öpf gelte'  gufammen^ängt. 

^(^opptn"  f.  Sd)uppen. 

©^ö))3  aiL,  ein  oftmb.  baicr.  Söort  (bem 
§eff.  ^-räuf.  unb  ben  rfiein.  Wla.  frentb;  im  2)}atn= 
fränf.  Dberpfälg.  beftef)t  S  d)  o  tj  für  S  d)  ö  p  s), 
au^  ml)b.  schöpe^  schöpetz  W.'^ammel,  Sd)öpe': 
mäbrenb  ber  ml)b.  3eit  entlehnt  an§  bem  Slao. ; 
Ogl.  csed).  skopec  '^ammel',  aflob.  skopie!  ':^er= 
fd)nittener'  3U  skopiti  'faftrieren'. 

©tiöorf  Tl,  an§  ml)b.  schorf,  ah'i).  scorf  3?J. 
'Sd)orf,  ©rinb';  entfpred)enb  mnbl.  scorf,  nnbl. 
schürft,  anglf.  söeorf  scurf,  engl,  scurf,  i^l. 
skurfur  'Sd)orf,  ©riub'.    '-i>(|i.  fd)nrfen. 

©C^ornftcin  iUf.  au»  mbb.  schornstehi  schor- 
stein  3IJ.  'Sd}ornftein';  Pgl.  nbl.  schoorsteen; 
mol)l  3u  anglf.  sceorian  'l)erborfpringcn',  engl, 
to  shore  'ftüUeii',  ubl.  schoor  'Stü^e,  Strcbe= 
balfen'? 

©cfjofe '  9JJ.  'Scf)öfeltng'  au§  ml)b.  scho^  (32) 
dl.  'iunger  Xrieb,  Sdjöfeling',  in  gleid)er  Se^ 
beutung  fd}on  al)b.  sco^  3L  unb  sco^^a  'S-:  31t 
SB3.  sküt  'fd)iefeen'.  2lu§  bem  al)b.  SBort  in  nbb. 
SJcntalftnfe  ftammt  frj.  ecot  'Sanmi'trnuf.  l^a^^w 
nbb.  S  d)  ö  H 1  i  n  g  a\\"^  mbb.  schü^^elinc. 

©^oft-  SJf.  'Steuer'  au§  ml)b.  (mb.)  scho^ 
9.1'^  'Steuer,  3i"§'  J  bgl.  nbl.  schot,  anglf.  sceot 
scot  (engl,  scot  an§  anorb.  skotrPj  'Steuer,  S^d)t\ 
%-nx  bo§  l}oI)e  Sllter  ber  meftgerm.  Sippe  fprid)t 
bie  gemeinroman.  @ntlebnnng  bon  ital.  scotto 
'3ed)e',  frj.  ecot  '3ed)e'.  2)ie  germ.  ißJorte  fiub 
23ilbungen  an§  SBg.  sküt  'fdjiefeen',  bie  in  anglf. 


2d)vi] 


—     :\:\(i 


fitvcitu'it 


aceotaii  'ülueBcn'  aitcti  Me  'i'iCbciU'ebeiitiina  'Ö'elb 
jufdjteBcn,  beiftciicvn'  5ciflt. 

ecöofe ",  @  dl  0  0  H  W.  au-?  nil)b.  schö^  'JJJ.J. 
1\\,  al)b.  S063  ^"^030  9cö3a  9Jt.^-.  'i^tcibfd)ofe, 
^HorffdioH,  Sdiofe'  (boju  lombarb.  scoss  'gdiofe'); 
Dfll.  gor.  skauts  5}i.  '3ipfc(,  Saum  bc-?  Rteibe?', 
anovb.  skaut  lij.  'd-rfe,  Piibc ,  3iPHi'.  cmc[\). 
sreat  'P-dfc ,  «eil ,  3tpfel  -  3?u)en'  nyotiori  alHie= 
leitet  angll.  seete  s<"yte  'Xud)*,  engl,  sheet),  nbl. 
schoot :  511  2Ö3.  skut  ')d)icfteit'.  Cb  eigtl.  ein 
niebcridiieBcnbev  ober  iiicbcrbangenber  Xcil  nom 
rtleibe  ober  ein  lieröorfdiieHeiibco  (5-d  üoin  i?aiib? 
ober  (»Dofür  ©ehren  fpredKn  fönntc)  Wegen 
ber  Ähnlidifcit  mit  einem  («efdioß ?  S.  S  di 0 1  e-'. 

t  St^otc*  ).  S  dl  ante. 

SdÖOtf"  5.  fll'-  H'ft^-  schote  schotte  J-. 
'Sd^ote,  6amengef)äufe  ber  5^Pan3en';  basn  nnorb. 
skauder  '$1  'Sdieibe'.  3"  2ßä.  skü  'bebecfen', 
bie  imter  Sdienne  bet)anbelt  ift. 

Sr^ote'  5.  'Segelleinc',  erft  n£)b.,  nad)  bem 
9lbb. ;  Dgl.  nbl.  schooten,  augli.  sceata  *pes  veli' 
(sceat-h'ne'propes'},  engl,  sheats 'Schoten,  Segel: 
leinen':  biefe  finb  ibcntifdö  mit2d)otV.  3tm 
frühesten  ift  bae  angl).  Söort  bezeugt ;  ügl.  23  0  0 1, 
®bbe.  ?lu§  bem  9tbb.  ftammt  and)  tta(.  scotta 
'Xau'. 

fi^rafficren  3tiu.,  erft  ni)b.,  nadi  nbf,  schraf- 
feren  (ital.  sgraffiare)  'fdiratfiren'. 

fdiräg  9(bj.  nu^  gleid)beb.  fpät  mlib.  (feiten) 
schrsege:  gteinbad)  1734  beräeid)net  fd)reeg  aU 
•iTinleftmort.  'S^a^u  oberb.  Schrägen  an§  ml)b. 
schräge  Tl.  'freusweife  fte:^enbe  ^olgfüfee  al§ 
llntergeftell  etne§  2iid)e»';  ugl.  nbl.  schraag 
'idiräg,  2d)ragcn':  malir)d)einlid)  an?'  einer  ibg. 
SBg.  skrak  'fd)räg  fein',  bie  al§  skrang  in  f  di  rn  n  = 
fcn  üorliegt. 

Sdöromrae  J-.  an§  ml)b.  schräm  ^•.  '^<i)\otxt-- 
tüunbe';  ogt.  nbl.  schräm  'Sd)rnmme',  anorb. 
skrdma 'SSunbe' ;  ba^n  mf)b.  schrämen 'cinfreiRen, 
öffnen',  schräm  'Sod)'. 

S^ranf  Ti.  au?  mljb.  schranc  (k )  9Ji.  'ma§ 
nbfperrt,  (Ritter,  (vinfriebiguug ,  gdiranfe,  i^er^ 
fdiränfnng,  nbgefperrter  3kum,  ©d)ranf'.  5hi§ 
ber  Sebentung '@infriebigung,  abgcfperrter  JRaum', 
bie  unfer  ^yem.  S  di  r  a  n  f  e  nod)  jn  erfennen  gicbt, 
enttoicfelte  fid)  bie  loei'entlidi  erft  frül)  n^b.  t^e- 
bentung  '2d)ranf'.  Ta§  eutfpredienbe  af)b.  scranc 
aiL  '.öintergebung ,  3?etrng'  meift  nnf  ba^  S^- 
fd)ränfen,  ©5.  skrank  'fd)räg'.  Xem  (gubft. 
fe^It  weitere  Verbreitung;  im  ^i'änt.  §eff.  9Jbb. 
gilt  bafür  Söjant  (im  Sd^loeis.  chaste  ober 
.säfräti,  im  ©Ifäff.  spint).    2.  bie  f(g.  35?ortc. 

Sc^ranfc  5".  flu^  wbb.  schranke  ^•.  mit  ben= 
felben  23ebeutnngen  wie  m()b.  schranc  W.;  f.  bae 
oorige  ^J^ort. 


idjvänfen   3tw.  an?  mbb.  sciiv.Miken  'fdirüg 

'"tclUMi ,    ucvidiranfcn ,    flcditen',    aht.   skrt^-nchen 

'  fdiriig  ftcücn,  bintergehcn';  mittclengl.schrcnchen 

1  'betrügen'.  9ll§  2Ö3.  liierju  ift  unter  <S<iixar\i  ein 

germ.  skrank,  ibg.  skrang  boran«gefe$t,  ba?  mit 

^em  in  fd)räg  fterfenbcn  ibg.  .skrak  ibentifd)  ift. 

Sdöronj  9.'f.  au?-  mlib.  schranz  W.  '^rud), 

;){iR,  Spalte,  l^odi,  SBunbe,  gefdilit3tc§  SHeib, 

junger  gebüßter  Ü^Jann  fmit  gcfd)lit?ten  .Stleibern), 

®erf':  eine  reidie  5?cbeutung§entwtcflung,  an  beren 

(Jubbunft  nf)b.  .<ö  0  f  f  d)  r  n  n  3  e  auf nüpft.   9!nber: 

»eite  beutet  bie   ©runbbebentung  'WiW  auf  3"= 

iammenbang    mit    Sdimube,    fo    bafe    germ. 

S^oppelmurjeln    skrant  :  skrand   Doran§jufe6en 

roaren. 

fcÖrop^JCn  S^W.,  erft  nlib. ,  au§  nbb.  schrap- 
pen: 3utenfibum  JU  nbl.  schrapen,  schrabben 
'fragen',  mitteleugl.  scrapien  (schrapien),  engl, 
to  scrape  'fragen,  fdiaben',  anorb.  skrapa.  5(u§ 
ber  nbb.  Sippe  ftamnit  afrj.  escraper  'abfragen'. 
2Beitere§  unter  fdiri^pfcu  nnb  fdirubben. 

«liöroubc  A.  ans  glcicftbeb.  fpcit  m^b.  schrübe 

5.;  bajn  nbl.  schroef  fengl.  screw),  i?l.  skrüfa: 

;  bie  Sippe,  inuerlialb  weld)er  ©nt{el)nungeu  ftatt= 

j  gefunben  (laben  fönnen,  mt^^alb  bie  2autberl)ält= 

!  niffe  fid)   nid)t  genau  cntfpred)cn ,  ift  mefentlid) 

!  neugerm.    2Jtan   beachte  fdiiräb.  schrauf,  baier. 

j  schraufen   unb    fc^wciä.  strübe   fomie    au§   bem 

I  JRoman.  afrs.  escroue  —  fr3.  ecrou  'Sdiraubc', 

'  rI)ätorDm.  scrov.    3ni  .sMnblicf  auf  i8ebcutnng§= 

':  Übertragungen    wie    bei    23  0  cf ,    .'S  r  a  I)  n    unb 

!  Jiamme  bnrfte  bielleidit  an  llrfprnng  bor  gangen 

[  Sippe  a\\?i  lat.  scropha  'San'  gebadit  werben; 

bgl.  bef.  fpan.  puerca  'Sdiraubenmutter'  an?  lat. 

porca  'Sau'. 

Sdörecf  ?J1.  an?  m^b.  schrecke  äli.  %u  f  dir  c  rf  e  n 

I  3tW.  an?  m^b.  schrecken,  ai)^.  screckon  'auf: 

I  falircn,  auffpringen,  fpriiigen,  Iiüpfeu':  bie  ältere 

'  iBebentung  (Pgl.  bie  (^ntwidlung  bon  fidi  ent  = 

'  f  e  ^  e  n)    bewahrt    bie    3iiH''"""f»)e'?""9    ■'^'^  ^ "  ' 

I  f  dl  r  e  cf  e.     '^a^n   mhb.  schri;'cken    al?   Staufat. 

I  'auffpringen  madicn ,   in  '<yux(i]t  feBen'.    3"  'bfv 

i  3ntcnfipbilbuug   a^b.  schrecken  ngl.  nodi   ai^b. 

mhb.  schrie   (ck)  Ti.  'bac-  plößlidie  Jlnffahren, 

Sd)recfen';    nbl.    schrikken    'erfdirecfen',    norb. 

skrika  'gleiten'.    35ie  SBj.  ift  wefentlid)  hb. 

«l^rci  yjf.  OU?  mhb.  sehr!  schrei,  ahb.  screi 
a.l(.  'Sdirei,  Muh  ffiefdirei':  ju  fdireten,  mhb. 
schrien,  ahb.  scrian  ft.  3tw.  'fdireien';  ben  übrigen 
altgerm.  Xialeftcn  fehlt  bie  3Weifcl?ohne  cdu 
germ.  i^erhalwg.  skr!. 

fc^reiben  3tw.  au?  mhb.  schriben,  ahb.  scrJ- 
ban'fdircihen':  in  gleid)er  93ebentung  entfprechen 
bie  ^t\V.  nbl.  schrijven,  afädif.  skriban ,  afrief. 
skriva.    W\t  ber  Übernahme  ber  riim.  Sdirift^ 


fd)reien 


3B7 


f(i^üct)tern 


3eid)cn  unb  Sdiretbfiiiift  (GCiiciiiiLiei' Der  älteni  bee 
3iuncnvi^en§ ;  f,  Sud),  lefen,  raten,  Stitne) 
entlehnt  ans  [at.  soribere  cjleid)scttig  ctlua  mit 
23 rief,  2: inte.  iöef.  im  Cberb.  febtc  fidi,  u'ic 
natürlid),  3unäd)i"t  scnban  'id)rciben'  fcft:  in 
©ngtanb  erhielt  fid)  ba§  uripriil.  üom  Cvinrieen 
ber  JHunen  gebrand)te  wn'tcan  (engl,  to  write); 
ügl.  reißen  unb  Diiß.  daneben  mit  abmeidien- 
ber  SPebeutung  anglf.  scn'fan  'eine  (Strafe  guer* 
fennen,  gcifttic^e  S^nBen  auferlegen,  bie  58eid)te 
abnehmen'  —  engl,  to  shrive  'beid)ten,  beiditen 
laffen',  anglf.  scrift  —  engl,  slu-ift  'iBeid)tc',  and) 
afrief.  scriva  'eine  Strafe  auferlegen',  anorb. 
Skript  ':yeid)te,  Strafe'  —  skripta  'beiditen,  bcid)= 
ten  lafieu,  ftrafen'. 

fd^reicn  f.  Schrei. 

Schrein  Wl.  au§  ml)b.  schrin  M.^Jl.  'haften, 
für  Slleiber,  für  @elb,  für  Sloftbarfetten,  @arg', 
alj^.  scrini  9J.;  ogl.  bic  entipred)cnben  nbl.schrijn, 
anglf.  scn'n,  engl,  shrine,  norb.  skri'u:  urgerm. 
Se^nroort  au§  roman.^lat.  scrinium  'Sd)rein', 
iüof)er  aud)  ital.  scrigno  'Sd)ubfäftd)cn' ,  frs. 
ecrin  *Sd)mncffiiftchen'.  3^ie  SJerbreitnng  be§ 
lat.  2!Borte§  über  bie  altmeftgerm.  Sprad^en  roirb 
an§  früher  Entlehnung  -  etma  gleichseitig  mit 
21  r  d)  e ,  5?  i  ft  e ,  S  a  cf ,  Sarg  —  mahrfdjeinlid). 
3n  nf)b.  Seit  trat  S  d)  r  e  i  n  hinter  anbere  Si)= 
nouijum  im  Sd)tüäb.=2?aier.  äurücf  (fehlt  euch 
fd)ou  bei  2JJaaler  1561),  mäl)rcnb  Sd)  rein  er 
aud)  im  Dberb.  lebenbig  geblieben  ii"t. 

fc^rciten  3tiü.  au§  mhb.  schriteu,  a^b.  scri- 
tau 'fdireiten',  mhb. 'fid)  fd)luingcn  (auf§ '4>ferb)'; 
ogl.  afäd)f.  skriJau  skridau  'fd)reiten,  gehen' 
(ti-skridau  '^erge^en'J,  nbt.  schrijden  'id)reiten', 
anglf.  scndau  'fc^reiten,  gehen,  ttjanbern'  (baju 
engl,  to  stride  'fchreiteu'?),  anorb.  skn'da  'fried)en, 
gleiten':  bie  iöebeutung  ber  altgerm.  i^erbalmurjel 
skriji  (skrid),  ibg.  skrit  mar  mohl  urfprgl.  aU= 
gemeiner  (etma  'langfam  fid)  belegen')  gegenüber 
bem  mjh. 

Schrift  5-  fl"§  ll^Ö'^-  Schrift,  ahb.  skrift  ^■.: 
33erbalabftraftum  ju  fd)reiben,  an  lat.  scrip- 
tum anfnüpfenb. 

St^riftfteücr  ä>J.,  erft  feit  ^Hbelung  in  ber 
heutigen  23ebeutung  gebud)t  unb  belegt;  (^•rifd) 
1741  bietet  e§  aU  „autor,  ber  eine  Sd)rift  für 
anbere  anffeßt",  tt)ol)l  al»  jnrift.  iBort.  iS-i  ift 
9Jad)bilbnng  dou  älterem  iöriefft eller  'Srief= 
fd)reiber'. 

iäiviU  2tbi.,  erft  nhb.,  nad)  gleid)beb.  nbb. 
sclirell:  ügl.  mittelengl.  schrillen,  engl,  to  shrill 
'gellen,  fdirill  tönen',  anglf.  scrallctan  laut 
fd)allen',  norb.  skrölta  'laut  fdiatlen':  gcrm.  ibg. 
2B5.  skrel  :  skral. 

Schritt    Ü)L  aus   mhb.  schrit,  al)b.  scrit  il{. 


'Sdiritt':  i^erbalabftratt  in  fd) reiten;  bafür 
ahb.  and)  scriti-mäl  -me^  'Sd)ritt'. 

jdjvoff  'itbj.,  erft  nhb.,  :^u  ml)b.  schrof  (vi 
schroffe  schrove  2Ji.  'J-elsflippc ,  Steiumaub': 
^U  früh  ml)b.  schrutt'eu  'fpalten',  ahb.  screvön 
'einfd)neiben'  (screvuuga  '(Jinfdjnitt'),  mhb.  schraf 
'Jelsflippe',  anglf.  screef  ',sj)öhle'. 

fdjröpfcn  3ttö.  auc-  mhb.  schröpfen  schroften 
'fd)röpfeu';  Pgl.  anglf.  screpan'fraljen';  bajn  ale- 
3ntenfiüum  ba^  eigtl.  nbb.  schrappen:  @runb= 
bebeutnug  ber  germ.  Sä.  skrep  ift  'rigeu,  etn= 
fd)neiben'  (ob  bajn  and)  fcftarf?).  3tal.  sca- 
raffare  'megraffeu'  ift  au&  bem  §b.  entlehnt. 

«t^rot  -'L  auc-  mhb.  schrot  2Ji.  'öieb,  Sdinitt, 
äBunbe,  abgefd)nittene§,  abgefägte§  8türf',  ahb. 
scröt 'Sdhuitt':  äu  fd)roten,  ml^b.  schroten, 
ahb.  scrotan  'l}anen,  fdmcibeu,  abfdineiben,  3cr^ 
hauen',  mhb.  and)  'sHeiber  5Uid)neiben'  (rooher 
schrota^re  'Sd)neiber',  C^igenname  Sdiröter), 
'rollen,  anilseu'.  iUjl.  norb.  skrjöflr  'serfelUe? 
'^nd)',  anglf.  screadian  'fd)ueiben',  engl,  to  shred 
'jerreiBen',  moäu  aud)  anglf.  scrüd  '^leib',  engl, 
shroud  '2;ud)'. 

t  fcftrubbcn  3trt>.,  erft  nhb.,  nad)  bem  I^Jbb.; 
ügl.  nbl.  schrobben  'fd)euern',  engl,  (entlehnt) 
to  scrub  'fdienern':  mol)l  3U  fd)rappen. 

Schrulle  ^•.,  eri't  früh  u^b. ,  eigtl.  ein  nbb. 
2Bort,  bav  erft  jur  3eit  3lbelung§  unb  (iampe? 
in  bie  iiitteratur  bvang:  ^u  nbl.  schroUen 'fd)el^ 
ten,  un^nfrieben  fein'. 

ftftrunipfcn  3^.  au»  mtib.  schrimpfen  'run= 
;;eln';  baju  »ual)rfd)einlid)  engl,  shrimp  Vs^nirps, 
3merg',  nbl.  schrompelen,  fd)meb.  skrumba,  bäu. 
skrumpe  (engl,  scrimp  'fnapp').  kleben  ber  in 
biefer  Sippe  enthaltenen  germ.  SÖj.  skrimp  he- 
fteten in  gleicher  23cbentung  germ.  2Bj;.  rimp 
(f.  rümpfen),  krimp  logl.  nbl.  krimpen,  anglf. 
crimpan  'fdhrumpfen') ,  fotoie  skrink  in  anglf. 
scrincan,  engl,  to  shrink. 

Schraube  5-  llJ--"'  "d)b.  schrunde  J-  '-^fiß, 
Sd)arte,  'Jelshöhle';  ogl.  ahb.  scrunta  scruntunua 
scruntussa  in  gleid)er  5öebeutung.  3"  it)b.  scriu- 
tan,  mhb.  schriüden  'berften,  auffpriugen,  5)liffe 
befonuneu':  germ.  äBj.  scrend  au§  oorgerm. 
skrent;  ügl.  lit.  skreatu  '5U  Prüfte  roerben'V 

St^ub  Ü.1J.  an§  mhb.  schup  S>i.  3u  fd)ieben. 

;       jtftüi^tern   'ilbj.   mit  ber   älteren  iifebenform 

'  fd)üd)ter  (3.  )B.  llfathefius  1502  Sarepta  73*). 

2)a§  feit   Steiubad)   1734  unb  grifd)  1741   ge= 

bud)te  )  d)  ü  d)  t  e  r  n  erinnert  an  albern,  früh 

'u^b, ,  ob  3n  fd)eu,  Sj.  skuh  (skeuh)?    2lnd) 

!  nn  ba§  auffällige  ahb.  skihtig  'fd)üd)tern'  fann 

man  anfnüpfen,  num  aber  ß-inmirtnug  be§  mhb. 

1  schiuhen  annehmen;  f.  )d)eu. 

43 


3rfiiift 


—     338 


fcf)iint]efn 


3(i^uft  T}.,  bei  .vielüifl  1611  nie  iibb.  iicbudit 
jibb.  3cliufr,  nbl.  sclioft.  bic  man  aii§  ubb. 
schuf  üt  'üofe  an§'  erflävt;  inil.  nbl.  schavuit 
'Sdniff,  eigtl.  'fdinb  aiii^':  (Schuft  '9liisuiiivf' ? 

(Etftulö  2lf.  nii?  inlib.  schuoch  (hl,  al)b.  scuoh 
3.ii.  '5clnil)*:  ein  gemeinflcvni.  2Bort;  ügl.  bte 
gleidibcb.  «icicfif.  sköh,  nbl.  schoen,  angl)'.  söooh, 
engl,  shoe,  anovb.  skor,  got.  skohs  ')ß}.,  tueld)C 
iirgcvm.  skoha-  skohwa-  an-?  liorgerni.  *skukos 
erlpeifcn:  eine  uorgerm.  i'erLmliünv^el  skeq  (skoq) 
seigt  fid)  in  got.  skewjan,  anorb.  skji'wa  'gel)cn' 
uiib  in  f  d)  i  cf  e  n ;  8  d)  u  li  balicr  '@ef)n)evf seng'  ? 
@.  nod)  Sd)nfter. 

St^ul^u  3}f.,  erft  nf)b.,  unter  ?tnlef)uung  an 
Uhu  auö  tXv  chouette  (ital.  ciovetta)  'llhn'. 

«t^ulb  )\-  an§  mlib.  schult  (d)  nnb  schulde, 
al^h.  sculd  sculda  J-.  'iöerpflidjtung,  ©elbfchntb, 
^ßerfchnlbnng ,  Sünbe';  üg(.  afäd)f.  seuld  5 
'©elbi'd^ulb,  23erf(^ulbnng,  (Sünbe';  anglf.  scyld 
•8d)nlb,  Sünbe':  alte§  2>erbalabftratt  jn  SBj. 
skal  (=  f ollen),  treli^c  in  lit.  skolä  'Sd)ulb', 
skilti  'in  2d}ulben  geraten',  skeleti  'fdinlbig  fein' 
foraie  in  prenß.  skallisnan  'i^flid)t"  ftecft;  lat. 
scelus  fc^eint  nid)t  baj^u  gu  gehiJren. 

Sti^ulc  %.  an§  mhb.  scliuole  g-.  '8d)ulc,  Uni^ 
öerfität',  aitb.  scuola  (3% 'Sd^ule';  Ugl.  nbl.  school, 
anglf.  scol  (fpät  scölu),  engl,  school  (anorb. 
skole  'Sd)nle'  ift  engl,  llrfpvnngs):  ttöfterlidie? 
fiehnluort  nu§  lat.  scola  mittclft  einer  roman. 
9[neiprad)e  scola;  ügl.  SBric f,  S)om.  3)ie  (5nt= 
lehnnng  fanb  gleidjjeitig  mit  ben  erflen  firchentat. 
2Borten  tote  Wlönä}  unb  l^Iofter  ftatt.  - 
<S  d)  ü  I  e  r  (oberb.  S  d)  u  1  e  r),  fc^on  ml)b.  schuo- 
Itere,  al)b.  seuoläri. 

St^ultcr  ^•.  an§  ntl)b.  schulter,  a^h.  scultirra 
%.  'Sd)nlter';  entfpred)enb  nbl.  schouder,  anglf. 
sculdor,  engt.  Shoulder,  bän.  skulder,  fd)lueb. 
skuldra.  TiaM  ai}b.  scultarra  —  anglf.  sculdor 
mit  Tiffimilierung  (ogl.  Splitter)  für  @rbf. 
*skurdur  (got.  *skaürduzi?)  fte^t,  läfet  fid) 
2.krlüanbtfdiaft  mit  bem  gleidjbeb.  aftb.  skorti 
(and)  horti  harti)  beuten.  3»  ubb.  3tit  ifi 
@  ch  u  ( t  e  r  bielfad)  l)u\kv  31  d)  f  e  t  snrücfgctreten, 
fo  im  Schmäb.  ^iljeinfränf. ;  unb  Xboiu.  SBolfe 
23a§(er  33ibelgloffar  152.S  überfe^t  Suthere 
©chulter  mit  Hrfifel. 

Siä^ult^cife  3J1.  (ein  fränf.^nbb.  35?ort,  in  9111= 
baiern  nidjt  populär)  an§  mbb.  schulthei^e 
(-heitze)  3)i.  'ber  iserpftidjtnngen  befiehlt,  'Itidö^ 
ter',  aijh.  scultheitzo  -hei^o  2JJ.  'tribunus  prae- 
fectus  centurio'.  3(uffä(lig  ift  bie  „Übertragung 
einer  —  et^mologifd)  genommen  —  rein  rid^ter= 
Hd^en  Benennung  auf  §anptleute  bc§  §eere§" 
im  2n)b.  unb  „ha^  bicfe  rid)tcrlid)c  ^Benennung 
in  ben  iilteften  ©efegeu,  außer  ben  langobarbifchen. 


nid)t  meiter  norfommt,  obJüoht  fie  feit  bem  l'^ittet^ 
alter  biv  auf  heute  burd)  ben  größten  Xeil  S'cntfdi; 
tanb-5  oerbreitet  ift";  pgl.  ubb.  scliulte  aii^ 
schuldhete,  nbl.  schout  (a\l?^  scholdhete)  '^orf- 
fd)nl3c,  2)orfrid)ter',  frief.  skeldata  skclta ;  anglf. 
söuldhseta  scyldhaeta.  2)ie  nhb.  (Vorm  Sdjulse 
(and)  als  (5igenname ;  pgl.  ubb.  Schuhe)  beruht 
auf  mhb.  seliuldheize  (neben  -hei5;p\  ahb.  sculd- 
heizo  (neben  -hei3o),  bcnn  got.  *-liaitja  liegt 
sn  (Mrunb  (tj  giebt  tz,  ti  aber  3!,  f.  Seijen). 

«liöulj  f.  ba§  Porige  SSort. 

«chunb  Ü.1?.,  erft  nhb.,  junge  23ilbung  ^u 
fd)inben;  eigtl.  toohl 'Unflat  ber  Slotgruben'. 

t  «djupf  -V^-  nn§  mhb.  schupf  2)?.  'Sd)iuung, 
fdiaufclnbc  2?eTOegung'  5;:  mhb.  schupfen  'in 
fdimanfenber  2?emegung  fein',  ahb.  scupfa'«d}au= 
Eelbrctt':  ^ntenfiPbilbungen  s"  fd)ieben. 

«li^Up^e  3"«  fll'^  nihb.  schuoppe  (schuope 
schuppe)  Wl.,  ahb.  scuoppa  5-  'Schuppe';  ügl; 
nbl.  schob  S^ifchfdiiiPPe'*  91bleitung  Pon  ber 
germ.  25?;?.  skab  (skob)  'fdiabeu';  auch  an  25er= 
raanbtfdiaft  mit  Sdjiefer  barf  gebad)t  mcrben. 

t  <Bi^üppi  "f^:,  erft  nhb.,  nach  fränt.  oftmb. 
ubb.  schuppe;  pgl,  nbl.  schup  schop  '®d)Uppe, 
Spaten':  jn  fdiupfeu.  —  S^üppen  im 
S'artenfpiel  ibcntifd)  mit  Sd)üppe  narf)  frj. 
pique  ;  ügl.  nbl.  schoppeu  ''^iet'. 

t  SdöiiPPfn,  S  d)  0  p  p  c  n  Wl.,  erft  nhb.,  nad) 
bem  3JJb.  9Jbb. ;  cutfprecheub  anglf.  scypen,  engl, 
biol.  shippen  'Stall';  bafür  ahb.  mhb.  schöpf 
schof  (baier.  alem.  S  d)  0  p  f)  '©ebäube  ohne 
SSänbe,  2Bettcrbad),  3>orhalle';  ügl.  anglf.  scuoppa 
'ijalle,  i^iitte',  engl,  shop  '2aben'  (ane  bem  21nglf. 
flammt  mohl  and)  fr5.  echoppe  'fleinc  !öube'). 

St^ur  5.  nii§  iitbb.  schuor  Tl.'^:  'Sd)ur': 
5lbtant§bilbnng  sn  2B3.  sker  skor  =  fcheren. 

fffjüren  ^m.  au§  mhb.  schürn  'antreiben, 
reisen,  (ba-5  ^yener)  fd)üren';  bagu  mhb.  schorn 
'äufammcnfehren',  mhb.  schor,  ahb.  scora,  got. 
skaüro  'Schaufel'. 

fd^ürfcn  3^1^-  ^"'^  '^^b.  schürfen  schürpfen 

'anffd)ueiben',  mo3u  schürfsere 'Schinber,  3}}arter= 
fnedit',  ahb.  scurfen  'auffd)neiben',  anglf.  screpan 
sceorpan:  mahrfd)einlid)  jn  2S3.  skrep  skerp 
'fcharf  fein';  f.  f  dharf,  fdjrappen,  fchröpf  en. 
t  fd^urigeln  3tiü.  aU  niebere§  fomifd)e§  2?olf§= 
mort  bei  Stieler  1691  unb  5rifd)  l"'!!  gebndit; 
al§  9{ebenform  ju  fd)urgelu  (auf  bem  5Befter= 
tüalb  fdjorgeln)  int  17.  3ahrh.  auffommenb  in 
Sd)luaben  unb  g-ranfen:  urfprgl.  SntenfiPum  3U 
fcheren,  ba§  bialcft.  =  feurige  In  ift.  ^m 
9^hb.  Seigeu  fid)  im  16/17.  Sahrh-  nod)  einige 
58ilbungcn  auf  =  ige  In  mie  ainigeln  hovn  = 
igten. 


ed)urfc 


339 


Sc^inai^ev 


Schürfe  ÜJi. ,  erft  nt)b.,  511  aljb.  fir-scurgo 
*3cliurfe',  'i>av  gu  fir-scurigen  'Derftoßen'  gehört. 

«t^urj  2)1.,  Scf)ür5c  5  aii^  iitf)b.  schürz 
3)L  'gefürifc^  ^leibung^ftücf ,  2cf)ur5':  ju  af)b. 
scurz  'flirs',  ailild".  :>ceort,  Cligl.  Short  Hnv%',  \X)0- 
DDU  nod)  mfib.  schürzen  'abfüväeii,  ba?  .Slletb  im 
@ürtel  nte[)v  aufit>ärt«  nef)men  uiib  babiircfi  unten 
fürjen,  fc^ürsen'.  2Iuf  ein  abgeleitete»  germ. 
skurtjön  üjeifen  aucft  anglf.  *scyrte.  engl,  shirt 
'Äjentb',  anorb.  skyrta  '£>emb'  (anorb.  skorta  'er: 
mangeln'}.  Sie  gan3e  germ.  Blpvc  berul)t  anf 
Dulgärlot.  excurtus ,  ba§  gleidrcitig  mit  fnr^ 
aua  lat.  curtus  ent(ef}nt  rourbc;  au-5  bemfelben 
excurtus  (=  at)b.  scurz  'fnr3')  [tammt  andi 
alban.  skurte;  bie  roman.  Sprad)en  beroaf)ren 
excurtiare  in  ital.  scorciare  'fürjen'.  SÖeitere 
i^erman'^tc  f.  unter  für 3. 

St^üjicl  }\.  flUö  mbb.  schü^^el,  ahb.  scu33ila 
i^.  'Scf)üffer;  ugl.  nbf.  schotel  'Sd)wkV  unb 
al§  jüngere  ©ntlebnnngen  engl,  scurtle  'ftadier 
JJorb',  anglf.  scutel,  onorb.  skutell  Tl.  '2cf)üncl, 
ficiner  Jiic^'.  28egen  ber  3?ebeutung  f.  lifd), 
mit  bem  S^üiiel  mabrfcbeinlicf)  gleidijeitig 
(fDüteften^  im  6.  ^'ifirb-)  —  mit  ber  Übernafime 
ber  röm.  siod)funft  —  entlehnt  ronrbe  oue  lat. 
scutula  scutella  'fleiue  Sdliilicl'  —  fr>  ecuelle 
(scutella),  ital.  scodela  '9lopf'. 

St^uftcr  Tl.  am  ml)b.  schuoh-sütare  Tl. 
'3cl)nfter';  af)b.  mlib.  and)  bloß  sütäri  sütaere 
Tl.  'Sd)nfter';  entibred)enb  anglf.  sütere,  norb^ 
engl.  fd)Dtt.  souter:  entlebnt  an§  lat.  sütor  mit 
bcntfd)er  Slbleitung  ber  nomina  agentis;  tigl.  bie 
alte  (5ntlef)nung  ßon  Socfe  unb  Sol)le  unb 
bie  jüngere  üon  Stiefel.  2^a§  c(i)t  beutfd)e 
2öort  für  \)a§  oberb.  S  d)  u  ft  e  r  ift  nil)b.  schuoch- 
würhte  (ju  mirfen),  ba?)  al'3  (Eigenname  in 
Sc^uc^art  ober  Sdiubert  erhalten  blieb. 

Sc^uB  Tl.  au§  mbb.  schu^  (33),  aljb.  scu^ 
(23)  2?^.  'ScftuB' :  3U  2Ö3.  skät  =  f  c^  i  e  fe  e  n. 

«t^ütc  5.  'eine  2trt  Sd)iff*  (in  StielerS  3ei= 
tung^luft  1697  Sd)ute  ober  Sd)u^te,  bei  2tein= 
badi  1734  Sdiütej  mit  nbl.  schult,  engl,  skute 
auÄ  anorb.  sküta  5. 'kleines  fcftnelle?  33oot':  ju 
SBs.  sküt  'fc^ießen'  (f.  fdiießen).  2Segen  n^b. 
ü  ögl.  öüfe  unb  ©üben. 

«(fiutt  Tl.,  erft  nbb.,  bafür  mbb.  schüt  5.  'i?tn= 
fd^iüemmnng,  angefdjioemmte»  (Srbreidi,  Sdjutt': 
p  nbb.  fi^ütten,  ml)b.  schüten  schütten  'fd^ütteln, 
fc^miugcn,  fd^ürten',  al)b.  scutten  scuteu  (ital. 
scotolare  'Jlad)^  id)mingen');  ügt.  afäc^f.  skud- 
dian  'fc^ütteln,  erfd)üttern':  germ.  ÜBs.  sküd  'er= 
fdiüttern,  fd)ütteln',  mo^u  nod)  mt)b.  nl)b.  schüt- 
teln, a^b.  scutilon,  fomie  nt)b.  fd)üttern  als 
Steratioa;  f.  fd)aubern. 


Sdju^  Tl.  anc-  mbb.  schuz  (tzj  Tl.  'Um= 
Dämmung,  Sd)U8  :  jn  nl)b.  fdjügen. 

«i^ü^c  Tl.  aus  ml)b.  schütze  Tl.  '2lrmbrufi= 
!d)ü8e',  and)  fpät  m^b.  '3lnfdnger,  junger  8d)üler' 
('mo3u  nt)b.  31 23  6  f  d)  ü  e  e) ;  a^b.  scuzzo  Tl. 
'sagittarius'  ( =  anglf.  scytta,  got.  *skutja) :  ju 
©5.  sküt  f.  f  d)  i  e  fs  e  n. 

jt^ü^cn  3tro.  aua  ml)b.  schützen  'umbiimmen, 
cinbdmmen,  befcftü^en',  bas^  nad)  mbb.  beschulen 
'befc^üeen'  auf  ein  al)b.  *skutis6n  roeift.  2}ie 
©rnnbbebeutung  erbellt  aus  ml)b.  schüte  schüt 
5-.  'Urbioatl',  ba§  mit  Schutt  ibentifd)  ift. 

fi^TOOt^  älbj.  au-5  mbb.  swach  'niebrig,  arnu 
felig,  üerad)tei,  fd)iDad),  gebred)licb' ^  bem  Hi)b. 
fomie  ben  übrigen  altgerm.  3^ial.  fremb,  bagu 
nur  nod)  nbb.  swak,  nbl.  zwak:  mo^l  mit  iitd) 
oernjanbt,  fo  ha^  2B3.  suk :  swak  al«  germ.  üor- 
au«5U)e^en  finb  (ogl.  ba§  flg.  23ort). 

«t^iüabcn,  Sd)iüabem  Tl.  am  ml)b.  swa- 
dem  swaden  Tl.  '2'unft';  ba^n  norbfrief.  swesh, 
anglf.  swa^lul  Tl.  ':)taud)bampf ,  ai)h.  swedan 
'langfam  bampfenb  oerbrennen':  bie  barin  cnts 
baltene  germ.  Sog.  sweji  fd)eint  ber  in  fieben 
enthaltenen  iBj.  süp  ju  entfprcd)en  (ogl.  suk  : 
swak  unter  bem  Porigen  2öort;  f.  toll). 

St^roobron  Z'->  t^rft  nbb.,  nad)  gleic^beb.  ital. 
squadrono  ( f rj.  escadron).  —  fd)lPabro  = 
n  i  e  r  c  n  f.  f  d)  ro  ä  §  e  n. 

«t^iuttger^  Tl.  an^  mbb.  mnbb.  swäger  Tl. 
'2d)lpager,  Sd)iüiegeroater,  Sd)miegerfobn'  (ipegeu 
De§  SdiiDanfens  ber  ^öebeutung  f.  9Uffe);  alib. 
*swägur  nnbe^eugt:  ein  fpeäififd)  beutfd)e-3  2Sort, 
baa  urfprgl.  moiji  nur  hin  Sruber  ber  Jrau 
begetdinet  i}at.  2a  ba«  2Bort  mit  5  cb  «)  ä  b  e  r 
unb  2  d)  ro  i  e  g  e  r  oerroanbi  ift  unb  ba^u  in  atter= 
tümlid)er  3lblaut5fovm  ftet)t,  barf  ein  uribg. 
swekrö-s  für  Sd)n)ager  ooransgefegt  werben 
(beacbte  anorb.  svsera  au§  *swährj6n'3cbu>ieger= 
mutter').  S.  ba§  flg.  23ort.  —  S  d)  m  ä  g  e  r  i  n  5- 
bafür  in  Sdjioaben  (Sefcbmei,  bei  6r.  Sllberul 
1540  Sefter  (=  2d)mefter). 

Sc^roogcr  ^  Tl.  'iJJoftitlon',  ^nerft  bei  iiceliffu» 
1744  Saliube  154  unb  1756  Urteile  über  ba5  S}er= 
galten  ber  2)?enid)en  174  bezeugt:  burfcbifofe  2ln- 
menbung  Pon  S  c^  m  a  ge  r ' ,  pon  Stnbentenf reifen 
ausgegangen  unb  5uerft  in  ben  i'tubeniifofen  2Sbb. 
üon:Sinbleben  1781  unb  ^inberlingl795  fo  gebud)t. 
3n  ber  1.  öälfte  be»  18. 3abrl)c-.  fommt  S  d)  lo  a  g  c  r^ 
al5  ftubentifd)e  :)lnrebe  an  2H(btfiubenten  auf  (im 
@gf.  äu  trüber  als  gegenfeitige  Slnrebc  ber  3tu= 
benten  unter  einanber),  unb  baraue  ift  bie  2?ebeutung 
'-4>ofiillon'  (urfprgl.  „ber  Sd)n)ager  i>o)"tillon"  in 
äJürgers  @ebid)t  ber  :Haubgraf)  al§  Spegialifierung 
berporgegangen.  2?gl.  „Scbinägerfcbaft  trinfen"  in 
®oetbes  2:id)tung  unb  2Babrbeit  6.  öndi. 

43* 


;d^iüäl)er 


340 


:ii)rDarte 


t  Sd^ttJäl^er  2?^  (öolfsübltd)  iiodi  in  Reffen, 
bcr  Cberpfalj  imb  im  (Vrflnf.^^ennebcrg.l  aii-> 
mhb-  sweher,  al}b.  swöhur  iU.  '>5d)lütcgei'üater, 
Sdiiimgcr" ;  ogl.  atiglf.  sweor  (au§  sweohor) 
5cfiu.iicgcvöater'  (mit  ber  angif.  3eit  aiisgeftor 
bell),  got.  swaihra  '«rfnuiegcrnatev':  ein  aftibg. 
il^ort  mit  ber  (Svbf.  swekros  swekuros ;  ügf.  gv. 
i'/i'ooc,  lat.  socer  (für  *swecuro),  ffr.  ova^uraj; 
(für  *svacuras) ,  afloii.  swekrü,  lit.  szeszuras 
'Sditüicgernater'.  2^ie  Ü)ntnbbebeiituitg  be-o  gc^ 
meinibg.  3Borte§  läfet  fid^  ntd)t  ermitteln;  bod) 
ift  e§  mit  S(^  mager  (ibg.  swekros)  unb 
Sdöwefter  (ibg.  swesor)  urüermanbt.  3"  i>cm 
iept  faft  an^geftorbenen  ®  cö  m  ä  b  e  r  beftanb  feit 
uribg.  Reiten  ein  }yim.  sweknl  '3d)miegcrmntter', 
mie  au§  ffr.  cvagru  (für  *sva(;ru),  lat.  socrüs 
für  'swecrus),  gr.  fxvo«  [iernorgef)t  (e§  müßte 
im  @ot.  als  *swigrus  ^y-  erfd^einen,  mofür  swafhro 
gilt).  'Xae  2Bort  blieb  im  Sfnglf.  ol§  sweger, 
ba§  and)  früb  an§ftarb.  92nr  im  2)entfd)eu  bat 
ba§  SÖort  3äbe§  Seben :  abb.  swigar,  mbb.  swiger 
fy.  'Sdnuiegermutter'.  Saran»  mad)te  baö  9}bb. 
bann  3  di  m  i  e  g  e  r  m  n  1 1  e  r  al§  Snbftitnt  für 
„Sdimieger  nnb  3}hitter"  („nnfere  Sd^mieger  nnb 
2Jiutter"),  unb  ha§  ba^u  gebilbete  3)Jaff.  nbb 
©cftmiegertjater  berbrängte  ba§:  alte  «S d) tu ii^ 
ber,  für  ba^  im  17.  ^abrb«  im  Cberb.  bielfadi 
S  dl  lu  ä  b  e  r  n  a  t  e  r  (and)  „Sduüäber  nnb  iBater "  i 
ouftritt.  2Beiterbin  bilbcte  man  nbb.  nod)  bic 
3ufammenfe^nngen  8 d) ttj  t e g e r c  1 1  e r n,  -}oi}n, 
=  tod)ter  :c.  Offenbar  fpielt  bie  Sd)micger  in 
ber  6be  eine  größere  ?{olle  ale  ber  Scbiröber. 

Sl^ttJfllbC  5-  ail§  nibb.  swalwe,  al)b.  swalawa 
jj.  '@d)malbc':  ein  gemeingerm.  2Bort;  in  gleid)er 
iöebentung  nbl.  zwaluw ,  anglf.  swealwe ,  engl, 
swallow.  anorb.  svala,  afäd)f.  swala  'Sd)malbe'. 
^'ür  bie  (Srunbform  swalwon  ?5-  fe^lt  eine  fiebere 
2)entung;  üielfeid)t  ftebt  fie  für  swalgwön-  an? 
üorgerm.  swalkuon,  moranf  and)  gr.  dXy.vch' 
'®i§t)oger  i^nrücfgefübrt  roirb. 

Sc^ttalt^  3}l.  'Öffnnng  be§  Si^meläofen»'  ane 
mbb.  swalch  Tl.  'Sd)Innb' :  äu  f  cb  m  e  l  g  e  n. 

iS^ttafl  2)J.  au§  ml)b.  swal  (11)  3)}.  'ange= 
fd)tt)otlene  9)?affe*:  ^n  fd)m eilen. 

Sl^Wamm  Tl.  an§  mbb.  swam  (mm)  swamp 
(b)  Tl.,  abb.  swam  (mm)  swamb  2Jt. 'Sd)mamm, 
^Ißilg';  tigl.  got.  swamms  '®d)mamm',  anorb. 
svQPpr  '@(^mamni'.  Snnerbalb  biefer  bcgrifflid) 
SufammeiigebiDrigen  @rnbpen  muffen  lantltdi  brei 
urfprgl.  tüobl  öerfd)tebenc  2Borte  erfannt  toerben, 
beren  got.  ©tammformen  swamma-,  *swamba-, 
*swampu-  iDÖren.  3m  nbb.  Sd)mamm  ftnb 
bie  beiben  erften  formen  jufammengefatlen ;  gu  ber 
Streiten  iyorm  mnß  gr.  önurfnc  (für  nfo-?) 
'fd)mammig,   lorfer,   porö^'  al§   urüermanbt  be= 


trad)tet  locrben ;  bie  crftc  ift  3n  idimimmcn 
gcbtlbct. 

Ä^lDttii  Tl.  an»  gletd)beb.  mbb.  swane  swan 
Tl.,  aifb.  swan  Tl.  (swana  i^.);  entfpred)enb  nbl. 
zwaan,  anglf.  swQii,  engl,  swan,  anorb.  svanr 
M.  'Sd)man':  mobl  üermanbt  mit  ber  ffr.  SSj. 
svan  'ranfdicn,  ertönen'  nnb  lat.  sonare  (für  *svo- 
nare);  bann  alfo  eigtl.  nur  üom  fingenbcn  2d)man'c^ 
(ügl.  SD  a  b  n  ju  lat.  canere).  —  f  d)  m  a  n  e  n  3tm., 
erft  nbb.,  eigtl.  '2>orgefüble  biiben"  mic  ber  fter= 
benbe  Sdnnan,  ber  fingt. 

(Srfjttana  Tl.  nnr  in  „im  Scbtoange  fein"  an§ 
mbb.  swanc  (g  ober  k)  Tl.  'fd)iDingenbe  iöemegnng, 
Sd)>r)ingen,  3d)lag,  ,S3ieb':  ^u  fdjmingcn. 

frfjroongcr  3lbi.  am  mbb.  swanger,  aijb.  swan- 
gar  'fdjmanger,  träd)tig';  Ogl.  nbl.  zwanger 
'fdimanger',  aber  anglf.  swongor  'fd)»tierfällig, 
träge':  btefe  leßte  Sebeutung  mad)t  Slbleitung 
au§  fd)  min  gen  nnma^rfdjeinlicb.  2lnff  ällig  ba= 
neben  anglf.  swr^mcor,  f.  fcbmanf  2lbj. 

Sd^toanf  Tl.  ans  fpät  mbb.  swanc  (g  ober 
kj  Tl.  'Inftiger  necfifd)er  (F'infall,  Streicb,  (5r= 
ääljlnng  eine»  fold)en':  tbentifd)  mit  mbb.  swanc 
'®d)tDnng,  ©cblag,  §ieb'  unter  (Scbmang. 

f(!^lüant  2lbi.  an^j  mbb.  swanc  (k)  W\.  'bieg- 
fam,  bünn,  fd)lanf';  and)  in  gleidber  2?ebeutung 
mbb.  swankel,  anglf.  swoncor,  altnorb.  svang-r: 
5U  Sog.  swink  swing  in  f  d)  m  i  n  g  e  u :  f  d)  m  a  n  f 
alfo  eigtl.  'leid)t  ju  fd)H)ingen,  biegfam'.  3"!^ 
beutfd)en  Sippe  jiebt  man  ttal.  sguancio  '3d)iefs 
l)eit'. 

«(i^tDanj  Tl.  an^  m^b.  swanz  Tl.  '@d)leppe, 
Sdhmauä'  (für  abb.  *swanz  mirb  zagal,  mbb. 
zagel  =  engl,  tail  gebraud)t).  2?ermittelft  ber 
3ntenfiübilbungen  swangezen  swankzen  gebort 
mbb.  swanz  5n  fditoingen;  mbb.  swansen 
'fid)  fd)mingenb  beioegen',  nbl.  swanselen  'ftart 
fdimanfen'. 

Scötoärc  1^.  an§  xni)b.  swer,  al^b.  swero  Tl. 
'leiblidjer  Sdimerj,  tranfbeit,  (Sefc^mnlft,  @e= 
fcblüür':  §n  mbb.  swern,  abb.  sweran  'mcbe  tbnn, 
fd)mer5en,  eitern,  fdimiiren':  25?^.  swer  eigtl.  mobl 
'brüdcn,  quälen';  ügl.  ffr.  2Bs.  svr  'guälen,  üer= 
le^en'.    ®.  f  d)  m  c  r ,  @  e  f  d)  to  ü  r. 

ScÖWorm  Tl.  au?  mbb.  swarm,  abb.  swaram 
Tl.  '2?icucnfd)marm':  3u  ffr.  W^.  svar  'raufeben, 
tonen';  ügl.  anglf.  swearm  '23iencnfd)iriarm',  engl, 
swarm,  auorb.  svarmr.     S.  fdltüirreu. 

S^h)OrtC  5-  nilS'  mbb.  swarte  swart  5-  'be= 
baartc  s^opfbant,  bcbaarte  ober  befteberte  .t>aut 
überbaupt'  (al)b.  *swarta  g-.  anfällig  unbegeugt): 
ein  gemeingerm.  SBort;  Pgl.  nbl.  zwoord '8peef= 
fd)marte',  afvicf.  swarde  '^opfbaut',  anglf. 
sweard,  mittelengl.  sward  '.S?ant',  anorb.  svorftr 
\topfbaut,  .s)aut,   2Öolfifd)bant';   got.  *swardu8 


fd^roaq 


841     - 


ff^iüelgen 


5.  '^opf^aut'  fef)It  5ufäUiG.  llripnuuj  bunfd. 
3u  beachten  tft  bte  33ebeutuug'SentiüicfIung  engl, 
sward  'JKafenbecfe'  (meift  sward  of  the  earth), 
norb.  jardan-svQi-dr  gras-sv^rflr,  bölt.  jord- 
grön-swaerd. 

j^warj  3tbi.  an^-  ml}b.  al}b.  swarz  'bunfcl= 
farbig,  idjtoax^':  eine  gemeingcvm.  3?encnnnng, 
lüic  benn  bic  meiften  (^-arbenbcjieicljnungcn,  foroeit 
iic  nicbt  jnnge  Sebnn'oi'te,  nra(tc»  gemeingcvm. 
Spracbgnt  finb  (Dg(.  gelb,  rot,  brann  2C.); 
c§  entfpred)en  in  gleidier  i^ebeutung  got.  swarts, 
anorb.  svartr,  angif.  sweart,  engt,  swart,  nbl. 
zwart,  afäc^f.  swart.  2lnbre  Sautftufen  seigen 
anorb.  sorta  'fc^ttjarje  5ai"6e'/  »orte  'fc^tDarse 
SBoIfe'  nnb  Surtr.  Tlt\\t  mirb  ha^i  gemeingerm. 
swarta-  §u  lat.  sordes  (für  *svordes?)  'vBd)mn6' 
nnb  suäsum  (für  *suarsum)  'fdiTOarse  g'^rt^^' 
S^mngflerf'  gesogen;  and)  lat.  surdus  'tanb' 
Stellt  man  —  bie§  aber  mit  ineniger  2Baf)rfcf)etn= 
Ii(^feit  —  ju  2Ö3.  sword  surd  'bunfel'. 

ii^ttiö^en  Stft".  au^  mbb.  sw^tzen  'fdimä^en' 
jn  mt)b.  swaz  (tz)  '(55efd)lüä$,  '4-^lauberci':  3n= 
tenfiobilbung  p  einer  germ.  äB^.  swa|) ;  Dgl.  mbb. 
swadern  swatern  'ft^roäfeen,  ranfd)en,  flappern*, 
moöon  nnfer  bloß  nf)b.  f  d)  m  a  b  r  0  n  i  e  r  e  n  eine 
romanifierenbe  Jlbleitung.  Segiebung  sn  lat- 
suadere  mnß  abgelcbnt  «erben,  llrfprnng  bnnfel. 

ft^ttjcben  3to-  on§  mbb.  sweben,  abb.  swe- 
ben  'fdimeben,  fidi  in  ober  auf  bem  ffiaffer  ober 
in  ber  2uft  bin»  nnb  berbeffiegen':  5U  anorb. 
svi'fa  'ftrf)  bemegcn,  geben',  abb.  sweibon,  mbb. 
sweiben  'fdjtoeben,  fdiföeifeu*.  2)ie  gU  ©rnnbe 
Itegenbc  ibg.  SSj.  swip  'fid)  beiüegen'  batte  bie  in 
fcbioeifen  beiuabrte  51ebenform  swib. 

©^ttefcl  Tl.  an§  mbb.  swevel  swebel,  abb. 
sweval  swebal  Wl.  'Sd}mefer;  bie  nf)b.  ?5orm 
mit  f  mufe  nicbt  notmenbig  bnrd)  nbb.  ®inffnB 
erfiävt  toerben,  mie  bie  abb.  mbb.  Soppelformen 
äeigen.  (S§  ift  ein  gemeingermaniid)e§  3Bort;  bgl. 
nbl.  zwafel,  angtf.  swefl,  fditneb.  swafvel,  got. 
awibls  '@d)mefer.  Sat.  sulpm-  ift  nnpeviuanbt. 
SQSenn  ba§  altgerm.  sweblaz  'Sdimefer  nid)t  nr- 
alte  ®ntlebnung  an»  irgenb  melcber  nnbefannten 
OneHe  ift,  barf  mau  Pietleidit  an  3»9c^örigfcit 
jn  ber  altibg.  3S5.  swep  'fd)Iafen'  (ffr.  sväpnas, 
lat,  soninus,  gr.  vtivoc,  anglf.  swefn)  benfeu; 
ügl.  anglf.  sw^bban  'töten',  anorb.  swfrfa  'töten, 
einfd)läfern';  Sdimefel  ift  alfo  eigtl.  'crfticfen= 
ber,  tötenber,  etnfd}läfernber  Stoff'? 

Schweif  3}J.  au§  mbb.  sweif  Tl  'llmfd)iDung, 
umfd)lingeube§  2?aub,  23efa^  eiuc-3  .^Icibung^?: 
ftücfe§,  Sd)tüau5',  abb.  sweif;  Pgl.  anorb.  sveipr 
'umfd)lingenbe§  !8anb':  ^n  abb.  swoifan  'in  bvebenbc 
S3emegnng  ie^en,  minben'.     Tlit  ber  germ.  S5. 


swaip  fann  gr.  aoßr^  'J^ferbefdjroeif  nid)t  oer- 
manbt  fein;  f.  ba»  ^g.  2Bort. 

ft^lücifen  3ttU.  au§  mbb.  sweifcn,  abb.  swci- 
fan  'in  rnubnmfdilieBenbe  brebenbc  3?eraegung 
fegen,  fdnuingen,  fid)  fd)längeln';  ogl.  anglf.  swä- 
paii  'fdnuingen,  fegen,  reißen',  engl,  to  swoop 
'ftürjen'  —  to  sweep  'fegen',  mogn  anglf.  engl, 
swift  'idineE',  nbl.  zweep,  nbb.  swipc  ''-peitfdjc'. 

ft^roeigcn  3t»ü.  an§  gleid)beb.  mf)b.  swigen, 
abb.  swigen;  pgl.  afäd)f.  swigon,  nbl.  swijgen, 
afrief.  swigia,  anglf.  swigian  'fd)roeigen'.  Bcx- 
tüanbtfdiaft  mit  gr.  alyäc)  'fdiioeigen'  —  nTyij 
'Sdjtoeigen'  fann  tro^!  ber  nnftattbaften  (Snt= 
fpred)nug  gr.  /  =  germ.  g  (für  kl  nicbt  be= 
ättjctfett  lüerben:  man  muß  eine  ibg.  -Doppelmg. 
swig  :  sw!k  sw!q  (le^tereS  für  befcbtDicb  = 
t  i  g  c  n)  üorau§fe^en.  —  M]h.  f  cb  »n  e  i  g  e  n  3tiü. 
an»  mbb.  ai]b.  sweigen  '5nm  Sd^roeigen  bringen' 
ift  (5af titioum  su  bem  Dorigen  f  d)  m  e  i  g  e  n. 

St^Wcin  dl.  an§  mbb.  al)b.  swin  3L'8cblnein'; 
in  gleid)er  23ebentung  entfpred)en  afäcbf.  swhi, 
nbl.  zwijn,  anglf.  swi'n,  engl,  swine,  anorb.  svi'n, 
got.  swein:  fie  Weifen  auf  urgerm.  *swma  9i. 
'Sdjmein',  ba»  urfprgl.  XiminuttP  ;;u  S  a  u  '^crfel, 
junge»  Sdnuein'  goucfcn  fein  muß  (ba»  altgerm. 
Suffij  ina  bicntc  gern  bajn  ba^  3iingc  tion  Xiercu 
äu  beseidinen,  f.  S?ücblein,  Jyüllen):  sii-ina 
ift  baf)cr  urfprgl.  '3unge»  ber  ^an'  (urgerm.  sü 
=  @au).  Die  2>erallgemeinernng  ber  SJcnennung 
beg  Jungtiere»  berubt  auf  ber  großen  g'rucbt- 
barfeit  ber  Sdimcine  —  alfo  ber  Unmenge  ber 
jungen  Sd)meiue  —  ober  cber  barauf,  baß  ba» 
jnnge  'Jier  norsugi-ineifc  Sd)ladittier  ift. 

S^metfe  2)J.au»  mbb.  abb.  swei^liJ.'Sdimciß', 
mbb.  and]  '^lut',  mie  ©  d)  m  e  i  f3  nocb  jeöt  in  ber 
3ägerfprad)e  (mo  and)  f  d)  lü  e  i  ß  e  n  '  bluten') ; 
afädif.  swet  '©c^meife',  onglf.  swat  '©d)raeiß, 
Slnt',  engl,  sweat,  nbl.  zweet:  bie  germ.  2Bä. 
swit  swait  ans  ibg.  swoid  swid  f.  unter  fd)mit3eu; 
Ogl.  ffr.  sveda-s  Tl.,  lat.  sudor  (au»  *svoidos) 
'Sdimeiß'.  —  3^a3u  f  d)  m  e  i  fe  e  n  3t>u-  Q»'^  i"I)b. 
sweigen  sweitzen  'in  ©lübbtße  aneinanbcr  bäm= 
meru',  abb.  sweigen  'braten,  röftcn'. 

t  frfjwelen  3^'"-  'langfam  bampfcnb  brennen', 
erft  nbb.,  an?-  bem  !i'ibb.  3)ie  germ.  SBj.  swcl 
in  abb.  swilizon  'langfnm  ücrbreuncu'  nnb  nnglf. 
swelan  'glübeu'  f.  unter  fcblDÜl. 

fdlttJClgcn  3'^^.  au»  mbb.  sweigen  swelhen 
'fd)lu(fen,  oerfd)lncfcu ,  fanfen",  ai)b.  swelgau 
swelahan  'fd)lncfen ,  Oerfdilucfcu';  ügl.  afäd}f. 
far-swelgan'üerfd)lucfen',  nbl.  zweigen 'fdjlucfen', 
zweig  'Xrinffdilurf',  anglf.  swelgan  —  engl,  to 
swallow  'nerfdiliugcu',  anorb.  swelgja  'ocrfcftlin^ 
gen';  got.  *8wilhan  feblt.  (Jine  germ.  2B^.  sweili 
(swelg  mit  grammat.  iü>cd}fcl,),  moju  oiellcid^t 


■diipcdc 


312 


fcf)iüinnncn 


iiDdi  f  d) l  lief  c  n1  aii'o  uovacvm.  swolk  sluk.?), 
ift  ionn  luibcfaimr.  —  S.  Sd)niald). 

Scönieüc  5.  au§  ml)b.  swi^-Ue  "J-^i  'il?a(feii, 
Sd^incHc',  af)b.  swoUi  ?h 'Sdnueüe' ;  got.  *f?walli 
'Sd)iuellc'  fe^It.  2}g(.  ancilf.  syll  5-.,  engl,  sill 
'8d)mc[te',  anorb.  syll  svill  5-  '"Scöiueöe';  bagit 
got.  ga-suljan  'grüiibeii':  3B5.  swol  sürgrünben*; 
»gl.  lat.  solea  (für  *svolea)?  Taäii  and)  aijb. 
sül  '5äiile'  iinb  anorb.  svalar  'Söüer,  Saube'V 

{(^lOCDcn  3tl»-  flltö  ml)b.  swellen,  a!^b.  swellan 
'id)iüellcii';  in  glei(^er  Sebeutnng  entlprec^en 
afäc^f.  swellan,  nbl.  zwellen,  angl).  swellan, 
engl,  to  swell,  anovb.  svella :  got.  *swillan  fe^tt : 
gcrm.  2ös.  swell  swel  f.  @d)tDicIe.  —  S^asn 
ba?  3tn.i.  f  d)  to  e  1 1  e  n  aiic  mfib.  a{)b.  swellen 
'madicn,  bnß  etiD.  fdimiüt':  S'tiftitiü  ju  fdifö eilen. 

ftftttieminfn  3J^>o.  aua  nil)b.  swemmen  'etm. 
fcftiuimmen  niad)cn,  tn§  SSaffev  taud}en,  barin 
loaidien':  fyaftitio  ^n  f  diioimnten. 

Sc^iDcngel  iT?.  au§  ni^b.  swi^^ngel  sw<^nkel 
iil.  'ma^  fidi  fdiwingt,  Scftinengel'.  ©.  ba§  flg. 
2Bort  unb  f  c^  lo  t  n  gc  n. 

ft^iuenfcn  3tiP-  flii§  ni^t"-  ö^)^-  swonken 
'id)tt)ingcn,  idücubcrn,  fdjioeifcn,  fdiroebcn',  alib. 
svrt^nchau  'id)lagen';  ügl.  nbl.  zwenken  'fd^toin^ 
gen',  anglf.  sw(jncean  'idilagen,  plagen':  ^n  SSg. 
swink  Swing  in  fd) fingen. 

fc^ttier  ?lbi.  5lbii.  ant-  m^b.  swsere  5lbj.,  afjb. 
swäri  swär  31bi.  'id)H)cr',  »oogn  'öa§i  5lbt).  a^b. 
swäro,  mf)b.  swäre ;  ügl.  afäd))'.  swär,  nbl.  zwaar, 
anglf.  sweer  (swär),  anorb.  svdrr  'fd)roer';  baju 
auö)  got.  swers  „geehrt,  gead)tet,  gleid)fain  für 
§erji  unb  <Sinn  getüic^tig"  ?  S^gt.  tt)  i  dö  t  i  g , 
6enji(^t.  23gL  lit.  sveriü  (svertij  'I}eben, 
luägen',  svarüs  'fdinjer',  svoras  svärus  '(Sett)id)t'. 

(Sdötuert  9'i.  an§  m()b.  a!)b.  swert  9h'@d)raert': 
eine  gemeingerm.  Sejeidjnung;  ügl.  bie  gleid)beb. 
afäc^f.  swerd,  nbl.  zwaard,  anglf.  sweord,  engl. 
sword,  anorb.  sverct.  @ot.  *swairda-  9J.  fel)lt, 
bafür  lütrb  hairus  gebraudjt.  Siele  letztere  23e= 
äeid)nung  ift  bie  ältefte  im  Öerm.  nad)n)ei§bare, 
fie  ift  im  Stltmeftgerm.  faft  nur  in  alten  3"= 
fammenfe^ungeu  beroa^rt  unb  fnüpft  an  ffr.  garu 
Tl.  'öefc^oB,  ©peer'  an.  ^ie  jüngere  altgerm. 
23e3eid)nung  *swerda-  lüirb  ju  lat.  sorbum 
'Sperberbaum'  geftellt  unb  mau  erinnert  haxan, 
baß  SÖaffennameu  gern  nac^  öol^arten  benannt 
finb  (ogt.  G'ibe  unb  Saune). 

Sl^toertel  31.  au§  mljb.  swertele,  al)b.  swer- 
tala  5-  'Sdunertelfraut':  2lbleitung  au§  Sd^mert 
in  Dfad^a^mung  beö  lat.  gladiolus. 

Sc^tücftcr  J^.  (bie  oerbreitctfte  itbb.  Saut= 
form  ift  süster)  au«  gleidjbcb.  mbb.  al)b.  swester 
7^.:  ein  gemeingerm.  unb  meiterbin  uribg.  2öort. 
SSgl.  got.  swistar,  anorb.  syster,  anglf.  sweostor, 


engl,  sister,  nbl.  zustcr,afäd)f.swestar  '©d^njcfter'. 
Xcr  gcrm.  Stamm  swestr-  entftanb  ou§  einem  ibg. 
swesr-  (üg(.  Strom  Wegen  be§  @tnfcf)ub§  oon 
t  in  sr),  9^ont,  @g.  sweso;  pgl.  ffr.  svasr-,  9^om. 
Sg.  svasä,  lat.  soror  für  *swes6-r,  afloö.  sestra, 
lit.  sesü  (für  *swes6).  Sie  eigtl.  @runbbe= 
Deutung  bcr  Sippe  läfet  fid)  ebeufoweuig  ermitteln 
ali?  bie  Wn  33ruber  =  ibg.  bhrato  Ibhrati-J; 
bodi  fliugeu  Sdjraäber  Sd)roieger  Sd) mager 
(ibg.  swekuros  swekrii  swekrösl  an,  ferner 
anorb.  swiljar  'Satten  üon  gmei  Sd)iDeftern', 
afäd)f.  swiri  '91cffe,  Sc^mefterfinb'  (ibg.  swesjo-?) 
u.a.,  bereu  gemeiufd)aftlid}e§(Slement  swe- 'eigen, 
fein'  bebeutet  i)ai  nadi  ffr.  sva,  lat.  suus;  ugl. 
1  e  i  n.  2Segen  ber  ibg.  i'enr)aubtid)aft3namen  Pgl. 
23  a  t  e  r ,  2»?  u  1 1  e  r  :c. 

©^Wibbogcn  3JJ.  au§  mbb.  swiboge,  al)b. 
swibogo  Tl.;  bie  ul)b.  J-orm  ift  eine  früt)  nbb. 
Umbcutuug  be»  für  ba§  Spradigefübl  fdjon  in 
luljb.  3cit  bunfel  gemorbeuen  swiboge  nad) 
id)  10 eben  unb  iBogen  f)in.  3llib.  swibogo 
'bogeufijrmige  äßölbuug'  fdjeint  entmeber  eine  alte 
3lbteitung  aus  Sßj.  swib  (f.  fdimcben),  olfo 
got.  *swib-uga  ju  fein;  ober  eine  3iiinwnien= 
feöung  uon  alib.  bogo  'iBogeu'  mit  einem  "^^räfi^ 
swi-,  bcffeu  33ebeutuug  frcilid)  nidit  flar  ift; 
ogl.  got.  swi-kunps  'offenbar',  anorb.  sve-viss  (?) 
svi-dauSr  (?J,  anglf.  sweo-tol. 

t  Sdjwicgcr  ?T-.  (üolfsüblid)  uo(^  in  BdiWa- 
beu,  Cberpfalg  unb  Reffen)  au»  ml)b.  swiger, 
al)b.  swigiir  (anglf.  sweger)  -J.  'Sd)mieger= 
mutter':  ibg.  sweknl  f.  unter  S  d)  m  ä  b  e  r.  Sie 
3ufammenfet.ntng  Sd)n)ieg  er  mutter,  meldie 
tuobl  für  „Sd}roieger  unb  aJhitter"  (im  17. 3al)rl)- 
aud)  Sduüäljerüater  neben  „@d)mäl)er  unb 
isQter")  eingetreten  ift,  bürfte  Don  9Heberbeutfd)= 
lanb  ausgegangen  fein.  2>gl.  Sd)nnr  gu 
S  d)  m  i  e  g  e  r  1 0  d)  t  e  r. 

StiÖh'icle  5-  flu^  "if)i'-  swil  iTLDJ.,  al)b.  swilo 
!>?.,  swil  dl.  'Sd)miele':  au§  germ.  *swiliz,  bor= 
germ.  *swelos  9h  ju  3Bj.  swel  in  f  d)  m  e  1 1  c  n, 
Sd}mulft:  Sd) miete  eigtl.  '3lufd)metlung'. 

fiiöiötcrig  3lbi.  au«  mbb.  swiric  (g)  2)h  'ooller 
@ef(^müre,  Doßer  ©d^mären':  3lbleitung  511 
Sc^tüäre;  Dom  n^b.  Spradigefübl  3u  fd}mer 
gesogen  unb  barnad)  in  ber  3?ebeutung  umgeftaltet. 

ft^iuimmcn  3^^.  au§  mbb.  swlmmen,  al)b. 
-^wimman  'fdimimmeu';  eutfprec^enb  in  gleidier 
:Sebentung  afädt)f.  swimman ,  nbl.  zwemmen, 
anglf.  swimman,  engl,  to  swim;  anorb.  symja 
lücift  auf  got.  *sumjan  (':)3rät.  swam).  Saju 
nod)  got.  swamms  'Sd)mamm',  swumfsl  ??.'Scit$'. 
Sie  germ.  SBj.  swem  süm  erfdieint  nodi  in 
Sunb;  Dg(.  aud)  anorb.  svamla,  ml)b.  swamen 


fcf)ir>inbefn 


ÜB 


2ecf)ter 


'l'rfiaiimmen'.  3IuBerf)alb  be§  ©crm.  ift  iöj.  swem 
süm  'fdjtuimmen'  no(^  nicfit  gefuubeii. 

fi^tuinbeln  S^w.  nu§  mfib.  swindeln,  aöb. 
swintilön  '3clittiinbel,  Äopfbielicn  liabcu'  311  mftb. 
swindel  'Sdilinilbef,  vertigo',  al)b.  -win»il6d  iinb 
swintilunga 'edlirinbcl,  vertigo'.  3»  fdUiun- 
beii  'abnehmen',  balier  mftb.  andi  'in  Ol)nmacöl 
fallen,  bcuniBtlo?  toevben'. 

fdjniinben  3ttö-  au§  inl^b.  Äwindeu,  al)b.  swin- 
tan  'fcfiroiiiben ,  pcigefien,  abmaiiern,  berouBilo?, 
ot)nmäcf)tiii  werben' ;  ent)pred)cnb  ancilf.  swindan 
(engl,  fe^lt)  'fditoinben':  luolil  5U  einer  2Bv  sw! 
(njie  got.  »tandan  311  Der  205.  stä?).  3S3.  swi 
erfc^eint  in  ai^b.  swinan,  in{}b.  swinen  'abnclnncn, 
ba^tnfd}tDinben,  abmagern,  oI)nmäd)tig  werben', 
anorb.  svina  svia  'nac^Ioffen',  anorb.  svime,  anglf. 
svi'ma,  nbl.  zrwijm  '2c^tt)inbet,  vertigo'.  3luBer- 
i)alb  be§  @erm.  ift  2Ö3.  swi  'abne{)men'  nodi 
nidöt  erroiefen;  unficfeer  ift  ber  2?ergleidi  mit  gr. 
öt-vouai  'beranbe,  befd)äbige'.  —  Sc^minb; 
fuc^t,  mf)b.  swintsuht  swinsuht  (gu  swinen). 
and)  swindelunge. 

«i^öjinge  5.  '^tüge'''  im  18.  3af)r^'  allge- 
mein bei  Sid)tem  üblid);  im  16/17.  3af)rö.  nur 
erft  Don  ben  (ytügctn  bee  Jyalfen  in  ber  3äger^ 
fprad}c  für  eigtt.  S  d)  jd  i  n  g  f  e  b  e  r. 

jl^mingcn  S^^-  aU'5  mtlb.  swingeu  >winken, 
o^b.  swingan  (swinchan  ?)  'fdilüingeu,  merfen, 
fc^Ieubern,  fc^Iogen,  geißeln,  fid)  fdimingen,  Riegen, 
fd)iueben*;  entfpredienb  afäc^f.  swingan 'fi(^  fd)min= 
gen',  anglf.  swiugan  'geißeln,  fliegen,  flattern', 
engl,  to  ^wiüg ;  auS'  got.  *swiggwan  mürbe 
swaggwjan  ')d)iüanfenb  madicn'  gebilbet.  Unter 
f(ftrcanf  unb  fdiroenfcn  luurbe  eine  ibg.  2B3. 
swenk  :  sweng  auf geftellt ;  3U  anglf.  swingen, 
engl,  to  swing  'fdimingen'  ift  onglf.  swincan, 
engl,  to  swink  'fid)  abmülien'  Diebenform;  Dgl. 
nbl.  Zwenken  'idimiugen'. 

t  «t^wire  5-  '^fafU'.  ein  fdmiei5.  SSort,  3u 
anglf.  >wer  'Säule'  —  ffr.  sväru  'Cpferpfoften'. 

jc^Hjirreu  3^0.,  erft  nljb.,  mitSdimarm  5U 
einer  SB?,  swer  'raufd^en,  faufen'. 

fti^mi^cn  oUm.  au^  mftb.  switzen,  ai)h.  >wizzon 
'fdimigen';  got.  *switjan  fe^lt.  2;ie  2B3.  germ. 
sw!t  —  ibg.  swid  ift  —  mie  unter  Sdnueiß 
bcmertt  —  uribg.  (eine  gemeinibg.  233.  für  'frieren' 
fet)lt;  ügl.  Söinter,  Sd)nee,  frieren,  aud) 
(Sommer);  pgl.  ffr.  .-vidyä-mi  3n  285.  svid 
'f^mißen',  gr.  iduo  'ic^miBe',  'i^ov')g  '2d)meiB'  für 
öflS-,  ferner  lat.  südare  'fdimißen'  (für  *.>vü- 
däre  *8woidasai),  lett.  swidrs  'SdjipeiB'. 

fj^toercn  S^w.  au-i  ml)b.  swt^rn  sw.^rjen,  al)b. 
swt^^ren  swvrian  'fd}mi3ren':  ein  fpesififd)  germ. 
2Bort;  pgl.  got.  >waran,  anorb.  sverja,  anglf. 
sw^rian ,    engl,  to  swear ,   nbl.  zweren ,    afiid)). 


swHrian  'id)mören'.  3^ie  barin  enthaltene  germ. 
2Ö5.  »war  ^atte  aber  nrfprgl.  eine  meitere  2?e= 
beutnng  al§  bie  gegebene;  benn  Spuren  in  eim 
3elnen  Xiateften  geben  ber  2S5.  bic  2?ebentung 
'antmorten';  pgl.  anorb.  svor  Di.  '^lur.  '3lntroort', 
>vara  ^Uv.  'antmorten'  —  im  juriftifd)en  Sinne 
I  andi  'bürgen',  andsvar  Di.  'gerid)tlid)e  ÖTitfd)ei- 
bung',  anglf.  and>waru  J-  '^tnttport*,  engl,  to 
answer  (f.  31  n  t  io  0  r  t) ,  afäd)f.  andswor  '2^er- 
antmortung'.  ^X'cr  2^egriff^fern  ber  germ.  2S3. 
swar  fdieint  bcmiurd)  etma  'JRcbe  unb  Slntmort 
ftelien'  jU  fein;  man  hat  an  lat.  re.-pondeo  ju 
spoudeo  erinnert. 

it^loüt  3lbi.,  um  ITOOauffommenb  al4  fdimut 
(fo  bei  Stieler  1691  gebudit,  bei  Sc^ottel  1663 
noc^  fe^lenb)  unb  unter  bem  (S-inffuB  dou  füf)l 
umgeformt  anv  nbb.  swül ;  »gl.  nbl.  zwoel 
'fdimül',  anglf.  >\v61  (got.  *sw61s  *sw61u5  felilt): 
mit  id)roelen  ju  a^b.  swilizzon  'langfam  per^ 
brennen',  angli.  for-swaelan  'perbrennen',  anorb. 
svtela  ';)lauc^ ,  Cualm'.  äöj.  swll :  swSl  fterft 
aud)  in  lit.  »vilti  'fcfiroelen'  —  svilus  'gltmmenb' 
—  svilmis  'bren3lid)er  ©ernd)'  unb  in  lett.  >welt 
'fengen'. 

Stöwulität  ^■.  feit  ^inbleben  1781  unb  ^inber= 
ling  1795  in  ftubentifofen  '^bb.  geb:id)t,  eine 
fiubent.  Söortbilbung  (suerft  in  bürgere  Sallabe 
Pom  ^aifer  unb  3tbt  belegt).  Jrü^er  ö^nlidi  @  r  0  = 
bität  im  16.  —  211  ber  tat  unb  J-iläitiit  im 
17.  3al)rö.,  bei  ftubentifofen  Sc^riftftetlern  be§ 
18/19.  3al)rö§.  Sdiiefität,  ^üblität  u.  a. 
mit  latinifierenber  (f nbung  mie  in  Sammele 
f  u  r  i  u  m ,  i}>  a  1 1  o  r  e ,  S  d)  m  i  e  r  a  l  i  e  n. 

Sd^ttJUlft  a:  anA  mtjb.  .>wul>t  geswulst,  al)b. 
giswulst  5.  '©efc^tpulft':  3U  fd^lP eilen. 

Stiöttiung  9.1?.  auH  fpät  ml)b.  swunc  (g)  9.1?. 
'Sdjipung':  3U  fdimingen. 

Atemur  iU.,  erft  frül)  nbb.,  mbb.  nur  ia  ber 
3ufammcnfci?ung  meinswuor  '9."lfeineib',  al)b.  nur 
in  eid-wutir '(i-ib)d)ipur'  bc3eugt:  3U  id)ipijren. 

t  «cbcnbaum  ii?.  aue  m^b.  ?>^'venboum.  abb. 
.Sevilla  sgvenboum  'Sebenbaum'  uacö  bem  lat. 
sabina  (arbor  Sabina  eigtl.  'fabinifc^er  2?aum'); 
eutfpred)enb  anglf.  saffne,  engl,  savin. 

t  ÄCt^  9J.  aU'5  mbb.  sech.  alib.  ?eh  (hh)  9i. 
'Starft,  il>flugmeffer'  (got.  sika-  fef)lt):  mit  Sage 
unb  Senfe  ju  germ.  2Bä.  seh  seg  sek  au§  ibg. 
sek  :  seg. 

fct^j  9?um.  an§  m^b.  ai)b.  sehs :  ha^  gemein= 
germ.  unb  uribg.  9lumerale;  pgt.  afäd)f.  sehs, 
nbl.  zes,  anglf.  engl,  six ,  anorb.  >ex,  got.  safhs 
au§  uribg.  >eks  (unb  sweks)  —  ffr.  sas.  apeft. 
^svas,  gr.  ;c,  lat.  sex,  brit.  chwech,  aflop.  sestl. 

t  3ccÖtcr  9.1?.  au§  mbb.  .-ehter  sester  sehster 
9.1?. 'ein  XrocfcumaB*,  al)b.  -ehtäri  sehstäri 'Scfter, 


(Scrfd 


—     344 


feid)cn 


©echter':  mit  afiidii.  söster  an§  Int.  soxtarius, 
wolKX  and)  a\h}\\.  s("ster,  ital.  sesticre,  fr^.  setier. 

Sccfcl  l'i*.  niio  iiiliö.  si^'ckel,  al)b,  srckil  3.1?. 
'©elbbeutel':  2'iinin.  511  ©adf,  refp.  =  lat.  sac- 
cellum ;   inil.  af rg.  sachel ,  luofier  engl,  satchel. 

See  W.jv.  ait§  nif)b.  se  ilj.g-.  'See,  Sanbfce, 
9}Jeer'  (ba§  3}tavf.  iibcviinccit  mib  tnirb  iinter= 
fd)iebIo«3  für  alle  5i^ebeiitnngen  iicbraiidit) ;  atjb. 
seo  3Ji.  'See,  älfecr'  iinb  in  bicfeit  S^cbeiitiiugen 
afäd)1.  seo  Tl.,  nbl.  zee  g.,  annlf.  sae  Ü}?.^^-., 
engl,  sea  :  anorb.  saer  9}f .  'älker' ;  got.  .saiws  Wl. 
'Sanbfee,  ©umpflanb'.  S)a§  gcmcingcrm.  *saiwi- 
'ÜJZeer,  l^aiibfee'  [teilt  man  gern  jUiammen  mit 
lat.  saevus  'rcilb"  (gr.  mvXoc  'beiceglid}'  alfo 
See  eigtl.  'bie  iiiilbe'V);  aber  al)b.  gisig  'See, 
©umpf  uieift  auf  ein  nrgerm.  *saigwi-  für  ©  e  e, 
unb  bie  got.  Sebcutung  (saiws  '©umpflanb')  legt 
3uiammenl)ang  mit  ber  unter  feigen  unb  fin= 
fen  bel)anbelten  ibg.  2B3.  sfk  'finfeu'  ual)e. 
9Bäl)veiib  ©  e  e  fpegififd)  germ.,  ift  M  e  e  r  einigen 
meftibg.  ©pradjen  gemeinfam. 

Seele  5-  ait§  gleidjbcb.  ml)b,  sele,  ol)b.  sola; 
bie  al)b.  %oxx\\  fte^t  für  *se-wla  mit  iJerftummung 
be§  w  im  ©ilbenanlaut  (ügl.  al)b.  lerahha  au§ 
*Ie-wrahha  unter  fierd^e  unb  al)b.  hirät  für 
*hi-wrät  unter  §eirat)  luie  im  JBortanlaut 
(f.  lifpeln).  3)aneben  feiten  al)b.  seula  =  got. 
saiwala,  auglf.  säwl  srayu!  (baraU'-S  anorb. 
säla),  engl,  soul,  nbl.  ziel,  afäd^f.  seola  %.  2)er 
llrfprung  be§  urgerm.  saiwalo  ^•.  '©eele'  ift 
bunfel:  ä^enuanbtfd^aft  mit  ©ee  (©eele  eigtl. 
'bie  beiüeglid)e')  ift  taum  mal)rfd)einlid) ;  e^er 
ift  3Senuanbtfdjaft  mit  lat.  saeculum  '33knfdjen= 
alter'  (eigtl.  'Seben^fraft'?)  mijglid);  ngl.  ffr. 
äyu  'Seben§traft'  ^  lat.  aevum  '3eit'' 

Segel  3L  aui?  ml)b.  segel,  al)b,  segal  2Ji. 
'©egel';  Pgl.  afäc^f.  segel  9t,,  nbl.  zeil  9}.,  anglf. 
segel  aj}.9t.,  engl,  sali,  anorb.  segl  ü)h  'Segel' 
(got.  *sigla-  ift  snfällig  unbeseugt).  (5ntlcl)nung 
a\\^  lat.  sagulum  'ih-iegömantel'  mirb  mit  ''^M- 
fid^t  auf  Jacitua  Hist.  V,  23  Permutet,  mo  fid) 
Sataüer  ber  sagula  al»  ©egel  bebienen  (nad) 
Germ.  44  aüerbing»  fel)lte  ben  ©uionen  ber 
(Sebraud)  ber  ©egel).  Stber  lat.  sagulum  mar 
fein  nont.  2lu§brncf,  unb  "ba^  @erm.  oerlangt  al§ 
lat.  @rbf.  *8eglo-  (*segulumj.  3ebenfall§  feblt 
jeber  fid)ere  fprad)lidie  5lnl)olt,  (f-ntlebnung  su 
oermuten  (ogl.  2)1  aft,  Sdiiff,  l'Jadjen,  aber 
and)  2lnfer,  3\a\\t,  9tiemen^).  9Xu§  ber 
germ.  ©ippe  ftammt  frg.  cingler  'fegein'. 

Segen  2}t.  au^  m^b.  segen,  al)b.  segan  9t. 
'itreu5e»seid)en,  ©egnung  burd)  'i>a%  S{ren3e§äeid)en, 
3auberiegen':  mit  bem  (5^riftcntum  (f.  Streng, 
211  tar,  $riefter)  aitö  lat.  signum  entlebut, 
mie  and)  a^iiü.  seganon  'fegnen',  a\M)\.  segnön 


!  'fegnen',  eigtl.  'bas  3eid)eu  be§  !Sreuse§  madien' 
auö  lat.  signäre.  2lngl).  sögen  'iA.iniicr,  A-elb= 
.H-idien'  (ngl.  and)  2)rad)e)  muf^  ältere  (Sntleb- 
nung  be§  lat.  stguum  fein;  bem  e  ber  germ. 
Sorte  ügl.  ba§  entlebnte  altir.  sen,  fomie  ital. 
segno  (frg.  enseigne). 

feljCIl  3t>V.  nnSi  ml)b.  .si-lien,  nl)b.  selian 
'leben':  ein  gcmctugerm.  unb  in  bicfev  ii^ebentnng 
beut  (*')erm.  eigeutnmlid)eö  3t>ü-;  vgl-  got.  saih- 
waii,  anorb.  sjä,  anglf.  seon  {au':!  *seoluui),  engl, 
to  see,  nbl.  zien,  afäd)f.  selian  *fel)en'.  X'ie  ge= 
meingcrm.  2B3.  sehw  (mit  grammatifdiem  2Bed}fel 
>Qg^  sewj  an§  oorgerm.  seq  flimmt  lautlid)  gut 
5n  ber  ibg.  2B3.  seq  'folgen,  oerfolgcn,  begleiten'; 
ugl.  ffr.  sac  'geleiten,  fijrbcrn',  gr.  ImGÜui 
'folgen',  lat.  sequi,  lit.  sekti  'folgen';  baju  an§ 
bem  ©errn.  luol)!  anglf.  secg  '@efolg§mann, 
S^rieger'  unb  anorb.  seggr  'aJtann'  an»  sagja-, 
bem  lat.  socius  '©cnoffe'  entfpred)enb.  Sie  3lu= 
nal)mc  ibrcr  Urüermanbtfdjaft  (fel)en  alfo  mol)l 
eigtl.  'mit  ben  fingen  folgen')  ift  nnbebenflid). 
3n  oermerfcn  ift  bie  3tnnal)me  oon  isermanbt= 
fdjaft  mit  ber  unter  ©iige  bel)anbelten  ©ippe 
Oon  lat.  secare  'fcbneibcn'  (ibg.  2.03.  ^^k  'burd}= 
bringen'  ?). 

Scljnc  {3'.  an»  ml)b.  sene  senewe  5"-  '©eljne, 
23ogenfel)ne,  9terü',  abb.  senawa  %.  '©eljne';  ogl. 
nbl.  zenuw,  anglf.  siuu  f^.  '©el)ne*,  engl,  sinew, 
anorb.  sin  ^•.;  got.  *sinawa  J.  fel)lt.  Ü)tan 
fnüpft  an  ffr.  snäva-s  9Ji.  '©el)ne'  an  (tooneben 
bie  germ.  SBortc  ein  ffr.  *sanäva-  oorauafegen 
mürben);  2.5ermanbtfd)aft  mit  gr.  Iv-tq  '©el)ne' 
ift  unuial)rfd)einlid). 

fernen  ^ixo.  au»  ml)b.  senen  'fid)  febuen,  fem. 
in  ©el)nfnd)t  üerfe^en':  jn  m[)b.  sene  5- '©ebn= 
iud)t,  iH'vlangeu';  bem  2tl)b.  mie  ben  übrigen 
altgerm.  -Dialeften  mol)l  nur  anfällig  fremb; 
bnnflen  llrfprung»,  bod)  mabrfd}einlid)  edit  germ, 

fcljr  2tbü.  (bem  ©d)mäb.=23aier.  fremb,  bafür 
ü  r  g ,  r  e  d)  t ,  f  a  ft ,  g  a  r)  aw^j  ml)b.  sere  2lbo.  'mit 
©dimerjen,  fdimevjlid),  gemaltig,  fel)r';  al)b.  afädjf. 
>ero  'fd)merslid),  fdnner,  beftig':  2lbo.  ju  at)b. 
afädjf.  ser  'fdjmerälid/,  anglf.  sär  2lbi.  'fcbmerä= 
lic^,  üerle^enb',  ®ap  \)a^  ©iibft.  got.  sair, 
anglf.  s&r  '©dimerg'  (engl,  sore  '©dimerj,  SBnnbe, 
idjmeräbaft ,  beftig'),  afädif.  ser,  al)b.  mbb.  ser 
9L  '©d)mer5';  ou»  bem  altgerm.  21bi.  ftammt 
finn.  sairas  'franf.  ©emcingerm.  saira  fdjeint 
mit  altir.  säeth  söeth  'l'eib,  Isiranfbeit'  auf  eine 
aöä.  sai  'fd^mersen'  ju  meifen.  —  Xiie  ältere  2?e= 
beutung  ber  ©ippe  ftecft  nod)  in  fd)mäb.=baier. 
ser  'munb,  fd)mer3baft' unb  öerfebven;  ugl. 
nbl.  zeer  'oerießt,  i^erle^nng,  Übel,  ©rinb'. 

feidöen  ^iXO.  ü\\?>  mbb.  seichen,  a^iiü.  seihhen 
'barren';  txxiw  nljb.  Seid)e,  mbb.  seiche  J" 


ccibe 


845 


lern 


seich  Tl.,  al)b.  seih  ^i.  '6)aiii'.  (^OU  *saiqjau 
'Öanten*  fe^It;  i>a^n  ftcferu  unb  nbö.  seken 
'f cid)en'  fcierm.  Söj.  saik  saiq).  2)ie  unter  feigen 
aufgeftetite  ibg.  2Ö3.  siq  erfdjeint  im  9I)(üü.  al§ 
sicati  9letd)faÜ?  mit  bei  33ebeutuiui  '4)arueii'; 
Dfll.  afloü.  sici  W}.  '.s>avn'. 

fei^t  i.Hbj.  au§  mlib.  sihte  ^^tbj.  'feidjt,   1111= , 
tief;   at)b.  *8ihti  imbeäeugt:  molil  511  finfen,! 
alfo  eigtl.  'roo  bas  Söaütv  in  'ben  iöoben  gefunfen 
ift'  ober  'mog  cingefuntcn,  niebrig  ift';    fnum  gn 
icitien,  eigtl.  'loo  ee  Icüc  fUeBt'V 

Selbe  ?y.  an^  gleicfibeb.  mt)b.  side,  abb.  sida 
■5.:  aii§  mlat.  seta  'Seibe'  entftauben  lüie  a^b. 
krida  'treibe'  auy  tat.  creta.  S)a§  d  ber  t)b. 
Sßorte  mnfe  au-3  ber  roeidien  XenuiS  ber  roman. 
Spradien  ertlärt  werben,  bic  in  ipan.  proü.  norb- 
ital.  seda  neben  ital.  seta  'Scibe'  (fr^.  soie) 
erfc^eint  (mie  in  fpan.  greda  '."treibe'  neben  ital. 
creta;  pgl.  ©eibel).  Sie  (Sntle^nnng  ber  mint, 
seta  creta  (e  tuirb  i;  f.  5ßrei§,  »lUin, 
©  p  e  i  f  e ,  feiern)  tn§  S)eutfdöe  mag  im  8/9. 
3a{)r{).  ftattgefnnben  fiaben.  STuS  lot.  spta  (eigtl. 
'2Öorite')  ftammt  audi  altir.  si'ta.  2^aB  bie  pliöni: 
3tld)e  öanbclaftabt  Sibon  neben  ben  ®eiben= 
[toffen  andi  bie  ^ejeidmung  (geibe  rcfp.  tat. 
seta  geliefert  f)abe,  ift  eine  fpradibiftorifd)  unbe= 
recfitigte  Jßermutnng.  —  ©ine  anbere  'Benennung 
für  @eibe  t)flt  ba§  @ng[.;  Dgl.  angif.  seolc 
seoloc,  engl,  silk,  mo^n  andi  anorb.  silke  31. 
'Seibe'.  Tlan  nimmt  an,  bic-S  fomme  au§  bem 
2at.,  rao  sericus  fir.  siric)  'öon  Seibe'  gi(t:  bod) 
muffen  fie,  jumal  if)re  Sautform  au§  ber  lat. 
fanm  ju  gewinnen  ift,  beffer  mit  aftoP.  selkü  3.)^. 
'6eibc'  an  eine  Benennung  einci  öfllic^en  lifultnr: 
öolfe»  angefnüpft  merben;  Dgl.  mongol.  sirgek 
'Seibe'.  2)ie  ©erer,  nad]  benen  bie  GJriedieu 
(Trjoiy.cc  (tat.  sericus)  2lbj.  'oon  Seibc'  i)abtn, 
finb  alö  oftafiat.  2}o(f  für  bie  norbenrop.  ®nt' 
leönnngen  nid)t  unmittelbar  äu  Dcrmcrten. 

Sctbel  ^M.  au§  fpät  mbb.  sidel  sideltn  dh 
'Seibel':  au§  tat.  sTtula  (ital.  secchia  'Simer') 
'JBaffergefäfe',  mober  and)  altir.  sithal;  megen 
ber  ^et)unng  »on  lat.  i  jn  mbb.  i  in  offener 
gilbe  f.  6  dl  u  l  e ,  megen  d  für  lat.  t  f.  3  e  i  b  e. 

Scibelboft  2)i.,  unter  ?lnlelinung  an  Seibe 
(mcgen  be§  feinen 'Safte??)  cntftanben  an§  mlib. 
zidelbast  (aud)  zitzelbnst)  'M.  'Setbdbaft',  mbb. 
aud)  zilant  genannt:  llrjprnng  bnnfcl.  i^ielleid)t 
ift  zidel-weido  '^icnenjudit'  (f.  3fi^fti')  ber= 
njanbt. 

Seife  %.  a\\^  m^b.  seife,  al)b.  soifa  seiffa 
5.  'Seife'  (al}b.  and)  'Öarj');  ogl.  nbl.  zeep, 
anglf.  sdpe  (bavanö  anorb.  sApa),  engt,  soap 
'Seife';    got.    *8aipj6   mirb   burd;   aljb.   seipfa 

Ringe,  etomcrogif*««  SKfrttrbii*.    ö.  2Iiip. 


(id}iDäb.  fdnoei.v  5eipfe.i  unb  burc^  ba§  ent^ 
lehnte  finn.  saipi)io  üoranegefeBt.  Slbb.  seifa, 
anglf.  säp  'i>ar§'  tijnntc  bie  2tnnat)me  nabe  legen, 
Seife  gebore  mit  anglf.  si'pan,  mbb.  sifen,  nbl. 
zijpeleu  'iröpfelu'  ju  ber  germ.  2B>  s!p,  luoäu 
man  lat.  >ebum  'l:alg'  giebt.  ^X'^liniu?  beäeidinct 
aber  bie  Seife  —  er  nennt  fie  >äpo  —  al§  (^x 
finbung  ber  ©allier:  Gallorum  hoc  inventum 
rutiiandis  capillis;  fit  ex  sebo  et  cinere  .  .  ., 
apud  Germanos  majore  in  usu  viris  quam  femi- 
iiis.  2)a§  lat.  säpo  be»  5jiliniu?  aber  ifi,  mie 
feine  2Ibfömmlinge  frg.  savon ,  ital.  sapone, 
nid)tö  al?  ba§  germ.  *saipö:  Pielleidit  barf  bie 
Seife  al§  germ.  ©rfinbnng  gelten  (bie  'JJÖmer 
fannten  Seife  nid)t).  ^od)  ift  merfiuürbig,  ba^ 
iUiniuS  säpo  nur  al§  '5)3omabe  jum  Jävben  bes 
.Ciaare§'  fennt.  ®rft  feit  bem  4.  3abrb.  toirb 
säpo  'Seife'  im  £at.  bäufig.  (Sin  anbere§  germ. 
2öort  für  'Seife'  roirb  repröfentiert  burd)  engl. 
lather,  anglf.  leador.  anorb.  laudr. 

Sei^e  5.  aus  mbb.  sihe.  abb.  siha  %.  'Seibe': 
3U  feiben  au§  mbb.  sihen,  abb.  sihan  'feiben, 
bnrdi  ein  Sieb  laufen  laffen ,  leife  tröpfelnb 
fließen';  Pgl.  nbl.  zijgen  'burdbfeiben,  Einfallen, 
in  Obnmadit  fallen',  anglf.  seon  (au^  *sihan) 
'feiben',  anorb.  sfa  'feiben'.  3beutifd)  bamit  ift 
mbb.  sigen,  abb.  sigan,  autilf.  sigan  'nieberfallen, 
tröpfeln':  germ.  31^3.  sih  sihw  (mit  granunatifdicm 
JÖed)fel  sig  siw)  an^  Dorgerm.  s!q  'niebertröpfeln"; 
pgl.  aflob.  sicati  'barnen',  ffr.  sie  'ausgießen'  (gr. 
iy.nrt^  '}^-tüd)tiQtdt"i).  3luf  eine  gleid)beb.  germ. 
ffig.  sik  roeifen  See,  fei  eben,  Sieb,  finfen 
unb  ficfern. 

Seit  9^.  au§  mbb.  abb.  seil  9^. 'Seil,  Stricf'; 
cntfpredienb  afäd)).  sei,  anglf.  säl,  anorb.  seil, 
got.  *sail  9J.  'Seil'  (au§  insailjan  'an  Seile 
btnben'):  ein  gemeingerm.  SBort  saila,  ba§  mit 
gleid)beb.  afloP.  silo  au§  ber  »erbreiteten  ibg. 
iBs.  s!  'binben'  ftammt.  3]gl.  ffr.  iß??,  sä  si 
'binben',  setu  'i8anb,  S'fffel'/  gr.  f-tidc  '3tiemen' 
unb  f-tioriu  'Örunnenfeil',  lett.  sinu  'binben'; 
aud)  abb.  si-lo,  mbb.  sil  2)?.  'JHiementocrt  bee 
3ugpieb§'  unb  aiäd)f.  simo  'Themen',  anorb. 
-ime;  f.  Seite  unb  Stele. 

Seim  Wi.  am  mfeb.  seim  (houecseim),  abb. 
seim  honangseim)  Wl.  '^onigfeim';  ügl.  nbl. 
zeem;  anorb.  seimr  liunaiig>>eimr '.S^onigidfeibe, 
üJabe'.  !öei  biefer  5Unüeid)nng  ber  '.J3ebeutung 
bca  iHnorb.  bom  3Bci"tgerm.  ift  !i>enrianbtidiaft  mir 
gr.  ai/ii(c  '2?lut' (eigtl.  "Saft"?)  unmabrid)cinltd); 
e'^cr  barf  in  gr.  aifiv'/jn^-  'füfe,  einfd)meid)elnb' 
ein  finnüeriüanbteö  ©runbmort  bermutct  werben. 

fein  :iU-ou.  i^off.  an-i  mbb.  abb.  (and)  afiidif.) 

>iu;  ngl.  got.  seins  'fein';  ju  got.  si-k  'fid)'  mit 

.  Dem  i^oifeffiüfuffiE   -ina-    gebilbet    mie    mein, 

44 


fein 


346     — 


Senefrfiafl 


bei  II,  iHil.  iidi;  ^a•■^  'Jiähevc  iiehört  in  bic  ©loiii^ 
niatif. 

fein  Suv.  (anomal)  aiio  ncvidtiebenen  Stiitib 
nicn  fid)  ergänjenbe?  Jöcib.  ^ie  germ.  @ninb= 
nämmc  finb  mit  bcv  gletdicn  58ebeutung  es :  -s 
un  alib.  mftb.  nfib.  ist,  alib.  mdb.  sint,  nf)b. 
finb,  rtonj.  alib.  mhb.  si,  nt)b.  fei,  TviU"-  »ifib. 
sin,  nl)b.  icin:  ngl.  ciot.  3.  Sg.  ist,  ^1.  sind, 
Cptat.  sijau;  angli.  engl.  3.  gg.  is,  3.  ^l.  angl). 
sind) :  cnifpred)enb  ber  ibg.  2B5.  es  in  lat.es-t,  gr. 
far/,  ffv.  as-ti,  lat.  sunt  sim,  ffr.  sänti  2C.). 
2)er  zweite  Stamm  ift  bcr  mit  b  anlantenbc,  nftb. 
m^b.  at)b.  bin,  afad)).  bium,  angli.  beo  'idi  bin' 
(anglf.  'idi  tüerbe*),  meldier  8tamm  mit  bem  imn 
lat.  tio,  gr.  7  rVr),  ffr.  bhü  'merben'  sniammen^ 
liiingt.  S'cn  britten  Stamm  dou  gerne)  en  - 
mar  f.  nntcr  Söcfen.  2}a§  9iäl)ere  geljiirt  in 
bie  ©rantmatif. 

feit  ^räp.  .^onj.  an§  mt)b.  sit  Wdp.  ctonj. 
feit',  5lbii.  'feitbcm',  at)b.  sid  ■Jlbü.  'lettbem,  fpätcr', 
^onj.  'feit,  ba,  mcil',  ^räp.  'feit';  ugl.  afäd)f. 
sid  faudi  sidor)  'fpiiter,  nad)l)er,  feitbem,  nad)- 
bem,  menn':  nrfprgl.  S^omparattPabPerb;  Pgl.  got. 
{)anasei[)s  'ttjeiter'  jn  seipus  'fpüt'.  3ll§  ncne 
gleid)beb.  S^omparatiPe  Pgl.  aufeer  afädbf.  sid-or 
nod)  al}b.  sidor,  mbb.  sider.  3luf  ml)b.  sint 
neben  ?it  meift  ftntemal;  engl,  since  bernlit 
auf  mittelengl.  slthens  sithen,  anglf.  sidctam 
siJ)|)on  syddan. 

©eitC  ?y.  au§  m^b.  site  sit,  af)b.  sita  (sitta) 
%.  'Seite';  Pgl.  nbl.  zijde  %.  'Seite*  unb  in 
gleidjer  Sebeutnng  anglf.  si'de  j5-  enfll-  »ide, 
anorb.  sida  J- ;  flOt.  *seid6  r*seidj6)  }y.  fef)len. 
3u  anorb.  sfdr  'l)erab()ängenb',  anglf.  sfd  Jlbj. 
'weit,  grof3,  au§gebel)nt'?  —  feitö  in  einer: 
feit§,  anber  jenf  e  it§  2c.  mit  abPerbialem  s 
an§  m^b. -sit  ineinsit  andersit  jensit,  bie  affufas 
tiPifd)e  21bP.  finb. 

«cft  ÜK.,  im  18/19.  :?al)rl).  al?  'Siifemein' 
urfprgl.  nac^  nbl.  sek,  ba§  mit  engl,  sack  nnd) 
ital.  vino  secco  'fpan.  Süßmein'  gebitbet  ift.  2"ie 
lieutige  Sebentung  'Scfeaummein'  foU  burdi  bcn 
Sd)aufpieler  ßnbm.  ®ePrient  aufgebrad)t  fein. 

felb  fei  ber,  fetbft  5ßron.  auö  m^b.  selp 
(b),  al)b.  selb  $ron.  'felbft';  »gl.  afädif.  zelf, 
nbl.  zelf,  anglf.  sylf,  onorb.  sjalfr,  got.  silba 
'felbft':  ein  bem  @erm.  eigentümlidic§  Pronomen, 
ba§  Ptelleid)t  eigtl.  'öerr,  liBefißer'  bebentete  (fo 
finb  ffr.  patis  '.<öerr'  nnb  üt.  pats  'felbft'  iben^ 
tifd)). 

feiig  2lbi.  au§  mbb.  sselec,  al)h.  sälig  'gliirf^ 
lit^,  gefegnet,  feiig,  beilfom':  (y-rmeiterung  bnrd) 
-ig  an?  älterem  *säl,  hah  in  ml)b.  .-älliche  'anf 
gliicfbringenbe  SBeife'  erhalten  blieb;  pgl.  got. 
sels  'gnt,  tauglid)',   anglf.   sjelig  'gut,   glücflic^*, 


'  al)b.  säiida,  mlib.  seelde  g-.  '&[üd,  .S^eil'.    'Man 

oerglcidit  got.  sels  gern  mit  gr.  oÄo^-  (jon.  (>v},n^) 

gans*  an»  solvos,  oi'Ae  al»  ©rufe,  ffr.  sarva-s 

j  'gans,  all',  lat.  sollus  'gauä'.  —  fei  ig  al§  Snffij 

j  Pon  ?lbi.  mie  trübfei  ig,  fanmfelig,  mixi)-- 

f  e  1  i  g  bat  mit  al)b.  sälig  nid)t'ö  3n  tl}un,  ba  fie 

Jlbleitnngcn  sn  ben  ?feutr.  Irübfal,  Saum^ 

fal,  ?JJül)fal  :c.  finb;  in  berartigen  Snbftant. 

ift  -sal  fclber  ein  auv  al)b.  isal  (@en.  -sles)  ent^ 

'  micfeltce  Jlbiiraftfnffij,  ba§  im  (Mot.  nl§  -isl  91. 

j  erfdieint. 

:       ScDerie  ä'J.,  erft  nbb.,  am  frj.  celeri. 

feiten  51bi.  51bn.  an§  tnl}b.  selten,  abb.  seltan 
51bP.  'feiten';  in  gleidier  '-öebentnng  entfprid)t 
anglf.  seldan  'JlbP.,  engl,  seldom,  anorb.  sjaldan, 
africf.  sielden  9lbP.  2)o§  3ugel)örige  2lbi.  ift 
al)b.  seltsäni,  ml)b.  seltssene  (anglf.  seld-sene) 
'feiten,  feltfam',  beffeu  Süffig  im  9^bb-  bur^  bav 
geläufigere  =fam  erfel3t  mürbe;  bafür  got.  silda- 
leikN  'luunberbar',  luOjU  got.  >ildaleikjan  'fid) 
Permimbern'  (boju  anglf.  svllic,  engl,  silly). 
51n  Schiebungen  au§märt§  fe^lt  e§. 

Semmel  SJJ.  an§'  ml)b.  semel  semele  (and) 
simel),  al)b.  semala  simila  ^•.  'feine»  SöeiäeU: 
me^l,  :23rot,  Semmel':  ein  fpe^ififd)  l)b.  2Bort, 
Pielleid)t  ^u  abb.  st?mon  'effcu' gcbörig;  cber  au» 
lat.  simila  'Söeiseumebl'  entlclmt,  mober  and)  ital. 
seniola,  frj.  semoule  'Sleieu  Pou  feinem  SÖeiseu: 
mebl'. 

t  fenH)erfvei  21bi.  am  mljb.  sempervri  'reicö§: 
unmittelbar,  jur  £taltung  eine?  Seube»  fotoie  jur 
Seilnabtne  nn  einem  fold)en  bereditigt':  ju  mbb. 
sent  Wi.  'senatus,  ^){eid)'otag,  Öanbtag',  and)  'geift: 
lid)e  2>erfammlung'  mie  al)b.  senot  (lat.  synodus); 
mbb.  sempaere  sentbaere  eigtl.  'beredjtigt  am 
Senb  teil5iunebmen". 

fenbcn  3'tt).  aue  ml)b.  senden,  at)b.  ahnten 
'fenbcn':  ein  gemeingerm.  3tlf-;  bgl.  got.  sand- 
jan,  anglf.  sijndan,  engl,  to  send,  nbl.  zenden, 
afäd)f.  s^ndian,  anorb.  senda  'feuben':  J'^ftiti^ 
oum  3u  einem  uerlorenen  germ.  *sinpau  'geben, 
reifen';  feuben  olfo  eigtl.  'geben  mad)en';  Pgl. 
@  e  f  i  n  b  e ,  f  i  n  n  e  u. 

ScneSbaum  )Sl.,  erft  nbb.,  nad)  gleid)beb.  frs. 
sene  (engl,  senna),  ital.  sena:  bereu  let5te  Quelle 
ift  arab.  sana. 

Scncfti^oH  3)}.  au§  gleidibeb.  mbb.  seneschalt 
sineschalt  9)J.,  bae  bem  i)ioman.  entftammt ;  Pgl. 
bie  Sippe  POU  frj.  senechal,  ital.  siniscalco 
(mlat.  siniscalcus)  'Dberbofmcifter'.  Ten  romau. 
Söorten  liegt  ein  oltgeriu.  2Bort  (got.  *siuaskalks 
'i'[ltfnerf)t')  sn  ©rnube ;  pgl.  got.  sinista  ';>ntefter', 
ha?'  mit  altir.  sen,  lat.  senex  senior,  lit.  s6nas, 
ffr.  sänas  'alt'  urpenoaubt  ift.  SBegen  be»  stueiten 
Xeile§  ber  3nfnntmenfeeung  Pgl.  Sdjalf  (unb 


>ienT 


—     347     - 


firfltcn 


i^aricf)ülil;  auffäßig  ti"r  bne-  üctc  t  im  '^{uz- 
laut  bee  mhb.  2öorte§. 

Senf  i1J.  aus  mlib.  ^enf  <enef  i>c.,  al)b.  senaf 
lU.  '3eiif';  cnt)pred)ciib  got.  sinäp,  anglf.  senep 
'Senf  (bic  aubcrn  Xtalcftc  ^aben  bafür  bie  'Sc- 
^eicl)uiiiig  ilJoücrt).  (Sr.  laf.  airCcri  sfnäpi 
'5eitf'  erf)ielt  ncfi  and)  im  :}toman. ;  pgl.  ital. 
senape.  fr^.  sanve.  üBegcii  ber  (Jutletimtng  ins 
(Serni.  aii§  bcm  Satein.  ift  ©Icicfjjeittgfeit  mit 
©iftg,  5)?fcffei-,  !\?ümntel  jn  oerninten. 

f engen  StiD-flU^m^ib.  sangen 'fengcn,  brennen', 
eigtl.  'fingen  madien,  fniftcrn  machen':  ^-aftitiu 
^nmbb.  nlib.  fingen  mir  eigenartiger  ^ebeutnng5= 
cntinicflurig,  an  ber  aucf)  engl,  to  -inge  au? 
angli.  *s>,'ngau  3(ntetl  f)at. 

Scnfel  2}h  ous  m^b.  s^^nkel  9)i.  'Scnfel 
llfcftel',  andi  'Sinfcr,  Susnct?',  ai)b.  stunkil  '^Infer, 
3ugiie|j':  ^u  fenfen,  mhb.  aftb.  si>nken 'fenfen, 
finfen,  machen'  rjvaftitiu  sn  Hufen;  ogL  aiächi. 
s(^nkian,  got.  sagqjan  'i'enfen,  nieberlaffen',). 

t  Senne  IIJ.,  erft  nf)b.;  mhb.  *s<,'nne  unbe= 
sengt,  bafür  fpätmhb.  (feltenl  s^nnaere  'öirte, 
Senne';  bod)  für  bie  2lltcrtümlidifeit  be»  n^b. 
Senne  iprid)t  abb.  r-onno  Tl.  'Jötrte',  forcie 
fpätmf)b.  sQnne  '^tlpeuroeibe'.  Ser  Urfprung  be§ 
2Borte&  ift  bei  ber  öefdiränfnng  ber  Sippe  auf 
ba^^  Cberb.  nid)t  gan;  fid)er;  gemöhnlidi  3iel)t 
man  ee  su  ©ahne  (got.  *sana  'Sahne',  *sanja 
'ber  Senne'J.  ^ielleid)t  ift  ahb.  ^<iiino  unmitteU 
bar  an  ffr.  .sänu  '33erghöhe'  anpfnüpfen. 

Senfe  5.  (in  ben  )Bla.  mit  ^Nebenformen  roie 
idilDÖb.  seges)  auö  mhb.  seinse  ^egeu^e,  aifh. 
!segansa  }y.  'Sid)e[,  Senfe'  ( roegen  ber  ^Ibleitung 
f.  21  ^  l  ej ;  eutfprechenb  afiid)f.  *sega.-ua  (^egisna), 
übt.  2ei8^^en  'Senfe':  aus  ber  germ.  2B5.  aeg 
'fd)neibeu'  (f.  Säge),  njorau§  anorb.  sigdr, 
anglf.  dgde  si'de,  engl,  scythe  sithe,  nbb.  sieht; 
haiu  a[§  uroermaubt  lat.  s-ecare,  securis,  aud) 
saceaa  (für  *8acesna)  'ißeil':  ibg.  sek  'fd)nei- 
ben'. 

t  Sentc  5-  '^erbe',  erft  nhb.,  ju  Senne. 

Seffel  Tl.  am  mhb.  ^§3361,  ahb.  se33al  Tl. 
'Seffel';  entfpredjenb  anglf.  setl,  engl,  settle 
'Sie,  Seffel',  got.  ^itU  Tl.  'Si|,  Stuhl':  2Ib= 
leitung  am  ber  germ.  üBg.  set  'fieen'  loie  lat. 
>ella  für  *?fdla  ju  sedeo;  pgl.  and)  gr.  idoa 
3U  i^~oaai,  aflop.  sedlo  'Sat.'el'  5U  sesti  'fich 
fe^en';  pgl.  fiebeln. 

t  Sefter  Tl.  gleicfien  Uriprung»  mit  S  echter, 

fefehoft  älbj.  au§  mhb.  =e3haft  'angefeffen, 
feinen  üBohnfi?  habenb':  mit  mhb.  ahb.  se3  'Siß, 
ÜJohin'ig'  ju  f  ißen. 

fe^en  '^im.  au»  mhb.  >etzen,  ahb.  -v'zzen 
fe^en,  figen  mad)en':  altgerm.  gaftitiöum  ^u 
fieen;  pgl.  got.  >atjan  (woher  ital.  sagire,  fi}. 


-aisir),  anglf.  settan,  engl,  to  set,   nbl.  zetten, 
afäd)f.  settian,  anorb.  setja  'fegen'. 

Seuche  5-  ai'^  nt^b.  siuche,  ahb.  ^iuhhi  5. 
'iSranfheit':  2(bftraftum  5U  fied). 

fcufien  3tiü-  iiu»  mhb.  >iufzen  siuften'fenf^cn'; 
öa'3  z  ber  mhb.  i^orm  beruht  auf  (Einfluß  ber 
3ntenfiDa  auf  -zen:  bafür  al)b.  süftoa  <üfteon 
'feufsen'  5U  mhb.  süft  'Seufzer'.  S^ie»  ift  2(bftr. 
3u  ahb.  sufan  'trinfen:  feufäen  gu  laufen 
roie  f  d)lud)  3en  5u  fdilncfen.  ^^och  bead)te 
engl,  to  sob,  mittelengl.  .-obbin,  anglf.  *sobbian 
'fdiludiu'u,  feufäen',  bie  mit  ahb.  >üfte6n  nermanbr 
fein  fijnneu. 

ficö  l^ron.  aue  mhb.  sich  2lff.  Xat.,  ahb.  sih 
2Iff.  'fid)';  entfpredienb  anorb.  got.  sik  2Iff.  'fich'; 
pgl.  lat.  se,  gr.  ;,  afloP.  se  2ttf.  'fid)'  (sehe 
2)at.  gleich  tat.  sibi) ;  ffr.  sva  'eigen',  lat.  suus,  gr. 
fo's  ö'c.  Sllfo  ibg.  gab  ee  fd)on  ein  9tefleno= 
Pronomen  sve-  >e-.  2ae  Sfähere  gel)ört  in  bie 
(^rammatif. 

Sitzet  i}.  au»  glcid)beb.  mhb.  sichel,  ahb. 
sihhila  5-  \  cntfprechenb  nbl.  sikkel,  auglf.  sicol, 
engl,  sickle  'Sid)el':  ffiohl  Sehntuort  au^  lat. 
secula  (ital.  segolo '§acfe');  megen  ber  Überein= 
ftimmung  be»  @ngl.  mit  bem  2eutfd)en  müßte 
bie  (ynttehnnng  (pgl.  g'^egel  unb  Stoppel, 
and)  2ß  a  n  n  c)  im  3, 4.  3ahrh-  erfolgt  fein.  2lnber= 
feits  fann  S  i  d)  e  1  mit  feiner  Sippe  aud)  al§  t6)t 
germ.  2Bort  (germ.  sikilo-)  gefaßt  unb  gebeutet 
merben:  e»  fleht  ou«  loie  ein  Ximinutio  %\\  af)b. 
mhb.  t^ech,  ba»  auf  germ,  seko-  unb  meiterhin 
auf  bie  ibg.  2B5.  seg  :  sok  (f.  SenfeJ  beutet. 

ftc^cr    3Ibj.    ans    mhb.    sicher,    ahb.    sihhfiv 
sihhüri  'forglo»,  unbeiorgt;  fid)er,  gefd)üet;  ju^ 
oerläffig';  'hain  nod)  afäd)f.  anglf.  sicor  'frei  Pon 
Schulb  unb  Strafe',  mittelengl.  siker,  nbl.  zeker 
'ficher'  (a^b.  sihhüron  'red)tfertigen,  fchü^en,  per-- 
fprcd)en,  geloben',  afädif.  sikoröu  'befreien'),   ^a 
\  (Srunbe   liegt   ber    toeftgerm.   (5^ntlel)nung    (got. 
j  sikürus)  lat.  secüruj  (lautlid)e  SJüttelform  ?ec:'i- 
j  rus  ober  eher  sicürus,  beffen  3iccent  bei  ber  (Snt- 
le^nung   gernianifievt  murbej;  pgl.  ital.  sicuro, 
I  frj.  sür.     S'ie   (finbürgerung   in»  Seutfd)e  hat, 
j  mie  bie  ißerfd)icbung  öon  k  ju  eh  jeigt,  por  bem 
I  7.  3al)r^-  ftattgefnnben.    Ob  es  burd)  bie  ;)iedit»^ 
fprache  —  pgl.  ahb.  >ihhärön  'red)tfertigeu,  pur- 
gare' —  bei  un»  li'ingang  fanb  'i   i^l.  ahb.  kosa 
'JHechtsfache'  au»  lat.  causa  unter  fofen. 

Si(^t  5-  aus  ml)b.  siht  5.  '2lnfehen,  2tnblicf' : 
SSeibalabftraftum  jn  feheu;  ogl.  engl,  sight 
'2tnblicf,  ©eftttt'  ju  to  see. 

filmten  3HD.,  erft  feit  unb  burch  l'uther  f.trift 
fprad)lid)  geiuorben,  eigtl.  bem  i^ö.  Oberb.  fremb 
i'ba^er  mirb  fiuthers  fiditen  in  '^etris  ^.Basier 
i^ibelgloffar  iö2:}  mit  „feihen,  veitern"  ;iberfe8t): 

44- 


liefern 


:US 


euiimer 


nadi  n^^.  sichten  (älter  iiM.  ziehten  (  'fidjteu': 
mit  bcm  iibb.  Übcvciniuic  lioii  ft  ui  cht  (licil. 
üiHrfitc,  jadit)  nii^  älterem  siften;  ititbl.  ziften 
mit  (iiiffäüicicm  ft  (für  gt)  lieru()t  oiif  Jlnlclnunifl 
an  zeef  'Sieb';  ügl.  angU.  siftan,  engl,  to  sift 
'liditcii':  ?UiIettuitg  an^  iö,v  sib  'ficben';  i.  @teb. 

liefern  .Stun,  erft  iilib.,  axi?^  bem  9ibb.?  2?gl. 
anglf.  -icerian  'tröpfeln,  Uingmm  fliegen':  jn 
fei  dien  nnb  finfen  (germ.  2ö,v  sik  :  sih  anö 
ibg.  sig  :  sik  I. 

ftc  "ih-on.  an§  mlib.  sie  si  (si)  !:){om.  3(ff. 
2g.  Jem.  9iom.  91«.  m-  in.g-.!}?.,  af)b.  siu  s! 
9lom.  Sg.  5-.  —  sie  Jbm.  IHff.  i^.  Über  bn^ 
9?äbere  f.  bic  ©ramniatifen. 

«tc6  '1(.  an§  mbb.  sip  (b),  abb.  sib  ')l.  'Sieb'; 
tigl.  nbl.  zeef  (nnb  zift)  'Sieb';  anglf.  sife  9?., 
engl,  sieve  'Sieb';  mit  anglf.  siftan  'fieben'  (f. 
f  id)tcn)  in  einer  germ.  SSj.  sib  (sef),  bie  \vo1)\ 
mit  sihw  'fei'^en'  (f.  f etilen)  ibentifcft  nnb  onf 
ibg.  siq  ,^nriid'?nfiitircn  ift. 

neben  'i'him.  an->  ml)b.  siben ,  afib.  sibun 
'neben';  entfpreilienb  got.  sibun,  anglf.  seofon, 
engl,  seven,  nbl.  zeven,  afädif.  sibun  'fieben': 
ttiie  äffe  (5 iner  ein  gemeinibg.  2ßort ,  urfprgl. 
septn  Inntenb:  ngl.  ffr.  saptan,  gr.  hnin,  Int. 
Septem,  ofloö.  sedml,  altir.  secht  'fieben'.  S)a§ 
t  ber  ibg.  ©rnnbform  septn-  ift  im  Urgerm.  oer= 
ftnmmt  s*nifdien  p  nnb  n  (bodi  in  ber  Lex  Salica 
nodi  septunj. 

fietiö  2lbj.  ang  mlib.  siech,  a^b.  sioh  (hh) 
9lbi.  'franf;  entfpredienb  afädöf.  siok,  nbl.  ziek, 
anglf.  seoc,  engl,  sick,  anorb.  sjükr,  got.  siuks 
'franf:  gegenüber  bem  jüngeren  franf  bie  alt= 
germ.  iSejeidinnng  für  'franf;  bgt.  biefientige 
'-öebentnug^Derfdiiebenlicit  glnifdien  fied)  nnb 
@  e  n  dl  e.  S^a^n  ©  n  d)  t  fomie  got.  siukan  ft. 
Stto.  'fdiioadi  fein'.  (Sine  iiorgerm.  SBj.  sug 
(sweg  in  fc^madi?)  ift  imfidier. 

ftcbcln  3ttt).  ou§  mf)b.  sidelen  'anftebeln,  an= 
f äffig  madien':  jn  mfib.  sedel,  afib.  «edal  TIM. 
'Sig,  Seffel,  Jßobnfit3',  ^JJebenform  jn  @ef  fe(  = 
got.  sitls  (:  sipls);  e«  giebt  melirere  53eifpicle 
für  ben  Si^edifel  Don  tl :  pl  (parallel  tn  :  Im  in 
SobenJ.    !iögl.  aud)  (^infiebel. 

ftcben  ft.  3tW.  au§  mlib.  sieden,  allb.  siodan 
'fieben,  fod)en';  ügl.  nbl.  zieden,  anglf.  seodan, 
engl,  to  seethe,  anorb.  sjoda  'fieben,  fodien'; 
nu§  bem  ®ot.  bajn  nnr  sau[)s  9JJ.  'Dpfertier'. 
f5ine  ibg.  Ji??.  sut  seut  (audi  swet  in  ^ä^Wa- 
ben'O  fdicint  ben  üerioanbten  ©pradien  jn  fcl)lcn. 

Sicbler  W.  »gl.  (Sinfiebcf. 

Sieg  Tl.  am  gleid}beb.  mlib.  sige,  andi  sie 
(g),  alib.  sigi  sigu  Tl.:  ein  gemeingcrm.  2Bort; 
ogl.  not-  sigis,  anorb.  sigr,  anglf.  sigor  unb  sige, 
nbl.  zege.    Xas  liofie  2tlter  beS  germ.  @tamme§ 


segaz  sigiz  crgiebt  fidi  fomobl  an-j  ben  bei  ^acitn§ 
überlieferten  (y-igennamcn  Segi-merus  Segi-num- 
dus  nnb  Segestes  nUJ  andi  an«  ben  an^märtigen 
3?ertDanbten:  anf  ibg.  seghos  !?(. 'übcrmältigenbe 
2JJadif  uieifen  nodi  inb.  sahas,  jenb  hazaiih 
'^raft,  gjhdit,  ©icg'nnb  altir.  seg  'traft,  Stärfe' 
(gall.  Sogomarus  ahi  (Eigenname)  bin;  ngl.  ffr. 
sah  'überiüältigcn,  bcfiegen,  fiegen',  bem  andi  gr. 
f/rf>  (?lor.  ;-a/-ni')  nnb  altir.  segaim  'erlange' 
nafie  ftel)en. 

Siegel  9f.  am  glcidibeb.  fpät  m^b.  sigel  (alib. 
fef)lenb)  'iOJ. ;  bafür  in  ber  flaffifdien  3eit  mf)b. 
insigel  insigele,  afib.  insigili  'Hfl.  Ob  bn§  bier= 
für  eingetretene  mlib.  sigel  eine  junge  ®ntleli= 
nnng  am  lat.  sigillum  ober  eine  ?)incfbilbung  jn 
jn  mlib.  besigelen  (a^b.  bisigilen)  'fiegeln'  nnb 
entsigelen  (ah'C<.  intsigilen)  'entfiegeln'  ift,  Hißt 
fidi  nidit  entfdieiben.  5tudi  meiß  man  nid)t,  \vk 
alib.  insigili  fidi  3n  lat.  sigilluni  Herbält.  3^a§ 
®ot.  fennt  ein  sigljo  "iL 

t  ©iclc  ?;■.  (andi  Sille  5-  miö  Stil  9i.) 
'Stiemen'  an^J  gleidibeb.  mbb.  sil,  ahh.  silo  Tl.: 
an  SBg.  s!  'binben'  in  Seil. 

Stgrift  Tl.  an^}  gleidibeb.  mbb.  sigriste,  alib. 
(andi  anbb.)  sigristo:  jüälircnb  ber  aljb.  3cit 
gleidiseitig  mit  'il^riefter,  prebigen,  fpe3iell 
mit  S!üfter  nnb  3}Jef5ner  entlebnt  an»  tat. 
sacrista,  beffen  mlat.  5Jebenform  segrista(nu8) 
anf  afr^.  segretain  fü^rt  (bafür  nfrj.  sacristain, 
ital.  sagre.stano,  engl,  sexton). 

©ilbc  5-.  am  gleidibeb.  mlib.  silbe,  älter  sil- 
labe,  G^b.  sillaba  3^.:  in  ben  tlofterfcfinlen  inolil 
gleidijeitig  mit  S  di  n  l  e  unb  ben  anf  @d)reib= 
fnnft  bejüglidien  Sorten  lüie  3? rief  nnb  Xinte 
an§  Iat.=gr.  syllaba  entlefint. 

©ilöer  91.  ans  gleidibeb.  mlib.  silber,  alib. 
silbar,  älter  silabar  9?. :  in  entfpredienber  2aut- 
fornt  ein  gemeingerm.  Sßort;  ögl.  got.  silubr, 
anglf.  seolubr  seolfor,  engl,  silver,  nbl.  zilver, 
afädif.  silubar.  S'iefe  urgerm.  Se^eid^nung  ftebt 
in  borliiftorifdiem  ,3"fa»tintn{iang  (bgl.  @o(b) 
mit  ber  gleidibeb.  flau.  Sippe  bon  aflob.  sfrebro, 
(it.  sidabras.  (SJetuifs  ift  ba^  üoran§3ufe(3enbe 
*silobro-  fein  ibg.  28ort;  üielleidit  übernahmen 
e§  bie  (Germanen  auf  ber  Sl^anberung  bon  einem 
ni^t  ibg.  Stamme  (ügl.  ^anf)  nnb  übenntt= 
teilen  e§  ben  Stäben.  ®ie  lat.^gr.  Seseidmnng 
argentum  aoyvpn^-  frf)eint  mit  bem  gleidibeb. 
ffr.  rajata  (bcn  !öeben  feliU  flenntni§  be§  Silbers 
nodi)  auf  eine  nribg.  Sejeidinnng  jn  »reifen,  bon 
ber  ba§  @crm.  feine  Spur  betralirt.  (Sin  anbere« 
nidit  ibg.  5H?ort  beäi  borliiftorifdien  Slltgcrm.  ift 
.s3  a  n  f. 

SiD  dl.  f.  Siele,  ebenfo  Sifle. 

Simmer  31.  'ein  äJJafe'  für  älter  nl)b.  mtib. 


:tmpc( 


-      849      - 


tit^cii 


Summer,  beifen  llJcbenform  sümber  >umbcr  l^tsüm- 
brin)  auf  a^b.  sumbir  (sumbrin)  'jiorb'  fü^rt. 
Tic  5[bleitimg  nuf  in  begegnet  in  mcfjrcvcit  @c= 
fäBbencitnungen  (f.  Steffel);  bic  ©ilbc  bei-  in 
m()b.  -ümber  erinnert  an  C'imcr,  3ut'cr. 

«tin))el  S)?.,  erft  nf)b.,  an'c  bcm  ?[bi.  f  i  m  p  e  [ ; 
bteie§  nad)  fr^  simple. 

(Sim§  3}?.9L  aue  gleidibeb.  nif)b.  sim^  >ime3, 
al)b.  simi^  (af)b.  simi^stein  'capitellum') ;  ben 
übrigen  gernt.  ©pradien  feblt  ein  entiprccf)enbe§ 
*simita,  beffen  porbiftorifdic  C^'-i'iftenj  bnrd)  bie 
llrbertranbtfdiaft  mit  Int.  sima  ''Kinnleifte,  ©lieb 
bee  Sänlenfranje^'  erroiefen  wirb.  3«  nif)^- 
sime^  gehört  baz-  eigtl.  .'^oHetiunm  gesime^e, 
nf)b.  @efim§.  SIbleitung  nn§  frg.  cymaise 
(gr.  y.vuäriov)  ift  unbenfbnr. 

Sinou  2JJ.  'alchemilla':  bie  iilter  nfib.  'Jieben- 
formen  Sinbau,  Sinbatüc  rocifcn  anf  nüib. 
a\\b.  *sintou  I)in,  beffen  ©rnnbbebentung  '3nimer= 
tau'  (f.  Singrün)  bic  ^ßflanse  einfadier  d)araf= 
terifiert,  alö  i^re  23e3etd)mmgcn  lanbeliaft, 
I  a  u  f  d)  l  ü  f  f  e  I. 

Stnbflut  f.  Sünbflut. 

fingen  '^t'm.  ouS'  gleidibeb.  nitib.  singeu,  ebb. 
afäc^f.  singan:  ein  urgerm.  ft.  3^. ,  bix^  alle 
S'iafefte  in  ber  gteidien  23ebcutnng  beroa()ren; 
bgl.  got  siggwan,  anorb.  ^yngva,  angif.  singan, 
engl,  to  sing,  nbl.  zingen  {boä)  got.  auc^  'lefen', 
af)b.  auc^  'fräf)en').  ®ie  germ.  2B3.  sengw,  bie 
nod}  in  ©ang  u.  f.  tt).  ftecft,  f)at  nur  äroeifel^ 
f)afte  33eäie^ungen  au§h)ärte-;  Urüerwanbtfdiaft 
mit  fagen  (germ.  2S3.  sag  ou§  ibg.  seq)  ift 
unmabrfdieinlid) ;  maf)rfc^einUd)er  ift  3»)ni«tt^cn= 
l)ang  mit  gr.  oiKfr  'Stimme,  Stebe,  Drafcl', 
fall?  man  eine  üorf)ifrorifd)e  SBj.  sengh  annehmen 
roill.  5ög(.  f engen  unb  megen  anberer  germ. 
Kunftausbrücfe  Sieb,  §arfc. 

Singrün  9J.,  erft  nfib.,  ein  eigtl.  nbb.  2öort; 
ügl.  anglf.  mittelengl.  singrenc,  anorb.  sf-groenn 
'semperviva':  sin  'immer'  ift  ein  altgerm.  ^i)3räfij;, 
bae  mit  lat.  sem-per  s«fatnment)ängt.  '-ügl. 
Sünbflut. 

fintcn  3to.  au^^  gleid)beb.  ml}b.  sinken,  ahb. 
sinkan :  ein  gemetngerm.  ft.  3tiü.  (beffen  Äaufatiü 
f.  unter  fenfen).  i^gl.  got.  sigqan,  anorb. 
sokkva,  anglf.  sincau,  engl,  to  sink,  nbl.  zinken, 
afäd)f.  sinkan.  2)ie  ()ierin  ftccfenbe  a-JÖ3.  senq 
fdöeint  m\^  einer  i-SB^.  s!q  bcrüorgegangen  i\\ 
fein,  »Deiche  in  ber  9lebenform  sihw  in  n^b. 
feif)en  fomie  af)b.  sigan.  mbb.  slgen  'tropfenb 
fallen'  ftcrft.  Sie  üorgerm.  2ßi.  sig  :  siq  liegt 
oor  in  altfloo.  sicati  'barnen',  su-i  '.^»arn'  fomie 
in  ffr.  sic'bene^en,  ergiei5eu',  beffen  5präfen?  nafa= 
liert  al§  sificati  erfdieint;  nf)b.  feid}en  berubt 
auf  germ.  saik,  oorgerm.  sig. 


Sinn  itf.  aui-  gleidjbeb.  ml)b.  abb,  sin  (nn) 
SU. ;  ügL  afrief.  sin.  (Smtlcljnung  an»  lat.  sensus 
ift  nnglanblidi,  lüeil  ein  ft.  '^i\\).  nl)b.  mbb.  sinnen 
bcm  3comen  3ur  Seite  ftebt.  2)a-5  entfprec^enbc 
af)b.  ^X\o.  sinnan  bat  nur  erft  bie  93ebeutung 
'reifen,  ftreben,  gel)en',  roa?  atlerbing^  bic  5rn= 
nabme  nabe  legt,  mf)b.  n^b.  sinnen  {)abc  feine 
2?ebeutung  oon  a'i^b.  sin  'sensus'  überuotnmen. 
2)a§  i'erpltui^  üon  af)b.  sin  'sensus'  gu  sinnan 
'mobin  geben*  ergtebt  fid)  au§  ber  i^ovgefd)id)tc. 
Xic  iBur^cl  oon  ai)^.  sinnan  ift  bicfelbe  mie  bic 
Don  germ.  >in|ia-  'iSeg,  ;>feifc'  (ogl.  ©cfinbc), 
inbem  sinnan  auf  Dorl)iftorifd)em  -entno-  bernbt. 
3n  lat,  sentire  'füt)len'  jeigt  bie  ibg.  ÜBg.  -ent 
(bgl.  ir.  set  '23eg')  eine  abftrafte  i^ebeutung  (f. 
feben),  an  njeldjer  and)  iene§  a^b.  sin  Slntcil 
f)at.  5In§  bcm  ahb.  SBort  ftammt  bic  gleidibcb. 
roman.  Sippe  oon  itat.  senno. 

fintcmol  .^onj.  aue  ml)b.  sintemal  für  >int 
dem  male  'fcitbcm'.     i^gl.  feit. 

Sinter  2J?.  an§  mbb.  sinter  (sinder),  a\\b. 
sintar  3K.  'Sd)(arfe';  ügl.  anorb.  sindr,  anglf. 
sinder  'Sc^IadEe'  (engl,  sinter  ift  ^b.  Se^nmort). 
3lu§märtigc  Schickungen  finb  unfid)er. 

Sip^e  5.  aue  ml)b.  sippe,  abb.  sippa  >ippea 
5.  '2?hiteoermanbtfdiaft';  entfpredicnb  afädjf.  sib- 
bia,  anglf.  >ibb,  got.  sibja  in  gletdier  23ebcntnng. 
Sie  porf)iftorifd)e  Sautform  sebhyä  fül^rt  auf 
llrPermanbtfdjaft  mit  ffr.  sabhä  'Stamm,  Stamm= 
genoffcnf^aft,  Sippe'.  2)a§  anorb.  .öeibcntnm 
Peref}rtc  Sif  af-?  (^jijttin  ber  ?yamilic,  fpe^iell  ber 
(^'l)e.  —  Sippfdiaft  a\\^  m{)b.  sipschaft  >^-., 
g(eid)beb.  mit  mbb.  sippe. 

Sitte  5-  a»^-^  glcic^beb.  m^b.  site  "Sl.  (feiten 
%),  a\)b.  situ  3Ji.:  ein  gemeiugcrm.  3Bort;  bgl. 
got.  sidus,  anorb.  sidr,  anglf.  sidu  (engl,  feblt), 
nbl.  zede,  afädif.  sidu  in  gteid)er  23ebeutnng. 
ItrPcrmanbtfdjaft  mit  gr.  ^tüoc  (ibg.  (Srbf.  sed- 
hosj  'Sitte'  ift  febr  mabrfdieinlidi ;  mcnigcr  an= 
ncl)mbar  ift  3iifanimenbang  mit  gr.  rTv-un^ 
'mabrl)aftig*. 

t  Sittidj  ajf.  '513apagci'  (nod)  im  18.  3al)rb. 
üblid),  im  16.  ^((i)x%  and)  Sirfuft)  a\x^  gleic^= 
beb.  ml)b.  Sittich  3)?.,  moueben  m^b.  nf)b.  and) 
psittich  auftritt:  entlehnt  in  ber  abb.  3^'^  an§ 
lat.=gr.  psittacus. 

R^en  ^i\o.  an»  gleid)bcb.  mbb.  sitzen ,  abb. 
sizzen  (au5  *sizzean,  älter  *sittian) :  urgerm. 
unb  meiter^in  gemeinibg.  ft.  ^i\-o.  au§  ber  2B5. 
ibg.  sgd  =  germ.  set.  ©ot.  sitan,  anglf.  sittan, 
engl,  to  sit,  nbl.  zitten,  afädbf.  sittian  'fifeeu, 
fid)  feßen'  eutfpredicn  al»  urperiuanbt  ben  ffr. 
sad,  gr.  f^ouai  (für  *öf<)jo-),  lat.  sedeo, 
afloD.  s§d^  (sesti).  S)a§  .'Saufatioum  ber  SSg. 
ibg.  sed  =  germ.  s5t  f.  unter  feßen.    2Beitere 


eir 


^^50 


I  offen 


i^llicitiuui  au-:-  bcv  icliv  i]rof5cn  ibij.  5ippc  (.un*-" 
lat.  >ido,  i]r.  /cVorn;,  lat.  sella  uflü.)  auäufiUireii, 
tft  nmuitiij. 

Sir  (in  bcr  ^cteiicnmcie-fonitcl  m  eine  r 
2\\').  evft  nlib.,  bnnfler  iNorgcfcf)id)tc. 

3fclett  )}}.  an§  gleid)bcb,  gr.  (jxfZfToi':  im 
17/18.  3af)rf):  (fo  bei  Speranber  1727)  8cele= 
tum  "Seele ton.  3)afüv  im  16/17.  i^sci^xl). 
iBcinwcrf  (5.  2?.  ilMirftifen  1580  2?a§Ier  6t)vü= 
nif  618);  bei  5)3riitorin§  1666  Anthropodemus 
380  „Sfeleton  ober  irobtcnfnod}cn". 

Sftjjc  5-'  crft  nf)b.,  fni{)  int  17.  3at)r[).  >  23. 
bei  5-iivttenbad}  1630  Architect  Milit.  no(i\  scizzo 
au§  ital.  >chizzo  (bies  an§  lat.  schedium  ?  2>gt. 
nocti  3etif0- 

eflttÖC  Ü??.  au§  ipät  mbb.  slave  sklave  Ü)l. 
'Sflanc,  eigtl.  friegSgefangener  ©flaue':  in  gleicher 
2?ebcntiing  audf)  fonft  in  neueren  germ.  uitb  roman. 
Spvadien ;  bgl.  nbl.  slaaf,  engl.  !<lavo,  fr^.  esclave, 
ital.  schiavo.  3u  ©mube  liegt  bie  bi)3antiniid)e 
23eäeid)nnng  ber  Slaoen  al§  'Eny.Xaßt]}'ni,  bie 
in  3tnlien  im  8/9.  ^ai)xi).  bie  23ebeutnng  '8flape' 
aunaljm,  bie  bann  u.  a.  and)  naä)  Seutfdilanb 
manbertc  (bie  eigtl.  33cnennuug  ber  Slapen  in 
2)eutfd)lanb  Ujnr  im  ÜJlittelalter  2B  e  nb e n  5S in  = 
ben):  unb  bie  28e5eid)nnng  8!laPen  tann  nid^t 
pom  flap.  Cften  ouSgegangen  fein,  Weil  feine  iDeit= 
lidK  flai3.  i'ölferfdiaft  fidi  je  SflaPe  genannt 
bat  (afloP.  Sloveninü). 

Sfrupcl  3}J.,  erft  friib  nbb.,  nad)  lat.  .scru- 
pulus. 

Smoragb  Wl.  au»  gleid^beb.  tnbb.  al)b.  Sma- 
ragd fismärat)  2JJ. :  gelcl)rtc§  Söort  nad)  lat. 
smaragdus. 

)o  'JlbP.  an§  mf)b.  nbb.  so ;  entlpredjenb  a|äd)f. 
so;  bies  fd)eint  für  *sw6  ^n  fteben,  meitn  aucb 
t>a^  25erbältni§  p  mtfllf-  ^wa  (engl,  so)  unb 
got.  swa  'fo'  nid)t  genau  ^u  ermitteln  ift.  2.^gl. 
al§,  alfo,  fold).  2)ie  a3Drgefdiid)te  biefe§ 
^■ronominalabPerbS  ('auf  biefe  SSeife')  ift  nnflar ; 
bafe  e§  relntiüifdK  ^^itnftton  annabm  (b.  b-  aUo 
Stonjunftion  irmvbe),  fte^t  i:n  3ufaiiitttenbong  mit 
bem  (5"iinftion§manbel  Pon  ber;  al'3  9telatippar= 
tifel  crfc^eint  so  im  Tll)i).,  feiten  im  2i:^b. 

©odc  5"'  au§  ml}b.  soc  (ck)  socke,  a^b. 
soc  3}i.  'igtrumpf:  mit  nbl.  zok,  engl,  sock 
'Sdmb',  anorb.  sokkr  frü^  entlebnt  au§  ber  lat.-- 
roman.  8ippe  soccus  (ital.  socco  'öalbfüefel', 
frg.  soc).  2)ie  ©ntlebnung  in§  §b.  fnnb  gleid)= 
äeitig  mit  ber  Pon  lat.  sütor  (f.  ©d)ufter)  unb 
Pon  So^Ie^  ftatt.  -  Soctel  m.,  erft  nt)b., 
nad}  frg.  socle  (lat.  socculus). 

<Sob  2JL,  meift  ©ob brennen  an^  gleid)beb. 
mbb.  s6t  (d)  m.dl,  meldies  eigtl.  bnS  'ÜBaüen, 
Sieben'  bebeutet  alö  iMbleitnng  ^n  mt)b.  sieden; 


babcr  nbb.  5 ob  andi  glcid)  '23riibc,  '.^ruunen', 
fomie  and)  ber  Ortsname  2 oben. 

iofcrn  slonj.  (i  n  f  0  f  e  r  n),  fd)on  mbb.  so  verre. 

Soljlc'  3"-  'ein  }^-iiä)\  erft  nl)b.,  mit  glcid)beb. 
engl.  solc.  fdiiüeb.  sola  naä)  ber  lat.  =  roman. 
Sippe  solea  ''^^lattfif d)' ;  pgl.  frj.  sole,  ital.  soglia. 
Ob  bie  23c5eid)nnnij  Sd)one  (nbl.  scliol)  eben= 
baber  ftammtV 

«ol)lc'-  5'.  au-f-  gleid)beb.  mbb.  sol  sole,  af)b. 
sola  5--  '5"itf5fol)le':  gletd)5eitig  mit  Sode  (f.  and) 
Sd)nfter)  in  Poral)b.  3eit  entlebnt  au§  lat. 
*süla  (9^ebenform  gu  solea),  ha^'  bnrd)  ital. 
suolo,  fr,,  sole'jufefole*  Porau§gefegt  mirb.  S)a» 
lat.  solea  (lüober  ital.  soglia,  frs.  seuil)  '-tbür= 
fd)n)elle'  ift  mabrfd)einHd)  bie  Quelle  Pon  got. 
sulja  'So^le'.  lIrPcrlüonbtfd}aft  bes  al)b.  sola 
mit  lat.  solea  (gr.  vAiä)  ift  benfbar,  menn 
Sd))V)clle  Perwaubt  ift. 

©oi^n  Tl.  a\i§i  gleid)beb.  m^b.  al}b.  sun,  älter 
abb.  8U11U  3)J.:  ein  gcmeingerm.,  lucitcrbin  gemein= 
ibg.  2öort  (Pgl.  2;od)tcr,  Safer,  3Jiutter); 
entfpred)enb  got.  sunus,  angif.  sunu,  engl,  son, 
ubi.  zoon,  afäd)f.  sunu.  5)amit  finb  urPcriuanbt 
ffr.  sünü,  äenb  hunu,  afloP.  synü,  lit.  süniis 
'So^u'.  2)ie  in  biefem  Stamm  sü-nü-  entbaltenc 
2Ss-  ^fl  (ögl.  ffr.  sü  'gebären';  f.  Sau)  liegt 
and)  beut  auf  ibg.  sü-yü-  (suiw-)  lüeifenben  gr. 
iv'oV  (bial.  vivc)  'So:^n'  ju  (Srunbe.  2^gl. 
S  d)  n  u  r. 

\oläi  ii^ron,  nu§  gleid)beb.  nt[)b.  solich  solh 
(sülich),  abb.  sulih  solih  (hh  unb  eiufad)e§  h); 
entfpredienb  nfäd)f.  sulik,  nbl.  zulk.  2öie  neben 
hh.  nbb.  so  ba§  anglf.  swa,  got.  swa  ftebt,  fo  er= 
fd)etnt  für  sulik  anglf.  swylc  (engl,  such)  unb 
got.  swaleiks  'fold)er'.  Üßegen  be§  SuffigeS  liko- 
(lilio-)  pgl.  lid)  unb  »Deldjer. 

©olb  m.  an§  mbb.  solt  (d)  Tl.  'fiobn  für 
geleiftete  ^ieufte',  and)  'n)a§  gu  leiften  ift,  ^^l^flid)!, 
2)ienft'.  (£■§  tritt  erft  feit  1200  im  mi)b.  auf 
unb  entftammt  bem  fr^.  solde  'Sobn',  bas  eigtl.  ber 
2)Jün3name  lat.  solidus,  ital.  soldo  (nfr.s.  sou)  ift; 
bod)  läf5t  fid)  bie  mbb.  3)oppelbebeutung  nur  au^ 
einem  (Sinflufs  be«  3tn'-  foÜen  erflären.  - 
2)a§  erft  früb  n^b.  SebnttJort  Solbat  (nod) 
ntd)t  bei  3ÄaaIer  1561  gebud)t)  berubt  auf  ital. 
soldato,  mober  and)  frj.  soldat  (engl,  soldier 
ftammt  aus  afrj.  soldoier) ;  bafür  galt  mbb.  baS 
mit  germ.  3lblettung  gebilbete  soldeneere  'Solb= 
frieger,   Sölbnei'. 

foücn  3titi.  au§  ml)b.  soln  (schein),  a^h. 
Solan  (scolan)  5l?rät.=$räf.  'foüen,  muffen,  bürfen, 
ttjerben,  fd)nlbig  fein,  gebüfjren'.  3)aS  gugebörigc 
Jlbftraftnm  Sd)ulb  7i.  beteeift  in  Übereinftim= 
mung  mit  got.  skulan  'fd)nlbig  fein,  su  bepblen 
baben',  baß  skal  'fcbnlben'  ali^'  2Öur5cl   üorau§= 


SöÜcr 


—    :^:.l     — 


fpäben 


jufeßen  ift  (ber  l'hisfaß  be?  ®iittiiral§,  ber  aii-S 
ber  1.  ^er).  skal  ein  ahb.  mf)b.  sol  gemacht  ^at, 
ift  bcfrembenb).  Sdi?  bicfer  303.  imirbc  gemein- 
gcrm.  ein  ^i^rät.^^räf.  gebilbet,  ba?'  bie  Junftion 
eine»  §tlf§3to.  übernommen;  ogl.  engl,  sliall, 
nb(.  zal.    2)n§  nähere  gel)ört  in  bie  ©rammatif. 

Söller  Tl.  a\K^  mf)b.  sölre  (>olre)  2)?.  'iBoben 
über  einem  S^anic,  ^yhir  im  crften  Stodiuercf', 
ahh.  soleri  für  .-oläri,  nrfprgl.  suläri  nad)  lat. 
sülärium  '5i3IIer,  Jcrraffc',  tt)of)er  aud)  ofäd)). 
soleri,  nbl.  zolder,  engl,  sollar  (anglf.  solor). 
G^ntfpred)cnb  nfvj.  solier  '3pcid)er',  itat.  >olajo 
solare  '3immevbecfe'.  Sie  (Fnitlefinung  mi>  ©crni. 
fanb  por  ber  abb.  ^eit  ftatt  (glcid)3eitig  mit 
3  a  m  m  e  r ,  !^  e  1 1  c  r ,  3??  a  u  e  r ,  S  p  c  i  di  e  r)  unb 
äwar  uiof)I  am  l'Mttct:  unb  l1iieDerrI)ctn.  '^Im 
£berrf)cin  fe£)[t  bne  2Sort  jeet  ( fc^ou  5(b.  ^^etvie 
Jöibelglofiar  1523  überfeßt  Sutf)er§  Söller  al§ 
unperftänblic^  mit  „Saal,  Summerlaub"). 

t  ^olpn  Tl.  'Salsbrübe',  ein  eigtl.  nbrbein.^ 
nbb.-beff.  9Bort,  beffcn  erftc§  S!ompDfitipn«etement 
iibl.  ^olt 'Salj' ift;  >Dabrfd)einlid)  ftecft  nbl.  solt- 
brijn  'Saläbrübe"  in  ber  3ii!aniinenfeeung.  3lud) 
bcntt  man  an  3bentität  mit  Salpeter,  haz- 
allerbingS  nirgenb§  3U  So I per  Perfürst  Jpirb 
(Salpeter  mürbe  frübcr  faft  nu§fdilicBlidi  sum 
©infolpern  Permenbet). 

Sommer  Tl.  mii^  gleid}beb.  mbb.  -umer,  abb. 
sumar  Tl.:  in  gleid)er  Jorm  eine  gemeingerm. 
Benennung:  pgl.  nbl.  zomer,  anglf.  sumor,  engl. 
>ummer,  anorb.  sumar.  llroermanbte  2Sorte  mit 
anberu  Suffiren  finb  ffr.  samä  '3abr',  jenb  ham 
'Sommer',  armen,  amal-n  'Sommer'  faber  am 
3a^r') ,  altir.  sam  —  sanirad,  fpmr.  ham  liaf 
'Sommer',    i^gl.  öenj,  3Sinter,  öerbft. 

fonbcr  '^riipof.  au§  gleidibeb.  mbb.  sundcr 
'obne',  bae  eigtl.  SlbPerb  ift  unb  'ableite,  gefon^ 
bert,  für  ficb'  bebeutet,  aber  im  3Jf)b.  Tli)h.  häufig 
S^onjunftion  gleid)  'aber,  Pielmebr,  fonbern'  ift. 
Ü5gl.  abb.  suntar  '3tbp. 'für  fid),  befonber?;  abc:, 
fonbern',  got.  .--undro  'abgefonbert,  allein',  anglf. 
sundor,  engl,  a^under  'entjmei',  n^l.  zondcr 
'obne'.  J'aäu  gr.  urto  'obne'  au»  @rbf.  snter  ? 
—  Xa^ü  befonber?  aue  mbb.  besunder  'ab: 
gefonbert,  einjeln'.  —  fonberbar  Slbj.  au§  m^b. 
sunderbsere  'auggegeidjnet';  fonberlicb  au§ 
mt)b.  übb.  suderlich  'einzeln,  befonber»,  au§ge= 
äeid)net';  fonbern  ^tw.  an^  mbb.  sundem 
'trennen,  fonbern',  nhb.  suntaron.  —  fonbern 
^onj.  aU'5  mbb.  suntern,  ?tebenfonn  ju  sunder 
'fonbern,  aber,  inbeffen'. 

Sonne  S"-  iii§  gleid)bcb.  mbb.  sunue,  abb. 
sunna  ^.•.  eine  gemeingerm.  23e3eidinung ;  pgl. 
got.  sunnö  J-.Dh,  anglf.  sunne  ^•. ,  engl,  sun, 
nbl.  zoii,  aföc^f.  Äunna  5-.     3nt    *i?lfäc^f.   '^üib. 


UVibb. )  begegnet  audi  sumio  (sunne)  alo  ilJa?f., 
ba»  an  abb.  ster-no  mä-iio  erinnert  {k  Stern). 
2a?  im  9fennDrb.  allein  üblidie  anorb.  nnglf. 
sol  (—  got.  sauil)  ift  bem  lat.  sOI,  gr.  ij'/.ioz 
'Sonne'  urpermanbt,  toeldje  mit  ffr.  svar  'Sonne' 
unb  got.  sugil,  anglf.  sygel  'Sonne'  auf  einer 
ibg.  2B3.  saw  :  sü  'leudjten'  beruben,  bie  aiidt  ber 
gemeingerm.  Seseidmung  sunnon-  3n  (^runbe 
liegen  fann.  —  Sonn abeuD,  fdjon  mbb.  sun- 
äbent  sunnen-äbent,  abb.  sunnün-ä't>and  (da- 
neben S  a  m  » ta  g  ,  abb.  samba^-tac) ;  mbb.  äbent 
mirb  gern  pom  SSorabeub  Pon  Feiertagen  ge^ 
braud)t.  3)a§  3lnglf.  fennt  ba^  entfpred)enbe 
äunnausfen  nur  in  ber  '.^ebeutung  '2>orabenb 
Dor  Sonntag':  nad)  bem  unter  Jaftnadit  3?e: 
mcrften  anirbe  bie  Jcilbenennuiig  im  Xeutfdien 
2?e5eid)nung  bej  g:in3en  Jagee.  llJacb  engl,  sater- 
day  =  meftfäl.  säterdag  läßt  fid)  annebmcn, 
ba%  ba^  norbbeutfcbe  Sonnabeub  (äbnlid)  mie 
aiJtttlüod))  für  eine  ältere  felbftänbige  3?c: 
nennung  eingetreten  ift.  Übrigen?  ift  Sonn  = 
afaenb  luefentlidi  mb.  nbb.  unb  Sam? tag 
oberb.  —  Sonntag  au§  mbb.  sun-tac  sun- 
nen-tac,  abb.  sunnün-tag  fcbeiut  fcbon  bie  0or= 
cbriftiicbe  '.Benennung  be§  Sage?  (lat.  solis  dies) 
geinefen  3u  fein;  pgl.  ofäd)f.  sunnun-dag,  nbl. 
zondag,  engl,  sunday:  aber  anorb.  dröttensdagr 
'Jag  be?  yerrn'  repräfentiert  mit  altir.  domnach 
bie  firdjiidie  Benennung  dies  dominicus  (=  ital. 
domenica,  fr3.  dimanche).  2'a§  bei  Jertutliau 
belegte  lat.  dies  solis  (barnad)  aud)  breton.  di>ul 
—  fpmr.  dydd  sul  'Sonntag')  bat  ficb  im  jRoman. 
nicbt  gebalten. 

fonft  iHbo.  au§  mbb.  sunst  sust,  älter  mbb. 
abb.  sus  'fo'  (bin  '.Bebeutungeübergang  pon  'fo' 
3u  'fonfi'  erflärt  man  fidi  burd)  bie  (füipfe  einer 
negatipen  i^erbinbung).  2lbb.  afäd)f.  sus,  nbl. 
zus  'fo'  fd)einen  gleichen  Stamme?  mit  f  0. 

Sorge  5-  Qu§  gleidjbeb.  mbb.  sorge,  abb. 
sorga  soraga  \y.,  beifen  fränf.  9kbenform  sworga 
bie  Slbleitung  be?  SBorte?  au?  einer  ibg.  2B3. 
swerk  (bCjU  altir.  >erc  '£'iebe'"CJ  ober  ibg.  swergh 
(pgl.  lit.  >ergeti  'bebüten')  mabrfd)einlid)  macbt. 
rod)  entbehren  bie  formen  ber  übrigen  germ. 
Sialefte  ba^  w;  pgl.  got.  >aürga,  anglf.  sorh, 
engl,  sorrow,  nbl.  zorg,  afücbf.  sorga. 

Sorte  %..  eri't  nbb.,  nad)  ital.  sorta. 

ipäbcn  3t>ü.  au?  gleid)beb.  mbb.  spehen,  abb. 
spehon :  neben  bem  3lbj.  abb.  afäd)).  späh!,  mbb. 
sptehe  'fing ,  gefd)irft'  (unb  nbl.  bespieden, 
'fpäbcn'':')  ber  cin3ige  jReft  ber  altgeim.  Jos.  speh 
'feben',  tpeldje  burd)  lat.  spec  in  speculum  con- 
spicio  adspectus  unb  (mit  i  für  e)  suspicio 
'3lrgmobn',  fomie  burd)  ffr.  spa^  'feben"  (gr. 
Oy.:'rT-T<'i   für  ^GTJsy.rio'A   al?   uribg.  ermiefen 


Üniltm 


3rerf 


wirb  ubg-  SBj.  spek).  ?fua  ber  iierm.  2ippc 
ift  bie  oon  ital.  spiare,  fvä.  epier  'aii§ipäf)en' 
(itol.  Spione,  frs.  espion  'Spion',  juolicv  engl, 
spy)  fvüt)  entlelint;  biv^t  encil.  Spion. 

fpttltcn  3tH-'-  ii"-;^  iilcidibeb.  ntfib.  spalten,  al)b. 
spaltan ;  ügl.  mnbb.  >p(,'Klen ,  innM.  s])al(len 
'fpalten':  ein  bcm  StoutineutiUbcutfclien  eigcntüm- 
Ud)c»  ft.  3to-'  iifi"  t'i'C  ibg.  2Bs.  sphalt  ju 
©runbc  liegt;  ügl.  ffr.  sphui  splmt  (für  sphlt) 
'plagen'  (Saufat.  'fpalten').  3»im"incnl)ang  mit 
ni{)b.  spelte  'Sanjeniplitcr',  got.  spikla  'Sd)rcib- 
tafel',  nnorb.  spjald  '^rctt'  ift  Uia[)rfd)einlid). 

Span  ?.U.  ans  nil)b.  alib.  >päu  Ü.1J.  '.S^ol^fpan' ; 
nbl.  spaan  'yol^fpan,  Sd)anfclbreite  am  J)hibcv', 
anglf.  sp6u,  engl,  spoon  'Söffel'  fottjie  anorb. 
spoun  spann  '.^lolsfplittev ,  Söffel'  bemeifen  für 
germ.  spenu-  (basn  germ.  sped  in  niljb.  spät 
'Splitter')  eine  3)oppelbebentnng,  bercn  üßorge= 
fd)idite  megen  'Hiangel  an  an-smärtigen  Jöegieb^ 
ungen  fid)  nidit  beftimmen  läßt  (finn.  paanu 
'Spinbel'  ift  germ.  ^-ntlebnnng);  nnfid)er  ift  33er:: 
manbtfdjaft  mit  gr.  anä-d^r]  'jRübrlöffel  (f. 
Spate  n). 

<fe<)anferfcl  91.  3)iminutib  gu  ml)b.  sp^nvarch 
dl.  'nod)  fangenbeg  ^^ei'fel,  2)?ilc^ferfer  (banebcn 
mbb.  sp^^n-sü  -swin).  2)a§  erfte  ©lieb  ber  3u= 
fammenfeßung  ift  ml)b.  sp^n  5-  'Sruft,  2Hildö', 
anf  beffen  gleic^beb.  9iebenform  spüne  spünne 
m^b.  spünnev<jrcheltn  'Spanferfel*  bernl)t ;  Pgl. 
nbl.  speen  '(Suter'  nnb  abb.  spunni  5-  *23ruft', 
beren  Söj.  Pielleid}t  mit  ber  Pon  fpannen  gleid) 
ift;  bagn  and)  lit.  speuys  'S^^t'. 

S|)ange  ^.  an§  gleid)beb.  m!^b.  spange,  aijb. 
spanga  '^\:  eine  gemeingerm.  33enenming;  pgl. 
anorb.  spyng,  anglf.  spange  (bagn  engl,  spangle 
'Flitter'  eigtl.  Sjiminntip),  nbl.  spang. 

spannt  5.  au§  ntllb.  spanne,  al)b.  spanna 
y^.  '33rette  ber  an§gefpannten  §anb'  (bornad) 
entlehnt  ital.  spanna,  frj.  empan  ein  Sängen^ 
moB):  gn  fpannen,  m!^b.  spannen,  abb.  span- 
nan  ft.  ^t\V.,  ha^  bem  nbl.  spannen,  anglf.  span- 
nan,  engl,  to  span  'auSftvecfen,  fpannen'  entfpridit. 
SBg.  span  'gießen'  fc^eint  mit  ben  unter  Span- 
ferfel nnb  ©efpenft  bebanbelten  Sippen  sn- 
fammengef)ören ,  Pielleid)t  fogar  mit  ber  Pon 
f  p  i  n  n  e  n. 

ipaxtn  3ttD.  ans  mf)b.  sparn,  al)b.  sparön 
'fparen,  Perfd^oncn,  erbalten,  Perfparen':  Deno= 
minatip  gn  ai)i>.  spar  (anglf.  spa^r,  erft  nbb. 
bafür  fparfam)  'fparfam'  (mbb.  sperliche  'auf 
fpärlidie  Sßeife'  ift  ba^^  2{bP.  bagn,  Ujurbc  aber 
im  9ll)b.  änm  51bi.  fpärlid));  bafür  abb.  spar- 
hQnti,  anglf.  spserh^nde  'fparfom'.  S>gl.  nbl. 
sparen,  anglf.  ?parian,  engl,  to  spare,  anorb. 
spara.     51n  3ufaninten!^ang   mit  gr.   rumurdc. 


'serftrent,  ein.seln,  feiten'  (ju  anf-ioo  'fiien,  >er: 
ftrenen')  ift  nidjt  3n  bcnfen. 

Spargel  HJ.  an?  gleid)beb.  mljb.  spargel;  bie§ 
uad)  Int.  asparagus,  ba^  audi  bie  OneÜe  für  bie 
gleidibeb.  nbl.  uspersie,  fr^.  asperge,  ital.  spara- 
Efio  mar.    iyead)te  fduoeis.  sparse. 

fpärlirt)  f.  fparen. 

Sparren  W.  an§  mfib.  .span-e,  abb.  sparro 
ü)}.  'Stange,  :©alfen';  entfpred)enb  nbl.  engl,  spar, 
anorb.  sparro  '28alfen'.  23esiel)iingen  anfeerlialb 
be«  @erm.  feblen.  S.  fperren. 

Spafe  ai^,  erft  nbb.,  nadi  ital.  spasso  'öuft, 
3eitoertvcib'. 

fpät  5lbj.  3lbo.  an-5  gleid)beb.  ml)b.  spaete, 
aifh.  späti  3lbi.  (aber  mbb.  späte,  a\)h.  späto 
^}lbP.):  pgl.  nbl.  spade  'fpät'.  I)a§  @ot.  be= 
roabrt  bierju  nur  spediza  'fpäter'  unb  spedists 
'fpätefter,  le^ter,  geringfier'.  S)a§  germ.  sped- 
(äfet  fid)  nidit  meitcr  oerfolgen. 

Spat  Tl.  'eine  Steinart'  an§  mbb.  spät  Wl. 
'blöttridjt  bred)enbe§  ©eftein,  Splitter',  morau? 
nbl.  spaath,  frj.  spath,  ital.  spato  '^elbfpat' 
i5U  ftammen  fd)einen.  33orgefcbtd)te  bunfel  toie 
bei  Duar.s. 

Spaten  )Bl.,  erft  nbb.;  mbb.  spate  folgt  an» 
bem  2)iminutiP  mbb.  nbb.  spatel  'fleine  Schaufel'; 
baS'  ooranSgnfe^cnbe  al)b.  *spato  ftimmt  überetn 
mit  afäcbf.  spado,  nbl.  spade  (spa),  anglf.  spada, 
engl,  spade.  ®iefe  altgerm.  Sippe  ift  urper- 
manbt  mit  gr.  (Tndtfij  'Sd)mert'.  3tal.  spada 
'Sdjmert'  (baju  frg.  epee)  mirb  meift  lieber  an§ 
bem  @ricd).  al§  an?-  bem  ©erni.  abgeleitet. 

Spo^  Tl.  au§  fpät  mbb.  spatz  Tl.  '©per= 
ling':  fpegififd)  bb.  S^ofeform  jn  mbb.  spar  (f. 
Sperling);  weniger  roabrfdieinlid)  ift  nrfprüng= 
lid)er  3'ni3nimenbang  mit  gleid)beb.  Int.  passer 
(für  *spat-ter?J. 

fpajicrcn  3f»i'-  a«§  gleid)beb.  mbb.  spat- 
zieren: mäbrcnb  bc^  13,  3abi"biinbert§  an§  ital. 
spaziare  'umbergeben'  entlebnt. 

Spcdöt  Tl.  an§  gteid)beb.  mbb.  abb.  speht 
Tl.;  nbl.  specht,  engl,  speight  'Sped}t'  finb 
bentfcbe  Scbniuortc;  baneben  obb.  mbb.  spech 
(au?  einem  germ.  specca  ftammt  afrg.  espeche, 
nfrj.  epeiche  'Spcdjt').  Uröermanbtfd)aft  mit 
lat.  picus  'Sped)t'  ift  mabrfd)einlid);  al?  33ebcu= 
tnng  be§  23ogelnamenö  faüt  man  'bunt',  inbem 
man  an  lat.  pingo  'male'  —  pictus  (gr.  nor/.ikoc) 
'bunt'  ober  an  engl,  speck,  anglf.  specca  '5lecf' 
anfnüpft.  /^atl?  man  bas  aiib.  speht  (nbl.  specht) 
üon  lat.  picus  trennt,  fann  man  e?  al?  'Späber' 
,iU  ber  SBj.  Pon  f  p  ä  b  c  n  sieben.  'Xajn  S  p  e  f  f  a  r  t 
gleid)  Spehtes  hart. 

Sped  Tl.  aus  gleidjbeb.  mbb.  abb.  spec  (ok) 
TL;  entfprecbenb  nbl.  spek,   anglf.  spie,  anorb. 


8).iccr 


—     353     — 


Spcrbcv 


spik  9},  'epccf':  eine  urgerm.  !:Peäeid)nuiifl ,  bie 
gern  mit  ffr.  pivan  'fett',  gr.  uian'  'fett',  genb 
pivanh  9i.  'Specf'  iii  3"tiininienf)aiig  gebvacf)t 
uiirb,  iubem  man  bie  ©iitiüicflimg  üoii  w  311  q 
aiuiiinmt  (f.  fecf  iinb  Speidjclj. 

Speer  9}L  aii-3  gleicf) beb.  inl)b.  a[]b.  sper  SR.: 
gemeiugerm.  tuid)  ber  llbercinftiinmung  mit  anorb. 
spjnr  $)3lur.  '>©peer',  aitglf.  spere,  engl,  spear, 
nbl.  Speer,  afäc^f.  sper  {a\\?i  gcrm.  spür  flammt 
afrä.  espier).  SSie  bamit  tat.  spams  'x^anse  ber 
33auern'  siifcimmenf)iingt,  ift  iinttar;  möglid)  ift 
llrüenuaiibtidiaft  fo  gut  luie  0"ntlel)iumg  beiber 
aii§  einer  britten  £prad)e.  2?e5iet)ung  pi  ©  p  a  r  r  e n 
nnb  Sporn  ift  ätüeifelt}aft. 

Speise  5-  n»'5  g[cid)beb.  mf)b.  speiche,  at)b. 
speihha  %.:  ein  meftgerm.  2öort;  ugl.  nnglf. 
Space,  engl,  spoke,  nbl.  .speek,  anbb.  speka 
'3tabfpeid)e'.  ^iifaiiimeuljnng  mit  ü^\>.  spahha 
'i^oljfpan,  Steden',  nbl.  spaak  'Sparren'  ift  nid)t 
fid)er.  W\t  Spcid)c  gel)ört  jn  einer  urgcrm. 
2B3.  sp!k  bie  Sippe  non  nl)b.  S  p  e  i  d)  e  r  n  a  g  e  l , 
beffen  erfte§  ©lieb  \>ai  mf)b.  (bIo§  nib.)  spicher 
aji.  '9kger  ift;  bagn  nbl.  spijkev  '9}agel',  norb. 
spik  '^oljftedcn',  engt,  spike  'großer  9fagel'. 

'^ptx^ü  M.  a\\^  gleidibeb.  m^b.  speichel, 
a^b.  speihhilla  speihliila  %.;  pg(.  afrief.  specle, 
mnbb.  speke  nnb  nbl.  speeksel  fgot.  spaiskuldr 
fd)eint  an§  *skai-skuldr  nmgeformt  nnb  al§  rebnpl. 
Silbung  üeriüanbt  mit  lat.  soreare).  2aB  biefe 
Sippe  mit  2Ö3.  spiw  'fpeien'  3ufQmmenf)ängt,  mirb 
burd)  angif.  spald  spätl,  mnbl.  spedel  (got. 
*spai|)lj  Jüa{)rfd)cin(id)  (f.  fpeien):  spaik-  für 
spaiw-  (f.  S  p  e  cf)  V 

Speicher  3JL  an»  m^b.  spiclier,  abb.  spih- 
heri  (spihhäri)  M.  'i^'ornboben,  Speid)er';  ent^ 
fpred)enb  afädjf.  spikäri,  nbl.  spijker.  2)ic  23er= : 
fdbiebnng  be§  inneren  k  jn  hh  im  Jpb.  meift  auf 
©ntlelmung  Por  bem  8/9.  3at)r^.  (f.  Spelt, 
S  i  d}  e  l ,  23  a  n  n  e).  ©in  mtat.  spicärium  '^oru: 
l)an§'  ift  mit  bem  Sinfluß  be§  fübenrop.  Stein: 
bau§  (f.  Heller,  Söller,  S^ammcr)  tt)ol)I 
fd)on  im  4.  S^brl).  in  ©ermauien  entftanben  nnb 
juerft  in  ber  Lex  Salica  bejeugt ;  meber  ba§  Satein 
(bafiir  granarium  nnb  horreum)  nod)  bie  roman. 
Sprad)en  fennen  ba§  übrigen»  andi  in  2?aiern 
fel)lenbc  2ßort,  ba§  bei  nn»  nac^  bem  ä>orbilb 
ÜDU  lat.  granarium  fomie  Pon  cellarium  = 
Steiler  unb  solariuni  =  Söller  3U  lat.  spica 
'3il)rc'  gebilbet  morben  ift  (im  3lltertum  mnrben 
übrigens  nur  bie  3tl)ren  abgefdjnitten).  —  SScgen  , 
Speid^ernagelf.  Speidjer.  ' 

fpeien  ^ixo.  an»  gteid)beb.  ml)b.  spien ,  al)b. 
spiwan  ft.  3t>u. :  ein  gemeingcrm.  SBnrseli'erbnm,  \ 
ba§  and)  fonft  im  3^g.  begegnet.   2hiI.  got.  spei- 
wan,  anorb.  spyju,  afiid)f.  splwun,  aaglf.  >piwan, , 

S  I  u  9  e  ,  etvmolOijijd^e«  SBJSrterbucb.    5.  Slup. 


'  engl,  to  spew,  nbl.  spuwen  'fpeien';  entfprec^enb 
in  gleicher  iöebeutnng  lat.  spuo,  gr.  nvvto,  lit. 
spiäuju,  aflon.  pljuja,  ffr.  sthiv.  3"  biefer  ae= 
meinibg.  2B,^.  spiw  fsphiw?)  'fpeien'  get)ören  nod) 
I  S  p  e  i  c^  e  l  unb  f  p  e  n  t3  e  n. 
I  (fepeifc  g-.  an»  ml)b.  spise,  al)b.  spisa  g-. 
'Speife':  im  23eginn  be»  9.  3af)rl)».  entlebnt  an» 
ital.  mint,  spesa  für  spensa  (luegen  al)b.  i  für 
lat.  ('  f.  ?^-eter,  Seibe);  Dgl.  ital.  spesa '^uf= 
manb,  S^often'  (motier  Spefen)  3n  ital.  spen- 
dete 'ausgeben'  (f.  fpenbeuj  =  lat.  expen- 
dere.  3^ie  &ntlel)nung  Pon  Speife  mag  mit 
ber  üonSd)üffel  unb  Xif d)  äufammcnbängcu; 
Dgl.  nod)  got.  mes ,  abb.  mias  au»  lat.  raensa. 
Speftafel  m.  im  16.  3al)rl).  (ol^  Spectacel, 
Spectacul)  allgemein  üblid)  in  ber  ä^ebentnng 
'Sd)anfpier  =  lat.  spectaculum. 

Spefulntion  ?v.  im  16.  ^vabrb.  allgemein  üb- 
lid) nnb  feit  Sim.  '){otf)  1571  gebnd)t:  3U  lat. 
speculari,  moran»  um  150i>  fpeculiereu. 

Spelt,  Sp  e  lg  älJ.  au»  gleidibeb.  ml)b.  spelte 
spelze,  al)b.  spelta  spelza  %.;  enlfprcc^enb  anglf. 
engl.  nbl.  speit.  S^ie  a^b.  5'orif'  ^^pelza  (gleidi 
anglf.  speltj  brang,  mie  hix^  z  le^rt,  Por  ber  l)b. 
3eit  (etroa  gleidiseitig  mit  Speid)er,  ^f lause, 
Söicfe,  Stoppel  unb  Sid)el)  an»  lat.=ital. 
spelta  ein,  mäbrenb  bie  abb.  9lebenform  spelta 
auf  ital.  spelda  lueift;  ügl.  baju  nod)  frj.  epeautre 
'Spelt'.  Übrigeuö  tritt  lat.  spelta  erft  im  -1. 
Sa^rl).  n.  (Sbr.  auf. 

Spelunfe  %.  im  16,  Qa^rl).  (3.  23.  bei  Sc^eibt 
1551  ©robiann»  23.  295j  aw^  lat.  spelunca. 

Spenbe  %.  an»  mbb.  spende,  al)b.  speuta  J. 
'©efc^enf,  mabi,  2llmofeu'.  llHib.  fpenben  an» 
ml)b.  spenden,  al)b.  spünton  'ül»  ©efd)enf  auc-^ 
teilen';  bie»  mürbe  etma  im  7.  ^a\)x^.  an»  mlat.= 
ital.  speadere  (gleid)  lat.  expendere)*an»gebeu' 
entlebnt;  baju  engl,  to  spend.    ä^gl.  Spinb. 

t  Spengler  2}J.  '231ed)fd)mieb',  ein  oberb. 
^Xialeftmort,  aus  gleid)beb.  ml)b.  spongeler:  2lb= 
leitung  3n  mbb.  spi^ngel  unb  spange  'Spange'. 
Spcröcr  3}?.  an§  glcid)beb.  mbb.  sporwan-e 
sparwajre,  al)b.  sparwäriilf.  (ügl.  nbl.  sperwer): 
fdbeinbar  2lbleitnng  3n  bem  unter  Sperling 
bebanbelten  germ.  sparwa-  'Sperling' ;  eigtl.  aber 
ift  'ba':!  Icl5tc  2Bortelemcnt  oielmebr  Uri  —  91  ar 
(ügl.  anglf.  miis-eri  ^  a{)b,  mus-aro,  auglf.  i's- 
eri  =  aßb.  is-aro  nub  abb.  krannli-ari).  5llfo 
ift  abb.  sparwari  eigtl.  '9lbler,  ber  oon  Sperlingen 
lebt'  (baneben  mbb.  sprinze  5.'Sperbermeibd)jn') ; 
pgl.  anglf.  spearhafoc,  engl,  sparrowhawk  'Sper= 
ber'.  9ln»  bem  ©erm.  flammt  bie  roman.  Sippe 
üon  ital.  sparaviere,  fr3.  epervier.  —  S^ie  2^e= 
3eidinnng  S  p  e r  b  e  r  b  a u  m  für  '2>ogclbeerbanm' 
bembt  auf  llmbilbunq  bee  nd)b.  spörbeum. 

45 


Spcrliiuil 


—     354     — 


©pioii 


Sperling  9Ji.  aii§  gleld)beb.  mhb.  sp^rlinc  (g): 
bimiiiiirilie  3lLiIcitunfl  aii§  nil)b.  spar,  al)i>.  spam 
l'i. '2lH-vliluV  (inil.  cilill.  starlin»  j^ii  iil)b.  StiUl  v), 
bac>  Mc  gemeiiiflcrm.  2?ciieimunii  bc-i  iniflcls  le 
präfentievt;  ogl.  flot.  sparwa,  niiovb.  spon-,  aiuil). 
spearwa,  engl,  sparrow  (nbl.  bilfül"  niosch  iimscli; 
bie  nbb.  3?esetd)nuiu]  f.  unter  Süning).  'än^cx-- 
\)alh  bc§  @cnn.  fcf)ctnt  ba§  gictdjbeb.  pveu&. 
sperglas  spuvglas  uvucvliiaiibt.  3»  btcfciu  Stamme 
sparw-,  bem  eine  iBs.  spoi-  'zappeln'  (f.  Sporn) 
5n  ©ninbe  liegt,  fdieint  Zpcii}  sloieform  jn  fein; 
meiterljin  ift  fränf.  S  p  e  r  f  'Sperling'  jn  bead)ten 
(fd)lDÖb.=baier.  f)errid)t  Spn^).  iögl.  nucl)  nod) 
Sperber. 

l^erren  Qhv.  an§  ml)b.  abb.  spf^Ti-en  (^rät. 
sparte,  alfb.  sparta)  fd)m.3tiu-  eigtl.  'mit  Sparren 
oerfeben':  5(bleitung  ju  Sparren. 

«pct'cu  (V.  'i^lnr.  an§  itnl.  spesa;  bie  6nt^ 
lelinung  geidmb  gleidjseitig  mit  anbern  i^anbelS^ 
morten  (pgl.  58anf)  frü:^  im  17.  3abrf). 

t  i))CU^en  3ttU.  nu?  fpät  mbb.  spiutzen: 
Sntenliüum  3n  fpeien  (got.  spiwitjan ?),  mo3n 
andi  nbb.  f  p  ü  \}  e  n  (f.  f  p  n  cf  e  n)  =  engl,  to  spit, 
anglf.  spyttan.  Sa^c  Pcrnmnbte  baier.  fpir^eu 
'fpncfen'  bernbt  anf  abb.*spirizzen  für*spiwizzeü 

(«pejcret  '^\  auu  fpät  mbb.  specerie  %.  anfi 
ital.  spezieria  (fpätlat.  species  *@eh3Ürä'). 

ipitfcn  3ttt5.,  nbb.  2lbleitnng  sn  Specf. 

S^JtcgcI  2)J.  an§  gleid)beb.  ml)b.  spiegel,  aljb. 
spiagal  a}h  (Ogl.  nbl.  spiegel);  bic§  ftammt  mit 
@enu§tued))el  an§  mlat.  speglum  (=  lat.  spScu- 
lum),  morauf  and)  ital.  speglio  (neben  specchio) 
'Spiegel'  meift.  S)ie  ©ntlebnnng  in§  2lbb.  bat 
megen  ber  23ebanblnng  Pou  lat.  e  nnb  c  fnrg  üor 
ber  a^b.  3ett  [tattgefnnben.  2;a§  51ltgerm.  befaü 
für  'Spiegel'  ein  eigene^  2öort:  abb.  scü-kar 
eigtl.  'Scbattenbel)älter'  an§  a1:)'t},  scüwo  (anglf 
scüa)  'Sd)atten',  itjofür  got.  skuggwa  'Spiegel'. 

Spid  dl.  an^  gleid)beb.  n\i}b.  a1:)h.  spil  (@en. 
spiles)  9^.  'Sdjerg,  3eitbertreib,  Sßergnügen':  gn 
nbb.  f pielen,  ml)b.  spiln,  af)b.  spilön  fdjm.  3ttü. 
'fid)  3eitbertreib  madien';  Pgt.  nbl.  speien,  anglf. 
spilian,  anorb.  spila  'fpieleu'. 

S))teB'  2}h  an§  utbb.  spie^,  aljh.  spio^  2}(. 
'S?ampf=,  Qngbfpiefi';  entfpred^enb  in  gletd)er  Sc= 
bentnng  got.  *spiuta-  (barana  afrä.  espiet 'Speer'), 
anorb.  spjot  dl.  (bafür  anglf.  spreot  f.  Spriet). 
ainsmärtige  S^ermanbte  ber  Sippe  feblen.  —  9Jbb- 
Spiefsge feile  eigtl.  'SBaffengefellc'. 

SjjieB"  2IJ.  an«  mbb.  aij'o.  spi^  (@en.  spi^- 
3es)  2JJ.  '33ratfpieB';  entfpred)enb  nbl.  spit,  anglf. 
spitu,  engl,  spit ':öratfpief3'.  S)icfe  Sippe,  moran-S 
bie  gleid)beb.  roman.  Pon  fpan.  espeto  ftammt,  ge= 
bort  mit  fpi^  snfammen,  moäu  anglf.  spitu  = 
atjh.  spiz  SnbftnntiPiernng   ift.    §ierber  Qii)'6xt 


and)  nbb.  Spief)  (frj.  epois)  '©cmeibcube  be§ 
iffiilbeS',  meld)e  2?cbentnng  für  bie  ältere  3eit 
nid)t  nadimeiobar  ift;  bod)  fct3t  nbb.  Spiefjcr 
(abb.  spi2,^ü  spizzo  'hinnulus')  'junger  .'öirfd)' 
nnb  ha?'  entlebute  frs.  epois  'oberftcs  (S-nbe  am 
.'Öirfd)gemeib'  biefclbe  für  bie  ältere  Sprad)e  i'or= 
a\\^.    S.  fpitj. 

t  Spille  A'.  f.  Spin  bei. 

Spifliiifl  aj(.  'gelbe  !i^flaume'  au§  gleidibeb. 
mbb.  spilliiic  spinlino  (g)  9.)L:  maörfdicinlid) 
mit  abb.  spr-nala,  mbb.  spenel  'Sterfnabcl'  SU 
einem  urgerm.  sptna-  'Sorn'  gebörig,  ha?  mit 
lat.  Spina  '2)orn'  (ogl.  ital.  spillo  'Stecfnabel') 
urPenuanbt. 

Spinnt  3}?.  an§  gleid)beb.  mbb.  spinat:  mit 
nbl.  spinazie,  engl,  spinage  ju  frj.  epinard. 
Se^te  Quelle   arab.  isfinag  ober  perf.  aspanäh. 

7  Spinb  dl  'Sdirant',  feit  Sdjottel  1G63  ge-- 
bud)t,  ein  nbb.  Sialeftmort,  im  17/18.  oabvb- 
feiten  bezeugt  (5.  S8.  öoffmann^rMualban  ufm.  1700 
@ebid)teVI,  109;  al»  berlinifd)  Sptnbe  beißani^ 
17.S4  @ebid)te  S.  360):  fd)on  mnbb.  spinde 
(neben  spinden  ^  fpenben),  bem  nbl.  spinde 
'Speifefd)ranf'  entfpredjenb:  mobl  an?  mlat. 
spenda  ( =  ital.  dispenda) 'Speifetammer,  Speife= 
faften'.  25gl.  Speife  nnb  mittelengl.  spence 
'Speifetammer'  aii§  frg.  dispense. 

Spinbel  i^\  an?  gletd)bcb.  mbb.  spinel,  al)b. 
spinala  g-. ;  bie  nl)b.  SJebeuform  Spille,  fd)on 
mbb.  spüle,  bernbt  auf  mbb.  spinle.  —  9Jbb. 
Spinne  SS''  a»»  gleid)beb.  mbb.  spinne,  al]h. 
spinna  (5«  ^'^0-  'Spinnerin'.  —  fpinnen  3t»J- 
an§  gleid)beb.  mbb.  spinnen ,  abb.  spinnan  ft. 
3tn).;  in  berfelben  ^Sebeutung  ift  ha?  Qtw.  qc- 
meingerm. ;  ügl.  got.  spinnan,  anorb.  spinna, 
anglf.  spinnan ,  engl,  to  spin ,  nbl.  spinnen. 
2ßäbrenb  bie  Sippe  Pon  nl)b.  lüebcn  gemeinibg. 
ift,  ftellt  fid)  SU  ber  Sippe  üon  fpinuen  nur 
nod)  lit.  pinti  'fled)ten'  (pantis  'Stricf')  unb  aflou. 
ppti  'fpannen';  bie  Porgerm.  SB5.  pen  neben  spen 
ogl.  nod)  in  ^-abne.  ^Ind)  nimmt  man  gern 
3nfammenbaug  Pon  fpinuen  nnb  fpannen 
an.  —  9U)b.  S  p  i u u em  e b e  5'-  «uC-  mbb.  spinne- 
wep  -\v(^'ppc,  abb.  spinniin  wpppi  ülJ.'Spinuetuebe'. 

fpintificrcn  3^«.  feit  3)Jaaler  15G1  gebud)t 
unb  feit  ber  2.  .^älfte  bcs  16.  Snlji'b^'  (3-  S'  bei 
^'vifd)art)  büufig  belegt,  juerft  bei  Sd)eibt  1551 
©robianua  is.  4366  al§  fpüntef ieren.  @e= 
bilbet  mie  bie  im  16/17.  '^saljxi).  üblidien  gril  = 
lif ieren  nnb  tollif ieren. 

Spion  2J?.  an?  ital.  spione  refp.  frj.  espion 
(f.  fpäbeu):  Sebnmort  be§  SOjäbr.  S?riege§  (be= 
legt  3. 2B.  bei  @rimmel-3b"ufeii  1*369  Simplic.  I, 
19;  IV,  13),  feit  Sticler  1691  gebud)t.  W- 
engl,  spy  an?  nie.  espfe  =  afrs.  espie. 


Spital 


—     855     — 


eprenM 


@t)ital,  Spittcl  dl  aii§  inf)b.  spitäl  imb 
spftcl  5J.  '.-sifvaiiEcnfiaue':  btc§  aii§  lat.  hospitäle. 

fpi^  5lbi.  an^  gtetdjbeb.  ni^b.  spitz  spitze, 
a{)b.  spizzi;  cjot.  *spitj-  (3Jom.  *spitus)  fel)lt; 
üfli.  Sptcf3^  ?riif3er{)al(>  bei?  Öerm.  fe^ilt  lüei= 
terc  23e3iel)iiiui.  —  8pil?  9}f.,  erft  nf)b.,  fiibftnn^ 
tinievtcÄ  3lbi. 

Spi<{bubc  9?J.  suerft  bei  2lIIient§  1540  uitb 
§enifcf)  1616  al§  '2;afd)citHncIer,  falfcber  ©pider' 
(5ebud)t;  lr>Dl)l  sufammeubäiigenb  mit  fpit3ftn  = 
big,  im  16.  ^abvl).  fpttjf  inbig  fSRaaler  1561 
©pifefünbc  'dolus,  argutiac').  ä^gl.  and)  33 übe. 

tplctfeen  S^^-  "Ȥ  glcid)beb.  ml^b.  spli^en ; 
entfpre(^enb  engt,  to  split,  nbl.  splijten  'fpaltcn': 
ein  altgerm.  SBurseluerb ,  für  ba§  meitere  23c= 
äiebungen  feblen.  2)a3U  nbb.  ©plittcr  anS 
mf)b.  Splitter  SOf.^"-  (flOt.  *splitra- ;  altcS  tr  lüirb 
im  £)b.  nid)t  üerid)oben;  ügl.  bitter,  treu, 
jittcrn),  mofüv  aber  im  9}?bb.  meift  ein  ju 
fpalten  gebörigc»  spelter  '8plittcr'  gebrnnd)t 
irtrb;  ögl.  bn§  au§  ber  nasalierten  SOg.  abge= 
leitete  nb(.  splinter  '(Splitter',  engl,  splint  splin- 
ter 'Splitter'.  ®tgtr.  ift  Splitter  erft  feit 
i3utl)er  bcfannter  geworben,  e§  mar  urfprgl.  bem 
Dberb.  fremb  nnb  mirb  in  5(b.  ^45etri§  3?a§(er 
93ibelgIoifar  1523  al§  nnücrftänblidi  mit  ®  p  re i  15 
iiberfefet,  ba§  mit  mbb.  spri^el  'Splitter'  üon 
bem  nbb.  Splitter  burdj  ©iffimiliernng  entfernt 
ift  (sprizel  für  *splitil);  nbb.  Spreißel  nod) 
bei  Stieler  1691. 

Spor  W.  'Sdiimmel'  ;^n  mbb.  spcere  'trorfen, 
raub',  abb.  spori  'mürbe,  faul',  mojiu  meitere  23e; 
jiebungen  feblen. 

<Bpovn  M.,  Sporen  ':l3lnv.=tant.  an§  gletd)= 
htb.  mt)b.  spor  spore,  obb.  sporo  Wl. ;  entfpredieub 
nbl.  spoor,  anglf.  spora  spura,  engl,  spur,  anorb. 
spore  'Sporn'.  STuS  ber  germ.  Sippe  ftammt 
bie  roman.  non  ital.  sprone,  frj.  eperon  'Sporn'. 
3u  ©runbe  liegt  bem  @erm.  sporo  M.  'Sporn' 
eine  ft.  93erbalm3.  sper  'mit  bem  ^-ufse  ftofjen', 
bie  in  nbb.  Spur,  fpüreu  uub  engl,  to  spurn 
fortlebt :  ögl.  abb.  afcidjf.  anglf.  spuman  'treten', 
»üomit  urüerraanbt  ffr.  sphur  'mit  bem  j^wfee 
toegftofeen',  gr.  anaif/io  'gappeln'  (lat.  spemo 
'üerad)te'  bat  übertragene  33ebeutung),  lit.  spirtl 
'treten',  l^gl.  and)  Sperling  (eigtl. '3fll)>5ler"0. 
2Beil  'mit  bem  ^-uBe  ftoßen'  bie  (SJrunbbebentung 
ber  ibg.  2Bä.  sper  ift,  fann  Speer  bamit  nid)t 
gut  sniammenbängen. 

(S^ortcln  ^Mur.  nad)  gleid}beb.  ital.  sportula; 
im  17.  3abrb.  auffommenb  äunäcbft  al§  Spor? 
tuln. 

Spott  9}(.  an?-  mbb.  abb.  spot  (@en.  spottes) 
3JI.  'Spott,  iQolm,  Sd}mad)';  fein  frübe§  2luf= 
treten  im  m))).  lelirt,  han  e§  ein  ed/t  bb.  55?ort 


ift.  Stnffätligermeife  baben  bie  nbb.  2)ialefte 
gleid)faü§  tt  im  Snncrn  ber  entfpred)enben  2Sortc ; 
ogl.  nbl.  spot,  anorb.  spott  31.  'Spott',  daneben 
nbb.  mbb.  spotten,  al)^.  spotton  =^  nbl.  spotten, 
anorb.  spotta  'fpotten'.  2)ie  Sippe  fdieint  auf 
ein  got.  *spulip6n  (got.  pp  --  i)"!).  tt  f.  S  d)  m  i  eb  e) 
3U  weifen,  beffen  3Sorgefd)id)te  nid)t  gU  ermitteln; 
faum  ift  lat.  sputum  oevioanbt. 

^Jßvadit  %\  an§  gleid)beb.  mbb.  spräche,  abb. 
sprähha:  9(bftraftum  311  fpredjen;  ügl.  anglf. 
spra?c.  S)ie§  au§  gleid)beb.  mbb.  sprechen,  abb. 
spröhhan  ft.  3tiü.,  ha^  hm  mcftgcrm.  Spradien 
eigen  ift;  Ogl.  afäd)f.  sprekan,  ubl.  spreken, 
anglf.  spreean.  '^a§  eutfpredieube  engl,  to  speak 
(uub  Speech)  au§  anglf.  specan  (nnb  spjeö )  meift 
auf  eine  germ.  Sös-  spek,  tt)eld)e  and]  in  abb. 
spehhan  'fprecben'  ftedt.  ®ic  germ.  2B3.  sprek 
bat  feine  gleicbbeb.  S?ermanbten  aufeerbalb;  Piel= 
leidit  ftel)t  ffr.  sphürj  'raufd)en'  in  23e3tebung. 
(I'inc  anbere  ansgeftorbeue  33c5eid)nung  für  'fpre= 
dien'  f.  unter  Seidite;  baö  jeßt  in  beu  oberb. 
)Bla.  für  'ipred)eu'  berrfd)enbe  SBort  ift  rcben. 

t  Sprc'^c  3^.,  erft  nbb.,  ein  eigtl.  nbb.  SBort 
(al§  sprin  bi§  in§  §cff.  biueinreicbenb ,  bafür 
fonft  Staar);  Pgl.  afäcbf.  spräha,  ubl.  spreuw, 
uorbfrief.  sprian  'Star'.  Urfprung  bunfel.  9(n» 
einem  altgerm.  Sialeft  mürbe  bn§  gleid)beb.  afrg. 
esprohon  eutlebut. 

fj)reiten  3tio.  an§  mbb.  abb.  spreiten  fd^m. 
3tm.  'au§einanber  breiten';  baju  ein  primäre^ 
mbb.  spriten  spriden  'fidi  ausbreiten'.  3^gl.  nbl. 
spreiden  spreijen,  anglf.  sprgediin,  engt,  to  spread 
'auabrctten'.  3uiammeubang  mit  breit  märe 
benfbar,  menn  got.  *usbraidjan  ju  ©runbe  ge= 
legt  merben  bürfte. 

fprcijen  31'^-'  älter  nbb.  fpreuBen,  eigtl. 
'fidi  in  bie  .t>öbe  reden  mic  ein  Strebebalfen"  au§ 
ml}b.  abb.  spriutzen  (spriu^en)  'ftemmen,  ftü^eu': 
jn  mbb.  spriu3  ?>•.  'Stüfebalfen'  —  anglf.  spreot 
'Stange',  bie  au§  bem  Stamme  oou  f priesen 
abgeleitet  liub;  ba3u  and)  fprißen. 

g^jvcnflcl  W}.,  in  ber  beutigen  3?ebeutung  im 
16.  Sabrb.  auftreteub  (3.  58.  matbefius  1562 
Sarepta  195")  unb  feit  Sdiottet  1663  gebud)t: 
an§  mbb.  spr^ngel  DI.  'Süfdiel  3um  Spriden  be§ 
iBeibuiaifcv§ ,  Seibioebel'  mit  auffälligem  Söe= 
bcutnngÄmed)iet.  —  fpr engen  3ttü.  (mit  3U 
ergänscubcm  Cbjeft  'ij]ferb';  ogt.  traben)  au§ 
mbb.  abb.  sprt^ngen  'fpriugen  uiadien':  .^aufa= 
tiüum  gU  fpr  in  gen. 

@t)i-cnfcli  2j{^^  cr^t  nbb.,  au^  bem  9]bb.;  ügl. 
nbl.  Sprenkel  'Scbünge  im  Sd)iff§tau'.  Xie§ 
berubt  mit  a-bb.  sprinka,  mbb.  sprinke  't\.  '2?ogel= 
falte'  auf  einer  C^^rbf.  springjo,  au-5  ber  audi 
engt,  springe  ftammt.    fGabrfd)eiu[id)  fübrt  biefe 

45* 


3pi"cnfr( 


356 


fpiufcit 


©runbfonu  auf  llnun-iuaiibtidfiaft  mit  lit.  springti 
'a'iivilCll',  sprangus  'uuivflCllb',  Ictt.  sprangcät  'cin= 
Idniiivcn,  ciiiipcvvcir. 

eprcnffl-  Tl.  ail-3  tlihb.  (mb.)  spronkel  sprin- 
kel  l'i.  'A-lcrf',  lüofür  ml)b.  ein  itaialToic»  spveckel 
flilt  (bniicbeil  nitc^  *sprünkol  in  sprünkeleht; 
'jlcrfig');  bflsn  i§I.  sprekla,  ld)tueb.  spräkla 
'f feiner  S-IecE';  fd^iueiä.  sprigel  sprägel.  3"= 
ianuncnlianci  bicfer  ©ij.ij.ie  mit  bor  Hon  engl,  to 
tVeak  'ipvcnfcin'  —  freckle  '®ommcvüivoi")e'  nnb 
u'citcrhiii  mit  gv.  vi^ay.rdc,  \tx:  pr(:ni  'gcflecft, 
Inint'  it't  möglid!,  mcnn  man  sprek  (spreg)  nnb 
prek  (preg)  al§  bie  ibg.  SBurselformcn  anfiel)t 
(aiegen  be§  SBedjfel^  üon  sp  nnb  p  ügl.  hnx  ent= 
Üired)cnben  bou  st  nnb  t  nnter  broffeln, 
3tiev).  2)ann  tniivbc  inof)!  fein  IiiftovifcfKr  3ii= 
lammcnliang  3Unid)cn  )"p  von  fein  nnb  fprin^ 
gen  beftelien. 

Spreu  5-  tiiho  gleid)tieb.  ml)b.  al)b,  spriu  (ö>cn. 
spriuwes)  31.:  ein  fpcäififd)  t)b.  äl^ort,  bag  mit 
m{)b.  spriBwen,  ninbl.  spracien  (got.  ''"spr^wjan) 
'fprülien,  ftieben,  [treuen'  anf  einer  gcrm.  ibg. 
Wn-  spriew  'ftieben'  Iicrnl)t,  Uon  meldiev  fid)  fünft 
nur  unfidicre  ©puren  fiiiben  (f.  fpri.ibc  nnb 
1  p  V  ii  l)  en).  3)ay  gleid)bcb.  nbb.  ÜBort  inivb  bnrdi 
engl,  cliatr,  nbl.  kaf  repräfcutiert. 

«pri^roort  9?.  au§  gicidjbeb.  ml)b.  Sprich- 
wort 9t.  (bie  ^orm  ®prüd)mDrt  ift  erft  friil) 
nf)b.):  eigtl.  'gefprod)ene§  2Bort'. 

t  «tJricflfl,  ©Prügel  2}J.,  erft  feit  ©d)Dttel 
1 W3  nnb  ©tieler  1691  (bef.  2B  i  e  g  e  n  f  p  r  i  e  g  e  I) 
ucv^eidinct,  and)  in  ^ffe"^  iHcimmörteiliud)  1656 
aufgefüljvt;  in  ber  i'itteratnifprad)e  feit  bem  16. 
3a^rf).  bezeugt;  58clegc:  §onborff  1581  Prompt. 
Exempl.  II,  112«;  be§  ^-üttcrnben  Übevfe^nng 
bon  Xorquemaba§  ^ejaemeron  1652  ®.  318; 
@octt)e  2öanberial)re  I,  6.  i^creingclt  fd)on  in 
mittclaltcrlid)en  llvfunben  sprogel.  ©pricgel  finb 
bie  iBogen  ober  2?ügel,  wcldie  über  bie  2öagen  nnb 
SBiegen  gcfpannt  merbcn.  ®ic  Sejeid^nung  ift 
fd^toäb.  mb.  nbb.  (oberpfäls.  auä)  ©prngel 
'©prenfcl  sunt  S^ogelfang'). 

fpricfecu  S^^-  n«§  gleidjbeb.  mljb.  sprießen 
foI)b.  *sprio3aii?)  ft.  Qtw.;  eutfpredjeub  nbl. 
spruiteii,  anglf.  spn'itan,  engl,  to  sprout  'feimcu, 
fproifcn'.  2lu§  biefer  germ.  Jöj.  sprüt  'empor= 
tt)ad)fcn'  entfpringt  engl,  to  sprit  'fpriefsen'  (anglf. 
sprj-ttan),  fon)ie  auglf.  spreot  '©touge,  ©(^aff 
=  nbl.  spriet  '©pief3,  ©peer,  23ugfpriet',  Wolter 
n^b.  ©  p  r  i  c  t  in  23  n  g  f  p  r  i  e  t.  2?gl.  nod) 
f  p  r  e  i  ^  e  n  nnb  S  p  r  o  f  f  e.  i?fuf5cr^alb  be§  @erm. 
fef)lt  e§  an  fid)ercn  '-l^eriuaubten. 

fpringcn  ^IW.  an§  glcid)beb.  mbb.  springen, 
al)b.  springan  ft.  S^'^^-'f  entfpred)enb  in  gleicher 
3?ebeutnng  afäd)f.  springan,  nbl.  springen,  fluglf. 


springan,  engl,  to  spring,  got.  *spriggan.  iHu^ 
biefem  gemeingerm.  ^i\v.,  luo.^u  nl)b.  ©prnng 
iU.  (ml)b.  al)b.  sprunc),  ftautuit  bie  ©ippe  Hon 
ital.  springare  'jappclu'.  (5i\K  ucrmanbte  nafal= 
lofe  2,^5.  ibg.  sprgh  erfennt  man  in  gv.  anio/iri^iUn 
'eilen*  —   övf^o/vöc.  'l)aftig'. 

fpii^cn  3t^ü.  mit  ber  älteren  9Jcbenform 
f  p  r  ü  t?  e  n  a\\^  gleidibeb.  ml)b.  sprützen,  uiornn§ 
ital.  spruzzare  sprizzare  entleljut;  ba^U  ml)b. 
sprütze,  nt)b.  ©  p  r  i  l,»;  c  "J. :  5lbleitnngeii  auy  ber 
nnter  f  p  r  i  c  f5  e  n  befprodienen  germ.  iBs.  sprüt 
'cmpDrmad)fen,  emporfdncfjcn'.  i>gl.  engl,  to  sprit 
'fpri^en'  neben  to  sprit  'fpücfeen'. 

ipröbe  9(bi.  (bei  STfaaler  1561  nod)  nid)t  ge= 
bnd)t)  frül)  im  16.  3nl)i'l).  bezeugt  uub  piax 
suerft  bei  ®ürer  1528  9}?enid)l.  "i^roportion  A  Tl 
nnb  bäufiger  bei  ,'öan§  ^(\i\)^:>  in  ber  23cbcntnng 
'bürftig,  fd)mäd)lid)';  ©diottcl  1663,  ©tieler  16!U 
nnb  ©teinbad)  1734  bud)cn  e§  al§  3lttribnt  Pon 
©ifen  ober  ©d)mefel  —  aes  quod  malleum  non 
fert  —  (fo  nud)  in  3J?atl)eftns'  ©arepta  1562). 
®ie  beute  iiorl)errfd)enbe  übertragene  23ebeutung 
(„fpriJbe  a)Jienen,  9?Jäbd)en")  tritt  5ur3fit  ©tein= 
bad)§  1734  auf.  (5-5  ift  Derinaubt  mit  nfläm.  sprooi, 
früber  nnbl.  spru,  mitteleiigl.  spr^fie  'gebred)lidi, 
fprijbc'.  2)a§  3lbi.  fd)eint  alte  Söilbung  (mie  b l ö  =  b e, 
mü  =  be)  au§  ber  unter  ©preu  aufgefteUtcn 
germ.  SB?,  sprew  'gerftiebeu'  gn  fein. 

3}?.  'Seitcrfproffe' :  iual)rfd)einnd)  liegt  biefer  9?e= 
bentuug  eine  ältere  ('3uieig')  s»  (^rnnbe;  pgl. 
anorb.  sprote  '3mcig,  iHute,  ©tab',  anglf.  sprota 
'3metg'.  ©ie  geboren  jn  ber  germ.  Sßg.  sprüt 
in  f  p  r  i  e  f5  e  n ,  moranS  nbb.  ©  p  r  o  fe  9J}.  '^.^flan= 
jentrieb'  eine  erft  nbb.  Jlbleitung  ift;  bosu 
©prij&liug. 

Sprotte  7s- >  ein  figtl-  nbb.  2öort,  ba-5  ben 
gleid)beb.  nbl.  sprot,  engl,  .sprat,  anglf.  sprott 
entfpridit.  S?citerc  2]orgefd)icbte  ber  ©ippe  ift 
unermittelt. 

Sprudö  ÜJJ.  an§  mf)b.  spruch  9J?.'@efprod)ene§, 
2öort,  9?ebe':  eine  erft  mbb.  9lbleitung  3n  fpre  = 
eben. 

fprüljeu  ^i\X).,  erft  im  5;1Jbb.  bejengt;  aber 
mbb.  *sprüejeii ,  al)b.  *spruowen  finb  Porau^s 
jnfe^cu.  3»ifl"iH'f"l)ö"H  mit  ml)b.  sprpewen 
'ftieben'  nnb  nbb.  Spreu  fübrt  auf  bie  SBji. 
sprew  (sprow)  'jcrftieben';  f.  nod)  fprijbe. 

fputfcn  i\i\\>.,  erft  fpät  nbb.;  frübc  2itteratur= 
belege  bei  ©tiHing  nnb  5JUifcr,  bann  and)  bei 
©d)iaer  1798  SBallenftein^  Sager  VI  („2Bie  er 
räufpert  nnb  inic  er  fpudt"  ufm.).  ®rft  im  19. 
3abvl).  bringt  cj  burd)  nbb.  ©d)riftfteller  üor;  eö 
iüirb  juerft  in  ber  '-^orrebe  üon  9}äblin^  ©prad)= 
meiftcr   1716  al§  mcißnifd)   ertüäbnt  nnb  bann 


epiif 


Stabt 


Düit  Stcinlmd)  1734:  iinb  ^vvtfcf]  1741  a\§  iibb. 
Tialcftiüort  ciclnid)t  (für  bas  im  9?bb.  hciniifdie 
Sort  iibertüiciit  in  .Steffen  unb  im  lucftlid)cit  Xl)ü= 
viitflcu  f Pilsen,  iit  ber  Si^cinpfafä  fpaiifeen, 
in  23aiern  ipir^en).  3>ieüeid)t  ftamijit  e§  an^ 
Qfr^.  escopir  escoupir  'fpeicn'  —  nfr^.  fuernitct) 
escupir  'bnrd)  bie  n^t'rcfttcn  Sippen  fpncfcn', 
maßon.  scopir  'fid)  crbrcd)cu'  unter  5tnlc^nnng 
an  i'pcien. 

Spiif  W.r  crft  nftb.,  ein  eigtl.  nbb.,  bcm  Cbcrb. 
fremb  geblicbeneö  3ßovt  (bie  [trrng  {)b.  ©eftalt 
Spud)  begegnet  im  älteren  9fbb.);  ögl.  nbb.  nbt. 
spook  am  germ.  spauka-.  ü^näu  id)Jüeb.  spok 
'3SogeI)d)eud)e',  biin.  spog  'Bd}ex^,  SpflR',  noviücg. 
spjok  ©eipcnft'  (engl,  spook  ift  ffanbin.  llr= 
Iprung«).  llnfidjcr  ift  3tnnabme  non  5?e3iel)nng  jn 
Iit.  t<pi\gulas  '©(ans'. 

Spule  >):  au§  mf)b.  spuole  2Ji.  '333ebevfpule, 
9?iilire,  ^-eberfiel',  abb.  spuola  'J-,  —  spuolo  SU. 
'iBebcvfpuIe';  cntfpredienb  ubi.  spoel,  engt,  spool, 
'3I?ebcrfpuIc'.  3lu5  ber  germ.  Sippe  flammt  bie 
romnn.  Pon  ital.  spuola  '28eberfd)iffdieu',  nfr^. 
epolct  'Spinbel'.  Ob  ju  ber  unter  fpannen, 
Ipinneu  anfgeftcüten  2Bä.  spa  'äieben' gebörig ? 

i))ülfn  3t»D-  fl»§  9(eid)beb.  mbb.  spüelen,  a^b. 
spuoleii  fd)m.  3f>u. ;  entfprcdienb  ubI.  spoelen, 
nuglf.  spelan  in  gleid)er  iöebeutung.  ;]ufammen: 
bang  mit  bem  Porigen  2Bort  ift  unflar.  —  3)a§ 
Sugebörigc  StolIeftiPum  ©pülidit  bernbt  auf 
mbb.  spüelach  faftb.  *.<puolahij. 

<Sj)unb  M.  au§  mbb.  spunt  (@en.  spuntes) 
Tl.  'Spunb(od),  3rtbfen  in  einer  Srunnenrij^re'. 
2Beift  fdion  bas  bebarrenbe  t  in  ber  mbb.  5Ie£ion§= 
form  auf  fremben  Urfprung  bin,  fo  nod)  mebr 
bie  mbb.  l^iebenformen  punct  unb  pfunt  fowie 
nbb.  (bial.)  '4-^nnt  —  Snnbc  (megcn  ber  (Jnt= 
Ief)nung  Pg(.  2Bein).  ©»  entfpredjen  nbl.  spon 
spun  'Spunb'.  !l)ic  m:^b.  2Borte,  roeldje  bcn  3U= 
le^t  genannten  gu  ©runbe  liegen,  beruben  auf 
tat.  puncta  '©tid),  2od),  bie  in  eine  3?öbre  ge- 
mad)te  Öffnung'.  Söegen  be§  s  oon  mbb.  spunt 
Pg(.  ital.  spuntone  'i^^ifc'  —  spuntare  'abfpi^en' 
^n  tat.  punctum. 

Spur  3-.  an-i  mbb.  spur  (spür)  9^^.  '%ü\i' 
fpur'  neben  g(eid)beb.  mbb.  af)b.  spor:  3U  ber 
unter  Sporn  befprod)cncn  germ.Mbg.  2B5.  sper 
'mit  ben  ^üf5en  treten'.  Sasu  ba»  XenomiiuitiP 
nbb.  f puren  a\bj  mbb.  spüru,  abb.  spuren 
Spurren  spurian  fd)m.  3^.  eigtl.  'ber  ^'^brte 
be§  2BiIbe§  fudieub  uadbgebcn',  bann  'auffudicu, 
fpüren,unterfud)en'.  3^iefc  übertragene  <?ebeutung 
febrt  in  allen  germ.  Sprad)en  loieber  ( ogl.  nbl. 
speuren,  anglf.  spyrian,  auorb.  spyrja)  unb  ift 
tuabrfdbeiulid)  ein  Überreft  an^  ber  Spradie  be§ 
altgerm.  o«gfi"tfben§. 


fputcn  3tiu.,  erft  pdu  ?yrifdi  1741  al«  fpubeu 
gcbudit  als  unIittcrarifd}Ci-  nbb.  -Dtaleftföort;  e5 
bringt  bnrd)  nbb.  Sd)riftfteller  \vk  il^oß  unb 
2J?t)liu§  (1777  Hamilton»  aJ?ärdien  ®.  575)  im 
lefeteu  iMertet  be§  18.  3a^rb§.  in  bie  Sitteratur, 
anfänglid)  and)  fpubeu  gefdiricbcn.  Sdiottel 
1663  budlt  al§  nbb.  Spoet  'acceleratio'  unb 
fpoeien  'accelerare'.  9Jbb.  spodcn  aua  anbb. 
*spödüii  entfprid)t  bem  abb.  spuoton  (fdion  mbb. 
*spuotcn  feblt)  unb  gebort  mit  mbb.  abb.  spuot 
5-.  '(Seiingen,  23cfd)leunigung'  5U  mbb.  abb.  spuon 
( spuoan)  'gelingen,  (Erfolg  baben'  ift.  2;a3u  engl. 
speed'P-ile,  ÖlücE'  an§'  anglf.  sped  '(5rfolg"  (ju 
anglf.  spowan  'üon  Statten  geben' I,  nbl.  spoed 
'(5'ilc*  —  spocden  'fid)  beeilen'.  Sie  bieriii  ciiU 
baltenc  germ.  25?3.  spo  (spri  bat  35ermanbtc  an 
ffr.  sphä  'fd)mcUen,  tuadifcn,  gebeiben',  ofloP. 
spejij  (speti)  '(^^rfolg  baben',  Pietleid}t  and}  nod) 
tat.  spa-tium. 

ipü^cu  3tw.  gleid)  fpeut3en. 

Stttttt  Tl.,  crft  nbb.,  mit  nbl.  staat  unb  engl. 
State  a\i§'  lat.  Status,  tuober  aud)  fr^.  etat,  ital. 
statu.  2;ic  23ebcutuug  '?(ufmanb'  bat  oi'd)  frs. 
etat.    S  t  a  b  t  ift  burd)auä  Perfcbteben. 

Stab  Tl.  oui?  mbb.  a^b.  stap  (@en.  stabes) 
9JL 'Storf,  Stü^e,  Stab':  ein  gemeingerm.  3Eort, 
nod)  bnrd)  got.  stat's  rb\  anglf.  staef,  engl,  statf, 
nbl.  staf  Pertreten  (iigl.  nod)  5öud)ftabe).  Iiie 
'■Bcäiebung  31t  bcm  lautgleid)en  ^t\v.  af)b.  staben 
'ftarr  fein'  fübrt  auf  ibg.  sthäb  (stbap)  'feft  fein', 
bie  burd)  afloP.  stabil  stabü  'Stocf,  Stob'  unb 
ffr.  stäpay  'fteben  mad)en,  erridbten'  PorauSgefcöt 
tuirb,  ober  auf  ibg.  stabh  in  Iit.  stabas  stöbras 
'Silbfäule'  —  stebas  'Stab,  Strebepfeiler'. 

Statftcl  Tl.  an?"  gteid)beb.  mbb.  (febr  feiten) 
stacbel,  abb.  stahhuUa  (staccbulla)  >v. :  eine 
nid)t  alte  5lbleituug  3U  S taten. 

t  Stnbcl  Tl.  'Sd)eune',  ein  oberbentfd).  Tia- 
leftwort,  au§  glctdibeb.  m^b.  stadcl,  abb.  stadal 
Tl.:  eine  alte  5Ibleitung  an?i  ber  ibg.  W^.  stä 
=  fteben,  eigtl.  'Stanbort'  bebeutenb;  Pgl.  lat. 
stabulum  'Stall'  3U  stare  'l'tcbeu',  ffr.  stbätra 
'Stanbort'  3U  sthii  'fteben'.    il>gl.  nod)  S  d)  e  u  n  c. 

t  Stoben  Tl.  'Ufer'  an?-  gleid)beb.  mbb.  stado, 
af)b.  stado  Tl.;  cntfpred)enb  got.  staj),  anglf. 
stiel),  afäd)f.  stath  'Ufer':  ber  gemeingerm.  Stamm 
stapa-  (IÜ03U  nod)  ba-o  crft  nbb.  ©cftabe)  ift 
au§  ber  ibg.  2S3.  sta  (f.  fteben  unb  Statte» 
gebilbct  unb  ba»  Ufer  im  Sinne  Pon  'Jeftlanb' 
3U  Peri'tcben.  Stäben  ift  bas  oberb.  ÜBort  für 
bu'S  eigtl.  mbb.  nbb.  Ufer. 

Stobt  5'  au'5  ^i)P-  stat  5.  'Ort,  Stelle,  Stätte, 
Ortfd)aft,  Stobt',  ah'ö.  stat  5.  'Ort,  Stätte': 
eigtl.  ibentifd)  mit  Statt  unb  Stätte  (bie  ^e- 
beutung  'Stobt'  entii'icfelt  fid)  erft  in  mbb.  3eit; 


>taffpl 


—     358     — 


5taniic 


baS'  ältere  Sl^ort  bnfiiv  umv  ä^iirfl  =  al)b.  iiilib. 
burc  (>•.).    ®.  Statt. 

Staffel  )>•.  an»  ntdb.  Staffel  (staifel,  mcift 
stapfei)  1)L(>-. 'Stufe.  @rab',  al)b.  stutl'al  (stapfal) 
3.1?.,  statlala  ^•. '©riiubUigo,  ^•itiiboiiieiit,  Sdivitt': 
^JlMeitmig  jit  bcr  (^erm.  il^.v  stap  'nct)cit'  (in 
Stapfe,  S  tuf  e);ba3nbteiibb.  Sippe  Stapel. 

Staffelei  ^J-.  jn  Staffel;  feit  ?vvifd)  l'^^l 
cjebncfit,  bofür  bei  Sd)ottcI  1663  mit  ital.  (Snbnng 
Staffelet. 

Staffctte  Jy.,  im  17,  3af)fl).  entUi)ut  nnb  fd)on 
in  3fitnnoiea  bcc-  30  iäfir.  .sh'icgcs  be.scncjt  (mobl 
gleid)5citiii  mit  Ji?orten  be^J  ^4>oftmcfen§)  an^ 
ijleid)beb.  ital.  staffetta  (fpan.  estafeta);  SticIerS 
,3ettungC4nft  1697  bndit  Stafette  al§  „i^acfet 
33viefe,  fo  gefdiföinbe  Jüeggefd)i(fet  mcrbcn  mitfj, 
meift  mit  einem  rcitenben  SBoten". 

t  ftnffiercn  f.  aU'J^ft äff ieren. 

Sta^l  3.1?.  anc-  gleidibeb.  mbb.  staliel  (fon= 
tval)ievt  stäl  mit  ber  yiebenform  stächet)  3.1?. 9?., 
a'öb.  stahal  (stäl  *stahhal) :  entfpredjenb  nbl. 
staal,  angif.  style  stell  9?.,  engl,  steel,  anorb. 
stäl  (got.  *stahla-)  3?.  'Stabl'.  9fnf  eine  bor= 
germ.  ^^crm  staklo-  meift  bn§  Permanbte  apreufe. 
stakla  'Stabl';  Jueiterc  !:8csiebnngcn  innerbalb 
bcv  ibg.  Spvadien  fcblen  (and)  in  ben  3?esetd)= 
nnngen  (S  o  I  b  nnb  Silber  beftcbt  S^c^iebung 
beÄ  @erm.  blofe  jnm  Slaü.). 

t  Stafcn  9,)?.  'Stange',  im  17/18.  Sabrl).  anf= 
fommcnb:  ein  eigtl.  nbb,  2Bort;  pgl.  nbl.  staak, 
anglf.  staca,  engl,  stake,  afd)H}eb.  staki  'ij^fabl'. 
9lu§  biefer  Sippe,  me(d)e  mit  Stacbel  ^n 
ftei^en  gebort,  flammt  bie  gleid)beb.  roman.  Pon 
ital.  stacca.    Sa5n  ba§  flg.  Sort. 

©tofet  9?.  um  1550  auftretenb  (v  33.  9J?atbe= 
lin§  156-2  Sarepta  32.  67«;  Sbom.  Sd)röer  1620 
©brentbron  E2):  mit  nbl.  staket  ju  ital.  stacca 
''4.*fal}r,  bae  fcinerfeits  ,^u  Stafcn  gebort. 

StttK  9)?.  an§  mbö.  abb.  stal  (11)  9J?.9?.  'Steb^, 
St^-,  SÖobnort,  Stelle,  Stall':  eigtl.  ibentifd)  mit 
Stelle.  Sic  93ebeutungcn  beä  abb.  2Borte§  ftnb 
Slbätueigungen  einer  23cbcntnng  'Stanbort'.  @nt= 
fprcdienb  nbl.  stal  'Stall,  fefter  Staub',  anglf. 
steall  'Stall,  Stanbort',  engl,  stall.  S)te  Sippe 
(movauo  nod)  ft  e  1 1  c  n)  gebort  su  einer  ibg.  SBj. 
sthel,  bie  nod)  in  ftill  nnb  Stollen  fomie 
mit  ber  unter  Stiel  bcbanbclten  gcrm.  Sippe 
üon  anglf.  stela  'Stiel'  äiifammenbängt.  %ü^ 
bem  germ.  stalla-  flammt  bie  roman.  Pon  ital. 
stallo  'SteÖe',  fr^.  etat  '5leid)banf',  etau  'j'vleifd)= 
bube',  ital.  stalla  'Stall',  ital.  Stallone,  frj.  etalon 
(engl,  stallion)  '3uditl)cngft'. - 

Stamm  M.  a\\^  mbb.  abb.  stam  (mm)  9)?. 
'$8auniftamm,  Stammbaum,  @efd)led)t,  ©runb, 
Urfadje';  entfpredjenb   nbl.  stam,  anglf.  stemn 


(sta''fn),  engl,  stem  (f.  StePenl,  anorb.  stofn 
stomn  ( an§  *stöfn  ?).  S)a§  Porau§3nfel3enbe  germ. 
stiinina-  (faum  für  *stixbna-  5u  StabV),  9lb= 
leituug  su  bcr  ibg.  SB^.  sta  'fteben',  bccft  fid)  mit 
ir.  tamon  (für  *stamün-)  '2?anmftamm'  nnb  gr. 
(Träiivf)^'  '3öctnfrug',  bcffen  i^cbentung  an  nbb. 
Stiinb  er  erinnert. 

ftammelit  ^t\v.  anö  gleid)beb.  mbb.  stamnieln 
stamelon,  abb.  stammalön  stamalon:  2lbleitnng 
au§  abb.  stanimal  stamal  'ftauimelub' ,  bcffeu 
ältere  9?ebenform  stamm-er  stam-er  (9?om.  Sg. 
9-l?aSf.)  bem  al)b.  stammen  stanien  'ftammcln' 
3U  Wrnube  liegt.  2?gl.  bie  3lbi.  got,  stanims, 
anorb.  stamr 'ftanunelnb';  ba^u  nod)  ftumm. — 
ftammern,  eigtl.  nbb.,  ftimmt  jn  nbl.  stameren, 
engl,  to  stammer  (Pgl.  auglf.  stamor  'ftammclnb'). 
Über  SBs.  stam  'einbauen'  (ftammcln  'bänfig 
ftocfeu')  f.  ungeftüm  nnb  ftemmcn. 

ftammcii  ;Jtm.  an'?  glcidjbcb.  mbb.  stammen: 
lU  Stam  m. 

ftampfen  3^'^.  an-s  gleid)beb.  mbb.  stampfen, 
abb.  stampfen:  ^Iblcitnug  gu  nhh.  Stampf  = 
ml)b.  al)b.  stampf  'Söerfseng  ^um  Stofeen';  Pgl. 
nbl.  stampen ,  engl,  to  stamp ,  anorb.  stappa 
(für  ^'■stampa)  'ftampfcu,  ftoBcn'.  ?ln^?  biefer 
Sippe  ftammen  burd)  (5ntlcbnnng  ital.  stampare, 
frs.  etamper  'eiubrücfcn',  ital,  stampa  'S)rU(f, 
©eprägc',  frj.  estampe.  2)fl3u  nod)  Stempel, 
ftumpf.  S)te  :^ierin  enthaltene  germ,  SBg,  stamp 
(:  stump)  'ftofeeu'  fd)etnt  mit  gr.  oTtjLißuf  'trete 
mit  'J'üfeeu'  (ffr.  stamba  '5]3f offen'?)  sufammeu 
3u  bangen,    i^gl.  Stapfe  nnb  Stempel, 

Staub  3)?,  au§  mbb.  stant  (d)  m.  'Btanb, 
Suftaub':  3u  ÜBj.  stand  f.  fteben. 

Staubarte  (V.  an§  gleid)beb,  mftb.  stanthart 
(standert)  3)?. :  mä^renb  be§  13.  3abr^.  entlcbnt 
au§  afrg.  estendard  (frg.  etendard)  'J-abue'  ober 
beffer  aiiv  gleid)beb,  ital,  stendardo,  ha^  auf  tat. 
extendere  berubt.  ©bcnbaber  engl.  Standard, 
nbl,  standaard  standerd. 

Stnubifjen  9?.  im  17.  ^ai)xl}.  auffommenb, 
Pielleidit  äuerft  bei  3efen  1645  Qbra^tm  I,  224. 
350  (3lbenbftänbicben). 

Stäuber  3)?.  'Stcllgefäf^,  '4>fabr,  crft  nbb.,  ein 
nbb.  SBort;  entfpred)enb  nbl.  Stander  ':i}3feilcr': 
3n  Staub. 

ftftubig  9lbi.,  erft  nbb.  (mbb.  al)b.  st^'ndic  in 
^niammenfegungen  mie  inftänbig):  ju  Stanb 
'Öeftanb';  Pgl.  ba§  fd)on  mbb.  Slbj,  bestendec 
'beftänbig'. 

Stauge  %.  au§  gleid^beb,  mbb.  stange,  a^b. 
stanga  %. ;  entfpred)enb  nbl.  engl,  stang,  anorb, 
stong  ^•.  'Stange',  9lus  ber  gcrm,  Sippe  flammt 
bie  romon.  Pon  ital.  stanga  'Stange'.  2)a§  gcrm. 
stango-  gtel)t  man  gu  ber  in  engl,  to  sting  'ftcdien' 


©tapct 


359     — 


staube 


beföa^rtcn  qeviti.  aBj.  sting  ff.  ft  c  di  e  n) ;  äl)nlid)c 
33ebcutuni5§entiuicfluiici  f.  bei  Stnfcn.  S^n^ii 
biniinutiüe§  Stengel. 

Stapel  Wh  'Öerüft  sunt  ©rbaucn  Don  Sd)tffcn', 
erft  uf)b.,  ein  nbb.  2Bort,  bi>S  bent  f)b,  Staffel 
entipnd)t;  ugl.  nbl.  stapel  'wnnfe,  Stopeip(aö', 
engl,  staple  'StapelplnB'  (barnndi  fv^.  etape 
'2BaarennieberInge').  „Sie  a?e9riffventiuicf[nng 
ber  Sippe  (f.  Staffel)  Herläuft  in  bcn  3?ebeu= 
tnngcn  'Stü^e  (tinglf.  stapol),  ©mublage  (alib. 
staffoll,  ©efteß,  Raufen,  anfgeljiiufte  Sparen'." 
3u  ber  2?ebentnug  'Stüee'  fügt  fid)  anglf.  stepan, 
nfrief.  stepa  "unterftüöen,  I)elfcn\  '^IfloD.  stoborü 
'Säule'  uub  üielleidjt  einige  ber  unter  Stab  er= 
tt)äl)nten  lit.  SBorte  fiub  mit  ber  germ.  Sippe  Don 
Stapel  nrberuianbt. 

t  Sta^jfc  M.  'gufjfpnr'  an§  gteidibcb.  nil)b. 
stapfe,  al^b.  stapfo  (stäffo)  Wl.:  5U  ni()b.  al)b. 
stapfen  neben  nif)b.  stapfen,  al)b.  stapfun  'treten', 
bn§  bcm  gteidjbeb.  anglf.  stappan  ft.  3tiü.  ent-- 
fpridit.  i^gl.  nbl.  stap  'Xritt'  neben  sta])pen 
'fdjreiten',  engt,  step  'Xrttt,  fd)reiteu'.  Sie  gernt. 
ä>erbaliD3.  stap  'mit  JÜBcn  treten,  Xritte  madjen, 
gel)en',  toogu  nod)  Staffel  nnb  Stufe,  ftccft 
nafaliert  in  ber  Sippe  ftompfen.  2Iu§  bem 
@erm.  ift  ital.  staffa  'Stegreif  entlehnt  (\m^ü 
Staf  fette).  S)a  bie  ibg.  2B3.  stab  eine  'i)icbeur 
form  stap  gel}abt  I)aben  fanu,  ift  Urbcriüaubt^ 
fd)aft  bon  aflob.  stopa  'JuBfpur'  mit  Stapfe 
möglich. 

Stoi*  Wl.  au§  ml)b.  Star  9J1.,  fll)b.  stära  g'- 
jSturnus';  entfpred)enb  anglf.  staer  nnb  stearn, 
engl,  stare  (nnb  starling),  anorb.  stare  starre 
'Star':  urperiranbt  mit  lat.  sturnus.  6ngl.  star- 
ling 'Star'  äeigt  bie  2(bleitnng  Pon  nl)b.  Sper^ 
Itng  (neben  al)b.  sparo).  —  Star  Wh  atö  23e= 
äeid)nnng  einer  2[ugentranfl)eit  ift  eine  n^b.  Fol- 
gerung au§  m^b.  starblint  (d),  ai)b.  starablinr 
(pgl.  nbl.  staarblind)  ^Ibj.  'ftarblinb',  ba§  mii 
bem  9kmen  be§  'i^ogeI§  in  feinem  3iifammen: 
l)ang  ftcht,  ha  e§  Pielmebr  mit  nl)b.  ftarren 
(al)b.  Staren)  gu  einer  2B3.  gctiört.  2tuffälliger= 
meife  begegnet  im  Slnglf.  neben  staarblind  and) 
pürblind,  beffeu  erfte§  SlompofitionSglieb  anglf. 
pur '9iof)ibommer  bebentet;  Pgl.gr.  ylav •/.(<)  1.1a 
p  yXai"^  '®nle'. 

ftarf  5lbj.  ang  nil)b.  stare  ( nnb  starch  I,  al)b. 
Stare  (unb  starali)  ^Ibj.  'ftarf,  fräftig,  grofj'; 
cntfprcdienb  afäd)f.  stark,  nbl.  sterk,  anglf.  steare 
'ftarf,  engl,  stark,  anorb.  sterkr.  i'Jit  anberer 
2lblaut§form  gepren  snr  felbcn  germ.  2B3.  stark 
nod)  got.  gastaürknan'pertrocfnen',  anorb.  storkna 
'gerinnen',  at)b.  storkanen  'ftarr,  l)art  n)erben', 
föoburd)  etma  'ftarr'  alc-  öjruubbcbeutung  ber  205. 
iual}rfd)eiulid)    mivb.     llrPermaubt    ift    nenperf. 


suturg  (@rbf.  *strga)  'ftarf.  —  ^a^u  nlib. 
Stärfe  ^.  '2lmelmel)l'  (engl,  starehj. 

7  «tärfc  Z'-  'iiiiigf  iiut),  bie  noc^  nid)t  ge= 
falbt  f)at',  erft  nl)b.,  ein  eigtl.  nieberb.  äBort; 
faum  3U  nl)b.  Stier  gehörig,  ef)er  mit  ml)b. 
ster,  al)b.  stero  '2Bibber'  3U  got.  stai'ra  'nnfrud)t= 
bar',  bem  gr.  othooc  ari'onfn^-  'nnfrnd)tbar', 
tat.  Sterins,  ffr.  stari  'uufruditbar'  urücrinaubt. 
Sasn  ba^  flg.  SSort. 

ftarr  2Ibi.,  erft  n^b. ,  eigtl.  raol)l  nbb.;  pgl. 
ha^  feltene  m^b.  starren  'ftarr  tuerben':  3n  ber 
germ.  2Ö3.  ster  :  star,  ujosu  bie  unter  Star  unb 
Störte  bel)anbelten  Sippen.  ®a3u  bgl.  nod) 
ffr.  sthira  'feft,  ftarf,  gr.  (TVcosög  'l)art',  (it. 
storas  'bicf,  afloP.  starü 'alf.  —  9f()b.  fta r r  e n 
3tn).  'mit  unbemegten  2lngen  bliefen'  an§'  gleid)= 
beb.  m!^b.  starn,  al)b.  staren  —  engl,  to  stare 
(anglf.  starian),  iueld^eS  näljer  3U  Star  al§  3U 
ftarr  gel)Drt. 

Statt  "Z.  an§  ml)b.  al)b.  stat  <y.  'Ort,  Stelle'; 
auv  bem  ^4^lnr.  basu  (al)b.  st^'ti,  ml)b.  st^'te) 
ftammt  nl)b.  Stätte  5.  G'utfprcdjenb  nbl.  stede 
stee  'Stelle,  ^lai3,  Stäbtd)en'.  —  Tic  nf)b. 
^IJräpof.  ftatt  (pgl.  fraft)  ift  eigtl.  ObliguuS 
bey  Subft. ;  bafür  ml)b.  (felir  feiten)  an  . .  st§te 
'an  Stelle  be§  nfm.'.  —  9cl)b.  3U  ftatt cn  gehört 
aber  nidjt  3n  biefem  Statt,  fonbern  berul)t  auf 
mlib.  stat,  al)b.  stata  Jy.  'bequemer  Crt  ober 
3eitpunft,  @elegenl)eit,  i^ilfe';  baljer  fdjon  mtib. 
ze  staten,  aiib.  zi  statu  'sn  gelegener  3eit,  gur 
§tlfc',  hierher  ge'^ört  oud)  n^b.  gcftatten, 
ml)b.  gestaten,  abb.  gistatön  'erlauben',  eigtl. 
'gute  (^elegenl)eit  geben'.  ®a§  al)b.  stata  ift 
ebenfo  inie  stat  ((5)en.  stptij  SSerbalabftraftum 
3u  ftel)en.  —  9J^b.  ftattfinben  an§  m^b. 
State  finden  'gute  @elegenl)eit  finben'.  —  ftatt  = 
liäj  2lbj.,  erft  n^b.  Silbung  3U  ml)b.  stat  'gute 
(Selegeul)cif. 

(Staub  ani  gleic^beb.  ml)b.  af)b.  stoup  (@en. 
stoubes)  Wl.;  mit  anberer  Silbnng  baneben  nbl. 
nbb.  stuf  'Staub'  (Steinbad)  1734:  bud)t  al§  ^b. 
Stoben  ±U.  'pulvis'),  nl)b.  ©eftüpp,  m^b. 
stüppe,  al)b.  stuppi  'Staub'  =  got.  stubjus 
'Staub':  gu  ftieben. 

Staube  «y.  an§  ml)b.  stüehe,  ai)'!).  stühha 
g".  'ber  meite  l)erabl)ängeube  2(rmel  an  ^-xancn- 
fleibcrn,  S^opftnd),  Sd)leier,  Xud),  Sd)ür3e';  ent= 
fpred)enb  anglf.  stocu  'langer  2irmcl',  anorb. 
stiika.  Wlan  leitet  bie  roman.  Sippe  oon  frj. 
etui  (ital.  astueeioi  'g-ntteral'  am  einem  germ. 
♦stukjo  ab.  ®erm.  stükö  (stükjo)  3tel)t  man 
3U  einer  Porgerm.  2Ö3.  stfig:  anbb.  stükan,  nbl. 
stuiken  'anffd)id)tcn ,  ftoBen'  nnb  lit.  stugti  'in 
bie  sydifc  fte()cn'. 

Staube    F.  an^j   mt)b.  stüde,   aljb.  stüda  5. 


ftaiicn 


—     300 


ftcir 


'Staube,  Strand),  SBufd)':  ein  fpesififd)  bb.  SBorl 
(Dill,  ©tvaudi),  ba§  bcn  übriiien  flenn.  Xialcften 
fet)U.  G^'«^  fdieint  jn  einer  mit  ftetjen  nioer= 
»uanbten  tbfl.  2B5.  stü  jn  gcfnncn,  bie  in  nr. 
(TTrÄOj,'  '<Sänle'  nnb  arn<i  'ftarrc'  foiuie  in 
ftauen,  ftannen  unb  ftii^en  ftecfr. 

ftoucn  3tW-  ciii^  nilib.  alib.  stouweu  '(^■int)alt 
flebieten,  id)elten,  nnfabren';  uiof)l  iirDeriuanbt 
mit  ftaunen  iinb  gr.  otvuj  'ftarre':  eigtl.  alfo 
'ftarren  madicn'? 

ftaunen  3ttü.  al§  Simptej  uon  ©abebni'd)  nnb 
DJi)lin§  1777  i^amilton?  9}?ärd)en  57(1  an§  neueren 
2)id)tern  feit  ^:>Mcx  belegt,  ber  e-3  sncrft  1780  im 
©ebidit  2)ori'3  i>.  G  mit  einer  ertlärenbcn  3'UB= 
note  gebrandit  f)at:  nrfprgl.  fdiiueij.  SBort  mit 
ber  43ebcntnng  'triinmcnb  oor  fid)  l)inblicfen'  (fo  bei 
^aütr  nnb  aJJr)lin§j.  3"  ber  @d)riftiprad)e  übcr= 
nimmt  ftaunen  bann  bie  23ebeutung  Pon  bem 
früher  fd)riftfprod)Iid)  gemorbenen  er  ftaunen 
(erftunen),  ba§  fd}on  bei  l)Jaaler  15G1 ,  bann 
aud)  bei  Steiubad)  173-1  nnb  S'rifi^  1741  gebnd}t 
morben  unb  bcn  Sd^iueisern  be§  16,  3nf)i"I)§- 
geläufig  gemefen  ift  (3.  23.  Bü'^idjfr  9h  2;efta= 
ment  1529  5lpoftelgefd).  2);  ältere  Sclege  für 
ben  ä>erbalftamm  fcl)len.  3Bal)rfd)cinlid)  ift  'ftarr 
werben'  bie  eigtl.  finnlid)e  23cbculnug  üon  aijb. 
*stün6n,  hav  mit  gr.  ariuo  'ftarrc'  nr.b  örvlo^ 
'Säule'  nnb  anglf.  studu  '^^ifoften'  (f.  unter 
ftügen)  foiuie  mit  ftauen  auf  eine  ibg.  SBj.  stü 
'ftarr  fein'  3urücf3iifiil)ren  märe;  Pgl.  ©taube. 

t  Staujie  %.  awi!  m^b.  (mb.)  stüpe  'Sd)anb-- 
pfabl,  moran  ein  i^erbred^cr  gebnnbcn  mirb,  um 
mit  ^uten  geftrid)en  5umerbcn';  baljcr  crft  nf)b. 
ftäupcn.  (I'ntfpred)cnb  africf.  stüii.a  'öffentlid)c 
3üd)tignng  mit  ber  i)hitc',  friil)  nubl.  stuip  stoep? 

ftct^en  ^tiu.  awi  gleid)bcb.  ml}b.  stechen,  al)b. 
stehhan  ft.  3ttü. :  gu  biefer  blofe  im  kontinental^ 
beutfd)en  fpgl.  afäd)f.  stekan,  nbl.  steken,  afrief. 
steka)  bemaljrten  ft.  ä.krbalmä.  stek  pgl.  nod) 
ftiden,  Stecfen,  Stidiel.  Surd)  Übertritt 
au§  ber  i-3teil)e  in  bie  e-Jfeilje  cutfprang  biefelbc 
(pgl.  bitten)  au§  einer  älteren  '^oxm  stik,  por^ 
germ.  stig,  ba§  außerljalb  beS  @erni.  nod)  eine 
:9Jebenform  tig  'fc^arf  fein'  ^at.  5ögl.  ffr.  tij 
'fdjorf  fein,  fc^ärfen'  (tigma  'fpi^tg,  fd)arf'),  gr. 
axiyua  'Stid),  ^^unft'  ju  ar/po  'mit  einem 
fpißen  SBerfjenge  glecfeu  mad}cn',  lat.  instigarc 
'anftadjeln,  reiben'.  Db  bajn  nod)  eine  Pürl)ifto= 
rifd)e  2153.  »tik  stink  (f.  StangeJ,  ift  nufid)er. 

Steifen  iJi.  'Stocf'  an^3  gleic^beb.  ml)b.  stecke 
(steche),  o^b.  stecko  (stehho)  SJJ. ;  entfpred)enb 
onglf.  sticca,  eUvjI.  stick  'Stocf':  eigtl.  >üol}l 
'ftedienber'  mie  S  t  a  n  g  e  3u  engl,  to  sting  'fted)en'. 

fterfen  fdjm.  3tiü.  ans  mlib.  al)b.  stocken 
'fted)enb  bcfeftigen,  feft  Ijeften',  eigtl.  'mad)en,  baf^ 


'  etm.  ftid)t ,  feft  {)aftet' :  fungeö  ^-attitipum  3n 
ftcdicu  (eigtl.  *stakjan  für  *staikjan  3U  2B3. 
stik).  5lu§  ber  intranf.  23ebcntnng  'feftfi^en'  uon 
ml)b.  stocken  ftauimt  bao  gleidibeb.  ft.  ,3tn).  nl)b. 
fterfen.  5(bleitungen  ber  germ.  2B3.  stik:  stek 
finb  ital.  stecco  'iTorn'  unb  stecca  'Stab'. 

Steg  SIL  au^  gleid)beb.  m()b.  al)b.  stec  (@en. 
Steges)  9)J. :  mit  Stiege  5n  ft  e  i  g  e  n. 

Stegreif  ll-'J.  <\\\i  mf)b.  Stegreif,  al)b.  stega- 
reif  i'f. 'Steigbügel';  eutfpredienb  anglf.  stigerap, 
engl,  stin-up,  anorb.  stigreip  'Steigbügel':  eigtl. 
'jHeif,  SHug  3um  ^efteigcn  be§  5^fcrbe§'  3u  stigan 
—  ftcigen  (bie  23c3eid)nung  Steigbügel  = 
nbl.  stijgbeugel  ift  bem  Ü}ll)b.  3ll)b.  uod)  fremb ; 
f.  übrigen»  Sügel).  3nt  flaff.  JJltertum  fet)Ien 
Steigbügel  nod);  erft  nad)  ber  2.^i3lfenuanberung 
erfd)cincn  fie  (im  8.  3(iÖi"f}.  Pon  2?»)3an3  <x\\l'<). 
(5-ine  ältere  germ.  2Bortbilbung  für  ben  33egriff 
märe  uial)rfd)einlid)  ein  Simplej;  unb  fein  Stom= 
pofitum  gciuefcn.  5lnf  anbb.  *stigrep  —  mlat. 
strepa  bcrnl}t  afr3.  estrief 'Steigbügel',  unb  and) 
ital  staffa  ift  germ.  Urfprung?  (f.  Stapfe). 

ftcftcn  3to-  aii§  gleid)beb.  mt)b.  af)b.  sten  ft. 
3tw. ;  neben  ber  barau^  3U  erfd)lieBcnben  2l\v 
stai  3eigt  ml)b.  ^\)'ü.  stan  eine  abmeid)enbe  2Bnr3el= 
form.  3n  ber  5'orntbilbung  ergänstc  fid)  biefc 
2Bursel  stai  (stä)  mit  einer  cnöciterten  ©eftalt 
stand  (staj)),  pou  tDcld)er  bie  meiften  Sialctte 
'^^^  %x'ö,\.  bilben;  Pgl.  got.  standan,  anglf.  stan- 
dan,  engl,  to  stand  (engl,  to  stay  ftammt  wä 
bem  yfoman. ;  Pgl.  afrs.  astaierj,  at)b.  stantan, 
ml)b.  (feiten)  standen.  ^a§  i^^rät.  mürbe  gemciu= 
germ.  bereite  Pon  2B3.  stand  (sta[))  gebilbet, 
mäl)renb  bie  alten  9Jomiualablcitungcn  meift  auf 
bie  turse  2Bnr3elform  ibg.  stha  mcifen  (ugl. 
Stabt,  Statt,  ftettg).  2)iefe  fc^rt  (mie  bie 
Pou  fommen,  ge^en,  fi^en)  in  allen  ibg. 
Sprad)en  mtcber;  Pgl.  ffr.  sthä,  gr.  iffcärui, 
lat.  Stare,  afloP.  stati  'ftel)en'. 

fteljlen  S^^^-  ai'^  gleid)beb.  ml)b.  stein ,  abb. 
stelan:  ein  gemeiugerm.  ft.  3tiu. ;  Pgl-  Si-''t.  stilan, 
anorb.  stela,  anglf.  stelan,  engl,  to  steal  (ba.su 
stealth  '3)iebftal)r),  nbl.  stelen,  afäd)f.  stelan 
'ftel)len':  eine  fpesififd)  germ.  283.,  roeld)e  bem  gr. 
aTfoiö/.i'i  'beraube'  nur  ungenau  eutfprid)t;  Piel= 
leid)t  berul)t  ba§  germ.  1  ftatt  bes  gr.  r  auf  'än- 
lc()nnng  an  l)e^leu  (in  Jolgc  ber  t)äufigeu  2.^cr= 
biubung  l)el)len  unb  ftcl)leu).  (5'iu  bem  gr. 
•/.)J:itiü  'ftet)le'  entipred)enbe§  S^w).  beiüal)rt  ba>3 
@ot.  al§  hlifan  'ftel)len'. 

fteif  2lbi.  au»  m^b.  stif  'fteif,  ftarr,  aufred)t, 
macfer,  ftatttid)':  mvrf)rfd)einlid)  eigtl.  ein  mb. 
nbb.  SBort;  Pgl.  nbl.  stijf,  anglf.  stff  (engl,  stift"), 
anorb.  stffr  'ftarr,  fteif.  2)ie  in  biefer  Sippe 
entl)altene  germ.  2B3.  stit'  begegnet  anf5erl)ülb  bce 


Steig 


361     — 


Stern 


@enit.  al^  stlp  in  tat.  stipes  '5)3faf}I,  8tocf'  nnb 
lit.  stiprus  'ftarf,  feft'  —  stipti  'fteif  lüerben'.  i?gl. 
nocf)  Stift. 

Steig  3}L  niie  iitlib.  alib.  (®eii.  stiges)  9}t. 
'Steil],  43fab':  311  ft eigen,  ba§  auf  gleicftbeb, 
m{)b.  stigen,  al)b.  stigaii  ft.  3t'i'-  bcviil}t.  Xa§ 
3tro.  ift  gemeingerm.  in  berfelben  23ebentnng; 
Dgl.  ai'äd)].  stigan,  nbl.  stijgen,  anglf.  stfgan 
(engt,  to  sty),  got.  steigan.  2)ie  gerni.  3Sä.  stig 
(ogl.  nod)  Steg  nnb  fteil)  entfpridjt  ber  öer= 
breiteten  ibg.  2ßä.  stigh  'fd)reiten',  irelc^e  in  ffr. 
(feiten)  stigh  'fcfjreiten',  gr.  arhi/jo  'gel}e',  tat. 
ve-stigium  S^uBipnr',  altir.  tfagaim  'fcf)reite', 
lett.  stiga  '$fab',  afloü.  stignati  'eiten'  (stidza 
'4Jfab',  stigna  'platea')  ftecft;  im  6evm.  Ijat 
bemnac^  bie  2]erba(n)nr3et  eine  3}Jobifi3iernng  ber 
23ebeutung  erfal)ren.  —  Sa»  'Sixo.  ftciflern,  erft 
früf)  nf)b.,  3n  mt)b.  Qi}b.  steigen  'etiua»  fteigen 
umdKn,  etiu.  ertjötjen'. 

fteil  Jlbj.  an§  g(eid)beb.  fpät  mt)b.  steil,  beffen 
^IJebenformen  steige!,  af)b.  Steigal  ben  Urfprung 
üon  ft  e  i  I  ( alfo  eigtl.  'anfteigenb'j  an§  ber  nnter 
Steig  befproc^enen  Sippe  beweift.  Sa§  3lbj. 
ift  eigtl.  im  Oberb.  nnb  3}Jb.  üöllig  fremb, 
biefe  3}Ja.  f)aben  bafiir  fticfel  (baier.  elfäff.  beff. 
tbüriiig.)  =  mbb.  steckel,  al)b.  stt-ckal  stehhal. 
3Bal}ridieinIid)  ift  fteil  Pom  lueftl.  5fieberbeutfd)= 
Innb  aulgegangen  (pgl.  nbl.  steil,  anglf.  stsgl 
stffigerj;  bie  nl)b.  Wib.  bia  anf  3lbeliing  Per-- 
seic&nen  e§  nur  erft  al»  nbb.  Sialeftroort. 

(Stein  St.  au§  gleid)beb.  mbb.  al)b.  stein  2)1. ; 
entfpredienb  got.  stains ,  anorb.  steinn ,  anglf, 
stan,  engl,  stone  rba3u  engl.  bial.  steen  'Stein= 
gefäß'  on§  anglf.  staena  \^rng';  Pgl.  abb.  steinna 
'Srug'j,  nbl.  steen,  afäd)f.  sten.  2^a§  gemein^ 
germ.  staina-  ^at  Porl)iftorifcöe  Sesiebung  3U 
aflop.  stena  'ilJouer,  Söanb'  (stenmü  'felfig, 
fteinig')  foroie  ju  gr.  avia  arlnv  '^iefcl'.  — 
S  t  e  i  n m  e  ß  e  f.  unter  2J?  e  ^  e '. 

Steiß  Wl.  (mit  mb.  ei  ftatt  eu)  aul  nil)b.  <y\i^. 
stiu2  (bal)er  and)  bie  älter  n()b.  iltebenform 
SteuBj  )S\.  'Wintere'  eutfpredjenb  nbl.  stuit. 
2Babrfd)einlid)  liegt  ein  germ.  stiwot-  jn  ©runbe, 
ba»  bem  lat.  stiva  'iJJflngfters'  urperraanbt  ift. 

Stellage  %.  eine  um  1550  Pom  9lbl.  (stellagie) 
au^  Porbringenbe  33ilbnng  mit  fr3.  (Snbung  (mic 
in  Xafelage),  juerfi  in  einer  „3eitung  an§ 
Trüffel"  Safel  1568  belegt  al-S  Stellagie 
unb  bann  in  Stieler»  3eitung§luft  1697  ge= 
bnd)t  ala  'aJlaalerftellage'.  2ie  fr3.  2lbleitnng 
-age  ift  im  91bb.  Pielfad)  probuttiD  gemefen: 
bamburg.  Sdbilleraatfe  'Sditlberei',  bei  2an= 
rcmberg  1652  Sd}er3gebtd)te  III,  1^.  316  Slf  ate  = 
rage  '^^Dd)erei';  and)  im  17/18.  ^nbrb.  Spen- 
bafd}e  '6eid)enf'  (bei  Stieler  1691). 


Stelle  Ts'  auÄ  mbb.  stal  ü}i.  'Stebort'  (pgl. 
Stall)  ober  luo^l  beffer  junge  Silbung  3u 
fte  1 1  e n,  mbb.  al)b.  streuen  'anfftellen,  feftftellen': 
Senominatiuum  3n  bem  unter  Stall  befprocbenen 
germ.  stalla-  'Crt  3um  Sieben'.  3»  ber  ibg.  2B3. 
sthel  'fteben'  (ermeitcrt  av.%  iög.  sta,  f.  fte  ben) 
ogl.  nod)  bef.  gr.  niskht)  'beftetle,  fd)icfe',  otoAgs' 
'3itg',  ffr»  sthüna  (für  sthulna)  'Säule'  —  sthal 
■feftfteben'.  Saju  nod)  ftillen  unb  Stolle 
(f.  and)  Stiel). 

Stelje  5'-  AM»  int)b.  stelze,  alab.  stelza  %, 
'§olsbein  3nm  (^eben'  (bie  Sd)reibung  Stälfeen 
bei  2)Jaaler  1561  unb  nbb.  lUa.  bcroeifen  germ.  ej. 
©ntfpred)enb  nbl.  stelt,  engl,  stilt,  bdn.  stylte, 
fcbttjeb.  stylta  'Stelse':  luabi'fcbeinlid)  ein  ecbt 
germ.  2Bort,  beffen  2.iorgeid)tdite  jebod)  bunfel  ift. 

ftemmen  3^^.  au§  mbb.  obb.  stt^mmen  (ste- 
menj  fd)iD.  3tiü-  '(^'iiibalt  tbnu,  fteben  mad)en': 
3Sä.  stam  unter  ft  a  m  m  e  l  n ,  n  n  g  e  ft  ü  m. 

Stempel  3)L,  erft  nbb.,  eigtl.  ein  mb.  nbb. 
23ort,  mofür  in  bb.  GJeftatt  (and)  bei  ßntber) 
mbb.  3t.;mpi'el;  pgl.  nbl.  Stempel:  5U  ftampfeu. 

Stengel  3)f.  au?  gleid)beb.  mbb.  st^ngel,  abb. 
st.^ngil  Wl.:  Ximinutiü  gu  Stange. 

fteppcn  3ttt'.  au^  '"bb.  steppen  'ftellentüeife 
l'tecben,  reibenmeife  nähen,  fticfen':  ^ntenfionm 
3u  ber  iöurgel  oon  Stift. 

ftcrben  3tiü.  aus  gleidjbeb.  mbb.  sterben,  al)b. 
sterban  ft.  S^w. ;  entfprecbenb  afäd)i.  sterban, 
nbl.  sterven,  anglf.  steorfan  'fterben',  engl,  to 
starve  'umfommen,  bef.  Por  Öungcr  ober  ßälte'. 
2)em  Oftgerm,  feblt  biefe  Segeicbnung  (pgl.  bie 
unter  tot  bebanbelte  3Bs.).  Sod)  beroabrt  ba§ 
Slnorb.  ein  5ngebörige§  starf  ilt.  ';Hrbeit,  )Slni)e, 
3lnftrengung',  tü03U  starfa  'fid)  müben'  unb  stjarfe 
'Starrframpf.  Sie  parallelle  ß'utmicfluug  oon 
:  gr.  oi  y.auövre^  'bie  S^erftorbenen*  ju  /.üiivio 
'fid)  müben'  lebrt,  ba.^  man  auf  Srnnb  ber  norb. 
SBorte  bem  tneftgerm.  sterban  bie  @runbbebeu= 
tnng  'ficb  plagen'  geben  barf.  a.^ieüeid)t  gebort 
ba5U  bie  ibg.  £33.  sterp  terp  in  lat.  torpeo. 
2ie  uribg.  2B3.  für  'fterben'  f.  unter  i'forb. 

Sterfe  1^.  'iSnb'  f.  Starte. 

Sterling  iU.  aue  mbb.  sterlinc  (gj  ÜJJ.  eine 
ajlün3e',  morau§  engl.  Sterling  'ber  gefeßmäijige 
engl.  3in§fuB,  ed)t  gültig'.  2)a§  mbb.  sterlinc 
(stserlinc)  üerrät  fid)  burcb  feine  <x\\  %H n n i n g, 
Scbilling  erinnerube  33ilbung  al-o  alters  iBort. 

Stern'  3)1.  ans  gleid)beb.  mb^.  sterne,  abb. 
sterno  3)1.  (abb.  mbb.  ^Jebenform  stern);  Dgl. 
.  got.  stairno  %.,  anorb.  stjarna  %.  'Stern'.  5lbb. 
ster-no  ift  ttJObI  an  QS)b.  sun-no  mä-no  an= 
3ufnüpfen,  mie  got.  stair-n6  %.  on  got.  sun-no 
^.;  baiw  bie  ältere  9}ebenform  mbb.  sterre,  ahb. 
,  afäcbf.  steiTo  fübrt  auf  nbl.  ster  star,  anglf. 

46 


Stern 


3G2 


stiege 


steorra,  engl.  star.  S^er  5J3;vimärftamm  ster  i[t ' 
in  bcr  fllcid)en  2?ebentnnfl  flcnicinibcj.  (iigl.  ilhmb 
nnb  Sonne);  e§  entiprcd}en  ffr.  star,  jeiib  stai-c, 
gr.  äoTtJQ  aoToov^  lat.  Stella  (für  *sterula). 
Dh  biefe»  ster  gu  ber  tbg.  SBj.  str  '[treuen'  ge= 
I)ört  (<Stern  =  '£id)t[trener"?J  ober  3n  ber  ffr. 
2B5.  as 'loerfen'  (Stern  =  'Stral)len>uerfer"0/ 
ift  liödift  nnfidier.  —  Sa^u  ba§  .sloücftiu  @c  = 
ftirn  i>L  aU'S  nt()b.  gestirne,  a\)\!'.  gistirni. 

Stern-  all.  'Sdiiff5liintertl)etl,  ©teuer',  erft 
n()b.,  ftammt  au§  gleid)beb.  engl,  stern  (anorb. 
stjörn):   21bleitung  au§  ber  SSs.  üon  fteueru. 

«tcrj  9.1}.  au§  gletd)beb.  m^b.  af)b.  sterz  9.1J.; 
cntfpredieub  ubl.  staart,  anglf.  steort,  engl,  start. 
3JJan  ftelit  eine  gerni.  2B3.  stert  'ragen'  ober  'fid) 
brefien'  (f.  ft Ursen)  auf,  um  bic  Sippe  su  er= 
tliiren;  anberc  benfen  an  3utani"ienl)ang  mit  gr. 
GvogS^r/   '3infe,  ^adt\ 

ftCt  3lbi.  a\\^j  ntbb.  stsete,  al)b.  stati  Stbj.  'fcft= 
ftel)enb,  feft,  beftiinbig'  (f.  ha^  flg.  SBortl:  a>erbal= 
abj.  äu  2Bä.  sta  in  fte^eu  (eigtl.  'iüa§  ftcdcn 
fann*).  —  S)a3u  ftet§  SIbP.  aus  g(cid)beb.  ml)b. 
staetes:  eigtl.  @cn.  be§  Slbj. 

ftctig  2Ibj|.  au§  ml)b.  steetec  (g)  neben  steete 
{a\)^.  stäti)  Stbj.  'feft,  beftänbig':  eigtl.  ä5erbal= 
abj.  äu  ftef)eu.    i^gl.  ba§  Porige  SBort. 

Steuer'  %.  a\\^  ml)b.  stiure,  aifb,  stiura  §. 
'Abgabe,  Steuer',  eigtl.  'Unterftüt3ung  burd)  Stb^ 
gäbe,  allgeniciuc  Uuterftüpng,  StüBe,  §ilfc' ;  an 
biefe  allgemeinen  23ebeutungen  fd)liefet  \\ä)  'i)a§> 
flg.  2öort  an. 

©teuer  ^  92.  ou§  gleidibeb.  fpät  ni^b.  fmb.) 
stiure  9}. :  ein  eigtl.  nbb.  SBort,  ba?  urfprgl.  nur 
ben  meeranmol)nenben  ©ermanen  sufam  ibafür 
af)b.  stiura  %.  'Steuerruber ,  §intcrteit  be§ 
Sd)iffe&');  pgl.  nbl.  stuur  'Steuerruber',  anglf. 
steor  91.  (engl,  stern  f.  unter  ©teru^J,  anorb. 
styre  9L 'Steuer'.  Sagu  fteueru;  bie§  entfprang 
unter  bem  ©influß  be§  Subftantio»  Steuer 
au§  m^b.  al)b.  stiuren  'leufeu ,  leiten,  ftügen': 
pgl.  ubl.  stieren  sturen,  anglf.  styran,  engl,  to 
steer,  anorb.  styra  'fteueru'  (got.  stiurjan  'feft= 
ftetten,  bebaupten').  älJau  i^ai  biefe  Sippe  wegen 
i!^re§  3uiai"inen^ange»  mit  Steuer  %.  'älbgabe' 
(eigtl.  'Stüße""?)  mit  anorb.  staur  ''i^fa^t'  uub  gr. 
oTuvoöc  '%\a\)['  Pertnüpft. 

ftibi^cn  3tw.  (früljer  :?itteraturbeleg  ols  lo  eg= 
ft  i  p  i  ^  e  n  in  3?ürger§  @ebid)t  „jum  Spaß"  ä.1 18j 
im  18.  3al)rl).  al§  Söort  ber  Stubcntenipradje 
auffommeub  nnb  bejeugt  (gebud)t  bei  Sinblebeu 
1781,  aber  bei  Stbelnng  uoc^  feblenb).  %\t  ©tu= 
benteufprad)e  be§  17/18.  3n^i:f)§-  t)nttc  mebrere 
S^nontjma,  pieEcid)t  imter  bem  (5influf3  be»  9bt: 
tt)elfd}en  (f.  foppen  uub  pumpen),  'ba':i  fid) 
im  17.  oflöri).  ^^^<i)  ber  fg.  pi-  ober  bi-Sprac^e 


bebientc:  ftipitsen  clma  bavnadi  für  ftißen? 
Sonft  ift  -itzen  al»  3ntenfiPfuffii'  au§  bem  33aier. 
befannt. 

©tit^  m.  au§  nil)b.  stich,  G\)b.  stih  (hh)  m. 
'Stid),  5)?unft'  (pgl.  got.  stiks  '3eitpuuft'):  gu 
"Bi.  stik  f.  ftecften.  —  "^a^w  Stidiel  2}i.  au§ 
ml)b.  Stichel,  a):)i>.  stihhil  M.  'Stadjel'.  — 
ft  i  d)  e  l  u  ijt  Sutenfip  3U  ft  e  d)  c  n  unter  3tnlel)nung 
aw  Stidi. 

ftitfen  3tiu-  fli'^S  ml)b.  al)b.  sticken,  al)b. 
sticchen  (au§  germ.  *stikjan)  fc^lü.  3^.  'fted)en, 
ftirfen,  mit  feinen  Stidien  erhabene  g-iguren  uäben': 
eine  urfprgl.  DJebeuform  3U  stikan  'fted)en'  au» 
2B3.  stik  (f.  fted)cu,  Stid));  Pgl.  engl,  to 
stitch  'ftidcn'  auÄ  anglf.  *sticcan,  übt.  stikken 
'iticfen'.  -  2a5u  ul)b.  erftirfen  au§  gleidjbeb. 
inl)b.  ersticken,  al)b.  irstickan. 

ftiebcn  3tto.  au§  glcid)beb.  mbb.  stieben,  at)b. 
stioban  stiuban  ft.  '^iXü.;  ha^W  Ubl.  stuiven  fo= 
loie  bie  Sippe  Pon  Staub;  f.  bieö  nnb  ftöberu. 

«titf=  iu  3"l'fl""iienfc^ungeu  ift  auf  allen 
germ.  Sprad)gebieteu  nur  al§  erfte§  Stompofitions: 
glieb  für  bie  Scnenunngen  ber  3.sermanbtfd)oft§= 
grabe  betraljrt;  Pgl.  m^b.  stiefbruoder  -kind 
-muoter  -sun  -swester  -tohter  -va^er;  ai^b. 
stiofbruoder  -kind  2C.  (nbl.  stiefbroeder  -kind 
uftü.);  pgl.  anglf.  steop-suuu  -faäder,  engl,  step- 
father  uflü.,  auorb,  stjupfaCter.  Safi  bas  SÖort 
in  einer  altern  5J3eriobc  and)  unfomponiert  üblid) 
mar,  lef)ren  bie  Slbleituugcn  al)b.  stiufen  irstiufen 
bistiufen  'jeumub  feiner  StngebiJrigen  (Altern  ober 
Ntinber)  berauben',  anglf.  ästypan  'berauben'. 
Seiber  fe^^lt  3ur  genaueren  l5?enntni§  ber  3^orge= 
ld)id)te  ber  Sippe  ieglid)er  weitere  3tnl)alt.  3luf 
nbb.  ©ebiet  gilt  neben  Stiefb ruber  uub 
Stieffd)mefter  and)  §albbruber  u.\\\i 
.sjalbfc^ttiefter. 

Stiefel  2Ji.  au^  gleid)beb.  ml)b.  stivel  stiväl 
(a^b.  stivul  *8tiväl?)  3)}.;  bie  ml)b.  D^ebenform 
stiväl  meift  bentlid)  auf  ©ntlebnnug  aw?,  gleid)= 
beb.  ital.  stiväle  3)?.  (wegen  v  glcid)  mbb.  v  f 
ugl.  S>  e  r  § ,  S?  ä  f  i  g  \\\\b  X  a  f  e  l),  bas  eigtl.  'einen 
au§  leid)tem  i^eber  befteljenben  Sommeifdjul)' 
(au§  mlat.  sestivale  'Sommerlid)e5'j  bebeutete. 
Die  ßntle^nnng  in?  §b.  (bie  anberen  germ.  Xia= 
(efte  älterer  3cit  fenneu  bie  23e5eid)nuug  nid)t; 
bod)  pgl.  unbl.  stevcl)  fanb  tüol)l  erft  im  11/12. 
3al)rti.  ftatt,  mäbrcnb  S  o  rf  e  nnb  S  0  b  l  e  ältere 
lat.  C^'Utlebnungcn  finb;  f.  and)  Sd)U)"tcr. 

Stiege'  %.  an»  mbb.  stiege,  a{)ü.  stiega  5. 
'iSreppe':  ein§  mit  Steg;  )>ü%  gebrod)cne  mbb. 
ie  erinnert  an  ml)b.  wiege  'Sötege'  unb  schiec 
'fd)ief'  (f.  fdjief).    a.^gl.  and)  treppe. 

Stiege-  Jy.  (bial.  Steig)  im  Sinne  Pon '20 
Stücf'  leitet  man  ans  bem  oerlüanbten  mljb.  stige 


<Stiegüt5 


363     — 


©tirn 


%.  'Statt  für  ^letnüief}'  (fdjlüeb.  stia  'Bd^wdnt- 
ftaU')  ab,  inbem  man  annimmt,  ein  <BtaU.  l)aht 
20  Sd)afe  gefaßt;  ef)cr  büvfte  e§  mit  Stiege' 
ibentifcf}  fein,  inbem  d\m  bie  normale  S^reppe  gn 
20  ©tnfen  gerechnet  mnrbe  (ügl.  aiicf)  ®d)o6erV, 
f 0  lüirb  im  Sditcf .  © di i I li n g  ( 3 d) i  1  g  bei 
gteinbad)  1734)  al§  '12  @tiicf',  ^A^f  unb  biat.  al§ 
'120  6tüd'  gerechnet.  2)od)  ift  anffättig,  baß  ba§ 
^rimgot.  be§  16.  3a^r^§.  stega  im  Sinne  tion 
20  gebrandet  (ögl.  <Bd)od;  engt,  score  '20'  eigtt. 
'^erbc';  vM.  snees  '20'  eigtl.  'iReif)e'). 

Sttegli^  2J?.  an§  g[eid)beb.  mbb.  stigliz  sti- 
geliz  (tzj  9JJ.:  flau.  2ebnmort  an§  Qtä}.  stehlec 
fstehlic)  '2)iftelfint';  bgl.  S?ibi^  unb  S?rintfe. 
3m  16/17.  3af)r:^.  finb  ;ia{)lr£id)e  Sßogelnamen 
auf  -itz  im  §b.  üorbanben  geiuefen  mie  is^iefi^, 
(yieri^  —  @irli^,  SBoni^,  Sc^iuunil?, 
©ilfti^,  9teni^,  ©mmcri^,  inirfaiuils; 
babon  finb  einige  flau.  llrfprung§. 

Stiel  ÜJi.  an^  mbb.  at)b.  anbb;  stil  Tl.  'öanb= 
f)abe,  ^ftanjenftiel ,  Stengel'.  Saut(id)  nnb  be= 
grifflid)  ift  bie  3Inna^me  bon  ©nttcbnung  au§ 
lat.  stilus  'Stiel,  Stengel'  nnbebenflid),  snmal 
a^b.  Stil  andi  »nie  tat.  stilus  ein  §nfengerät  ber 
(Sörtner  bebentct ;  lat.  Sebnmorte  mie  ^f  lange 
nnb  Stoppel,  Sidicl  nnb  Sie  öd  fpredien 
and)  für  alte  (5ntlebnnng  üon  abb.  stil  an§  tat. 
stilus,  2lber  fd^toerlidi  ftimmt  ben  Sauten  nad) 
anglf.  stela  steola  'Stiel'  nnb  ha^  bamit  ah- 
lantenbe  me.  stäle  =  mnbl.  mnbb.  stäle  'Stengel, 
Jpanbbabe'  (bajn  biminntip  engl,  stalk  'Stengel') 
3U  ber  Slnnabme  Pon  (Sntlebnung  an§  bem  Satein. 
@r.  atsXsög  Gvl-'/.f/o^  'Stiel'  unb  lat.  stilus 
—  stolo  'äöurgelfproß'  legen  bie  3tnnabme  na'^e, 
bafe  anglf.  stela  ecbt  germ.  ift,  lüäbrenb  abb. 
mbb.  Stil  mabrfdieinlicber  entlebnt  fein  mirb.  Wlxi 
engl,  stalk  pgl.  nod)  ialänb.  stilkr,  fdimeb.  stjelk. 

Stier  a^f.  an§  gleidibeb.  mbb.  stier,  abb.  stior 
3}i.:  eine  gemetngerm.  23e^eid)uung;  Pgl.  got.  stiur, 
anglf.  steor,  engl,  steer,  nbl.  stier.  Sie  auffällige 
5Jebenform  anorb.  pjörr  (bau.  tyr,  fdjiueb.  tjurj 
meift  auf  Porgerm.  teuro-  neben  steuro-;  bagn 
etmn  aflop.  turü  'Stier'  unb  gen^  staora  '3ug- 
Pieb'  unb  'aoä  2(bi.  ffr.  stbiira  'groß,  mäd)tig' 
(anorb.  storr,  al)b.  stüri ).  (i5r.  lavorK  ( baran^;- 
entlebnt  lat.  taurus)  berubt  auf  Örunb  Pon  altir. 
tarb  auf  einer  Urform  tarwos. 

ftier  ätbj.,  erft  nbb.,  ju  ftarr. 

Stift  1  an.  au§  m^b.  stift  fsteft)  9)J.  'Stadjel, 
2)orn,  Stift',  abb.  steft  2)i. 'Stift':  ein  fpegififcb 
bb.  2Bort,  ba§  mobl  sn  ber  in  fteif  ftedEenben 
ibg.  2B>  stip  'ragen'  gebort ;  man  giebt  ba^n  and) 
lat.  stipes  '5]3fabl ,  33aumftamm'.  l^an  tonnte 
fonft  and)  an  Sertt}anbtfd)aft  mit  fted)en  — 
fteden  benfen. 


Stift-  31  an^  frü^  m^b.  stift  2«.9h 'Stiftung, 
©rünbung,  Sau,  geiftlidjc  Stiftung',  aiid}  'Se- 
grünbung,  Stuorbnung,  (Stnrtd)tung',  tt)D5u  mi)b. 
stiften  'grünben,  bauen,  eiurid)ten,  orbnen,  an= 
ftiften,  Peraulaffen'.  2Bäbrenb  ha^  Subft.  bem 
2ll)b.  fremb  ift,  begegnet  fd)on  abb.  stiften  mit 
ben  Sebentungen  be§  mbb.  3t»ü.  (Pgl-  nbl.  sticht 
stiebten) ;  anffättig  ift  ba§  ht  be?  anglf.  stihtan 
'auorbnen',  ba§  feinerfeit§  mit  anorb.  stett  '5uB= 
bobeu  mit  Steinen,  ^-unbament'  auf  eine  germ. 
2Ö3.  stihw  'bauen,  grünben'  ju  beuten  fcbeint. 
5)ie  Sebeutnug  biefer  Sippe  fcbliefet  S'tfammen- 
:^ang  mit  Stift'  Wl.  au§. 

Stilett  9J.  um  1600  auftvctenb  rfd)on  g.  23. 
bei  9)Jofd)erofd)  1044  ^bitanber  II,  819  at§ 
Stillet  unb  gebm^t  bei  Sue^  1652  Xomenclat. 
S.  20.Ö  unb  Stieler  1691):  au§  ital.  stiletto. 

ftiü  5tbi.  au§  glcicbbeb.  mbb.  mnbb.  stille, 
ai)b.  anbb.  stilli;  in  gleicher  23ebeutnng  entfpred}en 
nbl.  Stil,  anglf.  stille,  engl,  still  (bagn  and)  engl, 
still  'nod)'):  Slbleitnng  an§  ber  unter  Stall, 
ftellen  nnb  Stolle  bejeugten  ibg.  SSg.  sthel 
'fteben',  loogn  aud)  ffr.  sthänu  (für  sthalnu) 
'fte^enb,  nnbcmeglid)'.  —  ftillen  3t»-  au»  m^b. 
a^b.  stillen  'ftitte  mad)en,  gum  StiUftaub  bringen' 
(engl,  to  still)  ift  5lbleitnng  baoon. 

Stimme  -5.  am  gloid)beb.  mbb.  stimme,  abb. 
stimma  ^y.,  beffeu  ältere  9{ebeuform  stirana  mit 
afä(^f.  stemua  (stemma) ,  anglf.  stemn  stefn 
(engl,  steven  'Samt,  (^efd^rei'),  got.  stibna 
'Stimme'  übcreir.rommt.  Db  *stebn6-  ober 
*stibn6-  bie  ältere  Jvorm  ift,  bleibt  ungemife  unb 
fo  ift  aucb  3iMiiunnenbang  mit  gr.  axöim 
'üJinnb'  äroeifelbaft. 

ftinfcn  3ttü-  flU§  mbb.  stinken,  al)b.  stinkan. 
3m  2ll)b.  bio  in§  frübe  miin.  bebeutet  baö  3tro. 
'einen  (SJernd)  Pon  fid)  geben'  unb  fann  fogar 
'buften'  bebenten;  im  iFJbb.  berrfc^t  bereits  bie 
iel3ige  33cbcntnng.  5lud)  im  Slnglf.  begegnet  stin- 
can  im  Sinne  Pon  'buften'  neben  'übel  ried)en'; 
pgl.  engl,  to  stink  'fttnfen'.  Jiefe  roeftgerm.  Se= 
beutung  'einen  (augenebmen  ober  unongenel)men) 
(Sernd)  Pon  fid)  geben'  (moueben  nod)  'mittelft 
I  bc§  (Serud^finne§  raabrnebmen,  ried)en')  löfet  fid) 
faum  mit  got.  stigqan  'ftoRen'  unb  norb.  stokkva 
fpringen,  fprigen,  eilen'  üermitteln.  lUäber  ftebt 
mobl  gr.  ray/6c  'rangig'  (ügl.  anorb.  fjörr  = 
got.  stiur). 

Stirn  %.  auo  gleid)beb.  mbb.  stirne,  al)b. 
stirna  (für  *sten)ja)  %.:  ein  fpegififd)  bb.  SBort 
(bod)  and)  anglf.  steomede  'frontosus'?),  toofür 
nbl.  voorhoofd,  anglf.  foranheafod,  engl,  fore- 
head  eigtl. ':i^orbaupt'  (anorb.  eune.  got.  *an|)i, 
abb.  andin  «;;ndin  =  lat.  antiae).  3'"  23ai£r. 
gilt  meift  §irn  ftatt  'Stirn'.    3eiie§  *sternj6- 

46* 


[tiHnnu 


364 


l'tOVlMl 


l'tcUt  mau  Sil  gv.  arujror  'iBnift',  iiibcm  man 
'breit'  aU  iltittcUicijriff  nimmt,  bcv  a\hj  il\v  ster 
in  lat.  stcrnere  nnb  gr.  oToolywui  'auc^breitcn' 
abgeleitet  mirb;  Dg(.  afloü.  strana  'Sanbftrid)'. 

ftöbcrn  3^"  erft  nf}b.,  jn  älter  nl)b.  ©  t  ö  b  e  r 
i"ij.,  mbb.  stöuber  '^agb^unb',  ba§  an»  mljb. 
stöubon  'anfidiendicn,  aufjagen,  üeriageu'ftammt; 
bie§  ift  Jaftitit)  ju  i'tiebeu.  2)ai?u  nl)b.  &c- 
fti-iber  3i.  uad)  mlib.  stöuben  '©taub  madien'. 

ftodöc"  3t'u.,  erft  nl)b.,  =  ubi.  nbb.  stoken, 
engl.  bial.  to  stoke  'ba§  (Jeuer  fd)üren':  3lb= 
leitung  gu  ber  unter  Storf  bebaubeltcu  ibg.  SBj. 
stug  'ftofeen',  woäu  and)  anormeg.  stauka  'ftofeen', 
—  5tudi  t'tDdjein,  id)on  im  16.  3al)r{).  (j.  $8. 
bei  iUatbeiing  1562  Stn^Iegnng  be§  133.  ^fatmö 
9'' ;  3oad}.  Seftpbal  1565  i^offartStenfet  Bb  4). 

«tocf  l'f.  am  nil)b.  at)b.  stoc  ( ck)  3}{.  'Stocf, 
Stab,  iöanmftamm  ufiu.';  entfprcd)enb  nbl.  stok, 
anglf.  stocc,  engl,  stock,  auorb.  stokkr.  3)ie 
(SJrunbbebeutung  '^^aijl  Knüttel,  ©tocf'  fü^rt  auf 
bie  ffr.  2B3.  tuj  'äBaffeu  fd)mingen,  fd)lcuberu,  in 
f)eftige  Bewegung  üerfefeen'  ( megcn  ffr.  t  =  germ. 
st  ügl.  Stier).  Jluc^  bem  @erm.  ftammt  bie 
roman.  (Sippe  üon  ital.  stocco  'Stofebegen'.  3)a= 
5n  uod)  Stücf. 

t  ftofcn  3ttü.  am  nbb.  stoven  f.  unter  Stube. 

Stoff  )Dl.,  erft  nbb.,  mit  nbl.  stof  unb  engl, 
stuff  nn§  bem  IJtoman. ;  ügl.  frj.  etoffe,  ital. 
stoiFa  5.  'Stoff',  bereu  llrfpruug  unaufgeflärt  ift. 
i^gl.  anSftaffieren. 

Stoffel  m.  am  6I)riftop^;  ögl.  9J?efec, 
dt  ü  p  e  l. 

ftö^nen  3^.,  erft  nf)b.,  ein  eigtl.  nbb.  2Bort ; 
ügl.  bie  gleii^beb.  nbl.  stenen,  onglf.  stunian, 
auorb.  styiija.  Sie  ^öerbalro^.  sten  'ftobnen'  ift 
gemeinibg. ;  bgl.  ffr.  stan  'raufdjen,  branfen',  gr. 
ördvo)  'ftöbnen,  braufeu',  afloö.  stenja  'ftöt)ncn'. 
SSg.  sten  ift  eine  DJebeuform  gu  ber  unter  bon  = 
nern  bebanbelteu  tbg.  2Ö5.  ten. 

StoHe,  Stollen  9J}.  au§  mbb.  stolle,  al)"!). 
stollo  9}h 'Stille,  5t«oftcu':  mit  Stall,  ftelleu, 
ftill  3U  SBj.  stal,  bie  and^  in  ffr.  sthünä 'Säule' 
ftecft;  biec^  tüeift  line  al)b.  stollo  (au§  *stulno-) 
ouf  ibg.  sthalnä  '$Pfoften' ;  tüegen  11  aus  In  pgl. 
boH,  SBolle. 

fto^jcrn  3tiü.,  erft  friil)  nl)b.  (16.  Sal)rl).): 
DuomatopDietiidie  2?i(bung  tüie  boIJ^evn. 

ftolj  3lbj.  au§  mf)b.  ( fpät  abb.)  stolz  'ti)rtdbt, 
anmafscub,  übermütig,  üoruebm,  fein,  präd)tig'. 
-Die  2Innabme  bon  (5utlel)nuug  auö  lat.  stultus 
'törti^t'  (^  itol.  stolto  'töridjt')  mad)t  ber  ml)b. 
S3ebeutungen  iregen  einige  Sd)tt)ierigfeit.  Slfrg. 
estout  'übermütig,  fübn'  fiimmt  jur  berrfdieubeu 
23ebeutung  bon  m^b.  ul)b.  stolz.  9kuerc  beutfd)e 
Tta.  Perbiubcu  mit  ftol^  bie  löebcutung  'ftraff. 


fteif  (rljeinfräuf.  preufs.).  SBafirfd^einlid)  führte 
ber  aSeg  bon  Kit.  stultus  ju  nbb.  stolz  über  bie 
2<ebcutuugcn  'uubcfouuen  —  übermütig  —  an- 
ma&enb  —  boruebm,  fteiff'  (pgl.  fauber  lüegeu 
De§  2Banbel§  ber  iPebcutnngen,  and)  f  e  u  f  d)).  S)ie 
©ntleljnung  bürfte  iuegeu  be§  bb.  z  =  lat.  t  bor  ba§ 
6.  Sabrl).  fallen  (bgl.  furg,  mager,  fid)er). 
(Sugt.  stout  'ftarf  a\i§,  frj.  estout  ^eigt  mieber 
aubere  23ebentung§eutiuicflnug.  —  ftoljicren  3tm., 
fd)OU  mbb.  stolzieren. 

etöpfcl,  Stijpfel  m.,  erft  u^b.  3lbleituug 
3u  ftojjfcn  am  mbb.  stopfen,  al)h.  *stopf6n,  hJD= 
äu  bie  mb.  9Jebenform  stoppon  'ftopfen';  biefem 
cntfpred)en  nbl.  stoppen,  anglf.  forstoppian,  engl, 
stop  'ftopfen':  ®ntle:^nung  au§  miat.  stuppare 
'mit  iBcrg  ftopfen'  (gu  lat.  stuppa  '3Berg'  = 
mnbl.  mnbb.  stoppe  '3Bcrg');  Pgl.  ital.  stoppare, 
frg.  etouper. 

©to^^cl  7y.,  eigtl.  nbb.  mb.  lUnttform,  bie  feit 
unb  burd)  l'utber  fdiriftfprad)Iid}  geirorbcu  ift 
(fdjon  bei  (^rimmelöbaitfen  1669  Simplic.  I,  19); 
bafür  in  edjt  bb.  Sautform  oberb.  stupfel  (16/17. 
Sabrl).  Stupfel)  am  mbb.  stupfel,  abb. 
stupfala  %. ;  pgl.  nbl.  stoppel.  (i-ntle^uuug  ber 
Sippe  am  tat.  stipula  =  fpätlat.  stupula  (= 
ital.  stoppia,  frg.  etouble)  'Stoppel'  ift  cbenfo 
tüabrfdieinlidb  mie  (Jntleljnnng  Pon  engl,  stubble 
am  fr§.  etouble.  Sie  (5^ntlebnuug  bon  urbeutfd) 
stuppla  au§  Pulgärlat.  *stupla  für  stupula  — 
stipula  mag  gleidigeitig  mit  ber  Überuabme  bou 
Gegriffen  unb  SBorten  inte  (5'f«9el,  Sidjel, 
2Baune  (lat.  flagellum  secula  vannus)  ftatt' 
gcfunben  !^aben;  Pgl.  aucb  ^f  lange  unb  Stiel, 
SBid'e  unb  Spelt,  fomie  Spetd^tr. 

ftoppen  ^i\v.  'aufbalteu',  erft  nbb. ;  mic  aubere 
SeeauSbrüdc  bem  5Jbb,  entlehnt;  bgl.  engl,  to 
stop  fomie  23orb. 

©tö^jfel  Wl.  f.  Stijpfel. 

Stör  9)1.  auö  gleid)beb.  mf)b.  störe  stüre, 
al)b.  sturo  sturio  9)1. ;  cntfpredjeub  nbl.  steur, 
auglf.  styrja  (styraj.  S)a§  germ.  äBort  sturjo 
j  braug  al§  sturio  (mlat.)  im  Sioman.;  bgl.  ital. 
j  storione,  frg.  esturgeon  (tüober  engl,  sturgeon) 
'Stör'.  Scr  llrfprnug  be§  loeftgerm.  sturio  ift 
bunfel. 

Stori]^  Wl.  am  gleid^beb.  ml^b.  storch  (92eben= 
I  form  Store ,  iDobcr  gemeiuoberb.  icefttbüring. 
Storf),  abb. storah  (hh)  neben  stork  9JJ.'Stord}'; 
pgl.  anglf.  storc,  engl,  stork,  auorb.  storkr  'Stordi'. 
'-üorI)iftovifdier  3"Hitiintcubaug  mit  gr.  rdoyn; 
'@eier'  ift  lautlid)  beufbar.  Sagegen  muß  bie  flap. 
Sippe  bon  afloü.  strükü,  ruff.  sterchü  'Stordi' 
bem  Jlltgerm.  eutlel)nt  fein. 

ftörcu  au§  mbb.  stoeren,  abb.  storan  (storren 
\  am  *st6rjan  *staurjan)   fd)m.  3t>ü.  'gerftreueu, 


3torrcii 


36; 


^trnfse 


:^crftövcii,  ueriticftten';  ha^n  iiovbfricf.  stiaren  unb 
mit  %blant  anglf.  styrian,  eiifll.  to  stir  'betDegen, 
ftören'  unb  lüol}l  auä)  Sturm,  abn  faum  bie 
<B\ppc  üoit  ft reuen.    S^orgefditdite  bunfet. 

t  (Storrcn  2IJ.  '^aumftumpf  au§  •gletrfiOcb. 
mf)b.  storre,  aflb.  storro  Tl.:  SU  al)b.  storren, 
mt)b.  storren  'f)erau§fte[)en,  ragen'  (got.  andstaür- 
ran  'murren');  ÜSj.  star  f.  ftarr.  —  S^a^u 
l'törrig  2lbü.,  crft  nt)b.;  eigtl.  'f(oL=!artig,  luie  ein 
Slloe'. 

ftofeen  3^*1^-  ^i''-'  g*cid)beb.  ml)b.  stoßen,  at)b. 
sto^an  i"t.  3tiw.;  entl'prcd}enb  got,  stautan,  nfäd)i. 
stotan,  nbl.  stooten.  -J'cr  genteingerm.  ft.  i^erbaU 
h)§.  staut  ent)prid}t  auBerf)aIb  be§  ®erm.  eine 
ibg.  SBä-  tud  :  taud ,  bie  in  lat.  tundo  'ftoBe' 
(tudes  'Jammer'),  ffr.  SB^.  tud 'ftofeen' borliegt; 
»Dcgen  germ.  st  =  ibg.  t  ngl.  Stier  niib  Stord^. 
8.  ba§  ftg.  3Bort. 

ftottcrn  Stw.  bei  llJaoIer  lö61  nod]  nid)t 
ner,ieid)net  (bafür  ftagglen);  bei  2d)0ttel  1663 
ft  ö  1 1  e  r  n  unb  bei  Stieler  1691  ft  o  1 1  e  r  n.  Stein= 
bad\  1634  buc^t  ft  Ottern  (unb  ftocfern,  ba§ 
auc^  bei  Sogau  bortommt).  Sae  2Bort  ift  nbb. 
unb  äföar  3ntenfibbilbung  gn  stöten  =  ftofeen 
(tjgl.  engl,  to  stut  —  to  stutter,  nbl.  stotteren?). 
3n  Sd)n:iaben bafür  gncf  fen,  in  2?atern  trucfen, 
in  Öftreid)  ftncfejen,  in  ber  Sd)iDciu'tngIen. 

t  Sto^  ilh  '2?aumfinmbf',  erft  nbb.;  2>orge= 
fd)id)te  bnnfel;  ino^l  jn  ftugen? 

ftracf  3tbj.  au§  mf)b.  strac  (ck)  'grabe,  ftraff', 
tüoju  nf)b.  ftracf 5  3Ibö.  an?  mbb.  strackes. 
Saju  n^b.  ftrecfen. 

Strafe  5.  au§  g(eid)beb.  ml)b.  (feiten)  strafe 
5.;  al)b.  *sträfa  ift  ebenfomeuig  bejeugt  mie  ein 
bem  nf)b.  ml)b.  strafen  entfpredienbe»  3^^.  3)ie 
Sippe  ift  fpejififi^  i)b.  (baran§  nbl.  straf)  unb 
fe^lt  ben  übrigen  germ.  2)ialeften.  Sa»  fpäte 
2luftreten  be§  2öorte§  fprid}t  nidit  notioenbig  für 
©ntle^nnng.    ®ie  6efc^id)tc  bev  Sippe  ift  bunfet. 

ftraff  3lbi.  an§  mbb.  (feiten)  straf  (ti)  'ftraff, 
ftrenge':  mol)l  eigtl.  nbb.  SBort,  entfpredienb  nbl. 
straf.  3)ie  i5orgefd)idite  ift  bunfel;  man  f)ält 
ital.  strappare  'augreißen'  für  germ.  (^ntleftnung, 
inbem  man  eine  2B3.  strap  'sieljen'  annimmt ;  alfo 
ftroff  'feft  angezogen'? 

Stro^l  21].  au§  mbb.  sträl  sträle  llj.g-.,  al)b. 
sträla  }y.  '^^Jfeil,  2?li6ftrabr  (ül)b.  donarsträla 
'33li$ftrabl*) ;  entfpredienb  nbl.  straal,  anglf.  strael 
'5)Sfeir.  Xiefe  roeftgerm.  Sippe  (iDoran§  ital. 
strale  '^feil')  fte^t  mit  aftoD.  strela  'ij^feil'  (mo- 
l^er  ruff.  strela  ''^\txi\  alfo  Strelifee  eigtl. 
'Sc^ü^c')  in  nädiftem  3in'finimenl)ang.  S^a^n  ba§ 
erft  nt)b.  ftralUen  unb  ba§  flg.  iBort. 

Strä'^le  (V. '.^amm'  au§  glcidibcb.  mbb.  slnel 
Tl ,  moju   nl)b.   mbb.   straelen   'fiimmen' ;    bae 


gleid)bcb.  i]t\v.  al)b.  stralen  r*strällen  *stralian) 
fegt  aiid)  für  ba§  9lbb.  ein  Snbftantio  sträl  mit 
ber  23ebeutnng  'Stamm'  üoran».  Sejieliung  gn 
Striegel  läßt  fic^  ebenfomenig  mabrfdieinlid) 
madjen,  luie  3ufniiii«cnt]ang  mit  Stralil  (fo 
ba^  bie  einzelnen  3infen  be§  .^ammea  ala  Pfeile, 
S  t  r  a  b  l  e  n  aufgefaßt  rjüren). 

Strähne  5-  (l»»  "ll)b.  stren  strene,  abb.  streno 
2.1?.  '5led)te  üou  jpaaren,  öon  5lad)o  ufm.';  ent= 
fpredienb  mnbl.  strene,  nbl.  streen.  3utQittnteu: 
l)ang  mit  bem  üorigeu  Sort  ift  uufid)er. 

ftramm  3lbi.,  erft  feit  (^anipe  ale  fdiriftfpradi= 
lid)  gebnd)t:  nrfprgl.  ein  nbb.  SSort;  entfpredienb 
nbl.  struni,  norbfrief.  striam  'fer^engrabe'. 

ftrom^jcln  3tw./  erft  uf)b.,  urfprgl.  ein  nbb. 
2Bort;  ogl.  nbl.  strompelen  'ftotpcrn,  ftrnud)eln'; 
ä5orgefd)id)te  bunfel. 

Stranb  9)f.  (bei  SJJaaler  1561  nidjt  bergeic^nct) 
ans  fpät  ml)b.  (mb.)  strant  fd)  33?.,  ba§  au§ 
bem  ??bb.  in  bie  Sd}riftfprad)e  einbrang;  bgl. 
nbl.  Strand,  anglf.  Strand,  engl.  Strand,  anorb. 
stroud.  Siefe  Sippe,  au§  ber  fr^.  etrain  ent= 
le^nt  ift,  läßt  fid)  nid)t  föeiter  berfolgen.  Sagu 
erft  u{)b.  ft  rauben  =  nbl.  stranden,  engl,  to 
Strand,     i^gl.  Ufer. 

Strang  M.  au#  mbb.  stranc  stränge  2}J.>^., 
abb.  Strang  3??.  'Stricf,  Seif;  bgl.  nbl.  streng, 
anglf.  streng,  engl,  string.  anorb.  strengr  'Stricf, 
Giemen'.  2iefe§  germ.  strangi-  fdieint  au§  Sub^ 
ftantiüiernng  be§  5(bi.  ftreng  (eigtl. 'ftarf')  ber^ 
oorgegangen.  S'od)  fönntc  Strang  aui)  mit  gr. 
nTüuyyd'/.r^  'Stricf'  unb  lat.  stringere  'ftraff 
anjielien'  gu  einer  ibg.  3Bä.  str^nk  (streng) 
'brel)en'  geliijren. 

ftranguliercn  3ttti-  3»eift  in  einer  SBiener 
3eitung  bom  21,  5luguft  1566  belegt  unb  nadi 
^•rifcb  1741  eigtl.  nur  bom  ©rbroffeln  ber  Xürfen 
gebraudjt ;  feit  bem  Sprad)=  ufm.  3)erberber  1644 
gebudjt:  um  1550  entlelint  a\\^  gleidibeb.  lat. 
strangularc ,  iDcber  aud)  afr;^.  estrangler  mit 
engl,  to  strangle. 

Stropajic  ?y.  im  17.  3alivb.  entlel}nt  auc'  ital, 
strapazzo  ';?lnftrengunfl',  feit  Steinbad}  1734  ge^ 
budit;  bei  Stieler  1691  nod)  ber  Strnpa^  mit 
bem  3tttJ-  ftr apafeieren   —  ftrapufeier en, 

Strafet  5-  nii'-'  gleidibeb,  mbb.  strä3e,  abb, 
sträla  stra^^a  >v.:  eine  gemeiniueftgcrm.  3?c5eidi= 
nnng;  bgl,  nbl,  straat,  anglf,  straft,  engl,  street, 
afd)meb,  strata  'isJeg',  fdimeb.  striit  (altiel.  strseti 
unb  afd)lDeb.  strcTti  entftammen  bem  Jlltengl.). 
2)ic  ?5orm  strata  'Straße"  raurbe  fpäteftenS  im 
5.  3nbrb,  n,  (Sbr.  (tual)rfd)einlidi  gleidigeitig  mit 
^4>funb,  Sacf,  aiJünge,  !i?aifer  uftb.)  ent= 
Icbnt  üw'i  früb  mlat.  strata  (sc.  via  eigtl.  'ge= 
pflaftcrter  2Beg,  (Sbauffee';  fo  eigtl.  bou  ©äffe 


IträlllUMI 


—     366 


etiTit 


licr)d)tebeii;  iiiaii  bead)tc  nocf)  (Sftvirfi  iiitb 
"il>flafter  aUi  ncnuaiibtc  oltc  ®utlcl}tiiiuiic:i  aito 
ticm  Satein),  el}e  nod)  bte  roinaii.  (^nucidjiutci 
bc§  tat.  t  §u  d  eintrat;  üfli.  itaf.  strada,  fpan. 
estrada,  frj,  (bial.)  otr^e.  ?[nd)  ift  altir.  sratli 
'Straße'  sträta,  ntd)t  strada. 

ftifiubcn  3t>u-  mi'--^  niflb.  *sh-iubeii  (bafiir 
striubeln),  al)b.  stn'iben  fd)lU.  '^tW.  UCÖcn  ni{)b. 
strüben,  nf)b.  stniben  'ftarr  ftef)en,  ftarrcn,  empor: 
riditen,  [trüntien*.  2?gl.  ntf)b.  strüp  (h)  'xan^ 
eniporfteftenb'  —  strobeleht  'ftruppig*.  Saju  nod^ 
ftreifen.  Sfußerfialb  be§  S)enti'd)eu  fleliört  5u 
ber  germ.  äBj.  strüb  'rauf)  fein'  iüof)l  ailoü. 
strupütü  '^ian^eit';  and)  gr.  (jr^i'yj'oc 'fauer, 
feft,  beri:^'? 

Strand^  lU.  an»  ijleid)beb.  ntljb.  strüch  2J}. 
(bagu  n()b.  ©eftränd)  Sf olleftilnim) ;  im  ?n)b. 
fef)It  baä  Söort,  bem  nbl.  struik  '©trand)'  cnt= 
fprid)t  (baneben  nbl.  stronk  'Strand)'  =  nbb. 
©trunf  mit  nafalierter  ä'BnrjelfiUic?).  SSeitere 
ä.^er(neUnng  bc§  ÜBorteS  fcDtt;  and)  im  §b.  I)at 
e§  nur  hefd)räntte  ilscrbreitnng  (im  Saicr,  nnb 
uiot)I  im  ganzen  Dbcrb.  lüirb  ©tanbc  bebor= 
3ugt).  '"Jlad)  einer  unter  23  a  n  d)  ern)ä()nten  ana^ 
logen  @rid)einung  Iief3e  fid)  germ.  strük-  an§ 
srütk  —  lat.  frutex  '©cfträud)'  beuten;  aber 
58e3ief)nng  p  |"trand)eln  ift  s>ueifeU)aft. 

ftrand^eln  3tlü.  an§  g(eid)beb.  nil)b.  strüoheln: 
fsntenfii)  5n  at)b.  strühheu  strühliön  'ftrand)eln'; 
in  g(eid)er  23ebentnng  entfpric^t  nbl.  struikelen 
(baju  nod)  fd)tüei3.  stür^Ia  stör;i'la  'ftraud)eln  ? ). 
^asu  a(§  SÖnrsetberb  anorb.  strjilka  'ftreid)en, 
gleiten';  aber  faum  gef)ört  31t  biefer  germ.  2Ö3. 
strük  'gleiten'  and)  nf)b.  Strand)  (iebenfall§  ift 
[tr and)  ein  nit^t 'fid)  im  Öeftrnud)  licrtoideln'). 
Ob  gr.  orocvy^öd^ai  'ermatten'  bertuanbt,  ift 
5rt)eifel{)aft. 

t  Strauß  *  Ü}L  'Streit,  @efed)t'  an§  gteid)beb. 
mbb.  strü3  3Ji.;  bagn  ntf)b.  striu^en  'ftriinben', 
angif.  strütian  'ftreitcn',  mittelengt.  strout  'Streit'. 

(Strnufi-  Ü)J.  ':öiifd)et'  an§  gleid)beb.  fpät 
mbb.  *strÜ3  3)J.,  'ba^  an§  gestriu'^e  nub  striu^ach 
'23nfd)merf'  ju  erfd)[iefeen  ift. 

(Stroufe^  9}J.  auö  g(eid)beb.  ml)b.  al)b.  ötrü^ 
27?.;  es  fc^eint  nid)t  fotüol)!  anö  einem  borI)b. 
*striita-  üerfd)oben  su  fein,  aU  eine  unorganifd)e 
Umbilbung  bcs  fpät  tat.,  and)  bem  ang(f.  stryta 
l\\  ©rnnbe  liegenben  strüthio  'Stranf^'  (ügl.  ital. 
struzzo ,  frj.  autruche ,  trober  engl,  ostrich); 
ober  a^'ü.  mf)b.  strü^  bernbt  fpegiell  auf  ital. 
struzzo.  2)ie  ®ntle[)nnng  ift  gleidjgeitig  mit  ber 
üon  5|5fan.  3)agegen  ift  birefter  3iif«inmenbaug 
mit  gr.  (jtoovdiov  refp.  /;  i^ii-.yäXrj  (HooiSoc 
'Straufe'  (neben  ()vonv!)og  'Sperling')  unmög= 
Itd).     Übrigen?    fällt    auf,    bafs    mir    3.^0 gel 


Stranü  fagen,  mie  frs.  autruche  (fpan.  av- 
struz)  aibi  avestrutio  mit  lat.  avis  Perbunbeu  ift. 

ftrebcn  3tW.  (llt§  inl)b.  streben  fd)m.  3t»o.  'fid) 
f)eftig  bOüegen,  \\6)  abmübeu,  ringen';  ba§  sn 
bem  anfällig  febtenben  al)b.  *streben  gehörige  ft. 
Ä^nr^elüerb  mürbe  *striban  (stnfan?)  fein,  ba^ 
burd)  romait.  L'ebuiüorte  t)orau§gefe(3t  luirb.  i^I. 
afr^.  ostriver'fiimpfeu'  —  estrif 'Stampf,  morauS 
engl,  to  strive  'ftrciteu'  —  strife  'Streit'  eut^ 
lebut  ift. 

ftvectcn  ^ttO.  an§  ml)b.  at)b.  strecken,  a\)b. 
strecohan  fd))!).  3tin.  'grabe  mad)en,  ftrad  macben, 
au§bebucn,  ftreden';  eutfpred)enb  nbl.  strekken, 
auglf.  streccran,  engl,  to  stretch  'ftreden'.  3)a§ 
3ugebörigc  9lbi.  ftrad  (ügl.  nod)  abb.  stracken 
'auiSgebcbnt  fein')  meift  auf  eine  germ.  2Ö3.  strak 
(für  srak,  S^cbenform  jn  rak  in  reden?),  bie 
üiellei(^t  mit  ber  üon  Strang  nnb  ftrenge 
permanbt  ift. 

ftrcidöcn  Sln^-  ait§  »if)i5'  strichen  ft.  S^^^^ 
'glätten,  Strid)c  mad)en,  3eid)neu,  ftreid)en,  be= 
ftreicben',  al)b.  strihhan  ft.  3t>ö.'ftreid)en';  ba^n 
ha§  fd^m.  3to.  nl}b.  ft  r  e  i  cb  c  n  an§i  ml)b.  strei- 
chen (obb.  strcihhon)  fd)tD.  3^10«  'ftreifen,  be= 
rubren,  ftreid)eln',  fomie  nf)b.  Streid)  9)f.  an§ 
mbb.  streich  M.  'Sd)lag,  §ieb,  Streid)'  nnb  nbb. 
Strid)  3)1.  an§  mbb.  abb.  strich  3)J.  'Strid), 
2inie'  (ügl.  got.  striks).  3n  bcn  übrigen  germ. 
®ialefteu  entfpred)eu  nbl.  strijken,  anglf.  stn'can, 
engl,  to  strike  (baju  stroke  'Streid)').  ^nx  \)ox= 
germ.  2B3.  strig  gehören  lat.  stringere  (^45arti3. 
stric-tus)  'abftrcifen,  blanf  iitijtn,  berüf)ren, 
ftreid)en'  —  striga  'Strid)'  —  stvigilis  'Samm', 
afloü.  strigq.  (stristi)  'fd)eren'. 

Streife»  9)J.  an§  fpät  mbb.  streif  Tl.  'Streife 
3ng'  3n  mbb.  streifen  (streipfen)  fd)lt>.  Stm. 
'gleiten,  sieben,  ftreifen';  ügl.  nbl. strippen  '23lätter 
abftreifeu'  (streep  'Streif,  Strid)'). 

ftreifen  3tiü-  'abftrcid)en'  an§  mbb.  ströufen 
(stroufen)  fd))ü.  3t>ü.  neben  fcltenem  striefen 
'bie  $)aut  abftreifcn,  fd)tnben,  3Üd)tigen';  auf  abb. 
*8troufen,  got.  *straupjan  iüeifen  nod)  übt.  stroo- 
pen  'abblättern,  abftreifeu,  ^Hanbgüge  mad)en', 
anglf.  bestrypan,  engl,  to  strip  'abftreifeu,  bt- 
rauben'.  SBeiterbin  ift  and)  fträuben  üermanbt. 
i5orbiftürifd)c  23e3iebungen  ber  germ.  2Ö3.  straup 
feblen.  Si^egen  nbb.  ei  =  mbb.  öu  f.  Sd)leife. 

Streit  3)1  ani  gleid)bcb.  ml)b.  abb.  strit  1)?.: 
äU  nbb.  ftreiten,  mbb.  striten,  at)b.  stritan  l"t. 
3tm.  'ftreiten,  fämpfen'.  S)aB  Streit  biefelbe 
23cbentung§eutmidlung  burcbgemad)t  bat  inie 
l^rieg  (eigtl.  '!?luftreuguug')  lebren  abb.  eiustriti 
'bartuädig'  nub  afäd)f.  strid  '(^ifer',  onorb.  stridr 
'bartuädig,  ftreng,  ftart';  baneben  fällt  anorb. 
strid  dl.  'Sd)merä,  Summer,  23ebrängni§'  onf 


ftitMig 


-     367 


■tninf 


(bod)  ögl.  bie  Sippe  Poii  ii()b.  tapfcrj.  S>or= 
I)i[torii'ciic  'i3e3ie[iiingen  ber  germ.  Si>^.  strid  (für 
stri?  Sri?)  fef}[en ;  bod)  Pgl.  ffr.  sridh  'Jeiiib'? 

ftl'Cng  2lbj.  ail§  nif)b.  strenge  2{bi.,  al)b.  str^ngi 
'ftarf,  tapfer,  ijaxt.  iinfremiblid)'  (ba^ii  3{bP.  nil)b. 
Strange,  al)b.  strango);  üg(.  afiidlf.  sträng,  nbl. 
streng,  niigif.  engl,  strong,  aiiorb.  strangr  'ftarf. 
^iifammciilinng  mit  Strang  (ftrenge  ctgtt. 
'angefpamit'?)  tüurbc  oben  üernuitet;  bod)  Pgl. 
aud)  lett.  stringt  'ftranini  luerben,  ucrborren'.  — 
ftrengen  (in  anftrengen)  aii§  itt^b.  ai)\). 
strengen  'brängcn'  ift  5)enoniinatiPnni. 

Streu  5'-  aii§  g(eid)bcb.  mlib.  ströu  (strou) 
■5.:  an  ftrcuen  an§  gfcidjbeb.  in()b.  ströuwen 
(strouwen),  o{)b.  strewen  (strouwen)  fdjiu.  ^jtlü. 
Siefem  entfprid)t  got.  straujan,  aiäd)f.  str^wian, 
nbl.  strooijen,  angif.  streowian,  engl,  to  strew 
'ftrenen'.  2;a§  gcmeingernt.  straujan  (n^ogn  nod) 
Strof)),  »üorau»  ital.  sdrajarsi  'fid)  Iiinftrecfen' 
ent(et)nt  ift,  Ijängt  mit  ber  ibg.  äBg.  ster  (stroj 
'anSbreiten'  in  lat.  sternere  (mosu  strämen 
'Strof)'j,  gr.  Ötoosvwin  örüojvrvai,  ffr.  SBg. 
str  'ftrenen',  aflob.  stira  'breite  ans'  gnfammen. 

<Biv\äi  f.  ftreid)en. 

Strid  Tl.  au§  gleid)beb.  m^b.  oljb.  stric  (ck) 
Tl.  Siiinmiiienbang  mit  Strang  ober  mit 
ftreid)en  ift  ämeifelbaft.  (Jber  ift  Söcsicbnng 
3n  ffr.  sraj  'öclinnbe'  ober  ffr.  rajju  'Stricf'  mög= 
lid)  (ttjegen  germ.  str  an§  ibg.  sr  pgl.  Sd)tDe=; 
fter,  Strom  nnb  ftredfen).  —  Sagn  ift  nt)b. 
ftridfen  an§  m!^b.  o{)b.  stricken,  at)b.  stricchan 
'fd)nüren,  tieften,  ftediten'  mo^(  Stbleitnng. 

Striegel  dJl.  au»  g(eid)beb.  mbb.  strigel,  al)b. 
strigil  Tl. :  tüol)!  gleidiäeitig  mit  lat.  SBorten  föie 
(Sfcl  nnb  älJaultier,  Sanmtier,  5)3ferb 
nnb  gelter  (lat.  asinus  mulus  sagmarius  para- 
veredus  tolutarius)  entlef)nt  au§  lot.  strigilis 
'Scftabeifen  sunt  2tbreiben  ber  §aut  beim  23aben' 
(ital.  stregghia  streglia,  frg.  etrille  'Striegel'). 
SBejielinng  ^n  Sträblc  ift  fanm  ^w  evlocifen. 

Strieme  TL^y.  an§  mbb.  strieme  (streime 
strime)  Tl.  'Streifen';  al)b.  strirao  (loojn  strirail, 
m{)b.  strimel)  'Streifen'  ift  ein  ifoliertcr  ÜJeft 
einer  germ.=ibg.  Sog.  stri. 

Stri^jpc  ?y.,  mb.  nbb.  g-orm  für  cdtt  mbb. 
strupfe;  ba^u  in  ber  ^tljeinpi-'Oiiins  Stropp 
'Strang,  Strid';  bod)  Pgl.  and)  fdimeij.  Atruppe 
'Stiemen',  ^ie  gan^e  Sippe  gcl)t  anf  früf)  ent= 
lebnteS  lat.  struppus  stroppus  '3{iemen'  snriid, 
moran§  in  gleid)er  23ebentnng  anglf.  engl,  strop, 
nbl.  strop. 

t  Strobel  Tl.  'Sd)opf  mit  mirrcm  ,s'iaar',  erft 
nbb.,  Sn  mf)b.  strobelen,  al^h,  strobnlon  ;  f.  fträu^ 
ben. 

Stro^  Tl.  aihi  gleid)beb.  mljb.  al)b.  strö  ((Sen. 


strawes  strouwes  strowes)  9?. :  ein  gemeingerm. 
SBort;  pgl.  nbl.  stroo,  anglf.  strea  streaw,  engl, 
straw,  anorb.  stra  31.  (tt30rau§  me.  stra  stro). 
3nfammenbang  üon  germ.  strawa-  'Strob'  mit 
ftrenen  ift  angcnfd)einlid) ;  bod)  ift  bie  niibere 
2?c5iebung  nnflar  (Strob  eigtl.  mobl  'Strcn= 
merf,  mie  tat.  stramen  'Strob'  5U  sternere). 

Stvo()tüillüc  }^\  feit  l'lbelnng  nnb  (£ampc  in 
ber  beiitigen  JBebentnng  gebnd)t,  aber  ben  älteren 
SBbb.  fremb.  Sd)on  feit  1400  begegnet  stro-brüt 
Stroljbrant  für  eine  '23raut,  bie  nid)t  mebr 
3nngfer  ift'  (baier.  Strobjnngf er);  bei  ber 
Stopnlation  mußte  bie  Strobbrant  einen  Strob- 
franj  tragen,  dlaä)  S  t  r  0  b  i  u  u  g  f  e  r  ift  bann 
im  Sd)er3  Strobwitiuc  gcbilbet  (etma  ---= 
'iffiitmc,  bie  feine  SBitme  ift'). 

Strolch  Tl.  bei  ©teinbad)  1784  nod)  nid)t  gc: 
bnd)t;  hd  2lbelnng  nur  erft  ftrold)en  3tiw.; 
erft  (Sampe  bud)t  Strold)  al»  bialcftifd). 

Strom  i'c.  an?  gletd)bcb.  mbb.  abb.  ström 
stroum:  ein  gemeingerm.  äBort  in  ber  ?yorm 
strauma-;  pgl.  afiid)).  ström,  nbl.  stroom,  anglf. 
streara,  engl,  stream ,  anorb.  strauinr  'Strom'. 
@erm.  strauma-  für  Porgerm,  srou-mo-  bernf)t 
auf  ber  gemeinibg.  2Ö3.  srü  (srou)  'flieBen',  bie 
in  gr.  q^<o  (für  *öosf(i) :  pt'f?/c  'fytieBen'  für 
sru-ti-s),  ffr.  äBj.  sru  'fließen',  altir.  sruth  (ans 
*srutu)  'S'lufs'  unb  sruaira  (@rbf.  sroumen ) 
'Strom'  ftedt;  and)  lat.  flümeu  für  *frumen  = 
*sroumen?  Segen  ber  ®ntmidlung  Pon  ibg.  sr 
§u  str  f.  Sd)mefter  unbStrirf,  aud)  D fter n. 

Stromer  Tl.  '2anbftreid)er',  ein  rotmelfd). 
3Bort,  bav  fd}on  im  15/16.  ^ai)ü).  in  ben  rotiu. 
©loffarien  (al§  '§al'?abid)neiber')  Der3eid)nct  ift. 

ftro^en  S^m.  an§  gleidibeb.  fpät  mbb.  strotzen 
Id^iD.  3tiü.;  bie  uid)t  meit  persmeigte  germ.  2Ö3. 
strüt  'fdimellen'  erfcbeiut  in  engl,  strut  '^in- 
fdimetlnng,  fdjmeöen'  (ba3U  nod)  anorb.  |)rütenn 
'gefdimoUeu';  pgl.  anorb.  fijörr  =  Stier).  Ob 
basu  and)  ntit  ber  Öebcutnngoentmirfluug  'noll 
3orn  fd)mellen'  nbb.  S traute  '^hlmp^  mit  feiner 
Sippe? 

Strubel  Tl.  an§  gleid)beb.  fpät  mbb.  Strudel 
Tl.:  51blaut^bilbung  gu  al)b.  stredan  ft.  3tm. 
'braufen,  ftrnbeln';  lat.  strtdere  '5ifd)en'  ftebt  ber 
bb.  Sippe  fern. 

Strumpf  Tl.  ans  mbb.  strumpf  i1}. 'Stummel, 
Stumpf,  '.i3aumftnmpf,  9?umpt';  biefe  ^i^cbcutungen 
be§  mbb.  SSortes  fübren  auf  (V)leid)beit  mit  beut 
flg.  SBorte  (-'strumpa-  für  *struuqa-?J.  2)ie 
nbb.  Sebeutuug  (fd)on  bei  iWaaler  1561)  ergiebt 
fid)  auv  ber  urfprgl.  geltenbcn  3"innii""i'föi'"S 
§ofeuft rümpf  (eigtl.  alfo  —  'ba#  (vnbe  ber 
§ofc,  <s?nv3bofe'). 

Strunf  Tl.  aus  gleid)beb.  fpät  mbb.  strunc 


ftruppig 


—    3G8 


Stiuniucl 


2>(.,  ba-?  mit  bem  ttorigeii 9Bovt  iiiib  mit  8traudö 
niif  eine  gevm.  ÜBj.  strük  lueift.  (5-iitipred)enb 
llbl.  stronk. 

ftruppig  |.  [trau bell ;  6)cftvüiH'  iü  eine 
eift  ul)b.  rtüüeftinbilbimg  baju. 

«lube  5.  auv  ml)b.  stube,  afjb.  stuba  ^y-  'Öetä= 
barev  ©emndi,  6tiibe,  iBabcsimmer':  ein  biirdf) 
bic  altflevm.  gpvadien  gebenbe»  Söort;  ücjl.  nbl. 
stoof  'eyeuevtiefe,  Xanüiibc',  anglf.  (8,  3til)rl).) 
stofa  'balneuni'  (engl,  stove  'Cfen'j,  anorb.  stofa 
stufa  '^ynaeceum,  33aberaum  mit  Ofen'.  3n 
ber  ü'ovm  eines  fc^jü.  9Jentr.  stobö  (Dbt.  stu- 
bun-)  war  haÄ  iffiort  nie  'iöabejimmer'  (bann 
and)  'beisbareS  3immer  iiberbanpt,  bef.  für  bie 
granen')  friib  im  6erm.  bcimifd)  (im  8.  3abvb- 
in  ber  Lex  Alem.  lat.  stuba).  Xa^  ^Moman.  l\at 
lautuermanbte  23orte  mit  gleidier  Sebeutung: 
ital.  stufa  —  frä.  etuve  (aii§  *stüba)  'SBabeftube, 
Dfen'.  Man  legt  ein  lat.  *extufäre  jn  ©rnnbe 
(ögt.  ital.  tufo  '2^nnft'  unb  frj.  etouffer  'erftirfen' 
3U  gr.  ri(foc  'Cnahnj;  man  bebenfe  and),  'öaü 
lat.  pensilis  balnea  'Jöabeäimmcr'  al§  *pesle  = 
al)b.  pfiasal  'pyrale',  at)h.  mbb.  pfiesel ,  anglf. 
pi'sle  'bei3bare§  3iinnier'  in^  Okrman.  gcbrnngen 
ift  ( bgt.  frg.  poele  'bei^barc  SBobnftnbe'  1.  2tnber= 
feit§  foH  ai^b.  turniza  =  m^b.  dünize  '23abe= 
ftnbe,  Slnbe'  flaö.  Urfin-nng§  fein,  ^urd)  6nt= 
lebnnng  brang  stuba  üom  ©erman.  aii^  al§ 
tupa  in§  5inn. ,  al§  stubä  in§  Sit. ;  bajn  nod) 
afloü.  istuba  izba,  nngar.  szoba,  türf.  soba 
'<Stnbe'.  3)aB  'gebeizte»  Siminer'  bie  @rnnbbeben= 
tung  be§  germ.  2Borte§  ift,  ergiebt  fid)  and)  aug 
nbl.  nbb.  stoven  'fd)moren,  enuärmcn'  (=  ital. 
Stufare,  fr^,  etuver  'bätjen ,  biimpfen');  nnb  gu 
©nnften  ber  Sfnnabme,  ha^  Stnbe  ein  ben  alten 
©ermanen  frember  begriff  gciucfcn,  erinnert  man 
an  2cnecn§  Slngabe:  Oermanis  iiulla  esse  ad- 
versus  coeli  rigorem  suffugia  nisi  subterraneos 
specus  (üg[.  2)nng). 

Stübci-  W.  nbr^ein.  nbl.  2}}iin3nantc,  im  17. 
Sabrb-  als  <2tüfcr,  nod)  bei  Steinbnd)  1734 
als  S  t  i  c  f  e  r  8 1  ü  f  e  r  gebnd)t  (ü  luie  in  2?  ii  f  e 
nnb  Süben):  ans  nbl.  stuiver,  moran?  and) 
engl,  stivor,  fd)meb.  styfver. 

Stütf  dl  an§  gleicbbeb.  m^b.  stücke,  al)i). 
stucki  9J.:  ein  gemeingerm.  Söort;  ügl.  afäd)f. 
stukki,  nbl.  stuk,  anglf.  styöce,  anorb.  stykke 
^JL'Stiicf':  an  Stocf.  2öie  biefee  bebentet  and) 
©türf  mabrfd)einlid)  eigtl.  '3erbanene§,  5tbge= 
^anene»'.  2(nf  bie  9Jebenbebeutnng  '^Hinbe'  oon 
abb.  stucki  njeift  iial.  stucco  '@r)p§',  loober 
loiebernm  nbb.  Stucf  nnb  S tudat nr. 

ftubieren  3tfö.  -  ©tnbent  m.  feit  bem 
2{u§gange  be§  2}Mttelalter§  be^engt:  nnd)  lat. 
studere  —  stuJens.  —  8tubio  für  'Stnbent' 


biirdb  ba-o  18.  3n^rb.  al§  Srnber  ©tnbio 
(1740)  nnb  älter  ^Brnber  Stnbinm  bejengt 
(feit  etioa  17U0)  ftamnit  an^S  ber  3enaiid)cn 
Stnbentenfprad)e.  3(1»  (Sbnrfürft  3obann  Jyrieb; 
rid)  1552  bei  ber  SUicffcbr  an^  ber  0efangen= 
fd)oft  in  Sena  einsog  nnb  üon  ben  bortigen  Stn= 
bcntcn  begrüfst  mnrbe,  fagte  er:  „Sieb  ba?^  ift 
^niber  Stnbinm". 

Stufe  A-.  ein  mb.  Söort,  ba§  feit  nnb  burd) 
Sntber  Utteraturfäbig  gouorben ;  ben  oberb.  Tla. 
ift  e§  eigtl.  frerab  nnb  Jüirb  bal)er  in  2{b.  ^dxlv 
unb  2;i)om.  SBolfs  Sönsler  33ibelgIoffarien  1523 
mit  „Staffel,  Steig"  überfeW.  ®§  bernbt  anf 
gleid)beb.  mbb.  stuofe ,  abb.  stuoffa  stuofa  5., 
tucld)c  feiten  nnb  luobl  andi  nnr  mb.  ftnb  (pgl.  nbl. 
stoep'Sd)H)eüe'):  ^Iblautsbilbnng  jn  ber  in  Staf= 
fei  nnb  engl,  to  step  'fd)reiten'  ftecfenben  germ. 
2ß3.  stap  'geben'  (anbb.  stöpo  nnb  anglf.  stopol 
'"^•nßfpur');  pgl.  nnd)  nnfer  Sritt  im  Sinne  üon 
Stnfe.  ^Infserbalb  be§  ©erni.  Pgl.  afloo.  ste- 
peui  'Stufe'. 

t  ftufen,  ftofen  3110-  'langfam  fod)en',  evft 
nbb.,  an§  bem  ''Mb.;  Pgl.  nbl.  stoven  unter 
S  t  n  b  e. 

]  «tu^t  3)?.  au§  gletdbbeb.  m^b.  ai}b.  stuol  m.; 
entfprecbenb  afäd)f.  stöl,  nbl.  stoel,  anglf.  stöl, 
engl,  stool,  onorb.  stoll;  got.  stols'Jbron'  (anglf. 
cyiiestöl):  au§  ber  unter  ftcben  bebanbeltcn  ibg. 
2öä.  stha  'fte^en'  mit  lo-Suffij:  gebilbet  mie  got. 
sit-ls  'Si§'  au§  ber  ibg.  2Bä.  sed  (got.  lig-rs 
unter  Sag  er  H)oI)l  für  legh-lo?);  faum  ju  ber 
unter  ft eilen  befprod)encn  ibg.  2B3.  stharftellen'. 
Slnßerbalb  be§  @erm.  entfprecben  lit.  pastölas 
'©ei'tell',  aftoP.  stolfl  'Stnbl,  Jbron',  gr.  onjXrj 
'Säule'. 

(fetulpc  ^.,  erft  nbb.,  au§  bem  'Mb.;  pgl.  nbl. 

stulp  'S;ämpf=,  Sd)morbecfer  neben  stülpen  'mit 

einem  2;ecfel  bebecfen',  mober  nbb.  (feit  Steinbad) 

'1734  gebnd)t)  ftülpen  (stelpen 'bemmen';  baju 

anorb.  Stolpe  ':i^foften').    3?orgefd)ic^te  bunfel. 

ftumm  2tbj.  au§  gleid)beb.  mbb.  ahb.  a)nd)f. 
stum  (mm);  entfpred)enb  nbl.  stora  'ftumm'. 
3ufammenbang  mit  ber  Sippe  non  ftammeln 
(2Ö3.  stam)  ift  unsroeifelbaft;  mbb.  stemmen, 
al)h.  sti^'mmen  (au§  stamjan)  '(i-inbnlt  tbun'  (ogl. 
ftemnien  unb  ungeftüm)  jcigt,  ba'^  ftam  = 
mein  unb  ftumm  fein  eigtl. '(in  ber  ;;1{cbc) 
ftocfcn'  bebeutet. 

(Stummel  3}J.  au^i  mbb.  stummel  stumbel, 
abb.  stumbal  3)J. 'abgeid)nittcne§  Stüct,  Stumpf: 
eigtl.  fubftantipierte§  3lbj.  ju  al)b.  stumbal,  mbb. 
stumbel  'perftümmelt'.  S;ie»  berubt  (mit  gleid)= 
beb.  ül}b.  mbb.  stumpf  Slbj.  unb  Snbftant.- 
f.  Stumpf)  auf  einer  oorgerm.  2Ö3.  sthamb 
,  'üerftümmeln'  in  lit.  stlmbras  'Stummer,  stam- 


Stiimp 


369 


fiibcln 


bras  stembrvs  stembras  'Stcilflcl'  —  stambas 
'Stniuf  —  stambüs  'grob'.  —  '^a^n  ncrftihu-- 
utetu  aii§  fllcidibeb.  nibb.  verstümbolen,  al)b. 
stunibilui). 

t  Stuinp  Tl.,  iibb.  mb.  A-oun  ftiv  obcrb. 
Stumpf  =  mbb.  n()b.  stumpf:  entipvecf;cnb 
nbf.  Stomp,  engl,  stump  'unterem  ^Hcftftiicf'  (niid) 
anovb.  stüfr  'gtuniDf'?)  fand)  nbb.  Stiiniper, 
cigtt.  '2?crftümmclter',  ift  cigtt.  nbb.;  bnt.  nbl. 
stomper).  —  Xanebeii  bn§  ?Ibi.  ol)b.  m()b.  nl)b. 
stumpf  'üerftümmcü,  iinüoUtoiumcn',  nb(.  stomp 
'ftiimpffd)iicibici'.  ^'linnimcnlmiin  mit  Stummel 
tl't  fid)cr;  man  f)at  neben  bev  gcrm.  2Ö3.  stump 
(ibg.  stemp)  Don  nlib.  S  tu  mmol  eine  gteidibeb. 
stump  (ibg.  stemb)  üoranSäufe^en,  bie  man  in 
lit.  stambras  'Stumpf  lüteber  evfennt.  —  5Jöb. 
Stümper  mit  ber  äftcven  9febcnform  Stumpf 
Icr  (bei  IMitber  „Mümplcr  unb  Stümplcr"),  crft 
früfi  nbb.,  ?(b(citunii  an§  ber  nbb.  Tioxm  Stump. 

ftuuipf  ?lbi.,  f.  ha^  norige  Söort. 

Stunbc  ^•.  au§  mi)b.  stunde,  at)b.  stunta  %. 
'3eitnb)d)nitt,  3fitpuntt,  Si^i'  (^ie  "I)^-  Sebentnng 
'bora'  begegnet  cvft  ipiit  mbb.,  bie  ©rnnbbebentniig 
mar  'unbeftimmter  Zeitraum').  6-ntipred)enb  ajiidii. 
stuuda,  nnglf.  stund,  engl,  stouud,  anorb.  stund 
'Zeitraum';  nbl.  stond'3lugenblicf'.  '-i>ürt)ii'tori)"d)c 
3uiammenf)änge  be§  SöortcS  (etma  mit  Staub, 
geftauben;  alfo  Stunbe  '3iul)epuufl'?)  finb 
nnfidicr. 

t  jtm)fcn  S^w.  'ftoHen'  au§  m()b.  abb.  stupfen 
(stüpfen)  f.  unter  ftopfcn. 

t  ftureii  3tiD-  'anftarren',  erft  ul)b.,  5tb(auts^ 
bilbung  ju  ftarr. 

Stuvm  iSl.  an§  ml}b.  al)b.  stürm  Tl.  'lln= 
metter,  Shrmpf';  ögt.  nbl.  storm,  anglf.  engl. 
Storni,  anorb.  stormr  'Sturm'.  3Iu§  bem  ge= 
meingerm.  storm  (sturmi  ftammt  bie  roman. 
Sippe  Hon  itat.  stormo  '3uiammenlauf,  Xreffen, 
Streit',  moburd)  bie  Übertragung  beS  SBorte? 
Sturm  auf  beu  Siampf  als  uralt  crmiefen  mivb 
(engt,  stour  'Streit,  ^ampf  berubt  auf  bem  cut= 
fpred)enbeu  afrj.  estour).  Xic  SSur^elfilbe  stur 
gilt  al§  JReft  bev  ibg.  2B,v  «er  (sr  su  stur?),  3u 
mctdier  gr.  nou/j  'Singriff,  Slnprall',  ffr.  aBg.  sr 
'ftrijmeu,  etteu'  gel}öreu  (megen  str  an^  sr  f. 
S  d)  m  e  ft  e  r  unb  S  t  r  o  m).  9(nbere  benfcn  lieber 
an  llrüermanbtid)aft  mit  iat.  sternere  'uieber= 
merfcn',  noi)  anbere  beffcv  an  engl,  to  stir  — 
anglf.  styrian  'erregen,  bemegen'  unb  an  ftöreu. 
ftürscn  3ttü'  fill§  m^b.  stürzen,  af)i>.  stürzen 
fau§  *8turzjan  *sturtjan)  fdim.  3tfö-  'ftüräcu 
(tranf.  mib  intranf.),  menben,  ummcnbenb  be= 
becfen' ;  entiüred)enb  nbl.  störten.  Xa^n  mobl 
engl,  to  start  'auffpvingeu'  (to  startle  auo  augl). 


steartlian).  Sie  germ.  2Bä.  stert  fbaju  Stev5?) 
läßt  fid)  nid)t  weiter  jurücf  nerfolgen. 

Stute  fV.  an^  m^b.  stuot  J-.  '.<öerbc  üou  3i'd't- 
pferbeu,  Stute'  ( megen  ber  23cbeutung§eutmicflnug 
eine§  Slolleftiüs  f.  Stamcvab  unb  ^'i^flUfn- 
3 immer),  abb.  stuota '^öcrbe  üou  ^4>ferbeu';  ent^ 
fpredjenb  anglf.  stod  '5)?ferbel)erbe'  (engl,  stud ), 
monebcu  anglf.  steda  (engl,  steed)  'öeugft';  anorb. 
stod  '§crbe,  3luäal)l  $ferbe'  unb  .stedda  (au§ 
*st(rdda)  ?}.  'Stute';  bgl.  and)  uod)  mittelcngl. 
stott  'ijvfcrb'.  9J[)b.  (iJcftüt  ift  eine  junge  .Sfol- 
leftiübilbung.  3n  beutUdjev  2?e5icl)uug  3U  biefer 
germ.  Sippe  ftel)cu  afloo.  stado,  lit.  stodas 
'§erbe  (üou  5l>ferbcu)',  meldie  ebenfo  gut  an?  bem 
@crm.  euticljut  mie  mit  ber  gcrm.  Sippe  urncr= 
manbt  fein  fönueu;  hod)  ügl.  lit.  stone  'i^ferbe^ 
ftatl'.  Xic  gan.se  Sippe  getiijrt  3U  ber  ibg.  2B3. 
stä  'fteben'  (al)b.  stuota'eigtl.  '^ßcftanb'?  'Stall'?). 

ftuijfu  3tm.  an?^  fpiit  ml)b.  stutzen  fdim.  ^Uv. 
'surürffdieuen':  3U  mbb.  stutz  'StoB,  Slnproll' 
(germ.  283.  staut  unter  ft  0  fs  e  u) ;  bgl.  nbl.  stuiten 
'l)cmmen,  surücfprallcn'.  S  t  u  fe  e  r  Tl.,  erft  n^b., 
eigtl.  'luer  in  gcfin(5tcn  Stleibcru  gclit'.  —  ^a^n 
uod)  ft  u  I?  i  g. 

ftüljcu  3tm.  auö  g(cid)bcb.  mljb.  (underj- 
stützen ,  al)b.  ( untar)stutzen;  i>a^n  m^b.  nl)b. 
stütze.  3ll)b.  stuzzen  att§  *stutjan  lüeift  auf 
eine  germ.  2Ö3.  stut,  luoneben  al)b.  studen,  anorb. 
stydja  'feftftellen,  ftüiicn'  mit  anglf.  studu  studu 
'i}]foftcn'  (engl,  srud)  eine  gcrm.  Jö.v  stuf»  (stud) 
üorau§fcl3en.  (5ine  norgerm.  2B3.  stü  (gr.  (ttuioc^ 
örv/.oc  'Säule'  nim.)  f.  unter  ftauueu. 

fubtil  3lbj.  au§  lat.  subtilis ;  ein  feit  2)?aalcr 
1561  gebud)te§  2el)nn)ort  bc§  15/16.  3nl)vlv3. 

flicken  3tm.  au§  gleidjbeb.  ml)b.  suocben 
(süeclien),  abb.  suobhan  (suohlien):  ein  gemcin- 
germ.,  eigtl.  ft.  Si^-'>  ^Q^-  flot.  sokjan,  anglf. 
secan,  engl,  to  seek  (unb  to  beseech),  nbl. 
zoeken,  afäd)f.  sokian  'fud)en'.  S^ie  ft.  5ßerbalm3. 
s6kan§  ibg.  säg  l)at  Uvüermanbte  au  Qx.i]ytoti<a 
'fübre',  bef.  an  lat.  sägire  'aufipüren'  unb  oltir. 
saigim  'fudie'.    Sasu  uod)  bie  Sippe  oon  S  a  di  c. 

SudÖt  S-  n»§  "i^^-  <Jf)^'  saht  g-. 'S^rantbeif: 
Slbftrattbilbnng  3»  flot.  siukan  ft.  3tJD.  'traut 
fein' :  f.  f  i  e  d)  (unb  f  d)  io  a  d)  ?).  ©utfpredicub 
got.  saübts,  anorb.  sott  (engl,  nur  sick  'fraut'i, 
nbl.  zueilt  (unb  ziekte).  2a§  nbb.  Sprad)gefiil)l 
Pcrbiubet  Snd)t  bäufig  mit  fud)cu  (baber 
S  n  d)  t  u  a  dl  etm.). 

[  t  futtcln  3tm.,  erft  nl)b.,  Ontciifiuum  311 
fangen. 

Süb  f.  Silben. 

fabeln  3tm.  ans  fpiit  ml)b.  sudelon  'bcfd)mnü;en', 
eigtl.  ')d)lcd)t  fod)cu';  frül)  ubb.  S  üb  Icr  umr  im 

47 


Sübcit 


m 


16/17.  .3nl)rl).  'Jelbfod)'  (-  int)b.  sudel  '(S5ar!od)'). 
3ii  lieben. 

Sübcu  lU.;  bie  [tveiii]  I)b.  g-orm  be^^^  2öortc§ 
ift  Sit  üb,  ba»  in  ben  obevb.  (5'ii]enuanien  ©unb  = 
gau,  ®nnbl)eim  nfiu.  lebt;  Hgt.  al)b.  suud- 
wint  'SÜbiüinb'  —  suiidarwiiit  (nil)b,  sunderwint). 
2)od)  ift  ha^  ÜBort  al'5  6intplcj:  im  Dberb.  fvül) 
an'Sgeftovben  (bafüv  iliittag),  njie  and)  bie 
übrigen  i^enennnngen  ber  ^ininiel-ogegeuben  im 
Cbevb.  fvemb  jinb.  2)er  iBevlnft  beis  n  in  Silben 
(m^b.  sundeu,  al)b.  sundau)  lücift  anf  ilbei*= 
nal)me  be§  3i^orte§  an§  bem  nbb.  ©prad^ gebiet 
(ugl.  ©üuerlaub  au§  lueftfäl.  süorlnud  = 
*südarland) ,  nbev  ba§  nl)b.  ü  anf  nbl.  zuid 
(nbl.  ui  luirb  bialettifd)  y  gefprodienj.  -X)er 
uvgevmanifd)c  Stamm  sunji-  'Silben'  wirb  nod) 
bnrd)  anorb.  sunnan,  anglf.  siutau  'non  Siiben 
l)er*,  anglf.  süt),  nbl.  zuid,  afäd)f.  stlth  'Silben' 
üoraufniefegt.  2)iefc  $öe3eid}nnng  sun|)-  'Silben' 
ift  ebenfo  fpesififd}  gcrm.  luie  9Jorben  nnb 
Söeften.  £b  suiij)  an»  sun-  in  got.  suimö 
'Sonne'  abgeleitet  ift  nnb  eigtl.  'Sonnenfeite' 
meint,  ift  nid)t  fid)ev  (bodj  bead)tc  Dften  al§ 
'Seite  ber  3}brgenrDte';  f.  and)  SBeften). 

6ül^ne  %.  au§  mf)b.  (feiten)  süene  (meift 
suone)  5-.  'Sü^ne,  :^erfi3l)nnng ,  Urteil',  al)b. 
suona  %.  'Urteil,  @erid)t,  3>erfi3l)nung'.  Sajn 
nt)b.  filljnen  au§  nil)b.  süenen,  al}b.  suonen 
'änr  Silljnc  bringen,  Perföt)nen,  an^gleid^en'  (al)b. 
'rid)ten'J.  ^211)^.  suona  '@erid)t'  fd)etnt  mit  anorb. 
sön  'Dpfer'  gu  einer  2Bä.  sän  'Ijerftellen'  gu  ge= 
^ören,  ou§  ber  audö  Iftt.  aänus  =  gefnnb 
entfprnngeu  fein  fann.    Sajn  Perfö^nen. 

Sülsc  5-.  (mb.  Santform  für  oberb.  Sulje 
of)ne  llmlant)  au§  m!^b.  sulze  sülze,  al}b.  sulza 
(au§  *sultja)  fy.  'Salsmaffcr,  Sülgmnrft';  Pgl. 
aiäd)f.  sultia  'Salgiüaffer',  nbl.  zult  'Sillge': 
äineifelso^ne  eine  jnnge  2(blant§bilbnng  üon  S  a  I3. 
Sem  germ.  SBort  entftammt  ital.  solcio  'Sülge, 
ßallerte'. 

fummcn  ,3t'o.  an§  gleidjbeb.  fpät  ntl)b.  summen 
fd)W.  S^m.:  onomatopoiet.  23ilbnng. 

iummicrcn  ^t\v.  feit  HJaalcr  1561  gebnd)t: 
3n  lat.  summa. 

Sumpf  M.  an§  gleic^beb.  nil)b.  sumpf  9)1. 
(al}b.  fe^lenb,  bafür  sumft);  entfprcd)enb  nbl. 
somp  unb  mit  altem  IHblant  engl,  swamp 
(bial.  sump) ;  anbere  Slbleitnngen  geigen  al)b.  gi- 
swumft  nnb  got.  swumfsl  'Seid)'.  3i'fflmmen= 
bang  mit  fdimimmen  (Snmpf  'fd)mammiger 
23oben'V)  ift  fel)r  fraglid) ;  e^er  barf  onorb.  svQppr 
'Scöioamm'  gngegogen  tuerben.  Sie  germ.  SSg. 
l)ätte  swenip  gn  lanten;  engl.  bial.  swanky 
'fumpfig'  bnrfte  anf  nrfprgl.  swenq  l)inbenten. 


(Suub  Tl,  erft  früh  nl)b.,  nrfprgl.  ein  nbb.2Bort; 
ogl.  anglf.  sund,  engl,  sound,  anorb.  sund  'lUeer, 
SJJecrenge'.  3'if'ii"'"cid)ang  mit  got.  sandru  'ge= 
fonbert'  (f.  fonber§)  ift  ber  33ebentnng  megen 
benfbar  (Snnb  eigtl. 'Sd)eibe  gmifd)en  l'änbcrn, 
Snfeln'Vj.  Sod)  fnüpft  man  beffev  an  anglf. 
anorb.  sund  ilj.  'ba^  Sd)>uimmen'  an,  >üeld)eö 
3lbftraftnm  gn  fd)mimnien  ift  (sunda-  für 
swm-tü-  gn  2Bg.  swem):  bei  bicfer  'iMnnabmc 
mirb  Snnb  al§  '£xt,  loo  gefd)mommen  mcrbcn 
tann'  gefaxt. 

©ünbc  7\.  an§  gleid)beb.  ml)b.  sünde,  al)b. 
sunta  suntea  (OJrbf.  *sundi)  ^•. ;  entfpred)enb 
anbb.  sundia,  nbl.  zonde;  ba§  gteid)beb.  anglf. 
synn  (engl,  sinj  bernl)t  anf  @rbf.  *sunj6-  für 
*sundj6-.  Saneben  meift  onorb.  synd  anf  ein 
got.  *8unidi.  $8orgerni.  swnti  swenetiä  gel)ört 
gn  einer  Porgevm.  3Bg.  swen  :  sun,  bie  mit  bcntaler 
'i'lbleitnng  mol)l  and)  in  gr.  an]  'Sd)nlb,  Sd)aben', 
lat.  soiis  'fd)nlbig'  —  sonticus  'fd)äblid)'  ftcdt. 

Sünbflut  (V.  früb  ni)b.  llmbentnng  oon 
gleid)beb.  ml)b.  abb.  sin-vluot;  bieö  ift  eigtl. 
'grofse  allgemeine  Überfd)iuemmnng'.  S)a§  nnr  in 
altgerm.  ^iifanimenfeönngen  erfd)einenbe  sin-  bc= 
bentet 'allgemein,  ftet«,  immer'  (ugl.  Singrün) 
in  got.  sin-teiiis  'tüglid),  immeriuäbrenb',  anglf. 
symble,  afäd)f.  simbla,  al)b.  simblum  'immer'. 
3Jgl.  lat.  sem-per  'immer'. 

fupcrfcin  5lbj.  l)änfig  fdjon  bei  a)Jatt)efin'3  löG2 
(Sarepta  91\  'J5\  97.  201».  222»  00m  Silber 
gebrand)t);  bann  im  17.  3nbvl).  ond)  fnpcrflng, 
feit  grifd)  1741  gebnd)t.  3>gl.  ül)nlid)e  Tliidy- 
bilbnngen  unter  aJigetiJnig. 

(feuppe  <^-.,  fd)on  fpät  m^b.  suppe  (soppe) 
5-.  '33rül)e,  Snppe':  ein  eigtl.  mb.  ntb.  äBort, 
bcffen  pp  ed)t  bb.  pf  fein  loürbe.  3»  -^3-  «üp 
'trinfcn';  pgl.  mbb.  supfeu  'fd)lürfen,  trinten* 
(nbl.  soppen,  engl,  to  sop  'eintnnfen')  nnb  nbb. 
faufen.  SJgl.  nbl.  sop  soep.  Sa§  nbb.  SBort 
brang  in^  ^loman. ;  ügl.  ital.  zuppa  'sTaltfd)ale', 
fpan.  sopa,  frg  soupe  (barans  engl,  soup)  'Snppe' 
(afrg.  souppe  'P-ingetnnftes'j. 

furrcn  i^tw.,  erft  n')b. ,  onomatopoietifd)e 
Sd)ijpfnng. 

jüfe  3lbi.  an§  gleid)bcb.  ml)b.  süe^e  Slbj.  (ba- 
neben  suo^e  swuo^e  5lbt).),  al)b.  suo^i  (swuo^i) 
5lbj.:  eine  gemcingerm.  2?egeid)nnng ,  bie  and) 
in  hcn  übrigen  ibg.  Sprad)en  begegnet.  ä>gl. 
afäd)i.  swoti,  nbl.  zoet,  anglf.  swete,  engl,  sweet, 
anorb.  soetr,  got.  *sw6tus  (bafür  süts)  'füfe'. 
Sem  PoranSgnfegenben  germ.  swötu-  an§  ibg. 
swäd-ü  liegt  eine  ibg.  2Bg.  swäd  gn  (Brnnbe; 
pgl.  ffr.  svädii  'füfj,  lieblid)  fd)mecfenb'  neben  2l^g. 
svad  'fid)   fd)mecfen  laffen,  gut  fd)tneden'  (svad 


3iittov 


—     371     — 


2;at9 


'erfreut  fein'),  cjv.  rjdi'g  'füf?'  neben  r^Lhuai  'freue  ibcj.  swadii-  'fiiß'  gcf)örtgc  SBursetberb  bem  @erm. 

mtcf)'(//'c5oi'?;''i.'nft*  —  nidavii)  'flefa[Ic',),  lat.  suii-  friifi  ücriorcn  ciegancicn. 

vis  für  "^surulvis  'fi'iB'  rnebcii   suAdcrc  'rntcn',  f  «utter  Tfl.,  erft  nbb.,  ju  fpät  mfjb.  sutteren 

eigtl. '|cf)macff)aft,  angenc[)nMnad)cu'?).    3uner=  'im  ftocl)en  übertüaücn';  bie»  mit  nbb.  Subel 

balb  bes  @erm.  bürften  nocf)  anglf.  swatiin,  fcbott.  gn  f  i  e  b  c  n. 

swats  "idkx'  uermanbt  fein;  bagcgen  ift  bav  gu 


C 


%af>at  Tl.  mit  ber  älteren  ITfcbcnform  Xobncf 
um  1600  nuffommcnb,  ein  bnrcf)  atte  mobernen 
Spraci)en  gcbenbcS,  nrfprgl.  nmerifanifd)ci?  SBort 
(wie  ülJaie);  ügl.  nbl.  tabak,  engt,  tobacco, 
frs.  tabac,  itoL  tabacco,  fpan.  tabaco:  „eigtl. 
bic  3?o[Ie,  morauö  man  ben  Sampf  ber  jube= 
reiteteu  'l^flangc  cinfog". 

lobet  m.  an§  m!)b.  tadel  m.^.  'g-e^ter, 
l'lafet,  6ebrerfien  (förbertid)  ober  geiftig)':  ein 
merfroiirbig  fpiit,  erft  feit  3(n»gang  be§  12.  3iil)vf}. 
bcsengte-5  2Bort,  bae  mefentlid)  ben  oftlidien  mb. 
ubb.  'Ma.  eigen  ift  f2nt()er§  tablen  inirb  in 
3tb.  '45etriö  basier  S8ibe(g(offar  1523  mit  „ftrafen, 
bernfflen,  nadjreben"  al§  in  Oberbcntfditanb  un^ 
befannt  überfefet).  SSabrfdieinlic^  ftammt  bao 
SBort  eigtl.  au§  ubb.  Öebieten  al§  nbb.  @nt= 
fprerfmng  tion  a^b.  zädal,  mf}b.  zädel  'SLifnugel'. 

lafet  5}.  an§  mbb.  tavel  tavele  Jy.  'Jafel, 
©emiitbe,  lifcb',  abb.  tavala  tabala  tabella  }y. 
"^XaicV:  tüä^reub  ber  ai)b,  3eit  entlebnt  nn§ 
roman.  tavola  refp.  lat.  tabula  tabella.  ^djon 
in  öorabb.  3eit  föar  lat.  tabula  (refp.  butgärlat. 
tabla)  in§  §odibentfdie  gebrnngen  nnb  regelred)t 
Perfd)Dben  ju  abb.  zabal  :=  mbb.  zabel  '2?rett' 
(f.  Sd)ad)).  3uner(ialb  be§  JHoman.  entiprid)t 
bic  8ippe  pou  ital.  tavola  '2ifd),  Jafel,  ^rett, 
©emdlbe',  frs.  table  (morans  engl,  table).  — 
Xafelru übe  nad)  mbb.  tavelrunde  'i^tuubtafcl' 
(bef.  be§  ^önig  3htu§):  3kcbbilbnng  be§  frj. 
table  ronde. 

log  )})L  aiil-  gleid)beb.  mbb.  al}b.  tac  ig)  ÜL: 
als  daga-  ein  gemeingerm.  i'fomcn;  ngl.  got.  dags, 
anorb.  dagr,  anglf.  dag,  engl,  day  (baneben  to 
dawn  'tagen'),  nbl.  ofäd)f.  dag.  3^iefe»  fpejififd) 
germ.  3Bort  Pertritt  ben  im  6erm.  faft  au€ge= 
ftorbenen  Stamm  ber  gleid)beb.  lat.  dies,  ffr. 
dina,  afloP.  dini  fgot.  sin-teins  'täglid)'  f.  unter 
L'enj  nnb  Sünbflnt).  ^nv  G^rfliirnng  bee 
germ.  daga-  (baneben  anglf.  dogor,  anorb.  dcfegr 
aua  dogaz  dogiz)  bat  man  an  bie  ffr.  235.  dah 
(für  ibg.  dhegh :  dhogh)  'brennen'  angefnüpft; 
biefe  ftecft  nod)  in  lit.  degti  'brennen'  —  dagas 
dagä  '(5rnte',  preuB.  dagas  'Sommer',  ffr.  ni- 
dägha-'.\)i^e,  Sommer'  (and)  ffr.  ähar  5J.'Jag'?). 
Xie  nnferm  Xag  nnb  lit.  dagas  gemeinfdiaftlid)c 


©ruubform  dhogho-s  bebeutet  alfo  wobl  '^tit  be§ 
33rennenc'  ber  Sonne,  beiße  Xagec'=  ober  3nl)i^c?'= 
5eit'(pgl.  Cftern  al»  2?eleg  bafür,  baß^iamenPon 
Sage»:  nnb  3al)rc§3citcn  ibcntifdi  fein  fiinneu). 
Sag  trar  im  Seutfdi.  nrfprgl.  nur  iBeicicbnung 
ber  gellen  JageS-bälfte ;  ber  Sag  Pon  24  Stnuben 
^ieß  dlad)t 

togen  3^.  'einen  Sermin  gur  2?erbaubluug 
abbalteu',  im  16/17.  Sa^rb.  Perein^elt  bezeugt, 
bei  Steinbad)  1734:  nod)  nid)t  gebud)t:  erft  am 
SdiluB  bes  18.  3nbrb§.  Pon  ber  Sd)mei5  a\i§i 
litteratnrfäbig  gemorben  (burd)  ^oi).  P.  IiJnllcr; 
barnad)  mebrfad)  in  Schillers  Seil  1804).  S. 
oerteibigen. 

töglit^  5tbi.  2lbP.  an^  gleid)beb.  mi)b.  tage- 
lich  (tQgellch)  3(bi.  —  tagelichen  (toge-liches) 
3lbP.,  a])b.  tagalih  5lbi.  —  tagalihhin  tagolihhes 
5lbP.  Sa§  Slbj.  ift  eine  S'Olflcrnng  aibi  bem 
'^IbP.,  ba^  aibi  ber  aboerbiaien  i>crbinbung  abb. 
(allero)  tage  gilibfhes)  jnfammcngeroadifen  ift; 
gilih  im  Sinne  pou  'jeber'  f.  unter  männig^ 
lid^;  ai)b.  tago  gilihhes  (eigtl.  'an  jebem  ber 
Sage')  ift  abPerbialer  ©cnitiP  mie  abb.  mbb.  nbb. 
des  tages. 

lotttc  5-  ini  17. 3abvb.  entlebnt  au-5  fvv  taillc. 

Xofel  dl.,  erft  früb  nbb.,  trie  Piele  naut.  Serm. 
ted)U.  an»  bem  9Jbb.  übernommen ;  Pgl.  bie  gleid)= 
beb.  nbl.  takel,  engl,  tackle,  bau.  takkel,  fdjmeb. 
takel.  Sie  eigtl.  2?ebeutinig  biefe§  ben  See= 
bialeften  eigenen  2I?orte§  mar  '©erat  (im  al(ge= 
meinen)',  ma»  auf  2>ermaubtfd)aft  mit  got.  taujan 
'mad)cn'  (ogl.  nbl.  tooijen  'pu^cn',  engl,  tool 
'iBerf^eug')  fübrt. 

Soft  'JJl.  bei  Steinbad)  1734  unb  Speranber 
1727  gebud)t,  bei  l'?ofd)erofcb  1650  ^4.^bilauber  I, 
7  beseugt:  au»  lat.  tactus. 

lotor  3)1.  icbon  im  16.  5abrb.  (5. 9?.  in  .stuften» 
(Sefpräd)büdileiu  1521  nnb  bei  ^soad).  2Be)"tpbal 
1565  iQoffartsteufel  Z2)  nnb  feit  Sim.  :){otb  1571 
gebnd)t:  aihi  lat.  talaria  'lauge»  >itleib'. 

iolcut  'JL  in  ber  beutigen  23ebcutung  im  16/17. 
3abrb.  (^nniicbft  als  talcntum)  auffommenb  = 
tat.  talentum. 

lolg  an. ,  im  16.  ^abrb-  (j.  ^B.  bei  a^fatbe: 
liu»  1562  Sarepta  95*  ale  S  a  l  cf)  mobl  gteic^^ 

47* 


^alioiiuiii 


Zan 


Scitiij  mit  Ilirnn  niiffommcub,  oU';-  bciii  iiibb. 
(talg)  auniciiommcn  (,t)n!}cv  bcui  «SdiiinilK^i^aicr. 
frcnib);  bn^u  iitil.tiilk,  niigli.  *tealij;-,  ciujl.  tal- 
lüw,  aiunb.  tülgr.  2)0^3  gcrni.  talga-  (tolga-) 
läßt  fici)  nictt  mcitcr  verfolgen ;  bod)  bcnd)tc  angl). 
tivlg 'Jnvbe'  ().  Seife),  ^ifaum  ift  Biiümmicn^ 
liaiui  mit  got.  tulgus  'feft'  (Sa lg  eigtl.  'feft 
Öeiuoibciicy"':')  möglid).  S'air  eigtl.  l)b.  obevb. 
ilnnt  biifüi'  i|t  lhi)d)litt. 

InlisMiian  l't.  feit  Speraiiber  1727  gebud)t 
iiiib  gleidiscitig  aiiffommenb:  aiia  frg.  fpan.  talis- 
luaii  —  aviUi.  tdsam  (aus  gr.  T&Xf^nuu). 

lamliüuv  Uli.  im  80iä{)i-.  striege  cntlef)ut  aus 
fvs.  tambour  CiH'lege:  ©vimmcl5()aii)eii  1669 
Simptie.  111,15.16);  feit  Stielevä  ^■^Jeititiigeliift 
1697  gcbud)t. 

ittiib  i'i.  aii5  m()b.  tant  lU.  'leeveö  Öefd)»jät5, 
^i^offen'  (basu  ml)b.  tanten  '@d)cis  treiben').  - 
Xcinbelei  'J.,  feit  ©teinbad)  1734  gebiidit,  ift 
Slbleitmig  bajii  (bafüv  mbb.  einmal  teutcrie).  3in 
5ll)b.  seigt  fid)  mir  ein  ^ngelun-igcö  tautaron 
'geiftig  benuivit  fein'.  Tic  '-yorgcfd)id)te  be»  fjb. 
2tamme§  tant  läfU  fid)  nidit  tueiter  belcnd)ten. 

Jang  IR.,  erft  n[)b.,  nad)  glcid)beb.  norb. 
[iiLiig  (bau.  taug),  lüofjei  and)  engl,  taug  tangle. 

2oHn  9)J.  f.  bau  flg.  iBort. 

Xaitne  ^y-  oh^  gleid)beb.  ml)b.  tanno  J- ;  «Öt»- 
taniia  J.  bebentet  'Zaune,  (5id)c',  >ueül)alb  '5Balb= 
bäum'  genjöliulid)  als  ©rnnbbegriff  be«  iBorteö 
gilt  (f.  föid)c  unb  33nd)e).  Safür  fprid)t  and) 
Xauu  m.  am  ml)b.  tan  (nn)  m.3l  '3Balb' 
{ai)b.  tan-osil  '2Balbefel,  wilber  ©fel'j,  ta^  auf 
foUettiüev  3?enueubnng  üou  Xanne  su  bevnt)en 
fd)eint.  S'ie  15orgc!d)id)te  bei  l)b.  Sippe  (bajn 
nod)  anbl.  d^nnia,  nbl.  den 'Jannc')  ift  nu|td)cr; 
iüal)vfd)einlid)  ift  ftr.  dhanvan  ':öogen'  auf  einen 
mit  Xanue  ibcntifd)en  33aumnamcn  *dhanvan 
3uvüefäufü{)ren  (f.  unter  (S'fcl)c  unb  (Sibe). 

Jontc  Jy.  entlel)ut  (gteidjjeitig  mit  ÜUfama, 
$apa  unb  Cnfel)  im  17.  3a^vl).  an§i  frg. 
tante;  bie  mnnbartlid)  beiüal)rtcn  ed)t  bentfd)en 
$8enennnugeu  f.  unter  Safe  (fo  nod)  fd)n3äb.) 
unb  l'i  u  f)  m  e. 

lonj  2}{.  ans  gleid)bcb.  m^b.  tanz  ÜJ.,  luoäu 
ml)b.  nl)b.  tanzen.  Seit  bcm  11.  3al)rl).  ift  ha^ 
2öort  erft  I)cimifd)  bei  mia.  3«  al}t).  ^dt  galt 
bafür  ba§  Qtm.  salzon,  ba§  mit  anglf.  sealtian 
au^  lat.  saltäre  frül)  entlet)nt  würbe,  unb  bie  ed)t 
germ.  tümön  unb  leilihan  (ügl.  Seid)).  Ü.'Jl)b. 
tanzen  ift  burd)  fein  fpäte§  2(uftreteu  ber  (ä-nt= 
Iel)nuug  Perböd)tifl;  bie  gleid)beb.  vornan.  Sippe 
üon  ital.  danzare  (frg.  danser,  tüo^er  engl,  to 
dance  unb  nbl.dansen)  liegt  bemfelbeu  ju  @rnnbc; 
fretlid)  bleibt  bei  ber  fo  fpäteu  (?ntlebuuug  ba» 
l)b.  t  gegen  ital.  d  auffällig.    Sie  roman.  Sippe 


ift  felbft  germ.  Urfpruugü,  beu  nuin  in  atib. 
(lansün  ',5icl)eu'  (iU  got.  j-insan  unter  gebnufeu) 
ind)t. 

2:nVct  dl  in  ber  ^Kebeusart  „anfö  iapet 
bringen"  feit  SfielerS  ^citnugslnft  1697  gcbnd)t; 
eigtl.  bie  Xifd)beefe  in  beu  Sitiinngür^immern  bon 
i^ebörben:  ;;n  Xeppid). 

tapfer  51bj.  aus  mbb.  tapfer  ( dapfcr  tapfel) 
'feft,  gebrnugen,  PoH,  geiüid)tig,  bebeuteub'  (erft 
Ipät  ml)b.  and)  'tapfer'),  al)b.  tapfar  '|d)lüer, 
iüid)tig,  geiniditig';  bgl.  nbl.  dappcr  'tapfer,  biel'; 
engl,  dapper  'nett,  geiuanbt'.  So  flar  ber  iöe= 
beutnug  nad)  ber  ^Sufammcnbang  mit  beu  aflob. 
dübh  'ftar!,  tüd)tig'  -  debelu  'bicf'  unb  dobru 
'|d)än,  gut'  ift,  fo  fd)U)ierig  ift  bie  in-rmittlnug 
ber  iöebentnng  beu  entfpred)euben  anorb.  dapr 
'traurig';  bod)  bead)te  nl)b.  breift,  al)b.  dristi, 
anbb.  thristi  neben  lat.  tristis. 

2a\)pt  (V.  f bafür  fd)tt)äb.=alem.  Sopen  2)f.) 
'4>fote'  am  gleidibeb.  mbb.  *tappe  (bezeugt  ift 
nur  täpci  (V.;  llrfprung  unh  15orgeid)id)te  bunfel. 
Xa^iU  ul)b.  täppifd)  'plump',  ba  uil)b.  tappe 
(täpc)  and)  alc-i'ungefd)lad)ter,  tölpelbafter  5Wcnfd)' 
begegnet;  bal)er  and)  nl)b.  tappen  eigtl.  'nngc= 
fd)tcft  fid)  beuel)men'. 

XQrif  9)1.,  feit  Spevanber  1727  unb  l'Joratori 
1727  gebud)t,  anö  gleid)beb.  frj.  tarif  (~  itol. 
tariHu). 

Xnrnfttppc  ^y-  )•  miter  «appe;  i^aS)  erfte 
Söortelcment  ift  altgcrm.  darui  'l)eimlid)'  =  ai)b. 
tarni,  auglf.  dyrne  (dcarnunga  3lbP.).  'i^a^Xl 
mittelcugl.  mnbl.  daren  'fid)  Perbergen'. 

Xqji^c  5-  nii§  gleid)beb.  mbb.  tasclie  (tische), 
af)b.  tasca  %-.:  ein  bnufleu  iöort,  beffeit  Ü^crbält^ 
nie  äu  ber  gleid)beb.  romau.  Sippe  Pou  ital. 
tasca  fi(^  nid)t  bcftimmen  läßt;  bies  unrb  burd) 
eine  l'Jittvlform  taxicarc  auf  lat.  taxarc  ^nriicf= 
gefübrt,  fo  hai^  tasca  eigtl.  'Xaglobu,  luas  mau 
im  Säefel  trägt'  märe. 

Xafje  5.  fd)on  bei  i^hialer  1561  gebndit,  im 
17.  3a^rl).  (fo  bei  Stieler  1691)  mit  ber  3Jebeu= 
form  Xal?e:  au»  frg.  tasse  —  ital.  tazza  (legte 
Duelle  perf.  tast). 

taftcn  3tiu.  au§  ml)b.  tasten  fd))u.3ttü.  'l)erum= 
fül)len,  befübten,  bcrül)rcn':  um  12ÜÜ  cntlef)ut 
an§  ber  roman.  Sippe  Pon  itol.  tastare  (fr?, 
täter)  'befnbleu',  beut  ein  lat.  *taxitare  (^n  fpät- 
lat.  taxare  'fd)arf  berübren')  ;^u  (^rnube  liegt. 

2a^c  ?(■  auu  mbb.  tatze  J.  '.^aub,  '^>fote'. 
llrfprung  unb  @efd)id)te  bea  nidit  meiter  üerfolg^ 
baren  2Borte§  finb  bunfel;  ift  ea  iutenfipe  3lb= 
Icitung  mit  tz  sn  Sappe? 

%au^  dl.  (bcm  Sd)ttjäb.=23aier.  fremb),  erft 
nl)b.  (feit  Sd)otteI  1663  gcbudjt):  ein  eigtl.  ubb. 
2i>ort,  bem  anorb.  taug  'Stricf,  Seil'  (rool)er  auc^ 


-lau 


"3 


-launicl 


Scf}iff  am  Seile  sicfjcn'  abgeleitet.  SBcfleu  ber 
ciifll.  tüw,  nb[.  touwj  3u  ßjviinbe  liecjt.  S)te§ 
licnidt  auf  bcr  c\cnn.  2B5.  tuh  ftaug)  in  ii^b. 
aielicii.  i?(u§  belli  iibb.  SBovt  ftammt  fv3.  touer. 
{J-iitIeI)iiuiig  Uoit  iibb.  il^üvteii  iiu3  iob.  f.  iiod) 
bei  Straub,  33oot  iiilu. 

Inu-  Wl.  auö  ntcidjbcb.  ml)b.  atjb.  tou  (Öeu. 
touwes)  9t.  fmb.  aud}  ÜDt.j;  iii  gtcidjcv  iöebeu= 
taug  cntiDrcdjeu  aiM)].  dau,  iibl.  dauw,  angif. 
deaw,  cug(.  dcw,  auorb.  dugg-  (got.  *daggwa- 
fel)ltj,  ii)of)er  engt.  dag.  @cnu.  dawwa-  aU'S 
borgenu.  dliawo-  unvb  iiieift  ;^u  ber  ffr.  Ä^ü. 
dhäv  'rtiiucu,  ftri3iuen'  gcjogeii. 

taub  31bi.  aiii?  iiil)b.  al)b.  toup  (b)  'uid)t§ 
fjörcnb,  uid)t3  empfiubcub,  ftumpffiitutg,  iiiirrifd), 
toll';  eutfbred)eub  got.  daufs  (b) 'bcrftocft',  auglf. 
deaf,  engl,  deaf,  iibl.  douf  'taub'.  Xa  bie  23c= 
beutuiigeu  beö  af)b.  uilib.  'Jlbj.  fid)  mit  bcvjciügcu 
bpu  abb.  ntl)b.  tump  (f.  unter  b um  111)  beriibrcu, 
gilt  3iilammeul)ang  ber  beiben  Sippen  al<:  fidier; 
bie  unter  bnmm  angenommene  Ü3eäiel}ung  i^u  ber 
in  gr.  rv<fXö^  'blinb'  bciual)rtcn  ibg.  äBg.  dhubh 
'ftnntpf,  berftunipft,  betäubt  fein'  füt)rt  »üettcrl}in 
nod)  auf  toben  mit  feiner  Sippe.  9il)b.  be  = 
täuben  an»  ml)b.  tüuben ,  ml)b.  al)b.  toubeu 
fdno.  .-^tiü.  'einpfiubuugölo'::,  fraftloc-  madicu,  ber= 
nidjtcu'  fprid)t  511  (Muuften  ber  angenommenen 
Örunbbebeutnng. 

Jnubc  <v.  am  gleid)beb.  mt)b.  tübo,  al)b.  tüba 
<V. :  ciitfpred)cnb  in  gleid)cr  iöebcutung  got. 
dübö  (in  liraiwadiibü 'Turteltaube'  eigtl.  'i^eidietu 
taube'),  auglf.  düfe,  engl,  dove,  nbl.  duif.  llJau 
l)at  biefe  gemeiugerm.  ^^enenuung  (bancbeu  be= 
ftduben  got.  ahaks,  auglf.  culufre  'Xaubc',  engl, 
culver)  äu  einer  gcrm.  2öä.  dnb  'tandjeu'  ge= 
sogen,  njelc^e  in  auglf.  dyfan,  engl,  to  dive 
'taudjen'  fteeft,  nnbXanbe  al'3  urfprgl, 'iöaffer= 
taube'  gefaßt.  (Sl)er  ift  3ii''i^"»i"-'»fi'TUl  mit  altir. 
dub  'fd)marä'  —  duibe'Sd)iuär?ie'  beufbar ;  bgl.  gr. 
ntXtiu  'lüilbc  Sanbc'  5U  71  ^hö^  'fd)mar5blau' 
unb  afloo.  golabi  'Xaube'  iw  apreuf3.  golimban 
'blau'.  2; a üb  er  SDi.,  bafür  ml)b.  tiuber  (^eff. 
'Xonbf)orn  unb  3iücfcrt,  elfäfe.  Mütter, 
fd)meis.  Sl  n  t  e  r ,  mcftfäl.  Puffert  unb  arent). 

taut^eii  3t>r».  (ein  mb.  SSort,  oberb.  bafür 
allgemein  tuufeu  unb  ebenfo  nbb.  indunken) 
anö  glcid)beb.  ml)b.  tüchen  fd)m.  ^iw. ,  al)b. 
tübhan  ft.  3tlö. ;  baju  ubl.  duiken  'uutertaud)en, 
bücfen',  engl,  to  duck  (n)ot)er  aud)  auglf.  dilce, 
engl,  duck  *®nte');  f.  nodi  burf en.  SSeitere  iBc= 
,Siel)uugcn  ber  germ.  2B3.  duk  'fidj  bücfen,  taud)cn' 
fel)leu;  ^iiHiiiimenfiang  mit  taufen  ift  uinoabr= 
fd)einlidi.  —  J  ü  u  d)  e  r  i'L  ali>  :öe3eid)unng  eiiicv 
SBafferoogela  au^  gleidibeb.  mbb.  tühbim-o,  abb. 
tühhäri  llj. 


tauen  ^tiu.  \sn  fd)mel3en  anfangen'  anä'  ml)b. 
touwen  töuwen,  al)b.  douwen  di^nven  fdoan) 
fd)n).  3tiu.  '5ergel)eu';  bgl.  nbl.  dooijen,  auglf. 
{lawan,  engl,  to  thaw  'gergelicn',  auorb.  I>eyja. 
W\t  Stantüinb  bgl.  ubl.  dooij,  engl,  thaw, 
auorb.  {leyr.  iyallö  bie  l)ierbnrd)  ermiefeuc  germ. 
äBj.  I)a\v  'äcrgel)en'  (bgl.  ber  bauen)  an§  pagw 
gteid)  ibg.  teq  entftanben  ift,  barf  gr.  T?;xr.) 
'fd)meläeu'  -  r«xf oo^  'flüffig'  für  bcnüanbt  gelten ; 
bod)  fann  bie  germ.  Sippe  mit  offet.  t'ayun 
'tauen'  aud)  auf  eine  ibg.  JB3.  taw  mcifen. 

laufe  1^.  a\\%  gleid)beb.  ml)b.  toutv,  al)b. 
tout'a  (toufi)  %.:  311  taufen  an§  ml)b.  tüufcn 
teufen,  al)b.  toufen  touffan  {a\\%  *toufjan)  'bapti- 
zarc'.  3)tc  (iJruubbebcutuug  be§  ^i\v.  belüal)rt 
ml)b.  toufen  'nutertnud)en'  (tranf.),  "aa^  eigtl. 
Manfatib  3n  tief  ift;  got.  daupjan.  aubb.  dö- 
piaii,  nbl.  doopen  3eigcn  bie  d)riftlid)e  ii3ebentung, 
meld)e  ber  l'tugclfadife  bnrd)  fulwian  (fuiwiht 
'Xanfc')  miebergab  i  bgl.  auorb.  kristna  'taufen'  1. 
^ulturgefdiid)tltd)  ift  taufen  ebenfo  fd)mer  sn 
beurteilen  mie  .s^  e  ib  e  (f.  bie§).  (5^  InBt  fid)  uid)t 
mit  Sid)erl)eit  eutfd)eibcn,  ob  ba§  fontinental^ 
germ.  daupjan  "feine  58egriff'::cinfdiräufnng  lebig= 
lid)  bal)er  crfal)rcu  l)at,  loeil  bie  3uerfl  djiiftiani-- 
fievten  Öotcii  gr.  :](/.7i  rll^nv  bnrd)  ba^^  eutfpvcdienbe 
daupjan  luiebergabeii ;  bav  Si^ort  iiuire  bann  alö 
iöenennnng  bc§  erfteu  Saframent§  bon  iljuen  (mit 
®ugel,  .s^eibc,  S?ird)c,  5l.^faffe,  il5fin5  = 
ia%,  Samftag,  Xcnfel)  gu  beii  meftlidien 
©ermancu  gelaugt  unb  bätte  fid)  bei  biefen  fd)on 
fo  feftgcfcljt,  baf5,  ab3  bie  auglf.  2?cfcl)rer  famen, 
fie  nid)t  mebr  bavan  beuten  fouutcu,  cc-  biirdi  ein 
I  ibrem  fulwian  eiufpred)enbce  Zeitwort  311  erfeecn". 
I  :i>iclleicbt  b^tte  jcbod)  aud)  fd)on  bas  altgerin. 
I  daupjan  bcrcit§  in  bcr  beibnifd)en  3c!t  eine  rituelle 
I  löebentnug,  moburd)  c§  fid)  eignete,  bcr  iV^rtrctcr 
bc§  fivd)cnlat.  bai)tizaro  (ir.  baitsira)  j^n  luerbcn. 

taugen  3tiu.  am  mbb.  tugcn,  abb.  tugan  ( Sg. 
5t?räf.  tuiic  'id)  tauge')  '4>rät.='il?räf.  'tüd)tig,  brnud)= 
bar,  fd)irflid)  fein,  nullen,  paffen';  eutfpred)enb 
afäd)f.  dugan  'tüd)tig  fein,  nü^en',  nbl.  dcugen 
'taugen',  auglf.  dugan,  auorb.  duga,  got.  dugan 
'tauglidi,  uüL5e  fein'.  Sic  bierin  cntbaltene  gcrm. 
3>erbalm3.  dug  (daug)  fijunte  auf  ibg.  dhugh 
(gr.  Tv/i]  '@lüc£'  —  Tvy/fä'io  'babc  ©lücf'?) 
metfeu  mit  lit.  daiig  'oiel'  —  däuksinti  'mcbren'. 
Sasn  nod)  tüd)tig,  Xugenb. 

Xoumcl  lU.  ail^  mbb.  tflmela  (turnen  tüme- 
lierenj  'tauiuclu',  abb.  tünialon  (tfimön)  'fid) 
brebcn'.  9luo  ber  abb.  mbb.  9kbenforni  mit  ii 
ftammt  tummeln  (bgl.  aud)  iR ob rbo muten. 
Xie  bierin  cntbaltene  germ.  Ä^3.  du  fübrt  auf 
iknmanbtfdiaft  mit  ber  ffr.  2.1^3.  dhü  'einher= 
ftüvmeu,  in  beftigc  S^cnu-giing  bcrfc^cn,  fdiürtcln'. 


Jaiijd) 


Jempo 


loujtft  W. ,  crft  ul)b.  (icit  maakx  1561  (ic= 
Iniditi:  Üuit  ml)b.  (15,  3(il)vl).)  bcflCfliict  iiiiv  crft 
rostiuschüTC  '4.^fcvbcl)nilbler'  ('OC\l.  nbl.  ])aaiden- 
tuischer)  iillb  vertuschen  'ücvtailfcf)cu'.  'Das  2Bort 
ift  cifltf.  nbb. ;  Ofll.  nbl.  tuisclieu  'taufdjcn'. 

tnujdöen,>]t»ü.  aus  fpät  ml)b.tiuschen'täuid)eu': 
bcr  obcrb.  i>oIfviprad)e  iinb  bcm  lucftt.  Iiibb.  iiod) 
ic^jt  frcmb,  aud)  bei  lic*aalcr  15(il  iiiriit  ncncid)iict; 
urim-fli.  ein  Jl^ovt  bc§  oftl.  aiJittelbciit)d)lniib§, 
bao  crft  feit  imb  biird)  i?iitl)cc  atlnemciii  bctauiit 
qcJüorbcn,  loä^renb  e§  nod)  in  3lb.  ^i^ctris  Saflcr 
SBibcIflIoffar  1523  al§  am  Cbcrr()cin  iinbcfannt 
mit  'bctrieqeu'  iiberfetit  mcrbcii  mitfetc  f audi  ®(f§ 
i8ibd  1537  fubftititirt  betrtegcn  für  2iitber§ 
teuf  dien).    2a,vt  tuobt  and)  iicrtufd)cn. 

tnnfcnb  9him.  aii§  nlcidjbeb.  m()b.  tüscnt 
(tüsunt ),  abb.  tiisunt  düsunt ;  cutfprcd)CUb  flOt. 
|>üsundi,  aufllf.  piisend,  cnfll.  thousand,  nbl.  dui- 
zend,  afäd)f.  tliüsundic^  thüsind.  S)af3  (lOt.^gcrm. 
püsundi  auf  *fiüs-hundi  bcrul)t  uub  im  2. 2Sort= 
Clement  mit  buubert  sufammcubäucit,  loirb 
burd)  aiiorb.  luis-hundrad  uub  falfräuE.  l)üs- 
chundc  'taufcub  (1200)'  fid)cr.  9.ßäl)rcnb  bic 
niebereu  3«Wworte  bi§  f)  n  n  b  c  r  t  allen  ibg. 
©prac^eu  gemcinfam  finb,  crfd)eint  biefc  23cnenn= 
ung  für  t  a  n  f  e  u  b  nur  nod)  in  bcn  flaP.  Sprndien; 
pgl.  aftoP.  tys^sta  tysasta  (tit.  tükstantis),  ba§ 
mit  bcu  germ.  ilöortcn  auf  tüs-k.imtja  tüs-komtja 
bernbt;  pgt.  nod)  apreuü.  tüsimtons  au^  tüs-simto 
mit  lit.  sziiiitas  'bnnbcrt'.  5)aö  1.  SBortcIement 
be§  germ.-flap.  (SrunbiDorte§  ge!^ört  sn  ffr.  tävas 
'J^raft'  —  tuvi  'piel'  —  tüvis-mat  'fräftig'  — 
tuvistama'fräftigfter';  taufeub  alfo  eigtl. 'iBiel- 
f)unbcrt'  (dma  in  äbulid)em  Sinuc  mie  ital.  mil- 
lione  neben  mille) ;  fo  geboren  bie  g[eid)beb.  ffr. 
sahasra,  ücub  hazanhra  JU  ffr.  sähas  '^raff  (bajU 
gr.;^//*o«  für  */io?joi  axii  ghesHo-;  aber  lat. 
milia  =  gr.  iivma).  SBegen  einer  bnobcsinmlen 
33ebeutung  Pon  tauf  enb  f.  (Brofebnubert.  — 
Xanfcubgülbeuf rant,  crft  nbb.,  eine  miB= 
perftiinblidie  Übertragung  pou  lat.  ccntaurca  (njie 
menn  es  Pon  centum  nub  aunim  fämc ;  t^  ift 
aber  gr.  xfjTrti'p/or). 

tarieren  ^Wm.  feit  2IJaaIer  15(jl  gcbudit:  a\hi 
lat.  taxare. 

leer  3)1.9?.,  crft  früf)  nbb.  (s.  ^.  '-l^encer^CSber 
1556  Yocabula  X  4  aU  Xber):  ein  nbb.  (bem 
©d)mäb.='i8aier.  frembesi  SBort;  pgl.  nbl.  teer, 
anglf.  teoro  i  tyrwej,  engl,  tar,  auorb.  tjara'Xeer' 
(ba^u  nod)  auorb.  tyr-vidr  '^icnbol.V).  Sine  laut= 
Pcrfd)obene  f)b.  (^oi^nt  3^1)^  ift  in  ber  nbb.  3eit 
awv  .Steffen  unb  bem  ©iegerlanb  besengt  (etmag 
anberS  ift3üÖi^  —  Sfl^i-'  'i^aumbar^' in  oberb. 
2Ra. ,  and)  bei  3)(atl)efiuö  1562  Sarepta  TO^^; 
pgl.  iS'ä^xt).    ^iefe  Sippe  mit  ber  iöcbeutung 


j'Xccr'  ift  eine  alte  5lblcituug  sn  bcm  germ. 
SBort  trewa- 'i^aum' (pgl.  got.  triu,  engl,  treel, 
bao  auf  ibg.  derw-  dorw-  (dru)  'Saum,  §ols' 
bcrubt;  Pgl.  gr.  öov^  'Gid^e'  {öönv  'Speer'), 
aflop.  drevo  '23anm,  ^olg',  ffr.  däru  (dru)  'Sanm, 
•'i?oIs'  (bgl.  Xrog).  Seer  bebeutet  eigtl.  'ba§ 
Pon  2?äumcn  (fpci^iell  htw  $cd)föbrcnV)  ftammeubc 
bicfc  Cl';  pgl.  lit.  darvä  'fticubols',  Ictt.  darwa 
'Xecr'. 

Icit^  ilc.  au§  mbb.  ttcli  3)}.  *,3'ifd)tcid),  Xeid)' 
(ob  a\)\).  dih  an.  'Strubel'  ba§fclbc  Äsort  ift,  läf5t 
fid)  uid)t  fcftftellen) ;  bie  nbb.  Sippe  Pon  nbb. 
3)etd)  fd)cint  bamit  änfammcu5ul)iiugeu ;  anglf. 
du-,  engl,  ditch  dike  'Slb^ngSgrabeu ,  S?anal' 
fanorb.  dfkc)  ftreifen  an  bic  93cbcutung  'leid) 
(fünftlid)cr  iBaffcrbcbälteri'.  @crm.  dik-  (aw^ 
dliif^hn-':'!  fönutc  urPcrluaubt  mit  gr.  r/r/oc 
(au§  dhighos-V)  9f.  'Xeid),  Sumpf  fein. 

\  tcig  5lbi.  'iDcid)'  fpom  Obftj  anö  gleid)bcb. 
ml)b.  tele;  snm  flg-  SBort. 

Xclfl  3)J.  ans  glcid)beb.  mbb.  abb.  ti-ic  {^] 
2)L;  cntiprcd)eub  nbl.  dec<,',  anglf.  dab,  engl, 
dough,  auorb.  deig  9J.  'Xeig':  3lbleitung  ans 
einer  germ.  iBv  dig 'fueten'  fbaju  tcig).  (^inc 
allgemeinere  23ebeutuug  crmeift  got.  deigan  'ans 
Xl)ou  bilben',  ba§  aus  ber  ibg.  2Bs.  dhigh  ent= 
ftauben  mit  ffr.  dih  'beftreid)eu ,  Perfitten,  be= 
fd)micren'  sufammcugebört;  ba^u  nod)  lat.  fingere 

; 'bilben'  — figura'Öeftalt',  gr.  r^r^n^-  roT/ng  (für 

Xeil  3)?.9l.  au§  gleidibeb.  ml)b.  abb.  teil  TVJl. ; 
entfprcd)eub  got.  dails  daila  ^■.,  afäcbf.  del  3)1., 
nbl.  deel  31.,  anglf.  dael  (dal),  engl,  deal  fdole) 
'Xeil'.  (Serm.  dai-li-  (la-)  fd)eiut  auf  eine  ibg. 
Sj.  dhai  -iu  lücifen,  bic  burd)  afloP.  döhl 
'Xeil'  gefid)ert  wirb.  —  teilen  3tiw.  au§  gletcb= 
beb.  mbb.  abb.  teilen  (got.  dailjan)  ift  Seno» 
miuatiP  mie  afloP.  deliti  'teilen'.  —  teils,  crft 
nbb.  abPcrbial  gebraud)t.  —  S)as  nbb.  Süffig 
=  t  e  l  iu  X  r  i  1 1  e  l ,  2?  i  e  r  t  e  l  n.  f.  m.  bcrubt 
auf  m^b.  teil  (dritteil  vierteil)  lt.  f.  )ü. ;  f.  aucb 
llvtcl  aus  Urteil. 

IcIIev  in.  au§  gleid)beb.  mbb.  teller  teler 
(telier)  DJi.:  im  14.  3al)i"l)-  entlcbut  an§  ital. 
tagliere  (frj.  tailloir)  '^ad'cbrctt',  ba^  mit  itol. 
tagliare  (frä.  tailler)  'äerfd)netben'  gn  ital.  taglia 
'(5infd)nitt'  gebort  (pgl.  frs.  detail). 

Xempel  9)1.  au§  gleid)beb.  mbb.  tempel  WIM., 
abb.  tT'mpal  91. :  miibrcub  bcr  abb.  ^dt  (mit 
d)riftlid)cu  iI>orten  tuie  ^^  l  o  ft  e  r ,  91 1  ta  r  u.  f.  \v.] 
eutlebnt  an§  lat.  templum.  ®in  altbeibuifd)eo 
germ.  Söort  für  benfelbeu  39egriff  repräfenticrt 
1  afäd)f.  alah,  anglf.  calh,  got.  alhs  (aud)  auorb.  ve). 

Xempo  91.,  bei  Sperauber  1727  als  Söort  bcr 
[  didt-  nub  5cd)tfunft  gebud)t ;  aus  ital.  tempo. 


Hernie 


-    375    - 


%i)OX 


%tmu  3f.  an§  sleid)bcb.  iii[)b.  tijnne  9L  ^-.2]?., 
aifh.  t^nni  31.;  in  bcv  l)b.  ^öebcutiiuc^  becieflnet 
iiincrfialb  ber  üenunnbteii  flcriu.  Xiaictte  fein 
cntipicd)enbcc-  JÖort.  3JJan  benft  nn  ,'^n|annncn= 
i)nnc]  mit  onfllf.  d^nu  '2(}ar,  anc]li.  engl,  den 
'.'öül)(e';  el)er  iebodi  i|'t  Senne  i^lblcitnng  nn^ 
Xanne  (eigtl.  'an§  Sannentjolj  geniad)t'). 

Xenov  Tl.  im  16.  ^ai)xl).  (mit  nnberu  nuifi= 
falifd)en  £evm.  Xi(i)n.)  anffommenb  nnb  feit 
ÜlJaaler  15G1  gebnd)t:  nn^  ital.  tuiiore. 

2c))^)it^  3)1.  am  glcid)beb.  nd)b.  al)b.  ti^^ppich 
ttjbech  Wl.31.:  n)at)vid)einlid)  im  7/8.  ^nbrl).  nu§ 
bem  äJoman.  cnt[el)nt.  3)ie  ^Nebenformen  n[)b. 
ti^-ppid  tfppith  meifen  nnmittelbar  ouf  ital. 
tappeto  —  tat.  tapetum  refp,  tapete  (frä.  tapis). 
2Bie  ba§  ch  bon  Seppid)  —  nl)b.  teppth  au§ 
bem  t  pon  nntgiirlnt.  tappeto  —  tappetc  I)er: 
Porgegangen,  ifi  nntinv.  yjencvei"  (5:'nt[el)nnng 
ncvbanfen  nl)b,  X  a  p  e  t ,  2  a  p  e  t  e ,  tapezieren 
il)r  Xafcin  (ogl.  ital.  tappczzare  'tapezieren'). 

Termin  Ü)J.  fd)on  im  10.  3al)rl).  ßeläufig: 
an§  lat.  terminus. 

lerne  g-.  'Sreitreffer  in  ber  3nl)fciilDttcrie', 
erft  nt)b.,  nad)  gleidjbeb.  ital.  tenio. 

teuer  2tbi.  an^  mfjb.  tiure  tiur,  at)b.  tiuri 
'tener,  lieb,  inert,  foftbar';  in  g(cid)er  23ebcntnng 
entlpredjen  afäd)).  diuri,  nbt.  duur,  anglf.  dvre 
deore,  engt,  dear  (ba^u  darling  'iiiebling*  au§ 
anglf.  deorling),  anorb.  dyrr.  Über  ben  in  biefer 
Sippe  begcgnenben  5(blaut  iu  :  ü  (n:()b.  tür 
'2Bert|d)ägung'j  f.  banern-.  2)ie  isDrge|d)id)te 
be§  nnr  bem  @ot.  fc[)lenben  gcmeingerm.  Stbj. 
läßt  fid)  nict)t  ermitteln. 

Teufel  3}i.  an§  gleid)beb.  ml)b.  tiuvel  (tievel) 
m.,  al)b.  tiuval  tioval  2)h  (im  ':^lüx.  and)  dl); 
ent)pred)enb  afädji'.  diubal,  nbl.  duivel,  anglf. 
deofol,  engl,  devil  'Senfel'.  2)ie  iueftgerm.  Söorte 
Öaben  fdieinbar  ed)t  germ.  Santdiorafter;  (5'nt= 
le()nnng  ftef)t  jcbod)  mcgen  ber  g[eid)beb.  got. 
diabaülus  =  gr.4at.  diabcdus  feft.  S)te  bnrd)  bie 
;^er)d)iebnng  be§  nbb.  d  jn  f)b.  t  poran§ge)ei3te 
friil)e  (^i-iftenj  be§  toeftgerm.  2Bürte§  läfst  fid)  nnr 
fo  erflären,  ha^  got.  Söermitthtng  biefe§  2Bort 
(tüie  andjtanfen,  $faffe,  Stird)e,  §etbc, 
Samstag,  mal)rfd}ein(id)  and)  ®ngel)  luotj! 
im  5.-6.  ^al)ii).  in§  §•)•  brad)te;  benn  '^]n-- 
fammenl)ang  ber  Sippe  mit  gr.=lat.  (djriftt.)  dia- 
bolus  tann  nid)t  bezmeifclt  luerben  (bie  ed)t  germ. 
Jöeseic^nung  für  'bofer  Seift'  mar  got.  unhull)6, 
oI)b.  unholda  eigtl.  bie  'UnI)oIbe'). 

lejt  Tl.,  fc^on  fpät  mt)b.  text  nad)  tat.  textus. 

2;^al  31  ans  g(eid)bcb.  mf)b.  al)'!).  tal  3)131. ; 
entfpred)enb  got.  afäd)f.  nbt.  dul,  anglf.  dad,  engl. 
dale  (tüDUi  and)  engl,  doli  'Zl]aV),  anorb.  dalr 
'Xi)aV,    5ln»  ber  gleid)en  ibg.  ilBj.  dho  'niebrig 


fein'  ftammt  anglf.  done  dr-uu  '2;()al'.  2tuBer= 
()alb  be§  ÖJerm.  gilt  al§  urPermonbt  gr.  ü^dKo^- 
'i^nppelbad)'  (eigtl.  'S^ertiefnng'V) ;  fid)er  ift  aflon. 
dolii  'Xl)al*  oenuanbt.  —  zn  Zl)al  (oon  ^-lüffcn 
gleid)  'abmiirtÄ'j  an§  ml)b.  zo  tal  'binab,  niebcr' 
(ogl.  got.  dalaj)  'abmiirtc-'j :  (^egenfaß  sn  !öerg 
(f.  33ergj. 

I^aler  ÜJJ.,  Stbfiirgung  au§  3oad)im§  = 
tfjaler  für  'Önlben  an§  3oad)im3tl)at'  (in  'i&öl)- 
men).  Seit  1519  mnrben  in  3oad)imytl)aI,  mo 
1516  ein  Sergmert  eröffnet  luurbe ,  2l)alcr  ge= 
prägt.  Sd)on  (Ft.  3tlbernö  151U  bnd)t  Xaler 
neben  3oad)im§taIcr,  mie  fid)  and)  §aii§ 
Sad)§  beiber  (Vormen  bebient.  2(n§  bem  bentfd). 
Söorte  ftammen  ital.  tallero,  nbl.  daalder,  engl, 
dollar. 

Z\iat  ^■-  ani-  gleid)beb.  mt)b.  al)b.  tat  'is-.: 
baS  bnrd)  5lblant  gebilbete  iH'rbalnomen  m  tf)nn 
=^  got.  ga-dr-})«,  anorb.  dad,  anglf.  dci'd,  engl, 
deed,  nbl.  daad,  afäd)f.  dad.  (Serm.  de-di- 
aii§  dhe-ti-  s»  ber  germ.  2Bä.  de  :  do  an§  ibg. 
dhe  :  dhö.  2)ie  5tbtant§form  e  (a)  zeigt  nod) 
hav  ^artig.  af)b.  gitäa,  ml)b.  nbb.  getan.  — 
3li)h.  tl)ätig  an§  ml)b.  ttetec,  at)b.  tätic. 

itjau  f.  San-. 

tljQueu  f.  tauen. 

Jljee  3)1.,  erft  id)b.,  mie  frs.  the,  nbl.  thee, 
engl,  tea  an§  d)inef.  the. 

%i\eev  f.  Seer. 

t  i^eibing  31.  in  9J  a  r  r  c  n  1 1)  e  i  b  i  n  g  'leere? 
(Sefdjmä^'  ans  nd)b.  teidinc  ragedinc  'i5erbanb= 
lung,  llnterl)anblnng,  (^crebe'  (eigtl.  bie  auf  einen 
beftimmlen  Sag,  Xermin  anberaumte  'geri(^t= 
Hc^e  23ert)anblnng').  33gl.  togen  nnb  oer  = 
t  e  i  b  i  g  e  n. 

2;iÖfU  f.  Seil. 

2:i^cnot  3)1.  '(Segengift';  bafür  nd)b.  driakel 
tnakel  triaker  (nbl.  teriaak  triakel):  an§  gr.= 
miat.  d^rjoiay.öi'  'Jtrznei  gegen  ben  ^ifj  wtlber 
Siere'. 

tljeuer  f.  teuer. 

2:^ier  f.  Sier. 

I^on  Tl.,  älter  nl)b.  S  l)  a  u  —  X  a  b  e  n  an?- 
ml)b.  tahe  dahe,  al)b.  dälia  >y.  'Xl)on ,  £el)m' 
(and)  'irbene§  (^efäfj');  entfpred)cnb  got.  jjaho 
(au§  *I)anhuj  3'-  'Xf)on',  anglf.  I'o  (älter  {»olu-e) 
5  'Xl)on',  anorb.  Inl  Jy.  'i^cbmboben'.  3iir  Q-\'= 
flärung  be§  gn  erfdjliefsenbeu  Porgerm.  tankan 
'!dti)m'  bieten  bie  übrigen  ibg.  Spradjen  nid)t». 

2;^or'  Tl.  an»  mf)b.  tore  tor  2.)}.  '^rrfinniger, 
9farr';  im  3ll)b.  ift  ein  *t6rü  3)1.  nod)  nid)t  ge= 
fnnben.  Safj  ba§  r  be»  5(bj.  an§  s  (z)  ent^ 
ftanben  ift,  le()rt  al)b.  tusig,  anglf.  dysig  'ti)'ö-- 
rid)t',  engl,  dizzy  'fd)mtnbelidit,  tbörid)t',  nbl. 
duizelig 'fd)minbelid)t';  alfo  märe  ml)b.  tore  got. 


%\)0X 


37G     — 


%m 


*ilauza  &in.  dnuzins.  äBcitcrc  C[CXm.  innluailbtc 
ber  ibg.  iCw  lUuis  (dliaus  illiwös)  ).  unter 
5)ufe(;  ob  lat.  furere  'tüiiteii'  aii§  bieicv  SBä- 
ilhus  cHtftammt,  tft  un1"id)cr.  —  '-Ul)b.  tl)övtd)t 
nii>5  glcid)bcb.  mljb.  toröht  tun-elit  (baiicbcn  ta?- 
risch  tttM-sch).  —  X I)  0  V  f)  e  i  t  au§  nil)b.  turlieit. 

Um-  Tl.  nu§  fllcidjbeb.  nil)b.  ahh.  tor  9^.; 
cutiprcdicnb  i]0t.  daür,  C1I(?1.  door,  niicilj-  nfiid)f. 
dor  i)u 'Il)ov,  Il)üv':  311  Xt)üi'  al§  biinfle  510= 
Icituiig  ticbUbct;  DieUcidit  und)  (\x.  7i(}n3vonv 
eigtl.  ^onipoiitioiisform. 

2i)xan  3JL,  crft  nl)b.  (Dcveiit3clt  3:-iid)brain 
al'o  prent;,  fdiou  bei  llJtat()efin^3  15{)2  ©arcpta 
80'';  ^■iid)tral)ue  in  3>-'ieib5  J)teinmib.  1056 
imb  >^-ifd)tI)rait  bei  ©teinbad)  17;34j:  ein  nbb. 
SSort  ^  nbl.  traai),  biin.  fdjlucb.  trän,  ^"»eiinnt  unb 
©runbbcbentnng  unbcfonnt;  ob  gleid)  X[)räuc 
(bei  l^ntber  and)  5lugentl)ränc)  cigtt. 'tropfen'? 
pgl.  frül)  nt)b.  3nl)v  'i^ainnT)nr3'  --  ^'al)xc 
unter  Seer. 

Stjväne  ^■.  (im  Sd)iuäb.=23aier.  ift  Bübve 
Polt^?üblid)er,  rl)einfränf.  ^Ingculunfier)  flu§ 
beni  g(cid)bcbcntcnbeii  ipiit  utl)b.  trene  S'.:  cigeut-- 
lid)  ^^lur.  gu  beut  Sing.  nil)b.  tralien  (foutra= 
l)iert  tranj  iUL;  cnt)pred)enb  nf)b.  trahan  (trän) 
3)1  (a)'äd)l  trahni  ^hir.)  "II)ränen':  gernt.  @rbf. 
trahnu-.  lik  gleid)beb.  ntl)b.  ^fcbcnforui  traher 
erinnert  an  mt)b.  zahor  ()'.  ^Äfite),  fo  baft 
germ.  taln-u  ein  trahru  neben  trahnu  in  gleidier 
Sebcntung  jur  Seite  getjabt  Ijaben  müüte.  2ntber§ 
5tugcutbränc  beutet  auf  3iifiiiiinc"i)'^"9  '^on 
m^b.  trahen  traher  uiit  2;  t)  r  a  u ;  £  t)  r  ä  u  e  alfo 
eigtl.  '2;ropfeu'  ? 

2;(jrou  9J2.  au§  gleid)beb.  uil)b.  tron  M.,  ha§' 
au§  frg.  trone  ober  mit  2)el)nung  be^  i%ofaI§  in 
offener  gilbe  an§  lat.  (gr.)  thronus  entlpraug 
(pgl.  ital.  trono).     3m   @ot.  stols  =    ©tu^l. 

t^uu  S'iü.  au§  gleid)bcb.  mbb.  ai)h.  tuon; 
enlfpredjenb  a']M)U  düan,  nbl.  doen,  auglf.  dön, 
engl,  to  do.  ®a§  (Genauere  über  biefc  wefent= 
lid)  uieftgerm.  ft.  2>crbaUü3.  do  :  de  (Dafür  got. 
taujan  'tl)un')  geprt  in  bic  ©ranimatif;  bod) 
f.  and)  nod)  Xl)at  unb  ba^  ©nffijc  =tum.  'Sie 
porgerm.  2Bä.  dhö  :  dhe  l)at  eine  lueite  !i5er3)ueig= 
ung  iuncrljalb  ber  übrigen  ibg.  ®prad)eu;  Pgl. 
bie  gr,  2öä.  &i]  :  Os  tu  vi!}/]fn  'felje,  tl)ne',  ffr. 
2B3.  dhä  (dadhämi  uub  dhanii)  'fe^eu ,  legen, 
tl)UU'  (dliatr  'Sd)Öpfer'),  afloP.  drj;}  (Uub  dezda) 
't[)nc,  nuul)e',  tat.  facio. 

itiuufiidj  3}l.,  erft  nbb.,  nad)  g(eid)bcb.  lat. 
thunnus  (gr.  Ovvi'og),  lt)ot)er  ital.  tonno ,  frj. 
thon  (engl,  tunny). 

Xljttr  ^■.  ani  gleid)bcb.  ni()b.  tür,  abb.  turi 
7i.:  eigtl.  ein  3uni  ©ing.  geioorbcner  i^Mur.,  luie 
benn  ber  ^Begriff  'Xl)ür'  nid)t  leiten  bnrd)  eine 


plurale  <vorm  »uiebergegcben  unvb;  im  ^.Hbb.  be= 
gegnet  turi  alc  "^Nlnr.  mit  ber  Ü^ebcninng  be-J 
Sing,  (ber  eigtl.  (Stamm  iuar  dar- ).  (5'ntipred)enb 
afäd)).  duri  (dura),  nbl.  dcur,  auglf.  dum  (dyre); 
anorb.  dyrr  ift  nod)  ^lur.^tant.  S)er  gemeinibg. 
Stamm  dhur  (dhwer)  fel)rt  tüiebcr  in  gr.  !lvo<( 
,iiofr()ni'  'Xl)ür',  mo3U  .9-«/ooV  'Xt)üranger 
unb  ^ivodu'  'il>orballe'  (pgl.  got.  daurons  ^X^hir.- 
tant.  'Ibiiv') ;  tat.  for«s  'Xbnr',  affoP.  dviri  'Xbür' 
(dvorii  '.'^of'J,  lit,  dürys  'Xbür'.  Sasu  ba-S  gleid)^ 
beb.  ffr.  dur  dvur,  ba^  in  ber  ältefteu  3*^1*^  1^'oH 
bual  ober  plural  flefticrtc  (bic  aulautenbe  2{fpi= 
ratiou  ift  aufgegeben  megen  ber  mit  bh  anlauten^ 
ben  ^afn^fuffigej.  Db  ba§  überall  in  ber  nbb. 
iöebeutnng  anftretenbcül^ort  mit  ffr.  dhur 'Xeid)fer 
ibeutifd),  läfU  fid)  uid)t  ermitteln;  im  ä.veba  unrb 
dur  'Xt)ür'  unb  dluir  'X)eid)fer  nur  mit  d)araf- 
tcriftifd)cn  ;\t\v.  Perbnnben  gcbraudit.  ©.  nod) 
Xl)or. 

tief  9tbi.  am  gleid)beb.  mbb.  tief,  abb.  tiof; 
entipred)enb  afäd)f.  diop,  nbl.  diop,  anglf.  dt-op, 
engl,  docp  (depth  'Xiefe'  unb  to  dip  'eiutand)eu'), 
auorb.  djüpr,  got.  diups  'tief.  1}a<-  gemcingerm. 
9lbi.  deupa-,  3U  iPeld)em  bie  Sippe  Pon  ul)b. 
taufen  'JyaftitiPum  ift,  gebort  gu  einer  germ. 
2B3.  dflp,  bereu  yf ebenform  düb  in  auglf.  dyfan, 
engl,  to  divo  'taud)cn'  (f.  Xaube)  fo)uic  in  engl, 
dub  'äBafferlod)'  ftedt.  Jügl.  fpmr.  dwfn,  altir. 
doniun  fu-domain,  lit.  dubus  'tief,  bol)!*,  afloP. 
dupli  '1)01)1'  (f.  Xobel)  au§  einer  ibg.  2B3.  dhub: 
dhup;  2B3.  durap  f.  uuter  Xümpcl. 

Xie^il  9}J.  au§  ml)b.  tigel  tegel,  al))).  tegal 
dJl.  'Sd)mel3tieger;  in  gleid)er  Sebeutuug  ent= 
fpred)enb  nbb.  degel,  ubl.  degel,  uorb.  diguU 
(fd)meb.  degel,  bän.  digel)  'Xiegel'.  ®aucbeu 
mubl.  teile,  ubl.  teil  'irbeuer  Xopf  unb  anglf. 
tigle  tigele  'figulum,  testa'.  3^  @runbe  liegt 
lat.  tegula  (=  ital.  tegghia)  'Xtegel',  ha^  feiner= 
feit»  a\\^  beut  aud)  tu  bie  feuttt.  Sprad)eu  gc- 
brungeucii  gr.  T/jyurnv  ftammt;  auberc  auv  bem 
Satein  ftammenbe  C^efäfsnamen  im  9ibb.  f.  unter 
23ed)er,  .Stopf,  .Sfeffel  unb  Sd)üffel.  Xic 
germ.  £antPcrl)ältuiffe  erinnern  an  3t  i  e  g  e  1  — 
Siegel  au§  lat.  regula  (b.  b-  ^  lonrbe  ?  im 
5lnfd)lnf5  an  tegere  regere),  uub  bie  'Jovmen  mit 
aulautenbem  d  (ubl.  degel)  =  l)b.  t  (abb.  tegal) 
fd)cineu  auf  fefuubiirer  5lnlebmmg  an  germ.  (got.) 
digan  'fueteu'  3u  bernben:  *degla  *degula  für 
tegula  (*tcgla).     ä^^gl.  3te9cl- 

Xkv  91.  an§  ntl)b.  tier,  al)b.  tior  dl.  'Xier', 
bef.'tt)ilbe§  Xict'(baber  nod)  ul)b.  Xi  er  garten); 
eutfpred)eub  afäd)f.  dior  'jptlbe?  Xier',  ubl.  dier 
'Xier',  anglf.  deor,  engl,  deer  'Dlotioilb'  (and) 
im  9JU)b.  foloie  in  ber  ul)b.  5ägerfprad)c  mirb 
mit  tier  febi'  gern  ';)Jcb'  unb  '.s^iubiu'  bc3cid)netj. 


üic\cn 


—     377      - 


tott 


aitorb.  dyr  '^.  '2;icr  [icfonbev»  loilbca'  (mit  2lit§= 
icfthiB  ber  a^ö^jel),  fpej.  'JRe^,  §tv)d)'. '  @ot,  dius 
'n)i(be§  Sier'  setgt,  'üoi!^  ba§  r  ber  genannten 
Sorte  anf  ibg.  s  (@rbf.  dheuso-?)  beruht;  anf 
biefe  läßt  fid)  aiid)  anglf.  door  fiU>n',  al)b. 
tiorlih  'lüilb'  5urüdfül)reit,  luobntd)  got.  dius 
'Sier'als  fubüantiüicrtco  l'lbj.  i  eigtt.  %^i  SBilbe',) 
n)al)rid)etnlid)  wirb;  ci[}utid)  tierf)ält  fid)  ffiilb 
äu  wtlb.  Sarnac^  Jüar  Xier  nrfprgl.  üon 
Söiel)  ('migbare§  ^eri^entier,  §an§tier')  Oeri"d)te- 
ben.  2at.  animal  neben  anima  lecjt  bie  3fiinabnie 
nal)e,  bie  ©ippe  gcliöre  3n  einer  ibg.  2B3.  dhus 
'atmen'  (ügl.  affoü.  dusa  duchü  'Öcii't,  Sce(e'). 

tilgen  3ti^-  an^  itt^'^-  tilgen  (tiligen),  al)b. 
tiligua  neben  tilon  )d)m.  3ttü.  'an§tilgen,  üer^ 
tilgen*;  ügt.  afäc^f.  far-diligön,  nbl.  deigen,  anglf. 
a-dilgian  'üertilgen'.  (fnttclmnng  an§  lat.  delere 
ift  bei  ber  lueiteu  2>erLn-eitimg  über  bie  meftgerm. 
©prad)cn  anffäüig  (man  t)ätte  and)  e[)cr  al)b. 
*tialen  3n  eriüarten). 

Xintc  %.  au§  gleid)beb.  ml)b.  tinte  tinkte 
(ügl.  bnnt,  @t»unt  megen  not  nt),  af)b.  tincta 
%. :  ba§  SBort  trägt  beutlid)  ben  (5i)aratter  fpäter 
®ntlel)nnng;  iw  ©runbe  liegt  ba§  gleid)beb.  lat. 
tincta  (eigtl.  '©efärbte^,  2?nnte§*),  jDol)er  ital. 
fpan.  tinta  '2;inte'.  3^aB  bornad)  bie  ®d)reibnng 
Sinte  biftorifd)  rid)tigcr  ift  al^S  2 inte,  ii"t  flar. 
3m  511)b.  fagte  man  atraminza  (auf^  lat.  atramen- 
tuni,  Dgl.  afrj.  errement).  Sie  gteidjbeb.  engl,  ink, 
nbl.  inkt,  lüeftf.  inket,  rl)einproü.  inkes  berHl)en 
anf  ber  roman.  8ippe  bon  frj.  encre,  afrj.  enques, 
ital.  inchiostro  (leßte  Cuetlc  lat.^gr.  {■y/avdro}'). 
311»  cinl)eimifd)eä  äöort  für  'Sinte'  ügl.  nod)  nbb. 
33  lad  nntcr  Slacffifd). 

2ifrf)  M.  aus  gleid)beb.  ml)b.  tisch,  al)b.  tisc 
Ü}.;  entfpred)enb  afäd)f.  disk,  nbl.  disch.  Saneben 
f)at  ha^  al)b.  2Bort  bie  ^ebeutung  'Sdiüffel',  beten 
Öllter  bnrd)  anglf.  disk  'Sd)üffel,  Sd)ale,  Xi\d)\ 
engl,  dish  'Sd)üffel,  @erid)t'  enuiefen  roirb.  S)a§ 
bem  germ.  diskuz  5U  ©rnnbe  licgenbe  lat.  discus 
l)at  nur  erft  bie  öebentnug  'Sd)i()fer  (nad)flaff.; 
eigtl.  'Söürfelfc^eibe') ;  bod)  ügl.  aud)  ital.  desco 
'Xifd)',  afrä.  dois  'Xifd)'  (nfr^.  dais  '3:i)ron= 
l)immerj.  l^k  ®ntlel)nung  ina  SBeftgerm.  mirb 
ettoa  gleid)3eitig  mit  Sd)üffel,  ^-tafdie, 
^effel  u.  a.  ftattgefnuben  l)abcn. 

litcl  m.  ans  ml)b.  titel  (tittel),  al)b.  titul 
tital  11}.:  au§  gleid)beb.  lat.  titulus,  mober  aud) 
frg.  titre,  itol.  titolo. 

t  ZobH  d}}.  'tleine§  Xl)at'  an-3  ml)b.  tobel,  al)b. 
tobal  Wl.  '3Salbfd)tnd)t ,  TtjaV:  3lblcitung  an§ 
ber  unter  tief  befprodienen  germ.  SBj.  dub  :  dup, 
3U  ber  lit.  dauba  dauburä  'Xbal',  oflOÜ.  diipli 
'l)obl'  —  dibri  'Jbal,  6d)ludit'  aUi  llrücnüanbte 
gcl)i)reu  (ibg.  2B5.  dhup  :  dluib ). 


toben  3tlü.  an§  ml)b.  toben,  ai\h.  toben  (tobon) 
fd)m.  3ttt). 'rafen,  toben';  entfprec^enb  in  gleid)er 
Sebentung  anglf.  dofian'delirare'(gedof'9taferei'). 
3u  (Mrunbe  liegt  bem  fd)m.  S^w.  bie  germ.  SB?, 
dub  'geiftig  üertoirrt,  betäubt  fein',  au§  meldier 
aud)  taub  unb  bumm  flammen  (ÜJJaaler  1561 
bud)t  taub  'nit  bei)  ginnen'  unb  2;aubfud)t 
für  'iobfud)t'j.  £)b  lucgen  al)b.  tüvar  tubar 
'ülbern,  törid)t'  eine  ibg.  Sj.  dhüp  dhüq  anju^ 
fe^en  ift,  bleibt  jmeifelbaft ;  üielleid^t  ift  lit.  dükti 
'toll  lücrbcn'  —  dükis  '^taferei'  mit  ber  Sippe  üon 
toben  urücrmanbt. 

%oäiitv  ^•.  au»  gleid)beb.  ml)b.  al)h.  tohter 
5.:  eine  gemeingerm.  unb  mciterbin  uribg.  33e= 
nennung ;  ügl.  got.  daühtar,  anorb.  dötter,  anglf. 
dohtor,  engl,  daughter,  nbl.  dochter,  afäd)f. 
dohtar.  Sluf  ba^  ber  germ.  Sippe  ju  ©runbe 
liegenbe  uribg.  dhukter  (dhugater)  loeifeu  and) 
lit.  dukte,  afloü.  dfisti:  ügl.  meiterl)in  gr.  dvyä- 
r}]o^  ffr.  duhitar,  ^enb  du/'Jar  'Xod)ter'.  Wlan 
l)ält  bas  ibg.  Ouelliüort  gern  für  eine  Jlbleitnng 
3U  ber  3Ö5.  ffr.  dugh  'melfen',  Xod)ter  alö 
'3}Jelferin'  faffenb.  Sod)  ift  biefe  9lnna^me  ebenfo 
3tüetfell)aft  mie  bie  gleid)artigen  bei  3?ater, 
äihttter,  23ruber. 

Xott  Ü}}.  auÄ  g(eid)beb.  ml)b.  tot  (d ),  ahh.  U>d 
l'J.;  entfpvedienb  got.  daupus,  afäd)f.  dotli,  nbl. 
dood,  anglf.  deaf),  engl,  death  'Job':  S?erbal= 
abftraftum  jn  einer  ft.  i'erbaliüä.  germ.  dau,  bie 
in  anorb.  deyja  ft.  ^ti'J-  (baber  engl,  to  die) 
'fterben'  bcroabrt  blieb;  ügl.  afäd)f.  döian  (an?^ 
daujan),  al)b.  mbb.  touwen  (ml)b.  tüuwen}  fd)m. 
3t)D.  'fterben'.  ©erm.  dau-pu-  bat  ba§  3lbftraft- 
fuffiE  lat.=ffr.  tu-  (@rbf.  dhau-tu-s).  —  Sie  abief= 
tiüifd)e  Sippe  üon  nl)b.  tot  berubt  auf  bem  to- 
ißartiä.  berfelben  2Ö3.  ibg.  dhäu  (5?artiä.  dhauto). 
21nBerl)alb  be§  (Serm.  gel)i3ren  l)ierber  afloö.  da- 
viti  'erroürgen',  lit.  dövyti  'quälen',  meld)e  aU 
eigtl.  Slaufatiüa  3U  got.  dojan  (für  *d6wjan) 
'quälen'  eigtl.  'tot  mad)en')  ftimmen.  -Die  nrfprgl, 
■  iBursclgeftalt  ift  dhew  dliGw. 

tobt  f.  tot. 

Joilettc  S'.,  bei  Speranber  1727  gebucht  alo 
'2lu§fteuer  an  91ad)ttleibern  unb  Sd)muctfad)en 
bei  ^-ürftlicftfciteu':  aii^  fr?,  toilette. 

toll  3lbi.  au§  mbb.  al)b.  toi  (mit  einfad)em  1) 
3lbj.'tbi.n-id)t,  nufinnig';  ha^n  abb.  tulisc'tbörid)t'. 
iögl.  afäd)f.  nbl.  anglf.  dol  'tbi.irid)t',  engl.  dull. 
2)ie  hierin  bemabrte  germ.  Sj.  dul  bat  eine 
91ebenform  dwal,  tüeld)e  in  got.  dwals  'tbörid)t', 
anglf.  gedwelan  'fid)  irren',  a^b.  gitwola  'söe= 
tbörung,  ile^erei',  afäd)f.  d\Yalm  '3?etbi5rung'  er- 
balten geblieben  ift.  ®ine  ibg.  Sj.  dhwel :  dhul 
'betbiJrt  fein'  mirb  aud)  burd)  ffr.  dhvr :  dliür 
(dlirui  'täHfd)en,  trügen,  id)aben'  bcftätigt. 

48      ' 


lolpatjd) 


078     - 


tot 


iOlpatfd)  ili.  3U)iid)cii  1Ü50-1750  für  'eine 
5lvt  luigarifdicv  Solbateu'  (Sebcr.  2?Iniiftnttiipf 
1746  üter  poifierl.  @cbicf)tc  2.  5)  gebraucht;  ältere 
'.Ucbeiiform  Xolpag.  Speronbcr  1727  iinb 
X'lbelung  fennen  bie  Sebciitmig  Mölpcl'  noch  iiidjt, 
bie  )id)  erft  bei  ßanipe  gebildet  finbet. 

lölpel  Th  an§  mbb.  törpel  dörpel,  eigtl. 
dürper  dürpiere  3.)^  '33auer,  bäiierifd)  rober 
iUeiifd),  "Xülper:  eigtl.  ibeiitifd)  mit  Xörfer 
'Sorfbciüobner'.  Wli)h.  dürper  ift  eine  mb.  nbb. 
/yorm  (für  ec^t  inf)b.  dorfajre).  2)[e  nbb.  (yoi'm 
bc»  nibb.  2öortc§  crflärt  fid)  biird)  beu  llniftanb, 
tia\i  ^•[anbcm,  iue[d)ea  bie  IjöfiiVbe  ritterlid)e  23il= 
bung  aU'3  (>-ranfrcid)  ben  bentfdjen  Sanben  iiber= 
niittelte,  jngleidi  einige  SBorte  (ug(.  nod)  2Bap  = 
pcn)  in»  §b.  lieferte. 

Zon  Ü)f.  ane  nif)b.  ton  don  M.  '2aut,  Jon, 
Stimme,  Sieb,  2)leIobie':  an»  gr.^Iat.  tönus 
(r<'))'(K-)  mit  Sebnnng  be»  ö;  ogl.  Sbron.  — 
Xain  nllb.  tönen  S^'^V-  fl»^  m^)^-  toenen  doenen. 

Jonnc  A.  an§  gleid)beb.  mbb.  tuime,  obb. 
tuima  3^-.  (Sin  entjprcd)cnbeÄ  Ä^ort  mit  gleid)er 
Sautform  beroabren  nbl.  ton,  angl).  tunue,  engl. 
tun ;  nadi  bicfcr  nbb.  Sippe  bötte  ba»  i)b.  2Bort 
mit  z  antauten  muffen,  refp.  jene  mit  d.  S)aber 
muß  auf  einer  Seite  (Snttebnung  ftattgefnnbcn 
baben,  iüa§  nm  fo  mabvfd)einlid)er  ift,  al§  bem 
Sd)iüäb.  =  ^3aier.  hav  Sort  feblt.  2)ie  roman. 
Spradjen  §eigen  frj.  tonne  (tonneau),  fpan. 
portug.  tonel.  2öabrfd}eiulid}  ift  ba§)  Dnelliuort 
im  Sielt,  gu  fu^en;  ügl.  tr.  gäl.  tunna  'Sonne'. 
Sann  hjäre  ba§  Söort  erft  nad)  700  tn§  §b.  0e= 
brungen,  fo  ba\i  fein  t  nid)t  mel)r  ju  z  Derfi^obeu 
raerben  tonnte.  2(uf  eine  üiel  frübcre  (i-nttebnung 
meift  Qfd)tueb.  l>yn  'Sonne'. 

Jopnä  3Jh  ans  gleidjbeb.  mbb.  topä^e  (tupa- 
ziej  Tl.:  iDic  bie  mcifteu  ;i^escid)nnngeu  für  ®be[= 
fteine  burd)  lat.  ^Vermittlung  anö  bem  @ried). 
ftammenb ;  ügl.  gr.  TÖnui^o^  xonaLiov  'Sopa§'. 

iopf  3}?.  ou§  gleicbbeb.  mbb.  topf  (mit  ber 
biminutitjen  ?kbenfornt  tupfen )  2}^ ;  ba^:>  im 
i'ü)b.  nod}  feltene  ®ort  feblt  bem  3nib.  gauj. 
3)06  ^IJrimitiünm  ift  bem  Oberb.  fremb  (bafür 
.^af  en),  bocb  geigen  jet^t  fd)lüeis.  Ü^Ja.  dipfi  diipfi 
'eiferner  Sopf  mit  brei  Seinen',  bcff-=töüring. 
dippen'Sopf  (2ntber§  Söpfen  mirb  in  Sbom. 
2Bolf§  ^Basier  Sibelgloffar  1523  mit  §aOen 
überfel3t).  SlJbb.  topf  'olla'  ftebt  mat)rfd)einlid) 
in  naber  iöe^iebung  su  »'bb.  topf  topfe ,  abb. 
topf  tof  (topfo)  'treifel'  (cbenfo  nbb.  bial. 
Xopf);  auffällig  anglf.  engl,  top  'Äreifel'.  3" 
©runbe  liegt  bie  unter  tief  bebanbelte  germ. 
2Bä.  dup  'tief,  bobl  fein':  Sopf  eigtl.  "ba^  2ln§= 
gebobtte,  S^ertiefte'V  5^ott  =  nbb.  nbl.  engl. 
pot  ift  nid)t  üerttjanbt. 


to^|)  ?lbii.  nm  1700  entlebnt  an»  gleid)beb. 
frj.  tope  (^iu  toper 'einmilligen'j;  feit  Speranber 
1727  gebud)t.    $ßgl.  Srcff. 

2o^j))  m.  '®nbe  beg  ajJafteö",  erft  f  rüb  nbb.,  luie 
bie  meiften  nant.  Serm.  ted)n.  au§  bem  3Jbb.  ent= 
lebnt;  Dgl.  nbl.  top,  engl,  top  'Spiöe,  ©ipfel, 
®nbe';  meiterc  iienoanbte  f.  unter  3opf. 

ZüX]  ilU.,  erft  nbb.,  ein  im  16./ 17.  i^a^xi).  (5.  ü 
im  3Kn)f3bud}  1584  »l.  280"  at§  Sorff,  bei 
3eiÜer  1655  §anbbud)  I,  210  al§  „S)orfft  S)nrfft 
Sörff  Sorp")  iiorbiingenbe§  nnb  feit  Sdjottel 
1668  gebncbte§  nbb.  SBort,  ba^  im  Saier.  nid)t 
befannt  ift;  bgl.  nbb.  torf,  nbl.  turf,  anglf.  turf 
'9{afen',  anorb.  torf  'Sorf.  3'"  '^^'^-  begegnet 
als  ed)t  bb.  äöort  mit  gefcölid)er  2autüerfd)iebnng 
zurba  'Olafen',  bafür  je^t  fdjmeig.  turbe  mit  nbb. 
iiantftufe.  S)a§  altgerm.  Söort  brang  and)  (in 
nbb.  i^orm)  in§  9foman. ;  ügl.  itol.  torba,  frs. 
tourbe  'Sorf.  2)tefe§  nrfprgl.  gemeingerm.  S  0  r  f 
(eigtl.  '3tafcn')  berubt  auf  üorgerm.  drbh  nnb 
bangt  mit  ffr.  darbha  '©rasbüfdiel'  5ufammen. 

t  Xorfel  5-  'Slclter'  anS  g(cid)bcb.  mbb.  torkel, 
a{)b.  torkula  %.'.  an§  lat.  torculum  (torcular 
torculare  torcularium),  lüober  aud)  ital.  torchio 
nnb  afr3.  trueil  'läelter'.  2)a§  anlautenbe  t  be» 
abb.  2Öorte§  beutet  auf  (fntlebnung  im  8/9.  Sabrb. 
(nod)  jünger  ift  mbb.  fdjmeis.  trüele  an§  afrj. 
trueilj,  fall'S  nid)t  im  Jlnlant  eine  Sti3rung  luie 
bei  Siegel  eingetreten.  Sie  lUfebr^abl  ber  auf 
ben  2Bein  besüglid)en  lat.  (Sntlebnungen  ift  älter. 

toifeln  '^ixo.  'taumeln'  a\\^  gleidjbcb.  mbb. 
torkeln :  3ntenfi0um  ju  mbb.  turc  (k)  2)1.  'Sau= 
mcl,  Sturs'.    3Beitere  iBorgefdiid)te  bunfel. 

Soiniftei-  M.,  erft  im  üorigen  3abrb.  nnf-- 
tommeub  nnb  äioar  ju  5lbelung»  3*-''^  ämiädjft 
alö  militär.  JBort;  e»  berubt  auf  mittelgried). 
ruyiar(joi'  '^^ntterfacf  ber  Gleiter',  ba§  alü  taistra 
'Sornifter*  in§  3himän.  nnb  '^oln.  brang  (flcin^ 
ruff.  kajstra  =  oberfd)lef.  bial.  Steift  er  'ScbnU 
raupen')  nnb  bnrdi  ©iuflufj  Don  gr.  y.ävioioov 
}f\\  flooaf.  CgCd).  tanistra  fübrte. 

Sort  inh'llnrcd)t,  iUnbrufs',  in  Stielers  3ei= 
tnngslnft  1697  al§  tort  nnb  torto  'Unred}t,  OJc= 
malt,  S^erbrufe':  nad)  frg.  tort. 

Joi-te  %.,  feit  bem  23eginn  be§  16.  3nbvb§-, 
nacb  frg.  tarte. 

tofen  3to-  aii'J  gleid)beb.  mbb.  dosen,  al)b. 
döson.  3't  ©runbe  liegt  eine  germ.  SBj.  bus 
(:  bausj,  ju  meldjcr  audi  anorb.  [lyss  Jiausn 
Sumnlt'  gel)ören. 

tot  2lbj.  an§  mbb.  ai)b.  tot  {a\)b.  awd)  tod) 
2lbj.  'geftorben,  tot';  entfpredienb  in  gleid)er  2?e= 
bcutung  got.  dauj^s,  anglf.  dead,  engl,  dead,  nbl. 
dood,  afädjf.  dod.  Sa§  bieriu  beambrte  germ. 
dau-da-  (dau-Jm-)  ift    eigtl.  '4>iii'ti5.  UHl'-  fiilt/ 


Iraliaiit 


;57!>     — 


grauer 


laut,  traut)  sii  ber  unter  Xob  beün-odieucn 
ft.  Serbatins.  flcrm.  dau  'fterben'.  —  -Daüoa  ab- 
geleitet al§  3-aftitiüum  töten  'tot  iiiadjeu'  au§ 
flleidibeb.  nt^b.  tceten  (toeden),  a!^b.  toten  (töden); 
lH]L  ciot.  daupjan  'töten'.  ♦ 

Xrnbnnt  Tl.  feit  2'?aaler  1561  (iebud)t  unb 
Dom  15.  3aÖr£).  an  (lüie  Sacfai  al§  vocabu- 
lura  aulicum)  belegt:  a\\^  ungar.  darabant, 
rumäu.  doroban  =  türf.  \)ex].  derban  '^^^ortier' 
(böbm.  J}orn.  drab  'Srabant'j;  and)  in  anbere 
ntoberne  @prad}en  gebrungen  ( rrj.  dravan ,  nb(. 
trawant). 

traben  3ttU.  au§  lubb.  drabeu  (draven)  fd)lü. 
3t»i).  'tu  gfeidimätsiger  iBeeihing  geb.u  ober  reiten'; 
entfprecbeub  nbl.  draven  unb  anbb.  *tlirab6jan 
nai^  beut  5lä;arti5ip  thraböndi  'Xraber'.  STnglf. 
{•rafian  'antreiben,  gu  ctiu.  anl^alten'  geigt  bie 
(Mruubbebentitng  be§  3to§-:  traben  alfo  eigtl. 
'ein  5i^ferb  antreiben'  (bie  öftere  @t)ra(^e  fennt 
einige  feilte  ber  (Jüipfc  be?-  Objefte»  !i^ferb 
une  in  fpr engen). 

Irorf)t  Jy.  'Sragloft'  an§  nibb.  (ahb.)  trabt 
?f.  'ba§  Xragen,  £aft'  fan  bie  mi)b.  9Jebenbebeu= 
tung 'iScölDangerfd)aft*  fdjliej^t  fid)  nbb.  trädittg 
an):  $yerbalabftraftum  pt  tragen. 

trniiÖten  3^.  ail§  ntf)b.  trabten,  ahh.  trabtön 
fditt).  3^1^'-  'benfen,  aditcn,  erwägen,  ftreben,  cr= 
beuten,  auSfinnen';  eutipred)enb  nbl.  tracbten, 
angif.  trabtian.  ^ü  ©rnube  liegt  tat.  tractare 
'bebanbetn,  überbenfen',  toorau§  ital.  trattare, 
frg.  traiter  'bebaubeln'.  ^^-reiltd)  läßt  fid)  gegen 
ccibt  gernt.  Urfprung  bon  aijh.  trabton  nid}t§  ein= 
juenben,  tüe?balb  man  au  Uriicrraaubtfd)aft  mit 
gr.  d^oy.oiiai,  ffr.  dro  'feben'  gebad)t  bat. 

tracttcren  3tiü.  fd)on  im  16.  ^satni).  mit  ber 
33ebentung  'betoirten'  allgemein  üblidi  (@rim= 
mel^banfen  1669  Simplic.  II,  5;  SJJofcberof^ 
1642  SPbilanber  F  305). 

träge  iHbj.  au?^  mbb.  treege  Srbj.  (trägo  2lbb.), 
aftb.  trägi  x'tbj.  ftrago  3tbü.)  'faugfam,  berbroffen, 
träge':  entfpredienb  nb(.  traag,  ang(f.  trag  'un= 
miflig,  fdimierig'.  2}a§  r)orau§,3ufet3eube  urgerm. 
*tregu-z  'nnmillig,  oerbroffen'  gebort  3u  einer 
altgerm.  SBj.  treg  'traurig,  mißmutig  fein',  bie 
in  got.  trigo  'Xraurigfeit',  auorb.  tregr  'unroititg, 
langfam'  (trege'Scbmerä'j,  auglf.  trega'Sdmters', 
afädlf.  trägi  'i^crbruß'  (^U  tregan  ft.  3^^^.  '(eib 
fein')  ftcdt ;  neben  e  al§  SSnrseloofat  jeigt  afdimeb. 
trögher  (nfdimeb.  trog)  'träge'  eine  3lbIautcM"tufe 
ö.  ''Man  oermutet  eine  ibg.  2B3.  drlgb  nod)  in 
ffr.  drägh  'quälen'. 

tragen  3^^^.  aus  gteid)beb.  mbb.  tragen,  abb. 
tragan  ft.  3^*0.  'tragen,  balten,  bringen,  fübreu'; 
eutfpredienb  afäd)f.  dragan ,  übt.  dragen ,  got. 
dragan  ft.  3ttu.  'tragen'.  Ob  ba-^  banebcu  ftcbeube 


auorb.  draga,  augtf.  dragan  feugl.  to  draw) 
'sieben'  babon  ganj  Oerfdjiebcn  ift,  läßt  fid)  be= 
äioeifcln.  S)ie  germ.  Sj.  drag  'tragen'  (an§  ibg. 
dhragb)  l^at  man  mit  aftoü.  drüzati  'balten 
öerglidben. 

tram^jeln  3ttD.  au§  mbb.  trampeln  fdjm.  S^m. 
'fd)mer  auftreteub  fid)  betue^^en':  ein  mb.  nbb. 
3ntenfibuni  ju  got.  trimpan  'treten',  mosu  in  cd^t 
bb.  Sautform  mbb.  trumpfen  'laufen'  gebort. 
3?gl.  uocb  engt,  tramp  trample  'treten'.  Saneben 
fteben  bie  nafaUofen  nbb.  trappen,  nbl.  trappen 
'treten',  engl,  to  trape  'fdjlenbern'.  23gl.  nod) 
Xreppe.  —  Trampeltier  9^.,  oolfectpmotogifd) 
um.geftaltet  an§'  gleid)beb.  3^romebar. 

trani^treu  3tro.  feit  bem  Spracb=  ufm.  il^er= 
berbcr  1644  gebud)t  unb  fd)on  im  16.  3al)vb. 
(3.  25.  1561  3intmer.  ©bronif  II,  298)  bezeugt ; 
im  17.  3a'Öi^^-  aud)  t  r  i  u  c  i  r  c  n  —  t  r  e  u  d)  i  r  e  n : 
an§  frj.  trancher  Tttaf.  trinciare ). 

Xranf  lU.  au§  gleid)beb.  mbb.  tranc  (k)  a)J. 
''Jl.:  5lbftraftnm  ^u  tri nf en.  —  Saju  X raufe 
^•.  aue  mbb.  trt^nke,  abb.  troncba  ly.  'Xräufe'. 

Xxappt  3^.  5'-  ail§  'nf)b.  trap  trappe  2)i. 
'SrappganS' ;  ögl,  ba§^  gleid)beb.  ubl.  trapgans. 
X)ie  3]orgefd)id)te  be§  Söortes  ift  gänjüd)  bunfel. 

XraS  Tl.  im  17.  Sabrb.  auffommenb;  mit 
gleid)beb.  nbl.  tras  (tiras  tieras),  engl,  tarracc 
(tarras)   an§  ital.  terrazzo. 

Tratte  J-.,  feit  <Spevanber  1727  gebud)t,  nad) 
ital.  tratta. 

Xraubc  %-.  au§  gleid)beb.  mbb.  trübe  Tl.'^., 
abb.  trüba  (drüba)  ^■. ,  trübe  (druppo?)  3JJ. ; 
entfpred)eub  nbl.  druif.  Db  got.  *{)rüba  'Xraube' 
iiDrau§3ufeBen  ift  fnnorb.  prüga  'Xraube,  .Kelter' 
ift  51bleitung  511  anorb.  prüga  unter  b rüden), 
bleibt  unfid)er. 

trauen  3t>ü-  flu§  m^b.  trüwen  fd)m.  3fh). 

'boffeu,  glauben,  trauen'  (aud)  'ebelid)  ücrloben, 

antrauen'),  abb.  truen  (trüwen) 'glauben,  trauen'; 

ügl.  got.   trauan    fd)m.   3t*b-  'oertraueu',  afäd)f. 

trüon,  nbl.  vertrouwon'üertraueu' (aber  trouwen 

1 'ebelid)en'):    iHbleitnug  an^  ber   unter   traut, 

itrcu   bebaubclten   germ.  SBj.  trfi :  treu  '3uüer= 

j  fid)t  begcn'. 

'  Trauer  5.  nit§  gleid)beb.  ml)b.  trüre  5«  •  ^if» 
!  ift  2Ibleitung  aus  nibb.  trüren,  abb.  trüren  (= 
'  nbb.  trauern)  fd)m.  S^m.;  ba^n  nbb,  traurig, 
mbb.  trürec,  abb.  *trürac  (g).  3'!  biefem  Ülbj. 
ftcbt  anglf.  dreorig,  engl,  dreary  'traurig'  in 
'JtblautÄoerbältui^  (ogl.  nbl.  treurig  'traurig'  al-ö 
bb.  Sebnmort  ?).  Tlan  legt  megen  abb.  trüren 
'bie  5tugen  nieberfd)lageu ,  fenfen'  unb  anglf. 
drüsian  'trauern'  —  engl,  to  drowse  'fd)läfern' 
(anglf.  drüsian  'nad)laffeu,  aufboren')  ber  Sippe 
Pou   traurig   bie   altgerm.  SBa.  drüs  'fallen, 

48^ 


-i  raufe 


—     38(1 


'treppe 


ftnten'  311  ©rmibc  (injl.  cjot.  driusnn,  nitijll.  dreo- 
saii  'faücn'). 

Iioufc  3"'  rtii'^  gleid}k"b.  nilib.  troufo  J.,  ml}i>. 
al)b.  trouf  3.1?.:  Jlblaiitsbilbimg  ju  triefen, 
(^■beiibaäu  and)  nl)b.  träufeln,  t raufen  an§ 
ml)b.  tröufen,  ni^b.  aljb.  troufen  eigtl.  'triefen 
nuidicn". 

Iraum  l'i.  au^S  gtcid)beb.  nilib.  al)b.  troum 
ÜJJ.;  in  gleidier  I^cbeutung  cntüircd)cn  afiid)). 
droiu,  nbl.  drooni,  engl,  (etma  feit  1200  besengt) 
dream,  auorb.  draunir.  Sie  über  biefe  5'Drnien 
fid)  erftrecfenbe  33ebentung  'Xnunn'  liifet  fid)  an§ 
eigtl.  'Xrugbilb'  ableiten,  fo  baf3  gevnt.  drauma- 
(für  *draugmo-  ober  *draug\vni6-':' )  3n  trügen 
geljöven  luürbe.  O^benfall»  muffen  afiidif.  drom 
(engl,  dream)  'Jrnnm'  unb  afädif.  drom  (anglf. 
dream)  '^nbel,  i.'ärm'  für  elijniologifd)  üerfdiic= 
benc  Söorte  gelten;  le^tereS  geljört  jn  gr.  itmllog 
'Sävm'.  —  träumen  on§  ml)b.  tröumen,  ml)b. 
al)b.  troumen:  ^tbleitnug  jn  beut  Snbftantit). 

traun  isnterieft.,  in  nlib.  3eit  fd)riftiprad)lid) 
gemorben  üom  Oftmb.  an§,  im  16.  3nf)vb.  l^on 
reformatorifdjen  @d)riftftellern  gebrandit,  üon 
6r.  iHlberuö  15i0  al»  fiieblingöuiort  iiintbcrö  ge= 
bncf)t;  fc^on  nil}b.  (mb.)  trün  trüwen  für  ml)b. 
triuwen  entriuwen  'in  2Bal)rl)eit':   p  Streue. 

traut  3lbi.  an§  mt)b.  aljb.  trüt  'lieb,  geliebt'; 
bn^n  ml)b.  trüt  m."^.  'beliebter ,  ©eliebtc ,  (S5e= 
mal)!'.  2!a  ein  entfpredjcnbe»  2Bort  ben  germ. 
2)ialeften  mit  got.  tonfonantenftnfe  fel)lt,  läfet 
fid)  nid)t  emfd)eiben,  ob  traut  ^n  trauen  ge= 
f)ören  mufe;  febenfatlö  läßt  Sebentnng  unb  ^-orm 
es  gu,  ba§  alte  to-iJJartig.  (ügl.  laut,  fall, 
S  a  r  t)  ber  SSj.  trü  :  treu  tion  trauen  unb  treu 
in  traut  gn  erblicfen,  fo  ba^  bieg  eigtl. '^n  mem 
man  3uüerfid}t,  iki  trauen  Ijat'  bebeutet.  Safe 
bie  entlebnten  roman.  2Borte  mit  d  anlauten  (ügl. 
ital.  drudo  '©eliebter'  —  druda  'Öeliebtc'—  drudo 
'raacfer',  frj.  dru),  fpridbt  jebod)  für  ein  got. 
*drüda-,  ba§  nid)t  mit  got.  trauan  'trauen'  iiinräel= 
üermnnbt  fein  tonnte.  Ser  3iifainmenl)ang  mit 
gäl.  drüth  'mutiuillig',  ft^mr.  drud  'fül)n'  ift 
bunfel;  llvoenüanbtfdjaft  ift  möglid)  (ibg.  aB3. 
dhrü). 

Xxtbtt  5l3lur.  ans  gleidjbeb.  ml)b.  trrber,  al)b. 
tri^'bir  5)ßlur.;  ber  jngei^ijrige  Sing,  mürbe  trab 
lauten;  ogl.  iöl.  draf,  nbl.  draf  '©rnnbfnppe 
eines  ©ebränes'  (baju  drabbe  '§efe'),  anglf.  draef, 
engl,  drafif  'Jreber,  öefe'  (fpät  anglf.  drabbe 
'§efe,  gcbmuß',  mosu  nod)  engl,  drab  'fd)mugige§ 
SBeib,  gdimugfarben'J.  5all§  ba§  innere  b  ber 
germ.  ®rbf.  drabaz  9^.  au§  einem  ©nttural  ent= 
ftanben  fein  fönnte,  ließe  fic^  anorb.  dregg  (engl, 
dregs)  '§efen,  Söobenfa^'  Dergleid)en,  moburc^ 
SSermanbtfdjaft  mit  lat.  fräces  'Xrcfter'  mal)r^ 


fdöeinlid)  mirb  (ibg.  2Burjelgeftalt  mäve  dhraq). 
Scitcrbin  fdjeint  nod)  3iifiiiii'iiciil)fli'g  mitXrc  = 
fter  bcnfbav;  anbrc  beuten  an  trüb. 

t  treffen  3t>w.  'sieben'  anö  ml)b.  trechen  'gießen' 
refp.  bem  Ontcnfioum  trecken.  Sagn  nbl.  mnbb. 
trokken. 

2reff  dl,  eigtl.  Xreffle  (18.  3al)rb.),  an§ 
frj.  tiefle  'rtlce'  (lat.  trifolium). 

treffen  3t>U.  an§  mljb.  tröffen,  al)b.  treifan 
ft.  3tiü.  'treffen,  erreidien,  tämpfcn';  pgl.  anglf. 
drepan,  auorb.  drepa  'treffen,  ftofeen,  fdjlagen*. 
Über  bie  Sorgefd)id)te  ber  in  bicfer  6ippe  enl= 
baltenen  germ.  2.l\v  drep  (oorgerm.  dhreb)  läfjt 
fid)  nidits  Sid)cveij  bcbanptcn.  —  treffen  9u 
fdjon  ml)b.  treffen  31:  fubftantiuierter  3nfinitiP 
SU  ml)b.  treft'en  'fämpfen'.    ©.  triftig. 

treiben  3tlü.  nii§  gleid)bcb.  m^b.  triben,  abb. 
triban  ft.3tiu.;  cntiprcd)enb  afäd)f.driban 'treiben, 
Pevtreibcn,  ausüben',  nbl.  drijven  'treiben,  bt- 
treiben,  fliegen,  fd)minimen',  engl,  to  drive  (anglf. 
dn'fan)  'treiben,  eilen,  laufen,  fahren,  bcfeen', 
auorb.  dn't'a  'eilen',  got.  dreiban  'treiben'.  Sie 
germ.  Serbalms.  dr!b  (an§  ibg.  dhrlbh?  dhrip?) 
'fidj  fd}netl  bemegcn  (intr.),  treiben  (tronf.)'  ift 
in  ben  übrigen  ibg.  Sprad)en  nocb  nicftt  gefunben. 
Sasu  Srift. 

t  trcibcln  ^t\v.  'ein  @(^iff  am  @d)lepptau 
3iel)en',  erft  nbb.,  nbb.  Sebumort ;  ügl.  nbl.  treuen  in 
gleid)er  23ebeutung,  anglf.  trceglian,  engt,  to  trail 
'gicl^en,  fd)teppen'.  SBegen  be§  mol^l  5ugel)örigen 
frs.  trailler  'an  ber  Seine  jiel^eu'  üermutet  man 
3nfammenl}ang  mit  lat.  trahere.  Sod)  braucbt 
bie  germ.  Sippe  nid)t  entlebnt  sn  fein. 

trcnbetn,  trenteln  S^w.  'tröbeln'  eigtl. 'fid) 
breben,  fid)  l)in=  unb  berbemegen'  au§  fpät  ml)b. 
trendeln  'fid)  brel)en':  3U  ml)b.  tnindel  'langet, 
Greifet',  ba§  mit  anglf.  trendel  '.<?uger  (engl, 
trendle  '3iolle,  SBalje')  unb  nbl.  omtrent  'gegen, 
an,  um'  (bau.  fd)tueb.  trind  'runb')  ju  einer  germ. 
2Bä.  trand  'fid)  frei§fi3rmig  beloegen'  gebort. 

trennen  Qtw.  au§>  mbb.  abb.  trennen  (älter 
*trannjan)  fd)iu.  S^w.  'fpalten,  trennen,  fdjeiben', 
eigtl.  'etlü.  abfonbern':  »yattitionm  jn  mbb.  trinnen 
'fid)  abfonbern,  baüonlaufen' (ügl.  abtrünnig). 
Sie  übrigen  germ.  Sprad)en  fennen  biefen  S^erbal^ 
ftamm  nid)t,  meöbalb  feine  urgerm.  unb  üorgerm. 
©eftalt  unb  Scbentung  nid)t  sn  ermitteln  ift. 

Xrcnfc  5.  'Senfriemen  am  '|>ferbcgebiB',  erft 
nbb.,  ein  nbb.  äBort;  ügl.  nbl.  trens.  Sie  ä>or- 
gefd)id)te  be§  Söorte§  ift  bunfel;  (Sntlebnnng  au§ 
fpan.  trenza  '}^kdjtt'  (bef.  üon  öaar)  ift  smeifeU 
l)aft. 

Xre^J^C  (J.  ans-  mbb.  (mb.)  tn^ppe  trappe 
3)2.5'-  'Sreppe,  ©tufe';  entfpred)enb  nbl.  trap. 
Sa»  bem  Cberb.  frembe  JBort  (bafür  ©tiege 


-ircivc 


381     — 


Iricd 


—  Steg  imb  ©tapfel  —  ©taffel)  ge= 
{)ört  äu  ber  glcidjfatl»  iivfprgt.  mb.  nbb.  ©ippe 
uoii  trappen  ().  unter  trampeln),  ©ine 
uer[)odibcntid)te  i?antfornt  ^rcpfe  ift  guuieilcn 
im  l(i/l7.  y^ahxl).  bezeugt. 

Iveipt  5"-  ei»  iäd)i.=id)lei.  SBort,  an^  nil)b. 
(mb.)  tresp  'ßoldf)'  mit  bcn  cä)t  {)b.  ^Nebenformen 
trefs  trefse  2}J.  fföegen  sp  aii^^  fs  f.  Shiofpe). 
9Jeuere  bentirfie  2J}a.  fj.  23.  Sfiiiringcn)  scigcn 
-Treff  (,fd)Uiäb.  trefz),  fo  bafj  gcrm.  drefaz 
dret's-  (eigtl.  9?entr. 'c')  luatiridieinlid)  mirb.  Sasu 
audi  nbl.  dravik,  mittelcngt.  drauk  (anglf.  *dra- 
foc).  Stußergerm.  ^cjietjungcn  fcl)(cn  (Dorgcrm. 
SBj.  dhrep  dhrop). 

treffe  ^•.,  feit  Spcranber  1727  ge[nid)t  =  fr^. 
trcsse. 

Ireflcr  ijilnr.  an^  nifib.  irrster,  nlib.  tr^stir 
"iMnr. '2reber,  Überblcibfcl';  bie  2?ebentung^3gleid)= 
Iieit  mit  Sreber  bentet  auf  llrPennanbtfdiaft 
pon  n^b.  trebir  unb  trostir  (Pgl.  nod)  angt). 
dserstau  '§efe'j,  fo  boB  trt;'stir  für  *trpfstir  ober 
*trrh8tir  ftänbe.  3n  äfinlidiem  3nfammen^ange 
ftelien  bie  bamit  nrpermanbten  prenf5.  dragios, 
ailoü.  drozdijr  nnb  drostija  '.tiefen'. 

treten  ^tw.  an^  gleid}beb.  mbb.  treten,  abb. 
tretan:  ein  gcmcingerm.  ft.  3^1^-;  entfpred)enb 
üfäd}f.  anglf.  tredan,  engl,  to  tread,  nbl.  treden, 
flot.  trudan.  SSgl.  nod)  ^^ritt,  Srott,  Xrotte. 
3hifeer^alb  be§  (55erm.  finbet  fidi  feine  ibg.  9Sg. 
dre-t;  aber  bieruüt  fdieincn  gr.  doouoc  'i2auf', 
ffr.  20,5.  dram  'laufen'  (anglf.  tr^m  'Sdiritt')  fo: 
mic  and)  bie  2i\v  ber  Sippe  non  trnntpeln  in 
nrfprgl.  3"'«tn"''^»f'a»n  3"  ftefjen. 

treu  3lbi.  au?'  fpät  mbb.  triuwe,  mofür  fiaffifc^^ 
mf}b.  getriuwe  (baber  nbb.  getrcn),  ai^b.  gi- 
triuwi  'getreu,  treu':  eigtl.  3lbleitnng  ai\^  aijh. 
triuwa,  m^b.  triuwe  (nbb.  Xreue)  i^-. ;  getreu 
eigtl.  'Jreue  bflbenb'.  2)afür  afiidif.  triuwi,  nbl. 
trouvv,  anglf.  treowe  trywe  (engl,  true  'malir', 
luoäu  truth  'SBabrbeit'  nnb  to  trow  'glauben', 
to  trust  'oertrauen'),  got.  triggws  'treu'.  @erm. 
trewwa-  (trewwi-?)  für  üorgerm.  drewo-  fteßt 
fid)  äu  ber  unter  trauen  Permuteten  ibg.  SB? 
drü  '3uperfid)t  begen',  ^n  »oetdjer  prcuß.  druwis 
'ÖJlanbe'  gefiijrt.  31^b.  triuwa  Jy.  'Sreue"  cnt= 
fprid)t  bem  afäd)f.  treuwa,  augif.  treow  'Irene', 
got.  triggwa'iBertrag'  (an  beffen  2?ebeutung  laffen 
fic^  bie  au§  bem  @crm.  entlebnten  ital.  tregua, 
frg.  treve  'Söaffenftitlftaub'  anfnüpfen). 

Jrir^ter  (im  Cberb.  nnb  in  nbb.  li?a.  Srad}^ 
ter)  l'f.  axbi  gleid)bcb.  mbb.  frihtcr  mit  ben 
älteren  ^JJebeuformen  trrhter  trahter,  abb.  trali- 
täri  3)c. ;  entfprcdjenb  nbl.  trecliter,  altanglf. 
tracter  (fd)njeb.  tratt?).  3»  ®imi^e  liegt  mlat. 
tractärius  'Xriditer',  b(\§  aiUi  bem  gleidibcb.  lat. 


träjectoriuni  umgeformt  ift  dat.  trajicere  trai- 
cere  'ciw^  einem  Öcfafj  in  ein  aubereS  gießen'). 
SBegcn  ber  .Cioutvaftion  ogl.  bie  ©läbtenamcn 
Utred)t  i'Jaftridit  ciw^  lat.  Ultrajectum 
Mosae-Trajectuni.  Sic  C^ntlebnuug  oon  lat. 
träjectoriuni  tractorium  in§  2}cntfd)e  fällt  mobl 
mit  bem  Smport  ber  ital.  Söeiufnltur  jufammen 
(Pgl.^elter,  Sauer,  Wloit,  ©ffig,  6pnnb, 
2Bcin).  Sie  roman.  ©prarfien  Sfiflf»  nur  nocf) 
in  Sialeften  Spuren  be§  lot.  Söortce;  Pgl.  obers 
ital.  turtais,  rbätifd)  trachuoir,  loollou.  Pogef. 
trnt(E  (ba§  Perbrcitetere  roman.  2l^ort  für 'Jriditer' 
ift  lat.  infundibulum  =  frj.  fondefle).  X06) 
bernl)t  nod)  alban.  taftär  'Srid)ter'  unb  au§  bem 
Stelt.  arnior.  trezer  'Xricbter'  auf  lat.  *tractiirius 
für  träjectoriuni. 

Ivteb  3.1}.,  erft  nbb.:  ^u  treiben;  Pgl.  Srift. 

triefen  S^w.  am  nüjb.  triefen,  abb.  triofan 
ft.  3fW-  'tropfen':  entfprcdienb  afädif.  driopan. 
nbl.  druipen,  anglf.  dreopan  'tropfen'.  SajU 
nodb  bie  Sippen  Pon  ü raufe,  tränfein  nnb 
Sropfen.  3»  ber  germ.  9B5.  dn1p  (am  üox- 
germ.  dhrfib)  gebiJrt  mobl  and)  altir.  druckt 
(C^rbf.  druptu-i  'Jan,  Santropfeu'. 

tricgcn  f.  trügen. 

Xvift  5.  au§  mf)b.  (abb.  unbejcugti  tritt  5. 
'äl'cibe';  eigtl.  'Ort,  mobin  getrieben  mirb'  (bie 
33ebeutnugyentmicflnug  ift  genau  fo  ju  beurteilen 
roic  bie  Pon  31  cf  er  i:  ein  iHeft  au?  ber  Spradje  be§ 
nrfprgl.  .spirtenlebene.  l^ibb.  tritt  bebeutet  (al§ 
31bleitung  jn  ber  2Bs-  uon  treiben)  nod)  '§erbe, 
Sd)tt)enimen  bec^  i^oljee;  Ibun  unb  treiben, 
2eben§meife";  Pgl.  engl,  drift  'Irieb,  3ug'  nnb 
drove  'Xricb,  Srift'. 

triftig  Stbj.  am  fpät  mt)b.  (feiten)  triftec  (g ) 
'treffenb,  bas  3icl  nidit  oerfeblcnb':  3lbleitung  ^n 
treffen. 

trtflern  3tm.,  erft  nbb.,  nadi  gleid)beb.  ital. 
trillare. 

trinfen  3tm.  am  gleid)beb.  mbb.  trinken, 
abb.  trinkan :  ein  gemeiugerm.  ft.  3tio. ;  Pgl.  got. 
drigkan,  anglf.  drincan ,  engl,  to  drink,  nbl. 
drinken ,  afäd)f.  drinkan.  2Iu§  bem  3tltgerm. 
ftammr  bie  roman.  Sippe  oon  ital.  trincare,  frj. 
trinquer  'auftoßen'.  Sie  ft.  iierbalmur^cl  drink 
(ibg.  dlireng)  ift  außerbalb  be-S  @erm.  nidit  nad)= 
äuTOeifcn:  umgefebrt  feblt  bie  ibg.  3Bä.  p6  'trinfen' 
(ogl.  ffr.  pä,  gr.  tjco-,  lat.  p6-tus  nfrt).)  ben 
germ.  Sprad)en.  —  SSgl.  Sranf,  Srunf. 

trip<)cln  S^^^- '  frft  nl)b. ;  entfpred)enb  ubi. 
dribbelen:  eine  jungc  ^^sutcniiübilbnug  ^u  trei  = 
ben  ober  traben. 

Tripper  3)i.,  ein  mb.  nbb.  2Bort,  mofür  älter 
nl)b.  Srüpfer  ^Ifl.  (ju  Iropfeu);  pgl.  engl. 
dripper  jn  to  drip. 


:iritt 


—     382 


Jnidijcf} 


Init  -31  am  nilib.  trit  ii{.:  ^u  treten. 

trotfcil  51  bi.  nuc'  fllcidibcb.  llll)b.  trocken 
truckou  (truclien),  ohb.  trockan  (trucchan); 
üfll.  afnd)).  drukno  drokno  'trocfeii'.  3"  gtcidöev 
^ebeiitiinci  entfpvcclicii  bie  tiiur^cliieriuaiibtcit  iibb. 
droiije,  iibl.  di-üog  fbaj^ll  dro^gtc 'Jiocfcillicit'j, 
ancilf.  dryge  ( nil§  drügi- :  lic;I.  Oiuilf.  drugiaii 
'trocfiicu'  —  drügo|i  'ii:rocfcn(}eit' ) ,  engl,  drj' 
(baju  drouglit  "Siinc'i.  3iir  gcvm.  SSg.  drük  i 
dnig  draug  'trocfeii  feilt'  (iel)övt  nod)  aiiorb. , 
draugr  'trocfeiie§  .^olg'.  ®inc  öornenii.  Sog. 
dhrüg  :  dhrük  fiat  fid)  iii  beit  iitn-igeii  tbg.  8pra= 
d)cn  nod)  nidit  gefiinbcn. 

2robbel  tv-,  S^imhuitiü  s»  '"fib.  trade,  abb. 
trada  iy.  (trädo  ilL)  'granfe';  bn,iU  mt)b.  trodel 
(bial.  für  trädel)  ')S-a)tx  im  S^oi^'.  -^a  bie 
übrigen  germ.  'J}iale!te  ein  bem  al)b.  trildo  'g-ranfe' 
eiitfpred}cnbe§  SBort  nid)t  Iiaden ,  läßt  ficf)  über 
bie  isorgefdiid)tc  niditi?  fidjeres  erntittcüi. 

tröbeln  3tw.  miS  einem  felilenbcu  mf)b.  *trc- 
tclen,  lueldieö  mit  bem  uafalicrten  trenbeln 
all?  glcid)er  SBj.  entftammt.  i^gf.  inlib.  tredel- 
trendelmarket  =  n^b.  X  r  ö  b  e  I  m  a  r  f  t. 

%vo^  Wl.  au§  gletc^beb.  nil)b.  al)b.  troc  (g) 
lif. ;  ögl.  nbL  trog,  angif.  trog,  engt,  trough, 
anorb.  trog  Sa§  öoran§?infei3enbc  gcrm.  troga-, 
nuö  meldiem  bie  Sippe  Don  itnl.  tniogo  '3;rog' 
entlehnt  ift,  bernbt  auf  üorgcrm.  dru-k6-,  ba? 
man  mit  iHerf)t  au§  bem  nnter  Teer  bebanbelten 
ibg.  Stomme  dru  fdreu  dem)  '23anm,  ^olj'  ab^ 
leitet;  ügl.  ffr.  dru  däru  '^olj':  Xrog  alfo 
eigtl.  'öötsernee'? 

troQcn  3th).  au§  m^b.  trollen  'in  turjen 
Sd)ritten  laufen';  t)te[(eid)t  i^u  mbb.  trolle  'lölpel, 
nngefrf)(ad}ter  2}?enf(fi'  (eigtl.  'gefpenfterbafte§  Un-- 
getüm'j.  SaS  fr?;,  troler  'fid)  bevumtreiben'  gilt 
al§  beutfd)e§  Sebntnort. 

Iroinmcl  5-  au'^  gleicfibeb.  fpät  mbb,  trumel 
trunibel  }y.,  lüofür  bie  f(aififd)=nil)b.  J-orm  trumbe 
(trumnie  trume )  'Xrommel,  Irompcte,  'l^ofaune' 
ift;  ügL  at)b.  trumpa  trumba  'Irompetc,  $ofauue'. 
2)ie  ronian.  (sprachen  baben  ein  entfpred)enbe§ 
Söort:  ital.  tromba,  fr^.  trompc.  Xc  btefen  ein 
lat.  ©tljmon  febtt,  ^at  trobt  obb.  trumba  al§  ibre 
Cuelle  ju  gelten.  5(bb.  trumba 'Xrompete' ttJtrb 
mit  ttal.  tromba  au§  lat.  triumphus  gebeutet 
—  9lbb.  Xrompete  ly.  ffd}on  mbb.  trümet 
triimbetl  berubt  erft  auf  bem  9{oman. ;  ügl.  fr^. 
trompette,  itol.  trombctta. 

Xropf  3K.  'armfeliger  ober  bummer  SJienfd)' 
au§  gleid)beb.  fpät  mbb.  tropfe.  ®§  gilt  al§ 
9Jebenf orm öon Xropfen(Xropf  eigtl. 'f{einfte§ 
Xing,  3cid)tÄ,  2öid)t"e). 

Jropfcn  Tl.  au§  gleid)beb.  mbb.  tropfe  (trotfe), 
of)b.   tropfo    (troffo)    Wl.:    entfpred)enb    afäd)f. 


dropo,  iiM.  drop,  aiiglf.  dropa,  engl,  droj),  anoi'b. 
drope  'Xropfen':  Jlbleitnug  511  ber  germ.  5iVv 
drup;  f.  triefen. 

Iroft  m.  au§  mbb.  al)h.  trost  Wh  'Sroft, 
Jöilfe,  Sd)iil^,  3u*^fi^iidit  ä>ertrauen';  entfpred)cnb 
anorb.  traust  9J.  '3ulievfid)t',  got.  *traust  KvJen. 
*traustis  für  -eis)  'i^ertrag ,  ii^ünbnie'.  Xa§ 
äBort  ift  3(bleitiing  au^  einer  germ.  2B3.  traus, 
)DeId)e  l'febenform  ju  ber  in  trauen  ftecfenben 
2B,V  trii  ift.  Ü5gl.  anorb.  traustr  3lbj.  'fid)Cr, 
ftarf,  feft'  (eigtl.  'mo3n  mau  Vertrauen  l)ai').  — 
t  r  0  ft  e  u  aiui  gleid)beb.  mbb.  tra?sten,  abb.  trösten 
( *traustjan). 

Jrofe  21?.  eigtl.  '.vteergepäcf'  am  fpät  mbb. 
trosse  vi.  'Öepäct':  nad)  frj.  troussc  ''^intb,  li^arf'. 

Zvoü  Sf.,  erft  nbb.,  aii§  ita(.  trotto  ( frj.  trotj 
'Xrab'.  Xiefem  romnn.  3ÖDrt  liegt  iDabrfd)eiu= 
Itd)  abb.  trotton  'treten'  (fpät  mbb.  trotten  'lau= 
fen'j  SU  ©runbe,  me[d)e§  Sntcnfi^^iim  ^u  treten 
ift.  i>-ür  engf.  to  trot  'traben'  ift  ba'-o  cuticbnte 
frg.  trotter  Ciielle.    i>gl.  bac-  flg.  Söort. 

Xrottc  5-  'Js^elter'  aiic^  gteidjbeb.  mbb.  trotte 
(trete),  abb.  trotta  (trotaj  %.;  eigtl.  inobl 'Ort, 
lüo  ber  SBein  burd)  Xreten  auigeprefet  lüirb': 
3Ib[eitiing  ju  ber  germ.  Sog.  tred  (trod),  iüe[d)c 
unter  treten  befprod)en  ii't  (f.  aud)  ba§  borige 
SCort).  (5-ine  mit  ber  füblid)eu  il^einfuttur  über= 
nommene  S8e3etd)nung  für  'Xrotte'  f.  unter  Sl  e  ( t  e  r 
(ogt.  and)  Xorfel). 

2;ro^  2)i.  an§  mbb.  (mb.)  trotz  neben  gemi3bn= 
Itd)em  mbb.  tratz  trutz  2)i.  '2Biberfefelid)feit'; 
baneben  mbb.  tratzen  tretzen  'trogen',  tratz 
'trogig'.  Xem  2lbb.  fomie  ben  übrigen  altgerm. 
3^ialeften  feblt  bie  Sippe:  aber  trotjbein  ift  fein 
©ruub  norbanben,  biefelbe  ber  (?nt(ebnuiig  ju 
perbäd)tigen.  —  tro^  alö  5)Jräpof.  berubt  auf 
ber  mbb.  Snterjeftion  tratz  (trotz)  'Xro^  fei  bir 
geboten'. 

trÜ5c  5(bi.  au§  mbb.  trüebe  Slbj.  (truobc 
9(bP.),  abb.  truobi  3Ibi.  'Itditlo?,  büi'tcr,  trübe': 
^u  trüben,  mbb.  trüeben,  abb.  truoben  'trüben, 
betrüben';  Pgl.  anglf.  drof  'trüb',  ubi.  droef 'trübe, 
traurig',  got.  dröbjan  'oermirren,  irre  mad)en, 
3(ufrubr  erregen',  anglf.  drefan  'trüben'.  Oimei"^ 
balb  ber  übrigen  ibg.  (Sprad)eu  bat  bie  germ. 
2B5.  drob  'oerffiirreu'  feine  fid)eren  S^e^iebungen. 
—  92bb.  Xrübfol  au§  mbb.  trüebesal,  abb. 
truobisal:  5(bftraftum  ^u  trüben. 

Xrubfl  3Jl.  'üBtrrmarr',  erft  nbb.,  am  frj. 
trouble. 

Irudöfefe  Tl.  au§  bem  gleicbbeb.  mbb.  truht- 

Sffi^e  r-sa;tze),  abb.  truhsä^^o  (zz).     X;ic  miat. 

Überfettung  üI§  Mapifer  diseophorus'  lebrt,  ba\^ 

man  bas.  SBort  beutete  al§  benjenigen,  'iric{d)er  bie 

.  Speifeu  aufträgt'.    2;od)  ift  mbb.  abb.  truht  uid)t 


ö^ 


'^.<\£iiji'^^^ 


3:rüffe( 


öcö 


5üUc 


a[§  'Speife*  bcfaniit;  c§  bebeutet  'atle§  roa§  ge= 
tragen  ttjerbeii  fann'  (21b[eitinig  jit  tragen), 
tonnte  alfo  tDoI)t  nud)  'bie  aufgetragenen  Speifen' 
bescidjncn.  SBegcn  nil)b.  aijt).  truht  'Sd)ar, 
ftriege)d)ar'  fancn  anberc  mit  me[)r  9ied)t  ni()b. 
truhsct'^e  al§  'benjenigen,  ber  mit  bem  befolge 
figt,  ben  2>orfi6er  be§  @cfoIge§,  ber  and)  für  bie 
äJerpflegnng  jn  forgen  t)atte  (ba!)er  dapifer)  nnb 
i^m  and)  $Iä6e  bei  ber  Safel  antueifi'.  ^i\d) 
anf  ben  nbb.  ©ebieten  finbet  fid)  ba§  SBort;  pgL 
nbb.  2)  r  oft  ei  '^c^irf  eine§  Srofte'  (mnbl. 
drossätej;  nbl.  drossaard  'Cberamtmann'. 

Irüffel  ö'.,  erft  nbb.;  entfpred)enb  nbl.  truffel, 
engl,  truffle,  fr3.  truffe,  fpan.  trufa.  2;a§  glctd)= 
bct).  ital.  tartufo  tef)rt,  ha%  3uinnimen[)ang  mit 
.Startoffel  befte^t;  f.  bie§. 

Xrug  2J?.,  erft  n{)b.,  su  trügen,  älter  trie  = 
gen.  Sic§  ou§  gleid)bcb.  ml)b.  triegen,  al)b. 
triogan  ft.  3tlU. ;  cntfpred)enb  afädif.  bidriogan 
'betrügen'.  S^a^n  germ.  drauma-  'Irngbilb'  (f. 
Xranm)  fomie  anovb.  draugr '©cfpenft',  afäd)i. 
gidrog,  ni^b.  getroc  (g)  '©efpenft'  (ogl.  nod) 
3iuerg).  S)ie  bierin  entl)altene  germ.  2Bä. 
drflg  (dwergy  'tänfd)en'  bernl)t  anf  einer  ibg. 
SB5.  dhrügli  (dhwergh)  'nbcrPorteilcn,  fd)äbigen'; 
pgl.  1fr.  druh'(bnrd)  ^3etrug,  9lrglift,  3niti^ereij 
ein  £eib  antbnn',  aperf.  drauga  'ßnge',  jenb 
draoga  'lügnerifd)'  (druj  '©efpenft'). 

Xrul^e  %.  an§  mbb.  truhe  (anf  ni^b.  *trucke 
)oeift  nl)b.  bial.  Xrncfe),  abb.  truha  (truccha) 
A:  'stifte,  £d)ran!'.  2er  23ebentung  nad)  id)eint 
anorb.  \)r6  (onS  I)rüh-J,  anglf.  priili  'stifte,  2ahc' 
na()c  sn  ftcl)en,  obmül)l  bie  Saute  fic^  nid)t  becfen. 
3ebeiifall?  fann  lat.  truncus'::öanmftamm'nicbtal» 
uerroanbt  gelten,  i^all»  anglf.  '^vüh  mit  l)b.  x r  u  ^  e 
(mlat.  truccaj  nid)t  ein§  ift,  fönnte  le8tere§  mit 
Xrog  gufammenbängcn:  2;rul)e  (al§ 'l)öläerner 
S3el)älter')  märe  bann  ibg.  dnik-  (drukn-). 

Jrunim  9J.'^riid)ftncf',  nur  nod)  im  sngeljörigen 
^4.Unr.  3:  r  ü  m  m  e  r  bemal)rt,  bernbt  auf  mbb.  al)b. 
drum  9f . '(f nbftücf ,  (l'w'öc,  Stürf,  Splitter';  ugl.  an= 
orb.  prnmr  'äußcrftcr  'JUinb',  engl,  (anglf.)  thrum 
'C5^nbftücf'.  2JJan  nimmt  3itfomnicnl)ang  be^  germ. 
|)raniu-  ([irumu-)  au§  ibg.  trmo-  mit  lat.  terminus, 
gr.  Ti-atiu  '(Srenje,  Sd)lnf3,  ©nbe'  mit  SJedit  an. 

Irutn^f  5Df.,  im  nü  iäl)r.  Striege  entlehnt  anc- 
gleid)beb.  frj.  triomplie  (ital.  trionfoj,  mol)er 
and)  nbl.  troef,  engl,  trmnp  'Trumpf:  eigtl.  alfo 
ibentifd)  mit  lat.  triumphus;  Xrumpf  'trium= 
pljicrcnbe,  fiegenbc  Sarte'.    3]gl.  Srcff. 

2runf  TL  ans  glcid)beb.  m^b.  al)b.  trunc: 
3U  trinfen. 

ttunfcn  Slbj.   an»    gleid)beb.   ml)b.   trunken, 
abb.  trunkan:  alte§  ^^arti3.  obne  ta§'  'i^iäfij;  gei 
(f.  fcift)  nnb  äiuar   mit  aftioifdjer  iH'bcntnng  | 


eigtl.  'tüer  getrnnfen  ^at'  (ügl.  lat.  potus),  bann 
'mer  übermäßig  getrnnfen  ^at';  ä^nlid)  nbl.  dron- 
ken,  engl,  drunk,  got.  drugkans. 

Irunfcnbülb  ili.,  im  U.  3al)rl).  anffommenb 
al§  fpät  mbb.  trunkenbolt.  Sie  nod)  inäBi^  = 
bolb  ftecfenbe  gnffijfilbe,  bie  iDol)l  Don  (vigen= 
namen  mie  §umbolb  Seibolb  ausgegangen, 
ift  bentifd)  mit  balb  eigtl.  'fü^n,  ftarf*  (ogt. 
bie  23ilbung5h)eife  pon  Söüteric^  mit  ©igen^ 
namen  mie  5'i^icbri d)j. 

Irmjjjcn  '^-^Inr.  im  30  jä^r.  Srieg  al§  trouppen 
(3.  üö.  (Brimmelul)aufen  1669  £implic.  III,  8j  ein= 
gebürgert,  Porter  fcbon  bei  P.  2ßatll)anfen  1617 
Corp.Milit.  ll.Sbcäeugt:2el)nmort  an5  frä.troupe. 

Irut^a^ii  aJL,  erft  n^b. ;  X  r  n  t  ift  »oobl  eine 
l''fad)bilbnng  bc§  @efd)reiö  ber  Xiere. 

Züäi  "Jl.  am  gleid)beb.  ml)b.  tuoch,  al)b.  tuoh 
(hh)  m.^h;  Pgl.  anbb.  dok,  nbl.  doek  'Xuä)'. 
Saju  nod)  norb.  diikr  'Xnd)',  ttjoljer  engl,  duck 
'Segeltud)'.  SBegen  ber  anorb.  Sebentnng  'lifd); 
tud)'  pergleid)t  man  got.  gadauka  'S;ifd)genoffe'. 
2)ie  i^orgefd)ic^te  be§  tneftgerm.  duka-  'Xnd)' 
(au§  porgcrm.  dhägo-)  ift  bnnfel. 

tüchtig  2lbi.  an§  m^b.  (mb.)  tühtic  i  g)  'brand)= 
bar,  macfer':  su  mt)b.  (mb.)  tuht  5.  'Xüd)tigfeit*, 
meld)eä t'lbftraftum  jn  nl)b.  taugen  ift  (ogl.  nod) 
X  u  g  e  n  b).  (yntfprec^enb  nbl.  deugdelijk,  anglf. 
dyhtig  dohtig,  engl,  doughty. 

Xücfc  5"-  aii§  ni^b.  tücke:  eigtl.  $:lur.  ju 
älter  n^b.  Xucf,  mbb.  tue  (ck)  duc  (ck)  3}?. 
'3d)lag,  Stoß,  fd)nelle  Semegung,  liftiger  Streid), 
Stunftgriff,  3(rglift'.  2:em  3ll)b.  mie  ben  übrigen 
altgcrm.  Sprod)en  fel)lt  bo§  Jßort;  bal)er  läßt 
i'idj  feine  ältere  5'orm  nid)t  geiuinnen. 

Juff,  Xuffftein  Tt  au§  gletd)beb.  ml)b. 
aijb.  tufstein  (tub-  tupf-stein) :  nad)  ital.  tufo 
(frj.  tuf),  meld)cm  lat.  töphus  ju  ©runbe  liegt. 

iugcnb  ?i.  ans  nil)b.  tugent  tugende  fy. 
'mänidid)c  Xüd)ttgfeit,  ^raft,  gute  (Sigcnfd)aft, 
Xngeub';  abb.  tugund  5- l^'cbcntet  alc' 3lbleitung 
5u  tugau  (f.  taugen)  eigtl.  '2?raud)barfeit,  Xaug= 
lid)teit'.  2lnf  got.  *dugunj)us  (2tblettung  uu])u- 
au§  Porgerm.  entu-)  meift  nod)  anglf.  dugud. 

lütlc  5^.  ouö  ml)b.  tüUe  9h  '^JiJbre,  ttJomit 
eine  (Sifenfpise  am  2d)aft  befeftigt  wirb'  (geiui3l)n= 
lid)  'älHinb  ober  S^m\  oon  Brettern,  l^fabliuerf). 
Sem  2ll)b.  fel)lt  ein  entfpred)enbeu  *tulli  (got. 
*dulja-),  ba»  mit  X  l)  a  l  burd)  'Jlblaut  3ufammen= 
I)ängen  fönnte  (X  ü  1 1  e  eigtl.  'i'ertiefung').  ^Inbere 
t)alten  frj.  douille  'furje  Slöbre  su  einem  Stiele' 
(aua  lat.  ductile  'jJlinne')  für  bie  Quelle  be§ 
inbb.  tülle,  mä^renb  irj.  tuyau  (engl,  tewel), 
fpan.  tudel  'iHö^re'  gemiß  nid)t  oermanbt  finb. 
Xod)  bleibt  bie  auffällige  Xoppelbebeutung  bee 
inl)b.  tülle  nnerflärt. 


lulpc 


38  i 


'nnng 


Sulpc  iv.,  iiftcr  nl)b.  I  iil  i p  a  it  aito  ijleirf)bcb. 
ital.  hilipa  tulipmio. 

■tum  5iiffii"  nuo  iiil)ti.  al)b.  -tuom :  ein  i)(b= 
jtrafifiiffti- ,  ba§  aii§  eiiiciu  felbi'täubuicn  SBort 
ruom  aii.9h  '3>evt)ältiib?,  Staub,  Töürbc,  3iiftanb' 
in  3iM'niHiiieiiiel3Uiicicii  fid)  aiiSniebilbet  Ijat.  3)ie§ 
ift  eine  Jtbnvaftbtlbiiiiii  ja  nbb.  ttiun.  inil.  ba§ 
cntüired)ciibe  eiinl.  Siiffif  -dorn  in  kini^doiu.  Xa>5 
(5-ni\l.  bciual)rt  ba-o  )elb|"tänbii)c  doom  (autiU.  doni) 
'Urteil,  föeridit',  moäii  niid)  to  deem  (angif.  deman) 
'mteilen';  ücjl.  ffr.  dhiimaii'Sa^img,fieiIigcr  iöraud)'. 

lümpel  ii?.,  crft  nl)b.:  mb.  'iyoxm  für  ml)b, 
tiimpfel  ilf.  'tiefe  Stelle  im  ftießenbcii  ober  ftel]cn= 
ben  äi>affev,  2cidK.  ^füßc',  al)b.  tumfilo  T}. 
'Strubel' (mof)er  itnl.  tonfano  'Strubel'  eutlclmt): 
5lbleituug  aihj  ber  nafalierteu  SBj.  germ.  dup 
'tief  fein'  (in  taufen,  tief),  ineldje  aud)  in  engl. 
dimple  '(i5rü6d)eu',  ubi.  drompelen  'nnteitnudieu' 
(dompela«r  'Xaud)eri)ogcrj  fteeft.  5.^orgerm. 
dhurab  'tief  fein'  wirb  uod)  burd)  lit.  dumbu 
'l)obl  luerbeu'  üoraU'3gciel3t.    iU^l.  uod)  2  o  p  f. 

tüiK^en  3t>u-  (oberb.  bafiir  >uei{3len,  and) 
gipfeuj  au§  gleid)bcb.  ml)b.  tünehon,  fil)b. 
tunihhon  (meift  mit  kalke  tunilihön)  'mit 
Stall  beftreid)eu';  ber  Snia^  im  5ll)b.  füljrt  gu  ber 
lUnuabme,  tunihhun  fei  eigtl.  'befleiben'  und)  al)b. 
tunihlia 's^leib'  (mit  aiiglf.  tunuce  a\h3  lat.  tunica 
entlehnt);  tuir  lagen  nod)  jefet  „eiuc  SBanb  mit 
2üud)e  befleiben"  (Dgl.  engl,  to  coat  'an- 
ftreid)eu'  unb  coat  '.ftleib,  2lnftrid)',).  S:a5U  ftimmt 
bann  ital.  intonicare  'tünd)cu ,  fdjmiufcu'  (iuto- 
nico  intonicato  'Xiind)e'j.  ^?au  bcad)te,  baB 
lat.  tunica  =  ital.  tonica  nud)  '§ülle'  bebeutet. 
Sie  ©utlebnung  be§  lat.=ital.  2Borte§  fanb  wol)! 
gleid)3eitig  mit  bem  Stloftenuefen  im  ^Beginn  ber 
al)b.  3cit  ftatt;  ein  früher  entlel)nte§  2öort  bättc 
al§  *zuiiihha  im  2ll)b.  ju  erfd)einen  (bod)  ügl. 
X i e  g  e  l).  Sie  (5ntlel)nung  bürfte  uid)t  üiel  ft^äter 
als  bie  öou  g-cnftcr  ftattgefunbeu  liaben. 

tun!en  3tli^-  an§  m^b.  tunken  dünken,  aftb. 
tunkun  dunkon  fd)lu.  3^^^.  'eiutand)eu';  bie  al)b. 
^JJebenform  thunkon  fül)rt  nirf  ein  got.  '{lugkon, 
ha^  mit  lat.  tingere  'benetzen,  eiutaudjen',  fomie 
gv.  rayyo)  'cnueidjc,  benctse'  Derluaubt  fein  muß. 
Xaber  fanu  tniifeu  uid)t  mit  taud)eu  3ufnm= 
mcugeböreu. 

Xü^ifcl 2}{.  'ij^nuft':  Ximtuntiü  ,^u älter  ul)b.  X  n  p f 
DJ.,  ha^'  nur  ml)b.  topfe,  cil)b.  topf '4.'nnft'benil)t.Öjot. 
*duppa  (*duppila)  fcl)lJ.  2Bol)l  mit  tief  üerluaubt. 

Xurm  a'L;  bafiir  im  Oberb.  Sibein.  dlbh. 
Xurn  (mit  ber  3lbleitung  Xürner);  mit  au§= 
lautenbem  m  l)err)d)t  ba»  Söort  in  Xl)üringen 
unb  Cberfacbfeu  fand)  in  iUommeru).  Sd)ou 
mf)b.  beftebt  tnrm  unb  turn  neben  eiuanber. 
llnfidjer  ift,  ob  türm  älter  al»  tum  unb  fein 


9ln?laiit§-m  an  beu  anlautenben  Xental  5u  n 
augeglid)eu  ift;  beim  ebenfogut  fann  turn  jn  türm 
gciuorbeu  fein  (oftmb.  §arm  für  öavu,  nbb. 
tum  für  3  a  it  n)-  9htn  bat  mbb.  turn  türm  ba§ 
anlauteube  t  mit  bem  9}bb.  gemein  (nnbb.  turn, 
ubl.  toren),  inaö  büv  Söort  ala  Sebnmort  t)er= 
bäd)tigt  ober  ermcift,  aber  bie  söenrteilung  be§ 
äBorteo  niad)t  grofie  Sd)iLnerigfeiteu,  »ueil  ^lueier- 
lei  23erübrnugen  möglid)  erfd)eineu.  2luf  ber 
einen  Seite  beftebt  auffällige  Übeveinfttmmuug 
mit  afloö.  tremO  (an»  *termü)  'Xurm'  unb  finn. 
torni  'Xnrm'.  Slnberfeit»  liegt  3iitcimtuenbang 
mit  lat.  turris  (—  ital.  torre,  fr^.  tour)  nal)e. 
5lber  lat.  turris  genügt  lautlid)  uid)t  aU  (^ruub= 
läge  für  Xurm:  abb.  turri  turra  'Xurm'  ift  a\v 
junge  (vntlebunng  au5  turris  «orbaubcn,  unb  mie 
eine  alte  CSutleljunng  au§  bem  £ateiu  auafeben 
müßte,  seigt  anglf.  torr  (ai\^  turrem),  ha^  ein 
a^b.  *zor :  *zur  crmarteu  ließe,  unb  jubem  ift  anglf. 
tür  =  engl,  tower  au§  frg.  tour  Sit  ertläreu 
iu\h  lebrt,  mie  ein  frj.  Sfebumort  beg  10.  11. 
3abrb.  fluefeben  müfjto.  (Sin  afrj.  torn  ift  iiid)t 
bezeugt,  »uirb  aber  burd)  'Da^  fd)on  im  13.  3nbvb- 
belegte  tournelle  (neben  tourelle)  'Xürmd)eu' 
eriüiefcn;  unb  ein  afrj.  5)eflinatiou  tora  —  torn 
(liad)  jors  —  jorn,  cors  —  corn)  erüteint  luobl 
möglid).  So  bürfte  aubb.  mbb.  turn  bod)  uiel- 
leid)t  um  1000  uou  Oftfraufreid)  ausgegangen  fein. 

turucn  3t>u-/  cv)"t  nbb.;  es  begegnet  fein  ^xu 
gcbörige»  SBort  im  2JJbb.,  ba§  nur  bie  an^  bem 
}Svi-  entlehnten  turnei  'Xuruier'  unb  turnieren 
'turuiercn'  feunt.  Xao  nbb.  23ort  flammt  mol)l 
andi  aii§  fr^.  toumer  'fid)  brebcn,  luenben'. 

Xurtcltflube  5-  fin^  gleid)beb.  mbb.  turteltübe 
( türteltiibe),  ai}t).  turtul-  turtil-tüba  Jy. :  in  abb. 
3eit  (im  2(nfd)luf3  an  bibl.  Xejte)  entlehnt  unb 
umgebilbet  au§  lat.  turtur,  tooher  aud)  ubl.  tor- 
telduif,  anglf.  engl,  turtle,  i^gl.  nod)  ital.  tor- 
tora,  frg.  tourtre  tourtereau. 

Xuftfj  ÜJ?.,  erft  ubb. ;  inuge§  Sd)alliuort. 

Xufc^c  Ts-'  eift  ubb.,  wad)  frj.  touchen  'malen, 
aufführen,  Sdjmärje  auftragen'. 

Xütc,  Xü  te  J.,  ein  nbb.nibl.  2ßort,  bae  in  nbb. 
ÜJJa.  aly  tüte  (oftfäl.  toute)  befteht.  Xo»  ü  ber 
herrfdienben  3ori"  lütrb  bem  uon  Süfe,  büftev 
unb  Sübeu  gleid)  fteheu.  3'"  Sd)mäb.:'.i?aicr. 
unb  im  ^■llbeinfräuf.  gilt  für  *Xütc'  gug  gucken, 
im  Cftreid).=53aier.  S  t  a u  i  (3  e  l ,  fouft  aud)  ^r i ef. 

tutCH  3^-'  c^"Ü  •'')b.;  junges  onomatopoieti^ 
fd)e§  äl^ort. 

Xüttel  2}?.  't^iiuft',  erft  nbb.:  gans  üerfd)iebcn 
Don  Xitel.  (5e  ift  ein§  mit  mhb.  tüttel  (tütelin ) 
3L  'i^rnftiüarse':  XimiuutiP  3U  ahb.  tutta,  mhb. 
tutte  '^rnftmar;^e'. 

iiuiufl  W.  f.  5m  in  gen. 


übet 


385     — 


im= 


11 


übet  ^Ibj.  au§  ni()b.  übol,  al)b.  ubil  'i'dUcrfit, 
b'6\c':  ein  cjemeiitgcrm.  3(bi.,  bem  aiiid)).  ubil,  iib(. 
euvel,  angif.  yfel,  eng[.  evil,  got.  ubils  'id)Icd)t' 
cntipric^t.  Sa^ii  gehört  al)b.  uppi  (aii§  germ. 
ubja-)  'bösartig,  $Bö)etDid}t'  ioioie  bie  Sippe  üon 
n{)b.  ü  p  p  t  g.  äJJan  Permiitet  äufflnimenfjaiig  mit 
ber  '^>räpontion  über  (ibg.  uperii,  fo  bai'5  germ. 
ubila-  au§  upelo-  eigtl.  'ba§  über  bie  Sd)raiifeii, 
9Jormcii  @e[)enbe'  meinte.  2^od)  läiU  fid)  iiiditS 
iSid)erc§  behaupten,  ba  bn§  äBort  fpeäififd)  germ. 
ift;  ober  ift  altir.  uall  'Stolg'  üermanbt? 

üben  3to.  aii§  ml)b.  üeben,  a^b.  uoben  (au§ 
*ubjan)  fd)tr.  3tm.  'in§  2ßerf  iet3en,  ausüben, 
Pere[)ren';  cntfpred)cnb  auidif.  obian  'feiern',  itbl. 
oefenen  'ausüben,  beforgen',  anorb.  rffa  'üben'. 
S^aju  at)b.  uoba '^^eier'  —  uobo  'iiaubbebaner'.  Sie 
iu  biefer  ©ippe  enthaltene  germ.  2E3.  ob  'au§= 
üben'  id]eint  urfprgl.  bef.  üom  ^velbbau  unb  Pon 
religiöfen  öanblungen  gebrond}t  morbcn  3u  fein. 
2:er  Sautuerfdjiebuug  gemaö  ftimmt  ba.^n  bie  ibg. 
SBj.  op,  meldier  ffr.  apas  dl.  '2öert'  1  be)onbcr§ 
religiöfe§)  fomic  lat.  opus  3i.  'SBert'  (basu  upe- 
rari  bef.  'opferu'j  angef)ören. 

über  ^^röpof.  2(bP.  au§  glcid)beb.  mbb.  über ; 
n^b.  über  ubar  ift  5)3räpof.,  moiiebeu  xibiri  5(bP. 
©utfprec^cnb  afäd)f.  obar,  übt.  engl,  over,  anglf. 
ofer,  anorb.  yfer,  got.  ufar  'über'.  2;tefem  ge= 
meingerm.  2tbü.=5l^räpof.  liegt  ein  gleid)beb.  ibg. 
uperi  äu  ©runbe,  i)a§>  in  ffr.  upari,  gr.  vjjep 
(oTni'o),  lat  super  üorliegt.  Xaiü  gef}i3ren  nod) 
bie  ^tsröpofitionen  auf  unb  ob  (ober).  2Sgl. 
nod)  übel. 

ÜbcrbruB  f.  b  e  r  b  r  i  e  fe  e  n.  —  übcrflüfftg  5lbi. 
au§  m^b.  übervlü^gec  'überftießenb,  überreidjlid), 
übrig*.  —  über!^aupt  3lbb.  au§  fpiit  ml)b.  über 
houbet  'o()ue  bie  8tüiie  ju  ääl)len,  gans,  aü' 
(eigtl.  nur  bom  ls?auf;  mbb.  lioubet  bient  gern 
jnr  2?e3eidinung  gesa[)Iter  DJJeufdjen  ober  Siere). 

übertDtnbcn  S^w.  au§  mf)b.  überwinden,  al)b. 
ubarwintan  ft.  3^*0.  'Übertreffen,  überwältigen, 
befiegen';  baneben  in  gteidjer  23ebeutung  m^b. 
überwinnen,  al)b.  ubarwinnan.  SBäbreub  ha§ 
©implej  al)b.  wintan  'breben,  menben'  bebeutet, 
bat  a^b.  winnan  (ög(.  anglf.  oferwinnan)  grabe 
bie  iiöebeutnng  'fämpfen,  ftreiten' (Pgl.  g e »o  i u  u e n), 
mcicbe  iu  ber  3ufnmmeufeBung  ftecft.  5Ja§  eigtl. 
moI)l  nur  präfentifd)e  t  üon  wintan  in  biefer  23e: 
bentnng  ift  ba^felbe  raie  in  abb.  stantan  swintan 
(f.  fte^en,  fdjminben). 

übrig  5lbi.  am  mljb.  überlc  (gj  'übrig  blei= 

ÄI 11  ge,  (Jh)tiicloj)i[(^e«  5lB6rletbiid).    5.  ?lufl. 


bcnb,  übermäBig,  übertrieben,  überflüffig':  eine 
erft  mbb.  5lb[eilung  au§  über. 

Ufer  lU.,  ein  mb.  nbb.  SBort  (wie  33oot, 
Straub  ufm.  iu  bie  Sd)riftfprad)c  gebruugen), 
au§  gleirf}beb.  mf)b.  uover  dl.  Sem  9(bb.  feblt 
*uovar,  mic  \)av  2Sort  nod)  fe^t  btn  oberb.  Tla. 
fremb  ift  (baber  mirb  l^iitber§  Ufer  iu  2lb.  ^^etri» 
^-Basier  33ibe[g(offar  1523  mit  ©eftab  überfct5t). 
25gl.  mnbb.  over,  nb(.  oever,  anglf.  ofer  (im 
(Sngl.  anlgeftorbeu;  bod)  ift  ber  Ortsname  Wind- 
sor  =  anglf.  Windles  ofer  'Ufer  bes  SBinbel'j. 
Wlan  bält  tüol)l  mit  Uured)t  ha§  lüeftgerm.  ofar 
für  einen  3Jertt)nnbten  be§  ffr.  ap  'SBaffer'  unb 
lat.  amiiis  (für  *apnis?)  '^lufj'.  (S'^er  iücift 
U  f  e  r  mit  oberb.  (baier.)  urvar  '§afcu,  £?aubnugo= 
pla^,  Ufer'  ber  mbb.  3eit  auf  got.  *us-far  'ijafen'; 
got.-germ.  uz  erfd)eint  iu  einigen  meftgeriu.  3JJa. 
al§  ö  (abb.  uo) :  U  fer  für  *iiz-far  alfo  eigtl.  ''M- 
fabrt,  Sluefabrt"'^ 

Uljr  3"w  crft  ubb.,  nad)  nbb.  ür'Ubr,  Stunbe'; 
fd)on  iu  mbb.  ^e'ü  galt  ubrbein.  ür  'Stuube', 
iüe§bt"ilb  and)  beff-  (bei  9(lberu?  lö-iO)  5tuer 
mit  nbb.  Jipbtbongieruug;  eutfpredienb  übt.  nur, 
engl.  hour.  3"  ©runbe  liegt  lat.  bora  (ugl.  frj. 
beure,  ital.  ora). 

Ut)u  2J?.,  erft  nbb.,  ein  junge»  ouomatopoie= 
tifd)eö  äBort,  bas  an  mbb.  biiwe,  abb.  büwo, 
aubb.  hüo  '(^nle'  aufnüpfte. 

Ulfen  3tuJ.,  erft  ubb. ;  ju  ubrbein.  ulk  '3mie= 
bei"?    isgl.  ubl.  ui  '3micbel,  Spaj^'. 

Ulme  b'.  aii^  nibb.  (feiten)  ulmboum,  mofür 
meift  mbb.  abb.  elmboum  aJt.  gilt.  SBiibrenb 
Ulm-  §erüberual)me  ai\§  lat.  ulmus  ift,  fiebt  bos 
gteid)beb.  abb.  mbb.  elm-  mit  lat.  ulmus  in  t)or= 
biftorifdiem  Slblautsüerbältnis;  ebenfo  uod)  anorb. 
älmr,  engl,  elm,  foiüie  fpmr.  Ihvyf  (au§  *lem) 
unb  ir.  leamb  (an§  *Iem).  Qu  bem  Porgerm. 
©tamm  el :  ol  ftellt  fid)  uod}  bie  Sippe  Pon 
nf)b.  (5rle  (®lter). 

um  ?lbP.=5J5räpof.  au§  glei(^beb.  mbb.  umbe 
(ümbe),  abb.  umbi.  3)te§  barf  nid)t  unmittelbar 
bem  gr.  aii(fi\  ffr.  abhi  'um'  gleid)gefteüt  merbeu, 
meil  baraua  al)h.  umb  entftanben  märe ;  ai}i).  umbi 
ift  pielmebr  eine  3ufammeufeL>nng  biefcs  *umb  mit 
ber  iJJräpofitiou  bi  'bei';  ebenfo  afädjf.  umbi,  auglf. 
ymbe  (aber  ymb  unmittelbar  =  ffr.  abhi).  —  um= 
fonft  i?tbP.  an»  gleid)beb.  mbb.  umbe  sus;  f.  f  on  ft. 

un=  '^räfij  an§  gleid)beb.  mbb.  abb.  un-:  ein 
gemeiugerui.  nub  gemeinibg.  llJegationepräfif;  Pgl. 
afäd)f.  un-,  ubl.  on-,  anglf.  engl,  un-,  anorb.  o-. 
l^-utfprcdjenb  gr.  ü-,  lat  in-,  ffr.  scub  a-  an-. 

49 


UiUnll 


38Ö     - 


mn 


i'iir  Mcfem  4>viifij"  l)iiiujt  bie  iicniciiiibii.  5fenation 
ne  'nidjt*  (f.  nid)t)  suianimcn  foiüic  bic  $räpD- 
fitioii  oI)ne  mit  tl)rer  Sippe. 

llnbia  aJl,  ein  fcf)wei3.  iBovt,  bei  2}laalev  1561 
flelnidjt,  abcv  erft  um  1760  fdiriftipvadjtid)  c\c-- 
lüovbeii  unb  üoii  llltpliuc-  in  .\?amiUoii-S  iluivdieu 
1777  neu  flebiuiit:  iivipvi]!.  lihb.  llubilbe  ^•.  au§ 
ml)b.  unbiklo  lli.  'llnved)t,  Uiuiesiemcnbec-'',  >ücld)ea 
eigtl.  :}llii"tvoftiim  311  mlib.  (feiten)  unbil  (neben 
cieiuöf)nlid)cm  uubilllcli)  Jlbj.'nnflenuifs,  nngered)t' 
ift.  Unmittelbarer  ^iftoriidjer  ^^nfanunen^ang  mit 
33tlb  ift  ber  Sebentnnn  U'Cfien  nnmnbridjeinlidi. 
iMll.  billig  nnb  be).  ii>eidibilb. 

uub  Stoninntt.  an^  glcid)beb.  nil)b.  mit  unde, 
nl)b.  untii  unti  (inti  t^'ntij;  ent|pred)cnb  a\ä(ii). 
iMidi,  nbl.  eu,  anglf.  engl,  and  'nnb'.  3lnf  ibg. 
ntlia  meift  mit  ongif.  engt,  and  and)  ffr.  atha 
'andö/  ferner,  unb'. 

Unflat  m.  an§  ml}b.  un-vlät  m.dl^.  'Unrein^ 
lid)feit ,  llnianberteit',  monebcn  nljb.  unflätig 
'^Ibj.  an»  mt)b.  unvlaitlc  'anrein,  nnfanber'.  Slbb. 
*Hät  *vlät  'Sd)önl)eit'  begegnet  nur  in  meiblidjen 
(Sigeunamen  (Sigi-  Muot-  Hruot-flät j.  Xk  i5or= 
gefi^idite  üon  a^h.  *flät  (got.  tied,  anglf,  fiaid 
in  (S-igenuamen)  ift  bnnfel.  —  ungcfiiljr  f-  oijn- 
g  c  f  ä  l)  r. 

ungcljcucr  l'tbj.  an§  ml)b.  ungehiure,  allb.  un- 
gihiuri  'nubeimlid) ,  fd)recflid)';  baneben  Unge  = 
^cuer  yh  au§  ml)b.  ungehiure  ':ffialbmann, 
2)rac^e,  gefpenftifdK»  SBefcu',  aljb.  ungihiuii  'Un^ 
gc^cner';  f.  geheuer.  —  ungejrfjla^t  f.  ge  = 
f  d)  t  n  dö  t. 

ungeftüm  Jlbj.  ang  mbb.  ungestüeme,  al)b. 
ungi?^tuomi  (unstuoin j  Slbf.  'ftürmifd),  nugeftüm'; 
bie  uidit  negierte  (^-orm  be§  3lbi.  ift  im  5lbb. 
Wlljb.  lyodfit  feiten  gemefen.  3ii  ©rnnbc  liegt 
eine  SSerbalfönrsel  stam  in  ml)b.  strmen  (nl)b. 
ftcmmen  an§  *stamjanj  '(Sinbalt  tl)nn',  bie 
onc^  in  nt)b.  ftammeln  ftetft>  —  Ungetüm  91., 
erft  frü^  nl)b.;  ben  älteren  linniobcn  fveinb.  ibr= 
gcfd}id)te  bnnfel. 

Ungejiefer  (fd)lüäb.  Ungeziefer)  dl.  an^ 
gleii^beb.  fpät  nü)b.  ungezibere  unziver  9i.: 
eigtl.  'unreine»,  nid)t  gum  Opfern  geeignetes  %kv\ 
3n  ©rnnbe  liegt  nömlid)  al)b.  zebar  'Dpfertier', 
ba§  mit  anglf.  tifer  'Dpfertier'  3nfanunengel)ört. 
Safs  l)iermit  mcfentlid)  '(5)rof5üiel)'  gemeint  mar 
nnb  ba\i  im  2Iltgerm.  i)a§,  SBort  ein  mcite§  (Sjebict 
einnahm,  ergiebt  fid)  an»  ber  eiitlcl)ntcn  roman. 
Sippe;  Pgl.  afrg.  toi  vre  'iUel)'. 

Unfc  %.,  erft  nl}b. ;  bafiir  ml)b.  üche  (aljb. 
üliha)  )^\ '.^röte'  neben  mbb.  al)b.  unc  'iDJ.'Sdilange'. 
2Sabrfd)einlid)  bernl)t  baö  nf)b.  SBort  auf  DHfdmng 
ber  beibcu  älteren. 

Unläligft  i?lbli.  ans  mljb.  unliingcs  ( unlangcj 


'fnrje  3*-"it'  '"it  angetretenem  t  mie  in  Dbft, 
3li"t. 

Unrnt  ^JJi.  ans  mbb.  al)b.  unrat  ÜDL  '.sjilfs 
lüfigfeit,  äfZangcl,  3lot.  nnnü(3e§  Senö'-  3»  9t  at. 

uns  "iiU'on.  ans  gleid)bcb.  ml)b.  ([l)'ö.  uns;  in 
berfelben  (^eftalt  gemeingerm.  jnr  (^rgänjung  ber 
Seflinalion  üon  mir.  iögl.  nbl.  ons,  anbb.  anglf. 
US  (engl,  us),  got.  uns.  3iiffln'inenl}ang  biefeS 
uns  (aus  ns)  mit  lat.  nos  (no.ster),  gr.  f]Uf-T^' 
(für  *do-,uc7c)  unb  ffr.  nas  'unS'  ftc^t  feft;  Pgl. 
mir.  —  3)a3n  unfer  als  5|?offeff.=^4?ron.  anS 
mbb.  unser,  af)b.  unser.  3)ie  genauere  (^5eid)id)te 
beS  '4>rDnominalftammeS  gebiSrt  in  bie  (^irammatif. 

Unfi^att,  3nfd)Iitt  (Sufelt)  dl'Xalq  3» 
8id}tern'  anS  mbb.  unslit  (unselt)  inslit  (inselt) 
''}].  'ZüIq',  mo3n  baS  9JU)b.  eine  ^yülle  üon  9Jeben= 
formen  liefert;  ügl.  ai)b.  unslit 'g-ett,  Salg'  (anglf. 
unslid  refp.  unflid  'Jett,  Salg'  finb  nnfid)er). 
(^■ine  fid)crc  2Uileitnng  beS  SSorteS  fel}lt,  ha  bic 
älteren  gormen  nnbefannt  finb;  Ijeff.  nbb.  ungel 
'2;alg'  legt  bie  S^ermntnng  nal)t,  ha'ß  al)h.  unslit 
ans  eigtl.  *ung-slit  entftanbcn  ift. 

unten  3lbü.  ans  glcidjbeb.  mbb.  unden,  af)b. 
untanan.  2}a3n  uutcv  ^^sräpof.^^lbü.  auS  mbb. 
ai)^.  unter  under,  al)b.  untar  (iJ]räpof.;  aber 
untari  2Ibü.);  entfpred)enb  got.  afäd)f.  undar, 
nbl.  onder,  anglf.  engl,  under.  2)ie  3U  (Srnnbe 
liegenbe  ibg.  '4^räpof.  ndher  ftecft  nod)  in  lat. 
infra  (ügl.  inferior)  nnb  ffr.  adhas  'unten'  (ad- 
hara  'ber  untere'). 

Uuterfrfjleif  2J?.,  erft  nbb.,  3n  ml)b.  under- 
sliut'Eere  ';i8ctrüger';  ügl.  m^b.  undersliet'en  'be= 
trügen,  hintergehen'  —  underslouf 'gebeimer  3hif= 
cntbalt'. 

untevtl)nu  l'lbj.  ans  gleid)beb.  mbb.  lindertän, 
alib.  üiitartän:  eigtl.  '4-Hirti3.  3n  mbb.  under- 
tüon,  abb.  untartüon  'nnterjod)eu,  untcrmerfen'. 
2)er  (Segenfat5  ber  S3etonung  üon  üntertban 
gegen  unterm orfen  —  untergeben  bcrut)t 
barauf,  bafj  al)b.  üntartän  fidb  einer  uralten, 
aber  untarwort'an  —  uiitargeban  einer  jüngeren 
Jlccentrcgel  fügt. 

uni einlegen,  nuteriücgS  2lbü.  anS  m()b. 
undur  wegen  'auf  beui  2Bege,  meg'. 

unuiirfrf)  3lbj.  ans  ml]b.  (feiten)  unwirs  für 
gemöbnlid)eS  unwirdesch  'unmürbig,  üeräditlid), 
nniuillig,  3ornig';  ügl.  mbb.  unwert  'üerad)tet, 
Huangcmeffen,  unlieb':  3U  mert;  f.  and)  mirfd). 

UnjC  '?i.  aus  mbb.  unze,  alp.  unza  J-,  '&c- 
mid)t'  nad)  lat.  uncia. 

ii^))ig  3lbi.  aus  mbb.  üppic  (g),  obb.  üppig 
'überflnffig,  unnül3,  nid)tig,  leid)tfertig,  übermütig': 
^niammenbaiig  beS  fpcgififd)  l)b.  SBorteS  mit  got. 
ufjo  7s'.  'llbcrfhnV  unb   al)b.  uppi  'bösartig'  fo= 


llr 


3S7 


Dcrbaiiiincii 


luic  mit  bcii  i^ippcii  t>o:t  übel  iiiib  über  f.  imtcr 
ü  b  e  I. 

llv  f.  2fucr=. 

MV'  55räf.  au§  ml)b.  afjb.  ur-:  eine  betonte 
5iiväfij:fornt,  tüoncben  er=  (inl)b.  ei--,<nl)b.  ir-) 
bie  imbetoitte  ift.  3m  5tl)b.  begegnet  ur  'au§' 
nnd)  al§  ^iriipof.  ^a§  ^JJräfij;  bebcntet  'an§,  nr; 
Ipn'inglid),  onfängticf)'.  Sa§  (Sot.  [)at  bnfür  us 
(uzj,  ba§  in  beu  übrigen  ibg.  Sfra(^en  feine 
fidleren  2?erlünnbtcn  f}at. 

Uvjilin  Tl.  an»  ml)b.  uranc  f.  '■!l[)\\.  -  urolt 
^rbj.  am  mf)b.  ai)h.  uralt  'iel)r  a(t' :  sn  alt.  — 
llrbnv  dl.  anQ  ml)b.  urbor  urbar  g-.Uh  '3in§nnt, 
iHente,  6'infnnfte':  eigtl.  ttiol)l  'Stener,  ®rtrag, 
3in§'  (ügl.  got.  s'^i'^»"!'  'Stener') ;  bagn  nrbar 
%\)'\.  eigtl.  'sinStragcnb,  rentabel'  (erft  nl)b.).  — 
llrfcbc  ?y.  'i^cvjidjt  onf  JHadic  für  erlittene  lycmh-- 
fd)aft'  an§  glcid)bcb.  ml)b.  urvehede  (urvebc)  ^.; 
f.   ("s-cl)be.   —   Uvl^cbcv  l'{.  'iknnrfndjer',  crft 


nhi).  9lbleitung  sn  ml)b.  urhap  (h)  Tl.  'i'tnfnng, 
Urfadjc,  llrfDrung'  (ju  lieben). 

Urfunbe  ^•.  au§  ml)b.  Urkunde  (Urkunde) 
^Jl.'^S:  '3e«n"i§.  23ett)et#,  Urfunbe',  al)b.  urkundi 
5.  '3eu9"t§'*  Sw  erfenncn  (eigtl.  alfo  '(£rfennt= 
ni§')-  —  Urlaub  Tl.  an§  mt)b.  al)b.  ürloup  (bj 
llj.in. '(SrlanbniÄ':  9rbftraftum  jn  erlanben, 
ml)b.  orlouben,  ai)b.  irloubun.  —  UvittCÖC  5-  fl'<-^ 
m^b.  Ursache.  —  Urf^irung  Tl.  an§  m^b.  ür- 
sprunc  ürsprinc  (g),  al)b.  urspring  älJ.??. 'Cuelle': 
;?u  fp ringen  (erf})rtngen).  -  Urtcl,  Urteil 
31.  an-J  mlib.  urteil  urteile  ^-.dl.  'rid)tcrlid)e  C^'-nt^ 
idjeibnng':  ^n  erteilen  (eigtl. 'lua^  erteilt  luirb'): 
ugl.  nbl.  oordecl,  anglf.  ordal  'Urteil'  duoran« 
frj.  ordalie  '(Sotte^nrteil',  mlat.  ordaliumi. 

uaen  S^W).,  erft  n^b.;  3(bleitung  nu§  bcm 
©igennamen  UI3,  ber  Slnr^form  bon  lllrid); 
ügl.  Ijänfcln. 


V 


ä^ngabunb  Tl.  ala  vagabundus  burd)  bas  17. 
3al)rl).  (3.  23.  1600  in  3rtc.  5lirerÄ  Processus 
diaboli )  be^engt  =  Int.  vagabundus  'nnftiit'. 

i^ntcv  Tl.  a\bj  gleid)beb.  nil)b.  vater,  aljb. 
fater:  in  glcid)er  23ebentnng  ein  gemeingerm.  unb 
ibg.  SBort;  bgl.  got.  (feiten)  fadar  (n^ofür  meift 
atta),  önorb.  fader,  anglf.  fa^der,  engl,  father, 
nbl.  vader  vaar,  afädjf.  fadar.  ©emcingerni. 
fader  aili?  ibg.  pater  =  lat.  pater,  gr.  narijo^ 
ffr.  pitr  (für  "patr)  'i^ater'.  Tlan  leitet  ba§  ibg. 
pa-ter  öou  ber  ffr.  2B3.  pa  'l)üten,  fdiü^en'  ah, 
fo  ha^  Spater  eigtl. '^efd}ü^er' raäre.  @iu  engl. 
iU-cbiger  be«  12.  3al)rl)?.  berfnüpfte  ha^  9Sort 
in  äl)nlid)er  Jöeife  mit  anglf.  fedan,  engl,  to  feed 
(f.  füttern):  alfo  SJiater  eigtl. '(?rnäl)rer'.  23eibe 
S)entnngen  finb  nnfirfier,  ba  bcm  ibg.  pater  iüal}r= 
fd^cinlid)  ein  Jfatnrlant  (ögl.  gr.  bial.  77«  '2?ater', 
Tränna)  gu  ©ninbe  liegt;  bgl.  1)1  u 1 1 e r,  Sru  = 
ber,  ©rfiwcftcr.  (Sine  9lblettung  p  i^ater 
f.  unter  2>etter  unb  unter  S8aa§  unb  ?<afe. 

i»atcrntörber  Tl.  (eine  ?lrt  .'öembfrngen)  foll 
mifsberftänblidie  Überfeifinng  einee  glcidibcb.  frg. 
parasite  (al?^  parricide  gcfafit)  fein;  erft  in  nn= 
ferm  3nf)f')-  anffommcnb. 

i^eild^cu  T.,  ©iminntiu  5u  älter  nftb.  58 eil 
ans  ml)b.  viel  —  älter  viol2)i.  —  viole  5.;  in  früli 
ml)b.  3fit  entlehnt  an§  lat.  viola  (mit  v  gleit^  f 
tuie  in  2?er§,  .^äfig,  58rief,  ä^ogt).  %l. 
ital.  viola  —  J'iminntiü  violetta,  frj.  violette; 
ba^n  nbl.  viool,  engl,  violet. 

9?ctltfbol)ue  5"  c^"l"t  "f)i'':  fie  Ijat  bcn -Uamen, 


lueil  )ie  um  ben  Jag  be$  bl.  :i5cit  i  lö.  3uni) 
iU  blübcn  beginnt;  l'fit^tnu],  mlat.  churca  sancti 
Viti  (crft  nl)b.),  Jncil  ber  lil.  iUüt  babci  ale 
.\3elfer  angerufen  mürbe. 

tjcr»  5Uräf.  in  hcn  mannigfaltigften  2?ebcn= 
tungen  an?-  mt)b.  ver-,  al)b.  fir-  (far-),  bie  U)alir= 
fdieinlirfi  an?  mcbreren  anbern  tonlofen  (Vormcn 
^lUfammengefaÜeu  finb ;  Pgl.  got.  fair-  fra-  faür- 
al§  unbetonte  i^räfire  (ügf.  andi  f  r  e  f  f  e  n),  meldie 
im  2ll)b.  3U  fir-  (far-)  luerbeu  mnfsten.  '2)en  got. 
fair  fra  faur  fd)einen  ber  Sieilje  narf)  bie  gr. 
nsoi  TT  an  -naoä  jn  entfprcd)en,  obne  baß  fid)  bie 
'^ebeutnugeu  genau  bcrfolgen  ließen.  2}gl.  ffr.  pari 
'um',  para  'meg',  pura  'por',  pra  'por,  fort',  '^'xt 
meiftcu3iifammenfeönngeu  mit  Per  =  (engl. for-)  bc= 
rnl)cu  auf  got.  fra-,  beffeu  i^ebentungen  bie  be§  '(vnt= 
gegengefet3tcn,  i^erfdjtedjtcrten,  iieränberns'  finb. 

ucrblüffen  3tiu.,  erft  nl)b.,  nai^  nbl.  verbluffen 
betäuben,  entmutigen'.    3]iorgcf(^id)te  bunfel. 

Ucrbrnmcu  3tlU.  3U  fpät  mhb.brem  verbremen 
31.  '3>erbrämung',  älter  ulib.  33ramc  'i)?anb, 
ißalbranb',   engl,  brim  (anglf.  brimme)  '3{anb'. 

»erbamincu  3^*^.  an?::  gleid)beb.  mbb.  ver- 
dammen, alib.  firdamnon:  in  alib.  ^t\t  mit  ber 
d)riftlic^en  Xerminologie  eutlebnt  au§  lat.  dam- 
näre  (pgl.  frj.  damner,  ital.  dannare)  mit  beut 
•i^Sräfij  per=,  ba§  bie  Söenbung  jum  Sdileditcu 
anbenteu  foll.  —  »crbnucn  an-J  gleidibeb.  mbb. 
verdöuwen  (  vcrdüun)  vordouwen,  mouebcn  OUdi 
ciltfadjes  döuwen  douwen,  abb.  douwen  (di^'wen) 
(irdouwcn 'perbaucn';  pgl.  nbl.  verduwen.    2)a5 

4'J'- 


licibcilicii 


3S8 


'-iH'idilt 


UDmu»5iife^eiibc  flerm.  [)aujan  'ücrbaucu'  taiut 
lüDliI  mit  tn  11  cn  (eigtl.  'fid)  aitpieii')  äii)nmnteu= 
luincicn. 

ÜcrbClbcn  ft.  3ttU.  au§  mfib.  verderben  % 
3tiü.  ',^u  niJite  lucvbcit,  iimfonimeii,  fterben',  mo- 
niit  im  9il)b.  fidi  ba§  3iigef)övi(ie  iSaufatiüiim  ml)b. 
verdorben  '311  ©raube  riditeii,  töten'  miicf)te. 
©in  al}b.  *dervan,  got.  *pairfan  ft.  3'*^.  'nm= 
fommcn,  fterben'  fehlt.  S^ie  ^cbeiiiiing  ber  mf)b. 
iBorte  empfiehlt  3i>!niniiienl)ang  mit  fterben, 
fo  bnfe  ibg.  terp  :  sterp  (Dgl.  6tier,  S)ro|  = 
fcl^)  aU  Soppeimnräel  nn^nneljmen  ift;  bann 
fann  berb  mit  feiner  abineichenben  Sebeutung 
ebenfomenig  Periuanbt  fein  »nie  bürfen.  'üitx' 
b  erben  3J.  an?-  mbb.  verderben  dl.,  eigtl.  ber 
fnbftantiüierte  ^tifinitiP. 

öcrbricßcn  3flV-  H"'^  inbb.  verdrießen  'Über; 
bruB  ober  Sangtüeile  erregen'  neben  gleicbbeb. 
m^b.  erdrie^en,  al)b.  irdrio^an  =  got.  usj)riutaii 
'beläftigen,  fcf)mä()en',  anglf.  a-I)reotaH  'fid)  efeln', 
nbl.  verdrieten  'üerbrief^en',  anorb.  lu-juta  'man= 
geln,  mißlingen'  (t)rot  'aJJangel'  —  firaut  'iDJüh^ 
fal').  Xie  reid)e  93ebeutungsentfaftnng  ber  ft. 
23erbaür)3.  germ.  Jirüt  erfdjiuert  ci,  außerhalb 
fid)ere  SSerioanbte  3U  finbeu;  auf  eine  ibg.  SBg. 
trüd  meifen  afloo.  trudü  'iUJübfar,  truzdij  'gnälen', 
lat.  trüdo  'bränge,  ftofie'.  j^ür  jit)b.  .^erbruß 
Tl.  gt(t    mf)b.  mcift  urdruß   urdriitze   verdrieß. 

pcrbutjt  au§  mhb.  vertutzt:  ^artij.  3U  nif)b. 
vertutzcn  vertuß^en 'betäubt  merbcn,  üerftnmmcu'; 
toeitcre  i^orgcfdjidjtc  buufet;  ob  m  P e r  t  n f  dje n ? 

öcrgöHeii  S^w.  au§  mbb.  vergällen  'bitter  mie 
(vjalle  mad)en,  Perbittern':  jn  ©alle. 

pergnnten  f.  @ant. 

öcvgattcrn  3tiö.  au§  fpät  mtjb.  (nbrb.)  ver- 
fjatern  'ocrfammeln':  ein  eigtl.  ubb.  2Bort;  Pgl. 
nbl.  vergaderen,  mogu  bie  unter  ©atte  be= 
fprodiene  8ippe  oon  engl,  to  gather. 

Oergefieng  3lbü.  an^  mbb.  vergebene  (-gebenes) 
'fd)enfiDeife,  umfonft':  gu  bem  al§  Slbf.  gebraud)ten 
'4?arti3.  vergeben  (al)b.  firgeban)  'unuül^ ,  Pcr= 
gcblid)',  eigtl.  'oerfdieuft'. 

öcrgeffcn  3t>D.  ans  gleichbeb.  mhb.  verge^^en, 
ahb.  firge^^an  ft.  ^Uv.:  ein  ineftgerm.  SBort; 
ügl.  nbl.  vergeten,  anglf.  forgitan,  engl,  to  forget 
'üergeffen'.  ^Daneben  nodi  ahb.  irge^^an,  mhb. 
erge^^en  in  gleid)er  23ebcutung.  2)a§  sufammen= 
gefegte  3tm.  ift  ber  leßte  9ieft  einer  ft.  S^erbahüs- 
get  'erlangen,  erreidjen',  tüoraus  engl,  to  get 
ftauimt;  ügl.  got.  bigitan  'finbeu',  anorb.  geta 
'erlangen,  erretd)en'.  5Iußcrhalb  be§  ©erni. 
geprt  baju  lat.  prae-hcndere  'faffeu',  qx./uv- 
dävo)  (ibg.  2Bs.  ghed  :  ghend).  bergeffen 
ift  bahcr  eigtl.  'au§  bem  Sereic^,  au§  bem  SBefi^ 
üerlieren'. 


uevgeubcn  l\iw.  im  älteren  9{hb.  geläufig  5.  i3. 
bei  Rüther,  bann  aucnicftorbcn  uub  oon  ber  Sdjmeig 
au§  feit  etiua  1740  erneuert  in  ber  5}id)terfprad)c 
(j.  ii^.  Söobmcr  175i  @ebid)te  ©.  31)  uub  al^ 
neuere»  2)id)termort  bann  bei  llfpliuS  1777  §a= 
miltonS  2)Järd)en  ©.  578  gebud)t.  ®§  beruht  auf 
mhb.  giuden  (übcrgiuden)  fd)iii.  '^im.  'prahlen, 
grof5  thun,  prahlerifd)  Dcrfdiaienbcn';  ahb.  *gi- 
widoii  fehlt.  6ot.  *gi\vif)a  föuute  auf  ahb.  gewon 
'ben  2)Juub  auffperren'  (f.  gähnen)  locifen. 

JBcvgnüflfn  5L,  crft  früh  »bb.,  ou§  fpöt  mhb. 
vernüegen  uub  genüegen  'sufriebeuftelleu'. 

üev^ccrcu  3t>w-  nii§  gleidjbeb.  mhb.  verhorn, 
(verhiTgon),  ahb.  firborjon:  eigtl.  'mit  STrieg 
ücrberben'.    @.  .s^cer. 

pcriangen  ^\.\o.  i\\  mhb.  (feiten)  verlangen 
'fehnlid)ft  begehren',  luofiir  mcift  mhb.  belangen 
'geliiften,  begehren'.  2Ifäd)f.  langon,  nbl.  ver- 
langen, anglf.  Inngian,  engl,  to  long  'perlangen' 
geigen  bie  Übcrcinftimmung  ber  germ.  ©pradicn. 
lOJan  faftt  fic  mcift  al§  alte  3lbleitung  ju  lang, 
mobci  bie  ^ebeutung  auffällt;  eher  bürfte  man 
bie  Sippe  Pou  gelingen  ocrgleidjcn ,  bereu 
©ruubbebeutuug  'ftreben'  ift. 

üerle^cu  3tiu.  au%  in'hb.  verletzen  'hemmen, 
fchäbigen,  Penounben':  gu  le^en. 

ücrinumben  3tiü.  au§  ml)b.  verliumden  f. 
£  e  u  m  u  n  b. 

PCVlicrcu  3**^-  ail§  g{eid)beb.  ml)b.  Verliesen, 
ahb.  virliosan :  ein  gemeingcrm.  ft.  3t>ü.,  n)cld)eut 
got.  fraliu.san,  auglf.  forleosan,  nbl.  verliezcn 
in  gleicher  23ebeutung  entfpred^en.  S)er  germ. 
2Bg.  lus,  gu  ber  nodi  Io§  nnb  löfen  gehören, 
flehen  bie  auf  ein  ibg.  lü  meifenben  gr.  Xvco  'löfe' 
{u'<ei(<)  'meibc,  entferne'?)  unb  lat.  solvo  C^artis. 
so-lü-tus)  'löfe'  (ffr.  lü  'serreifeen')  nahe.  Jlnd) 
got.  luns  'fiöfegelb'  meift  auf  2Bs.  In. 

SBcrlies  dl.  ein  ju  Perlieren  (nhb.  for- 
lesen)  gebilbetel  moberne»  SBort  be§  dlhh.,  üon 
Stbelung  nod)  nicht  gebudht,  erft  feit  (£ampe  wer: 
gcidjuct  unb  jmar  siniäd)ft  al§  „Crt,  mo  man 
fid)  Perliert,  tiefe  ©rube  (S  t  e  i  n  ü  e  r  1 1  e »),  tiefer 
Heller  (2Beinüerlie§)";  suerft  im  23rem.  3lUi. 
1768  als  brem.  Xialeftmort  („tiefer  ScUer,  ber 
al§  ©efängniS  biente;  31bgrunb")  gebucht.  5öur  g  = 
Perlie§  tritt  am  Schluß  be§  18.  3flbr^§-  a»f 
(S.  23.  bei  Sürger  1778  (Sntführung  23.  i  uub 
©d)iüer  1804  Xtü  2.1  2354). 

ücrlobctt  3to-  (lll§  gleid)bcb.  mhb.  verloben : 
eigtl.  'ücrfpred)cn',  mie  and)  mhb.  geloben  in 
gleid)er  !öebeutuug  uorfomnit;  f.  geloben  nnb 
2ob. 

Serlujt  3)J.  au§  glei(^beb.  mhb.  vertust,  aljb. 
virlust  5-.*  ^ei'balabftrattum  jn  Perlieren  (pgl. 
5-roft  neben  frieren). 


lun-uiiUjlcii 


—     381) 


Dcrtcibiijcii 


Uermntjlcn  p,hv.  nil§  fpät  ml)b.  vermohelen, 
luofiiv  cictDÖt)iiIid)  mf)b.  m^helen  mahelen,  eigtl. 
'jem.  al»  @enia()Iin  ctiiciii  2J?Qnnc  geben',  aud) 
'l'id)  eine  ©emofjdn  iieljmcii',  tnovaug  bann  aii- 
flcnicin  'öennäljten,  üevioben'.  3}Jnii  legt  ineift 
ba§  unter  ÜJi  n  b  I  unb  ©  c  m  a  b  I  befprodiene  abb. 
maliar@eridit§|"tntte'  ;^u  ©runbe;  beffer  gebt  man 
lion  bcn  g[etd)beb.  mbb.  gemahelen,  flbb.  ginia- 
lialcii  an§,  Jtjelcbc  5(blettnngen  an§  abb.  fjimahala 
'©cmnbtin'  finb.  Xk  meitere  2?orgeid)id)te  f. 
nntcr  ©emabl. 

Dcrmfücn  3(bi.  an»  mbb.  verme^^en ,  obb. 
firme^^an  'üeviüegen,  fiibu':  ^arttj.  ^n  mbb.  ver- 
me^^an,  abb.  firme^^an  reft.  'ba^  i'laß  feiner 
.Straft  Sit  bod)  anfdilagcn,  fid)  überfdjäßen'. 

Vermögen  9^.  an§  mbb.  vermügen  31.  'slraft, 
2l?ad)t,  JÄbigfcit':  fnbftantiDierter  3i'fin.  S»  m^)^- 
vermügen  verraugen  *im  @tanbc  fein,  ^roft 
babcn',  abb.  furimugan:  ju  mögen  unb  11ad}t. 
■3)ie  erft  früb  nbb.  '^-^räpof.  ü  er  möge  berubt 
anf  mbb.  vermüge  g'-  'i'Jad)t,  .traft'  nnb  jetgt 
äbiilid)e  (Sntmicflnng  mie  fr  oft. 

ücrni^tcn  oUw.  an^  mbb.  Yernihten  'jn  nid)te 
mad}cn,  für  nidit§  ad}ten':  3U  ntd)t. 

i^ernunft  5'.  a»»  n'^^-  Vernunft,  al)^.  fimunft 
5.  '2;bättgfeit  bc*  2.krnebmen§,  finnlid)c  2Bobr= 
ne^mung,  2]erftäubni§,  (Sinficbt,  2>erftanb':  2(b= 
ftvaftum  5U  ü  e  r  n  e  b  m  e  n ,  mt)b.  vernemen,  ai}h. 
firneman  'üevnebmen  ,  boren ,  erfaljren ,  erfaffen, 
begreifen,  uerftcfien'.  2)iefen  übertragenen  23es 
bcntungen  liegt  etiua  bie  üon  got.  franiman  'in 
^cfi^  nebmen,  ergreifen'  jn  ©rnnbe;  megen  äbn= 
lidjcr  (J-ntmtcf[nng  f.  nergeffen  (mit  üerfd)ic= 
bener  ^cbeutnng  be§ 'l^räfije?);  begreifen  bnt 
äbniidje  Übertragnng  erfabren. 

ücrplrimpcrn  3'iü-'  evft  n[}b.,  eigtl.  nbb.;  ono- 
matopoietifcb. 

ucipöncn  ^tit»-'  crft  n^b.,  nad)  tat.  pocna 
(»üorauö  and)  $ein). 

ücrquitfcn  3^*^-'  erft  nbb.,  eigtl.  mobl  'mit 
Onecf filber  ncreinigen" :  sn  C  n  c  cf  f  i  I  b  e  r  (f.  ancb 
erqnid  en). 

t  öcrquiftcn  S^^-'  ei^ft  nbb.,  nad)  nbl.  kwisten 
verkwisten  'üergenben,  üerfd))Denben';  ügl.  got. 
fraqistjan'öerberben,üernid)ten'(usqistjan'töten'). 
i5orgeid)id)tc  bunfcl. 

»erraten  3^^)-  nn§  gtcidibeb.  mbb.  verraten, 
abb.  firrätan:  eigtl. 'öurd)  falfd)en  9Iat  irre  leiten'. 

ucrrerfcn  Qtw.  an§  mbb.  (feiten)  verrecken 
'bie  ©lieber  ftarr  anSrecfcnb  oerenben':  ju  rerf en. 

öervud^t  Hbj.  an»  mbb.  verruochet  'ad)ttos, 
forgloe':  gn  mbb.  verruochen  'nid)t  ad)ten,  üer= 
geffen'.  Sie  23ebentung  be§  nbb.  3(bj.  ftebt  ttjie 
bie  be5  üermanbten  rnd)(o§  nnter  bem  (i'inftuB 
üon  nnriid)ig,  berücbtigt,@eritcbt,  rnd)bar. 


ÜflTÜtft  2lbj.,  erft  nbb.:  ^n  mbb.  verrücken 
'uon  ber  ©teüe  riicfen,  üetmirrcn,  nn»  ber  ^yaffnng 
bringen'. 

3.?cr§  T}.  an§  gleid)beb.  mbb.  abb.  vers  fers 
2J?.?J.,  ba§  mäbrcnb  ber  abb.  3cit  rfd)on  im  9. 
3abrb-l  etinn  g{eid)seitig  mit  Sd)nle,  3}Jeifter 
an§  bem  lat.  versus  übernommen  mnrbc;  üg(. 
S?äfig,  33r  ief,  23cfper  mcgen  ber  iiertretnng 
be§  tat.  v  bnrd)  bb.  f  (bgl.  anglf.  fers,  nbl.  vers). 

öcrft^ifbcn  Slbj.,  erft  nbb.,  nid)t  jn  üerfdiet; 
ben,  ba§  fd)on  im  SJJbb.  (verscheiden)  bef. 
'fterben'  bebentet,  fonbern  ein  nbb.  2öort:  ügl.  nbl. 
verscheiden  (bafür  mbb.  underscheiden). 

»fvfrtjlagen  5(bi.,  eigtf.  'i^iartisiD  jn  mbb.  ver- 
siahen, ba»  and)  'betrügen'  meint. 

i)frfrfjmit;t  3lbj.  f.  fd)mi^en. 

ücrft^roben  Stbj.,  eigtl.  'tierfebrt  gefd)ranbt':  nn= 
organifdie»  ^Jiartijip  ^n  f d)  r  n  n  b  e  n ;  f.  S  cb  r a  n  b  e. 

ücrft^nicubcn  Qtw.  am  mbb.  vcrswrnden 
'gerbrcdien,  iiernid)ten,  oeräebrcn*,  ba§  als  %aUU 
tionm  ;^n  mbb.  verswinden  =  Dcrfd)minbcn 
eigtl.  'mad)en,  baß   etm.  berfd)iuinbet'  bebentet. 

»erfe^^rcn  Qhv).  an§  gteid)bcb.  mbb.  seren, 
eigtl.  'Scbmerä  üernrfad)en':  gn  mbb.  abb.  ser 
'8d)mer3';  f.  febr. 

»erftcgru  3tiü-<  evft  nbb.,  su  mbb.  «igen, 
aijh.  Agan  ft.  3tlu-  'fallen,  finfen,  fliefsen,  tröpfeln' 
(f.  fetbcn,  ficfern);  Per  liegen  eigtl.  'an»= 
fließen,  perfließen'. 

ucrfö^ncn  (=  Perfübnen)  S^^-  a"§  ^ei« 
gleid)beb.  mbb.  versüenen:  jn  ©übne.  S'cr 
.'JonPofal  in  Pcrföbnen  entflammt  entioeber 
bem  ')lhh.  ober  mabrfd)cinlid)er  bcin  5lltbaicr.= 
3lltfd)iüäb.,  mo  im  fpäten  3?Jittelalter  oor  n  ftatt 
üe  ein  CR  erfcbeint  (grön  ftatt  grün,  tön  ftatt 
fnn,  ööner  für  §üner),  mie  6  in  Sonan 
für  mbb.  uo  in  Tuonouwe. 

J'crftQnb  2}h  an»  mbb.  verstant  (d),  niclcbe» 
febr  feiten  (nnr  a(§  '2]crftänbignng')  gebraucht 
mirb;  ogl.  mbb.  verstantnisse 'ä>erftiinbni§,  (5in: 
fid)t,  i^erftonb',  lü0^n  mbb.  verstijndic  'öerftänbig'. 
^ünd)  im  3lbb.  gilt  meift  firstantnissi.  )^a^n 
P  erft  eben  aihi  mbb.  verstän,  abb.  firstän  (fir- 
stantan)'iDabrnebmen,  einfeben,  merfen,  Perfteben'; 
Pgl.  nbl.  verstaan,  anglf.  forstvndan  (bafür  engl, 
to  understand).  2Bie  bie  3?cbentnng  fid)  anc- 
ber  3.B5.  non  fteben  ableiten  lüBt,  ift  nid)tflar; 
man  erinnert  meift  an  gr.  l-niaraiiai  'ticvi'teben' 
neben  2Ö5.  otu  'fteben'. 

ucrftaiK^cn  ^ito.,  erft  früb  nbb.,  ein  nbb. 
SBort;  Pgl.  nbl.  verstuiken  'oerrenfen'. 

Pcrftüiumfln  an»  fpät  mbb.  verstümbcien ; 
f.  ©  tn  m  m  cl. 

üertetbigen  ^iw.  awi  gleid)beb.  fpät  mbb. 
verteidingen   vertagedingen    (bafür  getüöbnlid) 


ucvtiarft 


!<J0 


3'n 


ICC: 


ta.^cdingciO  fcfttü.  3tHJ.,  bn§  iiiciü  'oor  ©cridit 
Hcrfmubclii,  biirdi  Übcvciufiiiitt  fcfticl5cii  iiiib  aii§^ 
(iteid)CK  bebeutct :  SH  "il)b.  tni^odinc  teidinc  (s? ) 
'auf  einen  Xerntin  anbcvnninte  @eridit§t>erl)anb= 
hing,  (S)evidit§tng ,  iBcvfianblnncj ,  Sßerinnunlnnci' 
(SU  ber  2?cbcntiinii  '©cidiiuäti,  ©crcbe'  nflt.  X  e  i  = 
bingl  9nib.  tag:adiiig '(sjcrtditstcrniin,  inn-fianb^ 
Iianbhuifl'  iKxnl)t  nnf  tai?  im  Sinne  non  Tcvniin' 
unb  ding  '(SJeviditC'iH'vIianblnna'.  '-ImI'-  "bl.  vcr- 
dedigon. 

üevtrnrft  9(bi.  eigtl.  i^artis.  3n  lurtrecfcn 
'ucnuirren';  1716  in  ber  i^onebe  ;^n  9{äblin§ 
Spradimeiftev  alö  nteif?nifd)  cvtuäfint.  2?e(eg: 
172'2  ;>i'ocfciipfiiIoiopIiic  ©.  408. 

ucrtrogcn  S^^^^-  iH'-^  nillb.  vertrai^oii  ft.  3tiü. 
'ertragen,  erbnlbcn,  5fadiiidit  I)nbeir;  baf)er  fpiit 
nilib.  vortrac,  n{)b.  2>crtrng  2}J. 

uertuirfjcn  ^t\v.  an§  nt^b.  vertuschen  'bc= 
becfen,  Herbergen,  Herfieintlidicn ,  ^nni  8d)Uieigen 
bringen'  (basu  lurbnljt  eigtl. 'bctiinbt"c') ;  luo^I 
mit  tänf  dl  cn  lienimnbt. 

UCllunlllloJCU  ^tm.  anc-  nil)b.  verwärlosen 
'nnad)tfani  bef)onbeIn',  ha§>  nnf  at)b.  wavalus 
'ad)tloe'  bcrnl)t  (mf)b.  warliese  '2Id)tlofigfeit'); 
ligl.  Jü  a  I)  r  n  e  Ii  m  e  n  iucgen  be§  erften  XeileS  ber 
;^ufanimenfct3nng. 

iicrrcttnbt  'Jlbj.  ün§  glcid)beb.  fpät  miib.  ficltcn) 
verwant,  ha§  '-i-^avtij.  ^n  ml)b.  verwenden  (in 
ber  feltcnen  23ebcutnng  'iierl)eiraten'j  ift;  für 
ücrinanbt  fagte  man  gejiiöf)nlid)  ntl)b.  sippe 
iaift).  sippi)  3Ibi. ;  ügl.  and^  nifib.  alib.  mäc  Tl. 
'ä?ern)onbter'  unb  (yi^cwitb. 

wcilücgcn  5Ibi.  an§  m^b.  verwegen  'frifd)  ent= 
Idiloifen',  ba^  ^$arti3.  5n  verwegen  'nc^  frifc^ 
entfditicBcn'  ifr. 

3?crtt)ci»  M.  am  ipät  mtib.  verwi^  Tl.  'i'tra- 
fenber  S^abel':  gn  uerttjeifen  an§  ni{)b.  ver- 
wi^en,  al)b.  firwi^^an  ft.  3ttü.  'tabeütb  Uoniierfen'; 
Dg[.  nbl.  verwijt  91.  'S^eriücie'  nnb  verwijten 
'öorföerfen',  got.  fraweitan  'riidien'.  S)af3  and) 
bem  einfadien  Stamme  bie  2?cbcntnng  '[trafen' 
äufam,  leljrt  aiäd}i.  witi,  al^b.  wi_^3i  (wizzi),  ml)b. 
wi^c  (witze)  9t. 'Strofc,  ööttenftrafe'.  S)ie  germ. 
2Bä.  wit  'ftrafen'  berul)t  auf  ber  gemcinibg.  585. 
wid  'fef)en',  bie  in  lat.  videre,  gr.  idcTv  üorliegt 
(weitere  ikrmanbtc  biefer  '^3.  f.  unter  triffen); 
ügl.  got.  fairweirjan  'um[)erfpäf)cn'  nnb  witan 
'beobacf)ten'.  35?egen  ber  3?ebentung§enttüicf(ung 
erinnert  man  an  tat.  animadvertere  'tüal)rnc[)men, 
ftrofcn'.  2?enDei§  f)äugt  bemnod)  nirf)t  un= 
mittelbar  mit  meifen  3ufammen;  3U  le^terem 
gebiJrt  üerm eilen  'irre  ttjcifcn'. 

uerttjcfcu  S^w.  ans  mf)b.  verwesen  (al)b.  *fir- 
wesan)  ft.  3t*ti.  'su  uid)te  lüerben,  Hergeben,  öer= 
berben  (tranf.)';  ügl.  got.  frawisan  'üerbrancficn, 


oeridituenben'  (  bead}te  frawairf-an  '^u  uidUe  iuer= 
ben'K  So  flar  biernadi  andi  3"iammcnbang 
mit  SBefen  (SBj.  wes  'fein')  id)cint,  fo  legen 
at)b.  wesanen  'trocfeu,  faul  lüerben',  anorb.  visenn 
'ncrtuelft',  angif.  weornian  'ocrberbeu'  bie  2ru= 
nabmc  einer  germ.  ibg.  2Ö5.  wis  'oermefen'  nabe, 
an?  tneldicr  gr.  iö^,  lat.  virus  (für  •■'visus),  ffr. 
Visa  '&\H'  gcfloffen  finb. 

Ü5cin)ffer  Tl.  'iscvmalter'  fann  natiirlid)  nidit 
bem  üorigcn  iBort  entftanimen;  c§  gebort  3n  mbb. 
verwesen  'ücrtualtcu,  ücrfef)en,  forgen  für';  got. 
♦faürawisan  'oerlualteu'  erinnert  an  got.  faura- 
gaggja  'i^ermalter'  (eigtl.  '3>orgänger',l:  alfo  baö 
ver-  ber  beibeu  mbb.  verwesen  ift  t>erid)iebcnen 
lhiprnng§. 

ucnuirfifu  "-Inirti.v  3n  De  rm  ei  dien. 
ucriuiircu  f.  mirr. 

!  ucuüittcrn  S^W.,  erft  n^b.;  bajn  engl,  to 
witlier  an§  mittclengt.  widren  'loelfen,  fdjminben' 
nnb  al«  nroermanbt  lit.  vystu  (vysti)  'melfen', 

I  pavaitiiiti  'luclfcn  mad)en'. 

1  yci,5cif)fn  3tiu.  am  gteidjbeb.  mbb.  verzilien, 
ba»  meift  'oerfagen ,  obfdilagcn',  bann  'auf  ctiü. 
oersiditen,  aufgeben'  bebentet;  basn  iUrsidjt, 
0  crjic^  teu. 

Scipei"  'S-  an§  gleidjbeb.  mbb.  vesper,  al)b. 
vespera  '^•.,  lueldieS  mit  bem  SHoftermefen  — 
ugl.  bie  gleidiKitigcn  'l'iette  nn'b  3(one  —  an-:- 
lat  vespera  überfommen  ift  i  mober  andi  ita(. 

'  vespro,  frj.  vepre).    Urocnuanbtfdiaft  bce  tat. 

t  mit  bem  abb.  2Bortc  ift  unbentüar,  lueil  bie  (^uit^ 
fpred}ung  Pon  lat.  v  glcid)  abb.  v  (f)  nur  tu 
atjb.  L'ef)ntPortcn  auftritt  (f.  3?ogt,  .^äfig). 

jycttcl  b'-  iiii"-'  fPiit  "tf)^-  ^etel  5-  •  itndj  g[cid)= 
beb.  lat.  vetula. 

5Better  Tt.  an§  mbb.  vpter  vetere  Tl.  'initerj: 

j  bruber,  Srnbersfobn',  a^h.  f'^tiro  fatirro  faturco 

1  Tl.  'Cf)eim';  tvegen  be§  Ü8ebentnng?n)ed)fel§  Pg(. 

'  9?  c  f  f  c ,  D  b  c  i  ui.  2;aB  '2>ater§bruber'  bie  ältere 
:J?cbcntnng  ift,  crgicbt  außer  bem  beutlidicn  ^n- 
fammenbang  mit  3?ater  nod)  anglf.  fanlera 
'Cbcim'  (baneben  fartu  'laute')  fomie  bie  anf^er^ 
germ.  (f-ntiprediungeu ,  bie  auf  ibg.  paturyo- 
patrwyo-  'Df)eim  üäter[ic^erfeit§'  ipcifeu.  3>g(, 
(at.  patruus,  gr.  Tiävnfo^-  (aix^  '^jK'.roaoc),  \fx. 
pitrvya,  3eub  tüirya  (aii§  *ptürya)  '3?oterd= 
bruber'.  I'ial.  bat  ilietter,  PicUeidit  im  3ln= 
utlnf?  an  ©epatter,  bie  iJ3ebcutung  Pon  i^fettcr 
(mbb.  pfvtter  =  ital.  patrino  ).  unter  '4>nte) 
übernommen. 

SBtcc=  im  16.  3a^rb.  in  vice  =  @raf  ((Spr. 
Spangenberg  1594  Slbetfpiegel  I,  323-\  IT,  3R4'') 
im  17.  Sabrb.  in  vice  =  tönig  (bei  Sd)eibner 
1695)  unb  vice  = 'Bürger  Ute  ift  er  (in  ^^uej' 
Nomenclatura  1652)  auftretcub ;  fd)on  mbb.  viz- 


Jbiclj 


391 


mit 


tuoni  aitö  mint,  vizedomlnus  (f.  lißisbom). 
i^cjL  fuper=. 

W\t^  31.  an^  g(eicf)bcb.  ni()b.  vihe  vehe  (mit 
bcr  bial.  9Jebenform  vidi,  nt)b.  2.Ucd)),  at)h. 
iihu  teliu  9L;  ein  ciemeinflenii.  imb  iueitcr()in  ibii. 
SBort;  ügl.  got.  fafhu,  aiiiilf.  feoli,  iib(.  vee  'isicl)'. 
3ii  i3(cid}er  iöebeiitunci  ftefieii,  ein  ibg.  poku  '^^ielj' 
ciiücifcnb,  if)nen  jur  Seite  ffr.  pacu,  lat.  pecu 
pecus.  2Ba^ifc[)einüd)  mar  I)ievmit  urfprgl.  ha?> 
bcm  S'lenicfien  nütUic^e  öerbenuie^  (ügl.  and) 
St  er,  2}f  ann)  gemeint,  tük  ffr.  pacu  bef.  '2>ie[)= 
I)erbe'  nnb  lat.  pccus  bef.  '>{leinüieb,  Sdiaf  meint. 
Saljer  i[t  e§  and)  ertlärlid),  mcnn  ta^  ü'ovt  anf 
melieren  Sprad)gebictcu  in  bie  Söebentnngen 
's^abt,  ^efi§,  (Selb'  übergef)en  fonnte  (mcgcn 
2;anfd){)anbel§  ügl.  and)  B<i)a^);  ügl.  lat.  pecü- 
lium 'isermiigen' —  pecünia*i>crmi.igen,  (i)eIb',gDt. 
fafhu  'Öelb',  anglf.  feoh  'iUelj,  @elb',  engt,  fee 
'i'o()n,  Svinfgelb'. 

üicl  3lbb.  2tbj.  an§  gleid)bcb.  ml)b.  vil  vile, 
nt)b.  filu  gnbft.  9lbD. :  eigtl.  Sieiitr.  eine§  nrgevm. 
3lbi.  felu-,  Don  iüe(d)em  aber  bie  altgerm.  Sio= 
(ette  bereits  nnr  fpärlid)e  9tei"te  beluabrt  [)abat. 
2>g(.  got.  filu  (bajn  @cn.  filaus  'nm  Dieles'  ab= 
üerbial),  anglf.  feolu  (feala),  nbL  veel,  ai'äd)]. 
filu  'üiel'.  Senem  gerni.  Slbj.  filu-  au»  felu- 
licgt  ein  gemeinibg.  iUbj.  pelu-  (polü-)  ju  ©rnnbe, 
an§  bem  and)  jfr.  purü,  aper)',  paru,  gr.  t/oÄi'-, 
altir.  il  *t)ier  t)erborgegangcn  finb ;  ba3U  and)  lat. 
pollere  'ftarf  fein'.  Sie  JBß.  biefer  Sippe  ift 
biefelbe  mie  in  Doli;  f.  bie§.  5(n  bem  Unter= 
gang  be§  alten  Slbj.  felu-  war  befonbers  bie 
Sippe  Don  mancher  (got.  manags)  id)nlb ;  bod) 
Seigen  and)  bie  übrigen  ibg.  Sprad)en  einen  fef)r 
bcfd)ränftcn  (Sebrand)  bc§  2Ibj.  —  ^Biclfrafe  i'f- 
crftn^b.  (fdjon  im  16.  3af)i"l).):  DoIf§cti)mologifd)e 
Umbilbnng  be§  norb.  fjallfress  TL  'S?ergbiir'.  — 
öicIlEic^t  anl^  mbb.  vil  lihte  eigtl.  'fcl)r  Icidjt', 
bann  'iüal)rfd)einlid)',  5nlct3t  'DicUeidu'. 

uiev  dhnn.  anc-'  glcidibcb.  mbb.  vier,  al)b.  fior; 
cntfpred)enb  afiid)).  fiwar,  nbl.  vier,  anglf.  fcower 
feower,  engl,  four;  baä  baneben  crfd)einenbe 
anglf.  fyder-  (in  3iifammenfe^nngcnJ  lueift  mit 
g(eid)beb.  got.  fidwör  (fidur-j  auf  eine  @rnnb= 
form  petwor  :  petur  für  qetwor  :  qetui-.  2ct5tcre 
S'ormen  5eigen  ben  3ii^ammcnbang  be§  germ. 
Dier  mit  lat.  quattuor,  gr.  Ttaaao^^  (///(rivyfs). 
ffr.  catur,  afloD.  cotyri  'oicr'.  3lnf  bae  gcmein= 
ibg.  qeturktru-  fd)cint  and)  nl)b.  ^Hante  (an» 
hrüdo-  =  ktrü-tä;  eigtl.  '5i>icrf)eit'J  lü  beuten. 
—  iUertel;  f.  Seil  megeu  bcä  Suffi^-ea. 

Dievft^rötig  2(bi.,  erft  frü^  nl)b.,  beriifienb 
anf  at)b.|,vior-scu33i'Dieredig';  eutfprcd)enb  mnbl. 
vicTseout   'Dicrfd)rötig',    älter    nbb.    fer-scliü'tig 


'Dierecfig',  anglf.  fyder-scyte  'Dierccfig':  sn 
S  d)  0 13  ^ 

SBiftcr  dl,  iDÜbrenb  ht^j  15.  3al)rf)s.  cnttebnt 
an§  itat.  visiera,  frg.  visiere  '§elmgitter';  bie 
Gnbiing  ior  Dgl.  nod)  in  3i^"iei^- 

iUsbom  TL  ans  ml)b.  viztuom  TL  'Statt: 
I)alter,  inTioalter';  nad)  nilat.  vicedominus,  wo- 
l)er  and)  fig.  vidame.    iigl.  and)  i>ice-. 

«BUcB  f.  glies, 

Üüogcl  DL  an»  glcid)beb.  ml)b.  vogel,  al)b. 
fogal  Tl.:  eine  gemeingerm.  33cäeid)nung;  ogl. 
got.  fugls,  anglf.  fugol,  engl,  fowl,  nbl.  vogel, 
ai'äd)'].  fugal  Tl.  'i^ogcl'.  Sni-'  biefe§  fpegififd) 
germ.  2Sort  fehlen  genaue  (5-ntfpred)nngen  außer; 
I)alb  be§  OJerm.  Tlan  bat  üieUcid)t  an  'Jlbleiinng 
be§  germ.  fugla-  an§  ber  germ.  iß>ä.  flug  'fliegen', 
iDobei  man  an  (ijeflügel  (aber  bafür  ml)b.  ge- 
vügele)  al§  StolleftiDum  3U  2>ogeI  erinnert,  3U 
benfeu.  3lnbere  sieben  Siif^intmenbang  mit  ^-u  d)  § 
Dor,  "iia^  man  als  '@efd)iüänäter'  faßt.  (5ine  bem 
lot.  avis,  ffr.  vi  'i^ogcl'  entfpret^enbe  SSeäeic^nung 
fennt  haSi  @erm.  nicf)t. 

^o%t  Df.  an§  m^b.  vogt  voget,  ai)b.  fogät 
(nnb  fogat)  Tl.:  entlel}ut  an§  mlat.  vocätus  (mit 
ber  5lu5fprac^e  be§  lat.  v  al§  f  lok  in  ißer», 
äJ  e  f  p  e  r  ügl.  S  ii  f  i  g)  —  advocatus  (iüoran§  al)b. 
pfogät);  Dgl.  frg.  avoue  'ScbimiDogt  einer  sHrdje, 
Sadiiüalter'.  l'ilat.  advocatus  bebsutete  eigtl. 
'$Rcd)t'5beiftaub',  worauf  fid)  bann  bie  iöebeutung 
'3]iornmnb'  (ml)b.  nl)b.  bial.)  entwidelte  fomie  bie 
Don'Sd)u^patron,  Sc^ngberr';  meiterbin  bebeutet 
m^b.  voget  nod)  'ben  Sdjugbei'i'u  ber  röm.  ^irc^e, 
tonig  ober  STaifer  Don  jHom,  Slönig  nnb  m^\t 
nberl)anpt',  and)  'Stattbalter,  @erid)t5beamter'. 

3>oIf  31.  ans  gleid)beb.  mbb.  volc  (k),  al)b. 
folc  "31.  (feiten  iU.)  'Scute,  i>oIf,  Sd)aar,  .v>eereS= 
baufe';  entfprcd)enb  afäd)f.  folk,  nbl.  volk,  anglf. 
folc,  engl,  folk;  onorb.  fölk 'Seute,  §eere§bflufe, 
.s^eereaabteiluug'.  Sa§  le(jtcrc  fd)eint  bie  @runb= 
bebentung  ber  Sippe  sn  fein,  anS  n)eld)er  lit. 
pulkas  'A^aufcn,  Dk-ngc',  afloD.  plukü  'Strieg»- 
fd)aar'  entlebnt  ift.  3»fammen^ang  mit  lat. 
vulgus  ift  nnfid)er;  benn  es  ift  febr  fraglid),  ob 
ba^  lat.  SIBort  äufamnien  mit  ber  germ.  Sippe 
etwa  eine  @rbf.  qelgos  qolgos  Derträgt. 

üoü  2lbj.  (nbb.  Santform  füll)  an§  gleid)bcb. 
ml)b.  al)b.  fol  (11) :  ein  gemeingerm.  3lbi.  =  got. 
fuUs,  anglf.  engl,  füll,  übt.  vol,  afäd)f.  füll  'doU' 
(ba3u  als  3lbleitnng  füllen).  3lud)  bie  übrigen 
ibg.  Sprad)cn  bcmabrcn  ein  entfpred)eubes  p>diio- 
(In  wirb  germ.  11);  Dgl.  ffr.  pürnä,  3enb  pa- 
reiia ,  lit.  pilnas ,  afloD.  plünO ,  altir.  län  (für 
I  plöno-),  lat. pleiius  'Doli' (manipulus  'iQanbDotl'). 
Sa§  lat.  3lbi.  ift  '^^artij.  auf  no-  3u  ber  lüeit= 
,  Der^iucigten   ibg.  iscrbalmursel   pel  ple  'füllen' 


noltigicrcn 


-    392     - 


mac^fcii 


flat.  coniplere  implore;  flr.  Tiiiin'/.7]iti  nu§  Söj. 
71  Af]^,  »ucldic  int  5fr.  nie  pur  pra,  'füllen'  erfdicint. 
3iiv  gletcf)cii  Slvv  pel  ple  (icl)övt  bie  (Sifpc  i'oii 
uiel.  —  öoüfommcu  i?lbi.  au§  ml)b.  volkomen  'nu§= 
gelnlbet,  aii-rniciuadiieii,  DoUftäiibig':  cifltl.  311  ''^ax= 
tig.  3U  m{)b.  volkumeu  'ßum Siclf-  S»  t^^itbc  foinnien'. 

uoltigiereu  ^hv.,  im  17.  3flt)vf).  met)rfad) 
noltifteren  imb  fo  bei  ©ticler  1()91,  1G97 
flc(nid)t  (üorl)cr  fdjoii  bei  2)iie3  1()52  NomeiKil. 
3.  181):  aii§  frj.  voltiger. 

Don  i^räpoi.  «»§  ml)b.  von  vone  (bial.  van), 
nt)b.  fona  (fana)  'dou',  tibi.  van.  aJhlll  fafjt  ba§ 
311  ©niiibe  üefleiibe  üorgerm.  pana  mit  9tcd)t  nio 
eine  Cvnueiteriiiu]  be§  apofopierteit  ibcj.  apo,  bn§ 
unter  ab  beiprodjcn  ifl. 

uor  3lbP.  ^räpof.  am  inbb.  vor  vore,  a()b. 
t'ora;  ent|pred}Cnb  flOt.  faür  iillb  faüra  *POr', 
a)äd)f.  for  fora,  nbl.  vor,  nilfllf.  eiujl.  for. 
'^(ufeer^alb  be»  @erm.  entfprid)t  ffr.  purä  imb 
puras  'üor'  neben  pra,  c\x.  vüqoq  neben  tiqo', 
meiterf)in  finb  für  fomie  (at.  pro  pcrmanbt. 

ÜOrber  Sibi.  an§  ml)b.  vortler,  K\[)\i.  fordar 
l'lbj.  'ooranftebcnb ,   friibcr,   Porber':   ein   nlter 


^ompnrattü  mit  bem  (Snffij  ibg.  tero-  (gr.  -rf 00- ; 
pgl.  anbcr  nnS  anliern-).  (Sin  got.  *faür{)ara- 
fel)[t;  3iifn"nnenbang  mit  ber  ©tammfilbe  be§ 
got.  faüra  (f.  Por)  ift  aiigenidieinlidi;  Pgl.  ffr. 
pürva  'pornn  feienb,  früljei'  neben  puras  purA, 
'Por*.  S)a3U  gel)ören  noc^  ^-ürft,  f orbern, 
förbern  (Pg(.  and)  5l(tPorber nl. 

üorijnubfu  5tbP.  an§  Por  §aubcn  *Por  ben 
§änben'  entftanben;  Pgl.  ab  Rauben  unb  be  = 
l)  e  n  b  e. 

Söormuiib  aJJ.  awv  m[)b.  vormunt  (d),  and) 
Vormunde  vormünde  ^Ji.  'Jürfpredjer,  Scfdjüöer, 
$8ormnub',  a^'ü.  foramunto  (*foramunteo)  3}J, 
'5iirfpred)er':  jn  äJlnnb^  (SQnoni)mo  für 'i^or= 
mnnb'  finb  clfäff.  vogt,  fd)»räb.  pfieger,  ijftreid). 
gerhab,  mittelrbeiu.  momper,  beff.  trauhalder). 

ÜOril  IHbP.  ou^  glctd)beb.  nd)b.  vom  vorne 
(vornen  vornan)  'porn,  Por'  (mefentl.  vänmlid)) ; 
im  3lbb.  begegnet  nur  forna  bial.  al»  gleid)bcb. 
Stanmabperb;  e§  ift  'Jlbleitiing  ang  bem  in  Por 
ww'ii  für  ftedcnben  germ.  for-. 

porncöm  9(bi.  auc-  mf)b.  vürnaiuie  'porsäglid), 
an§ge3eid)iiet';  pgl.  angene()m. 


IP 


Söaarc  f.  SBare. 

2ßnbc  %.  an§  ml)b.  wabe  m.%  fwaben  "m.), 
alib.  waba  '^.  (wabo  3}?.)  'i^onigiuabe';  ba3n  ml}b. 
wift  (oberrI)ein.  nnrnberg.  2Bif  ti) 'Jffiabe':  eigtl. 
mo^l  'Öemebe'  (sn  id e be n)?  3iilammenbang  mit 
bem  gleid)beb.  lat.  fävus  ift  fanm  möglieb;  cf)er 
möchte  man  .3ufammenbang  mit  2öad)§  Per= 
muten,  fo  bafs  b  in  af)b.  waba  aus  einem  @ut= 
tiiral  entftanben  märe,  3m  3}}b.  gilt  §onig  = 
rofe  =  al}b.  mbb.  rä3  nuter  i)iofe^.  3)gt.  uod) 
SSaffel. 

tuabcrn  ^ixo.  wai]  mbb.  wabern  'in  23emegung 
fein,  fic^  f)tn=  unb  berbemegeu';  Pgl.  auorb.  vafra 
'fid}  bin=  unb  ^erbemegen'.  —  SBaberlobe  5'- 
wai)  auorb.  vafrlogi  'fladferube  5'Ifl"'t"c'. 

tt)ac^  5(bi.,  ein  merfiuürbig  fpäte§,  erft  um 
1700  aufgefommene§  2Bort,  ha^  "bm  älteren 
5^^erioben  unb2)ialeftengan3  feblt  (bafürmbö.früb 
nl)b.  nbb.  wacker  unter  macf  er)  unb  Pon  Stein-- 
bad)  1734  unb  g-rifd)  174-1  nur  erft  präbicatiüif'^b 
(„load)  fein,  Xüa6)  merben")  gcbnd)t  mirb;  e§  ift  eine 
junge  Folgerung  au§  nint^en  =  mljb.  wachen,  a{)\). 
wahhen  'mad)  fein  ober  mcrbeu',  afäd)f.  wakon, 
ubl.  waken,  anglf.  wacian  weec-ca.i,  engl,  to  wake 
—  to  watch ;  banebeu  \>(\%  ft.  ^\.\o.  got.  wakan 
*m<x&\  fein,  tüad)cn'.  i^gl.  uod)  ba§  ^cufatipum 
Joerfcn   megeu  bcr  ^iorgcfdjidjte  ber  ©ippe.  — 


S)a5n  ba§  2tbftraftum  2Bad)e  '^.,  mbb.  (febr 
feiten)  wache,  mofür  meift  wahte  %■.  (nbb.  2öad)t) 
=  got.  wahtvvo,  mojn  wahta^re  =  2Bäd)ter. 

2öncölÖolbcr  Sl?.,  ein  burd)  me^rfadje  unorga= 
nifd)e  llmbilbung  jn  biefer  ^-orm  gelangtet  Söort, 
bem  bie  gleid}beb.  abb.  *wehhalturia  (mbb. 
wecheltürrej  unb  wehhaltar  (m^b.  wecbolter) 
3u  ©rnube  liegen;  pgl.  fd)mäb.  wächltr  wäckltr; 
banebeu  mf)b.  wachalter  queckolter  reckholter 
(uod)  je^t  ift  aied^olber  bie  alem.  gorm).  S)af3 
bie  3lbleitung5filbe  mbb.  -ter  ift,  lehren  Jöolun  = 
b  e  r  nnb  iUf  a  13  b  0 1  b  e  r  (mit  leeterem  erfnl)r  ba§ 
äöott  bie  Umbentung  bcr  (Jnbfilben  ju  §olber 
=  § oh: über).  3)ie  23ebentuug  ber  l-'Jlbleitnng 
af)b.  *wehhal  '^acb^olber'  (banebeu  *weiihan-  in 
bial.  SB  a  d)  a  u  b  e  l  unb  in  Dberfdjlcfien  3  0  d)  a  w- 
bel)  ift  burd)au§  nid)t  erflärbar.  Spnonpm 
finb  uod)  oftprenfe.  SJattifbaum  nnb  ijftrcid). 
^rauame  tftaube. 

2ö(itf)§  3h  an§  glcid)beb.  mbb.  abb.  wahs  9?., 
ba^j  in  gleidjer  ^Scbeutung  gemeingerm.  ift;  Pgl. 
auorb.  Vax,  anglf.  weahs,  engl,  wax,  nbb.  ubl. 
was.  3iifanimcnl)ang  mit  SSabe  ift  nnfid)er. 
3u  germ.  wahs  in  uaber  $8c3icbung  fteben  bie 
pielleidit  bem  'Jtltgerm.  eutlebnten  afloP.  (ruff.) 
vosk\i,  lit.  waszkas  '2Bad)fe*. 

Wiadöfeii  3t>ü.   an§  glcid)beb.   mbb.  wahscn, 


BadiUl 


—     393 


Snt)lftntt 


ahb.  walisan  ft.  3tiu-;  cntfprecf)enb  got.  wahsjan, 
aiäd)].  walisan,  llbl.  wassen,  aiiglf.  weaxan,  engl. 
wax  in  flleidier  23ebeiinitig.  Sic  f)icviii  ciit()a(teiu 
germ.  äBs.  wahs,  üielfetd}t  ücriuaitbt  mit  berjciügcn 
üoii  »üccfeii,  eric^eiiit  außevljalb  bco  ^erm.  al§ 
weksruks;  Dg(.  ffr.  vaks  uks  'eiftarfcil,  groß 
ruerbcn',  jeiibu/s;  qx.  d-c^o)  (r/i.'^«i'"() 'ftärfeii, 
ine[)ren,  mad)ten';  üg(.  Ddjfe. 

aSot^tel  5'-  fiii'?  flleid}beb.  m()b.  wahtel,  nl)b. 
wahtala  5'- 5  ciitjprcdjcnb  aiiglf.  wylitel  (feiten; 
bafih'  meift  grsc-hijn).  Sie  :8e3eid)nung  tie()t 
aii§  h3te  eine  SIblettung  üon  ä'ßadit  (JB3.  wak 
'luad)  fein').  Sod)  ift  fie  iDa^rfd^einlid)  burd) 
me[)rfnd)c  llnitnlbnng  3U  biefem  5(uefc{)eu  ge= 
fonnnen;  bg(.  afib.  quahtela,  nbl.  kwakkel  kwar- 
tel  'üBad)ter  (lantücvioanbt  ift  miat.  quaccila,  fq. 
quaille,  ital.  quaglia  '3Bad)tcrj.  Sie  bem  Sfr. 
iinb  ©ried).  genieinfanie,  bem  ©errn.  frembe  2Bovt= 
form  für  '2öad)tel'  tunr  wortok  wortog;  ügl. 
ffr.  vartikä,  gr.  ooTiz  '2öad)tel'. 

äßorfe  i^:  an§  mbb.  wacke  aJL  '5-eIbftcin,  nadt 
au§  bem  33obcu  ^erüorftef)enber  Steinblocf' ;  al)b. 
■  wacko  (axhi  Örbf.  waggo)  Wl.  'kk']cV.  SSeitece 
iyermanbte  fef)feii- 

juatfcln  S^w.  nu§  gleid)beb.  fpät  m{)b.  wackeln 
neben  wacken :  3ntenfioum  jn  mt)b.  wagen,  ai)\). 
wagon  'fid)  betüegen,  fdirtjanfen,  luacfeln';  ügl. 
nbl.  waggelen  'roadetn',  anglf.  wagian  neben 
engl,  to  wag  (an§  anglf.  *\vaggian)  'bcmegcn'. 
Xiefe  Sippe  ftef)t  jebenfall^  bem  nl)b.  »Biegen 
(germ.  2B5.  weg  au»  ibg.  ÜBj.  wcghj  nii^er  al§ 
ber  ©ippe  Pou  ioanfen. 

lüOtfer  3(bi.  an§  m^b.  wacker  (wacher),  at)b. 
wackar  (wahhar)  2Ibj.  'munter,  frifd) ,  ttjad)'; 
ügl.  nbl.  wakker  'luac^,  ermad^t,  munter,  fräftig', 
anglf.  wacor  'mac^',  anorb.  vakr  'rege,  wadi': 
alte  5lbteiiung  (entfpredjenb  bem  ffr.  vigra  'fräftig, 
regfam'j  aus  ber  untertuecfeu  beljanbelten germ. 
2Bä.  wak  'rege,  rührig  fein';  ügl.  and)  wad). 

2Bobc  i5'-  au§  gleid)beb.  m^b.  wade  Wll.  (meift 
im  $lur.  gebrauditj,  al)b.  wado  Tl.;  Pgl.  anbb. 
watha,  nbl.  wade  in  gleicher  ^ebeutnng.  Saö  bem 
aßort  eigtl.  bie  allgemeinere  Scbentung'i'hiöferäU: 
fam,  lef)rt  anorb.  vodve  2Ji.  'JJhisfel' ;  af)b.  wado 
(2Iff.  wadun  I  beruht  auf  germ.  wapwo  Wh  Sa§ 
auf3er^alb  be§  Öerm.  fel)lenbe  SBort  ift  ond)  in 
2eutfd)lanb  nidit  überall  t^eimifd);  bafür  oftfäl. 
dicke  ttesch,  im  lücftl.  ^^Ihh.  brun  eigtl.  'i^ratcu' 
(benbrou). 

aSJöffc  (V,  au§  bem  gleidjbeb.  ml)b.  wäfen, 
at)b.  wäffan  wufan  9L 'äöaffe,  2d)mcrt  5){üftnng'; 
entfpred)cnb  got.  wepna  9i.  '4^lur.  'iöaffcn',  anglf. 
wtepn,  engl,  weapon  'ffiaffe',  uDl.  wapen.  $ßgt. 
aiid)  nod}  Söappen.  @erm.  wepna-  au§  Por- 
germ, wobno-  liifst  3HfaniiiicKf)ang  mit  glcid)bcb. 

Kluge,  (Jivmoloäüdjc«  95S5rtetbucb     5.  Vliifl- 


gr.  öV/Äo)'  (eigtl. '©erat')  benfbar  erfd)einen,  in= 
bem  man  eine  Soppehuj.  wop  :  web  annimmt. 
Ob  biefe  mit  ber  ffr.  2i?3.  vap  'ftreucn ,  fäcn' 
eigtl.  ein»  ift,  moburd)  '2öurfgefcftoB'  al§  ©runb- 
bebeutnng  Pon  SBaffe  roaljrfdieinlid)  mürbe, 
bleibt  unfid)er. 

üßaffel  5v-  '""c  Slucftenart',  erft  n^b.,  ein  eigtl. 
nbb.  SBort;  pgl.  nbl.  wafel  (barnad)  engl,  waffle): 
megen  ber  i.Hl)iUid)fcit  mit  öonigmaben  evl)ie[t  bie 
Slnd)enait  bcu  9{amen,  tute  bae  baran»  eiitlel)nte 
frj.  gaufre  ','öonig>uabe'  unb  '^Baffer  bebeutet; 
pgl.  engl,  wafer  'SBaffel'  unb  Söabe. 

ii^agc  y^\  a\\^  mbb.  wäge,  al)b.  wäga  5'' 
'2Bage,  "ffiertseug  5um  Söiegen'  (ba^^u  magen); 
entfpred)enb  afäd)f.  waga,  nbl.  waag,  anglf.  w*;g 
(lüol)er  engt,  to  wcigh  'miigen'),  anorb.  väg  ;5« 
'Sage':  5U  ber  germ.  2B5.  weg  in  miegen. 

iÖJagcu  2)f.  au§  gleidjbeb.  ml)b.  wagen,  aljb. 
wagan  3)L:  in  gleid)er  23ebeutung  gemeiugerm. ; 
pgl.  nbl.  wagen,  anglf.  waegn,  engl,  wain,  anorb. 
vagn  'iffiagen'.  3»  ©ninbe  liegt  bie  germ.  SBj. 
weg  (f.  äßeg);  an»  ber  entipredienben  ibg.  SS,s. 
wegh  :  wogh  'jieljen,  fahren'  cutftammen  gr. 
n/o<\  lat.  vebiculuni,  altir.  fen  'iöageu'.  Sie 
gemeinibg.  2Bortc  '^la'ö  unb  ''Rabe  lel)rcn,  baf? 
ein  ©erat  für  n-ortbetüegung  uralt  ift;  pgl.  tue  gen 
über  bie  ibg.  2Bs-  wegh  'sieljen,  fortbewegen'.  — 
2B  a  g  n  e  r  Wl  nu§  mbb.  wagener  'ainigcnmadjer, 
/5-ul)rniann',  aijb.  waganäri  '2öagenmad)er' ;  bober 
auc^  ber  (Sigcnname  äBaguer. 

wogen  3t>ü.  au§  ml)b.  wägen  fdim.  S^w.  'aui^ 
Spiel  fe^eu,  luagen',  eigtl.  'ettt>.  ouf  bie  SBagc 
fe^en':  ml)b.  wäge  g;-. 'ilöage'  ^at  bie  Sebeutung 
'ungcmiffer  3(u§gang'.  Sem  3ll)b.  ift  't>a^  Sßort 
in  bicfem  Sinne  fremb. 

lüägen  3t»u-  «"'2  m^b.  wegen :  ein»  mit 
wiegen. 

äÖa^I  5.  au»  gleic^beb.  m^b.  wal,  al)b.  wala 
%.;  baju  tüäblen  au§  ml)b.  w?ln  wollen,  al)b. 
wollen  (am  *waljan)  fd)».  StW.  'roöf)len';  Pgl. 
anorb.  val  9?.  'äBabl'  neben  velja  'auetuäljlen': 
äu  ber  gemeinibg.  2Ö3.  wel  'roünfdien'  in  wollen. 

4öal)lftatt,  üBalftatt  g-.  au»  mbb.  walstat 
üf.  'Sdilad)tfelb';  ml)b.  al)b.  wal  in.vy.3f.  bnt 
allein  fd)on  biefelbe  Sebeutung  'slampfplat?'.  Sa<j 
entfprcdienbc  anglf.  wa?l  bebentet  'bie  auf  bem 
Sd}lad)tfelbe  ©ebliebenen',  aui^  'bie  einselnc 
2eid)c'  (bagn  wielstow  'i^ampfpta^');  pgl.  anorb, 
valr  'bie  2eid)en  auf  bem  Sd)laditfelbe',  valfvdr 
(eigtl.  'lotenPater').  ©»  ift  unmöglid),  in  bem 
uralten  Sorte  eine  5lbleitung  an»  ber  Ss.  Pon 
miililen  jn  fel)en,  tuie  wenn  barunter  'bie  au»=- 
enüäl)lten,  üon  ben  2Baltüren  toeggeleiteten  Sieb= 
linge  be§  Strieg»gotte5'  gemeint  ipären.  'il^kU 
mcl)r  liegt  eine  3S3.  wal  'Untergang'  ju  ©rnnbc, 

50 


5lMli)ll 


394 


^aifc 


iucld')c  nod)  iu  nl)b.  wuol  'lliicbcvlnnc'-  niHlIf-  "^^'"1 
'i^eft,  Seitrfic'  ftccft;  bajii  luiihlcn?  —  2BaI  = 
füre  5"-  linri)  aiiovb.  valkyrja  (aiinlf.  wajlcyrie) 
^y. :  eigtl.  'göttliche  3ungfrau,  bte  unter  ben 
©cfaüenen  auf  bem  @d){nd)tfclbc  nu§uiäI)U';  f. 
f  t  e  f  e  u. 

2BttTjn  Tl.  an§  nilib.  af)b,  wan  W.  'unfidKve, 
uiibcariinbctc  i'iciinuui ,  ^iscrunitcn ,  (Mdiubcu, 
.•öoffen,  ©cbanfcn';  uripriil.  entliält  baö  SUort 
(ugl.  9[raiüDl)u)  uid)t  hm  Tidm\\m\  bc§  'Uu= 
begvüubetcu',  uüc  a']M)).  wän,  augif.  wen,  got 
wens  '(Snuartuuci,  §otfuung'  Iel)reu.  Sanou  ah- 
geleitet  luäl^UCU,  niljb.  wajnen,  al)b.  wannen 
(ou§  ^wänjan)  'niciiicu,  Hcruiutcu,  Iioffen';  in 
glcid)cr  2?ebcutung  iH]l.  c[ot.  wenjan,  auglf.  we- 
nan,  afäd)).  wanian.  Scr  ^lOminalftamm  woni 
[)at  außerfjalb  be§  (Serni.  feine  2^c3iel)uugen  (ibg. 
SBj.  we?  ghwe  ghe?),  e§  fei  beun,  man  tüotle 
bie  SBs-  wen  'lieben'  bariu  erfeuncn,  an^  ber 
nl)b.  afäc^f.  wini  'J^'^uni)'»  ffr-  van  'lieben'  unb 
Int.  venerari  'öerel)ren'  ftannucn. 

il^nl^nfinn  Tl.,  eigtf.  bem  uovigcn  SBort  burd); 
nuy  unüenuaubt;  e§  ift  erft  nbb.,  aber  eine  dlady- 
btlbung  be§  älteren  Söabniuife,  ba§  auf  ntbb. 
wänwitzec  wänwitze,  ai)\).  wänawizzi  2Ibj.  'un= 
öerftänbig,  leer  an  2?erftanb'  berubt.  2Baf)u  = 
10 1^  ift  ber  letjte  JReft  einer  alten,  bcf.  im  Dforb. 
belüabrteu  3(rt  üon  3i'^'^n""f>iK!3nng  mit  wana- 
'erniangclnb';  bgt.  nod)  nbb.  wanalieil 'nngcfunb', 
eigtl.  iüobt  'mangelljaft  gcfnnb'  (alfo  abb.  wäna- 
wizzi 'mangelbaft  üernünftig').  ©ot.  wans 
'mangelbaft,  feblenb'  =  anorb.  vanr  'feblenb'  ift 
aViC^  ^axti^.  mit  bem  Snffij;  ana  jn  ber  ibg. 
Söj.  ü  'leer  fein',  an§  lueldier  and)  obe  ftanimt; 
ügl.  bie  2E3.  i^cnb  ü  'mangeln',  ffr.  üna  'cr= 
mangelnb';  bagn  and)  al)h.  wanon  'iierminbevn'. 

toal^v  Jtbj.  au§  gleid)beb.  mbb.  abb.  war 
(ironeben  mbb.  wsei-e,  al)^.  wAri);  cnt)pred}enb 
afäc^f.  war,  nb(.  waar  'mabr':  ein  cdjt  gerin. 
SBort  öon  befd)ränftem  ä>erbreitnng'§gebiet,  mit 
bem  lat.  verus  nnb  altir.  fi'r  'lunbi'  nrüevmanbt 
finb  (basu  afloü.  vöra  '©lanbe'j.  3iii  ®ot. 
erfd)eint  nur  *tuzwprs  '.^n^cifctbaft'  üeriuanbt; 
aber  got.  unwers  'unmitlig',  al)b.  mitiwari  'milb' 
gel)ören  mobl  gu  einer  anberu  ®ippe.  2)er  (Sote 
fagt  für  'mal)r'  sunjis,  ber  l'Ingelfad)fe  sö{3,  meld)e 
äu  nbb.  fein—  ibg.  2B3.  es  geboren ;  ba§  2B  a  b  r  e 
ift  alfo  ba§  'Seienbe',  moburd)  c§  nabe  gelegt 
lüirb,  lat.  verus  —  germ.  weraz  bnrd)  eine  üor= 
biftorifdje  2}Httelform  *wes-rö-  auf  bie  ibg.  SBj. 
wes  'fein'  (f.  SBefen)  äurürf^nfübren. 

wa!^rcn  3^.  an^  mbb.  warn  )d)iu.  3tiu.  'auf= 
merfen,  ad)ten,  beacbten';  a1:)h.  nur  in  biwaron 
(=  mbb.  bewarn,  nbb.  bettiabreu).  25gl.  bn§ 
entfpred}eube  afäd)f.  waron  'bead)tcn'.    ?hbo  bem 


S»eutfd).  ftamnit  fr,v  garer '3lcbt  {)abcn,  bebütcn'; 
aber  frj.'garnir  (ital.  guarnire)  'oerfcben,  ati-5= 
ruften'  berubt  auf  gleid)bcb.  abb.  warnon,  mbb. 
warnen,  ba§  mit  luabren  (\n§  ber  gleid)cn  2ös. 
war  'ad)tcn  auf,  forgen  für'  flammt.  Xain  abb. 
afädif.  wara,  ml}b.  war  g-.  '!>lufmerffamfcit',  nod) 
beiuabrt  iu  m  a  b  i"  u  e  l)  m  e  n  an§  mbb.  war  nC'inen, 
abb.  afiid)).  wara  nemen  'bcad)tcn,  luabmebmen' 
(abb.  mbb.  mit  bem  @enit.  üerbnnben),  eigtl. 
'^lufmcvffamfeit,  3fücfftd)t  auf  etiu.  ncbmcn'.  2)ie 
germ.  2B3.  war  'oufmerfen'  gilt  mit  3}ed)t  al§ 
urüermanbt  bem  gr.  o(>aw'febe'  (ibg.  2öä.  wor, 
moäu  and)  U) arten). 

tt)n!^ven  3tiu-  an§  glcid)beb.  mbb.  wem,  a\)b. 
weren  fd)m.  .i\ilv.;  baju  afäd)f.  waron  'bauern'. 
3ebcnfaIlC^  berubt  ba§  r  biefcr  S^erba  auf  altem 
s,  iüa§  auf  Siifainniciibang  mit  ber  ibg.  Si>,5.  wes 
'fein'  (bgl.  Sefen)  fübrt.  —  'Sia^^ii  erft  nbb. 
mäbrenb  ^riipof.  ^onjunft.,  eigtl.  ^artig. 

aBn^rmig  ^y.  au§  mbb.  werunge  'geiuäbr= 
(ciftcter  SJünäiucrt'. 

lunbrnelimcu  f.  mabren. 

Hßolu'fögcr  Tl.  an§  gleid)beb.  fpiit  mbb.  (feiten ) 
wärsager,  ha^  eigtl.  ubb.  ift;  Ugl,  afäd)f.  war- 
sago  'ijSropbet'  unb  meiSfageu. 

2BäI)rh)oIf  f.  Söermolf. 

Sßn^rjclrfjcn    ^.    on§  mbb.   warzeiclien    T. 

'(S-rfennnug§3eidien,  3}Jerfmar,  mofnr  in  gleid)cr 
23ebeutnng  gciuöbn(id)  mbb.  ül)\>.  wortzeieheii 
(afädjf.  wordtekan)  dl.:  ein  2Bort,  ba'S  erft  bnrd) 
Umbcutung  gn  biefcn  S-ormen  gefommeu  ift;  bie 
llrgeftalt  unb  ©runbbebentung  bleibt  bunfel. 
3Sgl.  nod)  anorb.  jartein  '©rfennnngsäeidjen'  al§ 
lücitereu  ä>crmanbten. 

äöntb  Tl.  an^  gleidibeb.  mbb.  abb.  weit  9Jf. ; 
in  gleid)cr  33cbentung  cntfpred)en  nbl.  weede, 
auglf.  wad,  engl,  woad,  got.  *waida-  (bafür 
wizdila  'S5>aib',  UiorauS  mlat.  guasdium ,  frg. 
guede).  3lnö  beut  germ.  waida-  ftammt  bie 
roman.  ©ippc  ber  gleid)beb.  itat.  guado.  Sat. 
vitrum  'äBaib'  fteljt  jn  ber  germ.  Sippe,  meld)e 
auf  üorgerm.  waito-  beruben  fann,  in  üorbifto-- 
rifd)er  ^öe.vcbnng. 

2Baibninnn  f.  2Batbe^ 

aSaifc  3'.  (Tl.)  —  Polfsüblid)  bafür  mcift 
'-JBaifenf inb  —  an§  mbb.  weise,  aijh.  weiso 
(*weisso?)  Tt  'elternlofe§  S?tnb',  and)  'iiater= 
Iofe§,  mntterlofc§  .^inb'  (ba»  TlaU.  fd)eint  im 
T\\)h.  and)  für  ha^  (^em.  gebraud)t  3U  fein) ; 
cnt)pred)cnb  nbl.  wees,  afrief.  wesa  (wesencline) 
'ilöaife'.  5)a§  ©runbmort  (germ.  waisjon?)  ftammt 
U)ol)l  an§  einer  ibg.  2B3.  für 'berauben';  Pgl.  ffr. 
vidh  'leer  merben'  (ügl.  3Bttme).  3m  ®ot.  be= 
beutet  eine  biminutiPe  9lbleituug  gn  Söitme  ff. 
I)  i  r  li  c  nnb  C»-  i  d)  b  0  v  u  l  widuwainia  Tl.  'ÜlHiifc'. 


2Balb 


—     39: 


Ji^al'jC 


2BoH)  2Ji.  am  g(cid)Lieb.  ni^b.  walt  (d),  n^b. 
wald  9)t. ;  ent)precf)enb  ayä(i)\.  wald,  nb(.  would, 
angl).  weald,  etifll.  wold,  nitorb.  vollr,  got. 
*wal{)u8  d)l.  'SBalb'.  2)a§  germ.  wal[)u-s,  am 
toe(d)cm  afr?.  gaut  'a3uid)f)oIä'  ciit(c()itt  ift,  »ücift 
oitf  öorgerm.  waltus  fwaltwos?),  311  beni  gr. 
aXang  (für  ^falrfo^?)  '§ain'  iinb  ffr.  viiia 
(au»  *valta)  '©arten,  Sejirf  —  väti  (am  ^valti) 
'SSaumgarten'  fid)  iüo^I  fügen.  3»f«nimenöang 
mit  lütlb  tft  unft(^er, 

SBnlftf^  3Jl.  am  g(cid)beb.  m()b.  walvisch, 
af)b.  walfisc  M.  2)a§  erftc  ©lieb  ber  3iiifltnmcn= 
fe^ung  tuar  urfprgl.  bie  adein  an^^rcidieube  Se= 
nenmtng  bc§  Xtereg  (f.  (5Ientier,  8d)mciB  = 
fliege,  SBinbl^iinb);  ngl.  n^b.  mlib.  a\)b. 
wal,  augif.  hweel,-  anorb.  hvalr  Wc.  'äßalfifi^'. 
2;ic  25orgefd)idite  be§  germ.  hwala-  'SÖalfifd^' 
(rooäU  nod)  mf)b.  wälrc,  o^b.  wälira  vnjlira 
'2öa(fifc^'j  ift  bnnfet.  —  Saju  and)  äöalroß 
nad)  gleid)beb.  biin.  hvalros  fottjie  Dianual  nnb 
3BeI§  imb  SBalrat  (bei  (5r.  3nbern§  15i0 
SBalrot). 

ttialfcn  3tttJ.  am  m{)b.  walken,  af)b.  walkan 
ft.  S^^'  Wagen,  prügeln,  malfeu';  ögl.  nbl. 
walken  'preffen,  brücfen',  ang(f.  wealcan,  anorb. 
valka  'rollen,  l)in=  nnb  lierbeioegcn'.  ?(ns  germ. 
walkan  flammen  burd)  Cvtitlet)nnng  ital.  gualcare 
'burcö  Stampfen  bearbeiten'  —  gualcliiera '3Balf= 
mül)le'.  S)te  germ.  2Ö3.  walk  an§  ibg.  walg 
fdieint  3U  ffr.  valg  "fic^  ftüpfenb  beluegen'  511 
ftimmen.  —  5ln§  mbb.  walker  w(,4ker  'S^nd); 
malfer'  entftommt  ber  Eigenname  3Belfer. 

aSönltüre  f.  äSaftlftatt. 

maü  Wl  am  gleid)bcb.  mt)b.  wal  (U)  TIM.; 
al)b.  *wal  fel)lt  anfällig.  23gl.  afäd)i.  wal  (11), 
nbl.  wal  'üSoll',  anglf.  weall,  engl,  wall  'O-llauer, 
Söall'.  3)a§  bem  SBeftgerm.  eigene  3BDrt  flammt 
bnrc^  (Sntle^nung  au§  gleid)beb.  lat.  vallum 
vallus  unb  fd}eint  ju  ben  älteften  2e(inmi3rtern 
an§  bem  Sat.  (ügl.  ®  t  r  a  B  e ,  5)3  f  a  l)  l ,  ^^^  f  0  ft  e  n, 
3)taner)  ju  gehören;  Urbertranbtidjaft  bamit 
ift  fe^r  nnmabrfc^einlicb. 

aBallotiÖ  3}J./  iini  1550  im  i)U)b.  anftretenb 
(1556  in  $encer§  Nomeacl.),  eigtl.  gletd^  bem 
S.'iiilfernamen  2Ö  a  1 1  a  d)  e  n :  üerfdinittene  öengfte 
(ugl.  andi  Srfii3p§  als  öftlid)e§  Selinmorti 
lernte  ba»  mittlere  nnb  meftlid)c  (Snropa  Don  ber 
äßa[ad)ei  nnb  Ungarn  ans  fennen  (and)  non 
Preußen  unb  9hiBlanb  au»,  roc»l)alb  fie  im  16/17. 
3al^rl).  and)  SleuBen  ^eifjen,  unb  i'ian»  ©acö§ 
gebraud)t  reußcn  —  mit  bem  3")«^  «'^ie  in 
'45renBen"  —  für  'faftrieren');  Dgl.  and)  frj. 
hongre  'Derfdinittenc»  'i^ferb',  eigtl.  'Ungar'  (im 
frül)en  9H)b.  bc5  15/16.  ^nbrl)».  Iieif5t  ber  iBallad) 
ond)  liiönd)  a}Hind)i.    Sdiou  bei  !?lmm.  l^Jar: 


cell.  lib.  17  merben  2Sallad)e  bei  ben  Cuabcn 
unb  Sarmoten  ermäbut;  nnb  S3egetiu§  f)at  bie 
^Benennung  equus  Hüniscus,  unb  in  ber  Lex 
Salica  begegnet  caballus  spathus.  ©eltfom  tft 
mnbb.  rune,  meftfül.  riune  'iJBallad)'. 

luaflcn'  3ttu.  'fprubeln'  au»  gleid)beb.  m^b. 
waUen,  abb.  wallan  ft  3t>U-;  entipred)enb  afad)f. 
wallan,  anglf.  weaUan ;  baju  anorb.  vella  'fodjeu, 
fprubeln'.  2lu§  ber  gleichen  ibg.  Sßg.  wel  (wol.) 
flammt  n^b.  2i>clle  fomie  anglf.  wylm,  aijb. 
m^b.  walni  'ffiallnug'. 

Jualleu  -  3tiü-  'pilgern'  am  mbb.  waUen,  abb. 
wallöu  'manbcrn,  umbersieben,  mallfabrten';  cnt= 
fpredienb  anglf.  weallian  'roanbern'.  Xa^n  mbb. 
wallgere  '^Sauberer,  ^IJilger';  mbb.  wallevart, 
nbb.  2Ballfal)rt.  S)ie  SSg.  wal  (wallön  am 
wal-no)  ift  üielleic^t  uid)t  öon  ber  2B3.  üon 
ro  0 1 le n '  üerfc^ieben.  ^gl.  engl,  to  walk  'geben' 
(germ   ©rbf.  wallac|6n)  neben   anglf.  weallian. 

ÜÖalnuB  ^•. ,  eine  nbb.  Benennung,  bie  feit 
öem  13/U.  ^al)xi).  in§  §oc^bentfd)e  Dorbringt, 
nad)  gleid)beb.  übt.  walnoot  (im  Cberb.  bafnr 
hav  nod)  üou  3lbelnng  unb  ©ampe  beüorjugte 
mtliä^t  9hl  B  =  mbb.  wälhisch  nu3);  bgl. 
anglf.  wealhhnutu,  engl,  walnut,  anorb.  walhnot : 
eigtl.  'fran3Öfifd)e  ober  italienifdie  9hiB'.  2;a§ 
erftc  ÖJlieb  ber  3in'i-Ti"'"enfetMing  ift  walh-,  mD= 
mit  bie  ©ermanen  uriprünglid)  bie  Spelten  (eigtl. 
btoB  ben  Stamm  ber  Volcaej  begetdineteu,  fpäter 
aber  bie  5}lonmnen  )5'i"a"freid)§  unb  3tanen§; 
f.  melfd). 

aSolroB  f.  iBalfifd).  —  23alftatt  fiebe 
üöalitftatt. 

walten  3tw-  am  gleid)beb.  ml)b.  walten,  abb. 
walfcau  ft.  3t>ü.:  entfpred)enb  a)äd)f.  got.  waldan, 
anorb.  valda,  anglf.  wealdan  gewyldan,  engl, 
to  wield.  2)a§  gcruT.  waldan  (au§  öorgerm. 
waltä-)  l)at  eigtl.  präientifd)e»  t,  haa  bann  pim 
'-öcrbalftamme  gebogen  mürbe;  ügl.  ba»  anorb. 
'43rät.  olla  ans  einer  germ.  ©rbf.  *wol-l»6-m 
'id)  mattete'.  3luf  2Ös.  wal  meift  and)  lat.  valere 
'ftarf  fein'  fomie  altir.  flaith  '§errfd)aft'.  Xic 
nal)e  ftebcuben  flau.  SBorte  fd)einen  bem  ©erm. 
früb  entlebnt  ju  fein;  ügl.  afloo.  vlada  (vlasti) 
unb  lit.  valdyti  'malten',  valdövas  '.\^errfd)er', 
pavildeti  'befißeu',  veldeti  'ermerben'. 

aöalic  /V-  au»  gleidibeb.  fpät  mbb.  walze  Jv. : 
5U  maljen,  mbb.  walzen  ft.  3t>D-  'rollen, 
brebeu,  meuben,  ficb  mälzen',  abb.  walzan  'ficb 
mäljeu'.  —  mälseu  au»  ml)b.  abb.  wglzen 
walzen  (au^j  *walzjan)  fd)m.  Qtw.  'rollen,  brebeu, 
mälseu':  fyaftitiü  su  malten,  ba?,  urfprgl.  nur 
intranf.  mar.  Die  germ.  2B5.  walt  au»  ibg.  wald 
bat  eine  fürjerc  5Jebeuforui  wal  wel  in  got. 
walus  'Stab'  (unter  Snräcl)  unb  mbb.  waln 

50* 


'-llMtllllllC 


—     39ü     - 


IMVllCll 


'ii'ü^cn',  fnih   nlib,  (i'dnueis.,  bei  ^JJaaler  1561) 
\v  a  Ich. 

2\>ammc,  Syainpe  ^•.  au^  mlib.  wamme, 
iilter  wambe  (wampo)  "J.  '^(iiid),  SBniift,  Sdiofe', 
af)b.  waraba  wampa  (womba  wumba )  %. ;    ent= 
)pied)enb  nbl.  warn  'üBanipc*,  anglf.  engl,  womb 
'Sdiofe',   anorb.  vomb,    got.  wamba    ^y.  ':©(illd}, 
iieib'.    3lu5lDäitigc  iBc^ieliiingeii  füv  ba-j  ncnicin-- 
gcrm.  wambo-  'Söaiid),  ^mi'-'veö,  ilHininic'  fcf){cn. 
—  2^0311  Slöams  9L  ClU'^  nillb.  wambeis  wambes 
9i.  'i!?am§,  SBefletbung  be§  :)(uuuifc§  unter  bcm  [ 
langer':  ein  rontan.  Sefiniuovt;  ügl.  afrg.  gam- ; 
bais.    Mlat.  wambasium  felbft  ift  3(bleitunfl  gU  j 
ahb.  got.  wamba  '2eib'.  ! 

3l^onb  5.  ano  m{)b.  want  (dj,  al)b.  want  5. 
'Ä^ianb,  Seite';  ngf.  nfäd}f.  nbl.  Avand.  2)en 
übrigen  ^ialefteu  fel}[t  bicfc-3  SBort  (bgt.  got. 
waddjus,  engt.  wall).  3'Unniincn^nng  beffelben 
mit  bem  lautüdi  naf)e  [telienbcn  luinbcn  crgiebt 
feineu  Sinn;  Söanb  eigtl.  'ffienbuug'? 

2Bonbcl  Tl.  au§  niflb.  wandel,  al)b.  wantal 
Tl.  '^Hüctgang,  il^anbelbarfeit,  5JJofc(,  5'ef)fei'; 
.'öaiibel  unb  iBanbel,  Umgang,  'iHnfe[)v':  ,^n  nf)b. 
wantalön,  m{}b.  wandelen  'liernitbcrn,  Hcrmanbctii, 
üerfef)ren'  (manbeln  *gcl)cu'  mie  fd)on  ml)b. 
wandeln;  f.  ha§  flg.  Söort).  ^n  ©rnnbe  liegt 
ber  Sippe  bie  2S3.  bon  luiuben. 

ttjonbein  3tlü-  nu§  nilib.  wandern  'gel)en 
manbeln,  reifen':  mit  bcm  gleid)beb.  manbeln 
(mf)b.  wandeln)  an§  miubcu  abgeleitet. 

2ßangc  3-.  (in  ber  5ßolf§iprad)e  ber  mciften  | 
neueren  Ma.  burc^  Söacfe  üerbrängt)  au§  glei(^= 
beb.  m^b.  wange,  al)h.  wanga  9h;  got.  *wagg6 
91.  'iBacfe'  läßt  )id)  au^  waggäreis  'l^opftiffcn'  \ 
folgern ;  ogl.  afäd)f.  wanga,  nbl.  wang,  anglf.  wunge 
(engl,  wangtooth  'i^acfen^af)n') ;  haz-  entletjute 
ital.  guancia  'il^ange'  fe^t  ein  *vvankja  porau'-S. 
Sie  i^orgefd)id)tc  be§  SBorte»  ift  nnfid)er.   2/kift ; 
I)ält  man  ongtf.  wimg,  anorb,  vaugr,  got.  waggs  | 
'5elb ,   2(n'  für   ben  näd)ften  a^ermanbten  unb  ' 
beutet  2öange  al§ '@cfid)t§fläd]e'.    Sod)  l)aben 
bie  mciften  9famen   für  STörpertcilc  feinen  bcr= 
artigen  llrfprnng. 

2Bonf  m.  in  ber  S^erbinbung  0 1)  n  e  2B  a  n  f 
mf)b.  äne  wanc ,  al}b.  ano  wanc :  gu  wanc  dJl. 
'Uufeftigfeit ,  Unbeftänbigfeit'.  —  ^a^n  taanttn 
3tlt).  au§  mijb.  wanken,  al)b.  wankon  'maufen, 
fd)manfen';  ügl.  onorb.  vakka  (für  *wank6n) 
'roanfen'.  S^ajn  al)b.  wanchal ,  ml)b.  wankel 
'ld)mantenb,  nitbeftänbig'  (baber  SBanfelmnt, 
m^b.  wankelmuot) :  ju  m  i  u  f  e  U. 

toann  2{bü.  Soninnft.  an^  ml)b.  al)b.  wanne : 
alte  aboerbiale  Stbleitung  jn  bem  pronominale 
ftamm  hwa-  tu  mer. 

ifijouuc  5.  aus  nd)b.  wanno,  nl)b.  wnnua  ^•.  , 


'dJetreibCv  (yntterfcftminge'.  (5utle()uung  au§  bem 
2at.  (vannus  'i^-nttcvfdjmiiigc'j  ift  cbcnfo  mög; 
lidi  mic  bei  üi  a  1 1.  ®od)  bcftcfjt  ein  edit  gcrm. 
Stamm,  au'o  bcm  SBaunc  abgeleitet  fein  faiiu. 
©ot.  winjjjan  'morfcln'  unb  engl,  to  winnuw 
'fdjiüingen,  mannen' (au§  anglf.  windwian)  füt)ren 
auf  eine  gcrm.  äBj.  win|i  'J-utter  fdimingen'  (lat. 
ventilare),  unb  al)b.  wanna  föuntc  bal)cr  für 
*wanl)na  ftcbcu.  2)ann  miire  Ihncvmanbtfdnift  mit 
lat.  vannus  bcnfbar,  alte  bcm  übvigenc;  eitgl.  tan 
Sdnuinge'  cntlcbnt  ift. 

2ÖJUft  Tl.  an§  glctd) beb.  ml)b.  wanst  fwrnst), 
al)b.  wanast  (wi^^nist)  Tl.:  eilt  fpcjififd)  l)b.  3Bort, 
ha§'  aber  jcbenfal(§  mit  ben  mciften  !^enciinnngen 
für  Körperteile  (ugl.  5 »13,  ."öcrj,  9Merc)  cdit 
ibg.  ift.  3"1fininicnl)aiig  mit  lat.  venter  '::8ciiid)' 
iinb  vesica 'iMafc'  ift  mat)rfd)cinlid);  bod)  ftcbeii 
ffr.  vasti  '.s^-)ariiblafe'  iinb  vanisthii  '®ingeJt)cibc' 
nöl)er. 

9[önitsc  %.  an^  gleid)beb.  ml)b.  wanze  5.:  ein 
crft  im  13.  3(il)vl).  anftrctcnbca  äBort,  mofür 
ml)b.  al)b.  wantlüs  (aild)  wantwurml  unb  llbb. 
bial.  (l)cff.)  2l>anblan§  in  gleid)cr  2?cbeiitiiiig 
gilt;  mal}rfd)cinlid)  ift  äöauäe  —  oberb.  Tla. 
,v  33.  ha^  (5-lfäff.  nnb  Sd)mäb,  fagen  gern  iö  e  u  = 
bcle  --  eine  Snrsfortn  l)ierfür  (bgl.  Spo^  pi 
Sperling).  SBcgen  ber  23ebeutung  Pgl.  c^ed). 
stenice  'iBailse'  3U  stena  '3öanb'. 

ÜBnppcu  9L  aii§  gletdibeb.  iul)b.  wäpen,  rjofür 
in  berfelbcn  2?ebeiitnng  and)  wäfen  dl.  3cne§ 
ift  bie  nbb.  Jorm,  lueldic  mit  bcm  Pom  9Jiebcr= 
xtjdn  an§gel)euben  9Uttertum  fid)  feftfe^te;  Pgl. 
X  ö  l  p  e  l. 

2Bavc  [^^  a\hi  glei(^beb.  fpiit  ml)b.  war  J- 
'slanfmann-3gut':  ein  nbb.  äBort,  beut  nbl.  waar, 
anglf.  waru,  engl,  wäre,  anorb.  vara  5.  in 
gleid)er  33cbentniig  cntfpred}eu.  @ot.  *war6  (aber 
nid)t  *waz6j  mnfj  Porau-3gefe^t  merbcn;  falle 
bie§  eigtl.  'ilöertfadje'  bebentcie,  ließe  fid)  mert 
(gcrm.  wer-l>a-)  al§  üermanbt  anfelien. 

waxm  3lbi.  aus  gleid)beb.  ml)b.  al)b.  warm; 
cntfpred)cnb  afäd)f.  nbl.  engl,  warm,  got.  *warms, 
(pgl.  warmjan 'mannen'):  ein  gemeingerm.  3lbj., 
bem  eine  ibg.  2Ö5.  war  'l)eit5  fein'  s»  ©rnube 
liegt.  )I5gl.  afloP.  varii  '§i?e'  neben  vreti  'fod)en, 
l)ei6  fein',  vrülü  'l)i^ig';  lit.  virti  'fod^eu'.  2Beniger 
gut  Pergleid)t  man  bie  germ.  Sippe  mit  ffr. 
gliarnia'^energlnt,  Sonnenglut' nnb  gr.  .^fouoV. 
tat.  formus  'iimrm'. 

juarncn  3t»u.  am  ml}b.  warnen  'bebüten, 
fd)ügen',  aiib.  warnön  'fid)  PorfeI)en,  fid)  büten, 
marnen';  entfprcd)cnb  anglf.  warnian  'roarnen', 
engl,  to  warn 'marneu,abmcbreu',  anorb.  varna'per= 
lücigeru'.  3wia"inien^ang  mit  bem  unter  maleren 
angcfüljrtcu  aljb.  warnön  ift  ber  3?ebcutung  locgen 


®ait 


-     397     - 


'Knük 


Stt)ctfc(f)aft ;  fid)cre  Sesiefjiiiifleu   fiiib  iiüri)  iiid)t ' 
flcfuiibcit.  , 

aSart  l'L  aus  mf)b.  n()b.  wurt  'Särtcv,  öiitcr', ' 
bo§  abcv  mir  nl§  ätrcitce  ©lieb  üoii  3ii'animeit= 
fe^uiigcn  crfdKint.  —  2B  n  r  t  c  fy.  nii^  m^b.  warte,  i 
of)b.  warta  ^y.  'fpä[)enbc§  3Iii§fd)aiieu,  Crt  Don  | 
bcm  aiiö  flctaitert  luivb'.  —   lu arten  3'>'-^-  "ii§  | 
nif)b.  warten,  afib.  warten  'ii.in[)en,  rnucrn,  er- j 
toarten';  öfll.  afäcf)).  wardon  'auf  ber  ,^'>ut  fein, 
forflcn  für',  ancilf.  weardian  'Ijüten,  bert)af)rcn', 
cncjt.  to  ward  'icfiügcn',  anorb.  varda  'betnad^en, 
)d)ülien'  ( ba^u  flot.  -wards  '§ütcr'  in  3'n"antmcn= 
fc^nngenj.    5fuy   beni  Jütgerni.  finb   itaL  guar- 
dare  nnb  fr^.  garder  'liiiten'  cntlcbut-    öicranS 
crgicbt  fid)  a(§  ©runbbebciitunci  ber  Sippe  'nnf 
jeni.  ober  nad)  jeni.  fdjauen',  roaö  3in'ninmcn= 
f)aug  mit  ber  2Ö3.  Pon  iuaf)ren  iin,i»ücifelt)aft 
niadit. 

=n)ttrtC'  Suffir  in  3ii|a"tiiicufet5ungcn  3. 23,  auf  = 
miirtä  aus  mtib.  af)b.  -wertes  füf wertes  'auf= 
nnirtö'j;  eigtl.  abncrbiafcr  ©eiiitiü  ?,n  ml}b.  afjb. 
-wert  (nil)b.  al)b.  i'ifwert  ?(bli. 'anfiDarte^').  2:iefc§ 
bewahrt  im  2J^b.  feine  ältere  2(bjcftiPfunftion, 
iüofür  mir  jeßt  =märtig  (fdion  ml)b.  al)b. 
-wertic)  fagcn;  Pg(.  abb.  inwert  5Ibj. 'inmenbig', 
gnf.  andwairl's  9(bi.  'gegcniüärtig'.  3»  fetbftän= 
biflcui  ©cbrand)  begegnet  ba§  Sort  nirgenbS; 
ba  e»  SofaiabjetiiPa  im  Sinne  üon  'bcfinblid)' 
bilbet,  ift  man  geneigt,  e§  mit  m erben  'ent= 
fteben'  5ufammen,^ubringen. 

worum  2tbb.  an^  mbb.,  fpät  nfjb.  warmnbe 
(bafür  älter  a!^b.  hwanta):  ber  erfte  3;eil  be§ 
ÜSorteö  fdieint  hau  9lbO.  wara  'loobin'  SU  fein, 
ha^  am  hwa-  ff.  mer)  abgeleitet  ii"t. 

äBttViuolf  f.  iöermotf. 

2Borje  J-  ßu^-'  gleicftbeb.  mf)b.  warzo,  a[)b. 
warza  "J. ;  entfprec^enb  got.  *wart6,  anorb.  varta, 
ttuglf.  wearte ,  engl,  wart ,  nbf.  wrat  'Sarjc*. 
S)ie  2}orgefd)ii^te  beö  germ.  wartö-  (au§  ibg. 
wardo-)  ift  uniid)er;  man  ftellt  e§  su  2B.v  ibg. 
werd  'road)fen',  an§  ber  SBur^cI  ftammt,  nnb 
bält  2l^ar3e  für  'i^Iui^unid)?'  Cügl.  afloü.  vredü 
'2(uöfd)lag').  i)(nberc  iicrgteidien  üic[mcf}r  anglf. 
wearre  'Sd)miele*,  tat.  vcrrüca  'iffiarje',  bereu 
rr  burd)  ben  i^erlnft  eines  gmifc^euftebenbcu  Sen-- 
tal§  cntftanben  fein  fönnte. 

lüoS  5Jentr.  ju  mer;  ngl.  mbb.  abb.  wa^  (aue 
hwa^J;  ügl.  cn,,I.  what.  C5'ntfpredienb  lat.  quod, 
ffr.  kad. 

ttJttft^cn  3t'i^-  n»3  gleid)bcb.  mbb.  waschen 
(waschen) ,  abb.  wascan  ft.  ^IW. ;  Ugl.  übt. 
wasschen,  fluglf.  wascan,  engl,  tu  wash,  anorb. 
vaska  (got.  *waskanj  'mafdicn'.  Ihfprgl.  mar 
ba§  sk  ber  alten  lyormen  nur  präfcntifd),  mürbe 
aber  bniin  ftammboft;  Por  ibm  foiiu  fiiibcv  ein 


S^ental  gcftanbeu  f)obcn.  SBabrfc^einlid)  bembt 
=*watska-  auf  bem  germ.  9Jomina(ftamme  wat 
'ÜBaffer'  (f.  SBafferj;  t»g(.  altir.  usce  'Jöaffer'. 
£od)  fijnnte  cbeufo  gut  ir.  faiscim,  fijmr.  gwasgu 
'brürfe,  preffe'  mit  mafd)eu  jufammengebören. 

aSafc  ür.  )•  Safe. 

SÖJafcn  3Jf.  an»  mbb.  wasc,  ai}h.  waso  ajf. 
':Hafen,  teHd)ter  ö'-rbgrunb,  fend)te  ©rbmaffc';  ba= 
neben  abb.  wasal  9?.  'fcnditc  (Srbmaffe'.  Sa§ 
2Sort  ift  ibentifd)  mit  9{afen,  fo  gut  mic 
f  p  r  e d)  e n  mit  engl,  to  speak ;  pgl.  anglf.  weccean 
wreccean  'mecfcn',  anglf.  wn'xl  mit  SBcd)feI; 
c§  gab  atfo  ibg.  SBurseln  mit  unb  ol}nc  r.  2)a- 
ber  ift  wraso  waso  al§  germ.  @rbf.  ju  betrachten ; 
über  ba§  ^Verbreitungsgebiet  f.  S^afen.  5ln§ 
bcm  5lbb.  ftnmmen  frs.  gazon  ';}?afen'. 

äßaffcr  dl.  am  gleidjbeb.  mbb.  wa^^cr,  abb. 
wa^^ar;  pgl.  afärf)f.  watar,  nbl.  water,  anglf. 
wcEter,  engl,  water:  nnb  neben  biefer  iteftgerm, 
93ilbnng  auf  r  (water-a-)  ftcbeu  bie  n-2?ilbnngen 
got.  wato,  anorS>.  vatn  ilj.  'Jiinffcr'.  Xie  SBurjel-- 
fübe  wat  ftcbt  in  9lblauteüerbältnt§  sn  ut  in 
Otter  fomie  311  wet  in  anglf.  wat,  engl,  wet, 
norbfricf.  wiat  'feudit,  naß'.  2lnd)  bie  übrigen 
ibg.  (Sprad)en  tennen  entfpred)enbe  9tblaut»= 
formen  in  gleidicr  2?ebeutnng:  ibg.  ud  in  gr.  i  difio 
(lat.  unda?),  afloü.  voda,  ffr.  udan  'iöaffer, 
2Boge',  udrfii  'luafferreid)'  neben  203.  ud  'beneßeu' 
iba3u  bie  Sippe  Pon  nbb.  maidienV).  2)em: 
nad)  bätte  ud  wed  wod  aU$  ibg.  2S3.  3U  gelten. 
2;a§  bem  lat.  aqua  entfpred)cnbe  ibg.  äöort  nabm 
im  @erm.  (got.  ahwa)  bie  23ebeutung  '5tiiB'  nn; 
f.  21  u. 

7  Sffiat  A-.  'stleib',  ard)aiftifd)  nadi  gleid)beb. 
mbb.  abb.  wät  %.,  iia§'  mit  feinen  nltgerm.  i>er= 
manbten  ber  iÖ3.  3enb  wad  'flctbeu'  3ugcftellt 
mirb. 

äöolc  A-.  'grofjea  3i'fli'eß*  i^"'-'  gleidjbeb.  mbb. 
wate  ^y.;  ba3n  anorb.  vadr  '3tngelleine'.  iMel= 
lcid)t  liegt  bie  3ß5.  Pon  ahh.  giwütan,  mbb. 
wüten  'ücrbinbeu,  sufammeubinbcu'  311  Örunbe. 

Hinten  ;]\W.  am  mbb.  waten,  abb.  watan  ft. 
3tm.  'maten,  geben,  fd)reiten':  ein  gemcingerm. 
3thJ. ;  ugl.  nbl.  wadea,  anglf.  wadan,  engl,  to 
wade,  anorb.  vada  'maten,  iiormärtebringen'  (bef. 
im  SBaffer).  3(nf  bie  gleiche  2?ebeiitnng  meift 
^a§  cntlebnte  ital.  guadare  'burd)5  JBrffcr  geben'; 
auf  bem  ^Jörnen  anorb.  vad  'J-iirt',  nbl.  waddc 
'^yurt'  bcrnbeu  ital.  guado,  frs.  gue  'A-urt,  feidne 
Stelle  im  Saffer';  Dgl.  nod)  2Secb.  S^ie  germ. 
2BS.  wad  'fdireiten  bef.  im  SBaffer'  becft  fidi  mit 
bem  nrüermanbten  lat.  vädere  'fd)reiten ,  mo5U 
vädura  'Jurt'  (ibg.  2B3.  wadh  ift  fonft  nidjt  be= 
mabrt"). 

iC^atte  ,>  (fdimäb.  ÜJuivf.),  crft  nbb.,  nad)  nbl. 


^JThui 


—     398     — 


lucf) 


watte;  bii^u  eiliit.  wad.  frs.  oiiate,  ttol.  ovate  in 
gleidier  2?cbciitiiiici.  3Mc  cii]t(.  .v^cimat  bcv  Sippe 
ift  iiidit  im  ©cvm.  511  fiidicii,  ba  bic  c\cxm.  iBoitc 
crft  in  bcr  9feii,icit  aiiftictcit  imb  feiiicvlei  fidiere 
isemmnbtc  fonft  fid)  iimcrl)nlb  bc§  ©erm,  fiiibcii. 
Sriirf)  iiv3  ^Honinii.  ift  ba§  SBort  crft  burd^  ®nt=  j 
lefinuiui  iicbniuflcn. 

t  H^nit  Ü.1f.  ':)tcfeba",  crft  nlib.,  und)  iibl.  wouw 
(friilicr  nlib.  andi  ©anbe);  Pill-  engl.  weld. 
'Jfne  beut  ®crm.  (got.  *walda-)  ftamnit  frj.  gaude, 
fpan.  gualda.  :?(nf3cvl)alb  be^J  öjerm.  fef)[en  33e= 
3ief)nngen,  mdä)c  bie  ivLn-gefd)id)te  biefe?  3innicn§ 
aitffläveii  fijniiren. 

tOfficn    3to-  illt»    ni()b.  weben,    a()b.  webau 
ft.  S^w.  'luebcn,  luirfen,  j^cd)ten,  fpinncn';  ügl. 
nbl.  Ns-even,  anglf.  wefan.  engl,  to  weave,  anovb. 
vefa  'iDcben':  eine  reidi   ennuicfelte  gcrm.  unb  ■ 
ibg.  2B3.  (web  an§  ibg.  webh) ,  bie  ha?i  !}0^c  | 
iHIter  bei-  SSebefuuft  bei  ben  Snbogermanen  be= ! 
sengt.    25g[.  ffr.  2^3.  vabh  'roeben'  in  lirnaväbhi ! 
'Spinne',  eigtl. '2Bonenȟc&er'  (neben  ubh'binben'), 
gr.  v(faiv<o  'webt    —   vffn^-   'Öewebe'.     iU^I. 
ÜBabe  nnb  Söiebel,  and)  äöefpe. 

Sßft^tcl  M.  nn-:-  m^b.  wehsei ,  al)b.  wehsal 
l'L 'iBed)feI,  3;aufd),  9[n§tanfd),  öanbel';  ent=  1 
fprec^enb  afäd)f.  wehsal  '^anbet,  ©elb',  nbl.  j 
wisset:  eine  fpeäififc^  bentfd)e  Jlblcitnng  mit' 
Suffij  sla-  ou§  bevfelben  2Ö3.,  an§  bcr  and)  lat ' 
vices  '^Ibtucdifcliuig ,  2Bcd)iclicitigfctt'  !)crPorgc= ; 
gangen  ifl.  2ic  ibg.  9B3.  wik  (lat.  vie-J  fdjctnt 
eine  9?ebenforni  wig  gehabt  3U  t)obcn,  bic  unter , 
SBod^e  unb  m  ei  dien  jur  Sprache  fommt.  ilsegen  j 
angtf.  wrfxl  f.  SSafen. 

2Betf  Ü}J.  'fei[förmtge§  (i^ebäct'  an§  mbb.  wi^-cke,  1 
al)b.  w(^cki  (an§  wi^ggii  Wt.  'sTeil,  feilförmige»  ! 
3?rot';  entfprcdicnb  nbt.  weg  'Scnuuclbrob',  angtf. 
wocg,  engt,  wedge  'S^cil',  auorb.  veggr  '.^eil'. 
@erm.  wag.ja-  ans  Porgerm.  waghyo-  lüirb  mcift 
al§  bem  lit.  vagis  'Seif,  $fIocf'  urPeriüanbt  an- 
gefe^en.  28egeu  ber  2?encnnnng  pou  (ijebärfarten 
ogt.  SJipfel  nnb  Srapfc. 

luetfcn  3to.  aü§  gfcic^beb.  mdb.  af)b.  wocken, 
al)b.  wijcchau  (axii^  *wakjaii)  )d)ai.  3ttü.;  ent= 
fpred)enb  got.  wakjan  (uswakjan),  anorb.  vekja, 
auglf.  wpcccan,  ubi.  wekken,  afäd)f.  wokkian 
'roerfen'.  Sa«  gemeingerm.  wakjan  ^at  gorm 
unb  Sebentung  eines  alten  Sau)attP§,  fe^t  aber 
ein  nirgenbS  be3cngte§  gcrm.  *\vekan  Poraue  (ha^ 
fdieinbar  primäre  got.  wakan  ft.  StttJ.  ift  nrfprgt. 
fd}road)  geinefeu).  Sind)  ba-S  Str.  bat  gu  ber 
eutfpred)enbeu  203.  nur  '!>a^  Saufatiunm  väjay 
'anregen,  antreiben',  meiere  ^öcbcntung  für  bie 
gcrm.  ©ip.e  Iclirreidi  ift;  ba3U  n)oI)I  and)  lat. 
vigil  'road)'  —  vegere  'munter  fein,  erregen'. 
2;aß  ans  bcm  uralten  is^anfatip   wogey  (germ. 


wakj-)  fid)  y.ad]  unb  nad)  eine  fcf)r  reiche  Sippe 
cntUMcfcIn  foniite,  bafiir  scugt  ba§  crft  fcl)r  fpiit 
gcbilbctc  ui  a  d). 

2ßcbcl  TL  au§  ntf)b.  wodel  (wadel),  al)b. 
w.jdil  (wadal)  ilf.3J.  'Sü)d)clartigeS  3nm  Syuu 
uub  ^crbeiucgcn,  2Bebcl,  5i'icl)cr,  23ü)d)cr  (and) 
'^aarbüfitel,  2d)meif');  baneben  nod)  bial.  2S  a  b  c  1. 
2)a§  fpc3ififd)  l)b.  Söort  ift  51bleitung  an§  2Ö3. 
we  (f.  mel)cn)  mit  bem  Süffig-  -l)lo:  2öcbcl 
eigentlid)  '2Berf3eug  gnm  2Beficn'. 

iMcber  i^artif.  in  bcr  23erbinbung  mit  nod) 
au§  ml)b.  neweder,  o!^b.  niwcdar :  bica  ift  eigtl. 
3ieutr.  gu  wedar  'feber  ÜOU  beiben';  niwedar  — 
noh  'feiner  Pou  beiben  —  nod)'.  2?gl.  bie  cnt- 
fprcd)enbe  (vntuncfclnng  Pon  entmebcr;  haji^n 
and)  engt,  either  'entlt»ebcv'  (eigtl.  'jeber  Pou 
beiben'). 

t  2Beeb  ?y.  'i|3fcrbefd)lDemmc',  crft  idjb.,  nad) 
gtcid)beb.  nbl.  wed:  jn  mateu. 

2Bcg  3J?.  au§  gleid)bcb.  m^b.  af)b.  wec  (@cu. 
Weges)  2Jf. ;  eutfprcd^enb  afäd)f.  nbl.  anglf.  weg, 
engl,  way,  got.  wigs  '2öcg':  gemeingerm.  31b= 
Icitung  an§  ber  germ.  2S3.  weg  'jiebcn,  fabren'; 
lat.  via  '2Ecg'  bangt  ebeufo  mit  bem  cnt!pred)cn= 
ben  lat.  vehere  3ufammen;  Pgl.  Sßagen  unb 
lue  gen.  —  2)a3u  lueg  31bP.  au§  mftb.  enwec 
für  in  wec  eigtl.  'auf  beu  2Bcg';  entfpred)enb 
nbl.  weg,  anglf.  onweg,  engl.  away.  —  21?  c  g  = 
breite  '2Begerid)'  aus  gleid)beb.  mbb.  wege- 
breite, al)b.  wegabi-eita;  Pgl.  nbl.  wegbree, 
anglf.  wegbrcfede,  engl,  weybread  'üBcgebrcitc': 
eine  altgerm.  Benennung.  —  toegen  $räpof. 
au§  mf)b.  von  wegen  mit  ba3mifd)en  tretcubem 
(Sen.  'auf  9lnlaB,  mit  91ücffid)t';  f.  laut  unb 
traf  t.  -  SB  e  g  c  r  i  d)  i^L  au^-  glcid)beb.  ml)b. 
Wegerich,  abb.  weganh  3}J. ;  eigtl. '2ßegbcf)err= 
fd)er'  nad)  bem  unter  ditid)  bebanbelten  gcrm. 
rik  'sUinig'. 

lücgcn  3t*ü.  in  beloegcu  auv  rnijh.  wegen, 
al)b.  wegan  ft.  3^.  'ficft  belüegcn',  roomit  fid) 
ba§  3ugel)örige  Sfanfatip  af)b.  wegen  wecken 
fall»  *wagjan)  'madien,  ha^  fid)  etma§  beincgt' 
mifdite;  entfprcd)cnb  got.  gawigan  'bemegcu'.  Sic 
in  20a gen  uub2Scg  bemabrte  Ü)rnubbcbcntuug 
ber  ttieitöer3)rieigtcu  ibg.  2B3.  wegh  mar  'fid)  fort: 
bcmcgeu,  sieben,  fal)ren',  moranS  fid)  im  Öcrm. 
bann  bic  Scbeutuug  'tragen,  bemegen'  eutmicteltc. 
'^(\l.  ffr.  2D3.  vah  'fal)ren',  lat.  vehere,  aflop. 
vesti  'fal)reu'. 

mt^  Snterj.  an^:!  gleid)beb.  mbb.  abb.  we; 
cut)prcd)eub  got.  wai,  anglf.  wä,  engt,  woe  'meb'. 
i'ln§  ber  germ.  S'itcrj-  wai  ftammen  bie  glcid)= 
beb.  ital.  fpan.  guai  (frj.  ouais).  ^n  Überein- 
ftimmung  mit  lat.  vae  (gr.  ot)  il't  mcl^  als 
ilJaturlaut  au3nfcl)eu.    Sa»  SubftantiPum  2Bcl) 


ir)c()cn 


—     399 


SÖctbc 


dl.  fdieint  cur  bcr  ^ntcx\.  su  [icviif)cn;  ügl.  nfiicfif. 
af)b.  mf)b.  vre  ((Scn.  wewes)  iiiib  in  vebiiplisievtcr 
i?aiitgeftalt  angif.  wäwa,  al)b.  we-\vo  2)J.,  wewa 
5".  'Söefi,  Sd)tner§,  Seib'  unb  bn§  eiit[cl)nte  ita(. 
guajo  '£etb';  f.  meinen  nnb  wenig^ 

UJe^en  QtXo.  an§  gleicft&eb.  nit)b.  wsejen  (wfen), 
nlib.  -näjan  (wäen)  fdim.  3^^^. ;  cnt)prcd)cnb  nbl. 
waaiien,  anglf.  ■«-awan,  got.  waian  'lüelieu'.  2:ic 
«riprgl.  ft.  (io  got.  nnglf.)  3?crbaluis.  we  'melden' 
rcid)t  jurüdE  in  anbere  ibg.  @prad)en;  ügl.  gr. 
arjui  'roe^e'  (2Bä.  /?;),  nfloü.  vejati  'roefien',  ffr. 
2B3.  vä  'iDcIicn'.    2;a5n  Sinb. 

Sßclir  5'-  fiii^  n^^b.  Avpr,  alib.  -w-pri  5.  '']}ex' 
teibignng,  iöefifttgung';  mit  nl)b.  2öcf)r  9f.,  fpiit 
ml)b.  -wpr  9L'2amm  an  einem  glniie'  gn  roetiren. 
2;ie»  an»  mf)b.  wprn  worgen,  a^b.  worian  w^reu 
fd)ro.  3t»u.  'I)inbeni,  fd)ü6en,  üerteibigen':  ögl. 
got.  -warjan  'roeliren,  Ijinbern',  afäd)f.  werian 
'()inbcrn'.  3iiHintmentiang  mit  njaluen  (Sföj. 
wor  'auiehcn'  in  gr.  Doüro)  ift  bcr  i*c^entnng 
wegen  nidit  fo  iüalirid)eiulidi ,  wie  Ihucrwanbt: 
fd)aft  mit  ber  \lx.  2lv5.  vr  'iKnimcn,  aufhalten, 
()inbein'. 

aiJcib  9h  au§  gleidibeb.  mbb.  al)b.  wip  (b) 
9f.;  enti'prcdjenb  afädii.  wif,  nbl.  wi.jf,  anglf. 
wif,  engt,  wife  'S>eib'.  S^em  @ot.  fer)It  biefe 
Benennung  gcwiB  nidit  sufäüig  (bafiir  qinu  qens). 
Sie  ^Wejeidinnng  wiba-  ift  ipesififd)  gevm.,  \mh- 
renb  got.  qino  mit  gr.  yrvrj,  ffr.  gnä  'iBeib' 
in  Porf)iftorifd)em  3u)ainntenöange  ftcl)t.  2?er= 
mnnbtfc^aft  mit  gr.  nüft-iv  ift  äteeifelfjaft.  2Ba{)r= 
fdunnlidier  ift  iBejiefiung  ju  ffr.  vip  'begciftert, 
innerlidi  erregt'  fpon  $rieftern),  lüosn  at)b.  wei- 
bön  'fdnuanfen,  nnfte[)t  fein'.  Sie  (Sermanen 
I)ätten  bemnacö  bie  JBegeidinung  2Seib  (wibo- 
an§  wipo-)  gefd)affen,  meil  fie  im  25eibc  sanctum 
aliquid  et  providum  Perefirten.  Sann  mürbe 
fid)  Pielleic^t  'üa^  auffällige  6cnu?  etroa  al§  'Se= 
geifternng,  ^egeifterte§'  erflärcn. 

t  aBciicI  i"i|.'l^(mt§biener,  Untcrbcnmter'  an§ 
gletd}beb.  mbb.  weibel,  at)b.  weibil  2??.:  s»  nüib. 
weiben  'fidi  f)in  unb  I)cr  bcmegen'.  Sie  ^leben^ 
form  2S  e  b  e  I  (in  fy  e  I  b  m  e  b  e  l j  ftammt  au§  bcm 
di'b'i).  ober  Cfimb. 

iDCttl^  3Ibj.  au§  gleidibeb.  mf)b.  weich,  abb. 
weih  fhh):  entfpred)enb  afäd)f.  wek,  nbl.  week, 
angtf.  wac ,  anorb.  veikr  veykr  fbaran?  engt. 
Aveak)  'meii^':  3(b[eitung  an»  ber  2B5.  oon  iDei  = 
d)cn  falfo  meic^  eigtl.  'nadigcbenb,  meidicnb'j. 

Sßcii^bilb  9?.  au§  mbb.  wichbilde  9L  'Stabt^ 
gebiet,  @erid)t5barfeit  über  Stabt  unb  Stabt; 
gebiet'.  Ser  Urfprung  ber  erft  im  13.  3abrl). 
auftrctcnben  3i'iammenfei5ung  ift  beftritten.  Sie 
9lnnabme,  fie  bcbcnte  eigtt.  '§eiligenbi(b'  (ögl. 
meibcn  lucgcn   mbb.  wirli  'heilig').  erniöglid)t 


feine  ftrenge  SJermittlnng  mit  ber  mirflidien  S3e: 
beutuiig.  Gbenfotüenig  ift  bie  ©rflärnng  al§ 
eigtl.  'CrtSbilb'  befricbigenb ,  obtco^l  iebenfall? 
ba§  ml)b.  wich-  Pon  m^b.  wichgräve  'Stabt= 
richtet'  unb  wichvride  '(gtobtfriebe'  barin  ftecft; 
pgl.  anglf.  wie,  afäd)f.  wie  'glecfen,  Crt',  nbl. 
wijk  'StabtPiertel',  abb.  wih  (hh)  'Jlcdfiir  Stabt' 
(germ.  wikus  axiKi  lat.  vicus  entlebnt).  Sie  S8c= 
beutnng  be-5  gmeiten  Seile§  ber  3in'ammei:fet?ung 
läBt  fid)  nicbt  au§  nbb.  i8ilb  (mbb.  bilcdej  bc= 
greifen.  ©»  beftanb  neben  aiiü.  mf)b.  bil-lich 
'paffenb,  red)t'  ein  ü{)i>.  *bilida  '3{ed)t,  ®ertd)t§= 
barfeit',  roeld)e§  nur  in  mbb.  unbilde  (f.  II  n- 
bitl)  Porliegt:  alfo  m^b.  wichbilde  guniidift 
'Stabtgeriditsbarfeit*,  erft  'ixiww  '2tabtgebiet*  (pgt. 
©  p  r  e  n  g  e  I). 

Seltnen  5l?(nr.,  eine  erft  im  14.  ^abrb.  auf: 
fommenbe  Benennung  bcr  to  eichen  Körperteile 
^lüifdien  'Kippen  unb  i.'enben. 

meieren  3tm.  aw^  glcid)beb.  mbb.  wichen, 
Ci\)ö.  wihhan  ft.  '^iw. ;  eutfprec^enb  anorb.  vkva 
vikja,  afäd)f.  wikan,  nbl.  wijken  in  g[eid)er  23e= 
beutnng.  Sie  germ.  Jl^g.  wiq  'meidjen',  eigtl. 
'jem.  51?Ia^  mad)en,  nacbgcbcn'  ftecft  nod)  in 
2öed)fcl  unb  meid).  3bie  3>Drftufe  w!g  (in 
ffr.  vij  'meidien,  fliebcn')  ift  eine  9Jebenform  Pon 
wik,  auf  't(i^  lat.  vices  'SSedifel'  unb  bef.  gr. 
Hy(')  'roeidic'  beutet.    2?gl.  nod)  Ji>od)e. 

äßcit^fel  >5'-  ftll§  ni^b.  wihsel,  abb.  wihsila 
5.  '2Beid)felfirfd)e'.  Ser  germ.  £autd)arafter  bc§ 
2Sorte§  ift  gmeifeßo§;  trofe  be§  %t^U\\^  in  hin 
übrigen  Sialcften  mirb  e§  ber  allgerm.  ^t\i  ent= 
flammen  (barnad)  ita(.  visciola?).  (J§  beftebt 
3ufammenbang  mit  afloo.  visnja,  lit.  yyzna 
'äBeid)felfirfd)e'.  Ser  9Iame  be§  ü'^ui'ic^  23  e  i  d)  = 
fei  (lat.  Tistula,  anglf.  Wistlej  ^at  meber  t)ier= 
mit  gu  tbun  nocb  mit  SSeid)f  elgopf.  Sics, 
erft  nbb.,  fotl  au§  $olen  flammen,  mo  bie  franf* 
bafte  S^erfilgung  bcr  £>aare  l^äufig  auftritt;  ögl. 
poln.  wieszczvce  'üBeid)fel30pf'. 

3Seib  f.  ©aib. 

SÜJeibc'  %.  'salix'  au§  gleidibeb.  ml)b.  wide, 
abb.  wida  5"-;  '^fll-  anorb.  vider,  anglf.  wi'dig,  engl, 
withy  '2öeibe'  (eingelne  oberb.  mb.  nbb.  Stalefte 
fcbeinen  alte»  T  in  ber  Sonftlbe  gu  öerlangen). 
2Iuf  Povbiftorifcl)c§  wit-  '2öeibe'  fübren  außer 
bcr  germ.  Sippe  (abb.  wida  mobl  au§  wipwo- 
für  witwä-)  nod)  ba§  gleid)beb.  gr.  ixsa,  poln. 
witwa,  altpreuB.  vitvo;  and)  lit.  zilTyris  'graue 
Seibe'.  o'ibem  man  eine  ibg.  23g.  w!  'biegfam, 
brebbar'  annimmt,  Pergleid,t  man  nod)  lat.  vitis 
'iHebe,  Sianfe'  —  virnen  'iHute,  2Öeibe'  unb  afloü. 
viti  (lit.  vyti)  'brel)en,  flcd)ten'. 

Jßetbe-  Is-  C^W^  tnbb.  weide,  ({{{H.  weida  %. 
'i^'iittcr,  Spcifc,  Ort  guin  23cibcn,  bn»  Jnticr:, 


TlHMbcviii] 


400 


well 


@peil'enirf)eit  (ivagb,  5-i|d}fniui)',  Xa^u  niiovb. 
veiilr  Tsnnb,  5-ifi.1)üiiuV,  niuilt".  w!i[)  'o.iflb'.  3)0511 
lll)b.  lU  C  i  b  C  It ,  iul)b.  weiden,  ol)b.  weidöri  'Jilttcv 
fudicn':  lUhb.  weidoman  'Cuiflcv',  nt)b.  2önib  = 
iiiann  (üijl.  bcn  (5-iticiiimiiicn  'ilUMbiiiniiu  mit 
3äger;  bo5U  and)  äöcibnev  aiu?  mbb.  weide- 
nsere  '^öflcv')-  S'i>l)i"t  niii»  bic  Sippe  auf  eine 
2.B5.  wai  'auf  3hil)vuuii  aiii?gcl)cu'  suviirf,  fo  läöt 
fid)  Jat.  ve-iiäri  'jacieu'  bauiit  sufamnieuftcücu; 
pgl.  aud)  bie  ffr.  äBj.  vi  'auf  ctiinvo  loc-iiefieu, 
aiigveifeu,  Speife  5u  fid)  ncl)iiicu'.  inil.  uod) 
(S;iuiicuicibe,  mosu  nl)b.  austueiben. 

2l*eiDciitf)  )v-  'lytlirum'.  eift  nfib. :  bie  'i^flauäe 
()at  ihren  'Juimen  Poit  beu  tueibenäfjnlidien  !^Iät- 
teru;  bie  i^eueuiiuiici  ift  ber  imn  äBccierid)  — 
/öcberidi  nad)iicbilbet. 

Wciblid)  'Jlbj.  Cllbi  nil)b.  weididich  weidcn- 
lich  'frifd),  fecf,  an§ge5eid)net,  ftattlid)';  eigt[. 
'iagbgcmiif;'  jn  SBeibe-;  f.  bie^  and)  für  2öetb  = 
m  a  n  n. 

lücifen  3tiu.  'finfpfln'  an§  nil}b.  weifen  fd)iu. 
3tui. 'jd)wingcn,  linfpcln':  >vaftitiPum  ju  in()b. 
wilon  ft.  3^11)-  'fd)lüiugen,  tuinben'.  3»  ©rniibc 
liegt  eine  gcrni.  SÖ5.  wTp  'breiten',  bie  and)  in 
got.  weipan  'friinäeu'  (waips  'Äranä')  cvfd)eint; 
nrPertranbt  mit  tl)r  ift  tat.  vibrare  'fd)Hiingen'. 
Xa^n  r,od)  SBipfel,  aSimpel. 

it»cignub  ä'J.  'Kämpfer'  nad)  g(eid)bcb.  mljb. 
ol)b.  wit^ant  '})l:  tein  C^-rbiuort,  fonberu  im  18. 
3a()rl).  entlehnt  beim  'i^efanntinerbcn  ber  n',l)b. 
:2itteratnr.  ©»  ift  eine  iüeftgerm.  S^egeidinung 
be§  Stampfer^;  ügt.  anglf.  wfgend,  afäd)f.  wi<,'and: 
eigtl.  ^ih-äfcnipartiä.  jn  ber  im  Sßeftgerm.  an§- 
fterbenben  Sg.  wig  'fiimpfen'  (Pgl.  got.  weihan 
*wigan  ft.  Qtw.  'fämpfen').  Siefe  ift  ibentifd) 
mit  ber  ibg.  2Bä.  wik  'ftarf,  tü[)n  fein',  tüeld)e 
in  tut.  vincere  'ftegen',  altir.  fichim  'fämpfe',  fo= 
Wie  in  aflop.  vekü  'jlraft'  (--  onorb.  veig  'jtraft'j 
ftectt;  pgl.  lit.  vlkrus  'l)nrtig'.  Saju  luetgern 
nnb  ©eroeif). 

lüctgevu  3tif •  (Wege  r  n  im  öftl.  9Jiittclbentfd)= 
lanb,  3.  i3.  bei  l'nther  nnb  ©ellert)  au»  nil)b. 
weigern,  al)b.  wcigaron  'fid)  lüiberfegeu,  »ueigern': 
?,n  al)b.  weigar  'toUfül)n',  eigtl.  n)ol)l  'haleftarrig, 
miberftrebenb'.  -Die§  gel)i3rt  jn  ber  nnter  beut 
Porigen  ä^ort  bel)anbelten  gernt.  2B3.  wig  'fnmpfen'. 

ÜÖdde  Tf.  i'&til)  a)e.)  'eine  ^-alfcnart'  an§ 
glcid)bcb.  ml)b.  wie,  at)b.  wie  (wijo  1  l'L :  ein 
fpeaififd)  l)b.  2«ort  (Pgl.  nbl.  wouw?).  Db  5U 
ber  nnter  Sßeibe"  bel)anbeltcn  2Ö3.  wi  'jagen' 
(SBeil)  alfo  eigtl.  'Säger'JV  ober  jn  al)b.  weho 
in  wanno-weho? 

tt)ci|eit  3tro.  an§  m^b.  al)b.  wihen  (aU'3 
♦wihjan)  fd;tt).  3^10-  'heiligen':  ^^Iblcitnng  au§ 
bem  nltgerm.  'Jlbl.  wilia-  'heilig';  P;il.  nihb.  wic.li 


CiliOm.  wihor\  ahb.  nfiid))".  will,  got.  weihs  (au? 
porgevm.  wiko-,  nad)  anorb.  vigja  'lucihen'  nidit 
an?  Porgcrm.  winko-  wenko-J.  5)av  '.*lbj.  be= 
n)al)veu  »uir  uod)  in  2öetl)nad)tcn  an?  mhb. 
wihen-nahten,  ha^  eigtl.  eine  Ü'erfchmeläung  Poii 
mhb.  ze  wihen  nahten  (pgl.  SJJitter na d) tj  ift. 
9iad)t  (f.  bie?)  hat  i»  biefer  eigtl.  heibnifd)en 
3ufamnienfeLntng  nod)  bic  i^ebentuiig  'Sag'  bc= 
luahrt  (bie  nlten  Wermancn  feierten  Poni  '2().  ^l^csbr. 
bi?  5nm  G.  ^'sannnr  ihr  SBinterfeft;  bei  ben  ?lngeU 
fad)fen  überliefert  2?eba  bie  23cncnnnng  mödra 
niht  'ber  ÜJJütter  9fäd)te').  2Begen  ::^er>üertnng 
ber  alten  23eäeid)nnng  im  2)ieufte  be?  (S-hriften^ 
tum?  pgl.  Oftern  (andi  taufen?),  librigcn? 
be>ual)rt  engl.  yu!e  'iiuihnad)tcn'  eine  anberc  alt= 
germ.  Se^eidinnug  bcffelben  )yefte?;  pgl.  anglf. 
giuli  (*g\'ie),  got.  jiulois  (anorb.  ylor)  'Januar', 
anorb.  jöl,  anglf.  geol  geohhol  'iyeihnad)tcn'. 
—  SSeihvand)  llf.  an?  mhb.  wichrouch  (wih- 
rouch),  ahb.  wilirouh  2)?.,  eigtl. 'heilige?  9Jäud)er^ 
lüerf\  —  2öeid)bilb  ftcbt  hiermit  in  feinem 
3ufammenhang. 

löeificr  M.  am  mhb.  wiwcr  wlwjpre,  al)b. 
wiwai-i  wlari  W.  'ilBeiher,  5"ild)tcid)'  (ahb.  andi 
'Stall');  cntfpred)enb  aubb.  wiweri:  in  porahb., 
mohl  fd)Dn  in  rijm.  3eit  (gleid)3eitig  mit  äBei  = 
ler,  StraBe,  2Ö all?)  entlehnt  an?  tat.  vivä- 
rium  'Tiergarten,  >yifd)liehälter'.  (5nlfprcd)enb 
frg.  vivior  (nbl.  vijver),  ital.  vivnjo  ',"yifd)teid)'. 
äBeiher  ift  jetU  nid]t  allgemein  üblid),  c?  lebt 
in  Sd)maben  unb  33aiern,  fehlt  aber  in  £ftreid) 
nnb  2}?ittelbeutfd)lanb  (bafür  Xetd)). 

lücil  .Slonjunft.  an?  fpät  mhb.  (feiten)  wile, 
inofür  bcffer  mhb.  die  wile  .tonj,  'fo  lange  al?, 
mährenb,  inbem,  ba,  lucil' (baher  noch  nhb.  bie- 
meil);  ahb.  dia  wila  unz  'fo  lange  al?':  eigtl. 
31ff.  sn  SBeile.  —  meilanb  'pormal?'  (bei 
£nt()er  uod)  geläufig,  aber  gleid)3eitig  im  £berb. 
fehlenb,  nnb  Snther?  lü  e  i  I  a  n  b  lüirb  in  21.  $etri? 
23ibeIgIoffar  1528  mit  „etman,  Por  3eiten"  über= 
fe^t)  an^  glcid)beb.  mhb.  wilent  wilen;  bie  t- 
(>orm  ift  bnrd)  inngc  iSeiterbilbnng  an?  ber 
auberii  cnti'tanben  (nbl.  wijlen).  3"  ©rnnbc 
liegt  ahb.  wilon  hwilom  '^n  3eiten',  S)at.  "^Mnr. 
3n  SÖcilc  3^.  S)ie§  beruht  auf  mhb.  wile,  ohb. 
wila  (hwil)  5.  '3eit,  3citpnnft,  Stuube';  ent^ 
fpred)enb  afäd)f.  hwil  liwila  '3e;t',  nbl.  wijl,  engl, 
whilo,  got.  hweila  '3eit'.  m eilen  3tiö.  n»? 
ml)b.  ahb.  wilen  'anhalten,  fid)  aufhalten'  legt 
e?  im  iu'rcin  mit  anorb.  livfla  '::öett'  —  hvi'ld 
';)hihe'  nahe,  2ßetle  für  eigtl.  'j)hihepunft'  3U 
nehmen;  man  Pergleid)t  bie  lat.  2Ö3.  qui  (quie) 
'ruhen'  in  quietus  tranquillus  foluic  afloP.  poi-iti 
'ruhen';  gr.  y.aioöc  fönnte  meitcrhin  uiclleid)t 
ücnimnbt  fein. 


ii^cil 


er 


401     — 


SBei^cn 


äßcilci*  aJJ.  (bem  Hftbaier.  fremb,  bafüv  2;örf  I 
CrtI)  aiiä  m{)b.  wiler  3.1h  'f(einc§  ©eljöft,  SBeiler'; 
nlib.  wiläri  begegnet  nur  al»  srueitc?  (^Hicb  üon 
3uiainmenic6iingcu  in  CrtSnamen  (5.  Ö.  Brüwiläri 
=  23  r  a  n  w  e  i  I  e  t).  TUat  villäre  '6e,{)Dft'  (frg. 
villier)  brang  im  5(nid)hiB  an  Cit»nainen  ebenfo 
ein  n)ie  lat.  villa  als  abb.  -wila  (3.  iö.  in  Rot- 
wila  gleicb  Stotiüeil);  tjgl.  fr:;,  ville  'Stabt'. 
2)ie  ©nttebnung  fcbeint  gleicbgeitig  mit  SBeibet 
gn  fallen. 

SBeiii  Wl.  ou§  gleic^beb.  mbb.  abb.  win  Tl.; 
entjpvecbenb  a)äd)i.  vrin  2)h9t.,  nbl.  wijn  3)h, 
nnglf.  win,  engt,  wine,  got.  wein  9i.  'jffietn'. 
£'autgeid)ict)tlidie  31nbalt§punfte,  ba^  ©ort  für 
ent(ef)nt  gn  erftiiren,  feble't-  2)ie  Slnnabnie  üon 
©ntle^nung  au§  lot.  vinum  (=  got.  wein  9h) 
refp.  ünlgiirlat.  vinus  M.  (=  ai)b.  wtu  SJt.)  mirb 
bnrd)  bie  33endbte  ber  Stlten  njabvji^einticb  (bnrc^  ; 
(Sntlebnnng  brang  lat  vinum  and)  in§  Slaü. ; 
pg[.  afloD.  vino).  Sie  ^dt  ber  6-uttebnung  roiire 
etwa  ba§  1.  pabrb.  wv  (5br,  nub  bie  erften  3af)vfi- 
nac^  6bv.  Jitterer  Siifamnteubang  be§  gerni,  nnb 
beS  lat.  2Sorte§  ift  ganj  nnn)abrfd)etnlid)  (lat. 
V  =  gerni.  w  in  alten  Sebnroorten;  üg(.  5}JtaM, 
SBeiber,  SBeiler  gegen  S)cr§,  Srief).  «^ür ' 
ben  3n't>ort  ber  füblicben  SBeinfuItnr  ügl.  bie 
gteicbfaüö  —  luenn  and)  3.  X.  njof)I  in  fpäteren 
3abrb.  —  bem  2ai.  entüammenben  Kelter  (audi 
treffe  unb  XorfelV),  S^eld),  Saner,  (Sffig, 
©punb,  9)ioft,  2  riebt  er,  pf  lüden  unb 
SS  ins  er;  beadbte  aucb  nod)  fcbttäb.  tüimmeln, 
ld)tt)ciä.  wümmen  =  abb.  windemun  (älter  *wiu- 
timmon)  au§  lat.  vindemiare  unb  fdiroeis.  SSüni: 
niet  aUa  ai}b.  windemöd  *wintimmüd  =  lat. 
vindemiae  (iDober  and)  ba§  gleicbbeb.  altir.  ffnime 
'ä3ein(eie'  neben  fin  *2öein'). 

weinen  3^.   ou§   g(eid)beb.   mbb.   weinen, 
abb.  weiuon ;  Pgl.  nbl.  weenen ,  angif.  wänian,  i 
anorb.  veina  'meinen':  toabn'cbeinlicb  SIbleitung 
äu  ber  germ.  Snterj.  wai  (f.  lu  e  b) ;  alfo  meinen 
eigtl.  'jammern'  (bie  (yntftebung  batte  ^>ibnlid)feit 
mit  ber  Pon  ädijen).    i^^öglid)  rciire  and),  ba^ 
got.  qainon  'iceinen'  (aber  bancben  fd)on  wainags 
'bejammernsroert')  in  ben  übrigen  Siateften  bnrcb  ] 
3(nlebnnng  an  wai  'roet)'  umgeftattet  wäre.    3»  1 
ben  beutigen  3)?a.  ift  übrigen»  meinen  surü(f=  ] 
gebrängt  Pon  gteid)beb.  23orten  luic  beff.  friicben  ' 
nnb    flennen,    mittelrbein.  =  id)Wäb.    rjenlen,! 
frei)d)en  nnb  greinen,  lueftfäl.  grinen. 

weis  5lbi.  in  (einem  etwa-:-)  tu  eis  ma(^en 
an§  mbb.,  fpät  abb.  einen  wis  machen  'einen 
wiffenb  mad)en,  belebren'  (im  9fbb.  nur  ironifd) 
gemeint);  pg[.  mbb.  abb.  wis  tuon  'befannt  macben, 
belebren'.  3"  toeüc  «n?  wbb.  al)b.  wis  (and) 
mbb.  wise,  aijb.  wisi )  Stbj.  'oerftänbig,  crfabren, 

li  (  u  g  ( ,  Stp<»o(cgii(^ej  3Sctter6u(^.    5.  ?tuf{. 


fnnbig,  gelehrt,  Weife':  ein  gemeingerm.  Stbj.;  ügl. 

:  got.  weis  'fnnbig',  anglf.  wis  'weife,  fnnbig',  engl. 

,  wise,  nbl.  wijs,  a)äd)f.  wis.    Xa^  (Srunbwort 

I  war   eigtl.   i^erbalabj.    ju   wiffen   (wisa-   für 

witto-).    5^a3u  bciv  iiq.  SBort. 

SBcifc  5-  aii§  mbb.  wise,  at)b.  wisa  g.  '2trt 
unb  3i?eiie';  entfprcdienb  anglf.  wise,  engl,  wise, 
nbl.  wijze ,  afäcbf.  wisa  in  gleid)er  '^ebentung. 
2(u§  biefcm  wei'tgerm.  Sl^ort  (baju  anorb.  visa) 
entftammt  bie  gleid)beb.  roman.  gippe  Pon  ital. 
guisa ,  frj.  guise.  @erm.  wis6-n-  fcbeint  mit 
weife  2lbi.  au§  ber  germ.  2Ö3.  w!t  'miffen'  3U 
ftnmmen;  2öeife  eigtl.  alfo 'stenntni^'?  f.  Jtrt. 
—  Sag  Suffir  =  weife  (3.^8.  teil  weife)  i)at 
fid)  erft  nbb.  anSgebilbet  im  Jlnfdjluß  an  mbb. 
SSeubungen  wie  in  regenes  wis  'loie  Stegen'. 

äßeifel  iif.  am  ml)b.  wisel  ÜJJ.  'iöienenfiJnigin', 
eigtl. 'Jübrer,  Jlnfübrer':  3u  Weifen.  Sie§ 
au§  mbb.  wiseu  fd)w.  (ft.)  3tw.,  ahb.  wisen 
(ane  *wisjan)  fd)W.  3tw.  'weifen,  auweifen,  be^ 
lebren':  ::)lbleitung  on§  weife  (alfo  eigtl. 'roeife 
madien'j. 

weisfagcn  3tw.  au§  mbb.  wissagen,  ai)b. 
wissagon  fd)w.  3tw. 'weii-fageu':  feine  organifd) 
mit  fagen  äufammenbängenbe  23ilbung.  3» 
©rnnbe  liegt  ai)b.  wi^^ago  (wi^ago)  =  anglf. 
witga  'ij^ropbet'  al§  2lbleitnng  au§  bex  germ. 
233.  wit  =  wiffen.  3lbb.  wi^^ago  iDurbe  in 
ber  ai)b.  3eit  burcb  5lnlebnung  an  wis  'loeife' 
nnb  sago  'ber  gpred)er'  ober  beff  er  an  abb. 
forasago  (anbb.  wär-sago)  'i)3ropbet'  gu  wis- 
sagon umgeformt.  3lbb.  wi^^ago  ift  aber  eigtl. 
gubftantiüierung  3n  einem  germ.  2Ibj.  *witag 
(anglf.  wftig)  'roiffcnb,  perftänbig,  Weife'. 

2«ei^tum  3h  au-j  fpät  mbb.  (feiten)  wistuom 
WIM.  'Urteil,  iRedjt^belebrnng',  eigtl. ':iSeii:beit": 
3u  Weife  (engl,  wisdom  'Seisbeit'). 

WciB  2{bi.  nu§  gleidibeb.  mbb.  al)b.  wi^  (älter 
hwi^);  entfprecbenb  got.  hweits,  anorb.  hvitr, 
afäd)f.  hwit,  nbl.  wit,  anglf.  hwit,  engl,  white. 
Siefe  gemeingerm.  23e3eid)nung  (hwita-i  bernbt 
auf  einer  ibg.  333.  l^'^^id  :  kwit.  au§  weld)er  ffr. 
cvit  'meiB  fein,  glänsen'  (ba^n  cveta  ovitra 
cvitna  'weiB'),  genb  spaeta  'weiß',  fowie  aflop. 
svetü  'Siebt'  unb  lit.  szvaityti  'bell  mad)en' 
ftammen.  Sa3u  mit  3lblaut  got.  hwaiteis  = 
2B  e  i  5  e  n. 

weit  3lbi.  an§  gleidjbeb.  mbb.  al)b.  wit;  ent= 
fpred)eub  afäcbf.  ^id,  anglf.  wid,  engl,  wide, 
nbl.  wijd,  onorb.  vidr  'geräumig,  auogebebnt, 
umfangreicb'.  Sasu  üielleicbt  ffr.  vita  'grab= 
linig'?  5'ovmell  fdbeint  germ.  wi-da-  partijipiale 
3lbteitnng  einer  2B3.  wl. 

SBeijcn  3.1h  an§  mbb.  weitze,  al)b.  weizzi  3Jh; 
bie  bial.  (nur  bem  iöaier.  frembe?)  3Jebenform 

51 


uield) 


Mvl    - 


uiemo; 


2is  e  i  B  c  u  (S(^»Dcts  Dberidnuakn  SlNcttcvnu  Dkr= 
[)c|)eit  C">cnnei]au  Jliiirinacn)  bcnilit  auf  nit]b. 
wei^e,  ül)'!).  wei^i  (tz  iiiib  sz  locdifeltcil  in  bicfcm 
Sorte  wegen  be§  älteren  fleEanid)cn  aBcdifcl» 
iton  tj  nnb  ti;  ngl.  Iietäcn).  3n  gleidjer  33c- 
bcntnng  entfprcdjcn  got.  hwaiteis  (S)at.  hwaitja), 
onorb.  hveite  ffd)tüeb.  bial.  livfte),  anglf.  hw:i>te, 
nitttcIcngL  wlujte  white,  engl,  wlient,  nbl.  weit, 
afndif.  liweti.  3{u»  beut  ©erni.  ftauunt  burd) 
Cvntleönnng  lit.  kvetys  'i*3ciäcnförncr'.  W\t  JRcdjt 
gilt  2B  eigen  =  germ.  hwaitja-  (bc§  wctfeen 
3)kf)lc§  luegen)  al§  2Iblettung  ju  germ.  hwita- 
=  UiciB  (ügl.  ffr.  gvitnya  Qveta  'lueife')/  tüOäU 
bie  i-(yornien  Don  mittelcngl.  white  'SBeigen'  nnb 
fd)meb.  bial.  hvi'te  'äBcijen'  ftimmcn;  ogl.  and) 
brcton.  gwiniz  'SBeisen'  neben  gwenn  'lueife',  fo= 
wie  iöeifsbrob  =  SSeigenbrob. 

lucltö  ^4?ron.  an§  nd)b.  welch  welich  ^-rage: 
Uron.,  al)b.  we-  wie-lih  fhh  unb  h)  ?\ragepron. 
'wer,  iüeld)er';  entfpred^enb  got.  hwileiks  (hwe- 
leiks) ,  afäd)f.  hwilik,  ubl.  welk ,  anglf.  hwylc, 
engl,  which:  eine  genieingerni.  3lblcitiing  au§ 
bem  ^4>rononitnalftanim  hwe-  (f.  luerj  nnb  bent 
nnter  gleid),  fold)  bebanbelten  ©uffij  lika- 
'befdiaffen';  lüeld)  eigtl.  'luie  bcfd)affen'. 

2Öclf  Wl.  '3nnge§  üon  Xieren'  an§  gleid)beb. 
mf}b.  al)b.  weif  (älter  hwelf)  2JJ.9J.;  eutfpredienb 
anorb.  hvelpr,  anglf.  hwelp  (engl,  whelp  'junger 
,s;}unb'J.  ®iefe§  frübpitig  bef.  Don  'inngen  §unbeu' 
gebrand)te  SBort  germ.  hwelpa-  bat  aufeerbalb 
feine  Sejiebungen;  2Bolf  ift  uuöerlöanbt. 

Weif  Slbj.  an§  mbb.  abb.  welc  (welch)  'fent^t, 
milbe,  lau,  lüelf:  ein  bem  §b.  eigenes  Slbjeftiü, 
lüo^n  mittelengl.  welken  (unb  welwen )  —  engl,  to 
welk  'fd)iuinben,  loclfen'  gcbi3rt.  2)aB  'fcnd)t  fein' 
bie  ©runbbebeutuug  ber  W?,.  germ.  welk  (basn 
SGBolfe)  ift,  lebreu  bie  üermanbteu  aflob.  vlaga 
'5-eud)tigfeit'  -  vhigükü  'fend)t',  lit.  vllgyti  'fcnd)t 
mad)en',  lett.  welgans  wülgans  'feud)t',  loenn  biefe 
uicbt  nftber  mit  augif.  wlacu  wlicc  'fend)t'  ber; 
loanbt  finb.  i?luö  einem  jn  abb.  welk  gehörigen 
*walki  leitet  mau  frj.  gauche  'liuf  ab. 

SJBcIIc  {^.  au§  gleid)beb.  mbb.  welle,  abb. 
wella  %.:  ein  bem  ob.  eigenes  Söort,  ha§i  aber 
an§  bem  altgerm.  SBortfdja^  flammt.  (S§  ift 
iirberloanbt  mit  ben  gletd)beb.  afloü.  vlüna,  lit. 
vilnis  unb  berubt  mit  bicfen  auf  einer  ibg.  2Bä. 
wel  'breben,  tüäljen',  nield)c  in  aijh.  wellan  fomie 
in  mallen  ftecft;  Ogl.  lat.  volvere,  gr.  nXv'siv 
'mälgen',  fomie  ffr.  ürmi  =  abb.  walm,  anglf. 
wylm  'SBoge'. 

aSeltf  2JJ.  au§  gleid)beb.  fpät  m^b.  weis.  3u= 
fammeubang  mit  SBalfifd)  (©t.  hwala-)  ift 
mnbrfdieinlid),  mcuu  mbb.  weis  auf  abb.  *wnlis 
(an§*hwalis-j  berubt;  ogl.  abb.  wvlira 'äöalfifd)'. 


Jüflf^  3tbi.  aM  mbb.  wolsch  (w(jlhisch  wal- 
hiscli)  'romanifd),  franjöfifd),  italienifd)',  abb. 
wallii.sc  'romauiid)':  5lbleilnng  anS  mbb.  Walch, 
abb.  Walh  'jltomane'.  3)a§  entfpred)eubc  nnglf. 
Woalh  bcseidjnet  ben  'Jfelten*;  nnb  bieS  ift  bie 
eigtl.  Jöebeutung  be§  2Borte§  (ügl.  beu  feltifd)en 
iBölfcruamcn  ber  Yolcae,  moraiif  germ.  AValha- 
berubtj:  fie  oerfdjob  fidj,  als  bie  :)iDmaucn  ben 
^^übcn  ^'raufreid)»  befeljten,  ben  gnoor  bie  sielten 
bemoljut  bitten.  iBgl.  nod)  äBalnnfj  unb  bie 
engl,  ©igennamen  Wales  (anglf.  Wälas)  nnb 
Cornwall. 

2ÖcIt  (y.  c\u§  gleidjbeb.  mbb.  weit,  meift  werlt 
werelt,  abb.  weralt  (worolt)  fy. ;  ba§  mbb.  abb. 
2öort  ^at  nod)  bie  ältere  S3ebeutnug  '3eitalter, 
saeculum';  ogl.  ofäd)f.  werold  'irbifd)C§  2tbcn, 
3eitalter';  nbl.  wereld,  anglf.  weorold  worold, 
engl,  world  babtn  bie  nl)b.  93ebeutuug.  5)ie 
2)opbelbebeutuug  '2öelt'  nnb  '3eitalter'  läfet  ftd) 
fdjioer  an§  einer  ©runbform  begreifen:  bie  lct,^tcrc 
*^ebeutung  fuüpft  ou  anorb.  old,  anglf.  yUl  *3eit= 
alter' an;  bie  33ebeutnug '2Belt' fdjeint  auf  3cad)' 
bilbnng  be§  dbriftlid):Ial.  saeculum  'SBelt'  für 
lat.  saeculum  '3eitalter'  ju  beruben.  Sa§  erfte 
©lieb  ber  3ufa"'i"eiife^uug  (got.  *waii--aldus) 
ift  ha^  nnter  SBertoolf  unb  9B  er  gelb  jnge^ 
jogene  germ.  wer  'a}?ann,  a}lenfd)'  =  got.  wai'r, 
auglf.  al)b.  aubb.  wer  '3J^anu',  mogn  als  nrOer= 
maubt  bie  gleidibeb.  lat.  vir  unb  ffr.  virä.  — 
"löie  §iutmel  itnb  §ölle,  fo  ift  aucb  2ßelt 
ein  fpejififd)  germ.  SBort. 

2öenbC  S".  ans  ml)b.  wonde,  abb.  wi^-nti  ^\ 
'©renge,  Umfebr,  SBenbnug'.  —  Söeubeltreppe 
nad]  bem  gleid)beb.  fpät  mbb.  wondelstein.  — 
lOenben  3tl0.  auS  mbb.  wenden,  ai)h.  W(;uten 
(ans  *wantjaii)  fd)m.  Qtw.  'nmfe^reu  (tranf.), 
rücfgäugig  madjeu,  biuberu';  ogl.  afäd)f.  wondian, 
got.  wandjaii,  anglf.  wondan  'fidi  loeuben',  engl, 
to  wend 'geben',  nbl.  wenden 'fid)  änberu':  '^■aU 
titioum  äu  minben.  —  2)aäu  ansmenbig, 
mbb.  ü^wondic  'äufjerlid),  anSmärtig'  (etm.  a  n  S  = 
menbig  fönnen  ift  erftnbb. ;  audj  i)kx  gleidi 
'äufjcrlid)',  b.  b.  'o^ne  (5iuft(^t  in  ein  23nd)'); 
in  me  üb  ig  anö  mbb.  innew^ndec;  f.  aud)  not= 
loenbig.  —  9Jbb.  gern a übt  auS  ml)b.  gewant 
eigtl.  'auf  bie  ä^erbältniffe  gericbtet,  ben  3>erbätt= 
uiffen  angemeffen',  b,  b-  'irgenbmie  befd)affen'. 

lücniö  Slbj.  ans  mbb.  wenec  weinec  (g), 
al}b.  wenag  weinag:  alS  Slblettung  aus  germ. 
wainon  =  meinen  refp.  auS  germ.  wai  = 
Wti)  bebentet  e§  im  3lbb.  SJJbb.  'bejammernSmert, 
beioeinenSmert,  wnglüd'ltd)' (ebeufo  got.  wainags); 
ans  'uuglürflid)'  eutloicfclt  fid)  im  3}Jbb.  bie  ^Pc: 
beutnng  'fd^mad),  flein,  gering,  lueuig'. 


IIHMUI 


403     - 


Sert 


lUCnn  ^onj.  an»  mf)b.  wnnne  wanne:  ein§ 
mit  it)  au  lt.    S)03u  bgl.  ha^  flg.  2Bort. 

luci'  ^^l^ron.  au§  iitt)b.  aljb.  wer  (älter  hwer) 
3?vageprou. ;  ber  dlom.  Sg.  bciunljrt  r  a{§  2?er= 
treter  be§  alten  s;  ügl.  got.  hwas  'lutr';  bajn 
anglf.  hwä,  engl.  who.  S)er  germ.  Stamm  be^ 
iVvagcpron.  mar  hwa- :  hwe-  an§  ibg.  ko  :  ke, 
ba^  au&er^alb  be§  @erm.  fic^  geigt  in  lat.  quo-d, 
gr.  7i6rs(jog  (y.ors^og),  lit.  kas,  ffr.  kas  'wer'. 
"^am  lüann,  toeber,  lüelrf),  menu,  trte, 
mo.    2a?  itäf)ere  gefiört  in  bie  (yrammatÜ. 

werben  3tlü.  on§  mf)b.  werben  (werYen), 
al)h.  werban  wervan  (älter  hwerfanl  ft.  S^W. 
'\\ä)  bret)en,  I^in=  unb  ^erget)en,  ftd)  nmtt}nn ,  [id) 
bemü{}en,  t^ättg  fein,  etmaS  betreiben,  etiuaS  au§= 
rid)ten';  megen  ber  23ebcntnng2entluicflung  be§ 
nl)b.  lüerben  Diil.  lat.  ambire.  Saß  'fi<^ 
breiten,  fid)  I)in=  nnb  {jerbcmcgeu'  ber  eigtL  Sinn 
ber  germ.  2B3.  hwürf  ift,  Ief)rt  SBirbcI.  2]gl. 
afäd)f.  hwerban  %n-  unb  [)ergel)eu',  nbl.  werven 
'anmerben',  got.  hwafrban  (unb  hwarbön)  'roan= 
beln'.  C^iue  entfprec^eubc  ibg.  SSj.  qerp  (kerp) 
mirb  aufjerijatb  beö  ©erm.  in  gr.  y.uonnhfiog 
'fdmeü'  ocrmntet.    iBgL  Söcrft^ 

Üßctb  =  2Berber. 

»«erben  Stif-  a^^?^  gleid)bcb.  mbb.  werden. 
ai)b.  werdan:  ein  gemeiugerm.  S^m.;  Ogt.  got. 
wair|)an,  anglf.  weontan  (engl.  auSgeftorbeu), 
nbl.  worden  'merben'.  S)ie  germ.  ft.  i^erbalmg. 
wer^  l)at  in  ber  gleidien  23ebeutuug  fein  ibg. 
wert  äur  Seite,  bod)  ift  3uifliitt"e"l)fl"3  i"it  lat. 
verto  'menben,  fefiren',  afloo.  vrüteti  vratiti 
'ttjeubeu,  bre^en',  ffr.  vrt  'fid)  brcben,  rollen' 
ficöer ;  'fic^  menbeu'  mürbe  im  @erm.  äu  'merben, 
entfielen'  (ögt.  ffr.  sam  vrt  'entftel)eu').  S)te 
ältere  Sebentnng  'fic^  menbeu'  erblicft  man  mit 
iRed)t  in  bem  Suffij  =märt§  (f.  bie§)  fomie  in 
ml)b.  wirtel  'Spinbeiring'  =  afloü.  vreteno 
'Spinbcl'. 

26crber  M.  an»  ml)b.  wort  (d)  a)J.  '3nfel, 
öalbinfel',  al)b.  wc^rid  warid  9h  'Snfcl';  eut= 
fpredöenb  nnglf.  warod  'Ufer,  ©eftabe'  neben 
anglf.  wajr,  anorb.  ver  9h  'l»feer'  (ber  Sebeu= 
tnng  megen  ugl.  31  u).  9Jid)t  fid)cr  ift  UrDer= 
manbtfdiaft  mit  ffr.  vär  'iBnffer'. 

werfen  3tm.  an»  gleid)beb.  ml)b.  werfen,  a^b. 
werfan  (werpfan) :  ein  gemeiugerm.  ft.  3ttt^. ; 
bgl.  got.  wairpan,  anorb.  verpa,  anglf.  wcorpan, 
engl,  to  warp ,  nbl.  werpen ,  afä(^f.  werpan 
'merfen'.  9lu»  bem  ÖDerm.  finb  afr^.  s^uerpir, 
frj.  deguerpir  'im  Stid)  laffcu'  cntlclmt.  2)ie 
l)ierin  entlialtene  germ.  2B5.  werp  beruht  auf 
werq  ou»  iiorgerm.  werg-  (ugl.  2B  0 1  f  neben  gr. 
Xvyoc,  fünf  neben  quinque,  Di  er  neben  quat- 
tuor);  mit  ©uttural  erfdjcincu  bie  nniermanbtcu 


ffr.  vi-j  'nicbermerfeu'  unb  afloü.  vrüga  (vresti) 
'roerfen'.    2)a5u  ba§  flg.  2öort  unb  Söürfel. 

SBerft»  m.  au§  mbb.  al)b.  warf  m.  (ögl. 
u^b.  §üf  le  ou§  m^b.  hilf)  'Sette  eine§  G5emebe§, 
3ettelgaru';  entfprec^enb  anglf.  wearp,  engl,  warp, 
anorb.  varp  in  gleidjer  33ebentung,  bie  man  ou» 
bem  3t'ü.  m  e  r  f  e  u  erflärt.  Sit.  verpti  'fpinnen' 
entflammt  bielleic^t  bem  beutfdien  Söort. 

SBerft^  5.9i.,  erft  n^b.,  mie  biele  nant.  2Ui§= 
brücfe  ein  nbl.  2c!^umort;  ügl.  nbl.  werf  (scheeps- 
timmerwerf),  engl,  wharf,  fdimeb.  varf  'Sd)iff§: 
merft'.  3iM"ammeul)aug  mit  merf  eu  ift  ber  Sou-- 
fouanteu  megeu  unmöglid).  Sie  Sippe  bebeutet 
eigtl.  '2öerf=,  2lrbeit§pla6'  unb  gel^ört  riu  ber 
i^erbalmä.  Pou  m erben  (f.  bie?). 

SBerg  9h  an§  gleid)beb.  m^b.  werch  wijrc 
(ber  ®oppelform  megcii  Pgl.  Stordi),  al)b. 
werah  (hh)  unb  werc  9h;  bauebeu  al)b.  äwirihhi 
äwurihhi  9h  '2Serg,  stuppa'.  (formell  becft  fid) 
im  9ll)b.  Ü}il)b.  äBerg  genau  mit  2Berf,  me?: 
l)alb  man  jcueö  nl§  2Jbämeigung  be?  leytereu  fafit; 
bod)  bleibt  bei  biefer  2luual)me  bie  23ebeutnng§= 
entiuidlung  unflar.  2ll)b.  äwurihhi  'SBerg'  läfjt 
3ufammenl)aug  mit  SBerf,  mirfeu  5U,  ha  e? 
ben  'Slbfall  bei  ber  9lrbeit'  meint.  isielleid)t  ent= 
micfeltc  fid)  ba§i  einfädle  SBort  an§'  bem  ^nfammeu= 
gefegten. 

aOßergelb  9h  au?  mbb.  wergelt  '(^elbbuf^e  für 
-Jobfd)lag',  eigtl. '9}Jaune§-,  9J}enfd)engelb';  megen 
be?  erften  ©liebe?  ber  3nfammeu)ei3nng  ugl. 
2Belt. 

2Berf  -)l.  an?  gleic^beb.  mbb.  werc  (werch), 
al)b.  werc  werah  (hh)  9h ;  mcgeit  ber  älteren 
9kbeuformen  mit  ch  pgl.  ba?  Permanbte  SBerg. 
3n  ©rnube  liegt  ein  gemcingerm.  werka-  'SBerf, 
ba§  burc^  anorb.  verk,  anglf.  weoro,  engl,  work, 
nbl.  afäd)f.  werk  crtuiefen  mirb.  Seitere?  über 
bie  in  ©runbc  licgenbe  2I?5.,  mojn  gr.  Foynr 
'äöevf,  f.  unter  mirfeu. 

Slöcimut  d)l.  au?  gleid)beb.  m!^b.  wermuot 
wermüete  3.9h,  ai)b.  wermuota  (worniuota)  J'., 
faum  ücrmaubt  mit  SBurm,  lüoran  ba?  Sprad)- 
gefübl  ba?  uufomponierte  äßort  (Pgl.  9trmnt) 
aulebutc  (ugl.  engl,  wormwood  au?  anglf.  wcr- 
mod  wormöd).  ?lud)  23e5ietinng  jn  marm  ift 
nic^t  fid)er. 

aBert»  9Jh  '^luBinfel'  =  Söerber. 

äßert-  9)h  au?  ml)b.  wert  (d),  al)b.  würd 

' ")}.  'ilanfprci?,  f oftbare  2ßare,  §crrlid)feit';  ügl. 

afädif.  werd  '©clb,  2ol)u',  got.  wafrfjs  'Jöert, 

"i^rei?':  fnbftantiüierte?  ?lbi.    3it  ©vuube  liegt 

^a?  9lbi.  mert  au?  mbb.  wert  (d),  abb.  werd 

'äncn  gcmiffen  '4>rei»  fofteub,  fäuflid)  für  etma?', 

j  ^aun  abfol.  'oou  l)ol)em  9Bevt,  berrtid),  norucbm'. 

[  (5ntfprcd)enb  got.  wair[is  'mürbig,  tanglidi',  anglf. 

51  •■ 


ilHnuuil[ 


—     404     — 


uunuMi 


weorli,  ciitil.  worth  'jucvt,  iDÜvbig'.  3iiffnnnien- 
ftaiui  mit  lücrbcn  ift  bcv  3?cbciituiui  mciicn  uii: 
lunl)ricl)cinlid}.  S'aS  gclegcntlid)  ücii]lid)cuc  lit. 
Yertas  itub  flfloö,  vrcdü  j'inb  luo^I  flcrm.  (Jiit: 
Icl)nutui.  S'enfbar  ift  58e3tef)iiiig  sit  ber  unter 
uial)ren  befprodienen  ibg.  SSs-  wor  'aufeljeii, 
anfdiaiicn',  lüo^u  luert  eine  parti^ipinle  5(bleitnng 
im  Sinne  uou  'getd)ä^5t'  fein  fijnnte;  f.  and) 
ils  n  r  c. 

üöcvJüOlf  aif.  an§  gleidjbcb.  ml)b.  wcjrwolf 
(nlib.  nur  al§  ©igennamc  Woriwolf);  eutfpred}enb 
anglf.  werewulf  'üBcrlooIf'.  5tu§  bem  ©eini. 
ftammt  mlat.  guerulfus,  normann.  (12.  3nl)rl).) 
garwiilt'.  nfrs-  loupgarou  'üBcriüoIf.  ^ic  S)eutnng 
aU  'ilfannmolf  nad)  nf}b.  anglf.  wör  'iDconn' 
(=  lat.  vir,  ffr.  viras  'ilfaun')  ift  unfidjer.  ®ie 
meftfäl.4ipp.4)eff,  iöenennnng  be§  SüenuDlfs  nl» 
Süffenlüolf  '^ofenmolf  legt  bie  i^ermutnng 
nal)e,  al^b.  wfri-  —  anglf.  w(^n-e-  aU  'Älcib'  (su 
got.  wasjan  'fleibeu'  =  engt,  to  wcar  'stieiber 
tragen'  auc-  anglf.  wvrian)  3U  faffen;  ulf-hamr 
(and)  ülflie*Tenn)  ift  bie  anorb.  Benennung  bee 
ben  2BeiȟDtf  d)aratterifierenben  SlleibeS.  llbrigen? 
toirb  im  IG.  3a^rl).  fS-  83.  bei  Sutber,  (5r.  'illbcrng, 
2Bieru§  it.  a.)  gern  Seermolf  gefd)rteben. 

2Bcfen  9L  au§  mbb.  wesen  9^.  '3lufentbnlt, 
§au§n?efen,  2lrt  ju  leben,  ©igenfdjaft,  i:age': 
fubftantiüierter  3iifinittü  mbb.  wesen,  abb.  wesan 
(irosn  im  9lbb.  bie  'i^räteritalformen  be§  Qtw. 
feinj  ft.  S^^-i  entfpredienb  got.  wisan  'fein, 
Pertüeilen,  bleiben'  f anglf.  wesan,  engl.  I  was 
u.  a.  geboren  in  bie  ©rammatif).  Xk  Sßerbaliuä. 
wes  'fein,  Perbleiben',  lüoju  aud)  mal}r  nnb 
lüäbren,  begegnet  aufserbalb  be§  @erm.  in  ffr. 
2Bä.  vas  'bleiben,  Penueilen,  übernadjten'.  —  Xajn 
inefentlid)  an§  ml)b.  wesentlich  (wesenlich) 
'bem  2öefen  na^';  ba§  t  ift  itnnrfprünglid). 

Weipt  ?5-  aus  gleic^beb.  mbb.  w^spe  neben 
älterem  w^fse  f5-  (3Jf.),  aljh.  w(^fsa  (älter  wafsa") 
f^.:  ein  ed)t  germ.  iBort;  Pgl.  anglf.  wtefs  wa'ps 
Tl.,  engl,  wasp  I  anbrb.  wespaj.  SBabrfdjeinlid) 
ift  barnad)  germ.  waf's-  porans^nfefien,  moneben 
germ.  wabis-  wabit-  bnrdb  baier.  Avi^'bes,  oft-- 
tbürilig.  weps-chen  wewetz-chen  (mefttbüring. 
bafür  wispel)  Poraulgefefet  tt)irb  (fd)iDäb.  aber 
SBefgg).  3bg.  wops  (wobhes-),  ba§  auf  bie 
3?erbolm3.  meben  (f.  2öiebelj  beutet,  bat  un= 
gefäbr  basfelbe  ibg.  i^erbreitungsgebiet  luie  §or- 
niff  e:  altbret.  guohi  'SSefpen'  (a\i§>  wops-),  lit. 
vapsä  '23remfe',  aflop.  vosa  'Sßefpe'  nnb  too^l 
audb  mit  2lblaut  lat.  vespa.  3n  ml)b.  3eit  i)at 
lat.  vespa  ein  beutf(^c§  vespe  geliefert;  umgefebrt 
ftebt  frä.  guepe  iregeu  feine»  2lnlant§  unter  bent= 
fd)em  (Jinflufe. 

Sföcftc  5-.,  erft  feit  bem  por.  oa^rb.  üblid;.   3^a 


ba§  SBort  ben  älteren  ®ial.  fremb  ift  (fd)mäb.  gilt 
bafür  ücible),  mnfs  fr^.  vestc  (lat.  vestis)  feine 
Xüuelle  fein;  aber  bei  früberem  9tnftreten  in  ben 
altgerm.  2)ialeften  müfste  e»  bem  lat.  vestis  Piel= 
mel)r  urPermaubt  fein.  2)a§  nod)  je^t  bial.  üblidie 
mbb. wester 'Jaufflcib'(bcf.  in  äiifammenfetuuigen 
üblid))  berubt  auf  berfelben  ibg.  äSj.  lüic  lat. 
vestis.  3"  '^'■'1'  iög.  2B3.  wes  'bef leiben'  (=  ffr. 
vas,  gr.  Irvrtii  an§  '^fbn-vv/u ,  lat.  ves-tis) 
gebiJren  uod)  got.  wasjan  'ficb  fleibeu',  abb.  anglf. 
w(>rian,  engl,  to  wear  '.Kleiber  tragen'. 

2Be|tcn  Wl.  an§  mbb.  wüsten,  ai)b.  wöstan 
31.  'SBeften';  baneben  nbb.  äßeft,  ba§  im  5lbb. 
3}Jl)b.  nur  al§>  crfte§  &[kh  Pou  3iifammeufetjungen 
begegnet  (s-  2?.  abb.  Westfälo,  mbb.  Wöstvalc 
':Jßeftfale').  3>gl.  nbl.  west  (in  3iifammcnfel3ungen), 
engl,  west  (baranö  fr3.  ouest),  anorb.  vestr  31. 
2)ie  Seutung  ber  Sippe  mad)t  Sd)lr>ierigfeit,  bef. 
iuegen  ber  gut  überlieferten  3?euennung  lat.  Vise- 
gothi  '2öeftgoteu'.  Man  ift  Pcrfudjt,  an  lat. 
ves-per,  gr.  Ifrni'nu  'Slbenb'  auäufnüpfen  nnb 
äBeft  als  '^Ibenbfeite'  aufäufaffeu;  Pgl.  bie  cut- 
fpred)enben  2:eutnugen  Pou  Süb  nnb  Oft. 
2lbeub  ift  im  Dbcrb.  ba§  PolfSüblid)e  SBort  für 
Söeften. 

luett  3lbi.  am  fpät  mbb.  w^tte  5lbj.  'abge,3ablt': 
junge  3lbfeituug  am  bem  Subftantipum  Söctte, 
mbb.  wrtte  wrte  w^t  (tt)  3t. 5"  '^^^'  wi^'tti  w^ti 
31.  '4JfanbPertrag,  9{ed)töPerbinblid)feit,  $fanb, 
(Sinfatj  bei  einer  Söette,  ©djobeuerfag,  ©elbbufee' 
(bie  legten  brei  5öebentungen  finb  erft  mbb.);  Pgl. 
anglf.  w*^'dd,  anorb.  vect,  got.  wadi  31.  'ipaubgelb, 
Unterpfanb'.  3ln§  altgerm.  wadja-  jrnrbe  bie 
romau.  Sippe  pon  ital.  gaggio,  frj.  gage  ':i^fanb' 
entlcbnt.  llrPenuanbt  finb  bem  germ.  Söette 
lat.  väs  (vadis)  'iöürge'  nnb  vadimonium  ':öürg= 
fd)aft',  lit.  vaduti  'ijjfanb  einlöfen,  auelöfen', 
Pielleicbt  aud)  gr.  df!}Xoc  (Sog.  ftS^)  'Sampf^: 
prci§',  tDeld)e  auf  eine  ibg.  2ös.  wedh  fübren. 

3!8cttcr  31.  am  mbb.  weter,  al)h.  wetar  31. 
mit  "ben  n^b.  iöcbeutnngcn;  eutfprcdjenb  afädbf. 
wedar  '3Better,  SSitterung,  Sturm',  nbl.  weder 
weer,  anglf.  wedei",  engl,  weather,  anorb.  vedr 
'SSetter'  (got.  *widra-  feblt).  Segt  man  bem 
germ.  Sippe  wedra-  ein  Porgerm.  wedhro-  jn 
©runbe,  fo  ftebt  afloP.  vedro  31.  'gute§  2Setter' 
(vedrü  'bell,  beiter')  nabe.  3}?i5glicb  ift,  loeuu 
aud)  lueniger  mabrfd)einlid),  bafs  wetrö-  bie  ibg. 
©rnnbform,  su  ber  aud)  afloP.  vetrü  'ßuft,  Söiub' 
(3U  2B,v  we  'mebeu')  ftimmt.  —  25?  e  1 1  e  r  l  e  u  d)  = 
ten  31.  au§  fpät  mbb.  (fo  nod)  nbb.  bial.)  wctcr- 
leich  (pgl.  nonncg.  vederleik)  'iölife;'  mit  Polt'c: 
etpmologi|d)cr  llmbcutung;  pgl.  mbb.  leichen 
'tanscn,  büpfen'  unter  Ö  e  i  d). 

lüC^en  3tlü.  am  mbb.  wi^tzen,  aljb.  wezzeu 


löirf)i"cu 


~     405 


SBicbcI 


{ans  *lnvazzjan)  )cf)tD.  ^ttv.  'fdjärfeu,  fd)arf 
moc^cn';  ügl.  nb(.  wetten,  anglf.  hwottan,  engl. 
to  whet,  nnorb.  hvetja  'id)arf  machen':  ein  ge= 
mciunerm.  \d)\vi.  3ttt).,  bns  eigtl.  tüof)I  ftarf  mar. 
Sic  gevm.  ft.  i^erbahüs.  liwat  an§  ^bg.  kwod 
(:  kudj  id)eint  ber  ffr.  SSj.  cud  'roe^en/idjävfen, 
anfenern,  antreiben'  gictd)  ^u  fein  (üg(.  anglf. 
hwnttan,  anorb.  hvetja  'erregen,  antreiben',  eigtl. 
'l'diärfen').  Sie  älteren  germ.  ©pradijjcriobcn 
belnaljrcn  jn  2Bj.  hwat  bie  Stbj.  hwassa-  (got. 
hwass,  ol)b.  mt)b.  was)  nnb  hwata-  (anglf.  hwaet, 
at)b.  wa^)  ')d)arf'. 

niii^fcn  3tiu.  an»  fpiit  nil)b.  wihsen,  a^b. 
wahsen  giwf^'hsen  fd)fö.  3t»n.  'mit  2Sa(^§  über^ 
3ic[)en':  ätbleitnng  an§  2Bac^§. 

mäft  m.  au^  mi)h.  wiht  m.dl.  'dJefc^öpf, 
3Bc)en,  Sing'  (befonberä  üon  ^obolbcn,  ^loeröf" 
ni'iü.  gebrand}t),  al)b.  wiht  2}t.9h  'Sing,  2öc)en, 
'43er)on';  ügl.  ba^n  bic  23ebentnngcn  oon  231)1  c  = 
\v  i  dl  t.  (Sa  entiprcd)cn  afäd)).  wiht  'Sing'  ('5]3lnr. 
'Sämonen',),  nbl.  wicht  'f[eine§  ^inb',  anglf.  wiht 
'fflefen,  Sing,  Sänion',  engl,  wight  'Sefen, 
SSi^t';  ba^  @ot.  nntcrfd)eibet  wafhts  g.  'Sing, 
•Sadie'  nnb  ni-waflit  3f.  'ind)t§',  meld)  lefetere? 
nnfcrm  nidit,  nid)t§  ^n  @rnnbe  liegt.  2öal)r: 
fd)einlid)  ift  bie  i^cbcntnng  'perfönlidje^  äßefen, 
Icbenbesi  SBefen'  abgeleitet  am  ber  (Srnnbbcben^ 
tnng  'Sing,  <Baii}i\  für  bercn  2^orgefd)id)te  bie 
PerlDanbten  8prad)en  nid)t§  ergeben  als  afloü. 
vesti  'Sing,  Sad^e',  ba§  mit  germ.  wihti-  anf 
ibg.  wekti- bernbt.  5ln§  wiegen,  mägen  läßt 
fid)  bie  Sippe  fanm  begreifen. 

aBid)teImnnut^en   dl.    am    g[eid}beb.    ml)b. 

\vihteln](;nlin  wihtelin;  ba§  einfadje  wiht  'iüefen, 
Sing'  ff.  2Bid)t)  mar  fd)on  in  fel)r  alter  3cit 
enpljcmiftifd)  gern  auf  rai)t^ifd)e  SBefen  fpe3iali= 
fiert:  anglf.  elwihtu,  anorb.  alvitr. 

JuiriÖtifl  3lDi.,  cvft  nlib.,  jüngere  Dcebcnforui  ^n 
gelüidjtig  eigtl. '@eiüid)t  Ijobcnb':  f.  6cttjid)t. 

2ßidc*  5.  an^  gleidibcb.  nil)b.  wicke,  abb. 
wicchag-. ;  entfprec^enb  nbl.  wikke:  @ntlet)nung 
au§  lat.  vicia  'SSide',  morau»  bie  gleid)beb.  ital. 
veccia,  frj.  vesce  fcngl.  vetch).  Sa§  2tlter  ber 
(Sntleftnung  (etmo  gleid)3eitig  mit  ®  p  e  1 1 ,  S 1 0  p  = 
p  e  1 ,  3  p  e  i  d)  e  r ,  3'  l  e  g  e  l)  wirb  beftinimt  burdi 
bie  23ertretnng  beö  lat.  v  burcft  w  (ügt.  i^fan, 
$füt)l  gegen  äJogt,  Sjieildien)  foioie  burd) 
bie  iöema^rnng  be§  lat.  c  ols  k  (ogl.  Stren3). 

t  aSitfc^  ?y.  'Sod)t'  f.  2Bted)e. 

ÜBitfcI  3}?.9f.  an§  ml)b.  wickel  wickclin,  al)b. 
wicchili  wickiltn  1IJ.  '3Bicfel,  ^-ladi^:  ober  ilBotl: 
pcnfnm  3nm  5tbfpinncn':  oenoanbt  mit  Jöicfe 
'Sod)t'.  Sod)  fehlen  locitcre  23e3iel)ungen  3nr 
23eftimmung  ber  2>orgefd)id)te.  —  Sasn  micfeln 
an-j  fpät  rnbb.  wickeln  eigtl.  'in  bie  Jorm  eines 


!  2Bi(fcl3   bringen*;   ba3n   erft    n^b.   SBirfel    ^, 
'SBinbct'. 

äßibber  3}i.  an§  mbb.  wider,  al)b.  widar  ilj. ; 
entfpredienb  got.  wijirus  a)i.  f'2öibber'?  'Samm* Vj, 
anglf.  weder,  engl,  wother,  nbl.  weder  'üöibber, 
§ammer.  Sa§  germ.  wepru-  am  uorgerm.  wetru- 
fwetr-?  1  ift  nrPertoanbt  bem  lat.  vitulus'sltalb'  nnb 
ffr.  vatsa  '."Salb,  3unge§',  bie  an§  bem  ibg.  wet- 
'3al)r'  abgeleitet  finb ;  ügl.  lat.  vetus  'bejabrt', 
!  gr.  srog.  ffr.  vatsara  '3af)r'.  2Ö  i  b  b  e  r  olfo 
'  eigtl.  '3unge§,  Sübrling'. 

ttiiber  5)Sräp.=3lf)ü.  an§  mbb.  wider,  alib.  widar 
'mibcr,  gegen,  entgegen,  snrücf,  loicbernm';  ent= 
j  fpred)enb  got.  wiltra  ^^x'd\).  'gegen,  miber,  oor', 
'  afäd)f.  widar  (nnb  wid)  )\ix'dp.  'gegen',  nbl.  weder 
weer,  anglf.  wider  (unb  wid)  'gegen'  ( tt)03U  engl. 
I  with  'mit').  Sa§  germ.  wi[)rö  'gegen'  neben 
I  glei^beb.  wil)r  bern^t  anf  ber  ibg.  $räpof.  wi 
I  'gegen',  bie  in  ffr.  vi  'an^rcinanber'  1  moju  vitaram 
'lücitcr')  erl)aUen  ift.  3^gl.  binter.  —  Sa3iu 
m  i  b  e  r  n ,  a  n  m  i  b  e  r  n  eigtl.  'sumiber  fein'  am 
mf)b.  widern  'entgegen  fein'.  —  2B  i  b  e  r  p  a  r  t  Wi. 
0U§  ml)b.  Widerparte  ^.1^1.  'Scgcnpartei,  ^cinb; 
fd)aft,  ^-einb,  ©egner':  3n  mftb.  part  'Seil',  bem 
lat.  par3  (fr3.  part)  ju  ©runbe  liegt.  —  2Biber  = 
f  a  d)  e  r  'W.  am  mbb.  widersacho,  abb.  widarsahho 
ü)i.  '©egner  im  3ied)t5l)anbel,  Stngeflagter,  Öegner 
übcvbanpt':  3n  got.  sakan,  abb.  sahhan 'ftreiten' 
(nntcr  Sacbe).  —  miberfpenftig  an»  fpdt 
(feiten)  widerspQ^nstec,  ttiofür  bänfiger  m^b.  mbb. 
widersppene  widerspa'nec 'nübcrfpenftig':  3U  mbb. 
widerspän  neben  span  span  (nn)  'Streit,  3f'l^f'- 
—  SBibertbon  9)i.  ('l^flan^enname)  an§  gleid)= 
beb.  mbb.  widertän  (-tat  -tot) :  ein  bnnfle§  23ort, 
ba^  mobl  bnrcb  üolfÄetpmologifdje  3lnlebnnngen 
feine  jetsige  ©eftalt  befommen  i)at  —  lüiber  = 
märt  ig  ans  ml)b.  widerwertic -wartic  (wider- 
wert -wart)  2lbi.  'entgegenftrebcnb,  miberfetilidi, 
feinblid)',  abb.  widarwart  -wartic  (g)  'entgegen^ 
gefegt'.  i>gl.  m  ä  r  1 0.  —  m  i  b  r  i  g  '.?lbi.,  erft  nbb. 
ttibmen  3tW.  an^  mbb.  widcmen,  obb.  widi- 
men  'botieren,  aneftatten' :  su  abb.  widamo  '2JJit= 
gift'  (f.  nnter  Söittbnm). 

Wie  3lbü.  au^  glcidibeb.  mf)b.  wie.  abb.  wio, 
meld)es  an#  *hweu  für  *hwewu  hwaiwö  ent= 
fprnngen  ift;  auf  bie  legte  ©runbform  meiü  nnr 
nod)  got.  hwaiwa  'irie'.  3»  (^rnnbe  liegt  ber 
■^Uonominalftamm  germ.  hwa-,  ibg.  qe  qo.  Sie 
$8ilbnng  be§  öorgerm.  qoiwö  bedft  ficf,  mit  ber= 
jenigen  bca  ffr.  evl  'auf  biefc  2i?eife'  on§  bem 
'^.^ronominalftamm  a'biefer'.  (Sine  anbere  iöilbnug 
bemabrt  engl,  how  an^  anglf.  hü  (gleich  afädif. 
germ.  hw6)  'luie'. 

t  SlMcbcl  Wl.  '.>!äfer'  am  mbb.  wibel,  abb.  wi- 
bil  Wl. ;  in  gleicher  2?ebentnng  entfpredicn  afädif. 


Ä'icrf)e 


406 


SBidc 


wibil.  angl).  wifel,  ctigL  wecvil  'iS'ornlDUrm*. 
S'ai:  äi?ort  bcbcittct  nly  ^Jlblcinuig  511  weben 
(f.  and}  2Befpe)  eigtl.  inolirSSeber'  (megen  be§ 
6^in)ptnncn§  beim  iscrpiippen).  3>9(.  lit.  vabalas 
'Süifer'. 

t  ÄMcfie  iDh  '2)0(f)t'  au§  m^b.  wieche  Tl.'S; 
'gebrefitc?  ©ani  al§  3)Dci)t  ober  6t)avpte',  ai)'!>. 
wiohha  ('wloh?!  '2)odit';  baiiebeii  begegnet  ni^b. 
nlib.  (bial.)  wicko  in  gleid)er  Sebeutung.  2;a§ 
leitete  fcf)lief3t  fidi  an  SStcfel  an,  luonon  mf)b. 
wieche  jebcnfaQ»  nrfprgl.  ganj  Dcrid}ieben  ift; 
pgl.  nbl.  wiek  'i^ampenbod^t',  angl).  wcoca  (aber 
büneben  wecea  gteid)  engl,  wick  '2)ocf)t,  2Bi(fe*). 
i^ür  biefc  Sippe  latfen  fid)  feine  lueiteren  Segtel): 
ungen  (abgelesen  üielleidjt  nod)  Pon  SBocfen) 
iüabrfdieinüdi  madicn. 

SIBicbc^o^jf  aJf.  an§  gleidö&eb.  m()b.  witchopfe 
WH.,  a^b.  wituhopfe  (-hotfo)  3}J.:  eigtl.  '2ßalb= 
^üpter';  ai)h.  witu  '^olg'  =  angif.  wiulu  'SMi\ 
engl,  wood  'Öefiölg'  (ugl.  SramtSPogel)  ift 
bem  altir.  fid  'iPauni'  an§  @rbf.  widhu-  urPer; 
lüanbt.    3^05  2.  SBortcIemcnt  geliijrt  ?,n  [)üpfen. 

njicbcr  3Ibb.,  ibcntifd)  mit  mibe  r. 

2Öiegc  5-  ou^  9leid}beb.  mljb.  wige  wiege, 
a{)b.  wiga  (*wiega?}  unb  mit  anberm  3( blaut 
waga  ^•.;  entfprec^cnb  nbl.  wieg,  anorb.  vagga 
'iöiege'  (bafür  angif.  cradol,  engl,  cradle).  3"= 
fammenfiang  mit  Sog.  weg  in  beiucgeu  — 
hjacfeln  ift  bentlid);  bod)  bleiben  Sd)iüierig= 
fetten  übrig:  bas  2^erl)ältni§  Pon  a^b.  ml)b.  ie 
:  i :  a  ift  nid)t  gauj  flar  (f.  fd)tef,  Stiege). 

Wiegen  Stii»-  fl"§  ni^'^«  wegen,  at)b.  wegan 
ft.  i]t\v.  'mögen,  micgen':  ibentifd}  mit  megen 
3th). ;  f.  bie§. 

ttie^ern  S^ttt.,  ^ntenfiönm  jn  bem  gleic^beb. 
ml)b.  wihen  (  wihenen  wihelen),  al)b.  wihon  für 
*wij6n  *hwij6n:  Söilbung  ai\§i  ber  gleidicn  2B5. 
mit  mbb.  weijen,  al)b.  weion  (hweion)  'mieljeru' 
(engl.  bial.  to  wicker  'miel)ern').  3^'  ^^r  ono= 
matop.  2B5.  hw!  gel)ören  mit  anberer  :öeben= 
tungeentmicflung  anglf.  hwfnaii,  engl,  to  whine 
'jammern,  roinfeln',  anorb.  hvina  'ranid)cn,  faufen'. 
St)noni)m  mit  m  i  el)  e  r n  ftnb  im  9JJb.  (J^üringen 
Reffen)  lad)en;  meftfal.  frcnschen,  frensken 
unb  hissen,  lipp.  nöijen;  baier.  lü i cf  er n,  tirol. 
rülen. 

t  2Btemen  9}h  'Stab  :^nm  5Inl}ängen  bc§  gn 
räud)ernben  J>-leifd)es  über  ber  Sffe',  erft  nlib., 
ein  nbb.  SBort ;  Pgl.  nbl.  wieme  ':)läud}erfammer'. 

SBiefe  Jy.  an§  gleic^beb.  ml)b.  wiso,  ahh.  wnsa 
'^.;  gur  felben  äBg.  gcl)i3ren  mit  anberer  3(blaut§:: 
ftufe  anorb.  veisa  'iUfuf)l,  Xeid)  mit  ftel)enbem 
SBaffer',  anglf.  was  'Jeuditigftit',  engl,  woosy 
'fen(^t'.  9cbb.  wische  '2Biefe'  bernl)t  auf  anbb. 
*wi8ka. 


ülötcjcl  WVJ}.  aug  gleirf)bcb.  m:^b.  wisel  wisele, 
al)b.  wisala  ^•.;  ent!pred)cnb  nbl.  wezel  wezeltje, 
anglf.  wösle  (vveosuhej,  engl,  weasel,  bän.  väsel. 
2Jian  fafet  ba§  SBort  gern  al§  SIblettnng  an^ 
2ßiefe,  fo  ba\i  e§  an  einen  beliebten  3lufent= 
^alt§ort  ber  Xiere  anfnüpfte ;  onbere  benfen  föegen 
be§  fd)arfen  @ernd)e»  be§  XiereS  on  lat.  virus 
'®ift'  (2B5.  wis  unter  perroefen):  beibc  Deu- 
tungen finb  feljr  nnfidier. 

luilb  3lbi.  an§  gleid)beb.  mf)b.  wilde,  at)b. 
wildi  3lbj.;  entfpredjenb  got.  wilpeis,  anglf.  wilde, 
engl,  wild,  nbl.  wild,  afäc^f.  wildi;  ba§  cnt= 
fpredienbe  anorb.  villi-  bebentet  meift  'irre  ge^eub, 
berirrt'.  g-r-j.  sauvage  (an§i  lat.  silvatious)  als 
9tblcitung  jn  lat.  silval)atbie  3tunal)me  empfol)lcn, 
bie  germ.  Sippe  fei  3tblcituug  ju  SSalb.  3)iefc 
l>lnfid}t  ift  nic^t  maljrfdjeinlid) ,  ba  »oilb  eigtl. 
mol)l  nur  Pon  lebenben  SBefen  Cberftanb§lo§, 
uuPernünftig"c')  gebraud)t  ^u  fein  fdjeint;  Pgl. 
bie  uorbifdjc  Sebeutung.  Sann  aber  geigt  ba§ 
Snbftantiu  2Bilb  'i)}.,  ba§  feine  3Iblcitung  jum 
3lbj.  fein  fann,  eine  nrfprünglidiere  ©eftalt;  Pgl. 
mbb.  wilt  (dl,  al)b.  anglf.  wild  3L  (anglf.  and) 
wildor  unb  jünger  wildeor)  'büS  3l?ilb'  auc-  germ. 
wil{)iz  9J.  (alfo  Porgerm,  weltos  9h  '3Bilb',  aber 
weltjo-  'milb'j.  Sabnrd)  mirb  3i'faini"iiienliang 
mit  Salb  unmal)rfd)einlid} ;  fidiereS  öat  fid)  nod) 
nid)t  gefunben. 

JUilbbvet  9J.  an§  ml)b.  wiltbrät  -bra3tc  9?. 
'3unt  23raten  beftimmteC^  ober  gebratene§  (and) 
gefottenes)  2Bilb,  SSilbbret';  fie^e  23raten. 

aSilbfang  m.  im  18.  Sa^r^.  al§  „^Jferb  Pon 
einem  milben  C^eftüt,  ino  bie  5)Sferbe  o:^ne  2öar= 
tung  l)erumlaufen"  mel)r»"acft  bezeugt ;  bie  barau§ 
abgeleitete  übertragene  2?ebeutnng  'auc-gelaffener 
ajlenfd)'  finbet  fid)  feit  1600.  2}ü)b.  ift  wiltvanc 
'3Bilbl)egung,  ^agbbejirf. 

1 2ÖiIb!^euer  dJl.  ein  fdimeig.  Sialeftmort,  bei 
©octlK  SBanberja^re  II,  6  gebraud)t  unb  erflärt; 
Pon  @oetl)e  übernal)m  Sd)i'üer  1804  Xcü  3?.  2738 
ba§  SBort. 

t  2Bilbfrf)ur  9f.  'äöolfepels',  erft  nl)b.,  nad) 
gleid)beb.  poln.  vilczur. 

2lMIlc  'M.  am  gleid)beb.  ml)b.  wille,  al)b.  willo 
willio  Di.;  entfpred)enb  got.  wilja,  afäd)f.  willio, 
nbl.  wil,  anglf.  willa,  engl,  will:  Slbftraftum  gu 
lü  0 1 1  c  n.  —  S^njn  m  i  1 1  i  g  au§  ml)b.  willec, 
abb.  willig.  —  millfaliren  au§  gleidibeb.  fpät 
ml)b.  willevarn.  —  Jüillfotumen  auc-  mbb. 
willckunien ;  eutfpredieub  nbl.  welkom,  anglf. 
wilcumen,  engl,  welcome  'millfontmen',  moraii^^ 
^urd)  ©ntle^nung  afrg.  wilecome  als  Segrüßung-o; 
formel.  -  SBtllfür  ?}.  au§  ml^b.  w-illekür  g. 
'freie  2BilIenemat)l ,  freier  Sille';  f.  fiefcn, 
ii^urs. 


tt)immeln 


407     — 


muM 


lüimmeln  3t>ü.  ^u  ip'ät  ml)b.  (ntb.)  wimmen 
'ficf)  regen,  lüimmclii';  aiig  bcr  nleidjcii  2B3.  wem 
(warn)  ftammeit  «lit  gleidKV  23ebcutung  nod)  n{)b. 
wimidon  Utlb  wimizzen  (wamezzen);  ha^j  Sligc= 
Ijörtge  a^h.  Aviuman  'lüimmelii'  id)cint  ^igtt.  rebii= 
pliäievtea  t^räl'enS  bcrfelben  283.  -wem  (we-wm-) 
311  i'ciu. 

Jüimmcni  iS^w.  am  iiiljb.  wimmer  31.  '@e= 
luinfcl',  iDOiieben  ein  gkid)lieb.  iul)b.  gewammer 
mit  aiiberer  l>fblautaftufc:  iungc  onomatopoictifd)e 
2Bortid)öpfuiigen. 

SÖSim^cI  m.^:  aii§  mf)b.  wimpel  Jv.aJI. 'Scanner, 
S'äljnleiii,  Sd)itf§n.nmpel,  Sopftud)',  a()b.  wimpal 
'Stinitiid),  Schleier'.  2)0311  fv^.  guimpe  (afr3. 
niid)  guimple)  '23nil'tfd)lcier  ber  92o!iiieii,  @d}(eier, 
Stopftild),  ?5ät)nlcin',  nbl.  wimpel,  aitgli.  winpel 
wimpel,  engl,  wimple  'Söimpel,  6d)Ieiev'.  3)a§ 
genauere  23erl)ä(tni§  biefer  Sßoite  3n  cinanber  t[t 
bnnfel,  ba  bie  nbb.  Sialefte  mit  bem  ob.  über: 
einftimmenb  mp  öaben  (f)b.  mf  müBte  entartet 
iüerben),  rtiae  nnf  3iii'ömmeniel3nng  beutet;  etttja 
anglf.  winpel  am  wind  mit  [at.  pallium  '2!ecfe, 
S5or^aug'  (=  altir.  caille  'gd)Ieicr')!? 

2iöim))cr  «J.  am  gleic^beb.  mljb.  wintbrä  wint- 
bräwe,  ai)h.  wintbräwa  3^. :  eigtl.  'bie  ficft  tüiubeube 
S3raue'. 

SBinb  Tl.  am  gleidjbeb.  mf)b.  wint  (d),  nljb. 
wint  Wl.;  entfpredienb  got.  winds,  anglf.  engl, 
wind  fbasn  engl.  Avindow  '^-eiifter'  nad)  anorb. 
vindauga  eigtl.  '2Binbauge'),  nbl.  afäcftf.  wind 
'2Binb'.  S)a§  gemeingerm.  winda-  wendo-  am 
ibg.  winto-  bedt  fid)  formell  mit  hm  gleidöbeb. 
lat.  ventus  unb  ffr.  vata  M.  'Sßinb'  (ögl.  and)  gr. 
diJTrjg'^):  fte  finb  älbleitnngen  au§  bem  ^45räfen§= 
partisip.  we-nt-  ber  9Bs.  we  =  me^en  (ber 
23ilbung  megen  ugl.  Sa^iO-  SBäftrenb  biefeS 
Söort  für  '2öinb'  über  bo§  @erm.  ^tnau§  reicl)t, 
finb  il)m  bie  23e3eic^nungen  für  bie  ^auptxid)-- 
tungen  be§  2Binbe§  (f.  ^iorb,  Dft  u.  f.  Id.) 
eigentümlich. 

2BtnbC  5'-  flll^  inl)'>-  winde,  al)b.  winta  5- 
'ä>orrid)tnng  3um  2Binben'.  —  Söinbel  g"-  (^m 
gleic^beb.  m^b.  windel,  al)h.  wintila  ^.:  eigtl. 
'2/Jittel  3um  Umminben*.  —  tt)inben  ^im.  am 
ml)b.  winden,  al)b.  wintan  ft.  3^.  'tüiuben,  brel)en, 
micfeln,  menben';  ögl.  ofäd)f.  windan  'fid)  menben" 
(Idwindan  'umnjicfelu') ,  ubl.  winden ,  anglf. 
windan,  engl,  to  wind,  got.  windan.  Sa§  Slan^ 
fatiüum  biefer  gemeingerm.  ft.  2>erbaliu3.  wind 
'breljen,  micfeln,  fid)  tuenben'  f.  unter  menben; 
lueitere  2lbleitungen  finb  m  a  n  b  e  r  n ,  lu  a  n  b  e  l  n. 
2lnf?erl)alb  be§  @erm.  fel)len  fid)cre  Sesie^ungen. 
®urd)  (5ntle^nung  entftammt  bie  ©ippe  üon  ital. 
ghindare,  fr3.  guinder   'aufminbeu'   beut  Öemi. 

äßinb^unb   2)L   (im    17.   3al)rl).   3.   iö.   bei , 


I  @rimmel§l)anfcn  1669  ©implic.  IV,  13).  — 
i2Binbfpicl  5t.  ans  gleid)beb.  mf)b.  wintbracke 
wintspil :  biefc  3i'iammeufe6ungen  finb  Söerbeut^ 
I  lid)ungen  be§  mt)b.  al)b.  wint  'ffiinbfptel'  (ogl. 
I  ©lenticr  unb  SBalfif  rf)).  3uffl»tnienl)ang  mit 
2B  i  n  b  ift  uinüal)rfd)cinlid) ,  nmg  and)  unfcr 
(2prad)gefnl)t  il)n  annehmen.  Sei  bem  befd^räntten 
iBerbrcitungegebiet  läßt  fid)  bieüorl}iftorifd)e5orm 
nid)t  fid)er  geminneu;  isevmanbtfd)aft  mit  §unb 
(germ.  hunda-  an§  *hwunda-':'  alfo  al)b.  wint 
für  *hwinda-?)  ift  gans  unftdjer;  e^er  bürfte  lat.= 
'  galt,  vertriigus  vertägus  '2Binb^nnb'  (barauS 
I  ital.  veltro,  afrg.  viautre ;  ba3U  forn.  guilter ) 
3n  ©rnnbe  gelegt  merben,  3nmal  e§  in  bcn  germ. 
3Solf»gefe^en  re3ipiert  erfd)eint  (Lex  Salica  vel- 
trum,  Lex  Burgund.  veltrahus).  2)ie  galt. 
SBinbfpiele  maren  berül)mt(ogLfpan.galgo'2ßinb= 
l)nnb'  am  lat.  canis  gallicus  bei  Düih),  unb  im  2ll)b. 
ftnbet  fid)  nod)  als  23e3eic^nung  einer  §nnbeart  siu- 
sio  siuso  =  ital.  segugio,  afrj.  seus  au§  lot.  canis 
Segusiu.s,  ha^  i'xdi  in  ber  Lex  Sal.  unb  ber  Lex 
Alem.  al§  seusius  siusius  aufgenommen  evlneift 
(©egnfium  ift  Sufa  in  iMemont).  2yal)rfd)ein: 
lid)  berut)t  atjh.  wint'2Sinbl)unb'  auf  llmgeftaüung 
üon  mlat.  veiter  gu  vend(erj  unter  Slnleljnnug 
an  Sötub;  Pielleid)t  liegt  3unäc^ft  lat.  vertägus 
)U  ®runbe,  beffen  C^^nbung  -agus  bel)anbelt  märe 
mie  in  al)b.  pfroffo  am  lat.  propago  ober  al)b. 
sarc  ai\^  lat.  sarcopbagus  (Ogl.  pfropfen 
!  unb  @arg)  fomie  in  anglf.  Rodum  am  Roto- 
raagus. 

2Binbö6raut  ?5.  am  gleicf)beb.  m^b.  windef 

brüt,  al)b.  wintes  brüt|y. :  eine  auffällige  2Bort= 

oerbtubung,  l)inter  ber  man  meift  mi)tl)o(ogifd)c 

ibrftetlungen  fud)t.    Sod)  tonnte  al)b.  ml)b.  brüt 

in  biefer  3iifaunneufegung  and)  mol)l  bem  ml)b. 

I  brüs  =  nl)b.  !i8rau§  bermaubt  fein,  menn  man 

j  bie§  au§  üorgerm.  bbrut-to-  beuten  mürbe. 

j       t  aBiiiflcrt  2.'^  '2Beinberg'  (ein  fd)mäb.  2)ialeft= 

,  mort)   am    ml)b.  wfngarte,   al)b.  wingarto    Ü}h 

!(ügl.  aud)   engl,  vineyardi:  eigtl.  'Jöeingarten'; 

mcgen  ber  .Slür3ung  be§  lat.  i  Oiil.  Söinser. 

2Binf  2Ji.  au§  gletd)beb.  ml)b.  winc  (k),  al)b. 
winch  2)?.:  jn  minfen,  mbb.  winken  ft.  3tiü., 
al)b.  winkan  fd)iD.  3tiü-  'fid)  feitmärtg  bemegcn, 
fd)manfen,  nicfen,  minfen';  entfpred)enb  anglf. 
wincian,  engl,  to  wink  'miufen,  nicfen'.  3ft  'eiuc 
fd)manfenbc  iöemegung  mad)en,  eine  3?emcgung 
feitroärta  mad)cn'  bie  ©runbbebeutung  ber  germ. 
■Jßj.  wink,  fo  fann  bie  ibg.  2B3.  biefelbe  fein  mie 
bei  P)eid)en  (ibg.  wig  :  wik).  3)a3U  ha^  flg. 
^ffiort. 

Sßtnfcl  3Ji.  am  ml)b.  winkel,  al)b.  winkil 
W.'äBiufel,  ®cfe';  entfpredienb  nbl.  winkel,  onglf. 
wincel  'iffiinfel',  mo3u  nod)  bü§  an»  bcr  nafaU 


minfcu 


408     - 


unvi' 


lofeii  2Ö5.  aelMlbcto  oot.  wafhsta  ^'f. 'iJlMiifcl,  ©cfc'. 
SBativütcinlidi  ift  'shliimmiiui'  Mc  (MniiiMicbcu: 
tiiiiii  bc-5  ÄHivtcÄ.    ©.  älMuL 

lüiufcn  f.  ilNtiif, 

lüinfclu  3tiy.  nH'5  dtcidibcb.  inl)b.  winseln, 
bil»  Oilltcilfiinini  3I!  i:il)b.  winsen,  al)b.  winson 
winison  fdilD.  S^W.  'iamuievu':  ȟot)l  mit  luim  = 
niern  (luicf)crn)  niis  bcr  iicnn.  ÜBs.  liw!. 
3iifninntenl)aiu]  mit  meinen  ift  mcniflcr  mal)r= 
fdieinlid). 

iötntcr  iW  a\\§  iileid)bcb.  uil)b.  winter,  al)b. 
wintar  Ü)(.:  eine  ciemeini]cvm.  löencnnnnii,  bie  in 
bell  übrigen  ibg.  ©prad)en  fel)lt;  inil.  got.  wiutrus, 
angl).  engl.  nbl.  winter,  Qfäd)f.  wintar  'hinter'. 
S)te  nevmanbten  ©pradien  gebrandjen  bnfür  einen 
(Stamm  ghim  (ghiem)  =  lat.  liienis,  gv. 
/!-iu<üi',  aflot).  senb  zima,  ffr.  hemanta  (baju 
in  ber  Lex  Sal.  in-gimus  'anniculus,  einiäl)rige§ 
SJiel)').  S)iefe  ibg.  Gippe,  mcld)c  and)  '@d)nce' 
uiib  'Sturm'  bebcutcn  tonnte  (ügL  gr.  /jTfia 
'Sturm'),  fanu  au§  Iautlid)en  ©rünben  ber  geriii. 
Sippe  iiid)t  permaubt  fein;  fie  legt  e§  aber  naije, 
3«famment)ang  üon  Söiute  r  mit  SBtnb  su  ber= 
muten ;  bod)  vertragen  fid)  bie  germ.  ©rnnbformen 
wintru-  xm'ü  winda-  lantlid)  nid)t.  ä>ielleid}t  ift 
SBinter  {aw^  windr)  al§  'lueifee  3cit' 3U  faffen 
Ullb  3U  altgaH.  vindo-  'meife'  (Pgl.  Vindo-bona 
Vindo-niagus  Vindo-nissa)  JU  jiefien ;  Pgt.  altir. 
find  'meife'.  —  3n  beu  attgerm.  Sprad)en  Tiat 
3Binter  (Pgl.  and)  9'fad)t)  and)  bie  23ebentnng 
'3af)r',  meld)e  nod)  in  beut  bial.  (nbr^ein.)  ©in^ 
miuter  'einjätjrige  ^uc^t,  9linb'  (anglf.  tenctre 
'eiujäl)rig')  erf)alteu  blieb. 

SJBinjcr  3J?.  au§  gleid)beb.  ml)b.  winzürl  win- 
zürle,  a.):)b,  winzüril  (winzurnil)  3JJ. :  ®nllel)liung 
au§  beut  in  roman.  Sprachen  gänslid)  feblenben 
lat.  vinitor  vinitorem  (*vintürem),  lüofür  'iid^ 
Stoiuan.  vineator  (fpau.  vifiador)  unb  vinearius 
(ttal.  vignajoj  bietet.  2ru§  Int.  vinitorem  mufete 
3unöd)ft  oI)b.  *winziir  cntftet)en;  iüal)rfd)ein!id) 
I)at  bie  (Srmeiterung  i\\  winzüril  i()ren  @rnnb 
in  fehinbörer  2tn(ef)nung  an  anbere  23ilbungen 
auf  -il,  inbem  man  an  G.i)i>.  zeran  'äiipfen'  am 
fnüpftc.  2Begeu  ber  £autüerfd)tebuug  Pon  t  gu 
I)b.  z  gel}ört  bie  ®ntlel)nung  ber  fvüf)eu  £ef)u= 
periobe  Pon  2Beiu,  2}Joft,  pflücfeu,  !?leltcr, 
(5ffig,  2;rid)ter  an. 

lüinjig  3t>u.  an§  gleid)beb.  fpiit  ml)b.  winzic 
(g):  junge  üerfteinernbe  5(bleituug  311  meiiig 
(t)gl.  etngig  gu  einig  —  ein);  bodj  bcad)te 
fd)ttjäb.:alem.  !^eff.  wunzig. 

W\lf\d  Wl.  au§  ml)b.  wipfel  (wiffel),  at)b. 
wipfil  fwiffilj  2)J.  'a3aumfpi^5e':  eigtl.  mol)l  etma 
'Sd)antelnbe§,  Sdjaufel';  benn  bie  unter  beni  flg. 


SBort  bcl)anbelte  germ.  äö.v  wip  'sittern,  fid)  bc; 
lücgen,  fd)anteln'  liegt  jn  (Sruiibe. 

t  'i&'xm  (V.,  erft  nl)b.,  an§  bem  9Jbb.  cullebnt; 
pgl.  ubl.  wippen  'fcbuellcu,  fd)aufeln';  bafür  in 
ed)t  l)b.  2autgeftalt  al)b.  ml)b.  wipf  'Sd)iünng, 
rafd)e  23emeguug'  neben  mt)b.  wifen  ft.  3tto. 
'fd)mingen'  (f.  meifen).  S)ie  in  biefer  Sippe 
fomic  in  iBipfel  eutbalteue  germ.  2B3.  wip 'fid) 
fd)aufelub  bemegen'  bernl)t  auf  üorgerm.  wib, 
lüoäu  and)  lat.  vibrare  'fd)iüingcu';  baju  bie  ältere 
ibg.  5Jebenform  wip  in  ffr.  vip  'gittern',  al)b. 
weibon  'fd)maufen'. 

lüiv  ^4^rüu.  ait§  gletd)beb.  ml)b.  nl)b.  wir:  ent= 
fpred)enb  got.  weis,  afäd)f.  wi,  ubl.  wij,  angif. 
we,  engl.  we.  S)a§  gemeingerm.  wiz,  mit  fefun- 
biirem  uoniiuatiüifd)em  s  berul)t  auf  ibg.  wei 
'mir',  loorau§  ffr.  vay-am  'mir'.  Sie  Seflination 
Pon  wir,  bie  fid)  au§  uns  ergnust,  gebort  in  bie 
©rammattf. 

ÜÖiröel  M.  a\\^%  ml)b.  wirbel  TO.  'ftopfmirbc!, 
Sd)eitcl,  Sßirbel',  a{)b.  wirbil  wlrvil  m.  'äBirbeU 
miub';  Pgl.  anorb.  hvirfell  'stopfmirbel',  engl, 
whirl  'SBirbel,  fidb  bre^eii':  2lblettuugen  nu§  ber 
unter  m erben  bel)anbelteü  germ.  2Ö5.  hwerb 
(hwerf)  'ficb  brel)en'.  Söegen  St opfmirbel  be= 
ad)te  bie  3?ebeutnng§entmicfelung  Pou  Sd)eitel. 

ttjirten  3*^^.  an§  gleidjbeb.  mbb.  wirken 
(würken),  ([{^b,  wirkan  (vvurcban).  S)ie§  eigtl. 
ft.  3tiu.  ift  gemeingerm.  al§  wirkjan  wurkjan; 
pgl.  got.  waürkjan,  anglf.  wyrcoan,  fomie  afcid)f. 
wirkiau,  ubl.  werken.  S)ie  germ.  23erbalm,v 
werk:  work,  gu  ber  nl)b.  2©erf  gel)ört,  bernl)t 
auf  allibg.  SBj.  werg  (worg),  bie  über  mebrere 
®talefte  üerbreitet  ift.  3"  fl^-  soyov  'Söerf 
geboren  (isLio  für  ^fosyidi  'tl)ue ,  üerricbte', 
önyuvov  Söerf^erg',  öoyiov  '^eilige  §aublung'; 
ha^ü  bie  3eii'5tt)S-  "^fz  verez  'mirfeu,  arbeiten'. 
S)ie  in  ml)b.  S^\t  fid)  an§bilbenbe  93ebentuug 
'luibeub,  fticfenb,  luebcnb  Perfertigen'  erbielt  fid) 
im  9H)b.  —  5lu§  bem  3)eutfd)eu  ift  an  3lblei= 
tungen  nod)  ba§  sufammcngefe^te  al)b.  scuoh- 
wurlito,  mbb.  schuochwürhte  'Sd)ubmad)er'  311 
ermäbuen,  moranS  nt)b.  ©igeunameu  mie  Scf)u  = 
bert  unb  Sd)ud)arbt  entfprungen  finb. 

tüiir  ?(bj.,  erft  nl)b.  3Ibleitnng  an§  mir  reu 
(meift  je^t  Per  mir  reu);  bie^  eigtl.  )"t.  l]t\v. 
(mie  ha§  ölte  ^arti^.  nl)b.  üermorreu  seigti 
beiul)t  auf  mbb.  werren  (verwerren),  al)b.  wörran 
(iirwerran)  ft.  3tiu.  'üeriuidfelu,  üermirren'.  Slnf 
bem  3ngebi3rigen  Subft.  al)b.  werra  'äJermirrung, 
Streit'  berubt  ital.  guerra,  frg.  guerre  '^rieg'. 
3u  abb.  afäd)f.  werran  ft.  S^to.  'in  2>evmirntng 
bringen'  au§  älterem  *wersan  gebi3rt  mobl  and) 
äBurft  als  '©emengfel'.  @tne  Porgcvm.  Sl'ä. 
wers  ftecft  in  aflop.  vrcsti  'brefd)en'  unb   moljl 


mirld 


409 


ill>ittib 


aud)  in  (nt  verro  'fege'.  9.iJan  :^tef)t  c\cxn  eitcjl. 
worse  'ici)(iiiniier'  (flot.  wah-siza  ;  f.  ha?^  flc].  iöort) 
giu'  gcnii.  2Bä.  wers  'ücvtüirreii'. 

»üirftiö  *^lMr  ci'ft  nl)b. ,  9fad)6ilbniia  äu  bcm 
bereits  ml)b.  unwirsch  (ail§  uiiwirdesoh  unwür- 
descli);  bie  23ebciitiiilii  lüBt  fid)  aihj  inl)b.  wirs 
S^DinpnrntiD  'id)Ununer'  (gleidj  ciigL  worse,  got. 
wai'rsisj  uid)t  begreifen. 

aBirjdiing,  23 ir fing  M.,  erft  nf)b.  bcäcngt; 
ha^i  2Bort  fdjeint  aber  fd)on  frii()cr  entlehnt  3u 
fein  unb  3»uar  üon  oberitalienifc^eni  fioben,  luorawf 
bie  frg.  Benennung  oliou  de  Milan  ou  de  Savoie 
(and)  Ijeff.  niitteirbein.  SaWan)  fiif)rt.  3" 
©runbc  liegt  (onibarb.  versa  (Dgl.  ital.  verzottoj 
'j^ol}!,  äöirfing',  iDeId)eö  auf  lat.  viridia  ( ünigär= 
Int.  virdia)  '(Sartengc>üäd)fe'  änrücfgel)t.  2)ie 
(5-ntIeI)nung  üon  S?oI)I  nnb  klappe»  I^it  lueit 
früOcr  ftattgefanben. 

aöirt  m.  an§  nibb.  obb.  wirt  m.  '(Sbemann, 
§an»[)err,  Snnbec4)crr,  i^eiuirter,  ©aftfreunb, 
Wnftmirt';  ügf.  nfädjf.  werd  '§nncd)err,  C5^bcbcrr', 
iibl.  waard,  got.  wairdus '©aftfrennb'.  ,Snianuncn= 
t)ang  mit  Int.  vir  '2)lnnn'  (gcrm.  wer  f.  unter 
SBelt,  SS  er  gelb)  ift  nid)t  niöglid);  aud)  sn 
geJuöbren  nub  lu arten  »uirb  e§  faum  gc= 
^ijren. 

ÜSSirtcl  2Jf.  'Spinbching'  au»  gleid)beb.  nibb. 
wirtel  Tl.,  iüeld)c§  an§  ber  unter  tu  erben  bc^ 
fprodjcnen  ibg.  SBj.  wert  'fid)  bret)eu'  ftannut. 

üCifd)  dJl.  gteid)beb.  nil)b.  wisch,  a^b.  wisc 
2)L,  1UÜ3U  mbb.  nl)b.  wischen,  abb.  wiskcn 
(auglf.  weoxian  'lüifdjeu'}.  3.^fll-  anorb.  visk 
'S3iinbcl'  unb  mit  Sabial  anftatt  be§  @uttnral§ 
engl.  wisp.  Sie  @rbf.  wisku  wisq  wisp  bürfte 
gu  lat.  virga  (ans  Avizgä?!  ftinnneu. 

2öt§mut  m.,  im  16.  3abrl).  al^  äöifsmut 
—  SBifunat  bcjeugt  (3.  23.  in  3JJatbcfiu§'  @a= 
repta  1562);  @eorg  STgricoIa  De  Rc  Metallica 
1530  fd)reibt  lat.  bisemutum.  3m  fäd)f.--bijf)ni. 
(S'-rggebirge,  Wo  bie  frü[)eftcn  2Bi5nint"ied)cn  ifeit 
1472)  nrnren,  ift  2Bie§mat  =  Söiefenmatte, 
fo  ha^  ber  Söic-niut  mit  ben  23Iunien  ber  2Bicfe 
inegen  ber  mannigfaltigen  J-arben  üerglid)en  »uäre. 
2öabrfd)einlid)er  ift  bie  STnnoIime,  ba§  WlttaÜ 
bobe  feinen  9famen  uarf)  ber  älteften  2ßi§mut: 
Secbe  <B.  ©eorgen  „in  ber  SBiefen"  bei  ®d)nee= 
berg ;  muten  ift  ein  bergmiinn.  SBort  'nni  bae 
9U'd)t  eine  3cdie  gn  erijffnen  nadjfndicn'. 

SBif^jcI  M.,  erft  nl)b.,  ein  nbb.  SBürt ;  bie  feit 
bcm  12. 3cibi"b-  bcgengte  @rbf.  wichschopel  beutet 
auf  3»iammen)c^ung  mit  nbb.  schepei  '3d)effel'. 

t  Wifpelu  S^m.  'lifpeln'  nus  gleid)bcb.  mbb. 
wispeln ,  aiih.   wispalon  hwispalon.     Saueben  ' 
ba§  erft  nbb.,   eigtl.  föobl  nbb.  luifpcrn,  ba§  ' 
bcm  anglf.  hwisprian,  engl,  to  whisper  'flüftcru' 


I  entfpricbt.  Sicfc  3ntenfiübilbungen  fcbcinen  auf 
einer  onomatopoictifdien  2ßä.  hwis  (haisj  gn  be= 
rubcn,  3n  ber  man  aud)  I)eifer  äiel)t. 

luiffcn  3tw.  au§  gleicbbeb.  mbb.  wi^^en,  al)b. 

wi^^an:  ein  geineiugerm.  nnb  meiterbin  uribg. 

5isrät.=tU-afen5 ;  ügl.  got.  wait  'id)   meifs',  anglf. 

wat,  engl,  wot,  ajädif.  wet,  ül)b.  mbb.  wei^.   3» 

j  ©runbe   liegt    ein    uorgerm.   '4^erfeft  woide  'er 

I  meiö'  —  widi'it  'fie  tüiffen'  in  ffr.  veda  'er  meiß', 

gr.  n/\!f,  afloü.  vedeti  'luiffen'.    2)iefem  uralten 

rebnplifation^lofcn  '4>erfeftnnt  liegt  eine  2B3.  wid, 

I  Wddjc   eigtl.  'finben',  bann  'fel)en ,  erfennen'  in 

I  ben  ibg.  @prad)en  bebeutet,  3u  ©rnube;  u gl.  ffr. 

vid  'finben',   gr.  id&7r,  lat.  videre  'feben',   got. 

witan 'beobadjten'.  9lu»  bcm  Sentfdjen  ügt.  ge  = 

mife,  üermeifeu,  lüeiSfogen  unb  2Bi^. 

2ißtfunb  3}h  an?  mbb.  wisent,  al)b.  wisunt; 
entfpred)eub  in  glcid)er  23ebeutnng  anglf.  weosund. 
Ser  geineiugerm.  Siername  fbei  autifen  Sdiriftr 
ftellcru  al§  bisoni  ift  früb  iBeiuamc,  refp.  4-^er= 
foucnuame  geiuorbcn  unb  jmar  aUj  mbb.  Wisent 
unb  Wirnt,  ai]"!).  Wisunt  —  Wirunt  (fd)On  bei 
^lirofop   HaröaKüutoc   OviaavdoQ). 

luittcrii  3tiu.  au§  m^b,  witeren  'etlü.  al§  ÖJc: 
rudb  in  bie  9Jafe  befonunen';  baneben  anorb. 
vidra  in  gleid)er  Söebeutung:  3n  Söiub  gebörig. 
„Saf3  ber  Sügeransbrncf  3U  ber  23cbeutnug  (eigtl. 
'mit  i8euu(?ung  ber  SSitteruug  ried)cnb  auffpüren'j 
fommcn  tonnte,  bafür  fprcd)eu  engl,  to  wind 
'mittern'  nub  frg.  vent  'SSitterung'." 

aöittum  31.,  lüobl  für  eigtl.  SSibctum  31; 
ba§  erftc  ©lieb  ber  3iil'ammenfet3uug  ift  mbb. 
widen  wideme  Tl.iy.  '23rautgabe,  \va§  ber  2?räu= 
tigam  ber  Sraut  giebt',  bann  and)  '-Xoticrnng 
einer  Stird)e',  abb.  widanio  'i^iitgift  bc§  23rän= 
tigam§  für  bie  23raut".  3)a»  eutfpredjcubc  anglf. 
weotuma  'islaufprei§  ber  23raut'  fü^rt  auf  2j!cr= 
manbtfd)aft  mit  gr.  c-sövu  lövop  '23rautgefd)enfe 
be§  33räutigam§',  wo^ii  üiclleid)t  auc^  aflco.  veda 
(vesti)  'beirate',  altir.  fedaim  'beirate'.  3cben= 
fall»  beftebt  fein  3iil''i'ii'Hfiibang  äiDifd^en  2Bits 
tum  nnb  bcm  flg.  2Bort;   ogl.  nod)   mibmeu. 

2ßitti6  (mit  regulär  entftanbenent  b  üu§  w) 
—  SSittDC  2^.  au§  gleid)beb.  mbb.  witewe  witwe, 
abb.  wituwa  (witawa)  %.:  eine  gemeingerm.  unb 
gemcinibg.  2i5ortbilbnng ;  ügl.  got.  widuwo,  afad)f. 
widowa,  nbl.  weduwe,  anglf.  wuduwe  widcwc, 
engl,  widow.  (Sntipred)eub  ir.  fedb,  lat.  vidua, 
ffr.  vidhavä,  afloo.  vidova.  2)a§  bicran§  cr= 
fd)licBbare  uribg.  widhewä  (widhowä)  J.  'ilMtluc' 
fd)cint  eine  alte  33ilbung  3U  einer  ibg.  2B3.  widh, 
ffr.  2Bä.  vidh  'leer  merben,  SlJangel  babcn';  ogl.  gr. 
/^f'^fOi,'  'lebig,  unoerbeiratet'.  Sie  '.8c3eid)nungeu 
für  2Bit)ocr  finb  junge  3lbleitungen  au»  beut 
Jcniin.  (ogl.  Sd)iu  icgcr) ;  ogl.   abb.  wituwo, 

52 


miu 


410 


Solfc 


ml)b.  witwsere,  »uojit  bniiii  cn.  etil  ncucS  fvcnttu. 
(mi)b.  witwerinne)  gcfdiaffcu  tucrbcn  foiintc;  ln]I. 
ii[)b.  ilsi  tili  au  11  (barimd)  SSitfvaii).  —  3iti" 
glcidicii  ibti.  ä^Jnrjcl  wiclh  gehört  nicUeid)t  ii[}b. 
il^  a  i  f  e. 

ÄM^  3}{.  aU'5  nil}b.  witze,  nl)b.  wizzi  ^y, 
'ilUlicii,  i^crftniib,  S?IucjI)ctt,  2Bet§^eit':  ?tbltvnf= 
tum  311  luificu  (ciitfpved)eiib  a\\c\V].  ciinl.  wit). 
—  Sasn  10  i  L>  i  i]  5(bi.  an»  iiif)b.  witzec  (g),  a{)b. 
wizzig  'nciftänbig,  fing'. 

Sl^iHboIb  TL  gebilbet  luie  X  r  ii  11  f  c  11  b  0 1  b 
().  niid)  ilMi  t  c  V  i  d) j.  ^m  16.  3nl}i'f)-  üblid) 
juiiädift  Don  frü()rcifcn,  altfhujcii  StiiiDevu  (3.  33. 
1541  in  Scb.  iyvanrfc  Spridjiuövtern  I,  106''; 
II,  U"). 

luo  %b\).  nne  int)b.  al}b.  wä  für  nltcrc§  war 
'luo?';  ügl.  n)äd)f.  hwär,  nbl.  waar,  nngif.  hwaer, 
engl,  where;  bagn  got.  Invar  'lüo?':  Sofalabü. 
TiW  bem  alten  Jragepron.  hwa-  au§  ibg.  ko-; 
ngl.  ffr.  kärhi  'wann'.    ©.  tt)cr  nnb  mar  um. 

aßoc^c  5-.  an§  gletd)bcb.  m(ib.  woche,  a[)b. 
wohha,  iDofür  meift  mit  älterem  Siofol  wehha 
5y.  ibaneben  mit  u  fd)mäb.--fd)mci3.  wuch):  eine 
gemeingermanifd)c  2?eneiinitng,  iiield)e  auf  einer 
©runbform  wikon-  g-.  bcru()t;  Dgl.  got.  wikö, 
afäd)f.  wika,  nbl.  week,  angif.  wucu  wicu,  engl, 
week,  anorb.  vika  g-.  '2Bod)e'.  Sie  ^Innal^me, 
ha^  lat.  vices  'aSedifel'  al^  '2öod)e'  ftd)  bei  ben 
(Serinanen  fcftgefet5t  l)abe,  ift  nnl)nltbar;  ein  bem 
müBgebenbeu  lat.  septimana  =,  ital.  settimana, 
fr§.  semaine  (altir.  sechtman)  '3BDd)e'  cittfprc: 
d^enbcS  2Bort  biitte  bann  bei  im§  beimifd)  luerben 
muffen.  Jür  gcrni.  llrfpning  be^S  Söorte«  fprid)t  j 
bie  frü^e  (Sntlebnung  in§  g-inn.  (al§  wiikko), 
foiute  ha^j  neben  anglf.  wicu  bcftel)enbe  wfcc  '^\ 
•3Bed)felbieuft',  mobnrd)  2öod}c  alö  '23ed)fer 
mal)rfd)eiii(id)  mirb  (ügl.  2Bed)feli. 

t  äßocfen  m.  '.^)forfen',  erft  nl)b.,  an«  bem  'Jlbb. 
(l)b.  bafür  Siüdcu);  iüül)l  mit  iBiedjc  üer= 
wanbt. 

aSoge  j3-.  (mit  mb.  u  für  a  luie  in  Cbcin, 
Sd)lot,  tot  nfm.j  nm  ml)b.  wäc  (g),  al)b. 
wäg  2J(.  'bemegteS  SBaffer,  glnt,  Soge,  Strom, 
f?lnB,  ä)ker';  pgl.  afädif.  wag,  nnglf.  wa'g,  got. 
wegs  '2öoge,  g-lnt'.  2(n§  bem  Slljb.  entftammt 
frä.  vague.  ©erm.  wega-  wegi-  ans  üorgerm. 
wegho-  weghi-  geljört  jn  ber  ibg.  SB3.  wSgh 
'fid)bemegen':  atfo  Süoge  eigtl. 'iöemegntig,  23e= 
n)egte§'. 

hioOl  ^"liü.  ouo  gleidjbeb.  ml}b.  wol,  al)b.  wola 
(älter  wela):  3lbü.  jn  gut  (guot);  entfpred)enb 
ofäd)f.  wel,  nbl.  wol,  anglf.  wel,  engl,  well,  got. 
waila.  3)ie  gu  erfdjliefjenbc  Wrnnbbcbentnng 
biefe§  gcmeingerm.  2lbü.  ift  'nadj  2Buafd)',  ha  es 
an?  ber  Jos.  Doit  luollen  abgeleitet  ift;  auf  ibg. 


'  welo-  'SBunfdi ,  33egcl)r',  moäu  varäm  a  (ober 
prati  varam)  'nad)  3Bnnfd),  nad)  iöelieben'. 

luo^lfcil  3lbi.  an^S  mbb.  wol  veile  'leid)t  fäuf- 
Itd)';  pgl.  feil.  —  luoIöcOoieu  9lbj,  an§  mbb. 
wolgeborn  (mofür  and)  liöchgeborn)  'pornebm'. 
-  2öo5ltI)at  ?v.  au§  gleid)beb.  ml)b.  woltät,  ai)b. 
wolatat. 

luoljueii  ^hv.  am  gleidjbeb.  ml)b.  wonen,  ahh. 
wonen  fd)iu.  3t>u. ;  entfpred)enb  afäd)f.  wunön, 
nbl.  wonen,  anglf.  wunian  'loobncn,  fein,  bleiben'. 
9?eben  biefer  njeftgerm.  @ippe  ftebt  biefenige  Pon 
gelt) ob nt:  bie  gn  ©rnnbe  tiegenbe  ibg.  IB3.  wen 
^at  luabrfdicinlid)  'fid)  gcfollen'  bebentet,  Ina« 
got.  wunan,  anorb.  una  'fid)  freuen'  nabclegt; 
bay  (Selüobute  ift  'baejenige,  loorau  man  &t- 
fallen  finbet',  loobuen  eigtl.  'fid)  irgenbiuo  er= 
freuen'.  2lu§  ber  gleid)en  ibg.  äßj.  wen  ftammen 
afäd)f.  al)b.  wini  (mfib.  wine)  '^-reunb',  lat. 
Venus  '©ijttiu  ber  Siebe',  ffr.  Sog.  van  'gern 
l)aben,  lieben',  ffr.  vänas  'Suff;  Pgl.  nod)  2©onue 
j  nnb  Jßunfd). 

[       lüülbeii  3l^ö-  au§  iiil)b.  al)b.  wölben  ian§> 

*walbian  hwalbjan)  fd)lD.  QiW.  'bogenförmig  ge= 

j  ftalten,  mölbcn';  Pgl.  afäd)f.  bihwplbian  'übcr= 

i  lüölbcn,   bebecfen',   nbl.  welven,   anorb.  hvelfa 

j'ioölben';  baju  anglf.  hwealf  'gemölbt'  nnb  got. 

I  hwilftri  'Sarg'  (eigtl.  'SBölOnng').    Sie  germ. 

i^erbnllu^.  hwelb  :  hwelf  au»  ibg.  qelp  (qelq?) 

ftcbt  bem  gr.  y.oXnoc  'Jöufen'  (eigtl.  '2öölbung') 

:iabe;  basit  and)  ffr.  kürca,  lat.  culcita'$)3olfter'? 

2ßolf  (iibb.  Santform  äBnlfJ  m.  au?  gleid)= 
beb.  mbb.  al)'o.  wolf  3Jt. :  eine  gemcingcrm.  nnb 
mciterl^iu  ibg.  I^escid)nnng;  Pgl.  got.  wulfs,  afädjf. 
wuU",  nbl.  wolf,  anglf.  wulf,  engl.  wolf.  Sa» 
germ.  wulfo-  an^  welpo-  beruht  auf  ibg.  wlqo- 
wlko-  =  ffr.  vrka,  afloP.  vlükü,  Itt.  vilkas,  gr. 
Xvy.o^,  lat  lupus  'ißolf.  23ei  biefer  angen= 
fd)cinHd)cn  flbcreinftimninng  Pon  SBolf  mit  ben 
gleid)bcb.  älunten  ber  übrigen  ibg.  Sprad)en  ift 
lat.  vulpes  'Jiid)»'  fern  gu  i)aUcn.  d)lan  l)at  bie 
ibg.  5öeiiennnug  wolqo-s  wlko-s  mit  iRed)t  jn 
ber  in  gr.  i-Xy.io,  afloP.  vleka  beloabrteu  ibg. 
ffis,  welk  'äiebcii'  geftellt,  fo  bafj  2öolf  ctiua 
'JJäiiber'  meinte.  —  Sa§  Söort  2ö  0 1  f  imube  im 
©enii.  biinfig  gur  iöilbuug  oon  (5'igcnuamen  be= 
un^t;  pgl.  äßolfram  unter  J)fabe;  9iubolf 
au»  Euodolf  (eigtl.  'JHu^mmolf;  f.  yhtbm), 
3lbolf  augAdalolf  (eigtl. '(Sbeliüolf;  f.  91  bei). 

SBolfc  ^.  au»  glcidibeb.  mbb.  wölken,  abb. 
wolkan  91.;  baneben  mbb.  (alem.  mb.)  wölke, 
al]b.  wolka  (>•.  'SBolfe'.  (Sutipred)eiib  afäd)f. 
wolkan  9J.,  nbl.  wölk,  anglf.  wolcen  'üöolfe' 
(lüüjn  engl,  welkiu  'i^imincl').  Unter  m  e  l  f  luirb 
eine  oorgerm.  Sog.  welg  'fcud)t'  Pcrmntet,  mogu 


3Eof(c 


—     411 


SBiinbcr 


and)  ba§  bem  SBeftgerm.  eigene  wolkon  fwolken-) 
5Jciitv.  'SSotfc'  (eigtt.  'bic  feiicfite"?)  gefjört. 

2ÖoHc  (nbb.  Sautform  9Bu((e)  Jy.  nii§  g{eicf)  = 
beb.  m^b.  wolle,  alib.  wolla  '^. ;  eutfpredjcnb  got. 
wulla,  angif.  wull,  engt,  wool,  itbf.  wpl.  3)a§ 
germ.  wuUo-  au§  öorgerm.  wlna  (f.  SBellc  iinb 
üoll  tücgen  11  aii§  In)  f)at  flg.  ©ntfprednmg  in 
ben  übrigen  ibg.  Sbrnrfieu:  ffr.  ürna,  affoD. 
vlüiia,  lit.  vilna  'Söoüe';  bnneben  lat.  villus 
vellus.  S)a§  ffr.  ürna  f)at  eine  2B3.  vr  'bebccfen, 
ücrbüllen'  (^^räf.  ürnomi)  gitr  (Seite;  baber  be= 
beutete  SBotle  (ibg,  walnä)  eigtl.  'Sebecfenbe§'. 
@r.  f-Jooc  c-pinr  *2öoI(e'  bäft  man  beffer  Don  ber 
nngcfiibrten  gemeinibg.  SibDe  (2ö,v  wel)  fern. 

wollen  3to-  flit§  gleicbbeb.  mbb.  wollen  (wel- 
len), nbb.  wollan  (wi^-llan):  ein  anomales  3t>w-/ 
bcffen  genauere  @efcbid)tc  in  bie  ©rammatif  ge= 
bort.  3?gl.  afäc^f.  w^llian  willian,  nbl.  willen, 
angIf.  willan,  engl,  to  will,  got.  wiljan.  S)er 
3iifammcnbang  ber  germ.  2ög.  wel  'mollen',  I005U 
aud)  äBabt  unb  mobt  gebort,  mit  bem  gfetd)= 
heb.  lat.  velle  ift  augcnfcbeinlid);  ngl.  uod)  ffr. 
vr  (var)  'jüäblen,  üor^icbcn',  afloo.  voliti  'motten'. 
2)agegeu  ift  gr.  ßoi'?,nu(a  unüerlonnbt;  eber 
märe  aber  23eriibrnng  mit  gr.  f-&sX(o  dsXco 
'will'  benfbar,  ba§  mit  ffr.  hary  'begebren*  auf 
ein  ibg.  ghel  (ghwel)  meift,  moran§  im  ©erm. 
gteid)fally  eine  SB^.  wel  'motten'  folgen  mußte. 

Uöottuft  5-.  ans  mbb.  wol-lust  m.^-.  'iBobl^ 
gefatten,  ^yrenbc,  3?ergniigen,  ©enufe,  SBobtteben, 
äBottuft'. 

aBonne  ?5-  ("bb.  Sautform  wunne)  au§  mbb. 
wunnc  fwünne),  abb.  wunna  (wann!)  3^. 'Jr^ube, 
Suft,  ba§  Sd)önfte  unb  ^efte';  cntfpredienb  a)äd)f. 
wunnia  '^-reubc',  anglf.  wynn.  @ot.  *wiinja 
(@eu.  *wunj6s)  märe  iyerbalabftraftum  jn  got. 
wunan  'fid)  freuen',  beffeu  2S3.  (ibg.  wen  '(Se= 
fatten  finben')  unter  m  obueu  äur  ©prad)e  fommt. 
—  9Jian  bält  abb.  wunnea  (mbb.  wünne)  '25eibe= 
lanb'  für  eiu§  mit  SBonne;  bod)  bat  ieue?  mit 
got.  winja  'JÖeibe,  H'utter'  feine  eigene  i>orge= 
fd)id}te.  (5§  blieb  erbalten  in  ber  3^eäeidinung 
2Souuemonat,  mbb.  wunnemanot  (wiiine- 
iiianot),  abb.  wunni-  winni-niänud  eigtl.  '2ßeibc= 
mouat'. 

ttiorfcin  3tw.,  crft  nbb.:  Sntcnfiinim  ju 
m  e  r  f  e  u. 

lüorgen  f.  mürgcn. 

ÜÖoit  5h  an§  g[eid)beb.  mbb.  abb.  wort  9h; 
eutiprcd)enb  got.  waürd,  a)äd)l.  anglf.  engl,  word, 
nbl.  woord.  S)a§  gemeingcrm.  wordu-  'iJBort', 
auf  ibg.  wrdho-  äurücfgefübrt,  ftebt  bem  lat. 
verbum  (lat.  b  für  ibg.  dh  f.  i8art,  rot), 
preuf?.  wirds  'Söort'  unb  lit.  vardas  '9kmc' 
gleid}.    SScnigcr  gut  but   man  3Bort  al»  alte§ 


ißarti?.  wr-t-6-  (ugl.  megen  be§  ©uffi^-e?  fatt, 
traut)  gefafst  unb  nn§  ber  in  gr.  oi]t(oo  'Stcbner', 
nrjxoa  'Sprud)',  fof  "^ 'fi"ase'ftecfenben  2B3.  wer 
(wre)  'reben'  gebeutet,  moju  ba^  auf  ibg.  wrto- 
berubenbe  attir.  breth  'Urteil'  gebort. 

2Brnrf  91.,  erft  nbb.,  an§  bem  9Jbb.;  pgl.  nbl. 
wrak,  engt,  wreck.  3u  ©rnube  liegen  übt.  wrak 
'nubraud)bar,  fcbabbaft'  unb  wraken  'ausfd)ieBeu'. 

aOßud^er  9JJ.  au§  mbb.  wuocher,  a))b.  wuohhar 
9}h9?. '(^-rtrag ,  3:-rud)t,  ©eminn,  Profit';  ent= 
fpredjenb  got.  wokrs  '2Bud)er'.  Sie  a1:ib.  mbb. 
iöebeutnng  '9fad)fommenfdiaft'  meift  auf  eine  germ. 
-^3.  wak  'entfteben,  tragen',  melcbe  mit  ber  unter 
medfen  befprocbencu  ibg.  SBj.  wog  'rege,  erfoIg= 
retd},  tbatfräftig  fein'  tbentifi^  ift;  Pgl.  ffr.  vä.ia 
m.  '^raft,  etärfe,  9iabruug,  2Bob(ftaub'  fomie 
auglf.  onwaecnan  'geboren  mcrben'.  3n  ber  Se: 
beutung  ftebt  bie  ber  ibg.  3S,v  wog  permaiibte 
JB3.  aug  'oermebren'  näbcr;  ogl.  lat.  augere, 
got.  aukan  (lit.  augti  'madjlen'j. 

m\m  i^h,  erft  nbb.;  Slblaut^bitbnng  gu 
m  a  d)  f  e  n. 

2Burf)t  %.,  erft  nbb.,  awi  bem  nbb.  wuclit, 
^iebeuform  oon  @emtd)t. 

Joüljlcn  3tro.  au§  g(eid)beb.  mbb.  wüelen, 
abb.  wuolan  {a\\^  *w61jan);  entipred)enb  nbl. 
wocleii.  3«  iJiffer  f^to.  ^crbalms.  w61  ftettt 
mau  meift  bie  unter  2S ab  Iftatt  bebnnbelte  Sippe 
germ.  walu-,  mojn  a\)b.  mbb.  wuol,  anglf.  w61 
'ifJicberlage,  ißerberbcu'. 

9Bulft  %.  au§  gleid)beb.  mbb.  (febr  feiten) 
willst,  abb.  (felteu)  wulsta  g-.  {ba^  abb.  2Bort 
bebeutet  aucb  'bie  aufgcmorfcue  IHppe') :  3lbleituug 
5U  a'bib.  wellan,  mbb.  wellen  ft.  i\{\\).  'ruuben, 
rotten',  mopi  3Belle. 

lüunö  5lbi.  an§  glcidibeb.  mbb.  wunt  (d),  abb. 
wunt;  entipred)enb  afäd}).  anglf.  wund,  nbl.  gc- 
wond,  got.  wunds:  eigtl.  alteS  '^^artig.  mit  bem 
ibg.  Snffij;  to-.  daneben  ein  alte§  2lbftraftum 
berfelbenSBs.mitbem  ibg.  Snffir-tä(f.  Scbanbc), 
nbb.  Söunbe  ans  mbb.  wunde,  abb.  wunta  ^., 
lueldieni  afäd)).  wunda,  nbl.  wonde,  anglf.  wund, 
engl,  wound  'iöunbc'  eutfprcd)cn.  li)ie  ßu  ©runbc 
[icgenbe  iBg.  iunerbalb  bes  @erm.  bätte  wen  gu 
lauten;  Pgl.  got.  win-nan 'leiben,  Sd)merg  empfin= 
ben',  mosu  man  gr.  cireih]  auo  (*o-/«-rr/A//?) 
'iöunbc'  siebt. 

2öuubcr  ))}.  aus  mbb.  wunder,  abb.  wuntar 
9{.'iunu'unbernng,  ©egenfianb  ber  i^ermunbcrnng, 
iBunber,  3luBerorbenttid)e§'  (bie  iöebeutnng  'i'cr^ 
iininbcrung'  bcmabreu  mir  in  ber  bereits  mbb. 
i'erbinbung  2.Bunber  nebmtn).  i>gl.  ofäd)f. 
wundar,  nbl.  engl,  wonder.  5}a§  germ.  wundra- 
i-bcint  mit  gr.  d^oFfo  (für  *J-adQ£«>?)  'febe. 


SBuiijd) 


-112 


^il^.it 


fitaiie,  bctmcfite'  auf  eine  ibcj-  205-  wendh  '011= 
id)iiitcn,  anüainieii'  31t  lueifeii. 

ai'Unjtf)  iU.  ail'S  ml)b.  wünsch  ,  nbb.  wunsc 
l'J.  'SBiinid),  S?eiicl)vcii'  (nil)b.  and)  'iknniDcieii, 
i?ru6cvorbcntIid)e§  311  id)affcn');  luil.  nbl.  weusch, 
anoib.  ösk  (für  got.  *\vun8kii)  '2Bimfd)'.  3)al)on 
abgeleitet  irünfd)en  aii§  glctd}beb.  ni()b,  wün- 
schen, al)b.  wunsken ;  üc\l.  nbl.  wonsclien,  angl). 
wysccan,  engt,  to  wisli  'uninid)cn'.  Tlan  ftcllt 
bem  gevni.  wunsko  'älvnnfd)'  ba^  ffr.  väficha 
{\ÜX  *vanskä)  'Üöunfd)'  (lüoncbcu  2Bs.  vänch 
'njünfdjen')  gleid).  2)ev  skä-3(b[eitung  liegt  bie 
2B3.  wen  '©efallcn  finben'  sn  ©runbe,  ineldjc 
unter  luobnen  ^nr  Sprndie  fontint. 

iöüvbc  J-.  an-;^  nil)b.  wirde  ^•.  '^iiibe,  ©Ijrc, 
3(nie!)cn',  nf)b.  wirdi  a-.  :  ^(bftraftnni  ^n  luert. 
—  njürbig  an§  gleid)bcb.  nibb.  wirdcc,  nl)b. 
wirdig. 

äBurf  Wl.  ans  gleid)bcb.  mf)b.  al)b.  wm-f:  ^ii 
in  e  r  f  e  n.  —  2)a,vi  2Ö ü  r  f  e l  2}h  an§  mbb.  würfel, 
al)h.  wiirfil  Wl.;  l'gl.  anorb.  verpell  'äBürfel'. 

lUÜrgen  S^^^-  '1I'§  '»l)^-  würgen  (nib.  worgen) 
fdiiu.  3tiu-'an  bcrS?eI)Ie  3Ulanimenl.n-cflen,  iinirgcu', 
al}b.  würgen  ('an§  *wurgjnn) :  ncbcn  bicfcni  \d)W. 
3ttü.  beftanb  anf  @runb  Don  glcid)bcb.  ni{)b.  er- 
wergen  eine  ft.  2>erbahiiä.  gcrm.  werg  on§  ibg. 
wergh,  an§  ber  lit.  verszti  (verzu)  '3nfammcn= 
fdiniircn,  fcftpreffen'  nnb  affou.  vriiza  'fcffcin, 
binbcu'  geftüffen  finb.  Sl^citcrbin  üergleidit  man 
bic  unter  ringen  beiprod^euc  ibg.  2Ö5.  wrengh. 

2ßurm  Wl.  an»  mbb.  abb.  wurm  21h  'ä'öurm, 
3nfeft,  ©erlange,  SJradie';  ügl.  got.  waürms 
'Srf)Iangc',  afä(^).  wurm  '8rf)Iangc',  nbl.  engl. 
worm  'Sönrm'.  ®te  ^öebentung  bc§  gemeingerm. 
2öorte§  fcbmanft  smifdjen  'äBurm'  nnb  '®d)Iange' 
(ügl.  £inbmnrmj.  5^ie  erftere  fcbrt  in  bem 
urücrmanbten  lat.  vermis  'Sönrm'  lieber,  momit 
gr.  00 un^  (onaoi)  für  *foou()-  'ijotälüurm'  in 
3rblaut§öcrbältni§  ftebt.  2lbfeit§  liegen  ffr.  krmi 
'ÜBnrm',  lit.  kirmele,  altir.  cruim  (aflob.  crüvi) 
'2Burm';  and)  gr.  c-lmc  '(Singemeibemnrm'  mufe 
öon  bem  germ.  JBort  ferngebalteu  luerben.  — 
mnrmen  S^w.,  erft  nbb.;  ügl.  nbl.  wurmen  'fid) 
quälen,  abbärmcn,  fdimcr  arbeiten':  mobi  ?tn 
2B  u  r  m. 

SIBurft  5.  au§  gleicbbeb.  mbb.  abb.  wurst 
(mb.  nbl.  worst)  ?y-:  ein  fpesififd)  bentid)e§  Söort, 
"üa^,  al§  '©emengiel'  gefaßt,  luobt  mit  m irren 
(2Ss.  wers)  gufammenbnngt.  3Beniger  mabr= 
fdieinlid)  ift  3^>fflntmenbang  mit  ber  unter  loer-- 
ben  nnb  SBirtel  befprodienen  ibg.  SBg.  wert 
'brefien,  tüinben',  fo  ha^  SSurft  (@rbf.  wrtti- 
wrtsti-j  eigtl.  '2)rebnug'  märe. 

Söurj  fy.  ou§  mbb.  abb.  würz  5'-  '^vant, 
^Pftanse'  (mbb.  ond)  'üBurscl');  bgf.  afäd)f.  wurt 


',s?rant,  2?Inmc',  auglf.  wyrt,  engt,  wort  'Slrant', 
got.  waürts  'Sönr^el*.  5(nf  ein  ibg.  wrd  wrad 
meift  gr,  (xuhiiirn^-  'i){an!c,  junger  Xrieb'  (gr. 
(;/cm  anö  Joidja),  fon)ie  tat.  rädtx  (gr.  /lädi'S), 
momit  micber  anorb.  rot  (baran§  cntlebnt  engl, 
root)  'ilHirscI'  für  *wröt-  fid)  nabe  berübrt;  ügt. 
and)  Stuf  fei.  (?ine  ücnuanbte  germ.  20^.  urt 
(au§  ibg.  wrdj  fted't  in  got.  *aürti- '.Girant'  nnb 
abb.  orzoii  'pflanzen',  ^aju  5lMirjc  ^y.  au-3  mbb. 
würze  ^•. 'Weiüürsfraut';  eutfpredienb  engt,  wort 
'ÄMirse' nnb  afäd)f.  wurtia'®pC;^erei'.  -  m Ursen 
aibi  glcid)beb.  mbb.  würzen,  abb.  würzen. 

Sföur.Kt  ?S'.  an»  gleidjbeb.  mbb.  wurzcl,  abb. 
wurzala  Ty. ;  cntfpredjeub  nbf.  wortel.  5)n§  any= 
(nutcnbc  1  ift  nid)t  loie  in  ©idjel  nnb  i'irmet 
biniinutio;  oielmcbr  ift  abb.  wurzala  nad)  \'(nä= 
luci'o  bey  gleidjbeb.  auglf.  wyrt-walu  eine  3u= 
foinmeufctning  mit  SäJnrs,  cigtf.  wurz-walu;  im 
5lbb.  ift  baa  innere  w  üerffnngen,  bgl.  9lömcr 
=  auglf.  Romware,  S3ürger  =  nnglf.  burg- 
ware  (üg(.  nod)  abb.  cihhorn  —  auglf.  acwern ). 
80  ftcI^t  oiellcid)t  and)  3}(  or  d)cl  —  ai}b.  morhala 
für  *morli-walu  nnb  nbb.  ©ei  fei  =  abb.  goisala 
für  *geis-walu':'  2;a§  gtueite  ©tieb  ber  3"' 
fammcnfc^nng  ift  gleid)  got.  walus  '®tab',  angif. 
walu  'Sd)n)ielc,  !s?noten':  ongif.  w^yrtwalu,  abb. 
wurzala  alfo  eigtl.  '.f^rautftod'  (gn  Söurj). 

m\^i  Wi.  an^i  mbb.  (feiten)  wuost  m.  'iyer= 
müftung,  39uft,  ®d)ntt'.  —  2)ancben  müft  i'lbj. 
au§  mbb-  wüeste,  abb.  wuosti  'öbc,  unbebaut, 
leer';  cntfprecbenb  afäd)f.  wosti,  nbl.  woest,  auglf. 
wüeste  'luüft*.  —  SBüfte  %.  auö  gleid)beb.  ml)b. 
wüeste,  ni)h.  wuosti  (wuostinna)  3^. ;  Pgl.  afäd}f. 
wostinnia ,  auglf.  westen  'SBüfte'.  3JHt  biefer 
meftgerm.  Sippe,  meld)e  auf  ein  »orgerm.  5lbi. 
wästu-  meift,  fiub  altir.  fäs  unb  lat.  västus  'loüft' 
nrncrmaubt.  'Jln  (Jutlebnnug  bc§  meftgerm.  5[bj. 
ai\§  bem  üat.  ift  nid)t  ju  beuten  (nur  mbb.  waste 
'äöüfte'  ift  lüobl  entlebnt). 

2ßut  ^•.  am  mbb.  abb.  wuot  ^:  '2önt,  Dkferei'; 
baueben  a^b.  wuot,  auglf.  w6d,  engl,  wood  5Ibi. 
'lüütenb,  rafeub',  got.  wods  'befeffen,  geifteefrauf. 
5kbeu  biefer  Sippe  ftel)t  auglf.  w6f)  'Stimme, 
©efang',  anorb.  6dr  'ipoefie,  ©efang'.  ^er  Qn- 
fammenbang  ber  Söcbeutnugcn  ergiebt  fid)  aihi 
bem  urPcrmaubten  lat.  vätes  'gottbegeiftcrter 
Sänger'  (altir.  faith  'Siditer') ;  ngl.  bie  ffr.  Sj. 
vat  'geiftig  beleben'.  ÜBabrfd)einlidi  gebort  ^ux 
felben  S3.  ber  alte  ©öttername  Wodau  (anglf. 
Woden  ,  afäd}f.  Wodan ,  anorb.  Odonn ,  abb. 
Wuotan),  ber  bem  'iTfittmodi'  bie  gcrm.  33e= 
3etcbnnng  nbl.  Woensdag  (engl.  Wednesday) 
gab;  bie  urfprüuglid)  mi)tbologifd)e  2.^orftelIung 
bc§  „mütenben  .'öeereS"  berubt  auf  mbb.  abb. 
„2öobau§  §ccr". 


SBütcvief) 


tl3 


^^aiifcii 


aöüteritf)   'M.  aii§  n^cidibeb.  iiif)b.  (icit  bem  '  uoii  (J-iflciiuanicn  wie  lyricbrtcf)  geic^affeiie  2{b= 
12.  Saljrl}.)  wüeterich:   ciiic   iiadi  beut  iihifter    leitiiiui  nu-3  Sut.    in-)'-  JÖK^bolb. 


e) 


^nrfcn  Tl.  an<c  gkid}bcb.  inl)b.  (mb.)  zacke 
SDJ.fv.:  eilt  ctfltL  mb.  nbb.  SBoit;  üfli.  übt.  tak 
Ti.  '3)üelg,  5lft,  3acfe',  novbfrici".  täk  '3a(fe', 

iMoju  lüol)!  and}  anorb.  tag  ÜJL  'Söeibensiveig', 
engt,  tack  'i)3flücf,  ©tift,  ^fagcl',  lueldie  Dtclleid)t 
belli  ffr.  daeä  '^-vanfe'  ober  bem  gr.  iVoxos-  'öatfeii* 
iirnenuaubt  fiitb  (germ.  takko-,  ibg.  dokno-?). 
Db  3iiifc  üerivniibt,  ift  iiiifidjev. 

3(19  5lbi.  ail§  mljb.  zage,  al)b.  zago  zag  Slbj. 
'sagl)att,  feige':  Slbleitiiiig  gu  ntib.  sagen  (ügl. 
luiid)  iiub  lt)ad)en),  in[)b.  zagen,  nf)b.  zageu. 
ä>eriiiiitlid)  ift  berfelbe  nu§  einem  got.  *at-agan 
(1.  Sg.  *ataga  —  ir.  ad-agur  'id)  fürdjte'l  biird) 
Stpofope  be§  3{nlaiit§  entftanben :  at  luiirc  i^räfi^ 
itnb  got.  agan  'fid)  für(^teu'  beruht  auf  ber  im  3nt= 
gevm.  Hcrbreiteteii  2B3.  ag  (ibg.  agh)'fid)  fürd)teu', 
SU  ber  and)  gr.  a/nc  ':öeängftigitng'  get)ört. 

jnl)  5Ibi.  nii§  gfetdibeb.  mbb.  za^he,  ai}h.  zahl 
3lbi. ;  entfprcd)enb  nbl.  taai,  angif.  toh,  engl, 
tough  'säbe';  got.  *tähu-  (ait§  *tanhu-)  ift  üor= 
ou§äufcljcn.  3u  ''ci-"  gerut.  2ÖS-  ^anh  'feft  3u= 
fammenbatteu*  geboren  nod)  anglf.  getenge  'nabe 
befinbltdi,  öermanbt'  nnb  afäd)f.  bitengi  'brücfenb'. 
3ange  fdjeint  ber  Sebeutung  lüegcn  311  einer 
anbern  2Ss.  gu  geboren. 

odbt  %•  aul  nibb.  zal  5-  'vS^bt,  i^Jengc, 
Sd)ar,  (Srsäblung,  9lebe',  abb.  zala  )y.  '3abl'; 
eutfpred)enb  nbl.  taal  5-  'Spradie',  anglf.  talu, 
engl,  tale '(Jrääbtung'.  S'ajn  3a  bleu  an?  mbb. 
zaln,  ai)'ö.  zalön  'jäblen,  recbncn,  bered)ncn*  (afäd)f. 
talon)  nnb  3 übten  an§  mbb.  z^^ln,  nbb.  zelten 
(an§  *zaljan)  fdnv.  3^1^.  'gilbten,  rcd)nen,  anf=, 
ersäbten,  beridjten,  fagcn';  ogt.  nbt.  tetlen  'siibten, 
red)iicn,  beriicfficbtigen',  angtf.  t^iian,  engt,  to  teil 
'erjäblen*.  3tn§  ber  urfprgt.  ft.  i^erbattüg.  tal 
entflammt  ancb  got.  talzjan  'betcbren'.  2luBer- 
batb  be§  @erm.  finbct  ftdi  feine  fid)cre  ©pur 
einer  Sog.  dal  'aufgäbten'. 

jtt^m  Jlbj.  an§  gtctd)beb.  mbb.  aljb.  zam; 
entfpredienb  nbt.  tam,  angtf.  toni,  engt,  tarne, 
anorb.  tanu- 'gabm,  gegäbmt'.  5)agn  gäbnten 
an§  mbb.  z(;^men  (zgmmen),  abb.  zr-mnian  (an§ 
*zan]jan)  fd)«).  S^^-  'gabm  mad)en';  eiitfprerfienb 
got.  gatamjan,  anorb.  temja,  nbt.  temmen  'gäbmcu'. 
3ufaininenbang  ber  germ.  Sippe  mit  tat.  domare. 
gr.  daiiäv ,  ffr.  damay  ((ianiaiiy)  'biillbigen, 
begicingen'  ift  nngmeifetbaft.  Xnnfct  ift  ba-S  i5er= 


bättnis  bicfer  Sippe  dorn  'biinbigcn'  gn  einer 
glcid)tantenben  2Bg.,  U)ctd)c  bnrd)  ntib.  giemen 
(gcrm.  2Sg.  tem  'paffcnb  fein,  fid)  fügen')  ßoron§: 
gefet'it  luirb:  abb.  zoramen  'gäbnten'  bat  haQ  i?rii§= 
febcn  cine-S  Sl'anfatiüö  gn  abb.  zeman  'angemeffen 
fein,  mobt  anftcben'.  STabct  btcibt  nnffätlig,  ha\] 
ha^S  primäre  '-l^erb  nur  im  Öcrm.  fidi  gebaltcu 
bat;  ober  fottte  e§  erft  an§  beut  ännfatin  ge= 
fotgert  fein  (f.  lucrfeu)? 

3(1^11  a)f.  an§  gteid)beb.  mbb.  zan  zant  (d), 
abb.  zan  zand  3K. :  eilt  gemeingeriu.  nnb  mciter= 
bin  ibg.  Woxt.  58gt.  afäd)f.  nbt.  tand,  angtf. 
t6{)  (an§  *tanp),  engt,  tooth,  got.  tun|tus.  ©evm. 
tan|i-  tun|i-  (an§  ibg.  dont-  dnt-  entftanben)  ift 
nroermanbt  mit  tat.  dens  (@t.  dent-),  gr.  odoi'c 
(@t.  odoi'c-),  ffr.  dat  (9iom.  ©g.  dan)  danta 
Tl.,  tit.  dantis,  altir.  det  '3abn'.  S)er  ibg.  llr= 
ftamm  dont-  (dnt-)  ift  formetl  ba§  ^i^arttg.  "i^räf. 
ber  2Bg.  od  'effen'  mit  3tpofope  be§  3Intautv?  (f. 
cffenl:  alfo  '3abn'  etgtt. '©ffenber'  (bn§  ©nffi;- 
be§  il>artigip§  ^x'd].  gcrm.  -and-  -und-  f.  unter 
-5  e  t  n  b ,  ?^-  r  e  n  n  b ,  ö  e  i  t  a  n  b).   Tagn  3  i «  n  e  ? 

^ä^Vt  ö'-'  eistf«  3?tnr.  gn  mbb.  zäher  (*zaclier), 

abb.  zaliar  (zahliar)  Tl.;  bie  tyornt  mit  oll  im 

Tlhi).   ergiebt   bie   3tbteitnng    zecliorn   zacliern 

'meinen'  (ah'i).  btir  an»  lir).     l^gi.  angtf.  tear 

(au§  *teahor  neben  tseliher).  engt,  tear,  anorb. 

tär  (für  *talir-) ,  got.  tagr  ))l.  '3äbre':   ein  ur^ 

ibg.  SBort  in  ber  5'orm  dakru,  iretd)e  and)  burdi 

1  gr.  öci/.ov,   tat.  lacruma  (für  ättereS  dacruma), 

fl;inr.  dacr   —   attir.  der  'Sbräne'  Poran§gefet?t 

mirb;  anffättig  ift  ha§  gteid)bcb.  ffr.  aeru.  fatt-3 

j  für  *dacrii.    3>gt.  nodi  Iräne. 

I       Söngc  5"-  flit'3  gteid)beb.  mbb.  zange,  abb. 

'  zanga  ^'-^  eiitfpvecbcnb  nbt.  tang,  angtf.  tongo, 

engl,  tongs,  anorb.  tong  '3ange'.    S)a§  gemein= 

germ.  tangö-  feöt  ein  norgerm.  dankä-  üoran§, 

ha§  man  gn  ber  ffr.  2Bg.  dano   (dac)  'bciBcii' 

(ogt.  gr.  drv/.vo))  giebt ;  atfo  3  «  " H  e  eigtt.  'iBeißer' ; 

ogt.  abb.  zangar,  mbb.  zanger  'beifjcnb ,  fdiarf, 

munter',  moranc-  itat.  tanghero  'nngefd)tiffen'. 

jaufcn  S^m.  au§  fpät  mbb.  zanken  zijnken 
'ftrciten':  ein  anffätlig  fpäte^^  Sßort,  bat^  in  ben 
älteren  germ.  '^-'■erioben  nid)t  begegnet.  S^ietleidbt 
ift  mbb.  zanke  (^Jebenform  gn  3i»f0  '31^^' 
Spille'  ba§  (Mrnnbmort  für  ganfen,  meldie§ 
bann  eigtt.  'fpil?tg  fein'  bebeutet  b<ibcu  müfjte. 


Sm 


—    414 


3cl) 


onpfc  Ulf.  nii?  mlib.  zapfe  3.1}.  \Srtpff»  l'^f- 
j;uin  ?(iicicfianf  Don  SBicr  iiiib  51l'ciii',  aioucbcii 
zapfen  3tW-  'üont  3^iPHMi  fdicitfcn';  al)b.  zapfo 
*3n>Jfen'.  (J-ntfpredjenb  norbfrie).  täp,  nbl.  tap, 
angl).  teppa,  ciifll.  tap ,  anorb.  tappe  '^^^Pfen'. 
5(u§  bcv  germ.  Sippe  finb  bte  nlcirfibeb.  frj.  tape 
iinb  itnl.  zaffo  entlcfmt  (ber  iimflefe{)rtc  2Beg 
bcr  Lviitlefiiuiiui  ftelit  bei  Spiiiib  fcft).  @crm. 
tappon-  liifet  lief)  iiiitt  bhi  in  bic  übrigen  iiri)ev= 
unmbten  2pvacl)en  :^iirücE  Uerfolneii;  nur  SiPfel 
fdieint  311  bicfcr  ©ippe  in  ^e^iebnng  ^n  neben. 

jßppeln  3tw.  am  mbb.  zappeln,  9kbenform 
p  zabeln  'sappefn,  nnrnbig  fid}  beilegen',  af)b. 
zabalon  ('*zappal6n?Vsappc(n':  ein  fpc^ifiidl  bb. 
JBort,  mobliungcn  onomatopoictiicfien  llv)pning§. 

t  oOi'SC  %'  'Seitencinfaffnng'  aih$  gteirfjbeb. 
mbb.  zarge,  a^b.  zarga  ?>•.;  mit  33cbentnng§- 
iücd)fcl  entiprid)t  angif.  anovb.  targa  '8d)itb' 
(eigtl.  'Sd)ilbrnnb'\  luoranö  t'i'3-  targo,  ital. 
targa  'Sd)ilb'  (bavuad)  nibb.  nbb.  tartsche,  engl, 
targeti  cntlcbiit  iinb.  Xic  lueitere  3Sorgcfd5id)te 
ber  Sippe  ift  bnnfcl. 

jart  9Ibj.  an§  mbb.  nbb.  zart  5lbi.  'lieb,  ge= 
liebt,  tener,  Pertrant,  fein,  fdjön':  ein  in  ben 
übrigen  nltgcrm.  il'Jn.  nnbegengteo  '.Mbj.,  >ücld)e5 
mie  ha^i  cigtL  gleid}bcb.  tränt  ein  ^IJartis.  mit 
bem  ibg.  Snffi^  to-  jn  fein  fdjcint.  @erm.  tiir- 
da-  an§  ibg.  dr-to-  (pg(.  f  att,  tot)  I)at  nn  bcm 
aüeft.  $artiä.  dereta  'geehrt'  ben  nädjften  58er: 
tuanbteu;  Pg(.  ffr.  ä-dr  'feinen  Sinn  anf  ctmaS 
riditen'.  (Sntle^nnng  be§  bb.  2ÖDvtea  an§  tat. 
cärus  'lieb'  ift  nnbcnfbar. 

3flfcr  5- '  etft  nbb. ,  ben  älteren  ^^^erioben 
fremb  (älter  nl)b.  zasel,  fd)iüäb.  zasem).  Ur= 
fprnng  bnnfel. 

3(»ubcr  3)?.  an§  mbb.  zouber  fzouver),  nbb. 
zoubar  (zouvar)  3.>h  '^auberei ,  3flnberniittel, 
3aitberfprnd)';  ngl.  nbl.  tooveren  'janbern',  nnorb. 
taufr  dl.  '3anberei'.  "^-üx  bie  '-i3ebentnng  ift  ha§> 
entfprecbenbe  anglf.  teafor '3}}cnnig'  mid)tig:  mit 
3Jlcnnig  waren  bie  9hinen  cingeriot,  fo  bnfs  3^1"= 
ber  eigtl.  'ÖJebeimfdjrift,  3fiiiberfd)vift'  bebenten 
mürbe.  Über  üorbiftorifdje  3iiffliiintcnbänge  bce 
fpegififcb  gerni.  taufra-  taubra-  (ibg.  2B3.  düp, 
uic^t  däbh)  bot  man  nod)  nict)t§  ermittelt. 

jaubern  S^^-  3"  W^b.  (mb.)  züwen  (*züwern) 
fd)m.  3t>o-  'sieben',  roeld)eo  mit  giigern  pi 
gießen  su  gehören  fd)eint;  bod)  fönnte  andi 
angtf.  tyran  teorian,  engl,  to  tire  'ermiiben'  Per= 
manbt  fein. 

3oum  9J}.  an§  gleid)beb.  mbb.  abb.  zoum  3}i. ; 
entfpred)enb  afäd}f.  toni,  nbl.  toom,  anorb.  taumr 
'3aMm,  3iiflel'-  ~«B  ^^g  Söort  ans  ber  germ. 
2Bä.  tug  tuh  'äiel)en'  abgeleitet  ift  (tauma-  für 


*taugnu)-  ibg.  doukmo-  luie  A  r  a  n  ni  für  *draug- 
nia-  jn  t  r  ü  g  e  n),  iuirb  bitrd)  bie  23ebentnng  niabr= 
fdjeinlid):  3anm  tuie  3» gel  alfo  eigtl.  '3tel)= 
riemen'. 

3rtun  Tl.  am  gleid)beb.  mbb.  a^b.  zun  2J?. ; 
pgl.  afädif.  tun,  nbl.  tuin  '3ann,  Charten',  anglf. 
tiin  'ba§  Umsäunte,  Ort,  Stabt',  engt,  town  'Ort, 
Stabt'  (moneben  bial.  to  tine  'einjännen'  au§ 
gleid)beb.  nnglf.  tynan),  anorb.  tun  '@ingel)egte§, 
©eböft'.  2)a§  germ.  tü-na-  (tü-nu-?)  ftebt  in 
üort)iftorifd)em  3iifanitnenbang  mit  bem  -dünura 
ber  altfeit.  Ort§namen  (mie  Augustodünum  Lug- 
dünum);  pgl.  altir.  düii  (an§  diinos  9(.)  'Snrg, 
Stabt'.  —  3iiinfDnig  ?Ji.,  bafür  mbb.  einfad) 
küniclin,  al)b.  kuningli  91.  'fleiner  S?önig'. 

jnufcn  3t>ü.  flH§  Hl^b.  abb.  erzüsen ,  al)b. 
zirzüson  fd)m.  3*1^.;  Pgl.  mbb.  zusach'C^eftrüpp'. 
9{nfecrbalb  bcö  .s>b.  ift  eine  germ.  2B3.  tus  (ibg. 
düs)  '3crrcif3en'  nidit  gefunben;  nnfii^er  ift  ber 
i^ergleid)  mit  lat.  dümus  (an§  nltlat.  dflsmus) 
'(iJeftrüpp'. 

^täft  5-  nii»  mbb.  zöche  ^•.  'Crbnnng  imd) 
cinanbcr,  SJeibenfolgc,  JInorbnnng,  (5inrid)tnng, 
i^creinignng,  ©efellfd)aft  sn  gemeinfd)aftlid)en 
3meefen,  ©clbbeitrag  jn  gemeinfamem  Ci'ffen  ober 
Jrinfen,  3BirtÄred)nnng';  baneben  m^b.  zechen 
(a{)b.  *zehh6n)  fd)m.  3t>ü.  'anorbnen,  Pcranftaltcn, 
3n  ftanbc  bringen',  and)  (fpät)  'anf  2Birt§l)an§= 
red)nung  trinfen'.  ^m  9(l)b.  ift  üon  biefem 
Stamme  nnr  gizehon  'anorbnen,  rid)tcn'  Por= 
banben;  basu  anglf.  teohhian  nnb  teogau  (an-i 
tehhon  tehwön  tehon)  'anorbnen,  bcftimmen,  ein= 
rid)tcn'  nnb  teoh  (hh)  '(53cfellfd)aft,  Sd)ar'.  2luf 
eine  germ.  2Bj.  tehw  tegw(te\v)  meift  got.  gatewjan 
oerorbnen'  —  tewa  'Drbnung'.  .'giernad)  ift  eine 
uorgerm.  2S3.  deq  'anorbnen,  einrid)tcn'  üorano5u= 
fe^cn  (ba3n  gr.  d&Triroi'  ')Bla\)V  für  deqnjumy). 
S^ie  reid)c  i^-bentnngcumtfaltang  inncrbalb  beö 
3}Jbb.  läBt  fid;  an§  ber  ©rnnbbebentnng  leidjt 
ableiten. 

3ccfc  ^■.  aM^  m()b.  zecke  Wl.}S\  'A'^oljbodE'; 
entfpred)enb  nbl.  teekt,  anglf.  *tica  (ticia  ift  für 
tüca  ücrfd)riebeit) ,  engl,  tike  tick  \>^Dl3bocf, 
Sc^aflanv'.  Jlnc-  ber  altmeftgerm.  Sippe  tiko 
tikko  ftammen  bie  gletd)beb.  itnl.  zecca,  ftg. 
tique.  !?tnf  ibg.  digh-  lueift  armen,  tiz  'Qcdc\ 
ha^  mabrfd)einlid)  mit  ber  germ.  Sippe  uröer= 
manbt  ift. 

;:^cbei'  ly.  an^  mbb.  zeder  (eeder)  iU. :  an-j 
gr.4at.  c6drus  (abb.  cedarboum). 

;^c'^  Tl.Js'-  an§  gleicbbeb.  m^b.  zehe,  al)h. 
zeha  jy. ;  entfpred)enb  nbl.  teen,  anglf.  tahae  ta, 
engt,  too,  anorb.  ta  '3ebe'.  9leben  ber  bnrd) 
bicfe  i^ormen  PoranSgefe^Uen  (iJibf.  taihon  taih- 


;^cl)ii 


415     — 


3elt 


Avun  (baier.  zeclien  imb  fd)lüäb.  zaichen)  cr= 
lueifcii  neuere  I)b.  iinb  iibb.  3JJa.  eine  3ie(ienfornt 
*taiw6n  (an§  *taig\v6ii  *taihw6n) :  fcfpucij. 
nitttclr[)cin.  zeb  zebe,  fränf.^^enneberg.  zewe, 
t()iiring.  ziwe.  2)a§  üDrgerm.  daiqa-n-  '3cÖe' 
bringt  man  gern  in  3ii1flniincnl)ang  mit  gr. 
däy.rvXog  ([at.  digitus?) 'Jiiiflcr',  lüa§  bcr  i?aute 
iDcgen  uniüa()vfcl)einlid)  ift,  3nmat  \iai  germ.  SBort 
üOeratl  nur  üoit  bcn  Jyingern  be§  %\v^i^  gebrandet 
mirb. 

jc'Ön  9Jnm.  an§  gleid)beb.  mbb.  zehen  (zen~), 
([{)!>.  zehan;  entfpvcdienb  a\äd)\.  tehan,  nb(.  tieii, 
anglf.  tyn,  engl,  ten,  got.  tafhun:  ein  gemeiuibg. 
3at)Ituort  in  ber  ^Jorm  dekm  dekmt;  »gl.  ffr. 
dägan,  gr.  Jt'x«,  (at.  decem ,  affoö.  desoti.  — 
geeinte  Slbj.  an§  ml}b.  zehende  (zende),  al^b. 
zehai:do ;  al§  ©ubft.  'Der  ^i^wtt,  ber  se'^nte  Xeif 
al§  Stbgabc'.  -  3e()ntel  f.  Seil.  -  5ßgl. 
nod)  sgig. 

JGl^rcn  3tlU-  nit».  M'^^'  z't'""  (verzorn)  'üer= 
;^el)rcn,  üerbrand)cn';  al^b.  firzeran  ft.  3t*ü.  fiat 
nur  bie  Sebentung  'anftöfcn,  gerftören,  sevreißen' 
(Dgl.  SBinjer).  Sicfem  cntipredjen  got.  gataf- 
ran  'scrftörcn,  Derniditcn';  anglf.  tiiran,  engl,  to 
tear'äcrreißen';  baju  nb(.  teren 'üer^ct^ren',  afäc!^). 
fartorian  'öernid)ten'  fohiie  nl^b.  gcrren  unb 
3  er  gen.  %\t  germ.  ft.  Sßerbaln^j.  ter  '^erreifecn' 
cntfprid)t  bem  gr.  tVt'ofn'  'fdjinbcn',  aftoü.  der;} 
'serreifeen',  ffr.  SBj.  dar  'berften,  jerfticbcn,  5er= 
fprengen'. 

^eii^öen  9i.  an§  gtcic^beb.  mf)b.  zeichen,  a^h. 
zeihhan  9{. ;  entfpred)enb  afäd)f.  tekan,  nbl. 
teeken,  anglf.  tacn,  engt,  token,  got.  taikns 
'3cid)en':  31bleitiing  a\\^-  bcr  ibg.  22^.  dig  dik, 
lücldjc  nod)  in  Reiben  nnb  äcigcn  ftccft;  mit  k 
crfdjcint  biefc  ^Bg.  tik  (=  tih)  im  Öcrni.  nodi  in 
anglf.  tcbcoan,  engl,  to  teach  'lehren'  (bajn  ügl. 
bo§  g  Don  lat.  dignus  prodigium  fomic  ÜOU  gr. 
ÖHyi-ia).  —  SIbleitung  äeid}nen  an§  ml)b. 
zeichcnen,  al}b.  zeihhaneii:  eigtl.  'mit  3cid)en 
uerfe^cn'. 

t  gfiblei  aK.'23iencnäiid)tcr'an»  gleid)beb.  mt}b. 
zidelffire,  at)b.  zidaläri  2J?.:  5lbteitung  gn  CÜiii). 
zidal-,  m^b.  zidel-  bef.  in  ber  3iM'niii"tcnfe^nng 
zidalweida,  mt)b.  zidelweide  *3Balbbc3irt  jnr 
2?icnensucbt'.  S)iefe§  zidal  (üorijb.  *ti|do-  ftccft 
and)  mo:^l  in  nbb.  tielbär  'iQouigbär')  fommt  in 
feinem  altgerm.  2)ia(cft  fonft  üor,  ma§  aber  an 
fid)  nid)t  nijtigt,  frcmben  Urfprnng  bes  äöorte§ 
anäune^men.  3Kan  üermutet  auf  flau,  ©ebiet, 
tüo  bie  §8icncnäud)t  fel^r  ausgebreitet  ift,  bie  Ur= 
beimat  be§  abb.  zidal ,  inbem  man  ibm  afloü. 
buola'3cibler'  SU  (*i)ruubc  legt  Uml.  i?ebf  ud)en), 
tüa§  jcbod)  nidjt   rcd)t  mabvfdjeiulid)   ift.     3»=  i 


fammenfjang  mit  geibelbaft  (mbb.  zidel-, 
sidelbastj  nub  3fifni'b  ift  ebenfo  unficfter. 

jcigcn  3t>ü.  au§  mbb.  zeigen,  a[)b.  zeigun 
fd)lt).  3ttw.'5eige"»  beuten':  fpegififd)  I)b.  Ableitung 
ax\^  bcr  germ.  ft.  S^erbaliDj.  t!li  =  reiben. 
Sie§  au§  mbb.  zihen  ft.  3tm.  'befd)ulbigeu,  au^= 
fagen  üon',  abb.  zihan  'anfdjulbigen';  bancben 
nbb.  Per  sei  bcn,  mbb.  verzilien,  nbb.  firzihan 
'Perfngen,  abfdjiagen,  Pergciben'.  ^u  ©ruubc 
liegt  bie  ft.  Sjcrbalnig.  ibg.  dik  (dig  f.  unter 
3eid)en);  bgl.  ffr.  dig  'auftpeifen,  feben  (äffen, 
äuiüeifeu', gr.  dii/.ivui  'seige'  unb  (at.  dico  'fage'. 
3)te  ©runbbcbentung  ber  SBurjet  bettJabrcn 
3eid)en  unb  sei  gen  foiuie  got.  gateihan  'an= 
zeigen,  cr5ä()(cu,  Perfiiubigcn,  fagcn';  pgl.  bie  3u= 
fammcnfe^ungcn  afädif.  aftihan,  onglf.  ofteon 
'perfagen'.  3m  §b.  fctieint  bog  Sßort  einen  ge= 
rtcötlid^en  Sinn  (Pgl.  lat.  causidicus  judex)  be= 
fommen  3U  baben;  pgl.  3n3id)t. 

:3cilanb  M.  au§  gleic^beb.  mljb.  zilant  2)?. 
'©eibelbaft';  faum  5U  m[)b.  zil '2)ornbufd)',  eber 
äu  ©eibelbaft;  Pgl.  3etbler. 

3citc  5-  flU§  m^b.  zile,  abb.  zila  %  '3cilc, 
8inte,  3ieil)e'  (fpät  ml}b.  and)  '©affc'j:  fpe^ififd) 
^b.  2(blcitung  a\\^  ber  germ.  ©ä.  t!,  an§  ber 
awd]  3icl  unb  3eit  flammt. 

ScifiS  2}L  auo  gleidibeb.  fpät  mbb.  zisec,  ge= 
möbnlid)  zise  %. ;  mit  S  t  i  e  g  l  i  ij  nnb  t  i  c  b  i  t5 
aw^  bem  SlaP.  eiitlebnt  (po(n.  czyz,  böbm.  öizek), 
morau§  and)  nbb.  ziseke  sieske,  ubl.  sijsje,  engl, 
siskin,  Väw.  sisgen,  fcblPcb.  siska. 

3cit  %.  a\\^  gletdjbeb.  ml)b.  al)b.  zit  %M. 
{a\ii).  zid  9J.);  eutfprcd)cnb  afäd)f.  tid,  nbl.  tijd, 
anglf.  ti'd,  engl,  tide  '3cit'  (engl,  and)  'Jtutseit, 
Jlnt'  rnic  im  ''}lhh.',  pgl.  nbl.  tij).  Safs  ti-  bie 
JBuräclfilbc  bcig  germ.  ti-di-  '3eit'  ift,  ergicbt  fid) 
au§  bem  glcid)beb.  anorb.  ti'-me,  anglf.  tf-ma, 
engl,  time  (pgl.  got.  hweila  unter  95 eile).  (5ine 
entfprcd)enbc  ibg.  2Bg.  di  ipirb  burd)  ffr.  a-diti 
'nubefd)ränft  in  i)ianm  unb  ^nt,  scitlos,  wwm'ii'. 
üd)'  ('JJamen  ber  @üttin  Aditi)  Poran^gcfeljt. 
3lnbere  i?lblcitungen  bcrfelbcn  'föj.  im  (b'crm.  finb 
3 eile  nnb  3iel,  meldte  aud)  auf  'bcfd)räuft  fein 
in  Staum  ober  3eit'  ipeifcn.  —  3eitlofc  J^ 
au§  mbb.  zitl6.se,  abb.  zitilosa:  bcr  9fame  bcr 
'^.'iflause  berubt  barauf,  baß  fie  nid)t  in  bcr  eigtl. 
SBlnmcnseit  blübt.  —  ^f'tung  5'-  n«§  fpüt  mbb. 
zitunge  'liJad)rid)t,  SJnnbc';  pgl.  ubl.  tijding,  engl, 
tiding,  anorb.  tidende  '^Jcuigteitca' ;  Pgl.  engl, 
to  betide  'fid)  ereignen,  begegneu'. 

3cnc  %.  <x\\^  glcid)beb.  ml}b.  zelle:  wad)  (at. 
cella  (pgl.  Steiler). 

3elt  9J.  a\\Ki  gleid)beb.  ml)b.  ziilt  (gciüöbn= 
(id)cr  gezelt),  al)b.  zölt  (nicii'r  giz"'ltj  llj. :  cut: 
fpred)cub  anglf.  getöM  'isorbang,  Secfc,  3elt' 


Seite 


-   4i(; 


3tcd)C 


(baju  ciu-jl.  tilt'3c(r'),  aiiorb.  tjald'i5orf)niin,  Seit'. 
5hi>?  bcm  'JlUiicrm.  ift  fr5.  tiuulis  ',s^->iitte'  (fpan. 
Port,  toldo  '3eIt'V)  alniclcitct;  afr;;.  taudir  'bcrfeii' 
»üeii't  auf  ba§  ft.  3ttu.  angif.  beteldau  'augbreiteii, 
bccfen'.  2Btc  aber  eiigf.  nbf.  tent  '3^1''  auf  fi"5» 
tente  benil)t,  fo  biivfte  iDcfti-jcrui.  gi-teld  9t. 
'3clt'  auf  mlat.  tenda  =  ital.  ipan.  poxtnq. 
tenda  '3clt'  bcrutjcn  (tat.  tentoriuni  '3clt'  fiUlvte 
unter  (Fiiiftui5  dou  tendo'aueM'pauncii,  nui'ln-citeu' 
3u  romau.  tenda).  Stofflid)  I)at  man  feinen  lHn= 
l)oIt,  ^dti  beu  alten  ©crmauen  äuäutraneu. 

t  3cltc  Tl.  '^laben'  au§  ml^b.  zelte,  al)b.  zölto 
llf. '/"slaben":  iiiclleid^t  su  ber  unter  bcm  üorigen 
®ort  aufiieftellten  germ.  2B3.  teld  'ausbreiten' 
(Ofll.  3^labeu  ber  ÜH'bcutiing  luegen). 

3fltcr  M.  anc-  gleidjbeb.  ml)b.  zeiter,  af)b. 
zeltäri  Tl.;  ent)pred)enb  anbb.  telderi,  anorb, 
tjaldare;  ba3u  baier.  ml)b.  zeit  Tl.  ':iUaf5gau(i, 
fanfter  6d)ritt' (nbl.  telganger '3eltcr').  lsieUeid}t 
beftel)t  alter  3iM'flininenl)ang  mit  ber  Don  '4>liuiu§ 
enuübnten  '4>ferbcart  ber  fpau.  thieldones  ''4>at3= 
giingcr'  unter  beni  G-influß  üon  lat.  tolutarius 
(equus)  '»l^afsgcinger,  3f't'^r'  ( tolütim  'im  Strab'). 
2)ic  5l>eriobe  ber  ®ntlcl)nung  mirb  loobl  burc^ 
515 f erb  (ügl.  and)  ©fei,  2JJaultier  nnb 
Saumtier)  beftimmt. 

S^nt-  in  3fntgerid)t,  =graf  am  nil)b. 
zentc  g".  'Jöe^irf  eigtl.  Pon  100  Drtidjoftcu';  Pgl. 
ital.  cinta,  mlat.  centa  ':öe3irt'. 

ocntncr  Tl.  an§  ml)b.  zentenaji-e  Tl.  '@e= 
lüid)t  Pon  100  ^45fnnb':  nad)  mlat.  centenarius 
(nbl.  centenaar),  luofür  jcbod)  fr.V  quiiital,  ital. 
quintale  (unb  cantäro?). 

Siptev  Tldl.  f.  ©cepter. 

jcr=  5l3räfif  am  ml)b.  zer-  (ntb.  zur-  unb  zu-), 
a^b.  zir-  zai-zur-:  ein  genietniueftgerm.  i>cibal= 
präfij  mit  ter  Sebentnug  'au§einanbcr';  ügl. 
aföd)f.  ti,  anglf.  t6.  Sa§  ®ot.  feunt  nur  ein 
twis-  als  2?erbalpartifel  in  twlsstandan  'fic^ 
trennen';  baneben  beftebt  ein  5fominalprnfir  got, 
tuz-,  aijh.  zur-,  anorb.  tor-,  mcldjeo  bem  gr.  t)('c-, 
ffr.  dus-  'übel,  fdjmer'  gleid)ftel)t. 

Scrgcn  3'^""  crft  nl)b. ;  e§  tonnte  mit  nibb; 
zr'rgenf*zvrgen),al)b.  zorian  (f.  getreu)  ibeutifc^ 
fein;  bod)  meift  nbl.  tergen  unb  anglf.  ti^-rgaa 
'^erren'  (engl,  to  tarry  'reiben')  auf  ein  got. 
*targjan,  ba§  mit  ruff.  dergati  'reiften,  serreu' 
auf  eine  ibg.  Söj.  drgh  fül^rt  (ügl.  träge). 

jcrrcn  3tiu.  auä  mbb.  aljb.  zerren  fd)iü.  3tio. 
'rcißeu,  fpalten':   an»  gleid)er  2Ö5.  mie  äebren. 

jcvrütten  f.  rütteln,  rntfc^eu. 

jerftöeltcn  3tiD.  au§  ml)b.  zerschellen  ft. 
3tto.  'serfpringen',  eigtl.  'fcballeub  auseinanbcrs 
fprtngen'. 

jeiftreut  3tbj.,  in  ber  SDUtte  be§  üorigen^aOrl)». 


nad)  fv3.  distnxit  gebilbet.  „3rf)  glaube  fd)iuevlidi, 
bafj  unfere  förofuniter  ba§  2Bort  oerftanbcn  bätteu; 
nod)  3d)Icgel  übericl5te  distriiit  burd)  Jriiuiner" 
Seffiug  tu  ber  Hamburg.  ®ramaturgie. 

jcrtrüinmcvii  ^tw.  nad)  nbb.  Sriimmer, 
Jüofür  ml)b.  zerdrumen  'in  Stücfe  Ijaucii'  nad) 
mbb.  drum  'Stücf,  Splitter'. 

jctev  Snterj.  (bef.  in  3  f  ^  »^  i' tUM" '■"^ )  r  e  i  am 
mbb.  zetergoschreie)  nad)  glcid)beb.  mbb.  zeter 
(zetter)  '§ilf=,  Sflage^  unb  (Srftauneuaruf'.  Tad) 
ber  Scbrift  1557  De  Fide  Concubinarum  II. 3 
mar  im  15/16.  3af)i'l)-  fcbroäb.  SBanffeu  = 
rbein.  2}Jorbento  =  erfurt.  ©eter.  Ob  bie§ 
mit  nbb.  zetern  =  l)b.  äitteru  sufammenbüngt? 

^cttel  Tl.  au§  fpiit  mbb.  zgttel  Tl.  '^ufjug 
ober  Äette  eine»  (Semebe»':  ju  mbb.  abb.  zrtten 
'jerftrenen,  ausbreiten',  mobcr  nbb.  Per  zetteln. 
Sie  5yorgefd)id}te  ber  im  älltgerm.  fpärlid)  bc- 
jengten  2öä.  tad  ift  bunfel.  —  Sicrfdjieben  bicr= 
Pon  ift  3cttel  3)?.  ai\§  mbb.  zedele  (zetele 
zettele)  'sj^apierblntt':  nad)  ital.  cedula  (frs. 
cendle)  '3eltel',  mlat.  scedula  (gr.  (^/Ji^'j)  '43latt 
Rapier'. 

3eug  dl.  an§i  mbb.  ziuc  (g)  Tl. dl.  'ij)aub= 
merfäeug,  ©erat,  3ln»riiftng,  Söaffen,  l'taterial, 
3eng,  3ciigin§/  Scmei»,  3i-'uge',  abb.  giziug  Tl. 
dl.  '^luerüftng,  (Scräf  (baber  nbb.  3  e  i'  g  b  ^  » '--). 
'ila^ü  nbb.  3  enge  dJl.  am  fpiit  mbb.  (feiten) 
ziuge  '3t-'nge'.  'J-erner  3  e  u  g  e  n  am  mbb.  ziugen 
'erzeugen,  üerfertigen,  anfd)affen,  ermerben,  S^M- 
ni»  ablegen,  bemeifeu',  abb.  giziugön  'bejengeu, 
ermeifen'.  5^ie  ganse  Sippe  ift  abgeleitet  an» 
ber  gu-m.  SBj.  tuii  (f.  §iel)en),  tDeld)c  in  ciu^ 
seinen  9lbleitungen  aud)  in  ber  23ebeutung  'sengen, 
gebären'  erfd)eint;  Pgl.  anglf.  team  'i)Jad)fümmcn= 
fd)aft'  (lüoäu  engl,  to  teem  'fd)manger  fein,  er- 
jeugen,  gebären'),  nbl.  toom  'Srut'.  3lu§  ber 
gletd)en  ^^3.  muB  auä)  bie  Sebeutung  'bejeugen, 
ermeifen'  iai)'o.  giziugön),  eigtl.  '3ur  @ertcbt»= 
Perl)anblnug  gesogen  merben'  flammen. 

3tcfc  5.  'junge  3'ege'  aibi  mbb.  zickelin,  abb. 
zicchi  zickin  (lücgcn  be»  Suffije§  -in  f.  Sd)iucin) 
dl.;  cutipred)eub  anglf.  tiöcen  (an^  *ticcin):  bi= 
minutiüe  Slbleitung  gn  germ.  tigo-  =  3ie9e« 

3trfjncf,  crft  nbb.,  al§  Sicsac  bei  Speranber 
1727  („ein  neu  2Bort,  fo  crft  bei  ber  iöelageruug 
Sanbau  burd)  bie  3eiU:ngcn  bcfannt  gcmorbeu" 
al»  Jöüvt  ber  23efeftigungc-fuuft)  =  frs.  zigzag. 

t  ^\t(i]t  5^.  an»  mbb.  ziecbe,  abb.  ziahiia  g-. 
'Öettbccfe,  Sliffcnübersng';  cntfpred)enb  nb(.  tijk, 
engl.  tick.  Süt.=gr.  theca  (teca),  morau»  and) 
frs.  taie  '3iccl)e'  fomie  altir.  tfacli  'Qitdjt',  brang 
gleid)3eitig  mit  ^ylaumfeber,  Sliffen  nnb 
^fübl  in»  §b. ,  lüc§bafb  (Srbf.  teca  sn  abb. 
ziahha  üerfcbübcu  lüurbe. 


siege 


—    n: 


Sinimet 


3icge  ^•.  ait§  gfeic^beb.  nifib.  zige,  af)b.  ziga ' 
jy.:  ein  fiiinf.  2Sort,  ba§  in  mf)b.  3^'^  "i'di  '»'^ 
3ibb.  üorbraiig.  ^m  CJerb.  (fo  aiid)  iii  Xf). 
2Bolfo  33a§ler  iBibcIglonar  1523)  gilt  bafür 
ÖJeiB,  mit  iueld}em  SBort  Stefle  »Da^rfd}eiitlid) 
cii)mo(ogiid)  äuianimcngeliövt.  Senn  neben  got. 
galt-  '©eiiV  luiive  ein  abgelantete§  *git6-,  mit 
rtonioaantenuertanfduing  *tigö  nii3glid).  llnb  bicfe 
Vfoxm  mnB  einmal  in  tiorl}iüoriid}ev  3cit  a»d) 
fonft  gegolten  ^aben,  mie  bie  SiminntiDform 
anglf.  ticeen  ==  at)b.  zicchi  (f.  3  i  cE  e)  iinb  ba^ 
bnvd)  ^oni'onantcntanfd)  baran»  entftanbcne  kittin 
=  alib.  kizziri  cbizzi  bcioeift.  3m  Cl'tmb.  gelten 
für  Sit-'Se  bie  oben  bei'prod)enen  s!»itte  nnb 
§ippe.  3m  5llem.:3?aier.  nnb  im  Xhüring.  ift 
3iege  ntd)t  uolfeüblid). 

Siegel  2}J.  an§  gleidibeb.  m^b.  ziegel,  al)b. 
ziagal  Tl.  Xas  23ovt  ift  in  oorbb.  S^^i  — 
gleidi^eitig  etma  mit  2)Jauer,  ^^foften,  Spie  = 
gel,  3  p  e  t  d)  e  V  —  an§  lat.  tegula  entlelint, 
wol)er  andi  bie  roman.  Sippe  oon  ital.  tegghia 
tegola,  frj.  tuile :  ebenba^cr  andi  nbl.  tegchel 
tegel  nnb  anglf.  tfgol  ti'gele,  engl,  tile  '3icger. 
2at  tegula  ift  and)  als  Siegel  in  bie  njeftgerm. 
@prad)en  anfgenommen. 

jic^cn  3f^u.  an§  gleidibeb.  ml)b.  ziehen,  al)b. 
ziohan :  ein  gemeingerm.  ft.  3t>u-'  ^3^-  flot.  tiuhan, 
afäd)f.  tiohan,  aiiglf.  teon.  Sie  germ.  i'erbat= 
»03.  tuh  (tug)  entfpvidit  einer  ibg.  SSj.  duk, 
li'eld)e  in  lat.  diico  'fü^re'  erhalten  blieb.  S03U 
bie  Sippe  oon  3a"m,  3eng,3i'd)t'  Süfl^J 
(§ersog)  foioie  ba»  eigtl.  nbb.  San  9h 

3icl  9h  an§  gleid)bcb.  mbb.  al^b.  zil  dl.  Sasn 
got.  tils  gatils  'paffenb,  tauglidi'  nnb  gatilön 
'ersielen,  erlangen',  al)b.  zilon  'fid)  beeilen',  anglf. 
tilian  'fid)  beeifern,  ba§  \ydb  bebanen'  (engl,  to 
tili  'acfern,  pftügen'),  nbl.  telen  'jengen,  fd)affen', 
afäc^f.  tilian  'erlangen'.  3"  i'cm  got.  3Ibi.  tila- 
'paffenb'  gel)ört  bie  altanglf.  norb.  ^Jräpof.  til  'jn' , 
(moran»  engl.  tili).  Ser  Sippe  ift  alfo  bie  @rnnb:= 
bebentnng  be§  '-Jei'tgefeßten ,  23eftimmten'  eigen, 
tuobnrd)  5Infniipfung  an  bie  germ.  3B3.  ti  in 
3eile  nnb  3cit  miiglid)  toirb. 

5icmen  3tm.  au»  ml)b.  zemeu,  abb.  zeman 
ft.  3tm.  'äiemen,  paffen,  angemeffen  fein,  bef)agen'; , 
entfpredienb  got.  gatiman,  afddif.  teman,  nbl.; 
betamen  'geziemen,  paffen'.  Unter  3  a  li  m  lunrbe 
iiermntet,  bafs  ahb.  zeman  'paffen'  erft  eine  (yoi= 
gerniig  an§  beni  S^anfatio  3äl)men  fei.  S. 
3al)m  nnb  3ii«ff-  —  ~a5n  5iemtid)  au» 
mt)b.  zimelicli  'fc^irflic^,  angemeffen'. 

3ieniev   9}J.   '^iicfenftürf  be»   §irid)e5'  au§ 
gleid)beb.  ml)b.  ziniere  %.   Saier.  Sialeftformen  ! 
mic   3fm   r3c")   ""b  3emfen   fpredien   für 
germ.  Urfprung:  germ.  Örbf.  temaz-  timiz-. 

Äluije,  Glpmolcaüc^e«  5Sctteitu(^.    5.  Jliifl. 


3icr  5.  an%  m^.  ziere,  ahh.  ziari  }^.  'Sd)ön= 
I)eir,  ij^radit,  Sdimncf':  31bftraftnm  3U  bem  Slbj. 
mt)b.  ziere.  al)b.  ziari  zeri  'foftbar,  l)errlid),  fd)ön'. 
(S»  entfpred)en  nnorb.  tirr,  afäd)f.  anglf.  tfr  Wl. 
'.■){n^ni,  (Sl)rc'  (engl,  tire  'i^uß,  Staat').  Sie 
Sippe  ift  fc^ioer  jn  beurteilen,  weil  bie  Stamm= 
iiofale  (af)b.  ia  ntdit  gleid)  anglf.  i)  fid)  nid)t 
beden.  3iifamment)ang  mit  lat.  decus  '5'l)re' 
(decorus  'gesiemenb'i  ift  nnmöglid).  —  3ifi"iit 
(3icrrat  ift  llmbilbnngj  )Sl.  au§  nil)b.  zieröt, 
»oeld)e»  Slbi'traEtnm  3U  ml)b.  ziere  ift  (ogl.  21  r  = 
mnt,  StleinobJ.  —  S^^i'^^e  ^.  an§  ml}b. 
Zierde,  ai)b.  ziarida  g.  mit  ber  iöebeutung  oon 
al)b.  ziari  >y. 

3iefel  Ü)?.  an»  gleid)beb.  nil)b.  zisel  (nnb 
zisemüs)i1L:  llnibitbnng  an^  lat.  cisimus '3icffl= 
mauö'. 

3ie5lttg  f.  Sien  »tag. 

3iffcr  ?y.  an-5  fpät  m^b.  (feiten)  zifer  zififer 
(3'.;  entfpred)enb  nbl.  cijfer,  engl,  cipher,  frj. 
Chiffre  '3al)i5eid)en ,  ©efieimfdjrift',  ital.  citVa 
'@el)eimfd)rift'.  llrfprgl.  'ein  3!-ifil5cidien  ohne 
abfohlten  2Sert,  9hill'  (fo  engl,  cipher,  portng. 
cifraj  unb  biefe  Sebcntnng  galt  and)  im  16, 17. 
3al)rl).  noc^  bei  un».  Saneben  tritt  im  16.  ^a\)ü). 
bie  heutige  Sebentung  '3tiW3eiclöen'  auf;  mit  ben 
arab.  3*11)^«"'  ^'«^  )'i<^  am  Sd)luB  bee  15.  3iiiivl)-?. 
in  Sentfd)lanb  einbürgerten,  empfing  (5-nropa  bn» 
arab.  cafar  '9tnÜ'. 

'jig  Snffii*  jnr  iJitbung  ber  S^^W^  "i'»  "'f''^- 
-zic  (g),  at)D.  -zug;  ogl.  3  m  a  n  g  i  g.  3»  ^  r  e  i  B  i  g 
au»  ml)b.  dri-^ec,  al)b.  dri-^ug  liegt  eine  anbere 
'^erfd)iebung  be»  t  oon  got.  tigus  '3ebner'  oor; 
ogl.  afäd)f.  anglf.  -tig,  engl.  -ty.  @ot.  tigu- 
'3elmcr'  (an»  oorgerm.  deku-)  ift  ^lebenform  5:1 
taihun  '3el)n';  formell  wären  bie  loei'rgerm.  Spra^ 
c^en  auf  tiglz  (neben  got.  tigjus  1 3nrücf3ufül)rcn, 
fo  ba^  eine  germ.  5-lejion  tigiz  tige  tigum 
tigunz  oorau»3ufe6en  toüre.    S.  3el)n. 

3ignrre  )y.,  erft  int  19.  ^aiixb.  auffommenb ; 
au»  fpan.  cigarro,  frg.  cigarre. 

3immer  9t.  au»  ml)b.  zimber,  abb.  zimbar 
9JJ.  ':J?anl)ol3,  i^ol3bau,  Soljnnng,  3'mmev';  ent= 
fpred)enb  afäd)f.  timbar,  nbl.  timmer  'Stube', 
anglf.  engl,  timber  'iSan^ols',  anorb.  timbr; 
baju  got.  timrjau  'erbauen',  al)b.  ml)b.  zim- 
beren,  nbb.  aimmern  'erbauen'.  Sie  Öruub= 
bebeutnng  be»  Subft.  mar  iebenfall»  'i^oljmaterial 
jum  23auen';  e»  ift  uroermanbt  mit  lat.  domus, 
gr.  1)6110;.,  ffr.  dama,  afloo.  domü  'i"»an»'  (eigtl. 
'^au  au^  J^ols');  baju  ba»  3Buräeloerb  gr.  demo 
'baue'  [d^uu^  's?örpcrbau'). 

3iniraet  (im  16.  3al)rl).  and)  3immat)  WH. 
au§  gleid)beb.  mhb.  zinemin  zinment,  al)b.  sina- 
min  9)h:  nad)  mlat.  einamouium  (gr.  /.iiiuiml'). 

53 


jimpcrlid) 


—    418 


.gittern 


llber  bie  ronian.  Söescicönuiig  üiit.  sfaiicl,  ha§ 
in  ?anbbciit|dilanb  überlDteflt. 

jiiiipcrliri)  l^lbj.,  uib.  Js-onii  für  cd)t  obcrb. 
Siiiipf  er  lid);  ugl.  nnibl.  zimperlijc,  gelüü[)ii= 
lid)  simpellijc  —  bau.  llDVlü.  fdjlueb.  biiiL  sim- 
per  seinper  'lt)äf)lerifd)',  eiuil.  tu  simper  'ije^^tcit 

Sinbcl  m.  an»  nil)b.  zindal  zendäl  '3lrt 
-Taffet':  nad)  mint,  cendalum  (cjv.  o/rJroi'  'feine 
i^einiuanb',  eigtl.  'inbiidjer  Stoff'),  iuoI)cr  ita(. 
zendado  unb  zeiulale. 

t  3in8El  -^-^'-  flit§  nü)b.  zingel  Tl.  'ä>ei-= 
fdjanänngcMnaner',  luober  nlib.  n ntj i n g e I n  (ml)b. 
zingeln  'eine  ikrfdmnsnng  mad)en'):  nnd)  (at. 
cingulus  eiligere. 

3inf  3i.Ü.''J.,  eift  nl)b.;  iebcnfnüö  mit  3tnn 
3n)animenl)äniicnb.  i'Jan  fjat  geglaubt,  an  ba§ 
nl)b.  3inn  fei  bei  ber  C^-nt[eI)nnng  ine  Slaü.  ein 
ftaü... Snffif  k  getreten,  mit  iüeld}em  e§  als 
3inf  lüieber  in  ba»  S'eutfcfte  (n)oI)er  frg.  zinc) 
gcbrnngen  lüäre.  2(nbere  uermnten  3iiii''ntmen- 
l)ang  mit  bem  ffg.  Söort,  loeil  ba§  3'iiii  Üd)  beim 
Sc^melsen  in  3i"ffH  anfe^e. 

3tnfcn  2)1.  '3Qcfe'  an§  niljb.  zinke,  ai)h.  zinko 
9K.  '3ii<ie'  3infe'-  2Bie  bamit  bie  gleidibeb.  m^b. 
zint,  anorb.  tindr  foiuic  n()b.  3<i<ic  3nfamtnen= 
I)ängen,  ift  nnflar.  ®pät  mf)b.  zinke  (unb  zint) 
al§  Segeidinung  eines  2?Ia§inftrnmentc§  crf)ielt 
fid)  im  3tf)b. 

3inn  (im  16/17.  3al)rli.  and)  3itn)  3J.  ane 
gleic^beb.  m[)b.  al)h.  zin  S'J. ;  cntfprcd)eub  nbl. 
angif.  engl,  anorb.  tin:  eine  gemeingerm.  33e= 
nennung,  ber  fic^  nid)t§  au§  ben  üermaiibten 
Sprachen  (ir.  tinne  fd)eint  entlehnt)  oerg(eid)en 
lößt;  lat.  stannum  ift  Oncüiüort  für  frs.  etain. 
itaL  stagno,  aber  nid)t  für  bie  germ.  SÖorte. 

3innc  5-  "it^  »'bb.  zlnnc ,  aijb.  zinna  J. 
'mit  (r-infd)nitten  üerfeljener  obevftcr  Seit  bee- 
SJJanernjerfö' :  üiel(eid)t  ücrlüanbt  mit  bem  nntcv 
3tnfe  angefiif)rten  tnl)b.  zint  '3'irft,  ©ipfel' 
(af)b.  Zinna  an§  *tinj6n  für  *tindjün?);  faum 
ftef)t  bie  @rbf.  *tinna  bnrd)  9lngleid)ung  für 
pinna  =  lat.  pinna  '3inne'  (für  tat.  (Sntlef)nnng 
fönnten  Pfeiler  unb  Söller  fpredicn). 

3inno5cr  2K.  an§  gleid)beb.  mbb.  zinober 
Tl.:  nad)  tat.=gr.  y.irväi-jaoi ,  lüo^er  aud)  frj. 
cinabre. 

3in§  9h  an§  mbb.  af)b.  zins  Wl.  '2tbgabe, 
Jribnt':  an§  tat.  ccnsus  (ital.  conso)  '3lbfd)ä^nng, 
Steuer'  ent(cf)nt  gugteid)  mit  anbb.  tin^.  Sic 
(Sntte^nung  ift  mabrfd)einlid)  im  7/8.  ^ai)xi}.  ge= 
fd)ef)en.    2iltere  (Sutlebnnng  ift  3oü. 

3ipfel  Wl.  au§  ml)b.  zipfel  (zipfj  Tl.  'fpi^e? 
©nbe,  3il^tel' ;  bosn  eng(.  nbf.  tip  '©ipfet,  (5nbe, 
Spi^e'  unb  mit  9lafalierung  nbb.  timpen  '3ipf«l'- 


3  apf  en  ift  has^  etnjige  urPertcaubte  SBort  inner= 
balb  be»  @crm.  (So Pf  muH  fern  gehalten  lüer= 
ben). 

3tp})cvlein  l'i.  am  fpät  mbb.  (feiten)  zippoi- 
lin  'Jvuf3gid)t':  ju  m()b.  zippeltrit  'trippeinbcr 
Xritt';  Sippe  In  ift  ünomatDpüietifd)c  '')lad)i 
bilbnng  Pon  jappeln. 

3u'6el  b'.  in  3  i ^^  &  ß  t  b  r  ü  f  e  an^  ml)b.  zirbel- 
iu  zirbelwint  '3BirbeIminb';  bagu  ml)b.  zirben 
'lid)  im  üsJrcife  breben,  wirbeln',  abb.  zerben, 
angif.  tearflian  'fid)  breben'.  Sie  germ.  2Bj.  tarb 
'lüirbeln'  läßt  fid)  nid}t  meiter  perfolgen. 

3irfcl  Tl.  au^  ml)b.  zirkel,  a{)b.  zirkil  Tl. 
'xbeig':  au§  lat.  circulus  (ital.  circolo,  frj. 
cercle)  '^ret§':  m^b.  a^b.  zirc  'slrei§'  nad)  lat. 
circus  (ital.  Circo). 

jirpen  ^Uv.,  erft  nbb.;  junge  onomatopoietifd}e 
!:)kufd)Dpfnng.  ©bcnfo  gif d) ein,  gifdjcu,  erft 
ni}b.,  luofür  niljb.  zlspezen  91.  'ha^  '^i']d)cn\ 

3i§tag  f.  Sien§tag. 

3it^cr,  ©itl^er  J.  'Saiteninftrnment',  iüie 
al)b.  cithara  zitera  f^"-  "od)  bem  gleid)beb.  lat. 
eitbara:  bem  Tliih.  feblt  bie'3  9Sort,  luofür  zitöie 
o'.  *3itbev'  ans  afr^.  citole,  meld)e'5  mit  ital. 
cetera  ebcnfalli?  in  bem  lat.  cithara  feine  Duelle 
bat  (bem  gr.  y.iD^dou  bagegeu  entftammen  ital. 
fpan.  guitarra,  tt)ober  frj.  guitare,  nl)b.  @ni  = 
t  a  r  r  e). 

gitionc,  (Zitrone  %-.,  erft  nljb.,  auä  fr§. 
citron.  iücld)c§  au§  lat.^gr.  x/rpoj'  entleljut  ift; 
biffcn  llrfpruug  (im  Drient?)  ift  nnbetauut. 

t  Ritter,  3ie^ei"  t^-. '2)eid)fel' au§  gleid)beb. 
uU)b.  zieter,  a^b.  zeotar  Tl.^l.;  baß  bie§  für 
*ziolitar  ftebt  uub  gu  §ic{)en  gebort,  ift  wenig 
ii)abrfd)einlid)  wegen  anglf.  teoder,  engl,  tetber, 
auorb.  tjüdr  'Seil'.  Sa§  nid)t  mebr  Perftaubene 
nbb.  Sa?ovt  würbe  burd)  ißolfiJ^etQmologie  fälfd)» 
lid)  3n  Sitte ru  gebogen  (bial.  3etter,  3ittei^  = 
ft  a  n  g  e). 

t  3<ttfi'<"^  9JL  'fled)tcuartiger  2Iu5fd)lag'  au^ 
gleid)beb.  nil)b.  zitorocb,  al)b.  zittarob  (hb)  Tl. 
(ttr  unPerfd)oben  wie  in  §tttern);  ent!pred)enb 
anglf.  toter,  engl,  tetter  '5led)te,  3ittermar  (to 
tetter  'fd)orfig  mad)en').  3«  ben  aufiergcrm. 
Sprad)en  finben  fid)  ^öerWanbte  in  ftr.  dadru 
dadruka  '§autan§fd)lag',  lit.  dedervinö  *5led)tc, 
3d)orf'  unb  lat.  derbiosus  (au§  derdvio^us?). 
l'lnglf.  teter  berui^t  mit  ffr.  dadru  auf  einem 
ibg.  de-dru-,  Weld)e§  eine  rebnplijierte  Sitbnng 
(wie  Jöiber)  ift;  ah'ö.  zittarob  ift  barau?^  ah-- 
geleitet. 

JttteiUl  ^i\V.  an§  gleid)bcb.  ml)b.  zitern  zit- 
tern, obb.  zittaron  fd)W.  3t)ü. ;  entfpred)enb  anorb. 
titra  'swinferu,  beben'  (altee-.  tr  bleibt  im  §b. 
uaPerfd)obeu;   pgl.  bitter,   Splitter,  treu). 


Sitipcr 


419 


Sopi 


gittern  tft  ciit§  ber  »ueuiflcu  cienu.  3t>ü.,  »uelcfir 
^^räfcngrebiitilifation  ^ÜQm  (f.  beben).  2(ik 
borait§5ufe^enbem  urflcrm.  *ti-tr6-ini  tft  ber  Über: 
gang  bes  2Borte§  in  bie  fdituadfie  o-Slonjugattoii 
leidet  3U  begreifen,  ebenfo  tüie  bei  genn.  *ri-rai- 
rai  'btbt'  (bgl.  got.  reiran  'äittem'  a\i§,  einer  ibg. 
3Bi5.  rai-)  ba§  Übertreten  in  bie  anflingcnbe  fcbiv 
ai-^onjugation.  3"  ben  anBergerni.  Spracbcu 
{)aben  ficf)  SSertuanbte  :^u  gittern  ni(J)t  gcfnnben 
(ibg.  2Ö5.  drä?).  3^a§  ftb.  Söort  inbb.  iiber^ 
wiegt  eigtl.  htht n )  mnrbe  in  ba§  2)nniicöe  übet: 
nommen;  bgl.  bän.  zittre  'gittern'. 

3itlücr  Tl.  'eine  5)3flan5e'  nn§  gleid^beb.  mi)b. 
zitwar  zitwan  ,  af)b.  citawar  zitwar  9JJ. :  nact) 
ntlat.  zeduarium,  al§  beffcn  CucKc  arab.  zedwär 
gilt.  2)ie  ^it^iei'tt^nrgct  nntrbe  bnrcii  bie  3(raber 
in  bie  curop.  §eilfunbe  eingeführt  (bgl.  nod)  ital. 
zettovario,  frg.  zedoaire,  engl,  zedoary). 

3tt5,  3it§  2Jl.  '3i^fattnn,  bnnte§"  inbifdie§ 
23auniiüolIen3eng'  an»  gleidjbeb.  nbl.  sits  clnts. 
engt,  chints  (chints-cotton) ;  oI§  Ic^te  Oneüc 
bcö  2Borte§  gilt  bengal.  chits  'bunter  Stattnn'. 

ot^c  5-  nit§  gleid)beb.  fpät  in{)b.  (fetten)  zitze 
%. ;  ügl.  entfprcd)enb  nbb.  titte  g^.,  nbl.  tet  g., 
anglf.  tit  Wl.  (^Im.  tittas),  engt,  teat,  fd)meb. 
tisi^e '3t6e'  (^ci^  gewö^nlidie  SSort  für  3ifee  ift 
af)b.  tulta  tuta  %.  —  tutto  tuto  9JL,  in{}b.  tutte 
tute  g-.  —  tütel  9h :  bgl.  S  ü  1 1  e  l).  Jtnf  romnn. 
Soben  begegnen  lantüeriuanbte  3Borte:  üg(.  ital. 
tetta  zizza  zezzolo  *3iß2''  Uh  tette  %.,  teton 
tetin  3Jl.  ':Örnfttüaräe*,  fpnn.  teta  'Qi^t'  fomie 
ital.  tettare,  fpan.  tetar,  frg.  teter  'fangen';  für 
©ntletinnng  biefer  Sippe  an§  bem  @erm.  fpredjen 
bie  Soprelformen  mit  t  nnb  z. 

3oöcl  VJl.  'fibirifdier  2)fnvber  (mustella  zibel- 
lina),  3o&e(pel3'  an§  gleid)beb.  mbb.  zobel  W}.: 
mit  ber  Badit  entle[)nt  an§  ruff.  sobol'  (bgl. 
bän.  zobel),  2)erfelbcn  Quelle  entftammen  miat. 
sabellum  (ofrj.  sable,  engl,  sable)  nnb  sabel- 
linus,  lüOl)cr  ital.  zibellino,  fpan.  zibellina,  frg. 
zibeline. 

3ober  9)J.  f.  3  »  t>  c  r. 

3ofc  ?5'  'S?ammermäbd)en',  im  16.  ^salnb.  5U-- 
näc^ft  a(§  30 ftiiingfr  au  —  3Dff  magb  (bei 
'?llberu§  1540  3''biungfran?)  auftretenb, 
bann  and)  3offe  5.  93.  ai(atf)efin§  1590  2lu§ 
[egung  313 ''t  gn  nit)b.  zäfen  (zofen)  '5ief)en, 
paffenb  einriditcn,  pflegen,  fdimürfcn'  -  zäfe  >v. 
'Sdimucf';  3'5fc  «'fo  eigtl. 'fdinnirfeube  2)ienerin'. 

zögern  3tw-'  crft  nl)b. ,  5lblcitnng  jn  ml)b. 
zogen,  at\b.  zogon  'gerrcn,  giebeu,  ge'^en;  b'm- 
t)alten,  beräögern':  3iitetifibbilbung  gn  gießen: 
ngl.  anorb.  toga,  engl,  to  tug  'hieben'.  2)ev 
'-Bebentungc-entiüictlnng  wegen  ogt.  nod)  ul)b.  bial. 
gijgern  'sioecfloa  uml)crgcl)cn'. 


Zögling  W}.,  erft  nljb.,  üermittetft  bc§  ©ufftjre? 
=  l  i  n  g  gebilbet  5u  m{)b.  *zoge  'Jü^rer ,  £eiter' 
in  magezoge  'C^:r3iel}er',  al)b.  magazogo  'paeda- 
gogus'  (f.  .<öersog):  p  giefien. 

3om*  Tl.  'ßängenmaf?'  au§>  gleid)beb.  ml)b. 
zol  Wl.'^'.,  rt)eld)e§  tualirfdjeinlid)  ibentifd)  ift  mit 
mbb.  zol  Tl.  'cpiinberförmiges  Stücf,  fshtebel, 
SloB'  (bgl.  nilib.  iszoUo  '(fnsgapfen'). 

,3oü-  Tl.  'i>rbgabe,  ©teuer'  aiiü  mbb.  af)b. 
zol  Tl.  '3ol(^au§,  3oir;  in  gleicher  Sebeutung 
entfpred}en  aföc^f.  toi  nnb  tolna,  afrief.  tolne, 
anglf.  toi  nnb  tolne  (ügl.  engl,  toll,  nbl.  toi, 
norb.  tollr)  '3oll':  üor  ber  i)b.  2autPerfd)iebung 
entle[)nt  an§  lat.  telonium  teloneum  (ober  ge= 
naner  au§  bulgärent  toloueum)  '3olll)an§'.  2at. 
toloneum,  ba§  mit  ber  Slbleitung  tolonarius 
'3öllner'  fc^on  im  3/4.  ^sabxb.  bezeugt  ii't,  würbe 
roman.  gn  tonoleum  nmgel"taltet  (afrg.  tonnelieu 
=  nfrj.  tonlieu);  bie  beutfdje  llmgeftaltung  gu 
zoll  (aber  abb.  zollantuom)  mad)t  nod)  @d)iDie= 
rigfeiten;  ȟal)rfd)einlid)  liegt  (?inflnf5  Pon  mlat. 
tollere  '(Steuer!  crl)eben'  Por.  Sie  i^lnna{)me 
ber  lat.  ®ntle[)nung  löBt  fid)  burd)  2<Serfebr§njorte 
wie  Straße  nnb  2JJün3e  ftüBen.  2Sgl.  and) 
3in§  nnb  ba§  nodj  unerflörte  2Jiaut  (3oH 
fd)eint  im  @egenfa§  äu  9T?ant  eigtl.  jQafensotl, 
'Srncfensolt  gewefen  fein;  eine  anglf.  (i^totfe  f)eif5t 
toloneum  'scipmanna  merze).  —  SogU  3önttfV 
Tl.  an?  nit)b.  zolnajre  zolner ,  abb.  zolanäri 
zolneri  Tl. ;  entfprec^enb  anglf.  tolnere  tollere, 
engl,  toller,  nbl.  tollenaar,  afrief.  tolner,  bän. 
tolder:  au»  gleid)beb.  fpät  tat.  tolonarius  für 
eigtl.  telonarius  telonearius.  Sn§  innere  n  bti- 
lat.  26orte§  i)'t  alfo  ber  3Uilettnng  oerbliebeu 
(pgl.  afäd)f.  tolna). 

3one  g-.,  er)"t  nf)b.,  nad)  lat.=gr.  'loirr^  'Qxb- 
gürtel'. 

3opf  Tl.  am  ml)b.  al)b.  zopf  Tl.  '(Snbe,  3ipfel, 
3opf';  entipredienb  nbb.  topp,  nbl.  top  '(fubc, 
3ipfcr,  anglf.  engl,  top  '©ipfef,  Sd)ettel,  iv^rcifel' 
(mittelengl.  'i'iebcnform  tuft  'Öocfe'),  anorb.  toppr 
'i^navbiifd)er,  afrief.  top  'Süfdiel',  fdiWcb.  topp, 
bän.  top  'Spille,  (5nbe,  3opf':  ein  gemeingerm. 
2ßort,  beut  ö5ot.  sutällig  fe^lenb.  S'ie  eigtl.  2?c= 
beutung  be§  3Bortc§  fd}eint  '()crüori'tei)enbe'3  (Imbe' 
gcwefen  su  fein;  3obf  alfo  nrfprgl. 'Spitzen  ber 
j|ufamntengefaf5ten  .\?op'baare'  (mjl.  3abfeii' 
-Topp).  2Beld)er  iBcrt  übrigen?  in  ^egng  auf 
■^•raucnfd)önl)eit  fd)on  im  'I'Jitrelalter  auf  bie 
3öpfe  gelegt  nnirbe,  gcl)t  n.  a.  barau?-  beriwr, 
ba^  bie  fd)Wäb.  nnb  aleman.  >vraucn  bcitn 
Sd)Wnre  bie  3'-Hife  in  bie  .'öanb  nabmen.  Sa§ 
,'öaarabfd)neibeu  war  bei  ben  QJernianen  3cid)en 
ber  (5^brUv?ertlärung.  31uä  bem  gcrm.  SSorte 
j'tammt  bie  roman.  Sippe  pon  afrg.  top  'Sd)opf', 


Sorci 


—     420     — 


yihicboii 


fpan,  topc  'Cfnbc',  ttal.  toppo,  nfv^.  toupot  '.'öaav^ 
biiid)cl,  Sdjoiif.  3«  i'cii  nnbcni  aiifioviierin. 
Spvadicn  feftlen  2?esic{iuiujcii. 

zores  'i^cbviimjutc^'. 

3oni  iU.  aiK-  ml^b.  zom  Wh.  al)b.  zom  9J. 
Tieftincr  llinuittc,  Wut,  Sclcibinintci,  Streit';  cnt= 
Ipvcdienb  nfädif,  torn  9}.  'Uinuilte',  niitilf.  tom 
9f.  '30VII ,  53clcibi(imin',  nbl.  toorn  5.11.  '3oru' 
(torn  '2:to\3.  Slampf);  ttn  (Bot.  i^ufäCltii  tef)lciib. 
G'-'^  ift  altcy  $arti;i.  auf  no-  üon  bcv  SBj.  tcr 
*rct&Cll'  CflOt.  ga-tairan,  al)b.  züran  'äerrcttKll, 
jernöreu'):  3orn  bcbeutctc  alfo  eigtl. *3en-if)eu= 
Iicit  be§  6cmüte§'?  S)od)  bead)tc  lit.  dumas 
'toll,  [>öfc,  imleiblid)'  unb  durnüti  'toben'. 

3otc  A:,  im  16/17.  3'il^)i"b.  aiirf)  al§  3ottc 
(S.  2?.  in  Sdicibte-  ©vübiannc-  1551  iiiib  bei  ©vini- 
melc'bniiien  1669  ©inipüc.  II,  21)  (leliiiifin,  l'iel^ 
Ieid)t  iiniflefornit  aihi  frj.  sotie  'iinfliiticieaülhureii: 
fpiel'  (im  3aftnacbt§)piel  bilbeii  bie  3oten  beit 
.s^miptinbalt),  frj.  sottise  'beleibigeiiber  gemeiner 
l'lne-brnrf,  3ote':  bie§  su  fr^.  sot  'T^nnimfopr, 
Ipan.  port.  zote  'Sölpel'.  .S>ierl)cr  geliört  and) 
ba§  ital.  zotico  'grob,  ungefdiliffcn'  (iig(.  ital. 
zotichezza  '(^robbcif,  zoticacco  'nngefdjlijtcn, 
tölpelljaft'} ;  fic  ftammcn  nid)t  auö  lat.  exoticus 
(lat.  X  nie  romanifd)  =  z).  5ßgl.  nod)  anglf. 
engl,  sot 'Xölpel',  nbl.  zot  fotuic  ir.  suthan  'S)nmm= 
fopf,  sotaire  '©ecf'. 

3otte^  3ottel  5-  iiii§  nibb.  zote  zotte  W. 
5-  '§aorsotte,  ^-lanfd)',  abb.  zotta  zata  zota  J., 
zotto  Tt.  'juba'.  d)li)b.  zotte  ift  regelrcdit  ber= 
fd)oben  an»  toddon-;  pgl.  anorb.  todde  2}?. 
'JBüfcbcI,  Si§cben,  (Seraidjt  für  SBoUe',  engl,  tod 
'Snfd),  ©eiricbt',  nbl.  todde  'ge^t-'i'»  i^nmpcn'; 
bojn  and}  bän.  tot  '.s3aarbiifd)el,  3otte',  nbl.  toot 
'.s5aavnet5'V  Sid)ere§  über  bie  3.sorgeid)id)te  läßt 
fid)  nidit  ermitteln.  5In§  bem  S'entfdjcn  ftammen 
bie  ital.  2Borte  zazza  zäzzera  'langes  .^Tiauptbaar' 
unb  tattera  '©eritmpel,  iUnnber'  (oioUcidjt  andi 
ital.  zatter  zattera,  fpan.  zata  zatara  '("yloB'j. 

t3otte^'5y.  bial. '©cfäBmünbnng'  gleid)  tuit 
'jRöbre';  f.  Xntc. 

jottclu  3t>u.  am  mljb.  zoten  'laugfam  gelten, 
fdjlenbern' ;  ogl.  engl,  tottle  toddle  totter  'luacfeln, 
tüatfdielnb  geben':  gu  Sötte. 

gu  5ßräp.  5rbü.  am  glcid)beb.  mbb.  zuo  fmb. 
zu),  a^b.  zuo  zua  z6;  ügl.  entlpred)enb  afäd)f. 
to,  nbl.  toe,  afrief.  to,  anglf.  tö,  engl,  to;  bem 
SJJorb.  nnb  bem  C^ot.  feljtcnb  (Dafür  norb.  til, 
got.  du).  2lnBerbalb  be»  Öerm.  entfprid)t  lit. 
da-,  altir.  do  foroie  bie  enflittfd)  ücriDenbetcii 
genb  -da,  gr.  -()"f,  lat.  -do. 

3ubcr,  3  0  b er  2)J.  an§  mbb.  zuber  zober  a»?., 
a^"!).  zubar  9?.  '©cfäfe';  basn  n)o^l  nvbertüanbt 


mittclengl.  tubbc,  nenengl.  tub,  nbl.  tobbe,  nbb. 
tubbe  neben  töver.  J^anebcn  abb.  zwibar,  ba§ 
neben  abb.  einbar  (f.  ^-imer)  aU  '©efüfj  mit 
äiüci  S^ragöfen'  gefafst  luirb  nnb  formell  nn  gr. 
dirfox)  (an§  dwi 'äiuei'  nnb  Uy^.  (ff^fj)  anfnüpft. 

3ubuf;e  ^y.  an§  fpät  mbb.  zuobuo^e  ^•.  — 
zuobuo^  2)?.  '3it?lfll^*c';  Pgl.  2?nfee. 

3itrf)t  J\-.  ane  mbb.  abb.  zubt  ?>-. '3icfKn,  3iig; 
(^■•rsiebnng,  3''rfiti!l"iin ;  !i-^ilbnng,  ?tnftanb;  ®c- 
SÜd)tetec-' ,  9Jad)fommenfd)aft':  ilNerbalabftraftnm 
3n  sieben  (ngl.  (^-üidjt  jn  f lieben);  ent= 
fpred)enb  nbb.  nbl.  tuclit,  anglf.  tyht,  bän.  tugt, 
got.  *taübts  (in  ustaübts  'Ssoffenbnng').  —  9lb- 
leitnngen  güdjten  3ttn.  an§  ntl)b.  zübten,  af)b. 
zuhten  zubtön  'anf.^icbcn';  ,^üd)tig  ?Ibj.  an§ 
mbb.  zübtcc,  abb.  zubtig  'looblgc^ogcn ,  böflid), 
ftrafenb,  träditig';  süd)t igen  'Siw.  an'?  mbb. 
zübtegen  'ftrafen'. 

3ud  2}1.  an§  mbb.  zuc  (@cn.  zuckes)  W. 
'f dinetle§  3'cben,  diüd.\  2)asn  s  u  cf  e  n  —  s  ü  cf  c  n 
3ttti.  an§  mbb.  zucken  zücken ,  abb.  zuckan 
zuccbcn  zukken  'fdjnell  sieben,  entreifscn,  sücfcn': 
3ntenfiübilbung  sn  sicl)en.  Xk  nbb.  .tompofita 
entwürfen,  Herjücfen  (mbb.  enzücken  ver- 
zücken) bebenten  bemnad)  nrfprgl.  'fortreijscn, 
im  (Seifte  entrüefen'.  51n§  ber  germ.  (iJrbf. 
tukkon  fiammt  frj.  toucher,  ital.  toccare. 

3urfcr  5K.  an§  gtcidjbeb.  mbb.  zucker  zuker 
Tl.  (abb.  einmal  zucura);  ogl.  entfpred)cnb  nbl. 
suiker,  mittelengt,  sucre,  engl,  sugar,  i§f.  sykr, 
bän.  sukker,  fd)meb.  socker.  2)a§  2I?ort  ift 
entlehnt  an§  nilat.  zucara ,  lucldK»  gnnädift  bem 
nrab.  sokkar  assokhar  entftammt;  ebenbaber 
and)  bie  roman.  >2ippe  üon  frj.  sucre,  ital. 
zucchero.  3}a§  fpan.  azücar  ift  bireft  Don  ben 
5(rabern  übernommen,  tueld)e  in  Spanien  bn§ 
Siidferrobr  banten.  23gl.  nod)  lat.  saccbarum, 
gr.  (7((y./ff.o,  ocv/.^aoov,  pdf.  scbakar,  ffr.  car- 
karä  'js^iirnersndfer',  prafr.  sakkara.  3)ie  llrbeinuit 
be§  äBorte»  ift  mof)l  3nbien.  —  ^urfcrfanb  Ü)?., 
fd)on  bnrd)  ha^  16.  3abrb.  binbnrd)  üb(id)  (aber 
bei  9JJaaIer  1561  febtenb):  an?  frj.  sucre  candis, 
ital.  zuccbero  oandito  '.triftalljnrf'er ,  .*'1^anbel= 
Surfer',  ba§  an§  arab.  qand  ftammt:  letzte  Cneüe 
inb.  khand  'Stürf*. 

$ucrft  %bü.  au§  glcid)beb.  ml)b.  ze  erest  — 
zerest,  abb,  zi  erist  —  zerist  'jnerft,  sniu  erften 
TlaW;  ogl.  erft. 

3ufafl  Tl.  am  fpät  mbb.  zuoval  il?. 'accidens, 
tra§  einem  anfällt,  (?innabuie':  ^n  fallen. 

Uifi'teben  Slbj.,  nni  1700  anffommenb  nnb  feit 
©ticlcr  1691  gebnd)t;  im  16/17.  ^sai)vl).  snnäd)ft 
nnr  ?lbo.,  ba§  bnrdi  3iifammenrücfung  ber  ijiräp. 
ä  u  unb  bc§  3)at.  be§  ©ufaft.  J-  r  i  e  b  c  entftanben 
ift.    3)ie  ^ebentung  tiou   aufrieben  ift  alfo 


Sn 


121 


uiiaiiiincu 


urfprgf.  'in  (^-rieben,  in  ^Jhific,  2diiit3';  im  2J?f)b. 
fld^t  e§  bafür  mit  vrido  (iigL  a I) I) alt  b eil,  be- 
^cub  c). 

3u8  Ü}J.  ans  nif)b.  zuc  föcii.  zugcs),  al)b. 
ziig  Tl.:  iBerbaInbi'trnftiim  ;;ii  ^icljcn  (üfli. 
■J-Iug  31t  fttegeii):  cntiprcdienb  in  gieid)ev 
i^cbcntnng  iibL  teug,  nngf.  ty.o-e,  engl,  tug, 
bän.  tog. 

gugong  Tl.  on§  gleidibcb.  nilib.  a\)h.  zuoganc 
Tl.  (1.  ©ang). 

3figcl  Tl.  nn»  nifib.  zügel  zugd  Tl.  'Klienten, 
58onb,  3i'gfl''  f^f)^-  zugil  zuliil  (ziiol)  Tl.  'JBanb, 
(2d)nnr,  3i'9fl'*  31blcitnng  Pon  sicf^icn  mit  bcr 
{5^nbnng  -il,  '^nnrnment  3nm  Rieben'  bebcntcnb; 
ngL  onorb.  tvgell  Tl.  ';>Hcmcn,  Sdinnr,  ^ügd'. 
anglf.  tygel ,  nbl.  teugel ,  biin.  toiic.  ©.  nod) 
3  (i  it  in. 

,]uglci(^  3fbli.,  crft  iifib.,  inl)b.  *ze  geliche 
'in  gleidicr  SBcifc'  novaibiMct^cnb  ().  gl  cid)). 

ju^tttib  3lbü.  an§  inlib.  zehant  'fog(cid)',  eigtl. 
'bei  bev  §anb'.  Tlh  §  anb  «erben  im  2cnti"d)cn 
inclc  abucrbiale  2In§briicfc  gcbilbct;  iigl.  ab  = 
ftauben,  uorfjnnbcn,  nlleii)anb;  Pgl.  5n  = 
fr  icbcn. 

jule^t  2(bli.  on§  inl)b.  ze  l'.'^^i'^t  -  ze  loste, 
a{)b.  zi  b,^33ist:  ligl.  legt. 

t  3üne  g-.  '5luBfd)iff,  Snfm'  (ein  ^IBort  ber 
S^onaiilanbfdiaften)  aiiy  gleidjbcb.  mhb.  züllc 
zulle;  iBorgefd)id)te  bnrfel.  3n  23e3iel)ung  gn 
bem  bcnlfd)en  Söort  i"tef)t  nnr  bie  flau,  ©ippe 
boii  rnff.  celnü,  poln.  czohi,  c^ed).  clun ;  ioa^r^ 
fdicinlid)  ift  ha?-  SBort  eigtl.  im  Slaii.  Iieimiid) 
nnb  in'S  ü)Hib.  entfef)nt.    S?gl.  nod)  ^oot. 

t  S^ü\>  Tl.  'SitlTer,  Sanglappen',  erft  nf)b.,  311 
jnllen  'fangen';  llrfprnng  bnnfel.     2?crtnanbt  [ 
ift  ltjat)r)d)einlid)  nbl.  tul  '^'ylafdje,  2:rinfer',  tullen  i 
'faufeii'. 

jumal  3lbü.  Sonj.  ans  nibb.  al)b.  ze  male  '311 ' 
bcni  3eitPunft'  at^balb,  jnglcid)';  bgt.  Tla\.       j 

jünbcn  3to-  flii§   "'J)55.  zünden  'in  23ranb 
fe^en',    al)b.    zunten    (an§   zuntjan )    )d)tD.   ^t\v.  j 
'cntäünben';    baneben    mljb.    zünden    'brennen,  | 
lend)tcn',   a^b.  zünden  'in  ^ranb  fein,  gliiljen';: 
ügl.  got.  tundnan  'entsünbet  roerbcn'  —  tandjan  | 
'an^ünbcn'  fd)nj.  3tiu.,  anglf.  tyndan,  mittelcngl. ' 
tenden,  engl,  (bial.)  teend  tind 'cntäünben',  anorb.  i 
tendra,  fd)meb.  tända,  biin.  tajndo.     Tlird)  nil)b.  j 
zinden   ft.  I^tm.  'brennen,   glüben'  mirb  ein  ft. 
2>erbum  got.  *tiiidan  noransgefc^t;  bajit  al)b. 
zinsilo   Tl.   —   zinsilod  'fomes'   —    zinsera  ^y. 
'9taud)f  afe'(nid)t  an§  lat.  incensorium)  iiilb  zinsilön 
'raachinari'.     3n  !?ot.  tandjan  'ailMinbcn'  gclli^rt 
al)b.    zaiitaro ,    mlib.    zander    'gliilienbc    Sloble', 
anorb.  tandre  'J'cner'.   2!'ie  gcrm.  äBv  tand  (ibg. 
dnt?  dndli?)  'brennen'  l)at  anBerlialb  tcinc  fidjeren  , 


S^crmanbten.  —  Slbleitnng  ^uuber,  3it"i>cl2Jt. 
an§  glcid)beb.  ml)b.  zunder  dJl.31.,  al)b.  zuntara 
zuntra  fy. ;  ügl.  llbb.  tunder,  nbl.  tonder,  anglf. 
tynder,  engl,  tundor  tinder,  anorb.  tundr,  f(^tt3eb. 
tunder,  bän.  tondor.  S^ancbcn  begegnen  and) 
^•ormen  mit  1;  Ogl.  al)b.  zuntil,  inl)b.  zundel 
zündel  Tl.  'i'lnäünber,  3m'^ev'  fnbb.  (Stgennamc 
3ii  nbel),  nbl.  tondcl.  3lu§  bem  ©erin.  ift  afr^. 
tondre  '3nnbcr'  entlehnt. 

3unft  5'-  fll'§  "l^i^.  al)b.  zunft  zumft  ^. 
'<Sd)icflid)feit,  3tegel,  Öefe^;  nad)  beftimmten 
Siegeln  cingcrid)tetc  @efetlfd}nft,  25erein,  @enoffen= 
)d)nft,  3i"ift':  sn  jiemen.  iscrmittelft  bcö 
3>erbalabftratta  bilbcnben  SnffijeS  -ti  (got.  -I'iJ 
ift  bas  al)b.  zumft  an§  zöman  'geäiemen'  abge= 
leitet  (megen  ber  (Stnfd)icbung  cineS  f  in  bie 
2?erbinbnng  mt  Ogl.  Slnnft,  9htnft,  JHanift). 
S)ic  iirfprgl.  Söebentung  Pon  3unft  ift  ^tcrnac^ 
'§l.'iajilid)feit,  Sd)icflidifeit,  (Sc^iemenbcs,  Öcfet5= 
mäBige§'.  Segen  ber  S^cbentiingeentmicflnng  ngl. 
ba§  an§  bem  3ibb.  ftammenbe  (Silbe. 

gungc  5-.  ans  ml)b.  zunge  J-  '3ii"ilf'  iii"gen= 
förmiges  ©tücf,  ©prad)c',  al)b.  zunga  %:  *3nnge, 
Sprad)gcbiei';  Pgl.  afäcl)f.  tunga,  nbb.  tunge, 
nbl.  tonge,  afrief.  anglf.  tunge,  engl,  tongue, 
anorb.  fditueb.  tunga,  biin.  tunge,  got.  tuggo 
'3nngc'.  3(nf  bem  ©ebiete  ber  anBergerm.  8pra= 
d)en  begegnet  als  25cruianbter  lat.  lingua,  ba§ 
nad)  gcmöl)n(id)cr  3lnnn()inc  an^  "dingua  ent^ 
ftanbcn  ift  (mic  lacrima  au§  dacrima  nnter 
Q'dijxt).  Stnnm  gel)ört  gemeingerm.  tuugon 
mit  3fln9C  3nr  ffr.  2B3.  dang  'beißen,  fpig  fein' 
(3  n  n  g  e  folltc  eigtl.  'bie  Sccfenbe'  fein) ;  nnfid)er 
ift  3?e3iel)nng  sn  ffr.  juliü  jihvä  '3iiiige". 

junirfitc  3lbii.  in  bcn  i'erbinbnngen  3nnid)tc 
inerbcn,  —  mad)en  ans  m!^b.  ze  nihtc  '3n 
nickte';  f.  nid)t. 

t  3ün§Iei-  Tl.  'i?iditmotte',  erft  nl)b. ,  looftrs 
fd)einlid)  311  bem  nnter  jünben  bcfprod)enen  al)b. 
zinsilo  '3nnber'  (ogl.  mlib.  zinden  'brennen'). 

jiipfen  3tm-.  cvft  nl)b.,  älter  nlib.  30p fen, 
Xenominntiü  sn  3opf;  snpfen  alfo  eigtl.  \m 
ben  .S^aaren  sieben'? 

jurc^t  2lbP.  auv  ml)b.  zc  rehte,  ol)b.  zi  rchtc 
'nad)  i)ied)t,  in  rcd)ter  3I?eife';  ügl.  nbb.  to  rechte 
(f.  3led)t). 

^Ürncn  ^tm.  ans  nibb.  zürnen,  allb.  zürnen : 
Tenominatio  oon  3orn. 

jurürf  9lbP.  ans  mbb.  zerücke  (nib.  zurücke), 
aifh.  zi  rucke  'riicfling?,  ^interviicfc^'  (ogl.  nbb. 
terügge):  3n  91  liefen  (ogl.  engl,  back  'iHndfcn, 
Suriicf"). 

JUJnuimcn  3lbO.  ans  mbb.  zesamene  zesamt, 
ahh.  zisaniane  'miteiiiaiiber ,  3nfainnien';  pgt. 
f  a  m  m  ein,  f  a  in  t. 


,^üliclii 


422 


8uicifc( 


t  5äRcln  3ti^'-  'rupfen':  uuilil  Jlblcttiiug  511 
ja u feil,  mhb.  züsen. 

Suücrfirfjt  <y-  n»»  "'l)^-  zuoversiht  (mb.  zü- 
vorsiht),  afib.  zuofirsiht  g-.  'ä^oraugicficn,  §in-- 
Mief  in  bie  3»fiiiift.  (^•rinartunn,  .'öoffniinci':  mit 
S  i  d)  t  511  f  c  Ii  c  n. 

,]UÜOr  5(bli.  au§  ipät  uUlb.  zuovor  zuovorn 
(mb.  zuvor) 'porf)cv,  im  öoraiiS';  mit  bclior 
;^ii  P  0  r. 

juiücge  5lbP.  aii§  m[}b.  ze  wege,  af)b.  zi  wege 
'auf  bcm  (rcditen)  3Scnc';  bgl.  iuegen  2lbö., 
9Bcg. 

juiteilcn  9(bp.,  cvft  nl)b.;  im  Tlhh.  bafüv 
under  wilen  ober  wilen  wilent  'lücitnnb'.  'Ütfltl^ 
üä)  iit}b.  biemeilcn,  allemeil,  uicilaiib; 
Dgl.  tu  eil. 

jnrotbcr  Slbj.,  iiriprgt.  2rbP.,  crft  nl)b.,  m{)b. 
*ze  wider  Porau§ie^enb ,  annlog  bem  n'^b.  ^n- 
gegen  (m{)b.  zeg§gene)  eigtt.  'entgegen'  ge-- 
btlbet;  f.  lütber. 

JtaJOrfcn  3ttü-  ait§  ni{)b.  z^yacken  'änj3fen, 
jerren':  9lHaiit§Inibnng  511  gtüicfeit. 

t  .^tuagcn  3^").  'ma)d)en'  f.  unter  3toc^Ie. 

3tt»«ug  3?t.  au§  mflb.  twanc  zwanc  (g)  9J?. 
'3ti)ang,  9iot,  23cbrängni§'  (Pgl.  m{)b.  des  libes 
twanc  'Stufilsmang,  a>cvftopfung') ,  nlib.  dwang 
(gidwang)  Wl.  'dlot ,  Seenguug ,  3»vang':  316= 
ftraftnm  p  3  min  gen.  3)asu  gm  äugen  3^., 
S)enomiuatio  ju  34pang,  ntf}b.  twQngen  '3^Daug 
ant^^un,  einjmäugen,  bebrängen*,  aijh.  dwgngen 
*3tPang  antbun'  fabb.  mbb.  zwangen  zwangen 
'fueifen';  pgL  mbb.  zwange  '3flng£');  f«  nif^ 
gm i n  g  e u.  (Sine  germ.  Sg.  I>wenh  (ibg.  twenk) 
mirb  bnrd)  ai)b.  dühen,  nbl.  duwen,  anglf.  l^yan 
t)yn  'bebrängen,  brücfeu'  {an?-  *[iunhian)  Porait§= 
gefegt. 

iWanjtg  9ium.  au^  gleidbbeb.  m{)b.  zweinzec 
zwonzic,  ai)'i),  zvveinzug:  gcmeinmcftgerui.  3^1)1= 
mort;  Pgl.  afädif.  twentig,  nbb.  nbl.  twintig, 
afrief.  twintich,  anglf.  twentig  (auv  *twegen- 
tig?),  engl,  twenty  (f.  =5 ig).  5;a§  n  be§  crften 
©liebee  bcr  3ui'ammeniet5ung  fdieiut  eigtl.  32id)en 
be§  3lom.  $]31ur.  2Raof.  mie  in  al}b.  zwen-e,  anglf, 
twegen  p  fein;  f.  gm  ei. 

Jttar  2lbP.  an§  m^b.  zwäre  —  ze  wäre  'in 
2Öa!^rbeit*,  a^b.  zi  wäre  (mbb.  war  9h  '2öal}r= 
beit',  inbftantiP.  9(bi.) ;  mit  f  ü  r  m  a  l)  r  (m'^b.  vür 
war  'roabrlid)')  ju  mabr  gehörig. 

3roctf  Tl.  '92agel,  $;flod",  fobanit  '9lbfid)t'  au5 
mt)b.  zwec  (-ckes)  Tl.  '9^agel,  $flocf  inmitten 
ber  3ienrf)etbe;  3telp"nft  2lbfid)t,  3»uecf';  pgl. 
gm a den,  gmidfen,  3>üicf.  2Bie  ba§  nt)^. 
2Bort  furfprgl.  'Dlagcl')  gu  feiner  bnnptfäd](id)eii 
3?ebeutung  '2lbiid)t'  fam,  gebt  an-ö  bem  9JJbb. 
^erpor,  roo  bei  ber  söebentungSentmicflung  'S'i'^l- 


pnnft  au  bcr  Sdicibe'  hm  Dctttclbegriff  crgicbt. 
iBeitere  i^cgicbuugen  be§  mbb.  2Sorte§  feblcn. 

t  Jttiecn  'Mm.  f.  gm  ei. 

t  3n)ctjlc  (an^  Q  u  e  b  I  e)  %  '.^anbtud)'  nu§ 
mbb.  twi^^hele  twohel  dwohele  dwele  %.  (anä) 
quohele,  tbüriug.  Ouäble)  '3::^ud)  gum  9lb= 
trocfnen,  .'önnbtudi',  abb.  dwahila  dwohila  dwa- 
hilla  ^•.  'niantile,  niappuUa,  manutergium'.  S)a§ 
PorauSgufeöeubc  got.  *[nvahlj6  (nltauglf.  thweh- 
laj)  ift  2lbleitung  pou  pwahl  '23ab,  ba§  2öafd)en', 
bebeutete  alfo  'bie  gum  S3aben  geprige'.  S)ie 
Sippe  gebort  gu  nbb.  (bial.)  gmagen  'mafdien' 
an§  gleid)bcb.  m^b.  twalien  dwahen,  nl)b.  dwa- 
lian:  altc§  geuicingernt.  3citmort  für  mafdieu; 
Pgl.  got.  pwahan,  afädif.  tliwahan,  auglf.  J)wean, 
auorb.  {)vä,  bau.  toe  tvsette,  fdjmeb.  tvo  tvätta 
'mafd)cn'.  .*öie^"I)ei^  geliöreu  audi  got.  pAvahl  '$öab', 
anglf.  I)weal  "öa§i  SBafcben',  al)b.  dwahal  '23ab', 
auorb.  I)viil  'Seife',  ml)b.  twuhel  '23abelpaunc'. 
9luf  bem  ©ebicte  ber  ibg.  i2d}mefterfprad)eu  ift 
nur  preuR.  twaxtan  '^abefd)ürge'  Permanbt :  gr. 
TEyyd),  lat.  tingo  'ueijeu'  fteben  fern.  5)em  3Ilt= 
germ.  entftammt  bie  roman.  Sippe  Pou  ital.  to- 
vaglia,  frg.  touaille  (engl,  towel)  '§aubtud)'. 

jlMci  dlnm.  au§  gleidibeb.  m^b.  zwene  Tl.  — 
zwo  %.   —  zwei  9i.,  al)b.  zwene  Tl.  —  zwo  (^. 

—  zwei  91:  ein  gcmeiugerm.  unb  meiterbin  ge= 
meinibg.  3f'^)f^Dort;  Pgl.  afädif.  twene  Tl.  — 
tw6  twä  3"'  —  twei  91.,  got.  twai  Tl.  —  twos 
%.  —  twa  9t.,  augif.  twegen  Tl.  —  twä  %.  — 
tu  9i.,  engl,  two,  nbl.  twe,  afrief.  twene  Tt  — 
twä  %.  —  twä  91.,  auorb.  tveir  Tl.  —  tvser 
%.  —   tvau  dl.,  frfimeb.  tvä,  bän.  to  tvende  Tl. 

—  to  |5-.9h  Oaguuodb  gm  angig  unb  gmölf). 
?luf  außergerm.  ©ebict  entfpredien  ffr.  dva,  genb 
dva,  gr.  Jt'o,  lat.  duo,  altir.  da,  lit.  du,  mff. 
dva.  3m  älteren  dli)h.  mürben  nod)  bie  ?^ormen 
für  ba^  Perfcbicbene  (SJeuu?  au§einanber  gebalten 
(gmeen  Tl.  —  gmo  g^.  —  gm  ei  dl.).  bi§  eub= 
lidi  fett  bcm  17.  ^i-^ftvli.  bie  neutrale  Jorm  bie 
allgemein  l)crrfdieube  murbc.  SBeitcre  3>crmaubte 
f.  unter  3 '» c  i  f  e  I  unb  3  ^  i  %  —  Hucierlei  3[bp. 
2lbi.  an§  mbb.  zweier  leige  'gmcifadier  3(rt'; 
pgl.  =let. 

t  3tt)cifaltcr  Tl.  'Sdimetterling'  an§'  gleidibeb. 
mbb.  zwivalter  Tl.,  meldie§  umgebeutet  ift  au§ 
mbb.  vivalter,  abb.  fifaltra  'Sdimetterling';  f. 
Jv  a  1 1  e  r  unb  S  d)  m  c  1 1  e  r  l  i  n  g. 

3meifcl  Tl.  au»  mljb.  zwivel  Tl.  'Ilugemif5= 
l)eit,  9)Jit3traueu,  Söaufelmut,  Untreue,  i5ergmeif= 
(nng',  abb.  zwival  Tl.  'Ungemiß^eit,  23cforgni§, 
2?ergmeiftung';  Pgl.  got.  tweifls  Tl.  '3mcifer, 
afädif.  twifal,  nbl.  twijfel.  Sanebeu  befteben 
abb.  zwifo  zwelio  Tl.  '3iucifel'  (=  afädif.  tweho, 
anglf.  tweo  '3meifer)  unb  anoth.   tyja  (©rbf. 


Bracig 


—     423 


^iptefac^ 


twiwjon)  '3tt'eUf'''  5{t^e  f cruf)cu  auf  einer  i)or= 
nevm.  2B5.  dweiq  (dwip)  'sroeifeln*.  —  Saju 
JlUCtfcIn  ^t\v.  axi?^  ml)b.  zwivelen,  ai)h.  zwivalon 
'ld)an-infenb  fein,  gmeifeln';  ügl.  afädjf.  twiflön 
')d)iünufen',  bau.  tvivle,  nbl.  twij feien  'ätüeifeln'. 
3ii)ammenf)ang  biefer  Sippe  mit  siuei  ift  außer 
^•rage  (ügl.  gr.  douj  '3>i^'^iK''/ ifi".  dvayä'5-al)d)= 
()eit'j;  boc^  ift  bie  Stlbuug  be»  9fouieu5  uuEtar 
(f.  Swetg  unb  3tt)te=). 

^toeig  Wl.  au5  gletd)beb.  m{)b.  zwic  (-ges) 
9^.2JJ.,  a^b.  zwig  2}f. ;  eutfpred}eub  anglf.  twig, 
engl,  twig,  nbl.  twijg;  bauebeu  ml)b.  al)b.  zwi 
(@en.  zwies)  9h  2;a§  g  tptrb  (Sutiüicflung  au§ 
j  fein  unb  zwi,  @en.  zwige?*,  Knute  auf  einen 
dlom.  zwig  geführt  ^aben.  2(ugli.  ift  twig  an= 
pfe^eu  toegen  2tff.  ^I,  twigu  (twiggu).  2)näu 
iDo^I  and)  aubb.  twogo  '3n3eig'  f  roeftfät.  twouch), 
ai)ii.  zuogo,  Baier.  zueckn  unb  mit  3(blaut  ctfäß. 
zwagle  'fleiuer  3tueig  einer  Iraube'.  St}noni)m 
ift  nod)  ^eff.  3a^flcu  iW.  ==  mbb.  zeige,  anglf. 
telga  'SttJeig'. 

jujcitc  Orbiu.  ju  ^wti,  erft  nl)b.  23ilbung. 
2)ie  alte  Drbnung'35af)I  bafür  ift  ml}b.  ai)^.  ander 
'ber  31nbere';  f.  anber. 

3tucrt^=  in  3»fammenfe^uugen  mie  3  lu  e  r  d)  ^ 
feil,  3  iö  e  r  d)  p  f  e  i  f  e ,  3  lü  e  r  dl  f  a  d  aibi  mt)b. 
twercli  dwerch  (aud)  querchj  'ilbj.  'fdjräg,  Der^ 
fef)rt,  quer',  aE)b.  dwerah  twerh  'fd)räg.  quer'; 
entfprec^enb  augif.  |)weorh  'öerfe^rt',  got.  iiwairhs 
'äornig'  (pwairhei  5'-  'Sotn,  ©treit'),  nbl.  dwars, 
bän.  tvsers  tvaert  'quer',  ^ierju  aucfe  nf)b.  über; 
3  m  e  r  d)  3(bi.  SIbu.  (ml)b.  über  twercli  —  über- 
twerch).  Siefetbe  ibg.  SSj.  twerk  liegt  üieUeid)! 
auc^  in  anglf.  purh  'burc^'  üox  (f.  burc^).  hieben 
twerh  finbet  fid)  m^b.  al^b.  twer  'fcfträg,  quer' 
(mf)b.  aud)  quer;  f.  quer),  anorb.  [iverr  'quer, 
t)inbcrnd)'.  ©erm.  pwerhwa-  meift  auf  eine  ibg. 
äBg.  tAverk,  SU  ber  lat.  torqueo  gel)ört. 

3tt>er8  Wl.  Cum  1600  bancben  im  Oftmb. 
Cuerget;  nod)  je^t  oftmb.  unb  mittcirfjein. 
Cuerg)  au^  gleid)beb. ml)b.  t\verc(g)  —  getwero 
(aucft  quereh  zwerch),  al}b.  twerg  Wh:  ein  ge^ 
meingerm.  Söort ;  tigt.  ubi.  dwerg,  augIf.  dweorh, 
engl,  dwarf,  anorb.  dvergr  3)1.,  fdjUjeb.  bän. 
dverg.  2tl§  germ.  Stamm  ift  dwerga-  anju^ 
fe^eu,  ba§  bielTeidjt  gu  ber  germ.  2B5.  drug  'trügen' 
gepvt:  3tt>erg  alfo  eigtl.  'Jrugbilb"? 

3tüetjt^c,  Ouetfd)e  %.,  ein  fd)tt)er  3U  be= 
urteilenbe§  Söort,  ia^  fid)  im  16.  3af)r[).  einge-- 
bürgert  ^at  in  äa^lreid)en  Sautoariauten:  baier. 
zwesn  zwespn,  fdjtoeig.  zwetske  wetske,  ijftreid). 
zwespen ,  tbüring.=oftmb.  quatsge ,  r^einfränf. 
kwekst,  .Coburg,  quakstr.  Sind)  im  16.  3al)rb. 
fd)on  gelten  öerfd)icbeue  formen:  bei  (Jt.  ^llberuf- 
1540  £1  u  e  t  f  d)  f  e  n ,  bei  ÜJiaaler  1561  3  Ju  e  t  f  d)  ■■ 


gen.  Jßerbreitet  ift  bie  Benennung  prunum 
damascenum  =  engl,  damasc  plum  ober  da- 
niascene,  ital.  amascino ,  portug.  ameixa ,  ugr. 
i)auäoy.7jvoi';  bei  ®eb.  ^yronf  1534  SSeltbud) 
S.  201''  „2ie  Women  äu  Xama§co".  Xic 
Streusfabrer  follen  bie  3'üetfd)en  aus  bem  Orient 
mitgebrad)t  baben;  unb  ha  fid)  cud)  in  2entfd)= 
lanb  um  16(10  (3.  33.  bei  §cnifd)  1617j  „Xamaefin, 
S)amaftpf(aumen  =  S^ififeii"  finbet,  fo  bürfte 
damascenus  ber  nf)b.  Sippe  Pon  3tt5etfdje  — 
Cuetfcbe  3U  ©runbe  liegen,  jumal  burd)  fieben^ 
bürg,  masen  mäsen  (raietse  in  S.=91cgcn)  eine 
HJittelform  dnia.skin  dwaskiii  iDal)rfd)einlid)  mirb. 

3tt)i«J  3)h  'ifJagel,  bae  3n)icfeu'  aus  mbb. 
zwic,  9kbeuform  jn  zwec  (f.  3^1'*^'^)  '-^Jnijel' 
Sniff,  3i»icfen'.  2(ug  bem  2)entfdien  ftammt  hau. 
.svik  in  gleicher  Sebeutung.  3^a3U  ^wirfcl  2)i. 
au§  mf)b.  Zwickel  Ü)h  'Äeil':  51bleitung  gum 
uorigcn  äBort. 

injttfcu  3t»ü.  am  mbb.  zwiken  'mit  SJägelu 
befcftigen,  ciuElemmen,  graicfeu,  gerren',  nt)b. 
*zwicchen;  Dgl.  ubb.  twikken,  auglf.  twiccian, 
mittelengl.  twicchen,  engl,  twitch  (f.  3m a den, 
:]  \v  e  cf). 

jlüic=  in  3"fa'nmenfe|5uugen  au§  mbb.  al)b. 
zwi-,  ubb.  twi-,  nbl.  twee-,  auovb.  tvf-,  anglf. 
twi-,  got.  *twi-.  ®»  ift  bie  Jorni  be§  3flf)linort§ 
3m ei  ol§  erftee  Sompofitioneglieb;  bgl.  in  hm 
außergerm.  Sprad)cu  gr.  ih-  (au§  i)/*-),  lat. 
bi-,  ffr.  dvi-  gleicbfalla  ol§  erfte§  ©lieb  Pon  3'i- 
fammenfcfenngeu. 

3iütcbnrf  Wl,  erft  um  1600  auffommeub  (bei 
b.aSaÜbanfen  1617  Corp.Milit.  VIII  ol§  3mei)  = 
badi,  Übertragung  bon  frg.  bisi^uit  (ital.  bi.-- 
cotto);  ügl.  bän.  tvebak.  nbl.  tweebak  (neben 
nbl.  bescliuit). 

3tt>iebel  }y.  (fdjmeig.  zibele,  baier.^öftreic^. 
zwifel,  t^üving.  zippelj  au§  gleid)bcb.  n\i)h.  zwi- 
bolle  zibülle  (Dlebeuform  zwippel  zwifel  zibel 
zebulle)  Tl.,  üt}h.  zwiboUo  zwivolle  21^.:  abb. 
llnibeiitid)ung  aii^  lat.  caepulla  '3mieber,  mober 
cuid)  bie  roman.  Sippe  bon  ital.  cipolla,  frg. 
ciboule  (fo  brangen  lat.  caepa  al§  cipe  unb 
unio  als  ynne  in»  2lngl|.).  2ln§  bem  Seutfdien 
ift  bau,  swible  übernommen.  Sa§  ecbt  beutfd)e 
2Sort  für  3>üieöet  ift  Solle  (eigrl.  'jluoUcn, 
slugel'i,  an  ha§  mbb.  zwibolle  angelebnt  mürbe; 
nod)  älter  ift  baier.  ramsen  =  anglf.  hr.jmsan, 
mit  gr.  -/.(joavoi'  bermaubt.  5)a§  engl.  SBort  für 
3iuicbel  bulb  ftammt  au§  lat.  bulbus  igr. 
fJoXßöc)   '3iüiebcr. 

jiuiefntiö  Jlbj.  an-;-  mbb.  zwifach  'boppelt,  ^mci- 
fad)':  über  bie  23ebeutung  be§  smeiten  ^ompofi: 
tiüuc-elemente  f.  5id).  —  uuicfnUig  i'lbj.  au§ 
Qleid)beb.   mt)b.   zwivaltio   (Daneben    ml)b.   al)b. 


Uuier 


-     424 


;)Uiitid)cnt 


zwivalt):  luil.  falt.  —  3JütcUrfjt  g-.,  crft  iiljb., 
gebilbct  luid)  nbb.  tweledit;  bcv  nil)b.  Ühi-jbnidf 
bafiiv  tft  zwisclienlieht;  üc\L  n\C[l.  twilight. 

7  JJütci-  cial)Inbii.  '3>uciimir,  älter  iifib.,  aii? 
glcid)lieb.  mllb.  zwir,  al)b.  /wiror  zwiro ;  licjt. 
anorb.  tysvar  tvis-var  (-var  eiUfprcff^ciib  ffr. 
vära  '3eit,  2Jfal').  SSalirirficiitUd}  Iiei]t  tbt].  dwis 
'Siueimar  311  (Sniiibc;  ünl.  ffr.  dvis,  Int.  bis,  ^r. 
die  '^wdmaV.  Xk  SBcitciintbiiiui  nlib.  zwir-6r 
(=  anorb,  tysvnr)  ücvijlcid)t  fid)  mit  cil)^.  drirör 
'breimal'. 

t  3wicfel  5-  'Säbel'  au§  ml)b.  zwisel,  al^b. 
zwisila  g-,  '©abel,  gabclförmicjcr  ^tueig':  »uic 
3»üetti  iinb  3>üctfet  eine  !?Iblcitiniii  an§  bem 
Stamme  twi-  (f.  3ȟte=). 

Stüicfpnlt  Wl,  erft  iif)b.,  au«  5 tüte-  iinb 
(Spalt;  mlib.  evfd)eiiit  bafür  zwispi^dtunge  i^. 
'3>ütefpalt'.  —  jöiiefpältig  Slbj.  am  gleid)beb. 
ml)b.  zwispeltic  zwispaltic,  aijb.  zwispaltig  :  gu 
f polten.  —  3iutefpi-rtrf)c  ^.,  erft  n^b.;  im  Sl^b. 
begegnet  mit  anbercr  JIHdjtung  ber  23ebeittimg 
zwisprehho  Wl.  'bifarius'  uub  anglf.  twispraece 
9(bi.  'boppeljüngig'.  —  ^-^tuietmi^t  5.  an§  mfjb. 
zwitraht  J- 'nncinigfeit';  ha^^^n  jiuicträrfjtig  Jlbj. 
au§  mf)b.  zwitrelitic  'uneinig':  311  nil)b.  enzwei 
tragen  'md)t  iibercinftimmen';  ögl.  ©iutradöt. 
Swiflii^,  3mild)  m.  an§  gleid)6eb.  m^b. 
zwilich  zwilch,  at)b.  zwilih  (hh)  )Sl.,  eigtl.  fub^ 
ftanttp.  ?lbj.  au§  zwilich  '^lueifad),  äiueifiibig' 
(ba5n  ml)b.  zwilchen  'siueifäbig  meben'):  liber^ ' 
tragnng  am  lat.  bilix  'jiueibräfjtig';  pgl.  Sril^i 
lief). 

Switting  Wl.  am  gleid)beb.  mljb.  zwinelinc 
»willinc  (g)  iDL  (and)  zwiselinc  nub  zwilich- 
kint)  nnb  zwinelin  9J.,  a()b.  zwiniling  3??.:  9lb- 
leitnng  snm  9(bi.  aifh.  zwinal  'geminus  gemellus' 
uub  bamit  Pon  zwi-'^iueifad)'  (ipcgeu  Slngleidjnug 
Pon  nl  an  nn  f.  aud)  elf  unb  g-orelle),  3n 
entfpredjenber  Sebentnng  engl,  twin,  nbl.  twee- 
ling,  bän.  tvilling  nnb  lit.  dvynü  '3n)illinge'; 
banebeu  mit  anberer  23ilbnng  anbb.  gitwtsan  = 
mnbb.  tweseke. 

iiuingeu  3^.  au§  niljb.  twingcn  dwingen 
'briicfen,  beengen,  ©eiualt  tf)iiu,  bezwingen,  be= 
^errfd)en',  al)b.  dwingan  thwingan  'bräugen,  nnter=^ 
briicfen,  befiegen';  cntfpred)enb  afäd)f.  thwingan, 
anorb.  I)wlnga,  bän.  tvinge,  nbt.  twingen,  afrief. 
dwinga  twinga,  mittelengl.  twingen  'beäiuingeu' 
(engl,  twinge  'fneifen'J;  f.  and)  3iünng.  — 
3lbleitungen  3iuing,  SEwinf  m.  am  m^b. 
twinc  Tl.  'ba§  (iinengeube,  ©eridjtsbarfeit,  &c= 
rid)t§beäirf'.  —  Sföinge  3-.,  erft  nl)b.,  eigtl. 
'ba^  (Sin)cf)lieBenbe,  3nfammenbriirfenbe';  ent= 
fpred)enb  bän.  tvinge  '3>i3:nge'.  —  311^  in g  er 
^l.  am  mf)b.  twingsere  Wl.  'JÖebränger,  9{anm  j 


3>pifd)en  l'faner  nnb  (Sjraben  ber  'i*nrg,  promu- 
rale, 33efcftigung';  pgl.  bän.  twingcr  '3tüinger'. 
,5luiufcit,  siPinfern  3t>u.  am  ml)b.  zwinkeu 
zwingen  'blinzeln',  baneben  zwinzen  (an§  *zwin- 
gezen)  unb  zwinzern;  entfprec^enb  anglf.  twinc- 
lian,  engl,  twinkle  'äiüinfern,  blinjeln'. 

t  JJüivbcIu  3t>u.,  ein  fränf.n-Ifäff.  Sialeftmort, 
an§  ml)b.  zwirbeln  zwirben  'fid)  im  Streife  brcl)cn, 
mirbetn'  (zwirbel  Ti.  'frei^iförmige  33ciöcgnng'  — 
zwirbelwint  'iBirbelluinb'J;  ba^U  at)b.  zijrben 
(*zarbjan)  'fid)  brebeil',  anglf.  tearflian  'fid)  mäl= 
äen'V  8id)cre  au§inärtige  23e3ie()ungcn  fel)len. 

3tutrn  Tl.  am  ml)b.  zwirn  Tl.  '3trcibräl)tiger 
?yabcn':  germ.  f^rbf;  twizna-,  tuoran»  and)  anglf. 
twin,  nbl.  twijn,  engl,  twine  '3n)irn'  (bän.  tvinde 
'3>üirnrab'J.  ©ine  germ.  i^^.  twis  ftecft  mit 
anberer  l'lbleitung  nod)  in  engl,  twist  '-Jabcn, 
f^lec^te'  nnb  oberlanfi(3.  3*üift  'Soppelfabcn'. 
2ll§  S)enominatiP  erfdjeint  nl)b.  siuirnen  3t>u. 
an§  mf)b.  zwirnen,  al]b.  zwirnen  -nön  '^-äben 
smeifad)  3nfammcnbrel)en,  stuirncn';  pgl.  nbl. 
tweernen,  engl,  twine,  bän.  tvinde  '3lt)irnen'. 
ä?gl.  nod)  3>wifi  ^wb  lat.  binus,  ba3  für  *bisnos 
fteben  fann. 

Stotfi^cn  2lbP. ,  bann  "iUäp.,  am  gleid)bcb. 
ml)b.  zwischen  zwüschen  3lbP.  5}iräp.,  nrfpvgl. 
eine  a.ierfür3nng  ber  abp.  2hi»brücfe  ntljb.  in- 
zwischen ^  under  zwischen,  al)b.  in  zwisken  — 
1  untar  zwisken  'in  ber  Thtte  Pon  je  3ipeien':  3U 
ml)b.  zwisc  zwisch  5lbj.,  al)b.  zwisk  zwiski  l?lbi. 
'SlPicfacb,  je  3luei';  Pgl.  afädjf.  twisk,  nbl.  tusschen, 
engl,  betwixt  'giT)ifd)en'.  —  SIbleitungen  baPon 
finb  nf)b.  ba3JDifd)en,  insmifdjen. 

3tuift  d)l.  am  gleidjbeb.  mbb.  zwist  Tl.:  ein 
eigtl.  nbb.  SBort,  meld)cäi  im  §b.  überging;  Pgl. 
nbb.  nbl.  twist  'Streit';  ferner  nbl.  engl,  twist 
'Ö5efled)t,  smcifäbiger  Stricf',  bän.  tvist  'ge= 
smirnter  Stoff',  mittelengl.  twist  '3iueig'  (twisten 
'fled)ten'),  anorb.  tvistr  'traurig,  jinicfpältig',  isl. 
tvistra  'serteiieu'.  S)ie  3U  ©runbe  licgenbe  ibg. 
2B3.  dwis  erfc^eint  im  Sfr.  als  dvis  't)affen'  mit 
einer  an  nf)b.  3iüift  erinnernben  23ebeutung; 
eigtl.  mag  fie  'fid)  entsiueien,  unein§  fein'  bebeutet 
l)aben.  3^ieUeid)t  gebort  ba3n  and)  lat.  bellum 
duellum  'itrieg'  aus  @rbf.  *dwerlo-  für  *dwislo-  ? 
jlPttldöcru  Stm.  am  gletd)beb.  ml)b.  zwitzern, 
af)b.  zwizziron;  Pgl.  mittelengl.  twiteren,  engl, 
twitter  (bän.  qviddre) :  eigtl.  moI}l  eine  rebupli- 
3ierte  öilbnng  mit  ber  germ.  (Srbf.  ^twi-twiz-öu, 
luorauö  lueftgerm.  *twittwir6n  *twittirün  ?  (Sine 
germ.  2Ö3.  twis  '3iüitfd)ern'  fdjeint  nod)  in  alib. 
zwistila-finko  gu  ftecfcu.  2tnberfeit§  legt  baier. 
3>üi(f  e^en  3 mi gegen  '3lpitfd)ern'  ben  i^erbad)t 
nabe,  ha^  a^h.  zwizziron  auf  nrfprgl.  *z\vikzen 
für  *twiggatjan  ftel)t. 


Stütttcr 

3n'ittcr  (ältei  nl)b.  3ii-'ieöürnj  3}J.  'hei- 
maphroditus'  ail§  tlt[)b.  zwitar  z\yetorn  zwidorn 
aiL  '3njitter,  33aftarti,  lOJtid)ling  au§  äroei  l^ölferii", 
al)'D.  zwitarn  zwitaran  äJ?. 'nothus  hybris':  2Ib- 
leitung  gu  zwi-  'duplex'  (f.  gwi  e=);  ,ög[.  nf)b. 
biat.  3ttJifter  '3iuitter'.  Jlnbere  23ilbitnneit 
geigen  aitorb.  tvitöla,bän.  tvetulle'öermapljrobit'. 

jlüölf  3him.  aii§  gletd)beb.  mbb.  zwglf  zwr-lif, 
Qt)b.   zwQlif:    ein   gemeingcrm.   äf^ÖIn^ort;   ent= 


jpved)enb  niiid))',  twplif,  nb[.  twaalf,  angif.  tw.^lf, 
engl,  twelve,  got.  twalif,  anorb.  tolf,  bän.  tolv, 
fdiiueb.  tolf.  ®§  ift  3iiiainnienfeßung  au§  germ. 
twa-  (f)b.  ätuetj  unb  bem  (Slement  -lif,  melcfte^ 
and)  in  e  I  f  (got.  ain-lif)  ftecf t.  ®ine  entfprec^enbe 
Silbung  geigt  Don  ben  ibg.  Scöiüefterfpradien  nur 
ha^  Sit.;  üg(.  Ht.  twj'lika  'groölf  (neben  venolika 
'elf').  Sie  Sebeutuiig  be§  groeiten  .\lompofitiou§= 
gliebeS  germ.  -lif,  lit.  -lika  f.  unter  elf. 


ft  l  u  9  e ,  iSt^mologifc^e«  ®crtetbu(^.    5.  aufl. 


54 


Ktironofooif^e  -S^orftcIImio  k^  neuljoröbcutfrfjeii 


I.  Iloraermanifd). 

a)  3iiöoficrmanijd). 

ab.  —  adjt    -  3lctev.  —  3{d)i'e.  —  2td)fe(.  —  iH^le.  —  2t(p.  —  Slmpfei".  —  an.  -  aiiber. 

—  3lnfe«.  —  ant.  —  2Irm.  -  2lft.  -  2üem.  -  t  2Iue.  -  3(uer.  -  3Iuer(>f)af)nj.  -  3Iuge.  - 
bar.  —  bauen.  —  beben.  —  bebagen.  —  beißen.  —  23erg.  —  23iber.  —  bieten.  —  binben.  — 
SSirfe.  —  Socf  ^  —  iöoben.  —  ^orfte.  —  ^ort.  —  branen.  —  braun.  —  93ruber.  —  brummen. 

—  5ÖHg.  —  ba.  —  2^aumen.  —-  becfen.  —  bef)nen.  —  ber.  —  2:iele.  —  2orn.  —  brei.  — 
britte.  —  hu.  —  bünn,  —  bürr.  —  eigen.  —  SQe.  —  ©nbc.  —  eng.  —  ent.  —  6nte.  —  er.  — 
^•rbe.  —  ei'fcn.  —  ©utcr.  —  fabren.  —  ffißen.  —  ^alte.  —  fangen.  —  g'arn.  —  faräen.  - 
5-ebcr.  —  t  geint.  —  g-ciub.  —  Jelti.  —  '}ydc[C.  —  i^tU.  —  fern.  -  y-erfe,  —  Jener.  - 
ftrn.  —  Jirft.  —  f^faben.  —  flediten.  —  fliegen.  —  Jollen.  —  Jorelle.  —  forfd^en.  —  fragen 

—  frei.  -  Jreunb.  —  früb.  —  fünf.  —  fünfte.  -  5urcf)e.  —  %üxt.  —  gufe.  -  ©alle'.  - 
@on§.  —  @arbe.  —  gären.  —  ©eburt.  -  ge^en.  —  ©eiß.  —  genefen,  —  geftern.  —  ge- 
tninnen.  —  (Snabe.  —  @oIb.  -  §abcr'.  -  §ä()er.  —  §alm.  -  .s?a(§.  —  §afe.  —  baffen, 
ijaß.  —  .'öeebfe.  —  .s^eim.  —  f)eifd)eu.  —  öe^ni^  —  §erbe.  —  ^infen.  —  £>irn.  —  Ä^unb.  — 
bunbert.  —  öuften.  —  id).  —  3af)r.  —  3o<^.  —  jung-  S^alb.  -  :^amm.  —  tecf.  —  gebic.  - 
^icP.  -  tiefen.  —  ^inb.  —  S;inn.  —  S^itt.  —  ^nie.  —  fommen.  —  fönnen.  —  fradicn.  —  .stngcl. 

—  S?ul).  —laut.  —  leben.  —  lecfeu^  —  Se^en.  —  leiben.  —  Seumunb.  -  lieben.  —  2}Jäbne.  - 
mann.  —  maxV,  ^  —  aJlaft^.  -  aKau§  -  melfen.  —  md.  -  l'fietc.  -  mifcben  (?).  -  mit.  — 
mitte.  -  monat.  -  monb.  -  üJJorb.  -  aj^unb^  -  SDhitter.  -  ^abc.  -  D^abel.  -  9kd)t.  - 
nacft.  —  9Jage[.  —  'JJame.  —  32afe.  —  ?Jeffe.  —  9kft.  —  neu.  —  neun.  —  nun.  —  Cd))-:.  — 
Ofen.  —  obne.  —  O^r.  —  Dftern.  —  Ctter.  —  räcben.  —  iRab.  —  redjt.  —  retten.        SHiefe. 

—  rob-  —  JHoß.  —  rot.  —  2albe.  —  8an.  —  Säule.  —  faufen.  —  Scbaf.  -  fc^eiben.  — 
lcf)ieben.  —  fd)ieBen.  —  Sd)uee.  —  fd)neien.  —  Sdinur.  —  Scbtüaflci".  —  t  Sdnoäber.  — 
Sd)>üeiB.  -  3d)iüefter.  —  Sdimieger.  —  )d)n)i|en.  —  fcbroigen.  —  fecb^,  —  feben.  —    Scbnc. 

—  feiben.  —  fein  (3tiü.  '•  —  fid)-   -    @id)el.  —  fieben.  —  Sieg.  —  ®ippc.  —  fi^en.  —  Sobn. 

—  Sommer.  —  fpä^en.  —  ipalteu.  —  Speii.  —  fpeien.  —  f  Stabel.  -  ftart.  —  ftcd]en.  — 
fteben.  —  fteigen.  —  fteüen.  Stern'.  —  Stier.  —  ftifl.  —  Stoße.  -  ftoßcn.  —  füg.  — 
Xanne.  —  taugen.  —  tbun.  —  Jbür.  -  Sodner.  —  trügen.  —  üben.  —  über.  —  un=.  —  unb. 

—  un?.  —  nuter.  -  ^ater.  —  oer=.  —  ißetter.  —  '-ßieb.  —  uicl.  -  öier.  —  üoU.  —  üor.  — 
luadifen.  —  Salb.  —  2Banft.  --  toai.  —  wtbtn.  —  mecfen.  —  mcbcn.  —  roebren.  iDeid)cn.  - 
tuer.  —  luerbeu.  —  roerfen.  —  iBerf.  —  '.Befen.  —  me^en.  —  JBtbbcr.  -  »wiegen.  —  3Binb.  — 
lüirfeu.  -  iüiffen.  —  3Sitnje.  —  mobl.  -  ttjo^nen.  —  üBolf.  —  iöoKe.  —  »uoüen.  —  Suufdi. 

—  säumen.  —  3flö"«  —  3äbi"e-  -  Wi-  —  3erfe-  —  Sebn.    -   äebren.  -  :>cigen.    —   3iii'nier. 

—  7  3iiteroc^.  —  ju.  —  jiüci.     -  äiuie.   -  äWier. 

5i* 


-     428     — 
b)  ©uro^jäiftö. 

3lar.  -  3111CV.  -  3l^n.  -  3tl)nc.  --  all.  -  alt.  —  xnngft.  -  2lr)d).  —  bocfen.  —  93alfl. 

—  !i?art.  —  berften.  —  Stdfe.  —  bitten,  —  blau.  —  blcdfcn.  —  bof)reii.  —  borgen.  —  braten. 

—  brancften.  -  brecben.  -  3?ucf)c.  —  iöubc.  —  3)adi.  -  2)nrm.  —  3)arrc.  —  'J)egen'.  — 
bengeln.  —  bidf,   —   ^'iclc.  —  ®tng.  —  2)orf.  -   borrcn.  —  2)orfdic.  —  bre^cn.  —  brefd)en. 

—  bringen.  —  bitnfen.  —  ®ber.  —  ®cf.  —  (S-i.  —  ein'.  —  (5-ifen.  —  örle.  —  f  ®id).  — 
i^ad).  —  fal^I.  —  Jabnc.  —  =falt.  —  fnlten.  —  =fältig.  —  faläcn.  —  iyerfel.  —  5id)te.  —  finbcn. 

—  5"inf'  -  %M)-  —  flad).  —  flndöen.  —  %im.  -  3'öf)re.  —  frieren.  —  frifcf).  —  ©obel  (?).  — 
gälmen.  —  ©algen.  —  ©arten.  —  (Saft.  -  ge=.  —  geben.  —  geil.  —  ©eifeP.  —  geijen.  — 
gelb.  —  gemein.  —  genicfeen.  -  ©erftc.  —  ©erte.  —  ©iebcl.  -  gießen.  —  glatt.  -  ©leifc. 
©rab.  —  graben.  —  ©ranne.  —  greifen.  —  ©rinb.  —  ©rü^e.  —  §aar^.  —  Ijaben.  —  .«öaber. 

—  §flft'^-  —  C>nvin.      Jsparn.  —  ^art*.  --  öafel.  —  f}anen.  —  öaupt.  -  .S^aut.  —  beben.  -  §eer. 

—  t)ct)len.  —  l}eil.  —  §elb.  —  J^ell(=banf}.  —  Hermelin.  —  .N^erj.  —  §i^fd).  —  §irfc.  —  bod).  — 
.'Öol^n.  —  l)oIen.  —  §oI§.  —  i^ören.  —  £>orn.  —  ^orniffe.  —  §ort.  —  ipnfe  f&nbe  l.  —  .Stürbe. 

—  §nre.  —  .s?nt^  —  3gel.  —  in.  —  ja.  —  3ugenb.  —  Stanter^  —  Sarpfen.  —  tauen.  — 
fe^ren^  —  ferben.  —  Stette.  —  tiefer  ^  —  fneten.  —  Kolben.  —  torn.  —  foftenl  —  fräßen. 

—  ^ranid^.  —  '>l(x6:\^.  —  laben.  —  Sanb.  —  lang.  —  Sappen.  —  laffen.  —  Satte.  —  lauid)en. 

—  Sel)m.  —  Set)ne'.  —  lel)nen.  —  lehren.  —  Seim.  —  Sein.  —  Senbe.  —  Setten.  —  tScudife. 

—  Seute.  —  liegen.  —  linb.  —  locfen.  —  Sot.  —  Sng.  —  Süge.  —  mager  (?l.  —  nml)en.  — 
mal)len.  —  matjnen.  -  t  Ü}Jal)r.  —  mand).  —  ÜJ?afc^e.  -  2JJaft'.  —  SJJafj.  —  ÜJieer.  —  meinen 

—  2)?eif(i^.  —  melfen.  —  meffen.  —  2JJieber.  —  minber.  —  mia=,  —  mögen.  —  ä'lobn.  — 
aJioo§.  —  3Kücfe.  —  aJJu^me.  —  äJiunb '.  —  munter.  -  9}acfen.  —  na^  -.  —  näben.  — 
9iatter.  —  Diebel.  —  nefimen.  —  9Jiere.  —  9^ife.  -  92üfter.  —  9hife.  —  poltern.  —  Qual.  — 
9ia^men.  —  jRain.  —  rannen.  —  redfen.  —  reiten.  —  f  3Jeiter.  —  Stiemen'.  —  5)nng.  — 
t  iRitter.  —  9ioggen.  —  9lübe.  —  9tücfen.  -  3{nl)e.  -  ©aal.  -  fäen.  —  ©dge.  —  Saite.  —  fagen.  — 
©alj.  —  ©ame.  —  ©anb.  —  fatt.  -  ©au.  —  fauer.  —  fangen.  —  t©äule^  -  fdjaben.  — 
©d)aft'.  —  ©c^ale'.  —  ©d)atten.  —   fc^anen.  —  ©(^eibe.  —   ©d}eit.  —  ©d)erbe.  —  fd)eren. 

—  fd)Iaff.  -  fc^lagen.  —  fd)lingen'.  —  fd)lieBen.  —  fdjiucfen.  —  fdimal.  -  ©d)mcer.  — 
fd)met3en.  —  fc^mer^en.  —  fd}miegen.  —  ©d)nabel.  —  ©^tr»amm.  —  fdimeigen.  —  fd)n)er.  — 
feieren.  —  ©eil.  —  ©enfe.  —  ©effel.  —  ©itte.  —  fonber.  —  ©paten.  —  Speer.  —  ©perling. 

—  fpinnen.  —  ^ioS:».  —  ©tat)l.  —  ©tamm.  —  ©tar.  --  ©tein.  —  Stirn.  —  ©torcft.  — 
Stro^l.  —  ftreid)en.  —  Strom.  —  ©tnbl.  —  Stute.  —  fudien.  —  ©ünbe.  —  2^ag.  —  tapfer 

—  taufenb.  —  Xeig.  —  Xeil,  teilen.  —  Xf)al.  —  tief.  —  Siobel.  —  trad)ten  (?).  —  Srefter.  — 
Xrumm.  —  tunten.  —  unfer.  —  üerbriefecn.  —  mal)r.  —  SBanne  (?).  —  Sffiarse.  -  tüaten.  — 
2BecE.  —  toet).  —  toef».  —  SBeibe».  —  2SeUe.  -  SBelter.  -  Söefpe.  —  SBette.  —  f  SBiebel.  - 
rairren.  —  2öifc^.  —  SBort.  —  mürgen.  —  2Bnrm.  —  '^axxw.   —  gergen.  —  3iel)en.  -    Bui'flc- 


IL  ItrDeutfd). 

a)  (£nitl|cimt|d). 

«)  ©emeingermanifd^. 
2tal.  -  2ta§.  -  STbenb.  -  aber.  -  Slbgott.  -  SXbgrnnb.  -  2(blafe.  -  Stbel.  —  2tfter. 

—  2t^ren  (=  .<5au§flnr).  —  2llant  (5tfc^).  -  Filter.  -  Jlmme.  -  9tngel.  -  2tntli^.  —  9rnt= 
iDort  —  Strbeit.  —  arg.  —  arm.  —  2lfd)e'.  —  2lu.  —  aud).  -  auf.  —  aufeen.  —  9{jt.  - 
23od).  -  93ab.  -  23af)re.  ~  balb.  -  23alfen.  -  Sanb.  -  »anf.  -  Sär^.  -  Sard).  - 
Sarfc^.  -  33arte*.  —  \i<\'^.  —  33aft.  —  33aud).  —  t  bauten.  —  2?aum.  —  be--.  —  Seere.  — 
Seet.  —  beginnen.  -  bei.  —  93eil.  —  23ein.  -  beigen.  —  Sßenbel.  —  =bert.  —  23efcn.  — 
beffer.  —  23ett.  —  biegen.  —  33iene.  —  SBilfentraut.  —  bitter.   —  23la^e.  —  blanf.  —  33Iäffe. 

—  bläuen.  —  Slecft.  —  Slei.  —  bleiben.  -  bleid).  —  bleid)en.  —  blinb.  —  blöbe.  —  bloß.  — 
Slume.  —  ^Blnt.  -  23ot)le.  —  23ol)ne.  —  -•Polj.  —  Sotfdidft.  -  Öranb.  —  33raufd}e.  —  Örant. 

—  Bräutigam.  —  Srei.  —  breit.  —  brennen.  —  23rett.  —  bringen.  —  Srot.  —  Sru($ '.  — 
SBrücfe.  -  23runn.   -  93rünne.  -  SBrnnft.   -  a3ruft.  —  33ud}.    -  23nd)ftabe.   -   3?ülinc.  - 


~     429     — 

SBürbe.  —  33urg.  —  SiiBc.  -  2)amm.  -  Sampf.  -  ^ant.  -  bann.  —  barfaeit.  —  iJeic^ieP. 

—  benfett.  —  benn.  -  bcrb.  —  bein.  —  beuten.  —  beutfcfi.  —  bid)t.  —  S)teb.  -  biefer.  - 
S)ta.  -  Strne.  —  2)tfteL  —  bo^.  —  S)Dcf)t.  —  Donner.  -  2)otter^  —  2)raf)t.  —  Drecf.  - 
brücEen.  —  f  3)nibe.       t  2)«tt.  —  bumm.  —  bunfel.  —  5)unft.  —  bnrd).  —  bürfen.  —  2)urft. 

—  eben.  —  ef)er.  —  f£-I)re.  —  (Stbe..  -  ®id)e.  —  ®td){)orn.  —  ®ib.  —  ©infalt.  —  6-t§.  — 
euer.  -  elf.  —  eHenbogen.  -  (Snfet  K  —  entfeöen.  -  GDbcu.  —  er=.  —  ©rbbeere.  -   C5rbe. 

—  erlauben.  —  cnüäbnen.  —  (Sid)e.  -  ®fpe.    -   ©ffe.  —  eucf).  —  ®nle.  —  yaben.   -  %a.^xt 

—  5alfc  (?).  —  5arre.  —  faften.  —  MVy-  —  faul.  —  fegen.  —  feige.  —  fett.  —  Jeife.  — 
g-elfen.  -  fyeffeP.  —  feft.  —  ge^en.  -  Jtls.  -  ftnben.  -  Ringer.  -  g-Iacf)S.  —  f  flacfcrn. 
^lerf.  —  Üeljen.  -  f^leifd).  -  ^-liege.  -  fliegen.  —  fficr)en,  ~  Slorfe  (?)•  -  ivlol).  —  ^lö^. 
frören,  fföfeen  —  %\x\6){.  —  55-Iug.  —  5(nt.  -  folgen.  -  fort.  -  fred).  -  Jveitag.  —  fremb. 
freffen.  -  g-riebe.  —  %x\\t  -  frob.  -  fromm.  -  %m^.  -  groft.  -  5nd)§ '.  —  fübren.  — 
güUe.  —  füüen.  —  Junb.  —  ?vurd)t.  —  fiird)ten.  —  fürber.  —  >5utter.  —  %^\it.  —  gäbe.  — 
gaffen.  -  ©aüe^  (?).  —  Saug.  -  gar.  —  @arn.  —  ©äffe.  —  ©atte.  —  6an.  —  t  @aud}.  - 
©aumen.  —  gebären.  —  ©ebübr.  —  ©ebnrt.  —  gebeiben.  —  geheuer.  —  ©ebren.  —  ©cige.  — 
©etfeP.  —  @elb.  —  gellen.  —  gelt.  —  gelten.  —  f  ©elje.  —  genau.  -  genug.  -  ©er.  —  gc= 
rabe^  —  gered}t.  —  gern.  —  gernben.  -  ©eroidit.  —  geloiB.  —  getuöf)nen.  —  ©ift.  —  ©(a#. 

—  glauben.  —  gfeid).  —  gleißen.  —  ©lieb.  —  ©üebmaBen.  —  gtißern.  -  gto^en.  —  gtüben. 

—  gönnen.  —  ©ott.  —  gram.  —  ©ra§.  —  grau.  —  ©riebe.  —  ©rie§.  —  grimm.  —  ©rube. 

—  grün.  —  ©runb.  —  grüßen.  —  ©unft.  —  gürten.  —  gut.  —  t  §aar'.  —  §abid)t.  — 
.•goft,  baft.  —  §ag.  -  öageborn.  —  öagel.  -  §abn.  -  öafe.  —  batb,  \^(Ahz\\.  —  öalbe.  — 
t  balt.  —  balten.  —  f  bamen'.  —  §ammer.  —  f^anb.  —  banbeln.  —  banfie»-  ~  §on)e.  — 
Öarfe.  —  f  batfd).  —  ^afpe.  —  §aube.  —  §an§.  —  öecbet.   —  be^r.  —  öeibe^  —  §eibe^ 

—  beilig-  —  beim.  —  §eirat.  —  beifer.  —  beiß.  —  beißen.  -  =beit.  —  betfen.  —  bemmen.  - 
jQengft.  —  ber.  -  Verberge.  —  ^erjog.  —  §eu.  —  I)ier.  —  §immel.  —  ^linbe,  hinbin.  — 
binbern.  —  binten.  -  binter.  —  öitte.  —  §i^e.  —  §obe(.  —  boden.  —  §of.  -  §öbe.  - 
^0^1.  -  bi3bnen.  —  bolb.  -  §1)116.  -  §onig.  -  *Qofe.  -  §uf.  -  öüfte.  -  §ubn.  -  Jöüne. 

—  junger.  —  inne,  innen.  —  t  Siifieget-  —  irre,  3vre.  -^  t  Sabn.  -  ie.  —  teuer.  — 
Süngling.  —  tabm.  -  falt.  -  Stampf.  (?)  —  Sar=(freitag).  -  tonne.  —  fanern.  -  faufcn. 

—  t  ^ebfe.  -  feifen.  -  teil.  -  fennen.  -  terbe.  -  tcrl.  -  teru.  —  t  ^ilt.  — 
firre.  —  tiBe'.  -  fifeeln.  —  tlammcr.  -  tloue.  --  flebeu.  —  ffemmcn.  —  flimmen.  — 
flingen.  —  ttoben.  -  Stlumpe.  -  'Simht.  —  fnarfen.  —  tnebel.  -  tnoten.  —  t  tnorfe.  — 
t  toben.  -  to^te.  —  tönig.  —  frabbeln.  -  traft.  —  trampf.  -  fragen.  -  fried)en.  — 
tring.  -  tropf.  -  tud)en.  -  fübn.  -  fnnb.  -  t  tunft.  -  t  tur.  —  tu§.  -  füffen.  - 
'dah.  —  ladien.  —  Sabe.  -  laben.  -  Sager «.  -  labm.  -  Saib.  -  Saicb.  -  lallen.  —  ßamm. 

—  t  lafcb  (?).  -  lafe.  -  lau.  -  ßaub.  —  Saud).  —  lauern.      laufen.  -  Sauge.  -  läugnen. 

—  Sau§.  —  lauter.  —  Seber.  —  Seber.  —  lebig.  -  legen.  —  Seib.  -  Seid).  -  Seicbe.  — 
Seicbnam.  —  leid)t.  -  leiben.  -  Seine  (?).  —  Seiftet  —  Seiften.  —  leiften.  —  leiten.  — 
Serd)e.  -  lefen.  —  le^cn.  —  Ieud)ten.   -   4id).   -   lid)t.  -  Sib.  -  Sieb.  —  Sinbe.  -  ßift. 

—  Sob.  —  Sode.    -   Sobn.  -  los.  _  So§.  -   lofen.  —  Suft.  —  Sunge.  -  Sul"t.  -  2)?ad)t. 

—  aWabe.  -  2«agb.  t  3Jiage.  —  ÜJkgcn.  -  mager.  -  ^a%  -  9Jiäbre.  —  'MaiK  - 
malen.  -  ma.ii.  -  aWarber.  -  "SRaxV.  -  üJiarfe.  -  a)kier.  —  a}iaul '.  -  a)kbl.  -    mebr. 

—  mein.  -  Ü^eineib.  -  SReifc.  —  meift.  -  Ü«eißc[.  —  melf.  -  ÜJJenge.  -  aJJenfdi.  -  9??effing. 

—  2«ild).  -  milb.  -  W\\i.  -  9«tnne.  -  miffen.  -  'OJiift.  -  iDliflel.        aj^orgen.  -  3}totte. 

—  mübe.  —  muffen.  —  2J?ut.  -  9iaber.  —  nadi.  -  Stadien.  -  9{abel.  —  nagen.  —  nab.  - 
näbren.  —  D^eib.  —  neigen.  -  nennen.  —  i)fcftc(.  —  "lUeB.  —  net5cn.  -  nid)t.  nie.  - 
nieber.  -  niefen.  —  Dlij.  -  nod)'.  —  9forb.  -  5fot.  -  9fotbuvft.  —  ?hiß-.  -  ob  2.  — 
öbe.  —  ober.  —  offen.  —  oft.  —  Ort.—  Offen.  -  'ij.ifcnnig.  -  ^4>fhig.  —  t^friem^  —  ^l^olfter. 

—  Ouaft.  -  maU.  -  SRaöm.  —  SRa^n.  -  rafc^.  -  JHoft.  -  raten.  -  blatte.  -  rauben.  —  ^liaudi. 

—  $Räube.  -  raufen.  -  ^Tfaum.  -  ^)tebf)uf)n.  —  Stedicn.  -  9tebe.  -  9ieff '.  -  5Regen,  iHegen= 
bogen.  —  3teb.  -  ^Ifeif.  -  rein.  —  3^ei§*.  —  reißen.  —  reijeu.  -  rennen.  -  reuten.  — 
ried)en.  -  Spinne.  -  rinnen.  —  JKippe.  -  JRift.  -  ^)tiß.  -  iHorf.  -  3ioden.  -  flogen.  - 
9iobr.  —  röften-.  -  ^Hud,  rüden.  —  9{nf.  —  rufen.  —  rügen,  i){üge.  —  rubren.  —  JWumpf. 

—  Slunge.  -  Snat.  -  Z<\^t.  —  Sage.  —  fammelu.  —  fatt.  —  ®au§.  -  fanfen.  —  Saum'. 

—  ^^Güit'^.  —  Si^abe.   "  )d)affen.  -  Sdiale-.  —  Sd)atf.  —  fdiancii.  -  Sd)am.  —  Sdianbc, 


—     430     — 

—  8cfiarbc.  —  fd)ürf.  —  Scf)orte.  —  Sc^a^.  —  Sdiniier^  —  f  Sdiaiib.  -  Sdiauer^  — 
Sd)auin.  —  fdieef.  —  Sdieibc.  —  id)cincn.  —  fdieiBcn.  —  fd)cnfcn.  —  8d)cvc'.  —  t  i'dncrS''^ 

—  2d)ilb'.  —  5d)iUing.  —  Sd)laf-,  fdiUifen.  —  Sdilniigc.  —  fdilniif.  —  Sdilnudi.        fd)Ied)t. 

—  ©c^lefte.   —    <Sd)Ieim.  —  fci^Ieifeeit.  —  fd}linflen-.   —    2d)Iitteii.  —  id)uieiBeii.   —   Sdjmieb. 

—  6dimiebe.  —  Sd^nerfe.  —  idjnetbfu.  —  idiiull.  —  id)iicii3cii.  —  fdiiiöbe.  —  Sdimir  K  —  id)öit. 

—  ediDpf.  —  ®d)orf.  —  ®d)OB^  —  Sdiote-.  —  ©c^vamiiic.  —  icf)rctteii.  —  Si^rot.  — 
3d)ii^.  —  Sdnilter.  —  Sd)iüalbc.  —  ©d)iuan.  —  i'dimaiif.  —  Sd)>uavin.  —  ®d)lt)arte.  — 
Ktiünvg.  —  id)>üebeii.  —  Sdnucfcl.  —  2d)treif.  —  ®d)iuein.  —  fditoefaen.  —  Sc^luctlc.  — 
ld)n3cllcii.  —  6d)iücrt.  —  fdjiuinniieii.  —  fdjiuinbcii.  —  fd)tDingcn.  —  idiiuöreii.  —  @ec.  — 
Seele.  —  Segel.  —  febr.  -  Seite.  —  Seim.  —  feilt  ('^Jroii.).  —  feit.  —  Seite.  —  felb.  — 
feiten.  —  fenben.  —  fe^eit.  —  fic.  —  fied).  —  fiebeit.  —    fingen.    -   finfeu.   —  Sinter.    —  fo. 

—  fold}.  —  fotleii.  —  Sonne.  —  Sovgi-.  -  Simii.  —  2pange.  ~  fparen.  -  Sininen.  — 
fpiit.  —  Sperling.  —  fpicien.  —  Spief?'.  —  Sporn.  —  Spott.  —  fpringcn  —  Sproffc.  — 
fpiiren.  —  t  Stäben.  —  Starge.  -  Stnnd)e.  —  Stegreif.  —  ftel)lcn.  —  £tel5e.  —  fteuern.  — 
Stid).  —  Stief:.  —  Stiiiuite.  —  Stoct.  —  Strang.  —  ftrand)eln.  —  Streit.  —  ftreng.  —  ftrenen. 

—  Strii^.  —  Strod.  —  Stücf.  —  Stnnbe.  -  Stnnit.  —  ftü^cn.  —  Snd)t.  —  Sumpf.  — 
Xan-.  —  taub.  —  Xaitbc.  —  tanen.  —  taufen.  —  Seid).  —  teuer.  —  2;i)at.  —  2;i)on.  — 
X()Dr-.  —  2ier.  —  Xob,  tot.  —  träge.  —  tragen.  —  Xrautn.  —  trauen.  —  Xrebcr.  —  treffen. 

—  treiben.  —  treten.  —  treu.  —  trtnfen.  —  Jrag.  —  trocfen.  —  S^ropfen.  ^  'Xroft.  —  trüben. 

—  trunfeu.  —  Zud).  -  übet.  —  nr=.   -    uerüeren.  —  üerncl)men.  —   ücrroeifeu.  —   bertoefen. 

—  ibgel.  —  i^olf.  —  luabern.  —  nrndien.  —  2Sad)§,  —  luadfer.  —  SSabe.  —  SBaffe.  —  2Bage. 

—  il^agen.  —  2Öa()l,  tuiiblcn.  —  ilLial)l(=fiatt).  —  JBabn,  ir)äl)nen.  —  Ä^al(=fifdi).  —  loalfen.  — 
aialleit.  —  lualteu.  —  SBange.  —  luanfeit.  -  irann.  —  inarni.  —  tarnen.  —  2Bart,  lüartcn.  — 
luofdien.  —    2öate.  —  2Bcg.  —  loeidi.  —  Üöeibe-.  —  meifen.  —  raei()en.  -   5S?eiIe.  —  lueineit. 

—  2Seife.  —  meife.  —  tueiB-  —  weit.  —  il^eiscn.  —  tocld).  —  ^^clf.  —  luenbeu.  —  loenig.  -  lucnn. 

—  werben.  —  2I?er^er.  —  SSerft'.  —  'Bert-,  lüert.  —  SBeften.  -  2öid)t.  —  lütber.  —  wie.  -  2Bicge. 

—  iu;ef)ern.  —  Siefe.  —  SBiefel.  —  luilb.  —  SBille.  —  luiabcu.  —  Stuter.  —  loir.  —  Wirbel. 

—  Wnt.  —  SSifunb.  —  wo.  —  iBodie.  —  SSoge.  —  wölben.  —  Söndiev.  —  lonub.  —  iöütfel. 

—  iBurj.  —  2öut.  —  sabnt.  —  3aiiflf-  —  3'iPfc.  -  t  3ai'fie-  —  3fliitiei'-  —  c]'!"'"-  — 
3e6.  —  3fic^en-  —  3'el-  —  Steinen.  —  S'm.  —  ^jig.  —  ,^iminern.  —  siiuperüd).  3'ii"-  — 
t  3'tter.  -  stttern.  —  i\i^t.  —  3opf.  —  3bru.  —  o]ütte'.  —  3iid)t.  —  3ug-  —  3iiget.  — 
jünben.      3iniber.  —  stnagen.  —  3wetfsl'  atueifetit.  —  ^^oi-'i'd)-  —  Sii^crg.  —  3ioiUiiig.  —  äiuingen. 

—  3ttjivU.    —   JlDÖIf. 

ß)  2S  e  ft  g  e  r  in  a  n  i  f  d). 

5ld)t,  äd]teu.  —  l'tlranne.  —  at§.  —  3(iueife.  —  'iHmuier.  —  i'tmicl.  —  :?(nuiit.  --  aufscr. 

—  hüben.  —  33ann.  —  =bar.  —  23är^  —  Sauer'.  —  baufeu.  —  befeblen.  —  33et)nf.  —  iöeifpiet. 

—  betten.  —  ^Beuget.  —  bereit.  —  befdieren.  —  beugen.  —  :öenle.  —  beüor.  —  '3ter.  -  Stcft. 

—  SiUe.  -  Stufe.  -  Siffen.  -  bläbcn.  —  Statt.  -  Slatter.  -  Sleid)e.  -  blenben.  — 
bUU)en.  —  Sogen.  —  Sötte.  —  Sote.  —  Sottic^  (?).  -  Sraffen.  -  Srau».  —  braufeu.  -  Srofant.  — 
Sritd)2.  —  Srübe,  brnl)eit.  -  Srut,  brüten.  -  Sube.  -  t  Sulge.  -  Sünbel.  —  Sufcft.  -  Sufen.  — 
Süttel.  —  bauneu.  —  bancru-.  -  bieuen,  S)ieuft.  —  t  ^iJbcl,  —  Xotter».  —  S)rang.  - 
britlen.  -  brotjeu.  —  3)fobne.  —  S)roffeI'.  —  S)rucf.  —  f^mfeu.  —  Suug.  —  ebel.  —  (Sf)e. 

—  eidien.  —  ©bam.  —  (Sibedife.  —  ©tnobe.  —  eitel.  —  elcnb.  —  ©Itern.  —  entgegen.  — 
©ruft.  —  erft.  —  etutg.  —  fafinben.  —  g-ö^rc.  —  t^aä.   -  m^^-  —  Snug.  —  tfävfe.  —  g-afer. 

—  A-cuft.  —  fed)teu.  —  ^efibe.  —  feift.  —  ^elbftnl}!.  —  fencf)t.  —  ginnet  —  {5tft.  —  t  Si^c. 

—  t  5-iaben.  —  fla  teru.  —  (bieget.  -  ^(eife.  —  51ief5.  -  S'tofe-  —  t  %hi^-  —  S-fufe.  — 
frebel.  —  frofjn.  —  5uber.  —  fügen.  —  ^•\ü)xc.  —  (yülten.  —  für.  —  ®arbe^  —  guten.  — 
©ebet.  —  (SJebanfe.  -  gegen.  —  get)orfain.  -  (Seter.  —  ßJeift.  —  (Senoffe.  —  gefunb.  —  geioa^r.  — 
gewäbren.  —  (Betüittcr.  —  getuöbncn.  —  @id)t.    -  @ifd)t.  -   ©taube.  —  gleiten.  —  glimmen. 

—  ©öttin.  —  gieiucn.  —  grob.  —  grollen.  —  grof?.  —  ©rufj.  —  ©nrtel.  —  §abe.  —  ifadtn. 

—  .^ageftolj.  —  öalfter.  —  ^amfter(?).  —  §ärtng.  —  ©afeufc^arte.  —  baffen.  -  .§aufe.  —  §ed)t. 

—  ^Qidc\  2.  _  §efe.   -  öeibelbeere.  -  ,§eil.  —  beileu,  öeilaitb.  —  .•öeimdjen.  —  beiter.  -  beise«- 

—  öentb.  —  öenne.   —  ©erbft.  —  §erb.  —  f)ente.  —  .§eje.  —  .S^imbeere.  -  biu.    -  binnen. 

—  ^ocfeS".  -  §obe.  —  .stopfen  (Vj.  —  l}opfcu.  -  l)ord)ea.   -  i^orft.  -  §ummel.  —  büpfcn.  - 


—     431     - 

i)iika.  —  i{)r^  —  3ninie.  —  irfleii(b).  —  ieber.  —  Oii^iiiniei"-  —  jucfcit.  —  S?äfer.  —  f  Lüfter. 

—  fämnicn.  —  farg.  —  Starft.  —  Üauf.  —  taum.  —  ifteflet*.  —  tel)ren'.  —  Stelle.  -  feud)en. 

—  teiifcf).  —  mdK  -  .Qieii.  —  Stic?.  —  Äiße.  -  ^Innuii.  -  flaffen.  —  ^(ang.  —  Slee.  —  f(ein. 

—  Älette.  —  t  Hieben.  -  tlopfcn.  —  f  klinge  2.  -  S^Iofe.  -  .^lo^.  —  ^uft.  --  tiiäuel.  - 
Skilauf.  —  ^iiecf}t.  —  ^nödiel.  —  Snodien.  —  Stnotlen.  —  S^nopf.  —  gtnorpel.  —  ^norrc.  — 
Söcfter.    -  ^oI)lmei)e.  —  Strogen.  —  Striifje.  —  franf.  —  fran§.  —  S?rant.  -  Strebs.  —  freifiten. 

—  freifen.  —  Slreffe'.  —  friegen.  —  i^riDpc.  —  f  S^rolle.  —  ^riicfe.  —  S^rug^  —  fnimm.  — 
Slufe'.  —  ^iifer.  —  tüijL  -  Stnmnier.   —  stumpf.    -  Stunft.  —  langiam.  —  ßaft.  —  Safter. 

—  läuten.  —  leer.  —  lehnen-.  —  2el)rc.  —  Sei.  —  ßeib.  —  Seifte.  —  Seiter.  —  Sen.v  — 
lefet.  —  lernen.  —  Stc^t.  —  lifpcln.  —  Sod).  —  Söffet.  —  So^c-.  —  Sucf)§.  f  lugen.  —  niadieu.  — 
t  SWa^b.  —  Spalter.  —  mangeln.  —  2J?attc.  —  Wnnlmurf.  —  SJ^e^ltau.   -  meiben.  —  melben. 

—  mengen.  —  3Jiet5e^  —  mittel,  aJlittcl.  —  SJJober.  —  a)?öl)re.  —  motfe.  -  aiJoor.  - 
mü^en.  —  5Jfumme.   —   mummeln.  —  l)hi§.  —  9lad)bar.  —   !>Jac^tigall.  —  9lapf.  —  ilfarbe. 

—  naß.  —  nein.  —  5ieffel.  —  uieben.  —  nicber  (3lbi.).  —  utüen,  uiftel.  —  uü^e.  —  ob*  — 
oben.  —  Obft.  —  Olieim.  —  Often.  —  iJJfarre.  -  pflegen.  —  $fltd)t.  —  ^^ftocf.  —  i}3flug= 
fd^ar.  —  5)Jfote.  —  JJJfu^t.  —  5)3ladeu  ^  —  podien.  —  'il^rad)t.  —  prallen.  —  'iJJranger.  —  praffeln. 

—  Quecfftlber.  —  Ouenbel.   —    JHac^eu.  —  raffen.  —  9tanb.  —  Stamme.  —   diant.  —  Dtafen. 

—  raffeln.  —  5Haub.  —  rau^.  —  Staupe.  —  raufc^en.  —  red}nen.  —  Stecfe.  —  reben.  —  reiben. 
--  reid^en.  —  Steift  —  reif.   —  Steiger.   —   renfen.   —   Stcue.  —  9ttcfe.  -    f  9tiet.  —  Sttnb. 

—  Dtinbe.  —  ringen.  —   rijd)cln.  —  9tül)rbommel.  —  f  röhren.  —  Sloff^.  —  Stoß^  —  Stötel. 

—  9tübc.  —  Stuber.  -  Stu^m.  —  rumpeln.  —  rupfen.  —  Stüffel.  —  riinen.  —  Stuß.  —  Stute. 

—  t  @al(=bucöj.  -  fanft.  —  f  6ange.  —  ©aumfattel.  —  ^(i)ahtK  —  fc^äbig.  —  6(^äd)er. 

—  @^af.  —  t  fdial.  —  fd)alten.  —  ©d^aufel.  —  Scheffel.  -  Schein.  --  2d)eitel.  —  fc^elten. 

—  ®d)emen.  —  8d)enf.  —  Schiefer.  —  @d)tenbein.  —  3d)infen.  —  ®d)lad)t.  —  fd)leid^en.  — 
®(^tete.  —  fc^teifen.  —  fd)timm.  —  (Schüfe.  —  Sd)loB.  —  2d)loße.  -  fdiluntmern.  —  Sc^liiffcl. 

—  <3d)mau(^.  —  fd)mecfen.  —  Sdjmev?;.  —  3d)mut3-  —  fd)nappen.  —  fdiiuud)en.  —  fd)nauben. 

—  ©dinepfe.  —  Sc^ocf.  —  Sd)olIe  K  —  fdjöpfen.  —  Sd)Drnftciii.  —  Sd)DB  -.  —  fdn-änfen.  — 
fd)röpfen.  —  Sc^nlb.  —  ®d)ultl)eiB.  —  Sdjnppe.  —  fc^ürfen.  —  idjütten.  —  2d)ü§e.  —  fdjmad). 

—  8cöroaben.  —  fc^manger.  —  idimetfen.  —  fd)iüenfen.  —  feiig.  —  ©id)el  ('^).  —  Sid)t.  — 
Sieb.  —  Sinn.  —  ©ounabeub.  -  Sonntag.  —  fonft.  fpannen.  —  Spcid)e.  —  Speidjel.  — 
Spießt  —  fpleißen.  -  fprecften.  —  fpreiten.  —  Spreufei-.  —  fprießeu.  -  fprißen.  —  Spule. 

—  jpüleu.  -  fpü^en.  —  Stoffel.  —  Stall.  —  ftompfeu.  —  Stapfe.  -  Störfe  (;Mmelmc^l).  -  Stott. 

—  Stoupe.  —  Stecfen.  —  fterben.  —  Ster^.  —  fticfen.  -  ftieben.  -  ftillen.  —  ftiufen.  —  ftodjen. 

—  Stör.  -  ftören.  -  Strö^ne.  —  Straud).  —  Strauß  '.  —  ftrecfen.  -  ftreifen.  —  ftroBen. 
Strunf.  —  ftumm.  —  Stumpf,  ftumpf.  —  ftürseu.  -   ftngeu.  —  Sülje.        tand}en.  -  2;eufel. 

—  tilgen.  —  toben.  —  toll.  —  3^l)räne.    -    trobcn.    -    irompcln.  —  Sroube.  -   traurig. 
2;re§pe.  —  triefen.  -  SCrift.  —  trüb.  -  tüchtig.  -  Jugenb.  -   :tum.  —  überminbeu.  —  Ufer. 

—  um.  —  Urtel,  Urteil.  —  üerbouen.  -  oergeffen.  —  oerlougen.  —   oerftefien.  —  berteibigen. 

—  üon.  —  3Bad)tel.  -    luacfeln.  ~   iual)ren.  —  mal)rucl)men.  ^  mäl)ren.  —  2Baib.    —  SBaife. 

—  luoüen^   —    Söonb.        iBoffer.  —  äBegbreilc.  —  3[Bel).  -  Setb.  —   5Seiganb.  —  melfd). 

—  2BeIt.  —  Söertöolf.  —  t  2Bied)e.  -  miafoniinen.  —  iBimpel.  -  iBingert.  —  2ötnfel.  - 
toinfen.  —  2Bi^.  —  SBolfe.  —  SBonne.  —  mülilen.  —  2Bunbe.  —  iöunber.  —  n)ünfd)eu.  — 
SBürse.  —  SBurjel.  —  Jouft.    —    iöüfte.   —   jäti.    —  3af}t>  ääljlen.  —  jedieu.  —  3eit.   -  3er. 

—  3icfe-  —  3ipf<"l-  —  3trbel.  —  3"öev.  -  äroauäig.  —  3tt'eig.  —  sioicten.  —  ämirbeln.  — 
Sroirnen.  -  gmifc^eu.  —  3tuitfd)ern. 

b)  (giitlc^nt. 

('2Soraltl)od)beutfd)e  ®ntle^nungen.) 

2iffe.  —  Stlmofen.  —  5lmt.   -  3Ipfel.  —  i)(rd)e.  -  Slr^t.  ^  Sedier.  —  23ecfen.  -  33iid)of, 

—  Sottid).  —  35ed)er.  —  biditen.  —  2)ro(f;e.  —  Simcr.  —  ©ugel.  —  (5pptd).  —  ©rbfe.  —  S-fel.  — 
®lfi9-  -  Sacfel.  —  ^eifle.  —  5end)el.  —  Jieber.  —  Jiebel.  ■^■lafd)e.  —  Slaum.  —  ^^-iodc  (?).  — 
lyrudjt.  -  öJobel  CV).  —  ©olle*  ('c'.).  -  ©locfe.  -  §aiif.  -  öopfen  (?).  —  Äiumpe(u).  — 
impfen.  ~  Stodiel.  fal)l.  —  S!aifer.  —  Siolf.  -  S?ammer.  -  Stampf  (?j.  —  t  S?ard).  — 
S^orbe.        Starre.  —  Stftfe.   —  ^agc.     -  Steiler.  —  Stelter.  —  .Sterbel.  —  Werfer.   -  .ftersc.  — 


—      \:V2 

>^effel.  —  s^icDcv.  -  s^'irdic.  -  N^irfdic.  —  Riffen.  ~  Sfiftc.  —  ^od).  —  tod)i\\.  -  .toftt.  — 
iSopf.  —  .Nhauic.  —  ^nui'  {'i).  —  >?iibcl.  -  Slüdie.  —  Shtfc'-.  —  Kümmel.  —  .Stupfer.  — 
.\?üvbi».  —  furj.  —  laben.  —  2ad)e.  —  Siirdie.  —  f  Sauer.  —  Sorbeer.   -  Söme.  —  mager  (?). 

—  aJkucr.  —  mawV-.  -  llJauIbecre.  -  Waui'c.  -  3«cier.  —  a«cilc.  —  3«ei[tcr.  -  Wmit.  - 
miid)eu  Ci).  —  D}toft.  -  Ü)Uil)le.  -  a'iünse '.  —  Ol)m.  —  opfern.  —  '^ad){.  -  '4.^cd).  - 
^:)5fab.  —  ifaffe.  -  5)Jfabl.  -  %\a^.  -  ^Ufanb.  -  ^45fannc.  -  "^m.  -  ^hht.  -  W\mx.  - 

—  i^feife.  —  Weil.  —  il^ifeiler.  —  ^3ferd).  —  5ßferb.  —  4^finci|ten.  —  ^finstag.  —  'JJfirfid). 
^^Jftfter.  -  'i^flanjc.  —  iJ3naunic.  —  pfüicfen.  —  ^4>foften.  —  'W\%  —  ^4-^fnnb.  —  ^4^fü^c.  - 
'i^lj.  —  t  4>ipe'.  —  Quitte.    -  reid).  —  'Hetd}.  —  9tetttd).  —  Siiegel.  —  f  JHiemen -.  —  ©ad. 

—  3aft.  —  Salin.  —  3am^3tag.  —  «Sarg.  —  Sattel  (?).  —  fanber.  —  f  ®aum-.    -  8äntner. 

—  Sdiemel.  —  Sdjiff  C^)«  —  SdiUf.  —  Sditnbel.  —  Sdjmerl.  —  Sdörein.  —  3d)nr3.  — 
Sc^üffel.  —  Senf.  -  Sid)el  ('^).  —  ftdjcr.  —  Silber.  -  Sode.  —  Soble^.  —  SöHer.  — 
Speer.  —  Spelt,  Spelg.  —  Spcid)er.  —  Spiegel.  —  ftolj.  —  ftopfen.  —  Stoppel.  —  Strafe. 

—  Strauß*.  —  Striegel.  —  Strippe.  —  Stube.  —  Xeufel.  —  Xiegel.  —  Xifd^.  —  trod)teu  (V). 

—  3:rid)ter.  —  md.  -  Söeilier.  -  SBeiler.  -  SlBein.  -  Söide'.  -  SBin^er.  -  3elt.  - 
C^elter.  —    ^\idM.  —  3'egel.  -  ^o\!i^.  Bößner. 


III.  Jlltbcutfdj. 

rt)   ®in^etmifc^. 

abtrünnig.  —  adi.  —  a^nben.  —  5l^orn.  —  äl^ulid).  —  2{(ant*.  —  2llranin.  —  2llt= 
Dorbern.  —  3inibofe.  —  9lnbac^t.  —  2tnborn.  —  3tnger.  —  Slnle^en.  —  ärgern.  —  2lfd).  — 
^[fd^e^  —  äßen.  —  SacEe^  —  Sacfe^  —  bäben.  —  balgen.  —  a3allen.  —  Sarn.—  'Safe.  — 
San.  —  Säuert  -  f  33ecf.  -  »eichte.  -  beibe.  —  Seifufe.  -  f  Setge.  -  Seldie.  - 
beigen.  —  bequem.  —  befd^eiben.  —  beten.  —  betteln,  Söettler.  —  f  33eunbe.  —  t  23eute*.  - 
Sentel^  —  bePor.  —  belüegen^  %  —  bieber.  —  Siefe.  —  !öild).  —  33ilb.  —  billig.  — 
St§tum.  -  t  33i^e.  —  23lafe.  —  SItcf.  —  SBlinbfc^Ieicöe.  -  sölüte.  -  Sorte.  —  böfe.  - 
Söfett)id)t.  —  Sörade.  —  traten.  —  Sraue.  —  Sreßel  (?).  —  23rode.  —  93robem.  —  23rom= 
beere.  —  Sru(^^  —  23übel.  —  Su^Ie.  —  Süngel.  —  Sürge.  —  Sürger.  —  S)ac^§.  -  S)erfe.  — 
t  2)eid)feP.  —  S)emut.  —  befto.  —  Sinfcl.  —  t  3)ocfe.  —  ®o!^le.  —  Sobne.  —  2)olbe.  — 
2)oIe.  —  bort.  —  t  S)oft.  —  3)riEi^.  —  S)rüfe.  —  2)uft^  —  bulben.  -  ©idiel.  -  eilen.  - 
einanber.  —  einig.  —  (Sinfiebel.  —  einft.  —  einsein.  —  ®lfter.  —  empor.  —  empören.  —  emfig. 

—  ©ngerling.  —  ©nfeP.  —  entbehren.  —  ®ntericb.  —  enttoeber.  —  erlauben.  —  6rmel.  — 
erguiden.  —  etlid).  —  ?varbe.  —  faffen.  —  faft.  —  f  Selber.  —  f  Serge.  —  fertig.  —  ftlten. 

—  finfter.  —  gittid).  —  SIebermau§.  —  —  t  flennen.  —  %\o\\t.  —  f  Sauber.  —  flüffig.  — 
flüfteru.  —  Solge«  —  forbern.  —  förbern.  —  Srafe.  —  %xaxx.  —  ^reube.  —  %xt'ot\.  -  grieb^of. 

—  grifdiling.  —  Surft.  —  füttern.  —  t  ©oben.  —  f  ©anerbe.  —  göuge.  —  gang.  —  ©atter. 

—  ©auEler.  -  @ebärbe.  —  ©ebirge.  —  ©ebiirm.  —  gebiegen.  —  ©ebulb.  —  ©efä^rte.  —  ge= 
fallen.  —  ©efäfe.  —  (Sefieber.    —    ©efilbe.  —  gefiiffen.  —  ©egenWart.  —  gehoben.  —  gelegen. 

—  gelingen.  —  geloben.  —  ©elübbe.  —  ©emac^.  —  ©emäc^t.  —  ©emabl.  —  gemäß.  —  ©emüt. 

—  gerab*.  —  ©erat.  —  gerben.  —  ©eric^t.  —  gering.  —  ©erüft.  —  gefamt.  —  gefcbe^en.  — 
©efc^ic^te.  —  ©eid)irr.  —  ©efd)le^t.  —  @efd)nteibe.  —  ©efd)oB.  -   ge)(^ti)etgen.  —  ©efd^toifter. 

—  ©efette.  —  ©eficbt.  —  ©efinbe.  —  ©efpenft.  —  geftalt.  —  geftatten.  —  geftef)en.  — 
©etreibe.  —  ©eüatter.  —  gewähren.  —  ©emalt.  —  ©emanb.  —  ©etoe^r.  —  ©etoiffen.  —  f  gtdfen. 

—  ©ier,  ©ierbe,  gierig.  —  f  ©Übe.  —  ©leid^niS.  —  ©limpf.  —  f  ©ote.  —  ©raben.  — 
©raf.  —  t  ©ran§.  —  grafe.  —  graufen.  —  ©renfing.  —  ©riffel.  —  grübeln.  —  grunjen.  — 
©unbelrebe.  —  ©u§.  —  §aber^  —  §afen'.  —  f  §amen^  —  §ammel.  —  f  §art^  —  ^arg^ 

—  §afpel.  —  Hebamme.  —  §ebel.  —  §eft,  tieften.  —  Iieftig.  —  begen.  —  §eimat.  —  beö- 

—  ^enfen.  —  §err.  —  berrlid).  -  §errfd)aft.  —  l^errfdien.  —   l^efeen.  —  f  ^euer.  —  beulen. 

—  ^eufdbrede.  —  §ilfe.  —  §öl)le.  —  ©olunber.  —  f  §ornung.  —  §ulb.  —  §ülle.  —  iQÜlfe. 

—  t  .t>ulft.  —  Öut^.  -  §ütte.  —  3lti§.  —  Smbife,  -  immer.  -  inner.  —  inftänbig.  —  irben, 


—     433     - 

irbifcf).  —  ivren.  —  jagen.  -  iäf).  —  Saitc^ert-  -  jegricf).   —  jemanb.   —  jünger.  —  haften. 

—  S?ater.  —  teim,  —  fein.  —  ^irdimei^.  —  ü^faff.  —  tiafter.  —  tfage.  —  flauten.  — 
t  fleiben.  —  Siete.  —  flingeln.  —  StlüngeL  —  S^Iuppe.  —  S?nappe.  —  tnoblnucft.  —  hüipfen. 

—  ^niittet.  —  fofen.  —   ^ot^.   —   .STofee.  -  7  tranj.  —  f  Sfropfen.  —  S?rä^e. '  —  frauen. 

—  Strei§.  —  Streife  2.   -  ^rieg.  —  tjöte.  —  fünftig.  —  Sabe.  -    Sage.  —  Saube.  —  f  Sauft. 

—  t  Sefsc.  —  leiber.  —  leiic.  —  f  Seite.  —  Sinbitiurm.  —  ünf.  —  Stnfe.  —  lo^en.  —  löfd^en  *. 

—  Sottev.  —  Siicfc.  —  Sügner.  —  t  nmnniglid).  —  ÜJiarfc^aU.  —  aTiaBf)o(ber.  —  mäßig.  — 
3Jieerrettig.  —  2JJetnung.  —  3)?elbe.  —  merfen.  -  3J?ci'fer,  —  aJkec^  —  mcudjeL  —  Wübe.  — 
SJJittag.  -  S^ttte.  —  2JfoIcf).  —  ü}iorcf)e(.  —  2?Ji3rier.  —  2}lüt)e.  -  mürbe.  -  murmeln.  -  aihißc, 
müßig.  —  na!^e,  9Ki^c.  —  ?}äcf)|'te.  —  nat)r=.  —  diaijt  —  9krr.  —  na)cf)cu.  —  Diane.  —  neben. 

—  t  nicfen.  —  t  nieb.  —  nicmanb.  —  Diorbcn.  —  nü(^tern.  -  nur.  —  ober'.  —  öbe.  — 
Cbniet.  —  C^nmaitt.  —  £)i)v.  —  Opfer.  —  prägen.  —  5)ßrebigt.  —  gnecf.  —  gue[fen.  —  Ouirl. 

—  diaä)t.  —  rammeln.  —  9lat.  —  räubig.  —  JJtebe.  —  reblid^.  —  9?eife.  —  Otei^en^.  — 
9ieifig.  —  Skufe.  —  richten.  —  Stiege.  —  9iinge(.  —  f  SHnfen.  —  $Wöbre.  ~  t  röfc^e.  —  SioftS 
röften*.  —  9io^.  —  rn^en.  —  rümpfen.  —  9iunäel.  —  rüftig.  —  famt.  —  ©ang.  fangen.— 
föumen.  —  fc^änben.  —  Sd)a[I.  —  ©cfiar^  —  Scheuer.  —  Sdielm.  —  Sd)eIIe.  —  Sdierftein.  — 
©d^erge.  —  fdjeueu,  id)end)en.  —  Scheune.  —  Sd)ierling.  —  Schimpf.  —  fd)inben.  —  fc^irmen. 

—  fd)Iad)ten,  Sd)täd)ter.  —  ©d)Iaf'.  —  Si^Iag-.  —  Sd)[ege[.  —  fdi(ennig.  —  ©d)Iot.  — 
Sdilunb.  —  Sdjmac^.  —  fd)mad)ten.  —  fc^mäl)en,  fd)mäf)lid).  —  2d)mal3.  —  Schmiß.  — 
Sd)nitt,  Sdinitte,  Sdinittlauc^.  —  S^ober.  —  Sd)öffe.  —  fc^on.  —  @d)öpfer.  —  Sdiofs*.  — 
Sdiranf.  —  6d)ret.  —  Sdirnnbe.  -  Sdiüler.  —  ©diuß.  —  Bdfto'äxt.  —  fdjmeiBen.  —  Sc^roertel. 

—  Schwibbogen.  —  @d)n)iele.  —  fc^roinbeln.  —  8d)niulft.  —  @ed).  —  Seid).  —  Seifte.  — 
Senfel.  —  Senne.  —  Seudie.  —  fenfgen.  —  f  Siele.  —  Simmer.  —  Sim».  —  ionberlid^.  -  fonbern 
(3tiü.).  —  Spanne.  —  Sped}t.  -  Sperber.  —  fperren.  —  Spiel.  —  Spinbef.  —  Spinne.  — 
Spinnetoebe.  —  fpi^.  —  Spor.  —  Sprad}e.  —  fpreigen.  -  Spreu.  —  Spur.  -  Stad}ef.  — 
Stabt.  —  ftammetu.  -  Stampf.  -  Statte.  —  Staub.  —  Staube.  —  ftauen.  —  fterfeu.  —  Steg. 

—  Steig.  —  Steiß.  —  ftemmen.  —  Stengel.  —  ftet.  —  Steuert  —  ®tid)el.  —  Stiege.  — 
Stifte  —  t  Storren.  —  fträuben.  —  ftreiten.  —  Strirf,  ftricfen.  -  Strieme.  —  Stufe.  — 
StummcL   —  t  ftnpfen.  —  Süftne,  füftnen.  —  tägtid).   —    Xafcfte.  —  'Xaud)er  (SSafferDogcO. 

—  Saufe.  —  Senne.  —  tofen.  —  Stracftt.  —  Sränfe.  —  trauern.  —  Sraufe.  —  träufeln.  — 
träufen.  —  träumen.  —  traut.  —  trennen.  —  Srobbel.  —  troften.  —  trotte.  —  Srübfal.  — 
Sruc^feß.  —  Srufte.  —  Srunf.  —  Süpfel.  —  ungeheuer,  Ungeheuer.  —  (nn=)gefd)[ad)t.  —  ungeftüm. 

—  Unrat.  —  UnfdiUtt.  —  unten.  —  untertftan.  —  üppig.  —  uralt.  —  Urfunbe.  —  Urlaub.  -  Ur= 
fprung.  —  üerfteeren.  —  SSerluft.  —  pevmeffen.  —  Permögen.  —  söernunft.  —  3?errateu.  — 
üorber.  —  SSormunb.  —  öorn,  —  2Babe.  —  2Bad)ftoIber.  —  2Bagner.  •--  2Saftniüi§.  —  SBatfifc^. 

—  n)at,^en,  toälgeu.  —  SBanbel.  —  2öanf.  —  loärtS,  märtig.  —  roarum.  —  SSafen.  —  f  'iS^at 
S93e(^fel.  —  Sebef.  —  Sßegericft.  —  Söeftr.  —  f  Söeibel.  —  SSeicftfeL  —  meiben.  —  lueigern.  -  23etf)e 
(2SogeQ.   —   2Seiftraucft.  —  racifeu.   —  toeiffagen.    -    melf.    —  SSeube.  —  2Berg.  —  ©ermut. 

—  SBeften.  —  roidjfen.  —  SBicfel.  —  SBiberfacfter.  —  ttitbermärtig.  -  SSiebeftopf.  —  millig.  — 
SBimper.  —  2Binbe,  2SinbeI.  —  SSinbsbraut.  —  Söinf.  —  SBipfel.  —  mifpeln.  —  migig.  — 
SBoftltftat.  —  Söonnemonat.  —  SBuIft.  —  2öürbe,  mürbig.  —  2öurf.  —  SBurft.  —  mürben.  — 
sag.  —  sagen.  —  3aftlen.  —  äaPPel»-  —  oiinK»-  —  3ei<^"en.  —  f  3etbter.  —  3«ife.  —  3ettIofe. 

—  t  3elte.  —  gerreu.  —  S^M-  —  3iege.  —  3ierbe.  —  3tnfen.  —  3in»e.  —  3Üd)ten,  süditig. 

—  surfen,  Süden.  —  suerft.  —  3"gii"g-  —  Sute^t.  —  sumal.   -  3u"ft.  —  sürnen.  -  sufammen. 

—  3«üerfid)t.  —  suroege.  —  3>üana-  —  ätüängen.  —  smar.  -  f  3tDeftIe.  -  f  3roiefel.  —  äU)ie= 
fpöltig.  -  3tDilIid).  —  3n>itter. 

ß)  entlehnt. 

2tbt.  -  Slbtei.  —  5(glei.  -  2(Ibe'.  -  Silber.  —  Slltar.  -  STmpel.  -  SInig.  -  9Iufer'. 

—  mtid).  -  ^aüK  -  Söatfam.  -  »arbe.  -  33e3trf.  -  S8im§.  -  S3ifam.  -  ^irne.  -  2?örfe. 

—  Sre^el  Ci).  —  »rief.  -  Srül)!.  —  58ud)S(=baum).  —  Südife.  —  23ur3eL  -  ii^ntte.  - 
Sutter.  —  2)ambod,  Samftirfcft.  —  2)au§.  —  Secftant.  —  ©benbaum.  —  ©ibifd).  —  (Jlfenbein. 

—  ®r3.  —  ©ftrid).  —  ^-ofan.  —  tyeier,  feiern,  Feiertag.  —  fyenfter.  —   \yiikL  —  gfamme. 

—  t  )^ünk.  —  t  5ö()n.  —  ö^-orft.  —   ^urte.  —  (Seite.   —  (Srab.   -   ©reif.   —  ©rille.  — 

ftlugt,  (Stpmologiic^e^  SB^rterbuc^.    5.  3lufl.  55 


—     484     — 

—  (§x\m-  -  Ö)"ift.  "    ©nriicl.  -  §atnftev  (?).  --  Mfic\.  —  ,f  ongel.  —  Kapaun.  -  ^aptUc  K 

—  Kapitel.  —  STnpl.ie§.  —  faftcien.   -    S!nitc.  —  STcId).  -  f  Kemenate.  —  ^ette-.  ~  Stlnufc. 

—  Js^Iofter.  -  SfoIIcl•^  -  Morb.  -  sloriiclfc.  -  Stoft».  -  iftreibe.  —  .treuj.  -  S?ronc.  -  ftrufte. 

—  ^iDI'tall,  —  t  S^iuircl.  —  «iivbc.  -  Sfüftcr.  -  ßaie.  —  i^nmprctc.  ~  latciiiifd).  -  Sattid). 

—  tßeflcl.  —  Seliuc- CO.  —  i'cicv.  -  ßicbftöcfcl.  2\\k.  —  ^inie.  ^^  WM.  -  9}JaiibeI -.  — 
inantcl.  -  i^favft.  -  3JJarnict.  -  maxkx,  maxtt)xcx.  -  mäx^.  ~  ä'Jaffe.  -  matti\  — 
lUaiil.  -  l'Jciinia.  -  mxc\d.  --  iUceiicr.  -  üJicflc  -  ÜJicttc.  -  3JJifpcI.  -  3}Jof)r.  -  2)Jönd). 

—  aifiiaer.  —  aiiuniiclttcv.  —  iDiufdicl.  lUänftev.  —  9iarbc.  -  9Jatiiv.  —  9fone.  —  ^Joniie. 
_  ÖL  —  Crbcu,  orbncii.  —  Drflcl.  —  '4>nav.   -  i^alaft.  —  ^t^nlme.  —  5)5niitl)er.  ~  '4vatn'cl'. 

—  $apl"t.    —    5)3iu-abte>:?.   —   ^^avbcf.  —    Wm.  —    ^elj.  -  '^cxk.  —  ^45etcviilie.  --  i^f(aftcr. 

—  i^fovtc.  —  ^4.^frtcm.  —  ii^fviiubc.  —  Wm'-  -  '^lafle.  -  ij^olct.  —  5Poft.  ^i^oftcn.  — 
pvebtQCU.  —  iJJricftcr.  —  %xm^.  —  prüfen.  -  ^Kaitte^  -  ^Hegel.  —  9b)e.  —  ©nlbct.  — 
)rf)veiben.  —  ©dirift.  —  Sdiitlc  —  t  ©cbcubaiint.  —  f  Sed)ter.  —  Serfel.  —  Segen.  — 
^eibe.  -  vSemnicI.  -  Siiirift.  —  Silbe.     -  f  Sittid).   —  Smaradb.  —  Speife.  —  Spenbe. 

—  ipenben.  —  Stiel.  —  Snfcl.  —  Seuipcl.  —  2eppid}.  -  Stinte.  —  Xitel.  —  Xonne.  — 
t  Xorfcl.  —  Snff.  —  tünd)en.  —  Invteltanbe.  —  Unge.  —  ücvbnnnnen.   —  2Ser§.  —  23efper. 

—  i'ogt.   -  il^anne  (?).  —  3t"ni'ct.  —  3tii§-  —  '$i\xlt\.  —  .3itl)er.  -  S'^fmtx.  —  Slüiebcl. 

b)  9JltttcU)orf)bcutfrf). 

«)   ©iubei  111  if d). 

'^IhUx.  —  nljnen.  —  5Ufau3crei.  —  allniäblid).   —   l'(((nieiibc.  —  3npe.  —  Slmmaitn.  — 
3lmmeii'ter.  —  anberlüeit.  —  5(itcic1id)t.  —  an(icild)ici.  —  2(nftalt.  —  (an)tDibern.   —   Hrgiuüliii. 

—  3h-lc§banin.  —  5lrt.  —  3(nev()n()u.  ^  niifböven.  —  3(n§)ai^.  -  aiigraeubig.  —  23abcr.  — 
[läffen.  —  33af)u.  -  ballen.  -  23als.  —  lönngcvt.  -  i8an!cvt.  —  93äv '.  —  barmlievjig.  —  Sa^en. 

—  S^aiifd).  —  begebrcii.  —  (be=  Ibciligen.  —  beljenbe.  -  '-8ef)i5rbe.  —  bellen.  —  ^erid)t.  — 
33eid)lDevbe.  —  befonbers.  _  f  bcfnlbern.  -  bctmiben.  -  'Zottel.  —  Setzei.  ^  t  bibnien.  — 
33iebennnnii.  ~-  binnen.  —  bis.  -  bislang.  -  i^li^.  —  t  ^Hnft.  —  t  ^oldien.  -  ^bolb.  — 
SyDlItueif.    -  2?o§Iieit.  —  S3rnne.  -  23rännc.  —  brobeln.  —  brüllen.  —   'Srnnft.  —  t  23üd)el. 

—  büden.  —  93üding  (33iidlingJ.  —  23nnb.  —  biinbig.  —  Surfdie.  -  ^Surfte.  -  bänditen.  - 
2entid)e.  —  brängen.  —  bran§.  -  2>rittel.  —  ®nrd)Inud)t.  —  e^c.  -  (Stfer.  —  ®ilanb.  — 
(Singeiueibe.  -  ®intrn(^t.  —  ein3ig.  -  crfafiren.  —  crgöl3cn.  -  erfjabcn.  -  er(aud)t.  —  (5-rnte.  — 
erobern,  —  erörtern.  —  erfticfen.  —  =fnd).  —  fnlfdi.  —  S-a[tnad)t.  -  Jeberlefen.  —  gebcrfpiel.  - 
^egfeuer.  -  5el)tnc.  —  feilfdicn.  —  fletidjcn.  —  ^'Icdjte.  —  flicfen.  -  (^■liigcl.  —  ftngs.  —  fyi^fliie»^ 
äimmer.  —  g-riintein.  —  freilid).  -  frol)lDdfen.  —  Srofjnc.  —  fii)l)ncn.  -  fiirbatj.  —  S-«8-  —  ?5"ac- 

—  5iitl)e[.  —  (datierte.  —  gatten.  ~  (Mebiet.  -  t  f^cbrcftcn.  -  ®ebäd)tni§.  —  ©cföngniö.  — 
(SJegcnb.  —  @el)egc.  —  geljeim.  -  ©eifcr.  -  ©ch-öfe.  -  ©clänber.  —  (Sciafe.  -  (^elegen= 
^eit,  gelegentlid}.  -  ©elcnf.  -  Wenilc.  —  geinnt.  —  föeiiid.  —  ©ernnfd).  —  ©erud).  — 
©erüdit.  —  ©efdiiift.  —  gefdieit.  —  ©cfditd.  —  gefdjid't.  —  ©cidjinarf.  -  ©eidjmeife.  — 
gei'd)winb.  —  ©cfdiiunlft,  ©efdnuiir.  -  @cfcl3.  —  (Mefpan.  —  ©eftabe.  —  ©eftalt.  —  gelüal)ren. 

—  @eh)al)r)ant.  —  gcimmbt.  ~  gciuärtig.  -  ©ciueil).  —  ©ciuerbe.  —  gilben.  —  ©tmpel.  — 
©ipfel.  —  girren.  —  gifdjen  (gäjd)cii).  -    ©itter.  —  ©tanj.  —  @lnl3e.  -   ©leifener.  —  ©Ind. 

—  ©lüde.  —  t  ©liifc/   ©iiffc.  -   ©b§e.  —  ©rat  (©rate).        ©riincl.        ©ran§.  -  ©ranfj. 

—  greü.  —  @rieb§.  —  ©rieggrani.  —  ©riniincn.  -  (Mrnmniet.  --  giufen.  —  ©nlben.  —  ©nrt. 

—  t  §ampfeL  —  §anbel.  —  ^anblücrt  —  bäBlid).  —  f  banf?,  banfecn.  —  f  §a»l'tc.  —  ^ebl. 

—  ^etmlid).  —  t  §ei[ter.  —  .s?ellcbartc.  —  .'ödlcr.  —  .S^enter.  —  bcrb.  —  §Dd)gcit.    -  öi3rfer. 

—  §offart.  —  bofieren.  —  f  -i^olftcr,  §nlfter,  —  I)iibjd).  —  biivra.  —  bitfd).  —  §u^el.  — 
ibr-,  —  innig.  —  Snnnng.  —  ^\ac[h.  —  Säger.  —  iand)äen.  ^  icblueber.  —  jenfeitg.  —  je^t, 
je^unb.  —  Snngfer.  —  jüngft.  —  Snnfer.  —  ^ankx '.  —  Karfreitag,  tarroodie.  —  Kart^änfer. 

—  Kau5.  -  Siegel.  2.  -  .tenle.  -  tibil3.  —  Sfipfel.  -  Stirdjfpiel.  -  f  S^irnieS.  -  Kittel.  -  flappern. 

—  fled(i)en.  —  Kletnob.  —  Kleifter.  -  .Klemme.  —  t  flenfen.  —  Klinge'.  —  Klinfe.  — 
t  Klinfe.  —  flugCO.  —  Klude.  —  f  Knan,  Kniin.  --  fnarren.  —  tnirren.  —  fnirfdjen.  - 
fniftern.  -  KniJbel.  —  Kobolb.  —  Köber.  -  f  Kö^c.  -  traft.  —  Kram.  —  Kranimetgüogel.  — 
frönten.   ^    Krä^e^  -  Kreuzer.  —  Slriedjc.  -  f  Kringel.  —  frönen.  —  t  Kntteln.  —  läd}eln. 


-      435      - 

—  t  l?acf)ter.  —  2ahcn.  —  ßaffe.  —  f  2aid}c.  —  l^äufel.    ~  Saut,  laut  (^^räp-)-  —   lebcubig, 

—  Scbfudicn.  —    led):^cu,  —    (ecfeu^  —   Sel)ne^(?).    -   f  2et(a(^eu.  —  ßeiueu.  —  Seimoanb. 

—  l'citfteiu.  —  lenfeu.  —  licf»  (efecn.  —  2tn6)k.  —  lieberlidi.  —  Sofie'.  —  Sofuug.  —  löten. 

—  Suber.  —   t  lüpfen.  —  ilJaib.  —    Tlak.  —  9}fangoIb.  —   ÜJkrftalf.  —  ÜJtaße.    -    mauen. 

—  2}laufe.  —  nuiufeu.  —  me[)vcr.  —  illfennue.  —  ille^e^  —  3}lüf)i"at.  —  münbig.  —  iliuStetl. 

—  niueen.  -  91al)rung.  —  9?äl)tertn'.  nafctueis.  —  9taf3.  —  nicb(id).  —  9fte§n)urs.  — 
t  9Met.  -  uiiumer.  —  uivgeub.  —  7  3JüBeI.  —  9Zotii)e[)v.  —  f  'Jhtte.  —  Df)ngefä^r.  — 
'4iaufe.  —  '^-'Pfifferling.  —  $ictclf)anbe.  —  plärren.  —  plagen.  —  plaubern.  -  prallen.  — 
prangen.  -    '4>rüge(.   —   ^4^ucfel.   —  puöen.    —  Ouarj.  —  quer.  —    quetfd)en.  —   rabebredien. 

—  ragen.  —  Stammler.  —  :')tanfforn.  —  atanseu.  —  Slappc^  —  ^Kappe«-  —  ratfc^Iagen.  — 
'JJangrnf.  —  räufpern.  —  JWante  -.   —  rcd)tfertigen.  —  reffen.  —  regen.  —  Oicifte.  —  JHeif)en '. 

—  ^Heilige.  —  riefeln.  —  3tiffel.  —  t  9lifpc.  —  Flitter.  —  Stiße.  —  7  roben.  —  5ioBtiiuic^er. 

—  rotten'.       rotrtjelfd).  —  ^übcßatif.  —  rudito»- —  ^nl)r.  —  rünftig.  —  rutf(^en.  —  t  Salbud). 

—  SaB.  —  Saumfal,  faumfelig.  —  Sanra^.  —  ©diabernarf.  —  ®d}ad)t.  -  ®d)äbel.  — 
Schaffner.  —  Sdjanf.  —  Sdian^^c.  —  fd)arren.  —  Sdjorte.  —  fdiellen.  —  3d)enfet.  —  8d)erfi. 
~  Sdieu,  Sc^end^e.  —  Sdienfal.  —  id)euBlid).  —  Sdiid^t.       fd)i(fen.  —  fd)ie(en.  -    Sd)immel. 

—  2d]Iamm.  —  (Sdjlaraffc.  —  fd)lecfcn.  —  fi^leutmen.  —  fd^lenfern.  -  fd)teubern.  —  Sdjiicö. 
-    3d)liff.    —  fd)Iottern.  —  fcölnd)äen.    —    ®d)lupf,  fdilüpfrig.   --    Schluß.  —  fdiina^en.  — 

fd)ineicöeln.   ^   fd)mettern.  —  Sd)niiele.  —  3d)ntinfe.  —  fd}nti^en.  -   fcftmollen.  —  fc^tnucfen. 

—  2d)nafe.  —  Sd)nalle.  —  fdinaljeii.  —  2cöuappf)at)n.  —  fdinarren.  —  fd^nattcrn.  — 
fd)nanfen  (?).  —  Sdineibc.  —  Sdineiber.  —  fdjneiteln.  —  fd)nellen.  —  fc^ntlsen.  —  Sdinupfcn. 

—  fdinnrrcn.  -    Sd)Dubartfpiel.  -    fd)onen.  —  fd)räg.  —  <2d)ranfe.    -    2d)xaii^.  —   Sdjrerf. 

—  od)ritt.  -  Sd)rittfd)u().  —  id)rnnipfen.  —  8d)ub.  —  f  Sdönpf.  —  Sd)ur.  —  fdjiiren.  — 
Sd)uB.  —  fd)üeen.  -  ®d)»üaben.  —  Sd)iuald).  —  ©djinatl,  —  ©d)>uang.  —  8d)lDanf.  — 
(Sdnuans.  —  fd)iuät5cn.  —  fd^iuemnien.  —  Sditucngel.  —  Sdiiuinbfudit.  —  fd&iüierig.  —  Sdimung. 

—  iel)uen.    -  feidit.  —  Scibelbaft.  ~  f  feniperfrei.  —  fengen.  -  feBÖoft.  —  fiebeln.  —  (Siegel. 

—  fintemal.  —  Sippfdiaft.  -  <Sob.  —  fofern.  —  fonberbar.  -  fonbcrn  (Sonj.).  —  Spanferfel.  — 
Spat.  -  ©pafe.  —  t  Spengler.  —  t  Ipcnfecn.  —  ©piüc.  —  Spilling.  -  Sprengel.  —  Spricftmort.  — 
Sprud).    -   Spiilidit.  -  ftamnicn.  —  Staub.  —   ftattfinbcn.  —  fteppen.  —  Sterling.  —  ftetig. 

—  ftct§.  -  Stift-.  -  ftolgieren.  —  ftracf.  —  Strafe,  ftrafen.  —  Sträble.  —  Stranfi".  -- 
ftveben.  —   Streid).   —   Streifen.   —  Streu.  —  Strubel.  —  Strumpf.  -    fnbeln.  —  fummcn. 

—  Zanh.  —  Sappe.  --  Sage.  —  Sauber.  —  täu)d)en.  —  tetg.  —  Xljeibiug.  —  Sl)or',  t^örtc^t, 
Il)ort)eit.  —  Sopf.  —  torfein.  —  Sranf.  —  Xrappe.  -  Trauer.  —  traun.  —  rreden.  — 
Srcffcn.  —  trcnbeln.  —  triftig.  —  Sritt.  —  trollen.  —  Sropf.  -  Xrol3.  —  Sruufcnbolb.  — 
Xüde.  —  Siille(?).  —  Süttef.  —  überflüffig.  ~  überhaupt.  —  übrig.  —  nmfonft.  -  Unbill.  — 
Unflat.  —  Ungejiefer.  —  unläugft.  —  nutermegen.  -  unmirfc^.  —  Uraf)n.  —  Urbar.  —  Urfebe. 
Urfadie.  —  Perberben,  i>evberben.  —  perbuet.  —  pergäflen.  —  nergebeuc^.  -  Perläuinben.  — 
uerleijeu.  —  Perlobeu.  —  pcrmäljlen.  —  3>crmögcu.  —  Pernid)ten.  —  ocrrecfen.  —  ocrrud)t.  — 
Perfd)loüen.  —  perfcftiuenbcu.  —  Periel)vcu.  —  perföf)nen.  —  3>erftanb.  —  Perftüinmeln.  —  Pertragen, 
iu'rtrag.  —  pertufd)en.  —  penuabrloft.  -  Penuanbt.  -  oernjegcn.  —  i>enüei5.  —  Peräcil)eu.  —  Dott= 
fomnieu.  —  iHnnel)m.  —  9Ead)e.  —  2i>äd)ter.  —  ii^arfe.  —  wagen.  —  mägcu.  —  iSal}lftatt.  — 
Sä^ruug.  —  3Bal}rseid)en.  -  iöatlfalirt.  —  üffialge.  —  manbelu.  -  manbern.  —  ffiauje.  — 
SSeiitbilb.  —  SBeidien.  -  meiblid).  —  Jöeibmann.  -  2Scil)nad)ten.  —  lueil,  —  meilanb.  —  iöeifel.  — 
Söeic^tum.  -  -  2BeI§.  —  Söergelö.  —  roett.  —  üBetterlcuc^ten.  —  2Sid)telmännd)en.  —  mirfeln.  — 
luiberfpenftig.  —  23ibertl)on.  —  SBilbbrct.  —  Söilbfang.  —  luillfa^rcn.  —  JiMUfür.  —  roimmern. 

—  SJÖinbfpiel.  —  minfelu.  —  uünjig.  —  2Birtel.  —  mittern.  —  molilfeil.  -  mo^fgeboren.  - 
Söolluft.  -  i?nft.  -  3Büterid).  —  sauten.  --  Sc^ie.  —  Scilnnb.  —  3fit"tig-  -  jerfdieHen. 
3ettel  (beim  (vjemebe).  —  seter.  —  3euge.  —  gengen.  —  3ie"'cr.  —  sicmlid). .—  Sm<^i-  ~ 
3ipperlcin.  -  3irbel.  —  3oll'-  —  3»t'iif3e.  —  süd)tigcu.  ^  3ud.  —  3ufatl.  gubanb.  — 
Snnidjte.  —  äuoor.  —  smarfen.  -  ^mcd.  —  smeicrlei.  —  f  3iueifalter.  — '3iwid.  3'üidel.  — 
Sroiefad),  ämiefältig.  —  3roictradit.  —  v3>ving,  3iüiii9er.  —  sminfen. 


—     i:^(i     — 

ß)  (Sntleljnt. 

1.  ?lu^5  beut  ill?b.,  dlbh.,  mi 

bauiic  —  Seilte*.  —  hlaä).  —  Sremic.  —  f  3'i'ettc.  —  (Soul.  —  ©cd'.  —  l)arvcu.  - 
tioffcii.  —  fQovhe^.  -  tattun.  —  .tlctb.  —  SHippc.  —  fing  (?).  —  iSvämpel.  —  S^rüppet.  - 
Jrturfucf.  —  S?ünfe.  —  Sliafrele.  —  plott,  —  plößtid).  —  '^.^(uubcr.  —  rufen.  —  f  3Jül'te.  — 
©atinc.  —  ®diad)tel  (alte§  2Bcib).  -  fdiief.  -  fd}leppcn.  -  fdimäditifl.  —  fd)naufcu  (?).  — 
©pltttcv.  —  fteif.  —  [teil.  —  ©teuer  ^  —  ftraff.  —  ©tranb.  —  ©uppe.  --   labcl.  -    Söfpel. 

—  Xreppe.  —  bergattern.  -  loa^rfagen.  —  äöalnnfe.  —  iöappen.  -  2Bare.  —  wimmeln.  -  3^1^«»- 

—  3unft. 

2.  5{u§  anbercu  ©pradjen. 

5Jbenteuer.  -  9tbfette.  —  2ld)at.  —  <x\>t.  -  Sllabafter.    -   äilaun.    -.  Silbe  2.  -  2lIoe- 

—  3rit.  —  3lmber.  -  3lmctf)l)it.  —  5rpott)efe.    -  SlprU.  -  Strmbruft.  —  Slr^enei.  -  9Iutorität. 

—  Sai'.  —  33albrtan.  —  Banner.  —  öard)ent.  —  93arfe.  —  33arre.  —  Saftarb.  —  bcnebeten.  — 
Serfan.  -  Serpü.  -  Seftie.  —  23tbel.  -  Sibernelle.  —  Sieber.  -  birfdjen.  -  Sriße.  —  Sucfel ». 

—  Süffel.  —  SuKc-.  —  bunt.  —  Sunjen.  —  ©attel.  —  Satunt.  —  3)aube.  —  bauern'.  — 
'Demant.  —  2iiptam.  —  2^otmetf(^.  —  boppetn.  —  3)utatcn.  —  (Sbri^.  —  (Clement.  —  ©rfer. 
(Sj;empel.  —  gnbel.  —  g-antafie,  ^autaft.  —  fefjlen.  -  "^eiöiüarse.  —  fein.  —  Jelleifen.  — 
%t\i.  —  f^trlefans.  —  ?^-irni§.  —  g'Iotin.  —  /V^öte.  —  f^oi'i".  --  foltern.  —  ^^ranfe.  -- 
©algant.  —  ©amonber.  —  @ant.  —  ©erfalfe,  ©terfalfe.  —  Öolf.  —  grei§.  —  ©renge.  — 
@rofd}en.  —  ©rünfpan.  —  I)autieren.  —  ^arnifd).  —  §eberid).  —  §ei"oI^-  —  hurtig.  — 
3ngnjer.  —  3n)el.  -  3lop.  —  3«nner.   —  3oppe.  —   Sfabel.   —  f  Salbaiinen.  —  Slomille. 

—  iiamin.  -  .Kämpfer.  —  S?anel.  —  S^aplnn.  —  Sfarbe.  —  tarfnnfel.  -   tarte.  —  Slartt)aufe. 

—  Lettner.  -  te^er.  —   flar.  —  Spoiler  ^  —  t  Wolter.  —  tompoft.   -   .tomtur.  —  «Stoppel. 

—  i??oraire.  —  Körper.  —  toft^.  —  foften^  -  f  .^tren.  —  f  .^retfd)em.  —  tummet.  — 
Slumpan.  —  tnmpeft.  —  htppeln.  -  türfd)ner.  —  tntte.  —  fiafri^c.  —  Sampe.   —  Sause. 

—  ßaterne.  —  Sattüerge.  —  Saune.  —  Saute.  —  Saüenbel.  —  Segenbe.  —  ^lei.  —  f  Seis.  -- 
Sige.  —  Sold^.  —  SKajoran.  —  2)Jatel.  —  nialebeien.   —   3J?ange.   —   älktraiie.   —   matt.   — 

—  a^kiler.  —  2JJe§uer.  -  3}k§ger.  -  2)iörtel.  -  ÜJIoftert.  -  ajhtibe.  —  3}Jn^e.  -  t  ^1a\\t. 
'Jfote.  —  Oblate.  —  Difer.  —  Dbermeunig.  —  Dlibe.  —  5|Sanier>  —  ganger.  —  ^^^apagei.  -- 
^4Japter.  -  5)3appe.  —  5ßappeP.  -  ^jjartei.  —  %(x\tttt.  —  5}3ate.  —  35aufe.  —  5)3eltfan.  — 
5)ßerlmntter.  ~  :^3eftileu3.  —  il^etf^aft.  —  pfropfen-.  —  ^^iiUe.  —  $infel.  —  ^4ilan.  — 
5:}3(aufe.  —  5j3ta8^  —  '4^ort,  —  ^Jiofanne.  —  %xt\?i.  —  preifcn.  —  5J3reffe.  —  $riamel.  — 
^prinj.  —  Sl^robe.  -  '^\\U.  —  %\\{L  —  ^nlüer.  —  iUtppe.  —  Ouaber.  —  Quarf.  - 
Quart.  —  Quartier.  —  Quentdien.  —  gnitt.  —  rabiercn.  —  Dtapp.  —  t  D^appufc.  — 
t  9taufd)i.  -  9ietm.  -  9tei§^  —  3}entc.  -  Siebter.  —  Siie§.  —  f  yioä)z\  -  iRotle.  - 
atofine.  —  9iotte.  —  Slubrif.  —  runb.  —  ©afran.  —  ©alamanber.  —  ©alat.  —  ©amt.  — 
©arber.  —  ©aturei.  —  ^6:^a^.  —  ©d)ad)tel.  -  ©djalmei.  —  ©dianje^  —  ©d)arlad).  — 
©d)arlci.  —  ©djarmü^el.-—  ©i^ellfraut.  —  ©d)leter.  —  ©dileubcr.  —   ©d)mant.   —  ©d)Dp5. 

—  ©c^roube.  --  ©eibel.  —  ©enefdjall.  —  ©flaue.  —  ©olb.  -  Spargel.  —  fpajieren.  — 
©peserei.  —  ©pinat.  —  ©pital.  —  ©punb.  —  ©tanbartc.  —  Stiefel.  —  ©tiegliß.  —  %ani. 

—  taftcn.  -    Seiler.  -  Sejt.  -  X^ron.  —  Xon.  -  2:opa§.  —  Xromniel.  -  Sroß.  —  Sülle  (?). 

—  2urm.  —  Ulme.  —  Seildien.  —  Settet.  —  Sicc^^.  —  Sigbom.  -  2Bam§.  —  SBibcrpart.  — 
3eber.  —  3eifi9-  —  SeUe«  —  3ent.  —  3eiit"ei^'  —  Bettel.  —  3icfel.  —  S'ffer.  -  3'i>^el.  — 
3tngel.  —  3i»nober.  —  ^ohti.  —  ^wdtx.  —  f  3ülle. 


lY.  H^i^odjtieutfdi. 

«)  Stu^e  imtfd). 

2tolraupe.  —  3larit)eil)e.  —  2tbbtlb.  —  2lberglaube.  —  ab^olb.  —  3tblang.  —  abfpeufttg. 
2lbfted)er. Sfbftimmung.  —  Slbjugt.  -  äd)äen.  -  2Ibam§apfel.  -  ähneln.  —  altfränfifd). 


-      437     - 

Snttuetbcrfommcr.  —  31niclmcf)(.  —  anbcraunicu.  -  aiic5Ciicl)m.  —  aiirüd)ic!.  —  anbetteln.  —  ansie^cnb. 
3.(u§bunb.  —  ouSmcrscn.  —  33ad)[ntngc.  —  23äcfcr.  —  baf(f).  —  23aIP.  —  baaiprntficren.  — 
bänbtgen.  —  bammeln.  —  SBärlaiip.  -  33artc.  —  t  3?aubc.  —  Sauer*.  —  bäumen.  —  baumeln. 

—  SPautcu.  —  2?egierbc.  —  bebaupteu.  —  a^eldje».  — ■  belfern.  —  t  33cnnc.  —  t  berappen. 

—  bcfd)ä(en.  —  bcfdinäufeln.  —  t,bcid)ummclu.  —  beftallt.  —  bcftatteu.  —  2?eut£)eiu.  — 
bemabvbeiteu.  —  3?eiüet§.   —   be^idjteu.   —  Slanffdjeit.  —  blafe.  -  Släuel.  —  Slauftrumpf. 

—  iBIctd)e.  —  23Ieic^er(t).  -  SIeube.  -  Slenbling.  —  blicfen.  -  biluaelu.  —  «(iiteufeld).  — 
33ocf'.  -  5Bocf§born.  -  Sofift.  -  bölfen.  —  »öÜer.  -  Sorfe.  -  SBon't.  -  »öfd)ung.  - 
boffelu  K  -  2?öttd)cr.  —  brod).  -  branbmarfen.  —  f  brcuächi.  —  bud)[tabieren.  —  23ügc(.  — 
bummeln.  —  'Bnx^d.  —  t  Su^eu.  —  t  Saditel.  -  bamal§.  —  bämraern.  —  baiig.  - 
basmifdKn.  —  3:eutfd)Ianb.  —  2)ietri(^.  —  SvangfaL  —  brcdjfelu.  —  2)riüing.  —  t  2:roifeP.  — 
®rufe.  -  ®u(fmäufer.  —  bumpf-  —  5)üncfef.  —  ©gge^  —  etufam.  -  Uinbcere.  -  empnubiam.  — 
®nte^  —  entrüftet.  —  cntlprcdjen.  —  @rbid)(eid)er.  —  C^-rctgui§.  —  erinnern.  —  fädieln.  — 
5äd)er,  —  gäfinbrid],  ^^-äfiurid).  —  <yÄ|tte.  —  ^-alter.  —  fafeln.  —  f  5-afcIid)meiu.  — 
fauteujen.  ~  ^elblücbel.  -  t  «^clblrcbel.   -   5-irn.   -  '^•lanfe.  —  g-Icbcrtuifd).   —  ftimmcrn. 

—  ^-litter,  g-IittermodK.  —  fümferu.  —  f^raugbrob.  —  i^-reibeufer,  (Freimaurer.  —  freücntlid). 
frommen.  —  g-rüfjling.  —  5ud)tet.  —  5-ufeftnpfc.  —  gadern,  gadfen.  -  ©iinferidi'.  —  ©ftnferid^-. 

-  garfttg.  —  @efaf)r.  —  ©eij.  —  ©elage.  —  Öettdbter.  —  gelt.  —  (^emcinplats.  —  geid)>üeige.  — 
©efinbel.  -  ©cftijber.  -  ©cftrüpp.  —  (Seftüpp.  -  gemiegt.  —  gebogen.  —  ©iebel,  ©iebeit.  — 
@ienn'.u)d)cL  -  gleid)fam.  —  ©[immer.  —  glimpflid).  —  ©offe.  -  grapfen.  —  gräßlid).  — 
©rempelmarfr.  —  gritttficreu.  —  grinfen.  —  ©robian.  —  ©roßfinnbeit.  —  ©rofemutter,  @rof5= 
unter.   —  f  grufeln.  —  §abcrgeiB.   —  I)albicrcn.   —   §alt.   —   Kämmling.   —    Hampelmann. 

—  I)äufeln.  —  Jägern.  -  :öaud)en.  —  Ijönfig.  —  §cinäc(männd)en.  —  f  §ellbanf.  —  Jperling. 

—  -  Herrill.  —  §eße,  §a^.  —  §ieb.  —  bicfig.  —  Hiftborn.  —  f  öippe-.  —  fjotpcrn.  —  Hottpfcrb. 

—  HimbSfott.  —  ^unfeeu.  —  iuäroifd}en.  —  3al)vbnnbcrt.  —  3flf)rtauienb.  —  Sabrsebut.  — 
3aubage[.  —  faden.  —  t  S?almäufer.  —  Kämpfer.  —  tappsaum.  —  faybalgen.  —  faubcrmelfdi. 

—  ^aupe.  —  t  fnnseu.  —  teufdjlamm.  —  !td)ern.  —  .tiefer  2.  -  f  .uieltropf.  —  tieme.  — 
^iferifi.  —  f  ^iege.  —  S^ifeet.  —  flatfd).  —  i^Iecf^.  —  Hempern,  Klempner.  —  flettern.  — 
fümpern.  —  flippcrn.  -  flirren.  -  S?lunfer.  —  ^norf.  —  ^naü.  —  tnaufer.  —  fneifen.  — 
Ütniff.  —  tnitteloer».  —  fnittern.  —  fnobeln.  —  .tnofpe.  —  Sfnöterid).  —  f  Istmtbbc.  — 
fnuffcn.  —  fotjen.  —  frädj^eu.  —  lffral)n.  —  iSralle.  —  ^raufet.  —  ^ramalt.  —  fribbeln.  - 
sh-ib§frab§.  —  fritteln.  —  fri^eln.  —  .<i?of)Irübe.  —  foftfpielig.  —  .tiid)enid)eUe.  —  funterbunt. 

—  füren.  —  £äubler.  —  Sanb§fnedit.  —  Sappalie.  —  liippifd).  -  Iid)tcn.  —  liditerlob.  ~ 
locfer.  —  luffen.  —  Sümmel.  —  lungern.  —  Sunte.  —   luftmanbeln.  —  Uitidien.  —   iliäbdjcn. 

—  malmen.  —  ÜKanbel  ^  —  f  manjd^en.  —  'l'?ärd)cn.  —  f  aJJarfolf.  —  utaBcn.  ^  a)la^.  — 
maufig.  —  medfern.  —  mergeln.  —  meifingifd).  —  ÜHeje.  —  müden.  —  9Jfulm.   —  9}?umme^ 

—  SJJünbel.  —  munfeln.  —  murren.  —  na.  —  nad)al)men.  —  5lad)ricl^t.  —  Dkfenftüber.  — 
neden.  --  92e^rung.  —  nergeln.  ~  nid^t§.  —  JJoterbe.  —  notrocnbig.   —   9Jot3U(^t.  —   9?nbel. 

—  Df)rfeige.  —  t  Ort'.  —  Dft.  —  $ncf.  —  paff.  -  pal).  —  päppeln.  -  $l.^au§bad.  — 
7  $e^e.  —  pfufc^en.  —  pladen^   -  plappern.  —  $laf5^  —  :^reifelbeerc.  —  prellen.  —  ^:)3ritid)c. 

—  propf)eäeien.  —  5)3ubel.  —  purjeln.  -  Quelle.  —  quengeln.  —  guiifen.  —  'Harfer.  — 
tJRäbel,   Mhn.  -  9iäbel§fiibrer.  —  JHange.   -   ^Ttanfe.   —  rangen.  -   rapfen.  —  9iappe '. 

—  rafdieln.   —  3ta)pel.  —  9{atfdöe.  —   rege.  -   ^HieBUng.   -   ^«iefter.   —  JRitt.   --   3^i3mcr. 

-  Siofefamm.  —  rüden.  —  'Jtubel.  —  rülpjeu.  —  Ühinfelrübe.  -  ^){üpel.  —  3albaber.  — 
Salmeibc.  —  Sammelfurium.  —  täufcln.  —  Sd^aft-.  —  ©diarreifen.  —  Sdiaufel.  — 
idjerfiji.  —  8d)eiterbaufen.  —  fd)eitern.  —  ®d)elfl)engft.  —  id)eu.  —  Sd)ieb5rid)rer.  —  Sd)id= 
fal.  —  @d)ilb^  —  id)ilbern.  —  fd)illeru.  —  6d)lag'.  —  fdiliingeln.  —  Sd)laud)maul.  — 
Schleife.  —  8c^lenbrian.  -  ©djlempe.  —  fd)lid)t.  —  (Sd^linge.  —  Sd)lirtfd)ub.  —  id)lürfen.  — 
Sc^marrn.  -  @d)mau^.  ~  8d^meiBfltegc.  -    Sd)mctterling.   —   f  Sdjmieralien.    -  Sd)mud. 

fd)munäeln.  —  @d)narre.  —  Sc^uouse.  —  idinicgcln.  —  8d)nippd}en,  fdinippig.  —  Sdinit^er. 

-  id)noben,   fd)nobern.   —    Sc^nörfet.   —   @d}uurre,    fd^nurrig.   —   ©dirtftfteller.   —   jdiroff. 

—  id)üd)teru.  —  ©cbunb.  -  t  l(^urigeln.  —  6d)urfe.  —  <Sd)utt.  —   id}mancn.  —  Sdjtoinge. 

—  fc^mirren.  —  @d)tDur.  —  feltfam.  —  t  <3ente.  —  8inau.  —  Sij.  —  fpirfen.  —  fpintifieren. 

—  (gpt^.  —  ©pi^bube.  —  t  Spnegel.  —  fpröbe.  —  fptüf)en,  —  Staffelei.  —  @tänbd)en.  — 
Mäubig.  —  Star  (2tugenfranffieit)-  —  ftattlid).  —  ftaunen.   —  Stelle.  —  ftid)eln.  —  ftter.  — 


-     4:58     — 

ftöbcnt.  —  ftod)crn.  —  ftolperu.  —  5töpfcl.  —  ftörvit].  —  t  Stol3.  —  ftvanbcn.  —  f  8troticI. 

—  Srrctl)niitiüc.  —  Srrold).  —  f  ftittcit.  —  ©tii^cr.  —  t  Üicfdn.  -  Siiiibfdir.  —  fiirveu.  — 
t  2iirtcr.  —  rncicii.  —  Xänbctct.  —   täppifcö.  —  Saunui.  —  Xauiciibi]ii(bciifraiit.  —  Xlialev. 

—  Xratnpdficv.  —  Ivicb.  —  trippeln.        tröbcdt.  —  Intg.  —  2;nir()al)n.  -  Siifd).  —  tiifcii. 

—  lUjii.  —  iilfcn.  —  Iliuictüui.  —  lliifc.  —  lluterfd)Ieif.  —  lhl)cbcr.  —  it.u'it.  —  ^Satcx- 
iiiövbcr.  —  iPcittfbülönc.  —  S>cit§tan3.  —  ücvbväincn.  —  wergeubcii.  —  iscvgiiücicii.  —  ucrmögc. 

—  ueniiitcfcii.  —  Pcrrücft.  —  PcvidjroLicii.  —  Pcrficgoit.  —  Pertvacfr.  —  i^criDcfcv.  —  üevföittcrn. 

—  uicrfdivöfig.  —  Pordaiibcn.  —  luad).  -  2Ea[)iiinni.  —  mäfjvcitb.  —  lucgcii.  —  SBeibertd).  — 
2yciibelrrcppe.  —  iüid}tig.  -  inibrig.    -  SBinblmub.  -  luhr.  —  lutifd).  —  2Bi§mut.    -  SBittum. 

—  ÜBi^bolb.  —  Juorfcln.  —  Suc^§.  —  tuurmcii.  —  3alcv.  -  snubcvu.  --  jcrftrciit.  —  jer: 
trümnicni.  —  3inf-  —  Strpcii.  —  3ofe.  -  äögcni.  —  3ö9liii9-  —  aottclu.  —  sufvieben.  — 
juglcid).  —  3iiIP'   —  t  Bün^Icr.  —  aiipfen.  —  t  3Ü1"fe(n.  —  suluibcv.  —  gWeite.  -    3^ütcbacf. 

—  3iüiclid)t.    —   3a)ie)palt.  —  3»utc)Pi'fli^c-  "  3'ütngc. 


ß)  (5-iir(c[)iu. 
1.  Ol)iic  5tniiabc  bcr  (Siit(el)iiung2>3cit. 

a)  ^uö  Dem  ^!).  ^ii.  ^Df. 

'?lbclc.  —  3Infcr-.  —  23acf.  —  33arfbürb.  —  i^aggcr.  —  '^aufc.  —  t  Joanne.  — 
t  ^cffdicn.  —  t  bctemmern.  —  bcriid)tigt.  —  f  be|d)uppen.  —  f  3?c[ing.  —  Söcutel'.  — 
t  2?Iafcr.  —  blöfen.  —  So.  —  33obmcrct.  —  bDl)ncn.  —  23ot.  —  Soifnls.  —  33oje.  —  23orb. 
Sörbe.  —  2?oin.  —  23racf.  —  Sracfiüaifcr.  —  f  iörägcii.  —  ^^ramfcgcl.  —  branbcn, 
3?rnnbimg.  —  23raitbcr.  —  S^faffc,  bvaffcii.  —  23rö'Sd)cn.  —  f  ^übvc.  —  SBiiric '.  —  bämiid), 
biimlidi.  —  bvoUig.  —  f  S^voft.  —  y  ^Tiidir.  --  bilden.  —  S^iifcl.  —  Xiift.  —  cd)t.  —  @rfer. 

—  (^ggc'.   —   @fcl.  —  t  (?'feliiauie.  —  eEteni.  —  )^-aiü.  —  t  'g-iune.  —  t  fliig^c.  —  gät(i(^. 

—  t  ©nubicb.  —  ©übe.  —  t  ©vanb.  —  ©rniiat.  —  .Sjarfc.  —  .'öafev.  —  .s^aff.  —  .S^arfe.  — 
.•Öaiibercr.  -  7  ^efm-.  —  f  §oIni.  —  fjitntpctn.  —  ^sadit  —  iappcit.  —  f  fsJabüfe,  - 
t  ^alanbcr.  -  ^amniertiid).  —  .Staute.  —  fnppeii.  —  7  fernen.  —  Slicpe.  — fippen.  —  t  tia-- 
baftern.  —  f  sltanipc.  —  if?[npp.  -   flaterig.  —  f  ^tlei.  —  fnapp.  —  faappen.    —  tnappfad. 

—  fnicfen.   -  j  ftnocfe.    -   f  mnibhe.  -   ^Iniippcl.  —  f  Stniift.    —    7  SToIf.  —  t  ^otK 

—  7  htote.  —  Sirnbbe.  —  f  trnmpc.  —  .^riimpe.  -  S?rnme.  —  Sabbcrbnn.  —  f  5?aie.  — 
lecf.   —   lecfen.    -    i?ee.  —  f  iiclibe.  —  2e[)ne^   —  löfdieu-.   —   2uf.     -   f  i-'i'fc-  —  Siinip. 

—  t  Siining.  -  niäfedt.  —  l'carfdi'.  —  ajfafjlieb.  —  SUcttiuurft.  -  3Jtüp§.  ü}Joraft.  - 
morfd).  -  müwc.  -  9}Juff^  -  TM-.  —  yjhitterfreb^?.  —  pfeife.  -  9?id)te.  -  nippen.  - 
t  3}od.  —  Crfogic^iff.  —  $afe.  —  '4>cgel.  —  t  5?cUe.  —  picfen.  -  piepen.  —  t  ^inn.  —  '^lattt. 

—  'i5(attciic.  —  plätten.  —  $ocfe.  —  t  $öcfc(.  —  f  'i^ott.  —  'i^ottaidjc.  -   7  ^';raf)ni.  —  pricEeln. 

—  %xm\t  —   puffen.   —  ^urnpe.  -  f  puften.  —  qunfeu.  —  Cualni.  —  Cnappc.  —  Guecfe. 

—  rappeln.  —  ^)}afd).  —  jRecf.  -  ^eff-.  —  t  'Keuter.  —  f  3{iefe.  —  :)tiff.  —  iHoObe.  — 
3tod)e'.  —  rotten-.  —  rnd)(t)bar.  -  ^Hummel.  —  f  ©atte.  —  2:d)abi.  —  ^d]a6:^i.  —  @d)acötel= 
I)alin.  —  fd)aubern.  —  Sd}eUacf.  -  SdjeQfifrf).  —  t  Sdiier.  —  Sdjilbpatt.  -  ©ditmmer.  — 
Sdiinnen.  —  7  fd)Iabbern.  gd)lafittid).  —  Schlappe'.  —  fd)lappen.  —  Sd)möfer.  - 
7  fdjtnoreu.  —  fdiinuggeln.  -  Sonaue.   -  Sdiueife.  —  f  Sc^ncppe.  —  Sdinurfe.  —  fdinüffeln. 

—  gc^oppen'.  -    Sdiote^  —  fdjraffieren.  —  fdirappen.  —  fd}riü.       f  id)rubbeu.  —  f  gcöüppe. 

—  t  Sd)uppeu.  —  t  fd)iüelen.  ~  Singrün.  ~  f  Sofper.  —  t  Sprebe.  —  SprcnfcC.  — 
Sprotte.   —   Sput.  —  ftammeru.  —  Stänber.  —  Stapel.  —  t  Stärfe.  —  ftarr.  —  Stempel. 

—  Stern.  —  7  ftofen.  —  ftö^nen.  -  ftoppeu.  —  ftrampelu.  ftubiereu.  —  t  ftnfcn.  — 
Sübcn.  --  Snnb.  —  Xafel.  —  iC()ran.  —  Xopp.  -  t  rreibcln.  —  Irenfe.  -  2ripper.  — 
Irüffel.  —  Xüinpel.  —  Xüte.   —   perblüiten.   —  nerplämpern.  —  t  uerciniftcn.    -  uerfdiieben. 

—  SSaffel.  -  Statte.  —  t  2Bau.  -  t  2öerb.  -  SBerft^.  -  f  ÄMcmcu.  -  7  2Bippe.  — 
SBifpcI.  —  loifpern.   -  7  SBocfen.  -  ißraef.  —  2ßud}t.  -  ^\%. 

b)  ^tt9  it(in  ihx'ui>i(ä^tn. 
S^eriaf^  —  3one. 


—     439     — 

0)  Ans  itm  JLattinU&tn. 

3lIIob.  -  3lnbai!die.  —  3?aUei.  —  Sotii.  —    eraminieren,  ßjanien.  —   5led)fe-  —  d^ox. 

—  g-[o§feI.  —  gormel.  —  ^-uttcial.  -  &a\iapfd.  —  ©inft,  ©inüev.  —  (Sips.  —  GJünfel. 
jubeln,  3ubel.  -    s^amel.  --   t  Stanip.  —  S^apeöc^  —  ^oriünber.    -    ^riefeute.  —  SWuefcI. 

—  9?crö.  —  ^l^emial.  —  '^cii.  —  '?la^^.  —  7  JRaufc.  —  2acfcrmeiU,  iappermcnt.  —  Soble '.  — 
Staat.  —  2fiunnfcf).  —  uevpönen. 

d)  Ans  i>tm  ^rranjöRfAen. 

3rr.  —  3l§.  —  iöanbe'.  —  ::i3aftioii.  —  ^öerliue.  —  33ombaiin.  —  boibiereu.  —  ^oretfcfi. 

—  bofieln-.  —  33rücfperlc.  —  Xroiic  —  XiiBenb.  —  }^-albeL  —  t  J'i'n^erg.  —  %ne^.  — 
7  üalm.  —  ilamiiol.  —  S^ariole.  —  Sriipiic.  —  2abu.  —  t  lafd)  (V).  —  llinefe.  —  3J?eutc. — 
i'amp^let.  —  "iljaipel.  —  paffen'.  -  pafficven.  -  paufcf)en.  —  ^l^ebant.  -  i\^'id.  —  ^l^imperncllc. 

—  iMüfc^.  —  '^öbtl.  —  3ia[Ie.  —  j)ianipc.  —  ranjtg.  —  iHappe^  —  var.  —  f  9tafpe.  — 
facferlot,  fapperlot.  —  Srfjalotte.  —  Scbanfev.  —  fd)arn)en5eln.  —  Sctiul)u.  —  Sellerie.  - 
Senesbaum.  —  Simpel.  —  Socfcl.  —   Xreffe.  —  Irompete.  —  -Trubel.  —  Stumpf.  —  turnen. 

—  lufc^e.  —  ^itvone. 

6)  Att$  itm  ^tatitnif^tn. 

Kuppel.  —  t  SambertenuG.  —  SDJalüe.  —  preisgeben.  —  Sdimergel.  —  Sd)»Dobron.  — 
Sorte.  —  Spaß,  —  Stoff.  —  Jerne.  —  xroß.  —  3;ratte.  —  trillern.  —  Jrott.  —  Julpe. — 

2Birfd)ing  K 

f)  Aus  dem  ^nanfi^cn. 

23ott)le.  —  boi'cn.  —  '-i^rifc.  —  Tocf.  —  t  9}aigra§.  -  Schoner. 

gl  Aus  öen  ffianötno».  öproficn. 

JBcrferfer.        9^arpal.  —  Dlicfcl.  —  Sd)cre-.  —  lang.  —  SBalfüre.  —  2BalroB. 

hl  Aus  Den  fCttotftfien  Spracficn. 

bubeln.  —  @ren?ie.  —  .tummer.  —  i^allafd).  —  ik-fcfd)c.  —  ^^opanj.  —  t  Sämi)cf)Icber. 

—  t  35>ilbfd)ur. 

il  Aus  anderen  Sprat^en. 

^antfdm.  —  Sd)afal.  —  2f)ee. 

kl  Aus  Sem  ^wöfn^fulf*- 
t  benfdien.  —  f  betud]cn,  betnriir.  —  f  33odier.  —  t  2)alfe§.  —  f  bibbern.  —  f  XofcS. 

—  t  Soufe§.  —  faporc?.  —  fofd)cr.  —  maufd)cln.  —  t  mefdjuggc.  —  Sd)mau§.  —  frf)ofet.  — 
t  3ore§. 

2.  3m  14.  n.  15.  ^iibr^nnbert. 
aj  ^us  Oeutfi^en  piaCeEten. 
1.  ,!Ui  ö  Dem  aJi  t- ,  9iC  C    31  f  l. 

Sllbeere,  3tlbefing.  —  23ad)ftel3e.  —  Sudjreeisen.  —  2üne.  —  bagcr.  —  bämifd).  — 
t  £)imten.  —  tabliau,  Stabcljan.  -  ^anindjen.  —  fneipen.  —  t  S^rug-.  —  nebft.  —  f  9?obi§= 
trug.  —  Cfc.  -  paffen-.  —  '^apian.  —  piffen.  —  Sdiablone.  —  Sd)arbocf. 

2.   2Uil  cem  Obevteutidjen. 

abfd)ä|ig.  —  brncfen.  —  f  ^cib. 

bi  Aus  dem  iat«ini<(ä*n. 

Xiftant.  —  Softor.  —  (fnbioic.  —  (Jnjian.  —  göltet.  —  ^alenbcr.  —  Saftantc.  — 
^laufcl.  -  dornet.  —  tutieten.  -  Saroe,  —  liefern.   -  Cftctluaei.  —  ij^ebcU.  —  ^:;?omcran,ie. 

—  Strupcl.  —  Srubent. 


—     44U     - 

0)  jlus  »cm  ^taCicnUc^en. 
9?ai'tci.  —  ^af3.  —  butien.  —  (Viicjc.  —  Rapuse.  —  üöhiftcv.        ":l>antoffeI.  —  ^roniaut. 

—  fdiniaro^cn.  —  i?>incr. 

d)  ilns  iem  ^raniöfifiSitn. 

S^oUabc.  —  3?avbicr.  —  93arett.  —  boppelt.  —  ^auaric.  —  3acfc.  —  S?ouipaiiiite, 
.siompagnon.  —  Kontor,  —  S?orbcI.  —  S^orintlic.  —  Hai}.  —  Wlankx.  —  Dilation.  —  Dleaiibcr. 

—  ilJarf.  —  $omp.  —  '^o\ie. 

e)  Aus  bcn  ((avifilitn  ^vxaOftn. 
Jöeißter.  —  Segen-.  —  ©vaiipc.    —   ©iirfc.   —  §aubit3e.   —    3nud)c.   —  f  SlfviniB.  - 
$eit)d)e.  —  f  ^Ifoborr.   -  Säbel. 

f)  Aus  itm  ^itgariTi^cn. 
Xxahant. 

g)  ^uö  öem  ^udcn&tutfi^. 

h)  Jlns  i>(V  ^auntxfptad^t. 

©troiner. 

3.  3m  16.  3af)rbinibcrt. 

a)  ilitü  btutfifyen  ptafcßtcit. 

1.  3111«  cem  Vi^}.  9lbb.  SRbt. 

ä^nlid).  —  a(beni.   —   f  beieni.   —   23cmme.  —  23ernftcin.  —  Slacffüd;.  —   23öf)it^afe. 

—  iöütte.  —  t  bal)lcn.  —  Seid).  —  Sienftag.  —  bretft.  —  brobneii.  —  büftcv.  —  f  6-tril?c. 

—  t  (Sifignuitter.  —  fett.  —  %'\bcl.  —  i^ü^boQcn.  —  füblcn.  —  Siiiifc.  —  ©arbiiie.  —  öat)nrei. 

—  §älfte.   —  §aUe'.  —  öarber.   —    Jjafd^en.  —  f)eiid)cln.   -  t  §ippe*.  —  .^iigel.  ~-  Stafin. 

—  t  .^ielfropf.  —  S?ippe.  —  Klepper.  —  Slüdjleiit.  —  Inüicren.  —  Sippe.  —  lobevn.  —  Dtter 
('=  5}atter).  —  plump.  —  praffen.  —  Qundfalber.  —  ^fätiel.  —  jad^t.  —  ©aljibaub.  — 
Sd)Iacfe.  —  ®d)Iappc^  —  fdilait.  —  i'td)ten.  —  Stelloge.  —  2a(g.  —  2^nufcli.    -    leer. 

2.   3tu«  obetbeuticfaen  5Dialetten. 

2IffeI.  —  aitfraiegelii.  —  fä^tg. 

b)  Aus  Dem  ^xitd^if^en. 

2tmarant.  —  Slvttbmetif.  —  aromntifc^.  —  33tbItotf)ef.  —  33igamie.  —  SDefpot.  —  G^remit. 

—  .'öovii5ont.  ~  Slltmn.  —  Sabiirintb. 

c)  Uns  iem  J.aUinif<liten 

abiolüiereu,  2lb)o(uttoii.  —  IHccent.  —  abbiereii.  —  Slbüofat.  —  Slffect.  —  :?lftcit.  — 
5>trd)iD.  —  3rrietitf.  —  ?htftion.  —  iHiiftcr.  —  2lutor.  --  2?afalt.  -  Sat^enget.  -  Öcrtram.  — 
bei'ttaltfd).  —  befciifiu.  —  biftiercit.  —  bdatorifd).  —  2)ifpeni'atiou,  btipe;ificren.  —  bh'putiereii. 
Xitfsipün.  —  biöibtereti.  —  3)ue(I.  —  (S|fen3.  —  ej;pebtercii.  —  Filiale.  —  fe  —  ©ran.  — 
Öiäne.  —  3ntercffe.  —   Sfaiitel.  —  Slaiition.   —  £omöbie.  —   S?iir§.  —  Siiieal.   —  Soüevie. 

—  aJJajor.   —   9}iatron.  —  DrtI)ograpt)ie.  —  5Paft.  —  Sfopunjel.   —  :;)lüuid)ge(b.  —  JReltgioii. 

—  Stosmarin.  —  Salbe.  —  Scepter.  —  Spcftafcl.  —  Spehtlatioii.  —  Spelunfc.  —  ftraiigii. 
Heren.  —  fubtil.  —  fummieren.  —  Salar.  —  tatteren.  —  Xermin.  —  trncticrcn.  -  lll)r.  - 
3n)etid)e. 

d)  ^U5  Dem  ^taCicnifd)«!!. 

3ad)imie.  -  Slrtifc^ofe.  —  Öanbit.  -  23anferott.  —  iöanfctt.   -   Safnit.    -   (S.itabelle. 

—  (Eitrone.  -  ©omptoiv.  —  2)amaft.  —  2)i§fonto.  —  bito.  —  ^ra^e.  —  fyrettdjen.  —  @e= 
fd)tDaber.  —  ©onbel.  -  ©ranate.  —  ^afematte.  —  taffe.  —  Sfaüatterie.  —  !^of)Irabi.  —  ^onto. 

—  krepieren.  —  Sa^arct.  —  iDkgasin.  —  ajlarfetenber.  —  aJiarsipan.  —  aJJelone.  —  ^4^a§gniU. 

—  $ofal.  —  5Uoräellan.  —  ^ladete.  —  9tl)abavber.  —  ©anbei.  —  Sarbelle.  —  Sd)artcfe.  — 
Solbat.  —  Stafet.  —  Stilett.  —  Xenor.  — 

e)  Aus  fttti  ^pantfiQfn. 

3(nd)Ooi.  —  ßargo.  —  Stauarienüogel.  —  Slaftagiietten. 


141 

f)  Atis  itm  ^ran%öfi(Atn. 

?lbmival.  —  Sllavm.  —  ^llitiaiuidi.  --  Üdniilct.  —  3fppctit  —  5Irrn«.  —  3[rreü.  —  "äx- 
tiücric.  -  SaUon.  —  ^anbc^  ~  2?aroii.  —  2?iUcr.  :8i§fuit.  —  2?ovbcn.  —  'Jßimct.  — 
"-yufl'arb.  -  ßonün.  —  Xnnic.  -  Seinitlcrtev.  —  CriciiiioL  —  CfvcetV  —  ^^a^-on.  -  >vee.  — 
^•rctiatfc.  -  Auvier.  6aIopp.  —  Öatofcfie.  —  (Savbc.  —  ©arberobe.  —  ÖJanitfon.  —  (NJcneral. 
-  ©uonic.  —  3a§Jniii-  —  iSaintiiktion.  —  .^arat.  —  faifteven.  —  ^(abter.  —  sloiiimanbant, 
fommanbicren,  jitommanbo.  -  .vfompot.  —  M:üvaB.  —  ^urrier.  —  ßnfai.  —  Särm.  —  2eute= 
iiaiit.  —  üWebalflc.  —  ÜJicutcrct  —  l^itnc.  —  nett.  —  ncutrat.  —  Cffi^ier.  —  '4^affifabe.  — 
i?atriot.  —  )3iiilot.  —  'iJJrofoß.  —  ;)intner.  --  'Mit.  —  Sauce.  —  Jaffc.  —  Sorte.  -  3ote.  — 
3iicferfanb. 

s)   Ans  öcm  enaCif(fi«n. 

9(benal.  —  2*oflqc. 

h)  Aus  btn  fftan^{nat>tf(ficn  Spraifien. 

Jaune.    -  /v^mi^cr.  —  s!»ummcr. 

i)  Ans  t><n  ftttvU^tn  Spradirn. 

S^old).   -  Ä^alunfe.  —  ^in.  —  t  iij^linic. 

k)  Ans  «n&cren  ^prodicn. 
9(Ifof)oI.   —   'JtnniiaS.  —   3ltla§'.   —  Sambii?.  —  ißananc.  —  (vfenticv.  —  (?(uiv.   — 
:^orbcK   -  .S^ufar.  —  .s?uticfie.  —  'Remitier.  —  Xalmf.  —  äBaltacfi. 

1)  A«s  ber  Stnftenienfjiraföe. 
m)  Aus  &em  ^ndenDentfcfi. 


(Saifenf)auer. 

3Kammon.  —  t  ©döoute. 


foppen. 


n>  Aus  bcr  tftanntvfpradit. 

4.  3ui  !"•  3abr{mnbcrt. 
a)  Ans  ^tttUi)tn  piateSten. 

1.  31 II«  t  em  9lb.  Jtti.  3ltl. 

3lpfel)tite.  —  Stpnfoie.  —  auSftaffieren.  —  58at  -.  —  iBattaft.  —  f  ^efffiammcl.  —  3?foif. 
öocföbeutel.  -    ^oot.  —  Svemie^  —  '-Buciiprict.  —  f  33u^iic.  —  ^üie.  —  t  33iircn.  —  t  befttg. 

—  2)eut.  —  2)or)d).  —  Sofe.  —  t  Summcrian.  —  (5bbe.  —  (5t§6eiii.  —  entern.  —  5nfir?eug. 

—  t  fvläj.  —  ffinf.  —  ffott.  —  5orfe-  —  ^-racftt  —  ^riefeln.  —  ^rübiabr.  —  @a§.  —  ©roß  -. 

—  öafen^  -  iparpnne.  —  §aft.  -  .taiittc.  —  ^antbafen.  -  S?ap.  —  Soper.  —  fentenu  — 
;änafter.   —  jiVuirps.  —  ^rafeel.  —  ^üfte.  —  Safcn.  —  lanben.  —  SaOor.  —  liebten.  —  :Ootfe. 

—  Slfatrofe.  —  Crfan.  —  t  Staban.  —  JRbebe.  —  fcbeuern.  —  ©cbicf.  —  fcblapp.  —  Sdbicppe.  — 
Sdileufe.  —  t  "Sdimacfe.  —  6cboIIe^  —  6d)nft.  —  Icbmiil.  —  t  8ptnb.  —  t  Stafen.  — 
ftottern.  —  8tüber.  —  Sau  '.  —  Sorf. 

2.    Su  8  obert  en  t  i  4e  n  ©ial  e  t  le  r. 

§eimtt)eb. 

b)  A«s  bem  (firtedtifcfitn. 

?anneittc.  —  ?Intipatbte.  —  mia^\  -  6:bao§.  -  ß-cbo.  -  Sfcictt. 

e)  Aus  &c!n  ^(tteinifdien. 

9tft.  —  23anbe.  --  Sefett.  —  SeUnqucut.  —  beiperat.  -  Scjember.  —  S?escnniuni.  — 
Sinbem.  —  bi«tret.  —  Siftrtft.  —  bominieren.  —  C^-tciianj.  —  (Jrpeviinent.  —  efpouiert.  - 
(5'Etraft.  -  ejtraoagant.  —  ivactt.  -  5'«ctotnm.  —  familiär,  g-amiliarität.  —  famotf.  —  »yerien. 

—  fibel.  —  ©aimci.   —  graifieren.   —  $ofii§pofu».  —  ftanal.  —  iSorbetfdje.  —  (3(aU)JRaupc. 

d)  A»s  t>em  ^fafientfifitn. 
5ntan._-  Jlrie.        2?agateire.  —  SBalbadiiu.   —  '^Baüd.  —  3?anf^  -  baüa.   -  ßonto. 

—  fflßieren.  —  Jyagot.  —  fyinte.  -  g'Iotte.  —  franco.  —  ©aüerie.  —  @iro.  —  (Srotte.  — 
^arlefin.  —  .tapriole.  —  t  S^arfiol.  —  ^arneoal.  —  Startanne.  —  .Kartoffel.  -  i?ail  —  Sifle. 

—  netto.  —  Oper.  —  '}tabatt.  —  Süfito.  —  ©fijse.  —  Spcfen.  —  Spion.  —  Sportein.  -- 
Staffette.   -   Strapaäje.  —  Sapet. 

Äluge,  etomolPÄtidx*  SBörlerbu*.    5.  .»uft.  56 


—      442      - 

e»  Ans  »cm  Spani((ften  unfe  yortaqitfKdien. 
ß^ofolabc.  —  ®aU.c.  —  ^?üfü5lluB.  —  iTovf.  —  3}ia§fevabe. 

f)  Aus  t>em  ^ftaniöfifOttn. 

iibieii.  —  5lbiutant.  —  3tövefic.  —  :?(llec.  —  amuficven.  3(nttquttät.  —  3t>3anacje.  — 
apart.  —  apro^jo^?.  —  9lvmee.  —  Jttoiit.  —  Sittentat.  —  i'Uibten^.  —  9?agage.  —  Sajonelt.  — 
3?alfO!t.  —  SaH^  —  iöaracfe.  —  Sarrtfabe.  —  Satatüon.  —  Batterie.  —  58ergatnolbivne.  - 
^^inoiiaf.  —  bijarr.  —  blamieren.  —  33Ianfett.   -  Slocfabe,  blocfieren.  —  blonb.  —  f  blümerant. 

—  i^ombe,  bomborbieren.  —  brau.  -  Jörefcbe.     -  Srtgabe.  —  brünett.  —  33üreau.  -  (Sanaiöe. 

—  (Saüalcabe.  —  Gbarge.  —  ©barlatan.  —   cf)armant.   —  Sbef.  —  ©bicane.  —  coujonntrcn. 

—  conrant.  —  (S^,onüert.  —  bamasgieren.  —  bebattieren.  —  belifat.  —  S'eferteur.  —  S)iät.  — 
Dragoner.  -  egal.  —  (Slik.  —  engagieren.  —  ©qnipage.  —  ©fforte.  -  ©tappe.  —  tiatt  — 
ej-eräieren.  —  g-amilie.  -  5-afd)ine.  —  fatal.  —  ^ilon.  —  ^ineffe.  —  ^^lanfe.  —  Fontaine.  — 
^i'orce.  —  lyoi't.  —  ^^-onrage.  —  front.  —  fricaffieren.  frtfieren.  —  friüol.  —  Jyront.  — 
@age.  —  galant.  —  (Sorantie.  —  ©letfcöer.  —  ©rimaffe.  —  ©rofe',  ©ro».  -  .'öafarb.  — 
Infanterie.  —  Journal.  —  ^abinet.  —  statefcbe.  S^amerab.  —  fampieren.  —  Stanaille.  — 
l^anone.  —   tapnt.  —   fareffieren.  —  iSarotte.  —  ^atiaUier.  —  j^^offer.  —  fofett.  —  Komplice. 

—  S'omplot.  —   .^'orrefponbenä.    -    S?raüatte.   —   Slrebit.  -  -  fufrf).  —  San^ette.  —  Simonabe. 

—  2ogc.  —  3Jiama.  —  9Wappe.  —  ajfarfc^'^.  —  marfcbieren.  —  lUfafd^ine.  -~  SLUtene.  —  9Jipp= 
facfte.  —  9?ifcf)e.  —  nobel.  —  Onfel.  —  5)3apa.  -  5}3arabe.  —  ^4Jafdb.  —  3tang.  —  Stobomontabe. 

j)hinbe.   —   @d)afott.   —    Srfialnppe.   —    Sd^ärpe.     -    ScbatnIIe.  —  2;aitle.  —  ^ambonr. 

—  -Jante.  —  Soilette.  —  top.  —  Sort.  —  Srnppen.  —  voltigieren. 

g)  Aus  itra  ettgCirc^cn. 

SiU.  —  t  '^Mcfel^äring. 

h)  Aus  Den  (ftandinat).  ^pta^tn. 

@tber.  —  S'Iagse.  —  ?5^Iintc.  —  Bdjütt. 

1)  Aus  Den  ftavif^tn  &ptai^tn. 

^ud^ten.  —  ^arbatfd)e.  —  pomabig. 

k)  Aus  ttcvfMtiencn  antteren  ^yraiQen. 

iöagar.  —  Sacao.  —  tabiar.  —  heiler  (?).  —  9)Jaig.  —  ®d)abradfe.  —  Solpatfd). 


g-n(^§^  —  ^^bilifter. 
t  fc^adöern. 


1)  Ans  Der  JituixtttenfpraiQe. 
m)  Aus  der  Siuitnfpvail^t. 


5.  3m  18.  3a^rl^unbert. 

a)  Aus  ieutfi^tn  piaCefiftn. 

1.   '.Uu«   bem  üKb.   3lbb.,'!«bt. 
2lftie.  —  2Inf)öbe.  -  2irger.  —  '-öafe.  —  barfd).  —  23eete.  —  33efanmaft.  —  bcicbJüid)tigen. 

—  Srinf.  —  Suc^t.  —  Secf.  —  bratl.  —  entlang.  —  flau.  —  ?5Iau§.  —  jylieber.  —  ?^u)el.  — 
.s^ai.  —  §ain.  —  f  §ebe.  -  biffen.  —  .tämpe.  -  f  Äiefe.  -  ftlabbe.  —  t  tHppfd)ule.  — 
t  ^lop§.  —  t  foltern.  —  tracfe.  —  tropjeng.  —  Sacfmu§.  ^  Sinnen.  —  31icte.   —  Cfboft. 

—  t^fropfen'.  -  f  ^Rabatte.  fd)Ienbern.  —  Sd)Iud)t.  -  fdimuct.  —  t  Sdmocf.  —  8i^nap§. 
t  fdinöfern.  —  SdiruUe.  —  8eft.  —  fpucfen.  —  [puten.  —  ftramm.  —  Stulpe,  ftülpen.  — 
iierlieö. 

2.   au«    0  b  e  i  b  e  u  t  f  d)  e  n   ®  i  a  (  e  1 1  e  n. 

anbeimein.        anftettig.  -  Sänfelfänger.  —  lyaictn.  —  Samine.  —  tagen.  —  Unbid.  — 
isiilbfjeuer. 

b)  Ans  öcnt  ^riei^if^tn. 
Jionen.  —  mittler.  —  ©ntbufiaft.  -  ^araufd)e. 

c)  Ans  dem  ^afeinifi^ett. 

eEcentrtfcb.        fraß.  -  s^uppe.        Sibeltc.  —  3iebuS.  —  Xaft. 


—     443     — 

d)  Aas  &em  gttaftcniff^en. 

2{gto.  —  23'.(anä.  —  2)tlettant.  —  ^Jrtcanbeffe.  —  (Suitarre.  —  Slegatte.  —  t  ©birrc. 

e)  Atts  ftem  ^panifi^tn  (inet.  Vortu^ieflfd^en}. 
j^etifd).  —  fyfottüe.  —  S;a(i§nian. 

abonnieren.  —  Slgraffe.  —  atlfoöen.   -   3Imü)enient.  —  nuttf.  —  2trfobe.  —  Saniere. 

—  2?cUetrift.  —  bigott.  —  Siaarb.  —  Sombarbcment.  —  23on=mot.  —  23onbon.  —  33ouquet.  — 
brillant.  —  ^öronje.  —  23iifte.  —  6,I}anlfee.  —  (5.[ique.  —  5)ambrett.  —  Debatte.  —  2)ementi. 

—  be^Qüouieren.  —  Seffert.  —  brapieren,  Draperie.  —  brcifieren.  -  S:u)d)e.  —  cclatant.  — 
elegant.  —  enorm.  —  (Sfplanabc.  —  ©tage.  —  eüentuell.  —  fyabrif.  —  fyagabe.  —  fabe.  — 
Sanaufer.  —  5arce.  -  ^iafer.  —  frappieren.  —  g-ricaffee.  —  §otel.  —  ^abnlc.  —  talfatern.  — 
S?afte.  —  ^ofarbe.  —  ^oriet.  —  i)'iond)ette.  -  naiö.  —  Orange.  —  f  Pafcben.  —  ^icfnicf.  — 
Maiit,       Sreff.  —  ißefte.  —  S^d%ad. 

g)  Hu6  Dem  6nqti((&tn. 

5öombaft.  —  (Slf.  —  3'tan«ett.  —  grarf.  —  .sUub.  —  ;){nni. 

h)  Aus  6cn  nort>\((S)cn  Sprad^en. 

3Jorm.  —  diiim. 

i)  Aus  &en  fraotTt^cn  Sprarücn. 

®rofd)fe.  —  tnute.  —  Sornifter. 

k)  Aus  anderen  ^t*rad)en. 

Strraf.  —  S?afabn. 

1)  Aus  &er  ^tuDenfenfftatfie. 

bnrid)ifoC^.  —  [yibibus.  —  ^aüore.  —  3uj:.  —  .^ncipc.  —  Stnote.  —  pumpen.  —  f  ;){nnf§. 

—  3d)moÜi'ö.  —   5cl)»pulität.  —  6d)mager^.  —  ftibißcn.  —  Stubio. 

m)  ^ubenbcutfcfi. 

t  fcöäd^ten.  —  fdjäfern.  —  Sdndffet. 

n)  Ans  t>"^  ^aunerTpradie. 

©anncr.  -  Gaffer.  —  feilen.  —  mogeln. 

6.  3tn  19.  3alör^unbert. 

a)  Ans  öem  piederOeutfi^en  (3SerCin). 


t  Aayfe. 
t  5-ei-.  - 

beifei. 

b)  A«s  f««n  $eerJ>eutf<ecu 
C)  Aus  Dem  ^paniftfien. 

3igarre. 

d)  Aus  Kern  jSraniöfirc^en. 

banal.  —  ßl)anöiniemu§.  —  "Jenißeton.  —  Siretin.  —  Omnibnc-. 

e)  Aus  bem  ^ngCtfi^en. 

Lioncotteii,  bopcottieren.  -     (5htä.  —  tvarm.   -  ®rog. 


Uind)en. 
.s>od)ftapler. 


f)  Aus  Oem  Autcrißanifdien. 
j;)  Aus  öer  tvaumrlViadjc. 


öu' 


S?cr,^cirf)in§ 


ber  fiefljroc^cnen  2öörter  oug  bcm  grietftijf^en,  tutcinücöen,  itttlteniftöen,  fianjöftii^cn 
unb  engli|(i^en  <Bptai^i(^a1it. 

?lnm. :  ®er  ®tü(^  hinter  einem  aBocte  oeiweift  auf  tae  ooi^ergetenbe  lüort. 


aavog  fatt 
a/y/lfa?    2Ibt 
ayad-öc  gut 
ayyel.Oi^  ®ngel 
«y}'ov(>toj/  (Surfe 
aymavQov  Slngel 
ayxvfja  Stnfer 
otj'i'o?    S?eufrf)Iauim 
«yjiog    — 
ccy()iog  ®d'er 
«j'(>oV  Steter 
uy^(o    eng 
«j'w  Sldfer,  2(cöfe 
(xdcX(pög  §talb,  ©eliditcr 
a()7yr  fatt 
dedXog  toett 
«t|fu  iDadifeu 

«//,«t  Jüel}eu 

ai']TrjQ  Sölnb 

dd^(jbui  äßunber 

aiyai'tT]  ©idie 

aiytt(jog  — 

«j^y/^  — 

atyoyJgag  33ocfä{)orn 

atfi'  je,  ®^e,  etuig 

at^o)  eitel 

aliti«  ©eini 

a'i/LivXiog  — 

aio'Aog  ©ee 

aiiöi'  2ionen,  6t)e,  ciuig,  je 

axaiva  Sif)re 

«xa  voi,'   — 

dy.a()i  ®ngevling 

axaöTOb*  9it)0ru 

ay.aTaXtg  — 


(?llt=,  9Jlittel=  unb  ^Icugiict^ifc^.) 

CtXJJ     2l£t 

ax/jj  ©et 

uH/ucov  §aminer 

dy.ov'io  l)ören 

«'x(>oe  ättjre 
•  äxTfc'a  Ölttict) 

ofxr//  — 

dzMV  3iöi'e 

dXsitfco  ©albe 

aAaw'o;    Oerlteren 

älxvcüv  ©d)tBaIbc 
t  a'AAog  etenb 
j  dl^ievixiaKd  Stlmanad) 
1  a'Äo/;  Stloe 
j  «Ao;^og  liegen 

dlg  ©als 

«AfToc  SBalb 

afxadoq    ^a.x(i> 

d/iid(ja  3)leer 

df.id(jay.nv  Sjiaioran 

d/iiä(i)  Wlülfh 

'A(j.ßanovfx  Sametag 

df.iß(jorv<;  Wloxb 

d/LitXyco  melfeii 

djuerai  fatt 

aV<??  Dljm 

dfxtjiog  3}ial)b 

d/Lt?]i6g  — 

df.ivyddXr}  3}tanbel- 

ü^<9Pt  bei,  um 

d/ii(piXiy.7]   £id)t 

lA/.i(f)iaa(jog  äJJeer 

a/ii(pw  beibc 

ava  an 

dva/io()7}T?j(:  ©infieblcr 

otj'Javw  füfe 

äri)o«'770t)o)'  Slcbl'c 


dvs(xog  a^nben 
dvsipiög  9leffc 
«Vfv  obne 
dv7]oov  2lni§ 
dvb^rjöiov  S)ro]^ne 
avi)Qi'jvq  — 
avioov  2(ni§ 
ävrfc    ant= 
a»'i;t)(;o5  Dtter 
a^tV?/  2lj;t 
«^(01'  2ld)fe 
«TifAÄoc  bell 
oino  ab 

«TroXfccvw  i^ol)u 
a(>yi'(>oc  ©ilber 
dQ-)]v  stamme 
d^y.xog   23är  - 
dgvvjuat   (Srnte 
apoa»  2lder,  2lrt 
«077.7;  fdjorf 
dQöei'iy.6v  Slrfenif 

dpxt-  ®i*ä= 
d^Xiar()ög  2lr5t 
uoY.rjdrjg    <Sd)abc 
doT)]o^  dffrfjov  (Stern 
or^p  i'onber 
dvT]  Sünbe 
dtfioc  Altern 
urgaxToc  bred}ieln 
«TT«  Sitte 
av   ys  aud) 
at'Xöc  ©dja  Im  ei 
av't.dvoi  mad)fen 
d^vt]  2tl)ne 
d^vgov  — 
dipiq  Slbfeite 
dxog  (5nbed))e,  sag 


n/rooi' 


—    44rs    — 


skscpaigoani 


cc/vgov  9töne 

ßaivo)  fontnten,  JSauj,  ferf 
ßaXXilo)  Satt» 
ßäXXeiv  Strmbruft 
ßäXoauov  93almm 
ßsvdo^  sloöe 
/^/t'oc  feif,  fommen 
ßioTog,  ßi6i')  fecf 
jt^AtTTc;  Pflegen 
ßkeffagov  — 
/^X^p  .stöber 
f/X/roj'  3Jklbc 
l^oÄi^o,,'  23oire',  Stvkbci 
ß6f.ißvt  Sombafin,  Öombaft 

ßovßaloc  2?üffel 
ßovy.dhov  4-^ofal 
ßov/.öXoQ  ftalten 
ßoiXouai  lüoüen 

ßoiTvgor  Sutter 
ßge/Lico  brummen 
ßgbvdog  ©lenntier 
ßg^/juoi^  33räcien 
/!/(?fc'/f'<  Stegen 
ßgöyxog  ülragen 
ßgoTog  Woxb 
ßgö/ßog  fragen 
,^(>o/os'  ^ring 
/^pv'oj'  traut 
ßgxTov  brauen 
/!/öt'to  traut 
/l^t'ttc  tau3 

/^tpö«  «örfe,  tnrfd)ner 
ßoaXiTTjg  5lJils 

yayygaiva  tanfer^ 
yaToov,  yuTöog  @er 

j/f/'A«  mm 

yaXdyya  ©algant 

ya^ßgoc  (Sibam 

yaiA.(pcd  tamm,  tiefer* 

yttfA.q)ri'Xai  — 

yaCXog,  yavXng  tieP 

ys  aud),  ha 

yiyo)i'a  tüi}n 

ysvsiäg  tinu 

ysveiov  — 

ysvoc  tinb,  tnec^t,  tnabe,  §eU 

yfc'i'o?  tinn 

ysgavo^  tranid),  trabn 

yft;'o>  tiefen 

ytjQiio/.d)  tranic^ 


yiyi'Ojiiai  tinb,  tnabe,  tned)t 

yiyridoxco  fönnen 

yXavy.co/iia  (Star 

yAat;t  — 

yhä  tlei 

yAi'v?;    — 

yXoiög  tlei,  Hein,  i^eim 

j'Afxj'ppAua  ßatri^c 

yXvTrrrjg  {lieben 

yXixparog   — 

yXtif«)  — 

ylcölfo  tlucfe 

yi'vi  tuie 

yrrntTf-Tv  — 

yvMGig  tonnen 

yrcovög  — 

yodo)  taum 

yoyygog  tanter  ^ 

yöuifoc  tamm,  tegel ',  tnebel 

yovi]    tinb 

j/ovj'  tnie 

ygd(f)ior  ©riffel 

ygä(pco  ferbeu,  @rab 

ygdo  traue 

ygvCoj  grunzen 

ygvXXoc  ©ritte 

ygv/Lfca  trnme 

ygvnoc  tropf,  frumm,  trüppel 

ygvT/j  traut 

/(yv'V-'    ©i^eif 
y-i;»'?f  tommen,  SBeib 
yvxfjoc  ®ip§ 

Jaxi  w  SöttSC'  tieifter,  rinnen 

ddy.gv  3äbre 

()a}<Tt;ÄOi,>  S)attel,  3^^) 

da/udo)  äal)ni 

öajLidöy.tjVO}'  3^Detfd)e 

()at;Ao^-  bürr 

-Jf  äu 

dsTyua    3eid)eu 

ötlyrv/iii  äcigeu 

t)«>n'Oi'  3c'iÖe 

dt'xa  äet)n 

dkXtag  töber 

diXergov  — 

dsk(pa6.  tatb 

tJfA^vt,'  — ,  @elid)ter 

Jt^uat;  3iinmer 

cVfJtog  fa^I 
ösngofxai  trad^ten 
dsgc)  3et)ren 
deOnörrjc.  S)efpot 
<Ji-  ättiie= 


Siaixa  ^mi 
di'S(0(.u  geben 
(Jrot,-  ®ien§tag 
öinalTog  =falt 
dinldoioQ  — ,  falten 
ähva/iivoQ  Siptam 
die  ätt)ier 
öufiog  Qübtx 
iWo/koj  3a  gb 
()of?j'  3'0£tf^' 
doy.öc   S^^^^^ 
doXixöq   lang 
doX(f)6g  talb 
()o7i«g  ©üben,  3tmn'cr 
doQV  Xttx 
do/ij  S)aube 
ägofxog  treten 
J{>t7?  ©id)e,  Seer 
Ji'o  gujei 
(Ji^g-  äer= 

^  ftcö 

sag  g-rü^ling 
sßsvog  ®benbaum 
eyyvg  nal) 
syy.avatov  Sinte 
sy^iXvg  2lal 
tyXirGifxfogoq  ü)}ävd)en 

idavov  effen 

fdi/ov  Söittum 

si^ojuai  effen 

fc)pa  Seffcl 

£f^/'a  SBittum 

a^o/iiat  fi^en,  @effel 

f^fc'Aw  looüen 

idftxüig  beutfdl 

f^^ot,"  ©itte 

ftxoj   ttjeici^en 

aAi;«/^  SBelle 

£t;t(/  geben,  eilen,  @offe 

sigyuj  räd)en 

^?(>oe  2BoEe 

sKavöv   l^unbert 

sy.Xtiyjua    Sattoerge 

iy.Xeiaror  — 

axvgd,  -öq  ©cbwäfier 

iXdxr)  ßinbe 

bXa(pog  §irfdö 

iXaqigog  gelingen,  lt\ä)t, 

lungern 
sXa/vg  leid)t 
iXft]f.ioovi'?j  2llmofen 
tXsv'&agog  lieberlid) 
lXt(falgoi-iui  3Up 


eXf(f(ic 


—     44^ 


sXeqag  .Hantel 
sXiy.t]  «altnetbe 
eXy-co  SSoIf 
slXdg  ©lennticr 
fljLuc  Sßurnt 
f?.noc  Balbt 
sX(fog  — 
euß^vov  Prallt 

simXaoxüov  $PfIa)"ter 

iurpvttvd)  impfen 

fjLiqvio   — 

sr,  evi   in 

Iviiru)  fagen 

Ivd^ovöiaoTij^  ®ntl)ufia[t 

i'vj'f'a  neun 

n'i'v/Lu  Söefte 

.^'S  fed)§ 

f^äiiiTov  (Samt 

c'o'c  ftd^ 

.^n/TiXong  g^ell 

&ni'ay.OTioc    23ifct)Of 

inioTa/nfu  23erftanb 

tTiouai  §eu,  fe^en 

ETToc  ertüätinen 

fTrr«  ftefien 

f'paCf  ®rbe,  Staren 

.'p/oi'  Sßerf,  toirfen 

f-obßivdng  ®rbfe 

&ülrrjc  9tuber 

foeriiöc  — ,  @icf)e 

6(>fu'yc'>   röufperii 

s^svd^og  rot 

^ofi)9^(o  — 

&Qnivä(a  raunen 

6(>fco}  Söort 

e(ji&og  reiten 

fVj/oo'  SBoIIe 

e{>i.'7//'  räufpern 

{^(>vl)^()ög  ßenbe,  rot,  9teiter 

.iovaiTiiXag  %t^,  rot 

c'piuo  Stiemen 

.'pcö?7  3tnt)e 

Eoy.hi.ßt]vnc  Sftatie 

haniga  SBeften 

f^iTTisTs  fagen 

föT/'  fein 

ha/ngr}  3lfd^e 

fros'  2Bibber,  3nf)v 

CTvuog  ©itte 

fvuyyshov  l^ivc^c 


^, 


anfif.   i]nvcn 


tfÖTo'c   — 
Cfvyi't)/i(t  ^sod) 
Zfvg   Dienstag 
Cffo  gären 
^rjtsM  gäten 
UyyißsQig  Qngmer 
Cv/or  gären,  3od) 

ijysoiiai  fndien 
ijönt.iai   füß 

//'(Jw'i,^  - 
//t'^fo^-  SSittib 
7}'A<oc  ©onnc 
77/tfr^-   nn§ 
rjusQog  3ammer 
rjuiov  \)(x\h 
rjnap  Seber 
}}(jt    erft 

?;rop  Slber,  'Jltcni 
i]XQOv  5lber 
/;wV  Often 

d-äXXut  ®otbe 
ß^dXoc  — 
ßbX(o   tüoöen 
li^souög    33ärme,  loarni 
i}i]Oia/.nv  S^eriaf 
^6Xoc,  2)oIbe,  Xi}a[ 
&gfjvog  bröbncu 
d^QvXoc  2;rauni 
dQcöva^  S)ro^ne 
d^vyäxqo   S^oc^ter 
dvvvog  S^unfifd) 
d^vga    %^\ix 

&vg£T()OV    — 

&v()aog  2)orfd)e 
ß-v(}f')i'  2;t)ür 

ißiny.og    (Sibifd) 

iyi'vn  ^nie 

HTfn'  loiffcn,  S>enoei§ 

idüo  fd)ttji^en 

äV{^t;f'j  fi^en 

id()fiig  fc^toi^en 

ievc/.i  eilen,  ©äffe,  ge^en 

Ifgöitßukog  ganiStag 

iyufAg  (Set[)e 

i^uäg  @aite,  ©eil 

\f.iona  ©eil 

n'f?  Set)ne 

f'os'  ©iftf  bcviuefcii 


iTTvog  Dfen 
'Vttoc  §eu,  3tofe* 
'laxrjiu   ftefjen 
«rf«  2Beibe 


y.ay/äZd)  ficfieru 
'  xay/aXäro,  y.ay/XaL^io  — 

y.uöuna    ©alntei 

y.äöog  ^afe 

y.aß^nQog  ^eger 
1  y.aigng   ireil 
I  y.aiaag  S^aifer 

aa/.y.äoj  faden 

/{«xog  — 

ydXaunc  §atm 

xMXf-Vtj  !)oIen,  laben ^ 

xa'Ä/loc,   ya?i6c  f)ei( 

y.uXvßr^   l)ef)Ien 

x«Aj;^  teld) 

y.duaga    ^amnier 

y.äitauoc  §nnimer 

•/dutjXog  ^atncl 

xdf.tjLiagoc  Önmmer 

xdiivco   (y.a^l6pTfc^  fterben 

y.ävaargov  S?^nafter 

Y.dvd-aooc  Joanne 

y.dviaroov  Sornifter 

y.dvvußtg  Öanf 

y.djioög  §aber,  (QabergeiB,  33o(f 

ydno))'  S?apaun 

y.dga  §irn 

ydnaßoc  Krabbe,  ^reb§ 

y.agdi'a  §er3 

y.uorjvov   §irn 

y.aQy.aiQCii  5'nrd)t 

Y.dgvof  §orn 

xa(>oj'  Sarbe 

y.aQ-n aXif.i6q  hJerben 

y.agriöc  §erbft 

y.d(}Tfi   ijaxt 

y.dgvnXXoc  Sräfee* 

xdgraXng  i^ürbe 

y.ufjTfOHv  l^nrren 

y.aoTfQog  bnvt* 

y.aaovo)  ©äule^ 

y.naran'a  S^aftanie 

Kdarara    — 

y.aq>ovgd  Dampfer 

/.a/d^io,  y.n/Xd-o)  fid)ern 

y.d/X>j'i  §agel 

xr«;fprc  Ipaber 

xf'yzft  junger 

yHfini    5(cft 


448 


Uf&V 


xfipt'i  idicevcn 

xf/m'c  >Vtnbc 

xsrrui'niov  taufenb 

xfjTOfKj'  .'gaber - 

■/.fonoc   •^ii'fdi 

xFOtt^  Com,  ötrfdi,  ;1Hnb 

y.&oraifa,   -i'a   .^irichc 

y.fondfov   — 

y.  nun  Scherflciii 

y.&grov  §trn 

y.fi'd^(')  ^oü.  £>üttc 

yfqn'Krj  (SJtebcI,  ,s?opf,  Sdiäbel 

K^Jos'  ÖaB 

y.^uöc  Kummet 

x/poc  9Iffe,  Ä}>of,  §nK 

x^o  ÖeVa 

ytS^ciga   ^XÜKX 

y.ivräßapi   Q'mmhct 

y.ivvauov   '^ixnmtt 

y.iaaa  §ii^er 

y.i'axt^  Sftftc 

y.iToov  3th*onc 

y.i/iioior  Saldier 

xÄ«;'y7/^Iang,  üiittien 

y.kädog  Öolg 

x^f'oc  Seunmnb,  (mit 

y.KfTTTdt  fteblen 

y.KT^rn^  laben 

y.'/jua'S  lehnen*,  Setter 

xÄ/i'/y  2e£)ne  \  (e{)neii  ^ 

xA/j'fo  Iet)nen^ 

y.hdic.  — ,  Seiter 

yJJrog,  y/Jmc  letiiten' 

xA^rr'c  lefinen ' 

y.lmnc  §al» 

xPvt'tW.ij'    lauter 

y.Xvloj  — 

y.Xvrö^  laut 

y.Xi'co  — 

y.viör]  ?JeffeI 

xoä  I)ören 

xof'fr)  jd)aueu 

xo/pa»'oc  öerr 

y.nlrrj  D'ieft 

xoAt^o^  (Solf,  tnölbeu 

y.6X(foc.  ©olf 

xo/<?/  öaar^ 

y.nvilrj  Oueubel 

y.nvK;  §ontC( 

XOT'/C;,   y.ovldfg   ^Mfe 

xott/^  §tpt)e* 

y.noa/Jvog  i^oraufcbe 

y.öoaS  9labc 

xopfir«   9to^ 

xo'ot'c   ruften 


y.ooi  üöto  — 

yooo)i'7]  JHabe 

xörsonc  wcv 

xorffi)  .s'iaber  * 

zf'roc   — ,  unB,  .V>af5 

A'orjv  .*öabcr' 

/.oaö(Jrco  vaii'ctu 

/.ofunvöi^-  laufeu 

y.nnvlnv   §tru 

y-onTson^  bart 

xpr/ri'c   — 

yota^  rot) 

y.ofuärrvid  9{abmeu 

xoj.'^T?'  ©crftc 

xo'xoi^  'Htui] 

y.pivo)  rein 

xpto'c   9tinb 

y.ooy.T]  3{ogeu 

xpo/n"or  3^ötcbel 

y.oviiOi^-  jReif^ 

XOf:7rceJ'/oc   ctUiitfl 

y.Qv-nra  ©ruft 

xpc/rr^oi'  öerbft 

xowfTGo'g-  Traufe 

xj'_/:/o(?  .V)üftc 

xi'tUf»)'fV.  Cuitte 

xuxAO^-  ?Rab 

y.vaäxiov   @im§ 

y,vitßog  .'öltmpc 

Kvnoog  Tupfer 

y.vniay.i'j  ^trdbe 

xt)o*«xo»'  Sdniofen ,  Saiuötacj, 

.tircbe 
xt'(>/f  i-Ai-'^aov  Sei? 
y.vnrrj,  -in,   -nc  Öürbc 
xi^.^oc  .^ort 
xvTog  £^aut 
xvf/oc  ^öcfer 
xt'o»'  öunb 
y.fniiT]  §eim 
xfOT/T;  beben,  .'ijibtjc' 

Xäag  Sei 

Pvtt/tt^d^  linf 

Idydip'  lerfcn^ 

"käyrjvog^  -vvoc.  Segel 

)Miy.rtg  fTeben 

Xa/.i Coj  £d)Iag* 

Xa)J('>  laffeu 

Xaf.inag  SampC* 

Z4  lecfeu^ 

Af  ;'oj  lefeu 

Af^Ou,'  leife,  @d)Iettn 

Af/Tiff*  leiben,  bleiben,  Seib 

XfA/f.(/  Ie(Jen' 


Xr/.ro  Heilen 
Af'xT^oj'  liecien 
Afi«ro  licnen 
Zf  7T0C  Saub 
Af  i'xo'c  Sidit 
)Jxog  liegen 

Äf/O*     — 

Xiapnc  Icife 

-h'y.og  4icb 

XiXat'ouai  Suft 

Xivai'a^  -sa  Seine 

A/i'or  Seinen 

A/tt«    Hein 

Xirraof«)  bleiben,  leben,  Seib, 

flein 
?^i7Tao}jg  leben 
Xinapng  bleiben,  flein 
Xinoc  — 
Arr«  Seineu 
ki/vf:vo)  lecfen^ 
Xlyvoc  — 
Xnßöc  Sap}3en 
Xoinng  Uif)tn 
XotUo   laben 
Xo/Jco,  ?^6/og  liegen 
Xvyydroani   f d) I  Uii'en 
At'/J?;!'    — 
At>yi"L(o  Socfc 
ilv;'?  Sud)§,  fd)(ucfeu 
Xt'j'oc  Sode,  Saucb 
ylvj'ofr;  Socfe 
XvLo;  fd)lncfen 

Ai'xoc  2Bolf,  elf,  Sdiauni,  iuerfeu 
'Ai'fo  üerlieren 

udyyurnv  Umfange 
/iiaTa  9Kut)me,  9}hitter 
uniouai   9Kut 
uaxs^vög  mager 
uay.onc  — 
uny.rov  Tlo^n 
fiäuuora  Wlamnwn 
jiiavdvug  2}?ontel 
/iiavic(y.7jg   SKä'^ne 
(.idvvoc,   uavoc  — 
/iiagaivii)   mürbe 
-iiuT-  Senmnnb 
/.lär-rjo  SJhitter 
IIb-  mein 
/.isyciXt]  groß 
usdiiivog  meffen 
uedouai   — 

ll.^SiOV   — 


—      U9 


jitsioio,    uii(i)v   minber 
utXdo)  fc^meljen 

a&rog  mat)neit,  ^Jlinne 
utoöduT]  @aben 
ubOoq   mitte 
usGTiiXov  2}Jiipel 
ustü  mit 

luxQov  Wlüi,  ajionb 
usTomov  Jöraue 
u7]öo,uat  meffen 
urjxdo/uM  mecferu 
utjawv  2/Jo6n 
a//Ä«  fc^mal 
u^/(or  2tpfel 
,»7}i'  ilJonb 
ur^xr^Q  2}?utter 
urjzga  äliieber 
ur,T()vTa  ÜJiu^me 
aiyvvui  miid)en 
uc/.gng   Scftmac^ 
iii/aog  Sliefiltau 
uii.nrjoy.(o  mahnen,  üJMnne 
luvda  Wxw^i. 
uivvvi^a  minber 

IXIVVO)    — 

uinyoi  mifcöen 
uiadög  3}iiete 
uni/6^  §ure 
uova/oc   2}^önd) 
uoj'i'Os'  3)}äöne 

(.ivib'jv  äRober 
«vr«  3)}oo§,  3}Jücfe 
lay.äouai  nutcfen,  muen 
l-ivKrj,  trat  uialHeii 
«i'P.Aft»  — 
uvKo^    — 
iivfiia    taufeub 
uvQov  ec^meer 
,«i;g  3}knö 
,«i;oji'  ÜJJans* 
uin/.o^,  iifoXrc  mül)cn 
-uiooog  ÜJJärc^en 

fäoöo^  dlaibe 

vavc  Stiel*,  yjac^en,  Üfaue 

vauojLiai  net)men 

l'luOC,    VSfXCO  — 

veouat  genefen 
vtoc  nen 
j'fTToJfv  tiefte 
rtfjveoo^    9Jorb 
v&cpakT],  vaipo^  ÜJJebel 
yeifon^  Glitte. 

itlugt,  (Stern jlcgüdK}  iBöcKibucb 


vc'w  näiien 

y?^-   (vrjxegörji^')  nein 
»'r7/<ß  nä^en 
i'rjntTiC  nüdjtern 
vijvgov  nä^eii 
VTjrpüXio^  nüchtern 

Vti(p('l     — 

vinT(o  9li£ 
v/^a,  r/qfjf/  «Schnee 
v6i.io^  nehmen 
vövvu  Dlonne 
voGtog  flenefen 
vOTSOog,   roTS(n   nOH 
vv  nun 
w'jLKprj  2öraut 
vviKfira  iöiarbcv 
;  vvj'  nun 

rvcc  Scönuv- 

St.'poV  fouer 

oyy.irog  Ölugel 

0//-.0t,'    — 
0^0;,^  2tft 

oi  mel) 

oida    roiflen 

oiöüm  @itev 

oidua,  oidoc   — 

OLvrj.  olvng  ein 

0 Vs,^  2tue,  8d)af 

oiV/o>  2ßeib 

hy.roj  ad)t 

nXo^-  felig,  all 

nKo<ft'')iQc.  Snp 

oÄn?;  3albe 

6_uiyy.7]   Wiit 

njiii/kG)  §uve,  aJJift 

oii/'X^t]  of-u'/Ät]  ÜJJift 

o',«/t«  2(uge 

o/to'c  gleich 

hiK/itXnc  Knebel,  ÜiJabe,  9?alel 

r),«7^7;  fingen 

nviö/og    3lf)el 

ovoita  9?ame 

oj-Oj,-  3lfiet 

öi-rJ  9?agel 

ocr.'/y  ®fc^e 

on/.ov  Söaffe 

oVfo'i,'  Saft 

opäo)  magren,  2Bet)r 

op/«i'oi'  mirfen 

dg&yco  iHedjen,  recfen 

5.  Äujl. 


ogurj  Sturm 
opr/c  2iar 
'öijnßoc  ©rbfe 
o(;0fjs^  2Irfcö 
ooxvl  ^abic^t,  äBac^tel 
oovyjiio^-  röcheln 
Öqvlu  9leiö',  Diioggen 
öovCov  did^^ 
6(jqav6^  ®rbe 
"i.-  fic^ 
offJo?   ^ft 
oooa  ertoä^nen 
öaos  Slugc 
nöthov  äSein 
ovdag  ®uter 
On'ourdoc  ^Ötfunb 
orÄf,  ovAnj,^  felig 
ori,^  Ol)r,  Ö^r 
Offdtt'Kuöc  Sluge 
oy./s,-  eibec^fe 
6(fuvc  iSraue 
d?//  ermä{)nen 
öipouat  2tnge 
d'/oc  SBagen 


TTct  Jßater 

TTrxtdsi'eir  ^enbant 
rra/M^uT]  füfjlen 
nänug,   nunug  ißfaffe 
■nd-nna  Später 
nännng  $apft 
vaod-  Der=,  iJJterb 
Tiuüddsiang  ^krabie^ 
71  dgin 71  oc  $ferb 
Tiagmxta  5|Jfarre 
ndgog  Dor 
notze'oiiai  g-utter 
TTUTtjo  fneten,  iJater 
vdroq  ii>fab 
■ndxü(')c    18etter 
nu/vg  Sng 
nai(vg  Jöadjbnnge 
TTf'c)?;  geffel' 
ntöiXov  5uB 

neiUoj  bitten 
TTfru«  ©efabr 
TiaToua  btuben 
veXfia  Xaube 

TIf-hÖg    — 

nsXXa   ^tü. 
TJBXjLia  — 
TIS  uns  fünf 

57 


TTi-itnrnc 


—     450     — 


ö/tiy.onc 


n^iiTiTo^  —,  2)oitner,  ^ftnstag, 

(öont'Stag 
n^vd^sgng   binbeil 
vtvTi-  fünf 
nivTSY.oGrr]  HJfingften 

ntnoiv  $)5feDe 
nigu,  7Tf(jar  fern 
TTspöio  favgeit 
Tieoi-  S)er= 

7ia(jy.v6^  —,  Sprenfel* 
ne^tvni,  negvTi  ftvn 

■nsTai'vvin   — 
nerouni  geber 
nfToonehrov  SJJcterfiUc 
vsv'y.i]  f^tcf}te 
nscpTT]  $ftnstag 

Tirjliy.o^  4td} 
TtTiviov  %a.^y\t 
■nijvoQ  — 
Tirj/vc  ölig 
TTrö«^  feift 
ntövco   — 
TTix^piov  23utter 
TciXvög  faf)I 
TrrAog  t5i'^3 
7Tif.inXrjf.li  öott 
TT/'vtfj  {jrändiy.a)  trinfen 
ninniCio  piepen 
77t(7«'ofc,*  bter 
77/ojj'  Specf 
nXädavov  fylaben 
7iA«xovc  f(adö 
TiAat  — 

-nXäaioc  =falt,  falten 
■nXaraJa  513lafe^ 
vXarig  fylaben,  platt 
■nXiyjo  ftec^ten 
TT/Lfo)  fliegen 
nXijyhVfii  fylegct 
nlrjaao)  fluchen 
nXivdoz  %i\\\it 
tt'Ao/.tJ,  nXö/.oc  f(erf)teu 
nXvvo)  S'lut 
nXoirng,  nXojco  — 
770«  §eu 
tto/t;  — 
noiy.t'kog  (2ped)t 
tto/i't;  ^el^me 
noXiög  fa^I 
7roA*c  ^^elfen 
Ilo).vy.od.rrjg  SJiangolb 


noXv(;  üiel 

TJoP.t'rAai,'  bulbcn 

ni)XvT()rjToc   breiten 

noofio)  faln'cn 

TtO(j!fui^vc,   Tiöodfiog  — 

7TÖ(jtg  >vairc 

Tiöo/.nc   <ycrfcl 
■  7ro(>»oc    fal)vcn,  ^yurt 
I  nooTic  'lyaxxt 
j  noOT?  23raut 

v6t{()og  löer 

nöug,   Tjnma  Sörailt 

TTQuiyo/.Y.ia  2tpiifo)e 
7iof(Jßvr&(jog  ^IJriefter 
*  TToydio  braten 
77(^6  üer=,  Oor,  Sraue 
n(j6fiog  S'ürft 
TjQoarjvriQ    gönnen 
nQMi,  -i(K,  log  früö 
nxefjiq   %axn 
nräoi'a    Jerfe 
nttoör  fjeber,  ^-arn 
TiTt'gv^  5'Ioffe 
TrriXor    Seber 
77.rrf(j  fpcien 
nvavcipin  33D{)nenIteb 
■nvyfin/og,   Tivyfaj    <vailft 
nvd-codai  bieten 
nv&fiiji'  23oben 
Tivdfo  faul 
nvrddvoficxi  bieten 
77t;H  g-auft 
77vS/c  23iid)ie,  ^öiitte 
Tir^o?  ä3iid})e,  '^ndi? 
77t'oi'  faul 
TTvo'c,'  Sieft 
TTv'p  5'cucr 
TTvof'i^po)'  Sertrnni 
71V gong   blonb 
77r(>()Ot,'  ?^encv 
TivTii'/j  Sütte 
TTciX'oiicii  feil 
77(f7Aoc  5'0^'f"'  foltern 
7Tf';c  ^^ufe 


Qadauvnc  SÖnr;^ 

QaöiS,   — 

gaißog  SHeif 

^aiirptj ,   QÜfKpnz  rümpfen 

gäiivg  9t übe 

Qarfävtj,   Qa(f>ai'n;^-    — 

Qaq^vg  — 

Qn^tg  9tücfcn 


ö;>'('j  luivfen 

QhfißoLitti  rümpfen 

QFftßo)  renfen 

^fV»;  Strom 

()i']rga   2Bort 

(j?]r(i>g  — 
j  p/CM  SBnrg,  j}Hft 

Qi'fKfa  gering 
i  QOftßog   renfen 

QOfioi,  Qoiwg  'lönrnt 

p?7/<«  ^iiemen 

pt'ojc  Strom 

oaßßaxor,  S^äßßr}  SamStag, 

Slirdje 
aciyfia  Saum* 
fTcc'xxoc  Sact 
aä/./(uj,   -ov  ^VidiX 
^afißurfioi'   ^ufißi'jd tj 

Sam§tag 
i>(i.yia/.i)v  Sanbel 
oägöf]    Sarber 
asiooTTvylg  58ad)ftel5e 
(Tf]gr/.ng  Seibe 
(jiyäw,  oiy/j  bef^njicötigen, 

)d)tt)etgen 
öiytXXior  Wyxdjt. 
aivani  Senf 
alvdtDv  3i"bei 
oii'oaai    fc^ttJinben 
oy.uu»   I)infen 
Gy.aTjdvrj  fc^aben 
OY.ä7iTQv  Sd)aft' 
(i/arrTfö   fdjaben 
ay.ä(/'ioi'  Sdieffel 
Gy.a(fig^  o/.drfog  Sd)iff 
axfXfrov  Sfelctt 
rt/.e7ir('>    fpät)en 
(;>c?j  77  r(jov  Scfiaft ' 
(>y.)]nior    — 
ay.iä  Sdjemen,  Sd)ein 
ay.ifi7it(o  fcftief 
fiy.hfotr  Sdieibe 
oyi(jov  fc&irmen,  Sd)ein 
o/.oTjiog  Sd)eibe 
ay.oXiöc    fd^eel 
(jy.oTog  Sdjatten 
(jy.iJAo)'  Sd^euer,  öaut 
oy.vTog  ^aut 
axa)7TT(')  Sd^impf 
a/.wQ  §arn 
(sadgic   Scömerl 
lyingduXsng  S^merj 
6ft£(jdvog  — 
ijiir/.goz  Sdimac^ 


4ol     — 


(proycii 


Gut'Kr)    Sdimieb 
nuiyvrj    — 

our/(o  Scf)maucii 
uö^iri  Sdbwetf 

(iTräStj  Späten,  Span 
linai'of'i    (Sporn 
anaorng    iporeii 
ffTjäco  ©efpenft 
(jTTi-io(i)  ipaven 
(jTtBo/i'ö^-  )p ringen 
(Tnfo/oitai   — 
öJiiL'a,  (TTTi'yyog   J^-'mt 
axäuvoq  Stamm 
oravpoc  Steuer-,  [tüßen 
axeyTj  Dadö 
ötäyu)  '^ai),  berfen 
arsTpog  Stärfc 
OTfi/M  Steig 
OTfXf-öc  Stiel 

OTtXs/OC   — 

arsXka)  Stelle 

GziiLißco  ftampfen 

aräno  ftö^nen 

oiioeö^  ftarr 

OTBoioy.io  ftef)lcn 

OTsQKfoq  Slärfe 

aisovov  Stirn 

orijXt]  ©tuf)I 

ariu  Stein 

GTiyaa  ftec^en 

nriTio  — 

fTTroi'  Stein 

rrro/.Os'    Stelle 

arcjna  Stimme 

OTopevi'Tui   Streu 

ötoßt]  Sterj 

avoayyälri  Strang 

arQevyFjLiai  ftrauc^eln 

GToovS^ov  Strauß' 

övoovd^o^   — 

OTovffvöq  fträuben 

ör(jfüi'vvui  Streu,  Stirn 

arvlo;  Staube,  flaunen,  fiüßen 

öTvo)  Staube,  ftaunen 

ni   bu 

av'/.Xaßr,   Silbe 

nvvvQFiOui  bre[}eu 

(jüc,-  Sau 

o(fäXXco  fallen,  falfc^ 

o/B^?]  3ettel 

rf;^/^«  Sd)eit,  fcf)eibeu 

n^iCii)  fd)eiben 

T(tyync  ftinten 


Tcr/iatonr  S^omifter 

Tuivia   befinen 

rr/x.-^oo'c  tauen 

rainö^   bünn 

TÜvvjini  bet)uen 

rngntn ,   raoffoc   Sarre 

TotVfis'  bef)neu 

Tavoog  Stier,  S?iel^  ftinfcu 

xfufoc  2)ung 

r£  nodös  ^ 

rf/j'f')  tunfen,  ^ö^efjle 

rf/o^^  Sac6 

ThivKi  be^nen 

TtTj^oc  Seig,  2)eid) 

rr/.iov  Segen ',  gebeiljeu 

rsy.Twr  Sacfts 

re'kd^o^  gelten 

Ttvd^ür,öo}v  Srolme 

rs'iwi'  bel^nen,  3;o^ne 
T6Q&XQ0V  brefieu 
tS(}Sr<)    — 
r£Ql.ia  Stumm 
-rego^  hinter,  o orber 
rsoOai'vio  Sarre 
reoGouai  — 
reoacxgec  Oter,  ^•et)me 
TcToaivo)  bre^en 
TTfj'ßj'O)'  Stieget 
ri/xoj  tauen 
rrjXiyng  -lid) 
Tid^-f]/iii  {sd^Tjy.u)  tf)un 
Tiy.TO)  2)egen* 

rTtpoQ  Seid) 

TXji/ilior,   TXrjvai    bulben 
7"0-  ba,  ber 
ToT^og  Xt'iQ 
xoy.tvg ,  ro/Oj  S)egcn  ' 
roX/iiäco  bulben 
ro'j'o^'  2)onner,  Son 
To'Joj'  S)ad)? 
TonäCtoy  Xopa^ 
TonaZoc  — 
TOfjyog  Stordi 
tögvoq  brefien 
TOQvvrj   Quirl 
-roc  laut 
rodjiiig  3)arm 
rp«r?.oc  bürr 
^ö^7■^'   brei 
tpenouai  bredifeln 
Tüfjua  breiten,  Sarm 
Totjöig  Srafit 
-Tp<a  Seiter 


Tpirjof/C  Siubcr 
roo-'siatter,  SRalter 
rpi/J  Srecf 
Tf'  bu 

rj;';^ai'o>  taugen 
rj'A?;,  ri'Aoc  Säumen 
Tvoßrj  Sorf 
rvffog  Stube 
Tvq)}.6g  bumm,  taub 
rr;k'7;  taugen 

fJo«^  i'tV^oc  Otter 

i'öioo  SBaffer,  Otter 

7-'o'c,  vn'k,-  So^n 

i?ud  So^le* 

vTTiTQ,  vnep  über 

vTivog  Sd)Iaf^  Sd)tt)etel,  iäu= 

men 
■ig  Sau 
v(jaa:nog  3ißP 
v(fai'i'o)  ireben 
t''7;oc    — 

(fayfTv  Sudje 

qayf'ic  — 

(faiv(t)  bo^nen 

(fu/.og  Sobne 

(priXayi:    23alfen,  3?obte 

(puXaoi'g  93el(^e  - 

(fjaXing^  (paXög  — 

(fandfo  bobren 

ijaffinvog  ^afan 

rfüoy.o.  23ann 

rfärvf/  SBenne 

(fai-Xng    böfe 

r/:f'(>w  58af)re 

ffBvyo)  biegen,  öocf 

ffTjycg   S3n(^e 

y ?;;/</  23ann 

(f'^fi'o,  (i&iloc)  £au5 

(fXeya  blecfen,  bleid)en,  33liß 

f/Ao^  blecfen,  $8Ii6 

(fgärrjQ   3?ruber 

ffnsao  23runn 

qgvyio  brauen 

ffgvvrj,  (f(jvrog  braun 

ffv/^ny.Tjj Qtoi'  2Imulet 

f/rA//  bauen 

cfvXior  23latt 

(fvXov  bauen 

9^  17m  — 

r/rV/c  bauen 

rfvoy.a  2?aud) 

r/t((>  bauen,  Saum,  fein- 

(f(oyco  baden 


XrtiO^' 


—     452     - 


antipathia 


Xfi^og  ©er 
/cuoffaXXnv  Serbel 
)rn{o«)  gern,  fliüßen 
/aacci^ovoi\   /auaidov^ 

©amanber 
Xci.naturjXov  Mamille 
/avSdvu)  Dercieffen,  gan^ 
^ctröcc   gans 
/ring  S{)ao§,  ©aumen 
Xnvi'o:   ©aiimen 
/fiä  gäfinen 
/Hua,  /HiKoi'  2Sintev 
XsXidoviO}'  @4eüfiaut 


X^"   giefeen 
Xr^i'    ®an§ 

/fi/g  gcftern 
//Xioi   taufenö 
;^/rr-ji'  ÖJaben,  ttttel 
/A«<;os'  gelb 
yXiah'iii    glimmen 
XXiuong    — 
xXnf],  /Xdiof'c  gelb 
yoXioa  Voller  ^ 
/oX?;',  /;cAo^"  @aÜe  ^ 
XÖ(JTog  ©arten,  @ra§ 


XQB/^iid^o)  gram 
/goiittdnc  — 
/viin  gießen 
/yiing  Slld^imte 

xViTXay.oc   Sittich 

(t'XH't]  ®tte 

WTT«  2Iuge,  Öraue 
r'>oa,   "V;Os"   3nbr 
cotsiXt]  munb 
w^^pa  Dcter 


(etnfc^I.  mnat,  $5nlgärlat.  unb  ünitteüot. ;  bie  ital.  Stalefte 


bejonbera) 


abbas  STbt,  ^ette« 

abbatia  5Ibt 

Abella,  Abellanum  2{pfel 

abrotonum  ?Iberraiite,  (5bri§ 

absida  Slbfeite 

absolvere,     absolutio     ab)oI= 

üteren 
abyssus  9?obi§frug 
accentus  2lccent 
aeer  Slborn 
acetum  (5ilig 
achates  3rcf)at 
acies  (S(i,  ®gge,  ^^re,  9Ijt 
acta  5Iften 
actus  mt 
acte  Srtticf),  Sattirf) 
aculeus  2tble,  Sl^re 
acus  2ibre,  (i'cfe 
ad  bi§ 

adamas  2^emant 
addere  abbieren 
ador  ©l'c^ 
adspectus  ipäben 
advenire  Slbenteuet 
adventura  — 
advocatus  2lbüofat,  2]ogi 
aeger,  aegre  faum 
aequus  eben,  ©f)e 
aes  ©rg,  ©ifen 
aesculus  ©fcbe 
aestivale  Stiefel 
aestumare  ©bre 
aeternus  @^e 
aether  ^tber 
aevum  @be,  eföig,  Seele 
affectus  2lffect 


ager  SldEer 

agere  3Icfer,  3(d)je 

agna  9lbne 

agnus  castus  ^eufdölamm 

agrestis  Qdtx 

agrimonia  Obermennig 

ala  3rd)fel,  35eid)fel 

alabastrum  Stlabafter 

alba  mbe' 

albula  Sribe^ 

albus  Silber 

alces  ©lenntier 

alere  alt 

Alisatia  elenb 

alius  — 

allodis,  allodium  2t[lob 

almutia,  -um  2)JÜge 

alnus  (Srie 

alo  alt 

aloe  2lloe 

Alpes  2Ilt)C 

altare  5J[ltar 

alter  anber 

altuni  .söafen 

altus  alt 

alumen  2llaun 

ama  Obm 

amandola  3J?anbel* 

amaracus  ü^ajoraii 

amarantus  5lniaraut 

amarellus  3lmmer 

amarus  2lmpfer 

ambactia,  ambactiata,  ambac- 

tus  2rmt 
ambi-  bei 
ambire  merben 


ambo  beibe 

ambubaja  SamStag 

ametbysta  2lmetbt)1t 

amittere  meiben 

amnestia  9lmneftie 

amnis  Ufer 

amoletum,  amuletum  3lmulct 

amoliri  — 

ampbora  (Stmer 

ampuUa  3Impel 

amputare  impfen 

amylon  9lmelmebl 

an-  an 

anachoreta  (^-inftebel 

anas  ©ntc 

anas  crecca  Srietentc 

anas  querquedula  — 

anceria  2Infer- 

ancheria  — 

ancora  2lnfer* 

angelus  ßngel 

angere  eng 

anguilla  3lal 

angustiae  3lngft,  eng 

angustus  eng 

anima  Sier,  abnben 

animadvertere  2.iertt)eis 

animal  3;ier 

animus  abnben 

anisum  Slni? 

annona  (Srntc 

annus  ^ai)V 

anser  @an§ 

ante  ant= 

antiae  Stirn 

antipatbia  2lntipatbtc. 


antiquus 


—     4: 


cadentia 


antiquus  anttf 

anu8  §ebamme,  2l^n 

apanare,  appanare  STpanagc 

aper  (5ber 

apium  ©ppicf) 

apotheca  M)ßoti}tU,  33otticf) 

aprieus  aber 

Aprilis  2IpriI 

aqua  »äff,  ^Tu,  2!öaffer 

Aquae  93ab 

aquaeductus  SlbgU^t,  3(nbaud)e 

aequilegia  9tglei 

arare  2t(fer,  3{rt 

arbalista  2lrmbru[t 

arbor  Silber,  ®ipe 

arca  2lrd)e,  Sarg 

archangelus  ®rä= 

archi-  — 

archiater  Slrjt 

archivum  Slrd^ib 

arcora  ®rfer 

arcubairijista  9{rmbruft 

arcus  5JJfetI,  (Jrfer,  5(rmbrui"t 

ardeo  9Ilcf)e  ',  ©fie 

area  2lr,  3tbren 

areo  3lfcfie' 

artjentum  ©Über 

argentura  vivum  Cuecfftlber 

aridus  (Jfjc 

aries  Ärabn 

aristoloehia  Oftertlljei 

aritlinietica  Strttbmetif 

armenius  §ermelin 

armus  3lrm 

armutia  3)lüfee 

aromaticus  oromattfdö 

ars  2trt,  21rtiflerte 

arsenicum  2Ir)enif 

articula  2[rtiIIertc 

artista  3Irät 

arvum  Sibren,  (yrbc 

as  2r§ 

ascalonium  Sdbalottc 

ascia  3ljt 

asellus  3I)'l'e(,  ©fei 

asinus  ®fcl,  ^so,d,  SS'eifel,  l'faul  ^, 

Striegel 
asparagus  Spargel 
assis  916 

astracug,  astricus  (5|'trirf) 
atratnentum  Xtlttc 
-atus  (^inöbc 
auctio  3tuftioni  J 
auctor,  -itas  9liltor,  -ität 
audientia  3Illbicn3 


audire  boren 

augere  and),  2Bitcf)er 

augia  3(u 

Augustodunum  3^111^ 

Augustoritum  ^-urt 

augustus  and),  3Inguft 

auripigmentum  SJfrfenif 

auris  Obr 

aurora  Cften,  Oftem 

auscultare  boren,  Obr 

avena  öafer 

avis  3Sogel,  (5t,  Straufe^ 

avunculus  (SnfeP,  Obeint 

avus  O^etm,  ©nfel,  Örofeoater 

axilla  2rd)fel 

axis  9tdife 

bacar  Sedier 

bacca  23acf,  23ecfen 

baccalaureus  ^ageftotj 

bacchinus,  baccinutn  33ecfen 

bacilletum  $i(fe(boube 

bacinetum  — 

baco  2?adie 

bajulus  23aUei 

ballia,  ballivus  — 

balsamum  93alfam 

Baltia,   mare  Balticum  'Seit 

bandum  Sanner 

barba  Sart,  Sorte»,  2,  Sacfe», 

Sarbe,  Senbe,  rot 
barbarius  Sarbter 
barbarus  braP 
barbellus  Sarbe 
barbus  Sarbe 
barca  Sarfe 
barcanus  Sardbent 
bardus  Sarbe 
barica  Sarfe 
baro  Saron 
barracanus  Serfan 
basaltes  Safalt 
bastum  Saftarb 
Batavia  3Iu 
Baunonia  Sobnc 
bedellus  Süttel,  $ebcll 
bellum  3*üitt 

benedicere  benebeien,  bcnicben 
benna  Senne 
bersare  birfdien 
beryllus  Serpit,  SriUc 
bestia  Seft 
beta  Seete 

betonica,  -ula  Satbengel 
bi-  p}k- 


biber  Siber 
biblia  Sibel 
bibliotheca  Stbliot^ef 
Bibracte  Siber 
bicarium  9Infer-,  Sedier 
bidellus  Rieben 
bigamia  Sigamie 
bilix  3tt)illii^ 
billa  Sia 
binus  3n'irn 
birretta  Sarett 
birrum,  -us  — 
bis  ätt)ier 
bisamum  Stfam 
bitumen  Sitt 
blaterare  plaubern 
blundus  blonb 
boia  Soje 
boletus  53ils 
bombax  Sombaft 
bombyx  Sombafin 
bos  stnb 
braca  Srudi' 
bracellum  Src^el 
braehiolum   — 
brachium  — ,  Sraffe 
breve,  brevis  Srief 
Brigantes,  -ia   Serg 
Brigiani  — 
bubalus  Süffel 
bucca  Socfc^ 
buccula  SudEel* 
bucina  $ofaune 
bufalus  Süffel 
bulbus  Solle  S  3™if&cl 
bulga  Salg,  Snlgc 
bulla  Sill,  Snlle^ 
burguarius  Sürger 
Burgundiones  Serg 
burgus  Snrg 
buscuni  Sufdi 
buscus  Sufdi 
bussa  Süfe 
buteo  Suffarb 
butina  Süttc 
butyrum  Sutter 
buxis  Siidife,  Süttc 
buxus  Sudi§ 
buza  Süfe 

cabellauwus  ^ablian 
cacabus  S?ad)el 
caccare  facten 
cadena  ^ette- 
cadentia  Srfinnjc 


Cf 


admia 


454 


colina 


cadmia  ©aimct 

caecus  blinb 

caedere  fdieiben 

caepa  3^üiebel 

caepuUa  3>uiebel 

caerifolium  S^erbel 

Caesar  S'^aifer 

cafura  iiampfev 

oalamaula,calamnella-2d)aImci 

calaniinaris  ©almei 

calamus  ^alm,  ©d^atmct 

calare  boleil 

calcare  Wlai)X 

calcatorium  Setter 

calcatura  — 

oalciata  ©^auffec 

oalduna  jJalbauiien 

caldumen  — 

caldus  — 

calendae,  calendariura   ^alen- 
ber 

calidus  Salbauneu 

calix  ßärd)e,  ^dä) 

calvus  blonb,  faf)I 

calx  Äalf 

camamilla  Stamille 

camelus  §tamd 

caniiuata  Kemenate 

caminuDi  Jtnmitl 

camisia  <pemb,  S^amifol 

camphora  Stampfer 

Campus  ^amp,  Sampf 

canalis  Sanol 

cancelli,  -us  Sangel 

Cancer  Saufet'.  - 

canere  §a!^n,  ©e-mail 

canis  §uilb 

canistrum  Snal'ter 

canna  Saiiel,  Sänne 

cannabis  §anf 

cannetta  Saune 

cantharus  SauiIC 

canthus  — 

capa  SapeßeS  Soppe 

capella  Sapelle',^ 

capellanus  Sapeffe ' 

caper  §aber(]ctB,  Socf,  §aber 

capere  ^eben,   I}aben,  §abid)t, 

f)afd)eu 
capillus  §aupt,  fabl 
capitulum  Sapttel 
capo  Sapaun 
cappa  Sappe 
captivus  §aft- 
captus  — ,  :^aft 


capucinus  Sapujc 

capuoium   — 

capulum  Sabel 

capus  §obid)t 

Caput    Gl}cf,    .'öaupt,    Sappe§, 

Sanb 
carabus  Svabbc 
carbunculus  Sfarfuufel 
carcer  Serfei" 
cardus,  Carduus  Sarbe 
carere  §aar',  §aar  ^ 
careuiu  Sarbe 
carota  Sarotte 
carpa  Snrpfeu 
carpere  §erbft 
carra  Sarre 
carruca  Sard) 
carrus  — ,  Sarre 
carta  Serje 
Cartusia  Sort^aufe 
carus  ."gure,  ^art 
caseus,  -ius  Safe 
cassis  £)üten 
castanea  Saftanie 
castigare  fafteieu 
castulus  Sd)ad)tel,  Sd)atiille 
catapulta  iöolj 
catena  Sette  ^ 
catillus  Seffef 
catinus   - ,  3flet 
cattus  Sage 
Caturiges  §aber ' 
caulis  S?o[)I 
caupo  faufeu 
causa  i"id)cr 
cautela,  cautio  Sautel 
cavea  Siifig,  Saue 
cavere  fd)auen 
cavia  Säftg 
cedrus  ^tbiV 
celare  f)el)len 
cella  Qtlic 

cellariura  Salf,  Setter,  ©peirfier. 
cellarius  Settner 
cellenarius  — 
celsus  §albe 
cendalum  S'^i^cl 
census  ^'m^ 
centa  3^"^= 
centaurea  taufenb 
centenarius  3eiltner 
cento  §abev^ 
centum  Ijunbert 
ceraseus  Siri'(^e 
cerasuiii  -  ,  '4^flüuine 


cerebrum  öirn 

ceresia  Strf(^e 

cernere  9täber 

cervus  §irfd) 

chamandreus  Öamauber 

Charta  Serge,  Sorte 

chelidonie  ©c^ettfrout 

Cholera  SoQer^ 

Chorda  Sorbel 

Chorea  S.  Viti  SSeitStanj 

cicer,  -a  Sid)er 

cichoria  Sidier 

ciconia  ^'dt)n 

cicoria  Sicher 

cinamonium  3iniUiet 

cingere  3ingel 

cingulus  — 

cipher  3iffev 

circulus  S'i^td 

circus  Sesirf,  3irfe( 

cirrus  §ir!e 

eis  beute,  i^ier 

cisimus  3ie|e( 

cista  Sifte,  Sarg 

cithara  S'ü^ex 

oitra  l^eute 

citrinus  Sanarieuuoget 

civis  öetrot 

clangor  Sloug,  fliugcn 

clarus  ffor 

claudere  Sloufe,  fdiließen 

claudus  la^m 

clausa  Slaufe 

clausarius  — 

claustrum  Sloftcr 

clausula  Sloufel 

clausuni,  clausus  Stoufe 

clericus  $foffe 

clima  Sftma 

clinare  klonen' 

clivus  — 

clocca  @(orfc 

closum  Sfaufe 

cluere  lout 

clusa  Sfaufe 

clusinaria  — 

clusus  — 

cochlear  Söffel 

cocus  Sod^ 

coelum  §imniel 

cognomentum  Seumuub 

cohors  (Sorten 

coleus  §obc 

coliandrum  Sorionber 

colina  SoI)Ie 


coli',' 


i:>:,    — 


dignuf 


colia  ^ofll 
collariura  Dotter' 
collis  iöalbc,  §olm 
Collum,  collus  §al§ 
coUyrium  3nfo{)o( 
oolus  5?unfe[ 
coma  §aar* 
combrus  Kummer 
comes  stabuli  2}larfrf)all 
cometa  dornet 
commendator  ^otlttuv 
communis  ein,  2Reiltetb, 

gemein 
comoedia  .^omöbte 
companio  Kumpan 
compater  (SeDattcv 
compes  jJeffeP 
complere  bott 
computare  ©onto 
con-  ge=,  ©anerbc 
conila  Ouenber 
conivere  neigen 
conscientia  ©elüiffen 
consolida  @ün)el 
conspicere  fpä^en 
oonstare  Soft*,  foften  * 
contra  ©egenb 
contrafactus  funterbnnt 
conucla  i?nnfc( 
convenire  bequem 
eopa  ^ufe" 
copula  Poppet 
copulare  fuppeln 
coquere  foc^en 
coquina  Südöe 
coquus  S?od) 
cor  $erj 

coracinus  Saraufcfje 
corallium,  -us  SovaUe 
corbis  Sorb,  $Reff' 
coriandrum  Slorianbcr 
coniix  iHabc 
cornolium  fSovnetlc 
cornu  §orn 
cornus  SomeÜc 
Corona  Srcne 
coronare  — 
corpus  Körper,  l^Htte 
cortex  ^oxt 
corulus  öaicl 
corvus  ?Habe 
Costa  SoftS  Süfte 
costare  foften^ 
costurarius  Sfüftev 
costus  .Qoft* 


cotagium  Sot  * 

ootonea  Outttc 

cotta  Sofee,  tutte 

cottanum  Quitte 

cottus  Sutte 

coxa,  coxim  öed)fe 

crabro  ipornitfe 

cras  geftcrn 

crassus  fraB 

crates  Stütn,  §ürbe 

crecca  Sriefente 

crecopolus  Stobrbommel 

cremare  §erb 

creta  treibe,  Seibe 

cretobolus  3to!örbommet 

cribrum  rein,  Stettev 

crimen  Seumunb 

crispus  faf)l 

croca  Srüdfe 

croccia  — 

crocea,  -us   — 

crucea,  -us  — 

crucia  — 

crudus  ro^,  9länbe 

cruentus  rot) 

cruor  — ,  ro!^ 

crusina,  -inna  Sürfd^ner 

crusna  — 

crusta  .Prüfte 

crux  93im§,  teirfi,  Sreuj, 

.Lüfter,  Salf,  fterter,  S^cd) 
crypta  Sluft 
crystallus  S?rpftall 
cucina  '^üdjt 
cuculus  jil'ucfncf,  @and} 
Cucurbita  f^artoffcl,  .^ürbiy, 

Slopf 
cucurum  Söd)ei" 
culcita  Riffen,  mötben 
cuUeus  SeCe 
culmen  öalm,  Jpolm 
culmus  öfltm 
cum  gc: 
curaba  Sumpf 
cumbus  Sumpf 
cuminum  Sümuicl 
cunctari  bangen 
cuniculus  Sanindicn 
-cunque  irgeub 
cupa  Sopf,  Suppe,  Sapelle-, 

Siepe,  Sübel,  Sufe* 
cupella  Stapelte -,  Stübel 
cupellus  S?übcl 
cupere  lioffen 
cupla  Soppel 


cuppa  ÄOpf,  Sübcl 

cuprum  Supfer 

curare  furieren 

currere  3JoB  * 

cursus  Sur§ 

curtus  für?,  6d)urä,  mager 

curYus  Surbe 

cussinus  Siffeu 

custor  Süfter 

custos  — ,  Jpau§ 

cyprium  Supfev 

dacrura  2)ec^er 

dacruma  (dacriraa)  ^ä^re 

3unge 
dactylos  2ttticb 
daggarius  5)egen- 
dama  Sambocf 
damascenus  3tt'etid)e 
damnare  Perbammen 
dare  geben 
datum  S)atum 
decanus  S)ed)ant 
decem  5ebn 
december  2)eäember 
decennium  2)e3ennium 
decorus  Qitt 
decuria  Sedier 
decus  Sitx 
defectus  Sefeft 
defensivus  SefenfiDe 
defrutum  brauen 
delere  tilgen 
delinquere  Delinquent 
delirare  irre,  ©leife,  lehren 
dens  3a^" 
densus  bürr 
derbiosus  3itterod& 
desperatus  befperot 
deus  ©Ott,  Sienftag 
dexter  rec^t 
diabolus  Seufel 
diadema  ©iabem 
dicere  3eigen 
dictare  bidjten,  bittieren 
dies  SDiorgen-,  Sag 
dies  dominicus  Sonne 
dies  Jovis  S)onner 
dies  Lunae  2}Jontag 
dies  Martis  I^ienftag 
dies  Saturni  Samftng 
dies  Solls  Sonne 
dies  Veneris  J^reitag 
digitus  3eb 
dignus  3e^*f" 


lilator 


-      45H      - 


fores 


dilator  bilatorifd) 

diluculum  £td)t 

discantus  2)i§fünt 

discipliiia  StlstpHn 

discretus  biffret 

dispensare  SifpenfattOU 

disputare  bifputtcveu 

distrietus  ^stltrtft 

dividere  biinbicreii 

diurualis  3}lorgeu* 

-do  äU 

doceo,  doctus  Ichveil 

doctor  2^üftov 

doga  JJaube 

domaie  jaljtu 

domina  %xci\l 

dominare  bomtuieveil 

dominioa  Soitutacj 

Dominica  in  Albis  :iifi"8ltf« 

dominus  ^yl'dü 

domus  3)0 m,  3i»""fi" 

dracco  Drache 

draco  3)rad)e 

ducatus  2)ufateu 

ducere  gielieit 

ductiare  2)uic^c 

duotile  2Mt 

duellum  2)ucll,  3roift 

dula  3)ol)le 

dumus  gaujeit 

duo  2)au§,  jiDei 

duodecim  Sugenb 

durare  bauemS  l^arreti 

durus  Darren 

dusmus  saufen 

ebenus  @benbaunt 

eboreus  ©Ifeubettl 

ebur  ßlfenbetn 

echo  ®d)0 

edere  eil'en 

ego  \ä) 

electuarium  Satlnerfle 

eleemosyne  2thno)eu 

elegantia  ©leflons 

elementum  Clement 

elephas  (Stmer,  ©Ifenbeiu 

emere  nebnteil 

endivia  ©iibtDie 

episcopus  23otid) 

equuleus  foltern 

equus  foltern,  ipeu,  9loß* 

eremita  ^a'pit 

errare  irre 

error  irre 


eruca  JHanfe,  diaupc 
erugero  räufpern 
ervum  ©rbfe 
esox  ©alm 
est  fein 

essentia  @ffens 
esus  effen 

eventualiter  euentuell 
examen,  examinare  ejamtnterei; 
excellere  §alm,  §al5 
exclusa  Sd)lcn|e 
excurare  id)enern 
excuitiare,  excurtus  3d)Urä 
exemplum  (Jjempel 
exoticus  3ote 
expedire  ejpebiereu 
expendere  ©pelfe,  ©penbe 
experimentum  (Sjperiment 
exponere  cjponiert 
extendere  Stanbarte 
extractum  (Sjtraft 
extravagaus  ©Etraüugant 

faba  Jöol^ne 

fabula  g-abel 

faoere  ^eben,  t^un 

facla  5flcE^l 

facit  fjaclt 

factotum  gactotum 

facula  gacfel,  ^erje 

fagum  23üd)el 

fagus  Suc^e,  Südiel 

falco  lyalfe 

faldistolium  falten 

faldistorium  — 

fallere  fallen,  falfc^,  fehlen 

falsicare,  falsus  falfd) 

falx  g-atfe 

familia  gattiili« 

familiaris  familiär 

familiaritas  — 

famosus  famoö 

fanaticus  fjanatifer 

far  23arn,  ©erfte 

fari  23ann 

fasianus  g'^ffll' 

fastidium  garftig 

fastigium  Sorfte 

fatalis  fatal 

fatum  i^tt 

faux  ©^lanc^ 

favonius  ^öbn 

favus  Wabi 

fax  ^-add 

febris  'Jieber,  33ieber 


fei  ©alte' 

felix  löilfcntrant 

fenestra  S'CUfter 

feniclum,  -culum  ^^'^ncftet 

fenuclum  — 

feria  ^-dcx 

feriae  — ,  33eete,  jjerien 

feriari  fyeier 

ferire  23är ' 

fermentuni  i8ärme 

ferre  SBa^re,  gebären 

fertilis  gebären 

ferula  33efen 

festum  J^Ü 

fiber  93iber 

ficus  3-eige,  g'Ctfl'i'fli^ä^ 

fidelis  fibel 

fidere  bitten 

fidicula  Jiebel 

fieri  fein 

figura  S^etg 

filialis  i^iViak 

filix  Jöilfenfraut 

filtrum  gils 

fimbria  «Jranfe 

andere  beißen  23eil,  Sitte, 

bitter 
fingere  2:;etg 
finire  fein 
fistula  giftet 
flado  glaben 

flagellum  }^^kQd,  8toppel 
flagrare  blecfcn,  ftacfem 
flamma  5'tanime 
flare  blähen 
flasco  j5lafd)e 
flavus  blau,  blonb 
flexus  f^ledife 
fligere  bläuen 
floccus  3"lo^f 
florere  Sölume,  331uft 
florinus  gloi-'i" 
flos  Sölume,  glorin 
flosoellus  'lylo^td 
flovitare  5^0 tte 
flumen  gtrom 
foedus  bitter 
focus  bacfen 
federe  23ett 
foeniculum  g^ndjel 
folium  SBlatt 
foUis  Salg,  23aa 
fons,  fontana  tjontaiue 
forare  bohren 
fores  Xl)ür 


forestis 


457     — 


ire 


forestis  j^orft 

gentiana  ©usiau 

hiaena  §iäne 

foris  — 

gentilis  geld)lad)t 

hiare  gähnen 

forma  ^-orm 

genu  ^nie 

hie  nun 

formula  gormet 

genuini  (dentes)  ^inu 

hiems  SBinter 

formus  93ävme,  tüarin 

geaiis  tinb,  S^nabe,  Slned)t,  §eil 

hilla  ©am 

fotrale  g-utterat 

gignere   ^iub,   tuabc,   ^ned)t 

hira  — 

fraces  Sreber 

glaber  glatt 

hiscere  gä{)nen 

fragrare  2?rO(fe 

gladiolus  (2(^tt)ertel 

Hispanum    (viride)    ©rünfpan 

frangere  brechen 

glesum  ©[a§,  Sernftein 

hoc    enim    est    corpus    meum 

frater  23ruber 

glis  Klette 

§ofu»poifn§ 

fremere  brummen,  gram 

globus  Kolben 

homicida  ^apft 

frendere  ©raitb,  ©erfte 

glocire  ©lurfc,  Slucfe 

homo  Bräutigam,  man,  Wlann 

friare  Öret 

glubere  fltebcn 

hora  2[ufter,  ll^r 

friggre  brauen 

gluere  S^näuel 

hordeum  ©erfte 

frigere  frieren 

gluma  — 

horizon  ^orijout 

frons  ©rinb 

glus  ^lei 

horrere  ©erfte 

fructus  brauchen,  3i-"it<f)t 

gluten  — 

horreum  @peid)er 

fruges  brau(^en 

gnoscere  föuneu 

horridus  garftig 

frui  — 

gradus  ©rab 

hortus  ©arten 

frustum  Sörofam 

Graecus  S^aifer 

hospes  ©aft 

frutex  23auc^,  (Strauö^ 

gramen  ©ra§ 

hospitale  ©pital 

Frutis  Söraut 

granarium  £peid)er 

hostia  ©aft,  i^einb 

fugere  biegen,  33ocf 

grandis  grofe 

hostis  ©aft 

fuisse  bauen 

granum  ^orn,  ©ran 

humlo  topfen 

fulgur  23Ii^ 

grapbium  ©riffel 

humulus  — 

fulica  Söelc^e 

gripho,  griphus  ©reif 

hupa  — 

fulmen  23life 

griseus  grei§ 

hysopum  3fop 

fiuidere  gießen 

grossus  ©rofc^en 

fundus  23eunbe,  23oben 

grunnire  grunjeu 

ibiscum  (Sibtfc!^ 

luiigi  23aud) 

grupta  ©ruft 

id  er 

für  g-rettdöen 

grus  ^ranid),  ^ra^n 

imperator  ^aifer 

furca  %uxk 

guasdium  2Baib 

implere  Doli 

furere  %i}Ot^ 

gubernare  fc^alten 

imputare  impfen 

furetum,  -us  grettdöeu 

guerulfus  SBerttoIf 

in  tn 

furo  — 

gula  Siebte 

in-  un= 

furvus  S8är^ 

gurges  Stolf 

incarnatus  eingcfteifd)t 

fustis  Sanid) 

gurgulio  ©nrgel 

incensorium  äünben 

futurus  bauen 

gustare  tiefen,  foften^ 

inclutus  laut 

gustus  fiefen 

incubo  $)aufe 

gabalus  @abel 

gypsum  @ib§ 

incus  2(mboB 

gaesum  ©er,  ^aifer 

gyrare  ©eier 

inferior  unten 

galanga  (Sfllgant 

gyrus  ©iro 

infra  — 

galatina  ©oUerte 

infundibuluni  Sricbtev 

galeta  ©elte 

habere  :^aben,   4)aft,   ()eben. 

ingenium  StrtiHerie 

galla  mUapitl,  ®üü<^- 

hinten 

ingimus  Sßinter 

gallicus  (canis)  3Binb^unb 

haedus  ©eiß 

insece  fagen 

gamandraea  ©amanber 

haraus  Öameu 

insectiones  — 

gauta  @an§,  ©iinferid)' 

liariolus  ©am 

insistere  inftiinbig 

gelare  ©allerte,  fatt 

haruspex  — 

instigare  fted)en 

gelidus  falt 

hasta  ©erte 

insula  ^nid 

gelu  — 

hederacea  §eberid) 

interesse  Sntereffe 

gena  ^inn 

helvus  gelb 

intibus  ©ubiöie 

gener  ©ibam 

heraldus  ^erolb 

intrare  entern 

genista  ©iltft 

heredipetes  ®rbfd^Ieid)er 

invenire  finben 

gens  Äinb 

lieri  gefteiu 

ire  ©äffe,  gcl)cn,  eifcn 

ßtuge,  et^mologilc^e«  äBBtteibuc^ 

5.  Slufl. 

58 

IS 


—     458 


mattina 


13  er 
ivus  ß^tbe 

Jnnuarius  Saliner 
jecur  Sebcr 
joculari  ©auficv 
jocus  Slli' 
jubilare  iilbelu 
jugerum  3nn<^£^'t 
juguni  3örf),  vUlltC^t'rt 
jüngere  3ocI) 
juniperiis  ©iubecvc 
Juppiter  Sienftacj,  Xoiuicv 
jus  .täfe,  ^axidjt 
juvencus  illlig 
juvenis  jinig 
juventa  — 
juventas  ^l'flC'l^ 

labare  fc^Iaff 

labi  fdilaff 

labina  SaJuhte 

labium  Sippe 

Laburdaiuis,    Laburdum   2([b- 

berbaii 
labyrinthus  Sabt)villtt) 
lac  mHä) 
laccus  Sa(i)C 
lacerare  Scfjlag^ 
lacruma  (lacrima)3nbif'  3l>'t9£ 
lactuarium  ßatiüerge 
lactuca  3(tttdÖ,  Satttd) 
lacus  Sad)e,  3)Jeer 
laevus  (Sd)fel)e 
lagena,  -oeiia  Segel 
lagona  — 
laicuä  Säte 
laisius  Seifte^ 
lallare  (allen  1 
lambere  Sippe,  Söffcl 
lampetra  Samprete 
lanipreda  — 
lancea  Sailje 
languere  Hilf 
lapatica  Sattic^ 
lapatiuin  — 
laptica  — 
laqueus  Saß 
larix  Särc^e 
larva  SaiPe 
lassus  laB,  taffeil 
laterna  Saterne 
latinus  loteilüfd) 
lattica  Sattic^ 
latus  biilbeii 


laubia  Saube 

laurus  Sovbeer 

lautus  lauter 

lavare  laben,  Sauge 

lavendula  Saüeubcl 

lectus  liegen 

lefa  Sebue- 

legenda  Segcube 

legere  lefen 

lenis  linb 

lens  Siufe 

lentus  linb,  Siube 

leo  Sölüe 

levis  leid)t,  Icife,  Siinge,3d)teim 

lex  =  lei 

libella,  libellula  Sibelle 

libens  lieb 

liber  lebig 

liberare  liefern 

libido  lieb 

libraria  Sibliotl)e£ 

libum  Sebfud)en 

licium  Driüid),  Silie,  Sifee 

ligusticum  Siebftöcfel 

lilium  Silie,  Stofe 

lima  @cl)leiin 

limare  — 

limus  — ,  Sebni,  Seim 

linea  Silie,  Siuie,  Seine 

linearium  Sineal 

linere  sHcifter,  Seint 

lingere  lecfen ' 

lingua  — ,  Sll'lflC 

linquere  leil)en,  bleiben,  Seib 

linum  Seineu,  Seine 

liquiritia  Sah'ii3C 

lira  lebreu,  irre,  ©leife 

littera  :önd) 

lolium  Sold) 

longus  lang 

lora  Sauer 

loteria  Sotteric 

lubere  Sieb,  Sob 

lubido  — 

lubricus  Sdileife,  ©c^lupf 

lucere  Si(^t,  Sol)e' 

lucerna  Üalt,  idid)t,  iSerge 

lucidus  Sid)t 

lucrum  Soljn 

Lugdunum  pjaiUl 

lumbus  Seube 

lumen  Sid)t 

luna  Saune,  Sid)t,  ÜUJontag 

lupus  3Bolf,  2d)auiu 

lutum  Selten 


lux  Sic^t,  Sor}e  > 
lycopodium  Söärlapp 
lyra  Seier 

macarellus  3}Jafrele 
niacellarius  äl'ie^ger 
macellum  — 
maoer  mager 
macula  9}?afel 
magister  9}leifter 
magistratus  (Siltöbe 
major  Süajorau,  SJIeicr 
major  domus  2Reier 
majoracus  äJtajorau 
majorana  — 
Majus  9J}ai 
maledicere  malebeieu 
malum  2lpfel,  SÜ(^el 

malus  ma\t\  mö)d 

malva  9}Jalbe 

mancipium  Stebfc 

mancus  mangeln 

maiulala  Slfaubel' 

maiie  SJJorgeu* 

mango  faufcu 

manipulus  tioll 

Mannus  9JJann 

mansio  9JJe{3ner 

mansionarius  — 

mantellum  SJJautel 

manus  9i}?liub  - 

maquerellus  2){afrele 

maragium  9J?oraft 

marca  3}lart^ 

marc  Wla\t\  l^Jarfd) -,  'Max 

marga  ÜJJergel 

margarita  ^^setlc 

margila  ÜJicrgel 

margo  älhirf 

mariscalcus  ä)Jarfdiall 

mariscus  SJfarfd) ' 

marscallus  llJarfd)all 

Martius  iOcärg 

martus  3Jfarbcr 

martyr  9}?arter 

martyrium  — 

maserini  (scyphi)  3)Jafcr 

massa  Ma\]c,  9J}cffing 

mater  3}httter 

matratium  ÜlJatralje 

matriua  '^atc 

matrix  DHeber 

matrona  3}fatrouc 

matta  SJJatte^ 

mattiua  2)fette 


mattus 


—     459     — 


pallidus 


mattus  matt 

matutinus  ällette 

Maurus  Wlol)X 

medius  3?c!atmiaft,  mitte 

mejare  3}?i[t 

niel  2JJct)It^aii,  .öontg 

nieminisse  mahlten,  SJMniie 

mens  — 

mensa  ©pcife 

mensis  SlJonb 

menta,  mentha  SJJhlse 

mentiri  3)ieinetb 

mentum  SJhtllb ' 

mercatus  3}?ortt 

mergere  3Jiarf^ 

merula  Jtmfel 

mespila  SKiftjel 

meiere  2.)Jatte' 

metiri  2)kP,  meffcil 

meus,  mihi  mein 

milia  3J?eiIc,  taufenb ' 

miliarium  Steiler 

mille  taiifenb 

mingere  EO?ifl 

minimus  minber 

minium  2)Jennig 

minor  minber 

minuere  — 

miscere  mtfdjen,  mengen 

miser  barm^ergtg 

misereri  — 

misericordia,  -cors  — 

niissa  Slfeffe 

modius  meffcn,  SlJel^e^ 

modus  a)fat3,  mei'fen 

molere  mahlen,  mahnen 

moenia  Slhinb^ 

mola  3)Jü^Ic 

raoles  mittlen 

molina  SJJü^fe 

molinarius  3)liitlcr 

moliri  miit)en 

mollis  mitb 

monaclius  2)Jönd) 

monasterium  DJliinfter 

monere  matjiien,  Spinne 

moneta  9}Jiin^e  S  (5'ffig 

monile  3Käf)ne 

monstrare  älhlfter 

Mopsus  SIJopS 

mordere  ©djuierä 

mordrum  3Jiorb 

mori  — ,  9Keer 

mors  3.1?orb 

mortuus    — 


mortarium  3)Un')cr,  3)ante( 
morum,  morus  5)3flQnme,  WlauU 

beere 
Mosaetrajectum  2vid)tcr 
muffula  ä)htff' 
mulctra  ä)hllbe 
mulgere  melfen 
mulus  9}ianl^,  (5iel,  <2triegel 
munire  9.)hinb- 
murmurare  mnvmeln 
murus  ajJaner 
nius  9JJau§' 
rausculus  3)?nn?^,  SlJnfdiel, 

2«u§fel 
museus  3J{oo§ 
musmontanus  3}hirmeltier 
musmontis  — 
mustum  2«0ft,  2}lo[tcvl 
muta  2)?an)e,  2)inut 
mutare  3Jfanfe,  SDJuttcr 
mutilus  Rammet 

nancisci  geuug 

nardus  dlaxbc 

nare  9iattcr 

nares  Slafe 

nario  91arr 

nassa  dli^ 

nasus  d}a)t 

natare  9tatter 

natio  9Jation 

natrix  Blatter 

natura  9?atur 

natus  alt 

navis  üid^,  9lad)en,  5{anc 

ne  nod)^  nn=,  nein 

ne-  nein 

nebula  9?ebel 

nectere  19feftel 

nefas  nein 

nefrones  9}iere 

nemus  nc()men 

nepos  9fefte,  (5ntel 

neptis  9Jid)te 

neque  nod)* 

nere  nä^en 

nervus  9?erl) 

neutralis  nentral 

nicere  neigen 

nictare  neigen 

nidus  9k[t,  ^fJeftel 

ninguere_©d)nee 

niti  .9kib 

nitidus  nett 

nix  <Bä}lKt 


nocturnus  nüd)tern 
nodus  dU^M 
nomen'lDkme 
non  nein 
nona  DIone 
nonna  9Jonne 
nos  nn§ 
noscere  tonnen 
noster  nnS 
nota  dlote 
notio  fijnnen 
notus  — 
novem  neun 
novus  neu 
nox  9?a(^t 
nudus  narft 
nunc  nun 
nurus  <Sd^nnr- 
nux  9hlß^ 

oblata  Dblate 

oblongus  ablang 

obscurus  (Sdiener 

occare  (Sgge 

occulere  r)e!^[en 

oclira  Oder 

octo  ac^t 

oculus  Jtuge,  ©ibedjfe 

offondi mentum  biuben 

offerre  opfern 

oleum  Ot 

oliva  Olioe 

onocrotalus  Öfofjrbommel 

operari  üben,  Opfern 

oprare  opfern 

opus  üben 

orbus  (5rbe 

ordalium  llrtel 

ordinäre  Drben 

ordo   — 

Organa  -um  Orgel 

ortliographia  Ort^ograpt)  ie 

OS  23ein 

ostrea,  ostreum  2(ufter 

Ovis  2rue,  ©d^af 

Ovum  @i 

pactum,  -US  '^adjt,  'i^aft 
paganus  ^eibc 
palafredns  ^^ferb 
palantia,   -um  '4>fat5 
palatinatus  — 
palatium  5}?a[aft,  5^falä 
palenca,  -um  5Jfa(3 
palleo.  pallidus  fal)l 

5S* 


pallinm 


—     460     — 


princeps 


Pallium  2ßimpel 
palma  füfileu,  i^almc 
palus  i^falil,  '4>ful)l 
pancerea  ij^an^cv 
pangere  fangen 
pauims  {i-a^ne,  '^ianh 
panther,  -a  $antlicr 
papa  ^ap\t,  Pfaffe 
papaver  ^loi^n 
papilio  Jfiltei"'  Sdinietterling 

papio  itHlDtan 

pappa  ij^appe 

pappare  — 

papula  3?ap>icn 

papulus  li^appel'- 

papyrum  $apier 

papyrus  Äcv5e 

par  ij.^aar 

paradisus  '45arabie§ 

paraveredus    §)3ferb ,    leiten, 

Striegel 
parcus  5ßferd) 
pardalis  Sßarbcl 
pardus  — 
paredrus  ^ferb 
parere  i^aielfd^iücin 
parhippus  ^JJferb 
parochia  Pfarre 
parochus  — 
paroecia  — 
parra  — 
parricus  "^fetd^ 
pars  miber 
pasca  Dftern 
passer  2pag 
pastata  haftete 
pater  fneten,  2]!ater,  Sßate 
patere  gaben 
patlna  ^^fannc 
patrinus   ^att 
patruus  3]:etter,  d)eim 
pausa  5^anie 
pavo  $fan 
pax  fangen 
pecu  23ie^ 
peculium  — 
pecunia  — ,  ©cftaß 
pecus  SJte^,  Sc^a§ 
pedellus  $ebcH 
pedica  fy^ff^J^' 
pelicanus  l)3eltfan 
pellere  fallen 
pellicia  '^tl^ 
pellis  gett/  bel§en 
pena  '^<ein 


penicillus  SJ?infeI 

penna  gcber,  fyinnc  ^ 

peniiale  '^H'nnal 

Pennocrucium  !;l{ücten 

pensilis  balnea  Stube 

pepo  $febe 

perca  93arfcf) 

peregrinus  $ilgcr,  '4-^flanme 

perferre  bnlbcn 

periculum   (i)efal)r 

peritus  faliren 

perna  %tx)c 

pernix   — 

persica,  persicuni  5}ifir)id) 

pes  5nB 

pesna  >yinnc ' 

pestilentia  515eft 

pestis  ^^tit 

petrosilium  Sßeterfilic 

Petrus  23eete 

phantasia,  phantastes  (^nntafie 

phlebotomum   g^'l^te 

pictor  g-eite 

pictus  Sped)t 

picus  — 

pila  il^fciler 

pilare  ^ßfeiler,  pflücfen 

pilarius  ^l^fetler 

pileus  5t  lä 

pilula  ^^ttle 

pilum  5Jsfeit 

pilus  g-itg 

pimpinella  23tberuettc,  ^l^impef; 

nette 
pingere  %dk,  Ringer,  2ped)t 
pinna  ginne ' ,    gloffe ,   51^inn, 

3inne 
pinselus  '^^infel 
pinus  iftien 
pipa  5ßfeife 
pipare  — ,  piepen 
piper  55feffer 
pipinella  Sibernelle 
pipita  ^Mp§ 

pirum  Sirne,  23üd)e(,  '4-^ffanme 
pirus  Süc^el 

piscis  gifd),  ginne  S  Tlait^ 
pistor  $fifter 
pisum  (Srbfe 
pituita  5?;ip§ 
pix  $)^e(^ 
placenta  flad) 
plaga  — ,  ißlage,  '^lacfcn^ 
planca  $Ianfe 
plangere  gicgcl,  flnd)cn 


planta  ^ffanje 

planus  flad),  glur 

plastrum  !:^5f(aftcr 

platea  '4>fa'3  ^ 

platessa  'i^atteife 

Plautus  glaben 

plectere  f(ed)ten 

plegium  pflegen 

plenus  Slorn,  Poll 

plicaro  fled)ten 

plorare  flennen 

Plotus  glaben 

pluere  fliefeen 

pluma  glanm,  fliegen 

poena  ^e'm,  perpöncn 

poeta  5^]ap)"t 

poledrum ,  poledrus  foltern, 

$ferb 
polenta  Suc^lüeiäeu 
poUere  üiel 

pomarancia  $i?onteran3C 
pompa  $)3omp 
pomum  ^l^ftaume 
pondo  5)3funb 
pondus  — 
ponticus  (mus)  bnnt 
populus  5J}appeP 
porca  gnrdie,  @(eife,  Sd)raubc 
porculetum  |yurd)e 
porcus  23ard),  gerfel 
porrigere  redfen 
porta  fürs,  5]3fDrte 
portacula  ä^urjel 
porticus  5}5forte 
portulaca  23nräel 
portus  gnrt,  $ort,  §afen 
poscere  for)d)en 
posita,  -US  i^oft 
postis  'ij^foften 
potio  @tft 

potus  trinfen,  trunfen 
prearabulum  ^ßrianiel 
praebenda  5}3friinbc 
praecocium  9lprtfofe 
praedicare  opfern,  prcbigen 
praehendere  Pergeffen,  $rei§ 
praepositus  $robft 
precari  fragen 
preces  — 
Presbyter  ^IJrtefter 
pressa  Seiter 
pressare  ^Ucffe 
pretiare  preifen 
pretium  )\^xd§ 
princeps  ^^Priuj 


pro 


—     461     — 


5apa 


pro  öor 

probare  pvüfcil 

procax  fragen 

procus  — 

prodigium  3*^^dieu 

propago  propren,  Sarg,  2Binb= 

I)unb 
propheta  ^apft 
proponere  ^4>l'0pfeit 
propositus  tropft 
provenda  !i|]frünbc 
pruina  frieren 
prunum  il.^flanme 
prurire  frieren 
psittacus  Stttid) 
pugil  Sauft 
pugio   — 

pugiia  S'fluft-  fed)tcn 
pugiiare,  pugiius  5^"^,  fedjtcn 
pulejum  ^olti 
pulletrus  foltern 
pullus  5'0f)Ien,  fot)I 
pulpitum  ^ntt 
pulsare  3^nl§ 
pulsus   — 
pulver  $n[Oer 
pulvinar  '^^fü^I 
pulvinus  — 
pumex  23im§,  %t\m 
puncta  Spnnb 
punctio  '-önnsen 
punctum  Spunb 
punctus  Inint 
pupa  5)3nppe 
purgatoriura  (y^gefeuer 
pus  faul 
putare  impfen 
puter,  putere  faul 
puteus,  '^iix^t,  23runn 
pyrethron  23ertrant 

quaccila  SBac^tel 
quadrum,  -us  Cuaber 
quantum  @ant 
quartana  SEartaune 
quarto  £)rt  ^ 

quattuor  inerfcn,  S'ölive,  üicr 
que  nocl)\'- 
quercus  iyöl)re 
querquedula  SricfentC 
querquerus  (yutd)t 
quictare  quilt 
quietus  lueil 

quinquagesima  '4>fingften 
quinque  fünf,  luerfeu 


quintinus  Oucntd)en 
quintus  fünf 
quud  luer,  loa» 

ral)ai;barum  'Jfliabarbcr 

racemuti;  JRofine 

rädere  rabiereu 

radius  Stute 

radix  3iettid),  2öiir5 

radix  barbara  9U)0baibcr 

radix  pontica   — 

raja  3lod)e' 

rancidus  rauäig 

rapa  SRapunsel,  9tnbc 

rapicium  9iap§ 

rapidus  'iRattt 

raponticum  J){()nbarbcr 

rapum  iHübc 

rapuncium  9tapUn,SCl 

rapunculus  JHopun3et 

rarus  rar 

ratio  SRebe 

ratis  3hiber 

raudus  grofe 

rebus  9tebUa 

rectus  rec^t 

reda  reiten 

regere  red^t 

regius  reid) 

regula  Siegel,  DMcgcl,  Xiegel 

religio  jReligion 

relinquere  leil)en 

reliquus  — 

reminisci  mal}nen,  l'iinne 

remus  jRuber,  attemeu' 

renta  jHente 

reri  dlat 

res  ^Jicbn^ 

respondere  fdjlüören 

reubarbarum  SJ^abarber 

reuponticum  — 

rex  JReid) 

rhopalici  (versus)  »tnittcloer^ 

rhythmus  Steirtl 

ribaldus  9?aban 

rigare  Siegen 

risma  JHie» 

-ritum  5'Urt 

robigo  Stoft- 

roccus  Slocf 

rodere  Slüffet 

rogus  Skdien 

rosa  Slofe 

rosmarinus  SlosUiarin 

rota  ^ab,  gerobc- 


ßotomagus  SBinb^^unb 

rotula,  -US  JRotle 

rotundus  ruub 

ruber  ijenbe,  Sleiter,  rot 

rubere  rot 

rubeta  Stalranpc 

rubidus  rot 

rubrica  rot,  Stubrif 

ructare  räufpern 

rudis  grofe 

rudus 

rufus  rot 

ruga  Siun^el 

rugire  röd)e(n 

ruminare  räufpem 

rumpere  Sianb 

rupicapra  ©emfc 

rupta  Siotte 

ruptarius  Sleuter 

rus  Stanni 

ruscus  Slanjcb ',  Siol)r 

russus  Stanfdigelb 

ruta  Staute ' 

rutarius  Sleuter 

rutilus  rot 

rutta  Slotte 

sabbati  dies  ©am^tag 

sabellinus  ^obd 

sabellum  ■ — 

sabinus  «Sebeubaum 

sabulum  Sanb 

saburra  Sallaft 

saccellum  Secfel 

saccharuni  3nrfci^ 

Saccus  Sacf 

sacena  ©enfe 

sacramentum  fadferlot 

sacrista  Sigrift 

saeculum  Seele,  SBelt 

saevus  See 

sagire  )ud)en 

sagniarius  Saum^,  Striegel 

sagulum  Segel 

sal  Sal5 

salamandra  Salauiünbcr 

Salix  Saliucibe 

sallere  Sfllj 

salmo  Salm 

saltare  %ani 

saWe  ©alüe 
1  salvia  Salbet 

samitum  Samt 

sanus  Süt)ne,  gefunb 
I  sapa  Saft 


sapere 


—     462 


stupula 


sapere  — 

sapo  Seife 

sapor  Saft 

snrcophagus  3arn,  2Billbf)Uub. 

sarda  Sarbclle,  Savbcv 

sat  fatt 

satis.  satur  — 

satureja  ©atuvct 

Snturni  dios  Samftag 

sauuia  Saum^ 

saxiim  Ü}lef)cr 

scabellum  Sdicniel 

scabere  fd)abcii 

scabinus  Srf)öffc 

scaniellum  Sdiciliet 

scancio  (2d)enf 

Scandinavia  5(11 

scandula  ®d)inbcl 

scapellus  Scheffel 

scaphium  Sd}effel 

scaphum  — 

scapus  ®d)aft' 

scarlatum  iSd)arIad) 

scarleia  ©d}arlet 

scedula  S^tttl 

scelus  ©c^ulb 

sceptrum  ©cetJtev 

schedium  (2fiä?e 

scindere  Id^etben 

scindula  Si^inbcl 

scirpus  ©djilf 

sciurus  ©idiborn 

sclareia  (Sdjailct 

sclusa  Sd^Ieufe 

scobis  §olIimber 

scola  2om,  :){o)e,  Sd)ulc 

scorbutus  ®d)arbocf 

scribere  fd)rei&en 

scrinium  Sdireitl,  <Baxc[ 

scriptum  Schrift 

scropha  Sd)raube 

scrupulus  Sfrupel 

scurare  jc^eueni 

scutella  Sc^üffel 

scutula  — 

scutum  ©dieuer,  §aiit,  Sdicit 

SB  ftd) 

sebum  Seife 

secare  Säge,  Senfe,  fefien 

secula  Sid)el,  Stojjpel 

secwis  Säge,  Senfe 

securus  tüx^,  fid)er 

sedere  Seffel,  fißen 

sedile  Sottef 

Segestes  Steg 


Seginumdus  — 

Segimerus,  Sogomanis  — 

segrista(nus)  Sigrift 

segusius(canis)  25?inbl)iinb 

sella  Seffcl,  fÜHMi 

semen  fäen,  Same 

semiplotia  ^-loben 

seinivivus  I)alb 

semper  Singrün,  Siinbflut 

senatus  ©inöbe 

senex  Senefdiafl 

senior  — ,  i^err 

sensus  Sinn 

sentire  — 

Septem  fieben 

septimana  SBodlC 

sequi  §en,  folgen,  feigen 

sericus  Setbe 

serere  fäen 

seta  Setbe 

sex  fedö§ 

sextarius  Sed)tev 

sibi  fid) 

sidere  ft^en 

sigillum  Siegel 

signare  Segen 

Signum  — 

Silva  iüilb 

silvaticus  — 

sim  fein 

sima  Siin§ 

simia   5lffe 

simila  Semmel 

similis  ä{)n(id),  @(eif3ncr 

simulare  ©IciBncr 

sinapi  Senf 

siniscalcus  SenefdjatI 

situla  Scibel 

siusius  2öinbf)iinb 

smaragdus  Smaragb 

sobrius  fanber 

socculus  Socfc 

soccus  Socfe 

socer  Sd}tüäf)cv 

socius  fcl)cn 

socrus  Sd)mäl)er 

sol  Sonne 

Solarium  SiJÜer,  Spcid)er 

solea  <Boijk\^,  Sdiwelle 

solidus  Solb 

soUus  fellig 

solum  Saal 

solvere  uerliercii 

somnus  Sd)laf  -,  S(^iuefel 

sonare  Sd)lt»aii 


sons  Siinbc 
sonticus  — 
sorbum  Sd)lücrt 
sordes  fc^tonrs 
soror  Sd)mefter 
sparus  Speer 
spatium  fpnteil 
species  Spe;;erci 
spectaculum  Spettafcl 
speculum  fpä[)en,  Spiegel 
speglum  Spiegel 
spelta  Spelt 
spelunca  Speliinfe 
spenda  Spinb 
spensa  Speife 
spernere  ^leiftcr,  rinnen 

Sporn 
spesa  Speife 

spica,  spicarium  Spcid]cr 
Spina  Spilling 
spondere  fd)tüörcil 
spuere  fpeien 
spuma  Schaum 
sputum^Spott 
squiriolus  (Sid)l)oriI 
stabulum  Stabcl 
stannum  ^xmx 
Stare  }Stabel,  ftel^en 
Status  Staat 
Stella  Stern 
sterilis  Stärfe 
sternere  Streu,  Stirn,  Strol), 

Stnrm 
stilus  Stiel 
stipes  fteif,  Stift  ^ 
stipula  Stoppel 
stiva  Steife 
stolo  Stiel 
stramen  Strol) 
strangulare  ftrangiiliereii 
strata  Straße 
Stridore  Strubel 
striga  ftretdjen 
strigilis  Striegel 
stringere  Strang,  ftrcid)cu 
stroppus  Strippe 
struppus  — 
struthio  Stranf?^ 
stuba  Stube 
studere  ftubieren 
stultus  ftol5 
stupila  Stoppel 
stuppa  Stöpfel 
stuppare  — 
stupula  Stoppel 


stiirio 


463     — 


venter 


sturio  Stör 

sturnus  «Star 

suadere  füf?,  fd}lDät3en 

suasum  fd)ȟav3 

suavis  fÜB,  milb 

suber  foubet 

subtilis  fubtit 

subula  (Säule  ^ 

sudare  fd)rot6eu 

sudor  8(^tt)eiB 

suere  Säufe^ 

sugere  iaugeii 

sulcus  ^4>ffiig 

sulpur  @d)tDefe[ 

summa  fummiereit 

suntj'eiu 

super  über 

superstitio  Slbergfaube 

surdus  fcfitoarg 

sus  ©au 

suspicis  ipä£)en 

sutor  Sd)ufter,  Säule  ^,   Socfe 

suus  Sdiroefter,  lirf) 

syllaba  Silbe 

synodus  femperfiet 

tabella,  tabla  Safel 

tabula  — ,  Sc^ad) 

tacere  TloijM 

talaria  -talar 

tapetum  Sepptc^ 

taurus  Stier 

taxare  taften,  tajtercu 

taxo,  taxus  2^ad)§ 

teca  S'^t^ß 

tegere  "^ad),  bebneu,   C^ciuaub, 

becfeu 
tegula  Si^g^d,  Siegel,  siopf 
tellus  Xiele 
telonarius,  telonearius  telu- 

neum  Qoü^ 
telonium  3"^^ 
temo  2eid)ie( 
templum  Xciupel 
tempora  Scf)Iaf ' 
tempus  ^iug 
temulentus  bämifc^ 
tenda  ^üt 
tendere  be^ueu,  S^lt 
tenebrae  bämnieru 
teuere  be()iieu 
tentorium  ^dt 
tenuis  bünn 
tenus  be^ueu,  3^oI)ue 
terebra  brebeu 


terminus  Xrunttu,  ierniut 

tertius  britte 

testa  ^opt 

textus  Sejt 

theca,  3ied)e 

theodiscus  beutfd} 

Theotisci  Seutfc^e 

theriacum  Sbcriaf 

Thingsus  Sieuftag 

thronus  Xtirou 

thunnus  Xbunfiid) 

tincta  liiite 

tingere  tunfeu,  3lö2f)fc 

titulus  Sitel 

toga  '3)adj,  ©elraub 

tolerare  butben 

tollere  3oa^ 

tolonarius  — 

toloneum  Qoü- 

tolutarius  Striegel,  3elter 

tolutim  3e^ter 

tonare  Souner 

tongere  2ünfet 

tongitio  — 

tonitrus  S^ouuer 

tonus  Xou 

tophus  Xuf] 

torcular  bred)felu,  Sorfel 

torculare,    torcularium    Xorfel 

torculuni  2orfet 

torpere  fterbeu 

torquere  brec^felu,  3>uercö= 

torrere  borreit,  S)arre,  garftig 

torridus  3)arre 

torris  — 

tortus  garftig 

tractarc  trad)teu 

tractarius  S^ridlter 

tractorium  — 

trahere  treibelu 

trajectorium  Srid^ter 

trajicere  — 

trames  '^axin 

tranquillus  lüeil 

trans  burd) 

tres  brei 

tribus  Sorf 

trifolium  Xreff 

trilix  Sridid) 

tripudium  ^-uf? 

tristis  bveift,  tapfer 

triuniphus   Irunipf,    Iiouimel 

trua  Cuirl 

trucca  Xruf)e 

trueta  Joretle 


trudere  berbrießen 
truncus  Xxnije. 
tu  bu 

tugurium  2!  ad) 
tumere  Saunieu 
tundere  ftoßeu 
tunica  tüud^en 
turba  2^orf 
turdus  Sroffet' 
turris  Xumi 
turtur  Turteltaube 
tuticus  bmtid) 

über  (futer 

ulmus  lUnte 

ulna  ßlle 

Ultrajectum  2rid)ter 

umbilicus  dlabi,  9iabel 

umbo  yiabt 

uncia  llnse 

uncus  2lngel 

unda  SBaffer 

unguentum,  unguere  '^(ufe^ 

unguis  9lage[ 

unus  eiu,  gemeiu 

urceus  Slrug  ^ 

urgere  räc^eu 

ursus  23är- 

urus  3(uer 

vacca  Od)fe 

vadere  inateu 

vadimonium  loett 

vadum  wateu 

vae  tütt) 

valere  föalteu 

Valeriana  23albriau 

Valium  Waä 

vallus  — 

vannus  2Eauuc,  Stoppel 

vas  Ittett 

vasculum  J'^ldje 

vastuä  2Suft 

vates  2But 

vegere  roecfeu 

veliere  reiteu,  ißeg,  »uegeu 

vehieulum  Söageu 

velle  lüotleit 

vellus  2BolIe,  JlteB 

veltor  2Biubbuub 

veltrahus,    veltrum    2öiub^uub 

venari  23eibe  ■ 

venerari  2öabu 

venire  füinuieu 

venter  ©auft 


ventilare 


—     464     — 


bastione 


ventilare  SSomie 
ventus  SSiub 
Venus  lüo^nen 
ver  5riihling 
verbuui  3Bovt 
veredus  5)>tcrb 
vermis  5Bunn 
verrere  lüirr 
verres  2liievl)aI)H,  '^axA) 
Verruca  äÖaigC 
versus  SBer» 
vertagus  3Sinb()imb 
vertere  tuerbcii 
vertragus  'Xl>inDl)iii:b 
verus  iüat)V 
vesica  Söanft 
vespa  SBefpe 
vesper  SSeftcii 
vespera  ^^efper 
vester  eud) 
vestigium  Stettl 
vestis  SBefte 
vetula  'Sdtd 
vetus  SSibber 
vetustus  ^alfv 
via  2ßeg 


vibrare  lucifen,  2Bippe 

vicedominus  a>i5boin,  2>icc 

vices  2Bed}fc[,  iucidjcu,  SBodjc 

vicia  SSirfe' 

vicus  2öeid)LnIb 

videre  luiffeu,  !öer»}ei§ 

vidua  Sötttib 

vigil  lücdcii 

Villa,  villare  Seiler 

viUus  SBottc 

vimen  Sßcibe^ 

vincere  SBetgailb 

vindemia,  vindemiare  SBein 

Vindobona  SBtllter 

Vindoniagus,  -nissa  — 

vinerius,  vineator  SBiuser 

vinitor  SBinjer 

vinum  (Sfl'ig,  Söehl 

vinus  SBeiu 

viola  ikildien 

vir  asenuolf,  mxt,  mclt 

virdia  S^trfdjing 

virga  SSifdl 

viride  Hispanum  ©rünipail 

viridia  2Btr)d^ing 

virus  pemefen,  ÜBiefel,  @ift 


viscus  ll^tftet 

Visegothae  Jöeften 

Vistula  iöeid)iel 

vitis  ÜBetbe' 

vitrinus  f^irni§ 

vitrum  J'l^tti^'  2Baib 

vitula  Jtebel 

vitulus  SStbber,  ?yiebel 

Yitus  S^eitötaiiä 

vivariuni  SBei^er 

vivere  fed 

vivus  fecf,  fommen,  Gited'filbcr 

vocare  enüäl)neu 

vocatus  iöogt 

Volcae  uielidi,  %alk,  Söaüuiij 

volvere  SöeUe 

vorago  (2d)laud) 

vorare  — 

vos  eud) 

vox  erlüäl)nen 

vulgus  äsolf 

vulpes  SBoIf 

wambasium  äöaiUllie 

zeduarium  3i^*üer 

zucara  3ndfl' 


3tflHciii|d). 


abate  51  bt 

abbonare  abonnieren 
aceto  Kfl'ig 
l'aggio,  l'agio  2lgio 
agosto  2tuguft 
albercocco  3lpri!o)e 
albergo  §erberge 
albero  Silber 
alchimia  2Ud)imie 
allarme  Siirm 
alna,(5lle 
altana  Slltau 
alto  2llt 

amascino  3>i'ftid)e 
ambaseiata  2tnit 
anibra  SImber 
ancivoa  2(nd)0Pi 
ancora  Stnfer^ 
aprile  Stpril 
araldo  §erolb 
arancia  ^^^ommeranse 
argento  vivo  Querffilber 
aria  2lrte 
aringo  i)Uiig 


arlecchino  §arlefin 
arnienilli  2(prifofe 
ariiese  §arni)d) 
arraffare  raffen 
arrappare   — 
arrostir  Stoft* 
articiocco  2Irtifd)ofe 
artiglieria  Strtitkrie 
asello  9Ifiel,  ^id 
asino  (Jfcl 
aspo  §alpe 
astracu  ©ftrid) 
astregh  (mb.)  — 
astuccio  ©tändle 
audienza  2lubien3 
avaria  ^aPatie 
avorio  ©Ifenbein 

babbuino  'i^aPian 
bacinetto  ^l^icfelbaube 
bacino  Secfen 
bagatella  Bagatelle 
baja  23ai® 
balcone  iBoIfon 


baldacchiuo  $8albad)in 
Baldacco   — 
baldo  balb 
balestra  2Irmbrnft 
balletto  fallet 
ballone  Ballon 
balsamo  23allam 
banca  SanfS  23anf^ 
bancarotto  ^anfcrott 
banchetto  23anfett 
banco  Sanf,  3?anfett 
banda  33QnbeS  SSanbe - 
bandiera  5Baniter 
bandito  JBanbit 
bara,  barella  23a{)re 
baracca  Saracfe 
barbio  Sarbe 
barca  23arfe 
barricata  23arri!abe 
basso  23af3 
basta  23aft,  bafta 
bastardo  Saftarb 
bastia  23aftei 
bastione  Saftei 


bastire 


465     - 


ermellino 


bastire  — 

basto  Sai't.  23aftarb 

beccare  Sicfe 

becco   - 

benda  binbcn 

bendare   — 

bergamotta  S3ergamot6tvne 

bevero  33iber 

bezzo  Sa^en 

bianco  blant 

biavo  blau 

bica  33etge 

biccbiere  23cd)er 

bidello  $cbca 

bieta  S?ecte 

bilancia  Siloilg 

biondo  blonb 

biscotto  ^iSfiiit,  ^toicbad 

boccale  $ofaI 

bordo  Boxte 

borgo  33iirg 

borragine  ^ovetfc^ 

borsa  93Örfe 

bosco  3?ufc^ 

bosso  93uö)§ 

bossolo  53üd)fe 

bottega  ^ottic^ 

bozzetto  ^pofl'c 

bozzo  — 

bracciatello  Sre^et 

bracco  Srarfe 

brache  33ruc^* 

brando  S3ranb 

brigata  93vigabe 

brodo  58rot 

bronzo  3?ron5e 

bruno  braun 

bucare  baurfien 

buccina  ^^ofoune 

buffettare  puffeu 

buffo  — 

buleo  (üeneä.)  ^'ü% 

burro  23utter 

caccalo  (tarent.)  ^aci^el 
cacio  ^äte 
cadenza  Scfianäe 
cafura  Stampfer 
calamandria  ©amanbet 
caldume  (tiorbit.)  ^albauneii 
camamilla  Mamille 
camello  Kautel 
camera  S^tammer 
camerata  ^amevab 
camicia  §etnb 

ft  ( u  g  e ,  St^tnoIogifc^eS  aB5rtetbu(^. 


camminata  Kemenate 
camozza  ©emie 
campana  (SlDcfc 
canaglia  Gatiattte 
canella  ^awd 
canfora  Dampfer 
cantaro  S^-'^tner 
canto  Spante 
capa  9:ap 
cappone  S^Opaun 
capriola  Kapriole 
capuccio  ^appc§,  tapu^e 
carato  SJarat 
cardo  ^arbe 
carnevale  ^'arncöol 
carota  ^arot^e 
carpione  Karpfen 
carvi  ^arbe 
casamatta  ^aietttattc 
cassa  ^aj'fe 
castagna  S^aflanie 
cavalleria  ^aüaUetie 
cavezzone  SJappgQUni 
caviale,  caviaro  ^aOiar 
cavoli  rape  ^of)lrabi 
eavolo  ^o!^I 
cavolo  fiore  Karfiol 
cece  Sidier 
cedola  3£ttel 
censo  3in§ 
cerceta  Sriefente 
cerfoglio  fferbel 
cesoje  S(^ere' 
cetera  Sitzet 
chioccia  ©lucfe 
chiocciare  — 
chiostro  ^lofter 
chitarra  ©uitarre 
chiusa  ^laiife 
choUera  Sollet  ^ 
ciarlare  ®()artatan 
ciarlatano  — 
cifra  ^\^tv 
cinta  3*^J^t 
citadella  Sitabelle 
ciovetta  Sd)U^U 
cipoUa  3iüiebel 
Circo  Sntd 
circolo    — 
ciriegia  ^irfc^e 
citrone  Gitroiic 
coccio  ^iitl'rfie 
coditremola  SBac^ftelje 
coglione  couioniileren 
collera  Voller  ^ 
6.  aufi. 


coltra  Sfolter 
composto  Stumpeft 
compra  ©retnpetmarfr 
comprare  — 
conocchia  Sunfet 
conto  Sonto,  ^onto 
contoro  Somptoir 
contrada  ©egeitb 
coppa  Stopf 
corniolo  Siornetle 
costo  fJoft* 

cotta  ^Qt\  toge,  Glitte 
crescione  SJreffe 
comando  ^ommanbant 
corba  ^orb 
crepare  frepiereit 
creta  ^treibe,  8eibe 
croccia  Strücfe 
crocco  — 

crompare  ©rempetmavft 
Cuccagna  Slucöen 
cucina  ^üd^e 
cucuzza  ^ürbt§ 
cuocere  foc^en 
cuoco  Üod) 
cupola  Kuppel 
cusciuo  Sitffen 
cutretta  Sarf)i'teläe 

daga  Segen - 

damaschinare  bama§äieren 
damasto  Samaft 
dannare  üerbammen 
danzare  Xanj 
dar  presa  ijjret» 
darsena  2lri*enal 
dattilo  Sattel 
decano  Sec^ant 
desco  Sifd) 
diamante  Semant 
digrignare  greinen 
dilettante  Dilettant 
disconto  Siffonto 
dispenda  Spinb 
ditto  Sito 
doccia  Sufc^e 
doga  Saube 
domenica  Sonne 
donnola  Sl^arber 
dozziiia  Sugenb 
droga  Sroge 
druda,  -drudo  traut 

elmo  §c[m' 
empiastro  ^JJfl^after 
ermellino  Hermelin 

5ü 


fasaiina 


—     46H     — 


marte  di  marti 


faggina  '^Udbaiei^eit 
fagiano  %aian 
fagotto  %aQOt 
falbala  Jalbel 
falbo  faf)I 
falcone  ^-alfe 
faldistorio  falten 
fallire  felllcii,  fallicvcii 
falso  falfdi 
fata  %it 
favonio  5ö^n 
feltro  ^-llj 
festa  5e[t 
fiadone  ^labeil 
fiauco  "Jlanfe,  ©elenf 
fiasco  5IofcE)e 
fico  5-eigttiarge 
fiera  yeter 
figa  geige 
fino  fein 

finocchio  5'^"^^^^ 
finta  S'inte 
fiore  Jlovin 
flotte  glotte 
forbici  8d)ere' 
formaggio  S?äfe 
forto  5'Di-"t 
forza  gorce 
franco  franf,  franco 
frangia  granfc 
frasche  große 
fresco  frifc^ 
frittadella  gvicanbelle 
fuga  guge 
furetto  grettd)en 

gabbia  ^äfig 
gabbiuolo  — 
gaggia  — 
gaggio  mett 
galanga  (Salgant 
galea  ©elte 
galeotta  — 
galla  ©alle  2 
galleria  ©aßerie 
gatto  .^afee 
Gazari  Sefeer 
gazza  (Stfter 
gherone  ©e^ien 
ghindare  Sßinbe 
giaco  ^adt 
giga  ©eige 
Giovedi  S)onner 
girfalco  ©eier 
giro  @iro 


giubba  ooppc 
giubilare  jnbcln 
giuoco  3ui' 
giuppa  3oppc 
gnomo  (Snontc 
golfo  ©olf 
gondola  ©oubel 
gonfalonc  gafinc 
gramo  gram 
granata  ©ranate 
grappa  Krapfen  ^ 
grattare  fragen 
greppia  Strippe 
greto  ©riefe 
gritfo  ©reif 
griffone   — 
grigio  grei§ 
grillo  ©riÜc 
grinialdello  ^ietrirfi 
griso  grei» 
grosso  ©rofdicn 
grotta  ©rotte,  ©rube 
gruzzo  ©rü^e 
guadare  lüaten 
guado  2Baib,  raaten 
guai  inel) 
guajo   - 
gualcare  lüalfen 
gualcliiera  lüolfcn 
guancia  SBange 
guardare  2Bart 
guardia  ©ttrbe 
guarentire  gett)ä^ren 
guarento  — 
guarnire  »uabien 
guerra  luirr 
guindarc  SBinbe 
giiisa  SBcifc 
guitarra  3't^)Cl-' 
gusto  @efd)macf 

ncunto   ©ant 
iichiostro  Xintc 
nfanteria  ^lUantcrie 

ingombro  ^nnuncr 
nsalata  Salat 
ntonicare  tüncf)en 

intonicato  — 

intonico  — 
sola  3nfel 

isopo  3fD|^ 
zza  §i^e 

lacca  2ad)c,  2aä 
laccio  Saß 


Iaido  Seib 

lancia  Sanje 

landa  Sänge 

lanzichenecco,  lanzo  Sanb§= 

fned)t 
larice  Särd)e 
lasco  lafd) 
lasso  Iaf5 
lasto  Saft 
lastrico  (Sftridl 
latta  Satte 
lattovaro  Sattuergc 
lauro  Sorbeer 
lavagna  Sei 
lavendola  SnOenbet 
lazzeretto  Sajaret 
leccare  Iccfen ' 
lega  2}Jeile 
lesina  31ble 
lesto  Sift 

levistico  Siebftöcfel 
limosina  Sllmofen 
lii-a  Seier 
lista  Seifte',  Sifte 
liuto  Saute 
loggia  2anbc 
loja  Sauer 
lotto  SOÄ 
Inchina  Sug 
luiia  Saune 
luna  di  miele  Jylitter 
lunedi  aJlontag 

madreperla  '^^erlnuitter 

niaestre  ilkifter 

magazino  iDJagasin 

maggio  Wlai 

magon  SJ^agen 

magone  — 

niagro  utagcr 

magun  3}Jagen 

majo  ÜJJaic 

majorana  9}2aiorau 

maledire  malebeien 

raalva  5ÜJaIbe 

niandola  SJiaubel- 

mangano  SJJange 

raantello  3JJantel 

marca  W}axt  * 

marese  Ü}Jarfd) ',  i'Jovaft 

marga  2)lergel 

mariscalco  3[l?arfd)all 

niarmotta  2)hirmeltter 

marosser  (oberit.)  Sdmuiroßcr 

marte  di  marti  ^ienftag 


martirio 


46' 


Rodomonte 


martirio  'DJarter 

raartora  3Karber 

inarzapaue  üJJantüau 

maschera  ÜJJa§fe 

mattino  Whttc 

matto  matt 

medicö  31131 

uiellone  3}ieloiie 

mercatante,   mercatore    ^Max- 

fetenber 
mercato  Ü}?arft 
mescere  mtfc^eii 
messa  SJkffe 
inezzana  söefanmaft 
inicio  Wlk^c 

miele  (luna  di  m.  I  ^Urter 
miglia  3JieiIe 
miglio  — 

mille.  millione  Jaufeilb 
milza  3JJtIj 
monaco  l^Jönd} 
moro  2)Zof)r 
inostarda  3)ioftert 
mosto  3JJoi"t 
inostra  Slhiftev 

rauffo  mim^- 

mulinaro  ^DHiUcr 
mulino  2}JÜf)Ie 

nabisso  Siobisfrug 
nappo  5tapf 
nastro  tieftet 
nespola  SJMfpel 
netto  netto 
nicchia  9Jif(^e 
niffo  Schnabel 
nona  ^ont 
nonna   3iOnne 
nonno  — 
norte  Diorb 

ocra  Cder 
oleandro  Cteaiibcr 
opera  Cper 
ora  Uljr 
organo  Crfld 
ostrica  3fuüer 
iivate  il^atte 

pacco  45acf 
pagano  §eibe* 
palafreno  §)3ferb 
palizzata  iBattifabe 
panca  33anf* 
pancia  iJJanjer 


panciera  $anäev 
pantofola  5}?antoffcI 
papa   '^a\>it 
pappa   5l?nppe 
]>app,agallo  i^^apagei 
parco  ij^fercfi 
parrochia  ^favrc 
parroco  — 
partita  ^Jartet 
pasquillo  §}Ja§qiitlI 
passare  pafd^en 
pasta  iJJai'tete 
patata  S^artoffel 
patrino  )\^ate,  Sßettev  ' 
pausa  5)3au)e 
pavone  )\i\aii 
pece  5j]ed) 
pedante  Sßebant 
pellegriuo  gütiger 
pelliccia  '4>el3 
peluzzo  ^lüid^ 
pena  5)5etn 
pentecoste  ^JJfingften 
pepe  ipfeffer 
pera  3?irne 
perla  4?eiie 
pesca  'i^firficfi 
piaga  '4-^Iage 
piauca  (piem.  i  ijiilanfc 
pianta  li^flange 
piastrello  '4-^fIaiter 
piatto  platt 
piazza  S^Iag  ^ 
picea  SJJicf 
pie  d'oca  @dn|ertrf) 
piliere  ^JJfeifer 
pillola  i,\üt 
piluceare  pflürfeil 
piucione  fyirif 
piü  ([omb.i  $)]ffiig 
pioppo  5j?appel- 
pipillare  piepen 
pipita  5l?tp« 
pisciare  piffen 
piva  pfeife 
poleggio  $)3oIei 

polso    "ihlltf 
polvere  $nfper 
poraice  '^im§ 
pomo  i)3oineran5c 
poioellana  'l^OvjeUan 
porto  ''4>ort 
porvianda  ^iJ^roPiant 
posta  )]^oh 
posto  — 


potare  impfen 
potassa  i)?ott 
pozza  53füBc 
pozzo  — 

prebeuda  ^l^frünbe 
predicare  prebigeu 
prence  SPring 
presa  ^rei§ 
prete  $|Srici'ter 
prevosto  iliropi't 
prezzare  preifen 
prezzo  ^rei§ 
propaggine  propfen 
prova  iJ?ro6e 
provare  prüfen 
provenda  5|Jfrünbe 
prugna^$f(anme 
pulpito  '^^ult 
punto  bnnt 
punzone  i8un5en 

quadrello  Cnabcr 
quadro  — 

quadumi  (fici(.)  .Slalbüiuieii 
quaglia  SSac^tel 
quartana  Äartonne 
quarto  Quart 
quarzo  Quarg 
quintale  3fntner 

rabarbarbo  9t[)abarber  5 

rabatto  jRabatt  -r 

racimolo  Dfofine  os 

rada  9l^ebe  o« 

raja  9iorf)e'  :o> 

ramponzolo  jRapungel  o% 

raucare  renfen  nor; 

ranco  —  leos 

rangifero  JWenntier  ^rfos 

raspo  9tapp  rfo8 

ratto  9tatte  )f{'>? 

razza  SRaffe  «hhi 

regatta  (Peneg.)  begatte  n-.'do^ 
rendita  diente  vßirfos 

ricco  reie^  rrsiffosi 

riga  jRiegc  cisrHoa 

rigoletto  ^  £     'ii^oe 

rischiare,  risco,  risiö)  dttifÄto? 
risma  iHie^  dS   inarnirioe 

riso  9flei§'  ii'j](b"f  sniqqiffDS 
roba  jRanb  mrnÖJS  ßmuirfDa 
rocca  Dtocfen  U-(bS  eißvirfo?. 
roccheta  SRadfete3?fi1S  ossiifoa 
rodomontata  ^TJobottiraraÜefi^ioa 
Rodomonte   -^''  ■*■  ?    i^tt:  fnfo? 


roneare 


468     — 


stregghia 


roneare  9tlinf§ 

rosa  5Rofe 

rosso  ÜHiiiifcfigelb 

rotolo  JHotle 

ruba  Manb 

rubare  — 

ruca  dianh 

rnchetta  — 

rullare  Stolle 

rullo  — 

ruta  Siaitte 

sabbato  Sam§tag 

sacco  Sacf 

sagire  fegen 

sagrestano  (Sigrtft 

sala  Saal 

salata  Salat 

salma  8aunt- 

sandalo  ©anbei 

sapone  ©etfe 

sardella  (©orbelte 

sardina  — 

satureja  Saturei 

sbirro  ©btorre 

scabino  ©cf)Dffe 

scacchi  (a  sc.)  fclöedfig 

scacco  (Scfiacö 

scaffale  Scheffel 

scaglia  6d)ale 

scalco  ©cf)alf 

scandola  Sdlinbet 

scaraiFare  fdiröpfen 

scarmuccia  ©c^ormü^el 

scarlatto  ©(^arlad^ 

scarpa  fcftarf 

scartata  ©c^artefe 

scatola  ©cf)ad)tel,  ©döatuKe 

scellino  ©c^itttng 

schermire  )d)ivmen,  ©d)armügel 

schermo  fd)trmen 

scherzare  Sd)er3 

schiaffo  ©cf)Iappe^ 

schiarea  ©d^arlet 

schiavo  Stlaüe 

schiena  ©rf)tenbetn 

schiera  ©d)ar^ 

schifo  ©c^iff 

schinco  ©cftinfen 

schiniera  Sd^tenbein 

schippire  fcf)[etfen 

schiuma  ©d)aum 

schivare  ©d)cu 

schizzo  ©fijiäe 

Bciabla  ©äbel 

scialuppa  ©cf)ahll)):)e 


sciamito  ©antt 

scito  fdjeifeen 

scodella  ©c^üffet 

sconto  S)t)fonto 

scorbuto  ©d)arbocf 

scorciare  ©c^Ul'ä 

scorza  ^ort 

8C0SS  (lomb.)  ©d^ofe^ 

scotolare  ©d)Utt 

scotta   ©d)Ote' 

scotto  ©djofj'^ 

scrigno  ©d)retn 

scurare  jci^eucrn 

sdrajarsi  ©treu 

secoliia  ©eibet 

secco,  vino  ©eft 

seda  (nbit.)  ©elbe 

segno  ©egen 

segolo  ©idjet 

segugio  2BtubI}unb 

semola  ©emmel 

sena  ©ene§baum 

senape  ©enf 

senno  ftnnen 

sestiere  ©editer 

seta  ©eibe 

settimana  äßodöe 

sgabello  ©diemel 

sghembo  fd)(tmni 

sgneppa  ©d)nepfe 

sgraffiare  fd^raffiereii 

sguancio  f(^ttianf 

sicuro  fidjer 

signora,  -e  §err 

siniscalco  ©enefd)all 

smacco  ©d^mad) 

smalto  fdimelgen 

smalzo  Sutter,  ©ditnals 

smeriglio  ©d)mergel 

smeriglione  ©c^merl 

smerlo   — 

snello  fcöneE 

socco  ©orfc 

soglia  ©of)fe^  -,  ©d^otte^ 

solajo  ©öder 

solare  — 

solcio  ©üfge 

soldato  ©olb 

soldo  — 

sorta  ©orte 

spada  ©pnten 

spanna  Spanne 

Sparagio  ©pargel 

sparaviere  ©perber 

spasso  ©pafe 


spato  ©pat 
spaziare  fpa^ieren 
specchio  Spiegel 
speglio  Spiegel 
spelda  Spelt 
spelta  — 

spendere  Speife,  Spenbe 
spesa  Speife,  Spcfen 
spezieria  Spe^erei 
spiare  fpälieu 
Spione  fpäl)en,  Spion 
spillo  Spilling 
Spione  fpäfien 
sportula  Sportein 
springare  fpringen 
sprizzare   fprigen 
sprone  Sporn 
spruzzare  fprigen 
spuntare  Spnnb 
spuntone  — 
spuola  Spnle 
squadra  ©efdUüaber 
squadrone  Sd)lüabron 
squassaeoda  Sadjftelje 
squilla  Sdl)elle 
squillare  Schall 
stacca  Stafen,  Stafet 
staffa  Stapfe 

staffetta  Stapfe,  Staffelte 
stagno  Qm\ 
stalla  Stall 
stallo  — 
Stallone  — 
stampa  ftampfen 
stampare   — 
stanga  Stange 
stato  Staat 
stecca  ftecfen 
stecco   — 

stendardo  Stanbarte 
stilletto  Stilett 
stinco  Sd)in!en 
stivale  Stiefel 
stocco  Stocf 
stoffa  Stoff 
stolto  ftolg 
Stoppare  Stöpfel 
stoppia  Stoppel 
storione  Stör 
stormo  Sturm 
strada  Stra&e 
strale  Strat)l 
strapazze  ©trapagse 
strappare  fttaff 
stregghia  ©triegel 


stre2;lia 


46H     — 


armee 


streglia  — 
strozza  iDrofiel^ 
strozzare  — 
struzzo  @traufe 
stucco  <S)tüd 
stufa  ©tube 
stufare  — 
suolo  ©o{)le" 

tabacco  Xabat 

taccuino  (mb.J  2{lmaiiad) 

taglia  XeHer 

tagliare   — 

tagliere  — 

talero  X^aler 

tanghero  ^'^1^9'^ 

tappeto  Se})ptd) 

tappezzare  — 

targa  3arge 

tartufo  iilartoffel,  Trüffel 

tartufolo  Kartoffel 

tasca  Xaid)e 

tasso  Sacf)^^ 

tastare   taften 

tattera  3otte ' 

tavola  Xafel 

tazza  %ai\t 

tegghia  Bi^flel 

tegola  — 

tenda  ^dt 

terno  Sterne 

terrazzo  £raB 

tetta  3i^c 

tettare  ^ 


tinta  Stinte 
titolo  XM 
toccare  3"^ 
tonfano  S'ümpcl 
toniea  tüllrfjeit 
tonno  STÖunfifd) 
toppo  3opf 
torba  Xox\ 
torchio  SEorfet 
torre  Suvitt 
torso  S)or)d)e 
tortora  STurteltaulie 
tovaglia  3tt5ef)Ie 
tratta  Tratte 
trattare  trad)tc!t 
tregua  treu 
trescare  brcfdien 
trillare  trtttern 
trincare  trinfen 
trionfo  Srumpf 
tromba  Sromniel 
trombetta  — 
trono  Xi)XOn 
trotto  2;rott 
truogo  XxOQ 
tufo  Suff,  S)uuft 
tulipa  Xxüpt 
tulipano  — 

urto  ^urttg 

veccia  2Bicfe' 
veltro  2Sinbl)Uub 
venerdi  ji-reitag 


vernice  ?5irnt§ 
versa  Tlomö.)  2öirf(^tng 
verzotto   — 
verscovo  S3tfcf)of 
vespro  i^efper 
vignajo  2Biuäer 
viola  gtebel,  5ßetld)en 
violetta  SSeiId)en 
visciola  SBeicöfel 
visiera  33ifiev 
vivajo  2Bet{)er 
vivo  Querffilber 

zaffo  3flPf£ 
zafferano  Safrau 
zatta  3Dttei 
zattera  — 
zazza  — 
zazzera  — 
zecca  3^*^^ 
zendado  3tllbel 
zendale  — 
zenzero  3ngWei' 
zenzovero  — 
zettovario  3itlöer 
zezzolo  3^^ß 
zibellino  30^61 
zizza  ^i^t 
zoticacco  3ote 
zotichezza  — 
zotico  — 
zucchero  Qüdti 
zucchero  candito  3iJ'^f^" 
zuppa  Suppe 


^Iciifrfln^öfijt^. 


abbe  mt 

able  Sribe^ 

s'abonner  abounteveu 

abricot  SIprifof: 

accent  Slcceut 

acre  2lcfer 

action  2(ftie 

adjudaiit  ^Ibjutaut 

adresse  51  bvene 

agace  Alfter 

agrafe  (agraifej  Sügraffc 

alarme  2l[arm,  Sarm 

alchimie  2Uc^imie 

alcove  Sllfoüeu 

it  l'erte.  alerte  niert 


alene  3l!)Ie 
alize  (5rle 
allee  Mit 
almanach  Sllmanad) 
alun  ^Uann 
amande  SDiaubel^ 
ambassade  2Imt 
ambre  2lmber 
amnestie  3(mneftic 
amulette  Slmulet 
amusement  ,     s'amuser 

fiereu 
anche   ©nfet ' 
anchois  Slucftoüi 
.?  ncolie  9(g[et 


ancre  2liifev^ 
äne  ®fel 
auis  3tnt§ 
antique  antif 
aoüt  9(uguft 
apanage  SIpauagc 
ä  part  apart 
appetit  3lppettt 
ü  propos  apropo§ 
arack  Sfrraf 
arbalete  9Irmbruft 
arcade  Jfrtabe 
are  2lr 

arlequin  §arlefin 
arm^e  9trmcc 


Arrai 


470     — 


bureaii 


Arras  3rrra§,  JHßfd) 
arrete  Jhieft 
arsenal  ^Irfeiial, 
arsenio  Jhfcnif 
artiehaut  Jlvtifdjüfc 
artillerie  Slrtillcric 
artiste  ?frät 

as  m 

asperge  Spaiflcl 
k  tout  9[tünt 
ätre  d'ftvid) 
attentat  i'ltteiirat 
auberge  Verberge 
audience  S?(iibieil5 
aumone  Stlmoien 
aumuce  9J?ü^e 
aumusse  — 
aune  (i'He 
aurone  2(berraittc 
autruche  Strang' 
uvarie  §aDartc 
aventure  5(bciileiiev 
avoue  i^ogt 
avril  5Ipril 

babiller  pappclll 

bäbord  33acft)orb 

babouin  ^^ai'iait 

bac  23arf 

bachelier  iQageftols 

bagage  23agage 

baie  Sat',  ^ 

bailli,  baillif  )&aM 

baionnette  3?njoiiett 

bal  ^aü' 

baleon  söalfeii,  33alfoii 

baldaquin  Öalba^tn 

bailade  23aßabe 

balle  23aU2,  23nUeii 

ballet  Sßaüet 

ballon  SöaEeu,  «alloii 

bambou  Sambll» 

ban  SSann 

banal  banal 

banc  :©aiif,  33aiifctt 

bände  S3onb,  Söanbe ',   Jöanbe" 

banniere  Saliner,  5}^anier 

banque  58anf' 

banqueroute  iBanferott 

bauquet  Sanfett 

baraque  2?aracfe 

barbeau  S3arbe 

barbier  23arbicv 

baron  33aron 

baroque  Srocfpcrlc 


barque   iöaife 

barre  SJ^arre 

barrette  -Barrett 

barricade  3?arrifabc 

barriere  2?ariiei'c 

bas-bleu  Slanftiinnpf 

bassin  i^ccfcn 

bastard  iBaftarb 

bastion  ^aftei 

bat  33aftarb 

bätaillon  33ataiUon 

bätard  23ai'tarb 

bateau  23oot 

bätir  S3aftei 

batterie  3?attei"ie 

Baudouin   balb 

bäume  23al)am 

beaupre  23ug 

bec  SicEe 

bec  d'oie  ©änferid) 

beche  Sidfe 

bedeau  mttd,  ^J^ebcll 

belier  SeUfjaninic! 

beliere  — 

Belin  — 

belles-lettres  SßeUetrtft 

benne  93enne 

bergamot  S3evgamotbirne 

berline  23erline 

beton  Söieft 

bette  Seete 

beurre  S^ntter 

bible  »Bibel 

biche  ^e^c 

biere  Sal}re,  Ster 

bievre  23iber 

bigot  bigott 

billard  Siaarb 

billet  23ta,  Jöittet 

biscuit  23t§fuit,  .Siüietmcf 

bise  33iefe 

bivouac  33ibonaf 

bizarre  bijarr 

blämer  bfamieren 

blanc  blanf 

blanquet  23Ianfctt 

bleu  blan 

bleu-mourant  bliiinmeiant 

bloc  miod 

blond  blonb 

bioquer  93Iocf 

boc  SSorf 

bocal  ^-'^ofal 

boie  -öoi 

bois  Snfd} 


bolet  ^JJilä 
bombasin  iöonibafin 
bonibarde  93ombe 
bombe  Sombe 
bomerie  Soben 
bonbon  löonbon 
bon-mot  23on=niot 
bord  Sorte 
bordel  Sorbetl 
border  borbtereu 
bosse  ^offe 
bosseler  büffeln''^ 
bossette  Südife 
botte  satte 
bouc  Socf 
bouee  Soje 
bouge  Sulge 
boulevard  SoUlucrf 
bouracan  Serfan 
bourg  Surg 
bourracbe  Soretfd) 
bourse  SÖrfe 
boutique  Sottid) 
bouton  S^nofpe 
brächet  Srarfe 
braies  Srud)^ 
brailler  pral)ten 
brandoii  Sranb 
braque  Srade 
bras  Sraffe 
brasser  Sraffe 
brave  brau 
breche  Srefd)e 
brechet  Sri35d)en 
breme  Sraffctt 
breton  Sieft 
breuil  Srül^f 
brigade  Srigabe 
brillant  brillant 
brise  Srife 
broche  §ed)t 
brechet  — 
bronze  Sronje 
brosse  Surfte 
bru  Srant 
brun  branu 
brunet  brünett 
buer  band)en 
butfet  Surfet 
bufle  Süffel 
buis  Sud^o 
bulle  Sliüe- 
bulo  (Dog.)  5}i;i(ä 
bure  SÜÜre 
bureau  Süreau 


busard 


471     — 


coussm 


busard  2?ltffavb 
buste  23itfte 
butin  iBeute^ 

cabale  Kabale 
cabane  Sfabüfe 
cabinet  — ,  tabinet 
cäble  Slobcl 
cabus  Saptie? 
cacao  (Eacao 
cage  ^äftg 
calamine  ©ahnet 
cajute  !s?ajiite 
calandre  ^a(anber 
caleche  Salefcbe 
calfater  falfatevn 
calice  ^eld) 
calme  Fallit 
camarade  ^auievab 
carabuse  S?obÜl'e 
camisole  Samifol 
Camper  famliiercn 
camphre  Dampfer 
Canaille  ^anattte 
canelle  üantl 
canette  Sänne 
canne.  cannelle,  ^anel 
canon  SaUDll 
canot  Safin 
cant  tonte 
cap  top 
cape'  tappe 

capitulation  tapitnlotion 
capot  fapnt 
capuce  .N^apn^e 
carassin  tovnufdie 
carat  tarat 
caresser  faveffteren 
carotte  tarotte 
carpe  tarpfen 
carraque  tracfe 
carreau  Onabcv 
carriole  torrc 
carte  tarte 
carvi  tarbe 
casser  faffieren 
caste  tafte 
cauchemar  •  3J?a^r 
caucher  — 
caTalcade  Gaöalcabe 
cavallerie  istaPaßerie 
cavallier  taOaßier 
cavegon  tappjanm 
cavial,  caviar  StaPiar 
cedule  3^^*^^! 


celerie  (Sellerie 

cendle  ^dtd 

cercle  3irfet 

cercueil  ©arg 

cereTeuil  terbef 

cerise  ttr)d)C 

chacal  £d}afa[ 

chafaut  Sd)afott 

chaine  tette- 

ehalemie  @d}almet 

chaloupe  Sd)aluppe 

chalumeau  Sd}almet 

chambre  tnmmcr 

chameau  tantel 

chaniois  ©emfc 

chamoiser  Sämifdjfeber 

Champion  tampf 

Chance  Scbanje' 

chancre  tanf er -,  ©dinnfer 

chape  tappe 

chapeau  — 

chapelle  tapelle^ 

chaperon  tappe 

chapon  tapaun 

char  tarre 

chardon  tarbe 

Charge  6f)avgc 

charlatan   ®f)nrlfltau 

charmant  d)armant 

charrue  tarcf) 

Chartreuse  tortfiaufc 

Chat  ^aiiC 

chätaigne  tol'tantc 

chätier  fai'teicn 

chaton  3d)atuIIc 

chaudin  (fübiüfv.)  talbannen 

Chaussee  ©^anffec 

chauve  faf)t 

chauvinisme  Sf)anPiuicMnn^ 

Chef  (5bcf 

chelidoinc  SdjcUfraiit 

cherainee  temenatc 

chemise  §einb 

chicane  ©btfanc 

chiche  tiefer 

Chiffre  3iffer 

Chivert  ,'öemb 

choc  Sd)anfel 

chocolat  Gf)OCofabe 

chou  to^I 

choucroute  tränt 

chouette  8d)U^n 

chou-rabe  tof)Irobi 

ciboule  3*151^^^^ 

cigare  3i9flr'^f 


cinabre  3tnnober 

cingler  Segel 

ciseaux  Schere' 

citadelle  Sitabette 

eitron  3itrDne 

clair  f(ar 

clavier  tIaPter 

clique  (£Iique 

cloche  @[o(fe 

clocheman  SeKfiammel 

clocman  — 

cloitre  tloi'ter 

cocarde  tofarbe 

coche  tntidje 

coffre  toffer 

coing  Cnitte 

coion  conjonnteren 

colere  toller - 

coUier  toßer^ 

commandant.  Commander  tonu 

manbant 
compagnie    totnpagnic 
compagnon  tompagnon 
compliment  tompliment 
coniplot  tomplot 
compot  tompot 
comptoir  ^omptoir,  tontor 
connetable  3JJarfd)att 
connin  tantnd)en 
contree  @egenb 
coq  tüditein 

coquelourde  titdienirfiede 
coquet  füfett 
corde  torbc 
cordelle  — 
corinthe  torintbe 
cornouille  tomeüc 
correspondence  torrefponbenä 
corset  tovfet 
cöte  tnftc 
cotillon  tot ' 
coton  tattnn 
cotte  tot',  toße,  tutte 
couche  coucher  fnfd) 
coucou  tucfucf 
coiipelle  tapeflc^ 
couple  toppel 
coupole  tnppel 
couque  (pifarb.)  tud)en 
courant  conrant 
courbe  turbe 
Courier  turrier 
courtine  ©arbine 
Cousin,  e  tonfiu 
coussin  til'fen 


coiit 


472 


eti'ain 


coüt  ^o[t> 

coAter  foften* 

couvert  (Soutievt 

crabe  Krabbe 

craie  i^reibe 

crampon  krampe,  NTiapfen' 

cravate  islraöattc 

creche  Strippe 

credit  i^rcbit 

creque  Slricd)e 

cresson  treffe' 

cretin  Kretin 

crevette  ^reb§ 

croc  ^rücfe 

Crosse  ^'rücfe 

Croupe  Gruppe 

croute  Prüfte 

cruche  ^rufl' 

cuirasse  Slürafe 

cuire  fodien 

cuisine   Studie 

cuivre  tupfer 

cjinaise  ©im^ 

dague  2)egen2 
daim  S)ainbocf 
daine  — 

dais   2tid) 

damas  ^amaft 

damasquiner  bania^jicreu 

dame  Sanibrett,  2)ame,  Jyrau 

damner  öcrbammen 

danser  2ang 

dassine  2Irfenal 

date  Saturn 

debat,  debattre  Debatte 

datte  Sattel 

dechirer  S(^arrei)en 

decombres  tumnier 

decompte  Stffonto 

deguerpir  iüerfen 

delicat  belifat 

demain  ajJorgeu' 

dementi  Sementi 

derober  Staub 

desavouer  beSaPouteren 

deserteur  Seferteur 

dessert  Sefiert 

detail  Setter 

deux  Sau§ 

diamant  Semant 

diete  Siät 

dimancbe  Souue 

dispense  Spirtb 

distrait  jcrftrcut 


dogue^Sogge 
double  boppelt 
doublet  boppelu 
douche  Su)d)e 
douille  Sittte 
douve  Saubc 
douzaine  Su^cub 
doyen  Sed)aut 
dragon  Sragouer 
draper  brapieren 
draperie  — 
dravan  Srabaut 
dresser  breiteren 
drogue  Sroße 
drole  brolltg 
dru  traut 
dune  SÜne 
durer  baueru' 
ebaucher  paufrfien 
ebe  (^bbt 
eblouir  blöbe 
ecaille  Sd^ale' 
ecale  — 

ecarlate  (2d)arlad) 
echafaut  ©d)afott 
echalotte  8d)alotte 
echaiidole  8d)inbel 
echanson   @d)enf 
echarpe  ©djärpe 
echec  ^d)adj,  l'djecfig 
ecbevin  8cöiJffe 
ecliine  @d)ieubeiu 
echoppe  Scftuppcn 
ecluse  Sdjleul'e 
ecot  6(^oB',^ 
ecrevisse  S?reb§ 
ecrin   Sd)rein 
ecrou  @d)raube 
ecuelle  Sc^üffel 
ecume  Sdjauni 
ecurer  fdieueru 
ecureuil  ®id)I)Dru 
edredon  Saune 
egal  egol 
elan  Slentier 
electuaire  Satiuerge 
elegant  elegant 
elingue  Sd)linge 
elinque  fdilenfern 
eilte  (Slite 
email  fd)niel3en 
emerillon  (Sd)merl 
empau  (Spanne 
empereur  ^aifer 
emplätre  ^JJflafter 


encan  @aut 

encombrer  Slumnter 

encre  Siute 

engager  engagieren 

engin  2lrtillerte 

enorme  enorm 

enseigne  Segen 

enter  impfen 

epeautre  Speit 

epee  Spaten 

epeiche  @ped)t 

epeler  Seifpiel,  bnd)i"tabicven 

eperon  Sporn 

epervier  Sperber 

epier  fpälien 

epinard  Spinat 

eplucher  pflücfen 

epois  Spiefe^ 

epreuve  prüfen,  ^^^robe 

equipage  (Squipage 

equiper  Sduff 

escabeau  Sd)eniel 

escabelle  — 

escadron  Scftlüabron 

escalin  Sd)tüing 

escarboucle  S?arfun{cl 

escarmouche  St^armügel 

escarpe  fi^arf 

escarper  — 

esclave  SflaPe 

escorte  (S^sforte 

escupir  fpudeu 

espion  fpä^eu,  Spiou 

esplanade  gfplanabe 

esquif  Schiff 

est  Often 

estampe  ftampfen 

esturgeon  Stör 

etage  (5'tage 

etain  3tnn 

Etappe  ©tappe 

etal  Stau 

etalon  — 

etaniper  ftampfen 

etape  Stapel 

etat  Staat 

etau  Stall 

etendard  Stanbarte 

etiquette  ftccfen 

etoffe  Stoff 

etoffer  au§ftaffteren 

etouble  Stoppel 

etouffer  Stube 

etouper  Stopfe! 

etraiii  Stranb 


etree 


1?:] 


lianter 


etree  Straße 
etrille  Striegel 
etui  Stauche 
etuve  Stube 
etuver  — 
eventail  ^'d(i)ct 
eventuel  eöentueÜ 
eveque  93i)c^of 
exact  ejaft 
exces  (Sjceß 
exercer  ejergieren 

fable  %abd 
fabrique  jjabrtt 
fagade  j^a^abe 
fagon  fyflQO't 
fade  fabc 
faillir  fe[)leu 
faisan  y^-ahw 
fait  fett 
falaise  ^tl\tn 
falbala  ^yalbtl 
fameux  famo§ 
famille  Jamilte 
fanatique  Janattfev 
fanon  ^ai)nc 
farce  }^axct 
faseine  Jvafc^ine 
fatal  fatal 
faucon  -Jalfe 
fauteuil  falten 
fauve  fa^I 
faux  falfc^ 
fee  gee 
feinte  ^'xntt 
fenouil  Jendjel 
fete  Jeft,  fett 
fetiche  ^ctifcfi 
feuilleton  lyeuilleton 
feurre  ^utter 
feutre  5"il3 
fiacre  'Jiofer 
figue  geige 
tilou  f^iloii 
fin  fein 

finesse  5i»efK 
flacon  glafc^e 
flamberge  (Jlöntberg 
flamme  glitte 
flan  j'^Iaben 
flanc  S'lante 
fleau  ^iiQtl 
fleclie  glißbogert 
Hin  Jlinte 
flotte  i^Iotte 


I  flou  flau,  lau 

flute  glöte 
j  foire  J-eier,  Üieffe 
,  fondefle  Jric^ter 

fontiftine  goutaine 

force  gorce 

foröt  Jyoiit 

fort  1^0  rte 

foudre  ^juber 

fourche  gurfa 

fourrage  gourose 

fourreau  Jutter 

fourrier  gourier 

foutu  futfcö 

frais  frifc^ 

framboise  58rombeeve 

franc  frauf 

frange  graufe 

frapper  frappieren 

frasques  ^xa^i 

fret  grac^t 

fricassee  gricaffee 

frise  ^xie§) 

friser  frifieren 

frivole  friüol 

fromage  ^ö)e 

front  gront 

füret  grettc^eu 

gage  roett,  @age 
gai  jäl) 

galanga  ©algaut 
galant   galant 
galiasse  (Seite 
galion  — 
galoche  ©alojdje 
galop  (Salopp 
gant  &ant 
garant  gelöö^reu 
garantie  (Sarantie 
garantir  — 
garde  (Sarbe 
garder  2Bart 
garderobe  (Sar^erobe 
garer  tüo^ren 
garnir  — 
garnison  (SaruifoH 
gaspiller  foftfpielig 
gauche  ujelf 
gaude  2öau 
gaufre  2Baffel 
gaz  @a§ 
gazon  Söafen 
gelee  (Säuerte 
g^ueral  (Seneral 


genfit  ©inft 

geutil  gefd^lac^t 

geole  Siäfig 

gerbe  (Sarbe^ 

gerfaut  @eier 

germandree  (Samanber 

gibel  ©iebeP 

gigue  (Setge 

gingembre  ^nflüJer 

giron  @el)ren 

glacier  ©letfc^er 

glousser  (Slucfe 

glüuteron  Klette 

gnome  @nome 

golfe  @olf 

goufalon  ga^ne 

gourde  SlürbiS 

goüt  ®ti(i)ttiad 

grain  (Sran 

graudpöre ,    -mere   (SroBöoter, 

=nmtter 
grappin  i^rapfen^ 
gratter  fragen 
graviche  {rDaüon.)  Äreba 
gre  (Srab 
grele  (Srieß 
gres  — 
griffe  greifen 
griöon  ©reif 
grillon  (SJriÜC 
grimace^(Srimaffe 
grippe  (Srippe 
gripper  greifen 
gris  greis 

gros  (Srofdjen,  (SroßS  (Sroß-, 
grotte  @rube 
groupe  Slropf 
gruau  (Srüge 
gue  maten 
guede  2Baib 
guf'pe  SBegpe 
guerre  roirr 
guinipe  äöimpel 
guiuder  SÖinbe 
guise  Sßeife 
guitare  ^ittjei" 
gypse  (Sip§ 

haohe  §ippe  '■ 
haillon  §aber  * 
haire  iQaar* 
halle  ^aÜe 
hallebarde  ^ellebarte 
haiiap  9iüpf 
hanter  bantieren 


happe 


—     47t 


niche 


happe  S?\Wc^ 
harangue  Slillfl 
hardi  l)art 
hären g  i"'Äviiig 
harlequin  cV»arlcfin 
harpe  S^axk 
harpon  öarpune 
hase  ^ciU 
bäte  §aft 
haubert  ^aU 
hazard  §ai"arb 
heaume  }Qdm^ 
herauf  §eroIb 
herraine  §evinelin 
hetre  Reiftet 
heure  Uljr 
heurt  fjurtTt] 
hisser  fiiffen 
hochequeue  iöaitftetae 
homme  man 
hongre  25atlad) 
honnir  t)öf)nen 
honte  — 
houblon  ÖoDfen 
honx  .S^ulft 
huile  Öt 
huitre  Sfufter 
hutte  Öütte 

if  ©ibe 
ile  3nfel 

Infanterie  S'U^^ltei'it 
ivoire  (Slfenbetn 

jale  (Seite 
jaque  ^adc 
jardin  ©arten 
Jasmin  3a§nnn 
Jeudi  'Sonner 
jupe  3oppe 
jonrnal  3ournaI 
jupon  3oi5pe 

Labourd  Sabberban 
lacet  ßa8 
lache  lafc^ 
laid  Seib 
laie  8ei)ne- 
lame  2aijn 
lampe  Campe 
lamproie  £amprete 
lancette  i^anjettc 
lande  2a nb 
lanterne  Saternc 
lapin  Sampc 


laquais  Cafai 
las  lafe 
laste  Sai't 
latte  i.'atte 
laurier  Sorbeor 
lavoir  SaPor 
lecher  lecfen ' 
lendeinain  3}Jorgen  ' 
lest  Söatlaft,  L*aft 
laste  Sift 
leurre  Snbcr 
levain  i^efe 
lever  — 
levure  — 
lice  Sige 
lieue  ä'kUe 
limonade  i'tmonabe 
lion  SÖJoe 
lippe  Sippe 
liste  Seifte' 
liveche  Stebftöifel 
livrer  liefern 
löge  Sanbc,  Soge 
lorgner  lanern 
lorgnon,  lorgnette  • — 
lot  So§ 
loterie  — 

loup-garou  2Berluolf 
louvoyer  (aüicven 
lundi  älJontafl 
lune  Sannc 
lune  de  miel  J-Iitter 
luquer  (norm.)  lügen 
luth  Saute 
lyre  Seier 

magon  llJege  ' 
machine  ajJafcfttne 
madre  2llafer 
mai  Tlai,  3Jiate 
maigre  mager 
maire  3Jleter 
mais  d)la{5 
maison  iUefjncr 
maitre  ÜJicifter 
malt  WMi 
maman  illJama 
manchette  3}Jand)ette 
maniere  3}ianier 
manteau  3}Jantel 
mappe  Ü)Jappe 
maquereau  mäfeln 
marais  3J?arfd),  ^D?oraft 
marche  ajJarf,  älJarfd)* 
marche  DJarft 


niarcher  marfrfjiercn 

mardi  Sicnötag 

marechall  2liarl(^all 

maijolaine  SJJajoran 

niarmotte  ÜJhirmelticr 

marne  IRergel 

marque  fflJarfe 

niars  ilJäVj 

martre  l'Jarber 

inartyre  3)farter 

masque  2)faefe 

mat  matt 

matelas  lljatraöe 

matelot  3}Jatro)e 

matin  (matines)  Wette 

maudire  mafebcien 

mauve  äUolüe 

medaille  STfebaiÜc 

medecin  9(r3t 

meler  mtfrfjen 

mere-perle  ^ertmntter 

mesange  9}kife 

messe  l^leffe 

meunier  ÜiüUer 

meurtre  3JJorb 

meute  3}Jeute,  aJienterei 

miel  ^fttter 

mille  Whik 

mine  Jttene 

mizaine  Sefanmaft 

moine  ÜJfönc^ 

momerie  ÜJinnimc" 

montre  3}hlfter 

more  Wloi)X 

mort  2}lorb 

raortier  2}Jörfer,  aJJörtel 

moufette  2}2uff^ 

moufle  ^Hhlff' 

moulin  ÜJJÜ^le 

mousse  3}Joo§ 

mout  Tloit 

moutarde  2)ioftert 

moutier  Sliünfter 

niouton  Hammel,  '^eü^ammel 

mue  Wlauic 

muer  — 

raule  2}}aul  2 

naif  naiv 
nation  !}fotion 
nefle  älcifpcf 
net  nett 
neutral  neutral 
neveu  Üleffe 
niche  ?Jifd)e 


nippe 


475 


räpes 


nippe  ??iüpfacfie 
noble  nobel 
none  D^oiie 
nonnain  91onne 
nonne   — 
nord  Dtorb 
note  ?}otc 
nouilles  Jhlbel 


ocre  Ccfer 

oeuf  {fi 

officier  Dfftäier 

offrir  opfern 

oleandre  Oleanber 

Omnibus  Omntbu? 

on  man 

oncle  Cnfel 

ope  impfen 

orange  ^Bomeranäc  Orange 

ordalie  Urtel 

orgue  Orgel 

original  Original 

ouais  njef) 

ouate  SBatte 

oublie  Oblate 

ouest  2Beften 

ouragan  Orfan 

ouvrage  ä  bosse  '^Dlfe 

pa'ien  Öeibe- 
paire  'il^aar 
pal  53r"abl 
palais  ^5?attaft 
palefroi  ^J^ferb 
pallisade  ißatttfabe 
Pamphlet  5j?ampblet 
panse  ^anjer 
pantoufle  Pantoffel 
paon  ^]aü 
papa  5J}apa 
pape  $apft 
papier  '4.^apier 
päques  Oftern 
paquet  5)3acf* 
parade  ^l?arabe 
parc  $arf,  ^ferdi 
parasite  2?atermörber 
paroisse  ^Pfarre 
parrain  ^^ate 
parricide  23atermörber 
part  ttiiber 
partie  Partei 
passe-dix  ^^afc^ 
passe-poil  ^afpel 


passer  paffteren,  paffen',-, 

pafd)en 
päte  haftete 
päte  — 
pät6e  — 
patriote  ^JJatriot 
patte  ^fote 
pause  ^anfe 
peaux     chamoisees     Sdmifc^- 

leber 
peclie  '4^firfirf) 
pedant  513ebant 
pelerin  ^ilger 
pelisse  5ßel3 
pelletier  beljen 
peluche  'XMüfd) 
pentecote  ipfingften 
pepie  ^x\)s 
pepier  piepen 
perle  5j5erte 
peuple  ^öbd 
peuplier  ^appeP 
piece  S3übel 
pile  ^l^feiler 
pilier  — 
pilote  iJJitot 
pilule  qSiffe 
pimprenelle   S3iberneIIe,   5)3im: 

perneüe 
pinceau  §13tnfel 
pinson  g-inf 
pipe  pfeife 
pique  5|3icfe,  ©(^iippc 
piquenique  ^^.Mrfnicf 
pisser  piffen 
placard  5)3Iacfen^ 
place  5J^Ia6' 
plaie  ißlage 
plan  Spian 
planche  ^^lanfe 
planchette  i8Ianffd)eit 
plante  '^ftanse 
plaque  ^^larfen* 
plat  platr 
plätre  $flafter 
poele  Stube 
poin^on  Sunjen 
poire  Sirne 
pois  (Srbfe 
poison  @ift 
poivre  Pfeffer 
poix  5JJe(§ 

pomme  de  Sine  9Ipfelfine 
pomme  de  terra  Kartoffel 
pompe  Sponip,  2?ombaft 


poncer  paufcften 
port  ^^ort 
poste  $0Ü 
pot  5?ott 
potasse  — 
poudre  ^J^uloer 
poulain  J^oblen 
pouliot  $oIei 
pouls  5)3ul§ 
poupee  i)]uppe 
poupon  — 
prebende  ^frünbe 
precher  prebigen 
presse  3>reffe 
pretre  ^rieftet 
prevot  tropft 
prince  l^^rins,  ^önig 
prise  5)?rei« 
priser  preifen 
prix  SPrei§ 
prouver  prüfen 
provende  5?frünbe 
proTin  pfropfen 
prune  '^paume 
puits  il.^fü^e 
pipitre  513ult 

quaille  Sßoc^tel 
quart  Ouart 
quartier  Ouartier 
quartz  Cuarj 
quenouille  ^unfel 
quereile  s!ra!eel 
quintal  ä^ntner 
quitte,  quitter  quitt 

rabat  Df?abatte 

race  SKaffe 

rack  2Irraf 

rade  9ibebe 

radis  iRettidj 

raffer  raffen 

raffiner  Jeim 

raie  3tod)e ' 

rain  9Jain 

raiponce  Siopungel 

raisin  iRoftne 

r&le  9Jaße 

rame  JRie» 

rampe  9iampe 

rance  rangig 

rang  Slang,  Sting 

rangier  JHeuntier 

räpe  jRapp,  :1}appe^  jHaepe 

räpes  :Rappe* 

150* 


rapier 


47e; 


v-ille 


rapier  9tapiev 

rapontique  Dil^abarber 

rare  rar 

rat  JHatfc 

r^bus  9iebu§ 

remarquer  SWarfe 

rente  Diente 

reste  9ieft 

reule  SRegel 

rever  rnjjpeln 

rhubarbe  3}fiabarbcr 

rhum  Üium 

ribaud  jRabait 

riebe  reiif) 

rirae  dtcim 

riper  reiben 

risquer  9?ififo 

riviere  SWebiev 

riz  9'{et§' 

robe  91anb 

roc  Dtocbe* 

röchet  9iocf 

rodomontade  jRobomontabe 

role  dloüt 

rond  r^n^ 

ronde  iRunbe 

roquette  diautt 

rose  SJofe 

roseau  iRobr 

rosse  3?ofe  ' 

rotir  3?oft* 

rouler  9toQe 

rubrique  S'Jubrtf 

rue  JRante  * 

mm  9?um 

sabre  Säbel 
sac  (Bad 
sacr^  farferlot 
sacristain  Sigrtft 
Safran  (Safran 
sage-femme  ipebamme 
saisir  fe^en 
salle  ©aol 
samedi  ©amStag 
sandal  ©onbel 
sanve  (Senf 
sarcelle  Äriefentc 
sarriette  (Snturet 
sauce  Sauce 
sauge  Salbei 
saule  Salroeibe 
saumon  ©alm 
sauvage  lütlb 
savon  Seife 


scopir  (tDott)  fpucfcn 

scorbut  Sdbarbocf 

seigneur  §err 

semaine  2öod}C 

semaque  S(Äma(fc 

semoule  Semmel 

senau  Scf)nanc 

8^n4  Sene§bnum! 

sen^ehal  SencfdiaQ 

servant  fd)artt)enjieln 

setier  Sed)ter 

seuil  So'öte* 

simple  SimJJel 

singe  2lffe 

soc  Sodfc 

socle  Socte 

soie  Seibe 

Soldat  Solb 

solde  — 

sole  SoftleS*,  Scboüc^ 

somme  Saum^ 

sot  3ote 

sotie,  sottie  — 

sottise  — 

80U  Solb 

souffler  puffen 

soufflet  — 

soupe  Suppe 

spath  Spat 

Sucre  Sndtx 

Sucre  candi  3i'rfer 

sur  fauer 

sür  fi(^er 

surelle  fauer 

tabac  %abat 
table  Safe! 
taie  S\e6)C 
taiUe  Xaiüc 
tailler  Seöer 
tailloir  — 
taisson  ^ad)^ 
talisman  2^ali§man 
tambour  J^ambour 
tante  STante 
tape  3atJfe 
tapis  Xeppicb 
targe  3fli"0C 
tarir  Sarre 
tarte  ^^orte 
tasse  S^affe 
t&ter  toften 
taudis  3elt 
tente  — 
t^te  J?opf 


teter  3i^c 

tetin  — 

teton  — 

tette  — 

th6  %l)tc 

thon  Xbiinfifrfl 

tique  3erfe 

titre  2:itel 

tonlieu  ^oW^ 

tonne  Spönne 

tonneau  — 

tope,  toper  topp 

tort  S^ort 

touaille  3h'Cf)Ic 

toucher  Xu^d)C,  3M(f 

touer  %an  ' 

toupet  3opf 

tour  2;urm 

tourbe  S^orf 

tourner  turnen 

tourtereau  ^Turteltaube 

tourtre  — 

trailler  treibeht 

traiter  trad^ten 

trefle  2;reff 

tresse  2^reffe 

treve  treu 

trinquer  triufcu 

triompbe  Srnmpf 

troler  troüeu 

trompe  Xronimel 

trompette  — 

trone  X^roil 

trot  STrott 

trotter  — 

trouble  J^rubel 

troupe  ^^ruppen 

trousse  %xo% 

truffe  Trüffel 

truite  f^-oreHe 

tuf  Xuff 

tuile  3'e9el 

tuyau  2'ÜIIc 

vague  3Boge 
valise  ^elteifen 
vendredi  Freitag 
vent  Gittern 
vepre  23e§per 
vemis  5'irnt? 
vesce  Sföirf e  * 
veste  SSefte 
vidame  SJijbom 
vif-argent  Quedffilber 
ville  5fficiler 


Villit 


17.      — 


basin 


villi  er  — 
viole  f^iebel 
violette  23eild)en 
virelai  f^trlefans 


visiere  3?iriev 
vivier  2SeiIlcr 


z^doaire  3itti'Si^ 
zibeline  iQobti 
zigzag  Sirfgacf 
zinc  i^mi 


a  etn 

abberdaan  ßabbcrban 

abbot  3I6t 

abele  Slbelc 

above  oben 

ace  31? 

acorn  (5dfer 

acre  2lcfer 

action  3Iftte 

adder  92aber,  Ctter,  3iattcr 

address  3(breifc 

admiral  5ibmtval 

adventure  'Jtbenteiiev 

after  Slfter 

aftermath  Tlai)h 

again  gegen,  entgegen 

aghast  (Seift 

agraffe  3(graffe 

ails  2ifire 

alarm  Sdarm 

alb  3tlbei 

alcohol  mtof)Ol 

alcove  IHIfoben 

alder  (5rle 

ale  23ier 

all  aii 

almond  iHanbel^ 

alms  3rimo)en 

alone  alletn 

also  alfo 

alum  2naun 

ambre  3(mbev 

amelcorn  3Ime[mcbl 

amice  Tlü$t 

amnesty  3Imneftic 

among  mengen 

amulet  3fmulet 

an  ein 

anchor  3Infer  ' 

anchovy  2Ind)0t)i 

and  unb 

anent  neben 

angel  (^ngel 

anker  3Jnfer^ 

angle  Ringel 


I  einfrfil.  St^ottifd)). 

anise  2(nis' 

ankle  @nfeP 

answer  ant=,  3dniuort,  fdiiUDicn 

ant  2Imeiic 

anvil  3Imboi3 

apanage  9(ßanagc 

ape  3Iffe 

apple  3lt)fel 

Appledore  — 

apricot  Sljjrifoic 

april  2t)3ril 

arbalist  3trmbrnn 

arch-  (5r3= 

ark  3Ird)C 

arm  3Irm 

army  §eer 

arracke  SIrraf 

arras  3frras,  SRafc^ 

arse  Strfcft 

arsenal  3trienal 

arsenic  2trfenif 

artichoke  3trttf(i)ofe 

artillery  3Irti[Ierie 

as  ot5  alfo 

ash  SIfcfieS  ©fc^e 

ashes  3IfcÖe' 

ask  ®ibed)ie,  f)eiicf)en 

asker  (Sibed^fe 

asp  ®fpc 

ass  (5fel 

asunder  ionber 

atter  (Jiter 

auger  9laber 

aware  geioabr 

away  2Beg 

awfshots  3np 

awm  Ohm 

awns  3lbnc 

axfe)  3{jt 

axle  Slc^fe 

axle-tree  — 

a>tree  — 

rye  je 

liabblc  Pappeln 


baboon  5)SaBian 

baby  23ube 

bac  25acf 

bachelor  .Vtagel'tolg 

back  2?acf,  iBacfborb,  jnrücf 

bacon  23ad)e,  5Bacfe 

bagatelle  Bagatelle 

bailiff  2?allei 

bait  beiden 

baize"23Di 

bake  bacfen 

baker  23ecf 

bald  bar 

baldachin,  baldaquin  'i8albad}in 

bale  33aÜen 

balk  2?alfen 

ball  iöati« 

ballad  3?a[Iabe,  @aficn[)aner 

ballast  ^^allan 

ballock  93aU- 

balm  ^alfam 

bamboo  3?ambu§ 

ban  Sann 

banal  banal 

band  Sanb,  23anbc- 

bang  Sengel 

bangle  — 

bankrupt  SBanferott 

banner  23anner 

banquet  58an!ett 

bar  Sarve 

barb  2?arbc 

barbel   — 

barb?  SParte^ 

bare  baar 

bärge  23arfe 

bark  iParfe,  ^orfc 

barley  Sarn,  ©erfte 

barm  Samte,  barmberäig 

barn  Sam 

baren  Saron 

barrack  Saracfe 

barrow  23arcf),  Sabre,  Serg 

barse  Sarfd) 

bnsin  2?ccfcn 


bass 


—     478     — 


breath 


bass  iParfd) 

bast  58a)"t 

bastard  Saftarb 

bat  (ylebermaus 

batch  bacfen 

bath,  Bath  23ab 

bathe  — 

bay  2?atS*,  beugen 

baysalt  9?oifal3 

be-  bei 

beacon  Safe 

beadle  Wltkl 

beak  Sicfe 

beaker  58ed)cv 

beam  iöainii 

bean  So^ne 

bear    33är^    flebiircii ,    i^nftrc, 
Sü^re 

beard  Sart 

beast  iBeft 

beat  3linbof3,  Seiitcl  * 

beaver   Siber 

beck  ^aä) 

beckon  JBafe 

become  bequem 

bed  ^dt,  23cet 

bee  33iene 

beebread  33vot 

beech  23uc^e 

beer  23ier 

beestings  Stcft 

beet  Seete 

beetle  33eutel ' 

befiF  baf 

before  beüor 

beg  bitten 

begin  beginnen 

behind  f)inten 

behoof  »ebuf 

believe  ®(nube 

bell  betten,  23eUf)aninie( 

bellow  bellen 

bellows  33alg 

bell-wetber"  Setl^ammel 

belly  .23alg 

bench  2?anf 

bend  23anb,  btubeu 

beneath'nieben 

bent  33infe 

bentgrass  — 

berry  33eere 

beseech.furf)en 

besom  93efen 

best  beffer 

betide  3cit 


I  better  beffer 

betwixt  äiDtfc^en 

bible  Sibel 

bicker  93ed)er 

bick-iron  23icfe 

bid  bieten,  bitten 

bide  bitten 

bier  ^al)n 

biestings  S3ieft 

bight  «UC^t 

bile  58eule 

bilge  33nlge 

bill  SBiÜ,  23iÜc 

bin  Senne 

bind  binbcn 

bing  2?cigc 

birch  Sirfc 

bird  23rut 

bire  Sauer' 

birth  (Beburt 

bishop  Sifdjof 

bit  beifeen,  Siffen 

bitch  ^^e^e 

bite  beiden 

bitter  bitter 

blab  ptatipern 

black  Slacffifct) 

bladder  Slatter 

blade  Slatt 

blank  blanf 

blare  plärren 

blast  SInfe 

blay  Sleitie 

blaze  Släffe,  ^^add 

bleak  bleich 

bleed  Slut 

bley  93Ieif)e 

blind  blinb,  blenben 

blink  blinfen 

blond  blonb 

blood  Slnt 

bloom  Slume 

blooth  — 

blossom  — 

blow  bläben,  bliü^en,  bläuen 

blue'blan 

blue-stocking  Slauftrumpf 

blunder  blinb 

boar  23är^ 

board.  Sorb,  Sort 

boast^  böfe 

boat  Soot 

body  '^aud),  Sottidi,  stumpf 

boil  Senle 

bold  balb 


bole  Sofilc 

bolster  ^ßolftev 

bolt  Solj  * 

bombasine  Sombafin 

bombast  Sontbaft 

bond  binben 

bone  Sein 

book  Surf) 

boom  Saum 

boon  botinen 

boose  Saufe 

boot  Seute^  Suße 

boosy  Saufe 

booth  Subc 

booty  Sente^ 

borage  Soretfd) 

bordel  Sorbelt 

bore  bofjrcn 

borough  Surg 

borrow  borgen 

bosb  ^offe 

bosom  Sufen 

böte  Sufee 

both  beibe 

bottom  Sobcn 

bottomry  — 

boiigh  Sug 

bought  Surf)t 

bouk  bauchen 

bourn  Sruun 

bouse  baufen 

bow  Sannt,  biegen,  Sogen 

bower  Sauer' 

bowl  Soae^,  Sotüle 

bowse  Sier 

bowsprit  Sug 

box  bojen,  Snc!)ö,  Süd)fe 

boy  Sube 

boycott  bo^cotten 

boyhood  =I)eit 

brace  Sraffe 

brach  Srarfe 

brack  Sracf,  Sracfioaffer 

brackish  Sracfroaffcr 

brain  Srägen,  :^Mrn 

bramble  Srombcere 

brand  Sraub 

brasse  Sraffcu 

brawl  prablen,  brüllen 

breach  Srefc^e 

bread^Srot 

break  'brerfieu 

bream  Sraffen 

breast  Srnft 

breath  Srobem 


breecli 


479 


cockatoo 


breech  Srild)* 

breeches    — 

breed  23nit 

breeze  33rife 

brew  brauen 

bridal  23railt 

bride  — ,  Sräiitigam 

bridegroom  Sicilitigam 

bridge  Srücfe 

brief  Srief 

bright  :btxt 

brim  üerbrämeu 

brimstone  brunintcn 

bring  bringen 

brink  93rinf 

brisket  S8rööd)en,  iöraufcöe 

bristle  iöorfte 

broad  breit 

bronze  Sronje 

brood  23rut 

brook  braudien,  Srucf)* 

broom  Srouibeere,  @in)'t 

broth  58rot 

brothel  Sorbea 

brother  SBruber 

brown  braun 

bruise  23rau§,  Srofam 

Brundisium  Sronje 

brush  23ürfte 

bück  Socf',  baudjen,  a3aud) 

buckmast  JÖUC^e 

buckskins  Sujen 

buckwheat  )8nä)c,  :öud)njetäen 

buff  Süffel 

build  Sube 

bulb  Jöoße',  Stoiebel 

bulge  öulge 

bull  »uüe  S  * 

bullock  >8nUe' 

bulwark  Soüiuerf 

bündle  33Ünbel 

bunting  bunt 

buoy  23oie 

bur  93orfte 

bürden  33ürbe 

burn  brennen 

burrow  23urg 

barst  berften 

burthen  23Ürbe 

bury  93erg,  93nrg 

busli  23u)d) 

busk  Sufd) 

buss  ÜBüfe 

but  23utte 

butt  2?ütte 


butter  33utter 
butterfly  — ,  (ödönietterting 
buzzard  33nffarb 
by  be-,  bei 

oabbage  ^appe§ 

cabeliau,  oabilliau  S^nbüan 

oabin  S?abüfe 

cable  ^abel 

caboose  Sabüfe 

cacao  (Sacao 

cage  S^äftg 

cake  Suchen 

calf  |?alb 

callow  fa^l 

calm  ^alm 

cau  ^oune,  fönnen 

canker  Slanfer^ 

cant  iSante,  @ant 

cap  ^appe 

capon  Kapaun 

car  ^arre 

caraway  ^aibe 

carbuncle  ^arfunfef 

care  SJarfrettag 

carl  Sterl 

carp  Karpfen 

cart  trä^e' 

carve  ferben 

cat  ^aße 

caterwaul  — 

cavalcade  Saüakabe 

caviar  ^aPtar 

cellar  .^eüer 

chafer  ^äfer 

chaff  — ,  Spreu 

chaine  ^ette- 

chalk  Stalf 
'  Chamber  ^auiuiev 

Champion  Jfompf 
)  Chance  ©dbanse 

chancel  ^anjel 

chap  fappen 

chapman  taufen 

charlatan  (5{)arlatan 

chary  farg 

chastise  fafteien 

chawdron  ^albauuen 

cheap  taufen 

check  Sbed 

checKy  fd)ecfig 

cheese  ^äfe 

chervil  Kerbel 

ehest  Stifte 

chestnut  i^oftanie 


chew  tauen 

chicane  Stjitaut 

chick,  chicken  SÜcftlcin 

Chili  falt,  fiibt 

chilver  iSalb 

chimney  Kemenate 

chin  Sinn 

China  orange  2(pfclfine 

chinbone  JÜnn 

chincough  feudjeu 

chints  3ife 

chinta-cotton  — 

chocolate  (S^ocolaöe 

choose  tiefen 

Christmas  3J?effe 

church  ^irdje 

churl  Sterl 

churn  fernen 

cipher  3iffci' 

clamp  klammer,  .ftlampe 

elang  ^tang 

dank  — 

clap  Slaff,  flabafiern 

clash  flatfd) 

clai  ^lei 

clean  ttein,  rein 

clear  flar 

cleat  SIo& 

cleave  Heben,  flieben 

cleft  muft 

clew  Snänet 

cliff  flippe 

clift  Stiuft 

climb  tlimmen 

cling  S^lüngel 

clink  flingen 

clip  Klafter 

cloam  JsHei 

clock  ©locfe 

clot  SIo^ 

clotbur  Klette 

cloth  ^leib 

clough  23crgfd)lnd)t 

clove  STnoblauct) 

clover  Mec 

club  Kolben,  Slub,  Knüppel 

club-foot  isllumpe 

duck  ©tncfe,  ^(ucfe 

clump  sllnmpe 

ooach  S^utfdie 

Goal  ftof)Ie 

coast  Süfte 

coat  ilot',  Stoße,  tüudieu 

cock  §a^n,  ipenne,  S^ücfilein 

cockatoo  ^atabn 


colc 


-     4>^0 


droiiulil 


cole  )$ot)( 

colemouse  Solilc,  .<^of)lmeife 

coli  Üüwer  s^rtiriol 

comb  shunin 

come  fommcii 

comely  faiilll 

coiurade  S^autcvab 

cony  tautndicu 

Cook  ^ocfi,  Indien 

cooky  .^urfieit 

cool  füllt 

coom  .^alnn 

coomb  l^umpf 

coop  ^ufe- 

cooper  ^üfev 

cop  ^opf 

cope  !^a}.ipe 

copper  .s^upfev 

cord  Vorbei 

coriander  ^orianbev 

Cork  ^oxt 

com  i^orn 

corneliantree  ^onielle 

Cornwall  tod^d) 

cost  toft^  foften' 

cot  tot' 

cüttage  — 

cotton  ^attutt 

couch^rass  Quecfe 

cougli  feud^en 

couple  Is^oppet 

couth  fiinb 

cove  toben 

cow  tu^ 

cower  fauent 

crab  trabbe 

crack  fradien 

cradle  trä^e',  Söiege 

craft  traft 

crafty  — 

crag  tragen 

cramp  trampe,  trampf 

cramp-irons  trampe 

cranberry  trammet^ooget 

crane  — ,  trantd) 

craneberry  trammet§Pogel 

crank  franf,  tring 

crankle  — 

craple  tropfen* 

cratch  trippe 

crate  Straße' 

crave  traft 

craw  tragen 

creak  triefente 

creep  Eried)en 


cress  treffe' 

orib  Strippe 

criiuple  trampf,  frumm 

crinkle  franf,  tring 

cripple  tvüppel 

crisp  fatlt 

croom  trnme 

crop  tropf 

Gross  Slreuj 

crouch  fried)en 

Croup  truppe 

crow  trät)e,  frät}en 

crown  tronc 

crum  trnme 

crumb  trume 

crump  frumm 

crumple  — 

orust  trufte 

crutch  trürfe 

cuckoo  tncfucf 

cud  töber 

cudgel  tugel 

cumber  tummer 

cup  topf 

cushion  tiffen 

daft  beftig 
dag  Xau* 
dagger  S)egen^ 
dale  2t)al 
dally  bauten 
dam  2)amm 
damascene  Qmü^djt 
damask  — ,  2)amaft 
damp  2)ampf 
dance  Xani 
dank  bumpf 
dapper  topfer 
darling  teuer 
date  2)attel 
daughter  2od)tet 
dawn  XüQ 
.  day  Jag 
dead  tot 
deaf  taub 
deal  Seit 
dean  ^tdjant 
dear  teuer 
death  lob 
deck  2)ecf 
deed  Xi)at 
deera  4um 
deep  tief 
deer  Xkx 
dell  Jfiat 


den  2;ennc 

depth  tief 

deuce  Xau^ 

devil  Xeufel 

dew  lau* 

dicker  Secfier 

die  Xob 

dike  Deicö,  Xdd) 

diu  S)iII 

diraple  Xümpet 

ding  beufletu 

dip  tief 

disli  X'iid} 

ditch  2;eic^,  2)eicö 

dive  tief,  3^aube 

dizzy  Dufel,  Xhox^ 

do  t^un 

dock  J)0cf 

dodder  3)otter' 

doe  2)ambocf 

dog  Sogge,  §unb 

doit  2)eut 

dole  Jeil 

dollar  Xi)aUv 

-dorn  :tum 

doom  — 

door  Xhox^ 

dot  JJotter' 

douche  3)ufc^e 

dough  2;eig 

doughty  tüchtig 

dove  Zaube 

dove-cot  tot ' 

dowel  3)öbel 

down  2)aune,  2)üne 

dozen  J)U^enb 

drab  J^reber 

draff  — 

dragon  J)rac^e 

drake  ®rac^e 

drake-fly  ^rad)e 

draw  tragen 

dreara  Sraum 

dreary  Srauer 

dregs  Brufen,  Xreber 

drift  Srift 

drink  triufen 

drip  2;ripper 

dripper 

drive  treiben 

droit  broltig 

droUisli  — 

drone  ®rof)ne 

drop  2;ropfen 

drought  trocfen 


(Irove 


481 


foara 


drove  ^rtft 

drowae  )(^läfern 

drunk  trunfen 

dry  trodfen 

dub  tief 

duck  (Snte',  Xud),  toucften 

duU  tott 

dumb  bumm 

düng  2)ung 

dure  bauern* 

dust  ^iinft,  Suft 

Dutch  beiitid) 

dwarf  Broerg 

Eames  Oöeim 

ear  %i}xc,  ßet'se,  Of)r,  Öf)v 

earn  @rnte 

earnest  ®rnft 

eart  ®rbe 

east  Often 

Easter  Oftevit 

eat  effen 

ebb  (S^bbe 

edge  ®cf 

Edward  l^obolb 

eel  mi 

egg  (5-1 

eider  ®ibev 

eiderdown  Sauue 

eiderduck  ^iber 

eight  ncöt 

eils  2it)rc 

either  jebcr,  ȟeber 

eke  and) 

elbow  ©de 

eider  §oIimber 

electuary  ßatlüerge 

eleyen  elf 

elf  (Slf 

eil  mt 

elm  Ulme 

eise  eienb 

emboss  boffeln ' 

eme  O^eim 

emmet  Slmeife 

emplaster  ^4-^ftflfter 

empty  emfig 

end  ®nbe 

endure  bauerit ' 

enough  genug,  ge= 

ere  e[)er 

ern  9tar 

eve  9(benb 

even  eben 

evening  3(benb,  SKorgeu' 

Ä  I  u  g  e ,  (JtijTnologifcb«?  ©rrterbu* 


evil  übet 
ewe  2luc,  ®d)af 
eye  2Iuge 
eyeball  'ilpfd 
eyelid  2ib 

factotum  J^aftotum 

fade  fabc 

fadge  fügen 

fail  fehlen 

fair  bionb,  fegen,  %eicx 

fairy  Jee 

falcon  i^-aih 

fall  fallen 

fallo\y  fal)l,  ^^etge 

false  falf(^ 

falsehood  t\)t\t 

fan  5IBanne 

fane  "i^abnt 

fang  fangen 

far  fern 

fare  fahren 

farm  ^ami 

farrow  j^-erfel 

fart  fargen 

farthing  ^4^fennig,  Sd)iÜing 

fast  faften,  feft 

fat  fcift 

father  3}httter,  SBater 

fathom  fyaben 

fay  gee,  fügen 

fear  ©efaftr,  5'Ui'd)t 

feast  g-eft 

feather  ^eber 

fee  SSiet),  Sc^ag 

feed  fintier,  ^aUv 

feel  fühlen 

feil  gett 

felly  S'cige 

feit  g-itä 

fennel  5eil<i)cl 

fern  ^-arn 

ferret  f^rettd)ei: 

ferry  (^ät)re 

fetch  g-uJ3 

fetlock  5nß 

fetters  ^-effel ' 

fever  lieber 

fey  (fd)ütt. )  feige 

fiddl«  g'ie^el,  @eigc 

Held  )^-tlh 

fiend  5'ci'l^ 

fifth  fünf 

fight  fechten 

fig-tree  ?ic\C[C 

5.  aufi. 


file  \ytik 

fiU  füüen 

film  ^ea 

fin  ^inne* 

finch  5inf 

find  finben 

fine  fein 

finger  ^Jinfl^r 

fir  ^öl)re 

fire  ^(ütx 

fireboot  93u&e 

firebote  — 

firelock  ^linte 

first  ^ürft 

fish  3-i)d) 

fist  5auft 

five  fünf 

flag  3-Iagge 

flau  Riegel 

flannel  ^'fanell 

flask  f^lafcfie 

flat  flac^ 

flat-footed  platt 

flawn  ^-laben 

flax  5larf)§ 

flea  glol) 

fleam  '^-üdc 

fledge  jlügge 

flee  ^ie^en 

fleece  ^lxt§ 

fleet  fl^iefeen,  jjtofe 

flesh  g-Ietfd) 

flew  fiau 

flick  f^leifc^ 

flicker  fiacfern 

flight  gluckt 

flint  5-tinte,  Stnie 

flitch  g-Iecf,  gleifd) 

flite  ^yleife 

flitter  flattern 

flittermouse  i^lebermaug.fjlitter 

float  ^lofe 

flock  ^locte 

flood  e^iut 

flook  flacf) 

flook-footed  — 

floor  5ylur 

flounder  ^-Innber 

flow  J\l»t 

fluke  ^ad) 

flute  ^-löte 

flutter  flattern 

fly  ]^-[kQi,  fliegen 

foal  5oI)len 

foam  (5^eim,  ©c^anm 

61 


fodder 


—     482     — 


hards 


fodder  >v»bcr,  )vuttcv 
ioe'}yd)t>c 
fold  falten 
-foM  :fiilt 

foik  a^oif 

foUow  folijeu 

food  Jviitter 

foot  iyiife 

for  iHir 

for-  IKV- 

forbid  bieten 

ford  gu'-'t 

foreliead  Stirn 

tbrget  uergcffen 

fork  Jnvfe,  ©abcl 

forth  fort 

fortnight  l1fcd)t 

foster  >yntter 

fosterbrotlier  — 

fother  5"^c^' 

foul  fanl 

four  oicr 

fowl  2>oijel 

fox  ^yuc^ö' 

frauglit  \yxad)t 

freak  frec^,  Sprenfel- 

freckle  S^irenfeP 

free  frei 

free-thinker  jyreibenfer 

free-mason  ^-reimanrer 

freeze  frieren 

t'reight  5rad)t 

fresh  frifd) 

fret  treffen 

fridny  J^rcitOfl 

friend  fyreunb 

frieze  ^rieö 

fright  5urdit 

frigliten   — 

friz  5vie^ 

f  rizzle 

frock  5i"ofcf),  }yxad 

frog  grofd) 

frolick  frofilocfen 

from  fremb 

frosk  \yXOid) 

frost  Jyxoh 

füll  üott 

funk  5'Unfe 

furbelow  galbel 

furlong  5'Urd)e 

furrow  5urd)C 

further  fürber 

fustian  Söombaft 


le  i^acfcrn 
gait  ©äffe 
galangel  ©alflont 
gall  ©alle  2 
gall-oak  ©allapfel 
gallows  ©aliicn 
gallow-tree  (Solflen 
game  ©enife 
gander   @aiio 
gang  @ang 
gang-\Yay  — 
gangweek  — 
gannet  ©aii-5 
gaol  S^iifiil 
gape  gaffen 
garden  ©arten 
garlic  Sanc^ 

gate  ©äffe,  ©aben,  ©atter 
gather  ©attc,  gnt,  vergattern 
geld  gelt 
get  bergeffen 
gherkin   ©nrfc 
ghost  ©eift 
gift  ©ift 
gilt  ge[t 
ginger  ^nglDcr 
gird   ©urt 
girdle  — 
give  geben 

glad  frol),  glatt,  frfinieidicln 
glass  ©laÄ 
gleam  glimmen 
gleed  glii{)cn 
glide  gleiten 
glimmer  glimmen 
glitter  gleißen,  glilsern 
gloat  glofecn 
gloom  glüöcn 
glow  glüt)en 
gnaw  nagen 
go  gel)en 
goad  ©er,  ©ertc 
goat  ©eiB 
god  ©Ott 
goddaughter,  godfather,  goJ- 

son  ©otc 
gold  ©olb 
good  gnt 
goose  ©an§ 
göre  ©e^ren 
gospel  Seifpiel 
gourd  Siürbie 
gowk  ©and) 
grab  grapfen,  frabbeln 
grabble  ©arbc',  h'obbeln 


grapple  frabbeln 

grasp  grapfen 

grass  @ra§ 

grasshopper  .S'ienfdu'crfe 

grave  graben 

grav  grau 

great  groB 

greaves  ©riebe 

green  grün 

greet  ©rufe 

grej-  gran 

griffin  ©reif 

grim  grimm 

grin  greinen 

grind  ©ranb 

gripe  greifen 

grist  ©erfte 

grit  ©riil3C 

groan  greinen 

groat  ©rofdicn,  ©rÜBe 

grog  ©rog 

groove  ©rubc 

ground  ©runb 

grow  grün 

grub  grübeln 

grünt  grnnäen 

guest  ©aft 

guild  ©ilbe 

gulf  ©olf 

gums  ©anmen 

haberdine  ßabberban 
hack  bacfen 
backte  ^cdjtl 
hag  liager,  §eje 
baggard  I)ager 
bail  öagel,  öeil 
bailstone  §agcl 
hair  §aar^ 
bale  l)olen,  t)eil 
half  fiafb ' 
halm  §alm 
halse  §al§ 
halter  Öalfter 
hamble  öammer 
hame  Stnmmet 
hammer  öammer 
band  öanb ' 
bandicraft  ge= 
handiwork  — 
handle  banbetn 
bang  l)angen 
harbour  Verberge,  öecr 
hard  l)art 
hards  ,^aor',  öebe 


hardv 


—     483 


knack 


hardy  i)avt 

hare   Jpafc 

hare-lip 

hark  fiorcf)eu 

liarm  .S^arm 

harness  Öarnifcft 

harns  §irn 

harp  öarfe 

harpoon  .^arpUlie 

harrow  .'Öcer,  K'Clxtc 

harry  ,'öeer 

hart  Ötrtcf) 

harvest  Öerbft 

hasp  §afpe 

haste  ^aft 

hat  ^ut\  2 

hatch  §ecfe^ 

hatchel  öec^el 

hate  ©aß 

haul  f)oIen 

have  fjaben 

haven  §afen- 

haver  Jöaber 

haw  öag 

hawk  §abid)t 

hawthorn  §ageborn 

hay  Öeu 

hay-boot  §ecfe ' 

hazel  öafel 

he  beute 

head  §oupt,  ^opf 

-head  :bett 

head  of  milk  Sablic 

heal  beblen,  i)i\kn 

health  bellen 

heap  öaiife 

hear  f)ören 

hearken  ijOXÖJiW 

heart  Öer§ 

hearth  §erb 

heat  beigen 

heath  §eibe* 

heathen  Öeibe  - 

heave  beben 

heaven  £>immel 

hedge  §ecfe ',  ^ 

hedgehog  3gel 

heed  büten 

heel  §acte,  ^erfe 

heifer  J-arrc 

hell  ißüe 

heim  §elm ',  -,  öalfter 

help  belfen 

helve  öalfter 

hemlock  3d)icrling 


hemp  £>anf 

huckster  ©ocfe^ 

hen  §enne 

hulver  ©ulft 

hence  binnen 

humble  -bee  ©ummel 

herd  ©erbe 

huiidred  bunbevt 

höre  bier 

Imnger  ©unger 

heriot  £ieer 

hunt  ©anb,  ©inbe 

herring  ^äring 

hurdle  ©ürbe 

hew  :^anen 

hurricane  Crfon 

hide  §aut,  öufe,   ©ans,  §üttc 

hurst  ©orft 

high  bod) 

husbaud  ©au5 

highway  (S^auffee 

hussy  — 

hin  öalöe,  ©alle,  iöolm 

husrings  — 

him  beute 

hut  ©ütte 

bind  öinbe,  öeirot 

hindberries  ©imbeere 

I  td) 

hinder  f)inbern 

ice  (ri§ 

hip  ©üfte,  büpfen 

idle  eitel 
if  ob  2 

hirse  ©irfc 

hoar  ^ebr 

ilt  gelt 

hoard  ©ort 

imp  impfen 

hoarse  Reifer 

in  in 

hoary  bebt 

ink  Sinte 

hogshead  CEboft 

irk  (Jfel 

hoist  biffen 

irksome  — 

hold  baften 

iron  ®i)en 

hole  bobi 

is  fein 

hollow  bobt 

island  2tu,  ©tlaub 

hoUy  ©ulft 

itch  jurfen 

holm  ©olm 

iTory  ©Ifenbein 

holster  ©olfter 

ivy  ®pbeu 

holy  beilig 

jacket  Sflcfe 

home  ©eim 

jail  ftäftg 

honey  ©onig 

jig  @eige 

honeycomb  S?amm 

joke  3uE 

honeymoon  glitter 

hood  ©ut' 

keam  s?abm 

-hood  :f)ett 

keans   — 

hoof  ©uf 

keel  Stiel  - 

hook  ©acfe,  ©ediel 

keen  fübn,  )d)nelt 

hop  ©opfen,  Rupfen 

kernel  Äein,  i?orn 

hope  boffen 

kettle  befiel 

hörn  ©orn 

key  ^eil 

hörnet  ©orniffe 

kid  Sifee» 

horse  9{oB* 

kidney  9Iieve 

horse-radish  Sneerretttg 

kiln  JSoble 

hose  ©oie 

king  i^önig 

hot  beifs 

kingdom  :tum 

hotbed  33eet 

kipe  Siiepe 

houghsene  ©erf))c 

kirtle  Mittel,  furj 

hound  ©unb 

kiss  füffen 

hour  llbr 

kitchen  i^üd)e 

house  ©au§ 

kitling  Siße- 

housebote  Suße 

kitten  — 

how  iDte 

kittle  fieeln 

-how   ijoä) 

knack  fnncfcn 

Gl* 


knaps aek 


484 


iiiatcli 


knapsack  fiiappen 

kiiar  J^novvc 

knave  >\i\abt 

knead  fiieteil 

kiiee  !Snic 

kneel  — 

knell  ^naü 

knick  fnicfcil 

kni^ht  sineä)t 

knit  SiTiioten 

kuitch  .^itodCe 

kuob  Shiopf 

knock  .^noc^en,  fnacfen 

knoU  «Knollen 

knop  ü^lIOpf 

knot  knoten 

know  föniien,  dlamc 

knuckle  ^nöd)el 

lace  2ae 

ladder  i?eiter 

lade  laben ^ 

lady  2aib 

lair  Sage 

lake  2arf)e 

lamb  2amm 

lame  laijm 

laramas  2aib,  5D'Zeffe 

liinip  Sampe 

lamprey  ßamprete 

land  Sanb 

lantern  Satevne 

lap  Sappen 

larch  Särdie 

lark  Sercfie 

larum  Särm 

last  letften,  Saft,  legt,  Seifte- 

Seiften 
late  leßt 
lath  Satte 
lathe  Sabe 
lather  Seife 
latin  lateinifd) 
lattermath  2JJat)b 
laugh  Iad)en 
laughter  — 
laverock  Ser(^e 
lax  Sad)5 
lay  legen 

lead  Slei,  Sot,  leiten 
leaf  Saub 
leak  led)3en 
leap  laufen 
learn  lernen 
leas  Io§ 


lease  lefen 

leather  Scbev 

leave  bleiben 

lee  See 

leech  Jlrjt 

leek  Sancf) 

leer  leer 

left  linf 

lei;d  lehnen  ^,  leif)en 

Lent  Seng 

-less  lo» 

let  laffen,  legen 

lewd  Saie 

lick  ledCen' 

lid  Sib 

lie  lieiien,  Sng,  Sänge 

lief  lieb 

life  Seib 

lift  liditen,  Snft 

light  Ieid)t,  ßidit,  Iid)t,  Sunge 

lights  Ieid)t,  Sunge 

like  gteid),  Seid)e 

lily  Silie 

limb  ©lieb 

lime  Seim 

limetree  Sinbe 

linchpin  Sünfc 

lind  Sinbe 

linden,  lindentree  — 

line  Seine 

Hon  Si)tüe 

lip  Sippe 

lisp  lifpetn 

list  laufdien,  Seifte  S  Sift,  ßuft 

listen  loufdien 

lithe  linb 

live  (eben 

liver  Seber 

loadsmann  leiten,  Sotfe 

loadstar  leiten 

loadstone   — 

loam  Se^m 

loan  2el)en,  lettien 

loath  Seib 

loatlie  — 

lobster  §ummer 

lock  Sod),  Socfe,  23(ocf 

long  lang,  Perlangen 

loof  Suf 

look'  (ugen 

look^  (norbe.)  Socfe 

loose  lo§ 

lord  Saib,  58rot 

lore  Set)re 

lot  So§ 


loud  laut 

louse  Sauö 

love  lieb,  Sob 

low  Scl)bc 

Iower  Iiord^en,  lauern 

luck  ©lücf 

luft  Suf 

lunacy  Saune 

lunatic    — 

lune  — 

lungs  Sunge 

lunt  Sunte 

lurk  ^ord)en,  lauern 

lust  Suft 

-ly  .lic^ 

lye  Sauge 

lynch  lt)nd)en 

lyre  Seier 

Macaulay,  Mac  Carthy  ÜJlagb 

mackerei  9Wafrele,  mäfeln 

maggot  Tlahc 

maid  5Wagb 

maiden  — 

maidenhead  :t)eit 

maidenhood  — 

maize  3)?ai§ 

make  machen 

mallow  Ü}Jalüe 

malt  mall 

man  Wlann 

mane  3}?äf)nc 

mangle  älJauge,  niangcüi 

mantle  iWantel 

many  maucö 

maple  SJ^aß^olber 

mapletree  — 

march  3Karf* 

March  Wdx^ 

mare  a}2äl)re,  Tlai)X 

marjoram  2}?aioran 

mark  älfarfe 

market  3J?ar!t 

marrow  3Jiarf' 

marsli  üJJarfcö  * 

märten  3}Iarber 

Mary  3to§marin 

mash  3}Jeif(Jö 

masker  üDJaSfe 

maslin  9J?effing 

mass  3JJeffe 

mast  mait',^ 

master  3}kifter 

mat  mattt^ 

raatch  niad)en 


mate 


48^ 


oystei' 


mate  matt 

math  2}?0Öb 

mattock  iWeifeel,  üJie^e ' 

mattress  TlatxaU 

maund  aJJailbeP 

maw  Tlaqen 

ma-wk  Tlaht 

may  mögen 

raead  2}?atte  \  9)Iet 

raeadow  3}Jatte ' 

meager  mager 

meal  mai)l\  3«ef)[ 

meaii  gemein,  metneu 

measles  2)?afer 

meat  5DJeffer,  3}iettn)nv)'t 

meed  9JJiete 

meek  mcüd)tU 

mere  3JJeer 

merlin  6d}merl 

mermaid  Tlitv 

raerman     - 

mesh  3}?aic^c 

mew  äJJöme 

middle  mitte,  mittel 

midge  Wlildt 

midland  mitte 

raidlent  — 

midnight  — 

midriff  — 

midst  — 

midwife  §e6amme,  mit 

midwinter  mitte 

might  2JJad}t,  mögen 

milch  melf 

mild  mttb 

mildew  ajlefiltatt 

mile  3J?ei(e 

milk  Tlilä),  melfen 

mill  ü}Jüt)Ie 

milt  mUi 

mind  3J?inne 

mingle  mengen 

minster  3}?ünfter 

mint  a}Mn3e,  ÜJüin^ie ' 

mire  Slmeife,  aJJooS 

miss  miffen 

mist  miit,  aWiltel,  dhbd 

mister  3}}eifter 

mistle  aJiiftel 

mitch  meud)el= 

mix  miid)en 

mixen  3J}i|'t 

mizzen  Sefanmoft 

moan  meinen 

raole  TlaV 


monday  SJJontag 

money  @elb 

monk  Wlönä) 

month  üJJonot 

raood  3JJut 

moon  3}Jonb 

moor  DlRoor 

mop  9Jloti§ 
j  morass  3}Jorait 

more  2)?öf)re,  met)v 

morning  ÜJ?orgen ',  9Ibenb 

tu  morrow  3Jiorgeu 

mortar  3}?örier,  iDiörtel 

nioss  3)}oo§ 

most  meift 

moth  Tlotk 

mother  3JJober,  ^Kutter,  5)SerI: 
mntter 

mould  9JJau(murf,  2Jinlm 

moult  SDlanfe 

mouse  3Jiau§' 

mouth  3JJnnb' 

mow  9}iafjb 

mud  aJJober,  (Sifignintter 

muff  ü'Jltff' 

mule  iDianl" 
.  mulberry  Sliaillbcere 

mum  ajiumme ' 

mumble  SJlumme^ 

mumm    — 

murder  i'Jorb 

must  3}?oft,  muffen 

mustard  2Jloftert 

muster  ÜJiufter 

nail  S^agel 

naked  nacft 

name  9Jame,  nennen 

nape  dladtn 

narrow  9larbe 

narwal  DlarlBat 

nave  ^aht 

navel  9label 

near  uaf) 

neck  öalö,  Fladen,  8äge 

need  9Jot 

needle  9iabel 

neighbour  3kd)bar,  iöauer ' 

nephew  9ieffe 

nesh  nafcfien 

nest  ??eft 

nestle  nifteln 

net  5Reg 
I  nether  nieber 
1   nettle  DJcffi'I 


never  nimmer 

new  neu 

next  not) 

nib  Schnabel 

nick  3li^ 

nigh  naf) 

night  Sßad)t 

nigthingale  ^JacbttgaU 

nightmare  3}?abr 

nine  neun 

nip  fneipen 

nipple  nippen 

nit  9liB 

no  nein 

noon  9ione 

north  ?iorb 

nose  Sab,  9Jafe 

nostrils  3lüfter 

not  nicf)t 

nought  nid)t 

now  nun 

nun  91onne 

nut  D^liB' 

nyarg  (fcbott.  I  nörgeln 

oak  (S-ic^e 

oak-gall  (Sallapfel 

oar  Otiiber 

oath  6ib 

oats  §afer 

of  ab 

offer  opfern 

oft,  often  oft 

oil  DI 

old  alt 

on  an 

once  einft 

one  ein 

open  offen 

or  ober 

orchard  @arn 

ore  (5rä 

organ  Orgel 

ostrich  Strauß* 

other  anber 

Otter  Dtter 

ought  eigen 

ousel  2lmfel 

out  auv> 

oven  -Ofen 

over  ober^,  über 

owe  eigen 

owl  (fnte 

own  eigen 

ox  Dd)fe 

(lyster  5liifter 


piick 


—     486 


leave 


pack  5l?acf 

paddock  Sct)ilbpntt,  ^rötc 

pail  'IJJcgel 

pain  'Jt^eill 

pair  ^Hiav 

pale  i^fahl 

palfroy  '^ifcib 

pamphlet  '4>i'nH){)let 

pan  il>fniiiif 

pap  '4>appc 

paper  S)Sapiev 

parish  5J?favrc 

park  3?ferd) 

party  ij?artd 

paste  'ij^aftete 

pasty  — 

patch  5ß{acfeu- 

path  '^tab 

pause  ''^anic 

paw  '4-'fotc 

pawii  5Pfanb 

pea  ©rbfe 

peach  $firtid) 

peacock  ^faii 

pear  23trne 

pearl  5)3erle,  5l?ev(mutter 

pease  ©rbl'e 

peel  5ßeIIe,  pf(ücfeu 

peep  piepen 

peevit  ^ibit3 

pelt  $elä 

penny  ^^fenntc; 

people  $öbel 

pepper  ißfcüer 

pewit  S?i6i6 

pheasant  Jai'ait 

pick  $öfel,  picfeit 

pickle  $öfel 

pickleherring  $icfelf)ärtncj 

picknick  ^trfilicf 

pigeon-cove  Stoben 

pike  öecf)t,  ptcfen 

pile  5J3feiI,  Pfeiler 

pilgrim  ^ßilger 

pillar  Pfeiler 

pill  pflücfen 

pillow  ^Ufü^t 

pin  5^tnn 

pinch  ^-inf 

pine  $etn 

pine-apple  2(nana§ 

pink  55tnf 

pip  5Pip§ 

pipe  4^feife 

piss  pill'eit 


pissmire  2tmetfe 
pit  ipfü^e 
pitch  5J3cd) 
place  5)3Iag* 
plague  ^4^Iage 
plaice  ^4>Inttciie 
plank  '^lanU 
plant  ^^ftanjc 
plaster  ij^flaftei" 

platch  ijilacfen- 
plate  platt 
plat-footed  platt 
play  pflegen 
pledge    — 
plight  ^l^füc^t 
plougli  5l?tlng 
pluck  pfliicfen 
plug  5)]flocf 
plum  ^flanine 
plump  plnmp 
pock  ^odi. 
pocket  — 
poke  —  pod)en 
pole  $faf)l 
pool  $fuf)l 
pope  '>Papft 
popinjay  Papagei 
poplar  5Pappe(- 
poppy  2JJo{)n 
porch  35forte 
pose  puftcn 
post  $foften 
pot  $ott,  Xopf 
potasli  ^ott 
potatoe  i?artoffeI 
pound  ^4^funb 
praise  pretfen 
prame  $rat)m 
preach  prebigen 
preen  ^4^frtcm' 
price  $rci§ 
prick  pricfeln 
prickle  — 
priest  SJJriefter 
prince  ^öntg,  5lJrtn3 
prize  $rei5 
prong  ^Pranger 
proof  prüfen 
prop  5}^fropfen 
provost  $ropft 
puff  puffen 
pulpit  !PuIt 
pulse  $nl§ 
pump  ÜHUmipe 
,  punch  58unäeu 


puncheon,  puncher  — 
puppet  $uppe 

quack  quafen 
quart  Quart 
quartz  Ouavj 
queen  ^inb 
quick  fecf 

quicksilver  Ouecffitber 
quill  SiteP 
quince  Cuitte 
quit  guitt 
quitchgrass  Ouect'e 
quite  quitt 
quiver  ^öd)er 

race  vafen,  9iaffe 

räch  33rade 

rack  Slrraf 

rack  9?ad)en,  reden 

radish  dtetüäj 

raff  raffen 

rail  SJaüe,  Siiegel 

rain  Siegen 

rainbow  — 

raindeer  Stenntier 

raise  Sletfe 

r aisin  5Roftne 

rake  3'ied}en 

ram  Stamme 

rampion  Slapungel 

rank  Siaug 

rant  rangen 

rap  roffen,  rappeln 

rape  Sf^app 

rapier  Stapier 

rare  rar 

rash  rafd^ 

rasp  3iafpel 

rasper  — 

rat  3iatte 

rattle  raffeln 

rave  rappeln 

raven  Stabe 

raw  rof) 

ray  Stei{)en\  Stocke  ^ 

ray-grass  9taigra§ 

reach  retd)en 

read  5Rat,  lefen 

ready  bereit 
I  ream  9fJaf)m,  9tie§ 

reap  reif 

rear  Steife 

rearraouse  rubren 
I  reave  Staub 


rebus 


4fi7     — 


sheop-cote 


rebus  jTiebu?^ 

reck  gcrul)eit 

reckless  rudllo-? 

reckon  redinen 

red  rot 

reed  SJtet 

reef  5Reff^  9Hff 

reek  Staud^ 

rest  JRaft 

ret  röften- 

rhyme  3leini 

rib  jRippe 

rice  9tci§' 

rieh  reic^ 

rick  9iiicfen 

rid  retten 

riddle  9iät)el,  »htter 

ride  retten 

ridge  9tüdEen 

rifle  Sttefe 

right  red)t 

righteous  geredit 

rim  9tinbe 

rime  Stetf- 

rimple  rümpfen 

rind  Stinbe 

rindle  Sitnne 

ring  StäbcBfüfirer,  3hng,  ringen 

ring-leader  S^äbeläfüÖrer 

rip  SteffS  rnpfen 

ripe  reif 

ripple  reffen 

rise  Steife 

rivel  3Jiefe 

roach  9{od)e ' 

road  reiten,  5Rt)ebe 

roan  9Jogen 

roar  röfjren 

roast  Dtoft  * 

roch  dlodjt^ 

röchet  diod 

rock  9tod)e2,  3tocfen,  SRud 

rocket  9Jautc 

rod  Shite 

rode  renten 

roe  9Jogen,  dld) 

roll  9JoÜc 

rood  9lntc 

room  Stannt 

roost  (fd)Ott.j  J)ioft- 

root  9?üffel,  2Bnr3 

rope  Dfeif 

rose  9iofc 

rosraarv  3lo§inarin 

rot  röften* 


rough  raul) 

roun  raunen 

round   -,  runb 

rouse  Staufd)^ 

routjMottc 

row  5)ieit)c,  9inber 

rubric  Stubrit 

rud  rot 

rudder  Otuber 

ruddle  rot 

ruddock  — 

rue  Staute',  dknc 

rule  Sieget 

rum  Stum 

rumble  rumpeln 

rumraer  Siömer 

rump  Stumpf 

rumple  rümpfen 

run  rinnen 

rung  Stunge 

rush  Stauf^\  raufdien 

rushes  (bed  of  r.)  23cet 

rust  Stoft^ 

ruth  Steue 

rye  Stoggen 

ryegrass  Staigrae 

sable  ä^bel 

sabre  ©äbel 

sack  Sacf,  Seft 

sad  fatt 

saddle  Sattel 

saffran  ©afran 

sage  ©albei 

sali  (Segel 

sake  ©ad)c 

sallow  Salmeibc 

Salt  Salj 

salve  Salbe 

same  gteid) 

samel  Sanb 

sand  — 

sangle  Sauge 

sap  Saft 

satchel  Secfcl 

saturday  Sametaii,  Sonne 

savin  Sebciibaurn 

saw  Sage,  Säge 

say  fagen 

scarlet  Sd)arladi 

school  Sd)ulc 

schooner  Sd)oner 

scissors  Sd)erc ' 

score  Stiege - 

scot  Sdiofe- 


'  scour  fc^euern 

scarpe  fd)rappen,  fdjarf 

screw  Schraube 

scrimp  fd)rumpfen 

scrub  fdjrubben 

scum^Sdianm 

scurf  Schorf 

scurvy  Sd)arborf 

Seattle  Sd^üffel 
■  scythe  Säge,  Senfe 

sea  See 

seal  Stobbe 

seam  SaumS  - 

see  fe^en,  Sic^t 

seed  Saat 

seek  Indien 

seethe  fiebcn 

seldom  feiten 

seil  Salbuc^ 

send  fenben 

senna  Seneöbaum 

sennight  Stadit 

sentimental  empfinbfam 

set  fe^eu 

settle  Seffel 

seven  fieben 

sexton  Sigrift 

sew  Säule - 

shab  fc^äbig 

shabby  — 

shade,  sliadow  Schatten 

shaft  Sdiaft' 

shale  Sdiale 

shall  füllen 

shallop  Si^aluppc 

shallow  fc^nl 

shame  Sdiam 

shammy  Säinifcftleber 

shamois  — 

shank  Sdienfel 

shape  fdiaffen 

shard  Sdjarte 

share  5lftie,  befeueren 

Sharp  fdiarf 

shave  Sdiabe^,  fdiaben 

sheaf  Sdiaub 

shear  feieren 

shears  Sdierc^ 

sheath  Scheibe 

sheats  Sdiote^ 

sheave  Sdieibe 

shed  fdieiben 

sheen  fdlön 

sheep  Sc^af 

sheep-cote  Sot' 


sheor 


4.^8 


sow 


sheer  iditer' 

Sheet  3d)06* 

Shell  SAalC,  Äclicafiicl) 

shellae  3dieÜacf 

shephertl  .«öirt 

sherd  Sdjavte 

sheriff  @rof 

shide  ©d)ett 

ahield  Sdjilb ' 

shift  5d)tefcr 

Shilling  Sdiillhtii 

shim  Sd)immcv 

shiiumer  — 

ahin  Sd)ieiibein 

shine  ©dieiu 

shingle  i2d)inbel 

ship  Sdiiff 

shippen  3d)Uppclt 

shire  )tt)tev' 

Shirt  (Sdiurs 

shit  fdieifeeii 

shive  ®d)eibe,  ®d)icfer 

shiver  (Sd)tefer 

shoal  @c^ot(e',  ^äiax" 

shock  §orfe' 

shoe  Sc^ul) 

shoot  fc^ieften 

Shop  ©(puppen 

shore  S(^oruftein 

Short  turj,  Scöur^ 

Shoulder  S^ultev 

shove  idjieben 

shovel  ©c^aufel 

show  fc^auen 

shower  genauer  ^ 

shred  Sc^tot 

shrift  f^rcibeu 

shrill  )d)rtU 

shrirap  fc^rimipfen 

shrine  Schrein 

shrink  fcöntmpfeti 

shrive  fd)retben 

shroud  gd)rot 

shudder  frfiauberii 

shy  <BditU 

sick  fiec^,  3ud}t 

sickle  8td)el 

side  ©eite 

sieye  Sieb 

sift  fiepten 

sight  <Sic^t 

silk  6etDe 

sill  @d)ttjelle 

silly  feiten 

siWer  Silber 


siiuper  jimpcrltd) 

sin  Oünbc 

since  fett 

sinew  Scbiie 

sing  liiigcn 

singe  fciuieii 

sink  finfeii 

Sinter  Sinter 

sip  fanfen 

siskin  3eiftfl 

sister  S(^ttJefter 

Sit  fi^en 

sithe  Senfe 

six  fcdi§ 

skew  fd)ief 

skin  fdbinbcn 

skirraish  Sd)armit^cl 

skute  Sd)ütc 

slabberdaan  fiabberban 

slag  Sd)lacEe 

slap  B(i\lappc'^ 

slaughter  Sd)lad)t 

slave  Sflabe 

slay  Sd)Iag^ 

sleck  fd)(ed)t 

sied  Sd^litten 

sledge  Sd)leflet,  S(i)ntten 

sleek  fd)Ieid^en 

sleep  Sd)Iaf- 

sleet  Sdblo^c 

slick  fd)Ieiclben 

slide  Scblitten 

slight  f(^Ied)t 

slim  fdjlimm 

slime  Sd)Icint 

sling  Sd)Ungc,  fdbtenterit 

slip  fdileifeu 

Slippers  — 

slit  f^Ieifeen,  SdbHfe 

sloat  (norbencil.)  fc^Uefeen, 

Sd)lcB 
sloe  Sd)Iebe 

sloom   (norbcngl.)   fc^lummern 
sloop  Sd)atuppe 
slot  (norbengl.)  fdiUefeen, 

Sd)lofe 
slough  Scblaud) 
slow  Sd)IeI)e 
sluice  Sd)Ienfe 
slumber  fd)Imnmern 
sly  fd)lau 

smack  fd}me(fen,  <Sä)maät 
small  fcbnial 
smart  Sdjmerg 
smear  Sd)mecr 


smelt  fd)melgen 

smicker  Sd)minfe 

smile  fd)meid)e(n 

smite  fd)mei&cn 

smith  Sdimieb 

smithy  — 

smock  Sc^mudf 

smoke  Sd)maud) 

smother  f(^moren 

smug  Sd}mncf 

smuggle  fd)mnflfleln 

smut  S^mul5 

snail  Sd)necfe 

snake  S(^nat"e 

spna  fdbna^jpen 

snarl  fd)nard)cn 

sneeze  niefcn 

snell  (fd)ott.)  fdinetl 

sniff  fdinüffeln 

snip  S(^nippd)en 

snipe  Sdinepfe 

snite  — 

snivel  befd)nänfeln  fd)nüffeln 

snore  f(ibnard)en 

snort  — 

snot  fc^neujen 

snout  S^nause 

snow  Sd)nec,  Sd)nauc 

snuff    fd)nüffetn,    befd&näufeln, 

Sd)nuppe 
snuffle  befd)näufeln 
snurls  fd)nard)en 
so  fo 

aoap  Seife 
sob  feufäen 
sock  Sorfe 
soft  fanft 
soldier  Solb 
sole  SobleS  Sc^oUe^ 
soUar  Söller 
son  Sobn 
son-in-law  ©ibarn 
soon  ba 
soot  Stufe 
sop  Suppe 
sore  fet)r 
sorrow  Sorge 
sot  3ote 
soul  Seele 
sound  gcfunb,  Sunb 
äoup  Suppe 
sour  fauer 
souter  (norbengl.  \d)Ott.) 

Scbnfter 
i^ow  Son,  fäen 


spade 


489 


teat 


spade  ©paten 

Span  Spanne 

spaiigle  ©pancje 

spar  Sparren 

spare  fparen 

sparrow  Sperlinci 

sparrowhawk   Sperber 

speak  Sprad)e,  SBafen 

spear  Speer 

speck  Sped)t 

Speech  Sprad)e 

speed  fputen 

speight  Sped)t 

spell  23eifpie[,  bud)ftabieren 

speit  Spelt 

spend  Spenbe 

spew  fpeien 

spike  ©peid)e 

spin  ipinnen 

spinage  Spinat 

spit  fpenBen,  Spiefe^ 

splint,  splinter  fpletfeen 

split  — 

spoke  Speid)e 

spook  Spuf 

gpool  Spule 

spoon  Span,  Söffet 

sprat  Sprotte 

spread  fpreiten 

spring  fpringen 

springe  Sprenfel ' 

sprit  fpricßen,  iprißen 

sprout  fprießen 

spur  Sporn 

spurn  — 

spy  fpölien,  Spion 

squirrel  {5'td)l)0rn 

staff  Slnitteloer?,  Stab 

stake  Stafen 

stalk  Stiel 

stall  Stall 

Stallion  — 

atanimer  ftammelu 

stamp  ftanipfen 

stand  fielen 

Standard  Stanbarte 

stang  Stange 

staple  Stapel 

Star  Stern 

starch  ftarf 

Stare  Star,  ftarr 

stark  ftarf 

starling  Sperling,  Star 

Start  Sterj,  ftürjen 

startle  ftüräen 

ft  l  u  fl  e ,  Gft»tnolo(ii?(^e«  95J8rterbu4 


starve  fterben 
State  Staat 
stay  [teben 
ateal  fteblen 
stealth  — 
steed  Stute 
Steel  Stal)l 
steen  Stein 
steer  Steuer  ^  Stier 
stem  Stamm 
Step  Stapfe,  Stufe 
stepfather  Stief= 
Sterling  Sterling 
Stern  Stern,  Steuer* 
Steven  Stimme 
stick  Stecfen 
stiff  fteif 
still  ftia 
stilt  Steige 
sting  Stange,  Stecfen 
stink  ftinfen 
stir  ftijren,  Sturm 
stirrup  Stegreif 
stitch  fticfen 
stiver  Stüber 
stock  Stod 
stoke  ftod^en 
atone  Stein 
stool  Stul)l 
stop  Stöpfel,  floppen 
stork  Stord) 
storm  Sturm 
stound  Stunbe 
stour  Sturm 
stout  ftolj 
Steve  Stube 
Strand  Stranb 
str angle  ftrangulieren 
straw  Strof) 
stream  Strom 
Street  Strafe 
Stretch  ftredeu 
strew  Streu 
stride  fd)reiten 
strife  ftreben 
strike  ftreid)en 
string  Strang 
Strip  ftreifen 
strive  ftreben 
stroke  ftreid)eu 
streng  ftreng 
strop  Strippe 
strut  ftro^en 
stubble  Stoppel 
stut  Stute,  ftü^en 

5.  9liifl. 


stuff  Stoff 

stump  Stump 

sturgeon  Stör 

stut,  stutter  ftotteru 

sty  Steig 

such  folc^ 

suck  faugen 

sugar  >\udtx 

Summer  Sommer 

sump  Sumpf 

sun  Sonne 

sunday  Sonne 

sup  faufen 

swallow  Sdimalbe,  fd)n)elgen 

svyamp  Sumpf 
!  svran  Sd)man 
j  swanky  Sumpf 
i  sward  Sdimorte 

swarm  Sd)n)arm 

svyart  fdimarg 

swats  (fdiott.)  füfe 

svrear  fdlWOren 

sweat  Sd)triei6 

sweep  fd)meifen 

svyeet  füß 
i  svyell  fcf)tt)ellen 

swift  fd)>ueifen 

svrim  fditinrnmeu 

svyine  Sd)tDeiu 

Swing  fd)roingen 

8  wink  — 

swoop  fdiiüeifen 

sword  Sd)ttJert 

table  Xafel 
tack  3arfcu 
tackle  2;afel 
tail  Sdimanj,  Stube 
tale  S^i)l 
talk  :^or^en 
tallow  Xalq 
tarne  jabm 
tang  Xang 
tangle  — 
tap  3apfe 
tapor  ^erge 
tar  Xttx 
target  3ai^Se 
tarrace  %xa% 
tarras  — 
tarry  jergeu 
tea  X^ee 
teach  Siid)txi 
tear  3äÖre,  getreu 
teat  3ifee 

62 


teein 


490    — 


wall 


teem  3-'>fl 

teend  jünbeii 

teil  Iiorcfien,  3al)l 

ten  gefin 

tent  ^i^lt 

tewel  XüÜe 

tether  3itter 

tetter  3ifterorf) 

thane  3)egeu  ^ 

thank  ^axxi 

that  bah 

thatch  3)ad& 

thaw  tauen 

the  befto 

theft  Xicb 

then  bann 

thence  bannen 

there  ba 

thiek  bicf 

thief  2)ieb 

thill  Teidifcl 

thimble  Säumen,  ®rinel 

thin  bünn 

thine  beiu 

thing  2)tng 

think  benfen,  2)ünfel 

third  britte 

thirst  2)urft 

this  biefer 

thistle  2)tftel 

thorn  S)orn 

thorough  burcf) 

thorp  S!orf 

thou  bu 

though  bocft 

thousand  taufenb 

thrash  bre)cf)en 

thread  2)raf)t 

threaten  broöen 

three  bret 

thresh  brefc^en 

threshold  — 

thrill  biillen 

thristle  Siftel 

throat  2)roffe(  ^ , 

throng  Srang,  bringen 

throp  2)orf 

throstle  -Droffel' 

throtrle  Xxoiicl^ 

through  burc^ 

throw  breöen 

thrum  3:;rumm 

thrush  2)rof)el ' 

thumb  Daumen,  (Jrmel 

thunder  Sonuer 


thursday  ^ 

thy  beiu 

tick  Qcdc,  S^td)i. 

tickle  fitjcln 

tide  3cit 

tiding  3citinU1 

tight  bidit 

ticke  3ffft 

tile  3'enel 

tili  3iel 

tilt  3elt 

tiniber  3ini'"ei" 

tinie  3cit 

tin  3'"« 

tind  äünbcu 

tinder  äünbeu 

tine  3ttUn 

tip  3iPfeI 

tire  '^kx,  zaubern 

titmouse  DJictfc 

to  3U 

toad  tröte 

tobacco  Sabaf 

tod  3otte' 

toddle  gottelu 

toe  3^6 

together  ©atte,  gut 

token  3et<i)2U 

toll  3oII2 

toller  3oß2 

to-mori'ow  3J}ovgen^ 

tongs  3fl"9C 

tongue  3ii"flC 

tool  Xakl 

tooth  3q'1" 

top  Xopi  Xopp,  3oPf 

torsk  S)oi|rf) 

totter  gottelu 

tottle  - 

tough  i'äi) 

tow  Xau ' 

towel  3tt)eÖtc 

tower  Xütm 

town  3aun 

trail  treibelu 

tramp  tramüelu 

trample  — 

trape  tramDeln 

tread  treten 

tree  23aum,  S^eer 

trendle  irenbelu 

trot  Srott 

trough  Xxoq 

trout  ^oxeüt 

trow  treu 


true  — 
truffle  Xrüffel 
trump  Xrumpf 
trust,  truth  treu 
tub  3uber 
tucsday  2)ieuätag 
tug  3Ögern,  3ug 
tun  Xonne 
tunder  äünbcu 
tunny  X^uufifdi 
turtle  Xurteltaubc 
tusk  X)orid) 
twelve  jroijff 
twenty  äioaujig 
twig  3™£ifl 
twilight  3iuicHrf)t 
twin  3njittiug 
twine  3löii^n 
twinge  gwingeu 
twinkle  Jttjinfeu 
twist  3iTtru,  3>t>ift 
twitch  groirfen 
twitter  ätt)itfd)ern 
two  gmci 
twofold  =falt 

-ty  --m 

udder  (Suter 
un-  nn- 
uncouth  funb 
under  nuten 
understand  Sßerftanb 
up  out 
US  uns 

valeriau  öalbriau 
vane  fyaöne 
varnish  ^irnt§ 
vat  5aB 
vetch  ®iclc' 
vineyard  Stngert 
violet  S}et(rf)en 
vixen  ^IK^^ 

wad  SBattc 
wade  waten 
wafer  3Bnffe( 
waffle  — 
wag  macfeln 
wagtail  33a(ft|'tel5e 
wain  SBagen 
wake  tttadien 
Wales  weifcf) 
walk  (lordien,  maßen' 
wall  3Baü,  2Banb 


wallop 


—     491     - 


Zedoar)'- 


wallop  (Salopp 

walnut  2Sa[nu§ 

wangtooth  2Bangc 

ward  2Bart 

wäre  2Bare 

warm  tüarm 

warn  raartien 

warp  »Dcvfen,  äßerft' 

Warrant  geiDÖ^ren 

wart  SBarge 

was  2öefen 

wash  roafcöeu 

wasp  SSefpe 

wat  i^ampe 

watch  luad) 

water  2ßaffer 

wax  ^ad)^,  toadiim 

way  2Be(] 

waybread  — 

we  mir 

weak  lueicf) 

weapon  SBaffe 

wear  SBefte,  SBeriDoIf 

weasel  SBiefel 

weather  ÜJJutter,  SBetter 

weave  loeben 

wedge  2ßecf 

Wednesday  2Sut 

week  ffiod)e 

weevil  SBiebet 

weigh  SSage 

weight  (Smidjt 

welcome  SBiöe 

weld  3Bau 

welk  luclt 

welkin  2öo(fe 

well  tüo{)( 

wend  Söenbe 

west  SBeften 

wet  üBaffcr 

wether  2Btbber 

wharf  2öerft2 

what  \va^ 

wheat  Sßetäeit 

wheel  JRab 

wheeze  Ruften 

whclp  ÜBelf 

where  tt)D 

whet  lüelsen 

wlüch  iDcId) 


while  lüeil 

whine  lüte^eni 

whirl  2Birbe[ 

whisper  mispelit,  l)etfer 

whitstinday  ^fincjl'tett 

white  ttjeiB 

who  »Der 

whoost  §iiften 

whole  {)eil 

whore  .S^ure 

wick  3Bicd)e 

wicker  »)ie[)erit 

Wide  »Dett 

widow  2öittt(i 

wield  lüalteii 

wife  2öetb 

wight  iÖtdit 

wild  tDttb 

will  njoUen,  2Bttte 

wimple  SBimpel 

win  fleiuinnen 

wind  Stilb,  2Btnbe,  iDtttern 

Window  (^eitfter,  SBtnb 

"Windsor  Ufer 

wine  2Betn 

wink  ■JÖtnf 

winnow  2Sanue 

Winter  Sinter 

wisdom  Seistum 

wise  luei»,  3Betfe 

wish  SBuiifd} 

wisp  2Bifd) 

wit  2ßie 

witli  tniber 

wither  üeriütttem 

withy  3Beibe' 

woad  ÜBatb 

woe  iDcf) 

wold  2Ba(b 

wolf  2öoIf 

woman  33?ann 

worab  3Samme 

wonder  iöimber 

wood  .frammetSüogel,  2öiit, 

Siebe^opf 
wool  Sode 
woosy  SBiefe 
Word  ÜBort 
work  ÜBcrf 
worjd  2öelt 


worm  2Burm 

wormwood  SSermut 

worse  ttjirr,  tuirfc^ 

wort  Surg 

wortli  2öert- 

wot  iDtffen 

wound  tüunb 

wrangle  ringen 

wreak  räd)en 

wreck  SBracf 

wrench  diant,  renfen 

wretch  ditdt 

wring  ringen 

wrinkle  Siuiiäel 

wrist  mi^t 

write  ferben,  fc^reiben,  reißen 

writhe  Süft 

wrong  ringen 

yacht  ^ad)t 

yard  ©arten 

yare  gar 

yarn  @arn 

yarrow  ©arbe^ 

yea  ja 

yean  S(^af 

year  3abr 

yeast  gären,  ©ifd^t 

yellow  gelb,  Sotter* 

yellow-hamraer  Slmmer 

yes  ja 

yest  (Stfrf)t 

yesterday  geftertt 

yew  (Stbe 

yield  gelten 

yoke  3od) 

yolk  Sotter* 

yon  jener 

yonder  jener 

you  eiic^ 

young  jung 

youngling  Jüngling 

younker  3llllfer 

your  eU(f) 

youth  Surfc^e,  3ntme,  Sugenb 

yule  metben 

zedoary  3'tlUer 


Cöpv/     '< 


TS 


^ROWN  BRO?