Full text of "Eusebius Werke"

See other formats

ἢ οἱ ἦν ee
εἷς n Η Pus
He ἣ .
= . B
n XE
rS t. ’
Σ ἢ ' . '
s "a
^ un
D : PU
4 mo
E nn
P D DE
N s
'
] i E
" : :
E . ® .
, ' 1 FN.
“ . Mert
T κὸν, "PR
: ]
n ἢ ‘
ἀπ᾽ ἐς

EX
mo
T

non
rd

"v ab
Nd

Md hin

nes
*

Da cea
ES DUX e sack cor
SUCRE CN DEC

UIT EAE
Sat SDN EERTRIR

miS TS SI

N AC SC
LLL b Pb

8 *
ΝΣ

X m, Eu BE
re Dur nt

EPIS B
Aka Peg AEN IS LA

"
Lat

gar at vi BEER
Pere ens RN
Anne EEE

ugs
bd 5 -

ret

per ie "247

Wirt!
win, t bed
2 i
Apt

E
MERDA

Tuis

Eod
PIN

v
ao

AT n urn
ΠΡ ΩΝ
ΣΝ y

; CU
aiia

msi
pus
ren

MON CT
DD
"m

mnm
Do un

Digitized by the Internet Archive .
in 2011 with funding from
University of Toronto

http://www.archive.org/details/eusebiuswerkeO06euse

-Ρ

u
ET

ἫΝ My

γιὸ

Dale
5

A τῶν Ὁ

᾿
| UAE 5
’ j

i
I

B Toronto, Ontario

DIE GRIECHISCHEN

CHRISTLICHEN SCHRIFTSTELLER

DER

ERSTEN DREI JAHRHUNDERTE

HERAUSGEGEBEN VON DER KIRCHENVÄTER-COMMISSION
DER KÖNIGL. PREUSSISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN

στὸ
ae
ΞΕ

EUSEBIUS

SECHSTER BAND

LEIPZIG
J. C. HINRICHS’scHE BUCHHANDLUNG
1913

inI

Pries

(rermany

Druck von August

HERMANN UND ELISE GEB. HECKMANN
WENTZEL-STIFTUNG

»
,
i

-
P

EUSEBIUS WERKE

SECHSTER BAND

DIE DEMONSTRATIO EVANGELICA

HERAUSGEGEBEN
IM AUFTRAGE DER KIRCHENVÄTER-COMMISSION

DER KÖNIGL. PREUSSISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN
VON

Dr. IVAR A. HEIKEL

PROFESSOR DER GRIECHISCHEN LITERATUR AN DER UNIVERSITÄT IN HELSINGFORS

Aeg

1
A
"c Y,

4mm
ἴω

LEIPZIG
J. C. HINRICHS’sche BUCHHANDLUNG
1915

T qq rr B E.
Tui | EE

THE INSTITUTE QF MEDIAEVAL STUDIES

p 10 ELMSLEY PLACE a
E ^F'TORGNTOQ, B, CANADA, = >

INHALT VON EUSEBIUS BAND VI

Seite
Einleitung
Die Handschriften . . . toda IX
Die Quellen. Die UR Uber Hofer ung. Die Ἐπ δι εν. Das Ver-
hältnis der Demonstratio zu anderen Schriften des Eusebius . . . . XVII
Der Inhalt der verlorenen Bücher. Die Indices . . . . . . . . . .XXIV
Die Ausgaben . MAE CES OT EN TEN ap e MINNS.
Abkürzungen . RI
Text . PUDE ENTE UR EL A ret 1
Excerpte aus Prokops Oktateucheommentar 491
Register
I. Stellenregister. TERN Borm. ee NIS, 513
cosi SiPPDOLINDC WU ERR IU ATTI Res MA E Ee DLL ὉΠ ς΄, ΟἿ9
2. Neues Testament aS ee DOS
3. Kirchliche und niehtkirchliche SE iftsteller a N RE Te eo oe Da
4. Eusebius . . . MR ἀν ur τ πε δος, d OD
Il. Namen- und chm fare a. E MOS
IM. Wortregister. . . "uU cue er St)
IV. Die Seiten der eo "ee ttem ΡΒ ee
588—589

Nachträge und Berichtigungen .

Die »Evangelische Beweisführung« des Eusebius gehört nicht zu den
bedeutendsten Werken der altchristlichen Literatur, aber verdient doch
größere Aufmerksamkeit, als der Arbeit bisher zuteil geworden ist.
Für die Geschichte der Bibelexegese bietet die Demonstratio viel In-
teressantes. Sie zeigt nicht nur, wie weit die allegorische Interpretation
ging, sondern auch, welche Bibelstellen man zusammenzustellen pflegte
oder Eusebius zuerst zusammengestellt hat. Sie führt eine bestimmte
Auffassung von der geschichtlichen Entwicklung der Menschheit und
dem Verhältnis der Weltereignisse zum Christentum vor. Die Per-
sönlichkeit Jesu und die seiner Jünger wird in Trhetorischer Apologetik
mit noch immer wirkungsvollen psychologischen Zügen gezeichnet. Für
die Kenntnis des dogmatischen Standpunktes Eusebs betreffs der
Christologie und der Lehre von Gott ist das Werk sehr wichtig. Es
wirft Streiflichter auf die Zeitgeschichte: die Christenverfolgungen,
die äußere Lage der Juden zur Zeit des Eusebius, ihren Haß und ihre
Polemik gegen die Christen. Die ganze Beweisführung wendet ihre
Spitze gegen die Juden.

Wenn das Werk sowohl im Altertum als in neuerer Zeit wenig
Beachtung gefunden hat, so trägt wohl der langatmige rhetorisch ge-
schraubte Stil und die oft geschmacklose allegorische Auslegung, unter
denen auch die beachtenswerten Gedanken begraben werden, daran
die größte Schuld.

Das Fehlen einer größeren Anzahl alter Handschriften ist jedenfalls
als ein Beweis der geringen Beachtung der Demonstratio zu betrachten.

Die Handschriften.

Alle Handschriften der Demonstratio Evangelica stammen aus

Codex Parisinus 469 (P), wie schon Montfaucon (Bibl. bibl. MSS I,
p. 927 E) vermutete. Die Handschrift ist ein Pergamentcodex des
XII. Jahrhunderts. Die Blätter sind 34><24 cm, die Textfläche
252-15 em. Die Zahl der Zeilen ist auf jeder Seite 31. Die Zahl der

beschriebenen und numerierten Blätter beträgt 322. Am Anfang ist
Eusebius VI. B

X Eusebius, Demonstratio evangelica

ein Blatt in den Deckel eingefügt, und dann folgen 5 leere Blätter;
auf der Rückseite des 4. Blattes steht von einer Hand des XVI. Jahr-
hunderts mit blasser Tinte das Wort πίναξ und dann von einer an-
deren Hand derselben Zeit mit schwarzer Tinte: ἐν ταύτῃ τῇ βίβλῳ
περιέχονται Βὺὐσεβίου τοῦ Παμφίλου Βὐαγγελικῆς ἀποδείξεως λόγοι
δέχα, ὧν 0 πρῶτος ἄναρχος καὶ ὁ τελευταῖος ἀτελής, καὶ πλέον οὐδέν.
Auf der Rückseite des 5. Blattes steht wieder manu recentissima: Ev-
σεβίου τοῦ Παμφίλου εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως λόγοι. ι΄, ὧν ὃ πρῶτος
ἄναρχος καὶ ὃ τελευταῖος ἀτελής. — Das erste numerierte Blatt be-
ginnt ganz oben mit den Worten ἡ παιδίσκη (S. 13, 8 dieser Ausgabe).
Nach Fol. 322v folgen mit sehr liederlicher junger Schrift einige schwer
leserliche Zeilen. Sodann folgen 5 leere Blätter und ein in den Deckel
eingefügtes Blatt.

Auf dem mit 9 bezeichneten Textblatte steht ganz unten I’ (freilich
von einer späteren Hand daneben B), womit aumeeebol wird, daß zwei
Quaternionen (jede von 8 Blättern) vorangegangen sind, und daß mit
Fol. 9 die dritte Quaternio anfängt. Es ist also vor dem mit 1 be-
zeichneten Blatte eine Quaternio (8 Folien) verloren gegangen. Die
jetzt am Anfange des Codex vorhandenen leeren Blätter waren also
spüter eingefügt worden behufs eines eventuellen Ersatzes des verloren
gegangenen Textabschnittes.

Nach Fol. 135 (V 1, 5. 215, 17 dieser Ausgabe) ist ein Blatt, das
letzte der Quaternio c (28), ausgefallen. — Mit Fol. 320 beginnt die
letzte Quaternio μβ΄ (42), von der indessen nur 3 Blätter beschrieben
sind. Auch hier sind die leeren Blätter wahrscheinlich später hinzu-
gefügt worden, da der Text auf Fol. 322" mit τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
παραχελεύσεωος (S. 492, 15) abbricht, während der unten genannte
Codex Maurocordati zeigt, daß noch vier Zeilen folgten, womit das
X. Buch seinen Abschluß fand. Daß Parisinus 469 noch im XIII. Jahr-
hundert unverstümmelt war, kann man auf Grund des Bononiensis 3644
schließen.

Parisinus 469, unsere für den größten Teil des Textes einzig maß-
gebende Handschrift, ist sehr deutlich geschrieben, nur daß die Tinte
auf einigen Seiten blaß ist. Von Abbreviaturen werden ganz wenige
verwendet, und diese finden sich fast ausschließlich an den Enden der
Zeilen und in der Semiuncialschrift, in welcher die Capitelindices und die
im fortlaufenden Texte vorkommenden Inhaltsangaben geschrieben sind.
Von erster Hand gibt es hier und da auf Rasur gemachte Verbesse-
rungen. Auch hat dieselbe erste Hand zum Teil im Texte, zum Teil
am Rande vergessene Worte eingefügt. Von derselben Hand findet
man zahlreich am Rande das Zeichen Yu. Die Citate aus der heiligen

Einleitung. Die Handschriften XI

Sehrift sind durch Gänsefüße, Profaneitate durch mit Punkten ver-
sehene Querstriche am Rande gekennzeichnet worden. Nur in den
ersten Büchern gibt es Absätze, später sind die Abschnitte, oft an
wenig passenden Stellen, durch einen Querstrich bezeichnet. Die Inter-
punetion ist die in mittelalterlichen Handschriften gewöhnliche. In
der Verwendung der Spirituszeichen herrscht große Unsicherheit. Das
stumme : fehlt entweder ganz — das ist der gewöhnliche Fall —,
oder kommt adseriptum vor. Worttrennung ist nicht regelmäßig
durchgeführt, sondern graphische Gründe haben oft bestimmt, ob zwei
Wörter getrennt oder verbunden geschrieben wurden. — Das be-
wegliche » ist in den ersten Büchern oft vor Consonanten ausradiert
worden.

Von zweiter Hand sind mit ganz schwarzer Tinte, fast nur in den
ersten Büchern, einige (recht unbedeutende) Veränderungen vorgenommen
worden. Eine andere sehr späte Hand hat mit sehr blasser Tinte den
Rand mit Strichen und Querkreuzen verunziert und einige kurze Be-
merkungen bezüglich des Inhaltes hinzugefügt. Sie sind aber, besonders
in den späteren Büchern, fast ganz ausradiert worden. Jedenfalls sind
diese Bemerkungen, wenn sie überhaupt gelesen werden können, völlig
wertlos.

Die Handschrift ist für Gaisfords Ausgabe durch E. Miller ver-
glichen worden. Diese Collation ist als eine gute zu bezeichnen. Mit
der Gaisfordschen Ausgabe habe ich im Frühjahr 1904 die Handschrift
verglichen. Dann ist eine sehr genaue Nachcollation 1910 von Prof.
Carl Sehmidt unternommen worden. Wenn die Angaben der vor-
liegenden Ausgabe von denen der Gaisfordschen Ausgabe abweichen,
ist das als Correetur zu betrachten.

Falsche Spirituszeichen und ganz gewöhnliche orthographische
Fehler sind in den Apparat nicht aufgenommen worden. Auch schien
es mir nicht nötig, jedesmal zu bemerken, wenn ein lapsus calamı
verbessert worden ist oder ein Wort zwischen den Zeilen oder am
Rande steht, denn es handelt sich augenscheinlich um Verbesserungen
erster Hand nach der Vorlage, nicht um die Verdrängung ursprüng-
licher Lesarten. Conjecturen oder andere willkürliche Verbesserungen
hat manus prima nicht gemacht.

Es mögen, um die Art der im Apparate nicht erwähnten Correcturen zu
beleuchten, hier einige erwähnt werden. 13, 28 τὸν τόπον, mit mov auf Ras. aus
τον. 14,3 ἐχλέξηται, in einem Bibelcitate, mit 2x4& auf Rasur (hätte verdient, auf-
genommen zu werden, aber eine ursprüngliche lectio varia ist hier doch nicht
denkbar) 10, 2 ἐρρημένους, das erste o in ı verbessert. 18,18 εἰς ἐχπλήρωσιν mit
ιν auf Ras. 21,7 εὕροις δ᾽ ἂν mit ı auf Ras. 22, 23 προϊὼν δὲ ξξῆς mit ὦ aus o.

XII Eusebius, Demonstratio evangelica

33,1 πολυπλανῆ mit dem zweiten A später eingefügt. 34, 15 νιπίοις statt νηπίοις.

34,24 τοιῶνδε mit s aus ἡ. 39,18 τεϑνάναναι. 40,25 ἀπόδοσις mit ı auf Ras.
45,9 ἐξαγαγέτω mit ὦ aus o. 46,20 ὡρισμένης mit ı aus ἡ. 47,28 ὁλοχαυτωμά-

τῶν mit v später eingefügt. 71,31 δι᾽ ἦν (statt ἣν) αἰτίαν. Das meiste hierher

Gehórige findet sich doch im Apparat.

Als Beispiele unrichtiger Spirituszeichen dürfte es genügen, anzuführen: 14, 15
ἐψήσεις. 15,94 u. 26 ἄψηται. 17,10 óuouoxóroc. 17,11 ἤχειν. Solche Fehler
sind sehr zahlreich.

Was das an mehreren Stellen ausgekratzte -» betrifft, könnte es natürlich
scheinen, es wieder in den Text einzuführen. Dagegen spricht aber folgendes:
1. Der Corrector (— die erste Hand) hat sonst keine Änderungen gegen seine
Vorlage unternommen. 2, —» ist lange nicht überall in der Stellung vor Conso-
nant ausradiert worden. Vgl. 13,9 f φησιν πλὴν (und freilich so auch sonst bei
φησιν»). 18,5 ἔπηξεν κύριος. 19,8 ἔϑνεσιν χκαταγγέλλει. 19,94 ὀλισϑήσασιν v&vo-
μοϑέτητο. 22,1 ἀπήντησεν τόπῳ. 22,33 ϑεοφιλέσιν προπάτορσιν. 14,18 ist
-ν in εὐλόγησέν ct ausradiert und dann später wieder hinzugesetzt worden!
3. Es gibt auch Fälle, wo -» auch ohne unternommene Rasur fehlt, wie 18, 15
πέφηνε τοιγαροῦν. 19,3 ἐγνώρισε κύριος. 19,35 ἥξουσι πάντα. Es ist also wahr-
scheinlich, daß der Librarius bei der Collation seiner Abschrift nach der Vorlage
gewissenhaft -» ausradierte, wenn es in der Vorlage fehlte, freilich aber dieser
ziemlich unnützen Arbeit bald müde wurde. Die Excerpte sprechen auch dafür,
daß -ν ursprünglich sparsamer verwendet war (unten S. XIX u. XX).

Betreffs der Schreibung der Eigennamen sei bemerkt, daß die HS überall
“Aßocdu hat, aber in Anbetracht der völligen Unzuverlässigkeit der HS in der
Verwendung der Spirituszeichen habe ich überall die gewöhnliche Form ’Aßoaau
eingeführt. Sonst habe ich in zweifelhaften oder gleichgültigen Dingen das Bild,
welches die HS gibt, so wenig wie möglich ändern wollen. Πωυσῆς steht immer
in den Bibeleitaten, in dem gewöhnlichen Texte dagegen fast immer Moong, und
danach bin ich verfahren, obgleich die auch in Eusebs Text einige Male vor-
kommende Form Movozc doch deren Durchführung berechtigt hätte. Die alten
guten HSS der Kirchengesch. machen es sogar wahrscheinlich, daß diese Form
Euseb gehört. Dagegen scheint es mir ausgeschlossen, daß Ἡρώιδης zu Eusebs
Zeit gebräuchlich gewesen wäre, und so habe ich das etymologische ı nicht auf-
genommen.

Die Stämme yey»—, yev— (z. B. γεννητός und γενητός) kommen promiscue
vor; ich habe mich hierin völlig nach der HS gerichtet. So auch bei yıyp— und
yw—. Die HS bietet τουτέστιν und τοῦτ᾽ ἔστιν (vgl. 77,10 Apparat!) δηλονότι

und δῆλον ὅτι; wenn ich der HS nicht gefolgt bin, ist dies im Apparat angegeben.
Statt ὅτ᾽ ἂν ist ὅταν, statt ὡς αὕτως ist ὡσαύτως, statt μηδὲ μίαν ist μηδεμίαν
geschrieben worden, und in entsprechenden Fällen (z. B. ὁπόταν) ist ähnlich ver-
fahren worden. πρόσχες in der Bedeutung von noö/o)oyeg hätte gut überall un-
verändert bleiben können, wie in den Bibeleitaten. Dagegen schien es nicht
möglich, das δυσέβεια der HS unbehelligt zu lassen. χρῆν und ἐχρῆν sind ohne
Unterschied verwendet worden; eine Normalisierung schien nicht am Platze
zu sein.

Codex Maurocordati (F). Wie oben erwähnt wurde, fehlen in Parisinus
469 einige Blätter am Anfange des Werkes und einige Zeilen am Ende

Einleitung. Die Handschriften XIII

desselben, und danach fehlen diese Partien auch in den älteren Aus-
gaben. Diese Lücken wurden aber von J. A. Fabricius (Delectus
Argumentorum, Hamburg 1725) nach einer jetzt verschollenen Hand-
schrift ergänzt. Seine leider allzu kurzen Angaben über die Hand-
schrift lauten folgendermaßen: »Singulari autem beneficio celsissimi ac
sapientissimi Walachiae principis Maurocordati atque illustrissimi eius
propinqui et archicamerari Johannis Searlati mihi eontigit ut proxeneta
C. V. Stephano Berglero licuerit mihi ex integriore codice, quem
Graecia servavit principique obtulit, defectum illum ingentem initio libri
primi supplere Decimique finem ubi perpauca desiderabantur subnec-
tere«. — Über die von Maurocordatus gesammelten griechischen Hand-
schriften und ihren Untergang nach seinem Tode (1730) handelt
C. B. Hase in seinem Commentar zu Joannes Lydus p. LXIX—LXXI 1,
Wie sich die genannte Handschrift zu Parisinus 469 verhielt, ist un-
klar, aber die Frage wird doch einigermaßen erhellt durch das Be-
kanntwerden von

Codex: Bononiensis (22. X X XII) 3644 (O), einer Papierhandschrift des
XIII. Jahrhunderts, auf die ich durch die kurzen Bemerkungen von
Allen, Notes on greek Mss in Italian libraries, London 1890, dabas:
sam wurde, Zu meiner großen Überraschung fand ich in dieser Handschrift
nieht nur den bisher nur durch Fabricius bekannten Anfang der De-
monstratio, sondern auch die bisher bestehende Lücke im V. Buche (S. 215,
17—216, 33) wurde jetzt ausgefüllt. Dagegen fehlt in Cod. Bon. 8. 103, 26
χαὶ ὃ μὲν t030c—113,13 τῆς ἀξίας; 241, 17 αὐτῷ ἐγὼ ἀρχιστράτηγος
—246 13 χατισχύσω; 437,15 Χριστιανῶν ἔϑνη---440 14 ἐνανθϑρωπικοω-
τέρας, und der Schluß von X 9,20 an. Die letzten erhaltenen Worte
sind: εἰς ἑαυτοὺς ἀρὰν ἐπισπώμενοι S. 460, 17. Von der Handschrift
verglich ich im Sommer 1904 in Bologna den Anfang bis δ ἃ δὴ Aor-
πὸν ἤδη ϑαρρῶν I 6,62 (S. 32, 26) und schrieb die bisher vermißte Partie
V 2 (S. 215, 17 — 216, 33) ab. Sodann hat Professor Carl Schmidt
sich der Mühe unterzogen, die ganze HS (von S. 32 dieser Ausgabe
an) in Berlin, wohin sie auf Verlangen gesandt wurde, für mich genau
zu vergleichen. Wie es nämlich bei Entdeckungen — und eine solche
lag hier gewissermaßen vor — leicht geschieht, wurde die HS zuerst
von mir überschätzt. Ich nahm ihre Lesarten bis in das 3. Buch in
den kritischen Apparat meines Manuscripts auf, aber schließlich konnte
ich nicht die Augen vor der Tatsache verschließen, dal) die scheinbare
Selbständigkeit der HS in der Tat auf willkürlichen Änderungen beruhte

1) Dieses Citat habe ich nicht nachprüfen kónnen.

XIV Eusebius, Demonstratio evangelica

und daß in den Partien, wo wir den Parisinus 469 besitzen, aus dem
Bononiensis kein Heil für den Text zu holen ist.

Man findet in O keine Lesarten, die den Vorzug vor denen des
Codex P verdienten. Die Abweichungen von P — streckenweise sind
sie sehr zahlreich, in anderen Partien äußerst spärlich — bestehen
hauptsächlich in einer veränderten Wortfolge, in Hinzufügung von
Wörtern, mitunter auch in Vertauschungen (wie ταῦτα statt τάδε, δέ
statt δή, οὖν statt ἄν, ὅπως statt πῶς, μετόχων statt κατόχων).
Natürlich kommen auch Vertauschungen von Modi und Casus vor;
Ausfall von Wörtern und gewöhnliche Schreibfehler sind selten.

Beispielshalber mögen einige dieser HS eigentümliche Lesarten hier ange-
führt werden. 14,1 xai (οὐ + ΟἹ μὴ zelong. 14,2 nach χυρίου τοῦ ϑεοῦ + σου.
14,7 τὸν μῆνα τῶν νέων P, τὸν μῆνα τὸν νέον O. 14,35 nach λέγων + οὕτως.
15,25 ἀχαϑάρτων P, ἀχαϑάρων O. 10,1 ἀφεϑήσεται αὐτῷ (αὐτοῦ ΟἹ ἣ ἁμαρτία.
10,31 τῆς (τὴν O) . . πορείας. 17,7 τὰς .. ϑεοσεβεῖν προηρημένας (προειρημένας
ΟἹ γυναῖχας. — 56, 20 ὁμοῦ περὶ τῶν ἐϑνῶν P, περὶ τῶν ἐϑνῶν ὁμοῦ O. 56,22
(τοῦ + ΟἹ γένους. 56,24 μυρία δ᾽ ἂν Ῥ, τοιαῦτα δ᾽ ἂν μυρία Ο. 56,25 ἐν
ἐπαγγελίαις τῶν ἐθνῶν P, ἐν ταῖς τῶν ἐθνῶν ἐπαγγελίαις O. 56,28 αὐχοῦσι
( τε 0) χαὶ. 56,30 ἐπιδεῖξαι (τε + O) ὡς. 56,31 αὐτοῖς (+ ὡς ΟἹ ἐν ταῖς.
56,34 τῆς τοῦ ϑεοῦ κλήσεως Ῥ, τῆς κλήσεως τοῦ ϑεοῦ O. 57,8 ἐπὶ σχολῆς (+ τέως
ΟἹ μέλλων. 57,9 nach ϑεῷ + ἁγίῳ.

Die HS ist mit bräunlicher Tinte geschrieben, hat 34—37 Zeilen
auf jeder Seite. Die Blattränder sind rund herum durch angeklebte
Papierstreifen verbessert worden. Dadurch ist die letzte, bisweilen die
zwei letzten Zeilen jeder Seite teilweise oder ganz zerstört worden.
Ob ursprünglich etwas am Rande stand, kann man nicht mehr sagen.
Am Schlusse ist die HS stark wasserfleckig und die Blätter haben
große Löcher. — Die Buchstahen sind in bezug auf Form und Größe
sehr mannigfaltig. Abbreviaturen werden ziemlich häufig verwendet.
Es kommen deren fast alle Arten auf jeder Seite vor. Besonders zahl-
reich sind sie in allen Indices. ^ subseriptum kommt nicht vor, ı ad-
seriptum bisweilen, besonders in Dativen und dann kleiner geschrieben
als 7 und o. Überhaupt macht die HS einen wenig ansprechenden
Eindruck.

Daß O abgeschrieben wurde aus P, während diese HS noch un-
versehrt war, kann nicht bezweifelt werden. Anderseits wird ein
Blick in den kritischen Apparat zu den ersten Seiten des Werkes, die
nur durch O und durch die Angaben des Fabricius (F) aus der HS
des Maurocordatus erhalten sind, uns davon überzeugen, daß diese
beiden Handschriften Schwesterhandschriften waren, die eine weder besser
noch schlechter als die andere. Und da O aus Parisinus 469 stammt,
wird dasselbe mit der von Fabricius benutzten Handschrift der Fall

Einleitung. Die Handschriften XY

gewesen sein, deren Verlust wir also jetzt leichter verschmerzen können,
Wo wir nicht P haben, ist der Text unsicherer als von der Stelle an, wo
dieser einsetzt.

Die übrigen jetzt existierenden Handschriften sind alle sehr jung
und in erster oder zweiter Ordnung Nachkómmlinge von Parisinus 469.
Sie haben am Anfang, am Schluß und in der Mitte (S. 215, 17
bis 216, 33) gerade dieselben Defecte wie Parisinus 469 in seinem
jetzigen Zustande. Es sind die folgenden:

Oxoniensis (S) in Bibliotheca Collegii S. Joannis Baptistae (Nr. 41
im Kataloge von O. Coxe), Papierhandschrift des XV. Jahrhunderts, aus
264 großen Folien bestehend. Von Gaisford für seine Ausgabe voll-
ständig verglichen.

Parisini 470 (aus 472 abgeschrieben), 471, 472, 473, alle aus dem
XVI. Jahrhundert, die zuletzt genannte eine Valerianhandschrift aus
dem Jahre 1543. Eine Valerianhandschrift (Allen, Notes on greek
Mss in Italian libr. sagt zwar, aber m. E. ohne Grund: only the be-
Sinning of the book is in Valerianus hand) ist auch

Bononiensis 2304 aus dem Jahre 1532/1533, die auch Tatians Con-
tra gentes enthilt.

Ambrosianus (Mediolanensis) L 109 sup. ist aus dem XV. Jahrh.

Von allen diesen Handschriften habe ich den Abschnitt ἡ παιδίσκη
S. 13,8 bis ὅτε ἄνϑρωποί εἰσιν S. 18,27 verglichen und ihre sonstige
Abhängigkeit von P constatiert.

Die Angabe in A. Harnacks Gesch. der altchristl. Literatur I S. 568,
dal! es nach Montfaucon, Diar. Ital. 408 in Pisa eine Handschrift der
Dem. Ev. gebe, beruht auf einem Milverständnis. Es ist bei Mont-
faucon die Rede von einer Handschrift »in coenobio canonicorum
regularium S. Salvatoris Bononiensi«, die Eusebii Dem. Ev. und Tatiani
contra gentes enthalte und von Valerianus im Jahre 1533 geschrieben
sei, also von dem Bononiensis 2304.

Ant. Possevinus Mantuanus nennt in der Appendix zu seinem
App. sacer. (ich benutzte eine 1606 in Venedig erschienene Ausgabe)
»Ex catalogo librorum varüs in locis Constantinopoli exstantium, qui
sunt graece m. s. quique a Grammatico fuere exhibitie, p. 61 Eusebii
Demonstratio evangelica. Wie es sich mit dieser Handschrift verhalten
mag, kann ich nicht sagen.

Eine Eseorialhandsehrift, unter 597 aufgenommen, bezeichnet
Miller p. 370 als verschollen.

Die von Donatus Veronensis für seine lateinische Übersetzung be-
nutzte HS: »Graecum exemplar, quod unum in Italia penes Joannem

XVI Eusebius, Demonstratio evangelica

Franeiseum Mirandulensem principem extaret«, ist entweder mit einer
der bekannten jungen Handschriften identisch oder diesen doch sehr
ühnlich.

Die Bruehstücke aus Buch .XV. ln den früheren Ausgaben findet
man nur das 1. Bruchstück (S. 493—494), aus A. Mais script. vet. nov.
Coll. I 2, S. 173 abgedruckt. Dies Werk enthält indessen noch einige
andere Bruchstücke, die ebenfalls zu Buch XV der Dem. gehören.
Dies geht bei 5 aus S. 496, 7 f hervor, die auf Bruchstück 1 hinweisen.
Daß auch die übrigen Fragmente 2, 3, 4, 6 aus demselben Abschnitte
der Dem. excerpiert sind, läßt sich aus dem Inhalt und der Nachbar-
schaft, worin sie sich befinden, schließen. Zu Bruchstück 1 hat Mons.
G. Mereati die Güte gehabt, die Catenenhandschrift Cod. Vatie. 1153
— 1154 genau zu vergleichen und außerdem Cod. Ottob. 452 an meh-
reren Stellen einzusehen. Sodann habe ich durch die liebenswürdige
Vermittlung des Herrn Präfeeten der Vaticanischen Bibliothek P. Ehrle
photographische Copien von den Folien 242—257 des Ottobonianus er-
halten. Leider standen mir keine Notizen aus dem Cod. Chisian. R.
VIII 54, der als die Vorlage von Cod. Vatic. 1153—1154 bezeichnet
wird, zu Gebote. Die Überlieferung der Bruchstücke 2—6 scheint in-
dessen in Ottob. richtig zu sein (nur S. 495,5 ist offenbar fehlerhaft !).
Betreffs dieser Catenenhandschriften vergleiche man die Abhandlung
von E. Klostermann, Die Überlieferung der Jeremiahomilien des Ori-
genes, in Texte u. Unters. N. F. 1897, Bd. I, Heft 3, S. 38 f u, 110 f,
und M. Faulhaber, Die Propheten-Catenen nach römischen Handschriften,
in Bardenhewers Biblische Studien IV, Heft 2 u. 3, 18992, Von den
Catenenexcerpten zu Buch VIII wird unten S. XIX die Rede sein.

Daß A. Mai nicht, wie Faulhaber S. 166 sagt, den Vaticanus 1153
— 1154, sondern den Ottob. 452 benutzt, bemerkt G. Mercati (brieflich
1, 1913) sowohl auf Grund von Mais eigenhändigen Notizen, die
Mereati eingesehen, als auf Grund der abweichenden Lesarten des Vat.
(vgl. S. 493,8 τοῦ Καισαρείας Ott., Mai, om. V. 494,3 βίον Ott., Mai, τὸν βίον
V., 13 €" (— τὸν) Ott., τὸ Mai, τῶν V vor ἐν ἀνϑρ. 17 τῶν Pou. Ott, Mai, τὴν
*"Pou. V. 19 xci περὶ Ott, Mai, x«l om. V. 19f ó- vor σίδηρος V gegen Ott.
u. Mai. 25 τὸν λόγον Ott, Mai, τῷ λόγῳ V. 28 τὸ ’Iovd. Ott, Mai, τὸ τῶν
’Iovd. V).

Außerdem erinnert Mercati daran, daß der Vatie. zu Mais Zeiten
schwer benutzbar war, weil er zu den Handschriften gehórte, die den

1) Wenn im textkrit. Apparat Schreibfehler des Ottob. angeführt werden
ohne weitere Bemerkung, bedeutet dies, daß Mai das Richtige hat, wie im Texte.
2) Den Hinweis auch auf Faulhabers Abhandlung verdanke ich Klostermann.

Einleitung. Die Quellen usw. XVI

Fremden vorgezeigt wurden. Aus Mais Notizen geht auch hervor, daß

er für seine Catenenexcerpte außer dem Ottob. auch den Cod. 18
Pii II. benutzte. Dieser Codex — eine Abschrift aus Vatic. — kommt
indessen, weil, nach Mercatis Bemerkung, bei Dan. 2 lückenhaft, hier
nicht in Betracht !.

Die Quellen. Die indireete Überlieferung. Die Bibeleitate.
Das Verhältnis der Demonstratio zu anderen Schriften des
Eusebius ?.

Um directe Quellen der Demonstratio aufzuspüren, habe ich eine
große Masse altchristliche Literatur durchgelesen, aber mit geringem
Gewinn. Ähnliche Gesichtspunkte findet man wohl, aber mit Bestimmt-
heit läßt sich nicht sagen, dal diese oder jene Arbeit Euseb vorgelegen
hat. In Justinus Apol. I sieht man Verschiedenes wie im Keime, was
man bei Eusebius mit vielen Worten entwickelt findet?. Mit den Ar-
beiten des Origenes war Eusebius natürlich vertraut. In den Büchern
contra Celsum erkennt man viele Parallelen, auch die Arbeit de Prin-
eipus läßt sich citieren. Die Commentare des Origenes bieten dagegen
nur wenige Berührungspunkte®. Zum Gemeingut gewordene stoische
Lehrsátze, die Arbeiten Philos und Porphyrius haben gewiß manchen
Gesichtspunkt geliefert. Eine genaue Untersuchung des Verhältnisses,
in welchem Eusebius zu seinen Vorgängern steht, hat den Weg in
Geffekens trefflicher Arbeit, Zwei griechische Apologeten, Leipzig 1907,
vorgezeichnet. Sie würde gewiß einige neue Züge zu der dort entworfenen
Entwicklungsgeschichte der Apologetik liefern können.

Wirkliche Citate, doch verhältnismäßig kurze, hat Eusebius aus
Josephus, aus Porphyrius, aus Apollonius Tyanensis und aus Julius Afri-
canus gebracht.

1) Aber da Mai, wie ich sehe, zu εἰκόνα πολλὴν S. 493,19 (dieser Ausgabe)
»ita uterque codex« bemerkt, hat er doch hier, aufer dem Ott., noch einen an-
deren Codex benutzt, aber welchen? Doch wohl eine zu der Chisianusgruppe ge-
hórende Handschrift. Vgl. auch die Bruchstücke 2—6!

2) Der Umfang, den der griechische Text und die Register dem Bande ge-
geben haben, machte es mir zur Pflicht, mich in diesem und in den folgenden
Abschnitten ganz kurz zu fassen.

. 8) Irenaeus, Die apostolische Verkündigung (T. u. U. NF. Bd. 31, H. 1) ent-
hält zum Teil eine ähnliche Materie wie die Dem., läßt sich aber an keiner
Stelle citieren.

4) Die im Apparat vorkommenden Citate aus den Bibelcommentaren rühren
von Klostermann her, der außerdem zu S. 455,6 ff Lomm. 12, 364, zu S. 455, 30 ff
Lomm. 12,361, zu S. 489, 22 ff Lomm. 12, 89 notierte — sehr entlegene Parallelen!

XVIII Eusebius, Demonstratio evangelica

Die Josephus-Citate sind nicht ganz wörtlich, aber (die KG und

die Ecl. proph. sind auch zu vergleichen) zeigen doch, daß der Text
des Codex P nicht fehlerfrei ist. Das Porphyr-Citat S. 111,7 ff mit dem
Paralleltext dazu in der Praep. ev., sowie das am letztgenannten Orte
auch vorkommende Citat aus Apollonius Tyan. (S. 111, 17) legen kein
gutes Zeugnis für P ab. S. 140, 3—19 (Porphyrii De philos. ex orac.
haur.) ist auch anderweitig besser überliefert. Der Auszug aus Julius
Afric. (S. 374,28—377,9) liegt in Eusebs Ecl. proph. in anderer (und
z. T. besserer) Fassung vor. Kurz, auch die indirecte Überlieferung
mahnt der HS P nicht zu großes Vertrauen zu schenken, obgleich
einige Fehler auf die Excerpte Eusebs zurückgehen können.

Eine Entdeckung von Klostermann! macht es möglich, den Text
eines späteren Benutzers der Dem. zum Vergleich heranzuziehen.
Klostermann fand nämlich, daß Prokop von Gaxa für seinen Oktateuch-
commentar Stücke aus Buch VIII, S. 352, 1—366,29 und IX, 8S. 403, 22
bis 407,14; 409,10—411,20 u. (427,25) 429,16—430,8 der Demon-
stratio excerpiert hat. Der Text des Prokop findet sich bei Migne
S7, 1, 493 A ff, 568 ΒΗ und 916Bff — überwiegend aber nur latei-
nisch. Diesem Übelstand wurde aber dadurch abgeholfen, daß Kloster-
mann aus einer in seinem Besitze befindlichen Photographie des Cod.
Monac. gr. 358 s. XI mir solche Varianten zur Verfügung stellte, die
für den Text der Demonstratio von irgendeiner Bedeutung zu sein
schienen. Da Prokop seine Vorlage nicht nur kürzt und anderseits
Auszüge aus anderen Schriftstellern einschaltet, sondern auch verwickelte
Construetionen auflöst und ungewöhnliche Wörter gegen allgemein
gebräuchliche vertauscht, habe ich geglaubt, bei der Heranziehung seines
Textes sehr vorsichtig sein zu müssen. Es gibt jedoch Fälle, wo Prokop
das entscheidende Wort zu sprechen hat. — Nachdem der Dem.-Text
schon gedruckt war, hat Klostermann die Excerpte aus Prokop S..497 ff
als Appendix ediert und dabei die nicht eusebianischen Stücke, wenigstens
soweit die Cat. Lipsiensis es erlaubte, ihren Urhebern zugeschrieben.

Noch ist zu erwähnen, daß Johannes Damascenus De imagin. Or.
III (1 367 ed. Lequien) den Abschnitt S. 232,5 ὅϑεν εἰσέτι — 232,15
eitiert. Da dies bei der Recension des Textes leider unbeachtet blieb,
müssen alle Abweichungen bei Joh. Dam. hier angeführt werden.

Z 6 ὁ τόπος P, τόπος Dam. wohl falsch. 8 οἱ γὰρ P, ot τε Dam., besser.
10 ein δ᾽ ἂν P, εἴη δι᾿ ἂν Dam., falsch. 11 statt des wunderlichen oí ἀγνῶτες P
hat Dam. ἀγρῶτες, was als solches nicht möglich ist, aber auf etwa ἀγρῶται
(od. - ἀγρόταὴ, agrestes, barbari, deutet. 11 σέβουσιν P, σέβουσι Dam. y. 14 ἐξέ-

) L. Eisenhofer, Procopius von Gaza, Freiburg 1897, hatte die Benutzung
der er nicht bemerkt.

|
|
|
|

ptem

Einleitung. Die Quellen usw. XIX

φηνεν P, ἐξέφηνε Dam. (beide ohne -v wohl besser; vgl. oben S. XII). 14 αὐτὸν
P, ξαυτὸν Dam. 14 αὐτοῦ P, αὐτῷ Dam., entschieden richtig. 15 γνώμην P, sehr
zweifelhaft, muß, da ein alter Zeuge vorliegt, gegen γνῶσιν [ϑνῶσιν Druckfehler]
Dam. vertauscht werden. E

Schließlich sind einige Worte über die bisher nicht beachtete Uber-
lieferung des Dem. ev.-Textes in den Ontenenhandschriften hinzuzufügen.
Ich hatte von Anfang nicht ins Auge gefaßt, diese schwer zugänglichen
Textquellen systematisch aufzuspüren und heranzuziehen, und was ich
hier anführe, hat deshalb keinen abschließenden Charakter.

1. Prophetencatenen. In der Catenenhandschrift Ottobonianus
452 und natürlich auch in den übrigen oben S. XVI genannten HSS
findet sich in verschiedenen Abschnitten das meiste aus dem 2. Cap.
des VIIT. Buches (Daniel) excerpiert. In dem mir allein zur Verfügung
stehenden Ottob. 452 findet man die betreffenden Auszüge an folgenden
Stellen:

S. 367,97 Τῆς τῶν (sic) Ἰουδαίων --- 368,15 συνέσεως δέχεσϑαι (sic): fol. 200r
vd’, Z. 12 von oben.

368, 23 ὃ (sic) τῶν ἑβϑομήκοντα --- 369,3 νενομισμένην ἁγίαν: fol. 255r v9 ,
Z. 32 von oben.

369,24 σαφῶς γοῦν (sic) 6 μὲν προφήτης — 370,1 τοῦ σωτῆρος ἡμῶν : fol.
255v v9', Z. S von unten.

510, 6 ἀν (sic) μὲν τοῦ συντελεσϑῆναι — 370,13 τέλος εἴληφε: fol 255v ξα΄,
Z. 3 von unten.

370,30 τὸ οὖν ἁπάντων ἔσχατον (sic) — 370, 33 ἡ ἁμαρτία: fol. 250v, Ζ. 1
von unten.

371,3 διὰ γὰρ τὸ ἀδύνατον — 371,8 τὰς ἁμαρτίας (sic) τοῦ κόσμου: fol. 256r
&y', Z. 9 von oben.

371,12 εἰκότως τὴν παρουσίαν --- 371,15 πεπιστευκότων: fol. 256r ξγ΄, Z. 11
von oben.

371,20 ἔστι μὲν οὖν — 371,23 xarà τὸν ἀπόστολον: fol. 956r ξε΄, Z. 13 von
oben.

372,6 χυριότερον (sic) μοι δοχεῖ — 312,14/15 Ἀποκάλυψιν Ἰωάννου: fol. 256r
ξε΄, Z. 17 von oben.

372, 96f τοῦ σφραγῖσαι -- 372,32 ἐξέλειπον (sic): fol. 256r &c', Z. 20 von oben.

373,1 xai τοῦτο δὲ --- 373,5 τῆι προφητεία: fol. 956r, ξζ΄, Z. 30 von oben.

373,15 ἐπὶ (sic) δὲ ὁ ᾿Αχύλας --- 373,25 παντελῶς ἀπέβη (sic): fol. 2ö6r &',
Z. 33 von oben.

373,25 ἄλλ᾽ ἔγωγε --- 373,28 ἐπωνυμίας: fol. 256r &5', Z. 34 von unten.

373,31 ἁγίων δὲ ἅγιος --- 373,34 ἀνηγορευμένος: fol 956r ξζ΄, Z. 33 von
unten.

374, 4 ἐπεὶ οὖν — 374, 10/11 τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιδημίας (sic): fol. 256r
ξζ΄, Z. 36 von unten.

374,28 Ayoızavod. ἣ μὲν ovv περικοπὴ — 377,9 συντελοῦνται fol. 2ödr v9,
Z. 33 von unten.

377,10 ταῦτα uiv οὖν — 384,94 οὐκ ἔστιν £v αὐτῷ: fol 255r v9', Z. 14 von
unten.

XX Eusebius, Demonstratio evangelica

385,13 διὰ τοῦτο (sic) τὸ ἀποτέλεσμα — 385,16 οὐχ ἔστιν ἐν αὐτῷ: fol. 950v
v$', Z. 15 von unten.

385,18 τὸ ἄχριτον — 385,27 δωρούμενοι: fol. 256v οζ΄, Z. 21 von oben.

386,15 ἐνθαῦτα (sie) πάλιν — 386, 17 δηλοῦσϑαι: fol. 206v οη΄, Z. 31 von oben.

386,27 συνάδει --- 387,3 διέφϑειραν: fol. 256v οη΄, Z. 33 von oben.

337,5 ὥστε ἤδη κατὰ — 381,8 ἱστορίαις: fol. 256v 0%’, Z. 32 von unten.

387,17 τίνα δὲ τρόπον — 388,9 xai τὴν 9voíav: fol. 906v πγ΄, Z. 12 von unten.

388, 10 χαταλειπούσης (sic) — 388,93 ἀξίω τόπω: fol. 907r πζ΄, Z. 17 von oben.

388,28 ἀλλὰ γὰρ πλησιαζούσης --- 389,5 ἐπιτελούμενα: fol 207r πη΄, Z. 95
von oben.

389, 10 τὸ ἄχριτον --- 389,21 περιήρετο (sic): fol. 256v os’, Z. 15 von oben.

389,98 ai μετὰ ταῦτα νομιζόμεναι --- 390,8 συμπεσεῖν: fol. 907r πε΄, Z. 6
von oben. j

390, 18 ἥντινα φωνὴν --- 390,21 ἡ ἐρήμωσις αὐτῆς: fol. 257r πη΄, Z. 37 von oben,

Die Catenenüberlieferung des Eusebtextes ist keine gute. Wenn
von Spiritus. und Accentfehlern, von orthographischen und anderen
offenbaren Schreibfehlern abgesehen wird, gewinnen wir aus Okttob.
folgende lectiones variae:

τῆς ϑείας γραφῆς | 21 λόγον — | 28 τε, wieinP | — 33 “ὐριῶς χυρίων | — 374,5 πνευ-
ματικῶς | χρίσματι) κτίσματι | 9 ἑβδομήκοντα] δύο | 11 ἐπιφανείας] ἐπιδημίας.
Nur S. 368,4 hat Ott. ἅλωσιν mit einem 2 richtig gegen ἄλλωώσιν
in P, und 374,11 läßt sich ἐπιδημίας (Verweilen auf der Erde) neben
ἐπιφανείας (Erscheinen auf der Erde) hören, obgleich ἐπεφανείας besser
ist. Aber sonst sind die Abweichungen in Ott., wenn sie nicht, wie
meistens, offenbare Fehler sind, sehr zweifelhafter Natur oder deutliche
Änderungen des ursprünglichen Textes, (Betreffs des beweglichen -»
und -ς läßt sich nichts Bestimmtes sagen.) Es wird also genügen, im

Einleitung. Die Quellen usw. XXI

folgenden nur die Lesarten anzuführen, die einige Aufmerksamkeit
verdienen.

375,6 ἐξαλείφονται P, ἀπαλίφονται (--- ἀπαλειφὴ Ott. wie in Ecl. proph.
(Dan. 9, 24 ἀπαλεῖψαι), also wahrscheinlich richtig. 376, 10 hat Ott. ebenfalls wie
Ecl. παρατείνασαν (eig. naoarıy), während P (wohl falsch) παρατείνουσαν hat.
Sonst geht Ott. überall in dem Africanusfragment mit P gegen Ecl. z. B. 376, 21
ὥς ἐστι πρόχειρον εἰπεῖν und 377,7 ἀποδεόντων. Die Zeilen 378, 26—379, 5 wegen
Wasserflecken zum Teil unleserlich in Ott. 379,8 hat Ott. ἀπὸ πρώτου Κύρου
βασιλεύσαντος, womit die Stelle nicht geheilt worden ist. 380, 4 hat Ott. das
von Dind. hinzugefügte τῆς. 382,2 βασιλεύσαντα, wie Gaisford. 8 αὐτός P,
οὗτος Ott, 9 ἐπὶ + vor Δαρείου, 12 παντοκράτωρ (παντοχράτορ P), an allen drei
Stellen wie bei Sachar. (ob Ursprüngliches?). 24 προστάξαντος u. 25 ναοῦ ver-
dienen nicht den Vorzug vor χελεύσαντος u. ἱεροῦ, sondern gehören wohl zu den
vielen willkürlichen Abweichungen des Ott. 383,16 fehlt zei, wie auch Dind.
will aber in solchen Dingen ist auf Ott. kein Verlaß. 387,26 ist das unbegreif-
liche z«9' ὃν in χαϑὰ geändert worden, was auch keinen Sinn gibt. 388, 14
συνήδρευεν P ist besser als der Aorist συνήδρευσεν, das Ott. hat. 15 νόμον viel-
leicht besser als vöuovg, aber es könnte eine willkürliche Änderung sein. 29 dvo-
σεβείας mit 00. 390, 20 ἑστὸς.

Also: der Text des Ott. ist in hohem Grade fehlerhaft und will-
kürlich geändert, so daß man an keiner Stelle in VIII 2 den Text des
Codex P danach berichtigen kann oder darf, es sei denn solche unbe-
deutende Fehler, die jeder selbst verbessern kann, Aber wenn noch
ein zweiter Zeuge, wie bei dem Africanusfragment, hinzukommt, kann
Ott. ausschlaggebend werden,

Auch wenn Chisianus R. VIII 54 weniger an Nachlässigkeitsfehlern
leiden sollte, dürfte er doch denselben Charakter eines mit dem excer-
pierten Texte ziemlich freien Schaltens aufweisen.

Was die von Faulhaber erwähnten Catenenauszüge aus Eusebius
zu Jesaia und Ezechiel betreffen, scheinen sie nicht der Dem. zu ge-
hören. Eher könnte es mit den Jeremia-Catenen der Fall sein (vgl.
Faulhaber S. 105). Michaelis Ghisleri Comment. in Jeremiam, Lugd.
1623, wurden in dieser Hinsicht von Klostermann verglichen, und er
schrieb mir (17. VI. 1913), daß bei Ghisl. II 560 aus Cod. Ottob. 452
Fol. 162v νβ΄ Dem. ev. VIL 3,38—43 (Meta πλεῖστον — ἀνηγορευμένου)
abgedruckt ist mit der Variante συστησομένην zu S. 344, 11. Mög-
licherweise könnten Excerpte aus den verlorenen Büchern der Dem.
unter den übrigen Scholien stecken.

2, Oktateuchcatene. In der mir nicht zugänglichen Catena Lip-
siensis (ed. Nikephorus), Leipzig 1772, finden sich, nach der Mitteilung
von Klostermann, folgende Excerpte aus der Dem. unter dem einfachen
Lemma Evoeßiov.

Cat. Lips. 1 516 Εὐσεβίου. oide—xvoiov — Dem. VIII 1, 39—41. 66 —67.

XXII Eusebius, Demonstratio evangelica

Tov αὐτοῦ. Τίς--- βραχύ — ? ? (ist nach einer Bemerkung des Editors = Cyrill).

I 522 Εὐσεβίου. Αἰνίττεσθαι-- αὐτοῦ = Dem. VIII 1, 73.

I 525 Εὐσεβίου. I’xzewaı—nepıßölaıov — Dem. VIII 1, 76—77. (Hieraus er-
gibt sich eine neue Verbesserung zu S. 366,3 λουτρὸν (ἡμῖν παρέσχες δι᾿ ov, für Aov-
too δι᾽ ov P.

I 1345 Εὐσεβίου. Σαφὲς---ἐπεφάνη = Dem. IX 1, 16.

Tov αὐτοῦ. Kci— Ισραήλ — Dem. IX 1, 6 (?).

I 1346 Εὐσεβίου. Οἱ---ἔϑνη = Dem. IX 1,8.

I 1342 Εὐσεβίου. Αὐξηϑήσεται---διδασχαλία — Dem. IX 3,5.

I 1343 Εὐσεβίου. Τὰ---δυναμένου — Dem. IX 3,8.

Τοῦ αὐτοῦ. Τὰ--χατασχευάζει = Dem. IX 3, 7.
Εὐσεβίου. Πάντες---εὐλογίας = Dem. IX 3, 8.

Dazu käme noch ein Scholion δήλου (!) Cat. Lips. I 519f. δήλου.
Τὸ-- χρόνων — Dem. VIII 1,26—29 (mit der Variante Τὸ ἐνταῦϑα λεγόμενον für
S. 356,19 Zv9a λεγομένου τοῦ und Auslassung von αὐτῶν in Z. 31). Ich bemerke
endlich noch, daß zu S. 355,32 ff + 362, 29 ff ein Origenesscholion (Cat. Lips. I 514
οὐχ ἐχεῖνον τὸν ᾿Ιούδαν x14. Woher?) eine Parallele bietet!.«

Die zahlreichen Bibeleitate in der Dem., besonders aus dem AT,
können gewissermaßen als Fragmente einer Bibelhandschrift betrachtet
werden. Da es nicht galt, den Bibeltext selbst zu recensieren, sondern
den Beitrag, welchen Eusebs Citate dazu bieten, vorzuführen, habe ich
geglaubt, der Sache am besten zu dienen, wenn ich die Citate, soweit
es tunlich war, getreu nach der Handschrift abdruckte. Ganz offen-
bare Schreibfehler und der Wegfall von Wörtern sind jedoch im Appa-
rate gekennzeichnet worden, besonders wenn es durch einen Hinweis
auf eine anderweitig in der Demonstratio vorkommende Anführung
geschehen konnte.

Eine systematische Recension der Bibeleitate der Dem. läßt sich
nicht vornehmen, bevor wir handschriftlich zuverlässige Ausgaben von
sämtlichen Schriften des Eusebius besitzen. Vor allem würden die
Ecl proph. und der Psalmencommentar in Betracht kommen. Dabei
müßte man beachten: 1. daß Euseb auch bei sonst wörtlichen Citaten
mitunter den einen oder anderen für seinen Zweck nicht erforderlichen
Satz ausläßt; 2. daß, wenn er Bibelstellen im Laufe seiner Darstellung
anführt, er sie grammatisch und stilistisch ummodelt, zusammenzieht
oder erweitert; 3. daß er manchmal aus dem Gedächtnis citiert, wobei
er verschiedene Stellen, besonders einander entsprechende alt- und
neutestamentliche und die der verschiedenen Synoptiker durcheinander
mischt. Eine Untersuchung, welcher Beschaffenheit Eusebius’ Bibel-
handschriften waren, wäre eine verlockende Aufgabe; es muß aber an-

1) Die Catenenexcerpte sind ein Zeugnis für das Fortleben der Dem. (Kl).

Einleitung. Die Quellen usw. XXIII

deren überlassen werden, sie zu unternehmen, wenn die Zeit dafür
gekommen ist.

Wenn ein Citat nicht wörtlich ist, ist in dem Quellennachweis ein
»vgl« der Stellenangabe beigefügt worden. Die Verwendung von
Gänsefüßen hat große Schwierigkeiten mit sich gebracht. Es schien
mir, daß ein zu reichlicher Gebrauch derselben bei einzelnen Wörtern und
kurzen Ausdrücken dem Text ein unruhiges Aussehen gegeben und
das Lesen erschwert hätte. Wo aber für das bessere Verständnis des
Textes das deutliche Bezeichnen emer Wendung als aus dem Bibel-
texte entlehnt erwünscht schien, ist auch bei einzelnen Wörtern das
Citationszeichen verwendet worden, auch wenn ein Wort in einer an-
deren Form als der des Bibeltextes steht.

Die Fälle, wo der Text der Dem. in anderen Schriften des Eusebius
Parallelen hat, sind sehr zahlreich, und hieraus kann die Textrecension
Vorteil ziehen. Nur ist große Achtsamkeit geboten.

Älter als die Dem. sind die Eelogae propheticae. Die Berührungs-
punkte zwischen den beiden Texten sind an Zahl sehr groß, aber
wörtliche Übereinstimmungen sind selten. Die Eelogae sind gewisser-
maßen eine Vorarbeit zu der Demonstratio gewesen, die alles Ent-
sprechende in einer mehr ausgearbeiteten Form bietet. Der directe
Gewinn für den Text der Dem. aus den Ecl. ist nicht groß.

Größere Bedeutung für die Feststellung des Wortlauts haben die
Trieennatsrede und die Theophanie. Von deren Verhältnis zu der
Dem. habe ich in der Einleitung zu Eusebius Bd. I, S. XXXIII bis
XXXVII kurz gehandelt, und später hat Gressmann auf Grund seiner
genauen Kenntnis der syrischen Übersetzung in TU, Neue Folge Vlil,
3 (1903) ausführleh und in der Hauptsache abschließend diese Frage
klargelegt. Auf diese Erörterungen hinweisend, möchte ich nur hervor-
heben, daß es zwecklos und irreleitend gewesen wäre, die inhalt-
lichen und stilistischen Abweichungen der genannten, viel später abge-
faßten Schriften in den Apparat aufzunehmen. Nur was für die Fest-
stellung des Textes der Dem. wichtig war, konnte eine ausdrückliche
Erwähnung beanspruchen. Betreffs der Theophanie war es nicht wenig.
Nur mußte ich mich in acht nehmen, den Text der Dem. auf Grund
der später ausgearbeiteten Th. zu verbessern, um nicht die Ursprüng-
lichkeit derselben mit allen etwa vorkommenden Unvollkommenheiten
zu verwischen. Nur wo die Dem. offenbar corrupt war, durfte die
Th. zur Hilfe herbeigezogen werden. Die Veränderungen in Th. sind
nicht immer entschiedene Verbesserungen; mitunter sind sie wenig gut

XXIV Eusebius, Demonstratio evangelica

überlegt, und die ursprüngliche Fassung, wie sie in der Dem. vorliegt,
ist angemessener !.

Der Psalmeneommentar hat nicht viel Hilfe geleistet. Wenn keine
formale Ähnlichkeit vorliegt — und das ist etwas sehr Seltenes —, habe
ich dies viel später abgefaßte Werk überhaupt nicht citiert. Sonst
hätte ich es bei fast allen Psalmen tun müssen und dies wäre irre-
führend gewesen. Der Leser weiß ja ohnehin, daß Euseb einen Psalmen-
commentar geschrieben hat. Die inhaltlichen Parallelen sind auch
nieht groß.

Der Inhalt der verlorenen Bücher. Die Indices.

Der Anfang des ersten Capitels des ersten Buches gibt eine unge-
fähre Auskunft über den Inhalt des ganzen Werkes. Daraus können wir
ersehen, was man auch sonst hätte annehmen müssen, daß in den ver-
lorenen Büchern folgende Themata behandelt waren (vgl. S. 4, 1ff):
Christi Verurteilung und Tod (noch über das hinaus, was davon im X. Buche
gesagt worden ist), seine Auferstehung, wie er sich den Jüngern
offenbarte, die Ausgielung des heiligen Geistes, die Himmelfahrt, seine
Regierung mit dem Vater und seine zweite Rückkehr am Ende der
Zeiten.

In den Fragmenten des XV. Buches wird im Anschluß an Daniel
von dem Weltgericht und dem Reiche Christi gesprochen. — Hieronymus
sagt in der Vorrede zu seinem Commentar zu Hosea: »Et Eusebius
Caesariensis in XVIII: o libro. Μυαγγελικῆς ᾿Αποδείξεως quaedam de
Osee propheta disputat«. — Photius (Bibl. c. 10) las noch XX Bücher.

Daf das Ganze nicht besonders geschickt geordnet war und daf
Eusebius seiner Aufgabe keineswegs enge Grenzen gezogen hat, kónnen
wir aus den erhaltenen Büchern (und den Bruchstücken des XV. Buches)
schließen. Sonst hätte er auch nicht weitere zehn Bücher füllen können.

Nichts spricht gegen die Annahme, daß die vor den einzelnen
Büchern stehenden Inhaltsangaben von Eusebius selbst herrühren. Von

1) In Cramers Catenae (VII) in Hebr. 2,17 Supplem. e. cod. Paris. 238, S. 426,
wird auch Eusebs Dem. ev. citiert; aber der Auszug gehört nicht der Dem., son-
dern der Theophanie (Th. Gr. 12,1ff; Th. Syr. 156, 18 ff). Gegen die Annahme,
daß das Stück vielleicht zu einer verlorenen Partie der Dem. gehöre, spricht der
Umstand, daß auch die übrigen Catenencitate zu Hebr., Cramer VII 459. 580, aus der
Theophanie stammen, an der zuerst genannten Stelle mit ausdrücklicher Erwähnung
der Theophanie als Quelle, an der zweiten nur mit dem Lemma Evosßiov (Gressmann,
Theoph. gr. S. 3. 9. 10). Dasselbe Thema, das man bei Cramer VII 426 findet,
wird außerdem in der Dem. IV, Cap. 12 in anderer Weise behandelt. In dem
Lemma Cramer VII 426 liegt wohl also ein Fehler vor.

Einleitung. Der Inhalt der verlorenen Bücher. Die Indices. Die Ausgaben XXV

diesen aber weichen die in den Text selbst eingefügten öfter ab. Vor
allem enthalten sie viel mehr als die zuerst genannten Indices. Es ist
fast sicher, daß sie nicht Eusebius zum Verfasser haben. S.57,7 sagt
Eusebius, daß er nur die Bibelstellen anführen will ohne jedwede
Interpretation (δίχα πάσης ἑρμηνείας). Als eine solche muß man in-
dessen die zu jedem Capitel hier (im Gegensatze zu dem, was in dem
vor dem ganzen Buche stehenden Inhaltsverzeichnis der Fall ist) vor-
kommenden Inhaltsangaben betrachten. Noch deutlicher tritt dies
hervor bei den Citaten S. 60,27 ff, betreffs deren Eusebius S. 60,23 ff
ebenfalls sagt, daß er zu ihnen keine Erklärung beifügen will (δίχα
πάσης τῆς εἰς αὐτὴν ϑεωρίας), denn die ausführlichen Inhaltsangaben
sind doch wirkliche Erklärungen. — Die Capitelindices im III. Buche
sind sehr spärlich; die erste Inhaltsangabe (S. 94) ist mit zwei Zeilen
des Textes identisch. Das Citat aus Porphyrius ist mit einer Inhalts-
angabe versehen.

S. 346,25 sagt Eusebius: γένοιτο δ᾽ ἂν ἐκ περιουσίας καὶ τούτου
παραστατικὸν τὸ παρὰ Mooti λόγιον, τοῦτον ἔχον τὸν τρόπον. Dann
müßte das Bibeleitat (Gen. 49,S—10)unmittelbar folgen, aber in derHS wird
zuerst angegeben, was die Bibelstelle sagen will. Einen ganz ähnlichen
Fall haben wir S. 351, 34 ff. Die Inhaltsangaben haben also nieht
ursprünglich im Texte gestanden, sondern sind vom Rande dahin
gekommen. — Im X. Buche bestehen die Inhaltsangaben zu den ein-
zelnen Capiteln z. T. aus lästigen Wiederholungen, die nichts Neues
bringen — im Gegensatz zu den beiden ganz angemessenen Angaben,
die im Index vor dem Texte des X. Buches stehen.

Die Ausgaben.

Nach einer der jüngeren griechischen Handschriften (vgl. oben S. XV)
veranstaltete Bernardinus Donatus Veronensis eine lateinische Übersetzung
der Dem. Ey., die 1498 in Venedig oder in Rom (vgl. Fabricius — Harles
VII 315) erschien. Später ist die Übersetzung öfters aufgelegt worden,
isb auch in die griechische Pariser Edition (1628) und in die Ausgaben
von Gaisford und Migne aufgenommen worden. Es wäre ungerecht,
nicht anzuerkennen, daß Donatus zum Studium und Verständnis des
Werkes etwas beigetragen hat; andererseits wäre es nieht schwer,
eine große Menge von Stellen aufzuweisen, wo Donat den griechischen
Text falsch oder überhaupt gar nicht verstand. An einigen Stellen
hat er den Eusebischen Text absichtlich geändert, um dessen zum
Arianismus neigende Ansichten nicht zum Ausdruck zu bringen (vgl.
Jacobi Billii Observationes sacrae, lib. I, cap. 27).

Die erste griechische Edition besorgte Rob. Stephanus. Auf dem
Eusebius VI. (!

XXVI Eusebius, Demonstratio evangelica

Titelblatte steht die Jahreszahl 1545, auf der vorletzten Seite (319):
1546 Cal April. Die Ausgabe beginnt mit den Worten: EYFEBIOY
TOY HAM®IAOY ὐαγγελικῆς ᾿ἀποδείξεως τῶν εἴκοσι βιβλίων τὰ
δέχα. — Βιβλίον πρῶτον οὗ ἡ ἀρχὴ λείπει. --- >» “παιδίσκη covi.;
— Der Text schließt mit den Worten (S. 492,15): τῆς τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν παρακελεύσεως. Sodann folgt τῶν RE, ἐπανόρϑωσις.
Welche von den Pariser Handschriften Stephanus als Vorlage benutzt
hat, läßt sich nicht leicht entscheiden, da diese unter sich sehr ähnlich
sind (470 oder 472 sind es jedenfalls nicht gewesen, wohl aber könnte
es 469 gewesen sein) und Stephanus außerdem den Text emendiert
hat. Die meisten von seinen Verbesserungen ergeben sich von selbst
— es handelt sich meistens um orthographische Fehler —, aber auch
srößeren Schaden hat er mitunter gut geheilt oder wenigstens bemerkt,
obgleich eine methodische Behandlung des Textes in mehreren Fällen
zu anderen Resultaten führt. Der Text, den die Ausgaben bis auf die
vorliegende bieten, ist fast überall der des Stephanus.

Editio Parisina. Im Jahre 1628 erschien in Paris eine Folioaus-
gabe, die den griechischen Text des Stephanus und die Übersetzung
des Donatus, ohne Veränderungen, nebeneinander abdruckt. Am Ende
des Bandes, der auch die Schriften des Eusebius contra Marcellum und
De Ececlesiastica "Theologia enthält, findet sich eine Sammlung von
Variantes Seripturae, d. h. teils Lesarten aus einer schlechten Hand-
schrift, teils Verbesserungsvorschläge, von denen die allermeisten wert-
los sind. Verdienstlich sind dagegen die Angaben, woher die Bibel-
citate stammen. Das Werk wurde in Kóln 1688 aufs neue aufgelegt.
Nach den Seiten und Abschnitten der Seiten (A, B, C, D oder a, b,
ὁ, d) dieser Editio Parisina (vel Coloniensis) wird die Demonstratio in
ülteren wissenschaftlichen Arbeiten citiert.

Thomas Gaisfords Ausgabe, 1852 in Oxford in zwei Octavbänden
erschienen, hat das Verdienst, eine recht gute Collation des Parisinus

geschehen war, mit Stellennachweisen versehen zu haben. Für die
Feststellung des Textes hat Gaisford sehr wenig getan. Aus der Ox-
forder Handschrift, die er verglichen hatte und deren Lesarten er in
seinem kritischen Apparate verzeichnet, hat er einige gute, aber leicht
gefundene Conjeeturen geholt. Unter dem Texte druckt er Donats
lateinische Übersetzung ab, nur mit einigen Veränderungen nach Jacob
Bille. Der von Fabricius (vgl. oben S. XIII) publicierte Anfang und
Schluß des Werkes ist in Gaisfords Edition aufgenommen worden.
Durch am Rande angebrachte Zahlen hat Gaisford die Capitel in Ab-
schnitte von 4—16 Zeilen verteilt.

469 zu bieten und die Bibeleitate in größerer Ausdehnung, als früher .

-€

Die Ausgaben XXVII

Migne druckte Gaisfords Ausgabe ab.

Wilhelm Dindorfs im Teubnerschen Verlage 1867 erschienene Aus-
gabe bietet einen Nachdruck aus Gaisfords Edition, auch mit den
Druckfehlern derselben und den Versehen in den Stellennachweisen,
die Dindorf ersichtlich gar nicht nachgeprüft hat. Die wenigen Ab-
weichungen von Gaisford sind in der Regel keine Verbesserungen.
Dindorf meint, der Parisinus 469 sei von größeren Fehlern und von
Interpolationen so frei, daß kaum irgendwo für Conjecturen Platz sei.
Eine Vergleichung mit der Editio princeps des Stephanus hätte ihn
jedoch gleich eines besseren belehren kónnen: an vielen Stellen ist
Stephanus mit Recht von dem handschriftlich überlieferten Texte ab-
gewichen. Die vorliegende Ausgabe dürfte an Hunderten von Stellen
beweisen, dal dem genannten Codex keineswegs ein blindes Vertrauen
geschenkt werden darf. Vgl. auch, was oben S. XVIII angeführt
worden ist.

Was die vorliegende Ausgabe betrifft, ist es mein Bestreben gewesen,
keiner Schwierigkeit des Textes aus dem Wege zu gehen. Durch
Interpunction, durch den kritischen Apparat, eventuell durch Conjectur,
oder durch die Indices habe ich versucht, die dunklen oder schwierigen
Stellen zu erhellen oder habe ich mein Unvermögen kenntlich gemacht.

Die Interpunction ist weniger nach strengen grammatischen oder
rhetorischen Principien geregelt worden als mit Rücksicht auf eine
erleichternde Auffassung der jedesmal vorliegenden Textstelle. Ohne
besondere Bemerkung darüber in dem Apparat zu machen, habe ich
durch veränderte Interpunction viele Stellen verbessert. Die von
Klostermann vorgenommenen Änderungen der Interpunction sind in
wichtigeren Fällen mit seinem Namen gekennzeichnet worden, wie
natürlich alle seine Textbesserungen und Besserungsvorschläge.

Auf die Herstellung des Index graecitatis habe ich viel Mühe ver-
wendet, sowohl um das Verstündnis des Textes zu erleichtern, als um
allgemeine lexikalische Beiträge zu liefern. Die Sprache des Eusebius
ist nämlich reich und abwechselnd. Er variiert gern mit den Aus-
drücken (weshalb eine Gleichmacherei im Texte ganz verwerflich wäre),
und außerdem trifft man in der Demonstratio eine Menge von Wörtern
an, die sonst nur vereinzelt und in anderer Bedeutung oder gar nicht
belegt sind. — Besonders bei öfter vorkommenden Fällen ist eine Auf-
zählung aller Beispiele nicht ins Auge gefaßt worden. Wörter, die
auf NT oder LXX zurückgehen, sind in der Regel nicht aufgenommen
worden.

Das Wiederfinden und genaue Angeben der Bibeleitate, der deut-

lichen und der versteckten, hat viel Arbeit gekostet. Indessen hat Kloster-
σε

XXVIII Eusebius, Demonstratio evangelica

mann noch eine schöne Nachlese halten können. Ob eine Stelle aus-
drücklieh als Citat (» «) oder nur als freie Wiedergabe oder Anklang
an einen Sehriftspruch (— vgl.) zu bezeichnen war, ließ sich nach keinen
bestimmten Grundsätzen entscheiden.

In dem ausführlichen Namen- und Sachregister wird der Leser
den wesentlichen Inhalt des Werkes wiederfinden.

Herrn Professor Erich Klostermann, der eine Correctur des ganzen
Werkes gelesen, bezeuge ich hiermit meine aufrichtigste Dankbarkeit
für seine vielen Anregungen und seine tätige Mithilfe bei der Arbeit.
Seine Sorgfalt, sein Scharfsinn und seine Kenntnisse sind der Ausgabe
sehr förderlich gewesen. Auch Herrn Professor Carl Schmidt bin ich
zu großem Danke verpflichtet. Er hat die Bolognahandschrift fast voll-
ständig für mich verglichen und mir eine genaue Nachcollation des Pari-
sinus zur Verfügung gestellt. Auch hat er eine Correctur der Arbeit
mitgelesen.

Helsingfors in Finland den 20. Juli 1913.

Ivar A. Heikel.

Abkürzungen.

A. Handschriften.

P = Cod. Parisinus 469
O — Cod. Bononiensis 3644
F — Fabricius aus Cod. Maurocordati
S — Cod. Oxoniensis 41
Ott. — Cod. Ottobonianus 452
V — Cod. Vaticanus 1153/1154

b. Sonstige Abkürzungen.

Dind. — Dindorf
Gaisf. — Gaisford
Hkl — Heikel
Kl — Klostermann
Hkl Kl = Hkl und Kl unabhängig von einander
KlHkl — die Anregung rührt von Klostermann her
Steph. — Stephanus
+ — findet sich dazu in, fügt oder fügen hinzu
< — fehlt in, läßt oder lassen aus
co — stellt oder stellen um

_ EY3EBIOY

€
A] E

Κεφαλαίων καταγραφή.

Τάδε ἔνεστιν ἐν τῷ πρώτῳ συγγράμματι τῆς περὶ τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως.
α΄. Τίνα καὶ ὁπόσα ἐπαγγέλλεται ὴ πραγματεία.
8. ic ὃ τρόπος τῆς κατὰ τὸν χριστιανισμὸν εὐσεβείας.
γ΄. Ὅτι μὴ πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι κατάλληλος ἣν 7) κατὰ Μωσέα πολιτεία.
ó. Tí δήποτε τὰ παρὰ Ἰουδαίοις ἀποδεχόμενοι λόγια τὸν παρ᾽
αὐτοῖς βίον “παρῃτησάμεϑα.
e Ὁποία ἘΠΕ οὖσα τυγχάνει 7 καλουμένη τοῦ Χριστοῦ καινὴ διαϑήκη.
0 ς΄. Τίς 6 κατ᾽ αὐτὴν κατηγγελμένος ὑπὸ τοῦ Χριστοῦ πᾶσιν av-
ϑρώποις Bios.
Ex Πῶς ὁ Χριστὸς τὰ παρὰ Μωσεῖ πρότερον ἐχτελέσας καινῆς καὶ
véac εἰσαγωγεὺς κατέστη πολιτείας.
. Ὡς εἰς δύο τρόπους ὁ κατὰ τὸν χριστιανισμὸν διήρηται βίος.
. Τί δήποτε μὴ ὁμοίως τοῖς παλαιοῖς καὶ παρ᾽ ἡμῖν τὰ τῆς
πολυπαιδίας σπουδάζεται.
ε΄. Τίνε λόγῳ μὴ καὶ ἡμῖν ὁμοίως τοῖς παλαιοῖς ϑυμιᾶν καὶ ϑύειν
τῷ ϑεῷ τὰ γεώδη παραδέδοται.

σι

Εὐαγγελικῆς ᾿Αποδείξεως
20 Aöyos πρῶτος

Da der Capitelindex des ersten Buches mit dem Anfange des Textes selbst
in P verloren gegangen ist, wird hier der Handschrift O gefolgt.

Eusebius VI. 1

Ἰδοὺ δή σοι, ϑεῖον ἐπισχύόπων χρῆμα, Θεόδοτε, ἱερὲ ϑεοῦ ἄνϑρωπε,
σὺν ϑεῷ καὶ σὺν αὐτῷ γε τῷ σωτῆρι ἡμῶν τῷ τοῦ ϑεοῦ λόγῳ, μετὰ
τὴν πρώτην Προπαρασκευὴν τῆς Βυὐὰγγελικῆς ὑποϑέσεως ἐν ὅλοις
πεντεκαίδεχα συγγράμμασι διαπεπονημένην ἡμῖν, μέγα τοῦτο πρὸς 3
ἡμῶν ἐξανύεται. δέχου δῆτα, ὦ φίλη κεφαλή, τὴν αἴτησιν καὶ ταῖς
εὐχαῖς ἡμῖν συμπόνει, τὴν Εὐαγγελικὴν ᾿Απόδειξιν ἤδη λοιπὸν ἐκ τῶν
ἀνέχαϑεν παρ᾽ Ἑβραίοις ἀνακειμένων προρρήσεων παραστήσασϑαι
πειρωμένοις. Ὡπῶς δὴ καὶ τίνα τρόπον; τοῖς ϑεοφιλέσι ἐκείνοις,
οἶσϑα δήπου τοὺς βοωμένους παρὰ τοῖς ἀνδράσι, Μωσέα δὴ λέγω
καὶ τοὺς μετ᾽ αὐτὸν ἐκλάμψαντας ϑεοπρεπεῖς καὶ [τοὺς] μακαρίους
προφήτας τε καὶ ἱεροφάντας, μάρτυσιν ἀποχρώμενοι, ἐξ αὐτῶν τ᾽
ἐπιδεικνύναι προῃρημένοι τὰ μακροῖς ὕστερον αἰῶσιν εἰς φῶς ἐλϑόντα
καὶ διὰ τῆς τοῦ σωτῆρος εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως πραγματευϑέντα τά τε
xa9' ἡμᾶς αὐτοὺς εἰσέτι νῦν πρὸ ὀφθαλμῶν συντελούμενα ϑείῳ πνεύ-
ματι προειληφότας, Oc ἂν παρόντα τὰ μὴ παρόντα καὶ τὰ μηδέπω
μηδαμῶς ὄντα ὡς ἐναργῶς ὄντα κατωπτευχότας, καὶ οὐ τοῦτο μόνον
ἀλλὰ xci τοῖς μετέπειτα διὰ γραφῆς τὰ μέλλοντά ποτε ἔσεσϑαι προ-
μεμηνυχύτας, ὥστε ἤδη καὶ ἑτέρους ἐξ αὐτῶν εἰδέναι τε καὶ γνωρί-
Cur τὸ μέλλον δύνασϑαι ὁσημέραι τε προσδοχᾶν τῶν λογίων τὰ
ἀποτελέσματα. ὁ ποῖα dt ταῦτα; μυρία μὲν ἂν εἴη καὶ ἄλλα. παν-
τοῖα τε καὶ περὶ πάντων, κοιυ"ῶν τε καὶ τῶν ἀνὰ μέρος, καϑ' ἕκαστόν
τε ἄνδρα xai περὶ τῶν καϑόλου, ἰδίως τε ἀμφὶ τῶν xa. Ἑβραίους

8 vgl. Euseb. Ecl. prophet. I, 1 (ed. Gaisford S. 1, 4)

Der Anfang des Werkes bis 13,8 ἡ παιδίσκη cov findet sich nur
in F = bei Fabricius aus der HS des Maurocordatus) und in O. Vor
dem Texte προοίμιον F

4 διαπεπονημένην Gaisf., διαπεπονημένοις FO 8 τοῖς ϑεοφιλέσι ἐχείνοις Hkl,
τοὺς ϑεοφιλεῖς ἐχείνους FO 9in O wie in P) meistens Mwo., in F Movo. 10 tovc?
< Hkl 15 nach προειληφότας + αὐτούς Hkl 19 τὸ O, xaiF 20 ein xal
ἄλλα Klosterm, statt εἴη, zul ἄλλα

Demonstr. evang. I Prooem. Cap. 1, 1—5 3

πραγμάτων xci av πάλιν περὶ τῶν ἔξωϑεν ἐθνῶν" oiov δὴ πόλεων
ἀναστάσεις, καιρῶν τε ἀλλαγὰς καὶ πραγμάτων μεταβολάς, μελλόντων
τε ἀγαθῶν παρουσίας, καὶ τῶν ἐναντίων ἐπιφοράς, ἀνδραποδισμοὺς
ἐθνῶν, πόλεων πολιορκίας, τῶν καϑόλου βασιλειῶν μεταστάσεις τε

5 xai καταστάσεις, καὶ ἄλλα μυρία περὶ τῶν ἔσεσϑαι μακροῖς ὕστερον
χρόνοις μελλόντων προεχήρυττον. Ἥ ἀλλ᾽ οὐ τούτων ὃ γε παρὼν
καιρὸς τὸν ἔλεγχον ἡμᾶς ἀπαιτεῖ παραστήσασϑαι, τὰ πολλὰ δὲ εἰσαῦ-
ϑις ὑπερϑέμενος ἐκ τῆς τῶν παρατεϑησομένων ἀληϑείας ἠρέμα καὶ
τῶν ἀποσεσιωπημένων τὴν ἀπόδειξιν πιστώσεται.

10 I. Τίνα τοίνυν ἡμῖν ἐπὶ τοῦ παρόντος ἐκ τῶν προφητιχῶν προρ-
ρήσεων εἰς τὴν εὐαγγελικὴν ἀπόδειξιν εὖ ἂν ἔχοι συντελεῖν, καιρὸς
ἂν εἴη λέγειν. 3 Χριστὸν ὀνομαστὶ καὶ ϑεοῦ λόγον αὐτόν τε ϑεὸν
καὶ κύριον xaí τινὰ »μεγάλης βουλῆς ἄγγελον« ἐπιδημήσειν ποτὲ εἰς
ἀνθρώπους ἔφασαν, πάντων τε τῶν ἀνὰ πᾶσαν τὴν οἰχουμένην

15 ἐϑνῶν Ἑλληνικῶν τε καὶ βαρβάρων διδάσκαλον ἀληϑοῦς ϑεογνωσίας
καὶ τῆς εἰς τὸν τῶν ὅλων δημιουργὸν ϑεὸν εὐσεβείας καταστήσεσϑαι,
ἡ τὸ εὐαγγελικὸν περιέχει κήρυγμα" καὶ τοῦτον αὐτὸν παιδίον ἔσεσϑαι
καὶ υἱὸν ἀνθρώπου κληϑήσεσϑαι, γένος TE ὅϑεν κατάξει, καί τινα
ξένον dx παρϑένου τρόπον αὐτοῦ τῆς ἀποτέξεως, καὶ τό ys παρα-

20 δοξότατον, ὅτι μὴ (r0) πᾶσι τοῖς ἐκ περάτων γῆς εἰσέτι σήμερον
ἐπὶ ϑέαν σπεύδουσι βοώμενον τῆς ἐν Βηϑλεὲμ γενέσεως αὐτοῦ χωρίον
σιωπῇ δόντες “παρῆλϑον, ἀλλὰ καὶ τοῦτο λευχοῖς ὀνόμασι» ἐξεβόησαν,
ὥσπερ οὖν xal τοὺς χρόνους τῆς ἐπιφανείας αὐτοῦ, καϑ'᾽ ovc ἀχριβῶς
οὗτος ἐπεδήμει τῷ βίῳ. ὥσπερ φϑάσαντες οἱ αὐτοὶ τὰ τῶν πραγμά-

25 τῶν ἐϑέσπισαν. ὅὁ' πάρεστι δέ σοι μετὰ χεῖρας ἀναλαβόντι τὴν σπου-
δὴν ἐν ὀφϑαλμοῖς ἰδεῖν ἐν ταῖς δηλουμέναις προφητικαῖς προρρήσεσι
πάσας ὁμοῦ περιεχομένας τὰς ὑπὸ τῶν ϑεσπεσίων εὐαγγελιστῶν
μαρτυρουμένας αὐτοῦ δὴ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ τοῦ Χριστοῦ
παραδόξους ϑαυματουργίας xci τὰς ἐνθέους αὐτοῦ καὶ παναρέτους

80 περὶ τῆς ἀληϑοῦς εὐσεβείας διδασκαλίας. 4 καὶ τί δεῖ ϑαυμάζειν, ὅτε
καὶ τὸν νέον τῆς εὐσεβείας τρόπον τὸν πρὸς αὐτοῦ πᾶσιν ἀνϑρώποις
κατηγγελμένον διαρρήδην ἀνακηρύττουσι κλῆσίν τε μαϑητῶν αὐτοῦ
χαὶ καινῆς διαϑήχης διδασχαλίαν. δναὶ μὴν ἐπὶ τούτοις καὶ τὰς
Ιουδαίων εἰς αὐτὸν ἀπιστίας καὶ ἀντιλογίας, ἀρχόντων τε ἐπαναστά-

35 σεις, διδασκάλων φϑόνους, ἑνὸς μαϑητοῦ προδοσίαν, ἐχϑρῶν δια-

13 Jes. 9, 6

€

Vor Z. 10 τίνα xal ὁπόσα ἐπαγγέλλεται ἣ πραγματεία O
8 ὑπερϑέμενος Hkl (vgl. 6, 17), disp gps FO 12 nach Χριστὸν + οὖν
Hkl 20 τὸ + ΗΚ Kl 24 τὰ Hkl (vgl. z.B. 6, 17; 11, 7), διὰ FO 25f ob τὴν

μετὰ χεῖρας ἀναλαβόντι σπουδὴν ὃ Hkl 31 js τοῦ F
idus

σι

4 Eusebius

βολάς, συκοφαντῶν κατηγορίας, δικαστῶν καταχρίσεις, ὕβρεις ἀτίμους,
μάστιγας ἐχτόπους, δυσφήμους λοιδορίας, ἐπὶ πᾶσι τὸν ἐπονείδιστον
ϑάνατον, αὐτοῦ τε ἐπὶ τούτοις σιωπὴν ϑαυμάσιον, πραότητά τε καὶ
καρτερίαν, ἀμήχανόν τε ὅσην ὑπομονὴν καὶ ἀνεξικακίαν. 9 ταῦτα δὲ
πάντα ἄντικρυς περὶ ἑνὸς ἐν ὑστάτοις ποτὲ χρόνοις ἥξοντος καὶ
τοιαῦτα ἐν ἀνϑρώποις πεισομένου σαφῶς, δι᾿ ὧν προειλήφασι, τὰ
παλαίτατα Ἑβραίων παρίστησι λόγια, ἐπιμαρτυρούμενα τὴν μετὰ ϑάνα-
τον ἔκ νεκρῶν ἀναβίωσιν τοῦ δηλουμένου, τὴν τοῖς αὐτοῦ μαϑηταῖξ
φανέρωσιν, τὴν τοῦ ϑείου πνεύματος εἰς αὐτοὺς μετάδοσιν, τὴν εἰς
οὐρανοὺς ἄνοδον αὐτοῦ, τὴν πατρὸς ἔνϑρονον βασιλείας ἵδρυσιν,
τὴν ἐπὶ συντελείᾳ τοῦ βίου δευτέραν αὖϑις ἐσομένην ἔνδοξον αὐτοῦ
παρουσίαν.
τ᾿ Ἐπὶ πᾶσι τούτοις ϑρήνους ἀχούσῃ καὶ ὀλοφυρμοὺς ἑκάστου
τῶν προφητῶν διαφόρως ὀλοφυρομένου καὶ ἀποκλαιομένου ὅσα τὸ
Ἰουδαίων ἔϑνος τῆς εἰς τὸν προκηρυχϑέντα δυσσεβείας ἕνεκα μετε-
λεύσεσϑαι κακὰ ἔμελλεν, ὡς τὸ βασίλειον αὐτῶν, ἄνωϑεν ἐκ πατέρων
εἰς ἐχείνους διαρχέσαν τοὺς καιρούς, παντελῆ καϑαίρεσιν μετὰ τὴν
χατὰ Χριστοῦ τόλμαν αὐτῶν ὑπομενεῖ, Oc οἱ πάτριοι αὐτῶν νόμοι
χαταλυϑήσονται, oc τῆς παλαιᾶς ϑρησχείας αὐτῶν ἀποστερήσονται,
Oc τῆς ix προγόνων αὐτονομίας ἐκπεσοῦνται, Cc ἀντ᾽ ἐλευϑέρων
δοῦλοι τῶν ἐχϑρῶν καταστήσονται, oc ἡ βασιλικὴ μητρόπολις αὐτῶν
πυρίχαυστος γενήσεται, ὡς τὸ σεμνὸν αὐτῶν καὶ ἁγνὸν ἱερὸν ἐμ-
πρησμὸν καὶ ἐσχάτην ἐρημίαν ὑπομενεῖ, oc ἀντὶ τῶν πάλαι οἰκητόρων
ὑπὸ ἀλλοφύλων ἐϑνῶν ἡ πόλις αὐτῶν κατοικισϑήσεται, oc εἰς πάντα
τὰ ἔϑνη xaO! ὅλης οἰχουμένης διασπαρήσονται, ὡς οὐχέτ᾽ αὐτοῖς ἡ
τῶν καχῶν παῦλα οὐδέ τις ἀνάνευσις τῶν συμφορῶν ἐλπισϑήσεται,
ἃ xci τυφλῷ, φασί, δῆλα εἰσέτι νῦν [τὴν τῶν λόγων ὀψι») αὐτοῖς
ἔργοις ἐνδείκνυται, ἐκ “πρώτης αὐτῆς ἡμέρας, ἐξ ἧς ἀϑέους ἤραντο
κατὰ lio coris χεῖρας, τὴν τῶν κακῶν ἀρχὴν εἰς ἑαυτοὺς ἐπισπώμενοι.
8 00% jv δ᾽ ἄρα τοῖς ϑεσπεσίοις ἀνδράσιν ἐπὶ σκυϑρωποῖς τὰ
τῶν προς "ρήσεων ἱστάναι, οὐδὲ μέχρι τῶν λυπηρῶν ἐπιτείνεσϑαι τὴν
πρόγνωσιν, ἀλλὰ γὰρ εἰς τὸ φαιδρὸν μεταβάλλοντες αὖϑις ἀγαϑῶν
ἀγγελίας ἀϑρόως ἅπασιν ἀνϑρώποις ἐπὶ τῇ τοῦ Χριστοῦ παρουσίᾳ

10 ff vgl. Euseb. Praep. ev. (ed. Vigeri S.) 9a

6 δι᾿ ὧν O, δ᾽ ὧν F 7 ἐπιμαρτυρόμενα O 10 σύνϑρονον Kl, vgl. d. Index
17 τοὺς — O 19 ὡς — ἀποστερήσονται steht hinter ὡς — ἐχπεσοῦνται in O
94 ἀλλοφύλων O, ÓuoqiAov (sic) F im Texte; unter dem Texte: leg. ἀλλοφύλων
26 ἀνάπνευσις Gaisford 27 τὴν τῶν λόγων ὄψιν, (falsche) Randbemerkung zu
τυφλῶν, — Hkl 30 ob nach ἄρα + δυνατὸν ὃ Hkl 31 ἱστάναι F, ἑστάναι Ὁ

Demonstr. evang. I Cap. 1, 5—11 5

προεχήρυττον, ἀντὶ τῆς ἑνὸς ἔϑνους ἀποβολῆς πᾶν ἔϑνος καὶ γένος
ἀνθρώπων ϑεογνωσίαν εὐαγγελιζόμενοι, καὶ δαιμόνων ἀποφυγήν,
ἀγνωσίας τε καὶ πλάνης ἀπαλλαγήν, φωτός τε καὶ εὐσεβείας ἀνά-
λαμψιν, καὶ ὡς οἱ τοῦ Χριστοῦ μαϑηταὶ τὸν πάντα χόσμον τῆς αὐὖὐ-
τοῦ διδασχαλίας ἐμπλήσουσιν, ὅπως τε εἰς πάντας ἀνϑρώπους τὸ
εὐαγγέλιον αὐτῶν κηρυχϑήσεται καινόν τινα καὶ ξενίζοντα τρόπον
εὐσεβείας περιέχον, καὶ ὡς ἐκκλησίαι Χριστοῦ δι᾿ αὐτῶν ἐν ὅλοις τοῖς
ἔϑνεσι συστήσονται, καὶ ὡς ἑνὸς ὁ Χριστιανῶν λαὸς zus. ὁλῆς τῆς
οἰχουμένης ὀνομασϑήσεται, καὶ cc αἱ τῶν κατὰ χρόνους ἀρχόντων
τε χαὶ βασιλέων κατὰ τῆς ἐχκλησίας τοῦ Χριστοῦ ἐπαναστάσεις
οὐδὲν εἰς τὸ χαϑελεῖν αὐτήν, ὡς ἂν ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ χραταιουμένην,
ἰσχύσουσι.

ϑτρσούτων διὰ τῶν xa^ Ἑβραίους ϑεολόγων ἀναπεφωνημένων
καὶ εἰς δεῦρο πᾶσιν εἰς φανερὸν τὰς ἐχβάσεις ἐπιδεικνυμένων, tig
οὐχ ἂν τὸ ἔνϑεον ἀποϑαυμάσειε τῶν ἀνδρῶν; τίς δ᾽ οὐχὶ τῆς κατ᾽
αὐτοὺς ϑεοσεβείας xai φιλοσοφίας τὰ μαϑήματά τε καὶ τὰ δόγματα
κύρια καὶ ἀληϑῆ εἶναι ὁμολογήσει, τὴν ἀπόδειξιν παρεχόμενα οὐχ ἐν
λέξεσι κεκομψευμέναις, οὐδ᾽ ἐν δεινότητι λόγων 7 XGXOTÉJVOUG. ἀπά-
ταις συλλογισμῶν, ἐν ἁπλῇ δὲ καὶ ἀπανούργῳ διδασχαλίᾳ, ἧς τὸ
γνήσιον καὶ εἰλικρινὲς τῆς ἀληϑείας ἡ τῶν ϑεσπεσίων αὐτῶν ixtvov
ἀνδρῶν ἀρετή τε καὶ ϑεογνωσία παρίστησιν; 19 οἱ γοῦν τὰ μαχροῖς
ὕστερον» αἰῶσιν εἰς φῶς ἐλϑόντα πόρρωϑεν μυρίοις ἄνωϑεν χρόνοις
οὐκ ἀνθρωπίνῳ Heim δὲ πνεύματι κατοπτεῦσαι δεδυνημένοι πῶς
οὐχ ἄξιοι ἂν εἶεν καὶ περὶ ὧν τοὺς φοιτητὰς ἐξεπαίδευον δογμάτων
πιστεύεσϑαι;

Ev μὲν oov οἶδα ἀκριβῶς ὅτι πρόχειρον ἅπασι, τοῖς τὸν σωτῆρα
xal κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν ὡς ἂν αὐτὸν ἀληϑῶς ovra τὸν Χριστὸν
τοῦ ϑεοῦ γνησίως παραδεδεγμένοις, πρῶτον μὲν πείϑειν αὐτοὺς δο-
χεῖν, ὅτε μὴ ἄλλως εἰς αὐτὸν πεπιστεύκασιν ἢ ταῖς περὶ αὐτοῦ προ-
φητιχαῖς μαρτυρίαις ἀκολούϑως, ἔπειτα τοῦτ᾽ αὐτὸ καὶ πᾶσιν, οἷς
ἂν εἰς λόγους καταβαίνοιεν, προβάλλεσθαι" μὴ μὴν ῥᾳδίως τὸ ixay-
γελμα πιστοῦσϑαι ταῖς ἀποδείξεσι δύνασϑαι. 11 ὅϑεν ἀναγκαίως ἐπὶ
τοῦτ᾽ αὐτὸς παρελϑών, σὺν ϑεῷ βοηϑῷ κατὰ τὰ ἐπηγγελμένα τὴν ἐντελῆ
πάσης τῆς Εὐαγγελικῆς ᾿Αποδείξεως πραγματείαν ἐξ αὐτῶν ἐχείνων
τῶν παρ᾽ Ἑβραίοις ϑεολόγων παραστήσασϑαι πειράσομαι.

“Σ:πουδαιολογεῖται δέ μοι ἡ γραφὴ οὐχ, ὡς av τις φαίη, κατὰ
Ἰουδαίων. ἄπαγε, πολλοῦ γε καὶ δεῖ. πρὸς αὐτῶν μὲν ovv, εἰ εὐ-

S ἑνὸς prädikativ, vgl. 4, 5, νέος od. καινὸς Kl 13 ϑεολόγων F, λόγων O
17 ὁμολογήση Ὁ 90 ob τῆς ἀληϑείας Glossem? doch vgl. 6,6 22 ὕστερον
αἰῶσιν co F, vgl. 2, 12 96 Εὖ) &ı (sic) F 28 μὲν] μὴν F

-1

6 Eusebius

yvouovolev, Tuyyavsı' συνίστησι γὰρ τὰ uiv Χριστιανῶν διὰ τῆς
ἀνέχαϑεν προρρήσεως ἐπιμαρτυρίας, τὰ δ᾽ ἐχείνων διὰ τῆς τῶν παρ᾽
αὐτοῖς προφητειῶν ἀποτελεσματικῆς συμπληρώσεως. 13 ἁρμόσειε δ᾽
ἂν xci παισὶν Ἑλλήνων, d εὐγνωμονοῖεν. διὰ τῆς παραδόξυυ τῶν
5 μελλόντων προγνώσεως τῆς τε τῶν πραγμάτων κατὰ τὰς προρρήσεις
ἐχβάσεως, ὁμοῦ μὲν τὸ ἔνϑεον xoi ἀψευδὲς τῆς καϑ᾽ ἡμᾶς ἀληϑείας 9
ἐπιδεικνυμένη, ὁμοῦ δὲ καὶ τὰς τῶν ψευδηγόρων γλώττας ἐπιστομί-
ξουσα διὰ τῆς λογικωτέρας ἀποδείξεως, ἧς οὐδαμῶς ἡμῖν οἱ συχο-
φάνται μετεῖναι διατείνονται, εὖ μάλα ὁσημέραι ταῖς xaó^ ἡμῶν
10 διαβολαῖς χατὰ κράτος ἐπεντριβόμενοι. οὐδὲν γοῦν ἡμᾶς δύνασϑαί
φασι δι᾿ ἀποδείξεως παρέχειν, πίστει δὲ “μόνῃ προσέχειν ἀξιοῦν τοὺς
ἡμῖν προσιόντας. 18 πρὸς οὖν τὴν τοιαύτην διαβολὴν 00x ἂν γένοιτο
ἡμῖν ἄλογος ἡ παροῦσα πραγματεία, ναὶ μὴν καὶ τῶν ἀϑέων αἱρέσεων
τὰς κατὰ τῶν ϑείων προφητῶν ψευδοδοξίας τε καὶ βλασφημίας ἀπε-
15 λέγξει διὰ τῆς πρὸς τὰ νέα τῶν παλαιῶν συμφωνίας. "τὴν μὲν
οὖν μακροτέραν καὶ διεξοδικὴν τῶν προφητικῶν φωνῶν ἑρμηνείαν
τὰ νῦν ὁ λόγος ὑπερϑήσεται, τοῖς βουλομένοις τὰ τούτων ἐξετάζειν
καταλιπών, ὃν οἷοί τ᾿ ἂν εἶεν [εἰπεῖν τὸν] τρόπον, διδασκάλῳ δὲ
χρώμενος παραγγέλματε ϑείῳ φάσχοντι »κεφαλαίωσον ἐν ὀλίγοις
20 πολλάς, τοῦτο ζηλῶσαι φιλοτιμήσεται, αὐτὸ μόνον ἀφορμὰς τῆς εἰς
τοὺς τόπους ϑεωρίας xai τῶν εἰς τὸ προχείμενον κατεπειγόντων
τὴν εἰς τὸ σαφὲς ἑρμηνείαν παραϑησόμενος.
18^ 42 tc uiv δὴ προοιμίων" ἤδη δὲ καὶ τῶν ἀποδείξεων ἄρξομαι.
ἐπειδὴ πολὺς ἦν ἐπιρρέων za” ἡμῶν ὁ τῶν συκοφαντῶν ὄχλος, 10
25 μηδὲν δύνασϑαι φάσχων δι᾿ ἀποδείξεων ἐναργὲς ἀληϑείας παρέχειν
δεῖγμα, πίστει δὲ μόνῃ προσέχειν ἀξιοῦν τοὺς ἡμῖν προσιόντας, τού-
τους δὲ καὶ πείϑειν οὐδὲν πλέον ἢ σφᾶς αὐτούς, ϑρεμμάτων ἀλόγων
δίχην, μύσαντας εὖ xci ἀνδρείως ἕπεσϑαι δεῖν ἀνεξετάστως ἅπασι
τοῖς παρ᾽ ἡμῶν λεγομένοις, παρ᾽ ὃ καὶ πιστοὺς χρηματίζειν, τῆς
80 ἀλόγου χάριν πίστεως" εἰκότως διελὼν τὰς καϑ᾽ ἡμῶν διαβολάς, ἐν
τῇ Προπαρασχευῇ τοῦ παντὸς λόγου πρώτην μὲν τὴν τῶν πολυϑέων
ἐξεϑέμην ἐϑνῶν, ἐπεγκαλούντων ἡμῖν ὅτι δὴ τῶν πατρίων ϑεῶν
ἀποστάται κατέστημεν, ἐπὶ μέγα φαμένων τε ὅτι τὰ βάρβαρα τῶν
Ἑλλήνων προτετιμήχαμεν, τὰ παρ᾽ Ἑβραίοις ἀσπασάμενοι λόγια"
35 16 δευτέραν δὲ τὴν αὐτῶν Ἰουδαίων κατηγορίαν, δι᾿ ἧς καὶ αὐτοὶ

10 ff u. 25 vgl. Euseb. Praep. ev. 44 — 19 Sir. 35, 8 (32, 12)

10 διαβολαῖς O, διατριβαῖς F 12 xai + vor πρὸ F 17 10220, — F
18 ὃν Hkl, (di) Gaisf., — FO | ἂν (εἶεν) εἰπεῖν τὸν τρόπον Gaisf., ἂν εἶεν
[εἰπεῖν τὸν] τρόπον Hkl, ἂν εἰπεῖν τὸν τρόπον FO 28 εὖ xai ἀνδρ. < O, εὖ xai
Gaisf, c» F 388 te — O

Demonstr. evang. I Cap. 1, 11—19. Cap. 2, 1—3 7

δόξαιεν ἂν ἡμῖν ἐνδίκως ἐπιμέμφεσϑαι, ὅτι δὴ ταῖς αὐτῶν γραφαῖς
καταχρώμενοι οὐ τὸν ὅμοιον αὐτοῖς μέτιμεν τοῦ βίου τρόπον. 17 Tov-
τῶν δ᾽ οὕτως ἡμῖν διευκρινημένων, πρὸς μὲν τὴν πρώτην, ὡς οἷόν
τε ἦν, διὰ τῆς Εὐαγγελικῆς Προπαρασκευῆς ἀπηντήσαμεν, Ἕλληνες
μὲν εἶναι τὸ πρὶν ὁμολογήσαντες καὶ ἐξ ἑτέρων ἐϑνῶν τὰ Ἑλλήνων
πεφρονηχότες, ἐχ πατέρων τε τῇ πολυϑέῳ πλάνῃ δεδουλωμένοι, οὐ
μὴν μέντοι ἀλόγῳ καὶ ἀνεξετάστῳ ὁρμῇ κρίσει δὲ καὶ σώφρονι λο-
γισμῷ μεταϑέμενοι, τήν τε περὶ τὰ Ἑβραίων λόγια σπουδὴν χεχρι-
μένως ἡμῖν καὶ εὐλόγως γεγενημένην παραστήσαντες. 18 πρὸς δὲ τὴν
δευτέραν ὥρα νῦν φράξασϑαι καὶ τὸ λεῖπον ἐπελϑεῖν σχέμμα᾽ τοῦτο
δ᾽ ἣν πρὸς τοὺς ex περιτομῆς, οὔπω καὶ νῦν ἐξητασμένον, ἐνταῦϑα
δέ που κατὰ καιρὸν ἐν τοῖς σπουδαζομένοις τῆς Πὐαγγελικῆς Ano-
δείξεως ἀναπληρωϑησόμενον. 19 φέρε οὖν τὸν τῶν ἁπάντων Ἰουδαίων
τε καὶ Ἑλλήνων ϑεὸν δι᾿ αὐτοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπικαλεσάμενοι,
πρῶτον ἐχεῖνο διασχεψώμεϑα, τίς 6 τρόπος τυγχάνει τῆς xaO. ἡμᾶς
αὐτοὺς ϑεοσεβείας᾽ ἐν ταὐτῷ dt καὶ vOv ἐπιζητουμένων ἁπάντων
ἐπιϑήσομεν τὰς λύσεις.

ΤΙ. Εἴρηται «μὲν ἤδη καὶ πρότερον ἐν τῇ Προπαρασχευῇ ὡς ὁ
χριστιανισμὸς οὔτε ἑλληνιόμὸς τίς ἐστιν OUTE ἰουδαῖσμος, οἰχεῖον δέ
τινα φέρων χαραχτῆρα ϑεοσεβείας, καὶ τοῦτον οὐ νέον οὐδὲ ἐκτετο-
πισμένον, ἀλλ᾽ εὖ μάλα παλαιότατον χαὶ τοῖς πρὸ τῶν Mootoc
χρόνων ϑεοφιλέσιν ἐπ᾽ εὐσεβείᾳ τε xol δικαιοσύνῃ μεμαρτυρημένοις
συνήϑη καὶ γνώριμον. πλὴν ἀλλὰ xci νῦν ἐπιϑεωρήσαντες τί ποτ᾽
ἐστὶν O τε ἑλληνισμὸς καὶ ἰουδαϊσμός, σχεφώμεϑα ποτέρῳ τούτων
ὑπηγμένους τοὺς πρὸ Μωσέως ϑεοφιλεῖς ἄνδρας πρὸς αὐτοῦ Μωσέως
[ϑεοφιλεῖς καὶ] ἐπ᾿ εὐσεβείᾳ μεμαρτυρημένους εὕροιμεν ἄν.

2 Τὸν μὲν ἰουδαϊσμὸν εὐλόγως ἂν τις ὀνομάσειε τὴν κατὰ τὸν Mo-
σέως νόμον διατεταγμένην πολιτείαν, ἑνὸς ἐξημμένην τοῦ ἐπὶ πάντων
ϑεοῦ, τὸν δὲ ἑλληνισμόν, ὡς ἐν χεφαλαίῳφ φάναι, τὴν κατὰ τὰ
πάτρια τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων εἰς πλείονας ϑεοὺς δεισιδαιμονίαν.

3 ΤΊ οὖν φήσαιμεν (ἂν) περὶ τῶν πρὸ Μωσέως καὶ πρὸ τοῦ
ἰουδαϊσμοῦ ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν, ὧν ὁ Μωσῆς ἐμνημόνευσεν, οἷον περὶ
τοῦ Ἐνώχ, ᾧ μαρτυρεῖ λέγων" »εὐηρέστησε δὲ Ἐνὼχ τῷ ϑεῷς, καὶ περὶ

33 Gen. 5, 22 u. 24 — 4ff u. 18ff vgl. Euseb. Praep. ev. 2. B. Adft, 789cff

Vor Z. 18: β΄. τίς ὁ τῆς κατὰ τὸν χριστιανισμὸν εὐσεβείας τρόπος FO, aber
τῆς < F

8 μεταϑέμενοι O, μετατιϑέμενοι F, vgl. Praep. ev. 5c 13 τῶν <F
21 ob παλαιὸν Hkl 26 ϑεοφιλεῖς zei < Hkl 31 ἂν + Dind. 33 τοῦ — F

co
Qi

8 Eusebius

τοῦ Νῶε, περὶ οὗ πάλιν quot »Noe δὲ ἣν ἄνϑρωπος δίκαιος ἐν τῇ
γενεᾷ αὐτοῦς, περί τε τοῦ Σὴμ καὶ τοῦ ᾿Ιάφεϑ, περὶ ὧν ταῦτα ἀνα-
γράφει" νεὐλογητὸς κύριος 6 ϑεὸς τοῦ Σήμ, καὶ πλατύναι 6 ϑεὸς τῷ
Ἰάφεϑιε" ixai ἔτι πρὸς τούτοις περὶ τοῦ ᾿Αβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ
τοῦ Ἰακώβ, οἷς καὶ τὸν Ἰὼβ συναριϑμεῖν εὔλογον, καὶ εἴ τινες ἄλλοι
τὸν ἐμφερῆ τούτοις ἐζήλωσαν βίον; ἀρά γε Ἰουδαίους αὐτοὺς χρῆναι
γεγονέναι ἢ Ἕλληνας; ἀλλὰ γὰρ Ἰουδαῖοι μὲν οὐκ ἂν εὐλόγως λεχϑεῖεν,
μήπω τῆς Μωσέως παρεισαχϑείσης τῷ βίῳ νομοϑεσίας. ὅ εἰ γὰρ
ἰουδαϊσμὸς οὐδὲν nv ἕτερον ἢ ἡ κατὰ Μωσέα πολιτεία, “Μωσῆς δὲ
μακροῖς ὕστερον χρόνοις τῶν εἰρημένων πέφηνε, δῆλον oc οὐκ ἂν
εἶεν Ἰουδαῖοι oí πρὸ τῶν αὐτοῦ χρόνων ἐπ᾽ εὐσεβείᾳ μεμαρτυρημένοι.
ἀλλ᾽ οὐδὲ Ἕλληνας προσήκει νομίζειν αὐτούς, μὴ τῇ πολυϑέῳ δεισι-
δαιμονίᾳ χεχρατημένους. ὅ τε γὰρ ᾿Αβραὰμ καταλεῖψαι τελέως λέ-
γεται οἶχον πατρῷον xoi συγγένειαν καὶ tvi μόνῳ προσεσχηχέναι
ϑεῷ, ὃν καὶ ὁμολογεῖ φάσχων" δ»ἐχτενῶ τὴν χεῖρά μου πρὸς τὸν ϑεὸν
τὸν ὕψιστον, ὃς ἔχτισε τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆνε. ὃ τε Ἰακὼβ
ἀναγέγραπται παρὰ τῷ Moos φήσας τῷ οἴχῳ καὶ πᾶσι τοῖς αὐτοῦ"
Τγᾷἄρατε τοὺς ϑεοὺς τοὺς ἀλλοτρίους ἐκ μέσου ὑμῶν καὶ ἀναστάντες
ἀναβῶμεν εἰς Βεϑήλ, καὶ ποιήσωμεν ἐκεῖ ϑυσιαστήριον τῷ κυρίῳ τῷ
ἐπαχούσαντί μου ἐν ἡμέρᾳ ϑλίψεως, ὃς ἦν μετ᾽ ἐμοῦ καὶ ἔσωσέ με
ἐν τῇ ὁδῷ ] ἐπορεύϑην. χαὶ ἐδῶκαν τῷ Ἰακὼβ τοὺς ϑεοὺς τοὺς
ἀλλοτρίους, οἱ ἤσαν ἐν ταῖς χερσὶν αὐτῶν, καὶ τὰ ἐνώτια τὰ ἐν τοῖς
oiv αὐτῶν, χαὶ ἔχρυψεν αὐτὰ Ἰακὼβ ὑπὸ τὴν τερέβινϑον τὴν iv
Σικίμοις, καὶ ἀπώλεσεν αὐτὰ ἕως τῆς σήμερον ἡμέραες.

SEI δὴ οὖν καὶ τῆς εἰδωλολάτρου πλάνης ἀλλότριοι καϑεστήκε-
σαν, ἰουδαϊσμοῦ δὲ ἐκτὸς γεγονότες ἀπεδείχϑησαν, ὅμως γε μὴν οὔτε

y, ' wes. "E ^
Ἕλληνες οὔτε Ἰουδαῖοι φύντες ϑεοφιλεῖς γεγονέναι μεμαρτύρηνται καὶ

δίκαιοι καὶ εὐσεβεῖς, εἰ καί τινες ἄλλοι, ὥρα τρίτον ἐπινοεῖν ϑεοσε-
βείας τρόπον, δι᾿ οὗ χκατορϑῶσαι εἰκὸς ἦν αὐτούς. 9 σχόπει τοιγαροῦν
εἰ μὴ τοῦτ᾽ αὐτὸ ἦν τὸ μεταξὺ ἰουδαϊσμοῦ καὶ ἑλληνισμοῦ τρίτον ἡμῖν
ἀποδεδειγμένον τάγμα, παλαίτατον μὲν xai πάντων τυγχάνον πρεσβύ-
τατον, νεωστὶ δὲ διὰ τοῦ ἡμετέρου σωτῆρος πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι xarny-
γελμένον. 15 χαὶ τοῦτ᾽ ἂν εἴη ὃ χριστιανισμός, ovre ἑλληνισμός τις
ὧν οὔτε ἰουδαϊσμός, ἀλλὰ τὸ μεταξὺ τούτων παλαιότατον εὐσεβείας
πολίτευμα, καὶ ἀρχαιοτάτη μέν τις φιλοσοφία πλὴν ἀλλὰ νεωστὶ
πᾶσιν ἀνθρώποις τοῖς za ὅλης τῆς οἰχουμένης νενομοϑετημένη᾽

1 Gen. 6,9 — 3 Gen. 9, 26 u. 27 — 15 Gen. 14, 22 — 18 Gen. 35, 2—4

2 u. 3 Σὴμ Gaisf, E49 FO 6 γε Dind. γὰρ FO 9 πολιτεία O, πομπεία F
15 τὴν χεῖρά μου O, — F 19 ποιήσομεν F 23 αὐτὰ bis O 84 παλαίτατον Ὁ,
vgl. 4, 7; 7, 21 u. 8, 31

Δ ment! ee

».........ὄ...

Demonstr. evang. I Cap. 2, 3—14 9

ὥστε τὸν ἐξ ξλληνισμοῦ ἐπὶ τὸν χριστιανισμὸν μετατιϑέμενον οὐχ ἐπὶ
ἰουδαϊσμὸν ἐχπίπτειν, οὐδ᾽ αὖ πάλιν (τὸν) ἐκ τῆς ἰουδαϊκῆς ἐϑελοϑρη-
σχείας ἀναχωροῦντα εὐθὺς Ἕλληνα γίνεσϑαι, τὸν δὲ ἐξ ἑκατέρου
τάγματος ἔχ τε ἑλληνισμοῦ καὶ ἰουδαϊσμοῦ μεϑιστάμενον ἐπὶ τὸν
5 μέσον παριέναι νόμον τε xci βίον, τὸν τῶν πάλαι ϑεοφιλῶν xai δι-
καίων ἀνδρῶν, ὃν ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν μακρὸν ἐφησυχάσαντα
χρόνον αὖϑις ἀνενεώσατο ἀχολούϑως τοῖς αὐτοῦ Moo£oc xal τῶν
λοιπῶν προφητῶν περὶ τούτων αὐτῶν ϑεσπίσμασιν. 11: ἐν γοῦν τοῖς
πρὸς τὸν ᾿Αβραὰμ χρησμοῖς αὐτὸς ὁ Mwons ἀναγράφει ϑεσπίζων,
10 αἷς ὅτε μελλήσουσιν ἐν ὑστέροις ποτὲ χρόνοις οὐχ οἱ τοῦ ᾿Αβραὰμ
ἀπόγονοι οὐδ᾽ οἱ ἐκ σπέρματος αὐτοῦ Ἰουδαῖοι, ἀλλὰ γὰρ »πᾶσαι αἱ
φυλαὶ τῆς γῆς« xai »πάντα τὰ ἔϑνης ἐπὶ τῷ ὁμοίῳ τρόπῳ τῆς τοῦ
᾿Αβραὰμ ϑεοσεβείας εὐλογίας παρὰ ϑεοῦ καταξιωϑήσεσϑαι. γράφει
δὲ ovrog 13 »καὶ εἶπε κύριος τῷ Αβραάμ, ἔξελϑε ἐκ τῆς γῆς σου καὶ
15 ἐκ τῆς συγγενείας σου, καὶ ἐκ τοῦ οἴχου τοῦ πατρός σου, καὶ δεῦρο
εἰς τὴν γῆν, ἣν ἄν σοι δείξω, καὶ ποιήσω σε εἰς ἔϑνος μέγα, καὶ εὑ-
λογήσω σε, καὶ μεγαλυνῶ τὸ Orou& σου, καὶ ἔσῃ εὐλογημένος, καὶ
εὐλογήσω τοὺς εὐλογοῦντάς σε, καὶ τοὺς καταρωμένους σε χαταρά-
σομαι, καὶ ἐνευλογηϑήσονται ἐν σοὶ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς«. καὶ
80 πάλιν ὁ ϑεὸς εἶπεν" 13 »μὴ κρύψω ἐγὼ ἀπὸ ᾿Αβραὰμ τοῦ παιδός μου ἃ
ἐγὼ ποιῶ; ᾿Αβραὰμ δὲ γινόμενος ἔσται εἰς ἔϑνος μέγα καὶ πολύ, καὶ
ἐνευλογηθήσονται ἐν αὐτῷ πάντα τὰ ἔϑνη τῆς γῆςες.
Πῶς δ᾽ ἂν ἔμελλον τῷ ᾿Αβραὰμ ἐνευλογηθήσεσϑαι »πάντα τὰ
ἐϑνης καὶ "πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆςε, εἰ μηδέν τι προσήκοντες ὑπῆρχον
25 αὐτῷ, μήτε κατὰ ψυχῆς τρόπον μήτε κατὰ σώματος συγγένειαν; τῆς
τε γὰρ κατὰ σάρκα συγγενείας Tíc ἦν πρὸς τὸν Apgaau συγγένεια
Σχύϑαις, φέρε εἰπεῖν, ἢ Αἰγυπτίοις ἢ Al$ioww ἢ Ἰνδοῖς ἢ Βρεττα-
νοῖς ἢ ἹἸσπανοῖς; 7 πῶς ἂν ταῦτα τὰ ἔϑνη καὶ τὰ ἔτι τούτων ἀπφ-
κισμένα τῆς πρὸς τὸν ᾿Αβραὰμ κατὰ σάρχα συγγενείας χάριν ἔμελλον
80 εὐλογηϑήσεσϑαι; 14 ἀλλ᾽ οὐδὲ τῆς κατὰ ψυχὴν εὐλογίας εἰκὸς mv xot-
νωνήσειν τῷ Αβραὰμ πάντα τὰ ἔϑνη. πῶς γάρ, ὅτε τὰ μὲν αὐτῶν
ἐχϑέσμοις μητρογαμίαις καὶ ϑυγατρομιξίας τὰ δ᾽ ἀκολάστοις ὁμιλίαις
ἀρρένων πρὸς ἄρρενας ἀνεφύρετο, τὰ δὲ τὴν εὐσέβειαν ἐν avdom-
ποϑυσίαις καὶ ζῴων ἀλόγων ϑεοποιίαις ἀψύχου τε ὕλης ἱδρύμασι καὶ
80 πνευμάτων πολυπλανῶν δεισιδαιμονίαις ἀνετίϑετο, τὰ δὲ ζῶντας

14u.24 Gen.12.1—3 — 20u.23 Gen.18,17—18 — 32 vgl. Euseb. Praep.ev.ilbe

2 τὸν + Kl 3 γίνεσϑαι Kl, γενέσϑαι FO 10 ὡς ὅτι auch VII, 1, 110
μελήσουσιν O 11 lieber ἀλλὰ πᾶσαί γ᾽ 16 tjv <F 17 καὶ σὺ εὐλογημένος
ton O 20 eine F | μου aus cov O 21 γενόμενος F 27 εἰπεῖν <O
28 Ισπανοῖς (sic) F, onavois O

10 Eusebius

κατακαίειν τοὺς γεγηραχότας, τὰ δὲ πυρὶ τοὺς φιλτάτους παραδιδόναι,
τὰ δὲ καὶ νεκρῶν ἀπογεύεσϑαι καλὸν εἶναι καὶ εὐσεβὲς ἡγεῖτο; 15 πῶς
οὖν τοὺς ἐν τῷ τοιούτῳ. ϑηριώδει βίῳ προηγμένους τῆς τοῦ ϑεο-
φιλοῦς μετασχεῖν. οἷόν" τε ἦν εὐλογίας, εἰ μήποτ᾽ ἄρα τῆς ϑηριωδίας
μεταβαλόντες τοῦ ὁμοίου τρόπου τῆς τοῦ ᾿Αβραὰμ ϑεοσεβείας ἤμελλόν
ποτε μεταλήψεσϑαι; ἐπεὶ κἀκεῖνος, ἀλλοεϑνής τις ὧν καὶ ἀλλότριος
ἧς ὕστερον μετῆλϑεν εὐσεβείας, λέγεται μετατεϑεῖσθαι καὶ τῆς πα-
τρικῆς δεισιδαιμονίας μεταβεβλῆσϑαι, οἶχόν τε καὶ συγγένειαν xai ἔϑη
πάτρια βίου τε ἀγωγήν, ἐν ἢ γεγέννητό τε καὶ τέϑραπτο, καταλελοι-
πέναι, ἠκολουϑηκέναι δὲ ϑεῷ τῷ καὶ τοὺς χρησμοὺς αὐτῷ τοὺς
ἀναγράπτους δεδωκότι. ine μὲν. οὖν Mooijc μετὰ τὸν ᾿Αβραὰμ γε-
vóutvoc xci πολιτείαν τινὰ διὰ τῆς ἐκδοϑείσης ὑπ᾿ αὐτοῦ νομοϑεσίας
τῷ Ἰουδαίων ἔϑνει χαταβεβλημένος τοιαῦτα ἐνομοϑέτησεν, οἷα καὶ
τοῖς πρὸ αὐτοῦ ϑεοφιλέσι κατώρϑωτο, καὶ οἷα δυνατὸν nv πᾶσι τοῖς
ἔϑνεσιν ἐφαρμόττειν, ὡς δύνασϑαι κατὰ τὴν Mooc£oc διαταγὴν "πάσας
τὰς φυλὰς τῆς γῆςς- καὶ "πάντα τὰ LLL ϑεοσεβεῖν᾽ ἦν εἰπεῖν, ὅτε διὰ
τῆς Πωσέως νομοϑεσίας τοὺς ἐξ ἁπάντων τῶν ἐθνῶν ϑεοσεβήσοντας
καὶ τὸν ἰουδαϊσμὸν ζηλώσοντας πρὸς αὑτούς τε γενησομένους κατὰ
τὸν νόμον εὐλογηϑήσεσϑαι τῇ τοῦ ᾿Αβραὰμ εὐλογίᾳ προηγόρευε τὰ
λόγια. ἐχρῆν δὲ δαὶ ἡμᾶς τὰ παρὰ Μιωσεῖ διατεταγμένα φυλάττειν.
ἐπεὶ δὲ οὐχ ἢν ἡ χατὰ Μωσέα πολιτεία κατάλληλος τοῖς λοιποῖς
ἔϑνεσιν ἀλλ᾽ ἢ μόνοις Ἰουδαίοις, καὶ τούτοις οὐχὶ τοῖς πᾶσιν ἀλλὰ
τοῖς ἐπὶ τῆς Ἰουδαίας γῆς τὰς διατριβὰς ποιουμένοις, ἕτερον ἐχρῆν
ἐξ ἅπαντος ὑποστῆναι τρόπο» παρὰ τὸν Μωσέως νόμον, καϑ' ὃν

5 ἤμελλον βιοῦντα ὁμοίως τῷ Αβραὰμ τὰ xa9^ ὅλης οἰκουμένης ἔϑνη

τῆς ἴσης αὐτῷ κοινωνήσειν εὐλογίας.

III. Ὅτι δὲ ἡ κατὰ Moo£a διαταγὴ ᾿Ιουδαίοις, oc ἔφην, καὶ τού-
τοις οὐχὶ πᾶσιν, οὐδὲ γὰρ τοῖς ἐν διασπορᾷ τυγχάνουσιν, ἀλλ᾽ ἢ μό-
votc τοῖς τὴν Παλαιστίνην οἰκοῦσιν ἐφήρμοζεν, ὧδέ σοι συλλογιζομένῳ
φανερὸν ἔσται. φησί που Μωσῆς γομοϑετῶν᾽" "τρὶς τοῦ ἐνιαυτοῦ
ὀφϑήσεται πᾶν ἀρσενικόν σου ἐνώπιον κυρίου τοῦ ϑεοῦ σους. καὶ
ἔτι σαφέστερον ὕπου ἐχρῆν ἀπαντᾶν τοὺς πάντας τρὶς τοῦ ἔτους
ἀφορίζει λέγων" »τρεῖς καιροὺς τοῦ ἐνιαυτοῦ ὀφϑήσεται πᾶν ἀρδενι-

15 u. 16 vgl. 9, 19 u. 22 --- 30 Exod. 23, 17 — 88 Deut. 16, 16

Vor Z. 27: γ᾽. ὅτι μὴ πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι χατάλληλος ἦν ἡ κατὰ Μωσέα
πολιτεία FO

17 ϑεοσεβήσαντας F 18 ζηλώσοντας Hkl, ζηλώσαντας FO 98 χρῆν Ο
95 ἔμελλον F 28 οὐχὶ F, οὐ Ὁ 99 οἰχοῦσιν «:Ο 32 χρῆν Ο | τρὶς Gaisf.,
τρίτον FO

Demonstr. evang. I Cap. 2, 14—16. Cap. 3, 1—7 11

xó» σου ἐναντίον κυρίου τοῦ ϑεοῦ σου iv τῷ τόπῳ © ἂν ἐχλέξηται
κύριος«.

- Θεωρεῖς ὡς οὐκ ἐν πάσῃ πόλει οὐδ᾽ ὅποι ἔτυχεν ἀπαντᾶν προσ-
τάττει, ἀλλ᾽ »ἐν τόπῳ ᾧ ἐὰν ἐκλέξηται κύριος ὁ ϑεός σους" ἔνϑα
τρισὶν ἑἕχάστου ἐνιαυτοῦ καιροῖς ἐπὶ ταὐτὸ συνιέναι νομοϑετεῖ, καὶ
τοὺς καιροὺς ἀφορίζει καϑ᾽ οὖς ἀπαντᾶν ἐχρῆν ἐν τῷ τόπῳ, ἐν ©
τὰ τῆς κατ᾽ αὐτὸν λατρείας ἐπετελεῖτο, ἕνα μὲν τοῦ πάσχα, δεύτερον
τὸν μετὰ πεντήχοντα ἡμέρας ἐπὶ τῆς ὀνομαζομένης πεντηκοστῆς
ἑορτῆς, καὶ τρίτον τῷ ἑβδόμῳ μηνὶ μετὰ τὸ πάσχα χατὰ τὴν τοῦ
ἱλασμοῦ ἡμέραν, xa$’ ἣν εἰσέτε νῦν Ιουδαῖοι πάντες τὴν νηστείαν
ἐπιτελοῦσιν" ἐπαρᾶταί τε τοῖς μὴ ἐμμένουσι τοῖς νομοϑετουμένοις.
3 00x00» τοὺς μέλλοντας ἀπαντᾶν τρὶς τοῦ ἔτους εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα
καὶ τὰ νόμιμα πληροῦν οὐ πόρρω zov τῆς lovóaíac ἐχρῆν δήπου
οἰχεῖν, ἀλλ᾽ εἴσω ἀμφὶ τοὺς ὅρους" εἰ δὲ δὴ τοῖς πορρωτάτω τῆς
Παλαιστίνης οἰκοῦσιν ᾿Ιουδαίοις ἀδύνατα ἦν τελεῖν τὰ »νενομοϑετη-
μένα, πολλοῦ δεῖ φάναι πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι καὶ τοῖς ἐν ταῖς ἐσχατιαῖς
τῆς γῆς ἐφαρμόζειν.

4 Exaxovoov δὲ τίνα τρόπον ὁ αὐτὸς πάλιν νομοϑέτης τὴν ἀπὸ
λέχους γυναῖχα ἀπαντᾶν προστάττει xci ϑυσίας τῷ ϑεῷ προσφέρειν,
λέγων οὕτως" »xcl ἐλάλησε κύριος πρὸς Moo9v, λέγων λάλησον
τοῖς υἱοῖς ᾿Ισραήλ, καὶ ἐρεῖς πρὸς αὐτούς, γυνὴ ἥτις ἐὰν σπερματισϑῇ
καὶ τέκῃ ἄρσεν ἀχάϑαρτος ἔσται ἑπτὰ ἡμέρας«. εἶτα μεταξύ τινα
εἰπὼν ἐπιφέρει" »καὶ ὅταν πληρωϑῶσιν αἱ ἡμέραι καϑάρσεως αὐτῆς
ἐφ᾽ υἱῷ 7 ἐπὶ ϑυγατρί, προσοίσει ἀμνὸν ἐνιαύσιον εἰς ὁλοχάρπωμα,
xal νεοσσὸν περιστερᾶς ἢ τρυγόνα περὶ ἁμαρτίας, ἐπὶ τὴν ϑύραν τῆς
σχηνῆς τοῦ μαρτυρίου πρὸς τὸν ἱερέα προσοίσει αὐτὰ ἔναντι κυρίου.
καὶ ἐξιλάσεται περὶ αὐτῆς ὃ «ἱερεὺς xai καϑαριεῖ αὐτὴν ἀπὸ τῆς πηγῆς
τοῦ αἵματος αὐτῆς. οὗτος ὁ νόμος τῆς τικτούσης ἄρσεν ἢ ϑῆλυς.

θ Ἔτι πρὸς τούτοις ὁ αὐτὸς xci τὸν ἀπὸ κήδους καὶ νεχρῶν ἐπα-
φῆς προστάττει μὴ ἄλλως καϑαίρεσϑαι ἢ διά τινος σποδοῦ δαμάλεως,
ἐφ᾽ ὅλαις ἡμέραις ἑπτὰ τῶν συνήϑων ἀποστάντα. [ λέγει γοῦν᾽ »xal
ἔσται τοῖς υἱοῖς Ἰσραὴλ καὶ τοῖς προσχειμένοις προσηλύτοις ἐν μέσῳ
αὐτῶν νόμιμον αἰώνιον. ὁ ἁπτόμενος τοῦ τεϑνηχότος πάσης ψυχῆς

4 vgl. Ζ. 1 — 11 vgl. Deut. 27, 26 — 20 Lev. 12, 1—2 — 23 Lev. 12, 6—7
— $1 Num. 19, 10—21

3 ὅπου Dind. vgl.14, 31 4 ἐὰν F, àv O 5 ταυτὸν O 12 ἅπαντας + vor
ἀπαντᾶν F | τρὶς Gaisf, τρίτον FO 18 xov — O | zoeZgv O 14 εἴσω O,
εἰσὶν F 16 δεῖ — F | πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι O, τοῖς πᾶσιν ἔϑνεσι F 91 ἥτις
ἐὰν F, ἐάν τις O. 31 συστάντα Ο

12 Eusebius

ἀνθρώπου axadapros ἔσται ἑπτὰ ἡμέρας" ἁγνισϑήσεται τῇ ἡμέρᾳ 30
τῇ τρίτῃ καὶ τῇ ἑβδόμῃ καϑαρισϑήσεται" ϑἐὰν δὲ μὴ ἀφαγνισϑῇ τῇ
ἡμέρᾳ τῇ τρίτῃ καὶ τῇ ἑβδόμῃ, οὐ καϑαρὸς ἔσται. πᾶς ὁ ἁπτόμενος τοῦ
τεϑνηκότος ἀπὸ ψυχῆς ἀνϑρώπου, ἐὰν ἀποϑάνῃ καὶ μὴ ἀγνισϑῇ, τὴν
5 σκηνὴν τοῦ μαρτυρίου τοῦ κυρίου ἐμίανεν. ἐκτριβήσεται U ψυχὴ E
ἐκείνη ἐξ Ἰσραήλ, ὅτι ὕδωρ ῥαντισμοῦ οὐ περιερραντίσϑη ἐπ᾿ αὐτόν"
ἀκάϑαρτός ἔστιν, ἀκαϑαρσία ἐπ᾽ αὐτῷ ἔσται. ϑχαὶ οὗτος ὁ γόμος"
ἄνϑρωπος ἐὰν ἀποθάνῃ ἐν οἰχίᾳ, πᾶς εἰσπορευόμενος εἰς τὴν οἰκίαν
καὶ πάντα 06a ἐστὶν ἐν τῇ οἰκίᾳ ἀκάϑαρτά ἐστιν ἑπτὰ ἡμέρας. καὶ πᾶν
10 σχεῦος ἀνεῳγμένον, ὅσα οὐχὶ δεσμῷ καταδέδεται, ἀκάϑαρτα ἔσται, καὶ
πᾶς ὃς ἂν ἅψηται ἐπὶ πρόσωπον τοῦ πεδίου τραυματίου ῥομφαίας,
ἢ νεχροῦ, ἢ ὀστέου ἀνϑρωπίνου, ἢ μνήματος, ἀκάϑαρτός ἐστιν ἑπτὰ
ἡμέρας, καὶ λήψονται τῷ ἀκαϑάρτῳ ἀπὸ τῆς σποδιᾶς τῆς καταχε-
καυμένης τοῦ ἁγνισμοῦ, καὶ ἐχχεοῦσιν αὐτὴν εἰς σκεῦος, καὶ λήψονται
15 ὕσσωπον" καὶ βάψει ἀνὴρ καϑαρός, καὶ EDER ἐπὶ τὸν οἶχον καὶ
τὰ σχεύη καὶ τὰς ψυχάς, ὅσοι ἐὰν ὦσιν ἐκεῖ, καὶ ἐπὶ τὸν ἡμμένον
τοῦ ὀστέου τοῦ ἀνϑρωπίνου ἢ τοῦ τραυματίου ἢ τοῦ τεϑνηχότος ἢ
τοῦ «μνήματος. 10 χαὶ περιρρανεῖ ὃ καϑαρὸς ἐπὶ τὸν ἀχάϑαρτον tv
τῇ ἡμέρᾳ τῇ τρίτῃ καὶ ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῇ ἑβδόμῃ, χαὶ πλυνεῖ τὰ ἱμάτια
20 ἑαυτοῦ, καὶ λούσεται τὸ σῶμα ὕδατι, καὶ ἀκάϑαρτος ἔσται ἕως ἑσπέρας.
καὶ ἄνϑρωπος ἐὰν μιανϑῇ καὶ μὴ ἀφαγνισϑῇ, ἐξολοθϑρευϑήσεται ἡ 91
ψυχὴ ἐχείνη ἐκ τῆς συναγωγῆς, ὅτι ὕδωρ. ῥαντισμοῦ οὐ περιερραν-
τίσϑη ἐπ᾿ αὐτόν. καὶ ἔσται ὑμῖν νόμιμον αἰώνιονε.
11 Ταῦτα Μωσῆς νομοϑετήσας τὸν τρόπον τοῦ ὕδατος τοῦ Qar-
25 τισμοῦ ἐπεχδιδάσχει, »δάμαλιν πυρρὰν ἄμωμονε ὁλοκαυτοῦσϑαι z000-
τάττων, καὶ ἀπὸ τῆς σποδιᾶς αὐτῆς ἐμβάλλεσϑαι τῷ ὕδατι ἐξ οὗ
χρῆναι καϑαίρεσϑαι τοὺς ἐπὶ νεχρῷ μεμολυσμένους. ποῦ δὲ χρὴ ὅλο-
καυτοῦσϑαι τὴν δάμαλιν, ποῦ δὲ τὴν ἐν λέχει προσφέρειν τὰς ϑυσίας,
ποῦ δὲ τὰ λοιπὰ νόμιμα συντελεῖν, ὅτι μὴ ἀδιαφόρως ἐ ἐν παντὶ τόπῳ,
30 ἀλλ᾽ ἐν μόνῳ ἑνὶ e αὐτὸς ἀφορίζει, δῆλον ἀφ᾽ ὧν νομοϑετεῖ λέγων"
»χαὶ ἔσται ὁ τόπος ὃν ἐὰν ἐκλέξηται κύριος ὁ ϑεὸς ὑμῶν, ἐν αὐτῷ
ἐπικληϑῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ, οἴσετε πάντα ὅσα ἐγὼ ἐντέλλομαι
ὑμῖν σήμερονε. xai διαστέλλεται ἑξῆς ἀχριβῶς ἐπιλέγων" »πρόσεχε
σεαυτῷ μήποτε ἀνενέγκῃς τὰ ὁλοκαυτώματά σου, οὐ ἂν ἴδῃς, ἀλλ᾽ ἢ
εἰς τὸν τόπον ὃν ἐὰν ἐκλέξηται, χύριος ὁ ϑεός σου αὐτὸν ἐν μιᾷ τῶν
πόλεών σου, ἐκεῖ ἀνοίσεις τὰ ὁλοκαυτώματά σου, καὶ ἐκεῖ ποιήσεις

e
σι

25 ff Num. 19, 2ff — 81 Deut. 12, 11 — 88 Deut. 12, 13—18

9 ἐπαγνισϑῇῆ F 11 à» F, ἐὰνΟ 14 αὐτὸ O | F am unteren Rande: leg.
ἐχχεοῦσιν ἐπ᾿ αὐτὴν ὕδωρ ζῶν εἰς σχεῦος 15 ὕσωπον O 18 περιρανεῖ F
22f περιεραντίσϑη F 80 o F, ὃν Ο

J
Uu

Demonstr. evang. I Cap. 3, 7—19 13

πάντα ὅσα ἐντέλλομαι ὑμῖν σήμερονε. 13 καὶ προστίϑησι λέγων" »00
δυνήσῃ φαγεῖν ἐν πάσαις ταῖς πόλεσι τὸ ἐπιδέκατον τοῦ σίτου σου
καὶ τοῦ οἴνου σου καὶ τοῦ ἐλαίου σου, τὰ πρωτότοκα τῶν βοῶν σου
χαὶ τῶν προβάτων σου, καὶ πάσας τὰς εὐχάς σου ὅσας ἂν εὐξησϑε,
καὶ τὰς ὁμολογίας ὑμῶν, καὶ τὰς ἀπαρχὰς τῶν ειρῶν ὑμῶν, ἀλλ᾽ ἢ
ἐναντίον κυρίου τοῦ ϑεοῦ σου φαγῇ αὐτὰ ἐν ᾧ ἂν τόπῳ ἐκλέξηται
κύριος ὃ ϑεός σου ἑαυτῷ, σὺ καὶ οἱ υἱοί σου, καὶ ἡ ϑυγάτηρ σου, ὁ
παῖς σου, καὶ ἡ παιδίσχη σου, καὶ ὁ προσήλυτος ὁ ἐν ταῖς πόλεσί
σους. ᾿Ἰϑχαὶ ἔτι προελϑὼν ἐπασφαλίζεται τὸν λόγον ἐν ᾧ φησιν"
»πλὴν τὰ ἅγιά σου ἐὰν γένωνταί σοι, καὶ τὰς εὐχάς σου λαβὼν ἥξεις
εἰς τὸν τόπον ὃν ἂν ἐχλέξηται κύριος ὁ ϑεός σου ἑαυτῷ«. 1 καὶ
πάλιν" »δεχάτην ἀποδεκατώσεις παντὸς γενήματος τοῦ σπέρματός
Gov: τὸ γένημα τοῦ ἀγροῦ σου ἐνιαυτὸν κατ᾽ ἐνιαυτόν. φαγῇ αὐτὸ
ἐναντίον κυρίου τοῦ ϑεοῦ σου ἐν ᾧ ἂν τόπῳ ἐκλέξηται κύριος ὁ ϑεός
σου, ἐπικληϑῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖς.

᾿ A Εἶτ᾽ ἐπιλογισάμενος τί δέοι πράττειν, εἰ μακρὰν ἀφεστὼς εἴη
ὁ πρὸς αὐτοῦ δηλούμενος τόπος, O δὲ καρπὸς τῶν γενηματῶν πολύς,
πῶς δέοι παρακομίζειν οἴκοϑεν εἰς τὸν τοῦ ϑεοῦ τόπον τοὺς ἐπετείους
καρποὺς τῆς ὁλοκαυτώσεως, καὶ περὶ τούτου τόνδε τίϑησι τὸν νόμον"
18 »ἐὰν δὲ μακρὰν γένηται ἀπὸ σοῦ 7j ὁδός, xcl μὴ δυνήσῃ ἀναφέρειν
αὐτά, ὅτι μακρὰν ἀπὸ σοῦ ὁ τόπος ὃν ἂν ἐκλέξηται κύριος ὁ ϑεός
σου, ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐχεῖ, ὅτι εὐλογήση σε κύριος ὁ
ϑεός σου, καὶ ἀποδώσεις αὐτὰ ἀργυρίου, καὶ λήψῃ τὸ ἀργύριον ἐν
ταῖς χερσί σου, καὶ πορεύσῃ εἰς τὸν τόπον ὃν ἂν ἐκλέξηται κύριος
ὁ $t0c σου αὐτόν, καὶ δώσεις τὸ ἀργύριον ἐπὶ παντὸς οὗ ἐπι-
ϑυμεῖ ἡ ψυχή σου, ἐπὶ βουσίν, 7 ἐπὶ «προβάτοις, ἢ ἐπὶ οἴνῳ, ἢ ἐπὶ
σικέρᾳ, ἢ ἐπὶ παντὸς οὗ ἂν ἐπιϑυμεῖ 7j ψυχή σου, καὶ φαγῇ Exel ἔναν-
τίον κυρίου τοῦ ϑεοῦ σους. ᾿ϑχαὶ αὖϑις τὸν τόπον ἐπισφραγίζεται
ὧδέ xoc φάσκων" »πᾶν πρωτότοχον ὃ ἐὰν τεχϑῇ ἐν τοῖς βουσί σου,
χαὶ ἐν τοῖς προβάτοις σου, τὰ ἀρσενικὰ ἀποίσεις κυρίῳ τῷ ϑεῷ σου.

1 Deut. 12, 17—18 — 10 Deut. 12, 26 — 12 Deut. 14, 21—22 — 20 Deut.
14, 25—25 — 29 Deut. 15, 19—20

3 c0v1 O, CF Snurbis7 παιδίσκη erstreckt sich der von F(abricius)
aus der HS des Maurocordatus gemachte Auszug. — Mit ἡ naıdioxn
fangen P(arisinus) und, mit Ausnahme von O, die aus P stammenden
Handschriften an. Nur die Lesarten des P werden von hier an angeführt.
Betreffs der Rasuren, besonders von -v, und der Verwendung der Spirituszeichen
ist die Einleitung zu vergleichen

22 (Fabric.)

1 (Ed. Paris.)

14 Eusebius

οὐκ ἐργᾷ ἐν τῷ πρωτοτόχῳ μόσχῳ, xci μὴ χείρῃς TO πρωτότοχον e
τῶν προβάτων σου ἐναντίον κυρίου τοῦ ϑεοῦ φαγῇ αὐτὸ ἐνιαυτὸν
ἐξ ἐνιαυτοῦ, ἐν τῷ τόπῳ ᾧ ἂν ἐχλέξηται κύριος 0 ϑεός σου, σὺ καὶ
ὁ οἶχός σους.

20 Μετὰ ταῦτα πάλιν ϑέα τίνα τρόπον καὶ τὰ περὶ τῶν ἑορτῶν
διαστέλλει οὐχ ἄλλοϑι γῆς ἀλλ᾽ ἢ ἐν μόνῳ τῷ δηλουμένῳ τόπῳ
πανηγυρίξειν. λέγει δ᾽ 009‘ »φύλαξαι τὸν μῆνα τῶν νέων, καὶ ποιή-
σεις τὸ πάσχα κυρίῳ τῷ ϑεῷ σου, πρόβατα καὶ βόας ἐν τῷ τόπῳ o
ἂν ἐκλέξηται κύριος ὃ ϑεός σου αὐτόνε. ?ixal πάλιν ὑπομιμνήσκει
λέγων" "οὐ δυνήσῃ ϑῦσαι τὸ πάσχα ἐν οὐδεμιᾷ, τῶν πόλεών σου, ὧν
κύριος ὁ ϑεός σου δίδωσί σοι, ἀλλ᾽ εἰς τὸν τόπον ὃν ἂν ἐκλέξηται
κύριος ὁ ϑεός σου, ixsi ϑύσεις τὸ πάσχα ἑσπέρας πρὸς δυσμαῖς ἡλίου,
ἐν τῷ καιρῷ o ἐξῆλϑες ἐκ γῆς Αἰγύπτου, καὶ ἑψήσεις, καὶ φαγῇ (ἐν
τῷ τόπῳ o ἂν ἐχλέξηται κύριος ὁ ϑεός σους. ??0 μὲν δὴ τῆς τοῦ
πάσχα ἑορτῆς νόμος τοιοῦτος. περὶ δὲ τῆς πεντηκοστῆς τί φησὶν
&xovoor' »ἑπτὰ ἑβδομάδας ὁλοκλήρους ἐξαριϑμήσεις σεαυτῷ, ἀρξα-
μένου σου δρέπανον ἐπ᾽ ἀμητόν, καὶ ποιήσεις ἑορτὴν ἑβδομάδων κυρίῳ
τῷ ϑεῷ σου, χαϑὰ ἰσχύει ἡ χείρ σου, ὅσα ἂν δῷ σοι ὅτι εὐλόγησέν
σε κύριος ὁ ϑεός σου. 23 χαὶ εὐφρανϑήσῃ ἐνώπιον κυρίου τοῦ ϑεοῦ
σου, σὺ καὶ ὁ υἱός Gov, καὶ ἡ ϑυγάτηρ σου, ὁ παῖς σου, καὶ ἡ παι-
δίσχη σου, καὶ ὁ Πευίτης ὁ ἐν ταῖς πόλεσί σου, καὶ ὁ προσήλυτος,

καὶ ὁ ὀρφανός, xci ἡ χήρα ἡ ἐν ὑμῖν, iv τῷ τόπῳ ᾧ ἂν ἐκλέξηται
χύριος ὁ ϑεός σου αὐτῷ, ἐπικληϑῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖε. 33 καὶ
τὴν τρίτην δ᾽ ἑορτὴν ἔνϑα προστάττει ἐκτελεῖν ἐπάχουσον" »ἑορτὴν
τῶν σκηνῶν ποιήσεις σεαυτῷ ἑπτὰ ἡμέρας, ἐν τῷ συναγαγεῖν σε ἀπὸ
τῆς ἀλωνός σου καὶ ἀπὸ τῆς Δηνοῦ σου, καὶ εὐφρανϑήσῃ ἐν τῇ ἑορτῇ
σου, σὺ καὶ ὁ υἱός σου καὶ ἡ ϑυγάτηρ σου, ὁ παῖς σου καὶ ἡ παι-
δίσχη σου καὶ ἡ χήρα, ἐν τῷ τόπῳ ᾧ ἐὰν ἐκλέξηται κύριος ὁ ϑεός
σου ἑξαυτῶς.

25 Διὰ τοσούτων οὖν τὸν τόπον ἐπισημαινόμενος, τοσαυτάκις TE
εἰπὼν εἰς αὐτὸν ἀπαντᾶν παγγενεὶ καὶ πανοικί, πῶς ἂν ἥρμοζε τοῖς
τῆς Ιουδαίας καὶ ἐπὶ μικρὸν διεστῶσι, μή τί γε τοῖς καϑ' ὕλης τῆς
οἰχουμένης ἔϑνεσι; μάλ ἐστα ὅτε οὐδὲ συγγνώμην τινὰ γέμει τοῖς παρα-
βαίνουσι τὰ διωρισμένα, ἀρὰν dE κατὰ πάντων τῶν μὴ τὰ πάντα
τηρούντων ἐπάγει, ῥήμασιν αὐτοῖς λέγων" νἐπιχατάρατος ὃς οὐκ ἐμ-
μενεῖ πᾶσι τοῖς γεγραμμένοις ἐν τῷδε τῷ νόμῳ τοῦ ποιῆσαι αὐτάς.

7 Deut. 16, 1—2 — 10 Deut. 16, 5—7 — 16 Deut. 16, 9—11 — 24 Deut.
16, 13—15 — 35 (Deut. 27, 26) Gal. 3, 10

2 urspr. gov xci P 10 nach ὧν zwei Buchst. ausradiert in P 187 ἐν τῷ
τόπῳ LXX, — P 15 περὶ Hkl, ὁ P

Demonstr. evang. I Cap. 3, 19—33 15

26 9emonoov δὲ xci ἄλλως τὰ ἀδύνατα πᾶσιν ἀνϑρώποις τῆς
"Μωσέως νομοϑεσίας. διαστειλάμενος τὰ ἕχούσια xci χαλεπὰ τῶν
ἁμαρτημάτων, καὶ τιμωρίας “περιϑεὶς ἑχάστῳ τῶν μεγίστης κολάσεως
ἀξίων, νόμους τίϑησι, καϑ'᾽ oUc ἑτέρῳ „70079 καὶ τοὺς ἀκουσίως
πλημμελοῦντας ἐπιστρέφει. ὧν ὃ μὲν οὕτως ἔχει" 21 »ἐὰν ψυχὴ μία
ἁμάρτῃ ἀχουσίως ἐκ τοῦ λαοῦ τῆς γῆς ἐν τῷ ποιῆσαι μίαν ἀπὸ
πασῶν τῶν ἐντολῶν κυρίου 7 οὐ ποιηϑήσεται, καὶ πλημμελήσῃ, καὶ
γνωσϑῇ αὐτῷ ἡ ἁμαρτία ἣν ἥμαρτεν, καὶ οἴσει δῶρον αὐτοῦ “χίμαρον
ἐξ αἰγῶν, “ἄμωμον ϑήλειαν οἴσει περὶ τῆς ἁμαρτίας αὐτοῦ ἧς Hu apre,
ἐν τῷ τόπῳ οὗ σφάζουσι. τὰ ὁλοκαυτώματα, καὶ λήψεται ὃ ἱερεὺς
ἀπὸ τοῦ αἵματοςε. = xci ὅρα γε ος καὶ ἐνταῦϑα τὸν πταίσαντά τι
παρὰ γνώμην ἐν τῷ τόπῳ δεῖ ἀπαντᾶν οὗ σφάζουσι τὰ ὁλοκαυτώ-
ματα; οὗτος δὲ ἦν οὗ διὰ πλείστων ἤδη πρότερον ἐμνήσϑη λέγων"
»ov ἂν ἐκλέξηται κύριος ὁ ϑεός Gov«.

29 Τρῦτο δ᾽ ὅτι μὴ δυνατὸν πρὸς ἁπάντων τῶν ἐπὶ γῆς ἀνϑρώ-
zov ἐχτελεῖσϑαι καὶ αὐτὸς 6 νομοϑέτης συνιδὼν ἀχριβῶς ἐπεσημή-
νατο, οὐκ ἀορίστως κατὰ πάντων προαγαγὼν τὸν νόμον, ἀλλ᾽ ἐπει-
av‘ »ἐὰν ψυχὴ ἁμάρτῃ ἀχουσίως ἐχ τοῦ λαοῦ τῆς rise. 30 χαὶ
δεύτερον δὲ »όμον τίϑησιν οὕτως ἔχοντα' »ἐὰν δὲ φυχὴ ἀκούσῃ φωνὴν
ὁρκισμοῦ, καὶ οὗτος μάρτυς ἢ ἑώραχεν ἢ σύνοιδεν, ἐὰν μὴ ἀπαγγείλῃ,
λήψεται τὴν ἁμαρτίαν. τί οὐν χρὴ τοῦτον ποιεῖν ἀλλ᾽ ἢ λαβόντα
μετὰ χεῖρας τὸ ἱερεῖον σπεύδειν ἐπὶ τὰ καϑάρσια; ποῦ πάλιν ἀλλ᾽ ἢ
ἐν τῷ τόπῳ οὗ σφάξ ζουσι τὰ ὁλοκαυτώματα; 51 χαὶ τρίτον πάλιν"
»φυχής, φησίν, »ἧτις ἂν ἄψηται παντὸς πράγματος ἀκαϑάρτου, ἢ τῶν
ϑνησιμαίων τῶν κτηνῶν τῶν ἀκαϑάρτων, καὶ λάβῃ ar’ αὐτοῦ, καὶ
αὐτὸς μεμίανται, καὶ πλημμελήσῃ, ἢ ἅψηται ἀχαϑαρσίας ἀνϑρώπου,
ἀπὸ πάσης ἀχαϑαρσίας αὐτοῦ ἧς ἂν ἁψάμενος pem καὶ ἔλαϑεν
αὐτόν, μετὰ τοῦτο δ᾽ ἔγνω καὶ πλημμελήσῃς. δ2 τί δὴ οὖν xai τὸν
μιανϑέντα προσῆχον ἦν ποιεῖν ἀλλ᾽ ἢ ἀπαντᾶν πάλιν ἐν τῷ τόπῳ,
καὶ προσφέρειν περὶ „uns ἁμαρτίας αὐτοῦ ἧς ἥμαρτε I ἀπὸ τῶν
προβάτων 7 ἀμνάδα ῇ χίμαιραν ἐξ αἰγῶν περὶ ἁμαρτίας; 330 δ᾽ αὐτὸς
nv νόμος καὶ ἐπὶ ψυχῆς, ἢ ἂν ὀμόσῃ "διαστέλλουσα bis χείλεσι καχο-
ποιῆσαι ἢ καλῶς ποιῆσαι, κατὰ πάντα ὅσα ἂν διαστείλῃ ἄνϑρωπος
μεϑ'᾽ ὅρχου καὶ λάϑῃ αὐτόν, xci οὗτος γνῷ καὶ ἁμάρτῃ ἕν τι τού-
τῶν, καὶ ἐξαγορεύσῃ τὴν ἁμαρτίαν περὶ ἧς ἥμαρτεν, καὶ οὗτος δῆτα,

φησίν, τὸ αὐτὸ λαβὼν ἱερεῖον σπευδέτω ἐν τῷ τόπῳ, καὶ »ἐξιλάσεται

9 Lev. 4, 27—30 — 14 vgl. oben S. 14, 3.14.28 — 18 Lev. 4, 7 —
19 Lev. 5, 1 — 23 Lev. 5, 2-3 — 32 Lev. 5, 4-5 — 36 Lev. 5, 6

12 δεῖ Steph., δεῖν P

16 Eusebius

περὶ αὐτοῦ ὁ ἱερεὺς περὶ τῆς ἁμαρτίας αὐτοῦ, καὶ ἀφεϑήσεται αὐτῷ
ἡ ἁμαρτίας. δι χαὶ ἄλλος παρὰ τοὺς εἰρημένους νόμος ὧδέ am διο-
ρίζει" »φυχὴ 5 ἂν λάϑῃ αὐτὸν λήϑῃ, καὶ ἁμάρτῃ ἀκουσίως ἀπὸ τῶν
ἁγίων κυρίου, καὶ εἰσοίσει κριὸν τῆς πλημμελείας αὐτοῦ τῷ κυρίφε.
οἴσει δὲ πάλιν παρὰ τὸν , ἀρχιερέα ἐν τῷ τόπῳ δηλαδὴ τῷ ἐξειλεγ-
μένῳ. 35 xai ἕχτον de νόμον τούτοις προστίϑησι λέγων" »ψυχὴ ἂν
ἁμάρτῃ καὶ ποιήσῃ μίαν ἀπὸ πασῶν τῶν ἐντολῶν ὧν οὐ δεῖ ποιεῖν,
καὶ 00x ἔγνω, καὶ πλημμελήσῃ, xci λάβῃ τὴν ἁμαρτίαν αὐτοῦ, καὶ
οἴσει πάλιν χριὸν τῷ ἀρχιερεῖ, χαὶ ἐξιλάσεται περὶ αὐτοῦ ὁ ἱερεὺς
περὶ τῆς ἀγνοίας αὐτοῦ ἧς ἠγνόησεν καὶ οὗτος οὐκ ἤδει, καὶ ἀφεϑή-
σεται αὐτῷε. 35 ἤδη δὲ ἕβδομόν quot: »ψυχὴ ἂν ἁμάρτῃ, καὶ παρι-
δὼν παρίδῃ τὰς ἐντολὰς χυρίου, καὶ ψεύσηται. πρὸς τὸν πλησίον
αὐτοῦ ἐν παραχαταϑήκῃ, περὶ κοινωνίας ἢ ἁρπαγῆς, ῇ ἠδίχησέ
τι τὸν πλησίον, ἢ εὗρεν ἀπώλειαν, καὶ ψεύσηται περὶ αὐτῆς,
καὶ ὀμόσῃ ἀδίκως περὶ ἑνὸς ἀπὸ πάντων ὧν ἐὰν ποιήσῃ ἄνϑρω-
πος, ὥστε ἁμαρτεῖν. ἐν τούτοις, καὶ ἡνίκα ἂν ἁμάρτῃ καὶ πλημ-
μελήσῃ xci ἀποδῷ τὸ ἅρπαγμα 0 ἥρπασεν, 7 τὸ ἀδίκημα € ὃ ἠδίκησεν,
5n τὴν παρακαταϑήκην ἥτις παρετέϑη αὐτῷ, ἢ τὴν ἀπώλειαν ἣν
εὗρεν, ἀπὸ παντὸς πράγματος οὗ ὦμοσε περὶ αὐτοῦ ἀδίκως, καὶ ἀπο-
τίσει αὐτὸ τὸ κεφάλαιον χαὶ τὸ ἐπίπεμπτονκ. 81 ἐχρῆν δ᾽ ἂν μετὰ
τὸ ἐξαγορεῦσαι τὸ ἁμάρτημα χαὶ μετὰ τὸ ἀποτῖσαι σπεύδειν πάλιν
πάντα ὑπερϑέμενον εἰς τὸν τόπον »ὃν ἂν ἐκλέξηται κύριος ὁ ϑεόςς,
καὶ προσφέρειν γε περὶ τῆς πλημμελείας κριὸν ἄμωμον, »καὶ ἐξιλά-
σεται περὶ αὐτοῦ ὁ ἱερεὺς ἔναντι κυρίου, καὶ ἀφεϑήσεται αὐτῷκ«.

38 Ταῦτα xci περὶ τῶνδε ὁ ϑαυμάσιος Moose, περί τε τῶν ἀκού-
σίως ἡμαρτηκότων χαὶ περὶ τῶν κατ᾽ ἄγνοιαν, ἐξηκριβώσατο πόρ-
ρωϑεν τῶν χατὰ προαίρεσιν πλημμελημάτων, ἐφ᾽ οἷς καὶ ἀπαραιτή-
τους ὁρίζει τιμωρίας, τοὺς οἰχείους ἀναστέλλων. 539 ὃ γὰρ ἐπὶ τοῖς
ἀχουσίοις μὴ πρότερον νείμας συγγνώμην ἢ ἐξαγορεῦσαι τὸ ἁμάρτημα,
κἄπειτα ὥσπερ μιχρὰν τιμωρίαν διὰ τῆς προστεταγμένης ϑυσίας
εἰσπραξάμενος τὸν ἡμαρτηκότα, διά τε τῆς ἐπὶ τὸν ἁγνὸν τόπον ἀμελ-
λήτου πορείας τὴν σπουδὴν ὁμοῦ καὶ τὸ εὐλαβὲς ἐπιτείνας τῶν κατ᾽
αὐτὸν ϑεοσεβεῖν προῃρημένων, πῶς οὐχὶ τῶν ἑχουσίως δρωμένων πολὺ
πρότερον ἐπίσχοι ἂν τὰς ὁρμάς; τί δὴ οὖν πρὸς ταῦτα συλλογίξζεσϑαι
χρῆν, ὅτε δή, ὡς εἴρηται, συγχκεφαλαιούμενος τὰ πάντα ὁ Μωσῆς

3 Lev. 5,15 — 6 Lev. 5, 17—18 — 11 Lev. 6, 2-5 — 22 ygl. oben
S. 14, 3. 14. 28 — Lev. 6, 7

90 αὐτὸ am Rande in P.

Demonstr. evang. I Cap. 3, 33—43 17

ἐπισκήπτει λέγων" »ἐπικατάρατος πᾶς ὃς οὐκ ἐμμενεῖ àv πᾶσι τοῖς
ἐγγεγραμμένοις τοῦ νόμου, τοῦ ποιῆσαι αὐτάς.

“0᾽4ρα γὰρ τοὺς ix περάτων γῆς μέλλοντας κατὰ ωσέα ϑεο-
σεβεῖν, oc ἂν φύγοιεν μὲν τὴν κατάραν, τύχοιεν δὲ τῆς ἐπηγγελμένης
πρὸς τὸν ᾿Αβραὰμ εὐλογίας, ταῦτα πάντα χρῆν πράττειν καὶ τρὶς τοῦ
ἔτους ἀπαντᾶν εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα, καὶ τὰς ἐκ πάντων δὲ τῶν ἐϑνῶν
ϑεοσεβεῖν προῃρημένας γυναῖχας, ἄρτι τόκων καὶ ὀδίνον παυσαμένας,
τοσαύτην στέλλεσϑαι πορείαν, ὡς ἂν τὴν προστεταγμένην ὑπὸ Mo-
σέως ϑυσίαν ἐφ᾽ ἑκάστῳ τῶν γεννωμένων ἀνενέγκαιεν, 7 τοὺς ἐφα-
ψαμένους νεχροῦ σώματος, ἢ τοὺς ἐπίορκον ὀμωμοχότας, ἢ τοὺς
ἀκούσιόν τι δεδραχότας, ἐκ περάτων γῆς ἥκειν τρέχειν τε καὶ σπεύ-
dev ἐπὶ τὸν νενομοϑετημένον καϑαρισμόν, c ἂν ἐχφύγοιεν τὴν τῆς
κατάρας ἐπίσκηψιν; 11 ἀλλὰ συνορᾷς ὡς καὶ αὐτοῖς τοῖς ἀμφὶ τὰ Ἵερο-
σόλυμα κατοικοῦσι καὶ ἐπὶ μόνης τῆς Ἰουδαίας τὰς διατριβὰς ποιου-
μένοις ὁ κατὰ Μωσέα βίος δυσκατόρϑωτος ἦν, μή τί γε δυνατὸς ἐπι-
τελεῖσϑαι καὶ τοῖς λοιποῖς ἔϑνεσιν.

Ἔνϑεν εἰχότως ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς ὃ υἱὸς τοῦ ϑεοῦ
μετὰ τὴν ἐκ νεχρῶν ἀνάστασιν τοῖς αὐτοῦ μαϑηταῖς εἰπών" »πορευ-
ϑέντες μαϑητεύσατε πάντα τὰ ἔϑνης, ἐπιλέγει" »διδάσκοντες αὐτοὺς
τηρεῖν πάντα ὅσα ἐνετειλάμην vuive, 4200 γὰρ τὰ Μωσέως νόμιμα
διδάσχειν πάντα τὰ ἔϑνη παρεχελεύσατο, ἀλλ᾽ ὅσα αὐτὸς ἐνετείλατο"
ταῦτα δ᾽ ἦν τὰ ἐν τοῖς εὐαγγελίοις αὐτοῦ φερόμενα. εἰχότως οὖν
καὶ οἱ αὐτοῦ μαϑηταὶ χαὶ οἱ ἀπόστολοι ἐν τῇ περὶ τῶν ἐϑνῶν
σχέψει ὁμολογοῦσι μὴ δύνασϑαι τὰ Μωσέως νόμιμα τοῖς ἔϑνεσιν
ἐφαρμόζειν, ὅτε μήτε αὐτοῖς μήτε τοῖς πατράσιν αὐτῶν εὑ-
χκατόρϑωτα γέγονεν. λέγει δ᾽ οὖν ἐν ταῖς Πράξεσιν 6 Πέτρος" »vüv
οὖν τί πειράζετε τὸν ϑεὸν ἐπιϑεῖναι ζυγὸν ἐπὶ τὸν τράχηλον τῶν
μαϑητῶν, ὃν οὔτε οἱ πατέρες ἡμῶν οὔτε ἡμεῖς ἰσχύσαμεν βαστάσαις;

13 Εἰχότως ὁὲ καὶ αὐτὸς ὁ Μωσῆς τούτων αὐτῶν ἕνεχεν ἕτερον
παρ᾽ ξαυτὸν ἀναστήσεσθαι ἔφη προφήτην, xci τοῦτον νομοϑέτην
ἔσεσϑαι τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων εὐαγγελίζεται, τὸν Χριστὸν αἰνιττόμε-
γος, αὐτῷ τε πείϑεσϑαι τοῖς οἰχείοις παραινεῖ, ὧδέ πὴ xci τοῦτο
ϑεσπίζων" »προφήτην ὑμῖν ἀναστήσει κύριος ὁ ϑεὸς ἐκ τῶν ἀδελφῶν
ὑμῶν ὡς ἐμέ, αὐτοῦ ἀχούσεσϑε κατὰ πάντα ὅσα ἂν λαλήσῃ ὑμῖν.
ἔσται δέ, πᾶσα ψυχή, ἥτις ἂν μὴ ἀκούσῃ τοῦ προφήτου ἐκείνου, ἐξο-

1 (Deut. 27, 26) Gal. 8, 10 — 18 Matth. 98, 19-20 — 26 Act. 15, 10 —
33 (Deut. 18, 15ff) Act. 3, 22—23
5 τρὶς Gaisf, τρίον P 6 πάντων Steph. πασῶν P 34 urspr. àxot-

σασϑαι in P
Eusebius VI. 2

18 Eusebius

λοϑρευϑήσεται ix τοῦ γένους αὐτῆς«. xai τοῦτον δὲ τὸν προφή-
την, δηλονότι τὸν Χριστόν, ἐξ Ιουδαίων προελϑόντα πάντων τῶν
ἐθνῶν καταχρατήσειν πάλιν ἀναφωνεῖ λέγων" »ος καλοὶ οἱ οἶχοί σου
Ἰακώβ, αἱ σκηναί σου Ἰσραήλ, ὡσεὶ νάπαι σχιάζουσαι καὶ ὡσεὶ παρά-
δεισος: ἐπὶ ποταμόν, ὡς σκηναὶ ἃς ἔπηξεν κύριος. ἐξελεύσεται ἄνϑρω-
πος ἐκ τοῦ σπέρματος αὐτοῦ, καὶ κυριεύσει ἐθνῶν πολλῶν, καὶ ὕψω-
ϑήσεται ἡ βασιλεία αὐτοῦς. 45 ἀλλὰ καὶ ἐξ ὁποίας φυλῆς, δώδεκα
τῶν» ὕλων παρ᾽ Ἑβραίοις οὐσῶν, ὅτι δὴ ἀπὸ τῆς Ἰούδα ὁ ϑεσπιζό-
usvos τῶν ἐϑνῶν νομοϑέτης Χριστὸς προελεύσεται, καὶ κατὰ ποίους
χρόνους, ὅτε μετὰ τὴν ἔχλειψιν τῶν ἐκ προγόνων διαδοχῆς τοῦ lov-
δαίων ἔϑνους ἀρξάντων, δηλοῖ λέγων" »οὐχ ἐκλείψει ἄρχων ἐξ Ἰούδα,
καὶ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦ, ἕως ἂν ἔλϑῃ τὰ ἀποκείμενα
αὐτῷ, καὶ αὐτὸς προσδοχία ἐϑνῶνκ.

16 Ποία δὲ προσδοκία ἦν ἀλλ᾽ ἢ ἡ τῷ ᾿Αβραὰμ ἐπηγγελμένη περὶ τοῦ
δεῖν »εὐλογηϑήσεσϑαι ἐν αὐτῷ πάντα τὰ ἔϑνη τῆς yüc«; πέφηνε τοι-
γαροῦν καὶ αὐτὸς ὁ Mwong ἀκριβῶς ἐπιστάμενος τὴν μὲν πρὸς αὐτοῦ
διαταγεῖσαν vouodeoian ἐξασϑεγεῖν εἰς τὸ πᾶσιν ἐφαρμόσαι τοῖς ἐϑ-
γεσιν, εἰς ἐχπλήρωσιν de τῶν πρὸς τὸν ᾿Αβραὰμ χρησμῶν ἑτέρου
δεῖσϑαι προφήτου. “ἸΤρὗτος δ᾽ ἄρα nv, ὃν ἐξ Ἰούδα φυλῆς προελεύ-
σεσϑαι καὶ πολλῶν ἐϑνῶν κυριεύσειν. προμαρτυρόμενος εὐηγγελίζετο.

IV. Διὰ δὴ οὖν ταῦτα, ὡς ἂν τὰ περὶ ἡμῶν τῶν ἐϑνῶν ϑεσπί-
σματα περιεχούσας, τὰς παρ᾽ Ἑβραίοις ἱερὰς βίβλους, ἅτε καὶ ἡμῶν
οἰχείας οὔσας, εἰἱλάμεϑά τε καὶ ἐστέρξαμεν, ὅτε μάλιστα οὐ μόνον
Διωσῆς περὶ τοῦ μετ᾽ αὐτὸν ἥξοντος νομοϑέτου τῶν ἐϑνῶν ,προαν-
ἐφώνει, ἀλλὰ καὶ οἱ μετ᾽ αὐτὸν προφῆται συλλήβδην εἰπεῖν ἅπαντες
τὰ ὅμοια προεκήρυττον, ὥσπερ οὖν Δαβὶδ φάσχων" »κατάστησον,
κύριε, νομοϑέτην ἐπ᾽ αὐτούς, γνώτωσαν ἔϑνη ὅτι ἄνϑρωποί εἰσινε.
2 000 Oc δευτέρου μέμνηται καὶ οὗτος »ομοϑέτου ἐθνῶν. διὸ καὶ ἐν
ἑτέρῳ τοῖς ἔϑνεσι προσφωνεῖ ἄδειν οὐ τὸ παλαιὸν καὶ Mwocixov
ἄσμα, ἀλλ᾽ ἕτερον καινόν, λέγων" »ᾷσατε τῷ κυρίῳ ἄσμα καινόν, ᾷσατε
τῷ χυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ" ἀναγγείλατε ἐν τοῖς ἔϑνεσι τὴν δόξαν αὐτοῦ, ἕν
πᾶσι τοῖς λαοῖς τὰ ϑαυμάσια αὐτοῦ. ὅτι μέγας κύριος καὶ αἰνετὸς
σφόδρα, φοβερός ἐστιν ἐπὶ πάντας τοὺς ϑεούς. ὅτι πᾶντες οἱ ϑεοὶ
τῶν ἐθνῶν δαιμόνια, ὁ δὲ κύριος τοὺς οὐρανοὺς ἐποίησεν, ἐνέγκατε
τῷ κυρίῳ αἱ πατριαὶ τῶν ἐϑνῶν, ἐνέγκατε τῷ κυρίῳ δόξαν ὀνόματι

3 (u. 19) Num. 24, 5—7 — 11 Gen. 49, 10 --- 15 Gen. 18, 18 — 26 Psal.
9,21 — 30 Psal. 95, 1. 3—5. 7—8

Vor Z. 21: δ΄. τί δήποτε tà παρὰ ἰουδαίοις ἀποδεχόμενοι λόγια τὸν παρ᾽

αὐτοῖς βίον παρῃτησάμεϑα

ET re το ΘΑ Εν ED

Demonstr. evang. I Cap. 3, 43—47. Cap. 4, 1—7 19

αὐτοῦς. ?xal πάλιν" »εἴπατε ἐν τοῖς ἔϑνεσιν ὅτι κύριος ἐβασίλευσε"
καὶ γὰρ “κατώρϑωσε τὴν οἰκουμένην, ἥτις οὐ σαλευϑήσεταις. ^ xai
πάλιν" »ᾷσατε τῷ κυρίῳ go καινόν, ὅτι ϑαυμαστὰ ἐποίησεν. ἐγνώ-
ρισε κύριος τὸ σωτήριον αὐτοῦ. ἐναντίον τῶν ἐϑνῶν ἀπεκάλυψε
τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ. εἴδοσαν πάντα τὰ πέρατα τῆς γῆς τὸ σωτή-
ρίον τοῦ ϑεοῦ ἡμῶνε.

5 Καὶ ὅρα τίνα τρόπον ἐν τούτοις τὸ καινὸν ἀσμα οὐ τῷ Ἰου-
δαίων ἔϑνει, ἀλλὰ τοῖς πᾶσιν ἔϑνεσιν καταγγέλλει, τοῦ διὰ Μωσέως
παλαιοῦ μόνοις Ἰουδαίοις προσήκοντος. τοῦτό τοι τὸ καινὸν ἀσμα
καινὴν διαϑήκην Ἱερεμίας, ἕτερος Ἑβραίων προφήτης, ἀποκαλεῖ
λέγων: »ἰδοὺ ἡμέραι ἔρχονται, λέγει κύριος, καὶ διαϑήσομαι τῷ οἴκῳ
> \ τ A EDS 2 5 Ὁ ’ , > \ B ,
Ἰσραὴλ καὶ τῷ oixo lovóa διαϑήχην Be οὐ χατὰ τὴν διαϑηκην
ἣν διεϑέμην τοῖς πατράσιν αὐτῶν ἐν ἡμέρᾳ ἐπιλαβομένου μου τῆς
χειρὸς αὐτῶν ἐξαγαγεῖν αὐτοὺς ἐκ γῆς - Αἰγύπτου" ὅτι αὐτοὶ 00% ἐνέ-
μειναν ἐν τῇ διαϑήχῃ μου, κἀγὼ ἠμέλησα αὐτῶν, λέγει κύριος. ὅτι
αὕτη ἡ διαϑήκη ἣν διαϑήσομαι τῷ Ἰσραήλ, λέγει κύριος, διδοὺς νόμους
μου ἐπὶ τὴν διάνοιαν αὐτῶν, καὶ ἐπὶ τὰς καρδίας αὐτῶν γράψο, καὶ
ἔσομαι αὐτῶν ϑεός, xal αὐτοὶ ἔσονταί μου Aaóc«.

Ὁρᾷς καὶ τοῦτον Oc διαστελλόμενος δύο διαϑήχας. τὴν μὲν
παλαιὰν ὀνομάζει τὴν δὲ καινήν, καί φησιν τὴν καινὴν οὐ κατὰ τὴν
παλαιὰν ἔσεσϑαι, ἣν διέϑετο τοῖς πατράσιν; ἡ μὲν γὰρ τοῖς ἀποπε-
σοῦσι τῆς τῶν προγόνων εὐσεβείας Ιουδαίοις τὸν αἰγυπτιακὸν δὲ
βίον καὶ τρόπον ζηλώσασιν ἐπί τε τὴν πολύϑεον πλάνην καὶ τὴν
ἀμφὶ τὰ εἴδωλα τῶν ἐϑνῶν δεισιδαιμονίαν ὀλισϑήσασιν νενομοϑέτητο,
Oc ἂν πεσόντας ἀνεγείρουσα καὶ ἀνορϑοῦσα τοὺς πρηνεῖς κειμέγους
καταλλήλοις διδασκαλίαις. »δικαίοις γάρ, φησί, νόμος οὐ κεῖται, ἀνό-
μοις δὲ καὶ ἀνυποτάχτοις, ἀσεβέσι καὶ ἁμαρτωλοῖς«, καὶ τοῖς παρα-
πλησίοις. 77 δὲ καινὴ τοὺς διὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν χάριτι xol δωρεᾷ
ϑεοῦ ἀνεγηγερμένους ἐπὶ τὸ βαδίζειν καὶ σπεύδειν εἰς τὴν ἐπηγγεῖ-
μένην τοῦ ϑεοῦ βασιλείαν χειραγωγεῖ, πάντας ἐπ᾽ ἴσης ἀνϑρώπους
εἰς μίαν καὶ τὴν αὐτὴν τῶν ἀγαϑῶν μετουσίαν προχαλουμένη. ταύ-
τὴν τὴν καινὴν διαϑήχην αὖϑις νόμον ὀνομάζει καινὸν Ἡσαΐας, ἄλλος
πάλιν Ἑβραίων προφήτης, λέγων" »ἐκ γὰρ Σιὼν ἐξελεύσεται νόμος,
καὶ λόγος χυρίου ἐξ Ἱερουσαλήμ, καὶ κρινεῖ ἀνὰ μέσον τῶν ἐϑνῶν,
καὶ ἤξουσι πάντα τὰ ἔϑνη, καὶ συναχϑήσονται πάντες οἱ λαοὶ καὶ
ἐροῦσι, δεῦτε, καὶ ἀναβῶμεν εἰς τὸ 0005 κυρίου καὶ εἰς τὸν οἶκον τοῦ

1 Psal. 95, 10 --- 3 Psal. 97,1—3 — 11 Jerem. 38, 31—33 — 26 1 Tim. 1, 9
98 Jes. 2, 3. 4. 2. 3

4 in ἐναντίον steht o auf Ras. in P 14 αὐτοὶ am Rande in FP.
ΟΣ

20 Eusebius

9:00 Ἰαχώβε. 8τίς δ᾽ ἂν εἴη ὁ ἐκ Σιὼν προεληλυϑὼς νόμος, ἕτερος
ὧν τοῦ ἐπὶ τῆς ἐρήμου διὰ Μωσέως ἐν τῷ Σινᾶ ὄρει νενομοϑετη-
μένου, ἀλλ᾽ ἢ ὁ εὐαγγελικὸς λόγος ὁ διὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ
τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν ἀποστόλων αὐτοῦ ἐκ τῆς Σιὼν “προεληλυϑὼς
xci διελϑὼν πᾶντα τὰ ἔϑνη; πρόδηλον γὰρ Oc ἀπὸ τῆς Ἱερουσαλὴμ
καὶ τοῦ ταύτῃ προσπαραχειμένου Σιὼν ὄρους, ἔνϑα τὰς πλείστας
διατριβάς τε xci διδασχαλίας ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν πεποίητο, ὃ
τῆς καινῆς διαϑήκης αὐτοῦ ἀρξάμενος νόμος κἀκεῖϑεν προελϑὼν εἰς
πάντας ἐξέλαμψεν ἀνϑρώπους, ἀκολούϑως ταῖς αὐτοῦ φωναῖς, ἃς
πρὸς τοὺς αὐτοῦ μαϑητὰς πεποίητο φήσας" »πορευϑέντες μαϑητεύ-
care πάντα τὰ ἔϑνη, διδάσκοντες αὐτοὺς τηρεῖν πάντα 00a ἐνετει-
λάμην ὑμῖνε. ϑτίνα δὲ ταῦτα ἦν ἀλλ᾽ ἢ τὰ τῆς καινῆς διαϑήκης
μαϑήματά τε xci παιδεύματα; ἐπειδὴ τοίνυν ταῦϑ᾽ οὕτως ἔχειν ἀπο-
δέδεικται, ὥρα νῦν ἰδεῖν τὸν τρόπον τῆς καινῆς διαϑήχης καὶ τοῦ
προκεχηρυγμένου καινοῦ ᾳσματός τε καὶ νόμου.

V. Ἡ μὲν δὴ παλαιὰ διαϑήκη καὶ ὁ διὰ Μωσέως νόμος μόνῳ τῷ
Ιουδαίων ἔϑνει, καὶ τούτῳ ἐπὶ τῆς οἰχείας γῆς οἰκοῦντι, κατάλληλος
ἀποδέδεικται, ovrt δὲ τοῖς λοιποῖς ἔϑνεσι τοῖς καϑ'᾽ ὅλης τῆς olxov-
μένης οὔτε τοῖς ἐπὶ τῆς ἀλλοδαπῆς ἀπῳκιομένοις '/ovdaloıs' τὸν δὲ
τῆς καινῆς διαϑήκης τρόπον πᾶσιν ἔϑνεσιν βιωφελῆ χρῆν δήπου xa-
ταστῆναι, os μηδαμῶς μηδαμόϑεν παραποδίζεσϑαι τοὺς κατὰ τοῦτον
πολιτεύεσθαι μέλλοντας, μήτ᾽ ἀπὸ χώρας μήτ᾽ ἀπὸ γένους μήτ᾽ ἀπὸ
τόπου μήτε ἔχ τινος ἑτέρου τὸ σύνολον. τοιοῦτος δὲ πέφηνεν ὃ
πρὸς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ νενομοϑετημένος νόμος τε

βίος, τὴν παλαιτάτην καὶ πρεσβυτέραν Μωσέως εὐσέβειαν ava-
veovusros, καϑ' ἣν ὃ ϑεοφιλὴς ᾿Αβραὰμ xci οἱ τούτου προπάτορες
δείκνυνται πεπολιτευμένοι. el γοῦν ἐϑελήσειας τόν τε Χριστιανῶν d
βίον καὶ τὴν ὑπὸ τοῦ Χριστοῦ πᾶσιν ἔϑνεσι καταβεβλημένην ϑεο-
σέβειαν συνεξετάσαι τῷ τρόπῳ τῶν ἀμφὶ τὸν ᾿Αβραὰμ ἐπ᾽ εὐσεβείᾳ
xci δικαιυσύνῃ μεμαρτυρημένων, ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν εὑρήσεις. Ἅ ἐκεῖνοί
τε γὰρ τῆς πολυϑέου πλάνης ἀποχωρήσαντες, καὶ τὴν περὶ τὰ ἀγάλ-
ματα δεισιδαιμονίαν ἀποστραφέντες, ὑπερκύψαντες δὲ καὶ τὴν 0Qo-
μένην ἅπασαν κτίσιν, καὶ μήϑ᾽ ἥλιον μήτε σελήνην μήτε τι τῶν
μερῶν τοῦ παντὸς ϑεοποιήσαντες, ἐφ᾽ ἕνα τὸν ἀνωτάτω ϑεόν, αὐτὸν

^ LI , ^ > - 4 - 3 > ,
ὁὴ τὸν ὕψιστον τὸν οὐρανοῦ καὶ γῆς δημιουργόν, ἑαυτοὺς ἀνήγαγον. 10

10 Matth. 28, 19—20
Vor Z. 16: ε΄. τίς ὁ τοῦ χριστοῦ τῆς καινῆς διαϑήχης τρόπος.

7 τὲ + vor διατρ. P

vC ων» El

^ DR dpa 1m

moet

Demonstr. evang. I Cap. 4, 7—9. Cap. 5, 1—12 91

$0 καὶ συνίστησιν αὐτὸς ὁ Mwong àv ταῖς τῆς ἀρχαιολογίας ἱστορίαις
τὸν ᾿Αβραὰμ ἀναγράφων φάσχοντα' »ἐχτενῶ τὴν χεῖρά μου πρὸς τὸν
ϑεὸν τὸν ὕψιστον, ὃς ἔχτισεν τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν yüv«.

6 Καὶ πρό γε τούτου εἰσάγων τὸν ἢιὶελχισεδέχ, ὃν δή φησιν »ἱερέας
γεγονέναι »τοῦ ϑεοῦ τοῦ ὑψίστους, τὸν ᾿Αβραὰμ ὧδέ πως εὐλογοῦντα᾽
»εὐλογημένος ᾿Αβραὰμ τῷ ϑεῷ τῷ ὑψίστῳ, ὃς ἔχτισεν τὸν οὐρανὸν
xci τὴν Yyüv«. Ἰεῦροις δ᾽ ἂν καὶ τὸν Ἐνὼχ καὶ τὸν Νῶε δικαιω-
ϑέντας καὶ εὐαρεστήσαντας τῷ ϑεῷ κατὰ τὸν αὐτὸν τῷ Αβραὰμ
τρόπον. ἀλλὰ καὶ ὁ Ἰὼβ »ἄνϑροωπος δίκαιος, ἀληϑινός, ἄμεμπτος,
10 ϑεοσεβής, ἀπεχόμενος ἀπὸ παντὸς πονηροῦ πράγματοςς πρὸ τῶν

Μωσέως χρόνων μεμαρτύρηται. ὃς δὴ καὶ πεῖραν τῆς εἰς τὸν τῶν
ὅλων ϑεὸν εὐσεβείας δι᾿ ἀϑρόας τῆς τῶν ὑπαρχόντων ἀποβολῆς
ὑποσχών, μέγιστον εὐσεβοῦς ὑπόδειγμα τρόπου καὶ τοῖς μετ᾽ αὐτὸν
ἀπολέλοιπεν, τὸν φιλόσοφον éxtivov ἐπιφωνήσας λόγον᾽ »γυμνὸς
15 ἐξῆλϑον ἐκ κοιλίας μητρός μου, γυμνὸς x ἀπελεύσομαι" ὃ κύριος
ἔδωκεν, ὁ κύριος ἀφείλετο᾽ Oc τῷ κυρίῳ ἔδοξεν, οὕτω καὶ ἐγένετο.
εἴη τὸ ὄνομα χυρίου εὐλογημένονκ. "καὶ τὸν ἁπάντων κύριον σέβων
ταύτας ἠφίει τὰς φωνάς, ἃς προϊὼν ὁ αὐτὸς διασαφεῖ δι᾿ ὧν φησι"
»σοφὸς γάρ ἐστι διανοίᾳ, κραταιός τε καὶ μέγας, ὃ σείων τὴν ὑπ᾽
20 οὐρανὸν ἐκ ϑεμελίων, οἱ δὲ στῦλοι αὐτῆς σαλεύονται, O λέγων τῷ
ἡλίῳ, καὶ οὐκ ἀνατέλλει, κατὰ δὲ ἄστρων κατασφραγίζει, ὁ τανύσας
τὸν οὐρανὸν uovoc«.
9 Εἰ δὴ οὖν τοῦτον αὐτῶν ἐχείνων τῶν πάλαι χαὶ πρὸ Mooeos
ϑεοφιλῶν ϑεὸν ἔναγχος πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν ὃ «ἀριστοῦ λόγος ὁμοίως
25 ἐχείνοις μόνον εὐσεβεῖν διετάξατο, πέφηνεν ὅπως κοινωνοὶ γεγενή-
μεϑα τῆς ἴσης αὐτῶν ἐχείνων εὐσεβείας" τῆς δὲ εὐσεβείας μετασχόντες
δῆλον Oc καὶ τῆς εὐλογίας μεταληφόμεϑα.
19422à καὶ τὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον, ὃν δὴ Χριστὸν ἡμῖν προσαγο-
ρεύειν φίλον, ὁμοίως κἀκεῖνοι γνόντες ἐμαρτυρήϑησαν᾽ οἵ γε καὶ πολὺ
80 διαφερόντως τῆς ἐμφανοῦς αὐτοῦ παρουσίας τε καὶ ϑεοφανείας ἠξιώ-
ϑησαν. 11 ἐπάχουσον γοῦν ὡς πάλιν αὐτὸς ὁ Μωσῆς τὸν ἐπιφανέντα
τοῖς ϑεοφιλέσι καὶ πολλάκις χρηματίσαντα αὐτοῖς τὰ ἀναγεγραμμένα
ποτὲ μὲν ϑεὸν καὶ κύριον ποτὲ δὲ καὶ ἄγγελον ϑεοῦ προσαγορεύει,
ἄντιχρυς παριστὰς ὅτι μὴ ὁ ἐπὶ πάντων ϑεὸς οὗτος nv, ἀλλά τις
35 δεύτερος, ϑεὸς μὲν xai κύριος τῶν ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν ἀνηγορευμένος,
ἄγγελος δὲ τοῦ ἀνωτάτου πατρός. 13 λέγει δ᾽ οὖν αὐτοῖς ῥήμασι"

σι

2 Gen. 14, 22 — 4ff Gen. 14, 18---19 — 7 vgl. Gen. 5, 22. 24; 6, 88 —
9 Hiob 1,8 — 14 Hiob 1, 21 — 19 Hiob 9, 4. 6—8

23 αὐτῶν ἐχείνων Hkl (vgl. Z. 26), αὐτὸν ἐχεῖνον P τῶν Gaisf, τὸν P
36 hier eine jüngere Hand in P: φλυαρεῖς εὐσέβιε ἀσεβέστατε

σι

25 Eusebius

»xal ἐπορεύϑη Ιακὼβ εἰς Χαράν, καὶ ἀπήντησεν τόπῳ καὶ ἐχοιμήϑη
ἔχεῖ" ἔδυ γὰρ ὁ ἥλιος" καὶ ἔλαβεν ἀπὸ τῶν λίϑων τοῦ τόπου, καὶ
ἔϑηκε πρὸς κεφαλῆς αὐτοῦ, καὶ ἐκοιμήϑη ἐν τῷ τόπῳ ἐκείνῳ, καὶ ἐνυ-
πνιάσϑη, καὶ ἰδοὺ κλῖμαξ ἐστηριγμένη ἐν τῇ γῇ, ἧς ἡ κεφαλὴ ἀφικνεῖτο
εἰς τὸν οὐρανόν, καὶ οἱ ἄγγελοι τοῦ ϑεοῦ ἀνέβαινον καὶ κατέβαινον ἐπ᾿
αὐτήν. 130 δὲ κύριος ἐπεστήρικτο ἐπ᾽ αὐτῆς, καὶ εἶπεν, ἐγὼ κύριος
ὁ ϑεὸς ᾿Αβραὰμ τοῦ πατρός σου καὶ ὁ ϑεὸς Ioaax' μὴ φοβοῦ, ἡ γῆ,
ἐφ᾽ ἧς σὺ καϑεύδεις ἐπ᾿ αὐτῆς, σοὶ δώσω αὐτὴν καὶ τῷ σπέρματί
σου, καὶ ἔσται τὸ σπέρμα σου ὡς ἡ ἄμμος τῆς γῆς«. 134 οἷς ἑξῆς ἐπι-
λέγει" »καὶ ἀνέστη Ἰακὼβ τὸ προί, καὶ ἔλαβε τὸν λίϑον ὃν ὑπέϑηκε
πρὸς κεφαλῆς αὐτοῦ, xal ἔστησεν αὐτὸν στήληνε. 15 εἶτα προϊὼν
αὐτὸν δὴ τοῦτον τὸν ἐπιφανέντα αὐτῷ ϑεὸν xci κύριον ἄγγελον
ὀνομάζει ϑεοῦ. φησὶν γοῦν ὁ laxo" »xci εἶπέν μοι ὃ ἄγγελος τοῦ
ϑεοῦ καϑ᾽ ὕπνον, Ἰακώβ᾽ ἐγὼ δὲ εἶπα, τί ἐστίνε; 18 χαὶ ἑξῆς" νἑώρακαε,
φησίν, »πάντα 000 Λάβαν ποιεῖ σοι. ἐγώ εἰμι ὁ ϑεὸς ὁ ὀφϑείς ot
ἐν τόπῳ ϑεοῦ οὗ ἤλειψάς μοι ἐχεῖ στήλην, καὶ ηὔξω μοι ἐκεῖ εὐχήν-.

1 Ὁ δ᾽ αὐτὸς οὗτος xai τῷ ᾿Αβραὰμ παραφανεὶς ϑεὸς καὶ κύριος
ἀνηγόρευται, μυσταγωγῶν τὸν ϑεοφιλῆ τὰς περὶ τοῦ πατρὸς αὖϑεν-
τίας, καί τινα Oc περὶ ἑτέρου ϑεοῦ διδάσκων, ἃ καὶ κατὰ “καιρὸν
ἐπισκεφώμεϑα. 5 ἀλλὰ καὶ τῷ Ἰὼβ οὐδένα ἢ τοῦτον εἶναι τὸν χρη-
ματίσαντα μετὰ τὴν αὐτάρκη διαγυμνασίαν ϑεμιτὸν εἰπεῖν. “πρότερον
μὲν γὰρ »διὰ λαίλαπος καὶ νεφῶν. ἐπιφανεὶς αὐτῷ τὸν τῶν ὅλων ϑεὸν
ἑαυτὸν ὄντα παρίστη, προϊὼν δὲ ἑξῆς ἑαυτὸν ἐπιδείκνυσιν, ὥστε φάναι
τὸν Jo" »ἄκουσον δέ μου, κύριε, ἵνα κἀγὼ λαλήσω. ἀκοὴν μὲν φω-
νῆς ἠκουόν σου τὸ πρότερον, νυνὶ δὲ 0 ὀφϑαλμός μου toQaxé Gt«.

19 Ej δὲ μὴ οἷόν τε τὸν ἐπέκεινα ϑεόν, τὸν ἀόρατον καὶ ἀγέννη-.
τον xci παμβασιλέα τῶν ὅλων, ϑνητῇ φάναι ϑεωρεῖσϑαι φύσει, τίς
ἂν ὁ δηλούμενος εἴη πλὴν τοῦ πρὸς ἡμῶν μετὰ τὸν πατέρα κυριο-
λογουμένου ϑεοῦ λόγου; καὶ τί δεῖ πλείονα περὶ τούτου συναγαγεῖν,
παρὸν ἐκ τῶν ἱερῶν βίβλων τὰς τούτων συστάσεις λαμβάνειν, ἃς
καὶ αὐτοὶ χατὰ τὴν προκειμένην ὑπόϑεσιν ἐπὶ σχολῆς ἀναλεξόμεϑα,
εἰς ἀπόδειξιν τοῦ μηδὲ ἄλλον ἢ τὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον εἶναι τὸν τοῖς
ϑεοφιλέσιν προπάτορσιν ἑωραμένον; 29 ούὐχοῦν μετὰ τὴν περὶ τοῦ
τῶν ὅλων δημιουργοῦ διάληψιν καὶ τὰ περὶ τοῦ Χριστοῦ κοινῶς ἡμῖν

1 Gen. 28, 10—14 — 10 Gen. 28,18 — 13 Gen. 31,11 — 14 Gen. 31, 12---18
— 22 Hiob 38, 1 — 24 Hiob 42, 4—5

28 τὸν πατέρα von jüngerer Hand auf Rasur statt urspr. τοῦ πρς P (so
auch O); von derselben jüngeren Hand am Rande: χαλῶς λαλεῖς P, vgl. IV 7, 2

ed o e E sl ahi — ————————————— —PPERERRI

ΣΝ Ὁ}

-—

Demonstr. evang. I Cap. 5, 12—21. Cap. 6, 1—5 23

τε κἀκείνοις παραδέδοται ἔνϑεν xci Χριστοὺς αὐτοὺς δὴ ἐχείνους
τοὺς πρὸ Μωσέως ϑεοφιλεῖς, ὥσπερ οὖν ἡμᾶς Χριστιανούς, εὕροις
ἂν χεχλημένους. καὶ τοῦτο δὲ ἐπάκουσον ὥς φησι περὶ αὐτῶν ἐν
DRAMOIS TÓ λόγιον" »ἐν τῷ εἶναι αὐτοὺς ἀριϑμῷ βραχεῖς, ὀλιγοστοὺς
καὶ παροίκους ἐν αὐτῇ, καὶ διῆλϑον ἐξ ἔϑνους εἰς ἔϑνος, καὶ ἐκ βα-
σιλείας εἰς λαὸν ἕτερον, οὐχ ἀφῆκεν ἄνϑροπον ἀδικῆσαι αὐτούς, καὶ
ἤλεγξεν ὑπὲρ αὐτῶν βασιλεῖς λέγων, μὴ ἅπτεσϑε τῶν χριστῶν μου
xci ἐν τοῖς προφήταις μου μὴ πονηρεύεσϑες. 2'᾽ ταῦτα γὰρ ἐπὶ τοῦ
᾿Αβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακὼβ ἀνειρῆσϑαι ἡ πᾶσα σύμφρασις
τοῦ λόγου παρίστησιν" ὥστε καὶ τῆς τοῦ Χριστοῦ προσηγορίας ἡμῖν
ὁμοίως ἐκοινώνουν.

VI. ᾿Αλλὰ καὶ 0 κατ᾽ ἀρετὴν βίος ἢ τε κατὰ εὐσέβειαν πολιτεία
ὥσπερ τοῖς ἔϑνεσιν ἅπασι διὰ τῆς τοῦ Χριστοῦ νουϑεσίας κεκήρυκται
δίχα τῆς κατὰ Moofa διαταγῆς, οὕτως καὶ τοῖς παλαιοῖς ἐκείνοις 0
αὐτὸς τῆς εὐσεβείας, κατωρϑοῦτο τρόπος. Σοῦτ᾽ οὖν σώματος αὐτοῖς
περιτομῆς ἔμελεν, ὅτι μηδ᾽ ἡμῖν" οὔτε ἀποχῆς τῶν τοιῶνδε ζῴων
βρώσεως, ὅτι μηδὲ ἡμῖν. αὐτίχα τὸν MeAyıosdtx o Μωοῆς εἰσάγει
»ἱερέα τοῦ ϑεοῦ τοῦ ὑψίστους, οὐ τὸ σῶμα περιτετμημένον, οὐ μύρῳ
σχευαστῷ κατὰ Μωσέα χεχρισμένον, οὐ σάββατον τί ποτ᾽ ἐστὶν εἰδότα,
οὐδ᾽ ὅλως τι τῶν μετὰ ταῦτα τῷ παντὶ Ἰουδαίων ἔϑνει διὰ Μωσέως
παρηγγελμένων ἐπαΐοντα, ἄντικρυς δὲ κατὰ τὸ Χριστοῦ εὐαγγέλιον
βιοῦντα. 3 πλὴν ἀλλ᾽ ὅμως »ἱερέα τοῦ ϑεοῦ τοῦ ὑψίστου« φησὶν αὐτὸν
ὁ Mwons γεγονέναι, καὶ τοῦ ᾿Αβραὰμ κρείττονα εἰσῆχται γοῦν τὸν
᾿Αβραὰμ εὐλογῶν. τοιοῦτός τις nv καὶ Νῶε, ᾿ἄνϑρωπος δίκαιος ἐν
τῇ γενεᾷ αὐτοῦς, ὃν καὶ ζώπυρον σπέρμα τῷ γένει τῶν ἀνϑρώπων
ἐν τῇ τοῦ κατακλυσμοῦ φϑορᾷ πάντων τῶν ἐπὶ γῆς ἀπολλυμένων ὃ
τῶν ὅλων ϑεὸς διεφύλαξεν. ^ οὐδὲν γοῦν οὐδὲ οὗτος τῶν ἰουδαϊκῶν
ἐθῶν ἐπιστάμενος, οὔτε ἐν περιτομῇ σώματος ovr ἐν τοῖς ἄλλοις
τοῖς ὑπὸ Moocéoc διατεταγμένοις, ὅμως δίκαιος, εἰ χαί τις ἄλλος,
ἀνηγόρευται. ὅ καὶ πρό γε τούτου ὃ Ἐνώχ, ὃς καὶ λέγεται εὐηρεστη-
κέναι τῷ ϑεῷ καὶ μετατεϑεῖσϑαι oc μὴ εὐρίσχεσϑαι αὐτοῦ ϑάνατον,
τοιοῦτος δὲ καὶ οὗτος γεγονὼς οὔτε τὸ σῶμα περιτέτμητο οὔτε τι
τῆς Μωσέως μετήει νομοϑεσίας, ἄντιχρυς δὲ χριστιανικῶς ἀλλ᾽ οὐχὶ
ἰουδαϊχῶς ζῶν ἀναπέφηνε. καὶ αὐτὸς δ᾽ ὁ ᾿Αβραὰμ μετὰ τοὺς z000-

4 Psal. 104, 12—15 — 18 u. 22 Gen. 14, 18 --- 24 u. 29 vgl. Gen. 6, 9 —
27 vgl. Justin. Dial. c. Tryph. 92 (Migne 6, 693 O) — 30 vgl. Gen. 5, 24

Vor Z. 12: τίς ὁ χατὰ τὴν καινὴν διαϑήχην χατηγγελμένος ὑπὸ toU χριστοῦ
πᾶσιν ἀνϑρώποις βίος

1 παραδέδοϊ ται (wohl zy ausradiert) P 23 ὁ über der Zeile in P 32 οὔτε
τι (statt οὔτ᾽ ἔτι) Kl, οὔτέτι P

^ ^ CORN » > ^ ^ , ^ ^ , [4
20 πρὸς τὸν AcOr' »ἄχουε Ισραηλ τὰ δικαιώματα καὶ τὰ χρίματα, 000

24 Eusebius

νομασμένους γεγονὼς καὶ νεώτερος παρ᾽ αὐτοὺς τοῖς χρόνοις, πρε-
σβύτης δὲ διὰ τὴν ἡλικίαν, διὰ τοὺς μέλλοντας ἐξ αὐτοῦ φῦναι ὥσπερ
τινὰ σφραγῖδα τὴν περιτομὴν πρῶτος ὑπέμεινε τοῦ σώματος, γνώρισμα
τῆς αὐτοῦ διαδοχῆς τοῖς ἐξ αὐτοῦ κατὰ σάρχα γενησομένοις τουτὶ τὸ
σημεῖον παραδιδοὺς φέρειν" ὃ πρὸ δέ γε τῆς παιδοποιίας καὶ πρὸ τῆς
περιτομῆς καὶ αὐτὸς διὰ τῆς τῶν εἰδώλων ἀναχωρήσεως καὶ τῆς ἑνὸς
τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ ὁμολογίας καὶ διὰ μόνου τοῦ κατ᾽ ἀρετὴν βίου
δείχνυται χριστιανικῶς ἀλλ᾽ οὐχὶ ἰουδαϊκῶς βεβιωκώς. "μεμαρτύρηται
γοῦν τὰ προστάγμ ματα καὶ τὰς ἐντολὰς τά τε δικαιώματα καὶ τὰ νό-
μιμα τοῦ ϑεοῦ πρὸ τῆς ιωσέως διαταγῆς πεφυλαγμένος. λέγει δ᾽
οὖν πρὸς τὸν Ἰσαὰκ χρηματίζων ὁ ϑεός" »xci δώσω τῷ σπέρματί
σου πᾶσαν τὴν γῆν ταύτην, καὶ ἐνευλογηϑήσονται ἐν τῷ σπέρματί
σου πάντα τὰ ἐϑνὴ τῆς γῆς, ἀνϑ᾽ ὧν ὑπήχουσεν Boa ὃ πατήρ
σου τῆς ἐμῆς φωνῆς, καὶ ἐφύλαξε τὰς ἐντολάς μου καὶ τὰ προστάγ-
ματά μου, καὶ τὰ δικαιώματά μου, καὶ τὰ νόμιμά Hove.

S'Hy γὰρ xci πρὸ τοῦ Μωσέως “γύμου προστάγματα ϑεοῦ ἕτερα,
xci δικαιώματα οὐχ ὅμοια τοῖς παρὰ Mosi, νόμιμά τε ἄλλα καὶ ἐν-
τολαὶ Χριστοῦ, δι᾿ ὧν ἐδικαιόϑησαν. ὅτι δ᾽ οὐ τὰ αὐτὰ ἦν τοῖς διὰ
Μωσέως νομοϑετηϑεῖσι σαφῶς ὁ Μωσῆς παρίστησιν ἐν οἷς φησιν

ἐγὼ λαλῶ ἐν τοῖς ὠσὶν ὑμῶν ἐν τῇ ἡμέρᾳ ταύτῃ, καὶ μαϑήσεσϑε
αὐτὰ καὶ φυλάξασϑε ποιεῖν αὐτά. κύριος ὃ ϑεὸς ὑμῶν διέϑετο πρὸς
ὑμᾶς ἐν Χωρὴβ διαϑήχην, οὐχὶ τοῖς πατράσιν ὑμῶν διέϑετο κύριος
τὴν διαϑήκην ταύτην, ἀλλὰ πρὸς ὑμᾶςς.

9 Καὶ ὅρα γε ὕποως ἀκριβῶς qot »τὴν διαϑήχην Tavınve, ἐπεὶ
μὴ τὴν αὐτὴν τοῖς πατράσιν αὐτῶν διετέϑειτο. εἰ δ᾽ οὖν ἀπολύτως
μὴ δεδόσϑαι τοῖς πατράσιν αὐτῶν διαϑήκην εἰρήκει, ψευδὴς € ἂν „m ὃ
λόγος αὐτῷ. δέδοται γοῦν τῷ ᾿Αβραὰμ διαϑήκη καὶ τῷ Νῶε, ὡς τὰ
ἱερὰ μαρτυρεῖ λόγια. διὰ τοῦτο μετὰ προσϑήκης ὁ Μωσῆς οὐ ταύτην
φησὶ δεδόσϑαι τοῖς πατράσιν αὐτῶν, ἑτέραν αἰνιττόμενος τὴν κρείττω
καὶ διαφέρουσαν, δι᾿ ἧς καὶ ϑεοφιλεῖς ἀπεφάνϑησαν. 19 αὐτίχα τῷ
᾿Αβραὰμ διὰ τῆς εἰς τὸν τῶν ὅλων ϑεὸν πίστεως τὰ τῆς δικαι-
οσύνης κατωρϑῶσϑαι μεμαρτύρηται ὑπ᾿ αὐτοῦ Μωσέως λέγοντος"
»ἐπίστευσε δὲ Αβραὰμ τῷ ϑεῷ, καὶ ἐλογίσϑη αὐτῷ εἰς δικαιοσύνηνε.
"or, δὲ μετὰ τὴν τῆς δικαιοσύνης κατόρϑοωσιν καὶ μετὰ τὴν ἐπ᾿

8 1 vgl. Róm. 4, 11 — 11 Gen. 26, 4—5 — 20 Deut. 5, 1-3 — 34 Gen. 15,6

11 χρηματίζων ὁ Hkl, » P 22 καὶ φυλάξασϑε steht am Rande u. αὐτὰ
ist später hinzugefügt in P

>
>
4
^*
#
3
3
D
?
ΙΝ
*

peu

Demonstr. evang. I Cap. 6, 5—17 95

εὐσεβείᾳ μαρτυρίαν TO τῆς περιτομῆς εἴληφε σημεῖον xci μηδὲν πρὸς
εὐσεβείας δικαίωσιν αὐτῷ τουτὶ συνεβάλλετο, σαφῶς ὁ λόγος παρί-
στησιν.

Εὕροις δ᾽ ἂν καὶ τὸν Ἰωσὴφ πρὸ τῶν Μωσέως χρόνων ἐν τοῖς
Αἰγυπτίων βασιλείοις ἀπαραφυλάχτως ἀλλ᾽ οὐκ ἰουδαϊχῶς ἀχϑέντα.
12 εἰ δὲ ϑέλεις, καὶ τὸν κορυφαῖον αὐτὸν καὶ νομοϑέτην τοῦ Ἰουδαίων
ἔϑνους Μωσέα γνοίης ἂν ἐξ ἔτι νηπίας ἡλικίας παρὰ τῇ τοῦ Alyv-
πτίου βασιλέως ϑυγατρὶ τὰς διατριβὰς πεποιημένον, τροφῆς τε τῆς
«Αἰγυπτίας ἀπαρατηρήτως μετειληχότα.

18 Ti δεῖ λέγειν τὸν τρισμακάριον Ἰώβ, τὸν ἀληϑῆ ἄνϑρωπον
ἐκεῖνον, τὸν ἄμεμπτον, τὸν δίκαιον, τὸν ϑεοσεβῆ, τῆς εἰς ἄκρον εὐ-
σεβείας αὐτῷ καὶ δικαιοπραγίας τίς ἄρα αἰτία nv; un τί γε, τὰ Mo-
σέως παραγγέλματα; οὐδαμῶς. ἀλλὰ σαββάτου ἡμέρας ἐπιτήρησις ἦν
ἢ τινος ἄλλης ἰουδαϊκῆς ἐϑελοϑρησχείας φυλακή: πόϑεν, πρεσβυτέρῳ
τοῖς χρόνοις “Μωσέως καὶ τῆς κατ᾽ αὐτὸν νομοϑεσίας γενομένῳ; ὃ
μὲν γὰρ Μωσῆς ἕβδομος ἐξ ᾿Αβραὰμ γενεαλογεῖται, οὑτοσὶ δὲ πέμπτος,
δυσὶ προτέραις τὸν Mooéa γενεαῖς προάγων. 1) ϑέα δ᾽ οὖν καὶ τού-
του τὸν βίον, Φιωσέως μὲν τῆς νομοϑεσίας οὐδὲν ἐπαγόμενον, τῆς δὲ
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς διδασκαλίας οὐχ ἀλλότριον. λέγει δ᾽
οὖν αὐτὸς τὸν ἑαυτοῦ διεξιὼν βίον ἐν τῇ πρὸς τοὺς ἑταίρους. ἀπο-
λογίᾳ" »διέσωσα γὰρ πτωχὸν ἐκ χειρὸς δυνάστου, καὶ ὀρφανῷ ᾧ 00x
nv βοηϑὸς ἐβοήϑησα. στόμα δὲ χήρας με εὐλόγησεν, δικαιοσύνην δὲ
ἐνεδεδύχειν. ἠμφιασάμην δὲ κρίμα ἴσα διπλοίδι, ὀφθαλμὸς ἤμην vv-
φλῶν, ποὺς δὲ χωλῶν, ἐγὼ ἤμην πατὴρ ἀδυνάτωνς. 15 αὐτὰ δὴ ταῦτα
ἄντιχρυς τὰ πᾶσιν ἡμῖν διὰ τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας μαϑήματα
κηρυττόμενα. ἀλλὰ καὶ ὡς εἰδὼς εὐ μάλα τὸ »κλαίειν μετὰ κλαιόν-
τῶνς, καὶ τὸ » μακάριοι οἱ κλαίοντες, ὅτι γελάσονταις xci To »εἰ
πάσχει ἕν μέλος, συμπάσχει πάντα τὰ μέλη« ἐν τοῖς τῆς εὐαγγελικῆς
διδασχαλίας μηϑήμασι περιεχόμενα, τὸ πρὸς τοὺς ἐν τῷ βίῳ ταλαι-
πωρουμένους φιλάνϑρωπον ἐπεδείκνυε, λέγων" »ἐγὼ δὲ ἐπὶ παντὶ
ἀδυνάτῳ ἔχλαυσα᾽ ἐστέναξα δὲ ἰδὼν ἄνδρα ἐν ἀνάγχαιςς. 16 εἶτα
πάλιν τῆς εὐαγγελικῆς διδασχαλίας τοὺς ἀσέμνους ἀπαγορευούσης
γέλωτας προλαβὼν 0 μαχάριός φησιν᾽ »εἰ δὲ ἤμην πεπορευμένος μετὰ
γελοιαστῶν, εἰ δὲ καὶ ἐσπούδασεν ὁ πούς μου εἰς δόλον, ἕσταμαι δὲ
ζυγῷ δικαίῳ, οἷδεν δὲ ὁ κύριος τὴν ἀκακίαν uov«. 11ἐπειδὴ δὲ ὁ

10 vgl. Hiob 1, 8 --- 21 Hiob 29, 12—16 — 26 Röm. 12, 15 — 27 Luk.
‚21 — IKor. 12, 26 — 30 Hiob 30, 25 — 88 Hiob 31, 5—6

5 ἀχϑέντα (leben) ob richtig? 6 urspr. zoo + vor vouo9. P 10 δεῖ

Steph., δὴ P

[SS]
or

26 Eusebius

παρὰ Μωσεῖ λόγος νομοϑετεῖ λέγων" »οὐ μοιχεύσειςς, ϑάνατον τε
κατὰ μοιχῶν ἐπιψηφίζεται, 0 δὲ τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας τὸν
νόμον ἐπιτείνων φησίν" »ἐρρέϑη τοῖς ἀρχαίοις, οὐ μοιχεύσεις" ἐγὼ
δὲ λέγω ὑμῖν, μηδὲ τὴν ἀρχὴν ἐπιϑυμεῖνε, 18 σχέψασϑε καλῶς τὸν
περὶ οὗ νῦν ὁ λόγος, 05 κατὰ τὸ Χριστοῦ βιοὺς εὐαγγέλιον καὶ τὸ
μετ᾽ ἐπιϑυμίας ἀκολαστότερον ἐμβλέπειν παρεφυλάττετο, ἐφ᾽ ᾧ καὶ
ἐσεμνύνετο λέγων" »εἰ δὲ καὶ τῷ ὀφϑαλμῷ ἐπηκολούϑησεν ἡ καρδία
μου γυναικὶ ἀνδρὸς ἑτέρους. 19χαὶ τὸν λογισμὸν ἀποδίδωσιν ἑξῆς
ἐπάγων" »Üvuóc γὰρ ἀνδρὸς ἀχατάσχετος τὸ μιᾶναι ἀνδρὸς γυναῖκα.
πῦρ γάρ ἐστι καιόμενον ἐπὶ πάντων τῶν μερῶν, οὗ δ᾽ ἂν εἰσέλϑῃ,
ix ῥιζῶν ἀπώλεσεν«. 39 ἀλλὰ καὶ τὸ τοῦ τρόπου ἀδωροδόκχητον παρί-
στησιν ὧδε" »εἰ δὲ καὶ ταῖς χερσί μου ἡψάμην δώρων, σπείραιμει ἄρα
xci ἄλλοι φάγοισαν, ἄριζος δὲ γενοίμην ἐπὶ γῆς«. "long δὲ καὶ τοῖς
οἰχείοις προσεφέρετο, μαϑεῖν ἔστιν ἀφ᾽ ὧν διδάσχει φάσκων" »εἰ δὴ
xci ἐφαύλισα κρίμα ϑεράποντός μου ἢ ϑεραπαίνης, κρινομένων αὐτῶν
πρὸς ἐμές. ??zal πάλιν τὸν λογισμὸν ἀποδίδωσι" »τί γὰρ ποιήσω
ἐὰν ἔτασίν μου ποιῆται ὁ ϑεός; πότερον οὐχ ὡς ἐγὼ ἐγενόμην ἐν
σαρκί, οὕτως κἀκεῖνοι γεγόνασι; γεγόναμεν δὲ ἐν τῇ αὐτῇ κοιλίᾳς.
23 τούτοις ἐπιλέγει" »χήρας τὸν ὀφϑαλμὸν οὐχ ἐξέτηξα. εἰ δὲ καὶ τὸν
ψωμόν μου ἔφαγον μόνος, καὶ οὐχὶ ὀρφανῷ μετέδωκα, εἰ δὲ καὶ εἶδον
γυμνὸν ἀπολλύμενον, καὶ οὐκ ἠμφίεσας. 2' καὶ πάλιν ὑποβὰς λέγει"
γεὶ δὲ καὶ λίϑῳ πολυτελεῖ ἐπεποίϑησα, εἰ δὲ καὶ ηὐφράνϑην πολλοῦ
πλούτου μοι γενομένου, εἰ δὲ καὶ ἐπ᾿ “ἀναριϑμήτοις ἐϑέμην χεῖρά uov«.
25 χαὶ τὸν λογισμὸν αὖϑις ἐπιλέγει" »ἢ οὐχ ὁρῶμεν ἥλιον ἐπιφαύσκοντα
xci ἐχλείποντα, καὶ σελήνην δὲ φϑίνουσαν«; 39 εἶτα πάλιν τῆς εὐαγγε-
λικῆς διδασχαλίας φησάσης" νἐρρέϑη τοῖς ἀρχαίοις, ἀγαπήσεις τὸν
πλησίον σου, καὶ μισήσεις τὸν ἐχϑρόν σου, ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν, ἀγαπᾶτε
τοὺς ἐχϑροὺς ὑμῶνς, αὐτοφυεῖ διδασχαλίᾳ προλαβὼν ὁ ϑαυμάσιος
τοὔργον ἀπεπλήρου" διό φησιν" »εἰ δὲ καὶ ἐπιχαρὴς ἐγενόμην ἐπὶ
πτώματι ἐχϑροῦ μου, xci εἶπεν ἡ καρδία μου, εὖ γε, ἀχούσαι ἄ ἄρα τὸ
οὖς μου τὴν χατάραν μου«. ?’xal ἐπιλέγει" "ἔξω de οὐχ ηὐλίζετο
ξένος, E de ϑύρα μου παντὶ ἐλϑόντι ἀνέφκτος, ἐπεὶ μὴ ἀλλότριος
τοῦ φήσαντος" τ»ξένος ἤμην, καὶ συνηγαγετέ ut«. 2ϑ οἷα δὲ αὐτοῦ καὶ

3 Matth. 5, 27 — 7 Hiob 31, (7).9 — 9 Hiob 31, 11—12 — 12 Hiob 91, 7—8
— 14 Hiob 31, 13 — 16 Hiob 31, 14—15 — 19 Hiob 31, 16—17. 19 — 22 Hiob
31, 24—25 — 24 Hiob 31, 26 — 26 Matth. 5, 43—44 — 29 Hiob 31, 29—30 —
31 Hiob 31, 32 — 33 Matth. 25, 35

4 σχέψασϑε Steph. ox&waodaı P | in χαλῶς steht ὥς auf Ras. inP |
ἐπιϑυμεῖν, σχέψασϑε (statt ἐπιϑυμεῖν. σκέψασϑε) Kl 29 lieber δι᾿ ὃ

Demonstr. evang. I Cap. 6, 17—33 27

τὰ περὶ τῶν ἀκουσίων πλημμελημάτων, ἐπάκουσον λέγοντος" »εἰ δὲ
καὶ ἁμαρτὼν ἀκουσίως ἔχρυψα τὴν ἁμαρτίαν μου, οὐ γὰρ διετράπην
πολυοχλίαν πλήϑους, τοῦ μὴ ἐξαγορεῦσαι ἐνώπιον αὐτῶν. εἰ δὲ καὶ
εἴασα ἀδύνατον ἐξελϑεῖν κόλπῳ κενῷ, χεῖρα δὲ κυρίου εἰ μὴ ἐδεδοίχειν,

5 συγγραφὴν δὲ ἣν εἶχον κατά τινος εἰ μὴ ῥήξας αὐτὴν ἀπέδωκα, οὐδὲν
λαβὼν παρὰ χρεωφειλέτουκ«.

29 Ταῦτ᾽ ἣν xci τὰ τοιαῦτα τῶν πρὸ δωσέως ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν,

Ep (ἐξ ἑνὸς γὰρ καὶ τὸν τῶν λοιπῶν τεκμαίρεσϑαι προσήκει βίον) τὰ
περιύμνητα τῆς ϑεοσεβείας ἀϑλα, δι᾿ ἃ καὶ φίλοι ϑεοῦ xai προφῆται
τὸ (χληϑῆναι) κατηξιώϑησαν. 80 τοιούτοις δ᾽ οὖσιν τίς ἔτι χρεία ἣν τῶν
παρὰ Μωσεῖ παραγγελ μάτων, φαύλοις ἀνδράσι καὶ “μοχϑηροῖς παραδεδο-
μένων; οὐχοῦν διὰ τούτων ἁπάντων τὸν ἀρχαιότατον τῆς τῶν προ-
- πατύρων ϑεοσεβείας τρόπον O Χριστοῦ λόγος πᾶσι καταγγείλας τοῖς
ἔϑνεσιν προφανῶς ἀποδέδεικται, ος εἶναι τὴν καινὴν διαϑήκην οὐδ᾽ ἀλ-
35 λην ἐχείνης τῆς ἀρχαιοτάτης (x90) τῶν Μωσέως χρόνων εὐσεβοῦς πο-
λιτείας, ὥστε ὁμοῦ καὶ παλαιὰν αὐτὴν εἶναι καὶ νέαν" παλαιτάτην μὲν
διὰ τὰ ἀποδεδειγμένα, νέαν δὲ αὖϑις διὰ τὸ μακροῖς τοῖς μεταξὺ χρό-
νοις ὥσπερ ἀποχρυβεῖσαν ἐξ ἀνϑρώπων αὖϑις ἀναβεβιωκέναι διὰ τῆς
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν διδασκαλίας. 5: τοῦτόν γέ τοι τὸν μεταξὺ δηλού-
90 μενον χρόνον ἕως συνέβαινε λανϑάνειν ἀνϑρώπους καὶ ὥσπερ ἐφη-
συχάζειν τὸν τῆς καινῆς διαϑήκης τρόπον, ὃ Μωσέως ἐν τῷ μεταξὺ
παρεισελϑὼν νόμος, οἷά τις νηπίων καὶ ἀτελῶν ψυχῶν ἐπίτροπος
καὶ οἰχονόμος ἢ καὶ ἰατρὸς δεινῇ καὶ “ἰγυπτιακῇ νόσῳ τετρυχωμένῳ
τῷ παντὶ Ἰουδαίων ἔϑνει, αὐτοῖς δὴ τοῖς τοῦ ᾿Αβραὰμ ἀπογόνοις,
25 μὴ οἵοις T€ οὖσιν ὁμοίως τοῖς προπάτορσι κατορϑοῦν, τὸν ὑποβεβη-
κότα καὶ ἀτελῆ βίον παρεδίδου.

32 Erin γὰρ ἐν τῇ παρ᾽ «Αἰγυπτίοις διατριβῇ οὗτοι μετὰ τὴν
τῶν ϑεοφιλῶν προπατόρων τελευτὴν ταῖς Αἰγυπτιακαῖς ὁμοιοτρο-
πίαις ἀπαχϑέντες ἐπὶ τὴν πολύϑεον, ὡς ἔφην, δεισιδαιμονίαν ἀπο-

30 πεπτώκεσαν, ὡς μηδὲν τῶν Αἰγυπτίων πλέον ἔχειν δοχεῖν γεγονέναι

κι \ , € , 2 3 , \ - - ANE :
δὲ χατὰ πάντα ὁμοίους αὑτοῖς, κατά τε τὴν τῶν εἰδώλων πλάνην

ἔν τε τοῖς ἄλλοις ἐγχειρήμασιν" εἰκότως, ὥσπερ ἐκ βυϑοῦ κακῶν ἀν-
Lumusvos αὐτοὺς ὃ Μωσῆς, ἀφίστη μὲν τῆς ἀϑέου πολυϑείας, ἀνῆγεν
δὲ ἐπὶ τὸν πάντων δημιουργὸν ϑεόν, πρῶτον ἐχεῖνον βαϑμὸν εὐσε-
35 βείας ὡς ἐν εἰσαγωγαῖς καὶ προϑύροις τῶν τελεωτέρων προβεβλη-
μένος. 3ϑἔπειτα οὐ φονεύειν, οὐ μοιχεύειν, οὐ κλέπτειν, οὐχ ἐπιορ-
κεῖν, οὐχ ἄρρενας ἄρρεσιν ἐπιμαίνεσϑαι, οὐ μητράσιν οὐχ ἀδελφαῖς

1 Hiob 31, 33—35. 37 — 9 Jak. 2, 23 — 22 vgl. Röm. 5, 20; Gal. 4, 2 —
96 vgl. Exod. 20, 14; Lev. 18, 22; 20, 13
10 xAg9zva.--Kl 15 πρὸ + Hkl 26 in παρεδίδου steht δου auf Ras. in P

28 Eusebius

οὐ ϑυγατράσιν ἐπιμίγνυσϑαι, οὐδ᾽ ὅσα τοιαῦτα τοῖς τότε πράττειν
ἐξῆν ἀφόβως συνεχώρει. 5) παραλαβὼν δὲ ἐξ ἀνημέρου καὶ ϑηριώδους
βίου, λογικωτέραν καὶ εὔνομον ἐν τοῖς τότε χρόνοις πολιτείαν πρῶτος
ἐπὶ γῆς διὰ γραφῆς συνεστήσατο, οὔπω τότε πᾶσιν ἀνϑρώποις ἐχ-
φανοῦς ὄντος οὐδὲ τοῦ τοιουδὶ τρόπου. elta δὲ ὡς ἂν ἀτελέσιν
ἀπειπὼν τὴν εἰδωλολατρίαν, ϑυσίαις καί τισι σωματικωτέροις τὸν
ἕνα καὶ ἐπὶ πάντων ϑεὸν ϑεραπεύειν παρεχέλευεν, διά τινῶν ἀπορ-
ρητοτέρων [ἢ διὰ συμβόλων] τὴν κατ᾽ αὐτὸν ϑρησχείαν ἐπιτελεῖν
γνομοϑετήσας. ἣν καὶ ϑαυμασίως τῷ ϑείῳ πνεύματι συνιδὼν οὐχ εἰς
ἄπειρον δεῖν περιέπειν, ὑφ᾽ ἕνα τόπον περιέγραψεν, ὁρίσας μὴ ἀλλα-
1008 συντελεῖν tà κατ᾽ αὐτὸν νόμιμα ἢ ἐν μόνῳ t»i τόπῳ, οὗτος δ᾽
ἦν ὁ ἐν Ἱεροσολύμοις, ἔξω δὲ τούτου μηκέτι. 3609ep εἰς ἔτι καὶ
δεῦρο παισὶν Ἑβραίων οὐ ϑεμιτὸν ἄλλοσε ἐχτὸς τῆς καϑῃρημένης
αὐτῶν μητροπόλεως οὔτε ϑύειν κατὰ τὸν νόμον, οὔτε ἱερὸν OUTE
ϑυσιαστήριον ἐγείρειν, οὔτε χρίειν ἱερέας οὔτε βασιλέας, οὔτε τὰς
κατὰ Μωσέα πανηγύρεις καὶ ἑορτὰς ἐκτελεῖν, οὐ μιασμοῦ καϑαίρεσϑαι,
οὐ πλημμελείας ἀπολύεσϑαι, οὐ δῶρα τῷ ϑεῷ προσφέρειν, οὐχ ἱλεοῦ-
σϑαι κατὰ τὰ νενομοϑετημένα. 31 διόπερ καὶ τῇ ωσέως εἰκότως ὑπο-
βέβληνται κατάρᾳ, ἐν μέρει μὲν φυλάττειν τινὰ πειρώμενοι, ἐν δὲ
τοῖς ὅλοις παρανομοῦντες, διαρ ρρήδην Μωσέως ἀποφηναμένου" »ὅτι
δὴ ἐπικατάρατος πᾶς, ὃς οὐκ ἐμμενεῖ ἐν πᾶσι τοῖς ἐγγεγραμμένοις τοῦ
νόμου, τοῦ ποιῆσαι αὐτάς.

3$ Τούτοις δὲ πᾶσι περιπεπτώχασιν, αὐτοῦ Μωσέως Helm πνεύ-
ματι προειληφότος, ὅτι δὴ τῆς διὰ Χριστοῦ καινῆς διαϑήκης ἀνα-
νεωϑείσης καὶ τοῖς πᾶσιν ἔϑνεσι καταγγελϑείσης περιττή τις ἔσται
ἡ κατ᾽ αὐτὸν νομοϑεσία, ἣν εἰκότως ὑφ᾽ ἕνα τόπον περιώρισεν, ἵνα,
εἰ ποτε τούτου στερηϑεῖεν καὶ ἀποκλεισϑεῖεν τῆς olxelag ἐλευϑερίας,
μηκέτ᾽ αὐτοῖς ἐξὸν εἴη ἐπὶ τῆς ἀλλοδαπῆς τὰ κατ᾽ αὐτὸν νόμιμα
συντελεῖν, Oc ἐξ ἀνάγχης τὴν δευτέραν διαϑήκην τὴν διὰ Χριστοῦ
κατηγγελμένην γενέσϑαι παραδεκτέον. δϑαὐτὸ δὴ οὖν τοῦτο Μωσέως
προηγορευχότος ὁμοῦ τε ὃ Χριστὸς ἐπεδήμει τῷ βίῳ καὶ τῆς καινῆς
διαϑήκης προεβάλλετο πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι διδασκαλία, παραχρῆμά τε
Ῥωμαῖοι τὴν πόλιν ἑλόντες πολιορχίᾳ καϑεῖλον [τὰ Ἱεροσόλυμα] καὶ
τὸν αὐτόϑι νεών᾽ λέλυτό τε αὐτίχα πᾶσα ἡ ωσέος διάταξις, καὶ τὰ
τῆς παλαιᾶς περιήρητο διαϑήκης, τά τε τῆς ἀρᾶς μετῇει τοὺς παρὰ

20 (Deut. 27, 26):Gal. 8, 10
3 yo. πρῶτος ed. Paris., πρῶτον P 87 διὰ Bille, ἰδία P; ἢ διὰ συμβόλων

< Hkl 10 in óoícac steht o auf Ras. inP 26 ἡ nachher hinzugefügt in P
30 viell. γενήσεσθαι Kl 88 τὰ Ἱερ. — Hkl

Demonstr. evang. I Cap. 6, 33—44 29

καιρὸν rà Mooéoc πράττειν, παρανομοῦντας εἰς αὐτά, βιαζόμενους"
ἀντεισήγετο δὲ ὁμοῦ καὶ κατὰ τὸ αὐτὸ τῆς νέας καὶ ἐντελοῦς διδα-
σχαλίας τὰ νόμιμα. 49 διόπερ εἰκότως ὁ σωτὴρ καὶ κύριος τοῖς olo-
μένοις à» μόνῃ τῇ Ἱερουσαλὴμ ἢ ἐν 00801 τισιν ἢ τόποις ἀφωρισμένοις
δεῖν τὸν ϑεὸν προσκυνεῖν quoi: »ἔρχεται ὥρα, καὶ νῦν ἐστιν, ὅτε oL
ἀληϑινοὶ προσχυνηταὶ προσχυνήσουσιν οὔτε ἐν τῷ 008 τούτῳ οὔτε
ἐν Ἱερουσαλὴμ τῷ πατρί᾽ πνεῦμα γὰρ ὁ ϑεός, καὶ τοὺς προσκυνοῦν-
τας αὐτὸν ἐν πνεύματι καὶ ἀληϑείᾳ δεῖ προσκυνεῖν.

41 Καὶ ταῦτα φήσαντος, παραχρῆμα καὶ οὐχ εἰς μακρὸν πολιορ-
κηϑέντων τῶν Ἱεροσολύμων, τοῦ T αὐτόϑιε ἁγιάσματος καὶ τοῦ πρὸς
αὐτῷ ϑυσιαστηρίου τῆς τε κατὰ Mooéa λατρείας κατὰ τὴν αὐτοῦ
"Μωσέως διάταξιν περιῃρημένης, ἀνέφανεν εἰς πάντας ἀνϑρώπους καὶ
ἐξέλαμψεν ἡ ἀρχέτυπος τῶν πρὸ Πωσέως ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν εὐσέβεια,
7| τε Ót αὐτῆς πᾶσιν τοῖς ἔϑνεσιν ἐπηγγελμένη εὐλογία, ἀπὸ τοῦ πρώ-
του βαϑμοῦ καὶ ἀπὸ τῆς πρώτης στοιχειώσεως τῆς κατὰ διωσέα λα-
τρείας ἐπὶ τὸν χρείττονα καὶ τελειότερον προσάγουσα τοὺς προσιόν-
τας αὐτῇ βίον. *?avrixa γοῦν τῶν μακαρίων ἐχείνων καὶ ϑεοφιλῶν,
τῶν ἀμφὶ τὸν ᾿Αβραὰμ λέγω, οὐκ ἀφωρισμένως ἔν τινι τόπῳ προσ-

, 2 οχ ' , * , > SA c x
xuvovvrov, οὐδὲ δια συμβολῶν καὶ τύπων, ἀλλ ἢ φησιν o oot5o

καὶ κύριος ἡμῶν »2v πνεύματι καὶ ἀληϑείᾳς, ... διὰ τῆς τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν ἐπιφανείας ἅπασι τοῖς ἔϑνεσιν ὑπῆρξεν, τῶν πάλαι προφητῶν
xai τοῦτο τεϑεωρηκότων. λέγει δ᾽ ovv ἄντιχρυς Σοφονίας" »ἐπιφα-
γνήσεται κύριος ἐπ᾽ αὐτούς, καὶ ἐξολοϑρεύσει πάντας τοὺς ϑεοὺς τῶν
ἐθνῶν τῆς γῆς, καὶ προσχυνήσουσιν αὐτῷ, ἕχαστος ἐκ τοῦ τόπου
αὐτῶνε.

48 Ὁ δὲ Μαλαχίας ὁμοῦ πρὸς τοὺς ἐκ περιτομῆς ἀποτείνεται, καὶ
περὶ τῶν ἐϑνῶν ταῦτα προαναφωνεῖ, φάσχων᾽ »οὐχ ἔστιν μου ϑέλημα,
λέγει κύριος παντοχράτωρ, καὶ ϑυσίαν οὐ προσδέξομαι ἐκ τῶν χειρῶν
ὑμῶν, διότι ἀπ᾿ ἀνατολῶν καὶ μέχρι δυσμῶν τὸ ὀνομά μου δεδόξασται
ἐν τοῖς ἔϑνεσι, καὶ ἐν παντὶ τόπῳ ϑυμίαμα προσάγεται τῷ ὀνόματί
μου καὶ ϑυσία καϑαράς. 4“τὸ γὰρ ἐν παντὶ τόπῳ ϑυμίαμα xci ϑυ-
σίαν ἀναφέρεσϑαι ϑεῷ τί ἕτερον παρίστησιν, ἢ ὅτι μὴ ἐν Ἱεροσολύ-
uoıs μηδ᾽ ἀφωρισμένως ἐν τῷδε τῷ τόπῳ, ἐν πάσῃ δὲ χώρᾳ καὶ ἐν
πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι μέλλουσι τὸ δι᾿ εὐχῶν ϑυμίαμα καὶ τὴν οὐ δι᾿ αἷ-

9 Joh. 4, 23—24 — 22 Zephan. 2, 11 — 27 Mal. 1, 10—11.

1 παραν. εἰς αὐτά, fiac. Kl (statt παραν., sig αὐτὰ fiac.) | βιαζομένους
Steph. βιαζόμενοι P 12 Μωυσέως P | ἀνεφάνη Hkl, vgl. 32,26 14 ἤτε P
20 es fehlt etwa: χατὰ ταῦτα eboeßevr | zu σρς am Rande eine spätere Hand

ὅρα τί λέγει 33 in ἀφωρισμένως steht ὡς auf Ras. in P

wo
[

30 Eusebius

μάτων ἀλλὰ δι᾿ ἔργων εὐσεβῶν χκαϑαρὰν ὠνομασμένην ϑυσίαν τῷ
ἐπὶ πᾶσιν ἀναφέρειν ϑεῷ: ** βοᾷ δὲ διαρρήδην καὶ κέχραγεν ö Ἡσαΐας
ϑεσπίζων ἅμα καὶ λέγων" »ἔσται ϑυσιαστήριον τῷ κυρίῳ ἐν χώρᾳ
«Αἰγύπτου, καὶ γνωστὸς ἔσται κύριος τοῖς Αἰγυπτίοις, καὶ ἀποστελεῖ
αὐτοῖς ἄνϑρωπον ὃς σώσει αὐτούς, καὶ γνώσονται οἱ Αἰγύπτιοι τὸν
κύριον ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ, καὶ ποιήσουσιν ϑυσίας, καὶ δύξονται εὐχὰς
τῷ κυρίῳ, καὶ ἀποδώσουσιν, καὶ ἐπιστραφήσονται πρὸς κύριον, καὶ
εἰσακούσεται αὐτῶν, καὶ ἰάσεται αὐτούοες.

16'4o& σοι δοκοῦμεν ἀληϑῆ λέγειν, μετάϑεσιν τοῦ Μωσέως νόμου.

μᾶλλον δὲ παῦλαν καὶ λύσιν φάσκοντες διὰ τῶν προφητικῶν φωνῶν
ϑεσπίξεσϑαι; ue μέν re Moons ϑυσιαστήριον καὶ ϑυσίας οὐδ᾽ ἀλλα-
4008 γῆς ἢ ἐν μόνῃ τῇ Ἰουδαίᾳ καὶ ταύτης ἐν μιᾷ πόλει συστήσασϑαι
γνομοϑετεῖ" ἡ δὲ προφητεία. ἐν χώρᾳ φησὶν Αἰγύπτου τῷ κυρίῳ ϑυ-
σιαστήριον ἱδρυϑήσεσϑαι, χαὶ τοὺς “Αἰγυπτίους αὐτοὺς τῷ κυρίῳ τῶν

5 προφητῶν ἀλλ᾽ οὐχέτι τοῖς πατρῴοις ϑεοῖς καλλιερήσειν τὰς ϑυσίας,

καὶ τῆς ϑεογνωσίας οὐ Μωσέα αἴτιον οὐδ᾽ ἕτερον τῶν προφητῶν
αὐτοῖς γενήσεσθαι, ἀλλά τινα καινὸν καὶ νέον ἄνϑρωπον ϑεόϑεν
ἀπεσταλμένον. 48 μετατιϑεμένου δὲ τοῦ ϑυσιαστηρίου παρὰ τὰ τῷ
Moos δοκοῦντα, ἀνάγκη πᾶσα καὶ τοῦ Μωσέως νόμου μεταβολὴν
γενέσϑαι. εἶτα δὲ ϑύοντες Αἰγύπτιοι τῷ ἐπὶ πάντων ϑεῷ πάντως
που καὶ ἱερωσύνης ἀξιωϑήσονται. ἱερωμένων δῆτα Αἰγυπτίων, τὰ
περὶ “ευιτῶν καὶ τῶν ix διαδοχῆς ᾿Μαρὼν Μωσεῖ διατεταγμένα οὐκέτ᾽
ἂν γένοιτο τοῖς Αἰγυπτίοις χρήσιμα.

19"Oog δὴ οὖν καινῆς νομοϑεσίας δεῖν εἰς τὴν τῶν δηλουμένων
σύστασιν. τί δέ; ἀρα εἰκῇ ταῦτ᾽ ἀναπεφώνηται; ἢ καὶ τέλος ἐπενή-
νεκται τοῖς λόγοις; σχέψαι δ᾽ οὖν, εἰ μὴ σήμερον, λέγω δὴ xc"
ἡμᾶς αὐτούς, ὀφθαλμοῖς ὁρῶνται οὐ μόνον Αἰγύπτιοι, ἀλλὰ καὶ
πᾶν γένος τῶν πρὶν εἰδωλολατρῶν ἀνθρώπων, οὖς ἡ πρόρρησις
διὰ τῶν Αἰγυπτίων ἡνίττετο, τῆς μὲν πολυϑέου καὶ δαιμονικῆς
ἀπηλλαγμένον πλάνης, τὸν δὲ τῶν προφητῶν ϑεὸν ἀνακαλού-
μενον. > χαὶ εὔχονται δὲ οὐχέτι πλείοσι κυρίοις, ἑνὶ δὲ τῷ μόνῳ
χυρίῳ χατὰ τὸ ἱερὸν λόγιον, καὶ τούτῳ ϑυσιαστήριον ἀναίμων καὶ
λογικῶν ϑυσιῶν χατὰ τὰ καινὰ μυστήρια τῆς νέας καὶ καινῆς δια-
ϑήκης καϑ᾽ ὅλης τῆς ἀνϑρώπων οἰκουμένης ἀνεγήγερται ἐν αὐτῇ τε
Αἰγύπτῳ καὶ τοῖς λοιποῖς ἔϑνεσι τὸν τρόπον αἰγυπτιάζουσι κατὰ τὴν
δεισιδαίμονα πλάνην. δὶ νῦν καϑ' ἡμᾶς ἡ τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ γνῶσις

(18 ff. 31 ff) Jes. 19, 19. 21. 20. 21. 22

9 Movo£oc P

n5
e

;
:
ΗΑ
i
j
:
]

e
o

Demonstr. evang. I Cap. 6, 44—56 24

, N , 2 ; =
διαλαμπουσα τὴν πίστιν ἀναμφίλεκτον τῶν προϑεσπισϑέντων ἐπι-
E s er > > 255 =
σφραγίζεται. ταῦτα δὲ ἔργοις ἐπιτελούμενα ὁρῶν ἀλλ᾽ οὐκέτ᾽ ἀχοῇ
x , € , M > ^ - , ,
προσδοχώμενα, τὸν καιρὸν, onodev τὴν ἄρχην τῶν πραγματῶν &-

Asxev, οὐδ᾽ ἄλλον ἀναζητήσας εὑρήσεις. 7 τὸν τῆς σωτηρίου ἐπιφα-

meine: 52 αὐτὸς ἄρα οὗτος ἣν ἐχεῖνος, ὃν ὁ χρησμὸς ἐδήλου, φήσας
ἀποστέλλειν τὸν τῶν ὅλων ϑεὸν καὶ κύριον τοῖς Αἰγυπτίοις »ἄνϑρω-
πον, ὃς σώσει αὐτούςς, ὃν καὶ τὰ Μωσέως ἐδήλου λόγια, δι᾿ ὧν ἔφησεν"
»ἐξελεύσεται ἄνϑρωπος ἐκ τοῦ σπέρματος αὐτοῦ, καὶ κυριεύσει ἐϑνῶν
πολλῶνε, 58 ἐν οἷς ἔϑνεσι xci Αἰγύπτιοι δήπουϑεν καταριϑμοῖντ᾽ av.

᾿Αλλὰ περὶ μὲν τούτων μαχρὸς ἂν εἴη λόγος, ἐπ᾿ οἰκείας σχολῆς
ἐντελέστερον ἀποδοθϑησόμενος" τό γε μὴν παρὸν ἐπιτετηρήσϑο ὅτι
τὰ προηγούμενα οὐδ᾽ ἄλλοτε ἢ μετὰ τὴν ἐπιφάνειαν Ἰησοῦ τοῦ σο-
τῆρος ἡμῶν ἐπληροῦτο. 5428 ἐχείνου γάρ τοι καὶ εἰς δεῦρο παρὰ
τοῖς Αἰγυπτίοις καὶ παρὰ Πέρσαις Σύροις τε καὶ ᾿Αρμενίοις, καὶ παρὰ
τοῖς τὰς ἐσχατιὰς τῆς γῆς οἰκοῦσι βαρβάροις, αὐτοῖς τε τοῖς τὸ πρὶν
ἀνημερωτάτοις xci ϑηριωδεστάτοις ἔϑνεσι, ναὶ μὴν καὶ παρὰ τοῖς
τὰς νήσους οἰχοῦσιν (ὅτι δὴ καὶ τούτων ἠξίωσε μνήμην ἡ προφητεία
ποιήσασϑαι) αὐτὴ ἐκείνη ἡ κατὰ τὸν ᾿Αβραὰμ πολιτεία xci ὁ παλαί-
τατος καὶ πάντων ἀρχαιότατος τῆς ϑεοσεβείας τρόπος σπουδάζεται.
δδχαὶ τίς οὐκ ἂν ἐχπλαγείη τὸ παράδοξον τοῦ πράγματος, εἰ δὴ οἱ
ἐξ αἰῶνος λίϑοις καὶ ξύλοις καὶ δαίμοσι, ϑηρίοις τε ἀνϑρωποβόροις,
χαὶ ἑρπετοῖς ἰοβόλοις, ζῴοις τε παντοίοις, καὶ εἰδεχϑέσι κνωδάλοις,
πυρί τε καὶ γῇ, καὶ τοῖς τοῦ παντὸς ἀψυχοις στοιχείοις τὴν σεβάσμιον
τιμὴν περιτιϑέντες, τὸν ὕψιστον ϑεὸν τὸν οὐρανοῦ καὶ γῆς δημιουρ-
γόν, αὐτὸν δὴ τὸν τῶν προφητῶν κύριον, τὸν ϑεὸν ᾿Αβραὰμ καὶ τῶν
τούτου προπατόρων, μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρουσίαν ἀνα-
καλοῦνται; 59 καὶ oí μικρῷ πρόσϑεν μητρογαμίαις καὶ ϑυγατρομιξίαις,
ἀλληλοφϑορίαις τε καὶ παντοίαις μιαιφονίαις ἐγκαλινδούμενοι, οἱ μηδέν
τι ἀνημέρων ϑηρίων τὸν τρόπον διαφέροντες, νυνὶ διὰ τῆς τοῦ σω-
τῆρος ἡμῶν ἐνθέου δυνάμεως μεταβληϑέντες καὶ ὥσπερ ἐξ ἑτέρων
ἕτεροι γεγονότες, λόγους ἀρετῆς καὶ σωφροσύνης παιδεύματα συνιόντες
εἰς τὰ κοινὰ διδασχαλεῖα μανϑάνουσιν; ὡς τὴν ἀνωτάτω φιλοσοφίαν,
τὴν μηδ᾽ ἐμβλέπειν ἀκολάστοις ὀφϑαλμοῖς μηδὲ μέχρι λόγων ἀδια-
φορεῖν μηδὲ τὰ χοινὰ καὶ τοῖς πᾶσι συνήϑη διαπράττεσϑαι παραι-
γνοῦσαν, ἄνδρας οὐ μόνον ἀλλὰ καὶ γυναῖχας, πένητάς τε xol πλου-
σίους, λογίους τε καὶ ἰδιώτας, μέχρι καὶ παίδων καὶ ἀνδραπόδων, ἐν

6 765. 19, 20 --- 8 Num. 24, 7 --- 17 vgl. Jes. 24, 15

87 τὰ πράγματα εἴληφεν Hkl 9 χαταριϑμοῖντ᾽ àv Steph., zaraoıyuoiwro P
94 in περιτιϑέντες ist τι später eingefügt worden in P 29 τι Steph., re P

32 Eusebtus

ταῖς κατὰ πόλιν καὶ κατ᾽ ἀγροὺς διατριβαῖς παιδεύεσϑαι, μανϑάνειν
τε ἀληϑῆ τρόπον, xaÓ^ ὃν τὸν ἐπὶ πάντων προσήκει ϑεὸν σέβειν καὶ.
ϑεραπεύειν ἐν παντὶ τόπῳ κατὰ τὴν φήσασαν προφητείαν" »καὶ
προσκυνήσουσιν αὐτῷ ἕχαστος ἐκ τοῦ τόπου GÜTOU«.

5 57 Προσκυνεῖ δῆτα οὖν πᾶς τῷ ἐπὶ πάντων ϑεῷ βάρβαρος καὶ
Ἕλλην, οὐ τρέχων ἐπὶ τὰ Ἱεροσόλυμα, οὐδ᾽ αἵμασι καὶ ϑυσίαις ἀφο-
σιούμενος, οἴκοϑεν δὲ καὶ ἐφ᾽ ἑαυτῷ μένων, xai πνεύματι καὶ ἀληϑείᾳ
τὴν «ἄναιμον καὶ καϑαρὰν ἀποδιδοὺς αὐτῷ λατρείαν. 58 χαὶ αὕτη γε
ἣν ἡ καινὴ διαϑήκη, οὐ κατὰ τὴν παλαιὰν τυγχάνουσα" παλαιὰν δὲ

10 μή rot νομίσῃς λέγεσϑαι τὴν τῶν πρὸ Μωσέως ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν,

ἀλλὰ τὴν ὑπὸ Μωσέως αὐτοῦ τῷ Ιουδαίων ἔϑ'νει νενομοϑετημένην.
Sn ἐπιφέρει γοῦν ὃ λόγος διασαφῶν τίνα ἔφησεν εἶναι τὴν παλαιᾶν,
ἡ μηδὲν ὅμοιον σχήσειν διδάσκει τὴν καινὴν λέγων" »διαϑήσομαι δια-
ϑήκην καινήν, οὐ κατὰ τὴν διαϑήκην ἣν διεϑέμην τοῖς πατράσιν, ἐν
15 ἡμέρᾳ ἐπιλαβομένου μου τῆς χειρὸς αὐτῶν ἐξαγαγεῖν αὐτοὺς ἐκ γῆς
Αἰγύπτους. 50 οὐ Kate ταύτην γοῦν φησιν τὴν ὑπὸ Μωσέως vevo-
μοϑετημένην᾽ αὕτη γὰρ ἣν κατὰ τὴν ἔξοδον τὴν ἀπ᾽ Αἰγύπτου τοῖς
Ιουδαίοις παραδοϑεῖσα. ἔδοξεν ἂν οὖν ἐναντίαν εἰσάγειν τὴν καινὴν
διαϑήκην τοῦ τρόπου τῆς ϑεοσεβείας τῶν ἀμφὶ τὸν ᾿Αβραὰμ ϑεοφιλῶν,

20 εἰ μὴ ἀχριβῶς ἐπεσημήνατο φήσας" »οὐ xatc τὴν διαϑήκην ἣν dıs-

ϑέμην τοῖς “πατράσιν αὐτῶν κατ᾽ ἐχεῖνο καιροῦ, καϑ'᾽ ὧν ἐξήγαγον
αὑτοὺς &x γῆς Αἰγύπτουις.

διρὺ xarà τὴν ὑπὸ Μωσέως ἄρα ἐπὶ τῆς ἐξόδου καὶ ἐπὶ τῆς
κατὰ τὴν ἔρημον διατριβῆς νενομοϑετημένην ἔσεσϑαι τὴν καινὴν

25 ἐϑέσπιζεν, ἀλλὰ κατ᾽ ἐχείνην δηλαδὴ τὴν πρόπαλαι πολιτευσαμένην,

di’ ἧς κατορϑώσαντες ἀνεφάνησαν οἱ πρὸ Μωσέως. "2 δι᾿ ἃ δὴ λοι-
πὸν ἤδη ϑαρρῶν, τὰς τῶν ϑεοσεβεῖν ἐπαγγελλομένων προαιρέσεις μὴ
ἐπὶ δύο ἀλλὰ tole .. τάγματα, τό τε τῶν παντελῶς εἰδωλολατρῶν,
τῶν δὴ ἐπὶ τὴν πολύϑεον πλάνην ἀποπεπτωκχότων, καὶ τὸ τῶν ἐκ
80 περιτομῆς διὰ Μωσέως ἐπὶ τὸν πρῶτον ἀνεληλυϑότων τῆς εὐσεβείας
βαϑμόν, καὶ τρίτον τὸ τῶν ἐπαναβεβηκότων διὰ τῆς εὐαγγελικῆς δι-
δασκαλίας, ὃ καὶ τῶν δυεῖν μέσον παρεμβαλών, μηκέϑ'᾽ ἡγοῦ τοὺς ἀπὸ
Ιουδαίων ἀφισταμένους πάντως δεῖν ἐφ᾽ ἑλληνισμὸν ἐκπίπτειν, μηδὲ
τοὺς ἐξ Ελλήνων ἀναχωροῦντας ἐξ ἀνάγκης χρῆναι Ἰουδαίους ἔσεσϑαι,
35 τὸν δὲ μέσον ἑλὼν τὸν τρίτον εὑρήσεις ἄνω που ἑστῶτα καὶ ὥσπερ
ἐφ᾽ ὑψηλοτάτης ἀχρωρείας ἀναβεβηκότα, ἑκατέρωϑεν δὲ κάτω τοὺς
λοιποὺς ἀπολελοιπότα.

3 Zephan. 2, 11 — 7 vgl. Joh. 4, 23 — 13 Jerem. 38, 31—32 — 20 Jerem.
38, 32

S αὐτὴ P 28 es fehlt ein Verb, Steph. διαιροῦ

Demonstr. evang. I Cap. 6, 56—69 33

€

es Ἑλλήνων μὲν γὰρ ἐχπέφευγε τὴν ἄϑεον καὶ πολυπλανῆ δεισι-
“δαιμονίαν xa Tas ἀνειμένας πορνείας τε xoci ἀκοσμίας, Ιουδαίων δὲ
εαὐσαύτως τὴν ὑπὸ Μωσέως ἀτελῆ xci oia νηπίοις καὶ ἀσϑενέσι xataA-
ληλον ἐϑελοϑρησκείαν. τὸν οἰχεῖον δὲ ἄνοϑεν οὐ μόνον Ἰουδαίοις

5 ἀλλὰ καὶ Ἕλλησι καὶ βαρβάροις καὶ τοῖς ὑφ᾽ ἡλίῳ πᾶσιν ἔϑνεσιν ἐπι-

βοώμενος νόμον, ὅρα τί φησίν" M ὦ ἄνϑρωπε, χαὶ σύμπαν τὸ
ϑνητῶν γένος, ὁ μὲν δὴ Μωσέως νόμος ἀφ᾽ ἑνὸς γένους ἀνϑρώ-
πων ἀρξάμενος, πρῶτον ἁπάντων τὸ Ἰουδαίων γένος, τῆς πρὸς τοὺς
ϑεοφιλεῖς προπάτορας αὐτῶν ἐπαγγελίας ἕνεκεν, ἐπὶ τὴν τοῦ ἑνὸς
ϑεοῦ γνῶσιν ἀνεχαλεῖτο, τῆς πιχρᾶς τῶν δαιμόνων δουλείας τοὺς
ὑπακούοντας ἀπαλλάττων ἐγὼ δὲ πᾶσιν ἀνθρώποις καὶ τοῖς καϑ᾽
ὅλης τῆς οἰχουμένης ἔϑνεσιν τὴν ἐπαναβεβηκυῖαν τοῦ ϑεοῦ γνῶσιν
xol εὐσέβειαν προαγγέλλων, κατὰ τοὺς ἀμφὶ τὸν ᾿Αβραὰμ καὶ τοὺς ἔτι
παλαιτέρους πρὸ Μωσέως χρόνων βιοῦν παραινῶ, ἐν οἷς ἐξ ἀλλοδα-
πῶν ἐθνῶν πλείους ἐπ᾿ εὐσεβείᾳ μνημονεύονται διαλάμψαντες. © καὶ
πάλιν" ὃ μὲν Μωσέως νόμος ἐφ᾽ ἕνα τινὰ τῆς γῆς ἀφωρισμένον τό-
πον τοὺς εὐσεβεῖν προῃρημένους σπεύδειν πανταχόϑεν παρεκελεύετο,
ἐγὼ δὲ τοῖς πᾶσιν ἀνεὶς τὴν ἐλευϑερίαν, οὐκ ἐν γωνίᾳ γῆς οὐδ᾽ ἐν
ὄρεσιν 7] τισιν χειροποιήτοις ναοῖς ζητεῖν τὸν ἐπὶ πάντων ϑεόν, oi-
χοϑεν δὲ ἕχαστον σέβειν αὐτὸν καὶ προσκυνεῖν παιδεύω. 99 καὶ πάλιν"
ὁ μὲν παλαιὸς νόμος ϑυσίαις ταῖς διὰ ζῴων ἰσφαγαῖς) λιβανωτοῦ τε
πυρὸς καί τινων ἄλλων ὁμοιοτρόπων τοῦ σώματος καϑαρμῶν 9917-
σχεύειν τὸν ἐπὶ πάντων ϑεὸν παρεκελεύετο, ἐγὼ δὲ τὰ ψυχῆς παρα-
διδοὺς ὀργια, διανοίᾳ καϑαρωτάτῃ καὶ νῷ διαυγεῖ, ἐν σωφροσύνῃ καὶ
τῷ κατ᾽ ἀρετὴν βίῳ, δόγμασίν τε ὀρϑοῖς καὶ εὐσεβέσι τὸ ϑεῖον γεραί-
ρειν προστάττω. 571 καὶ πάλιν: διωσῆς μὲν ὡς ἂν μιαιφόνοις οὖσι τοῖς
τότε μὴ φονεύειν παρήνει, ἐγὼ δὲ τοῖς ἐν τούτῳ προπαιδαγωγηϑ cio
xal τὴν πρώτην ἐντολὴν κατωρϑωχόσι γνομοϑετῶ τὴν τελειοτέραν,

μηδ᾽ ὀργῆς ἐνέχεσϑαι πάϑει προστάττων. καὶ αὖϑις ccn μὲν Μωσῆς
μοιχοῖς καὶ ἀκολάστοις διετάττετο τὸ μὴ μοιχεύειν, μηδὲ ἀρσενοχοι-
τεῖν, μηδὲ τὰς παρὰ φύσιν ἡδονὰς διώκειν, ϑάνατον τὴν τιμωρίαν
τοῖς παραβαίνουσιν ἐπάγων, ἐγὼ δὲ μηδ᾽ ἐμβλέπειν γυναῖχα μετ᾽
ἐπιϑυμίας ἀκολάστου τοὺς ἐμοὺς βούλομαι. 8 καὶ arm" ὁ μὲν
ἔλεγεν" »οὐχ ἐπιορκήσεις, ἀποδώσεις δὲ τῷ ϑεῷ τοὺς ὄρχους σου"
ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μὴ ὀμόσαι ὅλως, ἀλλ᾽ ἔσται ὃ λόγος ὑμῶν ναὶ ναί.
OU οὐ" τὸ δὲ περισσὸν τούτων ἐκ τοῦ πονηροῦ ἐστιν«. 59 καὶ πάλιν"
ὁ μὲν τοὺς ἀδικοῦντας ἀμύνασϑαι καὶ ἀνταδικεῖν παρεκελεύετο λέγων"

18 vgl. Joh. 4, 201 — 26 Matth. 5, 211 — 29 Matth. 5, 27ff — 34 Matth.
5, 33. 36

6 νόμον Steph., μόνον P 18 aveis P 21 σφαγαῖς < Hkl, vgl. 40, 8
Eusebius VI. 3

34 Eusebius

»ὀφϑαλμὸν ἀντὶ ὀφϑαλμοῦ xal ὀδόντα ἀντὶ ὀδόντος, ἐγὼ δὲ λέγω 24
ὑμῖν μὴ ἀντιστῆναι τῷ πονηρῷ, ἀλλ᾽ ὅστις σε ῥαπίσει εἰς τὴν δεξιὰν
σιαγόνα σου, στρέψον αὐτῷ καὶ τὴν ἄλλην" καὶ τῷ ϑέλοντί σοι
χριϑῆναι καὶ τὸν χιτῶνά σου λαβεῖν, ἄφες αὐτῷ καὶ τὸ ἱμάτιονε.

5 Τ! xal πάλιν: ὁ μὲν παρήνει τὸν μὲν φίλον ἀγαπᾶν, μισεῖν δὲ τοὺς
ἐχϑρούς, ἐγὼ δὲ καϑ᾽ ὑπερβολὴν φιλανϑρωπίας καὶ ἀνεξικακίας
ἀγαπᾶν τοὺς ἐχϑροὺς ὑμῶν νομοϑετῶ καὶ προσεύχεσϑαι νὑπὲρ τῶν
διωκόντων. ὕπως γένησϑε υἱοὶ τοῦ πατρὸς ὑμῶν τοῦ ἐν οὐρανοῖς,
ὅστις τὸν ἥλιον ἀνατέλλει ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαϑοὺς καὶ βρέχει ἐπὶ

10 δικαίους καὶ ἀδίκουςς. Ἰ2χαὶ ἐπὶ τούτοις ὁ μὲν πρὸς τὴν τῶν πολ- b
λῶν σχληρίαν ἡρμόζετο καὶ τοῖς ἐμπαϑέσι κατάλληλα διετάττετο,
ἐξηλλαγμένον καὶ ὑποβεβηκότα παρὰ τὸν παλαιὸν τρόπον παραδιδοὺς.
εὐσεβείας" ἐγὼ δὲ ἐπὶ τὸν τῶν πρόπαλαι ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν εὐσεβῆ
καὶ ϑεοφιλῆ βίον ἀνακαλοῦμαι τοὺς πάντας. "xci ἐφ᾽ ἅπασιν 0

15 μὲν »γῆν ῥέουσαν γάλα καὶ μέλις οἷα νηπίοις ἐπηγγέλλετο" ἐγὼ δὲ
βασιλείαν οὐρανῶν τοῖς οἵοις τε χωρεῖν προξενῶ.

74 Ταῦτα xci τὰ τοιαῦτα ὁ τῆς καινῆς διαϑήκης λόγος διὰ τῆς
Χριστοῦ διδασκαλίας πᾶσι κατήγγειλε τοῖς ἔϑνεσιν. καὶ ταῦτα ἦν ἃ
τοῖς αὐτοῦ μαϑηταῖς ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ πᾶσιν τοῖς ἔϑνεσι καταγ- e

20 γέλλειν παρήνει, φήσας" »πορευϑέντες μαϑητεύσατε πάντα τὰ ἔϑνη,
διδάσκοντες αὐτοὺς τηρεῖν πάντα ὅσα ἐνετειλάμην ὑμῖνε- 18 ἃ καὶ
πᾶσιν ἀνϑρώποις Ἕλλησί τε καὶ βαρβάροις φυλάττειν παραδιδούς,
σαφῶς τί ποτέ ἐστιν ὁ χριστιανισμὸς ἐξέφηνεν, τίνες 9^ ἡμεῖς καὶ
ὁποῖος ὃ τῶν τοιῶνδε λόγων τε καὶ μαϑημάτων διδάσχαλος, αὐτὸς

95 0 σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς 0 Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, ὁ τὴν καινὴν
ταύτην xci πανάρετον πολιτείαν xa$^ ὅλου τοῦ κόσμου συστησάμενος,
ὥστε τοιαῦτα μανϑάνειν φιλοσοφεῖν μὴ μόνον ἄνδρας ἀλλὰ καὶ
γυναῖχας, πλουσίους τε καὶ πένητας, καὶ δούλους ἅμα δεσπόταις.

76 Καὶ μὴν ὁ τῆς καινῆς ταύτης νομοϑεσίας εἰσαγωγεὺς τὰ πάντα

80 χατὰ τὸν Μωσέως νόμον εἰσῆκται πεπολιτευμένος᾽ ὃ καὶ αὐτὸ ϑαυ-

μάζειν ἄξιον, ὅτι δὴ νέας πολιτείας νομοϑέτης μέλλων καταστήσε-
σϑαι, τῆς κατὰ τὸ εὐαγγέλιον αὐτοῦ καινῆς διαϑήκης, οὐχ Oc ἐχϑρὰ

καὶ ἐναντία τὰ Μωσέως παρῃτήσατο" 5 γὰρ ἂν ἐνομίσϑη τὰ πολέμια — —

Μωσεῖ διατάττεσϑαι, οὕτω TE ἂν καὶ παρέσχεν τῆς κατὰ Mootog 25

καὶ τῶν προφητῶν τοῖς ἀϑέοις αἱρεσιώταις πλείστης δυσφημίας
ὑπόϑεσιν, τοῖς τε ἐκ περιτομῆς εὔλογον τῆς κατ᾽ αὐτοῦ συσκχευῆς

eo
οι

1 Matth. 5, 33—40 — 5 Matth. 5, 43—45 — 10 vgl. Matth. 19, 8 — 15 Exod.
33, 3; Num. 13, 28 — 20 Matth. 28, 19—20

9 τις P 91 αὐτοῦς (sic) P

ap cU T P TEE EN

"EL LÀ

Demonstr. evang. I Cap. 6, 69—76. Cap. 7, 1—5 35

αἰτίαν, οἱ δὴ ος παραβάτῃ xci ἀποστάτῃ τοῦ νόμου τὴν πρὸς ϑά-
varov ἐπιβουλὴν αὐτῷ συνεσχευάσαντο.

VIL Novi δὲ πάντα κατὰ τὸν Μωσέως νόμον πεπολιτευμένος
τοῖς ἀποστόλοις αὐτοῦ κέχρηται διακόνοις τῆς καινῆς αὐτοῦ νομο-
ϑεσίας, ὁμοῦ μὲν καὶ τὰ Μωσέως οὐκ ἀλλότρια οὐδ᾽ ἐχϑρὰ τῆς ol-
κείας ϑεοσεβείας ἡγεῖσθαι δεῖν διδάξας, ὁμοῦ δὲ καὶ αὐϑέντης καὶ
εἰσηγητὴς νέας χαὶ σωτηρίου πᾶσιν ἀνϑρώποις καταστὰς νομοϑεσίας,
ὡς μηδαμῶς εἰς τὰ Μωσεῖ δοκοῦντα παρανομῆσαι αὐτόν, τέλος δ᾽
ἐκείνοις ἐπιϑεῖναι πρότερον, καὶ πληρωτὴν αὐτῶν γενέσϑαι, καὶ
οὕτως ἐπὶ τὴν αὐϑεντίαν τοῦ κατὰ τὸ εὐαγγέλιον νόμου παρελη-
λυϑέναι. xci τοῦτον ἀκουστέον αὐτοῦ λέγοντος τὸν τρόπον᾽ »0Ux
ἦλϑον καταλῦσαι τὸν νόμον, ἀλλὰ πληρῶσαικ.

2 Εἰ μὲν γὰρ παραβάτης τοῦ Μωσέως νόμου κατέστη, κἂν εὐλό-
yoc ἐνομίσϑη λύειν αὐτὸν καὶ παρανομεῖν" φαῦλος δέ τις καὶ παρά-
vouos πεφυχὼς οὐκ ἂν ἐπιστεύϑη αὐτὸς εἶναι ὁ Χριστός. λύων δὲ
τὰ Μωσέως πῶς ἂν ἐνομίσϑη αὐτὸς ὑπάρχειν ὁ ὑπὸ ωσέως καὶ
τῶν προφητῶν κατηγγελμένος; πῶς δ᾽ ἂν ἔσχεν τὸ ἀξιόπιστον καινῆς
γομοϑεσίας; ἔδοξε γὰρ ἂν tixóroc τῆς παρανομίας χάριν ἐπὶ τὴν
καινοτομίαν ἐληλυϑέναι. φεύγων τὴν ἐπὶ ταῖς παρανομίαις τιμωρίαν.
βγὺν δὲ μηδὲν μηδαμῶς τῶν ἐν τῷ νόμῳ λύσας, πληρωτὴς δ᾽ αὐτῶν
γενόμενος καὶ τέλειος, Oc Av τις εἴποι, κατὰ Mooéa, ἐπεὶ μηκέτι
τοῖς λοιποῖς ἔϑνεσιν δυνατὸν ἣν ἐφαρμόζειν τὰ παρὰ Μωσεῖ νόμιμα
διὰ τὰς προδηλωϑείσας αἰτίας, (χρῆν δὲ δήπου φιλανϑρωπίᾳ τοῦ
παναγάϑου τῶν ὅλων ϑεοῦ »πάντας ἀνϑρώπους σωϑῆναι καὶ εἰς
ἐπίγνωσιν ἀληϑείας 8A8tiv«) τὰ κατάλληλα xci ἁρμόδια τοῖς πᾶσιν
ἐνομοϑέτησεν, οὐκ ἂν φϑονήσας καὶ τὰ Moo£oc διὰ τῶν ἀποστόλων
αὐτοῦ πᾶσιν ἀνϑρώποις καταγγεῖλαι, εἰ μὴ τὸ ἀδύνατον ἐμποδὼν
ἦν, Oc διδάσχει λέγων 6 ἀπόστολος" »τὸ γὰρ ἀδύνατον τοῦ νόμου.
ἐν ᾧ ἠσϑένει, ὁ ϑεὸς τὸν ἑαυτοῦ υἱὸν πέμψας ἐν ὁμοιώματι σαρκὸς
ἁμαρτίας« καὶ τὰ ἑξῆς ἀδύνατον δὲ πᾶσιν δή που τοῖς ἔϑνεσιν
ὑπ΄ ρχει[»] τρὶς τοῦ ἔτους ἀπαντᾶν εἰς Ἱεροσόλυμα κατὰ τὸν Μωσέως
vouov, καὶ ἀπὸ τῶν περάτων τῆς οἰκουμένης τὴν ἀπὸ λέχους γυ-
ναῖχα σπεύδειν αὐτόϑι τὰ καϑάρσια ἀποϑησομένην, καὶ ἄλλα μυρία
ἃ καὶ ἑαυτῷ τις ἐπὶ σχολῆς ἀναλέξαιτο ἄν. "ἐπειδὴ τοίνυν ταῦτα

11 Matth. 5, 17 — 24 I Tim. 2, 4 — 28 Róm. 8, 3

, -ν t * * x - , > ΣΑΙ ὦ - x
Vor Z. 3: ζ΄. πῶς ὁ χριστὸς τὰ παρὰ μωσεῖ πρότερον ἐχτελέσας, καινῆς καὶ

νέας εἰσαγωγεὺς κατέστη πολιτείας.

10 ἐπὶ Hkl, περὶ P 18 am Rande eine jüngere Hand in P: ὕρα ἀκριβῶς

24 nach παναγάϑου steht 9v P 80 ὑπάρχει Kl, ὑπάρχειν P

[54]
-

eo
1

Ὁ

90 Eusebius

οὐδὲ βουλομένοις δυνατὰ zv roig ἀπφκισμένοις τῆς Ἰουδαίας ἔϑνεσιν Ὁ
φυλάττειν, εἰχότως μηδὲν τούτων δι᾿ ξαυτοῦ λύσας ὃ σωτὴρ καὶ
κύριος ἡμῶν, πληρωτὴς δὲ γενόμενος τῶν ἐν τῷ νόμῳ, καὶ πίστιν
παρασχὼν τοῖς ὁρῶσιν ὡς ἄρα αὐτός ἐστιν ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, ὁ
πρὸς τῶν παρὰ Ἰουδαίοις πάλαι γενομένων προφητῶν μεμαρτυρὴη-
μένος, μετὰ ταῦτα πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι τὰ ἁρμόδια παραγγέλματα διὰ
τῶν οἰχείων μαϑητῶν προβέβληται.

S'Evósv καὶ ἡμεῖς τὸ μὲν ἰουδαΐζειν παρῃτήμεϑα, οἧς ἡμῖν μὴ
νενομοϑετημένον μηδ᾽ ἐφαρμόζειν τοῖς ἔϑνεσι δυνάμενον, τὰς δὲ
παρὰ Ἰουδαίοις προφητείας ἀσμένως κατεδεξάμεϑα, ος ἂν τὰς περὶ
ἡμῶν περιεχούσας προρρήσεις.

Ὁ δέ γε σωτὴρ καὶ διδάσκαλος ἡμῶν καὶ ἄλλως πληρωτὴς ὑπάρ-
χει τοῦ Moo£oc νόμου καὶ τῶν μετ᾽ αὐτὸν προφητῶν. 1ἐπειδὴ γὰρ
τοῖς τεϑεσπισμένοις τὰ τῶν συμπερασμάτων ἔλιπεν τά τε τῶν λό-

- > [4 ur ^ > -
γῶν ἀποτελέσματα, χρῆν δήπου καὶ τούτων αὐτῶν πληρωτὴν αὐτὸν

γενέσϑαι. οἷον, oc ἐπὶ παραδείγματος, 7 μὲν παρὰ Μωσεῖ φησιν
προφητεία' »προφήτην ὑμῖν ἀναστήσει κύριος ὁ ϑεὸς ὑμῶν, Oc ἐμέ:
αὐτοῦ ἀχούσεσϑε κατὰ πάντα ὅσα ἂν εἴπῃ ὑμῖν ὃ προφήτης ἐκεῖ-
voge. ϑτοῦτο δὴ τὸ λεῖπον ἀπεπλήρου δεύτερος μετὰ Μωσέα νομο-
ϑέτης ἀναφανεὶς ἀνϑρώποις τῆς ἀληϑοῦς εὐσεβείας τοῦ τῶν ὅλων
ϑεοῦ. τὸ γὰρ μὴ ἁπλῶς φάσχειν Μωσέα προφήτην ἀναστήσεσϑαι,
ἀλλὰ μετὰ προσϑήχης τῆς ὡς αὐτόν" »προφήτην γὰρ ὑμῖν ἀναστήσει,
φησίν, κύριος ὁ ϑεὸς ὑμῶν, Oc ἐμέ; αὐτοῦ ἀκούσεσϑες, τί ἕτερον
ἐδήλου ἢ ὅτι αὐτῷ Μωσεῖ παρισωμένος τις ἔμελλεν (γενέσϑαι) ὁ

ὅ ϑεσπιζόμενος; Μωσῆς de vouoderns εὐσεβείας ἣν τοῦ ἐπὶ πάντον

ϑεοῦ. οὐχοῦν xai τὸν προφητευόμενον, ὕσπερ ἔμελλεν ὅμοιος γενή-
σεσϑαι Μωσεῖ, νομοϑέτην ἐχείνῳ παραπλήσιον φῆναι εἰκὸς ἦν.
1? μυρίων γοῦν μετὰ ταῦτα προφητῶν μετὰ Mooe« γεγονότων,
οὐδεὶς ὅμοιος ωσεῖ μεμαρτύρηται: πάντες γὰρ εἰς ἐκεῖνον ἀνέπεμ-
πον τοὺς ἀκροωμένους. μαρτυρεῖ δ᾽ οὖν ἡ γραφὴ ὅτι οὐχ ἐγήγερται
προφήτης ὅμοιος Δωσεῖ" οὔτε οὖν Ἱερεμίας οὔτε Ἡσαΐας οὔτε τις
ἕτερος τῶν προφητῶν ὅμοιος αὐτῷ ἂν εἴη, ἐπειδὴ μηδὲ εἷς τούτων
νομοϑέτης ἀναδέδεικται. H προσδοκωμένου τοίνυν τοῦ κατὰ Μωσέα
μέλλοντος ἀναστήσεσϑαι προφήτου τε καὶ νομοϑέτου, παρῆν οὗτος
Ἰησοῦς 0 Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, νομοϑετῶν πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι καὶ τὰ

17 u. 22 Deut. 18, 15 u. 19; Act. 3, 22. 23; 7, 37

10 ἀσμένως Steph., ἄσμενος P 20 yo. ἀνθρώποις ed. Paris, àv99ónov P
24 γενέσϑαι oder γενήσεσϑαι HklKl, vgl. 36,26; εἶναι ed. Paris, <P 26 ὅσπερ
Steph., ὥσπερ P 27 φάναι Hkl, vgl. VIII 1, 16; φῆναι P 81 Μωσεῖ Hkl, Mo-
σέως P ἰερεμ. P

n2
1

Ὁ

Demonstr. evang. I Cap. 7, 5—17 37

EN , ’ 12 LI (Oe ΡΥ ἀν" > > , 3
υπὲρ vouov διαπραττόμενος. “τὸ γαρ᾽ »ἐλέχϑη τοῖς ἀρχαίοις, ov b

μοιχεύσεις, ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μηζ(δὲ) ἐπιϑυμεῖνε, καὶ τὸ »ἐλέχϑη τοῖς
ἀρχαίοις" οὐ φονεύσεις, ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μηδὲ ὀργίζεσθαις, καὶ τό"
"μηκέτι ἐν Ἱεροσολύμοις, ἀλλ᾽ ἐν παντὶ τόπῳ προσκυνεῖνε, καὶ τὸ
μὴ λιβανωτῷ καὶ ϑυσίαις, »ἐν πνεύματι δὲ χαὶ ἀληϑείᾳ ϑρησχεύεινς,
καὶ ὅσα τοιαῦτα ἐν τῇ αὐτοῦ φέρεται διδασκαλίᾳ, πανσόφου nv &r-
τιχρυς καὶ τελειοτάτου νομοϑέτου. 13 διὸ xal οἱ ἀκροώμενοι »ἔξε-
πλήττοντος, φησὶν ἡ ϑεία γραφή, ὅτι ἐδίδασχεν αὐτοὺς τως ἐξουσίαν
ἔχων, καὶ οὐχ ὡς οἱ γραμματεῖς αὐτῶν καὶ οἱ Dagıoaloıs. καὶ τοῦτο
τοίνυν τὸ λεῖπον τῇ διωσέως προφητείᾳ λόγιον ἀπεπλήρου, ὡσαύτως
δὲ καὶ τὰ λοιπὰ τῶν προφητειῶν τῶν περὶ αὐτοῦ καὶ περὶ τῆς τῶν
ἐθνῶν χλήσεως ϑεσπίσματα. "3 γέγονε τοίνυν πληρωτὴς τοῦ νόμου
καὶ τῶν προφητῶν, τὰς περὶ ἑαυτοῦ προρρήσεις εἰς πέρας ἀγαγών᾽
καὶ μέχρε μὲν αὐτοῦ στήσας τὸν πρότερον νόμον, ἀρχηγὸς δὲ ἀνα-
φανεὶς δευτέρου τοῦ τοῖς πᾶσιν ἔϑνεσι κατηγγελμένου τῆς καινῆς
διαϑήκης νόμου, ὡς ὁμοῦ νόμου καὶ ἀρχῆς] αἴτιον καταστῆναι τῶν
δυεῖν ὑποϑέσεων, ἰουδαϊσμοῦ λέγω καὶ χριστιανισμοῦ,. ὃ καὶ αὐτὸ
ϑαυμάζειν ἄξιον (κατὰ τὴν ϑείαν πρόρρησιν ὧδέ πως àvagovoboar:
»ἰδού, τίϑημι ἐν Σιὼν λίϑον ἐχλεκτόν, ἀκρογωνιαῖον, ἔντιμον" καὶ ὁ
πιστεύων εἰς αὐτὸν οὐ καταισχυνϑήσεταις.

15 Tíc δ᾽ ἂν εἴη ἀκρογωνιαῖος ἢ οὗτος ὁ ζῶν καὶ πολυτίμητος
λίϑος μίαν &x δυεῖν οἰχοδομῶν ὑποστησάμενος διὰ τῆς αὐτοῦ διδα-
σκαλίας; τὴν γὰρ Μωσέως μέχρις αὐτοῦ παραταϑεῖσαν στήσας, &x
ϑατέρου μέρους τὴν ἡμετέραν ἐπισυνῆψφεν τὴν κατὰ τὸ εὐαγγέλιον
οἰκοδομήν. 16 ὅϑεν εἰκότως ἀχρογωνιαῖος ὠνόμασται. καὶ ἐν var-
uois δὲ εἴρηται" »λίϑον ὃν ἀπεδοχίμασαν oi οἰχοδομοῦντες, οὗτος
ἐγενήϑη εἰς κεφαλὴν γωνίας. παρὰ κυρίου ἐγένετο αὕτη, καὶ ἔστι
ϑαυμαστὴ ἐν ὀφϑαλμοῖς ἡμῶνε. τἸἔνϑα σαφῶς τὸ λόγιον καὶ τὴν
ἐκ τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους ἐπιβουλήν, ἣν πέπονθεν ὁ ϑεσπιζόμενος,
διεσάφησεν, ἀποδοκιμασϑῆναι μὲν αὐτὸν πρὸς τῶν τὸν παλαιὸν
τοῖχον οἰκοδομούντων. γραμματέων τινῶν καὶ Φαρισαίων ἀρχιερέων
τε καὶ πάντων τῶν παρὰ Ἰουδαίοις ἀρχόντων, φῆναν, πλὴν ἀλλὰ

1 vgl. Matth. 5, 27—28 — 2 m Matth. 5, 21—22 — 4 vgl. Joh. 4, 21 —
5 vgl. Joh. 4, 28 α. 24 — 7 u. 8 Matth. 7, 28 u. 29 — 19 Jes. 28, 16 — 26 Psal.
117, 92—93; Matth. 21, 42

1 τὸ Steph, τ P 2 δὲ + Steph. 10 λόγιον —? ΗΚ], vgl. 36, 19 16 vó-
μου xal ἀρχῆς (»die Ursache auch von des Gesetzes Anfang«) als Glossem < Hkl
18 χατὰ + Hkl, vgl. 32, 3ff 23 στήσας vgl. 49, 24 39 φῆναν Gaisf. aus S,
φηνάντων P, φανέντων Steph.

r2
ot

38 Eusebius

μετὰ τὴν ἐξ ἐκείνων ἀτιμίαν καὶ ἀποβολὴν ϑεσπίσαν αὐτὸν ν»γενή-
σεσϑαι εἰς χεφαλὴν γωνίαςς, ἀρχηγὸν καταστάντα τῆς καινῆς διαϑή-
κῆς ἀκολούϑως ταῖς ἀποδοϑείσαις ϑεοωρίαις.

18 Οὐχοῦν ἀποστάντες ἡμεῖς ἑλληνισμοῦ οὐχ ἐπὶ ἰουδαϊσμὸν
καταπεπτώχαμεν, οὐδὲ ἀποδεχόμενοι τὸν Πὲωσέως νόμον καὶ τοὺς
Ἑβραίων προφήτας, μὴ βιοῦντες δὲ ἰουδαϊκῶς ἀλλὰ κατὰ τὴν πρὸ
Μωσέως τῶν ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν πολιτείαν, πταίοιμεν ἄν. !?xàv
τούτῳ γὰρ Μωσέα xci τοὺς μετ᾽ αὐτὸν προφήτας ἀληϑεύοντας
ἀποδείκνυμεν, τὸν ὑπ᾿ αὐτῶν προκεκηρυγμένον Χριστὸν ἀποδεχόμενοι
xci τούτου τοῖς νόμοις πειϑόμενοι, κατ᾽ ἴχνος τε τῆς αὐτοῦ διδα-
σχαλίας βαίνειν δι᾿ εὐχῆς τιϑέμενοι, αὐτῷ Moos κὰν τούτῳ τὰ φίλα
ποιοῦντες" ?90c προειπὼν ὅτι »προφήτην ἀναστήσει κύριος ὁ ϑεὸςς
ὅμοιον αὐτῷ ἐπιλέγει" »πᾶσα δὲ ψυχὴ ἥτις μὴ ἀκούσεται τοῦ προφή-
του ἐχείνου ἐξολοϑρευϑήσεται ix τοῦ γένους αὐτῆςς. αὐτίχα Ἰουϑαῖοι,
μὴ παραδεξάμενοι τὸν προφήτην μηδ᾽ ἐπαχούσαντες αὐτοῦ τοῖς
ἁγίοις λόγοις, ἔσχατον ὑπέμειναν 0129009 ἀχόλουϑα τῇ προρρήσει
πεπονϑότες.. 2ουτε γὰρ τὸν Χριστοῦ νόμον τὸν τῆς καινῆς δια-
ϑήκης χατεδέξαντο, οὔτε τὰ διωσέως παραγγέλματα δίχα παρανομίας
οἷοί τε ἂν εἶεν φυλάσσειν᾽ διὸ καὶ τῇ Μωσέως ὑποβέβληνται κατάρᾳ,
τῷ μηδὲ δυνατὸν αὐτοῖς εἶναι τὰ παρὰ Μωσεῖ νενομοϑετημένα συν-
τελεῖν, περιῃρημένης αὐτῶν τῆς μητροπόλεως, καὶ ἀποκεκχλεισμένης
τῆς μόνον αὐτόϑι συγχεχωρημένης ἐπιτελεῖσϑαι ωσαϊκχῆς ϑρησκείας.
22 ἡμεῖς δὲ τὸν ὑπὸ Μωσέως καὶ τῶν λοιπῶν προφητῶν κατηγγελ-
μένον ἀποδεξάμενοι καὶ τούτῳ πείϑεσϑαι δι᾿ εὐχῆς ποιούμενοι πλη-
ρωταὶ ἂν εἴημεν τῆς Μωσέως παραγγελίας, δι᾿ ἧς ἔφησεν ναὐτοῦ
ἀκούσεσϑες. πᾶσα δὲ ψυχὴ ἥτις δ᾽ ἂν μὴ ἀχούσῃ τοῦ προφήτου
ἐκείνου ἐξολοϑρευϑήσεται ἐκ τοῦ γένους adıncı. 33 τίνα δὲ διετάξατο
ö “προφήτης ὧν ἐπακούειν χρεών, μικρῷ πρόσϑεν ἀχηκόαμεν" τὰ
πάνσοφα χαὶ ἐντελῆ καὶ οὐράνια παραγγέλματα, ἃ δὴ 00x »ἐν πλαξὶ
λιϑίναιςς. Μωσεῖ παραπλησίως, οὐδέ γε μέλανι καὶ χάρταις ἠξίωσεν
παραϑέσϑαι, ψυχαῖς δὲ κεκαϑαρμέναις καὶ νοερὰν οὐσίαν κεκτημέναις
τῶν αὐτοῦ φοιτητῶν᾽" ἐν αἷς ἐγγράψας τοὺς τῆς καινῆς διαϑήχης
vouovs ἔργοις ἀπεπλήρου τὴν φήσασαν διὰ Ἱερεμίου προφητείαν"
»διαϑήσομαι διαϑήκην καινήν, οὐ κατὰ τὴν διαϑήχην ἣν διεϑέμην
τοῖς πατράσιν αὐτῶν. ὅτι αὕτη ἡ διαϑήκη ἣν διαϑήσομαι τῷ olxo
᾿Ισραήλ, διδοὺς νόμους μου εἰς διάνοιαν αὐτῶν, καὶ ἐπὶ τὴν καρδίαν

12 Act. 3, 22. 23, vgl. Lev. 28, 29 (Deut. 18, 15. 19) — 25 Act. 8, 22, 28 Lev.
23, 29 (Deut. 18, 15. 18. 19) — 29f vgl. II Kor. 3, 3 — 80 vgl. II Joh. 12 —
34 Jerem. 38, 31—33

11 z&v Steph. zai P 26 ἀχούσεσϑε Steph., ἀχούσεσϑαι P

Demonstr. evang. I Cap. 7, 17—23. Cap. 8, 1—4 39

αὐτῶν γράψω αὐτούς, xci ἔσομαι αὐτῶν ϑεός, καὶ αὐτοὶ ἔσονταί
μου Aaoge.

VII. ᾿4λλ᾽ ὁ μὲν ἐν πλαξὶν ἀψύχοις, ὁ δ᾽ ἐν διανοίαις ζώσαις
τὰ τέλεια τῆς καινῆς διαϑήκης παραγγέλματα. οἱ δέ γε αὐτοῦ μαϑη-
ταὶ τῷ τοῦ διδασχάλου νεύματι κατάλληλον ταῖς τῶν πολλῶν ἀκοαῖς
ποιούμενοι τὴν διδασκαλίαν, ὅσα μὲν ἅτε τὴν ἕξιν διαβεβηκόσι πρὸς
τοῦ τελείου διδασχάλου παρήγγελτο, ταῦτα τοῖς οἵοις TE χωρεῖν
παρεδίδοσαν, ὅσα δὲ τοῖς ἔτι τὰς ψυχὰς ἐμπαϑέσι καὶ ϑεραπείας δεο-
μένοις ἐφαρμόζειν ὑπελάμβανον, ταῦτα, συγκατιόντες τῇ τῶν πλειό-
νοῦν ἀσϑενείᾳ, τὰ μὲν διὰ γραμμάτων τὰ δὲ δι᾿ ἀγράφων ϑεσμῶν
φυλάττειν παρεδίδοσαν, ὥστε ἤδη καὶ τῇ Χριστοῦ ἐκκλησίᾳ δύο βίων
γνενομοϑετῆσϑαι τρόπους" τὸν μὲν ὑπερφυῆ καὶ τῆς κοινῆς καὶ ἀν-
ϑρωπίνης πολιτείας ἐπέχεινα, οὐ γάμους, οὐ παιδοποιίας, οὐδὲ κτῆ-
σιν, οὐδὲ περιουσίας ὕπαρξιν παραδεχόμενον, ὅλον δὲ Ót ὅλου τῆς
χοινῆς xci συνήϑους ἁπάντων ἀνϑρώπων ἀγωγῆς παρηλλαγμένον,
καὶ μόνῃ τῇ τοῦ ϑεοῦ ϑεραπείᾳ προσῳχειωμένον καϑ'᾽ ὑπερβολὴν
ἔρωτος οὐρανίου. 2 οἱ τόνδε μετιόντες τὸν τρόπον, τὸν ϑνητῶν
βίον τεϑνάναι δοκοῦντες, χαὶ αὐτὸ μόνον τὸ σῶμα φέροντες. ἐπὶ γῆς,
φρονήματι, δὲ τὴν ψυχὴν εἰς οὐρανὸν μετενηνεγμένοι, oic τινες
οὐράνιοι τὸν τῶν ἀνϑρώπων ἐφορῶσι βίον, ὑπὲρ τοῦ παντὸς γένους
ἱερωμένοι τῷ ἐπὶ πάντων ϑεῷ, οὐ βουϑυσίαις καὶ αἵμασιν, οὐδὲ
σπονδαῖς καὶ κνίσαις, οὐδ᾽ αὐ καπνῷ καὶ πυρὸς ἀποβρώσει καὶ σω-
μάτων φϑοραῖς, δόγμασι δὲ ὀρϑοῖς ἀληϑοῦς εὐσεβείας φυχῆς τε δια-
ϑέσει χεχαϑαρμένης, καὶ προσέτι τοῖς κατ᾽ ἀρετὴν ἔργοις TE καὶ
λόγοις" οἷς τὸ ϑεῖον ἐξιλεούμενοι τὴν ὑπὲρ σφῶν αὐτῶν καὶ τῶν
σφίσιν ὁμογενῶν ἀποτελοῦσιν “ἱερουργίαν. 3 τοιόσδε μὲν οὖν καϑέ-
στῆκεν ὃ ἐντελὴς τῆς κατὰ τὸν χριστιανισμὸν πολιτείας τρόπος" ö
δ᾽ ὑποβεβηχὼς ἀνϑρωπινώτερος, οἷος καὶ γάμοις συγκατιέναι σώφροσιν
χαὶ παιδοποιίαις, οἰκονομίας τε ἐπιμελεῖσθαι, τοῖς χατὰ τὸ δίκαιον
στρατευομένοις [τε] τὰ πραχτέα ὑποτίϑεσϑαι, ἀγρῶν τε καὶ ἐμπορίας
χαὶ τῆς ἄλλης πολιτικωτέρας ἀγωγῆς μετὰ τοῦ ϑεοσεβοῦς φροντίζειν,
οἷς καὶ ἀσχήσεων καιροὶ μαϑητείας τε καὶ τῶν ϑείων λόγων ἀκροά-
σεως ἡμέραι ἀφωρίσϑησαν. καί τις τούτοις δεύτερος εὐσεβείας
ἀπενεμήϑη βαϑμός, κατάλληλον τῷ τοιῳδὶ βίῳ παρέχων τὴν ὠφέ-
λειαν, ος μηδένα ἀμοιρεῖν τῆς σωτηρίου ἐπιφανείας, πᾶν δὲ γένος

Vor Z. 8: η΄. ὡς εἰς δύο τρόπους ὃ κατὰ τὸν χριστιανισμὸν διήρηται βίος

4 nach παραγγέλματα fehlt wohl ein Verb, wie παρέϑετο (vgl. 38, 31) oder,
wie es bei Steph. steht, ἐνέγραψεν (vgl. 38, 32) 6 αὐτοῖς -[- vor ἅτε ΗΚ] 8 zaoe-
δίδοσαν Hkl, n«osóíóov P 80 τε — Steph.

40 Eusebius

ἀνθρώπων, Ἑλλήνων ὁμοῦ xci βαρβάρων. τῆς εὐαγγελικῆς ἀπολαύειν
διδασκαλίας.

IX. Τούτων ὧδε ἐχόντων ζητήσαι ἂν τις εἰκότως" εἰ δὴ κατὰ
τοὺς πάλαι χαὶ πρὸ Μωσέως ϑεοφιλεῖς ἄνδρας τὴν τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν εὐαγγελικὴν διδασχαλίαν ϑεοσεβεῖν ὑποτίϑεσϑαι φαμέν, μίαν
τε ἡμῶν τε κἀχείνων εὐσέβειαν καὶ ϑεοῦ γνῶσιν τὴν αὐτήν, τί δῆτα
οἱ μὲν περὶ γάμους καὶ παιδοποιίας πλείστην εἰσῆγον σπουδήν, ἡμῖν
δὲ τοῦτο παραμελεῖται τὸ μέρος, ?xcl πάλιν οἱ μὲν ταῖς διὰ ζῴων
ϑυσίαις ἐξιλεούμενοι τὸν ϑεὸν ἀνεγράφησαν, ἡμῖν δὲ xci τοῦτο
πράττειν ὥς τι τῶν ἀνοσίων ἀπηγόρευται: δύο γὰρ μόνα ταῦτα, οὐ
σμικρὸν ἔχοντα λόγον, δόξειεν ἂν τοῖς ὑφ᾽ ἡμῶν εἰρημένοις ἀντι-
πίπτειν, ὡς μὴ κατὰ ταῦτα τὸν παλαιὸν σωζόντων τῆς εὐσεβείας
τρόπον. 3 καὶ πρὸς ταῦτ᾽ ovr τοιάνδε λύσιν ἐξ αὐτῶν πάρεστιν
ἀναλέξασϑαι τῶν παρ᾽ Ἑβραίοις λογίων. οἱ μὲν πρὸ Μωσέως ἐπ᾽
εὐσεβείᾳ μεμαρτυρημένοι ἀρχὴν ἔχοντος τότε καὶ συνισταμένου τοῦ
βίου γενέσϑαι μνημονεύονται, τὰ δὲ καϑ᾽ ἡμᾶς περὶ τέλος ἐλαύνειν.
1 διὸ τοῖς μὲν σπουδάζεσϑαι τὴν τῶν διαδόχων ἐπίδοσιν εἰς πολυ-
ανϑρωπίαν, αὔξοντος κατ᾽ ἐκεῖνο χαιροῦ καὶ πληϑύοντος εἰς ἀκμήν
τε προϊόντος τοῦ τῶν ἀνϑρώπων γένους ἡμῖν δὲ μὴ σφόδρα τι
τοῦτο μέλειν, ὡς ἂν ἤδη τῶν πραγμάτων φϑινόντων καὶ ἀπολη-
γόντων ἐπὶ πέρας τε ἔσχατον ἐλαυνόντων, διαρρήδην τῆς τοῦ βίου
συντελείας πρὸ(ς) τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας »ἐπὶ ϑύραις« ἐλαύνειν
λεγομένης, ἁ ἀνανεώσεώς τε καὶ παλιγγενεσίας αἰῶνος ἑτέρου ὅσον
0070 μέλλοντος. ἐπιστήσεσϑαι προχηρυττομένης.

5 Mía μὲν οὖν ἀπόδοσις αὕτη" δευτέρα δ᾽ ἂν εἴη τοιαύτη. τοῖς μὲν
παλαιοῖς ἀνειμένον καὶ ἐλεύϑερον μετιοῦσι βίον οὐδὲν ἦν ἐμποδὼν ol-
xov καὶ παίδων προΐστασϑαι μετὰ τῆς περὶ τὸ ϑεῖον σχολῆς, αὐταῖς
γαμεταῖς καὶ παισὶ καὶ οἴκοις ϑεοσεβεῖν ἀπερισπάστως δυναμένοις, καὶ
μηδαμῶς ὑπὸ τῶν ἐχτὸς τῆς περὶ τὰ χρείττω προϑέσεως ἀποσπωμένοις"
τὰ δὲ καϑ᾽ ἡμᾶς μυρία τὰ ἐκτὸς καϑέλκοντα καὶ εἰς ἀλλοκότους φρον-
τίδας περισύροντα τῆς TE περὶ τὰ ϑεῷ ἀρεστὰ σπουδῆς ἀφιστάντα
τυγχάνει. 9ToUro γοῦν αἴτιον εἶναι τῆς τῶν γάμων συστολῆς παρί-

c - ΕῚ - , Al , - ,
στησιν ὁ τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας λογος, q«oxor' »τοῦτο δέ

φημι, ἀδελφοί, ὁ καιρὸς συνεσταλμένος ἐστίν. τὸ λοιπὸν ἵνα καὶ οἱ
21 vgl. Matth. 24, 14 — 22 Mark. 13, 29 — 33 I Kor. 7, 20---ϑ

Vor Z. 8: 9'. τί δήποτε μὴ ὁμοίως τοῖς παλαιοῖς καὶ παρ᾽ ἡμῖν τὰ τῆς πολυ-
παιδίας σπουδάζεται

15 ἔχοντος Gaisf. aus S, ἔχοντες P 16 ἐλαύνει ΗΚ], ἐλαύνειν P 22 πρὸς
Hkl, πρὸ Ρ 32 αἴτιον bis in P, das erste expungiert

Demonstr. evang. I Cap. 8, 4. Cap. 9, 1—14 41

ἔχοντες γυναῖχας ὡς μὴ ἔχοντες ὦσι xci οἱ κλαίοντες ὡς μὴ xAai-
οντες, καὶ οἱ χαίροντες ὡς μὴ χαίροντες, καὶ οἱ ἀγοράζοντες ὡς μὴ
κατέχοντες, καὶ oí χρώμενοι τῷ κόσμῳ τούτῳ ὡς μὴ καταχρώμενοι.
παράγει γὰρ τὸ σχῆμα τοῦ κόσμου τούτου" ϑέλω δὲ ὑμᾶς ἀμερίμνους
εἶναι" ὃ ἄγαμος μεριμνᾷ τὰ τοῦ κυρίου, πῶς ἀρέσῃ τῷ κυρίφ᾽ ὁ δὲ ya-
μήσας Meu τὰ τοῦ κόσμου, πῶς ἀρέσῃ τῇ γυναικί, καὶ μεμέρισται.
"ein γυνὴ ἡ ἄγαμος καὶ ἡ παρϑένος μεριμνᾷ τὰ τοῦ κυρίου, ἵνα
ἀρέσῃ τῷ κυρίῳ, ἵνα 7] ἁγία καὶ τῷ σώματι καὶ τῷ πνεύματι, ἡ δὲ
γαμήσασα «μεριμνᾷ τὰ τοῦ κόσμου, zug ἀρέσῃ τῶ ἀνδρί. τοῦτο δὲ
πρὸς τὸ ὑμῶν συμφέρον λέγω, οὐχ ἵνα βρόχον ὑμῖν ἐπιβάλω, ἀλλὰ
πρὸς τὸ εὐσχημον καὶ εὐπάρεδρον τῷ κυρίῳ ἀπερισπάστωςε. 8 διαρ-
ρήδην γοῦν ἐν τούτοις τὸ αἴτιον τῆς ἀποχῆς τοῦ γάμου παρίστησιν,
τὴν τῶν καιρῶν xci τῶν ἐχτὸς πραγμάτων ἀβελτερίαν ἐπιμεμψά-
μενος, ὧν οὐδὲν τοῖς παλαιοῖς προσέπιπτεν.
s ; sn » \ - , »a € ,

Καὶ τρίτος Ó ἂν εἴη παρὰ ταῦτα λογος, καϑ' ov ot xaAat ϑεοφι-
λεῖς παιδοποιίας πλείστην ἐποιοῦντο σπουδήν. ϑτῶν λοιπῶν ἀνϑρώ-
zov εἰς κακοτροπίαν ἐπιδόντων, εἰς ἀνήμερόν τε καὶ ἀπάνϑρωπον καὶ
ϑηριώδη βίον ἀποπεπτωχότων, εἴς τε ἀσεβῆ παντελῶς καὶ ἄϑεον τρό-
πον ἀπωλισϑηχότων, βραχεῖς σφόδρα καὶ ἀριϑμῷ ληπτοὶ περιλειπόμενοι
κατὰ τὰ πρόσϑεν ἡμῖν εἰρημένα τοῦ τῶν πολλῶν ὑπεξίσταντο βίου
καὶ τῆς χοινῆς τῶν λοιπῶν ἀνϑρώπων συναναστροφῆς. 19 κεχώρι-
σμένως δ᾽ ovv τῶν ἄλλων ἐθνῶν, καὶ κατὰ μόνας βιοῦντες, πολιτείαν
ξένην καὶ βίον φιλόσοφον καὶ Oc ἀληϑῶς ϑεοσεβῆ καὶ τοῖς ἄλλοις
ἀνϑρώποις ἀνεπίμικτον συνίσταντο. i»! οὖν καὶ τοῖς μετέπειτα
τῆς οἰχείας ϑεοφοβίας ξώπυρον ἐξ αὐτῶν σπέρμα φυλάττοιτο, μηδ᾽
ἐκλίποι χαὶ ἀπόλοιτο ἅμα τῇ τῶν ἀνδρῶν τελευτῇ τὰ τῆς κατ᾽
αὐτοὺς εὐσεβείας, εἰχύτως παιδοποιίας καὶ παιδοτροφίας πρόνοιαν
εἰσῆγον, oc ἂν διδάσκαλοι καὶ καϑηγηταὶ γένοιντο τῶν ἰδίων παί-
ὅων, διαδόχους εὐσεβείας καὶ τῆς οἰχείας ἀρετῆς κληρονόμους τοῖς
μετέπειτα καταλιπεῖν σπουδαῖον εἶναι ἡγούμενοι. 13 ἔνϑεν μυρίοι
προφῆται καὶ δίχαιοι ἄνδρες αὐτός ϑ᾽ ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν oi
τε τούτου μαϑηταὶ καὶ ἀπόστολοι ἐκ τῆς αὐτῶν διαδοχῆς ἀναπεφή-
νασιν. 18 εἰ δέ τινες καὶ φαῦλοι προῆλϑον ἐξ αὐτῶν, Oc ἅμα σίτῳ
καλάμης ὑποφυείσης, ἀλλ᾽ ovzxo τοὺς σπείραντας αἰτιατέον οὐδὲ
τοὺς ἀναϑρεψαμένους" ἐπεὶ χαὶ τῶν τοῦ σωτῆρος μαϑητῶν ἴσμεν
τινὰς ἐξ αὐτεξουσίου παρατροπῆς ἀποσφαλέντας.

MH uiv ovr αἰτία τῆς τῶν πᾶλαι ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν. παιδο-
ποιίας ἀνείρηται, ἣν οὐχέτι ig! ἡμῶν χώραν ἔχει λέγειν, ὅτε σὺν

11 ἀπερισπάστως Steph. ἀπερισπάστος P 25 οἰχείας Steph. οἰκίας P
31 9° Steph, z' P 32 διαδοχῆς Kl, διδαχῆς P

42 Eusebius

ϑεῷ διὰ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς διδασχαλίας μυρία ἔϑνη d

xci λαοὺς κατά TE πόλεις xci χώρας καὶ ἀγροὺς πάρεστιν ἡμῖν
ὀφϑαλμοῖς ὁρᾶν σπεύδοντα κατὰ τὸ αὐτό, καὶ συντρέχοντα ἐπὶ τὴν
xar& ϑεὸν μάϑησιν τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας" οἷς ἀγαπητὸν δύ-
νασϑαι ἐξαρκεῖν τοὺς διδασκάλους καὶ χήρυχας τοῦ τῆς ϑεοσεβείας
λόγου, πάντων ἀπολελυμένους τῶν τοῦ βίου δεσμῶν καὶ τῶν πολυ-
μερίμνων φροντίδω». 15 μάλιστα δ᾽ οὖν τούτοις ἀναγκαίως τὰ νῦν
διὰ τὴν περὶ τὰ κρείττω σχολὴν ἡ τῶν γάμων ἀναχώρησις σπουδά-
Serat, ἅτε περὶ τὴν ἔνϑεον καὶ ἄσαρκον παιδοποιίαν ἀσχολουμένοις,
οὐχ ἑνὸς οὐδὲ δυεῖν παίδων ἀλλ᾽ ἀϑρόως μυρίου πλήϑους τὴν παιδο-
τροφίαν καὶ τὴν κατὰ ϑεὸν παίδευσιν τῆς τε ἄλλης ἀγωγῆς τοῦ βίου
τὴν ἐπιμέλειαν ἀναδεδεγμένοις.

10 Ἐπὶ τούτοις ἅπασιν εἴ τις ἀκριβῶς ἐξετάζοι τοὺς τῶν παλαιῶν
βίους, περὶ ὧν τὸν λόγον ποιούμεϑα, γνοίη ἂν αὐτοὺς ἐν ἀρχαῖς
μὲν τῆς ἡλικίας παιδοποιουμένους, ϑᾶττον δὲ ἀνασχόντας καὶ ἀπο-
πεπαυμένους. γέγραπται γὰρ ὅτι νεὐηρέστησεν Ἐνὼχ τῷ ϑεῷ μετὰ
τὸ γεννῆσαι τὸν Μαϑουσαλάςε" ἀχριβῶς οὕτω τῆς γραφῆς μετὰ τὴν
τοῦ παιδὸς γέννησιν εὐηρεστηκέναι τῷ ϑεῷ τὸν δηλούμενον ioco-
ρούσης, καὶ οὐχέτι ἐξ ἐκείνου παῖδας αὐτῷ γενέσϑαι μαρτυρούσης.
1 χαὶ Νῶε δὲ ἄνϑρωπος δίχαιος μετὰ τὴν τῶν παίδων γένεσιν μόνος
σὺν τοῖς olxsioıs ἐν τῇ τῶν ἐπὶ γῆς ἁπάντων φϑορᾷ διασωϑείς,
πλείστοις μετὰ ταῦτα ἐπιβιοὺς ἔτεσιν, οὐδαμῶς εἰσάγεται παῖδας
κτησάμενος. λέγεται δὲ καὶ ὃ ᾿Ισαὰκ ἐκ μιᾶς γαμετῆς διδύμου γονῆς
πατὴρ γεγονὼς μέχρι τούτου στῆσαι τὴν πρὸς γαμετὴν ὁμιλίαν. καὶ
ὃ ᾿Ιωσήφ, καὶ ταῦτα παρ᾽ Αἰγυπτίοις τὰς διατριβὰς πεποιημένος, οὐ
πλείω δύο παίδων χατέστη πατήρ, μίαν τὴν τούτων μητέρα ἀγό-
μενος. !8xal αὐτός γε Μωσῆς 0 τε τούτου ἀδελφὸς ᾿Ααρὼν πρὸ
μὲν τῆς τοῦ ϑεοῦ ἐπιφανείας ἱστοροῦνται παιδοπεποιημένοι, μετὰ δὲ
τοὺς ϑείους χρησμοὺς οὐχέτι ἔστιν αὐτοῖς παῖδας εὑρεῖν γεγενημένους.
19 τί χρὴ λέγειν περὶ Μελχισεδέκ; οὗ καϑάπαξ οὐ παῖς, οὐ γένος, οὐ
διαδοχὴ φέρεται, οὐδ᾽ Ἰησοῦ τοῦ Μωσέως διαδόχου, οὐδὲ πλείστων
ἄλλων προφητῶν. ᾿

20 Ζητουμένης δὲ τῆς κατὰ τὸν ᾿Αβραὰμ xci Ἰακοὺβ παιδοποιίας,
ἐν ἑτέροις τὸν λόγον σχολαίτερον ἀποδεδώκαμεν, ἐν οἷς περὶ τῆς
τῶν πάλαι ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν πολυγαμίας τε καὶ πολυπαιδίας διει-
λήφαμεν, ἐφ᾽ ἃ καὶ νῦν τοὺς φιλομαϑεῖς ἀναπέμπομεν, τοσοῦτον
ἐπισημηνάμενοι, ort xci κατὰ τοὺς τῆς καινῆς διαϑήχης νόμους οὐ

16 Gen. 5, 22 — 20 vgl. Gen. 6, 9 u. 7,1 — 85 vgl. Harnack Gesch. der
altchristl. Lit. I 572

14 γνοίη Dind., γνώη P

Demonstr. evang. I Cap. 9, 14—21. Cap. 10, 1—4 43

΄ 2 , \ - , > \ > , \
πάμπαν ἀπηγορευται τὰ τῆς παιδοποιίας, ἀλλὰ xav τούτῳ τὰ παρα- d

, ES , , , - r c

πλήσια. τοῖς παλαι ϑεοφιλέσιν διατέτακται. χρῆναι yaQ φῆσιν Oo

, - > x

λόγος τὸν ἐπίσχοπον γεγονέναι »μιᾶς γυναικὸς ἄνδρας. 31 πλὴν ἀλλὰ
- , \ ^ x - - *, >

τοῖς ἱερωμένοις καὶ περὶ τὴν τοῦ ϑεοῦ ϑεραπείαν ἀσχολουμένοις

ET, x - > M , - - € , c er \
5 ἀνέχειν λοιπὸν σφᾶς αὕτους προσῆκει τῆς γαμικῆς ομιλίας" 0001 δὲ

μὴ τῆς τοσαύτης ἠξίωνται ἱερουργίας, τούτοις ὁ λόγος καϑυφίησιν
μονονουχὶ διαρρήδην ἅπασιν κηρύττων, ὅτι δὴ "τίμιος ὁ γάμος xal
ἡ κοίτη ἀμίαντος, πόρνους δὲ χαὶ μοιχοὺς χρινεῖ ὁ ϑεόςε. ταῦτα
μὲν οὖν εἰς τὴν πρώτην ἡμῖν εἰρήσϑω πρότασιν.

Χ. Περὶ δὲ τοῦ μὴ ζωοϑυτεῖν ἡμᾶς τῷ ἐπὶ πάντων ϑεῷ, τῶν
πάλαι ϑεοφιλῶν. ἀνδρῶν, ὧν δὴ φαμὲν xat ζῆλον ϑεοσεβείας, τοῦτο
πεποιηκότων, οὗτος ἐξ ἡμῶν ἀποδοϑείη ἂν ὁ λόγος. οὐχ ὥσπερ
Ἕλλησιν ἐνομίζετο, καὶ τοῖς Ἑβραίων ἱεροῖς λόγοις ταὐτὰ δοχεῖ περὶ
τῆς τῶν πάλαι καὶ πρώτων ἀνδρῶν ϑεραπείας τοῦ ϑείου. 3 οἱ μὲν
ἔφασαν um ϑύειν τοὺς προτέρους μηδὲν ὁτιοῦν τῶν ζῴων» μηδὲ
ϑυμιᾶν τοῖς ϑεοῖς, ἀλλ᾽ ἡλίῳ μὲν καὶ τοῖς κατ᾽ οὐρανὸν ἄστροις
χλόην xci »oiovei τινα τῆς γονίμου φύσεως χνοῦν ταῖς χερσὶν ἀρα-
uérvovc« πόαν TE καὶ φύλλα xci ῥίζας κατακαίειν πυρί πόρρω δὲ
παρανομίας ἐλαύνοντας τοὺς μετὰ ταῦτα ἀνϑρώπους αἱμάξαι τοὺς

^ , E zZ ^ , > , CE. ^ >
20 βωμοὺς ζῴων σφαγαῖς, εἶναι δὲ ταύτην ἀνοσιον καὶ ἄδικον καὶ οὐ-

δαμῶς ϑεῷ προσφιλῆ ϑυσίαν᾽ μηδὲν γὰρ τῆς τῶν ἀνϑρώπων λογι-
κῆς ψυχῆς τὴν τῶν ἀλόγων διαφέρειν" διὸ καὶ φόνου δίκην ὑπέχειν
ἄξιον τοὺς ζῳοϑυτοῦντας ἔφασχον, Oc τῆς αὐτῆς xci ὁμοίας ἔν τε
ἀνϑρώπῳ καὶ ἐν τῷ ἀλόγῳ Loo ψυχῆς ἐνυπαρχούσης.

AAA o μὲν τῶν Ἑλλήνων περὶ τῶν παλαιῶν λόγος τοιόσδε
τις ἦν * 0 δέ γε τῆς Ἑβραίων γραφῆς οὐ τοιοῦτος. τοὺς γάρ τοι
πρώτους εὐϑὺς γενομένους ἀνϑρώπους ἅμα τῇ πρώτῃ συστάσει τοῦ
βίου ϑυσίαις ταῖς ἀπὸ ζῴων τιμῆσαι τὸ ϑεῖον ἱστορεῖ. 4 λέγει δ᾽
ovr" »xal ἐγένετο usó ἡμέρας Ἴρεγχε Καὶν ἀπὸ τῶν καρπῶν τῆς
γῆς ϑυσίαν τῷ xvolo' καὶ "Aßer ἤνεγκε καὶ αὐτὸς ἀπὸ τῶν πρῶωτο-
τόχων τῶν προβάτων αὐτοῦ. καὶ ἐπεῖδεν ὁ ϑεὸς ἐπὶ ΄4βελ καὶ ἐπὶ
τοῖς δώροις αὐτοῦ" ἐπὶ δὲ Κἀϊν καὶ ταῖς ϑυσίαις αὐτοῦ οὐ προσέσχενκ«.

3 I Tim. 3,2 --- 7 Hebr. 18, 4 — 14 ff Porphyr. de Abstin. 15 — 99 ff vgl.
Porphyr. de Abstin. I, 19 — 29 Gen. 4, 3—5

Vor Z. 10: ε΄. τίνι λόγῳ μὴ καὶ ἡμῖν ὁμοίως τοῖς παλαιοῖς ϑυμιᾶν xal ϑύειν
τῷ ϑεῷ τὰ γεώδη παραδέδοται

11 ϑεοσεβεῖν Hkl, vgl. 16, 33; 33, 13; 41, 24 ff (besonders Z. 27), ϑεοσεβείας P
12 ὥσπερ P, yo. ὡς παρ᾽ ed. Paris., aber unnötig

44 Eusebius

S £vOa δὴ ἐπιστήσεις ὡς μᾶλλον ὁ ζξῳοϑυτήσας ἀπόδεχτος εἴρηται
παρὰ τὸν ἀπὸ γῆς προσαγαγόντα τῷ ϑεῷ τὴν ϑυσίαν. καὶ Νῶε δὲ
εὐϑὺς νἀπὸ πάντων τῶν χτηνῶν τῶν καϑαρῶν καὶ ἀπὸ πάντων
τῶν πετεινῶν τῶν καϑαρῶν ἀνήνεγκεν ὁλοχαρπώσεις ἐπὶ τὸ Hvor-
αστήριον, καὶ ὠσφράνϑη κύριος ὀσμὴν εὐωδίας«. ἀλλὰ καὶ ᾿Αβραὰμ
ϑύσας ἀναγέγραπται, ὥστε κατὰ τὴν τῆς ϑείας γραφῆς μαρτυρίαν
πρώτην ἁπάντων τὴν διὰ ζῴων ϑυσίαν ἐπινενοῆσϑαι τοῖς πάλαι
ϑεοφιλέσι. “τούτου δὲ τὸν λογισμὸν ἡγοῦμαι εἶναι οὐ τὸν τύχοντα
οὐδ᾽ ἀνϑρωπίνως κεκινημένον, κατὰ ϑείαν δ᾽ ἐπίνοιαν ὑποβεβλημένον.
ἐπειδὴ γὰρ ἑώρων, ἅτε τὸν τρόπον εὐσεβεῖς καὶ ϑεῷ προσφκειωμένοι
ϑείῳ TE πνεύματι τὰς ψυχὰς πεφωτισμένοι, μεγάλης αὐτοῖς ϑεραπείας
δεῖν εἰς ἀποχάϑαρσιν τῶν ϑνητῶν πλημμελημάτων, λύτρον τῆς
αὐτῶν σωτηρίας τῷ καὶ ζωῆς καὶ ψυχῆς χορηγῷ προσοφείλεσϑαι
ἡγοῦντο. Extra μηδὲν χρεῖττον καὶ τιμιζώτεργον τῆς οἰκείας
ψυχῆς χαϑιεροῦν ἔχοντες, ἀντὶ ταύτης τέως τὴν διὰ τῶν ἀλόγων
ζῴων προσῆγον ϑυσίαν, τῆς σφῶν ψυχῆς ἀντίψυχα προσκομίζοντες"
οὐδὲν κατὰ τοῦτο πλημμελεῖν οὐδ᾽ ἀδικεῖν ἡγούμενοι, ὅτι μηδὲ τῇ
τῶν ἀνϑρώπων λογικῇ καὶ νοερᾷ δυνάμει παραπλησίαν εἶναι τὴν
ψυχὴν τῶν ἀλόγων ἐπαιδεύοντο, οὐδ᾽ ἄλλο τι εἶναι αὐτὴν ἢ τὸ
αἷμα αὐτῶν εἶναι μεμαϑηκότες, καὶ τὴν ἐν τῷ αἵματι ζωτικὴν δύναμιν,
ὃ καὶ παρέχειν αὐτοὺς ὥσπερ ψυχὴν ἀντὶ ψυχῆς ἀναφέροντας τῷ
ϑεῷ. ϑτοῦτο δὲ αὐτὸ “Μωσῆς λευκότατὰ που διασαφεῖ, λέγων"
"oy, πάσης σαρκὸς αἷμα αὐτοῦ ἐστιν, καὶ ἐγὼ δέδωκα ὑμῖν τὸ αἷμα
ἐπὶ τοῦ ϑυσιαστηρίου, ἐξιλάσκεσϑαι περὶ τῶν ἁμαρτιῶν ὑμῶν" τὸ
γὰρ αἷμα αὐτῶν ἀντὶ φυχῆς ἐξιλάσεται. διὰ τοῦτο εἴρηκα τοῖς υἱοῖς
Ἰσραήλ, πᾶσα ψυχὴ ἐξ ὑμῶν οὐ φάγεται ciua«, 9 πρόζο)σχες γοῦν
ἐπιμελῶς ἐν τούτοις ὅπως εἴρηται τό »ἐγὼ δέδωκα ὑμῖν ἐπὶ τοῦ
ϑυσιαστηρίου ἐξιλάσκεσϑαι περὶ τῶν ψυχῶν ὑμῶν, τὸ γὰρ αἷμα ἀντὶ
τῆς φυχῆς ἐξιλάσεταιε. σαφῶς γὰρ ἀντὶ τῆς ἀνϑρωπίνης ψυχῆς τὸ
τῶν σφαγιαζομένων ζῴων αἷμά φησιν ἐξιλάσκεσϑαι. τοῦτο δὲ αὐτὸ
καὶ ὁ περὶ τῶν ϑυσιῶν νόμος ὑποβάλλει νοεῖν τῷ τεϑεωρημένως
σχοποῦντι. θπάντα γοῦν τὸν ϑύοντα τὰς χεῖρας ἐπιβάλλειν προσ-
τάττει τῇ χεφαλῇ τοῦ ϑυομένου, προσχομίζειν δὲ τὸ ζῷον τῷ ἱερεῖ
τῆς κεφαλῆς ἐχόμενον, ὡσανεὶ ὑπὲρ τῆς ἑαυτοῦ κεφαλῆς τὸ ἱερεῖον
προσφέροντα. λέγει δ᾽ οὖν ἐφ᾽ íxdótQ' »προσάξει αὐτὸ ἔναντι
κυρίου, καὶ ἐπιϑήσει τὰς χεῖρας αὐτοῦ ἐπὶ τὴν κεφαλὴν τοῦ δώρους.

3 Gen. 8, 20—21 — (17 ff vgl. Orig. de Princ. II, 8) — 98 u. 27 Lev. 17, 11
— S5 Ley. 8, 1—2

14 τιμιώτερον Steph., τίμιον P, vgl. doch 45, 14

Demonstr. evang. I Cap. 10, 5—17 45

HU Kal οὕτως iq ἑκάστου τετήρηται ϑύματος, οὐδεμιᾶς ϑυσίας
ἄλλως ἀναφερομένης. δι᾿ ὧν ὃ "λόγος παρίστησιν, ὅτι δὴ ἀντίψυχα
τῆς αὐτῶν ψυχῆς προσήγετο τὰ ζῳοϑυτούμενα" ὁ δὲ τῶν ἀλόγων
ζῴων τὸ αἷμα τὴν ψυχὴν εἶναι διδάξας, οὐδαμῶς λογικῆς καὶ νοερᾶς
οὐσίας ὁμοίως τοῖς ἀνϑρώποις μετέχειν αὐτὰ παρίστησιν, εἶναι γὰρ
αὐτῶν τὴν σύστασιν ἐξ ὕλης καὶ σωμάτων, τοῖς ἀπὸ „rs βλαστήμασι
καὶ φυτοῖς παραπλησίαν. "in δ᾽ οὖν λόγῳ πάλιν ὁ Μωσῆς φησιν
τὸν ϑεὸν εἰπεῖν" »βλαστησάτω. ἡ γῆ βοτάνην χόρτου, σπεῖρον σπέρμα
χαὶ ξύλον κάρπιμονς. xci αὖϑις παραπλησίως" »ἐξαγαγέτω ἡ γῆ
τετράποδα καὶ ἑρπετὰ καὶ ϑηρία τῆς γῆς χατὰ γένος. 18 ὥστε ὁμο-
γενῆ καὶ ὁμοφυῆ καὶ ὁμοούσια εἶναι ἡγεῖσϑαι τοῖς ἀπὸ γῆς βλαστή-
μασι καὶ pon τὰ ἄλογα, διὸ καὶ μηδαμῶς zm eedem τοὺς ξφοϑυ-
τοῦντας. εἴρηται γοῦν καὶ τῷ Nos ἔδεσϑαι κρέα ὡς λάχανα ἀγροῦ.

Ἕως μὲν οὖν οὐδέπω τὸ κρεῖττον οὐδὲ τὸ μέγα χαὶ τίμιον καὶ
ϑεοπρεπὲς σφάγιον παρῆν ἀνϑρώποις, ταῖς διὰ ζῴων ϑυσίαις λύτρα
τῆς ξαυτῶν ζωῆς καὶ ἀντίψυχα τῆς οἰκχείας φύσεως προσηχόντος
ἀποδιδόναι χρῆν τῷ ϑεῷ, Oc καὶ ἔπραττον oí πάλαι ϑεοφιλεῖς,
σεμνόν τι καὶ ϑεοφιλὲς καὶ μέγα ἱερεῖον ἥξει». ποτὲ εἰς ἀνϑρώπους
τῷ ϑείῳ πνεύματι προειληφότες, τὸ τοῦ “παντὸς καϑάρσιον κόσμου,
οὗ χαὶ τὰ σύμβολα τέως ἐπιτελεῖν αὐτούς, προφήτας ὄντας καὶ τὸ
μέλλον ἔσεσϑαι προτυπουμένους" ἐπειδὴ δὲ τὸ τέλειον παρῆν, τοῖς
τῶν προφητῶν ἀχολούϑως ϑεσπίσμασι πέπαυτο τὰ πρῶτα καὶ λέλυτο
παραχρῆμα διὰ τῆς τοῦ κρείττονος καὶ ἀληϑοῦς ἱερουργίας.

15 Οὗτος δ᾽ ἦν ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, ἄνωϑεν ἐκ παλαιῶν χρόνων
ἥξειν εἰς ἀνϑρώπους καὶ προβάτου δίκην ὑπὲρ παντὸς τοῦ τῶν ἀν-
ϑρώπων. γένους σφαγήσεσϑαι προαγοφευόμενος. ἢ φησιν περὶ αὐτοῦ
Ἡσαΐας ὁ προφήτης" »ος πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἤχϑη, χαὶ ὡς ἀμνὸς
ἐναντίον τοῦ χείροντος ἄφωνοςς. 16 χαὶ ἐπιλέγει" γοὗτος τὰς ἁμαρ-
τίας ἡμῶν φέρει, καὶ περὶ ἡμῶν ὀδυνᾶται" καὶ ἡμεῖς ἐλογισάμεϑα
αὐτὸν εἶναι ἐν πόνῳ καὶ ἐν πληγῇ καὶ ἐν κακώσει" αὐτὸς δὲ „ergav-
ματίσϑη διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν, καὶ μεμαλάκισται διὰ τὰς ἀνομίας
ἡμῶν" παιδία εἰρήνης ἡμῶν ἐπ᾽ αὐτόν, τῷ μώλωπι αὐτοῦ ἡμεῖς
ἰάϑημεν καὶ κύριος παρέδωχεν αὐτὸν ταῖς ἁμαρτίαις nuove. αὐτὸς
γὰρ "ἁμαρτίαν 00% ἐποίησεν, οὐδ᾽ εὐρέϑη δόλος ἐν τῷ στόματι αὐ-
τοῦς. l'r& ὅμοια τούτοις καὶ Ἱερεμίας ἕτερος EBgaiov προφήτης
ἐκ προσώπου τοῦ Χριστοῦ ἐπιφωνεῖ, λέγων" »ἐγὼ Oc ἀρνίον ἄκακον

8 Gen. 1, 11 — 9 Gen. 1, 4 — 18 vgl Gen. 9,3 — 27 Jes. 53, 7 —
98 Jes. 53, 4-5. 6 — 34 Jes. 53, 9 — 36 Jerem. 11, 19

5 τοῖς später hinzugefügt in P 36 2x Kl, eni P

46 Eusebius

> , - , 4 : Pv- ^ , ἐς ὃ
ἄγομενον tov ϑύυεσϑαις. ἐπισφραγίζεται τὰς TOVTOV προρρήσεις 37

Ἰωάννης ὁ βαπτιστὴς ἐπὶ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιφανείας. ἰδὼν
γὰρ αὐτὸν καὶ τοῖς παροῦσιν ἐπιδείξας, Oc ἄρα αὐτὸς ein o προφη-
τευόμενος, ἐπεφώνησεν" »ἴδε ὃ ἀμνὸς τοῦ ϑεοῦ, ὃ αἴρων τὴν ἁμαρ-
5 ría» τοῦ κόσμους. 18 ὅτε τοίνυν κατὰ τὰς τῶν προφητῶν μαρτυρίας
εὕρηται τὸ μέγα καὶ τίμιον λύτρον Ἰουδαίων ὁμοῦ καὶ Ἑλλήνων, τὸ
τοῦ παντὸς χύόσμου καϑάρσιον, τὸ πάντων ἀνϑρώπων ἀντίψυχον,
τὸ πᾶσης κηλῖδος καὶ ἁμαρτίας καϑαρὸν ἱερεῖον, 6 ἀμνὸς τοῦ ϑεοῦ,
τὸ ϑεοφιλὲς καὶ ἁγνὸν πρόβατον, τὸ προφητευόμενον ἀρνίον, οὗ διὰ
10 τῆς ἐνθέου καὶ μυστικῆς διδασκαλίας πάντες ἡμεῖς οἱ ἐξ ἐϑνῶν τὴν
ἄφεσιν τῶν προτέρων ἁμαρτημάτων εὑράμεϑα, — δι᾿ ὃ καὶ Ἰουδαίων
οἱ εἰς αὐτὸν ἠλπικότες ἐλεύϑεροι τῆς Μωσέως ἀφίενται κατάρας, —
εἰχύτως τὴν τούτου μνήμην τοῦ τε σώματος αὐτοῦ καὶ τοῦ αἵματος
τὴν ὑπόμνησιν ὁσημέραι ἐπιτελοῦντες, καὶ τῆς χρείττονος ἢ κατὰ
15 τοὺς παλαιοὺς ϑυσίας τε καὶ ἱερουργίας ἠξιωμένοι, οὐκέϑ'᾽ ὅσιον
ἡγούμεϑα καταπίπτειν ἐπὶ τὰ πρῶτα, »ἀσϑενῆ orotycta«, σύμβολα καὶ
εἰκόνας ἀλλ᾿ οὐκ αὐτὴν ἀλήϑειαν περιέχοντα. 19 εἰχότως δὲ καὶ
αὐτῶν Ἰουδαίων οἱ εἰς τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ καταπεφευγότες, εἰ
μηκέτι τῶν Μωσέως ἐπιστρέφοιντο παραγγελμάτων, κατὰ τὴν καινὴν
20 διαϑήκην βιοῦντες τῆς ὑπὸ Μωσέως ρισμένης ἐχτὸς ἂν εἶεν κατά-
ρας, ἅτε δὴ ἀμνοῦ τοῦ ϑεοῦ οὐ μόνον τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου,
ἀλλὰ χαὶ τὴν ἐν τῇ παραβάσει τῶν Μωσέως ἐντολῶν κατάραν εἰς
αὐτὸν ἀνειληφότος. γέγονεν οὖν ὃ ἀμνὸς τοῦ ϑεοῦ καὶ ἁμαρτία καὶ
χατάρα᾽ ἁμαρτία μὲν ὑπὲρ τῶν ἁμαρτωλῶν τοῦ κόσμου, κατάρα δ᾽
ὑπὲρ τῶν (um) ἐμμενόντων πᾶσι τοῖς ἐγγεγραμμένοις ἐν τῷ Μωσέως
γόμῳ. 329 διό φησιν ὁ ἀπόστολος" » Χριστὸς ἡμᾶς ἐξηγόρασεν ἐκ τῆς
χαύάρας τοῦ νόμου, γενόμενος ὑπὲρ ἡμῶν κατάρας, καὶ »τὸν μὴ
γνόντα ἁμαρτίαν ὑπὲρ ἡμῶν ἁμαρτίαν ἐποίησεν«. 31 τί γὰρ ovx ἔμελλε
γίνεσϑαι τὸ τοῦ κόσμου καϑάρσιον, τὸ τῶν ἁμαρτωλῶν ἀντίψυχον,
30 0 δὴ καὶ »ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἤχϑης«, καὶ oc »ἀρνίον ἀγόμενον
τοῦ ϑύεσϑαιε, ταῦτά τε πάντα ὑπὲρ ἡμῶν καὶ δι᾿ ἡμᾶς; ὅϑεν οἱ μὲν
παλαιοὶ xci ϑεοφιλεῖς ἄνδρες εἰχότως ἀπουσίᾳ τῶν χρειττόνων τοῖς
συμβόλοις προσανεῖχον, oc καὶ τοῦτο αὐτὸ ὃ σωτὴρ ἡμῶν διδάσχει
λέγων" ν»πολλοὶ προφῆται καὶ δίκαιοι ἐπεϑύμησαν ἰδεῖν ἃ ὑμεῖς
βλέπετε xci οὐχ εἶδον, καὶ ἀκοῦσαι ἃ ὑμεῖς ἀκούετε καὶ οὐκ ἤκουσαν.
22 ἡμεῖς δὲ τὰ ἀληϑῆ καὶ τῶν tixóvov τὰ ἀρχέτυπα διὰ τῆς μυστη-

το
οι

eo
οι

4 (u. 91 ff) Joh. 1, 29 — 16 Gal.’4,9 — 95 vgl. Gal. 3,10 — 98 Gal. 3,13
— 27 II Kor. 5, 21 — 30 Jes. 53, 7, Jerem. 11, 19 — 34 Matth. 13, 17

6 εὕρ. aus qUp. P 8 χηλίδος P — 11 urspr. ἁμαρτιῶν P 16 τὰ πρῶτα
sc. ἱερεῖα, vgl. S. 31, 21 25 μὴ + ΒΠῚ 30 δ P ὃς Kl

Demonstr. evang. I Cap. 10, 17—28 47

ριώδους οἰκονομίας τοῦ Χριστοῦ παρειληφότες οὐχέτι τῶν παλαιῶν
δεησόμεϑα.

28 Μόνος δ᾽ οὖν αὐτὸς τῶν πώποτε λόγος ὧν ϑεοῦ προχόσμιος,
καὶ ἀρχιερεὺς πάσης νοερᾶς καὶ λογικῆς κτίσεως, τὸν ἡμῖν ὁμοιοπαϑῆ
οἷα πρόβατον xai ἀμνὸν &x τῆς ἀνϑρώπων ἀφορίσας ἀγέλης, τούτῳ
τὲ ἐπιγράψας τὰς πάντων ἡμῶν ἁμαρτίας, καὶ τὴ» κατάραν γε αὐτῷ
τὴν ἐν τῷ “Μωσέως νόμῳ προστετιμημένην περιάψας, ὅτι δὴ Μωσέως
ἀνειπόντος »ἐπικατάρατος πᾶς ὁ κρεμάμενος ἐπὶ ξύλους, τοῦτο πέ-
novdev αὐτὸς δι᾿ ἡμᾶς »yevóuevoc ὑπὲρ ἡμῶν κατάρας" καὶ δὴ καὶ
ἁμαρτίαν αὐτὸν δι’ ἡμᾶς ποιήσας, 323 ἐπεὶ "τὸν μὴ γνόντα ἁμαρτίαν
ὑπὲρ ἡμῶν ἁμαρτίαν ἐποίησες, πάσας τε αὐτῷ di ἡμᾶς τὰς ἡμῖν

ἐπηρτημένας τιμωρίας ἐπιϑείς, δεσμὰ καὶ ἀτιμίας καὶ ὕβρεις μάστιγάς

τε καὶ ἐχτόπους πληγάς, καὶ ἐπὶ πᾶσιν τὸ τῆς κατάρας τρόπαιον,
25 μετὰ δὴ πάντα οἷόν τι ϑαυμάσιον ϑῦμα καὶ σφάγιον» ἐξαίρετον τῷ
πατρὶ καλλιερησάμενος ὑπὲρ τῆς ἁπάντων ἡμῶν ἀνήνεγχε σωτηρίας,
μνήμην καὶ ἡμῖν παραδοὺς ἀντὶ ϑυσίας τῷ ϑεῷ διηνεκῶς προσφέρειν.

26 Τρῦτο καὶ προφητῶν ὁ ϑαυμάσιος Δαβὶδ ϑείῳ πνεύματι τὸ
μέλλον προλαβὼν ἐϑέσπισεν εἰπών" ὑπομένων Ὁπέμεινα τὸν κύριον.
καὶ προσέσχεν μοι, καὶ εἰσήκουσεν τῆς δεήσεώς μου, καὶ ἀνήνεγχέ μὲ
ἐκ λάχχου ταλαιπωρίας, καὶ ἀπὸ πηλοῦ ὕλεως. καὶ ἔστησεν ἐπὶ πέ-
zgan τοὺς πόδας μου, κατεύϑυνεν τὰ διαβήματά μου. καὶ ἐνέβαλεν
εἰς τὸ στόμα μου oua χαινόν, ὕμνον τῷ ϑεῷ ἡμῶν«. xài τί τὸ
καινὸν ἄσμα τυγχάνει, διασαφεῖ λέγων ἑξῆς" »ϑυσίαν καὶ προσφορὰν
οὐκ ἠϑέλησας, σῶμα δὲ κατηρτίσω μοι. ὁλοκαυτώματα καὶ περὶ ἁμαρ-
τίας οὐκ ηὐδόχησας. τότε tixov, ἰδοὺ ἥκω, ἐν χεφαλίδι βιβλίου γέ-
γραπται περὶ ἐμοῦ, τοῦ ποιῆσαι, ὁ ϑεός, τὸ ϑέλημαά Gov ἐβουλή-
Inve. καὶ ἐπιλέγει: »εὐηγγελισάμην δικαιοσύνην ἐν ἐκκλησίᾳ μεγάλῃς.
28 ἄντιχρυς ἀντὶ τῶν πάλαι ϑυσιῶν καὶ ὁλοχαυτωμάτων τὴν ἔν-
σαρχον τοῦ Χριστοῦ παρουσίαν καὶ τὰ χαταρτισϑὲν αὐτοῦ σῶμα
προσενηνέχϑαι τῷ ϑεῷ διδάξας, τοῦτό TE αὐτὸ τῇ αὐτοῦ ἐχκλησίᾳ
εὐαγγελίζεται, ὡς ἂν μέγα μυστήριον »ἐν χεφαλίδι βιβλίου« τῇ προφη-
τιχῇ φωνῇ προαναπεφωνημένον. τούτου δῆτα τοῦ ϑύματος τὴν μνή-
μην ἐπὶ τραπέζης ἐχτελεῖν διὰ συμβόλων τοῦ τε σώματος αὐτοῦ καὶ
τοῦ σωτηρίου αἵματος κατὰ ϑεσμοὺς τῆς καινῆς διαϑήκης παρειλη-
φότες, πάλιν ὑπὸ τοῦ προφήτου Δαβὶδ παιδευόμεϑα λέγειν" »ἡτοί-
μασας ἐνώπιόν μου τράπεζαν, ἐξ ἐναντίας τῶν ϑλιβόντων με" ἐλί-

8 Gal. 3, 13 --- 10 II Kor. 5, 21 — 18 Psal. 39, 1—4 — 23 Psal. 39, 7—
97 Psal. 39, 10 — 31 Psal. 39, 8 — 35 Psal. 22, 5

97 u. 30 ἐπιλέγει... διδάξας verbunden von Kl 35 τοῦ über der Zeile in P

45 Eusebius

zavas ἐν ἐλαίῳ τὴν κεφαλήν μου, xai TO ποτήριόν σου μεϑύσχον ut
Oc χράτιστονε. 29διαρρήδην γοῦν ἐν τούτοις καὶ τὸ μυστικὸν ση-
μαίνεται χρῖσμα, καὶ τὰ σεμνὰ τῆς Χριστοῦ τραπέζης ϑύματα, δι᾽ ὧν
χαλλιεροῦντες τὰς ἀναίμους καὶ λογικὰς αὐτῷ τε προσηνεῖς ϑυσίας
διὰ παντὸς βίου τῷ ἐπὶ πάντων προσφέρειν ϑεῷ διὰ τοῦ πάντων
ἀνωτάτου ἀρχιερέως αὐτοῦ δεδιδάγμεϑα. 59 τοῦτο καὶ ὁ μέγας προ-
φήτης Hocias ϑαυμασίως τῷ Heim πνεύματι προέγνω τε καὶ προανε-
φώνησε. λέγει δ᾽ οὖν ὧδε καὶ αὐτός" »κύριε ὁ ϑεός μου, δοξάσω σε,
ὑμνήσω τὸ ονομᾶά σου, ὅτι ἐποίησας ϑαυμαστὰ πράγματας. 581 καὶ τίνα
ταῦτα ὡς ἀληϑῶς ϑαυμάσια διασαφεῖ, λέγων ἑξῆς" »ποιήσει κύριος
Σαβαὼϑ' πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι πίονται εὐφροσύνην, πίονται οἶνον, χρίσον-
ται μύρον. παράδος ταῦτα πάντα τοῖς ἔϑνεσιν᾽ ἡ γὰρ βουλὴ αὕτη
ἐπὶ πάντα τὰ ἔϑνης. “τοιαῦτά τινα ἦν καὶ τὰ Ἡσαΐου ϑαυμάσια,
εὐωδίας ἀγαϑῆς καὶ μύρου χρῖσιν οὐ τῷ ᾿Ιὐραὴλ ἀλλὰ πᾶσι τοῖς ἔϑ-
νεσιν ἐπαγγελλόμενα᾽ ὅϑεν εἰχότως παρὰ τὴν τοῦ μύρου χρῖσιν καὶ
τῆς Χριστιανῶν ἠξιώϑησαν προσηγορίας. ἀλλὰ καὶ οἴνου τοῖς ἔϑνεσιν
εὐφροσύνην ϑεσπίζει, τὸ τῆς καινῆς τοῦ Χριστοῦ διαϑήκης μυστή-
ριον αἰνιττόμενος, ὃ παρὰ πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν ἐναργῶς κατὰ τὸν
παρόντα καιρὸν ἐκτελεῖται. 35 ταύτας δὲ πάλιν τὰς ἀσωμάτους καὶ
νοερὰς ϑυσίας τὰ προφητικὰ κηρύττει λόγια, ὧδέ πη περιέχοντα᾽
»ϑῦσον τῷ ϑεῷ ϑυσίαν αἰνέσεως, καὶ ἀπόδος τῷ ὑψίστῳ τὰς εὐχάς
σου, καὶ ἐπικάλεσαί με ἐν ἡμέρᾳ ϑλίψεως, καὶ ἐξελοῦμαί σε, καὶ δο-
ξάσεις uec. 9 χαὶ πάλιν »ἔπαρσις τῶν χειρῶν μου ϑυσία ἑσπερινής.
καὶ αὖϑις »ϑυσία τῷ ϑεῷ πνεῦμα συντετριμμένονε«.

35 Πάντα δὴ οὖν ταῦτα ἐξ αἰῶνος τεϑεσπισμένα διὰ τῆς εὐαγγε-
λικῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν διδασκαλίας κατὰ τὸν παρόντα καιρὸν πρὸς
ἁπάντων τῶν ἐϑνῶν ἐκτελεῖται, ἀληϑείας ἐπιμαρτυρούσης τῇ προ-
φητιχῇ φωνῇ, δι᾿ ἧς τὰς κατὰ Moo£a ϑυσίας 6 ϑεὸς παραιτησάμενος
τὸ μέλλον ἔσεσϑαι καϑ᾽ ἡμᾶς αὐτοὺς ϑεσπίζει λέγων" »dıorı ἀπὸ &va-
τολῶν ἡλίου καὶ μέχρι δυσμῶν τὸ ὄνομά μου δεδόξασται ἐν τοῖς
ἔϑνεσι. καὶ ἐν παντὶ τόπῳ ϑυμίαμα προσάγεται τῷ ὀνόματί μου καὶ
ϑυσία χαϑαράς.

86 Θύομεν δῆτα τοιγαροῦν τῷ ἐπὶ πάντων ϑεῷ ϑυσίαν αἰνέσεως"
ϑύομεν τὸ ἔνϑεον καὶ σεμνὸν καὶ ἱεροπρεπὲς Hua’ ϑύομεν καινῶς
χατὰ τὴν καινὴν διαϑήκην »τὴν χαϑαρὰν ϑυσίανςε. ϑυσία δὲ τῷ ϑεῷ

8 Jes. 25, 1 — 10 Jes. 25, 6—7 — 21 (u. 33) Psal. 49, 14—15 — 23 Psal.
140, 2 — 24 Psal. 50, 19 — 29 Mal. 1, 11

13 xci — Hkl 25 πάντα δὴ οὖν ταῦτα OS, ταῦτα δὴ οὖν ταῦτα P, ταῦτα
δὴ οὖν πάντα Steph. 27 τῇ über der Zeile in P

Demonstr. evang. I Cap. 10, 28—39 49

πνεῦμα συντετριμμένον εἴρηται. »xagdiav γοῦν συντετριμμένην xci
τεταπεινωμένην ὁ ϑεὸς οὐχ ἐξουδενώσεις. δ χαὶ δὴ καὶ ϑυμιῶμεν τὸ
προφητιχὸν ϑυμίαμα, ἐν παντὶ τόπῳ προσχομίζοντες αὐτῷ τὸν εὐώδη
καρπὸν τῆς παναρέτου ϑεολογίας, διὰ τῶν πρὸς αὐτὸν εὐχῶν ἀνα-
φέροντες. τοῦτό τοι καὶ ἄλλος διδάσκει προφήτης, ὁ φήσας" »γενη-
ϑήτω ἡ προσευχή μου oc ϑυμίαμα ἐνώπιόν σους. ϑρούυχοῦν καὶ
ϑύομεν καὶ ϑυμιῶμεν᾽ τοτὲ μὲν τὴν μνήμην τοῦ μεγάλου ϑύματος
κατὰ τὰ πρὸς αὐτοῦ παραδοϑέντα μυστήρια ἐπιτελοῦντες, xai τὴν
ὑπὲρ σωτηρίας ἡμῶν εὐχαριστίαν δι᾿ εὐσεβῶν ὕμνων τε καὶ εὐχῶν
τῷ ϑεῷ προσχομίζοντες, τοτὲ δὲ σφᾶς αὐτοὺς ὅλως καϑιεροῦντες
αὐτῷ, καὶ τῷ γε ἀρχιερεῖ αὐτοῦ λόγῳ αὐτῷ σώματι καὶ ψυχῇ ἀνακεί-
μενοι. 39 διὸ πάσης μὲν αἰσχρουργίας τὸ σῶμα ἄχραντον καὶ ἀμίαντον
αὐτῷ φυλάττειν ἀσκοῦμεν, “παντὸς δὲ πάϑους καὶ κηλῖδος ἁπάσης τῆς
ἀπὸ κακίας κεχαϑαρμένην τὴν διάνοιαν αὐτῷ προσκομίζομεν, λογισμοῖς
τε ἀδιαπτώτοις καὶ ἀπλάστῳ διαϑέσει δόγμασί τε ἀληϑείας εὐσεβοῦμεν
αὐτόν. ἀρεστὰ γὰρ αὐτῷ ταῦτα εἶναι μᾶλλον ἢ ϑυσιῶν πλῆϑος αἵ-
ματι καὶ καπνῷ καὶ κνίσεσιν ἐπιτελουμένων πεπαιδεύμεϑα.

1 Psal. 50, 19 — 5 Psal. 140, 2 --- 16 vgl. Jes. 1, 11

10 ὅλως Hkl, totos Donat, (4o P 17 χνίσεσιν, aber 39, 22 xvíacic P

Eusebius VI. 4

Τάδε ἔνεστιν iv τῷ δευτέρῳ συγγράμματι τῆς περὶ τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως.
α΄. Ὅτι μὴ ὡς ἔτυχεν μηδὲ μάτην τὰς παρ᾽ Ἑβραίοις προφητιχὰς
βίβλους διὰ πάσης σπουδῆς περιέπομεν.
5 β΄. Ὅπως τὰ χρηστότερα περὶ ἡμῶν τῶν ἀλλοφύλων ἐϑνῶν προ-
λαβόντες ob παρ᾽ αὐτοῖς προφῆται ἐκήρυττον.

α΄. Ano τῆς Γενϊν]έσεως.
β΄. Arno {τῆς αὐτῆς.

. ᾿Απὸ {τῆς) αὑτῆς.

'. ᾿Απὸ τοῦ Δευτερονομίου.
ε΄. Ano τοῦ za’ Ψαλμοῦ.
ς΄. Ano τοῦ ug Ψαλμοῦ.
ζ΄. Arno τοῦ πε΄ Ψαλμοῦ.
η΄. Ano τοῦ 4ε΄ Ψαλμοῦ.
9
L

'. Arno τοῦ Ζαχαρίου.
΄, ᾿Απὸ τοῦ Ἡσαΐου.
ια΄. Ὁμοίως.
γ΄. Ὅπως οἱ αὐτοὶ ἐπὶ τῇ τοῦ Χριστοῦ παρουσίᾳ τὴν τοῦ πάλαι
παρὰ Ἑβραίοις μόνου γιγνωσχομένου ϑεοῦ γνῶσιν τε καὶ εὐσέ-

20 βειαν πάντα τὰ ἔϑνη μαϑήσεσϑαι προεϑέσπιζον.
ιβ΄. "Ano τοῦ β΄ Ψαλμοῦ.
ιγ΄. Azó τοῦ oa’ ΨῬαλμοῦ.
ιδ΄. Arno τοῦ SE Ψαλμοῦ.
ἐε΄. ’Aro τῆς ΓΕεν[»Ἱέσεος.

25 ιφ΄. ’Aro τοῦ Σοφονίου.
ιζ΄. ᾿Αἀπὸ τοῦ αὐτοῦ.
ιη΄. Arno τοῦ Ζαχαρίου.
ιϑ΄. ᾿ἀπὸ τοῦ Ἡσαΐου.
x. Aro τοῦ αὐτοῦ.
30 κα΄. Ὁμοίως.

ς ,
Ὁμοίως.

'! € , 3-29 - > -
xy. Ὁμοίως ἀπο TOU avrov.

P ὦ,

Demonstr. evang. II 91

. Ὅπος ἐπὶ τῇ τῶν ἐϑνῶν κλήσει τῇ διὰ τοῦ Χριστοῦ γενομένῃ

TN ' - > L c
ἀπόπτωσις ἔμελλεν ἔσεσϑαι τῆς κατὰ ϑεὸν εὐσεβείας τῷ lov-
δαίων ἔϑνει.

>
xÓ . Arno
, ^

τοῦ Ἱερεμίου.
τοῦ αὐτοῦ.
τοῦ Auog.
τοῦ Μιχαίου.
τοῦ Ζαχαρίου.
τοῦ Πεαοαλαχίου.
τοῦ Ἡσαΐου.
τοῦ αὐτοῦ.

λγ΄. Ὁμοίως.
λό΄. Ὁμοίως.
λε΄. Ouotoc.

G& fe > > 3x, =
ε΄. Ὅτι μὴ εἰς ἅπαν τὸ lovóaiov ἔϑνος ἀλλ᾽ εἰς ὀλίγους αὐτῶν

διήκει τὰ τῶν ϑείων ἐπαγγελιῶν.

Ag. Aro τοῦ Hociov.

λζ΄. Aro τοῦ αὐτοῦ.

λη΄. 219. μ΄. μα΄. μβ΄. μγ΄. ud’. με΄. ug. μζ΄. μη΄. us’. ’Ano
τοῦ αὐτοῦ ὁμοίος.

ν΄. ᾿Απὸ
va’. Arno
νβ΄. ᾿Απὸ
νγ΄. Azó
vd’. 'Axó
ve’. Ano
vs’. Ax
vb. Axó
vy. Arno
v9". 'Axo

ξ΄. 'Axó

τοῦ Mıyetov.
τοῦ αὑτοῦ.
τοῦ Σοφονίου.
τοῦ Ζαχαρίου.
τοῦ Ἱερεμίου.
τοῦ αὐτοῦ.
τοῦ ᾿Ιεζεκιήλου.
τοῦ αὐτοῦ.
τοῦ αὐτοῦ.
τοῦ αὐτοῦ.
τοῦ αὐτοῦ.

Βιβλίον β΄.

S. 50, S u. 9 τῆς + Steph. S. 51, 6 Auws, wie es auch in dem fort-

laufenden Texte unten steht, αὐτοῦ P.

(α΄) Τὸν διὰ τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας ἅπασιν ἀνϑρώποις προβε- 48
βλημένον τῆς ἀληϑοῦς εὐσεβείας τρόπον καὶ τὴν ἐν Χριστῷ πολιτείαν b
διελϑὼν ἐν τῷ πρὸ τούτου συγγράμματι, παραστήσας τε καὶ Oc
οἶμαι πείσας, ὅτι μηδὲ βουλομένοις δυνατὸν mv πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι

5 κατὰ τὰ Ἰουδαίων νόμιμα ζῆν, αὖϑις ἐπὶ τοῦ. παρόντος ἄνωϑεν ἐπα-
ναλαβὼν τὸν λόγον, ἐπάνειμι ἐπὶ τὰς ἐκ τῶν “προφητικῶν φωνῶν
μαρτυρίας, πρὸς τοὺς ἡμῶν κατηγόρους τῶν ἐκ περιτομῆς δαψιλε- e
στέραν τὴν ἀπόκρισιν ποιησόμενος, ἐπεὶ μηδαμῶς ἡμῖν μετεῖναι ἔφασαν
τῶν παρ᾽ αὑτοῖς ἀναγράπτων. ἐπαγγελιῶν" αὐτῶν γὰρ καὶ τοὺς προ-

10 φήτας γεγονέναι, αὐτοῖς καὶ τὸν Χριστόν, ὃν δὴ φίλον αὐτοῖς ἀποχα-
λεῖν σωτῆρα καὶ λυτρωτήν, κηρύττεσϑαι, αὐτοῖς καὶ τὰς ἀναγράπτους
ὑποσχέσεις προσδοκᾶν ἀποδοϑήσεσϑαι" ἡμᾶς δὲ περιττοὺς τούτων
ὑπάρχειν, οἷα τὸ γένος ἀλλοφύλους ὄντας, οἷς τὰ χείριστα διὰ πασῶν
τῶν προφητειῶν ϑεσπίζεσϑαι: ? 700g δὴ ovv ταῦτα, φέρε, ἐξ, αὐτῶν

15 τῶν παρ᾽ αὐτοῖς προφητικῶν. βίβλων τὴν πρὸς αὐτοὺς ἀπάντησιν d
ποιησώμεϑα. τὸ μὲν οὖν παρ᾽ αὐτοῖς ἐπηγγέλϑαι τὸν Χριστὸν τοῦ
ϑεοῦ xai τὴν ἄφιξιν αὐτοῦ λύτρωσιν τῷ Ἰσραὴλ κηρύττειν, οὐδ᾽ ἂν
ἡμεῖς ἀρνηϑείημεν, ὁμολογουμένως διὰ πάσης αὐτῶν γραφῆς προδήλως
τούτου παρισταμένου᾽ τό γε μὴν ἀποκλείειν τὰ ἔϑνη τῶν ἐπὶ τῷ

20 Χριστῷ προσδοχωμένων ἀγαϑῶν, ὡς ἂν μόνῳ τῷ ᾿ἸΙσραὴλ οὐχὶ δὲ καὶ
τοῖς ἔϑνεσιν ἐπηγγελμένων, οὐχέτι δίχαιον αὐτοῖς συγχωρεῖν, παρὰ
τὴν τῶν ϑείων γραφῶν τοῦτο φάσχουσι “μαρτυρίαν.

(8) I. Πρῶτον oov, ἐπειδήπερ αὐτοὶ τὰς ὑπὲρ αὐτῶν χρηστοτέρας 44
φωνὰς ἀναλέγεσϑαι εἰώϑασι καὶ ταύτας διὰ στόματος ἀπομνημονεύειν, b

25 ἀντιπαραϑῶμεν αὐτοῖς τὰς περὶ τῶν ἐϑνῶν ἐξ αὐτῶν τῶν προφη-
τειῶν ἀποδείξεις, παριστώσας ὡς ἄρα μυρίαι ὅσαι προρρήσεις ἀγαϑὰ
καὶ σωτήρια πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν ἐϑέσπιζον, καὶ ὡς οὐδ᾽ ἄλλως ἔφασκον
ἀποτελεσϑήσεσϑαι τὰ ἐπηγγελμένα τοῖς ἔϑνεσιν ἢ διὰ μόνης τῆς τοῦ

Vor Z. 1: ὅτι μὴ ὡς ἔτυχεν μηδὲ μάτην τὰς παρ᾽ ἑβραίοις προφητιχὰς βί-
βλους διὰ πάσης σπουδῆς περιέπομεν

19 τὸ Hkl, τοῦ Ρ

indi d

Demonstr. evang. II Prooem. Cap. 1, 1—6 53

Χριστοῦ παρουσίας. 2 στήσαντες δὲ ἐνταῦϑα τὸν λόγον, ἀποδεδειχότες
ἂν εἴημεν ὡς οὐ μᾶλλον ἐκείνοις φάναι χρῆν ἢ ἡμῖν τὴν ἐπὶ τὸν
Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ προσδοχίαν ἁρμόττειν. ἰσορρύόπου δὲ Ἰουδαίοις
καὶ Ἕλλησι τῆς τῶν ἐπηγγελμένων ἐλπίδος ἀποδειχϑείσης, ὡς κατὰ
τοῦτο μηδὲν τῶν &x περιτομῆς λείπεσϑαι τοὺς ἀπὸ τῶν ἐϑνῶν διὰ
Χριστοῦ σωϑησομένους, &x περιουσίας ξξῆς ἐλέγξομεν, og ἐπὶ τῇ τοῦ
Χριστοῦ παρουσίᾳ καὶ τῇ τῶν ἐϑνῶν κλήσει ἀπόπτωσιν παντελῆ καὶ
ἀποβολὴν τοῦ παντὸς Ἰουδαίων ἔϑνους τὰ ϑεῖα προαναφωῶνεῖ λόγια,
βραχέσι μόνοις αὐτῶν καὶ ἀριϑμῷ ae Ta χρηστότερα ϑεσπίζοντα,
καὶ Oc ἁλώσεται αὐτῶν ἡ πόλις αὐτῷ ἱερῷ, πάντα τε τὰ σεμνὰ καϑ-
αιρεϑήσεσϑαι δηλοῦντα, ἃ καὶ ἔργοις πέφηνεν δεδηλωμένα. ὃ πῶς d’
ὑφ᾽ Ev καὶ κατὰ τὸ αὐτό, ἐπὶ τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας, λύτρωσιν
κακῶν τῷ Ἰσραὴλ καὶ ἀγαϑῶν ἀπόλαυσιν, ἔμπαλίν τε στέρησιν ἀγαϑῶν
καὶ ἀπόπτωσιν τῆς τοῦ ϑεοῦ εὐσεβείας, ϑεσπίζουσιν οἱ ἱεροὶ λόγοι,
κατὰ τὸν προσήκοντα καιρὸν διευχρινήσομεν.

Τέως δὲ ἀπίωμεν ἐπὶ τὸ πρῶτον, ὀλίγα τινὰ εἰς irödeusen TOV
εἰρημένων ἀπὸ μυρίων ὅσων προφητειῶν ἀναλεξάμενοι. 4 ἐπεὶ τοίνυν
αὐτοὶ τὰς περὶ ἑαυτῶν χρηστοτέρας προφητείας προβάλλεσϑαι ἡμῖν
εἰώϑασιν, ὡς ἂν αὐτοῖς μόνοις ὑπεσχημένων τῶν προὐπηργμένων,
ὥρα καὶ ἡμᾶς ἀντιπαραγαγεῖν καὶ ἀντιϑεῖναι αὐτοῖς τὰς περὶ τῶν
ἐϑνῶν ἐπαγγελίας, ὧδέ πως παρὰ τοῖς αὐτῶν προφήταις φερομένας.

ὅ α΄. ’Ano τῆς Γενέσεως. »Ὁ δὲ κύριος εἶπεν, οὐ μὴ χρύψω ἐγὼ
ἀπὸ ᾿Αβραὰμ τοῦ παιδός μου ἃ ἐγὼ ποιῶ; Adgaau γινόμενος ἔσται
εἰς ἔϑνος μέγα καὶ πολύ" καὶ ἐνευλογηϑήσονται ἐν αὐτῷ πᾶντα τὰ

ὅ ἔϑνη τῆς rise. κρύφιον καὶ λεληϑὸς τοὺς πολλοὺς μυστήριον μὴ κρύ-

ΠΥ φησὶν ὁ χρησμός, & ἀποκαλύψειν δὲ τῷ ϑεοφιλεῖ. τοῦτο δὲ ἣν τὸ
περὶ τῆς τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων εὐλογίας, ὃ πάλαι μὲν κέχρυπτο διὰ τὸ
πάντα τὰ ἔϑνη κατὰ τοὺς τοῦ ᾿Αβραὰμ χρόνους ἀφάτῳ πλάνῃ δεισιδαι-
μονίας κεχρατῆσϑαι, νυνὶ δὲ τοῦτο καϑ' ἡμᾶς ἀναπέφανται, ὅτε διὰ
τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς διδασκαλίας τὸν αὐτὸν τῷ ᾿Αβραὰμ
ϑεοσεβοῦντα τρόπον τῆς ἴσης αὐτῷ μετέχει εὐλογίας. ὃ ὅτι δ᾽ οὐχ οἷόν
τε ἣν κατὰ τὴν Μωσέως νομοϑεσίαν πολιτεύεσϑαι πάντα τὰ ἔϑνη,
πληρέστατα ἐν τῷ πρὸ τούτου συγγράμματι διειλήφαμεν, ὡς ἂν μή

22 (θη. 18, 17---18 — 25 ff vgl. Justin. dial. c. Tryph. 119C (Migne 6, 752 C ff)
— 88 vgl. S. 10, 27 f£; 14, 30 ff

Vor Ὁ δὲ 2.22: ὡς εὐλογηθήσονται và ἔϑνη τῆς γῆς ἐπὶ τῷ ὁμοίῳ τρόπῳ τῆς
τοῦ ἀβραὰμ προσηγορίας

2 φάναι Steph, φᾶναι P 15 in διευχρινήσομεν ist o aus o corr. in P
17 ἀναλεξόμενοι Hkl 19 ὑπεσχημένων Steph. ὑπισχημένοις P

54 Eusebius

€ , 4 - Me , "o > = \ ,
τις ὕὑπολαβοι περὶ τῶν παρὰ Ἰουδαίοις προσηλύτων εἰρῆσϑαι τὸ Aoyıov.
" 3 om * o , E -
"Ep ταὐτῷ δὲ συστήσαντες, ὅτι μόνοις τοῖς διὰ Χριστοῦ... ἐξ anav-
- > - P] , » c x \ > x =
τῶν τῶν ἐϑνῶν Epyapuoloı ἂν ἢ πρὸς vov Αβρααμ ϑεσπισϑεῖσα περὶ
; si e ἢ Ξ
πάντων τῶν ἐϑνῶν εὐλογία, τοὺς φιλομαϑεῖς ἐπ᾽ ἐκεῖνα καὶ νῦν
ἀναπέμψομεν.
> - > - ς \ me .9 x >
$8. Arno τῆς αὐτῆς. Ὁ δὲ κύριος τῷ ᾿Ισαὰκ χρηματίζων usó
x - , ^ & ^ -
ἕτερα xal ταῦτά φησιν" »xal στήσω τὸν ooxov μου ᾿Αβραὰμ τῷ πατρί
x ^ - , < > c -
σου, καὶ πληϑυνῶ TO σπέρμα σου ὡς τοὺς ἀστέρας τοῦ οὐρανοῦ" καὶ
δώσω τῷ σπέρματί σου πᾶσαν τὴν γῆν ταύτην, καὶ ἐνευλογηθήσονται
d , , » ' - - €
Ev τῷ σπέρματί Gov πάντα τὰ ἔϑνη τῆς y5c«. ?0 σωτὴρ καὶ κύριος
€ - > - € - -
ἡμῶν Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ 2x σπέρματος ᾿Ισαὰκ γέγονε τὸ κατὰ
, x x r ^ - > Ξ > -
σάρκα, iv ᾧ πάντα τὰ ἔϑνη τῆς γῆς εὐλογεῖται, μαϑόντα δι᾿ αὐτοῦ
* = a , A > , > > - \ 2
τον τῶν ολῶν HeoV, καὶ παιδευϑέντα παλιν di αὐτοῦ τοὺς ϑεοφιλεῖς
, > = ^ Ὡς - = £219 - >
ἄνδρας εὐλογεῖν. διὸ καὶ ἀντευλογεῖται, τῆς long τοῖς ὑπ᾽ αὐτῶν EU-
^ , > x - -
λογουμένοις ἀπολαύοντα εὐλογίας, κατὰ τὸν φήσαντα τοῦ ϑεοῦ πρὸς
N > x , > - > ,
tov ᾿Αβραὰμ Aoyov' oí εὐλογοῦντές σε tvAOYymvtat.
2 - e - ^ u: - [7
10 γ͵ (Arno τῆς αὐτῆς.) »Einev δὲ αὐτῷ ὁ 9t0c«, δῆλον δὲ ὅτι
en , 33 , c , SE \ , » s
τῷ l«xof: »éyo κύριος ὁ ϑεος, ev&arvov καὶ πληϑύνου εἰς ἔϑνη, καὶ
συναγωγαὶ ἐϑνῶν ἐκ σοῦ ἔσονταιε. 11 χατὰ μὲν τὸ προφανὲς ἕν ἔϑνος
, N73 , - , - 3 2
μόνον τὸ Ἰουδαίων ἀπὸ τοῦ Ἰακὼβ συνέστη. πῶς οὖν ἀληϑεύοι ἂν
^ - , [4 , > ^ ^ ς ^ - - 95 ,
πληϑυντικῶς λέγων 0 yonouoc; ἐπεὶ δὲ 0 ἄριστος τοῦ ϑεοῦ ἐκ σπέρ-
> x - x - >) -
ματος Ἰακὼβ γενόμενος πολλὰς συναγωγὰς ἐϑνῶν διὰ τῆς εὐαγγελικῆς
- ^ > > -
αὐτοῦ συνεχρότησε διδασχαλίας, εἰχότως εἰς αὐτὸν καὶ δι᾿ αὐτοῦ τὰ
- , ” , -
τῆς προφητείας τέλους τετύχηχεν ἤδη πρότερον, xoi εἰσαῦϑις ἔτι
μᾶλλον τεύξεται.
€ \ = ^ , > [7
1) δ΄, Arno τοῦ Asvregovouiov. »Evpoavdnte οὐρανοὶ ἅμα
- ^ E - ^ - > ,
αὐτῷ, xai προσκυνησάτωσαν αὐτῷ πᾶντες viol ϑεοῦ. εὐφράνϑητε ἔϑνη
x - - - ^ > , » -
μετὰ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ, xci ἐνισχυσάτωσαν αὐτοὺς πάντες ἄγγελοι ϑεοῦς.
Ξ = , E - > - £y ,
ἀντὶ δὲ τοῦ »εὐφράνϑητε ἔϑνη μετὰ τοῦ λαοῦ avrod« ὁ Axviag'
Ὕ , - ^ >
»eivoromocaTes, φησίν, »ἔϑνη λαὸς αὐτοῦς, xai Θεοδοτίων" »ἀγαλ-
λιᾶσϑε ἔϑνη λαὸς αὐτοῦς.

7 Gen. 26, 3-4 — 11 vgl Röm. 1,3 — 16 vgl. Gen. 12, 3 — 17 Gen. 35, 11
— 26 Deut. 32, 43

Vor Ὁ δὲ 2. 6: ὡς εὐλογηθήσονται πάντα và ἔϑνη τῆς γῆς, ἐπὶ τῷ προελευσο-
μένῳ ἐκ διαδοχῆς τοῦ ἰσαὰκ σπέρματι. Vor Εἶπεν Z. 17: περὶ πλείστων ἐϑνῶν
zul συναγωγῶν ἐθνῶν τῶν ἐξ ἰακὼβ συστησομένων, καίτοι μόνου τοῦ Ἰουδαίων
ἔϑνους ἐξ αὐτοῦ προεληλυϑότος Vor Eiyo. Z. 26: δήλωσις τῆς κατὰ ϑεὸν εὐφρο-
σύνης τῶν ἐϑνῶν ᾿

2 es fehlt ein Particip, wie παιδευϑεῖσι, vgl. 2.13 17 Ἀπὸ τῆς αὐτῆς fehlt
in P, aber vgl. den Index oben S. 50 80 αἰνοποιήσατέ Kl, ἑνοποιήσταε P

^A uei)

Demonstr. evang. II Cap. 1, 6—20 55

ε΄. 13 Ψαλμοῦ κα΄. »Μηνησϑήσονται καὶ ἐπιστραφήσονται πρὸς κύ-
gLov πάντα τὰ πέρατα τῆς γῆς, καὶ προσχυνήσουσιν ἐνώπιον αὐτοῦ πᾶ-
σαι ai πατριαὶ τῶν ἐϑνῶν᾽ ὅτι τοῦ κυρίου ἡ βασιλεία, καὶ αὐτὸς δεσπό-
ζει τῶν ἐϑνῶνς. καὶ ἑξῆς ἐπιλέγει" 13 »ἀναγγελήσεται τῷ κυρίῳ γενεὰ d
ἡ ἐρχομένη, καὶ ἀναγγελοῦσι τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ λαῷ τῷ τεχϑη-
σομένῳ, ὃν ἐποίησεν ὃ κύριοςς. σαφῆ ταῦτα, οὐδ᾽ ἑρμηνείας δεόμενα.

156’, Ψαλμοῦ uc. »Πάντα τὰ ἔϑνη κροτήσατε χεῖρας, ἀλαλάξατε
τῷ ϑεῷ ἐν φωνῇ ἀγαλλιάσεως" ὅτι κύριος ὕψιστος, φοβερός, βασιλεὺς
μέγας ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν«. 10 καὶ ἑξῆς ἐπιλέγει" »ὅτι βασιλεὺς πάσης 47
τῆς γῆς ὁ ϑεός, ψάλατε συνετῶς. ἐβασίλευσεν ὁ ϑεὸς ἐπὶ τὰ ἔϑνη,
ὁ ϑεὸς χκάϑηται ἐπὶ ϑρόνου ἁγίου αὐτοῦ. ἄρχοντες λαῶν συνήχϑησαν
μετὰ τοῦ ϑεοῦ ᾿Αβραάμ«. καὶ ταῦτα σαφῆ καὶ οὐδ᾽ ἑρμηνείας δεόμενα.

VL. Ψαλμοῦ πε΄. »Οὐχ ἔστιν ὅμοιός σοι ἐν ϑεοῖς, κύριε, καὶ οὐχ
ἔστιν κατὰ τὰ ἔργα σου" πάντα τὰ ἔϑνη ὅσα ἐποίησας ἥξουσι καὶ
προσκυνήσουσιν ἐνώπιόν σου, κύριε. καὶ δοξάσουσι τὸ ὀνομά Gov,
ὅτι μέγας εἶ σύ, καὶ ποιῶν ϑαυμάσια, σὺ εἶ ὁ ϑεὸς uOvoc«. ὁμοίως ἡ
χαὶ ταῦτα σαφῆ. Ε

18 η΄, Ψαλμοῦ Se. »Aats τῷ κυρίῳ ἀσμα καινόν, ᾷσατε τῷ κυ-
olo πᾶσα ἡ γῆ. ᾷσατε τῷ κυρίῳ, εὐλογήσατε τὸ ὄνομα αὐτοῦ, εὐαγ-
γελίσασϑε ἡμέραν ἐξ ἡμέρας τὸ σωτήριον αὐτοῦ" ἀναγγείλατε ἐν τοῖς
ἔϑνεσι τὴν δόξαν αὐτοῦ, ἐν πᾶσι τοῖς λαοῖς τὰ ϑαυμάσια αὐτοῦ. ὅτι €
μέγας κύριος xal αἰνετὸς σφόδρα, φοβερός ἐστιν ἐπὶ πάντας τοὺς
ϑεούς«. 19 χαὶ ἐπιλέγει" »ἐνέγκατε τῷ κυρίῳ αἱ πατριαὶ τῶν ἐϑνῶν
ἐνέγκατε τῷ κυρίῳ δόξαν ὀνόματι αὐτοῦς. καὶ ἑξῆς" »εἴπατε ἐν τοῖς
ἔϑνεσιν, ὃ κύριος ἐβασίλευσεν. καὶ γὰρ κατώρϑωσεν τὴν οἰκουμένην,
ἥτις 09 σαλευϑήσεταις. καὶ ταῦτα σαφῆ.

209. "4x0 τοῦ Ζαχαρίου. » Καὶ ἔσται, ὅσοι ἐὰν χαταλειφϑῶσιν

1 Psal. 21, 23-29 — 4 Psal. 21, 81—32 — 7 Psal. 46, 2-3 — 9 Psal.
46, 8-10 — 13 Psal. 85, 8—10 — 18 Psal. 95, 1—4 — 23 Psal. 95, 7-8 —
94 Psal. 95, 10 — 27 Sachar. 14, 16—19

Vor Mvn09. 2.1: óc τῶν περάτων τῆς γῆς καὶ vov ἐϑνῶν ἁπάντων ἐπιστροφὴ
ἔσται πρὸς τὸν ϑεόν, γενεά τε ἥξουσα καὶ λαὸς ὁ τεχϑησόμενος. Vor VaAu. Z. 7:
εὐσεβείας ὁμοῦ καὶ σωφροσύνης ἀπαγγελία (lies ἐπαγγ. C. Schmidt) τοῖς ἔϑνεσι,
χαὶ ϑεοῦ βασιλεία ἐπὶ τὰ ἔϑνη. Vor Paru. Z. 18: δήλωσις εὐσεβείας τῶν ἐϑνῶν.
Vor Ῥαλμ. Z. 18: δήλωσις πάντων τῶν ἐϑνῶν εὐσεβείας καὶ ἄσματος καινοῦ, καὶ
βασιλείας ϑεοῦ, καὶ olzovusvng κατόρϑωσις. Vor Καὶ Z. 27: πάντων τῶν ἐϑνῶν,
καὶ τῶν παρὰ πάντας δεισιδαιμονεστάτων αἰγυπτίων, τοῦ μόνου χαὶ ἀληϑοῦς ϑεοῦ
χαὶ τῆς κατὰ τὸν ϑεῖον νόμον πνευματιχῆς λατρείας τε καὶ ἑορτῆς ἐπίγνωσις

7 ἀλλαλάζατε P 16 ὁ bis in P

56 Eusebius

ix πάντων τῶν ἐϑνῶν τῶν ἐλϑόντων ἐπὶ Ἱερουσαλήμ, xci ἀναβή-
σονται xat' ἐνιαυτὸν τοῦ προσχυνῆσαι τῷ βασιλεῖ κυρίῳ παντοκχρά-
τορι, καὶ τοῦ ἑορτάζειν τὴν ἑορτὴν τῆς σχηνοπηγίας. καὶ ἔσται, ὅσοι
ἂν μὴ ἀναβῶσιν ἐκ πάσης τῆς [γῆς τῆς] φυλῆς τῆς γῆς εἰς Ἱερουσαλὴμ
5 προσχυνῆσαι τῷ βασιλεῖ κυρίῳ παντοχράτορι, καὶ αὐτοὶ ἐκείνοις προσ-
τεϑήσονται. 2Σ'᾽ ἐὰν δὲ φυλὴ Αἰγύπτου μὴ ἀναβῇ μηδὲ ἔλϑῃ, καὶ ἐπὶ
τούτους ἔσται ἡ πτῶσις, ἣν πατάξη κύριος πάντα τὰ ἔϑνη, ὅσα ἂν
μὴ ἀναβῇ τοῦ ἑορτάσαι τὴν ἑορτὴν τῆς σχηνοπηγίας, αὕτη ἔσται ἡ
ἁμαρτία Αἰγύπτου, xci ἡ ἁμαρτία πάντων τῶν ἐϑνῶν, ὃς ἂν μὴ 48
10 ἀναβῇ τοῦ ἑορτάσαι τὴν ἑορτὴν τῆς oxmvornylası. 3σαφῶς καὶ
ταῦτα κλῆσιν ἁπάντων τῶν ἐϑνῶν περιέχει, κατὰ διάνοιαν μόνην
ϑεωρουμένων τῶν περὶ τῆς Ἱερουσαλὴμ καὶ τῆς σκηνοπηγίας εἰρημέ-
νῶν, ἃ καὶ κατὰ καιρὸν τῆς προσηκούσης τεύξεται ἑρμηνείας.
23,΄, Aro τοῦ Ἡσαΐου. »Τοῦτο πρῶτον πίε, ταχὺ ποίει. χώρα b
15 Ζαβουλών, ἡ γῆ Nepdalsiu, καὶ οἱ λοιποὶ οἱ τὴν παραλίαν πέραν
τοῦ Ἰορδάνου, Γαλιλαία τῶν ἐϑνῶν, ὁ λαὸς ὁ καϑήμενος ἐν σκότει,
ἴδετε φῶς μέγα" οἱ κατοικοῦντες ἐν χώρᾳ καὶ σχιᾷ ϑανάτου, φῶς
λάμψει ἐφ᾽ ὑμᾶες.
24, α΄, ᾿4πὸ τοῦ αὐτοῦ. »Axovoaré μου νῆσοι, καὶ προσέχετε ἔϑνη.
20 διὰ χρόνου πολλοῦ στήσεται, λέγει κύριοςς. οἷς ξξῆς ὁμοῦ περὶ τῶν
ἐθνῶν καὶ περὶ τοῦ Χριστοῦ ἐπιλέγει: »idovd δέδωκά σε εἰς διαϑή- €
χὴν γένους, εἰς φῶς ἐθνῶν τοῦ εἶναί σε εἰς σωτηρίαν ἕως ἐσχάτου
τῆς γῆς-.
25 Μυρία δ᾽ ἂν εὕροις καὶ αὐτὸς δι᾿ ὅλων τῶν προφητῶν κατε-
25 σπαρμένα ἐν ἐπαγγελίαις τῶν vov, ἅπερ ἐπὶ τοῦ παρόντος οὔτε
ἀναλέγειν οὔτε ἑρμηνεύειν καιρός. πλὴν ἱχανὰ τυγχάνει καὶ τὰ προ-
τεϑέντα παραστῆσαι τὸ προκείμενον. Ὡθτοῦτο δ᾽ ἦν τοῖς &x περι-
τομῆς, μέγα ἐφ᾽ ἑαυτοῖς αὐχοῦσι καὶ σεμνυνομένοις, ος τοῦ ϑεοῦ
μόνους αὐτοὺς τῶν λοιπῶν ἐϑνῶν προτιμήσαντος καὶ μόνους τῶν
30 ϑείων ἐπαγγελιῶν κατηξιωκότος, ἐπιδεῖξαι gs οὐδὲν κρεῖττον παρὰ d
τοὺς λοιποὺς ἅπαντας ἰδίως αὐτοῖς ἐν ταῖς ϑείαις ἐπήγγελται ὑπο-
σχέσεσιν. ME ΩΣ
{γ᾿ Ὅτε τοίνυν ἀπεδείχϑη τῶν ϑείων ἐπαγγελιῶν τὰ ἔϑνη κατη-
ξιωμένα, φέρε λοιπὸν ἤδη καὶ τὸ δι᾿ οὗ τὰ ἔϑνη τῆς τοῦ ϑεοῦ κλή-
13 vgl. unten p. 469 (Ed. Paris.) — 14 Jes. 9, 1-2 — 19 Jes. 49,1
— 21 Jes. 49, 6
Vor Τοῦτο Z. 14: δήλωσις τῆς τῶν ἀποστόλων ἐχλογῆς καὶ τῆς τῶν ἐϑνῶν
χλήσεως. Vor Axovo. Z. 19: τῆς τῶν ἐϑνῶν κλήσεως δήλωσις

7 πατάξη P ---πατάξει 11 μόνον Hkl 81 αὐτοῖς steht am Rande in P
33 Ὅτε hier neues Cap. Kl 84 τὸ δι᾽ οὗ steht am Rande in P

Demonstr. evang. II Cap. 1, 20—27. Cap. 2, 1—5 51

σεως καὶ τῶν ϑείων ἐπαγγελιῶν τεύξεσϑαι λέγεται ϑεασώμεϑα᾽ καλὸν
γὰρ καὶ τὴν αἰτίαν συνιδεῖν τὴν τοῖς ἔϑνεσι τὰ ἀγαϑὰ προξενήσειν
λεγομένην. 21τίς δ᾽ ἂν εἴη αὕτη ἢ τοῦ Χριστοῦ παρουσία, δι᾿ οὗ καὶ
οἱ ἐκ περιτομῆς τὴν ἑαυτῶν ὁμολογοῦσι γενήσεσϑαι ἀπολύτρωσιν;

5 δεικτέον τοίνυν Oc καὶ ἡ τῆς τῶν ἐϑνῶν κλήσεως προσδοκία οὐδ᾽
ἑτέρα τις ὑπῆρχεν ἢ αὐτὸς ὃ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, οὐ μόνον Ἰουδαίοις,
ἀλλὰ καὶ πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι σωτὴρ ἐπιφανησόμενος. Ξϑδχρήσομαι δὲ τὰ νῦν
ψιλαῖς τῶν προφητῶν μαρτυρίαις δίχα πάσης ἑρμηνείας, ἐπὶ σχολῆς
μέλλων ἑκάστην εἰς πλάτος διερμηνεύειν, ἐπὰν σὺν ϑεῷ τὰς περὶ τῶν

10 ἐϑνῶν προρρήσεις συναγαγὼν ὁμοῦ πάσας διερμηνεύειν μέλλοιμι.

IL «8'. Ῥαλμοῦ β΄. "Ἱνατί ἐφρύαξαν ἔϑνη καὶ λαοὶ ἐμελέτησαν κενά;
παρέστησαν οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς, καὶ οἱ ἄρχοντες συνήχϑησαν ἐπὶ τὸ
αὐτό, κατὰ τοῦ κυρίου καὶ κατὰ τοῦ Χριστοῦ αὑτοῦς, καὶ τὰ ἑξῆς. οἷς
ἐπιλέγει" 2 κύριος εἶπεν πρός με, υἱός μου εἶ σύ, ἐγὼ σήμερον γεγέν-

15 νηχά σε. αἴτησαι παρ᾽ ἐμοῦ, καὶ δώσω σοι ἔϑνη τὴν κληρονομίαν
σου καὶ τὴν κατάσχεσίν σου τὰ πέρατα τῆς rise.

8,γ΄. Ψαλμοῦ οα΄. »0 ϑεὸς τὸ κρίμα σου τῷ βασιλεῖ δός, καὶ τὴν
δικαιοσύνην σου τῷ υἱῷ τοῦ βασιλέως, κρίνειν τὸν λαόν σους, καὶ
τὰ ἑξῆς. οἷς ἐπιλέγει" »καὶ κατακυριεύσει ἀπὸ ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσ-

20 σης, καὶ ἀπὸ ποταμῶν ἕως περάτων τῆς οἰχουμένης«. καὶ avdıc
»πᾶντα τὰ ἔϑνη δουλεύσουσιν αὐτῷ«. !xal πάλιν" »εὐλογηϑήσονται ἐν
αὐτῷ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς, πάντα τὰ ἔϑνη μακαριοῦσιν αὐτόνε. καὶ
ἐπὶ τέλει τοῦ ψαλμοῦ" »καὶ πληρωϑήσεται τῆς δόξης αὐτοῦ πᾶσα ἡ
γῆ, γένοιτο, γένοιτοκ«.

25 5,0. Ψαλμοῦ 4ζ΄. » Aare τῷ κυρίῳ oua καινόν, ὅτι ϑαυμαστὰ
ἐποίησεν ὃ κύριος. ἔσωσεν αὐτὸν ἡ δεξιὰ αὐτοῦ καὶ 6 βραχίων ὁ
ἅγιος αὐτοῦ. ἐγνώρισεν κύριος τὸ σωτήριον αὐτοῦ, ἐναντίον τῶν
ἐθνῶν ἀπεχάλυψεν τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ. ἐμνήσϑη τοῦ ἐλέους αὐ-
τοῦ τῷ laxo, καὶ τῆς ἀληϑείας αὐτοῦ τῷ οἴκῳ ᾿Ισραήλ᾽ ἴδοσαν

80 πάντα τὰ πέρατα τῆς γῆς τὸ σωτήριον τοῦ ϑεοῦ ἡμῶν, ἀλαλάξατε

11 Psal. 2, 1—2 — 14 Psal. 2, age 17 Psal. 71, 1—2. — 19 Psal. 71,8
— 21 Psal.71,11u.17 — 23 Psal. 71,19 — 25 Psal. 97, 1—4

Vor Ψαλμ. Z.11: δήλωσις ἐπιβουλῆς τοῦ χριστοῦ, καὶ αὐτὸς υἱὸς ἀναγορευόμενος
ϑεοῦ, χλῆρόν τε τὰ ἔϑνη παρὰ τοῦ πατρὸς λαμβάνων. Vor Peru. Z. 17: δήλωσις
χριστοῦ βασιλείας καὶ κλήσεως ἐθνῶν χαὶ πασῶν τῶν φυλῶν τῆς γῆς εὐλογία.
Vor Ψαλμ. Z. 25: δήλωσις ἄσματος καινοῦ καὶ βραχίονος ϑεοῦ xal τοῦ σωτηρίου
αὐτοῦ πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι φανέρωσις" σωτήριον δὲ τὸ τοῦ υἱοῦ (lies ἐησοῦ ΚΙ) ὄνομα
ἑβραίων δηλοῦται φωνῇ

96 αὐτὸν aus αὐτῶ corr. in P

58 Eusebius

τῷ κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆς. ὃ καὶ ἐπιλέγει" »σαλευϑήτω ἡ ϑάλασσα xal To
πλήρωμα αὐτῆς, ἡ οἰκουμένη καὶ πάντες οἱ ,χατοικοῦντες ἐν αὐτῇ.
ποταμοὶ κροτήσουσι χειρὶ ἐπὶ τὸ αὐτό, τὰ OQ ἀγαλλιάσονται ἀπὸ
προσώπου κυρίου, ὅτι ἔρχεται κρῖναι τὴν γῆν, κρινεῖ τὴν οἰκουμένην
ἐν δικαιοσύνῃ καὶ λαοὺς ἐν εὐϑύτητιε.

"Lg. Arno τῆς Γενέσεως. "Οὐκ ἐκλείψει. ἄρχων ἐξ Ἰούδα, οὐδὲ
ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦ, ἕως ἂν ἔλϑῃ ᾧ ἀπόκειται, καὶ αὐτὸς
προσδοκία ἐϑνῶνς.

8,ς΄. Aro τοῦ Σοφονίου. »πιφανήσεται κύριος ἐπ᾽ αὐτούς, καὶ
ἐξολοϑρεύσει πάντας τοὺς ϑεοὺς τῶν ἐϑνῶν, καὶ προσκυνήσουσιν
αὐτῷ, ἕχαστος ἐκ τοῦ τόπου αὐτῶν, πᾶσαι αἱ νῆσοι τῶν ἐϑνῶνε.

S,U. ᾿Απὸ τοῦ αὐτοῦ. » Διὰ τοῦτο ὑπόμεινόν με, λέγει κύριος, εἰς
ἡμέραν ἀναστάσεώς μου εἰς μαρτύριον. διότι τὸ κρίμα μου εἰς συνα-
γωγὰς ἐθνῶν, τοῦ εἰσδέξασϑαι βασιλεῖς, τοῦ ἐκχέαι ἐπ᾽ αὐτοὺς τὴν
ὀργήν μου, πᾶσαν ὀργὴν ϑυμοῦ μου. διότι ἐν πυρὶ ζήλου μου κατ-
αναλωϑήσεται πᾶσα 7 γῆ, ὅτι τότε μεταστρέψω ἐπὶ λαοὺς γλῶσσαν,
εἰς γενεὰν αὐτῆς, τοῦ ἐπικαλεῖσθαι πάντας τὸ ὄνομα κυρίου, τοῦ δου-
λεύειν αὐτῷ ὑπὸ ζυγὸν ἕνα. ἐκ περάτων ποταμῶν Αἰϑιοπίας οἴσουσι
ϑυσίας μοιε.

10 ιη΄. Απὸ τοῦ Ζαχαρίου. »Τέρπου καὶ εὐφραίνου, ϑύγατερ Σιών,
διότι ἰδοὺ ἔρχομαι, καὶ κατασκηνώσω ἐν μέσῳ σοῦ, λέγει κύριος" καὶ
καταφεύξονται ἔϑέν)η πολλὰ ἐπὶ τὸν κύριον τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ, καὶ ἔσον-
ται αὐτῷ εἰς λαόν. za κατασκηνώσουσιν». ἐν μέσῳ σου, καὶ γνώσῃ ὅτι
κύριος παντοκράτωρ ἐξαπέστειλέν μὲ πρός 08«.

11,9’, ᾿ἀπὸ τοῦ Ἡσαΐου. »Ἐξελεύσεται ῥάβδος ἐ ἐκ iere "To 0)ol,
xci ἄνϑος ix τῆς ῥίζης ἀναβήσεται, καὶ ἀναπαύσεται ἐπ᾽ αὐτὸν πνεῦμα
τοῦ ϑεοῦςε, καὶ τὰ ἑξῆς. οἷς ἐπιλέγει: »καὶ ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ

1 Psal. 97, 7-9 — 6 Gen. 49, 10 — 9 Zephan. 2, 11 — 12 Zephan. 8, 8—10
— 20 Sachar. 2, 10—11 — 25 Jes. 11, 1-2 — 27 Jes. 11, 10

Vor Οὐχ 2. 6: óc μετὰ τὴν ἔχλειψιν τῆς βασιλείας τῶν ἰουδαίων αὐτὸς ὁ
χριστὸς ἐπιστὰς jj τῶν ἐϑνῶν γενήσεται προσδοχία. Vor ’Erıyav. Z. 9: δήλωσις ἐπι-
φανείας χριστοῦ καὶ χκαϑαιρέσεως εἰδωλολατρείας καὶ τῶν ἐϑνῶν εἰς ϑεὸν εὐσεβείας.
Vor Διὰ Z. 19: δήλωσις ἡμέρας ἀναστάσεως χριστοῦ καὶ ἐϑνῶν συναγωγή, πάντων
τε ἀνϑρώπων ἐπίγνωσις ϑεοῦ καὶ τρόπος εἷς εὐσεβείας, καὶ ὡς αἰϑίοπες ϑυσίας
αὐτῷ προσοίσουσιν. Vor Τέρπου Z. 30: δήλωσις χριστοῦ παρουσίας, καὶ πολλῶν
ἐθνῶν ἐπ᾽ αὐτὸν καταφυγή, καὶ ὡς ἔσονται τῷ χυρίῳ ἐξ ἐϑνῶν συστησόμενοι λαοί.
Vor Ἐξελ. Z. 95: δήλωσις γενέσεως χριστοῦ ἐκ ῥίζης ἰεσσαὶ προελευσομένου καὶ
χλῆσις δι᾿ αὐτοῦ πάντων τῶν ἐϑνῶν

22 ἔϑνη Steph. ἔϑη P 25 u. S. 59, 1 ιεσαι P

anis n

Demonstr. evang. II Cap. 2, 6—17 59

€ -2 ^ € > , - -
ἡ ῥίζα τοῦ leo(o)ai xal ὁ ἀνιστάμενος ἄρχειν ἐϑνῶν" ἐπ᾽ αὐτῷ ἔϑνη
ἐλπιοῦσινς.
19 > \ - > - > € A^ > , > un
x. Aro τοῦ αὐτοῦ. »lóov, 0 παῖς μου, ἀντιλήψομαι αὐτοῦ" ὁ
, > x € , x - ,
ἐχλεχτόὸς μου, προσεδέξατο αὐτὸν ἡ ψυχή μου. ἔδωκα τὸ πνεῦμά μου
> IN = , 2 x ^
ER αὑτὸν καὶ χρίσιν τοῖς ἔϑνεσιν ἐξοίσει. οὐ κεχράξει, οὐδὲ ἀνήσει, οὐδὲ
> , € ^ > - ,
ἀκουσϑήσεται ἔξω ἡ φωνὴ αὐτοῦ. κάλαμον συντεϑλασμένον οὐ xat-
Pu ^ , , 2 , > 2 347 2 , ,
εαξει καὶ λίνον τυφόμενον» ov σβέσει, ἀλλ᾽ εἰς ἀλήϑειαν ἐξοίσει κρίσιν,
> , ^ > , = = E , ^ x
ἀναλάμψει, xai ov ϑραυσϑήσεται ἕως 97 ἐπὶ τῆς γῆς κρίσιν" xci ἐπὶ
er > = E H ES
τῷ ὀνόματι αὐτοῦ ἔϑνη EArıovowwe. 13 xol ἑξῆς ἐπιλέγει" »ἐγὼ κύριος
€ N , , , ^ - ^
0 ϑεὸς ἐκάλεσα σὲ ἐν δικαιοσύνῃ, καὶ κρατήσω τῆς χειρός σου, xci

᾿ ἐνισχύσω 08° καὶ ἔδωχά σε εἰς διαϑήκην γένους, εἰς φῶς ἐθνῶν, ἀνοῖξαι

ὀφϑαλμοὺς τυφλῶν, ἐξαγαγεῖν ἐκ δεσμῶν δεδεμένους καὶ ἐξ οἴχου
φυλακῆς καϑημένους ἐν σχότει. ἐγὼ κύριος ὁ ϑεός, τοῦτό μού ἐστιν
ὄνομα, τὴν δόξαν μου ἑτέρῳ οὐ δώσω, οὐδὲ τὰς ἀρετάς μου τοῖς
γλυπτοῖς. τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἰδοὺ ἥκασιν, καινὰ ἃ νῦν ἀναγγελῶ, καὶ πρὸ
τοῦ ἀναγγεῖλαι ἐδηλώϑη vutv«.

xq. ᾿Απὸ τοῦ αὐτοῦ. » AxovoatÉ μου νῆσοι καὶ προσέχετε ἔϑνη,
διὰ χρόνου πολλοῦ στήσεται, λέγει κύριος. ἐκ κοιλίας μητρός μου ἐκά-
λεσεν τὸ ὀνομά μου, καὶ ἔϑηχεν τὸ στόμα μου ὡς μάχαιραν ὀξεῖαν,
καὶ ὑπὸ τὴν σχέπην τῆς χειρὸς αὐτοῦ" ἔϑηχέν μὲ Oc βέλος ἐκλεκτόν,
καὶ ἐν τῇ φαρέτρᾳ αὐτοῦ ἐσκέπασέν ut«. 15 χαὶ ἐπιλέγει ἑξῆς »idod
δέδωκά σε εἰς διαϑήχην γένους, εἰς φῶς ἐϑνῶν, τοῦ εἶναί σε ἕως
ἐσχάτου τῆς γῆςες.

1649’. Arno τοῦ αὐτοῦ. »Οὕτω λέγει κύριος ὁ δυσάμενός σε ϑεὸς
᾿Ισραήλ, ἁγιάσατε τὸν φαυλίζοντα τὴν ψυχὴν αὐτοῦ, τὸν βδελυσσό-
μενον ὑπὸ τῶν ἐϑνῶν τῶν δούλων τῶν ἀρχόντων" βασιλεῖς ὄψονται
αὐτόν, καὶ ἀναστήσονται ἄρχοντες, καὶ προσκυνήσουσιν αὐτῷς, καὶ
τὰ ἑξῆς. 11 οἷς ἐπιλέγει" »χαιρῷ δεκτῷ ἐπήκουσά σου, καὶ ἐν ἡμέρᾳ
σωτηρίας ἐβοήϑησά σοι, καὶ ἔδωχά σε εἰς διαϑήκην ἐϑνῶν, τοῦ κατα-
στῆσαι τὴν γῆν, καὶ κληρονομῆσαι κληρονομίας ἐρήμους, λέγοντα τοῖς
ἐν δεσμοῖς, ἐξέλϑετε, καὶ τοῖς ἐν τῷ σκότει, ἀνακαλυφϑῆναι, καὶ ἐν
πάσαις ταῖς ὁδοῖς βοσχηϑήσονται, καὶ ἐν πάσαις ταῖς τρίβοις ἡ νομὴ

3 Jes. 42, 1—4; vgl. Matth. 12, 20 — 9 Jes. 42, 6—9 — 17 Jes. 49, 1—2
91 Jes. 49,6 — 94 Jes. 49, 7 — 98 Jes. 49, 8—13

Vor Ἰδοὺ Z. 2: δήλωσις χριστοῦ παρουσίας καὶ τῆς δι᾿ αὐτοῦ γενομένης εἰς
πάντα τὰ ἔϑνη εὐεργεσίας. Vor Axovo. Z. 17: δήλωσις χριστοῦ xal γενέσεως καὶ
χλήσεως ἐθνῶν. Vor Οὕτω Z. 24: χριστοῦ παρουσίας δήλωσις καὶ κλήσεως ἐϑνῶν

8 ἀναλάμψει --- χρίσιν steht am Rande in P 81 καὶ --- βοσχηϑήσονται
steht am Rande in P

60 Eusebius

αὐτῶν οὐ πεινάσουσιν οὐδὲ διφήσουσιν, οὐδὲ πατάξει αὐτοὺς καύσων
οὐδὲ ὁ ἥλιος, ἀλλ᾽ ὁ ἐλεῶν παρακαλέσει, καὶ διὰ πηγῶν ὑδάτων ἄξει
αὐτούς" xci ϑήσω πᾶν 0005 εἰς ὁδὸν καὶ πᾶσαν τρίβον εἰς βόσκημα
αὐτοῖς. 1ϑἰδοὺ οὗτοι πόρρωϑεν ἥξουσιν, οὗτοι ἀπὸ βορρᾶ καὶ ϑα-
λάσσης, ἄλλοι δὲ ἐκ γῆς Περσῶν. εὐφράνϑητε οὐρανοὶ καὶ ἀγαλλι-
ἄσϑω ἡ γῆ. ῥηξάτωσαν τὰ ὁρὴ εὐφροσύνην, ὅτι ἠλέησεν κύριος τὸν
λαὸν αὐτοῦ, καὶ τοὺς ταπεινοὺς τοῦ λαοῦ αὐτοῦ παρεχάλεσενε.

ι9χγ΄, Τοῦ αὐτοῦ. »Προσέχετε τοῖς ὠσὶν ὑμῶν καὶ ἐπακολουϑή-
σατε ταῖς «ὁδοῖς μου ἐπακούσατέ μου, καὶ ζήσεται ἐν ἀγαϑοῖς ἡ ψυχὴ
ὑμῶν, καὶ διαϑήσομαι ὑμῖν διαϑήκην αἰώνιον, τὰ ὅσια Δαβὶδ τὰ
πιστά. ἰδοὺ μαρτύριον ἔϑνεσιν δέδωκα αὐτόν, ἄρχοντα καὶ προστάσ-
σοντα ἔϑνεσιν. ἔϑνη ἃ οὐχ οἴδασίν σε ἐπικαλέσονταί σε, καὶ λαοὶ ot
οὐχ ἐπίστανταί σε ἐπὶ σὲ καταφεύξονται, ἕνεχα κυρίου τοῦ ϑεοῦ σου
τοῦ ἁγίου σου Ἰσραήλ, ὅτι ἐδόξασέν os«.

20 Καὶ διὰ τούτων οὖν μεμαϑηκότες, ὡς ἡ τοῦ Χριστοῦ παρουσία
οὐ μόνοις Ιουδαίοις ἀλλὰ καὶ τοῖς πᾶσιν ἔϑνεσιν σωτήριος ἔσεσϑαι
προηυτρεπίζετο, φέρε καὶ τὸ τρίτον ἀποδείξωμεν, ὅπως κατὰ τοὺς
τῆς ἐπιφανείας αὐτοῦ χρόνους οὐ μόνον τὰ χρηστότερα τοῖς ἔϑνεσι
προεφητεύετο, ἀλλὰ καὶ τοῖς ἐκ περιτομῆς τὰ ἐναντία. 31 διαρρήδην
γοῦν ἀπόπτωσιν καὶ ἀποβολὴν τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους διὰ τὴν εἰς
Χριστὸν ἀπιστίαν αὐτῶν ἔσεσϑαι τὰ παρ᾽ αὐτοῖς λόγια προαγορεύει,
ὡς μηκέτι ἴσους ἡμᾶς αὐτοῖς, ἀλλὰ καὶ χρείττους αὐτῶν ἐκ περι-
ουσίας ἀναφαίνεσϑαι. καὶ νῦν δὲ χρήσομαι ψιλαῖς ταῖς τῶν προφη-
τῶν παραϑέσεσι δίχα πάσης τῆς εἰς αὐτὰς ϑεωρίας, dıa τε τὸ σαφὲς
αὐτῶν καὶ διὰ τὸ μέλλειν ἐπὶ σχολῆς πληρεστάτην αὐτῶν ποιήσασϑαι
τὴν ἐξέτασιν.

Ill. xó'. Aro τοῦ Ἱερεμίου. »Tade λέγει κύριος, στῆτε ἐν ταῖς
ὁδοῖς, καὶ ἴδετε, καὶ ἐρωτήσατε τρίβους κυρίου αἰωνίους, καὶ ἴδετε ποία
ἐστὶν ἡ ὁδὸς ἡ ἀγαϑὴ καὶ βαδίζετε ἐν αὐτῇ, καὶ εὑρήσετε Ayvıouov
ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν᾽ καὶ εἶπαν, οὐ πορευσόμεϑα. καϑέστακα ἐφ᾽ ὑμᾶς
σκοπούς, ἀκούσατε τῆς φωνῆς τῆς σάλπιγγος" καὶ εἶπαν, οὐκ ἀκουσό-
μεϑα. διὰ τοῦτο ἤκουσαν τὰ ἔϑνη, καὶ οἱ ποιμαίνοντες τὰ ποίμνια
ἐν avroige.

8 Jes. 55, 3-5 — (19 vgl. Justin. I 53, 8) — 27 Jerem. 6, 16—18

Vor Προσ. Z. 8: δήλωσις χριστοῦ xal χλῆσις ἐϑνῶν. Vor Τάδε 2. 27: δήλω-
σις ἀρνήσεως τοῦ ἰουδαίων ἔϑνους καὶ τῆς ἀντ᾽ αὐτῶν εἰσποιήσεως τῶν ἐϑνῶν

19 in ἐπιχαλέσονταί σε steht αι σε auf Ras. in P

Demonstr. evang. II Cap. 2, 17—21. Cap. 3, 1—7 61

!xt' ᾿Απὸ τοῦ αὐτοῦ. » Κύριε ἰσχύς μου καὶ βοήϑειά μου xai xa-
ταφυγή μου ἐν ἡμέρᾳ κακῶν. πρὸς σὲ ἔϑνη ἥξουσιν ἀπ᾽ ἐσχάτου τῆς
γῆς, καὶ ἐροῦσιν" ὡς ψευδῆ ἐχτήσαντο οἱ πατέρες ἡμῶν εἴδωλα, καὶ
οὐκ ἔστιν ἐν αὐτοῖς ὠφέλεια. εἰ ποιήσει ἑαυτῷ ἄνϑρωπος ϑεούς, καὶ
οὗτοι οὐχ εἰσὶν ϑεοί. ? διὰ τοῦτο ἰδοὺ ἐγὼ δείξω αὐτοῖς ἐν τῷ καιρῷ
τούτῳ, γνωριῶ αὐτοῖς τὴ» χεῖρά μου καὶ τὴν δύναμίν uov' καὶ γνώ-
σονται ὅτι Ovoua μοι κύριος. ἁμαρτία Ἰούδα ἐγγέγραπται ἐν γραφῇ
ἐν ὄνυχι ἀδαμαντίνῳ, ἐγκεκολαμζμ)ένη ἐπὶ τοῦ στήϑους τῆς καρδίας
αὐτῶν, ἡνίκα ἂν μνησϑῶσιν τὰ ἄλση αὐτῶν ἐπὶ ξύλου δασέος, καὶ
ἐπὶ βουνῶν μετεώρων, καὶ ὀρέων ἐν ἀγρῷ. ἰσχύν σου καὶ ϑησαυρούς
σου εἰς προνομὴν δώσω, καὶ τὰ ὑψηλά σου διὰ τὰς ἁμαρτίας σου
τὰς ἐν πᾶσι τοῖς ὁρίοις σου. καὶ ἀφεϑήσῃ μόνη, καὶ ταπεινωϑήσῃ
ἀπὸ τῆς κληρονομίας σου, ἧς ἔδωκα σοι. ἐχαὶ χαταδουλώσω σε τοῖς
ἐχϑροῖς σου ἐν τῇ γῇ ἡ οὐχ ἔγνως" ὅτι πῦρ ἐχκέχαυται ἐν τῷ ϑυμῷ
μου, ἕως αἰῶνος καυϑήσεταικ.

δχς΄. Aro τοῦ Apoc. » 1000 ἐγὼ ἐντέλλομαι, καὶ λικμήσω ἐν πᾶσι
τοῖς ἔϑνεσι τὸν οἶχον Ἰσραὴλ, ὃν τρόπον λικμᾶται ἐν τῷ λικμῷ, καὶ
οὐ μὴ πέσῃ σύντριμμα ἐπὶ τὴν γῆν" ῥομφαίᾳ τελευτήσουσιν πάντες
οἱ ἁμαρτωλοὶ τοῦ λαοῦ μου, οἱ λέγοντες, οὐ μὴ ἐγγίσῃ οὐδὲ μὴ ἔλϑῃ
ἐφ᾽ ἡμᾶς τὰ xaxa' ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἀναστήσω τὴν σκηνὴν Δαβὶδ
τὴν πεπτοωκυῖαν, καὶ ἀνοικοδομήσω τὰ πεπτωκότα αὐτῆς, θχαὶ τὰ
κατεσχαμμένα αὐτῆς “ἀναστήσω, καὶ ἀνοικοδομήσω αὐτήν, καϑὸὼς αἱ
ἡμέραι τοῦ αἰῶνος, ὅπως ἐκζητήσωσί με οἱ κατάλοιποι τῶν ἀνϑρώ.-
πον, καὶ πᾶντα τὰ ἔϑνη, € ἐφ᾽ ἃ ἐπιχέχληται τὸ ὀνομά μου ἐπ᾿ αὐτᾶ,
λέγει κύριος ὁ ποιῶν ταῦτα πᾶνταςκ.

720’. ᾿Απὸ τοῦ Μιχαίου. »Axovoats δὴ ταῦτα, οἱ ἡγούμενοι ot-
xov Ἰακὼβ καὶ oí κατάλοιποι οἴκου Ἰσραήλ, oí βδελυσσόμενοι κρίμα, xci

1 Jerem. 16, 19—21 u. 17, 1—4 — 16 Amos 9, 9—12 — 26 Micha 3, 9—12
u. 4, 1—2

Vor Κύριε Z. 1: τῆς τῶν ἐθνῶν εὐσεβείας δήλωσις καὶ τῆς τοῦ ἰουδαίων ἔϑνους
7 7
, , , ^ = * Γῇ WS = er
δυσσεβείας κατηγορία. πρόρρησις δὲ τῶν μετὰ τὴν τοῦ χριστοῦ παρουσίαν μετελ-
ϑόντων αὐτοὺς zaxav. Vor Ἰδοὺ Z. 16: περὶ τῆς εἰς πάντα τὰ ἔϑνη διασπορᾶς
τοῦ ἰουδαίων ἔϑνους, «al περὶ τῆς ἀνανεώσεως τῆς χριστοῦ παρουσίας καὶ βασιλείας,
x - ES) ΑΕ σαὶ , - - P] - c , , € .
xal τῆς ἐπ᾿ αὐτῇ γεγενημένης τῆς τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων κλήσεως (ἃ über der Zeile
in ἁπάντων). Vor Axovc. Ζ. 96: χατηγορία τῶν ἀρχῶν τῶν τοῦ ἰουδαίων ἔϑνους,
χαὶ δήλωσις ἐρημώσεως τῆς μητροπόλεως αὐτῶν, ἐπιφάνειά τε χριστοῦ καὶ οἴκου
ϑεοῦ τῆς ἐχκλησίας αὐτοῦ, λόγου τε καὶ νόμου πρόοδος, καὶ τῶν ἐϑνῶν ἁπάν-

των δήλωσις

8 ἐγχεχολαμμένη Steph., ἐγχεχολαμένη P

62 Eusebius

πάντα τὰ ὀρϑὰ διαστρέφοντες, οἱ οἰκοδομοῦντες Σιὼν ἐν αἵμασι xai

Ἱερουσαλὴμ ἐν ἀδικίαις. οἱ ἡγούμενοι αὐτῆς μετὰ δώρων ἔχρινον,"υ

xal οἱ ἱερεῖς αὐτῆς μετὰ μισϑοῦ ἀπεχρίναντο, καὶ οἱ προφῆται αὐτῆς
μετὰ ἀργυρίου ἐμαντεύοντο, καὶ ἐπὶ τὸν κύριον ἐπανεπαύοντο, λέ-
γοντες, οὐχὶ κύριος μεϑ' ἡμῶν ἐστιν; οὐ μὴ ἐπέλϑῃ ig! ἡμᾶς xaxa.
" διὰ τοῦτο Ót ὑμᾶς Σιὼν OG ἀγρὸς ἀροτριαϑήσεται, καὶ Ἱερουσαλὴμ
Oc ὀπωροφυλάκιον ἔσται, καὶ τὸ ὄρος τοῦ οἴχου εἰς ἄλσος δρυμοῦ.
καὶ ἔσται ἐπ᾿ ἐσχάτου τῶν ἡμερῶν ἐμφανὲς τὸ 0005 κυρίου, ἕτοιμον
ἐπὶ τὰς κορυφὰς τῶν ὀρέων, καὶ μετεωρισϑήσεται ὑπεράνο τῶν

- ^ > > ^
10 βουνῶν" καὶ σπεύσουσιν ἐπ᾿ αὐτὸ λαοί, xci πορεύσονται ἔϑνη πολλὰ

xci ἐροῦσι, δεῦτε καὶ ἀναβῶμεν εἰς τὸ 0005 κυρίου καὶ εἰς τὸν οἶχον
τοῦ ϑεοῦ Ἰακώβ, καὶ δείξουσιν ἡμῖν τὴν ὁδὸν αὐτοῦ, καὶ πορευσό-
μεϑα ἐν ταῖς τρίβοις αὐτοῦ" ὅτι ἐκ Σιὼν ἐξελεύσεται νόμος, καὶ
λόγος κυρίου ἐξ Ἱερουσαλήμε.

ϑχη΄. Arno τοῦ Ζαχαρίου. » Χαῖρε σφόδρα, ϑύγατερ Σιών, κήρυσσε,
ϑύγατερ Ἱερουσαλήμ, ἰδοὺ ὁ βασιλεύς σου ἔρχεταί σοι δίκαιος καὶ
σώζων, αὐτὸς πρᾶος xoi ἐπιβεβηκὼς ἐπὶ ὑποζύγιον xai πῶλον νέον,
καὶ ἐξολοϑρεύσει ἅρματα ἐξ Epoeäu xal ἵππον ἐξ Ἱερουσαλήμ, καὶ
ἐξολοϑρεύσει τόξον πολεμικόν" xai πλῆϑος εἰρήνης ἐξ Ivan, καὶ
κατάρξει ἀπὸ ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης, καὶ ἀπὸ ποταμῶν δι᾿ ἐκβο-
λῶν ynse.

1049’, "Az τοῦ Μαλαχίου. »Οὐχ ἔστι μου ϑέλημα ἐν ὑμῖν, λέγει
κύριος παντοχράτωρ, καὶ ϑυσίαν οὐ προσδέξομαι ἐκ τῶν χειρῶν ὑμῶν.
διότι ἀπ᾿ ἀνατολῶν ἡλίου καὶ μέχρι δυσμῶν τὸ ὀνομά μου δεδόξασται
ἐν τοῖς ἔϑνεσι, καὶ ἐν παντὶ τόπῳ ϑυμίαμα προσάγεται τῷ ὀνόματί
μου, καὶ ϑυσία καϑαρά. διότι μέγα τὸ Oroud μου ἐν τοῖς ἔϑνεσιν,
λέγει κύριος παντοχράτωρ, ὑμεῖς δὲ βεβηλοῦτε αὐτός.

112' πὸ τοῦ Ἡσαΐου. »᾽᾿Εγκαταλειφϑήσεται ἡ ϑυγάτηρ Σιὼν oc
σχηνὴ ἐν ἀμπελῶνι, καὶ ὡς ὀπωροφυλάκιον ἐν σικυηράτῴῷ, Oc πόλις

15 Sachar. 9, 9—10 — 22 Mal. 1, 10—12 — 28 Jes. 1, 8

Vor Χαῖρε Z. 15: δήλωσις περὶ χριστοῦ παρουσίας, καὶ τῆς τῶν lovdaiov Bo
μικῆς παρασκευῆς 0129005, ἐϑνῶν τε εἰρήνη καὶ βασιλεία κυρίου μέχρι τῶν περά-
των τῆς οἰχουμένης. Vor Οὐχ Z. 22: παραίτησις τοῦ ἰουδαίων ἔϑνους, xci τῆς
χατὰ τὸν μωσέως νόμον σωματικῆς αὐτῶν ϑρησχείας ἄρνησις, τῆς διὰ χριστοῦ
πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι παραδοϑείσης πνευματικῆς λατρείας. Vor Eyzat. Z. 28: τοῦ ἰου-
δαίων ἔϑνους ἀπόπτωσις λόγου τε ϑεοῦ χαὶ νόμου καινοῦ οἴχου τε αὐτοῦ φανέρω-
σις, καὶ τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων εὐσεβείας δήλωσις

5 χαχά wahrsch. aus χαχῶς in P 12 in Texof steht ı und β (aus «) auf
Ras. in P 20 wohl (Ews) διεκβολῶν Kl

Demonstr. evang. II Cap. 3, 7—17 63

πολιορκουμένης. καὶ ξξῆς ἐπιλέγει" "266 ἐγένετο πόρνη πόλις πιστὴ
Σιών, ἐν ἢ δικαιοσύνη ἐκοιμήϑη ἐν αὐτῇ, νῦν δὲ φονευταίς; 12 χαὶ
ἐπὶ τούτοις »ἔσονται γὰρ Oc τερέβινϑος ἀποβεβληκυῖα τὰ φύλλα,
xai cc παράδεισος vóoo μὴ ἔχων. καὶ ἔσται ἡ ἰσχὺς αὐτῶν ὡς
καλάμη στιππύου, καὶ αἱ ἐργασίαι αὐτῶν ὡς σπινϑῆρες πυρός, καὶ
κατακαυϑήσονται οἱ ἄνομοι, καὶ οἱ ἁμαρτωλοὶ ἅμα, καὶ οὐχ ἔσται O
σβέσωνε. 13ToVroıs ἅπασιν ἐπιλέγει »καὶ ἔσται ἐν ταῖς ἐσχάταις
ἡμέραις ἐμφανὲς τὸ 0005 κυρίου, καὶ ὁ οἶκος τοῦ ϑεοῦ ἐπ᾿ ἄκρων
τῶν ὀρέων, xci ὑψωϑήσεται ὑπεράνω τῶν βουνῶν, καὶ ἥξουσιν ἐπ᾽
αὐτὸ πάντα τὰ ἔϑνη᾽ καὶ πορεύσονται ἔϑνη πολλὰ καὶ ἐροῦσιν, δεῦτε
καὶ ἀναβῶμεν εἰς τὸ 0005 τοῦ κυρίου καὶ εἰς τὸν οἶχον τοῦ ϑεοῦ
Ἰαχώβ, καὶ ἀναγγελεῖ ἡμῖν τὴν ὁδὸν αὐτοῦ, καὶ πορευσόμεϑα ἐν αὐτῇ.
ix γὰρ Σιὼν ἐξελεύσεται νόμος, καὶ λόγος κυρίου ἐξ Ἱερουσαλήμ, καὶ
κρινεῖ ἀνὰ μέσον τῶν ἐϑνῶνκ«.

14λᾳ΄. Τοῦ αὐτοῦ. »Τ7άδε λέγει κύριος Σαβαώϑ,, καὶ ἔσται ὃν τρό-
πον ἐᾶν τις συναγάγῃ στάχυν ἐν φάραγγι στερεῷ, καὶ καταλειφϑῇ ἐν
αὐτῇ καλάμη, Oc δῶγες ἐλαίας δύο ἢ τρεῖς ἐπ᾽ ἄκρου μετεώρων, ἢ
τέσσαρες ἢ πέντε ἐπὶ τῶν κλάδων αὐτῶν καταλειφϑῇ. 15 τάδε λέγει
κύριος ὁ ϑεὸς τοῦ Ἰσραήλ᾽ τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ πεποιϑὼς ἔσται ὁ ἄνϑρω-

20 πος ἐπὶ τῷ ποιήσαντι αὐτόν, οἱ δὲ ὀφϑαλμοὶ αὐτοῦ εἰς τὸν ἅγιον

τοῦ Ἰσραὴλ ἐμβλέψονται" καὶ οὐ μὴ πεποιϑότες ὦσιν ἐπὶ pus βωμοῖς,
οὔτε ἐπὶ τοῖς ἔργοις τῶν χειρῶν αὐτῶν, ἃ ἐποίησαν οἱ δάκτυλοι
αὐτῶν, καὶ 00x ὄψονται τὰ δένδρα, οὔτε τὰ βδελύγματα αὐτῶν. τῇ
ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἔσονται ai πόλεις σου ἐγκαταλελειμμέναι, ὃν τρύπον
ἐγκατέλιπον οἱ ᾿ΔΑμορραῖοι καὶ οἱ Εὐαῖοι ἀπὸ προσώπου τῶν υἱῶν
Ἰσραήλ, 15 καὶ ἔσονται ἔρημοι: διότι ἐγκατέλιπες τὸν ϑεὸν τὸν σω-
τῆρά σου, καὶ κυρίου τοῦ ϑεοῦ σου οὐκ ἐμνήσϑης. διὰ τοῦτο φυτεύ-
σεις φύτευμα ἄπιστον᾽ τῇ δὲ ἡμέρᾳ 5 ἂν φυτεύσῃς, πλανηϑήσῃς.

1128'. Τοῦ αὐτοῦ. » Κύριε ὁ ϑεός μου δοξάσω σε, ὑμνήσω TO ὀνομά
σου, ὅτι ἐποίησας ϑαυμαστὰ πράγματα, βουλὴν ἀρχαίαν, ἀληϑινήν.
γένοιτο κύριε. ὅτι ἔϑηκας πόλεις εἰς χῶμα, πόλεις ὀχυρὰς τοῦ πεσεῖν
αὐτῶν τὰ ϑεμέλια. τῶν ἀσεβῶν πόλις εἰς τὸν αἰῶνα οὐ μὴ olxodo-
μηϑῇ. διὰ τοῦτο εὐλογήσει σε ὃ λαὸς ὁ πτωχός, καὶ πόλεις ἀνϑρώ-

1 Jes. 1, 21 — 3 Jes. 1, 30—31 — 7 Jes. 2, 2—4 — 15 Jes. 17, 4a. 5b—11
— 29 Jes. 25, 1—4. 6—8

Vor Τάδε Z. 15: χαϑαίρεσις τῆς δόξης τοῦ ἰουδαίων λαοῦ, καὶ τῶν ἐϑνῶν ἀπὸ
τῆς εἰδωλολατρ(ε)ίας ἐπιστροφὴ πρὸς τὸν τῶν ὕλων ϑεόν, τά τε περὶ τῆς ἐρημίας
τῶν ἰουδαϊκῶν πόλεων, καὶ περὶ τῆς εἰς τὸν ϑεὸν ἀπιστίας αὐτῶν. Vor Κύριε Z. 29:
δήλωσις χαϑαιρέσεως τῶν ἰουδαϊχῶν πόλεων χαὶ τῆς τῶν ἐϑνῶν κατὰ ϑεὸν εὐφροσύνης

21 τοῖς] τῆς P

σι

64 Eusebius

, > , , -

zov ἀδικουμένων εὐλογήσουσί σε. ἐγένου yàg πάσῃ πόλει ταπεινῇ
, \ > x

βοηϑός, xci τοῖς ἀϑυμήσασι δι᾿ ἔνδειαν σκέπη. 18 καὶ ποιήσει κύριος

c » -
Σαβαὼϑ' πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν" ἐπὶ TO 0005 τοῦτο πίονται εὐφροσύνην,

πίονται olvov' χρίσονται μύρον ἐν τῷ OQtt τούτῳ. παράδος ταῦτα
πάντα τοῖς ἔϑνεσιν᾽ ἡ γὰρ βουλὴ αὕτη ἐπὶ πάντα tà ἔϑνη. κατέπιεν
ὁ ϑάνατος ἰσχύσας, καὶ πάλιν ἀφεῖλεν ὁ ϑεὸς πᾶν δάκρυον ἀπὸ
παντὸς προσῴπου" τὸ ὄνειδος τοῦ λαοῦ ἀφεῖλεν ὃ ϑεὸς ἀπὸ πάσης
τῆς γῆς, τὸ γὰρ στόμα κυρίου ἐλάλησεν ταῦτας.

19λγ΄. Τοῦ αὐτοῦ. »Μὴ μνημονεύετε τὰ πρῶτα, καὶ τὰ ἀρχαῖα μὴ
συλλογίζεσϑε" ὅτι ἰδοὺ ἐγὼ ποιῶ καινὰ ἃ νῦν ἀνατελεῖ, καὶ γνώσεσϑε
αὐτά, καὶ ποιήσω ἐν τῇ ἐρήμῳ ὁδόν, καὶ ἐν τῇ ἀνύδρῳ ποταμούς"
καὶ εὐλογήσει ue τὰ ϑηρία τοῦ ἀγροῦ, σειρῆνες καὶ ϑυγατέρες στρου-
ϑῶν" ὅτι ἔδωκα ἐν τῇ ἐρήμῳ ὕδωρ ποτίσαι τὸ γένος μου τὸ ἐκλεκτόν,
λαόν μου ὃν περιεποιησάμην τὰς ἀρετάς μου διηγεῖσϑε. 29οὐ νῦν
ἐκάλεσά σε Ἰακώβ, οὐδὲ xorıaoaı σε ἐποίησα Ἰσραήλ. οὐκ ἠνεγκᾶς
μοι πρόβατα τῆς ὁλοκαρπώσεώς σου, οὐδὲ ἐν ταῖς ϑυσίαις σου ἐδόξα-
cas u&' οὐκ ἐδούλευσάς μοι ἐν δώροις, οὐδὲ ἔγκοπόν σε ἐποίησα ἐν
λιβάνῳ, οὐδὲ ἐκτήσω μοι ἀργυρίου ϑυμίαμα, οὐδὲ στέαρ τῶν ϑυσιῶν
σου ἐπεϑύμησα, ἀλλ᾽ ἐν ταῖς ἁμαρτίαις σου καὶ ἐν ταῖς ἀδικίαις σου
προέστην σους. 2' καὶ ἐν τοῖς ἑξῆς φησι»" »ἐπιστράφητε πρός με,
καὶ σωϑήσεσϑε oí ἀπ᾽ ἐσχάτου τῆς γῆς. ἐγὼ εἰμί, καὶ οὐχ ἔστιν
ἄλλος. κατ᾽ ἐμαυτοῦ ὀμνύω, ἢ μὴν ἐξελεύσεται ix τοῦ στόματός μου
δικαιοσύνη, οἱ λόγοι μου ovx ἀποστραφήσονται, ὅτι ἐμοὶ πᾶν γόνυ
κάμψει, καὶ ὀμεῖται πᾶσα γλῶσσα τὸν ϑεὸν τὸν ἀληϑινόν, λέγων,
δικαιοσύνη καὶ δόξα πρὸς αὐτὸν ἥξει, καὶ αἰσχυνϑήσονται πᾶντες οἱ
διορίζοντες ἑαυτοὺς ἀπὸ τοῦ κυρίους.

221°. Τοῦ αὐτοῦ. »Ovro λέγει κύριος, ποῖον τὸ βιβλίον τοῦτο
τοῦ ἀποστασίου τῆς μητρὸς ὑμῶν, ἐν ᾧ ἐξαπέστειλα αὐτήν; ἢ τίνι
ὑπόχρεφ πέπραχα ὑμᾶς; ἰδοὺ ταῖς ἁμαρτίαις ὑμῶν ἐπράϑηται, καὶ ταῖς
ἀνομίαις ὑμῶν ἐξαπέστειλα τὴν μητέρα ὑμῶν" διότι ἤλϑον, καὶ 00x
nv ἄνϑρωπος᾽ ἐκάλεσα καὶ οὐκ ἣν ὃ ὑπακουσόμενοςς, καὶ τὰ ἕξῆς.

τ 2 =
οἷς ἐπιλέγει" 33 »oi πορευόμενοι ἐν σκότει, καὶ οὐκ ἔστιν αὐτοῖς φῶς,

9 Jes. 43, 18—24 — 20 Jes. 45, 2—25 — 27 Jes. 50, 1-2 — 82. Jes.
50, 10—11

Vor My 2.9: ἀγαϑῶν ἐπαγγελία τῇ πάλαι ἐρήμῳ ἐξ ἐϑνῶν ἐκκλησίᾳ, τοῦ τε
Ἰουδαίων ἔϑνους ἀπόγνωσις καὶ ἔλεγχος τῶν ἁμαρτιῶν αὐτῶν, καὶ πάντων τε (lies
τῶν) ἐθνῶν χλῆσις. ον Οὕτω Ζ. 31: δήλωσις τῆς τοῦ χριστοῦ εἰς ἀνθρώπους
παρουσίας καὶ ἔλεγχος τοῦ ἰουδαίων ἔϑνους, καὶ τοῖς ἔϑνεσιν ἅπασιν ἀγαϑῶν
ἐπαγγελία

14 διηγεῖσϑε P — διηγεῖσϑαι 29 ἐπράϑηται P. — ἐπράϑητε

Demonstr. evang. II Cap. 3, 17—29 65

πεποίϑατε ἐπὶ τῷ ὀνόματι κυρίου, καὶ ἀντιστηρίσασϑε ἐπὶ τῷ ϑεῷ
ὑμῶν. ἰδοὺ πάντες ὑμεῖς πῦρ καίετε, κατισχύσατε φλόγα. πορεύεσϑε
τῷ φωτὶ τοῦ πυρὸς ὑμῶν καὶ τῇ φλογὶ 7 ἐξεκαύσατε. δι᾿ ἐμὲ ἐγέ-
vETo ταῦτα ὑμῖν, ἐν λύπῃ χοιμηϑήσεσϑες, καὶ τὰ ἑξῆς. οἷς ἐπι-
λέγει" 33 »ἀχούσατέ μου, ἀκούσατέ μου, λαός μου, καὶ οἱ βασιλεῖς πρός
μὲ ἐνωτίσασϑε, ὅτι νόμος παρ᾽ ἐμοῦ ἐξελεύσεται, χαὶ ἡ κρίσις μου
εἰς φῶς ἐϑνῶν. ἐγγίζει ταχὺ ἡ δικαιοσύνη μου, καὶ ἐξελεύσεται oc
φῶς τὸ σωτήριόν μου, καὶ ἐπὶ τὸν βραχίονά μου ἔϑνη ἐλπιοῦσινε.

25(2€'.) Ἐκ τοῦ αὐτοῦ" »M οὐχὶ ἰσχύει ἡ χείρ μου τοῦ σῶσαι;
ἢ ἐβάρυνεν τὸ οὐς αὐτοῦ τοῦ μὴ ἀκοῦσαι; ἀλλὰ τὰ ἁμαρτήματα ὑμῶν
διίστησιν ἀνὰ μέσον ὑμῶν καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ ϑεοῦ, καὶ διὰ τὰς
ἁμαρτίας ὑμῶν ἀπέστρεψεν τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἀφ᾽ ὑμῶν τοῦ μὴ
ἐλεῆσαι" αἱ γὰρ χεῖρες ὑμῶν μεμολυσμέναι αἵματι, καὶ οἱ δάχτυλοι
ὑμῶν ἐν ἁμαρτίαις, ?9 τὰ δὲ χείλη ὑμῶν ἐλάλησεν ἀνομίαν, καὶ ἡ
γλῶσσα ὑμῶν ἀδικίαν μελετᾷ. οὐδεὶς λαλεῖ δίκαια, οὐδ᾽ ἔστιν ἡ κρίσις
ἀληϑινή" πεποίϑασιν ἐπὶ ματαίοις, καὶ λαλοῦσι καινά, ὅτι κύουσι
πόνον καὶ τίκτουσιν ἀνομίαν. 21 0a ἀσπίδων ἔρρηξαν, καὶ ἱστὸν
ἀράχνης ὑφαίνουσι, καὶ ὁ ϑέλων τῶν edv αὐτῶν φαγεῖν συντρίψας
οὔριον εὺρε καὶ ἐν αὐτῷ βασιλίσκον. ὃ ἱστὸς αὐτῶν οὐχ ἔσται εἰς
ἱμάτιον, οὐδὲ μὴ περιβάλωνται ἀπὸ τῶν ἔργων αὐτῶν" τὰ γὰρ ἔργα
αὐτῶν ἔργα ἀνομίας, οἱ δὲ πόδες αὐτῶν ἐπὶ πονηρίαν τρέχουσι,
ταχινοὶ ἐχχέαι αἷμα, καὶ oi διαλογισμοὶ αὐτῶν διαλογισμοὶ ἀφρόνων.
σύντριμμα καὶ ταλαιπωρία ἐν ταῖς ὁδοῖς αὐτῶν, αἱ τρίβοι αὐτῶν
διεστραμμέναι, ἃς ‚Jeodevovarn, καὶ οὐκ οἴδασιν εἰρήνην. 28 διὰ τοῦτο
ἀπέστη ὴ χρίσις ἀπ᾿ αὐτῶν, καὶ οὐ μὴ καταλάβῃ αὐτοὺς δικαιοσύνη.
ὑπομεινάντων φῶς ἐγένετο αὐτοῖς σκότος, μείναντες αὐγὴν ἐν ἀωρίᾳ
περιεπάτησαν. ψηλαφήσουσιν ὡς τυφλοὶ De te καὶ Oc οὐχ ὑπαρ-
χόντων ὀφϑαλμῶν ψηλαφήσουσι, πεσοῦνται ἐν μεσημβρίᾳ ὡς ἐν
μεσονυχτίῳ, Oc ἀποϑνήσχοντες στενάξουσιν, ὡς ἄρχος καὶ περιστερὰ
ἅμα πορεύσονταις, καὶ τὰ ἑξῆς. οἷς ἐπιλέγει" 29 yxal φοβηϑήσονται
οἱ ἀπὸ δυσμῶν τὸ ὄνομα κυρίου, καὶ οἱ ἀπὸ ἀνατολῶν ἡλίου τὸ
ὄνομα τὸ ἔνδοξονι.

᾿Αλλὰ γὰρ πλείστων ὅσων οὐσῶν περὶ τῆς αὐτῆς ὑποϑέσεως
προφητειῶν, ταῖς παρατεϑείσαις μαρτυρίαις ἀρχεσϑησόμεϑα καὶ κατὰ

5 καιρὸν αὖϑις ἀναλαβόντες ἐξομαλίσωμεν, ἡγούμενοι τέως, δαψιλέσι

9 Jes. 51, 4-5 — 9 Jes. 59, 1-11 — 80 Jes. 59, 19

Vor 2.9: ἔλεγχος τῶν ἀσεβημάτων vov τῶν ἰουδαίων ἔϑνους xal ἀπόπτωσις
αὐτῶν τῆς εὐσεβείας, τῆς δὲ τῶν ἐθνῶν ἁπάντων κλήσεως δήλωσις
16 χαινά P (— χενάζ)χ 23 συντρικα P 27 ψηλαφήσαισαν P 35 ἐξο-

μαλίσομεν Steph.
Eusebius VI.

66 Eusebius

2.48 m -
ταῖς λέξεσι καὶ ταῖς ἀπὸ τούτων μαρτυρίαις κεχρημένοι, ἱκανῶς àzo-
, > , - - -
δεδειχέναι μηδὲν πλέον ἔχειν Ἰουδαίους τῶν λοιπῶν ἐϑνῶν. 589 εἴτε
x - - - > > , -
γὰρ τῆς τοῦ ϑεοφιλοῦς ᾿Αβραὰμ εὐλογίας μόνους αὐτούς φασιν εἶναι
x 2 - > ^
χοινωνοὺς διὰ TO LE αὐτοῦ κατάγειν τὸ γένος, ἀλλὰ καὶ τοῖς ἔϑνεσι
€ ^ - » - 25 M] > , Li ^ ^ - 9 ^ ^ -
(0 ϑεὸς) τῆς ἴσης τῷ Aßocau ov uovov alla xci τῷ loaax xci τῷ
> x > , , 3 δν , > ,
laxo εὐλογίας μεταδώσειν ἐπήγγελται, διαρρηδην εὐλογηϑήσεσθϑαι
ς 3 , x €
ὁμοίως αὐτοῖς πάντα τὰ ἔϑνη προειπών, xci ὑπὸ μίαν καὶ τὴν
αὐτὴν εὐφροσύνην τοῖς μαχαρίοις καὶ ϑεοφιλέσι xol τὰ λοιπὰ ἔϑνη
x > - - -
ἀνακαλούμενος κατὰ τὸ 5! »εὐφράνϑητε ἔϑνη μετὰ τοῦ λαοῦ αὐτοῦς«
x = , = m9
xci »ἄρχοντες λαῶν συνήχϑησαν μετὰ τοῦ ϑεοῦ Afoadu«' εἴτε
a , - - c Ἂν > - , -
ἐπὶ βασιλεία τοῦ ϑεοῦ, Oc Gv αὐτοῦ γεγονότες κλῆρος, φρυάττονται,
> ^ \ e a , ^ ^ » , € x ,
ἄλλα xai ἐπὶ παντα τὰ λοιπὰ ξεϑνὴ βασιλευσειν o ϑεὸς ϑεσπίζεται,
» , , 2 Ἃ o , 2 , 39 \
»εἴπατες γάρ, φησίν, »ἐν τοῖς ἔϑνεσιν, ovt κύριος ἐβασίλευσες, ??xal
, > , « x 3 \ , Ἂς 5f * » DN δι wt
πάλιν »Eßaollevoev 0o ϑεὸς ἐπὶ παντα Ta ξεϑνηκς«" εἴτε ἐπὶ TO itQovo-
γεῖν καὶ τῷ ϑεῷ λατρεύειν ἐξειλέχϑαι αὐτοὺς φαῖεν, δεικτέον οἧς καὶ
- € ,
τοῖς ἔϑνεσι τῆς ἴσης ὁ λόγος μεταδώσειν ἐπήγγελται ϑεραπείας,
λέγων" »ἐνέγκατε τῷ κυρίῳ αἱ πατριαὶ τῶν ἐϑνῶν, ἐνέγκατε τῷ
κυρίῳ δόξαν καὶ τιμήν, ἄρατε ϑυσίας, καὶ εἰσπορεύεσϑε εἰς τὰς αὐλὰς
> -
αὑτοῦς.
τ ^ ' -€ er , , m
33 Οἷς xai τὸ παρὰ τῷ Ἡσαΐᾳ συνάψεις λόγιον TO φῆσαν᾽ »ἔσται
ϑυσιαστήριον τῷ κυρίῳ ἐν χώρα Αἰγύπτου, καὶ γνώσονται οἱ Αἰγύ-
\ ^ , » ' -
πτιοι τὸν κύριον, καὶ ποιήσουσι ϑυσίας, καὶ εὐξονται εὐχὰς τῷ κυρίῳ
^ € ' - c
xci ἀποδώσουσινε. ἔνϑα καὶ ἐπιστήσεις, Oc ἐχτὸς τῆς Ἱερουσαλὴμ
ἐπὶ τῆς Αἰγύπτου ϑυσιαστήριον τῷ κυρίῳ συστήσεσϑαι xci ϑύσειν
, b » ^ -
αὐτόϑι τοὺς Αἰγυπτίους καὶ εὐξεσϑαι εὐχὰς καὶ ἀποδώσειν τῷ κυρίῳ
, ^ x - >
προφητεύεται. 3:00 μόνον δὲ ἄρα ἐπὶ τῆς Αἰγύπτου, ἀλλὰ καὶ ἐπ
- - WS , G \ u = , B
αὐτῆς τῆς ἀληϑοῦς Ἱερουσαλήμ, ἥτις ποτὲ αὑτὴ νοεῖται, πᾶντα τὰ
ἔϑνη καὶ αὐτοί γε οἱ πάντων δεισιδαιμονέστατοι Αἰγύπτιοι τὴν κατὰ
€ - ,
διάνοιαν ϑεωρουμένην σχηνοπηγίαν Eograoev ὑπὸ τῆς προφητείας
- * x ,
ἀνακαλοῦνται. el δὲ xoi πάλαι πρότερον »ἐγενήϑη μερὶς κυρίου
" > Pe , , , 2 LE , >
λαὸς avtov Ιακωβ, σχοίνισμα xIngovouias avrov loocA«, ἀλλ
G6 ^ - , , - 7
ὕστερόν ποτε καὶ τὰ ἔϑνη πάντα τῷ xvolo δοϑήσεσϑαι κλῆρός εἴ-
, > - - , N > -
ρῆται, φήσαντος αὐτῷ τοῦ πατρός" »alınocı παρ᾽ ἐμοῦ, καὶ δώσω
, ^ > -
σοι ἔϑνη τὴν χληρονομίαν Gov«: καὶ γὰρ »χαταχυριεύσεινε οὐ τῆς

6 Gen. 18, 18 — 9 Deut. 82, 48 — 10 Psal. 46, 10 — 13 Psal. 95, 10 —
14 Psal. 46, 9 — 17 Psal. 95, 7—8 — 20 Jes. 19, 19 u. 21 — 26 vgl. Zach. 14,
16—18 — 30 Deut. 32, 9 — 38 Psal. 2, 8 — 34 Psal. 71, 8

9 ὁ $eög + Hkl, vgl. Z. 12, oder ó λόγος, wie Z. 16 25 εὔξεσθαι Steph.,
εὔξασϑαι P 27 (ἢ τίς ποτε αὕτη νοεῖται;) Kl; vgl. doch im Register »Jerusalem«
29 ἑορτάσαι od. ἑορτάζειν nach Zach. 14, 16 Kl, vgl. doch 66, 24f

Demonstr. evang. II Cap. 3, 29—39 67

Ἰουδαίας ἀλλ᾽ τἀπὸ ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης«ς καὶ »περάτων τῆς
οἰχουμένης« προφητεύεται, »πᾶντα τε τὰ ἔϑνη δουλεύσουσιν αὐτῷ,
καὶ ἐνευλογηθήσονται ἐν αὐτῷ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς«. 3° τούτου
δὲ ἦν αἴτιον τὸ γνωρίσαι (τὸν) τῶν ὅλων ϑεὸν »τὸ σωτήριον
αὐτοῦ ἐνώπιον πάντων τῶν ἐϑνῶνε. σεσημείωται δὲ ἡμῖν ἤδη
πρότερον τὸ Ἰησοῦς ὄνομα εἰς τὴν Ἑλλήνων ἀπὸ τῆς Ἑβραίων
μεταβαλλόμενον φωνῆς »σωτήριον« ἑἕρμηνεύεσϑαι, Oc μηδὲν ἕτερον
εἶναι τὸ σωτήριον τοῦ ϑεοῦ ἢ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ
προσηγορίαν. >’ μαρτυρεῖ τούτῳ καὶ ὁ Συμεὼν ἐν τῷ εὐαγγελίῳ, ὃς
λαβὼν τὸ παιδίον, αὐτὸν δὴ τὸν Ἰησοῦν, μετὰ χεῖρας ἐπηύξατο"
»νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου, δέσποτα, κατὰ τὸ ῥῆμά σου ἐν εἰρήνῃ"
ὅτι εἶδον οἱ ὀφϑαλμοί μου τὸ σωτήριόν σου, ὃ ἡτοίμασας κατὰ
πρόσωπον πάντων τῶν λαῶν, φῶς εἰς ἀποχάλυψιν ἐϑνῶν«. αὐτὸ
γοῦν τὸ σωτήριον καὶ ὁ ψαλμῳδὸς ἐδήλου λέγων »ἐγνώρισε κύριος
τὸ σωτήριον αὐτοῦ, ἐναντίον τῶν ἐϑνῶν ἀπεκάλυψε τὴν δικαιοσύνην
αὐτοῦς. 3°xal xarà τὸν Ἡσαΐαν τοῦτ᾽ αὐτὸ τὸ σωτήριον ἰδόντες
πάντες ἄνϑρωποι προσκυνήσειν λέγονται τῷ τῶν ὅλων ϑεῷ, τὸ
σωτήριον αὐτοῦ τοῖς πᾶσιν ἀφϑόνοως κεχαρισμένῳ᾽" καὶ προσκυνήσειν
γε αὐτῷ, οὐκ ἐπὶ τῆς κάτω Ἱερουσαλὴμ τῆς κατὰ τὴν Παλαιστίνην,
ἀλλ᾽ ἕχαστον »2% τοῦ τόπου αὑτοῦ, καὶ πάντας τοὺς ἐν ταῖς νήσοις
τῶν ἐϑνῶν«" ὅτε xci πληρωϑήσεται τὸ φάσχον λόγιον »ἐπιχαλεῖσϑαι
πάνταςς ἀνϑρώπους οὐχ ἔτι τοὺς πατρῴους ϑεοὺς οὐδὲ τὰ εἴδωλα
xal τοὺς δαίμονας, ἀλλὰ »τὸ ὄνομα κυρίου καὶ δουλεύειν αὐτῷ ὑπὸ
ζυγὸν ἕνα, ἐκ περάτων τε ποταμῶν Αἰϑιοπίας προσοίσουσιν« αὐτῷ
τὰς λογικὰς καὶ ἀναίμους »ϑυσίας« διὰ τῆς τοῦ Χριστοῦ καινῆς δια-
ϑήχης, οὐκ ἐπὶ τῆς κάτω Ἱερουσαλήμ, οὐδ᾽ ἐν τῷ πρὸς ταύτῃ ϑυσι-
αστηρίῳ, ἀλλ᾽ ἐν τοῖς δηλουμένοις πέρασι τῆς Αἰϑιοπίας ἀνενεχϑησο-
μένας. 39 εἰ δὲ καὶ μέγα τί ἐστιν λαὸν εἶναί τε καὶ χρηματίζειν ϑεοῦ
καὶ ἕν γε τοῦτο τῶν μεγίστων ϑείων ἐπαγγελιῶν τυγχάνει τὸ ὑπ᾽
αὐτοῦ λέγεσϑαι περὶ τῶν ἀξίων αὐτοῦ »ἔσομαι αὐτῶν ϑεός, καὶ αὐτοὶ
ἔσονται λαός μους, ἐσεμνύνετό τε πρὶν εἰχότως ὁ Ἰσραὴλ ἐπὶ τῷ ὡς
μόνος λαὸς ὧν τοῦ ϑεοῦ, ἀλλὰ καὶ τοῦτο τὸ ἀγαϑὸν ἐπιδημήσας ὁ
κύριος τοῖς ἔϑνεσι χαριεῖσϑαι ὑπισχνεῖται λέγων" »ióoo ἐγὼ ἔρχομαι

2 Psal. 71, 110. 17 — 4 Psal. 97,2 — 11 Luk. 2, 29—32 — 14 Psal. 97,2 —
16 vgl. Jes. 40, 5 u. 66, 23 — 18 u. 20 vgl. Zephan. 2, 11 — 19 u. 26 vgl. Gal. 4, 26
— 21 u. 23 Zephan. 3, 9. 10 — 30 Jerem. 38 (31), 33 — 33 Sachar. 2, 10—11

3 τούτου (aber ov aus o) P 4 τὸν τῶν Hkl, vgl. Z. 17 6 xai (aber mit
Punkten getilgt) - vor πρότερον P | Ἰησοῦς] τς auf Ras. in Ρ 15 in &var-
tiov ist o aus o corr. in P 19 urspr. χατατὰ P 278 ἀνεχϑησομένας P

30 περὶ τῶν ἀξ. αὐτοῦ —? Hkl, nicht Kl 31 ἐσεμνύνετο wahrsch. aus &osuvvore P
5*

68 Eusebius

xai κατασχηνώσω ἐν μέσῳ σου, xal καταφεύξονται ἔϑνη πολλὰ ἐπὶ
τὸν κύριον, καὶ ἔσονται αὐτῷ εἰς λαόνε. 40 περὶ ὧν καὶ ἁρμόσει

λέγεσϑαι" »xcl ἐρῶ τῷ οὐ λαῷ μου, λαός μου εἶ σύ, καὶ αὐτὸς ἐρεῖ, d
κύριος à ϑεός μου εἶ σύες. εἰ δὲ αὐτός ἐστιν καὶ οὐδ᾽ ἄλλος ὁ Χριστὸς
5 ὁ »2x ῥίζης Ἰεσσαὶ « βλαστήσειν προφητευόμενος, καὶ τοῦτό ‚re καὶ αὐτοῖς
Ἑβραίοις ἀνωμολόγηται, ὡς μηδένα μηδαμῶς περὶ τούτου γε ἄμφι-
σβητεῖν, ὅρα ὅπως καὶ οὗτος ἀναστήσεσϑαι: ἐπὶ τὸ ἄρχειν οὐ τοῦ
᾿σραὴλ ἀλλὰ τῶν ἐϑνῶν ἀναπεφώνηται, τά τε ἔϑνη ἐλπίσειν ἐπ᾿
αὐτῷ, ἀλλ᾽ οὐχ ὃ γε Ἰσραὴλ λέλεκται, ἐπειδήπερ ναὐτὸς ἦν ἡ προσ-
10 δοκία τῶν iQ9vdv«. 4 διὸ καὶ »xgloıw τοῖς ἔϑνεσιν ἐξοίσειν« λέγεται
καὶ »εἰς φῶς ἐϑνῶνε γενήσεσϑαι, καὶ πάλιν »ἐπὶ τῷ ὀνόματι αὐτοῦ
ἔϑνη ἐλπιοῦσιςε, καὶ εἰς σωτηρίαν δοϑήσεσϑαι οὐ μόνοις Ἰουδαίοις
ἀλλὰ καὶ πᾶσιν ἀνϑρώποις τοῖς ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς. 42 διὸ καὶ

εἴρηται αὐτῷ ὑπὸ τοῦ καταπέμψαντος αὐτὸν πατρός" »ἔδωκχά σε εἰς 62
15 διαϑήκην γένους, εἰς φῶς ἐθνῶν, τοῦ καταστῆσαι τὴν γῆν, καὶ
κληρονομῆσαι κληρονομίας ἐρήμους«. »μαρτύριον δὲ τοῖς EOveol« φησιν,
ὥστε πάντα τὰ ἔϑνη τὰ μηδεπώποτέ τι περὶ Χριστοῦ μεμαϑηκχότα,
γνόντα τὴν περὶ αὐτοῦ οἰκονομίαν, καὶ τίς ἦν ἐν αὐτῷ δύναμις,
ἐπικαλέσασϑαι αὐτόν, καὶ τοὺς μὴ πάλαι πρότερον εἰδότας αὐτὸν

20 λαοὺς ἐπ᾽ αὐτὸν καταφεύξασϑαι.

ΚΕ 13 Καὶ τί μὲ δεῖ μηκύνειν τὸν λόγον, παρὸν ἐξ αὐτῶν τῶν προ-
φητικῶν λέξεων, ὧν τε παρατέϑειμαι καὶ ὧν ἐπὶ σχολῆς μνημονεύσω,

ἐν ταῖς ϑείαις φερομένων γραφαῖς, ὅτῳ φίλον ἀναλέξασϑαι τὰς b
προφητιχὰς φωνάς, αὐτόϑεν κατασιγάζειν τοὺς ix περιτομῆς φά-
25 ὄχοντας μόνοις αὑτοῖς τὰς ἐπαγγελίας τοῦ ϑεοῦ δεδωρῆσϑαι, ἡμᾶς δὲ
τοὺς ἀπὸ τῶν ἐϑνῶν περιττοὺς εἶναι xoi τῶν ϑείων ὑποσχέσεων
ἀλλοτρίους. δέδεικται γὰρ ἔμπαλιν, ος τεϑέσπιστο τὰ μὲν ἔϑνη πάντα
τῆς Χριστοῦ παρουσίας ἀπολαύζσγειν, τὰ δ᾽ Ἰουδαίων πλήϑη ἀποπεσεῖ-
σϑαι τῆς πρὸς τοὺς αὐτῶν προγόνους ἐπαγγελίας διὰ τὴν εἰς Χριστὸν

80 αὐτῶν ἀπιστίαν, σπανίων ἐξ αὐτῶν εἰς τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν e
πιστευσόντων καὶ διὰ τοῦτο τῆς ἐπηγγελμένης πνευματικῆς ἀπολυ-
τρώσεως δι᾿ αὐτοῦ τευξομένων᾽ περὶ ὧν καὶ ὁ ᾿ϑαυμάσιος ἀπόστολος
διδάσχει που λέγων" **»'Hoóaíac δὲ κραυγάζει ὑπὲρ τοῦ ᾿Ισραήλ᾽ ἐὰν
ἢ ὁ ἀριϑμὸς τῶν υἱῶν ᾿Ισραὴλ ὡς ἡ ἄμμος τῆς ϑαλάσσης, τὸ ὑπό-
5 λειμμα σωϑήσεται" λόγον γὰρ συντελῶν καὶ συντέμνων, ὅτε λόγον

co
1

3 Hos. 2, 23 — 5—8 vgl. Jes. 11, 1. 10 (Róm. 15, 12) — 9 Gen. 49, 10 —
10 Jes. 42, 1 — 11 Jes. 49, 6 — Jes. 42, 4 — 12 ff Jes. 49, 6 — 14 Jes. 49, 8
— 16—20 vgl. Jes. 55, 4 — 33 Róm. 9, 27—29; Jes. 10, 22. 23; 1, 9

2 ἁρμόζει Hkl 5 ἐεσαὶ P 7 in ὅρα ist o aus ὦ corr. in Ρ 25 δεδωρεῖ-

σϑαι P 98 ἀπολαύσειν Steph., ἀπολαύειν P 81 πιστευσόντων Kl, πιστευσάντων P

Demonstr. evang. II Cap. 3, 39—50 69

συντετμημένον ποιήσει κύριος ἐπὶ τῆς γῆς. καὶ χκαϑὼς προεῖπεν
Ἡσαΐας" εἰ μὴ κύριος Σαβαὼϑ' ἐγκατέλιπεν ἡμῖν σπέρμα, οἷς Σόδομα
ἂν ἐγενήϑημεν καὶ ὡς Γόμορρα ἂν ὡμοιώϑημενε. 48 οἷς μεϑ᾽ ἕτερα
ἐπιφέρει λέγων" »μὴ ἀπώσατο ὁ ϑεὸς τὸν λαὸν αὐτοῦ; μὴ γένοιτο"
καὶ γὰρ ἐγὼ Ἰσραηλίτης εἰμὶ ἐκ σπέρματος ᾿Αβραάμ, φυλῆς Βενιαμίν.
οὐκ ἀπώσατο ὁ ϑεὸς τὸν λαὸν αὐτοῦ, ὃν προέγνο. 167) οὐχ οἴδατε
ἐν ᾿Πλίᾳ τί λέγει ἡ γραφή, os ἐντυγχάνει τῷ ϑεῷ, λέγων περὶ τοῦ
Ἰσραήλ, κύριε, τοὺς προφήτας σου ἀπέχτειναν, τὰ ϑυσιαστήριά σου
κατέσχαψαν, κἀγὼ ὑπελείφϑην μόνος, καὶ ζητοῦσι τὴν ψυχήν μου,
τοῦ λαβεῖν αὐτήν; ἀλλὰ τί λέγει ö χρηματισμός; κατέλιπον ἐμαυτῷ
ἑπτακισχιλίους ἄνδρας, οἵτινες οὐκ ἔχαμψαν γόνυ τῇ Βάαλ. οὕτως
οὖν χαὶ ἐν τῷ νῦν καιρῷ λεῖμμα κατὰ ἐκλογὴν χάριτος γέγονενε.

47 Διὰ τούτων γὰρ ὁ ἀπόστολος σαφῶς ἐπὶ τῇ τοῦ παντὸς
Ἰουδαίων ἔϑνους ἀποπτώσει ἑαυτὸν καὶ τοὺς αὐτῷ παραπλησίους
ἀποστόλους τε καὶ εὐαγγελιστὰς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν πάντας τε τοὺς
ἔτι xal νῦν ἐξ Ἰουδαίων εἰς τὸν Χριστὸν πιστεύσαντας τὸ σπέρμα εἶναι
διασαφεῖ τὸ ὑπὸ τοῦ προφήτου ονομασμένον κατὰ τὸ »εἰ μὴ κύριος
Σαβαὼϑ' ἐγκατέλιπεν ἡμῖν σπέρμας. τοῦτο δὲ εἶναι καὶ τὸ ἐν ταῖς
λοιπαῖς προφητείαις δηλούμενον ὑπόλειμμα τοῦ παντός, ὅπερ φησὶν
»χατ᾽ ἐκλογὴν yagırosı πεφυλάχϑαι. 48 περὶ οὗ ὑπολείμματος φέρε
πάλιν τὰ ἀπὸ τῶν προφητῶν ἐξαπλώσωμεν, ος ἂν παρασταίη διὰ
πλειόνων, ὅτι μὴ ἀδιακρίτως παντὶ τῷ Ἰουδαίων ἔϑνει τὴν τοῦ
Χριστοῦ παρουσίαν σωτήριον ἔσεσϑαι ὑπέσχετο ὁ ϑεὸς ἀλλ᾽ ὀλίγοις
(καὶ) κομιδῆ σπανίοις, τοῖς εἰς τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν πεπι-
στευχόσιν, ὥσπερ οὖν χαὶ τὸ ἔργον ἀκολούϑως ταῖς προρρήσεσιν
ἐπηκολούϑησεν.

(As) 49’ 4πὸ τοῦ Ἡσαΐου. »H γῆ ὑμῶν ἔρημος, αἱ πόλεις ὑμῶν
zvoíxavotor τὴν χώραν ὑμῶν ἐνώπιον ὑμῶν ἀλλότριοι κατεσϑίουσιν
αὐτήν, καὶ ἠρήμωται κατεστραμμένη ὑπὸ λαῶν ἀλλοτρίων. ἐγκατα-
λειφϑήσεται ἡ ϑυγάτηρ Σιὼν ὡς σκηνὴ ἐν ἀμπελῶνι καὶ ὡς ὀπωρο-
φυλάκιον iv σικυηράτῳ, Oc πόλις πολιορκουμένη. καὶ εἰ μὴ κύριος
Σαβαὼϑ' ἐγκατέλιπεν ἡμῖν σπέρμα, os Σόδομα ἂν ἐγενήϑημεν καὶ
oc Γόμορρα ἂν ὡμοιώϑημενςε.

50’Agyousvos ὁ μέγας καὶ ϑαυμάσιος προφήτης τῆς οἰχείας βίβλου
τὴν πᾶσαν τῆς προφητείας ὑπόϑεσιν »χατὰ τῆς Ἰουδαίας xci κατὰ

4 Röm. 11, 1-5 — 17 Jes. 1, 9 (Röm. 9, 29) — 90 Πῦπι. 11, 5 — 27 Jes.
1, 7-9 — 35 Jes. 1, 1

Vor Z. 27: ὅτι μὴ eis πᾶν τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος ἀλλ᾽ εἰς ὀλίγους αὐτῶν διήκει
τὰ τῶν ϑείων ἐπαγγελιῶν

24 καὶ + Steph. 26 ἐπηκολούϑησεν P, ἐπεδείχνυσεν Hkl

70 Eusebius

τῆς Ἱερουσαλὴμ ὅρασινς καὶ ϑεωρίαν περιέχειν διδάσχει, ἔπειτα τὸ
πᾶν Ἰουδαίων ἔϑνος ἀπελέγχει, πρῶτα μὲν λέγων" »ἔγνω βοῦς τὸν
κτησάμενον καὶ ‚wos τὴν φάτνην τοῦ κυρίου αὐτοῦ" Ἰσραὴλ δέ με
οὐχ ἔγνω, καὶ O0 λαός ut οὐ συνῆκενε. δ᾽ εἶτα τὸ πᾶν ἔϑνος ταλα-
νίζων ἐπιφέρει" »οὐαὶ ἔϑνος ἁμαρτωλόν, λαὸς πλήρης ἁμαρτιῶν,
σπέρμα πονηρόν, υἱοὶ ἄνομοις. δΞτούτοις ἐν ἀρχῇ τῆς βίβλου κατ᾽
αὐτῶν χρησάμενος τοῖς ἐλέγχοις, καὶ προδιδάξας τὰς αἰτίας τῆς
μελλούσης ἐπιφέρεσϑαι xac αὐτῶν προρρήσεος, ἑξῆς ἀπάρχεται
φάσχων" »ἡ γῆ ὑμῶν ἔρημοςς, μὴ οὔσης ἐρήμου xa$^ ovc προεφήτευε

, , -
10 χρόνους, »αἱ πόλεις ὑμῶν πυρίκαυστοις, μηδὲ τούτου πῶ γεγενή-

μένου. ἀλλ᾽ οὐδὲ τὴν χώραν αὐτῶν τότε ἤσϑιον ἀλλότριοι, καὶ ὅμως
φησὶν »τὴν χώραν ὑμῶν ἐνώπιον ὑμῶν ἀλλότριοι κατεσϑίουσιν αὐ-
τήνε, καὶ τὰ ἑξῆς. el οὖν ἐπὶ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ μετέλϑοις παρουσίαν καὶ τοὺς ἐξ ἐχείνου καὶ εἰς δεῦρο
χρόνους, πάντα ἂν εὕροις τὰ εἰρημένα πληρούμενα. »7) τε γὰρ ϑυγάτηρ
Σιώνςε (αὕτη δὲ ἦν ἡ ἐπὶ ὄρους τοῦ καλουμένου Σιὼν ἐπιτελουμένη
ϑρησχεία) ἀπὸ τῆς Ἰησοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρουσίας ἐγκαταλέ-
λειπται »ὡς σχηνὴ ἐν ἀμπελῶνι καὶ ὡς ὀπωροφυλάκιον ἐν σικυηράτφςε,
καὶ εἴ τι τούτων ἐρημότερον᾽" »τήν τε χώραν αὐτῶν ἀλλότριοι ἐνώπιον
αὐτῶν κατεσϑίουσις, τοτὲ μὲν δασμοὺς καὶ φόρους αὐτοὺς εἰσπραττό-
μενοι, τοτὲ δὲ ἴδιον ἑαυτῶν κτῆμα τὴν πάλαι τῶν Ἰουδαίων γῆν
πεποιημένοι" ἀλλὰ καὶ τὸ ἱερὸν τὸ εὐπρεπὲς τῆς μητροπόλεως αὖ-
τῶν ἠρείπωται »κατεστραμμένον ὑπὸ λαῶν ἀλλοτρίωνκ«, »αἵ τε πόλεις «
αὐτῶν »πυρίχαυστοις« γεγόνασι, καὶ γέγονεν Ἱερουσαλὴμ ἀληϑῶς »πόλις
πολιορχουμένηκ«.

54᾽4λλ᾽ ἐπεὶ τούτων περὶ αὐτοὺς συμβεβηκότων ὃ τῶν ἀποστό-
λων χορὸς οἵ τε ἐξ Ὡβραίων εἰς τὸν Χριστὸν πεπιστευκότες γονίμου
δίκην σπέρματος ἐξ αὐτῶν ἐχείνων διεφυλάχϑησαν, καϑ' ὅλης τε
τῆς οἰχουμένης καὶ εἰς πᾶν γένος ἀνϑρώπον διελϑόντες πᾶσαν πόλιν
καὶ τόπον καὶ χώραν τοῦ οἰχείου xci ᾿Ισραηλιτικοῦ σπόρου κατέ-
πλησαν, ὥστε ἐξ αὐτῶν στάχυς τὰς ἐπ᾽ ὀνόματος τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
ὑποστάσας ἐχκλησίας φῦναι, εἰκύτως 0 ϑεῖος προφήτης ἐπιλέγει ταῖς
προαποφανϑείσαις zart’ αὐτῶν ἀπειλαῖς »εἰ μὴ κύριος Σαβαὼϑ' ἐγ-
κατέλιπεν ἡμῖν σπέρμα, os Σόδομα ἂν ἐγενήϑημεν καὶ oc Γόμορρα
ἂν ὡμοιώϑημενε. ὅπερ συναγαγὼν ἐπὶ τὸ σαφὲς ἑρμηνεύει ἐν τῇ
πρὸς Ῥωμαίους ἐπιστολῇ ὁ ἱερὸς ἀπόστολος" 99 »Ἡσαΐας δὲ κράζει ὑπὲρ

9 Jes.1,3 — 5 Jes. 1, 4 — 9—25 vgl. Jes. 1, 7—8 — 23 Jes. 1, 7 — (28 u.)
33 Jes. 1, 9 — 36 Róm. 9, 27—29

4 χαὶ ὃ aus zào P 15 nach εἰρημένα ist ı ausradiert in P — 91 ohne
ὥσπερ vor στάχυς, wie 77, 27 35 ὕπερ aus urspr. ὅσπερ P

Demonstr. evang. II Cap. 3, 50—61 11

τοῦ Ἰσραήλ, ἐὰν ἢ ὁ ἀριϑμὸς τῶν υἱῶν ᾿ἸΙσραὴλ Og ἡ ἄμμος τῆς
ϑαλάσσης, τὸ ὑπόλειμμα σωϑήσεται. λόγον γὰρ συντελῶν καὶ συν-
τέμνων ποιήσει κύριος ἐπὶ τῆς γῆς. καὶ καϑὼς προείρηκεν Ἡσαΐας,
εἰ μὴ κύριος Σαβαὼϑ' ἐγκατέλιπεν ἡμῖν σπέρμα, ὡς Σόδομα ἂν ἐγε-
νήϑημεν xci os Γόμορρα ἂν ὡμοιώϑημενς. δϑοὶς αὖϑις προστίϑησι
λέγων" »μὴ ἀπώσατο ὁ ϑεὸς τὸν λαὸν αὐτοῦ; μὴ γένοιτο. καὶ γὰρ
ἐγὼ Ἰσραηλίτης εἰμὶ ἐχ σπέρματος ABoa&u, φυλῆς Βενιαμίν. οὐκ
ἀπώσατο ὁ ϑεὸς τὸν λαὸν αὐτοῦ ὃν προέγνω. ἢ οὐχ οἴδατε ἐν
Ἠλίᾳ τί λέγει ἡ γραφή, os ἐντυγχάνει τῷ ϑεῷ κατὰ τοῦ Ἰσραήλ;
κύριε τοὺς προφήτας σου ἀπέχτειναν, τὰ ϑυσιαστήριά σου κατέσκαψαν,
κἀγὼ ὑπελείφϑην μόνος, καὶ ζητοῦσί μου τὴν ψυχὴν λαβεῖν αὐτήν.
ἀλλὰ τί λέγει αὐτῷ ö χρηματισμός; κατέλιπον ἐμαυτῷ ἑπτακισχιλίους
ἄνδρας, οἵτινες οὐκ ἔχαμψαν γόνυ τῇ Βάαλ. οὕτως οὖν καὶ ἐν τῷ
νῦν καιρῷ λεῖμμα κατ᾽ ἐκλογὴν χάριτος γέγονενςε.

ὅ1 Ὅτι δ᾽ οὐχ εἰς ἄλλον καιρὸν ἀλλ᾽ εἰς τὸν τῆς ἐπιφανείας τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ συντείνει 7) προφητεία, ἑξῆς ὁ λόγος,
μετὰ τὸ φάναι »εἰ μὴ κύριος Σαβαὼϑ' ἐγκατέλιπεν ἡμῖν σπέρμα, ὡς
Σόδομα ἂν ἐγενήϑημεν xci ὡς Γόμορρα ἂν ὁμοιώϑημεν«, τὸν πάντα
τῶν Ἰουδαίων λαὸν »λαὸν Γομόρρας« ὀνομάσας, τοὺς δὲ ἡγουμένους
αὐτῶν »ἄρχοντας Σοδόμωνς«, ἐπιφέρει παραίτησιν τῆς κατὰ Mooéa
ϑρησχείας, καὶ τῆς διὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν πᾶσιν ἀνϑρώποις κατήηγ-
γελμένης διαϑήκης τὸν τρόπον, λέγω δὲ τὸν »διὰ λουτροῦ παλιγγενε-
σίας«, λόγον τε ἄντιχρυς νέον καὶ νόμον εἰσῆχται ἐν τῇ περὶ τῶν
τοιούτων προρρήσει. λέγει δ᾽ ovr' ὁϑν»ἀκούσατε λόγον κυρίου, ἄρ-
χοντες Σοδόμων" προσέχετε νόμον ϑεοῦ, λαὸς Γομόρρας. τί μοι
πλῆϑος τῶν ϑυσιῶν ὑμῶν, καὶ τὰ ἑξῆς" ἅπερ οἰκεῖα ὄντα τῆς κατὰ
Moocéa νομοϑεσίας ἀνελὼν ἀντεισάγει ἀφέσεως ἁμαρτημάτων ἕτερον
τρόπον, τὸν διὰ τοῦ σωτηρίου λουτροῦ καὶ τοῦ σὺν τούτῳ κηρυττο-
μένου βίου, λέγων: 5ϑ9»λούσασϑε, καϑαροὶ γένεσϑε, ἀφέλεσϑε τὰς
πονηρίας ἀπὸ τῶν ψυχῶν ὑμῶνε, καὶ τὰ ἑξῆς. ἄρχοντας δὲ Σοδό-
μῶν καὶ λαὸν Τομόρρων δι᾿ ἣν αἰτίαν αὐτοὺς ὠνόμασεν, ὃ αὐτὸς
παρέστησε, παραχρῆμα εἰπών" 99»al γὰρ χεῖρες ὑμῶν πλήρεις αἵματοςκ«.
καὶ αὖϑις δὲ ὑποβὰς λέγει" τὴν ἀνομίαν αὐτῶν Oc Σοδόμων
ἀνήγγειλαν καὶ ἐνεφάνισαν. οὐαὶ τῇ φυχῇ αὐτῶν, διότι ἐβουλεύσαντο
βουλὴν πονηρὰν καϑ' ἑαυτῶν, εἰπόντες ὅτι δήσωμεν τὸν δίκαιον, ὅτι
δύσχρηστος ἡμῖν ἐστινε, 9! σαφέστατα αἵματός τινος καὶ ἑνὸς δικαίου

6 Röm. 11, 1-5 — 17 Jes. 1,9 — (19. 20. 30) 24 Jes. 1, 10—11 --
22 Tit. 3, 5 — 29 Jes. 1, 16 — 32 Jes. 1, 15 — 33 Jes. 3, 9

36 λζ΄. σαφέστατα — S. 12, 3 πρηγορευμένα. τοῦ αὐτοῦ noalov als Capitel-
überschrift(!) in P

72 Eusebius

μεμνημένος ἐπιβουλῆς. τίνος δὲ ἄρα ἢ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ, δι᾿ ὃν xci utó^ ὃν ἅπαντα μετῆλθον αὐτοὺς τὰ προη-
γορευμένα;
ὡς ') €? Τοῦ αὐτοῦ Ἡσαΐου. ^ Τῇ δὲ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἐπιλάμψει ὃ
ϑεὸς ἐν βουλῇ μετὰ δόξης ἐπὶ τῆς γῆς, τοῦ ὑψῶσαι καὶ τοῦ δοξάσαι
τὸ καταλειφϑὲν τοῦ ἸΙσραήλ᾽ καὶ ἔσται τὸ καταλειφϑὲν τοῦ Ἰσραὴλ ἐν
Σιὼν καὶ τὸ καταλειφϑὲν ἐν Ἱερουσαλήμ, ἅγιοι κληϑήσονται πάντες
οἱ γραφέντες εἰς ζωὴ» εἰς Ἱερουσαλήμε. 66
63 Καὶ τί δ᾽ av γένοιτο »τὸ Vidit i 5 TOU Ἰσραήλε, αὐτὸς ὁ
10 προφήτης διεσάφησεν εἰπών" »πάντες ot γραφέντες εἰς Ἱερουσαλὴμ
καὶ ot κληϑέντες ἅγιοις. τίς οὖν αὕτη ἡ ἡμέρα, ἐν ἧ δοξάσειν ὁ
ϑεὸς καὶ ὑφώσειν »τὸ καταλειφϑὲν τοῦ Iooanı« xci τοὺς κληϑησο-
μένους ἁγίους καὶ γραφησομένους εἰς ζωὴν λέγεται, ἀναδραμόντι σοι
τὴν ὅλην τῆς περικοπῆς διήγησιν δῆλον ἔσται. ἐν ἀρχῇ τοιγαροῦν b
15 τῆς ὕλης βίβλου τὴν »κατὰ τῆς Ἰουδαίας καὶ κατὰ Ἱερουσαλὴμι ἰδὼν
"ὅρασιν ὁ προφήτης, καὶ διὰ πλείστων ἀπαριϑμησάμενος ἰτῆς] τοῦ
παντὸς Ἰουδαίων ἐϑνους τὰ ἀσεβήματα, ἀπειλήσας τε καὶ εἰπὼν τὰ περὶ
τῆς καταστροφῆς αὐτῶν καὶ τῆς παντελοῦς ἐρημίας Ἱερουσαλήμ, τέλος
τῆς κατ᾽ αὐτῶν ϑεωρίας ἐπάγει λέγων" 5! »ἔσονται γὰρ Og τερέβι»-
20 $oc ἀποβεβληκυῖα τὰ φύλλα, καὶ ὡς παράδεισος ὕδωρ μὴ ἔχων: καὶ
ἔσται ἡ ἰσχὺς αὐτῶν Oc καλάμη στιππύου. καὶ αἱ ἐργασίαι, αὐτῶν
ὡς σπινϑῆρες πυρός, καὶ κατακαυϑήσονται οἱ ἄνομοι καὶ oi ἁμαρτω- e
λοὶ ἅμα, καὶ οὐκ ἔσται ὁ σβέσων.
65 Περιγράψας δὲ ἐνταῦϑα τὴν κατ᾽ αὐτῶν πρόρρησιν, ὑποστολῇ
25 yontar ἐξ ἑτέρας δὲ ἀρχῆς δευτέρας ὑποϑέσεως ἅπτεται, καὶ προοιμίῳ
γε τῷ λεγομένῳ τοιῷδε χρῆται »ὁ λόγος ὃ γενόμενος πρὸς Ἡσαΐαν
υἱὸν ucc τὸν προφήτην περὶ τῆς Ἰουδαίας καὶ περὶ Ἱερουσαλήμε,
7, ὡς ὁ Σύμμαχος ἧς ρμήνευσεν, »ὐπὲρ τῆς Ἰουδαίας καὶ ὑπὲρ Teoov-
σαλήμε. ἴσως τις ὑπολήψεται, περὶ ὧν τὰ σχυϑρωπὰ προλαβὼν ἃ
80 ἐθέσπισε, τούτων αὐτῶν πέρι τὰ χρηστότερα μεταβαλόντα λέγειν.
66 ἀλλ᾽ οὐχ ἂν ταῦτα ἐπιτρέψειεν φάναι ἡ τῶν ἐπιφερομένων ἀκο-
λουϑία, ὑπὲρ μὲν τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους ἢ ὑπὲρ τοῦ καλουμένου
Ἰσραὴλ οὐδὲν οὐδὲ ὅλως χρηστὸν περιέχουσα, οὐδέ γε ὑπὲρ τῆς Tov-
δαίας οὐδὲ ὑπὲρ Ἱερουσαλήμ, τοὐναντίον δὲ μυρίας κατὰ τοῦ Ἰσραὴλ
35 μέμψεις καὶ κατηγορίας, ἀπειλάς τε κατὰ τῆς Ἱερουσαλὴμ σκυϑρωπάς,

σι

4—14 Jes. 4, 2—3 — 15 Jes. 1, 1 — 19 Jes. 1, 30—31 — 26 Jes. 2, 1

1 urspr. zts»óc P 16f τῆς τοῦ παντὸς ἰουδαίων ἔϑνους và ἀσεβήματα P,
τὰ τοῦ παντὸς lovdalov £9vovc ἀσεβήματα Steph., τοῦ παντὸς ἰουδαίων ἔϑνους và
ἀσεβήματα (wie oben) Dind. 30 urspr. μεταβάλλοντα P

Demonstr. evang. II Cap. 3, 61—73 73

καὶ τὸ πᾶσι toic ἔϑνεσι σωτήριον, κλῆσιν καὶ γνῶσιν τοῦ ἐπὶ πάντων
ϑεοῦ, ϑεσπίξουσα, καὶ ἔτι πρὸς τούτοις ὄρους ἐπιφάνειαν καινοῦ καὶ
οἴχου ϑεοῦ ἑτέρου παρὰ τὸν ἐν Ἱερουσαλὴμ ἀνάδειξιν παριστᾶσα.
eS :λέγει δ᾽ οὖν μετὰ τὸ φάναι » regt τῆς Ἰουδαίας καὶ περὶ Ἱερουσαλήμε"
»ὅτι ἔσται ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡμέραις ἐμφανὲς τὸ 0008 κυρίου, καὶ ὃ
οἶχος τοῦ ϑεοῦ ἐπ᾿ ἄκρων τῶν ὀρέων, καὶ ὑψωϑήσεται ὑπεράνω

τῶν βουνῶν, καὶ ἥξουσιν ἐπ᾿ αὐτὸ πάντα τὰ ἔϑνη, καὶ πορεύσονται
ἔϑνη πολλά, καὶ ἐροῦσι, δεῦτε καὶ ἀναβῶμεν εἰς τὸ 0005 κυρίου,
χαὶ εἰς τὸν οἶχον τοῦ ϑεοῦ Ἰακώβε. 99 Καὶ περὶ μὲν τῶν ἐϑνῶν
ἁπάντων τοιαῦτα ϑεσπίζει" περὶ δὲ τῶν Ιουδαίων ἑξῆς οἷα ἐπιλέγει
ἄχουε" »ἀνῆχεν γὰρ τὸν λαὸν αὐτοῦ τὸν olxov τοῦ ϑεοῦ laxo" ὅτι
ἐνεπλήσϑη ὡς τὸ ἀπ᾽ ἀρχῆς 5 χώρα αὐτῶν κληδονισμῶν, ος ἡ τῶν
ἀλλοφύλων, καὶ τέκνα πολλὰ ἀλλόφυλα ἐγενήϑη αὐτοῖς. &ve-
πλήσϑη γὰρ ἡ χώρα αὐτῶν ἀργυρίου καὶ χρυσίου, καὶ οὐκ ἢν ἀριϑμὸς
τῶν ϑησαυρῶν αὐτῶνςε, καὶ τὰ ἑξῆς τούτων, ὄντα πλείω. οἷς ἐπι-
φέρει" 89 »χαὶ προσεκύνησαν οἷς ἐποίησαν οἱ δάχτυλοι αὐτῶν, καὶ
ἔχυψεν ἄνϑρωπος καὶ ἐταπεινώϑη, καὶ οὐ μὴ ἀνήσω αὐτούς. καὶ
νῦν εἰσέλϑετε εἰς τὰς πέτρας, καὶ κρύπτεσϑαι εἰς τὴν γῆν ἀπὸ προσ-
που τοῦ φόβου κυρίου, καὶ ἀπὸ προσώπου τῆς δόξης αὐτοῦ, ὅτ᾽
ἂν ἀναστῇ ϑραῦσαι τὴν ygv«: 19 δι’ ὧν σαφῶς ἀνάστασίν τινα τοῦ
κυρίου διδάσκει ἔσεσϑαι, ἐν y ϑραυσϑήσεσϑαι πᾶσαν τὴν γῆν τοῦ

> N » EY > - x [4 - 3 , [e] ^
Ἰουδαίων ἔϑνους. περὶ αὐτῶν γὰρ O πᾶς nv Aoyoc, ὥσπερ καὶ

ἑξῆς, δι᾿ οὗ φησιν" Τὶ »ἡμέρα γὰρ κυρίου Σαβαὼϑ' ἐπὶ πάντα ὑβριστὴν
καὶ ὑπερήφανον, καὶ ἐπὶ πάντα ὑψηλὸν καὶ μετέωρονε, καὶ τὰ τού-
τοις ἀκόλουϑα. ἐν ταύτῃ τοιγαροῦν τῇ ἡμέρᾳ τῆς ἀναστάσεως τοῦ
χυρίου τὰ χατὰ τῶν ἐπαιρομένων κατὰ τῆς γνώσεως τοῦ ϑεοῦ
προαγορεύσας, ἐν αὐτῇ ταύτῃ, φ φησίν, τῇ ἡμέρᾳ »ὐὑψωϑήσεται κύριος
ἐν τῆ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ. καὶ τὰ χειροποίητα πάντα καταχρύψουσιν, εἰσε-
γέγκαντες εἰς τὰ σπήλαιας: ἸξΣμονονουχὶ δηλῶν τὴν ἀποστροφὴν
τῶν εἰδώλων, ἣν ἀπεστράφησαν αὐτοί τε Ἰουδαῖοι καὶ οἱ λοιποὶ
πάντες ἄνϑρωποι, μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιφάνειαν κατα-
πτύσαντες πάσης δεισιδαιμονίας. »τῇ γοῦν ἡμέρᾳ ἐκείνῃ, φησίν,
ἐχβαλεῖ ἄνϑρωπος τὰ βδελύγματα αὐτοῦ τὰ χρυσᾶ καὶ τὰ ἀργυρᾶ, ἃ
ἐποίησαν προσχυνεῖν τοῖς ματαίοιςς, 18 καϑ' ὅλου ὡς εἰχὸς καὶ περὶ
παντὸς ἀνϑρώπου ταῦτα ἀναφωνῶν διὰ τὴν μέλλουσαν ἔσεσϑαι τῶν
ἐθνῶν κλῆσιν.

5 Jes, 2, 2—3 — 11 Jes. 2, 6—7 — 16 Jes. 2, 8-10 — 23 Jes. 2, 12
— 96 II Kor. 10, 5 — 27 Jes. 2, 17—19 — 32 Jes. 2, 20

18 χρύπτεσϑαι P (= κρύπτεσϑεὶ 23 ὁ + vor ἑξῆς Kl

74 Eusebius

᾿Ιδίως δὲ αὖὐϑις περὶ τοῦ ᾿Ιουδαίων ἔϑνους ὑπὸ μίαν διάνοιαν
ἑξῆς ἐπιλέγει: 75 »0000 δὴ ὃ δεσπότης κύριος Σαβαὼϑ' ἀφελεῖ ἀπὸ
τῆς Ἰουδαίας καὶ ἀπὸ Ἱερουσαλὴμ ἰσχύοντα καὶ ἰσχύουσαν, ἰσχὺν
ἄρτου καὶ ἰσχὺν ὕδατος, γίγαντα καὶ ἰσχύοντα καὶ ἄνϑρωπον πολε-
μιστὴν καὶ δικαστὴν καὶ προφήτην καὶ στοχαστὴν καὶ πρεσβύτερον
καὶ πεντηχόνταρχον xai ϑαυμαστὸν σύμβουλον καὶ σοφὸν ἀρχιτέχτονα
καὶ συνετὸν ἀχροατήνε xci τὰ τούτοις ἑξῆς. "^ Evó« ἐπιστήσας,
παρᾶϑες τὰ προλεγόμενα τῆς προφητείας, δι᾿ ὧν εἴρηται »ὁ λόγος
ὁ γενόμενος παρὰ κυρίου πρὸς Ἡσαΐαν υἱὸν ᾿Δμὼς ὑπὲρ τῆς Ἰουδαίας
καὶ ὑπὲρ Ἱερουσαλήμε, ὡς μᾶλλον κατ᾽ αὐτῶν ἢ ὑπὲρ αὐτῶν τὰ
ἐπενηνεγμένα τυγχάνει, εἰ μή τις ἄρα ἐν τούτοις λανϑάνων περιέχεται
νοῦς. "6 πῶς γὰρ μέλλων ἀφαιρεῖν »&xó τῆς Ἰουδαίας καὶ ἀπὸ Ἱερου-
σαλὴμ ἰσχύοντα καὶ ἰσχύουσαν, ἰσχὺν ἄρτου καὶ ἰσχὺν ὕδατοςς, καὶ
πάντα τὰ ἐν αὐτοῖς πάλαι διαπρέποντα, »ὑπὲρ τῆς Ἰουδαίας καὶ ὑπὲρ
Ἱερουσαλὴμςε ἔσεσϑαι τὰ ϑεσπιζόμενα προύλεγε; πῶς δὲ ὑπὲρ αὐτῶν
ἔστι καὶ τὰ ἑξῆς αὖϑις λέγεσϑαι" »ἀνεῖται Ἱερουσαλήμ, xai ἡ Ιουδαία
συμπέπτωκε, καὶ αἱ γλῶσσαι αὐτῶν μετὰ ἀνομίας, τὰ πρὸς κύριον
ἀπειϑοῦντεες;

774224 γὰρ ἐν τοιῷδε χαιρῷ, àv ᾧ »τὸ 0005 κυρίους πᾶσι τοῖς
ἔϑνεσιν ἀνάγχη κηρύττεσϑαι, 0 τε ἐπὶ τοῦ ὄρους οἶχος τοῦ ϑεοῦ, ig
ὃν πάντα τὰ ἔϑνη συνιόντα φασίν" »δεῦτε καὶ ἀναβῶμεν εἰς τὸ 0005
κυρίου χαὶ εἰς τὸν οἶχον τοῦ ϑεοῦ Ἰακώβε, τοιαύταις ὁ λόγος χρη-
σάμενος κατηγορίαις τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους, ἀπειλήσας τε αὐτοῖς τὰ
ἔσχατα, ἐπισυνάπτει τούτοις πᾶσι τὰς προεχτεϑείσας ἡμῖν λέξεις, Ót-
δάσχων ὅτι, τοῦ παντὸς Ἰουδαίων ἔϑνους μέλλοντος ἀποπεσεῖσϑαι
τῆς xarà τὸν ϑεὸν εὐσεβείας, περιλειφϑήσονταί τινες ἐν αὐτοῖς οὐ
συναπολαύσαντες τοῖς πᾶσι τῶν κακῶν. ἔμπαλιν δὲ ὡς ἂν ἐκ μοχϑη-

€

^ ^ , ^ x , ^ x ^
ρῶν καὶ παρανόμων διασεσωσμένοι, xci τὸ δοκίμιον καὶ τὸ εἰλικρινὲς

τῆς εὐσεβείας ἐπιδεδειγμένοι, τῆς παρὰ τῷ ϑεῷ γραφῆς καταξιωϑή-
σονται καὶ »ayıoı χληϑήσονταις τοῦ ϑεοῦ δοῦλοι. 18 δηλοῖ δὲ διὰ
τούτων τοὺς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀποστόλους καὶ μαϑητὰς καὶ εὐαγ-
γελιστὰς καὶ τοὺς λοιποὺς ἅπαντας τοὺς ἐν περιτομῇ εἰς αὐτὸν πε-
πιστευχότας κατὰ τὸν χρόνον τῆς ἀποπτώσεως τοῦ παντὸς αὐτῶν
ἔϑνους. ταῦτα δὲ αἰνίττεται φάσκων 0 λόγος »ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ «
(ἐν ἡ δῆλον Ott τὰ προηγορευμένα πάντα περὶ τῆς κλήσεως τῶν
ἐϑνῶν καὶ περὶ τῆς τῶν Ἰουδαίων ἀποπτώσεως γενήσεται) »ἐπελάμψει

9 Jes. 3, 1-3 — 8 Jes. 2, 1 — 19 Jes. 3, 1 — 16 Jes. 3, 8 — 19 vgl. Jes.
2, 2 — 91 Jes. 2,3 — 26 vgl. Jes. 4, 2—3 — 80 Jes. 4, 3 — 34 Jes. 4, 2—3

16 ἡ über der Zeile in P 28 ob dözıuov? Hkl 34 αἰνίττεται Steph., «i-
virreodaı P

Demonstr. evang. II Cap. 3, 73—82 T

ὁ ϑεὸς ἐν βουλῇ μετὰ δόξης ἐπὶ τῆς γῆς, τοῦ ὑψῶσαι xci δοξάσαι τὸ
καταλειφϑὲν τοῦ ᾿Ισραήλ᾽ καὶ ἔσται τὸ ὑπολειφϑὲν ἐν Σιὼν καὶ τὸ
καταλειφϑὲν ἐν Ἱερουσαλήμ, ἅγιοι κληϑήσονται πάντες οἱ γραφέντες
εἰς ζωὴν ἐν Ἱερουσαλήμε" δι᾿ οὗς καὶ εἰχότως, ἀπὸ τῆς Ἱερουσαλὴμ
xal ἀπὸ τῆς Ἰουδαίας προελϑόντας, νὐπὲρ τῆς Ἰουδαίας xci ὑπὲρ
Ἱερουσαλὴμς τὴν προφητείαν ἐδήλου λέγεσϑαι τὸ προοίμιον, 7j καὶ διὰ
τὴν ἀληϑῆ Ἱερουσαλὴμ καὶ τὴν ἀναλόγως αὐτῇ κατὰ διάνοιαν Hew-
ρουμένην Ἰουδαίαν" περὶ οὗ κατὰ καιρὸν εἰσόμεϑα.

80 Καὶ τίς γε τῶν ἀποστόλων τοῦ σωτῆρος ἡμῶν xoci τῶν εὐαγ-
γελιστῶν τὴν ἔνϑεον συνορῶν δύναμιν, xa. ἣν »eis πᾶσαν τὴν γῆν
ἐξῆλϑεν ὁ φϑόγγος αὐτῶν καὶ εἰς τὰ πέρατα τῆς οἰχουμένης τὰ δή-
ματα a)rOv«, πᾶσαί τε ἐξ ἐχείνου καὶ εἰς δεῦρο αἱ τοῦ Χριστοῦ ἐκ-
κλησίαι τοὺς λόγους αὐτῶν ἀνὰ στόμα καὶ μαϑήματα ἔχουσιν, καὶ τὰς
τῆς καινῆς διαϑήκης δι᾿ αὐτῶν κηρυχϑείσας τοῦ Χριστοῦ νομοϑεσίας,
οὐκ ἂν ἀλήϑειαν τῇ προφητείᾳ ἐπιμαρτυρήσαι, φησάσῃ ἐμφανῶς »ἐν
βουλῇ καὶ μετὰ δόξης ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ὑψώσειν τὸν ϑεὸν xci do-
ξάσειν »τὸ καταλειφϑὲν ᾿Ισραήλε, καὶ ὡς ἄρα »τὸ καταλειφϑὲν ἐν Σιὼν
καὶ τὸ καταλειφϑὲν ἐν Ἱερουσαλὴμ ἅγιοι κληϑήσονται πάντες οἱ γρα-
φέντες εἰς ζωήν«. ἀντὶ δὲ τοῦ λεγομένου παρὰ τοῖς ἑβδομήκοντα
»ἐν βουλῇ μετὰ δόξηςς ὃ Arvras καὶ Θεοδοτίων συμφώνως »εἰς δύ-
vaut» xal dogan« "o μήνευσαν, τὴν ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ δοϑεῖσαν τοῖς ἀπο-
στόλοις δύναμιν καὶ τὴν ἐπὶ ταύτῃ παρὰ τῷ ϑεῷ δόξαν παριστῶντες
χατὰ τὸ ν»χύριος δώσει ῥῆμα τοῖς εὐαγγελιζομένοις δυνάμει zoAAQ«
χαὶ αὐτό γε τὸ γεγενημένον.

$1(2 p' »'"Axoi ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε, καὶ βλέποντες βλέψετε
καὶ οὐ μὴ ἴδητε. ἐπαχύνϑη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτου, καὶ τοῖς
ὠσὶ βαρέως ἤκουσαν καὶ τοὺς ὀφϑαλμοὺς αὐτῶν ἐκάμμυσαν, μή ποτε
ἴδωσι τοῖς ὀφϑαλμοῖς καὶ τοῖς ὠσὶν ἀκούσωσιν, καὶ ἐπιστρέψουσι, καὶ
ἰάσομαι αὐτούς. καὶ εἶπα, ἕως πότε, κύριε; καὶ εἶπεν, ἕως ἂν ἐρημωϑῦσι
πόλεις παρὰ τὸ μὴ κατοικεῖσϑαι, καὶ οἶχοι παρὰ τὸ μὴ εἶναι ἀνϑρώπους,
χαὶ ἡ γῆ καταλειφϑήσεται ἔρημος. xci μετὰ ταῦτα μαχρυνεῖ ὃ ϑεὸς
τοὺς Pr izovs, καὶ πληϑυνϑήσονται οἱ καταλειφϑέντες ἐπὶ τῆς γῆςς.

δ: Ὅρα δὴ καὶ ἐνταῦϑα τίνα τρόπον οἱ καταλειφϑέντες πάλιν ἐπὶ
ns ns, τῆς λοιπῆς ἁπάσης ἐρήμου γενησομένης, μόνοι πληϑυνϑήσε-
σϑαι λέγονται. εἶεν δ᾽ ἂν καὶ οὗτοι οἱ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν μαϑηταί, ἐξ
Ἑβραίων εἰς πάντας ἀνϑρώπους προελϑόντες, οἱ καὶ δίκην σπέρματος

10 Psal. 18,5 — 15ff Jes. 4, 2-3 — 23 Psal. 67,12 — 25 Jes. 6, 9—12 —
36 vgl. Jes. 1, 9

9f ἐν σιὼν xal τὸ καταλειφϑέν am Rande in P 6 ἢ Steph, o£ Ρ 25 mit
"Axog beginnt ein neuer Abschnitt Kl 29 ἐάσομαι mit o aus ὦ P

D&D
οι

76 Eusebius

καταλειφϑέντες πολύχουν προσήνεγχαν τὸν καρπόν, τὰς xa$? ὅλης τὸ

τῆς οἰκουμένης τῶν ἐϑνῶν ἐχκλησίας. καὶ ϑέα γε, ὡς κατὰ τὸ αὐτό
φησιν, τούτους μὲν πληϑυνϑήσεσϑαι μόνους χαταλειφϑέντας ἐκ τῆς
τῶν Ἰουδαίων ἀποπτώσεως, ἐχείνους γε μὴν πάμπαν ἐρήμους ἔσεσϑαι.
88 "ἢ γῆς γὰρ αὐτῶν, φησίν, )καταλειφϑήσεται ἔρημος. τοῦτο δὲ
καὶ ἀνωτέρω αὐτοῖς ἐλέγετο ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ προφήτου, κατὰ τὸ "ἡ
γῆ ὑμῶν ἔρημος, ai πόλεις ὑμῶν πυρίκαυστοι, τὴν χώραν ὑμῶν ἐνώ-
πίον ὑμῶν ἀλλότριοι κατεσϑίουσιν αὐτήνε. 8, πότε δὲ καὶ ταῦτα
ἐπληροῦτο 5 ἀπὸ τῶν χρόνων τοῦ σωτῆρος ἡμῶν; ἕως uiv γὰρ οὐ-
δέπω τὰς κατ᾽ αὐτοῦ τετολμήχεσαν δυσσεβείας, οὐκ ἢν j γῆ αὐτῶν
ἔρημος, οὐδὲ αἱ πόλεις πυρίκαυστοι, οὐδὲ τὴν χώραν. αὐτῶν ἀλλότριοι
κατήσϑιον᾽ ἀπὸ δὲ τῆς ἐνθέου φωνῆς ἐκείνης, δι᾿ ἧς τὸ μέλλον αὐ-
τοῖς ἔσεσϑαι προυϑέσπισεν αὐτὸς ὃ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν, εἰπών
"ἀφίεται 0 οἶχος ὑμῶν ἔρημοςς, ἐξ ἐκείνου καὶ [o3] μετ᾽ οὐ πολὺ τῆς
προρρήσεως πολιορκηϑέντες ὑπὸ Ῥωμαίων. εἰς ἔρημον κατέστησαν.
85 χαὶ τό γε αἴτιον τῆς ἐρημώσεως αὐτῶν ὁ προφητικὸς λόγος ἀπε-
λέγχει, μονονουχὶ σαφῶς διερμηνεύων, καὶ τὴν αἰτίαν τῆς ἀποπτώ-
σεως αὐτῶν παριστάς. ἐπειδὴ γὰρ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν διδάσχοντος
ἐν αὐτοῖς ἀχούσαντες ὠσὶ διανοίας οὐχ ἤκουσαν, οὐδὲ συνῆκαν ὅστις
ἦν, ἰδόντες δὲ αὐτὸν σαρχὸς ὀφϑαλμοῖς, τοῖς τῆς ψυχῆς οὐ τεϑέανται,
ἐπάχυνάν τε ἑαυτῶν τὴν καρδίαν, καὶ μονονουχὶ τοὺς ὀφρϑαλμοὺς τῆς
διανοίας ἔμυσαν, καὶ τὰ ὦτα ἐβάρυναν, ὥς φησιν ἡ προφητεία, τούτου
χάριν ἐρημωϑήσεσϑαι αὐτῶν, φησί, τὰς πόλεις παρὰ τὸ μὴ κατοιχεῖ-
σϑαι, καὶ τὴν γῆν γενήσεσθαι ἔρημον, βραχεῖς δέ τινας ἐξ αὐτῶν ὑπο-
λειφϑήσεσϑαι, δίκην γονίμου καὶ ζωπύρου σπέρματος πεφυλαγμένους, οἱ
καὶ εἰς πάντας προελϑόντες ἀνϑρώπους πληϑυνϑήσεσϑαι ἐπὶ τῆς γῆς

, H x 4 x \ , -
λέγονται. 80 πλὴν ἀλλὰ καὶ μετὰ τὴν πρόοδον τούτων αὐτῶν, δηλαδὴ.

τῶν ἀποστόλων τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, ἔτι φησὶν ἐπ᾽ αὐτῆς τῆς lov-
δαίας χώρας διαμεῖναι »τὸ ἐπιδέκατονςε, καὶ μετὰ ταῦτα αὖϑις ἔσεσϑαι
αὐτοὺς »εἰς προνομὴν ὡς τερέβινϑος καὶ Oc βάλανος ὅτ᾽ ἂν ἐκπέσῃ
τῆς pene αὐτῆς. παρίστησι δέ, ος οἶμαι, διὰ τούτων ὁ λόγος, ὅτι
μετὰ τὴν πρώτην πολιορκίαν, ἣν κατὰ τοὺς τῶν ἀποστόλων χρόνους
xci χατὰ Ῥωμαίων αὐτοχράτορα Οὐεσπασιανὸν ἱστοροῦνται πεπον-
ϑέναι, αὖϑις ἐπὶ ᾿Αδριανοῦ δεύτερον πολιορχηϑέντες παντελῶς εἴρχϑη-
σαν τοῦ τόπου, ὡς μηδὲ τοῦ ἐδάφους τῆς Ἱερουσαλὴμ ἐπιβαίνειν ἐπι-

9 Jes. 6, 11 — 6 Jes. 1, 7 — 14 Matth. 23, 38 — 17 ff vgl. Orig. c. Cels. II
8, 13 — 19 ff vgl. Jes. 6, 10 — 23 ff vgl. Jes. 6, 11—12 — 29 ff vgl. Jes. 6, 13

6 urspr. ἔλεγε τὸ Ρ 14 ἀφίεται ὑμῖν (dies Wort expungiert) ὁ oixoc ὑμῶν
(v auf Ras) P | οὐ μετοπολὺ P, οὐ < Hkl

Demonstr. evang. II Cap. 3, 82—92 TI

τρέπεσϑαι. τοῦτο δ᾽ oov αἰνιττόμενός φησιν" »καὶ πάλιν ἔσται εἰς
προνομὴν Oc τερέβινϑος καὶ βάλανος ὅτ᾽ ἂν ἐχπέσῃ ἐκ τῆς ϑήκης
αὐτῆςς.

87(29' »Καὶ ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ϑρέψει ἄνϑρωπος δάμαλιν
βοῶν καὶ δύο πρόβατα καὶ ἔσται ἀπὸ τοῦ πλεῖστον ποιεῖν γάλα, φά-
γεται βούτυρον, καὶ μέλι φάγεται πᾶς ὁ καταλειφϑεὶς ἐπὶ τῆς γῆςς.

58 ξυταῦϑα τὴν δηλουμένην ἡμέραν ἐπιζητήσας, εὕροις ἂν τὸν X90-
vo» τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιφανείας. εἰπὼν ‚rag 0 προφήτης »idov
ἡ παρϑένος ἐν γαστρὶ λήψεται xoi τέξεται viove, (καὶ) πλεῖστα διὰ
μέσου, ϑεσπίζει περὶ τῶν κατὰ τὴν αὐτὴν ἡμέραν, τοῦτ᾽ ἔστιν ἀμφὶ τὸν
χρόνον τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιφανείας, γενησομένων. 89 δυνάμεις
γὰρ ἀοράτους καὶ (vontovc) τινας ἐχϑροὺς καὶ πολεμίους, »μυίας« καὶ
»μελίσσας« νόμοις ἀλληγορίας ὀνομαζομένους, ἐπιβήσεσϑαι τῇ τῶν ᾿Ἰου-
δαίων χώρᾳ φησίν, καὶ τὸν κύριον »ξυρῷ« τῶν πολεμίων, ὡς ἂν μεγάλου
σώματος, τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους »τὴν κεφαλὴν καὶ τὰς τρίχας τῶν
ποδῶν καὶ τὸν πώγωνας καὶ πάντα συλλήβδην εἰπεῖν τὸν χύσμον
αὐτῶν ξυρήσειν. ?" rovrov δ᾽ ἐσομένων ἐν τῇ ϑεσπιζομένῃ ἡμέρᾳ
τοῦ ix τῆς παρϑένου γενησομένου, τὸν καταλειφϑέντα ἄνϑρωπον
ix τῆς τοῦ παντὸς ἔϑνους ἀπωλείας, τοῦτ᾽ ἔστιν πάντα τὸν ἐξ αὐ-
τῶν εἰς τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ πεπιστευχότα, ϑρέψειν »δάμαλιν βοῶν
καὶ δύο πρόβατας προφητεύει, »ἀπό τε τοῦ πλεῖστον ποιεῖν γάλας,
»φάγεσϑαι βούτυρον καὶ μέλι«ς. νοήσεις δὲ καὶ ταῦτα κατὰ μυστιχὴν
ϑεωρίαν ἐπὶ τῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀποστόλων τετελεσμένα. 9: ὧν
ἕχαστος, ἐν αἷς σὺν τῇ τοῦ Χριστοῦ δυνάμει συνεστήσατο ἐχκλησίαις,
δύο πρόβατα, τοῦτ᾽ ἔστιν δύο τάγματα δίκην προβάτων ἐπὶ τὴν τοῦ
Χριστοῦ ποίμνην συνιόντα, τὸ μὲν εἰσέτι στοιχειούμενον, τὸ δ᾽ ἤδη
διὰ τοῦ λουτροῦ πεφοωτισμένον, καὶ ἐπὶ τούτοις μίαν »δάμαλινε τὴν
ἐχχλησιαστικὴν τῶν προέδρων ἀρχὴν ταῖς ἐνϑέοις καὶ “λογικαῖς τρο-
φαῖς ἐκϑρέψας, γόνιμον ἐξ αὐτῶν »yaAa« καὶ »μέλις, τῆς πονηϑείσης
αὐτῷ τροφῆς τὸν καρπόν, ἀπηνέγκατο. "2 ὅπως μὲν ov» τὰ τῶν
ἀτελεστέρων πλήϑη προβάτοις εἴωϑεν 0 ϑεῖος ἀφομοιοῦν λόγος. οὐδὲν
δεῖ λέγειν, πάσης γραφῆς τοῦτο διδασχούσης᾽ τὸν δέ γε ἐντελέστερον
καὶ τοὺς πολλοὺς γεωργοῦντα τῆς ἐχκλησίας ἡγούμενον ὅπως τῷ
γεωπόνῳ τῶν βοῶν παραβάλλει, συνίστησιν ὁ ἱερὸς ἀπόστολος, λέγων"

1 Jes. 6, 13 — 4 Jes. 7, 21—22 — 8 Jes. 7, 14 — 12 vgl. Jes. 7, 18 —
14 vgl. Jes. 7, 20 — 20 vgl. Jes. 7, 21—22

7 ἂν τὸν Hkl, αὐτὸν Ρ 9 καὶ + Hkl 10 u. 19 τοῦτ᾽ ἔστιν verändert in
τουτέστιν, aber 25 nicht verändert P 12 νοητοὺς + Kl (vgl. 81, 31)

78 Eusebius

RP » ui) τῶν βοῶν μέλει τῷ ϑεῷ, 7 δι᾽ ἡμᾶς πάντως λέγει; ὅτι ὀφείλει
ἐπ᾿ ἐλπίδι ὁ ἀροτριῶν ἀροτριᾶν καὶ ὁ ἀλοῶν ἐπ᾽ ἐλπίδι τοῦ μετέχεινε.

94 Εἰ δὲ προσχύπτοι τις ταῖς τοιαῖσδε τροπολογίαις, ὥρα τοῦτον
μηδὲ τὰς ὀνομαζομένας μυίας ἢ μελίσσας μηδὲ τὸ ξυρὸν μηδὲ τὸν
πώγωνα μηδὲ τὰς τρίχας τῶν ποδῶν κατὰ διάνοιαν “ϑεωρεῖν, εἰς b
ἀτόπους δὲ καὶ ἀσυστάτους ἐχπίπτειν μυϑολογίας. εἰ δ᾽ ἀνάγκη ταῦτα
μὴ ἄλλως ἢ κατὰ μόνην ϑεωρίαν δέχεσϑαι, δῆλον ὅτι καὶ τὰ ἀκό-
λουϑα παραπλησίος.

95 (μ΄ »Τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἀποσβεσϑήσεται và 0o καὶ οἱ βουνοὶ καὶ
οἱ δρυμοί, καὶ καταφάγεται ἀπὸ ψυχῆς ἕως σαρχῶν᾽ καὶ ἔσται ὁ φεύγων
ὡς ὃ φεύγων ἀπὸ φλογὸς καιομένης" καὶ οἱ καταλειφϑέντες ἀπ᾽ αὖ-
τῶν ἔσονται ἀριϑμός, καὶ παιδίον μικρὸν γράψει αὐτούς. καὶ ἔσται
ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐχείνῃ οὐχέτι προστεϑήσεται τὸ καταλειφϑὲν τοῦ Ἰσραήλ,
xci οἱ διασωϑέντες τοῦ Ἰακὼβ οὐκέτι πεποιϑότες ὦσιν ἐπὶ τοὺς ἀδι-
κήσαντας αὐτούς, ἀλλ᾽ ἔσονται πεποιϑότες ἐπὶ τὸν ϑεὸν τὸν ἅγιον
τοῦ Ἰσραὴλ τῇ ἀληϑείᾳ, καὶ ἀναστρέψει τὸ καταλειφϑὲν τοῦ Ἰσραὴλ
ἐπὶ ϑεὸν ἰσχύοντα. 90 καὶ ἐὰν γένηται ὁ ἀριϑμὸς τῶν υἱῶν Ἰσραὴλ
ὡς ἡ ἄμμος τῆς ϑαλάσοσης, τὸ κατάλειμμα αὐτῶν σωϑήσεται. λόγον
γὰρ συντελῶν καὶ συντέμνων ἐν δικαιοσύνῃ, ὅτι λόγον συντετμημένον
ποιήσει ὁ ϑεὸς ἐν τῇ οἰκουμένῃ ὁλῃκ.

91 Κἀνταῦϑα πρόσοχες, ὅτι ἐν τῇ τῶν σχυϑρωπῶν ἀπειλῇ, φησίν,
»ἔσται ὁ φεύγων ὡς D φεύγων ἀπὸ φλογὸς καιομένης" καὶ oi κατα-
λειφϑέντες ἀπ᾽ αὐτῶν ἀριϑμὸς ἔσται, καὶ παιδίον μικρὸν γράψει. αὐ-
τούος. δι ὧν τὸ σπάνιον τῶν φευξομένων τὸν ὀλεϑρον τοῦ dx
περιτομῆς λαοῦ καὶ τὸν τῆς Ἱερουσαλὴμ ἐμπρησμὸν παρίστησιν. »oi
δὲ χαταλειφϑέντες« οὗτοι, φησίν, »ἀριϑμὸς Eoovrar«, 98 τοῦτ᾽ ἔστιν
ἀριϑμῷ ληπτοὶ γενήσονται, οὕτω βραχεῖς καὶ εὐαρίϑμητοι ὄντες.

τοσοῦτοι δ᾽ ovr og ἐν συγκρίσει τοῦ παντὸς πλήϑους τοῦ Ἰουδαίων

ἔϑγνους οἱ εἰς τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν πεπιστευχότες γεγόνασιν,
οἱ χαὶ κατηξιώϑησαν τῆς ὑπ᾽ αὐτοῦ γραφῆς, oc δηλοῖ φάσχων ὁ
λόγος" »xai παιδίον γράψει αὐτούς:, προδιδάξας, 0 τι ποτὲ ἦν τὸ
παιδίον, ἐν οἷς ἔλεγεν" »ἰδοὺ ἡ παρϑένος ἐν γαστρὶ ἕξει, καὶ τέξεται
υἱόνε, 99 χαὶ »πρὶν ἢ γνῶναι τὸ παιδίον καλεῖν πατέρα ἢ μητέρας.

11 Kor. 9, 9-10 — 4--ὅ vgl. Jes. 7, 18 u. 20 — 9 Jes. 10, 18—23 --
99 Jes. 10, 18-19 — 25 Jes. 10, 19 — 81 Jes. 10,19 — 32 Jes. 7, 14 —
33 Jes. 8, 4

11 ὁ φεύγων am Rande in P 14 ἐπὶ τοὺς — 16 ἐσραὴλ am Rande in P
95 ἐμπρησμὸν mit y aus, P 26 τοῦτ᾽ ἔστιν verändert in τουτέστιν P

n5
Ot

Demonstr. evang. II Cap. 3, 93—105 79

καὶ ἐπειδήπερ ἐνταῦϑα »παιδίονε, φησίν, »γράψει αὐτούςς, εἰχότως
ἐν τοῖς πρόσϑεν ἐλέγετο καὶ »ἔσται τὸ ὑπολειφϑὲν ἐν Σιὼν καὶ τὸ
καταλειφϑὲν ἐν Ἱερουσαλήμ, ἅγιοι κληϑήσονται πᾶντες οἱ γραφέντες
εἰς ζωήνς. ὥσπερ γοῦν ἐν ἐκείνοις »τὸ καταλειφϑὲνς ὠνόμαστο, ot
δ᾽ αὐτοὶ »γραφέντεςς ἦσαν »εἰς ζωήν, οὕτως καὶ ἐνταῦϑα "οἱ κατα-
λειφϑέντες ἀπ᾿ αὐτῶν ἀριϑμὸς ἔσονται καὶ παιδίον γράψει αὐτούες.
100 τοῦτο δὲ (To) »καταλειφϑὲν ἐκ τοῦ Ἰσραὴλ καὶ οἱ διασωϑέντες ἀπὸ
τοῦ Ἰακὼβ οὐχέτις, φησίν, ἔσονται »(πεποιϑότες) ἐπὶ τοὺς ἀδικήσαντας
αὐτούς, ἀλλ᾽ ἔσονται πεποιϑότες ἐπὶ τὸν ϑεὸν τὸν ἅγιον τοῦ ᾿Ισραήλε.
101 χαὶ ὅρα γε, εἰ μὴ ταύτῃ γε τῇ πεποιϑήσει οἱ ἐκ τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους
προελϑόντες οἵ τε ἐκ τῆς ἀποπτώσεως τοῦ Ἰσραὴλ περιλειφϑέντες
μαϑηταὶ καὶ ἀπόστολοι τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, μηδένα λόγον ποιησάμενοι
»τῶν ἀρχόντων τοῦ αἰῶνος τούτους ἢ τῶν ἀρχόντων τοῦ &x περιτομῆς
λαοῦ τῶν πάλαι ἀδικούντων αὐτούς, ἐξῆλϑον εἰς πάντα τὰ ἔϑνη
χηρύττοντες τὸν Χριστοῦ λόγον, πεποιϑήσει. τε τῇ πρὸς τὸν ϑεόν
(ἐπείπερ κατὰ τὴν προφητείαν »πεποιϑότεςς ἤσαν »ἐπὶ τὸν ϑεὸν τὸν
ἅγιον τοῦ Ἰσραὴλ ἐν ἀληϑείας, οὐ γὰρ ὑπούλως οὐδὲ μεϑ᾽ ὑποχρίσεος,
σὺν ἀληϑείᾳ δὲ ὅλους ἑαυτοὺς ἐπιδέδονται ἐλπίδι) οὐ μόνον προῆλϑον
τῆς ἑαυτῶν χώρας, ἀλλὰ κατώρϑωσαν τὸ προτεϑειμένον. 198 τοῦτο
δὲ αὐτὸ πάλιν τὸ χαταλειφϑὲν olovel τὸ σπέρμα τῆς ἀποπτώσεως
τοῦ Ἰακὼβ γέγονε πεποιϑὸς »ἐπὶ ϑεὸν ἰσχύοντας, καὶ αὐτὸ δὴ τοῦτο
τὸ κατάλειμμα τοῦ παντὸς ἔϑνους αὐτῶν, γενομένου »ος ἡ ἄμμος τῆς
ϑαλάσσης« ἀλλ᾽ οὐ κατὰ τὰ ἄστρα τοῦ οὐρανοῦ, τῆς παρὰ τῷ ϑεῷ
σωτηρίας ἠξιώϑη, ὥσπερ OU» ἐμαρτύρησεν. ὁ ἀπόστολος εἰπών"
»Hoclas δὲ κράξει ὑπὲρ τοῦ Ἰσραήλ, ἐὰν $ ὃ ἀριϑμὸς τῶν υἱῶν
Ἰσραὴλ ὡς ἡ ἄμμος τῆς ϑαλάσσης, τὸ κατάλειμμα σωϑήσεταις. 194 δύο
γάρ τοι ἐπαγγελιῶν διὰ τοῦ χρησμοῦ τῷ ᾿Αβραὰμ δεδομένων περὶ
τῶν ἐξ αὐτοῦ γενησομένων, os ἄρα ἔσονται κατὰ τὰ ἄστρα τοῦ οὐ-
gavov καὶ χατὰ τὴν ἄμμον τῆς ϑαλάσσης (τῶν μὲν ϑεοφιλῶν λαμ-
πόντον ὁμοίως τοῖς οὐρανίοις “φωστῆρσιν, οἷοι ἤσαν οἱ παλαιοὶ προ-
φῆται καὶ οἱ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀπόστολοι, οἷς ἐμαρτύρησεν εἰπών᾽"
»ὑμεῖς ἐστε τὸ φῶς τοῦ xóouov«' τῶν δὲ γηγενῶν καὶ χαμαι-
πετῶν ἄμμῳ γῆς παραβαλλομένων), 105 εἰκότως ἐν τούτοις ὁ προ.
φητικχὸς λόγος" ἐπὰν τὸ πᾶν πλῆϑος τῶν υἱῶν Ἰσραήλ, ἐχπε-

1 Jes. 10, 19 — 9 u. 5 Jes. 4, 8 — 5—6 Jes. 10, 19 — 7 Jes. 10, 20 —
13 I Kor. 2, 6.8. — 16 Jes. 10, 20 — 21 vgl. Jes. 10, 21 — (22 u.) 25 Röm.
9, 27 (Jes. 10, 22) — 23. 28 vgl. Gen. 22, 17 — 32 Matth. 5, 14

6 ἀπ᾿ Steph, ἐπ P 7 τὸ - ΚΙ 21 nenoı$ög mit dem zweiten o aus ὦ P
26 nach σωθήσεται + αὐτῶν, aber expungiertt P 30 παλαιοὶ Hkl Kl, πάλαι
ot P 33 frühere Interpunktion verändert von Kl

80 Eusebius

σούμενον τῆς ἀξίας καὶ τοῦ μεγαλοφυοῦς τῆς ἀρετῆς, ὅλον δι᾿ ὅλου
χαμαιπετὲς γενόμενον παραβληϑῇ τῇ ἄμμῳ τῆς ϑαλάσσης, τότε δὴ
τὸ κατάλειμμα αὐτῶν μόνον σωϑήσεται. περὶ οὗ a e Ap QM πλεῖστα
ἡμῖν γεγύμνασται. 106 ταῦτα δέ φησιν ἔσεσϑαι, ἐπὰν αὐτὸς ὁ κύριος
συντέμνων καὶ συντελῶν λόγον καϑ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης ποιήσει,
ἐναργῶς τὸ εὐαγγελικὸν παριστὰς κήρυγμα, ἐν ᾧ, πάσης τῆς κατὰ
Moo£a περιόδου ἐν εἰκόσι καὶ συμβόλοις καὶ σωματικαῖς ϑρησχείαις
περιαιρεϑείσης, ὁ σύντομος τοῦ εὐαγγελίου λόγος εἰς πάντας ἀνϑρώ-
πους παραδοϑεὶς τῆς προφητείας τὴν ἀλήϑειαν ἐπιστώσατο.

107 (n) »Καὶ ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐχείνῃ ἡ ῥίζα τοῦ Ἰεσσαὶ καὶ ὃ
ἀνιστάμενος ἄρχειν ἐϑνῶν, ἐπ᾽ αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσιν. καὶ ἔσται ἡ ἀνά-
παῦσις αὐτοῦ τιμή. καὶ ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ προσϑήσει κύριος
τοῦ δεῖξαι τὴν χεῖρα αὐτοῦ, τοῦ ζηλῶσαι καὶ ζητῆσαι τὸ καταλειφϑὲν
ὑπόλοιπον τοῦ λαοῦ αὐτοῦ, ὃ ἐὰν καταλειφϑῇ ὑπὸ τῶν 'Accovglov,
καὶ ἀπὸ Αἰγύπτου, xai ἀπὸ Βαβυλωνίας, καὶ ἀπὸ Αἰϑιοπίας, καὶ Ἔλα-
μιτῶν, καὶ ἀπὸ ἡλίου ἀνατολῶν, καὶ ἀπὸ τῶν νήσων τῆς ϑαλάσσης.
καὶ ἀρεῖ σημεῖον εἰς τὰ ἔϑνη, καὶ τοὺς διεσπαρμένους Ἰούδα συνάξει
ἐκ τῶν τεσσάρων πτερύγων τῆς γῆςς.

108 Πολλάκις τινῶν λεγομένων ἔσεσϑαί τι ἐν ἐπισήμῳ ἡμέρᾳ, τοῦτ᾽
ἔστιν ἐν ἐπιφανείᾳ χρόνου, λογισμῷ συνάγοντες τὴν τῶν δηλουμένων
ἀκολουϑίαν ἐπὶ τὴν τοῦ ϑεοῦ παρουσίαν ἀναφέρεσϑαι ἀπεδείξαμεν"
καϑ' ἣν, τοῦ παντὸς Ἰουδαίων ἔϑγους ἀποπεσουμένου, σπανίους τινὰς
σωϑήσεσϑαι τοὺς ἐξ αὐτῶν καταλ εφρϑησομένους οἱ ϑεῖοι δηλοῦσι λόγοι.
1097 γε μὴν μετὰ χεῖρας λέξις καὶ "τὴν ἡμέραν καὶ τὸν διὰ ταύτης
σημαινόμενον χρόνον καὶ τὰ ἐπὶ τούτῳ συμβεβηκότα λευχύτατα παρί-
στησι»" ϑεσπίξζουσα γὰρ τὴν éx σπέρματος τοῦ Δαβὶδ γενησομένην τοῦ
Χριστοῦ γένεσιν ὁμοῦ καὶ τὴν Ἰουδαίων ἀπόπτωσιν προαναφωνεῖ.
λέγει δὲ οὕτως 119»ἰδοὺ δὴ ὁ δεσπότης κύριος Σαβαὼϑ' συνταράξει

τοὺς ἐνδόξους μετὰ ἰσχύος, καὶ οἱ ὑψηλοὶ ταπεινωϑήσονται, xal πε-
σοῦνται οἱ ὑψηλοὶ μαχαίρᾳ, ὁ δὲ “ίβανος σὺν τοῖς ὑψηλοῖς σπεσεϊταικ«.
Aißavov δὲ ἐνταῦϑα τὴν Ἱερουσαλὴμ αἰνίττεται, ὡς ἐν ἑτέροις ἀπε-
δείξαμεν, ἣν μετὰ πάντων τῶν ἐν αὐτῇ σεμνῶν καὶ ἐνδόξων πεσεῖσϑαι
6 λόγος ἀπειλεῖ.

Καὶ ταῦτά γε προανατεινάμενος ἑξῆς ἐπιλέγει" »καὶ ἐξελεύσε-
ται ῥάβδος ix τῆς δίζης Ἰεσσαί, καὶ ἄνϑος ἐκ τῆς ῥίζης ἀναβήσε-

ταις, καὶ τὰ ἑξῆς, 11:1σαφέστατα τὴν ix ῥίζης Ἰεσσαὶ (πατὴρ δὲ

5 vgl. Jes. 10, 22—23 u. Róm. 9, 28 — 10 Jes. 11, 10—12 — 28 Jes. 10,
33—34 — 34 Jes. 11, 1

5 ob ποιήσῃ Hkl 10 ἐεσαὰὶ P 19 ἐν auf Ras. in P 31 viell. ἀπο-
δείξομεν vgl. VII 3, 26 86 hier u. im folg. ἰεσσαὶ (früher ἐεσαὶ) P

Demonstr. evang. II Cap. 3, 105—116 81

ἦν οὗτος τοῦ Δαβὶδ) γένεσιν τοῦ Χριστοῦ παριστάς. ἐφ᾽ n γενέσει
τὴν τῶν ἐϑνῶν κλῆσιν πρότερον μὲν δι᾿ αἰνίγματος προφητικῷ τρόπῳ
ἀναφωνεῖ" τὸ γὰρ »συμβοσκηϑήσεται λύκος μετὰ ἀρνός, καὶ πάρδαλις
σὺν ἐρίφῳ συναναπαύσεταις, καὶ τὰ τοιαῦτα, οὐδὲν ἕτερον ἢ τῶν
ἀγρίων καὶ ἀπηνῶν τὸν τρόπον καὶ μηδὲν ϑηρίων διαφερόντων ἐϑνῶν
τὴν ἐπὶ τὸν εὐσεβῆ καὶ ἥμερόν τε καὶ κοινωνικὸν τρόπον μεταβολὴν

= A E I
ἐδήλου. H2 τοῦτο δὲ αὐτὸ εἰς ὕστερον γυμνότερον διδάσκει φάσκων" b

»ἐνεπλήσϑη ἡ σύμπασα τοῦ γνῶναι τὸν κύριον, ος ὕδωρ πολὺ xa-
λύψαι Haraooase. 113 καὶ ἔτι ys αὐτὸς ἑαυτὸν ἑρμηνεύων ὁ προφη-
τικὸς λόγος ἐπιλέγει" »καὶ ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἡ ῥίζα τοῦ ᾿Ιεσσαὶ
xai ὃ ἀνιστάμενος ἄρχειν ἐϑνῶν, ἐπ᾽ αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσιν. καὶ ἔσται
ἡ ἀνάπαυσις αὐτοῦ τιμήκ.

4 Ἐπειδὴ τοίνυν ἀνωτέρω μὲν τὴν ἀπόπτωσιν τοῦ Ἰουδαίων
ἔϑνους ἐσήμαινεν ἐπικεκαλυμμένως, μετὰ δὲ ταῦτα τὴν τῶν ἐϑνῶν
κλῆσιν τοτὲ μὲν κεκαλυμμένως τοτὲ de γυμνῶς, 8 εἰκότως αὖϑις ἐπανα-
λαμβάνων τὸν λόγον, τῶν ἐκ περιτομῆς εἰς τὸν Χριστὸν πιστευόντων
μνημονεύει, ὑπὲρ τοῦ μὴ πάντη ἀποκλεῖσαι αὐτῶν τὴν εἰς τὸν Χριστὸν
ἐλπίδα. »ἔσταις μὲν γάρ, φησίν, »0 ἀνιστάμενος ἄρχειν ἐθνῶνςε. 119 τίς
δ᾽ ἦν ὃ ἀνιστάμενος ἀλλ᾽ 7 »(ἦ) ῥίζα τοῦ Ἰεσσαίςε, ὃν καὶ σαφῶς φησιν
ἄρξειν ἐϑνῶν ἀλλ᾽ οὐχὶ Ἰσραήλ; ἐπειδὴ τοίνυν διαφόρως τὴν τῶν
ἐθνῶν ἐπιστροφὴν ἐπὶ τὸν ix ῥίζης Ἰεσσαὶ φύντα καὶ βλαστήσαντα
ἐδίδαξεν, οὐδὲν δὲ οὐδέπω χρηστὸν περὶ τῶν ix περιτομῆς εἰρήκει,
εἰκύτως τὸ ἐλλιπὲς τῆς προρρήσεως ἀποδίδωσι φάσχων" »καὶ ἔσται
ἐν τῇ ἡμέρᾳ dxelvne, τοῦτ᾽ ἔστιν ἐν τῷ χρόνῳ τῆς ἐπιφανείας τοῦ
&x ῥίζης Ἰεσσαὶ φύντος, »προσϑήσει κύριος τοῦ δεῖξαι τὴν χεῖρα αὐτοῦ,
τοῦ ζητῆσαι καὶ ζηλῶσαι τὸ καταλειφϑὲν ὑπόλοιπον τοῦ λαοῦ, L ἂν
χαταλειφϑῇ ἀπὸς τῶνδε καὶ τῶνδε τῶν πολεμίων. ἀνϑ' οὗ ὁ μὲν
"AxóAac πεποίηκεν" »καὶ ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ, προσϑήσει κύριος
δεύτερον τὴν χεῖρα αὐτοῦ, τοῦ χτήσασϑαι τὸ ὑπόλειμμα τοῦ λαοῦ
αὐτοῦ, ὃ ὑπολειφϑήσεται ἀπὸ τῶν Aoovolov« καὶ τῶν ἑξῆς. 1:8 νοή-
σεις δὲ καὶ ταῦτα, πολεμίους τοῦ λαοῦ τοῦ ϑεοῦ νοητούς τινας καὶ
πνευματικοὺς ἤτοι δαίμονας πονηροὺς ἢ δυνάμεις ἀντικειμένας τῷ
λόγῳ ϑεωρήσας, οἱ τῶν κατωνομασμένων ἐϑνῶν πάλαι πρότερον
ἀοράτως προεστῶτες τὰς ψυχὰς ἐπολιόρκουν τοῦ Ἰσραήλ, ποικίλοις
πάϑεσιν αὐτὰς περιβάλλοντες, ὑποσύροντές τε καὶ αἰχμαλωτίζοντες
εἰς τὸν ὅμοιον τῆς τῶν ἀλλοφύλων ἀγωγῆς βίον.

8 Jes. 11, 6 — 8 Jes. 11,9 — 10 u. 18f Jes. 11, 10 — 23 u. 28 Jes. 11, 11

14 u. 15 in ἐπικεχκαλυμμένως u. xexaAvuuévoc das zweite u über der Zeile
inP 17f lieber αὐτοὺς vc .. ἐλπίδος Hkl 19 7 + Kl 23 ἐλλειπὲς, aber εἰ

auf Ras. aus ı, P 24 in τουτέστιν verändert P, vgl. 77,10.19.25 82 ἥτοι u. 5; P
Eusebius VI. 6

82 Eusebius

117 Τούτου δὴ οὖν παντὸς σχεδὸν εἰπεῖν τοῦ λαοῦ κατὰ ψυχὴν
αἰχμαλώτου ληφϑέντος ὑπὸ τῶν δεδηλωμένων, οἱ φυλαχϑέντες καὶ
χαταλειφϑέντες ἄτρωτοι καὶ ἄσυλοι κατὰ τὴν προφητείαν τῆς δηλου-
μένης ἐπαγγελίας τεύξονται, ὀψόμενοι τοῦ κυρίου τὴν χεῖρα καὶ κτῆμα
αὐτοῦ γενησόμενοι, κατὰ τὸ φάσκον λόγιον »προσϑήσει κύριος τοῦ
δεῖξαι τὴν χεῖρα αὐτοῦ, τοῦ ζηλῶσαι τὸ καταλειφϑὲν ὑπόλοιπον τοῦ
λαοῦς. 118 τί δὲ »προσϑήσει κύριος«; ἀλλὰ γὰρ πρὸς οἷς ἅπαξ ἐπεδεί-
ξατο πάλαι πρότερον διὰ τῶν προφητῶν προσεγενήϑη χεὶρ κυρίου
καὶ τούτοις, ὡς ἂν διασωϑεῖσιν ἀπὸ τῆς πτώσεως τοῦ παντὸς λαοῦ
τὰ λείποντα τοῖς προτέροις προσϑήσειν. ταῦτα δὲ ἦν τὰ τῆς καινῆς
διαϑήκης μυστήρια, διὰ τῆς χειρὸς τοῦ κυρίου δεδειγμένα τῷ κατα-
λειφϑέντι ἀπὸ τοῦ λαοῦ. ἀλλὰ καὶ "τοῦ ζηλῶσαις, φησίν, »τὸ κατα-
λειφϑὲν ὑπόλοιπον τοῦ λαοῦς, 119 ἀνϑ᾽ οὗ συμφώνως ὃ ᾿᾿κύλας καὶ
Θεοδοτίων" »τοῦ κτήσασϑαις, φησίν, »τὸ ὑπόλειμμα τοῦ λαοῦ αὐτοῦς,
ὃ ἂν καταλίπῃ ἀπὸ τῶν ᾿Δσσυρίων καὶ ἀπὸ τῶν λοιπῶν πολεμίων
ἐθνῶν. τοῦτο δὲ »τὸ καταλειφϑὲν τοῦ λαοῦ ὑπόλοιπον« »ἀρεῖς,
φησίν, "σημεῖον εἰς τὰ ἔϑνης, 129 σαφῶς δι᾿ αὐτῶν τὸ ἑαυτοῦ σημεῖον
ὁ κύριος ἐν πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν ἐπιδεικνύμενος, »καὶ συνάξεις δι᾿ αὐ-
τῶν »τοὺς ἀπολομένους Ἰσραὴλ καὶ τοὺς διεσπαρμένους ᾿Ιούδα ἐκ τῶν
τεσσάρων πτερύγων τῆς γῆςςε, ἐπὶ τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ διὰ τοῦ
τῶν ἀποστόλων αὐτοῦ χηρύγματος καταπεφευγότας, τοὺς συναχϑέν-
τας [tiva] λέγων τῶν πάλαι ἀπῳκισμένων xci ἀφωρισμένων ἐκ τοῦ
κατὰ διάνοιαν Ἰσραὴλ καὶ ᾿Ιούδα. 121] τρύπος δὲ τοιῶνδε ψυχῶν τὸν
ἀληϑινὸν ᾿Ισραὴλ τοῦ ϑεοῦ δείκνυσιν, oc ἀνάπαλιν φαύλη καὶ μοχϑηρὰ
διάϑεσις τὸν κατὰ σάρχα Ἰσραὴλ ἄρχοντας Σοδόμων καὶ λαὸν Γομόρ-
occ χρηματίζειν ποιεῖ. 123 τὸ τοίνυν »λεῖμμα κατ᾽ ἐκλογὴν χάριτος «
καὶ τὸ λεγόμενον ἐν τῇ προφητείᾳ νκαταλειφϑὲν ὑπόλοιπον τοῦ
λαοῦς τὸ σημεῖον τοῦ κυρίου πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν ἀνεκήρυξεν, καὶ τὰς.
τοιάσδε ψυχὰς τῶν ἐϑνῶν ἐξ ἀπωλείας ἐπὶ τὴν τοῦ κυρίου γνῶσιν

n , a ' -- - - ' > - , ,
ἐφελκυσάμενον Eva λαὸν συνῆξε τῷ ϑεῷ, τον »£x τῶν τεσσαρῶν πτερυ-

yov τῆς üc« εἰσέτι νῦν τῇ τοῦ Χριστοῦ δυνάμει συγχροτούμενον.
123 οὗτοι δὲ αὐτοὶ οἱ ἀπὸ τῶν ἀπολωλότων τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους
διασωϑέντες μαϑηταὶ καὶ ἀπόστολοι τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, ἐκ διαφόρων
φυλῶν τυγχάνοντες, μιᾶς κλήσεως καὶ μιᾶς χάριτος καὶ ἑνὸς πνεύ-
ματος ἁγίου κατηξιωμένοι, πάντα ζῆλον, ὃν πάλαι πρὸς αὐτοὺς εἶχον
αἱ τοῦ Ἑβραίων ἔϑνους φυλαί, ἀπορρίψουσιν, oc ἡ προφητεία φησίν.

5. 7. 19. 14. 16. 97 Jes. 11,11 — 16.18 Jes. 11,12 — 24 vgl. Gal.
6, 16 — 25 vgl. I Kor. 10, 8 — Jes. 1, 10 — 26 Róm. 11,5 — 30f Jes. 11, 12
— 35f vgl. Jes. 11, 13

22 εἶναι — Hkl 28 ἀνεχήρυξεν Steph., ἀνεχήρυξαν P

Demonstr. evang. II Cap. 3, 117—129 83

124 γχατηρτισμένοι« γοῦν »τῷ αὐτῷ vot xci τῇ αὐτῇ γνώμης, οὐ μόνον
τὴν ἤπειρον ἀλλὰ χαὶ τὰς νήσους διῆλϑον τῶν ἐϑνῶν, πάσας zav-
ταχόϑεν τὰς τῶν ἀνϑρώπον ψυχὰς »προνομεύοντεςς xoci αἰχμαλο»-
τεύοντες εἰς τὴν ὑποταγὴν τοῦ Χριστοῦ, ἀκολούϑως τῷ χρησμῷ
φήσαντι" »καὶ πετασϑήσονται ἐν πλοίοις ἀλλοφύλων, ϑάλασσαν ἅμα
προνομεύοντες καὶ τοὺς ἀφ᾽ ἡλίου ἀνατολῶνε.

125 Καὶ τὰ λοιπὰ δὲ τῆς προφητείας τούτοις ἀναλόγως ἐπιϑεω-
ρήσεις, Exaoınv λέξιν παρὰ σαυτῷ βασανίσας, καὶ πᾶν μὲν τὸ ἀσύ-
στατον καὶ ταπεινὸν αὐτῆς διακρουσάμενος, τὴν δὲ διάνοιαν τοῦ
πνεύματος, Oc ἂν αὐτό σοι τὸ πνεῦμα τοῦ ϑεοῦ ϑεωρεῖν ὑποβάλλῃ,
vonoas. ἡμῖν γὰρ ὁ καιρὸς οὐκ ἐπιτρέπει τοῖς τόποις ἐπὶ πλεῖον
ἐνδιατρίβειν, τὴν προχειμένην ὑπόϑεσιν ἐξανύσαι κατεπειγομένοις.

126 (μβ΄. » Καὶ ἐντελοῦμαι τῇ οἰκουμένῃ ὅλῃ κακά, καὶ τοῖς ἀσεβέσι
τὰς ἁμαρτίας αὐτῶν καὶ ἀπολῶ ὕβριν ἀνόμων, καὶ ὕβριν ὑπερηφάνων
ταπεινώσω. καὶ ἔσονται οἱ ἐγκαταλελειμμένοι ἔντιμοι μᾶλλον ἢ τὸ
χρυσίον τὸ ἄπυρον, καὶ ἄνϑρωπος ἔντιμος ἔσται μᾶλλον ἢ ὁ λίϑος
ὃ ἐκ Σουφείρε. 131 χαὶ ἑξῆς ἐπιλέγει" »xai ἔσονται οἱ καταλελειμμένοι
Oc δορχάδιον φεῦγον καὶ oc πρόβατον πλανώμενονε.

128 Καὶ διὰ τούτων τὸ σπάνιον τῶν σωϑησομένων ἐν τῷ καιρῷ
τῆς τῶν ἀσεβῶν ἀπωλείας σαφέστατα 0 λόγος παρίστησιν, ὥστε
μὴ χώραν ἔχειν ὑπονοεῖν ἀδιαχρίτως πάντας ἀπαξαπλῶς τοὺς ἐκ
περιτομῆς καὶ πᾶν τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος τῶν τοῦ ϑεοῦ τεύξεσϑαι ἐπαγ-
γελιῶν.

sur 9 » Koi € ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἔκλειψις δόξης Ἰακώβ, xai
τὰ πίονα τῆς δόξης αὐτοῦ σεισϑήσονται. καὶ ἔσται ὃν τρόπον ἐάν τις
συναγάγῃ ἀμητὸν ἑστηκότα, καὶ σπέρμα σταχύων Gu5joy καὶ ἔσται
ὃν τρόπον ἐάν τις συναγάγῃ στάχυας ἐν φάραγγι στερεᾷ, καὶ κατα-
λειφϑῇ ἐν αὐτῇ καλάμη" ἢ ὡς QOysc ἐλαίας δύο ἢ τρεῖς ἐπ᾽ ἄχρου
μετεώρου ἢ τέσσαρες ἢ πέντε ἐπὶ τῶν κλάδων αὐτῶν χαταλειφϑῇ.
τάδε λέγει κύριος ὁ ϑεὸς τοῦ Ἰσραήλ. τῇ ἡμέρᾳ ἐχείνῃ πεποιϑὼς ἔσται
ἄνθρωπος ἐπὶ τῷ ποιήσαντι αὐτόν, οἱ δὲ ὀφϑαλμοὶ αὐτοῦ εἰς τὸν
ἅγιον τοῦ Ἰσραὴλ ἐμβλέψονται, καὶ οὐ μὴ πεποιϑότες ὦσιν ἐπὶ τοῖς
βωμοῖς οὐδὲ ἐπὶ τοῖς ἔργοις τῶν χειρῶν αὐτῶν, ἃ ἐποίησαν οἱ δά-
χτυλοι GÜTOV«.

1 IKor. 1,10 — 5 Jes. 11, 14 — 13 Jes. 13, 11—12 — 17 Jes. 13, 14 —
94 Jes. 17, 4—8

10 ὑποβάλλῃ Hkl ὑποβάλῃ Steph., ὑποβάλλοι P 12 in χατεπειγομένοις das
letzte , über der Zeile in P
6*

$84 Eusebius

130 Καὶ διὰ τούτων ἐναργῶς ϑεσπίζεται ἡ δόξα τοῦ ᾿Ισραήλ, xci
πάντα »τὰ πίονας αὐτῶν καϑαιρεϑήσεσϑαι, ὀλίγοι δὲ αὖϑις καὶ ἀριϑμῷ b
ληπτοὶ ὡς ἂν ἐλαίας ἐν φυτῷ "ῥῶώγεςς βραχεῖς καταλειφϑήσεσϑαι λέ-
γονται οὗτοι δὲ ἂν εἶεν oí ἐξ αὐτῶν εἰς τὸν κύριον ἡμῶν πεπι-

5 στευχύτες. ἀκολούϑως δὲ μετὰ τὰ περὶ ἐχείνων εἰρημένα περὶ παντὸς
ἀνθρώπων γένους ἀποστραφησομένου τὴν κατὰ τὰ εἴδωλα πλάνην,
ἐπιγνωσομένου δὲ τὸν ϑεὸν Ἰσραήλ, προφητεύεται.

131/40’) »’Axovoare νῆσοι ἐγκαταλελειμμένοι καὶ ὀδυνώμενοι e
ἀχούσατε ἃ ἤχουσα παρὰ κυρίου Σαβαώϑ', ὁ ϑεὸς τοῦ Ἰσραὴλ ἀνήγ-

10 γειλεν ἡμῖν.«

132°00a τίνα τρόπον καὶ ἐνταῦϑα οὐ πάντας τοὺς ἐκ περιτομῆς
ἐπὶ τὴν τῶν ἀπορρήτων ἀχρόασιν παρακαλεῖ, ἀλλ᾽ ἢ μόνους οὗς
ὀνομάζει καταλελειμμένους xci ὀδυνωμένους, οἷοι ἦσαν οἱ κατὰ τὸν
ἀπόστολον στενάζοντες καὶ ἀποκλαόμενοι τὴν xaxiav τοῦ τῶν ἀν-

15 ϑρώπων βίου.

133 /e’.) »Ἐπένϑησαν οἱ ὑψηλοὶ τῆς γῆς, ἡ δὲ γῆ ἠνόμησε διὰ
τοὺς κατοικοῦντας αὐτήν. διὰ τοῦτο πτωχοὶ ἔσονται οἱ ἐνοικοῦντες
ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ καταλειφϑήσονται ἄνϑρωποι ὀλίγοι. « d

Καὶ ἐν τούτοις τοὺς “παραβεβηχότας τὸν νόμον xal τὴν τοῦ ϑεοῦ

20 διαϑήκην τοῦ ἐκ περιτομῆς λαοῦ ἀπελέγξας, ἀπειλήσας τε αὑτοῖς τὰ
ἀναγεγραμμένα, καταλειφϑήσεσϑαι ἀνθρώπους ἐξ αὐτῶν ὀλίγους προ-
φητεύει. εἶεν δ᾽ ἂν οὗτοι τὸ φνομασμένον παρὰ τῷ ἀποστόλῳ »λεῖμμα
κατ᾽ ἐκλογὴν χάριτοςς.

134(uc' »Καταλειφϑήσονται πόλεις ἔρημοι, καὶ οἱ οἶκοι οἱ ἐγ-

2ῦ καταλελειμμένοι ἀπολοῦνται. ταῦτα πάντα ἔσται ἐν τῇ γῇ ἐν μέσῳ
τῶν ἐϑνῶν" ὃν τρόπον ἐὰν καλαμήσηται ἐλαίαν, οὕτως καλαμήσον- 79
ται αὐτούς᾽ καὶ ἐὰν παύσηται ὁ τρυγητός. οὗτοι φωνῇ φωνήσουσιν,
οἱ δὲ καταλειφϑέντες ἐπὶ τῆς γῆς εὐφραγνϑήσονται ἅμα τῇ δόξῃ
κυρίου. «

80 Καὶ ἐνταῦϑα οἱ καταλειφϑέντες μόνοι εὐφρανϑήσεσϑαι λέγονται,
τῶν λοιπῶν ἁπάντων τοῖς ϑεσπιζομένοις παραδοϑησομένων.

1980 μζ΄. » Καταπατηϑήσεται ὁ στέφανος τῆς ὕβρεως, οἱ μισϑωτοὶ
Eg oaín. καὶ ἔσται τὸ ἄνϑος τὸ ἐχπεσὸν τῆς ἐλπίδος τῆς ϑόξης ἐπ᾿
ἄκρου τοῦ 0govc τοῦ ὑψηλοῦ: ὡς πρόδρομος σύχου, 6 ἱδὼν αὐτό, πρὶν ἢ

8 Jes. 21, 10 — (13 vgl. Róm. 8, 23 u. 26) — 16 Jes. 24, 4b. 5a. 6b. —
22 Röm. 11, 5 — 24 Jes. 24, 12—14 — 32 Jes. 28, 3—6

6 nach ἐπιστραφ. wohl + μὲν Hkl 7 δὲ über der Zeile in P 8 νῆσοι ist
undenkbar, [νησὶ οἱ ἡ Kl, γῆς ot Hkl 33 ἐφραΐμ, aber S. 85, 10 vov ἐφραὶμ

Demonstr. evang. II Cap. 3, 130—141 85

εἰς τὴν χεῖρα λαβεῖν αὐτό, ϑελήσει αὐτὸ[»] καταπιεῖν. vij ἡμέρᾳ ἐκείνῃ
κύριος ἔσται ὁ στέφανος τῆς ἐλπίδος, ὁ πλακεὶς τῆς δόξης τῷ χα-
ταλειφϑέντι τοῦ λαοῦ αὐτοῦ" καταλειφϑήσονται γὰρ ἐν πνεύματι
χρίσεως. «

136 Kal ἐνταῦϑα »τῷ καταλειφϑέντι τοῦ λαοῦς, οὐχὶ δὲ παντὶ τῷ
ἔϑνει αὐτῶν, ἀλλὰ μόνοις τοῖς διὰ τοῦ καταλείμματος σημαινομένοις,
τὸν κύριον στέφανον ἔσεσϑαι ἐλπίδος καὶ δόξης προφητεύει, τοὺς
ἄλλους παρὰ τὸ κατάλειμμα τοῦ λαοῦ στέφανον ὕβρεως καὶ μισϑω-
τοὺς τοῦ Ἐφραὶμ ὀνομάζων.

137 (un. » Kai ἔσονται oí ἐγκαταλελειμμένοι ἐν τῇ Ἰουδαίᾳ, φυή-
σουσι ῥίζαν κάτω. καὶ “ποιήσουσι σπέρμα ἄνω ὅτι ἐξ Ἱερουσαλὴμ
ἔσονται οἱ σωζόμενοι ἐξ 00005 Σιών" ὁ ζῆλος κυρίου Σαβαὼϑ' ποιήσει
ταῦτα.«

138 Τρὺς »κατ᾽ ἐκλογὴν yagttocc καταλειφϑέντας ἐκ τοῦ Ἰουδαίων
ἔϑνους φυήσειν »ῥίζαν xato« καὶ ποιήσειν »σπέρμα ἄνως- προφητεύει,
σαφέστατα τὴν τῶν ἀποστόλων xai HadnTav TOU “σωτῆρος ἡμῶν &x-
λογὴν παριστάς. οὗτοι γὰρ ἀπὸ τῶν dx περιτομῆς καταλειφϑέντες
κάτω μὲν εἰς γῆν τὰς ῥίζας τῆς διδασχαλίας αὐτῶν κατέβαλον, ὡς
ἐμπαγῆναι καὶ διξῶσαι καϑ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης τὴν διδαχὴν αὐτῶν,
ἄνω δὲ τὸ σπέρμα xci τὸν καρπὸν φέρεσϑαι εἰς τὰς ἐπουρανίους
ἐπαγγελίας παρεκελεύσαντο. 139 οἱ δ᾽ αὐτοὶ οὗτοι ἐκ τοῦ Ἰουδαίων
ἔϑνους »καταλελειμμένοις, τῶν λοιπῶν ἀπολλυμένων, μόνοι σωζόμενοι
λέγονται. ταῦτα δὲ πάντα ὁ ζῆλος κυρίου ἐποίησεν. εἰς γὰρ τὸ πα-
ραξηλῶσαι τοὺς ἀσεβεῖς τῶν ix περιτομῆς ἐκλεξάμενος ὃ ζῆλος κυρίου
τούτους, παρεζήλωσεν ἐκείνους, κατὰ τὸ παρὰ Moos λεγόμενον"
»αὐτοὶ παρεζήλωσάν μὲ ἐπ᾿ οὐ ϑεῷ, κἀγὼ παραζηλώσω αὐτοὺς ἐπ᾽
οὐχ ἔϑνει, ἐπ᾿ ἔϑνει ἀσυνέτῳ παροργιῶ αὐτούςς.

140(59/» »Οὕτως λέγει κύριος" ὃν τρόπον εὐρ(εϑ)ήσεται ὁ δὼξ ἐν
τῷ βότρυϊ, καὶ ἐροῦσιν, μὴ λυμήνῃ αὐτόν, ὅτι εὐλογία κυρίου ἐστὶν ἐν
αὐτῷ" οὕτως ποιήσο; ἕνεχεν τοῦ δουλεύοντός μοι, τούτου ἕνεχεν οὐ
μὴ ἀπολέσω πάντας. καὶ ἐξάξω τὸ ἐξ Ἰακὼβ σπέρμα καὶ τὸ ἐξ Ἰούδα,
καὶ κληρονομήσει τὸ 0005 τὸ ayıov μου, 13) καὶ κληρονομήσουσιν οἱ
ἐχλεχτοί μου καὶ οἱ δοῦλοί μου, καὶ κατοικήσουσιν xti. καὶ ἔσται ἐν
τῷ δρυμῷ ἔπαυλις ποιμνίων, καὶ φάραγξ Ayo εἰς ἀνάπαυσιν βου-

10 Jes. 37, 31—32 — 14 Röm. 11,5 --- 15 Jes. 37, 31 — 23f vgl. Róm.
11, 11 — 26 Deut. 32, 21 — 28 Jes. 65, S—12

1 ϑελήσει αὐτὸ Steph., ϑελῆσαι αὐτὸ P 12 ἔσονται (χαταλελειμμένοι καὶ
ot) nach LXX Kl, vgl. Z. 22 19 ob ῥιζώσασϑαι9ϑοἐ 90 nach εἰς + z.B. τὸ
πληρώσασϑαι Hkl, vgl. doch Joh. 4, 36 Kl 27 das erste ἔϑνει urspr. ἔϑνη P
31 ἀπολέση mit c auf Ras. P

S6 Eusebius

, - - , € x ,
xoAior τῷ λαῷ μου, ot ἐζήτησαν με. ὑμεῖς δὲ oí ἐγκαταλιπόντες ut b

καὶ ἐπιλανϑανόμενοι τὸ 0002 τὸ ἅγιόν μου, καὶ ἑτοιμάζοντες τῇ τύχῃ
τράπεζαν, καὶ πληροῦντες τῷ δαίμονι κέρασμα, ἐγὼ παραδώσω ὑμᾶς
εἰς μάχαιραν, 142 πάντες ἐν σφαγῇ πεσεῖσϑε" ὅτι ἐχάλεσα ὑμᾶς. καὶ
οὐχ ὑπηκούσατε, καὶ ἐποιήσατε τὸ πονηρὸν ἐναντίον ἐμοῦ, καὶ ἃ οὐχ
ἐβουλόμην ἐξελέξασϑε.-«

143 Διελὼν xci ἐν τούτοις ὃ λόγος βραχὺ μέν "i φησιν »σπέρμα

ξ Ἰακῶβε τεύξεσϑαι τῶν ἐπηγγελμένων, ἐκλεχτούς τε εἶναι τοὺς κατ-
οἰκήσοντας ἐν τῷ δρυμῷ, οὕτως ὀνομάζων τὴν κλῆσιν τῶν ἐϑνῶν"
ἐν ἡ οἱ ἐκλεχτοὶ τοῦ κυρίου καὶ τὸ Ἰακὼβ σπέρμα εἶεν [δ᾽ ἂν οἱ
ἀπόστολοι καὶ μαϑηταὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν. οἱ δὲ λοιποὶ πάντες
παρὰ τούτους ταῖς δηλουμέναις ἀπειλαῖς ὑποβέβληνται, μονονουχὶ
τοῦ λόγου γυμνότατα παριστῶντος μὴ Og ἔτυχεν ἐπὶ πᾶν τὸ Ἶου:
δαίων ἔϑνος φϑάσειν τὰς τοῦ ϑεοῦ ἐπαγγελίας, ἀλλ᾽ ἐπὶ μόνον τὸ
ὠνομασμένον σπέρμα xci τοὺς ἐπικαλουμένους ἐχλεχτοὺς τοῦ ϑεοῦ,
ἐπεὶ »πολλοὶ κλητοί, ὀλίγοι δὲ ἐκλεκτοίε. 144 τρύτοις δὲ καὶ νῦν
ὄνομα χαινὸν ἐπιτεϑήσεσϑαι ἑξῆς, ö λόγος ϑεσπίξει, φάσκων πρὸς
τοὺς ἀσεβεῖς" »καταλειφϑήσεται γὰρ τὸ ὄνομα ὑμῶν εἰς πλησμονὴν
τοῖς ἐκλεκτοῖς μου, ὑμᾶς δ᾽ ἀνελεῖ κύριος. τοῖς δὲ δουλεύσουσί μοι
κληϑήσεται ὄνομα xatvóv«. τὸ δὴ οὖν ὄνομα καινόν, ὃ μὴ παρὰ τοῖς
παλαιοῖς ἔγνωστο, ποῖον ἂν εἴη ἢ τὸ ἀπὸ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
Ἰησοῦ τοῦ Χριστοῦ προσωνυμίας xa9^ ὕλης τῆς οἰχουμένης εὐλογη-
μένον Χριστιανῶν ὀνομα;

148 9’, "Axó τοῦ Μιχαίου. »Kal ἔσται ἔκ τῆς σταγόνος τοῦ
λαοῦ τούτου συναγόμενος συναχ(ϑ)ήσεται Ἰακὼβ σὺν πᾶσιν, ἐκδεχό-
μενος ἐχδέξομαι τοὺς καταλοίπους τοῦ ἸΙσραήλ᾽ ἐπὶ τὸ αὐτὸ ϑήσομαι
τὴν ἀποστροφὴν αὐτῶν. «

146 Συμφώνως τοῖς προεχτεϑεῖσιν ἐκ τοῦ Ἡσαΐου καὶ ὁ Μιχαίας
ἐχδέξασϑαι τὸν ϑεὸν οὐχ ἁπλῶς πάντας ἀλλὰ μόνους τοὺς καταλοί-
πους ὀνομάζει. ὥσπερ δὲ παρὰ τῷ Ἡσαΐᾳ σπέρμα ὠνομάζετο τὸ ἐξ
αὐτῶν λεῖμμα, οὕτως καὶ νῦν σταγόνα ὀνομάζει τοὺς ἐξ αὐτῶν σω-
ϑησομένους. 141 δηλοῦται δὲ καὶ διὰ τούτων ὁ τῶν ἀποστόλων
χορός, Oc σταγών τις καὶ σπέρμα τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους reyevn-
μένος, ἐξ ἧς σταγόνος πάντες oí za ὕλης τῆς οἰχουμένης τὸν

15 Jes. 55, 9 — 16 Matth. 22,14 — 18 768. 65, 15 — 24 Micha 2, 12

5 ἐναντίον Steph., ἐναντίων P 8.τεύξεσϑαι Dindorf, τεύξασϑαι P 8: xar-
οιχήσοντας Hkl, zaroızjoavracP 10 δ᾽ — HkI Kl 11 nach ἡμῶν + óuA90», aber
mit Punkten ausgemerzt P 16 τούτοις Gaisf. (nach S), τούτους P 28 χριστια-
vov mit νῶν aus vov

Demonstr. evang. II Cap. 3, 141—153 S7

Χριστὸν ἐπεγνωκότες τοῦ toD καὶ τὴν διδασκαλίαν αὐτοῦ παραδε-
δεγμένοι τῆς ϑεσπιζομένης ἐπισυναγωγῆς κατηξιώϑησαν, τὴν ἀπὸ
τῶν πολεμίων λύτρωσιν εὑράμενοι.

148p α΄. »Καὶ σὺ Βηϑλεὲμ οἶχος τοῦ Ἐφραϑαά, ὀλιγοστὸς εἶ ἐν χι-
λιάσιν Ἰούδα. ἐκ σοῦ μοι ἐξελεύσεται ἡγούμενος τοῦ εἶναι εἰς ἄρχοντα
τῷ Ἰσραήλ, καὶ ἔξοδοι αὐτοῦ an’ ἀρχῆς ἐξ ἡμερῶν αἰῶνος. διὰ τοῦτο
δώσει αὐτοὺς ἕως καιροῦ τικτούσης" τέξεται, καὶ οἱ ἐπίλοιποι τῶν ἀδελ-
φῶν αὐτῶν ἐπιστρέψουσιν«ε. 149 xol μετὰ βραχέα ἐπιλέγει" »καὶ ἔσται
τὸ ὑπόλειμμα τοῦ Ἰακὼβ ἐν τοῖς ἔϑνεσιν ἐν μέσῳ λαῶν πολλῶν, ὡς
δρόσος παρὰ κυρίου πίπτουσα καὶ Oc ἄρνες ἐπ᾽ ἄγρωστιν, ὅπως μὴ
συναχϑῇ μηδεὶς μηδὲ ὑποστῇ ἐν υἱοῖς ἀνθρώπων. καὶ ἔσται τὸ ὑπό-
λειμμα Ιακὼβ ἐν τοῖς ἔϑνεσιν ἐν μέσῳ λαῶν πολλῶν ὡς λέων ἐν
τοῖς χτήνεσι τοῦ δρυμοῦ καὶ ὡς σχύμνος ἐν ποιμνίοις προβάτων,
ὃν τρόπον ὅτ᾽ ἂν διέλϑῃ καὶ διαστείλας ἁρπάσῃ, καὶ μὴ ἢ ὁ ἐξαιρού-
μενος. ὑφωϑήσεται ἡ χείρ σου ἐπὶ τοὺς ϑλίβοντάς σε, καὶ πᾶντες
οἱ ἐχϑροί σου ἐξολοϑρευϑήσονταικ.

150 Τρύτων οὐδ᾽ ἂν τι γένοιτο λευκότερον, κατὰ τὸ αὐτὸ καὶ τὴν
γένεσιν τὴν ἐν Βηϑλεὲμ τοῦ σωτῆρος ἀναφωνούντων, καὶ τὴν πρὸ
αἰῶνος οὐσίωσιν αὐτοῦ, καὶ τὸν τῆς παρϑένου τοχετόν, καὶ τῶν
ἀποστόλων χαὶ μαϑητῶν αὐτοῦ τὴν κλῆσιν, καὶ τὸ κήρυγμα τὸ καϑ'
ὅλης τῆς οἰκουμένης περὶ τοῦ Χριστοῦ óc αὐτῶν κατηγγελμένον.
Dn que γὰρ δηλουμένου ἄρχοντος, οὗ τὰς ἐξόδους ὁ λόγος ἐξ ἡμερῶν
αἰῶνος εἶναι δηλοῖ, ἐκ τῆς Βηϑλεὲμ προελευσομένου καὶ τῆς τοῦτον
ἀποτιχτούσης ἁγίας παρϑένου τεξομένης, o9 πᾶντας φησὶν τοὺς ἐκ
περιτομῆς ἀλλὰ μόνους τοὺς ἐπιλοίπους ἀνασωϑήσεσϑαι, ovo καὶ
λεῖμμα γενήσεσϑαι τοῦ Ἰακώβ, καὶ δίκην δρόσου ἐπὶ πάντα δοϑήσεσϑαι
τὰ ἔϑνη. »ἔσταις γάρ, φησίν, »τὸ ὑπόλειμμα τοῦ Ἰακὼβ ἐν τοῖς ἐϑ-
γεσιν ὡς δρόσος παρὰ κυρίου πίπτουσα καὶ ὡς ἄρνες ἐπ᾽ ἀγρωστινς,
ars οὗ »xal ὡς ψεκάδες ἐπὶ πόαν« ὁ Arvlas, ὁ δὲ Θεοδοτίων
»καὶ οσεὶ νιφετὸς ἐπὶ χόρτον« ἐκδεδώκασιν. καὶ πάλιν ἀντὶ τοῦ νὅπως
μὴ συναχϑῇ μηδεὶς μηδὲ ὑποστῇ ἐν υἱοῖς ἀνϑρώπων, μηδὲ προσκόψῃ
υἱὸς ἀνϑρώπους φησὶν ὁ Θεοδοτίων᾽ »ὃς οὐ μενεῖ ἄνϑρωπον, καὶ
οὐχ ἐλπίζει ἐπὶ υἱὸν ἀνθρώπους, καὶ ὁ ᾿Αχύλας" »ὃς οὐχ ὑπομενεῖ
ἄνδρα καὶ οὐ περι(μενεῖ) υἱοὺς ἀνϑρώπωνε. 159300 ὧν πᾶσα τῶν
ἀποστόλων τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐλπὶς οὔτε εἰς ἄνϑρωπον ἀλλ᾽ εἰς τὸν

4 Micha 5, 2--8 — 8 Micha 5, 7-9 — 22 Micha 5, 2 — 27 ff Micha 5, 78
— 30 ff Micha 5, 7b

2 urspr. ἐπὶ συναγωγῆς P 23 αἰῶνος Steph., αἰώνων P 33 ἐλπίσει Steph.
34 περιμενεῖ (nach Field) Kl 35 statt οὔτε etwa (δηλοῦται ἐσομένη) ovx Hkl,
nach ἐλπὶς οὔτε etwa (sig »ἄνδρα« δηλοῦται οὔτε) εἰς »üvOgonov« Kl

8S Eusebius

σωτῆρα καὶ κύριον αὐτῶν" οὗτος δὲ ἦν ὁ τοῦ ϑεοῦ λόγος. 153 οἷς
ἑξῆς ἐπιλέγει" »καὶ ἔσται τὸ ὑπόλειμμα Ἰακὼβ ἐν τοῖς ἔϑνεσιν ἐν
μέσῳ λαῶν πολλῶν, ὡς λέων ἐν τοῖς κτήνεσι τοῦ δρυμοῦ καὶ Og
σκύμνος ἐν ποιμνίοις προβάτων, ὃν τρόπον ὅταν διέλϑῃ καὶ δια-
στείλας ἁρπάσῃ, καὶ μὴ ἢ 6 ἐξαιρούμενος«. διε ὧν οἶμαι δηλοῦσϑαι
τὸ ϑαρσαλέον καὶ ἀχατάπληκχτον τοῦ ἀποστολιχοῦ κηρύγματος"
155 δίκην γοῦν λέοντος καὶ σχύμνου ἐν τῷ δρυμῷ τῶν ἐϑνῶν καὶ ἐν
ταῖς τῶν ἀνϑρωπίνων προβάτω» ἀγέλαις εἰσβαλόντες, καὶ διαστεί-
λαντες τοὺς ἀξίους ἀπὸ τῶν ἀναξίων ὑπηγάγοντο τῷ Χριστοῦ λόγῳ.
πρὸς ὃν ἑξῆς ἀναφωνεῖται τὰ ἀπ᾿ αὐτοῦ: »οὑψωϑήσεται ἡ χείρ σου
ἐπὶ τοὺς ϑλίβοντάς σε, καὶ πάντες οἱ ἐχϑροί σου ἐξολοϑρευϑήσονταικ.
ὃ χαὶ αὐτὸ πάρεστιν ὀφϑαλμοῖς παραλαμβάνειν" μυρίων γὰρ ὅσων
τὸν Χριστοῦ λόγον ϑλιψάντων καὶ εἰσέτι νῦν πολεμούντων ὑπερήρϑη
χαὶ χρείττων πάντων γέγονεν. 159 ἀλλὰ καὶ ὑψώϑη ἡ χεὶρ τοῦ Χρι-
στοῦ κατὰ πάντων τῶν ϑλιψάντων αὐτόν, οἵ τε ἐχϑροὶ αὐτοῦ πάντες
οἱ κατὰ χρόνους ἐπανιστάμενοι αὐτοῦ τῇ ἐκκλησίᾳ ἐξολοϑρευϑήσεσϑαι
λέγονται.

157 pg'. ᾿Απὸ τοῦ Σοφονίου. »Orı τότε μεταστρέψο ἐπὶ λαοὺς
γλῶσσαν, εἰς ὄνομα κυρίου, τοῦ δουλεύειν αὐτῷ ὑπὸ ζυγὸν ἕνα. ἐκ
περάτων ποταμῶν Αἰϑιοπίας προσδέξομαι τοὺς ἱκετεύοντάς με,
τῶν διεσπαρμένων οἴσουσι ϑυσίας μοι. ἔν τῇ ἡμέρᾳ ἐχείνῃ οὐ μὴ
καταισχυνϑῆς ἐκ πάντων τῶν ἐπιτηδευμάτων σου ὧν ἠσέβησας εἰς
ἐμέ" ὅτι τότε περιελῶ ἀπὸ σοῦ τὰ φαυλίάματα, τῆς ὕβρεώς σου, καὶ
ovx ἔτι οὐ μὴ προστεϑῆῇς τοῦ μεγαλαυχῆσαι ἐπὶ τὸ 0005 τὸ ἅγιόν
μου. καὶ ὑπολείψομαι ἐν σοὶ λαὸν πρᾶον καὶ ταπεινόν, 158 καὶ εὐλα-
βηϑήσονται ἐν τῷ ὀνόματι κυρίου οἱ κατάλοιποι τοῦ ἸΙσραήλ, καὶ οὐ
ποιήσουσιν ἀδικίαν καὶ οὐ λαλήσουσιν μάταια, καὶ οὐ μὴ εὑρεϑῇ ἐν
στόματι αὐτῶν γλῶσσα δολία, διότι αὐτοὶ νεμήσονται καὶ κοιτασϑή-
σονται, καὶ οὐκ ἔσται ὁ ἐκφοβῶν croUc«.

159 Καὶ ἐν τούτοις ὑπολείψεσθϑαι ἑαυτῷ »λαὸν πραὺν καὶ ταπεινὸνς«
ὁ χύριος ἐπήγγελται, οὐκ ἄλλον δηλῶν ἢ τὸν ἐκ περιτομῆς εἰς τὸν
Χριστὸν αὐτοῦ πεπιστευχότα. καὶ πάλιν τοὺς καταλοίπους τοῦ Ἰσραὴλ
μόνους σωϑήσεσϑαι μετὰ τῆς τῶν λοιπῶν ἐθνῶν κλήσεως, ἣν ἐν
τοῖς πρώτοις τῆς προφητείας ἐσήμαινεν.

100.γ΄͵ "Azo τοῦ Ζαχαρίου. »Idov ἡμέρα ἔρχεται ἐν σοί, καὶ
διαμερισϑήσεται τὰ σκῦλα σου ἐν σοί. καὶ ἐπισυνάξω πᾶντα τὰ ἔϑνη

9 Micha 5, 8 — 10 Micha 5, 9 — 18 Zephan. 3, 9—13 — 80 Zephan.
9, 12 — 35 Sachar. 14, 1—2

10 ὃν P, ᾧ Hkl, ὧν Kl 23 τῆς] wohl urspr. ταύτης P

Demonstr. evang. II Cap. 3, 153—165 89

ἐπὶ Ἱερουσαλὴμ εἰς πόλεμον, xci ἁλώσεται ἡ πόλις, καὶ διαρπαγή- b

σονται οἰκίαι, καὶ γυναῖκες μολυνϑήσονται, καὶ ἐξελεύσεται τὸ ἥμισυ
τῆς πόλεως ἐν αἰχμαλωσίᾳ, οἱ δὲ κατάλοιποι τοῦ λαοῦ μου οὐ μὴ
ἐξολοϑρευϑήσονται ἐκ τῆς πόλεως. -«

191 Συνάδει xai ταῦτα τοῖς προτεϑειμένοις, ἐπὶ τῷ ὀλέϑρῳ τοῦ
παντὸς Ἰουδαίων ἔϑνους μετελϑόντι αὐτοὺς μετὰ τὴν τοῦ Χριστοῦ
παρουσίαν πεπληρωμένα. μετὰ οὖν τὴν ἀπὸ Βαβυλῶνος ἐπάνοδον
ταῦτα O Ζαχαρίας προφητεύει, ϑεσπίξων τὴν ὑπὸ Ῥωμαίων γενησο-
μένην ὑστάτην πολιορκίαν τοῦ λαοῦ, ἐφ᾽ ἢ τοῦ παντὸς ἔϑνους Ἰου-
δαίων ὑποχειρίου τοῖς πολεμίοις γενησομένου μόνους φησὶν »τοὺς
καταλοίπους«- τοῦ λαοῦ σωϑήσεσϑαι, ἄντιχρυς αὐτοὺς τοὺς ἀποστό-
λους τοῦ σωτῆρος ἡμῶν δηλῶν.

162 γδ΄, Aro τοῦ Ἱερεμίου. νἘἘπιστράφητε, υἱοὶ ἀφεστηκότες,
λέγει κύριος, δι᾿ ὅτι ἐγὼ κατακυριεύσο; ὑμῶν, καὶ λήψομαι ὑμᾶς ἕνα
ἐκ πόλεως καὶ δύο ἐκ πατριᾶς καὶ εἰσάξω ὑμᾶς εἰς Σιών, καὶ δώσω
ὑμῖν ποιμένας χατὰ τὴν καρδίαν μου, καὶ ποιμανοῦσιν ὑμᾶς ποιμαί-
νοντὲς μετ᾽ ἐπιστήμης. καὶ ἔσται, ἐὰν πληϑυνϑῆτε καὶ αὐξηϑῆτε,
λέγει κύριος, ἐν ταῖς ἡμέραις ἐχείναις, οὐχ ἐροῦσιν ἔτι κιβωτὸς δια-
ϑήκης κυρίου Ἰσραὴλ οὐκ ἀναβήσεται ἐπὶ καρδίαν, οὐδὲ ὀνομασϑήσε-
ται καὶ οὐ ποιηϑήσεται ἔτι. «

163 Ὁμοῦ καὶ ἐν τούτοις τὴν ἐπιστροφὴν τοῦ Ἰσραὴλ τὴν ἐν τῇ

- == = c >= ? um er ,

παρουσίᾳ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Inoov Χριστοῦ γενησομένην ϑεσπίζει,
xaÜ. ἣν »ἕνα ix πόλεως καὶ δύο ἐκ πατριᾶςς καὶ σφόδρα ὀλιγοστοὺς
καὶ ἀριϑμῷ βραχεῖς ἐκλεξάμενος ποιμένας (ποιήσει) τῶν εἰς αὐτὸν
πεπιστευχότων ἐϑνῶν καὶ αὐξηϑέντων ἐπὶ τῆς γῆς ἐν τῇ δι᾿ αὐτῶν
ἐσομένῃ κλήσει τῶν ἐϑνῶν. 153 οὐχέτι, φησίν, ἐροῦσιν, »κιβωτὸς δια-
ϑήχης κυρίους. οὐχέτι γὰρ ἐπὶ τὰς Moofoc ἀναδραμοῦνται σωματι-
κωτέρας ϑρησχείας, ἅτε καινῆς διαϑήκης αὐτοῖς παραδοϑησομένης.

105 vg". »Ἐπλήϑυναν ἀσεβείας αὐτῶν, ἰσχυναν ἐν ταῖς ἀποστρο-
φαῖς αὐτῶν. ποίᾳ τούτων ἵλεως ἔσομαί σοι; (ob υἱοί σου ἐγκατέλιπόν
με xai ὥμνυον ἐν τοῖς οὐχ οὖσι ϑεοῖς καὶ ἐχόρτασα αὐτούς, καὶ ἐμοι-
χῶντο καὶ ἐν οἴχοις πορνῶν κατελύοσαν. ἵπποι ϑηλυμανεῖς ἐγενή-
ϑησαν, ἕκαστος ἐπὶ τὴν γυναῖχα τοῦ πλησίον ἐχρεμέτιζον. μὴ ἐπὶ
τούτοις οὐκ ἐπισχέψομαι; λέγει κύριος" ἢ ἐν ἔϑνει τῷ τοιούτῳ οὐκ

10 Sachar. 14, 2 — 13 Jerem. 8, 14—16 — 23 Jerem. 3, 14 — 29 Jerem.
5, 6b5—10

17 nach πληϑυνϑῆτε + λέγει, aber expungiert P 24 ποιήσει +Hkl, yo.
χαταστήσει ed. Paris. | αὐτὸν Steph. αὐτῶ P 29 ἴσχυναν (statt ἔσχυσαν, wohl
unter dem Einfluß von ἐπλήϑυναν) P 80 οἱ (nach LXX) + C. Schmidt

n2
σι

90 Eusebius

ἐκδικήσει ἡ ψυχή μου; ἀνάβητε ἐπὶ τοὺς προμαχῶνας αὐτῆς, xal xata-
σφάξατε, συντέλειαν δὲ μὴ ποιήσητε" ὑπολείπεσϑε τὰ ὑποστηρίγματα
αὐτῆς, ὅτι τοῦ κυρίου εἰσίν.«

166 Καὶ ἐν τούτοις ὁμοῦ κατηγορία τοῦ παντὸς ἔϑνους αὐτῶν
xai ἡ μετελϑοῦσα αὐτοὺς πολιορχία δηλοῦται, καὶ πάλιν τὸ κατά-
λειμμα, »ὑποστήριγμα αὐτῆςς« ὀνομάζει, »τοῦ κυρίους τυγχάνον᾽ τοῦτο
δὲ ἦν τὸ διὰ τῆς εἰς τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ πίστεως δυναμωϑὲν καὶ
στερρωϑέν, ὡς μηδὲ τὰ ὅμοια ὑπομεῖναι, οἷς τὸ πᾶν ἔϑνος αὐτῶν
ἐπεπόνϑει.

167 pc', Arno τοῦ Ἰεζεκιήλ. » Καὶ πεσοῦνται τραυματίαι ἐν μέσῳ
ὑμῶν, καὶ ἐπιγνώσεσϑε ὅτι ἐγὼ κύριος, ἐν τῷ γενέσϑαι ἐξ ὑμῶν ἀνα-
σωζομένους ἐκ ῥομφαίας ἐν τοῖς ἔϑνεσιν, καὶ ἐν τῷ διασκορπισμῷ
ὑμῶν ἐν ταῖς χώραις, καὶ μνησϑήσονταί, μου οἱ ἀνασωζόμενοι ἐξ ὑμῶν
ἐν τοῖς ἔϑνεσιν, οὐ ἠχμαλωτεύ(ϑηγσαν EXEL.«

168 Joxei μοι xci ταῦτα συνᾷάδειν τοῖς ἀπὸ τῶν λοιπῶν προφη-
τειῶν. τοὺς γὰρ ἀνασωζομένους τίνας ἂν εἴποις ἢ τὸ ἐν ἑτέροις
ὠνομασμένον ὑπόλειμμα, καὶ τὴν σταγόνα καὶ τὴν δρόσον τοῦ λαοῦ
ἐκείνου; δι’ ὧν ἐδηλοῦτο ἡ τῶν ἀποστόλων τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
σύστασις. οὗτοι γοῦν ἀνασωϑέντες ἐκ τῆς ἀπωλείας τοῦ παντὸς αὐ-
τῶν ἔϑνους καὶ »(ἐν) τῷ “διασχορπισμῷς αὐτῶν ἐμνήσϑησαν τοῦ ϑεοῦ,
Oc ὁμολογεῖσϑαι περὶ αὐτῶν εἰρῆσϑαι τὰ ἀναγεγραμμένα.

169 5. »Taós λέγει Adovai κύριος, ὅτι ἀπώσομαι αὐτοὺς εἰς τὰ
ἔϑνη, xal διασκορπιῶ αὐτοὺς εἰς πάντα τὰ ἔϑνη, καὶ διασκορπιῶ αὐ-
τοὺς εἰς πᾶσαν τὴν γῆν, καὶ ἔσομαι αὐτῶν εἰς ἁγίασμα μικρὸν. ἐν ταῖς
χώραις οὗ ἐὰν εἰσέλϑωσίν ἐκεῖ.

170 Καὶ ἐνταῦϑα ἑτέρῳ ὀνόματι τοὺς αὐτοὺς κέκληχεν, »ἀγίασμα
μικρὸνε εἰπὼν τοὺς ἐξ αὐτῶν ἀνασωϑησομένους καὶ ὑπολειφϑησο-
μένους.

1τιγ η΄, »Καὶ πάντας τοὺς ἀντιλαμβανομένους αὐτῶν διασπερῶ
εἰς πάντα ἄνεμον, καὶ ῥομφαίαν ἐκχεῶ ὀπίσω αὐτῶν. καὶ ἐπιγνώσον-
ται ὅτι ἐγὼ κύριος, ἐν τῷ διασχορπίσαι με ἐν τοῖς ἔϑνεσιν, καὶ δια-
σπερῶ αὐτοὺς ἐν ταῖς χώραις ' καὶ ὑπολείψομαι ἐξ αὐτῶν ἄνδρας ἐν
ἀριϑμῷ ἐκ ῥομφαίας καὶ ἐκ “λιμοῦ xai ἐκ ϑανάτου, ὅπως ἐχδιηγή-
σῶνται πάσας τὰς ἀνομίας αὐτῶν ἐν τοῖς ἔϑνεσιν οὗ ἐὰν εἰσέλϑωσιν
ἐκεῖ" xai γνώσονται ὅτι ἐγὼ κύριοςς.

10 ff Ezech. 6, 7—9 — 17 vgl. Micha 5,7. 8; 2, 11 — 99 ff Ezech. 11, 16 —
29 Ezech. 12, 14—16

6 ὑποστήριγμα Kl (vgl. Z. 2), ὅπερ στήριγμα P 15 xai ταῦτα Hkl Kl, χἀν-
ταῦϑα P 20 ἐν + Steph. 23 αὐτοὺς --- διασκορπιῶ < Kl 29 vz' steht vor
Z. 26 inP 85 γνώσοντε P (= γνώσονται)

Demonstr. evang. II Cap. 3, 165—177 91

112 Ἐπὶ τῇ τοῦ παντὸς λαοῦ διασπορᾷ καὶ νῦν ὑπολείψεσϑαι
ἑαυτῷ ὀλίγους ἀριϑμῷ φησιν, οὐδ᾽ ἄλλους δηλῶν τῶν προειρη-
μένων.

ν ϑ΄. »Τάδε λέγει ᾿Αδωναὶ κύριος" ἐὰν δὲ καὶ τὰς τέσσαρας ἐκδι-

5 χήσεις μου τὰς πονηράς, ῥομφαίαν καὶ λιμὸν καὶ ϑηρία πονηρὰ καὶ
ϑάνατον, ἐξαποστελῶ ἐπὶ Ἱερουσαλὴμ τοῦ ἐξολοθρεῦσαι ἐξ αὐτῆς
ἄνϑρωπον καὶ κτῆνος, καὶ ἰδοὺ ὑπολελειμμένοι ἐν αὐτῇ οἱ ἀνασε-
σωσμένοι.«

173 Οὐδὲν ἂν καὶ ταῦτα διαφέροι τῶν προειρημένων.

10 1742’, γρὕτως κρινῶ ὑμᾶς, λέγει κύριος, καὶ διάξω ὑμᾶς ὑπὸ τὴν
ῥάβδον μου, καὶ εἰσάξω ὑμᾶς ἐν ἀριϑμῷ τῆς διαϑήκης μου, καὶ ἐκλέξω
ἐξ ὑμῶν τοὺς ἀπεστηχότας καὶ τοὺς ἀσεβεῖς, διότι ἐκ τῆς παροικίας
αὐτῶν ἐξάγω αὐτούς, xci εἰς τὴν γῆν τοῦ Ἰσραὴλ οὐχ εἰσελεύ-
σονταῖι.«

15° 175 Σαφῶς καὶ ἐν τούτοις ἀριϑμῷ βραχεῖς »ὑπὸ τὴν ῥάβδον« τοῦ
ϑεοῦ γενήσεσϑαι, ἐπὶ τῷ τοὺς λοιποὺς τοῦ Ἰσραὴλ ἀποπεσεῖσϑαι τῶν
ἐπαγγελιῶν, μαρτύρεται. ἀλλὰ γὰρ ἀποδείξας, ὅτι μὴ ὡς ἔτυχεν ἀδια-
χρίτως πᾶσιν ἁπλῶς τοῖς ἀπὸ τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους φαύλοις τε καὶ
ἀσεβέσι καὶ τοῖς μὴ τοιούτοις τὰς τῶν ἀγαϑῶν ἐπαγγελίας οἱ ϑεῖοι

20 λόγοι προεϑέσπιζον, σπανίοις δὲ αὐτῶν καὶ ἀριϑμῷ ληπτοῖς, ἤτοι
τοῖς εἰς τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν ἐξ αὐτῶν πεπιστευχόσιν, ἢ τοῖς
πρὸ τῆς παρουσίας αὐτοῦ δεδικαιωμένοις, αὐτάρκως ἡγοῦμαι δεδηλω-
κέναι, ὅτε (μὴ) ἀδιαχρίτως εἰς ἅπαντας Ἰουδαίους τὰ τῶν ϑείων
ἐπαγγελιῶν ἐπληροῦτο, καὶ ὅτε μὴ μᾶλλον αὐτοῖς ἢ τοῖς ἐξ ἐϑνῶν

25 τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ παραδεξαμένοις τὰ τῶν προφητῶν ἐφαρμόττει
λόγια. τίς δὲ ἦν ἡ τῶν ϑείων ἐπαγγελιῶν διάνοια, κατὰ καιρὸν τὸν
προσήχοντα παραστήσω.

176 Ταῦτα δὲ oc ἀναγκαίως μοι συνείλεκται εἰς ἔλεγχον τῶν ix
περιτομῆς ὑπ᾽ ἀλόγου μεγαλαυχίας μόνοις αὐτοῖς τὸν Χριστὸν ἐπι-

30 δημήσειν, οὐχὶ δὲ xai πᾶσιν ἀνθρώποις, ἀπαυϑαδιζομένων, εἴς τε
ἀπόδειξιν τῆς ἡμῶν αὐτῶν περὶ τὰ ἐχείνων λόγια εὐλόγου σπουδῆς.
117 συνέστη δέ μοι διὰ τοῦ πρὸ τούτου συγγράμματος καὶ τὸ αἴτιον
τοῦ μὴ ἰουδαΐζειν ἡμᾶς, καὶ ταῦτα ταῖς αὐτῶν χαίροντας προφητικαῖς
γραφαῖς, ἀλλὰ καὶ ὁποῖος ὁ βίος τυγχάνει ὁ διὰ τοῦ Χριστοῦ πᾶσι

35 τοῖς ἔϑνεσι κεχηρυγμένος ἢ τε ἀρχαιότης τοῦ τρόπου τῆς εὐαγγελικῆς

4 Ezech. 14, 21—222 — 10 ff Ezech. 20, 36b—38
9 ἂν über der Zeile u. διαφέρει P 20 in ἤτοι steht τοι über der Zeile P

23 μὴ + Steph. 30 ἀπαυϑαδιζομένων Hkl, ἐπαυϑαδιζομένων Steph., ἀπαυϑαδι-
Cou£voig P

€

92 Eusebius

πολιτείας, ες οἷόν τε ἦν, ἐν αὐτῷ διελήλυϑα. ᾿"ϑτούτων δ᾽ ἡμῖν b
προηνυσμένων, ἤδη ποτὲ καιρὸς ἀπορρητοτέρων ἅψασϑαι λόγων,
τῶν περὶ τῆς κατὰ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν τὸν Χριστὸν
τοῦ ϑεοῦ μυστικῆς οἰχονομίας, καὶ ὡς ἂν μάϑοιμεν διὰ τί νῦν ἀλλ᾽
οὐ πρὸ τούτου τὴν εἰς ἅπαντας ἀνϑρώπους ἐπιφάνειαν αὐτοῦ πε-
ποίητο, καὶ τί τὸ αἴτιον ἦν τοῦ μὴ πάλαι πρότερον ἔναγχος δὲ καὶ
μετὰ τὸν μαχρὸν αἰῶνα τῆς τῶν ἐϑνῶν ἀπάρξασϑαι αὐτὸν κλήσεως,
τά τε ἄλλα ὅσα δήποτε τῆς κατ᾽ αὐτὸν ἀπορρήτου ϑεολογίας οἰκεῖα €
τυγχάνει, ἔτι μὴν καὶ τὰ περὶ τῆς ἐνανϑρωπήσεως αὐτοῦ" ἃ καὶ πρῶτα
ἐξ ἑτέρας λόγου ἀρχῆς, ὡς πρὸς τοὺς ἀπίστους, τέως αὐτὸν βοηϑὸν
ἐπικαλεσάμενοι τὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον, φέρε διασκεφώμεϑα.

, - - -
Tads ἔνεστιν ἐν τῷ τρίτῳ συγγράμματι τῆς περὶ τοῦ

σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως.

ν᾿ νῷ) ς » € , - x > , BAR
a. Ozoc ot παρ βραίοις προφῆται TO εὐαγγέλιον ἐκηρυττον.
Ω A = =
β΄. Ὅπως περὶ τοῦ Χριστοῦ προανεφώνουν.
- € , > >
γ΄. Πῶς πρὸς τοὺς πλάνον ὑπειληφότας γεγονέναι αὐτὸν ἀντενε-
,
χϑησομεϑα.
- > -
δ΄. Περὶ τῶν ϑειοτέρων ἔργων αὑτοῦ.
γ᾽ ὦ, x , c 3 - \ - p^ 2 , 2 ,
€. τι un πλασάμενοι οἱ αὐτοῦ μαϑηταὶ τῇ δὲ ἀληϑείᾳ ἐμαρτύρουν
' ἘΠῚ τ >
τὰς ὑπ αὐτοῦ πραχϑείσας παραδοξοποιοὺς ἱστορίας.
Ψ ὦ ^ \ , > , MOM - EY , L] ,
c. ὅτι un xata γοητείαν ἐνϑέῳ δὲ ἀρετῇ xai δυνάμει Ta παραδοξα
,
διεπράξατο.
, € ^ > ^ - > , 2 “ - E , c
D. Qc xai ano τῆς ἐνεργείας αὑτῆς συνορᾶται τοῖς φιλαληϑέσιν ἢ
n, ^ , > -
τῆς περὶ αὐτὸν ἐνθέου ἀρετῆς δύναμις.

“όγος γ΄.

Τῶν προλεγομένων εἰς τὴν εὐαγγελικὴν ἀπόδειξιν αὐτάρκως μοι
γεγυμνασμένων, ἀποδεδειγμένου τε τοῦ τρόπου τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
εὐαγγελικῆς διδασκαλίας, τῆς TE αἰτίας ἀποδοϑείσης δι᾿ ὧν τὰ Ἰου-
δαίων ἀσπασάμενοι λόγια τὸν κατ᾽ αὐτοὺς βίον παρητησάμεϑα, καὶ
ἔτι πρὸς τούτοις συστάντος, Oc αἱ προφητιχαὶ παρ᾽ αὐτοῖς γραφαί,
προλαβοῦσαι τὸ μέλλον, τῆς ἡμετέρας διὰ Χριστοῦ γενομένης κλήσεως
ἐμνημόνευσαν, Ót ὃ καὶ óc οἰχείων ἀλλ᾽ οὐκ ἀλλοτρίων αὐτῶν μετα-
ποιούμεϑα' καλεῖ δὴ καιρὸς ἐπ᾽ αὐτὴν ἐμβάντα τὴν ὑπόϑεσιν ἄρ-
ξασϑαι τῶν ἐπηγγελμένων. ?cíva δὲ ἣν ταῦτα ἀλλ᾽ ἢ τὰ περὶ τῆς
χατὰ τὸν ἄνϑρωπον οἰχονομίας Ἰησοῦ τοῦ Χριστοῦ τοῦ ϑεοῦ, αἵ τε
τῶν παρ᾽ Ἑβραίοις προφητῶν περὶ τῆς κατ᾽ αὐτὸν ϑεολογίας διδα-
σκαλίαι, καὶ αἱ περὶ τῆς εἰς ἀνϑρώπους ἐπιφανείας αὐτοῦ προρρήσεις,
ἃς αὐτῷ μόνῳ ἐφαρμόζειν ἐξ ἐναργῶν τῶν ἀποτελεσμάτων αὐτίκα
μάλα παραστήσομεν, πρῶτον ἀναγκαίως ἐκεῖνο ϑεωρήσαντες, ὅπως

5 οἱ προφῆται τὴν τοῦ εὐαγγελίου μνήμην ἐπὶ τοῦ puit προε-

λάμβανον.

L Τοῦ δηλωϑέντος μάρτυς ἂν εἴη ῥήμασιν αὐτοῖς Ἡσαΐας, ἐκ

προσώπου τοῦ Χριστοῦ κεχραγώς" "πνεῦμα κυρίου ἐπ᾿ ἐμέ, οὗ εἵνεκεν
ἔχρισέν μὲ εὐαγγελίσασϑαι πτωχοῖς, ἀπέσταλκέν με κηρῦξαι αἰχμα-
λώτοις ἄφεσιν χαὶ τυφλοῖς ἀνάβλεψινε, ἥντινα προφητείαν ὃ σωτὴρ
ἡμῶν ἐν τῇ συναγωγῇ ποτε διελϑὼν ἐπὶ τοῦ πλήϑους τῶν Ἰουδαίων,
γπτύξας τὸ βιβλίονς εἶπεν" »σήμερον πεπλήρωται ἡ γραφὴ αὕτη ἐν
τοῖς ὠσὶν ὑμῶνε. 2 καὶ δὴ ἐνθένδε ἀρξάμενος τῆς οἰχείας διδασχαλίας
πτωχοῖς εὐηγγελίζετο, τῶν παρ᾽ αὐτῷ μακαρισμῶν προτάττον "μα-
κάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι, ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐ-
ρανῶνε. ἀλλὰ καὶ τοῖς ὑπὸ πνευμάτων πονηρῶν ὀχλουμένοις, ὑπό
τε δαιμόνων τρόπον αἰχμαλώτων πάλαι πρότερον κεκρατημένοις, τὴν
ἄφεσιν προεκήρυττε, τοὺς πάντας εἰς ἐλευϑερίαν καὶ λύσιν τῶν ἀπὸ

18 Jes. 61, 1 — 22 Luk. 4, 208, 21b — 24 Matth. 5, 3

Vor Z. 17: α΄. ὅπως οἱ προφῆται τὴν τοῦ εὐαγγελίου μνήμην ἐπὶ τοῦ χριστοῦ
παρελάμβανον (προελάμβανον Hkl) = Text Ζ. 14—16

7 dio P 15 προελάμβανον Hkl, παρελάμβανον P

Demonstr. evang. III Prooem, Cap. 1, 1—6 95

χαχίας δεσμῶν ἀναχαλούμενος δι᾿ ὧν ἔφασκεν" »δεῦτε πρός με πάντες
οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισμένοι, κἀγὼ ἀναπαύσω ὑμᾶς«. ὃ καὶ τυ-
φλοῖς δὲ τὴν ἀνάβλεψιν παρεῖχεν, τοῖς τὰς ὄψεις τοῦ σώματος διεφϑαρ-
μένοις τὸ βλέπειν δωρούμενος, κατὰ διάνοιαν τοῖς πάλαι περὶ, τὴν
ἀλήϑειαν ἀμβλυωποῦσι τὸ φῶς τῆς ἀληϑοῦς εὐσεβείας παρέχων ὁρᾶν.

Τὸν μὲν οὖν Χριστὸν ἐν πρώτοις αὐϑέντην καὶ ἀρχηγὸν ἔσε-
σϑαι τῆς εὐαγγελικῆς noayuarle)ias ἡ παρατεϑεῖσα προφητεία παρί-
στησιν, μετὰ δὲ αὐτὸν τῆς αὐτῆς ὑποϑέσεως ὑπηρέτας ἔσεσϑαι τοὺς
αὐτοῦ μαϑητὰς ϑεσπίζει ὃ αὐτὸς λέγων προφήτης" »ὡς ὡραῖοι oi
πόδες τῶν εὐαγγελιζομένων ἀγαϑὰς ἢ »τῶν εὐαγγελιζομένων εἰρῆ-
vnv«. Ἔνϑα σφόδρα ἀπηχριβωμένως ὡραίους ἔφησεν ἔσεσϑαι τοὺς
πόδας τῶν εὐαγγελιζομένων τὰ τοῦ Χριστοῦ ἀγαϑά. πῶς γὰρ οὐχ
ἔμελλον ὡραῖοι ἔσεσϑαι οἱ ἐν ὀλίγῳ καὶ βραχεῖ χρόνῳ τὴν πᾶσαν
περιδραμούμενοι οἰκουμένην καὶ πάντα τόπον πληρώσοντες τῆς περὶ
τοῦ σωτῆρος τοῦ xoouov ϑεοσεβοῦς διδασχαλίας; οτε δὲ μὴ ῥήμασιν
ἀνϑρωπίνοις ἐκέχρηντο εἰς πειϑὼ τῶν ἀχροωμένων, ϑεοῦ δὲ δύναμις
ἦν ἡ συνεργοῦσα αὐτοῖς ἐν τῷ εὐαγγελικῷ κηρύγματι, ἄλλος πάλιν
προφήτης ἀναφωνεῖ" »χύριος δώσει ῥῆμα τοῖς εὐαγγελιζομένοις δυ-
νάμει πολλῇς.

5 Καὶ πάλιν ὁ Ἡσαΐας" »àx' 0908 ὑψηλὸν ἀνάβηϑι ὃ εὐαγγελιζό-
μενος Σιών, ὕψωσον τῇ ἰσχύϊ τὴν φωνήν σου, O εὐαγγελιζόμενος
Ἱερουσαλήμ ὑψώσατε, μὴ φοβεῖσϑε᾽ εἶπον ταῖς πόλεσιν Ἰούδα, ἰδοὺ
ὁ ϑεὸς ἡμῶν. ἰδοὺ κύριος μετὰ ἰσχύος ἔρχεται, καὶ ὁ βραχίων μετὰ
κυρίας" ἰδοὺ ὁ μισϑὸς αὐτοῦ μετ᾽ αὐτοῦ, καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ ἐναντίον
αὐτοῦ. ὡς ποιμὴν ποιμαγεῖ τὸ ποίμνιον αὐτοῦ, καὶ ἐν τῷ βραχίονι
αὐτοῦ συνάξει ἄρνας καὶ ἐν γαστρὶ ἐχούσας παρακαλέσεις.

6 Ταῦτα δὲ ὁποίας ἔχεται διανοίας, ὁδῷ προϊόντες κατὰ τὴν

εὐαγγελικὴν εἰσόμεϑα διδασκαλίαν. πλὴν ἀλλὰ πέφανται τὸ εὐαγγέλιον

καὶ τοὔνομα δὲ τοῦ εὐαγγελίου διὰ τῶν προφητηξῶν φωνῶν μεμαρ-
τυρημένον, ἔχεις τε λευκὰς καὶ ἐναργεῖς ἀποδείξεις, ἐκ τίνος μὲν ἄρ-
ξεται τὸ εὐαγγέλιον, ὅτι δὴ ἐξ αὐτοῦ τοῦ Χριστοῦ, Ót ὧν Te xj-
ρυχϑήσεται, ὅτι διὰ τῶν ἀποστόλων αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ ποίᾳ δυνάμει
κρατήσει, ὅτι μὴ ἀνϑρωπείᾳ᾽ 0 δὴ καὶ αὐτὸ συνέστη διὰ τοῦ »κύριος

1 Matth. 11, 28 --- 9 Jes. 52, 7; Röm. 10, 15 — 16 vgl. IKor. 2,4; 1, 18
— 18 Psal. 67,12 — 20 Jes. 40, 9 — 26/27 wahrsch. am Ende des Werkes —
83 Psal. 67, 12

5 ἀμβλυωποῦσι (vgl. IX, 10, 6) Kl, ἀμβλυώττουσι Gaisf, ἀναβλέπουσι P
10 zwei Varianten durch ἢ verbunden Kl 14 nAnowoovreg Hkl, πληρώσαντες P
24 πομανεῖ P 26 ἔχεται mit αἱ auf Ras. P 28 τοῦ aus τὸ P 32 χρατήσει

Steph., χρατήσοι P

to “
==)

96 Eusebius

δώσει ῥῆμα τοῖς εὐαγγελιζομένοις δυνάμει πολλῇ«. "ti δὴ οὖν λεί-
πεται ἐπὶ τούτοις ἢ ἐκ πολλῶν ὀλίγα προλαβεῖν τῶν παρ᾽ Ἑβραίοις
ἀνέχαϑεν περὶ τοῦ Χριστοῦ προφητευομένων, óc ἂν εἰδῇς. τίνα ἔσεσϑαι
τὸ εὐαγγέλιον ἐν ὑστέροις καιροῖς εὐηγγελίζετο, ὁμοῦ τε τῶν προφη-
τῶν τὸ ϑαῦμα τῆς τῶν μελλόντων προγνώσεως, καὶ τῶν προρρήσεων
τὰ ἀποτελέσματα, ὕπως ἐπὶ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν
τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ συνίσταται πεπληρωμένα;

IL Πρῶτος προφητῶν Moons ἕτερον “προφήτην ὅμοιον αὐτῷ
ἀναστήσεσϑαι εὐαγγελίζεται. ἐπειδὴ γὰρ ἡ xaT^ αὐτὸν νομοϑεσία
μόνῳ τῷ Ἰουδαίων προσῆκεν ἔϑνει, καὶ τούτῳ ἐπὶ τῆς Ἰουδαίας γῆς
ἢ ἀμφὶ ταύτην οὐχὶ δὲ καὶ τῷ πορρωτάτω τῆς ἀλλοδαπῆς διατρίβοντι
(. . συνῶπται διὰ τῶν πρόσϑεν ἡμῖν γεγυμνασμένων), χρῆν δὲ δήπου
τὸν μὴ μόνον Ἰουδαίων ϑεὸν ἀλλὰ xai ἐϑνῶν καὶ τὰ πᾶσι τοῖς
ἔϑνεσι λυσιτελῆ πρὸς τὴν αὐτοῦ γνῷσίν τε καὶ εὐσέβειαν παρασχεῖν
τῷ Bio, εἰκότως προφήτην ἕτερον κατ᾽ οὐδὲν ἀποδέοντα τῆς κατ᾽
αὐτὸν οἰκονομίας ἐκ τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους ἀναστήσει» διὰ χρησμοῦ
ϑεσπίζει, τοῦτον εἰρηκότος αὐτοῦ τοῦ ϑεοῦ τὸν τρόπον" ? »προφήτην
ἀναστήσω αὐτοῖς ἐκ τῶν ἀδελφῶν αὐτῶν ὥσπερ σέ, καὶ δώσω τὸ
ῥῆμά μου ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ, καὶ λαλήσει αὐτοῖς xGÓ' ὃ τι ἂν

> , 3 "Ὁ ^u N^ e »' \ 2 , - ,
) ἐντείλωμαι αὐτῷ. xci o ἄἀνϑρῶπος oc éav un axovon τῶν AOyov

αὐτοῦ, ὅσα ἂν λαλήσῃ ὃ προφήτης ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου, ἐγὼ ἐχδικήσω
ἐξ αὐτοῦς. ?rà ὅμοια δὲ xci αὐτὸς ὁ Μωσῆς, πρὸς τὸν λαὸν διερ-
μηνεύων τὸ τοῦ ϑεοῦ λόγιον, φησίν" "προφήτην ἐκ τῶν ἀδελφῶν
ὑμῶν. ὡς ἐμὲ ἀναστήσει κύριος ὁ ϑεός, αὐτοῦ ἀκούσεσϑε κατὰ πάντα

ὅσα ἠτήσω παρὰ κυρίου τοῦ ϑεοῦ ἐν Χωρὴβ τῇ ἡμέρᾳ τῆς ἐκκλησίας «.

140! oov οἱ μετὰ Mooe«a προφῆται, Ἡσαΐας, φέρε, ἢ Ἱερεμίας ἢ
Ἰεζεκιὴλ ἢ Δανιὴλ ἢ τις ἕτερος τῶν δώδεκα Moosi κατέστη παρα-
πλήσιος νομοϑέτης; οὐδαμῶς. ἀλλὰ τὰ ὅμοιά τις ἐκείνων Μοωσεῖ δια-
πέπρακται; οὐχ ἔστιν εἰπεῖν. ἕκαστος “γοῦν αὐτῶν ἀπὸ (τοῦ) πρώτου
χαὶ εἰς τὸν τελευταῖον ἐπὶ ωσέα τοὺς ἀχροωμένους ἀνέπεμπον, χαὶ
τόν γε κατὰ τοῦ λαοῦ ἔλεγχον διὰ τὰς παραβάσεις τοῦ Μωσέως
ἐποιοῦντο νόμου, προύτρεπόν τε οὐδὲν ἄλλο / τῶν παρὰ Moost
νενομοϑετημένων ἐξέχεσϑαι. 5 οὐδένα γοῦν... τούτων ὅμοιον" Moons
δὲ περὶ ἑνὸς ὡρισμένως ἀναφωνεῖ. τίνα τοίνυν ὁ χρησμὸς ϑεσπίζει
Moss παραπλήσιον ἔσεσϑαι προφήτην ἢ μόνον τὸν σωτῆρα καὶ

12 vgl. S. 10, 27 ff — (8) 17 Deut. 18, 18—19 — 23 Deut. 18, 15—168

Vor Z. 8: β΄. ὕπως περὶ τοῦ χριστοῦ προανεφώνουν οἱ ἑβραίων προφῆται

8 hier μωυσῆς P 19 es fehlt ein Wort wie ὡς oder & ΗΚῚ 29 τοῦ + Kl
39 urspr. ἐποιουντοῦ νόμου P 33 es fehlt ein Prädicat, wie etwa εὕροις ἂν ΗΚ]

Demonstr. evang. III Cap. 1, 6—7. Cap. 2, 1—10 97

κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν τὸν Χριστόν; ὅπως δὲ τοῦτ᾽ εἴρηται dıaoxe-
ψασϑαι ἀναγκαῖον.

6 Μωσῆς πρῶτος ἡγήσατο τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους, εὑρών τε αὐτοὺς
τῇ κατὰ Αἰγυπτίους πολυϑέῳ πλάνῃ προσέχοντας, πρῶτος μὲν ταύτης

5 ἀπέστρεψεν, ἀπαραιτήτοις τιμωρίαις ἀπαγορεύσας εἰδωλολατρεῖν᾽
πρῶτος δὲ αὐτοῖς xci τὴν περὶ μοναρχίας ϑεολογίαν κατήγγειλεν,
τὸν τῶν ἁπάντων δημιουργὸν καὶ ποιητὴν μόνον παραγγείλας σέβειν"
πρῶτος δὲ xoci ἀγωγήν τινα ϑεοσεβοῦς βίου τοῖς αὐτοῖς διαταξάμενος
γομοϑέτης αὐτοῖς εὐσεβοῦς πολιτείας πρῶτος καὶ μόνος ἀποδέδεικται.

10 ἀλλὰ καὶ Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς Mwosl παραπλησίως καὶ πολὺ χρειττόνως
πρῶτος τῆς κατ᾽ εὐσέβειαν διδασχαλίας τοῖς λοιποῖς ἔϑνεσι χαϑηγή-
σατο, καὶ πρῶτος ἀνατροπὴν τῆς καϑ᾽ ὅλην τὴν οἰχουμένην εἰδολο-
λατρείας εἰργάσατο" πρῶτός τε τὴν ἑνὸς τοῦ παμβασιλέως ϑεοῦ γνῶσίν
τε χαὶ εὐσέβειαν πᾶσιν ἀνθρώποις προυβάλετο, καινοῦ τε βίου καὶ

15 πολιτείας ϑεοσεβέσι προσηχούσης πρῶτος εἰσαγωγεὺς καὶ νομοϑέτης
ἀποδέδεικται. Ἰχκαὶ τὰ λοιπὰ δὲ τὰ περὶ κόσμου γενέσεως, καὶ τὰ
περὶ ψυχῆς ἀϑανασίας, xoci ὅσα ἄλλα φιλόσοφα δόγματα πρῶτος
Moons τῷ Ἰουδαίων παρέδωκεν ἔϑνει. ταῦτα ϑεοπρεπέστερον πρῶτος
τοῖς λοιποῖς ἔϑνεσιν Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς διὰ τῶν αὐτοῦ μαϑητῶν κατ-

90 ἤγγειλεν. ὥστε Πωσέα μὲν εἰχύότως πρῶτον καὶ μόνον εὐσεβείας
γνομοϑέτην ἀνηγορεῦσϑαι Ἰουδαίων, Ἰησοῦν δὲ τὸν Χριστὸν τῶν
ἐθνῶν ἁπάντων, κατὰ τὴν φήσασαν περὶ αὐτοῦ προφητείαν" »κατά-
στησον, κύριε, νομοϑέτην ἐπ᾽ αὐτούς, γνώτωσαν ἔϑνη ὅτι ἄνϑρω-
ποί εἰσινε.

25 8 Πάλιν Μωσῆς ϑαυμασίοις ἔργοις καὶ παραδοξοποιίαις τὴν πρὸς
αὐτοῦ καταγγελϑεῖσαν εὐσέβειαν ἐπιστώσατο. ὡσαύτως δὲ καὶ ὁ Χρι-
στὸς ταῖς ἀναγράπτοις ϑαυματουργίαις πρὸς πίστιν τῶν ὁρώντων
κεχρημένος τὰ καινὰ τῆς εὐαγγελικῆς διδασχαλίας αὐτοῦ μαϑήματα
συνεστήσατο.

30 9Harım Μωσῆς dx πιχρᾶς τῆς ὑπ᾽ Αἰγυπτίοις δουλείας τὸ lov-
δαίων ἔϑνος εἰς ἐλευϑερίαν μετεστήσατο. καὶ Ἰησοῦς δὲ ὁ Χριστὸς
ἐκ τῆς ὑπὸ τοῖς πονηροῖς δαίμοσι δυσσεβοῦς καὶ Αἰγυπτιακῆς εἰδω-
λολατρείας εἰς ἐλευϑερίαν τὸ πάντων ἀνϑρώπων γένος ἀνεκαλέσατο.

10 Πάλιν Μωσῆς γῆν ἁγίαν καὶ ϑεοφιλῆ βίον ἐν ταύτῃ (xci) μακα-

35 ριστὸν τοῖς τὸν νόμον φυλαξίασ)ιν ἐπηγγείλατο" ὡσαύτως δὲ καὶ ᾿Ιησοῦς

6 Χριστός, »μαχάριοις, φησίν, »οἱ πραεῖς, ὅτε αὐτοὶ κληρονομήσουσι

22 Psal. 9, 21 — 34 vgl. Num. 84, 1ff — 36 Matth. 5, 5
10 χρειττόνως Steph., χρεῖττον óc P 12 εἰδωλολατρείας P 18 ἔϑνει aus

ἔϑνη P 25 hier uovoz; P 26 ὡς αὕτως hier und überall P 30 τῆς aus

τοῖς P 34 χαὶ- Ed.Paris. 35 τὸν νόμον φυλάξασιν Kl, τῶν νόμων φύλαξιν P
Eusebius VI. 7

eo
1

Ὁ

98 Eusebius

τὴν γῆνς, πολὺ κρείττονα γῆν, ἀληϑῶς ἁγίαν καὶ ϑεοφιλῆ, οὐχὶ τὴν
ἐπὶ τῆς Ἰουδαίας (ὅτε μηδὲν τῆς λοιπῆς αὕτη διενήνοχεν), ἀλλὰ τὴν
κατ᾽ οὐρανὸν ψυχαῖς φιλοϑέοις προσήκουσαν τοῖς κατορϑοῦσι τὸν
πρὸς αὐτοῦ κατηγγελμένον βίον ὑποσχόμενος" ὃ δὴ καὶ παριστὰς
λευχότερον, τοῖς πρὸς αὐτοῦ μακαριζομένοις βασιλείαν οὐρανῶν κατ-
ήἤγγειλε.

11 Καὶ ἄλλας δὲ πράξεις εὕροις (ἂν) ὑπὸ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
χρείττονι ἢ κατὰ Μωσέα δυνάμει γεγονυίας, παραπλησίας γε μὴν αἷς
καὶ ὁ Μωσῆς διεπράξατο. '? olov, ὡς ἐπὶ παραδείγματος, Moons
ἐφεξῆς τεσσαράχοντα ἡμέρας ἐνήστευσεν, ὡς ἡ γραφὴ μαρτυρεῖ, λέ-
γουσα »καὶ ἦν ἐκεῖ “Μωσῆς ἔναντι κυρίου τεσσαράχοντα ἡμέρας καὶ
τεσσαράκοντα νύχτας, ἄρτον 00x ἔφαγεν, καὶ ὕδωρ οὐχ ἔπιενς,
13 ὡσαύτως δὲ καὶ ὁ Χριστός. γέγραπται γοῦν" »xci ἤγετο εἰς τὴν
ἔρημον τεσσαράκοντα ἡμέρας πειραζόμενος ὑπὸ τοῦ διαβόλου, καὶ
οὐδὲν ἔφαγεν ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις«.

Καὶ πάλιν Μωσῆς ἐν τῇ ἐρήμῳ τροφὰς τῷ λαῷ παρέσχε. λέγει
δ᾽ οὖν ἡ γραφή" »ióoo ἐγὼ δίδωμι ὑμῖν ἄρτους ἐκ τοῦ οὐρανοῦς,
14. χαὶ μετ᾽ ὀλίγα᾽ »ἐγένετο καταπαυομένης τῆς δρόσου κύχλῳ τῆς
παρεμβολῆς. καὶ ἰδοὺ ἐπὶ πρόσωπον τῆς ἐρήμου λεπτὸν Oel κόριον λευ-
χόν, ὡσεὶ πάγος ἐπὶ τῆς γῆες«. καὶ ὁ σωτὴρ δὲ καὶ κύριος ἡμῶν ὡσαύτως
φησὶν πρὸς τοὺς ἑαυτοῦ μαϑητάς" »τί διαλογίζεσϑε ἐν ἑαυτοῖς, ὁλι-
γόπιστοι, ὅτι ἄρτους οὐχ ἐλάβετε; οὔπω νοεῖτε, οὐδὲ μνημονεύετε τοὺς
πέντε ἄρτους τῶν πεντακισχιλίων καὶ πόσους κοφίνους ἐλάβετε;
οὐδὲ τοὺς ἑπτὰ τῶν τετρακισχιλίων καὶ πόσας σπυρίδας ἐλάβετε;«

15 Πάλιν Μωσῆς διὰ μέσης τῆς ϑαλάσσης διῆλϑε καὶ τὸν λαὸν
οὐδήγησε. λέγει δ᾽ οὖν ἡ γραφή" »ἐξέτεινε Μωσῆς τὴν χεῖρα αὐτοῦ
ἐπὶ τὴν ϑάλασσαν, καὶ ὑπήγαγεν κύριος τὴν ϑάλασσαν ἀνέμῳ νότῳ
βιαίῳ ὅλην τὴν ἡμέραν, καὶ ἐποίησεν τὴν ϑάλασσαν ξηράν, καὶ
ἐσχίσϑη τὸ ὕδωρ, καὶ διῆλϑον οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ διὰ μέσης τῆς ϑαλάσσης
κατὰ τὸ ξηρόν, καὶ τὸ ὕδωρ αὐτοῖς τεῖχος ἐκ δεξιῶν καὶ τεῖχος ἐξ
εὐωνύμων«. 16 ὡσαύτως δὲ καὶ μᾶλλον ϑεοπρεπέστερον Ἰησοῦς ὃ
Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ ἐπὶ τῆς ϑαλάσσης περιπατήσας καὶ τὸν Πέτρον
βαίνειν ἐπ᾿ αὐτῆς ἐποίησε. γέγραπται δ᾽ ovr "τετάρτῃ δὲ φυλαχῇ
τῆς νυχτὸς ἦλϑεν ὁ Ἰησοῦς πρὸς αὐτοὺς περιπατῶν ἐπὶ τῆς ϑαλάσ-
σης. καὶ ἰδόντες αὐτὸν περιπατοῦντα ἐπὶ τῆς ϑαλάσσης ἐταράχϑη-

11 Exod. 34, 238 — 13 Luk.4,1 — 17 Exod. 16,4 — 18 Exod. 10, 18}---14
— 21 Matth. 16, 8-10 — 26 Exod. 14, 21—22 — 33 Matth. 14, 25—26

2 τὴν nachher eingefügt in P 7 ἂν -Steph. 8 xosírrovi Steph., χρεῖττον P
| παραπλησίας Steph., παραπλησίαις P 26 uwvons P

Demonstr. evang. III Cap. 2, 10—24 99

17 ^ > 34.5 M 2 EY ^ > - € , 5 ,
Gav«, 11 καὶ μετ΄ ὀλίγα »anoxgıdeis δὲ αὐτῷ o Πέτρος εἶπεν, xvQte,
; , n ^ ^ a € ^ 3
εἰ σὺ εἶ, χέλευσόν μὲ ἐλϑεῖν πρὸς σὲ ἐπὶ và vdara. ὁ δὲ εἶπεν,
2 ,. \ ' 3L CN - , , , DEIN M
&A49£ χαὶ χαταβὰς ano τοῦ πλοίου Πέτρος περιεπατησεν Ent Ta
[4
vóata«.
’ - ) , ,
18 Πάλιν Μωσῆς ἀνέμῳ νότῳ βιαίῳ ἔπηξε τὴν ϑάλασσαν. λέγει
2 3 ς ᾿ς 2 Nam - N E DA ' ,
Ó ovr ἢ γραφὴ »ἐξέτεινε δὲ Μωσῆς τὴν χεῖρα ἐπὶ τὴν ϑαλασσαν,
« , , .
xai ὑπήγαγε κύριος τὴν ϑάλασσαν ἀνέμῳ νότῳ βιαίφε, καὶ ἐπιφέρει" 93
, - x \ x
»ἐπάγη τὰ κύματα iv μέσῳ τῆς ϑαλάσσης«. 1ϑ ὡσαύτως δὲ καὶ πολὺ
, c € or ᾿ x =
χκρειττόνως ὁ σωτὴρ ἡμῶν »ἐπετίμησε τῷ ἀνέμῳ καὶ τῇ ϑαλάσσῃ,
M ,
xai ἐγένετο γαληνὴ μεγάλης.
Πάλιν Μωσέως ἀπὸ τοῦ ὄρους κατιόντος τὸ πρόσωπον ἑωρᾶτο

“πλήρης δόξης. γέγραπται δ᾽ our »καταβαίνων δ᾽ αὐτὸς ἐκ τοῦ ὅρους

Μωσῆς οὐχ ἤδει. ὅτι δεδόξασται L ὄψις τοῦ χρωτὸς τοῦ προσώπου
αὐτοῦ ἐν τῷ αὐτὸν λαλεῖν αὐτῷ. καὶ εἶδεν Aagov καὶ πάντες οἱ b
πρεσβύτεροι τῶν υἱῶν Ἰσραὴλ τὸν Μωσῆν, καὶ ἢν δεδοξασμένη ἡ
ὄψις τοῦ χρωτὸς τοῦ προσώπου αὐτοῦς. 39 ὡσαύτως δὲ καὶ πολὺ
διαφερόντως ὁ ἡμέτερος σωτὴρ ἀναγαγὼν τοὺς ἑαυτοῦ μαϑητὰς »εἰς
ὅρος ὑψηλὸν λίαν, μετεμορφώϑη ἔμπροσϑεν αὐτῶν, καὶ ἔλαμψε τὸ
πρόσωπον αὐτοῦ οἷς ὁ ἥλιος, τὰ δὲ ἱμάτια αὐτοῦ ἐγένετο λευχὰ ὡς
τὸ φῶες.

Πάλιν Μωσῆς λεπρὸν ἐκαϑάρισε. γέγραπται δ᾽ ovr' »χαὶ ἰδοὺ
Μαρία λεπρῶσα ὡσεὶ χιώνε, 3) καὶ μετ᾽ ὀλίγα" »καὶ ἐβόησεν Μωσῆς
πρὸς κύριον, λέγων, ὃ ϑεὸς δέομαι ἴασαι αὐτήνε. 22 ὡσαύτως δὲ καὶ e
μείζονε δυνάμει ἐξουσίας ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, προσελϑόντος αὐτῷ
λεπροῦ καὶ φήσαντος" »ἐὰν ϑέλῃς, δύνασαί με καϑαρίσαιε, ἀπεκρίνατο"
»ϑέλω, καϑαρίσϑητι. καὶ ἐκαϑαρίσϑη αὐτοῦ ἡ λέπρας.

Πάλιν Μωσῆς δαχτύλῳ ϑεοῦ ἔφησε τὸν νόμον γεγράφϑαι. γέ-
γράπται δ᾽ ovv' »καὶ ἔδωκε τῷ Μωσεῖ, ἡνίχα κατέπαυσε λαλῶν αὐτῷ
ἐν τῷ ὄρει Σινᾷ, τὰς δύο πλάχας τοῦ μαρτυρίου, πλάκας λιϑίνας
γεγραμμένας τῷ δακτύλῳ τοῦ ϑεοῦςε, “5χαὶ ἐν τῇ ἐξόδῳ »εἶπον d
οὖν οἱ ἐπαοιδοὶ τῷ Φαραῷ, dier vue, $500 ἐστιν τοῦτος. οσαύτως
δὲ καὶ Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ τοῖς Φαρισαίοις ἔλεγεν" »εἰ δὲ ἐν
δακτύλῳ ϑεοῦ ἐκβάλλω τὰ δαιμόνιας.

22’Ep’ ὅλοις τούτοις Μωσῆς μετωνόμασε τὸν Ναυὴν ᾿Ιησοῦν.
ασαύτως δὲ καὶ ὁ σωτὴρ τὸν Σίμωνα Πέτρον.

1 Matth. 14, 98—29 — 6 Exod. 14,21 --- 8 Exod. 15, 8b --- 9 Matth. 8, 26
— 12 Exod. 34, 29—30 — 17 Matth. 17, 15—2 — 21 Num. 12, 10 — 22 Num.
12,13 — 25 Matth.8,2—3 — 28 Exod. 31, 18 — 30 Exod. 8, 19 — 32 Luk. 11, 20
— 34 Num. 13, 17 — 35 Matth. 16, 18

13.15 u. 92 μωυσῆς Ῥ 34 man sollte erwarten τὸν ( Ac07 υἱὸν) Navi; Ἰησοῦν Kl
7 *

100 Eusebius

Καὶ πάλιν Μωσῆς κατέστησε τῷ λαῷ ἡγουμένους ἑβδομήκοντα.
λέγει δ᾽ οὖν ἡ γραφή" ν»συνάγαγέ μοι ἑβδομήκοντα ἄνδρας ἀπὸ τῶν
πρεσβυτέρων Ἰσραήλε, »xai ἀφελῶ ἀπὸ τοῦ πνεύματος τοῦ ἐπὶ σοί,
xai ἐπιϑήσω ἐπὶ αὐτοὺς- καὶ »συνήγαγεν ἑβδομήκοντα ἄνδρας «" 25 σαύ-
τῶς δὲ καὶ ὁ σωτὴρ »ἀνέδειξενε ἑαυτοῦ μαϑητὰς »ἑβδομήκοντα, καὶ
ἀπέστειλεν ἀνὰ δύο πρὸ προσώπου αὐτοῦς.

Καὶ πάλιν Μωσῆς δώδεκα ἄνδρας ἐξέπεμψε τὴν γῆν κατασκεψο-
μένους" οσαύτως δὲ καὶ πολὺ χρεῖττον ὁ ἡμέτερος σωτὴρ δώδεχα
ἀποστόλους ἐξαπέστειλεν ἐπισχέψασϑαι »πάντα τὰ ἔϑνηκ.

Πάλιν Μωσῆς νομοϑετεῖ λέγων" »οὐ φονεύσεις, οὐ μοιχεύσεις, οὐ
κλέψεις, οὐκ ἐπιορχήσεις«ς. 2606 δὲ σωτὴρ ἡμῶν ἐπιτείνων τὸν νόμον
οὐ τὸ φονεύειν μόνον, ἀλλὰ xci τὸ ϑυμοῦσϑαι ἀπαγορεύει, ἀντὶ τοῦ
μὴ μοιχεύειν und ἐμβλέπειν γυναικὶ μετὰ ἐπιϑυμίας ἀκολάστου πα-
ραινεῖ, ἀντί τε τοῦ μὴ κλέπτειν τὰ οἰχεῖα τοῖς ἐνδεέσι προΐεσϑαι
προστάττει, ὑπερβὰς δὲ καὶ τὸ ἐπιορκεῖν τὴν ἀρχὴν μηδὲ ὀμνύναι
γνομοϑετεῖ.

27 Καὶ τί μὲ δεῖ μηκύνειν τὸν λόγον εἰς ἀπόδειξιν τοῦ τὰ παρα-
πλήσια καὶ ἐγγὺς ἀλλήλων πεποιηκέναι Μωσέα καὶ Ἰησοῦν τὸν σω-
τῆρα καὶ χύριον ἡμῶν, παρὸν ὅτῳ φίλον ἐπὶ σχολῆς ἀναλέξασϑαι
ταῦτα; ἐπεὶ καὶ τὸν ϑάνατον ἤωσέως μηδένα φασὶν ἐγνωκέναι, μηδὲ
τὴν ταφὴν αὐτοῦ, ὥσπερ οὖν οὐδὲ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν τὴν μετὰ τὴν
ἀναβίωσιν εἰς τὴν ϑεότητα μεταβολήν.

28 Εἰ δὴ οὖν διὰ τῶν τοσούτων οὐδεὶς μὲν ἄλλος μόνος δὲ ὃ
σωτὴρ ἡμῶν παρέστη τὰ παραπλήσια Μωσεῖ διαπεπραγμένος, ϑέα
λοιπὸν ἐπὶ μόνον αὐτὸν καὶ οὐδ᾽ ἐφ᾽ ἕτερον ἀναφέρειν χρὴ τὴν παρὰ
ΜἭωσεῖ προφητείαν, δι᾿ ἧς ὅμοιον αὐτῷ παραστήσειν ὁ ϑεὸς ἐϑέσπισεν
εἰπών" »προφήτην ἐκ τῶν ἀδελφῶν αὐτῶν ἀναστήσω αὐτοῖς ὥσπερ
σέ, καὶ δώσω τὸ ῥῆμά μου ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ, καὶ λαλήσει αὐτοῖς
χαϑὰ ἂν ἐντείλωμαι αὐτῷ. καὶ ὃ ἄνϑρωπος ὃς ἂν μὴ ἀχούσῃ τῶν
λόγων αὐτοῦ, ὅσα ἂν λαλήσῃ ὃ προφήτης ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου, ἐγὼ
ἐχδικήσο ἐξ αὐτοῦς. 39 αὐτός TE Μωσῆς πρὸς τὸν λαὸν τὴ» τοῦ
ϑεοῦ διερμηνεύων φωνὴν ἐφησεν᾽ ᾿προφήτην ἐκ τῶν ἀδελφῶν ὑμῶν
ἀναστήσει κύριος 0 ϑεὸς ὑμῶν αὐτοῦ ἀχούσεσϑε κατὰ πάντα ὅσα

2 Num. 11, 164—17. 24 — 5 Luk. 10, 1 — 7 vgl. Num. 13, 3. 4 — 8 vgl.
Matth. 10, 1; 28, 19 — 10 Deut. 5, 17—20 — 11f vgl. Matth. 5, 21—22 —
12 vgl. Matth. 5, 28 — (14 vgl. Matth. 5, 40) vgl. Matth. 5, 33ff — 20 Deut.
34, 6 (spielt Euseb auf die doppelte Lesart τελευτὴν u. ταφὴν ὃ Kl) — 27 Deut.
18, 18—19 — 32 Deut. 18, 15—16

13 und’ ἐμβλέπειν Steph., μηδὲ βλέπειν P, (ὁ βλέπων γυναῖκα Matth.) 20 ἐπεὶ
mit εἰ aus ı P 24 παρέστη Steph. παρίστη P | ϑέα falsch Kl, ἔνϑα Hkl

Demonstr. evang. III Cap. 2, 24—35 101

ἠτήσω παρὰ κυρίου τοῦ ϑεοῦ cov ἐν Χωρὴβ τῇ ἡμέρᾳ τῆς éxxAnolacc.

300r, δὲ τῶν μετὰ Mofa προφητῶν οὐδεὶς πρὸ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν

ὅμοιος ἐγήγερται Μωσεῖ, σαφῶς ἡ παλαιὰ γραφὴ διδάσκει λέγουσα"

»χαὶ οὐχ ἀνέστη ἔτι προφήτης ἐν Ἰσραὴλ ὡς Μωσῆς, ὃν ἔγνω κύριος
5 πρόσωπον πρὸς πρόσωπον ἐν πᾶσι τοῖς σημείοις καὶ τέρασικ.

31 Δέδεικται τοίνυν τὸ ἔνϑεον πνεῦμα διὰ Μωσέως περὶ τοῦ σω-
τῆρος ἡμῶν ϑεσπίσαν, εἰ δὴ μόνος αὐτὸς καὶ οὐδ᾽ ἄλλος ὅμοιος τῷ
Mwosi γεγονὼς ταῖς αὐτοῦ Μωσέως φωναῖς ἀχολούϑως συνέστη.
σχέψαι δὲ καὶ ἄλλην προφητείαν ἀνάγραπτον. 33 ἐπειδὴ γὰρ τὸν 9

10 σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν, ἄνϑρωπον κατὰ σάρχα γενόμενον ἐκ σπέρ-
ματος Ἰσραήλ, μυρία πλήϑη ἐν πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι κυριολογεῖ, τῆς ἐν-
ϑέου δυνάμεως αὐτοῦ χάριν κύριον ὁμολογοῦντα, καὶ τοῦτο πάλιν
Μωσῆς συνιδὼν τῷ ϑείῳ πνεύματι, διὰ τῆς αὐτοῦ γραφῆς τοῦτον
ἀνεφώνησε τὸν τρόπον »ἐξελεύσεται ἄνϑρωπος ἐκ τοῦ σπέρματος

15 αὐτοῦς (λέγει δὲ τοῦ Ἰσραήλ), »καὶ κυριεύσει ἐϑνῶν (πολλῶν), καὶ
ὑφωϑήσεται ἡ βασιλεία αὐτοῦς. 398 εἰ δὴ μηδεὶς ἄλλος πώποτε τῶν ἐκ
περιτομῆς ἀρχόντων xci βασιλέων κύριος ἐϑνῶν πολλῶν κατέστη
(οὐδεμία γὰρ ἱστορία δηλοῖ τοῦτο), βοᾷ δὲ καὶ κέχραγεν ἢ ἀλήϑεια ài b
μόνου τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, ὅτι δὴ κύριον αὐτόν, καὶ οὐχ αὐτὸ μόνον

20 τοῖς χείλεσι διαϑέσει δὲ γνησιωτάτῃ, μυρία πλήϑη ἐξ ἁπάντων τῶν
ἐϑνῶν ὁμολογεῖ, τί δή ποτε ἐμποδὼν μὴ οὐχὶ αὐτὸν εἶναι φάσχειν
τὸν “προφητευόμενον;

Ὅτι δὲ Μωσῆς ταῦτα οὐχ ἀπεριορίστως προλέγει, οὐδ᾽ εἰς ἄπειρον
καὶ ἀπερίμετρον χρόνῳ ἐπισχιάζων τὴν πρόρρησιν, εὖ μάλα δὲ ἄκρι-

25 Bag τὴν» τῶν “προφητευομένων ἔχβασιν χρόνοις ατρισμένοις περιγρά-
Yo», ἄχουε οἷα καὶ περὶ τούτου ϑεσπίξει" »οὐκχ ἐκλείψει ἄρχων ἐξ €
Ἰούδα, καὶ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦ, ἕως ἂν ἔλϑῃ ᾧ ἀπόκειται,
καὶ αὐτὸς προσδοχία ἐθνῶνε: 3100 ὧν o9 διαλείψειν ἑξῆς καὶ κατὰ
διαδοχὴν ἡγουμένους καὶ ἄρχοντας ἐκ τοῦ Ιουδαίων ἔϑνους μέχρι τῆς

80 τοῦ προσδοκωμένου παρουσίας ἀποφαίνεται, διαλιπόντων δὲ τῶν
παρ᾽ αὐτοῖς ἀρχόντων παρέσεσϑαι τὸν προφητευόμενον. 535 Ἰούδαν
δὲ νῦν οὐ τὴν φυλὴν ὀνομάζει, ἀλλ᾽ ἐπεὶ κατά τινα προσωνυμίαν
ἐν τοῖς μετὰ ταῦτα χρόνοις ἀπὸ βασιλικῆς φυλῆς τῆς Ἰούδα τὸ πᾶν
Ἰουδαίων ἔϑνος ἐχρημάτιζεν, ὡς καὶ εἰς σήμερον Ἰουδαίους ὀνομάζε- ἃ

35 σϑαι, σφόδρα ϑαυμαστῶς xci προφητιχῶς τὸ πᾶν ἔϑνος Ἰουδαίων

4 Deut. 34, 10—11a — 14 Num. 24, 7 — 23ff Justin. Apol. I, 32, 1 ££;
Orig. c. Cels. I, 53 — 26 Gen. 49, 10

4 Μωυσῆς P 7 οὐδ᾽ P, oix Hkl 15 ἐθνῶν +, wegen Z. 17, Kl 94 üne-
ρίμετρον Steph., ἀπεριμμένον P

102 Eusebius

ὠνόμασεν, ὥσπερ ovr xci ἡμεῖς Ἰουδαίους προσαγορεύομεν. 36 εἶτά
φησιν μὴ πρότερον ἐχλείψειν ix τοῦ ἔϑνους αὐτῶν ἄρχοντας καὶ
ἡγουμένους ἢ παρεῖναι τὸν προφητευόμενον᾽ τούτου δὲ ἐπιστάντος
καταλυϑήσεσϑαι μὲν αὐτίχα τὴν Ἰουδαίων ἀρχήν, αὐτὸν δὲ οὐχ ἔτι
Ἰουδαίων, ἐθνῶν δὲ ἔσεσϑαι προσδοκίαν. xai τοῦτο δὲ ἐπὶ μὲν τῶν
προφητῶν οὐκ ἂν δύναιο ἐφαρμόζειν, ἐπὶ δὲ μόνον τὸν σωτῆρα καὶ
κύριον ἡμῶν. ?'&ua τε γὰρ αὐτὸς εἰς ἀνϑρώπους παρῆν καὶ τὸ
Ιουδαίων καϑήρητο βασίλειον" ἐχλελοίπει δὲ παραχρῆμα 6 ἐκ προγό-
vor διαδοχῆς ἄρχων αὐτῶν καὶ ὁ κατὰ νόμους τοὺς οἰχείους ἡγού-
μενος, Αὐγούστου τότε πρώτου Ῥωμαίων μοναρχήσαντος, Ἡρώδου
τε ἐξ ἀλλοφύλων ἐϑνῶν βασιλέως αὐτῶν xaraoravroc. 38 χαὶ οἱ μὲν
ἐχλελοίπεσαν, ὁ δὲ προσδοκία τῶν καϑ᾽ ὅλης τῆς οἰχουμένης ἐϑνῶν
χατὰ τὴν ϑείαν πρόρρησιν ἀναπέφανται, ὡς καὶ εἰσέτι νῦν πάντας
τοὺς ἐξ ἁπάντων τῶν ἐϑνῶν εἰς αὐτὸν πεπιστευχότας τῆς κατὰ ϑεὸν
αὐτῶν προσδοκίας τὴν ἐλπίδα ἐπ᾽ αὐτῷ τίϑεσϑαι.

39 Καὶ Μωσῆς μὲν τοσαῦτα xai τὰ τούτων ἕτερα πλείω περὶ τοῦ
Χριστοῦ πάντας ἡμᾶς εὐαγγελίζεται: ἀδελφὰ δὲ αὐτῷ καὶ Ἡσαΐας
ἀφωρισμένως περί τινος ἑνὸς ἐκ σπέρματος καὶ διαδοχῆς Δαβὶδ τοῦ
βασιλέως ἀναστησομένου ταῦτα προλέγει" »ἐξελεύσεται ῥάβδος ἐκ ῥίζης
Ἰεσσαί, xci ἄνϑος ix τῆς ῥίζης ἀναβήσεται" καὶ ἀναπαύσεται ἐπ᾿ αὐτὸν
πνεῦμα τοῦ ϑεοῦ, πνεῦμα σοφίας καὶ συνέσεως« καὶ τὰ λοιπά. 19 eig’
ὑποβὰς ἑξῆς προφητιχῷ τρόπῳ τὴν τῶν ἀλλοφύλων ἐϑνῶν βαρ-
βάρων τε καὶ Ἑλλήνων τῶν τε ἀγριωτάτων xai ϑηριωδεστᾶτων
ἀνϑρώπον τὴν ἐπὶ τὸ πρᾶον καὶ ἥμερον διὰ τῆς Χριστοῦ διδασκαλίας
γενησομένην μεταβολὴν ϑεσπίζει. λέγει Ó ovr" »xal συμβοσκηϑήσεται
λύχος μετὰ ἀρνός, καὶ πάρδαλις συναναπαύσεται ἐρίφῳ, καὶ μοσχάριον
xci ταῦρος xai λέων ἅμα βοσκηϑήσονταιςε, 41 χαὶ τὰ τούτοις παρα-
πλήσια, ἃ καὶ παρὰ πόδας διασαφῶν ἕρμηνεύει, φήσας" »xal ἔσται ὁ
ἀνιστάμενος ἄρχειν ἐϑνῶν, ἐπ᾽ αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσινκ«.

12 Σαφῶς γὰρ τὰ ἄλογα ϑρέμματα καὶ τοὺς προκαταλελεγμένους
ϑῆρας οὐδὲ ἄλλους εἶναι τῶν ἐϑνῶν, τοῦ ϑηριώδους ἕνεκα τρόπου,
διεσάφησεν" ὧν ἐϑνῶν ἄρξειν φησὶν τὸν “ἀνιστάμενον ἐκ σπέρματος
Ἰεσσαί, ἀφ᾽ οὗ δὴ ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν γενεαλογεῖται, ig! ὃν
τὰ εἰς αὐτὸν πιστεύοντα ἔϑνη εἰσέτι νῦν ἐλπίζει, συμφώνως τῇ προρ-
ρήσει »xcl ἔσται ὃ ἀνιστάμενος ἄρχειν ἐϑνῶν, ἐπ᾿ αὐτῷ ἔϑνη ἐλ-
πιοῦσιε. “τοῦτο δὴ παράϑες τοῖς παρὰ Mwoel φερομένοις διαστέλλων,

7 vgl. Euseb. ἘΠ]. proph. I, 8 (8. 25, 1ff ed. Gaisford) — 17 vgl. Justin.
Apol 1 32, 12 — 19 Jes. 11, 1-2 — 25 Jes. 11, 6 — 28. 35 Jes. 11, 10

20 ἰεσαὶ P 30 npozarass)eyutvovg Hkl, noozaraiersıuuevovg P

Demonstr. evang. III Cap. 2, 35—49 103

καὶ τὸ μὲν »ἔσται ὁ ἀνιστάμενος ἄρχειν ἐϑνῶνε ἐφάρμοσον τῷ »ἐξε-
λεύσεται ἄνϑρωπος ἐκ τοῦ σπέρματος αὐτοῦ, καὶ κυριεύσει ἐϑνῶν
πολλῶνςε, καὶ τὸ »ἐπ᾽ αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσις τῷ »καὶ αὐτὸς ἔσται
προσδοκία ἐϑνῶνς. 44τί γὰρ διαφέρει φάσκειν »ἐπ᾿ αὐτῷ ἔϑνη ἐλ-
5 πιοῦσινε ἢ »αὐτὸς ἔσται προσδοχία 29vdv«; πάλιν δ᾽ ὁ αὐτὸς Ἡσαΐας
προϊὼν περὶ τοῦ Χριστοῦ ταῦτα προφητεύει" οἰδοὺ ὁ παῖς μου ὃν
ἡρέτισα, ὁ ἀγαπητός μοῦ, εἰς ὃν εὐδόκησεν ἡ ψυχή μου, κρίσιν τοῖς
ἔϑνεσιν ἐξοίσεις, καὶ ἐπιφέρει" »ἕως ἂν ϑῇ ἐπὶ γῆς κρίσιν, καὶ ἐν
τῷ ὀνόματε αὐτοῦ ἔϑνη ἐλπιοῦσινς. 45ἤδη δεύτερον ἐν τούτοις ὁ
10 προφήτης τὸ ἐπὶ τῷ Χριστῷ τὰ ἔϑνη ἐλπίσειν τίϑεται, ἀνώτερον
εἰπών »íx' αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσινε, ἐνταῦϑα δὲ ν»καὶ ἐν τῷ ὀνόματι
αὐτοῦ ἔϑνη ἐλπιοῦσινε. λέλεχται δὲ καὶ τῷ Δαβίδ, ὡς ἄρα »ἐκ τοῦ
καρποῦ τῆς κοιλίαςς αὐτοῦ ἀναστήσεταί τις, περὶ οὗ ἑξῆς φησιν ὃ
ϑεός" »αὐτὸς ἐπικαλέσεταί με, πατήρ μου εἶ σύς᾽ »κἀγὼ πρωτότοχον
15 ϑήσομαι αὐτόνς. 16 χαὶ περὶ τούτου δὲ πάλιν εἴρηται" »καὶ κατα-
κυριεύσει ἀπὸ ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης, καὶ ἀπὸ ποταμῶν ἕως περᾶ-
τῶν τῆς oixovu£vgc«, καὶ αὖϑις᾽ »πάντα τὰ ἔϑνη δουλεύσουσιν
αὐτῷ, »καὶ ἐνευλογηθήσονται ἐν σοὶ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆςε.
Καὶ τόπος δέ τις πάλιν ἀφωρισμένος τῆς τοῦ προφητευομένου
20 γενέσεως ϑεσπίζεται ὑπὸ Μιχαίου λέγοντος" »καὶ σὺ Βηϑλεὲμ οἶκος
Ἐφραϑά, ὀλιγοστὸς εἶ τοῦ εἶναι ἐν χιλιάσιν Ἰούδα᾽ ἐκ σοῦ μοι ἐξελεύ-
σεται ἡγούμενος, ὅστις ποιμανεῖ τὸν λαόν μου τὸν Ἰσραήλ. καὶ αἱ
ἔξοδοι αὐτοῦ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἐὲ ἡμερῶν αἰῶνος«. 41 ὁμολόγηται δὲ παρὰ
τοῖς πᾶσιν ὅτι ἐν Βηϑλεὲμ ἐγεννήϑη Ἰησοῦς ὁ Χριστός, ὡς καὶ σπή-
25 Aator δείκνυσϑαι πρὸς τῶν ἐπιχωρίων αὐτόϑι τοῖς ἐπὶ ϑέαν ἀπὸ
τῆς ἀλλοδαπῆς ἀφιχνουμένοις. 9xci ὃ μὲν τόπος οὗτος, ἔνϑα γε-
γεννῆσϑαι ἔμελλεν», προείρητο.
Τῆς δὲ γενέσεως αὐτοῦ τὸ ϑαῦμα ποτὲ μὲν δι᾿ αἰνιγμάτων, ποτὲ
δὲ χαὶ λευχότερον ὁ Ἡσαΐας παρίστησι: δι᾿ αἰνιγμάτων μέν, ὅταν
80 λέγῃ" »κύριε, τίς ἐπίστευσε τῇ ἀκοῇ ἡμῶν; καὶ ὁ βραχίων κυρίου τίνι
ἀπεχαλύφϑη; ἀνηγγείλαμεν ἐναντίον αὐτοῦ Oc παιδίον, os ῥίζα ἐν
- , > > τὸς ἢ τον , c " a RE
γῇ διψώσῃς, :?avó οὐ o μὲν AxvAcc ἡρμήνευσεν ovtoc' »καὶ ἀναρ-
ρηϑήσεται ὡς τιϑιζόμενον εἰς πρόσωπον αὐτοῦ, καὶ Oc ῥίζα ἀπὸ γῆς

1. 3. 4 Jes. 11, 10 — 1 Num. 24, 7 — 3 u. 4 Gen. 49, 10 — 6 Jes. 42,1;
Matth. 12,18 — 8 Jes. 42, 4 (Matth. 12, 20) — 11 Jes. 11,10 — Jes. 42,4 —
12 Psal. 131, 11 — 14 Psal. 88, 278—282 — 15 Psal. 71, 8 — 17 Psal. 71, 11b
— 18 Psal. 71, 17b — 19 vgl. Justin. Apol. 134,1 — 20 Micha 5, 2; Matth. 2, 6
— 23 vgl. Orig. c. Cels. 151 — 30 Jes. 53, 1—2a

3 τὸ nachher hinzugefügt in P 32 ἀναρρηϑήσεται P, ἀναβήσεται (nach
Field, Orig. Hexapl) Kl

104 Eusebius

ἀβάτους, ὃ δὲ Θεοδοτίων᾽ »xai ἀναβήσεται ὡς ϑηλάξζον ἐνώπιον
αὐτοῦ, xci ὡς ῥίζα ἐν γῇ διψώσῃς. 50 διὰ γὰρ τούτων μνημονεύσας
ὃ προφήτης τοῦ θραχίονος τοῦ κυρίου, ὃς ἦν ὁ τοῦ ϑεοῦ λόγος, γ»ἐνώ-
πίον αὐτοῦς, φησίν, "ἀνηγγείλαμεν ὡς παιδίονς« ϑηλάζονε καὶ »τιϑι-
ζόμενονε, xci »ὡς ῥίζαν ἀπὸ γῆς ἀβάτους. τὸ μὲν οὖν παιδίον τὸ
»τιϑιζόμενονε καὶ »ϑηλάζονε ἄντικρυς τὴν γένεσιν τοῦ Χριστοῦ
δηλοῖ, ἡ de >77 Z ἄβατος καὶ διφψῶσας τὴν ἀποκχυήσασαν αὐτὸν παρ-
ϑένον, ἧς οὐδεὶς ἀνὴρ ἐπιβέβηκεν, ἀφ᾽ ἧς καίπερ ἀβάτου τυγχανούσης 98
προῆλϑεν ἡ εὐλογημένη ῥίζα, καὶ τὸ »τιϑιζόμενον« καὶ »ϑηλάζονε παι-
diov. δ᾽ ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἐπεσχιασμένως ἡνίξατο" γυμνότερον δὲ ὁ
αὐτὸς ἑἕρμηνεύει προφήτης τὴν διάνοιαν, ἐπὰν λέγῃ »idod ἡ παρ-
ϑένος ἐν γαστρὶ λήψεται, καὶ τέξεται υἱόν, καὶ καλέσουσι τὸ ὄνομα
αὐτοῦ μεϑ᾽ ἡμῶν ὃ ϑεὸς«" τοῦτο γὰρ ἑρμηνεύει τὸ Ἐμμανουήλ.

52 Τριαῦτα περὶ τῆς εἰς ἀνθρώπους γενέσεως τοῦ Χριστοῦ πάλαι b
πρότερον παρ᾽ Ἑβραίοις ἐμελετᾶτο. μή τι οὖν ἐπίδοξόν τινα δυνά-
στην ἢ τύραννον ἢ τινα ἄλλως τῶν τὰ μεγάλα κατὰ τὸν βίον δυνα-
μένων τὸν προφητευόμενον ὑπογράφουσιν; οὐκ ἔστιν εἰπεῖν, ὅτι μηδὲ
ἐφάνη τοιοῦτος. ὅ9 ἀλλ᾽ οἷος ἐφάνη τῷ βίῳ, τοιοῦτον αὐτὸν καὶ
ἐθέσπισαν ἔσεσϑαι, τῆς ἀληϑείας zart’ οὐδὲν ἀπολελειμμένοι. εἰπὼν
δ᾽ οὖν ὁ Ἡσαΐας "ἀνηγγείλαμεν ἐνώπιον αὐτοῦ, ος παιδίον, ὡς ῥίζα
ἐν γῇ διψώσῃς, ἑξῆς συνάπτει, λέγων" »οὐκ ἔστιν εἶδος αὐτῷ οὐδὲ
δόξα. καὶ εἴδομεν αὐτόν, καὶ οὐκ εἶχεν εἶδος οὐδὲ κάλλος, καὶ ἦν τὸ
εἶδος αὐτοῦ ἄτιμον, ἐχλεῖπον παρὰ τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνϑρώπων" &v-e
$oozoc ἐν πληγῇ ὧν καὶ εἰδὼς φέρειν μαλακίαν, ἠτιμάσϑη καὶ οὐκ
ἐλογίσϑηκ«.

54 Ti οὖν λείπεται ἐπὶ τούτοις; εἰ γὰρ προεῖπον αὐτοῦ φυλὴν καὶ
γένος xai τρύπον γενέσεως καὶ τῆς παρϑένου τὸ ϑαῦμα καὶ βίου
τρύπον, ἀκόλουϑον ἦν ἑξῆς μηδὲ τὴν τελευτὴν ἀποσιωπῆσαι αὐτοῦ.
τί οὖν καὶ περὶ ταύτης Ἡσαΐας ϑεσπίζει; ᾿ἄνϑρωποςς, φησίν, ἐν
πληγῇ ὧν καὶ εἰδὼς φέρειν μαλακίαν, ἠτιμάσϑη καὶ οὐχ ἐλογίσϑη.
δδρὗτος τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν φέρει καὶ περὶ ἡμῶν ὀδυνᾶται, xai ἡμεῖς
ἐλογισάμεϑα αὐτὸν εἶναι ἐν πόνῳ καὶ ἐν πληγῇ καὶ ἐν κακώσει. αὐτὸς ἃ
δὲ ἐτραυματίσϑη διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν, καὶ μεμαλάκισται διὰ τὰς
ἀνομίας ἡμῶν" παιδεία εἰρήνης ἡμῶν ἐπ᾽ αὐτόν, τῷ μώλωπι αὐτοῦ
ἡμεῖς ἰάϑημεν. δ πάντες ὡς πρόβατα ἐπλανήϑημεν, καὶ κύριος παρέ-

(10 vgl. Justin. Apol. 133, 1) — 11 Jes. 7, 14; Matth. 1, 23 — 20 Jes. 53, 2a
— 21 Jes. 53, 2b—3 — 29 Jes. 53, 3b—8

11 λέγῃ Steph. λέγει P 18 τοιοῦτος wohl aus τοιούτοις P | οἷος Steph.,
oig P | xai mit ı auf Ras. P

Demonstr. evang. III Cap. 2, 49—62 105

δῶκεν αὐτὸν ταῖς ἁμαρτίαις ἡμῶν. καὶ αὐτὸς διὰ τὸ κεκακῶσϑαι οὐχ
ἀνοίγει τὸ στόμα" ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἤχϑη, καὶ Oc ἀμνὸς
ἔναντι τοῦ χείροντος ἄφωνος, οὕτως οὐκ ἀνοίγει τὸ στόμα. τὴν γε-
veav αὐτοῦ τίς διηγήσεται; ὅτι αἴρεται ἀπὸ τῆς γῆς ἡ ζωὴ αὐτοῦς,
καὶ τὰ λοιπά. "σημαίνει δὲ διὰ τούτων ὡς ἄρα ὁ Χριστὸς ἐκτὸς
πάσης ὑπάρχων πλημμελείας τὰς ὑπὲρ ἀνϑρώπων ἁμαρτίας εἰς ἑαυτὸν
ἀναδέξεται. διὸ καὶ πείσεται τὰ τῶν ἡμαρτηκότων καὶ ὑπὲρ ἡμῶν
ὀδυνηϑήσεται, ἀλλ᾽ οὐχ ὑπὲρ ἑαυτοῦ. εἰ δὲ xci τραυματισϑήσεται
λόγοις βλασφήμοις βαλλόμενος, καὶ τοῦτ᾽ ἔργον ἔσται τῶν ἡμετέρων
ἁμαρτιῶν" ἐπεὶ καὶ μεμαλάκισται διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν, ὅπως ἡμεῖς,
ἀνειληφότος αὐτοῦ τὰ ἡμέτερα ἀμπλαχήματα καὶ τὰ τῆς ἡμετέρας
κακίας τραύματα, τῷ μώλωπι αὐτοῦ ἰαϑῶμεν. καὶ τὰ μὲν αἴτια, ὧν
παρ᾽ ἀνϑρώποις πείσεται ὁ ἀναμάρτητος, ταῦτα ἦν. Ἰουδαίων δὲ
τῶν τὸν ϑάνατον αὐτῷ συσκευασαμένων οὐδὲν ὑπε(ργιδόμενος, ὃ ϑαυ-
μάσιος προφήτης διαρρήδην ἀπελέγχει, χαὶ τοῦτο ἀντιχρυς σχετλιά-
ζῶν καὶ λέγων" »ἀπὸ τῶν ἀνομιῶν τοῦ λαοῦ μου ἤχϑη εἰς ϑάνατονς.
59 εἶτ᾽ ἐπεὶ παραχρῆμα καὶ οὐκ εἰς μαχρὸν μετὰ τὴν κατὰ τοῦ Χρι-
στοῦ τόλμαν ὁ παντελὴς αὐτοὺς μετῆλϑεν ὄλεϑρος πολιορκηϑέντας
ὑπὸ Ῥωμαίων, οὐδὲ τοῦτο παριδὼν ἐπιλέγει: »καὶ δώσω τοὺς πο-
γηροὺς ἀντὶ τῆς ταφῆς αὐτοῦ καὶ τοὺς πλουσίους ἀντὶ τοῦ ϑανάτου
αὐτοῦε.

90'Hoxe, μὲν οὖν ἐπὶ τούτοις περιγράψαι τὴν προφητείαν, εἰ
μηδέν τι πλέον ἔσεσϑαι μετὰ τὴν τοῦ Χριστοῦ τελευτὴν ξώρα᾽ ἐπεὶ
δὲ ὅσον οὔπω ἔμελλε μετὰ τὴν τελευτὴν ἢ μετὰ τὴν ταφὴν παλι-
roots» καὶ ἀναβιοῦν, ἔτι περὶ αὐτοῦ καὶ ταῦτα προστίϑησιν, ἑξῆς ἐπι-
λέγων" »xal κύριος βούλεται καϑαρίσαι αὐτὸν τῆς πληγῆς" ἐὰν δῶτε
περὶ ἁμαρτίας, ἡ ψυχὴ ὑμῶν ὄψεται σπέρμα μαχρόβιον. καὶ βούλεται
κύριος ἀφελεῖν ἀπὸ τοῦ πόνου τῆς ψυχῆς αὐτοῦ, δεῖξαι αὐτῷ Pace.
61 ἀνώτερον εἰπὼν »ἄνϑρωπος ἐν πληγῇ ὧν καὶ εἰδὼς φέρειν μαλα-
κίανε, νῦν μετὰ τὸν ϑάνατον αὐτοῦ xal τὴν ταφήν, »κύριοςς, φησίν,
γβούλεται καϑαρίσαι αὐτὸν τῆς zANy5c« καὶ πῶς ἔσται; »ἐὰν δῶτες,
φησίν, »περὶ ἁμαρτίας, ἡ ψυχὴ ὑμῶν ὄψεται σπέρμα uaxrgoßıov«.
8205 πᾶσι γὰρ ἐφεῖται τὸ μαχρόβιον τοῦ Χριστοῦ σπέρμα συνιδεῖν ἢ
μόνοις τοῖς ἐ ξομολογησαμένοις καὶ τὰ δῶρα τὰ ὑπὲρ ἁμαρτιῶν προσ-
ἄγουσι τῷ ϑεῷ. μόνων γὰρ τούτων »ἡ vy?) ὄψεται σπέρμα μαχρό-
βιονε τὸ τοῦ Χριστοῦ, ἤτοι τὴν αἰώνιον ζωὴν αὐτοῦ τὴν μετὰ τὸν

16 Jes. 53, 80 — 19 Jes.53,9 — 26. 30. 311f Jes. 53, 10—11a — 29 Jes. 53,3

12 αἴτια ὧν aus ursprünglichem eio P 14 ὑπεριδόμενος Hkl, ὑπειδό-
μενος P (vgl. Z. 19) 22 περιγράψαι Gaisf., ἐπιγράψαι P

106 Eusebius

ϑάνατον, ἢ τὸν καϑ'᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης ἐπισπαρέντα αὐτοῦ λόγον
μαχρόβιον ἐσόμενον καὶ εἰς τὸ ἀεὶ διαρχέσοντα. 58 πάλιν ἀνώτερον
εἰπών »xci ἡμεῖς ἐλογισάμεϑα αὐτὸν εἶναι ἐν πόνῳς, νῦν μετὰ τὴν
σφαγὴν καὶ τὸν ϑάνατον αὐτοῦ pnow' »xal βούλεται κύριος ἀφελεῖν
ἀπὸ τοῦ πόνου τῆς ψυχῆς αὐτοῦ δεῖξαι αὐτῷ φῶςς. ἐπεὶ τοίνυν
βεβούλευται κύριος ὁ τῶν ὅλων ϑεὸς »καϑαρίσαι αὐτὸν τῆς πληγῆς
καὶ δεῖξαι αὐτῷ pass, πάντως που βουληϑεὶς πράξειεν ἂν ὃ ἐβου-
λήϑη. 9i οὐδὲν γάρ ἐστιν ὃ μὴ γίνεται ὧν βούλεται" ἐβουλήϑη δὲ
»καϑαρίσαι αὐτὸνε καὶ »δεῖξαι αὐτῷ Page. ἐποίησεν ἄρα ταῦτα, καὶ
καϑαρίσας αὐτὸν ἔδειξεν αὐτῷ φῶς. καὶ ἐπεὶ ἐβουλήϑη, καὶ βουλη-
ϑεὶς ἀφεῖλε τὸν πόνον τῆς φυχῆς αὐτοῦ, καὶ ἔδειξεν αὐτῷ φῶς, εἰ-
κότως ὁ προφήτης ἐπισυνάπτει λέγων" »διὰ τοῦτο αὐτὸς κληρονο-
μήσει πολλοὺς καὶ τῶν ἰσχυρῶν μεριεῖ GxUAa«.

θ5Ἔνϑα λοιπὸν ἤδη καὶ τῆς κληρονομίας τοῦ Χριστοῦ μέμνηται
τῷ δευτέρῳ συμφώνως ψαλμῷ, δι᾿ οὗ περὶ τῆς ἐπιβουλῆς τῆς κατ᾽
αὐτοῦ συσχευασϑείσης ὀνομαστὶ ϑεσπίσας ὃ λόγος ἐν τῷ »παρέστησαν
οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς, καὶ οἱ ἄρχοντες συνήχϑησαν ἐπὶ τὸ αὐτὸ χατὰ
τοῦ κυρίου καὶ κατὰ τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦς, ἑξῆς ἐπιλέγει" »κύριος εἶπεν
πρός με, υἱός μου εἶ σύ, ἐγὼ σήμερον γεγέννηκά 08° αἴτησαι παρ᾽
ἐμοῦ, καὶ δώσω σοι ἔϑνη τὴν κληρονομίαν σου, καὶ τὴν κατάσχεσίν
σου τὰ πέρατα τῆς γῆς«. δθταῦτα Ó' οὖν τὰ ἔϑνη καὶ 6 προφήτης
jvigato εἰπών" »διὰ τοῦτο αὐτὸς κληρονομήσει x0AA0U0c«, καὶ ἐπι-
λέγει" »χαὶ τῶν ἰσχυρῶν μεριεῖ σκῦλας. τῶν γὰρ δυνάμεων τῶν
ἀντικειμένων, ei πάλαι τῶν ἐϑνῶν ἦρχον, τὰς ὑποχειρίους ῥυσά-
μενος ψυχάς, οἷα δή τινα σκῦλα τοῖς οἰκείοις διένειμεν μαϑηταῖς.
970.6 φησιν ὃ Ἡσαΐας περὶ αὐτῶν᾽ »xoi εὐφρανϑήσονται ἐνώπιόν
σου ὃν τρόπον οἱ διαιρούμενοι σκῦλας. καὶ ὁ ψαλμῳδός" ν»κύριος
δώσει ῥῆμα τοῖς εὐαγγελιζομένοις, δυνάμει. πολλῇ. ὁ βασιλεὺς τῶν
δυνάμεων τοῦ ἀγαπητοῦ, τῇ ὡραιότητι τοῦ οἴχου διελέσϑαι σκῦλας«.
x εἰκότως τοιγαροῦν καὶ ἐνταῦϑα περὶ τοῦ Χριστοῦ φησιν »dıa
τοῦτο αὐτὸς κληρονομήσει πολλούς, καὶ τῶν ἰσχυρῶν μεριεῖ σκῦλας.
διὰ ποῖον δὲ τοῦτο, πάλιν ἑξῆς διδάσκει “φήσας: »&v0 ὧν παρεδόϑη
εἰς ϑάνατον ἡ ψυχὴ αὐτοῦ καὶ ἐν τοῖς ἀνόμοις ἐλογίσϑη, καὶ αὐτὸς
ἁμαρτίας πολλῶν ἀνήνεγκεν, καὶ διὰ τὰς ἁμαρτίας αὐτῶν παρεδόϑης.
69 ἀντὶ τούτων γὰρ ἀμειβόμενος αὐτὸν ὁ πατὴρ τῆς ὑπακοῆς καὶ τῆς

3 Jes. 53,4 — 4. 6 u. 9 ff Jes. 53, 10---118 — 12. 22. 23. 30 u. 32 Jes. 53,
12a. 12b — 16 Psal.2,2 — 18 Psal.2,7—S — 26 Jes. 9,3 — 27 Psal. 67, 12—13

6 βεβούλευται P, ob βεβούληται wie Steph. 30 in τοιγαροῦν steht τοι
über der Zeile in P

100

Demonstr, evang. III Cap. 2, 62—75 107

ὑπομονῆς ἕνεκα δεδώρηται αὐτῷ τὰ ἐχκείμενα᾽ γέγονε γὰρ »ὑπήκοοςς«
τῷ πατρὶ »μέχρι ϑανάτους«" διὸ καὶ κληρονομήσειν πολλούς. καὶ οὐ
πρότερον ἀλλὰ μετὰ τὸ παραδοϑῆναι εἰς ϑάνατον τὴν ψυχὴν αὐτοῦ
καὶ ἐν τοῖς ἀνόμοις λογισϑῆναι, ϑεσπίζεται. διὰ ταῦτα γὰρ εἴρηται
κληρονομήσειν πολλοὺς καὶ τῶν ἰσχυρῶν μερίσειν τὰ σκῦλα. 19 ἡγοῦ-
μαι δὲ ἀναμφιλόγως τὴν ἐκ νεχρῶν ἀνάστασιν τοῦ προφητευομένου
διὰ τούτων παρίστασϑαι. πῶς γὰρ ἄλλως ἐπινοῆσαι δυνατὸν Oc
πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἀχϑέντα, καὶ ἀπὸ τῶν ἀνομιῶν τοῦ Ἰουδαίων
λαοῦ ϑανάτῳ παραδοϑέντα, καὶ μετὰ ἀνόμων λογισϑέντα ταφῇ
τε παραδοϑέντα, εἶτα καϑαριζόμενον ὑπὸ τοῦ κυρίου, καὶ φῶς παρ᾽
αὐτῷ ὀψόμενον, καὶ κληρονομοῦντα πολλούς, καὶ σκῦλα τοῖς
οἰχείοις διανέμοντα; καὶ ἄλλως δὲ περὶ τῆς μετὰ τὸν ϑάνατον
ἀναβιώσεως αὐτοῦ λέγει που προφητεύων ἐκ προσώπου τοῦ Χριστοῦ
ὁ Δαβίδ' »o)x ἐγκαταλείψεις τὴν ψυχήν μου εἰς ἄδην, οὐδὲ δώσεις
τὸν ὅσιόν σου ἰδεῖν διαφϑοράνε, Τὶ καὶ πάλιν" »κύριε, ἀνήγαγες ἐξ
ἄδου τὴν ψυχήν μου, ἔσωσάς us ἀπὸ τῶν καταβαινόντων εἰς λάχ-
xovs, καὶ πάλιν" »0 ὑψῶν μὲ ἐκ τῶν πυλῶν τοῦ ϑανάτου, ὕπως ἂν
ἐξαγγείλω πάσας τὰς αἰνέσεις σους.

72 Τρύτοις δὲ πᾶσιν ἀντιβλέψαι δύνασϑαι οὐδὲ τοὺς σφόδρα
ἀγνωμονεστάτους ἡγοῦμαι. πλὴν ἀλλὰ τῆς Ἡσαΐου προφητείας τὸ συμ-
πέρασμα τὴν πάλαι στεῖραν καὶ ἔρημον ϑεοῦ φυχὴν ἢ καὶ μᾶλλον
τὴν ἐξ ἐϑνῶν ἐχκλησίαν εὐαγγελίζεται, ἀκολούϑως τῇ ϑεωρίᾳ τῶν
εἰρημένων. 13 ἐπειδὴ γὰρ τὰ πάντα δι᾽ αὐτὴν ὁ Χριστὸς ὑπέμεινεν,
εἰκότως μετὰ τὰς περὶ αὐτοῦ προρρήσεις ἐπιφέρει λέγων" »εὐφράνϑητι,
στεῖρα ἡ οὐ τίχτουσα, δῆξον καὶ βόησον, ἡ οὐχ ὠδίνουσα, ὅτι πολλὰ
τὰ τέχνα τῆς ἐρήμου μᾶλλον ἢ τῆς ἐχούσης τὸν Avdga‘ εἶπεν γὰρ
χύριος, πλάτυνον τὸν τόπον τῆς σχηνῆς σου χαὶ τῶν αὐλαιῶν σου,
πῆξον, μὴ φείσῃ" πλάτυνον τὰ σχοινίσματά σου, καὶ τοὺς πασσάλους
σου κατίσχυσον, ἔτι εἰς τὰ δεξιὰ καὶ εἰς τὰ ἀριστερὰ ἐχπέτασον᾽ καὶ
τὸ σπέρμα σου ἔϑνη κληρονομήσεις. "travra δὲ τὴν ἐξ ἐϑνῶν ἐκ-
κλησίαν xc«9^ ὅλης τῆς οἰκουμένης ἐξηπλωμένην καὶ ἀπὸ ἀνατολῶν
ἡλίου μέχρι δυσμῶν παρατείνουσαν ὁ λόγος εὐαγγελίζεται, σαφέστατα
τοῦτο παριστὰς διὰ τοῦ »xal τὸ σπέρμα σου ἔϑνη κληρονομήσεις.

75 Πλείονος δὲ ἐξεργασίας δεομένων τῶν κατὰ τὸν τόπον, ἀρ-

1 Phl.2,8 — 2. 3. 5. 9. 11 u. 12 vgl. Jes. 53, 12 — 7 Jes. 53, 7 —
8 vgl. Jes. 53, 8 — 10 vgl. Jes. 53, 10 u. 11 — 14 Psal. 15, 10 — 15 Psal. 29, 4
— 17 Psal. 9, 14b—15a — 24 Jes. 51, 1—3 — 33 Jes. 54, 3

1 ἐχχείμενα (vgl. S. 114, 24) Hkl, ἐγχείμενα P 9 καὶ --10 παραδοϑέντα
am Rande in P

101

108 Origenes

χούντως ἐπὶ τοῦ παρόντος ταῦϑ᾽ ἡμῖν ἐπιτετμήσϑω᾽ πλεῖστα δὲ ἂν
καὶ αὐτὸς ἐπὶ σχολῆς ἀναλέξασϑαι δύναιο περὶ τοῦ προκειμένου, καὶ
7 παροῦσα δὲ πραγματεία τῆς Βὐαγγελικῆς ᾿᾿ποδείξεως κατὰ καιρὸν
ἕχαστα παραδώσεταί τε καὶ ἑρμηνεύσει. io τέως δὲ ἐπὶ τοῦ παρόντος
τῆς τῶν προφητῶν περὶ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν προρρήσεώς τὲ καὶ
προγνώσεως, καὶ cc πᾶσιν ἀνϑρώποις τὴν τῶν μελλόντων ἀγαϑῶν
παρουσίαν εὐηγγελίζετο, ἱχανῶς ἔχει τὰ εἰρημένα, προαναφωνοῦντα
προφήτου τινὸς ἄφιξιν καὶ εὐσέβειας γομοϑέτου Moosi παραπλησίου,
γένος τὲ αὐτοῦ καὶ φυλὴν χαὶ τόπον ὅϑεν προελεύσεται, χρόνον TE
za” ὃν ἥξειν προφητεύεται, καὶ γένεσιν, καὶ τελευτήν, καὶ ἀναβίωσιν,
καὶ ἀρχὴν τὴν κατὰ πάντων ἐθνῶν, V& δὴ πάντα παρέστη καὶ ἔτι
μᾶλλον διὰ τῶν ἑξῆς παραστήσεται ἐπὶ μόνον τὸν σωτῆρα καὶ κύριον
ἡμῶν συμπεπερασμένα.

18᾽4λλὰ ταῦτα μὲν ἀπὸ τῶν ἱερῶν λογίων τοῖς πιστεύουσιν αὐ-
τοῖς παρατέϑειται: τοῖς δ᾽ ἀπειϑοῦσι ταῖς προφητικαῖς γραφαῖς ἰδίως
ἀπαντήσομεν, ος περὶ ἀνδρὸς κοινοῦ καὶ τοῖς λοιποῖς παραπλησίου
τέως τὴν ἐξέτασιν ποιούμενοι, ἵνα, ὁπόταν πάντων τῶν ἐξ αἰῶνος
βοηϑέντων ἐν ἀνϑρώποις πολὺ κρείττων ἀσυγκρίτῳ ὑπεροχῇ καὶ δια-
φέρων ἀναφανῇ, τὸ τηνικάδε καὶ τὰ περὶ τῆς ϑειοτέρας αὐτοῦ φύ-
σεῶς κατὰ καιρὸν διαλάβωμεν, ἐξ ἐναργῶν τῶν ἀποδείξεων παρι-
στῶντες OG 00% ἀνϑρωπείας ἄρα ἣν φύσεως ἡ περὶ αὐτὸν δύναμις"
οἷς ἀκολούϑως καὶ τὰ τῆς xat. αὐτὸν ϑεολογίας, Oc οἷόν τέ ἐστιν
ἡμῖν ἐποπτεῦσαι, ποιησόμεϑα. ἐπεὶ τοίνυν τῶν ἀπίστων οἱ πλείους
γόητα καὶ πλάνον ἀποκαλοῦντες καὶ μυρίαις ἄλλαις κατηγορίαις
βλασφημοῦντες αὐτὸν οὐπῶω καὶ νῦν παύονται, φέρε καὶ πρὸς τούτους
ἀποχρινώμεϑα, οἴχοϑεν μὲν οὐδέν, ἐξ αὐτῶν δὲ τῶν αὐτοῦ φωνῶν
xal ἧς παρέδωκε διδασκαλίας τὰς παραϑέσεις ποιούμενοι.

II. Πευστέον δὴ αὐτῶν, s ποτέ τις ἄλλος τοιοῦτος πλάνος
ἱστόρηται πραότητος καὶ ἐπιεικείας σωφροσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης
ἀρετῆς διδάσκαλος τοῖς ἀπατωμένοις γεγονὼς αἴτιος, καὶ εἰ ϑεμιτὸν
τούτοις ἀποκαλεῖν τοῖς ὀνόμασι τὸν μηδὲ ἐμβλέπειν μετὰ ἐπιϑυμίας
ἀχολάστου γυναιξὶν ἐπιτρέψαντα, χαὶ εἰ πλάνος ὁ τὴν εἰς ἄκρον
παραδοὺς φιλοσοφίαν, ἐν τῷ τοὺς φοιτητὰς παιδεύειν τῶν ὑπαρ-

23 vgl. Justin. Apol. I 30; Orig. c. Cels. II 7, 50. 61 ff — 28—$. 109, 12
vgl. Euseb. Theoph. Syr. X 174, 5—20 (S. 219, 30—220, 19); Euseb. e. Hieroclem 2
— 81 vgl. Matth. 5, 28 — 33 ff vgl. Matth. 25, 35 ff

Vor. Z. 98: γ΄. πρὸς τοὺς πλάνον ὑπειληφότας γεγονέναι τὸν χριστὸν τοῦ ϑεοῦ

8 zu εὐσεβείας νομοϑέτου vgl. oben S. 97, 20 Kl | MwiscerP 23 ποιη-
σόμεϑα P, παραστησόμεϑα Hkl, ἐποπτεῦσαι ποιησόμεϑα Kl

102

Demonstr. evang. III Cap. 2, 75—78. Cap. 3, 1—6 109

χόντων ἐνδεέσι κοινωνεῖν καὶ τὸ φιλόπονον καὶ κοινωνικὸν περὶ
πολλοῦ τίϑεσϑαι, xci εἰ πλάνος ὁ τῆς πανδήμου xci ἀγελαίου καὶ
ϑορυβώδους συνουσίας ἀνείργων, διδάσκων δὲ μόνην ἀσπάζεσϑαι τὴν
περὶ τὰ ϑεῖα λόγια σχολήν. 26 δὲ παντὸς μὲν ψεύδους ἀποτρέπων,
5 τὴν δ᾽ ἀλήϑειαν πρὸ παντὸς τιμᾶν παραινῶν, οὑς μηδ᾽ εὐορκίας
δεῖσϑαι, πολλοῦ δεῖ ἐπιορχεῖν᾽ »ἔστω γὰρ ὑμῶν τὸ ναὶ ναί, τὸ oU
οὐς, πῶς ἂν πλάνος ἐνδίκως ὀνομασϑείη; καὶ τί μὲ χρὴ πλείονα vor
λέγειν, παρὸν ἐκ τῶν πρόσϑεν εἰρημένων τίς ποτε ἢν 6 τρόπος γνῶ-
ναι τῆς ὑπ᾽ αὐτοῦ κατασπαρείσης τῷ βίῳ πολιτείας, ἀφ᾽ ἧς οὐχ ὕπως
10 πλάνον ἀλλά τινα ϑεῖον ὡς ἀληϑῶς καὶ ϑείας καὶ εὐσεβοῦς ἀλλ᾽ οὐ
τῆς κοινῆς χαὶ πανδήμου φιλοσοφίας εἰσηγητὴν πᾶς ὁ φιλαλήϑης
αὐτὸν ὁμολογήσαι av; ὃ τὸν γοῦν βίον τῶν πάλαι ϑεοφιλῶν Ἑβραίων
ἤδη πῶς ἐξ ἀνϑρώπων ἀπολωλότα μόνος ἀνανεωσάμενος οὐχ εἰς
βραχεῖς καὶ μετρίους, ἀλλ᾽ εἰς ὅλον ἐφαπλῶσαι τὸν κόσμον ἀποδέ-
15 δεικται διὰ τοῦ πρώτου συγγράμματος τῆς παρούσης ὑποϑέσεως" δι᾿
οὗ πάρεστιν ἀνϑρώποις ἐπὶ σπείρας τοῖς za ὅλης τῆς οἰκουμένης
τὸν... τῶν ϑεοφιλῶν ἐκείνων ἀμφὶ τὸν ᾿Αβραὰμ μυρίους τε ὅσους
ζηλωτὰς οὐχ ἐξ Ἑλλήνων PA ἀλλὰ καὶ βαρβάρων τῆς ἐχείνων
ϑεοσεβοῦς πολιτείας ἀποδεῖξαι. 4 ἀλλὰ τὰ μὲν ἠϑικώτερα τῆς διδα-
20 σκαλίας αὐτοῦ τοιαῦτα. φέρε δὲ σχεφώμεϑα, μὴ ἄρα ποτὲ ὁ πλάνος
αὐτῷ περὶ τὰ κυριώτατα τῶν δογμάτων κατεγίνετο.
δ᾽ 4ρ᾽ οὖν οὐχὶ μόνῳ τῷ παμβασιλεῖ ϑεῷ, τῷ καὶ οὐρανοῦ καὶ
γῆς καὶ τοῦ σύμπαντος κόσμου δημιουργῷ, αὐτός τε ἀναχείμενος καὶ
τοὺς φοιτητὰς προσάγων ἀναγέγραπται, εἰσέτι τε καὶ δεῦρο οἱ τῆς
‚25 διδασκαλίας αὐτοῦ λόγοι πάντα Ἕλληνα καὶ βάρβαρον ἄνω τὴν διά-
γνοιαν πρὸς τὸν ἀνωτάτο ϑεὸν ἂν ἄγουσιν, πᾶσαν ὁρατὴν φύσιν
ὑπερκύψαντα; δ ἄρα οὖν μὴ οὗτος nv ὃ πλάνος; ἢ ὅτι μὴ καὶ πλείους
σέβειν ϑεούς, ἐκ τῆς ἀνωτάτω καὶ μόνης ἀληϑοῦς ϑεολογίας (oc)

2 vgl. Matth. 6, 5 ff — 6 Jak. 5, 12 (nicht Matth. 5, 36! KI) — 19—8S. 111, 4
vgl. Eus. Th. Syr. 2174, 21—176, 2 (S. 220, 19—222, 4)

1 φιλόπονον P, φιλάνϑρωπον Th. Syr. besser! 8 ἀνείργων Th. Syr., ἀνεγείρων
P falsch 16 ἐπισπείρας P, wohl — ἐπὲ σπείρας »turmatime, zweifelhaft; ob ἀν-
ϑρώποις ἐπισπαρεῖσι xc9' ὕλης Hkl? vgl. S. 106, 1 17 τὸν (τῆς ἀληϑοῦς εὐσε-
βείας τρόπον + Hkl) τῶν ϑεοφιλῶν 21 αὐτῷ P falsch, ἀπατῶν Hkl; »ob nicht
seine Verirrung in den Hauptpunkten seiner Dogmatik bestand« Th. Syr, aber
betreffs πλάνος vgl. Z. 27 u. S. 110, 23 25 77 «διανοίᾳ Hkl, »in ihrem Geist«
Th.Syr. 28 ὡς + Hkl, εἰς + Greßmann: »die von der Verehrung des allein
höchsten untrügerischen Gottes in diesen wahrhaftigen Irrtum kopfüber gefallen
waren«, aber πλάνος nicht — Irrtum; vgl. Laus 212, 23

103

110 Eusebius

τὸν OG ἀληϑῶς πλάνον τραχηλισϑέντα, συγχωρεῖ; ἀλλ᾽ οὗτος οὐ
νεώτερος οὐδ᾽ οἰχεῖος αὐτῷ λόγος, τοῖς δ᾽ ἐκ μαχροῦ πάλαι ϑεο-
φιλέσιν. Ἑβραίοις. προσφιλής, ὥσπερ ovv δέδεικται διὰ τῆς Ilooza-
ρασκχευῆς, παρ᾽ ὧν ἤδη καὶ τῶν νέων φιλοσόφων παῖδες τὰ μεγάλα
ὠφελημένοι τῷ δόγματι συνηρέσϑησαν. σεμνύνονταί γέ τοι καὶ αὐ-
τῶν Ἑλλήνων οἱ λογιώτατοι ἐπὶ χρησμοῖς τῶν οἰχείων ϑεῶν ὧδέ
πῶς Ἑβραίων μνημονεύουσιν"

Moövoı Χαλδαῖοι σοφίην λάχον, ἠδ᾽ ἄρ᾽ Ἑβραῖοι,

αὐτογένεϑλον ἄνακτα σεβαζόμενοι ϑεὸν ἁγνῶς.

7 Χαλδαίους δὲ τοὺς αὐτοὺς διὰ τὸν Boa ὠνόμασεν, ἐπεὶ
Χαλδαῖος ἦν τὸ γένος, ος ἱστορεῖται. εἰ δὴ οὐν καὶ πρόπαλαι παῖδες
Ἑβραίων, τῶν δὴ μάλιστα καὶ πρὸς τῶν χρησμῶν ἐπὶ “σοφίᾳ μεμαρ-
τυρημένων, ἐπὶ μόνον τὸν πάντων δημιουργὸν ϑεὸν ἀνῆγον τὸ σέβας,
τί δεῖ πλάνον οὐχὶ δὲ ϑαυμαστὸν εὐσεβείας διδάσκαλον ὁμολογεῖν
τοῦτον, ὃς τὰ πρόπαλαι μόνοις τοῖς ϑεοφιλέσιν Ἑβραίοις ἐγνωσμένα
εἰς πάντας ἀνϑρώπους ἀοράτῳ καὶ ἐνθέῳ δυνάμει προαγαγὼν ἐξή-
πλῶσεν, ὥστε μηκέτι κατὰ τὸ παλαιὸν βραχεῖς τινας καὶ ἀριϑμῷ
ληπτοὺς ὀρϑὰς περὶ ϑεοῦ φέρειν δόξας, ἀλλὰ μυρία πλήϑη βαρβάρων
τῶν πάλαι ϑηριωδεστάτων λογίων τε καὶ Ἑλλήνων ἀνδρῶν, oi τοῖς
πάλαι προφήταις καὶ δικαίοις ἀνόράσιν εὐσεβεῖν ὁμοίως διὰ μόνης τῆς
αὐτοῦ δυνάμεως ἐπαιδεύϑησαν;

8᾽4λλὰ δὴ τὸ τρίτον σχεψώμεϑα, μή ποτ᾽ ἄρα τοῦτ᾽ ἢν δι
πλάνον αὐτόν φασιν, ὅτε μὴ βουϑυσίαις μηδὲ ζῴων ἀλόγων σφαγαῖς
μηδ᾽ αἵμασι καὶ πυρὶ μηδὲ τοῖς ἀπὸ γῆς ἀναϑυμιωμένοις τὸ ϑεῖον
τιμᾶν διετάξατο, ταπεινὰ μὲν καὶ γεώδη ταῦτα καὶ τῆς ἀϑανάτου
φύσεως οὐδαμῶς οἰχεῖα λογισάμενος, χρίνας δὲ πάσης ϑυσίας προση-
νεστάτην xai ἡδεῖαν εἶναι τῷ ϑεῷ τὴν τῶν οἰκείων ἐντολῶν κατόρ-
$ooır, δι᾿’ ὧν αὐτῷ σώματι καὶ ψυχῇ κεκαϑαρμένους, νῷ τε διαυγεῖ
καὶ δόγμασιν εὐσεβέσιν κεχοσμημένους, τὴν πρὸς τὸν ϑεὸν ἐξομοίωσιν

8 Euseb. Praep. ev. Lib. IX u. ff — 4 vgl. Clem. Alex. Strom. V 14, 110 ff

— 8 vgl. Euseb. Praep. ev. IX 9, (ed. Vigeri S. 413 C); Porphyr. de phil. ex orac.
haur. ed. G. Wolff S. 141; vgl. auch unten — 11 Gen. 15, 7

9 πάλαι Gaisf. aus Cod. S, πάλιν P 9 ϑεοφιλέσιν Ἑβραίοις προσφιλής Steph.,
»gottliebenden Hebrüern« Th. Syr., προσφιλέσιν Eßoaloıs ϑεοφιλής P vgl. Z. 15
8—9 nicht als Verse geschrieben in P $8 Eni-+ vor σοφίην P 9 αὐτογένητον
Justin. cohort. ad Graecos 11b, 24e; Cyrill. adv. Julian. p. 180 | σεβόμενοι nur P
14 δεῖ Steph. Greßm., 0j P 15 μόνοις yo. Ed. Paris, »der hebräischen Patri-
archen allein« Th. Syr, μόνος P 17 zai nachher eingefügt in P 22 δι᾿ ὃ
Steph., διὸ P 27 οἰχείων P besser als ϑείων od, ὁσίων "Th. Syr.

104

Demonstr. evang. III Cap. 3, 6—11 111

ἀπομιμεῖσϑαι ἐδίδασκεν, διαρρήδην φάσκων" »ἔσεσϑε τέλειοι, ὡς ὁ
πατὴρ ὑμῶν τέλειός ἐστινε. εἰ δὴ ταῦτά τις Ἑλλήνων αἰτιῷτο,
ἴστω μὴ φίλα τοῖς olxeloıs διδασκάλοις φρονῶν, οἵ γε, ὡς εἰκὸς ἐξ
ἡμῶν ὠφελημένοι, ἐπεὶ xol μεϑ᾽ ἡμᾶς γεγόνασι τοῖς χρόνοις, λέγω
δὲ μετὰ τὴν προβεβλημένην ἡμῖν ὑπὸ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν διδασκαλίαν,
οἷα δὴ ἐγγράφως ὡμολόγουν, ἄκουε.

104zó τῶν Πορφυρίου περὶ ἐμψύχων ἀποχῆς. »Θεῷ μὲν
τῷ ἐπὶ πᾶσιν, ὥς τις ἀνὴρ σοφὸς ἔφη, μηδὲν τῶν αἰσϑητῶν μήτε
ϑυμιῶντες μήτ᾽ ἐπονομάζοντες (οὐδὲν γὰρ ἔγυλον, ὃ μὴ τῷ ἀΐλῳ
εὐθύς ἐστιν ἀκάϑαρτον" διὸ οὐδὲ λόγος αὐτῷ ὁ κατὰ φωνὴν οἰκεῖος,
οὐδ᾽ ὁ ἔνδον, ὅταν πάϑει ψυχῆς ῇ μεμολυσμένος), διὰ δὲ σιγῆς κα-
ϑαρᾶς καὶ τῶν περὶ αὐτοῦ καϑαρῶν ἐννοιῶν ϑρησχεύσομεν αὐτόν.
δεῖ ἄρα συναφϑέντας καὶ ὁμοιωϑέντας αὐτῷ τὴν αὐτῶν ἀγωγὴν ϑυ-
σίαν ἱερὰν προσαγαγεῖν ϑεῷ, τὴν αὐτὴν δὲ καὶ ὕμνον οὖσαν καὶ ἡμῶν
σωτηρίαν. ἐν ἀπαϑείᾳ ἄρα τῆς ψυχῆς τοῦ δὲ ϑεοῦ ϑεωρίᾳ ἡ ϑυσία
αὕτη τελεῖται. -«

1 Ἔχ τῆς ᾿ἀπολλωνίου τοῦ Τυανέως ϑεολογίας. »Ovtoc
τοίνυν μάλιστα ἂν τις τὴν προσήκουσαν ἐπιμέλειαν ποιοῖτο τοῦ
ϑείου, τυγχάνοι τε αὐτόϑεν ἵλεώ τε δαὶ εὐμενοῦς αὐτοῦ παρ᾽ ὄντι-
ναοῦν μόνος ἀνϑρώπων, εἰ ϑεῷ μέν, ὃν δὴ φαμὲν τοῦτον, ἑνί τε OvtL
καὶ κεχωρισμένῳ πάντων, utó^ ὃν γνωρίζεσϑαι τοὺς λοιποὺς ἀναγ-
xaiov, μὴ ϑύοι τι τὴν ἀρχὴν μήτε ἀνάπτοι πῦρ μήτε τι καϑόλου
τῶν αἰσϑητῶν ἐπονομάξζοι (δεῖται γὰρ οὐδενὸς οὐδὲ παρὰ τῶν κρειτ-
τόνων ἥπερ ἡμεῖς ἔσμεν, οὐδ᾽ ἔστιν ὃ τὴν ἀρχὴν γῆ ἀνίησιν φυτὸν
7 τρέφει ξῷον 7 ἀήρ, ᾧ οὐ πρόσεστίν γε μίασμα), μόνῳ de χρῷτο
πρὸς αὐτὸν ἀεὶ τῷ κρείττονι λόγῳ (λέγω δὲ τῷ μὴ διὰ στόματος

7? Porphyr. De abstin. II 34; vgl. Euseb. Praep. ev. IV 11 (ed. Vigeri S. 149b);
Cyril. c. Jul. II 602 — 17 vgl. Euseb. Praep. ev. IV 13 (ed. Vigeri S. 150b)

Vor Z. 7: ὅτι οὐδὲν τῶν ἀπὸ γῆς χρὴ τῷ ἐπὶ πάντων 9:0 οὔτε ϑυμιᾶν οὔτε
ϑύειν Vor Z. 17: ἔτι περὶ αὐτοῦ.

1 διδάσχων, aber am Rande ἐδίδασχεν διαρρήδην φάσχων P 9. nach γὰρ
ἔστιν Porph. 10 αὐτῷ] τούτῳ Porph. Praep. ev. | old’ + vor ὁ χατὰ P,
< Porph, Praep. ev. 12 ϑροησχεύσομεν P, ϑρησχεύσωμεν die besten HSS der
Praep. ev., ϑρησχεύομεν Porphyr. 13 αὐτῶν P, Porph., Praep. ev. J, αὐτὴν Praep.
ev. AH, ἑαυτῶν Cyrill. | ἀγωγὴν P, Praep. ev. (wenigstens) AH, ἀναγωγὴν Porph.
14 προσάγειν Porph., Praep. ev., besser! 15 ἄρα τῆς Porph., Praep. ev., ἀρετῆς P
17 οὕτως Praep. ev.; od P 19 f παρόντινα ov μόνον ἀνϑρώπων εἰ ϑεώμενον ὃν
δὴ P, παρ᾽ ὅντινα oiv μόνος [μόνος AHJ, μᾶλλον BO] ἀνϑρώπων εἰ Yen uiv ὃν
δὴ Praep. ev. 20 φαμὲν τοῦτον P, πρῶτον ἔφαμεν Praep. ev. besser! 94 ἤπερ
Praep. ev. J, ἧπερ Praep. ev. AO, εἴπερ P 9ὅ ἢ ἀὴρ < Hkl

105

112 Eusebius

lovrı), παρὰ δὲ τοῦ καλλίστου τῶν ὄντων διὰ τοῦ καλλίστου τοῦ iv
ἡμῖν αἰτοίη τὰ ἀγαϑά" νοῦς δέ ἐστιν οὗτος ὀργάνου μὴ δεόμενοςςε.

12 Εἰ δὴ οὖν ταῦτα xci πρὸς τῶν παρ᾽ Ἕλλησι διαπρεπῶν φιλο-
σόφων τε xci ϑεολόγων ὁμολογεῖται, πῶς ἂν εἴη πλάνος 6 μὴ μόνον
λόγους ἀλλ᾽ ἔργα τῶν λόγων πολὺ πρότερον τοῖς φοιτηταῖς ἐκτελεῖν
παραδούς, δι᾽ ὧν κατὰ τὸν ὀρϑὸν λόγον ἤμελλον ϑεραπεύειν τὸ ϑεῖον;
ὅπως δὲ καὶ τίσιν λόγοις οἱ παλαιοὶ Ἑβραῖοι ϑύειν μνημονεύονται,
διειληφότες ἐν τῷ πρώτῳ συγγράμματι τῆς παρούσης ὑποϑέσεος,
ἐχείνοις ἀρχεσϑησόμεϑα.

18 Ἐπεὶ δὲ πρὸς τοῖς ἐξητασμένοις ἔγνωμεν, παρὰ τοῦ Χριστοῦ
μαϑόντες, ὅτι γεννητὸς ὁ κόσμος (xci ὅτι) οὐρανὸς αὐτὸς καὶ
ἥλιος καὶ σελήνη καὶ ἄστρα ἔργα ϑεοῦ τυγχάνει, καὶ ὅτε χρὴ μὴ
ταῦτα ἀλλὰ τὸν ποιητὴν αὐτῶν σέβειν, σχέψασϑαι δεῖ, μὴ ἄρα
ἠπατήμεϑα, τοῦτον παρ᾽ αὐτοῦ διδαχϑέντες φρονεῖν τὸν τρόπον.
14 χαὶ μὴν Ἑβραίων καὶ οὗτος ἦν ὃ λόγος, καὶ φιλοσόφων δὲ οἱ μά-
λιστα διαφανεῖς τοῖς αὐτοῖς συνηνέχϑησαν, γεννητὸν καὶ αὐτὸν τὸν
οὐρανὸν καὶ ἥλιον καὶ σελήνην καὶ ἄστρα καὶ τὸν σύμπαντα κόσμον
πρὸς τοῦ τῶν ὅλων ποιητοῦ γεγονότα ἀποφηνάμενοι. ἀλλὰ καὶ
συντέλειαν καὶ μεταβολὴν τὴν ἐπὶ τὰ χρείττω τοῦδε τοῦ παντὸς
ἔσεσϑαι προσδοκᾶν ἐδίδαξεν, ταῖς Ἑβραίων καὶ τοῦτο ἀκολούϑως
γραφαῖς. 15τί οὖν; οὐχὶ καὶ ὁ Πλάτων φύσεως λυτῆς καὶ φϑαρτῆς
οἶδεν αὐτόν τε οὐρανὸν xol ἥλιον καὶ σελήνην xci τοὺς λοιποὺς
ἀστέρας, εἰ καὶ μὴ λυϑήσεσϑαί φησιν ταῦτα, τῷ μὴ τὸν συμπήξαντα
βούλεσθαι;

16 Ej δ᾽ ἄρα βουληϑείη εἶναι φύσεως τοιαύτης, ψυχὴν δὲ ἀϑάνα-
τον ἔχειν ἡμᾶς κατ᾽ οὐδὲν μὲν ἐμφερῆ τοῖς ἀλόγοις ζῴοις τῶν δὲ
τοῦ ϑεοῦ δυνάμεων φέρουσαν ἀπεικονίσματα διδάξας ἡγεῖσϑαι, οὕτως
τ᾽ ἔχειν χαὶ διακεῖσϑαι καὶ φρονεῖν πάντα βάρβαρον καὶ ἰδιώτην παι-
δεύσας, LO” οὐχὶ σοφωτέρους ἀπείργασται τοὺς xa^ ὅλης τῆς olxov-
μένης τὰ αὐτοῦ φρονοῦντας τῶν τὰς ὀφρῦς ἀνεσπακότων, oi μηδὲν
xarà τὴν οὐσίαν διαφέρειν ἀπεφήναντο ἐμπίδος τε καὶ εὐλῆς καὶ
μυίας τὴν iv ἀνϑρώποις ψυχήν, ἀλλὰ καὶ ὄφεως καὶ ἐχίδνης ἄρχτου
τε χαὶ παρδάλεως καὶ συὸς ψυχῆς κατ᾽ οὐδέν, ὅσον ἐπὶ λόγῳ φύσεώς
τε καὶ οὐσίας, τὴν σφῶν αὐτῶν τῶν φιλοσοφωτάτων ψυχὴν διαλ-
λάττειν;

8 oben S. 43, 10 ff — 10—18 vgl. Euseb. Theoph. Syr. € 170, 5—12 (S. 222,
7—17) — 21 vgl. Plato Tim. 38BC — 25—8. 113, 7 vgl. Euseb. Theoph. Syr.
Z 176, 12—25 (S. 222, 18—223, 3)

1 ἐόντι Praep. ev., ἱέντι P 2 αἰτοίη Praep. ev., ójvov P 11 xai örı+ Steph.
aber ὅτι — Th. Syr. 80 oi Steph., ei P

Demonstr. evang. ΠῚ Cap. 3, 11—20. Cap. 4, 21—22 113

17 Καὶ ϑείου δὲ πρὸς τούτοις δικαιωτηρίου συνεχῶς ὑπομιμνήσκων
καὶ μελλούσης ἔσεσϑαι κρίσεως, κολάσεις τε καὶ τιμωρίας ἀπαραιτή-
τους τοῖς ἀσεβέσιν ὑπογράφων τοῖς τε εὐσεβέσιν ἐπαγγελίας ϑεοῦ αἰω-
viov ζωῆς καὶ οὐρανῶν βασιλείας καὶ σὺν ϑεῷ μακαρίας διαγωγῆς,
τίνα ἂν πλανήσειεν, οὐχὶ δὲ μᾶλλον προτρέψαιτο σπεύδειν μὲν ἐπ᾽
ἀρετὴν τῶν προσδοκωμένων ἕνεκα τοῖς εὐσεβέσιν ἐπάϑλων, ἀποτρέ-
πεσϑαι δὲ πάσης κακίας διὰ τὰς ἐπηρτημένας τοῖς ἀσεβέσι τιμωρίας;

18 Ey τοῖς δογματικχοῖς τῶν αὐτοῦ λόγων “παρειλήφαμεν εἶναί
τινας μετὰ τὸν ἀνωτάτω ϑεὸν δυνάμεις, ἀσωμάτους τὴν φύσιν καὶ
γνοεράς, λογικάς τε καὶ παναρέτους, τὸν παμβασιλέα χορευούσας, ὧν
πλείους καὶ μέχρις ἀνϑρώπων νεύματι τοῦ πατρὸς διά τινας σωτηρίους
οἰχονομίας ἀπεστάλϑαι" ἃς δὴ γνωρίζειν καὶ τιμᾷν κατὰ τὸ μέτρον
τῆς ἀξίας ἐδιδάχϑημεν, μόνῳ τῷ παμβασιλεῖ ϑεῷ τὴν σεβάσμιον τιμὴν
ἀπονέμοντες. ᾿1ϑἔτι πρὸς τούτοις ἔγνωμεν, παρ᾽ αὐτοῦ μαϑόντες,
πολεμίας τινὰς xci ἐχϑρὰς τοῦ ἀνθρωπείου γένους ἀμφὶ τὸν περὶ
γῆν ἀέρα πωτᾶσϑαι καὶ σὺν τοῖς πονηροῖς διατρίβειν δυνάμεις δαι-
μόνων καὶ πνευμάτων πονηρῶν καὶ τῶν ἐν τούτοις ἀρχόντων, οὕς
παντὶ σϑένει φεύγειν πεπαιδεύμεϑα, εἰ καὶ ὅτι μάλιστα ϑεῶν προση-
γορίας καὶ τιμὰς tcvroig ὑφαρπάζουσιν, ταύτης δ᾽ οὖν ἔτι μᾶλλον
τῆς ϑεομαχίας καὶ τῆς ϑεοεχϑρίας ἕνεκεν ἀποτρεπτέας εἶναι, xa?
ἃς ἐν τῇ Προπαρασκευῇ πεποιήμεϑα διὰ πλείστων ἀποδείξεις. τοι-
adra ἄττα τυγχάνει καὶ ἐν τοῖς δογματικοῖς μαϑήμασιν τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν ἀναφερόμενα Ἑβραίων τῶν πάλαι ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν τε καὶ
προφητῶν ἄντικρυς εὐσεβῆ παιδεύματα. 39 εἰ δὴ οὖν ταῦτα σεμνὰ
εἰ ὠφέλιμα εἰ φιλόσοφα εἰ ἀρετῆς μεστά, τίσιν (λόγοις) εὐλόγως ἂν
ὃ τούτων διδάσχαλος ἐπιγραφείη τὸ τοῦ πλάνου ὄνομα; ἀλλὰ ταῦτα
μὲν oc περὶ κοινοῦ τὴν φύσιν ἀνϑρώπου τέως ἐξητάσϑω, παραστα-
Tux& τῆς σεμνῆς καὶ βιωφελοῦς διδασκαλίας αὐτοῦ τυγχάνοντα. φέρε
δὴ καὶ τὰ ϑειότερα σχεφψώμεϑα.

(IV Dind.) 21 Καὶ δὴ σκεψώμεϑα ὅσων καὶ οἵων, σὺν ἀνϑρώποις τὰς
διατριβὰς πεποιημένος, παραδόξων γέγονεν ποιητὴς ἔργων, τοτὲ μὲν
λεπροὺς τὸ σῶμα δυνάμει ϑείᾳ καϑαίρων, τοτὲ δὲ προστάγματι λόγου
τοὺς ἐν ἀνϑρώποις δαίμονας ἐλαύνων, καὶ ἄλλοτε πάλιν νοσηλεῦυο-
μένοις καὶ παντοίοις ἀσϑενειῶν εἴδεσι καταπονουμένοις τὴν ἴασιν

21 Euseb. Praep. ev. IV 17ff — 21—23 vgl. Euseb. Theoph. Syr. & 176
(S. 223, 3—5) — 24f vgl. Phil. 4, 8 — 81—$S. 114, 22 Euseb. Theoph. Syr. X 104,
11—105, 8 (S. 146, 28—147, 25) — 35 Mark. 2, 9; Joh. 5, 8

Vor Z. 80: δ΄. περὶ τῶν ϑειοτέρων ἔργων αὐτοῦ χριστοῦ

3f αἰων. ζωῆς καὶ Steph., zal «iov. Guns P 7 πάσης Steph., πάσας P

18 xal εἰ xal Hkl 20 ἀποτρεπτέας Gaisf, ἀποτρεπταίας P 25 λόγοις + ΗΚ]
Eusebius VI. 8

107

(6)

114 Eusebius

ἀφϑόνως δωρούμενος. 22 χαὶ ποτὲ μὲν ἔφησεν παραλυτικῷ᾽ »ἀναστὰς
ἄρον τὸν κράββατόν σου, καὶ περιπάτεις, ὁ δὲ τὸ χελευσϑὲν ἐποίει.
23 τυφλοῖς δὲ πάλιν ἄλλοτε τὰ βλεπτικὰ τοῦ φωτὸς ἐχαρίζετο. yon
δέ ποτε καὶ αἱμορροοῦσα γυνὴ μαχραῖς ἐτῶν περιόδοις πρὸς τοῦ πά-
ϑους κατατρυχομένη, ἐπειδὴ ἑώρα μυρία πλήϑη κυχλοῦντα αὐτὸν
καὶ μηδαμῶς ἐπιτρέποντα αὐτῇ γονυπετῆσαι προσελϑούσῃ τοῦ τε
πάϑους τὴν ἀπαλλαγὴν ἐξαιτήσασϑαι, ἀλλὰ καὶ ἄκρου τοῦ ἱματίου
προσψαῦσαι μόνον διανοηϑεῖσα ὑποδύνει, καὶ τοῦ κρασπέδου ἐπιλα-
βομένη ὁμοῦ καὶ τῆς τῶν κακῶν ἰάσεως ἐπελάβετο, παραχρῆμά τε
ὑγιὴς ἦν, τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐνθέου δυνάμεως δεῖγμα μέγιστον
ἐπικομιζομένη. 24ἄλλος δέ τις βασιλικὸς ἀνὴρ κακῶς ἔχοντα τὸν
παῖδα προσπεσὼν τῷ Ἰησοῦ παραχρῆμα σῶον ἀπελάμβανεν" καὶ ϑυ-
γατέρα πάλιν ἄλλος, Ἰουδαίων δὲ ἀρχισυνάγωγος ἦν, ἀλλ᾽ οὗτος ἤδη
καὶ ϑανοῦσαν. ri δεῖ λέγειν Oc τεταρταῖος ἄλλος δυνάμει τοῦ
Ἰησοῦ νεκρὸς ἠγείρετο; ἢ ὡς ἐπὶ ϑαλάττης οἷα ἐπὶ λεωφόρου γῆς
τᾶς πορείας νυεν ποιούμεγος, τῶν αὑτοῦ μαϑητῶν éuxAsovcov, καὶ
Oc χειμασϑέντων ἐπετίμησεν τῇ ϑαλάσσῃ καὶ τῷ κλύδωνι καὶ τοῖς
ἀνέμοις, καὶ πάντα γε ἔστη παραχρῆμα, οἷα δεσπότου φωνὴν κατα-
πτήξαντα; 20 πέντε δὲ χιλιάδας ἀνόρῶν, συνεπιπαρόντος μυρίου ἄλλου
γυναικῶν τε χαὶ παίδων πλήϑους, ἐκ πέντε τὸν ἀριϑμὸν ἄρτων εἰς
χύρον πληρώσας, Oc καὶ περιττὰ τοσαῦτα, ὅσα ἱκανὰ ἦν πληρῶσαι
δώδεκα κοφίνους, λαβεῖν, τίνα οὐκ ἂν ἐκπλήξειεν καὶ ἐπὶ ζήτησίν ys
εἰχότως τῆς κατ᾽ αὐτὸν ἀπορρήτου δυνάμεως ἐχκαλέσεται;

A414 fva μή μοι τὰ νῦν ὁ λόγος εἰς μαχρὸν μῆκος ἐκτείνοιτο,
ἐπὶ πᾶσιν ἐκκείσϑω ὁ αὐτοῦ ϑάνατος, οὐ κοινὸς τοῖς λοιποῖς ἀνϑρώ-
ποις γεγενημένος. "Ἰοὺ γὰρ νόσῳ διαφϑαρείς, ἀλλ᾽ οὐδὲ βρόχῳ ἢ
πυρί, οὐδὲ "μὴν κατ᾽ αὐτὸ τοῦ σταυροῦ τὸ τρόπαιον ὁμοίως τοῖς λοι-
ποῖς κακούργοις ὑποτμηϑεὶς σιδήρῳ τὰ σκέλη, οὐδὲ ὅλως πρός τινος
ἀνθρώπων παϑών τι, τῶν ἀναιρεῖν εἰωϑότων, βίαιον ὑπέμεινε τελευ-
τήν, ἀλλ᾽ ὡς αὐτὸ μόνον ἑκὼν παρεδίδου τοῖς ἐπιβουλεύουσι τὸ σῶμα,

4 vgl. Matth. 9, 20ff; Mark. 5, 25ff; Luk. 8, 49 Ε΄ — 11 vgl. Joh. 4, 40 f —
13 vgl. Mark. 5, 22#; Luk. 8, 41 f — 14 vgl Joh. 11, 1f — 15 vgl. Matth.
14, 25 ff (Matth. 8, 26 ff); Mark. 4, 35 ff, 6, 48ff; Joh. 6, 19ff — 19 vgl. Matth.
14, 17 f; Mark. 6, 31ff; Luk. 9, 158 — 24—8. 115, 5 vgl. Euseb. Theoph. Gr.
S. 4, 9—5, 2; Theoph. Syr. X 105, 16—106, 2 (S. 148, 1—15)

4 aiuopoooüc« mit dem zweiten o über der Zeile P 5 χατατρυχομένη
Dind. κατατρυχωμένη P 8 ónéóvvev Kl 16 ποιούμενος τὸ αὐτοῦ ὄργανον ἄνω
τοῦ τῶν ὑδάτων νώτου περιπατεῖν Th. Syr., aber kaum in Dem., sondern ἤνυεν ποιού-
μενος = machte glücklich 20 in τὸν ist o aus ὦ corr. P 28 ra σχέλη « Th. gr.,
besser 29 βιαίαν Th. gr.

108

€

Demonstr. evang. III Cap. 4, 22—32 115

ἀνωρϑοῦτο uiv ἀπὸ γῆς αὐτίκα, χἄπειτα ἐπὶ τοῦ ἰχρίου φωνήσας
μέγα, καὶ τῷ πατρὶ παρατιϑεὶς τὸ πνεῦμα, εἰπὼν αὐτοῖς ῥήμασιν
»πάτερ εἰς χεῖράς σου παρατίϑεμαι τὸ πνεῦμά μους, οὕτως ἄφετος
καὶ ἐλεύϑερος. αὐτὸς ἀφ᾽ ἑαυτοῦ τὴν &x τοῦ σώματος ἀναχώρησιν
5 ἐποιεῖτο. 25 εἶτα δὲ τοῦ σώματος αὐτοῦ ληφϑέντος πρὸς τῶν γνω-
ρίμων καὶ τῇ προσηκούσῃ παραδοϑέντος ταφῇ, τριταῖος αὖϑις ἀπε-
λάμβανε τοῦτο, ὃ πρὶν ἀναχωρήσας ἑκών. “9 χαὶ δείκνυσίν γε πάλιν
αὐτὸς ἑαυτὸν ἔνσαρχον, ἔνσωμον, αὐτὸν ἐκχεῖνον, οἷος καὶ τὸ πρὶν
nv, τοῖς οἰκείοις μαϑηταῖς, οἷς καὶ ἐπὶ βραχὺ ὁμιλήσας καί τινα gor-
10 διατρίψας χρόνον, ἄνεισιν ὅϑεν καὶ παρῆν, ὑπ᾽ ὀφϑαλμοῖς αὐτῶν τὴν
εἰς οὐρανοὺς πορείαν στειλάμενος" οἷς δὴ καὶ ὑποϑήκας περὶ τῶν
πραχτέων παραδοὺς διδασχάλους τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων τῆς ἀνωτάτω
ϑεοσεβείας ἀπέφηνεν.
30 Τριαῦτα ἣν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν τὰ πολυύμνητα τῆς ἀρετῆς
15 ϑαύματα, ταῦτα τῆς ἐν αὐτῷ ϑεότητος τὰ τεχμήρια᾽ ταῦτα xai αὐτοὶ
-λογισμῷ σώφρονι τεϑαυμάχαμεν, βεβασανισμένῃ τε καὶ ἐξητασμένῃ
τῇ κρίσει χατεδεξάμεϑα. ? ἐξήτασται παρ᾽ ἡμῖν καὶ βεβασάνισται
ταῦτα καὶ δι᾿ ἑτέρων πραγμάτων ἐναργῶν, πάντα καλυπτόντων
λόγον, δι᾿ ὧν αὐτὸς ὁ κύριος ἡμῶν εἰσέτι καὶ νῦν, οἷς ἂν χρίνειεν,
20 μικρά τινα τῆς αὐτοῦ δυνάμεως παραφαίνειν εἴωϑεν, πλὴν ἀλλὰ καὶ
(διὰ) τῆς λογικωτέρας μεϑόδου, ἣν προσάγειν εἰώϑαμεν τοῖς οὐ πα-
ραδεχομένοις τὰ προειρημένα, ἀλλ᾽ ἤτοι παντελῶς ἀπιστοῦσιν αὐτοῖς
καὶ μηδὲν καϑόλου γεγονέναι τοιοῦτον πρὸς αὐτοῦ φάσχουσιν, ἢ γε-
γονέναι μέν, γοητείᾳ δὲ ἄλλως ἐπὶ πλάνῃ τῶν ὁρώντων Oc ἂν ὑπ᾽
25 ἀνδρὸς πλάνου ἐπιϑέσϑαι. εἰ δὲ χρὴ καὶ ἐπὶ τοῦ παρόντος βραχέα
πρὸς τοὺς δεδηλωμένους ἐνστῆναι, οὐχ ἀπολειψόμεϑα σπουδῆς. ἄλλως
δὲ πῶς αὐτοῖς ἀπαντήσομεν;
32 μὲ δὲ λέγοιεν μηδὲν τὴν ἀρχὴν πεποιηκέναι τὸν σωτῆρα ἡμῶν
ϑαυμαστὸν μηδέ τι παράδοξον ὧν ἐμαρτύρησαν οἱ γνώριμοι, σκεψώ-

3 Luk. 23, 46 (vgl. Psal. 30, 6) — 5—13 vgl. Euseb. Theoph. Gr. 5, 11—19;
Theoph. Syr. 2106, 10—17 (S. 148, 25—149, 5) — 7 ff vgl. Luk. 24, 36ff — 10 vgl.
Act. 1, 9 — 11 vgl. Matth. 28, 181 — 28—$8. 117, 15 vgl. Euseb. Theoph. Syr. &
184, 19—186, 17 (S. 231, 14—28; 232, 4—233, 21)

Vor Z. 28: πρὸς τοὺς ἀπειϑοῦντας τῇ vOv μαϑητῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν περὶ
τῶν παραδόξων αὐτοῦ πράξεων (διηγήσει + Steph.)

9 βραχὺ Th. Gr, Steph., βραχὺν P 91 διὰ + Hkl 29 ἀλλ᾽ ἤτοι Steph.,
ἀλλάτοι P 24 γοητείᾳ Gaisf., vgl. 125b, γοητικὰ Steph., γόητα PO 25 ἐπι-
ϑέσϑαι P, ἐπιτετελέσϑαι Hkl 27 αὐτοῖς Steph., αὐτοὺς P

109

116 Eusebius

μεϑα εἰ πιϑανὸς ὁ λόγος αὐτοῖς ἔσται, μὴ τὴν αἰτίαν ἔχουσιν ἄπο-
διδόναι, δι’ ἣν οἱ uiv μαϑηταί, ὁ δὲ διδάσκαλος ἐχρημάτισαν. ὅ τὲ
γὰρ διδάσκων ἐπαγγελίαν μαϑήματός τινος ἐπαγγέλλεται, οἵ t' αὐ
μαϑηταὶ μαϑημάτων ὀριγνώμενοι σφᾶς αὐτοὺς τῷ διδασκάλῳ προσ-
φέροντες ἐπιτρέπουσιν. “ὁ τίνα οὖν ἔστιν εἰπεῖν αἰτίαν τῶν τοῦ
Ἰησοῦ μαϑητῶν τῆς σὺν αὐτῷ διατριβῆς, καὶ τί τὸ ἀναγκαῖον τῆς ἃ
περὶ αὐτὸν σπουδῆς: ; τίνων δὲ καὶ διδάσκαλον ἐπεγράφοντο μαϑη-
μάτων; ἢ τοῦτο μὲν δῆλον; πάντως γάρ που ὧν παρ᾽ αὐτοῦ μα-
ϑόντες εἰς ἑτέρους ἐξήνεγκαν" παραγγελίαι δ᾽ ἦσαν αὐτῷ φιλοσόφου
βίου, ὃν ὑπογράφων αὐτοῖς ἔλεγεν" »μὴ χκτήσησϑε χρυσὸν μηδὲ ἄργυρον
εἰς τὰς ζώνας, μὴ πήραν εἰς ὅδόν«ε καὶ τὰ τοιαῦτα, τῇ δὲ πάντα
διοικούσῃ προνοίᾳ αὐτοὺς ἀναϑέντας μηδὲν μεριμνᾶν τῶν χρειῶν
fvexa. παρήνει δ᾽ αὑτοῖς καὶ τῶν Ἰουδαίοις ὑπὸ Μωσέως παρηγγελ-
μένων χρείττονα φρονεῖν. 31 τὸν μὲν γὰρ oia προχείροις εἰς ἀνδρο-
φονίας »νομοϑετῆσαι μὴ φονεύει», οσαύτως δὲ καὶ μὴ μοιχεύειν, οἷα
λαγνιστάτοις xci καταφερεστάτοις, καὶ αὖ πάλιν μὴ κλέπτειν, oia
δουλοπρεπεστάτοις, αὐτοὺς δὲ δεῖν τούτους μὲν ἡγεῖσϑαι μὴ προσή-
χειν αὐτοῖς τοὺς νόμους, τὸ δ᾽ ἀπαϑὲς τῆς ψυχῆς περὶ πολλοῦ προ-
τιμᾶν, χάτωϑεν ἐκ βάϑους αὐτῆς διανοίας ὥσπερ ἀπὸ ῥιζῶν τὰ τῆς
χαχίας ἀποτέμνοντας βλαστήματα, καὶ κρατεῖν μὲν ὀργῆς καὶ πάσης
αἰσχρᾶς ἐπιϑυμίας πειρᾶσϑαι, μᾶλλον δὲ μηδὲ ὀργίζεσϑαι δι᾿ ἄχραν
ψυχῆς ἀπάϑειαν, μηδὲ προσβλέπειν γυναῖκα μετὰ ἐπιϑυμίας ἀχολάστου,
τοῦ δὲ χλέπτειν τοὐναντίον καὶ τὰ οἰχεῖα προΐεσϑαι τοῖς δεομένοις,
ἀλλὰ μηδὲ σεμνύνεσϑαι ἐπὶ τῷ μὴ ἀποστερεῖν ἄλλίηλ]ους, ἀλλ᾽ ἐπὶ τῷ

5 τοὺς σφᾶς ἀποστερεῖν προηγουμένους ἀμνησικάκως φέρειν. 838 καὶ τί

με δεῖ συναγαγεῖν πάνϑ᾽ 000 ὁ μὲν ἐδίδασχεν, οἱ δ᾽ ἐμάνϑανον; παρ-
jet δ᾽ αὐτοῖς πρὸς τοῖς ἄλλοις τῆς ἀληϑείας οὕτως ἔχεσϑαι óc
μηδ᾽ εὐορχίας δεῖσθαι, πολλοῦ δεῖ ἐπιορκεῖν, παρασχευάζειν δὲ τὸν
τρόπον παντὸς 00%0v πιστότερον φαίνεσϑαι, μέχρι τοῦ ναί καὶ τοῦ
οὐ χωροῦντας, σὺν ἀληϑείᾳ τοῖς ῥήμασι χρωμένους. 35 πευστέον τοί-
νυν, τίνα ἂν ἔχοι λόγον τοὺς τῶν τοιωνδὶ ἀκροατάς, ἤδη δὲ καὶ δι-
δασχάλους τῶν αὐτῶν φύντας μαϑημάτων, πεπλάσϑαι ὑπονοεῖν 00a
διαπράξασϑαι τὸν διδάσκαλον ἐμαρτύρησαν. 9! vl δὲ τὸ πιϑανὸν τοῦ

10 Matth. 10,9 — 12 vgl. Matth. 6, 25. --- 15 vgl. Matth. 5,21 — vgl.
Matth. 5, 27 — (16. 23 vgl. Matth. 5, 40) — 21 vgl. Matth. 5, 22 ff — 22 vgl.
Matth. 5, 28 — 28 vgl. oben S. 109, 5f — vgl. Matth. 5, 33:f

24 ἀλλήλους P, ἄλλους Th. Syr. (richtig) 25 προηγουμένους P, προαιρου-
μένους Hkl, »von denen sie selbst beraubt würden« Th. Syr. (S. 232, 25)

110

Demonstr. evang. ΠῚ Cap. 4, 32—39 117

z , a ’ , = » \ >
νομίζειν συμφώνως ἅπαντας ψεύσασϑαι, δώδεκα μὲν ovrac τον ἀριϑ- d

μὸν τοὺς ἐχκρίτους, ἑβδομήκοντα δὲ τοὺς λοιπούς, oUG καὶ ἀποστεῖλαι
λέγεται »ἀνὰ δύο δύο πρὸ προσώπου αὐτοῦ εἰς πάντα τόπον καὶ
χώραν οὗ ἔμελλεν αὐτὸς ἔρχεσϑαις; ἀλλ᾽ οὐδεὶς αἱρεῖ λόγος ἀπιστεῖ-
σϑαι τοσοῦτο πλῆϑος ἀνδρῶν εὐσεβῆ καὶ σεμνὸν βίον ἀσπασαμένων
καὶ πάντων μὲν τῶν οἰχείων ὠλιγωρηκότων, ἀντὶ δὲ τῶν φιλτάτων,
γυναικὸς λέγω καὶ παίδων καὶ παντὸς γένους, τὸν ἀκτήμονα τρόπον
ἑλομένων, καὶ τὴν περὶ τοῦ διδασκάλου μαρτυρίαν σύμφωνον ὡς
dp ἑνὸς στόματος εἰς πάντας ἀνϑρώπους ἐξενηνοχότων. 389 μὲν
OU» κύριος καὶ πρῶτος καὶ ἀληϑὴς λόγος εἴη ἂν οὗτος.

Σχεψώμεϑα δὲ καὶ τὸν ἐναντίον. ἔστω γὰρ ὁ μὲν διδάσκαλος,
οἱ δὲ μαϑηταί" εἶϑ᾽ ὡς ἐν ὑποϑέσει λόγου ὃ μὲν μὴ τὰ προλελεγμένα
διδασκέτω, τὰ δ᾽ ἐχείνοις ἐναντία, παρανομεῖν δηλαδὴ καὶ ἀσεβεῖν
καὶ ἀδικεῖν καὶ πλεονεχτεῖν καὶ ἀποστερεῖν, καὶ εἴ τι ἕτερον κακὸν
λέγοιτο, λανϑάνειν δ᾽ ἐπὶ πᾶσι τούτοις σπουδάζειν καὶ τὸ ἦϑος μάλ᾽
εὐφυῶς ἐπικρύπτεσϑαι προσχήματι σεμνῆς διδασκαλίας καὶ εὐσεβείας
ἐπαγγελίᾳ καινῆς" οἱ δὲ ταῦτα μετερχέσϑων, καὶ τὰ τούτων ἔτι uo-
χϑηρότερα, διὰ τὸ προαλὲς τῆς κακίας καὶ αὐτοδίδακτον αὐτῆς" ἐπὶ
μέγα δὲ πλαστοῖς ῥήμασιν ἐπαιρόντων τὸν διδάσκαλον, μηδενὸς φευ-
δοῦς φειδόμενοι λόγου: πάντα δὲ αὐτῷ τὰ παράδοξα καὶ τὰς ϑαυ-

, ^ > \
i ματουργίας πεπλασμένως ἐπιγραφόντω», ὡς ἂν ϑαυμάζοιντο καὶ αὐτοὶ

καὶ μαχαρίξοιντο, οἷα μαϑηταὶ τοιοῦδε γενέσϑαι ἠξιωμένοι. ὅν φέρε
οὖν ἴδωμεν, εἰ τοιοῖσδε οὖσι» αὐτοῖς συστῆναι οἷόν τε nv τὸ ἐπι-
χείρημα. κακῷ δὴ κακὸν οὐ φασιν εἶναι φίλον, ἀλλ᾽ οὐδὲ ἀγαϑῷ.
πόϑεν οὖν ἐν πλήϑει τοσῶνδε ἀνδρῶν ἡ τῶν κακῶν εὕρηται συμφωνία;
πόϑεν ἡ περὶ τῶν αὐτῶν ἐν πᾶσιν αὐτοῖς ὁμύόφωνος μαρτυρία, ἡ
μέχρε ϑανάτου ὁμοφροσύνη; ἀνδρὶ δὲ γόητι τοιάδε διδάσκοντι καὶ
τοιάδε ἐπαγγελλομένῳ τίς ἂν τὴν ἀρχὴν προσέσχεν τὸν νοῦν; εἴποις
ἂν ὅτι γόητες ἄλλοι τοῦ καϑηγητοῦ κατ᾽ οὐδέν. &Q οὖν οἵδε τὸ
τέλος οὐ συνεωράκεσαν τοῦ διδασκάλου καὶ οἵῳ κέχρητο ϑανάτῳ; τί

11 Luk. 10, 1 -- 15—26 vgl. Euseb. Theoph. Syr. 2186, 24—187, 9 (S. 233,
30—234, 14) — 24 vgl. Plato Lys. 214, Phaedr. 255; Euseb. Praep. ev. XIII 13, 15
(ed. Vigeri S. 672a) — 26—8. 118, 3 vgl. Euseb. Theoph. Syr. & 187, 15—22
(S. 234, 21—235, 2) — 29 vgl. Orig. c. Cels. I 31

2 χαὶ nachher hinzugefügt in P 4 αἱρεῖ Steph. ἐρεῖ P 11 ἐναντίον mit
o aus ὦ P 17 χαινῆς Steph., vielleicht auch Th. Syr, xewz P 22. ἠξιωμένοι
γενέσϑαι, aber mit 8 u. α über diesen Wörtern P 23 ἴδωμεν Dind., εἰδῶμεν P
99 ἄλλοι mit Genit: »anders beschaffen als« Hkl, aber nach οὐδὲν + ἥττονες
Th. Syr., statt dessen χρείττονες Wendland

111

118 Eusebius -

δῆτα οὖν xci μετὰ tO αἴσχιστον ἐχεῖνο τέλος αὐτοῦ ἐπέμενον, τὸν ἐν
vexools ϑεολογοῦντες, ῇ τί ἄρα ποϑοῦντες τὰ ἴσα παϑεῖν; καὶ τίς
πώποτ᾽ ἐπ᾽ οὐδενὶ λόγῳ πρόδηλον ἕλοιτ᾽ (ἂν) τοιαύτην τιμωρίαν;
40 χαὶ μὴν δεδόσϑω τιμᾶν αὐτὸν συνόντα ἔτι καὶ σὺν αὐτοῖς διατρί-
βοντα καὶ δι᾿ ἀπάτης αὐτούς, Oz ἂν φαίη τις, ἀποπλανῶντα᾽ τί οὖν,
ὅτι καὶ μετὰ τὴν τελευτήν, καὶ πολὺ μᾶλλον τότε ἢ πρότερον, αὐτὸν
τεϑειάκασιν, ἐπεὶ σὺν ἀνϑρώποις μένοντα λέγονται καὶ ἀπολελοιπέναι
χαὶ ἀπηρνῆσϑαί ποτε, ὅτε αὐτῷ τὰ τῆς γε ἐπιβουλῆς ἐσχευώρητο,
μετὰ δὲ τὸ ἐξ ἀνϑρώπων γενέσϑαι ἀσμένως αὐτοὶ ϑνήσχειν μᾶλλον
ἡροῦντο 7 τῆς ὑπὲρ αὐτοῦ μαρτυρίας ἀγαϑῆς ἐξίστασϑαι: 41 εἰ δὴ ovv
μηδὲν ἀγαϑὸν συνεγνοκότες τῷ διδασκάλῳ, μὴ βίον μὴ μάϑημα μὴ
πρᾶξιν μὴ ἔργον ἐπαίνου ἄξιον, μηδὲ μὴν κατά τι ὠφελημένοι πρὸς
αὐτοῦ, UE ὅσον πονηρίαν καὶ ἀνδρῶν πλάνην, πῶς ἔϑνῃσκον προϑύ-
ucc, τὰ σεμνὰ καὶ ἐπίδοξα περὶ αὐτοῦ μαρτυροῦντες, παρὸν ἑκάστῳ
ζῆν ἀπραγμόνως καὶ ἐπὶ τῆς οἰχείας ἑστίας μετὰ τῶν φιλτάτων τὸν
ἀκίνδυνον διάγειν βίον;

42 Πλάνοι δὲ ἄνδρες καὶ ἀπατεῶνες πῶς ἀγαπητὸν ἡγοῦντο τὸν
ὑπὲρ ἑτέρου ϑάνατον, ὃν ἀχριβῶς πάντων μᾶλλον ἐγίνωσκον οὐδενὸς
μὲν αὐτοῖς, Oc ἂν φαίη τις, γεγονότα παραίτιον ἀγαϑοῦ, πάσης de
χακίας διδάσκαλον; ἀνὴρ “μὲν γὰρ λογισμοῦ xa ἀρετῆς μέτοχος ὑπὲρ
ἀγαϑοῦ κατορϑώματος X» εὐλόγως ποτὲ τὸν μετ ' εὐχλείας ϑάνατον
ὑπομείνειεν, ὁ δὲ μοχϑηρός, τὸ» τρόπον φιλοπαϑής tLG xai φιλήδονος
ὦν, μόνην δὲ τὴν πρόσχαιρον ταυτηνὶ ζωὴν καὶ τὰς κατ᾽ αὐτὴν ἡδυ-
παϑείας μεταδιώκοων, οὐκ ἂν ποτε ἕλοιτο πρὸ ζωῆς ϑάνατον, οὐδ᾽
ὑπὲρ οἰχείων xci φιλτάτων τιμωρίας ὑπομείνειεν, μή τί γε ὑπὲρ τοῦ
φαυλότητα κατεγνωσμένου. nos οὖν οἱ τοῦ δηλουμένου μαϑηταί,
εἰ ἄρα πλάνος ἦν καὶ γόης, οὐκ ἀγνοοῦντες αὐτὸν τοιοῦτον, ἀλλὰ
καὶ αὐτοὶ χείρονι μοχϑηρίας τρόπῳ τὰς ψυχὰς ἐνεσχημένοι, ὑπέμενον
πρὸς τῶν ὁμοεϑνῶν πάσας αἰκίας καὶ πᾶν τιμωριῶν εἶδος ὑπὲρ τῆς
αὐτοῦ μαρτυρίας ἀναδέχεσϑαι, οὐκ ὃν τοῦτο τῆς τῶν φαύλων olxelov
φύσεως;

44“Ἔτι δὲ καὶ τούτῳ πρόζο)οσχες. εἰ δὴ καὶ αὐτοὶ πλάνοι καὶ ἀπα-
τεῶνες ἐτύγχανον, προσϑὲς δ᾽ ὅτι καὶ ἀπαίδευτοι καὶ παντελῶς ἰδιῶ-

4—31 vgl. Euseb. Theoph. Syr. X 188, 9—189, 7 (S. 235, 18—236, 14) —
7f vgl. Matth. 25, 56 u. 69: — 20 f vgl. Róm. 5,7 — 32—8. 121,32 vgl. Euseb.
Theoph. Syr. X 189, 16—193, 2 (S. 236, 25—240, 16)

8 ἕλοιτ᾽ ἂν Dind, ἕλοιτο P 7 τεϑειάκασιν Gaisf. (auch Th. Syr), τεϑεια-
zócw P 10 εἰ δὴ — 11 διδασκ. steht am Rande in P 28 ἐνεσχημένοι Steph.,
ἐνισχημένοι P 80 3» Steph., ἂν P, »nicht aber ist dies« Syr.

112

Demonstr. evang. III Cap. 4, 39—49 119

ται, μᾶλλον δὲ ὅτι καὶ βάρβαροι, xci τῆς Σύρων οὐ πλέον ἐπαΐοντες
φωνῆς, πῶς ἐπὶ πᾶσαν προῆλϑον τὴν οἰχουμένην; ἢ ποίᾳ τοῦτο
διανοίᾳ ἐφαντάσϑησαν τολμῆσαι; ποίᾳ δὲ δυνάμει τὸ ἐπιχειρηϑὲν κατ-
ὠρϑωσαν; 4ϑέἕστω γὰρ ἐπὶ τῆς οἰκείας γῆς καλινδουμένους ἀγροί-
xovs ἄνδρας πλανᾶν καὶ πλανᾶσϑαι, καὶ μὴ ἐφ᾽ ἡσυχίας βάλλεσϑαι
τὸ πρᾶγμα᾽ κηρύττειν δ᾽ εἰς πάντας τὸ τοῦ Ἰησοῦ ὄνομα, καὶ τὰς
παραδόξους πράξεις αὐτοῦ κατά τε ἀγροὺς καὶ κατὰ πόλιν διδάσχειν,
καὶ τοὺς μὲν αὐτῶν τὴν Ῥωμαίων ἀρχὴν καὶ αὐτήν τε τὴν βασιλι-
κωτάτην πόλιν νείμασϑαι, τοὺς δὲ τὴν Περσῶν, τοὺς δὲ τὴν Ague-
γίων, ἑτέρους δὲ τὸ Πάρϑων ἔϑνος, καὶ αὖ πάλιν τὸ Σχυϑῶν, τινὰς
δὲ ἤδη καὶ ἐπ᾽ αὐτὰ τῆς οἰκουμένης ἐλϑεῖν τὰ ἄκρα, ἐπί τε τὴν Ἰνδῶν
φϑάσαι χώραν, καὶ ἑτέρους ὑπὲρ τὸν Ωχεανὸν παρελϑεῖν ἐπὶ τὰς
καλουμένας Βρεττανικὰς νήσους, ταῦτα οὐχ ἔτ᾽ ἔγωγε ἡγοῦμαι κατὰ
ἄνϑρωπον εἶναι, μή τί γε χατὰ εὐτελεῖς καὶ ἰδιώτας, πολλοῦ δεῖ
κατὰ πλάνους καὶ γόητας.

16 0j δὲ διδασχάλου φαύλου καὶ διαστροφέως πεπειραμένοι, καὶ
τούτου τὴν ἔχβασιν τῆς τελευτῆς καϑεωρακχότες, ποίοις ἄρα λόγοις
ἐχρήσαντο πρὸς ἀλλήλους εἰς τὸ σύμφωνα περὶ αὐτοῦ πλάσασϑαι;
ἐξ ἑνὸς γὰρ στόματος οἱ πᾶντες καὶ λεπρῶν καϑάρσεις καὶ δαιμόνων
ἀπελάσεις νεχρῶν τε ἀναβιώσεις πηρῶν τε ἀναβλέψεις καὶ μυρίας
ἄλλας νοσούντων ἰάσεις πρὸς αὐτοῦ γενέσϑαι ἐμαρτύρησαν, καὶ ἐπὶ
πᾶσιν τὴν αὐτοῦ μετὰ τὸν ϑάνατον ἀναβίωσιν πρώτοις αὐτοῖς ἑωρα-
μένην. “Ἰ ταῦτα γὰρ μὴ γενόμενα μηδ᾽ ἀχουσϑέντα πω κατὰ τοὺς
αὐτῶν χρόνους πῶς ἐξ ἑνὸς στόματος ἐμαρτύρουν γεγονέναι, μέχρι
xai ϑανάτου πιστούμενοι τὴ» ὁμολογίαν; 7] μή ποτε ἄρα συνελϑόντες
συνωμοσίαν τε κατὰ τὸ αὐτὸ πεποιημένοι συνϑήχας ἔϑεντο πρὸς
ἀλλήλους πλάσασϑαι xcl καταψεύσασϑαι τῶν μὴ γεγονότων; 48 καὶ
ποίοις ἄρα πιϑανὸν εἰπεῖν χρήσασϑαι αὐτοὺς λόγοις ἐπὶ ταῖς συνϑή-
χκαις; ἢ μή ποτε τοῖς τοιοῖσδε"

» Andges, φίλοι, τὸν μὲν δὴ χϑὲς καὶ πρώην ἀπατεῶνα καὶ πλάνης
διδάσκαλον ὑπ᾽ ὀφϑαλμοῖς ἁπάντων ἡμῶν τὴν ἐσχάτην ὑπομείναντα
τιμωρίαν, ὅστις ποτὲ ἤν, πάντων ἡμεῖς μάλιστα ἀκριβῶς ἴσμεν, οἷα
μύσται τῶν ἀπορρήτων αὐτοῦ γεγενημένοι. σεμνὸς μέν τις τοῖς
πολλοῖς ἐφαντάζετο, καί τι πλέον ἔχειν παρὰ τοὺς πολλοὺς ἐφρόνει,
οὐδὲν δὲ μέγα οὐδὲ τῆς ἀναστάσεως ἄξιον ἐπήγετο, εἰ μή τις τὸ δο-
λερὸν καὶ ὕπουλον λέγοι τοῦ τρόπου, καὶ τὸ διάστροφα διδάξαι ἡμᾶς
αὐτοὺς τόν τε de ἀπάτης τῦφον" 49 av” ὧν, φέρε, δεξιὰς δόντες
ἀλλήλοις, ὁμοῦ πάντες συνϑώμεϑα περὶ αὐτοῦ σύμφωνον ἐξενεγκεῖν

9 über »betrogene Betrüger« vgl. Wendland Rh. Mus. 49 S. 309 25 u.
29 ἢ P, Th. Syr., εἰ Steph.

113

120 Eusebius

εἰς πάντας ἀνϑρώπους πλάνην, καὶ λέγωμεν ἑωρακέναι αὐτὸν τυφλοῖς d
τὸ βλέπειν κεχαρισμένον, ὃ οὐδείς ποϑ᾽ ἡμῶν ἱστόρησεν" καὶ κωφοῖς
τὴν ἀκοὴν παρασχεῖν, ὃ οὐδείς ποϑ᾽ ἡμῶν ἠκουσεν᾽ λεπρούς τε κα-
ϑαρίσαι καὶ νεχροὺς ἐγεῖραι. καὶ συλλήβδην εἰπεῖν, ἃ μήτε εἴδομεν
5 πρὸς αὐτοῦ πραχϑέντα μήτε ἠκούσαμεν λεχϑέντα, ταῦτα ὡς ἀληϑῶς
πεπραγμένα διατεινώμεϑα. 59 ἀλλ᾽ ἐπεὶ καὶ ἡ ἐσχάτη αὐτοῦ τελευτὴ
περιβόητον ἔσχεν καὶ διαφανῆ τὸν ϑάνατον, ὡς μὴ δύνασϑαι αὐτὸν
ἐπικρύψασϑαι, ἀλλὰ καὶ τοῦτον ἡμεῖς ἀδιαστρέπτως ἐπιλυώμεϑα, μαρ-
τυροῦντες εὖ μάλα ἀναιδῶς, ὅτι δὴ πᾶσιν ἡμῖν μετὰ τὸ ἐκ νεχρῶν
10 ἀναβιῶσαι συνεγένετο, ἑστίας τε καὶ τροφῆς συνήϑους ἐκοινώνησεν. 114
δι φυλαττέσϑω δ᾽ ἡμῖν πᾶσιν τὸ ἀναιδὲς καὶ ἀδιάτρεπτον, μενέτω δὲ
ἡ ἔχστασις μέχρι ϑανάτου: τί γὰρ καὶ ἄτοπον ὑπὲρ τοῦ μηδενὸς
ἀποϑνήσχειν; τί δὲ καὶ λυπεῖ μηδενὸς εὐλόγου χάριν μάστιγας καὶ
βασάνους κατὰ τοῦ σώματος (φέρειν), εἰ δὲ δέοι καὶ δεσμωτηρίων πει-
15 ρᾶσϑαι ἀτιμιῶν τε καὶ ὕβρεων ὑπὲρ οὐδενὸς ἀληϑοῦς. καὶ τοῦϑ'᾽
ἡμῖν ἤδη μεμελετήσϑω.«
(V Dind.) 52 » Ψευδώμεϑα δὴ πάντες ὁμοῦ συμφώνος, καὶ πλαττώ-
usda ix! οὐδενὸς ὠφελείᾳ, 00% ἡμῶν οὔτε τῶν ἀπατωμένων, οὐδὲ b
μὴν αὐτοῦ τοῦ τὰ ψευδῆ πρὸς ἡμῶν ἐχκϑειαζομένου. 53 τείνωμεν δὲ τὸ
20 ψεῦδος μὴ ἐπὶ μόνους τοὺς ὁμοεϑνεῖς, ἀλλὰ καὶ εἰς πάντας προελ-
ϑόντες ἀνϑρώπους, καὶ σύμπασαν τὴν οἰκουμένην καταπλήσωμεν τῶν
περὶ αὐτοῦ συντιϑεμένων. ἤδη δὲ ἐντεῦϑεν νομοϑετῶμεν πᾶσι τοῖς
ἔϑνεσιν ἀντίστροφα ταῖς ἐξ αἰῶνος παρ᾽ αὐτοῖς περὶ τῶν πατρῴων
ϑεῶν δόξαις. 5! χελεύωμεν Ῥωμαίοις αὐτοῖς πρώτιστα πάντων μὴ
25 σέβειν οὖς ἡγοῦντο ϑεοὺς οἱ προπάτορες, παρίωμεν δὲ καὶ ἐπὶ τὴν €
Ἑλλάδα, καὶ τοῖς τούτων σοφοῖς ἀντιχηρύττωμεν, μηδ᾽ Αἰγυπτίους
ἀνῶμεν, πολεμῶμεν δὲ καὶ τοὺς τούτων ϑεούς, μὴ τὰ Μωσέως πρό-
σϑεν χατ᾽ αὐτῶν γενόμενα ἀνατεινόμενοι, τὸν δὲ τοῦ ἡμετέρου ὁδι-
δασχάλου ϑάνατον ὥσπερ τι φόβητρον αὐτοῖς ἀντιτάττοντες, καὶ τὴν
80 ἀπ᾿ αἰῶνος ἐξ αὐτῶν εἰς πάντας ἀνθρώπους προελϑοῦσαν περὶ ϑεῶν
φήμην μὴ ῥηματίοις καὶ λόγοις δυνάμει δὲ τοῦ σταυρωϑέντος διδα-
σκάλου χαταλύωμεν, 55 ἀπίωμεν καὶ ἐπὶ τὴν ἄλλην βάρβαρον γῆν, καὶ
τὰ παρὰ τοῖς πᾶσιν ἀνατρέπωμεν. προϑυμίας δὲ μηδεὶς ἡμῶν λει-
πέσϑοως«.
35 56, 0vre γὰρ μικρὸς ὃ ἀϑλος τῶν τολμωμένων, ἐπεὶ μὴ và τυ-
χόντα βραβεῖα ἡμᾶς ἐκδέξεται, ἀλλ᾽ αἱ ἀπὸ τῶν παρ᾽ ἑκάστοις, OG

8 ἀδιαστρέπτως P (c später hinzugefügt), ἀδιατρέπτως Steph. (vielleicht richtig,
vgl.Z.11); »ohne Scheu« Th. Syr. 14 es fehlt ein Verb wie φέρειν, Steph. λαβεῖν,
Th. Syr. (8. 238, 21) »ertragen« 19 τὰ ψευδῆ P, vielleicht xarà ψευδῆ Hkl, aber
Th. Syr. (S. 238, 26) »über den von uns die Lügen gesagt werden, daß er Gott sei«.

Demonstr. evang. III Cap. 4, 49—51. Cap. 5, 52—60 121

εἶχός, νόμων τιμωρίαι, δεσμὰ δηλαδὴ καὶ βάσανοι xci φυλακαί, πῦρ
TE καὶ σίδηρος, καὶ σταυροὶ καὶ ϑῆρες, ὧν μάλιστα προϑυμητέον καὶ
τοῖς κακοῖς ὁμόσε χωρητέον, ὑπόδειγμα τὸν διδάσκαλον κεκτημένοις.
Pxf γὰρ τούτων γένοιτ᾽ ἂν κάλλιον ἐχϑροὺς καὶ ϑεοῖς καὶ ἀνϑρώ-
ποις ἐπ᾽ οὐδενὶ λόγῳ καταστῆναι, καὶ μή ποτε ἡδέος ἀπολαῦσαί τινος,
μήτε τῶν φιλτάτων ὀνασϑαι, μήτε χρημάτων τυχεῖν, μήτε τινὸς
ἀγαϑοῦ τὸ παράπαν ἐλπίδα κτήσασϑαι, εἰκῆ δὲ καὶ μάτην πλανᾶσϑαι
καὶ πλανᾶν; τοῦτο γὰρ ἦν τὸ συμφέρον καὶ τὸ φέρεσϑαι ἐξ ἐναντίας
πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν καὶ τὸ ϑεοῖς μὲν τοῖς ἐξ αἰῶνος παρὰ πᾶσιν ouo-
λογημένοις πολεμεῖν, τὸν δ᾽ ὑπ᾿ ὀφϑαλμοῖς ἡμῶν ἀποθανόντα διδαάσκα-
λον ϑεὸν εἶναι καὶ ϑεοῦ παῖδα κηρύττειν, ὑπὲρ οὗ καὶ αὐτοὺς ϑνήσχειν
ἑτοίμους εἶναι, μηδὲν ἀληϑὲς παρ᾽ αὐτοῦ μηδ j ὠφέλιμον μεμαϑηκότας.
€: ταύτῃ δ᾽ oov xci μᾶλλον τιμητέον αὐτόν, εἰ μηδὲν ἡμᾶς ὦνησεν,
πᾶντα τε ἐπὶ τῷ δοξάσαι αὐτοῦ τὴν προσηγορίαν ποιητέον, xci πά-
σας ὕβρεις καὶ τιμωρίας ὑπομενετέον, πάντα τε τρόπον ἀναδεχτέον
ϑανάτου ὑπὲρ μηδενὸς ἀληϑοῦς. κακὸν γὰρ ἴσως ἀλήϑεια, τὸ δὲ
ψεῦδος ἔχει τοῦ κακοῦ τὸ ἐναντίον. 59 διὸ λέγωμεν, ὅτι καὶ νεχροὺς
ἤγειρεν, καὶ λεπροὺς ἐκαϑάρισεν, καὶ δαίμονας ἤλασεν, καὶ τῶν ἄλλων
παραδόξων ἔργων γέγονεν ποιητής, μηδὲν μὲν τοιοῦτον αὐτῷ συν-
εγνωχότες, ἑαυτοῖς δὲ τὰ πάντα πλαττόμενοι καὶ πλανῶντες μὲν
ovc δυνατόν" εἰ δὲ μὴ πείϑοιτό τις, ἀλλ᾽ αὐτοί γε ὑπὲρ ὧν συντεϑεί-
μεϑα τἀπίχειρα τῆς πλάνης καϑ᾽ ἑαυτῶν ἐφελκόμενοι.«

6040 σοι πιϑανὰ ταῦτα ἢ καὶ ἀληϑοῦς ἐχόμενα λόγου τὰ τοιαῦτα
εἶναι δοκεῖ; καὶ πείσειέ τις (av) ἑαυτόν, ὡς τοιαῦτα πλασάμενοι καὶ
συνθέμενοι ἀλλήλοις εὐτελεῖς ἄνδρες καὶ ἰδιῶται παρήεσαν ἐπὶ τὴν

‘P. , > , ΕΝ ς > 9- , , M ;» Ὁ - Z
wuclov ἀρχὴν, ἡ oc ἀνϑροωπεία φύσις TO φιλοζῶον oixtiorv KEXTN-

μένη δύναιτ᾽ ἂν ποϑ᾽ ὑπὲρ τοῦ μηδενὸς αὐϑαίρετον ὑπομεῖναι TEAEV-
τήν, (N) ὡς οἱ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν μαϑηταὶ εἰς τοσαύτην ὑπερβολὴν
ἐχπληξίας ἤλασαν, ὡς μηδὲν μὲν ὑπ᾿ αὐτοῦ παράδοξον πραχϑὲν ἕωρα-
x£vat, αὐτοὺς δ᾽ ἐκ συνϑήματος ὁμοῦ πάντα τὰ τοιαῦτα πεπλάσϑαι,
ἔπειτα ῥημάτια περὶ αὐτοῦ ψευδῆ συν(τ)αξαμένους ὑπὲρ τούτων ϑνή-
ὄχειν ὑπομένειν ἑτοίμως ἔχειν; ἀλλὰ τί φής; μὴ προσδοκῆσαι αὐτοὺς
μηδὲ ἐλπίσαι δεινόν τι πείσεσθαι ἐκ τῆς περὶ τοῦ Ἰησοῦ μαρτυρίας,
διὸ καὶ ἀδεῶς ἐπὶ τὸ περὶ αὐτοῦ κήρυγμα προελϑεῖν; ἀλλ᾽ οὐχ εἰχὸς
ἦν ἀπελπίσαι τὰ πάντα ὑπί(ὲρ) αὐτοῦ πείσεσϑαι, τοὺς Ῥωμαίοις ὁμοῦ

—S. 126, 28 vgl. Euseb. Theoph. Syr. 2193, 15—198 (S. 240, 34—246, 6)

7 vgl. S. 119, 5. 10 ἀποθανόντα Kl, »der starb« Th. Syr., αὐτῶν P 21 οὕς

P, ὅσους (nach Th. Syr. Kl 24 ἂν + Dind., πείϑεις ἔτι σεαυτὸν (nach Th. Syr.) Kl
8 7+ Steph. 31 ovvra£. Steph. συναξ. Ρ 35 ἀπελπίσαι Steph., ἀφελπίσαι P |
ὑπ᾽ P, ὑπὲρ Gaisf. nach Donat. pro illo, ὑπαὐτοῦ S, in Th. Syr. fehlt óz(Eo) αὐτοῦ

NeES/

123 Eusebius

. Ὁ \ - >
xci Ἕλλησι xci βαρβάροις ϑεῶν ἀνατροπὴν elonynoausvovg. 9!7 δέ
γε περὶ αὐτῶν ἱστορία σαφῶς δείκνυσιν, ὡς μετὰ τὴν τοῦ διδασχάλου
, > - ^
τελευτὴν ἐπίβουλοί τινες συλλαβόντες αὐτοὺς πρῶτα uiv παρέδωκαν
= 3, = =
φυλακῇ, ἔπειτα δὲ ἀπέλυσαν παραγγείλαντες μηδενὶ λαλεῖν ἐπὶ τῷ
> -) - , - -
ὀνόματι Tod Ἰησοῦ" γνόντες δὲ αὐτοὺς μετὰ ταῦτα δημοσίᾳ τῷ πλήϑει
τὰ περὶ αὐτοῦ διαλεγομένους, ἀναρπάσαντες ἐμάστιζον, ἐπιτιμῶντες
ΗΜ ze * 62 9 2 ^ 3 > e c , > 3
ἐπὶ τῇ διδασκαλίᾳ, ott ἀποχριϑεὶς avdıg αὐτοῖς o Πέτρος εἰπεν
»πειϑαρχεῖν δεῖ ϑεῷ μᾶλλον ἢ ἀνϑρώποις«. μετὰ δὲ ταῦτα λίϑοις
βληϑεὶς ἀναιρεῖται Στέφανος, ἐπὶ τοῦ Ιουδαίων πλήϑους παρρησια-
σάμενος, καὶ διωγμὸς οὐχ ὁ τυχὼν ἐπανίσταται τοῖς πρεσβεύουσι τὸ
a a 63 Á , » c , c - > [
tov Imoov ovoua. xai παλιν ἄλλοτε Hooóngc o τῶν Ἰουδαίων
\ 244. \ Se, \ 2 ἥν. ὦ , " ,
βασιλεὺς »ἀνεῖλεν τὸν laxofov τὸν ἀδελφὸν Ἰωάννου μαχαίρᾳς, vov
, ς 32 3: , € >) Er , -
te Πέτρον ὁ αὑτὸς δεσμοῖς περιέβαλεν, ὡς ἐν ταῖς Πράξεσι τῶν
᾿Αποστόλων γέγραπται. καὶ τούτων ταῦτα πεπονϑότων, οἱ λοιποὶ

ὅ μαϑηταί, ἀπρὶξ ἐχόμενοι τοῦ Ἰησοῦ, παρέμενον ἔτι μᾶλλον εἰς πάντας

9, τ x \ , > - , 64 243 ,
αὐτόν τε καὶ τὰς παραδοξοποιίας αὐτοῦ καταγγέλλοντες. 53 ἐπὶ vov-
Ir? € > ' - , a c , LN. , >
τοις Ἰάκωβος ὁ ἄδελφος τοῦ κυρίου, ov ot ralaı ta legocoAvua οἷ-
- - > - ,
χοῦντες ἐχάλουν δίκαιον διὰ τὰ τῆς ἀρετῆς πλεονεκτήματα, ἐρωτη-
^ - \ -)
ϑεὶς πρὸς τῶν ἀρχιερέων xai διδασκάλων τοῦ Ιουδαίων ἔϑνους, τίνα
3 - -— > : [2 E
περὶ τοῦ Χριστοῦ ἔχοι δόξαν, χἄπειτα ἀποχρινάμεος ὅτι υἱὸς ϑεοῦ
εἴζη), λίϑοις καὶ αὐτὸς πρὸς αὐτῶν βάλλεται. 58 χαὶ Πέτρος δὲ ἐπὶ
^ - - - > > ,
Ῥώμης κατὰ κεφαλῆς σταυροῦται, Παῦλός τε ἀποτέμνεται, Ἰωάννης
- > x -
τε νήσῳ παραδίδοται. καὶ τούτων ταῦτα παϑόντων οὐδεὶς τῶν
- - I = > -
λοιπῶν ἐξέστη τῆς προϑέσεος, δι᾽ εὐχῆς δὲ τιϑέμενοι καὶ αὐτοὶ τῶν
ἴσων τοῖς προειρημένοις τῆς εἰς τὸ ϑεῖον εὐσεβείας ἕνεκα τυχεῖν, ἔτι
- E = * E > -
μᾶλλον τῷ Ἰησοῦ καὶ toic παραδόξοις ἔργοις αὐτοῦ μετὰ παρρησίας
ἐμαρτύρουν.
66 \ , Jr , 3 \ , 2 = ,
Καὶ μην, εἴπερ wevouaca ἣν xava συνϑήκην αὐτοῖς πεπλασμένα,
G - -
ϑαυμάζειν ἄξιον ὅπως τοσοῦτο πλῆϑος τὴν συμφωνίαν ἐπὶ toic
2 - ,
πλάσμασιν καὶ μέχρι ϑανάτου διεφύλαξεν, οὐδείς τε αὐτῶν πώποτε,
- "NI
τὰ συμβάντα τοῖς προανῃρημένοις τρέσας, ἐξέστη τῆς ἑταιρίας, οὐδ
- * > ^
ἀντεχήρυξε τοῖς ἄλλοις εἰς φῶς ἀγαγὼν τὰ συντεϑειμένα, ἀλλὰ καὶ

1 vgl. Orig. c. Cels. IL 45 — 3 vgl. Act. 4, 1ff. 17 ff; 5, 17 ff. 40 — 5 vgl. Act.
5, 98 u. 40 — 8 Act. 5, 29 — 9 vgl. Act. 7,59 — 10 vgl. Act. 8, 1 — 12 Act. 12, 2
— 13 vgl. Act. 12,4 — 17 vgl. Euseb. HE II 23, 4ff — 21 vgl. Euseb. HE
II 25, 5; III 18, 1

7 ὅτε Steph., wohl — ἀλλὰ τότε, »während« Th. Syr, ἅτε P | αὖϑις
< Th. Syr. (wohl mit Recht) 21 εἴη Steph. εἴ P 25 ἔτι Steph., ni P, »noch
mehr« Th. Syr. (241, 29)

116

Demonstr. evang. III Cap. 5, 60—70 123

6 ζῶντα προδοῦναι τολμήσας αὐτὸν αὐτοχειρίᾳ za” ἑαυτοῦ παρα-
χρῆμα τὴν δίκην ἐπεσπάσατο. Ü'xàxtivo δὲ πῶς οὐ μεστὸν ἐχπλή-
ξεως, τὸ πλάνους ἄνδρας καὶ ἰδιώτας, μήτε λαλεῖν μήτε ἀκούειν πλέον
τῆς πατρίου φωνῆς ἐπισταμένους, μὴ μόνον διανοηϑῆναι τολμῆσαι
προελϑεῖν ἐπὶ τὴν τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων περίοδον, ἀλλὰ καὶ προελ-
ϑόντας κατορϑῶσαι τὸ ἐπιτήδευμα; σχέψαι δὲ ὁποῖόν ἐστιν καὶ τὸ
μηδένα μηδαμοῦ διάφωνον ἐξενεγκεῖν περὶ τῶν πράξεων τοῦ Ἰησοῦ
λόγον. 68 εἰ γὰρ ἐπὶ πάντων ἀμφιγνοουμένων πραγμάτων ἔν TE τοῖς
κατὰ “νόμους δικαστηρίοις καὶ ἐν ταῖς κοιναῖς ἀμφισβητήσεσιν τῶν
μαρτύρων συμφωνία κυροῖ τὸ ἀμφιγνοούμενον (» ἐπὶ στόματοςς δ᾽ οὖν
»δύο καὶ τριῶν μαρτύρων συνίσταται πᾶν ῥδῆμα«), πῶς οὐχ ἂν ἡ ἀλή-
ϑεια καὶ ἐπὶ τῶνδε συσταίη, δώδεχα μὲν ὄντων ἀποστόλων, ἑβδομή-
xovra δὲ μαϑητῶν, μυρίου vs πλήϑους τούτων ἐκτός, πάντων ϑαυ-
μαστὴν συμφωνίαν ἐπιδεδειγμένων καὶ μαρτυρησάντων γε τοῖς ὑπὸ
τοῦ Ἰησοῦ πεπραγμένοις, οὐχ ἀνιδρωτί, διὰ δὲ βασάνων ὑπομονῆς
καὶ πάσης αἰχίας καὶ ϑανάτου, καὶ ἐπὶ πᾶσιν ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ μαρτυρη-
ϑέντων, ὃς τὸν ὑπ᾽ αὐτῶν καταγγελϑέντα λόγον ἔτι καὶ νῦν καὶ εἰς
040» τὸν αἰῶνα χρατύνει;

69 Ταῦτα μὲν οὖν, ἀρχῆς ἀτόπου χατὰ συγχώρησιν δοϑείσης, γε-
γυμνάσϑω. τὸ γὰρ τοῖς ἐγγράφοις τἀναντία ὑπολαβεῖν, καὶ φάναι
τὸν Ἰησοῦν διδάσκαλον γεγονέναι μὴ σωφρόνων λόγων, ἀδικίας δὲ
καὶ πλεονεξίας καὶ πάσης ἀχολασίας, τούς τε μαϑητὰς αὐτοῦ τοι-
aura παρ᾽ αὐτοῦ δεδιδαγμένους παντορέκτας γεγονέναι καὶ παμπονή-
Qovc τῶν πώποτε ᾿ἀνϑρώπων, xa ‚urödeoı ἡμῖν a) ὅπερ
ἣν παντὸς ἀτοπώτατον" ὅμοιον Oc εἰ καὶ Διωσέως ἐν τοῖς νόμοις
λέγοντος »οὐ φονεύσεις, οὐ μοιχεύσεις, οὐ κλέψεις, οὐ ψευδομαρτυρή-
GEIGE, συχοφαντῶν αὕτον διέβαλλέ τις λέγων εἰρωνείᾳ ταῦτα φάναι
καὶ προσποιήσει" 19 βούλεσϑαι μὲν γὰρ τοὺς ὑπηκόους καὶ φονεύειν
xal μοιχεύειν καὶ τἀναντία πράττειν οἷς νομοϑετεῖν προσποιεῖται,
σχηματίζεσθαι δὲ καὶ καϑυποχρίνεσϑαι τὸν σεμνὸν βίον. ταύτῃ γὰρ
καὶ τὰς τῶν παρ᾽ Ἕλλησι φιλοσόφων ὑποθήκας διαβάλλοι ἂν τις
τόν TE χαρτερικὸν βίον xci τοὺς λόγους αὐτῶν πάντας, φάσχων
ἐναντίως μὲν τοῖς ἀναγεγραμμένοις διατεϑεῖσϑαι αὐτοὺς καὶ ἀναβε-
βιωχέναι, προσπεποιῆσϑαι δὲ χαϑ' ὑπόχρισιν τὸν φιλόσοφον ἑλεῖν

1 vgl. Matth. 27, 5 — 10 Deut. 19, 15; II Kor. 13, 1 — 26 Exod. 20, 13—16

4 διανοηϑῆναι <Th. Syr. 17 τὸν, o aus ὦ Ρ 29f oic νομοϑετεῖν προσ-
ποιεῖται, σχηματίζεσθαι δὲ Greßm. nach Th. Syr, οἷς vouoserst προσποιεῖσϑαι
δὲ σχηματίζεσϑαι P 32 πάντας (Th. Syr.) Kl, πάντων P 34 ἑλεῖν Gaisford
(nach S), ἐλϑεῖν P, μεϑελϑεῖν Steph., »als wären sie in einem philosophischen
Leben« Th. Syr. (S. 243, 8)

117

124 Eusebius

βίον. Τι οὕτως δέ τις xci πάσας ἁπλῶς εἰπεῖν τὰς τῶν παλαιῶν 118
διαβάλλοι ἂν ἱστορίας, ἀϑετῶν τὴν ἐν αὐταῖς ἀλήϑειαν, καὶ εἰς τοὺ-
ναντίον τὰ δηλούμενα, παρεχδεχόμενος. 13 ἀλλ᾽ ὡς οὐκ Av τις Oxvij-
σειεν τῶν εὑ φρονούντων μαίνεσϑαι τὸν τοιοῦτον ἀποφήνασϑαι,
5 οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν τοῦ σωτῆρος λόγων τε καὶ μαϑημάτων, εἴ τις
τἀληϑὲς διαστρέφων τὴν ἐναντίαν οἷς ἐδίδασκεν περιβάλλειν αὐτῷ
δόξαν πειρῷτο. 7 πλὴν ἀλλ᾽ ἐδόϑη χαὶ τοῦτο ὡς ἐν ὑποϑέσει, ὅπως
xci ἐκ περιουσίας xai ἐν ἀτόπῳ EEE τὸ ἀσύστατον τοῦ δι᾿
ἐναντίας λόγου φανῇ. b
10 14 Ἐληλεγμένου δῆτα τούτου, φέρε ἀναδραμόντες ἐπὶ τὴν τῶν
ἱερῶν γραφῶν ἀλήϑειαν, τὸ ἦϑος τῶν τοῦ Ἰησοῦ μαϑητῶν ϑεασώ-
μεϑα. αὐτόϑεν μὲν οὖν ἂν τις EU φρονῶν πῶς οὐ πάσης ἀποδοχῆς
αὐτοὺς ἀξίους χρίνειεν, ἄνδρας μὲν εὐτελεῖς ὁμολογουμένως καὶ τὸν
λόγον ἰδιώτας, εὐσεβοῦς δὲ καὶ φιλοσόφου διδασκαλίας εἰς ἔρωτα
15 συμβεβηκότας, καὶ στέρξαντας βίον καρτερικὸν καὶ ἐπίπονον, διὰ νη-
στειῶν, οἴνου τε καὶ χρεῶν ἀποχῆς, καὶ πλείστης ἄλλης ταπεινώσεως
τοῦ σώματος, διά τε εὐχῶν καὶ ἱκετηριῶν τῶν πρὸς τὸν ϑεόν, καὶ
πολὺ πρότερον δι᾿ ἄχρας σωφροσύνης καὶ ἁγνείας σώματος ὁμοῦ καὶ e
ψυχῆς κατορϑούμενον. "rigs δ᾽ οὖ» οὐχ ἂν αὐτοὺς ϑαυμάσειεν δι᾿
20 ὑπερβολὴν φιλοσοφίας καὶ ταῖς κατὰ νόμον συγκεχωρημέναις γαμεταῖς
ἀποτεταγμένους, καὶ μήϑ᾽ ὑπὸ τῆς φυσικῆς ἡδονῆς καϑελκυσϑέντας,
μήτε παίδων καὶ ἐγγόνων ἐπιϑυμίᾳ δουλωϑέντας, ἐπεὶ μηδὲ ϑνητῶν
ἐγγόνων ἀλλ᾽ ἀϑανάτων ὠρέχϑησαν; 19 τὸ δὲ ἀφιλοχρήματον αὐτῶν
τοῦ τρόπου πῶς οὐχ ἂν τις ἐκπλαγείη; καὶ τοῦτο τεχμηράμενος ἐκ
25 τοῦ μὴ φεύγειν ἀλλ᾽ ἀσπάσασϑαι διδάσκαλον χρυσοῦ καὶ ἀργύρου d
τὴν χτῆσιν ἀπαγορεύοντα χαὶ νομοϑετοῦντα μηδὲ μέχρι δευτέρου
χιτῶνος αὔξειν τὴν ὕπαρξιν᾽ ὕπερ τάχα τις ἀχούσας παρήτητο ἂν
τὸ βαρὺ τοῦ προστάγματος, οἱ δὲ καὶ ἔργον πεποιηκότες τὸν λόγον
ἀποδείκνυνται. αἰτήσαντος γοῦν ποτε τοὺς ἀμφὶ τὸν Πέτρον χωλοῦ
80 tıvos (οὗτος δ᾽ ἦν τῶν δι᾿ ἐσχάτην ἀπορίαν τὰς τροφὰς μεταιτούν-
tov), οὐκ ἔχων ὁ Πέτρος 0 τι δῷ, σμολόγει πάσης ὑπάρξεως χρυσίου
καὶ ἀργυρίου καϑαρεύειν, φήσας" "ἀργύριον καὶ χρυσίον οὐχ ὑπάρχει
μοι, 0 δὲ ἔχω, τοῦτό σοι δίδωμι ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ 119
ἔγειραι καὶ περιπάτεις. ΤΊ σκυϑρωπὰ δὲ αὑτοῖς προαγγέλῴ(λ)γοντος τοῦ

25 Matth. 10, 9—10 --- 29 Act. 3, 2ff — 32 Act. 3, 6

15 προβεβηκότας Hkl, »fortgeschritten« Th. Syr. 28 ἔργον: »sie machten
das Wort zur Tate, vgl. 143, 2 Hkl; »da8 Syr. ἔργῳ gelesen hätte, ist ganz un-
wahrscheinlich« Greßm. in TU, aber in der Ausgabe übersetzt er »in der Tat«
34 προαγγέλοντος P

Demonstr. evang. III Cap. 5, 71—81 125

διδασκάλου, προσέχοντες δι᾽ ὧν πρὸς αὐτοὺς ἔλεγεν »iv τῷ κόσμῳ
ϑλίψιν ἔχετες καὶ πάλιν »κλαύσετε καὶ ϑρηνήσετε ὑμεῖς, ὁ δὲ κόσμος
χαρήσεταις, πῶς οὐκ αὐτοὶ μὲν δῆλοι τὸν τρόπον, ὅτι δὴ στερροί
τινες καὶ βαϑεῖς ὑπῆρχον, μὴ φεύγοντες τὰ τῆς ψυχῆς “γυμνάσια μηδὲ
τὰ πρὸς ἡδονὴν μεταδιώκοντες" xal ὁ διδάσκαλος ὁέ, ὅτι μὴ δι᾿ ἀπά-
της ϑέλγων αὐτοὺς καὶ τὰ οἰκεῖα προϊσχόμενος ἐξῳκχειοῦτο, ἐλευϑέρῳ
δὲ xci ἀληϑεῖ λόγῳ τὰ συμβησόμενα ϑεσπίζων, τὴν αἵρεσιν τῆς κατ᾽
αὐτὸν πολιτείας εἰς αὐτοὺς ἐνετίϑετο. τοιαῦτα δὲ ἦν καὶ τὰ περὶ
τῶν μελλόντων διὰ τὸ ὄνομα αὐτοῦ συμβήσεσϑαι αὐτοῖς, ἐν οἷς προ-
λέγων ἐμαρτύρατο, ὅτι καὶ ἐπὶ ἡγεμόνας ἀχϑήσονται, καὶ μέχρι βα-
σιλέων φϑάσουσιν, καὶ παντοίας ὑπομενοῦσι τιμωρίας, δι᾿ οὐδὲν μὲν
φαῦλον οὐδὲ δι᾿ ἑτέραν εὔλογον αἰτίαν, αὐτὸ δὲ τοῦτο ὅλον διὰ τὸ
ὄνομα αὐτοῦ. 780 καὶ εἰσέτι δεῦρο ϑεωροῦντας ἐνεργούμενον P
καταπλαγῆναι τὴν πρόρρησιν" 7 γὰρ τοῦ Ἰησοῦ ὀνόματος ὁμολογία
τοὺς ϑυμοὺς εἴωϑεν ἐκκαίειν τῶν ἀρχόντων. 79 yüyp μηδὲν γὰρ φαῦλον
5 πεπραγμένον τῷ τὸν Χριστὸν ὁμολογοῦντι, κολάζουσιν ὅμως ai-
κιζόμενοι διὰ τὸ ὄνομα αὐτοῦ Og πάντων ἀνοσιουργῶν χαλεπω-
τέρους" εἰ δ᾽ ἐξομόσαιτό τις τὴν προσηγορίαν καὶ ἀρνηϑείη μὴ εἶναι
τῶν Χριστοῦ μαϑητῶν, ἀφεῖται παραχρῆμα ἐλεύϑερος, κἂν μυρίοις
ἔνοχος ἁλίσκηται πλημμελήμασιν. ? καὶ τί us (χρὴ) μυρία συναγα-
γεῖν τὸ τῶν ἀποστόλων τοῦ σωτῆρος ἡμῶν διαγράφειν ῆϑος πειρώ-
μενον, ἀρχούντων καὶ τῶν εἰρημένων εἰς ἀπόδειξιν τοῦ προχειμένου;
οἷς Erı ταῦτα προσϑεὶς ἐπὶ τὸ ἕτερον στῖφος τῶν συχοφαντῶν μετα-
βήσομαι.

81 Mar$aioc (0) ἀπόστολος τὸν πρότερον βίον οὐκ ἀπὸ σεμνῆς δια-
τριβῆς ὡρμᾶτο, ἐκ δὲ τῶν ἀμφὶ τὰς τελωνείας καὶ πλεονεξίας σχολα-
ζόντων. τοῦτο οὐδεὶς τῶν (λοιπῶν) εὐαγγελιστῶν ἐδήλωσεν, οὐχ ὁ
συναπόστολος αὐτοῦ Ἰωάννης. οὐδέ γε Πουχᾶς, οὐδὲ Μάρκος, αὐτὸς δὲ

1 Joh. 16, 33 — 2 Joh. 16, 20 — 10 vgl. Matth. 10, 17 ff; Luk. 21,12 —
258—8. 126, 20 vgl. Euseb. Theoph. Gr. Bruchstück 16 (S. 34, 5—35, 6) —
98 vgl. Luk. 5, 27; Mark. 2, 14

1 nach προσέχοντες + αὐτῷ Hkl, »achteten sie auf ihn durch das, was. .«
Th. Syr. (S. 244, 15 im Apparat) 8 αὐτὸν Dind. αὐτοῦ 13 εἰσέτι (vgl. S. 139, 4)
Hkl, »bis jetzt« Th. Syr, ἔστιν sic P 14 ἀνάγχη + vor χαταπλαγῆναι Hkl,
»müssen uns wundern« Th.Syr. 15 μηδὲν Gaisf, nihil reprehensione dignum
Donat. »nichts Schlechtes« Th. Syr. μηδενὶ P 16 ὅμως Gaisf. (nach S); ὅμως
— Syr. sagt Greßm. in TU, aber in der Ausgabe (S. 244, 34): »dennoche, ὁμοίως P
17f χαλεπωτέρους Steph. χαλεπωτέροις P 20 χρὴ + Steph. »was habe ich
nótig« Th. Syr. 21f πειρώμενον, o aus o P. 95 ó-- Kl 27 λοιπῶν + (nach
Th. Syr. u. Gr) Kl 28 γε über der Zeile in P

€

tv
Qt

126 Eusebius

* x € - , , ^ , > ^ € -
ιατϑαῖος τον ἑαυτοῦ στηλιτευῶν βίον, καὶ κατήγορος αὕὗτος ξαυτοῦ
- «o , > > , > -
γιγνόμενος. 33 ἐπάκουσον γοῦν ὅπως διαρρήδην ἐπ᾿ ὀνόματος αὐτοῦ
, - - , > ,
μέμνηται ἐν τῷ πρὸς αὐτοῦ γραφέντι εὐαγγελίῳ .. τὸν τρόπον" »xa
παράγων ἐκεῖϑεν ὁ Ἰησοῦς εἶδεν ἄνϑρωπον καϑήμενον ἐπὶ τὸ τελώ-
- 2 3 dea >
vıov, Ματϑαῖον ὀνόματι, xci εἶπεν αὐτῷ, ἀκολούϑει uov xai ἀναστὰς
^ - \ , 2 > - -
ἠκολούϑησεν αὐτῷ. καὶ ἐγένετο ἀνακειμένου αὐτοῦ ἐν τῇ olxíq, καὶ
x ^ - x € x , -2 - ^
ἰδοὺ πολλοὶ τελῶναι xci ἁμαρτωλοὶ συνανέχειντο τῷ 117000 καὶ τοῖς
— x - - , -
μαϑηταῖς αὐτοῦς. χαὶ πάλιν προϊὼν Eins τόν τε κατάλογον τῶν
- 2 - - ”
μαϑητῶν ἐξαριϑμούμενος, αὐτὸς ERVTO TO τοῦ τελώνου Oroua προσ-
, 88 24 » T - \ , 2 , s AN ,
τίϑησιν. λέγει ὃ ovr' »τῶν de δώδεχα ἀποστόλων τὰ ὀνοματὰ
E = 1 = ? c , " x2 , £5
ἐστιν ταῦτα᾽ πρῶτος Σίμων o λεγόμενος Πέτρος, xci Avóg£ac 0 ἀδελ-
x > nr ID c - * PES , € γ, τὰ \ > >
φὸς αὐτοῦ, Iazoßos o τοῦ Ζεβεδαίου, xci Ιωαννης ὁ ἀδελφος αὑτοῦ,
, ^ E - ^ “ὦ ς
Φίλιππος xci Βαρϑολομαῖος, Θωμᾶς καὶ ατϑαῖος ὁ τελώνηςκ.
a \ € us E >; € \ , ,
$1 Qovroc uiv ὁ Marócioc δι᾽ ὑπερβολὴν ἐπιεικείας τὸ φιλάληϑες

- € , - 707 , x , € ^ > , ^ >
υὑποφαίνων τοῦ ἰδίου τροπου καὶ τελώνὴν EAVTOV ἀπεχαάλει, μὴ ἐπι-

, - , ^ - , , x
χρύπτων τὸν πρότερον ξαυτοῦ βίον καὶ τοῦ συζύγου δεύτερον ξαυτὸν
E , 85 A , - - Θ - ς DE *A δ, , \
κατέλεγεν. συνεζευγμένος γοῦν τῷ Θωμᾷ, ὡς Πέτρος Ανδρέᾳ, καὶ
S - 19 , 4 , fi , , c -
lazoßos τῷ loavvy, καὶ Φίλιππος Βαρϑολομαίῳ, προταττει ξαυτοῦ

* - - € , x , - -
τὸν Θωμᾶν, προτιμῶν ὡς χρείττονα τον συναποστολον, TOV λοιπῶν
- > , - - - -
εὐαγγελιστῶν τοὐναντίον πεποιηκότων. ἄκουε γοῦν Δουκᾷ, πῶς τοῦ
» , > , > , 5.62. E , E
Mar$aíov uvnuovevoag οὐ τελώνην ovoualeı, οὐδ᾽ ὑποταττει τῷ
- , S > x ^ - > ,
Θωμᾷ, κρείττονα δὲ αὐτὸν εἰδὼς πρῶτον αὐτὸν κατέλεξεν, δεύτερον
x - & ^ € 17" ,
τὸν Θωμᾶν ἐπαγαγών, 89 ὥσπερ xci ὁ Μάρχος πεποίηκεν. ἔχουσιν
^ - , a x SE € *
δὲ αὐτοῦ αἱ λέξεις ovrOoc' »xci OTE ἡμέρα ἐγένετο, ἐφώνησεν τοὺς
x > - ^ , > - e 2 ,
μαϑητὰς αὐτοῦ, καὶ ἐκλεξάμενος ἐξ αὐτῶν δώδεκα, οὖς xal ἀποστό-
EN. ὁ , e ᾿ Ἢ , , wt , '
λους ὠνόμασεν, Σίμωνα, ov xci ἔκαλεσεν Πέτρον, xai Ανδρέαν vov
> ^ > - 2-7 ast } , , M
ἀδελφον αὐτοῦ, Ιαχώβον xci loavvv xci Φίλιππον καὶ Βαρϑολο-
x / - \ - -_0 \ ' = ς
μαῖον καὶ δατϑαῖον xci Θωμᾶνε. ϑὅουτως μὲν τὸν Mardaiov o
= P 5, « JM 3 9053 - BE;
Aovxüc ἐτίμησεν, za$ ἃ παρέδωκαν αὐτῷ »oí ἀπ᾿ ἀρχῆς αὐτόπται
x ς , - ,
xai ὑπηρέται YEVOUEVOL τοῦ A070U«.
4 E AT. o » "ὦ 5 Ἢ
Καὶ τὸν Ἰωάννην δὲ ὅμοιον εὕροις ἂν τῷ ατϑαίῳ" 88ἐν μὲν
^ "- > - 2 * -
γὰρ ταῖς ἐπιστολαῖς αὐτοῦ οὐδὲ μνήμην τῆς οἰκείας προσηγορίας

1 Matth. 9, 9 — 3 Matth. 9, 9—10 — 10 Matth. 10, 2-3 — 28 vgl. Mark.
3, 18 — 24 Luk. 6, 13—15 — 29 Luk. 1,2 — 31-8. 131, 21 Theoph. Syr. X
199—203 (S. 246, 9—251, 9)

3 τὸν τρόπον P, τοῦτον λέγων τὸν τρόπον Steph. (so etwa auch Th. Gr. u. Syr.)
9 τὸ τοῦ steht am Rande in P 17 óc Th. Gr. Cod. A, Th. Syr, óP 18 τῷ
— Th. Gr. Cod. A. — Betreffs der übrigen Abweichungen in Th. Gr. vgl. die Ein-
leitung dieser Ausgabe

120

Demonstr. evang. III Cap. 5, 81—93 127

ποιεῖται, ἢ πρεσβύτερον ἑαυτὸν ὀνομάζει, οὐδαμοῦ δὲ ἀπόστολον οὐδ᾽
εὐαγγελιστήν᾽ ἐν δὲ τῷ εὐαγγελίῳ ἐπισημηνάμενος »ὃν ἠγάπα ὁ Ἰησοῦς ς«
οὐχ ἐδήλωσεν ὀνομαστὶ ἑαυτόν.
^0 γε μὴν Πέτρος οὐδὲ καϑῆκεν ἐπὶ εὐαγγελίου γραφὴν δι᾿ εὐ-
5 λαβείας ὑπερβολήν. ϑ8ϑτούτου δίάρχος γνώριμος καὶ φοιτητὴς γεγο-
voc ἀπομνημονεῦσαι λέγεται τὰς τοῦ Πέτρου περὶ τῶν πράξεων τοῦ
Ἰησοῦ διαλέξεις" ὃς ἐλϑὼν ἐπ᾽ ἐχεῖνα τῆς ἱστορίας, ἐν οἷς ὁ Ἰησοῦς
ἐρωτήσας, τίνα φασὶν αὐτὸν οἱ ἄνϑρωποι, καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ αὐτοῦ
μαϑηταὶ τίνα δόξαν ἔχοιεν περὶ αὐτοῦ, ὑπακούσαντος τοῦ Πέτρου,
10 ὡς περὶ Χριστοῦ, οὐδὲν ἀποχρινάμενον τὸν Ἰησοῦν οὐδὲ λέγοντα
αὐτῷ γράφει, ἀλλ᾽ ὅτι »ἐπετίμησεν αὐτοῖς, ἵνα μηδενὶ λέγωσιν περὶ
αὐτοῦς. 9095 γὰρ παρῆν ὃ „Magxos τοῖς ὑπὸ τοῦ Ἰησοῦ λεχϑεῖσιν,
ἀλλ᾽ οὐδὲ Πέτρος τὰ πρὸς αὐτὸν καὶ περὶ αὐτοῦ λεχϑέντα τῷ Ἰησοῦ
ἐδικαίου δι᾿ οἰκείας προφέρειν μαρτυρίας. τίνα δὲ ἣν τὰ πρὸς αὐτὸν
15 λεχϑέντα δατϑαῖος δηλοῖ διὰ τούτων" »ὐμεῖς δὲ viva ue λέγετε εἶναι;
ἀποχριϑεὶς δὲ Σίμων Πέτρος εἶπεν, σὺ εἶ ὁ Χριστὸς ὁ υἱὸς τοῦ ϑεοῦ
τοῦ ζῶντος. ἀποχριϑεὶς δὲ ὁ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτῷ, μακάριος εἶ Σίμων
Βὰρ Ἰωνᾶ, ὅτι σὰρξ καὶ αἷμα οὐκ ἀπεχάλυψέν σοι, ἀλλ᾽ ὃ πατήρ uov ὃ
ἐν τοῖς οὐρανοῖς. καὶ ἐγώ σοι λέγω, σὺ εἶ Πέτρος, καὶ ἐπὶ ταύτην τὴν
20 πέτραν οἰχοδομήσω μου τὴν ἐκκλησίαν, καὶ πύλαι GÓov οὐ κατισχύ-
σουσιν αὐτῆς, καὶ δώσω σοι τὰς κλεῖς τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν,
καὶ ὅσα ἂν δήσῃς ἐπὶ τῆς γῆς, ἔσται δεδεμένα ἐν τοῖς οὐρανοῖς, καὶ
ὅσα ἂν λύσης ἐπὶ τῆς γῆς, ἔσται λελυμένα ἐν τοῖς οὐρανοῖς«. 951το-
σούτων εἰρημένων τῷ Πέτρῳ ὑπὸ τοῦ Ἰησοῦ, ὁ Μάρκος μηδενὸς τού-
25 τῶν μνημονεύσας, ὅτι und’ ὃ Πέτρος ταῦϑ'᾽ ὡς εἰχὸς ἐν ταῖς αὐτοῦ
διδασκαλίαις ἐξηγόρευσεν, ὅρα τί φησί»" ἐρωτήσαντος τοῦ Ἰησοῦ,
»ἀποχριϑεὶς ὃ Πέτρος λέγει, σὺ εἶ ὁ Χριστός. καὶ ἐπετίμησεν αὐτοῖς,
ἵνα μηδενὶ λέγωσιν περὶ αὐτοῦς. 9? ταῦτα μὲν οὖν ὁ Πέτρος εἰκότως
παρασιωπᾶσϑαι ἠξίου" διὸ καὶ Magxoc αὐτὰ παρέλιπεν. τὰ δὲ κατὰ
30 τὴν ἄρνησιν αὐτοῦ εἰς πάντας ἐκήρυξεν ἀνθρώπους, ἐπεὶ καὶ ἔκλαυσεν
ἐπ᾿ αὐτῇ πικρῶς. ϑϑεῦροις δ᾽ οὖν τὸν Μάρκον ἱστοροῦντα περὶ
αὐτοῦ τάδε᾽ »xal ὄντος τοῦ Πέτρου ἐν τῇ αὐλῇ ἔρχεται πρὸς αὐτὸν
μία τῶν παιδισκῶν τοῦ ἀρχιερέως, καὶ ἰδοῦσα αὐτὸν ϑερμαινόμενον͵
ἐμβλέψασα αὐτῷ λέγει, καὶ σὺ μετὰ Ἰησοῦ τοῦ Ναζωραίου ἧς. ὁ δὲ

1 II Joh. 1, 1; III Joh. 1, 1 — 2 vgl. Joh. 13, 23; 19, 26; 20, 2; 21, 7 u. 20
— 8 Mark. 8, 27—30 — 15 Matth. 16, 15—19 — 27 Mark. 8, 29—30 — 30 vgl.
Orig. c. Cels. II, 15 — 32 Mark. 14, 66—72

5 nach τούτου + δὲ Th. Syr. 11 ein leerer Raum von 2 Buchst. vor
αὐτοῖς P

oz
o0

128 Eusebius

ἠρνήσατο A£yov' οὔτε οἶδα οὔτε ἐπίσταμαι τί σὺ λέγεις. καὶ ἐξῆλϑεν
εἰς τὴν ἔξω πρόαυλιν, καὶ ἀλέκτωρ ἐφώνησεν. πάλιν δὲ ἰδοῦσα αὐτὸν
ἡ παιδίσκη ἤρξατο λέγειν τοῖς παρεστῶσιν᾽ οὗτος ἐξ αὐτῶν ἐστιν. 946
δὲ πάλιν ἠρνήσατο. καὶ μετὰ μιχρὸν πάλιν (ob) παρεστῶτες ἔλεγον
τῷ Πέτρῳ᾽ ἀληϑῶς ἐξ αὐτῶν εἶ, καὶ γὰρ Γαλιλαῖος εἶ. ὃ δὲ ἤρξατο
ἀναϑεματίζειν καὶ ὀμνύειν, ὅτι οὐκ οἶδα τὸν ἄνϑρωπον τοῦτον», ὃν
λέγετε" καὶ εὐθέως ἐκ δευτέρου ἀλέχτωρ ἐφώνησενε. 95 Mágxoc μὲν
ταῦτα γράφει, Πέτρος δὲ ταῦτα περὶ ἑαυτοῦ μαρτυρεῖ᾽ πάντα γὰρ τὰ
παρὰ Μάρχῳ τῶν Πέτρου διαλέξεων εἶναι λέγεται ἀπομνημονεύματα.
οἱ δὴ οὖν τὰ μὲν δόξαντα αὐτοῖς ἀγαϑὴν φέρειν φήμην παραιτού-
μενοι, τὰς δὲ καϑ᾽ ἑαυτῶν διαβολὰς εἰς ἄληστον αἰῶνα καταγρά-
φοντες, καὶ τῶν πλημμεληϑέντων αὐτοῖς τὰς κατηγορίας, ἃς οὐχ ἂν
τις ἔγνω τῶν μετὰ ταῦτα εἰ μὴ διὰ τῆς αὐτῶν ἔμαϑεν φωνῆς, xaó^
ἑαυτῶν στηλιτεύοντες, πῶς οὐ φιλαυτίας μὲν ἁπάσης καὶ ψευδολογίας
ἐχτὸς γεγονέναι ἐνδίκως ἂν ὁμολογοῖντο, φιλαλήϑους δὲ διαϑέσεως
σαφῆ καὶ ἐναργῆ τεχμήρια παρεσχηκέναι;

96 Οἱ δέ γε τοὺς τοιούσδε πεπλάσϑαι καὶ κατεψεῦσϑαι νομίζοντες,
χαὶ οἷα πλάνους βλασφημεῖν πειρώμενοι, πῶς οὐκ ἂν γένοιντο κατα-
γέλαστοι, φίλοι μὲν φϑόνου καὶ βασκανίας, ἐχϑροὶ δὲ αὐτῆς ἀληϑείας
ἁλισκόμενοι, οἵ γε τοὺς οὕτως ἀπανούργους, καὶ ἄπλαστον Oc ἀληϑῶς
καὶ ἀκέραιον ἦϑος διὰ τῶν οἰχείων λόγων ἐπιδεδειγμένους, πανούρ-
γους τινὰς καὶ δεινοὺς ὑποτίϑενται σοφιστάς, ὡς τὰ μὴ ovra πλασα-
μένους, xci τῷ οἰκείῳ διδασχάλῳ τὰ μὴ πρὸς αὐτοῦ πραχϑέντα
χεχαρισμένως ἀναϑέντας; oc εὖ μοι δοχεῖ εἰρῆσϑαι, πάντα χρὴ
πιστεύειν τοῖς τοῦ Ἰησοῦ μαϑηταῖς, ἢ μή" καὶ εἰ μόνοις τούτοις τοῖς
ἀνδράσιν ἀπιστητέον, καὶ τοῖς πᾶσιν, οἵτινες ποτ᾽ ἄρα παρ᾽ Ἕλλησιν
ἢ παρὰ βαρβάροις βίους καὶ λόγους καὶ ἀπομνημονεύματα τῶν κατὰ
χρόνους ἐπί τισιν ἀγαϑοῖς κατορϑώμασι βοηϑέντων συνεγράψαντο. 7]
τοῖς μὲν ἄλλοις πιστεύειν εὔλογον, μόνοις δὲ τούτοις ἀπιστεῖν; 51 καὶ
πῶς 00% ἐμφανὴς ὁ φϑόνος;

Ti δέ; ol καταψευδόμενοι τοῦ διδασχάλου xci τὰ μὴ γεγονότα
τῇ αὐτῶν παραδιδόντες γραφῇ, ἀρα καὶ τὰ πάϑη κατεψεύσαντο αὖὐ-
τοῦ; τὴν ἑνὸς λέγω μαϑητοῦ προδοσίαν, καὶ τὴν τῶν συχοφαντῶν
κατηγορίαν, χλεύας τε καὶ διασυρμοὺς δικαστῶν, τάς τε ὕβρεις καὶ
τὰς πληγὰς τὰς κατὰ προσώπου, μάστιγάς τε κατὰ νώτου, καὶ τὸν
ἐξ ἀκανϑῶν στέφανον ἐπ᾽ ἀτιμίᾳ περιτιϑέμενον᾽ αὐτῷ, φοινικοῦν TE

7 ff vgl. Euseb. HE II 15, 1; III 39, 15 — 33 ff vgl. z. B. Matth. 26, 46—27, 44

4 ot 4- KI 24 εἰρῆσϑαι Steph., εἰρεῖσϑαι P 25 μὴ P, »nicht« Syr., μηδὲν
(vgl. S. 129, 6) Hkl 24—26: auf Grund der Th. Syr. vermutet Kl οὖς εὖ μοι
δοχεῖ ἐρέσθαι, (el) πάντα . . Z. 20 (ἢ) xal τοῖς

122

Demonstr. evang. UI Cap. 5, 93—103 129

χιτῶνα ἐν χλαμύδος σχήματι περιβληϑέντα, καὶ τέλος αὐτὸν αὐτὸ τὸ
τοῦ σταυροῦ τρόπαιον ἐπιχομίζοντα, ἐν τούτῳ τε πηγνύμενον καὶ
χεῖρας καὶ πόδας χκαταπειρόμενον, 08e τε ποτιζόμενον, καὶ παιόμενον
κατὰ κόρρης καλάμῳ, xci πρὸς τῶν ὁρώντων ὀνειδιζόμενον; 95 ἀλλὰ
γὰρ καὶ ταῦτα, καὶ ὅσα τούτοις [συμ]φέρεται ὅμοια, πεπλάσϑαι χρὴ
.. πρὸς τῶν αὐτοῦ μαϑητῶν, ἢ ἐν τούτοις μὲν χρὴ πιστεύειν αὐτοῖς
εἰς ἀληϑεστάτοις, ἐν ὁὲ τοῖς ἐπιδόξοις καὶ σεμνοτέροις ἀπιστεῖν.
99xal πόϑεν τὸ περὶ αὐτοὺς ἐναντίον δόγμα συστήσεται; τὸ γὰρ
ἀληϑεύειν τοὺς αὐτοὺς φάναι καὶ ἐν τῷ αὐτῷ ψεύδεσϑαι οὐδέν ἐστιν ἢ
τἀναντία κατὰ τὸ αὐτὸ περὶ τῶν αὐτῶν λέγειν. 100 τίς οὖν ὁ τούτων
ἔλεγχος; εἰ γὰρ δὴ πλάττεσϑαι αὐτοῖς σχοπὸς ἦν καὶ λόγοις φευδέσι
τὸν διδάσκαλον κοσμεῖν, οὐκ ἂν ποτε αὐτοῖς τὰ προειρημένα κατέ-
γραφον, οὐδ᾽ ἂν ἐδήλουν τοῖς μετὰ ταῦτα ἀνϑρώποις, ὅτι δὴ »ἐλυ-
πεῖτος καὶ »ἠδημόνεις καὶ τετάρακτο τὴ» ψυχήν, ὅτι αὐτοὶ αὐτὸν
ἀπολιπόντες ὠχοντο, ἢ ὅτι ὁ πάντων αὐτῶν προκεκχριμένος ἀπό-
στολός τε καὶ μαϑητὴς αὐτοῦ Πέτρος βασάνων ἐχτὸς καὶ ἀρχοντικῆς
ἀπειλῆς τρίτον» αὐτὸν ἐξωμόσατο. ταῦτα γάρ, κἂν ἄλλων λεγόντων,
χρῆν δήπουϑεν ἀρνεῖσθαι τοὺς οὐδὲν ἄλλο ἢ χαρίζεσϑαι τὰ σεμνότερα
τῷ διδασκάλῳ προτεϑειμένους. 191 εἰ δὲ φιλαλήϑεις ἐν τοῖς περὶ
αὐτοῦ σχυϑρωποῖς διηγήμασι φαίνονται, πολὺ μᾶλλον ἐν τοῖς ἐνδο-
ξοτέροις εἶεν ἂν τοιοῦτοι. τοὺς γὰρ ἅπαξ ψεύδεσθαι προελομένους
τὰ λυπηρὰ χρῆν μᾶλλον ἐχφυγεῖν, ἤτοι διὰ σιωπῆς, ἢ διὰ τῆς περὶ
αὐτὸν ἀρνήσεως, μὴ ἄλλως τῶν ὀψιγόνων ἐλέγξαι δυναμένων τὰ σε-
σιγημένα.

102 Διὰ τί γὰρ μὴ ἐψεύσαντο καὶ ἔφησαν, ὅτι Ἰούδας μὲν ὃ προ-
δοὺς αὐτὸν φιλήματι, τολμήσας τὸ σύμβολον ἐνδείξασϑαι τῆς προ-
δοσίας, ἀπελιϑώϑη αὐτίχα, ὁ δὲ δαπίσαι αὐτὸν τολμήσας ξηρὸς παρα-
χρῆμα τὴν δεξιάν, ὁ δ᾽ ἀρχιερεὺς Καϊάφας, Oc ἂν συντρέχων τοῖς
χατ᾽ αὐτοῦ συχοφάνταις, πηρωϑείη τὰς ὄψεις; 199 διὰ τί δὲ μὴ ἐψεύ-
σαντο πάντες, ὅτι μηδὲν σχυϑρωπὸν ἀληϑῶς περὶ αὐτὸν Yéyovev,
ἀλλ᾽ ὃ uiv ἀφανὴς ἣν καταγελάσας αὐτῶν toU δικαστηρίου, οἱ δὲ

10 (11)—18 (17) Euseb. Theoph. Gr. Bruchst. 17 (8. 35, $—15), Theoph. Syr. X
201, 16—22 (S. 249, 1—9) — 13 Matth. 26,37 — 15 vgl. Matth. 26, 60—75 —
21—8. 131, 16 Euseb. Theoph. Syr. X 202 (S. 249, 14—250, 8) — 25 vgl. Matth.
26, 49; Luk. 22, 48. Orig. c. Celsum III 28 (Mitte) — 27 Joh.18,22 — 28 Joh.18,14

4f ἀλλὰ γὰρ P, ἄρα Th. Syr. (besser!) 5 φέρεται Hkl, »geschrieben wird«
Th.Syr. | nach χρὴ + νομίζειν Hkl, denn in Th. Syr. »meinen« 21 εἶεν àv
τοιοῦτοι Steph., »so sind sie noch viel mehr derartige 'Th. Syr. εἰ ἐναντιοῖντο P
27 ἀπολιϑωϑείη Steph. 97f nach παραχρῆμα + γένοιτο Steph. (dies od. ἐγένετο

wohl richtig); betrefis der Modi vgl. Z. 30 ff
Eusebius VI. 9

130 Eusebius

ἐπιβουλ εύοντες, ὑπὸ φαντασίας ϑεηλάτου πλανώμενοι, ἐνεργεῖν xat
αὐτοῦ μὴ παρόντος ἐδόχουν; Ti δ᾽ ἄρα; οὐκ ἦν σεμνότερον τοῦ
πλάττεσϑαι, .. καὶ τῶν τοιῶνδε ποιητὴς ἔργων παραδόξων γέγονεν,
τὸ γράφειν ὅτι μηδὲν uiv ἀνϑρώπινον μηδὲ ϑνητὸν περὶ αὐτὸν
συνέβη, ἐνθέῳ δὲ δυνάμει τὰ πάντα καταστησάμενος τὴν εἰς οὐρανοὺς
ἐπάνοδον μετὰ ϑειοτέρας δόξης ἐποιήσατο; οὐ γὰρ δὴ τούτοις ἀπι-
στεῖν ἔμελλον οἱ ταῖς ἄλλαις αὐτῶν διηγήσεσιν πεπιστευχότες. 193 οἱ
δὴ οὖν μηδὲν τῆς ἀληϑείας ἐν τοῖς ἀπεμφαίνουσι καὶ GHDPORANDR,
παραχαράξαντες πῶς οὐχ ἂν εἶεν ἄξιοι καὶ ἐν τοῖς λοιποῖς, οἷς ἐμαρ-
τύρησαν αὐτῷ τὰ παράδοξα, φαύλης ἐχτὸς ὑπονοίας καϑεστάναι;
αὐτάρκης μὲν οὖν καὶ ἡ τῶνδε τυγχάνει περὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
μαρτυρία.

Οὐδὲν δὲ (κωλύει) οἷον ἐχ περιουσίας καὶ τῷ ἐξ Ἑβραίων Ἰωσήπῳ
μάρτυρι χρήσασϑαι, ὃς ἐν τῷ ὀχτωκαιδεκάτῳ τῆς Ἰουδαϊκῆς Agyato-

5 λογίας τὰ κατὰ τοὺς Πιλάτου χρόνους ἱστορῶν μέμνηται τοῦ σωτῆρος

ἡμῶν ἐν τούτοις"

105,77 ἵνεται δὲ zart’ ἐκεῖνον τὸν χρόνον Ἰησοῦς, σοφὸς ἀνήρ, εἴ
γε ἄνδρα αὐτὸν λέγειν χρή. ἢν γὰρ παραδόξων ἔργων ποιητής, δι-
δάσχαλος ἀνϑρώποων τἀληϑῆ σεβομένων. καὶ πολλοὺς μὲν τοῦ Tov-
δαϊχοῦ, πολλοὺς δὲ καὶ τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐπηγάγετο. ὃ Χριστὸς οὗτος
ἢν" χαὶ αὐτὸν ἐνδείξει τῶν παρ᾽ ἡμῖν ἀρχόντων σταυρῷ ἐπιτετιμη-
κότος Πιλάτου, οὐκ ἐπαύσαντο οἱ τὸ πρῶτον ἀγαπήσαντες. 199 ἐ ἐφάνη
γὰρ αὐτοῖς τρίτην ἡμέραν πάλιν ζῶν, τῶν ϑείων προφητῶν ταῦτά

17—S. 131, 2 Joseph. Ant. Jud. Lib. XVIII, Cap. III, 3 (63—64); Euseb. Hist.
Eccl I 11; Euseb. Theoph. Syr. & 202, 24—203, 5 (S. 250, 10—20)

Vor Z. 17: ἰωσήπου περὶ τοῦ χριστοῦ

3 nach πλάττεσϑαι + »daß er Tote auferweckte und« Th. Syr. (S. 249, 28) |
χαὶ P, »und« Th. Syr. ὅτι Steph. (da er keine Lücke annimmt) 9 λυποῖς P
13 χωλύει + Hkl Kl »nichts hindert« Th. Syr. Zu 17—$. 131,2 genaue Angaben
aus den HSS in Ed. Schwartz’ Ausgabe der KG (HE) des Eusebius. Vgl. auch
daselbst die Einleit. CLXXXVI 17 xav' ἐχεῖνον P, χατὰ τοῦτον HE, Jos.
18 αὐτὸν ἄνδρα neben ἄνδρα αὐτὸν HE, Jos. 19 744797 asBouévov P, τῶν ἡδονῇ
τἀληϑῆ δεχομένων HE, Jos., »die das Vergnügen in Wahrheit aufnehmen« Th. Syr.
19 f τοῦ iovóaixoi P (vgl. S. 131, 5 u. 7), τῶν ἰουδαίων HE, Th. Syr., ἰουδαίους
Jos. 20 ἀπὸ + vor τοῦ £44. HE 21 αὐτῶν P | παρ᾽ ἡμῖν ἀρχόντων P,
πρώτων ἀνδρῶν παρ᾽ ἡμῖν HE, Jos, τῶν πρώτων ἀνδρῶν ἀρχόντων παρ᾽ ἡμῖν
Th.Syr. 22 τὸ aus zöov P 98 ἡμέραν P, Th. Syr., ἔχων ἡμέραν HE, Jos.

124

Demonstr. evang. III Cap. 5, 103—110. Cap. 6, 1 131

τε xai ἄλλα μυρία περὶ αὐτοῦ εἰρηκότων. ὅϑεν εἰσέτι νῦν ἀπὸ τοῦδε
τῶν Χριστιανῶν οὐχ ἐπέλ[ε]ιπεν τὸ φῦλον.-

107 Ei τοίνυν καὶ κατὰ τὸν ἱστοριχὸν μαρτυρεῖται οὐ μόνον τοὺς
δώδεκα ἀποστόλους οὐδὲ τοὺς ἑβδομήκοντα μαϑητὰς ἐξῳκειωμένος,

5 ἀλλὰ »πολλοὺς μὲν τοῦ ᾿Ιουδαϊκοῦ, πολλοὺς δὲ τοῦ Ἑλληνικοῦς προσ-
αγόμενος, δῆλος ἂν εἴη περιττόν τι κεχτημένος παρὰ τοὺς λοιποὺς
ἀνϑρώπους. 108 πῶς γὰρ (&v) ἄλλως προσήγετο τοῦ lovócixoU xci
τοῦ Ἑλληνικοῦ πλείους, εἰ μή τισιν ϑαυμαστοῖς καὶ παραδόξοις 1 ἔργοις
καὶ ξενιζούσῃ κέχρητο διδασκαλίᾳ; μαρτυρεῖ δὲ καὶ ἡ τῶν Πράξεων

10 τῶν ἀποστόλων γραφή, ὅτι πολλαὶ μυριάδες ἦσαν Ἰουδαίων ἀνδρῶν
πεπεισμένων αὐτὸν εἶναι τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ, τὸν ὑπὸ τῶν προ-

φητῶν κατηγγελμένον. καὶ ἡ ἱστορία δὲ κατέχει Oc καὶ μεγίστη τις
ἦν ἐκκλησία Χριστοῦ ἐν τοῖς Ἱεροσολύμοις ἀπὸ Ιουδαίων συγχροτου-
μένη μέχρι τῶν χρόνων τῆς κατ᾽ Adguavov πολιορκίας. 109 λέγονται

15 γοῦν οἱ πρῶτοι χατὰ “διαδοχὴν προστάντες αὐτόϑι ἐπίσκοποι Ἰουδαῖοι
γεγονέναι, ὧν καὶ τὰ ὀνόματα εἰσέτι νῦν παρὰ τοῖς ἐγχωρίοις μνη-
μονεύεται" Og καὶ ἐκ τούτων λελύσϑαι πᾶσαν τὴν κατὰ τῶν μαϑητῶν
αὐτοῦ διαβολήν, ὅτε καὶ πρὸς αὐτῶν καὶ δίχα τῆς αὐτῶν μαρτυρίας

; x z , 2 , IL , 355.5 5.0 = T€
μυρία ouoAoysiraL πλήϑη Ιουδαίων τε καὶ Ελλήνων avrog ]ησοῦς 0

20 Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, δι᾿ ὧν ἐπετέλει παραδόξων ἔργων, ὑφ᾽ ἑαυτὸν
πεποιημένος.

110᾽4λλὰ τούτων ἡμῖν ἐπὶ τοσοῦτον εἰρημένων πρὸς τὸ πρῶτον
τῶν ἀπίστων τάγμα, φέρε καὶ πρὸς τὸ δεύτερον στῖφος ἐνστῶμεν.
τοῦτο δὲ ἣν τὸ τῶν συνομολογούντων μὲν τὸν Ἰησοῦν τὰ παράδοξα

25 πεποιηκέναι, γοητείᾳ δὲ ἄλλως ἐπὶ πλάνῃ τῶν ὁρώντων οἷα ϑαυμα-
τουργὸν ἢ φαρμαχέα τινὰ ϑαυμασιῶσαι τοὺς παρόντας.

ΥἹ. Καὶ δὴ τούσδε πρῶτον ἁπάντων ἐρωτητέον, τίνα φαῖεν πρὸς
τὰ προωδευμένα; ἄρα γὰρ ἐπινοῆσαι δυνατόν, ἄνδρα διδάσχαλον σεμνῆς
καὶ παναρέτου πολιτείας, ὑγιῶν τε καὶ ἀληϑῶν δογμάτων, οἵων προ-

80 διήλϑομεν, γόητα τὸν τρόπον γεγονέναι; εἰ δὲ δὴ μαγγανευτής τις ἦν

5 vgl. oben S. 180, 10 — 10 vgl. Act. 2, 41; 4, 4; 6, 7

Vor Z. 27: ε΄. [sollte ς΄. sein] πρὸς τοὺς οἰομένους γόητα γεγονέναι τὸν
χριστὸν τοῦ ϑεοῦ

1 περὶ αὐτοῦ P, Th. Syr, περὶ αὐτοῦ ϑαυμάσια HE. Jos. | ὅϑεν nur P
u. Th. Syr. | eis £c P, Th. Syr, εἰς ἔτι τε HE, Jos. | ἀπὸ τοῦδε τῶν χρι-
στιανῶν P, Th. Syr, τῶν χριστιανῶν ἀπὸ τοῦδε ὠνομασμένων HE, Jos. 2 ἐπέ-
λιπε HE, Jos. ἐπέλειπεν Ρ 1 ἂν + Steph. 13 ἀπὸ Steph. ὑπὸ P 16 nach
γεγονέναι + (nach Th. Syr.) ιε΄ Kl 18 πρὸς αὐτῶν, zur Erklärung vgl. Z. 10
20 ἐπετέλει Steph., »vollbrachte« Th. Syr., ἐπιτέλλει P 29 ὑγιῶν Gaisf., ὑγειῶν

mit zwei Punkten unter y P, &yíov Steph.
9*

132 Eusebius

xai φαρμακεύς, ἀπατεών TE καὶ γόης, πῶς ἂν τοιαύτης διδασκαλίας €
πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι κατέστη αἴτιος, οἵας αὐτοῖς ὁρῶμεν ὀφϑαλμοῖς καὶ
ἀχοαῖς εἰς δεῦρο παραλαμβάνομεν; ποῖος δὲ καὶ αἱρήσεται τὰ ἀσύνακτα
συνάγειν»; γόης μὲν γάρ τις ὡς ἀληϑῶς ἀνόσιος καὶ μιαρὸς τὸν τρόπον,
ἀπειρημένοις καὶ es ἐγχειρῶν, πάντα πράττει αἰσχροῦ καὶ ῥυ-
παροῦ κέρδους χάριν. ?u τι οὖν καὶ ὃ σωτὴρ xai κύριος. ἡμῶν
Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ τοιοῖσδέ τισιν ἔνοχος ἦν; πόϑεν, ἢ πῶς,
ὃ τοῖς ἑαυτοῦ μαϑηταῖς, ὡς πρὸς αὐτῶν μεμαρτύρηται, εἰρηκώς" »u,
χτήσησϑε χρυσὸν μηδ᾽ ἄργυρον εἰς τὰς ζώνας ὑμῶν, μὴ πήραν εἰς
ὁδόν, μηδ᾽ ὑποδήματας; πῶς δ᾽ ἂν ἐπείϑοντο λέγοντι, καὶ ἐν ἀπο-
μνημονεύμασιν ἐγγράφοις ταῦτα παραδιδόναι ἠξίουν, εἰ χρηματιζό-
μενον τὸν διδάσκαλον ἑώρων καὶ τἀναντία οἷς ἑτέρους ἐδίδασκεν
μετιόντα; ὃ πάλαι δ᾽ ἂν καταγελάσαντες αὐτοῦ καὶ τῶν λόγων κατα-
πτύσαντες ἀνεχώρησαν τῆς μαϑητείας εἰκότως, εἰ αὐτοῖς μὲν τοιαῦτα

- - - c» 9. X x x , > 206r
σεμνῶς νομοϑετοῦντα ἑώρων, «vtov δὲ τὸν νομοϑέτην xav οὐδένα

τρόπον ἑπόμενον τοῖς οἰχείοις λόγοις.

ὁ Πάλιν ὁ μὲν γόης καὶ Oc ἀληϑῶς πλάνος τοῖς ἀπειρημένοις
χαὶ τοῖς ἀνοσίοις ἑαυτὸν ἐπιδίδωσιν ἀνοσίων καὶ ἀϑεμίτων ἡδονῶν
ἕνεχεν ϑήρας, ὥστε ἤδη διὰ τὰς μαγγανείας γύναιά τινὰ καταβάλλειν
καὶ ὑποσύρειν τῇ αὐτοῦ xaxiq ὁ δὲ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν οὐδ᾽
ἔστιν εἰπεῖν ὅπως ἀνέστραπται περὶ σωφροσύνην, ὁπότε πάλιν οἱ
μαϑηταὶ μαρτυροῦσι παραινεῖν μηδ᾽ ἐμβλέπειν μετ᾽ ἐπιϑυμίας ἀκολά-
στου, φήσαντα" »ἐρρέϑη τοῖς ἀρχαίοις, οὐ μοιχεύσεις" ἐγὼ δὲ λέγω
ὑμῖν, ὅτι πᾶς ὃ ἐμβλέπων γυναῖχα πρὸς τὸ ἐπιϑυμῆσαι αὐτὴν ἤδη
ἐμοίχευσεν αὐτὴν ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦς. ὅ καί ποτε ἀναγκαίως ἐπ᾽
ὠφελείᾳ xci σωτηρίᾳ πολλῶν Σαμαρείτιδι γυναικὶ διαλεγόμενον αὖ-
τὸν τεϑεαμένοι »ἐϑαύμαζον, ὅτι μετὰ γυναικὸς ἐλάλειε, παράδοξόν τι
τοῦτο δόξαντες ὁρᾶν, ὥσπερ οὔπω καὶ ἄλλοτε πρότερον. συνίστη δὲ
ἄρα ὃ λόγος τοῦ σωτῆρος ἡμῶν τὸ ἐμβριϑὲς καὶ αὐστηρὸν τοῦ τρό-
που᾽ σωφροσύνης δὲ αὐτοῦ μέγα δεῖγμα nv κἀκείνη ἡ διδασκαλία, δι᾿
ἧς ἁγνεύειν ἐξ αὐτοῦ τοῦ τῆς διανοίας βάϑους, τὰς ἐμπαϑεῖς ὀρέξεις
ἀποτέμνοντας, ἐδίδασκεν λέγων" »εἰσὶν εὐνοῦχοι οἵτινες ἐγενήϑησαν
οὕτως, καὶ εἰσὶν εὐνοῦχοι οἵτινες εὐνουχίσϑησαν ὑπὸ ἀνϑρώπων, καὶ
εἰσὶν εὐνοῦχοι οἵτινες εὐνούχισαν ἑαυτοὺς διὰ τὴν βασιλείαν τῶν
οὐρανῶνε.

6ff vgl Orig. ec. Cels. II 7. 50ff — 8 Matth. 10, 9—10a — 23 Matth.
5, 27—98 — 26 vgl. Joh. 4, 7 ff — 27 Joh. 4, 27 — 32 Matth. 19, 12

3 ποῖος, aber ı vor c ausradiert, P 19 μαγγανείας mit εἰ aus ıP 22 nach
ἐμβλέπειν + γυναικὶ Steph. (vgl. doch Z. 23)

Demonstr. evang. III Cap. 6, 1—10 133

ς x , * 2 - ^ = ^
θ Πάλιν ὁ μὲν γόης xci ἀληϑῶς λαοπλάνος πάντα ἐγχειρεῖ καὶ €

πράττει δοξοκοπῶν τὰ πολλὰ καὶ φαντασιοχκοπῶν, καὶ πλέον τι παρὰ
τοὺς πολλοὺς εἰδέναι καὶ ἔχειν μεγαλαυχούμενος" ὁ δὲ σωτὴρ καὶ
κύριος ἡμῶν, ὅτι μὴ δοξομανὴς καὶ ἀλαζὼν καὶ φαντασιοκόπος ἦν,
ἀφ᾽ ὧν ἰώμενος παρήνει μηδενὶ φράζειν μηδὲ εἰς πολλοὺς αὐτὸν dx-
φαίνειν γένοιτ᾽ ἂν ἔχδηλος, ἀπό τε τοῦ τὰς ἐν 00801 διατριβὰς καὶ
τὰς ἀναχωρήσεις διώκειν καὶ φεύγειν τὰς κατὰ πόλεις τῶν πολλῶν
ἐπιβλαβεῖς ὁμιλίας. Tel μήτε τοιγαροῦν δόξης μήτε χρημάτων μήτε
ἡδονῆς ἕνεχεν ἐπιβέβλητο τῇ διδασκαλίᾳ, τίς ἔτι χώρα περιλείπεται
ὑπονοίας τοῦ πλάνον αὐτὸν xci γόητα νομίζειν:

Σκέψαι δὲ xai ταῦτα πάλιν" γόης, ὅταν ἑτέροις τὰ τῆς κακίας
μεταδιδῶ, ὁποίους ἄνδρας κατασκευάζει; ao’ οὐχὶ γόητας χαὶ πλάνους
καὶ φαρμακχέας αὐτῷ κατὰ πάντα “παραπλησίους; τίς ovv ἤδη πώποτε
τὸ πᾶν Χριστιανῶν mes &x τῆς ἐχείνου διδασκαλίας γοητεῦον ῇ
φαρμακεῦον κατείληφεν; 8 ἀλλ᾽ οὐχ ἔστιν εἰπεῖν. ἔμπαλιν δὲ λόγους
φιλοσόφους μετιόν, ὡς ἀποδέδεικται. ὁ δὴ οὖν ἑτέροις σεμνοῦ καὶ
σώφρονος βίου εὐσεβείας τε τῆς ἀνωτάτω παραίτιος γεγενημένος τίς
ἂν ἐνδίχως νομισϑείη ἢ φιλοσόφων ὃ πρώτιστος καὶ εὐσεβῶν ἀνδρῶν
διδάσκαλος; καὶ γὰρ ἂν εἴη βελτίων δή που πᾶς ὁ διδάσκων τῶν

μαϑητευομένων" φιλόσοφος ἄρα καὶ ἀληθῶς εὐσεβής, πολλοῦ δεῖ

πλάνος καὶ γόης, ὁμολογοῖτ᾽ ἂν ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν.

9 Ej δὴ οὖν τοιόσδε τις ἣν, πῶς ἂν ἄλλως ἐπεχείρει ταῖς ϑαυ-
ματουργίαις ἢ ϑείᾳ καὶ ἀπορρήτῳ δυνάμει καὶ τῇ ἀνωτάτω περὶ τοῦ
τῶν ὅλων ϑεοῦ εὐσεβείᾳ, ὃν οἷα πατέρα τιμῶν καὶ σέβων τὰ μάλιστα
ἀποδείκνυται ἐκ τῶν περὶ αὐτοῦ λόγων. ἐπὶ τοσοῦτον δὲ ἄρα οἵ τε
ἀρχῆϑεν αὐτῷ προσεσχηχότες μαϑηταὶ αὐτοῦ, καὶ οἱ μετὰ ταῦτα τῆς
ἐχείνων διατριβῆς διάδοχοι, πορρωτάτω καϑεστήχεσαν φαύλης καὶ
πονηρᾶς ὑπονοίας, oc μηδὲ τοῖς νοσηλευομένοις ἐπιτρέπειν, οἷα
πολλοὶ πολλὰ δρᾶν ἐπιχειροῦσιν, ἢ πετάλων ἐπιγραφαῖς καὶ περιάμ-
μασιν χρῆσϑαι, ἢ τοῖς κατεπᾷάδειν ἐπαγγελλομένοις προσέχειν τὸν
γοῦν, ἢ ῥιζῶν καὶ βοτανῶν ϑυμιάμασιν καί τισιν ἄλλοις τοιουτοτρό-
ποις ἀχέσεις τῶν παϑῶν Eavrols πορίζειν. 19 ταῦτα γοῦν πάντα τῆς
Χριστοῦ διδασχαλίας ἐξελήλαται, οὐδ᾽ ἔστιν πώποτε Χριστιανὸν πε-

9 vgl. z. B. Matth. 8, 4; Mark. 1, 44; 5, 43; Luk. 5, 14; 8, 56. — 6 vgl
Matth. 17, 1; Mark. 9, 2; Luk. 9, 28 — 9—19 vgl. Euseb. Theoph. Syr. X 177, 1—10
(S. 223, 5—19) — 25—8. 135, 5 vgl. Euseb. Theoph. Syr. & 177, 12—179, 1
(S. 223, 19—225, 8)

16 μετιὸν sc. τὸ Χριστιανῶν γένος κατείληφεν 21 ὁμολογοῖτ᾽ Steph., óuo-
Aoysit' P 26 μαϑηταὶ αὐτοῦ < Th. Syr.

co
σι

134 Eusebius

ριάμματι χρώμενον ϑεάσασϑαι, οὐδ᾽ ἐπιλαλιαῖς, ἢ πετάλων τινῶν
περιέργων ἐπιγραφαῖς, οὐδ᾽ ἄλλοις, ὧν τὴν χρῆσιν ἀδιάφορον οἱ
πολλοὶ νενομίκασιν. 11τίς οὖν αἱρεῖ λόγος τοὺς τοιούσδε διδασκάλου
γόητος καὶ πλάνου μαϑητὰς γεγονέναι νομίζειν;

Καὶ μὴν παντὸς ἐπαγγελλομένου τι μέγας ἔλεγχος ἡ τῶν φοιτη-
τῶν συνουσία. 12 ἄνδρες γοῦν ἔντεχνοι καὶ ἐπιστήμονες πάντως που
τὸν αἴτιον αὐτοῖς τῆς ἐπιστήμης πολὺ κρείττονα σφῶν αὐτῶν ἀπο-
φαίνουσιν᾽ ὥσπερ ovv ἰατρικοὶ μὲν τῆς τοῦ διδασκάλου περὶ τὸ
μάϑημα κατορϑώσεως εἶεν ἂν μάρτυρες" γεωμετρικοὶ δὲ τὸν ἄρχοντα
τίνα ἄλλον ἢ γεωμέτρην ἐπιγράψονται xai ἀριϑμητικοὶ τὸν ἀριϑμη-
τιχόν; xaT τὰ αὐτὰ δὲ καὶ γόητος ἀνδρὸς μέγιστοι ἂν εἶεν μάρτυρες
οἱ φοιτηταί, τὰ ὅμοιά που τῷ διδασχάλῳ καὶ αὐτοὶ μετιόντες. 18 ἀλλ᾽
οὐδείς zc τοσούτων ἐτῶν γόης πέφανται τοῦ Ἰησοῦ μαϑητής, καίτοι
διὰ βασάνων πείρας τῶν κατὰ χρόνους ἡγεμόνων τε καὶ βασιλέων
ἀκριβῆ τῶν xa^ ἡμᾶς πραγμάτων τὴ» ἐξέτασιν πεποιημένων. 14 ov-
toc δὲ ἄρα οὐδεὶς nv γόης, ὡς ἐλεύϑερον ἀφεῖσϑαι xai παντὸς ἐχτὸς
κινδύνου τὸν αὐτὸ μόνον τὸ ϑῦσαι πρὸς αὐτῶν βεβιασμένον. εἰ δὲ
οὐδεὶς πώποτε τῶν καϑ' ἡμᾶς οὔτε τῶν παλαιῶν ἐκείνων τοῦ Ἰησοῦ
μαϑητῶν γοητείας ἥλω, οὐδ᾽ ὁ διδάσκαλος ἦν ἄρα τοιοῦτος. ἵνα δὲ
μὴ ἐξ ἀγράφων ὃ λόγος ἡμῖν ὁδεύοι, δέχου τὰς ἀποδείξεις καὶ ἀπὸ
ἱστορίας ἐγγράφου.

1501 δὴ πρῶτοι τοῦ Ἰησοῦ μαϑηταὶ ἐν τῇ βίβλῳ τῶν ἰδίων
Πράξεων ἱστοροῦνται τοὺς ἐξ ἐϑνῶν τῇ διδασκαλίᾳ αὐτῶν προσιόν-
τας .. ὥστε πολλοὺς τῶν “πρότερον περὶ γοητείαν διαβεβλημένων
εἰς τοσοῦτον μεταβάλλειν τὸν ἑαυτῶν τρύπον, ὡς εἰς μέσον ἀγαγεῖν
τολμῆσαι τὰς ἀπηγορευμένας βίβλους καὶ ταύτας ἐνώπιον πάντων
πυρὶ παραδοῦναι. 16 27axovoov δὲ ὅπως ἡ γραφὴ περιέχει" »ἱκανοὶ
δὲ τῶν τὰ περίεργα πραξάντων συνεισενέγκαντες τὰς βίβλους κατέ-
καιον ἐνώπιον πάντων, καὶ συνεψήφισαν τὰς τιμὰς αὐτῶν, καὶ εὗρον
μυριάδας πέντες. 117 τοιοῦτοι δή τινες οἱ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν μαϑηταί,
τοσαύτην δύναμιν προφέροντες λόγων ἐν ταῖς πρὸς τοὺς ἀχροωμένους
ὁμιλίαις, ὡς καϑικνεῖσϑαι τοῦ βάϑους τῆς ψυχῆς αὐτῶν, καϑάπτεσϑαί
τε χαὶ τιτρώσχειν τὸ ἑκάστου συνειδός, Oc μηκέτι στέγειν ἀποκχρύ-
πτοντας, εἰς φανερὸν δὲ ἄγειν τὰ ἀπόρρητα, ἐλέγχους τε αὐτοὺς ἕαυ-
τῶν καὶ τῆς προτέρας αὐτῶν μοχϑηρίας ἀπεργάζεσϑαι. 18 τοιοῦτοι

27 Act. 19, 19

3 αἱρεῖ Steph. ἐρεῖ P | τοιούσδε Kl, τοιοῦδε P 5 mach τι + μά-
ϑημα Th. Syr. (S. 224, 3) 17 nach κινδύνου + z.B. γενέσϑαι Hkl, »ledig war«
Th. Syr. | αὐτῶν Steph, αὐτὸν P 23f nach προσιόντας ergänzt Gaisf. etwa
οὕτω διατίϑεσϑαι, Th. Syr. οὕτως ἐποίουν

Demonstr. evang. III Cap. 6, 10—24 135

δὲ xal oí πρὸς αὐτῶν μαϑητευόμενοι, καϑαροὶ καὶ γνήσιοι τὰς δια-
ϑέσεις, ὡς μηδὲν ὕπουλον ἐν αὐτοῖς λανϑάνειν, ἐνσεμνύνεσθϑαι δὲ
καὶ παρρησιάζεσϑαι ἐπὶ τῇ τῶν χρειττόνων ἀπὸ τῶν χειρόνων μετα-
βολῇ. 19oi δὴ οὖν πυρὶ παραδόντες τὰς μαγικὰς βίβλους καὶ παντελῆ

5 φϑορὰν αὐτῶν ψηφισάμενοι πῶς οὐχ ἂν εἶεν πρόδηλοι τοῖς πᾶσιν,

ὅτι μηδεμίαν ἔχοιεν τοῦ λοιποῦ περὶ γοητείαν σπουδήν, καϑαροὶ δὲ
ἐξ ἐχείνου πάσης τῆς περὶ τούτου ὑπονοίας ἐτύγχανον; ὅτε τοίνυν
oi μαϑηταὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν πεφήνασιν γεγονότες τοιοῦτοι, πῶς
οὐ πολὺ πρότερον ὁ διδάσκαλος;

10 20 μὲ δ᾽ ὅλως ἀπὸ τῶν γνωρίμων τὸν προστάτην, ὁποῖός τις ἦν,
βούλει διαγιγνώσκειν, ἔχεις τοῦ Ἰησοῦ τῶν λόγων μαϑητὰς εἰσέτι
vor μυρίους, ὧν πλεῖστα μὲν ἀνδρῶν τυγχάνει πλήϑη, παραταξαμένων
μὲν πρὸς τὰς φυσικὰς τοῦ σώματος ἡδονάς, ἄτρωτον δὲ καὶ τὴν διά-
γοιαν παντὸς αἰσχροῦ πάϑους φυλαξάντων, οἱ καὶ τὸν πάντα βίον

15 ἐν ἐγκρατείᾳ καταγηράσαντες τῆς ἐκ τῶν λόγων αὐτοῦ τροφῆς λαμ-
πρὰ τεχμήρια παρεστήσαντο. 21 οὐ μόνον δὲ ἄνδρες παρ᾽ αὐτῷ τοῦτον
φιλοσοφοῦσι τὸν τρύπον, ἀλλὰ καὶ γυναικῶν οὐδ᾽ ἔστιν εἰπεῖν ὅσαι
μυριάδες za” ὕλης τῆς οἰκουμένης, οἷά τινες ἱέρειαι τοῦ τῶν ὅλων
ϑεοῦ, τὴν ἀνωτάτω σοφίαν ἀσπασάμεναι, οὐρανίου τε σοφίας ἔρωτι

20 ληφϑεῖσαι, τῶν μὲν σαρχὸς ἐγγόνων ἠλόγησαν, ψυχῆς δὲ πᾶσαν ἐπι-
μέλειαν πεποιηκυῖαι ὅλας αὐτὰς αὐτῷ σώματι καὶ ψυχῇ τῷ παμβασιλεῖ
καὶ ϑεῷ τῶν ὅλων ἀνατεϑείχασιν, ἀγνείαν παντελῆ καὶ παρϑενίαν
ἀσκήσασαι.

ὭΣ Eva μὲν οὖν μηλόβοτον καταλιπόντα τὴν ἑαυτοῦ χώραν προ-

25 φάσει φιλοσοφίας ᾷδουσιν de κἀκεῖσε περιφέροντες Ἑλλήνων παῖδες"
Δημόκριτος αὐτοῖς οὗτος ἦν. καὶ Κράτης εἷς παρ᾽ αὐτοῖς ϑαυμάζεται,

ὅτι δὴ τὴν οὐσίαν καταλιπὼν τοῖς πολίταις, αὐτὸς ἑαυτόν, Κράτης
Κράτητα, ἠλευϑέρου κομπάζων. 33 οἱ δὲ τῶν Ἰησοῦ λόγων ζηλωταὶ
μυρίοι τὸν ἀριϑμόν, ἀλλ᾽ οὐχ εἷς οὐδὲ δύο, τὰς κτήσεις ἀπεμπολή-

80 σαντες πένησι καὶ ἐνδεέσιν μεταδεδώκασιν, ὧν καὶ αὐτοὶ τυγχάνομεν
μάρτυρες συγγενόμενοι τοιούτοις, καὶ αὑτοῖς ἔργοις ἀλλ᾽ οὐ λόγοις
μόνοις τῆς τοῦ Ἰησοῦ μαϑητείας συνιδόντες τὰ κατορϑώματα.

24 Ti χρὴ λέγειν ὁπόσαι μυριάδες καὶ αὐτῶν βαρβάρων, οὐχὶ δὲ
μόνον Ἑλλήνων, ἐκ τῶν Ἰησοῦ λόγων πᾶσαν μὲν ὑπερεκκῦψαι πολύ-

7—8. 136, 3 vgl. Euseb. Theoph. Syr. X 179, 1—25 (S. 225, 9—9926, 13)

7 ἐξ ἐχείνου — von der Zeit an 8 τοιοῦτου (sic) Ρ 19 σοφίαν P, διακονίαν
Th. Syr. (wahrsch. richtig) 21 αὐτὰς P, αὑτὰς Steph. 25 ἄδουσιν Th. Syr., &yov-
σιν P 26 δημόχρητος Ῥ | nach eig- τις Th. Syr. 27 nach ἑαυτὸν + ἐχράτει
(vgl. Th. Syr., Greßm. TU S. 126) Kl, nicht Hkl, ὅτε σήμερον [ὁ] Κράτης Κράτητ[α]Ἱ
ἐλευϑεροῖ (Vers!) Orig. in Matth. Tom. XV 52 (Migne 13, 1296)

136 Eusebius

ϑεον πλάνην »τὸν δὲ πατέρα καὶ δημιουργὸν τοῦδε τοῦ παντὸς« μόνον
εἰδέναι ϑεὸν "ἐμαρτύρησαν; ὃν πάλαι φιλοσόφων εἷς μόνος ὁ Πλάτων
εἰδώς, εἰς πάντας ἐκφέρει» ομολόγει μὴ τολμᾶν, διαρρήδην φάσχων"
»τὸν μὲν οὖν πατέρα καὶ δημιουργὸν τοῦδε τοῦ παντὸς εὑρεῖν τε
ἔργον καὶ εὑρόντα εἰς πάντας ἀδύνατον λέγειν«. 25 ἀλλ᾽ ἐχείνῳ μὲν
καὶ ἔργον εὑρεῖν ἐδόχει τὸ πρᾶγμα, καὶ nv ὡς ἀληϑῶς μέγιστον,
ἀδύνατον δ᾽ nv αὐτῷ λέγειν εἰς πάντας, ὅτι μὴ παρῆν αὐτῷ τοσαύτη
τις εὐσεβείας δύναμις 001) τοῖς Ἰησοῦ μαϑηταῖς, oic διὰ τῆς τοῦ δι-
δασχάλου συνεργίας τὸν πατέρα καὶ δημιουργὸν τῶν ὅλων εὑρεῖν TE
καὶ γνῶναι ῥάδιον γέγονεν, καὶ εὐροῦσιν εἰς πᾶν γένος ἀνϑρώπων
ἐξενεγκεῖν ἀνακαλύψαι τε καὶ πληρῶσαι καὶ κηρῦξαι τὴν γνῶσιν
πᾶσιν, ὥστε ἐκ τῆς αὐτῶν ἐκείνων διδασκαλίας εἰσέτε νῦν κατὰ τὸν
παρόντα καιρὸν ἐν ὅλοις τοῖς ἐπὶ γῆς ἔϑνεσιν μυρία πλήϑη οὐ μόνον
ἀνδρῶν, ἀλλὰ καὶ γυναικῶν καὶ παίδων, οἰκετῶν τε καὶ ἀγροίχων,

- B - - , €
τοσοῦτον (TQ) TOU Πλάτωνος μὴ πείϑεσϑαι, ὡς τὸν ποιητὴν καὶ

»δημιουργὸν τοῦδε τοῦ παντὸς« μόνον ϑεὸν γνωρίξειν καὶ μόνον
σέβειν καὶ μόνον διὰ τοῦ Χριστοῦ ϑεολογεῖν. ταῦτ᾽ ἣν τοῦ νέου καὶ
καινοῦ γόητος τὰ κατορϑώματα, τοιαῦτα τοῦ νομιξομένου πλάνου
τὰ γοητεύματα, καὶ τοιοίδε οἱ τοῦ Ἰησοῦ μαϑηταί, ἀφ᾽ ὧν δεῖ τὸν
διδάσχαλον ὁποῖός τις ἣν γνωρίξειν.

26 Φέρε δ᾽ ἔτι καὶ ταύτῃ τὸν λόγον διερευνησομεϑα. γόητα φὴς
αὐτόν, © οὗτος, ἀλλὰ καὶ φαρμακέα δεινὸν καὶ ἀπατεῶνα καλεῖς.
&Q' οὖν πρῶτος αὐτὸς καὶ μόνος εὑρετὴς κατέστη τοῦ πράγματος, ἢ
πάντως που κατὰ τὸ ἀκόλουϑον εἰς διδασκάλους ἀναπέμπειν χρὴ τὰ
αἴτια; εἰ μὲν γὰρ μηδενὸς διδάξαντος αὐτὸς πρῶτος καὶ μόνος εὕρε-
τὴς γέγονε τῆς ἐπιχειρήσεως, μηδὲν μηδαμῶς παρ᾽ ἑτέρων μαϑὼν
und &x παλαιῶν ἐρανισάμενος, πῶς οὐ ϑείας φύσεως χρῆν ὁμολογεῖν
αὐτόν, ὃς ἄνευ βίβλων καὶ λόγων καὶ διδασκάλων αὐτοδίδακτος
καὶ αὐτομαϑὴς τοιούτων πραγμάτων εὑρετὴς ἀναπέφηνεν; καὶ μὴν
οὔτε βαναύσου τέχνης οὔτε λογικῆς. ἐπιστήμης οὐδέ γε τῶν πρώτων
στοιχείων τὴν μάϑησιν δίχα ποδηγοῦ καὶ διδασκάλου τινὸς ἀναλαβεῖν
δυνατόν, μὴ οὐχὶ τὴν κοινὴν ἐκβεβηκότα φύσιν. “Ἰοὐδεὶς γοῦν τῶν
πώποτε αὐτοδίδακτος ἡμῖν γραμματικῆς παρῆλϑεν διδάσκαλος, οὐδέ
γε ῥήτωρ μὴ μεμαϑηκώς, οὐδ᾽ αὐτοφυὴς ἰατρός, οὐδὲ τέκτων, οὐδ᾽
ἑτέρας δημιουργὸς τέχνης. καίτοι μικρὰ ταῦτα καὶ ἀνϑρώπεια" τὸ δὲ
φάναι τὸν τῆς ἀνϑρώπων εὐσεβείας ἀληϑοῦς διδάσκαλον τοιαῦτα

1. 4 Plato Tim. 280 — 7—8. 137, 21 vgl. Euseb. Teoph. Syr. & 179, 26—
181, 15 (S. 226, 13—227, 34) — 15 Plato Tim. 280 — 21 vgl. Orig. c. Cels. I 29

15 τῷ + Steph., aber statt πείϑεσθαι hat (nach Greßm.) Th. Syr. λείπεσθαι,
u. so Kl 25 μὲν am Rande in P

130

Demonstr. evang. III Cap. 6, 24—31 137

τεϑαυματουργηκότα, καϑ᾽ ὃν ἐπεδήμει τῷ βίῳ χρόνον, καὶ τοιαύτας
παραδόξους τεραστείας πεποιηκότα, ἃς ἀρτίως διεξήλϑομεν, ἐκ τοῦ
αὐτομάτου τοιοῦτον φῦναι, μήτε παρὰ παλαιῶν ἐρανισάμενον μήτ᾽
ἐχ νέων διδασκάλων ὠφελημένον, τὰ ὅμοια καὶ πρὸ αὐτοῦ πεποιη-
χότων, τί ἄλλο ἢ μαρτυρούντων ἐστὶ καὶ ὁμολογούντων ϑεῖον ἀλη-
ϑῶς χρῆμα γεγονέναι, καὶ πᾶσαν ἀνϑρώπου φύσιν ὑπερβεβηκέναι τὸν
δηλούμενον;

28 4λλὰ διδασχάλοις αὐτὸν φὴς προσεσχηχέναι πλάνοις, μηδὲ Aa-
ϑεῖν αὐτὸν τὰ σοφὰ τῶν Αἰγυπτίων xci τῶν πάλαι παρ᾽ αὐτοῖς
λεγομένων τὰ ἀπόρρητα, παρ᾽ ὧν συλλεξάμενον, ἄνδρα τοιοῦτον,
οἷον ὃ λόγος παρίστησιν, ἀποδειχϑῆναι. τί δῆτα οὖν, 7 τινὲς ἄλλοι
χρείττους αὐτοῦ πεφήνασιν καὶ πρότεροι τῷ χρόνῳ καὶ αὐτοῦ δι-
δάσκαλοι, εἴτ᾽ ἐπ᾿ Αἰγύπτου εἴϑ᾽ ὅπῃ δή; 29τί οὖν οὐχὶ κἀκείνον,
πρὸ τῆς τούτου κατηγορίας, ἔφϑασεν εἰς πάντας ἀνϑρώπους ἡ φήμη,
ἢ τί μὴ οὐχὶ κἀκείνων eloctı νῦν τὸ κλέος ᾷδεται τῷ ἡμετέρῳ παρα-
πλησίοςς;

Τίς δὲ τῶν ἀπ᾿ αἰῶνος πώποτε γόης, βάρβαρος ἢ Ἕλλην, τοιού-
τῶν κατέστη διδάσκαλος φοιτητῶν καὶ τοιούτων νόμων καὶ λόγων
αὐϑέντης, οἵων ἡ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιδέδεικται δύναμις; ἰάσεις δὲ
τοσάσδε καὶ παραδόξους εὐεργεσίας τοιάσδε, οἵας ὁ ἡμέτερος πεποιη-
κὼς μνημονεύεται, τίς πώποτε διαπραξάμενος ἱστορεῖται; 39 τίγος δὲ
οἱ γνώριμοι καὶ τῶν πραγμάτων αὐτόπται διὰ πυρὸς xal σιδήρου
δοκιμῆς τὴν ὑπὲρ ὧν ἐμαρτύρησαν ἀλήϑειαν ἐπιστώσαντο ὥσπερ οὖν
οἱ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν μαϑηταί, πάσας μὲν αἰχίας ἀνατλάντες, πάσας
δὲ βασάνων ἰδέας ὑπομείναντες, καὶ τέλος διὰ τοῦ ἰδίου αἵματος τὰ
περὶ αὐτοῦ μαρτυρηϑέντα αὐτοῖς πιστωσάμενοι;

δι τι πρὸς τούτοις ὁ τῷ δι᾿ ἐναντίας ἡμῖν λόγῳ παριστάμενος
λεγέτω, τίς τῶν πώποτε γοήτων xàv εἰς νοῦν ἐβάλλετο νέου ἔϑνους
ἐπὶ οἰχείῳ ὀνόματι σύστασιν ποιήσασϑαι. τὸ δὲ μὴ μόνον ἐννοῆσαι
τοῦτο, ἀλλὰ καὶ κατορϑῶσαι τὸ βουληϑέν, πῶς οὐ πᾶσαν ἀνθρώπου
καλύπτοι ἂν φύσιν;

Βασιλέων δὲ δόγμασιν xci παλαιῶν νομοϑετῶν φιλοσόφων τε
xci ποιητῶν καὶ ϑεολόγων ἐξ ἐναντίας ϑέσϑαι νόμους τοὺς xav
εἰδωλολατρίας, καὶ τούτους κρατῦναι, ἀμάχους TE καὶ ἀηττήτους εἰς
μακρὸν ἐπιδεῖξαι αἰῶνα, τίς πώποτε γοήτων διανενόηται; ὁ δὲ σωτὴρ

21—8. 139, 28 vgl. Euseb. Theoph. Syr. 181, 20—184, 10 (S. 228, S—231, 3)

8 διδασχάλοις Steph. διδασκάλους P 14 κατηγορίας P, προσηγορίας (vgl.
S. 138, 30 u. 139, 7) Hkl Kl, »vor dem Namen dieses: Th. Syr. 19 αὐϑέντις P
35 τῶν + vor πώποτε Kl, vgl. Z. 17 u. 28

131

€

138 Eusebius

καὶ κύριος ἡμῶν οὐκ ἐνενόησεν μέν, οὐ τετόλμηχεν de ἐπιχειρῆσαι,
ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἐπεχείρησεν μέν, οὐ κατώρϑωσεν δέ, 3291 δὲ ῥήματι καὶ
μιᾷ φωνῇ φήσας πρὸς τοὺς ἑαυτοῦ μαϑητὰς »πορευϑέντες μαϑητεύ-
σατε πάντα τὰ ἐϑνὴ ἐν τῷ ὀνόματί μου, διδάσχοντες αὐτοὺς τηρεῖν
πάντα ὅσα ἐνετειλάμην ὕμῖνς, ἔργον ἐπῆγε τῷ λόγῳ, αὐτίχα τε ἐμα-
ϑητεύετο ἐν ὀλίγῳ πᾶν γένος Ἑλλήνων ὁμοῦ καὶ βαρβάρων, καὶ νόμοι
πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι κατεσπείροντο ἐναντίοι τῇ τῶν παλαιῶν δεισιδαι-
μονίᾳ, νόμοι δαιμόνων πολέμιοι καὶ πάσης ἐχϑροὶ πολυϑέου πλάνης,
νόμοι Σχυϑῶν xci Περσῶν χαὶ τῶν ἄλλων βαρβάρων σωφρονισταί,
ἐπιστρεπτικοί τε πάσης ἐκϑέσμου xci ϑηριώδους διαίτης, νόμοι τῶν
ἐξ αἰῶνος παρ᾽ αὑτοῖς Ἕλλησιν ἐθῶν ἀνατρεπτιχοί, καινῆς δὲ καὶ
ἀληϑοῦς εὐσεβείας καταγγελτικοί.

aa δῆτα ov» τοῖς πάλαι γόησιν πρὸ τῶν τοῦ Ἰησοῦ χρόνων ἢ
xci μετὰ ταῦτα τοιοῦτον ἢ καὶ παραπλήσιον τετόλμηται, ὡς εἰκότως
φάναι αὐτὸν παρ᾽ ἑτέρων ὠφελῆσϑαι τὰ τῆς γοητείας; εἰ δ᾽ οὐδένα
ἂν τις ἔχοι λέγειν αὐτῷ γεγονέναι ὅμοιον (οὐδεὶς γὰρ ἦν αὐτῷ αἴτιος
τῆς τοσαύτης ἀρετῆς), ὥρα τοιγαροῦν ὁμολογεῖν ξένην τινὰ καὶ ϑείαν
φύσι» ἐπιδεδημηκέναι τῷ βίῳ, 5 μόνῃ καὶ πρώτῃ τὰ. μηδεπώποτε
παρ᾽ ἀνϑρώποις μνημονευϑέντα κατώρϑωται. ἀλλὰ καὶ ταῦτα μὲν
ὧδε τέλος ἐχέτω.

34 Πάλιν δ᾽ ἐπὶ τὸν δι᾽ ἐναντίας ἰτέον, ἐρωτητέον τε εἴ ποτε
ὀφϑαλμοῖς εἶδεν ἢ ἀκοῇ ἔγνω yontas τε καὶ φαρμακέας δίχα σπονδῶν
xai ϑυμάτων xa δαιμόνων ἐπικλήσεώς TE xai παρουσίας γοητεύοντας.
μή τι οὖν καὶ κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, ἢ κατὰ τῶν αὐτοῦ λόγων,
ῆ κατὰ τῶν εἰσέτι νῦν ζηλούντων τὸν αὐτοῦ βίον, ἔχει tLG τοιαύτην
ἐπιφέρειν διαβολήν; οὐχὶ καὶ τυφλῷ δῆλον ὡς πᾶν τοὐναντίον τού-
τοις ἡμεῖς οἱ τὰ Ἰησοῦ φρονοῦντες ἐπιτηδεύομεν, ϑᾶττον μὲν ϑανάτῳ
τὴν ψυχὴν 7] δαίμοσιν ϑυσίαν προέσϑαι τολμῶντες, ϑᾶττον δὲ τῆς
ζωῆς ἐξιστάμενοι ἢ τοῖς πονηροῖς δαίμοσιν δουλωϑῆναι ὑπομένοντες.
35 vc δ᾽ οὐχ οἶδεν, ὕπως σὺν αὐτῇ τῇ τοῦ Ἰησοῦ προσηγορίᾳ καὶ σὺν
εὐχαῖς χκαϑαρωτάταις πᾶν τὸ δαιμόνων ἔργον ἀπελαύνειν ἡμῖν φίλον
ἐστίν; οὕτως ὁ τοῦ Ἰησοῦ λόγος καὶ ἡ παρ᾽ αὐτοῦ διδασκαλία πολὺ
χρείττους τῆς ἀοράτου ταύτης δυνάμεως πάντας ἡμᾶς ἀπειργάσατο,
ἐχϑρούς τε δαιμόνων καὶ πολεμίους, ἀλλ᾽ οὐ φίλους οὐδὲ συνήϑεις,

3 Matth. 28, 19a. 208 — (80 vgl. Orig. c. Cels. III 36 gegen Ende des Cap.)

1 Die Construction (wie Demosth. De corona 179): ó χύριος ἡμῶν obx' &ve-
vonoev μὲν usw. — ebenso (Ζ. 2) ἀλλ᾽ οὐδέ" ἐπεχείρησεν μὲν usw. — es war nicht
der Fall, daß er freilich usw. 94 nach λόγων (P) viell. + dzooar@v Hkl, statt
λόγων hat Th. Syr. μαϑητῶν 81 ἔργον P, γένος Th. Syr. (8. 229, 28) 89 οὕτως
Th. Syr., οὗτος P

132

Demonstr. evang. III Cap. 6, 31—39 139

πολλοῦ δεῖ ὑπηχόους καὶ ὑποχειρίους εἶναι παρεσκεύασεν. ?90 δὴ
τοιούτους ἡμᾶς προαγαγὼν πῶς ἂν αὐτὸς δοῦλος ἐγεγόνει δαιμόνων;
πῶς δ᾽ ἂν τοῖς πονηροῖς πνεύμασιν ἔϑυσεν; ἢ πῶς βοηϑοὺς δαίμονας
ἐπεχαλέσατο ἐν ταῖς παραδοξοποιίαις, ὁπότε εἰσέτι δεῦρο πᾶς δαίμων
χαὶ πᾶν ἀχάϑαρτον πνεῦμα, ὥς τι τῶν κολαστικῶν καὶ βασανιστικῶν
τῆς οἰκείας φύσεως, τοῦ Ἰησοῦ τὸ ὄνομα φρίττει, ὑπεξίσταταί τε καὶ
παραχωρεῖ τῇ τῆς προσηγορίας δυνάμει; 51 ὥσπερ οὖν καὶ πάλαι καϑ᾽
ὃν ἐπεδήμει τῷ βίῳ χρόνον, μὴ φέροντες αὐτοῦ τὴν παρουσίαν, ἄλλος
ἄλλοϑεν ἐβόα" »ἔα, τί ἡμῖν καὶ σοί, Ἰησοῦ, υἱὲ τοῦ ϑεοῦ; ἦλϑες πρὸ
καιροῦ βασανίσαι ἡμᾶςς;

“Ἀνὴρ δὲ ὅλως γοητείᾳ προσέχων τὸν νοῦν, καὶ πάντως γέ που
ἀπειρημένοις πράγμασιν ἐγχειρῶν, ἄρ᾽ οὐκ ἂν εἴη δῆλος ἀνόσιος ὧν
τὸν τρόπον καὶ μιαρὸς καὶ αἰσχρὸς καὶ ἄϑεος καὶ ἄδικος καὶ ἀσεβής;
τοιοῦτος δὲ ὧν πόϑεν ἢ πῶς τὰ περὶ εὐσεβείας διδάξειεν ἂν ἑτέρους,
ἢ τὰ περὶ σωφροσύνης, ἢ τὰ περὶ ϑεοῦ γνώσεως, ἢ τὰ περὶ δικαιω-
τηρίου καὶ χρίσεως τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ; οὐχὶ τούτων ἁπάντων τὰ
ἐναντία πρεσβεύζσγ)ει, ἀκόλουϑα τῇ ξαυτοῦ μοχϑηρίᾳ πράττων, καὶ ϑεὸν
μὲν ἀρνήσεται zal ϑεοῦ πρόνοιαν καὶ ϑεοῦ κρίσιν, χλευάσει δὲ τοὺς
περὶ ἀρετῆς καὶ τοὺς περὶ ψυχῆς ἀϑανασίας λόγους; 88 εἰ μὲν δὴ τοι-
adra τινὰ jv ἰδεῖν καὶ περὶ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν, οὐδὲν ἂν
ἦν εἰπεῖν" εἰ δ᾽ ἐφ᾽ ἑκάστῳ πράγματι καὶ λόγῳ τὸν πάντων δημιουρ-
γὸν πατέρα ϑεὸν ἀναχαλούμενος ἀποδείχνυται καὶ τοὺς φοιτητὰς
τοιούτους εἶναι παρασχευάζων, καὶ εἰ σώφρων αὐτὸς καὶ σωφρόνων
λόγων διδάσκαλος, καὶ εἰ ποιητὴς καὶ κῆρυξ δικαιοσύνης καὶ ἀληϑείας
καὶ φιλανϑρωπίας καὶ ἀρετῆς ἁπάσης καὶ ϑεοσεβείας εἰσηγητὴς τοῦ
παμβασιλέως ϑεοῦ, πῶς οὐχ ἕπεται τούτοις τὸ μηδὲν μὲν ἡγεῖσϑαι
κατὰ γοητείαν αὐτὸν τῶν παραδόξων πεποιηκέναι, δυνάμει δ᾽ ἀπορ-
ρήτῳ καὶ ὡς ἀληϑῶς ἐνθέῳ συνομολογεῖν;

39᾽4λλ᾽ εἰς τοσοῦτον ἐλαύνεις ἀπηνείας, oc μὴ λογισμοῖς σώφροσιν
λόγων τε ἀκολουϑίᾳ προσέχειν τὸν νοῦν, μηδὲ πείϑεσθϑαι τοῖς εἰχόσι
τεχμηρίοις, ὑπονοῶν τάχα που τοὺς λέγοντας ἡμᾶς. ἀλλὰ σύ γε κἂν
τῶν σαυτοῦ δαιμόνων, αὐτῶν δὴ τῶν χρησμῳδῶν ϑεῶν, ἄκουε τῷ 00-
τῆρι ἡμῶν οὐχ ὥσπερ σὺ γοητείαν, ἀλλ᾽ εὐσέβειαν καὶ σοφίαν καὶ εἰς
οὐρανοὺς ἄνοδον μαρτυρούντων. τίς δ᾽ ἂν γένοιτό σοι τούτων ἀξιό-
πιστος ὁμολογία (μᾶλλον) τῆς τοῦ καϑ᾽ ἡμῶν πολεμίου γραφῆς, ἣν

9 Matth. 8, 29 — 11 vgl. Orig. c. Cels. I 68

15 nach γνώσεως + ἢ τὰ περὶ ψυχῆς ἀϑανασίας Th. Syr. (vgl. Z. 19) 17 zoe-
σβεύσει Kl 21 ἀντειπεῖν Th. Syr. 27f δυνάμει. ἐνθέῳ sc. πεποιηκέναι, nach
ἐνϑέῳ + »getan haben« Th. Syr. 29 ἀλλ εἶ P, corr. Steph. ἐλαύνεις aus
-ınsP 35 μᾶλλον + Steph.

133

134

140 Eusebius

Ev οἷς ἐπέγραψεν" » Περὶ τῆς ἐκ λογίων φιλοσοφίαςς ἐν τρίτῳ συγ-
γράμματι τέϑειται, ὧδέ πως ἱστορῶν κατὰ λέξιν"

VI. »Παράδοξον ἴσως δόξειεν (Av) τισιν εἶναι τὸ μέλλον λέγεσϑαι b
ὑφ᾽ ἡμῶν. τὸν γὰρ Χριστὸν οἱ ϑεοὶ εὐσεβέστατον ἀπεφήναντο καὶ

5 ἀϑάνατον γεγονότα, εὐφήμως τε αὐτοῦ μνημονεύουσιν.« καὶ ὑποβὰς
ἐπιλέγει" »περὶ γοῦν τοῦ Χριστοῦ ἐρωτησάντων εἰ ἔστιν ϑεός, φησίν"

Orr) uiv ἀϑανάτη ψυχὴ μετὰ σῶμα προβαίνει
γιγνώσκεις, σοφίης δὲ τετμημένη αἰὲν ἀλᾶται"
ἀνέρος εὐσεβίῃ προφερεστάτου ἐστὶν ἐκείνη

10 ψυχή"
εὐσεβέστατον ἄρα ἔφη αὐτόν, καὶ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ, καϑάπερ (xcl) e
τῶν ἄλλων (εὐσεβῶν), μετὰ ϑάνατον ἀπαϑανατισϑῆναι, ἣν σέβειν
ἀγνοοῦντας τοὺς Χριστιανούς. ἐπερωτησάντων δὲ διὰ τί ἐκολάσϑη,
ἔχρησεν"

15 Σῶμα μὲν adoaveoıv) βασάνοις αἰεὶ προβέβληται"

φυχὴ δ᾽ εὐσεβέων εἰς οὐράνιον πέδον ἵζεις,
2 χαὶ ἐπιλέγει μετὰ τὸν χρησμὸν ἑξῆς" ναὐτὸς οὖν εὐσεβὴς καὶ εἰς
οὐρανούς, ὥσπερ οἱ εὐσεβεῖς, χωρήσας. ὥστε τοῦτον μὲν οὐ βλασφη- ἃ
μήσεις, ἐλεήσεις δὲ τῶν ἀνϑρώπων τὴν ἄνοιαν.«

20 3 Ταῦτα xci νῦν ὁ Πορφύριος. do” οὖν ἀπατεὼν οὗτος; κἂν τὰ
φίλα σε δυσωπείτω τῶν οἰχείων ῥήματα. ἔχεις τοιγαροῦν τὸν ἡμέ-
τερον σωτῆρα Ἰησοῦν τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ καὶ παρὰ τοῖς σαυτοῦ
οὁμολογημένον οὐ γόητα οὐδὲ φαρμακέα, ἀλλ᾽ “ὐσεβῆ xai δικαιότατον
καὶ σοφὸν καὶ οὐρανίων ἁφίδων οἰκήτορα. 4ὁ δὴ 24 τοιοῦτος πῶς

20 ἂν ἄλλως τῶν παραδόξων ἔργων γεγόνει ποιητὴς ἢ δυνάμει ϑείᾳ,
ἣν καὶ τὰ ἱερὰ λόγια μαρτυροῦσιν αὐτῷ, ϑεοῦ λόγον καὶ ϑεοῦ δύναμιν
τὴν ἀνωτάτω ἐν ἀνϑρώπου μορφῇ καὶ σχήματι μᾶλλον δ᾽ ἐν αὐτῇ

3—19 vgl. Porphyrii De philos. ex orac. haur., ed. G. Wolff 1856, S. 181—182;
Augustinus De civ. Dei XIX, Cap. 23, 2

3 Als Überschrift: χρησμοὶ περὶ τοῦ χῦ u. am Rande πορφύριος P
3 àv + Steph. 6 φησίν] ait Hecate Aug. 7—10 nicht als Verse ge-

schrieben in P 7 ὅττι Steph., ὅτι P 8 yroozeı σοφίη τετιμημένην Evalare P,
nosti, a sapientia autem abscissa semper errat Aug., danach Gaisf. wie
oben im Text; aber δὲ + Nauck 9 εὐσεβείη P, pietate Aug., εὐσεβίῃ Gaisf.
11 zei? + Steph. 12 εὐσεβέων + Wolff nach Aug. sicut et aliorum piorum,
εὐσεβῶν Hkl 14 ἔχρησεν] oraculo respondit dea Aug. 15 ἀδρανέσιν Steph.,
ἀδρανέσι P προβέβληται Steph., προβέβλητο P, oppositum est Aug. 16 εὐ-
σεβέων Steph., εὐσεβῶν P 20 züv và P, κάτα τὰ Hkl 22 αὐτοῦ, mit σ über c, P
25 γεγόνει Dind., γέγονεν P

Demonstr. evang. III Cap. 6, 39. Cap. 7, 1—9 141

σαρκὶ καὶ σώματι κατοιχῆσαι, xai πᾶσαν τὴν ἐν ἀνϑρώποις oixovo-
μίαν ἐπιτελέσαι μαρτυροῦντα;

5 Καὶ σὺ δ᾽ ἂν αὐτὸς καταμάϑοις τὸ ἔνϑεον τῆς περὶ αὐτοῦ δυ-
γάμεως, εἰ λογίσαιο, τίς ποτε ὧν ἄρα τὴν φύσιν καὶ πηλίκος, ἄνδρας
εὐτελεῖς ἐξ alsias xai ταπεινοῦ βίου προσοιχειωσάμενος, τούτοις
χέχρηται διακόνοις ἐπὶ κατορϑώσει πράγματος πάντα καλύπτοντος
λόγον. ὃ διανοηϑεὶς γάρ, ὃ μηδεὶς πώποτε, νόμους οἰχείους καὶ ξένην
διδασχαλίαν εἰς πάντα κατασπεῖραι τὰ ἔϑνη, καὶ παντὸς γένους &r-
ϑρώπων διδάσχαλον εὐσεβείας ἑνὸς τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ ξαυτὸν
ἀποφῆναι, τοῖς πάντων ἀγροιχοτάτοις καὶ εὐτελεστάτοις ἡγήσατο
χρῆσϑαι τῆς οἰκείας βουλῆς ὑπηρέταις, (ὡς) εἰκός τινα παραλογώτατα
ταῦτ᾽ αὐτὸν πεποιηκέναι νομίσαι. πῶς γάρ; οἱ μηδὲ διᾶραι δυνά-
μενοι στόμα, κἂν ἑνός τινος διδάσκαλοι κατέστησαν, οὐχί γε ἀνδρῶν
συλλόγου; πῶς Ó ἂν πλήϑει διειλέχϑησαν οἱ πάσης ἐκτὸς γεγονότες
παιδείας; ἀλλὰ τοῦτ᾽ ἣν ἄρα τὸ τῆς ἐνϑέου βουλῆς καὶ τῆς ἐνερ-
γούσης ἐν αὐτοῖς ϑείας δυνάμεως παραστατικόν. ἀνακαλέσας γοῦν
αὐτοὺς τὰ μὲν πρῶτά φησιν τ»δεῦτε, ἀχολουϑεῖτέ uot, καὶ ποιήσω
ὑμᾶς ἁλιεῖς ἀνϑρώπωνε. ϑ8ἐπειδὴ δὲ λοιπὸν αὐτοὺς ἀκολούϑους
ἐχτήσατο, ἐμπνεύσας αὐτοῖς δυνάμεως ϑείας, μένους τε καὶ ϑάρσους
ἐμπλήσας, καὶ δὴ οἷά τις ἀληϑῶς ϑεοῦ λόγος καὶ αὐτὸς ϑεὸς τηλι-
χούτων ϑαυμάτων ποιητής, νοερῶν αὐτοὺς καὶ λογικῶν ψυχῶν ϑη-
ρευτὰς ποιήσας, ἔργον τε ἐπιϑεὶς τῇ φωνῇ τῇ »δεῦτε, ἀκολουϑεῖτέ
μοι, καὶ ποιήσω ὑμᾶς ἁλιεῖς ἀνϑρώπωνε φησάσῃ, ὁμοῦ τε ἐργάτας
καὶ διδασκάλους αὐτοὺς εὐσεβείας ἀπειργασμένος ἤδη καὶ εἰς πάντα
τὰ ἔϑνη διεπέμπετο, κήρυχας ἀναδείξας τῆς αὐτοῦ διδασκαλίας.

9 Καὶ τίς οὐκ ἂν ἐξεπλάγη καὶ ἠπίστησεν ἂν εἰκότως τῷ παρα-
δόξῳ τοῦ ϑαύματος, ὅτε μηδεὶς μὲν τῶν πώποτε ἐν ἀνϑρώποις γε-
γνομένων διαφανῶν, μὴ βασιλεὺς μὴ νομοϑέτης μὴ φιλόσοφος μὴ
Ἕλλην μὴ βάρβαρος, τοιοῦτόν τι διανοηϑεὶς ἱστορεῖται, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ εἰς
φαντασίαν ἐλϑὼν τοῦ παραπλησίου; ἀγαπητὸν γὰρ ἑκάστῳ ἦν, εἶ

3—S. 147, 4 vgl. Euseb. Theoph. Syr. X 208, 22—210, 14 (S. 251, 10---258, 4)
— 12 ff vgl. Justin. 1 39, 3 — 17. 22 Matth. 4, 19; Mark. 1, 17 — 20 vgl. Joh.
1,1 — 26 vgl. Orig. c. Cels. I 29

3 περὶ αὐτοῦ P, ἐπ᾽ αὐτοῦ (vgl. S. 146, 14) Hkl, αὐτοῦ Th.Syr. 11 óc
+ Hkl; »und es ist wahrscheinlich« Th. Syr. (S. 251, 19). Construction: ὡς sixóc
ἐστι νομίσαι τίνα αὐτὸν ταῦτα πεποιηκέναι παραλογώτατα — daß dies was Un-
vernünftiges war 14 συλλόγου sc. καταστάντες ἂν διδάσχαλοι 90 αὐτὸς ϑεὸς
< Th. Syr. 21/22 nach τηλικούτων + ὧν ΗΚ], vgl. S. 171,55 94 ἀπειρ-
γασμένος Steph., (Th. Syr), ἀπειργασμένους P, εἰ auf Ras. 29 urspr. οὐδεῖς P

13:

142 Eusebius

xci ἐπὶ μόνης τῆς οἰχείας γῆς τὸ oixtiov ἐπάγγελμα συνεστήσατο,
καὶ τοὺς καλῶς ἔχειν φανέντας γόμους χὰν ἐφ᾽ ἑνὸς τοῦ οἰχείου
ἔϑνους κρατῦναι οἷός τε ἦν ὁ δὲ μηδὲν ϑνητὸν καὶ ἀνϑρώπινον
διανοηϑεὶς ὅρα εἰ μὴ ὡς ἀληϑῶς ϑεοῦ πάλιν προήχατο φωνήν, αὖ-
5 τολεξεὶ φήσας τοῖς εὐτελεστάτοις ἐχείνοις αὐτοῦ μαϑηταῖς" »πορευ-
ϑέντες μαϑητεύσατε πάντα τὰ ἔϑνης. 1θχαὶ πῶς, εἶπον ἂν oi μα-
ϑηταὶ τῷ διδασχάλῳ πάντως που ἀποχρινάμενοι, τοῦϑ᾽ ἡμῖν ἔσται
δυνατόν; πῶς γὰρ Ῥωμαίοις, φέρε, κηρύξομεν; πῶς © Αἰγυπτίοις
διαλεχϑησόμεϑα; ποίᾳ δὲ χρησόμεϑα λέξει πρὸς Ἕλληνας, ἄνδρες τῇ
10 Σύρων ἐντραφέντες μόνῃ φωνῇ; M Πέρσας de xal “Ἀρμενίους, καὶ
Χαλδαίους, καὶ Σχύϑας, καὶ IvóoUc, καὶ εἴ τινα βαρβάρων γένοιτο
ἔϑνη, πῶς πείσομεν τῶν μὲν πατρίων ϑεῶν ἀφίστασϑαι, ἕνα δὲ τὸν
πάντων δημιουργὸν σέβειν; ποίᾳ δὲ λόγων ἱκανότητι ϑαρσοῦντες ἐπὶ
τοῦτο παρελευσόμεϑα; ἢ τίς ἡμῖν ἐλπὶς ἔσται τοῦ κατορϑώματος
15 ἀντινομοϑετεῖν τολμῶσιν τοῖς πάντων ἐϑνῶν περὶ τῶν οἰκείων ϑεῶν
ἐξ αἰῶνος κειμένοις νόμοις; ἐπὶ ποίᾳ δὲ καὶ δυνάμει περιέσεσϑαι ἔστιν
τοῦ τολμήματος; !?taüra ἢ φησάντων ἂν κατὰ τὸ εἰχὸς ἢ διανοη-
ϑέντων τῶν τοῦ Ἰησοῦ μαϑητῶν, μιᾶς προσϑήκῃ λέξεως αὐτοῖς ὃ
διδάσκαλος λύσιν τῶν ἀπορηϑέντων ὑπέϑετο, φήσας κατορϑώσειν
20 »τῷ ὀνόματί μους" οὐ γὰρ δὴ ἁπλῶς καὶ ἀδιορίστως μαϑητεῦσαι
πάντα τὰ ἔϑνη προσέταττεν, μετὰ προσϑήκχης δὲ ἀναγκαίας τῆς riv
τῷ ὀνόματι αὐτοῦς. 13 ἐπειδὴ γὰρ ἡ δύναμις τῆς αὐτοῦ προσηγορίας
τοιαύτη τις ἦν, ος φάναι τὸν ἀπόστολον, ὅτι δὴ »ἐχαρίσατο αὐτῷ
ὃ ϑεὸς τὸ ὄνομα τὸ ὑπὲρ πᾶν ὄνομα, ἵνα ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ πᾶν
25 γόνυ χάμψῃ ἐπουρανίων καὶ ἐπιγείων καὶ καταχϑονίωνε, εἰκότως
τῆς τοὺς πολλοὺς λανϑανούσης ἐν τῷ ὀνόματι αὐτοῦ δυνάμεως τὴν
ἀρετὴν ἐμφαίνων, τοῖς αὐτοῦ μαϑηταῖς ἔφησεν" "πορευϑέντες μαϑη-
τεύσατε πάντα τὰ ἔϑνη τῷ ὀνόματί μους. 14 εἶτα καὶ ϑεσπίζει ev
μάλα ἀκριβῶς τὸ μέλλον εἰπών" »δεῖ γὰρ χηρυχϑῆναι τὸ εὐαγγέλιον
80 τοῦτο ἐν ὅλῃ τῇ οἰκουμένῃ eic. μαρτύριον πᾶσι τοῖς ἔϑνεσινς. ὁ de
λόγος εἴρητο μὲν ἐν γωνίᾳ γῆς τότε, καὶ οἱ παρόντες ἤκουον μόνοι.
πῶς οὖν ἄρα πιστὸς ἦν αὐτοῖς τοῦτο λέγων, εἰ μὴ ἐξ ἑτέρων τῶν
ὑπ᾽ αὐτοῦ πεπραγμένων ἐνθέων ἔργων τῆς ἐν τοῖς λόγοις ἀληϑείας
αὐτοῦ τὴν πεῖραν εἰλήφεσαν; ὅτι γὰρ ἐπίστευσαν λέγοντι, συλλογιζο-
μένῳ σοι ὁμολογεῖν ἀνάγκη. 15 προστάξαντι γὰρ οὐδεὶς ἠπείϑει, ἀλλὰ
πειϑαρχήσαντες αὐτοῦ τῷ νεύματι κατὰ τὰ παρηγγελμένα πᾶν γένος

eo
ot

20. 21. 27 Matth. 28, 19 — 23 Phil. 2, 9-10 — 29 Matth. 24, 14

4 urspr. die Wortfolge πάλιν 9:09 P 11 nach wa + ἄλλα (vgl. Th. Syr.)
Kl, statt εἴ τινα P, ἅτινα Hkl 18 μιᾶς Steph., μιᾶ P, Th. Syr. (S. 252, 27)
19 καϑορϑώσειν Hkl, wohl auch Greßm., — χαϑορϑώσιν P, »siegen« Th. Syr.

Demonstr. evang. III Cap. 7, 9—20 143

ἀνϑρώπων ἐμαϑήτευον, ἐκ τῆς olxelag γῆς ἐπὶ πάντα στειλάμενοι
τὰ ἔϑνη, ἐν ολέγῷῳ τε nv ἔργα ϑεωρῆσαι τοὺς λόγους. κεκήρυχτο γοῦν
τὸ εὐαγγέλιον ἐν βραχεῖ χρόνῳ ἐν ὅλῃ τῇ οἰκουμένῃ εἰς μαρτύριον
τοῖς ἔϑνεσιν, καὶ βάρβαροι καὶ Ἕλληνες τὰς περὶ τοῦ Ἰησοῦ γραφὰς
πατρίοις χαραχτῆρσιν καὶ πατρίῳ φωνῇ μετελάμβανον.

16 Καίτοι τίς οὐκ ἂν ἀπορήσειεν εὐλόγως, τίς ἢν ἄρα 0 τῆς τῶν
μαϑητῶν τοῦ Ἰησοῦ διδασκαλίας τρόπος; oa γὰρ εἰς μέσην παρελ-
ϑόντες πόλιν, ἔπειτα ἐν ἀγορᾷ στάντες καὶ βοῇ μείζονι χρησάμενοι
συνεκάλουν τοὺς παριόντας κἄπειτα ἐδημηγόρουν; καὶ τίς ἢν ἄρα
αὐτοῖς τῆς δημηγορίας ö λόγος, o πεπεῖσϑαι εἰκὸς ἦν τοὺς ἄκροο-
μένους; πῶς δὲ καὶ ἐδημηγόρουν ἄνδρες λόγων ἄπειροι καὶ πάσης
ἀμέτοχοι παιδείας; 11 ἀλλὰ unv) οὐ κατὰ πλῆϑος, κατὰ μέρος δὲ
τοῖς προστυχοῦσι διελέγοντο. τίσιν οὖν καὶ ὁποίοις ἐχρῶντο λόγοις
ἐπὶ πειϑὼ τῶν ἀκουόντων, ἐπεὶ μηδὲ μιχρὸς 75v αὐτοῖς ὁ ἀγών, μὴ
ἀρνουμένοις τὸν ἐπονείδιστον ϑάνατον τοῦ καταγγελλομένου; 18 εἰ
μὲν γάρ, τοῦτον ἐπικρυψάμενοι καὶ μὴ ὁμολογοῦντες εἰς πᾶντας,
οἷα καὶ ὁπόσα πέπονθεν ὑπὸ Ἰουδαίων, τὰ σεμνὰ μόνα καὶ ἔνδοξα
προσεχόμιζον (λέγω δὲ τὰς ϑαυματουργίας καὶ τὰς παραδοξοποιίας
αὐτοῦ τάς τε φιλοσόφους διδασκαλίας αὐτοῦ), οὐδ᾽ οὕτως ἣν αὐτοῖς
εὐχερὴς ὃ λόγος πρὸς τὸ ποιῆσαι ῥᾳδίως συγκαταϑέσϑαι τοὺς ἀχούον-
τας ξενοφωνουμένους καὶ ἄρτι πρῶτον ἐπακούοντας καινῶν ῥημάτων
ὑπ᾿ ἀνδρῶν οὐδὲν ἐπαγομένων ἀξιόπιστον εἰς τὴν τῶν λεγομένων
μαρτυρίαν πλὴν ἀλλ᾽ ἔδοξεν ἂν πιϑανώτερον λέγεσϑαι τὰ εἰρημένα.
19 yo» δὲ τοτὲ μὲν τὸν πρεσβευόμενον ϑεὸν ἐν ἀνϑρώπου γεγονέναι
σώματι καὶ οὐδὲν ἄλλο τὴν φύσιν εἶναι ἢ ϑεοῦ λόγον (διὸ καὶ τοι-
αὐτας τεραστίας δυνάμεις πεποιηκέναι οἷα ϑεόν), τοτὲ δὲ τούτοις
ἐναντίως ὕβρεις αὐτὸν καὶ ἀτιμίας ὑπομεῖναι καὶ τέλος τὴν αἰσχίστην
xci τοῖς πάντων ἀνϑρώπων κακχουργοτάτοις ἐπηρτημένην διὰ σταυ-
ροῦ τιμωρίαν, τίς οὐχ ἂν oe ἐναντία λεγόντων κατέπτυσεν εἰχότως;
τ τίς δ᾽ οὕτως ἠλίϑιος ὑπῆρχεν, ὡς εὐχερῶς πιστεῦσαι λέγουσιν
ἑωρακέναι μετὰ τὸν ϑάνατον ἐχ νεχρῶν ἀναβεβιωχότα τὸν μηδὲ ὅτε
ἐν ζῶσιν ἢν ἐπαμῦναι ξαυτῷ δεδυνημένον; τίς δὲ τοῖς ἰδιώταις καὶ
εὐτελέσιν ἐχείνοις ἐπείσϑη ποτ᾽ ἂν λέγουσιν χρῆναι δεῖν τῶν μὲν
πατρῴων ϑεῶν καταφρονῆσαι, καὶ μωρίαν μὲν τῶν ἐξ αἰῶνος κατα-
γνῶναι πάντων, μόνοις δὲ αὐτοῖς πείϑεσθϑαι καὶ τοῖς ὑπὸ τοῦ σταυ-

2 ἔργα usw. = man konnte die Worte als Werke sehen, vgl. S. 124, 28
6 in ἀπορήσειεν steht εἰ über der Zeile in P 10 εἰκὸς Steph., εἰκότως P, »ist
wahrscheinlich« Th. Syr. (S. 253, 25) 12 μὴν Steph. μὴ P, »aber etwa nicht
mit der Menge« Th. Syr. (S. 253, 27) 25 nach σώματι + ἐχήρυξαν Th. Syr.
26 τεραστίας Steph., τεραστείᾳς P, τερατείας xal Th. Syr.

138

mn
ot

144 Eusebius

ρωϑέντος παρηγγελ μένοις; τοῦτον γὰρ εἶναι τοῦ μόνου καὶ ἐπὶ πάν-
τῶν ϑεοῦ μόνον ἀγαπητὸν καὶ μονογενῆ παῖδα. 21: ἐγὼ μὲν οὖν
ἐξετάζων παρ᾽ ἐμαυτῷ φιλαλήϑως τὸν λόγον, οὐδεμίαν πειστικὴν
δύναμιν ἐν αὐτῷ, οὐδέ τι σεμνὸν οὐδ᾽ ἀξιόπιστον, ἀλλ᾽ οὐδὲ πιϑανὸν
εἰς τὸ κἂν ἕνα τινὰ τῶν ἠλιϑίων πεῖσαι δύνασϑαι ..

22/422à πάλιν ἀφορῶν εἰς τὴν τοῦ λόγου δύναμιν ὡς μυρία
πλήϑη πέπειχεν, καὶ ὡς συνέστησαν μυρίανδροι ἐκκλησίαι πρὸς αὐτῶν
ἐχείνων τῶν εὐτελεστάτων καὶ ἀγροίκων τοῦ Ἰησοῦ μαϑητῶν, οὐκ
ἐν ἀδήλοις που καὶ ἀφανέσι τόποις. ἀλλ᾽ ἐν ταῖς μάλιστα διαπρεπε-
στάταις πόλεσιν ἱδρυϑεῖσαι, ἐπ᾿ αὐτῆς λέγω τῆς Ῥωμαίων βασιλευ-
οὔσης, ἐπί τε τῆς ᾿Δλεξανδρέων καὶ ᾿Αντιοχέων, xa$9! ὅλης τε τῆς
Αἰγύπτου καὶ Λιβύης, Εὐρώπης τε καὶ ᾿Ασίας, Ev τε κώμαις τε καὶ
χώραις καὶ παντοίοις ἔϑνεσιν, πάλιν ἐξ ἀνάγχης ἀνατρέχειν ἐχβιά-
ζομαι ἐπὶ τὴν τοῦ αἰτίου ζήτησιν, καὶ συνομολογεῖν μὴ ἄλλως αὐτοὺς
κεχρατηχέναι τοῦ τολμήματος ἢ ϑειοτέρᾳ καὶ ὑπὲρ ἄνϑρωπον δυνάμει
καὶ συνεργίᾳ τοῦ φήσαντος αὑτοῖς" »μαϑητεύσατε πάντα τὰ ἔϑνη ἐν
τῷ ὀνόματί μους. 23 τοῦτο δ᾽ οὖν εἰπὼν ἐπισυνῆψεν ἐπαγγελίαν, δὲ
ἧς ἔμελλον ἐπιϑαρρεῖν καὶ προϑύμως ἐπιδιδόναι σφᾶς αὐτοὺς τοῖς
παρηγγελμένοις. φησὶν γοῦν αὐτοῖς" »xai ἰδοὺ ἐγὼ μεϑ᾽ ὑμῶν εἶμι
πάσας τὰς ἡμέρας, ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνοςς. ἀλλὰ καὶ πνεύ-
ματος αὑτοῖς ἐμπνεῦσαι λέγεται ϑείου, ἀλλὰ καὶ δύναμιν αὐτοῖς ἔν-
ϑεον καὶ παραδοξοποιὸν πεποιηκέναι, τοτὲ μὲν φήσας »λάβετε πνεῦμα
ἅγιονε, τοτὲ δὲ εἰπὼν »ἀσϑενοῦντας ϑεραπεύετε, λεπροὺς καϑαρίζετε,
δαίμονας ἐκβάλλετε᾽ δωρεὰν ἐλάβετε, δωρεὰν δότεε.

24 Συγορᾷς τοιγαροῦν καὶ αὐτὸς ὅπως κεχράτηχεν ὁ Ót αὐτῶν
λόγος, ἐπεὶ καὶ αὐτῶν ἡ βίβλος τῶν Πράξεων συνφδὰ τούτοις καὶ
σύμφωνα μαρτυρεῖ ἔνϑα ἱστοροῦνται καὶ αὐτοὶ τῇ τῶν παραδόξων
ἐνεργείᾳ δι᾿ ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ πρὸς αὐτῶν ἐπιτελουμένῃ τοὺς
παρόντας καὶ τοὺς ϑεωμένους ἐκπλῆξαι. ?5 ἐξέπληττον γὰρ ὡς εἰχὸς
διὰ τῶν ἔργων τοὺς ϑεωμένους πρότερον" eig οὕτως προϑύμους
εἶχον αὐτοὺς ἐπὶ τὸ φιλοπευστεῖν, τίς ποτ᾽ ἢν οὗτος οὗ τῇ δυνάμει
καὶ προσηγορίᾳ τὸ ϑαῦμα γέγονεν" εἶτα διδάσκοντες ηὑρισχόν τῇ
πίστει φϑάνοντας τὴν παρ᾽ αὐτῶν διδασκαλίαν. 38 οὐ γὰρ τοῖς λόγοις

6 vgl. Orig. c. Cels. I 62 (Mitte) — 16 Matth. 28, 19 — 19 Matth. 28, 20
— 22 Joh. 20, 22; Matth. 10, 8 — 28 vgl. Act. 4, 30; 16, 18

3 πειστικὴν Steph., πιστικὴν P, »überzeugend« Th. Syr. (S. 254, 27) 5 nach
δύνασϑαι + εὑρίσκω Steph., »ich sehe« + einige Worte, die in Dem. fehlen, Th. Syr.
(S. 254, 27), συνορῶ Hkl 10 ἱδρυϑεῖσαι Steph., ἱδουϑῆσαι P 22 πεποιηχέναι P,
»gegeben habe« Th. Syr. (S. 255, 15), nenogızevaı Kl 26 συνωδὰ Steph., ovvoda P

139

30°

Demonstr. evang. III Cap. 7, 20—32 145

πεισϑέντες ἀλλὰ τοῖς ἔργοις προκαταληφϑέντες ῥᾷάδιον ἐποιοῦντο
τὴν ἐν τοῖς λόγοις διάϑεσιν. λέγονται γοῦν ἤδη τινὲς βουϑυσίας

xci σπονδὰς ὡς ἂν ἤδη ϑεοῖς οὖσιν τοῖς τοῦ Ἰησοῦ προσαγηοχέναι" b

καὶ τινὰ μὲν αὐτῶν τὸν Ἑρμῆν εἶναι, τινὰ δὲ τὸν Δία νενομικέναι.
τοσοῦτον αὐτῶν τὰς διανοίας ἐξέπληττεν ἡ τῶν παραδόξων ἔργων
ἐπίδειξις. 2᾽ καὶ δὴ οὕτω διακειμένοις πάνϑ᾽ ὅσα περὶ τοῦ Ἰησοῦ
κατήγγελλον ἤδη λοιπὸν ἀληϑεύειν εὐλόγως ἐνομίζοντο, καὶ τῇ μετὰ
τὸν ϑάνατον ἀναβιώσει αὐτοῦ οὐχ ἁπλοῖς οὐδ᾽ ἀναποδείκτοις ἐμαρ-
τύρουν λόγοις, δι᾿ αὐτῆς δ᾽ ἐνεργείας ἔπειϑον, ζῶντος ἔργα παρι-
στῶντες. el δὲ xci ϑεὸν αὐτὸν xci ϑεοῦ παῖδα πρὸ τῆς εἰς av-
ϑρώπους ἀφίξεως παρὰ τῷ πατρὶ τυγχάνοντα κατήγγελλον, καὶ τούτῳ
πῶς οὐχ ἂν προσέϑεντο μᾶλλον, τὸ ἐναντίον ἄπιστον εἶναι καὶ ἀδύ-
varov ἡγούμενοι εἰκότως, λογισάμενοι μὴ δύνασϑαι ϑνητῆς δ
φύσεως εἶναι νομίζειν τὰ δρώμενα ἀλλὰ ϑεοῦ, κἂν μὴ λέγῃ τις
ϑτοῦτ᾽ ἦν ἄρα καὶ οὐδὲ(»» ἄλλο τὸ ζητηϑὲν αὐτὸ ἐκεῖνο, ὁποίᾳ
δυνάμει περιγεγόνασιν τῶν ἐν ἀρχαῖς ἀχροωμένων οἱ τοῦ Ἰησοῦ
μαϑηταί, καὶ ὅπως Ἕλληνας ὁμοῦ καὶ βαρβάρους ὡς περὶ λόγου ϑεοῦ
περὶ αὐτοῦ φρονεῖν ἔπεισαν, ὅπως τε ἐν μέσαις ταῖς πόλεσιν καὶ ἀνὰ
τὰς χώρας εὐσεβείας ἑνὸς τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ συνεστήσαντο διδα-
σκαλεῖα.

39 αίτοι τίς οὐκ ἂν ϑαυμάσειεν πρὸς ἑαυτὸν ἐπιλογισάμενος xai
ἐνθυμηϑείς, ος 00% ἀνϑρώπινον nv τὸ μηδ᾽ ἄλλοτε ὑπὸ μίαν τὴν
Ῥωμαίων (ἀρχὴν) γενέσϑαι τὰ πλεῖστα τῆς οἰχουμένης ἔϑνη, ἀλλ᾽
ἀπὸ τῶν τοῦ Ἰησοῦ χρόνων. ?!&Gua γὰρ τῇ εἰς ἀνθρώπους αὐτοῦ
παραδόξῳ ἐπιδημίᾳ καὶ τὰ Ῥωμαίων ἀκμάσαι συνηνέχϑη, τότε πρῶ-
τον Αὐγούστου τῶν πλείστων ἐϑνῶν μοναρχήσαντος, καϑ᾽ ὃν Κλεο-
πάτρας ἁλούσης ἡ xat Αἴγυπτον τῶν Πτολεμαίων διαδοχὴ λέλυτο"
ἐξ ἐχείνου τε καὶ εἰς δεῦρο τὸ ἀπ᾽ αἰῶνος καὶ an’ αὐτῆς Oc εἰπεῖν
τῆς πρώτης ἀνϑρωπείας .. συστὰν Αἰγύπτου βασίλειον καϑήρητο.
82 ἐξ ἐχείνου τε καὶ τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος Ῥωμαίων δοῦλον γέγονεν,
καὶ τὸ Σύρων ὡσαύτως, Καππαδόκων τε xci Μακεδόνων, καὶ Βι-

2 Act. 14, 11—13 — 99 ff vgl. Euseb. Tricennatsrede (Laus Const.) XVI, 5 ff

1 ódóiov ἐποιοῦντο P, ἐραδιουργοῦντο Hkl, »so brachte man sie leicht dahin,
dem Gesagten zuzustimmen. Man sagt aber ..« Th. Syr. S. 255, 29 (was nicht
richtig sein kann) 8 nach Ἰησοῦ + μαϑηταῖς Hkl, vgl. 2.16} 9 ζῶντα (Th. Syr.) Kl
14 εἶναι — Hkl, wohl auch Th. Syr. 15 οὐδὲν Steph., οὐδὲ P, »nichts« Th. Syr.
(S.256,11) 22 τὸ Steph, ro P 23 ἀρχὴν - Hkl, »Macht« Th. Syr. (S. 256, 21)
26 αὐγούστου τῶν Steph., so auch die HSS O u. S, Th. Syr, αὐτοὺς rovro» P. 28 τε
P, γὰρ Th. Syr. 29 nach ἀνϑρωπείας + γενέσεως Gaisf., »Samen« Th. Syr. (S. 256,27),

σπορᾶς Hkl, aber besser ἀνϑρωπογονίας (vgl. Euseb.HEI4,4) KI 30 ze P, de Th. Syr.
Eusebius VI. 10

140

ren
'

146 Eusebius

ϑυνῶν καὶ Ἑλλήνων, xci συνελόντι φάναι τῶν λοιπῶν τῶν ὑπὸ τὴν
Ῥωμαίων ἀρχὴν ἁπάντων. 3Ξ:τοῦτο ὃ ὅτι μὴ ἀϑεεὶ τῇ περὶ τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν διδασκαλίᾳ συνεισῆλϑεν τίς οὐχ ἂν ὁμολογήσειεν, δια-
νοηϑεὶς ὡς οὐ ῥάδιον ἦν τοῖς μαϑηταῖς αὐτοῦ πορείαν ἐπὶ τῆς ἀλλο-
δαπῆς στείλασϑαι, διεστώτων πρὸς ἄλληλα τῶν ἐϑνῶν, καὶ μηδεμιᾶς
οὔσης ἐν αὐτοῖς ἐπιμιξίας διὰ τὰς πολλὰς ἐϑναρχίας" ὧν περιῃρη-
μένων ἀφόβως ἤδη καὶ ἐπ᾿ ἀδείας τὸ προχείμενον ἤνυον, τὴν πορείαν
αὐτοῖς προεξευμαρίσαντος τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ καὶ τοὺς ϑυμοὺς
τῶν κατὰ πόλεις δεισιδαιμόνων φόβῳ τῆς μείζονος ἀρχῆς καταστεί-
λαντος. ^ λόγισαι γὰρ ὧς, εἰ μηδὲν τὸ κωλῦον ἦν τοὺς περὶ τὴν
πολύϑεον πλάνην ἐπτοημένους τῇ τοῦ Χριστοῦ πολεμεῖν διδασκαλίᾳ,
πάλαι ἂν ἕώρας κατὰ πόλεις καὶ κατὰ ἀγροὺς ἐμφυλίους στάσεις,
διωγμούς τε καὶ πολέμους οὐ τοὺς τυχόντας, εἰ δὴ ἐφ᾽ ἑαυτοῖς εἶχον
οἱ δεισιδαίμονες τὴν ἐπ᾿ αὐτῶν ἐξουσίαν. 35 νῦν δὲ καὶ τοῦτο ϑεοῦ
τοῦ ἐπὶ πάντων ἔργον ἦν, τὸ μείζονι φόβῳ τῆς ἀνωτάτω ἀρχῆς τοὺς
ἐχϑροὺς τοῦ οἰχείου λόγου καταδουλῶσαι' προκόπτειν γὰρ αὐτὸν
ὁσημέραι καὶ εἰς πάντας ἀνθρώπους αὔξειν βούλεται.

36 Πάλιν τε αὖ ὡς μὴ νομισϑείη κατὰ συγχώρησιν τῶν κρατούν-
τῶν διαρκχέσειν᾽ εἴποτέ τις τούτων πονηρίᾳ ληφϑεὶς τῷ τοῦ Χριστοῦ
λόγῳ πολεμεῖν προύϑετο, καὶ τούτῳ πράττειν ἐνεδίδου τὸ καταϑύ-
μιον, ὁμοῦ μὲν εἰς ἔνδειξιν τῶν τῆς εὐσεβείας ἀϑλητῶν, ὁμοῦ. δὲ xai
εἰς τὸ τοῖς πᾶσιν φανερὸν καταστῆγαι, ὅτι μὴ ἐξ ἀνϑρώπων nv βου-
λῆς ἀλλ᾽ ἐκ τῆς τοῦ ϑεοῦ δυνάμεως ἡ τοῦ λόγου σύστασις. 571 αὐ-
τίχα τίς οὐκ ἂν ϑαυμάσειεν τὰ συμβαίνειν κατὰ τοὺς τοιούσδε και-

5 ροὺς εἰωϑότα; οἱ μὲν γὰρ τῆς εὐσεβείας ἀϑληταὶ τὸ πρὶν ἀνϑρώποις

γε... τοῖς πᾶσιν διάδηλοι xci διαπρεπεῖς ἐγίνοντο τῶν παρὰ τῷ
ϑεῷ κατηξιωμένοι βραβείων᾽ οἱ δὲ τῆς εὐσεβείας πολέμιοι τὰς προσ-
ηχούσας ἐξέτινον δίκας, ϑεηλάτοις μάστιξιν οἰστρούμενοι καὶ πᾶν τὸ
σῶμα δεινοῖς καὶ ἀνιαροῖς πάϑεσιν διαφϑειρόμενοι, ὥστε ἤδη καὶ εἰς
ὁμολογίαν τῆς κατὰ Χριστοῦ δυσσεβείας ἥκειν περιελαϑῆναι. 88 οἱ δέ
γε λοιποὶ πάντες τῆς ἐνθέου προσηγορίας ἠξιωμένοι καὶ τὰ Χριστοῦ

27—30 vgl. Euseb. Vita Const. I Cap. 57—59

6 ἐν < Th. Syr. 18 εἰ δὴ usw. — wenn sie in ihren eigenen Händen die
Macht über sie gehabt hätten ἐφ᾽ &avrovs P 19 διαρχεῖν Hkl, »stark sein«
Th. Syr. | τούτων P, τῶν τυράννων Th. Syr. (S. 257, 19) ist deutlicher 20 τούτῳ
Hkl, τοῦτο P, so auch Th. Syr. S. 257, 20 »so gestattete der Gott des Alls, daß sein
Wille auch dies tue« (gewiß falsch) 26 γε Steph. τε P | in der Lücke: »wie
ihre Vorzüglichkeit war, verborgen«, Th. Syr. Σ 210, οἵα ἦν n ἀρετὴ αὐτῶν,
χρυπτοί, Hkl 29 ἀνιάτοις (nach Th. Syr.) Kl, vgl. auch Vita C. 8. 34,13 30 in
περιελαϑῆναι ein Buchst. ausradiert zwischen & u. 4 P

Demonstr. evang. III Cap. 7, 32—40 147

φρονεῖν αὐχοῦντες, ἐπ᾽ ὀλίγον ἐγγυμνασάμενοι τοῖς πειρατηρίοις, τὸ
δὲ γνήσιον καὶ εἰλικρινὲς τοῦ φρονήματος ἐπιδειξάμενοι, τὴν οἰχείαν
αὖϑις ἀπελάμβανον ἐλευϑερίαν, εἰς μεῖδον ὁσημέραι δι᾿ αὐτῶν ἐκλάμ-
ποντος τοῦ σωτηρίου λόγου καὶ ἐν αὑτοῖς γε μέσοις τοῖς ἐχϑροῖς
κατακρατοῦντος, 9? ui, μόνον τε τῶν ὁρατῶν πολεμίων κατεξανιστα-
μένου, ἀλλὰ καὶ τῶν ἀοράτων, εἴ τινες ἄρ᾽ εἶεν ἀμφὶ τὸν περὶ γῆν
ἀέρα ζοφώδη πονηροὶ δαίμονες καὶ ἄρχοντες τοὐύτων᾽ οὗς καὶ αὐτοὺς
οἱ γνήσιοι τοῦ Χριστοῦ μαϑηταὶ Ót ἁγνείας βίου καὶ τῶν πρὸς τὸν
ϑεὸν εὐχῶν διά τε τῆς αὐτοῦ ἐνθέου προσηγορίας ἐξελαύνοντες, ..
σημείων τῶν πάλαι ἱστορουμένων ὑπ᾽ αὐτοῦ γεγονέναι παραδόξων,
καὶ ἐν τούτῳ τοῖς συνορᾶν δυναμένοις và τεχμήρια τῆς ἐνθέου ἀρε-
τῆς αὐτοῦ διαδειχνύντες.

10422& γὰρ τῶνδε κατὰ καιρὸν προγεγυμνασμένων, καιρὸς ἤδη
καλεῖ τῆς μυστιχωτέρας περὶ αὐτοῦ ϑεολογίας ἐφάψασϑαι, καὶ τὸν
ϑεὸν λόγον, ὅστις ποτ᾽ nv ὁ διὰ τοῦ φαινομένου ἀνδρὸς τὰς ϑαυ-
ματουργίας ἐκτελῶν, ἐποπτεῦσαι.

4 γε Steph, τε P 9f χατεξανισταμένου Hkl Kl, χατεξανισταμένους P 8 ot]
οἷ P 9 --z.B. ποιηταὶ γίνονται Hkl 12 in διαδεικνύντες steht v» auf Ras. P
16 nach dem Ende des Buches: εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως λόγος y' P

107

Τάδε ἔνεστιν iv τῷ τετάρτῳ συγγράμματι τῆς περὶ τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς ἀποδείξεος.
α΄. Περὶ τῆς κατὰ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν τὸν Χρι-
στὸν τοῦ ϑεοῦ μυστικῆς οἰχονομίας.

ὅ β΄. Oxoc αὐτὸν πρὸ πάσης κτίσεως υἱὸν ϑεοῦ γεγονέναι φαμέν.

y. Ὅτι μὴ πλείους υἱοὶ τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ, μόνος δὲ εἷς ix
ϑεοῦ ϑεὸς εὐλόγως ἡμῖν ἀνηγόρευται.

δ΄. Ὡς ἀναγκαία τῇ τῶν ὅλων συστάσει ἡ τοῦ μονογενοῦς υἱοῦ
τοῦ ϑεοῦ προὔπαρξις ἀποδίδοται.

10 ε΄. Ὡς μυρίας μὲν ὁμολογοῦμεν εἶναι γενητὰς ϑείας δυνάμεις,
μόνην δὲ τὴν τοῦ υἱοῦ, δι᾿ ἣν ἐπάγεται εἰκόνα τοῦ ϑεοῦ πα-
ἐρός, ϑεολογοῦμεν.

Me) > x , , - o > ue € x -
ς΄. Qc ἀπὸ πρώτης συστάσεως τῶν ὅλων ἀφανῶς 0 Χριστὸς τοῦ
ϑεοῦ τῶν ϑεοφιλῶν ψυχῶν ἐπιστατεῖ.

1 κζ΄, Ὡς μόνοις Ἑβραίοις τὸ παλαιὸν ἡ τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ γνῶσις
ἀποχεχάλυπτο, διὰ τῆς ἐπιφανείας τοῦ Χριστοῦ Yırmoxousvn.

η΄. 9c μόνους τοὺς κατ᾽ οὐρανὸν φωστῆρας τὰ λοιπὰ τῶν ἐϑνῶν
ἔσεβον, ἀγγέλοις τισὶν ἐγκχεχειρισμένα.

ϑ΄. Περὶ τῆς ἐχϑρᾶς καὶ ἀντιχειμένης τῷ ϑεῷ δυνάμεως καὶ τοῦ

20 ταύτης ἐξάρχοντος καὶ ὡς διὰ ταύτης τὸ πάντων ἀνϑρώπων
ὑπήγετο γένος.

ι(΄. Ὡς ἀναγκαίως 0 μονογενὴς υἱὸς τοῦ ϑεοῦ τὴν εἰς ἀνθρώπους
ἐποιήσατο πάροδον.

ια΄. Ὅπως τὸν ἐν ἀνϑρώποις διεξῆλϑε βίον.

5 ιβ΄, Ὡς καὶ μέχρι τῶν πάλαι κατοιχομένων ἐκάλουν αὐτὸν οἱ τῆς
φιλανϑρωπίας νόμοι.

ιγ΄. Ὡς ἀπαϑὴς καὶ ἀβλαβὴς καὶ ἀσώματος διέμεινεν καὶ xa$^ ὃν
ἐνηνθρώπει καιρόν.

, co x » > , -— € * -

ιδ΄. Ὡς τὸν àvÓoozov ἀνανεωσάμενος πᾶσιν ἡμῖν τὴν τῶν alo-

viov ἀγαϑῶν παρέσχετο ἐλπίδα.

14 ψυχῶν am Rande inP 18 ἐγχεχειρισμένα Hkl, ἐγκεχωρισμένα Ῥ 19 ὡς
περὶ Ῥ, ὡς < Steph. im Texte 91 ὑπήγετο Steph. im Texte, ὑπηγάγοντο P

Demonstr. evang. IV 149

€

ιε΄. Ti βούλεται δηλοῦν ἡ τοῦ Χριστοῦ προσηγορία" oc ϑεὸς καὶ
, ^ ^ - - , - ^ - >
κύριος καὶ ἀρχιερεὺς τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ διὰ τῶν παρ
Ἑβραίοις προφητῶν ὁ Χριστὸς ἀνηγορεύετο.
o - - Ἁ ^
tz. At ὅσων προφητικῶν γραφῶν ὁ Χριστὸς ὀνομαστὶ προε-
κηρύττετο.
Arno τοῦ β΄ Ψαλμοῦ.
Arno τοῦ ιϑ'΄ Ψαλμοῦ.
"Azo τοῦ x& Ψαλμοῦ.
Arno τοῦ πγ΄ Ψαλμοῦ.
Arno τοῦ πη΄ Ψαλμοῦ.
"Azo τοῦ ρλα΄ Ψαλμοῦ.
> ^ - ) ,
xo τοῦ Auoc.
Arno τοῦ ’Außaxovu.
E \ ENT * =
Azo vov Isosuiov ϑρηνῶν.
CAxó) τῆς πρώτης τῶν Βασιλειῶν.
Arno τῆς αὐτῆς.
"Axó τοῦ ud’ Ψαλμοῦ.
EO ^ x» \ z , E :
iG. Ὅτι xoi To ]ησοῦ ovoua παρα τοῖς προπαλαῖ τοῦ 9eov γνοωρί-
uotg τετίμητο.
"Axó τῆς Ἐξόδου.
> x = 5
Azo τοῦ Ζαχαρίου.

Aöyos d'.

1 προσηγορία (vgl. S. 173, 33; 174, 1) ΚΙ, παρουσία P 9 λα΄ in P

I: Ἐπειδὴ τὰ προσήχοντα περὶ τῆς ἐνανϑρωπήσεως τοῦ σωτῆρος 144
ἡμῶν ἐν τῷ πρὸ τούτου συγγράμματι, τρίτῳ ὄντι τῆς Εὐαγγελικῆς b
᾿Αποδείξεος, αὐτάρκως ἡμῖν διαπεπόνηται, καιρὸς ἤδη καὶ ἀπορρη-
τοτέρων ἐφάψασϑαι λόγων τῶν περὶ τῆς κατ᾽ αὐτὸν μυστικωτέρας

5 ϑεολογίας. 3 ὃ μὲν οὖν =: TOU πρώτου καὶ ἀϊδίου μόνου τε ἀγεν-
νήτου καὶ ἐπὶ πάντων αἰτίου τῶν ὅλων πανηγεμόνος τε καὶ παμβα-
σιλέως ϑεοῦ κοινὸς ἅπασιν ἀνϑρώποις ἐστὶ λόγος" ἴδιος δὲ καὶ κοινὸς
αὖϑις Ἑβραίων καὶ ἡμῶν ὁ περὶ Χριστοῦ" ὃν πῆ μὲν ὁμοίως ἡμῖν e
ταῖς παρ᾽ αὐτοῖς ἑπόμενοι γραφαῖς ἔτι νῦν ὁμολογοῦσιν, πῆ δὲ μακρὰν

10 ἀποπίπτουσιν, μήτε τὴν ϑεότητα συνορῶντες αὐτοῦ, μήτε τὰ αἴτια

τῆς παρουσίας εἰδότες, μήτε μὴν τοὺς χρόνους xa9^ ovg ἥξειν ἀνεί-
ρηται εἰς ἀνθρώπους περιδρασσόμενοι. 3 οἱ μὲν γὰρ ἔτι καὶ νῦν ἥξειν
μέλλοντα προσδοχῶσιν, ἡμεῖς δ᾽ ἤδη μὲν εἰς ἅπαξ ἀποδείχνυμεν ἐλ-
ϑόντα, καὶ δευτέραν δὲ αὐτοῦ μετὰ τῆς ἐνϑέου δόξης παρουσίαν, ταῖς
15 τῶν ϑεοφόρων προφητῶν προρρήσεσίν τε καὶ διδασκαλίαις πειϑόμενοι,
ἰδεῖν εὐχόμεϑα. διττοῦ δ᾽ ὄντος τοῦ κατ᾽ αὐτὸν λόγου ὁ μὲν νεώτε- d
ρος ἂν εἴη, χϑὲς καὶ πρώην εἰς ἀνϑρώπους εἰσηγμένος᾽ ὁ δὲ παντὸς
χρόνου καὶ πάντων αἰώνων πρεσβύτερος. “ βουληϑεὶς γὰρ ὁ ϑεός,
ἅτε μόνος ὧν ἀγαϑὸς ἀγαϑοῦ τε παντὸς ἀρχὴ καὶ πηγή, τῶν αὐτοῦ
90 ϑησαυρῶν πλείους ἀποφῆναι κοινωνούς, ἄρτι τε μέλλων τὴν λογικὴν
πᾶσαν προβάλλεσϑαι χτίσιν, ἀσωμάτους τινὰς νοερὰς καὶ ϑείας δυ-
γάμεις, ἀγγέλους τε καὶ ἀρχαγγέλους, ἄυλά τε καὶ πάντη καϑαρὰ πνεύ-
ματα, προσέτι δὲ ψυχὰς ἀνϑρώπων ἄφετον καὶ ἐλεύϑερον (ἐπὶ) τῆς
αὐϑεχουσίου περὶ τὸ καλὸν ἢ τοὐναντίον αἱρέσεως τὴν φύσιν ἐπα-
25 γομένας, ὅσα τε τούτοις ὄργανα σωμάτων ἔμελλεν ἔσεσϑαι ποικίλων
ἀγωγῇ κατάλληλα βίων, χώρας τε τούτοις ἅπασι καὶ τόπους διανέμειν 145
οἰχείους (μείνασι μὲν γὰρ ἀγαϑοῖς τοὺς χρείττονας, ἔμπαλιν δὲ τοὺς

(20 vgl. Orig. De princ. I Cap. 5 u.8) — (23 vgl. Orig. De princ. II Cap. 9, 6;
III Cap. 1)

6 ἐπὶ P, ἔτι Hkl 22 f in πνεύματα steht τα über der Zeile inP 28 ἐπὶ
+ Hkl 26 διανέμειν (sc. βουληϑεὶς Z. 18)

Demonstr. evang. IV Cap. 1, 1—8. Cap. 2, 1 151

προσήχοντας, τῆς ἐπὶ τἀναντία ῥοπῆς tà σωφρονιστήρια) προλα-
βὼν τὸ μέλλον οἷα ϑεὸς τῇ προγνώσει, συνιδών τε τούτων ἁπάντων
πρὶν γενέσϑαι ὡς ἐν μεγάλῳ σώματι κεφαλῆς δεησομένων, ἕνα τὸν
τῆς δημιουργίας ἁπάσης οἰκονόμον ἡγεμόνα τε καὶ βασιλέα τῶν ὅλων
προτάξασϑαι ῴετο δεῖν, y καὶ τὰ ϑεῖα μυσταγωγεῖ λόγια πρὸς τῶν
ἄνωϑεν παρ᾽ Ἑβραίοις ϑεολόγων τε καὶ προφητῶν ἀνδρῶν τεϑεσπι-
σμένα. ὅδ παρ᾽ ὧν δὴ μαϑεῖν ἔνεστιν, oc ἄρα μία μὲν εἴη τῶν ὅλων
ἀρχή, μᾶλλον δὲ τὸ καὶ ἀρχῆς ἀνώτερον, καὶ πρώτου προγενέστερον,
καὶ μονάδος ἀρχεγονώτερον, καὶ πάσης κρεῖττον» προσηγορίας, ἄρρη-
τον, ἀνέκφραστον, ἀπερινόητον, ἀγαϑόν, τὸ πάντων αἴτιον, τὸ ποι-
ητικόν, τὸ εὐεργετικόν, τὸ “προνοητιχόν, τὸ σωτήριον, αὐτὸς ὁ ὧν ὁ
εἷς xal μόνος ϑεός, ἐξ οὗ τὰ πάντα, δι᾿ ὃν τὰ πάντ᾽ ἐστίν" κ»ἐν αὐτῷ
γὰρ ζῶμεν καὶ κινούμεϑα καὶ ἐσμέν.« 90 τι δὴ ϑέλει, τοῦτο γοῦν καὶ
εἴη ἄν, τὸ μόνον τῆς τῶν γενητῶν ἁπάντων οὐσιώσεώς τε καὶ ὑπάρ-
ξεως αἴτιον" ϑέλοντος γὰρ ἔστιν, ϑέλει δέ, ὅτι τὴν φύσιν ἀγαϑὸς
ὧν τυγχάνει. ἀγαθῷ δὲ οὐδέν, ὅτι μὴ τὸ ϑέλειν τὰ ἀγαϑά, προσφυές.
Ἰϑέλων δὲ ταῦτα xcl δύναται: διὸ καὶ ϑέλων ὁμοῦ καὶ δυνάμενος,
ἀχωλύτως καὶ ἀπαραποδίστως πᾶν 0 τι καλὸν καὶ συμφέρον Ev TE
ὁρωμένοις καὶ ἀφανέσιν αὐτὸς ἑαυτῷ συνεστήσατο, ὕλην ὥσπερ τινὰ
καὶ οὐσίαν τῆς τῶν ὅλων γενέσεώς τε καὶ συστάσεως τὴν avro
βουλὴν καὶ δύναμιν προβεβλημένος, Qc μηκέτι εὐλόγως φάναι δεῖν
ἐξ ovx ὄντων εἶναί τι τῶν ὀντων᾽ οὐδὲ γὰρ ἂν εἴη τι τὸ &x μὴ
ὄντος. πῶς γὰρ τὸ μὴ ὃν ἑτέρῳ τοῦ εἶναι. γένοιτ᾽ ἂν αἴτιον; πᾶν
δὲ 0 τι ποτὲ καὶ ἔστιν dE ἑνὸς τοῦ μόνου ὄντος καὶ προόντος, τοῦ
δὴ xal φήσαντος »ἐγώ εἶμι ὁ Ov«, τὸ εἶναι λαβὸν ἔχει, ὅτι δὴ
μόνος ὧν καὶ ἀεὶ ὧν αὐτὸς πᾶσι, τοῖς ἐξ αὐτοῦ τὸ εἶναι κτησαμένοις,
αἴτιος τοῦ εἶναι κατέστη τῷ ϑέλειν καὶ τῷ δύνασϑαι, καὶ τὴν οὐσίαν
τοῖς πᾶσι καὶ τὰς δυνάμεις xai τὰ εἴδη πλουσίως καὶ ἀνεπιφϑόνως
ἐξ αὐτοῦ κεχαρισμένος.

IL Καὶ δὴ τῶν ὄντων ἁπάντων πρῶτον ὑφίστησιν αὐτοῦ γέν-
γημα τὴν πρωτότοχον σοφίαν, ὅλην δι᾿ ὅλου νοερὰν καὶ λογικὴν καὶ
πάνσοφον, μᾶλλον δὲ αὐτόνουν καὶ αὐτόλογον καὶ αὐτοσοφίαν, καὶ

12 vgl. Röm. 11, 36; Hebr. 2, 10 — Act. 17, 28 — 25 Exod. 8, 14 —
(30 ff vgl. Euseb. Eccles. theol. 18) — 32 vgl. Orig. c. Cels. III 41

1 προσήκοντας (sc. διανέμειν βουληϑεὶς τόπους, dazu als Apposition σωφρο-
γιστήρια) 3 γενέσϑαι ὡς Gaisf. (nach S), γενέσεως P 10. auch nach ἀγαϑὸν
steht προσηγορίας, aber expungiert, Ρ 14 nach μόνον + ὃν Hkl 18 συμφέρον
mito aus o P 21 am Rande ὅρα P? 25 λαβὸν Steph., λαβὼν P: »hat bekommen
uud besitzt sein Dasein« 30 kein neues Capitel in P, aber wohl bei Steph., und
80 auch im Folgenden

146

.152 Eusebius

εἴ τι δὲ αὐτόκαλον xci αὐτοάγαϑον ἐπινοεῖν ἐν γενητοῖς ϑέμις, τοῦτο
πρῶτον αὐτὸς ἐξ αὐτοῦ ϑεμέλιον τῶν μετὰ ταῦτα γενησομένων
προβάλλεται, τὸ τέλειον τελείου δημιούργημα, καὶ σοφοῦ σοφὸν
ἀρχιτεχτόνημα, ἀγαθοῦ πατρὸς ἀγαϑὸν γέννημα, καὶ τί γὰρ ἄλλο ἢ
τῶν μετέπειτα, τὸ εἶναι δι᾿ αὐτοῦ λαβόντων, προστάτην καὶ κηδε-
μόνα, σωτῆρά τε καὶ ἰατρόν, καὶ κυβερνήτην τῆς τῶν ὅλων δημιουρ-
γίας τοὺς οἴακας περιδεδραγμένον; 2 ὅϑεν εἰχότως οἱ χρησμοὶ ϑεολο-
γοῦντες ϑεὸν γεννητὸν αὐτὸν ἀποφαίνουσιν, ος ἂν τῆς ἀνεκφράστου
καὶ ἀπερινοήτου ϑεότητος μόνον ἐν αὐτῷ “φέροντα τὴν εἰχόνα, δι᾿
ἣν καὶ ϑεὸν εἶναί τε αὐτὸν καὶ λέγεσϑαι τῆς πρὸς τὸ πρῶτον ἐξο-
μοιώσεως χάριν, ταύτῃ τε αὐτὸν ἀγαϑόν φασιν» ὑπηρέτην πρὸς τοῦ
πατρὸς ὑποβεβλῆσϑαι, ἵνα ὥσπερ δι᾿ ἑνὸς πανσόφου καὶ ζῶντος 00-
γάνου τεχνιχοῦ TE καὶ ἐπιστημονιχοῦ κανόνος τὰ πάντα αὐτῷ ἀπευ-
ϑύνοιτο, σώματα ὁμοῦ καὶ ἀσώματα, ἔμψυχά τε καὶ ἄψυχα, λογικὰ
σὺν ἀλόγοις, ϑνητὰ σὺν ἀϑανάτοις, καὶ εἴ τι τούτοις ἕτερον συνυφέ-
στηκέν τε καὶ συνύφανται, καὶ os μιᾷ τῶν ὅλων δυνάμει Evi τε ζῶντι
καὶ ἐμψύχῳ νόμῳ τε καὶ λόγῳ ἐν πᾶσιν orti καὶ διὰ πάντων ἥκοντι
τὰ πάντα συναρμόζοιτο ὑφ᾽ ἑνὶ πανσόφῳ δεσμῷ, αὐτῷ δὴ τῷ τοῦ
ϑεοῦ λόγῳ τε καὶ νόμῳ συναγόμενά τε καὶ συνδούμενα.

III. Ἑνὸς δὲ ὄντος τοῦ πατρὸς ἕνα χρὴ καὶ τὸν υἱὸν ἀλλ᾽ οὐ
πολλοὺς εἶναι, καὶ ἕνα τέλειον μόνον γεννητὸν ϑεὸν ἐκ ϑεοῦ, ἀλλ᾽
οὐ πλείους. ἐν γὰρ πλείοσιν ἑτερότης ἔσται xci διαφορὰ καὶ τοῦ
χείρονος εἰσαγωγή. διὸ δὴ εἷς ϑεὸς ἑνὸς υἱοῦ τελείου καὶ μονογενοῦς,
ἀλλ᾽ οὐ πλειόνων ϑεῶν οὐδ᾽ υἱῶν πατήρ, 2 ἐπεὶ καὶ μιᾶς οὔσης φωτὸς
οὐσίας μίαν καὶ τὴν ἐξ αὐτοῦ γεννωμένην τελείαν αὐγὴν πᾶσα ἀνάγκη
τίϑεσϑαι. tl γὰρ ἂν καὶ ἄλλο γέννημα φωτὸς ἐπινοεῖν δυνατόν;
μὴ οὐχὶ μόνην τὴν ἐξ αὐτοῦ τὰ πάντα πληροῦσαν καὶ καταλάμπουσαν
ἀχτῖνα; πᾶν γὰρ τὸ ταύτης ἀλλότριον »σχότοςς ἂν εἴη »καὶ οὐ gà.
ταύτῃ τοι καὶ TOU πάντων ἀνωτάτου πατρός ἀρρήτου φωτὸς ὄντος,
οὐδὲν μὲν προσφερὲς αὐτῷ οὐδ᾽ οἰκεῖον ἂν γένοιτο παράδειγμα, πλὴν
ὅσον αὐτὸ τοῦτο μόνον, ὃ δὴ xci φάναι περὶ υἱοῦ οἷόν τε νἀπαύ-
γασμα γάρ ἐστιν φωτὸς ἀϊδίου, καὶ ἔσοπτρον ἀκηλίδωτον τῆς τοῦ
ϑεοῦ ἐνεργείας, xci εἰχὼν τῆς ἀγαϑότητος αὐτοῦς. Ἅ διὸ εἴρηται"
»ὃς ὧν ἀπαύγασμα τῆς δόξης xci χαραχτὴρ τῆς ὑποστάσεως αὐτοῦς.

2 vgl. Prov. 8, 23(?) — 8 vgl. Psal. 2, 7; 109, 3 — 9 vgl. Kol. 1, 15;
vgl. Orig. De princ. I5 — (20 vgl. Justin. Apol. II 6, 3) — 20 ff vgl. Theoph. Syr.
Σ 11 (8. 51, 8f) — 28 Amos 5,18. 20 — 31 Weish. Sal. 7, 26 — 84 Hebr. 1, 3

1 γενητοῖς mit ı auf Ras. von 2 Buchst. P 20 kein neues Capitel in P
94 ϑεῶν Steph, 97 P 25 αὐγὴν mit y aus c P 26 καὶ Steph., zar’ P

Demonstr. evang. IV Cap. 2, 1—2. Cap. 3, 1—10 153

ἀλλὰ τοῦ μὲν αἰσϑητοῦ φωτὸς ἀχώριστος ἡ αὐγή, ö δ᾽ υἱὸς ἰδίως
παρὰ τὸν πατέρα xc ἑαυτὸν ὑφέστηχεν, καὶ φωτὸς μὲν ἡ αὐγὴ
χώραν ἐνεργείας ἐπέχει, 0 δὲ υἱὸς ἕτερόν τι ἢ κατὰ ἐνέργειαν τυγ-
χάνει, xa9^ Eavrov οὐσιωμένος. "καὶ πάλιν ἡ μὲν αὐγὴ συνυπάρχει
τῷ φοτί, συμπληρωτική τις οὖσα αὐτοῦ (ἄνευ γὰρ αὐγῆς οὐκ ἂν
ὑποσταίη φῶς), ὁμοῦ τε καὶ καϑ᾽ ἑαυτὸ συνυφέστηκεν" ὁ δὲ πατὴρ
προὐπάρχει τοῦ υἱοῦ καὶ τῆς γενέσεος αὐτοῦ προὐφέστηκεν, ἡ uovos
ἀγέννητος ἢ». θ καὶ ὁ μὲν xa^ ἑαυτὸν τέλειος καὶ πρῶτος ὡς πατήρ,
καὶ τῆς τοῦ υἱοῦ συστάσεως αἴτιος, οὐδὲν εἰς συμπλήρωσιν τῆς ἑαυτοῦ
ϑεότητος παρὰ τοῦ υἱοῦ λαμβάνων" ὁ δέ, Oc ἐξ αἰτίου γεγονὼς υἱός,
δεύτερος οὗ ἐστιν υἱὸς καϑέστηκεν, παρὰ τοῦ πατρὸς καὶ τὸ εἶναι
καὶ τὸ τοιόσδε εἶναι εἰληφώς. "xci πάλιν ἡ μὲν αὐγὴ οὐ κατὰ προ-
αίρεσιν τοῦ φωτὸς ἐχλάμπει, κατὰ τι δὲ τῆς οὐσίας συμβεβηκὸς ἀχώ-
ριστον, ὁ δὲ υἱὸς κατὰ γνώμην xoci προαίρεσιν εἰκὼν ὑπέστη τοῦ
πατρός. βουληϑεὶς γὰρ ὃ ϑεὸς γέγονεν υἱοῦ πατήρ, xài φῶς δεύτερον
κατὰ πάντα ἑαυτῷ ἀφωμοιωμένον ὑπεστήσατο. 8 ἀγενήτου τοιγαροῦν
καὶ ἀϊδίου φωτὸς ὄντος £vög, πῶς ἂν γένοιτο ἀλλοία τις εἰκών,
(οὐχὶ δὲ καὶ αὐγή, οὐσα φῶς κατὰ πᾶντα τὸ ἐμφερὲς τῷ πρωτο-
τύπῳ σῴζουσα); πῶς δ᾽ ἂν καὶ αὐτοῦ τοῦ ἑνὸς εἴη εἰκών, εἰ μὴ μία
καὶ ἡ αὐτὴ οὖσα, ὅπως μὴ μόνον τῆς οὐσίας τοῦ πρώτου ἀλλὰ καὶ
τοῦ κατὰ τὸ ποσὸν ἀριϑμοῦ τὴν ὁμοίωσιν ἐπάγοιτο, ὥσϑ'᾽ ἑνὸς εἶναι
τοῦ ἀϊδίου φωτὸς ἕν τὸ τέλειον, ἀλλ᾽ οὐ διάφορα καὶ πολλά, τὸ
πρῶτον καὶ μονογενὲς ἔχγονον, αὐτὸ δὴ ἐχεῖνο τὸ καὶ ἡμῖν πρῶτον
μετὰ τὴν ἄναρχον καὶ ἀγένητον οὐσίαν ϑεολογούμενον τέλειον ἀγα-
ϑόν. ϑἕνα γοῦν χρὴ ἑνὸς πατρὸς καὶ τὸν υἱὸν εἶναι.

Καὶ γὰρ μιᾶς εὐωδίας ἐξ ὑποχειμένης τινὸς προϊούσης οὐσίας,
μίαν καὶ τὴν αὐτὴν προχεομένην ἡδεῖαν εἰς πάντας ὀδμὴν ἀλλ᾽ οὐ
διαφόρους καὶ πολλὰς προσήχοι ἂν ὁμολογεῖν. τοῦ δῆτα πρώτου καὶ
μόνου ἀγαϑοῦ, 0 ἐστιν 0 παμβασιλεὺς ϑεός, νῷ καὶ διανοίᾳ ληπτὴν
ἔνϑεον καὶ ζωτικὴν εὐωδίαν ὑποστησαμένου, μίαν ταύτην ἀλλ᾽ οὐ
πλείους ἐπινοεῖν ϑέμις. 19τί γὰρ ἂν καὶ γένοιτο ταύτης ἕτερον κατὰ
πάντα τῷ πατρὶ ἀφωμοιωμένης, εἰ μή τε ἄρα ὑποβεβηκὸς καὶ χεῖρον;
ὃ οὐδαμῶς ἡμῖν ἐν τῇ τοῦ υἱοῦ ϑεολογίᾳ παρεισακτέον. »ἀτμὶς γάρ
ἐστιν τῆς τοῦ ϑεοῦ δυνάμεως καὶ ἀπόρροια τῆς τοῦ παντοχράτορος

1ff vgl. Orig. De princ. I Cap. II 4. 5. 7. 10; IV 28) — 33 Weish. Sal. 7, 25

Am Rande von später Hand: 4 ἀρειανισμός, 8 χαλῶς φλυαρεῖς, 10 βλέπε
6 ἑαυτὸ Hkl, αὑτὸ Steph, αὐτὸ P 7 ἢ Ρ, εἰ ΚΊΙ 17 ἀλλοία Kl, ἄλλο oia P
20 über der Zeile in P 28 ἂν ὁμολογεῖν Steph., ἀνομολογεῖν P

148

σι

154 Eusebius

δόξης εἰλικρινήςε. 11 ἐξ εὐώδους μέντοι σώματος, μύρου τινὸς φέρε
ἢ καὶ τῶν ἀπὸ γῆς ἀκμαζόντων ἀνϑῶν τε καὶ ἀρωμάτων, εὐώδης
τις πνοὴ παρὰ τὸ πρῶτον ὑποκείμενον εἰς ἅπαν τὸ ἐχτὸς περιέχον
προχεῖται καὶ πληροῖ γε καὶ τὸν ἀέρα εἰς πλάτος ἀναχεομένη, οὔτι
πῶ κατὰ στέρησιν ἢ μείωσιν ἢ τομὴν ἢ διαίρεσιν τοῦ προὐποχειμένου.
12 τούτου γὰρ ἐν οἰχείᾳ χώρᾳ μένοντος καὶ τὴν ταυτότητα πρὸς ἑαυτὸ
σώζοντος τήν τε εὐώδη δύναμιν ἀπογεννῶντος, οὐδὲν τοῦ προτέρου
χεῖρον καὶ τὸ γεννώμενον εὐῶδες, οἰχείαν ἔχον ὑπόστασιν, Oc ὅτι
μάλιστα τὸ ὁμοιότατον τῇ τοῦ γεννήσαντος φύσει διὰ τῆς οἰχείας
ἀπομεμίμηται. πλὴν ἀλλ᾽ ἔτι ταῦτα γεώδη καὶ ϑνητὰ καὶ μέρη τῆς
κάτω φϑοροποιοῦ καὶ γεώδους φύσεως. 13 τά γε μὴν τῆς προχειμένης
ἡμῖν ϑεολογίας, ἐπέχεινα παντὸς ὄντα παραδείγματος, οὐδὲν μὲν οἷον
τὰ ἐκ σωμάτων ἐπάγεται, ὀξυτάτῃ δὲ διανοίᾳ φαντάζεται υἱὸν γεννη-
τόν, οὐ χρόνοις μέν τισιν οὐκ ὄντα, ὕστερον δέ ποτε γεγονότα, ἀλλὰ
πρὸ χρόνων αἰωνίων ὄντα xci προόντα, xci τῷ πατρὶ og υἱὸν διὰ
παντὸς συνόντα, καὶ οὐκ ἀγέννητον ὄντα, γεννώμενον δ᾽ ἐξ ἀγεννή-
του πατρός, μονογενῆ ὄντα, λόγον τε xci ϑεὸν ἐκ ϑεοῦ, οὐ κατὰ διάστασιν
ἢ τομὴν ἢ διαίρεσιν ἐκ τῆς τοῦ πατρὸς οὐσίας προβεβλημένον, ἀρρήτως
δὲ xci ἀνεπιλογίστως ἡμῖν, ἐξ αἰῶνος μᾶλλον δὲ πρὸ πάντων αἰώ-
νων, ἐκ τῆς τοῦ πατρὸς ἀνεχφράστου xai ἀπερινοήτου βουλῆς τε
καὶ δυνάμεως οὐσιούμενον διδάσκοντα. "τὴν γενεὰν γὰρ αὐτοῦς,
φησίν, »τίς διηγήσεταιε; xal ὥσπερ οὐδεὶς ἔγνω τὸν πατέρα εἰ μὴ ὁ
υἱός, οὕτως καὶ τὸν υἱὸν οὐδεὶς ! ἔγνω εἰ μὴ μόνος ὃ γεννήσας αὐτὸν
πατήρ.

IV. Πλὴν ἀλλ᾽ ἕνα μονογενῆ καὶ ἀγαπητὸν υἱὸν ἐδόχει τῷ πανα-
γάϑῳ πατρὶ τῆς τῶν γενητῶν ἁπάντων δημιουργίας προὐφίστασϑαι
δεῖν, ἐπεὶ καὶ χόσμον ἕνα, ὥσπερ τι ἕν καὶ μέγα σῶμα, ἐκ πλειόνων
καὶ διαφόρων μελῶν τε καὶ μερῶν ἤμελλεν ὅσον οὐδέπω προβάλλε-
o9at, .., 00% ἐπιστατεῖν μὲν αὐτὴν ἄνωϑεν, ὥσπερ μείζονος κεφαλῆς,
τῆς τοῦ «πατρὸς ϑεότητος ἐξημμένην (χεφαλὴ γὰρ τοῦ Χριστοῦ ὃ
πατήρ), ἡγουμένην δὲ xci προὔπάρχουσαν τῶν μετὰ ταύτην ἁπάντον,
οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ διαρκοῦσαν εἴς τε τὴν τοῦ πατρὸς ἐπικέλευσιν καὶ
εἰς τὴν τῶν μετὰ ταῦτα δημιουργίαν. διὸ δὴ καὶ ἔφαμεν αὐτὸν

21 Jes. 53, 8 — 22 vgl. Matth. 11, 27 — 30 vgl. I Kor. 11, 3

1 μέντοι Hkl, μέν ἐστε P, μὲν γὰρ Steph. (wie S) 2 ορα am Rande P
9 »die größte Gleichheit mit« 19 ὄντα Steph. ὄντως P 16 yerwusvovP 25 kein
neues Capitel in P | oo« χλεπτῆς am Rande in P 29 es fehlt etwa: ὃν δεῖν
χεφαλὴν ἔχειν, ἀλλ᾽ HklKl | Σἅαὐτὴν (sc. τὴν χεφαλὴν)

149

Demonstr. evang. IV Cap. 3, 11—13. Cap. 4, 1—2. Cap. 5, 1—6 155

πρῶτον πάντων ὑπὸ τοῦ πατρὸς οἷόν τι μονοειδὲς πάσης οὐσίας
καὶ φύσεως προβεβλῆσϑαι ὄργανον ἔμψυχον καὶ ζῶν, μᾶλλον δ᾽ ἔν-
cov xci ζωοποιὸν xci πάνσοφον, ἀγαϑῶν γεννητικόν, φωτὸς χορη-
γόν, οὐρανοῦ δημιουργικόν, κόσμου κατασχευαστιχόν, ἀγγέλων zom-
τιχόν, πνευμάτων ἀρχοντικόν, ὄργανον ψυχῶν σωτήριον, σωμάτων
αὐξητιχόν, πάντων προνοητιχόν, κυβερνητικὸν ϑεραπευτιχὸν βασιλικὸν
χριτικόν, πατρὸς εὐσεβείας ἀπαγγελτιχόν.

V. Διὸ καὶ ἐπὶ πάντων καϑόλου τῶν δημιουργημάτων μίαν χρεὼν
ϑείαν δύναμιν ἀποϑαυμάζξειν, air οὐ πολλὰς ἡγεῖσϑαι. μία γὰρ ἡ
καϑόλου “κοσμοποιὸς δύναμις καὶ εἷς ὁ τῶν ὅλων δημιουργὸς λόγος ἐν
ἀρχῇ πρὸς τὸν ϑεόν, ὅτι »ἐν ἀρχῇ ἣν ὁ λόγος, καὶ ὁ λόγος nv πρὸς
τὸν ϑεόν, xci ϑεὸς ἦν ὁ Aoyoce' ?0v δεῖ ἀληϑῶς μὴ ἀγνοεῖν, σέβειν
δὲ xal τιμᾶν ἐπαξίως, ὅτε δὴ »πάντα δι᾿ αὐτοῦς οὐ μόνον ἐν ἀρχαῖς
τῶν ὅλων συνέστη, ἀλλὰ καὶ εἰς ἀεὶ γέγονέν τε καὶ γίνεται, »καὶ χωρὶς
αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν«. εἴτε γὰρ ζωή τίς ἐστιν ἐν τοῖς οὖσιν, (»0 γέ-
γονεν, ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦνε, »ἐξ αὐτοῦς γὰρ καὶ »δι᾽ αὐτοῦς ἡ τῶν ὅλων
ζώωσίς τε καὶ φύχωσις), εἴτε ῥυϑμὸς εἴτε κάλλος εἴτε ἁρμονία εἴτε
τάξις εἴτε σύγχρασις εἴτε οὐσία εἴτε ποιότης εἴτε μέγεϑος, πᾶντα εἷς
ὃ τῶν ὅλων συνέχει καὶ διακοσμεῖ λόγος καὶ μία ϑεοῦ δύναμις κοσμο-
ποιὸς ἡγεῖται ἁπάντων. 53 ος γὰρ ἐπὶ τοῦ καϑ᾽ ἡμᾶς σώματος πολλὴ
μὲν τυγχάνει καὶ ποικίλη τῶν μερῶν ἡ διαφορά, μία δὲ ἡ τοῦ παντὸς
δύναμις δημιουργός (οὐ γὰρ ἄλλῃ ϑεοῦ μὲν δυνάμει χεφαλῆς ὑπέστη
φύσις, ἄλλῃ de ὀφϑαλμῶν, ἑτέρᾳ δὲ ὥτων, ἑτέρᾳ δὲ ποδῶν), οὕτω
καὶ τοῦ σύμπαντος κόσμου μία καϑόλου ϑεία δύναμις ἐπιστατοῦσα 7

5 αὐτὴ ἂν εἴη καὶ οὐρανοῦ καὶ ἀστέρων, τῶν TE ἐν ἀέρι καὶ γῇ καὶ

ϑαλάττῃ ζῴων, στοιχείων τε τῶν καϑόλου καὶ τῶν κατὰ μέρος, καὶ
ἔτι φύσεων παντοίων γενικῶν τε καὶ τῶν κατ᾽ εἶδος δημιουργός.
δχαὶ οὐκ ἄλλη μὲν πυρὸς ἑτέρα δ᾽ ὕδατος καὶ γῆς πάλιν ἄλλη καὶ
ἀέρος ποιητικὴ δύναμις" ἀλλὰ μία καὶ 7j αὐτὴ τῶν ὅλων "τεχνῖτις
»σοφίας, χαὶ κοσμοποιὸς αὐτὸς θυ τὸς ἡμῖν ὃ ϑεολογούμενος τῶν ὅλων
ö δημιουργὸς τοῦ ϑεοῦ λόγος. "μαρτυρεῖ δὲ τούτοις ἡ πρὸς ἄλληλα
τῶν στοιχείων φιλία, τῇ τῶν συγκράσεων ἐπιμιξίᾳ συγγενῆ xai ἀδελ-
φὴν καὶ ὥσπερ ἑνὸς ἀρχιτέχτονος ἔργον τὴν τῶν ὅλων φύσιν ἀπε-
λέγχουσα. γῆ τε γὰρ τὸ βαρὺ στοιχεῖον ἐφ᾽ ὑδάτων ὀχουμένη, καὶ
μὴ τῷ στερεμνίῳ τῆς φύσεως κατὰ βάϑους ἕλκομένη, μετέωρος
δ᾽ ἀεὶ φερομένη καὶ μὴ καταδυομένη, ϑεοῦ λόγῳ καὶ ϑεοῦ βουλῇ καὶ

(8 vgl. Orig. c. Cels. II 9 Mitte) — 11 Joh. 1, 1 — 18. 14 Joh. 1, 3 —
15 Joh. 1, 3b. 4a — 16 vgl. Róm. 11, 36 — 29 f vgl. Weish. Sal. 7, 22

6 χυβερνητιχὸν steht am Rande in P 8 kein neues Capitel in P 15f ὃ
γέγονεν, ἐν αὐτῷ ζωὴ ἣν so verbunden von Kl 84 γῆ] ye P

150

151

156 Eusebius

δυνάμει μαρτυρεῖ. Ἰύὐγρᾶς τε av πάλιν οὐσίας ἡ πρὸς τὸ ξηρὸν xot-
vovia μηδὲν φϑόρον ἐπιδεικνυμένη, und ἀϑρόως τὸ πᾶν ἐπιλιμνά-
ζουσα, νεύματι δ᾽ ἀρρήτῳ ϑεοῦ πεπεδημένη, ἕνα πάλιν καὶ τὸν αὐτὸν
λόγον τοῦ ϑεοῦ παρίστησιν. 8τί δέ; τὸ πῦρ, καίτοι καυστικῆς καὶ
φϑαρτικῆς φύσεως, ἔπειτα ξύλοις φωλεῦον καὶ παντοίοις ζῴων σώ-
μασιν ἀνακεχραμένον, γῇ τε xci ὕδατι καὶ ἀέρι συνεστοιχειωμένον,
κἄπειτα λόγῳ καὶ μέτρῳ τοῖς πᾶσιν τὸ δέον, ὅσον ἂν ἑκάστῳ γένοιτο
πρὸς ὠφελείας, ἐπιχορηγοῦν, τῆς δ᾽ οἰκείας δυνάμεως ἐπιλελησμένον,
οὐ σοι δοχεῖ πάλιν ϑεοῦ λόγῳ καὶ δυνάμει δουλεύειν; ἡμέρας δὲ καὶ
γυχτὸς ἀμοιβαίας ὁρῶντι κινήσεις, ὡρῶν τε καὶ καιρῶν τοτὲ μὲν
αὐξήσεις τοτὲ δὲ μειώσεις, κύκλους τε ἐνιαυτῶν καὶ περιόδους χρόνων,
ἄστρων τε περιδινήσεις, ἡλίου T5 δρόμους, καὶ σελήνης τροπάς,
συμπαϑείας. τε καὶ ἀντιπαϑείας ἁπάντων, καὶ κόσμον ἕνα τούτων ἐξ
ἁπάντων, ἀρά σοι τὴν ἀλογίαν καὶ τὸ εἰκῆ καὶ óc ἔτυχεν αἰτίαν
εἶναι τῶν ὅλων ϑεμιτὸν ἀποφαίνεσϑαι, ἢ λόγον ὡς ἀληϑῶς ϑεοῦ
καὶ ϑεοῦ σοφίαν καὶ ϑεοῦ δύναμιν, καὶ ταύτην μίαν ἀλλ᾽ οὐ πολλὰς
ἀνυμνεῖν;

ὁ Ἐπεὶ xci ἐν ἀνϑρώπῳ μία ψυχὴ καὶ μία λογικὴ δύναμις πλεί-
στῶν ὁμοῦ γένοιτ᾽ ἂν δημιουργός, N καὶ γεωργεῖν ἡ αὐτὴ καὶ ναυ-
anyelv καὶ κυβερνᾶν καὶ οἰχοδομεῖν πολλὰ μαϑοῦσα ἐπιβάλλοιτο" καὶ
εἷς νοῦς ἐν ἀνϑρώπφῳ καὶ λογισμὸς δέξαιτ᾽ ἄν ποτε μυρίων ἐπιστήμας,
γεωμετρήσει τε ὁ αὐτὸς καὶ ἀστρονομήσει, καὶ λόγους γραμματικῆς
παραδώσει, καὶ ἰατρικῆς ἔν τε μαϑήμασιν καὶ τοῖς κατὰ χεῖρας προ-
στήσεται καὶ ovzo γε οὐδεὶς πώποτε πλείους ἐν ἑνὶ σώματι ψυχὰς
ἡγήσατο εἶναι, οὐδὲ πολλὰς ἐθαύμασεν ἀνθρώπου δυνάμεις διὰ τὴν
τῶν πολλῶν μαϑημάτων ὑποδοχήν. 19 εἰ δὲ καὶ ἄμορφον ὕλην πηλοῦ
τις εὐρὼν κἄπειτα χερσὶν ἁπαλύνας ἐπιϑήσει ζῴου μορφήν, ἄλλῳ μὲν
σχήματι κεφαλήν, χεῖρας δὲ καὶ πόδας ἑτέρως, καὶ ὀφϑαλμοὺς πάλιν
ἄλλως, καὶ παρειὰς ὡσαύτως, ὦτά τε καὶ στόμα καὶ ῥῖνας στέρνα τε

18—S. 157, 31 Euseb. Tricennatsrede (Laus Const.) 12, 13—16 (S. 233, 24
—235, 10); Theoph. Syr. Z 12, 5 ff (S. 51, 25—53, 11)

2 φϑόρον P, φϑεῖρον Hk1 8f αὐτὸν λόγον mit vov Zoyov in einem größeren
Spatium P? 4 Es fehlt hier etwas über die Luft (ἀήρ) Kl | χαίτοι Steph., καίτι P
7 in zäneıra ist ga von P? u. in &xdorw ebenso χαστω von P? 10 ὁρῶντι
Steph. ὅρων P 13 τούτων Hkl, τῶν P 181f: aus dem Texte des Tric., der
später und darum besser ausgearbeitet ist, sind nur die für die Feststellung des
Textes der Dem. ev. etwa in Betracht kommenden Lesarten hier verzeichnet
worden 19 7 P, εἰ Tric. Th. Syr. 28 χεῖρα Tric. 25 τὰς ἐν ἀνθρώπῳ Tric.,
Th. Syr. | δυνάμεις P, οὐσίας (besser!) Tric., Th. Syr. 27 Enı$ein Tric. (besser!)
98 ἑτέρως u. 39 ἄλλως P, ἑτέρῳ u. ἄλλῳ Tric. (besser!)

€

152

Demonstr. evang. IV Cap. 5, 7—13 157

x » c , , - - E 2 M x
xai DOUOVS ὑποτυπωσάμενος τέχνῃ τῇ πλαστιχῇ, ἄρα, ἐπεὶ πολλὰ b

\ £05 \
σχήματα καὶ μέλη καὶ μέρη ὑφ᾽ Evi σώματι δεδημιούργηται, τοσούτους
\ \ C s E! E \
χρὴ xci τοὺς ποιητὰς ἡγεῖσϑαι, ἢ τὸν τοῦ παντὸς ἀϑρόως τεχνίτην
ἐπαινεῖν, ἑνὶ λογισμῷ καὶ μιᾷ δυνάμει τὸ πᾶν τεκτηνάμενον; ri

- - ^ - , x ^ » -
5 δῆτα τοιγαροῦν ἐπὶ τοῦ παντός (κόσμου), ἑνὸς μὲν οντος, ἐκ μερῶν δὲ

, c - H - c ᾿ ' ,
πλείστων ὑφεστῶτος, πολλᾶς χρῆν ὑποτίϑεσϑαι δημιουργικᾶς δυνάμεις,
P x > , ’ ’» x ^ , € E ' c > -
καὶ πολλοὺς ὀνομάζειν ϑεοὺς, οὐχὶ δὲ μίαν ouoAoysiv τὴν oc ἀληϑῶς
- Ἣ - - ER - TERN = -
ϑεοῦ δύναμιν καὶ 9:00 σοφίαν, μιᾷ δυνάμει xcl ἀρετῇ μιᾷ ὁμοῦ τὰ

, € ^ - = - , MJ
πάντα ὑφισταμένην TE xci ζωοῦσαν, xal τοῖς πᾶσιν ποικίλην τὴν ἐξ

I = o \ Sup >
10 αὐτῆς ἐπιχορηγίαν ποιουμένην; οὕτω xci φωτὸς ἡλίου ula καὶ ἡ αὐτὴ

προσβολὴ ὁμοῦ καὶ κατὰ τὸ αὐτὸ καταυγάζει uiv ἀέρα, φοωτίζει δὲ
ὀφϑαλμούς, ἁφὴν δὲ ϑερμαίνει, πιαίνει δὲ γῆν, αὐξει φυτά, χρόνον
ὑφίστησιν, ἄστρων ἡγεῖται, οὐρανὸν περιπολεῖ, κόσμον φαιδρύνει,
ϑεοῦ δύναμιν ἐναργῆ τὴν ἐν τῷ παντὶ συνίστησιν, πάντα τε ταῦτα
μιᾷ ῥοπῇ φύσεως συντελεῖ, !?xal πυρὸς φύσις χρυσὸν μὲν καϑαίρει,
μόλιβδον δὲ τήχει, καὶ κηρὸν μὲν λύει, πηλὸν δὲ ξηραίνει, ὕλην δὲ
φρύγει, μιᾷ τῇ καυστικῇ δυνάμει τὰ τοσαῦτα κατεργαζομένη.

Ταύτῃ τοι καὶ ὃ οὐράνιος τοῦ ϑεοῦ λόγος, ὁ καὶ ἡλίου καὶ οὐ-
ρανοῦ καὶ τοῦ σύμπαντος χύσμου δημιουργικός, δραστικῇ δυνάμει
τοῖς πᾶσιν ἐπιπαρὼν xcl διὰ πάντων ἥκων, ἡλίῳ μὲν καὶ σελήνῃ
καὶ ἄστροις ἐξ οἰχείας τῆς ἀενάου δυνάμεως φῶς ἐπομβρεῖ, οὐρανὸν
δὲ οἰχείου μεγέϑους προσφυεστάτην εἰχόνα τὴν ἀρχὴν ὑποστησάμενος
εἰς αἰῶνα διαχρατεῖ, τὰς δ᾽ ἐπέχεινα οὐρανοῦ καὶ κόσμου δυνάμεις
ἀγγέλων καὶ πνευμάτων, νοερῶν τε καὶ λογικῶν οὐσιῶν, ζωῆς ὁμοῦ
καὶ φωτὸς καὶ σοφίας xcl πάσης ἀρετῆς, καλοῦ κἀγαϑοῦ παντός, ἐκ
τῶν παρ᾽ αὐτοῦ ϑησαυρῶν ἐμπίμπλησιν μιᾷ καὶ τῇ αὐτῇ δημιουργῷ
τέχνῃ, καὶ στοιχείοις οὐσίας οὐ ποτε διαλιμπάνει παρέχων, καὶ μίξεις
καὶ κράσεις καὶ εἴδη xci μορφὰς καὶ σχήματα ποιότητᾶς τε μυρίας
ἔν τε ζῴοις καὶ φυτοῖς καὶ φυχαῖς καὶ σώμασιν λογικοῖς τε καὶ ἀλό-
γοις, ἄλλοτε ἄλλως καταποικίλλων, καὶ πᾶσιν ὁμοῦ πάντα μιᾷ δυ-
vausı ἐπιχορηγῶν, καὶ νοῦν ἐπὶ πᾶσιν ἀνϑρώποις ἐπιγνώμονα καὶ
ϑεωρητικὸν τῆς αὐτοῦ σοφίας δωρούμενος, ἄντιχρύς τε παριστὰς
τοῖς πᾶσι καὶ διαρρήδην ἕνα κόσμον ἐπιδείκνυσιν ἑνὸς λόγου κοσμο-
ποιοῦ ἔργον. ᾿Ξτοιοῦτον δὴ καλλιτέχνην υἱὸν μονογενῆ τῆς αὐτοῦ

8 IKor. 1, 24 — 84 τοιοῦτον --- μονογενῆ vgl. Euseb. Tric. (Laus Const.)
12, 8 (S. 231, 27)

1 re+ σοὺ τέχνῃ Ρ 5 zócuov(nach Tric., Th. Syr.) + Kl 7 ὁμολογεῖν P, ϑεο-
Aoytiv Tric. Th. Syr. | cZvsteht am Rande inP 14 τὴν ἐν τῷ παντὶ P, τῷ παντὶ
Trie., Th.Syr. | ταῦτά τεπάντα Tric. 15 nach nvoös+ ὡσαύτως Tric. 17 τὰ — Tric.
22 τὴν ἀρχὴν < Tric., Th. Syr. (wohl mit Recht) 34 χαλλιτέχνην Tric., καλλιτέχνα P

158 Eusebius

βουλῆς καὶ δημιουργὸν ἁπάντων ὃ ἀνωτάτω xci αὐτοῦ δημιουργοῦ
ϑεὸς xai πατὴρ πρῶτον ἁπάντων ἐγέννα, δι᾿ αὐτοῦ καὶ ἐν αὐτῷ
τοὺς τῶν μελλόντων ἔσεσϑαι δημιουργικοὺς λόγους ὑφιστάμενος, καὶ
τὰ σπέρματά γε τῆς τῶν ὅλων συστἀσεώς τε καὶ διοικήσεως ἐν αὐτῷ
5 χαταβαλλόμενος. 1*o)y ὁρᾷς ὀφϑαλμοῖς τὸν σύμπαντα κόσμον, ὃν e
οὐρανὸς εἷς περιλαμβάνει, μυρίας τε ἀμφὶ τοῦτον χορείας καὶ ἄστρων
περιπολεύσεις; πάλιν εἷς ἥλιος, ἀλλ᾽ οὐ πλείους, τὰς ἁπάντων ὑπερ-
βολῇ φωτὸς καλύπτει μαρμαρυγάς. 15 οὕτω δῆτα ἑνὸς ὄντος πατρὸς
ἕνα χρῆν xci τὸν υἱὸν εἶναι. εἰ δ᾽ ὅτι μὴ καὶ πλείους ἐπιμέμψαιτό
10 τις, ὥρα τὸν τοιοῦτον, ὅτι μὴ καὶ ἡλίους συνίστη πλείους καὶ σελή-
»ας καὶ κόσμους καὶ μυρία ἄττα, αἰτιᾶσϑαι, μαινομένου τρύπον τὰ
ὀρϑὰ καὶ εὐ ἔχοντα τῆς φύσεως διαστρέφειν. ἐπιχειροῦντος.
ya. Ταύτῃ δ᾽ οὖν ὡς ἐν ὁρατοῖς ἥλιος εἷς τὸν αἰσϑητὸν ἅπαντα d
χαταλάμπει κόσμον, οὕτω δῆτα καὶ ἐν νοητοῖς τὰς ἀϑανάτους καὶ
15 ἀσωμάτους δυνάμεις, νοεράς τε καὶ λογικὰς οὐσίας, μυρίους ὥσπερ
ἀστέρας καὶ φωστῆρας, εἷς ὁ τοῦ ϑεοῦ καταυγάζει τέλειος λόγος" 154
ἐπεὶ καὶ χρῆν ἕνα (εἶναι) τὸν ἐπὶ πᾶσιν καϑόλου νόμον καὶ τὸν ἐν
πᾶσι καὶ διὰ πάντων ἥχοντα τοῦ ϑεοῦ λόγον, ὡς ἂν κἀν τούτῳ τὸ
τῆς εἰχόνος ἐμφερὲς τῷ πατρὶ καὶ κατὰ πάντα ἀποσῴζοιτο, κατά τε
20 τὴν ἀρετήν, κατά τε τὴν δύναμιν καὶ τὴν οὐσίαν, κατά τε τὸν τῆς
μονάδος καὶ ἑνάδος ἀριϑμόν. πολυειδοῦς δὲ ἄλλως xai πολυτρόπου
τῆς τῶν γενητῶν μελλούσης ὑποστήσεσϑαι οὐσίας, ὥ μυρίαις τε καὶ
ποιχίλαις ἄλλοτε ἄλλαις μεταβολαῖς δι᾿ οἰκείαν ἀσϑένειαν ὑποκεισο-
μένης, τῆς τε ἀνωτάτω τοῦ πατρὸς δυνάμεως δι᾿ ὑπερβολὴν τῆς b
25 ἀνεχφράστου καὶ τοῖς πᾶσιν ἀπειρομεγέϑους φύσεως ἀπολειψομένης,
ἀδυνάτως τε ἑἕξούσης τῆς ἀγενήτου καὶ ἀχωρήτου ϑεότητος (αὐτή ye
γενητὴ ovoa) μετέχειν ἀντωπεῖν τε ἄνω καὶ ἀντιβλέπειν ταῖς ἀπο-
στιλβούσαις τοῦ ἀϊδίου φωτὸς ἀρρήτοις μαρμαρυγαῖς, χρῆν δήπου
εἰχότως τὸν πανάγαϑον πατέρα καὶ σωτῆρα τῶν ὅλων, ὃ ος ἂν μὴ
80 παντελῶς ἡ τῶν ἄρτι γενησομένων φύσις ἔρημος οὖσα τῆς αὐτοῦ

5—16 vgl. Euseb. Trie. (Laus Const.) 12, 12 (S. 233, 14—24); Euseb. Theoph.
Syr. Z 11, 7—14 (S. 50, 24—51, 5)

6f χορείας ἄστρων περιπολοῦσας Tric., Th. Syr., vielleicht χορείας ἄστρων
καὶ περιπολεύσεις Hkl 8 vàg - vor uagu., aber expungiert P 11 ἄττα P, ἄλλα
Trie. 12 ἐπιχειροῦντος durch Attraktion statt ἐπιχειροῦντα, was Wilamowitz zu
Trie. vorschlug 13 kein neues Capitelin P 16 χαὶ φωστῆρας steht am Rande
inP 17 εἶναι + Hkl 19 xai — Hk] 26f αὐτή γε γενητὴ οὖσα läßt sich
nicht construieren, < Hkl

Demonstr. evang. IV Cap. 5, 13—15. Cap. 6, 1—6 159

κοινωνίας τῶν μεγίστων ἀγαϑῶν στεροῖτο, μέσην τινὰ παρεμβάλλειν
τὴν τοῦ μονογενοῦς αὐτοῦ καὶ πρωτοτόκου ϑείαν καὶ παναλκῆ καὶ
πανάρετον δύναμιν, ἀκριβέστατα μὲν καὶ ὅτι μάλιστα ἐγγυτάτω τῷ
πατρὶ προσομιλοῦσαν, ἴσως τε αὐτοῦ τῶν ἀπορρήτων ἀπολαύουσαν,
5 πραότατα δὲ συγκατιοῦσαν καὶ ὅπως γε μὴν συσχηματιζομένην τοῖς
τῆς ἄκρας ἀπολιμπανομένοις διά τε τὴν σφῶν ἀσϑένειαν τῆς £x τοῦ
δευτέρου βελτιώσεώς τε καὶ οφελείας ἐνχρήζουσιν, τὰς ἡλίου μαρ-
μαρυγὰς ϑεᾶν, ἠρέμα καὶ πράως συγκατιούσας ἡμῖν, οὐκ ἄλλως τῆς
τοῦ φωτὸς ἀχράτου δυνάμεως οἵοις τε ἀπολαύειν διὰ τὴν τοῦ σώ-
10 ματος ἀσϑένειαν. “ εἰ γοῦν, ὡς ἐν ὑποϑέσει λόγου, καϑεὶς οὐρανόϑεν
αὐτὸς ἑαυτὸν ὁ παμφαὴς ἥλιος σὺν ἀνϑρώποις ἐπὶ γῆς πολιτεύοιτο,
οὐδὲν τῶν ἐπὶ γῆς μείναι ἂν ἀδιάφζϑγδορον, πάντων συλλήβδην ἐμ-
ψύχων ὁμοῦ καὶ ἀψύχων ἀϑρόᾳ τῇ τοῦ φωτὸς προ(σ)βολῇ διαφϑαρη-
σομένων. ὅϑᾶττον γοῦν καὶ τυφλοὺς ἀπεργάσαιτ᾽ ἂν τοὺς τῶν
15 ὁρώντων ὀφϑαλμούς, βλάβης καὶ φϑορᾶς πολὺ μᾶλλον ἢ ὠφελείας
γεγονὼς τοῖς πᾶσιν αἴτιος, οὐ τὴν φύσιν αὐτὸς ὧν τοιοῦτος, τοῖς
δ᾽ ἀφορήτως ἔχουσιν δι᾿ οἰχείαν ἀσϑένειαν τῆς ὑπερβαλλούσης αὐγῆς
ἀπολαύειν τοιόσδε τις ἀποτελούμενος. ὃτί τοίνυν τὰ ὅμοια μανϑά-
vov» περὶ ϑεοῦ ϑαυμάζεις, ov δὴ καὶ ἥλιος ἔργον καὶ σύμπας ὁ οὐ-
20 ρανὸς καὶ κόσμος; É
Ei δὴ τῆς ἀρρήτου καὶ ἀνεκφράστου δυνάμεώς τε «καὶ οὐσίας
οὐδενὶ μέτεστιν τῶν ὀντῶν πλὴν ἑνὶ μόνῳ κοινωνίας, ὃν αὐτὸς ö
πατὴρ προνοίᾳ τῶν ὅλων πρὸ τῶν ἄλλων ἁπάντων συνεστήσατο,
ὡς ἂν μὴ παντελῶς ἡ τῶν γενητῶν ἀποπέσοι φύσις, δι᾿ οἰκείαν
25 ἀτονίαν καὶ ἀδυναμίαν τῆς ἀγενήτου καὶ ἀχωρήτου πατρικῆς οὐσίας
διεστῶσα, μένοι δὲ καὶ αὐξοι καὶ τρέφοιτο τῆς μέσης ἀπολαύουσα
χορηγίας, ἣν ὃ μονογενὴς τοῦ ϑεοῦ λόγος οὔποτε τοῖς πᾶσιν ἐπαρ-
κῶν διαλιμπάνει, πάντη δὲ χωρῶν καὶ διὰ πάντων περιπορευόμενος
πάντων ἐξ ἴσης τῆς σωτηρίας προνοεῖ, λογικῶν ὁμοῦ καὶ ἀλόγων,
80 ϑνητῶν τε καὶ ἀϑανάτων, οὐρανίων τε καὶ ἐπιγείων, ϑείων τε καὶ
ἀοράτων δυνάμεων, καὶ συλλήβδην εἰπεῖν, ἁπάντων ὅσα δὴ τοῦ εἶναι

1—6 vgl. Euseb. Trie. (Laus Const.) 11, 12 (S. 227, 16—20); Euseb. Theoph.
Syr. & 3, 26—4, 3 (S. 42, 11—16)

1 παρεμβάλειν P 4 ἴσως P (wohl falsch), εἴσω Tric. Th. Syr. 5 Onwg ye
μὴν P, ἁμωσγέπως od. ὁμωσγέπως Trie. 7 nach ἐνχρῴζουσιν + vielleicht ὥστε:
»um die Sonnenstrahlen betrachten zu kónnen« 12 οὐδὲν — μείναι ἂν Kl, οὐδένα
— μεῖναι àv P | ἀδιάφϑορον Bille, ἀδιάφορον P 129 ἐμψύχων steht am
Rande inP 18 προσβολῇ (vgl. S. 157, 11) Hkl, προβολῇ P 21f Construction:
τῆς ἀρρήτου .. οὐσίας κοινωνίας οὐδενὶ μέτεστε 26 nach αὔξοι 2 Buchst. aus-
radiert in P

155

160 Eusebius

δι᾿ αὐτοῦ μετείληχεν, πολύ γε μὴν πλέον διαφερόντως τῆς νοερᾶς
καὶ λογικῆς φύσεως, δι᾿ ἣν οὐδὲ τὸ ἀνϑρώπινον ὑπερεφρόνει γένος,
ἐτίμα δὲ εὖ μάλα καὶ ἐκήδετο τῆς τοῦ λόγου χάριν πρὸς ξαυτὸν ol-
χκειώσεώς TE καὶ συνεχείας, ἡ καὶ »xat’ εἰκόνας αὐτοῦ μεμορφῶσϑαι ἐν
τοῖς ἱεροῖς λογίοις ἀνείρηται.

7424! ὃ μὲν τὴν εἰχόνα τὴν αὐτοῦ cc ἂν ϑεοῦ λόγος τὴν
νοερὰν ἅπασαν καὶ λογικὴν .. ὑφίστησιν κατ᾿ ἀρχὰς τῆς τοῦ παντὸς
δημιουργίας, ἀρχικόν τε διὰ ταῦτα καὶ βασιλικὸν τῶν ἐπὶ γῆς ἁπάν-
τῶν ζῴων καϑίστη τὸ» ἄνϑρωπον, ἐλεύϑερόν τε χαὶ αὐτεξούσιον τῆς
εἰς τὸ καλὸν ἢ εἰς τοὐναντίον ἠφίει αὐτὸν ῥοπῆς. 86 δὲ οὐ καλῶς
τῇ αὐτεξουσιότητι χρησάμενος, τῆς ὀρϑῆς διατραπεὶς 0000 τὴν ἐναν-
τίαν ὡρμᾶτο, μήτε ϑεὸν μήτε κύριον μήτε τι τῶν ὁσίων καὶ εὐσεβῶν
ἐπιλογιζόμενος, ϑηρῶν δὲ τρόπον ἀλόγων πάσαις ἀνημέροις καὶ ἀκο-
λάστοις πράξεσιν ἐγχειρῶν. 9 εἰκότα γοῦν ἑαυτῷ ποιῶν 0 πανάγαϑος
καὶ παμβασιλεὺς αὐτὸς ὁ ὕψιστος καὶ ϑεὸς τῶν ὅλων, ὡς ἂν μὴ
ἄναρχοι καὶ ἀνεπιστάτητοι ϑρεμμάτων δίκην ἀλόγων εἶεν οἱ ἐπὶ γῆς
ἄνϑρωποι, προστάτας αὐτῶν καὶ ἐπιμελητάς, ὥσπερ τινὰς ἀγελάρχας
καὶ ποιμένας, ϑείους ἀγγέλους κατεστήσατο, προτάξας ἁπάντων καὶ
τοῖς πᾶσιν ἐπιστήσας τὸν μονογενῆ καὶ πρωτότοχον αὐτοῦ λόγον.
10 τούτῳ δὲ κλῆρον ἐξαίρετον, αὐτοὺς ἀγγέλους καὶ ἀρχαγγέλους, καὶ
ϑείας δυνάμεις, ἄυλά τε καὶ ὑπερουράνια πνεύματα, ναὶ μὴν καὶ τῶν
ἐπὶ γῆς τὰς ἐν ἀνϑρώποις ϑεοφιλεῖς ψυχὰς ἀφωρίσατο, Taxo καὶ
Ἰσραὴλ Ἑβραίων προσηγορίαις ἐπικαλουμένας.

VII. Τοῦτο μυστηρίων τὸ μέγιστον πρῶτος ϑεολόγων Μωσῆς ἐν
ἀπορρήτοις Ἑβραίους τοὺς πάλαι ἐμυσταγώγει λέγων" »ἐπερώτησον
τὸν πατέρα σου καὶ ἀναγγελεῖ σοι, τοὺς πρεσβυτέρους σου καὶ ἐροῦσί
σοι. ὅτε διεμέριζεν ὃ ὕψιστος ἔϑνη, ὡς διέσπειρεν υἱοὺς "dap,
ἔστησεν ὅρια ἐϑνῶν κατ᾽ ἀριϑμὸν ἀγγέλων ϑεοῦ. xci ἐγενήϑη μερὶς
κυρίου λαὸς αὐτοῦ Ἰακώβ, σχοίνισμα κληρονομίας αὐτοῦ Ἰσραήλε.

? Διὰ τούτων γοῦν ὕψιστον μὲν τὸν ἀνωτάτω καὶ ἐπὶ πᾶσιν
ϑεὸν τῶν ὅλων ὀνομάζει, κύριον δὲ τὸν τούτου λόγον, τὸν δὴ καὶ
δευτέρως ἡμῖν μετὰ τὸν τῶν ὅλων ϑεὸν κυριολογούμενον. ἀλλὰ γὰρ
τοῖς μὲν τῶν ἐϑνῶν ἀοράτοις προστάταις, αὐτοῖς δὴ τοῖς ἀγγέλοις,
τὰ ἔϑνη πάντα καὶ τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνϑρώπων, υἱοὺς ᾿Αδὰμ ἐπικα-

4 Gen. 126, 27 — 25 Deut. 32, 7b—9 — 31 vgl. Justin. Apol. 1 18, 3; Euseb.
Hist. Eccl. I 2, 3 (S. 12, 1) — 33 vgl. Deut. 32, 85; vgl. Orig. c. Cels. V. 5

7 nach λογικὴν + οὐσίαν od. φύσιν Hkl 9 ζῴων Gaisf. (nach S), ζῶον P
12 μήτε τι Kl, μήτ ἔτι P 14 ποιῶν mit ı von später Hand P 24 kein neues
Capitel inP | μωυσῆς P 81 φλυαρεῖς am Rande von später Hand P

156

Demonstr. evang. IV Cap. 6, 6—10. Cap. 7, 1—4. Cap. 8, 1—4 161

, , UM Ύν - Ἢ , > , ER
Aovuérovc, κρίσει τοῦ υφίστου ϑεοῦ καὶ Aoyoıs ἀρρήτοις ἡμῖν φησιν d

διανεμηϑῆναι τῷ δὲ πάντων ἐξοχωτάτῳ ἡγεμόνι τε καὶ βασιλεῖ τῶν
ὅλων, αὐτῷ δὴ τῷ Χριστῷ, ὡς ἂν μονογενεῖ υἱῷ, τῶν ἐν ἀνϑρώποις
τὸν Ἰακὼβ καὶ Ἰσραήλ, τουτέστιν πᾶν τὸ διορατικὸν xai ϑεοσεβὲς
5 παραδοϑῆναι γένος. 3ὺ μὲν γὰρ ἀσκητὴς ἀρετῆς, ἀγῶνα προβεβλη-
μένος, εἰσέτι τε ἀϑλῶν καὶ παλαίων ἐν τοῖς κατ᾽ εὐσέβειαν γυμνασίοις,
Ἑβραίων προσηγορίᾳ κέχληται laxo ὁ δὲ ἤδη νίχης καὶ τῶν παρὰ
ϑεῷ βραβείων ἠξιωμένος Ἰσραὴλ ἀναγορεύεται, οἷος αὐτὸς ἦν ἐχεῖνος
ὃ βοώμενος τοῦ παντὸς Ἑβραίων ἔϑνους προπάτωρ, οἵ τε τούτου
10 γνήσιοι παῖδες, ἀπόγονοί τε τούτων καὶ προπάτορες, προφῆται πάντες
καὶ ϑεοφιλεῖς ἄνδρες μὴ γάρ μοι τὸ Ἰουδαίων πλῆϑος ταύτῃ νόμιζε
δηλοῦσϑαι, μόνους δὲ τοὺς πάλαι πρότερον ἀρετῇ καὶ εὐσεβείᾳ τετε-
λειωμένους. “τούτους δὴ οὖν παραλαβὼν 6 καϑηγεμὼν καὶ προστά-
της ἁπάντων τοῦ ϑεοῦ λόγος ἐπὶ τὴν μόνου τοῦ πατρός, αὐτοῦ
15 δὴ τοῦ ὑψίστου, ϑρησχείαν ἀνεκαλεῖτο, τῶν ὁρωμένων ἁπάντων
ἀνωτάτω ἐπέχεινά τε οὐρανοῦ καὶ πάσης γενητῆς οὐσίας τοὺς ὑπη-
κόους ἠρέμα χαὶ πράως ἀνακαλούμενος, μόνον τε αὐτοῖς τὸν ἀγένητον
xci τῶν ὅλων ποιητὴν ϑεὸν τὸν ὕψιστον παραδιδοὺς εὐσεβεῖν.
VIIL Οἱ de ys τῶν ἄλλων ἐϑνῶν ἐπιστάται, ἄγγελοι καὶ ποι-
20 μένες, τοὺς μὴ οἵους τε νῷ τὸν ἀόρατον ἐποπτεύειν, und ἀναβαίνειν
τοσοῦτον δι᾿ οἰχείαν ἀσϑένειαν, τοῖς ὁρωμένοις κατ᾽ οὐρανὸν προσέ-
χειν ἠξίουν, ἡλίῳ καὶ σελήνῃ καὶ ἄστροις, 2 ἃ δὴ καὶ ἐν τῇ φαινομένῃ
τῶν ὅλων φύσει διαπρέποντα, ἄνω καὶ ὅτι μάλιστα ἐγγυτάτω, Oc
av ἐν προϑύροις, τοῦ παμβασιλέως, τὰς τῶν ὁρώντων ὄψεις &ve-
95 χαλεῖτο, ἔκ μεγέϑους καὶ καλλονῆς τῶν ὁρωμένων κτισμάτων &ra-
λόγως τοῦ πάντων γενεσιουργοῦ τὴν ϑεωρίαν ἐμφανίξοντα. »τὰ γὰρ
ἀόρατα αὐτοῦς, ἡ φησιν» ὁ ϑεῖος ἀπόστολος, »ἀπὸ κτίσεως κόσμου
τοῖς ποιήμασι νοούμενα καϑορᾶται, ἢ τε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καὶ
ϑειότηςς. ?xcl τοῦτο δὲ πάλιν ὃ μέγας Πίωσῆς μυσταγωγεῖ. τὸν
80 γάρτοι τοῦ κυρίου κλῆρον νῷ διαυγεῖ καὶ ψυχῇ κεκαϑαρμένῃ τῶν
νοητῶν xci ἀσωμάτων ὀριγνᾶσϑαι προτρέπων, εἴργει τῆς τῶν 000-
μένων κατ᾽ οὐρανὸν ἐχπλήξεως, ἐπιλέγων ὅτι δὴ ταῦτα »ἀπένειμεν
κύριος O ϑεός σου πᾶσι τοῖς ἔϑνεσινε. διὰ τί ὁ᾽ ἀπονενεμῆσϑαι
ἔφησεν, συνιδεῖν ἀναγκαῖον. + πολυπλανοῦς ὑπαρχούσης (τῆς) ἀοράτως

7-8 Philonische Etymologie, vgl. Siegfried, Philo 269 (Kl) — (19 vgl. Orig.
De princ. I 7) — 21 vgl. Orig. c. Cels. V 11 — 26 Röm. 1, 20 — 32 Deut. 4, 19

1 λόγοις ἀρρήτοις ἡμῖν aus Gründen für uns unaussprechlich 19 kein
neues Capitel in P 26 ἐμφανίζοντα Steph. ἐμφανίζοντες P 29 uwvons P

34 τῆς + Hkl
Eusebius VI. 11

157

162 Eusebius

EU > ^ x s - 2, , , \ - e
ἡμῖν ἀμφὶ τὸν περὶ γῆν ἀέρα πωτομένης χϑονίου xai δαιμονικῆς 158

οὐσίας ἀγνώστου τε καὶ ἀδιαχρίτου ἀνϑρώποις, τῆς τῶν ἀγαϑῶν
πνευμάτων καὶ δυνάμεων xci αὐτῶν δὴ τῶν ϑείων ἀγγέλων πρὸς
τὰ χείρω διαφόρου, καϑεστώσης, οὐχ ἄλλως εὖ εἶχεν τοῖς τῆς ἀνωτάτω
τοῦ παμβασιλέως εὐσεβείας ἀποπίπτουσιν ἢ τῶν ὁρωμένων κατ᾽
οὐρανὸν τὰ χράτιστα αἱρεῖσϑαι. ὅ δέος γὰρ οὐ τὸ τυχὸν ἦν, μήποτε
ϑεὸν ζητοῦντες, χαὶ τὰ ἀόρατα πολυπραγμονοῦντες, ἀπορίᾳ τῶν
ἀφανῶν καὶ ἀδήλων εἰς ἐναντίας δυνάμεις καὶ δαιμονικὰς περιτρα-
πεῖεν. τῶν ὁρωμένων οὖν τὰ πάντα διαπρεπῆ τοῦ ϑεοῦ δημιουργή-
ματα τοῖς μὴ τοῦ χρείττονος ἐφιεμένοις παραδέδοται, ἁμωσγέπως
ἐνθένδε τῆς τοῦ ἀοράτου ϑεωρίας, ὡς ἂν διά τινος ἐσόπτρου, παρεμ-
φαινομένης.

ΙΧ. Καὶ τὰ μὲν ὧδε διέκειτο: τὰ δὲ τῆς ἀντιπάλου καὶ ἀποστα-
τικῆς δυνάμεως εἴτε δαιμόνων εἴτε καὶ χειρόνων ἄλλων πνευμάτων,
ἐν χαχίᾳ τὸ πλέον καὶ ἧττον ἀποφερομένων, ἔτι τε καὶ τοῦ πάντων
ἐν τούτοις ἄρχοντος δεινοῦ τινος μεγαλοδαίμονος, οἱ πρῶτοι τῆς εἰς
τὸ ϑεῖον εὐσεβείας σαλεύσαντες τῆς οἰχείας λήξεως ἀποπεπτώκασιν,
φϑόνῳ τῆς ἀνθρώπων σωτηρίας τὴν ἐναντίαν εἷλκεν, παντοίαις
κακίας μηχαναῖς πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν καὶ αὐτῷ τῷ τοῦ κυρίου κλήρῳ
βασχανίᾳ τῶν ἀγαϑῶν ἐπιβουλεύοντα. Στὸν δὴ οὖν τοῦ μεγαλοδαί-
μονος ἄϑεον καὶ ἀσεβῆ λογισμὸν τὸ πνεῦμα τὸ προφητικὸν ἐν Ἡσαΐᾳ
ὧδέ πῶς ἀπελέγχει λέγον" »εἶπεν γάρ᾽ ἐν τῇ ἰσχύϊ ποιήσω, καὶ τῇ
σοφίᾳ τῆς συνέσεως ἀφελῶ ὅρια ἐϑνῶν, καὶ τὴν ἰσχὺν αὐτῶν προνο-
μεύσω᾽ καὶ σείσω πόλεις κατοιχουμένας. καὶ τὴν οἰκουμένην ὅλην

- ^ ^ > -
5 καταλήψομαι τῇ χειρὶ Oc νοσσιάν, καὶ oc καταλελειμμένα ὠὰ ἀρῶ"

xci οὐκ ἔσται ὃς διαφεύξεταί μὲ ἢ ἀντείπῃ uote ϑαὗται αἱ τοῦ
ϑεομάχου φωναί, ἐπὶ κακίας ἰσχύϊ μεγαλαυχουμένου, καὶ τὰς πρὸς
τοῦ ὑψίστου τοῖς ἀγγέλοις παραδοϑείσας τῶν ἐϑνῶν ὁροϑεσίας διαρ-
πάσαι καὶ συγχεῖν ἀπειλοῦντος, προνομεύσειν τε τὴν οἰκουμένην καὶ
πᾶν τὸ τῶν ἀνϑρώπωον γένος διεχσείσειν καὶ μεταστήσειν τῆς προ-
τέρας εὐταξίας ἀπαυϑαδιαζομένου. Ἅ ὁποῖα δὲ φρονῶν περὶ ἑαυτοῦ
τὰ τοιαῦτα ἠλαζονεύετο, ἄκουε τῆς αὐτῆς προφητείας ὧδε πάλιν
περὶ αὐτοῦ φραζούσης᾽ ν»πῶς ἐξέπεσεν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ὃ ξωσφόρος,
ὁ προὶ ἀνατέλλων; συνετρίβη εἰς τὴν γῆν ὁ ἀποστέλλων πρὸς πάντα

22 Jes. 10, 13—14 — 28 vgl. Deut. 32, 8 — 88 Jes. 14, 12—15

2 τῆς Steph., τὴν Ρ 8 ἀγγέλων (sc. οὐσίας) 9 διαπρεπῆ Steph., διατρεπῆ P
10 παραδέδοται Hkl Kl, παραδεδόσϑαι P 13 kein neues Capitel in P 14 urspr.
δαιμονίων | περὶ τοῦ διαβόλου am Rande P

159

Demonstr. evang. IV Cap. 8, 4—5. Cap. 9, 1—9 163

τὰ ἔϑνη. σὺ δὲ εἶπας ἐν τῇ διανοίᾳ σου" εἰς τὸν οὐρανὸν ἀναβήσο-
μαι, ἐπάνω τῶν ἄστρων τοῦ οὐρανοῦ ϑήσομαι τὸν ϑρόνον μου.
ἀναβήσομαι ἐπάνω τῶν νεφελῶν, ἔσομαι ὅμοιος τῷ ὑψίστῳ. νῦν δὲ
εἰς ἄδην καταβήσῃ καὶ εἰς τὰ ϑεμέλια τῆς γῆς.«

8 Ὁμοῦ δὴ πλεῖστα διὰ τούτων ὁ λόγος ἐμφαίνει" τὴν τοῦ δηλου-
μένου φρενοβλάβειαν, τὴν ἀπὸ τῶν χρειττόνων ἐπὶ τὰ χείρω κατά-
πτῶσιν, τὸ τῆς ἐχπτώσεως τέλος. δεινὰ δὲ κατὰ τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων
ἀπειλήσας, ϑατέρᾳ ληπτοὺς τοῖς προβουλίοις τοὺς ἀνθρώπους εὕρατο,
πρόχειρον καὶ ἐξ οἰχείας γνώμης τὴν ἐπὶ τὸ κακὸν ἔμπτωσιν δι᾿
αὐτεξούσιον προαίρεσιν κεχτημένους. ὃ ἔσειε δῆτα τῆς ἀπὸ τῶν χρειτ-
τόνων στάσεως τὰς πόλεις, καὶ τοῖς τῆς ἡδονῆς δελέασιν ἐπὶ πᾶν
εἶδος φαυλότητος τὰς τῶν πολλῶν κατέσπα ψυχάς, οὐδένα τε μη-
χανῆς καταλιπὼν τρόπον, μύϑοις περὶ ϑεῶν αἰσχροῖς καὶ διηγήμασιν
ἀκολάστοις τὰ φίλα καὶ πρὸς ἡδονὴν τῶν ἁλισκομένων δι᾿ ἐντέχνου
δαιμόνων ἀπάτης προυβάλλετο. ταύτῃ τε τὴν οἰχουμένην ἅπασαν
ἑλὼν ὑποχείριον συνεῖχεν, καὶ ἠφάνιζεν τὰ τῶν ἐϑνῶν ὅρια, ὅπερ καὶ
ποιήσειν ἠπείλει εἰπών" »ἀφελῶ ὅρια ἐϑνῶν, καὶ τὴν ἰσχὺν αὐτῶν
προνομεύσω, καὶ σείσον πόλεις χατοιχουμένας, καὶ τὴν οἰχουμένην
ὅλην καταλήψομαι τῇ χειρὶ Oc νοσσιάνε. 8 ἔνϑεν ἤδη λοιπὸν πᾶν-
τῶν ἀνθρώπων κατεχράτει πλάνῃ, δαίμονές τε πονηροὶ κατὰ πάντα
τόπον xal πόλιν xol χώραν ὑπὸ tQ οἰχείῳ ἄρχοντι κατετάττοντο᾽
xai δῆτα δυνάμεσιν χϑονίαις καὶ πονηροῖς πνεύμασιν ἀντὶ τῶν προ-
τέρων τοῦ ϑεοῦ λειτουργῶν ὁ πᾶς τῶν ἀνϑρώπων βίος καταδεδού-
Aoro, πάντων ἀϑρόως χαὶ ἐπιρρεπῶς τοῖς τῆς ἡδονῆς ὀλίσϑοις
ἐπιδεδωκότων: ὥστε ἤδὴ καὶ τοὺς τῆς φύσεως ὑπερβαίνειν ὅρους,
καὶ τοτὲ μὲν ἀλληλοφϑορεῖν, τοτὲ δὲ ἀρρητοποιεῖν, καὶ ἃ μηδὲ
λογισμῷ ϑέμις ἐννοεῖν, ταῦτα οὐ μόνον πράττειν, ἀλλὰ καὶ ταῖς
περὶ τῶν οἰχείων ϑεῶν δόξαις ἀνατιϑέναι, καὶ ἔτι μᾶλλον ος ἂν
ϑεοῖς φίλα và ἀχόλαστα σὺν ῥαστώνῃ πλείονι διαπράττεσϑαι. 9 ἐν-
τεῦϑεν ἤδη, κατὰ τὸν ἱερὸν ἀπόστολον, οὐδ᾽ ἐπὶ τοῖς κατ᾽ οὐρανὸν
ἔτι λαμπροῖς τοῦ ϑεοῦ δημιουργήμασιν ἱστάμενοι, »ἐματαιώϑησαν ἐν
τοῖς διαλογισμοῖς αὐτῶν, καὶ ἐσχοτίσϑη ἡ ἀσύνετος αὐτῶν καρδία.
φάσκοντες εἶναι σοφοὶ ἐμωράνϑησαν, καὶ ἤλλαξαν τὴν δόξαν τοῦ

160

> , - , c , 2 € , > 5
ἀφϑάρτου ϑεοῦ ἰδημιουργήμασιν ἱσταμενο ir ὁμοιώματι eixovog b

17 Jes. 10, 13 14. 31 Röm. 1, 21—23

8 ϑατέρᾳ Gaisf, ϑατέρα P, vgl. Euseb. Praep. ev. IV 136b, Hist. eccl. III 27,1
| προβολίοις Viger zu Praep. ev. a. a. O. 14 τὰ φίλα καὶ (rà) πρὸς ἡδονὴν:
was den zu Fangenden lieb und verlockend war | évrégvov Steph., ἐντέχνους P
27 in πράττειν steht ar auf Ras. in P 34 δημιουργήμασιν ἱστάμενοι Glossem,
vgl. Z. 31, < Steph.

ro
MV

164 Eusebius

φϑαρτοῦ ἀνϑρώπου καὶ πετεινῶν καὶ τετραπόδων καὶ ἑρπετῶν.
!Üjr, δὲ κατὰ τὸ παλαιότατον τοῖς οὐρανίοις φωστῆρσι μόνοις οἱ ἐπὶ
γῆς προσανεῖχον, οὐδὲν εἴδολον ἐπιστάμενοι, οὔτε περὶ τὴν τῶν
δαιμόνων πλάνην καταγινόμενοι, ἱκανὴ γένοιτ᾽ ἂν ἀπόδειξις ἡ τῶν
ἀλλοτρίων τοῦ καϑ' ἡμᾶς λόγου μαρτυρία, ἣν κατὰ τὸ πρῶτον τῆς
Προπαρασκευῆς πρὸ τῆς παρούσης πραγματῴ(εδίας ἐξεϑέμην, σαφῶς
ἀποδείξας ὅτι μὴ χειροχμήτοις ξοάνοις ἐξ ὕλης ἀψύχου δεδημιουργη-
μένοις, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἀοράτοις δαίμοσιν οἱ παλαίτατοι τῶν ἀνϑρώπων
ἐδούλευον, μόνοις δὲ τούτοις, οἱ καὶ πρὸς τῆς ϑείας γραφῆς τοῖς
ἔϑνεσιν ἀπονενεμῆσϑαι «μεμαρτύρηνται. τ ὥρα δὴ οὖν καὶ αὐτοῖς

Ἕλλησιν, ὧν τὰς φωνὰς ἐν ἐχείνοις παρατέϑειμαι, συνομολογεῖν,

νεωτέραν καὶ ξένην παρὰ τὴν τῶν παλαιῶν λατρείαν εἰσῆχϑαι αὐτοῖς
τὴν τῶν εἰδώλων δεισιδαιμονίαν καὶ τὴν τῶν ἀφανῶν πνευμάτων
περιεργίαν. τοῦτο δὲ πᾶν ἐπιβουλεύων τοῖς ἐπὶ γῆς πᾶσιν ὁ δηλω-
ϑεὶς ϑεομάχος εἰργάζετο. 13 συνήργει δὲ αὐτῷ καὶ πᾶν τὸ τῶν daa
ϑάρτων δαιμόνων φῦλον. αὐτός γε μὴν ὁ τῆς κακίας ἐξάρχων ταῦτ᾽
ἔπραττεν, μανίᾳ φρονήματος ἐχτόπου τὰς κατὰ πάντων ἀνϑρώπων
ἔργῳ πληρῶν ἀπειλάς, καὶ τὴν »ἔσομαι ὅμοιος τῷ ὑψίστῳε ἄϑεον
ἐπιτείνων φωνήν, τὰς τε τῶν ἀκαϑάρτων καὶ πονηρῶν. δαιμόνων
ὑπηρεσίας χρησμοὺς καὶ ϑεραπείας καὶ τὰ τοιαῦτα ταῖς τῶν ἀνϑρώ-
πων γοητείαις προϊσχόμενος.

X. Ἐν τοσαύτῃ δῆτα κακίας φορᾷ μηδὲν ἐπαμύνειν τῶν πρὶν
ἐφεστώτων ἀγγέλων τοῖς ὑποχειρίοις ἔϑνεσι δεδυνημένων, ἀλλὰ τῆς
μὲν λοιπῆς κτίσεως ἐπιμελομένων τοῖς τε τοῦ κόσμου μέρεσιν ἐπι-

A a = = Ξε ,
5 στατούντων καὶ τῷ τοῦ πάντων δημιουργοῦ ϑεοῦ νεύματι συνήϑοως

διαχονουμένων, τῆς δὲ τῶν ϑνητῶν πτώσεως οὐ περιδρασσομένοωον
διὰ τὴν τῶν κακῶν αὐϑεχούσιον τῶν ἀνϑρώπων αἵρεσιν, μακρά τις
xci δυσϑεράπευτος τῶν ἐπὶ γῆς ἁπάντων κατεχράτει νόσος, ἄλλων
ἄλλως τῶν ἐθνῶν ὑπὸ τῶν πονηρῶν πνευμάτων ἐξοιστρουμένωον
καὶ εἰς ἀνήκεστον βυϑὸν κακίας ἀποπιπτόντων. "ἤδη γοῦν ὦμο-
φάγων καὶ ἀνϑρωποβόρων ϑηρίων τρόπον σάρχας τινὲς τῶν φιλτά-
τῶν ϑοινᾶσϑαι καλὸν ἡγοῦντο, καὶ μητράσιν ἀνέδην καὶ ἀδεζφαῖς

5 vgl. Euseb. Praep. ev. (ed. Vigeri) S.27 bff — 9 vgl. Deut. 4, 19 — 18 Jes.
14, 14 — 30—8. 165, 2 vgl. Euseb. Praep. ev. (ed. Vigeri) S. 11c

Vor 2.22: ὡς ἀναγκαίως ὁ μονογένὴς υἱὸς τοῦ ϑεοῦ τὴν εἰς ἀνθρώπους
ἐποιήσατο πάροδον
1 πετηνῶν P 4 ἡ τῶν ἄλλ. usw.: das Zeugnis unserer Darstellung von den

fremden (Völkern) 6 πραγματείας Steph., πραγματίας Ῥ 19 τὰς --- ὑπηρεσίας Hkl,
ταῖς --- ὑπηρεσίαις P 20 ϑεραπείας mit εἰ aus ı P 32 ἀνέδην Gaisf., ἀναίδην P

161

Demonstr. evang. IV Cap. 9, 9—12. Cap. 10, 1—7 165

καὶ ϑυγατράσιν μίγνυσθαι, ἀγχόνῃ δὲ περιβάλλειν τοὺς γεγηρακότας
xal κυσὶν καὶ οἰωνοῖς τοὺς νεχρούς. ὃτί δή σοι μνημονευσαίμην (ἂν)
τῶν ón9sv ϑεῶν, αὐτῶν δὴ τῶν φαύλων δαιμόνων, τὰς μὰς καὶ
ἐχτόπους ἀνϑρωποϑυσίας, εἰς ἃς τὸ ἀνϑρώπειον γένος ἐξέμηναν;
ἐχαὶ ταῦτα γοῦν ἐν τοῖς προηγουμένοις τῆς μετὰ χεῖρας ὑποϑέσεως
προπαρεσχευασάμην. ἀλλὰ γὰρ τοσούτων κακῶν ὑπὸ τῶν φαύλων
καὶ τῶν μοχϑηρῶν πνευμάτων τοῦ t ἐν τούτοις τυράννου xa$^ ὅλης d
τῆς olxovusvns προβεβλημένων, καὶ μηδενὸς τῶν ἐφεστώτων ἀγγέλων
οἵου τε (ῦντος) τοῖς κακοῖς ἐπαμύνειν, εἰκότως ἐχεῖνος 0 ϑεὸς λόγος,
10 ὁ τῶν ὅλων σωτήρ, ἀγαϑῷ νεύματι τῆς τοῦ πατρὸς φιλανϑρωπίας,
ος ἂν μὴ τὸ φίλον αὐτῷ γένος ἐν ἀσεβείας βυϑῷ καλινδοῖτο, τέως
μὲν βραχείας τινὰς καὶ ἀμυδρὰς τοῦ ἰδίου φωτὸς ἀκτῖνας διὰ προ-
φήτου Μωσέως τῶν τε πρὸ αὐτοῦ καὶ τῶν μετ᾽ αὐτὸν ϑεοφιλῶν
ἀνδρῶν ἐξέλαμπεν, τῶν ἐν ἀνϑρώποις κακῶν τὴν ἴασιν ἐν ταῖς
15 ἱεραῖς νομοϑεσίαις προβαλλόμενος. ὃ λέγει δ᾽ οὖν ἄντικρυς αὐτὸς ὁ
λόγος τῷ Ἑβραίων ἔϑνει νομοϑετῶν διὰ Πωσέως" »κατὰ τὰ ἐπιτη-
δεύματα γῆς Αἰγύπτου, ἐν U χατῳκήσατε. ἐπ᾽ αὐτῆς, οὐ ποιήσετε" 16
καὶ κατὰ τὰ ἐπιτηδεύματα γῆς Χαναάν, ἐν ἢ ἐγὼ εἰσάγω ὑμᾶς ἐχεῖ, οὐ
ποιήσετε, καὶ ἐν τοῖς νομίμοις αὐτῶν οὐ πορεύσεσϑε. τὰ κρίματά μου
20 ποιήσετε καὶ τὰ προστάγματά μου φυλάξεσϑε. ἐγὼ εἰμὶ κύριος ὁ ϑεὸς
ὑμῶν.« θεἶῖτα πάντα ἀπαγορεύσας ἀϑέμιτον γάμον καὶ πᾶσαν ἀσχήμονα
πρᾶξιν, γυναικῶν τε πρὸς γυναῖκας καὶ ἀρρένων πρὸς ἄρρενας μίξεις,
ἐπιλέγει" »μὴ μιαίνεσϑε ἐν πᾶσι τούτοις" ἐν πᾶσι γὰρ τούτοις ἐμιάνϑη b
τὰ ἔϑνη ἃ ἐγὼ ἐξαποστέλλω πρὸ προσώπου ὑμῶν. καὶ ἐξεμιάνϑη
25 ἡ γῆ᾽ καὶ ἀνταπέδωκα ἀδικίαν αὐτῇ, καὶ προσώχϑισεν ἡ γῆ τοῖς
ἐγκαϑημένοις ἐπ᾿ αὐτῆς.« Ἰχαὶ πάλιν φησίν' »ἐὰν δὲ σὺ εἰσέλϑῃς
εἰς τὴν γῆν ἣν κύριος ὃ ϑεός σου δίδωσί σοι, οὐ μὴ μαϑήσῃ ποιεῖν
κατὰ τὰ βδελύγματα τῶν ἐϑνῶν ἐκείνων. οὐχ εὐρεϑήσεται ἐν σοὶ
καϑαίρων τὸν υἱὸν αὐτοῦ ἢ τὴν ϑυγατέρα αὐτοῦ ἐν πυρί, μαντευό-
80 μενος μαντείας, καὶ κληδονιζόμενος καὶ οἰωνιζόμενος, φαρμακὸς ἐπᾷ-
do», ἐγγαστρίμυϑος καὶ τερατοσχύπος καὶ ἐπερωτῶν τοὺς »εχρούς. e
ἔστι γὰρ βδέλυγμα κυρίῳ τῷ ϑεῷ σου πᾶς ποιῶν ταῦτα. ἕνεκεν yàg
τῶν βδελυγμάτων τούτων κύριος ὁ ϑεός σου ἐξολοθρεύσει αὐτοὺς
ἀπὸ προσώπου σου. τέλειος ἔσῃ ἐναντίον κυρίου τοῦ, ϑεοῦ σου.«

ὅ Euseb. Praep. ev. (ed. Vigeri) S. 154 ff — 16 Levit. 18, 2—4 — 23 Levit.
18, 24—25 — 26 Deut. 18, 9—13

2 nach τοὺς νεχροὺς + vielleicht προτιϑέναι (dies Verb steht in Praep. ev.)
| ἂν + Steph. 9 ὄντος + Steph. 13 u. 16 uovoéoc P 17 7] & P (u. zwei
LXX codd.)

σι

DD
Qt

166 Eusebius

δτοιαῦτα uiv xci μυρία ἄλλα ϑεοσεβῆ διδάγματά TE xal παραγγέλ-
ματα διὰ Μωσέως αὐτοῖς ὁ ϑεὸς λόγος τὸ πρὶν ἐνομοϑέτει, ὡς ἐν
εἰσαγωγαῖς τοῦ κατὰ εὐσέβειαν βίου παραδιδοὺς αὐτοῖς στοιχεῖα διὰ
συμβόλων καί τινος σκιώδους καὶ σωματικῆς λατρείας, ἐν σώματος
περιτομῇ καί τινῶν ἄλλων τοιουτοτρόπων ἐπὶ τῆς γῆς συντελου-
μένων.

"25 δὲ τοῦ χρόνου προϊόντος οὐδεὶς τοσοῦτον xal τῶν μετ᾽ αὐ-
τὸν προφητῶν εἰς ἄχεσιν τῶν τοῦ βίου κακῶν δι᾽ ὑπερβολὴν κακίας
ἔσϑενεν, ἡλαυνέν τε ὁσημέραι εἰς μείζονα τὰ τῆς δαιμονικῆς ἐνεργείας,
ὡς καὶ αὐτὸ τὸ Ἑβραίων ἔϑνος τῇ τῶν ἀϑέων συναπαχϑῆναι φϑορᾷ,
αὐτὸς ἤδη λοιπὸν ὁ σωτὴρ xci ἰατρὸς τῶν ὅλων χάτεισιν εἰς ἀν-
ϑρώπους, xal τοῖς οἰκείοις ἀγγέλοις ἐπαμύνων ὑπὲρ τῆς τῶν ἀνϑρό-
πων σωτηρίας, τοῦτ᾽ αὐτῷ τοῦ πατρὸς δωρήσεσϑαι προὐποσχομένου,
ὥσπερ οὖν αὐτὸς ἐν Ἰβαλμοῖς διδάσκει λέγων" »χύριος εἶπεν πρός με,

5 υἱός μου εἶ σύ, ἐγὼ σήμερον γεγέννηκά óc αἴτησαι παρ᾽ ἐμοῦ, καὶ

δώσω σοι ἔϑνη τὴν κληρονομίαν σου, καὶ τὴν κατάσχεσίν σου τὰ
πέρατα τῆς γῆς.« 1θούχέτι γοῦν μόνον τὸν δίκαιον καὶ διορατικὸν
Ἰσραήλ, οὐδέ γε μόνον τὸν οἰκεῖον κλῆρον, πάντα δὲ τὰ ἐπὶ γῆς ἔϑνη,
τὰ πρότερον πλείοσιν ἀγγέλοις κεκληρωμένα καὶ παντοίαις ἀσεβείαις
κεκαλινδημένα, ὑπὸ τὴν οἰχείαν ὑποβαλὼν ἐξουσίαν, παρῆν τοῖς πᾶσιν
τὴν πρὸς τὸν αὐτοῦ πατέρα γνῶσίν τε καὶ φιλίαν ἐπικηρυχευόμενος,
λύσιν τε καὶ ἄφεσιν τῶν πρὶν “ἀγνοημάτων καὶ ἁμαρτημάτων ὑπι-
σχνούμενος. 110 καὶ σαφῶς ἐκήρυττε λέγων" »00 χρείαν ἔχουσιν οἱ
ἰσχύοντες ἰατροῦ, ἀλλ᾽ οἱ κακῶς ἔχοντες. οὐχ ἦλϑον καλέσαι δικαίους,
ἀλλὰ ἁμαρτωλοὺς εἰς μετάνοιαν. 13χαὶ δὴ παρῆν τοῖς οἰχείοις
ἀγγέλοις, αὑτοῖς δὴ τοῖς πρὶν ἐφεστῶσιν τῶν ἐϑνῶν, ἐπιϑεωρούμενος.
οἱ δὲ αὐτίχα τὸν σφῶν βοηϑὸν χαὶ κύριον εὖ μάλα ἀχριβῶς ἐπι-
γνόντες, περιχαρεῖς προσῆλϑον καὶ διηκόνουν αὐτῷ, ὥσπερ ἡ ἱερὰ
τοῦ εὐαγγελίου διδάσκει γραφή, »καὶ προσῆλϑον ἄγγελοι καὶ διηκό-
vov» αὐτῷς, φήσασα, ὅτε καὶ ῥπλῆϑος στρατιᾶς οὐρανίου αἰνούντων
τὸν Heov« ἔλεγον" »δόξα ἐν ὑψίστοις ϑεῷ, καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν av-
ϑρώποις εὐδοχίας. P τούτους μὲν οὖν Oc οἰχείους ἀγγέλους τῆς
αὐτοῦ δεομένους συμμαχίας ταύτῃ am ἀνελάμβανεν" τοὺς δέ γε πάλαι
ἀμφὶ τὰς ἀνϑρώπων διατριβὰς πωτωμένους, ἀφανῶς τε καὶ ἐμφανῶς

1 vgl. Orig. c. Cels. 1] 4 — 4 vgl. Hebr. 8, 5 — (7 ff vgl. Orig. De princ. II 6)
— 14 Psal. 2,?7—8 — 18f vgl. Deut. 32, 8. — ish Matth. 9, 12 — 29 Matth.
4 11 — 30 u. 31 Luk. 2, 13—14 — 38 vgl. Orig. c. Cels. III 29

2 nach ἐνομοϑέτει das Zeichen —, aber nichts am Rande P 7 οὐδεὶς Gaisf.
(nach S), otózv P 22 ἀγνωημ. P

163

Demonstr. evang. IV Cap. 10, 8—16 167

τῶν ἐπὶ γῆς καταδυναστεύοντας δαίμονας ἀλιτηρίους καὶ πνευμάτων
ἀγρίων καὶ ἀπηνῶν γένη, τόν τε ἐν τούτοις τῆς κακίας ἐξάρχοντα,
τὸν δεινὸν ἐχεῖνον καὶ ἀλάστορα, μεγάλῃ καὶ ἐνϑέῳ δυνάμει τροπού-
μενος ἐχειροῦτο, ὥς τινας συναισϑομένους αὐτῶν λέγειν" »ξα, τί ἡμῖν
καὶ σύ, υἱὲ TOU ϑεοῦ; ἦλϑες πρὸ καιροῦ βασανίσαι ἡμᾶς;«

14 Καὶ τούσδε μὲν δι᾿ ὧν ἔπραττεν καὶ ἐδίδασκεν ἰσχυρῶς ἠκίζετο,
πᾶν δὲ τὸ ἀνϑρώπινον γένος τοῖς διὰ λόγων ἡμέροις καὶ προσηνέσι
φαρμάκοις ταῖς τε πραέσι καὶ προτρεπτικαῖς αὐτοῦ διδασχαλίαις ἰᾶτο
καὶ ἐθεράπευεν, νόσων τε παντοίων xci παϑῶν οὐχ ἧττον σωμάτων
ἢ ψυχῶν ἀπήλλαττεν, παλαιᾶς τε δεισιδαιμονίας καὶ δειμάτων πολυ-
ϑέου πλάνης τῆς τε αἰσχρᾶς καὶ ἀκολάστου διαίτης πάντας τοὺς προσ-
ἰόντας ἐλευϑέρους ἀφείς, μεϑιστῶν τε καὶ μεταβάλλων τοὺς αὐτῷ
προσανέχοντας ἐκ μὲν ἀκολασίας ἐπὶ σώφρονα βίον, ἐκ δὲ ἀσεβείας
ἐπὶ εὐσέβειαν καὶ ἐξ ἀδικίας ἐπὶ δικαιοσύνην. ναὶ μὴν καὶ ἐκ τῆς τῶν
πιχρῶν δαιμόνων δυναστείας ἐπὶ τὴν ἔνϑεον κατάληψιν τῆς ἀληϑοῦς
εὐσεβείας, καὶ πρὸς ἐπὶ τούτοις πύλας οὐρανίου ζωῆς καὶ τῆς κατ᾽
εὐσέβειαν διδασκαλίας τοῖς καϑ᾽ ὕλης τῆς οἰχουμένης ἔϑνεσιν προὶ-
σχόμενος. καὶ εἰς τοσοῦτόν γε κάτεισιν, Og μὴ μόνον κάμνουσιν καὶ
χαλεπῶς νοσηλευομένοις τὰς ψυχὰς τὴν σωτήριον ὀρέξαι δεξιάν, ἤδη
δὲ χαὶ ἐξ αὐτῶν τῶν πυλῶν τοῦ ϑανάτου τοὺς ἡμιϑνῆτας ἢ καὶ
πάμπαν ἀπολωλότας ἐκ μακροῦ τε κατορωρυγμένους τῶν τοῦ ϑανά-
του λῦσαι δεσμῶν" 15 δι᾿ ἣν μάλιστα αἰτίαν καὶ μέχρι τῶν αὐτόϑι
χωρίων ἐδέησεν αὐτῷ ἐνεργείας, ὡς ἂν μὴ μόνον ζώντων ἀλλὰ καὶ
νεκρῶν κυριξύσειεν.

Ὅτε μὲν οὖν τῷ πατρὶ σύνεστιν χαὶ τὴν τῶν ὅλων πρόνοιαν
ἐνθέῳ δυνάμει διαχυβερνᾷ, οὐρανοῦ αὐτοῦ καὶ γῆς ὁμοῦ καὶ τῶν ἐν
τούτοις περιεχομένων φύσεων τῶν τε ἐπέχεινα οὐρανοῦ ϑείων καὶ
ἀσωμάτων οὐσιῶν ἐπισχοπεῖ καὶ ἐπιμέλεται, ϑεοῦ λόγος καὶ ϑεοῦ
σοφία καὶ ϑεοῦ δύναμις, ἄρχων τε καὶ ἡγούμενος καὶ βασιλεύς, ἤδη
δὲ καὶ ϑεὸς χαὶ κύριος ἐν τοῖς ϑείοις χρησμοῖς ἀνευφημεῖται, καὶ
φωτίζων μὲν τὰς ἀσωμάτους xci νοερὰς φύσεις, 18 »ἥλιος [δὲ] δι-
καιοσύνηςς καὶ »φῶς ἀληϑινὸνς« ἀνείρηται, ὑπουργῶν δὲ καὶ συνεργῶν
ταῖς τοῦ πατρὸς διατάξεσιν, ὑπουργὸς τοῦ πατρὸς καὶ δημιουργὸς
χρηματίζει" ἀλλὰ καὶ μόνος κατὰ τάξιν εἰδὼς ϑεραπεύειν ϑεόν, μέσος
τε ἑστὼς ϑεοῦ τοῦ ἀγενήτου καὶ τῶν μετ᾽ αὐτὸν γενητῶν, τήν τε

4 Matth. 8, 29 — 12 vgl. Justin. Apol. 1 14, 2# — 81 vgl. Mal. 4, 2;
Joh. 1, 9

9 cv (= G0) P 22 μέχρι τῶν αὐτόϑι usw.: er mußte seine Wirksamkeit
bis zu der Unterwelt erstrecken 981 δὲ < Hkl

164

168 Eusebius

τῶν ὅλων ἀναδεδεγμένος φροντίδα xai ὑπὲρ τῶν ὑπηκόων ἁπάντων
ἱερωμένος τῷ πατρί, καὶ μόνος αὐτὸν τοῖς πᾶσιν εὐμενῆ καὶ ἵλεων
παρέχων, ἀρχιερεὺς αἰώνιος καὶ δὴ Χριστὸς τοῦ πατρὸς προσαγορεύε-
ται, οὕτω παρ᾽ Ἑβραίοις, Χριστῶν, ἐπικαλουμένων πάλαι τῶν τὴν
eixova τοῦ πρώτου διὰ συμβόλων ἐπιτελούντων᾽ V xai ὅτε μὲν ἀγγέ-
λοις ταξιαρχῶν ἐπιστατεῖ, "μεγάλης “βουλῆς ἄγγελοες ἀναγορεύεται,
καὶ τῶν κατ᾽ οὐρανὸν στρατιῶν ἡγούμενος "ἀρχιστράτηγος δυνάμεως
κυρίους εἶναι. ἤδη δὲ κατιὼν ἐπὶ τὰ τῇδε, ἡμῶν τε αὐτῶν τῆς
λογικῆς φύσεως τῆς τε ἰδίας αὐτοῦ χάριν εἰκόνος φιλανϑρωπίᾳ
τοῦ πατρὸς ἀντιλαμβανόμενος, καϑὸ μὲν ἔοικεν νηπίων ἄρχειν καὶ
οἱονεὶ βοσκημάτων, »ποιμὴνε ονόμασται »προβάτωνε, καϑὸ δὲ ψυχῶν
ἐμπαϑῶν τὴν ϑεραπείαν ἐπαγγέλλεται, σωτὴρ καὶ ἰατρὸς εἰχότως ἂν
λέγοιτο. ᾿Ιϑτοῦτο γοῦν ἡ παρ᾽ Ἑβραίοις τοῦ Ἰησοῦ σημαίνει προσ-
ηγορία.

Ἐπεὶ δὲ ἔδει ποτὲ καὶ αὐτῷ ὀργάνου ἀνϑρωπείου, ὡς ἂν καὶ
ἀνϑρώποις ἑαυτὸν φήνειεν xal τῆς τοῦ πατρὸς ἐπιγνώσεως καὶ εὐ-
σεβείας τὸν ἀληϑῆ λόγον διδάξειεν, καὶ τοῦτον 00% ἀπαρνεῖται τὸν
τρόπον" ἐπιβὰς δὲ εὖ μάλα τῇ ἡμετέρᾳ φύσει πάρεισιν εἰς ἀνϑρώπους,
ϑεὸν δι᾿ ἀνϑρώπου μέγα ϑαῦμα τοῖς πᾶσιν ἐπιδεικνύμενος, ὡς ἂν
μὴ μόνον ἐξ ἀφανοῦς καὶ ἀδήλου ἄσαρχος ὧν καὶ ἀσώματος ἐπιστα-
τοίη, αὐτοῖς δὲ σαρκὸς ὄμμασιν ὁρώμενος, ἀνϑρώπων τε ὀφϑαλμοῖς τὰς
ὑπὲρ ἀνϑρώπων ϑαυματουργίας παρέχων ὁρᾶν, καὶ προσέτι σώματος
ἀκοαῖς τὰς διὰ γλώττης xai φωνῆς ἐνάρϑρου παραδιδοὺς διδασκαλίας,
ϑεῖόν τε ὡς ἀληϑῶς καὶ παράδοξον χρῆμα, οἷον οὐδ᾽ ἄλλο πω φανὲν
μνημονεύεται, σωτήριόν τε ὁμοῦ καὶ εὐεργετικὸν τοῖς πᾶσιν αὐτὸς
ἑαυτὸν ἐνδεικνύμενος. ιϑρύτω δῆτα ὁ ϑεὸς ὁ λόγος. υἱὸς ἀνθρώπου
ἐλέγετο, καὶ Ἰησοῦς ὠνομάζετο, παρ᾽ ὅσον τῆς τῶν ἀνϑρωπίνων
ψυχῶν ἰάσεώς τε καὶ ϑεραπείας χάριν τὴν πάροδον εἰς ἡμᾶς ἐποιεῖτο.
σωτὴρ δ᾽ οὖν καὶ παρ᾽ „EBgeioıs ἑρμηνεύεται ἡ τοῦ Ἰησοῦ 39001
yooía. Tas τε κοινὰς ἡμῖν ὑπέμεινεν διατριβάς, οὐδαμῶς μὲν τοῦ
εἶναι ὃς ἢν ἐξιστάμενος, ὁμοῦ δ᾽ ἐν τῷ ἀνϑρώπῳ φυλάττων τὸν
ϑεόν. 29 εὐϑὺς τοιγαροῦν ἐπὶ τῆς πρώτης εἰς ἀνϑρώπους καταβολῆς

3 vgl. Psal. 109, 4; Hebr. 6, 20; Psal. 2, 2 — 4 vgl. Psal. 104, 15 — 6 Jes.
9, 6 — 7 Jos. 5, 14 — (81f vgl. Euseb. Theoph. Gr. 11, 4 ff; Theoph. Syr. & 112
(S. 155, 22) — 11 Ezech. 34, 23 u. 24; Joh. 10, 2 — 12 u. 29 vgl. Matth. 1, 21

2 ἱερωμένος Steph. ἱερομένος P ἵλεων Steph, ἵλεω P 4 Χριστῶν
< Hkl 7 οὐρανὸν mit dem letzten o aus ὦ P 8 εἶναι <Hkl 20 in ἄσαρκος
steht ἄ über der Zeile in P 98 παραδιδοὺς Steph., παραδιδούσης P 27 Ἰησοῦς
mit ἴασις etymologisch zusammengeführt! (Kl) 31 ἣν P, corr. Hkl

165

Demonstr. evang. IV Cap. 10, 16—20. Cap. 11, 1. Cap. 12, 1—5 169

- - - c , M r > - ,
τῷ ϑεῷ τῆς ἡμετέρας γενέσεως τὴν ἔνϑεον ἀνακιρνᾷ μεγαλουργίαν᾽"
x Ca Le C \ - >
τιχτόμενος uiv ἡμῖν ὁμοίως, xal ϑνητοῦ δίκην av$omnov ἀμφιεν(νγύ-
c > > 2 \ , E , MS
μενος, Oc Ó οὐχέτι ἄνϑρωπος ἀλλὰ ϑεὸς, ἐξ ἀχράντου καὶ ἀπειρο-

γάμου κόρης, οὐχὶ δὲ ἐκ μίξεως καὶ φϑορᾶς, τὴν τοῦ φαινομένου.

γένεσιν ὑφιστάμενος.

ΧΙ. Καὶ τὸν ἑξῆς δὲ σύμπαντα βίον ταύτῃ an διετέλει, τοτὲ μὲν
τὴν πρὸς ἡμᾶς ὁμοιοπάϑειαν, τοτὲ δὲ τὸν ϑεὸν λόγον ὑποφαίνον,
μεγαλουργῶν καὶ παραδοξοποιῶν oc ϑεός, καὶ τῶν μελλόντων ἔσε-
σϑαι προαναφωνῶν τὰς προρρήσεις, καὶ τὸν μὴ τοῖς πολλοῖς ὁρώ-
μενον ϑεὸν λόγον τοῖς ἔργοις ἄντιχρυς ἐπιδεικνύμενος.

Εἰχότα δὲ καὶ ὅμοια ταῖς ἀρχαῖς καὶ τὰ τέλη αὐτῷ τῆς ἐξ ἂν-
ϑρώπων ἀπαλλαγῆς ἐνεχειρεῖτο. XII. καὶ γὰρ μέχρι ϑανάτου καὶ
αὐτῶν νεχρῶν οἱ τῆς φιλανϑρωπίας αὐτὸν ἐκάλουν νόμοι, Oc ἂν
xai τῶν πάλαι τεϑνεώτων τὰς ψυχὰς ἀναχαλέσοιτο, 2ὅτι δὴ τῶν
ἐξ αἰῶνος ἁπάντων αὐτῷ τῆς σωτηρίας ἔμελεν. καὶ ὅπως »διὰ τοῦ
ϑανάτου καταργήσῃ τὸν τὸ χράτος ἔχοντα τοῦ ϑανάτους, 7) τὰ ϑεῖα
παιδεύει λόγια, κἀνταῦϑα πάλιν ἀναμὶξ ὑπήει τὴν οἰκονομίαν, oc
μὲν ἄνϑρωπος τὸ σῶμα τῇ συνήϑει παραχωρῶν ταφῇ, ἀναχωρῶν δὲ
αὐτοῦ ὡς ϑεός. φωνήσας γοῦν μέγα, καὶ »τῷ πατρὶ παρατίϑεμαι
τὸ πνεῦμας εἰπών, ἄφετος ἀνεχώρει τοῦ σώματος, οὐδαμῶς περι-
μείνας προσιέναι αὐτῷ τὸν ϑάνατον, μέλλοντα δὲ καὶ ὥσπερ ἀπο-
xvoüvra μᾶλλον δ᾽ ὑπὸ πόδα χωροῦντα καὶ ἀποφεύγοντα διώκων
αὐτὸς ὀπισϑεν καὶ ἐλαύνων, τάς τε ἐξ αἰῶνος πύλας τῶν σχοτίων
μυχῶν διαρρηγνὺς καὶ τοῖς αὐτόϑιε νεχροῖς σειραῖς ϑανάτου πεπεδη-
μένοις παλίντροπον τῆς ἐπὶ τὴν ζωὴν ἀνόδου τὴν πορείαν ποιού-
μενος. “ταύτῃ τοι αὐτῷ καὶ ὁ τεϑνεὼς ἀνηγείρετο, κἀὶ »πολλὰ
σώματα τῶν κεχοιμημένων cylov« ἀνίσταντο, συνεισελαύνοντα αὐτῷ
»εἰς τὴν &ylav« καὶ ὡς ἀληϑῶς οὐρανόπολιν, ὡς εἰχότος ἐν ταῖς ϑείαις
ἀνειρῆσϑαι φωναῖς" »κατέπιεν 0 ϑάνατος ἰσχύσας, καὶ πάλιν ἀφεῖλεν
ὁ ϑεὸς πᾶν δάκρυον ἀπὸ παντὸς προσώπου«ς«. ὅχαὶ αὐτὸς δ᾽ ὁ τῶν
ὅλων σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν, ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, νικηφόρος λεγό-
μενος, ἐν ταῖς προφητικαῖς προρρήσεσιν ἐπιχερτομῶν εἰσάγεται τῷ
ϑανάτῳ καὶ τὰς αὐτόϑι λύων πεπεδημένας ψυχάς, δι᾿ ὧν τὸν ἐπι-
νίχιον ὕμνον προφέρεται, αὐτὰ δὴ ταῦτα λέγων" »ix χειρὸς GÓov

6—10 vgl Euseb. Tric. (Laus Const.) 14, 12 (S. 244, 3); Theoph. Syr. X

.102, 11—16 (S. 144, 33—145, δ) — 15 Hebr. 2, 14 — 19 Luk. 23, 46 — 26 Matth.

27,53 — 29 Jes. 25, 8 — 34 Hos. 13, 14; I Kor. 15, 55—56

1 τῷ ϑεῷ P, τῷ ϑνητῷ Hkl 6 u. 12 kein neues Capitel inP 21 προσιέ-
ναι Hkl, προσεῖναι P | de xol ὥσπερ Ed. Paris, δ᾽ ὥσπερ xai P 26 ἀνε-
γείρετο, mit ἡ über dem ersten e, P 31 λεγόμενος P, vielleicht γενόμενος Kl

166

i]
σι

170 Eusebius

ῥύσομαι αὐτούς, καὶ ἐκ Havarov λυτρώσομαι αὐτῶν τὰς ψυχάς. ποῦ
σου, ϑάνατε, τὸ νῖχος; ποῦ σου, ϑάνατε, τὸ κέντρον; τὸ δὲ κέντρον
τοῦ ϑανάτου ἐστὶν ἡ ἁμαρτία, ἡ δὲ δύναμις τῆς ἁμαρτίας ὃ νόμος. «

ὃ Τριαύτη τις αὐτῷ καὶ μέχρι τοῦ ϑανάτου ἐγένετο ἡ οἰκονομία,
ἧς οὐ μίαν αἰτίαν ἀλλὰ καὶ πλείους εὕροι ἄν τις ἐϑελήσας ζητεῖν.
πρώτην μὲν γὰρ ὁ λόγος διδάσχει, »ἵνα καὶ νεχρῶν καὶ ζώντων
χυριεύσῃ«᾽ δευτέραν δέ, ὅπως τὰς ἡμετέρας ἀπομάξοιτο ἁμαρτίας,
ὑπὲρ ἡμῶν τυϑεὶς καὶ »γενόμενος ὑπὲρ ἡμῶν κατάρας" Ἱτρίτην, ὡς
ἂν ἱερεῖον ϑεοῦ καὶ μεγάλη ϑυσία ὑπὲρ τοῦ σύμπαντος κόσμου προῦ-
αχϑείη τῷ ἐπὶ πάντων eb‘ τετάρτην, ὡς ἂν οὕτω τῆς πολυπλα-
νοῦς καὶ δαιμονικῆς ἐνεργείας ἀπορρήτοις λόγοις καϑαίρεσιν ἀπερ-
γάσαιτο: ϑ5πέμπτην ἐπὶ ταύτῃ, Oc ἂν τοῖς αὐτοῦ γνωρίμοις καὶ
μαϑηταῖς τῆς μετὰ τὸν ϑάνατον παρὰ ϑεῷ ζωῆς τὴν ἐλπίδα
μὴ λόγοις μηδὲ ῥήμασι καὶ φωναῖς ἀλλ᾽ αὐτοῖς ἔργοις παραστήσας,
ὀφϑαλμοῖς τε παραδοὺς τὴν διὰ τῶν λόγων ἐπαγγελίαν, εὐθαρσεῖς
αὐτοὺς καὶ προϑυμοτέρους ἀπεργάσαιτο καὶ πᾶσιν "EAAnoıw ὁμοῦ καὶ
βαρβάροις τὴν πρὸς αὐτοῦ καταβληϑεῖσαν εὐσεβῆ πολιτείαν κηρύξαι.
? αὐτίκα δ᾽ οὖν αὐτοὺς δὴ τούτους τοὺς γνωρίμους καὶ ϑιασώτας,
ovc αὐτὸς αὐτῷ ἀριστίνδην ἐπικρίνας ἀποστόλους τε αὐτοῦ καὶ μα-
ϑητὰς ἀνελέξατο, τῆς ἐξ αὐτοῦ ϑείας δυνάμεως ἐνέπλησε, πᾶν γένος
ἀνθρώπων ἐχδιδάξαι τὴν πρὸς αὐτοῦ καταγγελϑεῖσαν ϑεογνωσίαν,
ἕνα τοῖς πᾶσιν “Ελλησίν τε καὶ βαρβάροις εὐσεβείας ὑποϑέμενος τρό-
πον, δαιμόνων ἀναχώρησίν τε καὶ φυγὴν καὶ τῆς πολυϑέου πλάνης
ἀνάνευσιν, ἑνὸς δὲ μόνου ϑεοῦ τοῦ ἐπὶ πάντων γνῶσιν ἀληϑῆ προ-
κηρύττοντα, καὶ λύσιν μὲν τῶν προηγνοημένων, εἰ μηκέτ᾽ αὐτοῖς
ἐπιμένοιεν, μίαν δὲ τοῖς πᾶσιν σωτηρίας ἐλπίδα, δι᾿ ἧς ὑποτέϑειται
πανσόφου xol παναρέτου πολιτείας, ὑπισχνούμενον.

XIII. Οὕτω δὴ τούτων ἐχόντων οὐ δεῖ ταράττεσϑαι τὸν νοῦν,
γένεσιν καὶ σῶμα καὶ πάϑη καὶ ϑάνατον περὶ τὸν ἄυλον καὶ ἀσώ-
ματον τοῦ ϑεοῦ λόγον ἀχούοντα. ὡς γὰρ οὐδ᾽ ἡλιακοῦ φωτὸς πᾶ-
ϑοιέν (ἂν) τι ἀκτῖνες τὰ πάντα πληροῦσαι καὶ σωμάτων νεχρῶν καὶ οὐ

6 Röm. 14, 9 — 8 Gal. 3, 13 — 9 vgl. Euseb. Theoph. Gr. 9, 20—22; Theoph.
Syr. X 111 (S. 154, 15—18) — 28 ff vgl. Orig. c. Cels. IV 14ff; De prine. IV 30 —

30—8. 171, 3 Euseb. Tric. (Laus Const.) 14, 4 (S. 242, 9—14); Theoph. Syr. €

100, 12—16 (S. 142, 25—143, 2)

6 πρώτην Steph. πρῶτον P 6—12 α΄ 8' y' δ' £' am RandeP 8 τρίτην
Steph. τρίτον P 16 ἀπεργάσοιτο P, corr. Hkl 20 ἐνέπλησε Gaisf. (nach ἐνέ-
πλησαι S) ἐμπλῆσαι P 947 προκχηρύττοντα u. 27 ὑπισχνούμενον gehören zu τρύ-
πον (Ζ. 22) 28 kein neues Capitel in P 81 ἂν + (wie Tric.) Hkl

167

168

Demonstr. evang. IV Cap. 12, 5—9. Cap. 13, 1—4 171

καϑαρῶν ἐφαπτόμεναι, πολὺ πλέον ἡ ἀσώματος τοῦ ϑεοῦ δύναμις
ovt ür πάϑοι τὴν οὐσίαν ovv ἂν βλαβείη ovv ἂν χείρων ποτὲ
ἑαυτῆς γένοιτο. σώματος ἀσωμάτως ἐπαφωμένη. 3τί γάρ; οὐχὶ καί,
δίχα τοῦ καϑ᾽ o ἐνηνθρώπει σώματος, ἀεὶ καὶ διὰ παντὸς ἥκων δι
ὅλης τῆς τῶν στοιχείων καὶ αὐτῶν δὴ τῶν σωμάτων ὕλης, οἷά τις
ϑεοῦ λόγος ὧν δημιουργός, τῆς ἐξ αὐτοῦ σοφίας ἐν αὐτῇ τοὺς λόγους
ἀποσφραγίξεται, τῷ μὲν ἀψύχῳ ζωὴν τῷ δὲ ἀμόρφῳ ὄντι καὶ ἀειδεῖ
τὴ» φύσιν μορφὴν ἐναποτυπούμενος, τά T ἐν αὐτῷ κάλλη καὶ τὰς
ἀσωμάτους ἰδέας ταῖς τῶν σωμάτων ποιότησιν ἐναποματτόμενος,
κινῶν δὲ τὰ τῷ οἰκείῳ λόγῳ ἄψυχα καὶ ἀκίνητα, γῆν, ὕδωρ, ἀέρα,
πῦρ, Ξπάνσοφόν τινα καὶ παναρμόνιον κίνησιν, καὶ τὰ πάντα ἐξ
ἀχοσμίας κοσμῶν, αὐξων TE καὶ τελεσιουργῶν, αὐτῇ τε ἐνϑέῳ καὶ
λογικῇ δυνάμει μονονουχὶ ἐπιὼν τὰ πάντα, καὶ διὰ πάντων χωρῶν
πάντων τε ἐφαπτόμενος, ἀλλ᾽ οὔτι γε βλάβην ἔχ τινος ἐπαγόμενος,
οὐδὲ τὴν φύσιν αὐτὴν μολυνόμενος. οὕτω δῆτα κατὰ ταῦτα καὶ ἐν
ἀνϑρώποις γενόμενος. πάλαι μὲν βραχέσι καὶ ἀριϑμῷ ληπτοῖς, μόνοις
δὴ τοῖς ἀναγράπτοις προφήταις τε καὶ δικαίοις ἀνδράσιν, ἄλλοτε ἄλλως
[τε] ἐφαίνετο, ἐπὶ τέλει δὲ τοῖς πᾶσιν ἤδη, φαύλοις τε καὶ ἀσεβέσιν,
Ἑβραίοις τε ὁμοῦ καὶ Ἕλλησιν, δι᾿ ὑπερβάλλουσαν τοῦ παναγάϑου
πατρὸς χρηστότητα καὶ φιλανϑροπίαν εὐεργετικὸν ἑαυτὸν καὶ 00-
τήριον παρείχετο, διαρρήδην τοῦτο προχηρύττων᾽ »οὐ χρείαν ἔχουσιν
οἱ ἰσχύοντες ἰατροῦ, ἀλλὰ οἱ κακῶς ἔχοντες" οὐκ ἦλϑον καλέσαι δι-
καίους, ἀλλ᾽ ἁμαρτωλοὺς εἰς ueravoravs; ᾿ἐχάλει δῆτα 6 πάντων
σωτήρ" »δεῦτες, λέγων, »πρός με πᾶντες οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισμέ-
vor, κἀγὼ ἀναπαύσω wvuüacc. ἐκάλει καὶ ἰᾶτο ἀφϑόνως δι᾿ ὀργάνου
οὗ προυβέβλητο ἀνϑρωπίνου, οἷά τις μουσιχὸς ἀνὴρ διὰ τῆς λύρας
τὴν σοφίαν ἐπιδεικνύμενος, καὶ νοσούσαις γε ψυχαῖς ταῖς ἐν σώμασιν,
οἷά τις ἰατρῶν ἄριστος, συγγενεῖ καὶ καταλλήλῳ βοηϑήματι τὸν ἄνϑρο-
πον (παρίστη), αὐτός τε ἑαυτὸν ὑπόδειγμα πανσόφου καὶ παναρέτου
καὶ εὐσεβοῦς παρείχετο βίου, διδάσκων μὲν τὰ ἀληϑῆ οὐ παρ᾽ ἑτέρων
ἠρανισμένα, ἐξ αὐτοῦ δὲ καὶ παρὰ τοῦ πατρὸς τὰ πάλαι καὶ ἐκ μακροῦ
τοῦ αἰῶνος τοῖς ἀνέχαϑεν ϑεοφιλέσιν xci τοῖς πρὸ Moo£oc Ἑβραίοις

15 οὕτω δῆτα, 30 εὐεργετικὸν --- 21 παρείχετο, 25 δι᾿ ὀργάνου — 27 ἐπιδεικνύ-
μενος vgl. Euseb. Tric. (Laus Const.) 14, 4 (S. 242, 15— 17); Theoph. Syr. X 100
(S. 143, 3—6) — 21 Matth. 9, 12—13 — 24 Matth. 11, 28 — 27—29 vgl. Euseb.
Trie. (Laus Const.) 14, 4 (S. 242, 29); Theoph. Syr. & 101, 2. 3 (S. 143, 19—21)

1 nach ϑεοῦ + λόγου (Tric., Th. Syr) Kl 2 χείρων Steph., χείρω P 15 δῆτα
Tric, δὴ τὰ P 18 τε — Steph. 27 nach σώμασιν + einige Worte Tric.,
Th. Syr. | 28f ϑεὸν ἐν ἀνθρώπῳ Tric. 29 παρίστη + Tric.

169

172 Eusebius

vevouodernusva 9oouaror δ᾽ οὐχ ἧττον ἢ ψυχῶν ἐπιμελόμενος, xai
σαρκικοῖς μὲν ἀνϑρώπων ὀφϑαλμοῖς τὰ διὰ τῆς σαρχὸς αὐτῷ δρώ-
μενα παρασκευάζων ὁρᾶν, ἀκοαῖς δὲ πάλιν σαρχὸς τὰς διὰ γλώττης
καὶ σαρκὸς ὑπηχῶν διδασκαλίας, καὶ πάντα γ᾽ ἐπιτελῶν ÓU οὗ ἀνεί-
ληφεν ἀνϑρώπου τοῖς οὐκ ἄλλως ἢ μόνως οὕτως τῆς αὐτοῦ Helılo-
τητος συναισϑέσϑαι δυναμένγοις.

6 Ταῦτα δὴ oov ἅπαντα εἰς τὸ χρήσιμον καὶ πᾶσιν ἡμῖν ὠφέλιμον
ὃ πάντα φιλάνϑρωπος τοῦ ϑεοῦ λόγος ταῖς πατρικαῖς βουλαῖς διη-
χονεῖτο, μένων πάλιν αὐτὸς ἄὔῦλος καὶ ἀσώματος, οἷος καὶ πρὸ τοῦ
παρὰ τῷ πατρὶ ἦν, οὐ μεταβαλὼν τὴν οὐσίαν, οὐδ᾽ ἀφανισϑεὶς τῆς
αὐτὸς ἑαυτοῦ φύσεως, οὐδέ γε τοῖς τῆς σαρχὸς δεσμοῖς πεδηϑείς,
οὐδ᾽ ἀποπεσὼν τῆς ϑεότητος, ἀλλ᾽ οὐδὲ τὴν οἰχείαν τοῦ λόγου παρ-
ἀπολέσας δύναμιν, οὐδ᾽ ὧδε μὲν ἔνϑα ἦν αὐτῷ τὸ ἀνθρώπειον σχεῦος
τὰς διατριβὰς ποιούμενος, ἐν ἑτέροις δ᾽ εἶναι τοῦ παντὸς κεχωλυ-
μένος" ἀλλὰ γὰρ καὶ ἐν τῷ τότε, xc. ὃ ἐν ἀνϑρώποις ἐπολιτεύετο,
τὰ πάντα ἐπλήρου, καὶ τῷ πατρὶ συνῆν, καὶ ἐν αὐτῷ γε ἢν, καὶ
τῶν πάντων ἀϑρόος καὶ ἐν τῷ τότε τῶν τε κατ᾽ οὐρανὸν καὶ ἐπὶ
γῆς ἐπεμέλετο, οὐδαμῶς τῆς πανταχόσε παρουσίας ὁμοίως ἡμῖν ἀπο-
κεκλεισμένος, οὐδὲ τὰ ϑεῖα πράττειν συνήϑος παραποδιζόμενος, ἀλλὰ
τὰ μὲν ἐξ αὐτοῦ μεταδιδοὺς τῷ ἀνϑρώπῳ, τὰ δ᾽ ἐκ τοῦ ϑνητοῦ μὴ
ἀντιλαμβάνων, xci τῆς μὲν ἐνθέου δυνάμεως τῷ ϑνητῷ χορηγῶν,
τῆς δ᾽ ἐκ τοῦ ϑνητοῦ μετουσίας οὐχ ἀντεπαγόμενος. Τ οὔτ᾽ οὖν
ἐμολύνετο τιχτόμενος ὑπὸ τοῦ σώματος ὃ ἀσώματος, οὐδὲ τὴν οὐσίαν
ἔπασχεν ὃ ἀπαϑὴς ὑπὸ τοῦ ϑνητοῦ, ἐπεὶ μηδὲ τῆς λύρας εἰ οὕτως
τύχοι χοπτομένης, ἢ τῶν χορδῶν διασπωμένων, πάσχειν εἰκὸς τὸν
&raxQovousror, οὐδέ γε σοφοῦ τινος ἀνδρὸς τιμωρουμένου τοῦ σώ-
ματος τὴν ἐν αὐτῷ σοφίαν ἢ τήν γε ἐν τῷ σώματι ψυχὴν κόπτεσϑαι
ἢ κάεσϑαι φαίημεν ἂν εἰχότως. ταύτῃ τοι πολὺ πλέον οὐδὲ τὴν τοῦ
λόγου φύσιν ἢ δύναμιν βλάβος τι ἐκ τῶν τοῦ σώματος παϑῶν ἀπο-
φέρεσϑαι φάναι εὔλογον, ὅτε μηδὲ τὸ τοῦ φωτὸς ἡμῖν ὑπόδειγμα
χραίνεσϑαί τι τὰς ἡλιακὰς ἀκτῖνας, ἐπὶ γῆς οὐρανόϑεν ἐχπεμπομένας,
πηλοῦ τε χαὶ βορβόρου καὶ μιασμοῦ παντὸς ἐφαπτομένας, συνεχώρει.
δφοωτίζεσθαι μὲν καὶ ταῦτα ἐκ τῶν τοῦ φωτὸς αὐγῶν οὐδὲν ἂν
κωλύοι λέγειν" τὸ δέ γε τὸν ἥλιον μολύνεσϑαι ἐκ τῆς τῶν σωμάτων

1—$8. 173, 8 vgl. Euseb. Trie. (Laus Const.) 14, 6 —11 (S. 242, 31—244, 3);
Theoph. Syr. X 101, 4—102, 11 (S. 143, 21—144, 33) — 22 vgl. Orig. c. Cels. VI 73

9f in ϑειότητος steht ı auf Ras. (aus o?), vgl. Z.12 ϑεότητος 10 μεταβα-
λὼν Trie. (S. 243, 6), μεταβάλλων P 11 «btóg ξαυτοῦ Gaisf, αὐτὸ ἑαυτοῦ P
18f ἀποχλειόμενος Tric. 20 παραδιδοὺς Tric. 22 ἀντεπαρυόμενος Tric.

170

Demonstr. evang. IV Cap. 13, 5—10. Cap. 14, 1. Cap. 15, 1—3 173

2 ; M» - | \ M ER; - , >
ἐπιμιξίας N πηλοῦσϑαι, οὐχέτε. xci μὴν ταῦτα γε τῆς φύσεως οὐχ b

ἂν εἴη τῶν σωμάτων ἀλλότρια. 96 δέ γε ἄυλος καὶ ἀσώματος τοῦ
ϑεοῦ λόγος, αὐτοζωὴ τυγχάνων καὶ αὐτοφῶς νοερὸν καὶ ὅσα ἄλλα
προκατείλεκται, παντὸς οὗ δὰν ἐφάψοιτο ἐνθέῳ καὶ ἀσωμάτῳ Óv-
νάμει, ζῆν τοῦτο ἀνάγκη χαὶ σὺν λογικῷ διάγειν φωτί. ταύτῃ τοι
καὶ σώματος οὗ δὰν ἐφάψοιτο, ἡγίασται τοῦτο καὶ πεφώτισται αὖὐ-
τίχα, πᾶσά τε νόσος αὐτῷ καὶ ἀρρωστία καὶ πάνϑ᾽ ὅσα ὑπεξίσταται,
10 ἀντιλαμβάνει δὲ τῆς ἐξ αὐτοῦ πληρώσεως στέρησις. οὕτω δῆτα
καὶ τὸ νεχρόν, τῆς τοῦ λόγου δυνάμεως μιχρόν τι αὐτοῦ ἐφαψαμένης,
ἀνηγείρετο ζωούμενον, καὶ ὁ ϑάνατος τὴν ζωὴν ἔφευγεν, καὶ τῷ γε
φωτὶ τὸ σχότος ἐξελύετο, »τό τε φϑαρτὸν τὴν ἀφϑαρσίαν ἐνεδιδύ-
ὄχετο καὶ τὸ ϑνητὸν τὴν ἀϑανασίανε. XIV. Καὶ τί γὰρ ἄλλο πλὴν
ὁ πᾶς ἄνϑρωπος ὑπὸ τῆς ϑεότητος »κατεπίνετος, καὶ πάλιν ϑεὸς n»
ὁ ϑεὸς λόγος, οἷος καὶ πρὶν γενέσϑαι ἄνϑρωπος, xal συναπεϑέου

\ » > - € ἕω , - 5 UN =
γε τὸν ἀνϑρῶπον »&zcQy5]v« τῆς ἡμῶν ἐλπίδος, τοῦτον αὐτὸν ἐχεῖ

τῆς τε παρ᾽ αὐτῷ ζωῆς ἀϊδίου καὶ τῆς ἐν τῇ ϑεότητι καὶ μακχα-
ριότητι κοινωνίας ἀξιῶν, ἡμῖν Te ὁμοίως ἅπασι τῆς παρ᾽ αὐτῷ καὶ
σὺν αὐτῷ ἀϑανασίας τε καὶ βασιλείας. τοῦτο μέγιστον δεῖγμα παρέ Xov;

XV. Τοῦτο τῆς εἰς ἀνϑρώπους ἀφίξεως τέλος nv, τὸν πάλαι τῆς
τοῦ πατρὸς γνώσεως ἀποπεπλανημένον εἰς τὴν οἰκείαν ἐπαναγαγεῖν,
καὶ τὸν συγγενῆ καὶ φίλον τῆς τε αὐτοῦ κατηξιωμένον εἰκόνος τῆς
οἰχείας ἀπολαῦσαι ζωῆς, φίλον τε καὶ οἰκεῖον τοῦ πατρὸς ἀποφῆναι
τοῦτον, δι᾿ ὃν αὐτὸς ὃ τοῦ ϑεοῦ λόγος ὑπέστη γενέσϑαι ἄνϑροωπος.
"οὕτω δῆτα, ὡς ἐν βραχεῖ φάναι, ἡ κατὰ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον
ἡμῶν Ἰησοῦν τὸν Χριστὸν ὑπόϑεσις, διάφορον ἔχουσα τὴν οἰχονο-
μίαν, ἐκ τῶν παρ᾽ Ἑβραίοις παραστήσεται προφητιχῶν λόγων, ὥσπερ
οὖν μικρὸν ὕστερον αἱ ἐξ αὐτῶν δείξουσι μαρτυρίαι, πιστουμένων τὰ
παλαιὰ τῶν νέων γραμμάτων, καὶ τῶν εὐαγγελικῶν τὰς τῶν προφη-
τικῶν μαρτυρίας ἐπισφραγιξομένων.

"AAA γὰρ τούτων ὧδε ἐχόντων ὥρα λοιπὸν καὶ περὶ τῆς z006-
ηγορίας αὐτοῦ διελϑεῖν, xaó^ ὃ Ἰησοῦς xci Χριστὸς ἀνηγόρευται,
δι’ ὅσων τε προφητειῶν ὀνομαστὶ προεκηρύττετο. ὃ πρῶτα δὲ 0x8-
ψόμεϑα τί βούλεται δηλοῦν ἡ τοῦ Χριστοῦ προσηγορία, πρὶν ἄρξασϑαι
τῆς χατὰ μέρος συναγωγῆς τῶν προφητικῶν περὶ τοῦ προχειμένου
σχέμματος λογίων. προσήκειν δὲ ἡγοῦμαι περὶ αὐτῆς πρῶτον τῆς

4 vgl. oben S. 151, 52} — 11 vgl. I Kor. 15, 53 — 13 vgl. I Kor. 15, 55 —
15 vgl. I Kor. 15, 20

7 ἀρρωστία Trie., doworia P πανϑ᾽ ὅσα P, πάϑος Tric. Th. Syr.
9 ἐφαψάμένης Hkl, ἐφαψαμένου P 17 f zal σὺν αὐτῶ am Rande in P 19 kein
neues Capitel in P 27 in αἱ ἐξ ist «ie aus ξάε corr. P

174 Eusebius

Χριστοῦ διαλαβεῖν προσηγορίας, διαρϑρῶσαί τε τὴν περὶ αὐτῆς ἔννοιαν,
ὡς ἂν μηδὲν ἡμᾶς λάϑοι τῶν κατὰ τὸν τόπον ζητουμένων. 5 ἄλλος
μὲν οὖν, ἐγγύϑεν καὶ ἐκ τῶν xa^ ἡμᾶς ἀρξάμενος, εἶπεν ἂν Μωσέα,
νομοϑετῆσαι πρῶτον ἁπάντων τοὺς τῷ ϑεῷ ἱερωμένους μύρῳ
σχευαστῷ χρίεσϑαι, εὐωδίας δεῖν τὰ σώματα καὶ ἀγαϑοῦ τινος ἀπο-
πνεῖν ἡγησάμενος, ἐπεὶ πᾶν τὸ δυσῶδες μιαραῖς καὶ ἀκαϑάρτοις
δυνάμεσιν εἶναι φίλον, oc ἔμπαλιν τοῖς φιλαγάϑοις τὸ εὐῶδες"
52 EN , ' ARTS x > P re
οϑεν xci ϑυμιάματι συγκειμένῳ εἰς ὑπερβολὴν εὐωδίας καϑ' ἕκαστὴν
ἡμέραν τοὺς ἱερέας χρῆσϑαι ἐν τῷ ἱερῷ νομοϑετῆσαι, ὅπως κατα-
κιρναμένου τοῦ ἀέρος καὶ τὸ δυσῶδες ἀφανίζοντος ϑεία τις ἀπορροὴ
τοῖς εὐχομένοις καταμιγνύζηγται. ὃ διὰ γὰρ τοῦτο αὐτὸ καὶ χρῖσμα
ἀλειπτιχὸν εὐωδέστατον διὰ μυρεφψικῆς τέχνης συνϑεῖναι, ὡς ἂν
χρίοιντο τούτῳ οἱ τῶν κοινῶν δημοσίᾳ προστήσεσϑαι μέλλοντες, καὶ
τὸ τοῦ Χριστοῦ ὄνομα πρῶτον Πωσέα τοῖς χριομένοις ἐπιϑεῖναι"
τοῦτο δὲ τὸ χρῖσμα μὴ μόνον ἀρχιερεῦσιν παραδοϑῆναι, ἀλλὰ καὶ
τοῖς μετὰ ταῦτα προφήταις καὶ βασιλεῦσιν, οἷς καὶ αὐτοῖς τούτῳ
χρίεσϑαι μόνοις ἐξὸν ἣν τῷ μύρῳ. Ἰ ταῦτα μὲν οὖν προχειρότερα ἂν
εἴη, πόρρω γε μὴν καϑεστῶτα τῆς ἐνθέου καὶ μεγαλοφυοῦς τοῦ προ-
φήτου διανοίας. 8 ὃ γάρ τοι ϑαυμάσιος ἐκεῖνος καὶ μέγας ds ἀληϑῶς
ἱεροφάντης πᾶσαν γεώδη καὶ σωματικὴν οὐσίαν ἐν μόναις εἰδὼς ταῖς
ποιότησι διακεχριμένην, κατ᾽ οὐδένα τρόπον ἑτέραν τῆς ἑτέρας
(πρου)τίμησεν, τὰ πάντα εἰδὼς μιᾶς ὄντα ἔχγονα ὕλης, οὔποτε ἑστώ-
ons οὐδέ τι βέβαιον ἐν τῇ φύσει ἐχούσης, ἀεὶ δὲ δεούσης καὶ ἐπὶ τὴν
οἰκείαν φϑορὰν ἐπειγομένης. οὔκουν τὸ ἡδὺ τῶν σωμάτων εἵλετο,
οὐδ᾽ αὐτὸ καϑ᾽ αὐτὸ προύχρινεν ἂν τὸ ἀπὸ τῶν αἰσϑήσεων προσηνές"
χαμαὶ γὰρ καὶ ἐπὶ σωμάτων ἡδονὴν πεσούσης τοῦτ᾽ ἂν εἴη τὸ πάϑος
ψυχῆς. ϑμυρίοι γοῦν τῶν τὰ σώματα τεϑηλυμένων, ἐμπαϑεῖς ἄλλως
καὶ ἀκόλαστοι, μύρων ποικίλων περιεργίαις χρώμενοι, πάσης αἰσχρᾶς
χαὶ ῥυπώσης δυσωδίας τὰς ψυχὰς ἐπιφέρονται, oc ἔμπαλιν οἱ ϑεο-

- > ὌΝ , - > x - >
30 φιλεῖς, ἀρετῆς ἐμπνέοντες, τὴν πολὺ χρείττονα τῶν ἀπὸ γῆς ἀρο-

μάτων τὴν ἀπὸ σωφροσύνης καὶ δικαιοσύνης καὶ πάσης εὐσεβείας
ἀναδιδομένην εὐοδίαν ἐπαγόμενοι, τὴν τῶν ὑλικῶν σωμάτων ὀδμὴν
ἐν οὐδενὶ τέϑεινται λόγῳ. 19ταῦτα οὖν εὖ μάλα διειληφὼς ὁ προ-
φήτης μύρων μὲν ἢ καὶ ϑυμιαμάτων οὐδεμίαν προηγουμένην ἐποιεῖτο

8 Exod. 30, 25—38 — 8 vgl. Exod. 30, 7f — 14 Levit. 4, 5

3 ἔγγυϑεν — ἀρξάμενος: von naheliegenden und bei uns vorkommenden Ge-
bräuchen ausgehend 7 εὐῶδες Steph., φιλευῶδες Ῥ 8 ϑυμιάματι ovystuuévo Steph.,
ϑυμιάματα συγχειμένως P 9 τοὺς ἱερέας Hkl, τοῖς ἱερεῦσιν P 11 χαταμιγνύηται
Steph., χαταμίγνυται P 22 προυτίμησεν Steph., τίμησεν 9306 χαμαὶ --- ψυχῆς: dies
wäre der Fall mit einer Seele, die zum Boden und zu sinnlichen Genüssen gezogen wird

Demonstr. evang. IV Cap. 15, 3—16 175

φροντίδα, κρειττόνων δὲ καὶ ϑείων elxovas, Oc ἐνῆν δυνατόν, διὰ
σωμάτων τοῖς μόνως οὕτως καὶ οὐδ᾽ ἄλλως τὰ ϑεῖα οἵοις τε μαν-
ϑάνειν παρεδίδου, 11ὅτε δὴ τοῦτ᾽ αὐτὸ xci ὁ ϑεῖος ἀναγέγραπται
εἰρηκὼς χρησμός, φήσας" »ὅρα ποιήσεις πάντα κατὰ τὸν τύπον τὸν
δειχϑέντα σοι ἐν τῷ ὁρεις. σύμβολα τοιγαροῦν ἑτέρων, ἅπερ τύπους
εἴωϑεν ὀνομάζειν, ἐπιτελῶν, τὴν διὰ τοῦ μύρου χρῖσιν ἐνομοϑέτει.
125 γε μὴν ὑψηλὸς καὶ ἐν ἀπορρήτοις δηλούμενος αὐτῶν λόγος, OG
δυνατὸν εἰπεῖν, τοιαύτην εἶχεν διάνοιαν" τὸ μόνον ἀγαϑὸν καὶ μόνον
oc ἀληϑῶς εὐῶδες καὶ τίμιον καὶ πάσης μὲν ζωῆς αἴτιον, πᾶσιν δὲ
σὺν τῷ εἶναι καὶ τὸ εὖ εἶναι δεδωρημένον, ἕν τοῦϑ᾽ ὃ παρ᾽ Ἑβραίοις
λόγος ἠπίστατο πρῶτον τῶν ὅλων αἴτιον, αὐτὸν δὴ τὸν ὕψιστον
καὶ παμβασιλέα τῶν ἁπάντων δημιουργὸν ϑεόν. 13 Todtov δὴ οὖν
τὴν παναλχῆ καὶ πανάγαϑον καὶ παντὸς καλοῦ χορηγόν, τῆς ἀνω-
τάτω καὶ ἀγενήτου ϑεότητος, δύναμιν τὸ ϑεῖον πνεῦμα, οἰχείῳ καὶ
προσφυεῖ συμβαλὼν παραδείγματι, ἔλαιον ϑεοῦ προσαγορεύει διόπερ
χριστὸν xci ἠλειμμένον τὸν αὐτῆς μέτοχον ἀποκαλεῖ. 1:ἔλαιον δὲ
μὴ τὸν οἶχτον ἐν τούτοις ἄκουε μηδὲ τὴν ἐπὶ τοῖς δυσπραγοῦσι λύ-
πην, ἀλλ᾽ ὃ ὃ καρπὸς τοῦ φυτοῦ παρίστησιν, τὸ πάσης ἀμιγὲς ὑγρᾶς
ὕλῆς, φωτὸς αὐξητικόν, πόνων ϑεραπευτιχόν, καμάτων ἀπαλλαχτικόν,
τὸ τῶν ἐπαλειψαμένων φαιδροποιόν, φωτὸς δίκην ἀποστίλβον ταῖς
μαρμαρυγαῖς, διαυγῆ τε καὶ λαμπρὰν τῶν αὐτῷ χρωμένων ἀποτελοῦν
τὴν ὄψιν, 0 φησιν ἡ ϑεία γραφή" »τοῦ ἱλαρῦναι πρόσωπον ἐν àAa(o«.
15 τρύτῳ τοιγαροῦν ὁ λόγος τὴν ἀνωτάτω τοῦ πανηγεμόνος καὶ παμ-
βασιλέως ϑεοῦ δύναμιν συμβαλὼν τῷ παραδείγματι, τὸν πρῶτον καὶ
μόνον ὅλῳ τούτῳ χρισϑέντα καὶ τῆς ϑεϊκῆς καὶ πᾶσιν ἀκοινωνήτου
πατρικῆς εὐωδίας μετειληφότα, καὶ μόνον ἐξ αὐτοῦ γεννηϑέντα ϑεὸν
λόγον, μετοχῇ τε τοῦ γεννήσαντος ἀγεννήτου καὶ πρώτου καὶ μεί-
ζονος ϑεὸν ἐκ ϑεοῦ ἀποφανϑέντα, χριστὸν καὶ ἠλειμμένον ἀπεκάλεσεν.
διὸ xol ἐν ψαλμοῖς πρὸς αὐτὸν δὴ τοῦτον (τὸν) ὑπὸ τοῦ πατρὸς
ἠλειμμένον ἀναφωνεῖ τὸ φάσχον ὧδε Aöoyıov' »0 ϑρόνος σου ὃ ϑεὺς
εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος, ῥάβδος εὐθύτητος ἡ ῥάβδος τῆς βασιλείας
σου. ἠγάπησας δικαιοσύνην καὶ ἐμίσησας ἀδικίαν" διὰ τοῦτο ἔχρισέν
σε ὃ ϑεὸς ὃ ϑεός σου ἔλαιον ἀγαλλιάσεως παρὰ τοὺς μετόχους Gov.«

19422à γὰρ μία μὲν ἡ τοῦ ἐλαίου φύσις, ἡ δὲ τοῦ μύρου πολλῶν

4 Exod. 25, 40 — 22 Psal. 103, 15 — 80 Psal. 44, 7—8

3 αὐτὸ mit oaus ὦ Ρ 7 αὐτῷ Kl 11 aitov (sc. ὄν) 15 συμβαλὸν P, corr.
Hkl vgl. Z. 290 16 ἠλειμμένον: so übersetzt Aquila statt χριστὸν (z. B. Psal.
83, 10) Kl | αὐτῆς sc. δυνάμεως | ἔλαιον: die spätere Aussprache war ἔλεον
— olztov, λύπην) 17 ἐν τούτοις: an dieser Stelle 18 ὃ Steph, »P 25 ὕλως
Hkl 29 τὸν + Steph. 34 μύρον aus μύριοι abgeleitet! Kl

173

176 Eusebius

ἐπ᾿ αὐτὸ σύνοδον σημαίνει. ταύτῃ τοι καὶ ἡ πρώτη καὶ ἀγένητος
τοῦ παμβασιλέως ϑεοῦ δύναμις, καϑ᾽ ὃ μὲν ἁπλῆ τις καὶ ἀσύνϑετος
zal ἄλλης πάσης οὐσίας ἀμιγὴς ἐπινοεῖται, ἁπλῷ τῷ τοῦ ἐλαίου
προσρήματι παραβέβληται" za} o0 δὲ πλείστων ἐπινοιῶν ἐν ταυτῷ

δ περιληπτικὴ τυγχάνει, οἷον ποιητικῆς xai βασιλικῆς, προνοητικῆς TE

xal κριτικῆς, φιλανϑρώπου τε καὶ σωτηρίου, ἄλλων τε 000v μυρίων 114
ἐπινοίᾳ ϑεωρουμένοων, εἰκότως μύρῳ πάλιν ἡ τῶν πολλῶν καὶ ἀγα-
ϑῶν περιληπτικὴ δύναμις ἀπείκασται, ᾧ κεχρῖσϑαι τὸν ἀληϑῆ καὶ
μόνον ἀρχιερέα τοῦ ϑεοῦ ϑεῖοι λόγοι παιδεύουσιν.

10 17 Πρῶτός γέ τοι αὐτὸς 6 Μωσῆς, ἐν ἀπορρήτοις τὰ ϑεῖα ἐπο-
πτεῦσαι ἠξιωμένος καὶ τὰς περὶ τοῦ πρώτου καὶ μόνου ἠλειμμένου
καὶ ἀρχιερέως τοῦ ϑεοῦ τελετάς, ἐν ταῖς αὐτοῦ ϑεοφανείαις πρὸς
αὐτοῦ τετελεσμένας, εἰκόνας προστάττεται ἐπὶ γῆς καὶ σύμβολα κατα- b
στήσασϑαι τῶν ἐν ταῖς ϑεοπτείαις νενοημένων, oc ἂν ἔχοιεν προεμ-

15 μελετᾶν τοῖς συμβόλοις οἱ τῶνδ᾽ ἠξιωμένοι μέχρι τῆς τῶν ἀληϑῶν
ἐποπτείας. 1900ro δῆτα ἀφορισάμενος τέως τὸν ἐξ ἀνϑρώπων ἐπὶ
γῆς τῷ ϑεῷ ἱερατεύεσϑαι ἐπιτήδειον ἄνδρα, πρῶτος τοῦτον χριστὸν
ἐπωνόμασεν κατ᾽ ἀναφορὰν τῆς ἐν τοῖς νοητοῖς ϑεωρίας, καὶ τοῦτον
διά τινος ἀλοιφῆς εὐώδους κρείττονα τῶν “λοιπῶν ἀνϑρώπων ἀπο-

20 φήνας, ἄντικρυς καὶ διαρ ρρήδην ἀνεχήρυξεν, ὅτι δὴ za ἑαυτὴν ἡ τοῦ e
γεννητοῦ φύσις ἅπασα, καὶ πολὺ πλέον ἡ ἀνϑρωπεία, τῆς ἀγενήτου
óvrautoc ἀπολειπομένη, δεῖται τῆς ἀπὸ τοῦ χρείττονος εὐωδίας.
19 ἀλλὰ τοῦ μὲν. ἀνωτάτου xal πρώτου οὐ τινι ϑεμιτὸν ἐφικέσϑαι"
ἑνὶ γὰρ μόνῳ τῷ μονογενεῖ καὶ ᾿πρωτοτόχῳ τοῦτ᾽ ἀνέχειτο τὸ γέρας"

25 τοῖς δὲ μετ᾽ αὐτὸν οὐκ ἄλλως ἢ διὰ μόνης τῆς τοῦ δευτέρου μετου-
σίας τῶν ἀγαϑῶν οἷόν TE nv ἐπαύρασϑαι" πνεύματος ἄρα ἐνθέου τὸ
παρὰ Μωσεῖ σύμβολον ἦν. 39 »διαιρέσεις δὲ χαρισμάτων εἰσίν, τὸ δ᾽ ἃ
αὐτὸ πνεῦμας, οὗ μάλιστα χρῆν μετέχειν φιλοτιμεῖσϑαι ἱερέας καὶ
προφήτας καὶ βασιλέας ῴετο δεῖν, Oc ἂν οὐχ ὑπὲρ ἑαυτῶν μόνον

30 ἀλλὰ xci παντὸς τοῦ ἔϑνους τῷ ϑεῷ καϑωσιωμένους.

21° Ὅτι de δὴ ϑειοτέρων ἤν τὰ παρὰ Mooei σύμβολα, καὶ óc dv-
varov ἦν xci ἄνευ γεώδους μύρου τοὺς τῷ Helm πνεύματι κατόχους
χριστοὺς ὀνομάζεσϑαι, φέρε τι μᾶλλον ἀχριβέστερον διασκεψώμεϑα.

27 I Kor. 12, 4

ὅ ἢ noovontizng τε x«l κριτικῆς, φιλανθρώπου τε zal σωτηρίου Hkl, προνοη-
τιχὸν zal χριτικόν, φιλάνϑρωπον καὶ σωτήριον P 8 χεχρῖσϑαι Kl, κεχρῆσϑαι P
16 οὕτω (vgl. z. B. S. 173, 24) Hkl, αὐτῶ P 90 ἑαυτὴν Hkl, αὐτὴν P 23 àvo- ᾿
τάτω Hkl 26 ἐπαύρασϑαι Steph., ἐπαίρασϑαι P — 81 »daß die Mosaischen Ge-
bräuche Symbole waren von göttlichen Dingen und daß es möglich war, auch
ohne ..« 33 χριστοὺς Steph., χρηστοὺς P

Demonstr. evang. IV Cap. 15, 16—29 177

€ x - x x 2 M

22 Δαβὶδ ἐν ρδ΄ ψαλμῷ τὰς περὶ τὸν ᾿Αβραὰμ xci τὸν Ἰσαὰκ καὶ τὸν
2 x > \ € , > x ἥν. 5 , M -
laxo ἀναλαβὼν ἱστορίας, αὐτοὺς δὴ ἐκείνους τοὺς ϑεοφιλεῖς προ-
πάτορας καὶ πρὸ τῶν “Μωσέως χρόνων γενομένους χριστοὺς ἀποκαλεῖ,
οὐ δι᾿ ἄλλο ἢ διὰ τὴν τοῦ ϑείου πνεύματος οὗ μετεῖχον ἐπιρροῆν.

5 238 ἱστορήσας γοῦν ὕπως ἐπεξενώϑησαν τοῖς ἀλλοφύλοις, καὶ oc ἐπι-

βουλευϑέντες σωτῆρος ἔτυχον τοῦ ϑεοῦ, κατὰ τὰ παρὰ Moos δη-
λούμενα, προφήτας αὐτοὺς ὁμοῦ καὶ χριστοὺς ὀνομάζει, οὔπω τότε
Μωσέος ἐν ἀνϑρώποις ὄντος οὐδὲ τοῦ κατ᾽ αὐτὸν σχευαστοῦ μύρου
νενομοϑετημένου. ἄκουε δὲ οἷά φήσιν ὃ ψαλμός" »μνήσϑητε τῶν
ϑαυμασίων αὐτοῦ ὧν ἐποίησεν, τὰ τέρατα αὐτοῦ καὶ τὰ χρίματα
τοῦ στόματος αὐτοῦ" σπέρμα ᾿Αβραὰμ δοῦλοι αὐτοῦ, οἱ υἱοὶ Ἰακὼβ
ἐκλεχτοὶ αὐτοῦ. 23: αὐτὸς κύριος Ó ϑεὸς ἡμῶν" ἐν πάσῃ τῇ γῇ τὰ
κρίματα αὐτοῦ. ἐμνήσϑη εἰς τὸν αἰῶνα διαϑήκης αὐτοῦ, λόγου οὗ
ἐνετείλατο εἰς χιλίας γενεάς, ὃν διέϑετο τῷ ᾿Αβραάμ, καὶ τῷ ὅρχῳ
αὐτοῦ τῷ Iocax' καὶ ἔστησεν αὐτὴν τῷ Ἰακὼβ εἰς πρόσταγμα καὶ
τῷ Ἰσραὴλ εἰς διαϑήκην αἰώνιον, λέγων, σοὶ δώσω τὴν γῆν Χαναᾶν,
σχοίνισμα κληρονομίας ὑμῶνε. »xci διῆλϑον ἐξ ἔϑνους εἰς ἔϑνος καὶ
ἐκ βασιλείας εἰς λαὸν ἕτερον. οὐχ ἀφῆχεν ἄνϑρωπον ἀδικῆσαι αὐ-
τούς, καὶ ἤλεγξεν ὑπὲρ αὐτῶν βασιλεῖς" μὴ ἅπτεσϑε τῶν χριστῶν
μου, καὶ ἐν τοῖς προφήταις μου μὴ πονηρεύεσϑε.: 25" ταῦτα μὲν ὁ
Δαβίδ. ὁ δὲ Μωσῆς καὶ οἵους βασιλεῖς »ἤλεγξενε ἱστορεῖ λέγων" »xal
ἥτασεν κύριος τὸν Φαραὼ ἐτασμοῖς μεγάλοις καὶ τὸν οἶχον αὐτοῦ
περὶ Σάρρας τῆς γυναικὸς ᾿Αβραάμε. 35 χαὶ πάλιν περὶ τοῦ βασιλέως
Γεράρων γράφει" »καὶ ἦλϑεν ὁ ϑεὸς πρὸς ᾿Αβιμέλεχ ἐν ὕπνῳ τὴν
véxta, καὶ εἶπεν, ἰδοὺ σὺ ἀποϑνήσκεις περὶ τῆς γυναικὸς ἧς ἔλαβες «"
αὕτη δὲ jv ἡ τοῦ Apoaau. 27 στ: ΤῸ οὗ ἑξῆς προϊών φησιν »νῦν δὲ
ἀπόδος τὴν γυναῖχα τῷ ἀνϑρώπῳ, ὅτι προφήτης ἐστίν, καὶ προσεύ-
ξεται περὶ σοῦς. 38 ὁρᾷς ὕπως διὰ τούτων τοὺς πάλαι ϑεοφιλεῖς καὶ
προφήτας χριστοὺς ὁ Δαβὶδ μᾶλλον δὲ τὸ ϑεῖον δι᾿ αὐτοῦ προσεῖπεν
πνεῦμα, οὐ τῷ “γεώδει μύρῳ κεχρισμένους. πῶς γάρ, Μωσέως ὑστέ-
Qotc χρόνοις οὕτω διαταξαμένου;

Axove δὲ καὶ Ἡσαΐου οὕτω σαφέστατα περὶ τοῦ Χριστοῦ ϑεσπί-
ζοντος; Oc ἀποσταλησομένου ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ τοῖς ἀνϑρώποις λυτρωτοῦ
καὶ σωτῆρος, ἥξοντός τε »κηρῦξαι« τοῖς τὰς φυχὰς ναἰχμαλώτοις ἄφεσιν -«
χαὶ τοῖς τὰς διανοίας »τυφλοῖς ἀνάβλεψινε. 29τοῦτον γὰρ πάλιν ὃ
προφήτης οὐ σχευαστῷ μύρῳ ἀλλὰ τῷ τῆς πατρικῆς ϑεότητος νοητῷ
καὶ ϑεοπρεπεῖ χριστὸν γεγεν[ν]ῆσϑαι διδάσκει, οὐχ ὑπ᾿ ἀνϑρώπων ἀλλ᾽

9 Psal. 104, 5—11. 13—15 — 21 Gen. 12, 17 — 24 Gen. 20, 8 — 26 Gen.
20, 7 — 34 Jes. 61, 1

81 γεγεννῆσϑαι P, corr. Hkl, vgl. 178, 7
Eusebius VI. 12

175

178 Eusebius

, > 3 -
ἐκ τοῦ πατρὸς χεχρισμένον. δ λέγει δ᾽ οὖν ἐξ αὐτοῦ προσώπου" 176

᾿πνεῦμα χυρίου ἐπ᾽ ἐμέ, οὗ εἵνεκεν ἔχρισέν με εὐαγγελίσασϑαι ara
χοῖς, ἀπέσταλκέν με κηρῦξαι αἰχμαλώτοις ἄφεσιν καὶ τυφλοῖς ἀνά-
βλεψινε. 531: :τοῦτο μὲν οὖν πρῶτον τετηρήσϑω, os xci Ἡσαΐας τῷ
5 Aaßid παραπλησίως ὃν ἥξειν ἔφησεν εἰς ἀνϑρώπους [xai] »κηρῦξαι
αἰχμαλώτοις ἄφεσιν καὶ τυφλοῖς ἀνάβλεψινε, οὐ σχευαστῷ μύρῳ ἀλλὰ
τῷ τῆς ἀγενήτου πατρικῆς τε καὶ παναγάϑου δυνάμεως χριστὸν γε-
γονέναι ϑεσπίζει. xarà τινα δὲ συνήϑειαν προφητικὴν τὸ μέλλον ὁ
προφήτης Oc παρῳχηκὸς ἀναφωνεῖ, καὶ og περὶ ἑαυτοῦ τοῦ προ-
10 φητεύοντος δηλοῖ.
32 Τέως μὲν οὖν ὑπὸ ϑεοῦ ἀλλ᾽ οὐχ ὑπ᾽ ἀνϑρώπων καὶ πνεύματι
Helm ἀλλ᾽ οὐ σκευαστῷ ἐλαίῳ χριομένους τοὺς χατὰ τὸν ἀληϑῆ
λόγον χριστοὺς ὀνομαζομένους ἔγνωμεν. 33 χαιρὸς δὲ συνιδεῖν ὅτι
xci ϑείαν τινὰ δύναμιν κχρείττονα 7 xaT. ἀνϑρώπου φύσιν τὸν ἀληϑῆ
16 Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ τυγχάνειν ὃ παρ᾽ Ἑβραίοις ἐπίσταται λόγος. ἄκουε
δ᾽ οὖν αὖϑις τοῦ Δαβὶδ αἰώνιόν τινα ἱερέα τοῦ ϑεοῦ φάσχοντος
εἰδέναι, κύριόν τε ἑαυτοῦ τοῦτον ἀναγορεύοντος, καὶ σύνϑρονον εἶναι
τοῦ ἀνωτάτου ϑεοῦ ὁμολογοῦντος ἐν ἑκατοστῷ καὶ ἐνάτῳ ψαλμῷ,
za$ ὃν ὧδέ πώς φησιν" »εἶπεν ὁ κύριος τῷ κυρίῳ μου, κάϑου ἐκ
20 δεξιῶν μου, ἕως ἂν ϑῶ τοὺς ἐχϑρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν
σου. ῥάβδον δυνάμεως ἐξαποστελεῖ σοι κύριος ἐκ Σιών, καὶ κατα-
χυριεύσεις ἐν μέσῳ τῶν ἐχϑρῶν σου. μετὰ σοῦ ἡ ἀρχὴ ἐν ἡμέρᾳ τῆς
δυνάμεώς σου, ἐν τῇ λαμπρότητι τῶν ἁγίων σου. ἐκ γαστρὸς πρὸ
ἑωσφόρου ἐγέννησά σε. ὥμοσεν κύριος, καὶ οὐ μεταμεληϑήσεται, σὺ
25 ἱερεὺς εἰς τὸν αἰῶνα κατὰ τὴν τάξιν Μελχισεδέχ.« ?* xol ϑέα γε ὡς ἐν
τούτοις Δαβίδ, βασιλεὺς ὧν τοῦ παντὸς Ἑβραίων ἔϑνους καὶ πρὸς
τῇ βασιλείᾳ Heim πνεύματι κεκοσμημένος, τοιοῦτόν τινα μέγαν καὶ
ὑπερφυῶς ϑαυμάσιον τὸν πρὸς αὐτοῦ δηλούμενον καὶ τῷ πνεύματι
ϑεωρούμενον συνεῖδεν, oc κύριον αὐτὸν ἑαυτοῦ προσειπεῖν. »einev
80 γάρε, φησίν, κύριος τῷ κυρίῳ wove. 85 ἀλλὰ καὶ αἰώνιον αὐτὸν
ἀρχιερέα οἶδεν, xai ἱερέα τοῦ ϑεοῦ τοῦ ὑψίστου, καὶ σύνϑρονον τοῦ
ἐπὶ πάντων ϑεοῦ, καὶ γέννημα αὐτοῦ. δίχα δὲ χρίσεως ἀδύνατον ἦν
παρ᾽ Ἑβραίοις ἱερᾶσϑαι τῷ ϑεῷ, διόπερ καὶ χριστοὺς ὀνομάζειν αὐ-
τοὺς πάντας nv αὐτοῖς φίλον. χριστὸς ἄρα καὶ ὁ ἐν τῷ ψαλμῷ
35 δηλούμενος ἱερεὺς εἴη ἄν. δ πῶς γὰρ ἐμαρτυρήϑη ἱερεὺς εἶναι μὴ
οὐχὶ πρότερον χριστὸς γεγονώς; ἀλλὰ καὶ »εἰς τὸν αἰῶνας λέγεται

9.5 Jes.61,1 — 19 Psal.109,1—4 — 29 Psal.109,1 — 31 Gen.14,18 — 36 Psal.109,4

3 in P steht zuerst χηρῦξαι --- ἄφεσιν, dann εὐαγγελ. --- με, aber β΄ u. α΄

über der Zeile 5 xai < Hkl 9 παρῳχηχὸς Steph., nagoynzös P 17 Eavrod
Hkl, αὑτοῦ Steph., αὐτοῦ P

177

Demonstr. evang. IV Cap. 15, 30—41 179

ἱερᾶσϑαι. τοῦτο δ᾽ οὐχέτ᾽ ἀνϑρωπείᾳ φύσει ἐφαρμόττοι ἄν. οὐ ‚rag
ἀνθρώπου τὸ διαιοωνίξειν, ἐπειδὴ ϑνητὸν καὶ ἐπίκηρον τὸ xa^ ἡμᾶς
γένος. ᾿ἰκρείττων ἄρα τις 7 κατὰ ἄνϑρωπον ὁ δηλούμενος d ἐν
τούτοις ἱερεὺς τοῦ ϑεοῦ, μετὰ ὅρκου διαβεβαιώσεως διαρκῆ καὶ ἄπει-

ὅ ρον τὴν ἱερωσύνην παρὰ τοῦ ϑεοῦ δεδεγμένος. ᾿ώμοσεν γάρε, φησίν,
»χύριος, καὶ οὐ μεταμεληϑήσεται, σὺ ἱερεὺς εἰς τὸν αἰῶνα κατὰ τὴν
τάξιν Μελχισεδέκε. 38 ἐπειδὴ γὰρ τὸν Πιελχισεδὲκ 6 Μωσῆς ἱερέα τοῦ
ϑεοῦ τοῦ ὑψίστου γεγονέναι ἱστορεῖ, οὐ μύρῳ σχευαστῷ κεχρισμένον,
πολὺ πρότερόν τε τῆς κατ᾽ αὐτὸν νομοϑεσίας γενόμενον ἱερέα τοῦ
10 ϑεοῦ τοῦ ὑψίστου, καὶ κατὰ πολὺ κρείττονα τὴν ἀρετὴν τοῦ βεβοη-
μένου ᾿Αβραάμ᾽ --- 39 λέγει δ᾽ ovr: »xoi Μελχισεδὲκ βασιλεὺς Σαλήμ,
ἱερεὺς τοῦ ϑεοῦ τοῦ ὑψίστου, εὺλ όγησεν τὸν Apgaaus, »χωρὶς δὲ πάσης
ἀντιλογίαςε, φησὶν ὁ ἀπόστολος, »τὸ ἔλαττον ὑπὸ τοῦ κρείττονος
εὐλογεῖταις --- ἐπεὶ τοίνυν καὶ ὃ Μελχισεδέκ, ὅστις ποτὲ ἢν ἐκεῖνος,
15 τοιοῦτος εἰσῆκται, οὐ σχευαστῷ μύρῳ χεχρισμέγος, ἱερωμένος δὲ τῷ
ὑψίστῳ ϑεῷ, εἰκότος καὶ ὁ διὰ τοῦ Δαβὶδ προφητευόμενος »χατὰ τὴν
τάξιν Μελχισεδὲκε ἀνείρηται μέγας τις ὧν καὶ πάντας ὑπερβεβηκὼς
τὴν φύσιν, Oc ἂν ἱερεὺς ὧν τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ καὶ τῆς ἀγενήτου
δυνάμεως σύγνϑρονος, τοῦ τε προφήτου καὶ βασιλέως κύριος, καὶ
20 ἱερεὺς οὐχ ἁπλῶς ἀλλ᾽ αἰώνιος τοῦ πατρός. M λέγει. δὲ καὶ ὁ ϑεῖος
ἀπόστολος, ἐξετάζων τὰ κατὰ τοὺς τόπους" »ἐν © περισσότερον
βουλόμενος ὁ ϑεὸς ἐπιδεῖξαι τοῖς κληρονόμοις τὸ ἀμετάϑετον τῆς
βουλῆς αὑτοῦ ἐμεσίτευσεν 00xQ, ἵνα διὰ δύο πραγμάτων ἀμεταϑέτων,
ἐν οἷς ἀδύνατον ψεύσασϑαι ϑεόν, ἰσχυρὰν παράκλησιν ἔχωμενε, καὶ
25 πάλιν" »οἱ μὲν χωρὶς ὁρχωμοσίας εἰσὶν ἱερεῖς γεγονότες, ὃ δὲ μετὰ
ὁρκωμοσίας διὰ τοῦ λέγοντος πρὸς αὐτόν, ὥμοσεν κύριος καὶ οὐ
μεταμεληϑήσεται" σὺ ἱερεὺς εἰς τὸν αἰῶνα κατὰ τὴν τάξιν MeAyi-
σεδέχε. »χκαὶ οἱ μὲν πλείονές εἶσιν γεγονότες ἱερεῖς διὰ τὸ ϑανάτῳ κω-
λύεσϑαι παραμένειν" ὃ δὲ διὰ τὸ μένειν αὐτὸν εἰς τὸν αἰῶνα ἀπαρά-
80 βατον ἔχει τὴν ἱερωσύνην. ὅϑεν καὶ σώζειν εἰς τὸ παντελὲς δύναται
τοὺς , προσερχομένους δι᾿ αὐτοῦ τῷ ϑεῷ, πάντοτε ζῶν εἰς τὸ ἐν-
τυγχάνειν ὑπὲρ αὐτῶνε. 41 διὰ τούτων συνέστηχεν οὐσά τις ἐν τοῖς
οὖσιν καὶ ὑφεστῶσα ἐν νοητοῖς ϑεία δύναμις, ἡ τῷ ϑεῷ τῶν ὅλων
ἱερωμένη κατὰ τὰ Ἑβραίων λόγια, οὐ γεώδει καὶ ἀνϑρωπίνῳ μύρῳ,
35 ϑεοπρεπεῖ δέ τινι καὶ ἐνθέῳ ἀρετῇ τε καὶ δυνάμει ἱερᾶσϑαι καϑε-

5 Psal. 109, 4 — 11 Gen. 14, 18—19& — 12 Hebr. 7, 7 — 16 Psal. 109, 4
— 21 Hebr. 6, 17—18 — 25 Hebr. 7, 20—21. 23—25 — 27 vgl. Psal. 109, 4

9 re über der Zeile in P 24 ἔχομεν P 88 οὖσιν P, οὐνοῖς od. οὐρανίοις
Kl, vgl. 180, 18, vgl. doch S. 235, 20 Hkl 35f ἱερᾶσϑαι χαϑεσταμένη: ein-

gesetzt Priester zu sein
12*

‘

180 Eusebius

σταμένη τῷ ἐπὶ πάντων Yen. 320 γοῦν διὰ τοῦ ψαλμοῦ προφητευό-
μενος παρέστη ἄντιχρυς ἱερεύς τις ὧν αἰώνιος καὶ υἱὸς ὑψίστου ϑεοῦ,
cc ἂν ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ ὑψίστου ϑεοῦ γεγενημένος καὶ σύνϑρονος τῆς
βασιλείας αὐτοῦ. 43 δέδεικται δὲ καὶ 6 διὰ τοῦ Ἡσαΐου χριστὸς οὐχ
ὑπὸ ἀνθρώπων γεγονὼς ἀλλ᾽ ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ πατρὸς καὶ διὰ τοῦ b
ἐνθέου πνεύματος κεχρισμένος, λυτρωτής TE ἀπεσταλμένος τῆς τῶν
ἀνϑρώποων αἰχμαλωσίας.

44 Τρῦτον δὴ οὖν πνεύματι Heim τεϑεαμένος ὁ Μωσῆς, εἰκόνας
καὶ σύμβολα, ὡς ἐν ἀνϑρώποις, αὐτοῦ καϑίστη, σχευαστῷ μύρῳ τέως
10 ἀντὶ τοῦ ϑείου πνεύματος τὸν ἐν ἀνϑρώποις προηγμένον ἱερέα χρίων

τε καὶ ἀλείφων, χριστόν τε αὐτὸν καὶ “λειμμένον εἰς ἀναφορὰν τοῦ
ἀληϑοῦς ἀποκαλῶν. 4δὅτι δὲ ταῦτα οὕτος ἔχει τίς ἂν γένοιτο μάρ-
tus αὐτοῦ Μωσέως (μᾶλλον) ἀξιόχρεως; ἐν γὰρ τῇ αὐτοῦ γραφῇ τὸν €
χρηματίζοντα αὐτῷ ϑεὸν καὶ κύριον διαρρήδην παρακελεύσασϑαι
15 αὐτῷ διδάσκει χατὰ τὴν ὑποδειχϑεῖσαν αὐτῷ νοητὴν καὶ οὐράνιον
αὐτοῦ ϑέαν σωματικωτέραν ἐπὶ γῆς συστήσασϑαι λατρείαν, εἰκόνα
τῶν νοητῶν καὶ ἀσωμάτων περιέχουσαν. λέγεται γοῦν τῶν ἐν τῷ
οὐρανῷ ἀγγέλων καὶ ϑείων δυνάμεων διάταξιν (xarà) τύπον τινὰ
σκιογραφῆσαι, φήσαντος αὐτῷ τοῦ χρησμοῦ" »ποιήσεις πάντα κατὰ
20 τὸν τύπον τὸν δειχϑέντα σοι ἐν τῷ ge. ᾿θᾶρα οὖν Og τὰ ἄλλα
οὕτω xci τὸν ἀρχιερέα παρῆγεν, μύρῳ γεώδει χρίων αὐτόν, καί τινα ἃ
σκιοῤδη καὶ εἰχονικὸν ἀλλ᾽ οὐκ ἀληϑῆ χριστὸν καὶ ἀρχιερέα, τοῦ κατ᾽
οὐρανὸν χριστοῦ τε καὶ ἀρχιερέως ἀντίμιμον, ἀπεργαζόμενος.
477422! ὅτι μὲν 6 κυρίως χριστὸς οὐκ ἄνϑρωπος 59v, υἱὸς δέ τις
95 ϑεοῦ, δεξιοῖς τῆς πατρικῆς ϑεότητος τετιμημένος, καὶ πολὺ κρείττων
οὐ μόνον τῆς ϑνητῆς καὶ ἀνθρωπείας φύσεως, ἀλλὰ καὶ πάσης τῆς
ἐν γενητοῖς νοερᾶς οὐσίας, σαφῶς οἶμαι ἀποδεδειχέναι. 48 πλὴν ἀλλ᾽
ὅτι κατὰ τὰ πρότερον εἰρημένα ὃ αὐτὸς Δαβὶδ ἐν ud’ ψαλμῷ, προ-
γραφῇ χρησάμενος τῇ »ὑπὲρ τοῦ ἀγαπητοῦς καὶ »τῶν ἀλλοιωϑησομέ-
30 ror«, ὁμοῦ ϑεὸν καὶ βασιλέα καὶ χριστὸν ἕνα τινὰ καὶ τὸν αὐτὸν
ἀναγορεύει, γράφων οὕτως" »ἐξηρεύξατο ἡ καρδία μου λόγον ἀγαϑόν, 179
λέγω ἐγὼ τὰ ἔργα μου τῷ βασιλεῖ: ἡ γλῶσσά μου κάλαμος γραμμα-
τέως ὀξυγράφου. ὡραῖος κάλλει παρὰ τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνϑρώπωνκ«.
49 οἷς Eine ἐπιλέγει" »ὁ ϑρόνος σου ὁ ϑεὸς εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος,
35 ῥάβδος εὐθύτητος ἡ ῥάβδος τῆς βασιλείας σου ἠγάπησας δικαιοσύνην

1 vgl. Psal. 109, 1. 4 — 4 ff vgl. Jes. 61, 1 — 14 u. 19 Exod. 25, τ Ε΄. 40
— 17 vgl. Exod. 25,17—21 — 25 vgl. Psal. 109, 1 — 29 Psal. 44, 1 — 81 Psal.
44, 2—3a — 34 Psal. 44, 7—8

10 in noonyu£vov ist zwischen y u. u wahrsch. ovausradiert P 13 μᾶλλον +
Steph. 16 αὐτοῦ -- ΗΚῚ 18 κατὰ + Hkl 25 vgl. Psal. 109, 1 χάϑου ἐκ δεξιῶν μου

Demonstr. evang. IV Cap. 15, 41—54 181

καὶ ἐμίσησας ἀδικίαν" διὰ τοῦτο ἔχρισέν σε ὁ ϑεὸς ὁ ϑεός Gov ἔλαιον
ἀγαλλιάσεως παρὰ τοὺς μετόχους σους. δϑσχόπει δ᾽ οὖν ἐπιμελέ-
στερον ὅπως κατὰ τὴν τοῦ ψαλμοῦ προγραφὴν »ὑπὲρ τοῦ ἀγαπητοῦς«
τὸν λόγον εἶναι προοιμιάζεται, μετὰ τοῦ καὶ »εἰς σύνεσινε τῶν λεχϑη-
5 σομένων τὸν ἀκροατὴν παρορμᾶν. ἐπισημαίνεται δὲ καὶ τὸ αἴτιον
τῆς οἰχονομίας τοῦ λόγου φάσχων᾽" » εἰς τὸ τέλος ὑπὲρ τῶν ἀλλοιω-
ϑησομένων, εἰς σύνεσιν ὑπὲρ τοῦ ἀγαπητοῦς. δ᾽ τίνας δ᾽ ἄλλους
εἴποις (av) εἶναι τοὺς ἀλλοιωϑησομένους, ὑπὲρ ὧν ὃ ψαλμὸς εἴρηται,
ἢ τοὺς μέλλοντας μεταβαλεῖσϑαι ἐκ προτέρου βίου καὶ τρόπου μετα-
10 τεϑήσεσϑαί τε καὶ ἀλλοιωϑήσεσϑαι διὰ τοῦ προφητευομένου; οὗτος
δὲ ἡ nv ὁ ἀγαπητὸς τοῦ ϑεοῦ, ὑπὲρ οὗ ἐπὶ τῆς προφητείας συνέσεως δεῖν
ὁ ψαλμὸς ἡμῖν προοιμιάξεται. εἰ δ᾽ οὖν ἐπαπορήσαις, τίς ἄρα ἢν ὃ
ἀγαπητὸς οὗτος περὶ 0v ἕν τῷ ψαλμῷ προεφητεύετο, παρὰ πόδας
σοι ὃ λόγος παραστήσει ἀρχόμενος εὐϑὺς zul λέγων" »ἐξηρεύξατο ἡ
15 χαρδία μου λόγον ἀγαϑόν«ς. εἴποι δ᾽ οὖν (av) τις αὐτὸν ἐκεῖνον
σημαίνεσϑαι τὸν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν ϑεὸν λόγον, ὃν ϑεολογῶν ὃ μέγας
εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης παρίστη λέγων" »ἐν ἀρχῇ ἦν ὃ λόγος, καὶ ὁ
λόγος ἣν πρὸς τὸν ϑεόν, καὶ ϑεὸς ἦν ὁ λόγος«ς. δ: τὸ δ᾽ »ἐξηρεύξατο
ἡ χαρδία μου λόγον ἀγαϑόνε εἴπερ ἐκ προσώπου τοῦ πατρὸς καὶ
20 ϑεοῦ τῶν ὅλων λέγοιτο, τὸν μονογενῆ τοῦ ϑεοῦ λόγον ὑποφαίνοι av,
Oc ἂν υἱὸν ἐκ τοῦ πατρὸς ὑφεστῶτα, ἀλλ᾽ οὐ κατὰ προβολήν, ἢ
xarà διαίρεσιν, ἢ τομήν, ἢ μείωσιν, ἢ κατά τι τῶν ἐν σώμασιν ὕπο-
νοουμένων" ἀσεβῆ γὰρ ταῦτα καὶ πάμπαν ἀπῳκισμένα τῆς ἀρρήτου
γενεσιουργίας. 58 χατὰ δὲ τὰ πρόσϑεν ἡμῖν νενοημένα καὶ τάδε χρὴ
25 μεταλαμβάνειν. ὥσπερ γε »àxó γαστρὸςς- τοῦ ϑεοῦ καὶ »πρὸ ἑωσφόρους
ἐλέγετο γεγεννῆσϑαι, τροπικῶς ἀκουόντων ἡμῶν τὰ τοιαῦτα, [καὶ]
χατὰ μόνην τὴν ἐν νοητοῖς ϑεωρίαν τὸ παραπλήσιον ἀποδέχεσϑαι
χρὴ καὶ ἐν τῷ »ἐξηρεύξατο ἡ καρδία μου λόγον ἀγαϑόνε, κατὰ μόνην
διάνοιαν τοῦ ϑείου πνεύματος καὶ ταῦτα διεξιόντος. ἐφ᾽ οἷς καὶ νῦν
30 ἡμῖν λέγειν προσήκει τὸ σύνηϑες ἐφ᾽ ἑκάστου τῶν περὶ αὐτοῦ ϑεο-
λογουμένων καὶ εὐσεβὲς ἐχεῖνο ῥῆμα »τὴν γενεὰν αὐτοῦ τίς διηγή-
σεταις, κἂν ϑνηταῖς καὶ ἀνθρωπίναις φωναῖς συνήϑως ἡμῖν αἱ ϑεῖαι
γραφαὶ καὶ τὸ γεννᾶσϑαι ἐπιλέγωσιν καὶ τὸ γαστρὸς ὄνομα παρα-
λαμβάνωσιν. st ταῦτα γὰρ μόνης ἔχεται τῆς κατὰ διάνοιαν ᾿ϑεωρίας,
35 οὐδ᾽ ἄλλως ἢ νόμοις ἀλληγορίας ὑποβεβλημένα, ὥσπερ ovv καὶ τὸ

31f Psal 44, 1 — 14 u. 18 Psal. 44, 2 — 17 Joh. 1, 1 — 25 Psal. 109, 3
— 28 Psal. 44, 2 — 81 Jes. 53, 8 (Act. 8, 33)

8 ἂν -᾿ Dind. 15 δ᾽ οὖν ἄν Dind., δὲ ἄν Steph. δ᾽ οὖ Ρ 16 τὸν ἐν ἀρχῇ
mit v, ντι. « auf Ras. P 26 χαὶ < Hkl

180

182 Eusebius

»ἐξηρεύξατο ἡ καρδία μου λόγον ἀγαϑόνε περὶ τῆς τοῦ πρώτου
λόγου συστάσεώς τε xci οὐσιώσεως ἂν φαίη τις εἰρημένον, ἐπεὶ μηδ᾽
ἄλλως καρδίαν, κατὰ τὴν παρ᾽ ἡμῖν νοουμένην, καὶ ἐπὶ τοῦ τῶν
ὅλων ϑεοῦ ϑεμιτὸν ἐκλαμβάνειν. ἀλλὰ γὰρ ὃ μέν τις τοῦτον εἶναι
τὸν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν ϑεὸν λόγον φήσαι ἂν τὸν ἐν ψαλμῷ δηλού-
μενον, λόγον εἰχύτως ὠνομασμένον ἀγαϑὸν og ἂν τοῦ παναγάϑου
πατρὸς ὄντα γέννημα. 55 ἡμεῖς δὲ μικρῷ ἐν τῷ ψαλμῷ προελϑόντες,
τὸν προφητευόμενον, αὐτὸν δὴ τοῦτον τὸν ἀγαπητὸν τοῦ ϑεοῦ,
κεχρῖσϑαι πάλιν οὐχ ὧδε ὥσπερ ὑπὸ Μωσέως, οὐδ᾽ oc ὑπό τινος
τῶν ἐν ἀνϑρώποις, ἀλλ᾽ ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ ἀνωτάτου καὶ ἐπὶ πάντων
ϑεοῦ TE xal πατρὸς αὐτοῦ εὑρήσομεν. λέγει δ᾽ οὖν ἑξῆς προϊών"
»διὰ τοῦτο ἔχρισέν σε ὁ ϑεὸς ὁ ϑεός σου ἔλαιον ἀγαλλιάσεως, παρὰ
τοὺς μετόχους Gov«. τὸν δὴ οὖν κἀνταῦϑα ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ ἐπὶ
πάντων ϑεοῦ χεχρῖσϑαι μεμαρτυρημένον πῶς ἂν ἄλλως τις ὀνομάσειεν
ἢ Χριστόν; ἔχομεν τοιγαροῦν ἤδη καὶ διὰ τούτων δύο τοῦ ϑεσπιζο-
μένου προσηγορίας, Χριστοῦ καὶ ἀγαπητοῦ, ἑνὸς καὶ τοῦ αὐτοῦ κε-
κλημένου τοῦ τῆς χρίσεως αἰτίου. δι᾿ ὃ λέγεται κεχρῖσϑαι ὃ δηλούμενος
τῷ τῆς ἀγαλλιάσεως ἐλαίῳ, τὴν αἰτίαν ἐκδιδάσκει, ἥτις ἀναδραμόντι
σοι μιχρόν, μᾶλλον δὲ τὴν πᾶσαν διάνοιαν τῆς λέξεως ἐπιϑεωρή-
σαντι, δήλη ἔσται. δϊ φησὶν τοίνυν ὁ ψαλμός, αὐτῷ δὴ τῷ προφη-
τευομένῳ Χριστῷ καὶ ἀγαπητῷ τοῦ ϑεοῦ προσφωνῶν, τὰ μικρῷ
πρόσϑεν ἐχτεϑειμένα, ἐν οἷς εἴρητο: »ὁ ϑρόνος σου ὁ ϑεὸς εἰς τὸν
αἰῶνα τοῦ αἰῶνος, ῥάβδος εὐθύτητος ἡ ῥάβδος τῆς βασιλείας σου.
ἠγάπησας δικαιοσύνην καὶ ἐμίσησας ἀδικίαν" διὰ τοῦτο ἔχρισέν σε
ὁ ϑεὸς ὁ ϑεός σου ἔλαιον ἀγαλλιάσεως παρὰ τοὺς μετόχους σοῦυκ«.
58 σχέψαι τοιγαροῦν εἰ μὴ ϑεῷ ταῦτα προσεφωνεῖτο ἄντικρυς (»00«
γάρ, φησίν, »0 ϑεός« ἀντὶ τοῦ ὦ ϑεέ)" »0 ϑρόνος cov εἰς τὸν αἰῶνα
τοῦ αἰῶνος« ὑπάρχει, καὶ »ῥάβδος εὐθύτητος ἡ ῥάβδος τῆς βασιλείας
σους. xal ἐπεὶ σὺ αὐτὸς ὁ ϑεὸς »ἠγάπησας δικαιοσύνην καὶ ἐμίσησας
ἀδικίαν, διὰ τοῦτο ἔχρισέν σε ὁ ϑεὸς ὃ ϑεός σους, καὶ Χριστόν σε
παρὰ πάντας κατεστήσατο. λευκότερον δὲ τούτων ἡ Ἑβραίων παρ-
ίστησιν γραφή, ἣν πρὸς ἀκρίβειαν ἑρμηνεύων ὃ Arvlas ὧδέ πως
ἐξέδωχεν εἰπών" »ὁ ϑρόνος σου, ϑεέ, (sic) αἰῶνας, καὶ ἔτι" ᾿σχῆπτρον
εὐθύτητος σκῆπτρον βασιλείας σου. 59 γάπησας δίκαιον καὶ ἐμίση-

ὅ σας ἀσέβημα᾽ ἐπὶ τούτῳ ἠλειψέν σε, ὃ ϑεός, ὁ ϑεός σου ἔλαιον χαρᾶς

> x c , > ^ - - € ^ € , “δ [4
ARNO ἑταίρων σους. ἀντὶ γοῦν τοῦ »0 ϑεὸς o ϑεὸς σους αὐτῆ ἢ

1 Psal. 44, 2 — 5 vgl Joh. 1, 1 — 7 vgl. Orig. c. Cels. I 56 — 12 Psal.
44,8 — 22, 27. 33 Psal.44,7—8 — 33 vgl. Euseb. Comm. in Psal, Migne 23, 400

13 τὸν Gaisf. (nach S) xà» P 88 εἰς — P

181

Demonstr. evang. IV Cap. 15, 54—65. Cap. 16, 1 183

ἑβραϊκὴ λέξις »ϑεέ, ὁ ϑεός σους περιέχει, ἵνα ἡ τὸ ὅλον’ ἠγάπησας,
ὦ ϑεέ, τὸ δίκαιον καὶ ἐμίσησας τὸ ἀσέβημα" διόπερ ἐπὶ τούτῳ ἔχρισέν
08, ὦ ϑεέ, ὁ ἀνωτάτω καὶ μείζων αὐτὸς ὁ καὶ σοῦ $«0c, ὡς εἶναι xal
τὸν χριόμενον (ϑεὸν) καὶ τὸν χρίοντα πολὺ πρότερον, πάντων μὲν ὄντα
ϑεὸν καὶ αὐτοῦ δὲ διαφερόντως τοῦ χριομένου. 6% τοῦτο δὲ καὶ αὐτῇ
ἐπιστήσαντε τῇ ἑβραίᾳ γλώττῃ φανερὸν ἂν γένοιτο. ἐπὶ γὰρ τῆς
πρώτης ἐπωνυμίας, καϑ' ἣν ὁ AxóAac »ϑρόνος σου, ϑεὲς ἡρμήνευσεν,
σαφῶς ἀντὶ τοῦ »0 ϑεὸςς »ϑεὲς εἰπών, τὸ Eßoaixov ἐλοὶμ περιέχει.
χἀνταῦϑα δὲ ὁμοίως ἐπὶ τοῦ »διὰ τοῦτο ἔχρισέν σε, ϑεὲς τὸ ἐλοωὶμ
παρείληπται, ὅπερ τὴν »ὦ ϑεὲς κλητικὴν ἐδήλου πτῶσιν. 51 ἀντὶ δὲ
τῆς ὀρϑῆς καὶ εὐϑείας τοῦ ὀνόματος, xaÜ/ ὃ εἴρηται »διὰ τοῦτο
ἔχρισέν σε ὁ ϑεὸς ὁ ϑεὸςς τὸ ἑβραϊκὸν ἐλωὰχ περιέχει σφόδρα ἀπη-
κριβωμένοως, iv’ ἢ τὸ μὲν ἐλωὶμ κατὰ κλ ητικὴν πτῶσιν ἐξενηνεγμένον,
δηλοῦν τὸ »0 ϑεές, τὸ δὲ ἐλωὰχ »0 ϑεός σους κατὰ τὴν εὐϑεῖαν"
ὥστε ἀχριβῶς ἔχειν τὴν φήσασαν ἑρμηνείαν »διὰ τοῦτο ἔχρισέν σε,
ὁ ϑεός, ὁ ϑεός σους. δϑ λευχότατα γοῦν ὁ λόγος διὰ τούτων, ϑεῷ
προσφωνῶν, φησὶν αὐτὸν κεχρῖσϑαι ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ ἐλαίῳ ἀγαλλιά-
σεως παρὰ πάντας τοὺς πώποτε τῆς αὐτῆς αὐτῷ μετεσχηκότας
προσηγορίας. δϑ ἔχεις τοιγαροῦν ἐν τούτοις σαφῶς ϑεὸν χριόμενον
καὶ χριστὸν “γινόμενον, οὐ μύρῳ σκευαστῷ οὐδ᾽ ὑπ᾽ ἀνϑρώπων εἰς
τοῦτο παριόντα, ἀλλ. οὐδὲ τοῖς λοιποῖς ἀνϑρώποις παραπλήσιον.
64g δ᾽ αὐτὸς οὗτος ἦν καὶ ἀγαπητὸς τοῦ ϑεοῦ xai γέννημα αὐτοῦ
καὶ ἱερεὺς αἰώνιος καὶ σύνϑρονος ἀνηγορευμένος τοῦ πατρός. τίς ó
ἂν οὗτος εἴη ἢ 6 πρωτότοκος τοῦ ϑεοῦ λόγος, »O iv ἀρχῇ πρὸς vOv
ϑεὸνε ϑεὸς Ov, ὁ διὰ πάσης τῆς ἐνθέου γραφῆς ϑεολογούμενος, ὡς
καὶ ἐν τοῖς ἑξῆς διὰ πλειόνων ὃ λόγος προϊὼν ἐπιδείξει.

65 Τρύτων δῆτα προτεϑεωρημένων ἡμῖν περὶ τῆς τοῦ Χριστοῦ
οὐσιώσεώς τε καὶ προσηγορίας, φέρε λοιπὸν ἀναλαβόντες τὴν προ-
ταϑεῖσαν ὑπόϑεσιν, δι’ ὅσων προφητιχῶν προρρήσεων ὁ Χριστὸς
ὀνομαστὶ προεχηρύττετο, ϑεασώμεϑα.

XVI. (Aro τοῦ β΄ Ψαλμοῦ). »lIva τί ἐφρύαξαν ἔϑνη καὶ λαοὶ
ἐμελέτησαν κενά; παρέστησαν οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς, καὶ οἱ ἄρχοντες

1ff vgl. Psal. 44, 8 --- 9 vgl. Euseb. Comm. in Psal, Migne 23, 400 D u. 401 A
— 24 Joh. 1, 3 — 31 Psal. 2, 1—2

cr -
31 γον Ἵνα steht: di’ ὅσων γραφῶν ὃ χριστὸς ὀνομαστὶ ὑπὸ βασιλέων xal
> , NA - x - 2 , 5 > - - - ,
ἀρχόντων καὶ ἐϑνῶν καὶ λαῶν ἐπιβουλευόμενος, ES αὐτοῦ TE toU ϑεοῦ γεννώμενος,
καὶ υἱὸς ἀνθρώπου ἀναγορευόμενος, ἐϑνῶν τε καὶ περάτων γῆς κλῆρον λαμ-
βάνων παρὰ τοῦ πατρὸς προεχηρύττετο

1 λέξης P 4 ϑεὸν + Hkl 17 urspr. ἔλαιον in P — 28f προτεϑ εῖἴσαν Hkl

184 Eusebius

συνήχϑησαν ἐπὶ TO αὐτὸ κατὰ τοῦ κυρίου καὶ κατὰ τοῦ χριστοῦ av-
τοῦς. "οἷς Eins ἐπιλέγει" "ἐγὼ de κατεστάϑην βασιλεὺς ὑπ᾽ αὐτοῦ
ἐπὶ Σιὼν ὅρος τὸ ἅγιον» αὐτοῦ, διαγγελῶν τὸ πρόσταγμα κυρίου.
κύριος εἶπεν πρός με, υἱός μου εἶ σύ, ἐγὼ σήμερον γεγέννηκά σε.
αἴτησαι παρ᾽ ἐμοῦ, καὶ δώσω σοι ἔϑνη τὴν κληρονομίαν Gov καὶ τὴν
κατάσχεσίν σου τὰ πέρατα τῆς γῆςς-.

3 Σαφέστατα καὶ διὰ τούτων τὸ ϑεῖον πνεῦμα τὸν Χριστὸν ἀνα-
φωνεῖ, υἱόν τε αὐτὸν ἀποκαλεῖ τοῦ ϑεοῦ κατὰ τὰ προηγορευμένα,
ὁμοῦ xal ἐπιβουλήν τινα ἔσεσϑαι κατ᾽ αὐτοῦ σημαίνει, καὶ τῶν vov
τὴν δι᾿ αὐτοῦ γενομένην κλῆσιν προκηρύττει" ἅπερ διαρρήδην αὐτοῖς
ἔργοις ἐπὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἡ τῶν πραγμάτων
ἐπέδειξεν ἔχβασις, εἰσέτι τε νῦν ἔϑνη καὶ λαοὶ βασιλεῖς τε καὶ ἄρ-
χοντες οὔπω παύονται τῆς κατά τε αὐτοῦ καὶ τῆς διδασκαλίας αὐ-
τοῦ συσκχευῆς. ig δ᾽ ἐπὶ μέλλοντα χρόνον ἀναφέροιεν ταῦτα οἱ x
περιτομῆς, ὥρα τὸν προσδοκώμενον αὐτοῖς Χριστὸν ἐπιβουλευϑήσε-
σϑαι αὖϑις ὁμολογεῖν, χατὰ τὸ παρὸν λόγιον φάσκον" "παρέστησαν
οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς καὶ οἱ ἄρχοντες συνήχϑησαν ἐπὶ τὸ αὐτὸ κατὰ
τοῦ κυρίου καὶ κατὰ τοῦ χριστοῦ αὐτοῦς. ὅπερ ovx ἂν δοῖεν, Óvva-
στην τινὰ μέγαν καὶ βασιλέα αἰώνιον καὶ λυτρωτὴν ἑαυτῶν ἔσεσθαι
τὸν ἥξοντα Χριστὸν προσδοχῶντες. >el γὰρ δὴ κἀκεῖνος ἐλϑὼν τὰ
ὅμοια πάϑοι τῷ ἐληλυϑότι, καὶ τί μὴ μᾶλλον ἐκείνῳ ἢ τούτῳ
πιστευτέον ἢ ἀπιστητέον; εἰ δ᾽ ἐντεῦϑεν ἀποχλεισϑέντες ἐπὶ τὸν
Δαβὶδ ἢ τινα τῶν ἐξ αὐτοῦ γενομένων βασιλέων τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους
ἀναφέροιεν τὸν χρησμόν, καὶ οὕτω δεικτέον, Oc οὔτε Δαβὶδ 00%
ἕτερός τις τῶν πώποτε παρ᾽ Ἑβραίοις διαφανῶν ἱστόρηται 008°
υἱὸς χρηματίσας τοῦ ϑεοῦ, 099° ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ γεγεννημένος κατὰ
τὸν ἐν τῷ ψαλμῷ ϑεσπιζόμενον, οὐδ᾽ ἄρα ὑπὸ πάντων τῶν ἐϑνῶν
xai βασιλέων ἀρχόντων τε xai λαῶν ἐπιβεβουλευμένος. εἰ δ᾽ οὐδεὶς
ἐχείνων δείκνυται, αὐτοῖς δὲ ἔργοις συνίσταται ταῦτα πάντα καὶ
πάλαι μὲν ὑπομείνας καὶ νῦν δὲ ἔτι καὶ σήμερον ὑπὸ τε βασιλέων
καὶ ἀρχόντων ἐϑνῶν τε καὶ λαῶν πολεμούμενος ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ,
τί τὸ ἐμποδὼν μὴ οὐχὶ αὐτὸν εἶναι τὸν προφητευόμενον διὰ τοῦ
φήσαντος Aoyiov' »παρέστησαν οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς, καὶ οἱ ἄρχοντες
συνήχϑησαν ἐπὶ τὸ αὐτὸ χατὰ τοῦ κυρίου καὶ κατὰ τοῦ χριστοῦ

2 Psal. 2, 6—8 — 7 vgl. Euseb. Ecl. proph. II 2 (S. 69, 11) — 16 u. 33
Peal. 2, 2

12 re νῦν Hkl, γὰρ νῦν Steph., γοῦν P 18 ὅπερ --- S. 185, 1 αὐτοῦ steht
am Rande in P (von erster Hand) | δοῖεν Steph., ἐνδοῖεν Hkl, δῶεν P 21 πάϑοι
Steph. πάϑη P 27 οὐδ᾽ ἄρα ὑπὸ Steph. οὐδὲ παρὰ Hkl, οὐϑ᾽ ἄρξας P; vgl.

Z. 29—31

183

€

Demonstr. evang. IV Cap. 16, 1—10 185

αὐτοῦς. μόνῳ δὲ αὐτῷ xci τὰ ἐπιφερόμενα ἁρμόττοι ἂν τοῦ ψαλμοῦ
δι᾿ ὧν εἴρηται" »κύριος εἶπεν πρός με, υἱός μου εἶ σύ, ἐγὼ σήμερον
γεγέννηκά 68° αἴτησαι παρ᾽ ἐμοῦ, καὶ δώσω σοι ἔϑνη τὴν κληρονο-
μίαν σου, καὶ τὴν κατάσχεσίν σου τὰ πέρατα τῆς γῆς«. ὃ καὶ γὰρ
xai ταῦτα ἀναμφίλεκτον ἐπὶ μόνου αὐτοῦ τὴν ἔχβασιν τῆς προφη-
τείας ἀνείληφεν, ὅτε τῶν αὐτοῦ μαϑητῶν »εἰς πᾶσαν τὴν γῆν ἐξῆλϑεν
ὃ φϑύόγγος, καὶ εἰς τὰ πέρατα τῆς οἰχουμένης τὰ ὁήματα αὐτῶνς.
" διαρρήδην δὲ τὸν Χριστὸν ὀνομάζει προαγορεύσας ὁ λόγος, ὡς ἂν
ἐξ αὐτοῦ προσώπου διδάσκων αὐτὸν εἶναι τὸν υἱὸν τοῦ ϑεοῦ, διὰ
τοῦ νκύριος εἶπεν πρός με, υἱός μου εἶ σύ, ἐγὼ σήμερον γεγέννηκά
σες. ᾧ παραϑήσεις καὶ τὸ ἐν Παροιμίαις πάλιν ἐξ αὐτοῦ προσώπου
ὧδέ πως εἰρημένον" »πρὸ τοῦ 007 ἑδρασϑῆναι, πρὸ δὲ πάντων βου-
νῶν γεννᾷ use, τό τε ἐν 0% ψαλμῷ πρὸς τοῦ πατρὸς αὐτῷ προσ-
πεφωνημένον κατὰ τὸ »ἐκ γαστρὸς πρὸ ξωσφόρου γεγέννηκά σει.
ϑἐπίστησον δέ, ὡς ἕνα xai τὸν αὐτὸν ὀνομαστὶ Χριστὸν ὁμοῦ καὶ
υἱὸν ϑεοῦ ὑπ᾿ ἀνθρώπων ἐπιβουλευόμενον, καὶ κλῆρον τὰ ἔϑνη λη-
ψόμενον, περάτων τε γῆς χρατήσοντα ϑεσπίζουσιν αἱ ἱεραὶ γραφαί,
δυσὶ τεχμηρίοις τὴν εἰς ἀνϑρώπους οἰκονομίαν αὐτοῦ σημαίνουσαι,
διά τε τῆς κατ᾽ αὐτοῦ συσχευῆς καὶ διὰ τῆς ὑπ᾽ αὐτὸν τῶν ἐϑνῶν
ὑποταγῆς.

9 Ψαλμοῦ ιϑ΄. νυΠληρώσαι κύριος πάντα τὰ αἰτήματά Gov.
νῦν ἔγνων ὅτι ἔσωσεν κύριος τὸν χριστὸν αὐτοῦ" ἐπακούσεται αὐτοῦ
ἐξ οὐρανοῦ ἁγίου αὐτοῦ. «

Ἐπεὶ πρόχειται νῦν παραστῆσαι δι᾿ ὅσων ὀνομαστὶ ὁ Χριστὸς
ἐν ταῖς προφητείαις ἀνηγόρευται, εἰχότως καὶ ταῦτα παρατίϑεμαι
ἐναργῶς κηρύττοντα τὸν Χριστόν. 19020c δὲ O ψαλμὸς ἐκ προσώπου
τῶν ἁγίων ἀνδρῶν εὐχὴν ἀναπέμπει εἰς τὸ τοῦ Χριστοῦ πρόσωπον.
ἐπειδὴ γὰρ δι᾿ ἡμᾶς καὶ ὑπὲρ ἡμῶν πᾶσαν ἀνεδέξατο ὕβριν ivar-
ϑρωπήσας, εὐχομένῳ αὐτῷ καὶ δεομένῳ τοῦ πατρὸς ὑπὲρ ἡμῶν δι-
δασχόμεϑα συνεύχεσϑαι, oia δὴ τοὺς xaO ἡμῶν πολέμους εἴτε ὁρα-
τοὺς εἴτε καὶ ἀοράτους ἀμυνομένῳ. διὸ καί φαμεν (iv) νῷ πρὸς
αὐτὸν ἀπὸ τοῦ ψαλμοῦ οὕτως ἔχοντα᾽ »ἐπακοῦσαι σου κύριος ἐν

9 Psal. 2, 7--8 — 6 Psal. 18, 5 (Röm. 10, 18) — 10 Psal. 2, 7 — 12 Prov.

8, 25 — 14 Psal. 109, 3 — 15 ff vgl. Psal. 2, 2.7.8 — 21 Psal. 19, 65—7 —
32 Psal. 19, 2—3

Vor Πληρώσαι Z. 91 steht: χριστὸς ὀνομαστὶ τῶν αἰτημάτων ἁπάντων παρὰ
τοῦ πατρὸς τυγχάνων

1 ἁρμόττοι Steph., ἁρμόττει P 6 αὐτοῦ Steph., ξαυτοῦῬ 16 nach υἱὸν ein
Spatium von 3 Buchst. in P 19 in συσχευῆς steht sv über der Zeile inP 28 δι᾽
über der Zeile in P 81 ἐν + Hkl 89 τὰ + vor ἀπὸ Hkl

184

σι

156 . A Eusebius

ἡμέρᾳ ϑλίψεώς σου, ὑπερασπίσαι Gov τὸ ὄνομα Tod ϑεοῦ Ἰακώβ.
ἐξαποστείλαι σοι βοήϑειαν ἐξ ἁγίου, καὶ ἐκ Σιὼν ἀντιλάβοιτό σους.
11 εἶτ᾽ ἐπειδήπερ ἐστὶν οἰκεῖον αὐτῷ, ἅτε μεγάλῳ ὄντι ἀρχιερεῖ, τὰς
ἐν δοξολογίαις καὶ ϑεολογίαις πνευματικὰς ἱερουργίας ὑπὲρ ἡμῶν ἐκχ-
τελεῖν, καὶ ἐπειδήπερ οἷά τε ἱερεὺς αὐτός τε ἑαυτὸν καὶ ὃν ἀνείληφεν
ἀπὸ γῆς ἄνϑρωπον ὑπὲρ ἡμῶν ὁλοκαύτωμα προσανήνεγκεν τῷ ϑεῷ
καὶ πατρί, διὰ τοῦτό φαμεν αὐτῷ" ΕΝ πάσης ϑυσίας σου, καὶ
τὸ ὁλοκαύτωμά σου πιανάτως. 12xal ἐπεὶ πάντα ὅσα βουλεύεται
σωτήριά ἐστιν καὶ ὠφέλιμα [ἐν] τῷ κόσμῳ, εἰκότως ἐπιφωνοῦμεν αὐτῷ,
»δῴη σοι κύριος κατὰ τὴν καρδίαν σους λέγοντες, »xcl πᾶσαν τὴν
βουλήν cov πληρώσαϊς. 13 οἷς ἑξῆς τὴν ἐκ νεχρῶν ἀνάστασιν αὐτοῦ
ὁμολογοῦντές φαμεν" »ἀγαλλιασώμεϑα ἐν τῷ σωτηρίῳ σους. σωτήριον
γὰρ τοῦ Χριστοῦ τί ἂν ἕτερον γοοῖτο, εἰ μὴ ἡ ἐκ νεχρῶν ἀνάστασις
αὐτοῦ, δι᾿ Jc καὶ πάντας τοὺς πρὶν ἐχπεπτωκχότας ἀνίστησιν; ὅϑεν
φαμέν" »χκαὶ ἐν ὀνόματι ϑεοῦ ἡμῶν μεγαλυνϑησόμεϑα, καὶ πληρώσαι
κύριος πάντα τὰ αἰτήματά σοῦς«. 14 ἐπὶ πᾶσι τούτοις διδασκόμεϑα
λέγειν τὸ »vür ἔγνων ὅτι ἔσωσεν κύριος τὸν χριστὸν αὐτοῦε, μὴ
πάλαι τοῦτο εἰδότες, εἰ μὴ Ove πρότερον τὸ σωτήριον αὐτοῦ συνή-
καμεν, τῆς ἀναστάσεως αὐτοῦ τὴν δύναμιν κατανοήσαντες.

185

Paruod κζ΄. »Kvgıos χραταίωμα τοῦ λαοῦ ἐστιν καὶ ὑπερα- b

σπιστὴς τῶν σωτηρίων τοῦ χριστοῦ αὐτοῦ ἐστιν.-

15 Καὶ ὃ μετὰ χεῖρας ψαλμὸς εἰς τὸν Χριστὸν ἀναφέρεται, αὐτοῦ
δὴ τοῦ Χριστοῦ περιέχων εὐχήν, ἣν παρὰ τὸν τοῦ πάϑους προσηύ-
Saro καιρόν. διὸ ἐν μὲν τῇ καταρχῇ τοῦ ψαλμοῦ φῆσι»" "πρὸς σέ,
κύριε, ἐκέχραξα" ὁ ϑεός μου, μὴ παρασιωπήσῃς à ἀπ᾽ ἐμοῦ, καὶ ὁμοιο-
ϑήσομαι τοῖς καταβαίνουσιν εἰς λάκκονε. 1θ πρὸς δὲ τῷ τέλει τὴν
ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν αὐτοῦ ϑεσπίζει λέγων" »εὐλογητὸς κύριος, ὅτι
εἰσήκουσεν τῆς φωνῆς τῆς δεήσεώς μου. κύριος βοηϑός μου καὶ ὑπερα-
σπιστής μου" ἐπ᾽ αὐτῷ ἤλπισεν ἡ καρδία μου, καὶ ἐβοηϑήϑην, καὶ
ἀνέϑαλεν ἡ σάρξ μου" καὶ ἐκ ϑελήματός μου ἐξομολογήσομαι αὐτῷς.
ἐφ᾽ οἷς τὸ ϑεῖον καὶ προφητικὸν πνεῦμα ἐπιλέγει" »κύριος χραταίωμα
τοῦ λαοῦ αὐτοῦ, καὶ ὑπερασπιστὴς τῶν σωτηρίων τοῦ χριστοῦ αὐ-
τοῦ ἐστινε, 117 παιδεῦον ἡμᾶς, ὅτι δὴ πάντα τὰ ἐν ταῖς ϑείαις γρα-

7 Psal. 19, 4 — 10 Psal. 19, 5 — 12 Psal. 19, 6a — 15 Psal. 19, 60 — 17 Psal.
19,7 — 20 Psal. 27,8 — 24 Psal. 27,1 — 27 Psal 27,6—7 — 391 Psal. 27, 8

T "d 25 \ EG * 2 ' , c ^
Vor Δύριος Z. 20 steht: χριστὸς ὀνομαστὶ κύριον τὸν πατέρα καὶ ὑπερασπιστὴν

χεχτημένος

9 ὠφέλιμα Steph., ὠφέλεια P, ἐν < Hkl, σωτηρία ἐστὶν καὶ ὠφέλεια ἐν τῷ
xócuo Kl | ἐπιφωνοῦμεν Steph., ἐπιφωνοῖ μὲν P

Demonstr. evang. IV Cap. 16, 10—21 187

φαῖς ἀνάγραπτα τοῦ Χριστοῦ ϑαυμάσια, ἐπὶ σωτηρίᾳ τῶν ἀνϑρώπων

γενόμενα, εἴτε οὖν μαϑήματα εἴτε γράμματα εἴτε κατὰ τὴν ἐκ νεκρῶν

ἀνάστασιν αὐτοῦ μυστήρια νῦν ὀνομαζόμενα, νεύματι χαὶ δυνάμει

γεγένηται τοῦ πατρός, ἐν ἅπασι τοῖς παραδόξοις καὶ σωτηρίοις λόγοις
5 τε καὶ ἔργοις ὑπερασπίζοντος τοῦ ἰδίου Χριστοῦ.

18 ᾿Ψαλμοῦ πγ΄. νὙπερασπιστὰ ἡμῶν ἴδε ὁ ϑεὸς καὶ ἐπίβλεψον
ἐπὶ τὸ πρόσωπον τοῦ χριστοῦ σου. ὅτι κρεῖσσον ἡμέρα μία ἐν ταῖς
αὐλαῖς σου ὑπὲρ χιλιάδας. ἐξελεξάμην παραρριπτεῖσϑαι ἐν τῷ οἴχῳ
τοῦ ϑεοῦ μου μᾶλλον 7 olxeiv μὲ ἐν σχηνώμασιν ἁμαρτωλῶν" «

10 190: ἐπιστάμενοι τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ orca λόγον καὶ σοφίαν xai
φῶς ἀληϑινὸν καὶ ζωήν, ἐπεὶ τὴν ἐνανθϑρώπησιν αὐτοῦ συννοήσαν-
τες, κατεπλάγησαν τὸ παράδοξον τοῦ ϑελήματος, ὥστε ἀνειπεῖν" »καὶ
εἴδομεν αὐτόν, καὶ οὐκ εἶχεν εἶδος οὐδὲ κάλλος, ἀλλ᾽ ἦν τὸ εἶδος
αὐτοῦ ἄτιμον, καὶ ἐκλεῖπον παρὰ τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνϑρώπων" ἂν-

15 ϑρῶπος ἐν πληγῇ ὦν, καὶ εἰδὼς φέρειν μαλακίαν, ὅτι ἀπέστρεψεν τὸ
πρόσωπον αὐτοῦ, ἠτιμάσϑης, 2θεἰχότως παρακαλοῦσι τὸν ϑεὸν ἐπι-
βλέψαι εἰς τὸ πρόσωπον τοῦ Χριστοῦ, τὸ δι᾿ ἡμᾶς ἠτιμωμένον καὶ
καϑυβρισμένον, [leo τε ἡμῖν γενέσϑαι δι᾿ αὐτόν, ἐπεὶ »τὰς ἁμαρτίας
ἡμῶν ἀνείληφεν καὶ ὑπὲρ ἡμῶν ὀδυνᾶταις. ταῦτα δ᾽ ἱχετεύουσι,

20 μονονουχὶ ποϑοῦντες καὶ ἐν εὐχῇ τιϑέμενοι τὸ πρόσωπον τῆς δόξης
ἰδεῖν τοῦ Χριστοῦ xc τὴν ἡμέραν τοῦ φωτὸς αὐτοῦ ϑεάσασϑαι᾽
αὑτὴ δὲ ἦν ἡ τῆς ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως αὐτοῦ, ἥντινα, μίαν οὖσαν
καὶ μόνην ὡς ἀληϑῶς κυρίαν ovoav καὶ κυριακήν, κρείττονα εἶναί
φασιν μυρίων ὅσων τῶν κοινοτέρως νοουμένων ἡμερῶν, ῆ τῶν παρὰ

25 Meost νενομοϑετημένων ἐν ἑορταῖς καὶ νουμηνίαις καὶ σαββάτοις,
ἃς σχιὰν εἶναι ἡμερῶν ἀλλ᾽ οὐχ ἡμέρας ὃ ϑεῖος ἀπόστολος διδάσκει.
μόνη δὲ αὕτη ἡ μία κυριαχὴ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἡμέρα οὐκ ἐν παντὶ
τόπῳ φωτίζειν ἀλλ᾽ ἐν μόναις ταῖς αὐλαῖς τοῦ κυρίου λέλεκται.
21 εἶεν δ᾽ ἂν αὗται ai κατὰ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην τοῦ Χριστοῦ éx-

80 χλησίαι, ἑνὸς οἴχου τοῦ ϑεοῦ τυγχάνουσαι αὐλαί, ἐν αἷς ἀγαπᾷ καὶ
αἱρεῖται »παραρριπτεῖσϑαι« ὁ τὰ τοιαῦτα εἰδώς, παρὰ πολὺ κρείττονα
τὴν ἐν ταύταις διατριβὴν ἀποφηνάμενος τῆς ἐν τοῖς »σκηνώμασινε
τῶν »ἁμαρτωλῶνκ«" & μὴ... τὰς τῶν Ἰουδαίων συναγωγάς, τὸν Χριστὸν

6 Psal. 83, 10---11 — 10ff vgl. Joh. 1, 1—9 (I Kor. 1, 24) — 12 Jes. 53, 2—3
— 18 Jes. 53, 4 — 22. 28. 31 vgl. Psal. 83, 11 — 25f vgl. Kol. 2, 16—17

Vor Ὑπερασπιστὰ Z. 6 steht: χριστὸς ὀνομαστὶ τὸν ϑεὸν ἐπόπτην ἐπιγραφό-
μενος, μία τε 3j τῆς ἀναστάσεως αὐτοῦ ἡμέρα, καὶ εἷς οἶχος ϑεοῦ 7j ἐχχλησία αὐτοῦ

11 ἐπεὶ (statt: ἔπειτα P) u. Z. 16 . . ἠτιμάσϑη, εἰχότως .. (statt. . ἠτιμάσϑη.
εἰχότως..) Kl 88 εἰ μὴ P, es fehlt etwa αἱρεῖταί τις Hkl, Steph. schreibt σημαίνων
statt εἰ μὴ

186

188 Eusebius

τοῦ ϑεοῦ apvovusvas, ἢ καὶ τὰς τῶν ἀϑέων ἑἕτεροδόξων καὶ τῶν
ἄλλων ἀπίστων ἐθνῶν, (Ov) πολὺ βελτίους εἶναι τὰς ἐκκλησίας τοῦ
Χριστοῦ πᾶς ὁ ταύτας αἱρούμενος ἀποφαίνεται.

Ψαλμοῦ πη΄. Σὺ δὲ ἀπώσω καὶ ἐξουδένωσας, ἀνεβάλου τὸν 187

5 χριστόν σου" κατέστρεψας τὴν διαϑήκην τοῦ δούλου σου, ἐβεβήλωσας
εἰς τὴν γῆν τὸ ἁγίασμα αὐτοῦς καὶ τὰ Eine. οἷς ἐπιλέγει" »μνήσϑητι,
κύριε, τοῦ ὀνειδισμοῦ τῶν δούλων σου, οὗ ὑπέσχον ἐν τῷ κόλπῳ
μου πολλῶν ἐθνῶν, οὗ ὠνείδισαν οἱ ἐχϑροί σου, κύριε, οὗ ὠνείδισαν
τὸ ἀντάλλαγμα τοῦ χριστοῦ σους.

10 22 Σαφῶς δὲ καὶ ἐν τούτοις 0 Χριστὸς ὀνομαστὶ μνημονεύεται
καὶ ἡ κατὰ τὸ πᾶάϑος αὐτοῦ προφητευομένη περίστασις. ἐπὶ σχολῆς b
δὲ τὸν ὅλον ψαλμὸν βασανίζοντες παραστήσομεν, ὅτι ἐπὶ μηδέτερον
ἢ ἐπὶ μόνον τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν ἐφαρμόσαι ἂν τὰ προ-
κείμενα. 28 ἀλλὰ καὶ “δεύτερον Χριστὸς ὀνομαζόμενος τίνα ἄλλον ἢ

15 τὸν αὐτὸν δηλοῖ, οὗ »τὸ ἀντάλλαγμας, δηλονότι τὴν ἐκκλησίαν,
»οὐνείδισάνε τε καὶ εἰσέτι νῦν ὀνειδίζουσιν οἱ λεγομένοι τοῦ Χριστοῦ
ἐχϑροί; τὰ γοῦν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν πάϑη ἃ ὑπὲρ ἡμῶν ἀνεδέξατο,
χαὶ μάλιστα τὸν ϑάνατον καὶ τὸν σταυρόν, πᾶς ὁ τῆς Χριστοῦ δι-
daoxalias πολέμιος ἐπονειδίζειν ἡμῖν εἴωϑεν.

20 Ψαλμοῦ ρλα΄. »Quooev κύριος τῷ Δαβὶδ ἀλήϑειαν, καὶ οὐ μὴ €
ἀϑετήσῃ αὐτόν, ix καρποῦ τῆς κοιλίας σου ϑήσομαι ἐπὶ τοῦ ϑρόνου
σου.« 324 εἶϑ'᾽ ὑποβάς φησιν »ἐκεῖ ἐξανατελῶ κέρας τῷ Δαβίδ, ἡτοί-
μασα λύχνον τῷ χριστῷ μου" τοὺς ἐχϑροὺς αὐτοῦ ἐνδύσω αἰσχύνην,
ἐπὶ δὲ αὐτὸν ἐξανϑήσει τὸ ἁγίασμά uov«.

25 25 Κἀνταῦϑα περὶ τοῦ »ἐκ σπέρματος Δαβὶδε ὀμνυσιν ὁ κύριος, d
ὅπερ σπέρμα καὶ χέρας ὀνομάζει αὐτοῦ. καὶ πάλιν ὀνομαστὶ
τὸν Χριστὸν ἀναγορεύων, »λύχνονς φησὶν ἡτοιμακέναι αὐτῷ,
τὸν προφητιχὸν Oc εἰκὸς λόγον τὸν προωδευχότα τοῦ Χριστοῦ,
ὃς μόνος ἡλιαχοῦ φωτὸς δίκην τοῖς πᾶσιν καϑ' ὅλης τῆς

, > , 2 , * 2: ^ € ^

30 οἰκουμένης ἀνϑρώποις ἀνατέταλκεν. 20 χαὶ αὐτὸς de ὁ Aaßid

λύχνος τῷ Χριστῷ προητοίμαστο, ος παραϑέσει ἡλίου καὶ τελείου

4 Psal. 88, 39—40 — 6 Psal 88, 51—52 — 20 Psal 131, 11 — 22 Psal.
131, 17—18 — 25 Róm. 1, 3

4 Vor Σὺ δὲ ἀπώσω steht: χριστὸς ὀνομαστὶ ἐξουϑενημένος, καὶ và αἴσχιστα
πεισόμενος, ἀντάλλαγμά τε αὐτοῦ λαὸς αὐτοῦ ὑπὸ τῶν ἐχϑρῶν ὀνειδιζόμενος
20 Vor Ὥμοσεν steht: χριστὸς ὀνομαστὶ ἐκ σπέρματος δαβὶδ ἀνιστάμενος, κέρας
δαβὶδ ὀνομαζόμενος, τοὺς ἰουδαίους ἐχϑροὺς καταισχύνων, τὸ ἁγίασμα τοῦ πατρὸς

ἀνανεῶν

2 nach ἐθνῶν + ὧν Steph., Gaisf. nach εἶναι + ἢ (aus S)

Demonstr. evang. IV Cap. 16, 21--31 189

φωτὸς λύχνου τάξιν ἐπέχων. »ἐχεῖ Óé«, φησίν, »ἐξανατελῶ κέραες,
τὸν τόπον δηλῶν, ἔνϑα σημαίνει τὸν Χριστὸν γεννηϑήσεσϑαι. 31 ev-
ξαμένῳ γὰρ τῷ Δαβὶδ τὸν τόπον τῷ πνεύματι προϑεωρῆσαι τῆς
γενέσεως τοῦ Χριστοῦ, φήσαντί τε »εἰ εἰσελεύσομαι ἐπὶ κλίνης στρω-
5 μνῆς μου, εἰ δώσω ὕπνον τοῖς ὀφϑαλμοῖς μου καὶ τοῖς βλεφάροις
μου νυσταγμὸν χαὶ ἀνάπαυσιν τοῖς κροτάφοις μου, ἕως οὐ εὕρω τό-
πον τῷ κυρίῳ, σκήνωμα τῷ ϑεῷ laxo« ἀποκαλύπτει τὸ ϑεῖον
πνεῦμα τὸν ἐν Βηϑλεὲμ τόπον. 38 διὸ ἐπιφέρει λέγων" »ἰδοὺ ἠκού-
σαμεν αὐτὴν (ἐν) Egoc$á (αὕτη δέ ἐστιν ἡ Βηϑλεέμ), εὕρομεν αὐτὴν
10 ἐν τοῖς πεδίοις τοῦ δρυμοῦ" εἰσελευσόμεϑα εἰς τὰ σκηνώματα αὐτοῦ,
προσκυνήσομεν εἰς τὸν τόπον οὗ ἔστησαν οἱ πόδες αὐτοῦς. εἰκότως
οὖν μετὰ τὴν τούτων φανέρωσιν ἐπιλέγει" »ἐχεῖ ἐξανατελῶ κέρας
τῷ Δαβίδ, ἡτοίμασα λύχνον τῷ χριστῷ μους, 329τάχα ἴσως καὶ τὸ
ἐπὶ τῆς Βηϑλεὲμ ἀναληφϑὲν τῷ Χριστῷ σῶμα καϑ'᾽ ἑτέραν ὑπόνοιαν
15 σημαίνων, ἐπειδὴ διὰ τοῦ σώματος, Oc δι᾿ ὀστρακχίνου σχεύους, ἐνοι-
χήσασα ἐν αὐτῷ ἡ ϑεία δύναμις Oc διὰ λύχνου τὰς τοῦ ϑείου xci
λογικοῦ φωτὸς μαρμαρυγὰς εἰς πάντας ἐξέλαμψεν ἀνϑρώπους.
β0᾿4πὸ τοῦ Auoc. »Ἑτοιμάζου τοῦ ἐπικαλεῖσϑαι τὸν ϑεόν,
Ἰσραήλ, διότι ἰδοὺ στερεῶν βροντὴν καὶ κτίζων πνεῦμα καὶ ἀπαγ-
20 γέλλων εἰς ἀνϑρώπους τὸν χριστὸν αὐτοῦ, ποιῶν ὄρϑρον καὶ ὁμίχλην,
καὶ ἐπιβαίνων ἐπὶ τὰ ὑψηλὰ uns yc κύριος ὁ ϑεὸς ὃ παντοκράτωρ
ὄνομα αὐτῷ. ἀκούσατε λόγον κυρίου, ὃν ἐγὼ λαμβάνω ἐφ᾽ ὑμᾶς,
ϑρῆνον, οἶχος ᾿Ισραὴλ ἔπεσεν, οὐχέτι προσϑήσει τοῦ ἀναστῆναι" παρ-
ϑένος Ἰσραὴλ ἔσφαλεν ἐπὶ τῆς γῆς αὐτῆς, οὐχ ἔστιν ὁ ἀνιστῶν αὐτήν.«
25 31"E8jouor ἤδη τὸν Χριστὸν ὀνομαστὶ καταγγέλλων εἰς ἀνϑρώ-
πους ὁ ϑεός, στερεοῦν βροντὴν καὶ κτίζει» πνεῦμα λέγεται, τοῦ
εὐαγγελικοῦ κηρύγματος βροντῆς διὰ τὸ εἰς πάντας ἀνϑρώπους
ἐξάκουστον ὀνομαζομένου, ὁμοίως δὲ καὶ τοῦ τοῖς ἀποστόλοις ἐμ-
πνεύσαντος Χριστοῦ πνεύματος δηλουμένου" ὃ καὶ σαφῶς ἐπὶ τῇ
80 τοῦ σωτῆρος ἡμῶν. ἐπιδημίᾳ πεπλήροται, ἐφ᾽ ἡ ποιήσει» ὁ ϑεὸς
ὄρϑρον ὁμοῦ καὶ ὁμίχλην ϑεσπίζεται, τοῖς μὲν τὸ σωτήριον φῶς
παραδεξαμένοις τὸν 00900v, τοῖς δὲ ἀπειϑήσασιν εἰς αὐτὸν τῶν ἐκ

1 Psal. 131, 17a — 4 Psal. 131, 3-5 — 8 Psal 131, 6—7 — 12 Psal.
131, 17 — 18 Amos 4, 12—13; 5, 1—2 — 28 vgl. Act. 2, 2—4

Vor Ἑτοιμάζου Z. 18 steht: χριστὸς ὀνομαστὶ ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ καταγγελλόμενος
xal πᾶσιν μὲν ἀνθρώποις γνωριζόμενος, τὸ ἰουδαίων δ᾽ (δ᾽ über der Zeile in P)
ἔϑνος ἀφοσιούμενγνος

4 nach εἰσελ. ist εἰς σχήνωμα — ἀναβήσομαι ausgefallen in P 9 ἐν (nach
LXX)+Kl 19 τοῦ 4- vor Ἰσραήλ, aber expungiert, P 27 in βροντῆς ist c auf
Ras. in P (βροντῆς steht prüdicativ)

188

190 Eusebius

περιτομῆς τοὐναντίον. 33 οἷς καὶ τὴν ἐσχάτην ἀπόφασιν ὃ λόγος >.
προκηρύττει, ϑρῆνον ἐπιλέγων τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους, τὸν καὶ μετελ-
ϑόντα αὐτοὺς παραυτίκα μετὰ τὴν κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν joo
τοῦ Χριστοῦ δυσσέβειαν. 3325 ἐχείνου γὰρ ἀληϑῶς καὶ εἰς δεῦρο ὃ
5 οἶχος Ἰσραὴλ πέπτωχεν, ὅρος τε ἅπαξ ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ xoci ἀπόφασις
ἐξενήνεχται περὶ τοῦ πεσόντος αὐτῶν οἴχου τοῦ ἐν Ἱερουσαλήμ, καὶ
κατὰ παντὸς αὐτῶν τοῦ συστήματος, ὡς μηκέτ᾽ ἀναστησομένων τῷ
μηδὲ παρεῖναι τὸν ἀνιστῶντα αὐτούς. »oUx ἔστινε γοῦν, φησίν, »0 b
ἀνιστῶν αὐτήνε. ized γὰρ ἐλϑόντα τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ οὐ
10 προσήχαντο, εἰκότως αὐτοὺς καταλιπὼν ἐπὶ πάντα μετέστηζσε) τὰ
ἔϑνη, τὸ αἴτιον τῆς μεταπτώσεως διδάξας, δι᾿ ὧν ἀποκλαυσάμενος
μονονουχὶ ἀπελογήσατο, εἰπών" »Ἱερουσαλὴμ “Ἱερουσαλήμ, ἡ &xoxreí-
vovóa τοὺς προφήτας καὶ λιϑοβολοῦσα τοὺς ἀπεσταλμένους πρὸς
αὐτήν᾽ πολλάκις γὰρ ἠϑέλησα. ἐπισυνάξαι τὰ τέκνα σου, ὃν τρόπον
15 ὄρνις τὰ νοσσία αὐτῆς ὑπὸ τὰς πτέρυγας, καὶ οὐχ ἠϑελήσατε, ἰδοὺ
ἀφίεται ὑμῖν ὁ οἶκος ὑμῶν Eomuoce. e
"Azó τοῦ ᾿Αμβακούμ. »ES5A9tc εἰς σωτηρίαν λαοῦ σου, τοῦ
σῶσαι τοὺς χριστούς σου ἔβαλες εἰς κεφαλὰς ἀνόμων Havarov.c
35 Αχύλας: »ἐξῆλϑες εἰς σωτηρίαν λαοῦ σου, εἰς σωτηρίαν [cov]
20 σὺν χριστῷ σους. ἐπειδὴ ὁ ᾿Αχύλας ἀντὶ τοῦ πληϑυντιχοῦ ἑνικῶς
ἐξέδωχεν, σὺν χριστῷ φήσας τὴν σωτηρίαν τῷ λαῷ πεποιῆσϑαι τὸν ἃ
τῶν ὅλων ϑεόν, sixoroc παρεϑέμεϑα τὴν λέξιν, σαφῶς τῷ προβλή-
ματι παρισταμένην. 39 εἶεν δ᾽ ἂν κατὰ τὴν τῶν ἑβδομήκοντα ἕρμη-
velav πλείους οἱ ἐξ αὐτοῦ καὶ δι᾿ αὐτὸν χριστοὶ χρηματίζοντες, περὶ
25 ὧν εἴρηται »μὴ ἅφησϑε τῶν χριστῶν μου, καὶ ἐν τοῖς προφήταις
μου μὴ πονηρεύεσϑες, οἵ τε εἰς αὐτὸν πεπιστευχότες καὶ τοῦ ἁγίου
τῆς ἐν τῷ Χριστῷ παλιγγενεσίας χρίσματος κατηξιωμένοι, καὶ οἱ δυ-
νάμενοι λέγειν ὁμοίως τῷ ἱερῷ ἀποστόλῳ᾽ »uéroyot τοῦ Χριστοῦ
yeyovausv«.
30 Axoó τῶν Ἱερεμίου ϑρήνοων. » Πνεῦμα [προ] προσώπου ὑμῶν 19
Χριστὸς κύριος συνελήφϑη ἐν ταῖς διαφϑοραῖς αὐτῶν, οὗ εἴπομεν,
ἐν τῇ σκιᾷ αὐτοῦ ζησόμεϑα ἐν τοῖς ἔϑνεσινς.

2 vgl. Amos 5, 1 — 8 Amos 5, 2 — 12 Matth. 23, 37—39 — (14 vgl. Jerem.
22,5) — 17 Habak. 3,13 — 25 Psal. 104, 15 — 28 Hebr. 3, 14 — 30 Klagel.
Jerem. 4, 20

17 Vor Ἐξῆλϑες steht: χριστὸς ὀνομαστὶ ὑπὸ κυρίου τοῦ πατρὸς σῳζόμενος
xal σῴζων τοὺς ξαυτοῦ χριστούς 80 Vor Πνεῦμα steht: χριστὸς ὀνομαστὶ ὑπὸ
ἐἰουδαίων ἐπιβουλευόμενος, τοῖς ἔϑνεσιν ἐπιγεινωσχόμενος

19 σου < Field Orig. Hexapl.

Demonstr. evang. IV Cap. 16, 31—42 191

3705 ϑεσπέσιοι τοῦ ϑεοῦ προφῆται τὸ μέλλον ϑείῳ πνεύματι
- ^ - c
συνορῶντες, ζήσεσϑαι uiv ἑαυτούς, καὶ τοὺς ἑαυτῶν λόγους ὡς av
, 2 , 2 e 9f > > > 2 -2 , an
Sovrov ἐνεργήσειν »ἕν τοῖς ἔϑνεσινε, ἀλλ 00x ἕν τῷ Ισραηλ, EIEONL-
^ > ”
ζο», τὸν χριστὸν πάλιν ὀνομαστί, Oc ἂν αὐτὸν orta τὸν Χριστόν,
παρ᾽ οὗ καὶ τὸ προφητικὸν αὐτοῖς κεχορήγητο πνεῦμα, συλληφϑή-
σεσϑαι ἔφασχον »ἐν ταῖς διαφϑοραῖς αὐτῶν«. ?9vívov ἢ δηλονότι
E = ’ BER A > =
τῶν ix περιτομῆς ἐπιβουλευύντων αὐτῷ; τήρει δὲ κχἀνταῦϑα
eo s , M M , , o
ὁπῶς 0 Aoyos τὸν ἄριστον προαγορεῦδξι συλληφϑησεσϑαι, οπερ
, τς Ἐπ - ,
οὐκ ἂν ἐφαρμόσαι τῇ δευτέρᾳ τοῦ Χριστοῦ παρουσίᾳ, ἣν ἔνδοξον
ἔσεσϑαι καὶ μετὰ βασιλείας ἐνϑέου προχηρύττουσιν οἱ προφητικοὶ
- 2 , M -
λόγοι. διόπερ εἰχὸς ἐκ περιτομῆς ἀποσφάλλεσϑαι, Ta περὶ τῆς δευτέρας
- ^ > > -
ἐπιφανείας αὐτοῦ ὡς ἐπὶ πρώτης ἀφίξεως ἐχλαμβάνοντας, οὐδαμῶς
= - - ταν a € - \
τοῦτο συγχωροῦντος τοῦ λόγου" 39 ἐπεὶ um οἷόν τέ ἐστιν ὁμοῦ καὶ
τ \ Ji i. f DEN Sea € , ^ »
κατὰ TO QUtO ἔνδοξον avrov καὶ adosov ὑποτίϑεσϑαι, xal ἔντιμον
\ , M , 2 » 3 > on , > > »
καὶ βασιλέα καὶ παλιν οὐκ ἔχοντα »εἶδος οὐδὲ xaAAoc« ἀλλ »ατιμον
παρὰ τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπωνς, καὶ αὖὐϑις σωτῆρα καὶ λυτρωτὴν
= x = ,
τοῦ Ἰσραήλ καὶ πάλιν ἐπιβουλευόμενον πρὸς αὐτῶν καὶ »oOc πρό-
^ > - > - > m
βατον ἐπὶ σφαγὴν ἀγόμενονε ἀπὸ TE τῶν ἀνομιῶν αὐτῶν eis ϑάνα-
, 3 - 395 6. = c c = , »
τον παραδιδομενον. ev δὲ xaO ἡμᾶς, oc ἢ τῶν πραγμάτων ote
ἐπιδείκνυσιν, εἰς δύο τρόπους τῶν περὶ τοῦ Χριστοῦ προρρήσεων
διαιρουμένων, τὰ μὲν ἀνϑρωπινώτερα καὶ σκυϑρωπὰ κατὰ τὴν zn
τέραν ἄφιξιν αὐτοῦ πεπληρῶσϑαι ὁμολογεῖται, τὰ δ᾽ ἐνδοξότερα xci
, - - > -
ϑειότερα εἰσέτι νῦν προσδοκᾶται κατὰ τὴν δευτέραν αὐτοῦ παρουσίαν.
> , - - -
!! ἀπόδειξις δὲ τῆς προτέρας ἐναργὴς ἡ ἐξ ἁπάντων τῶν ἐϑνῶν εἰς
ἔργον χωρήσασα δι᾿ αὐτοῦ ϑεογνωσία, ἣν διαφόρως μυρίαι ϑεσπίξουσιν
προφητικαὶ φωναί, ὥσπερ οὖν καὶ 7 παροῦσα, δι᾿ ἧς εἴρηται »09
εἴπομεν, ἐν τῇ σχιᾷ αὐτοῦ ζησόμεϑα ἐν τοῖς ἔϑνεσινς.
'A x os , - B 1 - Ko 35g > >
zo τῆς πρωτῆς τῶν Βασιλειῶν. »Kvgıos ἀνέβη εἰς οὐρα-
B , 3. X E. 3p - \
vovc xci EBOOVTNOEV, AVTOg κρινεῖ ἄχρα γῆς, καὶ δίδωσιν ἰσχὺν τοῖς
- « - « - -
βασιλεῦσιν ἡμῶν, καὶ ὑψώσει κέρας χριστοῦ cUTOU.«
> x > 3 > - Cs Ua
12 Τὴν εἰς οὐρανοὺς ἀποκατάστασιν avdız ὀνομαστὶ τοῦ Χριστοῦ, 1

1 vgl. Euseb. Ecl. proph. III 38 (S. 142,5) — 3. 6 Klagel. Jerem. 4, 20 —
15 Jes. 53, 2b—3a — 17 vgl. Psal. 2 1—2 — Jes. 53, 7 — 26 Klagel. Jerem.
4,20 — 28 ISam. 2, 10 — 30 vgl. Euseb. Ecl. proph. I 18 (S. 53, 25)

28 Vor Κύριος steht: χριστὸς ὀνομαστὶ ὑπὸ κυρίου τοῦ πατρὸς ὑψούμενος

6 in διαφϑοραῖς steht 9 über der Zeile in P 9 ἐφαρμόσαι Dind, ἐφαρ-
uócg P 13 συγχοροῦντος P 3172 Kl, 7 P

191

25 5

192 Eusebius

καὶ ϑεοῦ λόγος ἐπινοεῖται, τήν τε ἐξάκουστον βροντῆς δίκην εἰς ἅπαν-
τας διδασκαλίαν αὐτοῦ xai τὴν μετὰ ταῦτα γενησομένην αὐτοῦ κατὰ
πάντων κρίσιν ἡ ϑεία γραφὴ ϑεσπίζει. Eins δὲ τούτοις αὐτὸς ὁ
κύριος »δώσειν ἰσχὺνς« “λέγεται »τοῖς βασιλεῦσιν ἡμῶνε. οὗτοι δ᾽ ἂν
εἶεν οἱ ἀπόστολοι τοῦ Χριστοῦ, περὶ ὧν ἔχεις ἐν &C ψαλμῷ τὸ
"κύριος δώσει ῥῆμα τοῖς εὐαγγελιζομένοις δυνάμει πολλῇ«ς. Yxav
τούτῳ δὲ Χριστοῦ ὀνομαστὶ μνημονεύει, τοῦ κατὰ τὸν ἄνϑρωπον
»οουμένου σωτῆρος ἡμῶν, οὗ τὸ κέρας φησὶν ὑψωϑήσεσϑαι τὴν ἐν
αὐτῷ ἀόρατον δύναμιν καὶ τὴν βασιλείαν αὐτοῦ δηλῶν" ἔϑος γοῦν
τῇ γραφῇ τὴν βασιλείαν κέρας ὀνομάζειν. κεῖται δὲ καὶ ἐν τῷ πη΄
ψαλμῷ τὸ »χαὶ ἐν τῷ ὀνόματί μου ὑψωϑήσεται τὸ κέρας αὐτοῦς.

Aro τῆς πρώτης τῶν Βασιλειῶν. Ἰδοὺ ἡμέραι ἔρχονται,
λέγει, καὶ ἐξολοϑρεύσω τὸ σπέρμα σου, καὶ τὸ σπέρμα οἴχου πατρός
σου" καὶ 00% ἔσται πρεσβύτης ἐν τῷ οἴκῳ „yov.« 44 ταῦτα πρὸς τὸν
Ἠλεὶ φήσας ὃ χρηματισμὸς ἐπιφέρει ue" ἕτερα λέγων" »καὶ ἀνα-
στήσω ἐμαυτῷ ἱερέα πιστόν, ὃς πάντα τὰ ἐν τῇ καρδίᾳ μου καὶ τὰ
ἐν τῇ ψυχῇ μου ποιήσει; καὶ οἰχοδομήσω αὐτῷ οἶχον πιστόν, καὶ
διελεύσεται ἐνώπιον χριστοῦ μου πάσας τὰς ἡμέραες.

15 Meraotaoıv καὶ ἀποβολὴν ἀπειλήσας ὁ ϑεῖος λόγος τοῖς οὐ κατὰ
τὸν ὀρϑὸν τρόπον λειτουργοῦσιν, ἕτερον ἐξ ἑτέρου γένους καταστήσειν
ἱερέα ἐπαγγέλλεται, ὃν καί φησιν »διελεύσεσϑαι ἐνώπιον χριστοῦ αὖ-
τοῦς, ἢ »ἐμπεριπατήσειν εἰς πρόσωπον ἠλειμμένου αὐτοῦς, Oc ὁ Axv-
λας ἡρμήνευσεν, ἢ os ὃ Σύμμαχος, »ἀναστραφήσεσϑαι ἔμπροσϑεν τοῦ
χριστοῦ αὐτοῦς. 48 τίς δ᾽ ἂν οὗτος εἴη Gl) πᾶς ὃ εὐσεβῶς προσιὼν τῇ
ἱερουργίᾳ τοῦ Χριστοῦ τοῦ ϑεοῦ, ᾧ τὸν τῆς ἐκκλησίας οἶχον οἷα
»σοφὸς ἀρχιτέχτοωνε καὶ οἰκοδόμος αὐτὸς ὃ τῶν ὅλων ϑεὸς οἰχοδομή-
σειν ὑπισχνεῖται, οὐδ᾽ ἄλλον οἶχον σημαίνων ἢ τὴν xe. ὅλης τῆς
οἰκουμένης τῷ Χριστῷ ὀνομαστὶ συστᾶσαν ἐχκλησίαν, ἔνϑα πᾶς ὁ διὰ
Χριστοῦ τοῦ ϑεοῦ ἱερωμένος κατὰ τὰς πνευματικὰς λειτουργίας τὰ
χαταϑύμια xci τὰ xar ψυχὴν τοῦ ϑεοῦ λέγεται ποιήσειν, τῶν δι᾽
αἵματος ταύρων καὶ τράγων, κατὰ τὴν πάλαι τυπικὴν ἀγωγὴν

4 I Sam. 2, 10» — 6 Psal. 67, 12 — 8 I Sam. 2, 10b — 11 Psal. 88,25 —
12 I Sam. 2, 31—32 — 15 I Sam. 2,35 — 26 I Kor. 3, 10 — 31 vgl. Jes. 1, 11

Vor Ἰδοὺ Z. 12 steht: χριστὸς ὀνομαστὶ oixov πιστὸν παρὰ τοῦ πατρὸς λαμ-
βάνων τὴν ἐχχλησίαν αὐτοῦ καὶ ἱερέα πιστὸν πάντα τὸν χρόνον τῆς ἐχκλησίας
αὐτοῦ γνησίως προϊστάμενον (in P -vov). [Steph. ἱερεὺς πιστὸς. . προϊστάμενος,
aber vgl. Z. 15f]

3 πάντων aus urspr. navra P 24 οὗτος am Rande in P | ἢ - Kl

192

Demonstr. evang. IV Cap. 16, 42—52 193

ἐπιτελουμένων, μεμισῆσϑαι ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ διὰ τῆς Ἡσαΐου προφητείας b

ὁμολογουμένων; :

«ἸΤρσαῦτα δι᾿ ὧν ὁ Χριστὸς ὀνομαστὶ προκεχήρυκτο᾽ πλὴν ἀλλ᾽
ἐπεὶ διὰ τῶν πλείστων τὰ πάϑη τοῦ Χριστοῦ συνῆπται τῇ αὐτοῦ
προσηγορίᾳ, ἀναγκαῖον ἐπαναλαβεῖν τὰ προειρημένα περὶ τῆς κατ᾽
αὐτὸν ϑεότητος, ἣν ἐν τῷ ud’ “ραλμῷ, ἐπιγεγραμμένῳ "ὑπὲρ τοῦ
ἀγαπητοῦς, φέρεσϑαι προπαρεστήσαμεν, ἔνϑα ὁ λόγος ἐν πρώτοις
αὐτὸν ὑπομνήσας ὡς βασιλέα, ue ἕτερα ἐπάγει περὶ τῆς “ϑεότητος
τοῦ Χριστοῦ" »ὁ ϑρόνος σου O ϑεὸς εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος"
ῥάβδος εὐθύτητος ἡ ῥάβδος τῆς βασιλείας σου. ἠγάπησας δικαιοσύνην
χαὶ ἐμίσησας ἀδικίαν" διὰ τοῦτο ἔχρισέν σε ὁ ϑεὸς ὃ ϑεός σου ἔλαιον
ἀγαλλιάσεως παρὰ τοὺς μετόχους σους. 5'σαφῶς γὰρ ἐν τούτοις,
Oc ἤδη καὶ πρότερον προπαρεστήσαμεν, εἷς ὧν καὶ (0) αὐτὸς ὁ δη-
λούμενος, ϑεὸς εἶναι λέγεται ἠγαπηκὼς δικαιοσύνην καὶ μεμισηκὼς
ἀδικίαν, καὶ τούτου χάριν ὑφ᾽ ἑτέρου μείζονος ϑεοῦ καὶ πατρὸς
αὐτοῦ κεχρισμένος ἐλαίῳ κρείττονι καὶ διαφέροντι ἢ κατὰ τοὺς τύ-
πους, τῷ καλουμένῳ τῆς ἀγαλλιάσεως. 195 δὲ τῷ τοιούτῳ χρισϑεὶς
ἐλαίῳ οὐ πρὸς ἀνϑρώπον, οὐδὲ δι᾽ ἀνϑρώπων, ἀλλ᾽ ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ
ἀνωτάτω ϑεοῦ, τί ἕτερον ἢ Χριστὸς εἰκότως (av) ὀνομασϑείη; οὐχοῦν
6 αὐτὸς ὁμοῦ καὶ ϑεὸς δείκνυται ὠνομασμένος, ὥσπερ οὖν ἤδη πρό-
τερον κατὰ τοὺς οἰχείους τόπους παρέστη.

Καὶ τοῦ Ἡσαΐου δὲ κἀνταῦϑα πάλιν ὑπομνηστέον, ὃς ἔφη-
σεν νυπνεῦμα κυρίου ἐπ᾿ ἐμέ, οὗ εἵνεχεν ἔχρισέν μὲ εὐαγγελί-
σασϑαι πτωχοῖς, ἀπέσταλχέν μὲ ἰάσασϑαι τοὺς συντετριμμένους
τὴν καρδίαν, κηρῦξαι αἰχμαλώτοις ἄφεσιν xci τυφλοῖς ἀνάβλεψινς«.
50 ἐδείκνυμεν καὶ ἐν τούτοις ος οἱ μὲν ἐξ ἀνϑρώπων πάλαι
πρότερον ἐπὶ τὴν τοῦ ϑείου ϑεραπείαν προσιόντες ἱερεῖς ἐλαίῳ
ἐχρίοντο σχευαστῷ, ὁ δὲ διὰ τῆς προφητείας δηλούμενος τῇ évÓéo
δυνάμει κεχρῖσϑαι λέγεται. 51 τρῦτο δὲ ὅλον ἐπὶ τὸν ἡμέτερον σωτῆρα
ἀνεφέρετο, Ἰησοῦν τὸν μόνον ἀληϑῆ Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ, ὃς ἐπὶ τῆς
τῶν Ἰουδαίων συναγωγῆς ποτε λαβὼν τὴν προφητείαν καὶ διελϑὼν
τὴν ἐχτεϑεῖσαν περικοπὴν πεπληρῶσϑαι εἰς ἑαυτὸν ἐδίδαξεν τὸ ἀνά-
γνωόμα. 52) γέγραπται γὰρ ὡς ἄρα ἀναγνοὺς »καὶ πτύξας τὸ βιβλίον
xal ἀποδοὺς τῷ ὑπηρέτῃ ἐχάϑισεν" καὶ πάντων οἱ ὀφϑαλμοὶ ἐν τῇ

1 Jes. 1, 11 — 6 Psal. 44, 1 — 7 oben S. 180, 24 ff — 9 Psal. 44, 7—8 —
13 u. 21 oben S. 182, 20 ff — 17 Psal. 44, 8 — 18 vgl. Gal. 1, 1 — 23 Jes. 61,1
— 26 vgl. oben S. 177, 528 — 33 Luk. 4, 20—21

3 ὁ über der Zeile in P 8 αὐτὸν Gaisf. (nach S), αὐτὸ Ρ 13 ὁ 4- Hkl

19 àv + Dind.
Eusebius VI. 13

193

194 Eusebius

συναγωγῇ ἦσαν ἀτενίζοντες αὐτῷ. ἤρξατο δὲ λέγειν πρὸς αὐτοὺς ὅτι
σήμερον πεπλήρωται ἡ γραφὴ αὕτη ἐν τοῖς ὠσὶν ὑμῶνκ«.

537 Ἐπὶ τούτοις ἅπασιν καὶ τὰ Μωσέως αὐὖϑις παραϑετέον, ὃς κατὰ
τὸν δειχϑέντα αὐτῷ τύπον τὸν ἴδιον ἀδελφὸν τὸν Aaoov ἀρχιερέα
καταστησάμενος, ἀκολούϑως τῷ φήσαντι πρὸς αὐτὸν χρησμῷ ὑποιή-
σεις πάντα κατὰ τὸν τύπον τὸν δειχϑέντα σοι ἐν τῷ 0Qtt«, δῆλός ἐστιν

ος τοῖς τῆς διανοίας ὀμμασιν καὶ τῷ Heim πνεύματι συνιδὼν τὸν
μέγαν τῶν ὅλων ἀρχιερέα, τὸν ἀληϑῆ Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ, [οὗ] μετὰ
τῆς ἄλλης σωματικῆς καὶ τυπικῆς λατρείας τὴν εἰχόνα διαγράφων
τὸν δηλωϑέντα τῇ τοῦ ἀληϑοῦς Χριστοῦ προσωνυμίᾳ τετίμηκεν.
δ4 τοῦτο δὲ παρίστησιν καὶ ὃ ϑεῖος ἀπόστολος, λέγων περὶ τῶν κατὰ
Μωσέα νόμων τὸ »οἵτινες ὑποδείγματι καὶ σκιᾷ λατρεύουσι τῶν
ἐπουρανίωνε, καὶ πάλιν »σχεὰν γὰρ ἔχων ὃ νόμος τῶν μελλόντων
ἀγαϑῶνε, xal πάλιν un οὖν τις ὑμᾶς χρινέτο) 7 ἐν βρώσει ἢ ἐν
πόσει ἢ ἐν μέρει ἑορτῆς ἢ νουμηνίας ἢ σαββάτων, ἃ ἐστι σχιὰ τῶν
μελλόντων«ε. del γὰρ τὰ περὶ τῆς τῶν βρωμάτων ἀδιαφορίας καὶ
τὰ περὶ ἑορτῶν καὶ σαββάτου νενομοϑετημένα, ὡς ἂν δκιώδη ὄντα,
ὑπογραμμὸν ἑτέρων ἀληϑῶν καὶ μυστικῶν πραγμάτων ἔσῳζεν, οὐκ
ἀπειχότως ἐρεῖς καὶ τὸν ἀρχιερέα εἰς ἑτέρου ἀρχιερέως παρειλῆφϑαι
σύμβολον, zul χριστὸν αὐτὸν ἐπωνομάσϑαι tlg .. ἑτέρου τοῦ μόνου
xci ἀληϑῶς Χριστοῦ: τοσοῦτόν γε μὴν λειπόμενον τοῦ ἀληϑοῦς, καϑ'

‘u c x > \ = = 2 9 vai , ,
σον ὁ μὲν ἀληϑὴς Χριστὸς πρὸς τοῦ τῶν 020v 900 ἀκούει" »x&00v

ἐχ δεξιῶν μου, ἕως ἂν ϑῶ τοὺς ἐχϑρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν
σους, καὶ »κατακυρίευε ἐν μέσῳ τῶν ἐχϑρῶν σους, 5" χαὶ »ἐκ γαστρὸς
πρὸ ἑωσφόρου ἐγέννησά σες, xci »ὥμοσεν κύριος, καὶ οὐ μεταμελη-
ϑήσεται, σὺ ἱερεὺς εἰς τὸν αἰῶνα κατὰ τὴν τάξιν “ελχισεδέχε, δι᾿
ὧν σαφῶς γέννημα καὶ υἱὸς ϑεοῦ πρὸ “ἑωσφόρου καὶ πρὸ πάσης δη-
μιουργίας ὑποστὰς αἰώνιος ἀρχιερεὺς ἀναπέφανται. 970 δὲ Μωσέως
χριστός, ἐν δράματι τὸν τύπον ἐν βραχεῖ καϑυποχρινᾶμενος χρόνῳ,
κεῖται ἐν ϑνητοῖς λελογισμένος, ἑτέρῳ τὴν ἀλήϑειαν τῷ μόνῳ καὶ
ἀληϑεῖ παραδούς. καὶ ὁ μὲν ἀληϑὴς Χριστὸς οὐ δεηϑεὶς τῆς κατὰ
Moo£a χρίσεως οὐδ᾽ ἐλαίου σκευαστοῦ καὶ γεώδους ὕλης, Ope τῆς
ἀρετῆς καὶ τῆς προσωνυμίας τῆς αὐτοῦ τὴν οἰκουμένην κατέπλησεν,
παρώνυμον αὐτοῦ τὸ Χριστιανῶν γένος ἐν πᾶσι τοῖς ἔϑνεσι συστη-
σάμενος. 590 δὲ Μωσέως οὐδ᾽ ὅτι ποτὲ ἐν ἀνϑρώποις ὠνομάσϑη

5 Exod. 25, 40 — 7 vgl. Euseb. Ecl. proph. 111 (S. 35, 27) — 10 vgl. Levit.
4, 5a(?) — 12 Hebr.8,5 — 13 Hebr. 10, 1 — 14 Kol. 2, 16—17 — 22 Psal.
109, 1 — 24 Psal. 109, 2 — Psal. 109, 3 — 25 Psal. 109, 4

8 οὗ — Kl 12 Mooéía Hkl Μωσέως P 19 är&gov Steph, ἕτερον P
20 nach εἰς + σύμβολον oder τύπον Hkl

€

194

Demonstr. evang. IV Cap. 16, 52—62. Cap. 17, 1—2 195

δῆλος ἦν, d un διὰ τῆς Μωσέως γραφῆς. καὶ οὗτος μὲν ὀψέ ποτε
μετὰ τὴν ἔξοδον τὴν ἀπὸ “Αἰγύπτου περιρραντηρίοις τισὶν καὶ ταῖς
δι᾿ αἱμάτων ϑυσίαις καϑαρϑεὶς ἐλαίῳ κέχριστο σκευαστῷ, Μωσέως
αὐτὸν κεχρικότος᾽ $99 δὲ ἀρχέτυπος καὶ ἀληϑὴς ἀρχῆϑεν καὶ εἰς
ἄπειρον αἰῶνα ὅλος δι᾿ ὅλου καὶ αὐτὸς αὐτῷ τὰ πάντα ὅμοιος μηδ᾽
ὁτιοῦν παραλλάττων χριστὸς ἣν ἀεὶ καὶ πρὸ τῆς ἐν ἀνϑρώποις
ἐπιδημίας, καὶ μετ᾽ αὐτὴν ὁμοίως, οὐ πρὸς ἀνθρώπου οὐδὲ δι᾿ ὕλης
τῆς ἐν ἀνθρώποις ἀλλὰ πρὸς τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ τῇ ἀγενεῖ ϑεό-
τητι χεχρισμένος.

2 Kai ἐπειδήπερ (τὸ) τῆς προσηγορίας αὐτοῦ τὸ παρὸν ἡμῖν
ἐξετάζεται, τῶν εἰρημένων ἁπάντων εἴη ἂν ἐπισφράγισμα τὸ παρὰ
τῷ σοφωτάτῳ Σολομῶντι λόγιον φάσχον ἐν τῷ ἊΑισματι τῶν
ἀσμάτων" »μύρον ἐχκενωϑὲν ὀνομά σους. διχαὶ οὗτος γὰρ ἐνθέῳ
σοφίᾳ κεχορηγημένος, xci χκαταξιωϑεὶς ἀπορρητοτέρων περὶ τοῦ
Χριστοῦ καὶ τῆς ἐχκλησίας αὐτοῦ ϑεωρημάτων, καὶ τοῦ μὲν ὡς
ἐπουρανίου νυμφίου, τῆς δὲ ὡς νύμφης αὐτοῦ μνημονεύσας, ἐπιζη-
τουμένου τί ἄρα ἢν ovoua τῷ νυμφίῳ, ἐπιφωνεῖ ὡς πρὸς αὐτὸν
λέγων" τὸ ὄνομά σου, νυμφίε, μύρον ἐστίν, καὶ μύρον οὐχ ἁπλῶς,
ἀλλὰ κεχενωμένον. 9?zxoiov δ᾽ ἂν γένοιτο ὄνομα μύρου κεχενωμένου
δηλωτικὸν ἢ τὸ τοῦ χριστοῦ ὄνομα; οὐ γὰρ ἂν ἀλλ λως ovt ἂν γένοιτο
οὐτ᾽ ἂν ὀνομασϑ si?) χριστὸς ἢ) μύρου προσχυϑέντος. ὁποῖον δὲ τοῦτο
nv τὸ μύρον, ᾧ χρισϑεὶς ὁ δηλούμενος χριστὸς ἀποπέφανται, διὰ τῶν
πρόσϑεν ἡμῖν ἀποδέδοται. τοσούτων περὶ τῆς τοῦ Χριστοῦ προση-
γορίας διηγορευμένων, φέρε καὶ περὶ τῆς τοῦ Ἰησοῦ διασχεψώμεϑα.

XVU. Πρῶτος πάλιν Moons πρὸς τὸν αὐτοῦ διάδοχον ἑτέρᾳ
χρώμενος προσωνυμίᾳ Ἰησοῦν μετωνόμασεν. γέγραπται γάρ᾽ »ταῦτα
τὰ ὀνόματα τῶν ἀνδρῶν, οὖς ἀπέστειλεν Moons κατασχέψασϑαι τὴν
γῆν, καὶ ἐπωνόμασεν Moons τὸν Navonv υἱὸν Ναυὴ Ἰησοῦν, καὶ ἀπέ-
στειλεν αὐτούει. ? ὅρα δὴ οὖν τίνα τρόπον οὐ μικρὰ νοήσας περὶ
φύσεως ὀνομάτων 0 προφήτης, ἀλλὰ καὶ πλεῖστα ὅσα περὶ τῶν παρ᾽
αὐτῷ μετονομαζομένων. ϑείων ἀνδρῶν καὶ ὧν» ἕνεχα μετονομάζονται
φιλοσοφήσας, εἰσάγει τὸν Apoau ἔπαϑλον ἐπ᾽ ἀρετῇ ἀπολαμβάνοντα

13 Hohel. 1, 3 — 23 oben S. 174, 28 — 25 vgl. Euseb. Ecl. proph. I 11
(S. 35, 11) — 26 Num. 13, 17—18a — 32 vgl. Gen. 17, 5

Vor Z. 25: ὕτι καὶ τὸ τοῦ Ἰησοῦ ὄνομα παρὰ τοῖς προπάλαι τοῦ ϑεοῦ γνωρί-
uoi ἐτετίμητο
1 uwüoewg P 4 καὶ über der Zeile in P 5 ὕμοιος Steph, ὅμοιως P
9 χεχρισμένος Steph., χεχριμένος P 10 τὸ + Steph. | τὸ παρὸν ἡμῖν Kl, τὸ
παρὸν ἡμῶν P 14 καὶ eingefügt in P 19 γένοιτο Dind., γένηται P 23 in ἀπο-
δέδοται steht c. auf Ras. in P 25. 27.28 uoc. P 32 ᾿Αβρὰμ Gaisf, ἁβραὰμ P
ital

195

196 Eusebius

^ = E \ ν ) \ » = [7
πρὸς τοῦ ϑεοῦ τὴν πατρὸς Αβρααμ ἐντελῆ προσηγορίαν, ὁπερ τί
ποτε δηλοῖ οὐ νῦν διασαφεῖν καιρός. ϑοῦτω δὲ καὶ τὴν Σάραν
Σάρραν ἐπονομάσας, καὶ Γέλωτα τὸν ᾿Ισαὰκ πρὸ γενέσεως ἐπικεκλη-
μένον, xci τὸν laxo τῆς πάλης τὸ βραβεῖον διὰ τῆς τοῦ ἸΙσραὴλ
ἐπωνυμίας ἀναδούμενον, μυρία τε ἄλλα περὶ ὀνομάτων δυνάμεώς TE

xci φύσεως ϑειότερα ἢ κατ᾽ ἄνϑρωπον ἐνθέῳ σοφίᾳ καὶ ἐπιστήμῃ d

διαλαβών, μηδενὸς τῶν πρὸ αὐτοῦ τῶν ἐξ αἰῶνος τῷ τοῦ Ἰησοῦ
χεχρημένου ὀνόματι, πρῶτος αὐτὸς ϑείῳ πνεύματι ϑεοφορηϑεὶς τὸν
μέλλοντα αὐτοῦ διάδοχον τῆς ἀρχῆς τοῦ λαοῦ καταστήσεσϑαι, ἑτέρῳ
πρότερον ὀνόματι χεχρημένον, μεταβαλὼν Ἰησοῦν καλεῖ, οὐχ ἀρχεῖν
ἡγούμενος τὴν £X προγόνων ἐπικληϑεῖσαν αὐτῷ γεννωμένῳ προση-
yooiav' Ναυσῆν γὰρ αὐτὸν ἐφώνουν οἱ γεννήσαντες. 4ἀλλ᾽ ὃ γε
προφήτης τοῦ ϑεοῦ τὸ ἐκ γενετῆς ἀμείψας ὄνομα Ἰησοῦν τὸν ἄνδρα
κατὰ τὸ ϑεῖον νεῦμα xcAtU οὐκ ἄλλως αὐτὸν... καϑηγεῖσϑαι τοῦ παν-
τὸς λαοῦ μετὰ τὴν ἑαυτοῦ τελευτήν, τῆς (δὲ) πρὸς αὐτοῦ τεϑείσης
νομοϑεσίας μεταστησομένης ποτὲ καὶ τέλος ἰσχούσης καὶ αὐτῷ γε
ὁμοίως Μωσεῖ τρόπον τινὰ τελευτώσης, μηδένα ἕτερον ἢ μόνον Ty-
σοῦν τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ πολιτείας ἑτέρας ἡγήσεσϑαι κρείττονος
ἢ κατὰ τὴν προτέραν. δοὕτω μὲν δὴ Μωσῆς 0 πάντων προφητῶν
ϑαυμασιώτατος, ἀμφοτέρας τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ tío
πνεύματι διαγνοὺς τὰς ἐπωνυμίας, ταύταις Oc ἂν βασιλικοῖς διαδή-
μασιν τοὺς παρ᾽ αὐτὸν πάντων τῶν ἀρχόντων ἐχκχρίτους ἐτίμησεν,
δυσὶν ἄρχουσιν καὶ ἡγεμόσιν τοῦ λαοῦ, τῷ τε ἀρχιερεῖ καὶ τῷ οἰχείῳ
διαδόχῳ, τὸν Χριστὸν καὶ τὸν Ἰησοῦν ἐπιφημίσας κατ᾽ ἀξίαν, τῷ
μὲν ᾿ΔΑαρὼν τὸν Χριστόν, τῷ δὲ Ναυσῇ ὡς ἂν τὴν αὐτοῦ τελευτὴν
διαδεξομένῳ τὸν Ἰησοῦν ἀπονείμας. "τοῦτον μὲν 00» τὸν τρόπον
ἡ αὐτοῦ Μωσέως γραφὴ ταῖς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ κε-
χκόσμητο προσηγορίαις.

᾿Απὸ τῆς Ἐξόδου. »1óo0 ἀποστέλλω τὸν ἄγγελόν uov πρὸ
προσώπου σου, ἵνα φυλάσσῃ σε ἐν τῇ ὁδῷ, ὅπως εἰσαγάγῃ σε εἰς τὴν
γῆν, ἣν ἡτοίμασά σοι. πρόσεχε σεαυτῷ καὶ εἰσάκουε αὐτοῦ, μὴ ἀπείϑει

1 {Ὁ vgl. Siegfried, Philo 268 — 2 vgl. Gen. 17, 15 — 3 vgl. Gen. 21, 6 u.
17, 19 — 4 Gen. 32, 28 — 10 vgl. Num. 13, 17 — 29 Exod. 23, 20—21

99 Vor Ἰδοὺ steht: ὡς ὁ μωσέως διάδοχος ἰησοῦς, ἄγγελος ἐπικεχλημένος,
«cl τοῦ λαοῦ καϑηγεῖσϑαι μέλλων, τὸ ὄνομα τοῦ χρηματίζοντος χριστοῦ ἐπιφέρε-

σϑαι λέγεται

1 πατρὸς Gaisf., πρὸς P; nach πατρὸς vielleicht + πολλῶν ἐθνῶν (vgl. Gen.
17,5) Hkl 14 νεῦμα P, πνεῦμα Steph. | etwa (ovrióóv) καϑηγήσεσϑαι Hkl
15 δὲ + Hkl 20 ϑαυμασιώτατος Steph. ϑαυμασιώτερος P 27 uwüc. P

196

Demonstr. evang. IV Cap. 17, 2—11 197

AUTO" οὐ γὰρ μὴ ὑποστείληταί 68° τὸ γὰρ ὀνομά μού ἐστιν ἐπ᾿ αὐτῷ. «
7 ἐμοῦ, φησὶν αὐτὸς ὁ κύριος, τοῦ σοι ταῦτα χρηματίζοντος τοὔνομα
ἐπιγέγραπται ö μέλλων εἰσάξειν τὸν λαὸν εἰς τὴν γῆν τῆς ἐπαγγελίας"
εἰ δ᾽ αὐτὸς ἣν ὁ Ἰησοῦς, οὐκ ἄλλος, πρόδηλον Gg τοὔνομα τὸ αὐτοῦ
φησιν ἐπιτεϑεῖσϑαι αὐτῷ. S00 ϑαυμαστὸν ovr & καὶ ἄγγελον αὐτὸν
ἀποκαλεῖ, ὅτε χαὶ περὶ ᾿Ιωάννου ἀνϑρώπου γεγονότος λέλεχται τὸ
»οἰδοὺ ἀποστέλλω τὸν ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου σου, ὃς κατασχευ-
ἄσει τὴν ὅδόν σου ἔμπροσϑέν σους.

9'4x0 τοῦ Ζαχαρίου. »Καὶ ἔδειξέν μοι κύριος Ἰησοῦν τὸν
ἱερέα τὸν μέγαν, ἑστῶτα πρὸ πῤοσώπου ἀγγέλου κυρίου, καὶ ὁ διά-
βολος εἱστήκει ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ ἀντιχεῖσϑαι αὐτῷ. καὶ εἶπεν κύριος
πρὸς τὸν διάβολον, ἐπιτιμήσαι κύριος ἐν σοί, διάβολε, καὶ ἐπιτιμήσαι
κύριος ἐν σοὶ ὁ ἐχλεξάμενος τὴν Ἱερουσαλήμ᾽ οὐχ ἰδοὺ τοῦτο Oc
δαλὸς ἐξεσπασμένος dx πυρός; καὶ 5v Ἰησοῦς ἐνδεδυμένος ἱμάτια ῥυ-
παρά, καὶ εἱστήχει πρὸ προσώπου ἀγγέλου κυρίου. καὶ ἀπεκρίϑη καὶ
εἶπεν πρὸς τοὺς ἑστηχότας πρὸ προσώπου, λέγων, ἀφέλετε τὰ ἱμάτια
τὰ ῥυπαρὰ ἀπ᾿ αὑτοῦ. xol εἶπεν πρὸς αὐτόν, ἰδοὺ ἀφήρηκα τὰς
ἀνομίας σου, καὶ ἐνδύσατε αὐτὸν ποδήρη, καὶ ἐπίϑετε κίδαριν καϑαρὰν
ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ, καὶ περιέβαλον αὐτὸν ἱμάτια.« 19 χαὶ ἑξῆς
ἐπιλέγει" »axovs δή, Ἰησοῦ ὁ ἱερεὺς ὁ μέγας, σὺ καὶ οἱ πλησίον Gov,
καϑήμενοι πρὸ προσώπου σου, διότι ἄνδρες τερατόσχοποί εἰσιν, διότι
ἄγω τὸν δοῦλόν μου avaroinve. 11 χαὶ μετὰ βραχέα τούτοις ἐπιφέρει
λέγων" »xal ἐγένετο λόγος κυρίου πρός us λέγων, λάβε τὰ ἐκ τῆς
αἰχμαλωσίας παρὰ τῶν ἀρχόντων καὶ παρὰ τῶν χρησμῶν αὐτῆς, καὶ
παρὰ τῶν ἐπεγνωχότων αὐτήν, καὶ εἰσελεύσῃ ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκεί» εἰς
τὸν οἶχον Σοφονίου τοῦ 5xorvroc ἐκ Βαβυλῶνος, καὶ λήψῃ ἀργύριον
καὶ χρυσίον, καὶ ποιήσεις στεφάνους, καὶ ἐπιϑήσεις ἐπὶ τὴν κεφαλὴν
Ἰησοῦ τοῦ Ἰωσεδὲκ τοῦ ἱερέως τοῦ μεγάλου, καὶ ἐρεῖς πρὸς αὐτόν,
tade λέγει κύριος παντοχράτωρ, ἰδοὺ ἀνήρ, ἀνατολὴ ὄνομα αὐτῷ,
καὶ ὑποχάτωϑεν αὐτοῦ ἀνατελεῖ, καὶ οἰχοδομήσει τὸν οἶχον κυρίου"
xcl αὐτὸς λήψεται ἀρετήν, καὶ καϑιεῖται καὶ κατάρξει ἐπὶ τοῦ ϑρόνου
αὐτοῦ, καὶ ἔσται ὁ ἱερεὺς ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ, καὶ βουλὴ εἰρηνικὴ ἔσται
ἀνὰ μέσον Gugotégov«.

7 Matth. 11, 10; Luk. 7, 27 (Mal. 3, 1) — 9 Sachar. 3, 1—5 — 30 Sachar.
3, 8 — 23 Sachar. 6, 9—13

9 Vor Ἀπὸ τοῦ Ζαχαρίου steht: ὡς xal ἰησοῦς ὁ τοῦ ἰωσεδὲκ ὁ ἱερεὺς ὁ μέγας
εἰχόνα καὶ τύπον ἔφερεν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιστρέφοντος ἐπὶ τὸν ϑεὸν τὴν πάλαι
ἐπικχρατήσασαν τῶν ἀνϑρωπείων ψυχῶν αἰχμαλωσίαν

4 τὸ über der Zeile in P 18 ἐχλεξάμενον 14 ἐξεσπασμένον P 99 8.199,28
ἰδοὺ - τοῦ ἄγω Ρ 24 χρησίμων LXX 96 Ἰωσίου τοῦ (nach LXX)-+ vor Σοφονίου Kl

197

198 Eusebius

12 Kai ὁ ἐν τῷ παρόντι προφήτῃ μέγας ἱερεὺς ἀναγορευόμενος
᾿Ιησοῦς λευχοτάτην εἰχόνα καὶ σύμβολον ἐναργὲς δοκεῖ μοι σῴζειν
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ τοῦ Χριστοῦ, τῇ τε αὐτοῦ προσηγορίᾳ τι-
μηϑεὶς καὶ τῆς ἐπανόδου τῆς ἀπὸ Βαβυλῶνος αἰχμαλωσίας τοῦ λαοῦ
καϑηγησάμενος, 18 ἐπεὶ καὶ 6 σωτὴρ ἡμῶν Ἰησοῦς ὃ Χριστὸς ἀφεῖσϑαι
εἴρηται διὰ Ἡσαΐου τοῦ προφήτου »κηρῦξαι αἰχμαλώτοις ἄφεσιν καὶ
τυφλοῖς ἀνάβλεψιν, παρακαλέσαι τε πάντας τοὺς πενϑοῦντας, καὶ
δοϑῆναι τοῖς πενϑοῦσι Σιὼν δόξαν ἀντὶ σποδοῦ, ἄλειμμα εὐφροσύνηςς«.

» - » , , > = x \ x jd
ἔχεις τοιγαροῦν non Óvo μεγάλους ἀρχιερεῖς, vov μὲν παρὰ Moosi

Χριστόν, τὸν δὲ μετὰ χεῖρας Ἰησοῦν, τὰ σύμβολα τῆς περὶ τὸν σω-
τῆρα καὶ κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν ἀληϑείας δι᾿ ἑαυτῶν ἐπενη-
νεγμένους. 14 ἀλλ᾽ ὁ μὲν ᾿Δαρών, ὁ παρὰ Μωσεῖ Χριστός, τῆς παρ᾽
Αἰγυπτίοις ἀπαλλάξας τὸν λαὸν δουλείας, ἐπ᾽ ἐλευϑερίᾳ τε καὶ ϑερα-
πείᾳ τοῦ (ϑεοῦ) τῆς ἀπ᾿ Αἰγύπτου πορείας αὐτῶν ἡγησάμενος, τὴν εἰ-
κόνα σῴζοι ἂν τοῦ ἀληϑοῦς κυρίου, ὃς τῆς Alyvatıazng εἰδωλολατρίας
πάντας ἡμᾶς τοὺς ἐξ ἐϑνῶν ἐλυτρώσατο. 15ὺ δ᾽ ἐν τῷ προφήτῃ
Ἰησοῦς ὁ ἱερεὺς ὁ μέγας τῆς ἀπὸ Βαβυλῶν ος ἐπὶ τὴν Ἱερουσαλὴμ ἐπα-
vodov προέστη, δεῖγμα φέρων καὶ αὐτὸς Ἰησοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, ὃν
ἔχομεν »ἱερέα μέγαν διεληλυϑότα τοὺς οὐρανούςς, Ót οὗ καὶ αὐτοὶ οὐσπερ
ἐχ Βαβυλῶνος τῆς κατὰ τὸν ἐνεστῶτα βίον συγχύσεώς τε καὶ αἰχμα-
λωσίας ἀπολυτρωϑέντες εἰς τὴν οὐρανόπολιν, τὴν ἀληϑῶς Ἵερου-
σαλήμ, σπεύδειν ἐδιδάχϑημεν. 1 εἰκότως δὲ ὃ τὴν εἰκόνα τῆς ἀλη-
ϑείας δι᾿ ἑαυτοῦ φέρων ᾿Ιησοῦς καὶ ῥυπαρὰ ἱμάτια περιεβέβλητο, καὶ
ὁ διάβολος ix δεξιῶν αὐτοῦ ἑστὼς καὶ ἀντιχείμενος αὐτῷ λέγεται,
ἐπεὶ χαὶ ὁ ἀληϑῶς σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς εἰς τὴν ἡμετέραν
καταβὰς αἰχμαλωσίαν τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν ἀνείληφεν, καὶ τὸν ἀνϑρώ-
πειον ῥύπον ἀνεμάξατο, τά TE κατὰ τὸ πάϑος αἴσχη διὰ τὴν πρὸς
ἡμᾶς φιλανϑρωπίαν ὑπέμεινεν. 11 διό φησιν ὁ Ἡσαΐας" ῥοῦτος τὰς
ἁμαρτίας ἡμῶν φέρει καὶ περὶ ἡμῶν ὀδυνᾶται, καὶ ἡμεῖς ἐλογι-
σάμεϑα αὐτὸν ἐν πόνῳ καὶ ἐν πληγῇ καὶ ἐν κακώσει" αὐτὸς δ᾽ ἐτραυ-
ματίσϑη διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν, καὶ μεμαλάκισται διὰ τὰς ἀνομίας
ἡμῶνε. ἀλλὰ καὶ Ἰωάννης ὁ βαπτιστὴς ἰδὼν τὸν κύριον εἶπεν" »ide
ὁ ἀμνὸς τοῦ ϑεοῦ ὁ αἴρων τὰς ἁμαρτίας τοῦ xóouove. 1xal ὁ
Παῦλος τούτοις παραπλησίως περὶ αὐτοῦ γράφων φησίν" »τὸν μὴ
γνόντα ἁμαρτίαν ὑπὲρ ἡμῶν ἁμαρτίαν ἐποίησεν, ἵνα ἡμεῖς δικαιοσύνη

(1 vgl. Euseb. Ecl. proph. III 23, S. 122, 20) — 6 Jes. 61, 1b, 2b. 88 —
19 Hebr. 4, 14 — 23 vgl. Sachar. 3,3 — 24 vgl. Sachar. 3, 1 — 28 Jes. 53, 4—5a
— 32 Joh. 1, 29 — 34 II Kor. 5, 21

1 προφήτῃ Hkl Kl, προφήτης P | ἀναγορευόμενος mit ὁ üb. d. Z. in P 14 ϑεοῦ
--HklKl 16 ὁ δ᾽ aus urspr. οὐδ᾽ P. 20 Βαβυλών --- σύγχυσις, vgl. Siegfried, Philo195

198

Demonstr. evang. IV Cap. 17, 12—23 199

950v γενώμεϑα ἐν αὐτῷς, καὶ » Χριστὸς ἡμᾶς ἐξηγόρασεν ἐκ τῆς
κατάρας τοῦ νόμου, γενόμενος ὑπὲρ ἡμῶν κατάρας. ταῦτα δὴ οὖν
ἅπαντα ϑεσπίζουσα ἡ προφητεία ἐδήλου Ót ὧν φησιν" »καὶ ἴη-
σοῦς ἦν ἐνδεδυμένος ἱμάτια δυπαρά«. ᾿ιϑπλὴν ἀλλὰ ταῦτα ἀποϑέ-
δ μενος κατὰ τὴν εἰς οὐρανοὺς ἄνοδον καὶ τὴν ἀπὸ τῆς xaó^ ἡμᾶς 199
αἰχμαλωσίας εἰς τὰ οἰκεῖα ἐπάνοδον, τῷ τῆς πατρικῆς ϑεότητος στε-
φανοῦται διαδήματι, xci τὴν λαμπροτάτην στολὴν τοῦ πατρικοῦ
φωτὸς περιτίϑεται, κιδάρει τε ἐνθέῳ καὶ τοῖς ἄλλοις ἀρχιερατικοῖς
κόσμοις χαταχοσμεῖται. οὐ χαλεπὰ δὲ καὶ τὰ κατὰ τὸν διάβολον
10 ἀποδοῦναι, ὃς ἔτι καὶ νῦν ἀντικείμενος τῇ τοῦ Χριστοῦ διδασκαλίᾳ
καὶ τῇ za ὅλης τῆς οἰχουμένης ὑπ᾿ αὐτοῦ ἱδρυϑείσῃ ἐκκλησίᾳ,
αὐτῷ τῷ σωτῆρι ἡμῶν ἀνϑέστηκεν, καὶ πρότερον αὐτῷ ἐξ ἐναντίας
ἐπιστρατεύσας, ὅτε παρῆν ἡμᾶς ix τῆς ὑπ᾽ αὐτὸν αἰχμαλωσίας δυό- b
μενος. 29 ἐπείρασε γοῦν αὐτὸν καὶ πρότερον, καὶ δεύτερον, ὅτε κατὰ
15 τὸ πάϑος τὴν ἐπιβουλὴν αὐτῷ συνεσκευάσατο. 3! ἐφ᾽ οἷς ἅπασιν καὶ
τὸν διάβολον καὶ τοὺς ὑπ᾽ αὐτῷ πάντας ἀοράτους ἐχϑρούς τε καὶ
πολεμίους τροπωσάμενος τοὺς αἰχμαλώτους ἡμᾶς οἰχείους αὐτοῦ
κατηρτίσατο, καὶ ἐξ ἡμῶν αὐτῶν, ὡς ἂν ἐκ λίϑων ζώντων, τὸν οἶχον
τοῦ ϑεοῦ καὶ τὸ τῆς εὐσεβείας πολίτευμα ἐστήσατο, ὥστε εἰχότως
20 ἐφαρμόζειν αὐτῷ τὸ λόγιον φάσχον᾽ »lóoó ἀνατολὴ ὄνομα αὐτῷ, €
xci ὑποκάτωϑεν αὐτοῦ ἀνατελεῖ, καὶ οἰκοδομήσει τὸν οἶχον κυρίου"
καὶ αὐτὸς λήψεται ἀρετήν, καὶ καϑιεῖται καὶ ἄρξει ἐπὶ τοῦ ϑρόνου
αὐτοῦς. 335 πρό(οσ)οχες δ᾽ οὖν ἐπιμελῶς τίνα τρόπον νῦν μὲν πνευ-
ματικῶς, περὶ τοῦ πάλαι λέγων Ἰησοῦ τοῦ τὴν εἰχόνα τοῦ ἀληϑοῦς
25 φέροντος, φησὶν τὸ οἰδοὺ ἀνατολὴ ὄνομα αὐτῷς, σμικρὸν δ᾽ ὑποβάς,
ος περὶ ἑτέρου ὄντος ἀνατολῆς αὐτῷ δὴ τῷ τότε παρόντι [poo
λέλεκται" »üxove δή, Ἰησοῦ ὃ ἱερεὺς ὁ μέγας, σὺ καὶ οἱ πλησίον σου, d
διότι ἄνδρες τερατοσκόποι εἰσίν. ἰδοὺ ἄγω τὸν δοῦλόν μου ἀνατο-
Anve. εἰ δὴ οὖν ὁ λόγος ἦν περὶ μέλλοντος ἥξειν ἑτέρου, ἀληϑέστερον
80 παρὰ τὸν τότε ἀνατολῆς ὀνομαζομένου, εἰκοὺν ἄρα τοῦ μέλλοντος
ἥξειν ἀνατολῆς ἐκεῖνος ἦν, ὡς ἐν εἰχόνι οὐ μόνον Ἰησοῦς ἀλλὰ καὶ
ἀνατολὴ προσαγορευόμενος, εἴ γε Oc πρὸς παρόντα αὐτὸν τὸ οἰδοὺ
ἀνήρ, ἀνατολὴ ὄνομα αὐτῷς ἐλέγετο. 33 εἰκότως οὖν τῆς εἰχόνος
ἕνεχα xcl οὗτος τῆς τοῦ σωτῆρος προσηγορίας ἠξίωτο, ὥσπερ ovv

1 Gal. 3, 13 — 3 Sachar. 3, 3 — 8 vgl. Sachar. 3, 5 — 10 ff vgl. Sachar.
3, 1 — 14 vgl. Matth. 4, 1—11 — Joh. 13, 27. 14, 30(?) — 18 vgl. I Petr. 2, 5
— 20 Sachar. 6, 12—13 — 25 u. 32 Sachar. 6, 12 — 27 Sachar. 3, 8

6 in πατρικῆς statt zar urspr. nvı P 24 λέγων Gaisf., λέγοντος P, γεγονότος
Steph. 29 ἀληϑ. --- 30 óvou.: der mit größerem Recht als der damalige der Auf-
gang genannt wurde 81 ἀνατολῆς — Hkl, vgl. doch S. 177, 33, viell. Ἀνατολῆς Kl

200 Eusebius

καὶ τῆς ἀνατολῆς. ἐπειδὴ »σωτήριον ϑεοῦς εἰς τὴν Ἑλλάδα φωνὴν
τὸ τοῦ Ἰησοῦ μεταληφϑὲν ὄνομα σημαίνει (Ἰσουὰ μὲν γὰρ παρ᾽
Ἑβραίοις σωτηρία, Ἰησοῦς δὲ παρὰ τοῖς αὐτοῖς Ἰωσουὲ ὀνομά- 200
ζεται ’Iooovs δέ ἐστιν Ἰαὼ σωτηρία, τοῦτ᾽ ἔστιν ϑεοῦ σωτήριον),

5 εἰκότως, εἴ που »ϑεοῦ σωτήριον« ἐν τοῖς Ἑλληνικοῖς ἀντιγράφοις ὠνό-
μασται, οὐδ᾽ ἄλλο τι ἢ τὸν Ἰησοῦν κατὰ τὴν Ἑβραίων φωνὴν πέ-
πεισο δηλοῦσϑαι.

4 Τρύτων xoi περὶ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν προσηγορίας ἐπὶ το-
σοῦτον εἰρημένων, ἐξ ἑτέρας αὖὐϑις ἀρχῆς τὸν λόγον ἀναλαβόντες, ἐπὶ

10 τὰς ἐντελεστέρας περὶ αὐτοῦ προφητικὰς ἀποδείξεις μεταβησόμεϑα.

1—5 die veränderte Interpunktion von Kl 1 ἐπεὶ δὴ ΚΙ, ἐπειδὴ δὲ Hkl
3 ἰησοῦς (ις st. vc) Kl, υἱὸς P, υἱὸς δὲ Ναυὴ Steph. 10 nach dem Ende des

Buches: εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως λόγος τέταρτος

Τάδε ἔνεστιν à» τῷ πέμπτῳ συγγράμματι τῆς περὶ τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως.
, » c , 3 a c 34€ , - 1 ,
&. Tis 0 τρόπος ἣν καϑ' ον ot παρ βραίοις προφῆται τὰ μέλ-
, \ M 2 - , 2 γ᾿ τα er
λοντα προεϑέσπιζον xat τὴν ἀληϑῆ ϑεολογίαν Eportılov. Doaı

5 προφητικαὶ φωναὶ τῆς ἐνθέου προὐπάρξεως τοῦ σωτῆρος μνή-
μην ἐποιήσαντο.
α΄. Arno τῶν Παροιμιῶν. ιζ΄. Τῆς αὐτῆς.
β΄. Ψαλμοῦ (uj. | ιζ΄. Τῆς αὐτῆς.
y. Ψαλμοῦ ρϑ'΄. | uj. Arno τῶν ᾿᾿ριϑμῶν.
10 δ΄. Τοῦ Ἡσαΐου. ιϑ΄. Τοῦ Ἰησοῦ τοῦ Navi.
ε΄. Ψαλμοῦ AP. | x. Too lop.
ς΄. Τοῦ Ἡσαΐου. ᾿ κα΄. ψαλμοῦ τς
ζ΄. Τῆς Γενέσεος. | xB'. Τοῦ Qon£.
η΄. Τῆς αὐτῆς. | xy. Τοῦ 'Auoc.
15 9. Τῆς αὐτῆς. | χό΄, Tov Αβδιοῦ.
ε΄. Τῆς αὐτῆς. | κε΄. Tod Ζαχαρίου.
ια΄. Τῆς αὐτῆς. | xc. Τοῦ αὐτοῦ.
ιβ΄. Τῆς αὐτῆς. | κζ΄. Τοῦ αὐτοῦ.
ιγ΄. Τῆς Ἐξόδου. | x5. Τοῦ Μαλαχίου.
20 ιδ΄, Τῆς αὐτῆς. | x0'. Τοῦ αὑτοῦ.
ιε΄. Τῆς αὐτῆς. ' Λ΄, Τοῦ Ἱερεμίου.

8 ud’ Steph. — Cap. β΄ fängt S. 215 (nicht 216, 34) an Kl 10 ı$’ Τοῦ Ἰησοῦ
τοῦ Ναυῆ: so richtig unten im fortlaufenden Texte; hier 19 τοῦ ἡσαΐου P

Ἐπειδὴ διττὸς ὁ τρόπος o περὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χρι- 202

στοῦ πέφανται ἐν τῷ πρὸ τούτου συγγράμματι τῆς ὐαγγελικῆς
᾿Αποδείξεως, ὁ μὲν ὑπερφειὴς καὶ ἐπέχεινα (xaO. ὃν ὁριζόμεϑα αὐτὸν
εἶναι μονογενῆ ϑεοῦ υἱόν, ἢ οὐσιοδη τοῦ ϑεοῦ λόγον, δεύτερον τῶν
ὅλων αἴτιον, ἢ οὐσίαν νοεράν, καὶ ϑεοῦ πρωτότοχον ἐνάρετον φύσιν,
τὴν πρὸ τῶν γενητῶν ϑείαν xci πανάρετον δύναμιν, ἢ τῆς ἀγενήτου
φύσεως νοερὰν εἰκόνα), ὃ δὲ συγγενὴς ἡμῖν καὶ μᾶλλον οἰχεῖος (xa^
ὃν πάλιν αὐτὸν ὁριζόμεϑα ϑεοῦ λόγον, ἐν ἀνϑρώπῳ τῆς τοῦ πατρὸς
εὐσεβείας ἀπαγγελτιχκόν, καϑ᾽ ὃν πέφηνε πάλαι πρότερον ἐν ἀνϑρώ-
που σχήματι τοῖς ἀμφὶ τὸν ᾿Αβραάμ, αὐτὸν δὴ ἐκεῖνον τὸν βοώμενον
ἐθνάρχην, ϑεοφιλέσιν, Σαὐϑίς τε φανησόμενον ἐν ἀνϑρώποις δι᾿
ἀνϑρώπου γενέσεως καὶ παραπλησίας ἡμῖν σαρχός, αἴσχιστα πείσεσϑαι
προείρητο), ὁδῷ καὶ τάξει προχωρήσαι ἂν ἡμῖν ὁ λόγος μέλλουσι τὰς
περὶ αὐτοῦ προφητικὰς ἐχτίϑεσϑαι μαρτυρίας, εἰ δὴ ἐν πρώτοις κατὰ
τὰ ἐπηγγελμένα τὸ πρῶτον ἐξετάσαιμεν καὶ τὴν ἐν τοῖς εὐαγγελίοις
περὶ αὐτοῦ ϑεολογίαν ἀπὸ τῆς παλαιᾶς καὶ προφητικῆς μαρτυρίας
πιστώσαιμεν. ἀναγκαῖον (de) προεπισχέψασϑαι ὁποῖός ποτε ἢν ὃ
τρόπος τῆς παρ᾽ Ἑβραίοις τῶν προφητῶν ϑεοληψίας, παρ᾽ ὧν καὶ
τὰ προηγορευμένα προπεπαιδεύμεϑα.

3 Mavrsia καὶ χρηστήρια πανταχόσε γῆς Ἕλληνες καὶ βάρβαροι
μνημονεύουσι συστῆναι. ταῦτα δέ φασιν Ex προνοίας τοῦ δημιουργοῦ
ἐπὶ χρῆσιν καὶ ὠφέλειαν τῶν ἀνϑρώποων καταδειχϑῆναι, ὡς μηδὲν
εἶναι τὸ διαφέρον τῶν παρ᾽ Ἑβραίοις προφητῶν πρὸς τὰ τῶν λοιπῶν
ἐϑνῶν χρηστήρια: ὡς γὰρ Ἑβραίοις διὰ τῶν τοιῶνδε προφητῶν
οὕτως καὶ τοῖς ἄλλοις ἔϑνεσιν διὰ τῶν κατὰ τόπον RR τὸν
ἐπὶ πάντων ϑεὸν χρᾶν καὶ τὰ συμφέροντα ὑποτίϑεσϑαι. Ἅ μὴ γὰρ
Ἰουδαίων μόνον εἶναι ϑεὸν ἀλλὰ καὶ τῶν λοιπῶν ἁπάντων ἀνϑρώ-
zov, xci οὐ μᾶλλον ἐκείνων ἢ τούτων χήδεσϑαι, πάντων δ᾽ ἐξ ἴσου

27 vgl. Röm. 3, 29

Vor Z. 20: τίς ὁ τρόπος xa9' ὃν oi παρ᾽ ἑβραίοις προφῆται ὁμοῦ τά τε
μέλλοντα προεϑέσπιζον καὶ τὴν μόνην ἀληϑῆ ϑεολογίαν ἐφώτιζον

9 ἐν am Rande in P 17 δὲ + Steph.

20:

Demonstr. evang. V Prooem. 1—9 203

προνοεῖν. ὥσπερ οὖν xci ἥλιον ἀφϑόνοως τοῖς πᾶσι δεδωρῆσϑαι, ἀλλ᾽
οὐ μόνοις Ἑβραίοις, καὶ τὰς ἐτησίους τῶν ἐπιτηδείων χορηγίας, 0@-
μάτων τε τοῖς πᾶσιν κατασχευὴν ὁμοίαν, ἕνα τε γενέσεως τοῖς πᾶσι
τρόπον, καὶ φύσιν λογικῆς ψυχῆς μίαν, δούτω δὲ καὶ τῆς τῶν μελ-

5 λόντων προγνώσεως τὴν ἐπιστήμην πᾶσιν ἀνϑρώποις ἀφϑόνως
παρέχειν, τοῖς μὲν διὰ προφητῶν ἀνδρῶν, τοῖς δὲ διὰ χρηστηρίων,
τοῖς δὲ δι᾿ ὀρνίϑων πτήσεως, ἢ διὰ ϑυτικῆς, 7 δι᾿ ὀνειροπομπείας,
ἢ διὰ κληδόνων, ἢ παλμῶν, ἢ τινῶν ἑτέρων συμβόλων. ταῦτα γάρ
φασιν πᾶσιν ἀνϑρώποις ἐκ τῆς τοῦ ϑεοῦ προνοίας δεδωρῆσϑαι, ὡς

10 μηδὲν πλέον ἔχειν δοχεῖν τοὺς Ἑβραίων προφήτας.

“Τοιοῦτος μὲν οὖν ὃ παρ᾽ ἐχείνων λόγος. ὁ δὲ παρ᾽ ἡμῶν ὧδέ
πως αὐτοῖς ἀπαντήσεται" el μέν τις συν iorn λόγος ϑεοὺς ἀληϑῶς ἢ
ϑείας δυνάμεις ἢ δαίμονας ᾿ἀγαϑοὺς ἐφεστάναι τοῖς τῶν εἰρημένον
μαντείοις ἢ τοῖς οἰωνοῖς ἢ τοῖς λοιποῖς τοῖς κατωνομασμένοις, ἦν

15 ἂν χώραν ἀπονεῖμαι τοῖς λεγομένοις, ὡς τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ χά-
χεῖνα τοῖς χρωμένοις ἐπ᾿ ὠφελείᾳ δεδωρημένου" εἰ δὲ ἐντελέσιν ἀπο-
δείξεσιν xai αὐτῶν Ἑλλήνων ὁμολογίαις ἤδὴ πρότερον δαίμονας αὐ-
τοὺς εἶναι, καὶ οὐδ᾽ ἀγαϑοὺς πάσης δὲ βλάβης καὶ μοχϑηρίας αἰτίους,
πῶς ἂν δύναιντο ϑεοῦ εἶναι προφῆται; φαύλους δὲ αὐτοὺς ὁ λόγος

20 ἐφώρασεν διὰ τῆς Εὐαγγελικῆς Προπαρασχευῆς, ἔχ τε τῆς πάλαι κατὰ
πάντα τόπον καὶ πόλιν χαὶ χώραν συντελουμένης αὐτοῖς ἀνϑρωπο-
ϑυσίας, ἔχ τε ὧν ἡπάτων τοὺς ἐρωτῶντας ἀγνοίᾳ τοῦ μέλλοντος, ἔχ
τε ὧν ἡλίσκοντο μυρία ψευδόμενοι, τοτὲ μὲν ἐκ τοῦ προφανοῦς, τοτὲ
δὲ διὰ τῆς τῶν χρησμῶν ἀμφιβολίας, δι᾿ ἧς τοὺς πρόσφυγας πλείστοις

25 πλειστάχις περιβάλλοντες κακοῖς ἀπηλέ(γ)χϑησαν, Ἰκαὶ ἐπεὶ προαπε-
deixvvro μιαρὸν αὐτῶν καὶ ἀχάϑαρτον τὸ φῦλον ix τοῦ χαίρειν
αἰσχραῖς καὶ ἀκολάστοις περὶ αὐτῶν λεγομέναις gate χαὶ ὕμνοις καὶ
μυϑικοῖς διηγήμασιν ἱστορίαις τε ἀσέμνοις καὶ ἐπιβλαβέσιν, ἃς καὶ
καϑ'᾽ ἑαυτῶν κυροῦντες καὶ ὡς ἀληϑεῖς βεβαιοῦντες ἥλωσαν.

80 8 Καὶ τέλος ἁπάντων ἔλεγχος τῆς ἀδρανοῦς αὐτῶν φύσεως ἢν τὸ
σβεσϑῆναι καὶ μηκέϑ' ὁμοίως . ., καὶ σβεσϑῆναι μὴ ἄλλοτε ἢ ἀπὸ
τῶν χρόνων τῆς ἐπιφανείας τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ τοῦ Χριστοῦ"

9ἐξ ov γὰρ εἰς πάντα τὰ ἔϑνη διέδραμεν ὃ τῆς εὐαγγελικῆς διδα-
σκαλίας αὐτοῦ λόγος, ἐξ ἐχείνου καὶ τὰ χρηστήρια διέλιπεν καὶ δαι-

35 μόνων ϑάνατοι μνημονεύονται. πάντα δ᾽ οὖν ἦν ταῦτα καὶ ἄλλα

20 vgl. Euseb. Praep. ev. IV Cap. 1—4 u. passim — 22ff vgl Orig. c.
Cels. IV 92

17 nach πρότερον vielleicht + συνέστη Hkl, vgl. Z. 12 21 συντελουμένης

hat ἡ auf Rasur P 25 ἀπηλέγχϑησαν Steph. ' 31 es fehlen einige Worte;
Steph. + χρᾶν

204

n5
σι

204 Eusebius

τούτοις παραπλήσια μυρία, δι’ ὧν πονηροὶ δαίμονες ὄντες, οἱ περὶ
ὧν ὃ λόγος ἐν τοῖς τῆς Εὐαγγελικῆς Προπαρασκενῆς, ἀπηλέγχϑησαν.
10 εἰ δὴ οὖν τοιοίδε τινὲς τυγχάνουσιν, τίς cigel λόγος τοῦ ἐπὶ πάν-
τῶν ϑεοῦ μαντείας εἶναι ἡγεῖσϑαι τὰ τῶν δαιμόνων χρηστήρια 5
τοῖς τοῦ ϑεοῦ προφήταις τὰ κατ᾽ αὐτοὺς “παραβάλλειν; ποταπαὶ δὲ
αὐτῶν αἱ προρρήσεις, ἃς, ὅτε xci ἐδόχουν ὑφεστάναι, πρὸς τοὺς ÉQO-
τῶντας ἐποιοῦντο; ἄρα οὐχὶ περὶ ἀσέμνων ταπεινῶν τε καὶ εὐτελῶν
ἀνδρῶν, πυχτῶν φέρε, τινων τοιούτων, οὺς ϑυσίαις τιμᾶν ἐκέλευον;
ποῖα δὲ τὰ περὶ τῆς ἀνϑρωποϑυσίας νενόμιστο; κεφάλαιον γὰρ δὴ
τοῦτο τῶν εἰρημένον. 11 od τινι πράγματι κατέλιπον φαύλῳ ἀτο-
πίας ὑπερβολήν, εἰ δὴ οἱ σωτῆρες ἀνϑρώπων ϑεοί τε καὶ ἀγαϑοὶ
δαίμονες τοὺς ἱχέτας αὐτῶν καὶ εὐσεβεῖς πρόσφυγας κατασφάττειν τὰ
ἑαυτῶν φίλτατα ὡσπερεί τινα ἄλλα ϑρέμματα παρεχελεύοντο, ἄντι-
xQvc ἀνϑρωπείων αἱμάτων ὑπὲρ πᾶσαν ϑηρίων φύσιν διψῶντες, καὶ
οὐδὲν ἄλλο ἢ αἱμοπότας καὶ ἀνθρωποβόρους ἀπωλείας τε φίλους
εἶναι σφᾶς αὐτοὺς ἀπελέγχοντες. ἢ λεγέτω ὁ βουλόμενος, εἰ ἔχοι
σεμνόν τι καὶ ἀρετῆς ἄξιον τῶν δηλουμένων ἐπιδεῖξαι, ἢ μαντείας
καὶ προρρήσεις εἰς πᾶν γένος ἀνϑρώπων συντεινούσας, ἢ νόμους καὶ
πολιτιχὰς διατάξεις καϑ᾽ ovc χρῆν βιοῦν πάντας ἀνϑρώπους διαγο-
ρευούσας, ἢ φιλοσοφίας δόγματά τε καὶ μαϑήματα πρὸς τῶν ϑεῶν
προβεβλημένα τοῖς ἐρασταῖς φιλοσοφίας. 12422’ οὐχ ἂν ἔχοι τις
φάναι τοιοῦτον πώποτε ὑπῆρχϑαι τῷ βίῳ ἐκ τῶν περιβοήτων χρη-
στηρίων. εἰ γὰρ ἦν ταῦτα, οὐχ ἂν διαφόροις ἐχρήσαντο καὶ μαχο-
μένοις νόμοις ἄνϑρωποι ὑπὸ ϑεῶν νομοϑετούμενοι. 18 ϑεοὶ γὰρ
ὄντες xai ἀγαϑοὶ πῶς οὐκ ἂν τοῖς ἴσοις ἐχρήσαντο διατάγμασιν; πῶς
δ᾽ οὐχὶ ταῖς σώφροσιν καὶ δικαιοτάταις »νομοϑεσίαις; τίς οὖν τῆς
Σόλωνος ἢ Δράκοντος ἢ τῶν ἄλλων ἀνϑρώπων Ἕλλησίν TE xal
βαρβάροις νομοϑετῶν χρεία nv, ϑεῶν ἐγγὺς παρόντων xal διὰ τῶν
χρησμῶν διαταττομένων τὰ δέοντα; Mel δὲ δὴ φαίη τις αὐτοὺς καὶ
οὐδ᾽ ἄλλους εἶναι τοὺς za” ἕχαστον ἔϑνος ἀνϑρώπων νομοϑετοῦν-
τας, καὶ τίς ἀρ᾽ ἐκεῖνος καὶ ποταπὸς εἰπάτω ϑεὸς 0 Σχύϑαις φέρε
ἀνϑρωποβορεῖν διαταξάμενος, ἢ ὃ μητράσιν ἑτέροις καὶ ϑυγατράσι
μίγνυσϑαι νομοϑετήσας, ἢ ὁ κυσὶν παραβάλλειν τοὺς γεγηρακότας,
ος ἀγαϑόν, διατεταγμένος, ἢ ὁ ἐπιτρέπων ἀδελφὰς γαμεῖν καὶ ἄρρε-
vec ἄρρεσιν ἐπιμίγνυσθαι; καὶ τί με δεῖ τοὺς ἐχϑέσμους τῶν παρ᾽
Ἕλλησι καὶ βαρβάροις λόγους ἀπαριϑμεῖν, εἰς ἔλεγχον τοῦ μὴ ϑεοὺς
γεγονέναι πονηροὺς δὲ καὶ ἀλιτηρίους δαίμονας τοὺς ϑαυμαστοὺς

8 vgl. Euseb. Praep. ev. V 34 — 31ff vgl. oben S. 9, 32ff

3 αἱρεῖ Steph., ἐρεῖ P 9 ποῖα Steph. ὁποῖα P 14 διψῶντες Steph., δι-
wóovrac P 24 ἄνϑρωποι Steph., avoig P

Demonstr. evang. V Prooem. 9—19 205

αὐτῶν χρησμοδότας, ἐπὶ và παρὰ φύσιν ἀτοπήματα τὸ τρισάϑλιον
τῶν ἀνϑρώπων γένος καταβεβληκότας, 18 ὁπότ᾽ οὐδ᾽ οἱ παρ᾽ Ἕλλησιν
βεβοημένοι ϑεοὶ καὶ μάντεις ὀνησιφύρον τι xol λυσιτελὲς εἰς φυχῆς
ὠφέλειαν τοῖς χρωμένοις ἀποδείχνυνται παρεσχημένοι; ri γὰρ δή
ποτε καταλιπόντες ἄνδρες Ἕλληνες τὴν ἐξ αὐτῶν ὠφέλειαν ἐπὶ τὴν
βάρβαρον ἐστέλλοντο γῆν, ἐμπορίαν μαϑημάτων ἔξωϑέν ποϑεν ἐρανι-
ζόμενοι, παρὸν διδασκάλοις τοῖς ϑεοῖς χρῆσϑαι; ϑεῶν γὰρ ἢ καὶ δαι-
μόνων ἀγαϑῶν χρηματιζόντων, καὶ τοτὲ μὲν διὰ τῆς προγνώσεως
καὶ τῆς ἄλλης παραδοξοποιίας τὴν οἰχείαν δύναμιν παραφαινόντοων,
τοτὲ δὲ διὰ τῆς ἀδιαπτώτου τῶν μαϑημάτων ἀληϑείας τὴν ἀληϑῆ
σοφίαν ἐχδιδασχόντων, τί ποτ᾽ ἣν ἄρα τὸ μὴ τούτοις μαϑητευϑῆναι
φιλοσόφων παῖδας, ἄλλων δ᾽ ar’ ἄλλου δογμάτων τινῶν ἐπινοίας
ποριζομένων, ἔκ Ts μακρᾶς διαφωνίας ποικίλας αἱρέσεις φιλοσόφων
συστῆναι; ἀλλ᾽ εἰ μὴ Sroug-ryo n αὐτοῖς οἱ πολλοὶ τῶν ἀνϑρώπων,
τοὺς εὐσεβεῖς δ᾽ οὖν καὶ ϑεοῖς προσιόντας χρῆν δήπου τὸ ἀδιάπτωτον
ἐκ τῆς τῶν ϑεῶν ὠφελείας πεπορίσθϑαι. "τίνες οὖν οὗτοι; OUC γὰρ
ἂν φῇς, τούτους ἀπελέγχουσιν πλανωμένους οἱ ἀντιδοξάζοντες. ἀλλὰ
γάρ, oc ἔοικεν, δαιμόνων ἢ jj» μαντεῖα, μέχρι κλέπτου ‚Pages 7 σκεύους
ἀπωλείας ἤ τινος ἄλλου τοιούτου φϑάνοντα, ὧν οὐχ ἀπεικὸς nv αὖ-
τοὺς ἐν τῷ περὶ γῆν ἀέρι τὰς διατριβὰς ποιουμένους τὴν εἴδησιν
ἐσχηκέναι" καλοῦ δὲ καὶ σοφοῦ μηδενὸς ἐπηβόλους εἶναι δόγματος
φιλοσόφου, μὴ πολιτείας, μὴ νόμου ὀρϑῷ λόγῳ κειμένου, μᾶλλον da
el χρὴ φάναι ἐλευϑέρᾳ φωνῇ, τούτους ἅπαντας ἀρχεκάχους ἡγεῖσϑαι
χρῆν γεγονέναι, εἰ δὴ πεοὶ σφῶν αὐτῶν μοιχείας καὶ ἀρρενομιξίας,
μητρογαμίας τε καὶ ἀδελφῶν ἐκϑέσμους κοινωνίας, καὶ μυρίας ἄλλας
ϑεομαχίας ἔχϑρας τε καὶ πολέμους ϑεῶν πρὸς ϑεοὺς ἀνϑρώπων τε
@dals καὶ ὕμνοις καὶ διηγήμασιν μυστηρίων τε ἐν ἀπορρήτοις τελε-
ταῖς [λεγόντων] ἀχροώμενοι, οὐδεὶς γοῦν αὐτῶν πώποτε ἐπὶ τοῖς
εἰρημένοις, ὡς ἐπ᾽ ἀκολάστοις χαὶ μηδὲ σώφροσιν ἀνθρώποις ἁρμό-
ζουσι φρονεῖν ἢ λέγειν τὰ τοιαῦτα, ἀγανακτήσας φαίνεται. 18 χαὶ
τί με χρὴ διατείνεσθαι, παρὸν ἐξ ἑνὸς τοῦ μεγίστου παραδείγματος
τὸ ὠμὸν καὶ ἀπάνϑρωπον καὶ oc ἀληϑῶς μιαρὸν τῶν δηλουμένων
συνορᾶν; λέγω δ᾽ ἐκ τῆς ἀνϑρωποϑυσίας. 19 τὸ γὰρ μὴ μόνον ἀλόγων
ζῴων σφαγαῖς χαίρειν, ἀλλὰ καὶ ἀνϑρώπων ἀπωλείαις, ποίας Ouo-
τῆτος ὑπερβολὴν οὐχ ὑπερηκόντισεν; ταῦτα γὰρ ἦν, ὡς ἔφην, τὰ διὰ
τῆς Προπαρασχευῆς ἐξ αὐτῶν τῶν Ἑλληνιχῶν φιλοσόφων τε καὶ

181 vgl. Euseb. Theoph. Syr. € 64 (S. 104, 268 — 36 vgl. Euseb. Praep.
ev. (ed. Vigeri) 8. 155 f

12 ἄλλου δ᾽ ἀπ᾿ ἄλλου Hkl 18 (ἀλλ᾽) ἐκ Hkl 19 φϑάνοντα Steph., φϑά-
vovrac P 20 ἀέρι mitıaufRas. in P 21 ἐπιβόλους P 24 εἰ Hkl, ot Ρ 98 λε-
yóvtov < Hkl 30 τὰ τοιαῦτα < Hkl

206

206 Eusebius

συγγραφέων μεμαρτυρημένα, ἐξ ὧν καὶ μάλιστα, δαίμονες ὄντες πο- ἃ
νηροί, πολυπλόκοις μηχαναῖς, τοτὲ μὲν ταῖς διὰ μαντειῶν τοτὲ δὲ
ταῖς δι᾿ οἰωνῶν ἢ συμβόλων ἢ ϑυμάτων ἢ τῶν παραπλησίων, τὸ
ἀνϑρώπειον διαστρέφοντες γένος δείκνυνται. 30 διόπερ ἀποφαντέον
αὐτῶν τὰ χρηστήρια μὴ τοῦ ἐπὶ πάντων γεγονέναι ϑεοῦ.

Οὐχοῦν οὐδὲ συγχρίνειν αὐτὰ τοῖς Ἑβραίων προφήταις ϑεμιτὸν
ἂν εἴη, ὧν 0 πρῶτος ἱεροφάντης καὶ ϑεολόγος γέγονεν Moog’ ϑέα
000r ἀγαϑῶν τῷ βίῳ παραίτιος κατέστη" πρῶτον μὲν δογμάτων 901
εὐαγγελικῶν καὶ ἀληϑῶν περὶ τοῦ ποιητοῦ καὶ δημιουργοῦ τῶν ἁπάν- |
τῶν ϑεοῦ, περί τε τοῦ δευτέρου αἰτίου τῶν (TE) μετ᾽ αὐτὸν λογικῶν
καὶ νοερῶν οὐσιῶν περί τε κοσμογονίας καὶ ἀνϑρωπογονίας γραφὴν
ἱερὰν ἐξέδωκεν, ἔτε τε τῶν ϑεοσεβῶν ἱστορίας τῶν πάλαι ϑεοφιλῶν
Ἑβραίων ὥσπερ τινὰς ἀρετῶν εἰκόνας ὑποτυπωσάμενος εἰς ζῆλον
τῶν ἀγαϑῶν ἀνδρῶν τοὺς ὑπηκόους ἀνεκίνησεν, xci νομοϑεσίας ἐν-
ϑέου καὶ καταλλήλου τοῖς τότε χρωμένοις φωτὸς ἀπήρξατο λόγων, b
καὶ ϑρησκείας ϑεοσεβοῦς πέφηγεν εἰσαγωγεύς, καὶ ἐπὶ πᾶσιν τῶν
μακροῖς ὕστερον χρόνοις ἔσεσϑαι μελλόντων τὰς προρρήσεις ἀνα-
πεφώνηχεν, oc “μικρὸν ὕστερον μνημονευϑήσεται.

?! Καὶ τοιοῦτος μὲν οὗτος. κατὰ τὰ αὐτὰ δὲ καὶ οἱ μετ᾽ αὐτὸν
προφῆται πάρεργον μέν, εἴ πού τι τῶν ἐφημέρων ἐζητεῖτο, καὶ τοῦτο
προύλεγον τοῖς ἐρωτῶσιν, τὸ δὲ κεφάλαιον τῆς προφητείας αὐτοῖς e
ἐπὶ μεγάλοις συνετελεῖτο. 2200 γὰρ ἐπὶ μαντείᾳ τῶν ἐφημέρων καὶ
πρὸς τὸν παρόντα καιρὸν ἐπιζητουμένωον οὐδέ γε σμικρῶν καὶ τα-
πεινῶν [τὰ] τῆς ϑεοφορίας ἠξιοῦντο, ἀλλ᾽ ἐπὶ τοῦ παντὸς ἀνϑρώπων
γένους ἡ τοῦ ϑείου πνεύματος ἐν αὐτοῖς ἔλλαμψις μεγίστην ὑπόϑεσιν
περιέχουσα, οὐ περὶ νοσοῦντος ἀνϑρώπου τὸ σῶμα οὐδὲ περὶ τῆς
προσκαίρου καὶ πολυπαϑοῦς ταύτης ζωῆς τὴν πρόρρησιν ἐπαγγελλο-
μένη, οὐδὲ περί TLPOG ἀπολωλότος οὐδὲ ἄλλος περί τινων μέσων d
καὶ ἀδιαφόρων, ἃ οὔτε παρόντα ψυχῆς βελτιόσει συμβάλλεται οὔτε
μὴ παρόντα ζημίαν ἢ βλάβην περιποιεῖ" ἀλλ᾽ ἦν μέν, ὡς ἔφην, ὅτε
καὶ ταῦτα προύλεγον, οὐ κατὰ τὸν προηγούμενον δὲ λόγον, ἀλλὰ
κατὰ ἀχολουϑίαν τῆς τῶν κρειττόνων καταλήψεως" τὰ δέ γε πρω-
τοτύποως αἴτια τῆς ἐν τῷ προφητεύειν αὐτοὺς ϑεοληψίας μείζονα
τὴν ὑπόϑεσιν ἢ κατὰ τὰ εἰρημένα περιεῖχεν. 33 εἰ δ᾽ οὖν τις τὴν
πᾶσαν περιοχὴν τῆς Μωσέως γραφῆς καὶ τῶν μετ᾽ αὐτὸν ἀκριβῶς
διερευνήσειε», εὕροι ἂν προτροπὴν καὶ διδασκαλίαν εὐσεβείας τῆς εἰς
τὸν τῶν ὕλων ϑεὸν αὐτὸν δὴ τὸν δημιουργὸν ἁπάντων περιέχουσαν,
γνῶσίν τε xci ϑεολογίαν τὴν ἀνωτάτω τοῦ δευτέρου αἰτίου, πασης
δὲ πολυϑέου πλάνης ἀποτροπήν, εἶτα τῶν πάλαι ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν, 208

3 urspr. wohl di’ «ovo» P 7 nach Mwonjs -ἰ- ὃς Hkl 10 τε + Hkl
15 etwa φωτός (te ἀληϑινοῦ) Hkl 24 τὰ < Hkl

Demonstr. evang. V Prooem. 19—26 207

τῶν δὴ καὶ ἀπαρξαμένων τῆς εἰρημένης εὐσεβείας, μνήμην, προρρήσεις
τε καὶ ἀναφωνήσεις .. κατὰ τὸν ἐχείνων βίον ὑστέροις ποτὲ χρόνοις
μελλόντων βιώσεσϑαι δι᾿ ἐπιφανείας καὶ παρουσίας εἰς ἀνθρώπους
ϑεοῦ, αὐτοῦ δὴ τοῦ δευτέρου κυρίου καὶ ϑεοῦ μετὰ τὸν ἀνωτάτω
5 πατέρα καὶ αὐτοῦ χρηματίζοντος διδασκάλου τῆς αὐτῆς εὐσεβείας
xai σωτῆρος ἐπιφανησομένου τῷ τῶν ἀνϑρώπων βίῳ, dı οὗ πᾶσι
τοῖς ἔϑνεσιν, “Ελλησιν ὁμοῦ καὶ βαρβάροις, προύλεγον τὸν τῆς ϑεο- b
σεβείας τῶν πάλαι ϑεοφιλῶν Ἑβραίων τρόπον παραδοϑήσεσθϑαι.
24 avra Πωσῆς, ταῦτα δὲ καὶ τῶν λοιπῶν προφητῶν παῖδες, οἱ
10 πάντες ἐξ ἑνὸς στόματος προεχήρυττον. χαὶ τοῦτ᾽ ἦν τὸ τῆς εἰς
ἀνθρώπους τοῦ ϑείου πνεύματος ἐπιφορᾶς αἴτιον, διδάξαι ϑεογνωσίαν
ἀνθρώπους καὶ τὴν ἀνωτάτω περὶ πατρὸς καὶ υἱοῦ ϑεολογίαν, παι-
δεῦσαί τε τρόπον ἀληϑοῦς εὐσεβείας, καὶ μνημονεῦσαι τῶν πάλαι
χατωρϑωχότων καὶ τῶν μετὰ ταῦτα τῆς τῶν προγόνων εὐσεβείας
15 ἐχπεπτωκότων, τόν τε χατὰ τούτων ἔλεγχον διὰ μακρῶν ἐχφάναι €
λόγων, ϑεσπίσαι τε τὴν παρουσίαν τοῦ σωτῆρος καὶ διδασχάλου τοῦ
παντὸς ἀνϑρώπων γένους, xci τὴν δι᾿ αὐτοῦ τῆς παλαιᾶς Ἑβραίων
ϑεοσεβείας εἰς πάντα τὰ ἔϑνη μετάδοσιν προκηρῦξαι.
25 Ταῦτ᾽ ἣν τὰ ἐξ αἰῶνος στήλαις καὶ βίβλοις ἱεραῖς τῶν προ-
20 φητῶν συμφώνως ἀναπεφωνημένα, αὐτὰ δὴ ταῦτα, ἃ καὶ ἡμῖν αὐτοῖς
ὀφϑαλμοῖς μετὰ τὸν μαχρὸν αἰῶνα εἰσέτι νῦν πληρούμενα συνορᾶται.
μιᾷ δὲ φωνῇ πάντες οὗτοι καὶ Heim πνεύματι κάτοχοι πᾶσιν ἀνϑρώ- d
ποις τὸ φῶς τῆς ἀληϑοῦς προεχήρυττον εὐσεβείας, ἁγνείαν τε ψυχῆς
xai σώματος, παντελῆ τε κάϑαρσιν διανοίας, ἣν αὐτοὶ πρότερον ἠσκη-
25 χότες τοῖς ὑπηκόοις προυβάλλοντο, πάσης ἀκολάστου πράξεως τοὺς
προσιόντας ἀπείργοντες, μηδὲ τῆς πολυϑέου πλάνης ἀπομιμεῖ-
σϑαι τὰς ἐχϑέσμους ἐπιτηδεύσεις, προτροπάδην δὲ φεύγειν διδά-
σχοντες πᾶσαν δαιμονικὴν ἐγχείρησιν, καὶ τὰς πάλαι περισπουδάστους
ἐκείνας ἀνϑρωποϑυσίας, τἄς TE αἰσχρὰς καὶ ἐπιρρήτους περὶ ϑεῶν
80 διηγήσεις, ὧν ἀπείργοντες μόνῳ προσανέχειν συνεβούλευον τῷ πάν-
vo» δημιουργῷ ϑεῷ, οἷα ἐφόρῳ xci χριτῇ τυγχάνοντι τῶν ἐν av- 209
ϑρώποις πραττομένων, μηδὲ ἀγνοεῖν τὸν μέλλοντα εἰς ἀνθρώπους
ἐπιδημεῖν τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ, σωτῆρα παντὸς γένους ἀνϑρώπων
χαὶ διδάσκαλον βαρβάρων ὁμοῦ καὶ Ἑλλήνων εὐσεβείας τῆς ἀληϑοῦς
35 χαταστησόμενον.

TOME d 3 \ , - € x - ,
26 Ἰοσοῦτον τὶ ἢν τὸ διάφορον τῶν ὑπὸ τοῦ ϑείου πνεύματος
, x = EN > ^ ,
XGTOYOVP xci τῶν vxo Öaıuovızng ἐνεργείας UAVTEVEOFLL προσποιου-
n 5 x x x , T , =
μένων. εἶτα τὸ μὲν πονηρὸν δαιμόνιον, οἷα σχότου olxelov, σχότον

2 nach ἀναφωγήσεις 4- περὶ τῶν Hkl 19 στήλαις »Gesetzestafeln« (9) ob γρα-
yais?? 85 χαταστησόμενον Steph., zaraornodusvovP 87 κατόχων Steph., μετόχων P

208 Eusebius

καὶ ἀχλὺν περιβάλλον τῇ ψυχῇ διὰ τῆς ἐπιφοιτήσεως, τὸν ὑπ᾽ αὐτὸ b
οἷα νεχρὸν ἐξηλάου, τοῦ κατὰ φύσιν λογισμοῦ παρενηνεγμένον οὐδ᾽
ἑπόμενον τοῖς λεγομένοις ῇ πραττομένοις óc αὐτοῦ, παντελῶς δ᾽
ἀναίσϑητον καὶ παράφρονα, παρ᾽ ὃ καὶ μαντείαν ὥσπερ τινὰ μανίαν

5 εἰχύτως ἐοίκασιν τὴν τοιάνδε κατάπτωσιν ἐπικεχληκέναι. 21 τὸ δέ
γε ἀληϑῶς καὶ ἔνϑεον πνεῦμα, φωτοειδὲς μᾶλλον δὲ φῶς αὐτὸ τυγχά-
rov, ἡ δ᾽ ἂν ἐπέλϑῃ ψυχῇ, καινὴν παραχρῆμα καὶ λαμπροτάτην φωτὸς
ἡμέραν ἐν αὐτῇ κατειργάζετο, διαυγεστέραν τε καὶ ϑεωρητικωτέραν
πολὺ πλέον νῦν ἢ πρότερον αὐτὴν αὐτῆς ἀποφαῖνον, ὥστε νήφειν e

10 καὶ ἐγρηγορέναι συνορᾶν TE πάντων μάλιστα καὶ συγκρίνειν τὰ ϑε-
σπιζόμενα. 285 παρ᾽ ὅ μοι doxoöusv εὖ xci ἀληϑῶς προφήτας ἀπο-
καλεῖν τοὺς τοιούσδε παρὰ τὸ προφαίνειν xai προφοτίζειν ἐν αὐτοῖς
τὸ ϑεῖον πνεῦμα μὴ μόνον τὰ παρόντα ἀλλὰ καὶ τῶν μελλόντων
ἀληϑῆ καὶ ἀχριβῆ γνῶσιν.

15 29 Σχέψασϑε δὲ εἰ μὴ πολὺ κρείττων οὗτος καὶ ἀληϑὴς ὁ λόγος,
φάσχων πνεῦμα ϑεῖον ψυχαῖς ἐπιφοιτᾶν κεχκαϑαρμένοις καὶ νῷ λογικῷ
καὶ διαυγεῖ πρὸς ὑποδοχὴν τοῦ ϑείου παρεσκευασμέναις, ἢ ὁ τῶν ἐν d
ἀψύχῳ ὕλῃ καὶ σχοτίοις μυχοῖς ἐναποκχλειόντων τὸ ϑεῖον ἔν τε yv-
γναικῶν καὶ ἀνδρῶν οὐ καϑαραῖς ψυχαῖς, ἤδη δὲ καὶ ἐπὶ κόρακας καὶ

20 ἱέρακας καὶ ἄλλους οἰωνούς, ἐπί τε αἶγας καὶ ἄλλα ζῷα, ναὶ μὴν καὶ
ἐπὶ ὑδάτων συστάσεις, ἔν τε ἡπατοσκοπίαις, καὶ αἵμασι μυσερῶν καὶ
εἰδεχϑῶν κνωδάλων, ἑρπετῶν τε ἰοβόλων σώμασιν, οἷον δρυχόντων καὶ
γαλῶν καί τινων ἄλλων τοιουτοτρόπων, δι᾿ ὧν τὴν τῶν μελλόντων
πρόγνωσιν οἱ ϑαυμάσιοι τὸν ἐπὶ πάντων ϑεὸν ἐχφαίνειν ὑπειλήφασιν.

25 30 Tovto δὲ ἀνδρῶν ἦν μὴ συνεωρακότων ϑεοῦ φύσιν, μηδέ γε ϑείου 210
πνεύματος δύναμιν ἐπινενοηχότων, οὐδαμῶς μὲν ἐμφιλοχωροῦσαν
ἀψύχοις ἢ ἀλόγοις ζῴοις, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἐν λογικοῖς ἅπασιν, εἰ μή ποτε
ἄρα ἢ μόνων ψυχῶν καὶ ἐναρέτοις ψυχαῖς, οἵους ἡμῖν ἀρτίως ὁ λόγος
τοὺς Ἑβραίων ὑπέγραψε προφήτας, ovc τοῦ ϑείου πνεύματος φαμὲν

30 ἀξεωϑῆναι, μεγάλων ἕνεχεν πραγμάτων οἰχουμένης ἁπάσης ἀνϑρώπων
βελτιώσει συμβαλλομένων. 31εἰ δέ ποτ᾽ αὐτοῖς σχιᾶς δίκην ἐπηκο-
λούϑει τὸ καὶ τὰ παρόντα τῶν μέσων καὶ ἀδιαφόρων γνωρίζει» καὶ b
προλέγειν χατὰ καιρὸν τὰ ἀγνοούμενα τοῖς ἐρωτῶσιν, ἀναγκαίως καὶ

4 vgl. Plato Phaedr. 244 Aff — 9f vgl. I Petr. 5, 8; I Thess. 5, 6 — 31 vgl.
Euseb. Ecl. proph. IV 1 (S. 166, 26); Orig. c. Cels. I 36; III 3

1 περιβάλλον Steph. περιβάλλων P | τὸν ὑπ᾽ αὐτὸ (unsicher!) Hkl, τοῦ
ὑπὸ P 2 ἐξηλάου Hkl, ἐξήπλου P 6 αὐτὸ Steph. αὐτοῦ P 9 ἀποφαῖνον Stepb.
ἀποφαίνουσα P 917 εἰ μή ποτε ἄρα ἢ μόνων ψυχῶν xal ἐναρετοῖς ψυχαῖς
(corrupt!) P, εἰ μὴ ὅτε ἀνδρῶν σοφῶν xci ἐναρέτων ψυχαῖς Hkl (vgl. 209, 6)
28 ἀρτίως Steph., ἀρτίος P

Demonstr. evang. V Prooem. 26—36 209

τοῦτο τοῖς πάλαι αὐτοῖς πλησιάζουσιν παρεῖχον, og ἂν μὴ δοκοῖεν
οἱ λίχνοι περὶ τὰς προγνώσεις εὐλόγως ἀποκλίνειν ἐπὶ τὰ ἔξω τῶν
ἀλλοφύλων ἐϑνῶν μαντεῖα σπάνει προφητῶν οἰχείων.

32/4214à ταῦτα μὲν ὧδε τέλος ἐχέτω, „Uns, Ev toig Ἑβραίων προ-

φήταις ϑείας δυνάμεως ὄντα παραστατικά. ὥρα δὴ ovv αὐτοῖς, oia
δὴ ἐνθέοις ἀνδράσιν καὶ σοφοῖς o) xav ^ ἄνϑρωπον γενομένοις κατ᾽
ἐπίπνοιαν δὲ ϑείου πνεύματος, πείϑεσϑαι διδάσχουσιν παιδεύεσθϑαί
τε τὰ παρ᾽ αὐτοῖς δόγματα xci Tas εὐσεβεῖς χαὶ ἀδιαπτώτους ϑεο-
λογίας, οὐχέτ᾽ ἀμφιβολίαν ἔχοντα, μή πη ἀρετῆς καὶ ἀληϑείας, ἀλλό-
τριον ἐπάγωνται. φέρ᾽ οὖν ἤδη λοιπὸν ἀναλαβόντες. ἐξ ὑπαρχῆς τὸν
λόγον, τὴν ἐν τοῖς εὐαγγελίοις περὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ τοῦ
Χριστοῦ ϑεολογίαν ἀπὸ τῆς προφητιχῆς “μαρτυρίας πιστωσώμεϑα.
= μὲν οὖν εὐαγγελικὴ μαρτυρία ὧδε τὸν Χριστὸν ϑεολογεῖ" »ἐν
ἀρχῇ ἦν ὃ λόγος, καὶ ὁ λόγος nv πρὸς τὸν ϑεόν, καὶ ϑεὸς ἣν ὁ λόγος.
πάντα δι᾿ αὐτοῦ ἐγένετο, xci χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕνε" καλεῖ
δὲ αὐτὸν καὶ φῶς νοερόν, καλεῖ δὲ καὶ κύριον, ὥσπερ οὖν xai ϑεόν.
δά χαὶ ὁ ϑεσπέσιος δὲ Παῦλος, οἷα τοῦ Χριστοῦ μαϑητὴς ὧν καὶ ἀπό-
στολος, συνάδει τῇ ϑεολογίᾳ, ταῦτα περὶ αὐτοῦ διεξιών" »ὃς ἐστιν
εἰχὼν τοῦ ϑεοῦ τοῦ ἀοράτου, πρωτότοκος πάσης κτίσεως, ὅτι ἐν
αὐτῷ ἐκτίσϑη τὰ πάντα τὰ ἐν τοῖς οὐρανοῖς καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς,
εἴτε ϑρόνοι εἴτε κυριότητες εἴτε ἀρχαὶ εἴτε ἐξουσίαι. τὰ πάντα δι᾿
αὐτοῦ xal εἰς αὐτὸν ἔχτισται, καὶ αὐτός ἐστι πρὸ πάντων, καὶ τὰ
πάντα δι᾿ αὐτοῦ συνέστηχενς. κέκληται καὶ »ϑεοῦ δύναμιςς καὶ »ϑεοῦ
σοφίας. αὐτὰ δὴ οὖν ταῦτα πρόχειται xoi νῦν ἀπὸ τῶν παρὰ
Ἑβραίοις προφητιχῶν γραφῶν ἐξανϑίσασϑαι, ὡς ἂν διὰ τῆς ἐν
ἑχατέροις τοῖς μέρεσι συμφωνίας ἡ τοῦ ἀληϑοῦς ἀπόδειξις παρα-
σταϑείη.

35 Χρὴ δὲ μὴ ἀγνοεῖν ὅτι οἱ μὲν ϑεῖοι χρησμοί, πολὺ τὸ καὶ πρὸς
λέξιν καὶ πρὸς διάνοιαν ὑπερφυὲς τῇ Ἑβραίων φωνῇ περιέχοντες,
διαφόρου τῆς ἐπὶ τὸ Ἑλληνικὸν ἑρμηνείας τετυχήχασιν τοῦ δυσϑεω-
ρήτου χάριν. ἑβδομήκοντα δ᾽ οὖν ἄνδρες ἀϑρόως Ἑβραῖοι συμφώνως
αὐτὰς μεταβεβλήκασιν, οἷς μάλιστα τὸν νοῦν προσέξομεν, ὅτι δὴ καὶ
τῇ τοῦ Χριστοῦ ἐχκλησίᾳ τούτοις χεχρῆσϑαι φίλον. el δέ που
γίνοιτο χρεία, οὐδὲ τὰς τῶν μετὰ ταῦτα νεωτέρων ἑἕρμηνευτῶν Ex-

18 Joh. 1, 1. 3 — 16f vgl. z. B. Joh. 8, 12; 13, 13; 20, 98. — 18 Kol
1, 15—17 — 23 I Kor. 1, 4

10 ἐπάγωνται Hkl Kl, ἐπάγονται P 30 ἐπὶ P, eis Hkl 31 ὁ δ᾽ oiv
ἄνδρες P, oi δ᾽ οὖν o' ἄνδρες Steph., ἑβδομήκοντα δ᾽ οὖν ἄνδρες Gaisf, richtig,

€

denn ó soll ο΄ (= ἑβδομήκοντα) sein.
Eusebius V. 14

211

n2
Qt

210 Eusebius

δόσεις, cic φίλον εἰσέτι νῦν Ιουδαίοις χρῆσϑαι, παραιτησόμεϑα, oc
ἂν πανταχόϑεν τὰ τῆς ἀποδείξεως ἡμῖν βεβαιοτέρας τύχοι παραστά-
σεως. τούτων ἡμῖν πεπροοιμιασμένων, καὶ τῶν ἐνϑέων φωνῶν ἤδη
λοιπὸν ἐφαψώμεϑα.

L απὸ τῶν Παροιμιῶν). »Ἐγὼ ἡ σοφία κατεσχήνωσα βουλήν,
καὶ γνῶσιν καὶ ἔννοιαν ἐγὼ ἐπεκαλεσάμην. φόβος κυρίου μισεῖ ἀδικίαν,
ὕβριν τε καὶ ὑπερηφανίαν καὶ ὁδοὺς πονηρῶν μεμίσηκα δὲ ἐγὼ διε-
στραμμένας ὁδοὺς κακῶν. ἐμὴ βουλὴ καὶ ἀσφάλεια, ἐμὴ φρόνησις, ἐμὴ δὲ
ἰσχύς" δι᾿ ἐμοῦ βασιλεῖς βασιλεύουσιν, καὶ οἱ δυνάσται γράφουσι δικαιο-
σύνην" Óv ἐμοῦ μεγιστᾶνες μεγαλύνονται, καὶ τύραννοι δι᾿ ἐμοῦ κρα-
τοῦσι γῆς. ἐγὼ τοὺς ἐμὲ φιλοῦντας ἀγαπῶ, οἱ δὲ ἐμὲ ζητοῦντες εὑρήσουσι
χάριν. πλοῦτος καὶ δόξα ἐμοὶ ὑπάρχει, καὶ κτῆσις πολλῶν καὶ δικαιο-
σύνη. 3 βέλτιον ἐμὲ καρπίζεσϑαι ὑπὲρ yovolov καὶ λίϑον τίμιον πολύν,

τὰ δὲ ἐμὰ γεννήματα κρεῖσσον ἀργυρίου ἐκλεχτοῦ. ἐν ὁδοῖς δικαιοσύνης

περιπατῶ, καὶ ἐν ὁδοῖς δικαιοσύνης ἀναστρέφομαι, ἵνα μερίσω τοῖς
ἐμὲ ἀγαπῶσιν ὕπαρξιν, χαὶ τοὺς ϑησαυροὺς αὐτῶν ἐμπλήσω ayadov'
(dar) ἀναγγείλω ὑμῖν τὰ καϑ᾽ ἡμέραν γινόμενα, μνημονεύσω τὰ ἐξ αἰῶνος
ἀριϑμῆσαι. κύριος ἔχτισέν με ἀρχὴν ὁδῶν αὐτοῦ εἰς ἔργα αὐτοῦ, πρὸ
τοῦ αἰῶνος ἐϑεμελίωσέν us ἐν ἀρχῇ, πρὸ τοῦ τὴν γῆν ποιῆσαι καὶ πρὸ
τοῦ τὰς ἀβύσσους ποιῆσαι, Ξ πρὸ τοῦ προελϑεῖν τὰς πηγὰς τῶν ὑδά-
τῶν, πρὸ τοῦ 00n7 ἑδρασϑῆναι, πρὸ δὲ πάντων βουνῶν γεννᾷ με.
κύριος ἐποίησεν χώρας xal ἀοικήτους καὶ ἄκρα οἰχούμενα τῆς ὑπ
οὐρανόν. ἡνίχα ἡτοίμαζεν ον τὸν ἑαυτοῦ ϑρόνον ἐπ᾽ ἀνέμων" ἡνίκα
ἰσχυρὰ ἐποίει τὰ ἄνω νέφη, xci oc ἀσφαλεῖς ἐτίϑει πηγὰς τῆς ὑπ᾿
οὐρανόν, ἐν τῷ τιϑέναι τῇ ϑαλάσσῃ ἀχριβασμὸν αὐτοῦ, καὶ ὕδατα οὐ
παρελεύσεται στόμα αὐτοῦ" ἡνίκα ἰσχυρὰ ἐποίει τὰ ϑεμέλια τῆς γῆς,
ἤμην παρ᾽ αὐτῷ ἁρμόζουσα" ἐγὼ ἤμην ἢ προσέχᾶιρεν, ^ ἡμέραν
δὲ εὐφραινόμην ἐν προσώπῳ αὐτοῦ ἐν παντὶ καιρῷ, ὅτε ηὐφραίνετο
τὴν οἰχουμένην συντελέσας καὶ ἐνηυφραίνετο ἐν υἱοῖς ἀνϑρώποων.«

4Ἢ πρὸ τῶν γενητῶν ϑεία καὶ πανάρετος οὐσία, 7 νοερὰ καὶ
πρωτότοκος τῆς ἀγενήτου φύσεως εἰκών, ὁ γνήσιος xai μονογενὴς
τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ υἱός, πολυώνυμός tLG ὧν xo διὰ πλείστων
προσρήσεων ϑεολογούμενος, τῷ τῆς σοφίας ἐπὶ τοῦ παρόντος ἀξιώ-

5ff vgl. Euseb. Eccl. theol. III 1 (S. 138, 6ff) — 5 Prov. 8, 12-31 —
30 vgl. Euseb. Ecl. proph. III 1 (S. 98, 1)

Vor Z. 5: ὡς ὁ παρ᾽ ἑβραίοις σοφώτατος σολομὼν ἐν παροιμίαις oldév τινα
πρωτότοκον τοῦ ϑεοῦ δύναμιν, ἣν καὶ σοφίαν ϑεοῦ xal γέννημα αὐτοῦ προσαγο-

, (i = i7 4 ΩΣ ἧς Pas
ρεύει, ὥσπερ οὖν καὶ ἡμεῖς δοξάζομεν

17 ἐὰν (LXX) + Steph. 23 Ein Halbvers fehlt durch Homoiotel. (vgl. 215,3) Kl

212

Demonstr. evang. V Cap. 1, 1—10 211

ματί τε καὶ προσηγορίᾳ τετίμηται" λόγον δὲ ϑεοῦ αὐτὸν καὶ φῶς καὶ
ζωὴν καὶ ἀλήϑειαν xal ἐπὶ πᾶσι » Χριστὸν ϑεοῦ δύναμιν» καὶ ϑεοῦ
gogíav« προσαγορεύειν μεμαϑήχαμεν. ἤδη οὖν τὰ μετὰ χεῖρας αὐτὸς
περὶ ἑαυτοῦ, εἰς ἂν ϑεοῦ σοφία ζῶσα καὶ xa9^ αὐτὴν ὑφεστῶσα, διὰ
τοῦ σοφωτάτου Σολομῶνος διεξέρχεται᾽ »ἐγὼ ἡ σοφία κατεσκήνωσα
βουλήν, καὶ γνῶσιν καὶ ἔννοιαν ἐγὼ ἐπεχαλεσάμηνε, καὶ τὰ τούτοις
ἐπαγόμενα λέγων. δαλλὰ καὶ ὡς τὴν τῶν ὅλων διοίκησιν καὶ πρό-
νοιαν ἀναδεδεγμένος ἐπιφέρει" »dı ἐμοῦ βασιλεῖς βασιλεύουσι, καὶ ot
δυνάσται γράφουσι δικαιοσύνην᾽ di ἐμοῦ μεγιστᾶνες μεγαλύνονταις.
εἶτα εἰπὼν μνημονεύσειν τὰ ἐξ αἰῶνος, ἐπάγει λέγων᾽ »χκύριος ἔκτισέν
με ἀρχὴν ὁδῶν αὐτοῦ εἰς ἔργα αὐτοῦ, πρὸ τοῦ αἰῶνος ἐϑεμελίωσέν
μες. δι’ ὧν ὁμοῦ καὶ γενητὸν ἑαυτόν, οὐχὶ δὲ τὸν αὐτὸν ὄντα τῷ
ἀγενήτῳ διδάσχει, πρὸ παντὸς αἰῶνος οὐσιωμένον, ϑεμελίου TE τρό-
πον τῶν γενητῶν ἁπάντων προβεβλημένον. Ἰῦϑεν τὸν ϑεῖον ἀπό-
στολον εἰκὸς ὁρμώμενον περὶ αὐτοῦ φάναι" »ὃς ἐστιν εἰκὼν τοῦ ἀορά-
του, πρωτότοκος πάσης χτίσεως, ὅτι ἐν αὐτῷ ἐκτίσϑη τὰ πάντα τὰ
ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς«. πρωτότοχος μὲν γὰρ πάσης
ἀνείρηται κτίσεως κατὰ τὸ »κύριος ἔχτισέν με ἀρχὴν ὁδῶν αὐτοῦ εἰς
ἔργα αὐτοῦς. γοοῖτο δ᾽ ἂν εἰκότως εἰχὼν τοῦ ϑεοῦ, ὡς ἂν γέννημα
τῆς ἀγεννήτου φύσεως τυγχάνον" δ τοῦτο δ᾽ οὖν ἐν τοῖς μετὰ χεῖρας
ὁμολογεῖ δι᾿ ὧν φησιν" »πρὸ τοῦ ὕρη ἑδρασϑῆναις, καὶ »πρὸ δὲ x&v-
τῶν βουνῶν γεννᾷ ut«, ἔνϑεν αὐτὸν υἱὸν μονογενῆ καὶ πρωτότοκον
τοῦ ϑεοῦ λόγον ἀναγορεύομεν, τὸν αὐτὸν ὄντα τῇ δηλουμένῃ σοφίᾳ.

Ὅπως δὲ γέννημα ϑεοῦ αὐτὸ εἶναι φαμέν, ἰδίας ἂν δέοιτο ἐξε-
τάσεως, ἐπεὶ μήτε κατὰ προβολὴν μήτε κατὰ διάστασιν ἢ διαίρεσιν ἢ
μείωσιν ἢ τομήν, ἢ κατά τι ὅλως τῶν ἐπὶ τῆς ϑνητῆς γενέσεως ἐπι-
τελουμένων, τὴν ἀπόρρητον αὐτοῦ γενεσιουργίαν ἐπινοοῦμεν. 5 οὐδὲ
γὰρ ϑέμις τῶν ἐν γενητοῖς τισιν τὴν ἄρρητον καὶ ἀκατωνόμαστον
αὐτοῦ γένεσίν τε καὶ οὐσίωσιν ἀφομοιοῦν, οὐδέ τινα τῶν ἐπικαίρων
xoi ϑνητῶν παραβάλλειν αὐτῷ εἰκόνα, ἐπεὶ μηδὲ κατὰ τὰς παρ᾽ ἡμῖν
τῶν ζῴων γενέσεις, οὐσίαν ἐξ οὐσίας κατὰ πάϑος ἢ διαίρεσιν μερι-
στὴν καὶ χωριστήν, ἐκ τοῦ πατρὸς προ[σ]εληλυϑέναι τὸν υἱὸν φάναι
ὅσιον. 19 ἀμερὲς γὰρ καὶ ἄτομον τὸ ϑεῖον, οὐ τεμνόμενον, οὐ διαι-

2 I Kor. 1, 24 — 5 Prov. 8, 12 — 8 Prov. 8, 15—163 — 10 Prov. 8, 21b.
22—23 — 15 Kol. 1, 15 — 18 Prov. 8, 22 — 21 Prov. 8, 25

8 ἤδη Gaisf. (nach S), εἰ δὴ P 4 ξαυτὴν Hkl 5 ooAöuwvos P 20 τυγχά-
vov P, τυγχάνων Steph. 29 enızaiowv P, ἐπιχήρων (vgl. S. 179, 2) Kl 32 προελ.
Steph.

14*

212 Eusebius

ρούμενον, οὐχ ἐχτεινόμενον, οὐ συστελλόμενον, οὐ μειούμενον, οὐ
μεῖζον, οὐ χεῖρον, οὐ χρεῖττον αὐτοῦ γινόμενον, οὐχ ἔχον ἐν ἑαυτῷ
ἕτερόν τι αὐτοῦ, ἵνα καὶ πρόηται τοῦτο. "πᾶν γὰρ τὸ ἔν τινι ὃν
ἢ ὡς συμβεβηκός, οἷον λευχὸν ἐν σώματι, ἢ ες ἕτερον ἐν ἑτέρῳ
τυγχάνει, ὡς τὸ ἐν τῇ κυοφορούσῃ xctà γαστρὸς κυοφορούμενον, 7
ὡς μέρος ἐν τῷ ὅλῳ, ὡς ἂν ἐν σώματι χεὶρ ἢ ποὺς ἢ δάκτυλος τοῦ
παντὸς ὄντα μέρη, ὧν ἀποχοπὴν U τινα τομὴν ἢ διαίρεσιν πεπον-
ϑότων, ἀτελὲς καὶ κολοβόν, ὡς ἂν τοῦ μέρους ἠκρωτηριασμένου,
ἀπολέλειπται τὸ πᾶν. "3 ἀλλὰ γὰρ καὶ τὸ εἰκόνι τοιᾷδε καὶ ὁμοιώσει
χρῆσϑαι ἐπὶ τῆς ἀγενήτου φύσεως τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ καὶ τῆς τοῦ
μονογενοῦς αὐτοῦ καὶ πρωτοτόχου γενέσεως πάντων ἂν εἴη ἀσεβέ-
στατον. 15οὐ τοίνυν ὡς ἕτερον ἐν ἑτέρῳ ἐξ ἀπείρων καὶ ᾿ἀνάρχων
αἰώνων ἣν ὁ υἱὸς ἀγένητος ἐν τῷ πατρί, μέρος ὧν αὐτοῦ ὃ μετα-
βληϑὲν ὕστερον καὶ κενωϑὲν ἐχτὸς αὐτοῦ γέγονεν" τροπῆς γὰρ ἤδη
τοῦτο οἰκεῖον, καὶ δύο γ᾽ ἂν οὕτως ἀγένητα εἶεν, τὸ προβεβληκὸς
xai τὸ προβεβλημένον. xal τίς ἣν κατάστασις κρείττων; ἄρα ἡ πρὸ
τῆς τροπῆς, (700) τῆς κατὰ τὴν προβολὴν διαστάσεως; οὔχουν OC
μέρος ἢ μέλος, ᾿ἀγενήτως ἡνωμένον. ἀεὶ πρότερον, ἔπειτα δὲ διαστὰν
χαὶ χωρὶς γενόμενον τοῦ ὅλου, τὸν υἱὸν ἀπὸ τοῦ πατρὸς οἷόν τε
ἐπινοεῖν. M ἄρρητα γὰρ καὶ ἄντιχρυς ἀσεβῆ ταῦτα, ὕλης μὲν ὄντα
σωμάτων οἰχεῖα, τῆς δ᾽ ἀσωμάτου xol ἀύλου φύσεως ἀλλότρια.

Διὸ κατὰ καιρὸν εἰχότως àv τις ἐνταῦϑα πάλιν τὸ »τὴν γένεσιν
αὐτοῦ τίς διηγήσεταιες ἀναφϑέγξαιτο av, 15 ἐπειδὴ xai τὴν ἐναντίαν
ἐλϑεῖν οὐκ ἀκίνδυνον καὶ ἁπλῶς οὕτως ἐξ οὐκ Orvtow γενητὸν τὸν
υἱὸν τοῖς λοιποῖς γενητοῖς ὁμοίως ἀποφήνασϑαι᾽ ἄλλη γὰρ υἱοῦ γένεσις
xai ἄλλη ἡ διὰ τοῦ υἱοῦ δημιουργία. 198 ἀλλὰ γὰρ ὥσπερ ἡ ϑεία γραφὴ
τοτὲ uiv »πρωτότοχον πάσης κτίσεωςς- τὸν υἱὸν ἀναγορεύει, ἐξ αὐτοῦ
προσώπου τὸ »κύριος ἔχτισέν με ἀρχὴν ὁδῶν αὐτοῦς φάσχουσα, τοτὲ
δὲ γέννημα τοῦ πατρὸς εἶναι λέγει κατὰ τὸ »πρὸ δὲ πάντων βουνῶν
γεννᾷ use, ἸἸταύτῃ καὶ ἡμῖν ἕπεσϑαι ὑγιῶς ἂν ἔχοι καὶ τὸ πρὸ πᾶν-
ror αἰώνων εἶναι, λόγον ὄντα ϑεοῦ δημιουργικόν, καὶ τῷ πατρὶ
συνεῖναι, μονογενῆ τε υἱὸν εἶναι τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ, ὑπουργόν τε
xal συνεργὸν τῷ πατρὶ τῆς τῶν ὅλον οὐσιώσεώς τε καὶ διακοσμή-
σεως γεγενημένον ὁμολογεῖν. 18 εἰ γὰρ οὖν καὶ ἄλλο τε ἄρρητον καὶ

22 766. 53, 8 (Act. 8, 33) — 27 Kol.1,15 — 28 Prov. 8, 22 --- 29 Prov. 8, 25

1 οὐ μειούμενον steht in P nach οὐ reuvöuevov (211, 33), aber durch über-
geschriebene Buchstaben ist obige Ordnung als die richtige bezeichnet 14 roo-
πῆς Hkl (vgl. Z. 20f), vogozz P 17 πρὸ + Hkl 18 ἀγενήτος P 19 ἀπὸ P,
vielleicht ἀποχωρισϑέντα Hkl 27 in ἀναγορεύει steht αν über der Zeile in P

214

Demonstr. evang. V Cap. 1, 10—21 213

ἀκατάληπτον ἡμῖν iv τῇ τῶν ὅλων ἀπολέλειπται φύσει (μυρία δὲ τὰ
τοιαῦτα, ὁποῖα καὶ τὰ τοῖς ϑεοφιλέσιν ἐπηγγελμένα τυγχάνει, »&
ὀφϑαλμὸς οὐχ εἶδεν καὶ οὐς οὐκ ἤκουσεν καὶ ἐπὶ καρδίαν ἀνϑρώπου
οὐχ ἀνέβης, κατὰ τὸν ἱερὸν ἀπόστολον), πολὺ πρότερον πάσης ἐν-
νοίας ἐπέχεινα, ἄρρητα καὶ ἀκατονόμαστα, ἀνεπινόητά τε καὶ ἀνεν»-
ϑύμητα γένοιτο ἂν τὰ περὶ τῆς πρώτης τοῦ μονογενοῦς τοῦ ϑεοῦ
γενέσεως, ἄλλο μηδὲν πλέον ἐχόντων ἡμῶν περὶ αὐτοῦ λέγειν τε καὶ
νοεῖν ἢ »τὴν γενεὰν αὐτοῦ τίς διηγήσεται; c

Ei δέ τις τούτου περαιτέρω χωρῶν τόλμῃ προαχϑείη τὰ πάντη
ἀπερινόητα ὁρατικοῖς καὶ σωματικοῖς παραβάλλειν ὑποδείγμασιν, τάχα
ἂν εἴποι (ix) τῆς τοῦ πατρὸς ἀγενήτου φύσεως καὶ τῆς ἀνεκφράστου
οὐσίας ὥσπερ εὐωδίαν τινὰ xci φωτὸς αὐγὴν τὸν υἱὸν ἐξ ἀπείρων
αἰώνων μᾶλλον δὲ πρὸ πάντων αἰώνων ὑποστῆναι, γενόμενόν τε
συνεῖναι καὶ συγγενόμενον ἀεὶ τῷ πατρὶ Oc τῷ μύρῳ τὸ εὐῶδες καὶ
τῷ φωτὶ τὴν αὐγήν ἀλλ᾽ οὐ τοῖς ὑποδείγμασιν κατὰ πάντα τρόπον
ὁμοίως, ὥσπερ οὖν ἤδη πρότερον εἴρηται. Ta μὲν γὰρ ἂψ υχα σώ-
ματα τὸ συμβεβηχὸς ἐν “ποιότησι κέχτηνται" ἢ τε γὰρ αὐγή, σύμφυτος
οὖσα τῇ τοῦ φωτὸς φύσει καὶ οὐσιωδῶς συνυπάρχουσα τῷ qoi, οὐκ
ἂν δύναιτο ἐχτὸς ὑφεστάναι τοῦ ἐν ᾧ ἐστιν᾽ ὁ δέ γε τοῦ ϑεοῦ λόγος
καϑ'᾽ ἑαυτὸν οὐσίωταί τε καὶ ὑφέστἠκεν, καὶ οὐχ ἀγενήτως συνυπ-
ἄρχει τῷ πατρί, ἀλλ᾽ Oc μονογενὴς υἱὸς μόνος πρὸ πάντων τῶν
αἰώνων ix τοῦ πατρὸς γεγεννημένος᾽ ἢ τε εὐωδία, ἀπορροή τις οὖσα
σωματιχὴ τοῦ ὑποκειμένου καὶ οὐ xa^ ἑαυτὴν ἐχτὸς τοῦ πρώτου
αἰτίου τὸ πλησιάζον πληροῦσα, οὐδὲν ἧττον σωματικὴ οὖσα καὶ αὐτὴ
τυγχάνει. ‚2000 ταύτῃ ovv Jut »νοηϑήσεται χαὶ τὰ περὶ τῆς πρώτης
οὐσιώσεως τοῦ σωτῆρος ἡμῶν. οὐδὲ γὰρ ἐξ οὐσίας τῆς ἀγενήτου
κατά τι πάϑος ἢ διαίρεσιν οὐσιωμένος, οὐδέ γε ἀνάρ) χως συνυφέστηχεν
τῷ πατρί, ἐπεὶ ὃ μὲν ἀγέννητος ὁ δὲ γεννητός, xci ὁ μὲν πατὴρ ὁ
δὲ υἱός, προῦὔπάρχει» δὲ καὶ προὐφεστάναι πατέρα υἱοῦ πᾶς ὅστις
οὖν (ἂν) ὁμολογήσειεν. 321 εἴη δ᾽ ἂν ταύτῃ καὶ εἰκὼν ϑεοῦ, ἀρρήτως
πάλιν xai ἀνεπιλογίστως ἡμῖν, ζῶντος ϑεοῦ ζῶσά τις καὶ xa^ αὐτὴν
ὑφεστῶσα ἀύλως καὶ ἀσωμάτως καὶ τοῦ ἐναντίου παντὸς ἀμιγῶς,
ἀλλ᾽ οὐχ οἵα τις πάλιν ἡ παρ᾽ ἡμῖν εἰκών, ἕτερον μὲν ἔχουσα τὸ
κατ᾽ οὐσίαν ὑποκχείμενον, ἕτερον δὲ τὸ εἶδος, ἀλλ᾽ ὅλον αὐτὸ εἶδος
ὦν, καὶ αὐτοουσίᾳ τῷ πατρὶ ἀφομοιούμενος. οὕτω δὲ xci ζωτικω-
τάτη τοῦ πατρὸς εὐωδία τυγχάνει. ἀρρήτως ἡμῖν πάλιν καὶ ἀνεπιλο-

9 l1 Kor. 2, 9 — 8 Jes. 53, 8 (Act. 8, 33)

4 τε Steph, u P 11 ἐκ + Hkl (vgl. Z. 22 ἃ. 26) 13f γενόμενόν τε καὶ
συγγενόμενον ἀεὶ συνεῖναι Hkl 17 ποιότητι C. Schmidt 30 ἂν + Dind. 31 éev-
τὴν Hkl

214 Eusebius

γίστως, 23 ἐπεὶ καὶ πάντα, ὅσα ἐστὶν περὶ αὐτὸν ἀληϑῆ, ἄρρητα ἂν
εἴη ἀνϑρώπων φωναῖς καὶ λογισμοῖς ϑνητῶν ἀνεπιλόγιστα κατὰ τὸν
ἀχριβὴ λόγον. ἀλλὰ γὰρ ὡς ἡμῖν ἀχούειν φίλον, τοιῶσδε καὶ τὰ
λόγια παιδεύει. 23ἢ οὐχὶ καὶ » Χριστοῦ εὐωδίανε αὐτὸς ἑαυτὸν καὶ
τοὺς αὐτῷ παραπλησίους ὁ ἱερὸς ἀπόστολος προσεῖπεν διὰ τὴν τοῦ
Χριστοῦ πνεύματος μετοχήν, »μύρον τε ἐχκενωϑὲνςε ὁ οὐράνιος νυμ-
φίος ἐν τοῖς ᾿Αισμασιν ἀνηγόρευται;

Διὸ τῆς αὐτοῦ ἐχκενώσεως τὰ πάντα ὁρατά τε καὶ ἀόρατα
σώματά τε καὶ ἀσώματα λογικά τε καὶ ἄλογα μετασχόντα, ἀναλόγως
zarngioraı.. μετουσίας, καὶ τῆς τοῦ ϑείου λόγου μετείληφεν κοινωνίας.
34 ταύτης γε τῆς ἐνθέου πνοῆς τὴν ἀντίληψιν τοῖς τὰς λογικὰς αἰσϑή-
σεις μὴ πεπηρωμένοις ὁ σύμπας ἀποδίδωσι κόσμος, ὡς τὰ τῇ φύσει
γεώδη καὶ φϑαρτὰ σώματα τῆς ἀύλου καὶ ἀκηράτου εὐωδίας ἀποπνεῖν,
πηγάζοντος μὲν ἄνωϑεν τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ, ὃς τοῦ μονογενοῦς
αὐτοῦ λόγου πατὴρ ὧν αὐτὸς ἂν εἴη τὸ πρῶτον καὶ κύριον καὶ μόνον
ἀληϑῶς ἀγαϑόν, ἀγαϑοῦ γεννητικόν, δευτερεύοντος δὲ καὶ ὡς ἂν ἀπὸ
πρώτης xci ἡγουμένης οὐσίας ἐπιχορηγουμένου τοῦ υἱοῦ, ὃς καὶ μόνος
τῆς πατρικῆς (οὐσίας) εὐωδία τις ἡμῖν ἀνείρηται, δουλεύουσι λογίῳ
παιδεύοντι περὶ αὐτοῦ, ὅτι δὴ »ἀτμίς ἐστιν τῆς τοῦ ϑεοῦ δυνάμεως,
καὶ ἀπόρροια τῆς τοῦ παντοχράτορος δόξης εἰλικρινής, καὶ ἀπαύγασμα
φωτὸς ἀϊδίου, καὶ ἔσοπτρον ἀκηλίδωτον τῆς τοῦ ϑεοῦ ἐνεργείας, καὶ
εἰκὼν τῆς ἀγαϑότητος adrove.

25 Πλὴν ἀλλὰ ταῦτα, ὅπη ἂν τις καὶ ϑέλοι, ταύτῃ τιϑέσϑω:" ἡμῖν
δὲ ἐξαρκεῖ τὸ ἀληϑὲς ἐκεῖνο xci εὐσεβὲς αὖϑις ἐπαναλαμβάνειν ῥῆμα,
δι᾿ οὗ καὶ τὴ» λύσιν ἐπιϑήσομεν τοῖς ἐζητημένοις, πολλάκις ἤδη ἐ ἐπει-
πόντες" »τὴν γενεὰν αὐτοῦ τίς διηγήσεταις; ἀνέφικτος γὰρ Qc ἀλη-
ϑῶς, καὶ οὐχ ἀνϑρώποις μόνον ἀλλὰ καὶ ταῖς πάσης ἐπέκεινα οὐσίας
δυνάμεσιν, ἢ τοῦ μονογενοῦς τοῦ ϑεοῦ τυγχάνει γένεσις, ὥσπερ οὖν
xal αὐτὸς ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν, τοὺς οἰκείους μαϑητὰς αὐτὰ δὴ
ταῦτα μυσταγωγῶν, »οὐδεὶς ἔγνως, φησίν, »τὸν πατέρα εἰ μὴ ὃ vioge,
20 ᾧ zal ἐπιλέγει" »καὶ οὐδεὶς ἔγνω τὸν υἱὸν εἰ μὴ ὁ πατήρκ«.

᾿Αγνώστου τοίνυν ὁμοίως τῆς TE περὶ τοῦ πατρὸς καὶ τῆς περὶ
τοῦ υἱοῦ ϑεολογίας τοῖς πᾶσιν πλὴν αὐτοῖς τυγχανούσης, ὡς ἐν ἀπορ-
ρήτοις ἐν ταῖς παρατεϑείσαις τοῦ Σολομῶνος λέξεσιν τῆς σοφίας

4 II Kor. 2, 15 — 6 Hohel. 1, 3 — 19 Weish. Sal. 7, 25a—26 — 26 Jes.
53, 8 (vgl. Justin. Apol. I 51, 1) — 30 u. 31 Matth. 11, 27 — 34 vgl. Justin. Dial.
c. Tryph. 61 (Migne 6, 616)

8 αὐτοῦ Steph. ἑαυτοῦ P 10 nach χατηξίωται + etwa τῆς αὐτοῦ οὐσίας
Hkl 12 μὴ steht über der Zeile in P 18 οὐσίας + Steph. 84 σολόμωνος P

Demonstr. evang. V Cap. 1, 22—28 215

ἀχουστέον λεγούσης᾽ »πρὸ τοῦ og ἑδρασϑῆναι καὶ πλασϑῆναι τὴν
γῆν, πρὸ δὲ πάντων βουνῶν γεννᾷ ue«. “Ἰἔτι δέ φησιν συμπαρεῖναι
τῷ πατρὶ τὸν οὐρανὸν κατασχευάζοντι" »ἡνίχας γοῦν »ἡτοίμαζε τὸν
οὐρανόν, συμπαρήμην αὐτῷς«, καὶ τὸ ἐξ ἀπείρων δὲ αἰώνων ἀίδιον
τῆς σὺν πατρὶ διαμονῆς ἐμφαίνει, οἷς ἐπιλέγει" »ἤμην παρ᾽ αὐτῷ
ἁρμόζουσα, ἐγὼ ἤμην ἡ προσέχαιρεν xa^ ἡμέρανκ. 2 ἀβύσσους δὲ καὶ
πηγὰς ὑδάτων, op] τε καὶ βουνούς, καὶ ὅσα ἄλλα κατὰ τὸν τόπον
χοινοῖς ὁήματίοις ἐπωνόμασται, ἤτοι περὶ τῆς τοῦ κόσμου συστά-
σεως, ἐκ μέρους τὸ πᾶν δηλοῦντος, ἀχουστέον, ἢ τροπιχώτερον &x-
ληπτέον, ταῦτα μεταφέροντα τὰ σημαινόμενα ἐπὶ νοητὰς οὐσίας καὶ
ϑείας δυνάμεις, ὧν πάντων πρωτότοκος σοφία καὶ μονογενὴς καὶ
πρωτόγονος τοῦ ϑεοῦ προὐπέστη λόγος, ὄντινα Χριστὸν ἡμεῖς προσ-
αγορεύομεν, διδασκάλῳ μαϑητευόμενοι τῷ ἀποστόλῳ λέγοντε" » Xot-
στὸς ϑεοῦ δύναμις καὶ ϑεοῦ cogía«.

Κέχληται δὲ ἐνταῦϑα τῷ τῆς σοφίας εἰκότως προσρήματι, og
τοῦ μόνου σοφοῦ πατρὸς τὰς πανσόφους καὶ ἐπιστημονικὰς τῶν ὅλων
ϑεωρίας τε καὶ δυνάμεις ἐν αὐτῷ καταβεβλημένου, καὶ τῶν γεννητῶν
ἁπάντων τὰς φύσεις ὁμοῦ xal τὰς οὐσίας πανσόφως τοῖς ἐν αὐτῷ
νοήμασιν ὑποστησαμένου, πάντα τε σοφῶς δι᾿ αὐτοῦ δημιουργοῦντος
καὶ ἀπεύϑυνοντος, Ta τε ovra Ta τε ἐσόμενα τά τε προόντα, ὡς εἰς
κότως τὴν ἐν ψαλμοῖς ϑεολογίαν ἀναφωνεῖν τά τε ἄλλα καὶ τὸ »og
ἐμεγαλύνϑη τὰ ἔργα σου, Κύριε, πάντα ἐν σοφίᾳ ἐποίησας«. ὡς καὶ
Δαβίδ, ὁ τοῦ Σολομῶντος πατήρ, βασιλεὺς ἅμα γεγονὼς καὶ προφή-
της, οἶδέ τινα ἀγαπητὸν τοῦ ϑεοῦ, καὶ τοῦτον μετὰ τὸν ἀνωτάτω
ϑεὸν βασιλέα ὁμοῦ καὶ χριστὸν καὶ ϑεὸν δεύτερον ἀναγορεύει ἐν ud
φαλμῷ, τὰ ὅμοια ἡμῖν περὶ τοῦ Χριστοῦ δοξάζων.

(ψαλμοῦ ud’). »Εἰς τέλος, ὑπὲρ τῶν ἀλλοιωϑησομένων, εἰς
σύνεσιν, φδὴ ὑπὲρ τοῦ ἀγαπητοῦκ«.

Σημείωσαι πρῶτον, oc ἀγαπητὸν οἶδε τοῦ ϑεοῦ, δεύτερον ὡς »εἰς
σύνεσιν. τῶν λεχϑησομένων τὸν ἀκροατὴν παρορμᾷ, τρίτον »ὑπὲρ τῶν
ἀλλοιωϑησομένων« εἴρηται διὰ πλείστας αἰτίας, διά τε τὴν ἐκ ϑεοῦ εἰς
ἀνθρώπους τοῦ δηλουμένου ἀγαπητοῦ ἀλλοίωσιν καὶ διὰ τὴν (ex) τῆς
ἐν ἀνϑρώποις αὐτοῦ μεταβολῆς μετὰ ταῦτα εἰς ϑεὸν ἀποκατάστασιν, ναὶ

1 Prov. 8, 25 — 3 Prov. 8, 27 — 5 Prov. 8, 80 — 6f vgl. Prov. 8, 24 u. 25
— 13 I Kor. 1, 24 — 21 Psal. 103, 24 — 97 Psal. 44, 1

8 önuarioıs Kl, δήμασιν oisP 10 Constr. μεταφέροντα (Acc. Sing.) ταῦτα τὰ
σημαινόμενα: indem man diese Ausdrücke überträgt 17 nach ϑεωρίας re
ist in P ein Blatt verloren gegangen. xal δυνάμεις — 8.216,33 ἀνα-
yoosvsı findet sich nur in O 23 Σολομῶνος (od. XoAóuovoc), wahrsch.
riehtiger; vgl. z. B. S. 214, 34 29 σημείωσαι Hkl, σημειωση Ὁ 32 ἐκ + Hkl

217

B^.)

σι

216 Eusebius

μὴν καὶ διὰ τοὺς ἐκ πλάνης εἰς τὸν κατὰ εὐσέβειαν τρόπον διὰ τῆς
αὐτοῦ διδασκαλίας ὅσον οὔπω μεταβληϑησομένους. ᾿ἀγαπητὸνς δὲ τίνα
ἂν εἴποι τις τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ ἢ τὸν ἀγγέλων καὶ πνευμάτων
xci πάσης λογικῆς οὐσίας πολὺ κρείττονα, τὸν μονογενῆ καὶ »πρω-
τότοχον πάσης κτίσεωςς, ὃν ἀρτίως σοφίαν ϑεοῦ καὶ γέννημα πρὸ
παντὸς αἰῶνος οὐσιωμένον κατὰ τὰ προηγορευμένα μεμαϑήκαμεν.
σαφῶς γὰρ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν ἀγαπητὸν τοῦ πατρὸς ἀνη-
γόρευσε φωνὴ φωνήσασα κατὰ τὰ ἐν εὐαγγελίοις γεγραμμένα" »οὗτός
ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόχησας. τοῦτον δὴ otr αὖὐ-
τὸν xoi ὁ παρὼν ὑποσημαίνει ψαλμός, »ὑπὲρ τοῦ ἀγαπητοῦς τὴν προ-
γραφὴν ἔχων, μεϑ' ἣν ἐπιλέγει" »ἐξηρεύξατο 7 καρδία μου λόγον
ἀγαϑόν, λέγω ἐγὼ τὰ ἔργα μου τῷ βασιλεῖ" ἡ γλῶσσά μου κάλαμος
γραμματέως ὀξυγράφου. οραῖος κάλλει παρὰ τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνϑρώ-
πῶνςε. ταῦτα μὲν οὖν ἀρχόμενος ὁ προφήτης, μᾶλλον δὲ τὸ ϑεῖον
ἐν αὐτῷ πνεῦμα, ὡς ἐν προοιμίῳ διεξῆλϑεν, ἑξῆς δὲ εἰς πρόσωπον
αὐτῷ δὴ τῷ προαναγραφέντι ἀγαπητῷ τοῦ ϑεοῦ ἐπιφωνεῖ λέγον"
»ἐξεχύϑη χάρις ἐν χείλεσί σου διὰ τοῦτο ἔχρισέ σε ὃ ϑεὸς εἰς τὸν
αἰῶνα. περιζώσαι τὴν δομφαίαν σου ἐπὶ τὸν μηρόν σου, δυνατέ, τῇ
ὡραιότητί σου καὶ τῷ κάλλει σου, καὶ ἔντεινον, καὶ κατευοδοῦ καὶ
βασίλευε ἕνεχεν ἀληϑείας καὶ πραότητος καὶ δικαιοσύνης, καὶ ὁδηγήσει
σε ϑαυμαστῶς ἡ δεξιά σου. τὰ βέλη σου ἠκονημένα, δυνατέ" λαοὶ
ὑποχάτω σου πεσοῦνται ἐν καρδίᾳ τῶν ἐχϑρῶν τοῦ βασιλέως«. το-
σαῦτα εἰπὼν περὶ τῆς ἐνθέου καὶ “βασιλικῆς ἀξίας τε καὶ ἀρετῆς τοῦ
ἀγαπητοῦ, μηδέπω δ᾽ ἐχφήνας τὸν δηλούμενον, ἤδη λοιπὸν ἀποκη-
ρύττει ἀναφανδόν, ος ἄρα ϑαυμάσιός τις εἴη καὶ κρείττων ἢ κατὰ
ἄνϑρωπον οὗτος ὁ διὰ τῆς προγραφῆς τοῦ ψαλμοῦ δηλούμενος ἀγα-
πητὸς τοῦ soU ϑεότητι γοῦν καὶ βασιλείᾳ τινὶ διαφέροντα καὶ
ἐξαιρέτῳ χρίσματι οὐ πρὸς ἀνθρώπων, πρὸς αὐτοῦ δὲ τοῦ ἐπὶ πάν-
vOv ϑεοῦ τετιμῆσϑαι αὐτόν φησι διὰ τούτων »0 ϑρόνος σου 6 ϑεὸς
εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος, ῥάβδος εὐϑύτητος ἡ ῥάβδος τῆς βασιλείας
σου. ἠγάπησας δικαιοσύνην καὶ ἐμίσησας ἀδικίαν" διὰ τοῦτο ἔχρισέ σε
ὃ ϑεὸς ὁ ϑεός σου ἔλαιον χαρᾶς ἀπὸ ἑταίρων σου«. ἔνϑα΄ ἐπι-
στήσεις, ὡς ἐν μὲν τῷ προτέρῳ στίχῳ ϑεὸν αὐτὸν ἀναγορεύει,
II. ἐν δὲ τῷ δευτέρῳ σκήπτρῳ βασιλικῷ τιμᾷ, ἐν δὲ τῷ τρίτῳ τὴν
xat' ἀρετὴν αὐτῷ τελείωσιν μαρτυρεῖ, εἶτ᾽ ἐπὶ τούτοις αὐτὸν δὴ

4 Kol. 1, 15 — 5 oben 8$. 210, 3# — 8 vgl. Matth. 3, 17 — 11 Psal. 44,

2—3a — 17 Psal. 44, 3b—6 — 26 Psal. 44, 1 — 29 Psal. 44, 7—8 — 88 Psal.
44, 7 — 35 f Psal. 44, 8

15 πρόσωπον Kl πρόσωπα Ὁ 23 ob ἀρετῆς in O, ist nicht ganz sicher, doch
vgl. Z. 35 24f ἀποχηρύττει Kl, ἀποχηρύττων O 32 vgl. S. 217, 7 u. 13

Demonstr. evang. V Cap. 1, 28. Cap. 2, 1—7 217

τοῦτον τὸν ϑεὸν xai βασιλέα χεχρῖσϑαι πρὸς τοῦ ἀνωτάτου διδάσχει
ϑεοῦ, καὶ ταύτῃ γε Χριστὸν γεγονέναι. τί γὰρ ἂν καὶ ὀνομάσαιτό
τις τὸν μὴ vx ἀνθρώπων μὲν ὑπ᾽ αὐτοῦ δὲ τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ
χεχρισμένον; ἐπὶ τούτῳ γοῦν φησίν: ὦ ϑεέ (πρὸς τὸν χρισϑέντα
ἀποτεινόμενος) »ἠγάπησας δικαιοσύνην καὶ ἐμίσησας ἀδικίαν" διὰ τοῦτο
γὰρ ἔχρισέν σε ὁ ϑεὸς ὁ ϑεός σους, ? ὡσεὶ ἔλεγεν, 0 ἐπὶ πάντων ϑεὸς
ἔχρισέν σε »ἔλαιον ἀγαλλιάσεως παρὰ τοὺς μετόχους σους, ὥστε οὐδὲ
κοινὸν xai γεῶδες τὸ δηλούμενον τοῦτο χρῖσμα ἦν οὐδ᾽ ὅμοιον τῷ
παρὰ Mooet νενομοϑετημένῳ, φϑαρτῆς ἐξ ὕλης κατεσχευασμένῳ, ©
φίλον ἢ» τοὺς παλαιοὺς Ἑβραίους ἱερέας καὶ βασιλέας χρίεσϑαι.
ϑἔγϑεν ἡμῖν εἰχύτως xci ϑεὸς ὁμοῦ καὶ Χριστὸς ἀνηγόρευται, ὡς ἂν
μόνος μὴ δι᾿ ἀνϑρώπων und ἐξ ἀνϑρώπων, πρὸς αὐτοῦ δὲ τοῦ τῶν
ὅλων ποιητοῦ, τῆς ἐνθέου χαρᾶς καὶ ἀγαλλιάσεως ἀσωμάτῳ καὶ ϑεο-
πρεπεῖ χρίσματι κεχρισμένος. * διόπερ ἐνδίκως μόνος, ἀκάκως μόνος,
ἀγαϑῶς xai κυρίως παρὰ τοὺς ὀνομαζομένους αὐτοῦ μετόχους Χριστὸς
(av) ἀναγορευϑείη. οἱ μέτοχοι δὲ αὐτοῦ τίνες ἂν εἶεν n οἱ οἷοί τε
λέγειν" »μέτοχοι γὰρ γεγόναμεν Χριστοῦς; περὶ ὧν εἴρηται" »μὴ ante-
σϑε τῶν χριστῶν μου, καὶ ἐν τοῖς προφήταις μου μὴ πονηρεύεσϑεκς.

5 Καὶ δὴ πεφηνότος διὰ τούτων σαφῶς τοῦ Χριστοῦ ἀγαπητοῦ καὶ
ϑεοῦ καὶ βασιλέως, ὥρα σε ζητεῖν, ὃ τηλιχοῦτος πῶς ἐχϑροὺς ἔχειν
λέγεται, καὶ τίνας καὶ δι᾿ ἣν αἰτίαν, καϑ᾽ ὧν τὰ ἑαυτοῦ βέλη καὶ τὴν
ἑαυτοῦ ῥομφαίαν ἠκονήσατο, ὕπως τε οὐ δι᾿ ὁπλιτικῆς παρατάξεως,
ἀλλ᾽ »ἕνεχεν ἀληϑείας καὶ πραὕὔτητος καὶ δικαιοσύνης, μυρίους c ὑπηγά-
yevo ἑαυτῷ λαούς. δ ζητοῦντα δὲ ἀχριβῶς ταῦτα καλῶς ἂν ἔχοι μετα-
φέρειν αὐτὰ ἐπὶ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν ᾿Ιησοῦν τὸν Χριστὸν τοῦ
ϑεοῦ, ἀνατρέχοντα ἐπὶ τὰ διεξωδευμένα περὶ τῆς εἰς ἀνϑρώπους αὐτοῦ
παρόδου, xa9^ ἣν τὰς ἐχϑρὰς καὶ ἀοράτους δυνάμεις τῶν μοχϑηρῶν
καὶ λυμαντιχῶν δαιμόνων τῶν τε πονηρῶν καὶ ἀκαϑάρτων πνευ-
μάτων τροπωσάμενος, «μυρίους ὅσους ἑαυτῷ λαοὺς ἐξ ἁπάντων τῶν
ἐθνῶν συνεστήσατο. ὃν χαὶ Χριστὸν ἀληϑῆ προσήκχοι ἂν τοῦ ϑεοῦ
ἐντεῦϑεν ἀναγορεύειν, οὐ κοινῷ μὲν ἐλαίῳ τοῖς πάλαι συνήϑως χρι-
σϑέντα (οὐ γοῦν ἱστορεῖταί τι περὶ αὐτοῦ τοιοῦτον), χρείττονι δὲ καὶ
ἐνθϑέῳ χρίσματι, παρ᾽ ὃ δὴ καὶ διὰ Ἡσαΐου φησίν᾽ »πνεῦμα κυρίου ἐπ᾽ ἐμέ,
οὗ εἵνεκεν ἔχρισέν μες, Τῦϑεν καὶ μᾶλλον ἁπάντων τῶν πώποτε παρ᾽

9. 7. 13. 15£ vgl. Psal. 44, 8 — 12 vgl. Gal.1,1 — 17 Hebr. 3, 14 — Psal.
104,15 — 19 vgl. Psal. 44,1 — 21 vgl. Psal. 44,4 — 23 Psal.44,5 — 33 Jes. 61,1

2 in ὀνομάσαιτο steht αἱ auf Ras. 9 vevouodernusvo U. κατεσχευασμένῳ
Steph., -μένον u.-uevovP 10 Ἑβραίων Steph. 15 in ἀγαϑῶς steht ὡς auf Ras.
inP 16 &v+Steph. 20 nach ὁ zwei Buchst. (πω) ausradiert in P 32 οὐ

γοῦν Kl οὔτε οὖν P

218 Eusebius

Ἑβραίοις σωματικώτερον χρισϑέντων μόνος ἀνὰ πᾶσαν τὴν olxov-
μένην Χριστὸς παρὰ τοῖς πᾶσιν βεβόηται, καὶ τῆς ἐξ αὐτοῦ Χριστια-
vo» προσηγορίας τὴν σύμπασαν ἔπλησεν οἰχουμένην. ὅπως δὲ φαμὲν
αὐτὸν κεχρῖσϑαι καὶ τί τὸ χρῖσμα καὶ τίς ὁ τῆς χρίσεως τρόπος αὐτ-
ἄρχκως ἐν τῷ πρὸ τούτου συγγράμματι διειλήφαμεν. ϑτούτου δὲ ἐν
τοῖς χείλεσιν καὶ ἐν τῇ διδασκαλίᾳ τοσαύτη κατεχύϑη χάρις, OG ἐν
ὀλίγῳ πάντα τόπον ἐμπλῆσαι τῆς πρὸς αὐτοῦ καταγγελ(ϑγ)είσης εὐσε-
βείας, ὥστε ἤδη ἐν πᾶσιν ἔϑνεσιν παρὰ τοῖς τὴν διδασκαλίαν αὐτοῦ
μετιοῦσιν, ἀχολούϑως τῇ μετὰ χεῖρας προφητείᾳ, καὶ βασιλέως καὶ
ϑεοῦ δόξᾳ περιβεβλῆσϑαι καὶ παρὰ πᾶσιν ἀνϑρώποις Χριστὸν ἀνα-
γορεύεσϑαι. 9 πρόδηλοι δὲ καὶ οἱ ἐχϑροί, οὐ μόνον οἱ πρὶν γεγονότες
αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ οἱ ἀεὶ προσπολεμοῦντες αὐτοῦ τῷ λόγῳ, εἴτε ἐν
ἀνϑρώποις εἴτε καὶ ἐν ἀοράτοις δυνάμεσιν, ovc ἀοράτῳ καὶ λεληϑυίᾳ
δυνάμει πάντοτε καϑαιρῶν ἐξ ἁπάντων τῶν ἐϑνῶν παντοίους Eavr®
λαοὺς ὑποχειρίους πεποίηται. 19 τὰ δὲ ἑξῆς ἐν τῷ ψαλμῷ" »σμύρνα
καὶ στακτὴ καὶ κασσία ἀπὸ τῶν ἱματίων σους, r& τε ἐπὶ τούτοις. ὡς
περὶ βασιλίδος δηλούμενα xci ϑυγατρὸς τὸν πατρῷον οἶκον ἀπολι-
πούσης καὶ τῷ προδηλωϑέντι Χριστῷ καὶ βασιλεῖ καὶ ϑεῷ νυμφευ-
ϑείσης κύριόν τε αὐτὸν ἀναγορευούσης, ἐπὶ τὴν ἐξ ἐϑνῶν ἐκκλησίαν,
τὴν πατρῴαν καὶ δαιμονικὴν ἀποστραφεῖσαν πλάνην, καϑηραμένην
τε καὶ τῇ τοῦ ϑείου λόγου κοινωνίᾳ καϑαρμοσαμένην, ἀναφέροιτ᾽
ἄν, τῆς προσηκούσης τυγχάνοντα κατὰ σχολὴν ἑρμηνείας.

II. (Paruoo Q9). »Εἶπεν ὁ κύριος τῷ κυρίῳ μου, κάϑου ἐκ δε-
ξιῶν μου, ἕως ἂν ϑῶ τοὺς ἐχϑρούς σου ὑπόπόδιον τῶν ποδῶν σου.
ῥάβδον δυνάμεως ἐξαποστελεῖ σοι κύριος ἐκ Σιών" καὶ κατακυριεύσεις
ἐν μέσῳ τῶν ἐχϑρῶν σου. μετὰ σοῦ ἡ ἀρχὴ ἐν ἡμέρᾳ τῆς δυνάμεώς
σου, ἐν ταῖς λαμπρότησι τῶν ἁγίων σου" ἐκ γαστρὸς πρὸ ἑωσφόρου
γεγέννηκά σε. ὥὦμοσεν κύριος καὶ οὐ μεταμεληϑήσεται, σὺ ἱερεὺς εἰς
τὸν αἰῶνα κατὰ τὴν τάξιν Μελχισεδέκ. Ὡ κύριος ἐκ δεξιῶν σου.«

5 oben S. 173, 30 ff — 5f vgl. Psal. 44, 8 — 9 f vgl. Psal. 44, 7—8 — 15 Psal.
44, 9 — 17 vgl. Paal. 44, 10—12 — 23 Psal. 109, 1—5a

Vor Z. 23: ὡς ὁ αὐτὸς προφήτης (dies Wort steht am Rande) zal ἐν 09’

- , , 2 - € - a x - > , , ,
ψαλμῷ δύο κυρίους ἐμφανῶς ὁμολογεῖ, Eva τὸν πρῶτον zal ἀνωτάτω ϑεόν, ósv-
τερον ὃν αὐτὸς ἑαυτοῦ ἀναγορεύει κύριον, καὶ ὡς γενέσϑαι ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ πρὸ τῆς
τοῦ κόσμου συστάσεως καὶ αὐτὸς τὸν δεύτερον κύριον οἶδεν, καὶ αἰώνιον τοῦ
πατρὸς ἱερέα, καὶ ὡς σύνϑρονον τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ, ὕμοια ἡμῖν περὶ τοῦ χρι-
στοῦ δοξάζων

7 χαταγγελϑείσης Steph. 10 δόξᾳ ἨΚΙ, δόξαν P | χριστὸν Steph. χρι-
στὸ P 14 ἐϑνῶν P, ἐχϑρῶν Kl, vgl. doch S. 217, 29f

219

Demonstr. evang. V Cap. 2, 7—10. Cap. 3, 1—6 919

= ^ € - ,
Tov σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν, τὸν ᾿πρωτότοκον πάσης χτίσεωςς«
ϑεοῦ λόγον, τὴν πρὸ αἰῶνος σοφίαν, τὴν» ἀρχὴν τῶν ὁδῶν τοῦ ϑεοῦ,

τὸ πρωτότοχον καὶ uoroysvig τοῦ «πατρὸς γέννημα, τὸν τῇ τοῦ Χρι- 2

στοῦ τιμώμενον προσηγορίᾳ, καὶ o παρὼν ψαλμὸς κύριον ἀποκαλεῖ,
διδάσκων αὐτὸν εἶναι σύνϑρονον ὁμοῦ καὶ υἱὸν τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ
τε καὶ κυρίου τῶν ὅλων, αἰώνιόν τε τοῦ πατρὸς ἱερέα. 3 πρῶτον δὴ
οὖν ἐπιστήσεις, ec ἤδη τοῦτο δεύτερον γέννημα ϑεοῦ προσηγόρευται,
καὶ ἐπεὶ ϑεοῦ γε πνεύματι τὰ τῆς προφητείας ἡμῖν εἰρῆσϑαι πεπί-
στευται, ὅρα εἰ μὴ αὐτὸ δὴ τὸ ἐν τῷ προφήτῃ πνεῦμα ἅγιον ἑαυτοῦ

10 χύριον δεύτερον μετὰ (τὸν) τῶν ὅλων ἀναγορεύει. ν»εἶπενε γάρ,

φησίν, "ὁ κύριος τῷ κυρίῳ μου, κάϑου ἐκ δεξιῶν uov«. τὸν πρῶτον
κύριον, ὡς ἂν χαϑόλου τῶν ἁπάντων δεσπότην, Ἑβραῖοι ἀνεχφωνήτῳ
προσρήσει τῇ διὰ τῶν τεσσάρων στοιχείων ἀνηγόρευον" τὸν δὲ dev-
τερον οὐχέϑ'᾽ ὁμοίως, ἰδίως δ᾽ αὐτὸν κύριον ὠνόμαζον. " εἰκότως οὖν
ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν, αὐτὸς Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, ἐρό-
uevog ποτε τοὺς Φαρισαίους »τί ὑμῖν περὶ τοῦ Χριστοῦ δοκεῖ, τίνος
ἐστὶν υἱός;ς εἰπόντων »τοῦ Δαβίδε, ἐπιλέγει: »πῶς ovv Δαβὶδ ἐν πνεύ-
ματι κύριον αὐτὸν καλεῖ λέγων᾽ εἶπεν ὁ κύριος τῷ κυρίῳ μου, κάϑου
ἐκ δεξιῶν μου;« μονονουχὶ ἑρμηνεύων τὴν λέξιν, Oc οὐ μόνον τοῦ
Δαβὶδ κύριον αὐτὸν ἀναγορεύουσαν, ἀλλὰ γὰρ καὶ τοῦ ἐν τῷ προ-
φήτῃ πνεύματος. el δὲ τὸ πνεύμα τὸ προφητιχόν, τοῦτο δ᾽ ἡμῖν
εἶναι πεπίστευται τὸ ἅγιον πνεῦμα, ὁμολογεῖ τοῦτον εἶναι κύριον,
ὃν σύνϑρονον εἶναι τοῦ πατρὸς ἐχδιδάσκει, καὶ οὐκ ἀπολύτως γε,
ἀλλὰ καὶ ἑαυτοῦ κύριον, κατὰ πολὺ πλέον καὶ μᾶλλον τοῦτ᾽ ἂν H-
ποιὲν ai μετὰ τὸ ἅγιον πνεῦμα λογικαὶ δυνάμεις, 7) τε σύμπασα ὁρω-
μένη τε ἐν σώμασιν χαὶ ἐν ἀσωμάτοις ἑστῶσα δημιουργία, ἧς ἁπάσης
εἰχότως ἂν καταδειχϑείη κύριος ὁ μόνος τοῦ πατρὸς σύνϑρονος, δι᾽
οὗ τὰ σύμπαντα ἐγένετο, ὅτι δὴ κατὰ τὸν ϑαυμάσιον ἀπόστολον »iv
αὐτῷ ἐκτίσϑη τὰ πάντα τὰ ἐν τοῖς οὐρανοῖς καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, εἴτε
ὁρατὰ εἴτε ἀόρατας. δμόνον γοῦν εἰχὸς αὐτὸν τῆς τοῦ πατρὸς
ὁμοιώσεως ἔχειν τὸ κῦρος, ος ἂν καὶ μόνον σύνϑρονον τοῦ πατρὸς

> , , 3 u > Ἢ - - , -
: ἀναδεδειγμένον. προδηλον οὖν οτι οὐδενὶ τῶν γενητῶν ϑέμις τῶν

- E - - > - \ »
δεξιῶν λαχεῖν τῆς παντοχρατοριτχῆς ἀρχῆς τε καὶ βασιλείας, εἰ μὴ ἄρα
EP: , - x - , rn ,

Evi μονῳ τῷ Óux τῶν προχειμένων ποικίλως ϑεολογουμένῳ.

1 Kol. 1, 15 — 2 vgl. Prov. 8, 22 — 10 Psal. 109, 1 — 12 vgl. Eus. Ecl.
proph. I 2 (ed. Gaisf. S. 5) — 16 Matth. 22, 42—44a — 28 Kol. 1, 16

7 ὡς ἤδη usw. daß hier ein zweiter Sprößling Gottes angeredet ist 8 ἐπεὶ
ϑεοῦ yc usw.: weil wir glauben, daß die Prophezeiungen durch Gottes Geist uns gesagt
worden sind 9 urspr. ἑαυτὸν P — 9f ξαυτοῦ xvgiov usw.: er nennt seinen Herrn
einen zweiten 10 róv-4-Steph. 23 γε Kl, τε P. 26 συνεστῶσα Kl, ὑφεστῶσα Hkl

220 Eusebius

1 Ἐπίστησον oov ὡς πρὸς Eva καὶ τὸν αὐτὸν ὁ ἀνωτάτω καὶ
ἐπὶ πάντων κύριος καὶ τὴν »x&Üov ἐκ δεξιῶν μους δωρεῖται φωνὴν
xci τὴν »πρὸ ἑωσφόρου γεγέννηκά ot«, ut^ ὅρκου δὲ διαβεβαιώσεως
ἄσειστον καὶ ἀπαράβατον αὐτῷ τὴν τιμὴν τῆς εἰς ἄπειρον αἰῶνα
διαρκοῦς ἱερωσύνης παραδίδωσιν' »ὥμοσεν κύριος χαὶ οὐ μεταμελη-
ϑήσεται, σὺ ἱερεὺς εἰς τὸν αἰῶνας. ὃτίς δ᾽ ἂν ἐπινοοῖτο, οὔτι δὴ
ϑνητὸς ἀνήρ, ἀλλ᾽ οὐδέ erue) τῆς ἀγγελικῆς φύσεως, ὑπὸ ϑεοῦ μὲν
γεγενημένος εἰς αἰῶνα δὲ ἱερωμένος, ἢ μόνος ὁ καὶ ἐν τοῖς πρόσϑεν
εἰπὼν »κύριος ἔχτισέν us ἀρχὴν ὁδῶν αὐτοῦ εἰς ἔργα αὐτοῦ, πρὸ
τοῦ αἰῶνος ἐϑεμελίωσέν us ἐν ἀρχῇ, πρὸ τοῦ or ἑδρασϑῆναι, πρὸ
δὲ πάντων βουνῶν γεννᾷ ut«; καὶ πρόσσχες δέ, ἐπιμελῶς τὸν νοῦν
ἐπιστήσας, τῷ τε παρόντι ψαλμῷ καὶ ταῖς ἐν τῷ πρὸ τούτου παρα-
τεϑείσαις φωναῖς. ϑὲν μὲν γὰρ τούτῳ 6 ἀνωτάτω ϑεὸς σύνϑρονον
τὸν δεύτερον καὶ ἡμῶν κύριον ἑαυτοῦ καϑίστησι, λέγων »χάϑου ἐκ
δεξιῶν μους, ἐν δὲ τῷ πρὸ τούτου τὸν ϑρόνον εἰς αἰῶνα αἰῶνος
διαμένειν ὁ λόγος ἐφήσεν, ὁμοῦ ϑεὸν αὐτὸν ἀναγορεύων δι᾿ ὧν es
»0 ϑρόνος Gov ὁ ϑεὸς εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος«. 19 πάλιν ἐν uiv
τῷ μετὰ χεῖρας »ῥάβδονε, φησίν, »δυνάμεως ἐξαποστελεῖ σοι κύριος
ἐκ Σιώνε, ἐν δὲ ἐκείνῳ »ῥάβδος εὐθύτητος ἡ ῥάβδος τῆς βασιλείας
σους. καὶ αὖϑις ὁ μὲν παρών φησιν »κάϑου ἐκ δεξιῶν μου, ἕως ἂν
ϑῶ τοὺς ἐχϑρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν σου, καὶ κατακυριεύσεις
ἐν μέσῳ τῶν ἐχϑρῶν σους, ὁ δὲ πρόσϑεν" »τὰ βέλη σου ἠκονημένα,
δυνατέ, ἐν χαρδίᾳ τῶν ἐχϑρῶν τοῦ βασιλέως«. οὐχοῦν καὶ τὰ περὶ
τῶν ἐχϑρῶν τοῦ δηλουμένου ἐν ἀμφοτέροις συνάδει. 11 τίς δῆτα οὖν
ὀφϑαλμοῖς ὁρῶν ἐν μέσαις ταῖς πόλεσιν ἔν τε κώμαις xol χώραις
χαϑ᾽ ὕλης τε τῆς οἰχουμένης ἀνϑούσας τὰς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐκ-
κλησίας τούς τε πρὸς αὐτοῦ χυριευομένους λαούς, καὶ μυρίανδρα
πλήϑη τῶν αὐτῷ καϑωσιωμένων πανταχόϑεν ὑπὸ τῶν ὁρωμένων
τε ἐν ἀνϑρώποις ἀοράτων TE καὶ ἀφανῶν ἐχϑρῶν καὶ πολεμίων τῆς
τοῦ Χριστοῦ διδασκαλίας κυκλούμενα, οὐκ ἂν ϑαυμάσειεν τὸν παρόντα
χρησμὸν εἰς πρόσωπον ἀναφωνηϑέντα τοῦ ϑεσπιζομένου τὸ »κατα-
χυρίευε ἐν μέσῳ τῶν ἐχϑρῶν σουκ«.

12 Καὶ ἐπειδήπερ ἐν τῷ πρόσϑεν xegoloba τῷ ἐλαίῳ "τῆς ἀγαλ-
λιάσεως παρὰ τοὺς μετόχους σους, ἱερέων δὲ οἰκεῖον ἦν παρ᾽ Ἑβραίοις

2. 14 Psal. 109,1 — 3 Psal. 109,3 — 5 Psal. 109, 4 --- 9 Prov. 8, 22. 28. 25
— 17. 19 Psal. 44, 7 — 18. 31 Psal. 109, 2 — 20 Psal. 109, 1 u. 2b — 22 Psal.
44, 6 — 33 Psal. 44, 8

4 nach ἄσειστον + αὐτὴν, aber expungiert, P αὐτῶ über der Zeile in P
7 τις + Hk] 38—34 Das Prädikat fehlt Kl ΗΚ]

221

Demonstr. evang. V Cap. 3, 7—16 221

τὸ χρίεσϑαι, εἰκότως ὁ μετὰ χεῖρας ἤδη λευχότερον ἱερέα αὐτὸν ἐπι-
φημίξει, πλείονα προτιϑεὶς περὶ αὐτοῦ διδασκαλίαν, δι᾿ ἧς μόνον
αὐτὸν παρὰ τοὺς πώποτε αἰώνιον ἱερέα εἶναι παιδεύει, ὅπερ οὐδεμιᾷ
ἀνϑρώπου φύσει δυνατὸν ἐφαρμόζειν" 1? »xavà τὴν τάξιν MeAyıoedix«
ἱερᾶσϑαί φησιν αὐτόν, πρὸς ἀντιδιαστολὴν τοῦ κατὰ τὴν Μωσέως
διάταξιν ἱερέως, ἤτοι τοῦ Aagov ἢ καί τινος τῶν ἐξ éxsivov: ὧν

-ἕχαστος μὴ ὧν πρότερον ἱερεὺς ὕστερόν ποτε δι ἀνϑρώπων ἀλοιφῇ

τινι σχευαστῇ χριόμενος, ὡς ἐν τύποις εἰπεῖν καὶ “συμβόλοις, σχιώδης
τις καὶ εἰχονικὸς Χριστὸς ἀπετελεῖτο, ἀλλὰ καὶ ἅτε ϑνητὸς ὧν οὐκ
εἰς μακρὸν ἀπετίϑετο τὴν ἱερωσύνην, καὶ παρὰ μὲν τῷ Ἰουδαίων
μόνῳ ἱερᾶτο λαῷ, οὐ μὴν καὶ παρὰ τοῖς ἄλλοις ἔϑνεσιν, ἀλλ᾽ οὐδὲ
μεϑ'᾽ ὁρκωμοσίας ϑεοῦ ἐπὶ τὴν λειτουργίαν παρήει κρίσει δὲ ἀνϑρώ-
πων τιμώμενος, ὡς καί ποτε μὴ ἄξιον εὐρίσχεσϑαι ἐν αὐτοῖς τῆς τοῦ
ϑεοῦ ϑεραπείας, οἷος ἀναγέγραπται o0 Hiei. Mu πρὸς τούτοις ὁ
παλαιὸς ἐχεῖνος ἱερεύς, ὁ χατὰ τὴν Μωσέως διάταξιν, ἐκ μόνης ἐχρί-
veto φυλῆς τῆς Aevi, ἔδει δὲ ἐξ ἅπαντος καὶ τὸ γένος ἐκ τῆς τοῦ
᾿Δαρὼν διαδοχῆς αὐτὸν φέρειν, ϑύμασίν τε oov ἀλόγων xai αἵμασιν
σωματικῇ γε λατρείᾳ ϑεραπεύειν τὸ ϑεῖον" ὃ δὲ Μελχισεδὲκ ὠνομασμέ-
vos; ὃ μεταλαμβάνεται εἰς τὴν Ἑλλάδα φωνὴν »βασιλεὺς δικαιοσύνης,
ἔπειτα βασιλεὺς Σαλήμς, ὃ καὶ αὐτὸ ἂν εἴη »βασιλεὺς εἰρήνης, ἀπάτωρ,
ἀμήτωρ, ἀγενεαλόγητοςε, οὐκ ἔχων κατὰ "τὴν ἱστορίαν οὐκ »ἀρχὴν
ἡμερῶνς, οὐ »ζωῆς τέλοςς, ἀλλ᾽ οὐδὲ κοινόν τι φέρων πρὸς τὸν τῆς
τοῦ ᾿Δαρὼν ἱερωσύνης τρόπον. ᾿Ἰϑοῦτε γὰρ ὑπ᾿ ἀνθρώπων nono,
οὐχ ἐλαίῳ σχευαστῷ χέχριστο, οὐ γένος nv τῶν μηδὲ φανέντων ro‘
καὶ τὸ πάντων γε παραδοξότατον, ὅτι μηδὲ τὴν σάρχα περιτέτμητο,
χαὶ ὅμως τὸν ᾿Αβραὰμ εὐλογεῖ, ὡς ἂν πολὺ χρείττων αὐτοῦ τυγχά-
νῶν, ἀλλ᾽ οὐδὲ ϑυσίαις καὶ σπονδαῖς τῷ ὑψίστῳ ἱερᾶτο ϑεῷ, οὐδὲ
un» παρὰ τῷ ἐν Ἱερουσαλὴμ (vag) τὴν λειτουργίαν ἐξετέλει. 15 πῶς
γὰρ τῷ μηδὲ ὄντι; εἰχότως οὖν, ἐπεὶ καὶ τῷ ἡμετέρῳ σωτῆρι τῷ
Χριστῷ οὐδὲν μὲν τῷ ᾿Μαρὼν ἐμφερὲς ἔμελλεν συμβήσεσϑαι" οὔτε γὰρ
μὴ ὧν πρότερον ὕστερόν ποτε ἱερεὺς ἀναδέδειχται, καὶ ἱερεὺς οὐ
γενόμενος ἀλλὰ Ov. προσεχτέον γὰρ ἐπιμελῶς τῷ »σὺ ἱερεὺς εἰς
τὸν αἰῶνας. οὐ ‚rag ἔσῃ, φησίν, μὴ ὧν πάλαι, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἤσϑα μὲν
πάλαι νῦν δὲ ov, ἀλλὰ παρὰ τοῦ φήσαντος »ἐγώ εἰμι ὃ ὧν« σὺ εἶ

1. 4. 32 vgl. Psal. 109, 4 — 14 vgl. I Sam. 2, 27 ff — 15ff vgl. Exod. 29
— 19 Hebr. 7, 2-3 — 24—26 vgl Hebr. 7, 6—7 — 26 vgl. Gen. 14, 19 —
34 Exod. 3, 14

6 ὧν Steph, óc P 23 τοῦ auf Ras. in P | ἱεροσύνηςω P 26 ὅμως
Steph. ὅπως P 28 ναῷ + Steph. 29 nach γὰρ + παρὰ ΗΚ]

222 Eusebius

καὶ »ἱερεὺς εἰς τὸν αἰῶνας Ótau£rvetg? V iz&l οὖν οὔτε ἀπὸ χρόνου
τῆς ἱερωσύνης ἀπήρξατο οὔτε ix φυλῆς τῶν ἱερωμένων ὁ Χριστός,
οὐδὲ διὰ σχευαστοῦ καὶ σωματικοῦ ἐλαίου χέχριστο, οὐδὲ τέλος ἕξειν
ἔμελλεν τῆς ἱερωσύνης οὐδὲ μόνοις Ἰουδαίοις ἀλλὰ καὶ πᾶσιν ἔϑνεσιν
καταστήσεσϑαι, τούτων ἕνεκα πάντων εἰκότως αὐτὸν τῆς μὲν κατὰ
τὸν τύπον AagOv λειτουργίας ἀπαλλάττει, »κατὰ τὴν τάξιν δὲ Μελ-
χισεδὲχε ἱερέα φησὶν ἔσεσϑαι.

18 Καὶ τό γε ἀποτέλεσμα τοῦ χρησμοῦ ϑαυμάσιον συνορῶνίτι)
ὅπως ὁ σωτὴρ ἡμῶν Ἰησοῦς ὃ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ τῷ τοῦ Μελχισεδὲκ
τρόπῳ τὰ τῆς ἐν ἀνϑρώποις ἱερουργίας εἰσέτι καὶ νῦν διὰ τῶν αὐτοῦ
ϑεραπευτῶν ἐπιτελεῖ. 19 ὥσπερ γὰρ ἐχεῖνος ἱερεὺς ἐϑνῶν τυγχάνων
οὐδαμοῦ φαίνεται ϑυσίαις σωματικαῖς κεχρημένος, οἴνῳ δὲ μόνῳ καὶ
ἄρτῳ τὸν ᾿Αβραὰμ εὐλογῶν, τὸν αὐτὸν δὴ τρόπον πρῶτος μὲν αὐτὸς
ὁ σωτὴρ κύριος ἡμῶν, ἔπειτα οἱ ἐξ αὐτοῦ πάντες ἱερεῖς ἀνὰ πάντα
τὰ ἔϑνη τὴν πνευματικὴν ἐπιτελοῦντες κατὰ τοὺς ἐχκλησιαστικοὺς
ϑεσμοὺς ἱερουργίαν, οἴνῳ καὶ ἄρτῳ τοῦ τε σώματος αὐτοῦ καὶ τοῦ
σωτηρίου αἵματος αἰνίττονται τὰ μυστήρια, τοῦ Μελχισεδὲκ ταῦτα
πνεύματι ϑείῳ προτεϑεωρηκότος καὶ τῶν μελλόντων ταῖς εἰχόσι
προχεχρημένου, oc ἡ Μωσέως γραφὴ μαρτυρεῖ. λέγουσα" »καὶ Μελχι-
σεδὲκ βασιλεὺς Σαλὴμ ἐξήνεγκεν ἄρτους καὶ οἶνον" ἢν δὲ ἱερεὺς τοῦ
ϑεοῦ τοῦ ὑψίστου, καὶ εὐλόγησεν τὸν ᾿Αβραάμκ. ?0 εἰκότως ovv καὶ
μεϑ' ὅρκου παραλήψεως μόνῳ τῷ δηλουμένῳ νὥμοσεν κύριος 0 ϑεὸς
καὶ οὐ μεταμεληϑήσεται, σὺ ti«, λέγων, »ἱερεὺς εἰς τὸν αἰῶνα κατὰ
τὴν τάξιν Μελχισεδέκε. 21: ἐπάχουσον δὲ oic καὶ περὶ τῶνδε ὁ ἀπό-
στολός φησιν" »ἐν © περισσότερον βουλόμενος ὁ ϑεὸς ἐπιδεῖξαι τοῖς
κληρονόμοις τῆς βασιλείας τὸ ἀμετάϑετον τῆς βουλῆς αὐτοῦ, ἐμεσί-
τευσεν 0020, ἵνα διὰ δύο πραγμάτων ἀμεταϑέτων, ἐν οἷς ἀδύνατον
ψεύσασϑαι ϑεόν, ἰσχυρὰν παράκλησιν ἔχωμεν οἱ προχαταφυγόντες
χρατῆσαι τῆς προχειμένης ἐλπίδος«. 322 χαὶ ἐπιφέρει λέγων" »xai οἱ
μὲν πλείονές εἰσιν γεγονότες ἱερεῖς, διὰ τὸ ϑανάτῳ κωλύεσϑαι παρα-
μένειν' ὃ δὲ διὰ τὸ μένειν αὐτὸν ἀπαράβατον ἔχει τὴν ἱερωσύνην"
ὅϑεν καὶ σῴζειν εἰς τὸ παντελὲς δύναται τοὺς προσερχομένους δι᾽
αὐτοῦ τῷ ϑεῷ, πάντοτε ζῶν εἰς τὸ ἐντυγχάνειν ὑπὲρ αὐτῶν. τοι-
οὗτος γὰρ ἡμῖν καὶ ἔπρεπεν ἀρχιερεύς, 00105, ἄκακος, ἀμίαντος, κεχω-

1 Psal. 109, 4 — 6 Psal. 110, 4 — 12 Gen. 14, 18 — 19 Gen. 14, 18—19a
— 22 Psal. 109, 4 — 25 Hebr. 6, 17—18 — 29 Hebr. 7, 23—26

1 nach χρόνου + του HkI 2 nach ἱερωμένων + ἦν Hkl 3 in ἕξειν steht
t, auf Ras. 8 συνορῶντι Steph., συνορῶν P 14 πάντες steht am Rande in P
81 μένην P

[5^]

Demonstr. evang. V Cap. 3, 16—26. Cap. 4, 1 993

ρισμένος ἀπὸ τῶν ἁμαρτωλῶν, xci ὑψηλότερος τῶν οὐρανῶν γενό-
μενοςς. 35 καὶ ἐπιλέγει" »κεφάλαιον δὲ ἐπὶ τοῖς εἰρημένοις, τοιοῦτον
ἔχομεν ἀρχιερέα, ὃς ἐκάϑισεν ἐν δεξιᾷ τῆς μεγαλωσύνης ἐν ὑψηλοῖς,
τῶν ἁγίων λειτουργὸς καὶ τῆς σχηνῆς τῆς ἀληϑινῆς, ἣν ἔπηξεν ὁ
κύριος, οὐκ ἄνϑρωποςς. ταῦτα μὲν ὁ ἀπόστολος.

24 Ὁ δὲ ψαλμὸς ὑποβὰς καὶ τὸ πάϑος ἐπικεκαλυμμένως τοῦ προ-
φητευομένου δηλοῖ λέγων »ix χειμάρρου ἐν ὁδῷ πίεται" διὰ τοῦτο
ὑψώσει κεφαλήνε. 25 χείμαρρον δὲ τὸν καιρὸν τῶν πειρασμῶν καὶ
» xe ; > c d p. RESP.
ἄλλος δηλοῖ ψαλμὸς λέγων" »χείμαρρον διῆλϑεν ἢ ψυχὴ ἡμῶν" ἄρα
διῆλϑεν ἡ ψυχὴ ἡμῶν τὸ ὕδωρ τὸ ἀνυπόστατονε. ἐν τῷ χειμάρρῳ
τοίνυν πίεται, φησίν, τὸ ποτήριον, δηλονότι ὃ ἡνίττετο πρὸς τῷ
καιρῷ τοῦ πάϑους, λέγων" »πάτερ, εἰ δυνατόν, παρελϑέτω τὸ ποτή-
ριον τοῦτο ἀπ᾿ ἐμοῦς, 35 χαὶ πάλιν" »εἰ μὴ δυνατόν ἐστιν αὐτὸ παρελ-
ϑεῖν, ἐὰν μὴ αὐτὸ πίω, γενηϑήτω τὸ ϑέλημά σους. τοῦτο δὴ ovr
ἐχπιὼν τὸ ποτήριον ὕψωσεν κεφαλήν, καὶ κατὰ τὸν ἀπόστολον, ἐπεὶ
γὰρ γέγονεν »νὑπήχοος τῷ πατρὶ μέχρι ϑανάτου, ϑανάτου δὲ σταυ-
ροῦ, διὰ τοῦτος, φησίν, νὑπερύψωσεν αὐτὸν ὁ ϑεόςς, »ἐγείρας αὐτὸν
ix τῶν νεχρῶν, καὶ καϑίσας αὐτὸν ἐν δεξιᾷ αὐτοῦ ὑπεράνω πάσης
ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας καὶ δυνάμεως καὶ κυριότητος καὶ παντὸς ὀνόματος
ὀνομαζομένου οὐ μόνον ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ μέλλοντι"
καὶ πάντα ὑπέταξενς, φησίν, »0xoó τοὺς πόδας auToVe, κατὰ τὴν πρὸς
αὐτὸν ἐπαγγελίαν, ἣν διὰ τοῦ ψαλμοῦ παρίστησι λέγων" »κάϑου ἐκ
δεξιῶν μου, ἕως ἂν ϑῶ τοὺς ἐχϑρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν σους,
(xal) »κατακυρίευε ἐν μέσῳ τῶν ἐχϑρῶν σους. πρόδηλον παντὶ ὡς ἔτι
νῦν ἡ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν δύναμις καὶ ὁ τῆς διδασχαλίας αὐτοῦ λόγος
ἐν μέσοις τοῖς ἐχϑροῖς καὶ πολεμίοις αὐτοῦ τῶν πεπιστευχότων εἰς
αὐτὸν ἁπάντων κατακυριεύει.

IV. (Τοῦ Ἡσαΐου). »Ἐγὼ κύριος ἐποίησα γῆν καὶ avdomnov
ἐπ᾽ αὐτῆς, ἐγὼ τῇ χειρί μου ἐστερέωσα τὸν οὐρανόν, ἐγὼ πᾶσι τοῖς
ἄστροις ἐνετειλάμην. ἐγὼ ἤγειρα τὸν μετὰ δικαιοσύνης βασιλέα, καὶ
πᾶσαι αἱ ὁδοὶ αὐτοῦ εὐϑεῖαι" οὗτος οἰχοδομήσει τὴν πόλιν μου, καὶ
τὴν αἰχμαλωσίαν τοῦ λαοῦ ἐπιστρέψει, οὐ μετὰ λύτρων οὐδὲ μετὰ
δώρων, εἶπεν κύριος Σαβαώϑ.«

9 Hebr. 8, 1—2 — 7 Psal. 109, 7 — 9 Psal. 123, 4 — 12 Matth. 26, 89 —

13 Matth. 26, 42 — 15 vgl. Psal. 109, 7 — 16 Phil. 2,8 — 17 Ephes. 1, 20— 228
— 99 Psal. 109, 1 u. 2b — 28 Jes. 45, 12—13

Vor Z. 28: ὡς χαὶ ἡσαΐας προφητῶν μέγιστος σαφῶς οἶδεν ϑεὸν ἐν ϑεῷ
εἶναι, λέγων ὁμοίως ἡμῖν δοξάξουσιν πατέρα ἐν υἱῷ καὶ υἱὸν ἐν πατρί

6 ἐπικεχαλυμμένως mit ὡς auf Ras. 8 χαιρὼ Ρ 94 χαὶ +Hkl | nach
πρόδηλον + γοῦν Hkl 26 μέσοις Steph., μέσω P

224 Eusebius

Τέως uiv ταῦτα ὁ τῶν ὅλων ποιητὴς ϑεὸς περί τινος βασιλέως
καὶ σωτῆρος μέλλοντος οἰχοδομεῖν τὸ τῆς εὐσεβείας πολίτευμα λυ-
τρώσασϑαί (TE) τὴν ἐπισυμβᾶσαν ἀνϑρώποις ὑπὸ τῆς δαιμονικῆς
πλάνης αἰχμαλωσίαν διὰ τοῦ προφήτου ϑεσπίζει. ἑξῆς δὲ τούτοις τὸ
προφητικὸν πνεῦμα τὴν ὑποταγὴν τῶν ἀλλοφύλων ἐϑνῶν αἰνίττε-
ται, ἣν ὑποταγήσονται τῷ προφητευομένῳ, καὶ oc προσκυνήσουσιν
αὐτῷ οἷα ϑεῷ οἱ ὑποταγησόμενοι, xcl Oc προσεύξονται ἐν αὐτῷ,
διὰ τὸ μείζονα κατοικεῖν ἐν αὐτῷ ϑεόν, τὸν ἀνωτάτω δηλαδὴ πατέρα
καὶ ϑεὸν τῶν ὅλων. ὅτὰ δὲ τῆς λέξεως οὕτως ἔχει"

10 » Οὕτως λέγει κύριος, ἐκοπίασεν Αἴγυπτος, καὶ ἐμπορία Αἰϑιόπων,
xci οἱ Σαβαεὶμ ἄνδρες ὑψηλοὶ ἐπὶ σὲ διαβήσονται, καί σοι ἔσονται
δοῦλοι χαὶ ὀπίσω σου ἀχολουϑήσουσιν δεδεμένοι χειροπέδαις, καὶ
προσκυνήσουσιν νέοι, καὶ ἐν σοὶ προσεύξονται" ὅτε ἐν σοὶ ὃ ϑεός
ἐστιν καὶ οὐχ ἔστιν ϑεὸς πλὴν σοῦ. σὺ γὰρ εἶ ϑεός, καὶ οὐκ ἤδειμεν,

1 ϑεὸς τοῦ ᾿Ισραὴλ σωτήρ. αἰσχυνϑήσονται καὶ ἐντραπήσονται πάντες
οἱ ἀντιχείμενοι αὐτῷ, xal πορεύσονται ἐν αἰσχύνῃ. c

1 Ταῦτα μὲν ἡ προφητεία. οὐχ ἡγοῦμαι δὲ ἀντωπήσειν δύνα-
σϑαί τινα, κἂν σφόδρα ἢ ἀγνώμων, τῷ προδήλῳ xci σαφεῖ τῆς
λέξεως, ἐναργῶς οὕτως εἰσαγούσηςς) ϑεὸν τοῦ Ἰσραὴλ σωτῆρα

20 xai ἕτερον ἐν αὐτῷ ϑεόν. »προσχυνήσουσί σοις, φησίν, »οἱ δίκαιοι,
καὶ ἐν σοὶ προσεύξονται" ὅτι ἐν σοὶ ὁ ϑεός ἐστιν xoi οὐχ ἔστιν
ϑεὸς πλὴν σοῦ. σὺ γὰρ εἶ O ϑεός, καὶ οὐκ ηδειμεν, ϑεὸς τοῦ
Ἰσραὴλ σωτήρ.« 9r0 δὲ »o)x ἤδειμενε ἐκ προσώπου τῶν πρὶν αὐτὸν
μὴ ἐπεγνωχότων, παρὰ μόνοις τοῖς ἑβδομήκοντα εἰρημένον, ἑτέρως

25 εἶχεν τὸ Ἑβραϊχόν, ὃ μεταλαβὼν 6 μὲν ᾿Δἀκύλας φησίν" »ϑεὸς ἄρα
ἰσχυρὸς ἀποχρυπτόμενος, ϑεὸς Ἰσραὴλ σῴζωνε, 90 δὲ Otoóoríor
»διὰ τοῦτο ἰσχυρὸς κρυφαῖος ϑεὸς σῴζωνκ«. σφόδρα ϑαυμαστῶς χρυ-
φαῖον ϑεὸν τὸν Χριστὸν ὀνομάζει, καὶ τὴν αἰτίαν o£ di ἣν ϑεὸν
αὐτὸν μόνον Oc ἐν γενητοῖς μετὰ τὸ πρῶτον καὶ ἀγένητον ἀποχαλεῖ,

80 σαφῶς ἐχδιδάσχει, τὴν τοῦ πατρὸς ἐν αὐτῷ κατοίκησιν. ἐν τούτῳ
γάρ, κατὰ τὸν ϑεῖον ἀπόστολον, »εὐδόχησεν πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς
ϑεότητος χατοιχῆσαις. Ἰτοῦτο δηλοῖ φάσκουσα ἡ λέξις" νὅτε ἐν σοὶ
0 ϑεός ἐστιν καὶ οὐκ ἔστιν ϑεὸς πλὴν σοῦς. ἀντὶ δὲ τοῦ »πλὴν σοῦς
»πλὴν αὐτοῦς ὃ Θεοδοτίων πεποίηκεν, iv ἢ νοὐχ ἔστιν ϑεὸς πλὴν

80 αὐτοῦς, δηλαδὴ τοῦ ἐν σοὶ ϑεοῦ, δι᾿ ὃν καὶ σὺ τυγχάνεις Ov ϑεός,

σι

10 Jes. 45, 14—16 — 90 Jes. 45, 14b—15 — 23 Jes. 45, 15 — 25. 27. 32.
33 Jes. 45, 14 — 30 Kol. 1, 19 — vgl. Eus. Eccl. theol. I, 2 (S. 63, 21 ff)

3 vc + Gaisf. (aus S) 13 νέοι P falsch, statt σοι, vgl. unten Z, 20 19 εἰσ.
αγούσης Steph., εἰσαγούση P 22 ὁ 9sóc] ὃ später hinzugefügt in P

ER ay

226

Demonstr. evang. V Cap. 4, 2—12 225

xarà δὲ τὸν ᾿᾿χύλαν οὕτως ἔχει" »πλὴν [v σοὶ ἰσχυρός, καὶ ovx ἔστιν
ἔτι παρὰ σοί, ϑεὸς ἄρα ἰσχυρὸς καὶ ἀποχρυπτόμενος, ϑεὸς σῴζωῶνςε,
κατὰ δὲ τὸν Σύμμαχον" »μόνον ἐν σοὶ ϑεός, καὶ οὐκ ἔστιν ἔτι οὐδ᾽
ὑπάρχει ϑεός, ὄντως σὺ ϑεὸς κρυφαῖος, ϑεὸς Ἰσραὴλ σῴζωνκ. 8 δι᾿
ὧν τὸ αἴτιον τοῦ εἶναι ϑεὸν τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ σαφῶς ὃ λόγος
παρέστησεν. 9 ἐπεὶ γὰρ ἐν σοί, φησίν, ἐστὶν ϑεός, διὰ τοῦτο σὺ ϑεὸς
ἰσχυρὸς καὶ χρυφαῖος. οὐχοῦν διὰ τούτων ὃ μὲν ἀληϑὴς καὶ μόνος
ϑεὸς εἷς ἂν εἴη, μόνος κυρίως τυγχάνων τῆς προσηγορίας" ὁ δὲ δεύ-
τερος μετουσίᾳ τοῦ ἀληϑοῦς τῆς κοινωνίας ἠξίωται, οὔτε ὧν καϑ'
ἑαυτόν, οὔτε ὑφεστὼς δίχα τοῦ ϑεοποιοῦντος αὐτὸν πατρός, ovt
ἄνευ τοῦ πατρὸς ϑεολογούμένος, ἀλλ᾽ ὅλον αὐτὸ τοῦτο Ov τε καὶ
ζῶν καὶ ὑφεστὼς διὰ τὸν ἐν αὐτῷ πατέρα, συνών τε τῷ πατρὶ καὶ
ἐξ αὐτοῦ xal δι᾽ αὐτὸν ϑεοποιούμενος, τό τε εἶναι ὁμοῦ καὶ τὸ ϑεὸς
εἶναι οὐκ ἐξ ἑαυτοῦ παρὰ δὲ τοῦ πατρὸς ἐσχηχώς. 19 διὸ δὴ μετὰ
τὸν πατέρα τιμᾶν καὶ αὐτὸν ὡς ϑεὸν ἐδιδάχϑημεν διὰ τὸν ἐν αὐτῷ
κατοικοῦντα ϑεόν, ὥσπερ οὖν αἱ μετὰ χεῖρας περιέχουσι προφητεῖαι.
ὡς γὰρ (&v) τιμηϑείη βασιλέως εἰκὼν διὰ τὸν ov τοὺς ς χαραχτῆρας
καὶ τὴν ὁμοίωσιν φέρει (τιμωμένης δὲ τῆς εἰκόνος καὶ τοῦ βασιλέως
αὐτοῦ, εἷς ἂν εἴη ὃ τιμώμενος καὶ οὐ δύο" οὐ γὰρ δύο βασιλεῖς, O τε
πρῶτος καὶ ἀληϑὴς καὶ ὁ ἐπὶ τῆς εἰκόνος τετυπωμένος, εἷς δ᾽ ὁ κατ᾽
ἀμφοτέρων, οὐ μόνον νοούμενος, ἀλλὰ καὶ ὀνομαζόμενος καὶ τιμώ-
μενος), οὕτω δῆτα καὶ ὁ μονογενὴς υἱός, εἰκὼν ὧν “μόνος τοῦ ϑεοῦ
τοῦ ἀοράτου, εἰκότως διὰ τὸν 00 φέρει ὁμοίωσιν »elxojp« τε ἀνηγό-
ρευται »τοῦ ἀοράτου ϑεοῦς ϑεοποιεῖταί τε πρὸς αὐτοῦ τοῦ πατρός,
οὕτω πεφυχὼς τὴν οὐσίαν, αὐτόϑεν τε ἀπὸ πρώτης ὑπάρξεως φυ-
σικὴν ἀλλ᾽ οὐχ ἐπίκτητον τὴν tixóva τοῦ πατρὸς ἐπαγόμενος. 11 διὸ
καὶ φύσει ϑεὸς ὁμοῦ καὶ μονογενὴς υἱὸς ὧν τυγχάνει, οὐχὶ δὲ ὁμοίως
τοῖς ἔξωϑεν εἰσποιούμενος, ἐπισυμβεβηκός γε τὸ ἀξίωμα τῆς τοῦ
ϑεοῦ προσηγορίας ἐπέχουσιν. πλὴν εἰ καὶ φύσει μονογενὴς υἱὸς καὶ
ϑεὸς ἡμῶν ἀνευφημεῖται, ἀλλ᾿ οὐχ ὃ πρῶτος ϑεός, πρῶτος δὲ τοῦ
ϑεοῦ μονογενὴς υἱὸς καὶ διὰ τοῦτο ϑεός. !?xal ὅλον γε τοῦτο di-
τιον ἂν εἴη τοῦ καὶ αὐτὸν εἶναι ϑεόν, τὸ μόνον εἶναι φύσει τοῦ ϑεοῦ
υἱὸν xal μονογενῆ χρηματίζειν, καὶ τὸ δι᾿ ὅλου σῴζειν τοῦ μόνου
ϑεοῦ τὴν ἔμψυχον χαὶ ζῶσαν νοερὰν εἰχόνα, κατὰ πάντα τῷ πατρὶ

. 11f Jes. 45, 14b—15 — 2 vgl. S. 224, 25 u. 26 — 15f vgl. Kol. 2, 9 —
171ff vgl. Euseb. Eccl. theol. S. 133, 34 — 98 f vgl. Kol. 1, 15

8 χυρίως Steph. zc P 11 in ἄνευ ein Buchst, ausradiert zwischen y u. c P
14 oix] o? δι᾽ αὐτὸν ϑεοποιούμενος aus der vorigen Zeile auch hier, aber ex-
pungiert, P 17 ἂν + Steph. 19 x«i <?Hkl 23 τὸν Steph., (vgl. Z. 12), tj» P

98 γε Kl, re P
Eusebius VI. 15

“αἰ

226 Eusebius

παρωμοιωμένην, [καὶ] τῆς ϑεότητός τε αὐτῆς τὴν ὁμοίωσιν ἐπιφερομέ-
νην. 15 ταύτῃ τοιγαροῦν καὶ αὐτὸν ὡς ἂν μόνον υἱὸν καὶ μόνον εἰκόνα
ὄντα τοῦ ϑεοῦ καὶ τῆς ἀγενήτου καὶ ἀνάρχου τοῦ πατρὸς οὐσίας τὰς
δυνάμεις κατὰ τὸ παράδειγμα τῆς ὁμοιώσεως περιβεβλημένον, ὑπό τε
τοῦ πάντων τεχνιχωτάτου καὶ πανεπιστήμονος ζωογράφου τε καὶ
ζωοποιοῦ πατρὸς εἰς τὸ ἔτι ἀκριβὲς τῆς ὁμοιώσεως ἀπειργασμένον,
ϑεὸν εἰκότως οἱ ϑεῖοι ἀναγορεύουσι λόγοι, Oc καὶ ταύτης μετὰ τῶν
ἄλλων παρὰ τοῦ πατρὸς ἠξιωμένον τῆς προσηγορίας εἰληφότα τε
ἀλλ᾽ οὐχ ἰδιόχτητον αὐτὴν ἐσχηκότα. 150 μὲν γὰρ δίδωσιν, ὃ δὲ
λαμβάνει" ὥστε κυρίως καὶ ἕνα ἐκεῖνον εἶναι ϑεὸν καὶ μόνον μὲν καὶ
φύσει ὄντα καὶ μὴ παρ᾽ ἑτέρου λαβόντα, τὸν δὲ τῶν δευτερ(είδγων
ἠξιῶσϑαι καὶ τὸ ϑεὸν εἶναι λαβόντα παρὰ τοῦ πατρὸς ἔχειν, og ἂν
εἰκόνα τοῦ ϑεοῦ, μιᾶς ἐπ᾿ ἀμφοῖν κατὰ τὸ παράδειγμα τῆς ϑεότητος
ἐπινοουμένης ἑνός TE ὄντος ϑεοῦ τοῦ xaÜ! ἑαυτὸν ἀνάρχως καὶ
ἀγενήτως ὄντος διὰ δὲ τοῦ υἱοῦ ὡς ἂν δι᾽ ἐσόπτρου καὶ εἰκόνος
ἐπιϑεωρουμένου. 15 τοῦτό τοι καὶ τὸ πνευματικὸν παιδεύει λόγιον,
00% ἄλλως φάσχον ϑεὸν εἶναι προσκυνητὸν τὸν δηλούμενον ἀλλ᾽ ἢ
διὰ τὸν ἐνοικοῦντα αὐτῷ πατέρα" »ip σοὶς γάρ, φησίν, "προσεύξονται,
ὅτι ἐν σοὶ ὁ ϑεός ἐστινς, καὶ σὺ δὲ αὐτὸς ϑεὸς ὧν σωτὴρ τοῦ Ἰσραὴλ
τυγχάνεις, καὶ διὰ τοῦτο ἰσχυρὸς καὶ κρυφαῖος ϑεὸς εἶ, ἐπεὶ »ἐν σοὶ
ὁ ϑεός, καὶ οὐκ ἔστιν ἔτι πλὴν αὐτοῦς.

16’Ayri δὲ τοῦ »ἐκοπίασεν Αἴγυπτοςς τὸ βραϊχὸν καὶ οἱ λοιποὶ
πάντες ἑρμηνευταὶ »κόπος Αἰγύπτους ἐχδεδώκασιν, ἵνα ἢ τὸ λεγό-
μενον τοιοῦτον᾽ »G0i προσχυνήσουσινε, καί σοι ἔσονται δοῦλοι ὁ
»χόπος Αἰγύπτου, καὶ ἡ ἐμπορία «Αἰϑιόπων, καὶ οἱ Σεβωείμε, δι᾿ ὧν
βάρβαρα οἶμαι καὶ ἄσημά τινα ἔϑνη δηλοῦσϑαι καὶ aav ὅσα ἤδη πάλαι
πρότερον τῇ δαιμονικῇ τετρύχωτο δεισιδαιμονίᾳ. 11 ἐπειδὴ γὰρ Ai-
γύπτιοι ἐδόχουν πάντων τῶν ἐϑνῶν δεισιδαιμονέστατοι τυγχάνειν
πρῶτοί τε κατάρξαι τῆς εἰδωλολάτρου πλάνης, εἰχότως πρώτους
αὐτοὺς τίϑησιν ὑποταγησομένους τῷ Χριστῷ, καὶ δι᾿ αὐτῶν καὶ τὰ
περὶ τῶν λοιπῶν εἰδωλολατρῶν φανερὰ χαϑίστησι. 18 καὶ ταῦτα πε-
πλήρωται ἐπὶ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν, τῷ ἐν πᾶσιν ἔϑνεσιν
προσχυνεῖσϑαι καὶ δουλεύειν αὐτῷ μυρία πλήϑη τῶν ἀνὰ τὴν olxov-
μένην ἐϑνῶν. 19 Αἰϑίοπας δὲ xci Σεβωεὶμ τοὺς ἐνταῦϑα προσχυνή-
σειν τῷ Χριστῷ προφητευομένους καὶ διὰ τοῦ οα΄ ψαλμοῦ ἡγοῦμαι

15 vgl. Weish. Sal. 7, 26 — 18 ff Jes. 45, 14b (vgl. S. 294, fl; 225, 1 Η)
— 92 ff Jes. 45, 14 — 84 Jes. 45, 14a

1 xal-— Dind. 6 ἔτι ἀχριβὲς P, ὅτι ἀκριβέστατον Hkl 11 δευτερείων Steph.,
δευτέρων P 14 ἀνάρχως Steph., ἐνάρχως P 17 προσχυνητέον Hkl 31 χαϑίστησι
Gaisf. (Donat.), χαϑιστᾶσα Ῥ 829 f τῷ... προσκυνεῖσθαι: dadurch daß 34 oeßosiu P

p o

Demonstr. evang. V Cap. 4, 12—19. Cap. 5, 1—5 297

δηλοῦσϑαι, δι᾿ ὧν εἴρηται" »ἐνώπιον αὐτοῦ προσπεσοῦνται Αἰϑίοπες,
xai βασιλεῖς ἀράβων καὶ Σαβὰ δῶρα προσάξουσιν, καὶ προσκυνήσουσιν
αὐτῷς, δῆλον ἐκ τῆς συμφράσεως ὅτι τῷ καὶ ἐν ἐκείνοις προφητευο-
μένῳ Χριστῷ.

V. Ψαλμοῦ λβ΄. »Τῷ λόγῳ κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώϑησαν,
xai τῷ πνεύματι τοῦ στόματος αὐτοῦ πᾶσα ἡ δύναμις αὐτῶν. «

Καὶ ἐν ρ΄ δὲ καὶ ς΄ ψαλμῷ εἴρηται" »ἀπέστειλεν τὸν λόγον αὐτοῦ,
xai ἰάσατο αὐτοὺς καὶ ἐρρύσατο αὐτοὺς ἐκ τῶν διαφϑορῶν αὐτῶνς,
καὶ πάλιν ἐν ρμζ΄" »0 ἀποστέλλων τὸ λόγιον αὐτοῦ τῇ γῇ, ἕως τάχους

10 δραμεῖται ὁ λόγος αὐτοῦς. 2αάλλὰ γὰρ τῷ μετὰ χεῖρας ψαλμῷ φά-

ὄχοντι »τῷ λόγῳ κυρίου oi οὐρανοὶ ἐστερεώϑησανς συνάδει τὸ ἱερὸν
εὐαγγέλιον διαρρήδην λέγον" »ἐν ἀρχῇ qv ö λόγος, καὶ ὁ λόγος nv
προς τὸν ϑεόν, καὶ ϑεὸς ἦν ὃ λόγος. οὗτος n» ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν
ϑεόν. πάντα δι᾿ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ Eve.
ϑεὸν εἰχότως τὸ εὐαγγέλιον ὀνομάζει, ἐπεὶ καὶ διὰ τῶν πρόσϑεν αὐ-
τὸς οὗτος ὁ νῦν “ϑεολογούμενος λόγος καὶ σοφία καὶ γέννημα ϑεοῦ καὶ
ἱερεὺς καὶ χριστὸς βασιλ εὺς καὶ κύριος καὶ ϑεὸς καὶ εἰκὼν ἀνηγόρευτο
τοῦ ϑεοῦ. 5 καὶ ὅτι 76 ἕτερος ὧν τοῦ πατρὸς ὑπουργὸς ἣν αὐτοῦ,
ὥστε ἐπιχελευομένου τοῦ μείζονος αὐτὸν δημιουργεῖν, ἑξῆς κατὰ τὸν
παρόντα ἐπιλέγει ψαλμόν" »φοβηϑήτω τὸν κύριον πᾶσα ἡ γῆ, ὑπ᾽
αὐτοῦ δὲ σαλευϑήτωσαν πάντες οἱ κατοικοῦντες (τὴν) οἰχουμένην. ὅτι
αὐτὸς εἶπεν, καὶ ἐγενήϑησαν" αὐτὸς ἐνετείλατο, καὶ ἐκτίσϑησαν«. 4 πρό-
δηλον γὰρ ὡς ὁ λέγων ἑτέρῳ λέγει, καὶ ὁ ἐντελλόμενος ἑτέρῳ παρ᾽
ἑαυτὸν ἐντέλλεται. σαφῶς δὲ ἐπὶ τῇ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐνανϑρω-
πήσει μυρία πλήϑη ἐκ πάσης τῆς γῆς, τοῦτ᾽ ἔστιν ἐξ ἁπάντων τῶν ἐπὶ
τῆς γῆς ἐϑνῶν, οὐχέτι ὡς τὸ πρὶν τοὺς δαίμονας ἀλλ᾽ αὐτὸν ἐφο-
βήϑη τὸν κύριον Ἰησοῦν, ὅ πάντες τε οἱ κατοιχοῦντες τὴν οἰκουμένην
ἐσαλεύϑησαν ἐπὶ τῷ τοῦ Χριστοῦ ὀνόματι, ἀκολούϑως τῷ νῦν φά-
σχοντι λογίῳ: »φοβηϑήτω τὸν κύριον πᾶσα ἡ γῆ, ἀπ᾿ αὐτοῦ δὲ σα-
λευϑήτωσαν πᾶντες οἱ κατοιχοῦντες τὴν οἰχουμένηνς.

1 Psal. 71, 94—10b. 118 — 5. 11 Psal. 32, 6 — 7 Psal. 106, 20 — 9 Psal.
147, 4 — 12 Joh. 1, 1—3 — 16 vgl. oben S. 210, 30 f — 17 vgl. Luk. 23, 2 —
90 Psal. 32, 8—9 — 29 Psal. 32, 8

Vor Z. 5: ὡς ϑεοῦ λόγον οὐσιώδη κατ᾽ ἐπιχέλευσιν τοῦ πατρὸς ὁμοίως ἡμῖν
οἶδεν δημιουργὸν τῶν ἁπάντων ὁ δαβίδ' καὶ ὡς τὸν αὐτὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον ὁ αὐτὸς
προφήτης ἐπὶ ϑεραπείᾳ τῶν ἀνθρώπων ἐκ τοῦ πατρὸς ἀπεστάλϑαι μαρτυρεῖ"
καὶ ὡς £v βραχεῖ χρόνῳ τὴν σύμπασαν γῆν πληρώσειν τῆς αὐτοῦ διδασκαλίας
ϑεσπίζει

2 zwischen zei u. βασιλεῖς steht οἱ ἐχϑροὶ καὶ, aber expungiert P 21 τὴν
+ Kl, vgl. Z. 30 23 f ἑτέρῳ παρ᾽ ἑαυτὸν: »alteri praeter se«

15*

998 Eusebius

9 Ταῦτα μὲν οὖν ix τοῦ β΄ xci λ΄ ψαλμοῦ. σύμφωνα δὲ τούτοις
εὕροις ἂν καὶ ἐν gun’ ψαλμῷ, ὃς διδάσχει οὐ τὰ περὶ γῆν μόνα, ἀλλὰ
xai τὰ κατ᾽ οὐρανὸν καὶ συλλήβδην ἅπασαν τὴν κτίσιν κατ᾽ ἐπικέλευσιν
τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ γεγονέναι. λέγει δ᾽ οὐν" »alveite τὸν κύριον ἐκ
τῶν οὐρανῶν, αἰνεῖτε αὐτὸν ἐν τοῖς ὑψίστοις" αἰνεῖτε αὐτόν, πάντες
ἄγγελοι αὐτοῦ" αἰνεῖτε αὐτὸν πᾶσαι αἱ δυνάμεις αὐτοῦ" αἰνεῖτε αὐτὸν
ἥλιος καὶ σελήνη, αἰνεῖτε αὐτὸν πάντα τὰ ἄστρα καὶ τὸ φῶς" ὅτι
αὐτὸς εἶπεν καὶ ἐγενήϑησαν, αὐτὸς ἐνετείλατο καὶ ἐκχτίσϑησανςε.

1 Ei γὰρ αὐτὸς ἐνετείλατο, καὶ τίς ἣν Ó τοσοῦτος, Oc τὴν περὶ
τῶν τηλικούτων ἐντολὴν ὑποδέξασϑαι, ἢ ὁ τοῦ ϑεοῦ λόγος O ποι-
κίλως διὰ τῆς παρούσης ἡμῖν ὑποϑέσεως ϑεολογούμενος καὶ λόγος
ϑεοῦ προσαγορευόμενος εἰχότως, ὅτι δὴ τοὺς τῶν ἁπάντων δημιουρ-
γικούς TE χαὶ ποιητιχοὺς λόγους ὃ παντοχράτωρ ἐν αὐτῷ καταβέ-
βληται, λόγο καὶ τάξει τὰ σύμπαντα διέπειν αὐτῷ καὶ διακυβερνᾶν
παραδούς; ὃ μὴ γὰρ ovr τις “ὑπολάβοι τῷ παρὰ ἀνϑρώποις ix συλλα-
βῶν συνεστῶτι, ἔχ τε ὀνομάτων xci ῥημάτων συγχειμένῳ, ἐνάρϑρῳ
xai προφοριχῷ λόγῳ τὸν τοῦ ϑεοῦ παρόμοιον τυγχάνειν" ὅτε δὴ ὁ
παρ᾽ ἡμῖν λόγος ἐν φωναῖς καὶ συλλαβαῖς καὶ τοῖς διὰ τούτων ση-
μαινομένοις κέχτηται τὴν οὐσίαν, διὰ γλώττης καὶ ἀρτηριῶν φάρυγός
τε καὶ στόματος προφερόμενος, ὁ δὲ τῆς ἀϊδίου καὶ ἀσωμάτου φύσεως
πάντη κατὰ πάντα τοῦ καϑ᾽ ἡμᾶς παρηλλαγμένος οὐδὲν ἀνϑρώπειον
ἐπάγοιτ᾽ av, μόνῃ κεχρημένος τῇ τῆς προσρήσεως ὁμωνυμίᾳ, " ἐπεὶ
μήτε φωνὴν τὴν δι᾿ ἀέρος κρούσεως ἡδφισταμένην, μήτε ῥήματα, μήτε
συλλαβάς, μήτε γλῶτταν, μήτε στόμα, μήτε ὅλως τι τῶν ἄνϑρω-
πείων καὶ ϑνητῶν ἐπὶ τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ παραληπτέον᾽ ψυχῆς γὰρ
ἂν εἴη λόγος οὗτος, οὐδαμῶς οἷός τε xaÜ/ ἑαυτὸν δίχα ψυχῆς εἶναι
ἢ ὑποστῆναι. τοιόσδε γὰρ ὃ ἐν ἀνϑρώποις λόγος, ἰδίως μὲν ἀνούσιος
ὧν καὶ ἀνυπόστατος, ὅλον δὲ αὐτὸ κίνησίς τε καὶ ἐνέργεια διανοίας
τυγχάνων. 19 ἀλλ᾽ οὐ xci ὁ τοῦ ϑεοῦ τοιοῦτος, ἔχων δὲ καϑ' ἕαυ-
τὸν οἰχείαν ὑπόστασιν πάντη ϑείαν καὶ νοεράν, ἰδίως μὲν ὑφεστῶ-
σαν, ἰδίως δ᾽ αὐ πάλιν ἐνεργοῦσαν, ἄυλόν τε οὖσαν καὶ ἀσώματον
xai xarà πάντα τῇ τοῦ πρώτου καὶ ἀγενήτου καὶ μόνου ϑεοῦ φύσει
παρωμοιωμένην, τοὺς τῶν γενητῶν ἁπάντων λόγους καὶ τὰς τῶν
ὁρωμένων ἀσωμάτους τε καὶ ἀοράτους ἰδέας iv ἕαυτῇ φέρουσαν.
διὸ καὶ σοφίαν αὐτὴν καὶ ϑεοῦ λόγον οἱ ϑεῖοι χρησμοὶ προσαγο-
ρεύουσιν.

4 Psal. 148, 1—3. 5b — 15 vgl. Euseb. c. Marc. S. 31, 31; Eccl. theol.
S. 121, 10

9 betreffs xai vgl. 184, 21 21 τοῦ Steph, tov; P 28 αὐτὸ κίνησις Kl,
αὐτοχίνησις P

£g.
LL T

230

Demonstr. evang. V Cap. 5, 6—10. Cap. 6, 1—6 229

VI. (Tov Hociov.) » Axové μου, Taxoß, καὶ Ἰσραήλ ὃν ἐγὼ καλῶ"
ἐγώ εἰμι πρῶτος, xci ἐγώ εἰμι εἰς τὸν αἰῶνα, καὶ ἡ χείρ μου ἐθεμελίω-
σεν τὴ» γῆν, ἡ δεξιά μου ἐστερέωσεν τὸν οὐρανόν" καλέσω αὐτούς,
χαὶ στήσονται ἅμα, καὶ συναχϑήσονται πάντες καὶ ἀκούσονται. τίς αὐ-
τοῖς ἀνήγγειλεν ταῦτα; κύριος ἀγαπῶν σε ἐποίησεν τὸ ϑέλημά σου ἐπὶ
Βαβυλῶνα τοῦ ἄραι σπέρμα Χαλδαίων" ἐ γὼ ἐλάλησα καὶ ἐγὼ ἐκάλεσα,
ἤγαγον αὐτὸν καὶ εὐώδωσα τὴν ὁδὸν αὐτοῦ. προσαγάγετε πρός με
καὶ ἀκούσατε ταῦτα, οὐκ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἐν κρυφῇ λελάληκα" ἡνίκα ἐγένετο,
ἐχεῖ ἤμην, καὶ νῦν κύριος κύριος ἀπέσταλκέν ue καὶ τὸ πνεῦμα αὐτοῦ.«

"Ὅρα δὴ καὶ νῦν, τίνα τρόπον ὃ φήσας (5e εἶμι ὁ πρῶτος,
xai ἐγώ εἰμι εἰς τὸν αἰῶνας, ὁ τὴν» γῆν καὶ τὸν οὐρανὸν συστησά-
μενος ἐναργῶς οὕτως ἀπεστάλϑαι ὁμολογεῖ ὑπὸ κυρίου κυρίου, οὕτω
τὸν πατέρα συνήϑως δὶς κύριον ἀναγορεύων, Oc ἂν ἔχοις καὶ ταύτην
ἀναμφίλεκτον τοῦ ζητουμένου τὴν μαρτυρίαν. " πρῶτον δ᾽ ξαυτὸν
ὡἧς ἐν γενητοῖς εὐσεβῶς εἶναι λέγει, τὴν ἄναρχον καὶ ἀγένητον καὶ
τὴν ὑπὲρ τὸ πρῶτον οὐσίαν ἀπονέμων τῷ πατρί. τὸ γάρ TOL πρῶ-
τον ἀριϑμοῦ πλείονος ἡγεῖται, τιμῇ καὶ τάξει προτεταγμένον, ὅπερ
οὐχ ἂν ἐπὶ τοῦ πατρὸς ἁρμόσειεν' 4 οὐ γὰρ δὴ γενητῶν πρῶτος ὃ
ἐπὶ πάντων ϑεός, ἐπεὶ μηδ᾽ ἀρχή τις ἐπινοεῖται αὐτοῦ" ἐπέχεινα δ᾽
ἂν εἴη καὶ ἀνωτάτω τοῦ πρώτου, ἅτε δὴ αὐτὸς καὶ τὸ πρῶτον γεν-
νήσας καὶ ὑποστησάμενος, μόνου τοῦ ϑείου λόγου πάντων τῶν γενη-
τῶν πρώτου χρηματίζοντος. "ζητουμένου δὲ ἄρα κατὰ τὸ »αὐτὸς
εἶπεν xci ἐγενήϑησαν, αὐτὸς ἐνετείλατο καὶ ἐκτίσϑησανε, τίνι τὴν
τῶν γενητῶν ἐντέταλται δημιουργίαν, νῦν σαφῶς (ἀποδέδεικται, ὅτι
τῷ φήσαντι »j χείρ μου ἐϑεμελίωσε τὴν γῆν, ἡ δεξιά μου ἐστε-
ρέωσεν τὸν οὐρανόνς, ὃς καὶ πρὸς τοῦ χρείττονος ἀπεστάλϑαι ὁμο-
λογεῖ λέγων" »νῦν κύριος κύριος ἀπέσταλκέν με καὶ τὸ πνεῦμα αὐτοῦς.
δ εἴη δ᾽ ἂν ὁ ϑεὸς λύγος καὶ ταῦτα φάσχων, ἐπειδὴ »τῷ λόγῳ κυρίου
οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώϑησανε κατὰ τὴν ἀπὸ τοῦ ψαλμοῦ παράϑεσιν.
πλὴν ἀλλὰ (εἰ χαὶ αὐτὸς ὁ τοῦ ϑεοῦ λόγος τῇ »κύριοςς ϑεολογεῖται
προσηγορίᾳ, ὅμως τὸν ἀνωτάτω xi κρείττονα πατέρα αὐτοῦ καὶ
κύριον εὖ μάλα εὐσεβῶς δὶς κύριον αὐτὸν ἀνακαλεῖ, τῷ διαφόρῳ

1 Jes. 48, 12—16 — 10 Jes. 48, 12 — 12 Jes. 48, 16 --- 22 Psal. 148, 5b —
95 Jes. 48, 13a — 27 Jes. 48, 16b — 28 Psal. 32, 6

Vor Z. 1: ὡς χαὶ ἡσαΐας δύο κυρίους ὁμολογῶν, τὸν Óstíttgov, ὁμοίως τῷ
δαβίδ, δημιουργὸν εἶναι τῶν ὕλων (+ λέγει Hkl), ὥσπερ οὖν καὶ αὐτοὶ δοξάζομεν
14 δ᾽ ἑαυτὸν Kl, δὲ αὐτὸν P 15 εὐσεβῶς Steph. (vgl. Z. 32 u. S. 230, 6),

εὐσεβῶν P 80 εἰ + Steph. 32f τῷ διαφορῷ usw.: in eo (sc. patre) hoc
differenti nomine usus

231

230 Eusebius

χρώμενος ἐπ᾽ αὐτοῦ ὀνόματι. T»xal vórv« ydQ φησιν »χύριος κύριος
ἀπέσταλκέν ues, ὡς ἂν κυρίως ὄντος τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ πρώτου καὶ
ἀληϑῶς κυρίου, αὐτοῦ τὲ τοῦ μονογενοῦς αὐτοῦ λόγου καὶ τῶν μετ᾽
αὐτὸν γενητῶν ἁπάντων" xa9^ ὧν δευτέρως τὴν κυρείαν καὶ δεσπο-
τ(εδίαν παρὰ τοῦ πατρὸς 0 τοῦ ϑεοῦ λόγος ἀναδεξάμενος, οἷα γνήσιος
υἱὸς xal μονογενής, δεύτερος εἰχότως καὶ αὐτὸς ἂν εὐσεβῶς χρημα-
τίζοι κύριος.

VIL πὸ τῆς Γενέσεως. »Καὶ εἶπεν ὁ ϑεός, ποιήσωμεν ἂν-
ϑρῶπον κατ᾽ εἰχόνα ἡμετέραν καὶ καϑ᾽ ὁμοίωσινε, καὶ αὖϑις" »xci
εἶπεν ὁ ϑεός, οὐ καλὸν εἶναι τὸν ἄνϑρωπον μόνον" ποιήσωμεν αὐτῷ
βοηϑὸν κατ᾽ αὐτόνε. Ξ καὶ ἵνα γε μή τις πρὸς ἀγγέλους ταῦτα εἰρῆ-
σϑαι νομίσειεν, παραχρῆμα δηλοῖ τὸν κεχελευσμένον οὐχ ἄγγελον ὄντα
ϑεοῦ, λέγων" »xal ἐποίησεν ὃ ϑεὸς τὸν ἄνϑρωπον, κατ᾽ εἰκόνα ϑεοῦ
ἐποίησεν αὐτόνε.

VII. Aro τῆς αὐτῆς. »O ἥλιος ἀνέτειλεν ἐπὶ τὴν γῆν, καὶ
Aoc εἰσῆλϑεν εἰς Σηγώρ, καὶ ἔβρεξεν κύριος ἐπὶ Σόδομα ϑεῖον καὶ
πῦρ παρὰ xvQoíov.«

2 Σαφῶς δεύτερον ἀναγορεύει, ὃν καὶ διδάσκει παρὰ τοῦ μείζονος
ἐπιτραπέντα τὴν κατὰ τῶν ἀσεβῶν ποιήσασϑαι τιμωρίαν. πλὴν ἀλλ᾽
εἰ xai δύο χυρίους ἀνεπικαλύπτως ὁμολογοῦμεν, ἀλλ᾽ οὐ καὶ ταῖς
ὁμοίαις ἐπ᾿ ἀμφοτέροις χρώμεϑα ϑεολογίαις" εὐσεβῶς δὲ τῇ τάξει
χρώμενοι, τὸν μὲν ἀνωτάτω πατέρα καὶ ϑεὸν καὶ κύριον καὶ τοῦ δευ-
τέρου κύριον καὶ ϑεὸν εἶναι πεπαιδεύμεϑα, τὸν δὲ τοῦ ϑεοῦ λόγον
τὸν δεύτερον κύριον, τῶν μὲν ὑπ᾽ αὐτὸν δεσπότην, οὐχέτι δὲ ὁμοίως
xal τοῦ μείζονος. ϑδοὺ γὰρ τοῦ πατρὸς κύριος οὐδὲ τοῦ πατρὸς ϑεὸς
ὁ ϑεὸς λόγος, ἀλλ᾽ ἐκείνου μὲν eixov καὶ λόγος καὶ σοφία καὶ δύνα-
Uic, τῶν δὲ μετ᾽ αὐτὸν δεσπότης καὶ κύριος καὶ ϑεός" ὁ δέ γε πατὴρ
καὶ τοῦ υἱοῦ πατὴρ καὶ κύριος καὶ (tóc. ὅϑεν εἰχότως ἀνατρέχουσιν
εἰς μίαν ἀρχήν, καὶ εἰς ἕνα ϑεὸν συνίσταται ἡμῖν τὰ τῆς εὐσεβοῦς
ϑεολογίας.

1 Jes. 48, 16b — 8 Gen. 1,26 — 9 Gen. 2, 18 --- 13 Gen. 1, 27 — 15 Gen.
19, 23—24 — 18 vgl. Euseb. Ecl. proph. I 5 (S. 16, 14 ed. Gaisford); Justin. Dial.
c. Tryph. 129 (Migne 6, 777 A)

Vor Kal εἶπεν Z. 8: ὡς καὶ ὁ μέγιστος 9toámov μωσῆς ἐν τῇ κοσμοποιίᾳ
οἶδεν πατέρα καὶ ϑεὸν τῶν ὕλων ἑτέρῳ κοινολογούμενον ἐπὶ τῇ τοῦ ἀνϑρώπου
δημιουργίᾳ᾽ τὸν ϑεῖον δὲ λόγον τοῦτον εἶναι προμεμαϑήχαμεν Vor Ὁ ἥλιος Z. 15:
ὡς ὁ αὐτὸς μωσῆς δύο σαφέστατα κυρίους ἀνεπικαλύπτως ϑεολογεῖ

232

[LIT

Demonstr. evang. V Cap. 6, 6—7. Cap. 7, 1—2. Cap. 8, 1—3. Cap. 9, 1—6 231

IX. Τῆς αὐτῆς. νὭφϑη δὲ κύριος τῷ Αβραὰμ καὶ εἶπεν αὐτῷ, €

τῷ σπέρματί σου δώσω τὴν γῆν Tavınve, καὶ πάλιν" »ἐγένετο ᾿Αβραὰμ
ἐτῶν ἐνενήκοντα ἐννέα, καὶ ὥφϑη κύριος τῷ ᾿Αβραὰμ καὶ εἶπεν αὐτῷ,
ἐγώ εἰμι ὁ ϑεός" εὐαρέστει ἐνώπιόν μου καὶ γίνου ἄμεμπτος" καὶ ϑή-
σομαι τὴν διαϑήχην μου ἀνὰ μέσον σοῦ καὶ ἀνὰ μέσον ἐμοῦ, καὶ
πληϑυνῶ σε σφόδρας, ?xcl αὖὐϑις᾽ νὥφϑη δὲ ὃ ϑεὸς αὐτῷ πρὸς τῇ
δρυὶ τῇ Μαμβρῆ, καϑημένου αὐτοῦ ἐπὶ τῆς ϑύρας τῆς σχηνῆς αὐτοῦ
μεσημβρίας. ἀναβλέψας δὲ τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτοῦ εἶδεν, καὶ ἰδοὺ
τρεῖς ἄνδρες εἱστήχεισαν ἐπάνω αὐτοῦ. καὶ ἰδὼν προσέδραμεν εἰς
συνάντησιν αὐτοῖς ἀπὸ τῆς ϑύρας τῆς σχηνῆς καὶ προσεχύνησενς,
3 χαὶ ἑξῆς μετὰ τὴν ὀπτασίαν ἐπιφέρει" »ὁ δὲ κύριος εἶπεν, οὐ μὴ
κρύψω ἐγὼ ἀπὸ ᾿Αβραὰμ τοῦ παιδός μου ἃ ἐγὼ ποιῶ; ᾿Αβραὰμ δὲ
γινόμενος ἔσται εἰς ἔϑνος μέγα καὶ πολύ, καὶ ἐνευλογηϑήσονται ἐν
αὐτῷ πάντα τὰ ἔϑνη τῆς yuc«, ᾿ καὶ τούτοις αὖϑις ἐπιλέγει og περὶ
ἑτέρου" »ἤδειν γὰρ ὅτι συντάξει τοῖς υἱοῖς αὐτοῦ καὶ τῷ οἴχῳ αὐτοῦ
μετ᾽ αὐτόν, καὶ φυλάξουσιν τὰς ὁδοὺς κυρίου ποιεῖν δικαιοσύνην καὶ
κρίσιν, ὅπως ἐπαγάγῃ κύριος ἐπὶ ᾿Αβραὰμ ἃ ἐλάλησε πρὸς a)tOv«.

5 Tavra αὐτὸς ἀναγέγραπται λέγων ὁ χρηματίζων τῷ ᾿Αβραὰμ
κύριος, ἕτερον κύριον ὁμολογῶν δηλαδὴ τὸν αὐτοῦ πατέρα καὶ ποιη-
τὴν τοῦ παντός. ὃ γε μὴν ᾿Αβραὰμ οἷα προφήτης κατάληψιν ἔχων
ἀχριβῆ τοῦ χρηματίζοντος ἑξῆς τοῖς προεχτεϑεῖσιν ποτνιᾶται λέγων"
"μὴ συναπολέσῃς δίκαιον μετ’ ἀσεβοῦς, καὶ ἔσται ὁ δίκαιος ὡς ὁ
ἀσεβής. ἐὰν ὦσιν πεντήκοντα δίκαιοι ἐν τῇ πόλει, ἀπολεῖς αὐτούς;
οὐχ ἀνήσεις πάντα τὸν τόπον ἕνεχεν τῶν πεντήκοντα δικαίων; μηδα-
μῶς σὺ ποιήσεις τὸ ῥῆμα τοῦτο, τοῦ ἀποκτεῖναι δίκαιον μετὰ ἀσεβοῦς,
καὶ ἔσται ὁ δίκαιος ὡς ὁ ἀσεβής" μηδαμῶς. ö κρίνων πᾶσαν τὴν γῆν, οὐ
09 ποιήσεις χρίσιν; € δ ἀγγέλοις δὴ φάσκειν ταῦτα, 7. τινι τῶν τοῦ ϑεοῦ
λειτουργῶν, οὔχ ἡγοῦμαι λέγεσϑαι ἁρμόζειν" οὐδὲ γὰρ τοῦ τυχόντος ἂν
εἴη τὸ κρίνειν πᾶσαν τὴν γῆν. ἀλλ᾽ οὐδὲ ἄγγελος ὁ προγραφεὶς ἀνηγόρευ-
ται χρείττω(ν) δέτις ἀγγέλου »ϑεὸς καὶ »κύριος« πρὸς τῇ ἀναγεγραμμένῃ

1 Gen. 12, 7 — 2 Gen. 17, 1—2 — 6 Gen. 18, 1—2 — 11 Gen. 18, 17—18
— 15 Gen. 18, 19 — 18 vgl. Justin. Dial. c. Tryph. 56 (Migne 6, 600). 126 (Migne
6, 169 B); Euseb. Eccl. theol. II 21 (S. 130, 3ff) — 22 Gen. 18, 23—25 — 27 vgl.
Euseb. Ecl. proph. I 3 (S. 7, 7 ed. Gaisford) — 28 Gen. 18, 25

Vor ᾿Ὥφϑη Z. 1: ὡς ὁ αὐτὸς ϑεράπων τὸν ϑεὸν λόγον δηλοῖ δεύτερον ϑεὸν
«al χύριον προωνομασμένον, ἐν ἀνϑρώπου τε μορφῇ χαὶ σχήματι ὦφϑαί τε xal
χρηματίσαι τοῖς παλαιοῖς ἱστορεῖ

30 χρείττων Steph., χρείττω P | ὁ + vor πρὸς Hkl

μ-
σι

890

232 Eusebius

dovi μετὰ τῶν δυοῖν ἀγγέλων iv ἀνθρώπου σχήματι ὁραϑείς. " zAw
γε μὴν οὐδὲ τὸν ἐπὶ πάντων ϑεὸν ἡγητέον διὰ τούτων δηλοῦσϑαι.
μεταβάλλειν γὰρ φάναι τὸ ϑεῖον καὶ σχηματίζεσθαι εἰς ἀνδρὸς εἶδος καὶ
μορφὴν οὐχ εὐαγές. λείπεται δὴ αὐτὸν εἶναι τὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον τὸν
διὰ τῶν πρόσϑεν τεϑεολογημένον ὁμολογεῖν" ὅϑεν εἰσέτι καὶ νῦν παρὰ
τοῖς πλησιοχώροις ὡς ἂν ϑεῖος ὁ τόπος εἰς τιμὴν τῶν aurodı τῷ
᾿Αβραὰμ ἐπιφανέντων ϑρησκεύεται, καὶ ϑεωρεῖταί γε εἰς δεῦρο διαμέ-
vovoa ἡ τερέβινϑος. ὃ οἱ γὰρ τῷ ᾿Αβραὰμ ἐπιξενωϑέντες ἐπὶ γραφῆς
ἀνακείμενοι, δύο μὲν ἑκατέρωϑεν, μέσος δὲ ὁ ζρείττων ὑπερέχων τῇ
τιμῇ. εἴη δ᾽ ἂν ὃ δεδηλωμένος ἡ ἡμῖν κύριος αὐτός, ὁ ἡμέτερος σωτήρ, ὃν
καὶ οἱ ἀγνῶτες σέβουσιν, τὰ ϑεῖα λόγια πιστούμενοι. οὗτος δὴ οὖν
αὐτὸς ἐξ ἐχείνου τὰ τῆς εὐσεβείας σπέρματα εἰς ἀνϑρώπους κατα-
βαλλόμενος, ἀνϑρώπειον ὑποδὺς εἶδός τε καὶ σχῆμα, τῷ ϑεοφιλεῖ προ-
πάτορι ᾿Αβραὰμ ὅστις εἴη αὐτὸν ἐξέφηνεν καὶ τὴν τοῦ πατρὸς αὐτοῦ
παρεδίδου γνώμην.

X. Τῆς αὐτῆς. » Καὶ ἐπορεύϑη εἰς Χαρράν, καὶ ἀπήντησεν τόπῳ

235

zi ; \ co Ἢ δ. τὰ -
καὶ ἐχοιμήϑη ἐκεῖ" ἔδυ γὰρ ὁ ἥλιος. καὶ ἔλαβεν ἀπὸ τῶν λίϑων καὶ "

ἔϑηκεν πρὸς χεφαλῆς αὐτοῦ, καὶ ἐκοιμήϑη ἐν τῷ τόπῳ ἐκείνῳ. καὶ
ἐνυπνιάσϑη᾽ καὶ ἰδοὺ κλῖμαξ ἐστηριγμένη εἰς τὴν γῆν, ἧς ἡ κεφαλὴ
ἀφιχνεῖτο εἰς τὸν οὐρανόν, xol οἱ ἄγγελοι τοῦ ϑεοῦ ἀνέβαινον καὶ
κατέβαινον ἐπ᾿ αὐτήν. ὃ δὲ κύριος ἐπεστήρικτο ἐπ᾽ αὐτῆς καὶ εἶπεν,
ἐγὼ κύριος ὁ ϑεὸς ᾿Αβραὰμ τοῦ πατρός σου καὶ ὁ ϑεὸς ᾿Ισαάκ, μὴ
φοβοῦ" ἡ γῆ ἐφ᾽ ἣν σὺ καϑεύδεις ἐπ᾿ αὐτήν, σοὶ δώσω αὐτὴν καὶ τῷ
σπέρματί σου. 2 καὶ ἔσται τὸ σπέρμα σου Oc ἡ ἄμμος τῆς ϑαλάσσης,
καὶ πλατυνϑήσεται ἐπὶ ϑάλασσαν καὶ ἀνατολὰς καὶ ἐπὶ βορρᾶν καὶ
λίβα: καὶ ἐνευλογηθήσονται ἐν σοὶ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς καὶ τῷ
σπέρματί σου. καὶ ἰδοὺ ἐγώ elut μετὰ σοῦ, διαφυλάσσων 68 ἐν τῇ
ὁδῷ πάσῃ οὗ ἐὰν πορευϑῇς" καὶ ἀποστρέψω σε εἰς τὴν γῆν ταύτην,
ὅτι οὐ μή σε ἐγκαταλίπο.. ἕως oU “ποιῆσαί μὲ πάντα ὅσα ἐλάλησά σοι.
ὃ χαὶ ἐξηγέρϑη Ἰακὼβ ἀπὸ τοῦ ὕπνου αὐτοῦ καὶ εἶπεν, ὅτι ἐστὶν
κύριος £v τῷ τόπῳ τούτῳ, ἐγὼ δὲ οὐκ ἤδειν. καὶ ἐφοβήϑη, καὶ
εἶπεν, ὡς φοβερὸς ὁ τόπος οὗτος" οὐχ ἔστιν τοῦτο ἀλλ᾽ 7 οἶκος ϑεοῦ,
xci αὕτη ἡ πύλη τοῦ οὐρανοῦ. καὶ ἀνέστη Ἰακὼβ τὸ προΐ, καὶ ἔλαβεν

1 vgl. Gen. 18, 1. 2; 19, 1 — 5ff vgl. Euseb. Vita Const. III 52 (S. 99, 191)
— 16 Gen. 28, 10b—19a

Vor Kai ἐπορεύϑη Z. 16: ὡς ὁ αὐτὸς προφήτης ἐπὶ τοῦ (laxo σαφέστερον
ἐμφαίνει τὸν δηλούμενον χύριον, ὃν δὴ xal ϑεὸν xal ἄγγελον ἀποκαλεῖ τοῦ ἐπὶ
πάντων ϑεοῦ προσειπών

8 am Rande: on. περὶ τῶν ὀφϑέντων τῷ ἀβραάμἩ P 9 nach ἀναχείμενοί
viell. + εἰσι Hkl

Demonstr. evang. V Cap. 9, 6—8. Cap. 10, 1—6. Cap. 11, 1 233

τὸν λίϑον, ὃν ὑπέϑηχεν πρὸς κεφαλῆς αὐτοῦ, καὶ ἔστησεν αὐτὸν
στήλην, καὶ ἐπέχεεν ἔλαιον ἐπὶ τὸ ἄχρον αὐτῆς καὶ ἐχάλεσεν Ἰακὼβ
τὸ ὄνομα τοῦ τόπου ἐκείνου οἶχος ϑεοῦ.«

i Tobrov τὸν ἐνταῦϑα διὰ τοσούτων χρηματίζοντα κύριον καὶ
ϑεὸν ἄγγελον τοῦ ϑεοῦ προϊὼν ἑἕξῆς εὑρήσεις, ἐν oic φησι πρὸς τὰς
γυναῖχας αὐτὸς laxo »καὶ εἶπέ μοι ὃ ἄγγελος τοῦ ϑεοῦ καϑ' ὕπνον,
Ἰακώβ. ἐγὼ δὲ εἶπα, τί ἐστινε; καὶ ἑξῆς" »ξἑώρακας, φησίν, »πάντα
ὅσα “άβαν σοι ποιεῖ. ἐγὼ ὁ ϑεὸς ὁ ὀφϑείς σοι Ev τόπῳ οὗ ἤλειψάς
μοι ἐκεῖ στήλην καὶ ηὔξω μοι εὐχήν.« ὃ ἄρ᾽ οὖν ὁ ἀνωτέρω φήσας
(ey κύριος ὁ ϑεὸς ᾿Αβραὰμ τοῦ πατρός σου καὶ ö ϑεὸς Ἰσαάκε, ©
xai στήλην ἀνίστησιν ὁ ϑεοφιλής, ϑεὸς μὲν ἦν καὶ κύριος (αὐτῷ ees
λέγοντι πιστευτέον»), οὐ μὴν ὁ ἐπὶ πάντων, ἀλλ᾽ ὁ ἐχείνου δεύτερος,
τὰ τοῦ πατρὸς εἰς ἀνθρώπους diaxovovusvos καὶ διαγγέλλων. ὃ διὸ
καὶ ἄγγελον αὐτὸν ὁ Ἰακὼβ ἐπὶ τοῦ παρόντος καλεῖ" „einen μοι ὃ
ἄγγελος τοῦ ϑεοῦ φάσκων Ed ὕπρους, ἐγώ εἶμι ὁ ϑεὸς ὁ ὀφϑείς
σοι ἐν τῷ T0zQ«. οὐχοῦν 0 αὐτὸς ἄγγελος κυρίου καὶ ϑεὸς καὶ xv-
Quoc σαφῶς διὰ τούτων ἀνηγόρευται. καὶ ἐν Ἡσαΐᾳ δὲ τῷ προφήτῃ
»μεγάλης βουλῆς ἄγγελος. ὁμοῦ δὲ καὶ »ϑεὸςς xol »ἄρχωνς καὶ
»ἐξουσιαστὴῆς-« προσαγορεύεται, ἐν οἷς τὴν εἰς ἀνϑρώπους αὐτοῦ γέ-
γεσιν ϑεσπίξει λέγων" »ὅτι παιδίον ἐγεννήϑη ἡμῖν, καὶ υἱὸς ἐδόϑη
ἡμῖν, οὗ ἡ ἀρχὴ ἐπὶ τοῦ ὦμου αὐτοῦ, καὶ καλεῖται τὸ ὀνομα αὐτοῦ
μεγάλης βουλῆς ἄγγελος, ἄρχων a ϑεὸς ἰσχυρός, ἐξουσιαστής,
πατὴρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνοςς.

ΧΙ. (Τῆς αὐτῆς.) » ἀναστὰς δὲ τὴν νύχτα ἐκείνην ἔλαβεν τὰς δύο
γυναῖχας καὶ τὰς δύο παιδίσκας καὶ τὰ ἕνδεκα παιδία αὐτοῦ, καὶ διέβη
τὴν διάβασιν τὴν Ιαβύκ, xci ἔλαβεν αὐτοὺς καὶ διεβίβασεν πάντα τὰ £av-
τοῦ. ὑπελείφϑη δὲ Ἰακὼβ μόνος, καὶ ἐπάλαιεν μετ᾽ αὐτοῦ ἄνϑρωπος
ἕως πρωΐ. εἶδεν δὲ ὅτι οὐ δύναται πρὸς αὐτόν, καὶ ἥψατο τοῦ πλάτους
τοῦ μηροῦ αὐτοῦ, καὶ “ἐνάρκησεν. τὸ πλάτος τοῦ μηροῦ Ἰακὼβ ἐν τῷ
παλαίειν αὐτὸν μετ᾽ αὐτοῦ" καὶ εἶπεν αὐτῷ, ἀπόστειλόν uc ἀνέβη γὰρ
ὃ 009005, ὁ ode εἶπεν, οὐ μή σε ἀποστείλω, ἐὰν μή ue εὐλογήσῃς. εἶπεν
δὲ αὐτῷ, τί τὸ ὀνομά σου; ὁ δὲ εἶπεν, Ἰακώβ. εἶπεν δὲ αὐτῷ, οὐχέτι

(5 vgl. Euseb. Ecl. proph. I 7, S. 18, 15ff ed. Gaisford) — 6 Gen. 81, 11 —
4 Gen. 31, 12b—13a — 10 Gen. 28, 13 — 11 vgl. Gen. 28, 18 — 14 Gen. 31, 11a
u. 13a — 18 Jes. 9, 6b — 20 Jes. 9, 6 — 24 Gen. 32, 22—31

Vor Z. 24: ὡς χαὶ ἰακὼβ τὸν προδηλωϑέντα ϑεὸν καὶ κύριον xal δὴ xal
ἄγγελον ὁμοίως τῷ ἀβραὰμ ἐν ἀνθρώπου σχήματι ϑεωρεῖ διὰ τῆς οὕτως ἐχούσης
ἱστορίας

9 viell. ἄρα P

234 Eusebius

Ἰαχὼβ κληϑήσεται τὸ ὀνομά Gov, ἀλλ᾽ Ἰσραὴλ ἔσται τὸ ὀνομά σου"
ὅτι ἐνίσχυσας μετὰ ϑεοῦ, καὶ μετὰ ἀνϑρώπων δυνατὸς ἔσῃ. ἠρώτησεν
δὲ Ἰακὼβ καὶ εἶπεν, ἀνάγγειλόν μοι τὸ Orvou& σου. καὶ εἶπεν, ἵνα τί
τοῦτο ἐρωτᾷς τὸ ὀνομά μου; καὶ εὐλόγησεν αὐτὸν ἐκεῖ καὶ ἐχάλεσεν
τὸ ὄνομα τοῦ τόπου ἐχείνου Ἰακὼβ εἶδος ϑεοῦ" εἶδον γὰρ ϑεὸν πρόσ-
ὥπον πρὸς πρόσωπον, καὶ ἐσώϑη ἡ ψυχή μου. ἀνέτειλεν δὲ αὐτῷ
ὃ ἥλιος, ἡνίχα παρῆλϑεν τὸ εἶδος τοῦ ϑεοῦ.«

2 To uiv Moos εἴρητο »ovótlg ὄψεται τὸ πρόσωπόν uov xai
ζήσεταις, ἐν τούτοις δὲ ὁ Ἰακὼβ εἶδεν ϑεὸν οὐχ ἁπλῶς ἀλλὰ »7000-
Q0» πρὸς πρόσωπονς, xci σωϑείς ys οὐ τὸ σῶμα ἀλλὰ τὴν ψυχὴν
τῆς ἐπὶ τὸν ᾿Ισραὴλ προσωνυμίας ἠξιώϑη, φερωνύμου ψυχῶν προσ-
nyooias, εἴ γ8 ἑρμηνευϑὲν "ὁρῶντα ϑεὸνε τὸ Ἰσραὴλ ὄνομα σημαίνει.
ovx ἄρα τὸν ἐπὶ πάντων ϑεὸν ἑώρα᾽ ἀόρατος γὰρ οὗτος καὶ ἄτρεπτος,
xci οὐδαμῶς ἂν εἰς ἄνϑρωπον μεταβάλοι ὁ πάσης ἀνωτάτω οὐ-
σίας" ἕτερον ἄρα, οὗ καὶ πολυπραγμονοῦντι καιρός πῶ οὐχ ἢν
ἐχφάναι τῷ Ἰακὼβ τὴν προσηγορίαν. 3 εἰ δὲ ἀγγέλων τινὰ ἢ τῶν
xaT οὐρανὸν ϑείων πνευμάτων, τὸν τοῖς ἁγίοις τοὺς χρησμοὺς δια-
χονούμενον, ὑπολάβοι τις εἶναι, σαφῶς διέψευσται" τοῦτο μὲν ἀπὸ
τοῦ κυριολεχτεῖσϑαι καὶ ϑεολογεῖσϑαι τὸν δηλούμενον, καὶ γὰρ καὶ
ϑεὸν αὐτὸν ἡ ϑεία γραφὴ διαρρήδην ἀναγορεύει καὶ κύριον ἀποκαλεῖ,
τῇ διὰ τῶν τεσσάρων παρ᾽ Eßgaioıs στοιχείων ἐπισημειώσει τιμῶσα,
ἣν ἐπὶ μόνης τῆς ἀνεχφωνήτου καὶ ἀρρήτου προσηγορίας τῆς τοῦ
ϑεοῦ συντιϑέναι παῖδες βραίων εἰώϑασιν᾽' τοῦτο δὲ καὶ ἀπὸ τοῦ
ἀγγέλους σαφῶς διορίζειν, ὅτε δὴ βούλοιτο ἀγγέλους καλεῖν ὁ λόγος,
ὥσπερ, ἐπεὶ τοὺς ἐν Σοδόμοις ἀσεβεῖς ὄντας ὁ μὲν τῷ Αβραὰμ
χρηματίζων ϑεὸς καὶ κύριος τῆς αὐτοῦ παρουσίας οὐδαμῶς ἀξιοῖ,
εἰσαῦϑις ἡ ϑεία γραφὴ λέγει" »0 μὲν κύριος ἀπῆλϑεν, Oc ἐπαύσατο
λαλῶν τῷ ᾿Αβραάμ, οἱ δέ δύο ἄγγελοι ἀπῆλϑον εἰς Σόδομα ἑσπέραςς,
4 χαὶ τῷ laxo δὲ »συνήντησαν ἄγγελοι ϑεοῦς" καὶ ἰδὼν εἶπεν »παρ-
εμβολὴ ϑεοῦ αὕτη" καὶ ἐκάλεσεν τὸ ὄνομα τοῦ τόπου ἐχείνου παρεμβο-
λαίς. δοὕῦτως δὴ 6 ϑεοφιλὴς εὖ διέκρινεν τὰς ὀπτασίας, ὥστε νῦν
μὲν τὸ ὄνομα τοῦ τόπου παρεμβολὰς καλεῖν, ἀπὸ τῆς τῶν ἀγγελικῶν
παρεμβολῶν ϑέας, ὅτε δὲ τῷ ϑεῷ προσομιλεῖ, καλεῖ τὸ ὄνομα τοῦ
τόπου »εἶδος ϑεοῦς, ἐπιλέγων" »cidov γὰρ ϑεὸν πρόσωπον πρὸς πρόσ-

8 Exod. 33, 20 — (vgl. Euseb. Ecl. proph. I 7, S. 18, 15 ed. Gaisford) —
9 Gen. 32, 30 — 11 vgl. Gen. 32, 28 — 12 vgl. oben S. 161, 4 — 15 vgl. Gen.
32,29 — 27 Gen. 18, 333 u. 19, 18 — 29 Gen. 32,,1b. 2 — 34 Gen. 32, 30

17f τῶν --- διακονουμένων Hkl 25 ἐπεὶ τοὺς Hkl, ἐπὶ τοῖς P, nur rovc
Steph. 27 εἰσαῦϑις Hkl, ὡς αὖϑις P

237

Demonstr. evang. V Cap. 11, 1—9. Cap. 12, 1 335

wrove. ἀλλὰ καὶ τῷ Moos OT ἄγγελος ἐπιφαίνεται, τοῦτ᾽ αὐτὸ xai
ἡ ϑεία γραφὴ σημαίνει λέγουσα »ὥφϑη δὲ ἄγγελος xvolov αὐτῷ ἐν
φλογὶ πυρὸς βάτους. ὅτε δὲ τὸν αὐϑέντην αὐτὸν δὴ τὸν χρημα-
τίζοντα δηλοῖ, ϑεὸν καὶ κύριον ἀλλ᾽ οὐχέτι ἄγγελον ὀνομάζει.
δ ὁμοίως καὶ ἐπὶ τῆς ἐρυϑρᾶς ϑαλάσσης διορίζει σαφῶς τὸν ἄγγελον
xal τὸν κύριον δι ὧν φησιν νἐξῆρεν δὲ ὁ ἄγγελος τοῦ ϑεοῦ ὃ προ-
πορευόμενος τῶν υἱῶν Ἰσραήλ, καὶ ἐπορεύϑη ἐκ τῶν ὁπισϑεν αὐτῶν"
ἐξῆρεν δὲ καὶ ὁ στῦλος τῆς νεφέλης ἀπὸ προσώπου αὐτῶνς. ἦ ὥσπερ
δὲ ἐπὶ τῶν προτέρων ἐν ἀνϑρώπου σχήματι τοῖς παλαιοῖς ὁ κύριος
χρηματίζων εἰσῆκται, οὕτω καὶ ἐνταῦϑα διὰ νεφέλης. λέλεχται γοῦν
ἑξῆς" »ἐγενήϑη δὲ ἐν τῇ φυλαχῇ τῇ ἑωϑινῇ καὶ ἐπέβλεψεν κύριος
εἰς τὴν παρεμβολὴν τῶν Αἰγυπτίων ἐν στύλῳ νεφέληςς, Ót ὅλης δὲ
τῆς ἐρήμου ἐν στύλῳ διὰ τῆς νεφέλης ὁ ϑεὸς τῷ Moost χρηματίζων.
8 ἀχριβῶς ἄρα ὅτε μὲν ἀγγέλου φύσιν ὁ λόγος δηλοῦν βούλεται, οὐδὲ
ϑεὸν οὐδὲ κύριον ἀλλ᾽ ἀνεπικαλύπτως ἄγγελον ὀνομάζει, ὅτε δὲ κύριον
καὶ ϑεὸν οἶδεν τὸν ἐπιφαινόμενον, ταύταις αὐταῖς σαφῶς κέχρηται
ταῖς προσρήσεσιν. κύριον δὲ καὶ ϑεὸν ὅτι μὴ τὸν αἴτιον δηλοῖ,
προφανῶς ἀπέδειξαν τῆς ϑείας γραφῆς αἱ λέξεις, »ἄγγελον ϑεοῦς«
προ(σ)ειποῦσαι τὸν ἐπὶ τοῦ Ἰακὼβ κύριον καὶ ϑεὸν προωνομαομένον.
9λείπεταί τις ἄρα ὧν ἐν τοῖς οὖσι ϑεὸς καὶ κύριος μετὰ τὸν παμ-
βασιλέα καὶ ϑεὸν τῶν ὅλων. εἴη δ᾽ ἂν οὗτος 6 πρὸ αἰώνων τοῦ
ϑεοῦ λόγος, ὃ κρείττων μὲν ἢ πᾶσα ἀγγελικὴ φύσις, μείων δὲ ἢ κατὰ
to(v) πρῶτον αἴτιον.

XIL (Τῆς αὐτῆς) »Einev δὲ ὁ ϑεὸς laxo, ἀναστὰς ἀνάβηϑι
εἰς τὸν τόπον Βαιϑήλ, καὶ οἴκει éxst' καὶ ποίησον ϑυσιαστήριον τῷ
ϑεῷ τῷ ὀφϑέντι σοι ἐν τῷ ἀποδιδράσκειν σε ἀπὸ προσώπου Ἡσαῦ
τοῦ ἀδελφοῦ σου. εἶπεν δὲ Ἰακὼβ τῷ οἴχῳ αὐτοῦ καὶ πᾶσι τοῖς
μετ᾽ αὐτοῦ, ἄρατε τοὺς ϑεοὺς τοὺς ἀλλοτρίους ἐκ μέσου ὑμῶν, καὶ
καϑαρίσασϑε, καὶ ἀλλάξατε τὰς στολὰς ὑμῶν" καὶ ἀναστάντες ava-
βῶμεν εἰς Βαιϑήλ, καὶ ποιήσωμεν ἐκεῖ ϑυσιαστήριον τῷ κυρίῳ τῷ
ἐπακούσαντί μου ἐν ἡμέρᾳ ϑλίψεος, ὃς ἢν utt ἐμοῦ καὶ ἔσωσέν με
ἐν τῇ ὁδῷ ἡ ἐπορεύϑην.-«

Exod. 8, 2 — 3 vgl. Exod. 8, 4 u. 6 — 6. 18 Exod. 14,19 — 8 vgl.
Euseb. Ecl. proph. I 10 (S. 31, 9 ed. Gaisford) — 11 Exod. 14, 24 — 13 vgl. Exod.
19, 9; 33, 9 — 24 vgl. Euseb. Ecl. proph. I 8 (S. 20, 8 ed. Gaisford) — Gen. 35, 1—3

Vor Z. 94: ὡς αὖϑις ἐπὶ τοῦ ἰακὼβ δεύτερον ϑεὸν σαφῶς ὁ λόγος παρίστησιν

8 ἐξῆρεν — αὐτῶν steht am RandeinP 18 διὰ τῆς P, διατελεῖ Kl 17 πρῶ-
τον + vor αἴτιον, wie Z. 93, Kl 19 προσειπ. Steph. 23 τὸν — αἴτιον Hkl, vgl.
2: 171

238

236 Eusebius

”’Evravda ὁ ϑεὸς αὐτὸς ὁ τῶν ὅλων, ὁ μόνος ἀγένητος καὶ
ἀνωτάτω πάντων, οὐκ ὀφϑεὶς ἀλλὰ γὰρ ἀοράτως χρηματίσας τῷ
Ἰακὼβ δυνάμει τε ἀρρήτῳ αὐτὸν ἀνακινήσας, περὶ ἑτέρου σαφῶς
ποιεῖται τὸν λόγον. εἶπεν γοῦν ὁ ϑεὸς αὐτῷ᾽ »ποίησον ϑυσιαστήριον

δ τῷ ϑεῷ τῷ ὀφϑέντι σοις. τίς δ᾽ wo προγραφεὶς ὦφϑαι αὐτῷ,
ἀρτίως παρεστήσαμεν. τὸν ϑεὸν λόγον εἶναι ἀποδείξαντες.

XIIL Arxo τῆς Ἐξόδου. »Καὶ Μωσῆς ἦν ποιμαίνων τὰ πρό-
Bare Ἰωθὼρ τοῦ γαμβροῦ αὐτοῦς, »καὶ ἦλϑεν εἰς τὸ ὅρος τοῦ ϑεοῦ
ἐν Χωρήβ. ὥφϑη δὲ αὐτῷ ἄγγελος κυρίου ἐν πυρὶ φλογὸς βάτους,

10 xal μεϑ᾽ ἕτερα᾽ »οἧἰς δὲ εἶδεν, ὅτε προσάγει ἰδεῖν, ἐκάλεσεν αὐτὸν ix
μέσου τοῦ βάτου λέγων, Μωυσῆ Μωυσῆ, μὴ ἐγγίσῃς ὧδε" λῦσαι τὸ
ὑπόδημα τῶν ποδῶν σου, ὁ γὰρ τόπος ἐν ᾧ σὺ ἕστηκας ἐπ᾿ αὐτῷ
γῆ ἁγία ἐστίνε, xci μετ᾽ ὀλίγα: »καὶ εἶπεν κύριος πρὸς αὐτόν, ἐγώ
εἰμι ὁ ove, Ξχαὶ αὐϑις᾽ »ἐλάλησεν κύριος πρὸς δωυσῆν καὶ εἶπεν πρὸς
15 αὐτόν, ἐγὼ κύριος ὥφϑην πρὸς ᾿Αβραὰμ καὶ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακώβ, ϑεὸς
ὧν αὐτῶν, καὶ τὸ ονομά μου οὐκ ἐδήλωσα αὐτοῖς" καὶ ἔστησα τὴν
ep μου πρὸς αὐτούςς.
Ὥσπερ ἐπὶ τῶν ἐν ἀνϑρώποις προφητῶν, Ἡσαΐου φέρε εἰπεῖν
καὶ Ἱερεμίου καὶ τῶν παραπλησίων, ἄνϑρωπος μὲν nv τὸ ὁρώμενον,
20 ϑεὸς δὲ ὁ διὰ τοῦ φαινομένου ὡς ἂν δι᾽ ὀργάνου ϑεσπίξων, καὶ
τοτὲ μὲν Χριστοῦ πρόσωπον. τοτὲ de “πνεύματος ἁγίου, τοτὲ δὲ τοῦ
ἐπὶ πάντων ϑεοῦ ἣν διὰ τοῦ προφήτου xonuarisor, οὕτω δὴ καὶ
νῦν εἰσαγομένῳ τῷ Moos 0 ἀνωτάτω καὶ ἐπὶ πάντων ϑεὸς διὰ
τοῦ φανέντος ἀγγέλου τὰ προχείμενα ϑεσπίξει. 4 ὧν γένοιτ᾽ ἂν ὃ
25 roUc τοιόσδε" σοὶ μέν, ὦ προφῆτα, ὡς ἂν εἰσαγομένῳ καὶ μηδὲν
πλέον ἀγγελικῆς ὀπτασίας χωροῦντι, τέως τὸν ἐμὸν ἄγγελον ἐβουλήϑην
ὀφϑῆναι, ἐμαυτοῦ τε τοὐνομά σοι μόνον ἐμφανὲς καϑίστημι, διδάσκων
ὅτι »ἐγώ elut ὃ ovt, xai ὅτι τὸ ὀνομά μού ἐστιν» κύριος" τοῖς δὲ
σοῖς πατράσιν οὐ τοῦτο μόνον ἐδήλωσα, ἀλλὰ καὶ τούτου μεῖζον
80 ἐδωρησάμην᾽ ὥφϑην γὰρ αὐτοῖς. τίς δὲ ἦν ὁ τοῖς πατράσιν ὀφϑείς;
καὶ ὅτι μὴ ὁ ἐπὶ πάντων ϑεός, προαποδέδεικται, ἡνίκα τὸν ϑεὸν

4 Gen. 35,1 — 7 Exod. 8, 1—2a — 10 Exod. 3, 4-5 — 18 Exod. 8, 14 —
14 Exod. 6, 2—4a — 18 vgl. Justin. Apol. I 63, 7 f; Dial. c. Tryph. 59 (Migne
6, 612 B ff); Euseb. Ecl. proph. I 9 (S. 28, 6 ff ed. Gaisford) — 28 Exod. 3, 14

Vor Kai Μωσῆς 2. 1: ὡς ὅ ἐπὶ πάντων ϑεός, αὐτὸς ὧν (ὁ + Steph.) di’
ἀγγέλου τῷ Μωσεῖ χρηματίζων, ὦφϑαι τοῖς πατράσιν οὐχέτι δι᾿ &yyéAov διὰ δὲ
τοῦ υἱοῦ διδάσκει

2 χρηματίσας Steph., σχηματίσας P 11 nach Mwvor7 einige Worte aus-
gelassen 12 ἐν ἦι -- ix^ αὐτῆς P, corr. Hkl 31 x«i < Hkl

Demonstr. evang. V Cap. 12, 2. Cap. 13, 1—7. Cap. 14, 1—2 337

^ ^ , ” - > , 5] , 5 ὦ 3
καὶ τὸν κύριον »ἄγγελον ϑεοῦς ὠνομασϑαι ἐπεδείκνυμεν. ὃ πῶς ovv
- € , - o > » c ,
ἐνταῦϑα 0 ἐπέχεινα τῶν ὅλων, αὐτὸς ὧν ὁ μόνος ἐπὶ πάντων ϑεός,
3 = , , , , DIEN
ὦφϑαί φησιν τοῖς πατράσιν, ζητήσαι ἂν τις εἰχύτως. λυϑείη δ᾽ ἂν
- 2 , - -
τὸ ζητηϑέν, εἰ τῇ axgıßela τῆς ϑείας γραφῆς ἐπιστήσαιμεν. λεγομέ-
^s , - ” x ^
vov (yàg) παρὰ τοῖς ἑβδομήκοντα τοῦ »καὶ ὥφϑην πρὸς ᾿Αβραὰμ καὶ
2 ^ A. 42 , ^ > - ” € ^ > , ^ ^ c ,
Ioaax xai laxo, ϑεὸς αὐτῶν Ov«, ὁ μὲν AxvAac φησὶν »καὶ goat
>
πρὸς ᾿Αβραὰμ καὶ πρὸς Ἰσαὰκ καὶ πρὸς Ἰακὼβ ἐν ϑεῷ ἱκανῷ" ὁ δι
ὧν σαφῶς παρίστησιν, ὅτι μὴ αὐτὸς O ἐπὶ πάντων ϑεός, ὁ μόνος
> - ”
Ov, δι᾿ ξαυτοῦ ὠφϑή, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ὥσπερ τῷ Moosi οὕτως καὶ τοῖς
, 3L , ἊΝ \ , ^" , 2 > > Bu Ξ
πατράσιν dı ἀγγέλου ἡ διὰ farov ἡ πυρὸς, ἀλλ »ἐν ϑεῷ ἱκανῷκ«
G B E = a x
χρηματίζοντι, ὥστε διὰ τοῦ υἱοῦ τὸν πατέρα καὶ τοῖς πατράσιν io-
- ' ' , > , - €
ρᾶσϑαι, κατὰ To εἰρημένον ἐν εὐαγγελίοις πρὸς αὐτοῦ »0 ἑωραχὼς
x > - \ > > - -
ἐμὲ ἑώραχε τὸν πατέρας. iv αὐτῷ γὰρ καὶ δι᾿ αὐτοῦ ἡ τοῦ πατρὸς
> - > o EY > ,
ἀπεχαλύπτετο γνῶσις. 'GAM ὁτε uiv ἀνϑρώπων σωτήριος ἐπεφαίνετο,
^ - - - 2 - - ^
διὰ τῆς τοῦ υἱοῦ ἀνϑρωπείας μορφῆς ἑωρᾶτο, τοῖς ϑεοφιλέσιν τὴν
> 2 - ? z uv E >
εἰς ἀνϑρώπους αὐτοῦ ἐσομένην σωτηρίαν τοῖς πᾶσι παροῦσαν ἐξ
, u EY - > - ^
ἐχείνου zooag(o)aBoriGousvog" ὅτε δὲ τῶν ἀσεβῶν τιμωρὸς καὶ κολα-
\ - > , »! » M y 2 - ἃς - 2 3
στῆς τῶν Αἰγυπτίων ἔμελλεν ἔσεσϑαι, οὐκέτι »ἐν ϑεῷ ἱκανῷς, ἀλλ
2 , - R τ —. Ὁ
ἐν ἀγγέλῳ διακόνῳ τῆς τιμωρίας καὶ ἐν εἴδει πυρὸς καὶ τῆς ὅσον
» 2 , , > Fr | eo
QUJt OO μελλούσης αὐτούς, δίχην ἀγρίας καὶ ἀχανϑώδους υλης, χατ-
x , , 3 x
εσϑίειν φλογὸς παρεφαίνετο. aivitteodaı ovv φασι τὴν uiv βάτον
- > , S2 - \ ,
τὴν τῶν Αἰγυπτίων ἀγρίαν καὶ ἀπηνῆ καὶ ἀνήμερον μοχϑηρίαν, τὸ
\ mr κι 2
δὲ πῦρ τὴν διαλαβοῦσαν αὐτοὺς τιμωρὸν καὶ χολαστήριον δύναμιν.
: - iw. ; “=
XIV. (Τῆς αὐτῆς.) »Einev δὲ κύριος πρὸς Μωυσῆν, ἰδοὺ ἐγὼ παρα-
^ , , € ^ -
γίνομαι πρὸς σὲ Ev στύλῳ νεφέλης, ἵνα ἀκούσῃ ὁ λαὸς λαλοῦντός μου
πρὸς σέ, καὶ σοὶ πιστεύσουσιν«ε, καὶ ἑξῆς »0 δὲ ϑεὸς ἡγεῖτο αὐτῶν
« , € , ^ , ^ -
ἡμέρας ἐν στύλῳ νεφέλης τὴν 000v, τὴν δὲ νύχτα ἐν στύλῳ πυρὸς τοῦ
2 - ^ , - , \
φαίνειν avrolge, καὶ πάλιν" »κατέβη κύριος ἐν στύλῳ vepeinse, 3 καὶ
3 Gy » ῶν 3 μον c - 1 , yt. c
avdız' »nvixa Ó ar εἰσῆλϑεν Μωυσῆς εἰς τὴν σχηνήν, κατέβαινεν ὁ
“ὦ - \ 4 * - - Μ
στῦλος τῆς νεφέλης καὶ ἵστατο ἐπὶ Tas ϑύρας τῆς σχηνῆς, καὶ ἐλάλει
- En \ , - € ' ' - - , -
τῷ Μωυσεῖ" xal ξώρα πᾶς 0 λαὸς τὸν στῦλον τῆς νεφέλης ἑστῶτα

1 vgl. oben S. 233, 4ff (Gen. 31, 11 u. 13) — 5 ff Exod. 6,3 — 10 vgl. oben
Z. 7 — 12 Joh. 14, 9 — 18 vgl. oben Z. 7 — 19 ff vgl. Exod. 3, 2 — 24 Exod.
19, 9 — 26 Exod. 13, 21 — 28 Num. 12, 5 — 29 Exod. 33, 9—10

Vor Z. 24: ὡς χαϑάπερ τοῖς πατράσιν ἐν ἀνϑρωπείῳ σχήματι, οὕτως ἐν εἴδει
νεφέλης μωσεῖ xal παντὶ τῷ λαῷ ὁ ϑεὸς λόγος ἐφαίνετο

5 γὰρ + Kl 17 προαρραβ. Steph. 26 ἑξῆς ist falsche Angabe od. falsch
überliefert Kl Hkl

238 Eusebius

ἐπὶ τῶν ϑυρῶν τῆς σχηνῆς" καὶ στάντες πᾶς 0 λαὸς προσεκύνησαν
ἕχαστος ἀπὸ τῆς ϑύρας. τῆς σχηνῆς αὐτοῦς.

3 Ὁ μὲν οὖν λαὸς ἑώρα τὸν στῦλον τῆς νεφέλης, Movost δ᾽ ἐλάλει.
τίς δ᾽ ἐλάλει ἢ δηλονότι. ὁ στῦλος τῆς νεφέλης, ὁ πρότερον τοῖς
πατράσιν ἐν ἀνϑρώπου φανεὶς σχήματι; προαποδέδεικται δὲ ὅτι μὴ
ὁ ἐπὶ πάντων ϑεὸς οὗτος nv, ἕτερος δὲ ὃν ϑεοῦ λόγον ὑπάρχοντα
Χριστὸν ἡμεῖς, προσαγορεύομεν, ὃς καὶ τότε τοῦ πλήϑους ἕνεκεν
Mooel τε αὐτῷ καὶ τῷ λαῷ ἐν στύλῳ »εφέλης ἐθεωρεῖτο, διὰ τὸ μὴ
χωρεῖν αὐτοὺς ὁμοίως τοῖς πατράσιν ἐν ἀνθρώπου σχήματι ὁρᾶν
αὐτόν. “ τελείων γάρ τοι ἦν τὸ προορᾶν δύνασϑαι τὴν “μέλλουσαν
ἔσεσϑαί ROTE εἰς ἀνϑρώπους ἔνσαρκον ἐπιφάνειαν αὐτοῦ, ἣν ἐπεὶ
μηδὲ τότε οἷός τὲ ἤν ὃ πᾶς λαὸς χωρεῖν, εἰχότως τοτὲ μὲν αὐτοῖς
διὰ πυρός, φόβου χάριν καὶ καταπλήξεως, τοτὲ δὲ διὰ νεφέλης... Oc
ἂν ἐπεσχιασμένως καὶ xexcAvu(ujévoc νομοϑετῶν αὐτοῖς ὁρῷτο,
ὁμοίως δὲ καὶ τῷ Μωσεῖ δι᾽ αὐτούς.

ΧΥ. (Τῆς αὐτῆς. Εἶπεν κύριος" »ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὸν ἄγγελόν
μου πρὸ προσώπου σου ἵνα φυλάξῃ σε ἐν τῇ ὁδῷ, ὅπως εἰσαγάγῃ σε
εἰς τὴν» γῆν ἣν ἡτοίμασά σοι. “πρόσεχε σεαυτῷ xci εἰσάκουε αὐτοῦ
xci μὴ ἀπείϑει αὐτῷ. οὐ γὰρ μὴ ‚vrooreiimrai cE' τὸ rag ὄνομά μου
ἐστὶν ἐπ᾿ αὐτῷς, καὶ ἐν ἑτέρῳ τόπφ᾽ »εἶπεν δὲ κύριος πρὸς Μωυσῆν"
βάδισον καὶ ὁδήγησον τὸν λαὸν εἰς τὸν τόπον ὃν εἴρηκα σοι ἰδοὺ
ὃ ἄγγελός μου προπορεύεται πρὸ προσώπου σους, καὶ πάλιν" »καὶ
εἶπεν κύριος πρὸς Μωυσῆν, πορεύου καὶ ἀνάβηϑι ἐντεῦϑεν σὺ καὶ ὃ
λαόςς, 2 καὶ Eins’ »xal συναποστελῶ πρὸ προσώπου σου τὸν Gy-
γελόν μους.

αὗται ὅτι μὴ ἀγγέλου μόνου ϑεοῦ 'δὲ γένοιζν)τ᾽ ἂν φωναί,
παντί τῳ πρόδηλον. ϑεοῦ δὲ τίνος ἢ τοῦ τοῖς προπάτορσιν ἑωρα-
μένου, ὃν ἄγγελον ϑεοῦ σαφῶς προσεῖπεν ὁ Ἰακώβ; οὗτος δὲ ἣν ἡμῖν
ὁ ϑεοῦ λόγος, ὡς ἂν καὶ ϑεοῦ παῖς καὶ αὐτὸς ϑεὸς καὶ κύριος @vo-
μασμένος.

5 vgl. oben S. 231, 1ff — 16 Exod. 23, 20—21; vgl. Euseb. Ecl. proph. I 10 u. 11
(S. 32, 11 #; 33, 21#f ed. Gaisford) — 20 Exod. 32, 33a. 34 — 22 Exod. 33, 1 —
94 Exod. 33, 2 — 28 Gen. 31, 11 u. 13

Vor Z. 16: ὅτι μηδὲ ἀγγελικὴ φύσις ἦν ἡ τῷ μωσεῖ χρηματίζουσα, χρείτ-
to» + Steph.) δέ τις ἦν ἢ κατ᾽ ἄγγελον

4 τίς δ᾽ ἐλάλει; ἦ nachher hinzugefügt in P | 7j δηλονότι (statt: ; ἦ
δῆλον 0r. P) hier u. sonst Kl 10 co: über der Zeile P 12 μηδὲ P, μὴ Hkl
13 nach διὰ νεφέλης + 2. B. παρεφαίνετο (vgl. S. 237, 21) Hkl 14 αὐτοῖς Hkl,
αὐτοὺς P 26 γένοιντ᾽ Steph.

€

242

Demonstr. evang. V Cap. 14, 2—4. Cap. 15, 1—2. Cap. 16, 1—3. Cap. 17,1—2 239

XVl. (Τῆς αὐτῆς.) YEyo εἰμι κύριος 0 ϑεός σου, ὁ ἐξαγαγών σε
2 πὶ 3: I = »r , e. , va 4
ἐκ γῆς “ίγυπτου, ἐξ οἴκου δουλείας. οὐκ ἑσονταί σοι ϑεοὶ ἕτεροι πλη»
ἐμοῦς, καὶ ἑξῆς" "ἐγὼ γάρ elut κύριος ὁ ϑεός σου, ϑεὸς ζηλωτής, 2χαὶ
ἐπελέγει" »οὐ λήψῃ τὸ Oroua κυρίου τοῦ ϑεοῦ σου ἐπὶ paalo: οὐ γὰρ

x
5 μὴ καϑαρίσῃ κύριος τὸν λαμβάνοντα τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐπὶ uaraime.

) - DRAN € * , , x , .
Kavravda αὐτὸς ὁ κύριος περὶ ἑτέρου κυρίου τὰ προχείμενα δι-
, - , , c , , > ,
daozeı‘ εἰπὼν γοῦν »ἐγώ εἰμι κύριος ὁ ϑεὸς σους, ἐπιλέγει" »00 λήψῃ
\ , - > x - \ \ \ -
τὸ Oroua χυρίου τοῦ ϑεοῦ σους, περὶ τοῦ πατρὸς δηλαδὴ καὶ 9:00
- o € , , x , - [74
τῶν 0Amv 0 δευτερος xvQuoc τον ϑεράποντα μυσταγωγῶν. 53 εὐροις

> » ^ » , PET, - c - - ^ , ,
10d av xci alla μυρία δι΄ oAns τῆς ἱερᾶς γραφῆς παραπλησίως tov-

τοις ἐξενηνεγμένα, δ ὧν ὁ ϑεὸς ὡς περὶ ἑτέρου ϑεοῦ καὶ αὐτὸς O
κύριος ὡς περὶ ἑτέρου κυρίου τοὺς χρησμοὺς ἐποιεῖτο.

XVII. (Τῆς αὑτῆς! » Καὶ εἶπεν κύριος πρὸς Μωυσῆν, καὶ τοῦτόν
σοι τὸν λόγον ὃν εἴρηκας ποιήσω. εὕρηκας γὰρ χάριν ἐνώπιόν μου, καὶ
οἶδά σε παρὰ πάντας. καὶ εἶπεν Movons, δεῖξόν μοι τὴν σεαυτοῦ δόξαν.
χαὶ εἶπεν, ἐγὼ προπορεύσομαι πρότερός σου τῇ δόξῃ μου, καὶ καλέσω
ἐν ὀνόματί μου κύριον ἐναντίον σοῦ καὶ ἐλεήσω ὃν ἂν ἐλεῶ, καὶ oi-
χκτειρήσω ὃν ἂν οἰχτείρω.« καὶ μεϑ᾽ ἕτερα ἐπιφέρει λέγων" »καὶ
κατέβη κύριος ἐν νεφέλῃ καὶ παρέστη αὐτῷ xci, καὶ ἐκάλεσεν ἐν ὀνό-
ματι κυρίου. καὶ παρῆλϑεν κύριος ἐν ὀνόματι αὐτοῦ, καὶ ἐκάλεσεν,
κύριε κύριε, ὁ ϑεὸς οἰκτίρμων καὶ ἐλεήμων, μαχρόϑυμος καὶ πολυέ-
λεος, καὶ ἀληϑινὸς καὶ δικαιοσύνην διατηρῶν, ποιῶν ἔλεος εἰς χι-
λιάδας, ἀφαιρῶν ἀνομίας xci ἀδικίας καὶ ἁμαρτίας, καὶ καϑαρισμῷ
οὐ χαϑαριεῖ τὸν ἔνοχον, ἐπάγων ἁμαρτίας πατέρων ἐπὶ τέχνα καὶ
τέχνα τέκνων ἐπὶ τρίτην καὶ τετάρτην γενεάν. καὶ σπεύσας Movorc
χύψας ἐπὶ τὴν γῆν προσεκύνησεν. «

Opa δὴ τίνα τρόπον καὶ νῦν αὐτὸς ὁ κύριος ὁ καταβὰς »ἐχά-
λεσενε, ἐν νεφέλῃ καὶ τῷ Μωσεῖ παραστάς, »ἐν ὀνόματι κυρίους, ἕτερον
παρ᾽ ἑαυτὸν συνήϑως κατὰ ἀναδίπλωσιν δὶς κύριον ἐπικαλούμενον,
ὡς ἂν καὶ ἑαυτοῦ καὶ τῶν λοιπῶν ἁπάντων δεσπότην ϑεολογού-
μενον, τὸν ἑαυτοῦ πατέρα, καὶ ὅτι γε ἐν τούτοις οὐ Μωσῆς, ὡς ἂν
ὑπολάβοι τις, ἀλλὰ γὰρ αὐτὸς ὁ κύριος ἕτερον κύριον τὸν πατέρα

1 Exod. 20, 2—3 — 3 Exod. 20,5 — 4 Exod. 20, 7 — 7 Exod. 20, 2 —
Exod. 20, 7 — 13 Exod. 33, 17—19 — 18 Exod. 34, 5—8 — 27f vgl. Exod. 34, 5

Vor Z. 1: ὡς ὁ αὐτὸς χύριος περὶ ἑτέρου διδάσχει κυρίου. ἀπὸ τῆς δεκαλόγου
Vor Z. 18: ὡς αὐτὸς αὖϑις ὁ τῷ μωσεῖ χρηματίζων κύριος, ἕτερον κύριον χρείτ-
Tova ἑαυτοῦ τὸν πατέρα γιγνώσκων, τοῦτον ἀληϑινὸν ϑεὸν ἀνεχαλεῖτο

3 ϑεὸς Ὁ über der Zeile in P 20 ἐν ὀνόματι (aus der vorangehenden Zeile)
falsch statt πρὸ προσώπου (vgl. auch 240, 6) Kl

2343

. 20

240 Eusebius

χαλεῖ. προλαβὼν αὐτὸς ὁ χρηματίζων τῷ Moos φησιν" »ἐγὼ
παρελεύσομαι πρότερός σου τῇ δόξῃ μου, καὶ καλέσω ἐν ὀνόματι
xrolovse, 3 τοῦτο γοῦν εἰρηκότος, ἑξῆς ἐπιλέγει ἡ γραφὴ διηγηματι-
κῶς" »καὶ κατέβη κύριος ἐν νεφέλῃ καὶ παρέστη αὐτῷ ἐκεῖ, καὶ ἐκά-
λεσεν ἐν ὀνόματι κυρίους. οὐκοῦν αὐτὸς 0 κύριος τὴν ὑπόσχεσιν τὴν
αὐτοῦ πληρώσων κάτεισιν, καὶ ὥσπερ ὁ λόγος φησίν, πρόεισι »πρὸ
προσώπους Μωυσῆ" "καὶ αὐτὸς δὲ ὁ κύριος καλεῖ λέγων" »κύριε ὁ ϑεὸς
οἰχτίρμων καὶ ἐλεήμωνε, καὶ τὰ ἑξῆς, σαφῶς ὁ κύριος τὸν ϑεράποντα
ἑαυτόν τε ὅστις εἴη καὶ τὴν τοῦ κρείττονος κυρίου γνῶσιν uvóra-
γωγῶν. τοῦτο δὲ σοι “παραστήσει, ἔνϑα προσευχόμενος ὑπὲρ τοῦ λαοῦ
τῶν προκειμένων τοῦ χυρίου μνημονεύει φωνῶν, τὸν κύριον ταῦτ᾽
εἰρηκέναι ἀλλ᾽ οὐκ αὐτόν, ἐν οἷς φήσι»" »χαὶ νῦν ὑφψωϑήτω ἡ χείρ
σου, κύριε, ὃν τρόπον εἶπας λέγων, κύριος μακρόϑυμος' καὶ πολυέλεος
καὶ ἀληϑινός, ἀφαιρῶν ἀνομίας καὶ ἀδικίας καὶ ἁμαρτίας" καὶ καϑα-
ρισμῷ οὐ καϑαριεῖ τὸν ἔνοχον, ἀποδιδοὺς ἁμαρτίας πατέρων ἐπὶ
τέχνα ἕως ἐπὶ τρίτην καὶ τετάρτην γενεᾶνε. ὅἐπιτήρει δὲ τίνα
τρόπον ἐν τούτοις αὐτὸς ὁ χύριος τὸν πατέρα μαχρόϑυμον καὶ πολυ-
ἕλεον ἐπειπών, προστίϑησι λέγων αὐτὸν καὶ ἀληϑινόν, συμφώνως
τῷ »ἵνα γινώσκωσί σε τὸν μόνον ἀληϑινὸν ϑεόνε, ἐν εὐαγγελίοις
ὑφ᾽ ἑνὸς καὶ τοῦ αὐτοῦ σωτῆρος ἡμῶν εἰρημένῳ. μόνον γοῦν ἀλη-
ϑινὸν ϑεὸν σφόδρα εὐσεβῶς ἀποκαλεῖ τὸν πατέρα, τὸ προσῆχον
ἀπονέμων σέβας τῇ ἀγενήτῳ φύσει, ἧς αὐτὸν εἰκόνα εἶναι καὶ γέν-
νημα οἱ ϑεῖοι λόγοι παιδεύουσιν.

XVII. ᾿4πὸ τῶν Agıs μῶν. Ἔν τοῖς "Agro oic ὃ Μωσῆς
εὐχομενός φησιν" »ὅτι σὺ εἶ κύριος ἐν τῷ λαῷ τούτῳ, ὅστις ὀφϑαλ-
μοῖς zart’ ὀφθαλμοὺς ὀπτάνῃ, σὺ κύριες, r^ οὗ ὁ μὲν ᾿Αχύλας
ἐξέδωκεν" »ὅτι σὺ εἶ κύριος ἐν ἐγκάτῳ τοῦ λαοῦ τούτου, ὃς ὀφϑαλ-
μὸν ἐν ὀφθαλμοῖς ὁρᾷ, σὺ κύριες, 6 δὲ Σύμμαχος" »ὅτι σὺ εἶ κύριεκ.
?xai ἐν Ἐξόδῳ εἴρηται" »καὶ ἀνέβη Μωσῆς καὶ Aagor καὶ Ναδὰβ καὶ
᾿Αβιοὶδ καὶ ἑβδομήκοντα τῶν πρεσβυτέρων τοῦ Ἰσραήλ, καὶ εἶδον τὸν
τόπον ὅπου ἕστηκεν ὃ ϑεὸς Ἰσραήλε, ἀνϑ᾽ οὗ ὁ μὲν ᾿Αχύλας" νκαὶ
εἶδονε, φησί, »róv ϑεὸν Ἰσραήλε, ὁ δὲ Σύμμαχος" »xai εἶδον ὁράματι
τὸν ϑεὸν ἸΙσραήλε.

1 Exod. 33, 19 — 4 Exod. 34, 5 — 6. 7 Exod. 34, 6 — 12 Num. 14, 17—18
— 19 Joh. 17, 3 — 22 vgl Kol 1, 15 — 951 Num. 14, 14. — 291ff Exod.
24, 9—10a

Vor Ἐν τοῖς 24: ὡς τὸν ϑεὸν τῷ ἰσραὴλ ὁρατὸν εἶναι ἡ ϑεία διδάσχει γραφή,
τὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον αἰνιττομένη

1 nach προλαβὼν + οὖν Hkl

245

Demonstr. evang. V Cap. 17, 2—5. Cap. 18, 1—3. Cap. 19, 1—3 241

3 Διὰ τὸ »ϑεὸν οὐδεὶς ἑώρακεν πώποτες τάχα ἂν τις ἐναντίαν
εἶναι τῷ σωτηριώδει λόγῳ τὴν παροῦσαν ὑπολάβοι λέξιν, ὡς ὁρατὸν
ὑποτιϑεμένην τὸν τὴν φύσιν ἀόρατον. ἀλλ᾽ εἰ καὶ ταῦτα ἐπὶ τὸν
λόγον τοῦ ϑεοῦ τὸν »πολυμερῶς καὶ πολυτρόπωςς ὀφϑέντα »τοῖς
πατράσιν« ἐκλάβοις ὁμοίως τοῖς προαποδειχϑεῖσιν ἡμῖν, οὐκέτ᾽ ἂν
δόξοις τοῖς ἐναντίοις περιπίπτειν. ϑεὸν Ἰσραὴλ ἐνταῦϑα ὁρώμενον
αὐτὸν ἐχεῖνον εἶναι διδάσχει, ὃν καὶ τῷ Ἰσραὴλ ὀφϑέντα, ὅτε ἐπάλαιεν
ἄνϑρωπος μετ᾽ αὐτοῦ, ὃς καὶ πρῶτος αὐτοῦ τὴν προσωνυμίαν ἐκ τοῦ
Ἰακὼβ ἐπὶ τὸν Ἰσραὴλ μεταβέβληκεν εἰπὼν »ὅτι ἐνίσχυσας μετὰ ϑεοῦς,
ὅτε καὶ τῆς ϑείας αὐτοῦ δυνάμεως αἴσϑησιν λαβὼν »0 Ἰακὼβ ἐκάλεσεν
τὸν τόπον ἐχεῖνον εἶδος ϑεοῦς, εἰπὼν »εἶδον γὰρ ϑεὸν πρόσωπον
πρὸς πρόσωπον, καὶ ἐσώϑη μου ἡ ψυχής, οὐχ ἕτερον ὑπάρχειν τοῦ
ϑεοῦ λόγου χατὰ τὸν οἰχεῖον καιρὸν παρεστήσαμεν.

XIX. '"4xó τοῦ Ἰησοῦ τοῦ Ναυῆ. » Καὶ ἐγενήϑη ὡς ἦν Ἰησοῦς
ἐν Ἱεριχώ, καὶ ἀναβλέψας ὁρᾷ ἄνϑρωπον ἑστηκότα κατέναντι αὐτοῦ,
καὶ ἡ ῥομφαία ἐσπασμένη ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ. καὶ προσελϑὼν ὁ Ἰησοῦς
εἶπεν, ἡμέτερος εἶ ἢ τῶν ὑπεναντίων; καὶ εἶπεν αὐτῷ, ἐγὼ ἀρχι-
στράτηγος δυνάμεως χυρίου νυνὶ παραγέγονα. καὶ Ἰησοῦς ἔπεσεν
ἐπὶ πρόσωπον ἐπὶ τὴν γῆν, καὶ εἶπεν αὐτῷ, δέσποτα, τί προστάσσεις
τῷ σῷ οἰκέτῃ; καὶ λέγει O ΠΝ ναοὶ κυρίου, Ἰησοῦ, λῦσαι τὸ
ὑπόδημα τῶν ποδῶν σου" ὃ γὰρ τόπος ἐν ᾧ σὺ ἕστηκας γῆ ἁγία
ἐστίν.«

2 Αὐτὰ δὴ ταῦτα xci Μωσεῖ ἀρχομένῳ τῆς ϑεωρίας ἐπὶ τῆς
βάτου πρὸς τοῦ κυρίου εἴρητο, Oc δηλοῖ ἡ γραφή" »o0c δὲ εἶδεν
κύριος ὅτι προσάγει ἰδεῖν, ἐκάλεσεν αὐτὸν κύριος ἐκ μέσου τοῦ βάτου
λέγων, Movon Μωυσῆ, μὴ ἐγγίσῃς ode‘ λῦσαι τὸ ὑπόδημα τῶν πο-
δῶν σου, ὁ γὰρ τόπος ἐν ᾧ σὺ ἕστηκας ἐπ᾽ αὐτοῦ γῆ ἁγία Eotive.
3 εἷς ἄρα καὶ ὁ αὐτὸς ἣν ὁ τοῖς ἀμφοτέροις χρηματίσας ϑεός, ὡς &x τοῦ
παραγγέλματος δείκνυται. ἀλλὰ νῦν μὲν διὰ τοῦ ἀρχιστρατήγου τῆς
δυνάμεως αὐτοῦ, Moos δὲ διὰ τοῦ ὀφϑέντος ἀγγέλου ϑεσπίζει.

1 Joh. 1, 18. — 4 Hebr. 1, 1 — 7 vgl. Gen. 32, 24 ff — 9 Gen. 82, 28 —
10. 11 Gen. 32, 30 — 13 vgl. oben S. 234, Sff — 14 Jos. 5, 13—15 — 23 vgl.
Justin. Dial. c. Tryph. 60 (Migne 6, 613). 62 (Migne 6, 620); Euseb. Ecl. proph.
I 17 (S. 52, 24 ff, besonders 53, 11 ed. Gaisford) — 24 Exod. 3, 4—5

Vor Καὶ ἐγενήϑη Z. 14: ὡς ὁ ϑεὸς λόγος, ὃ τῷ μωσεῖ χρηματίζων, ὁμοίως
τοῖς πάλαι προπάτορσιν ὥφϑη zul ἰησοῦ τῷ μωσέως διαδόχῳ ἐν ἀνθρώπου
σχήματι

6 δόξοις od. δόξαις Hkl, δόξοιο P 7 ὃν gehört zusammen mit οὐχ ἕτερον

ὑπάρχειν (Z. 12)
Eusebius VI. 16

242 Eusebius

στρατιῶν δὲ ὑπερουρανίων xai δυνάμεων ὑπερκοσμίων xci πγευμάτων
ἀοράτων, ἀγγέλων τε ϑείων καὶ ἀρχαγγέλων. τῷ παμβασιλεῖ xa
πανηγεμόνι [vo] ϑεῷ λειτουργούντων, κατὰ τὸ εἰρημένον παρὰ τῷ
Δανιὴλ »Σ χίλιαι χιλιάδες ἐλειτούργουν αὐτῷ, καὶ μύριαι μυριάδες σαρξε-
στήχεισαν ἔμπροσϑεν αὐτοῦς, πάντων ἀνωτάτω τίς ἂν γένοιτο ἕτερος
τοῦ ϑεοῦ λόγου καὶ τῆς πρωτοτόκου σοφίας τοῦ τε ἐνθέου γεν-
»νήματος; εἰκότως ἄρα καὶ "ἀρχιστράτηγος δυνάμεως κυρίους ἐπὶ
τοῦ παρόντος ἀνείρηται, ‚Ss καὶ "μεγάλης βουλῆς ἄγγελος: ἐν ἑτέροις,
καὶ σύνϑρονος τοῦ πατρός, αἰώνιός τε καὶ μέγας ἀρχιερεύς. 4 ἀπο-
δέδεικται δὲ ὅτι καὶ κύριος καὶ ϑεὸς ὁ αὐτὸς καὶ Χριστός, ὑπὸ τοῦ
πατρὸς ἐλαίῳ ἀγαλλιάσεως κεχρισμένος. τῷ μὲν οὖν ᾿Αβραὰμ παρὰ
τῇ dovi φανεὶς ἐν ἀνθρώπου εἴδει, γαληνῷ καὶ εἰρηναίῳ σχήματι
ἑαυτὸν ὑποδείχνυσιν, τὴν σωτήριον εἰς ἀνθρώπους αὐτοῦ παρουσίαν
ἐξ ἐχείνου προοιμιαζόμενος, τῷ δὲ Ἰακώβ, oc ἀσκητῇ καὶ ἀγωνιστῇ
παλαίειν πρὸς ἐχϑροὺς καὶ ἀγωνίζεσθαι μέλλοντι, οἷα ἄνϑρωπος,
Moos δὲ καὶ τῷ λαῷ ἐν εἴδει νεφέλης καὶ πυρὸς καϑηγεῖτο, φοβερὸν
ὁμοῦ xci ἐπεσκιασμένον παρέχων ἑαυτόν. 5ἐπεὶ δὲ ὁ τοῦ Μωσέως
διάδοχος Ἰησοῦς πολεμίοις ἔμελλεν παρατάττεσϑαι, τοῖς τὸ πρὶν
Παλαιστίνων γῆς οἰκήτορσιν, ἀλλοφύλοις ἔϑνεσιν καὶ ἀσεβεστάτοις,
εἰκότως μετὰ ῥομφαίας ἐσπασμέμης xai κατὰ τῶν πολεμίων ἠκονη-
μένης ὑποφαίνεται, μονονουχὶ διὰ τῆς ὄψεως ἐπιδεικνύς, ὅτι δὴ
αὐτὸς ἀοράτῳ ῥομφαίᾳ, ἐνθέῳ δυνάμει, τοὺς ἀσεβεῖς μετιέναι ἔμελ-
λεν, τοῖς οἰχείοις συστρατευόμενος καὶ συναγωνιζόμενος. διὸ κατὰ
καιρὸν καὶ τἀρχιστράτηγον κυρίους ἑαυτὸν ἀνηγόρευσεν.

XX. πὸ τοῦ Ἰώβ. »Einev δὲ κύριος τῷ Ἰὼβ διὰ λαίλαπος
xal νεφῶν" ποῦ ἧς ἐν τῷ ϑεμελιοῦν μὲ τὴν γῆν; ἀπάγγειλον δή μοι,
εἰ ἐπίστασαι σύνεσιν. τίς ἔϑετο τὰ μέτρα αὐτῆς, εἰ οἶδας: « καὶ
ἑξῆς »Orte ἐγενήϑησανε, φησίν, γἄστρα, ἤνεσάν μὲ φωνῇ μεγάλῃ
πάντες ἄγγελοί μου" ἔφραξα δὲ ϑάλασσαν πύλαις«, ?xal ἑξῆς" »ἢ
ἐπὶ σοῦ συντέταχα φέγγος πρωϊνόν, ἑωσφόρος δὲ ἐπεῖδεν τὴν ἑαυτοῦ
τάξιν;« ϑχαὶ πάλιν' νἡἢ σὺ λαβὼν γῆς πηλὸν ἔπλασας ζῷον, καὶ

4 Dan. 7, 10b — 7 Jos. 5, 14 — 8 Jes.9,6 — 9 vgl. Psal. 109, 1 u. 4 — 11 vgl.
Psal. 44, 8 — 12 vgl. Gen. 18, 1 — 14 vgl. Gen. 32, 24 — oben S. 161, 5ff —
16 vgl. Deuter. 1, 33 — 20 vgl. Jos. 5, 13 — 24 Jos. 5, 15 — 25 Hiob 38, 1b.
4.5» — 28 Hiob 38, 7-8a — 29 Hiob 38,12 — 31 Hiob 38, 14—17

Vor Εἶπεν Z.95: óc ὁμοίως τοῖς πατράσιν τῷ lof αὐτὸς ὁ δημιουργὸς τῶν
ὅλων ϑεὸς λόγος ἔχρησέν τε καὶ ὀφθαλμοῖς ξωρᾶσϑαι λέγεται

3 τῷ < Steph. 20 f ἠχονημένης Steph., εἶκον. P

247

u | xS. Zuge

Demonstr. evang. V Cap. 19, 3—5. Cap. 20, 1—8 243

35$ s - - > 2 3us 5; rw - \ =
λαλητὸν αὐτὸ ἔϑου ἐπὶ τῆς γῆς; ἀφεῖλες δὲ ano ἀσεβῶν To φῶς,
, > € , , = ^ 3.4 x ,
βραχίονα δ΄ ὑπερηφάνων συνέτριψας; ἤλϑες δὲ ἐπὶ πηγὴν ϑαλασσῆς,
4 > , > , ,
ἐν δὲ ἴχνεσιν ἀβύσσου περιεπάτησας; ἀνοίγονται δέ σοι gogo πῦλαι
, \ & os ἊΣ JE 34 a c 4 \ - em ,
ϑανάτου, πυλωροὶ δὲ adov ἰδοντες σε ἕπτηξαν:« xoi ἐπὶ τέλει
- L2 > 2 - , ,
τοῦ παντὸς χρησμοῦ anoxoivera [o τῷ κυρίῳ λέγων" »γᾶχουσον δή
, cr IN , "V , , B , ,
μου, κύριε, ἵνα κἀγὼ λαλήσω" ἐρωτήσω δέ σε, σὺ δέ με δίδαξον.
> ^ > ” , ^ , - ^ € > ,
ἀκοὴν μὲν ὠτὸς ἠχουόν σου TO πρότερον, νῦν δὲ ὁ ὀφϑαλμὸς μου
x x , o \
ἑώραχέν σε διὸ ἐφαύλισα ἐμαυτὸν καὶ ἐτάκην᾽ ἥγημαι δὲ ἐμαυτὸν
- ^ ,
γῆν xci σποδονκ«.
a \ 3 - - ,
5'Ortı uiv ovr χυρίου τοῦ δημιουργοῦ τυγχανουσιν ai zQoxtíi-
> - , , > ^ ^ -
μεναι φωναί, ovx Ex τῶν προτεϑέντων uovov ἀλλὰ xci ἐκ τῶν σοι
, - c? o ^ x 3 ᾿ς, uS ^ ,
φαινομένων διαγνῶναι ῥᾷδιον. orc δὲ τὸ »ἤλϑες ἐπὶ πηγὴν Halaoons,
^ , ^ M > ,
ἐν δὲ ἴχνεσιν ἀβύσσου περιεπάτησας«; καὶ TO »avolyovraı δέ σοι
, , , * ^ o „pr Ir ^
φόβῳ πύλαι Havarov, πυλωροὶ de adov ἰδοντες σε Entngave; τὴν
o - - € - s x
εἰς &Óov κάϑοδον τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ϑεσπίζει χατὰ τὸν προσ-
> , - - , €
ἤχοντα καιρὸν ἀποδείξομεν, τοσοῦτον νῦν ἐπισημηνάμενοι, oc
- - - , » - - - o A]
μᾶλλον τῷ ϑεῷ λόγῳ ἤπερ τῷ 9:0 τῶν ὅλων τὰ κατὰ τὸν
, > , c - > - c ἐν
τόπον ἀνατιϑέναι προσήχει. 90 γοῦν To ἕξῆς ομοίως τοῖς πα-
> - x > = , ^ -
τράσιν αὐτὸν δὴ τοῦτον τὸν ἐν ἀρχαῖς »διὰ λαίλαπος καὶ νεφῶνς«
> - > , = ,
χρηματίζοντα αὐτῷ κύριον αὐτοψίᾳ τεϑεωρηκέναι μαρτυρεῖ, λέγων"
2
γἄχουσον δέ μου, κύριε, ἵνα κἀγὼ λαλήσω ἐρωτήσω δέ σε, σὺ δέ
" > \ A D LA » , \ ’ = E:
us δίδαξον. ἀχοὴν μὲν ὦτος ἤχουον σου TO πρότερον, vov δὲ O
> , , a , M ^ , [f
ὀφϑαλμός μου togexév σε. διὸ ἐφαύλισα ἐμαυτὸν καὶ ἐτάκην" ἤγημαι
Ξ A , - - IM > ,
δὲ ἐμαυτὸν γῆν καὶ onodove. "zc δ᾽ ἂν τὸν ἀνωτάτω ϑεόν, τὸν
- o , \ » x P MNT. 3. ,
τῶν λῶν ἐπέχεινα, τὴν ἄτρεπτον xci ἀγέννητον οὐσίαν, σαρχα
, ' \ 2 \ - , > ^ »
περιβεβλημένη ψυχὴ καὶ ὀφϑαλμοὶ ϑνητῶν ϑεασαιντο, εἰ un ἄρα
- > - c - ;
σαφῶς κἀνταῦϑα ὑποβαίνοντα τοῦ olxelov μεγέϑους τὸν ϑεὸν λόγον,
^ , > , , ὋΝ €
τὸν διαφόρως ἀποδεικνύμενον κύριον, εἴποιμεν ἂν παρίστασϑαι, oc
ἜΣ, ὑπὸ - - > [4 3 €
ἔστιν καὶ ἐξ αὐτῶν τῶν χρησμῶν μαϑεῖν, δι᾿ cw αὖὐϑις ὁ κύριος,
\ x 2 \ : EI , c - ,
πρὸς τὸν lof τὰ περὶ τοῦ διαβόλου oc περὶ δράχοντος Óuov,
> 9 c F , ,
ἐπεχείρει" »00 δέδοικας ὅτι ἡτοίμασταί μοι;« 8 δράκοντα γὰρ ἧτοι-
, , - a - E , ^ -
μασϑαι ποίῳ κυρίῳ προσήκει νομίζειν ἡ τῷ ϑεῷ λογῳ xai σωτῆρι
ς - a ^ 5» - - , ,
ἡμῶν; ὃς τὸν ἄρχοντα τοῦ αἰῶνος τούτου πάλαι πρότερον πολι-
- \ - 2 2 , \ ἐξ -
ορχοῦντα τὸ τῶν ἀνϑρώπων γένος χαϑεῖλεν, »λύσας τὰς ὠδῖνας τοῦ

5 Hiob 42, 4-6 — 12 Hiob 38, 16 — 13 Hiob 38, 17 --- 16 vgl. unten
X 8, 051 — 19 vgl. Hiob 38, 1 — 21 Hiob 42, 4-6 — 31 Hiob 41, 1 — vgl.
Hiob 40, 20 — 33 vgl. I Kor. 2, 6. 8 — 34 Act. 2, 24

11 f ἐκ τῶν σοι φαινομένων: aus den Stellen, die sich dir (beim Lesen) dar-
bieten 28 τὸν Gaisf. aus S, 0v P 88 ὃς Steph., οὗ P
16*

244 Eusebius

, a \ D cA , , E 5 \ N *
ϑανάτουε, 0 xai AUTOS παρίστησιν qroac »ἤλϑες δὲ ἐπὶ πηγὴν
^ >
ϑαλάσσης, ἐν δὲ ἴχνεσιν ἀβύσσου περιεπάτησας; ἀνοίγονται δέ σοι
, , , x RL po? » 9 -
φοβῳ πῦλαι ϑανάτου, πυλωροὶ δὲ adov ἰδόντες σε Ἑπτηξαν;ς« ταῦτα
ὁὲ εἰκότως πρὸς τὸν Ἰὼβ χρηματίζει μετὰ τὸν μέγαν πειρασμὸν ὃν
>
ὑπέμεινε καὶ ἀγῶνα, διδάσχων αὐτὸν ὅτι ὑπὲρ μέρους ἠγώνισται,
τοῦ μείζονος καὶ χραταιοτέρου πολέμου καὶ ἀγῶνος αὐτῷ τῷ κυρίῳ
^ - -
πεφυλαγμένου κατὰ τὸν καιρὸν τῆς εἰς τὸν ϑάνατον αὐτοῦ παρουσίας.
> * - - a

XXL 4πὸ τοῦ 4 Ψαλμοῦ. »οτι σύ, κύριε, ἐλπίς μου" τὸν
© ^
ὕψιστον ἔϑου καταφυγήν σου. οὐ προσελεύσεται πρός σὲ κακά, καὶ

, > - ic ων -
μάστιξ οὐκ ἐγγιεῖ τῷ σκηνώματί σου ὅτι τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ
- ^ - - > - , , 2
ἐντελεῖται περὶ 000° ἐπὶ χειρῶν ἀροῦσί σε, UN ποτε προσχοψῃς προς
, ^ 2 , ^ , ^
λίϑον τὸν πόδα Gov. ἐπὶ ἀσπίδα xci βασιλίσκον ἐπιβήσῃ, καὶ κατα-
πατήσεις λέοντα καὶ δράκοντα. «

2 Ταύταις ὁ διάβολος ἐν τῷ κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν πειρασμῷ
κέχρηται. ταῖς λέξεσιν. ὅρα δὴ οὖν τίνα τρόπον ὁ ψαλμὸς πρὸς
αὐτὸν τὸν κύριόν φησι" ὅτι σύ, κύριε, ἐλπίς μου, τὸν ὕψιστον ἔϑου
καταφυγήν σους. σὺ γὰρ αὐτός, φησίν, ἡ ἐμὴ ἐλπίς, ὦ κύριε, μείζονα

- ^ M
σαυτοῦ τὸν ϑεὸν αὐτὸν τὸν ὕψιστον καὶ ἐπὶ πάντων xci σαυτοῦ
\ » eG 1
πατέρα καταφυγὴν t9ov, Ót ὃν »οὐ προσελεύσεται πρὸς σὲ xaxa«,
\ ' ΄ \ , E =
πρὸς σὲ τὸν ἐμὸν κύριον, »καὶ μάστιξ οὐχ ἐγγιεῖ τῷ σκηνώματί σους"
\ > ἐᾷ ,
?xüp yàg ἀσεβεῖς ἄνδρες ἐπιχειρήσωσιν ἐνανϑρωπήσαντά σε μαστίζειν
EN - , , > ) » € 35 - , =
xav τῷ ϑανάτῳ παραδιδοναι, ἀλλ οὔτι γε ἢ ἔκ ϑεοῦ μαστιξ τῷ
— = -2 a =
σῷ προσεγγιεῖ σκηνώματι, τοῦτ᾽ ἔστιν σώματι, ὁ δηλονότι δι’ ἡμᾶς
, > , -
ἐνανϑρωπήσας περιβέβληται. τούτοις ἀχολούϑως ἐφαρμόσεις αὐτῷ
& - - € ^ >
τὰ δι’ ὅλου τοῦ ψαλμοῦ δηλούμενα, ἃ καὶ αὐτοὶ κατὰ τὸν olxelov
καιρὸν ἐπιϑεωρήσομεν.
ara) > - -
XXII πὸ τοῦ Ὡσηέ. »O) un ἐγκαταλείψω τοῦ ἐξαλειφϑῆναι
* 7 , u * > , , EY > » P] x a x
τον laxo, oru 9s0c éyo εἰμι xoi ovx ἀνϑρῶπος Ev σοὶ αγιος, καὶ
, 3.
οὐχ εἰσελεύσομαι εἰς πόλιν. ὀπίσω κυρίου πορεύσομαι.«
- x \ , co c ,
Ταῦτα xci διὰ τούτων 000 ὁ tóc λογος ἐνανϑρωπήσας πρὸς
x » 2 τῇ u 2 > 2 * - € - M
τοὺς ἀνϑρῶπον αὕτον ayıov ἀλλ οὐ ϑεον εἶναι ομολογοῦντας. »ϑεος
\ > (4.0 - EM
ἐγώ εἰμιε, φησί, »xai οὐκ ἄνϑρωπος ἐν σοὶ ayıoge. ? εἶτα ϑεὸν αὐτὸν

1 Hiob 38, 16—17 — 8 Psal. 90, 9—10. 11a. 12—13 — 14 vgl. Matth. 4, 6
— 16 Psal. 90, 9 — 19. 20, 22 Psal. 90, 10. — 26 wohl in Comm. in Psal.
(Migne 23, 1140) — 27 Hos. 11, 9b—10a — 30 vgl. Euseb. Ecl. proph. III 12
(S. 114, 14 ed. Gaisford) — 31 Hos. 11, 90

Vor Ὅτι σύ Z. 8: ὡς δύο xvolovc xal ὁ προχείμενος oldev ψαλμός Vor Ob
μὴ 2. 27: περὶ τοῦ ϑεοῦ λόγου xal τοῦ πατρὸς ὡς περὶ xvolov

22 züv Ῥ, χαὶ Hkl 94 περιβέβληται P, περιβέβλησαι Steph. 80 ταῦτα καὶ διὰ
τούτων ὅσα P, ταῦτα xal τὰ τούτοις ἴσα Hkl

in.

Demonstr. evang. V Cap.20,8—9. Cap.21,1—3. Cap.22,1—2. Cap.23,1—3. Cap.24 245

εἰπών, τὸν ἐπὶ πάντων κύριον xai ϑεὸν xci πατέρα ἑαυτοῦ δηλοῖ,
ἐπιλέγων »ὀπίσω κυρίου πορεύσομαις. τὸ δὲ »οὐχ εἰσελεύσομαι εἰς
πόλινς« ἀρνουμένου ἂν εἴη τὴν κοινὴ» καὶ δημώδη ἀνθρώπων πο-
λιτείαν, ἧς καὶ τοὺς ἰδίους μαϑητὰς ἀποτρέπων φησίν" »eis ὁδὸν
ἐθνῶν μὴ ἀπέλϑητε, καὶ εἰς πόλιν Σαμαρειτῶν μὴ εἰσέλϑητες.

XXIII. Aro τοῦ Auóc. »Κατέστρεψα ὑμᾶς καϑὼς κατέστρεψεν
ὁ ϑεὸς “Σόδομα καὶ Γόμορρα, xai ἐγένεσϑε ος δαλὸς ἐξεσπασμένος
ἐκ πυρός, καὶ οὐδ᾽ οὕτως ἐπεστρέψατε πρός us, λέγει κύριος. c

Καἀνταῦϑα αὐτὸς ὁ κύριος ϑεόν τινά φησιν τὴν ἐπὶ Σοδόμων
καταστροφὴν πεποιηκέναι, ἕτερος ὧν δηλαδὴ τοῦ πρὸς αὐτοῦ δηλου-
μένου. ?xcl ἐν τῇ ἐπὶ Σοδόμων δὲ καταστροφῇ δύο κύριοι παρί-
στανται, ὅτε ἔβρεξεν ὁ κύριος »πῦρ παρὰ κυρίους ἐπὶ Σόδομα καὶ
Γόμορρα. ὁποίαν τοιγαροῦν, φησίν, διὰ τὰς ἐκτόπους δυ(σ)σεβείας
ὑπέμεινεν καταστροφὴν τὰ Σύδομα, τοιαῦτα καὶ ὑμεῖς, ὦ οὗτοι,
πείσεσϑε, »καὶ οὐδ᾽ οὕτως ἐπεστρέψατε πρός μες. σύνηϑες δὲ τῇ
γραφῇ τὸ μέλλον e παρεληλυϑὸς δηλοῦν, ὥστε xci τὰ παρόντα
ὁμοίως χρὴ νοεῖν, ἀντὶ “μὲν τοῦ »καταστρέψως, μέλλοντος, τοῦ παρ-
φχημένου εἰρημένου, τοῦ »κατέστρεψας, ἀντὶ δὲ τοῦ »ἐπιστραφήσεσϑες
τοῦ »ἐπεστρέψατες κειμένου. ϑταῦτα δὲ πρὸς τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος
ἀποτείνεται, ἃ καὶ οὐδ᾽ ἄλλοτε ἢ μετὰ τὴν κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
ἐπιβουλὴν εἰς αὐτοὺς ἐπληροῦτο. ὁ γοῦν ἱερὸς αὐτῶν καὶ τὸ πρὶν
ἅγιος τόπος εἰς τοῦτο νῦν περιῆλϑεν, ὡς κατὰ μηδὲν τῆς Σοδόμων
καταστροφῆς ἀποδεῖν. πλὴν ὅμως καίπερ ἀκόλουϑα τῇ προρρήσει
πεπονθότες, οὔπω καὶ εἰς δεῦρο τὴν πρὸς τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ,
de’ ὃν ταῦτα πεπόνϑασιν, ἐπιστροφὴν ἐποιήσαντο᾽ ὡς εἰκότως καὶ
τοῦτο διὰ τῆς ἐν χερσὶν ϑεσπίζεσϑαι προφητείας λεγούσης" »καὶ οὐδ᾽
ὥς ἐπεστρέψατε πρός με, λέγει κύριοςς«.

XXIV. “πὸ τοῦ ᾿Αβδιοῦ. »Opaoız ᾿Αβδιοῦ. τάδε λέγει κύριος
τῇ Dovucie, ἀκοὴν ἤχουσα παρὰ κυρίου, καὶ περιοχὴν εἰς τὰ ἔϑνη
ἐξαπέστειλεν. «

Κύριος ὁ ϑεὸς ἀκοὴν ἤχουσεν παρὰ κυρίου, καὶ αὕτη δὲ ἦν περὶ
τῆς τῶν ἐϑνῶν κλήσεως.

2 Hos. 11, 108 — Hos. 11, 9b — 4 Matth. 10, 5b — 6. 15. 26 Amos 4,11
— 9 vgl. Euseb. Ecl. proph. III 13 (S. 115, 8 Ε΄ ed. Gaisford) — 12 Gen. 19, 24
— 28 Obad. 14 — 31 vgl. Euseb. Ecl. proph. III 15 (S. 115, 23 ff ed. Gaisford)

Vor Κατέστρεψα Z. 6: περὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ὡς περὶ κυρίου, xai τοῦ

\ c * - Η͂ - - >) , bi - I a
πατρὸς ὡς περὶ ϑεοῦ, καὶ τῆς toU lovdalwv ἔϑνους χαταστροφῆς Vor Ogoaoic
2. 98: περὶ τῶν δύο κυρίων. πατρὸς καὶ υἱοῦ, xal τῆς τῶν ἐθνῶν χλήσεως

8 οὕτως, vgl. Z. 15 u. 27

246 Eusebius

XXV. Axó τοῦ Ζαχαρίου. » Τάδε λέγει κύριος παντοκράτωρ, ©
ὀπίσω δόξης ἀπέσταλχέν με ἐπὶ τὰ ἔϑνη τὰ σχυλεύσαντα ὑμᾶςςε, εἶτ᾽
ἐπιφέρει μετὰ βραχέα λέγων" »καὶ γνώσεσϑε ὅτι κύριος παντοχράτωρ
ἀπέσταλκέν use.

Εἰ xci ὃ ἀποστέλλων κύριος κύριός ἐστιν παντοχράτωρ, καὶ
ὁ ἀπεστάλϑαι λέγων ὡσαύτως, δύο ἄρα. σαφῶς δὲ ὁ ἀπεσταλμένος
»κύριος παντοχράτωρ ἐπὶ τὰ ἔϑνης, φησίν, »ἀπέσταλκέν ute.

XXVI. (Tod αὐτοῦ) »Τέρπου καὶ εὐφραίνου, ϑύγατερ Σιών,
διότι ἰδοὺ ἐγὼ ἔρχομαι καὶ κατασχηνώσω ἐν μέσῳ σου, λέγει κύριος.
χαὶ καταφεύξονται ἔϑνη πολλὰ ἐπὶ τὸν κύριον ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ,
xci ἔσονται αὐτῷ εἰς λαόν, καὶ κατασχηνώσω ἐν μέσῳ σου, καὶ γνώσῃ
ὅτι κύριος παντοχράτωρ ἐξαπέσταλχέν μὲ πρός σες, καὶ τὰ ἕξῆς.
οἷς μεϑ᾽ ἕτερα ἐπιλέγει »καὶ κατισχύσω αὐτοὺς ἐν κυρίῳ ϑεῷ αὖὐ-
τῶν, καὶ ἐν τῷ ὀνόματι αὐτοῦ καυχήσονται, λέγει κύριοςς.

2 Καὶ ταῦτα τοῖς προτέροις ὅμοια, τὴν τοῦ Χριστοῦ εἰς ἀνϑρώ-
πους παρουσίαν zai τὴν γενομένην τῶν ἐϑνῶν σωτήριον δι’ αὐτοῦ
κλῆσιν ἀναφωνοῦντα. ἐγὼ μὲν οὖν αὐτὸς ὁ κύριος ἥξω, φησίν, ἐπὶ
δὲ τῇ ἐμῇ παρουσίᾳ οὐκέϑ᾽ ὃ πάλαι Ἰσραὴλ ἀλλ᾽ οὐδὲ ἕν μόνον ἐπὶ
γῆς ἔϑνος, ἔϑνη δὲ πολλὰ καταφεύξονται ἐπὶ τὸν χρείττονα καὶ
μέγαν χύριον, τὸν ἐμοῦ τε αὐτοῦ καὶ τῶν ὅλων ϑεόν, ἐφ᾽ ὃν τὰ
καταφεύγοντα ἔϑνη τοσαύτης τεύξεται εὐεργεσίας, Oc καὶ χρηματίσαι
καὶ γενέσϑαι λαὸν ϑεοῦ, κατοικῆσαί τε ἐν μέσῳ τῆς καλουμένης
ϑυγατρὸς Σιών. οὕτω δὲ τὴν ἐπὶ γῆς ἐκκλησίαν τοῦ ϑεοῦ, ὥσπερ
τινὰ ϑυγατέρα τυγχάνουσαν τῆς ἐπουρανίου, τοῖς ἱεροῖς γράμμασιν
ἀποκαλεῖν φίλον. " ταύτην δὲ xai εὐαγγελίξεται τὸ φάσκον λόγιον"
»χαῖρε καὶ εὐφραίνου, ϑύγατερ Σιών, ἰδοὺ ἔρχομαι καὶ κατασκηνώσω
ἐν μέσῳ σους. ἐν μέσῳ γὰρ τῆς ἐκκλησίας τὸν ϑεὸν λόγον xaca-
σκηνοῦν πεπιστεύκαμεν, ὡς γοῦν xai ἐπήγγελται φήσας" »ἰδοὺ ἐγὼ
ue" ὑμῶν εἰμι πάσας τὰς ἡμέρας ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνοες,
4 χαὶ »ὕπου δύο ἢ τρεῖς συνηγμένοι. εἰσὶν εἰς τὸ ἐμὸν ὄνομα, ἐκεῖ
εἰμι ἐν μέσῳ αὐτῶνε. ἐπειδὰν δὲ ἐγώ, φησίν, αὐτὸς ὁ κύριος ἐλϑὼν

1 Sachar. ὃ, 88 — 8 Sachar. 2, 9b — 5 vgl. Euseb. Ecl. proph. III 21 (S. 120,
21ff ed. Gaisford) — 7 vgl. Sachar. 2, 88 — 8 Sachar. 2, 10—11 — 13 Sachar.
10,12 — 19 vgl Sachar. 2, 1404 — 26 Sachar. 2,10 — 28 Matth. 28, 20 —
30 Matth. 18, 20

Vor Τάδε Z. 1: ὡς ὁ ϑεὸς λόγος κύριος ὧν πρὸς τοῦ μείζονος ἀπεστάλϑαι
ὁμολογεῖ κυρίου Vor Z. 8: ὁ αὐτὸς καὶ περὶ τῆς τῶν ἐϑνῶν κλήσεως

90 ϑεόν Steph., 9v P

€

Demonstr. evang. V Cap. 25. Cap. 26, 1—5. Cap. 27, 1—2. Cap. 28, 1—3 247

κατασχηνώσω ἐν μέσῳ σου, μείζονα τότε γνῶσιν περὶ τοῦ ϑεοῦ τοῦ
παντοχράτορος ἀναλήψῃ, ἐμοῦ τοῦ κυρίου τὴν αἰτίαν τῆς εἰς ἀν-
ϑρώπους ἀποστολῆς ἀνατιϑέντος τῷ ἐξαποστείλαντί ue πατρί"
γνώσῃ δ᾽ »0TL κύριος παντοκράτωρ ἀπέσταλκέν uec πρός σε. καὶ
5 ἑξῆς περὶ ἑτέρου κυρίου καὶ ϑεοῦ ὧδέ πως αὐτὸς ὁ κύριος ἐπιλέγει"
»καὶ κατισχύσω αὐτοὺς ἐν xvpim ϑεῷ αὐτῶν, καὶ ἐν τῷ ὀνόματι
αὐτοῦ καυχήσονται, λέγει κύριοςς. τίνες δὲ ἂν εἶεν οἱ ἐν τῷ κυρίῳ
χαυχώμενοι..;
XXVII. (To? αὐτοῦ.) » Καὶ ἔδειξεν μοι κύριος Ἰησοῦν τὸν ἱερέα

10 τὸν μέγαν, ἑστῶτα πρὸ προσώπου ἀγγέλου κυρίου, xol ὁ διάβολος
εἱστήκει ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ (τοῦ) ἀντιχεῖσϑαι αὐτῷ. καὶ εἶπεν κύριος
πρὸς τὸν διάβολον, ἐπιτιμήσαι κύριος ἐν σοί, διάβολε, καὶ ἐπιτιμήσαι
κύριος ἐν σοὶ ὁ ἐκλεξάμενος τὴν Ἰερουσαλήμ.«

2 Πάλιν καὶ ἐνταῦϑα ὁ κύριος ἕτερον κύριον ἐπιτιμήσειν τῷ

15 διαβόλῳ φησίν, οὐκ αὐτὸς ὁ προσδιαλεγόμενος κύριος ἐπιτιμῶν,
ἀλλ᾽ ἑτέρου μνημονεύων κυρίου. δι᾿ ὧν ἡγοῦμαι σαφῶς παρίστασϑαι
τὴν περὶ τῶν δύο κυρίων, τοῦ πατρὸς καὶ ϑεοῦ τῶν ὅλων, καὶ τοῦ
μετὰ τὸν πατέρα τὴν κατὰ πάντων τῶν γενητῶν κυρείαν καὶ δεσπο-
τείαν διειληφότος, ἀπόδειξιν.

20 XXVIH. Τοῦ Μαλαχίου. » Mod ἐξαποστέλλω τὸν ἄγγελόν μου,
καὶ ἐπιβλέψεται ὁδὸν (πρὸ) προσώπου μου, καὶ ἐξαίφνης ἥξει εἰς
τὸν ναὸν κύριος ὃν ὑμεῖς ζητεῖτε, καὶ ὃ ἄγγελος ns διαϑήκης ὃν
ὑμεῖς ϑέλετε᾽ ἰδοὺ ἔρχεται, λέγει κύριος παντοχράτωρ. καὶ τίς ὑπο-
μενεῖ ἡμέραν εἰσόδου αὐτοῦ; «

25 Ὅμοια καὶ ταῦτα τοῖς προτέροις. κύριος γὰρ αὐτὸς ὁ ϑεὸς ὁ
παντοχράτωρ ἥξειν φησὶν εἰς τὸν ναὸν αὐτοῦ κύριον, περὶ ἑτέρου
λέγων: δηλοῖ δ᾽ ἄρα τὸν ϑεὸν λόγον. μετὰ τοῦτο δὲ καὶ »ἄγγελον
τῆς διαϑήχης« ὀνομάζει, ὃν xai αὐτὸς ὁ παντοχράτωρ κύριος ἐξ-
ἀποστέλλειν ἑαυτοῦ πρὸ προσώπου διδάσχει λέγων" ἰδοὺ ἐγὼ ἐξ-

80 ἀποστελῶ τὸν ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου μου. ?Tov αὐτὸν δὲ
τοῦτον, ὃν ἄγγελον ἀπεχάλεσεν, πάλιν ἑξξῆς κύριον ὀνομάζει, »xal
ἐξαίφνης ἥξει κύριοςςε, ἐπιλέγων, »καὶ ὁ ἄγγελος τῆς διαϑήκηςε.
ἕνα δὲ xai τὸν αὐτὸν προειπών, ἐπιφέρει" »ἰδοὺ ἔρχεται, καὶ τίς

4 Sachar. 2, 9 — 6 Sachar. 10, 12 — 9 Sachar. 3, 1-22 — 20. 25ff Mal.
, 1—2a — 25 vgl. Euseb. Ecl. proph. III 31 (S. 132, 18 ff ed. Gaisford)

Vor Z. 9: ὡς αὖϑις χύριος περὶ ἑτέρου xvolov, δῆλον δὲ ὅτι περὶ τοῦ πατρὸς
αὐτοῦ, διέξεισιν Vor Ἰδοὺ Z. 20: ὡς ἄγγελον διαϑήχης τὸν χριστόν, τὸν αὐτὸν
δὲ xal κύριον ὃ παντοχράτωρ ϑεὸς ἀποκαλεῖ

8 nach χαυχώμενοι fehlt etwas Hkl, (7 . .); Kl 21 πρὸ] vgl. Z. 29 u. 80
95 xal über der Zeile in P

253

248 Eusebius

ὑπομενεῖ ἡμέραν εἰσόδου αὐτοῦ,« τὴν δευτέραν xci ἔνδοξον παρουσίαν
αὐτοῦ σημαίνων. ὁ ταῦτα δὲ πάντα ϑεσπίζων κύριός ἐστι παντοκρά-
τῶρ ὃ τῶν ὅλων Heoc.

XXIX. {Τοῦ αὐτοῦ). » Καὶ ἀνατελεῖ τοῖς φοβουμένοις τὸ ὄνομά
μου ἥλιος δικαιοσύνης, καὶ ἴασις ἔσται ἐν ταῖς πτέρυξιν αὐτοῦ.«

Ὁ πολλάκις ὀνομασϑεὶς κύριος καὶ ϑεὸς καὶ ἄγγελος καὶ ἀρχι-
στράτηγος, Χριστός τε καὶ ἱερεύς, καὶ λόγος καὶ σοφία ϑεοῦ καὶ
εἰκὼν νῦν αὐτὸς οὗτος »ἥλιοςς χέχληται ᾽διχαιοσύνηος. τοῦτον δὴ οὖν
αὐτὸν ὃ γεννήσας πατὴρ οὐ τοῖς πᾶσιν ἀλλὰ μόνοις τοῖς τὸ ὄνομα
αὐτοῦ φοβουμένοις ἀνατελεῖν ἐπαγγέλλεται, γέρας αὐτοῖς τοῦ εἰς
αὐτὸν φόβου διδοὺς τὸ φῶς τοῦ τῆς δικαιοσύνης ἡλίου. εἴη δ᾽ ἂν
οὗτος ö ϑεὸς λόγος, ὃ εἰπών" »ἐγώ εἰμι τὸ φῶς τοῦ κόσμους. ὅπερ
nv φῶς τὸ φωτίζον "πάντα ἄνϑρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον.
τοῦτον δὴ οὖν ἀλλ᾽ οὐ τὸν αἰσϑητὸν οὐδὲ τὸν προφανῆ τοῖς
πᾶσι λογικοῖς τε xci ἀλόγοις ἥλιον, ἀλλὰ τὸν ἔνϑεον καὶ
νοερὸν xci πάσης ἀρετῆς xoi δικαιοσύνης αἴτιον, μόνοις τοῖς
φοβουμένοις αὐτὸν ἀνατελεῖν ἐπὶ τοῦ παρόντος ὁ ϑεός φησιν,
ἀποχρύπτων αὐτὸν τῶν ἀναξίων. περὶ ὧν ἀλλαχόϑε που λέγει"
»χαὶ δύσεται ὁ ἥλιος ἐπὶ τοὺς προφήτας τοὺς πλανῶντας Tor
λαόν μουκ«.

XXX. ᾿“πὸ τοῦ Ἱερεμίου. »Κύριε, ἡ ἰσχύς μου καὶ βοήϑεια
μου καὶ καταφυγή μου ἐν ἡμέρᾳ ϑλίψεως, πρὸς σὲ ἔϑνη ἥξουσιν ἀπ᾿
ἐσχάτου τῆς γῆς, καὶ ἐροῦσιν, Oc ψευδῆ ἐχτήσαντο oí πατέρες ἡμῶν
εἴδωλα, καὶ οὐκ ἔστιν ἐν αὐτοῖς ὠφέλεια. εἰ ποιήσει αὐτῷ ἄνϑρω-
πος ϑεούς, καὶ οὗτοι οὐχ εἰσὶν ϑεοί; διὰ τοῦτο ἰδοὺ ἐγὼ δηλώσω
αὐτοῖς ἐν τῷ καιρῷ τούτῳ τὴν χεῖρά μου, xai γνωριῶ αὐτοῖς
καὶ τὴν δύναμίν μου, καὶ γνώσονται ὅτι ἐγὼ κύριος.«

"Κύριος ἑτέρῳ ev χεται κυρίῳ, τῷ πατρὶ δηλαδὴ καὶ ϑεῷ τῶν
ὅλων, ἐν oic ἀρχόμενός φησιν ν»κύριε, ἰσχύς μους, καὶ τὰ ἕξῆς.
σαφῶς δὲ τὴν τῶν ἐϑνῶν ἐκ τῆς πολυπλανοῦς εἰδωλολατρίας

4 Mal 4, 2; vgl. Euseb. Ecl proph. ΠῚ 32 Y 134, 4 ff ed. Gaisford) —
12 Joh. 8, 12 — 18 Joh.1, 9 — 19 vgl. Micha 3, 6. δ — 21 Jerem. 16, 19—?1
— 29 Jerem. 16, 19

Vor Z. 4: ὡς ἥλιον δικαιοσύνης τὸν χριστὸν ὁ τῶν ὅλων ϑεὸς ὀνομάζει
Vor Κύριε Z. 91: ὡς ὁ ϑεὸς λόγος κύριος ὧν χυρίῳ τῷ πατρὶ εὐχὴν ἀναπέμπει,
τὴν τῶν ἐϑνῶν ἐπιστροφὴν ϑεσπίζων

10 u. 17 ἀνατελεῖν Steph. ἀνατέλλειν P 91 ἡ] fehlt Z. 29 27 γνώσοντε
P (= γνώσονται)

Demonstr. evang. V Cap. 28, 5. Cap. 29, 1—2. Cap. 30, 1—3 249

ἐπὶ τὴν εἰς τὸν ϑεὸν εὐσέβειαν μεταβολὴν ϑεσπίζει. καὶ αὕτη
δὲ ἡ προφητεία μετὰ τὴν εἰς ἀνϑρώπους τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
. 17000 Χριστοῦ παρουσίαν ἐναργέστατα δείκνυται πεπληρωμένη.
8᾽4λλὰ γὰρ δι᾿ ὅλων τριάχοντα προφητιχῶν κεφαλαίων δεύτερον
ὅ ϑεὸν μετὰ τὸν ἀνωτάτω καὶ ἐπὶ πᾶσι, τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν
τὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον, εἶναι μεμαϑηκότες, ἐφ᾽ ἑτέραν τῆς xav? αὐτὸν
οἰχονομίας ὑπόϑεσιν μεταβησόμεϑα, αὐτὸν δὴ τοῦτον ϑεὸν εἰς
ἀνθρώπους ἐλεύσεσϑαι δεῖν ἐκ τῶν αὐτῶν παρὰ Ἑβραίοις ἱερῶν
βίβλων συστήσοντες.

Nach dem Ende des Buches: εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως λογ €

Τάδε ἔνεστιν ἐν τῷ ἕκτῳ συγγράμματι τῆς τοῦ σωτῆρος
€ - > - ,
ἡμῶν εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως.

Περὶ τῆς εἰς ἀνθρώπους ἐπιδημίας αὐτοῦ ἐκ τῶν ὑποσεσημει-
Dusvov γραφῶν.

5 α΄. Ano Ψαλμοῦ ιζ΄. | 10. ᾿Απὸ τοῦ ᾿Αμβακούμ.
β΄. Arno Ψαλμοῦ ug. ιε΄. ᾿Απὸ τοῦ αὐτοῦ.
γ΄. ᾿ἀπὸ Ψαλμοῦ us". | ug. Axó τοῦ Ζαχαρίου.
δ΄. Arno Ψαλμοῦ xy. | ζ΄. ᾿Απὸ τοῦ αὐτοῦ.
ε΄. Arno Ψαλμοῦ Se. ιη΄. Axó τοῦ αὑτοῦ.

10 ς΄. Arno Ψαλμοῦ «ζ΄. (^. ᾿ἀπὸ τοῦ Βαρούχ.
ζ΄. Arno Ψαλμοῦ os. x. Aro τοῦ Ἡσαΐου.
η΄. Ano Ψαλμοῦ qu. (x&. Aro τοῦ αὐτοῦ.
9. Azo Ῥαλμοῦ Quy. κβ΄. Arno τοῦ αὐτοῦ.

t. Arno Ψαλμοῦ ρμξ. κγ΄. Ano τοῦ αὐτοῦ.

15 εα΄. Arno τῶν Βασιλειῶν β΄. |xÓ'. ᾿Απὸ τοῦ αὑτοῦ.

ιβ΄. Azo τῶν Βασιλειῶν y. \xe'. Axó τοῦ αὑτοῦ.

, \ - ,
Ly . Aro τοῦ Μιχαίου.

τόμος ς΄.

L Σαφῶς à» τῷ πέμπτῳ συγγράμματι τῆς Εὐαγγελικῆς ᾿Αποδεί-
ἕξεως ὡρισμένου τοῦ περὶ πατρὸς καὶ υἱοῦ λόγου, καὶ ϑεοῦ μὲν ἑνὸς
τοῦ ἐπὶ πάντων ομολογημένου, δευτέρας δὲ μετ᾽ αὐτὸν ἀποδειχϑείσης
οὐσίας ἡγουμένης τῶν γενητῶν ἁπάντων (ἣν σοφίαν ϑεοῦ πρωτό-

5 τοχον, μονογενῆ τε υἱόν, καὶ ϑεὸν ἐκ ϑεοῦ, μεγάλης τε βουλῆς Ay-
γελον, καὶ τῶν xar οὐρανὸν στρατιῶν ἄρχοντα, καὶ τοῦ πατρὸς
ὑπουργόν, ναὶ μὴν καὶ κύριον τῶν ὅλων, καὶ ϑεοῦ λόγον xci ϑεοῦ
δύναμιν, οἱ ϑεῖοι προηγόρευον λόγοι). εἰ φανεῖεν ἐπὶ τοῦ παρόντος
αἱ προφητιχαὶ μαρτυρίαι ϑεὸν εἰς ἀνϑρώπους ἀφίξεσϑαι μέλλοντα

10 προαναφωνοῦσαι, παντί τῳ δῆλον, ἐπὶ τίνα χρὴ τὴν ἀναφορὰν τοῦ
σημαινομένου ποιεῖσϑαι, ὅτε μάλιστα διὰ τῶν πρόσϑεν ἐν ἀνϑρώπου
μορφῇ χαὶ σχήματι τοῖς ἀμφὶ τὸν ᾿Αβραὰμ ϑεοφιλέσιν ὁ ϑεὸς λόγος
ἐπ᾽ ὀνόματος un καὶ ϑεοῦ πέφηνεν τὰς εἰς ἀνϑρώπους ὀπτασίας
πεποιημένος. ?YEoe ovv ἴδωμεν ὅπως ποτὲ μὲν κύριον, ποτὲ δὲ

15 ϑεὸν καταβήσεσϑαι εἰς ἀνθρώπους καὶ πάλιν ἀναβήσεσϑαι ἐναργῶς
οὕτως προαναφαγνεῖ τὰ παρ᾽ Ἑβραίοις λόγια, καὶ τάς γε αἰτίας τῆς
καϑόδου. σημείωσαι δ᾽ ὡς τινὰ μὲν εἴρηται δι αἰνιγμάτων, τινὰ
δὲ φανερώτερον. ὅτὰ μὲν ovv δι᾿ ἐπιχρύψεως ἡγοῦμαι τῶν ἐκ
περιτομῆς ἕνεχα κεχαλυμμένως ἀποδεδόσϑαι, διὰ τὰ ϑεσπιζόμενα xac

20 αὐτῶν σχυϑρωπά" δι᾿ ἅπερ εἰχὸς jv cl ἀφανίσαι (av) αὐτοὺς τὴν
γραφήν, εἰ ἐκ τοῦ προφανοῦς τὴν ἐσχάτην αὐτῶν ἀποβολὴν ἐσήμαινεν.
οὕτως γοῦν καὶ τοῖς προφήταις αὐτοῖς ἐπιβουλεῦσαι αὐτοὺς κατέχει
λόγος, δι᾿ οὕς ἐποιοῦντο zart’ αὐτῶν ἐλέγχους. 4 αἱ δὲ σαφεῖς
προφητεῖαι τὴν τῶν ἐϑνῶν κχλῆσιν λευχότατα περιέχουσι, τῶν

95 zart’ εὐσέβειαν ἀγαθῶν τὰς ἐπαγγελίας οὐ τῷ Ἰουδαίων ἔϑνει
πᾶσι δὲ ἀνθρώποις τοῖς καϑ' ὕλης τῆς οἰκουμένης χαταγγέλ-
λουσαι. ὧν οὕτως ἐχόντων καιρὸς ἤδη καὶ τῶν ϑείων ἐπακοῦσαι
λογίων.

Nach Z. 38: περὶ τῆς τοῦ ϑεοῦ λόγου εἰς ἀνθρώπους ἐπιδημίας

17 σημείωσαι ἨΚῚ ΚΙ, σημειώσῃ P 20 ἂν + Hkl

n2
Qt

299 Eusebius

1. πὸ Ψαλμοῦ ιζ΄. »Kal ἔχλινεν οὐρανοὺς καὶ κατέβη, καὶ
γνόφος ὑπὸ τοὺς πόδας αὐτοῦ. καὶ ἐπέβη ἐπὶ Χερουβὶμ καὶ ἐπετά-
σϑη, ἐπετάσϑη ἐπὶ πτερύγων ἀνέμων. καὶ ἔϑετο σχότος ἀποχρυφὴν
αὐτοῦ, κύχλῳ αὐτοῦ ἡ σχηνὴ αὐτοῦ.«

2 Ἡγοῦμαι διὰ τούτων ἄντιχρυς ϑεοῦ κάϑοδον οὐρανόϑεν παρί-
στασϑαι" προειπὼν γὰρ πολλὰς ϑεολογίας, ἐπιλέγει τὰ ἐκκείμενα.
τῷ δὲ λέγειν κλίνειν αὐτὸν οὐρανὸν καὶ κατεληλυϑέναι σημαίνει τὴν
ὑποστολὴν τῆς ἐνθέου δόξης, ἣν ὁ ϑεῖος ἀπόστολος παριστὰς ἔλεγεν"
»ὃς ἐν μορφῇ ϑεοῦ ὑπάρχων οὐχ ἁρπαγμὸν ἡγήσατο τὸ εἶναι ἴσα
ϑεῷ, ἀλλ᾽ ἑαυτὸν ἐκένωσεν μορφὴν δούλου λαβών«. καὶ τὸ »ἐπέβης
δὲ »ἐπὶ Χερουβὶμ καὶ ἐπετάσϑη« αἰνίττεσϑαί μοι δοκεῖ τὴν ἐπὶ τὴν
τοῦ ϑεοῦ δόξαν ἀποχατάστασιν, ἣν πεποίηται ἀγγελικαῖς καὶ ϑείαις
δυνάμεσι δορυφορούμενος, ὃ καὶ αὐτὸ δηλοῦσϑαί μοι δοκεῖ διὰ τοῦ
»ἐπετάσϑη ἐπὶ πτερύγων ἀνέμωνε. ?v0 δὲ »0x0T0g« τεϑεῖσϑαι τὴν
»ἀποχρυφὴν αὐτοῦς χαὶ »γνύφον ὑπὸ τοὺς πόδας αὐτοῦς λέγεσϑαι
παραστατιχὸν ἂν εἴη τῆς κρυφίου καὶ ἀπορρήτου οἰχονομίας, καϑ'
ἣν ταῦτα πάντα αὐτῷ ἐτελεῖτο. »xÜxAo« δὲ »a)roU ἡ σκηνὴ αὐτοῦς
τίνα λέγεσϑαι προσήχει νοεῖν ἢ τὴν ἁγίαν αὐτοῦ καὶ καϑολικὴν
ἐχκλησίαν, εἴτε τὴν ἐπὶ τῆς γῆς εἴτε τὴν ἐν οὐρανοῖς; " ἑξῆς δὲ κατὰ
τὸν αὐτὸν ψαλμὸν τελευτῶν O0 λόγος ὁμοῦ τὴν παραίτησιν τοῦ
προτέρου λαοῦ καὶ τὴν κλῆσιν τῶν ἐϑνῶν προϑεσπίζει δι’ ὧν φησιν
»ῥῦσαί μὲ ἐξ ἀντιλογιῶν λαοῦ, καταστήσεις uc εἰς κεφαλὰς ἐϑνῶν"
λαὸς ὃν οὐκ ἔγνων ἐδούλευσέ μοι, εἰς ἀκοὴν ὠτίου ὑπήκουσέ μου"
υἱοὶ ἀλλότριοι ἐψεύσαντό μοι, υἱοὶ ἀλλότριοι ἐπαλαιώϑησαν καὶ ἐχώ-
λαναν ἀπὸ τῶν τρίβων αὐτῶν«ε. ταῦτα δὲ ὁποίας διανοίας ἔχεται,
xarà τὸν προσήκοντα καιρὸν ἐξετασϑήσεται.

ll. Ψαλμοῦ uc. »Πάντα τὰ ἔϑνη χροτήσατε χεῖρας, ἀλαλάξατε
τῷ ϑεῷ ἐν φωνῇ ἀγαλλιάσεως. ὅτι κύριος ὕψιστος φοβερός, βασιλεὺς
μέγας ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν. ὑπέταξεν λαοὺς ἡμῖν, καὶ ἔϑνη ὑπὸ τοὺς
πόδας ἡμῶν" ἐξελέξατο ἡμῖν τὴν κληρονομίαν ἑαυτῷ, τὴν καλλονὴν
Ἰακὼβ ἣν ἠγάπησεν. ἀνέβη ὁ ϑεὸς ἐν ἀλαλαγμῷ, κύριος ἐν φωνῇ
σάλπιγγος. ψάλατε τῷ ϑεῷ ἡμῶν, ψάλατε. ψάλατε τῷ βασιλεῖ
ἡμῶν, ψάλατε" ὅτι βασιλεὺς πάσης τῆς γῆς ὁ ϑεός, ψάλατε συνετῶς"

1 Psal. 17, 10—12a — 5 vgl. Euseb. Ecl. proph. 1 21 (S. 60, 148) —
9 Phil. 2, 6—7 — 10. 14 Psal. 17, 11 — 14 Psal. 17, 12 — 15 Psal. 17, 10 —
17 Psal. 17, 12 — 22 Psal. 17, 44. 45a. 46 — 27 Psal. 46, 2—10

Vor Kai ἔχλινεν 7. 4: 9&0) εἰς ἀνθρώπους ἀφίξεως δήλωσις xal ἐπὶ ταύτῃ
χλῆσις ἐθνῶν Vor Πάντα Ζ. 91: ἀνάβασις ϑεοῦ προχατεληλυϑότος καὶ ἐπὶ ταὐτῇ
χλῆσις ἐϑνῶν ἁπάντων τὸν ἕνα χαὶ μόνον ϑεὸν ἐπιγνωσομένων

17 (x«l τῷ» »χκύχλῳ« δὲ Kl, (τῷ) δὲ »κύχλῳε Hkl

[
25!

— — —ÁÀ——

Demonstr. evang. VI Cap. 1, 1—4. Cap. 2, 1—7 252

ἐβασίλευσεν ὃ ϑεὸς ἐπὶ τὰ ἔϑνη, ὃ ϑεὸς κάϑηται ἐπὶ ϑρόνου ἁγίου
αὐτοῦ. ἄρχοντες λαῶν συνήχϑησαν μετὰ τοῦ ϑεοῦ ᾿Αβραάμ, ὅτι τοῦ
ϑεοῦ οἱ κραταιοὶ τῆς γῆς σφόδρα ἐπήρϑησαν.«

2 Καὶ τί ἕτερον βούλεται σημαίνειν ἡ διὰ τούτων δηλουμένη
κυρίου τοῦ ϑεοῦ ἄνοδος ἢ τὴν πρὸ τῆς ἀνόδου κάϑοδον αὐτοῦ; ἐφ᾽
ἡ πάλιν ἡ τῶν ἐθνῶν ἁπάντων κλῆσις ϑεσπίζεται, χαρᾶς τε καὶ
εὐφροσύνης σημεῖα ἐπὶ τῇ μελλούσῃ ϑεογνωσίᾳ τοῖς ἔϑνεσιν ἅπασιν
εὐαγγελίζεται, ὅτε κύριος αὐτός, ὁ ὕψιστος, μόνος ϑεὸς καὶ βασιλεὺς
ἁπάσης τῆς γῆς ὁμολογηϑείς, ὑποτάξειν λαοὺς ἡμῖν λέλεκται. 3 ἡμῖν
δὲ τίσιν ἢ δηλαδὴ τοῖς ταῦτα προφητεύουσιν; ὃ καὶ ἔστιν ἐναργῶς
ἰδεῖν πεπληρωμένον, ὅτε πάντα τὰ εἰς Χριστὸν πεπιστευκότα ἔϑνη
τοῖς λόγοις τῶν προφητῶν ὑποτέταχται. λέγοιτο δ᾽ ἂν ταῦτα καὶ
ἐκ προσώπου τῶν ἀποστόλων τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, οἱ καὶ εἴποιεν ἂν
τὸ »ἐξελέξατο ἡμῖν τὴν κληρονομίαν ξαυτοῦς. κληρονομίαν δὲ
αὐτοῦ τίνα χρὴ νοεῖν ἢ τὴν κλῆσιν τῶν ἐθνῶν ἁπάντων, ἣν αὐτὸς
ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ παριστὰς ἔφησεν" »χύριος εἶπεν πρός με, υἱός
μου εἶ σύ, ἐγὼ σήμερον γεγέννηκά ot αἴτησαι “παρ᾽ ἐμοῦ, καὶ δώσω
σοι ἐϑνη τὴν κληρονομίαν σου, καὶ τὴν κατάσχεσίν σου τὰ πέρατα
τῆς γῆςς. ὁ ταύτην oU» τὴν ὑπὸ τοῦ πατρὸς δεδομένην αὐτῷ
κληρονομίαν ὑπέταξε τοῖς ἀποστόλοις αὐτοῦ καὶ προφήταις, τῷ τοὺς
εἰς αὐτὸν πεπιστευκότας τοῖς τούτων ὑποτετάχϑαι λόγοις, ἀχο-
λούϑως τοῖς προκειμένοις ϑεσπίσμασιν. καὶ ταῦτα δὲ πάντα κατορ-
ϑώσας ἐπὶ τῆς εἰς ἀνθρώπους αὐτοῦ παρουσίας ὃ ϑεὸς λύγος, περὶ
οὐ πλεῖστα ἡμῖν διείληπται, "ἀνέβη ἐν ἀλαλαγμῷ. θτοῦτο δὲ
ἑρμηνεύων ὁ ἀπόστολός φησι »τὸ δὲ ἀνέβη τί ἐστιν, εἰ μὴ ὅτι καὶ
κατέβη πρῶτον εἰς τὰ κατώτατα τῆς γῆς; ὁ καταβὰς αὐτός ἐστι καὶ ὁ
ἀναβὰς ὑπεράνω τῶν οὐρανῶν«ς. »ἐν ἀλαλαγμῷε δὲ αὐτόν φησιν
ἀνεληλυϑέναι διὰ τὴν εἰς αὐτὸν ϑεολογίαν τῶν δορυφορούντων αὐ-
τὸν ἀνιόντα ἀγγέλων, oi καὶ ἔλεγον᾽ »ἄρατε πύλας, οἱ ἄρχοντες
ὑμῶν, καὶ ἐπάρϑητε, πύλαι αἰώνιοι, καὶ εἰσελεύσεται ὁ βασιλεὺς τῆς
δόξης. »φωνὴν« δὲ »σάλπιγγοςς οὐχ ἂν σφαλείης τὸ κήρυγμα εἰπὼν
τὸ εὐαγγελικὸν εἰς πᾶσαν ἐξηχῆσαν τὴν οἰκουμένην. Ἰ παντὸς γὰρ
ὀργάνου μουσικοῦ μεγαλοφωνοτέρας οὐσῆς τῆς σάλπιγγος, οἰκείως
παρείληπται τὸ παράδειγμα εἰς παράστασιν τοῦ πάντων τῶν ἐξ
αἰῶνος χραταιοτέραν xal μεγαλοφωνοτέραν τὴν περὶ τοῦ Χριστοῦ
πᾶσιν ἀνϑρώποις κατηγγέλϑαι διδασχαλίαν, δι᾿ ἧς ὥσπερ διὰ σάλ-

14 Psal 46, 5 — 16 Psal. 2, 7-8 — 94, 97. 31 Psal. 46, 6 — 25 Ephes.
, 9—10 — 29 Psal. 23, 7

10 τίσιν ἢ δηλαδὴ. .; Kl τίσιν; ἢ δηλαδὴ P 26 in zarwrara τῆς steht ara
τῆς auf Ras. 28 9soAoyíav P, ob δοξολογίαν Hkl Kl

254 Eusebius

, , - 2 -
πιγγος εἰς ἐξάκουστον πάντων τῶν ἀνϑρώπων βοᾷ xci κέχραγεν TO
- A. x - - - > τ -
πνεῦμα τὸ ἅγιον τὰ ἑξῆς τοῦ ψαλμοῦ, δι᾿ ὧν εἴρηται »ψάλατε τῷ
»- rw , , - - m ' 2 MER
ϑεῷ ἡμῶν, ψαλατε: walare τῷ βασιλεῖ ἡμῶν, walare' oti βασι-
^ > , -29 2 x , -
λεὺςς οὐχέτι μόνου Tod Ἰουδαίων ἔϑνους, ἀλλὰ »πάσηςς, φησί, »τῆς
- ς ΄ , - 35 x ' *
γῆς ὁ Heoce, »ψάλατε συνετῶς«. Sovxerı γὰρ οἱ πρὶν δαίμονες,
, 2 o* , ^ > ^ > > €
φησίν, οὐδὲ τά περίγεια xoi ἀπατηλὰ πνεύματα, ἀλλ᾽ αὐτὸς »0 ϑεὸςς«
2 , 3 ται , xy € x > m e , n du
»ἐβασίλευσεν ἐπὶ πᾶντα Ta EÜvg«, »0 HEog« avv0c, 05 »χκαϑηται ἐπὶ
, € > - ” ^ , - -
ϑρόνου ἁγίου αὐτοῦς. ἤδη δὲ πρότερον τοῦ ϑεοῦ λόγου τὸν ϑρόνον,
» a ’ c =
ἐφ᾽ ὃν καϑέζεσϑαι ὃ πατὴρ αὐτῷ παρεχελεύσατο εἰπών »κάϑου ix
δεξιῶν μου, ἕως ἂν ϑῶ τοὺς ἐχϑρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν
σους, διὰ τοῦ πρὸ τούτου συγγράμματος παρεστήσαμεν. τὸ δὲ
, - ^ - - ,
»ἄρχοντες λαῶν συνήχϑησαν μετὰ τοῦ ϑεοῦ Afgaau« ἔτι σαφέστερον

δηλοῖ μετατεϑεῖσϑαι εἰς τὸν κλῆρον τῶν πάλαι ϑεοφιλῶν τοῦ ϑεοῦ

- x 2 = 29. - » - X - > A , a
προφητῶν τοὺς ἐξ éÜvov »Ggyovrac« τῆς Δριστου ἐχχλησίας, οἱ

xci τῇ δυνάμει τοῦ σωτῆρος ἡμῶν κραταιωϑέντες »σφόδρα ἐπήρϑη-
σανε, οὐδενὸς ἀνϑρώπων καταβαλεῖν αὐτοὺς καὶ ταπεινῶσαι δε-
δυνημένου διὰ τὴν ἀνυψοῦσαν αὐτοὺς καὶ δυναμοῦσαν τοῦ ϑεοῦ
δεξιάν. καὶ ταῦτα δὲ ἐπὶ σχολῆς ἐντελοῦς τεύξεται διηγήσεως.

III. Aro Ψαλμοῦ μϑ΄. »Θεὸς ϑεῶν κύριος ἐλάλησεν καὶ ἐκά-
λεσεν τὴν γῆν ἀπὸ ἀνατολῶν ἡλίου καὶ μέχρι δυσμῶν" ἐκ Σιὼν ἡ
εὐπρέπεια τῆς ὡραιότητος αὐτοῦ. ὁ ϑεὸς ἐμφανῶς ἥξει, ὃ ϑεὸς
ἡμῶν, καὶ o9 παρασιωπήσεταις. xci ut^ ἕτερα᾽ »ἄχουσονε, φησί,
»λαός μου, καὶ λαλήσω σοι, ᾿Ισραήλ, καὶ διαμαρτύρομαί 001° ὃ ϑεὸς
ὁ ϑεός σού εἰμι ἐγώ. οὐχ ἐπὶ ταῖς ϑυσίαις σου ἐλέγξω σε, τὰ δὲ
ὁλοκαυτώματά σου ἐνώπιόν μού εἰσι διὰ παντός᾽ οὐ δέξομαι ἐκ τοῦ
οἴχου σου μόσχους, οὐδὲ ἐκ τῶν ποιμνίων σου χιμάρους. ὅτι ἐμά
ἐστι πάντα τὰ ϑηρία τοῦ δρυμοῦ, κτήνη ἐν τοῖς 09801 καὶ βόες:
ἔγνωκα πάντα τὰ πετηνὰ τοῦ οὐρανοῦ, καὶ ὡραιότης ἀγροῦ μετ᾽
ἐμοῦ ἐστιν. ἐὰν πεινάσω, οὐ μή σοι εἴπω" ἐμὴ γάρ ἐστιν ἡ οἰχου-
μένη χαὶ τὸ πλήρωμα αὐτῆς. μὴ φάγομαι κρέα ταύρων; ἢ αἷμα
τράγων πίομαι; ϑῦσον τῷ ϑεῷ ϑυσίαν αἰνέσεως, χαὶ ἀπόδος τῷ
ὑψίστῳ τὰς εὐχάς σου" καὶ ἐπικάλεσαί us ἐν ἡμέρᾳ ϑλίψεως.ε í

ὁ Κἀνταῦϑα ἡ ϑεία “πρόρρησις σαφῶς ϑεὸν »ἐμφανῶς ἥξειν
ϑεσπίζει, οὐκ ἄλλον ἢ τὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον δηλοῦσα. καὶ τὸ αἴτιον

9 Psal. 46, 7—8 — 6 Psal. 46,9 — 9 Psal. 109, 1 (Matth. 22, 44) — 11 vgl.
oben S. 219, 1ff. 30ff — 12 Psal. 46, 10 — 15 vgl. Psal. 46, 10b — 19 Psal. 49,
1—32 — 22 Psal. 49, 7—15a — 33 vgl. Psal. 49, 3a

Vor Θεὸς Z. 19: óc ἐμφανῶς ἥξειν ὁ ϑεὸς εἰς ἀνθρώπους λέγεται xal πᾶν.

γένος ἀνθρώπων πρὸς ξαυτὸν ἀναχαλέσασϑαι

261

οι

Demonstr. evang. VI Cap. 2, 7—9. Cap. 3, 1—4. Cap. 4, 1—2. Cap. 5, 1—2 255

de τῆς παρουσίας αὐτοῦ σαφέστατα παρίστησιν, αὖϑις τὴν κλῆσιν
σημαίνουσα τῶν καϑ' ὅλης τῆς οἰκουμένης ἐθνῶν. »ixaAsOtv«, γοῦν
φησί, »τὴν γῆν ἀπὸ ἀνατολῶν ἡλίου καὶ μέχρι δυσμῶν«. σφόδρα δὲ
ἀχολούϑως μετὰ τὴν ἐπιφάνειαν αὐτοῦ καὶ μετὰ τὴν κλῆσιν τῶν
ἐθνῶν τὴν παραίτησιν τῆς κατὰ τὸν Mooéoc νόμον σωματικωτέρας
λατρείας διδάσχει, ἢ καὶ αὐτὴ τέλους ἔτυχεν μετὰ τὴν τοῦ ϑεοῦ λόγου
εἰς πάντας ἀνθρώπους ἐπιφάνειαν. 4ἐξ ἐκείνου γάρ τοι xo εἰς
δεῦρο κέχληνται μὲν πᾶντες οἱ ἐπὶ πάσης τῆς οἰχουμένης ἄνϑρωποι,
καὶ πάντα τὰ »ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ μέχρι δυσμῶν« ἔϑνη, πέπαυται δὲ
xci καϑήρηται ἡ κατὰ Ἰουδαίους ϑρησκεία, κατὰ τὴν καινὴν διαϑήκην
τοῦ εὐαγγελικοῦ κηρύγματος ἀλλ᾽ οὐ xarà τὸν Μωσέως νόμον
πάντων ἀνϑρώπων εὐσεβεῖν παρηγγελμένων. ταῦτα δὲ καὶ ἐπὶ τὴν
δευτέραν xci ἔνδοξον ἐπιφάνειαν τοῦ σωτῆρος ἀναφέροιτο ἄν.

IV. Aro Ψαλμοῦ πγ΄. »Ὀφϑήσεται 6 ϑεὸς .. τῶν δυνάμεων,
εἰσάκουσον «τῆς προσευχῆς μου, ἐνώτισαι, ὁ ϑεὸς "laxo: ὑπερασπιστὰ
ἡμῶν ἴδε ὁ ϑεός, καὶ ἐπίβλεψον ἐπὶ τὸ πρόσωπον τοῦ χριστοῦ σου.«

2 Τὸν »ϑεὸν τῶν ϑεῶνς ὀφϑήσεσϑαι προειπών, εὔχεται τὴν ἐπι-
φάνειαν αὐτοῦ ἡ t&yoc ἐπιστῆναι, καϑ᾽ ὃν ὀφϑήσεται τρόπον δι-
δάσχων διὰ τοῦ »ἐπίβλεψον ἐπὶ τὸ πρόσωπον τοῦ χριστοῦ Gov«,
αὐσεὶ σαφέστερον εἰρήκει" διὰ τοῦ προσώπου τοῦ χριστοῦ σου ἐπιφά-
νηϑι. ἐπεὶ γὰρ 0 ἑἕξωραχὼς τὸν υἱὸν ἑώρακε τὸν πατέρα τὸν
πέμψαντα αὐτόν, εἰχύτως διὰ τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ ἐπι-
φανήσεσϑαι τὸν ἐν τῷ Χριστῷ κατοιχοῦντα »ϑεὸν τῶν ϑεῶν« ἀπαγ-
γέλλει.

V. Arno Ψαλμοῦ οε΄. »Auets τῷ κυρίῳ caua καινόν, ἄσατε
τῷ κυρίῳ, πᾶσα ἡ γῆ. ἄσατε τῷ κυρίῳ, “ὐλογήσατε τὸ ὄνομα αὐτοῦ,
εὐαγγελίσασϑε ἡμέραν ἐξ ἡμέρας τὸ σωτήριον αὐτοῦ. ἀναγγείλατε ἐν
τοῖς ἔϑνεσιν τὴν δόξαν αὐτοῦ, ἐν πᾶσι τοῖς λαοῖς τὰ ϑαυμάσια
αὐτοῦ. ὅτι μέγας κύριος καὶ αἰνετὸς σφόδρα, φοβερός ἐστιν ἐπὶ
πάντας τοὺς ÜtoUc«, “καὶ πάλιν" ν»ἐνέγκατε τῷ κυρίῳ, αἱ πατριαὶ
τῶν ἐθνῶνε, καὶ πάλιν »εἴπατε ἐν τοῖς ἔϑνεσιν, ὁ κύριος ἐβασί-

2. (Sf) Psal. 49, 1 — 14 Psal. 83, 86-10 — 17.23 Psal. 83, 8 — 19 Psal.
83, 10b — 21 Joh. 14, 9 (u. 12, 45) — 25 Psal. 95, 1—4 — 30 Psal. 95, 7a —
31 Psal. 95, 10a

Vor 0995. Z. 14: óc ἐπὶ γῆς ὀφϑήσεσϑαι ὁ ϑεὸς λέγεται διὰ τῆς Tod χρι-
στοῦ εἰς ἀνθρώπους ἐπιφανείας Vor Aire Z. 25: παρουσία κυρίου ἐπὶ γῆς
βασιλεία τε αὐτοῦ ἐπὶ τῶν ἐθνῶν καινόν τε ἄσμα οὐ τῷ ἰσραὴλ ἀλλὰ τοῖς ἔϑνεσι
δοϑησόμενον

9. 11 Μωύσέως P 14 nach ϑεὸς ist τῶν ϑεῶν ἐν Σιών. κύριε ὁ ϑεὸς ausge-
fallen in P, vgl. Z. 17 u.23 18 7 Steph, 7 P

262

263

σι

MEET t

256 Eusebius

λευσενε, °xal ἐπὶ πᾶσιν ἐπιλέγει" »τότε ἀγαλλιάσονται πάντα Ta
ξύλα τοῦ δρυμοῦ ἀπὸ προσώπου κυρίου, ὅτι ἔρχεται, ὅτε ἔρχεται
κρῖναι τὴν γῆν" κρινεῖ τὴν οἰκουμένην ἐν δικαιοσύνῃ καὶ λαοὺς ἐν τῇ
ἀληϑείᾳ αὐτοῦς.

4 Κανταῦϑα πάλιν ἐρχόμενος εἰς ἀνϑρώπους κύριος προφητεύ-
erat, καινὸν vt ἀσμα ἐπὶ τῇ παρουσίᾳ αὐτοῦ ἄσεσϑαι, τὴν “καινὴν
δηλονότι διαϑήκην, οὐ τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος ἀλλὰ πᾶσαν τὴν γῆν,
εὐαγγελισϑήσεσϑαί τε οὐχέτι τὸν Ἰσραὴλ ἀλλὰ πάντα τὰ ἔϑνη, ἐπει-
δήπερ αὐτῶν ἔσεσϑαί φησιν βασιλέα τὸν ἐρχόμενον κύριον. ὃὅτίς Ó'
ἂν εἴη οὗτος ἢ ὁ ϑεὸς λόγος, ὃς μέλλων δικαιοσύνῃ τὴν οἰκουμένην
καὶ ἀληϑείᾳ τὴν ἀνϑρωπότητα χρίνειν, ἐξ ἴσης ἅπαντας τοὺς ἐπὶ
τῆς οἰχουμένης ἀνϑρώπους τῆς αὐτοῦ κλήσεως καὶ τῆς ἐπὶ ταύτῃ
παρὰ τῷ ϑεῷ σωτηρίας κατηξίωσεν ;

VL Ἀπὸ Ψαλμοῦ SL. »Asare τῷ κυρίῳ doua καινόν, ὅτι
ϑαυμαστὰ ἐποίησεν«ε, καὶ τὰ ἑξῆς" »ἐγνώρισεν κύριος τὸ σωτήριον
αὐτοῦ ἐναντίον πάντων τῶν ἐθϑνῶν' ἀπεχάλυψε τὴν δικαιοσύνην
αὐτοῦς, καὶ πάλιν" »εἴδοσαν πάντα τὰ πέρατα τῆς γῆς τὸ σωτήριον
τοῦ ϑεοῦ ἡμῶν. ἀλαλάξατε τῷ κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆς, καί ἐπὶ πᾶσι"
»τὰ 00n ἀγαλλιάσονται ἀπὸ προσώπου κυρίου, ὅτι ἔρχεται, ὅτι ἥκει
κρῖναι τὴν γῆν" κρινεῖ τὴν οἰχουμένην ἐν δικαιοσύνῃ καὶ λαοὺς ἐν
εὐϑύτητις.

? Πολλῶν ἀγαϑῶν αἰτία καὶ διὰ τούτων ἡ τοῦ κυρίου παρουσία
τοῖς ἔϑνεσιν γεγενῆσϑαι προφητεύεται, ἃ καὶ διὰ τῆς ἐπιφανείας
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπὶ πέρας ἀχϑέντα δείκνυται. ἐξ ἐκείνου γάρ
TOL καὶ οὐ πρότερον τὸ καινὸν ἄσμα τῆς χαινῆς διαϑήκης εἰς πάντας
ἀνθρώπους ἄδεται καὶ τὰ ϑαυμάσια αὐτοῦ διὰ τῆς τῶν εὐαγγελίων
γραφῆς γνώριμα καὶ ἐξάχουστα τοῖς πᾶσι γίνεται. οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ
τὸ σωτήριον, τὸ κατὰ τὴν ἐκ νεχρῶν ἀνάστασιν αὐτοῦ, πᾶσιν
ἀπεχαλύφϑη τοῖς ἔϑνεσιν, καὶ ἡ ἀληϑὴς δικαιοσύνη, δι᾿ ἧς ἐναργῶς
ἀπεδείχϑη ὅτι μὴ Ἰουδαίων ὁ ϑεὸς μόνον ἀλλὰ xai ἐϑνῶν. 3 »ἐπεί-
ied εἷς ὁ Ütóc«, xarà τὸν ἱερὸν ἀπόστολον, »0c δικαιώσει ,περιτομὴν
ἐκ πίστεως καὶ ἀχροβυστίαν διὰ τῆς zíórtoc«. τὸ δὲ »ὕτι ἔρχεται
χρῖναι τὴν γῆνε γένοιτ᾽ ἂν δηλωτιχὸν καὶ τῆς δευτέρας αὐτοῦ
παρουσίας.

1 Psal. 95, 12b—13 — 10 vgl. Psal. 9,9; 97,9 — 14 Psal. 97, 18 — 15 Psal.
97,2 — 17 Psal 97, 3b—4a — 19 Psal 97, 8P—9 — 80 Róm. 3, 29. 30 —
32 Psal. 97, 9

Vor Ἄισατε Z. 14: doua καινὸν γνῶσίς te ἐθνῶν τῆς τοῦ κυρίου δικαιοσύνης,
ἐρχόμενός τε αὐτὸς κριτὴς τῶν ὅλων

6 χαινόν --- ἄσεσϑαι steht am Rande in P 10 πάντων] auch S. 67, 5

264

Demonstr. evang. VI Cap. 5, 3—5. Cap. 6, 1—3. Cap. 7, 1-5 251

VII. Aro Paruod oc. »ξομολογησάσϑωσαν τῷ κυρίῳ Ta
ἐλέη αὐτοῦ καὶ τὰ ϑαυμάσια αὐτοῦ τοῖς υἱοῖς τῶν ἀνϑρώπων. ὅτι
συνέτριψεν πύλας χαλκᾶς, καὶ μοχλοὺς σιδηροῦς συνέϑλασεν. ἀντελά-
βετο αὐτῶν ἐξ ὁδοῦ ἀνομίας αὐτῶν, διὰ γὰρ τὰς ἀνομίας αὐτῶν
ἐταπεινώϑησαν. πᾶν βρῶμα ἐβδελύξατο ἡ ψυχὴ αὐτῶν, καὶ ἤγγισαν
ἕως τῶν πυλῶν τοῦ ϑανάτου. xci ἐχκέχραξαν πρὸς κύριον ἐν τῷ
ϑλίβεσϑαι αὐτούς, καὶ ἐκ τῶν ἀναγκῶν αὐτῶν ἔσωσεν αὐτούς, ἀπέ-
στειλεν τὸν λόγον αὐτοῦ καὶ ἰάσατο αὐτούς, καὶ ἐρρύσατο αὐτοὺς
ix τῶν διαφϑορῶν αὐτῶνς«, 5 καὶ usó! ἕτερα »ὐφψωσάτωσαν αὐτὸν
ἐν ἐκκλησίᾳ λαοῦ καὶ ἐν καϑέδραις πρεσβυτέρων αἰνεσάτωσαν αὐτόν.
ἔϑετο ποταμοὺς εἰς ἔρημον, καὶ διεξόδους ὑδάτων εἰς δίψος, γῆν καρ-
ποφόρον εἰς ἅλμην, ἀπὸ κακίας τῶν κατοικούντων ἐν αὐτῇ. ἔϑετο
τὴν ἔρημον εἰς λίμνας ὑδάτων, καὶ γῆν ἄνυδρον εἰς διεξόδους ὑδάτων.
καὶ κατῴκισεν ἐχεῖ πεινῶντας, καὶ συνεστήσαντο πόλιν κατοιχεσίαςοκ«.

3 Καὶ ταῦτα σαφῶς ὀνομαστὶ τὴν τοῦ ϑεοῦ λόγου ἐξ οὐρανῶν
χκάϑοδον εὐαγγελίζεται, τά τε τῆς παρουσίας αὐτοῦ χατορϑώματα.
γἀπέστειλενς, γοῦν φησιν, »τὸν λόγον αὐτοῦ καὶ ἰάσατο αὐτούς.«
λόγον de ϑεοῦ ἡμεῖς σαφῶς τοῦτόν φαμὲν τὸν πρὸς τοῦ πατρὸς
ἀποσταλέντα πᾶσιν ἀνϑρώποις σωτῆρα, ὃν xci διὰ τῶν ἱερῶν ebay
γελίων ϑεολογεῖν πεπαιδεύμεϑα. “Ἁ αἰνίττεται δὲ καὶ τὴν μέχρι ϑανά-
τοῦ χάϑοδον αὐτοῦ διὰ τοὺς ἐφϑακότας εἰς τοῦτον γεγενημένην, καὶ
τήν γε αἰτίαν τῆς ἀφίξεως αὐτοῦ παρίστησιν, τὴν ἀπολ ὑτρῶσιν ἐμφαί-
νων τῶν Ót αὐτοῦ σωϑησομένοων. τοὺς γὰρ ἐφϑακότας »ἕως τῶν
πυλῶν τοῦ ϑανάτους ἔσωσεν μόνος αὐτός" τούτους δὲ καὶ »ἐρρύσατος«
ἰασάμενος »ἐκ τῶν διαφϑορῶν αὐτῶν«" καὶ διεπράξατό γε ταῦτα οὐκ
ἄλλως ἢ τοῦ ϑανάτου τὰς λεγομένας »πύλας χαλχᾶς« συντρίψας καὶ
τοὺς »σιδηροῦς u0yAoUc« συγκλάσας. δ καὶ δὴ μετὰ ταῦτα ἀκολούϑοως
προφητεύει τὴν εἰς ἔρημον κατάστασιν τῶν μὴ ἐλϑόντα παραδεξαμέ-
νῶν αὐτόν" »ἔϑετος, γάρ φησιν, "ποταμοὺς εἰς ἔρημον, καὶ διεξόδους
ὑδάτων εἰς δίψος, γῆν καρποφόρον εἰς ἄλμην, ἀπὸ καχίας τῶν
κατοιχούντων ἐν αὐτῇ.- ἃ καὶ νοήσεις ἀναδραμὼν τοῦ Ἰουδαίων
ἔϑνους ἐπὶ τὴν πάλαι βοωμένην Ἱερουσαλήμ, καὶ τὴν δόξαν αὐτῆς,

1 Psal. 106, 15—20 — 9 Psal. 106, 82---86 — 17 Psal. 106, 20a — 23 Psal.
106, 18 — 24f vgl. Psal. 106, 20 — 26 vgl. Psal. 106, 16 — 29 Psal. 106, 33—34

Vor "E&ouoA. Z. 1: λόγος ϑεοῦ εἰς ἀνθρώπους ἀποστελλόμενος ἐπὶ ϑεραπείᾳ
«al σωτηρίᾳ ψυχῶν τῶν πάλαι ἐν κακίαις τετρυχωμένων [τετρυχομι. P, corr. ϑύθρῃ.

3 συνέϑλασεν)] vgl. Z. 27 ovyxiáoac 18 τὴν] fehlt S. 258, 9 25 ys Steph.,

te P 32 f xal τῆς δόξης αὐτῆς καὶ τῆς ἐν Yen χαρποφορίας τῶν... Hkl
Eusebius VI. T7

258 Eusebius

καὶ τὴν iv ϑεῷ καρποφορίαν, τῶν Ev αὐτῇ πολιτευομένων ἁγίων
xal ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν ἐπὶ τοῦ παρόντος ἐστερημένην. ὃ μετὰ γὰρ
τὴν τοῦ Χριστοῦ παρουσίαν. γέγονεν ἀληϑῶς ἄκαρπος καὶ ἄνυδρος e
xai παντελῶς ἔρημος καί, ὥς φήσιν ἡ προφητεία, elc ἅλμην ἀπὸ
5 zaxias τῶν κατοικούντων αὐτήνε. τούτοις ἐπισυνάπτει σφόδρα
ἀχολούϑως, προφητικῷ τρόπῳ αἰνιττόμενος, τῆς πάλαι ἐρήμου
καὶ διφψάδος, ἤτοι πάσης ἀνϑρώπου ψυχῆς ἢ τῆς ἐξ ἐϑνῶν ἐκκλη-
σίας, τὴν εἰς εὐσέβειαν μεταβολὴν τήν τε ἐν ϑείοις λόγοις καρ-
ποφορίαν. "& καὶ προδήλως αἰνίττεται λέγων" »ἔϑετο ἔρημον εἷς
10 λίμνας vÓárov«, καὶ τὰ ἑξῆς ἅπερ νοῆσαι μόνου τοῦ παρὰ ϑεῷ
γένοιτ᾽ ἂν σοφοῦ, κατὰ τὴν ἐπὶ τέλει τοῦ ψαλμοῦ φήσασαν ἐπα-
γωγήν" »τίς σοφὸς καὶ φυλάξει ταῦτα;« καὶ τὰ ἕξῆς. d
VIII. ’Aro Ψαλμοῦ ριζ΄. » Alveite τὸν κύριον, πάντα và ἔϑνη,
καὶ ἐπαινεσάτωσαν αὐτὸν πάντες οἱ λαοί" ὅτι ἐκραταιώϑη ἐφ᾽ ἡμᾶς 266
15 τὸ ἔλεος αὐτοῦς, καὶ τὰ ἑξῆς" »0 κύριε, σῶσον δή, ὦ κύριε, εὐόδωσον
δή. εὐλογημένος 6 ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι κυρίου. ϑεὸς κύριος καὶ
ἐπέφανεν ἡμῖνε.
2 Καὶ τούτου μέμνηται 2 ἱερὰ τοῦ εὐαγγελίου γραφή, τέλους
τετυχηκότος ὁπηνίχα ὃ σωτὴρ xai κύριος ἡμῶν αὐτὸς ὁ Χριστὸς
20 εἰσήει εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα, πολύ τε πλῆϑος ἀνδρῶν καὶ παίδων προ-
ἤγεν αὐτὸν μετ᾽ εὐφροσύνης ἐπιβοώντων" "oc ἀννὰ τῷ υἱῷ Δαβίδ,
εὐλογημένος ὃ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι κυρίου, ος ἀννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοιςι. b
ἀντὶ γὰρ τοῦ »o κύριε, σῶσον δήκ« κειμένου ἐν τῷ ,“Ῥαλμῷ τὸ »Oc
ἄννάς ἑβραϊκώτερον φάσχοντες ἐπεβόων, ἑρμηνεύεται δὲ τοῦτο
25 »σῶσον dns. 3 χαὶ τὸ »εὐλογημένος ὃ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι κυρίους
διασαφεῖ τὸ λόγιον ἑξῆς φάσκον" »ϑεὸς κύριος καὶ ἐπέφανεν ἡμῖνε.
οὐχοῦν εἷς καὶ ὁ αὐτὸς ἣν ὁ ἐπιφανεὶς ἡμῖν »ϑεὸς κύριοςς, ὁ τοῦ ϑεοῦ
δηλαδὴ λόγος, ὁ καὶ διὰ τοῦτο »εὐλογημένος-, ὅτι δὴ »&v ὀνόματι xuglov«
τοῦ πέμψαντος αὐτὸν πατρὸς τὴν εἰς ἀνϑρώπους αὐτοῦ παρουσίαν
80 ἐποιήσατο. ἐλέγχων γοῦν τοὺς ἀπιστοῦντας αὐτῷ τῶν éX “περιτομῆς €
ἔλεγεν πρὸς αὐτούς" »ἐγὼ ἦλϑον ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ πατρός μου, καὶ
οὐ λαμβάνετέ με. ἄλλος ἐὰν ἔλϑῃ ἐν τῷ ὀνόματι τῷ ἰδίῳ, ἐκεῖνον

1. 4. S vgl. Psal. 106, 34 — (9f vgl. Orig. c. Cels. VIII 42 —) 9 Psal. 106, 35
— 12 Psal 106, 484 — 13 Psal. 116, 1—22a — 15 Psal. 117, 25. 26a. 278 —
21. 25 Matth. 21, 9 — 23 Psal. 117, 25 — 26 Psal. 117, 27a — 31 Joh. 5, 43

Vor Αἰνεῖτε Z. 19: ἐϑνῶν κλῆσις 9tóg τε ἐπιφανὴς καὶ »εὐλογημένος ὁ ἐρχό-

μενος ἐν ὀνόματι χυρίου«

13 vielleicht muß es o:c' heißen 27 ἐπιφανεὶς Steph., ἐπιφανὴς P

Demonstr. evang. VI Cap. 7, 5—7. Cap. 8, 1—3. Cap. 9, 1—5. Cap. 10, 1 259

λήψεσϑεε. εἰχύτως οὖν τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον οὐχέτι τῷ ᾿Ιουδαίων
λαῷ ἀλλὰ πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν τὰ ἐν τῇ ἀρχῇ τοῦ ψαλμοῦ ποῦ Ὁ ΚΕ

ΙΧ. 'Axó Ῥαλμου ou. » Κύριε, τί ἐστὶν ἄνϑρωπος ὅτι ἐγνώ-
σϑης αὐτῷ, 7 υἱὸς ἀνϑρώπου ὅτι λογίζῃ αὐτόν; κύριε, κλῖνον
οὐρανοὺς καὶ κατάβηϑι, ἅψαι τῶν ὀρέων xci καπνισϑήσονταις, καὶ
ὑποβὰς ἐπιλέγει. »0 ϑεός, φδὴν καινὴν ᾷσομαί Got.

Ἔχεσϑαι καὶ ταῦτα τῆς προκειμένης ὑποϑέσεως ἡγοῦμαι. τὴν γὰρ
εἰς ἀνϑρώπους γνῶσιν τοῦ ϑεοῦ λόγου ϑαυμάζων, ὑπερεχπλήττεται
τῆς φιλανϑρωπίας, δι᾿ ἧς τῆς ϑεότητος ὑποβὰς καὶ τοῦ συμφυοῦς
μεγέϑους ἑαυτὸν σμικρύνας. ἠξίωσεν τῆς ἰδίας γνώσεως τὸ ἀνϑρό-
NELOV γένος. 2ἐνταῦϑα μὲν οὖν εὔχεται λέγων" »κύριε, κλῖνον οὐρανοὺς
καὶ κατάβηϑις, ἐν δὲ τῷ ἑπτακαιδεκάτῳ ψαλμῷ εἴρηται" »καὶ ἔκλινεν
οὐρανοὺς xai κατέβη, καὶ γνόφος ὑπὸ τοὺς πόδας αὐτοῦ. καὶ ἐπέβη
ἐπὶ Χερουβὶμ καὶ ἐπετάσϑη, ἐπετάσϑη ἐπὶ πτερύγων. aveumve. 3 δι᾿
ὧν τὰ τῆς ἀνόδου, ἣν ἀπὸ γῆς εἰς οὐρανοὺς ἐποιήσατο, ϑεσπίζει.
ὅπως δὲ χάϑοδον χρὴ νοεῖν καὶ ἄνοδον, τοῦ ϑεοῦ λόγου οὐ τοπικῶς
μεταβάσεις ποιουμένου, τροπικῶς δὲ τὰς τοιάσδε οἰχονομίας αὐτοῦ
τοῦτον "ijs γραφῆς ἀποκαλούσης τὸν τρόπον, ἐπ᾿ οἰχείας ἀποδώσομεν
σχολῆς. * ἔδει δὲ μνημονεῦσαι ἐν τούτοις καὶ τῆς καινῆς φδῆς,
ἣν ἔμελλεν ἡ τοῦ Χριστοῦ παρουσία προξενήσειν ἀνθρώποις" αὕτη
δέ ἐστιν ἡ καινὴ διαϑήκη μετὰ τὴν παλαιὰν ὑπὸ Χριστοῦ πᾶσι τοῖς
ἔϑνεσι δεδομένη. διό φησιν τὸ μετὰ χεῖρας Aoyıov' »ὁ ϑεὸς φδὴν
καινὴν ἀσομαί σοι«. 910 δὲ »ἄψαι τῶν ὀρέων καὶ καπνισϑήσονταικ«
αἰνίττεσθαι ἡγοῦμαι ἐμπρησμὸν καὶ ἀφανισμὸν πάσης εἰδωλολατρίας,
ἥτις παρὰ τοῖς παλαιοῖς ἐν τοῖς 00801 μάλιστα ἐσπουδάζετο, ὥστε
ἤδη καὶ αὐτοὺς Ἰουδαίους ἀπελέγχεσθϑαι, oc »ἐπὶ πᾶν 0005 ὑψληλὸνς
χατὰ μίμησιν τῶν ἀλλοφύλων ἐϑνῶν εἰδωλολατροῦντας.

X. Aro Ψαλμοῦ ρομζ΄. »Ἐπαίνει, Ἱερουσαλήμ, τὸν κύριον,
αἴνει τὸν ϑεόν σου, Σιών«ε, εἶϑ' ὑποβάς φησιν" »0 ἀποστέλλων τὸν
λόγον αὐτοῦ τῇ γῇ, ἕως τάχους δραμεῖται ὁ λόγος αὐτοῦς.

Σαφὲς δὲ ὅτι τοῦ ἀποστελλομένου 6 ἀποστέλλων ἕτερος ὧν
τυγχάνει. ἔχεις τοιγαροῦν κἀνταῦϑα τὸν μὲν ἀποστέλλοντα τὸν ἐπὶ

8 Psal. 143, 8. 5 — vgl. Euseb. Ecl. proph. II 14 (S. 90, 16ff) — 6 Psal. 143, 9
— 11 Psal. 143, 5a — 12 Psal. 17, 10—11 — 18 wohl am Ende des Werkes — 22 Psal.
143, 9a — 23 Psal. 143, bb — 26 f Jerem, 3, 6 — 28 Psal. 147, 1 — 29 Psal. 147, 4

Vor Κύριε Z. 3: χύριος οὐρανόϑεν κατιὼν ἀνθρώπων Evexev, ᾧδή τε ἐπὶ
τούτῳ ἀδομένη καινή, ἣ τῆς καινῆς διαϑήκης δηλαδή Vor Ἐπαίνει Z. 27: ϑεοῦ
λόγος ἐπὶ γῆς ἀποστελλόμενος καὶ ἐν βραχεῖ χρόνῳ πάντας ἀνϑρώπους διατρέχων

1 λίψεσϑαι P 19 wong (vgl. die Inhaltsangabe oben) Kl, διαϑήχης P

23 ἐμπρισμόν P
17*

260 Eusebius
πάντων ϑεόν, τὸν δὲ ἀποστελλόμενον τὸν λόγον, ὃς πολυώνυμος ὧν
τοτὲ μὲν σοφία τοτὲ δὲ λόγος ἄλλοτε δὲ ϑεὸς καὶ πάλιν κύριος διὰ
τῶν ϑείων χρησμῶν ἀνηγόρευται. 32 ἐπιστήσας δὲ τίνα τρόπον ἐν
σφόδρα χρόνῳ βραχεῖ τὴν πᾶσαν οἰχουμένην ἔπλησεν 0 τῆς διδασκαλίας
αὐτοῦ λόγος, εὖ old ὅτι τὸ ἀποτέλεσμα ϑαυμάσεις τῆς προρρήσεως
φασχούσης »ἕως τάχους δραμεῖται ὃ λόγος αὐτοῦκ.

ΧΙ. Aro τῆς B τῶν Βασιλειῶν. »Καὶ ἐλάλησεν Δαβὶδ τῷ
κυρίῳ τοὺς λόγους τῆς φόδῆς ταύτης-«. ei} ἑξῆς φησιν" »καὶ ἔκλινεν
οὐρανοὺς καὶ κατέβη, καὶ γνόφος ὑποκάτω τῶν ποδῶν αὐτοῦ. καὶ
ἐπέβη ἐπὶ χερουβὶμ καὶ ἐπετάσϑη ἐπὶ πτερύγων ἀνέμων, καὶ ἔϑετο
σχύτος ἀποχρυφὴν αὐτοῦς, Ξ καὶ ἐπὶ τέλει τῆς αὐτῆς φδῆς" »ῥῦσαί μες,
φησίν, »ἐξ ἀντιλογιῶν λαοῦ, καταστήσεις us εἰς κεφαλὴν ἐϑνῶν᾽
λαὸς ὃν οὐχ ἔγνων ἐδούλευσέ μοι, εἰς ἀκοὴν ὠτίου ὑπήκουσέν μουκ«"
»υἱοὶ ἀλλότριοι ἀπορριφήσονταικ.

30 χλίνας οὐρανοὺς καὶ καταβὰς ϑεός, ὁ ἐπιβὰς ᾧ ἀνείληφεν
ἀνϑρώπῳ, ὅντινα νῦν χερουβὶμ ó λόγος ὀνομάζει, ἀνέπτη σὺν αὐτῷ
τὴν ἄνοδον πεποιημένος μετὰ τῶν δορυφορούντων αὐτὸν ϑείων
πνευμάτων, πτερύγων ἀνέμων καὶ αὐτῶν χρηματιζόντων. σκοτεινῶς
δὲ ταῦτα καὶ ἐν παραβύστῳ γεγενῆσϑαι κατά τινας ἀπορρήτους
xci λανϑάνοντας αἰνίττεται λόγους, φάσκων" »χαὶ ἔϑετο σχότος
ἀποχρυφὴν αὐτοῦς. τὰ δὲ ἑξῆς ἀχολούϑως τῇ τοῦ Χριστοῦ ἐναν-
ϑρωπήσει τὴν κατ᾽ αὐτοῦ γενομένην ἀντιλογίαν τοῦ Ιουδαίων λαου
σημαίνει, καὶ τὴν τῶν ἐϑνῶν ὑπακοὴν τῆς τοῦ Χριστοῦ διδασκαλίας.
αὐτοῖς δὲ ῥήμασιν τὰ παραπλήσια εὕροις ἂν καὶ ἐν ἑπτακαιδεχάτῳ
ψαλμῷ, εἰς ἃ τὰ φανέντα προείρηται.

ΧΙ. "Axó τῆς τρίτης τῶν Βασιλειῶν. »Kal νῦν, κύριε, 0
ϑεὸς Ἰσραήλ, πιστωϑήτω δὴ τὸ ῥῆμά σου, ὃ ἐλάλησας τῷ παιδί σου
τῷ Δαβίδ, τῷ πατρί μου. ὅτι εἰ ἀληϑῶς κατοικήσει ϑεὸς μετὰ ἀν-
ϑρώπων ἐπὶ γῆς; εἰ ὁ οὐρανὸς καὶ ὁ οὐρανὸς τοῦ οὐρανοῦ οὐκ
ἀρχέσουσί σοι;« Ξ κεῖται ταῦτα αὐταῖς λέξεσιν καὶ ἐν Παραλειπομέναις.

6 Psal 147,4 — 7 llSam. 22,1 — 8 Il Sam. 92, 10-122 — 11 Psal.
17, 44. 454, 46a; vgl. II Sam. 22, 44. 45b. 462 — 15 ff vgl. II Sam. 22, 10 u. 11
— 20 II Sam. 22,12 — 25 vgl. S. 252, 22 ff — 26 I Kón. 8, 26—27a — 30 II Chron.
6, 17—182

Vor Kal ἐλάλησεν Z. 1: κύριος ἐξ οὐρανοῦ χατιών, ἡγούμενος τῶν πρὶν οὐκ
ἐγνωκότων αὐτὸν [aus αὐτῶν] ἐθνῶν, τὸ δὲ ἰουδαίων ἔϑνος ἀποστραφησόμενος
Vor Καὶ νῦν Z. 26: ϑεὸς οὐρανόϑεν κατιὼν καὶ μετ᾽ ἀνθρώπων ἐπὶ γῆς κατοικῶν

10 ἐπέβη] vgl. auch Z. 15 ἐπιβὰς | xai ὥφϑη + vor eni πτερ. LXX. 25 τὰ
φανέντα: was mir zu sagen nötig schien 29 τῆς γῆς S. 262, 9 | xai ὁ οὐρανὸς
steht am Rande in P

269

Demonstr. evang. VI Cap. 10, 1—2. Cap. 11, 1—3. Cap. 12, 1—9 961

To μὲν οὖν Δαβὶδ ἐπηγγείλατο ὁ ϑεὸς ἀναστήσει» ἐχ κοιλίας αὐτοῦ
βασιλέα, οὗ πατὴρ αὐτὸς ὃ ϑεὸς ἔσεσϑαί φησιν, ὥστε τὸν γεννώμενον
»ἐκ σπέρματος Δαβὶδε υἱὸν ὀνομασϑῆναι ϑεοῦ ϑρόνον τε βασιλείας
ἕξειν αἰώνιον. 3 ταῦτα δὲ ἐν μὲν τῇ δευτέρᾳ τῶν Βασιλειῶν διὰ Νάϑαν
τοῦ προφήτου ἐχρήσϑη τῷ Δαβὶδ τοῦτον τὸν τρόπον᾽ »xci ἔσται ἐὰν
πληρωϑῶσιν αἱ ἡμέραι σου καὶ κοιμηϑήσῃ μετὰ τῶν πατέρων σοῦ,
χαὶ ἀναστήσω τὸ σπέρμα σου μετὰ σέ, ὃς ἔσται ἐκ τῆς κοιλίας σου,
καὶ ἑτοιμάσω τὴν βασιλείαν αὐτοῦ; αὐτὸς οἰκοδομήσει μοι οἶχον τῷ
ὀνόματί μου, καὶ ἀνορϑώσω τὸν ϑρόνον αὐτοῦ ἕως εἰς τὸν αἰῶνα.
ἐγὼ ἔσομαι αὐτῷ εἰς πατέρα καὶ αὐτὸς ἔσται μοι εἰς υἱόν«. “τὰ Ó
αὐτὰ xoci ἐν Παραλειπομέναις ὁμοίως εἴρηται.

Ev δὲ ψαλμῷ ὀγδοηκοστῷ ὀγδόῳ λέλεκται" »αὐτὸς ἐπικαλέσεταί με,
πατήρ μου εἶ σύ, ϑεός μου καὶ ἀντιλήπτωρ τῆς σωτηρίας μου" κἀγὼ
πρωτότοχον ϑήσομαι αὐτόν, ὑψηλὸν παρὰ τοῖς βασιλεῦσι τῆς γῆς. εἰς
τὸν αἰῶνα φυλάξω αὐτῷ τὸ ἔλεός μου, καὶ ἡ διαϑήκη μου πιστὴ αὐτῷ"
xci ϑήσομαι εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος τὸ σπέρμα αὐτοῦ, καὶ τὸν
ϑρόνον αὐτοῦ ὡς τὰς ἡμέρας τοῦ οὐρανοῦς, "καὶ πάλιν »ὥμοσα
Δαβὶδ τῷ δούλῳ μου, ἕως τοῦ αἰῶνος ἑτοιμάσω τὸ σπέρμα Gov, καὶ
οἰχοδομήσω εἰς γενεὰν καὶ γενεὰν τὸν ϑρόνον σους, ϑκαὶ αὐϑις᾿
»ἅπαξ ὥμοσα ἐν τῷ ἁγίῳ μου, εἰ τῷ Δαβὶδ ψεύσομαι" τὸ σπέρμα
αὐτοῦ εἰς τὸν αἰῶνα μενεῖ, καὶ ὁ ϑρόνος αὐτοῦ ὡς ὃ ἥλιος ἐναντίον
μου, καὶ o ἡ σελήνη κατηρτισμένη εἰς τὸν αἰῶνας.

τ Τούτων δὴ καὶ ὃ ἑκατοστὸς τριακοστὸς πρῶτος ψαλμὸς μνης-
μονεύσας, ἐπὶ τὸν Χριστὸν ἀναφέρει τὰ δηλούμενα. ἄκουε Ó οὖν
καὶ τούτου" »μνήσϑητι, κύριε, τοῦ Δαβὶδ καὶ πάσης τῆς πραύτη-
τος αὐτοῦ" Oc ὥμοσεν τῷ κυρίῳ, ηὔξατο τῷ ϑεῷ laxo. οἷς μεϑ'
ἕτερα ἐπιλέγει: »ὥμοσεν κύριος τῷ Δαβὶδ ἀλήϑειαν, καὶ οὐ μὴ
ἀϑετήσῃ αὐτόν" ἐκ καρποῦ τῆς κοιλίας σου ϑήσομαι ἐπὶ τὸν ϑρόνον
σους. $xai ὑποκαταβὰς ἑξῆς τὸν ἐκ χαρποῦ τῆς κοιλίας Δαβὶδ ἀνα-
στησόμενον λευχότερον ὀνομάζει λέγων" »ἐκεῖ ἐξανατελῶ κέρας τῷ
Δαβίδ, ἡτοίμασα λύχνον τῷ χριστῷ uov' τοὺς ἐχϑροὺς αὐτοῦ ἐνδύσω
αἰσχύνην" ἐπὶ δὲ αὐτὸν ἐξανϑήσει τὸ ἁγίασμά uov«.

ϑΤαῦτα τοιγαροῦν Σολομῶν ὃ σοφώτατος τῷ ἑαυτοῦ πατρὶ

1 vgl. Euseb. Ecl. proph. I 20 (5.60, 3ff ed. Gaisford) — 1—4 vgl. II Sam.
7,12.13.14.16 — 3 Róm. 1, 3 — 5 II Sam. 7, 12—14a — 11 I Chron. 17, 11—13a
— 12 Psal. 88,27—30 — 17 Psal. 88, 4b—5 — 20 Psal. 88, 36—38a — 25 Psal.
131, 1—2 — 27 Psal. 131, 11 — 30 Psal. 131, 17—18

1 ἀναστήσειν --- 9 ὃ ϑεὸς steht am Rande in P 21 ἐναντίων P

I2
-J

262 Eusebius

χρησϑέντα συννοήσας, μὴ μικρὰ μείζονα δὲ τῆς κατὰ ἄνϑρωπον φύ-
σεῶς τυγχάνοντα συνιδών, καὶ μᾶλλον ἁρμόζοντα ϑεῷ ἤπερ αὐτῷ
καίπερ ὄντι υἱῷ Jaßid, συνιείς τε τὸν πρὸς τοῦ ϑεοῦ πρωτότοχον
ὠνομασμένον καὶ τὸν σαφῶς προφητευόμενον υἱὸν ϑεοῦ, ὑπεργέγηϑεν
ταῖς ἐπαγγελίαις, καὶ συνεύχεται πιστωϑῆναι τὰ τῆς προρρήσεως,
ἐπιδημήσειν TE τὸν προφητευόμενον, πρωτότοχον xci ϑεοῦ υἱὸν
ἀναγορεύων. διό φησιν »xci νῦν, ὁ ϑεὸς ᾿Ιὐραήλ, πιστωϑήτω δὴ
τὸ ῥῆμά σου, ὃ ἐλάλησας τῷ παιδί σου Δαβίδ, τῷ πατρί μου. ὅτι εἰ
ἀληϑῶς κατοικήσει ϑεὸς μετὰ ἀνϑρώποων ἐπὶ τῆς γῆς; εἰ ὁ οὐρανὸς
καὶ ὃ οὐρανὸς τοῦ οὐρανοῦ οὐκ ἀρκχέσουσί σοι;«

XII. "4x0 τοῦ Μιχαία. »᾽Δἀχούσατε, λαοὶ πάντες, καὶ προῦ-
ἐχέτω ἡ γῆ καὶ πάντες οἱ ἐν αὐτῇ, καὶ ἔσται κύριος ὁ ϑεὸς ὑμῶν
εἰς μαρτύριον, κύριος ἐξ οἴχου ἁγίου αὐτοῦ. διότι ἰδοὺ κύριος κύριος
ἐχπορεύεται ἐκ τοῦ τόπου αὐτοῦ, καὶ καταβήσεται ἐπὶ τὰ ὕψη τῆς
γῆς, καὶ σαλευϑήσεται τὰ 007 ὑποκάτωϑεν αὐτοῦ, καὶ ai κοιλάδες
τακήσονται Oc κηρὸς ἀπὸ προσώπου πυρός, καὶ ὡς ὕδωρ καταφερό-
μενον ἐν καταβάσει. δι᾿ ἀσέβειαν Ἰακὼβ πάᾶντα ταῦτα, καὶ δι᾽
ἁμαρτίαν οἴχου Ἰσραήλ.«

2 Καὶ νῦν ἀχαλύπτοως ἐξ οὐρανοῦ κατιὼν κύριος 0 ϑεὸς ἐχπορευό-

9 S S

μενός TE »éx TOU τόπου αὐτοῦς διὰ τῶν προχειμένων κηρύττεται. εἴη
δ᾽ ἂν ὁ τοῦ ϑεοῦ λόγος, ὃν μόνον διὰ τῶν ἔμπροσϑεν γενητὸν
ὑπάρχειν ϑεὸν καὶ χύριον μετὰ τὸν ἀνωτάτω καὶ ἐπὶ πάντων ἀπε-
δείξαμεν. τόπον δ᾽ αὐτοῦ οὐκ ἂν ἁμάρτοις λέγων εἶναι τὴν ἐν
οὐρανοῖς βασιλείαν, τόν τε ἔνδοξον τῆς ϑεότητος αὐτοῦ ϑρόνον, ὃν
ϑεολογῶν ὁ προφήτης ἔψαλλεν᾽ »ὁ ϑρόνος σους, φάσκων, »0 ϑεὸς
εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνοςς, ἐφ᾽ ὃν αὐτῷ ὁ πατήρ, Oc ἂν 3
μονογενεῖ, καϑέζεσϑαι παρεκελεύσατο εἰπών᾽ »χάϑου ἐκ δεξιῶν μοὺς

ϑταῦτα γὰρ σαφῶς ἤδη πρότερον ἐπὶ μόνον ἀναφέρεσϑαι. τὸν ἡμέ-
τερον σωτῆρα τὸν ϑεὸν λόγον παρεστήσαμεν" αὐτὸν δὴ οὐν τοῦτον
ὁ παρὼν ϑεσπίζει λόγος »ἐχπορεύεσϑαι ἐκ τοῦ τόπου αὐτοῦ, καταβή-
σεσϑαί τε ἐπὶ τὰ ὕψη τῆς γῆςς. “ποῖα δ᾽ ἂν εἴη ταῦτα ἢ ῥητῶς
μὲν τὰ og τοῦ Ἰσραὴλ xai οἱ βουνοί, περὶ ὧν μυρίαι προφητεῖαι
ϑεσπίζουσιν, αὐτή τε Ἱερουσαλήμ, καὶ τὸ Σιὼν 0008, ἐν ᾧ τὰς πλεί-

3 vgl. Psal. 88,28 — 7 I Kön. 8, 26—27 — 11 Micha 1,2—5a — 13 vgl. Euseb.

Ecl. proph. III 17 (S. 116, 15 ed. Gaisford) — 21 vgl. oben S. 151, 30ff, bes. 152, 8 —
25 Psal.44, 7a — 27 Psal. 109, 1a — 28 vgl. oben S. 219, 1ff — 80 vgl. Micha 1,3

Vor Axoboare Z. 11: περὶ τῆς ἐξ οὐρανῶν εἰς ἀνθρώπους χαϑόδου καὶ περὶ
τῆς ἐπὶ τῆς παρουσίας αὐτοῦ γενομένης ἀποβολῆς μὲν τοῦ ἰουδαίων ἔϑνους, εἰσ-
ποιήσεως δὲ τῶν λοιπῶν ἁπάντων ἐϑνῶν

7 zuge + vor ὁ ϑεὸς, 8 τῷ -I- νου 4. 8.260,26. 28 12 ὑμῶν vgl. S. 200,0; 331, 20

271

Demonstr. evang. VI Cap. 12, 9. Cap. 13, 1—9 263

στας ἐποιεῖτο διατριβὰς 6 σωτὴρ xci κύριος ἡμῶν; τούτων δὲ
διαφϑορὰν ἔσεσϑαι καὶ ἀπώλειαν ἐπὶ τῇ τοῦ Χριστοῦ καϑόδῳ ϑεσπί-
ζει. χαὶ πρόδηλον ὡς μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρουσίαν καὶ
τὰ κατ᾽ αὐτοῦ τετολμημένα τὰ προειρημένα πάντα πεπολιόρκηται

- , > > x EY »
5 xai eis ἐσχάτην ἐρημίαν ἐλήλυϑεν. 500 μὴν ἀλλὰ καὶ οἱ ἄρχοντες

τοῦ Ιουδαίων ἔϑνους, ἢ τε παρ᾽ αὐτοῖς τὸ πρὶν συνεστῶσα βασιλεία,
ἱερωσύνη τε καὶ διδασκάλων προεδρία »095« νῦν τροπιχῶς ὀνομαζό-
μενα, »σαλευϑήσεσϑαις λέγονται ἐπὶ τῇ τοῦ κυρίου ἐξ οὐρανῶν
παρουσίᾳ. καὶ τοῦτο δὲ ὅπως τέλους ἔτυχεν τίς οὐκ ἂν ὁμολογήσειεν,
μετὰ τοὺς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ χρόνους πάντ᾽ ἐχεῖνα
ϑεωρῶν οὐ μόνον σαλευϑέντα ἀλλὰ καὶ ἐκποδὼν γεγενημένα; »κοι-
λάδεςς δὲ εἰσέτε νῦν τηχόμεναι εἶεν ἂν αἱ ἀντὶ τῆς Ἱερουσαλὴμ
καὶ τοῦ Σιὼν ρους κατὰ πᾶσαν πόλιν συνεστῶσαι αὐτῶν συναγωγαί,
ἀποϑρηνοῦσαι καὶ ἀποκχλαιόμεναι xci »οὡς κηρὸς ἀπὸ προσώπου
πυρὸςς τηχόμεναι διὰ λύπην καὶ πένϑους ὑπερβολήν, τῆς τε τῶν
οἰχείων ἐρημίας xcl τῆς μακρᾶς καὶ πολυετοῦς δουλείας ἕνεκεν. ὅ καὶ
ἄλλως δὲ κατὰ διάνοιαν ἡ τοῦ λόγου τοῦ ϑείου »ἐπίβασις« οὐχ ἐν
χάσμασι καὶ κοιλώμασιν, οὐδ᾽ ἐν ταπειναῖς καὶ χαμαιπετέσιν διανοίαις
ἀλλ᾽ ἐν ἐπηρμέναις τὸ φρόνημα κατεγίνετο. ταύτῃ γοῦν» τροπιχώ-
τερον αὐτὸς O κύριος καταβήσεσϑαι ἐπὶ »τὰ ὕψη τῆς riss εἴρητο.
" »0_09« δὲ σειόμενα οὑποχάτωϑεν αὐτοῦς αὐτὰ δὴ ἐκεῖνα ἢν, ἔνϑα
»ἀνήχϑη ὑπὸ τοῦ “πνεύματος πειρασϑῆναι ὑπὸ τοῦ διαβόλους, ὅτε καὶ
"παραλαμβάνει αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς 0005 ὑφηλὸν A(av«, »καὶ ἣν
μετὰ τῶν ϑηρίωνε. S»00n< δ᾽ ἂν εἴη αὖϑις τροπιχκώτερον 7) ἐν τοῖς
ὄρεσι τὸ πρὶν ἐπιτελουμένη εἰδωλολατρία, καὶ αἱ ἐν τούτοις ἐνερ-
γήσασαι ἀόρατοι καὶ ἀρχοντικαὶ δυνάμεις, ἃς οὐ μιχρῶς 7 τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν ἀνέσειέν τε καὶ &vtxivtt διδασκαλία. τούτων γὰρ ὁ
ἔνϑεος αὐτοῦ λόγος ?| τε ϑαυματουργὸς καὶ παραδοξοποιὸς ἰσχὺς
λεληϑότως τὴν κατὰ τῶν ἀνθρώπων μακρὰν καὶ παλαιὰν δυναστείαν
καϑήρει. ϑωσαύτως δὲ καὶ »χοιλάδες τηκόμεναι Oc κηρὸς ἀπὸ
προσώπου πυρὸςς δαίμονες ἂν εἶεν χϑόνιοι καὶ περίγειοι, xaó^ ὧν
τὸ καυστιχὸν τῆς μοχϑηρίας αὐτῶν πῦρ ἠφίει, λέγων" πῦρ ἦλϑον
βαλεῖν ἐπὶ τὴν γῆν, καὶ τί ϑέλω εἰ ἤδη ἀνήφϑη;« ὑφ᾽ οὗ πυρὸς δὴ
καιόμενοι, καὶ μὴ οἷοί τε ὄντες τὰς ἀπὸ τῆς ἀοράτου φλογὸς φέρειν
βασάνους, ὑπανεχώρουν τῶν ἀνϑρωπείων σωμάτων, καὶ τὸ συνέχον
γε καὶ ἐλαῦνον αὐτοὺς ἀνωμολόγουν βοῶντες" »ἔα, τί ἡμῖν καὶ σοί,
υἱὲ τοῦ ϑεοῦ; ἦλϑες πρὸ καιροῦ βασανίσαι ἡμᾶς; « »οἴδαμέν σε τίς

7f. 11. 12.14. 21. 30 vgl. Micha 1, 4 — 17 vgl. II Sam. 22, 11 (vgl. oben
8.260,10) — 22 Matth. 4, 1 — 20 Micha 1, 3b — 23 Matth. 4, 8 — Mark. 1,13
— 82 Luk.12,49 — 36 Matth. 8,29 — 87 Mark. 1, ?4

264 Eusebius

ei, 0 ἅγιος τοῦ ϑεοῦς. "τούτους δὲ μάλιστα ἠκίζετο καὶ τοὺς ἐπὶ
τούτων ἄρχοντας καϑήρει, ὅτι μὴ ἀρκεσϑέντες τῇ τῶν λοιπῶν ἐϑνῶν
διαφϑορᾷ, δι᾿ ἧς τοὺς πάντας εἰς τὴν “πολύϑεον πλάνην καταβεβλή-
χεσαν, καὶ τῷ πάλαι τοῦ ϑεοῦ λαῷ, αὐτῷ δὴ τῷ £x περιτομῆς, ἐπι-
5 βεβουλεύχασιν, καὶ ἀποστήσαντές γε τοῦ ϑεοῦ καὶ τοῦτον παντοίαις
περιέπειραν δυσσεβείαις. διὸ χαὶ μάλιστα τὴν ἐξ οὐρανῶν πεποίητο
ὁ κύριος κάϑοδον, 11ῦὅϑεν ἑξῆς φησιν" »διὰ τὴν ἀσέβειαν Ἰακὼβ
πάντα ταῦτα καὶ δι᾿ ἁμαρτίαν οἴχου Ἰσραήλε. καὶ ἔτι πρὸς τούτοις
τῆς ἐξ οὐρανοῦ καϑόδου τοῦ λόγου τὴν αἰτίαν ἑξῆς διασαφεῖ, τοῦ
10 μὲν ἐκ περιτομῆς λαοῦ τὰς δυ(σ)σεβείας ἀπαριϑμούμενος καὶ τὸν ἐπὶ
ταύταις μετελϑόντα αὐτοὺς 0AtÜQov, τῶν δὲ ἀνὰ πᾶσαν τὴν olxov-
μένην ἐϑνῶν προαναφωνῶν τὴν κλῆσιν: διὰ ταῦτα γὰρ ἐπεδήμει ὁ
τοῦ ϑεοῦ λύγος ἐξ οὐρανῶν ἐπὶ γῆς. ?xci τῶν γε λέξεων ἄκουε"
» δι᾿ ἀσέβειαν οἴχου Ἰακὼβ πάντα ταῦτα, καὶ δι᾿ ἁμαρτίαν οἴκου
15 Ἰσραήλ. τίς ἡ ἀσέβεια οἴχου Ἰακώβ, οὐ Σαμάρεια; καὶ τίς ἡ ἁμαρτία
᾿Ιούδα, οὐχὶ Ἱερουσαλήμ; καὶ ϑήσομαι Σαμάρειαν εἰς ὀπωροφυλάκιον
ἀγροῦ καὶ εἰς φυτείαν ἀμπελῶνος, καὶ κατασπάσω εἰς χᾶος τοὺς
λίϑους αὐτῆς, καὶ τὰ ϑεμέλια αὐτῆς ἀποκαλύψως, 13 καὶ ἐπιλέγει"
»κατέβη κακὰ παρὰ κυρίου ἐπὶ πύλας Ἱερουσαλήμ, ψόφος ἁρμάτων
20 xal ἱππευόντωνε, !*xcl αὖϑις" νἡ δόξα τῆς ϑυγατρὸς Ἱερουσαλήμ,
ξίρησαι καὶ κεῖραι ἐπὶ τὰ τέχνα τὰ τρυφερά σου, ἐμπλάτυνον τὴν
χηρείαν σου ος ἀετός, ὅτι ἠχμαλωτεύϑησαν ἀπὸ σοῦς, ἐπὶ τούτοις"
»Σιὼν ὡς ἀγρὸς ἀροτριαϑήσεται, καὶ Ἱερουσαλὴμ ὡς ὀπωροφυλάκιον
ἔσται, καὶ τὸ 0005 τοῦ οἴχου εἰς ἄλσος δρυμοῦς.
25 15 Σιὼν δὲ καὶ Ἱερουσαλὴμ xci τὸ καλούμενον 0008 TOU OlxOU«,
ταῦτ᾽ ἦν ἐχεῖνα τὰ πρόσϑεν δεδηλωμένα διὰ τοῦ »xci σαλευϑήσονται
τὰ 00n ὑποχάτωϑεν αὐτοῦ, xai αἱ κοιλάδες τακήσονται ὡς κηρὸς
ἀπὸ προσώπου πυρός, δι᾽ ἀσέβειαν Ἰακώβε. διὰ γὰρ τὰς δρασϑείσας
κατ᾽ αὐτοῦ δυ(σ)σεβείας εὐθὺς καὶ οὐχ εἰς μακρὸν καὶ τὰ 097] καὶ oi
30 ἐν τούτοις οἰκοῦντες πεπολιόρκηντο, ἐμπρησμόν τε καὶ ἐσχάτην
ἐρημίαν τὸ Σιὼν ὅρος ὑπέμεινε, καὶ γέγονεν »τὸ 0005 τοῦ οἴχου τοῦ
ϑεοῦ εἰς ἄλσος dovuov«. 1θταῦτα μὲν oov ἐπὶ τῇ τοῦ κυρίου ἐξ
οὐρανῶν καϑόδῳ περὶ ἐχείνους ἔσεσϑαι καὶ ἡ παροῦσα προφητεία
σημαίνει, ἃ καὶ ἐναργῆ τὴν ἔχβασιν εἴληφεν μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος
5 ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ παρουσίαν. 1 εἰ γοῦν τι δύναται καὶ ἡ ἡμετέρα

7 Micha 1,5 — 14 Micha 1, 5-6 — 19 Micha 1, 12b—13a — 20 Micha

1, 15b—16 — 23 Micha 3, 12 — vgl. Euseb. Ecl. proph. III 18 (S. 117, 18 ff
ed. Gaisford) — 26 Micha 1, 4—53 — 31 Micha 3, 12b

4 ἐπιβεβουλεύχεσαν Steph. 7 δι᾿ ἀσέβειαν S. 262, 17; 264, 14. 28 26 ca-
λευϑήσεται S. 262, 15 817 τοῦ ϑεοῦ fehlt Z. 24

Demonstr. evang. VI Cap. 13, 9—20 265

ἱστορία, xaO! ἡμᾶς αὐτοὺς τὴν πάλαι βοωμένην Σιὼν ζεύγεσι βοῶν
ὑπὸ Ῥωμαίων ἀνδρῶν ἀρουμένην ὀφϑαλμοῖς παρειλήφαμεν, xoi τήν
γε Ἱερουσαλήμ, oc αὐτό γέ φησι τὸ λόγιον, »0zpoqvAaxiov« δίκην
ἀπολειφϑέντος, ἐν παντελεῖ καταστᾶσαν ἐρημίᾳ. ἃ καὶ δι᾿ οὐδὲν
ἕτερον αὐτοῖς ἢ διὰ τὰς δυ(σ)σεβείας αὐτῶν συμβέβηκεν, δι᾿ ἃς καὶ ὁ
λόγος ὁ οὐράνιος ἐκ τοῦ οἰχείου τόπου προελήλυϑεν. 15καὶ δι᾽
ἑτέρας δὲ αἰτίας ὁ τοῦ ϑεοῦ λόγος οὐρανόϑεν κατεληλυϑέναι τε καὶ
ἐπιβεβηκέναι »ἐπὶ τὰ ὕψη τῆς γῆς« ἤδη πρότερον ἐλέγετο, ὅπως τὰ
μὲν πάλαι ἐπαιρόμενα καὶ ὑπερυψούμενα »κατὰ τῆς γνώσεως τοῦ
ϑεοῦς τὔρη σαλευϑῇ ὑποχάτωϑεν αὐτοῦς, αἱ δυνάμεις δηλονότι αἱ
ἀντικείμεναι, al πρὸ τῆς αὐτοῦ παρουσίας μετὰ τῶν λοιπῶν ἀν-
ϑρώπων καὶ τὸ Ἑβραίων ἔϑνος τοῖς τῆς δυ(σ)σεβείας καὶ εἰδωλολατρίας
πράγμασιν καταδεδούλωνται, οἱ δὲ πονηροὶ δαίμονες, »κοιλᾶδες-« ἐπι-
καλούμενοι διὰ τὸ ἐν χάσμασι σχοτίοις καὶ τοῖς τῶν σωμάτων κοιλώ-
μασιν ἐνδιατρίβειν, »ὡς κηρὸς ἀπὸ προσώπου πυρὸς«- τηκόμενοι, τῇ
τοῦ ϑείου λόγου δυνάμει ἐὲ ἀνϑρώπων ἀποφύγοιεν. καὶ ἑτέρα δ᾽
ἂν εἴη παρὰ ταύτας αἰτία οὐχ ἡ τυχοῦσα τῆς ἐξ οὐρανῶν χαϑόδου
τοῦ κυρίου, ἣν ὁ λόγος ἐπισημαίνεται, ὅπως πάντα τὰ ἐπὶ γῆς ἔϑνη,
τῶν δαιμόνων ἀπελασϑέντων καὶ τῶν ἀρχοντικῶν πνευμάτων σει-
σϑέντων, τῆς πάλαι αὐτῶν σκληρᾶς καὶ ἀκινήτου τυρα(ν)νίδος ὑπανα-
πνεύσαντα, τὴν ἐπίγνωσιν τοῦ ἐπὶ πάντων ἀναλάβῃ ϑεοῦ. 19 χαὶ
αὐτὰ ὧδέ πως αἱ τῆς αὐτῆς προφητείας φωναὶ ἑξῆς καὶ κατὰ τὸ
αὐτὸ ὑπὸ μίαν συνάφειαν διανοίας κηρύττουσιν" »καὶ ἔσται ἐπ᾿ ἐσχά-
τῶν τῶν ἡμερῶν ἐμφανὲς τὸ 0005 κυρίου, ἕτοιμον ἐπὶ τὰς κορυφὰς
τῶν ὀρέων, καὶ μετεωρισϑήσεται ὑπεράνω τῶν βουνῶν, καὶ σπεύσουσιν
ἐπ᾿ αὐτῷ λαοί. καὶ πορεύσονται ἔϑνη πολλὰ καὶ ἐροῦσιν, δεῦτε ἀνα-
βῶμεν εἰς τὸ 0005 τοῦ κυρίου καὶ εἰς τὸν οἶχον τοῦ ϑεοῦ Ἰακώβ,
καὶ δείξουσιν ἡμῖν τὴν ὁδὸν αὐτοῦ, καὶ πορευσόμεϑα ἐν ταῖς τρίβοις
αὐτοῦ. ἐκ γὰρ Σιὼν ἐξελεύσεται νόμος, καὶ λόγος κυρίου ἐξ degov-
σαλήμ, καὶ κρινεῖ ἀνὰ μέσον τῶν ἐθϑνῶνι.

20 Τοιαῦτα καὶ περὶ τῆς τῶν ἐϑνῶν κλήσεως, ἃ καὶ ὁποίας ἔχεται
διανοίας ὅπως τε καὶ αὐτὰ μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρουσίαν
τέλος εἴληφεν, ἐπὶ σχολῆς ἄν τις χκαταμάϑοι. ἀκολούϑως Ye μὴν
τούτοις ἀρχόμενος 6 τῆς προφητείας λόγος, Oc ἂν ἐπὶ σωτηρίᾳ οὐ

3 vgl. Micha 3, 12 — 8 vgl. Micha 1, 3 (oben S. 263, 176) — 9f II Kor.
10, 5 — 10 vgl. Micha 1, 4a — 13. 15 vgl. Micha 1, 4 — 23 Micha 4, 1-- 838
— (29—30 Jes. 2, 3b—43) — 33 wahrsch. am Ende des Werkes

22 avrà P, lieber ταῦτα Hkl, doch vgl. Z. 32

eo
Qt

266 Eusebius

μόνον» τοῦ lovdeiov ἔϑνους ἀλλὰ γὰρ καὶ τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων τῆς
τοῦ χυρίου εἰς ἀνϑρώπους χαϑόδου γενησομένης, πᾶσι τοῖς λαοῖς καὶ
τοῖς ἐπὶ τῆς γῆς ἅπασιν ἐπιφωνεῖ λέγων᾽ »ἀκούσατε, λαοὶ πάντες,
xci προσεχέτω ἡ γῆ, καὶ πάντες οἱ ἐν αὐτῇ«. 31 καὶ τὸ μαρτύριον
δὲ τοῦ πάϑους ἠνίττετο τοῦ χυρίου ἐπιφέρων" »xci ἔσται κύριος ὁ
ϑεὸς ὑμῶν εἰς μαρτύριονε.

Ei$’ ἑξῆς ὁ αὐτὸς προϊὼν προφήτης, ὡς ἂν ἤδη προπαιδεύσας
τὰ περὶ τῆς ὑπάρξεως τοῦ ϑεοῦ λόγου τῆς τε ἐξ οὐρανῶν αὐτοῦ
καταβάσεως, καὶ ὡς τὰ αἴτια τῆς εἰς ἀνϑρώπους αὐτοῦ παρουσίας
προειπών, ἑπομένως τὴν εἰς ἀνθρώπους αὐτοῦ ἐσομένην γένεσιν καὶ
αὐτὸ δὴ τὸ χωρίον, ἔνϑα τεχϑήσεσϑαι ἔμελλεν, ὧδέ πῶς διδάσκει
Aeyan' »xal σύ, Βηϑλεὲμ οἶχος τοῦ Ἐφραϑά, ὀλιγοστὸς εἶ τοῦ εἶναι
ἐν χιλιάσιν ’Iovda' ἐκ σοῦ μοι ἐξελεύσεται ἡγούμενος, τοῦ εἶναι εἰς
ἄρχοντα ἐν τῷ Ἰσραήλ, καὶ αἱ ἔξοδοι αὐτοῦ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἐξ ἡμερῶν αἰῶ-
voc«. 22 ἐπιμελῶς δὲ xQ0(0)0ytc, τίνα τρόπον τοῦ ἐπὶ τὴν Βηϑιλεὲμ
(χωρίον δέ ἐστι τοῦτο τῆς Ἰουδαίας) φανησομένου τὰς ἐξόδους ἄνο»-
ϑεν καὶ ἐξ αἰῶνος ὑφεστάναι φησίν, τὴν ἔνϑεον δηλῶν προῦπαρξίν
τε καὶ οὐσίωσιν τοῦ ἐκ Βηϑλεὲμ προελευσομένου ἄρχοντος. εἰ μὲν
οὖν ἔχοι τις ἐφ᾽ ἕτερον ἀναφέρειν τὸν χρησμόν, τίς οὗτος, ἀποδει-
χνύτο»᾽ εἰ δ᾽ οὐχ ἔστιν εὑρεῖν ἕτερον τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ, ὃς μόνος μετὰ τὴν προφητείαν ἐνθένδε ὡρμημένος βοᾶται,
τί λοιπὸν ἐμποδὼν μὴ οὐχὶ συνομολογεῖν ἀλήϑειαν τῇ προφητείᾳ,
ἐπὶ μόνῳ. αὐτῷ ἐπαληϑευούσῃ τὴν πρόρρησιν; μόνος γοῦν οὗτος ἐπι-
φανὴς τῶν πώποτε γεγονὼς ἐκ τοῦ προειρημένου χωρίου τῆς Βηϑ-
λεὲ μετὰ τοὺς -τῆξ προφητείας χρόνους, τὸ ἀνϑρώπειον ὑποδὺς
σχῆμα, προελήλυϑεν, ἅμα Te τῇ αὐτοῦ παρουσίᾳ ἐπληροῦτο τὰ προ-
ἡγορευμένα. 23 αὐτίκα γοῦν καὶ οὐχ εἰς μαχρὸν τῷ μὲν Ιουδαίων
ἔϑνει ἕχαστα τῶν προφητευζο)μένων σχυϑρωπῶν ἀπήντα, τοῖς δὲ
ἔϑνεσιν πάλιν τὰ ἀχόλουϑα τοῖς ϑεσπίσμασιν, αὐτός τε οὗτος ὁ σω-
τὴρ xci χύριος ἡμῶν ἐκ Βηϑλεὲμ ὁρμηϑεὶς »ἡγούμενος « ἀνεδείχϑη
τοῦ κατὰ διάνοιαν ᾿Ισραήλ᾽ οὕτω παντὸς τοῦ διορατιχοῦ καὶ
ϑεοσεβοῦς λαοῦ χρηματίζοντος. καὶ ϑέα γε ὅπως »τὰς ἐξόδους
αὐτοῦς τῆς ἐνθέου προὐπάρξεως »ἀπ᾽ ἀρχῆς« καὶ »ἐξ ἡμερῶν
αἰῶνος« ἔχειν λέγεται, ὕπερ οὐκ ἂν ἁρμύσειεν ἀνϑρώπου φύσει.
"^ τούτοις ἑξῆς ὃ προφητικὸς λόγος, ὑποβὰς μικρόν, καὶ νῦν πάλιν

3 Micha 1, 2a — 5 Micha 1, 2b — 12. 80. 32 ff Micha 5, 2 — 12 vgl.
Euseb. Ecl. proph. III 19 (S. 119, 3 ff)

10 urspr. γένεσιν ἐσομένην P 28 ἐπαληϑευούσῃ Kl, vgl. 308, 14, σαλευοῦση
(sie) P 28 προφητευομένων ΗΚ], vgl. S. 267, 9; 268, 24 usw., προφητευμένων
P, πεπροφητευμένων Steph.

Demonstr. evang. VI Cap. 13, 20—26. Cap. 14, 1—3 267

τῆς πάλαι νομικῆς ϑρησχείας τὴν περιγραφὴν καὶ τὴν καϑαί-
ρεσιν ὑποσημαίνει, ἐκ προσώπου τοῦ λαοῦ λέγων" »&v τίνι καταλάβω
τὸν κύριον, ἐπιλήψομαι ϑεοῦ μου ὑψίστου; εἰ καταλήψομαι αὐτὸν
ἐν ὁλοχαυτώμασιν ἐν μόσχοις ἐνιαυσίοις; εἰ δῶ πρωτότοχα χοιλίας
μου ὑπὲρ ἁμαρτίας ψυχῆς uov;« 35 ἐκ δὲ προσώπου τοῦ ϑεοῦ τοιάνδε
αὐτοῖς τὴν ἀπόχρισιν ποιούμενος" »εἰ ἀνηγγέλη σοι, ἄνϑρωπε, τί
καλόν; καὶ τί κύριος ἐκζητεῖ παρὰ σοῦ ἀλλ᾽ ἢ τοῦ ποιεῖν κρίμα καὶ ἀγα-
πᾶν ἔλεος καὶ ἕτοιμον εἶναι πορεύεσϑαι ὀπίσω κυρίου τοῦ ϑεοῦ Gov;«

2’ Eysıs τοιγαροῦν κἀνταῦϑα ἐπὶ τῇ προφητευομένῃ τοῦ κυρίου
ἐξ οὐρανῶν εἰς ἀνθρώπους καϑόδῳ ὁμοῦ καὶ κατὰ τὸ αὐτὸ πλεῖστα
ὅσα σημαινόμενα, Ἰουδαίων ἀποβολήν, ἐλέγχους τῶν ἀσεβειῶν αὐτῶν.
καϑαίρεσιν τῆς βασιλικῆς αὐτῶν μητροπόλεως, τῆς τε πάλαι πρό-
τερον παρ᾽ αὑτοῖς ἐπιτελουμένης κατὰ Μωσέα λατρείας παραίτησιν"
ἔμπαλιν δὲ περὶ τῶν ἐϑνῶν ἀγαϑὰς ἐπαγγελίας, ἐπίγνωσιν ϑεοῦ,
χαινὸν τρόπον εὐσεβείας, νόμον TE νέον, καὶ λόγον ἐκ μὲν τῆς lov-
δαίων χώρας προελευσόμενον εἰς πάντα δὲ τὰ ἔϑνη διαδοϑησόμενον,
ἅπερ ὁποῖον τέλος καὶ ὁποίαν ἔχβασιν τῶν λόγων μετὰ τὴν τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν ᾿ἸΙησοῦ Χριστοῦ παρουσίαν ἐπιδέδε[ιϊχται, σοὶ κατα-
λείπω σκοπεῖν.

XIV. Aro τοῦ Außaxovu. »Καὶ ἀπεχρίϑη κύριος πρός uc
καὶ εἶπεν, γράψον ὅρασιν σαφῶς ἐν πυξίῳ, ὅπως διώκῃ ὁ ἀναγινώ-
σχων αὐτά, διότι ἔτι ὅρασις εἰς καιρόν, καὶ ἀνατελεῖ ἑσπέρας καὶ οὐχ
εἰς κενόν" ἐὰν ὑστερήσῃ, ὑπόμεινον αὐτόν, ὅτι ὃ ἐρχόμενος ἥξει καὶ
οὐ μὴ χρονίσῃ. ἐὰν ὑποστείληται, οὐκ εὐδοκεῖ ἡ ψυχή μου ἐν αὐτῷ"
ὁ δὲ δίκαιος ἐκ πίστεώς μου ζήσεται. «

? Καὶ ἐνταῦϑα διαρρήδην «ἐρχόμενον ἥξειν τὸν προφητευόμενον
ϑεσπίξει. τίς δ᾽ ἦν οὗτος ἢ ὁ ἀνωτέρω δηλωϑ εὶς κατὰ τὸ »εὐλογη-
μένος 0 ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι κυρίου, ϑεὸς κύριος καὶ ἐπέφανεν
ἡμῖν;ς τοῦτον δὲ οἷα φῶς τυγχάνοντα τῆς ἑσπέρας ἀνατελεῖν φησιν,
ἐπὶ συντελείᾳ δηλαδὴ τῶν αἰώνων. ᾧ συνᾷδει καὶ ὁ Ζαχαρίας λέγων"
»ἰδοὺ ἀνήρ, ἀνατολὴ ὄνομα αὐτῷ, καὶ ὑποχάτωϑεν αὐτοῦ ἀνατελεῖς,
3xal τὸν χρόνον ὑποσημαίνων ὁ αὐτὸς ἐπιλέγει. »τὸ πρὸς ἑσπέραν
ἔσται Page. . . »ἐὰν ὑστερήσῃ, ὑπόμεινον αὐτόνε, av οὗ ὁ Axvkas

2 Micha 6, 6. 7b — 6 Micha 6, 8 — 20 Habak. 2, 2—4 — 27 Psal. 117,
262, 27a — 29. 33 vgl. Habak. 2, 3 — 31 Sachar. 6, 12 — 32 Sachar. 14, 7

Vor Kai ἀπεκρ. Z. 90: ὡς ἐρχόμενος ἥξειν καὶ οὐ χρονίσειν ὁ τοῦ ϑεοῦ
λόγος προεφητεύετο

3 £m] ἀντιλ. LXX. 18 ἐπιδέδεχται Steph. 22 ἕξσπέρας] vgl. Z. 29 ff;
208, 22 1 23 χενόν aus xocwóv P | ὁ] vgl. Z. 26; 268, 10; 269, 17 33 es
fehlt etwa: οἷς ἑξῆς ἐπιφέρει" Hkl

τῷ

268 Eusebius

πεποίηκεν" »ἐὰν [δὲ] μελλήσῃ, προσδέχου αὐτόν, ὅτι ἐρχόμενος ἥξει
καὶ οὐ Boadvver«. τούτου δὲ μέμνηται, καὶ ἡ πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολὴ
δι᾿ ὧν φησιν" »μὴ ἀποβάλητε οὖν τὴν “παρρησίαν ὑμῶν, ἥτις ἔχει
μεγάλην μισϑαποδοσίαν. ὑπομονῆς γὰρ ἔχετε χρείαν, ἵνα τὸ ϑέλημα
τοῦ ϑεοῦ ποιήσαντες χομίσησϑε τὴν ἐπαγγελίαν. ἔτι γὰρ μικρὸν
ὅσον ὅσον, O ἐρχόμενος ἥξει καὶ οὐ χρονιεῖ" ὁ δὲ δίκαιος ἐκ πίστεώς
μου ζήσεται, καὶ ἐὰν ὑποστείληται, οὐχ εὐδοκεῖ ἡ ψυχή μου ἐν αὐτῷς«.
I χαὶ 000 γε ὅπως διὰ τούτων ἀσαφῶς κείμενον τὸ προφητικόν, διὰ
τὸ καϑ᾽ ὑπερβατὸν εἰρῆσϑαι, ἐπὶ τὸ σαφέστερον ἡ ἐπιστολὴ διείληφεν.
δ ἡ μὲν γὰρ τῆς προφητείας λέξις »ἐρχόμενος«, φησίν, »ἥξει καὶ οὐ
χρονίσεις, καὶ ἐπιφέρει" »ἐὰν ὑποστείληται, οὐκ εὐδοκεῖ ἡ ψυχή μου
ἐν αὐτῷς, ὅπερ συναπτόμενον ἀνάγεσϑαι δόξειεν. ἂν ἐπὶ τὸν ἐρχό-
μενον καὶ οὐ χρονίζοντα, ὅπερ ἐστὶν ἄτοπον. πῶς γὰρ ἐπ᾽ ἐκεῖνον
ἁρμόσει τὸ λέγεσϑαι μὴ εὐδοκεῖν ἐν αὐτῷ τὸν ϑεόν; ἀλλ᾽ ἡ τῆς
ἐπιστολῆς M ἐναλλάξασα τὴν τοῦ λόγου σύνταξιν, τὴν διά-
vorav ἐσώσατο. μετὰ γὰρ τὸ »ἔτι μικρὸν ὅσον ὅσον ὃ ἐρχόμενος
ἥξει καὶ οὐ χρονίσεις ἑξῆς συνῆψε τὸ »0 δὲ δίκαιος ἐκ πίστεως
ζήσεταις, εἶτα τὸ ἐν τῇ προφητείᾳ πρῶτον κείμενον ὑπέταξε δεύ-
τερον ἐν τῷ »xai ἐὰν ὑποστείληται, 00x εὐδοκεῖ ἡ ψυχή μου ἐν
αὐτῷκ«. ἅπαξ γὰρ ϑεσπίσας ὁ λόγος διὰ τῆς προφητείας, ὅτι δὴ τὸ
φῶς τὸ πᾶσιν τοῖς ἔϑνεσιν ἐπηγγελμένον διὰ τῆς Χριστοῦ παρουσίας
ὀψέ ποτε καὶ »ἑσπέρας ἀνατελεῖ, καὶ οὐ διαψεύσεταις Ἰ(οὕτω γὰρ
ἀντὶ τοῦ »καὶ 00x εἰς zevov« ὁ ᾿Αἀκύλας ἡρμήνευσεν), ἔπειτα, διὰ τὸ
μέλλειν ὀψὲ καὶ ἑσπέρας ἔσεσϑαι τὴν τοῦ προφητευομένου παρουσίαν,
εἰς ὑπομονὴν παρακαλέσας διὰ τοῦ »ἐὰν ὑστερήσῃ, ὑπόμεινον αὐτόν.
(ἢ »ἐὰν μελλήσῃ, προσδέχου αὐτόνω, »0tL ἐρχόμενος set καὶ οὐ μὴ
χρονίσῃς, ἐπὶ τὴν πίστιν τῆς προρρήσεως, τὸν ἀχροατὴν παρορμᾷ,
λέγων. ὃ δὴ τούτοις πιστεύων ἐξ αὑτῆς τῆς πίστεως αὐτοῦ δίκαιος
ἀναδειχϑεὶς τὴν κατὰ ϑεὸν ζήσεται ζωήν, ος ἔμπαλιν ὁ ἀπιστῶν, ἐν
οἷς ἂν νὑποστεί[λ]ληταις, μὴ ϑαρσήσας μηδ᾽ ἐμπιστεύσας τοῖς εἰρημέ-
νοις, »00x εὐδοχεῖ ἡ ψυχή μου ἐν aOvQ«. 8 οὐχοῦν καὶ αὐτοὶ τούτοις
ἀκολούϑως ἐναλλάξαντες τὸ πρῶτον ὕστερον, καὶ μεταϑέντες τὸ
ὕστερον ἐπὶ τὸ πρῶτον, σώσομεν τὸν νοῦν τῆς λέξεως, μετὰ τὸ »ὅτι
ὁ ἐρχόμενος ἥξει καὶ οὐ χρονίσεις xa0^ ὑπερβατὸν συνάπτοντες τὸ »0

1 Habak. 2, 3 — 3 Hebr. 10, 8ῦ---38 — 10 Habak. 2,3 — 11 Habak. 2,4 —
16—19 Hebr. 10, 37—38 — 22ff Habak. 2,3 — 26 vgl. S. 269, 3 — 30—8. 269,5
vgl. Habak. 2, 3. 4; Hebr. 10, 38

1 δὲ < Field Orig. Hexapl., vgl. unten Z. 26 u. 269, 3 15 ἐπιστολῆς Hkl
Kl, διαστολῆς P 98 ἡρμήνευσεν Steph., ἑρμήνευσεν P

Demonstr. evang. VI Cap. 14, 3—9. Cap. 15, 1—2 269

δὲ δίχαιός μου ix πίστεως ζήσεταις, ϑχαὶ τούτῳ ἐπιλέγοντες τὸ νἐὰν
ὑποστείληται, οὐχ εὐδοχεῖ ἡ ψυχή μου ἐν autos. ταύτῃ δὲ καὶ ὁ
᾿Αχύλας τῇ διανοίᾳ συντρέχει λέγων" »ἐὰν μελλήσῃ, προσδέχου αὐτόν,
ὅτε ἐρχόμενος ἐλεύσεται καὶ οὐ βραδυνεῖ. ἰδοὺ νωχελευομένου οὐχ
εὐθεῖα ἡ ψυχή μου ἐν αὐτῷ, καὶ δίκαιος ἐν πίστει αὐτοῦ ζήσεταικ.

XV. “πὸ τοῦ αὐτοῦ. »Κύριε, εἰσακήκοα τὴν ἀκοήν σου, xci
ἐφοβήϑην" κατενόησα τὰ ἔργα σου, καὶ ἐξέστην. ἐν μέσῳ δύο ζωοῶν
γνωσϑήσῃ, ἐν τῷ ἐγγίζειν τὰ ἔτη ἐπιγνωσϑήσῃ᾽ ἐν τῷ παρεῖναι τὸν
καιρὸν ἀναδειχϑήσῃ" ἐν τῷ ταραχϑῆναι τὴν ψυχήν μου ἐν ὀργῇ ἐλέους
μνησϑήσῃ. ὁ ϑεὸς ἐκ Θαιμὰν ἥξει, καὶ ὁ ἅγιος ἐξ 00008 κατασκίου
δασέος. ἐχάλυψεν οὐρανοὺς ἡ ἀρετὴ αὐτοῦ, καὶ τῆς αἰνέσεως αὐτοῦ
πλήρης ἡ γῆ. καὶ φέγγος αὐτοῦ ὡς φῶς ἔσται: κέρατα ἐν χερσὶν
αὐτοῦ, καὶ ἔϑετο ἀγάπησιν χραταιὰν ἰσχύος αὐτοῦ. πρὸ προσώπου
αὐτοῦ προπορεύσεται λόγος καὶ ἐξελεύσεται εἰς πεδία. «

"'Exaxovoac δὴ αὐτὸς ἑαυτοῦ, μᾶλλον δὲ τοῦ ἐμπνέοντος καὶ
ἐνθεσπίζοντος ἐν αὐτῷ ϑείου πνεύματος, ὃ ἱερὸς προφήτης περὶ τοῦ
προφητευομένου φήσαντος ὅτι »ἐρχόμενος ἥξει καὶ οὐ μὴ χρονίσῃς,
»ὁ δὲ δίκαιος ἐκ πίστεώς μου ζήσεταις, πιστεύσας TE Oc δίκαιος τῷ
χρησμῷ, διὰ τῶν μετὰ χεῖράς φησιν ν»κύριε, εἰσακήκοα τὴν ἀκοήν
σου, καὶ ἐφοβήϑην«, καὶ τὰ ἑξῆς, δι᾿ ὧν σαφῶς ϑεὸν εἰς ἀνθρώπους
ἥξειν καταγγέλλει. τίς δ᾽ ἂν οὗτος εἴη ὁ πάλαι γνωριζόμενος, ὕστερον
δέ ποτε »iv τῷ ἐγγίζειν τὰ ἔτη« γνωσϑησόμενος xoi κατὰ τὸν προ-

, , > , moe 3.4 > E c
PnTevousvov χρόνον »ἀναδειχϑησομενος«, N o αὔτος Exelvog ὁ προ- 2

δηλωϑεὶς δεύτερος τῶν OAcv κύριος, ὁ xci τῇ προρρήσει ἀκολούϑως
γἐπὶ συντελείᾳ τῶν alovov« εἰς ἐξάχουστον πᾶσιν ἀνϑρώποις κηρυ-
χϑείς; τούτου δὴ οὖν τὰ ἀνάγραπτα ἐν τοῖς ἱεροῖς εὐαγγελίοις ἔργα,
τὴν ἐκ παρϑένου δηλονότι οὗ ἀνείληφεν σκήνους γένεσιν, καὶ »ὃς ἐν
μορφῇ ϑεοῦ ὑπάρχων οὐχ ἁρπαγμὸν ἡγήσατο τὸ εἶναι ἴσα ϑεῷ, ἀλλ᾽
ἑαυτὸν ἐκένωσεν μορφὴν δούλου λαβών, τάς τε ἐπιτελεσϑείσας αὐτῷ
εἰς ἀνθρώπους παραδοξοποιίας, καὶ τὰ κατ᾽ αὐτοῦ γε τετολμημένα
τῷ Ἰουδαίων ἔϑνει, τοῖς τῆς ψυχῆς ὀφϑαλμοῖς προλαβών, τά TE
μέλλοντα συμβήσεσϑαι κεχαϑαρμέναις ταῖς διανοίαις παρὰ τοῦ διδά-

> - € ,
óxorroc αὐτὸν ϑείου πνεύματος μαϑών, »ἐκστῆναι«. ὁ προφήτης ἐπὶ

6 Habak. 3, 2-5 — 17 Habak. 2, 3b. 4b — 19, 291 Habak. 3,2 —
235 Hebr. 9, 26 (vgl. S. 270, 32) — 27 Phil. 2, 6 — 33 vgl. Habak. 3, 2

Vor Κύριε Z. 6: óc Enigoßos ἡ περὶ τῆς ἐξ οὐρανῶν χαϑόδου τοῦ xvgiov
ἀχοὴ τυγχάνει xal μετὰ ἐχπλήξεως τὰ ἔργα αὐτοῦ, ἐλϑόντος τε αὐτοῦ ἣ σύμπασα
γῆ τῆς αἰνέσεως αὐτοῦ πλησϑήσεται, ὅτε τῆς καινῆς διαϑήκχης αὐτοῦ λόγος εἰς
πάντας ἀνϑρώπους διαδραμεῖται

14 προπορ. vgl. S. 271, 35 u. 272,4 1ὅ δὴ Kl, δὲ P

278

2710 Eusebius

τοῖς ἀχουσϑεῖσι xci πεφοβῆσϑαι ὁμολογεῖ φάσχων' »κύριε, εἰσακήκοα
τὴν ἀχοήν σου, καὶ ἐφοβήϑην᾽ κύριε, κατενόησα τὰ «ἔργα, σου,
xci ἐξέστην«. °0 σωτὴρ δὲ χαὶ κύριος ἡμῶν, αὐτὸς οὗτος ὃ τοῦ
ϑεοῦ λόγος, »ἐν μέσῳ δύο ζωῶν ἐγνώσϑη «, πληϑυντικῶς ἐν-
ταῦϑα καὶ περισπωμένως »τῶν DoOv« ἀπὸ Evıxod τοῦ »τῆς ζωῆςς«
ὀνόματος ἐξαχουομένων. 405 γὰρ παροξυτόνως »τῶν ζώωνε ἢ ἀπὸ
οὐδετέρου τοῦ ζώου λέγεται, ἀλλὰ »ζωῶν« περισπωμένως ἀπὸ πλη-
ϑυντικῆς εὐϑείας τῆς »αἱ ζωαί«. »δύο οὖν«, φησίν, »ζωῶν μέσον
γνωσϑήσῃς«. μιᾶς γὰρ οὔσης τῆς κατὰ ϑεὸν ζωῆς καὶ ϑατέρας τῆς
xatà ἄνϑρωπον, καὶ τῆς μὲν ϑνητῆς τῆς δὲ ἀϊδίου, ἀμφοτέρων
εἰκότως ὃ κύριος διὰ πείρας ἐλϑών, »ἐν μέσῳ δύο ζωῶν γνωσϑῆναις
λέγεται κατὰ τὴν τῶν ἑβδομήκοντα ἑρμηνείαν" κατὰ γὰρ τὸν AxoAav
οὐχ οὕτως, ἀλλ᾽ »ἐν τῷ ἐγγίζειν τὰ ἔτη ζώωσον αὐτός εἴρηται ὅ(τί
δὲ »αὐτὸς ἢ τὸ κάτεργόν σού φησι»), καὶ ὃ Θεοδοτίων δέ φησιν
»ἐν μέσῳ ἐτῶν ξώωσον αὐτόνε, καὶ ὁ “Σύμμαχος »ἐντὸς τῶν ἔνι-
αὐτῶν ἀναξζώωσον αὐτόν« ἐχδέδωκεν. πάντες οὖν »ζώωσον αὐτόν«
εἰπόντες, σαφῶς ὅτι μὴ περὶ οἷον ἀλόγων τινῶν ἢ λογικῶν ζῴων
ὁ λόγος τυγχάνει παρέστησαν. ὃ διὸ παρὰ τοῖς ἑβδομήκοντα λεγο-
μένου τοῦ »iv μέσῳ δύο ζωῶν γνωσϑήσῃς οὐ κατὰ τοὺς πρὸ ἡμῶν
ἐξειλήφαμεν, ἀλλὰ δύο ζωὰς τοῦ προφητευομένου δηλοῦσϑαι ἔφαμεν,
μίαν μὲν τὴν ἔνϑεον, ϑατέραν δὲ τὴν ἀνϑροωπίνην.

ἸΤούτοις 0 προφήτης ἐπιλέγει" »ἐν τῷ ταραχϑῆναι τὴν ψυχήν
μου, ἐν ὀργῇ ἐλέους μνησϑήσῃ«, διδάσκων ὅτι τὸν τοῦ πάϑους τοῦ
προφητευομένου καιρὸν συνιδὼν τῷ πνεύματι τεϑορύβητο. πλὴν
ἀλλ᾽ ἐν αὐτῷ τούτῳ, φησίν, τῷ καιρῷ, ἐφ᾽ o τὴν ψυχὴν ἐταράχϑην,
ὀργῆς τοῖς ἀνϑρώποις οὐδεπώποτε ἄλλοτε ἐπαιωρηϑείσης διὰ τὰς
τολμηϑείσας κατὰ τοῦ κυρίου δυ(σ)σεβείας, ἐλέους αὐτὸς ὁ φιλανϑρω-
πότατος κύριος ἀντὶ ὀργῆς ἐμνήσϑη, ὡς ἂν ἀγαϑοῦ τυγχάνων πατρὸς
υἱός. °T0 γοῦν πάϑος αὐτοῦ τῷ παντὶ κόσμῳ σωτηρίας τῆς κατὰ
ϑεὸν xci ἐλέους κατέστη αἴτιον. τούτοις ἐπιλέγεται" »ὃ ϑεὸς ἀπὸ
Θαιμὰν ἥξεις. τὸ δὲ Θαιμὰν μεταλαμβάνεται εἰς τὴν ἑλλάδα φωνὴν
»συντέλειας, ὡς μηδὲν διαφέρειν εἰ σαφῶς ἐλέγετο »0 ϑεὸς ἐπὶ ovr-
τελείᾳ ἥξει«. ἐπὶ γὰρ συντελείᾳ τοῦ αἰῶνος καὶ ἐν ταῖς ἐσχάταις
ταύταις ἡμέραις ἐπέφανεν ἡμῖν ἡ τοῦ ϑεοῦ τῶν ὅλων διὰ τοῦ σω-
τῆρος ἡμῶν εὐεργεσία. ϑ τάχα δὲ καὶ τὴν δευτέραν αὐτοῦ καὶ ἔνδοξον

1. 4ff Habak. 3, 2, — 22 Habak. 3, 2b — 30ff Habak. 3, 88 — 34 vgl.
Jes. 2, 2

3 ἐξέστιν P 7 περισπωμένως Steph., περισπωμένης P 16 ἐχδέδωκχεν Steph.,
ἐχδεδώχασιν P 15 u. 16 fordert Kl. auf Grund von Hieron. (illud) u. der Aus-
sage πάντες ovr usw. (Z. 16) überall αὐτό

Demonstr. evang. VI Cap. 15, 2—15 371

ἐν τούτοις ἄφιξιν ϑεσπίζει, ὥστε ἀπὸ ἑτέρας ἀναγινωσκεσϑαι ἀρχῆς
τὰ ἀπὸ τοῦ »0 ϑεὸς ἀπὸ Θαιμὰν ἥξεις, ὡς ἐπὶ συντελείᾳ τοῦ αἰῶνος
ἤἥξοντος αὐτοῦ ἀπὸ τῶν κατὰ τὰ νότια μέρη τοῦ οὐρανοῦ" μεταλαμ-
βάνεται γὰρ »Ocıuave εἰς τὸν »νότον«. 10 διόπερ 0 Θεοδοτίων τοῦτον
ἑρμηνεύει τὸν τρόπον᾽ »ὁ ϑεὸς ἀπὸ νοτίου ἥξεις.

x x € ui on b] , * CUIU 22 or , ,

To δὲ ἑξῆς εἰρημένον »καὶ ὁ ayıos ἐξ ὁρους κατασκίου δασέοςς
νοήσεις παραϑεὶς τὰς οὕτως ἐχούσας ἐν τῷ Ζαχαρίᾳ φωνάς" »ἑώρακα
τὴν »ύχτα, καὶ ἰδοὺ ἀνὴρ ἐπιβεβηκὼς ἐπὶ ἵππον πυρρόν, καὶ οὗτος
εἱστήκει ἀνὰ μέσον τῶν ὀρέων τῶν χατασχίων«. 1! τοῦτον γοῦν τὸν
ἐπιβεβηκότα »ἐπὶ Ür)nov πυρρόν«, καὶ ἑστῶτα »ἀνὰ μέσον τῶν ὀρέων
τῶν κατασχίωνς«, αὐτὸν ἡγοῦμαι εἶναι τὸν ἐν τῇ μετὰ χεῖρας δηλού-
μενον προφητείᾳ φασχούσῃ᾽ τὸν ἅγιον ἥξειν »ἐξ ὅρους κατασκίου
δασέος«. ἐν ἑκατέροις γοῦν 00. κατάσκια λέλεκται, καὶ ἡγοῦμαι τοῦ
παραδείσου τοῦ ϑεοῦ τυγχάνειν, ὃν νἐφύτευσενς »ἐν ᾿Εδὲμ κατ᾽ ἀνατο-
λάςς, ἢ καὶ τῆς ἐπουρανίου Ἱερουσαλήμ᾽ »0Qn« γὰρ »κύχλῳ αὐτῆς,
καὶ κύριος κύχλῳ τοῦ λαοῦ avrove‘ ᾿12ταῦτα γοῦν διὰ τὸ πλήρη
τυγχάνειν ϑείων δυνάμεων xal πνευμάτων ἀγίων oc ἂν σύμφυτα καὶ
ἀμφιλαφῆ κατάσχια λέγεται. ἀλλ᾽ ἐν μὲν τῷ Ζαχαρίᾳ σαφῶς ἀνὴρ
ἐποχούμενος ἵππῳ πυρρῷ ϑεωρεῖται, οὕτω τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
ἐνανϑρωπήσεως καὶ τῆς σαρχός, 7 ἐπωχήσατο, δηλουμένης" ἐνταῦϑα
δὲ ὁ ϑεὸς xci ἅγιος ὠνόμασται. "3 ὡς γὰρ ἐκ ϑεοῦ εἰς ἀνϑρώπους
τὴν ἄφιξιν πεποιημένος, καὶ Oc ἂν ἐκ τῶν ϑειοτέρων χωρίων ἐπι-
φοιτήσας, λέγεται »0 ϑεὸς ἀπὸ Θαιμὰν ἥξειν, καὶ ὃ ἅγιος ἐξ ὄρους
κατασχίου δασέοςκ«.

Eig’ ἑξῆς ἐπιλέγει: »ἐκάλυψεν οὐρανοὺς ἡ ἀρετὴ αὐτοῦ, καὶ τῆς
αἰνέσεως αὐτοῦ πλήρης ἡ γῆ, καὶ φέγγος αὐτοῦ ὡς φῶς ἔσται«. 14 δι᾿
ὧν ὁμοῦ j τε εἰς οὐρανοὺς ἔνδοξος αὐτοῦ βασιλεία παρίσταται καὶ
ἡ μετὰ ταῦτα γενομένη τε καὶ ἐπὶ πλεῖον γενησομένη εἰς πᾶσαν τὴν
γῆν τῆς περὶ αὐτοῦ διδασχαλίας αἴνεσις. τὸ δὲ »κέρατα ἐν ταῖς
χερσὶν αὐτοῦς τῆς βασιλείας αὐτοῦ τὰ σύμβολα δηλοῖ, δι᾿ ὧν κερά-
τῶν τὰς ἀοράτους καὶ ἀντικειμένας δυνάμεις ὠϑούμενος καὶ κερατίζων
ἀπελαύνει. ἀκολούϑοως τούτοις ἐπιλέγει" »καὶ ἔϑετο ἀγάπησιν κραταιὰν
ἰσχύος αὐτοῦς. iz le ye εἰς ἀνϑρώπου κραταιᾶς διαϑέσεως
αὐτοῦ καὶ ἀγάπης δεῖγμα μέγιστον ἣν τὸ »πρὸ προσώπου αὐτοῦ
πορευϑῆναι AOyov«, δηλονότι τὸν σωτήριον καὶ εὐαγγελικόν, ἐξελ-

6. 12. 23 Habak. 3, 3 — 7ff Sachar. 1, 8 — 14 Gen. 2, 8 --- 15 Psal. 124,2
— 19 vgl. Sachar. 1, 8 — 25 Habak. 3,3b — 29. 32 Habak. 3,4 — 34 vgl. Habak. 3, 5

1 nach ἀναγινώσκεσθαι vielleicht + δεῖ: man muß beim Lesen einen neuen
Anfang machen von den Worten ὁ 9sóg .. ἥξει an 4 ὃ über der Zeile in P
17 σύμφυτα P, εὔφυτα Hkl 27 ἕως + vor εἰς Hkl

281

272 Eusebius

ϑόντα τε τοῦτον διαδραμεῖν »sig πεδίας, ὥστε ἐν ὀλίγῳ πᾶσαν
πληρῶσαι τὴν οἰκουμένην τῆς ὑπ᾽ αὐτοῦ προξενηϑείσης ἅπασιν ἀν-
ϑρώποις σωτηρίας, ἀκολούϑως τῇ προφητείᾳ φησάσῃ »πρὸ προσώπου
αὐτοῦ προπορεύσεται λόγος, καὶ ἐξελεύσεται εἰς πεδία«. κατὰ τὴν
δευτέραν δὲ αὐτοῦ παρουσίαν ἔτι μᾶλλον xai κυριώτερον ὃ λόγος
αὐτοῦ πέρας ἐπιϑήσει τοῖς τε εἰρημένοις καὶ τοῖς ἑξῆς ἐπιφερομένοις,
ἃ καὶ οὐ νῦν ἐξετάζειν καιρός.

XVI. "4xó τοῦ Ζαχαρίου. »Taós λέγει κύριος παντοχράτωρ,
ὀπίσω δόξης ἀπέσταλκέν με ἐπὶ τὰ ἔϑνη τὰ σκυλεύσαντα ὑμᾶς" διότι
ὁ ἁπτόμενος ὑμῶν ὡς ὃ ἁπτόμενος τῆς κόρης τοῦ ὀφϑαλμοῦ αὐτοῦ.
διότι ἰδοὺ ἐγὼ ἐπιφέρω τὴν χεῖρά μου ἐπ᾽ αὐτούς, καὶ ἔσονται σκῦλα
τοῖς δουλεύσασιν αὐτοῖς, καὶ γνώσεσϑε ὅτι κύριος παντοχράτωρ ἐξα-
πέσταλκχέν με.«

2 Κύριος αὐτὸς ὃ παντοχράτωρ ἐν τούτοις ἑαυτὸν ἀπεστάλϑαι

5 φησίν, χαὶ τὸν ἀποστείλαντα ὅστις εἴη διδάσκει, λέγων »καὶ γνώσεσϑε

ὅτι κύριος παντοκράτωρ ἐξαπέσταλκέν us«. οὐκοῦν καὶ ἐνταῦϑα δύο
σαφῶς ἔχεις μιᾷ χρωμένους προσηγορίᾳ, τόν τε ἀποστείλαντα κύριον
παντοχράτορα καὶ τὸν ἀποστελλόμενον ὁμώνυμον τῷ ἀποστείλαντι.
ϑτίνα δ᾽ ἂν ἕτερον εἴποις τὸν ἀποστελλόμενον ἢ τὸν διὰ πλειόνων
ἡμῖν προηγορευμένον ϑεὸν λόγον, πρὸς τοῦ πατρὸς ἀπεστάλϑαι ὁμο-
λογοῦντα, σαφῶς δὲ εἰρηκότα »ὀπίσω δόξης ἀπέσταλκέν μες (δηλῶν
ὅτι προὐπάρχων ἐν δόξῃ τῇ παρὰ τῷ πατρὶ μετὰ ταῦτα ἀπέσταλτο)
»ἐπὶ τὰ ἔϑνη τὰ σκυλεύσαντα ὑμᾶς«; ἐπὶ γὰρ τὰ πρότερον ἐχϑρὰ
καὶ πολέμια τοῦ λαοῦ τοῦ ϑεοῦ ἔϑνη ἀποσταλεὶς m τοῦ ϑεοῦ λόγος

> ταῦϑ'᾽ ὑφ᾽ ἑαυτὸν ἠγάγετο, σκυλεύσας αὐτὰ διὰ τῶν αὐτοῦ μαϑητῶν,

οἵτινες ἦσαν μέρος τοῦ Ex περιτομῆς λαοῦ, ὅντινα πάλαι καταδεδού-
λωντο τὰ ἔϑνη, »σχυλεύσαντας« αὐτὸν τῇ οἰχείᾳ εἰδωλολατρίᾳ. irgUr
oor φησιν πείσεσϑαι τὰ ἔϑνη ἅπερ διατέϑεικεν. Og γὰρ τὸν λαὸν
τοῦ ϑεοῦ, τῆς πατρῴας εὐσεβείας μεταστησάμενα, »σκῦλας« τοῖς ἰδίοις
δαίμοσιν κατεστήσαντο, οὕτω ποτὲ καὶ αὐτὰ τῆς πατρικῆς εἰδωλο-
λατρίας πρὸς τῶν πάλαι δεδουλευχότων αὐτοῖς σχυλευϑήσονται, καὶ
ὑπὸ τὸν ζυγὸν τῆς καϑ᾽ Ἑβραίους εὐσεβείας μεταστήσονται. τοῦτο

^ , > - - -
δὲ ἔσεσϑαί φησιν ὁ κύριος δι᾿ ἑαυτοῦ, ἐπὶ τῷ τοιῷδε κατορϑώματι €

1. 8 Habak. 3, 5. — 8 Sachar. 2, 8-9 — vgl. Euseb. Ecl. proph. III 21
(S. 120, 206) — 15 Sachar. 2, 9b. — 21. 23ff Sachar. 2, 8 — 22 vgl. Joh. 17, 5

Vor Τάδε Z. 8: ὡς ὃ χύριος Ö παντοχράτωρ ὁμολογεῖ ὑφ᾽ ἑτέρου χυρίου

παντοχράτορος ἐπὶ χαϑαιρέσει τῶν φαυλῶν ἀπεστάλϑαι

10 ὑμῶν ὡς ὁ ἁπτόμενος am Rande in P 81 τῶν mit ὦ aus 0 P. 89 μετα-
στήσονται Dind., μεταστήσεται P. (Z. 28 auch Singularis)

Demonstr. evang. VI Cap. 15, 15. Cap. 16, 1—5. Cap. 17, 1—4 273

πρὸς τοῦ πατρὸς ἀποσταλησομένου. ὅ εἴποι δ᾽ ἄν τις xci vontag
\ , ' - > \ ,
τινας καὶ ἀοράτους δυνάμεις »ἔϑνης« νῦν ὀνομάζεσϑαι τὰ »σκυλεύσαντας«
x ^ - τ - a
καὶ αἰχμαλωτεύσαντα τὰς τῶν ἀνϑρώπων ψυχάς, ὧν ψυχῶν οὕτω
^ , € , - ei , H , - τὰ δ 2
φησὶν κηδεσϑαι o φιλανϑρῶπος τοῦ ϑεοῦ λογος οσεί τῆς ἰδίας ὀφϑαλ-

5 μοῦ κόρης" καὶ δεῖγμα τῆς τοιᾶσδε αὐτοῦ “περὶ τὸ τῶν ἀνϑρώπων

τὸ

γένος κηδεμονίας τὸ und ὑποστείλασϑαι αὐτόν, ϑεοῦ λόγον ὄντα καὶ
ἐν δόξῃ τῇ παρὰ τῷ πατρὶ τυγχάνοντα, τὴν εἰς ἀνθρώπους ἐπιδη-
μίαν τε καὶ οἰχονομίαν ἀναδέξασϑαι.

XVII. ’Aro τοῦ αὐτοῦ. »Τέρπου καὶ εὐφραίνου, ϑύγατερ Σιών,
διότι ἰδοὺ ἐγὼ ἔρχομαι καὶ κατασχηνώσω ἐν μέσῳ σου, λέγει κύριος.
xal καταφεύξονται ἔϑνη πολλὰ ἐπὶ τὸν κύριον ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ,
καὶ ἔσονται αὐτῷ εἰς λαόν, καὶ κατασχηνώσω ἐν μέσῳ σου, καὶ γνώσῃ
ὅτι κύριος παντοχράτωρ ἐξαπέσταλχέν ue πρὸς σέ.«

Σ᾿ Ἐπεὶ πρόκειται νῦν τὸ δεύτερον αἴτιον ἐκ τῶν προφητῶν ἀπο-
δεῖξαι ἀνϑρώποις μέλλον ἐπὶ γῆς συμπολιτεύεσϑαι, οἶμαι τούτου
παραστατικὸν εἶναι καὶ τὴν παροῦσαν προφητείαν, Oc διὰ τὸ πρό-
δηλον μηδὲ πλείονος ἐξεργασίας δεῖσϑαι. τηρήσεις δὲ ὅτι καὶ τὴν
αἰτίαν αὐϑις τῆς ἀφίξεως αὐτοῦ δηλοῖ ἐν οἷς Dua »χκαὶ καταφεύ-
ξονται ἔϑνη πολλὰ ἐπὶ τὸν κύριον τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ, καὶ ἔσονται αὐτῷ
εἰς Aaove. ϑταῦτα δὲ ὁ λόγος τὴν ϑυγατέρα Σιὼν εὐαγγελίζεται,
οὕτω τὴν ἐχκλησίαν τοῦ ϑεοῦ προσαγορεύων, διὰ τὸ τῆς ἐπουρανίου
Ἱερουσαλὴμ ϑυγατέρα εἶναι δοχεῖν, μητρὸς οὐσης ἐκείνης τῶν ἁγίων
κατὰ τὸν ἱερὸν ἀπόστολον. 47 καὶ ἄλλως ϑυγάτηρ Σιὼν ἡ ἐκκλησία
Χριστοῦ λεχϑείη ἂν, Oc ἂν ἐκ τῆς προτέρας συναγωγῆς τῶν ἐκ περι-
τομῆς διά τε ἀποστόλων καὶ εὐαγγελιστῶν ὑποστᾶσα, Ol καὶ γεννή-
ματα ἐτύγχανον μητρός, τῆς ἀπορριφείσης διὰ τὰς οἰχείας δυσσεβείας
καὶ χήρας γεγενημένης διὰ τὸ ἀπελάσαι τὸν ἄνδρα, διὰ τῶν προφη-
τῶν ἐπιμεμψάμενον αὐτῇ καὶ φήσαντα᾽ »οὐχ Oc ἄνδρα μὲ ἐκάλεσας
καὶ πατέρα καὶ ἀρχηγὸν τῆς παρϑενίας σου;« ὃς καὶ τοῖς ἐξ αὐτῆς
γενομένοις τὸν τρόπον τῆς μητρὸς διαβάλλων φησίν" »ποῖον τοῦτο
τὸ βιβλίον τοῦ ἀποστασίου τῆς μητρὸς ὑμῶν, o ἐξαπέστειλα αὐτήνε,

2. 4 vgl. Sachar. 2, 8 — 7 vgl. Joh. 17, 5 — 9 Sachar. 2, 10—11 — 18 Sa-
char. 2, 11 — 22 Gal. 4, 26 — 28 Jerem. 3, 4 — 80 Jes. 50, 1

Vor Τέρπου Z. 9: ὡς αὐτὸς ὃ κύριος ἥξειν οὐρανόϑεν xai ἐν ἀνϑρώποις
χατασχηνώσειν τά τε ἔϑνη εἰς αὐτὸν χαταφεύξεσϑαι ϑεσπίζει, καὶ ὡς ἀπεστάλϑαι
ὑπό τινος χρείττονος χυρίου παντοχράτορος ὁμολογεῖ

4 τῆς Hkl, τις Ρ 14f Constr. ἀποδεῖξαι τὸ δεύτερον αἴτιον (= τὸν “0γον)

μέλλον ἀνθρώποις συμπολιτεύεσϑαι 28 ἄνδρα) vgl. Z. 27, οἶκον LXX
Eusebius VI. 18

283

274 Eusebius

καὶ πάλιν »xoLFTTE πρὸς τὴν μητέρα ὑμῶν, κριϑῆτε, ὅτι αὕτη OU
γυνή μου. κἀγὼ οὐχ ἀνὴρ avınge. 5 εἰκότως δῆτα, ὡς ἂν τὴν μη-
τέρα ἀπαρνησαμένουϊς ] τοῦ κυρίου, τὴν ϑυγατέρα ἡ παροῦσα -προφη-
τεία εὐαγγελίζεται τὴν αὐτοῦ τοῦ χυρίου παρουσίαν. εἴη δ᾽ ἂν αὕτη
ἡ ἐξ ἐϑνῶν ἐκκλησία, ἐν χώρᾳ ϑυγατρὸς τῆς προτέρας διὰ τοὺς ἀπο-
στόλους τοῦ σωτῆρος ἡμῶν λελογισμένη.

XVII. πὸ τοῦ αὐτοῦ. Ἰδοὺ ἡμέραι ἔρχονται τοῦ κυρίου,
xci διαμερισϑήσονται τὰ σκῦλα σου ἐν σοί" καὶ ἐπισυνάξω πάντα τὰ
ἔϑνη ἐπὶ Ἱερουσαλὴμ εἰς πόλεμον, καὶ ἁλώσεται ἡ πόλις καὶ διαρπαγή-
σονται αἱ οἰκίαι, καὶ αἱ γυναῖχες μολυνϑήσονται, καὶ ἐξελεύσεται τὸ
ἥμισυ τῆς πόλεως ἐν αἰχμαλωσίᾳ, οἱ δὲ κατάλοιποι τοῦ λαοῦ μου οὐ
μὴ ἐξολοϑρευϑῶσιν. καὶ ἐξελεύσεται κύριος καὶ παρατάξεται ἐν τοῖς
ἔϑνεσιν ἐκχείνοις, καϑὼς ἡμέρα παρατάξεως αὐτοῦ ἐν ἡ ἡμέρᾳ “πολέμου.
καὶ στήσονται οἱ πόδες αὐτοῦ ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐχείνῃ ἐπὶ τὸ ὅρος τῶν
ἐλαιῶν τὸ κατέναντι Ἱερουσαλὴμ ἐξ ἀνατολῶν" καὶ σχισϑήσεται τὸ
0008 τῶν ἐλαιῶν, τὸ ἥμισυ αὐτοῦ πρὸς ἀνατολὰς καὶ τὸ ἥμισυ αὐ-
τοῦ πρὸς ϑάλασσαν, χάος μέγα σφόδρα" καὶ κλινεῖ τὸ ἥμισυ τοῦ
ὄρους πρὸς τὸν βορρᾶν, καὶ τὸ ἥμισυ. αὐτοῦ πρὸς νότον" 2xd ἐμ-
φραχϑήσεται ἡ κοιλὰς τῶν ὀρέων μου, καὶ ἐγκολληϑήσεται ἡ φάραγξ
ὀρέων ἕως Asanı, καὶ ἐμφραχϑήσεται ὃν τρόπον ἐνεφράγη ἀπὸ
προσώπου τοῦ σεισμοῦ ἐν ἡμέραις Ὀζίου "βασιλέως Ἰούδα" καὶ παρέ-
σται κύριος ὁ ϑεός μου, καὶ πάντες οἱ ἅγιοι μετ᾽ αὐτοῦ. καὶ ἔσται
ἐν ἐχείνῃ τῇ ἡμέρᾳ οὐχ ἔσται φῶς, ἀλλὰ φῦχος καὶ πάγος ἔσται
μίαν ἡμέραν, 3 καὶ ἡ ἡμέρα ἐκείνη γνωστὴ τῷ κυρίῳ, καὶ οὐχ ἡμέρα
καὶ οὐχὶ νύξ, τὸ πρὸς ἑσπέραν ἔσται φῶς. καὶ ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ
ἐκείνῃ ἐξελεύσεται ὕδωρ ζῶν ἐὲξ Ἱερουσαλήμ, τὸ ἥμισυ αὐτοῦ eis τὴν
ϑάλασσαν τὴν πρώτην, καὶ τὸ ἥμισυ αὐτοῦ εἰς τὴν ϑάλασσαν τὴν
ἐσχάτην, ἐν ϑέρει xci ἐν ἔαρι ἔσται οὕτως. καὶ ἔσται κύριος εἰς βα-
σιλέα ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ" ἔσται κύριος εἷς, καὶ
τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἕν, κυχλοῦν πᾶσαν τὴν γῆν καὶ τὴν ἔρημον. «

4 Μετὰ τὴν πρώτην πολιορχίαν τῆς Ἱερουσαλὴμ καὶ τὴν παντελῆ
χαϑαίρεσιν αὐτῆς καὶ ἐρήμωσιν τὴν ὑπὸ Βαβυλωνίων καὶ μετὰ τὴν
ἀπὸ τῆς πολεμίας γῆς ἐπὶ τὴν οἰχείαν ἐπάνοδον, τὴν ἐπὶ Κύρου τοῦ
Περσῶν βασιλέως γενομένην, ἄρτι τῆς Ἱερουσαλὴμ ἀνεγηγερμένης,
ἀνανεοϑέντος δὲ τοῦ ἁγιάσματος καὶ τοῦ πρὸς αὐτῷ ϑυσιαστηρίου
ἐπὶ Δαρείου τοῦ Πέρσου, 6 παρὼν προφήτης ϑεσπίζει, τὴν μετὰ

1 Hos. 2, 2 — 7 Sachar. 14, 1—10a

Vor Ἰδοὺ Z. 7: περὶ τῆς ToU κυρίου παρουσίας καὶ τῶν κατὰ τὸ πάϑος αὐτοῦ
συμβησομένων

3 anapvnoausvovSteph. 18 τὸν + vor βορρᾶν S. 279,16 u. 28 35 δὲ P, τε Hkl

ἀ

384

285

Demonstr. evang. VI Cap. 17, 4—5. Cap. 18, 1—9 275

ταῦτα δευτέραν πολιορκίαν τῆς Ἱερουσαλὴμ σημαίνων, ἣν πέπονϑεν
ὑπὸ Ῥωμαίων οὐκ ἄλλοτε ἢ μετὰ τὰ κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ τοῖς οἰκήτορσι» αὐτῆς τετολμημένα. "ἐναργέστατα τοιγαρ-
οὖν καὶ ἐνταῦϑα τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, τοῦ ϑεοῦ λόγου, ἢ παρουσία
καὶ τὰ ἐπὶ ταύτῃ συμβεβηκότα δηλοῦται. ταῦτα δὲ ἣν ὁμοῦ τὰ περὶ
τὸν καιρὸν τοῦ πάϑους αὐτοῦ πεπραγμένα καὶ ἡ παραυτίχα τῷ
Ἑβραίων ἔϑνει ἐπελθοῦσα πολιορκία καὶ τῆς Ἱερουσαλὴμ ἡ ἅλωσις,
καὶ ἡ πρὸς τούτοις κλῆσις τῶν ἐϑνῶν τοῦ τε ἑνὸς καὶ μόνου ϑεοῦ
εἰς πᾶν γένος ἀνϑρώπων ἐπίγνωσις. 90 γε μὴν πνευματόφορος
προφήτης περιπαϑέστερον Oc ἂν ἐπ᾿ οἰκείοις ὀλοφυρόμενος τοῖς ix
περιτομῆς, éx τῆς κατ᾽ αὐτῶν ἐκφωνήσεως τὴν καταρχὴν πεποίηται
τῆς προφητείας. »ἡμέραςς δὴ οὖν »τοῦ κυρίους ὥσπερ οὖν καὶ ἐν
ἑτέροις κἀνταῦϑα ὀνομάζει, οὕτως τὸν χρόνον τῆς εἰς ἀνθρώπους
τοῦ Χριστοῦ παρουσίας σημαίνων, καὶ σαφῶς δηλῶν Oc ἄρα ὁ κύριος
αὐτός, οἷα »φῶς ἀληϑινὸν«ς τυγχάνων, ἰδίων ποιητής ποτε γενήσεται
ἡμερῶν τοῖς τε ἐπὶ γῆς ἅπασιν ἀνϑρώποις ἐπιλάμψει, τῶν ἐϑνῶν
ἁπάντων αὐτόν τε καὶ τὰς ἀχτῖνας τοῦ φωτὸς αὐτοῦ καταδεξαμέ.
vov, ὅτε τῶν ἐθνῶν ἁπάντων φωτιζομένων, κατὰ τὸ »τέϑεικά σε
εἰς φῶς ἐθνῶν, sic διαϑήχην γένουςε, τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος διὰ τὴν
εἰς αὐτὸν ἀπιστίαν τοῖς ἐσχάτοις περιπεσεῖται δεινοῖς: Ἰτοιοῦτον
γάρ ἐστιν τὸ »ἰδοὺ ἡμέραι ἔρχονται τοῦ κυρίου, καὶ διαμερισϑήσονται
τὰ σχῦλά σου ἐν σοί" καὶ ἐπισυνάξω πάντα τὰ ἔϑνη ἐπὶ Ἱερουσαλὴμ
εἰς πόλεμον, καὶ ἁλώσεται ἡ πόλις καὶ διαρπαγήσονται αἱ οἰκίαι, καὶ
αἱ γυναῖχες μολυνϑήσονται, καὶ ἐξελεύσεται τὸ ἥμισυ τῆς πόλεως ἐν
αἰχμαλωσίᾳς. 8 μετὰ δὲ τὴν [xarà] τῆς Ἱερουσαλὴμ πολιορκίαν xci
τὴν μετ᾽ αὐτὴν αἰχμαλωσίαν τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους ἐπιλέγει ἑξῆς
ἀγαϑὰ τοῖς πᾶσι, ϑεσπίζων" »xci ἔσται κύριος εἰς βασιλέα ἐπὶ πᾶσαν
τὴν γῆνε, καὶ πάλιν" »ἔσται κύριος εἷς, καὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἕν, xv-
κλοῦν πᾶσαν τὴν γῆν xci τὴν toguov«. 9 ἀλλὰ γὰρ καὶ τὸ Ἰουδαίων
ἔϑνος τοιαῦτα πείσεσθαι ἐν ταῖς τοῦ χυρίου ἡμέραις τῆς προρρήσεως
ἀποφηναμένης, τίς οὐκ ἂν ϑαυμάσειεν τῆς προρρήσεως τὸ ἀποτέ-
λεσμα; ἅμα γὰρ Ἰησοῦς ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν παρῆν ἠσέβουν τε
εἰς αὐτὸν οἱ ἐκ περιτομῆς, (zal) πάντα αὐτοῖς ἀϑρόως τὰ προη-
γορευμένα μετὰ πεντακχοσιοστὸν ἔτος τῆς προρρήσεος τέλους ἐτύγχα-
vev, ἐξ αὐτοῦ Πιλάτου καὶ μέχρι τῆς κατὰ Νέρωνα καὶ Τίτον καὶ

12 vgl. Sachar. 14, 1 — 15 vgl. Joh. 1, 9 — 18 vgl. Jes. 49, 6 — 91 Sa-
char. 14, 1—2 — 27 Sachar. 14, 9 — 28 Sachar. 14, 9b—10a

10 ini + vor rois(?) Hkl 11 αὐτῶν Steph. αὐτὸν P 17 viell. χαταδεξομ.
Hkl 25 κατὰ — Gaisf. 30 nach προρρήσεως -[- τὸ ἀποτέλεσμα, aber expungiert, P
33 xai + Steph.
18*

286

216 Eusebius

Οὐεσπασιανὸν πολιορκίας οὐ διαλελοιπότων αὐτοὺς παντοίων καὶ
ἐπαλλήλων συμφορῶν, ὡς πάρεστιν ἐκ τῆς Φλαυίου Ἰωσήπου γρα-
φείσης ἱστορίας ἀναλέξασϑαι. Tore μὲν οὖν εἰκὸς »τὸ ἥμισυ τῆς
πόλεωςς ἀπολωλέναι τῇ πολιορκίᾳ, ὥς φησιν ἡ προφητεία. μετ᾽ οὐ
πολὺν δὲ χρόνον κατὰ ᾿Αδριανὸν αὐτοχράτορα κινήσεοςς αὖϑις Ἰου-
δαϊκῆς γενομένης, τὸ λεῖπον τῆς πόλεως μέρος ἥμισυ πολιορχηϑὲν
αὖϑις ἐξελαύνεται, óc ἐξ ἐχείνου καὶ εἰς δεῦρο πάμπαν ἄβατον αὐ-
τοῖς γενέσϑαι τὸν τόπον.

11 Ej δὲ λέγοι τις κατὰ ᾿Αντίοχον τὸν Ἐπιφανῆ ταῦτα πεπλη-

10 ρῶσϑαι, σχεψάσϑω εἰ οἷός τέ ἐστιν ἀποδιδόναι καὶ τὰ λοιπὰ τῆς

προφητείας κατὰ τοὺς ᾿Αντιόχου χρόνους" οἷον τὸ αἰχμαλωσίαν πε-
πονϑέναι τὸν λαόν, καὶ τὸ στῆναι τοὺς πόδας κυρίου ἐπὶ τὸ τῶν
ἐλαιῶν 0005, καὶ εἰ γέγονεν »κύριος εἰς βασιλέα ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν
ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃς, xci εἰ τὸ νόνομας χυρίου »ἐχύχλωσεν τὴν γῆν
πᾶσαν xci τὴν ἔρημονε, ὅτε τῆς Συρίας ᾿Αντίοχος ἐχράτει. καὶ τὰ
λοιπὰ δὲ τῆς προρρήσεως ὁποίου τέλους ἔτυχεν ᾿Αἀντιόχου βασιλεύον-
τος, πῶς τις ἀποδώσει; 15 χαϑ᾽ ἡμᾶς δὲ ταῦτα καὶ πρὸς “λέξιν μὲν
ἀποδέδοται, xci καϑ᾽ ἑτέραν δὲ διάνοιαν" μετὰ γὰρ τὴν τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ παρουσίαν ἡ πόλις αὐτῶν, αὐτή γε ἢ Tegov-
σαλήμ, xci τὸ πᾶν σύστημα xci πολίτευμα τῆς κατὰ τὸν νόμον
Μωσέως ϑρησκείας χαϑῃρεῖτο᾽ αὐτίχα τε τὴν κατὰ διάνοιαν αἰχμα-
λωσίαν πρὸς τῇ σωματιχῇ πεπόνϑασιν, τὸν σωτῆρα χαὶ λυτρωτὴν
τῶν ἀνϑρωπίνων ψυχῶν μὴ παραδεξάμενοι, τὸν ἐλϑόντα »κηρῦξαις
τοῖς ὑπὸ δαιμόνων πονηρῶν »αἰχμαλώτοις ἄφεσιν χαὶ Tolc« τὰς δια-
νοίας »τυφλοῖς ἀνάβλεψινε. 13 ταῦτα δὲ πεπονθότων ἐκείνων διὰ τὴν
ἀπιστίαν αὐτῶν, οἱ τὸν σφῶν λυτρωτὴν ἐπιγνόντες οἰκεῖοί τε αὐτοῦ
γενόμενοι μαϑηταὶ καὶ ἀπόστολοι xci εὐαγγελισταί, πλεῖστοί τε ἄλλοι
τῶν Ex περιτομῆς εἰς αὐτὸν πεπιστευκότων, περὶ ὧν φησιν ὁ ἀπό-
στολος »οὕτω καὶ νῦν λεῖμμα κατ᾽ ἐκλογὴν χάριτος γέγονενς, u καὶ
τὸ »εἰ μὴ κύριος Σαβαὼϑ' ἐγκατέλιπεν ἡμῖν σπέρμα, ec Σόδομα ἂν
ἐγενήϑημεν xai cc Γόμορρα ἂν ὡμοιώϑημενε, τῆς νγενοημένης ἡμῖν
χατὰ διάνοιαν πολιορχίας ἄπειροι διεφυλάχϑησαν οὐ μόνον ἀλλὰ καὶ
τῆς πρὸς λέξιν ἀποδοϑείσης. οἱ γοῦν ἀπόστολοι καὶ μαϑηταὶ τοῦ 60-
τῆρος ἡμῶν, καὶ πάντες οἱ ἐξ Ιουδαίων εἰς αὐτὸν πεπιστευχότες, μα-

2 Joseph. Bell. Jud. — 3 vgl. Sachar. 14, 2 — 12 vgl Sachar. 14, 4 —
13 Sachar. 14, 9 — 14 vgl. Sachar. 14, 10 — 18 vgl. Orig. c. Cels. IV 22. —
23f vgl. Jes. 61, 1 — 25ff vgl. Justin. Apol. I 53, 6ff — 29 vgl. Róm. 11, 5
— 80 Jes. 1, 9 u. Röm. 9, 29

11 zerü .. χρόνους sc. πεπληρῶσϑαι 17 πῶς Steph, ὅπως P 19 αὐτή
HklKl, αὕτη P | ye Steph, τὲ P 21 μούσέως P

287

Demonstr. evang. VI Cap. 18, 9—19 277

, x - > , - , x = L » 2 ,
κρὰν τῆς Ιουδαίας γῆς γενόμενοι xci τοῖς λοιποῖς ξϑνεσιν ἐπισπαρὲν-

τες, τὸν κατὰ τῶν οἰχούντων τὴν πόλιν ὁλεϑρον διαδρᾶναι τότε
ἠδυνήϑησαν. !5xcl τοῦτο δὲ ἡ προφητεία προλαβοῦσα ἐϑέσπισεν δι᾿
ὧν ἔφησεν᾽ »οἱ δὲ κατάλοιποι τοῦ λαοῦ μου οὐ μὴ ἐξολοϑρευϑῶσινκ«.

Οἷς ἑξῆς ἐπιλέγει: »καὶ ἐξελεύσεται κύριος καὶ παρατάξεται ἐν
τοῖς ἔϑνεσιν ἐχείνοις, καϑὼς ἡμέρα παρατάξεως αὐτοῦ ἐν ἡμέρᾳ
πολέμους. 162» ποίοις δὲ ἔϑνεσιν κύριος παρατάξεται ἢ ἐν τοῖς τὴν
Ἱερουσαλὴμ πολιορχήσουσιν; δηλοῖ δὲ ὁ λόγος αὐτὸν τὸν κύριον συμ-
μαχήσειν τοῖς πολιορκοῦσιν, ἐν αὐτοῖς ὄντα καὶ σὺν αὐτοῖς παρατατ-
τόμενον, ὥσπερ τινὰ στρατηγὸν καὶ ὑπέρμαχον αὐτῶν κατὰ τῆς
Ἱερουσαλὴμ στρατευομένων. Ἰοὺ γάρ φησιν 6 λόγος τὸν κύριον
κατὰ τῶν ἐθνῶν παρατάξεσϑαι. τίσιν δὲ καὶ κάτα τίνων (n) κατὰ
τῆς Ἱερουσαλὴμ xol τῶν οἰκητόρων αὐτῆς, περὶ ὧν i ὁ λόγος; τὸ δὲ
»καὶ στήσονται οἱ πόδες αὐτοῦ ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἐπὶ τὸ 0005 τῶν
ἐλαιῶν τὸ κατέναντι Ἱερουσαλὴμ ἐξ avaroAmvı τί ἕτερον δηλοῖ ἢ
κυρίου τοῦ ϑεοῦ, αὐτοῦ δὴ τοῦ ϑεοῦ λόγου, τὴν ἐπὶ τῆς ἐκκλησίας
αὐτοῦ στάσιν TE xai βεβαίωσιν, ἣν 0005 ἐλαιῶν ἐπὶ τοῦ παρόντος
κατὰ τρόπον ἀλληγορίας ὀνομάζει; 18 ὡς γὰρ "ἀμπελὼν ἐγενήϑη τῷ
ἠγαπημένῳ ς- καὶ ἣν "ἀμπελὼν κυρίου Σαβαὼϑε ἀλληγορικῶς "ὃ οἶχος
τοῦ Ἰσραήλ, καὶ ἄμπελος τοῦ Ἰούδα νεόφυτον ἠγαπημένονς, οὕτω δὴ
κατὰ τὴν αὐτὴν ϑεωρίαν εἴποις ἂν ὅτι δὴ καὶ ἐλαιὼν ἐγενήϑη τῷ
δεσπότῃ ἡ ἐξ ἐϑνῶν ἐχκλησία αὐτοῦ, ἣν πάλαι »ἀγριέλαιονς οὖσαν
κατεφύτευσεν, »ἐγχεντρίσας« ἐπὶ τὰς ἀποστολιχὰς τῆς »xaAAteAaÍov«
ῥίζας μετὰ τὴν τῶν προτέρων κλάδων ἐχτομήν, ὥσπερ οὖν ὁ ἀπό-
στολος παιδεύει. καὶ κατεφύτευσέν γε αὐτὴν O κύριος ἑαυτῷ, μονον-
οὐχὶ διὰ τῆς προφητείας λέγων" »ἐλαίαν οὐραίαν tvoxtov ἐκάλεσεν
χύριος τὸ Ovoua Gov«. 19 ἐπεὶ γὰρ ὁ πρῶτος ἀμπελὼν δέον »ποιῆσαι
σταφυλὴν ἐποίησεν ἀκάνϑαςς, καὶ »οὐ δικαιοσύνην ἀλλὰ κραυγήνς«,
εἰχύτως ὡς ἂν ἀκάρπου αὐτοῦ »καϑελὼνς ὁ ϑεὸς »τὸν φραγμὸν αὐ-
τοῦς καὶ »τὸν τοῖχον αὐτοῦς, παραδούς τε αὐτὸν τοῖς ἐχϑροῖς »eis
διαρπαγὴν καὶ καταπάτησινς, κατὰ τὴν τοῦ Hoclov προφητείαν,
ἕτερον αὐτὸς ἑαυτῷ ἀγρὸν συνεστήσατο, τὸν ἐπὶ τοῦ παρόντος
»ἐλαιῶνας ὀνομαζόμενον, ἅτε τοῦ ἐκ ϑεοῦ ἐλέου τετυχηχότα καὶ
πρὸς τοῦ Χριστοῦ καταφυτευϑέντα ἀειϑαλέσι φυτοῖς, τοῦτ᾽ ἔστιν
ψυχαῖς ἁγίαις καὶ φωτὸς ϑρεπτικαῖς οἵαις τε λέγειν »ἐγὼ δὲ ὡσεὶ

4 Sachar. 14, 2b — 5 Sachar. 14, 3 — 14 Sächar. 14, 4 — 18 Jes. 5, 1b
— 19 Jes. 5, 7 — 22 ff vgl. Röm. 11, 24 — 26 Jerem. 11, 16 — 27f Jes. 5,4
u. 7 — 29. 30 vgl. Jes. 5, 5 — 33 vgl. Sachar. 14, 4 — 35 Psal. 51, 10a

11 στρατευομένων Hkl, oro-ov P. 12 παρατάξεσϑαι Steph., παρατάξασϑαι Ρ] ἢ
J- Kl 20 ἄμπελος P, ἄνϑρωπος LXX 38 vgl. ἐλαίων (=eleön) u. ἔλεος, wieS.175,16f

ΓΘ
οι

378 Eusebius

ἐλαία κατάχαρπος ἐν τῷ olxo τοῦ ϑεοῦς. ?9 τοῦτο δὲ τὸ τῶν
ἐλαιῶν 0005 κατέναντι τῆς Ἱερουσαλὴμ εἶναι λέλεκται, ἐπειδήπερ
ἀντὶ τῆς παλαιᾶς ἐπιγείου Ἱερουσαλὴμ καὶ τῆς ἐν αὐτῇ ϑρησχείας
συνέστη τῷ ϑεῷ μετὰ τὴν τῆς Ἱερουσαλὴμ καϑαίρεσιν. φήσας γοῦν
ἀνωτέρω ὁ λόγος περὶ τῆς Ἱερουσαλήμ, ὡς »ἁλώσεται ἡ πόλις« καὶ
τὰ ἐχϑρὰ καὶ πολέμια ἔϑνη συναχϑήσεται ἐπ᾿ αὐτήν, »καὶ διαμερι-
σϑήσεται τὰ σχῦλας« αὐτῆς, εἰχύότως οὐχ ἐπὶ τῆς “ερουσαλὴμ "τοὺς
πόδας« τοῦ κυρίου »στήσεσϑαίς φησιν. “πῶς γὰρ καὶ οἷόν τε ἢν
ἅπαξ καϑῃρημένης; μεταβάντων δὲ ἐξ αὐτῆς ἐπὶ τὸ ἄντικρυς τῆς
Ἱερουσαλὴμ 0008 To καλούμενον ἐλαιῶν, ἐνταῦϑα στήσεσϑαι διδάσκει.
τοῦτο δὲ καὶ ὁ προφήτης Ἰεζεκιὴλ τῷ ϑείῳ πνεύματι προλαβὼν
ϑεωρεῖ" "> λέγει δ᾽ oUr' »καὶ ἐξῆρεν τὰ Χερουβίμ, καὶ οἱ τροχοὶ ἐχό-
μενοι αὐτῶν, xal ἡ δόξα ϑεοῦ ᾿Ισραὴλ ἢν ἐπ᾽ αὐτοῖς ὑπεράνω αὐτῶν.
καὶ ἀνέβη ἡ δόξα κυρίου ἐκ μέσου τῆς πόλεως, καὶ ἔστη ἐπὶ τοῦ
ὄρους ὃ ἦν ἀπέναντι τῆς πόλεωες, 28 ὅπερ ἐστὶν καὶ ἄλλως πρὸς
λέξιν ὁρᾶν πεπληρωμένον εἰσέτι καὶ σήμερον, τῶν εἰς Χριστὸν πε-
πιστευχύτων ἁπάντων πανταχόϑεν γῆς συντρεχόντων, οὐχ ὡς πάλαι
τῆς κατὰ τὴν Ἱερουσαλὴμ ἀγλαΐας ἕνεκα, οὐδ᾽ ὥστε προσχυνῆσαι ἐν
τῷ πάλαι συνεστῶτι ἐπὶ τῆς Ἱερουσαλὴμ ἁγιάσματι, καταλύειν δὲ
£vexev ἱστορίας τε ὁμοῦ τῆς κατὰ τὴν προφητείαν ἁλώσεως καὶ ἐρη-
μίας τῆς Ἱερουσαλὴμ καὶ τῆς »ἐπὶ τὸ 0005 τῶν ἐλαιῶν τὸ κατέναντι
TeoovoaAmus προσκυνήσεως, ἔνϑα ἡ δόξα κυρίου μετέστη καταλείψασα
τὴν προτέραν πόλιν. »ἔστησαν« δὲ ἀληϑῶς καὶ κατὰ τὴν πρόχειρον
xai ῥητὴν διήγησιν »οἱ πόδες« τοῦ κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν, αὐτοῦ
δὴ τοῦ ϑεοῦ λόγου, Ót οὗ ἀνείληφεν ἀνθρωπείου σκήνους, ἐπὶ τοῦ
ὄρους τῶν ἐλαιῶν πρὸς τῷ αὐτόϑιε δεικνυμένῳ σπηλαίῳ, εὐξαμένου
γε xai τοῖς ἑαυτοῦ μαϑηταῖς ἐπὶ τῆς ἀχρωρείας τοῦ τῶν ἐλαιῶν
ὄρους τὰ περὶ τῆς συντελείας μυστήρια παραδεδωχότος, ἐντεῦϑέν τε
τὴν εἰς οὐρανοὺς ἄνοδον πεποιημένου, ὡς 0 Λουχᾶς ἐν ταῖς Πράξεσι
τῶν ἀποστόλων διδάσχει φάσχων, ὅτε δὴ iv τῷ τῶν ἐλαιῶν ὄρει
συμπαρόντων αὐτῷ τῶν ἀποστόλων "βλεπόντων αὐτῶν ἐπήρϑη, καὶ
νεφέλη ὑπέλαβεν αὐτὸν ἀπὸ τῶν ὀφϑαλμῶν αὐτῶν, 24 χαὶ οἧς ἀτε-
vilovreg ἦσαν εἰς τὸν οὐρανὸν πορευομένου αὐτοῦ, καὶ ἰδοὺ ἄνδρες
δύο παρειστήχεισαν αὐτοῖς ἐν ἐσϑήσεσι λευκαῖς, οἱ χαὶ εἶπον, ἄνδρες
Γαλιλαῖοι, τί ἑστήχατε βλέποντες εἰς τὸν “οὐρανόν; οὗτος ὁ Ἰησοῦς
ὁ ἀναληφϑεὶς ἀφ᾽ ὑμῶν εἰς τὸν οὐρανὸν οὕτως ἐλεύσεται, ὃν τρόπον

1. 2 vgl. Sachar. 14, 4 — 5 Sachar. 14, 2 — 6 Sachar. 14, 1 —
12 Ezech. 11, 22—23 — 18 vgl. Joh. 4, 20 ff — 21ff vgl. Sachar. 14, 4 —
25ff vgl. Matth. 26, 30 ff; Luk. 22, 39 ff — 31 Act. 1, 9—11

12 nach Xeg.+rüc πτέρυγας αὐτῶν LXX 27 γε Hkl, ve P

289

Demonstr. evang. VI Cap. 18, 19—30 279

ἐθεάσασϑε αὐτὸν πορευόμενον εἰς τὸν οὐρανόνε, 25 oic ἐπιφέρει
λέγων" "τότε ὑπέστρεψαν εἰς Ἱερουσαλὴμ ἀπὸ ὄρους τοῦ καλουμένου
ἐλαιῶνος, ὃ ἐστιν κατέναντι Ἱερουσαλήμι. “ἔστι μὲν οὖν καὶ πρὸς
λέξιν »κατέναντι Ἱερουσαλὴῆμε xci »i& ἀνατολῶν« αὐτῆς τὸ δηλού-
μενον τῶν ἐλαιῶν ὁρος. πλὴν ἀλλὰ κατὰ τὴν διάνοιαν ἡ ἁγία Χρι-
στοῦ ἐχκλησία (καὶ τὸ 0005 ἐφ᾽ ᾧ τεϑεμελίωται, περὶ οὗ διδάσκει
λέγων ὁ σωτήρ' »οὐ δύναται πόλις κρυβῆναι ἐπάνω ὄρους κειμένης)
ἀντὶ τῆς πεσούσης καὶ μὴ ἐγερϑείσης Ἱερουσαλὴμ ἀνεγερϑεῖσα, καὶ
τῶν ποδῶν τοῦ χυρίου καταξιωϑεῖσα, οὐ μόνον »κατέναντίς ἐστιν
»Ἱερουσαλήμς, ἀλλὰ καὶ »ἐξ ἀνατολῶν« αὐτῆς, προ[σἸλαβοῦσα τὰς αὐγὰς
τοῦ τῆς ϑεοσεβείας φωτὸς καὶ πολὺ προτέρα τῆς Ἱερουσαλὴμ γενο-
μένη αὐτῷ τε πλησιάσασα τῷ τῆς δικαιοσύνης ἡλίῳ, περὶ οὗ λέλεκται"
»τοῖς δὲ φοβουμένοις μὲ ἀνατελεῖ ἥλιος δικαιοσύνηςκς.

27 Ei δὲ λέγει τὸ ἑξῆς, ὅτι »σχισϑήσεται τὸ 0005 τῶν ἐλαιῶν,
τὸ ἥμισυ αὐτοῦ πρὸς ἀνατολὰς καὶ ϑάλασσαν, χάος μέγα σφόδρα, καὶ
χλινεῖ τὸ ἥμισυ αὐτοῦ πρὸς τὸν βορρᾶν, καὶ τὸ ἥμισυ αὐτοῦ πρὸς
νότονε, δύναται μὲν τὴν xa$^ ὅλης τῆς ἀνϑρώπων οἰκουμένης ἐξά-
πλωσιν τῆς ἐχκλησίας σημαίνειν, ἐπεὶ καὶ ἀνατολὰς ἡλίου αὐτὰ τε
τὰ ἕῷα καὶ avarolıza ἔϑνη πεπλήρωκεν, διατείνει δὲ καὶ ἐπὶ τὴν
δυτικὴν ϑάλασσαν Tas τε ἐν αὐτῇ νήσους, οὐ μὴν ἀλλ᾽ ἔφϑαχεν κατά
τε νότον xcl μεσημβρίαν, κατά τε βορρᾶν καὶ ἄρχτον. 38 πάντη γὰρ
xai πανταχοῦ ὁ σημαινόμενος τροπικῶς τοῦ κυρίου ἐλαιών, ἡ ἐκκλη-
σία αὐτοῦ, καταπεφύτευται. δύναται δὲ καὶ κατὰ διάνοιαν τὰ ἐπὶ
τῆς τοῦ Χριστοῦ ἐχχλησίας γενόμενά TE καὶ εἰσέτι νῦν γινόμενα
σχίσματα καὶ τὰς αἱρέσεις τάς τε ἠἡϑικὰς κατὰ τὸν βίον ἀποπτώσεις
αἰνίττεσϑαι σχισϑέντα' φησὶν γάρ᾽ τὸ 0005 διαστήσεσϑαι, »τὸ ἥμισυ
αὐτοῦ πρὸς ἀνατολάς, καὶ τὸ ἥμισυ αὐτοῦ πρὸς ϑάλασσαν, χάος
μέγα σφόδρα, καὶ κλινεῖ τὸ ἥμισυ τοῦ ὄρους πρὸς τὸν βορρᾶν, καὶ
τὸ ἥμισυ αὐτοῦ πρὸς vorove, Oc εἰς τέσσαρα μέρη διαιρεῖσϑαι, δύο
μὲν và σεμνότερα καὶ χρείττω, δύο δὲ τὰ ἐναντία. 329 καὶ ὅρα μή ποτε
διὰ τούτων τὸ μὲν »πρὸς &vatoAGc« xal »πρὸς votor« δύο τάγματα
σημαίνει τῶν τῆς κατὰ ϑεὸν προκοπῆς ἐπειλημμένων, ἕν μὲν τῶν
ἐν γνώσει καὶ λόγῳ καὶ τοῖς λοιποῖς τοῦ ϑείου πνεύματος χαρίσμασιν
τελειουμένων, ϑάτερον δὲ τῶν διὰ βίου κατορϑούντων, ἐν ἐκλογαῖς γε
μὴν (un) διατριβόντων. 59 τὰ δὲ λοιπὰ δύο μέρη τῶν προτέρων διῃ-

9 Act. 1, 12 — 4. 9. 14. 26 vgl. Sachar. 14, 4 — 7 Matth 5, 14 —
13 Mal. 4, 2 (frei)

10 προλαβοῦσα Hkl 14 λέγει Steph., λέγοι P 26 αἰνίττεσϑαι. σχισϑὲν
γάρ φησιν τὸ ὄρος Kl 35 ys μὴν (uj) ΚΙ ΗΚ]

290

e
Qt

980 Eusebius

ρημένα ein àv, τὸ κατὰ ϑάλασσαν καὶ πρὸς βορρᾶν, ἀμφότερα πρὸς
τῇ κακίᾳ σημαινόμενα. »ἀπὸ προσώπους, γάρ φησιν, βορρᾶ ἐχχαυϑή-
σεται τὰ καχὰ ἐπὶ πάντας τοὺς κατοιχοῦντας τὴν γῆνε, 0 τε δράχων
ἐπὶ τῆς ϑαλάσσης ποιεῖσϑαι τὰς διατριβὰς λέγεται, 31 ὥστε εἰκότως
κἀνταῦϑα τῶν ἀπὸ τῆς ἐχκχλησίας ἀποπιπτόντων δύο πάλιν δηλοῦ-
σϑαι τρόπους, τόν TE κατὰ τὸ ἦϑος ἁμαρτάνοντα καὶ τὸν τῆς
ὑγιοῦς καὶ ὀρϑοδόξου γνώσεως ἐξολισϑαίνοντα, oc εἶναι ταύτας τοῦ
δηλουμένου τοῦ ἐλαιῶνος ὄρους τὰς ὑπὸ τῆς προφητείας αἰνιττομένας
διαστάσεις.

32 Τρύτοις ἑξῆς ἐπιλέγεται" "καὶ ἐμφραχϑήσεται ἡ κοιλὰς τῶν
ὀρέων μοῦ, καὶ ἐγκολληϑήσεται φάραγξ ὀρέων ἕως Asanı, xai ἐμ-
φραχϑήσεται ὃν τρόπον ἐνεφράγη ἀπὸ προσώπου τοῦ σεισμοῦ ἐν
ἡμέραις Ὀζίου βασιλέως Ἰούδας. ν»κοιλὰςς δὲ ἐν τούτοις τῶν ὀρέων
τοῦ ϑεοῦ τίς ἂν εἴη ἢ ἡ κατὰ τὸν Μωσέως νόμον ἐν τῇ Ἱερουσαλὴμ
πάλαι πρότερον συντελουμένη σωματικὴ καὶ ἰουδαϊκὴ ϑρησχεία; ἣν
ἀποχλεισϑήσεσϑαι ὥσπερ ἀποφραχϑεῖσαν ὃ παρὼν λόγος ϑεσπίζει
φάσχων᾽" »καὶ ἐμφραχϑήσεται ἡ κοιλὰς τῶν ὀρέων μου, καὶ ἐγκολλη-
ϑήσεται φάραγξ ὀρέων ἕως Aoanı, καὶ ἐμφραχϑήσεταιε" 33 &v9^ ὧν
ὃ “Σύμμαχος πεποίηκεν" »χαὶ ἐμφραχϑήσεται ἡ φάραγξ τῶν ὀρέων
μου, καὶ ἔτι ἐγγιεῖ ἡ φάραγξ τῶν ὀρέων πρὸς τὸ παρακείμενον, καὶ
ἐμφραχϑήσεταις, δι᾿ ὧν παρίστησιν τὸ αἴτιον τῆς ἐμφραχϑείσης φά-
oayyos. τί de ἦν τοῦτο ἀλλ᾽ ἢ τὸ ἐγγίσαι αὐτὴν καὶ πλησιάσαι τῷ
παρακειμένῳ αὐτῇ; τοῦτο δὲ ἣν τὸ τοῦ κυρίου ὅρος τὸ τῶν ἐλαιῶν
προωνομασμένον, ὅπερ ᾿Ασαὴλ ὠνόμασται παρὰ τοῖς ἑβδομήκοντα.
34 δηλοῖ δὲ τοῦτο κατὰ τὴν Ἑβραίων φωνὴν »ποίησιν ϑεοῦς. οὕτω
δέ, φησίν, ἡ παλαιὰ »φάραγξε πλησιάσασα τῷ ὁρει καὶ τῇ Χριστοῦ
ἐχχλησίᾳ τῷ τε ποιήματι ϑεοῦ »ἐμφραχϑήσεταις καὶ ἀποκχλεισϑήσεται,
»ὃν τρόπον ἐνεφράγη ἀπὸ προσώπου τοῦ σεισμοῦ ἐν ἡμέραις Ὀζίου
βασιλέως Ἰούδας. ζητῶν δὲ παρ᾽ ἐμαυτῷ καὶ τὰς Belag περιιὼν
γραφάς, εἴ ποτε »2v ταῖς ἡμέραις Ὀζίους ἡ ἐνταῦϑα δηλουμένη φάραγξ
»ἐνεφράγη ἀπὸ προσώπου τοῦ σεισμοῦς, ἐν μὲν ταῖς τῶν Βασιλειῶν
ἱστορίαις οὐδὲν ηὕρισκον οὔτε γὰρ σωματικῶς xat ^ αὐτὸν σεισμὸς
γεγονὼς οὔτε τι τοιοῦτο περὶ φάραγγος ἐν αὐταῖς εἰρημένον ἀνα-
γέγραπται. 35 ͵στορεῖταί γε μὴν Ὀζίας ἐν ἀρχαῖς δίκαιος γεγονέναι,
εἶτα διαβέβληται ὡς ἐπαρϑεὶς τῇ διανοίᾳ καὶ δι᾿ ἑαυτοῦ ϑῦσαι τῷ

7 Jerem. 1, 14 — 3f vgl. Ezech. 32, 2 — vgl. Psal. 103, 25 u. 26 — 8 vgl.

Sachar. 4, 4 — 10—31 vgl. Sachar. 14, 5 — 23 vgl. Sachar. 14, 4 — 84 ff vgl.
II Kón. 15, 3 ff; II Chron. 26, 18—20

1 τὰ + vor πρὸς Hkl 14 μωϊσέως P 18 ἕως steht am Rande in P
32 οὔτε Hkl, otó£ P — 33 f in ἀναγέγραπται steht «vc auf Ras.

291

Demonstr. evang. VI Cap. 18, 30—41 281

ϑεῷ τολμήσας, δι᾿ ὃ καὶ λέπραν αὐτῷ χατὰ τοῦ προσώπου ἀνϑῆσαι.
τοῦτο μὲν οὖν ἡ βίβλος τῶν Βασιλειῶν παρίστησιν" ὁ δέ γε Ἰώσηπος
καὶ τὰς ἔξωϑεν ἰουδαϊχὰς δευτερώσεις ἀπηκριβωκώς, ἅτε »Ἕβραϊῖος ἐξ
Ἑβραίωνς τυγχάνων, ἐπάκουσον οἷα γενέσϑαι κατὰ τοὺς αὐτοῦ δηλοῖ
χρόνους, λέγων oc ἄρα κατεπειγόντων τὸν Ὀζίαν τῶν ἱερέων »ἐξιέναι
τοῦ ἱεροῦ καὶ μὴ παρανομεῖν εἰς τὸν ϑεόν, ὀργισϑεὶς ἠπείλησεν αὖ-
τοῖς ϑάνατον, εἰ μὴ τὴν ἡσυχίαν ἄξουσιν. 51 μεταξὺ δὲ σεισμὸς ἐκλό-
vnosv τὴν γῆν, καὶ διαστάᾶντος τοῦ ναοῦ φέγγος λαμπρὸν ἐξέλαμψεν
καὶ τῇ τοῦ βασιλέως ὄψει προσέπεσεν, ὡς τῷ μὲν εὐϑέως λέπραν
ἐπιδραμεῖν, πρὸ δὲ τῆς πόλεως πρὸς τῇ καλουμένῃ Ἐροωγῇ τοῦ ὄρους
ἀπορραγῆναι τὸ ἥμισυ τοῦ κατὰ τὴν δύσιν καὶ κυλισϑὲν τέσσαρας
σταδίους ἐπὶ τὸ ἀνατολιχὸν 0005 στῆναι, ὡς τάς τε παρόδους ἐμ-
φραχϑῆναι καὶ τοὺς παραδείσους τοὺς βασιλικούς.« 38 ταῦτά μοι ἀπὸ
τοῦ συγγράμματος τῆς Ἰωσήπου ᾿Ιουδαϊκῆς ἀρχαιολογίας κείσϑω. καὶ
ἐν τῷ προφήτῃ δὲ Aucc εὗρον zart’ ἀρχὰς τῆς προφητείας αὐτοῦ
Gc ὅτι ἤρξατο προφητεύειν »ἐν ἡμέραις Ὀζίου βασιλέως Ἰούδα πρὸ
δύο ἐτῶν τοῦ σεισμοῦς. ποίου δὲ σεισμοῦ οὐχέτι σαφῶς ἐπιλέγει.
39 giuaı δὲ τὸν αὐτὸν προφήτην προϊόντα τὸν σεισμὸν ὑπογράφειν
ἐν oic φησιν" »εἶδον τὸν κύριον ἐφεστῶτα ἐπὶ τοῦ ϑυσιαστηρίου, καὶ
εἶπεν, πάταξον ἐπὶ τὸ ϑυσιαστήριον, καὶ σεισϑήσεται τὰ πρόπυλα,
xci διάκοψον εἰς κεφαλὰς πάντων" καὶ τοὺς καταλοίπους αὐτῆς ἐν
ῥομφαίᾳ ἀποχτενῶς, 40 δι᾿ ὧν ἡγοῦμαι ϑεσπίζεσϑαι τὸν σεισμὸν καὶ
τὴν καϑαίρεσιν τῶν πάλαι σεμνῶν τοῦ Ιουδαίων ἔϑνους καὶ τῆς
ἐπιτελουμένης ὑπ᾽ αὐτῶν ἐν τῇ Ἱερουσαλὴμ ϑρησχείας, τήν τε ἀπώ-
λείαν τὴν μετελϑοῦσαν αὐτοὺς μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρου-
σίαν, ὅτε παραιτησαμένων αὐτῶν τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ, τὸν ἀληϑῆ
ἀρχιερέα, λέπρα κατὰ τῶν ψυχῶν ἐξήνϑησεν, ὥσπερ οὖν καὶ ἐπὶ τοῦ
Ὀζίου, ὅτε καὶ ἀοράτῳ δυνάμει αὐτὸς ὁ κύριος ἐπιστὰς τῷ ϑυσια-
στηρίῳ αὐτῶν τὴν ἐξουσίαν ἔδωκεν τῷ πατάσσοντι, φήσας »πάταξον
(Ext) τὸ ϑυσιαστήριον«. Aldvvausı γοῦν τοῦτο ἐδήλου λέγων" »ἀφί-
erat ὑμῖν O οἶκος ὑμῶν ἔρημος«" αὐτίχα γοῦν ἐπὶ τῷ πάϑει αὐτοῦ
»τὸ χαταπέτασμα τοῦ ναοῦ ἐσχίσϑη ἀπὸ ἄνωϑεν ἕως κάτως, ὥσπερ
οὖν ὁ Ἰώσηπος ἱστορεῖ γεγονέναι κατὰ τοὺς Ὀζίου χρόνους. εἶτα
πρότερον μὲν »ἐσείσϑη và πρόπυλας, ὅτε »ἡ γῆ ἐσείσϑη« xarà τὸν τοῦ

3 vgl. Phil. 3,5 — 5 Joseph. Ant. Jud. IX 10, 4 (224—225) — 16 Amos
1,1 — 19 29 vgl. Amos 9, 1 — 30 Matth. 23, 33 — 32 Matth. 27,51 —
33 vgl. oben Z. 8 — 34 vgl. Amos 9, 1 — Matth. 27, 51

3 am Rande: περὶ ὀζίου βασιλέως 6 τοῦ ἱεροῦ < Jos. 8 nach γῆν + μέγας

Jos. | nach φέγγος + ἡλίου Jos. 12f ἐμφραγῆναι Jos. 30 mi + Hkl, vgl.
2. 20 | δυνάμει »nachdrücklich« (?); vgl. auch Z. 28

292

282 Eusebius

, > - , > 7 ^ ^ ^ ^ 2 , € ,
πάϑους αὐτοῦ κχκαίρον᾽ ust οὐ πολὺ δὲ καὶ τὴν ἐσχατην ὑπέμεινε b

πτῶσιν, λαβών τε τὴν ἐξουσίαν ὁ πατάσσων "διέκοψεν εἰς κεφαλὰς
ἁπάντωνκ. 42) χατὰ τοῦτο δὴ οὖν. τοῦ καιροῦ καὶ »ἡ xot age τῶν τοῦ
ϑεοῦ »ὀρέων ἐνεφράγης, ὥσπερ οὖν γέγονεν ἐπὶ Ὀζίου, πρὸς μὲν ῥητὸν
καὶ λέξιν zara τὴν Ῥωμαίων πολιορκίαν, xaO ἣν οἶμαι συμβῆναί
τινα τοιαῦτα, πρὸς δὲ διάνοιαν ὅτε ἡ σωματικὴ καὶ ταπεινοτέρα τοῦ
Μωσέως νόμου λατρεία ἀπεκλείσϑη εἰς τὸ μηχέτι ἐνεργεῖσθαι διὰ τὸν
σεισμὸν τὸν ἐπελϑόντα προφητιχῶς ἐξ ἐκείνου τῷ Ἰουδαίων ἔϑνει,
καὶ διὰ τὰ λοιπὰ τὰ ἀναγεγραμμένα.

Μετὰ ταῦτα ἐπαναλαβὼν ὁ λόγος τὴν τοῦ κυρίου παρουσίαν
σαφέστερον ἀναχηρύττει λέγων" »χαὶ παρέσται κύριος ὁ ϑεός μου,
καὶ πάντες οἱ ἅγιοι μετ᾽ αὐτοῦς, 43 εἴτε τοὺς ἀποστόλους αὐτοῦ καὶ
μαϑητὰς ὀνομάζων »ἁγίους« αὐτοῦ, εἴτε δυνάμεις τινὰς ἀοράτους
καὶ πνεύματα λειτουργικά, περὶ ὧν εἴρηται »καὶ προσῆλϑον ἄγγελοι,
καὶ διηκόνουν αὐτῷ«ς. εἶτ᾽ ἐπὶ τῆς παρουσίας τοῦ κυρίου »ξσταιςε,
φησίν, "ἡμέρας, καὶ »οὐκ ἔσται φῶς, xci ψῦχος καὶ πάγος ἔσται μίαν
ἡμέρανε, 44 ἀνϑ᾽ οὗ ὁ X Σύμμαχος ἡρμήνευσεν᾽ »xal ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ
οὐχ ἔσται φῶς, ἀλλὰ ψῦχος καὶ πάγος ἔσται μίαν ἡμέραν, ἥτις Eyvo-
σται τῷ κυρίῳ, οὐχ ἡμέρα οὐδὲ νύξ, ἀλλ᾽ ἔσται τὸ πρὸς ἑσπέραν
φῶς«. καὶ ὅρα εἰ μὴ διὰ τούτων λευχότατα τὴν ἡμέραν τοῦ πάϑους
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν δηλοῖ, ἐν ἡ ἡμέρᾳ τὸ μὲν »σὐχ ἔσται φῶς- ἐπλη-
00070, ἡνίχα »ano ἕχτης ὥρας σχότος ἐγένετο ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν
ἕως ὥρας ἐνάτηςς, τὸ δὲ »ἀλλὰ ψῦχος καὶ πάγοςε, ὅτε κατὰ τὸν
Aovx&v: παραλαβόντες τὸν Ἰησοῦν νἤγαγον εἰς τὴν οἰκίαν τοῦ ἀρ-
χιερέως, ὁ δὲ Πέτρος ἠχολούϑει μακρόϑεν, 45 περιαψάντων δὲ πῦρ
ἐν μέσῳ τῆς αὐλῆς ἐκάϑητος xarà τὸν ῆάρχον μετὰ τῶν λοιπῶν
»ϑερμαινόμενοςς. ὁ δὲ Ἰωάννης ἄντικρυς καὶ τοῦ ψύχους ἐμνημό-
»εῦσεν εἰπών" »εἱστήκεισαν οἱ δοῦλοι καὶ οἱ ὑπηρέται ἀνϑρακιὰν πε-
ποιηκότες, ὅτι ψῦχος ἦν, καὶ ἐϑερμαίνοντος. ;

15 Γνωστὴ δέ, φησίν, nv αὕτη ἡ ἡμέρα τῷ κυρίῳ, καὶ οὐχ
ἦν ἡμέρα, καὶ οὐχ „m »U$* οὐχ ἡμέρα μέν, διὰ τὸ προειρῆσϑαι
»οὐκ ἔσται φῶςς, 0 καὶ ἐπληροῦτο, ὅτε »ἀπὸ ἕχτης ὥρας σχότος
ἐγένετο ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ἕως ὥρας ἐνάτης«" οὐδὲ νὺξ δέ, διὰ τὸ

2 vgl. Amos 9, 1 — 3 vgl. Sachar. 14,5 — 11 Sachar. 14,5b — 14 vgl.
Hebr. 1, 14 — Matth. 4, 11 — 22, 82 Matth. 27, 45 — 15. 17 Sachar. 14, 6—7
— 21. 23. 32 Sachar. 14, 6 — 24 Luk. 22,54 — 26 vgl. Mark. 14, 54 — 27 Joh.
18, 18 — 30 vgl. Sachar. 14, 7

7 μωύσέως P 15 ἔσται ἡμέρα etc. stimmt nicht zu dem vollständigen
Citate S. 274, 22 ff; vgl. außerdem hier Z. 18 ff u. 30 ff

298

Demonstr. evang. VI Cap. 18, 41—51 283

ἐπιλέγεσθαι »πρὸς ἑσπέραν ἔσται Pose, 0 καὶ αὐτὸ τέλους ἐτύγχανεν,
ὅτε μετὰ τὴν ἐνάτην ὥραν αὖϑις τὸ σύνηϑες φῶς ἀπελάμβανεν ἡ
quida. *'xci κατὰ διάνοιαν δὲ ταῦτα ἐπληροῦτο καϑόλου μὲν ἐπὶ
τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος, μετὰ τὴν χατὰ ἱτὴν] τοῦ Χριστοῦ τόλμαν σχότους
xai πάγου καὶ ψύχους γεγενημένου, σκοτισϑείσης αὐτῶν τῆς διανοίας
»εἰς τὸ μὴ αὐγάσαι τὸν φωτισμὸν τοῦ εὐαγγελίους ἐν ταῖς καρδίαις
αὐτῶν, ψυγείσης τε τῆς πρὸς τὸν ϑεὸν ἀγάπης, ἔμπαλιν δὲ πρὸς τῇ
ἑσπέρᾳ τὸ φῶς τῆς γνώσεως τοῦ Χριστοῦ ἀνατέταλκεν, Qc τοὺς
πάλαι καϑημένους »ἐν σχότεις καὶ »σκιᾷ ϑανάτους μέγα τὸ φῶς ἰδεῖν,
χατὰ τὰς τοῦ Ἡσαΐου φωνάς.

48 Ἐν αὐτῇ δὴ οὖν τῇ τοιαύτῃ ἡμέρᾳ τοῦ κυρίου, »ἐξελεύσεταις,

φησίν, »ὕδωρ ζῶν ἐξ Ἱερουσαλήμε. τοῦτο δὲ ἣν τὸ λογικὸν καὶ πό-
τιμον ζωτικόν TE καὶ σωτήριον τῆς τοῦ Χριστοῦ διδασκαλίας ποτόν,
περὶ οὗ καὶ αὐτὸς ἐν τῷ κατὰ Ἰωάννην εὐαγγελίῳ τὴν Σαμαρεῖτιν
παιδεύων ἔλεγεν᾽ »εἰ ἤδεις τίς ἐστιν ὁ λέγων σοι, δός μοι πιεῖν, σὺ
ἂν ἤτησας αὐτόν, xoi ἔδωχεν àv σοι ὕδωρ Love. αὐτὸ ovv τοῦτο
τὸ σωτήριον ποτὸν ἐξ αὐτῆς τῆς Ἱερουσαλὴμ προῆλϑεν᾽ 49 ἐνϑένδε
γοῦν ὥρμητο αὐτοῦ τὸ εὐαγγέλιον, καὶ οἱ τούτου κήρυχες πᾶσαν
χατέπλησαν τὴν οἰχουμένην, 0 καὶ δηλοῦται διὰ τοῦ λέγεσϑαι »εἰς
τὴν ϑάλασσαν τὴν πρώτηνε καὶ »eis τὴν ϑάλασσαν τὴν ἐσχάτην-«
»τὸ ζῶν ὕδωρ ἐξελεύσεσθϑαις, ÓU ὧν τὰ τῆς συμπάσης γῆς πέρατα
δηλοῦται, τά τε πρὸς τῷ ἀνατολιχῷ οκεανῷ »πρώτη ϑάλαττας
ὀνομαζόμενα xci τὰ κατὰ δύοντα ἥλιον διὰ »τῆς ϑαλάττης τῆς ἐσχά-
tüc« σημαινόμενα, ἃ καὶ πεπλήρωχεν τὸ »ζῶν ὕδωρε τῆς σωτηρίου
καὶ εὐαγγελικῆς διδασκαλίας, περὶ οὗ πάλιν ἐπαίδευσε λέγων" »0g ἂν
πίῃ τοῦ ὕδατος οὗ ἐγὼ δώσω αὐτῷ, οὐ μὴ διψήσει εἰς τὸν αἰῶνας,
καὶ πάλιν" »ποταμοίς, φησίν, »ἐκ τῆς κοιλίας αὐτοῦ ῥεύσουσιν ὕδατος
ζῶντοςς »ἁλλομένου εἰς ζωὴν αἰώνιονε, 50 καὶ αὐϑις" »εἴ τις διψᾷ,
ἐρχέσϑω πρός us καὶ πινέτως.

Μετὰ γοῦν τὸ ἀνομβρῆσαν ix τῆς Ἱερουσαλὴμ ἐπὶ πᾶν γένος
ἀνθρώπων σωτήριον xci λογικὸν νᾶμα, ὅπερ σαφέστερον ἐν
ἑτέρῳ δηλοῦται διὰ τοῦ νἐκ γὰρ Σιὼν ἐξελεύσεται νόμος, καὶ
λόγος κυρίου ἐξ Ἱερουσαλήμ, καὶ χρινεῖ ἀνὰ μέσον τῶν ἐϑνῶνςε,
»ἔσταιε, φησί, »κύριος εἰς βασιλέας, δ᾽ οὐκ ἔσται δὲ ἐν Ἱερουσαλὴμ

1. 8 vgl. Sachar. 14, 7 — 2 vgl. Matth. 27, 45 — 6 II Kor. 4, 4 — 7 vgl.
Matth. 24, 12 — 9 vgl. Jes. 9, 2; Matth. 4, 16 — 11. 19 ff. 24 Sachar. 14, 8 —
15 Joh. 4, 10 — 25 Joh. 4, 14 — 27 Joh. 7, 38 — 28 Joh. 4, 14 — Joh. 7, 37
— 32 Micha 4, 2b. 3a — 34 Sachar. 14, 9a

4 τὴν < Steph. 14 σαμαρεῖτιν Steph., σαμαρείτην P 15 ἥιδεις P

294

284 Eusebius

οὐδὲ ἐπὶ τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος, ἀλλ᾽ »ézi πᾶσαν τὴν γῆν ἐν τῇ ἡμέρᾳ
ἐχείνῃς«, καὶ »ἔσται κύριος εἷς, καὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἕν, κυκλοῦν πᾶσαν
τὴν ynv«. ἃ καὶ αὐτὰ συνάδει τοῖς ἀπὸ τῶν ψαλμῶν παρατεϑεῖσιν,
δι᾿ ὧν ἐλέγετο" »ἐβασίλευσεν ὃ ϑεὸς ἐπὶ τὰ ἔϑνης, καὶ πάλιν" »&-
zarte ἐν τοῖς ἔϑνεσιν, ὁ κύριος ἐβασίλευσενε. ταῦτα. δὲ ὁμοῦ πάντα
ἐν ταῖς τοῦ κυρίου ἡμέραις ἔσεσϑαι προφητεύεται. 522» ἀρχῇ γοῦν
τῆς ὅλης προφητείας »ἰδοὺ ἡμέραις, φησίν »ἔρχονται τοῦ κυρίους, καὶ
ἔσται τάδε. τίνα δὴ ταῦτα ἀλλ᾽ ἢ ἡ πολιορχία τῆς Ἱερουσαλὴμ καὶ
ἡ τοῦ κυρίου μετάστασις ἐπὶ τὸ τῶν ἐλαιῶν 0005, καὶ τὸ »παρέσται
κύριος« xai τὰ συμβεβηκότα περὶ τὴν ἡμέραν τοῦ πάϑους αὐτοῦ, καὶ
τὸ »ζῶν vage, τὸ ἐπὶ πᾶσαν ῥεῦσαν τὴν οἰκουμένην, xal ἐπὶ πᾶσι
τούτοις ἡ τοῦ χυρίου βασιλεία πάντων τῶν ἐϑνῶν ἄρχουσα, »χαὶ τὸ
ὄνομα αὐτοῦ ἕν, πληροῦν πᾶσαν τὴν γῆνε, ἅπερ ὁποίου “τέλους
ἔτυχεν ὡς ἐν ἐπιτομῇ διειλήφαμεν; 5° πρόδηλον δὲ καὶ πῶς ἀπὸ τῆς
τοῦ Χριστοῦ τοῦ ϑεοῦ προσηγορίας τὸ Χριστιανῶν ὄνομα κατέπλησε
τὴν πᾶσαν οἰχουμένην' ὃ xc αὐτὸ παρίστησιν ὁ φάσχων λόγος »καὶ
τὸ ovoua αὐτοῦ ἕν, κυχλοῦν πᾶσαν τὴν γῆν καὶ τὴν tonuor«. καὶ
σοὶ δὲ ἐπὶ σχολῆς παρέσται ἑκάστην βασανίσαντι λέξιν ἐπὶ πλάτους
ϑεωρῆσαι τὰ νενοημένα.

XIX. “πὸ τοῦ Βαρούχ. »Tíc ἀνέβη εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ ἔλαβεν
αὐτὴν«ε (δηλοῖ δὲ τὴν σοφία»), »καὶ κατεβίβασεν αὐτὴν ἐχ τῶν »εφε-
λῶν; τίς διέβη πέραν τῆς ϑαλάσσης καὶ εὗρεν αὐτήν, καὶ οἴσει αὐτὴν
χρυσίου ἐκλεχτοῦ; οὐκ ἔστιν ὃ γινώσχων τὴν ὁδὸν αὐτῆς, οὐδὲ ὁ
ἐνθυμούμενος τὴν τρίβον αὐτῆς. ἀλλὰ ὁ εἰδὼς τὰ πάντα γινώσκει
αὐτήν, ἐξεῦρεν αὐτὴν τῇ συνέσει αὐτοῦ" ὁ χκατασχευάσας αὐτὴν εἰς
τὸν αἰῶνα χρόνον ἐνέπλησεν αὐτὴν χτηνῶν τετραπόδων ὁ ἀπο-
στέλλων τὸ φῶς καὶ πορεύεται, ἐκάλεσεν αὐτό, καὶ ὑπήκουσεν αὐτῷ
τρόμφ᾽ καὶ οἱ ἀστέρες ἔλαμψαν ἐν ταῖς φυλακαῖς αὐτῶν καὶ ηὐφράν-
ϑησαν" ἐκάλεσεν αὐτούς, καὶ εἶπαν, πάρεσμεν" «ἔλαμψαν μετ᾽ εὐφρο-
σύνης τῷ ποιήσαντι αὐτούς... οὗτος ὁ ϑεὸς ἡμῶν, οὐ λογισϑήσεται
ἕτερος πρὸς αὐτόν. ἐξεῦρεν πᾶσαν ὁδὸν ἐπιστήμης, καὶ ἔδωκεν αὐτὴν

1. 2 Sachar. 14, 9—10a — 4 Psal. 46, 98 — Psal. 95, 108 — 7 Sachar. 14,1
— 9 vgl. Sachar. 14, 4 — vgl. Sachar. 14, 5b—7 — 11 Sachar. 14, 8 — 12. 16
Sachar. 14, 9b. 10a — 20 Baruch 3, 29—38 — vgl. Euseb. Ecl. proph. III39 (8.142,15 ff)

€

Vor Τίς ἀνέβη Z. 20: ὡς αὐτὸς ὁ vOv προφητῶν ϑεὸς πᾶσαν ὅδὸν ἐπιστήμης
διὰ τῆς κατὰ μωύσέα νομοϑεσίας τοῖς ἐκ περιτομῆς διαταξάμενος, ὕστερόν ποτε
ἐπὶ τῆς γῆς ὀφϑήσεσϑαι καὶ ἐν τοῖς ἀνθρώποις συναναστραφήσεσϑαι προφητεύεται

1 ἐν τῇ ἡμέρα — 9 tv γῆν steht am Rande in P 13 πληροῦν) χυχλοῦν
S. 274, 30 u. sonst 25 abu? P, τὴν γῆν LXX

295

Demonstr. evang. VI Cap. 18, 51—53. Cap. 19, 1—2, Cap. 20, 1-5 285

"laxo τῷ παιδὶ αὐτοῦ xci Ἰσραὴλ τῷ ἠγαπημένῳ ὑπ᾽ αὐτοῦ. μετὰ
ταῦτα ἐπὶ τῆς γῆς ὥφϑη, καὶ τοῖς ἀνϑρώποις συνανεστράφη.«

Οὐδὲν ἐπιλέγειν δεῖ ταῖς ϑείαις φωναῖς ἐναργῶς τῷ προβλήματι
παρισταμέναις.

XX. πὸ τοῦ Ἡσαΐου. »Opaoıg Αἰγύπτου. ἰδοὺ κύριος κάϑη-
ται ἐπὶ νεφέλης κούφης καὶ ἥξει εἰς Αἴγυπτον, καὶ σεισϑήσεται τὰ
χειροποίητα Αἰγύπτου ἀπὸ προσώπου αὐτοῦ, xci ἡ καρδία αὐτῶν
ἡττηϑήσεται ἐν αὐτοῖς. καὶ ἐπεγερϑήσονται Αἰγύπτιοι ἐπὶ Αἰγυ-
πτίους, καὶ πολεμήσει ἄνϑρωπος τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ καὶ ἄνϑρωπος
τὸν πλησίον αὐτοῦ, πόλις ἐπὶ πόλιν καὶ νόμος ἐπὶ νόμον. καὶ
ταραχϑήσεται τὸ πνεῦμα τῶν Αἰγυπτίων ἐν αὐτοῖς, καὶ τὴν βουλὴν
αὐτῶν διασχεδάσω, καὶ ἐπερωτήσουσι τοὺς ϑεοὺς αὐτῶν καὶ τὰ
ἀγάλματα αὐτῶν καὶ τοὺς ἐχ τῆς γῆς φωνοῦντας καὶ τοὺς ἐγγα-
στριμύϑους. xal παραδώσω Αἴγυπτον εἰς χεῖρας ἀνϑρώπων κυρίων
σχληρῶν, καὶ βασιλεῖς σχληροὶ κυριεύσουσιν αὐτῶνς, καὶ τὰ τού-
τοις ἕξῆς.

2 Καὶ νῦν τὸν δεύτερον μετὰ τὸν τῶν ὅλων ϑεὸν καὶ κύριον,
αὐτὸν δὴ τὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον, »ἥξειν εἰς Αἴγυπτον« ἡ παροῦσα προ-
φητεία σημαίνει, καὶ ἥξειν οὐκ ἀφανῶς 000 ἀοράτως οὐδ᾽ ἄνευ τινὸς
σωματικῆς περιβολῆς, ἀλλ᾽ »ἐπὶ νεφέλης κούφης« ὀχούμενον, μᾶλλον
δὲ »ἐπὶ πάχους ἐλαφροῦς: οὕτω γὰρ ἔχειν φασὶν τὴν Ἑβραίων qo-
νήν. 3λεγέτωσαν δῆτα Ἑβραίων παῖδες, πότε μετὰ τοὺς Ἡσαΐου
χρόνους ὃ κύριος Αἰγυπτίοις ἐπιδεδήμηκεν, καὶ ποῖος κύριος" εἰ γὰρ
ὁ ἐπὶ πάντων ϑεός, xcl πῶς ἐπὶ »πάχους ἐλαφροῦς« οὗτος ἐποχεῖσϑαι
λέγεται καὶ τοπικῶς ἐπιβαίνειν μέρει τινὶ τῆς γῆς; *égumgvevévooar
δὲ xol τὸ »πάχος ἐλαφρὸν« τί ποτε ἄρα ἐστίν, καὶ διὰ τί μὴ ἄνευ
τούτου λέγεται ὃ κύριος ἐπιδημεῖν τῇ Αἰγύπτῳ. "πότε δὲ καὶ ἱστό-
ρῆται τὰ ἐν τῇ προφητείᾳ εἰρημένα τέλους τετυχηκέναι, τὸ »σεισϑῆναις,
λέγω, τὰ εἴδωλα »τὰ χειροποίητα Αἰγύπτους, καὶ τὸ Αἰγυπτίους Αἰγυ-

80 πτίοις πολεμῆσαι διὰ τὴν τοῦ κυρίου εἰς ἀνϑρώπους παρουσίαν, καὶ (To)

2 - LI , ^
»τοὺς ϑεοὺς a)tOr«, δηλαδὴ τοὺς δαίμονας, πολλὰ To παλαιὸν dvva-
μένους, μηχέτι ἰσχύειν, μηδὲ ἀποχρίνασϑαι τοῖς ἐπερωτῶσι διὰ τὸ
τοῦ κυρίου δέος; »sic χεῖρας« δὲ ποίων »κυρίων σκληρῶνς, ποίων δὲ

5 Jes. 19, 1—4 — vgl. Euseb. Comm. in Isaiam, Migne 24, 220 ff — 18—29 vgl.
Jes. 19, 1 — 22ff vgl. Euseb. Ecl. proph. IV 10 (S. 188, 21 ed. Gaisford) —
99f vgl. Jes. 19, 2 — 31 1f vgl. Jes. 19, 3 — 33ff vgl. Jes. 19, 4

Vor Ióo? Κύριος Z. 5: ὡς ὃ χριστὸς εἰς αἴγυπτον ἥξειν προεφητεύετο xal
ὅσα ἐπὶ τῇ παρουσίᾳ αὐτοῦ γενήσεσϑαι ἔμελλεν. ὅρασις αἰγύπτου (diese zwei
Worte gehören zum Texte)

93 εἰ Kl, eig P 30 τὸ -- Kl

σι

286 Eusebius

βασιλέων μετὰ τὴν ϑεσπιζομένην τοῦ χυρίου παρουσίαν παρεδόϑη
Αἴγυπτος, καὶ διὰ τί κυρίου παρόντος σχληροῖς ἄρχουσιν παραδίδον-
ται; καὶ τὰ λοιπὰ δὲ τούτοις παραπλησίως ὃ βουλόμενος ἑρμηνευσάτω.
* ἡμεῖς γὰρ οὐχ ἄλλως ταῦτά 7 συνίστασϑαι 7 διὰ μόνης τῆς
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰς ἀνϑρώπους ἐπιφανείας" οὗ-
τος γάρ, ϑεοῦ λόγος ὧν καὶ ϑεοῦ δύναμις, κατὰ διάνοιαν καὶ πρὸς
λέξι» ἐπιδημήσας τῇ Αἰγυπτίων χώρᾳ διὰ »νεφέλης κούφηςς ἐπλήρου
τὰ προηγορευμένα. »εφέλην δὲ χούφην ἀλληγορικῶς ὀνομάζει τὴν
du οὗ ἀνείληφεν “σώματος &x παρϑένου καὶ ἁγίου πνεύματος ἐπιδημίαν
αὐτοῦ, ὥσπερ οὖν ἡ Ἑβραίων γραφὴ καὶ ὁ Axvlas σαφέστερον ἠνί-
ξατο εἰπών" »ἰδοὺ κύριος ἐπιβαίνει ἐπὶ πάχους ἐλαφροῦ, καὶ ἔρχεται
ἐπ᾿ Αἴγυπτονε, πάχος ἐλαφρὸν τὸ ἐξ ἁγίου πνεύματος σῶμα προσ-
αγορεῦσας. Ἰκαὶ τοῦτο τοιγαροῦν τὸ τῆς προφητείας μέρος πρὸς
λέξιν τέλους ἐτύγχανεν, ὅτε ἄγγελος κυρίου ὄναρ ἐπιφανεὶς εἶπεν τῷ

> x \ , > -
5 Ioonp' »ἐγερϑεὶς παράλαβε τὸ παιδίον xci τὴν μητέρα αὐτοῦ, καὶ

φεῦγε εἰς Αἴγυπτον καὶ ἴσϑι ἐκεῖ foc ἂν εἴπω Got. Tore γοῦν
αὐτὸς ὁ κύριος ὁ ϑεὸς λόγος, ἐπιπαρὼν τῇ τοῦ παιδὸς ἡλικίᾳ, καὶ ἐν
τῇ συστάσῃ αὐτοῦ ἐξ ἁγίας παρϑένου σαρκὶ (»zaytía« μὲν οὐσῃ διὰ
τὸ τῆς σωματικῆς ὕλης ἀντίτυπον, »ἐλαφρᾷςε δὲ πάλιν διὰ τὸ κρείττονα
ἢ καϑ᾽ ἡμᾶς εἶναι, καὶ "νεφέλη κούφη ς ὀνομαζομένῃ διὰ τὸ μὴ ἐξ ἡδυ-
παϑοῦς φϑορᾶς, ἀλλ᾽ ἐὲ ἁγίου πνεύματος συστῆναι τῇ τῶν Aiyv-
πτίων ἐπιδημεῖ χώρᾳ.

9Ἡ δ᾽ αἰτία τῆς ἐκεῖσε ἐπιδημίας αὐτοῦ τοῦτον ἔχει τὸν λόγον.
ἐπεὶ γὰρ ἐν αὐτῇ πρώτῃ κατάρξαι τὰ τῆς εἰδωλολάτρου πλάνης μνη-
μονεύεται, ἐδόκουν τε πάντων ἀνϑρώπων μάλιστα δεισιδαιμονέστατοι b
τυγχάνειν ἐχϑροί τε εἶναι καὶ πολέμιοι τοῦ λαοῦ τοῦ ϑεοῦ, τῶν προ-
φητῶν κατὰ πλεῖστον ὅσον ἀφεστῶτες, εἰχότως αὐτοῖς πρότοις ἡ
τοῦ ϑεοῦ ἐφίστη δύναμις. διὸ καὶ πάντων ἀνϑρώπων μᾶλλον παρ᾽
Αἰγυπτίοις ἴσχυσεν ὃ τῆς εὐαγγελικῆς αὐτοῦ διδασκαλίας λόγος" ὅϑεν
ἡ παροῦσα προφητεία αὐτὸν αὐτοῖς ἐπιδημήσειν τὸν κύριον ϑεσπίζει,
AIR” οὐχὶ τοὺς Αἰγυπτίους ἥξειν εἰς τὴν Ιουδαίων χώραν οὐδέ γε
εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα προσχυνήσειν αὐτῷ, οὐδ᾽ ἐνταῦϑα κατὰ τὰ παρὰ
Moost προστεταγμένα προσηλυτεύσειν Ἰουδαίοις, οὐδὲ ϑύσειν ϑυσίας
ἐν τῷ πρὸς τῇ Ἱερουσαλὴμ ϑυσιαστηρίῳ᾽ ἀλλὰ τούτων μὲν ἔσεσϑαί
φησι» οὐδέν, τὸν δὲ κύριον αὐτὸν ἐπιδημήσειν τοῖς Αἰγυπτίοις, καὶ

7—20 vgl. Jes. 19, 1 --- 8 vgl. Euseb. Ecl. proph. IV 10 (S. 189, 5) —
14 Matth. 2, 13 — 24 vgl. Euseb. Praep. ev. 17 b ff — 26 vgl. IX 2, 4 — 80 Jes. 19,1

9 παραπλησίως P, παραπλήσια Hkl 18 ovordon Gaisf., συστάσει P 21 q9o-
o&c P, σπορᾶς Hkl, vgl. doch oben S. 169, 4 26 rov λαοῦ, τοῦ ϑεοῦ τῶν mo.
liest Kl 81 μωύσεῖ P

Demonstr. evang. VI Cap. 20, 5—15 287

τῆς αὐτοῦ παρουσίας καταξιώσειν τοὺς ἄνδρας, μεγάλων τε ἀγαϑῶν
καταστήσεσϑαι αἴτιον αὐτοῖς " !! κατορϑώσειν γοῦν. αὐτοῦ τὴν ἐπι-
δημίαν ταῦτα, ἅπερ καὶ αὐτοῖς ἔργοις μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
Ἰησοῦ τοῦ ai ἐπιφάνειαν συνίσταται πεπληρωμένα. τίνα δὲ nv,
ϑεασώμεϑα.

Οἱ πρὶν τὴν Αἴγυπτον οἰχοῦντες φαῦλοι καὶ μοχϑηροὶ δαίμονες,
ἐξ αἰῶνος μακροῦ τοῖς ξοάνοις ἐμφωλεύοντες καὶ τὰς τῶν Αἰγυπτίων
ψυχὰς πάσῃ δεισιδαιμονίας πλάνῃ καταδουλούμενοι, συναισϑόμενοι
ξένης τινὸς καὶ ἐνθέου δυνάμεως ἐπιδημούσης αὐτοῖς, αὐτίκα συνεχι-
νοῦντο, σάλον καὶ κλόνον ἐν ἑαυτοῖς πάσχοντες, ἢ τε καρδία αὐτῶν
xai ἡ διανοητικὴ δύναμις ἡττᾶτο ἔνδον ἐν ἑαυτοῖς, ὑποχωροῦσα καὶ
νικωμένη ὑπὸ τῆς ἀοράτως συνελαυνούσης καὶ πυρὸς δίκην ἀρρήτῳ
λόγῳ φλεγούσης αὐτοὺς δυνάμεως. 13 ἀλλὰ τότε μὲν ἀοράτως οἱ
δαίμονες ταῦτ᾽ ἔπασχον ἐπὶ τῇ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν 1000 Χριστοῦ
εἰς τὴν Αἴγυπτον ἐνσάρχῳ ἐπιδημίᾳ, ἐπειδὴ δὲ μετὰ ταῦτα γυμνῶς
ἤδη λοιπὸν τὸ περὶ αὐτοῦ εὐαγγέλιον τοῖς «Αἰγυπτίοις, ὥσπερ 00V
καὶ τοῖς λοιποῖς ἔϑνεσιν, ἐχηρύττετο, 7 τε ἀόρατος αὐτοῦ δύναμις
σὺν τοῖς ἀποστόλοις αὐτοῦ παρῆν, ἀφανῶς συμπράττουσα αὑτοῖς
καὶ συνεργοῦσα καὶ καταγγέλλουσα δι᾿ αὐτῶν τὴν εὐσεβῆ διδασκαλίαν
αὐτοῦ, μόνον τὸν ἕνα καὶ μόνον ἀληϑῆ ϑεὸν εὐσεβεῖν παρακχελευο-
μένη, τῶν δὲ δαιμόνων τοὺς πάλαι πεπλανημένους ἀφιστῶσα, 15 ἐν-
ταῦϑα λοιπὸν ἤδὴ Αἰγυπτίοις, ὥσπερ ovv καὶ τοῖς λοιποῖς ἔϑνεσιν,
στάσις καὶ πόλεμος ἐμφύλιος συνίστατο, τῶν μὲν ἀναχωρούντων τῆς
πολυϑέου πλάνης καὶ τῷ τοῦ Χριστοῦ λόγῳ προστρεχόντων, τῶν
δὲ ἐξ ἐναντίας τούτοις πολεμούντων καὶ ὑπὸ τῶν οἰχείων δαιμόνων
ἐξοιστρουμένων, oc καὶ ἀδελφοὺς ἀλλήλων διίστασϑαι καὶ τοὺς φιλ-
τάτους διὰ ξιφῶν χωρεῖν τῆς τοῦ Χριστοῦ διδασχαλίας ἕνεκεν. (διό)
φησιν ὁ χρησμός" »καὶ ἐπεγερϑήσονται Αἰγύπτιοι ἐπ᾿ Αἰγυπτίους
καὶ πολεμήσει ἄνϑρωπος τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ καὶ ἄνϑρωπος τὸν
πλησίον αὐτοῦς. 1: πιστοῦται δὲ τὴν προφητικὴν πρόρρησιν καὶ αὐ-
τὸς ὁ σωτὴρ ἡμῶν, φάσχων ἐν τοῖς εὐαγγελίοις" »παραδώσει ἀδελφὸς
ἀδελφὸν εἰς ϑάνατον καὶ πατὴρ τέχνον, καὶ ἐπαναστήσονται τέχνα
ἐπὶ γονεῖς καὶ ϑανατώσουσιν αὐτούςς, 15 καὶ αὐϑις᾽ »μὴ νομίσητε
ὅτι ἦλϑον εἰρήνην δοῦναι ἐν τῇ γῇ, οὐχὶ λέγω ὑμῖν, ἀλλ᾽ ἢ διαμε-
ρισμόν. ἔσονται γὰρ ἀπὸ τοῦ νῦν πέντε ἐν οἴχῳ ἑνί, τρεῖς διαμε-
μερισμένοι ἐπὶ δυσὶν καὶ δύο ἐπὶ τρισίν: διαμερισϑήσονται πατὴρ

29 ff vgl. Jes. 19, 2 — 28 Jes. 19, 2 — 31 Matth. 10, 21 — 33 Matth.
10, 34 u. Luk. 12, 51—53

21 διὸ + Hkl, vgl. S. 288, 21

co
e

288 Eusebius

ἐπὶ υἱῷ καὶ υἱὸς ἐπὶ πατρί, μήτηρ ἐπὶ τὴν ϑυγατέρα, καὶ ϑυγάτηρ
ἐπὶ τὴν μητέρα, πενϑερὰ ἐπὶ τὴν νύμφην, καὶ νύμφη ἐπὶ τὴν πεν-
ϑεράνε. 18τί γὰρ ταῦτα τῆς προφητικῆς διαφέροι ἂν φωνῆς ἐπὶ τῇ
τοῦ κυρίου εἰς Αἴγυπτον παρουσίᾳ λεγούσης τ»ἐπεγερϑήσεσϑαι Alyv-
πτίους κατ᾽ Αἰγυπτίων καὶ πολεμί(ήσ)ειν ἄνϑρωπον τὸν ἀδελφὸν
αὐτοῦς; καὶ »vouog« δὲ ὁ τῆς καινῆς διαϑήκης τοῦ Χριστοῦ »ἐπὶ vouor«
τὸν τῆς πολυϑέου δεισιδαιμονίας ἠγείρετο, 0 τε τῶν εἰδολολατρῶν
ἐθνῶν νόμος τὴν Χριστοῦ πολεμῶν διδασκαλίαν, »πόλις« τε καὶ πολι-
τεία τῆς ἐν Χριστῷ ἐχκλησίας τοῖς τῶν ἀπίστων ἐϑνῶν πολιτεύμασιν
ἐπανίστατο. 11 διὸ λέλεκται" »πόλις ἐπὶ πόλιν καὶ νόμος ἐπὶ νόμονε.
ἔστιν δὲ ἐπὶ τούτοις τοὺς Αἰγυπτίους (πάντας τοὺς εἰδωλολάτρας) τό
τε ἐνεργοῦν ἐν αὐτοῖς τῆς εἰδωλολατρίας πνεῦμα συνιδεῖν ταραττο-
μένους εἰσέτε νῦν, καὶ πολλὰ μὲν βουλευομένους κατὰ τῆς τοῦ Χρι-
στοῦ διδασκαλίας, ὡς ἂν σβέσοιεν αὐτὴν καὶ ἐξ ἀνϑρώπων ἀφανίσοιεν,
διασχεδαν(νγυμένους δὲ ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ, φήσαντος ἐν τῇ προφητείᾳ"
»χαὶ ταραχϑήσεται τὸ πνεῦμα τῶν Αἰγυπτίων ἐν αὑτοῖς, καὶ τὴν
βουλὴν αὐτῶν διασκεδάσως. 18 μυρία δὲ ὅσα πυνϑανόμενοι καὶ »Erego-
τῶντεςς καϑ᾽ ἡμῶν ἔν τε χρησμοῖς καὶ μαντείαις »τοὺς ϑεοὺς αὐτῶνς,
χαὶ τοὺς ἐν τοῖς ἀγάλμασιν ἐμφωλεύοντας δαίμονας, τούς τε πάλαι
ἐν αὑτοῖς πολλὰ δυναμένους ἐγγαστριμύϑουςς, οὐδέν τι πλέον ἐξ av-
τῶν ἔχουσιν. 19 διό φησιν ὁ λόγος" »καὶ ἐπερωτήσουσι τοὺς ϑεοὺς
αὐτῶν καὶ τὰ ἀγάλματα αὐτῶν καὶ τοὺς ἐγγαστριμύϑους«. ἀλλ᾽
οὐδεμιᾶς γάρ, φησίν, τεύξονται βοηϑείας οἱ ἐπὶ τοὺς πεπλανημένως
δοκοῦντας αὐτῶν εἶναι ϑεοὺς καταφεύγοντες, τότε μάλιστα αὐτοὺς
τοῦ ϑεοῦ κυρίοις σκληροῖς καὶ βασιλεῦσιν παραδιδόντος, ὅτε τοῖς
δαίμοσιν αὐτῶν πειϑόμενοι καὶ ὑπ᾿ αὐτῶν ἐνεργούμενοι τοὺς κατὰ
τῆς éxxAmolac τοῦ ϑεοῦ διωγμοὺς ἐπεγείρουσιν.

20ἼἜνϑα μοι τὸν νοῦν ἐπιστήσεις, τίνα τρόπον μέχρι μὲν τῆς
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐπιφανείας οἰχείοις βασιλεῦσιν
ἰδίως καὶ χκαϑ᾽ ἑαυτὴν πᾶσα Αἴγυπτος κέχρητο, ἐν αὐτονομίᾳ τε καὶ
ἐν ἐλευϑερίᾳ διῆγον οἱ «Αἰγύπτιοι, δυναστεία τε αὐτῶν ἐξ αἰῶνος
μαχρά τις καὶ πολλὴ βεβόητο, ἐξ ἐκείνου δὲ πρώτου Ῥωμαίων Av-
γούστου, xaÓ. ὃν ὁ κύριος ἡμῶν γεγέννητο, χειρωσαμένου τὴν Alyv-
πτον, ὑστάτης τε τῶν Πτολεμαίων Κλεοπάτρας ἁλούσης, ὑπὸ τὴν
Ῥωμαίων γεγόνασιν ἐξουσίαν ὑπό τε τοὺς αὐτῶν νόμους καὶ ἐπι-

4- 8 vgl. Jes. 19, 2 — 6ff Euseb. Comm. in Isaiam, Migne 24, 221 Ὁ —
10 Jes. 19, 2 — 16ff. 21 Jes. 19, 3 — 25 Jes. 19, 4

5 πολεμήσειν Steph. 7 8 τε Kl ὅτε P 8 πολεμῶν P, πολεμεῖν Hkl

11 in τούτοις steht ı über der Zeile in P 15 διασχεδαννυμένους Steph. 31 re
Hkl, δὲ P 32 δὲ ΗΚ] (vgl. oben Z. 28 μὲ»), re P

299

Demonstr. evang. VI Cap. 20, 15—22. Cap. 21, 1—2 289

τάγματα, τῆς προτέρας αὐτονομίας καὶ ἐλευϑερίας ἀφῃρημένοι, ὡς
καὶ ἐν τούτῳ τὸ προφητικὸν ἐπαληϑεύειν λόγιον, περὶ μὲν τῶν εἰς
τοὺς τύπους ἐχπεμπομένων ἐπιτρόπων τε καὶ ἡγουμένων καὶ περὶ
τῶν λοιπῶν ἐν μέρει ἀρχόντων φάσχον᾽" »καὶ παραδώσω Αἴγυπτον

5 εἰς χεῖρας ἀνϑρώπων volo» σκληρῶνε, περὶ δὲ τῶν τὴν καϑόλου

διεπόντων ἀρχὴν τὸ ἑξῆς, 21 ἀνθ᾽ oo 6 ᾿Αχύλας φησίν" »καὶ βασιλεὺς
κεχραταιωμένος ἐξουσιάσει ἐν αὐτοῖςς, 6 δὲ Σύμμαχος" »καὶ βασιλεὺς
ἰσχυρὸς ἐξουσιάσει αὐτῶνς. οὕτω δὴ τὴν Ῥωμαίων ἡγοῦμαι κεκλῆ-
σϑαι βασιλείαν, ὑφ᾽ ἧς ὥσπερ χαλινῷ καὶ δεσμῷ πεπεδημένους οὐ
μόνον τοὺς πάντων ἀνϑρώπον δεισιδαιμονεστάτους Αἰγυπτίους ἀλλὰ
χαὶ τοὺς λοιποὺς πάντας ἀνϑρώπους μηδὲν δύνασϑαι τολμᾶν κατὰ
τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐχκλησίας δυσφημεῖν. 23 μετὰ ταῦτα προφη-
τεύεται τούτοις ἑξῆς σχοτεινότερά τινα καὶ δι᾿ αἰνιγμάτων, μακρο-
τέρας καὶ βαϑυτέρας τῆς κατὰ τροπολογίαν δεόμενα ἑρμηνείας, ἃ δὴ
ἐπὶ σχολῆς κατὰ τὸν προσήκοντα καιρὸν τῆς προσηκούσης τεύξεται
διηγήσεως, ἐπὰν σὺν ϑεῷ τὸν περὶ τῶν ἐπαγγελιῶν ἀποδώσωμεν
λόγον.

XXL “πὸ τοῦ αὐτοῦ. »Εὐφράνϑητι, ἔρημος διψῶσα, ἀγαλλιά-
090 ἔρημος καὶ ἀνϑείτω ὡς κρίνον, xai ἐξανϑήσει καὶ ἀγαλλιάσεται
τὰ ἔρημα τοῦ Ἰορδάνου" καὶ ἡ δόξα τοῦ Διβάνου ἐδόϑη αὐτῇ καὶ ἡ
τιμὴ τοῦ Καρμήλου, καὶ ὃ λαός μου ὄψεται τὴν δόξαν κυρίου καὶ
τὸ ὕψος τοῦ ϑεοῦ. ἰσχύσατε, χεῖρες ἀνειμέναι καὶ γόνατα παραλελυ-
μένα" «παρακαλέσατε, οἱ ὀλιγόψυχοι τῇ διανοίᾳα᾽ ἰσχύσατε, μὴ φοβεῖσϑε᾽
ἰδοὺ ὃ ϑεὸς ἡμῶν κρίσιν ἀνταποδίδωσι καὶ ἀνταποδώσει, αὐτὸς ἥξει
καὶ σώσει ἡμᾶς. τότε ἀνοιχϑήσονται ὀφϑαλμοὶ τυφλῶν, καὶ ὦτα
κωφῶν ἀκούσονται. τότε ἁλεῖται ὡς ἔλαφος ὃ χωλός, καὶ τρανὴ
ἔσται γλῶσσα μογιλάλων, ὅτε -ἐζρ)ράγη ἐν τῇ ἐρήμῳ ὕδωρ καὶ φά-
ραγξ ἐν γῇ διψώσῃ, καὶ ἔσται ἡ ἄνυδρος εἰς ἕλη, καὶ εἰς τὴν διψῶσαν
γῆν πηγὴ ὕδατος ἔσται.ς

2 Κἀνταῦϑα διαρρήδην ϑεοῦ ἄφιξις ϑεσπίζεται σωτήριος καὶ
πολλῶν ἀγαϑῶν αἰτία κωφοῖς γοῦν ἴασις καὶ τυφλοῖς ἀνάβλεψις,
προσέτι τε χωλοῖς καὶ τὴν γλῶτταν συνδεδεμένοις ϑεραπεία ἔσεσϑαι

4 Jes.19,4a — 6. 7 Jes. 19, 4b — 13 vgl. unten VIII 5, 2 — 18 Jes.
35,1—7 — vgl. Euseb. Ecl. proph. IV 16 (S. 195, 4 ff ed. Gaisf.); Comm. in Isaiam,
Migne 24, 337 D f. — 31 vgl. Jes. 35, 5 — 32 vgl. Jes. 35, 6

Vor Ebgo.7.18: ἀγαϑῶν ἐπαγγελία τῇ πρὶν ἐρήμῳ ἐξ ἐϑνῶν ἐκκλησίᾳ, καὶ
ταῖς κεχακωμέναις ψυχαῖς ἐμφανὴς τοῦ ϑεοῦ παρουσία σωτήριοί τε παραδοξοποιίαι
4 urspr. φάσχων P 5 209’ ὕλου P 11 urspr. Wortfolge ἀνϑρ. πάντας P
131 μαχρυτέρας u. 16 ἀποδώσομεν P, corr. Steph. 27 urspr. uöyyıcl.P |

ὅτι (LXX) Kl | ἐρράγη Steph.
Eusebius VI. 19

300

290 Eusebius

προφητεύεται, ἃ καὶ τέλους ἔτυχεν οὐχ ἄλλως 7j διὰ τῆς τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ παρουσίας, ὑφ᾽ οὗ καὶ τυφλῶν ἀνεῴχϑησαν οἱ
ὀφϑαλμοὶ καὶ κωφοὶ τὴν ἀχοὴν ἀπειλήφασιν 3(τί δεῖ λέγειν ὅσοι
xai διὰ τῶν αὐτοῦ μαϑητῶν παρειμένοι καὶ κωφοὶ καὶ χωλοὶ τὰς
κατὰ φύσιν βάσεις ἀπελάμβανον), ἄλλοι τε μυρίοι ποικίλαις νόσοις
καὶ μαλακίαις τετρυχωμένοι τῆς παρ᾽ αὐτοῦ ϑεραπείας τε καὶ σωτη-
oias ἠξιοῦντο, κατά τε τὴν ἔνϑεον τῆς προφητείας πρόρρησιν καὶ
κατὰ τὴν ἀψευδεστάτην τῶν ἱερῶν εὐαγγελίων μαρτυρίαν; * »ἔρημονε
δὲ ἐν τούτοις ὁ "λόγος αἰνίττεται τὴν ἐξ ἐϑνῶν ἐκκλησίαν, ἣν πάλαι
ϑεοῦ ἔρημον οὖσαν διὰ τῶν ἐν χερσὶν εὐαγγελίζεται, καὶ ταύτῃ δὲ
πρὸς τοῖς ἄλλοις τῇ ἐρήμῳ, φησὶν 0 λόγος, δοϑήσεσϑαι »τὴν δόξαν
τοῦ Διβάνους. ^ AlBavov de τὴν Ἱερουσαλὴμ ἀλληγορικῶς σύνηϑές
ἐστιν ἀποκαλεῖν, ὡς ἐπὶ καιροῦ διὰ τῶν ἀπὸ τῆς ϑείας γραφῆς ἀπο-
δείξεων παραστήσομεν. ἐν δὴ οὖν τῇ τοῦ ϑεοῦ εἰς ἀνϑρώπους
παρουσίᾳ τῇ δηλωϑείσῃ ἐρήμῳ, λέγω δὴ τῇ ἐξ ἐϑνῶν ἐχκλησίᾳ, τὴν
δόξαν τοῦ Λιβάνου δοϑήσεσϑαι ἡ προκειμένη διδάσκει πρόρρησις.
ἀντὶ δὲ τοῦ »καὶ ἡ τιμὴ τοῦ Καρμήλους ὃ uiv ᾿ἀκύλας φησίν" »δια-
πρέπεια τοῦ Καρμήλου καὶ τοῦ Σαρών, αὐτοὶ ὄψονται δόξαν κυρίους,
$6 δὲ Σύμμαχος" »εὐπρέπεια τοῦ Καρμήλου καὶ τοῦ πεδίου, αὐτοὶ
ὄψοντα τὴν δόξαν κυρίους, καὶ ὃ Θεοδοτίων δέ" »ὡραιότηςςε, φησί,
»τοῦ Καρμήλου καὶ τοῦ Σαρών, αὐτοὶ ὄψονται τὴν δόξαν κυρίους.
δι᾿ ὧν αἰνίττεσϑαι ἡγοῦμαι τὴν προφητείαν οὐ τὴν Ἱερουσαλὴμ οὐδὲ
τὴν Ιουδαίαν ἀλλὰ τῶν ἐθνῶν τὴν χώραν καταξιωϑήσεσϑαι τῆς
ἐνθέου γνώσεως" ὁ γοῦν Κάρμηλος καὶ o καλούμενος Σαρὼν τόποι
τῶν ἀλλοφύλων ὑπῆρχον vor. ' ravra uiv οὖν πρὸς λέξιν" καὶ
κατὰ διάνοιαν δὲ εἰσέτι σήμερον οἱ πρὶν τὰς ψυχὰς πεπηρωμένοι, ὡς
ξύλα καὶ λίϑους καὶ τὴν λοιπὴν ἄψυχον ὕλην δαίμονάς τε περιγείους
xai πνεύματα πονηρὰ ἀντὶ τοῦ ϑεοῦ τῶν ὅλων προσκυνεῖν, οἵ τε τὰ
ὦτα τῆς διανοίας κεκωφωμένοι xal σχάζοντες καὶ παρειμένοι τὸν
πάντα ξαυτῶν βίον τούτων ἁπάντων xai τῶν ἄλλων παϑῶν τε καὶ
ἀρρωστημάτων διὰ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ διδασκαλίας
εἰσέτι καὶ νῦν ἀπαλλάττονται, πολὺ κρείττονος ἢ κατὰ σῶμα ἰάσεως
xai ὠφελείας ἀξιούμενοι, καὶ τῆς εἰς ἀνθρώπους τοῦ ϑεοῦ λόγου πα-
ρουσίας ἐναργῆ τὴν ϑείαν καὶ ὑπὲρ ἄνϑρωπον δύναμιν ἐπιδεικνύμενοι.

2 vgl. z.B. Matth. 11, 5 — 4 vgl. z. B. Act. 3, 215 8, 7 — 5f vgl. Matth. 4, 23
— 8 vgl. Jes. 35, 1 u. 2 — 11 ff vgl. Jes. 35, 2 — 13 vgl. unten VII 3, 26; VIII 4, 19

8 (τί — 5 ἀπελ.) diese Interpunktion von Kl 8. δὲ - vor δεῖ Hkl 4 xoi
κωφοὶ — Kl 5 zu βάσεις vgl Act. 3, 7 u. Euseb. Comm. in Is. 840 Ὁ f Kl
10 ταύτῃ Kl, ταῦτα P 17 nach Καρμήλου fehlt wohl xai ὁ λαός μου ὄψεται
τὴν δόξαν xvolov Hkl, vgl. Z. 19 u. 21

3018

Demonstr. evang. VI Cap. 21, 2—7. Cap. 22, 1. Cap. 23, 1—4 291

> - >, - » > 2 a
XXII. Arxo τοῦ αὐτοῦ. »Axové μου, Ἰακώβ, καὶ Ἰσραὴλ ov ἐγὼ 302

καλῶ" ἐγώ siut πρῶτος, καὶ ἐγώ εἰμι εἰς τὸν αἰῶνα, καὶ ἡ χείρ μου
ἐθεμελίωσε τὴν γῆν, ἡ δεξιά μου ἐστερέωσεν τὸν οὐρανόνε, καὶ ἐπι-
φέρει λέγων" »καὶ νῦν κύριος κύριος ἀπέσταλκέν μὲ καὶ τὸ πνεῦμα
αὐτοῦς.

Ἔχεις κἀνταῦϑα κύριον τὸν ἀποστελλόμενον καὶ τὸν ἀποστέλ-
λοντα, δηλαδὴ τὸν πατέρα καὶ ϑεὸν τῶν ὅλων, συνήϑως δὶς κύριον
ὀνομαζόμενον.

XXIII. '4xó τοῦ αὐτοῦ. »Ovroc λέγει κύριος, ποῖον τοῦτο τὸ
βιβλίον τοῦ ἀποστασίου τῆς μητρὸς ὑμῶν, ᾧ ἐξαπέστειλα αὐτήν; ἢ
τίνι ὑπόχρεῳ πέπρακα ὑμᾶς; ἰδοὺ ταῖς ἁμαρτίαις ὑμῶν ἐπράϑητε
καὶ ταῖς ἀνομίαις ὑμῶν ἐξαπέστειλα τὴν μητέρα ὑμῶν, διότι ἡλϑον,
καὶ οὐχ ἦν ἄνϑρωπος, ἐκάλεσα, καὶ οὐκ ἣν ὃ ὑπακούων, μὴ οὐχὶ
ἰσχύει ἡ χείρ μου τοῦ δύσασϑαι; ἢ οὐκ ἰσχύω τοῦ ἐξελέσϑαι;« 23 εἶτ᾽
ἐπὶ τῆς αὐτῆς προφητείας ὑποβάς" »ἐγὼ dee, φησίν, »οὐκ ἀπειϑῶ
οὐδὲ ἀντιλέγω. τὸν νῶτόν μου ἔδωκα εἰς μάστιγας, τὰς δὲ σιαγόνας
μου εἰς ῥαπίσματα, τὸ δὲ πρόσωπόν μου οὐκ ἀπέστρεψα ἀπὸ αἰσχύ-
vic ἐμπτυσμάτωνκ«.

3 Αὐτὸς ὁ κύριος διὰ τούτων τὴν εἰς ἀνθρώπους αὐτοῦ παρου-
σίαν σαφῶς ὁμολογῶν ἀπελέγχει τὸν ᾿Ιουδαίων λαόν, ὅτι μὴ ἐλϑόντα
αὐτὸν καταδέξονται, μηδὲ καλοῦντι ὑπακούσονται. καὶ τοῦϑ'᾽, ὥσπερ
ἀπολογούμενος, αἴτιον τῆς αὐτῶν ἐχείνων ἀποβολῆς γεγονέναι δι-
δάσχει᾽ ἐπεὶ γὰρ »ἦἤἦλϑονε, φησίν, »καὶ οὐκ gv« ἐν ὑμῖν »ἄνϑρωπος,
ἐχάλεσά τε καὶ οὐδεὶς ἦν ὁ ὑπακούωνςε, διὰ τοῦτο, φησίν, »ταῖς ἁμαρ-
τίαις ὑμῶν ἐπράϑητες, ἅτε αὐτοὶ ἀφ᾽ ἑαυτῶν ἀποστᾶται τῆς ἐμῆς
κλήσεως καταστάντες, ἀλλ᾽ οὐχ ἐμοῦ »βιβλίονε ὑμῖν »ἀποστασίους
δεδωχότος. σαφῶς δὲ ταῦτα πρὸς τὸν ἐκ περιτομῆς λαὸν ἀπο-
τείνεται. ὁμοῦ δὲ τὰ περὶ τὸ πάϑος τετολμημένα αὐτοῖς δηλοῖ λέγων"
»τὸν νῶτόν μου δέδωκα εἰς μάστιγας, τὰς δὲ σιαγόνας μου εἰς δα-
πίσματας, καὶ τὰ τούτοις ἑξῆς. καὶ ταῦτα ἐπὶ σχολῆς τῆς προση-
κούσης τεύξεται ἑρμηνείας.

1 Jes. 48, 12—13 — 4 765. 48, 16b — 9 Jes. 50, 1--2ὃ8 — 15 Jes. 50, 5b—6
23 Jes. 50, 2 — 24 u. 26 Jes. 50, 1 — 29 Jes. 50, θᾶ — 30 wahrsch. in dem
verlorenen Teile der Dem. ev.

Vor Axove Z. 1: ὡς ὁ πρῶτος καὶ εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ ϑεοῦ λόγος ὁ τῶν
€i ^ [8 x , - ^ x - > , € \ € -
ὅλων δημιουργὸς ὑπὸ xvolov τοῦ πατρὸς xal νῦν ἀπεστάλϑαι ξαυτὸν ὁμολογεῖ
Vor Οὕτως Z. 9: ὡς αὐτὸς ὁ χύριος τὸ ἰουδαίων ἔϑνος ἀπελέγχει, ὅτι δὴ ἥξοντα
αὐτὸν οὐ παραδέξονται, οὐδὲ καλοῦντι ὑπακχούσονται, ὁποῖά τε πείσεται πρὸς
αὐτῶν

303

292 Eusebius

XXIV. Aro τοῦ αὐτοῦ. »Tade λέγει κύριος, δι᾿ ὑμᾶς τὸ ὄνομά
μου βλασφημεῖται ἐν τοῖς ἔϑνεσιν. διὰ τοῦτο γνώσεται ὁ λαός μου
(τὸ ὄνομά uov) ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ, ὅτι ἐγώ εἰμι αὐτὸς ὃ λαλῶν᾽
πάρειμι Og ὥρα ἐπὶ τῶν ὀρέων, Oc πόδες εὐαγγελιζομένου ἀκοὴν
εἰρήνης, ὡς εὐαγγελιζόμενος ἀγαϑά, ὅτι ἀκουστὴν ποιήσω τὴν σω-
τηρίαν σου, λέγων, Σιὼν βασιλεύσει σου ὁ ϑεός. φωνὴ τῶν qvAao-
σόντων σε ὑψώϑη, καὶ τῇ φωνῇ ἅμα εὐφρανϑήσονται" ὅτι ὀφθαλμοὶ
πρὸς ὀφϑαλμοὺς ὄψονται, ἡνίκα ἂν ἐλεήσῃ κύριος τὴν Σιών. δηξάτω
εὐφροσύνην ἅμα τὰ ἔρημα Ἱερουσαλήμ, ὅτι ἠλέησεν κύριος αὐτὴν καὶ
ἐρρύσατο Ἱερουσαλήμ. καὶ ἀποκαλύψει τὸν βραχίονα τὸν ἅγιον αὐτοῦ
ἐνώπιον πάντων τῶν ἐϑνῶν, καὶ ὄψονται πάντα τὰ ἄχρα τῆς γῆς
τὴν σωτηρίαν τὴν παρὰ τοῦ ϑεοῦ ἡμῶν. «

2 Τρύτοις ἑξῆς ἐπισυνῆπται ὑφ᾽ ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν εἱρμὸν ἡ περὶ
τοῦ πάϑους τοῦ Χριστοῦ ,προφητεία, ἣν χαὶ ἐπὶ σχολῆς ἐκϑήσομαι.
εἷς δὲ à» χαὶ ὁ αὐτὸς κύριος ὃ φήσας ἐν τῇ πρὸ ταύτης περικοπῇ
πρὸς τὸν Ἰουδαίων λαόν »ταῖς ἁμαρτίαις ὑμῶν ἐπράϑητε, καὶ ταῖς
ἀνομίαις ὑμῶν ἐξαπέστειλα τὴν μητέρα ὑμῶν, διότι ἦλϑον, καὶ οὐκ
nv ‚avdgmaog' ἐχάλεσα, xal οὐκ ἣν ὁ ὑπακούωνς, διὰ τῶν ἐν χερσὶ
πρὸς τοὺς αὐτούς φησιν »δι᾽ ὑμᾶς τὸ ὀνομά μου βλασφημεῖται ἐν
τοῖς ἔϑνεσινε. 53 εἶϑ᾽, ὡς ἔχων ἕτερον παρ᾽ αὐτοὺς λαόν, ἐπιφέρει"
»διὰ τοῦτο γνώσεται ὁ λαός μου τὸ Orou& μους, διδάσχει τε ὅτι μὴ
ἕτερος ἀλλ᾽ αὐτὸς ὁ ἐν τοῖς προφήταις λαλήσας κύριος ἐπιδημήσει
ποτὲ τῷ βίῳ, λέγων: τἐγώ εἰμι αὐτὸς O λαλῶν" πάρειμις. τὸ δὲ
»Oc ὥρα ἐπὶ τῶν ὀρέων, ὡς πόδες εὐαγγελιζομένου ἀκοὴν εἰρήνης,
οἷς εὐαγγελιζόμενος ἀγαϑά, (ὅτι) ἀκουστὴν ποιήσω τὴν σωτηρίαν
σου, λέγων, Σιών, βασιλεύσει σου ὁ 9t0c«, σαφέστερον οἱ λοιποὶ ἐκ-
δεδώκασιν ἑρμηνευταί, *0 μὲν ᾿ἀχύλας εἰπών" »τί ὡραιώϑησαν ἐπὶ
τὰ 00m πόδες εὐαγγελιζομένου, ἀκουτίζοντος εἰρήνην, εὐαγγελιζομένου
ἀγαϑόν, ἀκουτίζοντος σωτηρίαν, λέγοντος τῇ Σιών, ἐβασίλευσεν ὁ
ϑεός σους, καὶ ὁ Σύμμαχος φήσας" »τί εὐπρεπεῖς ἐπὶ τῶν ὀρέων
πόδες εὐαγγελιζομένου, ἀκουστὴν ποιοῦντος εἰρήνην, εὐαγγελιζομένου

1 Jes. 52, 5b—10 — vgl. Euseb. Ecl. proph. IV 26 (S. 216, 1ff) — 16 Jes.
50, 1b—2a — 19 Jes. 52, 5b — 21. 23 Jes. 52, 6 — 24. 27. 30 Jes. 52, 7

Vor Τάδε Z. 1: ὡς αὐτὸς ὁ £v τοῖς προφήταις πάλαι ϑεσπίζων χύριος ἥξειν
εἰς ἀνϑρώπους καὶ αὐτοῖς ὀφϑαλμοῖς ϑεαϑήσεσϑαι καὶ τοῖς ἔϑνεσι γνωσθϑήσεσϑαι
μελλήσει

3 vgl. unten Ζ. 21 10 S. 293, 27 χύριος ὃ ϑεὸς + vor τὸν Bg. 12 ϑεοῦ
steht am Rande in P 18 τῶν Steph, τὰ Ρ 25 vgl. oben Z. 5 80 εὐπρεπεῖς
Steph., εὐτρεπεῖς P

304

Demonstr. evang. VI Cap. 24, 1—9. 293

ἀγαϑά, ἀκουστὴν ποιοῦντος σωτηρίαν, λέγοντος τῇ Σιών, ἐβασίλευσεν e
ὃ ϑεός Gov«' ἀντὶ δὲ τοῦ »φωνὴ τῶν φυλασσόντων σε ὑψώϑη, καὶ
τῇ φωνῇ ἅμα εὐφρανϑήσονται: ὅτι ὀφϑαλμοὶ πρὸς ὀφϑαλμοὺς ὄψον-
ταις, ὃ μὲν Σύμμαχος οὕτως ἡρμήνευσεν: »φωνὴ τῶν σχοπῶν σου
ἐπῆραν φωνήν, ἐπὶ τὸ αὐτὸ αἰνέσουσιν. ὀφθαλμοφανῶς γὰρ ὄψον-
ταις. λέγοιντο δ᾽ ἂν ἐν τούτοις »σχοποὶς οἱ ἱεροὶ τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν ἀπόστολοι, 00 xci »ὀφϑαλμοφανῶςς- ἰδόντες τὸν προφητευόμενον
ὕψωσαν αὐτῶν τὴν φωνὴν εἰς πᾶσαν τὴν οἰκουμένην κηρύξαντες.
Σιὼν δὲ καὶ Ἱερουσαλὴμ τὴν ἐν τοῖς τόποις εὐαγγελιζομένην d
οἶδεν ἐπουρανίους ὃ ἀπόστολος δι᾿ ὧν pnow' »ἡ δὲ ἄνω Ἱερουσαλὴμ
ἐλευϑέρα ἐστίν, ἥτις ἐστὶν μήτηρ ἡμῶνε, δ καὶ »προσεληλύϑατε Σιὼν
ρει καὶ πόλει ϑεοῦ ζῶντος, Ἱερουσαλὴμ ἐπουρανίῳ, καὶ μυριάσιν
ἀγγέλων, πανηγύρεις. λέγοιτο δ᾽ ἂν Σιὼν καὶ ἡ εἰς πάντα τὸν ἐπὶ
γῆς τόπον διὰ Χριστοῦ συστᾶσα ἐχκλησία, oc καὶ Ἱερουσαλὴμ πᾶν
τὸ ϑεοσεβὲς πολίτευμα, ὃ καὶ παρὰ μόνοις ἸΙουδαίοις τοῖς πάλαι τὸ

πρὶν συνεστώς, εἰς ἐρημίαν διὰ τὰς δυ(σ)σεβείας αὐτῶν περιτέτραπται,

εἶτ᾽ αὖ πάλιν τῆς ἐπὶ τὸ χρεῖττον ἀνανεώσεως ἔτυχεν διὰ τῆς τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν ἐπιφανείας. 7 διό got ἡ προφητεία" »ón&áro εὐ- 305
φροσύνην ἅμα τὰ ἔρημα Ἱερουσαλήμ, ὅτι ἦλέησεν κύριος αὐτὴν καὶ
ἐ(ρ)ούσατο Ἱερουσαλήμε. οὐχ ἂν δὲ ἁμάρτοις τὴν παντὸς ἁγίου
χαὶ ϑεοφιλοῦς ψυχήν, xa90 μὲν ἐπῆρται τῷ βίῳ, »τὸ πολίτευμας«
ἔχουσα »ἐν οὐρανοῖςς, σχοποῦσα τὰ ὑπερχόσμια, Σιὼν ὀνομάζων
(ἑρμηνεύεται γὰρ »σκοπευτήριον«), καϑὸ δὲ ἐν εὐσταϑεία καὶ γαληνῇ
παϑῶν καϑέστηχεν, Ἱερουσαλὴμ αὐτὴν ἀποκαλῶν (ὅρασιν γὰρ
»slgnvuc« μεταληφϑὲν Tovvoua onuaiveı). ϑτούτοις ἀκολούϑως ἡ b
τῶν ἐϑνῶν ἐπὶ τὴν εὐσέβειαν τοῦ ϑεοῦ κλῆσις ἐναργέστατα δηλοῦται
διὰ τοῦ »καὶ ἀποκαλύψει κύριος ὁ ϑεὸς τὸν βραχίονα τὸν ἅγιον αὖ-
τοῦ ἐνώπιον πάντων τῶν ἐϑνῶν, καὶ ὄψονται πάντα τὰ àxQa τῆς
γῆς τὴν σωτηρίαν τὴν παρὰ τοῦ ϑεοῦ ἡμῶν«. βραχίονα δὲ τοῦ ϑεοῦ
μὴ ἄλλον εἶναι τοῦ λόγου καὶ τῆς σοφίας καὶ αὐτοῦ τοῦ κυρίου, ὃς
ἐστιν ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, νόμιζε. ϑτοῦτο γοῦν ἐκ πολλῶν παρα-
στῆσαι ῥάδιον. ἔχεις δὲ καὶ ἐν ᾿Εξόδῳ τὸν Ἰσραὴλ »βραχίονις ϑεοῦ e
ῥυσθέντα τῆς ὑπ᾽ Αἰγυπτίοις δουλείας. αὐτὸν δὴ ἐκεῖνον τὸν βρα-
χίονα τοῦ ϑεοῦ, τὸν ἀναφανέντα σωτῆρα τοῦ πάλαι λαοῦ, πᾶσι τοῖς
ἔϑνεσιν ἀποκαλυφϑήσεσϑαι, ὡς ἂν τὸ πρὶν ἐπιχεχρυμμένον, ἡ παροῦσα

2. 4 Jes. 52, 8 --- 9 vgl. Jes. 52, 7—9 — 10 Gal. 4, 26 — 11 Hebr. 12, 22
— 13 vgl. Euseb. Ecl. prophet. III 24 (S. 125, 5 ff ed. Gaisford) — 18 Jes. 52, 9
— 21 vgl. Phil. 3, 20 — 27 Jes. 52, 10 — 32 Exod. 6, 6

20 ἐρρυσ. u. 35 Enızexovuu. Steph.

294 Eusebius

σημαίνει προφητεία. »τὴνε δὲ »σωτηρίανε, ἥν φησιν OWweodaL »πάντα
τὰ ἄχρα τῆς γῆςς, καὶ ἣν ἀνώτερον ἐδήλου λέγων »ὅτι ἀκουστὴν
ποιήσω τὴν σωτηρίαν σους, ἴσϑι τῇ Ἑβραίων φωνῇ τῷ τοῦ Ἰησοῦ
ὀνόματι προσαγορεύεσϑαι.

XXV. ’Aro τοῦ αὐτοῦ. »Ἰδοὺ κύριος ὡς πῦρ ἥξει καὶ og καται-
γὶς τὰ ἄρματα αὐτοῦς, καὶ Eins’ »εἶπεν κύριος, κἀγὼ τὰ ἔργα αὐτῶν
καὶ τὸν λογισμὸν αὐτῶν" ἔρχομαι συναγαγεῖν πάντα τὰ ἔϑνη καὶ τὰς
γλώσσας, καὶ ἥξουσι καὶ ὄψονται τὴν δόξαν μου. καὶ καταλείψω
ἐπ᾿ αὐτῶν σημεῖον, καὶ ἐξαποστελῶ ἐξ αὐτῶν σεσωσμένους εἰς τὰ
ἔϑνη, εἰς Θαρσεὶς καὶ Φοὺδ καὶ Aovd καὶ Μοσὸχ καὶ Θοβὲλ καὶ εἰς
τὴν Ἑλλάδα καὶ εἰς τὰς νήσους τὰς πόρρω, oi οὐκ ἤκουσάν μου τὸ
ὄνομα οὐδὲ Empaxaoiv μου τὴν δόξαν, καὶ ἀναγγελοῦσί μου τὰ ἔργα
ἐν τοῖς ἔϑνεσιγςε.

2” Avtızovs καὶ ἐν τούτοις ἡ τοῦ κυρίου εἰς ἀνϑρώπους παρουσία
δηλοῦται. καὶ ἐπειδήπερ εἴρηται "oc πῦρ ἥξεινε, eixovoc φησὶν ὁ
σωτὴρ ἡμῶν" »πῦρ ἦλϑον βαλεῖν ἐπὶ τὴν γῆν, καὶ τί ϑέλω εἰ ἤδη
ἀνήφϑη;ς »ἄρματας δὲ »αὐτοῦς τὰς δορυφορούσας αὐτὸν ϑείας δυνάμεις
χαὶ τοὺς ἐξυπηρετουμένους αὐτῷ ἱεροὺς ἀγγέλους εἴποις av, περὶ ὧν
εἴρηται »καὶ προσῆλϑον ἄγγελοι xci διηκόνουν αὐτῷς, καὶ τοὺς
ἱεροὺς ἀποστόλους αὐτοῦ καὶ μαϑητᾶς, οἷς ἐποχούμενος ἐνθϑέῳ καὶ
ἀοράτῳ δυνάμει ὁ τοῦ ϑεοῦ λόγος τὴν πᾶσαν διέδραμεν οἰχουμένην.
ϑλέγοιτο δ᾽ ἂν καὶ ἄλλως πρὸς λέξιν, »πῦρ« xci »apuara« καταγ-
γέλλεσϑαι σὺν τῇ αὐτοῦ παρουσίᾳ, διὰ τὴ» χαταλαβοῦσαν πολιορκίαν
τὴν Ἱερουσαλὴμ μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἄφιξιν, us" ἣν οὐκ
εἰς μακρὰν ö μὲν νεὼς αὐτὸς ἐπυρπολεῖτο καὶ τὴν ἐσχάτην ὑπέμενεν
ἐρημίαν, ἡ δὲ πόλις ἐκυχλώϑη ὑπὸ ἁρμάτων καὶ στρατοπέδων πολε-
μικῶν, μεϑ᾽ ἃ καὶ τὰ περὶ τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων προηγγελμένα συμ-
φώνως τῇ προφητείᾳ τέλους ἔτυχεν.

4 Τίς δ᾽ οὐχ ἂν ϑαυμάσειεν ἀκούων τοῦ κυρίου διὰ τοῦ προφήτου
λέγοντος" »ἔρχομαι συναγαγεῖν πάντα τὰ ἔϑνη καὶ τὰς γλώσσαςς,
ὁρῶν καϑ᾽ ὅλης τῆς τῶν ἀνϑρώπων γῆς διὰ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
Ἰησοῦ τοῦ Χριστοῦ παρουσίας τε χαὶ κλήσεως τὰς τῶν ἐϑνῶν συνα-
γωγὰς ἐπ᾽ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ συγχροτουμένας, τάς τε γλώσσας

1 vgl. Jes. 52, 10 — 2 Jes. 52, 7 — 3 vgl. oben S. 200, 1-7 — 5 Jes.
66, 15 — 6 Jes. 66, 176—19 — 15. 17. 22 vgl. Jes. 66, 15 — 16 Luk. 12, 49
— 19 Matth. 4, 11 — 30 Jes. 66, 18

Vor Ἰδοὺ Z. 5: ὡς αὖϑις κύριος ὁ τοῦ ϑεοῦ λόγος ἐρχόμενος zal và ἔϑνη
συνάξειν [Steph., συνάξιν P] ϑεσπίζεται

6 αὐτὸ Ρ 18 ἐν über der Zeile in P

306

Demonstr. evang. VI Cap. 24, 9. Cap. 25, 1—5 295

ἁπάντων τῶν ἐϑνῶν ἐν παντοίαις διαλέχτοις ἀνϑρώπων τὸν tva
ϑεὸν καὶ κύριον ἐπικαλουμένας; καὶ ἐπὶ πᾶσιν δὲ τούτοις, τίς ϑεώ-
μενος τῷ σωτηριώδει σημείῳ πάντας τοὺς εἰς Χριστὸν πεπιστευχότας
σφραγῖδι χρωμένους, οὐχ ἂν εὐλόγως καταπλαγείη ἀχούων πρόπαλαι
τοῦ κυρίου εἰρηκότος" »καὶ ἥξουσι καὶ ὄψονται τὴ» δόξαν μου, καὶ
καταλείψω ἐπ᾿ αὐτῶν σημεῖονε; ἐν μέρει μὲν οὖν ἐντεῦϑεν ἤδη
xar& τὴν προτέραν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν εἰς ἀνϑρώπους ἐπιφάνειαν
αὐτοῖς ὀφθαλμοῖς ὁρῶμεν τῶν ϑείων χρησμῶν τὰ ἀποτελέσματα"
γένοιτο δ᾽ ἂν ἐντελῆ ταῦτα καὶ κατὰ τὴν δευτέραν καὶ ἔνδοξον av-
τοῦ παρουσίαν, ὅτε »πάντα τὰ ἔϑνης »ovovcat τὴν δόξανς αὐτοῦ ἐρχό-
μενόν τε αὐτὸν ἐξ οὐρανῶν "μετὰ δυνάμεως καὶ dog ξῆς πολλῆς.
ἀναχϑείη δ᾽ ἂν εἰς ἐκεῖνο καιροῦ καὶ τὰ λοιπὰ τῶν ἐν τῇ προρρήσει
δηλουμένων, ὥσπερ οὖν συστήσομεν κατὰ τὴν οἰχείαν ὑπόϑεσιν.

Τοσούτων ἡμῖν ἐπὶ τοῦ παρόντος συνειλεγμένων περὶ τῆς εἰς
ἀνϑρώπους ϑεσπιζομένης ἔσεσϑαι παρουσίας ϑεοῦ, ἑξῆς ἂν εἴη ἐπι-
συνάψαι, ὁποῖός τις ὁ τρόπος τῆς προτέρας αὐτοῦ εἰς τὸν ἀνϑρώ-
zıvov βίον παρόδου γενήσεσϑαι προανεφωνεῖτο.

9 Jes. 66,18b—19a — 10 Jes. 66, 180 — 11 Matth. 24, 30
Nach dem Ende des Buches: εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως τόμος c

9 ἐντελῆ Steph., &vreiei P

307

Τάδε ἔνεστιν ἐν τῷ ἑβδόμῳ συγγράμματι τῆς περὶ τοῦ

σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως.

,
€.

, c , - - - > , 2 , 2 -
Τίς 0 τροπος τῆς τοῦ ϑεοῦ εἰς ἀνϑρώπους ἐπιδημίας. ἐκ τῶν
c , =
ὑποσεσημειωμένων γραφῶν.

p.» x -€ "
a. Azo τοῦ Hoclov.

, > x - > -
B. Aro τοῦ αὑτοῦ.

, > x - > -
y. Arno τοῦ avrov.

. Ποῦ γῆς ὁ χριστὸς γεννηϑήσεσϑαι προεφητεύετο.

δ΄. ᾿ἀπὸ τοῦ Μιχαία.
ε΄. ἀπὸ τοῦ Ψαλμοῦ ρλα΄.

. Ag" οἵου γένους προελεύσεσϑαι ἐβοᾶτο.

ς΄. Arno τῆς β΄ τῶν Παραλε(ζ)πομένων.
ζ΄. Arno Ψαλμοῦ οα΄.
η΄. Aro τοῦ Ἡσαΐου.
ϑ΄. Arno τοῦ Ἱερεμίου.
9 \ E 2
L. Azo τῆς ltvéosoc.

Εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως τόμος ζ΄.

Θεὸν εἰς ἀνϑρώπους ἀφίξεσϑαι καὶ σὺν ἀνϑρώποις ἐπὶ γῆς πολι-
τεύσεσϑαι, δύο τε ταῦτα μέγιστα τεχμήρια τῆς αὐτοῦ παρουσίας
ἔσεσϑαι, κλῆσιν ἐπ᾿ ἀναλήψει τῆς ἀληϑοῦς ϑεογνωσίας τῶν ἀνὰ τὴν
οἰχουμένην ἐϑνῶν, ἀπόπτωσίν τε καὶ ἐρημίαν διὰ τὴν εἰς αὐτὸν
ἀπιστίαν τοῦ Ιουδαίων ἔϑνους, ἐν τῷ πρὸ τούτου συγγράμματι διὰ
τῶν προφητιχῶν φωνῶν μεμαϑηκότες, ἐπισχεφψάμενοί TE χατὰ τὸ
αὐτὸ ὁποίου τέλους ἔτυχεν τὰ προηγορευμένα, Eng καὶ ἀκολούϑος ἐν
ἑβδόμῳ τούτῳ συγγράμματι τῆς Εὐαγγελικῆς ᾿Αποδείξεως τὸν τρόπον
ἐπιϑεωρῆσαι πειρασόμεϑα, xa^ ὅν φησιν αὐτὸν τὴν εἰς ἀνθρώπους
ποιήσασϑαι πάροδον. Σφέρε οὖν ἐντεῦϑεν ἤδη σκοπήσωμεν ὁποῖός
τις 6 τρόπος ἔσεσϑαι τῆς τοῦ ϑεοῦ εἰς ἀνϑρώπους ἐπιδημίας ἐϑεσπί-
ζετο, καὶ ποῦ γῆς γεννηϑήσεσϑαι προεχηρύττετο, ἀπὸ ποίου τε γένους
προελεύσεσϑαι ἐβοᾶτο.

1[Απὸ τοῦ Ἡσαΐου. Ὥσπερ ὁ ϑαυμάσιος εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης
μείζονι ἢ κατὰ ἄνϑρωπον μεγαλοφωνίᾳ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν
ϑεολογῶν, αὐτὸν δὴ τὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον, τῆς τε ἱερᾶς γραφῆς αὐτοῦ
ἀπαρχόμενος ὁμοῦ τῇ ϑεολογίᾳ καὶ τὴν ἔνσαρκον αὐτοῦ εἰς ἀνϑρώπους
παρίστησιν ἐπιδημίαν Gv ἀρχῇ ἦν ὃ λόγος, καὶ o λόγος nv πρὸς τὸν
ϑεόν, καὶ ϑεὸς ἣν ὁ λόγος, οὗτος ἥν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν ϑεόν, πάντα δι᾽
αὐτοῦ EyEveroe, φήσας, τούτοις ξξῆς ἐπάγων" »καὶ ὃ λόγος σὰρξ ἐγέ-
veto καὶ ἐσκήνωσεν ἐν quiv«) δ τὸν αὐτὸν δὴ τρόπον καὶ ὁ ϑεσπέσιος

18 Joh. 1, 1-3 --- 20 Joh. 1, 14

Vor Z. 14: τίς ὁ τρόπος τῆς τοῦ xvolov εἰς ἀνθρώπους ἐπιδημίας. πρόρρησις
τῆς εἰς Χριστόν ἀπιστίας τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους καὶ σημεῖον αὐτοῖς ἀπὸ κυρίου
διδόμενον. ἦν δὲ τοῦτο παρϑένος ϑεὸν γεννῶσα, ἐφ᾽ οὗ τῇ γενέσει καϑαίρεσις
παντελὴς τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους ἐθεσπίζετο, καὶ ὡς ἀλλόφυλοι xal πολέμιοι τὴν
χώραν αὐτῶν καϑέξουσιν, καὶ ὡς ἣ πρὶν ἔρημος τῆς ἐνθέου τυχοῦσα γεωργίας
εὐφορήσει, τῆς ἐξ ἐθνῶν ἐχκλὴησίας τοῦτον δηλουμένης τὸν τρόπον

19 ποῦ Steph. ποῦ P 14 ἀπὸ τοῦ ἡσαΐου steht in P vor πρόρρησις — τὸν
τρόπον (vgl. hier oben!), was in den Ausgaben als zum Texte gehörig gedruckt
ist, aber in P, wie andere Inhaltsangaben, mit Semiuncialen geschrieben ist

308

309

298 Fusebius

προφήτης ϑεὸν ἐκ παρϑένου γεγεννημένον μέλλων ἀνακηρύττειν, τὴν
ἔνδοξον αὐτοῦ ϑεοπτίαν προϑεωρεῖ, ὧδε τὴν ϑεολογίαν ὑπογράφων᾽

(Απὸ τοῦ Ἡσαΐου.) » Εἶδον τὸν κύριον ΣΣαβαὼϑ' καϑήμενον ἐπὶ
ϑρόνου ὑψηλοῦ καὶ ἐπηρμένου, καὶ πλήρης ὁ οἶχος τῆς δόξης αὐτοῦ. καὶ
Σεραφὶμ εἱστήκεισαν κύκλῳ αὐτοῦ, ἕξ πτέρυγες τῷ Evi καὶ ἕξ πτέρυγες
τῷ Evi’ καὶ ταῖς μὲν δυσὶ ἐκάλυπτον τὸ πρόσωπον, ταῖς δὲ δυσὶ κατεχά-
λυπτον τοὺς πόδας, ταῖς δὲ δυσὶν ἐπέταντο. καὶ ἐκέκραγον ἕτερος πρὸς
τὸν ἕτερον καὶ ἔλεγον, ἅγιος ἅγιος ἅγιος κύριος Σαβαώϑ', πλήρης πᾶσα ἡ
γῆ τῆς δόξης αὐτοῦς, !xal ἑξῆς ἐπιλέγει" »καὶ ἤκουσα τῆς φωνῆς κυρίου
λέγοντος, τίνα ἀποστείλω, καὶ τίς πορεύσεται πρὸς τὸν λαὸν τοῦτον;
καὶ εἶπα, ἰδοὺ ἐγώ sur ἀπόστειλόν με. καὶ εἶπεν πρός με, πορεύ-
ϑητι, καὶ εἶπον τῷ λαῷ τούτῳ, ἀκοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε, καὶ
βλέποντες βλέψετε καὶ οὐ μὴ ἴδητε. ἐπαχύνϑη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ
τούτου, καὶ τοῖς ὠσὶν αὐτῶν βαρέως ἤκουσαν, καὶ τοὺς ὀφϑαλμοὺς
αὐτῶν ἐχάμμυσαν, μήποτε ἴδωσι τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ τοῖς ὠσὶν ἀκού-
Wow, καὶ τῇ καρδίᾳ συνῶσι καὶ ἐπιστρέψωσιν, καὶ ἰάσομαι αὐτούς.
καὶ εἶπα, ἕως πότε, κύριε; καὶ εἶπεν, ἕως ἂν ἐρημωϑῶσι πόλεις παρὰ
τὸ μὴ κατοιχεῖσϑαι, καὶ οἶχοι παρὰ τὸ μὴ εἶναι ἀνϑρώπουςς.

ὅ Ποῖον δὲ ϑεμιτὸν φάσχει» τὸν προφήτην ἑωρακέναι χύριον ἢ
ὃν τοῖς “περὶ τὸν Apgazu προπάτορσιν ὠφϑαί τε χαὶ ὡμιληκέναι ἐν
τοῖς πρὸ τούτων ἀπεδείξαμεν; τοῦτον γὰρ ὁμοῦ ϑεὸν καὶ κύριον καὶ
δὴ ἄγγελον εἶναι καὶ ἀρχιστράτηγον δυνάμεως κυρίου προμεμαϑήκχαμεν.
μέλλον τοιγαροῦν τὴν εἰς ἀνϑρώπους αὐτοῦ πάροδον ὁ παρὼν λόγος
ϑεσπίξειν, τὴν ἔνϑεον αὐτοῦ προϑεωρεῖ βασιλείαν, δι᾿ ἧς φησιν ἑωρα-
κέναι αὐτὸν »καϑήμενον ἐπὶ ϑρόνου ὑψηλοῦ καὶ ἐπηρμένους. θ οὗτος
δ᾽ ἂν εἴη 0 ϑρόνος αὐτοῦ ἐκεῖνος ὁ καὶ ἐν τῷ »περὶ τοῦ ἀγαπητοῦς
ψαλμῷ δεδηλωμένος, κατὰ τὸ »0 ϑρόνος σου ὃ ϑεὸς εἰς τὸν αἰῶνα
τοῦ αἰῶνοςς, ἐφ᾽ ὃν καὶ ὁ ἀνωτάτω τῶν 040v ποιητὴς ϑεὸς πατήρ
τε αὐτοῦ ὡς ἂν μονογενεῖ καὶ ἀγαπητῷ καϑέζεσϑαι παρεκελεύετο,
λέγων" »κάϑου ἐκ δεξιῶν μου, ἕως ἂν ϑῶ τοὺς ἐχϑρούς σου ὑποπόδιον
τῶν ποδῶν σου«. Ἰσυνίστησιν δὲ ταύτην ἡμῶν τὴν εἰς τοὺς τόπους
ἑρμηνείαν Ἰωάννης ὁ εὐαγγελιστής, ὃς παραϑέμενος τὰς προκειμένας
τοῦ Ἡσαΐου φωνάς, ἐν αἷς εἴρητο »ἐπαχύνϑη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ
τούτου, καὶ τοῖς ὠσὶν αὐτῶν βαρέως ἤκουσαν καὶ τοὺς ὀφϑαλμοὺς
αὐτῶν ἐκάμμυσανε, ἐπιφέρει περὶ τοῦ Χριστοῦ λέγων" »raura εἶπεν

9 Jes. 6, 1-3 — 9 Jes. 6, 8-11 — 20 vgl. oben S. 21, 288: — 22 vgl.

oben S. 168, 6ff — 25 Jes. 6, 1 — 26 vgl. Psal 44, 1 — 27 Psal. 44,7 —
30 Psal. 109, 1 — 33 Jes. 6, 10 — 35 Joh. 12, 41

3 Ἀπὸ rov Ἡσαΐου hierher versetzt von S. 297, 14 Hkl 11 ἐγώ εἰμι c»
S. 300, 14 | πρός με «— S. 300, 14 19 δὲ über der Zeile in P

310

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 2—13 299

Ἡσαΐας, ὅτε εἶδεν τὴν δόξαν αὐτοῦ, καὶ ἐμαρτύρησεν περὶ αὐτοῦς.
Sido» δὴ οὖν ὁ προφήτης τὴν ἐπὶ τοῦ πατρικοῦ ϑρόνου τῆς ἐνθέου
δόξης τε καὶ βασιλείας ἵδρυσιν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, τῷ τε ἁγίῳ ἐπι-
ϑειάσας πνεύματι καὶ μέλλων ἑξῆς τὴν εἰς ἀνθρώπους αὐτοῦ πάροδον
καὶ τὴν ἐκ παρϑένου γέννησιν ὑπογράφειν, προμαρτύρεται τὴν εἰς
πᾶσαν τὴν γῆν μέλλουσαν ἔσεσϑαι γνῶσίν τὲ καὶ δοξολογίαν, τὰ
Σεραφὶμ εἰσάγων κυκλοῦντα αὐτὸν καὶ φάσκοντα᾽ »ἅγιος ἅγιος ἅγιος
κύριος Σαβαώϑ, πλήρης πᾶσα ἡ γῆ τῆς δόξης αὐτοῦς. τίνα δ᾽ ἂν
εἴη τὰ Σεραφὶμ τὰ τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ δορυφοροῦντα ἢ τάχα
ἴσως ἀγγέλων καὶ ϑείων δυνάμεων χοροί, ἢ καὶ προφητῶν καὶ ἀπο-
στόλων; ἑρμηνεύεται γὰρ τὰ Σεραφὶμ "ἀρχὴ στόματος αὐτῶνκε.
10 τοιοῦτοι δὲ οἱ προφῆται καὶ ἀπόστολοι, ὧν διὰ τοῦ στόματος ἡ
ἀπαρχὴ γέγονεν τοῦ σωτηρίου κηρύγματος, δι᾿ ὃ ταύτης ἔτυχον τῆς

προσηγορίας" ὡς») καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος αἱ δυνάμεις, »πτέρυγες«
ὠνομασμέναι, τὰ μὲν πρῶτα καὶ τὰ ὕστατα τῆς τοῦ ϑεοῦ λόγου
γνώσεως ἐπιχρύπτουσιν, εἷς ἄρίργητα καὶ ἀκατάληπτα ὄντα τὴν
φύσιν, τὰ δὲ μέσα τῆς περὶ αὐτοῦ οἰχονομίας ἐκφαίνουσιν, ὅτι δὴ
μόνα γνωστὰ ταῦτα ἀνϑρώπων φύσει, τῶν ἐπέχεινα καὶ τῶν μετὰ
ταῦτα ἐν ἀπορρήτοις σεσιγημένων. 11καὶ δυνάμεις δὲ ϑεῖαι καὶ οὐ-
ράνιοι εἶεν ἂν διὰ τῶν Σεραφὶμ δηλούμεναι, καϑὸ ἑτέρως τὰ Σερα-
giu ἑρμηνεύεται »ἐμπρησμοίς, δι᾿ ὃ εἴρηται" »0 ποιῶν τοὺς ἀγγέλους
αὐτοῦ πνεύματα, καὶ τοὺς λειτουργοὺς αὐτοῦ πυρὸς φλόγας. 12 χε-
κράγασιν δὲ οὗτοι xal βοῶσιν ἕτερος τῷ ἕτέρῳ κατὰ τὴν οἰκείαν
δύναμιν, τὴν ἁγιότητα τοῦ ϑεολογουμένου παριστῶντες καί, τό γε
πάντων παραδοξότατον, ϑεολογοῦντες ὅτι δὴ μὴ μόνον οὐρανὸς καὶ
τὰ ἐν οὐρανῷ πάντα πλήρη τυγχάνει τῆς δοξολογίας αὐτοῦ, ἀλλὰ
καὶ »πᾶσα ἡ γῆς τῆς αὐτῆς μετέσχεν δυνάμεως διὰ τὴν ἐξ οὐρανῶν
εἰς ἀνθρώπους αὐτοῦ ϑεσπιζομένην κάϑοδον, ἣν προϊὼν ἑξῆς ὁ λόγος
προφητεύει, τὴν ἐκ παρϑένου γένεσιν καὶ τὴν διὰ ταύτης εἰς πᾶσαν
τὴν γῆν ἐφαπλωϑεῖσαν δοξολογίαν αὐτοῦ κηρύττων».

13» Κύριοςς de »Xafao$« ὃ ἑρμηνεύεται »κύριος τῶν δυνάμεων. αὐτὸς
δ᾽ ἂν εἴη ὁ κἀρχιστράτηγος δυνάμεως κυρίους, ὃν καὶ ἐν X καὶ y ψαλμῷ
"κύριον Σαβαῦϑι αἵ ϑεῖαι πάλιν ἀποκαλοῦσι δυνάμεις, τὴν ἀπὸ γῆς
εἰς οὐρανοὺς ἄνοδον αὐτοῦ ϑεσπίζουσαι δι᾿ ὧν Dar »ἄρατε πύλας,

οἱ ἄρχοντες ὑμῶν, καὶ ἐπάρϑητε, πύλαι αἰώνιοι, καὶ εἰσελεύσεται ὁ
βασιλεὺς τῆς δόξης. τίς ἐστιν οὗτος ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης; κύριος

7 Jes. 6,2. 3 — 14 ff vgl. Jes. 6, 2 — 21 Psal. 103, 4 — 23 ff vgl. Jes. 6, 3
— 99 Jes 7, 14 — 31 vgl. Jes. 6, 3 — 32 vgl. Jos. 5, 14 — 84 Psal. 23, 9—10

8 τεῷ <Hkl 13 δι᾽ ὃ ΚΙ, διὸ P 14 ὧν Steph, ó P 16 ἄρρητα Steph.
21 δι᾿ ὃ Hkl, διὸ P

311

300 Eusebius

τῶν δυνάμεων, αὐτός ἐστιν ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης«" τὸ γοῦν Ἑβραϊ- 312
κὸν πάλιν ἐνταῦϑα »κύριον Σαβαὼϑ'« αὐτὸν καλεῖ. 13 καὶ ἐπειδήπερ
αὐτός ἐστιν »ὁ βασιλεὺς τῆς δόξηςε, διά τε τὴν ἐπιδημίαν αὐτοῦ ἔμελλεν
πᾶσα ἡ γῆ πληροῦσϑαι τῆς δόξης αὐτοῦ, εἰκότως τὸ μέλλον ἔσεσϑαι
5 ἔν τε τῷ προφήτῃ λέλεκται καὶ ἐν τῷ ψαλμῷ, ἐν μὲν τῷ προφήτῃ
διὰ τοῦ "πλήρης πᾶσα ἡ γῆ τῆς δόξης αὐτοῦς, ἐν δὲ τῷ ψαλμῷ διὰ
τῆς ἀρχῆς φασκούσης" "τοῦ χυρίου ἡ γῆ καὶ τὸ πλήρωμα αὐτῆς, ἡ
οἰχουμένη καὶ πάντες οἱ κατοικοῦντες ἐν αὐτῆς.
15 Τρύτων τεϑεσπισμένων ἑξῆς ὑποβὰς 0 προφήτης μαρτύρεται,
10 ὅτε δὴ εἰ καὶ »πλήρης« ἔσται »πᾶσα ἡ γῆ τῆς δόξης αὐτοῦς, ἀλλά b
γε τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος οὐ προσήσεται αὐτόν. διό φησιν" xci εἶπεν
κύριος (αὐτὸς δηλαδὴ ὁ τεϑεωρημένος »κύριος Xafao0«), »τίνα ἀπο-
στείλω, καὶ τίς πορεύσεται πρὸς τὸν λαὸν τοῦτον; καὶ εἶπα, ἰδού
εἶμι ἐγώ" ἀπόστειλόν με. καὶ εἶπεν, πορεύϑητι καὶ εἶπον τῷ λαῷ
15 τούτῳ, ἀχοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε, καὶ βλέποντες βλέψετε καὶ
οὐ μὴ ἴδητε. ἐπαχύνϑη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτου, καὶ τοῖς
ool» αὐτῶν βαρέως ἤκουσαν καὶ τοὺς ὀφρϑαλμοὺς αὐτῶν ἐχάμμυσαν,
μήποτε ἴδωσι τοῖς ὀφϑαλμοῖς αὐτῶν καὶ τοῖς ὠσὶν αὐτῶν ἀκούσωσι, €
καὶ τῇ καρδίᾳ συνῶσιν καὶ ἐπιστρέψωσιν, καὶ ἰάσομαι αὐτούςςε. 18 δι᾽
90 ὧν ἄντιχρυς ϑεσπίζει τὴν ἐσομένην εἰς αὐτὸν ἀντιλογίαν τοῦ Ἰου-
δαίων λαοῦ, καὶ oc ὄψονται μὲν αὐτόν, οὐ μὴν προσέξουσιν τίς εἴη,
λέγοντός τε ἐν αὐτοῖς καὶ διδάσκοντος ἀκούσονται, οὐ μὴν καὶ συνή-
σουσιν, ovt" ὕστις ὧν αὐτοῖς διαλέξοιτο, 00%” ἅπερ αὐτοῖς τῆς καινῆς
διδασκαλίας παραδώσει μαϑήματα. 3 μαρτυρεῖ δὲ τοῖς τῶν λόγων
25 ἀποτελέσμασιν ὁ. εὐαγγελιστὴς ᾿Ιωάννης, περὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
λέγων" »τοσαῦτα δὲ αὐτοῦ σημεῖα πεποιηκότος ἔμπροσϑεν αὐτῶν οὐχ d
ἐπίστευσαν εἰς αὐτόν, ἵνα ὁ λόγος Ἡσαΐου τοῦ προφήτου πληρωϑῇ ὃν
εἶπεν, κύριε τίς ἐπίστευσεν τῇ ἀκοῇ ἡμῶν; καὶ ὁ βραχίων κυρίου tivi
ἀπεκαλύφϑη; διὰ τοῦτο οὐκ ἠδύναντο πιστεύειν ὅτι πάλιν εἶπεν
80 Ἡσαΐας, τετύφλωχεν αὐτῶν τοὺς ὀφθαλμοὺς καὶ πεπώρωχεν αὐτῶν
τὴν xcodiev, ἵνα μὴ ἴδωσι τοῖς ὀφϑαλμοῖς καὶ »οήσωσι τῇ καρδίᾳ καὶ
ἐπιστρέψωσιν, καὶ ἰάσομαι αὐτούς. ταῦτα εἶπεν Ἡσαΐας ὅτε εἶδεν τὴν
δόξαν αὐτοῦ, καὶ ἐμαρτύρησεν περὶ αὐτοῦς. 18 ἀναμφιλόγως οὖν ἐπὶ
τὸν Χριστὸν ἀνήνεγχεν τὴν ἐν τῷ Ἡσαΐᾳ ϑεοφάνειαν 6 εὐαγγελιστὴς
35 χαὶ ἐπὶ τὸν Ιουδαίων λαόν, οὐ παραδεδεγμένον τὸν ξἑωραμένον τῷ

3 Psal 28, 9b — 4. 6. 10 Jes. 6,3 — 7 Psal.23,1 — 11ff Jes. 6, 8-10 —
26 Joh. 12, 37—41

18 beide αὐτῶν — S. 298, 15 90 εἰς αὖτ auf Ras. in P 23 ὅστις Steph.,
ὥστις Ῥ 24 παραδώσοι Kl, vgl.2.93 26 λέγων P 35 τὸν Tovó. Steph., τῶν Ἰουδ. P

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 13—22 301

προφήτῃ κύριον κατὰ τὴν περὶ αὐτοῦ πρόρρησιν. τῷ γοῦν προφήτῃ
ἑωραχότι »τὸν κύριον Σαβαώϑι φησιν ὃ χρησμὸς εἰπεῖν τῷ Ἰουδαίων
ἔϑνει, ὅτε δὴ καὶ αὐτοὶ ὀψονταί ποτε τὸν αὐτόν, ἀλλ᾽ οὐ συνήσουσιν
ὅστις εἴη, καὶ ἀκούσονται αὐτοῦ λέγοντος ἐν αὐτοῖς καὶ διδάσχοντος,
ἀλλ᾽ o9 νοήσουσιν, διὰ τὸ πεπωρῶσϑαι αὐτῶν τὴν καρδίαν. 1ϑ9ταῦτ᾽
οὖν ὃ Ἡσαΐας δι᾿ ὧν παρεϑέμεϑα λέξεων ϑεσπίσας, ἐν ἱστορίας ἀφη-
γήσει πολεμίων ἔφοδον κατὰ τοῦ ᾿Αχαζ, ὃς ἐπεῖχεν τότε τὰ τῆς βα-
σιλείας τοῦ Ἰουδαίων λαοῦ, ὑπογράφει, καὶ τὴν τῶν μὲν αἰσϑητῶν
πολεμίων καϑαίρεσιν αὐτίχα καὶ οὐχ εἰς μακρὸν γενήσεσϑαι σημαίνει"
ὧν δὲ σύμβολα ἔφερεν νοητῶν καὶ ἀοράτων ἐχϑρῶν, δαιμόνων τινῶν
καὶ ἀφανῶν δυνάμεων (περὶ ὧν ἀρχόμενοι τῆς ὅλης πραγματ(ελίας
διεληλύϑαμεν, ος οὐ μόνον τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος ἀλλὰ καὶ πᾶν τὸ
ἀνθρώπειον γένος ἐπὶ πᾶν εἶδος κακίας καὶ ἐπ᾿ αὐτήν γε τὴν ἄϑεον

εἰδωλολατρίαν καταβεβληκότων), οὐκ ἄλλως τὴν ἧτταν ἔσεσϑαι δηλοῖ

ἢ διὰ μόνης τῆς ϑεσπιζομένης εἰς ἀνθρώπους ἐπιδημίας τοῦ ϑεοῦ
λόγου, ἐξ ἀπειρογάμου παρϑένου σχεῦος ἀνϑρώπειον ἀναληψομένου.
τίς δὲ αὐτῷ [ἡ] τούτου χρεία ἦν, καιρὸς ἂν εἴη διαλαβεῖν.

20 Ἐπειδὴ δι᾿ ἀνθρώπου ϑάνατος »εἰσῆλϑεν εἰς τὸν xoouov«, φησὶν
ὁ ἀπόστολος, χρῆν δήπου διὰ τοῦ αὐτοῦ ἀνϑρώπου τὴν κατὰ τοῦ
ϑανάτου βραβευϑῆναι νίκην, καὶ τὸ σῶμα τοῦ ϑανάτου σῶμα ζωῆς
ἀναδειχϑῆναι, καὶ τῆς ἁμαρτίας τὴν βασιλείαν ἐν τῷ ϑνητῷ σώματι
τὸ πρὶν ἐνεργοῦσαν καταλυϑῆναι, μηκέτι ἁμαρτίας αὐτοῦ ἀλλὰ δι-
χκαιοσύνης κρατούσης. 2) καὶ ἐπειδὴ διὰ τῶν τῆς σαρχὸς ἁμαρτημάτων
πάλαι πρότερον ἡ πτῶσις ἐγίνετο πᾶσιν ἀνϑρώποις, εἰκότως πάλιν
di’ ἀναμαρτήτου xci πάσης ἀχράντου κακίας τὰ κατὰ τῶν ἐχϑρῶν
ἀνηγείρετο τρόπαια. ??Ttivov δὲ ἐχϑρῶν ἢ τῶν πάλαι διὰ τῶν τῆς
σαρκὸς ἡδονῶν καταπαλαιόντων τὸ ἀνϑρώπειον γένος; καὶ ἄλλως δὲ
ἐχρῆν ἀνϑρώποις ϑεοῦ λόγον ὁμιλεῖν μέλλοντα καὶ σαρκὸς ἀκοαῖς
τὰ τῆς εὐσεβείας μαϑήματα παραδώσοντα, τεραστείας τε καὶ παρα-
δοξοποιίας ἀνϑρώπων ὀφϑαλμοῖς ϑεοῦ τε δύναμιν ἐναργῆ παραστή-
σοντα, μὴ ἄλλως ἢ διὰ τοῦ συνήϑους ἡμῖν ὀργάνου τοῦτο πρᾶξαι,
ὅτι οὐδὲ πλέον οὐδὲν σωμάτων ὁρᾶν ἀνθρώπων δυνατὸν nv ὀφϑαλ-

2 vgl Jes. 0, 3 — 3—5 vgl. Jes. 6, 9—10 u. Joh. 12, 40 — Θ 1 vgl. Jes.
7, 1ff — 11 vgl. S. 162, 13 f — 15 vgl. Jes. 7, 14 — 18 ff vgl. Róm. 5, 12 ff —
20 vgl. Röm. 7, 24 — 22 vgl. Róm. 6, 12 u. 14 — (24 vgl. Róm. 5, 15 u. 18)

Vor Z. 18: τὰ περὶ τῆς tov σωτῆρος ἡμῶν ἐπιδημίας

1 αὐτοῦ Steph., αὐτὸν P 17 τὸν γοῦν προφήτην ἑωρακότα Hkl 11 πραγ-
ματείας Steph. 17 ἡ - Hkl 25 nach ἀναμαρτήτου + σώματος Hk] 32 οὐδὲ
πλέον usw. nichts mehr (anderes) als körperliche Gegenstände

313

314

302 Eusebius

μοῖς οὐδ᾽ ἀκούειν ἀκοὴν πλέον τι τοῦ διὰ γλώττης προφερομένου
ἤχου. iv οὖν xd διὰ σωμάτων αἰσϑήσεως τῆς τῶν νοητῶν καὶ
ἀσωμάτων ἐννοίας ἐπιλαβώμεϑα, τὸν ἡμῖν συγγενῆ καὶ γνώριμον
αὐτὸς ὃ ϑεὸς λόγος (ἄνϑρωπον) ἀνελάμβανε, καὶ πάντα γε δι᾽ αὐτοῦ τὰ
σωτήρια τοῖς αὐτηχόοις xci αὐτόπταις τῶν ἐνθέων αὐτοῦ λόγων τε
xai ἔργων προεβάλλετο. 3" καὶ ταῦτ᾽ ἔπραττεν, ταῖς τοῦ σώματος
ἀνάγχαις ὁμοίως ἡμῖν οὐδαμῶς καταδεσμούμενος, οὐδέ τι χεῖρον ἢ
μεῖζον αὐτὸς ἑαυτοῦ τῆς ϑεότητος ὑπομένων, οὐδ᾽ οὕτως οἷα av-
ϑρώπου φυχὴ τῷ σώματι πεδούμενος, ὡς μὴ ἐνεργεῖν. δύνασϑαι τὰ
ϑεῖα μηδὲ πανταχῆ παρεῖναι, ϑεοῦ λόγον ὄντα καὶ τὰ πάντα πλη-
ρθοῦντα xci διὰ πάντων ἥκοντα" ἀλλ᾽ οὐδὲ ‚Surov 7 φϑορὰν 7 μίασμα
ἐξ ἧς ἀνείληφεν σαρχὸς ἐπενηνεγμένος, ὅτε δὴ ἀσώματος ὧν τὴν
φύσιν χαὶ ἄυλος xci ἄσαρκος, οἷα ϑεοῦ λόγος, ἐνθέῳ δυνάμει καὶ
λόγοις ἡμῖν ἀρρήτοις πᾶσαν ὑπήει τὴν οἰχονομίαν, τῶν olxeimv
μεταδιδοὺς ἀλλ᾽ οὐκ ἀντεπαγόμενος τῶν ἀλλοτρίων. 35 οὔκουν τι
φοβεῖσϑαι χρὴ τὴν ἔνσαρχον οἰχονομίαν, ἐπεὶ μὴ ἐμολύνετο ὃ ἀμό-
λυντος μηδὲ ix τῆς σαρχὸς ὁ ἀμίαντος ἐμιαίνετο μηδὲ συνεφϑείρετο
τῇ τοῦ σώματος οἰχείᾳ φύσει ὃ ἀπαϑὴς τοῦ ϑεοῦ λόγος, ἐπεὶ μηδὲ
ἡλίου πάϑοιεν ἂν τι ἀκτῖνες, νεχρῶν καὶ παντοίων σωμάτων ἐπα-
φώμεναι. τῷ δὲ ϑείῳ λόγῳ ro uad τὸ φϑαρτὸν μετεσκευάξετο,
καὶ ἅγιόν τε χαὶ ἀϑάνατον, ἅτε καὶ ἦν αὐτῷ βουλητόν, ἀπετελεῖτο,
vci μὴν καὶ ταῖς ἐνθέοις τοῦ πνεύματος βουλαῖς τε καὶ πράξεσιν
διηκονεῖτο.

26 Τρῦτο οὖν ὅλον τῷ φιλανϑρωποτάτῳ ϑεῷ τε καὶ ϑεοῦ λόγῳ

x - , 2 , x - -
5 ὑπὲρ τῆς πάντων ἀνϑρώπων ϑεραπείας vt καὶ σωτηρίας ταῖς τῶν

προφητῶν ἀκολούϑος ἐνηργεῖτο φωναῖς, ἄνωϑεν ἐκ παλαιῶν χρό-
νῶν τὴν ϑαυμασίαν ἐκ παρϑένου γέννησιν αὐτοῦ προμαρτυρομέναις.
σφόδρα δὲ ἀναγκαίως. ὁ προφήτης προτάττει τῆς ἐκ παρϑένου γενέ-
σεως τοῦ Χριστοῦ τὸ ἐπιστρεφές, ἐπιφωνῶν ἄντικρυς τοῖς τούτων
ἀχροωμένοις τὸ »ἐὰν μὴ πιστεύσητε, οὐδὲ μὴ συνῆτε;« 31 ᾧ ἐπιφέρει
ἑξῆς τὰ τοῦτον ἔχοντα τὸν τρόπον᾽ »[ἐὰν μὴ πιστεύσητε, οὐδὲ μὴ
συνῆτε!) καὶ προσέϑετο κύριος λαλῆσαι τῷ ᾿Αχαζ λέγων, αἴτησαι
σεαυτῷ σημεῖον παρὰ κυρίου τοῦ ϑεοῦ σου εἰς βάϑος ἢ εἰς ὕψος.
xai εἶπεν "Ayal, οὐ μὴ αἰτήσω, οὐδὲ μὴ πειράσω; κύριον. καὶ εἶπεν,
ἀχούσατε δή, οἶχος Δαβίδ' μὴ μιχρὸν ὑμῖν ἀνϑρώποις παρέχειν ἀγῶνα,

9 vgl.I Joh. 1, 1-2 — 19 vgl. oben S. 170, 30ff; 172, 30 # — 27 vgl. Jes.
7, 14 — 80 Jes. 7, 9 — 31 Jes. 7, 9b—16

4 ἄνϑρωπον + Kl | yeSteph., τε Ρ 7 οὐδέ τι Steph., οὐδ᾽ ἔτι Ρ 16 χρὴ
P, χρῆν Hkl 27 προμαρτυρομέναις Steph. προμαρτυρομένοις P 31 ἐὰν --
32 συνῆτε < Hkl

315

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 22—31 303

καὶ πῶς κυρίῳ πᾶρέχετε ἀγῶνα; διά τοῦτο δώσει κύριος αὐτὸς ὑμῖν
σημεῖον" ἰδοὺ ἡ παρϑένος ἐν γαστρὶ λήψεται xal τέξεται υἱόν, καὶ
χαλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλ᾽ βούτυρον xol μέλι φάγεται
πρὶν ἢ γνῶναι αὐτὸν ἢ προελέσϑαι πονηρά, ἐκλέξεται τὸ ἀγαϑόν"
διότι πρὶν ἢ γνῶναι τὸ παιδίον ἀγαϑὸν ἢ κακόν, ἀπειϑεῖ πονηρίᾳ
τοῦ ἐκλέξασϑαι τὸ ἀγαϑόν, καὶ καταλειφϑήσεται ἡ γῆ ἣν σὺ φοβῇ
ἀπὸ προσώπου τῶν δύο βασιλέων.« 2xal τὰ μὲν τῆς προφητείας
ὧδέ πη εἶχεν. ἐπιστῆσαι δὲ ἄξιον τῷ τοῦ λόγου προοιμίῳ, μαρτυρα-
μένῳ τοῖς ἐντυγχάνουσιν, ὅτι »ἐὰν μὴ πιστεύσωσιν, οὐδὲ μὴ συνῶσινς«.
καὶ ἀναγκαίως χρῆν ἐπισημήνασϑαι, δεικνύντας ὅτι μὴ μόνον συνέ-
σεως ἀλλὰ καὶ πίστεως δεῖ τοῖς ἐντευξομένοις, χαὶ οὐ “μόνον πίστεως
ἀλλὰ καὶ συνέσεως. ὅϑεν οἱ ἐκ περιτομῆς, μὴ πιστεύσαντες εἰς τὸν
Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ, εἰσέτι καὶ pr τούτων ἀκροώμενοι, οὕπω καὶ εἰς
δεῦρο συνῆχαν τὸ[»] προφητευόμενον, ὥστε ἐπ᾽ αὐτοῖς πρώτοις ἐπαλη-
ϑεῦσαι τὴν πρόρρησιν. 29 ἀκοῇ γὰρ τῶν περὶ τοῦ Χριστοῦ προφη-
τειῶν διὰ πάσης ἡμέρας ἀκούοντες ὠσὶν διανοίας οὐκ ἀκούουσιν.
τῆς τε ἀγνοίας αὐτῶν αἴτιον οὐδὲν ἕτερον ἢ ἡ ἀπιστία τυγχάνει,
καὶ τοῦτο τῆς προρρήσεως ἀψευδῶς περὶ αὐτῶν καὶ πρὸς αὐτοὺς
ἀποφηναμένης. »2ave, γάρ φησι, »μὴ πιστεύσητε, οὐδὲ μὴ συνῆτες.

307422” εἰ φαῖεν μὴ παρϑένον, νεᾶνιν δὲ ὠνομάσϑαι ἐν τῇ γραφῇ
(οὕτως γάρ φασι φέρεσϑαι παρ᾽ αὐτοῖς), καὶ ποῖον ἂν γένοιτο, φή-
σομεν, σημεῖον ἐπαγγελίας ϑεοῦ ἄξιον, εἰ συνήϑος τίχτειν, οἷα καὶ
πᾶσαι γυναῖχες ἐξ ὁμιλίας ἀνδρὸς ἐν γαστρὶ λαβοῦσα, νεᾶνίς τις
ἔμελλεν; πῶς δὲ καὶ ϑεὸς ἦν ὃ ἐξ αὐτῆς γεννώμενος; καὶ οὐκ ἁπλῶς
ϑεὸς ἀλλ᾽ »0 uso ἡμῶνε; τοῦτο γὰρ σημαίνειν βούλεται τὸ Euuo-
νουήλ, ὅπερ φησὶν δεῖν ὀνομάζειν τὸν γεννώμενον" »ἰδοὺ γὰρ 7
παρϑένοςς, φησίν, »ép γαστρὶ λήψεται, καὶ τέξεται viov, καὶ καλέσεις
τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἙἘμμανουήλ, Ó ἐστι μεϑερμηνευόμενον us ἡμῶν ὃ
ϑεόςς. 3! ποῖος δὲ καὶ ἀγὼν ϑεῷ ἢ ποῖος ἂν εἴη κόπος καὶ μόχϑος ἐπὶ
συνήϑει τρόπῳ γυναικὸς τιχτούσης; ἐν μὲν γὰρ τοῖς ἡμετέροις ἀντιγρά-
φοις ὑφ᾽ ἑβδομήκοντα ὅλων ἀνδρῶν, ἄνωϑεν μὲν Ἑβραίων τὸ γένος ἐπ᾿
ἀχριβείᾳ δὲ τῆς πατρίου παιδείας δεδοχιμασμένων, ἑἕρμηνευομένοις

9 vgl. Jes. 7, 9 — 19 Jes. 7, 9 — 20 vgl. Jes. 7, 14 — vgl. Euseb. Ecl. pro-
phet. IV 4 (S. 177, 14 ff ed. Gaisford); vgl. Justin. Dial. c. Tryph. 84 (Migne 6, 64 B f)
— 25. 26 Jes. 7, 14 u. Matth. 1, 23

6 χαταληφϑ. P 10 ὁ 4- vor xai Hkl | deizvvvrag: Pluralis wie VII 1, 60
14 τὸ Hkl 20 νεᾶνιν Steph. vedvnv P 29 ποῖος Steph, οἷος P 81 ὑφ᾽
ὕλων P, ὑφ᾽ EBdounzovra Steph., dp’ ο΄ ὅλων Kl

316

304 Eusebius

ὧδέ πως φέρεται" »μὴ μικρὸν ὑμῖν ἀγῶνα παρέχειν ἀνϑρώποις, καὶ
πῶς κυρίῳ παρέχετε ἀγῶνα; διὰ τοῦτο δώσει κύριος αὐτὸς ὑμῖν
σημεῖον" δ ἰδοὺ ἡ “παρϑένος ἐν γαστρὶ λήψεται. καὶ τέξεται υἱόνς, ὃς
κεκλήσεται »0 μεϑ' ἡμῶν ϑεόςς, τοῦτο γὰρ, oc ἔφην, δηλοῦν βούλεται
5 τὸ Euuavovi ὄνομα. ἐν δὲ τοῖς αὐτῶν Ἰουδαίων ἀντιγράφοις. κατὰ
τὴν "AxóAov μεταβολὴν φερομένοις (προσήλυτος δὲ 6 ᾿᾿χύλας ἢν, οὐ
φύσει Ἰουδαῖος, ὅμως δ᾽ οὐν καὶ κατ᾽ αὐτὸν) τοῦτον εἴρηται τὸν
τρόπον" »ἀχούσατε δὴ οἶχος Δαβίδ, μή τι ὀλίγον ἀπὸ ὑμῶν μοχϑοῦν
ἄνδρας, ὅτι μοχϑοῦτε xal γε τὸν ϑεόν μου; διὰ τοῦτο δώσει αὐτὸς
10 ὑμῖν σημεῖον. ἰδοὺ ἡ νεᾶνις ἐν γαστρὶ συλλαμβάνει καὶ τίκτει υἱόν,
καὶ καλέσεις ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλε. ??zag& δὲ τῷ Συμμάχῳ
ταῦϑ'᾽ οὕτως ἔχεὶ (λέγεται δὲ ὃ Σύμμαχος ᾿Ββιωναῖος εἶναι" αἵρεσις δὲ
nv οὕτω καλουμένων τινῶν Ἰουδαίων εἰς “Χριστὸν πιστεύει» λεγομέ-
vom, ἐξ ὧν ὁ Σύμμαχος jv, παρ᾽ Qo καὶ αὐτῷ ταῦτα οὕτως ἔχει)"
»ἀχούσατε οἶχος “Δαβίδ, μὴ οὐκ αὐταρχες ὑμῖν κοποῦν ἀνϑρώπους, ὅτι
κοποῦτε τὸν ϑεόν μου; διὰ τοῦτο δώσει κύριος αὐτὸς ὑμῖν σημεῖον.
ἰδοὺ ἡ νεᾶνις συλλαμβάνει καὶ τίκτει υἱόν, καὶ καλέσεις ὄνομα αὐτοῦ
"uuavoviA« 33:ἐπειδὴ γὰρ τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους τὸ σχληρὸν τοῦ
τρόπου καὶ πρὸς εὐσέβειαν δυσένδοτον ἱδρῶτα καὶ X0N0V μόχϑον τε
20 οὐ τὸν τυχόντα καὶ ἀγῶνα παρεῖχεν τοῖς πάλαι ϑεοφιλέσι προφή-
ταις, τούτου χάριν" "οὐκ αὕταρχες ὑμῖνς, φησί, τοὺς προφήτας
τοῦ ϑεοῦ μοχϑοῦν καὶ »ἀγῶνα παρέχειν ἀνθρώποις; ἀλλ᾽ ἤδη« καὶ τὸν
ϑεόν μου κοποῦτε, καὶ »ἀγῶνα παρέχετε καί 7 τῷ ϑεῷ μου; οὕτω
γὰρ καὶ Θεοδοτίων ἐξέδωχεν. v0 γοῦν προφήτης ἰδίως i ἑαυτοῦ ϑεόν,
25 ἀλλ᾽ οὐχὶ καὶ τῶν πρὸς ovo ὁ λόγος, τὸν “κοπούμενον καὶ ἐπὶ τὸν
ἀγῶνα ἀποδυόμενον προσεῖπεν, οὐκ ἂν φήσας »ϑεόν uov« τὸν ἐπὶ
πάντων ϑεὸν ἐν ᾿Ιουδαίοις, παρ᾽ oic ἐκ πατέρων τὸ περὶ τὸν τῶν
πάντων δημιουργὸν ϑεὸν σέβας ἐφυλάττετο. ?^ τίς δ᾽ ἂν εἴη ὁ ἀγὼν
καὶ μόχϑος ἢ ὁ κόπος τοῦ προφητευομένου ϑεοῦ, ἢ τὸ εἰς ἀνϑρώπων
80 γένεσιν ἐλϑεῖν; κατὰ μὲν ἡμᾶς καὶ τὴν τῶν ἑβδομήκοντα ἑρμηνείαν
ἐκ »παρϑένους γεννώμενον, κατὰ δὲ τὴν νῦν παρὰ Ἰουδαίοις φερο-
μένην ix »νεάνιδος«. εὕροις δ᾽ ἂν παρὰ Μωσεῖ καὶ τὴν ὁμολογου-

[an
σι

1ff vgl. Euseb. Comm. in Isaiam, Migne 24,133Bff — 1. 8. 15. 21 Jes. 7, 13—14
u. Matth. 1, 23 — 29 vgl. Jes. 7, 13 — 31ff vgl. Jes. 7, 14 u. oben Z. 8 ff — 89 1f vgl.
Euseb. Ecl. proph. IV 4 (S. 177, 25); Orig. c. Cels. I 34

6 nooonAvros— 7 αὐτὸν u. 12 λέγεται --- 14 ἔχει Randbemerkungen, später
in den Text eingearbeitet(?), Hkl 12 ἐβιωναῖος aus ἑβραῖος corr. P 16 nach
κοποῦτε + ἔτι καὶ Field in Hexapl. Orig. 20 παρεῖχε Steph., παρεῖχεν Hkl,
παρεῖχον P 26 οὐχ ἂν φήσας usw. er hätte sonst nicht den Ausdruck »mein
Gott« (sondern nur »Gott«) verwendet unter Juden

817

σι

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 31—42 305

μένως παρϑένον »νεᾶνιν« προσηγορευμένην᾽ τὴν γοῦν ἑτέρῳ usuvn-
στευμένην ὑφ᾽ ἑτέρου δὲ ἐκχβεβιασμένην τούτῳ κχέχληκε τῷ R000-
ρήματι.

a ᾿Αλλὰ καὶ ὃ ἐκ τῆς δηλουμένης τεχϑησόμενος Eunevovi2
μείζονα 3] κατὰ τὸν κοινὸν ἄνϑρωπον ἐπιφέρεται δύναμιν, ἐκλεγό
μενος τὸ ἀγαϑὸν πρὶν γνῶναι πονηρά, καὶ »ἀπειϑῶν πονηρίᾳ τοῦ
ἐκλέξασϑαι τὸ ἀγαϑόνε, καὶ ταῦτα οὐχ ἐν τῇ τοῦ ἀνδρὸς ἡλικίᾳ
ἀλλ᾽ ἐν τῇ τοῦ παιδίου. 38 διὸ εἴρηται »πρὶν ἢ γνῶναι τὸ παιδίον
ἀγαϑὸν ἢ κακόν, ἀπειϑεῖ πονηρίᾳ τοῦ ἐχλέξασϑαι τὸ ἀγαϑόνς, δι᾿
Or παντελῶς τὸ τῆς κακίας ἄπειρον τοῦ δηλουμένου παρίσταται.
ἀλλὰ xcl κρείττονα ἢ κατὰ ἄνϑρωπον ἐπάγεται τὴν ἐπωνυμίαν ὃ
»usó^ ἡμῶνε ὑπάρχων »ϑεός«. 39διὸ καὶ τὸ περὶ αὐτοῦ »σημεῖονς
»βάϑοςς ἐλέγετο περιέχειν, ὁμοῦ δὲ καὶ »ὕφψος«: βάϑος μὲν διὰ “τὴν
εἰς ἀνϑρώπους κάϑοδον ἢ καὶ τὴν μέχρι ϑανάτου παρουσίαν, ὕψος
δὲ διὰ τὴν ἔνϑεον ἐκ τοῦ βάϑους ἀποχατάστασιν ἢ διὰ τὴν τῆς ἐν-
ϑέου προὐπάρξεως αὐτοῦ ϑεολογίαν. 49τίς δ᾽ ἂν εἴη ὁ > uen ἡμῶν
ϑεὸςς ἢ ὁ διὰ τῶν πρόσϑεν ἀποδεδειγμένος ϑεὸς κύριος, ὃ καὶ τῷ
Apgaau 00% ἄλλως n δι᾿ ἀνϑρώπου μορφῆς τεϑεαμένος; & Ó' &va-
φέροιεν ἐπὶ τὸν Ἐζεχίαν οἱ ἐχ περιτομῆς ταῦτα, τὸν τοῦ Aat παῖδα,
τοῦτον εἶναι φάσκοντες τὸν τῷ πατρὶ προσημαινόμενον, ἀλλ᾽ οὔτε
ὃ 9 »μεϑ' ἡμῶν $50c« ᾿Βχεκίας jv οὔτε σημεῖον ϑεοπρεπὲς πέπρακταί
τι ἐπ᾿ αὐτῷ᾽ ἀλλ᾽ οὐδὲ "Grove 7 »μόχϑοςς τῷ ϑεῷ nv περὶ τὴν
ἐκείνου γένεσιν. καὶ ἄλλως παρὰ ταῦτα δείκνυται ὃ ᾿Εχεκίας ἀπο-
κλειόμενος τῶν χρόνων τῆς προφητείας" 4' ταῦτα μὲν γὰρ βασιλεύον»-
τος αὐτοῦ δὴ τοῦ πατρὸς Ayaz περὶ μελλόντων ἐϑεσπίζετο, ὁ δὲ
Εζεχίας πρὸ τοῦ βασιλεῦσαι τὸν ᾿άχαξ συνίσταται γεγεννημένος. εἶ
δὲ μὴ ἐπὶ τοῦτον ἀναχϑείη τὰ τῆς προχειμένης προρρήσεως, πολλοῦ
δεῖ ἐφ᾽ ἕτερον τῶν παρὰ Ἰουδαίοις μετὰ τοὺς τῆς προφητείας χρό-
νους γενομένων, ἐπί γε μὴν τῆς τοῦ ἀληϑοῦς Ἐμμανουήλ, τοῦτ᾽
ἔστιν τοῦ γεγονότος »utÓ. ἡμῶν ϑεοῦς, (ἐγένετο) γενέσεως καὶ ἐπὶ
μόνης τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, τοῦ ϑεοῦ λόγου, εἰς ἀνϑρώπους is
δημίας. ἀΣ τῶν γὰρ δυεῖν βασιλέων καϑῃρημένων κατελείφϑη é ἔρημο
ἡ τῶν Ἰουδαίων γῆ, ὥσπερ ἔσεσϑαί φησιν ὁ χρησμὸς εἰπών᾽ »κατα-
λειφϑήσεται ἡ γῆ ἀπὸ προσώπουϊτῶν δύο βασιλέων«ς. 0 χαὶ αὐτὸ

1 Deut. 22, 19—21 — 5ff Jes. 7, 15b u. 162 — 8 Jes. 7, 16a — 12. 16.

30 vgl. Jes. 7, 14 u. Matth. 1, 23 — 12f vgl. Jes. 7, 11 — vgl. oben S. 231, 1#

— 18ff vgl. Euseb. Ecl. proph. IV 4 (S. 178,16 ed. Gaisford); vgl. Justin. Dial.
c. Tryph. 68 u. 77 ff (Migne 6, 636 A u. 656 A ff) — 21 Jes. 7,14 (u. Matth. 1, 23)
— 22 vgl. Jes. 7, 13 u. oben S. 304, 81 — 33 Jes. 7, 16

18f ἀνφέροιεν P 24 τῷ χρόνῳ Kl, aber vgl. Z. 28f 80 ἐγένετο + Hkl
Eusebius VI. 20

318

306 Eusebius

ῥητῶς ἂν xci κατὰ λέξιν οὕτως anodosein' κατὰ γὰρ βασιλέα Aya
καὶ Ἡσαΐαν, υἱὸν uoc, καὶ τοὺς τῆς προφητείας χρόνους βασιλεὺς

“Συρίας ὁ ἐν Δαμασκῷ χαὶ βασιλεὺς Ἰσραὴλ ὁ ἐν Σαμαρείᾳ (οὐχ ὁ ἐνὺ

Ἱερουσαλὴμ ἀλλ᾽ ὁ τοῦ πλήϑους τῶν Ἰουδαίων τῶν ἀποστάντων
τοῦ ϑείου νόμου), συνϑήχας πρὸς ἀλλήλους ϑέμενοι, τοὺς ὑπὸ τοῖς
διαδόχοις Δαβὶδ βασιλευομένους ἐπολιόρχουν. 453τούτων οὖν ἀμφοῖν
τὴν καϑαίρεσιν ἡ προφητεία ϑεσπίζουσα, αὐτοὺς μὲν τοὺς κατ᾽ ἐχεῖνο
καιροῦ Ἰουδαίους τε καὶ ἀλλοφύλους, κατὰ τοῦ λαοῦ τοῦ ϑεοῦ δεξιὰς
ἀλλήλοις δεδωκότας, αὐτίκα μάλα διαλυϑήσεσϑαι καὶ ἀποχωρήσειν
τοῦ πολέμου φησίν, τήν γε μὴν βασιλείαν αὐτῶν καὶ τὴν διαδοχὴν
εἰς τὸ παντελὲς καταλυϑήσεσϑαι καὶ ἀποσβεσϑήσεσϑαι ἐπὶ τῆς τοῦ
προφητευομένου »μεϑ᾽ ἡμῶν ϑεοῦς γενέσεως. 44 ἐπίστησον τοίνυν,
πότε ἡ Δαμασχηνῶν ὁμοῦ καὶ Ἰουδαίων κατελύϑη βασιλεία, καὶ κατὰ
ποίους χρόνους χκατελείφϑη ἡ γῆ τῶν Ἰουδαίων ἀβασίλευτος, καὶ αὐτή
γε ἡ πρὶν πολλὰ δυναμένη Δαμασχηνῶν χώρα, μεγάλῃ χειρὶ τὸ
παλαιὸν τῆς Συρίας ἁπάσης βασιλεύουσα. 45 ἐπὶ γὰρ τῆς τούτων
χαϑαιρέσεως τὸν Ἐμμανουὴλ πάντως zov γεννηϑήσεσϑαι εἰκὸς καὶ
τὸν προφητευόμενον ἐληλυϑέναι. εἰ μὲν οὖν τῶν δηλουμένων παρῆν
ὁρᾶν συνεστώσας τὰς βασιλείας, οὐδὲν χρὴ περαιτέρω ζητεῖν, μόνον
δὲ ἔτι καὶ νῦν εἰς μέλλοντα χρόνον ἀναρτᾶν τὰς ἐλπίδας" e ἔργῳ
προφανὴς ἡ κχαϑαίρεσις τῶν εἰρημένων, ὡς μήτε ἐν Δαμασκῷ μήτε
ἐν τῇ Ἰουδαίᾳ καϑ᾽ ἡμᾶς αὐτοὺς φαίνεσϑαι βασιλέα, πρόδηλον oc
τέλους ἔτυχεν τὸ λόγιον φῆσαν »καὶ καταλειφϑήσεται ἡ γῆ ἀπὸ
προσώπου τῶν δύο βασιλέων, ὧν σὺ φοβῇ, ἀπὸ προσώπου αὐτῶνς,
τῶν βασιλέων ἀντὶ τῶν βασιλ ἑιῶν ὠνομασμένων. 40 ὁ γοῦν Σύμμαχός
φησιν" »ἐγκαταλειφϑήσεται ἡ γῆ; ἀφ᾽ ἧς σὺ ἐγκακεῖς, ἀπὸ προσώπου
τῶν δύο βασιλέων αὐτῆες, καὶ 6 ᾿Ακύλας" »ἐγκαταλειφϑήσεται ἡ χϑών,
ἣν σὺ σιχχαίνεις, ἀπὸ προσώπου τῶν δύο βασιλέων αὐτῆς«, 41καὶ ὁ
Θεοδοτίων δὲ τοῦτον ἡρμήνευσεν τὸν τρόπον" »ἐγκαταλειφϑήσεται ἡ
γῆ, ἣν σὺ βδελύσσῃ, ἀπὸ προσώπου τῶν δύο βασιλέων αὐτῆς. 48 ὁρᾷς
ὅπως τὴν γῆν καταλειφϑήσεσϑαι ἀβασίλευτον ϑεσπίξει; ποίαν. δὲ γῆν
ἢ τὴν τῶν Δαμασχηνῶν καὶ τὴν τοῦ Ἰσραήλ; τούτων γὰρ ἦσαν οἱ
δύο βασιλεῖς, οἱ περὶ ὧν ὁ λόγος. ὧν ὁ Ayab τὴν γῆν »ἐσίκχαινενε,

1 vgl. Jes. 1,1 — 3 vgl. Jes. 8, 4; II Kón. 16,5ff — 12 Jes. 7, 14 (u.
Matth. 1, 23) — 23—30 Jes. 7, 16 — 33 vgl. oben Z. 28

1 ἂν Hkl, μὲν P 6 ἀμφοῖν Steph, ἄμφω P 10 αὐτῶν Steph. αὐτοῦ P
18 ἐλεύσεσϑαι() Hkl 24 ὧν σὺ φοβῇ vgl. oben S. 303, 6, hier am unrichtigem
Platze u. darum ὧν statt ἣν 33 οἱ —? Hkl

319

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 42—53 307

Mist. - 3 , > , War E ».» 7 AN DAS =
ἢ »ἐβδελύσσετος, &xoxaurov ἢ »ἐγκακῶν« AR αὐτῆς. NOT οὖν τοῦτο
γέγονεν; τούτων γὰρ συμπερασϑέντων πᾶσα ἀνάγχη καὶ τὸ προλεγό-
μενον μέρος τῆς προφητείας εἰς ἔργον κεχωρηκέναι" τοῦτο δὲ ἦν τὸ
τὴν παρϑένον τεχεῖν τὸν »utÜ! ἡμῶν ϑεόνε. 49χαὶ δὴ πρόδηλον
τοῖς τὰς ἱστορίας ἐξετάζουσιν, ὡς μέχρι μὲν τῶν χρόνων τῆς ἐπι-
φανείας τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ τοῦ Χριστοῦ καὶ ἐπὶ τῆς Δαμασκοῦ
συνειστήκει τὸ ἐκ προγόνων διαδοχῆς βασίλειον" μέμνηται γοῦν ὁ
ἱερὸς ἀπόστολος opéra τοῦ βασιλέως Δαμασκηνῶν. καὶ τοῦ Ἰουδαίων
δὲ ἔϑνους ἡ ἄταχτος καὶ οὐ κατὰ νόμον εἰσέτι τότε διέμενεν βασιλεία"
οὐ γὰρ ἀπὸ γένους Δαβὶδ ἔφερον τὴν τῆς ἀρχῆς διαδοχὴν Ἡρώδης
καὶ οἱ μετ᾽ αὐτὸν ἐπὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν γενόμενοι. > μετὰ δὲ τὴν
ἐπιφάνειαν αὐτοῦ καὶ τὸ εὐαγγελικὸν εἰς πάντας ἀνθρώπους τοῦ ἐκ
τῆς παρϑένου παιδὸς κήρυγμα καταλέλειπται αὐτίκα ἡ γῆ »ἀπὸ προσ-
ὦώπου τῶν δυεῖν βασιλέων«" ἐξ ἐκείνου γάρ, τῆς Ῥωμαίων μοναρχίας
τῶν ἐθνῶν ἐπικρατησάσης, λέλυτο μὲν καὶ πᾶσα ἡ κατὰ τοὺς τόπους
ἐθναρχία τε καὶ πολιαρχία, τέλος δὲ μετὰ τῶν ἄλλων καὶ τὰ τῆς ἐν
χερσὶν ἐλάμβανε > προφητείας.

51 Ῥητὰ μὲν οὖν τάδε" πρὸς δὲ διάνοιαν O τῆς προφητείας λόγος
ἁπάσης ψυχῆς τὸ εὐσταϑὲς καὶ γαληναῖον xci εἰρηναῖον σημαίνει,
τῆς τὸν γεννηθέντα ϑεὸν αὐτὸν δὴ τὸν Ἐμμανουὴλ παραδεξαμένης.
ἑγὸς γὰρ Χριστοῦ καὶ τοῦ καταγγελϑέντος πρὸς αὐτοῦ λόγου τῆς
τῶν ἀνϑρώπων ψυχῆς βασιλεύοντος, οἱ πρὶν ἀποπεφεύγασιν πολέμιοι,
(οἷ) δύο τρόποι δυσσεβείας, 0 τε τὴν εἰδωλολατρίαν xci τὴν ἐν πολυ-
τρόποις δόγμασιν ἑτεροδοξίαν ὑποβάλλων ἀνθρώποις, καὶ ὁ τὴν ἐν
ἤϑεσι διαστροφὴν ἐνεργῶν. "2 τούτων δ᾽ οὖν ἔφερον οἱ πάλαι δηλού-
μενοι σωματικοὶ βασιλεῖς τὰ σύμβολα" ὧν. ὁ μὲν Δαμασκηνῶν τῆς
τῶν ἐϑνῶν περὶ τὰ εἴδωλα πλάνης εἰκὼν nv, ὁ δ᾽ ἕτερος τῶν ἀπο-
στάντων τῆς Ἱερουσαλήμ, δηλαδὴ τῶν ἀποπεπτωχότων τῆς κατὰ
τὸν νόμον τοῦ ϑεοῦ λατρείας. ὅϑότι δὲ ταῦτα κατὰ διάνοιαν τρο-
πικῶς ἀποδέχεσϑαι προσήκει, μάϑοι ἂν τις καὶ ἀπὸ τῶν ἑξῆς ἐπι-
λεγομένων, δι’ ὧν ἐν τῇ ἡμέρᾳ τοῦ Euuavovn2 μυίας τινὰς καὶ
μελίσσας ἐπελεύσεσϑαι τῷ Ἰουδαίων ἔϑνει καὶ ὁ λόγος ϑεσπίζει, τὰς
μὲν ἀπ᾿ Αἰγύπτου, τὰς δὲ ἀπὸ τῷν ᾿Ασσυρίων, .. τὴν κεφαλὴν καὶ

1 vgl. S. 306, 30 u.26 — 4. 20. 31 vgl. Jes. 7, 14 — 8 II Kor. 11, 32 — 13 vgl.
Jes. 7, 16 — 25ff vgl. Jes. 7, 1ff — 31ff vgl. Jes. 7, 18 — 33 vgl. Jes, 7, 20

7 μέμνηται u. 8 ἱερὸς Steph. μέμνητε u. tgóc P 16 πολιαρχία Steph.,
πολυαρχία P | τέλος Steph. τέλους P 18 ῥητὰ P, ῥητῶς Hkl, vgl. 301, 1;
319, 36 23 οἱ + Hk] 24 ὁ aus urspr. ὅτι P 32 xai —? Hkl 33 in der
Lücke etwa: χαὶ ἐν τῷ τῶν ᾿Ασσυρίων βασιλέως ξύρῳ τὸν χύριον μὲν Hkl, vgl.
Jes. 7, 20 u. S. 809, 25 ff

20*

308 Eusebius

τοὺς πόδας καὶ τὸν πώγωνα ἀποξυρήσειν, ἄνϑρωπον δὲ »δάμαλιν
βοῶν xci δύο πρόβατας ϑρέψειν, καὶ ἄλλα τινὰ καϑ'᾽ ἕνα καὶ τὸν
αὐτὸν χρόνον ἔσεσϑαι, οὐδαμῶς πρὸς λέξιν νοούμενα, κατὰ μόνην δὲ
διάνοιαν ϑεωρούμενα.

ΒΕ Ταῦτα μὲν οὖν τοιαῦτα' ὅπως δὲ ἡ παροῦσα γραφὴ τῆς τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ γενέσεως προεσήμαινεν τὸν τρόπον,
μαρτυρήσει ὧδέ πῶς ὃ εὐαγγελιστὴς γράφων" »τοῦ δὲ Ἰησοῦ
Χριστοῦ ἡ γένεσις οὕτως ἦν. μνηστευϑείσης γὰρ τῆς μητρὸς αὐτοῦ
Μαρίας τῷ Ἰωσήφ, πρὶν 7 συνελϑεῖν αὐτούς, „even ἐν γαστρὶ ἔχουσα
ἐκ πνεύματος aylov. Ἰωσὴφ δὲ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς, δίκαιος ὧν καὶ μὴ
ϑέλων παραδειγματίσαι αὐτήν, ἐβουλήϑη λάϑρα ἀπολῦσαι αὐτήν.
ταῦτα δὲ αὐτοῦ ἐνθυμηϑέντος ἰδοὺ ἄγγελος κυρίου κατ᾽ ova φαίνεται
αὐτῷ λέγων, Ἰωσὴφ υἱὸς Δαβίδ, μὴ φοβηϑῆς παραλαβεῖν Μαριὰμ τὴν
γυναῖχά σου" τὸ γὰρ ἐν αὐτῇ γεννηϑὲν ἐκ πνεύματός ἐστιν ἁγίου.
τέξεται δὲ υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν. 55 αὐτὸς γὰρ
σώσει τὸν λαὸν αὐτοῦ ἀπὸ τῶν ἁμαρτιῶν αὐτῶν. τοῦτο δὲ ὅλον
γέγονεν, ἵνα πληρωϑῇ τὸ ῥηϑὲν ὑπὸ τοῦ κυρίου διὰ τοῦ προφήτου
λέγοντος, ἰδοὺ ἡ παρϑένος ἐν γαστρὶ λήψεται καὶ τέξεται υἱόν, καὶ
καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ “Βμμανουήλ, 0 ἐστι μεϑερμηνευόμενον. μεϑ᾽
ἡμῶν ὁ ϑεόες. ὀδθρύῦτω δὴ καϑ' ἡμᾶς τὰ τῆς ϑείας προγνώσεως
ἀπὸ τῆς τῶν πραγμάτων ἐκβάσεως πιστοῦται, ἄλλως οὐχ ἂν τῆς
προφητείας ἀληϑοῦς ἀποφανϑησομένης.

Ἑξῆς δὲ τούτοις τίνα καὶ ὁπόσα λέγεται ἔσεσθαι »ἐν τῇ ἡμέρᾳ
ἐχείνῃς, δῆλον δ᾽ ὅτι ἐν τῷ χρόνῳ τῆς ἐπιφανείας τοῦ Ἔμμανουήλ,
φέρε κατανοήσωμεν. 51ν»συριεῖς, φησίν, »κύριος μυίαις, ὃ κυριεύσει
μέρους ποταμοῦ Αἰγύπτου, καὶ τῇ μελίσσῃ ἢ ἐστιν ἐν χώρᾳ ᾿Ασσυρίων᾽"
xci ἐλεύσονται καὶ ἀναπαύσονται ἐν ταῖς φάραγξι τῆς χώρας καὶ ἐν
ταῖς τρώγλαις τῶν πετρῶν καὶ εἰς τὰ σπήλαια καὶ εἰς πᾶσαν ῥαγάδα
καὶ ἐν παντὶ ξύλῳ. ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ξυρήσει κύριος ἐν τῷ “ξυρῷ
τῷ μεγάλῳ τῷ μεμισϑωμένῳ πέραν τοῦ ποταμοῦ βασιλέως ᾿Ασσυρίων
τὴν κεφαλήν, xci τὰς τρίχας τῶν ποδῶν καὶ τὸν πώγωνα ἀφελεῖ.
58 χαὶ ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ϑρέψει ἄνϑρωπος δάμαλιν βοῶν καὶ
δύο πρόβατα" καὶ ἔσται ἀπὸ τοῦ πλεῖστον ποιεῖν γάλα, φάγεται. βού-
τυρον, ὅτι βούτυρον χαὶ μέλι φάγεται πᾶς ὁ καταλειφϑεὶς ἐπὶ τῆς
γῆς. δϑχαὶ ἔσται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ πᾶς τόπος οὗ ἐὰν ὦσι χίλιαι
ἄμπελοι χιλίων σίκλων, εἰς χέρσον ἔσονται καὶ εἰς ἄχανϑαν᾽ μετὰ
βέλους xci τοξεύματος εἰσελεύσονται Exel, ὅτι χέρσος καὶ ἄκανϑα

1 vgl. Jes. 7, 21 — 7 Matth. 1, 18—23 — 25 Jes. 7, 18—25

7 ἐμαρτύρησεν Hkl 27 nach ἐλευσ. + πάντες LXX 88 f. φάγεται Bov-
zvoov ὅτι < S. 311, 4 u. 313, 22

à
!

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 53—66 309

- - * - ” > > >
ἔσται πᾶσα ἡ γῆ᾽ καὶ πᾶν 0005 ἀροτριώμενον ἀροτριαϑήσεται" οὐ μὴ
> - v X ,
ἐπέλϑῃ ἐκεῖ φόβος, ἔσται γὰρ ἀπὸ τῆς χέρσου καὶ ἀκάνϑης eis βόσκημα
, ,
προβάτου καὶ καταπάτημα pooc.«
τ - - € - M € -
60 Τοσαῦτα ἔσεσϑαι ἐν τῇ ἡμέρᾳ τοῦ Ἐμμανουὴλ ἢ παροῦσα προ-
» , ? = B
φητεία περιέχει ἀπερ οποίας ἔχεται ϑεωρίας, ὥρα διελϑεῖν, τὴν dıa-
- , Aes M c
votav ἐπιτεμνομένους. »συριεῖς, φησίν, »κύριος μυίαις ἐν τῇ ἡμέρᾳ
E a - - , a
ἐχείνῃ, ὃ κυριεύσει μέρους ποταμοῦ AlyUxtov, καὶ τῇ μελίσσῃ ἢ ἐστιν
2 z Y - 2 =
ἐν χώρᾳ -Aoovglror«, θϊἱ ταῖς μὲν προτέραις, εἰδωλατρῶν ἀνδρῶν
€ ey > , EY > 2
ψυχαῖς ἢ καὶ δυνάμεσιν, ὡς οἶμαι, ἀκαϑάρτοις καὶ ἀηδέσι μυίαις 0v0-

10 μαζομέναις καὶ μυίαις Αἰγυπτιακαῖς, ϑυσίαις καὶ αἵμασιν εἰδώλων

χαιρούσαις, τῇ δὲ μελίσσῃ, ζῴῳ κέντρον ἐπιφερομένῳ βασιλεύειν TE
καὶ βασιλεύεσθαι καὶ πολεμεῖν ἐπισταμένῳ, ἀμύνεσϑαί τε καὶ τιτρώ-
ὄχειν εἰδότε τοὺς ἀνϑισταμένους. δξ ταύτας οὐ» ὁμοῦ συνελϑούσας,
τὰς μὲν ἐκ τῆς τῶν εἰδωλολατρῶν χώρας, τὰς δὲ ἀπὸ τῆς τῶν
κατευϑυνόντων γῆς, (»κατευϑύνοντες« γὰρ οἱ ᾿Ασσύριοι ἕρμηνεύον-
ται), κελεύσει καὶ ὥσπερ συρίσματι τοῦ κυρίου xci ϑεοῦ τῶν ὅλων,
τῆς Ἰουδαίας ἁπάσης ἐπικρατήσειν διὰ τὴν εἰς Χριστὸν ἀπιστίαν
αὐτῶν, ἐν τῇ ἡμέρᾳ τοῦ Ἐμμανουήλ, φησί. σημαίνει δὲ διὰ τούτων
ἔϑνη ἀλλόφυλα καὶ στρατιωτικὰ οἰκήσειν τὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ τὴν
Ἰουδαίαν γῆν, 630720 καὶ 6 σωτὴρ ἡμῶν λευχοτέροις ὀνόμασιν ἐϑέ-
σπιζεν εἰπών" »xci Ἱερουσαλὴμ ἔσται πατουμένη ὑπὸ ἐϑνῶν«. ὃ
καὶ τέλους ἔτυχεν μετ᾽ οὐ πολὺν χρόνον τῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
φωνῶν, Ῥωμαίων τὴν πόλιν ἑλόντων ἀλλοφύλους τε ἄνδρας αὐτόϑι
κατοιχισάντων καὶ ἐπὶ τοῦ τόπου καταστήσαντων.

64 Πάλιν δὲ 6 αὐτὸς κύριος ξυρήσειν λέγεται ἐν τῷ τοῦ βασιλέως
"Aeovolov ξυρῷ, ἤτοι τῇ κολαστιχῇ δυνάμει τοῦ ἄρχοντος τοῦ αἰῶνος
τούτου, τὴν χεφαλὴν καὶ τοὺς πόδας χαὶ τὸν πώγωνα οὐκ ἄλλου
τινὸς ἢ αὖϑις τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους, τοῦτ᾽ ἔστιν τὸν κόσμον αὐτῶν
καὶ τὴν δόξαν περιελεῖν διὰ τῆς τῶν χαϑόλου ἐπικρατούντων ἀρχῆς.
65 Ῥωμαίους δὲ εἶναι τούτους αἰνίττεται" διὰ γὰρ τοῦ τῶν Acovolov
ὀνόματος ἡγοῦμαι τὴν xa. ἕκαστον χρόνον ἐπιχρατοῦσαν τῶν ἐϑνῶν
βασιλείαν (σημαίνεσθαι), διὰ τὸ »κατευϑύνοντας« ἀπὸ τῆς Ἑβραίων
φωνῆς ἑἕρμηνεύεσθϑαι τοὺς ᾿Ασσυρίους, ὥστε εἶναι Ῥωμαίους τοὺς
νῦν κατευϑύνοντας᾽ *9ixs καὶ ἀληϑῶς τῷ Ῥωμαίων ξυρῷ, τῇ
πολιτιχῇ καὶ πολεμικῇ δυνάμει, πᾶσαν τὴν δόξαν τοῦ Ἰουδαίων

6 Jes, 7, 18 — 21 Luk. 21, 24b — 25 vgl. Jes. 7, 20 --- 26 vgl. I Kor. 2, 6

2 χέρσου ἀκάνϑης (xal compendiarisch geschrieben) P 27 πώγωνα u.
S. 310, 2 πώγωνος Steph., nóyova u. noyovogsP 29 nach δόξαν + αὐτῶν, aber
expungiert P 32 σημαίνεσθαι + Steph.

322

310 Eusebius

Ἢ 2 τ x \ De. ^ - 3. wm ^ 2 , \ -
ἔϑνους, Ev ἢ TO πρὶν éxoua, xci πᾶσαν αὐτῶν τὴν ἀνδρείαν, διὰ τοῦ b

πώγωνος καὶ τῶν τριχῶν τῶν ποδῶν σημαινομένην, περιεῖλεν ὁ τῶν
ὅλων ϑεός. 9'ov0 ἄλλοτε γοῦν zo πρότερον ἐξ αἰῶνος ἢ μετὰ
τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, αὐτοῦ δὴ τοῦ Ἐμμανουήλ, γένεσιν περιεῖλεν
αὐτῶν ὁ ϑεὸς πάντα τὸν κόσμον διὰ τῆς τῶν Ῥωμαίων ἀρχῆς. ἀντὶ
δὲ τοῦ »βασιλέως ᾿Δσσυρίωνς 0 μὲν ᾿Ακύλας »iv βασιλείᾳ "Acovolov«,
0 δὲ Θεοδοτίων »ἐν τῷ βασιλεῖ τῶν 'Aoovolov« ἐκδέδωκεν, ὁμοίως δὲ
καὶ Σύμμαχος, σαφὲς ποιοῦντες ὅτι μὴ τοῦ βασιλέως "Aoovolor τὴν
κεφαλὴν δυρήσειν ὁ λόγος ἀπειλεῖ, ἀλλ᾽ ἐν τῷ αὐτοῦ ξυρῷ καὶ ἐν
αὐτῷ γε τῷ βασιλεῖ τῶν Asovgiov τὰ προφητευύμενα διαϑήσειν τὸ
Ιουδαίων ἔϑνος. δβϑτούτοις οὖν καὶ ἡ ἔκβασις ἐπιμαρτυρεῖ τῶν
λόγων. ἐπὶ σχολῆς δέ τις καὶ πλεῖστα ἕτερα ὥσπερ εἰς "Aeovolov
πρόσωπον ἐν ταῖς προφητείαις εἰρημένα εὕροι ἂν ἐπιτηρήσας, οὐδα-
μῶς μὲν τοῖς ᾿Ασσυρίοις ἐφαρμόσαι δυνάμενα τῇ δὲ ἐπικρατούσῃ

ὅ χαϑόλου τῶν κατὰ χρόνους ἐϑνῶν βασιλείᾳ" 59ἤδη γοῦν καὶ Πέρσας

εὕρομεν παρὰ Ἑβραίοις ᾿Ασσυρίους ὠνομασμένους. διὸ καὶ νῦν ὕπει-
λήφαμεν αἰνίττεσϑαι τὸν λόγον τὴν Ῥωμαίων ἀρχήν᾽ κατευϑύνουσαν
γὰρ καὶ κατευϑυνομένην ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
παρουσίαν ὁρῶμεν. "9 μηδεὶς δὲ ὑπολαμβανέτω πάντα ἡμᾶς λέγειν
τὰ περὶ Aoovgiov ἐν ταῖς ϑείαις φερόμενα γραφαῖς ἐπὶ Ῥωμαίους
ἀνάγεσϑαι (ἠλίϑιον γὰρ καὶ ἀναιδὲς τοῦτο), ἀλλά τινας εἶναι προφη-
τικὰς φωνὰς ταῖς περὶ τοῦ Χριστοῦ μαρτυρίαις συμπεριπεπλεγμένας,
ἃς φᾶμεν περὶ Ῥωμαίων αἰνίττεσϑαι διὰ τῆς τῶν ᾿Ασσυρίων προση-
γορίας, ἐκ τῆς τοῦ ὀνόματος ἑρμηνείας ἀεὶ συνισταμένης τῆς κατὰ

25 χρόνους ἐπικρατούσης τῶν ἐϑνῶν βασιλείας, Oc ἐπὶ καιροῦ τοῦ προῦ-
,

ἤχοντος παραστήσομεν. 11 καὶ ἔγωγε τὸν λογισμὸν τῆς αὐτῆς ἀπο-
δόσεως πρὸς ἐμαυτὸν διερευνώμενος, οἶμαι δι᾿ οὐδὲν ἕτερον μὴ Ovo-
μαστὶ τῶν Ῥωμαίων μνημονεῦσαι τὰ προφητιχὰ λόγια ἢ διὰ τὸ
μέλλειν ἐπὶ τῆς Ῥωμαίων βασιλείας τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ
Χριστοῦ διαλάμπειν εἰς πάντας ἀνϑρώπους διδασκαλίαν, καὶ τὰς
προφητικὰς γραφὰς ἐπ᾽ αὐτῆς γε τῆς Ῥωμαίων πόλεως καὶ ἐν πᾶσι
τοῖς ὑπὸ Ῥωμαίους ἔϑνεσιν δημοσιεύεσϑαι: 720p" οὖν τοῖς τῆς ἀρχῆς
κρατοῦσιν δυσαρέστησις μηδεμία γένηται ἔκ τῆς προδήλου περὶ αὐ-

323

τῶν ἀναγραφῆς, δι᾿ αἰνιγμάτων ὁ λόγος ἐπεχρύψατο, ἔν τὲ ἑτέροις b

πλείοσιν, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἐν ταῖς τοῦ Δανιὴλ ϑεωρίαις, ὥσπερ οὖν
xci ἐν τῇ μετὰ χεῖρας προφητείᾳ, ἐν ἡ »κατευϑύνονταςς αὐτοὺς
ὀνομάζει, προσειπὼν ᾿Ασσυρίους. "FTD τούτων τοιγαροῦν ν»ξυρῷς«
6ff vgl. Jes. 7, 20 — 16 vgl. II Esr. 6,22 — 25 vgl. das Bruchstück aus
B. XV(?) — 35 Dan. 7 — 37 vgl. Jes. 7, 20
10 γε Hkl, ze P 31 γε Hkl, τε P 84 nach ἐπεχρύψατο + rovro(?) Hkl,
vgl. S. 313, 10

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 66—77 311

τὸν σύμπαντα κόσμον τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους μετὰ τὴν τοῦ Ἐμμανουὴλ
γένεσιν ἀφανισϑήσεσϑαι ϑεσπίζει.

7’Erı δὲ ἐν τῇ δηλουμένῃ ἡμέρᾳ (δῆλον δ᾽ ὅτι τῇ τοῦ "Euua-
γ»ουήλ, τοῦτ᾽ ἔστιν τῆς τοῦ Χριστοῦ ἐπιφανείας) »ϑρέψεις, φησίν,
»ἄνϑρωπος δάμαλιν βοῶν καὶ δύο πρόβατα" καὶ ἔσται ἀπὸ τοῦ πλεῖ-
στον ποιεῖν γάλα, «βούτυρον καὶ μέλε φάγεται πᾶς ὁ καταλειφϑεὶς € ἐπὶ
τῆς yüc«. 18 δι’ ὧν φαίη ἂν τις ἤτοι λιμὸν αἰνίττεσϑαι καὶ πτωχείαν
ὑπερβάλλουσαν τοῦ ἐκ περιτομῆς λαοῦ, μὴ εὐποροῦντος μὲν τῆς ἀπὸ
σίτου κατὰ φύσιν τροφῆς, μηδὲ γῆν ἀροῦντος καὶ σπείροντος καὶ
ϑερίζοντος, μηδὲ ποίμνας προβάτων μηδὲ βοῶν ἀγέλας κεχτημένου,
ἔχεσϑαι δὲ δύο προβάτων καὶ δαμάλεως μιᾶς. ., τὸ τούτων γάλα
ποριζομένου. ἢ ἄλλως τροπολογῶν τὸν μὲν καταλειφϑέντα ἐπὶ τῆς
γῆς αἰνίττεσθαι φαίη ἂν τὸν τῶν ix περιτομῆς εἰς τὸν σωτῆρα καὶ
κύριον ἡμῶν πεπιστευχύτων ἀποστόλων τε καὶ εὐαγγελιστῶν χορόν,
ὧν ἕχαστος »λεῖμμα κατ᾽ ἐκλογὴν χάριτοςς γεγονώς, καὶ διὰ τοῦτο
»ὁ χαταλειφϑεὶς ἐπὶ τῆς γῆς« ὠνομασμένος, ϑρέψειν λέγεται »δάμαλιν
βοῶν καὶ δύο πρόβατας, τρία καϑ᾽ ἑκάστην ἐκκλησίαν τάγματα, ἕν
μὲν τὸ τῶν ἡγουμένων, δύο δὲ τὰ τῶν ὑποβεβηκότων, τοῦ τῆς ἐκ-
κλησίας τοῦ Χριστοῦ λαοῦ εἰς δύο τάγματα διῃρημένου, εἴς τε τὸ
τῶν πιστῶν καὶ τῶν μηδέπω τῆς »διὰ λουτροῦ παλιγγενεσίαςς ἠξιω-
μένων, οἷς καί φησιν ὁ ϑεῖος ἀπόστολος »γάλα ὑμᾶς ἐπότισα, οὐ
βρῶμα«" τοὺς δὲ ἐν ἤδη τελειοτέρᾳ καϑεστῶτος ἕξει »δάμαλιν βοῶν«
εἰχύτως ἀποκαλεῖ, γεννήματα τελειοτέρων βοῶν τυγχάνοντας, οἷος
αὐτὸς ἦν ὁ ἀπόστολος, περὶ ἑαυτοῦ καὶ τῶν παραπλησίως αὐτῷ
καμνόντων λέγων" »μὴ τῶν βοῶν μέλει τῷ ϑεῷ; ἢ δι᾿ ἡμᾶς πάντως
λέγει; « "sein δ᾽ ἂν καὶ πᾶν τὸ τάγμα τῶν τῆς ἐκκλησίας προεστώ-
TOv, ἀροῦν τε χαὶ γεωργεῖν τὰς τῶν ἀνϑρώπων φυχὰς ἐγχεχειρισμέ-
γῶν, »δάμαλιςς οὐνομασμένη »βοῶνε, γεννήματα τυγχάνουσα τῶν ἀπο-
στολικῶν τρόπων τε καὶ μαϑημάτων, οἱ καὶ εἰς τοσοῦτον ἀρετῆς
ἐπιδώσειν λέγονται, ος ἐκ πολυγονίας τοσοῦτον προβάλλεσϑαι γόνι-
μον καὶ λογικὸν ταῖς εἰσαγωγικαῖς διδασκαλίαις γάλα, Oc καὶ ἑτέρους
μυρίους τρέφεσϑαι ἐξ αὐτῶν.

77 Tooror δὲ πέρι, τῶν καταλειφϑέντων ἐπὶ τῆς γῆς yevnoo-
μένων, ἕτερόν τι συμβήσεσϑαι »ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ«, δῆλον δ᾽ ὅτι ἐν
τῷ χρόνῳ τῆς τοῦ Euuavovnı παρουσίας, προαναφωγνεῖ. τί δὲ τοῦτο;

4. 16. 22. 28 Jes. 7, 21 --- 12. 16. 33 vgl. Jes. 7, 22 --- 15 Röm. 11,5
— 20 Tit. 3, 5 — 21 I Kor. 3, 2 — 25 I Kor. 9, 9 — 31 vgl. I Petr. 2, 2
8 εὐπορ. Steph., evnwe. P 10 χεχτημένου Steph., κεχτημένους P 11 ἔχεσϑαι:

sich halten an, sich begnügen mit | nach μιᾶς z. B. &vayxazouévov Hkl, vgl.
E312, 87- 17 vgl oben S. 77, 24€

312 Eusebius

»πᾶς t0x0c«, φησίν, τοῦ ἐκ περιτομῆς λαοῦ, ἐφ᾽ ὃν ἦσαν χίλιαι ἄμ-
πελοι χιλίων σίκλων, εἰς χέρσον ἔσονται καὶ εἰς ἄκανϑαν" μετὰς γὰρ
»BElovs καὶ τοξεύματος εἰσελεύσονται ἐκεῖς (δῆλον δ᾽ ὅτι οἱ πολέ-
μιεοι), »ὅτι χέρσος καὶ ἄκανϑα ἔσται πᾶσα ἡ γῆς. 18 χαὶ ϑέα ys ὅσα
ἐν τῇ ἡμέρᾳ τοῦ ᾿Ἐμμανουήλ, λέγω δὲ ἐν τῷ τῆς ἀνατολῆς “χαιρῷ
τοῦ λογικοῦ φωτὸς τοῦ διὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν εἰς πάντας ἀνϑρώ-
πους ἐπιλάμψαντος, περὶ τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος ἔσεσϑαι ὃ λόγος ϑεσπίζει"
δυνάμεις γε ἀκαϑάρτους καὶ πολεμικὰς τὰς πάλαι ἐν τοῖς ἔϑνεσιν
ἐνεργούσας, ἔν τε Αἰγύπτῳ καὶ τῇ χώρᾳ τῶν "Acovolov, τοῦ κυρίου
συρίσαντος καὶ ὡσπερεὶ παρορμήσαντος καὶ παρακελευσαμένου αὐταῖς,
τῇ χώρᾳ φησὶν αὐτῶν ἐπελεύσεσϑαι, διὰ τὸ τοιούτων ἀξίαν γεγονέναι.
19 χαὶ »ἀναπαύσεσϑαις τὰς εἰρημένας δυνάμεις φησὶν ἐν »pagaysıc καὶ
ἐν ᾽τρόγλαις πετρῶν εἴς τε τὰ σπήλαια xai εἰς πᾶσαν ῥαγάδα αὐτῶνςε,
κατὰ μὲν διάνοιαν ἐν ταῖς ψυχαῖς αὐτῶν καὶ ἐν ταῖς τοῦ σώματος
αἰσϑήσεσιν τοῖς TE λογισμοῖς καὶ ταῖς διερρωγυίαις αὐτῶν διανοίαις,
κατὰ δὲ τὴν πρόχειρον λέξιν καϑ' ὅλης αὐτῶν τῆς χώρας, ὃ καὶ τίς
οὐκ ἂν ἀποϑαυμάσειεν, ὀφϑαλμοῖς ὁρῶν τοὺς πολεμίους αὐτῶν πάντα
τόπον τῆς ἸΙουδαίας ἀπειληφότας, καὶ τούς γε ἀλλοφύλους καὶ εἰδω-
λολάτρας ἀνϑρώπους ἐ Ev πάσαις αὐτῶν πόλεσίν τε καὶ χώραις ἀναπε-
παυμένους; οὐ ταῦτα δὲ ἄρα μόνα διαϑήσειν φησὶν αὐτοὺς ὃ λόγος,
ἀλλὰ »ξυρῷε τοῦ νενοημένου ἡμῖν »βασιλέως Acovolov« »τὴν κε-
φαλὴν αὐτῶν καὶ τὰς τρίχας τῶν ποδῶν καὶ τὸν πώγωνας, πάντα
δηλαδὴ τὸν πάλαι περικείμενον» αὐτοῖς κόσμον, »ξυρήσεινς.

50 Κατὰ δὲ τὴν αὐτὴν ταύτην ἡμέραν καὶ κατὰ τὸν αὐτὸν χρόνον
ἀπειλεῖ ἐν ἐσχάτῃ περίᾳ τοῦ κατὰ ϑεὸν πλούτου καταστήσεσϑαι αὐ-
τούς, ὡς μὴ ἄρτων λογικῶν εὐπορεῖν, μήτε στερεᾶς καὶ πνευματι-
κῆς τροφῆς, ἀγαπᾶν δὲ γάλακτι τρέφεσϑαι, τῷ νηπιώδει καὶ εἶσα-
γωγικῷ λόγῳ, ἔτι πρὸς τούτοις χαὶ τὰς ἀμπέλους αὐτῶν εἰς χέρσον
ἐσεσϑαι. δ᾽ ἐπειδὴ γάρ, ὡς ὁ αὐτὸς προφήτης φησίν, »ἔμεινενε O
γεωργὸς ἅμα xai δεσπότης αὐτῶν ν»τοῦ ποιῆσαι σταφυλὴν«ς τὸν
ἀμπελῶνα, »0 δὲ ἐποίησεν ἀκάνϑαςς, »xcl οὐ δικαιοσύνην, ἀλλὰ
κραυγήνκ«" διὸ καὶ ἀφαιρῶν »τὸν φραγμὸν αὐτοῦς καὶ χαϑαιρῶν »τὸν
τοῖχον«, »εἰς qyéQGov« χαταστήσειν τὸν ἀμπελῶνα μαρτύρεται, καὶ
τοῖς ἐχϑροῖς παραδώσειν αὐτόν, οὕς »μετὰ βέλους καὶ τοξεύματος«

1 Jes. 7, 23—24 — 9f vgl. Jes. 7, 18 --- 12 Jes. 7, 19 — 21 ff vgl. Jes. 7, 20
— 26f vgl Hebr. 5, 12 — 28 vgl. Jes. 7, 23 — 99 1f vgl. Jes. 5, 4 — 31 Jes.
9, 7 — 32 vgl. Jes. 5, 5 — 33 vgl. Jes. 5, 6 u. Jes. 7, 23 — 34 vgl. Jes. 7, 94

1 ὃν P, οὗ Steph. 8 ye Hkl, re P 19 ἀναπαύσεσϑαι Steph., ἀναπαύσα-
09a. P

P δ. in
P

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 77—87 313

- , € ^ -
εἰσελεύσεσϑαι, φησίν, »ἐχεῖς, τοὺς τὴν ἐξουσίαν εἰληφότας ὑπὸ τοῦ Ὁ

ϑεοῦ, τοῦ παραδόντος αὐτοῖς οὐκ ἀκρίτως ἀλλ᾽ εὖ μάλα ἐν δίκῃ, ὅτι
δὴ »χέρσος καὶ ἄχκανϑας αὐτῶν γέγονεν »Σπᾶσα ἡ γῆς. 82 διὰ τοῦτο γοῦν
ἐπείπερ εἰς χέρσον καὶ ἄκανϑαν αὐτοὶ ξαυτοὺς κατέστησαν, »εἰσελεύ-
σονταις, φησίν, »ἐκεῖς »μετὰ βέλους καὶ τοξεύματοςς- οἱ τὴν κατ᾽ αὐτῶν
ἐξουσίαν εἰληφότες. μὴ ϑαύμαζε δ᾽ εἰ καὶ ταῦτα συνεσκιασμένος καὶ
δι᾿ αἰνιγμάτων ἀποδέδοται. 88 λέλεκται γοῦν món πρότερον ἡ αἰτία
τῆς τοιαύτης οἰκονομίας τοῦ λόγου, βουληϑέντος ἐπιχρύψασϑαι τὸν
ἔσχατον τοῦ Ιουδαίων ἔϑνους λεϑρον, ὡς ἂν φυλάττοιτο παρ᾽ αὖὐ-
τοῖς ἡ γραφὴ εἰς ἡμῶν τῶν ἐϑνῶν βελτίωσίν τε καὶ ὠφέλειαν. ei
γοῦν ἀναφανδὸν αὐτοῖς μὲν ὀλεϑρον τοῖς δὲ ἔϑνεσιν ἀγαϑὰ προε-
κήρυττον αἱ προφητεῖαι, οὐδεὶς ἂν περὶ αὐτὰς ἐσπούδασεν τῶν ἐκ
περιτομῆς, ἀλλ᾽ ὡς αὐτοῖς ἐναντίας οὔσας καὶ ἐχϑρὰς διέφϑειραν ἂν
αὐτάς, καὶ οὐχέϑ᾽ ἡμῖν. τοῖς ἐξ ἐϑνῶν παρῆν ταῖς τῶν προφητῶν
περὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν καὶ περὶ ἡμῶν αὐτῶν μαρτυρίαις χρή-
σασϑαι.

8δ᾽4λλὰ γὰρ τοσούτων ἐν τῇ τοῦ Ἔμμαν ουὴλ ἡμέρᾳ περὶ τὸ
Ιουδαίων ἔϑνος γενησομένων, κατὰ τὴν ἑτέραν ἑρμηνείαν σπάνιός
τις ἔσεσϑαι λέγεται »ὁ καταλειφϑεὶςς ἐξ αὐτῶν, περὶ οὗ φησιν ὁ
ἀπόστολος" »λεῖμμα κατ᾿ ἐκλογὴν χάριτος γέγονενγς, ὃς δὴ »ϑρέψει
δάμαλιν βοῶν καὶ δύο πρόβατα, καὶ ἀπὸ τοῦ πλεῖστον ποιεῖν γάλα
βούτυρον χαὶ μέλι φάγεταις. τοιοῦτος δὲ ἡμῖν ἀπεδείχϑη κατὰ τὴν
δευτέραν ἀπόδοσιν πᾶς ὁ ἀποστολικὸς τῶν μαϑητῶν χορὸς τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. $9 ὥσπερ δὲ »ὁ καταλειφϑεὶςς οὗτος
τοιοῦτος ἔσεσϑαι προφητεύεται, οὕτως καὶ τῆς χώρας ἁπάσης τοῦ
Ιουδαίων ἔϑνους τοῦ τε ἀμπελῶνος αὐτῶν εἰς χέρσον καὶ ἄκανϑαν
μεταβεβλημένου καὶ διὰ ταῦτα τοῖς πολεμίοις παραδεδομένου, ἔμπαλιν
ἐκ ϑατέρου μέρους »πᾶν 0008 ἀροτριώμενον ἀροτριαϑήσεσϑαις προ-
φητεύεται. ἡγοῦμαι δὲ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ &x-
κλησίαν οὕτως αἰνίττεσϑαι, περὶ ἧς καὶ αὐτός Eau, »οὐ δύναται
πόλις κρυβῆναι ἐπάνω ὄρους χειμένης (τὸ γὰρ ἐπὴρ μένον μετέωρόν
τε καὶ ὑψιπετὲς τοῦ τῆς ἐκκλησίας. πολιτεύματος 0908 ἡγοῦμαι διὰ
τούτων ἀνηγορεῦσϑαι). S" ToU0TtO δ᾽ οὖν, φησί, »τὸ 0005 ἀροτριώμενον
ἀροτριαϑήσεταις, ὡς »μὴ ἐπελϑεῖν ἐκεῖ φόβον«ε, ἀλλὰ καὶ εἰς τοσοῦ-
τον αὐτὸ μεταβαλεῖσϑαι ἀπὸ τῆς προτέρας ἐρημίας καὶ χέρσου καὶ
ἀχάνϑης, οἷς ἐπιτήδειον καταστῆναι »εἰς Pooznua προβάτου καὶ

ὃ ἢ vgl Jes. 7, 24 — 7 vgl. S. 310, 32 — 19 Jes. 7, 22 — 20 Röm. 11, 5
— Jes. 7, 21—22 — 24 vgl. Jes. 7, 22 — 26.35 vgl. Jes. 7, 23 — 28. 851 Jes.
7,95 — 80 Matth. 5, 14

314 Eusebius

χαταπάτημα βοόςε. 88 xal πάρεστίν γε ἐπιλογίσασϑαι, ὅπως ἡ τοῦ b Ϊ

Χριστοῦ ἐχκλησία, πάλαι οὖσα χέρσος καὶ ἄκανϑα, διὰ τῆς αὐτοῦ
χάριτος εἰς τοσοῦτον ἤλασεν μεταβολῆς, ὥστε πόαν καὶ βοτάνην
εὔϑετον τῆς λογικῆς καρποφορίας ἐπὶ τοσοῦτον βλαστῆσαι, ὡς καὶ
τοὺς προβατώδεις καὶ ἁπλουστέρους ἀπολαύειν αὐτῆς δύνασϑαι, τούς
τε ἐν ἕξει τελειοτέρᾳ προβεβηκότας ἀροῦν χαὶ γεωργεῖν αὐτήν, βόας
προσαγορευομένους. ὥσπερ ovv τὸν ϑεῖον ἀπόστολον παιδεύοντα
παρεστήσαμεν ἐν τῷ φάναι" »un τῶν βοῶν μέλει τῷ ϑεῷ; ἢ δι᾿ ἡμᾶς
πάντως λέγει; δι᾿ ἡμᾶς γὰρ ἐγράφη ὅτι ὀφείλει ὁ ἀροτριῶν ἐπ᾽ ἐλ-
πίδι ἀροτριᾶν xci ὃ ἀλοῶν ἐπ᾽ ἐλπίδι τοῦ μετέχεινε, βϑρὕτως ἡ
πάλαι ἔρημος καὶ χέρσος μεταβέβληκεν μετὰ τὴν τοῦ Χριστοῦ παρου-
σίαν, Oc καὶ τοῖς οὕτως vevoruérvotc βουσὶν εἰς τὴν κατάλληλον
γεωργίαν ἐπιτηδείως ἔχειν.

Ἐπίστησον δέ, τίνα τρόπον ὑπὸ μίαν καὶ τὴν αὐτὴν διάνοιαν
γένεσις ἐκ παρϑένου προφητεύεται, καὶ κατὰ τὸ αὐτό φησιν ὁ λόγος
τὴν μὲν πάλαι καρποφόρον» γῆν, τὸ πρὶν οὖσαν »χιλίων σίκλων, εἰς
χέρσον ἔσεσϑαι καὶ εἰς ἄκανϑανε, πᾶσάν τε τὴν γῆν αὐτῶν διὰ τὸ
γενέσϑαι εἰς »ἄχανϑαν xa εἰς χέρσονε παραδοϑήσεσϑαι τοῖς »μετὰ
βέλους xci τοξεύματοςς, τοὐναντίον δὲ πείσεσϑαι »πᾶν ὄρος«" ἀπὸ
γοῦν τῆς προτέρας χέρσου καὶ ἀχάνϑης μεταβαλεῖσϑαι »εἰς βόσκημα
προβάτου xai χαταπάτημα βοόςς, ὥστε αὐτὸ »ἀροτριώμενον ἀρο-
τριαϑήσεσϑαις καὶ μὴ ἐπελεύσεσϑαι ἐκεῖ φόβον. 90 δ,᾽ ὧν σαφῶς
ἡγοῦμαι σημαίνεσϑαι τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐκ παρϑένου γένεσιν,
χαὶ τὰ μετὰ ταύτην ὁμοῦ καὶ ἀϑρόως Ἰουδαίοις τε xci τοῖς λοιποῖς
ἔϑνεσιν συμβεβηχότα᾽ τὴν γοῦν ἑκατέρων τῶν ταγμάτων εἰς ToV-
ναντίον μεταβολὴν ἡ προφητεία παρίστησιν, τοῦ μὲν Ἰουδαίων ἔϑνους
τὴν ἀπὸ τῶν χρειττόνων ἐπὶ τὸ χεῖρον, τῆς δὲ ἐξ ἐϑνῶν ἐχκλησίας
τὴν ἀπὸ τῆς πάλαι ἐρημίας ἐπὶ τὴν κατὰ ϑεὸν καρποφορίαν, ἅπερ,
za$ ἕνα xci τὸν αὐτὸν χαιρὸν τῆς τοῦ ᾿Εμμανουὴλ ἐπιφανείας ἐπι-
τελεσϑήσεσϑαι προφητευϑέντα, ταῖς προρρήσεσιν ἀχολούϑως 00x
ἄλλοτε ἢ μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρουσίαν τέλος εἰληφότα
δείκνυται, διά τε τῶν ἐμφανῶς εἰρημένων κατὰ Ἰουδαίους πραγμά-
τῶν καὶ διὰ τῆς ἐξ ἐϑνῶν ἐκκλησίας. el μὲν γὰρ μετὰ τὴν παρου-
σίαν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, αὐτοῦ δὴ Ἰησοῦ τοῦ Χριστοῦ, μὴ πέπαυτο
βασιλευομένη ἡ τῶν Δαμασχηνῶν ἀρχὴ καὶ τῶν Ιουδαίων, καὶ εἰ μὴ
ἐν ὄψεσιν ἡμῖν αὐτοῖς [μὴ] ϑεωρεῖται καταλελειμμένη ὑπ᾽ αὐτῶν ἡ

9, 11 vgl. Jes. 7, 23 — 8 I Kor. 9, 9 — 15 vgl. Jes. 7, 14 — 161f vgl. Jes.

23 — 18 vgl. Jes. 7, 24 — 19—22 vgl. Jes. 7, 25 — 34 vgl. oben S. 306, 6t

4 εὔϑετον (— eftheton), ἄφϑονον Hkl 7. ὥσπερ oiv .., (Z. 10) οὕτως... Inter-
punktion von Kl 36 μὴ < Hkl, νῦν Steph. | ϑεωρεῖται mit & auf Ras. in P

327

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 88—94 315

γῆ xci ὑπὸ ἐϑνῶν ἀλλοφύλων xci εἰδωλολατρῶν κατοικουμένη, xai
πρὸς τούτοις εἰ μὴ γέγονεν »εἰς χέρσον καὶ ἄκανϑαν«ε πᾶσα ἡ πάλαι
σεμνοτάτη αὐτοῦ δὴ τοῦ ἱεροῦ αὐτῶν ἁγιάσματος χώρα, καὶ εἰ μὴ
εἰδωλολάτραι ἀκάϑαρτοι ἄνδρες οἵ τε πολέμιοι αὐτῶν »μετὰ βέλους
καὶ τοξεύματος« ἐπελϑόντες, ὑπ᾽ αὐτοῦ γε τοῦ xvolov παρορμηϑέντες,
ἐκ τῆς ἀλλοδαπῆς ἐληλύϑασιν ἀνεπαύσαντο τε ἐν ταῖς χώραις αὐτῶν,
πάντα τόπον καὶ πάσας τὰς πόλεις αὐτῶν ἰδιοποιησάμενοι, καὶ ἔμ-
παλιν, εἰ μὴ ἀπὸ χέρσου καὶ ἀκάνϑης τῆς πρὶν ἀγεωργίας διὰ τῆς
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν διδασκαλίας μεταβαλόντα πάντα τὰ εἰς αὐτὸν
πεπιστευκότα ἐϑνη τὴν εὐσεβῆ καὶ κατὰ ϑεὸν λογικὴν ἀπείληφεν
καρποφορίαν, καὶ ἐπὶ τούτοις, εἰ μὴ ὀφϑαλμοῖς τὸν Χριστὸν ἰδόντες
οὐχ ἐπίστευσαν, καὶ διδάσκοντος ἀκούσαντες εἰ μὴ παρήκουσαν, καὶ
εἰ μὴ τὰ λοιπὰ τῆς προφητείας ἐναργέστατα τέλους τυχόντα ἀπὸ
τῶν χρόνων Ἰησοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν δείκνυται, οὐχ ἂν εἴη αὐτὸς
ὃ προφητευύμενος. 93εἰ δὲ καὶ τυφλῷ, φασί, δῆλα, τὰ τῶν λόγων
ἀποτελέσματα 00% ἄλλοτε ἢ ἀπὸ τῶν χρόνων τῆς ἐπιφανείας αὐτοῦ
πεπληρωμένα, τί χρὴ λοιπὸν καὶ περὶ τῆς ἐκ παρϑένου γενέσεος
αὐτοῦ ἀμφιβόλως ἔχειν, οὐχὶ δὲ εὐγνώμονι λογισμῷ ἀπὸ τῶν εἰσέτι
νῦν ὁρωμένων καὶ τὴν καταρχὴν τῶν πραγμάτων πιστοῦσϑαι; ὁρώ-
μενα δὲ εἰσέτι νῦν τίνα ἂν εἴη ἀλλ᾽ ἢ ἡ Ἰουδαίων εἰς αὐτὸν ἀπιστία,
ἐναργῶς κατὰ τὸν χρησμὸν πληρουμένη τὸν φάσχοντα »ἀχοῇ ἀκού-
σετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε, καὶ βλέποντες βλέφψετε χαὶ οὐ μὴ ἴδητε"
93 ἐπαχύνϑη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτους, καὶ ἡ πολιορκία τῆς
Ἱερουσαλήμ, καὶ τοῦ πάλαι αὐτῶν ἁγιάσματος ἡ παντελὴς ἐρήμωσις,
τῶν τε ἀλλοφύλων ἐϑνῶν ἐπὶ τῆς χώρας αὐτῶν κατοίκησις μετὰ
χέντρων αὐτοὺς τοῦτ᾽ ἔστι μετὰ σχληρῶν ἐπιταγμάτων καταδουλου-
μένων (τοῦτο γὰρ ἐδήλου τῶν μυιῶν καὶ τῶν μελιττῶν τὰ παρα-
δείγματα), καὶ ἐπὶ πᾶσιν ἡ τῶν ἐϑνῶν ἀπὸ τῆς προτέρας ἐρημίας
εἰς τὴν κατὰ ϑεὸν γεωργίαν μεταβολή; 5" ταῦτα δὴ ovv ὀφϑαλμοῖς
ὁρώμενα τίς οὐχ ἂν ἐχπλαγείη ϑαυμάσας; τίς δ᾽ οὐ ϑείαν ὡς ἀληϑῶς
ὁμολογήσειεν ἂν τὴν πρόρρησιν, ἀκούων ἄνωϑεν πρὸ χιλίων ὅλων
ἐτῶν ἐν βίβλοις ἀποκείμενα ταῦτα καὶ μελετώμενα, οὐ μὴν ἄλλοτε
εἰς τέλος ἀχϑέντα 7 μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρουσίαν; εἰ δὴ
οὖν ϑαυμάσιος ἡ πρόρρησις, καὶ ἔτι ϑαυμασιωτέρα καὶ ὑπὲρ πᾶντα

2 vgl. Jes. 7,23 --- 4. 8 vgl. Jes. 7, 24 — 21 Jes. 6, 9—10a --- 27 vgl.
Jes. 7, 18

3 χώρα Hkl (vgl. Z. 25 u. Jes. 7, 23 τόπος); ὥρα P 9 μεταβαλόντα Steph.,
μεταβάλλοντα P 15 vgl. oben 8. 4, 2

316 Eusebius

λόγον ἡ τῆς προρρήσεως ἔχβασις, τί δὴ ἀπιστεῖς, εἰ καὶ ἡ πρώτη
τοῦ προφητευομένου πάροδος παράδοξον καὶ «ὑπὲρ πᾶσαν ἀνϑρώπου
φύσιν τὴν τῆς γενέσεοςς καταβολὴν εἴληχεν, ὁπότε καὶ ἡ τῶν λοιπῶν
ϑαυμάτων ἐναργὴς ὄψις, οὐχ ἥττων οὔσα, ἐπὶ τῆς γενέσεως αὐτοῦ

5 βιάζεται καὶ τὴν τῶν ἄλλων τῶν κατ᾽ αὐτὸν πραχϑέντων ἀποδέχε-
σϑαι μαρτυρίαν;

᾿Αλλὰ γὰρ τούτοις ἑξῆς, μετὰ τὸ »εἰς βόσχημα προβάτου καὶ
καταπάτημα βοόςς, συνῆπται δευτέρα τις πρόρρησις συγγενὴς τῇ
προτεϑειμένῃ, ἀρχομένη ἀπὸ τοῦ »xal εἶπεν κύριος πρός με, λάβε

10 σεαυτῷ Touove, ἣν καὶ αὐτὴν ἐκϑέμενοι φέρε διασκοπήσωμεν.

95(8,) Arno τοῦ αὐτοῦ. » Καὶ εἶπεν κύριος πρός με, λάβε σεαυτῷ
τόμον καινοῦ μεγάλου, καὶ γράψον εἰς αὐτὸν γραφίδι ἀνϑρώπου τοῦ
ὀξέως προνομὴν ποιῆσαι σκύλων πάρεστιν γάρ᾽ καὶ μάρτυράς μοι
ποίησον πιστοὺς ἀνϑρώπους, τὸν Οὐρίαν τὸν ἱερέα καὶ Ζαχαρίαν

15 υἱὸν Βαραχίου. καὶ προσῆλϑον πρὸς τὴν προφῆτιν, καὶ ἐν γαστρὶ
ἔλαβεν xci ἔτεκεν υἱόν. καὶ εἶπεν κύριός μοι, κάλεσον τὸ ὄνομα
αὐτοῦ Ταχέως σχύλευσον, ὀξέως προνόμευσον᾽ διότι πρὶν ἢ γνῶναι
τὸ παιδίον καλεῖν πατέρα ἢ μητέρα, λήψεται δύναμιν Δαμασκοῦ καὶ
τὰ σκῦλα Σαμαρείας ἔναντι βασιλέως "Acovolov.«

20 90 Ἔχεται τῆς προτεταγμένης καὶ ἡ παροῦσα προφητεία. ἡ γὰρ
ἐκεῖσε παρϑένος, ἡ τὸν μεϑ᾽ ἡμῶν ϑεὸν τίχτειν λεγομένη, προφῆτις
ἐπὶ τοῦ παρόντος ονόμασται. ζητουμένου δέ, πόϑεν ἄρα συλλήψεται
ἀπειρόγαμος οὖσα, τοῦτο νῦν ὁ λόγος διδάσχει᾽ »καὶ προσῆλϑονς,
λέγων, »πρὸς τὴν προφῆτιν, καὶ ἐν γαστρὶ ἔλαβεν καὶ ἔτεχεν víor«,

25 ? dxovoréor δὲ ταῦτα ὡς iE ἁγίου πνεύματος, ὑφ᾽ οὗ ϑεοφορούμενος
ὃ προφήτης ἐϑέσπιζεν. αὐτὸ δὴ οὖν τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον προσελη-
λυϑέναι ὁμολογεῖ τῇ προφήτιδι, 0 καὶ σαφῶς πεπλήρωται ἐπὶ τῆς
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ γενέσεως, ὅτε »ἀπεστάλη ἄγγελος

6 Jes. 7, 25 — 9 Jes. S, 1 — 11 Jes. 8, 1—4 — vgl. Euseb, Ecl. proph. IV 5
(S. 179, 5 ff ed. Gaisford) — 21 vgl. Jes. 7, 14 (u. Matth. 1, 23) — 28 Jes, 8, 3 —
28 Luk. 1, 26-27

Vor Kai εἶπεν Z. 11: ἐπὶ καινῆς γραφῆς, τῆς καινῆς δηλαδὴ διαϑήκης, προ-
φῆτις ἐξ ἁγίου πνεύματος συλλήψεσϑαι καὶ τέξεσϑαι υἱὸν λέγεται, ὃς τῶν ἐχϑρῶν
καὶ πολεμίων χρατήσας ἀπιστηϑήσεται μὲν ὑπὸ ἰουδαίων, τοῖς δὲ ἔϑνεσιν ἔσται
σωτήριος, οἷά τε πείσεται τὸ ἰουδαίων ἔϑνος μετὰ τὴν εἰς αὐτὸν ἀπιστίαν κατὰ τὰ

τὸ αὐτὸ δηλοῦται

1 δὴ ἀπιστεῖς Hkl, dei ἀπιστεῖς P, δεῖ ἀπιστεῖν Steph. 4 ἐπὶ Hkl (vgl.
2. ΥΕ; S. 319, 35), ἀπὸ P

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 94—103 317

Γαβριὴλ ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ εἰς πόλιν τῆς Γαλιλαίας, ἣ ὄνομα Ναξαρέϑ,
πρὸς παρϑένον μεμνηστευμένην ἀνδρί, ᾧ ὄνομα Ἰωσήφ, ἐξ οἴχου καὶ
πατριᾶς Δαβίδε. 7) καὶ »einev' χαῖρε κεχαριτωμένη, ὃ κύριος μετὰ
σοῦ, εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξίνςε, 98 χαὶ πάλιν" »μὴ φοβοῦ" εὗρες γὰρ
χάριν παρὰ τῷ ϑεῷ. καὶ ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρὶ καὶ τέξῃ viov,
xai καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦνς, εἰπούσης τε τῆς Maglag" »πῶς
ἔσται τοῦτο, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω;« ἀπεχρίνατο, »πνεῦμα ἅγιον
ἐπελεύσεται ἐπὶ σέ, καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει Gov διὸ καὶ τὸ
γεννώμενον ἅγιον κληϑήσεται υἱὸς ϑεοῦς. 99καὶ ἐν μὲν τῇ πρὸ ταύ-
τῆς προφητείᾳ ἅμα τῇ γενέσει τοῦ Βμμανουήλ, »πρὶν ἢ γνῶναι τὸ
παιδίον ἀγαϑὸν ἢ xcoxóv«, ἐλέγετο ἐγκαταλειφϑήσεσθϑαι τὴν γῆν ἀπὸ
τῶν πολιορχούντων αὐτὴν δυεῖν βασιλέων, ἑνὸς μὲν τοῦ τῆς Σαμα-
θείας, ϑατέρου δὲ τοῦ τῆς Δαμασκοῦ: ἐπὶ δὲ τῆς παρούσης, »πρὶν ἢ
γνῶναι τὸ παιδίον καλεῖν πατέρα ἢ μητέρα, λήψεται δύναμιν Δαμα-
σχοῦ χαὶ τὰ σκῦλα “Σαμαρείαςς ὧν καὶ πρόσϑεν καταλυϑήσεσϑαι
τοὺς βασιλέας ἐπὶ τῇ γενέσει τοῦ Ἐμμανουὴλ ἐϑέσπιζεν. 100 αἰσϑη-
τῶς μὲν οὖν ἐν ἡμέραις "Ayat βασιλέως Ἰούδα, καὶ κατ᾽ αὐτὸν Ἡσαΐαν
τὸν προφήτην, δύο βασιλεῖς ἐκ συνϑήκχης τοὺς ὑπὸ τοῖς διαδόχοις
Δαβὶδ βασιλευομένους ἐπολιόρχουν, oc ἤδη πρότερον δεδήλωται ὁ
μὲν ἐπὶ τῆς Δαμασχοῦ τῶν εἰδωλολατρῶν ἐϑνῶν βασιλεύς, ὁ δὲ τοῦ
πλήϑους τῶν Ἰουδαίων ἐν τῇ καλουμένῃ Σαμαρείᾳ πόλει τῆς Παλαι-
στίνης, ἣν Σεβαστὴν οἱ καϑ' ἡμᾶς ὀνομάζουσιν" περὶ ὧν ὁ ϑεὸς διὰ
τοῦ προφήτου τῷ Αχαζ εἶπεν" »μὴ φοβοῦ, μηδὲ ἡ φυχή σου ἀσϑε-
νείτω ἀπὸ τῶν δύο ξύλων τῶν δαλῶν τῶν καπνιζομένων rovrov«.
101 χαὶ τὴν ἀπώλειαν γε τῶν ἀνδρῶν αὐτίκα μάλα καὶ οὐκ εἰς μακρὸν
ἔσεσϑαι εἰπών, ἑξῆς προφητεύει ὡς ἐπὶ τῇ τοῦ μεϑ᾽ ἡμῶν ἐσομένου
ϑεοῦ γενέσει πάμπαν ἀμφοτέρων σβεσϑήσεται καὶ καταλυϑήσεται ἡ
βασιλεία. 193 δείκνυμεν δὲ ἀπὸ τῆς ἱστορίας Oc μέχρι τῶν χρόνων
τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ τοῦ Χριστοῦ παρουσίας διαμεμένηκεν
n τε τῶν Ἰουδαίων καὶ A«ucoxnvov βασιλεία, μετὰ δὲ τὴν tig πάν-
τας ἀνϑρώπους ἐπιφάνειαν αὐτοῦ ἀκολούϑως τῇ προρρήσει διαλελοί-
πασιν, τῆς Ῥωμαίων μοναρχίας ἐπιχρατησάσης σὺν τῷ τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν κηρύγματι.

103 Καὶ ταῦτά γε πρὸς λέξιν ϑεσπίσας m λόγος μετέβαινεν ἐπὶ
τὴν διάνοιαν καὶ τὴν καϑόλου πνευματικωτέραν ἐν ϑεωρίαις ἀπό-
δοσιν, ὑποστησάμενός τε δύο στίφη ἀοράτων ἐχϑρῶν καὶ πολεμίων
δαιμόνων πονηρῶν, τὸ πάντων ἀνϑρώπων γένος διαφόρως πολε-

S Duk 1,28 — 4 Luk. 1,30 — 6 Luk. 1, 4-35 — 10 Jes. 7, 16 — 13 Jes.

8, 4 — 17 ff vgl. oben S. 306, 1—307, 17 — 22 vgl. Euseb. Onomast. S. 154, 21 ἢ

— 23 Jes. 7, 4 — 36 vgl. Euseb. Ecl. proph. IV 5 (S. 181, 6 ed. Gaisford)

330

318 Eusebius

μούντων, ἕν μὲν τῶν τὰς ἐν ἀνϑρώποις ἐνεργούντων ἀεὶ καὶ πάν-
τοτε εἰδωλολατρίας καὶ τὰς ἐν δόγμασι ψευδοδοξίας, ϑάτερον δὲ
τῶν ἐν ἤϑεσι ψυχῶν διαφϑορὰν κατεργαζομένων, καὶ τοῦ μέν. τῆς
εἰδωλολάτρου πλάνης, εἰκόνα φέρειν ἀποδείξας τὸν ἄρχοντα τῆς
Δαμασκοῦ, τοῦ δέ, τῶν ἐν ἀποπτώσει τοῦ σώφρονος καὶ ὑγιοῦς βίου,
τύπον εἶναι τὸν τῆς Σαμαρείας, οὐ πρότερόν φησιν τούτων ἀπαλλα-
γήσεσϑαι τὴν »γῆνς (οὕτω καλῶν τοὺς ἐπὶ γῆς κατοικοῦντας ἀνϑρώ-
πους) ἢ φανῆναι ἐπὶ γῆς τὸν Ἐμμανουὴλ, ϑεόν᾽ τούτου δὲ ἐπιλάμ-
ψαντος καὶ βασιλεύοντος ἀνϑρώπου ψυχῆς, μηδένα ἔτι λείπεσϑαι
τῶν πάλαι χαταχρατούντων αὐτῆς. 1ϑ! οὕτω δὴ οὖν καὶ ἐνθάδε περὶ
τῶν αὐτῶν εἰρῆσϑαι νοήσεις τὸ »λήψεται δύναμιν Δαμασκοῦ xci τὰ
σχῦλα Σαμαρείαες, τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ δυνάμεως
καϑαιρούσης ἀϑρόως πάντας τοὺς ἀοράτους ἡμῶν ἐχϑρούς, 0 ἡ δὴ
πάλαι πρότερον ταῖς προειρημέναις ἀϑέοις καὶ ἐπιβλαβέσιν ἐνεργείαις
πάντας ἀνϑρώπους ἐπολιόρκουν. 105 καὶ πρὸς λέξιν δὲ πάλιν ἴδοις
ἂν ὁμοῦ τῇ γενέσει καὶ ἐπιφανείᾳ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν τὴν "δύναμιν
Δαμασχοῦς χκαϑῃρημένην xai »τὰ σκῦλα Σαμαρείας « ἡρμένα, τοῦτ᾽ ἔστιν
τὰς βασιλείας αὐτῶν, ci μέχρι τῶν δηλουμένων χρόνων διαρχέσασαι
ἐξ ἐχείνου καὶ εἰς δεῦρο διαλελοίπασιν κατὰ τὰς ϑείας προρρήσεις.
106 Φασὶ δέ τινες καὶ ἄλλως τοὺς ἀπ᾿ ἀνατολῆς ἐληλυϑότας
μάγους καὶ τῷ Χριστῷ παιδίῳ ὄντι προσκεκυνηκότας τούτους εἶναι
τὴν »δύναμιν Δαμασχοῦς, εἴποις δ᾽ ἂν καϑολικώτερον πάντας τοὺς τὴν
μὲν ἄϑεον καὶ πολύϑεον εἰδωλολατρίαν ἀποστραφέντας, τῷ δὲ τοῦ
Χριστοῦ λόγῳ καταδουλωϑέντας, μάλιστα εἰ δυνατοί τινες εἶεν ἐν
λόγῳ καὶ »σοφίᾳ τοῦ αἰῶνος τούτους, αὐτοὺς εἶναι τοὺς ὀνομαζομέ-
rovc »δύναμιν Δαμασκοῦς. 101] κατὰ ταὐτὰ δὲ καὶ »τὰ σκῦλα Σαμα-
ρείας« νοήσεις τοὺς ἀπὸ τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
μαϑητὰς καὶ ἀποστόλους, OUG ὥσπερ ἐκ πολεμίων (τῶν ἐκ περιτομῆς
XGt αὐτοῦ στρατευσαμένων) σχῦλα ὑφ᾽ ἑαυτὸν λαβὼν ἐξ ἐναντίας
χαϑώπλισεν τοῦ τῶν "cavolo βασιλέως, οὕτω πάλιν τροπικῶς δη-
λουμένου τοῦ ἄρχοντος τοῦ αἰῶνος τούτου. 198 ἐπεὶ δὲ τὸ »ἐναντίον
βασιλέως ᾿Ασσυρίων« σαφέστερον ὁ ᾿Αἀχύλας ἐξέδωκεν εἰπών" »eig
πρόσωπον βασιλέως ᾿Ασσυρίωνε, ἐπίστησον, μή ποτε ἄρα καὶ ἐν τού-

7 vgl Jes, 7, 16 — 11 Jes. 8, 4 — 20 vgl. Justin. Dial c. Tryph. 75ff
(Migne 6, 606 ff) — vgl. Matth. 2, 1ff — 25 vgl. I Kor. 2, 6 — 26 vgl. Jes, 8, 4;
vgl. Euseb. Ecl. proph. IV 5 (S. 181, 9 ff ed. Gaisford) — 31 vgl I Kor. 2, 6 —
91 1f vgl. Jes. 8, 4

9 ἀνϑρώπου Singularis auffallend, vgl. S. 307, 22 81 ἔναντι S. 316, 19;
319, 34

331

cem

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 103—113 319

τοις τὴν Ῥωμαίων ἀρχὴν δηλοῖ, εἴ γε »κατευϑύνοντεςς ἢ »κατευϑυνό-
μένοις Asovgıou μεϑερμηνεύονται κατὰ τὰ μικρῷ πρόσϑεν ἀποδεδο-
μένα. ἐπεὶ τοίνυν τῇ περὶ τοῦ σωτῆρος d μῶν προρρήσει χαὶ νῦν ὃ
τῶν "Acovolor συμπέπλεκχται βασιλεύς, εἰχότως ἡμῖν χἀνταῦϑα ἡ
Ῥωμαίων ἀρχὴ παρείληπται, διὰ τὸ πρὸς τοῦ ϑεοῦ εἰς τὴν τῶν
ἐθνῶν ὑποταγὴν κατευϑύνεσϑαι. 199 λήψεσϑαι τοιγαροῦν τὸ TIXTO-
μενον παιδίον τὴν "δύναμιν Δαμασχοῦς καὶ »τὰ σκῦλα Σαμαρείαςς,
καὶ παραδώσειν »εἰς πρόσωπον« Acovolov xci ἐν ὀφϑαλμοῖς τῶν ὑπὸ
τοῦ ϑεοῦ κατευϑυνομένων ϑεσπίζεται, καὶ ταῦτα ποιήσει» ἅμα τῇ
αὐτοῦ γενέσει, ἀρρήτῳ καὶ ἐνϑέφ δυνάμει, ἔτι νηπιάζοντι σώματι
τοσαῦτα ἐν ἀνϑρώποις οἰκονομούμενον.

110 Πάντα δὲ ταῦτα ὃ προφήτης ἐν τόμῳ καινῷ καὶ μεγάλῳ
γραφῇ παραδοῦναι ἀνϑρώπου προστάσσεται, τοῦτον καὶ τῆς καινῆς
διαϑήκης δηλουμένης τὸν τρόπον. προσπαραλαμβάνει δὲ τῶν εἰρη-
μένων »u&grvQac« ἱερέα καὶ προφήτην, τοῦ λόγου παιδεύοντος ὡς
ὅτι δεήσει ἐν ταῖς ἀποδείξεσιν ταῖς περὶ τοῦ Χριστοῦ τὰς ἀπὸ τῆς ἐν
γόμῳ ἱερουργίας καὶ τῶν μετὰ ταῦτα προφητῶν μαρτυρίας παρα-
λαμβάνειν. »πιστοὺς« δὲ βούλεται xci ἄλλως μάρτυρας εἶναι τοὺς
τὴν γένεσιν τοῦ δηλουμένου παιδίου μέλλοντας ἐποπτεύειν, εἰς τὸ
συνιέναι δύνασϑαι τὰ προφητευόμενα 111 ἐὰν« γὰρ »μὴ πιστεύσητε,
οὐδὲ μὴ συνῆτες, ἐλέγετο ἀνωτέρω), καὶ τὸν μὲν ἔχειν »νφῶς ϑεοῦς
(τοῦτο γὰρ ὁ Οὐρίας ἑρμηνεύεται), τὸν δὲ υἱὸν ὄντα »εὐλογίας« τὴν
»urQugv τοῦ ϑεοῦς ἐν ἑαυτῷ φέρειν (τοῦτο γὰρ καὶ ὁ τοῦ Βαραχίου
Ζαχαρίας δηλοῖ).

Ταῦτα μὲν οὖν εἰς τοὺς τόπους ἡμεῖς ἐπιβεβλήκαμεν" 113 εἰ δέ
τις τῶν ἐκ περιτομῆς οὐ ταῦτα οὕτως ἔχειν βούλεται, ὥρα ἡμῖν αὐ-
τὸν ἀποδεικνύναι, τίς πώποτε παρ᾽ αὐτοῖς Ἐμμανουὴλ γέγονεν, καὶ
πῶς ὃ προφήτης προσῆλϑεν πρὸς τὴν προφῆτιν, καὶ τίνα ταύτην, P277]
πῶς παραχρῆμα συνέλαβεν, καὶ τίς ὁ ἐκ τῆς προφήτιδος ἀποτεχϑεὶς
υἱός, ᾧ αὐτὸς ὁ κύριος ἐπιτέϑειται ὄνομα »ταχέως σχύλευσον, ὀξέως
προνόμευσονε, καὶ τίς ἡ αἰτία τῆς τοιᾶσδε τοῦ τεχϑέντος προση-
γορίας. 118 δεικνύτωσαν δὲ χαὶ τὸ »πρὶν ἢ γνῶναι τὸ παιδίον καλεῖν
πατέρα ἢ μητέρα, τὴν δύναμιν εἰληφότα Δαμασχοῦ καὶ τὰ σκῦλα
Σαμαρείας ἔναντι βασιλέως ᾿Ασσυρίωνκ. ἡμεῖς γὰρ ταῦτα καὶ πρὸς
λέξιν καὶ τροπικῶς ἐξειληφότες, πεπληρῶσϑαι αὐτὰ δείκνυμεν ἐπὶ

2 vgl. S. 309, 32 — 5 vgl. 8. 310, 17f — 7 vgl. Jes. 8, 4 — 8 vgl. S. 318, 32f
— 12 vgl. Jes. 8, 1.— 15—94 vgl. Jes. 8, 2 — 20 Jes. 7, 9 — 27 vgl. Jes. 7, 14
— 928—392 vgl. Jes. 8, 3 — 32 Jes. 8, 4

13 γραφῇ Steph. γραφὴ P 22 εὐλογίας] + (xvotov) (oder auch (960v) vgl.
Z. 21. 23)? Kl

332

σι

co
Ot

320 Eusebius

- - - € - - ^ -
τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν γενέσεως, παριστῶντες τοτὲ uiv ῥητῶς
^ , , -
xata τὴν πρόχειρον διάνοιαν τοτὲ δὲ τροπιχῶς δεῖν ἐπιβάλλειν ταῖς
προφητείαις.

114 Αὐτίκα ἑξῆς ταῖς προειρημέναις φωναῖς δι᾿ αἰνιγμάτων αὖϑις €

ἐπιλέγεται᾽ »καὶ προσέϑετο κύριος λαλῆσαί μοι ἔτι, διὰ τὸ μὴ βού-
λεσϑαι τὸν λαὸν τοῦτον τὸ ὕδωρ τοῦ Σιλωὰμ τὸ πορευόμενον ἡσυχῆ,
ἀλλὰ βούλεσϑαι ἔχειν τὸν Ῥαασὶμ καὶ τὸν υἱὸν Ρομελίου, διὰ τοῦτο
ἰδοὺ κύριος ἀνάγει ἐφ᾽ ὑμᾶς τὸ ὕδωρ τοῦ ποταμοῦ τὸ ἰσχυρὸν καὶ
τὸ πολύ, τὸν βασιλέα τῶν ᾿Ασσυρίων, καὶ τὴν δόξαν αὐτοῦ" καὶ
ἀναβήσεται ἐπὶ πᾶσαν φάραγγα ὑμῶν, καὶ περιπατήσει ἐπὶ πᾶν τεῖχος
ὑμῶν, καὶ ἀφελεῖ ἀπὸ τῆς Ἰουδαίας ἄνϑρωπον ὃς δυνήσεται κεφαλὴν

ἄραι, εἰ δυνατὸν συντελέσασϑαί τι" καὶ ἔσται ὴ παρεμβολὴ αὐτοῦ ἃ

ὥστε πληρῶσαι τὸ πλάτος τῆς χώρας σου. μεϑ᾽ ἡμῶν ὁ ϑεός. γνῶτε
ἔϑνη καὶ ἡττᾶσϑε, ἐπακούσατε ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς.«

115 Σαφῶς γὰρ ταῦτα οὐδὲ ἄλλως ἢ μετὰ ϑεωρίας τῆς xarà
μόνην τροπολογίαν τὴν διάνοιαν σῴζει. δηλοῖ γοῦν καὶ αὐτὰ διὰ
μὲν τοῦ ὕδατος τοῦ Σιλωὰμ τοῦ ἡσυχῇ πορευομένου τὴν εὐαγγελι-
κὴν τοῦ σωτηρίου λόγου διδασκαλίαν" ἑρμηνεύεται γὰρ Σιλωὰμ »ἀπε-
σταλμένοςς. 116 οὗτος δ᾽ ἂν εἴη ὁ ἐκ τοῦ πατρὸς ἡμῖν ἀπεσταλμένος
ϑεὸς λόγος, περὶ οὗ xci Μωσῆς φησιν" »οὐχ ἐκλείψει ἄρχων ἐξ Ιούδα,
οὐδὲ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦ, ἕως ἂν ἔλϑῃ ᾧ ἀπόκειται, καὶ

αὐτὸς ἔσται προσδοκία ἐϑνῶνκ«. ἀντὶ γὰρ (τοῦ) > ἀπόχειταις τὸ 338

€ e ἃ x \
Egocixóv Σιλωὰμ περιέχει, τὸν ἐνταῦϑα Σιλωάμ, τοῦτ᾽ ἔστιν τὸν
2 , BEE - - , 117 c * ἸὮ " n
ἀπεσταλμένον, x&xci δηλοῦντος TOU λογου. 0 de ῬΡαασὶμ βασιλεὺς
3 = = - - c "um.
ἣν πάλιν τῶν ἐν Δαμασκῷ εἰδωλολατρῶν ἐϑνῶν, ὡς xci ὁ υἱὸς
€ , - 2 , 9 , » > , -
Ῥομελίου τῶν Ev Σαμαρείᾳ τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους ἀποστάντων τῆς
, > > - € x ἊΝ \ x ,
πατρίου ϑρησκχείας. 118 ἀπειλεῖ τοιγαροῦν 0 ϑεος τοῖς un vov ZiAoayu,
- > > > , ^ ' - ,
τοῦτ ἔστιν τὸν ἀπεσταλμένον Βμμανουήλ, καὶ τὸν Ex τῆς προφή-
, x , , ^ // 2 Pe
τιδος γεγεννημένον υἱὸν τὸν τε πότιμον καὶ γόνιμον αὐτοῦ λόγον
> x - ^ , € - ,
παραδεξαμένοις, ἀλλὰ τοῦτον μὲν καίτοι πρᾶῶς καὶ ἡσυχῆ φερόμενον
2 - ^ ” \ - - -
παραιτουμένοις, καϑ' ἑαυτῶν δὲ ἤτοι τὸν τῶν εἰδωλολατρῶν ἐϑνῶν
RT = > , > = - = ,
ἄρχοντα ἢ τὸν τῆς ἀποστασίας τοῦ λαοῦ τοῦ ϑεοῦ (ἑλομένοις), ἐπά-
© - - M x , o o
Sew »τὸ vÓOQ τοῦ ποταμοῦ τὸ ἰσχυρὸν χαὶ τὸ J0AU«, ὁπερ vÓOQ
2x" 3 x
αὐτὸς ὁ τῆς προφητείας λόγος ἑρμηνεύει, ἔγων αὐτον εἶναι »TOV
βασιλέα τῶν “Ἱσσυρίωνε, οὕτω πάλιν ἤτοι κατὰ διάνοιαν σημαίνων
τὸν ἄρχοντα τοῦ αἰῶνος τούτου, ἢ τὴν νῦν ἐπιχρατοῦσαν Ῥωμαίων

5 Jes. S, 5-92 — 17. 94 ff vgl. Jes. 8, 6 — 20 Gen. 49, 10 — 88, 84 Jes.
8, 7 — 35 vgl. z.B. Joh. 12, 31 — 36 I Kor. 2, 6

19 εἰ P, ἢ (LXX) Steph. 20 μωύσῆς P 22 τοῦ -ἰ- Dindorf 32 ἑλομένους
+ Steph. (vgl. 55 322, 16) des

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 113—124 321

ἀρχήν, 1 xai παρεδόϑησαν οἱ τὸ μὲν δηλωϑὲν τοῦ Σιλωὰμ ὕδωρ e

»τὸ πορευόμενον ἡσυχῆς παραιτησάμενοι τοῖς δὲ ἐναντίοις καὶ πολε-
μίοις τοῦ ὀρϑοῦ λόγου δόγμασιν ἑαυτοὺς ὑποβεβληκότες. 119 αὐτίχα
γοῦν καὶ οὐκ εἰς μαχρὸν μὴ παραδεξαμένοις αὐτοῖς τὸ τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν εὐαγγέλιον, παραιτησαμένοις δὲ τὸ τοῦ Σιλωὰμ ποτὸν »τὸ
πορευόμενον ἡσυχῆς, ἐπελϑὼν ὁ ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ κατευϑυνόμενος Po-
μαίων στρατὸς ἀνελήλυϑεν »ἐπὶ πᾶσαν φάραγγας αὐτῶν, καὶ περιε-
πάτησεν »ἐπὶ πᾶν τεῖχος« αὐτῶν, καὶ ἀφεῖλεν »ἀπὸ τῆς Ἰουδαίας av-
Iomrov ὃς δυνήσεται χεφαλὴν ἄραι ἢ δυνατὸν συντελέσασϑαί τις,
καὶ γέγονεν »ἡ παρεμβολὴς τοῦ δηλωϑέντος τοσαύτη »ὥστε πληρῶσαι
τὸ πλάτοςς τῆς Ἰουδαίας ἁπάσης.

120 Καὶ τοῦτό γε πρὸς λέξιν οὕτως εἰς ἐκείνους ἐκπεπλήροωται.
διὰ ποίαν αἰτίαν εἶ δὴ μαϑεῖν ἐϑέλεις, ἄκουε" ὅτι »μεϑ' ἡμῶν 9 ϑεὸςς
Ἐμμανουήλ, ὃ ἐκ τῆς παρϑένου γεγεννημένος, ἀλλ᾽ οὐ καὶ μετ᾽ αὐτῶν
εἰ ὡς εἴ γε εἶχον αὐτόν, οὐκ ἂν ταῦτα πεπόνϑεισαν. 1531 διὸ δὴ ἑξῆς

ὁ λόγος τοῖς ἔϑνεσιν ἐπιβοᾶται τὸν Ἐμμανουήλ, λέγων" »μεϑ' ἡμῶν
ὃ ϑεός" γνῶτε ἔϑνη καὶ ἡττᾶσϑες. καὶ ταῦτα δ᾽ ἡμῖν ἑρμηνεύεται
εἰς τὸ παραστῆσαι Oc ποτὲ μὲν κατὰ λέξιν ποτὲ δὲ δι᾿ αἰνιγμῶν τὰ
πλεῖστα τῶν προφητειῶν ἐκλαμβάνειν δεῖ, 122 ἔνϑεν γε ὁρμωμένους
προσήχει καὶ τὰ λοιπὰ τῆς ἐν χερσὶν προφητείας ὁμοίως ἐπιϑεωρεῖν.
128 εἰ δὲ ἔτι καὶ νῦν εἰς μέλλοντά ποτε χρόνον γενήσεσϑαι ταῦτα οἱ
ix περιτομῆς φασιν, ἐπὶ τοῦ προσδοκωμένου αὐτοῖς Χριστοῦ ῥητῶς
μόνον καὶ πρὸς λέξιν ἔσεσϑαι αὐτὰ προσδεχόμενοι, ἐρωτητέον αὐτούς,
πῶς ὁ μέλλων ἥξειν κατ᾽ αὐτοὺς »λήψεται δύναμιν Δαμασκοῦ καὶ τὰ
σκῦλα Σαμαρείας ἔναντι βασιλέως "Acovoiovs, καϑηρημένης μὲν ἤδη
τῆς Σαμαρείας xarà τὸν παρόντα καιρὸν καὶ μηκέτ᾽ οὔσης, ἀλλὰ
(xci) τῆς ὀνομαζομένης δυνάμεως Δαμασκοῦ μηδαμῶς ὑπαρχούσης, μηδὲ
τῆς τῶν ᾿Ασσυρίων δυναστείας, ἣν Mndoı καὶ Πέρσαι καϑελόντες
πάλαι ποτὲ διεδέξαντο. ὧν ὁμοῦ πάντων χατὰ τὸν ἐνεστῶτα χαιρὸν

80 μηδὲ τὴν ἀρχὴν ὑφεστώτων, πῶς δυνατὸν εἰς μέλλοντα χρόνον τὴν

καϑαίρεσιν αὐτῶν προσδοκᾶν; ἀλλ᾽ οὐδὲ ἄλλοτε πώποτε πάλαι πρό-
τερον γεγενῆσϑαι τὰ προφητευόμενα ἔστιν εἰπεῖν. 153 οὐδεὶς γοῦν
παρ᾽ Ἑβραίοις πώποτε ἐκ προφήτιδος | μητρὸς καὶ Ἡσαΐου τοῦ προ-
φήτου γεννηϑεὶς σχῦλα “αμαρείας καὶ δύναμιν Δαμασκοῦ, κατὰ τοῦ
βασιλέως ᾿Ασσυρίων στρατεύσας, Oc πρὸς ῥητὴν διάνοιαν λαβὼν

1. 5 Jes. 8, 6 — 6 vgl. S. 310, 17 — 7 vgl. Jes. 8, 7b—S — 13f vgl. Jes.
7, 14 u. Matth. 1, 23 — 16 Jes. 8, 8b—9a — 24 Jes. 8, 4 — 33 vgl. Jes. 8, 3 —
84 vgl. Jes. 8, 4

6 ἐπελθὼν Steph., ἐπελϑὸν Ρ 7 f xal negıen. — αὐτῶν steht am Rande in P

18 urspr. λέξεσιν P 19 ἔνϑεν τε Hkl 27 xal + Steph. 31 οὐδὲ Dind., οὔτε P
Eusebius VI. >

334

322 Eusebius

ἱστόρηται, 125 ὥστε ἐξ ἅπαντος ὁμολογεῖν αὐτὰ κατὰ τὴν ἀποδοϑεῖσαν
διάνοιαν μόνως πεπληρῶσϑαι, οὐκ ἄλλοτε ἢ κατὰ τὴν γενομένην
παρουσίαν Ἰησοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, za” ὃν ἀπεδείξαμεν τέλος εἰλη-
φέναι τὰ προηγορευμένα.
126 ᾿ Ἐγράφη δ᾽ οὖν κατὰ τὴν προφητείαν καὶ ὁ καινὸς τόμος ἐπὶ
τῆς αὐτοῦ παρουσίας, ὁ τῆς καινῆς διαϑήκης λόγος τὴν γένεσιν
περιέχων τοῦ τῆς προφήτιδος υἱοῦ, ὃς καὶ πρὸς λέξιν καὶ Δαμασκοῦ
καὶ Συρίας ἁπάσης τὴν βασιλικὴν δύναμιν τά τε ἑρμηνευϑέντα ἡμῖν
»σχῦλα Σαμαρείας« ἀρρήτῳ καὶ ἐνθέῳ δυνάμει εἰς χεῖρας τῆς Ῥωμαίων
βασιλείας παρέδωκεν" οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ κατὰ διάνοιαν τοὺς ἐξ "lov-
δαίων αὐτοῦ μαϑητὰς ὥσπερ τινὰ σκῦλα περιπεποιημένος, νοητοῖς
xol λογικοῖς ὅπλοις περιφράξας, »εἰς πρόσωπον« τοῦ δηλωϑέντος »βα-
σιλέως ᾿ΔἸσσυρίων« κατεστήσατο. καὶ τούτους μὲν Oc οἰκείους στρα-
τιώτας ὁπλίτας παρεσχεύασεν, 111 τούς γε μὴν παραιτησαμένους τὸ
γόνιμον xci ζωτικὸν ὕδωρ τῆς αὐτοῦ διδασκαλίας »τὸ πορευόμενον
ἡσυχῆς, ἑλομένους δὲ τὰ πολεμικὰ καὶ ἐχϑρὰ τῷ ϑεῷ, τῷ τῶν Ao-
συρίων ἐξέδωκεν βασιλεῖ, ᾧ καὶ εἰσέτι νῦν τυγχάνουσι δεδουλωμένοι.
128 ἀνέβη γοῦν οὗτος »ἐπὶ πᾶσαν φάραγγας αὐτῶν, καὶ ἐπὶ »πᾶν
τεῖχος« αὐτῶν, καὶ ἀφεῖλεν »ἀπὸ τῆς Ἰουδαίας πάντα ἄρχοντα καὶ
βασιλέα, "XE UA ὀνομαζόμενον, καὶ πάντα "δυνατὸν συντελέσασϑαί
Tie ὥστε ἐξ ἐκείνου καὶ εἰς δεῦρο μήτε »κεφαλὴν« αὐτοὺς κεκτῆσϑαι
μήτε τινὰ »δυνατὸνς ἐν τοῖς ϑείοις, οἷος ἦν ὁ πάλαι διαπρέπων ἐν
αὐτοῖς εἴτε «προφήτης εἴτε ἄλλως δίκαιος καὶ ϑεοφιλὴς ἀνήρ. 29 πρό-
δηλον δὲ ὅπως καὶ πᾶσα αὐτῶν ἡ χώρα ὑποχείριος τοῖς αὐτῶν
ἐχϑροῖς καὶ πολεμίοις εἰσέτι νῦν καϑέστηκεν, καὶ ὡς ταῦτα πάντα
ἐπὶ τῇ παρουσίᾳ τοῦ Euuavovn). τετέλεσται. οὕτω γοῦν ἡ Ἑβραίων
γραφὴ περιέχει, μονονουχὶ σημαίνουσα τὸν Ἐμμανουὴλ τὸν ἀπιστη-
ϑέντα μὲν ὑπὸ Ἰουδαίων καὶ αἴτιον αὐτοῖς τῶν τοσούτων γενόμενον
συμφορῶν, ἡμῖν δὲ τοῖς ἔϑνεσι πιστευϑέντα σωτηρίας τε καὶ “γνώσεως
ϑεοῦ παραίτιον ἀποδειχϑέντα. 139 διὸ ἑξῆς ἐπιλέγεται" »μεϑ' ἡμῶν ὃ
ϑεός, γνῶτε ἔϑνη καὶ ἡττᾶσϑες. ἡττήμεϑα γοῦν ὡς ἀληϑῶς ἡμεῖς
oí ἐὲ ἐϑνῶν εἰς αὐτὸν πεπιστευχότες, νικηϑέντες ὑπὸ τῆς ἀληϑείας
καὶ τῆς τοῦ γενομένου μεϑ' ἡμῶν ϑεοῦ δυνάμεως, ἡττηϑέντες TE
ὑπηκούσαμεν αὐτῷ πάντες ὁμοῦ οἱ μέχρι τῶν ἐσχάτων κατοικοῦντες

5 τῆς γῆς, κατὰ τὴν φήσασαν προφητείαν νἐπακούσατε ἕως ἐσχάτου

3 vgl. oben S. 306, 1ff --- 5 vgl. Jes. 8, 1 — 7 vgl. Jes. 8, 4 --- 10 ἔ vgl.
S. 318, 26 f — 12 vgl. Jes. 8, 4 u. 5. 318, 32f — 15 vgl. Jes. 8, 6 — 18 ff vgl. Jes.
8,7—82 — 80 Jes. 8, 85—92 — 31 vgl. Orig. De prine. IV 5 (160) — 85 Jes. 8, 9

1 δεῖν + vor ὁμολογεῖν Hkl 23 ϑεοφιλὴς Steph., ϑεοφιλεῖς P

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 125—135 3923

nc γῇ 13111 fusic uir xol Ttt" ; = ; ;
INS Se. ἄλλ ημεῖς uiv xci ἡττήμεϑα xci καλοῦντι VNNZOVOR-
μεν, τοῖς δὲ ἔτι τῶν ἐϑνῶν ἀπειϑοῦσι τὰ ἑξῆς ἀποτείνεται λέγον"
»loyvxórec „NTTa0dE" ἐὰν γὰρ πάλιν ἰσχύσητε, πάλιν ἡ ττηϑήσεσϑε.
καὶ λόγον ὃν ἐὰν βουλεύσησϑε οὐ μὴ ἐμμείνῃ ἐν ὑμῖν, ὅτι uso ἡμῶν
ὃ ϑεός. οὕτως λέγει κύριος τῇ ἰσχυρᾷ χειρὶ ἀπειϑοῦσιν«. 132 δι ὧν
σαφῶς 0 λόγος ἀφηνιῶσι καὶ ἀντιταττομένοις τῇ τοῦ Χριστοῦ διδα-
σκαλίᾳ καὶ τοῖς ἀπειϑοῦσι τῇ κραταιᾷ αὐτοῦ χειρὶ ϑεσπίζει, ὅτι μηδὲ
ἰσχύσουσι προσπολεμεῖν τὸν usÓ^ ἡμῶν ϑεὸν πειρώμενοι, καὶ ὅτι πᾶν
ὃ ἐὰν βουλεύσωνται καϑ' ἡμῶν »οὐ μὴ ἐμμείνῃς αὐτοῖς, διὰ τὸ queo
ἡμῶν εἶναι vov EuucvovygA. xai τούτῳ de τῷ συμπεράσματι ῥᾷδιον
ἐπιστῆσαι, τὰς xa^ ἡμῶν ἀπειλὰς καὶ τὰς κατὰ χρόνους τῶν ἀρχόν-
τῶν ἐπαναστάσεις συνορῶντας, καὶ og ἄπρακτον αὐτοῖς διὰ τὸν uet"
ἡμῶν ϑεὸν ἀεὶ καϑίσταται τῶν ἀπειλῶν τὸ τέλος.

133 (γ') ᾿4πὸ τοῦ αὐτοῦ. »Τοῦτο πρῶτον πίε, ταχὺ ποίει, χώρα
Ζαβουλὼν καὶ γῆ Νεφϑαλείμ, καὶ οἱ λοιποὶ οἱ τὴν παραλίαν χατοι-
κοῦντες, πέραν τοῦ Ἰορδάνου, Γαλιλαία τῶν ἐθνῶν. ὁ λαὸς ὁ καϑή-
μενος ἐν σχότει, ἴδετε φῶς μέγα, καὶ τοῖς καϑημένοις ἐν σκότει καὶ
σκιᾷ ϑανάτου φῶς ἀνέτειλεν avrolse, καὶ τὰ ἑξῆς. 134 οἷς ἐπιλέγει"
»ὗτι πᾶσαν στολὴν ἐπισυνηγμένην δόλῳ καὶ ἱμάτιον μετὰ καταλλαγῆς
ἀποτίσουσιν, καὶ ϑελήσουσιν ei ἐγενήϑησαν πυρίχαυστοι. ὅτι παιδίον
ἐγεννήϑη ἡμῖν, υἱὸς καὶ ἐδόϑη ἡμῖν, οὗ ἡ ἀρχὴ ἐπὶ τοῦ @uov αὐτοῦ.
καὶ χαλεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ μεγάλης βουλῆς ἄγγελος, ϑαυμαστὸς
σύμβουλος, ϑεὸς ἰσχυρός, ἐξουσιαστής, ἄρχων εἰρήνης, πατὴρ τοῦ
μέλλοντος αἰῶνος. ἄξω γὰρ εἰρήνην ἐπὶ τοὺς ἄρχοντας καὶ ὑγείαν
αὐτῷ. μεγάλη ἡ ἀρχὴ αὐτοῦ, καὶ τῆς εἰρήνης αὐτοῦ οὐχ ἔστιν ὅριον,
ἐπὶ τὸν ϑρόνον Δαβὶδ καὶ τὴν βασιλείαν αὐτοῦ, κατορϑῶσαι αὐτὴν
καὶ ἀντιλαβέσϑαι ἐν κρίματι χαὶ δικαιοσύνῃ ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ εἰς τὸν
αἰῶνα" ὁ ζῆλος κυρίου σαβαὼϑ' ποιήσει ταῦτα.«

135 Τρῦτο τρίτον ἤδη τὸ παιδίον προφητεύεται, τοῦ αὐτοῦ ποι-
κίλως σημαινομένου. ἐπειδὴ τοίνυν πρόκειται νῦν ἡμῖν τὸν τρόπον
τῆς εἰς ἀνθρώπους τοῦ ϑεοῦ παρουσίας ἐπιδεῖξαι, ϑέα δι᾽ ὅσων οὗτος

3 Jes. 8, 9b. 10b. 11a — 7 vgl. Z. 5 — 9 vgl. Z. 4 — 14 Jes. 9, 1—2 (vgl.
Matth. 4, 15—16) — 19 Jes. 9, 5—7

Vor Τοῦτο 2.14: ὡς ὃ τεχϑησόμενος υἱὸς ἐκ τῆς προφητευομένης εἴτε παρ-
ϑένου εἴτε προφήτιδος ϑεὸς ὁμοῦ καὶ μεγάλης βουλῆς ἄγγελος ἑτέραις TE παρα-
δόξοις ἐπωνυμίαις ἀνηγόρευται, καὶ ὡς 7 γένεσις αὐτοῦ φωτὸς εὐσεβείας παραιτία
τοῖς ἔϑνεσι καταστήσεται

4 zu βουλεύσησϑε vgl. auch Z. 9 βουλ. 6 τοῖς + vor ἄφην. Hkl 9 βουλεύ-

σωνται Steph., βουλεύσονται P 16 xal + vor πέραν LXX 21 xai υἱὸς S. 327,7
21*

336

324 Eusebius

xci ὅπως παρίσταται. ἐδεικνύετο πρῶτον ὁ ἐπικληϑεὶς Ἐμμανουὴλ
ϑεὸς ἐκ παρϑένου γεννώμενος, δεύτερον τὸ ἐκ τῆς προφήτιδος καὶ
τοῦ ἁγίου πνεύματος παιδίον οὐκ ἄλλο τυγχάνον τοῦ προηγορευμέ-
vov, τρίτον ὃ μετὰ χεῖρας εἷς ὧν καὶ ὃ αὐτὸς τοῖς προτέροις. καὶ

5 τούτῳ γοῦν ὄνομα εἶναι λέγεται κατὰ μὲν τοὺς ἑβδομήκοντα »μεγάλης
βουλῆς ἄγγελοςς, καὶ ὥς τινα τῶν ἀντιγράφων ἔχει, »ϑαυμαστὸς
σύμβουλος, ϑεὸς ἰσχυρός, ἐξουσιαστής, ἄρχων εἰρήνης, πατὴρ τοῦ
μέλλοντος αἰῶνοςς, 130 κατὰ δὲ τὸ Ἑβραϊκόν, ὃς ὁ μὲν "AxvAac φησίν" 337
»ὅτι παιδίον ἐγεννήϑη, ἡμῖν, υἱὸς £009 ἡμῖν, a ἐγένετο μέτρον ἐπ᾽

10 ὥμου αὐτοῦ. καὶ ἐχάλεσεν τὸ ὄνομα αὐτοῦ ϑαυμαστὸς σύμβουλος,
ἰσχυρός, δυνατός, πατήρ ἔτι, ἄρχων εἰρήνης, καὶ τῆς εἰρήνης αὐτοῦ
οὐκ ἔστιν πέραςς, 131 ὺς δὲ ὁ Σύμμαχος" νεανίας γὰρ ἐδόϑη ἡμῖν,
υἱὸς ἐδόϑη ἡμῖν. καὶ ἔσται ἡ παιδεία αὐτοῦ ἐπὶ τοῦ ὥμου αὐτοῦ,
xci χληϑήσεται τὸ ὄνομα αὐτοῦ παραδοξασμός, βουλευτιχός, ἰσχυρός,

15 δυνατός, πατὴρ αἰῶνος, ἄρχων εἰρήνης, καὶ τῆς εἰρήνης αὐτοῦ οὐχ
ἔστιν πέρας«. 138 00x00v οὐχ ἁπλῶς ἄγγελος κατὰ τοὺς ἑβδομήκοντα b
ἀλλὰ »τῆς μεγάλης βουλῆς ἄγγελος, καὶ ϑαυμαστὸς σύμβουλος, καὶ ϑεὸς
ἰσχυρός, καὶ ἐξουσιαστὴς καὶ ἄρχων εἰρήνης, καὶ πατὴρ τοῦ μέλλοντος
αἰῶνος« γεννηϑήσεσϑαι καὶ παιδίον ἔσεσθαι διὰ τούτων ἐϑεσπίζετο.

20 ἔχεις de ἐν τοῖς προτέροις τὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον καὶ ϑεὸν καὶ κύριον δια-
φόρως ἀνηγορευμένον, ὁμοῦ δὲ τὸν αὐτὸν ἄγγελον ὠνομασμένον τοῦ
πατρός, καὶ ἀρχιστάτηγον δυνάμεως κυρίου. 139 zig δ᾽ ἂν οὖν γένοιτο
χατὰ μὲν τὸν ᾿Ακύλαν καὶ τὰς εἰσέτι νῦν φερομένας παρ᾽ Ἑβραίοις μαρ-
τυρίας ἐν ἀνθρώποις γεννομενος, χαὶ »παιδίον« γινόμενος, ὀϑαυμα- e

25 στὸς σύμβουλοςς καὶ »ἰσχυρόςε, »δυνατόςς, καὶ "πατήρ ἔτις, καὶ »ἄρχων
εἰρήνηςς, ἧς εἰρήνης οὐποτέ φησιν ἔσεσϑαι τέλος, κατὰ δὲ τὸν Σύμμαχον
»παραδοξασμός, βουλευτικός, ἰσχυρός, δυνατός, πατὴρ αἰῶνος, ἄρχων
εἰρήνης«, καὶ ταύτης ἀπείρου καὶ ἀτελευτήτου, καὶ κατὰ Θεοδοτίωνα
»ϑαυμαστῶς βουλεύων, ἰσχυρός, δυνάστης, πατήρ, ἄρχων εἰρήνης,

80 τῷ πληϑύνειν. τὴν παιδείαν, οὗ τῆς εἰρήνης οὐκ ἔστιν πέραςς; 140 καὶ
αὐτῷ σοι τὰ ἑξῆς καταλείπω σκοπεῖν, τοσοῦτον ἐπισημηνάμενος, ος ἃ
ἄρα αὐτὸς οὗτος ὃ λεγόμενος »πατὴρ αἰῶνοςε καὶ ἀπείρου »εἰρήνης
&Qyov« »uey&Agc« τε »βουλῆς ἄγγελοςς γεννηϑήσεσϑαι καὶ παιδίον

1 oben S. 303, 201 — 1ff vgl. Euseb. Ecl. proph. IV 7 (S. 188, 7 f) —
2 oben 5. 910, 20 ff u 5. 6. u 12, I. 94. 26. 29 Jes. 9, 6 Fe 17 vgl. oben
2.5ff — 22 vgl. Jos. 5, 14 — 82 vgl. Jes. 9, 6 u. oben Z. 15

12 πέρας nach Field Orig. Hexapl. falsch, statt τέλος, vgl. Z. 20 | 86695
nach Field Orig. Hexapl. falsch, statt ἐγεννήϑη 18 υἱὸς ἐδόϑη ἡμῖν steht am
Rande in P 956 εἰρήνης ἧς steht am Rande in P

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 135—145 325

ἔσεσϑαι προφητεύεται, ἐπί τε τῇ εἰς ἀνϑρώπους αὐτοῦ γενέσει πυρι-
καύστους ἐθελήσειν ἔσεσϑαι τοὺς ἐπὶ τῇ δι᾿ αὐτοῦ γενομένῃ σωτηρίᾳ
τῶν ἐθνῶν διαφϑονουμένους, εἴτε δαίμονας πονηροὺς εἴτε καὶ ἀσεβεῖς
ἄνδρας, περὶ ὧν φησιν ὅτι »πᾶσαν στολὴν ἐπισυνηγμένην δόλῳ καὶ
ἱμάτιον μετὰ καταλλαγῆς arorioovoıwe. 14' τίνες δὲ ἄρα ἦσαν οὗτοι,
ἢ περὶ ὧν ἀλλαχοῦ ἐξ αὐτοῦ προσώπου τοῦ σωτῆρος ἡμῶν εἴρηται"
»διεμερίσαντο τὰ ἱμάτιά μου ἕαυτοῖς, καὶ ἐπὶ τὸν ἱματισμόν μου
ἔβαλον κλῆρονςε, οἵ τε τῆς τούτων μέτοχοι δυ(σ)σεβείας, ot »καὶ ϑελή-
σουσινε, τὴν σφῶν αὐτῶν χρίσιν ὕστερόν ποτε ὀψόμενοι, εἰ πρὸ τῆς
ἀσεβείας αὐτῶν ἐγεγόνεισαν »πυρίκαυστοιε, πρὶν ἢ τὸν τῆς μεγάλης
βουλῆς ἄγγελον πρὸς αὐτῶν ἀσεβηϑῆναι; 133 αὶ σὺ δὲ παρὰ σαυτῷ
σχέψαι, εἰ μὴ ὑπερβαίνει πᾶσαν φύσιν ἀνϑρώποων τὸ μὴ τέλος ἔχειν
τὴν εἰρήνην αὐτοῦ λέγεσϑαι καὶ τὸ πατέρα ὀνομάζεσϑαι αἰῶνος, καὶ
αὐτὸ δὲ τὸ καλεῖσϑαι αὐτὸν οὐχ ἁπλῶς ἄγγελονί, ἀλλὰ τῆς μεγάλης
βουλῆς ἄγγελον) καὶ ϑεὸν ἰσχυρόν, καὶ ὅσα τούτοις συγκατείλεκται.

Ἔτι δέ φησιν δι᾿ αὐτοῦ κατορϑωϑήσεσϑαι τὴν τοῦ Δαβὶδ βασι-
λείαν, ὃ καὶ αὐτὸ τοῦτον νοήσεις τὸν τρόπον. 145 πλεῖσται ὅσαι τῷ
Δαβὶδ γεγόνασιν ἐπαγγελίαι, ἐν αἷς εἴρηται" »καὶ ϑήσομαι ἐν ϑαλάσσῃ
χεῖρα αὐτοῦ, καὶ ἐν ποταμοῖς δεξιὰν αὐτοῦ. αὐτὸς ἐπικαλέσεταί με,
πατήρ μου εἶ σύ, ϑεός μου καὶ ἀντιλήπτωρ τῆς σωτηρίας μου" κἀγὼ
πρωτότοχον ϑήσομαι αὐτόν, ὑψηλὸν παρὰ τοῖς βασιλεῦσι τῆς γῆς.
eis τὸν αἰῶνα φυλάξω αὐτῷ τὸ ἔλεός μου, καὶ ἡ διαϑήκη μου πιστὴ
αὐτῷ᾽ καὶ ϑήσομαι εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος τὸ σπέρμα αὐτοῦ, καὶ
τὸν ϑρόνον αὐτοῦ ὡς τὰς ἡμέρας τοῦ οὐρανοῦς, 133 χαὶ αὖϑις" »ἄπαξ
ὥμοσα ἐν τῷ ἁγίῳ μου, εἰ τῷ Δαβὶδ ψεύσομαι" τὸ σπέρμα αὐτοῦ εἰς
τὸν αἰῶνα μενεῖ, καὶ ὁ ϑρόνος αὐτοῦ ὡς ὃ ἥλιος ἐναντίον μου, καὶ
ὡς ἡ σελήνη κατηρτισμένη εἰς τὸν αἰῶνας. τοσαῦτα ἐν τοῖς φαλ-
μοῖς τοῦ ϑεοῦ τῷ Δαβὶδ ἐπηγγελμένου, τἀναντία συνέβη ταῖς ἐπαγ-
γελίαις ἐπελϑεῖν διὰ τὰς τῶν διαδόχων αὐτοῦ δυσσεβείας. 1197) γοῦν
ἐκ σπέρματος Δαβὶδ βασιλεία, διαρκέσασα μέχρις Ἰεχονίου καὶ τῆς ὑπὸ
Βαβυλωνίοις τοῦ ἱεροῦ πολιορχίας, λέλυτο, Oc ἐξ ἐχείνου μηκέτι τὸν
ϑρόνον Δαβὶδ μηδέ (τινα) ἐκ σπέρματος αὐτοῦ βασιλεῦσαι τοῦ lov-

1. 10 vgl. Jes. 9, 5 — 4 Jes. 9, 5 — 7 Psal. 21, 19 — 8 ἢ vgl. Jes. 9, 5
— 12. 16 vgl. Jes. 9, 7 — 13 vgl. oben S. 324, δύ —715 Jes. 9, 6 — 18 Psal.
88, 26—30 — 24 Psal. 88, 36—38a

“ἡ CO

1 αὐτοῦ zweimal in P 8: ϑελήσουσιν usw.: sie wünschen, daß sie mit Feuer
gebrannt worden wären vor ihrer Gottlosigkeit, ehe 14 ἀλλὰ — 15 ἄγγελον

+ Steph. 26 μένει P 31 es fehlt etwa: χατὰ τοῦτο τοῦ χαιροῦ vor λέλυτο Hkl

| nach μηχέτι + μεῖναι Hkl 32% τινα + ΗΚ] (vgl. S. 326, 10), τοὺς + Steph.

338

συ

326 Eusebius

δαίων ἔϑνους. 138 χαὶ ταυτὴν γε τὴν γενομένην διάπτωσιν τῆς πρὸς
τὸν Δαβὶδ ἐπαγγελίας κατὰ τὴν προειρημένην τοῦ ψαλμοῦ παράϑεσιν
τὸ ϑεῖον ὧδέ πῶς πνεῦμα ϑεσπίζει: »σὺ δὲ ἀπώσω καὶ ἐξουδένω-
σας, ἀνεβάλου τὸν χριστόν σου" κατέστρεψας τὴν διαϑήκην τοῦ
δούλου σου, ἐβεβήλωσας εἰς τὴν γῆν τὸ ἁγίασμα αὐτοῦ, καϑεῖλες
πάντας τοὺς φραγμοὺς αὐτοῦς, 141 χαὶ μετ᾽ ὀλίγα" »τὸν ϑρόνον αὖ-
τοῦ εἰς τὴν γῆν “χατέρραξας" ἐσμίκρυνας τὰς ἡμέρας τοῦ χρόνου av-
τοῦ, κατέχεας αὐτοῦ αἰσχύνηνε, ἃ καὶ ἐναργῶς ἀρξάμενα συντελεῖσθαι
ἀπὸ τῆς εἰς Βαβυλῶνα αἰχμαλωσίας τοῦ λαοῦ, μέχρι τῆς Ῥωμαίων

καὶ Τιβερίου παρεξετάϑη βασιλείας. οὐδεὶς γοῦν ἐκ τῆς τοῦ Δαβὶδ 38

διαδοχῆς ἐν τοῖς μεταξὺ χρόνοις φαίνεται ἐπὶ τὸν βασιλικὸν τοῦ
Ἑβραίων ἔϑνους καϑεσϑεὶς ϑρόνον μέχρι τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας.
148 τοῦ δὲ »ix σπέρματος Δαβὶδε γενομένου κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν
Ἰησοῦ Χριστοῦ βασιλέως ἐπὶ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην ἀνακηρυχϑέντος,
ὥσπερ ἀπὸ γῆς καὶ πτώματος ἀνανεωϑεὶς αὐτὸς ἐχεῖνος ὁ ϑρόνος
Δαβὶδ διὰ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐνθέου βασιλείας ἀνώρϑωται, καὶ
διαμενεῖ »eis τὸν αἰῶνας, καὶ εἰσέτι γε »ος ὁ ἥλιος ἐναντίονε τοῦ ϑεοῦ
τὴν πᾶσαν καταλάμπων οἰκουμένην ταῖς ἀχτῖσι τοῦ φωτὸς τῆς δι-
δασχαλίας αὐτοῦ, ἀχκολούϑως τῇ τε ἀπὸ τοῦ ψαλμοῦ μαρτυρίᾳ καὶ
τοῦ μετὰ χεῖρας προφήτου περὶ τοῦ γεννηϑησομένου παιδίου λέγον-
Toc »ἐπὶ τὸν ϑρόνον Δαβίδε, δηλαδὴ τὸν αἰώνιον καὶ διαρκῆ τὸν
δὴ καὶ ἐπηγγελμένον τῷ Δαβίδ, καϑεσϑήσεσθϑαι αὐτὸν (xai) ἐπὶ »τὴν
βασιλείαν αὐτοῦ, κατορϑῶσαι αὐτὴν καὶ ἀντιλαβέσϑαι ἐν κρίματι καὶ
δικαιοσύνῃ ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ εἰς τὸν αἰῶνας. 90x06 δὲ ταῦτα
ἐπληροῦτο, διδάσκαλος γένοιτ᾽ ἂν ἀξιόχρεως Γαβριὴλ ὁ ἄγγελος, ἐν
τῷ πρὸς τὴν παρϑένον χρηματισμῷ φάσκων" "μὴ φοβοῦ, Μαριάμ,
εὗρες γὰρ χάριν παρὰ τῷ 920° καὶ ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρὶ καὶ τέξῃ
υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν. οὗτος ἔσται μέγας, καὶ
υἱὸς ὑψίστου χληϑήσεται, καὶ δώσει αὐτῷ κύριος ὃ ϑεὸς τὸν ϑρόνον
Δαβὶδ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, καὶ βασιλεύσει ἐπὶ τὸν olxov Ἰακὼβ εἰς
τὸν αἰῶνα, xci τῆς βασιλείας αὐτοῦ οὐκ ἔσται τέλος.« 150 ταύτην ἐν
τῷ προειρημένῳ ψαλμῷ καὶ ὃ προφήτης προσδοκῶν τὴν τοῦ Χριστοῦ
γένεσιν, τήν τε ὑπέρϑεσιν αὐτῆς καὶ ἀναβολὴν ὥσπερ αἰτίαν συνο-
ρῶν τῆς τοῦ ϑρόνου [τοῦ] Δαβὶδ ἀποπτώσεως, ἀποδυσπετεῖ, λέγων"

3 Psal 88, 39—41a — 6 Psal 88, 45b—46 — 13 vgl Röm. 1, 3 —
17 vgl. Psal. 88, 37 — 21 Jes. 9,7 — 26 Luk. 1, 30—33

2 es sollte lieber heißen: χατὰ τὴν τοῦ προειρημένου ψαλμοῦ παράϑεσιν
Hkl 17 εἰσέτι P, ἔσται Hkl 21 τὸν ϑρύνων P 22 xai + Hkl (vgl. LXX)
31 nach ταύτην + γε Hkl 84 vov? — Steph.

Demonstr. evang. VII Cap. 1, 146—154 921

»σὺ δὲ ἀπώσω καὶ ἐξουδένωσας, ἀνεβάλου τὸν χριστόν Gov«. 151 εὐ-
χεται δέ, ὥσπερ δυσωπῶν τὸ ϑεῖον, ἡ τάχος πληρωϑῆναι τὰ τῆς
ἐπαγγελίας, φάσκων" »ποῦ ἐστιν τὰ ἐλέη σου τὰ ἀρχαῖα, κύριε, ἃ
ὥμοσας τῷ Δαβὶδ ἐν τῇ ἀληϑείᾳ Gov;« ἃ δὴ σαφέστατα. καὶ αὐτὰ δὴ
ταῦτα πληρωϑήσεσϑαι ἐπὶ τῇ γενέσει τοῦ τῆς μεγάλης βουλῆς ἀγγέλου
ϑεσπίζει" ἐφ᾽ ᾧ »ϑελήσουσινε, φησίν, οἱ προαποδοϑέντες »εἰ ἐγενή-
ϑησαν πυρίκαυστοι. διότι παιδίον ἐγεννήϑη ἡμῖν, καὶ υἱὸς ἐδόϑη
ἡμῖν. ὃ τῆς "μεγάλης βουλῆς ἄγγελοςς. 152 τίσιν δὲ »ἡμῖνε ἢ τοῖς
εἰς αὐτὸν πεπιστευχύσιν» τοῖς ἐν τῇ » Γαλιλαίᾳ τῶν ἐϑνῶνς«; οἷς αἵἴ-
τιος γεγένηται φωτὸς καὶ εὐφροσύνης, χαινοῦ τε καὶ νέου ποτοῦ,
τῆς καινῆς. διαϑήκχης μυστηρίου, κατὰ τὴν φήσασαν προφητείαν"
»τοῦτο πρῶτον πίε, ταχὺ ποίει, χώρα Ζαβουλὼν καὶ γῆ Nepdaleiu,
καὶ οἱ λοιποὶ oí τὴν παραλίαν οἰκοῦντες, πέραν τοῦ Ιορδάνου, Γαλι-
λαία τῶν ἐϑνῶν. ὁ λαὸς ὁ καϑήμενος ἐν σχότει, φῶς ἴδετε μέγα,
καὶ τοῖς χαϑημένοις ἐν σχότει καὶ σχιᾷ ϑανάτου φῶς ἀνέτειλεν
αὐτοῖς«. εἶεν δ᾽ ἂν ἐν τούτοις δηλούμενοι οἵ τε ἐξ ἐϑνῶν εἰς τὸν
Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ πεπιστευκότες χαὶ οἱ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν μαϑηταὶ
καὶ ἀπόστολοι, οὺς ἀπὸ γῆς Ζαβουλὼν καὶ Μεφϑαλεὶμ ἀνακαλεσάμενος
ἐξελέξατο κήρυκας τοῦ εὐαγγελίου. 153 τρύτοις μὲν οὖν ὃ »τῆς μεγά-
Ans βουλῆς ἄγγελοςς »υἱὸς ἐδόϑης σωτηρίας αἴτιος, τοῖς δὲ εἰς αὐτὸν
ἡπιστηκόσιν . . πυρὸς δηλαδὴ καὶ καύσεως. ὅλης δὲ ταύτης τῆς οἷ-
xovouias ὑπόϑεσιν γεγονέναι φησὶν τὸν ζῆλον κυρίου λέγων" »0 ζῆλος
κυρίου Σαβαὼϑ' ποιήσει ταῦτας. ποῖος δὲ ζῆλος ἢ οὗ μέμνηται
Μωσῆς λέγων" »αὐτοὶ παρεζήλωσάν us ἐπ᾽ οὐ ϑεῷ, παρώργισάν us
ἐν τοῖς εἰδώλοις αὐτῶν: κἀγὼ παραζηλώσω αὐτοὺς ἐπ᾽ οὐχ ἔϑνει,
ἐπ᾿ ἔϑνει ἀσυνέτῳ παροργιῶ αὐτούοες

15317422" ἐπεὶ σὺν ϑεῷ τὰ περὶ τῆς τοῦ προφητευομένου εἰς ἀν-
ϑρώπους ἐπιδημίας, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ὁ τρόπος τῆς ἐπιφανείας αὐτοῦ
διὰ τῶν προφητιχῶν ἀποδέδεικται μαρτυριῶν, καιρὸς ἂν εἴη συνι-

30 δεῖν, ποῦ γῆς γεννηϑήσεσϑαι καὶ ὅϑεν γένους ἥξειν ἐξ ὁποίας τε

€ — ^
Ἑβραίων προελεύσεσϑαι φυλῆς ἐκηρύττετο, ἃ καὶ αὐτὰ φέρε ἐρευνή-
σώμεν.

1 Psal. 88, 39 — 3 Psal. 88, 50 — 6 Jes. 9, 5b—6a — 9 165. 9, 1 --
10 Jes. 9,2u.3 — 12 Jes. 9, 1—2 (vgl. Matth. 4, 15—16) — 19 Jes. 9,6 — 21 vgl.
Jes. 9, 5 — 22 Jes. 9, 7b — 24 Deut. 32, 21

2 ἡ Steph, P 14 φῶς ἴδετε co S. 323, 17 91 nach ἠπιστηκόσιν fehlt
etwa ὀλέϑρου, διὰ Hkl 24 μωυσῆς P παρώργησαν P 30 ποῦ Steph. nor P

340

328 Eusebius

IL (0) Arxo τοῦ Μιχαία. » Καὶ σύ, Βηϑλεὲμ οἶκος τοῦ Eyoade, à
ὀλιγοστὸς εἶ τοῦ εἶναι ἐν χιλιάσιν Ἰούδα" ix σοῦ μοι ἐξελεύσεται
ἡγούμενος, τοῦ εἶναι εἰς ἄρχοντα ἐν τῷ ᾿Ισραήλ, καὶ αἱ ἔξοδοι αὐτοῦ 841
ἀπ᾽ ἀρχῆς ἐξ ἡμερῶν αἰῶνος. διὰ τοῦτο δώσει αὐτοὺς ἕως καιροῦ
τικτούσης τέξεται, καὶ οἱ ἐπίλοιποι τῶν ἀδελφῶν αὐτῶν ἐπιστρέ-
ψουσιν ἐπὶ τοὺς υἱοὺς ᾿Ισραήλ. xoci στήσεται καὶ ὄψεται, καὶ ποι-
μανεῖ τὸ ποίμνιον αὐτοῦ ἐν ἰσχύι κύριος, xci ἐν τῇ δόξῃ τοῦ ὀνό-
ματος κυρίου ϑεοῦ αὐτῶν ὑπάρξουσιν" διότι νῦν μεγαλυνϑήσονται
ἕως ἄκρων τῆς γῆς, καὶ ἔσται αὕτη εἰρήνη. -«

10 2 Εμμανουήλ, μεϑερμηνευόμενος »μεϑ' ἡμῶν ϑεόςς, ἐκ τῆς παρ-
ϑένου γεννώμενος καὶ παιδίον γινόμενος, ὃ τῆς ν»μεγάλης βουλῆς b
&yytA0c«, σαφῶς ἐδείχϑη διὰ τῶν προεχτεϑειμένων. ἀλλ᾽ ἐχρῆν καὶ
τὸν τῆς γενέσεως αὐτοῦ σημανϑῆναι τόπον. προφητεύεται δῆτα ἐκ
Βηϑλεέμ τις ἐξελεύσεσϑαι ἄρχων iv τῷ Ἰσραήλ, τὰς ἐξόδους var’

16 ἀρχῆς ἐξ ἡμερῶν. alàvoc« ἔχων. τοῦτο δὲ οὐχ ἂν ἐφαρμύσειεν av-
ϑρώπου φύσει, & μὴ μόνῳ τῷ Euuevovn καὶ τῷ τῆς » μεγάλης
βουλῆς ἀγγέλφε. ? τὸ γὰρ ἐξ αἰῶνος ὑφεστάναι τίνι ἄρα ἐφαρμόττοι
ἂν ἢ μόνῳ ϑεῷ; ἐκ τοίνυν τῆς Βηϑλεέμ (χωρίον δέ ἔστιν τῆς Tov-
δαίας οὐ πόρρω τῆς Ἱερουσαλὴμ διεστώς), λέγεταί τις ἐξ αἰῶνος e

20 ὑπάρχων προελεύσεσϑαι, οὐδὲ ἕτερον ἐνθένδε ἢ μόνον τὸν Δαβὶδ εὕ-
oousv ἐπίδοξον γεγενημένον, καὶ ἔπειτα μετ᾽ ἐκεῖνον τὸν ἡμέτερον
σωτῆρα Ἰησοῦν τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ, ἕτερον δὲ παρὰ τούτους οὐ-
δένα. "ἀλλ᾽ ὁ μὲν Δαβὶδ τοὺς χρόνους τῆς προφητείας προειληφὼς
τετελευτήκει πλείστοις πρότερον ἔτεσιν τῆς προρρήσεως" ἀλλ᾽ οὐδὲ

25 ἀφ᾽ "ἡμερῶν αἰῶνοςς οὗτος τὰς ἐξόδους πεποίητο. οὐκοῦν λεί-
πεται ἐπὶ τὸν μετὰ ταῦτα ἐκ Βηϑλεὲμ γενόμενον, τὸν ἀληϑῶς Ἔμμα-
νουήλ, τὸν πρὸ πάσης κτίσεως προόντα ϑεὸν λόγον, καὶ »μεϑ' ἡμῶν d
ϑεὸνε λεγόμενον, συμπληροῦσϑαι τὰ γεγραμμένα, ἐπεὶ καὶ ἡ ἐν Βη-
ϑλεὲμ γένεσις αὐτοῦ ἄντικρυς ϑεοῦ παρουσίαν ἐδήλου διὰ τῶν κατ᾽

80 αὐτὴν παραδόξων.

σι

1 Micha 5, 2—5a — 10 vgl. Jes. 7, 14; Matth. 1, 23 — 11. 16 Jes. 9,6 --
12 vgl. oben S. 324, 1ff — 14 Micha 5,2 — 25 Micha 5,2 — 27 vgl. Kol.
1, 15 — 27 Jes. 7, 14; Matth. 1, 23

Vor Z. 1: περὶ τοῦ τόπου τῆς γενέσεως τοῦ προκηρυττομένου ϑεοῦ [ἀπὸ toU
μιχαία steht hier in P], xai ὡς ἐκ βηϑλεέμ, χωρίου τῆς παλαιστίνης, ἐξ αἰῶνός τις
προὐπάρχων ἡγούμενος τοῦ τῶν ϑεοσεβῶν γένους προελεύσεται, zal ὡς αὐτὸς ὃ
κύριος ποιμανεῖν ϑεσπίζεται τοὺς μέχρι τῶν ἐσχατιῶν τῆς γῆς εἰς αὐτὸν πεπι-
στευχότας

20 οὐδὲ ἕτερον ἐνθένδε Hkl (vgl. 8. 335, 10f u. 86), οὐδέτερον de ἐνθένδε P

Demonstr. evang. VII Cap. 2, 1—11 329

5 Γράφει γοῦν ὁ Πουχᾶς, τοῦτον ἱστορῶν τὸν τρόπον᾽ »ἐγένετο
δὲ ἐν ταῖς ἡμέραις ἐχείναις ἐξῆλϑεν δόγμα παρὰ Καίσαρος “Αὐγούστου
τοῦ ἀπογράψασϑαι πᾶσαν τὴν οἰκουμένην. αὕτη ἡ ἀπογραφὴ πρώτη
ἐγένετο ἡγεμονεύοντος τῆς Συρίας Κυρηνίου. καὶ ἐπορεύοντο πάντες
ἀπογράφεσϑαι, ἕχαστος εἰς τὴν ἑαυτοῦ πόλιν. ἀνέβη δὲ καὶ Ἰωσὴφ
ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας ἐκ πόλεως Ναζαρὲϑ' εἰς τὴν Ἰουδαίαν εἰς πόλιν
Δαβίδ, ἥτις καλεῖται Βηϑλεέμ, διὰ τὸ εἶναι αὐτὸν ἐξ οἴχου καὶ πα-
τριᾶς Δαβίδ, ἀπογράψασϑαι σὺν Magie τῇ μεμνηστευμένῃ αὐτῷ, οὐσῃ
ἐγκύῳ. ἐγένετο δὲ ἐν τῷ αὐτοὺς εἶναι ἐχεῖ ἐπλήσϑησαν αἱ ἡμέραι
τοῦ τεχεῖν αὐτήν, καὶ ἕτεχεν τὸν υἱὸν αὐτῆς τὸν πρωτότοκον, ? καὶ
ἐσπαργάνωσεν αὐτὸν καὶ ἀνέκλινεν αὐτὸν ἐν “φάτνῃ, διότι οὐκ ἣν αὖ-
τοῖς τόπος ἐν τῷ καταλύματι. καὶ ποιμένες ἤσαν ἐν τῇ χώρᾳ τῇ αὐτῇ
ἀγραυλοῦντες καὶ φυλάσσοντες φυλακὰς τῆς νυχτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην
αὐτῶν. xci ἄγγελος κυρίου ἐπέστη αὐτοῖς καὶ δόξα ϑεοῦ περιέλαμψεν
αὐτούς, καὶ ἐφοβήϑησαν φόβον μέγαν. "xoi εἶπεν αὐτοῖς ὁ ἄγγελος,
μὴ φοβεῖσϑε᾽ ἰδοὺ γὰρ εὐαγγελίζομαι ὑμῖν χαρὰν μεγάλην, ἥτις ἔσται
παντὶ τῷ λαῷ, ὅτι ἐτέχϑη ὑμῖν σήμερον σωτήρ, 0g ἐστιν Χριστὸς
κύριος, ἐν πόλει Δαβίδ. καὶ τοῦτο ὑμῖν τὸ σημεῖον" εὐρήσετε βρέφος
ἐσπαργανωμένον καὶ κείμενον ἐν φάτνῃ. 8 καὶ ἐξαίφνης ἐγένετο σὺν
τῷ ἀγγέλῳ πλῆϑος στρατιᾶς οὐρανίου αἰνούντων τὸν ϑεὸν xci λε-
γόντων, δόξα ἐν ὑψίστοις ϑεῷ, καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνϑρώποις
εὐδοχία. xal ἐγένετο ὡς ἀπῆλϑον ἀπ᾿ αὐτῶν εἰς τὸν οὐρανὸν οἱ
ἄγγελοι, οἱ ποιμένες εἶπον πρὸς ἀλλήλους, διέλϑωμεν δὴ ἕως Βηϑιλεέμ,
καὶ ἴδωμεν τὸ ῥῆμα τοῦτο τὸ γενόμενον, ὃ ὁ κύριος ἐγνώρισεν ἡμῖν.
9 καὶ ἦλϑον σπεύσαντες, καὶ εὗρον τὴν Μαρίαν καὶ τὸν Ἰωσήφ, καὶ
τὸ βρέφος κείμενον ἐν τῇ φάτνῃ. ἰδόντες δὲ ἐγνώρισαν περὶ τοῦ
ῥήματος τοῦ λαληϑέντος αὐτοῖς περὶ τοῦ παιδίου τούτου. καὶ πᾶντες
οἱ ἀκούσαντες ἐθαύμασαν περὶ τῶν λαληϑέντων ὑπὸ τῶν ποιμένων
πρὸς αὐτούς.« !ravra μὲν ὁ Λουχᾶς, καὶ ὁ ιατϑαῖος δέ, τὰ περὶ
τὴν γένεσιν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἱστορῶν, τοῦτον γράφει τὸν TOOROV'
»τοῦ δὲ Ἰησοῦ γεννηϑέντος ἐν Βηϑλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἐν ἡμέραις
Ἡρώδου τοῦ βασιλέως, ἰδοὺ μάγοι παρεγένοντο ἀπὸ ἀνατολῶν εἰς
Ἱερουσαλὴμ λέγοντες" ποῦ ἐστιν ὁ τεχϑεὶς βασιλεὺς τῶν Ιουδαίων;
εἴδομεν γὰρ αὐτοῦ τὸν ἀστέρα ἐν τῇ ἀνατολῇ, καὶ ἤλϑομεν προσ-
κυνῆσαι αὐτῷ. ἀκούσας δὲ ὁ βασιλεὺς Ἡρώδης ἐταράχϑη, καὶ πᾶσα ἡ
Ἱεροσόλυμα μετ᾽ αὐτοῦ. xci συναγαγὼν πάντας τοὺς ἀρχιερεῖς

1 Luk. 2, 1-18 — 31 Matth. 2, 1—12

29 ö über der Zeile vor uet9aiog P

342

330 Eusebius

καὶ γραμματεῖς τοῦ λαοῦ ἐπυνθάνετο παρ᾽ αὐτῶν ποῦ 0 Χριστὸς
γεννᾶται. οἱ δὲ εἶπον αὐτῷ, ἐν Βηϑλεὲμ τῆς Ἰουδαίας. οὕτως γὰρ
γέγραπται διὰ τοῦ προφήτου, καὶ σὺ Βηϑλεέμ, οἶχος τοῦ Ἔφραϑά,
οὐδαμῶς ἐλαχίστη εἶ ἐν τοῖς ἡγεμόσιν Ἰούδα" ἐκ σοῦ γὰρ ἐξελεύσεται
ἡγούμενος, ὅστις ποιμανεῖ τὸν λαόν μου τὸν Ἰσραήλ. τότε Ἡρώδης
λάϑρα χαλέσας τοὺς μάγους ἠκρίβωσεν παρ᾽ αὐτῶν τὸν χρόνον τοῦ
φαινομένου ἀστέρος. 12χαὶ πέμψας αὐτοὺς εἰς Βηϑλεὲμ εἶπεν, πο-
ρευϑέντες ἐξετάσατε ἀκριβῶς περὶ τοῦ παιδίου" ἐπὰν δὲ εὕρητε, ἀναγ-
γείλατέ μοι, ὅπως χἀγὼ ἐλϑὼν προσκυνήσω αὐτῷ. oi δὲ ἀκούσαντες
τοῦ βασιλέ ἕως ἐπορεύϑησαν" καὶ ἰδοὺ ὁ o ἀστήρ, ὃν εἶδον ἐ ἐν τῇ ἀνατολῇ,
προῆγεν αὐτούς, ἕως ἐλϑὼν ἔστη ἐπάνω οὗ 5v τὸ παιδίον. ἰδόντες
δὲ τὸν ἀστέρα ἐχάρησαν χαρὰν μεγάλην σφόδρα. 13 χαὶ ἐλϑόντες εἰς
τὴν οἰκίαν εἶδον τὸ παιδίον μετὰ Μαρίας τῆς μητρὸς αὐτοῦ, καὶ
πεσόντες προσεκύνησαν αὐτῷ. καὶ ἀνοίξαντες τοὺς ϑησαυροὺς αὐτῶν
προσήνεγκαν αὐτῷ δῶρα, χρυσὸν καὶ λίβανον καὶ σμύρναν. καὶ χρη-
ματισϑέντες κατ᾽ ὄναρ μὴ ἀνακάμψαι πρὸς Ἡρώδην, δι᾿ ἄλλης ὁδοῦ
ἀνεχώρησαν εἰς τὴν χώραν αὐτῶν. -«

1 Ὅλα δὲ ταῦτα ἐξεϑέμην εἰς παράστασιν τῶν πεπραγμένων
ἐπὶ τῇ ἐν Βηϑλεὲμ γενέσει τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, ἐναργῆ τεκμήρια
παρέχοντα αὐτὸν εἶναι τὸν ὑπὸ τῆς προφητείας δηλούμενον. 19 καὶ
εἰς δεῦρο δὲ οἱ τὸν τόπον οἰχοῦντες, ος ἐκ πατέρων εἰς αὐτοὺς
κατελϑούσης παραδόσεως, τοῖς τῶν τόπων ἱστορίας χάριν εἰς τὴν
Βηϑλεὲμ ἀφικνουμένοις μαρτυροῦσι τῷ λόγῳ, πιστούμενοι τὴν ἀλή-
ϑειαν διὰ τῆς τοῦ ἄντρου δείξεως, ἐν ᾧ τεχοῦσα ἡ παρϑένος χατα-
τέϑειται τὸ βρέφος, ἐφ᾽ οἷς ἡ προφητεία φησίν" »διὰ τοῦτο δώσει:
αὐτοὺς ἕως καιροῦ τιχτούσης τέξεται, καὶ οἱ ἐπίλοιποι τῶν ἀδελφῶν

> - ^ > - -
αὐτῶν ἐπιστρέψουσινε. 16 ἀχολούϑως δὲ κἀνταῦϑα τίκτουσαν δηλοῖ

τὴν ἐν ταῖς πρόσϑεν προφητείαις παρϑένον ὠνομασμένη» καὶ προ-
φήτιδα τὴν τὸν Ἐμμανουὴλ καὶ τὸν τῆς »μεγάλης βουλῆς ἄγγελονς«
ἀποτεξομένην. ἕως γὰρ τῶν ταύτης καιρῶν καὶ τοῦ ἐξ αὐτῆς ἀπο-
τεχϑέντος χαὶ τὰ τοῦ προτέρου λαοῦ συνειστήκχει, δοϑείσης αὐτοῖς
προϑεσμίας »ἕως καιροῦ τικτούσηςς, τοῦτ᾽ ἔστιν ἕως τῆς παραδόξου
γενέσεοςς τοῦ ἐκ τῆς παρϑέγου τεχϑέντος, uso" ὃν ἤρϑη μὲν αὐτῶν
ἡ βασιλεία. »ol« δὲ »ἐπίλοιποι τῶν ἀδελφῶν aurmv« οὗτοι ἂν εἶεν ol

4 vgl. Orig. c. Celsum I 51 — 25 Micha 5, 3 — 28 vgl. Jes. 7, 14 u. 8, 3
— 29 Jes. 9, 6 — 32. 84 vgl. Micha 5, 3

2 γὰρ über der Zeile in P 23 μαρτυροῦσι τῷ λόγω Casaubonus Exerc. in
3aron. II. I p. 163, μαρτυροῦσι, τῶν λόγων P 24 ἄντρου Casaubonus a. a. O.,
ἀγροῦ P

343

Demonstr. evang. VII Cap. 2, 11—20 991

εἰς τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ πεπιστευχότες ἀπόστολοι καὶ μαϑηταὶ καὶ
εὐαγγελισταὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, ος ἐπιστρέψαντας αὐτὸς ὁ κύριος
ποιμαίνειν λέγεται, οὐ χαϑὼς τὸ πρὶν δι᾿ ἀγγέλων ἢ διὰ ϑερα-
πόντων ἀνθρώπων, ἀλλ᾽ αὐτὸς δι᾿ ξαυτοῦ, ὥστε διὰ τοῦτο μεγαλυν-
ϑῆναι αὐτοὺς »foc ἄχρου τῆς γῆς«. ἐμεγαλύνϑησαν γὰρ ὅτε »εἰς
πᾶσαν τὴν γῆν ἐξῆλθεν ὁ φϑόγγος αὐτῶν, καὶ εἰς τὰ πέρατα τῆς
οἰχουμένης τὰ ῥήματ᾽ αὐτῶνςε. 117 πρόδηλον δὲ καὶ ὁποῖον μέγα »ποί-
uvıov« xa$^ ὅλης τῆς γῆς &x λογικῶν καὶ ἀνθρωπείων προβάτων
τῷ κυρίῳ διὰ τῶν ἀποστόλων αὐτοῦ συνέστη" ὃ καὶ αὐτὸς ὁ κύριος
δι᾿ ἑαυτοῦ, ποιμὴν ὁμοῦ καὶ κύριος ὧν τῆς ποίμνης, ἐπόψεσϑαι καὶ
ποιμανεῖν »ἐν loyvı< λέγεται, ὥστε »ἐν χειρὶ κραταιᾷ καὶ ἐν βραχίονι
ὑψηλῷς πρὸς τοῦ δεσπότου καὶ ποιμένος φυλαττόμενα τὰ πρόβατα
μηδέν τι παϑεῖν δεινὸν πρὸς τῶν ἐφεδρευόντων αὐτοῖς ἀγρίων καὶ
ἀπηνῶν ϑηρίων.

18 Καὶ τὰ μὲν περὶ τῆς ἐν Βηϑλεὲμ xal τῆς ἀπὸ ταύτης προύδου
τοῦ προχηρυττομένου ϑεοῦ τοῦτον ἔχει[»] τὸν τρόπον. τὴν δ᾽ ἐξ
οὐρανῶν εἰς ἀνθρώπους ἐπιδημίαν αὐτοῦ τοῦ κυρίου καὶ ποιμένος
ἤδη καὶ πρότερον ἐξ αὐτοῦ τοῦ μετὰ χεῖρας προφήτου παρατέϑειμαι,
δι’ ὧν ἔλεγεν »ἀχούσατε λαοὶ πάντες, καὶ προσεχέτω ἡ γῆ καὶ
πάντες οἱ ἐν αὐτῇ, καὶ ἔσται κύριος ὑμῖν εἰς μαρτύριον, κύριος ἐξ
oixov ἁγίου αὐτοῦ. διότι ἰδοὺ κύριος κύριος ἐχπορεύεται dx τοῦ τό-
που αὐτοῦ, xal καταβήσεταις, καὶ τὰ ἑξῆς. 19 οἷς ἐπιλέγων ἔφασχεν"
»δι᾿ ἀσέβειαν Ἰακὼβ πάντα ταῦτα καὶ δι᾿ ἁμαρτίαν οἴχου ᾿Ισραήλε.
σαφὲς δὲ καὶ ἀπὸ τῶν ἑξῆς τοῦ αὐτοῦ προφήτου, ὅτι μὴ μόνον διὰ
τὰς ἀσεβείας τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους τὴν ἐξ οὐρανῶν ὁ κύριος πεποίητο
χάϑοδον, ἀλλὰ καὶ διὰ τὴν σωτηρίαν καὶ κλῆσιν τῶν ἐϑνῶν ἁπάν-
τῶν. ἐπιλέγει δ᾽ οὖν ἑξῆς: »zal ἔσται ἐπ᾽ ἐσχάτων τῶν ἡμερῶν
ἐμφανὲς τὸ 0005 κυρίου, xci σπεύσουσιν ἐπ᾽ αὐτὸ λαοὶ πολλοί, καὶ
πορεύσονται ἔϑνη πολλά, καὶ ἐροῦσιν, δεῦτε ἀναβῶμεν εἰς τὸ 0005
κυρίους. 20 διὸ καὶ μετὰ ταῦτα τὸν πρὸ αἰώνων ἀπὸ τῆς Βηϑλεὲμ
ἐξελεύσεσϑαι ἀνακηρύξας, οὐχέτι τοῦ Ἰσραὴλ μόνου ἀλλὰ ἀϑρόοως
πάντων ἀνϑρώπων ἕως καὶ τῶν »ἄχρων τῆς γῆς« ἄρξειν αὐτὸν φησιν.

9 vgl. Micha 5,3 — 3. 4f. 7. 11 vgl. Micha 5, 4 — 5 Psal. 18, 5 “--
11 Deut. 4, 34 — 17 f vgl. oben S. 262, 11 — 19 Micha 1, 2—3 — 23 Micha 1, 5a
— 27 Micha 4, 1—22a — 32 vgl. Micha 5, 4

5 ἄχρου] vgl. Z. 32 u. S. 332,3 u. 19 11 ποιμανεῖν Steph., moıuevsw mit εἰ
aus ; P 16 ἔχει Steph. 20 vgl. χύριος ὁ ϑεὸς ὑμῶν εἰς uar. S. 202, 12f
32 ἄρξειν Steph., αὔξειν mit v ausradiert P

344

332 Eusebius

λέγει δ᾽ οὖν" »xcà στήσεται xci ὄψεται, xci ποιμανεῖ τὸ ποίμνιον
αὐτοῦ ἐν ἰσχύϊ κύριος, καὶ ἐν τῇ δόξῃ τοῦ ὀνόματος κυρίου ϑεοῦ
αὐτῶν ὑπάρξουσι διότι νῦν μεγαλυνϑήσονται ἕως ἄχρων τῆς γῆς,
xci ἔσται αὕτη εἰρήνη«. 21 τίνι δὲ »ἔσται αὕτη εἰρήνης ἀλλ᾽ ἢ τῇ γῇ,
ἐν 9) τνμεγαλυνϑήσονταις τὰ ποίμνια τοῦ κυρίου; καὶ τοῦτο δὲ ὁποίου
τέλους ἔτυχεν μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ παρου-
σίαν, παντί τῳ πρόδηλον. 32 πολλῆς γὰρ οὔσης πρὸ τούτου πολυαρ-
χίας καὶ τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων τυραννουμένων ἢ δημοχρατουμένων,
os μηδεμίαν πρὸς ἀλλήλους ἐπιμιξίαν τοὺς ἀνϑρώπους ἔχειν, iioc
δέ, φέρε εἰπεῖν, Αἰγυπτίων ὑπὸ οἰχείῳ ἄρχοντι βασιλευομένων, καὶ
AocBorv ὡσαύτως καὶ ᾿Ιδουμαίων Φοινίχων τε xci Σύρων καὶ τῶν
ἄλλων ἐϑνῶν, ἐπανισταμένων τε ἐϑνῶν ἔϑνεσιν καὶ πόλεων πόλεσιν,
πολιορκιῶν τε μυρίων καὶ αἰχμαλωσιῶν κατὰ πᾶντα τόπον τε καὶ
χώραν ἐπιτελουμένων, ἐπειδὴ παρῆν ὁ σωτὴρ καὶ κύριος, ὁμοῦ τῇ
εἰς ἀνθρώπους αὐτοῦ παρόδῳ πρώτου τε Ῥωμαίων «Αὐγούστου τῶν
ἐθνῶν ἐπιχρατήσαντος λέλυτο μὲν ἡ πλείστη πολυαρχία, εἰρήνη δὲ
διελάμβανε τὴν σύμπασαν γῆν τῇ μετὰ χεῖρας ἀχολούϑως προρρήσει,
διαρρήδην φησάσῃ περὶ τῶν τοῦ Χριστοῦ μαϑητῶν᾽ »dıorı νῦν με-
γαλυνϑήσονται ἕως ἄχρου τῆς γῆς, καὶ ἔσται αὕτη εἰρήνης. 38 ᾧ
συνάδει τὸ ἐν ψαλμοῖς φάσκον περὶ τοῦ Χριστοῦ λόγιον" »ἀνατελεῖ

2 = € , > - , x - 2A » ἃ E
ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτοῦ δικαιοσύνη χαὶ πλῆϑος εἰρήνηςς, dı ὁ μοι δοκεῖ

»ἄρχων εἰρήνηςς ἐν τῇ πρὸ ταύτης παρατεϑείσῃ προφητείᾳ ὦνο-
μάσϑαι. ἐπίστησόν γε μήν, τίνα τρόπον ὁ μετὰ χεῖρας προφήτης
καὶ ἐξελεύσεσϑαι μὲν ἐξ οὐρανῶν τὸν κύριον ἀρχόμενος ἔφησεν, οὐ
πρότερον δὲ ποιμανεῖν τοὺς ἀνθρώπους ἢ γεννηϑῆναι τὸν ϑεσπιζό-
μενον ἐν τῇ Βηϑλεέμ. όπως δὲ ταῦτα ἐπὶ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον
ἡμῶν ἐπεραιοῦτο, ἐμαρτύρησεν ὁ εὐαγγελιστὴς δι᾿ ὧν προεξεϑέμην
αὐτοῦ φωνῶν. ποιμὴν δὲ καὶ νἡγούμενοςς ὁ Χριστὸς ἀναδειχϑήσεσϑαι
τοῦ Ἰσραὴλ εἴρηται, συνήϑως τῆς ἱερᾶς γραφῆς τὸν ἀληϑῆ logon
κατὰ διάνοιαν πάντα τὸν διορατικὸν xci ἀρεστῶς ϑεῷ βιοῦντα ἐπο-
voualovons, ὡς ἔμπαλιν τοὺς ἐκ περιτομῆς, ὁπόϑ'᾽ ἁμαρτάνοϊεν,
Χαναναίους καὶ »σπέρμα Χαναὰν καὶ οὐκ Ἰούδας ἄρχοντάς τε Σοδό-
μῶν καὶ λαὸν Γομόρρας ἐμφερῶς αὐτῶν τοῖς τρόποις ἀποκχαλούσης.
23 ἄλλως δὲ πρὸς λέξιν ἡ πᾶσα τοῦ σωτῆρος ἡμῶν διατριβὴ παρὰ
τῷ Ἰουδαίων ἔϑνει γέγονεν, καὶ πολλῶν γε τοῦ Ἰσραὴλ ἡγήσατο, ὅσοι
δὴ ἔγνωσαν αὐτὸν καὶ εἰς αὐτὸν πεπιστεύχασιν τῶν ἐκ περιτομῆς.

1 Micha 5, 4—53 — 18 Micha 5, 4b—5a — 20 Psal. 71,7 — 22 Jes. 9, 6 —
24 vgl. Micha 1, 2ff — 25 vgl. Micha 5, 4 — 28 vgl. Micha 5,4u.2 — 30 vgl.
S. 234, 12 — 32 vgl. Zephan. 2, 5(?) — Susanna v. 56 (Theodotion) — vgl. Jes. 1, 10

21 δι᾿ ὃ Hkl, διὸ P

345

Demonstr. evang. VII Cap. 2, 20—32 333

26 Καὶ τὸ μὲν τῆς ἐκτεϑείσης προρρήσεως τοιαύτην εἴληφεν τὴν
ἔχβασιν: τὰ δὲ ἑξῆς ἀφ᾽ ἑτέρας ἀναγνωστέον ἀρχῆς, οὕτως ἔχοντα"
»Aoovgıos ὅταν ἐπέλϑῃ ἐπὶ τὴν γῆν ὑμῶν καὶ ὅταν ἐπιβῇ ἐπὶ τὴν
χώραν ὑμῶν, καὶ ἐπεγερϑήσονται. ἐπ᾿ αὐτὸν ἑπτὰ ποιμένες, καὶ ὀχτὼ
δήγματα ἀνϑρώπονε, καὶ τὰ τούτοις ἀχόλουϑα, ἃ καὶ ὁποίας ἔχεται
διανοίας, οὐ τοῦ παρόντος τυγχάνει διηγήσασϑαι καιροῦ. 51 εἴποι δ᾽
ἄν τις μετὰ τὴν Aoovolov εἰς τὴν Ἰοντδαίαν ἐπιδημίαν, καϑ᾽ ἣν εἷλον
τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος, τοσαύτας ἐπαναστάσεις κατ᾽ αὐτῶν γεγονέναι,
ὅσαι δηλοῦνται διὰ τῶν ἑπτὰ ποιμένων καὶ διὰ τῶν ὀκτὼ δηγμά-
τῶν (ταῦτα δὲ δύνασϑαι εἰδέναι τοὺς τὰ ᾿Ασσυρίων ἱστορηκότας), ὧν
ἐπὶ τέλει τὸν ἐκ τῆς Βηϑλεὲμ προφητευόμενον γεγονέναι, μετὰ τοὺς
ἑπτὰ δηλαδὴ ποιμένας xci τὰ ὀχτὼ δήγματα, τοῖς ᾿Ασσυρίοις συμ-
βάντα ἐν ὑστέροις χρόνοις τῆς εἰς τὴν Ἰουδαίαν αὐτῶν ἐφόδου.
ταῦτα δὲ πλείστης ἐρεύνης δεόμενα οὐ νῦν πολυπραγμονεῖν καιρός.

28(g' y Arno Ψαλμοῦ ρλα΄. »Μ͵νήσϑητι, κύριε, τοῦ Δαβὶδ καὶ πά-
σῆς τῆς πραὕτητος αὐτοῦ" ὡς ὥμοσεν τῷ κυρίῳ, ηὔξατο τῷ ϑεῷ Ἴα-
xe, εἰ εἰσελεύσομαι εἰς σκήνωμα οἴχου μου, εἰ ἀναβήσομαι ἐπὶ κλίνης
στρωμνῆς μου, εἰ δώσω ὕπνον τοῖς ὀφϑαλμοῖς μου καὶ τοῖς βλεφά-
0015 μου νυσταγμόν, ἕως οὗ εὕρω τόπον τῷ κυρίῳ, σκήνωμα τῷ ϑεῷ
Ἰαχώβ. ἰδοὺ ἠχούσαμεν αὐτὴν ἐν 'Eyoada, εὕρομεν αὐτὴν ἐν τοῖς
πεδίοις τοῦ δρυμοῦ: εἰσελευσόμεϑα εἰς τὰ σκηνώματα αὐτοῦ, προσ-
κυνήσωμεν εἰς τὸν τόπον οὗ ἔστησαν οἱ πόδες αὐτοῦς, Eid" ἑξῆς
ἐπιλέγει: »ἕνεκεν Δαβὶδ τοῦ δούλου σου, μὴ ἀποστρέφῃς τὸ πρόσω-
πον τοῦ χριστοῦ Gov. ὥμοσεν κύριος τῷ Δαβὶδ ἀλήϑειαν, καὶ οὐ μὴ
ἀϑετήσῃ αὐτόν. 2x χαρποῦ τῆς κοιλίας σου ϑήσομαι ἐπὶ τὸν ϑρόνον
σους, 39 χαὶ ἐπιφέρει τούτοις λέγων" »ἐκεῖ ἐξανατελῶ κέρας τῷ Δαβίδ,
ἡτοίμασα λύχνον τῷ χριστῷ μου τοὺς ἐχϑροὺς αὐτοῦ ἐνδύσω αἰσχύ-
vnv, ἐπὶ δὲ αὐτὸν ἐξανϑήσει τὸ ἁγίασμά μους.

31 Συνάδει τῇ πρὸ ταύτης καὶ ἡ παροῦσα προφητεία, ἐκ Βηϑλεὲμ
τὸν προκηρυττόμενον ϑεὸν προελεύσεσϑαι σημαίνουσα. τοῦτο δ᾽ οὖν
αὐτὸ καὶ ὁ Δαβὶδ πρότερον μὲν ἀγνοῶν εὔχεται παρὰ τοῦ ϑεοῦ
μαϑεῖν, εἶτ᾽ εὐξάμενος παιδεύεται. 533ἐπειδὴ γὰρ τετύχηχε χρησμοῦ

8 Micha 5,5 — 9 vgl. Micha 5, 5 — 15 Psal. 131, 1—7 — 23 Psal. 131,
10—11 — 26 Psal. 131, 17—18 — 29 vgl. Micha 5, 2

Vor νήσϑητι Z. 15: πυϑομένῳ τῷ δαβίδ, ποῖος ἄρ᾽ εἴη ὁ τῆς τοῦ προχηρυτ-
τομένου ϑεοῦ γενέσεως τόπος, ἡ ἐφραϑά (αὕτη δὲ ἐστιν ἡ βηϑλεέμ) διὰ τοῦ ϑείου
πνεύματος φανεροῦται

19 nach γυσταγμὸν + xai ἀνάπαυσιν τοῖς κροτάφοις μου LXX, aber mit
Obelos versehen (Kl), hier wohl nicht ausgefallen, denn vgl. auch S. 384,7 32 εἶτ᾽
εὐξάμενος Steph., vgl. S. 334, 11 u. 335, 1, εἰ τευξάμενος P

346

347

σι

DD
'

394 Eusebius

τοῦ πρὸς αὐτὸν ἐν τῷ ψαλμῷ φήσαντος »EX καρποῦ τῆς κοιλίας σου
ϑήσομαι ἐπὶ τὸν ϑρόνον σους, xci αὖϑις »ἐκεῖ ἐξανατελῶ χέρας τῷ
Δαβίδ, ἡτοίμασα λύχνον τῷ ΞΕ μους, εἰχότως προσπίπτει τῷ ϑεῷ,
aL προσπεσὼν ἐπ᾽ ἐδάφους ποτνιᾶται, ἐπὶ πλέον δὲ τῇ προσευχῇ
προσχαρτερῶν ὀμνυσιν τῷ ϑεῷ, μὴ πρότερον εἰσελεύσεσϑαι. »sig σχή-
voc οἴχους αὐτοῦ, μηδὲ δώσειν »τοῖς ὀφϑαλμοῖςς« αὐτοῦ »Uzvor« καὶ
»τοῖς βλεφάροιςς αὐτοῦ »vvorayuove, μηδὲ ἀναβήσεσϑαι »ἐπὶ κλίνης
στρωμνῆςς« αὐτοῦ, κεῖσϑαι δὲ χαμαὶ προσχυνοῦντα xci ποτνιώμενον,
ἔστ᾽ ἂν εὕρῃ »τόπον τῷ κυρίῳ, καὶ σκήνωμα τῷ ϑεῷ Ἰακώβε, τοῦτ᾽
ἔστιν ἕως ἂν μάϑῃ, τοῦ κυρίου φανερώσαντος αὐτῷ, τὴν γένεσιν
τοῦ Χριστοῦ. 3 εὐξάμενος δὲ καὶ τοιαῦτα γνῶναι ποϑήσας, οὐχ εἰς
μαχρὸν τῷ ϑείῳ πνεύματι τὰ μέλλοντα ἔσεσϑαι ϑεωρεῖ, τοῦ ϑεοῦ
τοῖς οἰχείοις ἐπαγγειλαμένου ἔτι λαλούντων ἐπακούσεσϑαι. 53 ἐπα-
χουσϑεὶς δῆτα καταξιοῦται χρησμοῦ τὴν Βηϑλεὲμ ἐπιφωνοῦντος
αὐτῷ, Oc ἂν ἐνθάδε τοῦ τόπου τοῦ κυρίου καὶ τοῦ σκηνώματος τοῦ
ϑεοῦ Ἰακὼβ συστησομένου. ταῦτα τοιγαροῦν τοῦ ϑείου πνεύματος
ἐν αὐτῷ ϑεσπίσαντος, αὐτὸς αὐτοῦ ἐπακούσας ἐπιλέγει" νἰδοὺ ἠκού-
σαμεν αὐτὴν ἐν Ἐφραϑάς. --- 35 Ἐφραϑὰ δὲ ἡ αὐτή ἐστιν τῇ Βηϑλεέμ,
ὡς δῆλόν ἐστιν ἀπὸ τῆς Γενέσεως, ἔνϑα περὶ τῆς Ῥαχὴλ εἴρηται,
ὅτι ἔϑαψαν αὐτὴν ἐν τῷ ἱπποδρόμῳ »Ἐφραϑά, αὕτη ἐστὶ Βηϑλεέμα.
36x ἡ πρὸ ταύτης δὲ περιεῖχεν προφητεία᾽ »καὶ σὺ Βηϑλεὲμ οἶχος
τοῦ Eyoadas. — »idoó«, φησίν, »ixovoausv αὐτήνς, δῆλον δ᾽ ὅτι τὴν
τοῦ Χριστοῦ γένεσιν καὶ τὴν τοῦ ϑεοῦ Ἰακὼβ κατασκήνωσιν. ποῖον d
δ᾽ ἂν εἴη τὸ σχήνωμα τοῦ ϑεοῦ Ἰακὼβ ἢ τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ τὸ
ἐν τῷ τόπῳ τῆς Βηϑλεὲμ γεγεννημένον, ἐν © oc ἐν σκηνώματι ἡ
ϑεότης τοῦ μονογενοῦς κατεσχήνωσεν; οὐχ ἁπλῶς δὲ ϑεοῦ, ἀλλὰ
μετὰ προσϑήκης τῆς »τοῦ ϑεοῦ ἸΙακὼβε λέγεται τὸ σκήνωμα εἶναι,
διὰ τὸ μὴ ἄλλον εἶναι τὸ σκηνῶσαν ἐν αὐτῷ ἢ τὸν τῷ Ἰακὼβ ἐν
ἀνϑρώπου εἴδει καὶ σχήματι ὀφϑέντα ϑεόν, δι᾿ ὃν καὶ τῆς ἐπὶ τῷ
Ἰσραὴλ προσωνυμίας ἠξιώϑη, »ὁρῶν ϑεὸνς (τοῦτο γὰρ ἑρμηνεύεται τὸ
ὀνομαὴ) προσαγορεῦϑείο᾽" οὐχ ἄλλον δὲ ὄντα τοῦ ϑεοῦ λόγου τὸν τῷ
laxe ὀφϑέντα ἐν τοῖς πρώτοις τῆς μετὰ χεῖρας ὑποϑέσεως παρε-

1 Psal. 131, 11 — 2 Psal. 131, 17 --- 5 vgl. Psal. 131, 2. 3 — 6 vgl. Psal.
131, 4 — 7 vgl. Psal. 131,3 — 9 vgl. Psal. 131, 5 — 18 vgl. Jes. 58, 9 — 14 vgl.
Psal. 131, 6 — 15 vgl. Jes. 131,5 u. 7 — 17 Psal. 131,6 — 20 Gen. 35, 19 u. 48, 7
— 21 Micha 5, 2 — 292 Psal. 131, 6 — 23 ff vgl. Psal. 131, 5 — 30 vgl. Gen.
32, 28 — vgl. oben S. 161, 8 u. 234, 12 — 32 vgl. S. 22, 17 ff

25 ὡς auf Ras. inP 29 εἴδει Steph., ἤδει Ρ 29 f ἐπὶ τῷ IL, aber S. 234, 11
ἐπὶ τὸν 1.

-—

Demonstr. evang. VII Cap. 2, 32—43 335

στήσαμεν. 31 ἐδείχϑη τοιγαροῦν τῷ Δαβίδ, εὐξαμένῳ xci ποϑήσαντι
τοῦ κυρίου καὶ ϑεοῦ Ἰακὼβ τὸν τόπον χαὶ τὸ σχήνωμα, ὁ ἐπὶ τῆς
Βηϑλεὲμ τόπος. διόπερ εἰπὼν »idod ἠκούσαμεν αὐτὴν iv Ἔφραϑάς,
ἐπιφέρει λέγων" »προσχυνήσωμεν εἰς τὸν τόπον, οὗ ἔστησαν οἱ πόδες
αὐτοῦς. ϑσαφῶς τοιγαροῦν καὶ ἐν τούτοις ἐν τῇ Εφραϑά, ἥτις
ἐστὶν ἡ Βηϑλεέμ, αὐτὸς 6 κύριος xci ϑεὸς Ἰακὼβ τόπον ἑαυτῷ καὶ
σχήνωμα συστήσεσϑαι προεφητεύετο, ὁμοφώνως τῇ τοῦ Μιχαίου προ-
φητείᾳ φησάσῃ: »χαὶ σύ, Βηϑλεὲμ οἶκος τοῦ Eggasg, ἐκ σοῦ μοι ἐξε-
λεύσεται ἡγούμενος, καὶ αἱ ἔξοδοι αὐτοῦ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἐξ ἡμερῶν αἰῶ-
vocc ἅπερ ἀρτίως ἐξετάσαντες ἐδείκνυμεν ἀναφέρεσϑαι οὐδ᾽ ἐφ᾽
ἕτερον 7 ἐπὶ μόνον τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν τὸν Χρι-
στὸν τοῦ ϑεοῦ, ἐν Βηϑλεὲμ ταῖς προρρήσεσιν ἀχολούϑος γεγεννημέ-
νον. ϑϑοὺχ ἂν γοῦν ἄλλον τις ἐπιδείξειεν ἐκ ταύτης ἐνδόξως μετὰ
τοὺς τῆς προφητείας χρόνους προελϑόντα᾽ οὔτε γὰρ βασιλεὺς οὔτε
προφήτης οὐδ᾽ ἕτερός τις τῶν παρ᾽ Ἑβραίοις ϑεοφιλῶν ἢ μόνος
ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ ὁμοῦ καὶ »ἐκ σπέρ-
ματος Δαβὶδε καὶ αὐτόϑι γεγεννημένος ἀποδείκνυται.

1000G τοιγαροῦν αὐτὸν ἐχεῖνον εἶναι καὶ οὐδὲ ἄλλον τὸν καὶ ἐν
τούτοις προφητευόύμενον ὁμολογεῖν, ὅτι γε σαφῶς ἐν τοῖς ἕξῆς ὁ
αὐτὸς ψαλμὸς ὀνομαστὶ τὸν Χριστὸν προσαγορεύων τοῦτο παρίστη-
σιν δι᾿ ὧν φησι»" »ἕνεχεν Δαβὶδ τοῦ δούλου σου, μὴ ἀποστρέψῃς τὸ
πρόσωπον τοῦ χριστοῦ σους, καὶ πάλιν" »ἔἐχεῖ ἐξανατελῶ κέρας τῷ
Δαβίδ, ἡτοίμασα λύχνον τῷ χριστῷ μου τοὺς ἐχϑροὺς αὐτοῦ ἐνδύσω
αἰσχύνην, ἐπὶ δὲ αὐτὸν ἐξανϑήσει τὸ ἁγίασμά μους. 14! ποῦ δέ φησιν
»ἐχεῖ ἐξανατελῶ κέρας τῷ Δαβίδε ἢ ἐν τῇ Βηϑλεὲμ τῇ Ἐφραϑά; ἐντεῦ-
ϑεν γοῦν τὸ χέρας τοῦ Δαβίδ, ὁ Χριστός, τὸ κατὰ σάρκα, οἷόν τι μέγα
φῶς ἐξανέτειλεν, ἐνταῦϑά τε προητοίμαστο ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ τῶν ὅλων
ὁ τοῦ Χριστοῦ λύχνος. 13 εἴη δ᾽ ἂν λύχνος αὐτοῦ, oia νοεροῦ φωτός,
τὸ ἀνϑρώπειον σχῆνος, Ót οὗ δίκην ὀστρακίνου σχεύους, ὥσπερ διὰ
λύχνου, τὰς τοῦ ἰδίου φωτὸς ἀκτῖνας πᾶσι τοῖς ἐν ἀγνοίᾳ ϑεοῦ καὶ
σχότῳ βαϑεῖ πιεζομένοις ἐξέλαμψεν. alla γὰρ καὶ ἐν τούτοις
ἀποδεδεῖχϑαι σαφῶς ἡγοῦμαι ϑεὸν Ἰακώβ, ἀπ᾽ ἀρχῆς καὶ »ἐξ ἡμερῶν«
τυγχάνοντα »αἰῶνοςς, ἀνϑρώποις ἐπιδημήσειν, καὶ γεννηϑήσεσϑαι οὐκ
ἀλλαχόϑι γῆς ἀλλ᾽ (N) ἐν τῷ κατὰ Βηϑλεὲμ τόπῳ, πρὸς τοῖς Ἵερο-
σολύμοις εἰσέτι καὶ νῦν ἐπιδεικνυμένῳ χωρίῳ, ἔνϑα οὐδ᾽ ἄλλος μετὰ

2 vgl. Psal. 131,5 — 3 Psal. 131, 6a — 4 Psal. 131,7} — 6f vgl. Psal. 131, 5
— 8 Micha 5,2 — 10 vgl. oben S. 328, 12 ff — 16f vgl. Róm. 1, 3 — 21 Psal. 131,10
— 22 Psal. 131, 17—18 — 25ff Psal. 131,17 — 32 vgl. Psal. 131, 5 — Micha 5, 2

26 Wortfolge τὸ zara σάρχα, ὃ χριστὸς Hkl 84 ἢ -- Steph. | ἐν τῷ
+ vor πρὸς Hkl

348

σι

336 Eusebius

τοὺς τῶν προφητῶν χρόνους ἐπιφανὴς xci εἰς πάντας ἀνϑρώπους
ἐπίδοξος ἢ μόνος Ἰησοῦς ὃ Χριστὸς πρὸς τῶν ἐπιχωρίων ἁπάντων
ἀχολούϑως ταῖς εὐαγγελικαῖς φωναῖς γεγονὼς μαρτυρεῖται. 43 ἕρμη-
νεύεται δὲ ἡ Βηϑλεὲμ »oixoc ἄρτους, φερώνυμος οὖσα τοῦ προελ-
ϑόντος ἐξ αὐτῆς σωτῆρος ἡμῶν, ὄντος ϑεοῦ λόγου ψυχῶν λογικῶν
ϑρεπτιχοῦ, ὃ καὶ παρίστησιν αὐτὸς λέγων" »iyo εἶμι ὁ ἄρτος ὃ ἐκ
τοῦ οὐρανοῦ καταβάς«. 45ἀλλ᾽ ἐπειδὴ καὶ τοῦ Δαβὶδ γέγονεν avc
πατρίς. εἰκότως καὶ ὁ »xar& σάρχας γενόμενος υἱὸς Aaió τὴν πρόοδον
ἐξ αὐτῆς ἐποιήσατο, ἀκολούϑως ταῖς προφητικαῖς προρρήσεσιν, ὥστε
οὐκ ἄδηλον εἶναι καὶ τὴν αἰτίαν δι᾿ ἣν πατρίδα τὴν Βηϑλεὲμ ἐπε-
γράψατο.

16422à xci ἐν Ναζάροις ἀνατραφεὶς λέγεται καὶ πάλιν »Ναζο-
galog« κληϑήσεσϑαι. ἰστέον οὖν ὅτι καὶ τὸ ναξιραῖον ὄνομα ἑβραϊκὸν
τυγχάνει ἐν Δευιτικῷ ἐπὶ τοῦ χρίσματος τοῦ παρ᾽ αὐτοῖς χριστοῦ
(v δὲ οὗτος ὁ ἄρχων κατ᾽ εἰχόνα τοῦ “μεγάλου καὶ ἀληϑῶς ἀρχιε-
ρέως τοῦ Χριστοῦ τοῦ ϑεοῦ, σκιώδη τινὰ xal τυπικὸν Χριστὸν ἐπι-
φερόμενος)" 4729 οἷς γοῦν εἴρηται κατὰ τοὺς ἑβδομήκοντα περὶ τοῦ
ἀρχιερέως" »χαὶ οὐ βεβηλώσει τὸν ἡγιασμένον τοῦ ϑεοῦ αὐτοῦ, ὅτι
τὸ ἅγιον ἔλαιον χριστὸν τοῦ ϑεοῦ αὐτοῦς, τὸ μὲν "Efgaixóv »ὅτι
ναζὲρ ἔλαιονε περιέχει, ὃ δὲ ᾿Αχύλας" »ὅτι ἀφδριδμι ἔλαιον ἀλζ(ελίμ-
ματος ϑεοῦ αὐτοῦ ἐπ᾽ αὐτῷς, ὁ δὲ Σύμμαχος" »0rL ἄϑικτον ἔλαιον
τοῦ χρίσματος τοῦ ϑεοῦ αὐτοῦ ἐπ᾽ αὐτῷς, ὁ δὲ Θεοδοτίων᾽ »orı τὸ
valto ἔλαιον τὸϊν] χριστὸν παρὰ ϑεοῦ αὐτοῦ ἐπ᾽ αὐτῷς, 48 ὥστε
εἶναι τὸ vato χατὰ μὲν τοὺς ἑβδομήκοντα »ἅγιονε, κατὰ δὲ τὸν
Arvlav »ἀφύρισμας, κατὰ δὲ τὸν Σύμμαχον »adızrons, ὥστε ἐκ τού-
του τὸ ναξιραῖον ὄνομα σημαίνειν ἤτοι τὸν ἅγιον ἢ τὸν ἀφωρισμέ-
vov 7 τὸν ἄϑιχτον. ἀλλ᾽ oí μὲν πάλαι ἱερεῖς δι᾿ ἐλαίου σκχευαστοῦ,
τοῦ παρὰ Μωσεῖ ναζὲρ καλουμένου, χριόμενοι, παραγώγως ἀπὸ τοῦ
ναζὲρ ἐκαλοῦντο ναζιραῖοι. 49ὺ δὲ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν κατὰ
φύσιν ἔχων τὸ ἅγιον καὶ τὸ ἄϑικτον καὶ τὸ ἀφωρισμένον, οὐ δεό-
μενός τε χρίσματος ἀνϑροπίνου, ὅμως τῆς τοῦ ναζιραίου προση-
γορίας παρ᾽ ἀνϑρώποις ἔτυχεν, οὐκ ἀπὸ τοῦ καλουμένου ναζὲρ
ἐλαίου ναζιραῖος γεγονώς, ἀλλ᾽ ὧν μὲν τῇ φύσει τοιοῦτος, κληϑεὶς
δὲ xci παρ᾽ ἀνϑρώποις Nattoatoc ἀπὸ τῆς ΜΝαζαρέϑ', ἔνϑα παρὰ τοῖς
κατὰ σάρκα γονεῦσι τὴν ἐν παισὶν ἀνατροφὴν ἔσχηκεν. 50 διὸ λέλεκται
παρὰ τῷ Ματϑαίφ' τχρηματισϑεὶς δὲ κατ᾽ ὄναρε (δῆλον δ᾽ ὅτι ὁ

6 Joh. 6, 41 — 8 vgl. Röm. 1, 3 — 12 vgl. Matth. 2, 28 — 18 vgl. Levit.
21,12 — 36 Matth. 2, 225—923

15 ἄρχων P, ἀρχιερεὺς Hkl 17 oig P, ᾧ Hkl 18 có[v] ἡγιασμένον (LXX)
Hkl 20f ἀλείμματος Steph. 23 τὸ Steph.

Demonstr. evang. VII Cap. 2, 43—53. Cap. 3, 1—2 337

Ἰωσήφ), ἀνεχώρησεν εἰς τὰ μέρη τῆς Γαλιλαίας, καὶ ἐλϑὼν κατῴκησεν
εἰς πόλιν λεγομένην Nelapa' ὅπως ee τὸ ῥηϑὲν διὰ τῶν
προφητῶν, ὅτι Ναζωραῖος κληϑήσεταιε. 51 ἔδει μὲν γὰρ αὐτόν, ài
ἅπαντος φύσει καὶ ἀληϑείᾳ ναζιραῖον ὄντα, τοῦτ᾽ ἔστιν ἅγιον καὶ

ὅ ἄϑιχτον καὶ ἀφωρισμένον ἐξ ἀνϑρώπων, κληϑῆναι ταύτῃ τῇ προση-
γορίᾳ᾽ ἀλλ᾽ ἐπεὶ μὴ ἐκ τοῦ ναζὲρ ἐλαίου ταύτης ἔτυχεν τῆς προση-
γορίας, μὴ δεηϑεὶς ἀνϑρωπίνου χρίσματος, ἐκ τοῦ τόπου τῆς Nalapkd b
τὴν ἐπωνυμίαν ἐκτήσατο.

52 Toorov οὕτως ἀποδεδειγμένων, καιρὸς ἐπισχέψασϑαι, καὶ ἐξ

10 ὁποίου γένους ἐξ ὁποίας τε Ἑβραίων ρος ὃ σωτὴρ τῶν “Ῥυχῶν
ἡμῶν, ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, προελεύσεσϑαι ἐχηρύττετο. πρώτας de
τὰς εὐαγγελικὰς καὶ περὶ τούτου παραϑήσομαι λέξεις, Eid" ὥσπερ
ἁρμονίους σφραγῖδας τὰς “προφητικὰς αὐταῖς ἐπιϑήσω μαρτυρίας. ©
uiv ovv Μιατϑαῖος ὧδε τὸν Χριστὸν κατὰ σάρκα γενεαλογεῖ" »βίβλος

15 γενέσεως Ἰησοῦ Χριστοῦ, υἱοῦ Δαβίδ, υἱοῦ Apgaapı. “βραὰμ € ἐγέννησεν
τὸν Ἰσαάκ, Ισαὰκ δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰακώβ, Ἰακὼβ δὲ ἐγέννησεν τὸν e
Ἰούδανε, καὶ τὰ ἑξῆς. 53 συνᾷδει δὲ αὐτῷ καὶ ὁ ἀπόστολος, λέγων
ἀφωρίσϑαι »εἰς εὐαγγέλιον ϑεοῦ ὁ zgoeunyyellaro διὰ τῶν ze,
τῶν αὐτοῦ ἐν γραφαῖς ἁγίαις περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ τοῦ γενομένου &x

20 σπέρματος “1αβὶδ κατὰ σάρχας. γένοιντο δ᾽ ἂν σύμφωνα ταῦτα
ταῖς οὕτως ἐχούσαις ᾿προρρήσεσιν.

II. (e) Aro τῆς δευτέρας τῶν Παραλειπομένων. Ὁ κύριος d
διὰ Νάϑαν τοῦ προφήτου ταῦτα τῷ Δαβὶδ ϑεσπίξει ἐ ἐν δευτέρᾳ Παρα-
λειπομένων" »καὶ ἔσται ἐὰν πληρωϑῶσιν at ἡμέραι σου καὶ κοιμηϑήσῃ

25 μετὰ τῶν πατέρων σου, καὶ ἀναστήσω τὸ σπέρμα σου μετὰ σέ, ὃς
ἔσται ix τῆς κοιλίας σου, καὶ ἑτοιμάσω τὴν βασιλείαν αὐτοῦ" αὐτὸς
οἰχοδομήσει μοι οἶχον τῷ ὀνόματί μου, καὶ ἀνορϑώσω τὸν ϑρόνον
αὐτοῦ εἰς τὸν αἰῶνα. ἐγὼ ἔσομαι αὐτῷ εἰς πατέρα, καὶ αὐτὸς ἔσται
μοι εἰς υἱόν.« 851

80 2 Καὶ ἐν ὀγδόῳ δὲ καὶ ὀγδοηκοστῷ ψαλμῷ περὶ τοῦ αὐτοῦ, Oc
περὶ Δαβίδ, τάδε εἴρηται" »αὐτὸς ἐπικαλέσεταί με, πατήρ μου εἶ σύ,
ϑεός μου xcl ἀντιλήπτωρ τῆς σωτηρίας μου, κἀγὼ πρωτότοχον ϑή-
σομαι αὐτόν, ὑψηλὸν παρὰ τοῖς βασιλεῦσι τῆς γῆς. εἰς τὸν αἰῶνα

4f vgl. S. 336, 30 — 14 Matth. 1, 1—2 — 18 Röm. 1, 15—3 — 24 I Chron.
17, 11—13a — vgl. Euseb. Ecl. proph. I 20 (S. 56, 1ff) — 31 Psal. 88, 27—29

Vor Ὁ χύριος Z. 92: ἀπὸ ποίου γένους καὶ ἀπὸ ποίας ἑβραίων φυλῆς προ-
ἐλεύσεσθαι ὁ χριστὸς προεφητεύετο

9 ἀφωρισμ. ἐξ ἀνϑρ. verbunden von Kl 22 ὁ χύριος — 38 Παραλ. mit

Uneialschrift in P
Eusebius VI. 22

ῷ

338 Eusebius

φυλάξω αὐτῷ τὸ ἔλεός μου, xai ἡ διαϑήχη μου πιστὴ αὐτῷε, 3 καὶ
αὖϑις" »ὥμοσα Δαβὶδ τῷ δούλῳ μου, ἕως αἰῶνος ἑτοιμάσω τὸ σπέρμα
σου. καὶ οἰκοδομήσω εἰς γενεὰν καὶ γενεὰν τὸν ϑρόνον σους, ixal πάλιν"
᾿ἅπαξ ὥμοσα ἐν τῷ ἁγίῳ μου, εἰ τῷ Δαβὶδ ψεύσομαι" τὸ σπέρμα αὐτοῦ
εἰς τὸν αἰῶνα μενεῖ, καὶ ὁ ϑρόνος αὐτοῦ Oc ὁ ἥλιος ἐναντίον μου, καὶ
ος ἡ «σελήνη κατηρτισμένη εἰς τὸν αἰῶνας, 5 xci αὐϑις" »χαὶ ϑήσομαι
εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος τὸ σπέρμα αὐτοῦς. ὅμοια δ᾽ ἂν εἴη τού-
τοις καὶ τὰ δι᾿ ὧν εἴρηται νὥμοσεν κύριος τῷ Δαβὶδ ἀλήϑειαν, καὶ
οὐ μὴ ἀϑετήσῃ αὐτόν" ἐκ καρποῦ τῆς κοιλίας σου ϑήσομαι ἐπὶ τὸν
ϑρόνον σους.

6 Σολομῶν παῖς μὲν ὧν τοῦ Δαβὶδ καὶ τῆς βασιλείας διάδοχος
πέφηνεν ὁμολογουμένως, οὗτος δὲ καὶ τὸν ἐν Ἱεροσολύμοις νεὼν τῷ
ϑεῷ πρῶτος ἐδείματο, καὶ τοῦτον εἰκὸς ὑπολήψεσϑαι τοὺς ἐκ περι-
τομῆς τὸν προφητευόμενον εἶναι. οὕς ἐπιστῆσαι καλόν, εἰ οἷοί τε
εἶεν ἐπὶ Σολομῶνα ἀνάγειν τὸν χρησμὸν φάσκοντα" »καὶ ἀνορϑώσω
τὸν ϑρόνον αὐτοῦ εἰς τὸν αἰῶνας, καὶ αὖϑις μεϑ' ὕρχου διατάσεως
ὀμωμοκέναι τὸν ϑεὸν ἐν τῷ ἁγίῳ αὐτοῦ, ὡς ἄρα ἔσται ὁ ϑρόνος
τοῦ προφητευομένου ὡς ὁ ἥλιος καὶ αἱ ἡμέραι τοῦ οὐρανοῦ. "si γὰρ
δή {τις) τοὺς χρόνους ἐξετάσειεν τῆς τοῦ Σολομῶνος βασιλείας, τεσ-
σαράχοντα ἔτη, οὐ πλείονα, εὑρήσει" εἰ δὲ καὶ τῶν διαδόχων αὐτοῦ
συνάξοι, οὐδὲ ἐφ᾽ ὅλοις πεντακοσίοις ἔτεσιν εὕροι ἂν τοὺς πάντας
διαγενομένους. 3ἀλλ᾽ ἔστω τοὺς αὐτοὺς καὶ μέχρι τῆς ὑστάτης ὑπὸ
Ῥωμαίων πολιορκίας τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους διαρκέσαι νομίζεσϑαι" τί
οὖν τοῦτο πρὸς τὴν προφητείαν, »εἰς τὸν αἰῶνας καὶ »οἰς τὸν ἥλιονε

x c x ^ dee - > - E , 2 -
5. καὶ »ος τὰς ἡμέρας τοῦ οὐρανοῦς διαμενεῖν τὸν ϑρόνον αὐτοῦ ϑε-

σπίζουσαν; τὸ δὲ »καὶ ἐγὼ ἔσομαι αὐτῷ εἰς πατέρα καὶ αὐτὸς ἔσται
μοι εἰς vióv« πῶς ἂν τῷ Σολομῶνι ἁρμόσειεν, ὅτε διαρρήδην ἡ xat.
αὐτὸν ἱστορία ἀλλότρια καὶ ἀπῳκισμένα τῆς τοῦ ϑεοῦ εἰσποιήσεως
περὶ αὐτοῦ διδάσχει; ϑἄχουε δ᾽ οὖν οἵαν κατηγορίαν αὐτοῦ κατα-
λέγει" »καὶ «Σολομῶν ἦν φιλογύγαιος, καὶ ἔλαβεν γυναῖχας ἀλλοτρίας
πολλάς, καὶ τὴν ϑυγατέρα Φαραώ, Μωαβίτιδας, Auuavitudag, καὶ
Ἰδουμαίας, Σύρας, Χετταίας καὶ Auoggaias, ἐκ τῶν ἐϑνῶν, ὧν ἀπεῖ-
σεν κύριος ὁ ϑεὸς τοῖς υἱοῖς Ἰσραὴλ οὐχ εἰσελεύσεσϑαι εἰς αὐτάςε,

2 Psal. 88, 4"---ῦ — 4 Psal.88,36—38a — 6 Psal. 88, 908 — 8 Psal. 131, 11
— 11 vgl. Euseb. Ecl. proph. 120 (S. 56, 18 ed. Gaisford) — 15 I Chron. 17, 12 —
16—18 vgl. Psal. 88, 36—37 u. 800 — 24 Psal. 88, 37 u. 30 — 26 I Chron. 17, 13a
— 30 I Kón. 11, 1—23

14 oiwı, ı vielleicht aus v, P 19 us + Steph. 20 τῶν διαδόχων Steph.,
vielleicht (τοὺς) τῶν διαδόχων Hkl, τὸν διάδοχων (sic) P 25 διαμενεῖν Steph.,
διαμένειν P

Demonstr. evang. VII Cap. 3, 2—14 339

10 χαὶ ἐπιφέρει τούτοις" »καὶ οὐχ ἣν ἡ καρδία αὐτοῦ εὐϑεῖα μετὰ
χυρίου τοῦ ϑεοῦ αὐτοῦ, χαϑὼς ἡ καρδία Δαβὶδ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ,
καὶ ἐπορεύϑη Σολομῶν ὀπίσω τῆς ᾿ἀστάρτης, βδελύγματος Σιδωνίων,
xai ὀπίσω τοῦ βασιλέως αὐτῶν, εἰδώλου υἱῶν ᾿μμών" καὶ ἐποίησεν
Σολομῶν τὸ πονηρὸν ἐνώπιον κυρίους, 11καὶ αὖϑις ἑξῆς ἐπάγει"
»xal ἤγειρεν κύριος σατὰν τῷ Σολομῶνι τὸν AósQ τὸν dóovuciove.
τὸν δὲ ἐπὶ τοσούτοις καὶ τοιούτοις διαβεβλημένον τίς ἂν αἱρεῖ λόγος
πατέρα τὸν ϑεὸν τολμᾶν ἐπιγράφεσϑαι, καὶ τὸν ἐπὶ πάντων ϑεὸν
υἱὸν ἑαυτοῦ πρωτότοκον ἀναγορεύειν αὐτόν; πῶς δὲ ταῦτα τοτὲ μὲν
Mc περὶ αὐτοῦ λέγεται τοῦ Δαβίδ, τοτὲ δὲ ὡς περὶ σπέρματος αὑτοῦ;

᾿4λλ᾽ οὐδὲ τῷ Δαβὶδ ἐφαρμόζοι ἂν, oc ἐπιστήσαντί σοι δῆλον ἔσται.
12 90x00» τὸν 8x σπέρματος Δαβὶδ ἀναστήσεσϑαι ἐν τούτοις δηλού-
poner ἕτερον ζητητέον. ἀλλ᾽ οὐδεὶς ἄλλος τοιοῦτος ἐξ αὐτοῦ γεγονὼς
ἱστορεῖται, ἢ ὅτι γε εἷς ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς ὁ Χρι-
στὸς τοῦ ϑεοῦ, ὃς μόνος τῶν πώποτε ἐχ σπέρματος Δαβὶδ βεβασιλευ-
χότων xa^ ὅλης ἀνηγόρευται τῆς οἰκουμένης υἱὸς Δαβὶδ xarà τὴν
ἔνσαρκον αὐτοῦ γένεσιν ὁμολογουμένως, καὶ τούτου γε μένει καὶ δια-
μενεῖ ἡ βασιλεία, εἰς τὸν ἄπειρον αἰῶνα παρατείνουσα, καίτοι μυρία
μὲν ἐπιβεβουλευμένη, ϑείᾳ δὲ καὶ ὑπὲρ ἄνϑρωπον δυνάμει τὸ ἔνϑεον
καὶ ἀήττητον τῇ περὶ αὐτοῦ προφητείᾳ ἀκολούϑοως ἐπιδεικνυμένη.
13g] δὲ ὀμνύντα τὸν ϑεὸν ἀκούεις κατὰ τοῦ ἁγίου αὐτοῦ, ὡς πατρὸς
ἄχουε ὀμνύντος κατὰ τοῦ ϑεοῦ λόγου τοῦ πάντων αἰώνων προῦφ-
ἑστῶτος ἁγίου καὶ μονογενοῦς αὐτοῦ παιδός, ὃν ποικίλως ἐϑεολόγησαν
at πρόσϑεν ἡμῖν παρατεϑεῖσαι φωναΐ, καϑ' οὗ ὀμνυσιν ὃ ϑεὸς καὶ
πατὴρ αὐτοῦ, ὡς κατὰ ἠγαπημένου, τὸν ex σπέρματος Δαβὶδ (ele)
τὸν ἄπειρον αἰῶνα δοξάσειν" ὃ καὶ γέγονεν ὅτε O λόγος, σὰρξ γενό-
μενος, τὸν ἐκ σπέρματος Δαβὶδ ἀνείληφέν τε καὶ ἐϑεοποίησεν. διὸ
καὶ υἱὸν αὐτὸν ἀναγορεύει λέγων" »ἐγὼ ἔσομαι αὐτῷ εἰς πατέρα καὶ
αὐτὸς ἔσται μοι εἰς viove, xci πάλιν" »κἀγὼ πρωτότοκον ϑήσομαι

1 I Kön. 11, 3. 5 (Cod. A). 84 — 6 I Kón. 11, 14a — 8 vgl. I Chron.
17, 132 — 12 vgl. I Chron. 17, 11 — 18 vgl. I Chron. 17,12 — 21 vgl. Psal.
88, 36 — 24 vgl. S. 151, 30 ff — 25 f vgl. Psal. 88, 30 u. 37 — 26 vgl. Joh. 1, 14
— 28 I Chron. 17, 13 — 29 Psal. 88, 28a

7 αἱρεῖ Steph. ἐρεῖ P 9 ἕαυτοῦ steht am Rande in P 12 οὐχοῦν τὸν &
usw. man muß also einen anderen suchen, von dem hier gesagt wird, daß er aus
dem Samen Davids entstehen wird — 18 f γεγονὼς ἱστορεῖται, vgl. S. 345, 4, Hkl,
γέγονεν, ὡς tovoo. P 17 ὁμολογουμένως Hkl, ὁμολογούμενος P 20 τῇ — noo-
φητείᾳ Hkl, τῆς — προφητείας P — 21f ὡς πατρὸς ἄκουε ὀμνύντος: faf das auf,
als ob der Vater schwöre bei .. 25 εἰς + ΗΚ]

22*

340 Eusebius

αὐτόνε. σαφῶς τοιγαροῦν ix τούτων ὁ υἱὸς τοῦ ϑεοῦ ὁ πρωτότο-
xog ἐκ σπέρματος ἔσεσϑαι Δαβὶδ ἀνείρηται, ὥστε ἕνα καὶ τὸν qU-
τὸν εἶναι τὸν υἱὸν τοῦ Δαβὶδ τῷ ϑεοῦ υἱῷ καὶ τὸν υἱὸν τοῦ ϑεοῦ
τῷ υἱῷ Δαβίδ. δι’ ὧν ἐναργῶς ὃ »πρωτότοχος πάσης κτίσεωςς,
αὐτὸς ὃ υἱὸς τοῦ ϑεοῦ, υἱὸς ἀνθρώπου γενήσεσϑαι προεφητεύετο.
Ἰδχαὶ τοῦτο δὲ τὸ λόγιον. ἡ τοῦ εὐαγγελίου γραφὴ ἐπισφραγίξεται,
δι᾿ ὧν φῆσιν, ἐπιστάντα τὸν Γαβριὴλ τῇ ἁγίᾳ παρϑένῳ φάναι περὶ
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν" »οὗτος ἔσται μέγας xci υἱὸς ὑψίστου κληϑήσεται,
καὶ δώσει αὐτῷ κύριος ὃ ϑεὸς τὸν ϑρόνον Δαβὶδ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ,
καὶ βασιλεύσει ἐπὶ τὸν οἶχον laxo εἰς τοὺς αἰῶνας, καὶ τῆς βασι-
λείας αὐτοῦ οὐκ ἔσται τέλοςς. 19xol μετὰ βραχέα δὲ ἐν τῷ αὐτῷ
εὐαγγελίῳ Ζαχαρίας ὁ τοῦ Ἰωάννου πατὴρ τάδε περὶ τοῦ Χριστοῦ
ϑεσπίζει" »εὐλογητὸς κύριος ὁ ϑεὸς τοῦ ᾿Ισραήλ, ὅτι ἐπεσκέψατο καὶ
ἐποίησεν λύτρωσιν τῷ λαῷ αὐτοῦ, καὶ ἤγειρεν κέρας σωτηρίας ἡμῖν
ἐν οἴχῳ Δαβὶδ τοῦ παιδὸς αὐτοῦ, καϑὼς ἐλάλησεν διὰ στόματος τῶν
ἁγίων an’ αἰῶνος αὐτοῦ προφητῶνε. 11ἀλλ᾽ ὅτι μὲν τὸν ἐπηγγελ-
μένον τῷ Δαβὶδ αἰώνιον ϑρόνον ὃ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς ὁ
Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ καὶ οὐδὲ ἄλλος ἀνϑρώπων ἀπείληφεν, ἱκαναὶ πι-
στώσασϑαι αἱ προπαρατεϑεῖσαι μαρτυρίαι, 7| τε τοῦ Γαβριὴλ καὶ ἡ
τοῦ Ζαχαρίου, δι᾿ ὧν καὶ συνίσταται »éx σπέρματοςκ« γεγονὼς "Δαβὶδ
χατὰ σάρχας. 18 τίνι δὲ “λόγῳ τὸν Ἰωσὴφ γενεαλογοῦσιν ot ἱεροὶ £0-
αγγελισταί, καίπερ μὴ ὄντος τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐξ αὐτοῦ, ἀλλ᾽ ἐξ
ἁγίου πνεύματος καὶ τῆς ἁγίας παρϑένου, ὅπως τε καὶ αὕτη ἡ τοῦ
κυρίου μήτηρ ἀπὸ γένους καὶ σπέρματος ἀποδείκνυται εἶναι Δαβίδ,
ἐν τῷ πρώτῳ τῶν εἰς τὴν γενεαλογίαν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ζητημά-
τῶν καὶ λύσεων διειληφότες, ἐπ᾽ ἐκεῖνα τοὺς φιλομαϑεῖς ἀναπέμπο-
μεν, ἐφ᾽ ἑτέραν ἡμᾶς ὑπόϑεσιν κατεπείγοντος τοῦ παρόντος καιροῦ.

(U) Azo Ψαλμοῦ οα΄. »O ϑεός, τὸ κρίμα σου τῷ βασιλεῖ δός, καὶ
τὴν δικαιοσύνην σου τῷ υἱῷ τοῦ βασιλέωςς, 19 καὶ ἑξῆς ἐπιλέγει"
»χαὶ συμπαραμενεῖ τῷ ἡλίῳ, καὶ πρὸ τῆς σελήνης γενεᾶς γενεῶν.
καταβήσεται ὡς ἱετὸς ἐπὶ πόκον, καὶ ὡσεὶ σταγόνες στάζουσαι ἐπὶ
τὴν γῆν. ἀνατελεῖ ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτοῦ δικαιοσύνη, καὶ πλῆϑος

4 Kol. 1, 15 — 8 Luk. 1, 33-33 — 13 Luk. 1, 68—70 — 17 vgl. Chron.
17, 12 u. Psal. 88, 30 u. 37 — 20 Röm. 1,3 — 25 vgl. Harnack, Die Chrono-
logie d. altchristl. Lit. IT 124 (Ζητήματα καὶ λύσεις εἰς τὴν γενεαλογίαν τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν) — 28 Psal. 71, 1 — 80 Psal. 71, 5—8

Vor Ὁ ϑεός Z. 28: περὶ σολόμωνος καὶ τοῦ ἐκ σπέρματος αὐτοῦ προελευ-

σομένου

7 δι᾿ ὧν Steph. δι᾿ ὃ P 23 αὐτὴ Kl 80 now P 31 Znibis P

354

Demonstr. evang. VII Cap. 3, 14—24 341

x c u iz > - c , \ , SEN
εἰρήνης ἕως ov ἀνταναιρεϑῇ ἢ 0EANVN. καὶ καταχυριεῦσει ἀπὸ ϑα-
, > ^ - , -
λάσσης ἕως ϑαλάσσης, καὶ ἀπὸ ποταμοῦ ἕως περάτων τῆς οἰχουμέ-
c , BEN x
γῆς, "zei μετὰ βραχέα φησίν" »Ὀπεραρϑήσεται ὑπὲρ τον Αίβανον
ö καρπὸς αὐτοῦ. ἔσται τὸ ὄνομα αὐτοῦ εὐλογημένον εἰς τοὺς αἰῶ-
νας, πρὸ τοῦ ἡλίου διαμενεῖ τὸ ὄνομα αὐτοῦ" καὶ ἐνευλογηϑήσονται
- - ^ - - , x - P] ,
àv αὐτῷ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς, πάντα τὰ ἔϑνη μακαριοῦσιν avrOv«.
37? x > , >) x - € , € - -
21 Βπειδὴ (ἐπι)γέγραπται »εἰς XoAoucva« ὁ ψαλμος, 0 πρῶτος τοῦ
- 2 M > x € , , x
ψαλμοῦ στίχος slc αὐτὸν (av) ἀναφέροιτο, τὰ δὲ ἑπόμενα πᾶντα εἰς τὸν
€^ = > \ c , a > DEN 3 , =
viov Σολομῶνος, ov vov Poßoau, oc user αὕτον ἐβασίλευσεν τοῦ
> > 2 - \ , ,
Ἰσραήλ, ἀλλὰ τὸν »ix σπέρματος« αὐτοῦ »κατὰ σάρκας γενόμενον, τὸν
x - - 22 [4 x 2 ER: x - 2 pn AN ^
Χριστον τοῦ ϑεοῦ. ὁτι γὰρ οὐκ ἐπὶ τὸν Σολομῶνα οὐδὲ ἐπὶ τον
, > , ^ x - - ^ ^
τούτου διάδοχον ἀναφέρειν δυνατὸν Ta Ev τῷ ψαλμῷ διὰ τὰ περὶ
> - - c > , = " c ,
αὐτοῦ δεδηλωμένα, πᾶς ὁ μὴ ἀνεπιστήμων τῶν ϑείων ομολογήσει
- > ' - r2 4
γραφῶν. ἀλλὰ xal πῶς oiov τε ἐπὶ Σολομῶνα ἢ ἐπὶ τὸν τούτου
er € \ E] , X
υἱὸν Ῥοβοὰμ ἐκλαμβάνειν τὰ ἐμφερόμενα δι᾿ ὅλου τοῦ ψαλμοῦ, οἷον
> , , NE 231 “Ὁ =
τὸ »χαταχυριεύσει ἀπὸ ϑαλάσσης toc ϑαλαάσσης, καὶ ἀπὸ ποταμῶν
, - = \ b = c
ἕως περάτῶν τῆς oixovuérgc«, καὶ TO »συμπαραμενεῖ τῷ ηλίῳ, καὶ
N - , - - x 9€ , , o
πρὸ τῆς σελήνης γενεᾶς yevtOv«, xai 000 ἄλλα τούτοις ouoLa ἐπι-
2 , 5 233 ὁ , 2 , 32 ὃ 9 , B c Y , > > H -
λέγεται; ı0rE0 ἀβασανίστως ἀποδοϑείη av ὁ μὲν qaoxov Ev ἀρχῇ
τ - , c , \ N - Mn , » 2 PNE
τοῦ ψαλμοῦ λόγος »0 ϑεος, tO χρίμα σου τῷ βασιλεῖ dog« Er αὐτὸν
E - c \ \ , - -
&xeivov Σολομῶνα, ὁ ἐπιλέγων δὲ »καὶ τὴν δικαιοσύνην σου τῷ υἱῷ
- \ \ - , 2 \ , 2h
τοῦ βασιλέως« ἐπὶ τὸν Σολομῶνος viov, ov τὸν πρωτότοχον &xsivor
x , > - - , , 2 03. 6 \ 2.
τὸν διάδοχον αὐτοῦ τῆς βασιλείας γενόμενον (οὐδ᾽ ολοις yag ἐκεῖνος
” , - > ,
ἑπτακαίδεκα ἔτεσιν μόνου τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους προστὰς κακιστα
, - > - > > 502 » > a - ^ [d x ^
χέχρητο τῇ ἀρχῇ), ἀλλ οὐδ᾽ ἐφ᾽ ἕτερον τῶν (usta) Ῥοβοὰμ τον
, - - ^ - , * , x
ϑρονον τῆς τοῦ Σολομῶνος βασιλείας διαδεξαμένων, ἐπὶ μόνον δὲ
\ Ἢ σ x - - \ c -
τὸν Ex σπέρματος Δαβίδ, οὕτω καὶ τοῦ Σολομῶνος viov ὧς καὶ τοῦ
τῇ )
Δαβὶδ χρηματίσαντα. πὶ οὗτος ὁ ἦν» ö σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς
ς ,
ὁ Χριστός: τούτου γὰρ μόνου καὶ οὐδ᾽ ἑτέρου τῶν πώποτε ὃ τῆς
ἐνθέου βασιλείας ϑρόνος »συμπαραμενεῖ τῷ ἡλίφε, καὶ οὗτός γε ἀλλ᾽
2 ^ > , - x i] - - ,
οὐδεὶς ἕτερος ἀνϑρώπων »πρὸ τῆς σελήνης« xal πρὸ τῆς τοῦ κόσμου
, a , » - € m , , €
συστάσεως, &rt λύγος Ov ϑεοῦ, προὐπῆρχεν, ἔσταξέν TE μόνος Ov-
> , , , x - x - , > \
τος οὐρανῶϑεν δρύσου δίκην ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν, εἴρηταί τε αὐτὸν

9 Psal. 71, 16 mitte. 17 — 7 vgl. Psal. 71, 1 — 10 Röm. 1, 8 --- 12 vgl.
oben 8. 338, 27 ff — 16 Psal. 71, S — 17 Psal. 71, 5 — 20 Psal. 71, 1a — 21 Psal.
71, 1b — 80. 31 Psal. 71, 5 — 32 vgl. Psal. 71, 6

7 (ἐπι )γέγραπται Kl, vgl. S. 362, 6f σολόμωνα (ó auf Rasur aus c) P
8 ἂν + Hk] 9 σολόμωνος u. so auch unten P — 9f τοῦ T. Steph., τὸν T. P
16 oben Z. 2 u. 342,5 ποταμοῦ 25 μετὰ + Hkl, post Rhoboam Donat.

342 Eusebius

καὶ εἰς πάντας ἀνϑρώπους ἀνατεταλκέναι, κατὰ τὰ μικρῷ πρόσϑεν
ἡμῖν ἀποδεδομένα, καὶ δικαιοσύνη(ν») παραμένουσα(») μέχρι τῆς τοῦ βίου
συντελείας, ἥτις ἀνταναίρεσις ὠνόμασται τῆς σελήνης. 252 ἐναργῶς τε
7 τοῦ σωτῆρος ἡμῶν δύναμις κρατεῖ καὶ κυριεύει τῶν ἐξ ἑῴας ϑα-
λάσσης καὶ ἐπὶ δύοντα ἥλιον, ἐ ἐνεργεῖν μὲν ἀρξαμένη ἀπὸ ποταμοῦ,
ἤτοι τοῦ κατὰ λουτρὸν μυστηρίου, ἢ καὶ ἀφ᾽ οὗπερ κατὰ τὸν log-
δάνην πρῶτον φανεὶς ἤρξατο τῆς εἰς ἀνϑρώπους εὐεργεσίας. 35 παρ-
εχταϑεῖσα γοῦν ἐξ ἐκείνου ἡ ἐν ἀνθρώποις βασιλεία αὐτοῦ διῆλϑεν
καϑ’ ὅλης τῆς οἰχουμένης. »Διβάνους δὲ ἐπινοουμένης τῆς Ἱερου-
σαλήμ, ὡς ἀπὸ πλείστων ὅσων προφητειῶν ἀποδείκνυται, διὰ τὸ
πάλαι ἐν αὐτῇ ἁγίασμα xci τὸ ϑυσιαστήριον τά τε ἐπὶ τούτῳ εἰς
τιμὴν ἀναφερόμενα λιβάνου δίκην τῷ ϑεῷ, ὁ τοῦ Χριστοῦ »καρπόες, ἡ
ἐξ ἐθνῶν ἐχκλησία, »ὑπὲρ τὸν Aißavov« ἀρϑήσεσϑαι ϑεσπίζεται. 31 ἐπὶ
σχολῆς δ᾽ ἂν ὃ φιλομαϑὴς ἑαυτῷ τὸν ψαλμὸν πρὸς λέξιν βασανίσας,
μόνῳ τῷ ἡμετέρῳ κυρίῳ τὰ ἐν αὐτῷ προσήκειν ὁμολογήσειεν ἂν,
ἀλλ᾽ οὔτε τῷ παλαιῷ Σολομῶνι οὔτε ἑτέρῳ τῶν μετ᾽ αὐτὸν βασι-
λέων, ἑνὸς ἔϑνους τῶν Ἰουδαίων ἀρξάντων, καὶ οὐ πλεῖον ὀλιγοστῶν
ἐτῶν, καὶ οὐδ᾽ ἐφ᾽ ἑτέρας ἢ μόνης τῆς Ἰουδαίας γῆς.

28 (η΄) Arno τοῦ Ἡσαΐου. » Καὶ ἐξελεύσεται ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης
Ἰεσσαί, καὶ ἄνϑος ἐκ τῆς ῥίζης ἀναβήσεται. καὶ ἐπαναπαύσεται ἐπ᾽
αὐτὸν πνεῦμα ϑεοῦ, πνεῦμα σοφίας καὶ συνέσεως, πνεῦμα βουλῆς καὶ
ἰσχύος, πνεῦμα γνώσεως καὶ εὐσεβείας" ἐμπλήσει αὐτὸν πνεῦμα φόβου
ϑεοῦ. οὐ χατὰ τὴν δόξαν χρινεῖ, οὐδὲ κατὰ τὴν λαλιὰν ἐλέγξει, ἀλλὰ
κρινεῖ ταπεινῷ κρίσιν, καὶ ἐλέγξει τοὺς ταπεινοὺς τῆς γῆς. 39 καὶ
ἔσται δικαιοσύνῃ ἐζωσμένος τὴν ὀσφὺν αὐτοῦ, καὶ ἀληϑείᾳ εἰλημί μ)έ-
vos τὰς πλευρὰς αὐτοῦ. xci συμβοσχηϑήσεται λύχος μετὰ ἀρνός, xc
παρδαλὶς συναναπαύσεται ἐρίφῳ, καὶ μοσχάριον καὶ λέων ἅμα βοσκχη-
ϑήσονται. καὶ ἔσται ἡ ῥίζα τοῦ ᾿Ιεσσαὶ καὶ ὃ “ἀνιστάμενος ἄρχειν
vor, ἐπ᾿ αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσιν. καὶ ἔσται ἡ ἀνάπαυσις αὐτοῦ τιμή. «

80 Ὁ δηλούμενος ἐνταῦϑα Ἰεσσαὶ πατὴρ 9v τοῦ Δαβίδ. ὥσπερ
οὖν ἐν ταῖς πρὸ ταύτης προφητείαις ἐκ καρποῦ καὶ σπέρματος Δαβὶδ
προελεύσεσϑαι ἐλέγετο, καὶ πάλιν ἐκ σπέρματος Σολομών, τὸν αὐτὸν
τρύπον χἀνταῦϑα, πλείστοις ὕστερον τῆς τοῦ Δαβὶδ οὐ μόνον ἀλλὰ

1. 2. 3 vgl. Psal. 71, 7 — 4f vgl. Psal. 71, 8 — 10 vgl. oben 8. 80, 31;
290, 12 — 12 vgl. Psal 71, 16 — 19 Jes. 11, 1—4a. 5—6. 10 — 31 vgl. oben
S. 337, 22 ff — 32 vgl. oben S. 340, 28 ff

Vor Kai ἐξελ. Z. 19: περὶ ἰεσσαὶ καὶ τοῦ ἐκ σπέρματος αὐτοῦ γενησομένου

9 δικαιοσύνην) παραμένουσα(ν) Kl, vgl. S. 345, 13 25f εἰλημμένος P,
aber unten S. 343, 25 εἰλημένος 27 ταῦρος xai + vor λέων LXX

Demonstr. evang. VII Cap. 3, 24—37 343

Cor

καί τῆς τοῦ Σολομῶνος τελευτῆς (ἔτεσιν), ἐκ ῥίζης Ἰεσσαὶ δῆλον δ᾽
ὅτι καὶ ἐκ τῆς τοῦ Δαβὶδ προελεύσεσϑαί τις ϑεσπίζεται. 51 λύσει δὲ
0 παρὼν λύγος τὴν ἐν τοῖς πρόσϑεν νομιζομένην παρὰ Ἰουδαίοις
περὶ τοῦ Σολομῶνος ἀμφιβολίαν. μετὰ πλεῖστον γοῦν τῆς τοῦ Σολο-
μῶνος τελευτῆς χρόνον ταῦτα Ἡσαΐας περί τινος ἑτέρου προφητεύει
μέλλοντος ἐκ ῥίζης Ἰεσσαὶ καὶ ἐκ σπέρματος Δαβὶδ ἀναφανήσεσϑαι.
339v. δὲ οὐδ᾽ ἐφ᾽ ἕτερον ἢ ἐπὶ τὸν ἡμέτερον σωτῆρα τὸν Χριστὸν
τοῦ ϑεοῦ ἀνάγεται τὰ δηλούμενα, ἐκ ῥίζης γενόμενον Δαβίδ τε καὶ
Ἰεσσαί, οὐκ οἶμαί τινα ἀμφιβάλλειν, ἐπιστήσαντα τῇ τε ἐπαγγελίᾳ
τῆς προρρήσεως, φασχούσῃ »xci ἔσται ἡ ῥίζα τοῦ Ἰεσσαὶ καὶ ὁ ἀνι-
στάμενος ἄρχειν ἐϑνῶν, ἐπ᾿ αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσινε, καὶ τοῖς ἐπὶ τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν δεικνυμένοις ἀποτελέσμασιν. ?? μόνος γοῦν οὗτος μετὰ
τὴν ἐκ νεχρῶν ἀνάστασιν, δι᾿ ἣν καὶ οἶμαι αὐτὸν »ἀνιστάμενονς
ἐπικεκλῆσϑαι, οὐ τοῦ Ἰουδαίων λαοῦ ἀλλὰ τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων ἢρ-
ξεν, ὡς μὴ δεδεῆσϑαι τὸ λόγιον ἑρμηνείας, σαφῶς προδήλου καϑε-
στῶτος, ὅπως εἰς αὐτὸν τέλος εἴληφεν μετὰ τῶν ἄλλων καὶ τὸ sen”
αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσινε. ira δ᾽ ὡς περὶ ζῴων καὶ ϑηρίων, ἡμερου-
μένων καὶ τὸ ἄγριον ἦϑος καὶ ἀτίϑασον ἀποϑησομένων ἐπὶ τῇ τοῦ
προφητευομένου ἐπιδημίᾳ, λεγόμενα ἀλληγοροῖντ᾽ ἂν ἐπὶ τρόπους
ἀπηνεῖς καὶ ἀγρίους χαὶ ἤϑη ἀνδρῶν ϑηριώδη, διὰ τῆς τοῦ Χριστοῦ
διδασχαλίας τῆς ἀλογίας καὶ ϑηριωδίας μεταϑησόμενα. 535 ἀλληγο-
ροῖντο δ᾽ ἂν ταῦτα σαφῶς οὕτως, (ὥς tic) ἂν καὶ τὴν δηλουμένην
διὰ τῆς προφητείας »ῥίζαν ᾿Ιεσσαὶ« καὶ »τὴν ῥάβδον« καὶ »τὸ ἄνϑοςς«
τροπολογῶν ἑρμηνεύσειεν, καὶ ὡς ἂν ἐπινοηϑείη »δικαιοσύνῃς« μὲν "τὰς
πλευρὰςς ζωννύμενος, »ἀληϑείᾳς δὲ "τὴν ὀσφὺν. »εἰλημένοςς. 3605 γὰρ
οὐ δυνατὸν ἑτέρως ταῦτα 2 διὰ μόνης ἀλληγορικῆς ἀποδόσεως &0-
μηνεύειν, τὸν αὐτὸν τρόπον ἕπεται καὶ τὰ περὶ τῶν κατὰ τοὺς τό-
πους ὀνομαζομένων ζῴων χρῆναι δεῖν ἐκλαμβάνειν.

i i Aro τοῦ Ἱερεμίου. » [008 ἡμέραι ἔρχονται, λέγει κύριος,
xai ἀναστήσω τῷ Δαβὶδ ἀνατολὴν δικαίαν, καὶ βασιλεύσει βασιλεὺς καὶ

6 vgl. Jes. 11, 1 — 10. 13. 16 Jes. 11, 10 — 17 ff vgl. Jes. 11, 6—8 —
17 vgl. Euseb. Ecl. proph. IV 8 (S. 185, 16 ed. Gaisford) — 23 vgl. Jes. 11, 1
— 24 vgl. Jes. 11,5 — 27f vgl Jes. 11, 6—8 — 29 Jerem. 23, 5—6 — vgl.
Euseb. Ecl. proph. III 36 (S. 137, 13 ££)

Vor Ἰδοὺ Z. 29: ἀνατολὴ δικαία ἐκ σπέρματος daßid ἀνισταμένη, καὶ ἀνϑρώ-
πων ὃ αὐτὸς βασιλεύς, χαινή τε προσηγορία τεϑησομένη τοῖς ὑπ᾽ αὐτῷ βασιλευ-
ϑησομένοις, καὶ τῶν προτέρων ἁμαρτημάτων λύσις

1 ἔτεσιν + Steph. ὃ παρὸν P 4f μετὰ πλεῖστον χρόνον (vgl. auch S. 344, 8):
lange Zeit nach 22 ὥς τις + Hkl, τις ἔτι + vor ἕρμην. Steph.

397
b

344 Eusebius

συνήσει xci ποιήσει χρίμα xci δικαιοσύνην ἐπὶ τῆς γῆς. ἐν ταῖς
ἡμέραις αὐτοῦ σωϑήσεται Ἰούδας, καὶ Ἰσραὴλ κατασκηνώσει πεποιϑώς,
καὶ τοῦτο τὸ ὄνομα ὃ καλέσει αὐτὸν κύριος, Ἰωσεδεκεὶμ ἐν τοῖς προ-
φήταις.« »ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐχείνῃ, εἶπεν κύριος, συντρίψω τὸν ζυγὸν ἀπὸ
τραχήλου αὐτῶν, καὶ τοὺς δεσμοὺς αὐτῶν διαρρήξω, καὶ οὐκ ἐργῶν-
ται ἔτι ϑεοῖς ἑτέροις, ἀλλὰ ἐργῶνται κυρίῳ τῷ ϑεῷ αὐτῶν, καὶ τὸν
Δαβὶδ βασιλέα αὐτῶν ἀναστήσω αὐτοῖςκ«.

38 Meta πλεῖστον τῆς τελευτῆς τοῦ Δαβὶδ ἀλλὰ καὶ τοῦ Σολομῶ-
νος χρόνον ταῦτα καὶ Ἱερεμίας περὶ τοῦ μέλλοντος ἐκ σπέρματος &va-
στήσεσϑαι Δαβὶδ βασιλέως ϑεσπίζει, ὃν πρῶτον μὲν »ἀνατολὴνε καλεῖ,
χαὶ οὐχ ἁπλῶς. ἀλλὰ »dızalavı, ὡς ἂν ἐξ ἡλίου δικαιοσύνης συστη-
σόμεγνον, περὶ οὗ διειλήφαμεν ἐν ταῖς περὶ τοῦ δευτέρου αἰτίου ἀπο-
δείξεσιν, ἐν αἷς τὸν προόντα τοῦ ϑεοῦ λόγον μυρίαις κεχρημένον
ἐπωνυμίαις καὶ ἥλιον δικαιοσύνης ὀνομάζεσθαι ἀπεδείκνυμεν, τὴν

5 φάσχουσαν προφητείαν »τοῖς« δὲ "φοβουμένοις ue »ἀνατελεῖς »ἥλιος

δικαιοσύνης παραϑέμεγοι. ? ὥσπερ οὖν »ἥλιον δικαιοσύνης, οὕτως
καὶ »ἀνατολὴν δικαίανε ὁ λόγος ἐπὶ τοῦ παρόντος ἀναστήσειν τῷ
Δαβὶδ προφητεύει. τὸν αὐτὸν δὲ τοῦτον βασιλέα συνιέντα καὶ ποι-
οὔντα »zolua καὶ δικαιοσύνην ἐπὶ τῆς ige προαγορεύει. εἶτα καὶ
ὁμωνύμως τὸν αὐτὸν χαλεῖ τῷ πάλαι πρότερον τετελευτηκότι
Δαβίδ' 40 πρό(ο) JONES γὰρ ἐπιμελίλ)ῶς τῷ ἀνωτέρο μὲν »xci &va-
στήσω τῷ Δαβὶδ ἀνατολὴν δικαίανς, ἐπὶ τέλει δὲ ἐπιφερομένῳ, τῷ
»καὶ τὸν Δαβὶδ βασιλέ &a αὐτοῦ ἀναστήσω αὐτῷκ«. τίνι δὲ ν»αὐτῷ« ἢ τῷ
ZAató; τούτῳ γὰρ ἔφησεν ἀναστήσει» τὴν ἀνατολὴν τὴν δικαίαν.
^! xai ὁ Ζαχαρίας δὲ περὶ τοῦ αὐτοῦ προφητεύων ὁμοίως ἀνατολὴν
αὐτὸν καλεῖ, λέγων᾽ »ióov ἀνήρ, ἀνατολὴ ὄνομα αὐτῷ, καὶ ὑποκχά-
τωϑεν αὐτοῦ ἀνατελεῖ δικαιοσύνης, καὶ πάλιν" »καλέσω τὸν δοῦλόν
μου ἀνατολήνε. ἀλλ᾽ οὐδείς γε μετὰ τοὺς Ἱερεμίου χρόνους ἀλλ᾽
οὐδὲ μετὰ τοὺς τοῦ Ζαχαρίου τοιοῦτος ἀνέστη τοῖς ἐκ περιτομῆς,
ος ἀνατολὴ δικαία κληϑῆναι xci συνιὼν βασιλεὺς καὶ ποιῶν »χρίμα
zai δικαιοσύνην ἐπὶ τῆς γῆς«. 42εἰ δὲ λέγοι τις διὰ τούτων Ἰησοῦν
τὸν τοῦ Ἰωσεδὲκ δηλοῦσθαι, λεκτέον ὅτι οὐ συνέστηκεν ὁ λόγος
αὐτῷ" οὔτε γὰρ ἀπὸ γένους Δαβὶδ οὗτος ἦν οὔτε Oc βασιλεὺς ἐβα-

4 Jerem. 37 (30), 8--9 — 10 vgl. Jerem. 23, 5 — 11. 15. 16 Mal. 4, 2 —
12 vgl. oben S. 167, 25 tf — 17. 18. 21. 24. 30 vgl. Jerem. 23, 5 — 23 Jerem.
37 (30), 9 — 26 Sachar. 6, 12 — 27 Sachar. 3, 8 (beide Stellen aus Sachar.
wohl aus dem Gedächtnis citiert)

4 zal μεϑ᾽ ἕτερα + vor ἐν τῇ ἡμέρᾳ Hkl 6 ἑτέροις, vgl. S. 346, 11 u. 18
7 αὐτοῖς, aber Z. 23 u. S. 345, 2 αὐτῶ P 23 αὐτῷ] Z. 7 αὐτοῖς

an 2

Demonstr. evang. VII Cap. 3, 37 —48 345

σίλευσεν. 43 πῶς δὲ ἐπ᾽ ἐκεῖνον δύναται ἁρμόττειν τὸ »καὶ τὸν Δαβὶδ
βασιλέα ἀναστήσω αὐτῷς, ὁπότε φυλῆς μὲν ἦν Λευὶ τάξεως δ᾽ ἀρ-
χιερατικχῆς καὶ γένους ἑτέρου παρὰ τὸν Δαβίδ, βασιλεὺς δ᾽ οὐδαμῶς
γεγονὼς ἱστορεῖται; ὥστε εἰ μηδεὶς ἕτερος εὑρίσκοιτο τοιοῦτος, ὥρα
τὸν προφητευόμενον καὶ διὰ τούτων ὁμολογεῖν μόνον εἶναι τὸν σω-
τῆρα καὶ κύριον ἡμῶν, τὸν καὶ ἐν ἑτέροις »φῶς τοῦ κόσμους καὶ
»φῶς τῶν ἐϑνῶν«ς ἀνηγορευμένον. ᾿Ξαὐτὸς τοιγαροῦν εἴη ἂν χἀν-
ταῦϑα ὁ προφητευόμενος, καὶ συνέστηκεν ἀψευδὴς ἡ πρόρρησις" μό-
vos γὰρ ἐκ σπέρματος Δαβὶδ ὁμωνύμως τῷ προπάτορι xarà διάνοιαν
(ἐπεὶ ἑρμηνεύεται »δυνατὸς χειρίκ«) χρηματίσας, κρίμα καὶ δικαιοσύ-
γηνς διὰ τῆς αὐτοῦ διδασκαλίας τοῖς ἐπὶ γῆς ἅπασιν ἐχήρυξεν, καὶ
μόνος τῶν πώποτε οὐκ ἐπὶ μέρους ἐβασίλευσεν τῆς οἰκουμένης, ἀλλ᾽
ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν καὶ μόνος ἀνέτειλεν δικαιοσύνην, ἀκολούϑως καὶ
τῷ ἐν ψαλμῷ περὶ αὐτοῦ λεγομένῳ᾽ »ἀνατελεῖ ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτοῦ
δικαιοσύνη καὶ πλῆϑος εἰρήνηςς. 45 »Ἱούδαςς δὲ σωϑησόμενος καὶ » Io-
gamA« »iv ταῖς ἡμέραις αὐτοῦς πάντες εἰσὶν οἱ τῇ δι᾿ αὐτοῦ ϑεοσεβείᾳ
προσεληλυϑότες τοῦ ἐκ περιτομῆς λαοῦ, ἀπόστολοί τε αὐτοῦ καὶ
μαϑηταὶ καὶ εὐαγγελισταί, ἢ καὶ πάντες οἱ »τὸν ἐν χρυπτῷ lovóatovc
καὶ τὸν ἀληϑινὸν Ἰσραήλ, τὸν κατὰ διάνοιαν »ὁρῶντα ϑεόνε, ἀποσῴ-
Covres *9(»o0 γὰρ ὁ ἐν τῷ φανερῷ Tovóaióc ἐστινε φησὶν ὃ ἀπό-
στολος, »οὐδὲ ἡ ἐν τῷ φανερῷ ἐν σαρχὶ περιτομή, ἀλλ᾽ ὁ ἐν τῷ
χρυπτῷ Ἰουδαῖος, καὶ περιτομὴ καρδίας ἐν πνεύματι, οὐ γράμματι,
οὗ ὁ ἔπαινος οὐχ ἐξ ἀνθρώπων ἀλλ᾽ ἐκ τοῦ ϑεοῦς). τούτους οὖν
διὰ τῆς τοῦ Χριστοῦ χλήσεως »τὸν ἐν κρυπτῷ Ἰουδαῖονς καὶ τὸν
ἀληϑῶς ᾿Ισραὴλ φέροντας ἑτέρῳ φησὶν κληϑήσεσϑαι ὀνόματι, οὐχὶ δὲ
τῷ τοῦ Tovdaiov οὐδὲ τῷ τοῦ ἸΙσραὴλ ἀλλὰ ξένῳ τινὶ παρὰ ταῦτα.
^" »τοῦτος, γάρ φησιν, »τὸ ὄνομα, ὃ καλέσει αὐτοὺς κύριος, Ἰωσεόδε-
κείμε, ὅπερ ἑρμηνεύεται »oi τοῦ ϑεοῦ δίκαιοικ. ἐφίστημε δὲ μήποτε
πεποιημένον ἐστὶν τούνομα ἀπὸ τοῦ Ἰωσουέ" ἸΙωσεδεκεὶμ (γὰρ) παρὰ
τῷ ϑεῷ οἱ τοῦ Ἰησοῦ μαϑηταὶ κέκληνται, παρὰ ἀνϑρώποις μὲν ἑλλη-
νικώτερον προσαγορευόμενοι ἀπὸ τῆς τοῦ Χριστοῦ παρωνυμίας, κατὰ
δὲ τὴν Ἑβραίων φωνὴν καὶ παρ᾽ αὑτοῖς [καὶ] τοῖς προφήταις ἀπὸ
τοῦ Ἰησοῦ, ὡς ἂν δι᾿ αὐτοῦ σεσωσμένοι, Ἰωσεδεχείμ. 418 διὸ λέλεκται"
»χαὶ τοῦτο τὸ ὄνομα ὃ καλέσει αὐτοὺς κύριος, ᾿Ιωσεδεκεὶμ ἐν τοῖς προ-

1 Jerem. 37 (30), 9b — 6f Joh. 8, 12; vgl. Luk. 2, 32 — 10 ff vgl. Jerem.
23,5 — 14 Psal. 71,7 — 15 vgl. Jerem. 23, 6 — 18. 24 vgl. Röm. 2, 29 —
19 vgl. 5, 234,12 — 20 Róm.2,28—29 — 27. 34 Jerem. 23, 6b — 29 vgl. S.200,4

4 ὥρα Steph., ὅρα P 27. 84 αὐτοὺς] S. 344, 3 αὐτὸν 29 lovaov£ P, vel.
8. 346, 3 | γὰρ + Kl 32 xoi < Steph.

399

346 Eusebius

φήταιςς. ὃ δὴ οὖν μέλλων, φησίν, διὰ τοῦ προφητευομένου .. λαός,
κατὰ διάνοιαν Ἰούδας ὄντες xci loger, ὀνομασϑήσονται ἀπὸ τοῦ
Ἰωσουὲ Ἰωσεδεκείμ. καὶ τούτῳ γε, φησίν, κληϑήσονται τῷ προσρή-
ματι οὐ παρὰ ἀνϑρώποις, ἀλλὰ παρ᾽ αὐτῷ τῷ ϑεῷ καὶ παρὰ τοῖς
προφήταις αὐτοῦ. 1S ἐπιμελῶς γὰρ πρό(ο)σχες τῷ λόγῳ φήσαντι" »καὶ
τοῦτο τὸ ὄνομα ὃ καλέσει αὐτοὺς κύριος, Ἰωσεδεχεὶμ ἐν τοῖς προφή-
ταιςς. μεταλαμβάνεται δέ, ὡς ἔφην, τοὔνομα εἰς τὴν Ἑλλήνων 90-
νὴν »0i τοῦ ϑεοῦ δίχαιοι.. δϑτούτων δὲ οὕτως σωϑησομένοων,
τὸν παλαιὸν καὶ βαρὺν τῶν πικρῶν δαιμόνων ζυγὸν συντρίψειν
καὶ τοὺς οἷς τὸ πρὶν συνείχοντο δεσμοῖς τῶν ἀσεβημάτων διαρ-
ρήξειν ὃ ϑεὸς ἐπαγγέλλεται, ὡς μηκέτι (ϑεοῖς) ἀλλοτρίοις δου-
λεύειν αὐτούς, μόνῳ δὲ αὐτῷ καρποφορεῖν ἀρεσχόντως. 51 παρά-
ϑὲς δὲ τούτοις τὸ ἐν δευτέρῳ ψαλμῷ ἐπὶ τῇ τοῦ Χριστοῦ παρ-
οὐσίᾳ καὶ τῇ τῶν ἐϑνῶν κλήσει φάσκον λόγιον" »διαρρήξωμεν τοὺς
δεσμοὺς αὐτῶν, χαὶ ἀπορρίψωμεν ἀφ᾽ ἡμῶν τὸν ζυγὸν αὐτῶνι.
e συγγενὲς ἡγοῦμαι τυγχάνειν τὸ μετὰ χεῖρας λέγον" »τῇ ἡμέρᾳ
ἐκείνῃ, εἶπεν κύριος, συντρίψω ζυγὸν ἀπὸ τραχήλου αὐτῶν καὶ τοὺς
δεσμοὺς αὐτῶν διαρρήξω, xai οὐκ ἐργῶνται ἔτι ϑεοῖς ἀλλοτρίοις,
ἀλλ᾽ ἐργῶνται κυρίῳ τῷ ϑεῷ αὐτῶν«ε. 52ἀλλ᾽ ὅτι μὲν »éx καρποῦ
τῆς κοιλίαςς Δαβὶδ καὶ ἐκ σπέρματος Σολομῶνος καὶ »éx ῥίζης Ἴεσ-
σαὶς ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ γεννηϑήσεσϑαι προείρηται, ὕπερ καὶ γέγονεν,
OTL (TE) μετὰ; μυρίων ἄλλων προσηγοριῶν xai Δαβὶδ αὐτὸν ὀνομάζουσιν
οἱ ϑεῖοι λόγοι, αὐτάρχη πιστώσασϑαι τὰ εἰρημένα" ὅτι δὲ καὶ ἐκ Br
λῆς Ἰούδα λέγεται προελεύσεσϑαι οὐδ᾽ ἂν ζητηϑείη, τῷ μηδ᾽ ἑτέρας
ἢ τῆς δηλωϑείσης φυλῆς καὶ αὐτὸν εἶναι τὸν Japid. γένοιτο δ᾽ ἂν
ix περιουσίας xci τούτου παραστατιχὸν τὸ παρὰ Μωσεῖ λόγιον, τοῦ-
τον ἔχον τὸν τρύπον᾽

534 "Azo τῆς Γενέσεως. »Iovde, σὲ αἰνέσαισαν οἱ ἀδελφοί Gov:
αἵ χεῖρές σου ἐπὶ νώτου τῶν ἐχϑρῶν σου. προσκυνήσουσίν σοι υἱοὶ
τοῦ πατρός σου. σκύμνος λέοντος, Ἰούδα, ἐκ βλαστοῦ μοι υἱὲ ἀνέβης"
ἀναπεσὼν ἐχοιμήϑης Oc λέων καὶ oc σκύμνος" τίς ἐγερεῖ αὐτόν; οὐκ

5 Jerem. 23, 6Ρ — 8 vgl. S. 345, 28 — 10 ff vgl. Jerem. 37 (30), 8-9 —
14 Psal. 2, 3 — 16 Jerem. 37 (30), 8—9* — 19 vgl. Psal. 131, 11 — 20 Jes.
11,1 — 22 vgl S. 345, 9 — 28 Gen. 49, 8-10 — vgl. Euseb. Ecl. proph. I 8
(S. 21, 22ff ed. Gaisford)

Vor Ἰούδα Z. 98: ὡς 2x φυλῆς Ἰούδα γεννηϑήσεται xal τῶν ἐϑνῶν προσδοκία
ὁ χριστὸς τοῦ ϑεοῦ κατασταϑήσεται
1 + σωϑήσεσϑαι Hkl (vgl. Jerem. 23, 68) 6 αὐτοὺς] vgl. S. 344, 3; 345, 27. 34

11 ϑεοῖς + Steph. 16 ἐν + vor τῇ 8 344,4 18 ἀλλοτρίοις] S. 844, 6 ἑτέροις
22 τε + Hkl 26 uwvoet P 80 μοι, wie es scheint aus μου, P

Demonstr. evang. VII Cap. 3, 48—58 347

ἐχλείψει ἄρχων ἐξ ᾿Ιούδα, οὐδὲ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦ, ἕως
ἂν ἔλϑῃ © ἀπόκειται, καὶ αὐτὸς ἔσται προσδοκία ἐϑνῶν.

84 Δώδεχα φυλῶν παρ᾽ Ἑβραίοις οὐσῶν, δι᾿ ὧν τὸ πᾶν ἔϑνος
συνεστήχει, μιᾶς τούτων προπάτωρ γέγονεν καὶ ἀρχίφυλος ὁ ᾿Ιούδας,
πρὸς ὃν τεϑέσπισται τὰ προκείμενα, ἐξ αὐτοῦ τὸν Χριστὸν προελεύσε-
σϑαι σημαίνοντα. εἰ γοῦν συναγάγοις ἐπὶ ταυτὸ καὶ παραϑείης τῇ μετὰ
χεῖρας τὰς ἐν τοῖς πρόσϑεν τεϑείσας προφητείας, εὕροις ἂν ὁμοίως
κατά τι κοινὸν σημεῖον τὸν αὐτὸν κηρυττόμενον. dt μὲν γὰρ ἔλε-
γεν περὶ τοῦ ἐκ ῥίζης Ἰεσσαὶ ἀναστησομένου τὸ "καὶ ἔσται ὃ avı-
στάμενος ἄρχειν ἐϑνῶν, ἐπ᾿ αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσινς, ἡ δὲ περὶ τοῦ
υἱοῦ Σολομῶνος τὸ »καταχυριεύσει ἀπὸ ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης, καὶ
ἀπὸ ποταμοῦ ἕως περάτων τῆς οἰκουμένηςς, καὶ »ἐνευλογηϑήσονται
ἐν αὐτῷ« »πάντα τὰ ἔϑνης, ἡ δὲ μετὰ χεῖρας παραπλησίως" »ἕως ἂν
ἔλϑης, φησίν, »Q ἀπόχειται, καὶ αὐτὸς ἔσται προσδοκία ἐϑνῶνςε.
565] δὴ οὖν συνάδουσιν αἱ περὶ τῶν ἐϑνῶν προρρήσεις, ἀπεδείχϑησαν
δὲ αἱ πρὸ τούτων ὁρῶσαι τὸν ἡμέτερον σωτῆρα, οὐδὲν ἂν εἴη ἐμ-
ποδὼν μὴ οὐχὶ τὸν αὐτὸν βλέπειν καὶ τὴν παροῦσαν, εἴπερ σύμφωνα
ἀλλήλαις ὁμολογοῦνται ϑεσπίζειν, μάλιστα ὅτε μέχρι μὲν τῶν χρόνων
τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιφανείας οἱ τοῦ Ιουδαίων ἔϑνους ἄρχοντες
καὶ ἡγούμενοι αὐτῶν ἐκ προγόνων διαδοχῆς συνεστήχεσαν, ἅμα δὲ
τῇ αὐτοῦ παρουσίᾳ διαλελοίπεσαν, ὁμοῦ τε ἡ τῶν ἐϑνῶν προσδοχία
τέλος ἐπῆγεν τῇ τοῦ Ἰακὼβ προρρήσει. "Ἱοὐχοῦν κἀνταῦϑα ὁ Χρι-
στὸς δηλούμενος zul οὐδὲ ἄλλος ἐκ φυλῆς Ἰούδα... προελ εύσεσϑαι, καὶ
ὅτε δὲ ἐκ Δαβὶδ καὶ “Σολομῶνος ἔκ τε τῆς ῥίζης Ἰεσσαὶ γεγονὼς ἐδη-
λοῦτο, Er τῆς αὐτῆς φυλῆς ὧν ἐδείκνυτο 8 παῖς μὲν γὰρ ἢν τοῦ
Ἰεσσαὶ Δαβίδ, τοῦ δὲ Δαβὶδ “Σολομῶν, συστάντες ἐκ φυλῆς Ἰούδα.
εἴη ἂν τοιγαροῦν ἐξ αὐτῆς ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν, ὥσπερ οὖν ὃ
ϑαυμάσιος εὐαγγελιστὴς γενεαλογεῖ Ματϑαῖος λέγων" »Βίβλος γενέ-
σεως Ἰησοῦ Χριστοῦ, υἱοῦ Δαβίδ, υἱοῦ ᾿Αβραάμ. "AgoaGu ἐγέννησεν
τὸν ᾿Ισαάκ, ᾿Ισαὰκ δὲ ἐγέννησεν τὸν ᾿Ιακώβ, Ἰακὼβ δὲ ἐγέννησεν τὸν
"ovóav«, καὶ τὰ ἕξῆς.

᾿Αλλὰ γὰρ καὶ τούτων τὴν οἰχείαν ἀπόδειξιν ἀπειληφότων,
καιρὸς καὶ τοὺς χρόνους συνιδεῖν τῆς τῶν προηγορευμένων ἀποπλη-
ρώσεως.

9 Jes. 11, 10. — 11 Psal. 71,8 — 12 Psal. 71,17 — 13 Gen. 49, 10 ---
22 vgl. Gen. 49, 10 — 24 vgl. Jes. 11, 1 — 28 Matth. 1, 1—2

15 in προρρήσεις stehen ἡ u. εἰ auf Rasur in P 18 ὅτε am Rande in P
23 etwa λέγεται + vor προελεύσεσϑαι Hkl, vgl. S. 346, 24 34 nach dem Ende
des Buches: εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως τόμος ζ΄ P

861

Tade ἔνεστιν ἐν τῷ ὀγδόφ συγγράμματι τῆς περὶ τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως.
Περὶ τῶν χρόνων τῆς εἰς ἀνϑρώπους ἐπιφανείας αὐτοῦ ἐκ τῶν
ὑποσεσημειωμένων γραφῶν.
5 «. Axo τῆς Γενέσεος.
β΄. Arno τοῦ Δανιήλ.
γ΄. (ἀπὸ τοῦ Μιχαία.
δ΄. ᾿ἀπὸ τοῦ Ζαχαρίου.
ε΄. Ano τοῦ Ἡσαΐου.

10 Εὐαγγελικῆς ἀποσείξεως τόμος η΄.

Anodeläavres δι 060v» ὁ τοῦ ϑεοῦ λόγος εἰς ἀνϑρώπους ἥξειν
ἐϑεσπίζετο, ὅϑεν τε xol ὅπη καὶ ὅπως ὀφϑήσεσϑαι τοῖς ἐπὶ γῆς ἐν
ταῖς παρ᾽ Ἑβραίοις προφητικαῖς φωναῖς ἐκηρύττετο, ὅτι τε αὐτὸς
ἐκεῖνος jv xci οὐδ᾽ ἄλλος ὁ τῶν αἰώνων προὐφεστὼς υἱὸς τοῦ ϑεοῦ,
ὃν διὰ τῶν ἑτέρων ϑεόν τε καὶ κύριον καὶ ἀρχιστράτηγον καὶ μεγά-
λῆς βουλῆς ἄγγελον ϑεοῦ τε ἀρχιερέα τυγχάνειν προμεμαϑήκαμεν,
ἀκολούϑως μετὰ τὰ “προδιεξωδευμένα τοὺς χρόνους τῆς ἐπιφανείας
αὐτοῦ πάλιν ἐξ αὐτῶν τῶν προφητικχῶν προρρήσεων ἐπιμαρτυρώ-
μεϑα, ἐνθένδε ἀρξάμενοι.

2 Tov χρόνων τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας ἐκφανῆ σημεῖα τάδε
ἔσεσϑαι προκχηρύττουσιν αἱ ἱεραὶ γραφαί; τριῶν τὸ πρὶν ἐπιφανῶν
ἀξιωμάτων παρ᾽ Ἑβραίοις διαπρεπόντων, δι᾿ ὧν τὸ ἔϑνος By
τεῖτο, ἑνὸς uiv τοῦ βασιλικοῦ, ἑτέρου δὲ τοῦ προφητιχοῦ, καὶ ἐπὶ
τούτοις τοῦ ἀρχιερατικοῦ, τούτων ὁμοῦ τὴν κατάλυσιν καὶ τὴν παν-
τελῆ κχκαϑαίρεσιν σημεῖα τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας ἔσεσϑαι ϑεσπί-
ζουσιν, 5 δείγματα δὲ τῶν αὐτῶν εἶναι χρόνων καὶ τῆς κατὰ Μωσέα
ϑρησχείας τὴν περιγραφήν, τῆς τε Ἱερουσαλὴμ καὶ τοῦ πρὸς αὐτῇ
ἱεροῦ τὴν ἐρήμωσιν, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τοῦ παντὸς Ἰουδαίων ἔϑνους
τὴν ὑπὸ τοῖς ἐχϑροῖς καὶ πολεμίοις δουλείαν. καὶ ἄλλα δὲ τῶν av-
τῶν ὑποβάλλουσι θημεῖα χρόνων, πλῆϑος εἰρήνης, ἐϑνῶν τῆς ἐξ
αἰῶνος κατ᾿ ἔϑνος καὶ κατὰ πόλιν τοπαρχίας καὶ πολιαρχίας ἀναί-
ρεσιν, τῆς πολυϑέου καὶ δαιμονικῆς εἰδωλολατρείας ἀποστροφήν,
ἐπίγνωσιν εὐσεβείας ἑνὸς τοῦ ἐπὶ πάντων δημιουργοῦ ϑεοῦ. ταῦτα
οὖν ἅπαντα, μὴ ὄντα πάλαι χατὰ τοὺς τῶν προφητῶν χρόνους, ἐπὶ
τῆς Χριστοῦ παρουσίας γενήσεσϑαι οἱ ϑεῖοι χρησμοὶ “προηγύρευον, ἃ
καὶ ταῖς προρρήσεσιν ἀχολούϑως εἰς πέρας ἐλϑόντα ὅσον οὕπω παρα-
στήσεται. ὅτά γε μὴν αἴτια τοῦ μὴ πρότερον ἀλλὰ νῦν ἐπ᾽ ἐσχάτων
καιρῶν μετὰ τὸν μαχρὸν καὶ πολὺν αἰῶνα τὸν Χριστὸν ἐμφανῆ γενέ-
σϑαι τῷ βίῳ, λέλεκται μὲν ἤδη καὶ πρόσϑεν, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ νῦν
ἐν βραχέσιν εἰρήσεται.

8f ἐπιμαρτυρώμεϑα Steph., ἐπιμαρτυρόμεϑα P 16 uovoéa P 21 πολιαρ-
χίας Steph., noAvaoxias P

362

363

co
οι

350 Eusebius

5 Πολὺς ἦν πάλαι πρότερον τὰς τῶν ἀνϑρώπων ψυχὰς ἐπισκχο-
τῶν ἀφροσύνης καὶ ἀσεβείας αὐχμὸς δεινή τε ἀϑεότης καταχρατοῦσα
τοῦ παντὸς ἀνϑρώπων βίου, ὡς μηδὲν τῶν ἀγρίων καὶ ἀτιϑάσων
ϑηρίων διαφέρειν δοκεῖν" μήτε γοῦν πόλεις μήτε πολιτείας μήτε vo-
μους μήτε τι σεμνὸν καὶ βιωφελὲς εἰδότες, μηδὲ μὴν ἐπιστήμας καὶ
τέχνας ἐν νῷ τιϑέμενοι, ἀρετῆς τε καὶ φιλοσοφίας οὐδ᾽ εἰς ἔννοιαν
ἰόντες, μόναις ἐπ᾿ ἐρημίαις ἔν τε 00801 καὶ σπηλαίοις καὶ κώμαις τὰς
διατριβὰς ἐποιοῦντο, λῃστρικώτερον ἐπιτιϑέμενοι τοῖς πλησιάζουσιν,
πορίζοντες τὰ πρὸς τὸ ζῆν οὐχ ἄλλοϑεν ἀλλ᾽ ἢ ἐκ τῆς τῶν κατα-
δεεστέρων καταδυναστείας. 1ἀλλὰ μὴν οὐδὲ ϑεὸν τὸν ἐπὶ πάντων
ἤδεσαν οὐδέ ye εὐσεβείας ἀληϑοῦς τρόπον, φυσικαῖς δὲ ἐννοίαις ἀνα-
κινούμενοι, τὸ μὲν ὑπάρχειν ἐν τοῖς οὔσι ϑείαν τινὰ δύναμιν, καὶ
ϑεὸν εἶναι καὶ ὀνομάξεσϑαι, σωτήριόν TE καὶ εὐεργετικὴν τυγχάνειν

τὴν προσηγορίαν αὐτοφυεῖ διδασκαλίᾳ συνωμολόγουν, τὸ δὲ μὴ αλλο
τι νομίζειν ἢ τὸν ἐπέχεινα ἁπάσης τῆς ὁρωμένης οὐσίας οὐκέϑ'᾽ οἷοί
τε ἦσαν ἀποδέχεσϑαι.. 5 διόπερ οἱ μὲν αὐτῶν »ἐσεβάσϑησαν καὶ ἐλά-
τρευσαν τῇ κτίσει παρὰ τὸν κτίσαντας οἱ δὲ »ἐματαιώϑησαν ἐν τοῖς
διαλογισμοῖς αὐτῶν, καὶ ἐσχοτίσϑη ἡ ἀσύνετος αὐτῶν καρδίας, oc
ἐναλλάξαι »τὴν δόξαν τοῦ ἀφϑάρτου ϑεοῦ ἐν ὁμοιώματι εἰκόνος φϑαρ-
τοῦ ἀνϑρώπου καὶ πετηνῶν καὶ τετραπόδων καὶ ἑρπετῶν«ς. νεχρῶν
δ᾽ οὖν οἵδε ἀνδρῶν, δυναστῶν τινῶν ἢ καὶ τυράννων πάλαι γενο-
μένων, εἰκόνας ἀνειδωλοποιήσαντες καὶ ταύταις τὸ ϑεῖον περιάψαντες
σέβας, τάς τε ἐκτόπους καὶ ἀχολάστους τῶν αὐτῶν πράξεις Oc ϑεῶν
κατορϑώματα σεμνύνειν ἐϑεολόγησαν. ϑπῶς οὖν τοῖς τυγχάνουσιν
ἐν τοιαύτῃ βίου καταστάσει τὸν πάνσοφον καὶ πανάρετον τοῦ Χρι-
στοῦ λόγον, τὴν εἰς &xgov χαταγγέλλοντα φιλοσοφίαν, τοῖς vs ἐν
τοσούτῳ βάϑει κακίας καλινδουμένοις δύνασϑαι ἁρμόττειν; διὸ δὴ
ἐχείνους ἡ ϑεία καὶ πάντων ἔφορος δίκη, ὡς ἀγρίαν καὶ βλαβερωτά-
τὴν ὕλην περικόπτουσα, τοτὲ μὲν κατακλυσμοῖς τοτὲ δὲ πυρπολήσεσι
μετήει, τοτὲ δὲ αὐτοὺς τοῖς κατ᾽ ἀλλήλων πολέμοις ἀνδροκτασίαις
τε καὶ πολιορκίαις ἐπαλλήλοις παρεδίδου, πρὸς αὐτῶν τῶν δαι-
μόνων τῶν δὴ ϑεῶν αὐτοῖς νενομισμένων ἐπὶ τὸν κατ᾽ ἀλλήλων
πόλεμον ἐξοιστρουμένους, ὥστε ἄβατον εἶναι τοῖς πλησιοχώροις ave-
πίμιχτόν τε καὶ ἀχοινώνητον τὸν τότε τῶν ἀνϑρώπων βίον" βραχεῖς
δέ τινας ὡς ἐν τοιαύτῃ καταστάσει καὶ ἀριϑμῷ ληπτούς, 10 ὧν τὰ
παρ᾽ Ἑβραίοις μνημονεύει λόγια, ϑεοφιλεῖς εὑροῦσα, τούτοις διὰ χρη-

16 Röm. 1, 25 — 17 Röm. 1, 21b—23

21 οἷδε (sic) P 24 σεμνύνοντες Hkl 27 δυνατὸν Hkl, vgl. S. 341, 12
32 ἐπὶ τὸν Steph., ἐπὶ τῶν P

364

Demonstr. evang. VIII Prooem. 6—14 351

4 \ , 2 , SEEN; & , ' » ^
σμῶν καὶ ϑειοτέρας ἐπιφανείας ομίλει, δεξιουμένη τοὺς avÓQac καὶ
ϑεραπεύουσα νόμοις τοῖς παρὰ Μωσέως εἰσαγωγικοῖς καὶ βιωφελέσιν.

[7 \ - , , - '
11 ἀλλ᾽ ots δὴ ἐκ τῆς τούτοις διαταγείσης νομοϑεσίας ἔκ τε τῶν μετὰ

== - , , > > , ,
«ταῦτα προφητιχῶν μαϑημάτων, εἰς πάντας ἀνϑρώπους εὐωδίας δίκην

προχεομένων, ἤδη λοιπὸν ἡμέρωτο τῶν πολλῶν τὰ φρονήματα, τοῖς
τε πολλοῖς ἔϑνεσιν πολιτεῖαι καὶ νομοϑεσίαι συνίσταντο, ἀρετῆς τε
xai φιλοσοφίας ὄνομα παρὰ πολλοῖς ἐβοᾶτο, Oc ἂν πεπαυμένης τῆς
παλαιᾶς ϑηριωδίας μετατιϑεμένης δὲ τῆς ἀγρίας καὶ ἀπηνοῦς διαίτης
ἐπὶ τὸ πραότερον, αὐτὸς ἠδὴ λοιπὸν κατὰ καιρὸν τὸν προσήκοντα
ὃ τῶν τελείων τε χαὶ οὐρανίων δογμάτων τε καὶ μαϑημάτων τέλειος
καὶ οὐράνιος διδάσκαλος, ὁ τῆς ἀληϑοῦς ϑεογνωσίας εἰσαγωγεύς, ὁ
ϑεὸς λόγος ἐπέφανεν ἑαυτὸν κατὰ τὸν ὑπογραφέντα τῆς ἐνανϑρο-
πήσεως αὐτοῦ χρόνον, μίαν τοῖς πᾶσιν »ἔϑνεσιν, “Ελλησίν τε καὶ βαρ-
βάροιες, τῷ τε παντὶ ἔϑνει τῶν ἀνϑρώπων τὴν τοῦ πατρὸς φιλαν-
ϑρωπίαν εὐαγγελιζόμενος, ἐπὶ μίαν τε τοὺς πάντας παρορμῶν ἐν
ϑεῷ σωτηρίαν, ἀλήϑειάν τε αὐτὴν xci φῶς ἀληϑοῦς εὐσεβείας βασι-
λείαν τε οὐρανῶν καὶ αἰωνίου ζωῆς ἐπαγγελίαν τοῖς πᾶσι προ-
μνώμενος.

12 Ταῦτα μὲν οὖν περὶ τῶν χρόνων εἰρήσϑω. δι᾿ ἣν αἰτίαν νῦν
ἀλλ᾽ οὐ πάλαι πρότερον ὁ Χριοτὸς τοῦ ϑεοῦ εἰς πάντας ἐξέλαμψεν
ἀνϑρώπους. φέρε δὲ ἐπανελϑόντες τῶν χρόνων τῆς ἀφίξεως αὐτοῦ
τὰ σημεῖα χατὰ μέρος ἐπισκεφώμεϑα, τὰς εὐαγγελικὰς περὶ τῆς γενέ-
σεως αὐτοῦ φωνὰς ἐν πρώτοις ἐπισημειωσάμενοι. 135 μὲν οὖν
Ματϑαῖος τὸν χρόνον τῆς ἐνσάρχου αὐτοῦ ἐπιφανείας ὧδέ xoc
ἱστορεῖ λέγων" »τοῦ δὲ Ἰησοῦ γεννηϑέντος ἐν Βηϑλεὲμ τῆς lovóaíac
ἐν ἡμέραις Ἡρώδου τοῦ βασιλέως«, καὶ μετ᾽ ὀλίγα φησίν" »ἀκούσας
δὲ Ott ᾿ἀρχέλαος βασιλεύει τῆς Ἰουδαίας ἀντὶ Ἡρώδου τοῦ πατρὸς
αὐτοῦς. 146 δὲ Λουχᾶς τὸν τῆς διδασκαλίας αὐτοῦ καὶ »ἀναδείξεως «
χρόνον παρίστησι λέγων" »Ev ἔτει πεντεχαιδεκάτῳ τῆς ἡγεμονίας
Τιβερίου Καίσαρος, ἐπιτροπεύοντος Ποντίου Πιλάτου τῆς lovóaíac,
τετραρχοῦντος δὲ τῆς Γαλιλαίας Ἡρώδου, Φιλίππου δὲ τοῦ ἀδελφοῦ
αὐτοῦ τετραρχοῦντος τῆς Ἰτουραίας καὶ Τραχωνίτιδος χώρας, xai
“υσανίου τῆς ᾿Αβιληνῆς τετραρχοῦντος, ἐπὶ ἀρχιερέως Avva καὶ
Katága«. τούτοις δὴ ovv xaAÓG ἔχει παραϑέσϑαι τὴν παρὰ Moosi
τοῦ Ἰακὼβ προφητείαν τοῦτον ἔχουσαν τὸν τρόπον᾽

18 vgl. Róm. 1, 13f — 25 Matth. 2, 1 — 26 Matth. 2, 22 — 28 vgl.
Luk. 1, 80 — 29 Luk. 3, 1—2

9 προχεομένων Steph. προχεομένης P

σι

902 Eusebius

L ᾿Απὸ τῆς Γενέσεως. »Ἐχάλεσεν δὲ Ἰακὼβ τοὺς υἱοὺς αὐτοῦ 96

xai εἶπεν, συνάχϑητε ἵνα ἀπαγγείλω ὑμῖν τί ἀπαντήσεται ὑμῖν ἐπ᾽
ἐσχάτου τῶν ἡμερῶν. ἀϑροίσϑητε καὶ ἀκούσατε, υἱοὶ Ἰακώβ, ἀκούσατε
Ἰσραήλ, τοῦ πατρὸς ὑμῶν.« ?eita τούτοις ἑξῆς ἐπιμεμψάμενός τινα,
τ(ρ)λισὶν τοῖς προτέροις υἱοῖς, ὡς διά τινα αὐτῶν πλημμελήματα γενο-
μένοις ἀναξίοις τῆς μελλούσης ἐπιλέγεσϑαι προρρήσεως, τῷ τετάρτῳ
ος τὸν βίον χρείττονα τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν ἐπιδεδειγμένῳ τάδε
ϑεσπίζει: »Ἱούδα, σὲ αἰνέσαισαν οἱ ἀδελφοί σου" αἱ χεῖρές σου ἐπὶ
νώτου τῶν ἐχϑρῶν σου. προσκυνήσουσί σε οἱ υἱοὶ τοῦ πατρός σου.
σκύμνος λέοντος, ᾿Ιούδα᾽ ἐκ βλαστοῦ, υἱέ μου, ἀνέβης: ἀναπεσὼν ixot-
μήϑης oc λέων xci ὡς σκύμνος" τίς ἐγερεῖ αὐτόν; 00x ἐκλείψει ἄρ-
jov ἐξ Ἰούδα οὐδὲ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦ, ἕως av ἔλϑῃ τὰ
ἀποκείμενα αὐτῷ, καὶ αὐτὸς προσδοχία ἐϑνῶν.«

ὃ Σχόπει δὴ πρῶτον. τίνα ἄρα φησὶν εἶναι »τὰ ἀποκείμενα αὐτῷς,
καὶ ὅρα εἰ μὴ αὐτὰ ἦν, ἃ τοῖς ἀμφὶ τὸν ᾿Αβραὰμ προπάτορσι περὶ
τῆς τῶν ἐϑνῶν χλήσεως 6 ϑεὸς ἀνείρηχε ϑεσπίσας᾽" γέγραπται γοῦν
cc ἄρα εἶπεν ὁ ϑεὸς τῷ ᾿Αβραάμ: »xci ἔσῃ εὐλογητός, καὶ εὐλογήσω
τοὺς εὐλογοῦντάς σε, καὶ τοὺς καταρωμένους σε καταράσομαι, καὶ
ἐνευλογηθήσονται ἐν σοὶ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς«, "καὶ «vsu
»ABoaau δέε, φησίν, »γινόμενος ἔσται εἰς ἔϑνος μέγα καὶ πολύ, καὶ
ἐνευλογηθήσονται ἐν αὐτῷ πάντα τὰ ἔϑνη τῆς y5c«. τὰ ὅμοια δὲ
καὶ τῷ Ἰσαὰκ ὁ χρησμὸς τοῦτον ἐχφωνεῖ τὸν τρόπον᾽ »καὶ πληϑυνῶ
τὸ σπέρμα σου ὡς τοὺς ἀστέρας τοῦ οὐρανοῦ, καὶ ἐνευλογηθήσονται
iv τῷ σπέρματί σου πάντα τὰ ἔϑνη τῆς yüc«. ἔτι δὲ καὶ τῷ Ἰακὼβ
τοιαῦτα δὴ εἴρηται" »ἐγὼ κύριος 0 ϑεὸς ᾿Αβραὰμ τοῦ πατρός Gov καὶ
ὁ ϑεὸς Ἰσαάκ, μὴ φοβοῦς, καὶ ἑξῆς" »xc ἐνευλογηϑήσονται ἐν σοὶ
πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς«. ϑκαὶ ἄλλοτε εἶπεν αὐτῷ ὁ ϑεός" »ἐγὼ ὁ
ϑεός σου, αὐξάνου καὶ πληϑύνου" ἔϑνη xci συναγωγαὶ ἐϑνῶν ἐξελεύ-
σονται àx σοῦ, καὶ βασιλεῖς ἐκ τῆς ὀσφύος σου ἐξελεύσονταις«..- ὅτο-
σαύτας περὶ τῆς τῶν ἐϑνῶν κλήσεως προρρήσεις τοῦ ϑεοῦ προμεμα-
ϑηκὼς ὃ Ἰακώβ, παίδων αὐτῷ τὸν ἀριϑμὸν γεγεννημένον δεκαδύο,

1 Gen. 49, 1-2 — 4ff vgl. Gen. 49, 3—7 — 8 Gen. 49, 8-10 — 14 Gen.
49, 10 — 17 Gen. 12, 25—3 — 20 Gen. 18, 18 — 22 Gen. 26, 4 — 25 Gen.
28, 13 — 26 Gen. 28, 14b — 27 Gen 35, 11

Vor Ἐχάλεσεν Z. 1: [neol τῶν χρόνων τῆς εἰς ἀνθρώπους ἐπιφανείας αὐτοῦ
falsch hier, aus S. 348, Kl]. [ἀπὸ τῆς γενέσεως, oben Z. 1] ὡς x«9^ οὗς χρόνους
τὸ παρ᾽ ἑἕἑβραίοις ἐπιλείψει βασίλειον, τὸ τηνικαῦτα ἡ τῶν ἐϑνῶν ἐπιστήσεται
προσδοκία, ὃ καὶ γέγονεν ἐπὶ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιφανείας

5 τρισὶν Kl, τισιν P 16 ἀνείρηχε Steph., ἀνείρηται P 28 ἐξελεύσονται P,

ἔσονται LXX

861

Demonstr. evang. VIII Cap. 1, 1—12 353

πρὸς τῇ τελευτῇ συγκαλέσας τοὺς πάντας, περιεσχόπει ἐξ ὁποίου ἄρα
αὐτῶν τῆς διαδοχῆς τὰ τῶν τοῦ ϑεοῦ προρρήσεων ἐπὶ τέλος ἥξει"
εἶτ᾽ ἐπιϑεὶς τρισὶ μὲν τοῖς πρώτοις αὐτῷ γενομένοις παισὶν ἐλέγχους
ὧν ἐπλημμέλησαν, ἐπιφέρει διδάσκων, ὅτε τῶν τετολμημένων αὐτοῖς
ἕνεχα οὐ δι᾿ αὐτῶν ἐχπληρωϑήσεται τὰ τῶν προρρήσεων ἀποτε-
λέσματα. "ixi δὲ τὸν τέταρτον ἐλϑών, τὸν Ἰούδαν, ὁμοῦ τὸν φή-
σαντα αὐτῷ χρησμὸν »βασιλεῖς ἐκ τῆς 00pVog« αὐτοῦ »ἐξελεύσονταις«
διὰ τῆς τούτου διαδοχῆς τέλος λήψεσϑαι ϑεσπίζει (πρόδηλον γὰρ ὡς
ἐκ τῆς Ἰούδα φυλῆς τὸ βασιλικὸν συνέστη γένος), ὁμοῦ καὶ τὰς τοῦ
ϑεοῦ προρρήσεις καὶ τὰς τῶν ἐϑνῶν ὑποσχέσεις xa9^ ὁποίους ἐνστή-
σονται χρόνους παρίστησιν, ἐξ αὐτοῦ τε προελεύσεσϑαι διδάσκει τὸν
μέλλοντα αἴτιον καταστήσεσϑαι πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν καὶ πάσαις ταῖς
φυλαῖς τῆς γῆς τῆς παραπλησίας τῷ ᾿Αβραὰμ εὐλογίας. ϑταῦτα OUV
ἅπαντα ἦν «»τὰ ἀποχείμενας- τῷ Ἰούδα, δηλαδὴ τὰ πάλαι προϑεσπι-
σϑέντα περὶ τῶν ἐϑνῶν, καὶ τὸ »βασιλεῖς ἐκ τῆς ὀσφύος σου ἐξελεύ-
σονται«ς. διὸ xci τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν προχριϑεὶς βασιλικῆς φυλῆς
xc διαπρεπεστέρας παρὰ τὰς λοιπὰς ἠξιώϑη. 59 αὐτίκα ἐπὶ τῆς δια-
τάξεως τοῦ παντὸς λαοῦ xat& τοὺς ιωσέως χρόνους ἡγεῖσϑαι ταύτην
ὃ ϑεὸς τῶν λοιπῶν φυλῶν προστάττει. γέγραπται γάρ᾽ »καὶ ἐλάλησεν
(κύριος πρὸς) Μωσῆν xai ᾿Δαρών, λέγων, ἄνϑρωπος ἐχόμενος κατὰ
τάγματα αὐτοῦ, κατὰ σημαίας, κατ᾽ οἴχους πατριῶν αὐτῶν, παρεμ-
βαλέτωσαν οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ ἔναντι κυρίου, κύχλῳ τῆς σκηνῆς τοῦ μαρ-
τυρίου, καὶ oí παρεμβάλλοντες πρῶτοι κατὰ ἀνατολὰς τάγμα παρεμ-
βολῆς υἱῶν Ἰούδα σὺν δυνάμει αὐτῶνε. 10 καὶ ἑξῆς ἐπὶ τῶν »εἰς τὸν
ἐγκαινισμὸν τῆς «σκηνῆς ἀναφερομένων" »εἶπεν κύριος πρὸς Moon,
ἄρχων εἷς καϑ' ἡμέραν προσοίσουσιν τὰ δῶρα αὐτῶν. καὶ ἢν ὁ προσ-
φέρων τῇ ἡμέρᾳ τῇ πρώτῃ τὸ δῶρον αὐτοῦ Ναασσὼν υἱὸς Auıwadaß,
» E m PUN re dtt Op CM ne
ἄρχων τῆς φυλῆς lovóc«. 11καὶ ἐν τῇ βίβλῳ de τῇ 1ησοῦ [τοῦ]
τοῦ Ναυὴ τὴν γῆν τῆς ἐπαγγελίας χλήρῳ καὶ τῶν λοιπῶν φυλῶν
διανεμηϑεισῶν, ἀκληρωτὶ καὶ πασῶν πρώτη ἡ τοῦ Ἰούδα φυλὴ τὸ
olxslov μέρος τῆς γῆς ἀπολαμβάνει. alla χαὶ »μετὰ τὴν τε-
λευτὴν Ἰησοῦ ἐπηρώτων οἱ υἱοὶ ᾿Ισραὴλ ἐν κυρίῳ λέγοντες, τίς ἀνα-

Zu VIII Cap. I — S. 352, 1—366, 29 vgl. Prokop. v. Gaza, Migne 87 1493 A
—502 = eod. Monac. 358 fol. 154rff — 1—6 vgl. Gen. 49, 1—7 — 6 Gen. 49, 8
— 7. 15 Gen. 35, 11b — 8f vgl. Hebr. 7, 14 — 10 ff vgl. Gen. 49, 10 — 19 Num.
2, 1—3 — 24 vgl Num. 7, 10 — 25 Num. 7,11—12 — 28 Jos. 13 — 30 vgl.
Jos. 14, 6 f — 31 Richt. 1, 1—2

9 τέλος Steph., τέλους P 7 αὐτοῦ P, cov Prok. 20 κύριος πρὸς Mwonv
(LXX) Steph., ωσῆς P 29 xai <(?) Hkl 30 διανεμηϑεισῶν hat active Be-

deutung
Eusebius VI. 23

368

354 Eusebius

βήσεται ἡμῖν πρὸς τὸν Χαναναῖον, ἀφηγούμενος τοῦ πολεμῆσαι ἐν
αὐτῷ; καὶ εἶπεν κύριος, Ἰούδας ἀναβήσεται, ἰδοὺ δέδωκα τὴν γῆν εἰς
χεῖρας αὐτοῦς. σαφῶς οὖν τοῦ παντὸς Ἰσραὴλ ἡγεῖσϑαι τὴν τοῦ
lovda φυλὴν ὁ ϑεὸς διὰ τούτων προστάττει, ὅϑεν ἑξῆς γέγραπται"
»καὶ ἀνέβη Ἰούδας καὶ παρέδωκεν κύριος τὸν Χαναναῖον καὶ τὸν
Φερεζαῖον ἐν χειρὶ αὐτοῦςε, 18 καὶ πάλιν᾽ »καὶ ἐπολέμησαν οἱ υἱοὶ
"ovóa ἐν Ἱερουσαλήμ, xai κατελάβοντο αὐτήνε, »χαὶ κατέβησαν υἱοὶ
Ἰούδα πολεμῆσαι ἐν τῷ Χαναναίφς, καὶ αὖϑις᾿ »καὶ ἐπορεύϑη Ἰούδας
μετὰ Συμεὼν τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦς, καὶ ξξῆς᾽ »καὶ ἣν κύριος μετὰ
Ἰούδα, καὶ ἐκληρονόμησεν τὸ 00058, καὶ μετὰ ταῦτα᾽ »xal ἀνέβησαν
οἱ υἱοὶ Ἰωσὴφ καί γε αὐτοὶ ἐν Βεϑήλ, xci ᾿Ιούδας μετ᾽ αὐτῶνκ.
14 χαὶ ἐν τῇ βίβλῳ δὲ τῶν κριτῶν (τῶν) [διαφόρως] κατὰ χρόνους
προϊσταμένων τοῦ λαοῦ, εἰ καὶ ἐκ διαφόρων ἐδόκουν εἶναι φυλῶν οἱ
κριταί, ὅμως δὲ καϑόλου ἡ τοῦ lovóa φυλὴ τοῦ παντὸς ἔϑνους
ἡγεῖτο᾽ πολλῷ δὲ πλέον ἐπὶ τῶν χρόνων τοῦ Δαβὶδ καὶ τῶν τούτου
διαδόχων, ἐκ φυλῆς μὲν τοῦ Ἰούδα γεγονότων μέχρι δὲ τῆς εἰς Βα-
βυλῶνα αἰχμαλωσίας τὴν βασιλείαν διενεγκάντων᾽ μεϑ' ἣν τῶν ix
τῆς αἰχμαλωσίας ἐπὶ τὴν οἰχείαν γῆν ἐπανιόντων αὖϑις ἡγεῖται »Ζορο-
βάβελ ὁ τοῦ Σαλαϑιὴλ ἐκ φυλῆς Ἰούδας, 6 καὶ τὸν νεὼν ἐγείρας.
1δἔγϑεν καὶ ἡ τῶν Παραλειπομένων γραφὴ τὰς δώδεχα φυλὰς τοῦ
Ἰσραὴλ γενεαλογοῦσα ἀπὸ τῆς τοῦ Ἰούδα τὴν καταρχὴν ἐποιήσατο.
ἕπεται δὴ οὖν τούτοις ἀχολούϑως xal ἐν τοῖς μετὰ ταῦτα χρόνοις
τὴν αὐτὴν φυλὴν τῶν λοιπῶν ὁμολογεῖν ἡγεῖσϑαι, εἰ καὶ ἐν μέρει
διάφοροι προειστήχεισαν τοῦ λαοῦ, ὧν οὐχέϑ'᾽ ἡμῖν δυνατὸν &Saxgı-

βάζεσϑαι τὰ γένη, τῷ μηδὲ φέρεσϑαι ϑείαν βίβλον ἐξ ἐκείνου καὶ,

μέχρι τῶν τοῦ σωτῆρος χρόνων. 19 πλὴν εἰς τοσοῦτον διαρκέσαι
λόγος αἱρεῖ φάναι τὴν τοῦ Ἰούδα φυλήν, εἰς ὅσον τὸ πᾶν ἔϑνος ἐλευ-
ϑερίᾳ καὶ αὐτονομίᾳ χρώμενον ὑπὸ οἰχείοις ἄρχουσιν καὶ ἡγουμένοις
ἐπολιτεύετο. τοῦτο δὲ αὐτοῖς ἐξ ἀρχῆς ὑπῆρξεν καὶ μέχρι τῶν Αὑ-
γούστου χρόνων, χαϑ᾽ ὃν Ἰησοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν φανέντος ἐν
ἀνϑρώποις τὸ πᾶν ἔϑνος δοῦλον Ῥωμαίοις καϑίσταται, καὶ ἀντὶ
τῶν πατρόϑεν αὐτοῖς καὶ κατὰ νόμους ἡγουμένων πρῶτος Ἡρώδης
ἀλλόφυλος αὐτῶν ἡγεῖται (καὶ) βασιλεὺς Avyovoroc. 11 ἕως μὲν οὖν

5 Richt. 1, 4 — 6 Richt 1, 88. 98 — 8 Richt. 1, 178 — 9 Richt. 1, 19a —
10 Richt. 1, 22 — 18f Hagg. 1, 12 — 21 vgl. I Chron. 2, 3f

3 urspr. τὰς vor χεῖρας P 7 ἱερουσαλὴμ LXX, i4 P 12 vov? + Hkl |
διαφόρως (falsch, aus der folg. Zeile) < Hkl, διαφόρων Steph.; vgl. S. 356, 33
22 λείπεται Prok. 27 αἱρεῖ Steph., ἐρεῖ P 80 ὃν Prok, ov P 88 xal +
Steph., Prok.

Demonstr. evang. VIII Cap. 1, 12—22 355

Ian , - -
οὐδέπω διαλελοίπει »ἄρχων ἐξ Ἰούδας, οὐδὲ "ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν
αὐτοῦς, τῶν προφητειῶν οἱ «χρόνοι. ἐκ τῆς τῶν ἀρχόντων τοῦ ἔϑνους
παραϑέσεως ἀνεγράφοντο. οὕτως οὖν Ἡσαΐας »ἐν βασιλείᾳ Ὀζίου καὶ
Ἰωάϑαν καὶ "Ayal καὶ ᾿Εζεκίου, οἱ ἐβασίλευσαν τῆς Tovóaíac«, προ-

€ , ^ x3 € M2 € 2
φητεύει. 18 ὁμοίως δὲ xai Qoné. ὁ δὲ Aus »iv ἡμέραις Ὀζίου βα-
, > , MEE € , € ' p bent ' Ἧ ἃ > ,
σιλέως lovóa, xci Ev ἡμέραις ]εροβοὰμ υἱοῦ Imag βασιλέως Ioganze,
x , > Cor, E , Cue \ , > , c ,
xai Xogoríac »érv ἡμέραις Ἰωσίου vtov 'Aucoc βασιλέως Iovóa«. ομοίως
δὲ ^ y. , 1A 23 Qg , 2 y! » 2 ^h ὃ x € , p
& καὶ Pegeuíac. à À Ort ἐχλέλοιπεν »ἄρχων ἐξ Ιουδα καὶ ἡγούμενος
ἐχ τῶν μηρῶν αὐτοῦς, τῆς διὰ τοῦ Χριστοῦ προφητευομένης προσ-
δοκίας τῶν ἐϑνῶν ὅσον οὔπω μελλούσης ἐπιλάμπειν τῷ βίῳ, οὐχέτι
μὲν βασιλεῖς ἐχρημάτισαν ᾿Ιούδα, οὐδὲ ἡγούμενοι Ἰσραήλ, 1 τούτων
- , > ^ \ [4
δὲ ταῖς προφητείαις ἀκολούϑως χατὰ τοὺς ὡρισμένους χρόνους δια-
= - ar 4 -
λελοιπότων, πρῶτος uiv Avyovoroc δεύτερος δὲ Τιβέριος μετὰ τῶν
» Ἢ -2 , Ir 2 , = er x
ἄλλων xai τοῦ Ιουδαίων ἔϑνους ἀνηγορεύυϑησαν βασιλεῖς, ot TE κατὰ
- 2 , , ^ , > > x
τούτους τῆς Ιουδαίας ἐπίτροποι χαὶ τετράρχαι, οὐ μὴν ἀλλὰ χαὶ
Ἡρώδης, ος ἔφην ἤδη καὶ πρότερον, οὐ προσήκων Ιουδαίοις τὸ γέ-
γος, ὃς καὶ αὐτὸς παρὰ Ῥωμαίων τὴν ἀρχὴν τὴν κατὰ Ἰουδαίων
ἐγχειρίζεται.
T £- οὦ ” τς - ^
20 Τούτων ἡμῖν προτετηρημένων, καιρὸς 705 καλεῖ τῆς εἰς τὴν
, , b] ^ ,
προφητείαν ϑεωρίας ἐφάψασϑαι »Iovda, σὲ αἰνέσαισαν οἱ ἀδελφοί
= [7 c = "
Gov«. δώδεχα τῶν ὅλων ὑπαρχόντων παίδων τῷ laxo τέταρτος
> 3 * , τ ^ ' , ^ -
Ἰούδας ἣν, Oc xci φϑάσαντες εἰρήκαμεν, εἷς καὶ αὐτὸς ἀρχίφυλος τοῦ
€ , » ἢ) 3. 2 JE 568 3 m ὍΝ ^ »
EBociov £0vovc. ἀλλ᾽ οτι γε οὐκ avtOv ἐκεῖνον toc τον ἄνδρα
€ € x - ^ , x , -
τὰ ὡς πρὸς αὐτὸν ὑπὸ τοῦ πατρὸς εἰρημένα, σαφὲς ἂν γένοιτο τοῖς
, B - - - - - *
ἐπιστήσασιν ταῖς λέξεσι τῆς ϑείας γραφῆς πρῶτον τοῦ laxo πρὸς

. 2 * = 3
τοὺς υἱοὺς φωνὰς λεγούσης" »ἐχάλεσεν δὲ Ἰακὼβ τοὺς υἱοὺς αὐτοῦ xai
5 » y) ; 4 i 2
εἶπεν, συνάχϑητε καὶ ἀναγγελῶ ὑμῖν, τί ὑμῖν ἀπαντήσεται ἐπ᾿ ἐσχά-

- - 2 , \ > ^

rov τῶν ἡμερῶν" ἀϑροίσϑητε xci ἀκούσατε, viol Ἰακώβ, ἀκούσατε
P] - \ Chu,

Ἰσραήλ, τοῦ πατρὺς vumve. 22 σαφῶς γὰρ ἐπαγγέλλεται προφητεύειν
αὐτοῖς τὰ μέλλοντα αὐτοῖς ἀπαντήσεσϑαι μακροῖς ὕστερον χρόνοις
xaí, ὡς αὐτός φησιν, »ἐπ᾽ ἐσχάτου τῶν ἡμερῶν«ε. καὶ ἄλλως δὲ τὰ
€ \ > , > =

ος πρὸς τὸν Ἰούδαν εἰρημένα ovx ἂν εὐλόγως ἐφαρμόσαιεν τῷ πρώτῳ

1. 8 Gen. 49, 10a — 3 Jes. 1,1 — 5 vgl. Hos. 1 1 — Amos1l,1 —
4 Zephan. 1, 1 — 8 vgl. Jerem. 1, 2 — 15 vgl. oben 5. 354, 32f — vgl. Euseb.
Eel. proph. I 8 (S. 25, 20 8 — 20 Gen. 49, 88 — 22 vgl. oben S. 353, 6f. —
23ff vgl. Euseb. Ecl. proph. 1 8 (S. 22, 10 ff) — 26 Gen. 49, 1—2 — 31 Gen. 49, 1b

6 iegoßo@u LXX, uv P 15 z.B. der Tetrarch Herodes ist Mk. 6, 14 fa-
σιλεὺς genannt Kl 26 φωνὰς Hkl, vgl. S. 364, 11 f£. 90, φωνῆς Ρ 27 xal àvay-
γελῶ] ἵνα ἀπαγγείλω S. 352, 2 u. 301, 5. | ὑμῖν &xavr. co S. 352, 2

23*

σι

356 Eusebius

, > > x \ > , » >
ἐχείνῳ ἀνδρί. 2300 γὰρ ἐκεῖνον τὸν lovóav ἤνεσαν »οἱ adsApoi«' ἐπὶ
, \ - - ” >
ποίῳ γὰρ αὐτοῦ κατορϑώματι τοῦτο ἐποίησαν Av; οὐδὲ μὴν ἐκείνῳ
E E , - UNA UC [:
προσεκύνησαν »oi υἱοὶ τοῦ πατρός«. μᾶλλον δ᾽ ἂν ὁ λόγος ἥρμοσεν, εἰ

τῷ Ἰωσὴφ εἴρητο, ἐπειδὴ τοῦτον ἅμα τοῖς λοιποῖς ἀδελφοῖς καὶ αὐτὸς 810

Ἰούδας προσχυνήσας φαίνεται, πλὴν ἀλλὰ πρὸ τῶν λόγων τῆς προ-

φητείας, μετὰ γὰρ τούτους οὐδέν τι τοιοῦτον οὐδὲ περὶ τὸν Ἰωσήφ,
ἡπού γε περὶ τὸν Ἰούδαν, γεγονὸς 7 ἱστορία παρίστησιν. ?*xoi τὸ
»ἀναπεσὼνκ« δὲ »ἐκοιμήϑης ὡς λέων καὶ ὡς σχύμνος« μείζονος ἂν δέοιτο
ἢ κατὰ τὸν Ἰούδαν ϑεωρίας. ἀλλὰ xci τὸ μετὰ ταῦτα εἰρημένον
»οὐχ ἐκλείψει ἄρχων ἐξ Ἰούδα, οὐδὲ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦ,
ἕως ἂν ἔλϑῃ τὰ ἀποκείμενα αὐτῷ, καὶ αὐτὸς προσδοκία ἐϑνῶνς τοὺς
χρόνους αἰνίττεσϑαί μοι δοκεῖ τῆς τοῦ προφητευομένου παρουσίας.
τόδε γάρ, φησίν, οὐκ ἔσται, ἔστ᾽ ἂν γένοιτο Tode. “5 οὐδὲ yàg πρό-
τερον παύσονται τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους ἄρχοντες καὶ ἡγούμενοι ἢ τὴν
τῶν ἐϑνῶν προσδοκίαν ἐλϑεῖν καὶ »τὰ ἀποκείμενας τῷ προφητευο-
μένῳ. ταῦτα δὲ ὁμοίως τοῖς ἑβδομήκοντα καὶ ὁ Θεοδοτίων ἡρμή-
vevosv. ὃ δὲ ᾿Αχύλας τοῦτον ἐξέδωκε τὸν τρόπον" »οὐχ ἀναστήσεται
σχῆπτρον ἀπὸ Ἰούδα, καὶ ἀκριβαζόμενος ἀπὸ μεταξὺ ποδῶν αὐτοῦ,
ἕως ἂν ἔλϑῃ καὶ αὐτῷ σύστημα λαῶνε. 2 ἔνϑα λεγομένου τοῦ »οὐκ
ἐκλείψει ἄρχων ἐξ Ἰούδας, πάλιν οὐ περὶ τοῦ Ἰούδα, αὐτοῦ δὴ ἐκείνου

= , > , DE der , [n δον ORAN Η Ξ
τοῦ πρώτου ἀνδρός, ἀκούειν δεήσει, ὥσπερ οὐδὲ τὸ »]οῦδα, σὲ aivé-
σαισαν οἱ ἀδελφοί Gov« καὶ τὰ ἑξῆς ἐπ᾽ ἐκεῖνον ἀνεφέρετο. πλείστοις
δ᾽ οὖν χρόνοις ἄρχοντες καὶ ἡγούμενοι τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους κατέ-
στησαν οὐχ ἐκ τῆς ἐχείνου τοῦ ἀνδρὸς διαδοχῆς. 7" πρῶτος μὲν γὰρ
“Μωσῆς αὐτὸς ἡγήσατο τοῦ λαοῦ, μὴ ἔκ τοῦ Ἰούδα ἀλλ᾽ &x τοῦ Aevi
γεγονώς, εἶτα Ιησοῦς ἐκ φυλῆς Ἐφραΐμ, us9^ ὃν ἦρξεν αὐτῶν „Aep-
βώρα ix φυλῆς Ἐφραΐμ, καὶ Βαρὰκ ix φυλῆς Νεφϑαλείμ, usó oUc
Γεδεὼν ἐκ φυλῆς Μανασσῆ, ἔπειτα ὁ τοῦ Γεδεὼν παῖς, καὶ μετ᾽ αὐ-
τὸν Θωλὰ ἐκ φυλῆς τῆς αὐτῆς, ἔπειτα ᾿Εσεβών ἐκ Βηϑλεέμ, καὶ μετὰ
τοῦτον Αἰλὼν ἐκ φυλῆς Ζαβουλών, ἔπειτα Aaßdov ἐκ φυλῆς Ἐφραΐμ,
καὶ αὖϑις Σαμψὼν ἐκ φυλῆς Δάν, ἔπειτα ἀναρχίας αὐτῶν γενομένης
ἡγεῖτο αὐτῶν 'Hàiü ὃ ἱερεὺς ἐκ φυλῆς Λευί. 328 οὗτοι πάντες κριταὶ
κρίναντες τὸν Ἰσραήλ, οὐχ ἐκ διαδοχῆς Ἰούδα, &x διαφόρων δὲ φυλῶν
ἄλλοϑεν ἄλλος γενόμενος" καὶ 0 γε μετὰ τούτους πρῶτος αὐτῶν
βασιλεύσας Σαοὺλ ἐκ φυλῆς ἦν Βενιαμίν. 29 πῶς ovv τὸ »οὐχ ἐκλείψει

1. 3 vgl. Gen. 49, 8 — 4 vgl. Gen. 44, 14 — 8 Gen. 49,9 — 10.17.19. 35
Gen. 49, 10 — 13 vgl. Euseb. Ecl. proph. I 8 (S. 25, 1ff) — 21 Gen. 49, 88 —
26 ff vgl. Richt. 4, 4ff; 6, 118; 10, 1ff; 12, 7 (Τεφϑάε fehlt oben). 8. 11. 13; 13, 24 ff
— vgl. I Sam. 4, 18 — 82 vgl. Euseb. Ecl. proph. 18 (S. 22, 18 ff) — 35 vgl. 1 Sam. 9, 1f

17 ἀποστήσεται u. 19 nach £495 + 9 ἀπόκειται, vgl. Field, Orig. Hexapl.

Demonstr. evang. VIII Cap. 1, 23—34 357

ἄρχων ἐξ Ἰούδα, οὐδὲ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦς, ὡς ἂν οἴη-
dein. τις, ἐπὶ τοὺς ἐκ φυλῆς ᾿Ιούδα ἄρχοντας καὶ ἡγουμένους ἀνενεχϑή-
σεται, ὅτε φαίνονται ἀπὸ τῶν χρόνων τῆς τοῦ Ἰακὼβ τελευτῆς ὅλοις
ἔτεσιν ἐγγύς που χιλίοις οὐχ ix μόνης τῆς Tovda φυλῆς προαχϑέντες,
ἀλλ᾽ ἄλλοτε ἐξ ἄλλης, μέχρι τῶν Δαβὶδ χρόνων; εἰ δὲ μετὰ τοὺς
τοσούτους ὁ Δαβὶδ οἵ τε &x τῆς τούτου διαδοχῆς βασιλεύσαντες τοῦ
Ἰουδαίων ἔϑνους ἐκ φυλῆς γεγόνασιν Ἰούδα, ἀλλὰ χρή δε εἰδέναι
ὅτι οὐδὲ ὅλοις πενταχοσίοις ἔτεσιν διήρχεσαν, οὗτοι τοῦ παντὸς
ἔϑνους βασιλεύσαντες ἀλλὰ μόνων φυλῶν. τριῶν, καὶ οὐδὲ ὅλων τού-
τῶν, χαϑ'᾽ οὖς ἕτεροί τινες ἐτύγχανον» τοῦ πλείονος ἔϑνους καὶ ὅλων
γε ἐννέα φυλῶν τὴν βασιλείαν διέποντες. 39 μετὰ γὰρ τὴν τοῦ Σολο-
μῶνος τελευτὴν διαιρεϑέντος τοῦ παντὸς ἔϑνους, ἐξ Ἰούδα τοῦ Δαβὶδ
διάδοχοι τριῶν, oz ἔφην, οὐδ᾽ ὅλων φυλῶν ἐπὶ τῆς Ἱερουσαλὴμ ἐβα-
σίλευον μέχρι τῆς εἰς Βαβυλῶνα αἰχμαλωσίας. ?!xat’ αὐτοὺς δὲ τού-
τους ἐπὶ τῆς Σαμαρείας οὕτω καλουμένης πόλεως τῶν ἐννέα φυλῶν
ἡγούμενοι οὐχ ἐξ Ἰούδα ἀλλ᾽ ἐὲ ἑτέρων φυλῶν ἕτεροι διετέλεσαν,
(ὧν) πρῶτος ἣν Ἱεροβοὰμ ἐκ φυλῆς Ἐφραΐμ, καὶ οἱ καϑεξῆς μετὰ
τοῦτον, Oc μηδ᾽ ἐν τοῖς μεταξὺ χρόνοις τοῖς ἀπὸ Δαβὶδ ἐπὶ τὴν
εἰς Βαβυλῶνα αἰχμαλωσίαν τοὺς ἐκ φυλῆς Ἰούδα τοῦ παντὸς ἔϑνους
ἡγήσασϑαι. 52 τί δεῖ λέγειν ος μετὰ τὴν ἀπὸ Βαβυλῶνος ἐπάνοδον
αὖϑις ὑπὲρ τὰ πενταχύσια ἔτη μέχρι τῆς τοῦ Χριστοῦ γενέσεως dıs-
τέλεσαν πολιτείᾳ χρώμενοι ἀριστοχρατικῇ, τῶν μὲν κατὰ χρόνους
ἀρχιερέων ἡγουμένων τοῦ ἔϑνους, οὐδενὸς δὲ ἐκ τῆς τοῦ Ἰούδα φυ-
λῆς, ὥστε ἐὲ ἁπάντων τούτων παρίστασϑαι, μὴ ἐπὶ τὸν πρῶτον
ἐκεῖνον ἄνδρα τὸν Ἰούδαν μηδὲ ἐπὶ τοὺς διαδόχους αὐτοῦ ἀναφέρεσϑαι
τὸ φάσκον λόγιον »οὐχ ἐκλείψει ἄρχων ἐξ Ἰούδα, οὐδὲ ἡγούμενος ἐχ
τῶν μηρῶν αὐτοῦς. μόνως δ᾽ ἂν συσταίη τὰ κατὰ τὸν τόπον, εἰ
χατὰ τὰ πρόσϑεν ἡμῖν ἀποδεδομένα περὶ τῆς φυλῆς ἁπάσης λέγεσϑαι
ταῦτα νοήσαιμεν" 3° αὕτη γοῦν ἐξ ἀρχῆϑεν, ἐξ αὐτῶν τῶν κατὰ
Μωσέα χρόνων, τοῦ παντὸς ἔϑνους ἡγήσατο. κατὰ γοῦν τὴν ταύτης
ἐπικράτειαν, Oc ἂν ἀρχῆϑεν ἡγεῖσϑαι προκεχειρισμένης ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ,
Ἰουδαία τε εἰσέτι νῦν ἀπὸ τῆς φυλῆς 7 τε χώρα ἐπικέκληται χαὶ τὸ
πᾶν αὐτῶν σύστημα Ἰουδαίων προσαγορεύεται. οὕτω τοίνυν νοή-
σαιμεν τὸ λεγόμενον, ὡς εἰ σαφέστερον ἔλεγεν᾽ »οὐχ ἐκλείψεις τοῦ
παντὸς ἔϑνους ἡγουμένη ἡ τοῦ Ἰούδα φυλή. 9*0 γοῦν Σύμμαχος,.
»οὐ περιαιρεϑήσεταιςε, φησίν, »ἐξουσία ἀπὸ Ἰούδας, τὸ ἐξουσιαστιχὸν
δήπου καὶ ἀρχικὸν ἀξίωμα τῆς μετὰ ταῦτα ὑποστάσης τοῦ Ἰούδα

90 ff vgl. Euseb. HE 16,6 (8.50,9f) — 26. 36 Gen. 49, 10a — 28 vgl. 8.253,16 ff

8 οὔτοι Kl, οὗτοι P, Prok. hat vielleicht οὐδὲ gelesen 17 ὧν + Steph.
20 dg-+ vor det Hkl 33f νοήσωμεν Hkl

371

372

358 Eusebius

= = 5t - € C
φυλῆς παριστάς. ταύτης γοῦν OVTE TO »οκῆπτρονε, ὡς ὁ AxvAac
Ξ - E 5 > E »
φησίν (βασιλικῆς δὲ τοῦτο σύμβολον ἣν ἀρχῆς), ovts τὴν »ἐξουσίανς,
x ' , , , e v »! ,
κατὰ τον Συμμαχον, περιαιρεϑήσεσϑαι ϑεσπίζει, »εως av ξελϑῃς, φησίν,
x 2 , - -
»o9 ἀπόχειταις, καὶ αὐτὸν ἔσεσϑαι τῶν ἐϑνῶν προσδοχίαν. 58 ποίαν
, ἊΝ , -25 = 2 2
5 ταύτην προσδοχίαν ἢ τὴν πάλαι τῷ Αβραὰμ καὶ τοῖς μετ΄ αὐτὸν
TOORATOQOL κεχρηματιόμένην;
Πρῶτον μὲν οὖν ϑαυμάζειν ἄξιον ὅπως δώδεκα οὐσῶν τῶν παρ᾽ b
€
Ἑβραίοις φυλῶν ἐξ οὐδεμιᾶς ἄλλης ἢ ano μόνης τῆς ᾿Ιούδα ἡ τοῦ
- > , oe > a
ἔϑνους εἰσέτι νῦν ἀνηγόρευται προσηγορία᾽ οὐ δι᾿ ἕτερον ἢ διὰ τὸ
^ - K - Ne. , - ' ,

10 τῆς προφητείας λόγιον τῇ τοῦ lovóm φυλῇ τὸ ἀρχικὸν περιάψαν
Dr 36 > ' * x , > - , > , ' ^ >
ἀξίωμα. 38 ἀλλὰ xol τὴν πάτριον αὐτῶν χώραν Ἰουδαίαν δια τὴν av-

2 - , x > -
τὴν ἀποκαλεῖσϑαι συμβαίνει αἰτίαν, ἐπεὶ διὰ τί μὴ ἀπὸ τοῦ πρώτου
- , , * 3-08 -€ , A 5f FEN Fa 2 ,
τῶν δώδεκα, λέγω δὲ ano τοῦ Povßeiu, TO ἔϑνος αὑτῶν ἐχρηματίσεν, e
5 ES - , x
zaitoı παρὰ τῷ ϑείῳ νόμῳ τῶν πρωτοτύκοων τετιμημένων; διὰ τί δὲ
> = = c = = , ^ LXX E
15 un ἀπὸ τῆς τοῦ Λευί, ὁμοῦ καὶ τῷ χρόνῳ xci τῷ τῆς ἱερωσύνης τιμή-
> ^ ^ - > - 29
ματι τὸν Ἰούδαν παρεξάγοντος; τί δὲ οὐχὶ μᾶλλον ἀπὸ τοῦ Ἰωσὴφ
- ^ ,
χρηματίσαι συνέβη τὸ πᾶν ἔϑνος xci τὴν χώραν, διὰ τὸ xci πάλαι
^ - , 2 ,
πάσης οὐ μόνον Αἰγύπτου ἀλλὰ xcà τῶν οἰχείων τὸ κράτος ἀνά-
- 2 - - IG ,

WAOHRL τοῦτον, τούς TE ἐξ αὐτοῦ γενομένους μακροῖς ὕστερον χρόνοις

> τ a = - € >

ἐπὶ πλεῖστον ὅσον ὅλων ἐννέα φυλῶν τοῦ ἔϑνους ἡγήσασϑαι, δι

ovc καὶ μᾶλλον εἰχὸς ἣν τὴν τοῦ προπάτορος ἐπωνυμίαν τὸ πᾶν

a \ 5 ^ €

ἔϑνος καὶ τὴν χώραν ἐπιγράψασϑαι; τίς δ᾽ οὐκ ἂν OuoAoynoct παρὰ

eo ^ - >

τούτους ἅπαντας E0À όγως ἂν ἐκ τοῦ Βενιαμὶν τὴν ἐπωνυμίαν αὐτοὺς ἃ

λαβεῖν, ἐπειδήπερ τῇ τούτου φυλῇ ἡ περιβόητος αὐτῶν βασιλικὴ un-

25 τρόπολις 0 τε ἐπὶ ταύτης ἁγιώτατος τοῦ ϑεοῦ νεὼς κεκλήρωτο;
ἀλλ᾽ ὅμως οὐδ᾽ ἐκ τούτων οὐδ᾽ ἐξ ἑτέρας ἢ μόνης ἐκ τῆς Ἰούδα

= c - ^ = T ux -
φυλῆς ἡ τῆς χώρας καὶ τοῦ παντὸς ἔϑνους προσηγορία διέπρεψεν, τῇ
> o 5 >
προφητείᾳ ἀκολούϑοως. ?'ovro γέ τοι τὸ »οὐχ ἐκλείψει ἄρχων ἐξ lovda«
* * H £1 > 4 e b] m €
ἐπὶ τὴν φυλὴν ἡμῖν ἀνενήνεχται, καὶ μόνως οὕτως ἀληϑῶς ἡ προρ-
> , > x - - ; , , - 2 ,
30 ρησις ἀποδέδοται. ἀπὸ γοῦν τῶν Moocéoc χρονῶν καϑεξῆς ov διέλι-
^ \ - - €
πον μερικοὶ uiv αὐτῶν ἄρχοντες ἐκ διαφόρων, Oc ἔφην, φυλῶν nyn-
, , e: -2 , \ \ - “»᾿μ
σάμενοι, χκαϑόλου δὲ ἡ τοῦ Ιουδα φυλὴ παντὸς προεστῶσα τοῦ ἔϑνους. 373
τ , c ς -- €
38 παραδείγματι δὲ καταδέξῃ To εἰρημένον. ὡς γὰρ ἐπὶ τῆς Ῥωμαίων
> - Ἢ > ^ € , ^
ἀρχῆς οἱ μὲν κατ ἔϑνος ἐπίτροποί τε xci ἡγούμενοι, ἔπαρχοί TE καὶ
- > E 2 , -

35 στρατοπεδάρχαι, ot Te πάντων ἀνωτάτω βασιλεῖς, οὐ πάντες £x τῆς
ς , c - ; 2.92 9- τῷ - ς , i τῷ ,
Ῥωμαίων ορμῶνται πόλεος, ovó ano τῆς Pouov xci PouvAiov

(

1 ff Gen. 49, 10 — 14 vgl. Exod. 4, 22; Psal. 88, 28 — 19 vgl. I Kön. 12, 24b;
vgl. (?) Joseph. A. J. XI 341 — 28 Gen. 49, 10a

4 αὐτὸν Steph, αὐτῶν P 33 χαταδέξῃ ob richtig? χαταλήψῃ Hkl, vgl.
IX 17, 8, viell. χαταδείξω Kl

Demonstr. evang. VIII Cap. 1, 34—43 359

σπορᾶς, ἀλλ᾽ ἐχ μυρίων ἄλλος ἄλλοϑεν ἐϑνῶν, ὅμως δὲ οἱ πάντες
βασιλεῖς TE χαὶ οἱ μετ᾽ αὐτοὺς ἄρχοντες καὶ ἡγούμενοι τὴν Ῥωμαίων
ἐπιγράφονται προσηγορίαν, Ῥωμαίων τε τὸ κράτος ἐπωνόμασται, καὶ
ταύτης ἐξῆπται τῆς ἐπωνυμίας ἡ καϑόλου πάντων ἀρχή" τὸν αὐτὸν
τρόπον xci ἐπὶ τῶν xc. Ἑβραίους χρὴ νοεῖν πραγμάτων, μιᾶς μὲν
χαϑόλου τῆς τοῦ Ἰούδα φυλῆς κατὰ τοῦ παντὸς ἔϑνους ἐπιπεφη-
μισμένης, τῶν δὲ κατὰ μέρος ἡγουμένων τε καὶ βασιλέων ἐκ διαφόρων
χαϑισταμένων φυλῶν καϑόλου δὲ τῇ τοῦ Ἰούδα τιμωμένω ὧν προση-
γορίᾳ. λεγέσϑω τοίνυν ὡς πρὸς τὴν ὅλην φυλὴν ὑπὸ τοῦ προφήτου
τὸ »lovde, σὲ αἰνέσαισαν οἱ ἀδελφοί Gov«. 3ϑοἶδεν γὰρ αὐτήν, ἅτε
προνομίας ἠξιωμένην, πρὸ τῶν λοιπῶν φυλῶν τετιμῆσϑαιε, καὶ ἐπεὶ
ἐξῆρχεν ἐν πολέμοις καὶ μόνη τοῦ παντὸς ἔϑνους ἡγεῖτο ἐν ταῖς
πρὸς τοὺς ἐχϑροὺς παρατάξεσιν, εἰκότως ἐπιλέγεται πρὸς αὐτὴν »αἱ
χεῖρές σου ἐπὶ νώτου τῶν ἐχϑρῶν σους. εἶτα διὰ τὸ ἀρχικὸν καὶ
βασιλικὸν ἀξίωμα »σκύμνος λέοντοςς« εἶναι λέγεται. *° σεμνυνόμενος
δὲ 6 προπάτωρ ὁμοῦ καὶ προφήτης ἐπὶ τῷ τῆς φυλῆς ἀξιώματι
προστίϑησιν λέγων" »ἐχ βλαστοῦ, υἱέ μου, ἀνέβηςς. αἰ τὸ δὲ »ἀνα-
πεσὼν ἐχοιμήϑης ὡς λέων καὶ oc σκύμνος λέοντος« τὸ γαῦρον ὁμοῦ
καὶ ϑαρσαλέον καὶ τὸ τῶν ἔξωϑεν ἐπιόντων ἀκατάπληκτον TO τε
ἄφοβον, χαὶ τῶν ἐχϑρῶν καταφρονητικὸν παρίστησιν. τοιοῦτον de
αὐτὸν ὄντα, μᾶλλον δὲ τοιαύτην οὐσαν τὴν φυλήν, τίς, φησίν, ἀνα-
στήσει; μέγαν τινὰ καὶ ϑαυμαστὸν σπάνιόν TE καὶ δυσϑεώρητον ἔσε-
σϑαι τὸν μέλλοντα ἀναστήσειν τοῦ ϑρόνου καὶ μεταστήσειν τοῦ ἄρ-
χικοῦ ἀξιώματος τὴν «δηλωϑεῖσαν φυλὴν αἰνιξάμενος.

42 Tíc δὲ ἄρα οὗτος ἣν, ἑξῆς ἡμᾶς ἐφίστησιν, τοῦτον εἶναι δι-
δάσχων τὸν μέλλοντα »προσδοχίανε ἔσεσϑαι »τῶν ἐϑνῶνςε, ὃς οὐ
πρότερον φανήσεσϑαι ἐν ἀνϑρώποις ἢ ἐκλείψειν [καὶ] ἄρχοντα καὶ
ἡγούμενον (καὶ μετασταϑήσεσϑαι καὶ ἀπαναστήσεσϑαι τῆς ἀρχῆς͵ τὴν
τοῦ Ἰούδα φυλὴν προφητεύεται. 45 τίς δ᾽ οὗτος ἢν ἢ 0 σωτὴρ καὶ κύριος
ἡμῶν Ἰησοῦς ὁ “Χριστός; ov ἐπὶ τῆς γενέσεως), ἀκολούϑος τῇ προ-
χειμένῃ προρρήσει, ἐξέλιπον μὲν ἄρχοντες καὶ ἡγούμενοι ἐξ αὐτῶν
Ἰουδαίων ἐπὶ τὸ ἔϑνος αὐτῶν χαϑιστάμενοι, ἡ δὲ τοῦ Ἰούδα φυλὴ
αὐτῷ ἔϑνει παντὶ τοῦ ἐξ αἰῶνος ἀρχιχοῦ καὶ βασιλικοῦ ἀξιώματος
χαϑαιρεϑεῖσα τοῖς εἰσέτι καὶ νῦν χρατοῦσιν ἐξ ἐχείνου καὶ εἰς δεῦρο

10 Gen. 49, 84 — 13 Gen. 49,8 — 15 Gen. 49, 9a — 17 Gen. 49, 9
91 vgl. Gen. 49, 9 — 25 vgl. Euseb. Ecl. proph. IS (S. 25, 1 f) — 26 vgl. Gen.
49, 10b — 27. 31 vgl. Gen. 49, 108 — 29 vgl. Orig. De princ. IV 3

ὃ τὸ πᾶν ὠνόμασται κράτος Prok. 18 λέοντος + auch S. 361,31 27 ἐχλεί-
wew Hkl, ἐχλείπειν P, ἐχλιπεῖν Prok. | καὶ < Steph, Prok. 28 xai + Kl,
Prok. 30 γενέσεω (sic) P 32 de Steph. ze P

‘

374

360 Eusebius

δουλεύει Ῥωμαίοις, μετὰ τῶν λοιπῶν καὶ τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος ystgo-
σαμένοις, παρ᾽ ὧν Ἡρώδης, πρῶτος ἐξ ἀλλοφύλου γένους ὑπάρχων,
ἰδίως τοῦ ἔϑνους αὐτῶν ὑπό τε Αὐγούστου καὶ τῆς Ῥωμαίων συγ-
κλήτου βουλῆς βασιλεὺς ἀναδέδεικται. “ἦν γοῦν ὁ Ἡρώδης "Avrı-
πάτρου παῖς, ὁ δ᾽ ᾿Αντίπατρος AoxcAovirQc, ἔκ τινος τῶν περὶ τὸν
νεὼν τοῦ ᾿Απόλλωνος ἱεροδούλων καλουμένων, ὃς δὴ Κυπρίνην ὀνό-
ματι. τὸ γένος τῶν ἐξ Agafllac, γυναῖχα πρὸς γάμον ἀγαγόμενος τὸν
Ἡρώδην ποιεῖται. 4500705 δὴ οὖν πρῶτος ἐχ τοιούτου γένους ὁρ-
μώμενος τὸν ἐκ διαδοχῆς τῶν ἀρχιερέων ὕστατον ἡγησάμενον Voxc-
vov, ἐφ᾽ ὃν τὰ τῆς οἰχείας ἀρχῆς τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους κατέληξεν,
ἐχποδὼν μεϑίστησιν ἀνελών, πρῶτός τε αὐτός, Oc ἔφην, ἐξ ἀλλο-
φύλου γένους Ἰουδαίων ἀναγορεύεται βασιλεύς. xaó^ ὃν γεννηϑέντος
Ἰησοῦ τοῦ Χριστοῦ καϑήρητο μὲν ὁμοῦ xci τῆς Ἰούδα φυλῆς τὸ
ἀξίωμα, καϑήρητο δὲ καὶ ἡ τῶν Ἰουδαίων ἀρχή τε καὶ βασιλεία,
πεπλήρωτο δὲ καὶ ἡ προτεταγμένη προφητεία, »οὐκ ἐχλείψει ἄρχων
ἐξ Ἰούδα, οὐδὲ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦς, φήσασα, »ἕως ἂν
ἔλϑῃ τὰ ἀποχείμενα αὐτῷς, ὃν καί φησιν γενήσεσϑαι οὐ τοῦ Ἰουδαίων
ἔϑνους ἀλλὰ τῶν ἐϑνῶν προσδοχίαν.

16 ᾿πειδὴ τοίνυν ἀπέχειτο ἡ πρόπαλαι τῷ ᾿Αβραὰμ χρηματισϑεῖσα
τῆς τῶν ἐθνῶν κλήσεως προσδοχία, ὡς ἂν ἐκλελοιπότων ἐκ τοῦ
Ἰουδαίων ἔϑνους ἀρχόντων τε καὶ ἡγουμένων, μεταστάσης τε τῆς
xar αὐτῶν ἀρχῆς͵ ἐπὶ Ῥωμαίους καὶ τὸν ἐξ ἐϑνῶν δεδηλωμένον
Ἡρώδην, εἰχότως 6 μὲν εὐαγγελιστὴς Aovxäc, ἐπισημαινόμενος τοὺς
χρόνους τῆς ἐκλείψεως τῶν Ἰουδαίων ἀρχόντων, τὴν καταρχὴν τῆς
Χριστοῦ διδασκαλίας ἱστορεῖ γεγονέναι »2v ἔτει πεντεκαιδεχάτῳ τῆς
ἡγεμονίας Τιβερίου Καίσαρος, ἡγεμονεύοντος Ποντίου Πιλάτου τῆς
᾿Ιουδαίαςς«. xci Ματϑαῖος δὲ τοῦτο αὐτὸ αἰνιττόμενος σημαίνει"
i ὑπογράψας δ᾽ οὖν τὴν τοῦ κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν γένεσιν, ἐπι-
λέγει: »τοῦ δὲ Ἰησοῦ γεννηϑέντος ἐν Βηϑλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἐν ἡμέ-
ραις Ἡρώδου τοῦ βασιλέως, ἰδοὺ μάγοι ἀπὸ ἀνατολῶν παρεγένοντο
εἰς Ἱεροσόλυμα λέγοντες, ποῦ ἐστιν ὁ τεχϑ εὶς βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων;ς
δι᾿ ὧν σαφῶς παρίστησιν καὶ τοῦ ἀλλοφύλου τὴ» xav αὐτῶν ἀρχὴν
καὶ τῶν ἐξ ἀνατολῆς ἀλλοφύλων ἐϑνῶν τὴν ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ κλῆσιν.
48 ὁμοῦ τε γὰρ Ἰουδαίων ἀλλόφυλοι ἐχράτουν, καὶ τὸν πάλαι προ-

21ff vgl. Euseb. Ecl. proph. III 46 (S. 157, 28 ff ed. Gaisford); vgl. Euseb. Hist.
eccl. 1 6 — 5f aus Julius Afr., nach Eus. Ecl. proph. S. 158, 4 ff — 15 Gen. 49, 10
— 19 ff vgl. Gen. 49, 10 — 25 Luk. 2, 1 — 29 Matth. 2, 1—2

1f χειρωσαμένοις Steph., χειρωσαμένων P 22 αὐτῶν Hkl, vgl. Z. 32, αὐτοὺς
Steph. αὐτὸν P 24 lovdaızav Prok. (falsch) 32 τῶν ἀλλοφύλων Prok. (falsch)

375

35 ὡς

Demonstr. evang. VIII Cap. 1, 43—52 361

φητευόμενον Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ ἐγίνωσκόν vt καὶ προσεκύνουν ἀλλό-
φυλοι, ἐξ ἀνατολῶν ἐπιστάντες. οὐκοῦν σαφῶς διὰ τούτων τέλος
ἔχουσα τοῦ Ἰακὼβ ἡ προφητεία δείκνυται, ἐπ᾽ ἐσχάτου τῆς συστά-
σεως τοῦ Ιουδαίων ἔϑνους ἀποτελεσϑεῖσα, ὥσπερ οὖν αὐτὸς τοῖς
ἑαυτοῦ παισὶν ἐϑέσπισεν εἰπών" τσυνάχϑητε, ἵνα ἀπαγγείλω ὑμῖν τί
συμβήσεται ὑμῖν ἐπ᾿ ἐσχάτου τῶν ἡμερῶνε, ἐσχάτας ἡμέρας νοούν-
τῶν ἡμῶν τὰ ἔσχατα τῆς συστάσεως τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους. 49 τί
δῆτα δεῖν αὐτοῖς ἀπαντᾶν ἔμελλεν; ἔχλειψις μὲν τῆς ἀρχῆς Ἰούδα,
xai τοῦ παντὸς ἔϑνους αὐτῶν καϑαίρεσις, παῦλα τε καὶ λῆξις τῶν
ἡγουμένων αὐτῶν, καὶ τῆς φυλῆς αὐτοῦ τοῦ βασιλικοῦ καὶ ἀρχικοῦ
ἀξιώματος κατάλυσις, Χριστοῦ δὲ ἀρχὴ καὶ βασιλεία, οὐ τοῦ Ἰσραὴλ
ἀλλὰ τῶν ἐϑνῶν ἁπάντων ἄρχουσα, κατὰ τὸ »xal αὐτὸς προσδοκία
ἐθνῶνε. δθτίς δ᾽ οὐκ ἂν ὁμολογήσειεν ταῦϑ' οὕτω σαφῶς ἐπὶ τῇ
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιφανείᾳ πεπληρῶσϑαι, ὅτε οἱ πάλαι πρὸ τῆς
τοῦ Χριστοῦ γενέσεως ἐπ᾽ οἰχείοις ἄρχουσι καὶ ἡγουμένοις καὶ συνε-
τοῖς τῶν ϑείων ἀναγνωσμάτον ἀκροαταῖς βασιλεῦσίν τε ἰδίοις καὶ
ἀρχιερεῦσι καὶ προφήταις λαμπρυνόμενοι, αὐτή τε ἡ τοῦ Ἰούδα φυλή,
βασιλικὴ οὖσα, τῶν ἐχϑρῶν καὶ πολεμίων ἐπικρατοῦσα κατάρχουσά
τε καὶ ἡγουμένη τοῦ παντὸς ἔϑνους, οἵ τε ἐν αὐτοῖς πάλαι διαπρέ-
ποντες ἐξ ἐχείνου καὶ εἰς δεῦρο Ῥωμαίοις ὑποτελεῖς καϑεστήκχασιν;
ἐπεφάνη γὰρ σαφῶς ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, καὶ ἐξ ἐκείνου ἡ λεγομένη
»προσδοκία τῶν ἐϑνῶν« εἰς πάντα τὰ ἔϑνη ἀνακεχήρυκται. $15
λεγέτω τις, εἰ μὴ κατὰ τὴν ἐπιφάνειαν Ἰησοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν τὰ
μὲν παρὰ Ἰουδαίοις σεμνὰ 5 τε μητρόπολις αὐτῶν ἅμα τῷ ἱερῷ καὶ
τῇ ἐν τούτῳ συντελουμένῃ ἁγιστείᾳ μετὰ καὶ τῶν οἰκείων ἡγουμένων
τε χαὶ ἀρχόντων διαλέλοιπεν, ἀναδέδεικται δὲ ἐξ ἐκείνου τὰ τῆς ἐλ-
πίδος χαὶ προσδοχίας τῶν ἐϑνῶν τῶν xa9^ ὅλης τῆς οἰχουμένης,
ὅτε καὶ ἐλήλυϑεν »τὰ ἀποκείμενας τῷ κυρίῳ. 53 τίνα δὲ ἢ τὰ δηλού-
μενα διὰ τοῦ »Ἱούδα, σὲ αἰνέσαισαν οἱ ἀδελφοί σου, αἱ χεῖρές σου ἐπὶ
νώτου τῶν ἐχϑρῶν σους, »σκύμνος λέοντος, Jovóc ἐκ βλαστοῦ, υἱέ
μου, ἀνέβης c' ἀναπεσὼν ἐχοιμήϑης ὡς λέων καὶ oc σχύμνος λέοντος"
τίς ἐγερεῖ cH" ταῦτα γὰρ χαϑ᾽ ἑτέραν διάνοιαν »τὰ αὐτῷ ἀπο-
κείμενας.

A καὶ αὐτὰ φέρε κατανοήσωμεν, πρῶτον τούτῳ ἐπιστήσαντες,
διαφόροις τὸν Χριστὸν ὀνόμασι προσαγορεύειν εἰώϑασιν οἱ ϑεῖοι

5 Gen. 49, 1b — 8 vgl. Gen. 49, 1 — S ff. 26. 28. 32 vgl. Gen. 49, 10 —
12. 22 Gen. 49, 10b — 15 f vgl. Jes. 3, 3 — 29 Gen. 49, 8a. 9

8 δεῖν — Steph. δεινὸν Hkl 16 vgl. S. 364, 33f 34 τούτῳ Steph., τοῦτο P

n2
or

262 Eusebius

χρησμοί. τοτὲ μὲν yàg αὐτὸν καλοῦσιν Ἰακώβ' »Ἱακὼβ ὁ παῖς
μου, ἀντιλήψομαι αὐτοῦ: ᾿Ισραὴλ ὁ ἐκλεκτός μου προσεδέξατο
αὐτὸν ἡ ψυχή non; κρίσιν τοῖς ἔϑνεσιν ἐξοίσεις, καὶ τὰ ἑξῆς.
53 οἷς ἐπείρηται᾽ »ἕως ἂν 97 Ent Ts γῆς κρίσιν, καὶ ἐπὶ τῷ ονό-
ματι αὐτοῦ ἔϑνη ἐλπιοῦσινε, τοτὲ δὲ αὐτὸν “Σολομῶνα καὶ Δαβὶδ
ὀνομάζουσιν" “Σολομῶνα μὲν ὡς ἐν οα΄ warum, ἐπιγεγραμμένῳ μὲν
»εἰς Σολομῶνας, σαφῶς δὲ τὰ περὶ τοῦ Χριστοῦ περιέχοντι. δ! τὸ
γὰρ »καταχυριεύσει ἀπὸ ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης, καὶ ἀπὸ ποταμοῦ
ἕως περάτων τῆς οἰχουμένηςς, καὶ »aavra τὰ ἔϑνη δουλεύσουσιν
αὐτῷς, καὶ ὅσα τούτοις ἑξῆς 6 ψαλμὸς περιέχει, μόνῳ τῷ Χριστῷ
ἁρμόζοι ἄν. 55 Δαβὶδ δὲ ἐν πη΄ ψαλμῷ πάλιν ὁ Χριστὸς ἀνηγόρευ-
ται, ἐπεὶ μὴ τῷ Δαβὶδ μόνῳ δὲ αὐτῷ κατάλληλα ἂν εἴη καὶ τὰ ἐν
τούτῳ λεγόμενα, οἷον τὸ »αὐτὸς ἐπικαλέσεταί με, πατήρ μου εἶ σύ,
κἀγὼ πρωτότοχον ϑήσομαι αὐτόν, ὑψηλὸν παρὰ τοῖς βασιλεῦσι τῆς
yüc. eig τὸ» αἰῶνα φυλάξο αὐτῷ τὸ ἔλεός μους, “καὶ πάλιν" »τὸ
σπέρμα αὐτοῦ εἰς τὸν αἰῶνα μενεῖ, καὶ 6 ϑρόνος αὐτοῦ ος ὃ ἥλιος
ἐναντίον μου, καὶ oc 7) σελήνη κατηρτισμένη εἰς τὸν αἰῶνας. οὕτως
οὖν μετὰ μυρίων ἄλλων τοῦ Χριστοῦ προσηγοριῶν, δι᾿ ὧν αὐτὸν οἱ
ϑεῖοι λόγοι σημαίνουσιν, καὶ Tovdas ὁμοίως διὰ τῶν προκειμένων
ἀνειρῆσϑαι δύναται, ὅτι καὶ ἐκ τῆς Ἰούδα γέγονεν φυλῆς᾽ 57 γπρό-
δηλον γὰρς κατὰ τὸν ἀπόστολον »ὅτι ἐκε φυλὴ ῆς »ούδα ἀνατέταλκεν «
ὃ σωτὴρ a »χύριος nueve. τούτῳ δὴ οὖν κατὰ διάνοιαν τῷ Ἰούδᾳ
»ἀποκείμενας« ἢν τὰ προφητευόμενα.

58 Tiva δὲ ἣν ταῦτα; πρῶτον uiv τὸ ἐπαινεϑῆναι ὑπὸ τῶν ἀδελ-
φῶν αὐτοῦ: δεύτερον κατὰ νώτου τῶν ἐχϑρῶν αὐτοῦ τὰς χεῖρας
ἐπιβαλεῖν. τρίτον προσχυνηϑῆναι ὑπὸ τῶν υἱῶν τοῦ πατρὸς αὐτοῦ"
ἃ καὶ τέλους ἐτύγχανεν, ὁπηνίχα τέως μὲν τὰς παραδόξους δυνάμεις
καὶ τὰ τεράστια ϑαύματα ἐπιτελῶν ἐθαυμάζετο καὶ ἐπῃνεῖτο καὶ
προσεκυνεῖτο πρὸς τῶν ἑαυτοῦ μαϑητῶν τε καὶ ἀποστόλων, οὖς καὶ
ἀδελφοὺς ἀποχαλεῖν οὐχ ὥκνει, διὰ μὲν τοῦ ψαλμοῦ λέγων" »anay-
γελῶ τὸ Orou& σου τοῖς ἀδελφοῖς μου, ἐν μέσῳ ἐκκλησίας ὑμνήσω
σες, ταῖς δὲ ἀμφὶ τὴν αρίαν προστάττων εὐαγγελίζεσθϑαι αὐτοῖς
os ἀδελφοῖς" »ἀπαγγείλατες, γὰρ φησί, »τοῖς ἀδελφοῖς μους, ὅτι
γἀνέρχομαι πρὸς τὸν πατέρα μου xai πατέρα ὑμῶν καὶ ϑεόν μου

1 Jes. 42, 1 — 4 Jes. 42, 4b. — 6f Psal. 71, 1 --- 8 Psal. 71,8 — 9 Psal.
71, lib — 18 Psal. 88, 27a. 28. 29a — 15 Psal. 88, 37—382 — 20 vgl. Hebr.
7,14 — 23. 94ff vgl. Gen. 49, 8 — 807 Psal. 21, 23 — 83 vgl. Matth. 28, 10
u. Joh. 20, 17

19 εἴη Steph. 4 P 16 μενεῖ (ohne Accent) P, μένει Prok. 89 μαριὰμ
Prok. 34 ἀναβαίνω Prok., u. 508c Euseb -

Demonstr. evang. VIII Cap. 1, 52—63 363

xai ϑεὸν ὑμῶνε. Movrm δῆτα αὐτὸν »οἱ ἀδελφοὶ. τὰ uiv πρῶτα
ἐπὶ τοῖς παραδόξοις ὡς ϑαυμάσιον ἄνδρα μόνον ἐπήνουν, ἕνα τινὰ
ὡς εἰκὸς τῶν προφητῶν εἶναι ὑπειληφότες" ἐπεὶ δὲ ἐν τῷ μεταξὺ...
τὰς ϑαυμασίους παραδοξοποιίας αὐτοῦ ὁρῶντες xal oc καϑεῖλεν
»ἐχϑρόνς τε xol »ἐχδικητὴνς, τόν τε ϑάνατον, (τόν TE) ἄρχοντα τοῦ
αἰῶνος τούτου ἅμα ταῖς λοιπαῖς ἀοράτοις καὶ ἐχϑραῖς δυνάμεσιν, τὸ
τηνικάδε ϑεὸν αὐτὸν εἶναι πιστεύσαντες προσεκύνησαν. 60 αἱ δὲ )χεῖρες«
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν κατὰ νώτου τῶν ἐχϑρῶν« αὐτοῦ ἐγίνοντο, ὅτε
πάσας τὰς πράξεις αὐτοῦ τάς τε δυνάμεις καὶ παραδοξοποιίας ἐπὶ
χκαϑαιρέσει τῶν δαιμόνων xci τῶν πονηρῶν πνευμάτων ἐποιεῖτο,
ἀλλὰ καὶ ὁπηνίχα ἐξεπέτασεν τὰς χεῖρας αὐτοῦ ἐπὶ τοῦ σταυροῦ, καὶ
οὕτως αἱ χεῖρες αὐτοῦ, φευγόντων τῶν ἐχϑρῶν χαὶ τὰ νῶτα παρα-
χωρούντων αὐτῷ, »κατὰ νώτου τῶν ἐχϑρῶνς ἐγίνοντο, καὶ μᾶλλον
ὅτε τὸ πνεῦμα παραδοὺς τῷ πατρί, ἄσαρκος zal γυμνὸς οὗ ἀνειλήφει
σώματος ἐπὶ τὸ »τῶν ἐχϑρῶνς κατῇει χωρίον, αὐτοζωὴ τυγχάνων,
ϑάνατον καταλύσ[σ]ων καὶ τὰς ἐπανισταμένας αὐτῷ δυνάμεις, ἃς εἰχὸς
xat. ἀρχὰς μὲν χοινὸν ἄνϑρωπον καὶ τοῖς πολλοῖς ὅμοιον αὐτὸν
ὑπειληφέναι οὕτω τε κυχλῶσαι αὐτὸν καὶ ὡς ἂν τῷ τυχόντι ἐφορ-
μῆσαι" ἐπεὶ δὲ ἔγνωσαν χρείττονα ἢ κατὰ ἄνϑρωπον καὶ ϑειοτέραν
φύσιν, τραπῆναι xoi τὰ νῶτα παραχωρῆσαι αὐτῷ, καϑ' ὧν τὰς χεῖρας
ἀφείς, τοῖς ἐνθέοις αὐτοῦ καὶ ἠκονημένοις βέλεοιν φεύγοντας ἤλαυνεν,
Oc διὰ τοῦτο εἰρῆσθαι" »ai χεῖρές σου ἐπὶ νώτου τῶν ἐχϑρῶν σους.
θ1 εἰ δὲ xci εἰσέτι νῦν μυρίοι τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐχϑροὶ τὴν ἐκκλη-
σίαν αὐτοῦ χατὰ καιροὺς πολεμεῖν ἐπιχειροῦσιν, ἀλλὰ καὶ τούτους
ἀοράτῳ χειρὶ καὶ ἐνθέῳφ δυνάμει τροποῦται, Oc καὶ περὶ αὐτῶν εἰρῆ-
σϑαι τὸ »ai χεῖρές σου ἐπὶ νώτου τῶν ἐχϑρῶν σους. 53 ἐπειδὴ δὲ
ἤδη λοιπὸν τὰ κατὰ τῶν ἐχϑρῶν νιχητήρια ἀπειλήφει, τηνικαῦτα
ἐπληροῦτο χαὶ τὸ »προσχυνήσουσίν σε οἱ υἱοὶ τοῦ πατρός σους,
πάντες δηλαδὴ οἱ κατ᾽ οὐρανὸν ἄγγελοι, tà τε πνεύματα τὰ λειτουρ-

\ x E , N - 2 \ > ,
Ὁ yuxà καὶ αἱ ϑεῖαι δυνάμεις, οἵ τε ἐπὶ γῆς ἀπόστολοι χαὶ εὐαγγελισταί,

χαὶ μετὰ τούτους ἅπαντες οἱ ἐξ ἐθνῶν δι’ αὐτοῦ τὸν ἕνα καὶ μόνον
ἀληϑῆ πατέρα ϑεὸν ἐπιγραψάμενοι, οἵτινες ϑεὸν λόγον ὄντα τὸν
Χριστὸν μεμαϑηχότες, ος ϑεὸν προσχυνεῖν αὐτὸν ὁμολογοῦνται.
68᾽4λλ᾽ ἐπεὶ ἐχρῆν καὶ τὰ τῆς γενέσεως αὐτοῦ καὶ τὰ τοῦ ϑανά-
9f vgl. Matth. 16, 13 u. Parall. — 5 vgl. Psal S, 3 — vgl. I Kor. 15, 26;
Hebr. 2, 14 — vgl. I Kor. 2, 6 — 7f. 13. 15. 22. 26 Gen. 49, S — 11 vgl. Jes.
65,9 — 21 vgl. Psal. 44, 6 — 28 Gen. 49, 8b — 29 vgl. Hebr. 1, 14
1 οὗτοι δὴ ovv Prok. 3f es fehlt Verbum finit. ΗΚ] Kl, od. ὁρῶντες zu ändern

Kl, vgl. S. 364, 34 f. 5 τόν τε 4- Klu. Hkl, vgl. Z.15£u. 410,17. 16 χαταλύίσων Steph.,
χαταλύων Prok. 16 f Constr: εἰχός ἐστι ταύτας αὐτὸν ὑπειληφέναι xowóv ἄνϑρ.

378

364 Eusebius

του μυστήρια τῇ περὶ αὐτοῦ προφητείᾳ συμπεριλαβεῖν, εἰκότως μετὰ
τὰ προειρημένα ϑεσπίζων ὁ Ἰακὼβ ἐπελέγει" »σχύμνος λέοντος, Ἰούδα'
éx βλαστοῦ, υἱέ μου, ἀνέβης" ἀναπεσὼν ἐχοιμήϑης ὡς λέων καὶ ὡς
σκύμνος" τίς ἐγερεῖ αὐτόν; c σκύμνον μὲν οὖν λέοντος αὐτὸν ὀνομάζει
διὰ τὸ ἐκ βασιλικῆς αὐτὸν γεγονέναι φυλῆς" 53 »ἐκ σπέρματος« γοῦν
ἦν τοῦ »Δαβὶδ κατὰ σάρκας. »ἐκ βλαστοῦς δὲ »ἀνέβης, υἱέ μους, φησίν,
ἐπείπερ ἐκ σπέρματος καὶ ῥίζης τοῦ ταῦτα προαναφωνοῦντος Ἰακὼβ
ἀνέφυ, πρότερον μὲν ϑεὸς λόγος ὦν, γενόμενος δὲ δεύτερον υἱὸς
ἀνϑρώπου Ót ἣν ἀνεδέξατο ὑπὲρ ἡμῶν οἰκονομίαν. ein δ᾽ ἂν καὶ
τοῦ ϑανάτου αὐτοῦ δηλωτιχὸν τὸ »ἀναπεσὼν ἐχοιμήϑηζ(ς) ὡς λέων
καὶ oc σχύμνοςς, ἐξ ἔϑους τῆς γραφῆς, κατά τι olxelov ϑεώρημα
τὸν ϑάνατον καὶ ἐπὶ μυρίων ἄλλων χοίμησιν ἀποκαλούσης. 59 τὸ δὲ
»τίς ἐγερεῖ αὐτόνε περὶ τῆς ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως αὐτοῦ ϑαυμαστι-
κῶς εἴρηται ἐγερϑησόμενον γὰρ αὐτὸν σαφῶς οἶδεν ὁ φάσκων »τίς
ἐγερεῖ αὐτόνε. ϑαυμαστικῶς δὲ ἐπιλέγει τὸ τίς ἄρα ὃ τοῦτο ποιή-
σῶν καὶ ἀναστήσων αὐτόν, ἡμᾶς ἐπὶ τὸ ζητεῖν διεγείρων, τίς ἂν εἴη
ὁ τὸν κύριον ἡμῶν τὸν ὑπὲρ ἡμῶν ϑάνατον ἀναδεξάμενον ἐκ νεχρῶν
ἀναστήσων. 9'ríg δ᾽ ἂν εἴη ἄλλος ἢ ὁ τῶν ὅλων ϑεὸς καὶ πατὴρ
αὐτοῦ, ᾧ μόνῳ ἀναϑετέον τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀνάστασιν, κατὰ
τὴν λέγουσαν γραφήν" »0rv« O0 πατὴρ »ἤγειρεν ἐκ νεχρῶν;« ἀντὶ δὲ
τοῦ »σκύμνος λέοντος, Ἰούδα" ἐκ βλαστοῦ, υἱέ μου, ἀνέβης" ἀναπεσὼν
ἐχοιμήϑης« ἐμφαντικώτατα 0 μὲν ᾿Ακύλας φησίν" »σχύλαξ λέοντος,
Ἰούδα, ἀπὸ ἁλώσεως, υἱέ μου, ἀνέβης" κάμψας κατεκλίϑηςς, 686 δὲ
Σύμμαχός φησιν" »σχύμνος λέοντος, Ἰούδα, ἐκ ϑηριαλώσεως, υἱέ μου,
ἀνέβης" ὀκλάσας ἡδράσϑηςς, δι’ ὧν σαφῶς παρίσταται ἡ ἐκ νεχρῶν
ἀνάστασις xal ἡ ἐξ adov, ὥσπερ ἔχ τινος ϑηριαλώσεως, τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν ἀποφυγή. 6970 δὲ »0xAácat« xci »ἑδρασϑῆναιςε, ἀλλὰ μὴ κατα-
πεσεῖν, ὁμοῦ τὸν ϑάνατον ἔδειξεν διὰ τοῦ ὀκλάσαι, καὶ τὸ μὴ
ὑποσυρῆναι ὁμοίως ταῖς τῶν λοιπῶν ἀνϑρώπων ψυχαῖς διὰ τοῦ
ἡδράσϑαι.

Ἰαῦτα μὲν οὖν πάντα προαπέχειτο τῷ Χριστῷ. πλὴν ἕως οὐ-
ὁέπω τέλους ἐτύγχανεν, τὸ Ἰουδαίων συνεστήκει ἔϑνος, καὶ οἱ ἐξ
αὐτῶν ἄρχοντες καὶ ἡγούμενοι οἵ τε ἐξαχριβαζόμενοι τὰς ϑείας συν-
ετῶς περὶ τοῦ Χριστοῦ προφητείας διέπρεπον ἐν αὐτοῖς. 10 ἐπεὶ δὲ
ἐλήλυϑεν »τὰ ἀποχείμενας τῷ Ἰούδᾳ, ἐφάνη τε ἐπὶ γῆς ὃ προφη-
τευόμενος ἐκ σπέρματος xci βλαστοῦ γενόμενος τοῦ ταῦτα τεϑεσπι-

2. 6. 10. 13. 14. 21. 22. 24 Gen. 49,9 — 5 vgl. Róm. 1, 3 — 20 I Thess.
1,10 — 33. 35 vgl. Gen. 49, 10 — 33f vgl. Jes. 3, 3 — (34 ff vgl. Justin. Dial.
c. Tryph. 120, Migne 6, 753 C) — 36 vgl. Gen. 49, 9

23 ἁλώσεως Steph., Prok., ἀλλώσεως P

Demonstr. evang. VIII Cap. 1, 63—76 365

κότος, ἀναπεσών TE xol κοιμηϑείς, ἢ ὀχλάσας, κατὰ τὸν Σύμμαχον,
ἡδράσϑη καὶ ἀνηγέρϑη, τὰς χεῖρας αὐτοῦ κατὰ νώτου τῶν ἀοράτων
x«l νοητῶν ἐχϑρῶν ἐπιβαλών, οἵ τε ἀδελφοὶ αὐτοῦ καὶ μαϑηταί,
πρότερον ἐπαινοῦντες αὐτὸν καὶ ϑαυμάζοντες, ὕστερον καὶ [ὡς] ϑεὸν
ὡμολόγησαν εἶναι καὶ ὡς ϑεὸν προσεχύνησαν, τηνικαῦτα ἐπληροῦτο
»τὰ ἀποχείμενα αὐτῷς, Oc διὰ τοῦτο ἀνειρῆσϑαι τὸ »ἕως ἂν ἔλϑῃ
τὰ ἀποκείμενα αὐτῷς. 11: ἐξ ἐκείνου γάρ τοι καὶ εἰς δεῦρο εἰς πέρας
ἐλϑόντων τῶν ἀποκειμένων αὐτῷ, διαλελοίπασι μὲν οἱ ἄρχοντες καὶ
ἡγούμενοι τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους, κατέστησάν τε ἐπὶ κεφαλῆς αὐτῶν
ἄρχοντες ἐϑνῶν, ἔμπαλιν δὲ τὰ ἔϑνη, τὸν Χριστὸν ἐπιγνόντα τοῦ
ϑεοῦ, αὐτὸν ἐπεγράφψαντο σωτῆρα καὶ προσδοκίαν.

12 Μετὰ ταῦτα πάντα ἐπιλέγεται᾽ »δεσμείων πρὸς ἄμπελον τὸν
πῶλον αὐτοῦ, καὶ τῇ ἕλικι τὸ ὑποζύγιον τῆς ὀνου αὐτοῦ" πλυνεῖ ἐν
οἴνῳ τὴν στολὴν αὐτοῦ, καὶ ἐν αἵματι σταφυλῆς τὴν περιβολὴν αὐ-
τοῦ. χαροποιοὶ oí ὀφϑαλμοὶ αὐτοῦ ἀπὸ οἴνου, καὶ λευχοὶ οἱ ὀδόντες
αὐτοῦ ἢ γάλας. 13 αἰνίττεσϑαι δὲ ἡγοῦμαι διὰ τούτων τὸν μὲν
πῶλον αὐτὸν τὸν τῶν ἀποστόλων xci μαϑητῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
χορόν, τὴν δὲ ἄμπελον ἐν ἡ τὸν πῶλον προσέδησεν τὴν ἔνϑεον καὶ
ἀόρατον αὐτοῦ δύναμιν, ἣν αὐτὸς παριστὰς ἐδίδασχε λέγων" »ἐγώ
εἶμι ἡ ἄμπελος ἡ ἀληϑινή, ὃ πατήρ μου ὁ “γεωργός ἐστινς. ἕλιξ δὲ
τῆς ἀμπέλου τῆς ἀποδοϑείσης εἴη ἂν ἡ τοῦ ϑεοῦ λόγου διδασκαλία,
ἐν ἡ τὸν πῶλον τῆς ὄνου κατεδήσατο, τὸν νέον ἐξ vov λαόν,
γέννημα τυγχάνοντα τῶν ἀποστόλων αὐτοῦ. Τ᾿ εἴποι δ᾽ av τις καὶ
πρὸς λέξιν ταῦτα τέλους τετυχηκέναι, ὅτε κατὰ τὸν ατϑαῖον εἶπεν
ὁ κύριος τοῖς ἑαυτοῦ μαϑηταῖς" »πορεύεσϑε εἰς τὴν κατέναντι ὑμῶν
κώμην, καὶ εὐϑέως εὑρήσετε ὄνον δεδεμένον, καὶ πῶλον" λύσαντες
ἀγάγετέ μοις. 18 χαὶ ἔστιν γε ἀληϑῶς τῷ λόγῳ ἐπιστήσαντα ἀποϑαυ-
μάᾶσαι τὴν τοῦ προφήτου πρόρρησιν, τῷ ϑείῳ πνεύματι προτεϑεωρη-
κότος, ὅτι δὴ μελλήσει ö προφητευόμενος οὐχ οἷά τις ἐπίδοξος ἐν
ἀνϑρώποις βασιλεὺς ἐφ᾽ ἁρμάτων καὶ ἵππων ὀχήσεσϑαι, ἀλλ᾽ ἐπὶ
ὄνου χαὶ πώλου, οἷά τις τῶν πολλῶν κοιρὸς ἀνὴρ καὶ πένης. '9ro)ro
γὰρ καὶ ἄλλος προφητῶν ἐθαύμασεν φήσας" »χαῖρε σφόδρα, ϑύγατερ
Σιών" ἰδοὺ 6 βασιλεύς σου ἔρχεταί σοι πρᾶος, ἐπιβεβηκὼς ἐπὶ ὑπο-
ζύγιον καὶ πῶλον νέον«. τὸ δὲ »πλυνεῖ ἐν οἴνῳ τὴν στολὴν αὐτοῦ,

1 vgl. Gen. 49, 9 — 2 vgl. Gen. 49, 8 — 6. 8 Gen. 49, 10 --- 11 vgl.
Gen. 49, 10 — 12 Gen. 49, 11—12 — 19 Joh. 15,1 — 25 Matth. 21,2 — 27 vgl.
Justin. Apol. I 35, 10 — 32 Zachar. 9, 9 — 34 Gen. 49, 11b

4 óc < Hkl 13 αὐτοῦ τῆς ὄνου, aber mit f' u. α΄ übergeschrieben P
16 ἢ] ;P 25 sic τὴν zwunv τὴν κατέναντι ὑμῶν Prok. 26 sollte δεδεμένην sein
Hkl, über o ist ἡ von zweiter Hand bei Prok.

380

366 Eusebius

καὶ ἐν αἵματι σταφυλῆς τὴν περιβολὴν αὐτοῦς« σχέψαι καὶ αὐτὸς μή-
ποτε ος ἐν ἀπορρήτοις τὸ μυστιχὸν αἰνίττεται πάϑος αὐτοῦ, ἐν ᾧ
τὴν στολὴν αὐτοῦ καὶ τὸ περιβόλαιον ἀποπλύνας, λουτρῷ οἴνου τῶν
εἰς αὐτὸν πεπιστευχύτων ἀποπλύνειν τὰ παλαιὰ ῥδύπη δηλοῦται.
τὶ διὰ γὰρ τοῦ οἴνου, ὅπερ ἦν τοῦ αἵματος αὐτοῦ σύμβολον, τοὺς
»εἰς τὸν ϑάνατον« αὐτοῦ βαπτιζομένους καὶ ἐπὶ τὸ αἷμα αὐτοῦ πε-
πιστευκότας τῶν πάλαι κακῶν ἀποκαϑαίρει, ἀποπλύνων αὐτῶν καὶ
ἀποσμήχων τὴν παλαιὰν αὐτῶν στολὴν καὶ τὸ περιβόλαιον, ὥστε
αὐτοὺς »τῷ τιμίῳ aluarıs τῆς ἐνθέου καὶ πνευματικῆς σταφυλῆς τῷ
τε ἐχ τῆς ἀποδοϑείσης ἀμπέλου οἴνῳ λελυτρωμένους ἀποδύσασϑαι μὲν
»τὸν παλαιὸν ἄνϑρωπον σὺν ταῖς πράξεσιν αὐτοῦς, ἐνδύσασϑαι δὲ
»τὸν νέον τὸν ἀνακαινούμενον εἰς ἐπίγνωσιν κατ᾿ εἰκόνα τοῦ κτί-
σαντος«. 18 χαὶ τὸ »χαροποιοὶ αὐτοῦ οἱ ὀφϑαλμοὶ ἀπὸ olvov« καὶ τὸ
»λευχοὶ οἱ ὀδόντες αὐτοῦ ἢ γάλας πάλιν ἀπορρήτως τῆς καινῆς τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν διαϑήκης τὰ μυστήρια ἡγοῦμαι περιέχειν. τὴν γοῦν
εὐφροσύνην τὴν ἀπὸ τοῦ μυστικοῦ οἴνου, οὗ παραδέδωκεν. αὐτὸς
τοῖς ἑαυτοῦ μαϑηταῖς, εἰπών »λάβετε, πίετε, τοῦτό μού ἐστιν
τὸ αἷμα τὸ ὑπὲρ ὑμῶν ἐχχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, τοῦτο
ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν avauvnoıw«, δοκεῖ μοι σημαίνειν τὸ »χαροποιοὶ
οἱ ὀφϑαλμοὶ αὐτοῦ ἀπὸ olvov«, καὶ τὸ »λευχοὶ οἱ ὀδόντες αὐτοῦ ἢ
γάλας, τὸ λαμπρὸν καὶ χαϑαρὸν τῆς μυστηριώδους τροφῆς. 19 πάλιν
γὰρ αὐτὸς τὰ σύμβολα τῆς ἐνθέου οἰχονομίας τοῖς αὐτοῦ παρεδίδου
μαϑηταῖς, τὴν εἰκόνα τοῦ ἰδίου σώματος ποιεῖσϑαι παρακελευόμενος.
80 ἐπειδὴ γὰρ οὐχέτι τὰς δι᾿ αἱμάτων ϑυσίας οὐδὲ τὰς παρὰ Μωσεῖ
ἐν διαφόρων ζῴων σφαγαῖς νενομοϑετημένας προσίετο, ἄρτῳ δὲ
χρῆσϑαι συμβόλῳ τοῦ ἰδίου σώματος παρεδίδου, εἰκότως τὸ λαμπρὸν
xai χκαϑαρὸν ἠνίξατο τῆς τροφῆς εἰπών" »xal λευκοὶ οἱ ὀδόντες αὐ-
τοῦ ἢ y&Aa«. τούτου καὶ ἄλλος ἐμνημόνευσεν προφήτης φήσας"
»ϑυσίαν xci προσφορὰν οὐχ ἠϑέλησας, σῶμα δὲ κατηρτίσω μοιι.
81 ἀλλὰ ταῦτα πλείονος βασάνου δεόμενα καὶ μακροτέρας ἑρμηνείας
ἐπὶ σχολῆς àv τις βασανίσειεν, τοῦ παρόντος καιροῦ τοσαῦτα εἰπεῖν

- \ - \ ,
ἀπαιτήσαντος εἰς TO παραστῆσαι, μετὰ τῶν ἄλλων, καὶ τοὺς χρόνους 38

τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρουσίας, ἄνωϑεν ὑπὸ τῶν πρόπαλαι προ-
φητῶν éyvoou£rovc, τῇ ϑείᾳ σαφῶς παραδεδόσϑαι γραφῇ.

3 vgl. Apok. Joh. 7, 14 — 5 vgl. z.B. Matth. 26, 28 — 6 vgl. Röm. 6,3 —
vgl. Röm. 3, 25 — 9 I Petr. 1, 19 — 11 Kol. 3, 9—10 — 13. 14. 19. 20 Gen.
49, 12 — 17 vgl Matth. 26, (26), 28 u. I Kor. 11, 25 — 27 Gen. 49, 12b —
29 Psal. 39, 7a — 30 Ob die Schrift Περὶ τοῦ πάσχα (Euseb. Vita Const. IV 34

u. 35) schon geplant war?

3 οἴνου Kl, vgl. Z. 5, δι᾿ od P 16 ὃν παραδοὺς Prok.

Demonstr. evang. VIII Cap. 1, 76—81. Cap. 2, 1—5 301

IL πὸ τοῦ Δανιήλ. » Koi ἔτε μου λαλοῦντος καὶ προσευχο-
μένου, καὶ ἐξαγορεύοντος τὰς ἁμαρτίας μου καὶ τὰς ἁμαρτίας τοῦ
λαοῦ μου Ἰσραήλ, καὶ ῥιπτοῦντος τὸν ἔλεόν μου ἔναντι κυρίου τοῦ
ϑεοῦ μῦν. περὶ τοῦ ρους τοῦ ἁγίου τοῦ ϑεοῦ μου" καὶ ἔτι Lv Aa-
λοῦντος ἐν τῇ προσευχῇ, xci ἰδοὺ ὁ ἀνὴρ “Γαβριήλ, ὃν εἶδον ἐν τῇ
ὁράσει ἐν τῇ ἀρχῇ, πετόμενος, καὶ ἥψατό μου Moe ὥραν ϑυσίας
ἑσπερινῆς, καὶ συνέτισέν HE, xci ἐλάλησεν μετ᾽ ἐμοῦ καὶ εἶπεν, 4α-
νιήλ, νῦν ἐξῆλϑον συμβιβάσαι σε σύνεσιν. 2ὲν ἀρχῇ τῆς “δεήσεώς σου
ἐξῆλϑεν ὃ λόγος, καὶ ἐγὼ ἦλϑον ἀναγγεῖλαί σοι, ὅτι ἀνὴρ ἐπιϑυμιῶν
σὺ εἶ" καὶ ἐννοήϑητι ἐν τῷ ῥήματι καὶ σύνες ἐν τῇ ὀπτασίᾳϊ, ὅτι
ἀνὴρ ἐπιϑυμιῶν εἶ 00). ? ἑβδομήκοντα ἑβδομάδες συνετμήϑησαν ἐπὶ
τὸν λαόν σου καὶ ἐπὶ τὴν πόλιν τὴν ἁγίαν. τοῦ συντελεσϑῆναι ἁμαρ-
τίαν, xai τοῦ σφραγίσαι ἁμαρτίας καὶ τοῦ ἀπαλεῖψαι τὰς ἀνομίας,
χαὶ τοῦ ἐξιλάσασϑαι ἀδικίας καὶ ἀγαγεῖν δικαιοσύνην αἰώνιον, καὶ
τοῦ σφραγίσαι ὅρασιν καὶ προφήτην, καὶ τοῦ χρίσαι ἅγιον ἁγίων.
4 χαὶ γνώσῃ καὶ συνήσεις ἀπὸ ἐξόδου λόγου τοῦ ἀποκριϑῆναι καὶ τοῦ
οἰκοδομῆσαι Tegovoanı), u ἕως χριστοῦ ἡγουμένου ἑβδομάδες ἑπτὰ καὶ
ἑβδομάδες ἑξήκοντα Óvo' καὶ ἐπιστρέψει xa οἰκοδομηϑήσεται πλατεῖα
καὶ τεῖχος, καὶ κενωϑήσονται οἱ καιροί. καὶ μετὰ τὰς ἑβδομάδας τὰς
ἑξήκοντα δύο ἐξολοϑρευϑήσεται χρίσμα, καὶ κρίμα οὐκ ἔστιν ἐν αὐτῷ"
καὶ τὴν πόλιν καὶ τὸ ἅγιον διαφϑερεῖ σὺν τῷ ἡγουμένῳ τῷ ἐρχο-
μένῳ, καὶ ἐκκοπήσονται ἐν χαταχλυσμῷ: καὶ ἕως τέλους πολέμου
συντετμημένου ἀφανισμοῖς. καὶ δυναμώσει διαϑήκην πολλοῖς ἑβδομὰς
μία" καὶ ἐν τῷ ἡμίσει τῆς ἑβδομάδος ἀρϑήσεται ϑυσία xai σπονδή.
χαὶ ἐπὶ τὸ ἱερὸν βδέλυγμα τῶν ἐρημώσεων, καὶ ἕως συντελείας καιροῦ
συντέλεια δοϑήσεται ἐπὶ τὴν ἐρήμωσιν.«

ὅ Τῆς τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους εἰς Βαβυλῶνα ἑβδομηκονταετοῦς
αἰχμαλωσίας εἰς πέρας ἤδη συνελαυνούσης, τῷ Δανιὴλ εὐξαμένῳ εἷς
τῶν ἁγίων λειτουργῶν τοῦ ϑεοῦ Γαβριὴλ ὁ ἀρχάγγελος ἐπιφανείς,

1 Dan. 9, 20—27 (Theodotion) — 27 vgl. Euseb. Ecl. proph. ΠῚ 45 (S. 149, 26)

Vor Καὶ ἔτι Z. 1: ὡς μετὰ χρόνον ἐτῶν ἑβδομήκοντα ἑβδομάδων, ἃ γίνεται
ἔτη τριαχόσια ἐνενήκοντα, τοῦ χριστοῦ ἀνϑροώποις ἐπιφανέντος, αἱ παρὰ ἰουδαίοις
προφητεῖαι καὶ ἣ πάλαι διαπρέπουσα ἐν αὐτοῖς ἱερωσύνη καταλυϑήσεται χαὶ αὐτοὶ
μὲν χαταχλυσμοῦ δίχην ἐπαλλήλοις πολιορκίαις ἁλώσονται, τὸ δὲ ἅγιον αὐτῶν
ἱερὸν τὴν ἐσχάτην ἐρημίαν ὑπομενεῖ

9f λαοῦ μοῦ τηλ zal τὰς ἁμαρτίας τοῦ, ursprüngliche Wortfolge, durch β΄
u. @' eorrigiert P 10 ὅτι -- σὺ < (Theod. Hkl 14 ἐξιλ. aus urspr. ἐξηλ. P
17 χριστοῦ über der Zeile in P 25 nach ἐρημ. + ἔσται VIII 107

382

368 Eusebius

τὴν ἀνανέωσιν τῆς Ἱερουσαλὴμ αὐτίκα τότε καὶ οὐχ εἰς μαχρὰν ἔσε-
σϑαι ϑεσπίξει, τόν TE μετὰ τὴ» ἀνανέωσιν αὐτῆς χρόνον εἰς ἐτῶν
ἀριϑμὸν περιορίζει, προλέγει τε ὡς μετὰ τὴν σρισμένην προϑεσμίαν
αὖϑις καϑαιρεϑήσεται, καὶ ὡς τὴν δευτέραν ὑπομείνασα ἅλ[λ]ωσιν
χαὶ πολιορκίαν οὐκέτι τῆς ἐκ ϑεοῦ τεύξεται ἐπισκοπῆς, μενεῖ δὲ ἔρη-
uoc, συγχαϑαιρουμένης αὐτῇ τῆς κατὰ τὸν Moofoc νόμον λατρείας,
ἑτέρας δὲ ἀντ᾽ ἐκείνης τῷ βίῳ τῶν ἀνϑρώπων καινῆς διαϑήκης avT-
εισαχϑησομένης. δ xci ταῦτα ὁ Γαβριὴλ ὡς ἔν χρησμοῖς ἐπικε-
κρυμ(μλένως ἐκφαίνειν ὁμολογεῖ τῷ προφήτῃ. ' φησὶν ovr αὐτῷ"
»Δανιήλ, νῦν ὀξῆλϑον συμβιβάσαι σε σύνεσιν. ἐν ἀρχῇ τῆς δεήσεώς
σου ἐξῆλϑεν ὁ λόγος, κἀγὼ ἦλϑον. ἀναγγεῖλαί σοι, ὅτι ἀνὴρ ἐπιϑυ-
μιῶν σὺ ei’ xci ἐννοήϑητι ἐν τῷ ῥήματι καὶ σύνες ἐν τῇ ὀπτασίᾳς,
σαφῶς διεγείρων αὐτὸν εἰς βαϑυτέραν ἔννοιαν καὶ σύνεσιν τῆς τῶν
λεγομένων Hempiag' »ὀπτασίαν. γοῦν αὐτά φησιν διὰ τὸ βαϑυτέρας
ἔχεσϑαι διανοίας καὶ οὐ τῆς τυχούσης συνέσεως δεῖσϑαι. 3 διόπερ
xci αὐτοί, τὸν δωρούμενον σύνεσιν ἀνϑρώποις ἐπικαλεσάμενοι εὐξά-
μενοί τε ὑπ᾽ αὐτοῦ φοτισϑῆναι τοὺς τῆς διανοίας ὀφϑαλμούς, ἐπι-
ϑαρρήσωμεν τῇ κατὰ τοὺς τόπους ϑεωρίᾳ.

»ἙἝἭβδομήχοντας, φησίν, »ἑἕβδομάδες συνετμήϑησαν ἐπὶ τὸν λαόν
σου χαὶ ἐπὶ τὴν πόλιν τὴν ἁγίαν σου τοῦ συντελεσϑῆναι ἁμαρτίαν
xci τοῦ σφραγίσαι ἁμαρτίαν καὶ ἀπαλεῖψαι τὰς ἀνομίας, καὶ τοῦ ἐξι-
λάσασϑαι ἀδικίας καὶ ἀγαγεῖν δικαιοσύνην αἰώνιον, καὶ τοῦ σφραγίσαι
ὕρασιν καὶ προφήτην, καὶ τοῦ χρίσαι ἅγιον ἁγίωνε. ϑῦτι τῶν ἕβ-
δομήκοντα ἑβδομάδων ὁ χρόνος ἐν ἔτεσιν ἀναλυόμενος ἐνενήκοντα
πρὸς τοῖς τετραχοσίοις ἀριϑμὸν συνάγει, παντί που δῆλον. τοσοῦτος
τοιγαροῦν συνετμήϑη χρόνος »ἐπὶ τὸν λαόν σους, τὸ πᾶν συμπέρασμα
τοῦ Ἰουδαίων περιορίζων ἔϑνους. 19 χαὶ οὐκέτι γε αὐτοὺς ἐν τούτοις
ϑεοῦ λαὸν προσαγορεύει, ἀλλὰ τῷ Δανιήλ φησιν »λαόν σους" ὥσπερ
γὰρ ἀσεβήσαντά ποτε καὶ εἰδωλολατρήσαντα ἐπὶ τῆς ἐρήμου οὐχέτι
λαὸν ἑαυτοῦ ὁ ϑεὸς ἀλλὰ τοῦ Μωσέως προσεῖπεν φήσας »βάδιζε,
κατάβηϑι, ἠνόμησεν γὰρ ὃ λαός σους, τὸν αὐτὸν τρόπον κἀνταῦϑα
τοῦ περιωρίσϑαι κατ᾽ αὐτῶν τὸν δηλωϑέντα χρόνον τὸ αἴτιον ἐκ-
διδάσκει᾽ τοῦτο δ᾽ ἦν τὸ μηκέτι τοῦ ϑεοῦ λαὸν αὐτοὺς καταξιοῦσϑαι
χρηματίζειν. 1: ἐπιλέγει δέ" »καὶ ἐπὶ τὴν πόλιν τὴν ἁγίανε, τὸ »000«

10 Dan. 9, 22b—23 — 19 Dan. 9,24 — 26 vgl. Dan. 9, 248 — 31f Exod.
32, 7 — 34 Dan. 9, 24

1 in μαχρὰν steht à auf Ras. in P 4 urspr. ὑπομείνασαν P 6 uwüoen; P
Sf ἐπιχεχρυμμένως Steph. 15 δεῖσϑαι Steph., δέεσϑαι P 20 cov? fehlt oben
8.367, 12; vgl. Z. 34—8. 369, 9! | ἁμαρτίας oben S. 367, 12f, ἁμαρτίαν unten
S. 370, 3

388

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, 5—17 369

πάλιν ἐξακουόντων ἡμῶν κατὰ κοινοῦ, oc εἶναι τὸ λεγόμενον τοι-
οὕτον᾽ »ἐπὶ τὸν λαόν σου καὶ ἐπὶ τὴν πόλιν τὴν ἁγίαν σους, ὡς εἰ
ἔφασχεν" τὴν σοὶ νενομισμένην ἁγίαν. τὸ γοῦν Ἑβραϊκὸν καὶ οἱ λοι-
ποὶ συμφώνως ἑρμηνευταὶ οὐ μόνον ἐπὶ τοῦ λαοῦ, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῆς
πόλεως τὸ »G0U0« προσκείμενον περιέχουσιν. ὃ γοῦν ᾿᾿κύλας φησίν"
»ἐπὶ τὸν λαόν σου καὶ ἐπὶ πόλιν ἡγιασμένην σους, ὃ δὲ Σύμμαχος"
»χατὰ τοῦ λαοῦ σου xal τῆς πόλεως τῆς ἁγίας σου«. 12 ὅϑεν καὶ
παρὰ τοῖς ἀχριβέσιν ἀντιγράφοις τῶν ἑἕβδομήχοντα τὸ »000« μετὰ
ἀστερίσχου παραϑέσεως πρόσκειται. "3 ἐπεὶ γὰρ εὐξάμενος Δανιὴλ ἐν
τοῖς τῆς ἱχεσίας αὐτοῦ ῥήμασι πολλάκις τὸν μὲν λαὸν »ϑεοῦ Aaov«
ὠνόμασεν, τὸν δὲ τῆς πόλεως τόπον ἅγιον »τοῦ ϑεοῦ Tonov«, ἀν-
τιστρέψας ὁ χρηματίζων οὔτε τὴν πόλιν ἁγίαν τοῦ ϑεοῦ οὔτε τὸν
λαὸν τοῦ ϑεοῦ εἶναι ὁμολογεῖ, ἀλλὰ »σοῦς, φησίν, τοῦ προσευχομένου
χαὶ τοιαῦτα περὶ τοῦ λαοῦ καὶ τοῦ τόπου καὶ τῆς πόλεως εἰρηκότος.
ἔχουσι δὲ τοῦ Δανιὴλ αἱ φωναὶ οὕτως" »ἀποστραφήτω δὴ ὁ ϑυμός
σου καὶ ἡ ὀργή σου ἀπὸ τῆς πόλεώς σου Ἱερουσαλήμ, ὄρους ἁγίου
σους, Mxal »0 λαός σου ἐγένετο εἰς ὀνειδισμὸν ἐν πᾶσι τοῖς περι-
κύχλῳ ἡμῶνς, καὶ πάλιν" "ἐπίφανον τὸ πρόσωπόν σου ἐπὶ τὸ ἁγίασμά
σου τὸ ἔρημονς, καὶ αὖϑις" »ἴδε τὸν ἀφανισμὸν τῆς πόλεώς Gov, ἐφ᾽
ἧς ἐπικέκληται. τὸ ὄνομά σου ἐπ᾽ αὐτῆςς, καὶ ἑξῆς" »ὅτι τὸ ὀνομά
σου ἐπεκλήϑη ἐπὶ τὴν πόλιν σου καὶ ἐπὶ τὸν λαόν Gov«. ᾿Ξ" τοιαῦτα
εὐξάμενος. ἐπελέγει" »χαὶ ἔτι μου λαλοῦντος xci προσευχομένου, ἰδοὺ
Γαβριὴλ ὃν εἶδον ἐν τῇ ὁράσει μου πετόμενος, καὶ ἥψατό μους, »καὶ
einev« τὰ ἀναγεγραμμένα. σαφῶς οὖν διὰ τούτων ὁ μὲν προφήτης
πόλιν οὐχ ἁπλῶς ἀλλα »τοῦ ϑεοῦς πόλιν ὠνόμασεν, καὶ τὸ ἁγίασμα
τοῦ ϑεοῦ ἁγίασμα xol τὸν λαὸν τοῦ ϑεοῦ λαόν, διαϑέσει τῇ πρὸς
τὸν λαόν. ᾿Ἰϑοὐχέτι μὴν xci ὁ Γαβριὴλ ὁμοίως αὐτῷ καλεῖ τὰ δη-
λούμενα, ἔμπαλιν δὲ ἐπὶ τὸν λαόν »σους φησὶν καὶ ἐπὶ τὴν πόλιν
τὴν ἁγίαν "σους, μονονουχὶ καὶ τὴν πόλιν χαὶ τὸν λαὸν καὶ τὸ
ἁγίασμα ἀνάξιον εἶναι τῆς τοῦ ϑεοῦ προσηγορίας ἀποφήνας.

11 Τοσοῦτον δὴ ovr χρόνον ὠὡρίσϑαι χατὰ τοῦ λαοῦ πρῶτον
ἔπειτα καὶ κατὰ τῆς πόλεως διδάσχει, καὶ τοσοῦτός γε ὧν ἀποδεί-
χνυται ἀπὸ τῆς ἀνανεώσεως τῆς Ἱερουσαλήμ, o[c] γέγονεν ἐπὶ Δαρείου
τοῦ Περσῶν βασιλέως, μέχρι τῆς Αὐγούστου Ῥωμαίων ἐπικρατήσεως
Ἡρώδου τε Ἰουδαίων βασιλέως ἀλλοφύλου τὸ γένος, za ovc τὰ

6. 7 Dan. 9, 24 — 10. 11 vgl. Z. 15# — 15. 17 Dan. 9,16 — 18 Dan.
9, 17b — 19 Dan. 9, 18 — 20 Dan. 9, 19b — 22 Dan. 9, 21 — 23f vgl. Dan.
9, 22 — 24 vgl. S. 367, 7 f

92 ff von S. 367, 41f abweichend 33 ὃ Steph., ὃς P
Eusebius VI. 24

384

370 Eusebius

τῆς γενέσεως ἱστορεῖται τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, ὡς 0 λόγος xao»
ἐπιδείξει.

18 Ἑξῆς δὲ ἐπιλέγει" »τοῦ συντελεσϑῆναι ἁμαρτίαν καὶ τοῦ σφρα-
γίσαι ἁμαρτίαν καὶ ἀπαλεῖψαι ἀνομίας, καὶ τοῦ ἐξιλάσασϑαι ἀδικίας
καὶ ἀγαγεῖν δικαιοσύνην αἰώνιον, καὶ τοῦ σφραγίσαι. ὅρασιν καὶ προ-
φήτην, καὶ τοῦ χρίσαι ἅγιον ἁγίωνε. ἀντὶ μὲν οὖν τοῦ »συντελε-
σϑῆναι ἁμαρτίαν καὶ τοῦ σφραγίσαι ἁμαρτίαςς ὃ Ἀκύλας πεποίηκεν"
»TOU συντελέσαι τὴν ἀϑεσίαν καὶ τοῦ τελειῶσαι ἁμαρτίανκ«" "9 τὸ γὰρ
»πληρώσατε τὸ μέτρον τῶν πατέρων ὑμῶν« εἰρημένον ὑπὸ τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν πρὸς τοὺς ἐκ περιτομῆς καὶ διὰ τούτων οἶμαι παρί-
στασϑαι. ἐπὶ γὰρ τῆς κατ᾽ αὐτοῦ τολμηϑείσης τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους
ἐπιβουλῆς συνετελέσϑη αὐτῶν ἡ ἁμαρτία καὶ ἡ πρὸς τὸν ϑεὸν κατὰ
τὸν Arviav νἀϑεσίας τέλος εἴληφεν. 39 πάλαι “μὲν γὰρ πρότερον
ἔφερεν. αὐτοὺς ἡ τοῦ ϑεοῦ μαχροϑυμία μυρία ὅσα πλημμελοῦντας
πρὸ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρουσίας, ὥσπερ οὖν διὰ τῶν προφη-
τικῶν ἀποδείχνυται λόγων. πλὴν ἀλλ᾽ ὥσπερ ἐπὶ τῶν πάλαι τὴν
γῆν τῆς ἐπαγγελίας οἰκούντων ἀλλοφύλων εἴρητο τῷ “Ἱβραὰμ »0UJL0)
γὰρ ἀναπεπλήρωνται αἱ ἁμαρτίαι τῶν Auoggalam«, xal ἐπεὶ μηδέπω
ἦσαν ἐχπεπληρωμέναι, οὐχ ἠλαύνοντό πω οἱ Auoggaioı τῆς πατρῴας
γῆς, ἐπεὶ de ἐπληρώϑησαν αἱ ἁμαρτίαι αὐτῶν, τηνικαῦτα πάντες
ἐξωλοϑρεύϑησαν ἐπὶ τῶν Ἰησοῦ τοῦ Μωσέως διαδόχου χρόνων,
οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ προτέρου νοήσεις λαοῦ ἕως μὲν γὰρ οὐκ ἐπλη-
ροῦντο αὐτῶν αἱ ἁμαρτίαι, ἡ τοῦ ϑεοῦ ἀνοχὴ καὶ μαχροϑυμία ἔφερεν
αὐτούς, εἰς ἐπιστροφὴν. ἑχάστοτε προσκαλουμένη διὰ τῶν προφητῶν"
ἐπεὶ de κατὰ τὴν σωτήριον φωνὴν ἐπλήρωσαν »τὸ μέτρον τῶν πα-
τέρωνε αὐτῶν, οὕτω δ᾽ οὖν πάντα συναχϑέντα κατὰ τὸ αὐτὸ τὸν
ἔσχατον αὐτοῖς κατειργάσατο ὅλεϑρον, ὥσπερ, οὖν πάλιν αὐτὸς ὃ
κύριος ἡμῶν διδάσκει λέγων" »πᾶν αἷμας ἐχχυϑὲν ἀπὸ καταβολῆς κόσμου,
"ἀπὸ αἵματος "Aßer τοῦ δικαίου ἕως αἵματος Ζαχαρίους, ἥξειν »ἐπὶ τὴν
γενεὰν ταύτηνι. 2170 γοῦν ἔσχατον ἁπάντων, τὰς χεῖρας ἐπιβαλεῖν
τῷ υἱῷ τοῦ ϑεοῦ τολμήσαντες, ἐτέλεσαν "τὴν ἀϑεσίανε καὶ ἐτελείωσαν
τὴν ξαυτῶν »ἁμαρτίανς κατὰ τὴν AxóAov ἑρμηνείαν, κατὰ δὲ τοὺς
ἑβδομήκοντα ἐδέϑη αὐτῶν καὶ ἐσφραγίσϑη ὴ ἁμαρτία.

22422 ἐπεὶ μὴ μόνον εἰς πτῶσιν, ἀλλὰ καὶ εἰς ἀνάστασιν πολ-
λῶν ἐλήλυϑεν. ἐν τῷ Ἰσραήλ, καϑά φησιν περὶ αὐτοῦ »ióo0 οὗτος

3. 6. 8 Dan. 9,24 — 9 Matth. 23, 32 — 13 vgl. 2.8 — 17 Gen. 16, 16 —
23 vgl. Röm. 2,4 — 25 vgl. Matth. 23, 32 — 28 vgl. Matth. 23, 30 —
31. 33 vgl. Dan. 9, 24 — 35 Luk. 2, 34

18 ἐπεὶ Hkl Kl, vgl. Z. 20 u. 25, εἰ P 21 μοΐσεως P 26 οὖν Hkl, à» P
33 ἐδέϑη P, ἐτελέσϑη HklKl (vgl. Dan. 9, 24 τοῦ avvreAec97vau)

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, 17—29 371

κεῖται εἰς πτῶσιν xai ἀνάστασιν πολλῶν iv τῷ Ἰσραήλε, εἰκότως
. τοῖς εἰρημένοις ἑξῆς ἐπιλέγει ὃ Δανιὴλ τὸ »καὶ τοῦ ἀπαλεῖψαι ἁμαρ-
τίας καὶ τοῦ ἐξιλάσασϑαι ἀδιχίαςε. 28 διὰ γὰρ τὸ »ἀδύνατονς« εἶναι
»αἷμα ταύρων καὶ τράγων ἀφαιρεῖν ἁμαρτίαςςε, δεῖσϑαι δὲ πᾶν τὸ

5 τῶν ἀνϑρώπων γένος ἱλασμοῦ ζῶντος καὶ ἀληϑινοῦ (οὗ τύπον ἔφερεν
τὸ παρὰ Μωσεῖ κατασχευασϑὲν ἱλαστήριον), οὗτος δὲ ἦν ὃ «σωτὴρ
καὶ κύριος ἡμῶν, ὁ ἀμνὸς τοῦ ϑεοῦ, περὶ οὗ εἴρηται »ide ὁ ἀμνὸς
τοῦ ϑεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμους, 2" καὶ πάλιν »αὐτὸς
ἱλασμός ἐστιν περὶ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν, οὐ περὶ τῶν ἡμετέρων δὲ

10 μόνον ἀλλὰ καὶ περὶ ὅλου τοῦ κόσμους, αὐτὸς ὧν καὶ ἀπολύτρωσις,
χατὰ τὸν Παῦλον φάσκοντα »ὃς ἐγενήϑη σοφία ἡμῖν ἀπὸ ϑεοῦ, δι-
καιοσύνη TE καὶ ἁγιασμὸς καὶ ἀπολύτρωσιςς«" εἰχότως τὴν παρουσίαν
αὐτοῦ ὁμοῦ μὲν συμπλήρωσιν καὶ τελείωσιν ἁμαρτίας εἶναι διδάσκει
τῶν εἰς αὐτὸν ἠσεβηχότων, ὁμοῦ δὲ ἀπάλειψιν καὶ καϑαρισμὸν auao-

15 τιῶν καὶ ἀδικιῶν ἱλασμὸν τῶν εἰς αὐτὸν πεπιστευχότων. 38 καὶ Ó
᾿Αχύλας δὲ »τοῦ τελέσαι τὴν ἀϑεσίαν καὶ τοῦ τελειῶσαι τὴν ἁμαρ-
τίανε εἰπών, ἐπήγαγεν τὸ »τοῦ ἐξιλάσασϑαι avouiav«, σαφῶς ἱλασμὸν
αὐτὸν εἶναι πάσης ἀνομίας τῆς πάλαι κατὰ ἄγνοιαν γενομένης ὑπο-
τιϑέμενος.

20 Ἑξῆς τούτοις εἴρηται" »τοῦ ἀγαγεῖν δικαιοσύνην αἰώνιονι. 26 £gr,
μὲν οὖν αὐτὸς ὁ τοῦ ϑεοῦ λύγος αἰώνιος δικαιοσύνη, »ὃς ἐγενήϑη
σοφία ἡμῖν ἀπὸ ϑεοῦ, δικαιοσύνη τε καὶ ἁγιασμὸς καὶ ἀπολύτρωσιςε,
κατὰ τὸν ἀπόστολον, πλὴν ἀλλὰ σὺν τῇ ἑαυτοῦ παρουσίᾳ καὶ πᾶσιν
ἀνθρώποις προυξένησεν δικαιοσύνην, ἔργοις ἐπιδείξας, ὅτε μὴ μόνον

25 Ἰουδαίων ἐστὶν ὃ ϑεὸς ἀλλὰ »xci ἐθνῶν, ἐπείπερ εἷς ὁ ϑεός, ὃς δι-
χαιώσει περιτομὴν ἐκ πίστεως καὶ ἀχροβυστίαν διὰ τῆς πίστεωςει.
2709s» τοὺς ἀμφὶ τὸν Κορνήλιον τοῦ ἁγίου πνεύματος ἠξιωμένους
ἀποθαυμάσας ὃ Πέτρος »ἐπ᾽ ἀληϑείας«, φησίν, »οἶδα ὅτι οὐκ ἔστιν
προσωπολήπτης ὃ ϑεός, ἀλλ᾽ ἐν παντὶ ἔϑνει ὁ φοβούμενος αὐτὸν

30 καὶ ἐργαζόμενος δικαιοσύνην δεκτὸς αὐτῷ ἐστινε, ?9 xci ὁ Παῦλος δὲ
τὸ εὐαγγέλιον δικαιοσύνης εἶναί φησιν, λέγων" »δύναμις γὰρ ϑεοῦ
ἐστιν εἰς σωτηρίαν παντὶ τῷ πιστεύοντι, Ἰουδαίῳ τε πρῶτον καὶ
Ἕλληνι, δικαιοσύνη γὰρ ϑεοῦ ἐν αὐτῷ ἀποκαλύπτεταις, καὶ ἐν ψαλ-
μοῖς δὲ εἴρηται περὶ τοῦ Χριστοῦ" »ἀνατελεῖ ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτοῦ

35 δικαιοσύνη καὶ πλῆϑος εἰρήνης«. 29 αὶ τὸ ἔργον δὲ αὐτοῦ ὡς ἀλη-
ϑῶς ϑεοῦ δικαιοσύνην ἐνεδείξατο, τὸ πᾶν γένος ἀνϑρώπων ἐξ ἴσου
τῆς παρὰ τῷ ϑεῷ χαταξιώσαντος κλήσεως. ἀλλ᾽ οὐ τοιαῦτα ἣν τὰ

9. 16. 20 Dan. 9, 24 — 3 Hebr. 10, 4 — 7 Joh. 1, 29 — 8 I Joh. 2,2 —
11. 21f I Kor. 1, 30 — 24 ff vgl. Röm. 3, 29—30 — 28 Act. 10, 34—35 — 31 Röm.

1, 16—172 — 34 Psal. 71,7
24*

372 Eusebius

διὰ Μωσέως, t» δὲ μόνῳ τῷ Ἰουδαίων ἔϑνει δεδωρημένα᾽ διὸ καὶ
πρὸς καιρὸν φανέντα παρελήλυϑεν. ἡ δὲ διὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν e
χατηγγελμένη δικαιοσύνη, διαμένουσα εἰς τὸ Óujvexéc, εἰκότως αἰώνιος
προσηγόρευται δικαιοσύνη, κατὰ τὸν Γαβριὴλ φήσαντα »xci τοῦ ἀγα-
γεῖν δικαιοσύνην αἰώνιονς.
30^4prl δὲ (τοῦ) »καὶ τοῦ σφραγίσαι ὅρασιν καὶ προφήτηνε κυριό-
τερόν μοι δοκεῖ πεποιηκέναι ó Arbhas εἰπών" »xal τοῦ τελέσαι ὁρα-
ματισμὸν χαὶ “προφήτηντ" οὐ γὰρ ἀποκλεῖσαι καὶ ὥσπερ σφραγίσαι
τὰς προφητιχὰς ὁράσεις ἐπιδεδήμηχεν ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν, ὃς
10 γε καὶ πάλαι οὔσας ἀσαφεῖς καὶ κατεσφραγισμένας, ὥσπερ ἐπικειμένας
περιελὼν σφραγῖδας, ἀνέφῳξέν τε καὶ ἀνήπλωσεν, τοῖς ἑαυτοῦ μαϑη- d
ταῖς τὸν νοῦν τῶν ϑείων παραδιδοὺς γραμμάτων, 31: ὅϑεν »idove,
φησίν, "ἐνίκησεν ὁ λέων ὃ ἐκ φυλῆς Ἰούδας, καὶ αὐτὸς »ἤνοιξενς τὰς
σφραγῖδας τὰς ἐπικειμένας τῷ βιβλίῳ, κατὰ τὴν ᾿᾿ποκάλυψιν Ἰωάν-
18 νου. ποίας δὲ σφραγῖδας 7 τῶν προφητῶν τὰς ἀσαφείας; ἃς εὖ
μάλα ἐπιστάμενος, ἀχριβῶς καὶ ὁ Ἡσαΐας ἔλεγεν" »χαὶ ἔσονται ot
λόγοι οὗτοι OC οἱ λόγοι τοῦ βιβλίου τοῦ Eoppayıouevove. 32 οὐχ
ἄρα ἀποκλεῖσαι »ὕὅρασιν καὶ προφήτην«ε ἐλήλυϑεν ὁ Χριστὸς τοῦ «00,
μᾶλλον de ἀναπετάσαι καὶ εἰς φῶς ἀγαγεῖν, ὅϑεν δοκεῖ μοι κυριώ-
τερον ὁ AxvAac φάναι »τοῦ τελέσαι ὁραματισμὸν καὶ προφήτην-.
330 χαὶ συνάδει τῷ οὐχ »ἦλϑον χαταλῦσαι τὸν νόμον ἢ τοὺς προφή-
τας, ἀλλὰ πληρῶσαιςε, πρὸς αὐτοῦ τοῦ σωτῆρος εἰρημένῳ' ντέλος 387
γὰρ νόμου Χριστόςς, xol πᾶσαί γε ai περὶ αὐτοῦ προφητεῖαι ἀπλή-
omroı xci ἀτελεῖς ἔμενον, εἰς ὅτε αὐτὸς ἐπιστὰς ἐπιτέϑεικεν ἅπασι
τέλος τοῖς περὶ αὐτοῦ προαναπεφωνημένοις. 84 δύναται δὲ καὶ χατὰ
τὴν τῶν ἑβδομήκοντα ἑρμηνείαν τοιαύτην ἔχειν διάνοιαν τὸ »τοῦ
σφραγίσαι ὅρασιν καὶ προφήτην" ἐπεὶ »ὁ νόμος καὶ οἱ προφῆται
μέχρις Ἰωάννους διήρκεσαν, ἐξ ἐκείνου τε διαλελοίπασιν οἱ πάλαι παρὰ
τῷ Ιουδαίων ἔϑνει πνευματοφορούμενοι καὶ τὰς περὶ Χριστοῦ προρ-
30 ρήσεις ἀναχηρύττοντες καὶ οἱ τὰς ἐν τοῖς ἱεροῖς λόγοις ὁράσεις ὑγιῶς b
ἐποπτεύοντες, οἱ καὶ ἅτε ἀποκλεισϑείσης αὐτοῖς τῆς ϑείας χάριτος
καὶ σφραγίσιν ὥσπερ καταδεϑείσης ἐξέλιπον διὸ συμβαίνει ἐξ ἐκείνου
μηχέτε προφήτην ἐνεργεῖν μηδὲ ὁρῶντα χρηματίζειν ἐν αὐτοῖς, ἀπὸ
τῶν δηλουμένων χρόνων καὶ εἰς ἡμᾶς τούτων ἁπάντων διαλελοι-
35 πότων.

σι

ΓΘ
or

4.7.20.26 Dan. 9, 24 — 12—14 vgl. Apok. Joh. 5,5 u.6,1 — 16 Jes. 29, 11
— 18 vgl. Dan. 9, 24 — 21 Matth. 5, 17 — 22 Röm. 10, 4 — 27 Luk. 16, 16a

6 vov- Dind. 17 oí über der Zeile in P 33 ὁρῶντα »Seher«, vgl. Z. 30 f,
vgl. auch I Sam. 9, 9

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, 29—41 373

35 Τρύτοις ἐπιφέρει: »καὶ τοῦ χρίσαι ἅγιον &yicv«. καὶ τοῦτο
δὲ αὐτόϑεν πρόδηλον, Oc μέχρι: τῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν χρόνων
»ἅγιοι ἁγίων« οἱ παρ᾽ Ἑβραίοις ἀρχιερεῖς ἐχρίοντο (xatà) τὴν κατὰ
τὸν Μωσέως νόμον ἐπιτελουμένην ἁγιστείαν, ἐξ ἐκείνου δὲ καὶ οὗτοι

5 διαλελοίπασιν καταλλήλως τῇ προφητείᾳ. 367 μὲν οὖν τοῦ Ἰακὼβ
πρὸς τὸν Ἰούδαν ἀναφώνησις ἡγουμένων καὶ ἀρχόντων τοῦ Ἰουδαίων
ἔϑνους ἔχλειψιν ἐδήλου xarà τὰ προτεταγμένα. 3: ἐπειδὴ δὲ τὰ τῆς
προστασίας τοῦ λαοῦ προφητῶν καὶ ἱερέων πάλαι πρότερον NETNTO,
ἀχολούϑως προϑεσπίσας ὃ λόγος διὰ τῆς προπαρατεϑείσης προφη-

10 τείας τὴν τῶν ἀρχόντων χαὶ ἡγουμένων τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους καϑ-
αἰρεσιν ἐπὶ τῇ τοῦ Χριστοῦ παρουσίᾳ, διὰ τῆς μετὰ χεῖρας προφη-
τείας τὴν τῶν προφητῶν καὶ τῶν ἱερέων τῶν παρ᾽ αὐτοῖς πάλαι
διαπρεπόντων ἔχλειψιν ἀναφωνεῖ, ὡς καὶ τούτων ἐπὶ τῇ τοῦ Χριστοῦ
ἐπιφανείᾳ διαλειφψόντων, ὃ καὶ αὐτὸ τοῖς ἔργοις ἡ παρουσία τοῦ

15 σωτῆρος ἡμῶν ἐπιστώσατο. 88 ἐπεὶ δὲ ὁ ᾿ἀκύλας »τοῦ ἀλεῖψαι ἡγιασμέ-
νον ἡγιασμένων« ἐξέδωχεν, οἰήσεται μέν τις τὸν πάλαι παρὰ Iov-
δαίοις ἀρχιερέα δηλοῦσϑαι, τῶν μὲν τούτῳ ὑποβεβηκότων πολλῶν
ἱερέων »ἁγίωνε προσαγορευομένων, »aylov δὲ ἁγίων« μόνου τοῦ ὑπὲρ
πάντας ἀρχιερέως, ἐπειδὴ τοῦτο, καὶ προχείρως νοούμενον, ἐστὶν ἀλη-

20 ϑές. 9μέχρι γὰρ τῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν χρόνων οἱ ἀνέχαϑεν κατὰ
διαδοχὴν ἀρχιερεῖς ὁμοῦ καὶ τοῦ παντὸς ἡγοῦντο λαοῦ, καὶ τὰ τῆς
τοῦ ϑεοῦ ϑεραπείας ἀκολούϑως τῇ παρὰ Moos νενομοϑετημένῃ
λατρείᾳ διαρκῶς ἐπετέλουν" ἀπὸ δὲ τῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν χρόνων
πρῶτον μὲν συνεχύϑη καὶ ἡ κατὰ τούτους τάξις, μικρὸν δ᾽ ὕστερον

25 καὶ παντελῶς ἀπέσβη. ὁ ἀλλ᾽ ἔγωγε τῆς ϑείας γραφῆς οὐδαμοῦ
εὐρὼν τὸν παρὰ Ἰουδαίοις ἀρχιερέα » ἅγιον ἁγίωνς ὠνομασμένον,
ἡγοῦμαι ἐν τούτοις μόνον αὐτὸν τὸν μονογενῆ τοῦ ϑεοῦ λόγον
δηλοῦσϑαι ἴτε], κυρίως καὶ ἀληϑῶς ταύτης ἄξιον τῆς ἐπωνυμίας.
τοῖς μὲν γὰρ ἐξ ἀνϑρώπων προχεκοφόσι» xc εἰς τὸ ἐφικτὸν ἀρετῆς

80 χωρήσασιν ἀγαπητὸν ἁγίοις ποτὲ χρηματίσαι, κατὰ μετοχὴν καὶ μετου-
σίαν τοῦ φήσαντος ᾿ἅγιοι ἔσεσϑε, ὅτι ἅγιος ἐγὼ κύριος" H »ἁγίων
δὲ ἅγιος τίς ἂν κυρίως ἐν ἀνϑρώποις ὀνομασϑείη 9 μόνος ö ἠγαπη-
μένος τοῦ ἁγίου παῖς, ὥσπερ »βασιλεὺς βασιλέων. καὶ "κυρίων κύριοςς,
οὕτω καὶ "ἁγίων ἅγιοςς ἀνηγορευμένος; μόνῳ γοῦν αὐτῷ, ἅτε δια-
35 φερόντως παρὰ τοὺς πώποτε Μωσέως ἐλαίῳ γεώδει σχευαστῷ xt-

1. 15. 26 Dan. 9, 24 — 6. 9f vgl. Gen. 49, 10 --- 7 vgl. S. 356, 10Ὲ —
31 Levit. 19, 2 — 33 vgl. I Tim. 6, 15; Apok. Joh. 17, 14

3 χατὰ + Steph. 17 rovro Steph. τοῦτον P 25 οὐδαμοῦ Steph., oüde-
uoce P 28 re < Hkl 35f χεχρισμένῳ Hkl, χεχρισμένους P

388

σι

914 Eusebius

χρισμένῳ, εἴρητο᾽ »ἠγάπησας δικαιοσύνην xci ἐμίσησας ἀνομίαν, διὰ
τοῦτο ἔχρισέν σε 6 ϑεὸς ὁ ϑεός σου ἔλαιον “ἀγαλλιάσεως παρὰ τοὺς
μετόχους σους. 420 χρισϑεὶς ἐξ ἰδίου προσώπου xai αὐτός φῆσιν ἐν
Ἡσαΐᾳ; ᾿πνεῦμα κυρίου ἐπ᾽ ἐμέ, οὗ εἵνεχεν ἔχρισέν use. ἐπεὶ οὖν
διαφέροντι καὶ πνευματικῷ μᾶλλον δὲ ϑεότητος χρίσματι μόνος παρὰ
τοὺς πώποτε ὁ ἡμέτερος σωτὴρ κεχρῖσϑαι μεμαρτύρηται, εἰχύτως
ἅγιος ἁγίωνε, ὡς av τις εἴποι ἀρχιερεὺς ἀρχιερέων, ὠνόμασται xc
»ἡγιασμένος ἡγιασμένωνε χατὰ τὸν τοῦ Γαβριὴλ χρησμόν.

13 Ταῦτα δὲ πάντα, συμπεραιουμένων τῶν ἑβδομήκοντα ἑἕβδομά-
δων, τέλος ἐλάμβανεν οὐκ ἄλλοτε ἢ ἐπὶ τῶν χρόνων τῆς τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν ἐπιφανείας. ἐπειδὴ τοίνυν ταῦϑ'᾽ οὕτως ἔσεσϑαι ὁ προδηλο-
ϑεὶς ἄγγελος χεφαλαιοδῶς ἐϑέσπισεν τῷ προφήτῃ, αὖϑις ἐπαναλαμ-
βάνει τὸν περὶ τῶν ἑβδομήκοντα ἑβδομάδων λόγον, διδάσχων κατὰ
μέρος ἕχαστα ἀκριβῶς, ὅϑεν ἀπάρχεσϑαι δεῖ τῆς τῶν χρόνων ἀπαριϑ-

5 μήσεως, χαὶ τίνα κατὰ τοὺς δηλουμένους χαιροὺς ἀπαντήσεται. 44 λέγει

δ᾽ ovr' »xci γνώσῃ καὶ συνήσεις ἀπὸ ἐξόδου λόγου τοῦ ἀποχριϑῆναι
καὶ τοῦ οἰκοδομῆσαι Ἱερουσαλὴμ (ἕως χριστοῦ ἡγουμένου) ἑβδομάδες
c ^ pe , Cat VE: ὙῚ , ann 4
ἑπτὰ xci ἑβδομάδες ξξήκοντα Óvo' καὶ ἐπιστρέψει καὶ οἰκοδομηϑήσεται
πλατεῖα χαὶ τεῖχοες. ἐν οἷς δοχεῖ μοι καλῶς ἔχειν καὶ τὴν τοῦ πρὸ
- , > x
ἡμῶν εἰς τοὺς τόπους ϑεωρίαν μὴ ἀποκρύψασϑαι, παραϑεῖναι δὲ xai
ταύτην ὡς οἰχείαν τοῖς ἐντευξομένοις. »χοινὰς γοῦν καλῶς εἴρηται
- , ^ - ^ >
»τὰ τῶν φίλωνε. 45χαὶ ἐπειδὴ προσήκει συγχρῆσϑαι μὲν svyrvo-
- = - £3 N > -
μονοῦντας τοῖς καλῶς ὑφ᾽ ἑτέρων εἰρημένοις, μὴ μὴν ἀποστερεῖν
L] - , x ^ -
τοὺς πατέρας τῶν ἐχγόνων μηδὲ τοὺς πρώτους φύ(σαγντας τῶν
οἰχείων σπερμάτων, τὰς αὐτοῦ παραϑήσομαι λέξεις. 4 φέρονται δὲ
E > - - - - -
αὗται ᾿Αἀφρικανοῦ ἐν τῷ πέμπτῳ τῶν Χρονογραφιῶν, τοῦτον ἔχουσαι
,
τὸν τρόπον"
€ * 3 x c yr , x , "
»H uiv οὖν περικοπὴ οὕτω πῶς ἔχουσα πολλὰ TE καὶ παραδοξα

1 Psal. 44, 8 (Hebr. 1, 9) — 4 Jes. 61, 1 — 7. 8 Dan. 9, 24 --- 9 vgl. Dan.
9,24 — 16 Dan. 9, 25 — 21f vgl. z. B. Plato Phaedr. 279C — 28 Das Africanus-
fragment findet sich auch in Eusebs Ecl. proph. III 46 (S. 151, 88: ed. Gaisford),
in etwas abweichender Überlieferung; S. 376, 12—377, 9 in Georgius Syncellus’
Chronographie (ed. Bonn. I S. 610, 19—611,15); lateinich das Ganze bei Hieron.
in Danielem (Cap. 9): alles zusammengefaßt bei Routh, Rel. Sacrae, Vol. II, Oxonii
1814, p. 184, 15—189,3; Annot. p. 338, 7—343,6. Wegen der vorläufig unsicheren
handschriftlichen Grundlage der anderen Texte ist der Text hier hauptsächlich
nur auf P basiert worden

17 vgl. S. 367,17; 377,17 ἕως χριστοῦ ἡγουμένου 94 φύσαντας Kl, φυτεύσαν-
τας Steph. (qui conseverint Donat), φύντας P 28 ἀφριχανοῦ am Rande in P

381

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, 41—50 215

σημαίνει" νῦν δὲ ὧν χρεία περὶ τοὺς χρόνους καὶ τὰ τούτοις συν-
τείνοντα τὸν λόγον ποιησόμεϑα. 4τὅτι μὲν οὖν περὶ τῆς τοῦ Χρι-
στοῦ παρουσίας λέγεται ταῦτα, μετὰ ἑβδομάδας ἑβδομήκοντα μέλλον-
τος ἐπιφαίνεσϑαι, δῆλον" ἐπὶ γὰρ τοῦ σωτῆρος, ἢ ἀπὸ τούτου, τά τε
παραπτώματα παλαιοῦται καὶ αἱ ἁμαρτίαι συντελοῦνται. διὰ δὲ τὴν
ἄφεσιν ai τε ἀνομίαι ἐξιλασμῷ μετὰ τῶν ἀδικιῶν ἐξαλείφονται, δι-
καιοσύνη τε αἰώνιος χαταγγέλλεται παρὰ τὴν ἐκ νόμου, ὁράσεις TE
καὶ προφητεῖαι μέχρις ᾿Ιωνάννου, χρίεται δὲ ἅγιος ἁγίων. πρὸ γὰρ
τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρουσίας οὐκ ὄντα ταῦτα προσεδοκᾶτο μό-
vor. 8 ἄρξασϑαι δὲ τῶν ἀριϑμῶν, τουτέστιν τῶν ἑβδομήκοντα ἕβ-
δομάδων, ἃ ἐστιν ἔτη τετρακόσια ἐνενήκοντα, ὁ ἄγγελος ὑποτίϑεται
»ἀπὸ ἐξόδου λόγου τοῦ ἀποχριϑῆναι καὶ τοῦ οἰχοδομῆσαι Ἱερουσα-
Anus. συνέβη δὲ ταῦτα ἐπὶ ᾿Αρταξέρξου τοῦ Περσῶν βασιλεύοντος
εἰχοστῷ ἔτει. Νεεμίας γάρ, ὁ τούτου οἰνοχόος, δεηϑεὶς ἀποχρίσεως
ἔτυχεν οἰχοδομηϑῆναι Ἱερουσαλήμ, καὶ λόγος ἐξῆλϑεν κελεύων ταῦτα.
μέχρι [μὲν] γὰρ ἐκείνου τοῦ χρόνου ἡ πόλις ἠρήμωτο. 493 Κύρου γὰρ
μετὰ τὴν ἑβδομηκονταξτίαν τῆς αἰχμαλωσίας τῶν βουλομένων ἕχα-
στον ἕχουσιαστὶ καταπέμψαντος, οἱ μετὰ Ἰησοῦ τοῦ μεγάλου ἱερέως
xci Ζοροβάβελ κατελϑόντες, καὶ οἱ ἐπὶ τούτοις ἅμα Ἔσρᾳ, τὸν »εὼν
οἰχοδομεῖν ἐκωλύοντο τὰ πρῶτα καὶ τεῖχος τῇ πόλει περιβαλεῖν, ὡς
οὐ χεχελευσμένου τούτου. > ἔμεινεν οὖν ἕως Νεεμίου καὶ βασιλείας
᾿Δρταξέρξου (εἰκοσαετοῦς) καὶ τῆς Περσῶν ἡγεμονίας ἔτους πεντεκαι-
δεκάτου καὶ ἕχατοστοῦ, ἀπὸ δὲ τῆς ἁλώσεως Ἱερουσαλὴμ ἕχατὸν
ὀγδοήχοντα πέντε ἔτη γίνεται, καὶ τότε βασιλεὺς ᾿Αρταξέρξης ixé-
λευσεν οἰχοδομηϑῆναι τὴν πόλιν, Νεεμίας δὲ καταπεμφϑεὶς τοῦ ἔργου
προέστη, ἡ δὲ ὠχοδομήϑη πλατεῖα καὶ περίτειχος, Oc προεφητεύϑη.

6 ff vgl. Dan. 9, 24 — 12 Dan. 9, 25 — 26 vgl. Dan. 9, 25

1 nach neoi + re Ecl. 4 ἢ, fort. zai Routh (unnötig!) | τε - Ecl.
5 de<Eel. 6 ἀπαλείφονται Ecl. (auch Dan. 9, 24 ἀπαλεῖψαι) 7 παρὰ < Ecl.
8 ób — Ecl. 9 ἡμῶν <Ec. 10 8 P, δὴ Ecl 13 τοῦ < Ecl 14 nach
ἀποχρίσεως + τε Ecl. 16 μὲν — Ecl 20 πόλι P 21 ob nach ἔμεινεν oiv
+ ἀτελὲς (vgl. S. 378, 32) Hkl 29 εἰχοσαετοῦς + Ecl. | χαὶ τῆς περσῶν P,
περσῶν δὲ Ecl 22f ἔτους πεντεχαιδεχάτου xal ἑκατοστοῦ P, πεντεχαιδεκάτῳ
«al ἑχατοστῷ Ecl. 94 ἔτη über der Zeile in P γίνεται — Ecl 25 δὲ P,
te Ecl. 26 ἡ de οἰχοδομὴ πλατεία xal περὶ τεῖχος Ecl.

10 70x70=490 13 Artaxerxes König 465 v. Chr., zwanzigstes Regierungs-
jahr 445 v.Chr. 17 Gefangenschaft 630 — 560 v. Chr. (— τὸ Jahre) 22 560 — 115
Jahre: 445 v.Chr. 23 445 + 185 — 630 v. Chr.

390

376 Eusebius

κἀχεῖϑεν ἀριϑμοῦσιν ἡμῖν ἑβδομήκοντα ἑβδομάδες εἰς τὸν Χριστὸν
συντελοῦνται. δ: εἰ γὰρ ἄλλοϑέν ποϑεν ἀριϑμεῖν ἀρξαίμεϑα καὶ οὐχ
ἐντεῦϑεν, οὔτε ὁ χρόνος συνδραμεῖται καὶ πλεῖστα ἄτοπα ἀπαντήσει.
ἐάν τε γὰρ ἀπὸ Κύρου καὶ τῆς πρώτης καταπομπῆς τὴν ἀρχὴν ποιησό-
μεϑα τῆς ἀριϑμήσεως τῶν ἑβδομήκοντα ἑβδομάδων, εἰς ἔτη ἑκατὸν καὶ
προσέτι περισσεύει, πλείων δὲ χρόνος, εἰ ἀφ᾽ ἧς ἡμέρας τῷ Δανιὴλ 6 ἀγ-
γελος προεφήτευσεν, πολλῷ δὲ πλείων, εἰ ἀπ᾿ ἀρχῆς τῆς αἰχμαλωσίας.
53 εὑρίσκομεν γὰρ τὴν Περσῶν βασιλείαν ἔτεσιν διακοσίοις τριάκοντα
περιγραφομένην, τήν τε Μακεδόνων εἰς ἔτη τριαχόσια ἰξβδομήκοντα)
παρατείνουσαν, κἀκεῖϑεν ἐπὶ τὸ Τιβερίου Καίσαρος ἑκκαιδέκατον ἔτος
εἰς ἔτη ἑξήκοντα. ὅϑ ἀπὸ δὲ ᾿Αρταξέρξου αἱ ἑβδομήκοντα ἑβδομάδες
εἰς τὸν ἐπὶ Χριστοῦ συντελοῦνται χρόνον κατὰ τοὺς Ἰουδαίων ἀριϑ-
μούς" ἀπὸ γὰρ Neeuiov, ὃς ὑπὸ ᾿Αρταξέρξου τὴν Ἱερουσαλὴμ ἀνοι-
κοδομήσων ἐπέμφϑη, ἔτει πεντεκαιδεκάτῳ καὶ ἑκατοστῷ τῆς Περσῶν
βασιλείας, αὐτοῦ τε ᾿Αρταξέρξου βασιλείας εἰκοστῷ ἔτει, καὶ Ὀλυμ-
πιάδος ὀγδοηκοστῆς τρίτης ἔτει τετάρτῳ, ἐπὶ τοῦτον τὸν χρόνον,
ὃς ἦν Ὀλυμπιάδος διακοσιοστῆς δευτέρας ἔτος δεύτερον, Τιβερίου δὲ
Καίσαρος ἡγεμονίας ἔτος ἑχχαιδέχατον, ἔτη συνάγεται τετρακόσια
ἑβδομήκοντα πέντε, ἅπερ Ἑβραϊκὰ τετραχύσια ἐνενήχοντα γίνεται,
κατὰ τὸν σεληνιαῖον δρόμον τοὺς ἐνιαυτοὺς ἐκείνον ἐξαριϑμουμένων,
ὅς ἐστιν, ὡς πρόχειρον εἰπεῖν, “ἡμερῶν τριακοσίων πεντήκοντα T£6-
σάρων, τοῦ ἡλιακοῦ κύχλου ὑπάρχοντος ἡμερῶν τριακοσίων ἑξήκοντα

9 εἰς < Ecl 9 ἑβδομήκοντα — Ecl, Hieron, Routh 10 παρατείνασαν Ecl.
| ἐχχαιδέχατον ἔτος co Ecl, quintum decimum Hieron. 11 zig P, Ecl, εἰσὶ
Routh, — Hkl | αἱ — Ecl 13f ἀνοικίσων Ecl; ἀνοιχήσω (sic) B, ἐνοικήσων A,
οἰχήσων Goar bei Syncell. 18 quintum decimum Hieron. 19 nach ἐνενή-
κοντα + ἔτη Ecl, Syncell, Hieron. 20 σεληνιαῖον δρόμον P, σεληναῖον μῆνα Ecl.,
μῆνα auch Syncell, Hieron. 20—8. 377, 2 liegt in Ecl. folgende Parallelüber-
lieferung vor: χατὰ τὸν σεληναῖον μῆνα τοὺς ἐνιαυτοὺς ἐκείνων ἐξαριϑμουμένων,
ὕς ἐστιν, ὡς πρόχειρον εἰπεῖν, ἡμερῶν εἴχοσι ἐννέα ἥμισυ᾽ οὕτως τοῦ χύχλου
ὑπάρχοντος ἡμερῶν τξε᾿ τετάρτου τὴν κατὰ σελήνην δωδεχάμηνον παραλλάσσειν
ἡμέραις ἕνδεκα zal τετάρτῳ; Syncell. fast ähnlich, Hieron. etwas anders 21 ὕς
ἐστιν, ὡς πρόχειρον εἰπεῖν Ecl. ὥς ἐστιν πρόχειρον εἰπεῖν P, Syncell.

5 560—445 — 115 Jahre 7 630 —445—=185 Jahre 8 560 — 330 — 230 Jahre
9 330 — 30 — 300 Jahre 10 30 v. Chr. + (Tiberius Kaiser 14 n. Chr. + 16 Jahre
=) 30 n. Chr. — 60 Jahre 11 445 v. Chr. +30 Jahre = 475 14 560 — 115
—=445 v, Chr. 15 Artaxerxes! zwanzigstes Regierungsjahr 445 v. Chr. 15f OI.
83,4 — 445 v. Chr. 17 Ol. 202,2 — 30 n. Chr. 19 445 v. Chr. 4- 30 n. Chr.
— 4τὸ 21 Mondjahr 354 Tage, Sonnenjahr 365!/, Tage; Unterschied 11!/, Tage

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, 50—58 5m

πέντε τετάρτου" τὴν yàg κατὰ σελήνην δωδεκάμηνον παραλλάσσειν

ἡμέρας ἕνδεκα καὶ τέταρτον. 53 διὰ τοῦτο Ἕλληνες καὶ ᾿Ιουδαῖοι τρεῖς

μῆνας ἐμβολίμους ἔτεσιν ὀχτὼ παρεμβάλ(λγουσιν. ὀχτάκις γὰρ τὰ

ἕνδεκα (xai) τέταρτον ποιεῖ τρίμηνον. τὰ τοίνυν τετραχόσια ξβδο-

5 μήχοντα πέντε ἔτη ὀχταετηρίδες γίνονται πεντήκοντα ἐννέα καὶ ἔτη

| τρία, oc τριμήνου [δὲ] ἐμβολίμου τῇ ὀκταετίᾳ γινομένης, ἔτη πεντε-

| χαίδεχα ὀλίγων ἡμερῶν ἀποδέοντα γίγνονται. ταῦτα δὲ πρὸς τοῖς

- τετραχοσίοις ἑβδομήχοντα πέντε ἔτεσιν, αἱ ἑβδομήκοντα ἑβδομάδες
συντελοῦνται. -«

| 10 55 Ταῦτα μὲν οὖν Aggızavoe. εἰ δὲ χρὴ καὶ ἡμᾶς οἰκείαν εἰς

| τοὺς τόπους ἀπόδοσιν εἰς μέσον ἀγαγεῖν, φημὶ μὴ μάτην μηδ᾽ ὡς

᾿ ἔτυχεν τὴν διαίρεσιν πεποιῆσϑαι τὸν λόγον τῶν ἑβδομήκοντα ἕβδο-

μάδων. διελὼν γὰρ αὐτὰς εἰς πρώτας ἑπτά, ἔπειϑ᾽ ἑτέρας ἑξήκοντα

δύο, καὶ μετὰ πλεῖστα τὰ μεταξὺ ἐπιλεγόμενα τὴν μίαν ἐπιϑείς, οὕτω

15 τὸν ἀριϑμὸν τῶν ἑβδομήκοντα ἑβδομάδων ἀφωρίσατο. 56 λέγει δ᾽

οὖν »καὶ γνώσῃ καὶ συνήσεις ἀπὸ ἐξόδου λόγου τοῦ ἀποχριϑῆναι

xai τοῦ οἰκοδομῆσαι Ἱερουσαλὴμ ἕως χριστοῦ ἡγουμένου ἑβδομάδες

ἑπτὰ καὶ ἑβδομάδες ἑξήκοντα δύος. εἶϑ᾽ ἕτερά τινα μεταξὺ ἐπαγαγὼν

τὴν τελευταίαν προστίϑησιν, φήσας" »καὶ δυναμώσει διαϑήχην πολ-

20 λοῖς ἑβδομὰς μίας. ὁ ταῦτα δὲ ὅτι μὴ μάτην μηδ᾽ ἄνευ ϑείας ἐπι-

πνοίας ἐσχεδίασται, zr ὅντιν᾽ οὖν τῶν ὡς ϑεοῦ ῥήμασιν αὐτοῖς

προσεχόντων ὁμολογήσειν ἡγοῦμαι. ὀδϑτοῦτο μὲν οὖν πρῶτον ἡμῖν

καλῶς ἔδοξεν ἐπισημήνασϑαι καταλιπεῖν τε τοῖς ἐντυγχάνουσι τὴν

τοῦ ζητηϑέντος ἀχριβῆ λύσιν. εἰ δὲ χρὴ καὶ ἡμᾶς τὸ ἐπεισιὸν μὴ

25 ἀποχρύψασϑαι, φημὶ καϑ΄ ἑτέραν διάνοιαν ἤτοι ἐχδοχὴν τὸν ἐν τῇ

10 ff vgl. Euseb. Ecl. proph. III 46 (S. 153, 12 f ed. Gaisford) — 16 Dan.
9, 25 — 19 Dan. 9, 27

2 ἡμέραις u. τετάρτῳ Ecl. | xai! später eingefügt in P | καὶ + vor
ἕλληνες Ecl, Syneell. 4 zal + Ecl, Syncell 5f ἔτη τρία (nach Donats et
annos praetera tres) Routh, μῆνες τρεῖς P, Ecl, Syncell, Hieron. 6 de
»expung. Sealiger« Routh γινομένης P, Syncell, γίνονται Ecl., γενομένου Routh
7 ἡμερῶν P, Ecl, μηνῶν Hkl (vgl unten) | ἀποδέοντα Ecl, ἀποδεόντων P
21 πάνϑ᾽ ὅντιν᾽ usw. jeder der auf sie als auf Gottes Wort acht gibt

3 3 Monate zu 30 Tage. 82«111/, = 90 Tage 4 475 Jahre = 8»« 59 (= 472)
+ 3 Jahre (nicht Monate) 6 59><3 Schaltmonate — 177 Schaltmonate. 177: 12
— 14 Jahre, 9 Monate. Es fehlen also 3 Monate (ὀλίγων μηνῶν, nicht ὀλίγων
ἡμερῶν) an 15 Jahren. [Der Text der Ecl: Der Mondmonat — 291/, Tage. 291), x 12
— 354 Tage. Sonnenjahr 8061, Tage. Unterschied 11!, Tage)

$91

378 Eusebius

προκειμένῃ γραφῇ δηλούμενον »you0rOv ἡγούμενονε, κατὰ τὸ ano
ἐξόδου λόγου τοῦ ἀποχριϑῆναι καὶ τοῦ οἰχοδομῆσαι Ἱερουσαλὴμ ἕως
χριστοῦ ἡγουμένους, οὐχ ἄλλον εἶναι τοῦ καταλόγου τῶν μετὰ τὴν
προφητείαν καὶ τὴν ἀπὸ Βαβυλῶνος ἐπάνοδον ἡγησαμένων τοῦ λαοῦ

ἀρχιερέων, ovc χριστοὺς ἔϑος ἀποχαλεῖν τῇ γραφῇ. ϑμόνους γὰρ d

τούτους χαϑηγήσασϑαι τοῦ ἔϑνους, ἀρξαμένους ἀπὸ Ἰησοῦ τοῦ Ἰω-
σεδὲχ τοῦ ἱερέως τοῦ μεγάλου, μετὰ τὴν ἀπὸ Βαβυλῶνος ἐπάνοδον
xci μέχρι τῶν χρόνων τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ παρου-
σίας παρειλήφαμεν.

60 Οἶμαι γοῦν τὸν μεταξὺ χρόνον τῆς τούτων προστασίας, xaO
ὃν ἡγήσαντο, δηλοῦσϑαι διὰ τοῦ »ἀπὸ ἐξόδου λόγου τοῦ ἀποχριϑῆναι
χαὶ τοῦ οἰχοδομῆσαι Ἱερουσαλὴμ ἕως χριστοῦ ἡγουμένου ἑβδομάδες
ἑπτὰ καὶ ἑβδομάδες ἑξήκοντα δύος, τῶν ἐτῶν δὲ τὰς ἑβδομάδας, συν-
ἀγομένας εἰς ἔτη τετρακόσια ὀγδοήχοντα τρία, ἀπὸ τῆς Κύρου βασι-
λείας ἐπὶ τὴν Ῥωμαίων παρεχτείνεσϑαι ἀρχήν, xc9' ἣν Πομπήιος
Ῥωμαίων στρατηγὸς ἐπιστὰς τοῖς Ἱεροσολύμοις εἷλε μὲν πολιορκίᾳ
τὴν πόλιν, τὸ δὲ πᾶν ἔϑνος δοῦλον Ῥωμαίοις κατεστήσατο, ὡς καὶ
φόρους ἐξ ἐχείνου τελεῖν xci τοῖς Ῥωμαίων πειϑαρχεῖν ἐπιτάγμασιν.
61: ξπὶ τοῦτον γοῦν τὸν χρόνον ὁ τῶν τετραχοσίων ὀγδοήκοντα τριῶν
ἐτῶν περιορίζεται ἀριϑμός, ἐφ᾽ ὃν καὶ κατέληξαν οἱ κατὰ τὸν Mo-
σέως νόμον ἐκ πατέρων διαδοχῆς τὴν προστασίαν τοῦ ἔϑνους καὶ
τὴν ἱερωσύνην διειληφότες, ovc »χριστὸν ἡγούμενονε τὴν ϑείαν ἐπὶ
τοῦ παρόντος γραφὴν ὀνομάζειν ὑπολαμβάνω. 53 εἰ δὲ χρὴ καὶ τὸν
κατάλογον ἐχϑέσϑαι τῆς τῶν ἀρχιερέων διαδοχῆς, τῶν ἐν τῷ δηλου-

E , ' , , 4 - 2Ín x , ᾽ ’
μένῳ μεταξὺ yogovo διαγενομένων, xai τοῦτο οὐδεὶς φϑόνος εἰς παρα-

στασιν τῆς τῶν εἰρημένων ἀληϑείας ποιήσασϑαι. πρῶτος τοίνυν
μετὰ τὴν τοῦ Δανιὴλ προφητείαν, ἐπὶ Κύρου τοῦ βασιλέως Περσῶν,
μετὰ τὴν ἀπὸ Βαβυλῶνος ἐπάνοδον, Ἰησοῦς ὁ τοῦ Ἰωσεδέχ, »ὁ ἱερεὺς
ὁ μέγαςς χρηματίσας, ἅμα Ζοροβάβελ ἄνεισιν ἀπὸ τῆς αἰχμαλωσίας,
καὶ ϑεμελίους καταβάλλεται τοῦ ἱεροῦ, ἀλλ᾽ ἐπισχεϑέντος τοῦ ἔργου
ὑπὸ τῶν περιοίχων, ci πρῶται ἑπτὰ ἑβδομάδες τῶν ἐτῶν αἱ διὰ τοῦ
προφήτου δηλούμεναι συμπεραιοῦνται, καϑ᾽ ἃς ἀτελὲς διέμενε τὸ
ἔργον τῆς τοῦ ναοῦ οἰκοδομῆς. 53 διόπερ ὁ ϑεῖος λόγος τῆς συναφῆς

1. 11. 22 Dan. 9, 25 — 6f Haggai 1, 1 — 15 vgl. Euseb. Ecl. proph.
III 46 (S. 157, 23 ed. Gaisford) — 28 Haggai 1, 1 — vgl. Euseb. c. Marc. I 2, 1
u. 9 (S. 9, 3 u. 10, 14)

19 (74-62)2«7 — 483 Jahre 14 559 —483 — 76 v. Chr. 15 χαϑ᾽ ἣν un-
gefähre Zeitbestimmung 31 7»« 7 — 49 Jahre

39:

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, 58—67 379

τῶν λοιπῶν ἑβδομάδων ἀφορίζει τὰς πρώτας ἑπτά, εἰπὼν »Eßdo-
μάδας ἕἑπτάς, ἔπειϑ᾽ ἑξῆς μετὰ διαστολῆς ἐπαγαγὼν »xci ἑβδομάδες
ἑξήχοντα δύος. ἑπτὰ γοῦν ἀπὸ Κύρου καὶ ἐπὶ τὴν συμπλήρωσιν τῆς
τοῦ ἱεροῦ οἰκοδομῆς ἑβδομάδες ἐτῶν εὑρίσκονται. 95 ἔνϑεν ὁρμώμενοι
τῷ σωτῆρι ἡμῶν ἔλεγον οἱ Ἰουδαῖοι" "τεσσαράκοντα καὶ t8 ἔτεσιν
φχοδομήϑη ὁ ναὸς οὗτος, καὶ σὺ ἐν τρισὶν ἡμέραις ἐγερεῖς αὐτόν; c
ἀλλ᾽ οὗτοι μὲν »τεσσαράκοντα xai ἕξ ἔτεσινε φκοδομῆσϑαι τὸν ναὸν
ἔφασαν. τοσαῦτα γὰρ ἀπὸ πρώτου (ἔτους) Κύρου βασιλείας, ὃς πρῶ-

τὸς ἀνῆχεν τῆς Βαβυλῶνος τοὺς βουλομένους τῶν ᾿Ιουδαίων εἰς τὴν

> , πὶ 2 , JEN keel a -— , ,
οἰχείαν γῆν ἐπανιέναι. ἐπὶ To £xvov ἔτος τῆς Δαρείου βασιλείας συν-
& » 0 * - - - DO
ἄγεται, za$ ον τὸ πᾶν ἔργον τῆς οἰκοδομῆς τέλος εἴληφεν. 950 we

μὴν ἐξ Ἑβραίων Ἰώσηπος καὶ ἄλλον τριετῆ χρόνον εἰς τὴν τῶν

= ες 1 Ω >
ἔξωϑεν τῶν ἀμφὶ τὸν ναὸν κατασκευασμάτων συμπλήρωσιν .., ὥστ
εἰχύτως διὰ ταῦτα τὰς ἑπτὰ πρώτας ἑβδομάδας, εἰς ἔτη ἐννέα καὶ
τεσσαράκοντα συντεινούσας, ἀφωρίσϑαι xarà τὸν τῆς προφητξίας
, ' ^ ' c , , 2 x - , -
λόγον, τὰς δὲ λοιπὰς ξξήκοντα δύο ano τῆς Δαρείου καταριϑμεῖσϑαι
, , BES | ET > - € -29 N ^
βασιλείας συμβαίνει, καϑ' ον αὐϑις Ἰησοῦς o τοῦ ]Ιωσεδὲχ καὶ Ζορο-
βάβελ ὁ τοῦ “Σαλαϑιήλ, εἰς ἐχεῖνο τὴν ζωὴν παρατείναντες, ἄμφω
προέστησαν τῆς τοῦ ἱεροῦ ἀνανεώσεος, προφητευόντων Ayyeiov a
Ζαχαρίου, μεϑ' ovc Ἔσρας xci Nesuíac, ὁμοίως ἐχ Βαβυλῶνος ἀνελ-
ϑόντες, τὸ τεῖχος ἐδείμαντο τῇ πόλει, τὴν ἀρχιερωσύνην διέποντος
᾿Κωλακείμου" παῖς δὲ οὗτος ἢν Ἰησοῦ τοῦ Ἰωσεδέχ, μεϑ' ὃν διαδέχεται
τὴν ἀρχιερωσύνην λιασοῦβος, ἔπειτα Ἰωδαέ, us9^ ὃν Ἰωνάϑης, us)’
a > - 66 , , SIC , r : \
ον (T)addovc. τούτων μέμνηται xci ἡ Εσρα yoayn, λέγουσα »xal
2 - , ^ ^ , ,
Ἰησοῦς ἐγέννησε τὸν Ἰωακείμ, xci Ἰωακεὶμ ἐγέννησε τὸν EAıaoeiß,
€ , > \ * \ >
xai Ἑλιασεὶβ ἐγέννησε τὸν Ἰωδαέ, xci Ἰωδαὲ ἐγέννησε τὸν Iova9av,
». Ἃ * ἊΣ
xci Ἰωνάϑαν ἐγέννησε τὸν Ἰαδδοῦκ«.
\ - ER: ΣΥΝ >
67 Κατὰ τοῦτον τὸν Ἰαδδοῦ ὁ Maxcóov ᾿4λέξανδρος ᾿Δ4λεξάνδρειαν
, € > = 2 -
κτίζει, ὡς Ἰώσηπος ἱστορεῖ, ἀφιχόμενός τε εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα τῷ

393

NEL 5 Joh 2,20 — 11 vgl Joseph. A. 1. ΧΙ4, 7 (106.107) —

19 Haggai 1, 1; Sachar. 1l, 1 — 19f vgl I Esr. 7,3 — 24 Nehem. 12, 10
(— II Esr. 22, 10) 29 vgl. Joseph. A. 7. XI 8, 5 (336)

8 £rov; + Hkl, vgl. S. 381, 2 13 es fehlt etwa δοχεῖ ὑπειληφέναι Hkl
22 διαδέχεται μεϑ᾽ ὃν, durch 8' u. α΄ corr. P 28f Josephus spricht nicht von
der Gründung Alexandrias. (0c), óc T. Tot., ἀφικ. [re] Hkl

3 Kyros 559 v. Chr. —49 Jahre — 510 v. Chr. — 5ff 559 v. Chr. — 46 Jahre
— 5818 v. Chr. 10 Dareios 518 v. Chr. — 5 Jahre — 513 v. Chr. 12 513—3
—510v. Chr. 14 7><7=49 Jahre (7 2«62 Jahre = 434 Jahre. 510— 434 —
76 v. Chr.)

380 Eusebius

ϑεῷ προσχυνεῖ. 68 Telsvra δὲ τὸν βίον ᾿Αλέξανδρος iv ἀρχῇ τῆς
ἑχατοστῆς καὶ τεσσαρεσκαιδεκάτης Ὀλυμπιάδος, μετὰ ἔτη διακόσια
τριάχοντα ἕξ Κύρου, ὃς ἐβασίλευσεν Περσῶν κατὰ τὸ πρῶτον ἔτος
(τῆς) πέμπτης καὶ πεντηκοστῆς Ὀλυμπιάδος. 59 μετὰ δὲ τὴν τελευτὴν
᾿Αλεξάνδρου τοῦ Μακεδόνος καὶ μετὰ τὸν δηλωϑέντα ἀρχιερέα Ὀνίας
ἡγεῖται τοῦ ἔϑνους, τῆς τῶν ἀρχιερέων καὶ αὐτὸς ἐπειλημμένος τιμῆς"
χαϑ᾽ ὃν Σέλευχος Βαβυλῶνα χρατήσας τὸ τῆς ᾿Ασίας περιτίϑεται
διάδημα, ἔτει δωδεκάτῳ μετὰ τὴν ᾿Αλεξάνδρου τελευτήν, καϑ' ov

, € - , ΡΣ , > »! , ,
συνάγεται ὁ πᾶς χρόνος ὁ ano Κύρου sig Ern διακοσια τεσσαράκοντα.

> E = x =
ὀχτώ. ᾿θἐντεῦϑεν τὴν Ἑλλήνων βασιλείαν ἡ τῶν Μακχκαβαίων
^ 2, ER - >
γραφὴ καταριϑμεῖσϑαι ἄρχεται. μετὰ δὲ τὸν Ὀνίαν ἡγεῖται τῶν Tov-
, > > ke)
δαίων ἀρχιερεὺς Ἐλεάζαρος, za ὃν οἱ ἑβδομήκοντα τὰς Yelag ἕρ-
, * e x» , , > ,
μηνεύσαντες yoapas ταῖς κατὰ AAs&avóosunv βιβλιοϑήκαις avaredei-
ΤΊ » a a > Ξ a , = »r 173 =
χασιν. 'iusÜ ον ἕτερος Ovíac, ον διαδέχεται Σίμων, καϑ' ov Imoovs
ς - \ , \ ,
ὁ τοῦ Σιρὰχ ἐγνωρίζετο, ὁ τὴν καλουμένην πανάρετον Σοφίαν συν-
τ a c * JA >
τάξας. ut! ὃν ἕτερος ὁμώνυμος τοῖς πρόσϑεν Oríac ἡγεῖται, xac
a > , , ,
ὃν ᾿Αντίοχος τοὺς ᾿Ιουδαίους πολιορχήσας ἑλληνίζειν κατηνάγκαζεν.
72 3 Ὁ * - , > , & * x
2 us$ ov προστὰς τῶν πραγματῶν lovóac o ἐπικληϑεὶς Μακκαβαῖος
»» , - > - ^ , a € > ^ > , ,
ἐξεκάϑηρεν τῶν ἀσεβῶν τὴν yogav: ov ὁ ἄδελφος lovaónc διαδέ-
χεται. χαὶ πάλιν Σίμων, οὗ κατὰ τὴν τελευτὴν ἕβδομον καὶ ἕβδο-
x \ r = - > - €
μηχοστὸν xci ἑκατοστὸν ἔτος ἐξαριϑμεῖται τῆς κατὰ Συρίαν ἀρχῆς ἡ
πρώτη καλουμένη τῶν Μακκαβαίων βίβλος, εἰς τοῦτο τοῦ χρόνου
* , [6
καταλύσασα τὴν ἱστορίαν, 13 ὥστε συνάγεσϑαι ἀπὸ πρώτου ἔτους
Κύρου xci Περσῶν βασιλείας ἐπὶ τὸ τέλος τῆς τῶν Maxxaßaiov
u x x x , - , ,
γραφῆς xai ἐπὶ τὴν Σίμωνος τοῦ ἀρχιερέως τελευτὴν ἔτη τετραχόσια
, , M € >
εἴχοσι πέντε. usó! ἃ Ἰωνάϑης τὴν ἀρχιερωσύνην, oc Ἰώσηπός φησιν,
, * , s » a
διαδέχεται ἐπὶ ἔτεσιν ἐννέα καὶ εἴκοσι. μεϑ᾽ ὃν ᾿Αριστόβουλος ἐνιαυ-
^ ΜΞ a - ^ > ^ - ,
τὸν ἡγεῖται, ὃς πρῶτος μετὰ τὴν ano Βαβυλῶνος ἐπάνοδον διάδημα
βασιλιχὸν περιτίϑεται πρὸς τῇ ἀρχιερωσύνῃ. 14. τοῦτον διαδέχεται
? P x G s 2 ' b
᾿Αλέξανδρος, βασιλεὺς ἅμα xci ἀρχιερεύς, ἔτεσιν καὶ αὐτὸς ἑπτὰ καὶ

10 vgl. I Makk. 1, — 21f I Makk. 16, 14 — 26 vgl. Joseph. A. J. XX3-4
(238—244) — 28 vgl. Joseph. A. J. XIII 11, 1 (301)

3 Κύρου : betreffs des Genetivs vgl. S. 381,14 4 τῆς - Dind. 26—27 die
Angabe findet sich nicht in dieser Form bei Josephus

9 Ol 114,1— 323v. Chr. 529 — 323 — 236 Jahre 4 01.55, 1 — 060 v. Chr.
7 393v. Chr. —12 — 311 v. Chr. 8 559 —311 v. Chr. — 248 Jahre 20 311 v. Chr.
— 177 — 134 v. Chr. 24 559 — 425 — 134 v. Chr. 27 134 —29 — 105 v. Chr.
98 105 — 1 — 104 v. Chr. 30 104 — 27 — 77 v. Chr.

39.

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, 68—80 981

εἴκοσι προστὰς τῶν πραγμάτων" εἰς ὃν συνάγεται τὰ πάντα ano

πρώτου ἔτους βασιλείας Κύρου καὶ τῆς ἀπὸ Βαβυλῶνος ἐπανόδου

τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους ἔτη τετραχόσια ὀγδοήκοντα δύο, οὗ προέστησαν

ἀρχιερεῖς, ovc ἡγοῦμαι »χριστὸν ἡγούμενονε ὑπὸ τῆς προφητείας
5 ὀνομάζεσϑαι.

75 Me$’ ovc, τελευτήσαντος τοῦ ὑστάτου αὐτῶν ἀρχιερέως ᾿4λεξ-
ἀνδρου, ἄναρχα καὶ ἀπροστάτητα τὰ τοῦ ᾿Ιουδαίων ἔϑνους ἀπολεί-
πεται, ὥστε εἰς γυναῖχα περιστῆναι τὴν βασιλείαν αὐτῶν. τῶν δὲ
δύο παίδων ’Agıoroßovlov xci Ὑρχανοῦ στασιασάντων πρὸς ἀλλή-

10 λους ἐπιστὰς τοῖς Ἱεροσολύμοις Πομπήιος, Ῥωμαίων στρατηγὸς ov,
᾿ς αἷρεῖ μὲν πολιορκίᾳ τὴν πόλιν, μιαίνει δὲ τὰ ἅγια, μέχρι τῶν ἀδύτων
| τοῦ ἱεροῦ προελϑών. 18 καὶ ταῦτα συμβαίνει ἔτους πρώτου τῆς ἕχα-

τοστῆς ἑβδομηκοστῆς ἐνάτης Ὀλυμπιάδος, μετὰ τετραχόσια ἐνενήκοντα
πέντε ἔτη τῆς Κύρου βασιλείας, ἥτις ἤρξατο ἐπὶ τῆς πεντηκοστῆς

15 πέμπτης Ὀλυμπιάδος. ΤΊ τότε δ᾽ οὖν ὃ Πομπήιος ἑλὼν κατὰ κράτος

τὴν Ἱερουσαλήμ, τὸν προειρημένον ’Agıoroßoviov ἐχπέμψας δέσμιον
ἐπὶ Ῥώμης, τῷ τούτου ἀδελφῷ Ὑρχανῷ τὴν ἀρχιερωσύνην παρα-
δίδωσιν, τό τε πᾶν ἔϑνος ἐξ ἐχείνου ὑποτελὲς Ῥωμαίοις κατεστήσατο.
18 μεϑ᾽ ὃν Ἡρώδης ὁ ᾿Αντιπάτρου παῖς Ὑρχανὸν ἀνελών, τὴν τῶν
20 Ἰουδαίων βασιλείαν ὑπὸ τῆς Ῥωμαίων συγκλήτου βουλῆς ἐγχειρίζεται,
πρῶτός τε αὐτὸς ἐξ ἀλλοφύλου γένους βασιλεύει τοῦ ἔϑνους, τὴν
τῶν ἀρχιερέων κατὰ τὸν Mootoc νόμον διαφϑείρας τάξιν. "90 μὲν
γὰρ ϑεῖος νόμος διὰ βίου ἱερᾶσϑαι τῷ ϑεῷ τὸν ἀνωτάτω προστάττει
ἀρχιερέα. 6 δ᾽ Ἡρώδης οὐ τοῖς ἀπὸ γένους οὐδ᾽ οἷς προσῆκον ἣν
25 ἀπεδίδου τὴν λειτουργίαν, ἀπεξενωμένοις δέ τισιν καὶ ἀλλοτρίοις τῆς
τῶν ἀρχιερέων διαδοχῆς, καὶ οὐδὲ τούτοις διαρχῶς πρὸς βραχὺν δέ
τινα xGl περιωρισμένον χρόνον ἄλλοτε ἄλλοις τὴν τιμὴν ἀντιδωρού-
μενος, ὥστε τὰς μὲν πρώτας ἑπτὰ ἑβδομάδας ἀπὸ Κύρου καὶ ἐπὶ
Δαρεῖον, τὰς δὲ λοιπὰς ἑξήκοντα δύο ἀπὸ Δαρείου καὶ ἐπὶ Πομπήιον

80 τὸν Ῥωμαίων στρατηγὸν περιορίζεσϑαι.

80 Καὶ χατὰ τρίτην δὲ ϑεωρίαν εὕροις ἄν, ἄλλως ἀπαριϑμούμε-
νος, τοὺς χρόνους τῶν ἑπτὰ καὶ ἑξήκοντα δύο ἑβδομάδων, ct συντεί-

4 Dan. 9,25 — 10 ff vgl. Euseb. HE I 6, 6—9 (S. 50, 12 f) — 19 vgl. Euseb.
Ecl. proph. III 46 (S. 157, 28 ed. Gaisford) 21 ff ibid. III 46 (S. 159, 15 ff)

3 ov ubi quo tempore 19 παῖς — Hkl

11ff 559 —482 — 77 v. Chr. 12 01.179, 1 — θά v. Chr. 559 — 495 — 64 v. Chr.
14 Ol. 55,2 — 559 v. Chr. 28 72«'7— 49. 559—49— 510 v. Chr. 29 7»«02
— 434 Jahre. 510 — 434 — 76 v. Chr. 32 72« 69 — 483 Jahre

395

382 Eusebius

vovow εἰς ἔτη τετρακόσια ὀγδοήχοντα τρία ἐπ᾽ αὐτὸν Avyovorov
καὶ ἐπὶ “Ἡρώδην τὸν πρῶτον ἐξ ἀλλοφύλου γένους βασιλεύσανταϊς], b
xa$’ ovc ἡ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ γένεσις ἱστορεῖται
περιγραφομένη, εἰ ἀρξάμενος ἀπὸ Δαρείου καὶ τῆς συμπληρώσεως τοῦ
5 ναοῦ τὸν δηλούμενον ἀριϑμὸν ἀναλογίσῃ. 81 Δαρείου γὰρ κατὰ τὸ
δεύτερον ἔτος τὸν ἑβδομηκονταετῆ χρόνον τῆς ἐρημώσεως Ἱερουσαλὴμ
συμπεπεράνϑαι ὃ προφήτης Ζαχαρίας δηλοῖ, λέγων" »τῇ τετράδι xai
eixadı τῷ ἑνδεκάτῳ μηνί (αὐτός ἐστιν Σαβάτ) ἐν τῷ δευτέρῳ ἔτει
Δαρείου ἐγένετο λόγος χυρίου πρὸς Ζαχαρίαν τὸν τοῦ Βαραχίους,
10 8229. ἑξῆς ἐπιλέγει" »καὶ ἀπεχρίϑη ὁ ἄγγελος κυρίου καὶ εἶπεν, κύριε €
παντοχράτορ, ἕως τίνος οὐ μὴ ἐλεήσῃς τὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ τὰς
πόλεις Ἰούδα, ἃς ὑπερεῖδες τοῦτο EBdounxootov ἔτος;« τοῦτον δὴ
οὖν αὐτὸν τῷ ϑείῳ πνεύματι ϑεωρήσας ὁ Δανιὴλ τὸν χρόνον ση-
μειοῦται, λέγων" τἐγὼ Δανιὴλ συνῆκα ἐν ταῖς βίβλοις τὸν ἀριϑμὸν
15 τῶν ἐτῶν, ὃς ἐγενήϑη λόγος κυρίου πρὸς Ἱερεμίαν τὸν προφήτην
εἰς συμπλήρωσιν ἐρημώσεως Ἱερουσαλήμ, ἑβδομήκοντα ἔτη. καὶ ἔδωκα
τὸ πρόσωπόν μου πρὸς κύριον τὸν ϑεόν μου τοῦ ἐχζητῆσαι προῦσ-
εὐχὴν καὶ δέησινε. 83 εἶτα μετὰ τὴν εὐχὴν ἐπιφανεὶς αὐτῷ ὁ ἄγγελος
ϑεσπίζει τὰ περὶ τῶν ἑβδομήκοντα ἑβδομάδων, καὶ τὸν χρόνον ὅϑεν ἃ
20 δεῖ ἄρχεσϑαι ἀριϑμεῖν σημαίνει, λέγων" »καὶ γνώσῃ καὶ συνήσεις ἀπὸ
ἐξόδου λόγου τοῦ ἀποκχριϑῆναι καὶ τοῦ ᾿οἰχοδομῆσαι Ἱερουσαλὴμ ἕως
χριστοῦ ἡγουμένους. γέγονε μὲν οὖν ἀπόκρισις πρώτη Κύρου oixo-
δομηϑῆναι τὴν Ἱερουσαλήμ, οὐ μὴν εἰς ἔργον ἐχώρησεν, τῶν περιοίχων
χεχωλυχότων. 8! Δαρείου δὲ μετὰ ταῦτα χελεύσαντος καὶ τῆς οἶχο-
25 δομῆς τοῦ ἱεροῦ κατ᾿ αὐτὸν συντελεσϑείσης ἡ τοῦ Δανιὴλ ἐντεῦῖϑεν
προφητεία τὴν καταρχὴν τῆς ἐκβάσεως ἐλάμβανεν, 7) τε φάσχουσα
»ἀπὸ ἐξόδου λόγου τοῦ ἀποκριϑῆναι καὶ τοῦ οἰκοδομῆσαι Ἱερουσαλήμ,
καὶ δι᾿ ἧς εἴρηται »ἐγὼ Δανιὴλ συνῆκα ἐν ταῖς βίβλοις τὸν ἀριϑμὸν
τῶν ἐτῶν, ὃς ἐγενήϑη λόγος χυρίου πρὸς Ἱερεμίαν τὸν προφήτην 390]
30 εἰς συμπλήρωσιν ἐρημώσεως Ἱερουσαλήμ, ἑβδομήκοντα ἔτη«. ϑϑχατὰ
γοῦν τὸ δεύτερον ἔτος Δαρείου ἡ συμπλήρωσις τῆς ἑβδομηκονταε-
τηρίδος ἀποδέδειχται περαιωϑεῖσα, ὥστε ἐξ ἅπαντος ἄρχεσϑαι δεῖν
ἡμᾶς τῶν ἑβδομήκοντα ἑβδομάδων ἀπὸ τῆς ἑξηκοστῆς καὶ ἕχτης

7 Sachar. 1, 7 — 10 Sachar. 1, 12 — 14 Dan. 9, 2—3 — 20. 27 Dan. 9, 25
— 28 Dan. 9, 2

9 βασιλεύσαντα Gaisf., vgl. S. 381, 21; 383, 12 4 περιγραφομένη Steph.,

περιγραφομένους P

6 516 v. Chr. 4- 70 — 586 v. Chr. 31 516 v. Chr. 88 Ol. 66,1 — 5106 v. Chr.

[&.

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, 80—88 333

Ὀλυμπιάδος xci ἀπὸ δευτέρου & ἔτους Δαρείου, ἐν ᾧ τὰ τῆς οἰκοδομῆς
περαιοῦται. B6 ἐντεῦϑεν γοῦν εἰ τοὺς ἑπομένους χρόνους ἀριϑμήσειας,
εὕροις ἂν ἐπ᾽ αὐτὸν Ἡρώδην μόναρχόν τε Ῥωμαίων Αὔγουστον, xa^
oUc ἡ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπέφανεν τῷ βίῳ γένεσις, và τετρακόσια
ὀγδοήχοντα τρία ἔτη, al εἰσιν ἑπτὰ καὶ ἑξήκοντα δύο ἑβδομάδες,
xarà τὴν τοῦ Δανιὴλ προφητείαν περιοριζόμενα. "ano γὰρ τῆς
ἑξηχοστῆς καὶ ἕχτης Ὀλυμπιάδος ἐπὶ τὴν ἑκατοστὴν ὀγδοηκοστὴν
ἑβδόμην γίνονται Ὀλυμπιάδες μεταξὺ ἑχατὸν εἴχοσι μία, ἔτη τετρα-
χόσια ὀγδοήχοντα τέσσαρα, τετραετίαν τῆς Ὀλυμπιάδος ἐπεχούσης,
xc ὃν χαιρὸν Αὔγουστος Ῥωμαίων βασιλεύς, πεντεκαιδέχατον ἔτος
τῆς βασιλείας ἐπέχων, Αἰγύπτου κρατεῖ xal τῆς λοιπῆς οἰκουμένης,
ὑφ᾽ ov πρῶτος ἀλλόφυλος Ἡρώδης τὴ» τῶν Ἰουδαίων ἐγχειρίζεται
βασιλείαν, γεννᾶται δὲ ὃ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς
τοῦ ϑεοῦ, κατὰ τὸ αὐτὸ συντρεχόντων τῶν χρόνων τῆς γενέσεο)ς
αὐτοῦ xci τῆς συμπληρώσεως τῶν παρὰ τῷ Δανιὴλ ἑπτὰ καὶ ἑξή-
xovra καὶ δύο ἑβδομάδων.

Me9' ἃς διηρημένης καὶ μακρὰν ἀπεσχοινισμένης, μετὰ πλεῖστα
ὅσα τὰ μεταξὺ προφητευόμενα, τῆς λειπούσης μιᾶς ἑβδομάδος, τὰ
λοιπὰ πάντα διὰ μέσου τῆς τοῦ χρησμοῦ προρρήσεως εἰρημένα ἐπι-
τελεῖται, ἃ καὶ αὐτὰ τοῦτον ἔχει τὸν τρόπον᾽ »μετὰ τὰς ἑβδομάδας
τὰς ἑπτὰ καὶ ἑξήκοντα δύο ἐξολοϑρευϑήσεται χρίσμα, καὶ κρίμα οὐχ
ἔστιν ἐν αὐτῷ" καὶ τὴν πόλιν καὶ τὸ ἅγιον διαφϑερεῖ σὺν τῷ ἡγου-
μένῳ τῷ ἐρχομένῳ, xci ἐκκοπήσονται ἐν κατακλυσμῷ: καὶ ἕως τέλους
πολέμου συντετμημέγου ayavıouolise. 89xol ταῦτα δὲ ἐναργῆ τὴν
ἔχβασιν εἴληφεν zart’ αὐτὸν Avyovorov καὶ Ἡρώδην, εἰς ovc τὰς
προειρημένας ἑπτὰ ἑβδομάδας συγκεφαλαιοῦσϑαί φαμεν. ὁδῷ γοῦν
καὶ τάξει τοῦ xarà τὴν ἀρχιερωσύνην χρίσματος μέχρι τῶν Ἡρώδου
καὶ Αὐγούστου χρόνων διαρκέσαντος, τῆς τε διαδοχῆς τῶν πάλαι
ἀρχιερέων ἐπὶ ᾿Δλέξανδρον τὸν Voxavod πατέρα περιγραφείσης, Ἡρώ-
dns τὸν Ὑρχανὸν ἀνελὼν οὐχέτι τοῖς ἐκ πατέρων διαδόχοις ἐπι-

20 Dan. 9, 26; vgl. Euseb. Ecl. proph. III 46 (S. 158, 25 ff) — 29 vgl. oben 8.381,19

8 ἑβδόμην Hkl, £ztgv P (aus der vorhergehenden Zeile) 16 x«i — Dind,
vgl. doch S. 387, 10 18 τῆς nachher hinzugefügt in P 19 διὰ μέσου usw.: was
in der Mitte der Voraussagung der Prophetie gesagt wird (vgl. S. 387, 12)

4 516 —483 —33 v. Chr. 5 75«7(—49) 4-7»2«62 (— 434) —483 7 01. 66,1
(= 516 v. Chr. Ol. 187 (= 32 v. Chr.). 187 — 66 = 121 Olympiaden. 121»«4—
484 Jahre. 516 — 484 — 32 v. Chr. aber Ol. 187, 3 — 30 v. Chr., also x«9^ ὃν
xcı00v — zu welcher Zeit, in welcher Olympiade 10 Augustus 44 v. Chr. 44 — 14
= 30 v. Chr.

397

τῷ
σι

384 Eusebius

τρέψαι λέγεται τὴν λειτουργίαν, ἀλλά τισιν ἀσήμοις καὶ ἀφανέσιν
ἀνϑρώποις. ϑϑτοῦτο δὲ καὶ ὁ χρησμὸς προλαβὼν ἐϑέσπισεν, εἰπών"
»καὶ μετὰ τὰς ἑβδομάδας τὰς ἑπτὰ καὶ ἑξήκοντα δύο ἐξολοϑρευϑή-
σεται χρίσμα, καὶ κρίμα 00x ἔστιν ἐν αὐτῷ«. 59 ὅπερ σαφῶς καὶ οἱ
λοιποὶ τεϑείκασιν ἑρμηνευταί, ὁ μὲν ᾿Αχύλας φήσας: »xcl μετὰ τὰς
ἑπτὰ ἑβδομάδας καὶ ἑξήχοντα δύο ἐξολοϑρευϑήσεται ἠλειμμένος, καὶ
00% ἔστιν αὐτῷς, ὃ δὲ Σύμμαχος" »xal μετὰ τὰς ἑβδομάδας τὰς ἑπτὰ
xai ἑξήκοντα δύο ἐχκοπήσεται χριστός, καὶ οὐχ “ὑπάρξει αὐτῷς. ὅϑεν
μάλιστα παρίστασϑαί μοι δοκεῖ »χριστὸς ἡγούμενοςς εἶναι ὁ κατὰ
τὴν ἡμετέραν ἀπόδοσιν δεδηλωμένος. 5' μετὰ γοῦν τὴν τῶν εἰρημέ-
vov ἑβδομάδων συμπλήρωσιν »ἐξολοϑρευϑήσεται χριστόςς φησιν. τίς
δὲ οὗτος ἢ »0 ἡγούμενος« καὶ ὁ κατὰ διαδοχὴν ἐξ ἱερατικοῦ γένους
τοῦ ἔϑνους προεστώς; διέμενεν γοῦν οὗτος εἰς ὅσον οὔπω τὰ τῶν
ἑβδομάδων ἐπληροῦτο: ἐπειδὴ δὲ τέλος ἐλάμβανον αὗται, ἀκολούϑως
τῇ προφητείᾳ »ἐξεχόπης ὁ ἐκ διαδοχῆς γένους τοῦ ἔϑνους προεστώς.
οὗτος δὲ ἣν Ὑρκανός, ὃν αὐτὸς Ἡρώδης ἀνελών, τὴν»: κατὰ τοῦ ἔϑνους
βασιλείαν μηδὲν αὐτῷ διαφέρουσαν ὑφαρπάζει, πρῶτός τε αὐτὸς ἀλλό-
qvàoc ἡγεῖται. 9200 μόνος δὲ ἄρα 6 Ὑρκανός, »χριστὸςς ὧν καὶ τῶν
πάλαι ἀρχιερέων ὕστατος, »ἐξεκόπης, ἀλλὰ καὶ ἡ ix προγόνων ἄνω-
ϑὲν ἐκ τῶν πρόπαλαι ἀρχιερέων κατιοῦσα διαδοχή, αὐτό τε τὸ κατὰ
γόμους χρίσμα, οὐχέτι κατὰ κρίσιν γινόμενον ἀτάχτως δὲ καὶ συγκεχυ-
μένως, οὐ κατὰ τὰ παρὰ Moos νενομοϑετημένα᾽ συνέτρεχεν δὲ ὁμοῦ
πάντα, ἀκολούϑως τῇ προφητείᾳ φησάσῃ᾽ »ἐξολοϑρευϑήσεται χρίσμα,
xci κρίμα οὐκ ἔστιν ἐν αὐτῷς.

93 γάρτυς ἀξιόχρξως τούτων ὁ ἐξ αὐτῶν Ἑβραίων Ἰώσηπος, ὧδέ
πως ἱστορῶν τὰ κατὰ τοὺς χρόνους ἐν ὀκτωκαιδεκάτῳ τῆς lovóai-
κῆς ᾿Αρχαιολογίας᾽ »τὴν δὲ βασιλείαν Ἡρώδης παρὰ Ῥωμαίων ἐγχειρι-
σϑεὶς οὐχέτι τοὺς ix τοῦ Asauoveiov yévove« (οὗτοι de ἦσαν οἱ
καλούμενοι Μοακκαβαῖοι) »καϑίστησιν ἀρχιερεῖς, ἀλλά τινας ἀσήμους
καὶ μόνον ἐξ ἱερέων ὄντας, πλὴν ἑνὸς “Ἀριστοβούλου, ὃν Ὑρχανοῦ
υἱὸν ὄντα καταστήσας ἀρχιερέα, τῇ ἀδελφῇ αὐτοῦ συνῴκησε Μαριάμμῃ,
τὴν τοῦ πλήϑους πρὸς αὐτὸν ϑηρώμενος εὔνοιαν διὰ τὴν Voxavov

᾿μγήμην. 9! εἶτα δεδιὼς μὴ πρὸς τὸν ᾿Αριστόβουλον πάντες ἀποκλίνωσιν
μνήμη μὴ πᾷ

8. 23 Dan. 9, 6 — 9. 12. 18 vgl. Dan. 9, 25 — 11. 15. 19. 23 vgl.
Dan. 9, 26 — 16 vgl. oben S. 381, 19 u. 383, 29 — 25 vgl. Joseph. XX (ὀχτω-
χαιδεκάτῳ falsch) 10,5 (247—249); das Citat wörtlich Euseb. Ecl. proph. III 46
(vgl. S. 159, 29 u. 160, 7 81); vgl. auch Euseb. HE I 6, 9—10 (S. 52, 1f) — 26 Κ΄
statt IK' Kl

95 f ὧδέ xoc: etwa in dieser Weise (das Citat ist nicht ganz wörtlich) 30 in
P aigaíov, was aus ἱερέων (nicht £goaicov!) entstanden ist; ἱερέων auch Jos. u. Ecl.

€

39$

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, $8— 99 385

ἀνεῖλεν αὐτὸν ἐν Ἰεριχοῖ, πνιγῆναι μηχανησάμενος κολυμβῶντα, καϑὼς
ἤδη δεδηλώκαμεν. μετὰ τοῦτον οὐχέτι τοῖς ἐχγόνοις τῶν ᾿Ασαμω-
ναίου παίδων τὴν ἀρχιερωσύνην ἐπίστευσεν. ἔπραξεν δὲ ὅμοια τῷ
Ἡρώδῃ περὶ τῆς καταστάσεως τῶν ἀρχιερέων ᾿Αρχέλαός τε ὁ παῖς
αὐτοῦ, καὶ μετὰ τοῦτον Ῥωμαῖοι, τὴν τῶν Ἰουδαίων βασιλείαν παρει-
Anporsse. 95 πάλιν ἐν ἑτέροις ταῦτα περὶ αὐτῶν φησιν" »Ἡρώδης
δὲ βασιλεύσας τήν τε βᾶριν ταύτην ἐν ἐπιτηδείῳ τόπῳ κειμένην κατα-
σχευάσας πολυτελῶς, ᾿Δἀντωνίαν καλεῖ ὄνομα, καὶ τὴν στολὴν τὴν
ἀρχιερατικὴν λαμβάνει, τὴν δὲ κειμένην κατεῖχεν, πιστεύων οὐδὲν
νεωτερίσειν τὸν λαὸν δι᾿ αὐτήν. ἔπραξεν δὲ ὅμοια τῷ Ἡρώδῃ καὶ
ὁ ἐπικατασταϑεὶς αὐτῷ βασιλεὺς ᾿Αρχέλαος, υἱὸς ὧν αὐτοῦ, παρ᾽ οὗ
Ῥωμαῖοι. διαδεξάμενοι τὴν ἀρχήν, 2Zoatovp τῆς στολῆς τοῦ ἀρχιερέως
ἀποχειμένης ἐν oixo λίϑου οἰκοδομηϑέντι ὑπὸ σφραγῖδις. 55 διὰ του-
τῶν τὸ ἀποτέλεσμα παντί τῳ νομίζω καταφανὲς γεγενῆσϑαι τοῦ
φήσαντος χρησμοῦ »xci μετὰ τὰς ἑβδομάδας τὰς ἑπτὰ καὶ ἑξήκοντα
δύο ἐξολοϑρευϑήσεται χρίσμα, καὶ κρίμα οὐχ ἔστιν ἐν αὐτῷς.

9 Ἐπτι δὲ μᾶλλον ὄψει, πῶς εἴρηται τὸ »χρίμα οὐχ ἔστιν ἐν
αὐτῷς, τὸ ἄχριτον συνιδὼν τῆς τῶν ἀρχιερέων καταστάσεως τῶν
μετὰ Ἡρώδην καὶ κατὰ τοὺς χρόνους τοῦ σωτῆρος ἡμῶν γεγενημέ-
vov. ϑϑϑτοῦ γὰρ κατὰ τὸν ϑεῖον νόμον ἀρχιερέως πάντα τὸν τῆς
ζωῆς χρόνον τὴν λειτουργίαν διέπειν κεκελευσμένου ἐπὶ διαδόχῳ
παιδὶ γνησίῳ, κατὰ τοὺς ἐξεταζομένους καιρούς, μετὰ τὸ ἐξολοϑρευ-
ϑῆναι τὸ χρίσμα τῇ προφητείᾳ συμφώνως, πρῶτος μὲν Ἡρώδης
ἔπειτα δὲ καὶ Ῥωμαῖοι μετὰ τοῦτον ἀχρίτως καὶ οὐ κατὰ τὸν νόμον
τοὺς ἀρχιερεῖς καϑίστων, ovc ἐδόχει αὐτοῖς, δημοτικοῖς τισι καὶ ἀσή-

2 ΄ E , x , x ΄
μοις ἀνδράσι τὴν τιμὴν χαριζόμενοι, ἐπίπρασκόν τε καὶ ἐχκαπήλευον

» M ,
Tovvoua, ἄλλοτε ἄλλοις ἐνιαυσιαῖον τὸ ἀξίωμα δωρούμενοι. 59 dıo
LAS 2 - , E ,

Lot δοκεῖ ὁ ἱερὸς εὐαγγελιστὴς Πουχᾶς, τὸν χρόνον τοῦ κηρύγματος

- - € - € , - - T
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ὑπογράφων, σημειοῦσϑαι τοῦτο δι᾿ cv φησιν"
, = Ξ , c
»ἐν ἔτει πεντεχαιδεχάτῳ τῆς ἡγεμονίας Τιβερίου Καίσαρος, ἡγεμονεύ-
, , - > , , RC ,
ovroc Ποντίου Πιλάτου τῆς Ἰουδαίας, τετραρχούντων de Homdov

3—6 vgl. Euseb. HE I 6, 9 (S. 52, 5 f) — 6 vgl. Joseph. A. J. XVIII 4, 3
(92—93), nicht wörtliches Citat, genauer Euseb. Ecl. proph. III 46 (S. 160, 25 ff) —
15. 17. 22f Dan. 9, 926 — 30 Luk. 3, 1—29 — 30—8. 386, 10 vgl. Euseb. HE I 10

7 ἐν über der Zeile in P 8f ist corrupt, τὴν στολὴν (+ ἀρχιερατιχὴν Ecl.)
ὥσπερ καὶ λαμβάνει τῇδε χειμένην κατεῖχεν Jos. Ecl; vielleicht hat Euseb. hier
schreiben wollen: τὴν στολὴν τὴν ἀρχιερατικὴν λαμβάνει τῇδε χειμένην (xal)
χατεῖχεν Hkl 10 νεωτεριεῖν ἐπ᾿ αὐτῷ Jos. Ecl. 19 μετὰ P, κατὰ ΚΙ 31 ἐπὶ

διαδόχῳ usw.: mit Hinsicht darauf, daß sein Sohn sein Nachfolger werden sollte
Eusebius VI. 25

386 Eusebius

xci Φιλίππου καὶ “υσανίου, ἐπὶ ἀρχιερέως Ἄννα καὶ Καϊάφας. 100 δύο
γὰρ οὗτοι κατὰ τὸ αὐτὸ ἀρχιερεῖς πῶς ἂν ἐγένοντο ἢ καταλυϑείσης
τῆς περὶ τῶν ἀρχιερέων νομοϑεσίας; τούτοις γοῦν καὶ Ἰώσηπος ἐπι-
μαρτυρῶν ταῦτα γράφει" »Οὐαλέριος Γρᾶτοςς, Ῥωμαίων στρατηγός,
»παύσας ἀρχιερᾶσϑαι Ἄνανον, Ἰσμαῆλον ἀρχιερέα ἀποφαίνει τὸν τοῦ
Φήβα, καὶ τοῦτον μετ᾽ οὐ πολὺ μεταστήσας, ᾿Ελεάζαρον τὸν τοῦ
’Avavov τοῦ ἀρχιερέως υἱὸν ἀποδείκνυσιν ἀρχιερέα. ἐνιαυτοῦ δὲ δια-
γενομένου καὶ τόνδε παύσας, Σίμωνι τῷ Καϑίμου τὴν ἀρχιερωσύνην
παραδίδωσιν. οὐ πλέον δὲ καὶ τῷδε ἐνιαυτοῦ τὴν τιμὴν ἔχοντι
διεγένετο χρόνος, καὶ Ἰώσηπος, ὁ καὶ Καϊάφας, διάδοχος ἢν αὐτῷς.
101 ταῦτα ἀναγκαίως παρεϑέμην διὰ τὸ »ἐξολοϑρευϑήσεται χρίσμα,
καὶ χρίμα οὐκ ἔστιν ἐν αὐτῷς, ἃ καὶ ἡγοῦμαι ἀναμφίλεκτον τὴν ἀπό-
δειξιν ἔχειν.

Ἑξῆς τούτοις φησὶν ἡ προφητεία" »χκαὶ τὴν πόλιν καὶ τὸ ἅγιον
διαφϑερεῖ σὺν τῷ ἡγουμένῳ τῷ ἐρχομένῳ. ἔνϑα πάλιν τὸν Ἡρώδην
αὐτὸν χαὶ τοὺς μετ᾽ αὐτὸν ἄρξαντας ἐξ ἀλλοφύλου γένους ὑπολαμ-
βάνω δηλοῦσϑαι. 102 ὡς γὰρ ἀνωτέρω ὠνόμαζεν χριστοὺς ἡγουμένους

τοὺς ἀρχιερεῖς, λέγων »ἕως χριστοῦ ἡγουμένους, τὸν αὐτὸ» τρόπον
μετ᾽ ἐκείνους καὶ τὴν ἐκείνων κατάπαυσιν οὐκ ἄλλος »ἡγούμενος
ἐρχόμενος« ἢ ὃ δηλωϑεὶς ἐξ ἀλλοφύλου γένους xoi οἱ λοιποὶ ὅσοι
καϑεξῆς μετ᾽ ἐκείνους ἡγήσαντο τοῦ ἔϑνους, σὺν οἷς καὶ used’ ὧν,
ὡσπερεὶ συνεργοῖς χρώμενος, ὁ μισόκαλος xai τῶν ἀγαϑῶν φϑορεὺς
»καὶ τὴν πόλιν καὶ τὸ ἅγιον -« διαφϑερεῖν εἴρηται. 105 ga γὰρ διέφϑειρεν
ἀληϑῶς ἅπαν τὸ ἔϑνος, τοτὲ μὲν τὴν τῆς ἱερωσύνης τάξιν εἰς παρα-
νομίαν ἄγων, τοτὲ δὲ τὸν πάντα λαὸν διαστρέφων, καὶ τὴν πόλιν
(οὕτω τῶν πολιτῶν μεταφορικῶς ονομασμένων) εἰς ἀσέβειαν ἐκχ-
καλούμενος. συνάδει δὲ ἡμῶν τῇ ἀποδόσει καὶ ὁ ᾿Ακύλας, τοῦτον
ἑρμηνεύσας τὸν τρόπον" »καὶ τὴν πόλιν καὶ τὸ ἅγιον διαφϑερεῖ λαὸς
ἡγουμένου ἐρχομένους. 19590 μόνον γὰρ »0 ἐρχόμενος ἡγούμενοςς,
ὁ κατὰ τὰ ἀποδεδομένα ἡμῖν δηλωϑείς, διέφϑειρε "τὴν πόλιν καὶ τὸ
ἅγιονς, ἀλλὰ καὶ ὁ τούτου »Aaoce. εἴποι δ᾽ Av τις οὐκ ἀπὸ σχοποῦ
καὶ τὸν Ῥωμαίων ἡγεμόνα διὰ τῶν προκειμένων δηλοῦσϑαι τόν τε
τούτου λαόν, δι’ οὗ νομίζω σημαίνεσϑαι τὰ στρατόπεδα τῶν Ῥο-

4 Joseph. A. 7. XVIII 2, 2 (34—35); vgl. auch Euseb. HE I 10, 4—5 (S. 74,
10—16) — 11. 14. 19. 23. 28. 29 Dan. 9, 26 — 14 vgl. Euseb. Ecl. proph.
III 46 (S. 162, 8 8) — 18 Dan. 9, 25

5 ἱερᾶσϑαι Jos., HE 9f τουφήβα, d. Accent üb. v ausrad., P, τοῦ φαβί Jos., HE
6 nach τοῦτον + δὲ Jos, HE | τὸν τοῦ P, τὸν Jos, HE 8 χαμίϑου Jos., HE
94 τότε μὲν --- 25 ἄγων am Rande inP 29 ἡγουμένου Steph. (Ecl. pr.), ἡγούμενος P

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, 99—111 387

μαίων ἀρχόντων ἐξ ἐκείνου κρατησάντων τοῦ ἔϑνους, οἱ καὶ τὴν
πόλιν αὐτὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ τὸν πάλαι ἐν αὐτῇ σεμνὸν xai ἅγιον
νεὼν διέφϑειραν. 195 ὑπὸ τούτων γοῦν καὶ ἐξεκόπησαν Oc »Ev κατα-
κλυσμῷ καὶ toc τέλους πολέμου συντετμημένου agariuotc« ἔφϑασαν,
ὥστε ἤδη κατὰ τὴν προφητείαν παντελῆ ὑπομεῖναι ἐρημίαν μετὰ
τὴν χατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιβουλὴν αὐτῶν, ue" ἣν καὶ τὴν
ἐσχάτην ὑπέμειναν πολιορχίαν. ἔχεις xci ταῦτα ἀχριβῶς ἐν ταῖς
γραφείσαις αὐτῷ ᾿Ιωσήπῳ ἱστορίαις.

106 Τρύτων δὲ περὶ τῶν συμβεβηχότων τῷ Ιουδαίων ἔϑνει ἐν
τῷ μεταξὺ χρόνῳ τῶν ἑπτὰ καὶ ἑξήκοντα καὶ δύο ἑβδομάδων πε-
προφητευμένων, ἀκολούϑως ἡ δήλωσις τῆς ὑπὸ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
καταγγελϑείσης καινῆς διαϑήκης ϑεσπίζεται. 1" τοσούτων γοῦν διὰ
μέσου καὶ μεταξὺ τῶν ἑπτὰ καὶ ἑξήκοντα καὶ δύο ἑβδομάδων εἰρη-
μένων, ἐπιλέγεται" »καὶ δυναμώσει διαϑήχην πολλοῖς ἑβδομὰς μία"
καὶ ἐν τῷ ἡμίσει τῆς ἑβδομάδος ἀρϑήσεται ϑυσία καὶ σπονδή, καὶ ἐπὶ
τὸ ἱερὸν βδέλυγμα τῶν ἐρημώσεων ἔσται, καὶ ἕως συντελείας καιροῦ
συντέλεια δοϑήσεται ἐπὶ τὴν ἐρήμωσινκ. !%8Tiva δὲ τρόπον καὶ
ταῦτα ἐπληροῦτο, κατανοήσωμεν. ἱστορεῖται δὲ ὃ πᾶς τῆς διδασκαλίας
καὶ παραδοξοποιίας ὁμοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν χρόνος τριῶν ἥμισυ
γεγονὼς ἐτῶν, ὕπερ ἐστὶν ἑβδομάδος ἥμισυ. τοῦτό πως Ἰωάννης ὁ
εὐαγγελιστὴς ἀκριβῶς ἐφιστῶσιν αὐτοῦ τῷ εὐαγγελίῳ παραστήσει.
εἴη ἂν οὖν ἑβδομὰς ἐτῶν μία ὁ πᾶς χρόνος τῆς μετὰ τῶν ἀποστόλων
αὐτοῦ συνδιατριβῆς, ὃ τε πρὸ τοῦ πάϑους καὶ ὁ μετὰ τὴν ἐκ νεχρῶν
ἀνάστασιν αὐτοῦ. 109 πρὸ μὲν γὰρ τοῦ πάϑους ἐπὶ τρία καὶ ἥμισυ
ἔτη τοῖς πᾶσιν ἑαυτὸν παρέχων μαϑηταῖς τε καὶ τοῖς μὴ τοιούτοις
ἀναγέγραπται, za® ὃν (χρόνον) διδασκαλίαις παραδόξοις τε ϑερα-
πείαις τῆς ϑεότητος αὐτοῦ τὰς δυνάμεις πᾶσιν ἁπλῶς Ἕλλησίν τε
καὶ Ἰουδαίοις παρείχετο. 119 μετὰ δὲ τὴν ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν τὸν
ἴσον, Oc εἰχός, τῶν ἐτῶν χρόνον τοῖς ἑαυτοῦ μαϑηταῖς καὶ ἀπο-
στόλοις συνῆν, »δι᾽ ἡμερῶν τεσσαράχοντα ὀπτανόμενος αὐτοῖς καὶ
συναλιζόμενος, καὶ λέγων τὰ περὶ τῆς βασιλείας τοῦ ϑεοῦς, ὡς γοῦν
αἱ Πράξεις τῶν ἀποστόλων περιέχουσιν, ὡς εἶναι ταύτην τὴν δηλου-
μένην τῆς προφητείας τῶν ἐτῶν ἑβδομάδα, καϑ᾽ ἣν ἐνεδυνάμωσεν
»διαϑήκην πολλοῖςς, τὴν καινὴν δηλαδὴ διαϑήχην τοῦ εὐαγγελικοῦ
κηρύγματος χρατύνων. 111 τίσιν δὲ »πολλοῖες ταύτην ἐνεδυνάμωσεν ἢ

3 Dan.9,26 — 7 vgl. Joseph. B. 7. VII1 — 14. 35 Dan. 9, 27 — 30 Act. 1,3

16 ἔσται < S. 367, 25 18 χατανοήσωμεν Steph., κατανοήσομεν P 26 χρό-
vov + Hkl, quo tempore Donat. 29 τῶν ἐτῶν am Rande in P
25*

400

388 Eusebius

δηλονότι τοῖς ἑαυτοῦ μαϑηταῖς καὶ ἀποστόλοις καὶ τοῖς ἐξ Ἑβραίων
εἰς αὐτὸν πεπιστευχόσιν ἁπασιν;

Πλὴν ᾿ἀλλὰ τῆς μιᾶς ταύτης ἑβδομάδος, καϑ᾽ ἣν ἐνεδυνάμωσεν
τὴν δηλωϑεῖσαν »διαϑήχην τοῖς πολλοῖςς, »ἐν. τῷ ἡμίσεις ἤρϑη »9voíla

καὶ σπονδής, τό τε "βδέλυγμα. τῆς ἐρημώσεωςς« ἤρξατο, 112 ἐπειδήπερ 401

μεσαζούσης τῆς ἑβδομάδος ταύτης, μετὰ τὸν ἥμισυ καὶ τριετῆ χρόνον
τῆς διδασχαλίας αὐτοῦ, καϑ' ὃν καιρὸν πέπονϑεν, »τὸ καταπέτασμα
τοῦ ναοῦ ἐρ(ρλ)άγη ἀπὸ ἄνωϑεν ἕως κάτως«" Oc ἐξ ἐκείνου δυνάμει
ἦρϑαι ἐξ αὐτῶν τὴν σπονδὴν καὶ τὴν ϑυσίαν, καὶ τὸ »βδέλυγμας τῆς
ἐρημώσεως »ἐπὶ τὸ ἱερὸν« καταστῆναι, καταλιπούσης αὐτοὺς ἐρήμους
τῆς avixadev εἰς ἐκεῖνο καιροῦ τὸν τόπον ἐφορώσης καὶ ἐπισκο-
πούσης δυνάμεως. 113 μέχρι γοῦν τοῦ σωτηρίου πάϑους εἶναί τινα
ϑεοῦ δύναμιν ἐπισχοποῦσαν τὸ ἱερὸν καὶ τὸ »ayıov τῶν &ylov« ἡγεῖ-
σϑαι προσήκει. οὐ γὰρ ἂν ἄλλως καὶ αὐτὸς ἅμα τοῖς πολλοῖς “συνή-
δρευεν ἐν τῷ ἱερῷ, τὰς κατὰ νόμους ἑορτὰς ἐπιτελῶν, μὴ οὐχὶ ἔτι
συνεστῶτα καὶ ϑεοῦ εἶναι ἄξιον τὸν τόπον εἰδώς. 113 ἢ σαν οὐν ἐν
τῷ ἱερῷ καὶ προφητεύοντές τινες εἰς é ἐκεῖνο. τοῦ καιροῦ, ὥσπερ Ἄννα
ἡ προφῆτις U TOU Φανουὴλ xai Συμεὼν ὁ ἐπὶ τὰς ἀγκάλας αὐτὸν
βρέφος ἔτι ὄντα λαβών, οἱ καὶ προφητεύουσι τὰ ἀναγεγραμμένα.
δρὺδ᾽ ἂν αὐτὸς ὁ κύριος ἡμῶν εἰρήκει τῷ λεπρῷ »ὕπαγε, δεῖξον
σεαυτὸν τῷ ἱερεῖ καὶ προσένεγκε τὴν ϑυσίαν, ἣν προσέταξεν Moong
εἰς μαρτύριον αὐτοῖς«, μὴ οὐχὶ ἔτι δεῖν ἡγούμενος τὰ κατὰ νόμους
ἐπιτελεῖσϑαι αὐτόϑι, ὡς ἐν ἁγίῳ καὶ ϑεοῦ ἀξίῳ τόπῳ, οὐδ᾽ ἂν τοὺς
ἀγοράζοντας καὶ πιπράσχοντας ἐξωϑῶν Eleyev' "γέγραπται, ὅτι ὁ
οἶχός μου οἶκος προσευχῆς κληϑήσεται, ὑμεῖς δὲ αὐτὸν ποιεῖτε σπή-
λαιον λῃστῶνςε, καὶ αὐϑις᾿ »ἄρατε ταῦτα ἐντεῦϑεν, καὶ μὴ ποιεῖτε
τὸν οἶχον τοῦ πατρός μου οἶκον ἐμπορείους, εἰ μὴ ἔτι τίμιον σαφῶς
δεῖν ἐνόμιζεν ὑπολαμβάνειν εἶναι τὸν τόπον. 116 ἀλλὰ γὰρ πλησια-
ζούσης αὐτῶν τῆς ἐσχάτης δυσ(σλεβείας, μετὰ ταῦτα πάντα ἀπεφήνατο
εἰπών᾽ »ἰδοὺ ἀφίεται ὑμῖν ὁ οἶχος ὑμῶν £ ἔρημοςς, ὃ καὶ αὐτὸ ἐπληροῦτο,
ὅτε “παϑόντος αὐτοῦ »τὸ καταπέτασμα τοῦ ναοῦς ὅλον δι᾿ 020v μέσον
ἐρράγη, χαϑήρητό τε ἐξ ἐκείνου δυνάμει ἡ προσηνὴς τῷ ϑεῷ κατὰ
τὴν τοῦ νόμου διάταξιν »ϑυσία καὶ σπονδής, ἧς ἀρϑείσης καὶ τὸ

31f Dan. 9, 27 — 7 Mark. 15, 38 — 13 vgl. Dan. 9, 24 — 17—19 vgl.
Luk. 2, 25—38 — 20 Matth. 8, 4 — 24 Matth. 21, 13 — 26 Joh. 2, 16 —
30 Matth. 93, 38 — 31 vgl. Matth. 27, 51; Mark. 15, 38 — 33 Dan. 9, 27

8 ἐρράγη Steph. 18 προφῆτις Steph. προφήτης P — 82 in προσηνὴς steht
nv auf Ras. in P

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, 111—121 389

"βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως« κατὰ τὴν ἐν χερσὶ προφητείαν ἐπηκολού-
ϑησεν τῷ τόπῳ.

17 Ej δὲ καὶ ἐπί τινα χρόνον παραμένειν ἔδοξεν τὰ τῆς ἐν τῷ
τόπῳ λειτουργίας, ἀλλ᾽ οὐχέτι γε ταῦτα ἀρεστὰ τῷ ϑεῷ ἦν, ἀχρίτως
καὶ οὐ κατὰ νόμον ἐπιτελούμενα. 118 ὥσπερ γὰρ πρόπαλαι ἐξολο-
ϑρευϑέντος τοῦ χρίσματος, καὶ τῶν κατὰ διαδοχὴν νομίμων ἀρχιερέων
πεπαυμένων ἀπὸ τῆς Ὑρκανοῦ τελευτῆς, οἱ μετὰ ταῦτα παριόντες
ἀτάκτως καὶ παρανόμως ἐδόκουν μέν τι ποιεῖν, οὐ μὴν xarà τοὺς
πρέποντας ἔπραττον ϑεσμούς, δι᾿ οὖς καὶ ἔφασκεν ἡ προφητεία"
»ἐξολοϑρευϑήσεται χρίσμα, καὶ κρίμα οὐχ ἔστιν ἐν αὐτῷς, τὸ ἄχριτον
καὶ παράνομον ἀὐτῶν διαβάλλουσα' οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῆς ϑυσίας καὶ
τῆς σπονδῆς συμβεβηκέναι φήσεις. ὀρϑῶς μὲν καὶ κατὰ νόμον πρὸ
τοῦ πάϑους τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιτελουμένης διὰ τὴν εἰσέτι τότε
τὰ τῶν ἁγίων τόπων ἐφορῶσαν δύναμιν περιαιρεϑείσης δὲ αὐτίχα
μετὰ τὴν αὐτοῦ τελείαν καὶ ϑεοπρεπῆ ϑυσίαν, ἣν προσήνεγχεν αὐτὸς
ἑαυτὸν ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν, αὐτὸς ὧν »0 ἀμνὸς τοῦ ϑεοῦ ὁ
αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ χύσμουςε, ἧς ϑυσίας πᾶσιν ἀνθρώποις κατὰ
τὰ καινὰ μυστήρια τῆς καινῆς διαϑήκης παραδοϑείσης τὰ τῆς παλαιᾶς
περιήρητο. 119ϑὁμοῦ γὰρ τῷ πληροῦσϑαι τὸ φάσχον λόγιον »καὶ δυ-
ναμώσει διαϑήκην πολλοῖς ἑβδομὰς μίας, τὰ τῆς παλαιᾶς διαϑήκης
περιΐρητο. πότε δὲ τὰ τῆς διαϑήκης τῆς καινῆς ἐδυναμοῦτο 7 ὅτε
ö “σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν, μέλλων τελεῖν τὸ μέγα μυστήριον τῆς εἰς
τὸν ϑάνατον» αὐτοῦ παρόδου, ἡ »rvxti« »παρεδίδοτος, τὰ σύμβολα τῶν
xaT! αὐτὸν ἀπορρήτων τῆς καινῆς διαϑήχης λόγων τοῖς αὑτοῦ παρ-
εδίδου μαϑηταῖς; ὁμοῦ γὰρ ταῦτ᾽ ἐτελεῖτο καὶ ἡ κατὰ Μωσέα παλαιὰ
διαϑήχη περιήρητο, ὅπερ ἐδήλου »τὸ καταπέτασμα τοῦ vaoU« xarà τὸν
αὐτὸν ῥηγνύμενον χρόνον. 1329 ἀρϑείσης γοῦν ἐξ ἐκείνου καὶ δυνάμει
καὶ ἀληϑείᾳ καταλυϑείσης ϑυσίας καὶ σπονδῆς, αἱ μετὰ ταῦτα νομι-
ζόμεναι αὐτόϑι ἐπιτελεῖσθαι ϑυσίαι ἄσπονδοι καὶ ἀνίεροι ἐν βεβήλῳ
τόπῳ καὶ ὑπὸ βεβήλων καὶ ἀνιέρων ἐπετελοῦντο.

1?! Δέχου δὴ χαὶ τὰς περὶ τούτων Ἰωσήπου μαρτυρίας" »κατὰ δὲ
τὴν ἡμέραν τῆς πεντηκοστῆς »ύχτωρ οἱ ἱερεῖς παρελϑόντες εἰς τὸ
ἱερόν, ὥσπερ αὐτοῖς ἔϑος ἣν, πρὸς τὰς λειτουργίας, πρῶτον μὲν
κινήσεως ἔφασαν ἀντιλαμβάνεσϑαι καὶ κτύπου, μετὰ δὲ ταῦτα φωνῆς
ἀϑρόας λεγούσης" μεταβαίνομεν ἐντεῦϑενε. ταῦτα δὲ ἱστορεῖ μετὰ

9f vgl. Dan. 9, 26 — 10 Dan. 9, 26 — 11. 97 ff vgl. Dan. 9, 27 — 15 vgl.

Ephes. 5, 2 u. Hebr. 10, 12 — 16 Joh. 1,29 — 19 Dan. 9,27 — 23 I Kor. 11, 23#

— 25 vgl. Euseb. Ecl. proph. III 46 (S. 163, 26 ff ed. Gaisford) — 26 vgl. z.B.
Matth. 27,51 — 31 vgl. Joseph. B. J. VI 5, 3 (299), hier nicht wörtlich; Euseb.
HE III 8, 6 (S. 218, 1ff), Eel. proph. III 46 (S. 164, 2)

402

390 Eusebius

x , - - € - , 122.4 x , € ὃ...
τὸ πάϑος τοῦ σωτῆρος ἡμῶν yeyovevaı, καὶ πάλιν ὁ αὐτός
φησιν, Πιλάτον τὸν ἡγεμόνα (αὐτὸν δὴ ἐχεῖνον τὸν ἐπὶ τοῦ σωτῆρος

ἡμῶν) τὰς Καίσαρος εἰκόνας νύχτωρ εἰς τὸ ἱερόν, ὅπερ οὐκ ἦν ϑέμις, 40

εἰσκομίσαι, μεγίστην τε ταραχὴν ϑορύβου τε καὶ στάσεως ἐμβεβλῆσϑαι
τοῖς Ἰουδαίοις. 1233 αὐτὰ δὴ ταῦτα καὶ ὁ Φίλων συμμαρτυρεῖ, τὰς
σημαίας φάσκων τὰς βασιλικὰς τὸν Πιλάτον νύκτωρ ἐν τῷ ἱερῷ
ἀναϑεῖναι, ἀρχήν τε στάσεων καὶ συμφορῶν ἐπαλλήλων ἐξ ἐχείνου
τοῖς Ἰουδαίοις συμπεσεῖν. 12105 διέλιπον οὖν &x τότε τὸ πᾶν ἔϑνος
καὶ τὴν μητρόπολιν αὐτῶν παντοίων κακῶν ἐπαναστάσεις, ἕως τοῦ
ὑστάτου κατ᾽ αὐτῶν πολέμου καὶ τῆς ἐσχάτης πολιορχίας, xa9^ ἣν
παντοίοις »ἀφανισμοῖςς λιμοῦ τε καὶ λοιμοῦ καὶ μαχαίρας, χαταπον-
τισμοῦ δίκην τοῦ κατ᾽ αὐτῶν ὀλέϑρου συρρεύσαντος, πάντες οἱ κατα-
συστάντες τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἡβηδὸν ἐξεκόπησαν, ὅτε καὶ τὸ "βδέλυγμα
τῆς ἐρημώσεως- »ἐπὶ τὸ ἱερὸνς ἔστη, 0 καὶ εἰς δεῦρο διέμεινεν, ὁσημέραι

- >
ἐπὶ τὸ χεῖρον ἐρημίας ἐλαῦνον. 135 εἰκὸς δὲ καὶ ἐπιτείνειν αὐτὸ μέχρι

τῆς τοῦ βίου συντελείας, κατὰ τὸν ὑπὸ τῆς προφητείας ἀποφα(ν»)-
ϑέντα ὅρον, φήσαντα »xci ἕως συντελείας καιροῦ συντέλεια δοϑήσεται
ἐπὶ τὴν ἐρήμωσινε, ᾿Ξϑ ἥντινα φωνὴν ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰη-
σοῦς ὁ Χριστὸς ἐπεσφραγίσατο εἰπών" »orav δὲ ἴδητε τὸ βδέλυγμα
τῆς ἐρημώσεως τὸ ῥηϑὲν διὰ Δανιὴλ τοῦ προφήτου ἑστὼς ἐν τόπῳ
ἁγίῳ, τότε γινώσχετε ὅτι ἤγγικεν ἡ ἐρήμωσις αὐτῆςς.

127 Ei δὲ δυσπίστως πρὸς ταῦτα ἔχοιεν οἱ ἐκ περιτομῆς, ἐλεγκτέον
αὐτοὺς μὴ μόνον ἀναιδῶς πρὸς τὰ ἀληϑῆ καὶ ἐναργῆ ἱσταμένους,
ἀλλὰ καὶ τὰς προρρήσεις Oc ψευδεῖς, τὸ ὅσον ἐπ αὐτοῖς, διαβάλλον-
τας, εἴ γε αἱ μὲν εἰς ἑβδομήκοντα ἑβδομάδας ἐτῶν τὸν πάντα περιο-
oíCovot χρόνον, τὰ ἐν τῷ μεταξὺ συμβησόμενα ϑεσπίζουσαι, οἱ δὲ
σχεδὸν ἤδη χιλιοστοῦ ἔτους ἀπὸ τῆς προφητείας καὶ εἰς ἡμᾶς ἐλαύ-
νοντος οὐδὲν τῶν γεγραμμένων γεγονὸς ἐπιδείκνυνται, καίτοι ἐξολο-
ϑρευϑέντος αὐτῶν τοῦ χρίσματος χατὰ τὴν ϑείαν πρόρρησιν καὶ
τοῦ ἁγιάσματος αὐτῶν, καὶ τῶν πρὶν οἰχητόρων διαφϑαρέντων καὶ
ἐχκοπέντων »ἐν χατακλυσμῷς« »πολέμου συντετμημένου ἀφανισμοῖςς,
καὶ τοῦ γε πάντων παραδοξοτάτου εἰσέτι νῦν αὐτόϑι ὁρωμένου, λέγω
δὴ τοῦ βδελύγματος τῆς ἐρημώσεως εἰς δεῦρο ἑστῶτος ἐν τῷ πρὶν

2 vgl. Joseph. A. 7. XVIII 8, 1 (6587) u. B. J. II 9,2 (1098 — 5 Philo Leg.
ad Caium 5, 38, p. 589—590 — 11 vgl. Dan. 9, 26 — vgl. Matth. 24, 7 — 13 ff.
17 vgl. Dan. 9, 27 — 19 Matth. 24, 15 u. Luk. 21, 20 — 28—31 vgl. Dan. 9, 26
— 88 vgl. Dan. 9, 27 (I Makk. I 54; Matth. 24, 15; Mark. 13, 14)

17 φήσαντα P, φησάσης Hkl, vgl. S. 384,28 94 in ψευδεῖς ist c später hinzu-
gefügt P 26 οἱ Hkl(ipsi Donat. ai P 33 in ἑστῶτος steht ro über der Zeile in P

Demonstr. evang. VIII Cap. 2, 121—130. Cap. 3, 1—3 391

ἁγίῳ τόπῳ, περὶ ov καὶ ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν τὰς ἐχτεϑείσας
προήκατο φωνάς. 128 ὧν σαφῶς ὑπ᾿ ὀφϑαλμοῖς ὁρωμένων ἡμῖν εἰσέτι
νῦν ϑαυμάσαι ἔστιν τοὺς ἐχ περιτομῆς, οὐχ οὕτως ἀντιβλέπειν τοῖς
ἐναργέσι τολμῶντας, ὅσον ἀβλεπτοῦντας καὶ τὴν διάνοιαν ἐσκοτοω-
μένους πρὸς τὸ μὴ ὁρᾶν τὰ οὕτω σαφῆ καὶ ἐναργῆ τῶν ϑείων γρα-
φῶν ἀποτελέσματα. 1290 καὶ πεπόνϑασιν κατὰ τὴν εἰς αὐτοὺς πλη-
ρωϑεῖσαν x&v τούτῳ τοῦ Ἡσαΐου φωνήν, δι’ ἧς ἐϑέσπισεν αὐτοῖς,
εἰπών" »ἀκοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε, καὶ βλέποντες βλέψετε
χαὶ οὐ μὴ ἴδητε. ἐπαχύνϑη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτου, καὶ τοῖς
ὠσὶν αὐτῶν βαρέως ἤκουσαν καὶ τοὺς ὀφρϑαλμοὺς αὐτῶν ἐκάμμυσαν,
μήποτε ἴδωσι τοῖς ὀφϑαλμοῖς καὶ τοῖς ὠσὶν ἀκούσωσιν, καὶ τῇ καρδίᾳ
συνῶσιν, καὶ ἐπιστρέψωσιν, καὶ ἰάσομαι αὐτούςς.

1307422” ἐπεὶ καὶ περὶ τῶν πεπιστευχότων ἐϑνῶν εἰς τὸν Χρι-
στὸν τοῦ ϑεοῦ πάλαι πρότερον εἴρητο »οἷς οὐκ ἀνηγγέλη περὶ αὐτοῦ
ὄψονται, καὶ οἱ οὐχ ἀκηκόασι συνήσουσινε τῇ αὐτοῦ χάριτι καὶ τῇ
τοῦ πέμψαντος αὐτὸν πατέρος, ἡμεῖς τε κατὰ τὸ δυνατὸν τὰ φανέντα
εἰς τοὺς τόπους εἰρήκαμεν, καὶ τὰ τῷ πρὸ ἡμῶν ᾿ἀφρικανῷ εὐγνο»-
μόνως δόξαντα παρεϑήκχαμεν, ἐχόμενα καὶ αὐτὰ ἀκριβείας, ὅϑεν καὶ
αὐτοῖς Oc καλῶς ἔχουσι χρηστέον.

II. πὸ τοῦ Μιχαία. ν᾽ ἀκούσατε, λαοὶ πάντες, καὶ προσεχέτω
ἡ γῆ καὶ πάντες οἱ ἐν αὐτῇ, καὶ ἔσται κύριος ἐν ὑμῖν εἰς μαρτύριον,
κύριος ἐξ οἴχου ἁγίου αὐτοῦ. διότι ἰδοὺ κύριος κύριος ἐχπορεύεται
ἐκ τοῦ τόπου αὐτοῦ, καὶ καταβήσεται καὶ ἐπιβήσεται ἐπὶ τὰ ὕψη τῆς
γῆς, καὶ σαλευϑήσονται τὰ OQn ὑποχάτωϑεν αὐτοῦ, καὶ αἱ κοιλάδες
ταχήσονται Oc χηρὸς ἀπὸ προσώπου πυρός, καὶ ὡς ὕδωρ καταφερό-
μενον ἐν καταβάσει. δι᾿ ἀσέβειαν Ἰακὼβ πάντα ταῦτα καὶ δι᾿ ἅμαρ-
vía» οἴχου ᾿Ισραήλ.« εἶτα, μεϑ᾽ ἕτερα πλεῖστα μεταξύ, ἐπισυνάπτει
λέγων" τἀχούσατε δὴ ταῦτα, οἱ ἡγούμενοι οἴχου ᾿Ιακὼβ καὶ οἱ κατά-
λοιποι οἴκου ᾿Ισραήλ, οἱ βδελυσσόμενοι χρίμα καὶ πάντα τὰ ὀρϑὰ
διαστρέφοντες, οἱ οἰκοδομοῦντες Σιὼν ἐν αἵμασιν καὶ Ἱερουσαλὴμ ἐν
ἀδικίαις" ὅ οἱ ἡγούμενοι αὐτῆς μετὰ δώρων ἔχρινον, καὶ οἱ ἱερεῖς αὐ-

1 Matth. 24, 15 — 8 Jes. 6, 9-10 — 14 Jes. 52, 15b — 20 Micha 1, 2—5
— 28 Micha 3, 9—4, 4

Vor Axovoatt Z. 20: σημεῖα χρόνων τῆς toU κυρίου εἰς ἀνθρώπους xa9óóov
, » € , , , - - REN , -
τάδε ἔσεσϑαι ὁ προφήτης ϑεσπίζει, καϑαίρεσιν παντελῆ τῶν παρὰ ἰουδαίοις σεμνῶν
ἐϑῶν, ἐπίγνωσιν τοῦ παρὰ τοῖς προφήταις καταγγελλομένου ϑεοῦ, εἰρήνην βαϑυ-
τάτην πάντων τῶν ἐϑνῶν

3 in ϑαυμάσαι steht a. auf Ras. in P

404

105

392 Eusebius

τῆς μετὰ μισϑοῦ ἀπεχρίνοντο, xci oí προφῆται αὐτῆς μετὰ ἀργυρίου
ἐμαντεύοντο, καὶ ἐπὶ τὸν κύριον ἐπανεπαύοντο λέγοντες, οὐχὶ κύριος
ἐν ἡμῖν ἐστίν; οὐ μὴ ἐπέλϑῃ ἐφ᾽ ἡμᾶς κακά. διὰ τοῦτο δι᾿ ὑμᾶς
Σιὼν ὡς ἀγρὸς ἀροτριαϑήσεται, καὶ Ἱερουσαλὴμ ὡς ὀπωροφυλάκιον
ἔσται, καὶ τὸ 0005 τοῦ οἴχου εἰς ἄλσος δρυμοῦ. "καὶ ἔσται ἐπ᾽
ἐσχάτων τῶν ἡμερῶν ἐμφανὲς τὸ 0005 κυρίου, ἕτοιμον ἐπὶ τὰς κορυ-
φὰς τῶν ὀρέων, καὶ μετεωρισϑήσεται ὑπεράνω τῶν βουνῶν" καὶ
σπεύσουσιν ἐπ᾿ αὐτὸ λαοί, καὶ πορεύσονται ἔϑνη πολλὰ καὶ ἐροῦσιν,
δεῦτε καὶ ἀναβῶμεν εἰς τὸ ὅρος κυρίου καὶ εἰς τὸν οἶχον τοῦ ϑεοῦ
Ἰαχώβ᾽ καὶ δείξουσιν ἡμῖν τὴν ὁδὸν αὐτοῦ, καὶ πορευσόμεϑα iv ταῖς
τρίβοις αὐτοῦ. ἐκ γὰρ Σιὼν ἐξελεύσεται νόμος, καὶ λόγος κυρίου ἐξ
Ἱερουσαλήμ, xci χρινεῖ ἀνὰ μέσον πολλῶν ἐϑνῶν, καὶ ἐλέγξει ἔϑνη
ἰσχυρὰ ἕως εἰς γῆν μακράν. °xal συγχόψουσι τὰς μαχαίρας αὐτῶν
εἰς ἄροτρα χαὶ τὰ δόρατα αὐτῶν εἰς δρέπανα, καὶ οὐ λήψεται ἔτι
ἔϑνος ἐπ᾿ ἔϑνος μάχαιραν, καὶ οὐ μὴ μάϑωσιν ἔτι πολεμεῖν" καὶ
ἀναπαύσεται ἕχαστος ὑποχάτω τῆς ἀμπέλου αὐτοῦ καὶ ὑποκάτω
συχῆς αὐτοῦ, καὶ οὐκ ἔσται ὁ ἐκφοβῶν αὐτούς, ὅτι τὸ στόμα κυρίου
παντοχράτορος ἐλάλησεν ταῦτας.

δ΄Πδὴ καὶ πρότερον ταῦτα ἡμῖν εἰς τοὺς τόπους τεϑεώρηται. δέδει-
κται δὲ ὕπως οὐδ᾽ ἄλλοτέ ποτε ἢ ἀπὸ τῶν χρόνων (τῆς) τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰς ἀνϑρώπους ἐπιφανείας τὰ πάλαι σεμνὰ τῶν
Ἰουδαίων, 007 Σιὼν ἐπικαλούμενα καὶ Ἱερουσαλήμ, τά τε ἐπὶ τούτων
οἰχοδομήματα, 0 νεὼς δηλαδὴ καὶ τὸ ἅγιον τῶν ἁγίων καὶ τὸ ϑυ-
σιαστήριον καὶ ὅσα ἄλλα αὐτόϑι εἰς τιμὴν ἀνέχειτο τοῦ ϑεοῦ, ἐκ
μέσου ἀρϑέντα σεσάλευται, ἀκολούϑως τῷ λόγῳ φήσαντι" »idov
κύριος κύριος ἐχπορεύεται ἐκ τοῦ τόπου αὐτοῦ, καὶ καταβήσεται ἐπὶ
τὰ ὕψη τῆς γῆς, καὶ σαλευϑήσονται τὰ ὁρη ὑποχάτωϑεν αὐτοῦς.
τὼν σαλευϑέντων τῶν ix περιτομῆς αἱ ψυχαί (»κοιλάδες« ὀνομαζό-
μεναι διὰ τὸ ταπεινὸν αὐτῶν παραϑέσει τῶν παλαιῶν ὑψωμάτων)
τὸν τῶν προειρημένων ἀφανισμὸν ἀπολοφυρόμεναι, νὡς κηρὸς ἀπὸ
προσώπου πυρὸς ἐχτακήσονται, καὶ ὡς ὕδωρ καταφερόμενον ἐν κατα-
Baosır, διὰ τὸ πλῆϑος τῶν ἐν αὐταῖς ἀπὸ τῶν χρειττόνῶν ἐπὶ τὰ
χείρω χαταπιπτόντων ὁσημέραι. ϑπάντα δὲ ταῦτά φησιν ἔσεσϑαι

19 vgl. S. 264, 14 ff — 25 Micha 1, 3—4 — 28. 30 Micha 1, 4

4 ὀποροφυλάχιον P 19 ἤδη καὶ πρότερον ταῦτα ἡμῖν tig τοὺς τόπους τε-
ϑεώρηται P; man sollte erwarten: ἤδη χαὶ πρότερον ἡμῖν εἰς τούτους τοὺς τόπους
τεϑεώρηται 90 τῆς + ΚΙ 22 vgl. oben S. 391, 23: 28 ψοιχαί (so, durch
Einwirkung des folgenden χοιλάδες) P 81 ἐν auf Rasur in P

EEE

406

Demonstr. evang. VIII Cap. 3, 3—14 393

»διὰ ἀσέβειαν οἴκου axo xci διὰ ἁμαρτίαν otxov ᾿Ισραήλε. τίς Ó
ἦν ἡ ἀσέβεια, καὶ ἡ ἁμαρτία, προϊὼν ἕξῆς ἐπιλέγει" »oi βδελυσσόμενοι
κρίμα xci πάντα τὰ ὀρϑὰ διαστρέφοντες, οἱ οἰκοδομοῦντες Σιὼν ἐν
αἵμασι. καὶ Ἱερουσαλὴμ ἐν ἀδικίαιςς, ἐν οἷς αἵμασι κἀκεῖνο ἦν τὸ
τῶν ὑστάτων χακῶν παραίτιον αὐτοῖς γενόμενον, ἐφ᾽ o τὴν ἀσεβῆ
φωνὴν εἰς ἑαυτοὺς ἐπεσπάσαντο, φήσαντες" »τὸ αἷμα αὐτοῦ ἐφ᾽ ἡμᾶς
καὶ ἐπὶ τὰ τέχνα ἡμῶνε. 5 διὰ γοῦν, φησίν, αὐτὰ ταῦτα »οὑς ἀγρὸς
Σιὼν ἀροτριαϑήσεται, καὶ Ἱερουσαλὴμ Oc ὀπωροφυλάκιον ἔσταις,
ἅπερ οὐδ᾽ ἄλλοτε πώποτε ἢ μετὰ τὰ κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν τε-
τολμημένα ἀληϑῆ τὴν ἔχβασιν εἴληχεν. M ἐξ ἐχείνου γάρ τοι καὶ εἰς
δεῦρο ἐσχάτης ἐρημίας καταλαβούσης τοὺς τόπους, τὸ μὲν πρὶν δια-
βόητον αὐτῶν Σιὼν 0005, ἀντὶ τῆς πάλαι ἐν αὐτῷ μελέτης χαὶ
ἀσχήσεως τῶν προφητικῶν καὶ ϑείων λόγων, Ov παῖδες τὸ πρὶν
Ἑβραίων καὶ ϑεοφιλεῖς προφῆται ἱερεῖς τε καὶ διδάσκαλοι τοῦ παντὸς
ἔϑνους ἐν αὐτῇ διὰ σπουδῆς ἐποιοῦντο, διὰ Ῥωμαίων ἀνδρῶν κατ᾽
οὐδὲν τῆς λοιπῆς διαφέρουσα χώρας γεωργεῖται, ὡς καὶ ἡμᾶς αὐτοὺς
ὀφθαλμοῖς παραλαβεῖν βουσὶν ἀρούμενον καὶ κατασπειρόμενον τὸν
τόπον" ἡ de Ἱερουσαλὴμ αὐτὴ »Oc ὀπωροφυλάκιονε τῆς ἐν αὐτῇ
παλαιᾶς ὀπώρας διαφϑαρείσης γέγονεν, μᾶλλον δὲ εἰς λιϑολογίαν,
κατὰ τὴν Ἑβραικὴν ἀνάγνωσιν. 110 γοῦν ᾿Αχύλας φησίν" »διὰ τοῦτο
χάριν ὑμῶν Σιὼν χώρα ἀροτριαϑήσεται, καὶ Ἱερουσαλὴμ λιϑολογη-
ϑήσεταις. ὑπὸ γὰρ ἀλλοφύλων ἀνδρῶν κατοικισϑεῖσα εἰσέτι καὶ
σήμερον λιϑολογεῖται, πάντων xaH ἡμᾶς αὐτοὺς τῶν τὴν πόλιν ol-
χούντων τοὺς ἀπὸ τῆς πτώσεως αὐτῆς λίϑους ἀναλεγομένων εἴς τε
τὰ ἴδια καὶ κοινὰ καὶ δημόσια οἰχοδομήματα. 13 καὶ ἔστιν ὀφϑαλμοῖς
παραλαβεῖν σχυϑρωπὸν ϑέαμα, τοὺς ἐξ αὐτοῦ τοῦ ἱεροῦ καὶ αὐτῶν
τῶν πάλαι ἀδύτων καὶ ἁγίων λίϑους εἰς τὰ τῶν εἰδώλων τεμένη εἴς
τε τὰ τῶν πανδήμων ϑεαμάτων κατασχευάσματα ἀπειλημμένους.
ὧν οὕτως ἐναργῶς τοῖς πᾶσιν ὁρωμένων, καὶ ὃ καινὸς νόμος καὶ
λόγος ὁ τῆς καινῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ τοῦ Χριστοῦ διαϑήκης
ἐχκεῖϑέν ποϑὲεν προελϑὼν δῆλος ἂν εἴη. 13 ἐφ᾽ © μυρία πλήϑη λαῶν
ἔϑνη τε παντοῖα, τῶν πατρίων ἀποστάντα ϑεῶν καὶ τῆς παλαιᾶς
δεισιδαίμονος πλάνης, τὸν ἐπὶ πάντων ϑεὸν ἀνακαλεῖται. 13 διὸ καὶ
χατηξίωται τῆς βαϑυτάτης εἰρήνης, ὡς μηκέτι πολυαρχίας εἶναι μηδὲ
βασιλείας κατὰ τύπους, μηδὲ »ἔϑνος ἐπ᾿ ἔϑνος Qougatar« αἴρειν, μηδ᾽

1 Micha 1, 5 — 2 Micha 3, 9—10 — 6 Matth. 27, 25 — 7. 18. 20 Micha
3, 12 — 35—8. 394, ὃ vgl. Micha 4, 3—4

8 ὁποροφυλάκιον P

394 Eusebius

ὡς τὸ πρὶν πολέμοις τοῖς κατ᾽ ἀλλήλων σχολάζειν, ἀναπαύεσϑαι δὲ
τῶν γεωργῶν ἕχαστον »ὑποχάτω ἀμπέλους καὶ νὑποκάτω συχῆς αὐτοῦς,
μηδενὸς ἐχφοβοῦντος αὐτούς, κατὰ τὴν προφητείαν. 15 ὧν οὕτως οὐδ᾽
ἄλλοτέ πω ἐξ αἰῶνος πρότερον ἢ κατὰ τὴν τῶν Ῥωμαίων ἐπικράτη-

5 σιν, ἀπὸ τῶν χρόνων τῆς ἐπιφανείας τοῦ σωτῆρος ἡμῶν καὶ εἰς δεῦρο,
συντελουμένων, ἀναμφίλεκτον ἡγοῦμαι τὴν ἀπόδειξιν εἰληφέναι τὸν
χρόνον τῆς ϑεσπιζομένης εἰς ἀνϑρώπους τοῦ κυρίου παρουσίας.

IV. 'Axó τοῦ Ζαχαρίου. »Téozov καὶ εὐφραίνου, ϑύγατερ Σιών,
διότι ἰδοὺ ἐγὼ ἔρχομαι, καὶ κατασκηνώσω ἐν μέσῳ σου, λέγει κύριος.

10 xal καταφεύξονται ἔϑνη πολλὰ ἐπὶ τὸν κύριον ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐχείνῃ
καὶ ἔσονται αὐτῷ εἰς λαόν, καὶ κατασχηνώσουσιν ἐν μέσῳ σου, καὶ
ἐπιγνώσῃ ὅτι κύριος παντοχράτωρ ἐξαπέσταλκχέν μὲ πρὸς O0£«
?xai μεϑ' ἕτερα πλεῖστα μεταξὺ ἐπιλέγει" »χαῖρε σφόδρα, ϑύγατερ
Σιών, κήρυσσε, ϑύγατερ Ἱερουσαλήμ᾽ ἰδοὺ ὁ βασιλεύς σου ἔρχεταί σοι

15 δίκαιος καὶ σώζων, αὐτὸς πραὺῦς καὶ ἐπιβεβηκὼς ἐπὶ ὑποζύγιον καὶ
πῶλον νέον. καὶ ἐξολοθρεύσει ἄρματα ἐξ Ἐφραὶμ καὶ ἵππον ἐξ
Ἱερουσαλήμ, καὶ ἐξολοϑρευϑήσεται τόξον πολεμικόν, καὶ πλῆϑος εἰ-
ρήνης ἐξ ἐθνῶν" καὶ κατάρξει ἀπὸ ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης καὶ ἀπὸ
ποταμῶν δι᾿ ἐχβολὰς yünc.«

20 3 Ταῦτα περὶ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρουσίας ϑεσπίσας καὶ νῦν
ὃ λόγος, ned“ ἕτερα περὶ τῆς ἐσχάτης ἐρημώσεως τῆς Ἱερουσαλήμ,
τοτὲ μὲν ἐπικεκρυμμένως καὶ δι’ αἰνιγμάτων, τοτὲ δὲ ἀκαλύπτως
ἀναφωνεῖ, δι᾿ αἰνιγμάτων μὲν ἐν οἷς φησιν" ν»διάνοιξον 6 Λίβανος
τὰς πύλας σου, καὶ καταφαγέτω πῦρ τὰς κέδρους σου" ὀλολυξάτω

25 πίτυς, διότι πέπτωχεν κέδρος, διότι μεγάλως μεγιστᾶνες ἐταλαιπώρη-
sav' ὀλολύξατε, δρύες τῆς Βασανίτιδος, ὅτι ᾿κατεσπάσϑη ὃ δρυμὸς
ὁ σύμφυτος. φωνὴ ϑρηνούντων ποιμένων, ὅτι τεταλαιπώρηκεν ἡ
μεγαλωσύνη αὐτῶν" φωνὴ ὠρυομένων λεόντων, ὅτι τεταλαιπώρηκεν
τὸ φρύαγμα τοῦ Ἰορδάνους.

30 * Ταῦτα μὲν di’ αἰνιγμάτων. τὴν δὲ τούτων ἑρμηνείαν ἀνα-
καλύπτως ὁ αὐτὸς προφήτης ἐπιφέρει. λέγων" »idod ἐγὼ τίϑημι τὴν
Ἱερουσαλὴμ ὡς πρόπυλα σαλευόμενα ἅπασι τοῖς λαοῖς κύκλῳ καὶ ἐν

9 Micha 4, 4 — 8 Sachar. 2, 10—11 — 13 Sachar. 9, 9—10 — 28 Sachar.
11, 1—3 — 31 Sachar. 12, 2—3

Vor Τέρπου 2. 8: σημεῖα χρόνων τῆς τοῦ 9:00 λόγου εἰς ἀνθρώπους παρου-
σίας κλῆσίς τε ἐθνῶν, ὑστάτη τε χαϑαίρεσις τῆς Ἱερουσαλήμ

6 in συντελουμένων steht συν über der Zeile in P 19 wohl διεχβολὰς, vgl.
S. 62, 20; 439, 19 27 ὅτι rerulaın.— 28 ὡρυομένων steht am Rande in P
32 πρόϑυρα S. 398, 16f

Demonstr. evang. VIII Cap. 3, 14—15. Cap. 4, 1—8 395

τῇ Ἰουδαίᾳ καὶ ἔσται περιοχὴ ἐπὶ Ἱερουσαλήμ. καὶ ἔσται ἐν τῇ
ἡμέρᾳ ἐχείνῃ ϑήσομαι τὴν Ἱερουσαλὴμ λίϑον καταπατούμενον πᾶσι
τοῖς ἔϑνεσι᾽ πᾶς ὁ καταπατῶν αὐτὴν ἐμπαίζων ἐμπαίξεται, xal ἐπι-
συναχϑήσονται ἐπ᾿ αὐτὴν πάντα τὰ ἔϑνη τῆς γῆς.ς 5xcl μετὰ
βραχέα ἐπελέγει" »καὶ “ἐπιβλέψονται πρός με ar^ ὧν κατωρχήσαντο,
καὶ κόψονται ἐπ᾿ αὐτὸν κοπετὸν og ἐπ᾽ ἀγαπητῷ, καὶ ὀδύνην Qc
ἐπὶ πρωτοτόχῳ. τῇ "ju épc ἐχείνῃ μεγαλυνϑήσεται ὁ κοπετὸς Tegov-
σαλὴμ ὡς κοπετὸς ῥοῶνος ἐν πεδίῳ ἐχχοπτομένου, καὶ κόψεται
ἡ γῆ κατὰ φυλάς" φυλὴ οἴχου Δαβὶδ καϑ' ξαυτήν, καὶ αἱ γυναῖχες
αὐτῶν καϑ' ἕαυτάς" φυλὴ οἴκου Νάϑαν xa9' ἕαυτήν, καὶ αἱ γυ-
vaixsc αὐτῶν καϑ᾽ ἑαυτάς" φυλὴ olxov Asvi καϑ' ἑαυτήν, καὶ αἱ
γυναῖκες αὐτῶν xa^ ἑαυτάς" φυλὴ τοῦ Συμεὼν xa! ἑαυτήν, καὶ
at γυναῖχες αὐτῶν xà! ξαυτάς. πᾶσαι αἱ ὑπολελειμμέναι φυλαί,
φυλὴ xa^ ἑαυτὴν, καὶ ai γυναῖκες αὐτῶν καϑ᾽ ἑαυτάς. «

6 Καὶ πάλιν μεϑ' ἕτερα τὴν ἐσχάτην τῆς Ἱερουσαλὴμ πολιορκίαν
σαφέστερον κηρύττει, λέγων" οἰδοὺ ἡμέραι ἔρχονται τοῦ κυρίου, καὶ
διαμερισϑήσονται τὰ σχῦλα σου ἐν σοί" καὶ ἐπισυνάξω zavra τὰ
ἔϑνη ἐπὶ Ἱερουσαλὴμ εἰς πόλεμον, καὶ ἁλώσεται ἡ πόλις καὶ διαρ-
παγήσονται αἱ oixíat, καὶ αἱ γυναῖκες μολυνϑήσονται, καὶ ἐξελεύσεται
τὸ ἥμισυ τῆς πόλεος ἐν αἰχμαλωσίᾳ, oi δὲ κατάλοιποι τοῦ λαοῦ μου
οὐ μὴ ἐξολοϑρευϑῶσιν ἐκ τῆς πόλεως. καὶ ἐξελεύσεται κύριος, καὶ
παρατάξεται ἐν τοῖς ἔϑνεσιν ἐκείνοις, καϑὼς ἡμέρα παρατάξεως αὖ-
τοῦ ἐν ἡμέρᾳ πολέμου. καὶ στήσονται οἱ πόδες αὐτοῦ ἐν τῇ ἡμέρᾳ
ἐχείνῃ ἐπὶ τὸ 0908 τῶν ἐλαεῶν τὸ κατέναντι Ἱερουσαλήμ.ς

! Eita μεϑ’ ἕτερα τὰ μεταξύ φησιν »καὶ ἔσται κύριος εἷς, καὶ
τὸ Ovoua αὐτοῦ ἕν, κυκλοῦν πᾶσαν τὴν» γῆν καὶ τὴν ἔρημονς.
8xcl αὖϑις ue" ἕτερα, περιγράφων τὴν βίβλον τῆς προφητείας,
τὴν κλῆσιν τῶν ἐϑνῶν διὰ τούτων ϑεσπίζει᾽ »καὶ ἔσται ὅσοι ἐὰν
καταλειφϑῶσιν &x πάντων τῶν ἐϑνῶν τῶν ἐλϑόντων ἐπὶ Ἱερουσαλήμ,
καὶ ἀναβήσονται κατ᾽ ἐνιαυτὸν (τοῦ) προσκυνῆσαι τῷ βασιλεῖ χυρίῳ
παντοχράτορι χαὶ τοῦ ἑορτάζειν τὴν ἑορτὴν τῆς σχηνοπήγίας. καὶ
ἔσται, ὅσοι ἐὰν μὴ ἀναβῶσιν ἐκ πασῶν τῶν φυλῶν τῆς γῆς εἰς Tegov-
σαλὴμ τοῦ προσχυνῆσαι τῷ βασιλεῖ κυρίῳ παντοχράτορι, καὶ οὗτοι
ἐχείνοις προστεϑήσονται. ἐὰν δὲ φυλὴ Αἰγύπτου μὴ ἀναβῇ μηδὲ £29)

5 Sachar. 12, 10b—14 — 16 Sachar. 14,1---48 — 25 Sachar. 14, 9b—10a —
28 Sachar. 14, 16—19

1 xal — ὃ. 398, 17 P 6 ὀδυνηϑήσονται + vor ὀδύνην LXX 13 μεϑ᾽
tavtác P 23 ἐν ἡμέρα παρατάξεως αὐτοῦ (Dittographie) + vor ἐν ἡμέρᾳ P
96 ἕν χυχλοῦν LXX, tvxvxioüv P, S. 399,5 ἐνχ. 30 τοῦ + LXX, vgl. Z. 31 u. 33

409

396 Eusebius

ἐχεῖ, καὶ ἐπὶ τούτους ἔσται ἡ πτῶσις, ἣν πατάξει κύριος πάντα tab
ἔϑνη τῆς γῆς, ὅσα ἐὰν μὴ ἀναβῇ τοῦ ἑορτάσαι τὴν ἑορτὴν τῆς 0xn-
»οπηγίας. αὕτη ἔσται ἡ ἁμαρτία Αἰγύπτου καὶ ἡ ἁμαρτία πάντων
τῶν ἐθνῶν, ὅσα ἂν μὴ ἀναβῇ τοῦ ἑορτάσαι τὴν ἑορτὴν τῆς σχηνο-
5 znylag.e
? Tavra xci ὁ Ζαχαρίας μετὰ τὴν ἀπὸ Βαβυλῶνος ἐπάνοδον,
Δαρείου Περσῶν βασιλεύοντος, προφητεύει, τῆς Ἱερουσαλὴμ ἄρτι τότε
ἀνεγηγερμένης ἐκ τῆς “προτέρας ἐρημίας, ἣν ὑπὸ Βαβυλωνίων πέπον-
ϑεν. συνάγεται δὲ ὁ πᾶς χρόνος ἀπὸ τῆς Δαρείου τοῦ Πέρσου (βασιλείας) e
10 xci ἐπὶ Avyovorov Ῥωμαίων βασιλέα εἰς ἐτῶν ἑβδομάδας ἑπτὰ καὶ
ἑξήχοντα δύο τὰς ἐν τῷ Δανιὴλ φερομένας (ἃ γίνεται ἔτη τετρακόσια
ὀγδοήκοντα τρία, os ἀπεδείξαμεν ἐν τοῖς μικρῷ πρόσϑεν γεγυμνασμέ-
votc [xa^ ἣν ὁ Ζαχαρίας προφητεύει), 19 οὔτε δὲ ἐπὶ Μακεδόνων, ἀπὸ
"Ais&avógov καὶ μέχρις Αὐγούστου παραταϑείσης..., τῶν ἐμφερομένων
15 τοῖς τοῦ προφήτου λόγοις συνίσταταί τι πεπληρωμένον. 11 πότε γὰρ
zart” ἐχείνους τοὺς χρόνους, τοῦ παρὰ τοῖς προφήταις ϑεολογουμένου
χυρίου ἀνϑρώποις ἐπιστάντος, ἔϑνη πολλὰ ἐπιγνόντα αὐτὸν καὶ μό- d
vov ϑεὸν αὐτὸν ὁμολογήσαντα ix! αὐτὸν καταπέφευγεν καὶ γέγονεν
αὐτῷ εἰς λαόν; ἢ πότε κατὰ τοὺς Περσῶν ἢ Μακεδόνων χρόνους ὁ
20 προφητευόμενος βασιλεὺς ἐλήλυϑεν, »ἐπιβεβηκὼς ἐπὶ ὑποζύγιον καὶ
πῶλον νέονε, ἐλϑών τε τοῦ Ιουδαίων ἔϑνους (» Ἔφραϊμε ὀνομαζο-
μένου) xci τῆς Ἱερουσαλὴμ αὐτῆς τὴν βασιλικὴν παράταξιν ( ἅρματας
καὶ ν»ἵππονκ« ἐπικαλουμένην) ἐξολόϑρευσεν, τό τε ὁπλιτικὸν τοῦ Ἰου-
δαίων ἔϑνους καϑεῖλεν; τοῦτο γὰρ ἐδήλου τὸ λόγιον φάσχον᾽ »ἰδοὺ
25 ὃ βασιλεύς σου ἔρχεταί σοι δίχαιος καὶ σώζων, αὐτὸς πραὺῦς καὶ ἐπι-
βεβηκὼς ἐπὶ ὑποζύγιον καὶ πῶλον νέονε, »καὶ ἐξολοϑρευϑήσεται
τόξον πολεμιχόνς. 12 ταῦτα γὰρ περὶ τῆς καϑαιρέσεως τῆς βασιλικῆς 410
ἀξίας τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους ἐϑεσπίζετο, ἐφ᾽ N πάλιν τὰ τῆς τῶν
& vov εἰρήνης συμφώνως τοῖς πρόσϑεν ἀποδεδομένοις ἐπιλέγεται
80 διὰ τοῦ »zci πλῆϑος εἰρήνης ἐξ ἐϑνῶνε. 15 ἀνϑ᾽ οὗ 0 ᾿Ακύλας καὶ

11 vgl. Dan. 9, 25 — 12 vgl. oben 8. 383, 4 --- 20 Sachar. 9,9 — 21 u.
99 vgl. Sachar. 9, 10 — 24 ff Sachar. 9, 9b—10 mitte — 30 Sachar. 9, 10

9 βασιλείας + Ed. Paris. 197 z«9^ ἣν ὁ Ζαχαρίας προφητεύει ist eine
Randbemerkung (Z. 7 zeigt, daf sie eine unnótige Wiederholung ist) die wohl
zu Z. 9 gehörte. Ed. Paris. schreibt Z. If: ἀπὸ τῆς Δαρείου τοῦ Πέρσου βασι-
λείας, «a9? ἣν ὁ Ζαχαρίας προφητεύει und läßt za9' ἣν ὁ Z. προφητεύει hier aus
14 παραταϑείσης Steph. παρατεϑείσης P | nach παρατ. + τῆς ἀρχῆς Hkl
23 ἐξωλ. Kl

9 516 — 483 — 33 v. Chr. 69><7=483 Jahre

Demonstr. evang. VIII Cap. 4, S—19 397

οἱ λοιποὶ ἑρμηνευταὶ ἐκδεδώκασιν᾽ »χαὶ λαλήσει εἰρήνην τοῖς ἔϑνε-
σινε, ὃ καὶ μάλιστα ἀπὸ τῆς Αὐγούστου βασιλείας συνίσταται καὶ
πρὸς λέξιν πεπληρωμένον, πάσης μὲν ἐξ ἐκείνου καταλυϑείσης πολυ-
αρχίας, εἰρήνης δὲ τὰ πλεῖστα τῆς οἰκουμένης ἔϑνη διαλαβούσης.

-— t "m , x = = ^ =
5 14 z(c δὲ πρὸ τῶν Ῥωμαϊχῶν χρόνων ἐπὶ τῶν Περσικῶν ἢ τῶν Maxt-

δονικῶν τοιοῦτος γέγονεν Ἰουδαίων βασιλεύς, Oc ἄρξαι αὐτὸν »ἀπὸ
ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης καὶ ἀπὸ ποταμῶν ἕως περάτων τῆς olxov-
μένης«; τοῦτο γοῦν ἐδήλωσαν οἱ λοιποὶ ἑρμηνευταί. ὁ γοῦν Axvlag
φησίν" »χκαὶ λαλήσει εἰρήνην τοῖς ἔϑνεσιν, καὶ ἡ ἐξουσία αὐτοῦ ἀπὸ
ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης καὶ ἀπὸ ποταμοῦ ἕως περάτων τῆς οἰχου-
μένης«ς. 15g) συνάδει xci τὸ ἐν ἑβδομηκοστῷ πρώτῳ ψαλμῷ περὶ
τοῦ ἐκ σπέρματος “Σολομῶνος γενησομένου Χριστοῦ ὧδέ πη εἰρημέ-
vov' »ἀνατελεῖ ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτοῦ δικαιοσύνη, καὶ πλῆϑος εἰρήνης
ἕως οὗ ἀνταναιρεϑῇ ἡ σελήνη. καὶ κατακυριεύσει ἀπὸ ϑαλάσσης ἕως
ϑαλάσσης, καὶ ἀπὸ ποταμοῦ ἕως περάτων τῆς οἰκουμένης e ταῦτα
γὰρ περὶ τοῦ υἱοῦ “ολομῶνος ἐλέγετο, οὐδὲν “λειπόμενα τῶν ἐν τῷ
προφήτῃ εἰρημένων. 18 πότ᾽ οὖν ταῦτα καὶ πῶς ἢ κατὰ ποίους χρό-
νους γέγονεν 0 βουλόμενος ἑρμηνευέτω, ἢ πότε ἄλλοτε μετὰ τὴν
ὑπὸ Βαβυλωνίοις πολιορχίαν δεύτερον ἐμπρησμὸν ὑπέμεινεν Ἱερου-
σαλήμ, καὶ ὁ ἐν αὐτῇ κατερρίφη νεώς.

11Ὸ xai αὐτὸ ϑαῦμα μέγα ἔχει, ὡς ἠνίξατο ὁ προφήτης, εἰπών"
»διάνοιξον ὁ Λίβανος τὰς ϑύρας σου, καὶ καταϊταϊφαγέτω πῦρ τὰς
κέδρους σους. Λίβανον γὰρ ἐν τούτοις συνήϑως αὐτὸ τὸ ἱερὸν Ovo-
μάζει, ἐπεὶ καὶ δι᾿ ἑτέρων προφητειῶν ἀποδέδεικται Λίβανος αὐτὸς
ὃ νεὼς ἐπικεκλημένος. 18 τοῦτο δὲ καὶ αὐτοὶ παῖδες Ἰουδαίων εἰσέτι
νῦν ὁμολογοῦσιν, ἐπεὶ καὶ Ἡσαΐας, ἐμφερῆ τῷ μετὰ χεῖρας προφήτῃ
ϑεσπίζων, ἔφησεν" »ióoo κύριος σαβαὼϑ' συνταράσσει τοὺς ἐνδόξους
μετὰ ἰσχύος, καὶ οἱ ὑψηλοὶ τῇ ὕβρει συντριβήσονταις. »0 δὲ Λίβανος
σὺν τοῖς ὑψηλοῖς πεσεῖται. καὶ ἐξελεύσεται ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης
Ἴεσσαί, καὶ ἄνϑος ἐκ τῆς ῥίζης ἀναβήσεται. καὶ ἐπαναπαύσεται ἐπ᾽
αὐτὸν πνεῦμα τοῦ ϑεοῦς. οἷς ἐπιλέγει: »καὶ ἔσται ἡ ῥίζα τοῦ Ἰεσσαὶ
καὶ ὁ ἀνιστάμενος ἄρχειν ἐϑνῶν, ἐπ᾿ αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσινε. 19 χαὶ
ἐνταῦϑα γὰρ ὁμοῦ τῇ ἐκ σπέρματος Ἰεσσαὶ καὶ Δαβὶδ γενέσει τοῦ
Χριστοῦ Λιβάνου καϑαίρεσις καὶ ἐϑνῶν κλῆσις συνῆπται. Λίβανον
δὲ τὴν Ἱερουσαλὴμ διαρρήδην ὁ Ἰεζεκιὴλ σημαίνει λέγων" »0 ἀετὸς

.1. 9 Sachar. 9, 10 — 6—8 vgl. Sachar. 9, 10 — 13 Psal 71, 7—8 —
22 Sachar. 11,1 — 24 vgl. S. 80, 31; 290, 12 — 27 Jes. 10, 33a. 34b; 11, 1. 2a

— 81 Jes. 11, 10 — 34f vgl. Euseb. Ecl. proph. IV 8 (S. 186, 27 f) — 35 vgl.
Ezech. 17, 3

21 ὃ P, τοῦτο Hkl 32 in ἄρχειν steht εν auf Ras. in P

411

398 Eusebius

ὃ μέγας ὁ μεγαλοπτέρυγος ö ἔχων τὸ ἤγημα εἰσελϑεῖν εἰς τὸν Δίβα-
γον, xci ἀπέχνισεν τὰ ἁπαλὰ τῆς κέδρους. 29 ταῦτα γοῦν ὁ αὐτὸς
ἑξῆς διασαφῶν, ἐπιλέγει νὅταν ἔλϑῃς Ναβουχοδονόσορ »ἐπὶ Ἱερουσα-
Anus xci λάβῃ »τοὺς ἄρχοντας αὑὐτῆςε, καὶ τὰ ἑξῆς.

᾿Αλλὰ ταῦτα μὲν ὁ ᾿Ἰϊεζεκιὴλ περὶ τῆς πρώτης ἐδήλου πολιορ-
κίας, μεϑ᾽ ἣν ὁ Ζαχαρίας περὶ τῆς δευτέρας ϑεσπίζει. πότ᾽ οὖν
μετὰ τοὺς Ζαχαρίου χρόνους ἐπὶ τῆς Μακεδόνων βασιλείας ἐμπρησμὸν
ὑπέμεινεν ὁ νεώς; ἀλλ᾽ οὐχ ἔστιν εἰπεῖν. 321 μετὰ γὰρ τὴν ὑπὸ Βα-
βυλωνίων πυρπόλησιν οὐδ᾽ ἄλλοτε δευτέραν ἢ κατὰ Τίτον καὶ Οὐ-
soxacıevov Ῥωμαίων αὐτοχράτορας τὴν διὰ πυρὸς ὑπέμεινεν φϑορᾶν,
ip! ἡ πάλιν δι᾿ αἰνίγματος τοὺς πάλαι ἄρχοντας τοῦ ἔϑνους ἐπὶ
ϑρήνους xci ὀλοφυρμοὺς ἀνακαλεῖ φάσχων ὁ λόγος: »ὀλολυξάτω
πίτυς, διότι πέπτωχεν κέδρος, ὅτι μεγάλως μεγιστᾶνες ἐταλαιπώρη-
σαν᾽ ὀλολύξατε, δρύες τῆς Βασανίτιδος, ὅτι κατεσπάσϑη ὁ δρυμὸς ὁ
σύμφυτος. φωνὴ ϑρηνούντων ποιμένων, ὅτι τεταλαιπώρηκεν N μεγα-
λωσύνη αὐτῶνε. ??rórt γοῦν καὶ γέγονεν ἡ Ἱερουσαλὴμ »og πρό-
ϑυρα σαλευόμενα πᾶσι τοῖς λαοῖς κύκλῳ, καὶ ἐν τῇ lovóaig« γέγονεν
᾿περιοχής, 0 τε νενομισμένος αὐτοῖς ἅγιος καὶ ἱερὸς τόπος εἰσέτι καὶ
σήμερον λίϑος τυγχάνει καταπατούμενος πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν, καὶ »πᾶς
ὃ καταπατῶν αὐτὴν ἐμπαίζων ἐμπαίξεταιε, ἀχολούϑως τῇ προφητείᾳ.

. ” ἀλλὰ xci νἀνϑ᾽ ὧν κατωρχήσαντος τοῦ ταῦτα ϑεσπίσαντος κυρίου,

οὐ διαλέλοιπεν αὐτοὺς κοπετὸς xci ὀδυρμὸς xci ϑρῆνος. οὐ πώποτε
γοῦν ἄλλοτε ἢ μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρουσίαν καὶ εἰς τὸν
χαϑ᾽ ἡμᾶς χρόνον πᾶσαι ci φυλαὶ τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους ϑρήνων καὶ
χοπετῶν ἄξια πεπόνϑασιν διὰ τὴν καταλαβοῦσαν αὐτοὺς ἐκ ϑεοῦ
πληγήν, ὑφ᾽ ἧς καὶ ἡ μητρόπολις αὐτῶν ἀλλοφύλοις ἔϑνεσιν ἐξεδόϑη
χαὶ τὸ ἱερὸν κατεσχάφη, αὐτοί τε τῆς ἰδίας χώρας ἀπελήλαντο, ἐν
τῇ πολεμίᾳ ἐχϑροῖς δουλεύοντες" ὧν ἕνεκα πᾶς ὁ οἶχος αὐτῶν καὶ
πᾶσα ψυχὴ αὐτῶν εἰσέτι καὶ σήμερον ϑρήνοις ὑποβέβληται.᾽ 24 διό
φησιν ἡ προφητεία" »χαὶ κόψεταις φυλὴ χατὰ φυλήν, γφυλὴ οἴχου
Δαβὶδ xa9* ἑαυτήν, καὶ αἱ γυναῖκες αὐτῶν καϑ' tavrác«, καὶ τὰ τού-
τοις ἑπόμενα. ποῖαι δὲ μετὰ τοὺς τοῦ Ζαχαρίου χρόνους γεγόνασιν
ἡμέραι, ἐν αἷς διεμερίσϑη τὰ σκῦλα τῆς Ἱερουσαλὴμ καὶ ἐπισυνήχϑη
πάντα τὰ ἔϑνη ἐπ᾽ αὐτὴν εἰς πόλεμον, ἥλω τε ἡ πόλις καὶ διηρ-
πάγησαν αἱ οἰχίαι, καὶ ci γυναῖκες ἐμολύνϑησαν ἀπήχϑησάν τε εἰς

3 vgl. Ezech. 17, 12 — 12 Sachar. 11, 2—3a — 16 Sachar. 12, 2 —
19 Sachar. 12, 3 mitte — 21—22 vgl. Sachar. 12, 10. 11 — 24 vgl. Sachar. 12, 12—13
30 vgl. Sachar. 12, 12 — 33 ff vgl. Sachar. 14, 1-2

19 ὀλολυξάτοῬ 33 nach σχῦλα + av, aber expungiert, P

Demonstr. evang. VIII Cap. 4, 19—27. Cap. 5, 1 399

EA 2 ς - E
αἰχμαλωσίαν, ὁμοῦ τε καὶ κατὰ τὸ αὐτὸ ὁ κύριος συμμαχῶν τοῖς

ἔϑνεσιν τοῖς τὴν Ἱερουσαλ nu πολεμοῦσιν παρετάξατο ἐν αὐτοῖς; ἢ πότε
ἔστησαν »οἱ πόδες αὐτοῦς »ἐπὶ τὸ 0008 τῶν ἐλαιῶνε; 7 πότε γέγονεν
»κύριος εἰς βασιλέα ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆνς, αὐτός τε εἷς κύριος ἐπὶ πάν-
τας ἀνϑρώπους, »χαὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἕν, κυκλοῦν πᾶσαν τὴν γῆν καὶ
τὴν ἔρημονε; ταῦτα γὰρ οὐδ᾽ ἄλλοτέ πω πρότερον ἔχοι ἂν τις εἰς
πέρας δεῖξαι ἀχϑέντα ἢ κατὰ τοὺς Ῥωμαίων χρόνους, xa9^ ovc ἐμ-
πρησμὸν ὑπέμεινε δεύτερον μετὰ τὸν ὑπὸ Βαβυλωνίων ὃ νεὼς av-
τῶν, 7 τε πόλις ἐξ ἐκείνου καὶ εἰς δεῦρο ὑπὸ ἀλλοφύλων ἐϑνῶν
κατοικισϑεῖσα δείκνυται.

25°Ors χαὶ ὁ χύριος ἡμῶν Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ τὰς οἰκείας
ἐποιεῖτο διατριβὰς ἐπὶ τοῦ ἐλαιῶνος τοῦ κατάντικρυς τῆς Ἱερουσαλὴμ
ρους, πληρουμένου τοῦ φάσχοντος λόγου »χαὶ στήσονται οἱ πόδες
αὐτοῦ ἐπὶ τὸ ὁρος τῶν ἐλαιῶν τὸ κατέναντι Ἱερουσαλήμε, τοῦτ᾽
ἔστιν τοῦ ϑεοσεβοῦς πολιτεύματος xaO. ὕλης τῆς ἀνϑρώπων olxov-
μένης ἀνοικοδομηϑέντος, πάντα τὰ ἔϑνη, κατὰ τὴν προφητείαν, »τὴν
ἑορτὴν τῆς σχηνοπηγίαςς ἐν παντὶ τόπῳ τῷ ϑεῷ τῶν προφητῶν
πανηγυρίξει, Αἰγύπτιοί τε ἐξ ἐχείνου τὸν τῶν ὅλων ϑεὸν ἐπιγνόντες
τὰς σκηνὰς αὐτῶν ἐφ᾽ ἑκάστης πόλεως χαὶ χώρας κατεπήξαντο᾽ εἶεν
δ᾽ ἂν αὗται αἱ κατὰ τόπον ἐκκλησίαι τοῦ Χριστοῦ. 39 ταῦτας γὰρ
πολὺ χρείττους τῶν παρὰ Μωσεῖ σχηνῶν ἡ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ δύναμις xa^ ὅλης συνεπήξατο τῆς ἀνϑρώπων οἰκουμένης,
εἰς τὸ πᾶν ,γένος ἀνθρώπων καὶ πάντα τὰ ἐϑνὴ σκηνοπηγίας ἑορτὴν
τῷ ἐπὶ πάντων ϑεῷ ἐπιτελεῖν. 21 ὅτε τοίνυν καὶ ταῦτα τὰ πρό-
παλαι τοῖς ἔϑνεσιν προαναφωνηϑέντα καϑ' ἡμᾶς αὐτοὺς ὁρῶμεν τὴν
ἔχβασιν ἀπειληφότα, τά τε τοῦ ϑρήνου καὶ τοῦ κοπετοῦ ταῖς φυλαῖς
τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους προχεκηρυγμένα, τά τε τῆς πυρπολήσεως τοῦ
ἱεροῦ καὶ τῆς ἐσχάτης αὐτῶν ἐρημίας, ὁμοίως καὶ ταῦτα ταῖς προρ-
ρήσεσιν εἰσέτε καὶ σήμερον ὀφϑαλμοῖς ϑεωρεῖται, τί λείπεται ἐπὶ
τούτοις ἢ καὶ τὸν προφητευόμενον βασιλέα τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ
ἐληλυϑέναι ὁμολογεῖν, τῶν κατὰ τὴν παρουσίαν αὐτοῦ σημείων ἐφ᾽
ἑχάστῳ τῶν εἰρημένων ἐναργῆ τὴν ἔκβασιν εἰληφέναι ἀποδεδειγμένων;

V. Aro τοῦ Ἡσαΐου. »δοὺ κύριος κάϑηται ἐπὶ νεφέλης κού-
φῆς καὶ ἥξει εἰς Αἴγυπτον. καὶ σεισϑήσεται τὰ χειροποίητα Αἰγύπτου

1 vgl Sachar. 14, 8 — 3 vgl. Sachar. 14, 48 — 4 Sachar. 14, 9 --
5 Sachar. 14, 9b—10a — 13 Sachar. 14, 4a — vgl. S. 277, 14ff; 278, 1ff — 16 Sa-
char. 14, 16b. — 18. 23 vgl. Sachar. 14, 19 — 26 vgl. Sachar. 12, 11—12 —
33 Jes. 19, 1—3

Vor Ἰδοὺ Z. 33: σημεῖα χρόνων τῆς τοῦ κυρίου παρουσίας, αἰγυπτίων Eni-
γνωσις τοῦ τῶν προφητῶν κυρίου

413

400 Eusebius

ἀπὸ προσώπου αὐτοῦ καὶ ἡ καρδία αὐτῶν ἡττηϑήσεται ἐν αὐτοῖς.
καὶ ἐπεγερϑήσονται Αἰγύπτιοι ἐπ᾿ Αἰγυπτίους, καὶ πολεμήσει ἄνϑρω-
πος τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ καὶ ἄνϑρωπος τὸν πλησίον αὐτοῦ. ἐπεγερ-
ϑήσονται πόλις ἐπὶ πόλιν καὶ νόμος ἐπὶ νόμον. καὶ ταραχϑήσεται e
δ τὸ πνεῦμα τῶν Αἰγυπτίων ἐν αὐτοῖς, καὶ τὴν βουλὴν αὐτῶν δια-
σχεδάσω, καὶ ἐπερωτήσουσι τοὺς ϑεοὺς αὐτῶν καὶ τὰ ἀγάλματα αὐτῶν
καὶ τοὺς ἐγγαστριμύϑους καὶ τοὺς ἐκ τῆς γῆς φωνοῦνταςς. ?xci
ἑξῆς μετὰ πλεῖστα δι᾿ αἰνιγμάτων εἰρημένα ἐπιλέγεται᾽ »τῇ ἡμέρᾳ
ἐκείνῃ ἔσται ϑυσιαστήριον τῷ κυρίῳ ἐν χώρᾳ «Αἰγύπτου, καὶ στήλη
10 πρὸς τὸ ὅριον αὐτῆς τῷ κυρίῳ, καὶ ἔσται εἰς σημεῖον εἰς τὸν αἰῶνα
τῷ xvolo ἐν χώρᾳ Αἰγύπτου, ὅτι κεχράξονται πρὸς κύριον διὰ τοὺς d
ϑλίβοντας αὐτούς, καὶ ἀποστελεῖ αὐτοῖς κύριος ἄνϑρωπον ὃς σώσει
αὐτούς, χρίνων σώσει αὐτούς. χαὶ γνωστὸς ἔσται κύριος τοῖς Äl-
γυπτίοις χαὶ γνώσονται οἱ Αἰγύπτιοι κύριον τὸν ϑεὸν ἐν τῇ ἡμέρᾳ
ἐχείνῃ, καὶ ποιήσουσι ϑυσίας, xci evgovraı εὐχὰς τῷ κυρίῳ καὶ ἀπο-
δώσουσιν. -«

3 Καὶ ταῦτα προλαβόντες ἐκ μέρους διεσαφήσαμεν. εἰ μὲν οὖν
μὴ τοὺς πατρῴους ϑεοὺς καταλιπόντες Αἰγύπτιοι καϑ᾽ ἡμᾶς αὐτοὺς
ὁρῶνται τὸν τῶν προφητῶν ϑεὸν ἐπικαλούμενοι, εἰ μὴ xa$^ ὅλης
20 τῆς Αἰγύπτου χατὰ πάντα τόπον καὶ πόλιν καὶ χώραν ἀνεγήγερται

ϑυσιαστήριον τῷ παρὰ μόνοις Ἑβραίοις ϑεολογουμένῳ ϑεῷ, εἰ μὴ 414
σέσεισται »τὰ χειροποίητα Αἰγύπτους, τῆς περὶ αὐτὰ δαιμονικῆς δυ-
νάμεως ἐκλελοιπυίας xol τῆς παλαιᾶς δεισιδαιμονίας ἐκ τῆς τῶν
Αἰγυπτίων φυχῆς ἀρϑείσης, καὶ ἔτι πρὸς τούτοις εἰ μὴ xa^ ἑκάστην
25 πόλιν xci χαϑ᾽ ἕκαστον οἶχον πόλεμος ἐμφύλιος τοῖς Αἰγυπτίοις
συνίσταται, τῶν μὲν τὸν κύριον καὶ τὸ σέβας τοῦ ϑεοῦ τῶν προφη-
τῶν ἀποδεξαμένων καὶ ἀποστραφέντων τὴν ἐξ αἰῶνος πολύϑεον
πλάνην, τῶν δὲ διὰ τὸ τοῖς πατρίοις ἔτι προστετηχέναι χακοῖς τοὺς
τὸν χύριον παραδεξαμένους πολεμούντων, εἰ μὴ εἰσέτι καὶ δεῦρο, b
80 ἐπερωτᾶν πειρώμενοι τοὺς ἑαυτῶν ϑεοὺς καὶ τὰ ἀγάλματα καὶ »τοὺς
ix τῆς γῆς φωνοῦντας zai τοὺς ἐγγαστριμύϑουςε, ἀτελῆ καὶ ἄπρακτον
τὴν ἐπὶ τάδε καταφυγὴν ποιοῦνται, διὰ τὸ μηκέϑ᾽ ὁμοίως ἐνεργεῖν
δύνασϑαι ὥσπερ τὸ πρὶν τοὺς δαίμονας, εἰ μὴ πάντα ταῦτα ἔργοις
αὐτοῖς τέλος εἰληφότα δείχνυται, μή πώ μοι νομίζοιτο τὸ προφητι-
5 χὸν πεπληρῶσϑαι, μηδὲ τὸν ϑεσπιζόμενον κύριον ἐπιδεδημηκέναι τῷ

mn
ot

w
'

8 Jes. 19, 19—21 — vgl. Euseb. Ecl. proph. 1V 11 (S. 159, 26) — 17 vgl.
S. 285, 5b ff — 22 vgl. Jes. 19, 1 — 94} vgl. Jes. 19, 2 — 30—31 vgl. Jes. 19, 3

4 zu νόμος (nicht νομὸς) vgl. S. 288, 6 7 zur Wortfolge vgl. Z. 30f
19. 26: S. 286, 26 die Interpunktion von Kl richtig 31 ἀτελῆ Steph., ἀτελεῖ P
35 nach πεπληρῶσϑαι + λόγιον Steph. (nicht nötig!)

Demonstr. evang. VIII Cap. 5, 1—6 401

βίῳ τῶν ἀνθρώπων, *el δ᾽ αὐτοῖς ἔργοις κατὰ πολὺ τῶν λόγων e
ἐναργεστέροις εἰσέτι δεῦρο ϑεωροῦνται οἱ τὴν Αἴγυπτον οἰκοῦντες
οἱ μὲν τὸν ϑεὸν τῶν προφητῶν ἐπεγνωχότες καὶ δι᾿ αὐτὸν τοὺς
πατρίους καταλελοιπότες ϑεούς, οἱ δὲ πρὸς τούτους στασιαστικῶς
ἔχοντες, καὶ οἱ μὲν »τοὺς ϑεοὺς αὐτῶν«ς εἰσέτι νῦν ἐπικαλούμενοι
»χαὶ τὰ ἀγάλματα καὶ τοὺς ἐκ τῆς γῆς φωνοῦντας« μηδέν τε ἐνεργεῖν
δυναμένους, οἱ δὲ τῷ κυρίῳ τῶν προφητῶν ἐν πάσῃ τῇ Αἰγυπτίων
χώρᾳ ϑυσιαστήριον καϑ' ἑκάστην ἐκκλησίαν συστησάμενοι ἔν τε ταῖς
ϑλίψεσιν χαὶ τοῖς κατ᾽ αὐτῶν διωγμοῖς οὐχέτι τὰ χνώδαλα οὐδὲ τὰ
ἑρπετὰ τῆς γῆς ὡς ϑεοὺς οὐδὲ τοὺς ἀγρίους ϑῆρας καὶ τὰ ἄλογα
ζῷα ὁμοίως τοῖς αὐτῶν πατράσιν ἀλλὰ τὸν ἐπὶ πάντων ϑεὸν ἐπι-
καλούμενοι, καὶ μόνον αὐτὸν καὶ τὸν αὐτοῦ φόβον ἐν ταῖς αὐτῶν
διανοίαις κατειληφότες, εὐχόμενοί τε αὐτῷ εὐχὰς ἀλλ᾽ οὐχέτι τοῖς
δαίμοσιν, καὶ ἀποδιδόντες τὰς ϑεοπρεπεῖς ἐπαγγελίας, πῶς οὐχ ἕπεται
συνομολογεῖν xal τὰ πρὸ τῶν ἀποτελεσμάτων εἰς ἔργον Ἴδη χεχωρή-
κέναι; ἣν δὲ ταῦτα τοῦ κυρίου παρουσία εἰς Alyoaror, οὐκ ἀσώματος
ἀποβησομένη, ἀλλὰ διὰ »νεφέλης κούφηςς ἢ καὶ μᾶλλον »διὰ πάχους
ἐλαφροῦς" οὕτως γὰρ τὸ Eßoaixov περιέχει, τὴν ἔνσαρχον αὐτοῦ παρ-
ουσίαν αἰνιττόμενον. ὅτοῦτον δὴ οὖν αὐτὸν προϊὼν Eins ὁ λόγος

» - 2 , , ^ > = > - , "
&vÜQozov σωτῆρα ἀπεχάλεσεν, φήσας" »xci ἀποστελεῖ αὐτοῖς κύριος 41ὅ

ἄνϑρωπον, ὃς σοσει αὐτούςς. πάλιν γοῦν κἀνταῦϑα τὸ Ἑβραϊκὸν
»καὶ ἀποστελεῖ αὐτοῖς κύριος σωτῆρα, ὃς σώσει αὐτούςε ἔχει. ὧν
οὕτως ἐναργῆ τὴν ἀπόδειξιν παρεχομένων ἡγοῦμαι καὶ τοὺς χρόνους
σαφεῖς γεγονέναι, xc9' ovc τὰ τῆς εἰς ἀνθρώπους τοῦ κυρίου παρου-
σίας ἐϑεσπίζετο.

6 Τρσαῦτα διὰ βραχέων καὶ τὰ περὶ τῶν χρόνων τῆς τοῦ κυρίου
εἰς ἀνϑρώπους ἐπιφανείας συνῆχται᾽ πλείονα δ᾽ àv τις ἐπὶ σχολῆς
εὕροι καὶ τὰς λοιπὰς ἐκπεριιὼν γραφάς" ἡμεῖς γε μὴν τοῖς εἰρημένοις b
ἀρχεσϑέντες μέτιμεν ἤδη καὶ ἐπὶ τὰς λοιπὰς προφητείας. διὸ τὰ ol-
χονομηϑέντα ἐν ἀνθρώποις ἀχολούϑως αὐτῷ ἐκ τῶν ϑείων προρρή-
σεῶν ἀναλεξόμεϑα.

9f vgl. Jes. 19, 3 — 7f vgl. Jes. 19, 19 — Sff vgl. Jes. 19, 20 — 13 vgl.
Jes. 19, 21 — 17 Jes. 19, 1 — 20. 29 Jes. 19, 20^

4 in στασιαστιχῶς steht ὦ auf Rasur in P 7 δυναμένους Steph. δυνά-
μενοι P 15 der Sinn wenigstens ist: πρὸ (τούτων) τῶν ἀποτελεσμάτων 26 sic
+ vor τὰ Hkl, vgl. S. 411, 21 31 nach dem Ende des Buches: τόμος η΄ εὐαγ-
γελιχῆς ἀποδείξεως

Eusebius VI. 26

N. a ὦ !

Τάδε ἔνεστιν ἐν τῷ ἐνάτῳ συγγράμματι τῆς περὶ τοῦ

σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως.

Περὶ τῶν κατὰ τὴν ἐνανϑρ(ώ)πησιν αὐτοῦ πραχϑησομένων" ἐκ

α΄. Ano
β΄. Arno
γ΄. Arno
δ΄. ’Ano
ε΄. Arno
ς΄. Ano
ζ΄. Arno
η΄. Arno
9^. Arno

τῶν ὑποσεσημειωμένων γραφῶν"

τῶν ᾿Δριϑμῶν.
-€ "A
τοῦ Hoatowv.
τῶν Aoibuov.
τοῦ ᾿Ὡσηέ.
τοῦ Ἡσαΐου.
τοῦ αὐτοῦ.
Ψαλμοῦ «΄.
-€ TA
τοῦ Hociov.
Ψαλμοῦ ξζ΄.

> x
ι΄. Ano

>
1a’. Ano

| uf. ᾿ἀπὸ

>
ιγ΄. ᾿᾿πὸ

>
ιδ΄. Arno

>
ιε΄. Ano

LG. Arno

| εζ΄. ‘Arno

ιη΄. Ano

tod Ἡσαΐου.

τοῦ Δευτερονομίου.
τοῦ Jof.

τοῦ Πσαΐου.

τοῦ αὐτοῦ.

τοῦ Ζαχαρίου.
Ψαλμοῦ ριζ΄.

pM δὴ λείπεται ἐπὶ τούτοις ἀλλ᾽ ἢ ταῖς ὑποσχέσεσι» ἀχολούϑοως
διελϑεῖν τὰ οἰκονομηϑέντα é&xl tc ἐνανϑρωπήσεως αὐτοῦ δὴ τοῦ
ϑεοῦ λόγου; περὶ οὗ τὰ προπεπονημένα ἐν ὀχτὼ τοῖς πρὸ τούτου
συγγράμμασιν διεληλύϑαμεν, τοτὲ μὲν τὴν κατ᾽ αὐτὸν ϑεολογίαν
διερευνώμενοι, τοτὲ δὲ τὴν οὐρανόϑεν εἰς ἡμᾶς κάϑοδον καὶ τόν τε
τρόπον ὁμοῦ καὶ τὴν προσηγορίαν καὶ τὸν χρόνον τῆς ἀφίξεως αὐ-
τοῦ διασχοπούμενοι. ὧν ἀποδεδειγμένων χαιρὸς ἤδη τὰ κατὰ τὴν
ἐπιφάνειαν αὐτοῦ συνιδεῖν τσ ως τε ὕπως καὶ τούτων ἕκαστα
παρ᾽ Ἑβραίοις προαναπεφώνητο. ?TO γε μὴν τῶν προρρήσεων ἀπο-
τέλεσμα διὰ τῆς τῶν ἱερῶν εὐαγγελιστῶν μαρτυρίας καὶ τῆς δι᾿ αὐ-
τῶν ἱστορηϑείσης τῶν πραγμάτων ἀποβάσεως ἐπισφραγισϑήσεται.

Πρῶτον oov ἁπάντων, ἐπειδὴ τὰ περὶ τῆς γενέσεως αὐτοῦ vé
γνοὺς TE καὶ φυλῆς xci σπέρματος ἀποδέδεικται, φέρε và περὶ τοῦ
φανέντος ἐπὶ τῇ γενέσει αὐτοῦ νέου τινὸς καὶ ξενίζοντος παρὰ τοὺς
συνήϑεις ἀστέρος ϑεασώμεϑα, ἐπεὶ καὶ τοῦτο πάλαι πρότερον ἐκ
μαχρῶν ἄνωϑεν χρόνων παρὰ Μωσεῖ βοώμενον τοῦτον ἱστόρηται
τὸν tQ0XOr'

1. Arxo τῶν ᾿Αριϑμῶν. [Μωσῆς ἐν Agi9uoic περὶ τοῦ φανέν-
τος ἐπὶ τῇ γενέσει τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀστέρος »φησὶ Βαλαὰμ υἱὸς
Βεώρ, φησὶν ὁ ἄνϑρωπος ὁ ἀληϑινῶς ὁρῶν, ἀκούων λόγια ϑεοῦ,
ἐπιστάμενος ἐπιστήμην ὑψίστου, καὶ ὅρασιν τοῦ ϑεοῦ ἰδών, ἐν ὕπνῳ,
ἀποχεκαλυμμένοι οἱ ὀφϑαλμοὶ αὐτοῦ" δείξω αὐτῷ, καὶ οὐχὶ νῦν" μα-
καρίζω, καὶ οὐχ ἐγγίζει" ἀνατελεῖ ἄστρον ἐξ Ἰακώβ, καὶ ἀναστήσεται
ἄνϑρωπος ἐξ. ᾿Ισραήλ, καὶ ϑραύσει τοὺς ἀρχηγοὺς Μωάβ, καὶ προνο-

19 Num. 24, 15—19 — 22—407, 14 vgl. Prokop., Migne 87 I 869 A ff — cod.
Monac. gr. 358 fol. 329r ff — 23 vgl. Euseb. Ecl. proph. I 14 (S. 49, 12ff)

Vor Moog Z. 18: περὶ τῶν κατὰ τὴν ἐνανϑρώπησιν αὐτοῦ πραχϑησομένων
καὶ περὶ τοῦ φανέντος ἐπὶ τῇ γενέσει (τοῦ + Kl) σωτῆρος ἡμῶν ἀστέρος

4 χατ᾽ αὐτὸν Πα. Paris., zart’ αὐτῶ P — 11 in ἱστορηϑείσης das erste ἡ
auf Rasur nP 15 ἀστέρος Steph., ἀστέρας P 18 ῆωσῆς — 19 ἀστέρος gehörte

wohl ursprünglich zur Inhaltsangabe 19 ἀστέρος φησί" (φησὶ Βαλαὰμ Steph.
26*

404 Eusebius

μεύσει πάντας υἱοὺς 27%. xci ἔσται Ἐδὼμ κληρονομία, xci ἔσται
κληρονομία Ἠσαῦ ὃ ἐχϑρὸς αὐτοῦ" καὶ ᾿Ισραὴλ ἐποίησεν ἐν ἰσχύϊ.
καὶ ἐξεγερϑήσεται ἐξ Ιαχώβ, καὶ ἀπολεῖ σωζόμενον ix πόλεως. c
2’Eri ταύτῃ φασὶν τῇ προφητείᾳ κινηϑέντας τοὺς διαδόχους
Βαλαάμ (σεσῶσϑαι γὰρ αὐτήν, ὡς καὶ ἣν εἰχός, παρ᾽ αὐτοῖς), ὁπηνίκα
συνεῖδον ἐν οὐρανῷ ξενίζοντά τινα παρὰ τοὺς συνήϑεις ἀστέραϊς]
κατὰ χορυφῆς, Oc ἂν εἴποι τις, καὶ κατὰ κάϑετον τῆς Ἰουδαίας ἐστη-
ριγμένον, σπουδὴν πεποιῆσϑαι ἐπὶ τὴν Παλαιστινῶν ἀφικέσϑαι γῆν,
ἱστορίας ἕνεκα τοῦ διὰ (τοῦ) φανέντος ἀστέρος σημαινομένου βασιλέως.
3 Μαρτυρεῖ τούτοις ὁ εὐαγγελιστὴς ατϑαῖος, λέγων" »τοῦ δὲ
Ἰησοῦ γεννηϑέντος ἐν Βηϑλεὲμ τῆς Ἰουδαίας, ἐν ἡμέραις Ἡρώδου
τοῦ βασιλέως, ἰδοὺ μάγοι ἀπὸ ἀνατολῶν παρεγένοντο εἰς Ἱερουσαλὴμ
λέγοντες" ποῦ ἐστιν ὃ τεχϑεὶς βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων; εἴδομεν γὰρ
αὐτοῦ τὸν ἀστέρα ἐν τῇ ἀνατολῇ, καὶ ἤλϑομεν προσχυνῆσαι αὐτῷκ«.

EC x
ὅτε xci παραπεμφϑέντες εἰς Βηϑλεὲμ »ἐπορεύϑησαν, καὶ ἰδοὺς πάλιν

0 αὐτὸς »ἀστήρ, ὃν εἶδον ἐ ἐν τῇ ἀνατολῇ, προῆγεν αὐτούς, ἕως ἐλϑὼν
ἐστάϑη ἐπάνω οὗ ἦν τὸ παιδίον. ἰδόντες δὲ τὸν ἀστέρα ἐχάρησαν
χαρὰν μεγάλην σφόδρα, καὶ εἰσελϑόντες εἰς τὴν οἰχίαν εἶδον τὸ
παιδίον μετὰ Μαρίας τῆς μητρὸς αὐτοῦ, καὶ πεσόντες προσεκύνησαν
αὐτῷςε.

4 Ταῦτα μὲν τὸ ἱερὸν εὐαγγέλιον. ὃ δέ γε τῆς προφητείας λόγος
ἐπὶ τῇ τοῦ ἀστέρος ἐπιτολῇ καὶ τῇ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ
γενέσει τίνα φησὶν ἔσεσϑαι, συνιδεῖν G&ov' ϑραῦσιν ἀρχηγῶν Μωάβ,
καὶ προνομὴν υἱῶν Σήϑ', καὶ τῶν γε λοιπῶν τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους
πολεμίων κληρονομίαν. οὗτοι δὲ ἦσαν ᾿Εδὼμ καὶ Ἠσαῦ. μὲ τῇ δὲ νι:
ξατο διὰ τούτων ἢ διὰ μὲν τῶν ἀρχηγῶν Μωὰβ τὴν τῶν ἀοράτων
ἀρχόντων κχαϑαίρεσιν, αὐτῶν δὴ τῶν πάλαι παρὰ τοῖς ἢῆωαβίταις
ϑεολογουμένων δαιμόνων; ἀλλ; οὐχ ἑτέρων ἐμνήσϑη, διὰ τὴν eido-
λολατρίαν τοῦ ἸΙσραὴλ τὴν ἐπὶ τῆς ἐρήμου γενομένην, ὅτε »ἐτελέσϑη
ὁ λαὸς τῷ Βεελφεγώρς (δαίμων δὲ ἣν οὗτος, Oc ϑεὸς παρὰ τῷ βα-
cut Μωὰβ τῷ Βαλὰκ τιμώμενος). δ ἐπεὶ οὖν νενίκητο ὁ Ἰσραὴλ
κατὰ τοῦτο τοῦ χαιροῦ πρὸς τῶν ἀοράτων ἀρχόντων τοῦ Mod,
λέγω δὲ τῶν παρὰ τοῖς ‚Noeßiraus νενομισμένων ϑεῶν (εἰδωλολά-
τρησαν γοῦν χαὶ "προσεκύνησανε τοῖς γλυπτοῖς, ὥς φῆσιν ἡ γραφή;
»χαὶ ἐτελέσϑησαν τῷ Βεελφεγώρς, δαίμων δὲ οὗτος τῶν “Μωαβιτῶν
nm), ὅτε καὶ ἐξεπόρνευσαν εἰς τὰς Μωαβίτιδας, εἰχότως τὸ μέλλον

10 Matth. 2, 1-2 — 15 Matth. 2, 9-11a — 98 [Ὁ vat Num. 24, 17—18 —
29. 35 Num. 25, 3 — 34 vgl. Num. 25, 2 — vgl. Num. 25, 1

4 φασὶ(ν) Kl, Prok., φησὶν P 6 ἀστέρα Steph.,Prok. 8 πεποιῆσϑαι auf
Ras. P 9 τοῦ + Kl 35 δαίμων — 36 ἦν — Hkl, vgl. Z. 30

418

Demonstr. evang. IX Cap. 1, 1—12 405

ἔσεσϑαί ποτε xci τὴν εἰς τοὐναντίον τῶν πραγμάτων μεταβολὴν
κατὰ καιρὸν ὃ Βαλαὰμ ϑεσπίζει λέγων" »ἀνατελεῖ ἄστρον ἐξ Ἰακώβ,
καὶ ἀναστήσεται ἄνϑρωπος ἐξ ἸΙσραήλ, xci ϑραύσει ἡγεμόνας Moaf«:
7 ὡσεὶ σαφέστερον ἔλεγεν, τοὺς μεγαλαυχήσαντας κατὰ τοῦ Ἰσραὴλ
δαίμονας τῶν Μωαβιτῶν ἐπὶ τῇ γενέσει τοῦ προφητευομένου ϑοαῦσίν
ποτε χαὶ πτῶσιν παϑεῖν, ὧν ϑραυσϑέντων τοὺς »υἱοὺς Σὴϑιε καὶ
»᾿Εδὼμε xci »Ησαῦς xci τὰ λοιπὰ ἔϑνη, ἃ διὰ τούτων σημαίνεσθαι
ἡγοῦμαι, τὰ πάλαι χαταδεδουλωμένα τῇ δαιμονικῇ πλάνῃ, μεταβα-
λόντα τῆς δεισιδαιμονίας oixtia τοῦ ϑεσπιζομένου γενήσεσϑαι. ν»καὶ
ἔσταις γάρ φησιν, » Edou κληρονομία, καὶ ἔσται κληρονομία "Hoe? 0
2419005 αὐτοῦς. Sol γὰρ πάλαι ἐχϑροὶ τοῦ ϑεοῦ καὶ τοῦ Ἰσραήλ,
φησί, γενήσονται κληρονομία τοῦ προφητευομένου. αὐτὸς γὰρ ἣν o
εἴρητο πρὸς τοῦ ϑεοῦ καὶ πατρὸς αὐτοῦ" δ αΐτησαι παρ᾽ ἐμοῦ, καὶ
δώσω σοι ἔϑνη τὴν κληρονομίαν σους. ὧν εἰς τὸν ae τῶν
ἁγίων μεταστάντων, τἀναντία τῷ Ἰσραὴλ ἔσεσϑαι ϑεσπίζει. 5 φησὶν
γοῦν" »καὶ Ἰσραὴλ ἐποίησεν ἐν ἰσχύϊε. τί δὲ ἐποίησεν ἐν ἰσχύϊ m) τὴν
πάντων μεγίστην ἀσέβειαν; διὸ »ἐξεγερϑήσεταις ἀπ᾽ αὐτῶν καὶ ἐξα-
»αστήσεται. Τοῖς οὗτος 7 ὁ προφητευόμενος τοῦ ϑεοῦ λόγος, ὃς
καὶ ἀπώλεσεν »σωξόμενον ἐκ πόλεωςε; οἶμαι δὲ τὴν Ἱερουσαλὴμ αἰ-
γνίττεσϑαι, ἐξ ἧς Otro πᾶς σωζόμενος, 7 καὶ τὸ πᾶν τοῦ ἔϑνους
αὐτῶν πολίτευμα. ταῦτα δὲ ὁποίου τέλους ἔτυχεν, ὁμοῦ τῇ τοῦ 00-
τῆρος ἡμῶν εἰς ἀνθρώπους ἐκλάμψει τῶν μὲν πρὶν εἰδωλολατρῶν
ἐθνῶν εἰς τὸν αὐτῶν μεταστάντων κλῆρον, τοῦ δὲ Ἰουδαίων ἔϑνους
xai τῆς μητροπόλεως αὐτῶν πεπονϑότων ὁποῖα οὐδεπώποτε, οὐ
μαχρῶν δεῖν οἶμαι λόγων.

11᾿4λλὰ τὰ μὲν τῆς συμφωνίας τῆς τε προφητικχῆς προρρήσεως
xai τῆς εὐαγγελικῆς συμπεράνσεως ὧδέ πος ἐχέτω τέλους. τί δ᾽ ἦν τὸ
αἴτιον τῆς ἐπιλάμψεως τοῦ φανέντος ἀστέρος, συνιδεῖν ἄξιον. »εἰς
σημεῖάς φησιν 0 Μωσῆς καὶ »εἰς καιροὺς« τεϑεῖσϑαι τοὺς πάντας
»ἐν τῷ στερεώματις ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ ἀστέρας. ξένος δὲ ἦν καὶ οὐ συνή-
Ins οὐδὲ τῶν πολλῶν καὶ γνωρίμων εἷς, ἀλλὰ τις καινὸς καὶ νέος
ἀστὴρ ἐπιφανεὶς τῷ βίῳ σημεῖον. δένου »oorijgoc« ἐδήλου χατα-
λάμψαντος τῷ παντὶ κόσμῳ, ὃς ἦν ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, μέγας xai
νέος ἀστήρ, οὗ τὴν εἰκόνα συμβολικῶς ὃ “φανεὶς τότε τοῖς μάγοις
ἐπεφέρετο. 13 ἐπειδὴ γὰρ καϑ'᾽ ὕλης τῆς ἱερᾶς καὶ ϑεοπνεύστου γρα-

2 Num. 24, 17 — 6 vgl. Num. 24, 11---18 — 9 Num. 24, 18 — 13 Psal. 2,8
— 16 Num. 24, 180 — 17. 19 Num. 24, 19 — 38, 32 vgl. Gen. 1, 14

3 ἡγεμόνας) vgl. S. 404,23 6 ποτε steht nach ueyaA. Z. 4 Prok. 16 τί Kl,
τὸ P | ἢ - Kl | τί-- ἐσχύϊ — Prok. 17f ἀπαναστήσεται Prok. 20 ἀπώλετο
Prok. 23 αὐτῶν sc. τῶν Ἰουδαίων 32 ἀστὴρ am Rande P 29 μωύσῆς P, Prok.

419

406 Eusebius

φῆς ὁ προηγούμενος τῆς διανοίας σχοπὸς μυστικώτερα καὶ Otia βού-
λεται παιδεύειν, μετὰ τοῦ καὶ τὴν πρόχειρον διάνοιαν σῴζεσϑαι ἐν
μέρει τῶν ἱστορικῶς πεπραγμένων, εἰχύτως καὶ ἡ μετὰ χεῖρας πρόρ-
ΠΟΙ ἐπληροῦτο πρὸς λέξιν ἐπὶ τῇ τοῦ προαναφωνηϑέντος ἀστέρος
ἐπὶ τῇ γενέσει τοῦ σωτῆρος ἡμῶν προφητείᾳ. 1 γίνονται μὲν οὖν
καὶ ἐφ᾽ ἑτέρων ἐπιδόξων καὶ ἐπιφανῶν ἀνδρῶν ξενιζόντων ἀστέρων
ἐχλάμψεις, οἷον τῶν χαλουμένων παρά τισιν χομητῶν, 7 δοκίδων, ἢ
πωγωνιῶν, 7] τινῶν ἑτέρων τούτοις παραπλησίων ἐπὶ μεγάλοις
πράγμασιν ἐξ ἔϑους ἀναφαινομένων. 4 ἀλλὰ τί γὰρ κρεῖττον ἢ
μεῖξ ζον τῷ παντὶ κόσμῳ γένοιτ᾽ ἄν ποτε οἷον τὸ διὰ τῆς σωτηρίου
ἐπιφανείας πᾶσιν ὑπάρξαν ἀνϑρώποις νοερὸν φῶς, εὐσεβείας καὶ ϑεο-
γνωσίας ἀληϑοῦς κατάληψιν λογικαῖς ψυχαῖς κομιζόμενον; οὗ δὴ χάριν
τὸ μέγα σημεῖον 0 προφανεὶς ἐδήλου ἀστήρ, μέγαν καὶ νέον qo-
στῆρα ἐπιλάμψαντα τῷ παντὶ κόσμῳ τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ πᾶσιν
αἰνιττόμενος.

15 Κατὰ τὸ αὐτὸ δὲ ἡ προφητεία ἄνϑρωπον ὁμοῦ καὶ ἀστέρα
ϑεσπίζει δι᾿ ὧν φησιν" »ἀνατελεῖ ἄστρον ἐξ Ἰακώβ, καὶ ἀναστήσεται
ἄνϑρωπος ἐξ ᾿Ισραήλε, τὸν μὲν οὐράνιον φωστῆρα τὸν ϑεὸν λόγον
εἶναι, τὸν αὐτὸν δὲ ἄνϑρωπον ὀνομάζουσα. διαφόρως δὲ αὐτὸν καὶ
ἐν ἑτέροις »ávaroAqv« ὁμοῦ καὶ »qdc« καὶ »ἥλιον δικαιοσύνηςς ἀπο-
καλεῖ, ὡς ἐν τοῖς πρώτοις ἀπεδείξαμεν. !deita τὸ μὲν ϑειότερον
αὐτοῦ, ἅτε φωτίζον »πάντα ἄνϑρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμονς,
τῷ τῆς ἀνατολῆς ἐπεφήμισεν προσρήματι, φήσας: »ἀνατελεῖ ἄστρον
ἐξ Ἰαχώβε, τὸν δὲ ἄνϑρωπον διὰ τὸ συμβὰν περὶ αὐτὸν πάϑος ὡς
ἂν πεπτωχότα »ἀναστήσεσϑαις ϑεσπίζει, ὁμοίως οἷς καὶ Ἡσαΐας περὶ
αὐτοῦ φησιν᾽ »xci ἔσται ἡ ῥίζα τοῦ Ἰεσ(σ)αὶ καὶ ὁ ἀνιστάμενος ἄρχειν
ἐθνῶν, ἐπ᾽ αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσιν«ε. καὶ σαφές γε, τίνα τρόπον τὸ φῶς
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐκ τοῦ Ἰακὼβ ἀνατεῖλαν (τοῦτ᾽ ἔστιν ἀπὸ τοῦ
ἐκ περιτομῆς λαοῦ), πᾶσι τοῖς ἔϑνεσιν, ἀλλ᾽ οὐχὶ τῷ Ἰακὼβ ὅϑεν καὶ
προῆλϑεν, ἐξέλαμψεν. Y! voro δὲ καὶ ἀπὸ πλείστων ἑτέρων πάρεστιν
ἐχλαβεῖν προφητειῶν, ὡς πρὸς αὐτὸν φασχουσῶν τὸν Χριστὸν »ióoU
τέϑεικά σε εἰς διαϑήκην γένους, εἰς φῶς ἐϑνῶνε, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ
ἐκ τῶν τοῦ Βαλαὰμ λόγων, δι᾿ ὧν φησιν" »ἐξελεύσεται ἐκ τοῦ σπέρ-
ματος αὐτοῦ ἄνϑρωπος, καὶ χυριεύσει ἐϑνῶν πολλῶν«. "'8τίνος δὲ

17. 28 Num. 24, 17 — 20 vgl. oben S. 344, 25; 248,8 υ. 12 — 22 vgl.
Joh. 1,9 — 25. 27 f vgl. Num. 24, 17. — 26 Jes. 11, 10 — 31 Jes. 49,6 —
33 Num. 24, 7

5 προφητεία P, ἐπιφανείᾳ Hkl 5 yıyv.P 6 yev£ocı+ vor ξενιζ. Hkl 7 do-
zíóov Steph., δωκίδων P 8 πωγωνιῶν Steph., zxoyoviov P 10 oiov P, ἢ Steph.
14 διαλαμψ. Prok.. 19 nach eivaı+ φάσκουσα Hkl 21 πρώτοις P, προτέροις Hkl Kl

420

Demonstr. evang. IX Cap. 1, 12—20. Cap. 2, 1—3 407

ix σπέρματος ἢ τοῦ Ἰσραήλ, Oc ἡ σύμφρασις παρέστησεν; καὶ δὴ
κυριεύσας ἐϑνῶν ὁ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν λόγος ἀκολούϑως τῇ προφη-
τείᾳ τὰς πάλαι πρότερον αὐτῶν ἀρχούσας ἀοράτους χαὶ μοχϑηρὰς
δυνάμεις καϑεῖλεν, καὶ »τὰ πνευματικὰ τῆς πονηρίαςς, τό τε στῖφος
τὸ daıuovızov, »ἀρχηγοὺς Μωὰβε xal »Σὴϑ'« καὶ »Ἐδὼμς καὶ »Πσαῦς
τροπικχώτερον ἐν τοῖς μετὰ χεῖρας ὠνομασμένα. 19 ἀσαφῶς δὲ κεί-
μενον παρὰ τοῖς ἑβδομήκοντα τὸ »δείξω αὐτῷ, καὶ οὐχὶ νῦν, μακα-
ρίζω, καὶ οὐχ ἐγγίζεις, σαφέστερον ὁ μὲν ᾿Ακύλας ἐξέδωκεν" »owouaı
αὐτόν, χαὶ οὐ νῦν, προσχοπῶ αὐτόν, ἀλλ᾽ οὐκ ἐγγύςς, ὁ δὲ Σύμμαχος
λευχότερον, φήσας" ὁρῶ αὐτόν, ἀλλ᾽ οὐκ ἐγγύοι. "ἡ λέγοιτο δ᾽ ἂν
ταῦτα ὑπὸ τοῦ Βαλαὰμ ὡς μακροῖς ὕστερον μετ᾿ αὐτὸν χρόνοις μελ-
λόντων ἐπιτελεσϑήσεσϑαι τῶν δηλουμένων" μετὰ γοῦν δισχιλιοστὸν
ἔτος τῆς προρρήσεως ἐπληροῦτο ταῦτα ἐπὶ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
εἰς ἀνθρώπους ἐπιδημίας.

I πὸ τοῦ Ἡσαΐου. »Ἰδοὺ κύριος κάϑηται ἐπὶ νεφέλης κού-
qe καὶ ἥξει εἰς Αἴγυπτον, καὶ σεισϑήσεται τὰ χειροποίητα Αἰγύπτου
ἀπὸ προσώπου αὐτοῦ, καὶ ἡ καρδία αὐτῶν ἡττηϑήσεται ἐν αὐτοῖς. «

Τὸ δ᾽ αἴτιον τοῦ τὸν κύριον ἥξειν εἰς Αἴγυπτον ϑεσπίζεσϑαι
τόδε μοι εἶναι δοκεῖ. πρῶτοι μὲν πάντων Αἰγύπτιοι τῆς πολυϑέου
καὶ δαιμονικῆς πλάνης ἀπάρξασϑαι λέγονται, καὶ τοῖς λοιποῖς πᾶσιν
ἀνϑρώποις αἴτιοι καταστῆναι δεισιδαιμονίας, ἀλλὰ καὶ πάντων μᾶλλον
περὶ τὰς δαιμονικὰς ἐνεργείας τε καὶ περιεργίας ἠσχολῆσϑαι. 2 οὗτοι
δὲ καὶ ὑπὸ τῆς ἐνθέου γραφῆς ἐχϑοοὶ τοῦ λαοῦ τοῦ ϑεοῦ ἄνωϑεν
καὶ ἐξ ἀρχῆς γεγονέναι μεμαρτύρηνται, καὶ ὃ γε παλαιὸς αὐτῶν βασι-
λεὺς ὁμολογῶν μὴ εἰδέναι τὸν κύριον ἀναγέγραπται, ὅτε δὴ ἔφασχεν
»οὐχ οἶδα τὸν κύριον, καὶ τὸν Ἰσραὴλ ovx ἐξαποστέλλως. τὸ δὴ οὖν
μέγα ϑαῦμα τῆς ἐνϑέου τοῦ Χριστοῦ δυνάμεως παραστῆσαι βουλό-
μενος ὁ λόγος, ϑεσπίζει τοῦ κυρίου τὴν εἰς Αἴγυπτον ἄφιξιν, ἐφ᾽
7j μεταβολὴν οὐ τὴν τυχοῦσαν τῶν Αἰγυπτίων ἔσεσϑαι προφητεύει,
λέγων Eins’ »καὶ γνώσονται οἱ Αἰγύπτιοι τὸν κύριον«ε, οἱ πρὶν μὴ
εἰδότες αὐτόν, »καὶ εὐξονται τῷ κυρίῳ εὐχᾶςε, καὶ τὰ τούτοις παρα-
πλήσια. δ ἀνωτέρω μὲν οὖν ἐν τῷ πρὸ τούτου κεφαλαίῳ »κληρονο-

4 Ephes. 6, 12 — 5 vgl. Num. 24, 17 u. 15 — 7. 8. 10 Num. 24, 17 —
15 Jes. 19, 1 — 19 vgl. S. 286, 24 — 23 vgl. Exod. 1, 88 — 26 Exod. 5, 2
— 80 Jes. 19, 21 — 32 S. 404. 25

Vor Ἰδοὺ Z. 15: óc ὁ χύριος ἐπιβὰς ov ἀνείληφεν ἐξ ἁγίας παρϑένου σώμα-
τος ἥξειν εἰς αἴγυπτον ῥητῶς τε xal κατὰ διάνοιαν ἐϑεσπίζετο πᾶσά τε ἐπὶ τῆς
παρουσίας αὐτοῦ χαϑαιρεϑήσεσϑαι τῶν ἐθνῶν δεισιδαιμονία

12 γοῦν P, γὰρ Prok. 19 πρῶτοι Steph., πρῶτον P 26 ἐξαποστελλῶ (sic) P
e

421

422

408 Eusebius

- > > - - >
μίας τοῦ ϑεσπιζομένου » EóOu« xai » Πσαῦ« ἐλέγετο, τῶν ἀλλοτρίων
-29 e - ^ E -
τοῦ JoQo75A οὕτω omuawousvov' ἐνταῦϑα δὲ ἡ Αἴγυπτος καὶ ὁ τῆς

\ > - > > - - ^ E
Αἰγύπτου λαὸς οὐχέτι τῶν εἰδώλων ἀλλ᾽ αὐτοῦ τοῦ παρὰ τοῖς b

Ιουδαίων προφήταις ϑεολογουμένου κυρίου ϑεσπίζεται. 4 ἅπερ εἰ μὲν
μὴ ὄψει συντελούμενα ϑεωρεῖται, οὐχ ἔστιν εἰπεῖν τὴν ϑεσπιζομένην
ἄφιξιν τοῦ κυρίου εἰς τὴν Αἴγυπτον γεγονέναι" εἰ δὲ ὑπὲρ πάντα
λόγον ἡ ἀλήϑεια μαρτυρεῖ τοῖς πράγμασιν καὶ τοῖς ἀγνωμονεστάτοις
ἐναργῶς δείκνυσιν αὐτοὺς Αἰγυπτίους τῆς μὲν ἐξ αἰῶνος πατροπαρα-
δότου δεισιδαιμονίας ἀνακεχωρηκότας, οἰχειωϑέντας δὲ τῷ ϑεῷ τῶν
ταῦτα προαναφωνησάντων προφητῶν ai τοῦτον μόνον σέβοντας
xci πάντα ϑάνατον ἀσπαζομένους ὑπὲρ τῆς εἰς αὐτὸν εὐσεβείας, ὥρα
μὴ ἄλλως ταῦτα γεγονέναι συνομολογεῖν ἢ τοῦ κυρίου ἐληλυϑότος εἰς
diyorrov ἀκολούϑως τῇ προκειμένῃ προρρήσει.

5 Ἔστι μὲν οὖν καὶ ἄλλως τὸν λόγον αἰνίττεσϑαι τροπικῶς τὸν
περίγειον κόσμον, εἰς ὃν ὁ λόγος προφητεύει τὸν κύριον »ἐπὶ νεφέλης
κούφηςς ἥξειν, οὕτω τὸ» ἐκ παρϑένου καὶ πνεύματος ἁγίου ληφϑέντα
αὐτῷ ἄνϑρωπον αἰνιττόμενος, )χειροποίητας δὲ » Αἰγύπτους« σεισϑή-
σεσϑαι, τὰ τῶν ἐϑνῶν ξόανα καὶ τοὺς ἐν αὐτοῖς δαίμονας, ος αὐ
πάλιν Αἰγυπτίους ἡττωμένους πάντας, τοὺς πάλαι πρότερον περὶ
τὴν εἰδωλολατρίαν ἐπτοημένους. ὃπλὴν ἀλλὰ καὶ σωματικῶς τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν ἐπικομισϑέντος τῇ Αἰγυπτίων χώρᾳ, ὅτε κατὰ τὸν
χρησμὸν ἀναστὰς ὁ Ἰωσὴφ παρέλαβεν τὴν Magpıau καὶ τὸ παιδίον
καὶ ἦλϑεν εἰς Αἴγυπτον, ἀπορρήτῳ δυνάμει καὶ ἐνεργείᾳ τὰς αὐτόϑι
τὸ πρὶν οἰχούσας πονηρὰς δυνάμεις εἰκὸς οὐ μιχρῶς κεχινῆσϑαι, καὶ
μάλιστα ὅτε διὰ τῆς μετέπειτα διδασκαλίας αὐτοῦ μυρία πλήϑη τῶν
τὴν Αἴγυπτον οἰχούντων, τῆς τῶν δαιμόνων ἀποφυγόντα πλανήσεως,
ἔτι xai νῦν τὸν τῶν ὅλων ὁμολογεῖ μόνον εἰδέναι ϑεόν. τὰ δ᾽ ἐν
τοῖς ἑξῆς ἐπιλεγόμενα, αἰνιγματώδη ὄντα πλείονός τε δεόμενα πραγ-
ματείας, ἐπ᾿ οἰκείας σχολῆς ἑρμηνεύσομεν. ͵

III. Aro τῶν ᾿ἀριϑμῶν. »Φησὶν Βαλαὰμ υἱὸς Βεώρ, φησὶν ὁ
ἄνϑρωπος ὁ ἀληϑινῶς ὁρῶν, φησὶν ἀκούων λόγια ἰσχυροῦ, ὅστις
ὕρασιν ϑεοῦ εἶδεν, ἐν ὕπνῳ, ἀποκεχαλυμμένοι οἱ ὀφϑαλμοὶ αὐτοῦ"
oc καλοὶ οἱ οἶχοί σου, Ἰακώβ, αἱ σκηναί σου, Ἰσραήλ᾽ cot νάπαι

15. 17. 187 vgl. Jes. 19,1 — 22f vgl. Matth. 2, 14 — vgl. Euseb. Ecl. proph.
I 13 (S. 47, 27 ff ed. Gaisford) — 30 Num. 24, 3—9

Vor Φησὶν Z. 30: ὡς ὁ χριστὸς εἰς alyvnvov ἥξειν κἀχεῖϑεν ἐπανελεύσεσϑαι
προείρητο

107 τὸν.. ληφϑέντα αὐτῷ ἄνθρωπον: den von ihm angenommenen Menschen
(die von ihm angenommene menschliche Natur)

423

Demonstr. evang. IX Cap. 2, 3—6. Cap. 3, 1—6 409

σχιάζουσαι, καὶ oc παράδεισος ἐπὶ ποταμῶν" xci oc αἱ σκηναί, ἃς
ἔπηξεν κύριος, ὡσεὶ κέδροι παρ᾽ ὕδατα. ἐξελεύσεται ἄνϑρωπος ἐκ
τοῦ σπέρματος αὐτοῦ, καὶ κυριεύσει ἐϑνῶν πολλῶν, καὶ ὑψωϑήσεται
ἡ Γὼγ βασιλεία, καὶ αὐξηϑήσεται ἡ βασιλεία αὐτοῦ. ϑεὸς οδήγησεν
5 αὐτὸν ἐξ Αἰγύπτου, ὡς δόξα μονοχέρωτος αὐτῷ" ἔδεται ἔϑνη ἐχϑρῶν
αὐτοῦ, καὶ τὰ πάχη αὐτῶν ἐχμυλιεῖ, καὶ ταῖς βολίσιν αὐτοῦ κατατο-
ξεύσει ἐχϑρόν. κατακλιϑεὶς ἀνεπαύσατο Oc λέων καὶ Oc σκύμνος"
τίς ἐγερεῖ αὐτόν; οἱ εὐλογοῦντές σε εὐλόγηνται καὶ οἱ καταρώμενοί
σξε κεκατήρανται. c
10 Σ᾿ Ανωτέρω διὰ τῆς προτεταγμένης προφητείας φήσας ὃ χρησμὸς
τὸν κύριον ἥξειν εἰς Αἴγυπτον, ἐδήλου τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ διακομιδὴν τὴν ἅμα τοῖς γονεῦσιν εἰς Αἴγυπτον αὐτῷ γενη-
σομένην" ἐν τούτοις δὲ τὴν ἐπάνοδον Eins καὶ ἀκολούϑως τὴν ἀπ᾽
Αἰγύπτου, ἣν ἅμα τοῖς γονεῦσιν εἰς τὴν γῆν τοῦ Ἰσραὴλ ἐποιήσατο,
15 ϑεσπίζει, λέγων" »ϑεὸς οὐδήγησεν αὐτὸν ἐξ Αἰγύπτους. ὃ μόνος δὲ ἦν
ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ καὶ οὐδὲ ἄλλος
ὁ ἐκ τοῦ σπέρματος Ἰσραὴλ καὶ τοῦ Ιουδαίων ἔϑγτους προελϑὼν xci
πολλῶν κατακυριεύσας ἐϑνῶν, ὥστε ἀναμφιλόγως ὁμολογεῖσϑαι πέρας
ἔχειν ἐπ᾿ αὐτῷ καὶ τὴν παροῦσαν πρόρρησιν διαρρήδην ἐκφωνοῦσαν,
20 ὅτε δὴ ἐκ τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους »ἐξελεύσεταίς τις »ἄνϑρωποςς »καὶ
κυριεύσει ἐϑνῶν πολλῶν«. 4 λεγέτω ὁ βουλόμενος εἰ ἔχοι ἄλλον
συστῆσαι, τῶν πώποτε παρ᾽ Ἑβραίοις ἐνδόξων, πολλῶν ἐϑνῶν ἂρ-
&arvra' ἀλλ᾽ οὐκ ἂν εἴποι τις, ὅτε μηδὲ γέγονεν. ἐπὶ δέ ys τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν, κἂν ἡμεῖς μὴ λέγωμεν, αὐτή γε ἡ ἀλήϑεια βοήσει καὶ
25 μέγα χεχράξεται, ἄντικρυς παριστῶσα ὕπως ἡ ἔνϑεος αὐτοῦ δύναμις
διὰ τοῦ ἀναληφϑέντος αὐτῷ ἐκ σπέρματος Ἰσραὴλ τοῦ κατὰ σάρχα
ἀνϑρώπου ἐκυρίευσεν καὶ εἰσέτι νῦν κυριεύει »ἐϑνῶν zoAAQv«. 9 αὐτὸς
ἄρα οὗτος ἐχεῖνος ἦν καὶ οὐδ᾽ ἄλλος, ὃν ἡ προφητεία προηγόρευσεν,
xa9^ ὃν καὶ »ἡ Toy« wan »βασιλείας, τῆς Χριστοῦ δυνάμεως συναυ-
80 ξούσης. τοῦτον δ᾽ ἐνταῦϑαά φασιν αἰνίττεσϑαι xa^ Ββραίους τὸν
τρόπον τὴν gd Ῥωμαίων βασιλείαν, ἢ καὶ συνήκμασεν ἡ Χριστοῦ
διδασχαλία. ὃ μέμνηται δὲ τοῦ Γὼγ καὶ ὃ προφήτης Ἰεζεκιήλ, »ἂρ-
χοντα Pos Μοσὸχ xci Θοβὲλ. ὀνομάζων" διὰ μὲν τοῦ Pos τὴν

2 vgl. Euseb. Ecl. proph. 1 18 (S. 46, 20 ff) — 10 oben S. 407, 15 — 10—411, 20
vgl. Prokop., B 87 I 868 B ff — cod. Monac. 358 fol. 328r ff — 15 Num. 24,8
— 16—21. 25—27. 29 vgl. Num. 24,7 — 29 vgl. Euseb. Ecl. proph. I 13
(S. 47, 31 ed. E ἰω — 991 Ezech. 38, 3

8 ἐγερεῖ} S. 411, 19 ἀναστήσει, wie LXX ‚14 ἣν Steph, v P 29 τοῦ Γὼγ
Prok. 80f τοῦτον. . τὸν τρόπον: in dieser Weise, durch Gog 30 φασὶν
(nach S) Gaisf, φησὶν Ρ 31 τῶν über der Zeilein P, — Prok. | za < Prok.

NER

410 Eusebius

Ῥωμαίων, ὡς ἔοιχεν, πόλιν αἰνιττόμενος, ἐπεὶ καὶ ἀρχὴ καὶ κεφαλὴ
κατὰ τὴν Ἑβραίων φωνὴν διὰ τοῦ Ῥὼς δηλοῦται, διὰ δὲ τοῦ Μοσὺχ e
τὴν Mvolav καὶ τὰ πέριξ ταύτης ἔϑνη, ὅσα νῦν οἰχεῖα Ῥωμαίων ἐστίν,
διὰ δὲ τοῦ Θοβὲλ τὴν ᾿Ιβηρίαν, (ὡς) ὁ Ἰώσηπος δηλοῖ, ἀπὸ τοῦ Θοβὲλ

5 γεγονέναι φάσχων Θοβεήλους τοὺς Ἴβηρας. ὧν ἁπάντων ἄρχοντα
τὸν Toy ὑψωϑήσεσϑαί φησιν ἐπὶ τῆς τοῦ προφητευομένου Χριστοῦ
παρουσίας, ὃν ὃ »ϑεὸς οὐδήγησεν ἐξ Αἰγύπτους, ὅτε κατὰ τὸν Mer-
ϑαῖον, ἐπιβουλεύοντος τοῦ Ἡρώδου παιδὶ ovrt αὐτῷ, χρηματισϑεὶςς ὁ
Ἰωσὴφ »παρέλαβεν τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ, καὶ ἐπανῆλϑεν

10 εἰς γῆν ἸΙσραήλκε.

»dó&a« δὲ »μονοχέρωτος αὐτῷ« τῷ Χριστῷ παρῆν, διὰ τὸ »ἐν d
αὐτῷ« εὐδοκηκέναι κατοικῆσαι »πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς ϑεότητος-, κατὰ
τὸν ἱερὸν ἀπόστολον. Ἰδιόπερ Oc κέρας ἐπιγραφόμενος τὸν τῶν
ὅλων ϑεὸν xci πατέρα αὐτοῦ, »μονόκερως« καὶ ἐν ἑτέραις γραφαῖς

15 ὠνομάσϑη. ὁ δ᾽ αὐτὸς τοῦ ϑεοῦ λόγος τοῖς νοητοῖς καὶ λογικοῖς
αὐτοῦ βέλεσιν τὸν ἐχϑρὸν καὶ ἀντικείμενον αὐτῷ διάβολον πᾶσας τε
τὰς Kup αὐτὸν ἀοράτους χαὶ πονηρὰς δυνάμεις διὰ κρείττονος xci
ἀκαταμάχου δυνάμεως ἤλαυνεν, εἰσέτε τε νῦν κυ Ὀιεύει ἐϑνῶν πολλῶν,
ὧν »τὰ πάχης καὶ »TO φρόνημα τῆς σαρκὸς« λεπτύνων ἐπὶ τὴν στενὴν

20 ὁδὸν τῆς αἰωνίου ζωῆς ἐπιτηδείους κατασκευάζει. 42

δ ᾿Αλλὰ καὶ »κατακχλιϑεὶς« αὐτὸς οὗτος ὁ ἐξ Ἰσραὴλ προελϑὼν ἄν-
ϑρῶπος, 0 κατακυριεύσας ἐϑνῶν πολλῶν, »ἀνεπαύσατος, φησίν, »οὑς
λέωνε, οὕτω δηλῶν ἣν ἀνεδέξατο οἰκονομίαν, καϑ΄ ἣν ὥσπερ τις
βασιλικὸς καὶ ϑαρραλέος ϑὴρ ἀνεπαύσατο, μηδενὸς αὐτοῦ τὴν ἀρχὴν

25 χαὶ τὴν βασιλείαν μεταστήσασϑαι δυναμένου" πάντες τε οἱ τὸν Χριστὸν
γ»εὐλογοῦντεςς, λόγῳ τε καὶ βίῳ σεμνύνοντες τὴν ἀρετὴν τοῦ διδα-
σχάλου, τῆς ἐκ ϑεοῦ μετειλήφασιν εὐλογίας, αὔξοντες ὁσημέραι καὶ
πληϑύνοντες, κατὰ τὸ ναὐξάνεσϑε xci πληϑύνεσϑε, καὶ πληρώσατε
τὴν γῆνε, ἀληϑέστερον ἐπ᾿ αὐτῶν καὶ ϑεοπρεπέστερον τῆς ϑείας

80 ἐκτελουμένης φωνῆς, ὡς ἔμπαλιν οἱ ἀπὸ πρώτης τῆς κατ᾽ αὐτοῦ b
ἐπιβουλῆς εἰσέτι καὶ νῦν αὐτὸν ἐν τοῖς αὐτῶν συνεδρίοις ἀρώμενοι

4 vgl. Joseph. A. J. I 6, 1 (124) — 6. 19 vgl. Num. 24, 7 — 7 Num. 24, 8
— 8 vgl. Matth. 2, 22 — 9 Matth. 2, 21 — 11. 16 vgl. Num. 24, 8 — 11 ff vgl.
Kol. 2,9 — 14 z.B. Deut. 33, 17; Psal. 91, 11 — 18. 22 vgl. Num. 24,7 —
19 vgl. Num. 24, 8 — Röm. 8, 6 — 19f vgl. Matth. 7, 14 — 21ff vgl. Num.
24,9 u.7 — 26 vgl Num. 24,9b — 28 Gen. 1, 28 — 31 vgl. Num. 24, 9. —
vgl. Justin. Dial. c. Tryph. 96 (Migne 6, 704 A)

4 óc + Hkl,Prok. 19 nach ϑεοτ. -- σωματιχῶς Prok. 17 ἀμφ᾽ Steph.
19 φρόνημα Steph. Prok., φρόνιμα P | τὴν <Prok. 25 μεταστήσασϑαι Steph.,
μεταστήσεσϑαι P 26 βίῳ P, ἔργῳ Prok.

Ε10

Demonstr. evang. IX Cap. 3, 6—13. Cap. 4, 1 411

τὴν ix ϑεοῦ κατάραν ἐξ ἐχείνου καὶ εἰσέτε δεῦρο καϑ' ἑαυτῶν ἐπε-
σπάσαντο. 9 διὸ καὶ τὴν ἐσχάτην οὐ μόνον τῆς βασιλείας ἀλλὰ καὶ
τοῦ πάλαι σεμνοτάτου αὐτῶν ἁγιάσματος ἐρημίαν τε καὶ φϑορὰν οὐ
παύονται πρὸ ὀρϑαλμῶν ὁρῶντες.

"Ἄξιον δὲ παραϑεῖναι τοῖς μετὰ χεῖρας τὴν πρὸς τὸν Ἰούδαν τοῦ
Ἰακὼβ προφητείαν, ἣν καὶ αὐτὴν ἐναργέστατα εἰς τὸν ἡμέτερον 60-
τῆρα ἐφαρμόζειν προπαρεστήσαμεν, συνιδεῖν τε τὴν ἐν ἑκατέροις
συμφωνίαν. "os γὰρ ἐνταῦϑα εἴρηται »ἐξ ξελεύσεται ἄνϑρωπος ἐκ
τοῦ σπέρματος αὐτοῦς (δῆλον δ᾽ ὅτι τοῦ Ἰακώβ), οὕτως κἀκεῖ »ix
βλαστοῦ, υἱέ μου, ἀνέβης« εἴρητο ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ Ἰακὼβ πρὸς τὸν
προφητευόμενον. 1 καὶ oc ἐπὶ τοῦ παρόντος λέγεται τὸ »xal xvQt-
εὐσει ἐϑνῶν πολλῶνε, ὁμοίως καὶ ἐν ἐκείνοις τὸ »καὶ αὐτὸς ἔσται
προσδοχία ἐϑνῶν«.. καὶ πάλιν ἐνταῦϑα μὲν »ἔδεταις, φησίν, »ἔϑνη
ἐχϑρῶν αὐτοῦ, καὶ ταῖς βολίσιν αὐτοῦ κατατοξεύσει ἐχϑρόν«, ὡσαύ-
τῶς δὲ xai ἐν ἐχείνοις »αἱ χεῖρές σου ἐπὶ νώτου τῶν ἐχϑρῶν σους
ἐλέγετο. 12καὶ τὸ »σχύμνος λέοντος, Ἰούδας καὶ τὸ »ἀναπεσὼν ἐχοι-
μήϑης oc λέων καὶ ὡς σκύμνος" τίς ἐγερεῖ αὐτόν;« ἐν ἐκείνοις εἰρη-
μένον οὐδέν μοι δοχεῖ διαφέρειν τῆς μετὰ χεῖρας λέξεως qaoxovonc
»χατακλιϑεὶς ἀνεπαύσατο Oc λέων xci oc σχύμνος, τίς ἀναστήσει
αὐτόν; «

Ταῦτα δὲ εἰχότως εἰς ταυτὸν συνηγάγομεν, ἵν ὥσπερ »ἐπὶ στό-
ματος δύο μαρτύρωνς τῆς ἐν ταῖς προφητείαις συμφωνίας 7 περὶ
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀπόδειξις βεβαιοτέραν λάβοι τὴν κύρωσιν. Jm πάντα
δ᾽ οὖν τὰ εἰς τὴν τοῦ Ἰακὼβ πρόρρησιν τεϑεωρημένα ἁρμόσειεν ἂν
καὶ εἰς τὴν τοῦ Βαλαὰμ τῆς ὁμοιότητος τῶν λεγομένων ἕνεκα. εἰ
δὴ οὖν ἐκεῖνα διὰ πολλῆς ἀποδείξεως ἐπὶ τὸν ἡμέτερον σωτῆρα
πεπληρωμένα συνέστη, ἀκόλουϑον ἂν εἴη καὶ τὰ παρόντα ὁμολογεῖν.

IV. Aro ro? ᾿ὡσηέ. »Καὶ ἐξαναστήσεται ἀπώλεια ἐν τῷ λαῷ
600, καὶ πάντα τὰ περιτετειχισμένα σου οἰχήσεται. ὡς ἄρχων Σαλα-
μὰν ἐκ τοῦ οἴχου Ἱεροβοάμ, ἐν ἡμέραις πολέμου μητέρα ἐπὶ τέκνοις
ἠδάφισαν, οὕτω ποιήσω ὑμῖν, οἶχος Ἰσραήλ, ἀπὸ προσώπου τῶν
ἀδικιῶν ὑμῶν. ορϑρου ἀπερρίφη βασιλεὺς ᾿Ισραήλ, διότι νήπιος o-

4 vgl. S. 352, 18 — 8. 11 Num. 24, 7 — 9 Gen. 49, 9 — 12 Gen. 49, 10 —
13 Num. 24, 8 — 15 Gen. 49, 8 — 16 Gen. 49, 9 — vgl. Euseb. Ecl. proph.
I 8 (S. 23, 17 f) — 19 Num. 24, 9 — 21 Matth. 18, 16 — 28 Hos. 10,14—11,1
28 Euseb. Ecl. proph. III 11 (S. 112, 2 ff)

Vor Καὶ ἐξαν. Z. 98: ἔτι περὶ τοῦ -ἐξ alyınrov ἐχάλεσα τὸν υἱόν μους καὶ
περὶ ἡρώδου τοῦ βασιλέως καὶ περὶ τῆς καϑαιρέσεως τῆς ἰουδαίων βασιλείας

22 ob &&-+ vor tzc? Hk] KI 80 τέχγοις, mit οἱ von später Hand statt v P

426

sov T

412 Eusebius

ραήλ, xci ἐγὼ ἠγάπησα αὐτόν, καὶ ἐξ Αἰγύπτου μετεχἄλεσα và τέκνα
αὐτοῦ. Ὡδουλεύσας τῷ Ἑβραϊχῷ, »i& Αἰγύπτου ἐκάλεσα τὸν viov
μους ἐξέδωκεν ὁ ᾿άχύλας. Ι

᾿Αναγκαίως δὲ τὸ ῥητὸν ἐπεσημειωσάμην, ἐπείπερ καὶ ὁ Mar-
ϑαῖος τέϑειται τὴν προφητείαν, ὁπηνίχα εἰς Αἴγυπτον διακομισϑῆναι
τὸν Ἰησοῦν κἀκεῖϑεν ἐπανελϑεῖν ἐπὶ τὴν γῆν τοῦ Ἰσραὴλ ἐδήλου.
εἰ δὲ ἐπιμέμφοιτό τις τῇ εἰς Alyoarov ἀναχωρήσει τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν, ἴστω κατὰ λόγον αὐτὴν γεγονέναι. 3 οὐτε γὰρ ἐπισχεῖν τὸν
Ἡρώδην τῆς αὐτοπροαιρέτου κακίας προσῆχον ἦν ovr αὐ βρέφος ἔτ
ὄντα τὸν σωτῆρα τῶν ϑαυμάτων ἀπάρφξ ξασϑαι καὶ πρὸ καιροῦ τὴν
ϑείαν ἐπιδείκνυσϑαι δύναμιν, ὅπερ ἂν ἐπράχϑη, εἰ παραδόξως ἐπιβου-
λεύοντα αὐτῷ τὸν Hoodnv μετῆλϑεν, Pe ὑπομείνας τὴν εἰς
Alyoarov ἅμα τοῖς γονεῦσιν ἀναχώρησιν. 4 ἀλλὰ γὰρ ἢ» τῆς κρείτ-
Tovos οἰκονομίας ἐπὶ καιροῦ τοῦ προσήχοντος τῶν τῆς ϑεότητος
ἀπάρξασϑαι ϑαυμάτων. ᾧ γε διὰ παντὸς τοῦ βίου τὸ πρᾶον καὶ
ἀνεξίκαχον μεμαρτύρηται, προχείρῳ μὲν εἰς τὰς εὐποιίας καὶ τὰς
κοινὰς εὐεργεσίας γενομένῳ, μηδένα δὲ τῶν μὴ ἀκουόντων ἀμυνομένῳ,
μηδ᾽ ὅτε »ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἤγετο, καὶ ὡς ἀμνὸς ἐναντίον
τοῦ χκείροντος ἄφωνοςς, "πῶς εἰκὸς ἣν τὸν τοιοῦτον δεῖν ἐν παιδίῳ
μὴ οὐχὶ ὑποχωρῆσαι τῇ τοῦ Ἡρώδου κακίᾳ; ᾧ καὶ ἐν ἀνδρὶ τὸ àva-
χωρεῖν καὶ τοὺς πονηροὺς ἐχχλίνειν μεμαρτύρηται ἐπιχρύπτεσϑαί τε
καὶ ὑποφεύγειν τὸν ἐπὶ ταῖς παραδοξοποιίαις ἔπαινον" παρήνει γοῦν
τοῖς ὑπ᾿ αὐτοῦ ϑεραπευομένοις μηδενὶ λέγειν.

9 Ej δ᾽ ἐπὶ τὸν λαὸν τὴν προφητείαν ἀναφέροι T φάσχων περὶ
τοῦ ἐκ σπέρματος τοῦ Ἰσραὴλ λαοῦ εἰρῆσϑαι, ἐπιστησάτω τῇ τοῦ
λόγου ἀκολουϑίᾳ, ταῦτα ἔσεσϑαι φησάσῃ μετὰ τὸ εἰπεῖν Og πρὸς
αὐτὴν τὴν Ἱερουσαλήμ᾽ »καὶ ἐξαναστήσεται ἀπώλεια ἐν τῷ λαῷ σου.
καὶ πάντα τὰ περιτετειχισμένα Gov οἰχήσεταις, "xoi ἅπερ, φησίν, ὃ
τοιόσδε »GQycor« πέπονϑεν xarà τὸν ἐπελϑόντα αὐτῷ πόλεμον, ἐν
ᾧ »μητέρα ἐπὶ τέκνοις ἠδάφισανε, τὰ παραπλήσια καὶ »ὑμῖνε αὐτοῖς
»ποιήσως διὰ τὰς κακίας ὑμῶν (»Ouiv« δὲ τίσιν ἢ τοῖς καλουμένοις
ἸΙσραηλίταις;), ol καὶ ἀπερρίφητε σὺν τῷ βασιλεῖ ὑμῶν (τὸν Ἡρώδην
αἰνιττόμενος). 8 αὶ ταῦτά γε πάντα πεπόνϑατε, »διότι παῖςε, φησίν,

2 vgl. Euseb. Ecl. proph. III 11 (S. 112, 11 ff ed. Gaisford), z. T. ganz wört-
lich dasselbe — Hos. 11, 1 — 5 vgl. Matth. 2, 13 u. 21 — 6 vgl. Orig. c. Cels. I 66
— 18 Jes. 53, 7 — 20 vgl. z.B. Matth. 12, 15 — 22 vgl. z. B. Matth. 8, 4; Mark.
7, 96 — 24—S. 413, 15 vgl. Euseb. Ecl. proph. III 11 (S. 113, 12—114, 12 ed.
Gaisford), z. T. ganz wórtlich — 27. 29 Hos. 10, 14 — 32. 33 vgl. Hos. 11, 1

2 ἐξὶ vgl. S. 413, 1 15—23 Interpunktion von Kl 33 γε Steph, τε P |
παῖς usw. aus Aquila, vgl. Ecl. proph. 112, 20

Demonstr. evang. IX Cap. 4, 1-11. Cap. 5, 1—2 413

»Ἰσραήλ, καὶ ἐγὼ ἠγάπησα αὐτόν, καὶ ἀπ᾽ Αἰγύπτου ἐκάλεσα τὸν
viov μους. πῶς γὰρ οἷόν τε κατὰ τὸ αὐτὸ τοῖς αὐτοῖς ἐπιμέμφεσϑαι
καὶ πάλιν τοὺς αὐτοὺς ἐπαινεῖν; ἀλλ᾽ ἣν ὃ ἀληϑὴς νοῦς ταύτην ἔχων
τὴν ϑεωρίαν" Ἰσραὴλ γὰρ ὃ Χριστὸς καὶ καϑ' ἕτέρας ἀνηγόρευται
προφητείας, ὥσπερ οὖν καὶ ἐπὶ τῆς παρούσης. 9 ἐπειδὴ τοίνυν οὗτος,
φησίν, ὑπήχοός μοι γενόμενος "μορφὴν δούλους εἴληφεν zal γέγονεν
παιδίον ἀγαπητὸν ἐμοί, πᾶσαν τὴν ἐμὴν ἐκτελέσας βουλήν, διὰ τοῦτο
αὐτὸν μὲν ἀπὸ τῆς (νοητῆς) Αἰγύπτου, εἰς ἣν ἐνανϑρωπήσας κατε-
λήλυϑεν (οὕτω δηλουμένου τοῦ περιγείου τόπου) 7 καὶ ἐξ αὐτῆς τῆς
προχείρου, οἷα γνήσιον (xai) ἀγαπητὸν υἱὸν ἀνεκαλεσάμην᾽ ὑμᾶς δέ,
τοὺς πρὸς ovc ὁ λόγος, σὺν καὶ τῇ ὑμετέρᾳ βασιλείᾳ ὄλεϑρος xa
ἀπώλεια παραλήψεται. 1 ταῦτα μὲν ἡ προφητεία" πρόδηλον δὲ ὅπως
ἀπὸ τῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν χρόνων πολιορκηϑείσης τῆς Ἱερουσαλὴμ
καϑῃρέϑη xal εἰς τὸ παντελὲς ἀπερρίφη ἡ μέχρι τότε συστᾶσα τοῦ
Ἰοιδαίων ἔϑνους αὐτονομία τε καὶ ἀρχή.

11 Πλὴν ἀλλὰ τρίτον ἤδη τὰ περὶ τῆς Αἰγύπτου καὶ τῆς αὐτόϑι
ἀφίξεως αὐτοῦ πεπροφήτευται. εἰ δέ τις αὐτὰ μηδαμῶς ἐφαρμόζειν
ἐπὶ τὸν ἡμέτερον λέγοι σωτῆρα, ἀλλὰ (ta) γε τῆς τοῦ ατϑαίου
παραϑέσεως ἀπὸ τῆς παρὰ Μωσεῖ μαρτυρίας αὐτῷ παρειλημμένα (ἣν
καὶ ἀρτίως διεληλύϑαμεν, τὸ »ὁ ϑεὸς οδήγησεν αὐτὸν ἐξ Αἰγύπτους«
διηγούμενοι), ἐπεὶ μηδ᾽ αὐτὸς ὁ εὐαγγελιστὴς ἀπὸ τῆς τοῦ Ὡσηὲ προ-
φητείας εἰλῆφϑαι αὐτῷ τὸ λόγιον ἔφησεν, .. Oc δύνασϑαι καί nodev
ἐπιζητήσαντας εὑρεῖν αὐτὸ κείμενον, ὅϑεν εἰχὸς τὸν εὐαγγελιστὴν
πεποιῆσϑαι αὐτοῦ τὴν ἔχϑεσιν.

V. 'Axó τοῦ Ἡσαΐου. »Φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ, ἑἕτοιμά-
σατε τὴν ὁδὸν κυρίου, εὐϑείας ποιεῖτε τὰς τρίβους αὐτοῦ. πᾶσα
φάραγξ πληρωϑήσεται, καὶ πᾶν ὅρος καὶ βουνὸς ταπεινοϑήσεται᾽
καὶ ἔσται τὰ σχολιὰ εἰς εὐϑεῖαν, καὶ ai τραχεῖαι, εἰς ὁδοὺς λείας, καὶ
ὀφϑήσεται ἡ δόξα κυρίου, καὶ ὄψεται πᾶσα σὰρξ τὸ σωτήριον τοῦ

- €
30 ϑεοῦ ὅτι κύριος ἐλάλησεν.«

2 Ἔδει καὶ ταύτην ἐπὶ τῶν χρόνων τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπὶ πέρας
6 Phil. 2, 7 — 10 vgl. Matth. 3, 17 — 20 Num, 24, 8 — 25 Jes. 40, 3—5
Vor Φωνὴ Z. 25: περὶ τοῦ xatà τὴν ἔρημον ἰωάννου κηρύγματος

3 τοὺς αὐτοὺς aus urspr. τοῖς αὐτοῖς P 10 νοητῆς + Kl aus Ecl. proph. |
xai + Steph. (auch Ecl. proph.) 14 re x«l Ecl. proph. 18 τά + Steph. 22 ὡς
δύνασϑαι usw. (ob corrupt?): so daß man kann, überall suchend, die Aussage an einer
Stelle angeführt finden, woher der Evangelist wahrscheinlich sein Citat geholt
hat | xaí ποϑεν Hkl (undecumque Donat.), xai πόϑεν P

€

438

NP 6 AR

414 Eusebius

ἐλϑεῖν τὴν πρόρρησιν. διόπερ κατὰ τὸν εὐαγγελιστὴν Aovxür »ἐν e
ἔτει πεντεκαιδεκάτῳ τῆς ἡγεμονίας Τιβερίου Καίσαρος, ἐπιτροπεύοντος
Ποντίου Πιλάτου τῆς ᾿Ιουδαίας«, xci τῶν τούτῳ συναριϑμουμένων,
»ἐγένετο „rue ϑεοῦ ἐπὶ Ἰωάννην, τὸν τοῦ Ζαχαρίου υἱὸν ἐν τῇ
5 ἐρήμφε" ὃς ἐλϑὼν »εἰς πᾶσαν τὴ» περίχωρον τοῦ Ἰορδάνου ἐχήρυσσεν
βάπτισμα μετανοίας εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶνε. τούτοις δ᾽ οὖν ὁ tv-
αγγελιστὴς ἐπιμαρτυρεῖ, λέγων" «χαϑὼς γέγραπται ἐν βίβλῳ λόγων
Ἡσαΐου τοῦ προφήτου" φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ, ἑτοιμάσατε τὴν
ὁδὸν κυρίους, καὶ τὰ Eine. 5 τί δὴ οὖν ἐβύα ἡ διὰ τοῦ Ἰωάννου d
10 φωνὴ ἐπὶ τῆς ἐρήμου κηρύσσουσα, ἢ »τοῖς ἐκπορευομένοις ὄχλοις
βαπτισϑῆναι ὑπ᾿ αὐτοῦς, ὡς ἑρπετοῖς ἐρήμου τυγχάνουσιν, οἰκείως
τὸ "γεννήματα ἐχιδνῶν, τίς ὑπέδειξεν ὑμῖν φυγεῖν ἀπὸ τῆς μελλού-
σης ὀργῆς; πάλιν τε αὖ τὰς σκολιὰς ψυχὰς »εἰς εὐϑείας« xal τὰς
τραχείας » εἰς ὁδοὺς λείας μετασχευάζουσα ἔφασχεν τοῖς αὐτοῖς"
15 »ποιήσατε οὖν καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. 4 χαὶ ταῦτὰ γε
σινετελεῖτο προπαρασχευάζοντος Ἰωάννου τοὺς ὀψομένους τὴν »0ó&av«
κυρίου, καὶ τὸ «καλούμενον ᾽σωτήριον τοῦ ϑεοῦς, οὐχ ἄλλον ὄντα
τοῦ Χριστοῦ, oc ἐμαρτύρει λέγων" »ἐγὼ μὲν ὑμᾶς ὕδατι βαπτίξω" 42
ἔρχεται δὲ ὃ ἰσχυρότερός μου ὀπίσω μου, οὗ οὐκ εἰμὶ ἄξιος τὰ ὑπο-
20 δήματα βαστάσαι" αὐτὸς ὑμᾶς βαπτίσει ἐν πνεύματι ἁγίῳ xci πυρίε.
505 καὶ ἰδὼν τὸν Ἰησοῦν ἐρχόμενον ἀνεφώνησεν" ide ὁ ἀμνὸς τοῦ
ϑεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου. οὗτός ἐστιν περὶ οὗ ἐγὼ
εἶπον, ὀπίσω μου ἔρχεται ἀνήρ, ὃς ἔμπροσϑέν μου yéyovev«. τὸν αὐτὸν
δὲ εἶναι »τὸ σωτήριον τοῦ ϑεοῦς xci ὁ Συμεὼν ἐμαρτύρησεν, ὃς
95 λαβὼν ἐπὶ ταῖς ἀγκάλαις βρέφος ὄντα τὸν Ἰησοῦν ἔφη" »νῦν ἀπο-
λύεις τὸν δοῦλόν σου, δέσποτα, κατὰ τὸ ῥῆμά σου ἐν εἰρήνῃ, ὅτι
εἶδον οἱ ὀφϑαλμοί μου τὸ σωτήριόν σου, ὃ ἡτοίμασας κατὰ πρόσωπον
πάντων τῶν λαῶν, φῶς εἰς ἀποχάλυψιν ἐϑνῶνςε. oic συνᾷδει καὶ b
ὁ προφήτης εἰπών" »xci ὄψεται πᾶσα σὰρξ τὸ σωτήριον τοῦ ϑεοῦς«
80 (τὸ “γὰρ »πᾶσα 000&« ἀντὶ πάντων εἴρηται τῶν ἐϑνῶν). όπως δὲ
ταῦτα τέλους ἔτυχεν καὶ τὰ ἔϑνη τὸν Χριστὸν ἐπέγνω τοῦ ϑεοῦ,
μαχρῶν οὐ δεῖ λόγων. καὶ τὰ μὲν ῥητὰ τοῦτον ἐπληροῦτο τὸν
;
τρόπον.
Ti δ᾽ ἦν τὸ αἴτιον τοῦ μὴ ἐν πόλεσιν und ἐπ᾿ αὐτῆς τῆς ἹἽερου-

E , > > \ - "EM, > , , , ς ΄
5 σαλημ, ἀλλ᾽ ἐπὶ τῆς Eonuov Imavvnv παρελϑοντα κηρυττειν; O μὲν

ceo

1 vgl. Luk. 3, 1—3 — 7 Luk. 3, 4 — 10. 12 Luk. 3, 7 — 13 f vgl. Luk.
3,5 — 15 Luk. 3, 84 — 16. 17 Luk. 2, 30—32 — 17. 24 vgl. Jes. 40,5 —
18 vgl. Luk. 3, 16 u. Matth. 3, 11 — 21 Joh. 1, 29 — 24 vgl. Luk. 2, 80 —
25 Luk. 2, 29—32 — 29 Jes. 40, 5

Demonstr. evang. IX Cap. 5, 2—12 415

τις Eu ἂν εἰς ἀποπλήρωσιν τῆς προφητείας τοῦτο αὐτὸν πεποι-
ηκέναι. δ ἀλλ᾽ ὁ ἀκριβῶς εὐϑέως ἐξετάζων, αὐτή γε U προφητεία
τί ποτ᾽ ἄρα σημαίνειν βουλομένη τὴν ἔρημον καὶ τὰ xat αὐτὴν
ἐδήλου, πεύσεται. πρὸς ὃν φήσομεν, ὅτι καὶ τοῦτο σημεῖον ἦν καϑ-
αιρέσεως τῆς Ἱερουσαλὴμ καὶ τοῦ πρὸς αὐτῇ ϑυσιαστηρίου τῆς τὲ
κατὰ τὸν “Μωσέως vouov λατρείας, ὅτε μηκέτ᾽ αὐτοῖς διὰ τῶν κατὰ
νόμον ϑυσιῶν τὰ τῆς ἀφέσεως τῶν ἁμαρτιῶν Bere, ἀλλὰ διὰ
καϑάρσεως λουτροῦ, ἐπὶ τῆς πάλαι óupádoc. καὶ ἐρήμου, λέγω δὲ τῆς
τῶν ἐϑνῶν ἐχκλησίας, παραδιδομένου, ἐν ἡ καὶ ἡ προφητικὴ γενο-
μένη φωνὴ ἑτοιμάζειν παρακελεύεται »τὴν ὁδὸν κυρίους, τὰς μὲν
x&to xov εἰς βάϑος κακίας os ἐν φάραγγι κειμένας φυχὰς ἐπαρϑή-
σεσϑαι, τὰ de πάλαι ὑψώματα τῆς Ἱερουσαλὴμ καὶ τῶν ἐπ᾽ αὐτῆς
ἀρχόντων τε καὶ βασιλέων, 091] xci βουνοὺς ὀνομαζόμενα, ταπεινο)-
ϑήσεσϑαι ϑεσπίζουσα. 9 ὧν ἐπιτελεσϑέντων Vue »πᾶσα σὰρξ ὄψεται
τὸ σωτήριον τοῦ ϑεοῦς, δῆλον δ᾽ ὅτι πᾶσα ἡ ἐν oagxi ἐπὶ γῆς ava-
στρέφουσα ψυχὴ Ἑλλήνων ὁμοῦ καὶ βαρβάρων καὶ πάντων ἁπαξαπλῶς
τῶν ἐϑνῶν, ἃ καὶ τῇ προρρήσει ἀχολούϑως εἰς πέρας ἐλϑόντα δεί-
κνυταῖι.

10 Ζητῶν δὲ παρ᾽ ἐμαυτῷ τί ἄρα ἦν τὸ ἐχπλῆξαν τοὺς πολλοὺς
ἐν τῷ Ἰωάννῃ, oc ϑαυμάσαι αὐτὸν καὶ χηρύττοντι »βάπτισμα μετα-
volag« BroreuonL, πάντας τε πανταχόϑεν Ta οἰχεῖα ἀπολιπόντας
συρρεῖν ἐπὶ τὴν ἔρημ ον, μάλιστα ὅτε μηδεμίαν αὐτοῦ πρᾶξιν ἵστο-
ροῦσιν οἱ λόγοι" οὔτε γὰρ νεχροὺς ἐγείρας οὔτε ἕτερα ϑαύματα πεποι-
ηκὼς ἀναγέγραπται" τί δὴ ovr nv τὸ ἐκπλῆξαν τοὺς πάντας; ἢ
μήποτε ὃ ξένος καὶ παραλλάττων τοὺς πολλοὺς αὐτοῦ βίος; προΐει
γὰρ ἐκ τῆς ἐρήμου ξένην ἠμφιεσμένος στολήν, πᾶσαν δὲ τὴν κοινὴν
ἀνϑρώπων διατριβὴν ἐχτρεπόμενος, ovrt γοῦν εἰς κώμην οὔτε εἰς
πόλιν οὔτε εἰς κοινὸν “σύλλογον ἀνδρῶν παρέβαλλεν, ἀλλ᾽ οὐδὲ τῆς
κοινῆς μετεῖχεν τροφῆς" γέγραπται γοῦν, Og ἐκ τῆς τοῦ παιδὸς
ἡλικίας "ἢν ἐν ταῖς ἐρήμοις ἕως ἡμέρας ἀναδείξεος αὐτοῦ πρὸς τὸν
Ἰσραήλε" ἀλλὰ xci "τὸ ἔνδυμα αὐτοῦ jv ἐκ τριχῶν καμήλων NEROL-
ημένον, ἡ δὲ τροφὴ αὐτοῦ ἀκρίδες χαὶ μέλε &yguov«. '?un πη οὖν
ὁρῶντες ἄνόρα, ναξιραῖον μὲν ϑεοῦ τὴν τρίχα, ϑεοπρεπὲς δὲ πρόσω-
πον ὈπὉποφαίνοντα, σχῆμα τε ξένον περιβολῆς ἠμφιεσμένον, ἀϑροῶς
ποϑὲν ἐξ ἀφανοῦς (xoi) ἐρήμου φαινόμενον, καὶ μετὰ τὸ χήρυγμα πάλιν

7 vgl. Luk. 3, 3b — 10 Jes. 40,3 — 11—13 vgl. Jes. 40, 4 — 14 Jes.
40, 5 — 20 vgl. Luk. 3, 3b — 25 ff vgl. Matth. 3, 4 — 30 Luk. 1, 80

2 ἀχριβῶς Hkl, ἀχριβὴς P | αὐτή ye KIHkl, αὕτη δὲ P 35 xal + vor
ἐρήμου Hkl, vgl. S. 416, 1

430

TERN I

416 Eusebius

εἰς τὴν ἔρημον καὶ εἰς τὸ ἀφανὲς ὑποχωροῦντα, καὶ ἄποτον, ἄτροφον,
ἀχοινώνητον τοῖς πολλοῖς, εἰχύότως ἐξεπλήττοντο, μηδ᾽ ἄνϑρωπον
αὐτὸν ὑπονοοῦντες ὑπάρχειν; πῶς γὰρ τὸν μηδὲ ἐν χρείᾳ τροφῆς
γινόμενον; διὸ καὶ ἄγγελον αὐτὸν ὑπειλήφεσαν εἶναι, τοῦτον αὐτὸν
5 ἐκεῖνον τὸν διὰ τοῦ προφήτου δηλούμενον κατὰ τὸ »ἰδοὺ ἐγὼ ἀπο-
στέλλω τὸν ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου σου, ὃς κατασχευάσει τὴν ἃ
ὁδόν Gov ἔμπροσϑέν Gov«' κέχρηται γοῦν τῇ παραϑέσει καὶ ταύτης
τῆς γραφῆς Μάρχος 6 εὐαγγελιστής. xci ὃ σωτὴρ δὲ μαρτυρεῖ
λέγων" ἦλϑεν ὃ Ἰωάννης πρὸς ὑμᾶς μήτε ἐσθίων μήτε πίνων, vici
10 λέγετε, δαιμόνιον ἔχεις" 1* τοὺς γὰρ ἀπιστοῦντας καὶ πρὸς τἀληϑῆ
δυσχερεῖς καὶ δυσενδότους εἰχὸς ἦν διὰ τὸν εἰρημένον τοῦ Ἰωάννου
βίον τοιαῦτα αὐτὸν βλασφημεῖν, ὡς ἔμπαλιν τοὺς συνῃσϑημένους τῆς
κατ᾽ αὐτὸν ἀρετῆς ἄγγελον ὑπολαμβάνειν. ταῦτα γοῦν ἡγοῦμαι τοῖς
τὸν Ἰωάννην ὁρῶσιν ϑαῦμα περὶ αὐτοῦ παρασχεῖν" διὸ καὶ συνέτρεχον
16 πανταχόϑεν ἐπὶ τὴν δι᾽ αὐτοῦ κηρυττομένην τῆς ψυχῆς xcov.
> μέμνηται δὲ τῆς κατ᾽ αὐτὸν ἱστορίας Ἰώσηπος ἐν ὀχτωκαιδεχάτῳ 43)
τῆς lovóaixic Apyaokoyias τοῦτον γράφων τὸν τρόπον" »τισὶν δὲ
τῶν Ἰουδαίων ἐδόκει ὀλωλένα: τὸν Ιουδαίων στρατὸν ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ,
καὶ μάλα δικαίως τιννυμένου κατὰ ποινὴν Ἰωάννου τοῦ καλουμένου
90 βαπτιστοῦ. χτείνει γὰρ τοῦτον Ἡρώδης, ἀγαϑὸν ἄνδρα καὶ τοῖς
Ἰουδαίοις κελεύοντα ἀρετὴν ἐπασχοῦσι καὶ τῇ πρὸς ἀλλήλους δικαιο-
σύνῃ καὶ πρὸς ϑεὸν εὐσεβείᾳ χρωμένοις βαπτισμῷ συνιέναι. οὕτω
γὰρ δὴ καὶ τὴν βάπτισιν ἀποδεχτὴν αὐτῷ φαίνεσϑαι.« b
VI. "Axó τοῦ αὐτοῦ. »Εὐφράνϑητι, ἔρημος διψῶσα, ἀγαλλιάσϑο €
25 ἔρημος xci ἀνϑείτω og κρίνον, καὶ ἐξανϑήσει καὶ ἀγαλλιάσεται τὰ
ἔρημα τοῦ Ἰορδάνου" χαὶ ἡ δόξα τοῦ Λιβάνου ἐδόϑη αὐτῇ καὶ ἡ
τιμὴ τοῦ Καρμήλου, καὶ ὁ λαός μου ὄψεται τὴν δόξαν κυρίου.« 2 οἷς
ἐπιλέγει" εἰσχύσατε, χεῖρες ἀνειμέναι καὶ γόνατα παραλελυμένα" παρα-
καλέσατε, οἱ ὀλιγόψυχοι τῇ διανοίᾳ" ἰσχύσατε, μὴ φοβεῖσϑε" ἰδοὺ ὁ
80 ϑεὸς ἡμῶν κρίσιν ἀνταποδίδωσι καὶ ἀνταποδώσει, αὐτὸς ἥξει καὶ ἃ
σώσει ἡμᾶς. τότε ἀνοιχϑήσονται ὀφϑαλμοὶ τυφλῶν, καὶ ὦτα κωφῶν
ἀκούσονται. τότε ἁλεῖται os ἔλαφος ὁ χωλός, καὶ τρανὴ ἔσται

5 Mark. 1,2 (vgl. Mal. 8, 1) — 9 vgl. Matth. 11,18 u. Luk. 7, 33 — 17 Jo-
seph. A. J. XVIII 5, 2 (116—117), auch in Euseb. HE I 11, 4 (S. 78, 1) — 24 Jes.
35, 1—2 — 27 Jes. 35, 3—6

Vor Εὐφρ. Z. 24: ἔτι περὶ τῆς ἐρήμου xal αὐτοῦ δὴ ὀνομαστὶ τοῦ looddvov
ποταμοῦ, παρ᾽ ᾧ ὁ ἰωάννης ἐβάπτιζεν

18 Ἰουδαίων") Ἡρῴδου Jos, HE 21 τῆ P, τὰ Jos, HE 22 τὸν ϑεὸν Jos.,
HE [χρωμένοις Jos. χρωμένους Eus. 23 φανεῖσϑαι Jos, HE 30 ἥξη P

Demonstr. evang. IX Cap. 5, 12—15. Cap. 6, 1—9 417

γλῶσσα μογιλάλων, ὅτι ἐρράγη iv τῇ ἐρήμῳ ὕδωρ καὶ φάραγξ ἐν γῇ
διψώσῃ «.
3 Καὶ ταῦτα διὰ τῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν προφανῶς παραδόξων
ἔργων ἐπληροῦτο μετὰ τὸ ᾿Ιωάννου κήρυγμα. ὅρα τοιγαροῦν ὕπως
τὴν ἔρημον εὐαγγελίζεται, οὐχ ἁπλῶς οὐδὲ τὴν τυχοῦσαν ἀλλ᾽ ἐχεί-
γὴν ἀφωρισμένως καὶ μόνην τὴν παρὰ τῷ Ἰορδάνῃ ποταμῷ, 4 ξπει-
δήπερ παρὰ ταύτῃ διατρίβων ὁ Ἰωάννης ἐβάπτιζεν, Oc ἡ γραφὴ
μαρτυρεῖ λέγουσα" "ἐγένετο Ἰωάννης ἐν τῇ ἐρήμῳ βαπτίξωνε, »καὶ
ἐξεπορεύετο πρὸς αὐτὸν πᾶσα 7 Ιουδαία χώρα, χαὶ οἱ Ἱεροσολυμῖται
10 πάντες, καὶ ἐβαπτίζοντο Ux αὐτοῦ ἐν τῷ Ἰορδάνῃς. ὁ τὴν μὲν οὖν
ἔρημον τῆς πάλαι πάντων τῶν κατὰ ϑεὸν ἀγαϑῶν ἐρήμου, λέγω δὴ 432
τῆς ἐξ ἐϑνῶν ἐχκλησίας, σύμβολον περιέχειν ἡγοῦμαι, τὸν δὲ ποταμὸν
τὸν ἐπὶ τῆς ἐρήμου καϑαίροντα πάντας τοὺς ἀπολουομένους ἐν αὐτῷ
χαϑαρσίου τινὸς εἶναι κατὰ διάνοιαν ϑεωρουμένου εἰκόνα, περὶ οὗ

15 διαλαλοῦσιν αἱ γραφαὶ λέγουσαι" »τοῦ ποταμοῦ τὰ ὁρμήματα εὐφραί-
νουσι τὴν πόλιν τοῦ ϑεοῦς. δσημαίνει δὲ τοῦτο τὴν ἀέναον ἐπιρ-
ροὴν τοῦ ϑείου πνεύματος ἄνωϑεν πηγάζοντος καὶ τὴν τοῦ ϑεοῦ
πόλιν ἄρδοντος (οὕτω καλουμένης τῆς κατὰ ϑεὸν πολιτείας). οὗτος
δὴ οὖν ὁ ποταμὸς τοῦ ϑεοῦ καὶ μέχρι τῆς ἐρήμου κατελήλυϑεν, δη- b

20 λαδὴ τῆς ἐξ ἐϑνῶν ἐχκλησίας, καὶ ταύτῃ τῶν ἐν αὐτῷ ζωτικῶν
ναμάτων εἰσέτι νῦν ἐπιχορηγεῖ.

Πρὸς τούτοις 7 προφητεία τῇ δηλωϑείσῃ ἐρήμῳ δοϑήσεσϑαί
quo τὴν δόξαν τοῦ Λιβάνου καὶ τὴν τιμὴν τοῦ Καρμήλου.
Ἰτίς δὲ ἔστιν »ἡ δόξα τοῦ Λιβάνους ἢ ἡ διὰ ϑυσιῶν κατὰ τὸν Mo-

25 σέως νόμον ἐπιτελουμένη λατρεία, ἣν παραιτησάμενος ὁ ϑεὸς διὰ τῆς
λεγούσης προφητείας »iva τί μοι λίβανον ἐκ Σαβὰ φέρετες, καὶ »τί
μοι πλῆϑος τῶν ϑυσιῶν ὑμῶνςε, ἐπὶ τὴν ἔρημον τοῦ Ἰορδάνου μετα- e
τέϑειχεν τὴν δόξαν τῆς Ἱερουσαλήμ, τῆς κατ᾽ εὐσέβειαν ἀγωγῆς οὐκ
ἐπὶ Ἱερουσαλὴμ ἀλλ᾽ ἐπὶ τῆς ἐρήμου συντελεῖσϑαι ἀρξαμένης ἀπὸ

80 τῶν Ἰωάννου χρόνω». δοὐσαύτως δὲ καὶ »7 τιμὴς τοῦ νόμου τῶν τε
κατ᾽ αὐτὸν σωματιχώτερον νενομοϑετημένων δέδοται τῇ ἐρήμῳ τοῦ
Ἰορδάνου διὰ τὴν ἀποδοϑεῖσαν αἰτίαν, ὅτι μηκέτ᾽ ἐπὶ τῆς Ἱερουσαλὴμ
προσέφευγον οἱ τῆς κατὰ ψυχὴν ϑεραπείας δεόμενοι, ἀλλ᾽ ἐπὶ τὴν
ὀνομαζομένην ἔρημον, τῆς ἐν αὐτῇ κηρυττομένης ἀφέσεως τῶν ἅμαρ-

35 τημάτων ἕνεκεν. ϑοῖμαι δὲ xci τοῦ σωτῆρος ἡμῶν τὴν ἐπὶ tod
βάπτισμα παρουσίαν δηλοῦσϑαι διὰ τοῦ »xal ὁ λαός μου ὄψεται τὴν

οι

8 Mark. 1, 4-5 — 15 Psal. 45, 5a — 23f. 30 Jes. 35, 2 — 26 Jerem.
'6, 20 — Jes. 1, 11 — 36 Jes. 35, 2b

26 φέρεται P 27 τὴν Dind, τὸν P 32 τῆς P, τὴν Steph.

Eusebius VI. 97

418 Eusebius

δόξαν κυρίου καὶ τὸ ὕψος τοῦ ϑεοῦς. τότε γὰρ xci ὥφϑη τοῦ dm-

τῆρος ἡμῶν ἡ δόξα, ovrt »θαπτισϑεὶς ἀνέβη ἀπὸ τοῦ ὕδατος, καὶ

ἀνεῴχϑησαν αὐτῷ οἱ οὐρανοί, καὶ εἶδεν τὸ πνεῦμα τοῦ ϑεοῦ κατα-
βαῖνον οσεὶ περιστεράν, καὶ μένον Ex’ αὐτόνε, ὅτε καὶ φωνὴ ἐκ τῶν
οὐρανῶνςε ἠκούσϑη »λέγουσα, οὗτός ἐστιν ὃ υἱός μου ὃ ἀγαπητός, ἐν

o ηὐδόχησας. 10 ἀλλὰ xai πᾶς ὃ γνησίως ἐπὶ τὸ τοῦ λουτροῦ παρι-

ὧν μυστήριον, τὴν περὶ τοῦ Χριστοῦ παραλαβὼν ϑεολογίαν, τὴν δόξαν

αὐτοῦ ϑεάσεται, λέξων ἂν ὁμοίως τῷ Παύλῳ᾽ »cl καὶ ἐγνώκαμεν
κατὰ σάρκα Χριστόν, ἀλλὰ νῦν οὐχέτι γινώσχομενε.

10 VIL Aro Ψαλμοῦ $4. νὉ κατοικῶν ἐν βοηϑείᾳ τοῦ ὑψίστου 48
ἐν σκέπῃ τοῦ ϑεοῦ τοῦ οὐρανοῦ αὐλισϑήσεται. ἐρεῖ τῷ κυρίῳ,
ἀντιλήπτωρ μου εἶ καὶ καταφυγή μου" ὃ ϑεός μου βοηϑός μου, καὶ
ἐλπιῶ ἐπ᾿ αὐτὸν ὅτι αὐτὸς ῥύσεταί us ἐκ παγίδος ϑηρευτῶν, xci
ἀπὸ λόγου ταραχώδους᾽ ἐν τοῖς μεταφρένοις αὐτοῦ ἐπισκιάσει σοι, b

15 καὶ ὑπὸ τὰς πτέρυγας αὐτοῦ ἐλπιεῖς᾽ ?0zAQ κυκλώσει σε ἡ ἀλήϑεια
αὐτοῦ. οὐ φοβηϑήσῃ ἀπὸ φόβου νυχτερινοῦ, ἀπὸ βέλους πετομένου
ἡμέρας, ἀπὸ πράγματος διαπορευομένου ἐν σκότει, ἀπὸ συμπτώματος
καὶ δαιμονίου μεσημβρινοῦ. πεσεῖται ἐχ τοῦ κλίτους σοὺ χιλιάς, καὶ
μυριὰς ἐκ δεξιῶν σου, πρὸς σὲ δὲ οὐχ ἐγγιεῖ. πλὴν τοῖς ὀφϑαλμοῖς

20 σου κατανοήσεις, καὶ ἀνταπόδοσιν ἁμαρτωλῶν ὄψεέι. ὅτι σύ, κύριε, €
ἡ ἐλπίς μου, τὸν ὕψιστον ἔϑου καταφυγήν σου. οὐ προσελεύσεται
πρὸς σὲ κακά, καὶ μάστιξ οὐχ ἐγγιεῖ τῷ σκηνώματί σου ὅτι τοῖς
ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περὶ σοῦ τοῦ διαφυλάξαι σε ἐν πάσαις ταῖς
ὁδοῖς σου" ἐπὶ χειρῶν ἀροῦσίν σε, μή ποτὲ προσκόψῃς πρὸς λίϑον

25 τὸν πόδα[»] σου. ἐπὶ ἀσπίδα καὶ βασιλίσκον ἐπιβήσῃ, καὶ καταπατή-
σεις λέοντα καὶ δράκοντα. «

4Ὃ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, καϑ'᾽
0 ἐνηνθρόπει ἐπινοούμενος »0 χατοικῶνε λέγεται »ἂν βοηϑείᾳ τοῦ
ὑψίστους, "ἐν σκέπῃ τοῦ ϑεοῦς καὶ πατρὸς αὐλιζόμενος. οὗτος δὴ d

30 ovr μόνον τὸν πατέρα xci οὐδ᾽ ἕτερον καταφυγὴν ἐν τῷ καιρῷ τοῦ
zara τὸν διάβολον πειρασμοῦ κεχτημένος ἐρρύσϑη ποτὲ ἐκ τῶν πα-
γίδων τῶν ἀντικειμένων δυνάμεων, »ϑηρευτῶνε vor ὀνομαζομένων,
ornviza οἷά τις κοινὸς ἄνϑρωπος "ἀνήχϑη εἰς τὴν ἔρημον πειρα-
σϑῆναι ὑπὸ τοῦ διαβόλους, »xci ἦν ἐν τῇ ἐρήμῳ τεσσαράχοντα ἡμέρας

2 Matth. 3, 16 (vgl. Joh. 1, 32) — 4 Matth. 3, 17 — 8 II Kor. 5, 16. —
10 Psal. 90, 1—13 — 28f vgl. Psal. 90, 1 — 30 vgl. Psal. 90, 2 — 82 Psal.
90, 3 — 33 Matth. 4, 1 — 34 Mark. 1, 13

Vor Ὁ κατοιχῶν Z. 10: περὶ τοῦ μετὰ τὸ βάπτισμα πειρασμοῦ Tod χριστοῦ

12 f vgl. S. 421, 6 ganz ähnlich

Demonstr. evang. IX Cap. 6, 9—10. Cap. 7, 1—8 419

xai τεσσαράκοντα νύχτας πειραζόμενος ὑπὸ τοῦ Σατανᾶ, καὶ ἦνς,
óc ὃ εὐαγγελιστὴς μαρτυρεῖ, »μετὰ τῶν ϑηρίωνε. 5 ποίων δὲ τούτων
ἢ ὧν μνημονεύει ὁ μετὰ χεῖρας ψαλμός, πρὸς τὸν »ἐν βοηϑείᾳ τοῦ
ὑψίστους κατοιχοῦντα λέγων" »ἐπὶ ἀσπίδα καὶ βασιλίσκον ἐπιβήσῃ,
καὶ καταπατήσεις λέοντα καὶ δράκοντας; οὐ μόνον δὲ ἀπὸ τούτων
δυσϑήσεσϑαι τὸν αὐτόν, ἀλλὰ »χαὶ ἀπὸ λόγου ταραχώδους- φησίν.
" τίς δ᾽ ἂν εἴη καὶ οὗτος ἢ ὅνπερ αὐτῷ προύτεινεν 0 πειράζων κατὰ
τὸ ἱερὸν εὐαγγέλιον;

7 Τὺ δ᾽ αἴτιον τοῦ πειράζεσϑαι τὸν τηλικοῦτον σωτῆρα ἡμῶν
σχοπῆσαι ἄξιον. μέλλων ἐξ ἀνθρώπων »πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μα-
Aaxíav« τά τε ἐνοχλοῦντα πνεύματα καὶ τοὺς ἀχαϑάρτους δαίμονας
ἐξ αἰῶνος μαχροῦ τῶν ἐπὶ γῆς πάντων διὰ τῆς πολυϑέου δεισι-
δαιμονίας χεχρατηκότας ἐλαύνειν, οὐκ ἐκ τοῦ ἀφανοῦς ὥσπερ ἐπι-
κρυπτόμενος ἐπὶ τὰ εἰρημένα παρῇήξει, τοῖς παρενοχλοῦσι δὲ πρότερον
ἀοράτοις ἄρχουσιν δι᾿ οὗ ἀνείληφεν ἀνϑρώπου ἐπιστρατεύσας, καὶ
εἰς μέσον αὐτοῦ τοῦ διαβόλου καὶ παντὸς τοῦ δαιμονικοῦ στίφους
παρελϑών, ἐπιβάς τε ἀσπίδι καὶ βασιλίσκῳ, καὶ καταπατήσας »λέοντα
καὶ δράκοντας, καὶ πολὺ πρότερον καϑελὼν τῶν ἀρχοντικῶν ἐχϑρῶν
χιλιάδας καὶ μυριάδας, τὰς μὲν ἐκ τῶν δεξιῶν τὰς δὲ ἐκ τῶν εὐωνύ-
μῶν πολεμούσας, »apyası τε καὶ »ἐξουσίαςς, καὶ δὴ καὶ τοὺς λεγομένους
»χοσμοχράτορας τοῦ σχότους τούτους, τά τε »πνευματιχὰ τῆς πονη-
Οἰαςε, πάντα δὴ ovv ταῦτα τὸ μηϑὲν ἰσχύειν ἀπελέγξας, καὶ τέλος
αὐτὸν τὸν τῶν χαχῶν ἔξαρχον διάβολον »τῷ λόγῳ τοῦ στόματος
αὐτοῦς μακρὰν ἀποσοβήσας. διελϑών τε καὶ ἐμπεριπατήσας τὴν ἀντι-
κειμένην ἅπασαν δύναμιν, καὶ ἑαυτὸν μὲν παρασχὼν τοῖς ϑέλουσιν
προσιέναι καὶ πειράζειν, μηδενὸς δὲ στῆναι πρὸς αὐτὸν δεδυνημένου,
οὕτως ἐπὶ τὴν τῶν ἀνϑρώπων σωτηρίαν παρήει. διὸ καὶ ὁρῶντες
αὐτὸν οἱ δαίμονες ἐπεγίνωσκον ἀπὸ τῆς προδηλωϑείσης κατὰ τὴν
ἔρημον διατριβῆς, φάσχοντες αὐτῷ" »τί ἡμῖν καὶ σοί, Ἰησοῦ, υἱὲ τοῦ
ϑεοῦ:«

$ Tadra μὲν οὖν περὶ τῶνδε. τὰ δ᾽ ἑξῆς τοῦ ψαλμοῦ πρὸς αὐτὸν
ἀναπεφώνηται τὸν Χριστὸν ἀπὸ τοῦ »ἐν τοῖς μεταφρένοις αὐτοῦ
ἐπισκιάσει σοις δηλονότι ὁ ὕψιστος, »καὶ ὑπὸ τὰς πτέρυγας αὐτοῦ
ἐλπιεῖς" ὅπλῳ κυχλώσει σε ἡ ἀλήϑεια αὐτοῦς. καὶ ἐπειδήπερ ἡμέραις
τεσσαράκοντα χαὶ ταῖς τοσαύταις νυξὶν ἐπειράζετο, περὶ μὲν τῶν

8 vgl. Psal. 90, 1 — 4 Psal. 90, 13 — 6 Psal. 90, 3 — 7 vgl. Matth. 4, 6
— 10 Matth. 4, 23 — 17 vgl. Psal. 90, 13 — 19 vgl. Psal. 90, 7 — 20 ff vgl.
Ephes. 6, 12 — 23 Jes. 11, 4 — 29 Matth. 8, 29 — 32 Psal. 90, 4 — 34 vgl.
Mark. 11, 13

17 ἀσπίδι mit ı auf Ras. aus « P | βασιλίσκῳ Steph., βασιλίσκον P
27*

434

420 Eusebius

ἀμφὶ τὰς νύχτας ἐπιόντων αὐτῷ λέλεκται »09 φοβηϑήσῃ ἀπὸ φόβου
»νυχτερινοῦς, περὶ δὲ τῶν ἀμφὶ τὰς ἡμέρας αὐτὸν πολεμούντων τὸ
»ἀπὸ βέλους πετομένου zu£gac«, 9 καὶ αὐὖὐϑις περὶ μὲν τῶν ἐν νυχτὶ
»ἀπὸ πράγματος ἐν σκότει διαπορευομένους, περὶ δὲ τῶν ἐν ἡμέρᾳ
»ἀπὸ συμπτώματος καὶ δαιμονίου μεσημβρινοῦς. 19 εἶτ᾽ ἐπείπερ iv
τῷ πειράζειν δυνάμεις πονηραὶ ἐκύκλουν αὐτόν, (xal) αἱ μὲν τὰ δεξιὰ
πλευρὰ συνεῖχον αὐτοῦ, πολὺ δὲ πλείους τῶν ἀριστερῶν, Og ἂν κρα-

, , , > - -
. ταιότερα μέρη τὰ δεξιά, εἰκότως αὐτῷ ἐπιλέγεται᾽ ν»πεσεῖται ἐκ τοῦ

κλίτους σου χιλιάς, καὶ μυριὰς ἐκ δεξιῶν Gov, πρὸς σὲ δὲ οὐκ ἐγγιεῖς,
»xAltovse ἀντὶ τοῦ ἀριστεροῦ ὠνομασμένου, παρασεσιωπημένου δὲ
εἰκότως τοῦ ὀνόματος »τοῦ ἀριστεροῦς, τῷ μηδὲν σκαιὸν μηδὲ ἀρι-
στερὸν εὐὑρίσχεσϑαι ἐν αὐτῷ. καὶ ἐπειδὴ ὅλη μυριὰς ὁμοῦ δὲ καὶ
χιλιὰς Ex τε τοῦ κλίτους αὐτοῦ καὶ ἀπὸ τῶν δεξιῶν πεσεῖσϑαι λέγον-
ται, εἰχύτως ἐπὶ τούτοις ἑξῆς εἴρηται »πλὴν τοῖς ὀφθαλμοῖς σου
κατανοήσεις καὶ ἀνταπόδοσιν ἁμαρτωλῶν. ὄψεις.

11 Καὶ ἔσται ταῦτα, φησίν, «περὶ σὲ τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ, ἐπει-
δήπερ σὺ αὐτός, ὦ »κύριες, ὃς τυγχάνεις ὧν ἡ ἐμὴ γ»ἐλπίςε, »τὸν
ὕψιστον ἔϑου καταφυγήν σους. 1?Evda καὶ ἐπιστήσεις, τίνα τρόπον
ὃ προφήτης πρὺς αὐτὸν τὸν κύριόν φησιν᾽ »ὕτι σύ, κύριε, ἐλπίς μου,
τὸν ὕψιστον ἔϑου καταφυγήν σους, διαιρῶν ἀχριβῶς ἕτερον ἰδίως
κύριον καὶ τὸν τούτου πατέρα, ϑεὸν ὕψιστον. 13 διὸ ἐπειδήπερ
αὐτὸν Oc πατέρα xci ϑεὸν ὕψιστον καταφυγὴν ἑαυτοῦ ὁ Χριστὸς
τέϑειται, λέλεκται αὐτῷ TO 200 προσελεύσεται πρὸς σὲ κακά, καὶ
μάστιξ 00% ἐγγιεῖ τῷ σκηνώματί σου" ὅτι τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντε-
λεῖται περὶ σοῦ τοῦ διαφυλάξει σε ἐν πάσαις ταῖς ὁδοῖς σου" ἐπὶ
χειρῶν ἀροῦσί σε, μήποτε προσχόψῃς πρὸς λίϑον τὸν πόδα σους.
14.208 ἐπιμελῶς γε τήρει, τίνα τρόπον ἐν τῷ »0tL σύ, κύριε, ἐλπίς
μοῦ, τὸν ὕψιστον ἔϑου καταφυγήν σους τὸ κύριε διὰ τοῦ τετρα-
γράμμου ὀνόματος ἐν τῷ Ἑβραϊκῷ φέρεται, ὅπερ ἀνεκφώνητον εἶναι
λέγοντες Ἑβραίων παῖδες ἐπὶ μόνου τοῦ ϑεοῦ παραλαμβάνειν tio9a-
σιν, ἡμεῖς δὲ καὶ ἐπὶ τῆς τοῦ λόγου ϑεότητος ἐν πλείσταις κείμενον
γραφαῖς προαπεδείξαμεν, ὥσπερ καὶ ἐν τῷ μετὰ χεῖρας ψαλμῷ, ὃς
φησιν εἰς πρόσωπον αὐτοῦ τοῦ κυρίου »OTL σύ, κύριε, ἐλπίς μου, τὸν

1 Psal. 90, 5a — 8 Psal. 90, 5b — 4 Psal. 90, 62 — 5 Psal. 90, 6b —
8 Psal 90,7 — 14 Psal 90,8 — 17. 19 Psal. 90,9 — 19 Psal 90,8 —
23 Psal 90, 10—12 — 24. 33 Psal. 90, 9a — 32 vgl. S. 219, 11 ff

6 zai+Kl 6f ai μὲν τὰ ἀριστερὰ πλευρὰ συνεῖχον αὐτοῦ, πολὺ δὲ πλείους
(τὰ) τῶν δεξιῶν Hkl, ai μὲν τὰ ἀριστερὰ πλευρὰ συνεῖχον αὐτοῦ, πολὺ δὲ πλείους
τῶν (ἐπ᾽) ἀριστερῶν oder τῶν ἀριστερῶν (δυνάμεων) ὡς ἂν κραταιότερα μέρη τὰ
δεξιά Kl 28f in τετραγράμμου steht γρα über der Zeile in P

435

Demonstr. evang. IX Cap. 7, 8—20 421
ὕψιστον ἔϑου καταφυγήν σους, μονονουχὶ λέγων ὅτι σὺ αὐτός, ὦ
κύριε, ὃς ἐμοῦ τοῦ ταῦτα προφητεύοντος ἐλπὶς ὧν τυγχάνεις, μείζονα
σαυτοῦ τὸν ϑεὸν τὸν ὕψιστον εἰδώς, ixsivov αὐτὸν »ἔϑου καταφυγήν
σους. 1509s» xai ἐν ἀρχῇ ἐλέγετο τοῦ ψαλμοῦ περὶ τοῦ αὐτοῦ »0
κατοικῶν ἐν βοηϑείᾳ τοῦ ὑψίστου iv σχέπῃ τοῦ ϑεοῦ τοῦ οὐρανοῦ
αὐλισϑήσεται. ἐρεῖ τῷ κυρίῳ, ἀντιλήπτωρ μου εἶ καὶ καταφυγή μου,
ὃ ϑεός μου βοηϑός μου, καὶ ἐλπιῶ ἐπ᾽ αὐτόνε. 15 ἐπειδὴ τοίνυν σύ,
ὦ κύριε. »τὸν ὕψιστον ἔϑου καταφυγήν σους, τούτου χάριν αὐτὸς ὁ
ὕψιστος, φησί, »δύσεταίς σε »ix παγίδος ϑηρευτῶν, καὶ ἀπὸ λόγου
ταραχώδουςε, καὶ »Ev τοῖς μεταφρένοις αὐτοῦ ἐπισκιάσει σοις. διόπερ
τὴν τοιαύτην ἔχων πατρικὴν τοῦ ὑψίστου βοήϑειαν »οὐ φοβηϑήσῃ
ἀπὸ φόβου νυχτερινοῦς οὔτε ἀπό τινος τῶν προκατειλεγμένων, ἀλλ᾽
οὐδὲ ix τῶν ἑξῆς ἐπιφερομένων. V ἐπεὶ γὰρ »σύ, κύριε, τὸν ὕψιστον
ἔϑου χαταφυγήν σους, διὰ τοῦτο »οὐ προσελεύσεται πρὸς σὲ κακά,
καὶ μάστιξ 00x ἐγγιεῖ τῷ σκηνώματί Gov«. »μάστιγαες δὲ τὰς ἀπὸ
δαιμόνων ἐνεργείας καὶ ἐν τοῖς εὐαγγελίοις ὀνομαζομένας ἂν εὕροις,
ἃς οὐδὲ πλησιάζειν τολμᾶν τῷ σχνηνώματι τοῦ Χριστοῦ, τουτέστιν
τῷ σώματι αὐτοῦ, δυνατὰς εἶναί φησιν. 18 πῶς γάρ, ὅτε λόγῳ μόνον
αὐτὰς ἐξ ἀνϑρώπων ἤλαυνεν; περὶ τούτου δὲ τοῦ σκηνώματος καὶ
ὁ Δαβίδ ποτε ὥμοσεν τῷ κυρίῳ καὶ ηὔξατο τῷ ϑεῷ Ἰακώβ, λέγων"
»ei ἀναβήσομαι ἐπὶ κλίνης στρωμνῆς μου, εἰ δώσω ὕπνον τοῖς
ὀφϑαλμοῖς μου καὶ τοῖς βλεφάροις μου νυσταγμὸν καὶ ἀνάπαυσιν
τοῖς κροτάφοις μου, ἕως οὗ εὕρω τόπον τῷ κυρίῳ, σχήνωμα τῷ
ϑεῷ Ιακώβε. !?xcil τούτου γε ἕνεκα τοῦ σκηνώματος ἐλέγετο (TO)
>00 φοβηϑήσῃ ἀπὸ φόβου νυχτερινοῦς, xol τὸ ν»αὐτὸς ῥύσεταί σε ἐκ
παγίδος ϑηρευτῶν, καὶ ἀπὸ λόγου ταραχώδουςς, καὶ τὸ »οὐ προσε-
λεύσεται πρὸς σὲ καχά, καὶ μάστιξ οὐχ ἐγγιεῖ τῷ σχηνώματί σους,
καὶ ὅσα ἀνϑρωπινώτερα περὶ αὐτοῦ λέλεκται, Og καὶ τὸ »τοῖς ἀγγέ-
λοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περὶ σοῦ τοῦ διαφυλάξαι σες, καὶ τὸ »ἐπὶ χει-
ρῶν ἀροῦσί σε, μήποτε προσχόψῃς πρὸς λίϑον τὸν πόδα σους. 29 ταῦτα
γὰρ οὐχ ἂν ὡς πρὸς ϑεὸν λέγεσϑαι ἁρμόσοι, πρὸς δὲ τὸ σκήνωμα
αὐτοῦ ὅπερ δι᾿ ἡμᾶς ἀνείληφεν, ὅτε »ὃ λόγος σὰρξ ἐγένετο καὶ ἐσκή-
voGtr» ἐν ἡμῖνε. δοκεῖ δέ μοι καλῶς ἔχειν ὑπὲρ ἀχριβοῦς βεβαιώσεως
τῶν Slenuévov xal τὰς τῶν λοιπῶν ἑρμηνευτῶν παραϑεῖναι φωνάς"
ὧν ὃ μὲν ᾿ἀκύλας οὕτως ἔφησεν᾽ »oTı σύ, κύριε, ἐλπίς μου, ὕψιστον

4 Psal.90,1—2 — 8. 18 Psal. 90,9 — 9 Psal. 90, 3-- 45 — 11. 25 Psal. 90, 5
— 14. 26 Psal. 90, 10 — 15f vgl. z.B. Mark. 3, 10; Luk. 7, 21 — 21 Psal.
131, 3b—5 — 25 Psal. 90, δ. 3 — 28 Psal. 90, 11 — 29 Psal. 90, 12 — 32 Joh. 1, 14a
— 835 Psal. 90, 9—11

92 f xoi ἀναπ. τοῖς κροτ. μου — S. 333, 19. 24 τὸ + Hkl, ἔλεγε τὸ Kl 31 ἁρ-
μόσαι Dind.

436

€

σι

429 Eusebius

—

ἔϑηκας οἰκητήριόν cov. ?!09 μεταχϑήσεται πρὸς σὲ κακά, καὶ ἁφὴ
οὐχ ἐγγιεῖ ἐν σχέπῃ 000° ὅτι ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται τοῦ φυλάξαι
σε ἐν πάσαις ταῖς ὁδοῖς σους, ὁ δὲ Σύμμαχος" »σὺ γάρ, κύριε, ἀφοβία
μου, ὑφίστην ἔϑου τὴν olxmoiv σου. “Ξ2οὺ χατισχύσει σου κακόν,
οὐδὲ ἁφὴ ἐγγιεῖ τῇ σχηνῇ σου" ὅτι τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται
περὶ σοῦ τοῦ διαφυλάξαι σε ἐν πάσαις ταῖς ὁδοῖς«. οὐκοῦν διὰ τού-
των αὐτῶν τῷ κυρίῳ λέλεκται ὡς περὶ ἑτέρου μείζονος τὸ »τοῖς ἀγ-
γέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περὶ σοῦ τοῦ διαφυλάσῴζσ)γειν σε ἐν πάσαις
ταῖς ὁδοῖς" ἐπὶ χειρῶν ἀροῦσί σες (δηλαδὴ σὲ τὸν κύριον), »μήποτες
σὺ ὁ κύριος »προσκόψῃς πρὸς λίϑον τὸν πόδα σους. 5 ταύταις δὲ
καὶ ὁ διάβολος ταῖς λέξεσιν ἐν τῷ κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν πειρα-
σμῷ κέχρηται, ὅτε παραλαβὼν αὐτὸν »εἰς τὴν ἁγίαν πόλιν, ἔστησεν
αὐτὸν ἐπὶ τὸ πτερύγιον τοῦ ἱεροῦ, καὶ εἶπεν αὐτῷ, εἰ υἱὸς εἶ τοῦ
ϑεοῦ, βάλε σεαυτὸν ἐντεῦϑεν κάτω" γέγραπται γὰρ ὅτι τοῖς ἀγγέλοις
αὐτοῦ ἐντελεῖται περὶ σοῦ, καὶ ἐπὶ χειρῶν ἀροῦσί σε, μήποτε προσ-
κόψῃς πρὸς λίϑον τὸν πόδα σους. πρὸς ὃν ὁ κύριος ἡμῶν ἀπο-
χριϑεὶς εἶπεν" »γέγραπται, οὐκ ἐχπειράσεις κύριον τὸν ϑεόν σους.

24 Εἶτ᾽ ἐπεὶ ἐν τῷ πειρασμῷ »usta τῶν ϑηρίων« κατὰ τὸν εὐαγ-
γελιστὴν διέτριβεν, ποίων δὲ οὐκ ἀναγέγραπται, σαφέστερον τοῦτο
αὐτὸ ἡ τοῦ ψαλμοῦ προφητεία, τὰ εἴδη τῶν ϑηρίων αἰνιττομένη,
φησίν" »ἐπὶ ἀσπίδα καὶ βασιλίσκον ἐπιβήσῃ, καὶ καταπατήσεις λέοντα
xci δράκοντας. 25 αὐτὸς μὲν οὖν τὰ ἀρχικώτατα τῶν »οητῶν ϑηρίων,
λέοντα xci δράκοντα, ἀσπίδα τε καὶ βασιλίσκον, αὐτὸν δηλαδὴ τὸν
διάβολον καὶ τὰς μετ᾽ αὐτὸν ἀρχοντικὰς καὶ πονηρὰς δυνάμεις κατα-
πατήσειν μεμαρτύρηται. 26 τρῖς δὲ τὴν ὁμοίαν ἀρετὴν αὐτῷ κεχτη-
μένοις μαϑηταῖς καὶ ἀποστόλοις αὐτοῦ »τὴν ἐξουσίαν. αὐτὸς »τοῦ
πατεῖν ἐπάνω ὄφεων καὶ σχορπίωνς δωρεῖται, οὐχ ἐῶν αὐτοὺς πειρα-
σϑῆναι ὑπὲρ ὃ δύναιντο. μόνου γὰρ ἣν αὐτοῦ τὸ. τὰς χείρους ἐν
πονηρίᾳ δυνάμεις καὶ αὐτὸν δὴ τὸν πάντων ἄρχοντα καὶ τύραννον
τοῦ αἰῶνος τούτου τῇ ἐνθέῳ αὐτοῦ δυνάμει καϑαιρεῖν.

VII. Aro τοῦ Ἡσαΐου. »Τοῦτο πρῶτον πίε, ταχὺ ποίει, χώρα
Ζαβουλών, ἡ γῆ ΜΝεφϑαλείμ, καὶ οἱ λοιποὶ οἱ τὴν παραλίαν κατοι-
xoürvttc, καὶ πέραν τοῦ Ἰορδάνου, Γαλιλαία τῶν ἐϑνῶν, ὁ λαὸς ὁ

8 Psal. 90, 9-11 — 7 Psal. 90, 11—12 — 12 Matth. 4, 5—6 — 17 Matth.
4,7 — 18 vgl. Mark. 1, 13 — 21 Psal. 90, 13 — 26 Luk. 10, 19 — 27 f vgl.
1 Kor. 10, 13 — 29f vgl. I Kor. 2, 6 — 31 Jes. 9, 1-6

-
€

ἡ ὁ σωτὴρ ἡμῶν τὰ
πλεῖστα τῶν παραδόξων εἰργάσατο, χαὶ περὶ τῆς τῶν ἀποστόλων αὐτοῦ χλήσεως

1 χαχία u. Z. 6 ὁδοῖς cov Euseb. Comm. in Psal, Migne 23, 1149 C ff, wo
auch andere Abweichungen zu Aquila u. Symm.

Vor Τοῦτο Z. 31: περὶ τῆς γαλιλαίας τῶν ἐϑνῶν, ἐφ᾽

437

43!

Demonstr. evang. IX Cap. 7, 20—26. Cap. 8, 1—5 433

πορευόμενος ἐν σχότει, ἴδετε φῶς u£ya καὶ τοῖς κατοικοῦσιν ἐν χώρα
xci σκιᾷ ϑανάτου, φῶς λάμψει ἐφ᾽ ὑμᾶς. τὸ πλεῖστον τοῦ λαοῦ ὃ
κατήγαγες ἐν εὐφροσύνῃ σου, καὶ ὐφρανϑήσονται ἐνώπιόν σου oc
οἱ εὐφζ(ρλαινόμενοι ἐν ἀμητῷ, καὶ ὃν τρόπον οἱ διαιρούμενοι σχῦλα.
διότι ἀφαιρεϑήσεται E ζυγὸς 6 ἐπ᾽ αὐτῶν κείμενος καὶ ἡ ῥάβδος ἡ
ἐπὶ τοῦ τραχήλου αὐτῶν" τὴν γὰρ ῥάβδον τῶν ἀπαιτούντων διεσχέ-
δασεν κύριος, ὡς τῇ ἡμέρᾳ τῇ ἐπὶ Μαδιάμ. ὅτι πᾶσαν στολὴν ἐπι-
συνηγμένην δόλω, xci ἱμάτιον μετὰ καταλλαγῆς ἀποτίσουσιν, καὶ
ϑελήσουσιν εἰ ἐγενήϑησαν. πυρίκαυστοι. ὅτι παιδίον ἐγεννήϑη, ἡμῖν,
υἱὸς καὶ ἐδόϑη ἡμῖν, οὗ ἡ ἀρχὴ ἐγενήϑη ἐπὶ τοῦ ὥμου αὐτοῦ, καὶ
καλεῖται τὸ Orouc αὐτοῦ μεγάλης βουλῆς ἄγγελος, ἄρχων εἰρήνης.
ἐξουσιαστής, ϑεὸς ἰσχυρός, πατὴρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος. €

“Πρὸς ἅπασι τοῖς ἄλλοις ἐπληροῦτο καὶ ταῦτα ἐπὶ τὸν σωτῆρα
καὶ κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ, ὅτε κατὰ τὸν ϑαυ-
μαστὸν εὐαγγελιστὴν »axovoas ὅτι Ἰωάννης παρεδόϑη, ἀνεχώρησεν
εἰς τὴν Γαλιλαίαν. καὶ καταλιπὼν τὴν Ναζαρέϑ'ι, ἐλϑὼν κατῴκησεν
εἰς Καπερναοὺμ τὴν παραϑαλασσίαν, ἐν ὁρίοις Ζαβουλὼν καὶ Νεφϑα-
λείμ, ὅπως πληρωϑῇ τὸ ῥηϑὲν διὰ Ἡσαΐου τοῦ προφήτου λέγοντος,
γῆ Ζαβουλὼν καὶ γῆ Νεφϑαλείμ, ὁδὸν ϑαλάσσης πέραν τοῦ Ἰορδάνου.
Γαλιλαία τῶν ἐϑνῶν, ὁ λαὸς ὁ καϑήμενος ἐν σχότει φῶς εἶδεν μέγα,
xai τοῖς κατοιχοῦσιν ἐν χώρᾳ καὶ σκιᾷ ϑανάτου, φῶς ἀνέτειλεν αὐ-
τοῖς. ἀπὸ τότες γοῦν »ἤρξατο ὁ Ἰησοῦς κηρύσσειν καὶ λέγεινςε, ὅτι
»ἤγγικεν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν. ὃ παράγων δὲ παρὰ τὴν ϑάλασσαν
τῆς Γαλιλαίας εἶδεν δύο ἀδελφούς, Σίμωνα τὸν καλούμενον Πέτρον
καὶ “Ἀνδρέαν. τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ βάλλοντας ἀμφίβληστρον εἰς τὴν
ϑάλασσαν" ἦσαν γὰρ ἁλιεῖς, καὶ λέγει αὐτοῖς, δεῦτε ὀπίσω μου, καὶ
ποιήσω ὑμᾶς ἁλιεῖς &v9 oo zov. ioi δὲ εὐϑέως ἀφέντες τὰ δίκτυα
ἠχολούϑησαν αὐτῷ. καὶ προβὰς ἐκεῖϑεν εἶδεν ἄλλους δύο ἀδελφούς,
Ἰάκωβον τὸν τοῦ Ζεβεδαίου καὶ Ἰωάννην τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ, ἐν τῷ
πλοίῳ μετὰ Ζεβεδαίου τοῦ πατρὸς αὐτῶν καταρτίζοντας τὰ δίκτυα
αὐτῶν, καὶ ἐκάλεσεν αὐτούς" οἱ δὲ εὐθέως ἀφέντες τὸ πλοῖον καὶ
τὸν πατέρα αὐτῶν ἠχολούϑησαν αὐτῷ. ὃ" καὶ περιῆγεν ὁ Ἰησοῦς ὅλην
τὴν Γαλιλαίαν, διδάσχων ἐν ταῖς συναγωγαῖς αὐτῶν καὶ κηρύσσων
τὸ εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας καὶ ϑεραπεύων πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν
μαλακίαν ἐν τῷ λαῷ. καὶ ἀπῆλϑεν ἡ ἀκοὴ αὐτοῦ εἰς ὅλην τὴν Xv-
ρίαν" καὶ προσήνεγχαν αὐτῷ πάντας τοὺς χακῶς ἔχοντας, κοικίλαις
νόσοις καὶ βασάνοις συνεχομένους, δαιμονιζομένους καὶ σεληνιαζομέ-
γους καὶ παραλυτιχούς, καὶ ἐθεράπευσεν αὐτούς" καὶ ἠκολούϑησαν
αὐτῷ ὄχλοι πολλοὶ ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας. -«

15 Matth. 4, 12—25

439

sam Wire

424 Eusebius

δ Ὅλα δὲ ταῦτα ἐχτέϑειμαι τῆς προφητείας ἕνεχεν, τῇ Γαλιλαίᾳ
μέγα φῶς ἔσεσϑαι ἐπαγγελ(λ)ομένης τῇ τε χώρᾳ Ζαβουλὼν καὶ
ΜΝεφϑαλείμ, οὐδετέρᾳ τυγχανούσῃ τῆς Γαλιλαίας τῶν ἐϑνῶν. διὰ τί
δὲ ἐπὶ τῆς Γαλιλαίας τῶν ἐϑνῶν τὰς πλείστα ἐποιήσατο διατριβὰς (7)
τῆς ἁπάντων τῶν ἐϑνῶν κλήσεως προοίμια καταβαλλόμενος; ἐντεῦϑεν
γοῦν ὁρμωμένους τοὺς αὐτοῦ μαϑητὰς ἀνακέχλητο. Ἰϑδιὸ μετὰ βραχέα
τοῦ εὐαγγελίου εὑρήσεις ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας τὸν Πῆατϑαῖον κεκλη-
μένον, καὶ ἐν ἑτέρῳ δὲ πάλιν τὸν Asviv. χαὶ ὁ Φίλιππος δὲ κατὰ
τὸν Ἰωάννην »ἀπὸ Βηϑσαϊδᾶς ὡρμᾶτο »ix τῆς πόλεως Avdgeov καὶ
Πέτρουε" καὶ αὕτη de τῆς Γαλιλαίας jv. ἀλλὰ xci παρ᾽ αὐτῷ τῷ
εὐαγγελιστῇ ᾽γάμος ἐγένετο ἐν Κανᾷ τῆς Γαλιλαίαςς, ἔνϑα παραδόξως
ὃ κύριος τὸν ἐξ ὕδατος οἶνον μετασκευάσας γἀρχὴν« αὐτόϑι »τῶν
onusiov« ἐποιήσατο, ὅτε »καὶ ἐφανέρωσεν τὴν δόξαν αὐτοῦ, καὶ ἐπί-
στευσαν οἱ μαϑηταίς. ϑ8ϑϑέα δὲ εἰ μὴ αὐτὸ τοῦτο πρῶτον τοῦ σω-
τῆρος ἡμῶν ϑαῦμα ἐν Κανᾷ τῆς Γαλιλαίας γενόμενον ἐπὶ τῆς τοῦ
οἴνου μεταβολῆς ϑεσπίζωῶν ἐν ἀρχῇ τῆς προφητείας παρίστησιν ὃ
παρὼν λόγος, φάσκων" »τοῦτο πρῶτον πίε, ταχὺ ποίει, χώρα Ζαβου-
λὼ» xai γῆ NegOaAstu, Γαλιλαία τῶν ἐϑνῶν«κ. 59 εἰ δὲ σύμβολον ἣν
τὸ παράδοξον μυστικωτέρου κράματος, μεταβληϑέντος ἐκ τῆς σω-
ματικωτέρας ἐπὶ τὴν »οερὰν καὶ πνευματικὴν εὐφροσύνην τοῦ πιστι-
x0U τῆς καινῆς διαϑήκης κράματος, ὅρα μήποτε καὶ τοῦτο τοῖς περὶ
τῆς Τ αλιλαίας δηλουμένοις ἀχολούϑως ἡνίττετο, ϑεσπίζων ὡς ἄρα
μελλήσουσιν» ἐπὶ τῇ Χριστοῦ παρουσίᾳ πρώτιστοι πάντων οἱ τὴν
Ζαβουλὼν xci Νεφϑαλεὶμ οἰκοῦντες, ἀλλ᾽ οὐχ οἱ τὴν Ἰουδαίαν καὶ
τὴν Ἱερουσαλήμ. τοῦ πόματος τοῦ εὐαγγελικοῦ κηρύγματος μεταλή-
pec at.

9 Αἰτίαν δὲ τούτοις τῆς εὐφροσύνης φησὶ γενέσϑαι τὴν τοῦ
μεγάλου φωτὸς ἔχλαμψιν, οἱ πρὸ τῆς παρουσίας ἐν σχότει καϑεζό-
μενοι »ἐν χώρᾳ καὶ σχιᾷ ϑανάτους διῆγον᾽ ἀνατεταλκχότος δὲ αὐτοῖς
τοῦ σωτηρίου φωτός, τοῦτον νεὐφρανϑήσονταιςε τὸν τρόπον, Oc »οἱ
εὐφραινόμενοι ἐν ἀμητῷ, καὶ ὃν τρόπον οἱ διαιρούμενοι σκῦλας.
"1 χαὶ ταῦτα δὲ ἔργῳ ἐπληροῦτο, ὅτε τοὺς ἀποστόλους ὁ σωτὴρ καὶ
κύριος ἡμῶν ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας προσκαλεσάμενος, τὰ παράδοξα τῶν
ἔργων καὶ τὴν διδασκαλίαν αὐτοῖς ἐπεδείκνυτο. 12 εὐφρανϑήσεσϑαι

* , - , - 2
ὅ δὲ αὐτοὺς ἐναντίον αὐτοῦ ἡ προφητεία ϑεσπίζει δίχην τῶν εὐφραι-

, , > - , ^ , wv ^ τ , 2215
νομένων »£v ἀμητῷ«. ποίῳ δὲ τούτῳ ἢ περὶ οὐ διδάσχων αὕτος

1ff vgl. Jes. 9, 1—2 — 7 vgl. Matth. 9, 9 — 8 vgl. Mark. 2, 14; Luk. 5, 27
— 9 vgl. Joh. 1,44 — 11 Joh. 2, 1 — 12 Joh. 2, 11 — 17 Jes. 9, 1 — 27 ff vgl.
Jes. 9, 2 — (29 vgl. Matth. 4, 16) — 30 Jes. 9, 3 — 35 vgl. Jes. 9, 3

3 Genet. Γαλιλαίας wieZ.10 47-4-Kl 10 παρὰ τούτῳ τῷ Hkl, παρὰ τῷ αὐτῷ Kl

440

Demonstr. evang. IX Cap. 8, 6—16. Cap. 9, 1 425

ἔλεγεν »ἐπάρατε τοὺς ὀφϑαλμοὺς ὑμῶν, καὶ ἴδετε τὰς χώρας, ὅτι
Asvxai εἰσι πρὸς ϑερισμὸν Ἴδης. ἐδήλου δὲ διὰ τούτων» τὴ» τῶν
ἐϑνῶν ἐπισυναγωγήν. περὶ τῶν αὐτῶν δὲ εἴρηται ὅτι »εὐφρανϑή-
σονται ὃν τρόπον οἱ διαιρούμενοι σχῦλας. 18 διελόμενοι γοῦν εἰς
ἀλλήλους τὰς χώρας τῶν ἐϑνῶν καὶ τὴν ὑφ᾽ ἥλιον πᾶσαν οἱ τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν μαϑηταί τε καὶ εὐαγγελισταὶ μυρίους ὅσους ἐσκύλευσαν
ἄρχοντας τοῦ αἰῶνος τούτου τοὺς πρότερον τῶν ἐϑνῶν κρατοῦντας.
οὐ μὴ» ἀλλὰ καὶ ἄλλο αἴτιον τοῦ εὐφρανϑήσεσϑαι αὐτούς φῆσιν, τὸ
ἦρϑαι ἀπ᾽ αὐτῶν τὸν σωματικὸν τοῦ γόμου ζυγὸν τὸν πάλαι πρό-
τερον ἐπικείμενον αὐτοῖς, ὃν οὔτε αὐτοὶ οὔτε ot πατέρες αὐτῶν ἡδυνή-
ϑησαν βαστάσαι. 1495 μόνον δὲ ὁ ζυγὸς ἀφήρηται αὐτῶν, ἀλλὰ καὶ
ὴ ῥάβδος τῶν ἀπαιτούντων, ἡ πρότερον »ἐπὶ τοῦ τραχήλου αὐτῶνκ«
ἐπικειμένη. δηλοῖ δὲ τοὺς ἀπαιτοῦντας, ἐν ἑτέρῳ λέγων" "λαός μου,
οἱ πράχτορες ὑμῶν καλαμῶνται ὑμᾶς, καὶ οἱ ἀπαιτοῦντες κυριεύουσιν
ὑμῶνε. 15 ἀλλ᾽ οὗτοι μὲν οἱ ἀπὸ τῆς Ζαβουλὼν καὶ Nepsazeiı To
μέγα φῶς τεϑεαμένοι εὐφρανϑήσονται διὰ τὰ προειρημένα, οἱ δὲ πάλαι
ἀπαιτοῦντες αὐτοὺς ἐχπραχϑήσονται μέχρι κοδράντου ἐσχάτου, »πᾶσάνε
τε »στολὴν« xai πᾶν »iuatiove ἀποτίσαντες »πυρίχαυστοις γενήσονται
ἐν τῷ τῆς ἐχπράξεως καιρῷ. 10 καὶ ταῦτά γε πάντα φησὶν πείσεσθαι,
διότι »παιδίον ἐγεννήϑη ἡμῖν, υἱὸς ἐδόϑη ἡμῖνς, ὁ τῆς "μεγάλης
βουλῆς ἄγγελος-. τίσιν δὲ »nuir« ἢ τοῖς εἰς αὐτὸν πεπιστευχόσι, χαὶ
πάσῃ δηλαδὴ τῇ Γαλιλαίᾳ τῶν ἐθνῶν, oic τὸ μέγα φῶς ἀνατέταλκεν;
τί δὲ ἣν τοῦτο ἀλλ᾽ ἢ τὸ γεγεννημένον παιδίον καὶ ὃ παρὰ τοῦ ϑεοῦ
δοθεὶς »vióc«, »μεγάλης βουλῆς ἄγγελοςς, καὶ »ἄρχων εἰρήνης«, καὶ
»ἐξουσιαστήςς, καὶ »ϑεὸς loyvoOc«, καὶ "πατὴρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος
ὠνομασμένος; ταῦτα δὲ δὴ φϑάσαντες ἐπὶ μόνον ἀναφέρεσϑαι τὸν
σωτῆρα καὶ κύριον ΠΝ χὰ κατὰ τὸν οἰχεῖον καιρὸν προαπεδείξαμεν.

IX. Arno Ψαλμοῦ il. »᾿Ἐϑεωρήϑησαν at πορεῖαί σου, ὃ ϑεός,
αἱ πορεῖαι τοῦ ϑεοῦ μου τοῦ βασιλέως τοῦ ἐν τῷ ἁγίῳ' προέφϑασαν
ἄρχοντες ἐχόμενοι ψαλλόντων, ἐν μέσῳ νεανίδων τυμπανιστριῶν.
ἐν ἐχκλησίαις εὐλογεῖτε τὸν ϑεὸν κύριον ἐκ πηγῶν Ἰσραήλ. ἐκεῖ
Βενιαμὶν νεώτερος ἐν ἐχστάσει, ἄρχοντες Ἰούδα ἡγεμόνες αὐτῶν,
ἄρχοντες Ζαβουλών, ἄρχοντες Νεφϑαλείμ.«

1 Joh. 4, 35b — 3 Jes. 9, 3 — 9. 11f. 17 vgl. Jes. 9, 4 — 10 vgl. Act.
15, 10 — 13 Jes. 3, 12a — 15f vgl. Jes. 9, 1-3 — 17 vgl. Matth. 5, 6 —
17f vgl. Jes 9,5 — 20 Jes. 9,6 — 22 vgl. Jes. 9, 1 u. 2 — 23—25 vgl. Jes.
9, 6 — 26 f vgl. oben S. 233, 18ff — 28 Psal. 67, 25—28

Vor ’E$ewo. Z. 28: περὶ τῆς τῶν ἀποστόλων χλήσεως

10 αὐτοὶ οὔτε steht am Rande in P

441

426 Eusebius

2 Κἀνταῦϑα τοὺς δηλουμένους ἄρχοντας Νεφϑαλεὶμ οὐκ ἄλλους
ἡγοῦμαι τῶν ἀποστόλων τυγχάνειν. ἐνθένδε γὰρ αὐτοὺς ὁ σωτὴρ
καὶ κύριος ἡμῶν ἀναλέλεχται κατὰ τὴν Ματϑαίου παράϑεσιν. τὴν
εἰς ἀνϑρώπους δὲ πορείαν καὶ τὴν ἔνσαρχον ἐπιδημίαν τοῦ ϑεοῦ
λόγου ϑεσπίζουσα ἡ γραφή φησιν »ἐθεωρήϑησαν ai πορεῖαί σου, O
ϑεόςς, καὶ τὰ ἑξῆς. δ ταύτης δὲ τῆς ἐπιφανείας ὡσανεὶ πρόδρομοι
γεγονότες οἱ πάλαι ϑεοφιλεῖς προφῆται, διὰ ψαλτηρίου καὶ χορῶν
καὶ παντοίων πνευματικῶν ὀργάνων κηρύττοντες xai ἀνυμνοῦντες
»προέφϑασανε »iv μέσῳ νεανίδων τυμπανιστριῶνκ. “πάντως γάρ
που τῶν ἐκ περιτομῆς συναγωγῶν εἰς μέσον παριόντες οἱ ϑεῖοι προ-
φῆται τὴν τοῦ Χριστοῦ προκατήγγελλον ἄφιξιν, οἱ δ᾽ αὐτοὶ τῷ ϑείῳ
πνεύματι τοῖς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀποστόλοις προσεφώνουν λέγοντες"
»ἐν ἐκκλησίαις εὐλογεῖτε τὸν ϑεὸν κύριον ἐκ πηγῶν Ἱσραήλε. πηγαὶ
δὲ Ἰσραὴλ οἱ λόγοι ἂν εἶεν οἱ τῷ Ἰσραὴλ παραδεδομένοι. »πρῶτοι
γὰρ ἐπιστεύϑησαν τὰ λόγια τοῦ ϑεοῦε, ὅϑεν ἀντλοῦντας καὶ ἡμᾶς
ἀρδεύειν δεήσει τὰς ἐχχλησίας τοῦ Χριστοῦ. >veavıdas δὲ καὶ τυμ-
πανιστρίας τὰς πάλαι σωματικώτερον κατὰ τὸν Μωσέως νόμον βιού-
σας ψυχὰς ἡνίξατο, διὰ μὲν τὸ νεώτερον καὶ ἀτελὲς τοῦ φρονήματος
νεάνιδας, διὰ δὲ τὸ περὶ σωματικὴν κατατρίβεσϑαι ϑρησκείαν τυμ-
πανιστρίας αὐτὰς ἀποκχαλέσας.

X. 'Axó τοῦ Ἡσαΐου. »Ilveüua κυρίου ἐπ᾿ ἐμέ, οὗ εἵνεκεν ἔχρι-
σέν μὲ εὐαγγελίσασϑαι πτωχοῖς, ἀπέσταλκέν ut κηρύξαι αἰχμαλώτοις
ἄφεσιν χαὶ τυφλοῖς ἀνάβλεψιν, ἰάσασϑαι τοὺς συντετριμμένους τὴν
χαρδίαν, καλέσαι ἐνιαυτὸν κυρίου δεκτὸν καὶ ἡμέραν ἀνταποδόσεως. «

2 Καὶ ταύτην αὐτὸς 0 κύριος ἡμῶν τὴν πρόρρησιν εἰς ἑαυτὸν
ὁμολογεῖ πεπληρῶσϑαι, ὅτε ἐλϑὼν »εἰς τὴν Ναξαρέτ, οὗ ἢν ἀνατε-
ϑραμμένος, εἰσῆλϑεν κατὰ τὸ εἰωϑὸς αὐτῷ ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῶν σαββά-
τῶν εἰς τὴν συναγωγήν, ἀναστάντι δὲ αὐτῷ ἐπεδόϑη Ἡσαΐας ὁ
προφήτης, οὗ καὶ ἀναπτύξας τὴν βίβλον, ἀνέγνω τὸ ἐγγεγραμμένον,
᾿πνεῦμα κυρίου ἐπ᾿ ἐμέ, οὗ εἵνεκεν ἔχρισέν us εὐαγγελίσασϑαι πτω-
χοῖς, ἀπέσταλκέν με κηρύξαι αἰχμαλώτοις ἄφεσιν καὶ τυφλοῖς ἀνά-
βλεψιν, ἀποστεῖλαι τεϑραυσμένους ἐν ἀφέσει, καλέσαι ἐνιαυτὸν κυρίου

3 vgl. Matth. 4, 13 ff — 5 Psal. 67, 25 — 9 Psal. 67, 26 — 13 Psal. 67, 27
— 14 Röm. 3, 2 — 16 vgl. Psal. 67, 26 — 21 Jes. 61, 1—2 — vgl. Euseb. Ecl.
proph. IV 31 (S. 228, 22 ff ed. Gaisford) — 26 vgl. Luk. 4, 16—21

Vor Πνεῦμα Z. 21: περὶ τῆς προφὴητιχῆς ἀναγνώσεως, ἣν αὐτὸς ὁ χύριος

ἡμῶν διῆλϑεν ἐπὶ τῆς συναγωγῆς τῶν ἰουδαίων

99. 94 von LXX abweichende Satzfolge, Ecl. proph. a. ἃ. O. wie in LXX

44
b

Demonstr. evang. IX Cap. 9, 2—5. Cap. 10, 1—7. Cap. 11, 1 491

δεκτόν. "xal πτύξας τὸ βιβλίον ἀποδοὺς τῷ ὑπηρέτῃ Eid caer" καὶ
πάντων oí ὀφϑαλμοὶ ἐν τῇ συναγωγῇ ἤσαν ἀτενίζοντες αὐτῷ. ήρ-
Saro δὲ λέγειν πρὸς αὐτούς, ὅτι σήμερον πεπλήρωται ἡ γραφὴ αὕτη
ἐν τοῖς ὠσίν ὑμῶνς«. 4 ὁ μὲν οὖν σωτὴρ χαὶ κύριος ἡμῶν διὰ ταύτης
φαίνεται σαφῶς τῆς γραφῆς, διαφερόντως καὶ χρειττόνως παρὰ τοὺς
πάλαι σωματικώτερον χριομένους ἱερέας, ovx ἐλαίῳ σχευαστῷ οὐδὲ
ὑπὸ ἀνϑρώπων ὁμοίως τοῖς ἄλλοις ἀλλ᾽ ἐνθέφ πνεύματι αὐτοῦ δὴ
τοῦ ϑεοῦ καὶ πατρὸς αὐτοῦ κεχρισμένος, παρ᾽ οὗ καὶ τῆς ἀγενήτου
ϑεότητος μετασχὼν ϑεὸς καὶ κύριος πρὸς τῶν ἱερῶν ἀνηγόρευται
γραφῶν. " ἀκολούϑως δὲ τῇ μετὰ χεῖρας προφητείᾳ πτωχοῖς εὐαγγε-
λιζόμενος εἰσάγεται παρὰ τῷ Διᾶατϑαίῳ, ὅτε »ἰδὼν τοὺς ὄχλους ἀνέβη
εἰς τὸ ὅρος" καὶ καϑίσαντος αὐτοῦ προσῆλϑον. αὐτῷ οἱ μαϑηταὶ αὐ-
τοῦ, καὶ ἀνοίξας τὸ στόμα αὐτοῦ ἐδίδασκεν αὐτοὺς λέγων" μακάριοι
οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι, ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶνς«.
"καὶ τυφλοῖς δὲ ἀνάβλεψιν παρεσχημένος οὐχ ὀλίγοις ἀναγέγραπται"
οὐ μόνον γὰρ τοῖς τὰς ὄψεις τοῦ σώματος ἠφανισμένοις τὸ βλέπειν
ἐδωρεῖτο, ἀλλὰ γε καὶ τοῖς πρότερον τυφλώττουσιν αἴτιος τῆς χατὰ
γοῦν ϑεωρίας καὶ τῆς ἐπιγνώσεως τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ γέγονεν.
Txal ἄλλοις δὲ τοῖς οὔὐσι δεσμίοις καὶ ἀπηγμένοις αἰχμαλώτοις ὑπὸ
τῆς ἀοράτου καὶ δαιμονικῆς δυνάμεως κακῶν τε σειραῖς πεπεδημένοις
ἐλευϑερίαν καὶ ἄνεσιν τῶν συνεχόντων ἐχήρυττεν, εἰ χαὶ αὐτοὶ τῷ
κηρύγματι πιστεύσαντες οἷα λυτρωτῇ καὶ σωτῆρι προσδράμοιεν αὐτῷ
χαὶ τοῖς αὐτοῦ πεισϑεῖεν παραγγέλμασιν. καὶ τὰ λοιπὰ δὲ τοῦ λογίου
κατὰ καιρὸν ἐν τοῖς περὶ τῶν ἐπαγγελιῶν ἐξετασϑήσεται.

ΧΙ. Aro τοῦ Δευτερονομίου. »Προφήτην ἐκ τῶν ἀδελφῶν
Gov ἀναστήσει σοι κύριος ὁ ϑεός σου, Oc Zul’ αὐτοῦ ἀκούσεσϑε. κατὰ
πάντα ὅσα ἠἡτήσω παρὰ χυρίου τοῦ ϑεοῦ σου ἐν Χωρὴβ τῇ ἡμέρᾳ
τῆς ἐχκλησίας λέγοντες, οὐ προσϑήσομεν ἀκοῦσαι τῆς φωνῆς χυρίου
τοῦ ϑεοῦ ἡμῶν, καὶ τὸ πῦρ τὸ μέγα τοῦτο οὐχ ὀφψόμεϑα ἔτι, οὐδὲ
μὴ ἀποϑάνωμεν᾽ καὶ εἶπεν κύριος πρός με, ὀρθῶς πάντα ὅσα ἐλάλη-
σαν, προφήτην ἐκ τῶν ἀδελφῶν αὐτῶν ἀναστήσω αὐτοῖς ὥσπερ σέ,
καὶ δώσω τὸ ῥῆμα μου εἰς τὸ στόμα αὐτοῦ, καὶ λαλήσει αὐτοῖς xa$*
0 τι ἂν ἐντείλωμαι αὐτῷ, καὶ ὃ ἄνϑρωπος ὃς ἐὰν μὴ ἀκούσῃ πάντα

11 Matth. 5, 1-3 — 25 Deut. 18, 15—19 — Euseb. Ecl. proph. I 15 (S. 50, 1tF

ed. Gaisford) — 25 (od. eigentlich erst 429, 16) — 430, 8 vgl. Prokop., Migne 87
I 917 ff (920 A ff) — cod. Monac. gr. 358 fol. 351r ff

Vor Προφήτην Z. 95: περὶ τῆς xatà τὸ εὐαγγέλιον τοῦ χριστοῦ νομοϑεσίας

17 nach πρότερον + tZ ψυχῇ Steph. 19 ἄλλοις ΚΙ, ἄλλως P

448

428 Eusebius

ΡῚ x

ὅσα ἐὰν λαλήσῃ ὁ προφήτης ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου, ἐγὼ
αὐτοῦ. -ς
* Exiornoov, ὅτι μηδεὶς παρ᾽ Ἑβραίοις Μωσεῖ παραπλήσιος προ-
φήτης ἐγήγερται, τουτέστιν νομοϑέτης καὶ εὐσεβείας ἀνϑρώποις εἰση-
δ γητὴς ἢ μόνος ὁ ἡμέτερος σωτὴρ ὁ Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ. πρὸς γοῦν
τῷ τέλει τοῦ Δευτερονομίου λέγεται" »οὐχ ἀνέστη ἔτι προφήτης ἐν
Ἰσραὴλ ὡς Moons«' χαὶ μὴν μυρίοι προφῆται μετὰ τοῦτον γεγόνασιν,
ἀλλ᾽ οὐχ ὡς αὐτός. 3ὅλον δὲ τοῦτο E τοῦ ϑεοῦ ὑπόσχεσις ἐπαγγέλλε-
ται, ἕνα τινὰ (οὐχὶ δὲ πολλοὺς) καὶ ὅμοιον ἀναστήσειν αὐτῷ. δηλοῖ δὲ
10 τοῦτον νομοϑέτην καὶ εὐσεβείας ἀνϑρώπων διδάσχαλον, οἷος μόνος
ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός, καὶ οὐδὲ ἄλλος ἀναδέ-
δεικται νομοϑέτης ὁμοῦ καὶ προφήτης τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ καὶ πα- 444
τρὸς αὐτοῦ γενόμενος. 4ἀλλ᾽ ὁ μὲν ἔϑνους ἑνὸς 6 Μωσῆς ἡγήσατο,
καὶ κατάλληλα δὲ τούτῳ μόνῳ οὐχὶ δὲ καὶ ἄλλοις ἔϑνεσιν νομοϑετῶν
15 ἀποδέδεικται: 0 δέ γε Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, λαβὼν ἐπαγγελίαν παρὰ
τοῦ πατρὸς τὴν ναἴτησαι παρ᾽ ἐμοῦ, καὶ δώσω σοι ἔϑνη τὴν κληρο-
νομίαν σους, oc ἂν μὴ μόνον Ἰουδαίοις ἀλλὰ καὶ τῷ παντὶ τῶν
ἀνϑρώπων γένει καινὸς νομοϑέτης εὐσεβείας ὑπὸ τοῦ πατρὸς xata-
στῆναι, τῇ πάντων τῶν ἐϑνῶν κλήσει δυνατὴν καὶ ἁρμόδιον προ- b
20 βέβληται νομοϑεσίαν. ὁϑειοτέρᾳ γοῦν ἢ κατὰ Μωσέα δυνάμει κατὰ
παντὸς τοῦ κόσμου τοὺς ἱεροὺς αὐτοῦ νόμους διὰ τῶν εὐαγγελιστῶν
αὐτοῦ διετάξατο, μείξονι ἢ κατὰ ἄνϑρωπον ἐξουσίᾳ »ομοϑετήσας,
εἰπὼν ὅτι »ἠκούσατε ὅτι ἐρρέϑη τοῖς ἀρχαίοις, οὐ φονεύσεις" »ἐγὼ
δὲ λέγω vuiv« μηδὲ ὀργίζεσϑαι νεἰχῆς, καὶ τὰ τούτοις ἀκόλουϑα, ὅσα
25 δὴ ἐν ταῖς ἀναγράπτοις αὐτοῦ διδασκαλίαις ἐμφέρεται, ἐφ᾽ οἷς μαρ-
τυρεῖ, λέ yov ὃ εὐαγγελιστὴς ὅτι »ἐξεπλήττοντος πάντες »ἐπὶ τῇ διδαχῇ
αὐτοῦ" ἣν γὰρ διδάσκων αὐτοὺς ὡς ἐξουσίαν ἔχων, καὶ ovy Oc oie
γραμματεῖς αὐτῶνςε.
$ Tov δὲ τρόπον τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν διδασκαλίας τε χαὶ vo-
30 μοϑεσίας ἐν ἀρχαῖς τῆς παρούσης ὑποϑέσεως διελϑόντες, ὅτε τὸν χρι-
στιανισμὸν ὅ τι ποτέ ἐστιν εἰς φανερὸν ἤγομεν, ἐπ᾽ ἐχεῖνα καὶ νῦν
τοὺς ἐντυγχάνοντας παραπέμψομεν. ἐπιστῆσαι δὲ τῷ λόγῳ ἄξιον,
δι᾿ ὃν ὁ κύριος ὑπισχνεῖται προφήτην ἀναστήσειν αὐτοῖς. 1ἐπειδὴ
γὰρ κχεχελεύχει μὲν αὐτὸς τῷ Moos ἁγνίσαι τὸν πάντα λαὸν ἐφ᾽
ἡμέραις τρισίν, ὡς ἂν γένοιντο ϑεαταὶ ὁμοῦ καὶ ἀκροαταὶ τῆς ἐνθέου

ἐχδικήσω ἐξ d

eo
Qt

6 Deut. 34, 10. — 14 oben S. 10, 27 — 16 Psal. 2, 8 — 23 vgl. Matth.
5,21 — 26 Matth. 7, 28» —29 — 30 vgl. oben S. 7, 18ft; 8, 30ff — 33 f Exod. 19, 10ff

13. 90. 34 uova. P

Demonstr. evang. IX Cap. 11, 1—13 429

ἐπιφανείας, oí δὲ ἐξησϑένησαν πρὸς τὴν τοῦ 9:00 χάριν, δι᾿ ὃ iv
ἀχρῇ γενόμενοι τῆς ϑεωρίας παρῃτοῦντο, λέγοντες τῷ Μωσεῖ »σὺ
λάλει πρὸς ἡμᾶς, xci μὴ λαλείτω πρὸς ἡμᾶς ó ϑεός, ἵνα μὴ ἀποϑά-
νωμεν«" εἰχότως διὰ ταῦτα ἀποδέχεται μὲν αὐτοὺς ὁ κύριος τῆς εὐ-
5 λαβείας, φησὶν de’ »ὀρϑῶς πάντα ὅσα ἐλάλησαν, προφήτην ἀναστήσω
αὐτοῖς ἐκ μέσου τῶν ἀδελφῶν αὐτῶν, ὥσπερ σές. 8ϑοὐχοῦν καὶ τὸ
αἴτιον ἐδίδαξεν τοῦ δίχην προφήτου μέλλειν αὐτὸν τὴν εἰς ἀνϑρώ-
πους ἐπιφάνειαν ποιεῖσϑαι᾽ τοῦτο δ᾽ ἦν ἀσϑένεια ἀνϑρώπων καὶ τῆς
χρείττονος ϑεωρίας “παραίτησις. ϑ ἔχεις τοιγαροῦν καὶ τὴν αἰτίαν τῆς
10 ἐνανϑρωπήσεως τοῦ ϑεσπιζομένου προφήτου. εἰχύτως οὖν προσδο-
xGvrtc αὐτὸν οἱ ἐκ περιτομῆς ἐπυνθάνοντο τοῦ βαπτιστοῦ Ἰωάννου
καὶ ἔλεγον" »ὁ προφήτης εἶ σύ;« ὁ δὲ ἔφη »oVe. ἀλλ᾽ ὁ Ἰωάννης
τἀληϑὲς ὁμολογῶν οὐ τὸ προφήτης. εἶναι ἠρνήσατο, ἦν γάρ, ἀλλὰ τὸ
αὐτὸς εἶναι ὃ προφήτης ὃ πρὸς τοῦ Μωσέως δεδηλωμένος, ὅτι
15 δὲ ἀπεσταλμένος εἴη ἔμπροσϑεν τοῦ προφήτου ἐχείνου ἐδίδασχεν.
10 xai ἐπειδήπερ ὃ λόγος αὐτοῖς δὴ τοῖς ἐκ περιτομῆς ἀναστήσεσϑαι
τὸν “προφήτην ἐϑέσπιζεν, εἰκότως ὁ σωτὴρ xcl κύριος ἡμῶν, ἅτε δὴ
αὐτὸς ὧν ὁ προχεκχηρυγμένος, »οὐχ ἦλϑονς, φησίν, sel μὴ εἰς τὰ
πρόβατα τὰ ἀπολωλότα οἴχου Ἰσραήλε. τοῖς δὲ ἀποστόλοις αὐτοῦ
20 παρήνει λέγων" »εἰς ὁδὸν ἐϑνῶν μὴ ἀπέλϑητε, καὶ εἰς πόλιν Σαμα-
ρειτῶν μὴ εἰσέλϑητε, πορεύεσϑε δὲ μᾶλλον πρὸς τὰ πρόβατα τὰ ἀπο-
λωλότα οἴκου ἸΙσραήλε, 1! σαφῶς διδάσκων, ὅτι δὴ αὐτοῖς προηγου-
μένως ἀπέσταλτο τῇ προφητείᾳ ἀχολούϑως. ἐπειδὴ δὲ 00x ἐδέξαντο
τὴν χάριν, ἀπελέγχει μὲν αὐτούς, ἐν ἑτέροις λέγων" » διότι ἦλϑον,
25 καὶ οὐχ ἣν ᾿ἄνϑρωπος; ἐκάλεσα, καὶ οὐχ jv ὁ ὑπακούων;« φησὶν δὲ
πρὸς αὐτοὺς ν»ἀρϑήσεται ἀφ᾽ ὑμῶν ἡ βασιλεία τοῦ ϑεοῦ καὶ δοϑή-
σεται ἔϑνει ποιοῦντι τοὺς καρποὺς αὐτῆςε. 1Ξχαὶ τοῖς γε αὐτοῦ
μαϑηταῖς μετὰ τὴν ἐχείνων παραίτησιν προστάττει" »πορευϑέντες
μαϑητεύσατε πάντα τὰ ἔϑνη ἐν τῷ ὀνόματί μους. οὕτω δῆτα ἡμεῖς
30 μέν, τὰ ἔϑνη, τὸν προαναφωνηϑέντα καὶ πρὸς τοῦ πατρὸς ἀπεσταλ-
μένον προφήτην, ἅτε νομοϑέτην ἅπασι γενόμενον ἀνϑρώποις τῆς
εἰς τὸν τῶν ὅλων ϑεὸν εὐσεβείας, διὰ τῆς σωτηρίου καὶ εὐαγγελικῆς
διδασκαλίας ἔγνωμεν xci κατεδεξάμεϑα, πληρουμένης xarà τὸ αὐτὸ
καὶ ἑτέρας προρρήσεως, Ót ἧς εἴρηται »κατάστησον, κύριε, νομοϑέ-
35 nv αὐτοῖς, γνώτωσαν ἔϑνη ὅτι ἄνϑρωποί εἰσιν«. 13 τὸ δὲ Ἰουδαίων
2 Exod. 20, 19 (Deut. 5, 27) — 5 Deut. 18, 17---188 — 12 Joh. 1, 21 —
15 vgl. Joh. 1, 23 — 16 vgl. Deut. 18, 15 — 18 Matth. 15, 24 — 20 Matth.
10, 5-6 — 24 Jes. 50, 2a — 26 Matth. 21, 43 — 28 Matth. 28, 19a —
34 Psal. 9, 21

1 dio P 2 μωυσεῖ Prok. 6 μέσου — S. 427, 31 13 οὐ τὸ Kl, οὔτε P

85 ἐπ᾽ αὐτοὺς Prok.

445

Te ΌΨΨΨΥ

430 Eusebius

ἔϑνος, μὴ παραδεξάμενον τὸν προφητευόμενον, δίκην ἔτισεν τὴν ἀξίαν
xarà τὴν ϑείαν πρόρρησιν φήσασαν' »xoi ὃ ἄνϑρωπος ὃς ἐὰν μὴ
ἀκούσῃ πάντα ὅσα ἐὰν λαλήσῃ ὃ προφήτης ἐν τῷ ὀνόματί μου, ἐγὼ
ἐκδικήσω ἐξ αὐτοῦς. 14 ἐκδεδίχηται γοῦν ἐκ τοῦ λαοῦ ἐκείνου »πᾶν
ciua« ἐχχυϑὲν »ἐπὶ τῆς γῆς ἀπὸ αἵματος Aßer« »fac αἵματος Ζαχα-
ρίους, καὶ αὐτοῦ γε ἐπὶ πᾶσι τοῦ Χριστοῦ, οὗ τὸ αἷμα xa^ ξαυτῶν
ἐξαιτησάμενοι καὶ κατὰ τῶν ἰδίων παίδων, εἰσέτι νῦν τῆς τολμηϑιεἰ-
σης αὐτοῖς ἀσεβείας τὴν τιμωρίαν ὑπέχουσιν.

XI. πὸ τοῦ Ἰώβ. »O λέγων τῷ ἡλίῳ καὶ οὐχ ἀνατέλλει,
κατὰ δὲ ἄστρων κατασφραγίζει, ὁ τανύσας τὸν οὐρανὸν μόνος, καὶ
περιπατῶν ἐπὶ ϑαλάσσης ὡς ἐπὶ ἐδάφους. -«

2 Καὶ ταῦτα μόνῳ τῷ σωτῆρι καὶ κυρίῳ ἡμῶν, ὡς ἂν ϑεοῦ λόγῳ
δημιουργῷ τῶν ὅλων τυγχάνοντι, ἁρμόζοι àv: μόνος γοῦν τῶν πώ-
ποτε χατὰ τοὺς τῆς ἐνανθρωπήσεως χρόνους, σῶμα καὶ σχῆμα ἀν-

b ϑρώπινον ἀναλαβών, ἐπὶ τῆς ϑαλάσσης περιπατῆσαι λέγεται, ὅτι

τοὺς ἑαυτοῦ "μαϑητὰς ἠνάγκασεν ἐμβῆναι εἰς πλοῖον καὶ προάγειν
αὐτὸν εἰς τὸ πέραν, ἕως οὗ αὐτὸς ἀπολύσῃ τοὺς ὄχλους. καὶ ἀπο-
λύσας τοὺς ὄχλους ἀνέβη εἰς τὸ 0005 xat. ἰδίαν προσεύξασϑαι. ὀψίας
δὲ γενομένης μόνος ἢν ἐκεῖ. τὸ δὲ πλοῖον ἤδη nv ἐν μέσῳ τῆς ϑα-
λάσσηςε. »ἰδόντεςς δὲ »αὐτὸν ἐπὶ Tc ϑαλάσσης ἐταράχϑησαν, λέγοντες
ὅτι φάντασμά ἐστιν, καὶ ἀπὸ τοῦ φόβου ἔχραξαν. εὐθέως δὲ ἐλάλησεν
αὐτοῖς λέγων, ϑαρσεῖτε, ἐγώ εἰμι, μὴ φοβεῖσϑες. ϑἄλλως δὲ οὐκ ἂν
γένοιτο ἀξιοπρεπῆ ϑεολογίαν δοχεῖν περιέχειν, εἰ ἐπὶ τοῦ ἀνωτάτω
ϑεοῦ καὶ πατρὸς τῶν ὅλων ἐκλαμβάνοι τις τὸ λόγιον. Ari γὰρ ἔχει
σεμνὸν xci ἀξιόλογον ἐπὶ τοῦ ϑεοῦ τῶν ὅλων περιπατεῖν λέγεσθαι
ἐπὶ τῆς ϑαλάσσης; πῶς δὲ καὶ νοηϑείη (av) περίπατος ἐπὶ τῆς ϑαλάσ-
σης τοῦ τὰ πάντα περιέχοντος καὶ τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν πλη-
ροῦντος χαὶ μονονουχὶ λέγοντος" »0 οὐρανός μοι ϑρόνος, ἡ δὲ γῆ
ὑποπόδιον τῶν ποδῶν μους xol »τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν ἐγὼ
πληρῶ, λέγει κύριος«; ὁ δέ γε σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν »ἑαυτὸν κε-
νώσας καὶ μορφὴν δούλου λαβὼν καὶ σχήματι εὐρεϑεὶς Oc ἄνϑρω-
rose δεῖγμα τῆς λανϑανούσης τοὺς πολλοὺς ἐνθέου δυνάμεως αὐτοῦ

2 Deut. 18, 19 — 4 vgl. Matth. 23, 35 — 6 vgl. Matth. 27, 25 — 9 Hiob
9, 74—8 — Euseb. Ecl. proph. III 7 (S. 107, 7 ed. Gaisford) — 16 Matth. 14,
29—94. 268—297 — 28 Jes. 66, 1 — 29 Jerem. 23, 24b — 30 vgl. Phil. 2, 7

Vor Ὁ λέγων Z. 9: περὶ τῆς ἐν ϑαλάττῃ πορείας τοῦ χριστοῦ

4 καὶ νῦν Prok. 23 γένοιτο: es wäre möglich, vgl. S. 443,19 | δοχεῖν
Steph., dozobv P 25 ἐπὶ P, περὶ Hkl, doch vgl. Z. 23 26 àv + Dind.

Piani eror

Demonstr. evang. IX Cap. 11, 13—14. Cap. 12, 1—5. Cap. 13, 1—3 431

παρέχων ὁρᾶν τοῖς ἑαυτοῦ μαϑηταῖς, xai τοῖς ϑαλαττίοις ἐπιβαίνων
κύμασιν καὶ τῷ κλύδωνι καὶ τοῖς ἀνέμοις ἐπιτιμῶν “ἀναγέγραπται,
ὅτε χαὶ οἱ ὁρῶντες ἐξεπλήττοντο λέγοντες" »ποταπός ἐστιν οὗτος,
ὅτι καὶ οἱ ἄνεμοι καὶ ἡ ϑάλασσα αὐτῷ ὑπακούουσιν; « ἣν δὲ καὶ τοῦτο
ἄλλου τινὸς μείζονος σύμβολον, νοουμένης ἑτέρας ϑαλάσσης, iv ἡ
λέγεται δράκων τις εἶναι »πεποιημένος ἐγκαταπαίζεσϑαι ὑπὸ τῶν
ἀγγέλωνε τοῦ ϑεοῦ, ἐφ᾽ ἣν καὶ αὐτὴν ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν
ἐμπεριπατήσας, τὴν κεφαλὴν τοῦ αὐτόϑι δράκοντος χαὶ τῶν λοιπῶν
τῶν ὑποβεβηκότων δραχόντων λέγεται συντετριφέναι κατὰ τὸ »σὺ
συνέϑλασας τὰς χεφαλὰς τῶν δρακόντων ἐπὶ τοῦ ὕδατοςς, καὶ »σὺ
συνέϑλασας τὰς κεφαλὰς τοῦ δράχοντοςς, σαφῶς ἑτέρας νοουμένης
ϑαλάσσης, περὶ ἧς αὐτὸς πάλιν ἐν ψαλμῷ φήσι»" »7490v εἰς τὰ βάϑη
τῆς ϑαλάσσηες, ?xcl πρὸς τὸν Ἰώβ, τὰ περὶ ξαυτοῦ διεξιών, »ἦλϑες
δὲ ἐπὶ πηγὴν ϑαλάσοης, ἐν δὲ ἴχνεσιν ἀβύσσου περιεπάτησας; ἀνοί-
γονται δέ σοι φόβῳ “πύλαι ϑανάτου, πυλωροὶ δὲ ἄδου ἰδόντες σε
ἔπτηξαν;« εἰχότως οὖν x&v τῷ xa ἡμᾶς βίῳ ἐπιβὰς τῇ ϑαλάττῃ,
xai τοῖς ἀνέμοις ἐπιτιμήσας καὶ τῷ κλύδωνι, τὰ σύμβολα τῶν ἀπορ-
ρητοτέρων ἐπιτελεῖ.

XII. "4xó τοῦ Ἡσαΐου. ν᾽οχύσατε, χεῖρες ἀνειμέναι xoi γόνατα
παραλελυμένα" παρακαλέσατε, οἱ ὀλιγόψυχοι τῇ διανοίᾳ" ἰσχύσατε, μὴ
φοβεῖσϑε᾽ ἰδοὺ ὁ ϑεὸς ἡμῶν κρίσιν ἀνταποδίδωσιν καὶ ἀνταποδώσει,
αὐτὸς ἥξει καὶ σώσει ἡμᾶς. τότε ἀνοιχϑήσονται ὀφϑαλμοὶ τυφλῶν,
καὶ ὦτα X0(90v ἀχούσονται, τότε ἀλεῖται ὡς ἔλαφος ὁ χωλός, xci
τρανὴ ἔσται γλῶσσα μογιλάλων.«

2 Καὶ τούτων ἔχεις ἐν τοῖς εὐαγγελίοις τὰ ἀποτελέσματα, τοῦτο
μὲν ὁπηνίχα τῷ σωτῆρι καὶ κυρίῳ ἡμῶν προσέφερον »παραλυτιχὸν
ἐπὶ κλίνης βεβλημένονςε, ὃν καὶ ὑγιῆ λόγῳ κατεστήσατο, τοῦτο δὲ ὅτε
μυρίοι τυφλοὶ καὶ δαιμονιῶντες, ἔτι μὴν διαφόροις νόσοις καὶ μαλα-
χίαις χαταπονούμενοι, πρὸς τῆς αὐτοῦ σωτηρίου δυνάμεως τῶν πα-

- 2 , > 2 M x 2 € - 2. ὦ
30 ϑῶν ἀπηλλάττοντο “οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ dı ὧν εἰσέτι νῦν χαϑ'᾽ ὅλης

" 5 , ,

τῆς οἰχουμένης μυρία πλήϑη, πολυτρόποις zaxiag εἴδεσιν δεδεμένα

2 - x , - * \ ,

ἀγνωσίας TE τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ τὰς wvyac πεπληρωμένα, ϑαυμα-
& cu. , ΄ i - , P] - ,

σίως xal ὑπὲρ navra Aoyorv τοῖς τῆς διδασχαλίας αὐτοῦ φαρμάκοις

2f. 17 vgl. Matth. 8, 26; Luk. 8, 24 --- 6 Hiob 40, 14 u. 41, 24 — 9 Psal.

73, 13 — 12 Psal 68,3 — 13 Hiob 38, 16—17 — 19 Jes. 35, 3—6 —
26 Matth. 9, 2 — 28 vgl. Matth. 4, 23

Vor Ἰσχύσατε Z. 19: περὶ τῶν Enuteieodvrwv ὑπ᾽ αὐτοῦ παραδόξων

1 ἐπιβαίνων Steph., ἐπιβαίνειν P

447

432 Eusebius

ἰᾶται xci ϑεραπεύει. πλὴν ὅτι καὶ ϑεὸς ἐν τούτοις ἀνηγόρευται,
κατὰ καιρὸν ος ἂν τοιαῦτα ἐνεργῶν, ἤδη πρότερον ἡμῖν ἐν ταῖς
περὶ τῆς ϑεότητος αὐτοῦ μαρτυρίαις ἀποδέδεικται. 53 καὶ ἔπρεπέν γε
γῦν γοῦν εἰ καὶ ἄλλοτε ϑεὸν αὐτὸν ὁμολογεῖσϑαι, ὅτε καὶ ἔργα ϑείας 44
5 χαὶ ὡς ἀληϑῶς ἐνθέου δυνάμεως ἐπεδείκνυτο" ϑεοῦ γὰρ μόνου jv
xai οὐδὲ ἄλλου ῥδωννύναι uiv παρειμένους, ζωογονεῖν δὲ νεχρούς,
σωτηρίαν τε ἀσϑενοῦσιν παρέχειν, ἀνοίγειν τε ὀφϑαλμοὺς τυφλῶν
χαὶ χωφῶν ὡσαύτως ἀκοὰς ἰᾶσϑαι, χωλούς τε ἀνορϑοῦν, καὶ τοὺς
τὴν γλῶτταν δεδεμένους εὐλάλους ἀποκαϑιστᾶν, ἅπερ ἅπαντα ὑπὸ
10 τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ πέπρακται οἷα ὑπὸ ϑεοῦ, καὶ με-
μαρτύρηταί re ὑπὸ πλειόνων τῶν xa$^ ὕλης τῆς οἰκουμένης κηρυ-
ξάντων αὐτόν. 5 ὧν τὸ ἄπλαστον καὶ ἀληϑὲς τῆς μαρτυρίας πιστοῦ- Ὁ
ται ἡ διὰ βασάνων πεῖρα καὶ ἡ μέχρι ϑανάτου ἔνστασις, ἣν ἐπὶ βα-
σιλέων ἀρχόντων τε καὶ ἡγεμόνων καὶ ὅλων ἐϑνῶν ἐνεδείξαντο, τοῖς
15 ὑπ᾿ αὐτῶν κηρυττομέγοις ἀλήϑειαν ἐπιμαρτυρήσαντες. θ τούτοις δὲ
αὐτοῖς ἡγοῦμαι, τοῖς εὐαγγελισταῖς αὐτοῦ καὶ ἀποστόλοις, ἐπιφωνεῖν
τὸ πνεῦμα τὸ προφητιχὸν τὰ ἀπὸ τοῦ ἰσχύσατε, χεῖρες ἀνειμέναι
καὶ γόνατα ᾿παραλελυμένας. ἐπεὶ γὰρ τὰς χεῖρας καὶ τὰς πραχτικὰς
δυνάμεις οὗτοι τάς τε βάσεις καὶ τὴν πορείαν ἀπὸ τῆς uaxQüc πε- e
20 ριόδου τῆς κατὰ τὸν Μωσέως νόμον λατρείας παρείϑησαν, διεγείρων
αὐτοὺς ἐπὶ τὴν κατὰ τὸ εὐαγγέλιον πολιτείαν, »ἰσχύσατεε, φησίν,
»χεῖρες ἀνειμέναι xai γόνατα παραλελυμένας, εἰς ἑτοιμασίαν δηλαδὴ
τοῦ χατὰ τὸ εὐαγγέλιον ὁρόμου. T»ioyvoare« δὲ καὶ εἰς τὸ παρακαλεῖν
ἑτέρους καὶ παρορμᾶν ἔχεσϑαι τῆς εὐαγγελικῆς σωτηρίας, ὑμεῖς οἱ
25 τὸ πρὶν νὀλιγόψυχοιε, χαὶ μή τις ὑμᾶς αἱρείτω φόβος τῶν ἔξωϑεν
ἀνθισταμένων τῷ εὐαγγελικῷ κηρύγματι, ἀλλὰ καὶ πρὸς τούτους d
»ἰσχύσατες xal μὴ »φοβεῖσϑες. SHeog γὰρ ἦν xci ϑεοῦ λόγος ἀλλ᾽ οὐ
Mooei τις παραπλήσιος οὐδέ τις τοῖς προφήταις ὅμοιος, οὐ μόνον
τῶν παραδόξων ποιητὴς ϑαυμάτων, ἀλλὰ καὶ ὑμῖν αὐτοῖς τῆς ἰσχύος
80 γεγονὼς αἴτιος.

9 Πίστις δ᾽ ἂν γένοιτο ἐναργεστάτη τῆς τοῦ προφητευομένου
σωτῆρος ἡμῶν ἐνθέου δυνάμεως, δι᾿ ἧς ἀληϑῶς χωλοὺς καὶ τυφλοὺς
xai λεπροὺς xai παρειμένους ἰάσατό ποτε λόγῳ κατὰ τὰς περὶ αὐτοῦ
γραφάς, ἡ καὶ εἰσέτι νῦν ἐνεργουμένη πρὸς τῆς αὐτοῦ ϑεότητος xa^

3 oben S. 113, 3015 — 13 f vgl. z.B. Matth. 10, 18 — 17. 21 Jes. 35, 3 --
23—26 vgl. Jes. 35, 48 — 27 vgl. Jes. 35, 4

20 uovc. P | διεγείρων bezieht sich auf (Z. 17) τὸ πνεῦμα τὸ προφητι-
κὸν, das --- ὁ προφήτης ἀπὸ τοῦ πνεύματος ἐμπνευσϑείς, aber διεγεῖρον ist wohl
besser Hkl, für dies ist auch Kl

Demonstr. evang. IX Cap. 13, 3—14 433

ὅλης τῆς ἀνϑρώπων οἰκουμένης ἀρετή. δι᾿ ἧς αὐτοῖς ἔργοις ὁποῖός
τις nv καὶ τότε τοῖς οἵοις τε συνορᾶν ἐπιδείκνυται, ὅτε καὶ ἐπὶ το-
σούτοις μετὰ ταῦτα χρόνοις διαρκὴς χαὶ ἀνίχητος xal oc ἀληϑῶς
ϑεοῦ λόγος 6 πρὸς αὐτοῦ καταγγελϑεὶς ἀποδείκνυται, πάντας ὑπερ-

5 βαλλόμενος τοὺς ἀρχῆϑεν καὶ μέχρι τοῦ νῦν τὴν διδασκαλίαν αὐτοῦ

πολεμεῖν παρεσχευασμέγνους, ἐξ ἁπάσης TE τῆς οἰχουμένης ὑπαγόμενος
ἑαυτῷ μυρία πλήϑη, καὶ πάσης μὲν ἁμαρτίας καὶ τῶν κατὰ ψυχὴν
παϑῶν τε καὶ νοσημάτων τοὺς αὐτῷ προσιόντας ἀπαλλάσσων, ἐπὶ
δὲ τὴν εὐσεβῆ διδασχαλίαν αὐτοῦ πᾶν γένος Ἑλλήνων καὶ βαρβάρων
προσχαλούμενος, μυρίους τε ὅσους προσάγων ἐπὶ τὴν τοῦ μόνου καὶ
ἀληϑοῦς ϑεοῦ γνῶσιν ἐπί τε τὸν ὑγιῆ καὶ σώφρονα βίον, ὃς δὴ καὶ
πρέπων εἴη ἂν ἐπαγγελίᾳ ϑρησκχείας τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ.

τορὗτος δὲ αὐτὸς ὁ ϑεὸς ἡμῶν, ἅτε τυγχάνων ϑεοῦ λόγος, »κρί-
σινε, φησίν, »νἀνταποδίδωσιν καὶ ἀνταποδώσει, αὐτὸς ἥξει καὶ σώσει
ἡμᾶςε. κατὰ γὰρ τὸν ψαλμὸν φήσαντα »0 ϑεὸς τὸ κρίμα σου τῷ
βασιλεῖ δόςς, καὶ κατὰ τὴν εὐαγγελικὴν διδασκαλίαν, δι’ ἧς εἴρηται
»ὁ πατὴρ κρίνει οὐδένα ἀλλὰ τὴν χρίσιν πᾶσαν δέδωκεν τῷ υἱῷς,
παρὰ τοῦ πατρὸς τὴν τοῦ κρίνειν. εἰληφὼς ἐξουσίαν, δικαιοσύνῃ χρί-
γῶν, τῷ μὲν ἐκ περιτομῆς λαῷ τὴν προσήκουσαν τῶν εἰς αὐτόν τε
καὶ τοὺς αὐτοῦ προφήτας τετολμημένων δίκην ἀποδέδωκεν, πάντας
δὲ ἁπαξαπλῶς ἀνϑρώπους τοὺς αὐτῷ προσιόντας ἐξ ἴσου χατὰ τὸ
δίκαιον ἀνεσώσατο, ὧν τὰ ὦτα τῆς διανοίας καὶ τοὺς ὀφϑαλμοὺς
ἀνέῳξεν. 1: διὸ καὶ τὸν καιρὸν τῆς παρουσίας αὐτοῦ καιρὸν ἄντα-
ποδόσεως ὁ ϑεῖος ἀποκαλεῖ λόγος, ἐν ἑτέροις φάσκων" »καλέσαι
ἐνιαυτὸν κυρίου δεκτὸν καὶ ἡμέραν ἀνταποδόσεως«ς. !?ovrog δὲ ἦν
καιρὸς τῆς ἀνταποδόσεως, xa9^ ὃν »πᾶν αἷμας ἐχχυϑὲν »ἀπὸ αἵματος

"4 A cr [6 4 " , \ 2 - - , "
Bere »Emg αἵματος Ζαχαρίους, xai αὐτοῦ γε TOU τιμίου αἵματος

Ἰησοῦ, ἐκδεδίχηται ἀπὸ τῆς γενεᾶς τῶν εἰς αὐτὸν πεπλημμεληχότων,
ὡς à& ἐχείνου τὸν ἔσχατον αὐτοὺς ὑπομεῖναι ὁλεϑρον καὶ τὴν ἐσχά-
τὴν πολιορχίαν. 15καὶ ἡ μὲν κατ᾽ ἐκείνους κρίσις τοιαύτην ἐποιή-
σατο κατ᾽ αὐτῶν τὴν ἀνταπόδοσιν διό φησιν ἡ προφητεία »ἰδοὺ ὁ
ϑεὸς ἡμῶν κρίσιν ἀνταποδίδωσι καὶ ἀνταποδώσεις. ἡ δὲ περὶ τῶν
δι᾿ αὐτοῦ σωϑησομένων ἑξῆς δηλοῦται διὰ τοῦ »αὐτὸς ἥξει καὶ σώ-
σει ἡμᾶς" τότε ἀνοιχϑήσονται ὀφϑαλμοὶ τυφλῶν χαὶ ὦτα κωφῶν
ἀχούσονταιε, καὶ τὰ Eins. !tradımv δὲ τὴν σωτήριον κρίσιν καὶ

18 Jes. 35, 4 — 15 Psal. 71, 1 — 17 Joh. 5, 22 — 181 vgl. Psal. 71, 2 —
24 Jes. 61, 2 — 26 vgl. Matth. 23, 35—36 — 27 vgl. I Petr. 1, 19 — 31 Jes.
35, 4 — 33 Jes. 35, 4b—5

5 τοῦ Steph, τῶν P 15 τῶ χρίμα Ῥ 32f ἡ vov σωϑησομένων sc. κρίσις,

vgl. 2. 158
Eusebíus VI. 98

449

30,

434 Eusebius

ἄλλη προφητεία ἐξοίσειν τὸν Χριστὸν ἐπαγγέλλεται, φάσκουσα" "ἰδοὺ 450

ὃ παῖς μου, ἀντιλήψομαι αὐτοῦ, ὁ ἐκλεχτός Lov, προσεδέξατο αὐτὸν
ἡ ψυχή μου, κρίσιν τοῖς ἔϑνεσιν i&oíost.« 18 διὸ καὶ περὶ τοῦ λόγου
e καινῆς διαϑήκης εἴρηται »ἐκ γὰρ Σιὼν ἐξελεύσεται νόμος xci
όγος κυρίου ἐξ Ἱερουσαλήμ, καὶ κρινεῖ ἀνὰ μέσον τῶν ἐϑνῶνε. κρί-
σει γὰρ ϑείᾳ καὶ λόγοις ἡμῖν ἀρρήτοις καὶ τὰ τῆς κλήσεως τῶν εἰς
αὐτὸν ἐπιστρεφόντων εἰκὸς αὐτὸν ἐνεργεῖν. ἀλλὰ καὶ τὴν ϑείαν
διδάσκων ἡμᾶς κρίσιν, καὶ πάντα κεχριμένως ἡμᾶς πράττειν παιδεύων,
»χρίσιν τοῖς ἔϑνεσιν« ἐξοίσειν λέγεται.

XIV. Arxo τοῦ αὐτοῦ. »Τύτε φανεροὶ ἔσονται οἱ σφραγιζόμενοι
τὸν νόμον τοῦ μὴ μαϑεῖν, καὶ ἐρεῖ, μενῶ τὸν ϑεὸν τὸν ἀποστρέ-
arta τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἀπὸ τοῦ oixov Ἰακώβ, καὶ πεποιϑὼς
ἔσομαι ἐπ᾽ αὐτῷ. ἰδοὺ ἐγὼ καὶ τὰ παιδία ἃ μοι ἔδωχεν ὁ ϑεός. καὶ
ἔσται σημεῖα καὶ τέρατα ἐν τῷ Ἰσραὴλ παρὰ κυρίου Σαβαώϑ', ὃς
κατοιχεῖ ἐν τῷ ρει Σιών. καὶ ἐὰν εἴπωσιν πρὸς ὑμᾶς, ζητήσατε
τοὺς ἐγγαστριμύϑους, καὶ τοὺς ἀπὸ τῆς γῆς φωνοῦντας, τοὺς κενο-
λογοῦντας οἱ ἐκ τῆς κοιλίας φωνοῦσιν, οὐκ ἔϑνος πρὸς ϑεὸν αὐτοῦ;
τί ἐχζητοῦσι περὶ τῶν ζώντων τοὺς νεχρούς; νόμον γὰρ εἰς βοήϑειαν
ἔδωκεν. «

Ἐν τῇ πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολῇ παραϑεὶς ὁ ἀπόστολος τὴν
φάσχουσαν λέξιν »ióoo ἐγὼ καὶ τὰ παιδία & μοι ἔδωχεν ὃ ϑεόςς,
ἐπεξεργάζεται περὶ τοῦ Χριστοῦ, λέγων" »ἐπεὶ οὖν τὰ παιδία κεκοι-
νώνηκεν αἵματος καὶ σαρχός, καὶ αὐτὸς παραπλησίως μετέσχεν τῶν
αὐτῶν, ἵνα διὰ τοῦ ϑανάτου χαταργήσῃ τὸν τὸ χράτος ἔχοντα τοῦ
ϑανάτους. 3 παῖδας δὲ αὐτοῦ ἐν τούτοις τοὺς ἀποστόλους ὀνομάζει,
ἐφ᾽ ὧν »σημεῖα καὶ τέρατα ἐν τῷ οἴχῳ ᾿ἸΙσραὴλε ποιήσειν τὸν κύριον
Σαβαώϑ,, τὸν κατοικοῦντα »iv τῷ 008 Σιώνε, διδάσχει, τούτους δὲ
αὐτοὺς φανεροὺς ἔσεσϑαι συνήϑως ἡμῖν τὰ πρόσωπα σφραγιζομένους
τῇ τοῦ Χριστοῦ σφραγῖδι, παιδευομένους τε μηκέτι τὸν Μωσέως νό-
μον μανϑάνειν, τῷ μηκέτι συνεστάναι αὐτὸν καὶ τῷ τὸν καλούμενον
οἶχον Ἰακὼβ καταλελεῖφϑαι ὑπὸ τοῦ ϑεοῦ. “ἀσαφῶς δὲ παρὰ τοῖς
ἑβδομήκοντα εἰρημένου »τότε φανεροὶ ἔσονται οἱ σφραγιζόμενοι τὸν

1 Jes. 42,1 — 4 Micha 4, 2b—3a — 7 vgl. Jes. 6, 10 — 9 Jes. 42, 1b —
10 Jes. 8, 16—203 — 21 Hebr. 2, 13 — 22 Hebr. 2, 14 — 26f vgl. Jes. 8, 18 —
98. 99 vgl. Jes. 8, 16 — 31 vgl. Jes. 8, 17 — 32 Jes. 8, 16—17

Vor Τότε Z. 10: περὶ τῶν σημείων καὶ τεράτων ὧν χατειργάσατο

11 u. 485, 1 urspr. μένω Ρ 14 ἐν τῷ Ἰσραὴλ) vgl. Z. 26 26 τῆλ οἴχω aber,
mit β΄ u. α΄ übergeschrieben, P

Demonstr. evang. IX Cap. 13, 14—15. Cap. 14, 1—7. Cap. 15, 1 435

νόμον τοῦ um μαϑεῖν, xol ἐρεῖ, μενῶ τὸν ϑεὸν τὸν ἀποστρέψαντα
τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἀπὸ τοῦ οἴχου Ἰακώβ, xci πεποιϑὼς ἔσομαι ἐπ᾿
αὐτῷς, σαφέστερον ὁ Σύμμαχος ἐξέδωκεν, εἰπών" »δῆσον μαρτύριον.
σφράγισον νόμον ἐν τοῖς διατάγμασίν μου, καὶ προσδοκήσω τὸν κύριον
τὸν χρύβοντα τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἀπὸ τοῦ οἴχου laxo, καὶ ἀνα-

= EN - \ | , v - \ DRS Er \
μενῶ avrove, ?xal o .AxvAac δὲ τοῦτον xoi αὐτὸς ἐξέδωκεν τὸν

τρόπον᾽ »ἔνδησον μαρτύριον, σφράγισον νόμον ἐν διδακτοῖς μου, καὶ
προσδέξομαι τὸν ϑεὸν τὸν ἀποχρύβοντα τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἀπὸ
τοῦ οἴχου Ἰακώβ, καὶ ὑπομενῶ αὐτόν«ς. ταῦτα δ᾽ οὖν οἱ τοῦ σω-
τῆρος ἡμῶν ἀπόστολοι διδάσκονται ποιεῖν. οἷς ἑξῆς ἐπιλέγει" «ἰδοὺ
ἐγὼ καὶ τὰ παιδία, ἃ μοι ἔδωκεν ὁ ϑεός. καὶ ἔσται εἰς σημεῖα καὶ
τέρατα ἐν τῷ Ἰσραὴλ παρὰ κυρίου Σαβαώϑ', ὃς κατοικεῖ ἐν τῷ ὄρει
Σιών«ε. ϑκατοικήσας δὲ ὁ κύριος Σαβαώϑ', 0 τοῦ ϑεοῦ λόγος, ἐν ©
ἀνείληφεν ἀνϑρώπῳ, καὶ τὰς διατριβὰς πεποιημένος »ἐν τῷ 008 Σιώνς,
σημεῖά τε καὶ τέρατα διαπραξάμενος, ὁμοῦ τοῖς αὐτοῦ μαϑηταῖς καὶ
πᾶσι τοῖς εἰς αὐτὸν πεπιστευχόσιν ἐξ ἁπάντων τῶν πρὶν εἰδωλολα-
τρῶν παραχελεύεται μηχέτι δεδιέναι κατὰ μηδένα τρόπον τὴν δεισι-
δαίμονα πλάνην" ἀλλ᾽ εἰ καὶ παρασαλεύοιεν αὐτοὺς ἢ καὶ ἀναγχάζοιεν
οἱ ἐξ ἐθνῶν εἰδωλολάτραι ζητεῖν »τοὺς ἐγγαστριμύϑουςς xai τὰ τῶν
δαιμόνων μαντεῖα ὡς ϑαυμάσια xci κατ᾽ οὐδὲν λείποντα τῆς τῶν
ϑείων καὶ ϑεοφιλῶν ἀνδρῶν προφητικῆς διαίτης, αὐτοὺς δεῖν ἀπο-
κρίνεσϑαι καὶ λέγειν» διδάσχει: »τί ἐκζητοῦσι περὶ τῶν ζώντων τοὺς
νεκρούς: νόμον γὰρ εἰς βοήϑειαν δέδωκενς, καὶ τὰ τούτοις ἀχόλουϑα'
"rovc γὰρ ἅπαξ νόμον εἰληφότας καὶ σωτηρίους ἐντολὰς ἐπὶ βοηϑείᾳ
καὶ ϑεραπείᾳ τοῦ ἰδίου βίου περιττὸν μαντείας πολυπραγμονεῖν διὰ
τῆς δαιμονικῆς ἀπάτης ἐνεργουμένας.

XV. Aro τοῦ αὐτοῦ. »Ἱακὼβ ὁ παῖς μου, ἀντιλήψομαι αὐτοῦ"
Iooana 6 ἐχλεχτός μου, προσεδέξατο αὐτὸν ἡ ψυχή μου" κρίσιν τοῖς
ἔϑνεσιν ἐξοίσει" οὐ κεχράξεται οὐδὲ ἀνήσει, οὐδὲ ἀκουσϑήσεται ἔξω
ἡ φωνὴ αὐτοῦ. κάλαμον συντετριμμένον οὐ κατεάξει, xoi λίνον
καπνιζόμενον οὐ σβέσει, ἀλλ᾽ εἰς ἀλήϑειαν ἐξοίσει κρίσιν. ἀναλάμψει
καὶ οὐ ϑραυσϑήσεται, ἕως ἂν ϑῇ ἐπὶ γῆς κρίσιν" καὶ ἐπὶ τῷ ὀνόματι
αὐτοῦ ἔϑνη ἐλπιοῦσιν. οὕτως λέγει κύριος ὃ ϑεός ὁ ποιήσας τὸν
οὐρανὸν καὶ πήξας αὐτόν, ὁ στερεώσας τὴν γῆν καὶ τὰ ἐν αὐτῇ, καὶ

3.7 Jes.8, 16 —17 — 10 Jes. 8, 18 — 19 vgl. Jes. 8, 19 — 22 Jes. 8, 19b—20 a
27 Jes. 42, 1—7 — Euseb. Ecl. proph. IV 20 (S. 200, 1 ff ed. Gaisford)

Vor Ἰαχὼβ Z. 91: περὶ τοῦ ανητιᾶν ἐν τῷ παραδοξοποιεῖν τὸν γριστόν
, X

4 διατάγμασιν] διδάγμασι vermutet Field, Orig. Hexapl. 23 oben S. 434, 19

ἔδωχεν (wie LXX) 30 (gegen LXX) wie Matth. 12, 18
28*

τῷ

COT

436 Eusebius

διδοὺς πνοὴν τῷ λαῷ τῷ £x αὐτῆς καὶ πνεῦμα τοῖς πατοῦσιν αὐ-
τήν. ἐγὼ κύριος ὁ ϑεός σου ἐκάλεσά σε ἐν δικαιοσύνῃ, καὶ κρατήσω
τῆς χειρός σου καὶ ἐνισχύσω σε, καὶ ἔδωχά σε εἰς διαϑήχην γένους,
εἰς φῶς ἐθνῶν, ἀνοῖξαι ὀφϑαλμοὺς τυφλῶν, καὶ ἐξαγαγεῖν ἐκ δεσμῶν
δεδεμένους καὶ ἐξ οἴχου φυλακῆς καϑημένους ἐν σχότει.-

2 Καὶ ταύτης ὁ εὐαγγελιστὴς μνημονεύει τῆς λέξεως, ὅτε »ἐξελ-
ϑόντες οἱ Φαρισαῖοι συμβούλιον ἔλαβονε κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν,
»ὕπως αὐτὸν ἀπολέσωσινε, ἐπειδὴ τοῖς σάββασιν τοὺς κάμνοντας
ἐθεράπευεν. τὸ τηνιχαῦτα γάρ, ὥς φησιν, »yvotc« ὁ Ἰησοῦς τὴν κατ᾽
αὐτοῦ συσκευὴν τἀνεχώρησεν ἐχεῖϑεν, καὶ ἠχολούϑησαν αὐτῷ OXyAOL
πολλοί, καὶ ἐθεράπευσεν αὐτοὺς πάντας, καὶ ἐπετίμησεν αὐτοῖς, ἵνα
μὴ φανερὸν αὐτὸν ποιήσωσιν.« ὃ οἷς ἐπιφέρει λέγων" καὶ ταῦτα
πάντα γέγονεν (τουτέστιν τὸ ἀναχωρεῖν αὐτὸν καὶ τὸ ἐκκλίνειν τοὺς
ἐπιβούλους καὶ τὸ λανϑάνειν σπουδάζειν ἐν οἷς ἔπραξεν παραδόξοις
χαὶ τὸ παρεγγυᾶν τοῖς ϑεραπευομένοις μὴ φανερὸν αὐτὸν ποιεῖν),
(xiva πληρωϑῇ τὸ ῥηϑὲν διὰ τοῦ προφήτου λέγοντος, ἰδοὺ ὁ παῖς
μοῦ, εἰς ὃν εὐδόκησα, ὁ ἀγαπητός μου, ὃν ἡἠρέτισεν ἡ ψυχή μου ϑήσω
τὸ πνεῦμά μου ἐπ᾽ αὐτόν, καὶ κρίσιν τοῖς ἔϑνεσιν ἀπαγγελεῖ. οὐκ
ἐρίσει οὐδὲ κραυγάσει, οὐδὲ ἀκούσεταί τις ἐν ταῖς πλατείαις τὴν φω-
νὴν αὐτοῦ. κάλαμον συντετριμμένον οὐ κατεάξει, καὶ λίνον τυφό-
μενον οὐ σβέσει, ἕως ἂν ἐχβάλῃ εἰς νῖχος τὴν κρίσιν, καὶ ἐπὶ τῷ
ὀνόματι αὐτοῦ ἔϑνη ἐλπιοῦσιν. “τήρει δὲ ἐπιμελῶς, τίνα τρόπον
ó Ματϑαῖος, εἰπὼν »idov ὃ παῖς μου, ὃν ἡρέτισα, 6 ἀγαπητός μου,
ἐν ᾧ εὐδόχησεν ἡ ψυχή μους, οὔτε τοῦ Ἰακὼβ οὔτε τοῦ Ἰσραὴλ
ἐμνήσϑη. οὐ γὰρ εἶπεν » laxo 0 παῖς μους, »Ἱσραὴλ ὁ ἐκλεκτός μους,
ἀορίστως δὲ ἐξήνεγκεν, εἰπών" »ióoO ὁ παῖς μους xai »O ἀγαπητός
μους. ὅδϑεν, Oc μηδὲ ἐν τῷ Ἑβραϊκῷ τῆς προφητείας κειμένης,
παρὰ μὲν τοῖς ἑβδομήκοντα ὠβέλισται τὸ τοῦ Ἰακὼβ καὶ τὸ τοῦ
Ἰσραὴλ ὄνομα, καὶ παρὰ τοῖς λοιποῖς δὲ ἑρμηνευταῖς παρασεσιώπηται,
ἐπεὶ μηδὲ ἐν τῷ Ἑβραϊκῷ φέρεται. δἔνϑεν εἰκότως οὐδὲ παρὰ τῷ
εὐαγγελιστῇ εἴρηται, Efoaio ὄντι καὶ ἀκολούϑως τῇ Ἑβραίων γραφῇ
τὴν προφητείαν ἐχϑεμένῳ. τοιγαροῦν οὐδὲ κατὰ διάνοιαν τῷ ἐκ
περιτομῆς λαῷ τὰ ϑεσπιζόμενα ἁρμόζει, μόνῳ δὲ τῷ Χριστῷ τοῦ
ϑεοῦ, μαρτυρουμένῳ ὑπὸ τῆς ἐναργείας καὶ τῆς τῶν πραγμάτων ἐκχ-

6ff. 10 Matth. 12, 14—16 — 16 Matth. 12, 17—21 — 23. 26 Matth. 12, 18

— 25 Jes. 42, 1

11 ἐπετίμησεν NT, Ecl. proph., &neninoev P 17 wahrsch. fehlerhaft über-
liefert, vgl. unten Z. 23f u. Ecl. proph. S. 201, 204f 27 τῆς προφητείας: diese
prophetische Aussage von Jakob u. Israel 32 οὐδὲ Dind., οὔτε P

45:

Demonstr. evang. IX Cap. 15, 1—10. Cap. 16, 1 437

βάσεως. μόνος yàg οὗτος τὴν μέλλουσαν »κρίσιν τοῖς ἔϑνεσινε προε-
χήρυξεν, ἡσυχῆ τῷ βίῳ τῶν ἀνϑρώπων ἐπιδημήσας, καὶ κρίσιν ἐπὶ
τῆς γῆς $£usvog καὶ οὐ μόνον »κάλαμον συντετριμμένον οὐ κατέ-
ἀξενε, ἀλλά, εἰ ἔστιν εἰπεῖν, συνέδησεν, ἀνορϑώσας καὶ ἰσχυροὺς
ἀπεργασάμενος τοὺς ἀσϑενεῖς καὶ »τοὺς συντετριμμένους τὴν καρδίανε.
᾿ὥσπερ δὲ τοὺς ἀσϑεγεῖς xai σαϑροὺς καὶ τῆς αὐτοῦ ϑεραπείας. δεο-
μένους οὐ παρεώρα, οὐδὲ μετανοοῦντας κατακρίνων συνέτριβεν, οὕτως
οὐδὲ τοὺς τοῖς κακοῖς ἐπιμένοντας καὶ ὑπὸ τῶν παϑῶν τυφομένους
ἐσβέννυεν χωλύων παρὰ τὴν αὐτῶν προαίρεσιν ἐνεργεῖν, οὐδὲ μὴν
παρὰ καιρὸν ἐτιμωρεῖτό τινα τούτων, τὴν κατ᾽ ἀξίαν αὐτῶν κόλασιν
εἰς τὸν τῆς καϑόλου χρίσεως καιρὸν ὑπερτιϑέμενος. ὃ διὸ λέλεκται"
»χαὶ λίνον τυφόμενον οὐ σβέσεικ.

Ἄντιχρυς δὲ πέρας εἴληφεν τὸ »χαὶ ἐν τῷ ὀνόματι αὐτοῦ ἔϑνη
ἐλπιοῦσιν c ἐπὶ μόνῳ γοῦν τῷ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ
ὀνόματι ἤλπισεν τὰ Χριστιανῶν ἔϑνη, τὴν ἐπωνυμίαν αὐτοῦ, ὡς
πατρὸς ἧς παρειλήφασι» εὐσεβείας, ἐπιγραφόμενα. 9 xai γὰρ »εἰς φῶςς
οὐχ ἄλλοις ἢ τοῖς ἔϑνεσιν δεδόσϑαι προπεφώνηται, δι᾿ αὐτοῦ τε τῇ
προρρήσει ἀκολούϑως ὀφϑαλμοὶ τυφλῶν τῶν πάλαι τὴν διάνοιαν
πεπηρωμένων (xci οὐ μόνον (τούτω»» ἀλλὰ xol τῶν αὐτὸ τὸ σῶμα
ἠφανισμένωνγ) (ἠνεῴχϑησαν», καὶ ot δεσμοῖς δὲ καὶ σειραῖς ἁμαρτιῶν
(δεδεμένοι xal) Ev σκότει καὶ ἀγνοίᾳ τῆς ἀληϑοῦς εὐσεβείας τὸ πρὶν
κεχαλινδημένοι, δι᾿ αὐτοῦ τῶν ἁμαρτιῶν λυϑέντες, τοῦ φωτὸς τῆς
γνώσεως καὶ τῆς παρὰ τῷ ϑεῷ ἐλευϑερίας ἠξίωνται. 19 καὶ σὺ δὲ ἐπὶ
σχολῆς τοῖς ἀποδεδομένοις ἀκολούϑως βασανίσας τὴν λέξιν, ἐπὶ μόνῳ
ἂν εὕροις τῷ κυρίῳ καὶ σωτῆρι ἡμῶν ἕχαστον ἀχριβῶς τῶν δι᾿ αὐτῆς
δηλουμένων πεπληρωμένον.

XVL ᾿4πὸ τοῦ αὐτοῦ. »Εἶδον τὸν κύριον καϑήμενον ἐπὶ ϑρό-
vov ὑψηλοῦ καὶ ἐπηρμένους, »καὶ Σεραφεὶμ εἱστήκεισαν κύκλῳ αὐτοῦς.
εἶϑ᾽ ὑποβάς φησιν᾽ »καὶ ἤχουσα τῆς φωνῆς κυρίου λέγοντος, τίνα
ἀποστείλω, καὶ τίς πορεύσεται πρὸς τὸν λαὸν τοῦτον; καὶ εἶπα, ἰδοὺ

1ff vgl. Jes. 42, 1; Matth. 12, 18 — 3ff vgl. Jes. 42, 3 (oben S. 435, 30);
Matth. 12, 20 — 5 Psal. 146, 3 — 12 Matth. 12, 20 — 13 Jes. 42, 4b; Matth.
2, 21 — 16f vgl. Jes. 51, 4; Luk. 2, 32 — 97 Jes. 6, 1—2a — 29 Jes. 6, 8—10

Vor Εἶδον Z. 27: περὶ τοῦ μὴ πιστεύσειν εἰς αὐτὸν τὸν τῶν ἰουδαίων λαόν

19 τούτων + Steph. 20 zu αὐτὸ τὸ σῶμα ἠφανισμένων vgl. 427, 16 Kl |
ἠνεῴχϑησαν + Hk] 21 δεδεμένοι xai + (vgl. S. 436, 5; 427, 20) Hkl 22 χεχαλ.
Steph., xai za. P

454

a |

438 Eusebius

ἐγώ εἰμι, ἀπόστειλόν με. καὶ εἶπεν, πορεύϑητι καὶ εἶπον τῷ λαῷ
τούτῳ, ἀκοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε, καὶ βλέποντες βλέψετε καὶ
οὐ μὴ ἴδητε. ἐπαχύνϑη γὰρ 7 καρδία τοῦ λαοῦ τούτου, καὶ τοῖς
ὠσὶν αὐτῶν βαρέως ἤχουσαν καὶ τοὺς ὀφϑαλμοὺς αὐτῶν ἐκά(μ)-
5 μυσαν, μήποτε ἴδωσι τοῖς ὀφθαλμοῖς xci τοῖς ὠσὶν ἀχούσωσιν, xci
τῇ καρδίᾳ συνῶσιν xcl ἐπιστρέψωσιν, καὶ ἰάσομαι αὐτούς. «
2Ἔχεις καὶ τούτων τὸ ἀποτέλεσμα ἐπὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, κατὰ
μὲν τὸν Ἰωάννην φήσαντα »τοσαῦτα δὲ αὐτοῦ σημεῖα πεποιηχότος
ἔμπροσϑεν αὐτῶν οὐχ ἐπίστευσαν εἰς αὐτόν, ἵνα 0 λόγος Ἡσαΐου τοῦ e
10 προφήτου πληρωϑῆῇ ὃν εἶπεν᾽ κύριε, τίς ἐπίστευσεν τῇ ἀκοῇ ἡμῶν;
xai ὁ βραχίων κυρίου τίνε ἀπεκαλύφϑη; διὰ τοῦτο οὐχ ἠδύναντο
πιστεύειν" εἶπεν γὰρ πάλιν Ἡσαΐας" τετύφλωκεν αὐτῶν τοὺς ὀφϑαλ-
μοὺς καὶ ἐπώρωσεν αὐτῶν τὴν καρδίαν, ἵνα μὴ ἴδωσι τοῖς ὀφϑαλ-
μοῖς xai νοήσωσιν τῇ καρδίᾳ καὶ ἐπιστρέψωσιν, καὶ ἰάσομαι αὐτούς.
15 ταῦτα εἶπεν Ἡσαΐας, ὅτε εἶδεν τὴν δόξαν αὐτοῦ, καὶ ἐλάλησεν περὶ
αὐτοῦς, χατὰ δὲ τὸν δατϑαϊῖον, ὅτε »προσελϑόντες οἱ μαϑηταὶ αὐτοῦ d
εἶπον αὐτῷ᾽ διὰ τί ἐν παραβολαῖς αὐτοῖς λαλεῖς; ὁ δὲ ἀποκριϑεὶς
εἶπεν" ὑμῖν δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας, ἐκείνοις δὲ
οὐ δέδοταις, νδιὰ τοῦτο ἐν παραβολαῖς αὐτοῖς λαλῶ, ἵνα βλέποντες
20 μὴ βλέπωσιν καὶ ἀκούοντες μὴ ἀκούωσιν, μή ποτε ἐπιστρέψωσιν, καὶ
ἰάσομαι αὐτούς. “τότε ἐπληρώϑη ἐπ᾽ αὐτοῖς ἡ προφητεία Ἡσαΐου
ἡ λέγουσα" πορεύϑητι, καὶ εἶπον τῷ λαῷ τούτῳ, ἀχοῇ ἀκούσετε καὶ
οὐ μὴ συνῆτεε, καὶ τὰ τούτοις ἑξῆς. ἐπιτήρει δὲ τίνα τρόπον O lo-
ἄννης ἐπάγει, λέγων" »ταῦτα εἶπεν Ἡσαΐας, ὅτε εἶδεν τὴν δόξαν αὐ-
τοῦ, καὶ ἐλάλησεν περὶ αὐτοῦς, ὡς τὸν Χριστὸν topaxorog καὶ τὴν
Χριστοῦ δόξαν τοῦ προφήτου κατὰ τὴν ὀπτασίαν, iv 1) ἔφησεν"
»εἶδον τὸν κύριον Σαβαὼϑ' καϑήμενον ἐπὶ ϑρόνου ὑψηλοῦ καὶ ἐπηρ- 455
μένους, καὶ τὰ ἕξῆς.
5. Tíc δ᾽ οὐκ ἂν ἐχπλαγείη τὴν πρόρρησιν, ἐναργῶς οὕτως εἰσέτι
80 νῦν ὁρῶν τῶν ἐκ περιτομῆς τὴν εἰς Χριστὸν ἀπιστίαν; καὶ πάλαι
μὲν γὰρ ἐνανθρωποῦντα xci παραδοξοποιοῦντα ἐν αὐτοῖς ὁρῶντες
αὐτόν, ὀφϑαλμοῖς ψυχῆς καὶ διανοίας ὄμμασιν οὐχ ἐϑεῶντο, οὐδέ τις
ἦν ἐν αὐτοῖς νοερᾶς ἐνθυμήσεως ὅρασις εἰς τὸ συνιέναι τίς ποτ᾽ ἄρα
ἦν ἡ τὰ τοσαῦτα καὶ τηλικαῦτα ϑαυματουργοῦσα ἐν αὐτοῖς δύναμις.
δ ἀλλὰ καὶ αὐταῖς ἀκοαῖς »ῥήματα ζοῆς αἰωνίους δέξασϑαι κατηξιω- b

n5
οι

eo
et

8 Joh. 12, 37—41 — 16 Matth. 13, 10—11. 13—14 (etwas frei) — 24 Joh.
12, 41 — 27 Jes. 6, 1 — 35 Joh. 6, 68

7 τὸ über der Zeile in P 18 nach τῆς βασιλείας fehlt wohl τῶν οὐρανῶν

Demonstr. evang. IX Cap. 16, 1—8. Cap. 17, 1—3 439

, \ - DU
μένοι xal φωνῆς ἐνθέου σοφίας ἀχροώμενοι, ὠσὶν διανοίας οὐκ
ἤκουον, ὡς ἐναργὲς τέλος ἐπαγαγεῖν αὐτοὺς τῇ προφητείᾳ. Txal εἰς
- ^ ^ » - - , 3-76 - , > ,
δεῦρο δὲ τὴν ἔνϑεον τοῦ Χριστοῦ δυναμιν, δι ἧς πᾶν γένος ἀνϑρώ-
, = - c , = > JU y
zov ἀποστήσας τῆς πατρίου δεισιδαιμονίας ὑπηγάγετο τῇ κατ᾽ αὐτὸν
- co € - 2 - -
5 ϑεοσεβείᾳ, ἐναργῶς ovroc ἐμφαινομένην ορῶντες, οὐδαμῶς ἐφιστῶσιν
- , 2 G ἘΞ En x
τῇ διανοίᾳ οὐδ᾽ ἐπιβάλλουσιν, ὅπως To μήτε Moosi μήτε τοῖς μετὰ
^ > - - *
Moo£a προφήταις ἐπὶ μόνων αὐτῶν κατορϑωϑέν, τοῦτο δὴ τὸ μὴ
εἰδωλολατρεῖν μηδὲ τῇ πολυϑέφ προσέχειν πλάνῃ, τοῦτ᾽ ἐπὶ πάντων
τῶν ἐϑνῶν ἡ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἔνϑεος ἀρετὴ συνεστήσατο. ὃ εἶτα
10 de xai ταῖς προφητικαῖς ἐντυγχάνοντες περὶ αὐτοῦ μαρτυρίαις, ἀκοῇ
μὲν ἀκούουσιν ἀλλ᾽ οὐ συνιᾶσιν, ἔργῳ πληρουμένης εἰσέτι καὶ νῦν
κατ᾽ αὐτῶν τῆς ἐν χερσὶ προφητείας.
= ΓΙ , Es 1
XVI. πὸ τοῦ Ζαχαρίου. »Χαῖρε σφόδρα, ϑύγατερ Σιών
, , € MNA «2E , 2! , ,
xn5ovoos, ϑύγατερ legovoaAmu' ióov 0 βασιλεὺς σου ἔρχεταί σοι δίκαιος
> M - A , 4 =
15 xci σώζων, αὐτὸς πραὺς xai ἐπιβεβηκὼς ἐπὶ ὑποζύγιον καὶ πῶλον
, a» , eo 22? M NUT, 2. € ,
γέον. xci ξξολοϑρεῦσει aguava ἐξ Egootu xai ἵππον ES ]ερουσαλήμ.
x 2 , , , \ DR 2
καὶ ξξολοθρευϑήσεται TOoSov πολεμίχον, καὶ πλῆϑος εἴρηνῆς ἔξ
- ^ ^ > -
ἐθνῶν" καὶ κατάρξει ἀπὸ ϑαλάσσης toc ϑαλάσσης xci ἀπὸ ποταμῶν
διεκβολὰς γῆς.«
20 2 Ταῦτα μετὰ τὴν ἀπὸ Βαβυλῶνος ἐπάνοδον τοῦ Ζαχαρίου εἰς
e = E ; - >
τὰ ὕστατα τῶν προφητῶν ϑεσπίσαντος, οὐδεὶς μετὰ τοὺς τῆς προ-
, "A - τ
φητείας χρόνους βασιλεὺς παρὰ Ἰουδαίοις γεγονὼς ἱστορεῖται, οἷον 7)
, ^ = -
προφητεία παρίστησιν, εἰ μὴ μόνος 0 σωτὴρ xci κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς
ς E Pe LI » a A [7 c ,
(0) Χριστὸς τοῦ ϑεοῦ, xa9 ὃν καὶ ayın τέλους ἐτύγχανεν ἡ πρόρ-
e - = - x , 5
25 07015, Ott τοῖς ἑαυτοῦ μαϑηταῖς πρὸς λέξιν εἶπεν᾽ »πορευϑέντες
2 a \ -^
εἰς τὴν ἀπέναντι κώμην εὑρήσετε Orvov καὶ πῶλον δεδεμένον"
> > x — , -
λύσαντες αὐτὸν ἀγάγετε. 5 καὶ ἐάν τις ὑμῖν εἴπῃ, τί ποιεῖτε; εἴπατε
2 - € > - * -
αὐτῷ, ὁ κύριος αὐτῶν χρείαν ἔχεις. καὶ ἀπελϑόντες ἐχεῖνοι ἐποίησαν

10f vgl. Jes. 6, 9 — 13 Sachar. 9, 9-10 — 24 vgl. Euseb. Ecl. proph.
III 24 (S. 125, 27 ed. Gaisford) — 25 vgl. Matth. 21, 2—3; Luk. 19, 30—32 (nicht
πρὸς λέξιν, sondern sehr frei citiert)

Vor Χαῖρε Z. 13: ὡς ἐπὶ πῶλον ὀχούμενος ἐλάσειν εἰς và Ἱεροσόλυμα mgo-

φητεύεται

7 μωύσέα P | ἐπὶ μόνων αὐτῶν sc. τῶν Ἰουδαίων: was sie nicht in bezug
auf ein einziges Volk durchführen konnten | τοῦτο δὴ, lieber δηλαδὴ (wegen
des folgenden τοῦτ᾽) Hkl 8 in πάντων steht των über der Zeile in P 18 vgl.
unten S. 441, 30 u. oben S. 62, 20; 394, 19f 94 ö+ Gaisf. 25 εἶπεν Kl, εἰπὼν P

μ
σι

440 Eusebius

xa9' ἃ προσέταξεν αὐτοῖς. τὰ μὲν οὖν τῆς προρρήσεως καὶ τὰ τοῦ
συμπεράσματος τοῦτον ἔχει τὸν τρόπον.

47Τί δὲ ἄρα ἐβούλετο σημαίνειν ἡ ἐπὶ ὄνῳ ὄχησις αὐτοῦ ἀλλ᾽ ἢ
τὴν ταπεινὴν καὶ ἄδοξον αὐτοῦ παρουσίαν, καϑ' ἣν ἐποιήσατο τὴν
πρώτην ἄφιξιν; οὔσης γὰρ καὶ δευτέρας ἐνδόξου (περὶ ἧς καὶ Δανιὴλ
γυμνότερον ἐχκαλύπτων τὴν ϑεωρίαν εἴρηκεν νἐϑεώρουν ἕως ὅτου
ϑρόνοι ἐτέϑησαν, xci παλαιὸς ἡμερῶν ἐκάϑητος, »χίλιαι χιλιάδες
ἐλειτούργουν αὐτῷ, καὶ μυρίαι μυριάδες παρειστήχεισαν ἔμπροσϑεν
αὐτοῦς, »χαὶ ἰδοὺ μετὰ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ, ὡς υἱὸς ἀνϑρώ-
που ἐρχόμενος, "καὶ ἕως τοῦ παλαιοῦ τῶν ἡμερῶν ἔφϑασενε, »καὶ
αὐτῷ ἐδόϑη ἡ ἀρχὴ καὶ ἡ τιμὴ καὶ ἡ βασιλεία, καὶ πᾶντες οἱ λαοί,
φυλαί, γλῶσσαι αὐτῷ δουλεύουσιν' ἡ ἐξουσία αὐτοῦ ἐξουσία αἰώνιος
ἥτις οὐ παρελεύσεται, καὶ ἡ βασιλεία αὐτοῦ οὐ διαφϑαρήσεται«), ὃ τὰ
μὲν τῆς πρώτης ἀφίξεως τῆς ἐνανϑρωπικωτέρας xa ταπεινῆς μετὰ
τῶν ἄλλων καὶ τοῦτο ἔχει μέγα δεῖγμα καὶ σημεῖον, τὸ πρᾶον λέγε-
σϑαι καὶ ἡσύχιον, ἥξειν τε ὀχούμενον ὑποζυγίῳ προφητεύεσϑαι
(τοῦτο γὰρ κοινοῦ καὶ ἀνθρωπίνου βίου γένοιτ᾽ ἂν τεκμήριον), τὰ δὲ
τῆς δευτέρας καὶ ἐνθέου λαμπρότατα δηλοῦται διὰ τῆς ἐπὶ νεφελῶν
οὐρανοῦ παρακομιδῆς καὶ τῆς αἰωνίου πάντων τῶν ἐϑνῶν βασιλείας.
"zal ἦν γε καλὸν ἀμφοτέρας παραϑεῖναι τοῖς &x περιτομῆς λόγον τε
αὐτοὺς ἀπαιτῆσαι, πῶς ἂν σώσαιεν τὰς προφητείας, μίαν ἄφιξιν
Χριστοῦ προσδοκῶντες" ἐπεὶ γὰρ ἑκατέραν τῶν παρατεϑεισῶν προ-

φητειῶν καὶ αὐτοὶ τὸν Χριστὸν ὁρᾶν ὁμολογοῦσιν, ὥρα λέγειν καὶ
πυνϑανομένοις ἡμῖν. ἀποκχρίνασϑαι, πῶς οἷόν τε ὑφ᾽ ἕνα καὶ τὸν
αὐτὸν καιρὸν xci ὑπὸ μίαν ἄφιξιν ἐπὶ νεφελῶν οὐρανοῦ φέρεσϑαι
τὸν αὐτὸν xci ἐπὶ ὑποζυγίου καὶ πώλου νέου ὀχεῖσϑαι" ἐπὶ πολὺ γὰρ
ταῦτα διέστηκεν ἀλλήλων. 8 μυρίας δ᾽ οὖν τοιαύτας καὶ ἄλλας περὶ
τοῦ Χριστοῦ προφητείας συναγαγών, παραϑείς τε καὶ συγχρούσας τὰ
διαφόρως σημαινόμενα, ἐναργέστατα καταλήψῃ τινὰς μὲν τῆς πρώτης
αὐτοῦ παρουσίας δηλώματα περιεχούσας, πεπληρωμένας κατὰ τὴν
πρώτην ἐπιφάνειαν αὐτοῦ, τινὰς δὲ εἰς τὴν δευτέραν αὐτοῦ καὶ ἔν-
do&ov ἄφιξιν ἀναφερομένας.

9 Ἐξωλόϑρευσεν γὰρ λεληϑότως »ἄρματας καὶ »innovı καὶ πᾶν
»τόξον πολεμιχὸνε ἡ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἔνϑεος δύναμις κατὰ τὴν
πρώτην αὐτοῦ παρουσίαν ἐκ τῆς σωματικωτέρας »Ἱερουσαλὴμε καὶ
τοῦ καλουμένου »Ἐφραϊμε λαοῦ; διὸ ἐξ ἐκείνου καὶ εἰς δεῦρο οὐχέτι

6 Dan. 7, 98, 10. 13. 14 (Theodotion) — 15 f. 26 vgl. Sachar. 9, 9 — 18 f Dan.
7,13.14 — 25 vgl. Dan. 7, 13 — 89 ff vgl. Sachar. 9, 10

5—19 Interpunktion von Kl 8. παρειστήχησαν P

Demonstr. evang. IX Cap. 17, 3—16 441

, X2 ox E n Ian c , E ’ ᾽ ,
συνέστη αὐτῶν To βασίλειον, οὐδὲ ἢ παλαι ἐν πολέμοις ἰσχυσασα

, 3 c x € * , — HR WES ,
παρασχευή TE αὐτῶν καὶ οπλιτιχὴ Övvauıs. τὐχαλῶς de ἐν Tovrous

\ , - > , \ > Sa ET 2 > ὃ. 3 \

τὸν navra τῶν Ιουδαίων A2a0v Eyoeaiu ὠνομασεν, ἀλλ οὐχὶ Ισραηλ

X px- 2 , e E \ , , - 11.2
οὐδὲ Ιουδαν, ἵνα um τὰς σεμνοτέρας διαβαλλοι προσηγορίας. }!evooız

5 δ᾽ ἂν xoi ἐν ταῖς ἄλλαις προφητείαις τὸ πᾶν ἔϑνος Ἐφραὶμ μετὰ

πολλῆς διαβολῆς καὶ κατηγορίας ὠνομασμένον, ὥσπερ καὶ νῦν" μετὰ
γοῦν τὴν ἀπὸ Βαβυλῶνος ἐπάνοδον, μηκέϑ᾽ ὁμοίως ὡς τὸ πρὶν διη-
ρημένου τοῦ λαοῦ, τίνας ἦν εἰχὸς δηλοῦσϑαι διὰ τοῦ Ἐφραὶμ ἢ av-
τοὺς τοὺς τὴν Ἱερουσαλὴμ οἰκοῦντας; ὧν τὴν πολεμικὴν καὶ ὅπλι-
τικὴν δύναμιν μέχρι τῶν Ῥωμαϊκῶν χρόνων διαρχέσασαν ἡ τοῦ 0@-
τῆρος ἡμῶν παρουσία ἐνθέῳ καὶ ἀπορρήτῳ δυνάμει καϑεῖλεν ὁμοίως
τῇ προφητείᾳ. ᾿'ἱξταῦτα δὲ τὴν ἐξ ἐϑνῶν ἐχκλησίαν εὐαγγελίζεται
ὁ λόγος, οὐχ ἁπλῶς χαίρειν ἀλλὰ καὶ σφόδρα χαίρειν αὐτῇ παρα-
χελευόμενος, διὰ τὴν τοῦ ϑεοῦ λόγου εἰς αὐτὴν παρουσίαν. ἣν καὶ
ϑυγατέρα τῆς ἐπουρανίου Σιὼν ἢ καὶ τῆς προτέρας συναγωγῆς ἀπο-
καλεῖ, διὰ τὸ πάντας ἡμᾶς τοὺς ἐξ ἐϑνῶν εἰς τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ
πεπιστευχότας γεννήματα εἶναι καὶ τέκνα Χριστοῦ καὶ τῶν ἀποστό-
λων αὐτοῦ, οἷα ἐκ μητρὸς τῆς τῶν Ἰουδαίων συναγωγῆς προελϑόντας.

18 Καὶ τὸ ἑξῆς δὲ ἐπληροῦτο ἐπὶ τῇ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρου-
σίᾳ. 13 »εἰρήνη« γοῦν »ἐξ ἐϑνῶνς« γέγονεν ἀπὸ τῶν χρόνων τῆς ἀφίξεως
αὐτοῦ οἵα οὐδεπώποτε: οὐχέτι γοῦν πόλεις πόλεσιν ὡς τὸ πρὶν
πολεμοῦσιν, οὐδὲ ἔϑνη ἔϑνεσιν συρράσσουσιν, οὐδ᾽ ὡς τὸ παλαιὸν
τῶν ἀνϑρώπων βίος ἀκαταστατεῖ, οὐδ᾽ ᾿Αϑηναῖοι μὲν Aaxsdauuoviors
ἐπιστρατεύονται, Σύροι δὲ Φοίνιξιν, ᾿άράβιοι δὲ Παλαιστίνοις, καὶ
Αἰγύπτιοι τοῖς πλησιοχώροις. !nvoraı δὲ ἐξ ἐκείνου σὺν ϑεῷ τὰ
πάντα, καὶ ἀληϑῶς »πλῆϑος εἰρήνης ἐξ ἐθνῶνς ἐξ ἐκείνου καὶ εἰς
δεῦρο γέγονεν ἀκολούϑως τῇ προφητείᾳ. μόνος δὲ Ἰησοῦς καὶ ὁ δι᾿
αὐτοῦ κηρυχϑεὶς τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας λόγος ἦρξεν τῶν »ano
ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσηςς, (τῆς) iac καὶ τῆς κατὰ δυόμενον ἥλιον,
καὶ »ἀπὸ ποταμῶν εἰς τὰς διεχβολὰς τῆς γῆς«, ἀκολούϑος τοῖς ἐν
τῷ προφήτῃ προλελεγμένοις. 1δᾶπερ καὶ ὁ AxvAac ὧδέ πως ἡρμή-
νευσεν εἰπών" »xal λαλήσει εἰρήνην ἐν τοῖς ἔϑνεσιν, καὶ ἡ ἐξουσία
αὐτοῦ ἀπὸ ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης, καὶ ἀπὸ ποταμῶν ἕως περάτων
τῆς Yylc«. ταῦτα δὲ τοῖς ἐν τῷ ψαλμῷ σύγχρινον, τῷ ἐπιγεγραμ-
μένῳ »εἰς Σολομῶνας, περὶ τοῦ υἱοῦ τοῦ βασιλέως δηλαδὴ τοῦ ἐκ

5 vgl. z. B. Jes. 28, 1; Jerem. 7, 15; Hos. 5, 9 — 12 ff vgl.Sachar.9,9 — 20. 26 vgl.
Sachar. 9,10 — 20 vgl. Orig. c. Cels. II 30 — 9381 Sachar. 9, 10. — 32 ff vgl.
S. 397, 1. 9 ff — 35 Psal. 71,1

28 τῶν] wohl nieht ὑδάτων Hkl 29 τῆς + Hkl 30 vgl. oben S. 439, 181
34 nach ψαλμῷ + οα΄ (2) Hkl

να 1

442 Eusebius

σπέρματος Σολομῶνος προελευσομένου λεγομένοις, περὶ οὗ φησιν ὃ
φαλμός" »xai καταχυριεύσει ἀπὸ ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης, καὶ ἀπὸ e
ποταμῶν ἕως περάτων τῆς oixovuévgc«. 17 σημαίνει δὲ καὶ τὴν ἐν-
ταῦϑα δηλουμένην εἰρήνην ὃ αὐτὸς ψαλμὸς φάσκων" »ἀνατελεῖ ἐν
5 ταῖς ἡμέραις αὐτοῦ δικαιοσύνη καὶ πλῆϑος εἰρήνης«. καὶ Ἡσαΐας δὲ
τούτοις συντρέχει δι᾿ ὧν φησι" »καὶ συγκόψουσι τὰς μαχαίρας αὐτῶν
εἰς ἄροτρα καὶ τὰς ζιβύνας αὐτῶν εἰς ὁρέπανα, καὶ οὐ λήψεται ἔτι d
ἔϑνος ἐπ᾽ ἔϑνος μάχαιραν. καὶ ov μὴ μάϑωσιν ἔτι πολεμεῖνε. 18 go-
ροις δ᾽ ἂν καὶ Πιχαίαν τούτοις συνάδοντα καὶ ἄλλους πλείους τῶν
10 προφητῶν. ἐπιστήσας δέ, Oc ἔφην, τοῖς χρόνοις, δυνήσῃ συνιδεῖν oc
ἀπὸ τῶν Αὐγούστου χρόνων καὶ τῆς κατ᾽ αὐτὸν ἐπιλαμψάσης τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν ἐπιφανείας τῆς Ῥωμαίων μοναρχίας ἐπικρατησάσης
ci πάλαι τῶν ἐϑνῶν διελύϑησαν διαστάσεις καὶ πολυαρχίαι, καὶ τόνδε
ἐξ ἐκείνου τὸν τρόπον τέλους ἤρξατο τυγχάνειν τὰ τῆς προφητευο-
15 μένης εἰρήνης. 19ἀλλὰ νῦν μὲν τέως ἤρξατο, ἔσται δὲ ὅτε πληρέ-
στατα ἡ προφητεία συμπερασϑήσεται, ἐπὰν »τὸ πλήρωμα τῶν ἐϑνῶν
εἰσέλϑῃ« τὸ πρὸς τοῦ ἱεροῦ ἀποστόλου δεδηλωμένον.
XVII. Aro Ψαλμοῦ ριζ΄. »Δίϑον ὃν ἀπεδοκίμασαν οἱ olxodo- 45%
μοῦντες, οὗτος ἐγενήϑη εἰς κεφαλὴν γωνίας" παρὰ κυρίου ἐγένετο
20 αὕτη, καὶ ἔστιν ϑαυμαστὴ ἐν ὀφϑαλμοῖς ἡμῶν. αὕτη ἡ ἡμέρα jv
ἐποίησεν ὁ κύριος" ἀγαλλιασώμεϑα καὶ εὐφρανϑῶμεν. ἐν αὐτῇ. ob
κύριε, σῶσον δή, ὦ κύριε, εὐόδωσον δή. εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν
ὀνόματι κυρίου. tóc κύριος καὶ ἐπέφανεν ἡμῖν.«
2 Tod σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰσελϑόντος ποτὲ εἰς τὰ
25 Ἱεροσόλυμα, ὅτε κατὰ τὴν πρὸ ταύτης προφητείαν ὀχούμενος ὀνῷ
τὴν ἐν τῷ Ζαχαρίᾳ πρόρρησιν ἐπλήρου, κατὰ τὸν ϑεῖον εὐαγγελιστὴν
»0L ὄχλοι προάγοντες αὐτὸν καὶ ἀκολουϑοῦντες ἐπευφήμουν λέγοντες"
ὡς ἀννὰ τῷ υἱῷ Δαβίδ, εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι κυρίου,
Oc ἀννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοιςς, ϑῦτε »χαὶ εἰσελϑόντος αὐτοῦ eis τὰ e
30 Ἱεροσόλυμα ἐσείσϑη πᾶσα ἡ πόλις λεγόντων, τίς ἐστιν οὗτος; οἱ δὲ
ὄχλοι ἔλεγον, οὗτός ἐστιν ὃ “προφήτης Ἰησοῦς, ὁ ἀπὸ ΜΝιαξαρὲϑ' τῆς
Γαλιλαίαςς. 4ἐπεὶ τοίνυν ἐκ τοῦ προχειμένου ψαλμοῦ εἴρηται τὸ
»oc ἀννάςε (ὕπερ ἑρμηνευϑὲν δηλοῖ »σῶσον δής, τὸ δὲ Ἑβραϊκὸν
»ἀννὰ ᾿Αδωναὶ ὡς ἀννὰς περιέχει), ἀλλὰ καὶ τὸ »εὐλογημένος ὁ ἐρχό-
μενος ἐν ὀνόματι κυρίους (ἐπειδήπερ καὶ αὐτὸ ἀπὸ τοῦ αὐτοῦ ψαλμοῦ

eo
σι

2 Psal. 71, 8 — 4 vgl. Sachar. 9, 10 — Psal. 71, 7 — 6 Jes. 2, 4 --- 9 vgl.
Micha 4,8 — 16 Röm. 11, 25 — 18 Psal. 117, 22—26a. 27b — 25 Sachar. 9, 9—10
— 27ff Matth. 21, 9—11 (z. T. frei!) — 331f vgl. Psal. 117,25 — vgl. Orig. in
Matth. (ed. Lommatzsch 4, p. 58) — 84 Psal. 117, 26

Vor Aí9ov Z. 18: περὶ τοῦ ὡς àvvà τῷ υἱῷ δαβὶδ ἐπιρωνηματος

non

Demonstr. evang. IX Cap. 17, 16—19. Cap. 18, 1—7 443

μετείληπται), ταῦτα de σαφῶς ἐπὶ τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ ἀνενήνεκχται,
εἰκότως εἰς αὐτὸν καὶ τὰ λοιπὰ τῆς προρ ρήσεως ἐξειλήφαμεν. δ οὗτος d
γὰρ ὧν τυγχάνει εὐλογημένος, ὁ καὶ δι᾿ ἑτέρου προφήτου ὠνομασμένος
»0 ἐρχόμενοςς, τοῦ φήσαντος ἔτι μιχρόν, ὃ »ἐρχόμεγος ἥξει καὶ οὐ
5 μὴ χρονίσῃς, ὃς καὶ ἐλήλυϑεν ἐν ὀνόματι κυρίου τοῦ ϑεοῦ καὶ πατρὸς
αὐτοῦ, αὐτὸς δ᾽ ἂν εἴη καὶ ϑεὸς κύριος ὁ ἐπιφανεὶς ἡμῖν" ἐν ὀνόματι
γοῦν τοῦ πατρὸς αὐτοῦ ὁμολογεῖ ἐληλυϑέναι, λέγων πρὸς τοὺς ἴου-
δαίους" »àyo ἐλήλυϑα ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ πατρός μου, καὶ οὐ λαμ-
βάνετέ us' ἄλλος ἐὰν N Ev τῷ ὀνόματι τῷ ἰδίῳ, ἐκεῖνον λήφεσϑες.
10 δ αὐτὸς δὴ οὖν οὗτος 6 ἐπιφανεὶς ἡμῖν ϑεὸς κύριος, ö ὁ »εὐλογημένοςς,
ὁ ἐλϑὼν »iv ὀνόματι κυρίους, αὐτὸς ἦν καὶ ὃ λίϑος, »ὃν ἀπεδοκί- 460
μασανςε οἱ πάλαι πρότερον τὸν ἐκ περιτομῆς λαὸν Pn τῆς Mwoeixns
διδασχαλίας »οἰκοδομοῦντεςς, ὃς καὶ ἀποδοκιμασϑεὶς ὑπ᾿ αὐτῶν »εἰς
χεφαλὴνς ἑτέρας »γωνίαςς, τῆς ἐξ ἐϑνῶν ἐχκλησίας, κατέστη, ἣν ὡς
15 μὴ τοῖς πᾶσιν ὁρωμένην μόνοις δὲ τοῖς προφητιχοῖς ὀφϑαλμοῖς
ϑαυμαστὴν εἶναί φησιν ὁ λόγος, φάσχων" »καὶ ἔστιν ϑαυμαστὴ ἐν
ὀφϑαλμοῖς ἡμῶνκ«. "av δ᾽ ἐπιφάνειαν αὐτοῦ πάλιν ἡμέραν ovo-
μάξει, "ἣν ἐποίησεν ὁ xUQLOc«, ἐπεὶ καὶ »φῶςς ἥν αὐτὸς »τὸ ἀληϑι-
νὸνς καὶ »ἥλιος δικαιοσύνης καὶ ἡμέρα τοῦ ϑεοῦ, ἐν ἢ γένοιτο καὶ b
20 ἡμᾶς εἰπεῖν" »αὕτη ἡ ἡμέρα ἣν ἐποίησεν ö κύριος, ἀγαλλιασώμεϑα
xai εὐφρανϑῶμεν iv αὐτῇςκ.
Καὶ τούτων δὲ τοῦτον συντετμημένων τὸν τρόπον, καιρὸς καὶ
ἐπὶ τὰς περὶ τοῦ πάϑους αὐτοῦ μεταβῆναι προφητείας

4 Habak. 2, 3b — 8 Joh. 5,43 — 10f vgl. Psal. 117, 26 — 111 vgl.
Psal. 117, 22 — 16 Psal. 117, 23b — 17f vgl. Psal. 117, 24 — vgl. Orig. in Psalmos
(ed. Lommatzsch 13, p. 65) — 18 f vgl.1Joh. 2,8 — 19 Mal. 4,2 — 20 Psal. 117, 24

Nach dem Ende des Buches: εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως τόμος 9'

Τάδε ἔνεστιν iv τῷ δεκάτῳ συγγράμματι τῆς περὶ τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς ἀποδείξεος.
Περὶ τῆς Ἰούδα τοῦ προδότου καὶ τῶν σὺν αὐτῷ κατὰ τοῦ Χρι-
στοῦ γενησομένης συσχευῆς" ἐκ τῶν ὑποσεσημειωμένων γραφῶν.
α΄. Azo Ψαλμοῦ μ΄.
β΄. Arno Ψαλμοῦ νό΄.
γ΄. Ano Ψαλμοῦ ρη΄.
δ΄. ᾿ἀπὸ τοῦ Ζαχαρίου.
ε΄. Arno τοῦ Ἱερεμίου.
Περὶ τῶν ἀμφὶ τὸν καιρὸν τοῦ πάϑους αὐτοῦ συμβεβηκότων.
ς΄. Ano τοῦ Apuoc.
ζ΄. "Azo τοῦ Ζαχαρίου.
η΄. Ano Ψαλμοῦ κα΄.

Εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως τόμος δέκατος.

Eee

dà Mera vos eye προρρήσεις περὶ τῆς εἰς ἀνϑρώπους
ἀφίξεως τοῦ προκηρυττομένου ϑεοῦ καλεῖ δὴ καιρὸς καὶ τὰ περὶ τὴν
ἀπαλλαγὴν τοῦ ἐξ ἀνϑρώποων αὐτοῦ βίου διεξελϑεῖν, συνιδεῖν τε αὖὐϑις
οἷα συμβήσεσϑαι περὶ αὐτὸν ἄνωϑεν ἐκ τῶν προφητιχῶν ἐϑεσπίζετο
χρόνων. πρῶτα δὲ διελεύσομαι τὰ περὶ τῶν τὸν ϑάνατον αὐτῷ
συσχευωρησαμένων, μέρος οὐ μικρὸν τυγχάνοντα τῆς προκειμένης
προτάσεως. πρὸ δέ γε τοῦ λόγου τὰ πολλάκις ἡμῖν εἰρημένα περὶ
τῆς κατ᾽ αὐτὸν οἰχονομίας τηρητέον, ὅτι δὴ τὰ μὲν κατὰ τὴν ϑεό-
τητα αὐτοῦ τὰ δὲ xara τὴν ἐνανϑρώπησιν ἐπινοεῖται. 3 πῆ μὲν γὰρ
εἰσάγεται λόγος ὧν ϑεοῦ καὶ ϑεοῦ δύναμις καὶ ϑεοῦ σοφία, »μεγάλης
te βουλῆς ἄγγελοςς, μέγας τε καὶ αἰώνιος ἀρχιερεὺς ὑπὲρ τῆς τῶν
γεννητῶν ἁπάντων οὐσιώσεώς τε καὶ σωτηρίας ἱερωμένος καὶ ἱλεού-
μερος τὸν πατέρα, πῆ δὲ »0 ἀμνὸς τοῦ ϑεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν
τοῦ χόσμους καὶ »πρόβατον ἐπὶ σφαγὴνε ἀγόμενον᾽ τοῦτο δὲ ἤν τὸ
ἀνθρώπειον σχῆνος, ὃ δίκην ἀμνοῦ καὶ προβάτου ἐκ τῆς ἡμετέρας
ἀγέλης οἷά τις ἀρχιερεὺς ἀναλαβὼν καὶ τὴν ἀπαρχὴν τοῦ τῶν ἀν-
ϑρώποων γένους καλλιερησάμενος προσηγάγετο τῷ πατρί, δι᾿ οὗ καὶ
τῇ τῶν ἀνϑρώπον οἡμίλησεν φύσει, οὐχ ἄλλως δυναμένῃ λόγου ϑεοῦ
xal δυνάμεως ἀσωμάτου καὶ νοερᾶς ἐπηκόῳ γενέσϑαι € τι μεῖζον
σαρχῶν καὶ σωμάτων δι᾿ ὀφϑαλμῶν σαρχὸς ἐπινοῆσαι. 4 ὅσα τοίνυν
ἐπὶ τὸ ταπεινότερον δόξειεν (ἂν) ἐν τοῖς προχειμένοις περὶ αὐτοῦ λέγε-
σϑαι, ταῦτα τὸν ἀμνὸν ὁρᾶν τοῦ ϑεοῦ τὸν αἴροντα »τὴν ἁμαρτίαν
τοῦ κόσμους καὶ τὸ σχῆνος τὸ ἀνϑρώπειον ὑποβάλλει νοεῖν. »ἀμνὸς
μὲν γὰρ ἦν »alomv τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμους κατὰ τὸν βαπτιστὴν
Ἰωάννην τὸν λέγοντα »ide ὁ ἀμνὸς τοῦ ϑεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν
τοῦ κόσμους, ἀμνὸς δὲ ἦν καὶ ὁ ἐπὶ σφαγὴν ἀγόμενος κατὰ τὸ παρὰ
τῷ Ἡσαΐᾳ λόγιον φάσκον᾽ »Oc πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἤχϑη, καὶ oc
ἀμνὸς ἐναντίον τοῦ κείροντος ἄφωνοςς. ὅπερὶ τοῦ αὐτοῦ δὲ ὡς

10 vgl. IKor. 1, 24 — 768. 9,6 — 11 vgl. Hebr. 6, 20 — 13. 22—26 Joh.
1,29 — 14 vgl. Jes. 53, 7 — 17 vgl. I Petr. 3, 18 — 27 Jes. 53, 7

19 ἐπηχόῳ Steph. ἐπηχόου P 21 àv-4-Hkl 27 φάσκον Steph. φάσχων P

461

en |

446 Eusebius
περὶ ἀμνοῦ ἐλέγετο καὶ TO »ἀπὸ τῶν ἁμαρτιῶν τοῦ λαοῦ μου 707
εἰς ϑάνατονε. ἔδει γὰρ τὸν ἀμνὸν τοῦ ϑεοῦ, τὸν ὑπὸ τοῦ μεγάλου
ἀρχιερέως ἀναληφϑέντα ὑπὲρ τῶν λοιπῶν συγγενῶν ἀμνῶν καὶ
ὑπὲρ πάσης τῆς ἀνϑρωπίνης ἀγέλης, ϑυσίαν τῷ ϑεῷ προσαχϑῆναι.
5 δγἐπειδὴ γὰρ δι᾿ ἀνθρώπου ὁ ϑάνατος, καὶ δι᾿ ἀνϑρώπου ἡ ἀνά-
στασις ἡ ἐκ νεχρῶνε φησιν ὁ ἀπόστολος, καὶ »ὥσπερ δι’ ἑνὸς παρα-
πτώματος εἰς πάντας ἀνϑρώπους εἰς κατάχριμα, οὕτως καὶ δι᾿ ἑνὸς
δικαιώματος εἰς πάντας ἀνϑρώπους εἰς δικαίωσιν ζωῆς«. Ἰἔνϑεν
καὶ αὐτὸς τοῖς μὲν ἑαυτοῦ μαϑηταῖς ζωὴν καὶ φῶς καὶ ἀλήϑειαν
10 ἑαυτὸν εἶναι καὶ τὰς λοιπὰς ἐπινοίας τῆς κατ᾽ αὐτὸν ϑεολογίας ἐπαί- 46
δευεν, τοῖς δὲ ἀμυήτοις τῶν κατ᾽ αὐτὸν ἀπορρήτων ἔλεγεν᾽ τί »ue
ζητεῖτε ἀποχτεῖναι ἄνϑρωπον, ὃς τὴν ἀλήϑειαν ὑμῖν λελάληκα;-«
ὥσπερ οὖν τὰ τῆς ϑεολογίας ἰδιώματα ἐν τοῖς ἔμπροσϑεν ἀποδέδο-
ται, τὸν ὅμοιον δὴ τρόπον κἀνταῦϑα τοῦ ἀμνοῦ τὰ ἀνϑρωποπαϑῆ
16 παραστήσεται, τῶν πρὸ τοῦ πάϑους αὐτοῦ μέσον ὄντων, ὁμοῦ τε
ἄμφω, τά τε κατὰ τὸν ϑεὸν καὶ τὰ κατὰ τὸν ἄνϑρωπον αὐτοῦ, περιει-
ληφότων. ϑτούτων χρησίμως ἡμῖν προτετηρημένων, ἤδη καὶ τῶν b
λογίων αὐτῶν ἐφαφψώμεϑα περὶ τῆς Ἰούδα τοῦ προδότου καὶ τῶν
σὺν αὐτῷ κατὰ τοῦ Χριστοῦ γενομένης συσχευῆς περί τε τῶν ἀμφὶ
τὸν καιρὸν τοῦ πάϑους αὐτοῦ συμβεβηκότων.

I. Aro ψαλμοῦ μ΄. »Μακάριος ὁ συνιὼν ἐπὶ πτωχὸν καὶ πέ- ὁ
νητα, ἐν ἡμέρᾳ πονηρᾷ δύσεται αὐτὸν ὃ κύριος. κύριος διαφυλάξει
αὐτόν, καὶ ζήσαι αὐτόν, καὶ μακαρίσαι αὐτὸν ἐν τῇ γῇ, καὶ μὴ παραδῷ
αὐτὸν εἰς χεῖρας ἐχϑρῶν αὐτοῦ. κύριος βοηϑήσει αὐτῷ ἐπὶ κλίνης
25 ὀδύνης αὐτοῦ, ὅλην τὴν κοίτην αὐτοῦ ἔστρεψας ἐν τῇ ἀρρωστίᾳ

αὐτοῦ. ἐγὼ εἶπα, κύριε, ἐλέησόν ue' ἴασαι ψυχήν μου, ὅτι ἥμαρτόν d
σοι. OL ἐχϑροί μου εἶπαν κακά μοι, πότε ἀποϑανεῖται χαὶ ἀπολεῖται
τὸ ὄνομα. αὐτοῦ; καὶ εἰ εἰσεπορεύετο τοῦ ἰδεῖν, μάτην ἐλάλει" ἡ καρ-
δία αὐτοῦ συνήγαγεν ἀνομίαν ξαυτῷ, ἐξεπορεύετο ἔξω καὶ ἐλάλει ἐπὶ
80 τὸ αὐτὸ xar’ ἐμοῦ. 5 ἐφιϑύριζον πάντες οἱ ἐχϑροί μου κατ᾽ ἐμοῦ"
ἐλογίζοντο κακά μοι μὴ ὁ κοιμώμενος οὐχὶ προσϑήσει τοῦ ἀναστῆ-

1 Jes. 53, Sb — 5 I Kor. 15, 21 — 6 Röm. 5, 18 — 9 vgl. Joh. 8, 12;
14, 6 — 11 Joh. 8, 40 — 21 Psal. 40, 2—13

Vor And ψαλμοῦ u’ Z. 21: περὶ ἰούδα τοῦ προδότου zul τῶν σὺν αὐτῷ τὴν

κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιβουλὴν συσχευασαμένων

9 τοῖς -- μαϑηταῖς P, τοὺς μαϑητὰς Steph. 11 in αὐτὸν ist ὁ aus ὦ P
15 μέσον P, μέσων Steph. 31 nach χαχά μοι + λόγον παράνομον χατέϑεντο
κατ᾽ ἐμοῦ LXX

Demonstr. evang. X Prooem. 5—8. Cap. 1, 1—9 441

ER Ὁ ἢ = en 3.0 eM » EAT
var; καὶ γαρ ὁ ἀνϑρῶπος τῆς εἰρηνῆς μου, ép ον 5AzLoc, 0 ἐσϑίων
ἄρτους μου, ἐμεγάλυνεν ἐπ᾽ ἐμὲ πτερνισμόν. σὺ δέ, κύριε, ἐλέησόν
με. καὶ ἀνάστησόν με, καὶ ἀνταποδώσω αὐτοῖς. ἐν τούτῳ ἔγνων ὅτι
τεϑέληκάς με, ὅτι οὐ μὴ ἐπιχαρῇ ὁ ἐχϑρός μου ἐπ᾽ ἐμοί. ἐμοῦ δὲ

5 διὰ τὴν ἀκακίαν ἀντελάβου, καὶ ἐβεβαίωσάς us ἐνώπιόν σου εἰς τὸν
αἰῶνα. «

83 Ἐπειδή τινες ὑπειλήφασιν τὴν βίβλον τῶν ψαλμῶν ὕμνους
μόνον εἰς ϑεὸν καὶ QÓGc ϑεολογικὰς περιέχειν, οὐ μὴν καὶ προγνώ-
σεις οὐδὲ μελλόντων προφητείας, τοῦτο πρῶτον ἐπιτηρητέον, ὡς

10 μυρία ϑεσπίζεται δι᾿ αὐτῶν, ἃ καὶ μακρὸν ἂν εἴη συναγαγεῖν ἐπὶ τοῦ
παρόντος, ἀρκεῖ δὲ χρήσασϑαι εἰς μυρτυρίαν τοῦ λόγου δύο ψαλμοῖς
ἐπιγεγραμμένοις μὲν τοῦ Ασὰφ εἰρημένοις δὲ κατὰ τοὺς τοῦ Δαβὶδ
χρόνους. 470 τηνικαῦτα γὰρ εἷς τῶν ἱεροψαλτῶν 0 ᾿Ασὰφ τυγχάνων,
óc ἐν τῇ βίβλῳ φέρεται vov Παραλ ει πομένων, τοὺς ἐπιγεγραμμένους

15 αὐτοῦ ψαλμοὺς ϑείῳ πνεύματι προσεφώνησεν. Sri δὴ οὖν περιέ-
χουσιν οἱ ψαλμοὶ (N) προρρήσεις τῆς πολιορχίας τῆς βασιλικῆς πόλεως
τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους, ἥτις γέγονεν ἐγγύς που πενταχοσίοις ἔτεσιν
μετὰ τὴν πρόρρησιν; "λέγει δ᾽ οὖν ὃ ἑβδομηκοστὸς τρίτος ἐπι-
γεγραμμένος »συνέσεως τῷ Ασάφε" »ἵνα τί ἀπώσω, ὁ ϑεός, εἰς τέλος;

20 ὠργίσϑη ö $vuóc σου ἐπὶ πρόβατα νομῆς σου; μνήσϑητι τῆς συνα-
γωγῆς σου ἧς ἐκτήσω ax ἀρχῆς" ἐλυτρώσω ῥάβδον κληρονομίας σου,
0908 Σιὼν τοῦτο ὃ κατεσχήνωσας ἐν αὐτῷ. ἔπαρον τὰς χεῖράς σου
ἐπὶ τὰς ὑπερηφανίας αὐτῶν εἰς τέλος, ὅσα ἐπονηρεύσατο ὁ ἐχϑρὸς
ἐν τοῖς ἁγίοις σου. καὶ ἐνεχαυχήσαντο οἱ μισοῦντές σε ἐν μέσῳ τῆς

25 ἑορτῆς Gov. ᾿ἔϑεντο τὰ σημεῖα αὐτῶν σημεῖα, καὶ οὐκ ἔγνωσαν, oc
εἰς τὴν εἴσοδον ὑπεράνω" Oc ἐν δρυμῷ ξύλων ἀξίναις ἐξέχοψαν τὰς
ϑύρας αὐτῆς ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἐν πελέχει καὶ λαξευτηρίῳ κατέρραξαν
αὐτήν. ἐνεπύρισαν ἐν πυρὶ τὸ ἁγιαστήριόν σου" εἰς τὴν γῆν ἐβεβή-
λῶσαν τὸ σχήνωμα τοῦ ὀνόματός σου.« ταῦτα μὲν ὁ ἑβδομηκοστὸς

30 τρέτος ψαλμός. ϑ8χκαὶ ὁ ἑβδομηκοστὸς δὲ 0Ydoos, τοῦ Ασὰφ καὶ αὐτὸς
τυγχάνων, τάδε περιέχει" »0 ϑεός, εἰσήλϑοσαν ἔϑνη εἰς τὴν κληρονο-
μίαν σου, ἐμίαναν τὸν ναὸν τὸν ἅγιόν σου, ἔϑεντο Ἱερουσαλὴμ ὡς
ὀπωροφυλάκιον" ἔϑεντο τὰ ϑνησιμαῖα τῶν δούλων σου βρώματα τοῖς
πετεινοῖς τοῦ οὐρανοῦ, τὰς σάρχας τῶν ὁσίων σου τοῖς ϑηρίοις τῆς

35 γῆςς. ϑτούτων δὲ τὰ μὲν πρῶτα, λέγω δὲ τὰ ἀπὸ τοῦ ἑβδομηκοστοῦ
τρίτου ψαλμοῦ, εἴρητο βασιλεύοντος ἔτι τοῦ Δαβίδ, πρὸ τοῦ τὸν ναὸν

14 vgl. I Chron, 16, 5 --- 19 Psal. 73, 1-7 — 31 Psal. 78, 1—2

9 ἐμὲ] urspr. duo. P ὃ ἀνταποῦ. mit v später iiospeioiups P 15 ἀνε:
φώνησεν Hkl, vgl. 448,5 16 nach ψαλμοί (— psalmi) + ἢ (= i) Hkl

464

448 Eusebius

ὑπὸ Σολομῶνος κατασχευασϑῆναι' τέλους δὲ ἔτυχεν οὐκ ἄλλοτε ἢ 465}
πρῶτον μὲν ἐπὶ τῆς Βαβυλωνίων πολιορκίας, δεύτερον δὲ ἐπὶ τοῦ
Ῥωμαϊχοῦ πρὸς Ἰουδαίους πολέμου. ᾿1θἕχαστα γὰρ τῶν εἰρημένων
ἐπληροῦτο ἐπί τε τῆς πρώτης καὶ δευτέρας τοῦ ἱεροῦ κατασκαφῆς,
5 προγνωσϑέντα καὶ ἀναφωνηϑέντα, ἐν τοῖς εἰρημένοις ψαλμοῖς ὑπὸ
τοῦ Aoag' τὰ δὲ δεύτερα, (τὰ) ἀπὸ τοῦ ἑβδομηκοστοῦ ὀγδόου, ἐπλη-
ροῦτο κατὰ τοὺς ᾿Αντιόχου χρόνους τοῦ κληϑέντος Ἐπιφανοῦς, ὃς
τῆς Συρίας βασιλεύσας ὑπάγεται μὲν τὰ Ἱεροσόλυμα μιαίνει δὲ τὸν b
ναὸν καὶ καϑαιρεῖ τὸ ϑυσιαστήριον, ἔπειτα τοὺς Ἰουδαίους ἑλληνίζειν
10 ἐπαναγχάζων, πλείστους ὅσους αὐτῶν ἄνδρας τε καὶ γυναῖχας ὑπὲρ
τοῦ οἰκείου νόμου καὶ τῆς πατρῴας εὐσεβείας ἀνήρει, ποικίλαις
προαικιζόμενος τιμωρίαις. 11 εἰς ἐχεῖνον τοιγαροῦν τὸν καιρόν, καὶ
εἰς τοὺς μετὰ ταῦτα τῷ Avrióyo τὰ ἴσα πράξαντας ἀναφωνεῖ ὁ
᾿Ασὰφ τὰ ἀπὸ τοῦ ἑβδομηκοστοῦ ὀγδόου ψαλμοῦ. μαρτυρεῖ δὲ τῷ
15 λόγῳ ἡ τῶν καλουμένων Maxxafaiov γραφή, τοῦτον ἔχουσα τὸν
τρόπον" »xcl προσεπισυνήχϑησαν πρὸς ἸΙάκειμον καὶ Βαχχίδην συν- e
αγωγὴ γραμματέων ἐκζητοῦσα δίκαιας, 15 καὶ ἑξῆς ἐπιλέγει" »χαὶ
ὦμοσεν αὐτοῖς λέγων, οὐχ ἐκζητήσομεν ὑμῖν κακὸν καὶ τοῖς φίλοις
ὑμῶν. καὶ ἐνεπίστευσαν αὐτῷ, καὶ συνέλαβεν ἐξ αὐτῶν ἑξήχοντα ἂν-
90 ὅρας, καὶ ἀπέχτεινεν αὐτοὺς ἐν ἡμέρᾳ μιᾷ κατὰ τὸν λόγον ᾿Ασὰφ ὃν
ἔγραψεν" ἔδωκαν τὰ ϑνησιμαῖα τῶν δούλων σου βρώματα τοῖς πε-
τεινοῖς τοῦ οὐρανοῦ, σάρκας ὁσίων σου τοῖς ζῴοις τῆς γῆς, αἵματα ἃ
αὐτῶν ἐξέχεαν κύχλῳ Ἱερουσαλήμ, καὶ ovx 7v 6 ϑάπτωνκ«.
13 Τρύτων οὕτως προρρηϑέντων καὶ ἀποτελεσϑέντων, οὐ $av-
25 μαστὸν εἰ κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ τὰ προεχτεϑέντα τοῦ τεσσα-
ραχοστοῦ ψαλμοῦ λόγια σημαίνει τὰ μέλλοντα ἔσεσϑαι κατὰ τὸν
καιρὸν τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιβουλῆς ἅπερ μὴ πάντων ἀνϑρώ-
πων συνιέντων, ὅπως λόγος ὧν ϑεοῦ καὶ σοφία καὶ ζωὴ καὶ φῶς
ἀληϑινόν, καὶ πάντα πλοῦτον ἀγαϑῶν κεχτημένος, »dı ἡμᾶς ἐπτό-
χευσεγ« σάρκα λαβών, καὶ τοῖς τὸ γένος ϑνητοῖς ἀνϑρώποις καὶ
πτωχοῖς ὁμοιωϑείς, "μορφήν« τε ᾿δούλους καὶ πένητος ἀνειληφώς, καὶ
μάλιστα xag ὦ ὃν καιρὸν ἐπλήρου τὴν ἀπὸ τοῦ ψαλμοῦ προφητείαν,
εἰχύτως ἐν ἀρχῇ τοῦ ψαλμοῦ μακαρίζεται ὁ ταῦτα περὶ αὐτοῦ συνιείς,
ἐπαγγελίας τυγχάνων τῆς ἀναγεγραμμένης. εἶϑ᾽ ἑξῆς ἐκ προσώπου 466
35 λοιπὸν δὴ τοῦ πένητος καὶ πτωχοῦ, αὐτοῦ δηλαδὴ τοῦ δι’ ἡμᾶς —

16 I Makk. 7, 12 — 17 I Makk. 7, 15—17 u. von 21 an auch Psal. 78, 2 —
28 vgl. Joh. 1, 1. 4. 9 — 29. 35 II Kor. 8, 9 — 31 vgl. Phil. 2, 7 — 33—8. 449, 1
vgl. Psal. 40, 2

6 τὰ + Hkl, vgl. S. 447, 35; 448,14 16 ἐπισυνήχϑ. LXX 19 ἐξ αὐτῶν am
Rande P 21 ἔδωκαν) oben S. 447, 33 ἔϑεντο (wie LXX) 22% τὰς σάρχας S. 447, 34

Demonstr. evang. X Cap. 1, 9—20 449

, - € - \ = ,
πτωχεύσαντος σωτῆρος ἡμῶν, ἐπιλέγεται" "ἐγὼ εἶπα, κύριε ἐλέησόν
uec. ὅτι δὲ ἐκ προσώπου τοῦ σωτὴ ἦρος τὰ ἐν τῷ warum ϑεσπίξεται,

2
αὐτάρκης μάρτυς ὁ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης τυγχάνει. 14ἱστορεῖ γάρ,
[7 € 5 - z
ὅτι λαβὼν o Ἰησοῦς ποτε λέντιον περιεζώσατο, καὶ νίψας τοὺς πόδας
- - 2 - = > ^ = e > , > N: c
τῶν μαϑητῶν αὐτοῦ Einev, »&yo οἶδα ovg ἐξελεξαμην. all ἵνα ἢ
- € 2 - x - ^
γραφὴ πληρωϑῇ, ὁ τρώγων μετ ἐμοῦ τὸν ἄρτον ἐπῆρεν ἔπ ἐμὲ
> πὸ
τὴν πτέρναν avrode. 15 πρίαν γὰρ πεπληρῶσϑαι. γραφὴν ἐν τούτοις
ἐδήλου ἀλλ᾽ ἢ τὴν τοῦ μετὰ χεῖρας ψαλμοῦ, ἐν Q εἴρηται" »καὶ γὰρ
ὃ ἄνϑρωπος τῆς εἰρήνης μου, ἐφ᾽ ὃν ἤλπισα, ὁ ἐσϑίων ἄρτους μου,
ἐμεγάλυνεν ἐπ᾿ ἐμὲ πτερνισμόνε; φησὶν οὖν ἀρχόμενος" »ἐγὼ εἶπα,
κύριε, ἐλέησόν us' ἴασαι τὴν ψυχήν μου, ὅτι ἥμαρτόν GOL«, καὶ δι᾿
a - - o , c -
ὅλου TOU ψαλμοῦ. 9azxso σαφέστερον ὁ Σύμμαχος τοῦτον ἐξέδωχε
' , - , , , '
τὸν TQOz0r' »ἐμοῦ λέγοντος, κύριε οἰχτείρησόν uc' ἴασαι τὴν ψυχήν

N [f , , x —
μου, καὶ εἰ ἥμαρτόν σοι. οἵ ἐχϑροί μου ἔλεγον περὶ ἐμοῦ κακά, πότε
2 , ^ > = ” > - ,
ἀποϑάνῃ xci ἀπολεῖται TO Orouc αὐτοῦ; καὶ εἰσερχόμενος ἐπισκχέ-

, Zar A , > -» = > , c -25
ψασϑαι, ματαια ἐλαλει ἡ καρδία αὐτοῦ ηϑροιζεν ἀδικίαν ξαυτῇ, ἐξερ-
Er: ἮΝ Ὁ , c \ » , $7 - ,
yousvoc ὁὲ ἕξω χατελάλει. ομοϑυμαδον ἐφιϑύριζον κατ΄ ἐμοῦ πᾶντες

= : = = , — Y ,
οἱ μισοῦντές με, περὶ ἐμοῦ ἐννοοῦντες κακὰ uot. 1ἴλογος παράνομος

S 2 - ^ 3 2 , ^
ἐχκέχυτο Evdov αὐτῶν, καὶ πεσὼν οὐχέτι ἀναστήσεται. ἀλλὰ xci

TB [4
ἄνϑροωπος, Oc ᾿εἰρήνευέν uot o ἐπεποίϑειν, συνέσϑων μοι ἄρτον
> , ^
ἐμόν, κατεμεγαλύνθϑη μου ἀχολούϑως. σὺ δέ, κύριε, olxtttQOv ue xai
2 , > > 2 \ - a
ἀνέγειρόν με, iva ἀνταποδώσω αὐτοῖς. διὰ τοῦτο γνώσομαι ὅτι

, „N ^ £ EC x , > - b x x c ,
ϑελήσεις, Eav um χαταλαλησῃ o ἐχϑρος μου. ἐμοῦ δὲ διὰ τὴν ἀπλο-

> , \ , » , 2 2.“ 18?
τητα ἀντέσχου, καὶ παραστήσεις ue ἐμπροσϑέν σου δι αἰῶνος.« 18 ἰσο-
δυναμεῖ δὲ τοῖς τοῦ Συμμάχου καὶ τὰ ᾿Ακύλου.

Πρῶτον οὖν περὶ τοῦ δοχεῖν ἀπεμφαίνειν ἐκ προσώπου τοῦ σω-
τῆρος ἡμῶν τὸ εἰρημένον, τὸ »ἴασαι τὴν ψυχήν μου, ὅτι ἥμαρτόν
σοις, τηρήσεις τὸ παρὰ τῷ Συμμάχῳ μὴ οὕτως ἔχον, ἀλλὰ »ἴασαι
τὴν ψυχήν μου, καὶ εἰ ἥμαρτόν Got. καὶ οὕτως δὲ τοῦτό φησιν,
ἐπειδὴ τὰς ἡμετέρας κοινοποιεῖ εἰς ξαυτὸν ἁμαρτίας. 19 διὸ λέλεκται"

x = c 7 ς - ^ Y x
»xal κύριος παρέδωκεν αὐτὸν ταῖς ἁμαρτίαις ἡμῶνς, καὶ »αὐτὸς τὰς
c - ,
ἀμαρτίας ἡμῶν φέρεις. zs „Yeyove γοῦν "ὑπὲρ ἡμῶν κατάρας »ó ἀμνὸς
τοῦ ϑεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμους, ὃν καὶ »μὴ γνόντα

ἁμαρτίαν ὃ ϑεὸς ὑπὲρ ἡμῶν ἁμαρτίαν ἐποίησενε, ἀντίψυχον ὑπὲρ

πάντων ἡμῶν προέμενος αὐτόν, »iva ἡμεῖς γενώμεϑα δικαιοσύνη
1 Psal. 40, 58 — 4ff vgl. Joh. 13, 4 8.18 — 8 Psal. 40, 10 — 10 Psal. 40, 5
— 18 Psal. 40, 5—13 — 27. 28 Psal. 40, 5b — 31 Jes. 53, 6 — Jes. 53, 48 —
32 Gal. 3, 13 — Joh. 1, 29 — 33. 35 II Kor. 5, 21
11 xai (τὰ ὅμοια) δι᾿ Kl 13 Z. 21 οἴχτειρον 90 S. 452,22 συνεσϑίων 21 àxo-
λούϑως fehlt S. 452, 93, ἀχολουϑῶν Euseb. Comm. in Ps. 23 ϑελήσεις με, ἐὰν μὴ
καταλαλάξῃ ὁ ἐχϑροός μου ἐπ᾿ ἐμέ Field, Orig. Hexapl. 39 προϑέμ. (Róm. 3, 25) Kl
Eusebius VI. 29

450 Eusebius

9800 iv αὐτῷκ«. ἀλλ᾽ ἐπεὶ καὶ »iv ὁμοιώματι σαρχὸς ἁμαρτίαες γενό-
μενος »χατέχριγεν τὴν ἁμαρτίαν ἐν τῇ σαρχίε, εἰκότως προφέρεται
τὰ ἐχχείμενα. ?!orı δὲ τὰς ἡμετέρας ἁμαρτίας ἐξοιχειούμενος διὰ
τὴν πρὸς ἡμᾶς ἀγάπην καὶ φιλανϑρωπίαν ταῦτά φησιν, ἑξῆς ὑπο-
καταβὰς ἐν αὐτῷ τῷ ψαλμῷ ἐπιφέρει λέγων" “»ἐμοῦ δὲ διὰ τὴν ἀκακίαν
ἀντελάβους, σαφῶς τὸ ἀπειρόκακον τοῦ ἀμνοῦ τοῦ ϑεοῦ παριστᾶς. πῶς
δὲ τὰς ἡμετέρας ἁμαρτίας ἐξοικειοῦται, καὶ πῶς φέρειν λέγεται τὰς
ἀνομίας ἡμῶν ἢ xc0' ὃ σῶμα αὐτοῦ εἶναι λεγόμεϑα κατὰ τὸν ἀπό-
στολον φήσαντα ὑμεῖς δέ ἐστε σῶμα Χριστοῦ, καὶ μέλη ἐκ μέρουςς;
22 χαὶ xa^ 0 πάσχοντος ἑνὸς μέλους »συμπάσχει πάντα τὰ μέλης,
οὕτως τῶν πολλῶν μελῶν πασχόντων καὶ ἁμαρτανόντων, καὶ αὐτὸς
κατὰ τοὺς τῆς συμπαϑείας λόγους (ἐπειδήπερ εὐδόκησεν ϑεοῦ λόγος
ὧν »μορφὴν δούλους λαβεῖν καὶ τῷ κοινῷ πάντων ἡμῶν σκηνώματι
συναφϑῆναι) τοὺς τῶν πασχόντων μελῶν πόνους εἰς ἑαυτὸν ἀναλαμ-
βάνει, καὶ τὰς ἡμετέρας νόσους ἰδιοποιεῖται, καὶ πάντων ἡμῶν ὑπερ-
αλγεῖ καὶ ὑπερπονεῖ κατὰ τοὺς τῆς φιλανϑρωπίας νόμους. 33 οὐ
μόνον δὲ ταῦτα πράξας »ὁ ἀμνὸς τοῦ ϑεοῦς, ἀλλὰ xoi ὑπὲρ ἡμῶν
κολασϑεὶς καὶ τιμωρίαν ὑποσχών, ἣν αὐτὸς μὲν οὐχ ὥφειλεν ἀλλ᾽
ἡμεῖς τοῦ πλήϑους ἕνεχεν τῶν πεπλημμελημένοων, ἡμῖν αἴτιος τῆς
τῶν ἁμαρτημάτων ἀφέσεως κατέστη, ἅτε τὸν ὑπὲρ ἡμῶν ἀναδεξά-
μενος ϑάνατον, μάστιγάς τε καὶ ὕβρεις καὶ ἀτιμίας ἡμῖν ἐποφειλο-
μένας εἰς ἑαυτὸν μετατιϑείς, καὶ τὴν ἡμῖν προστετιμημένην κατάραν
ἐφ᾽ ἑαυτὸν ἑλκύσας, »γενόμενος ὑπὲρ ἡμῶν κατάρας, καὶ τί γὰρ ἄλλο
ἢ ἀντίψυχον. διό φησιν ἐξ ἡμετέρου προσώπου τὸ λόγιον" »τῷ μώ-
λωπι αὐτοῦ ἡμεῖς ἰάϑημεν, καὶ κύριος παρέδωκεν αὐτὸν ταῖς ἁμαρ-
τίαις ἡμῶνε, ὥστε εἰκότως Evo» ἑαυτὸν ἡμῖν ἡμᾶς τε αὐτῷ καὶ τὰ
ἡμέτερα πάϑη ἰδιοποιούμενος φησίν" »ἐγὼ εἶπα, κύριε, ἐλέησόν με,
ἴασαι τὴν ψυχήν μου, ὅτι ἥμαρτόν σοικ.

24 Ὁρῶντας δὲ εἰχότως τοὺς ἐπιβουλεύοντας, οὐ μόνον ἀνϑρώπους

> a , c > ^ =
ἀλλὰ καὶ ἀοράτους δυνάμεις, τὴν ὑπερβάλλουσαν ἰσχὺν αὐτοῦ τῆς 46!

ϑείας προσηγορίας καὶ τοῦ ὀνόματος, Ót οὗ μικρὸν ὕστερον Χριστι-
ανῶν τὴν πᾶσαν κατέπλησεν οἰχουμένην, σβέσειν αὐτὴν [οἴεσϑαι)
ὑπειληφέναι, εἰ τὰ πρὸς ϑάνατον ἐπιβουλεύσαιεν αὐτῷ, 325 τοῦτο δὴ
οὖν αὐτὸ διελέγχει, φάσκων" »οἱ ἐχϑροί μου εἶπαν κακά μοι, πότε

1 Róm. 8, 3 — 5 Psal 40, 188 — 9 I Kor. 12, 27 — 10 vgl. I Kor. 12, 26
— 13 Phil. 2,7 — 17 Joh. 1, 20 — 23 Gal 3, 13 — 24 Jes. 53, 5b. 6b —
27 Psal. 40,5 — 32 vgl. Orig. in Psal. (ed. Lommatzsch 12, p. 310) — 84 Paal. 40, 6

29—84 ὁρῶντας usw. daß die Nachsteller, als sie seine Kraft sahen, an-
nahmen, daß sie dieselbe vernichten konnten, wenn sie .., das zeigt er 32 oi
εσϑαι < Hkl

Demonstr. evang. X Cap. 1, 20—30 451

ἀποϑανεῖται καὶ ἀπολεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ;« ἐπεὶ δὲ καϑυποχρινό-
μενοι προσήεσαν, πειράζοντες »ὕὅπως αὐτὸν παγιδεύσωσινε, OQ ἡ
ϑεία γραφὴ μαρτυρεῖ, ἄλλοτε ἄλλας αὐτοὺς προφάσεις καὶ κατηγορίας
χατ αὐτοῦ συσχευαζεσϑαι ἱστοροῦσα, τούτων ἕνεχα ἐπιλέγει" »καὶ εἰ
εἰσεπορεύετο τοῦ ἰδεῖν, μάτην ἐλάλει" ἡ καρδία αὐτοῦ συνήγαγεν
ἀνομίαν ξαυτῷ, ἐξεπορεύετο ἔξω καὶ ἐλάλει ἐπὶ τὸ αὐτὸ κατ᾽ ἐμοῦς.
26 Feng δὲ τούτοις ἤδη σαφῶς ἐμφαίνει καὶ αὐτὸν ἐκεῖνον τὸν δυσσε-
βέστατον προδότην, ἐπειδὴ συνέβαινεν, ut^ ἃς πεποίητο συνϑήκας
τοῖς ἄρχουσι τῶν ᾿ἸΙουδαίων περὶ τῆς τοῦ διδασχάλου προδοσίας,
μηκέτ᾽ ἀπαντᾶν αὐτὸν συνήϑως ἐπὶ τὴν τῶν ϑείων μαϑημάτων
- VER. \ ἢ - DOWN IT
διδασκαλίαν, μηδ ὡς παρὰ διδασχαλον φοιτᾶν μηδ ὁμοίως τοῖς
ἑτέροις παραβαλλειν τῇ τοῦ σωτῆρος διατριβῇ, ἀλλ ἐπὶ τῷ κατο-
πτεύειν καὶ ϑηρεύειν καιρὸν ὅτε δεῖ ἐπιϑέσϑαι αὐτῷ. “2Ἰ τοῦτο Ó
οὖν καὶ κατηγορεῖται πράττων ὑπὸ τῶν ἱερῶν εὐαγγελιστῶν, ὧν ὃ
μὲν ατϑαϊῖός φησιν᾽ »τότε πορευϑεὶς εἷς τῶν δώδεκα, ὃ λεγόμενος
Ἰούδας ᾿Ισκαριώτης, πρὸς τοὺς ἀρχιερεῖς εἶπεν αὐτοῖς" τί ϑέλετέ μοι
δοῦναι, x&yo ὑμῖν παραδώσω αὐτόν; οἱ δὲ ἔστησαν αὐτῷ τριάκοντα
ἀργύρια. καὶ ἀπὸ τότε ἐζήτει εὐκαιρίαν, ἵνα αὐτὸν παραδῷ αὐτοῖες,
ὁ δὲ Μάρκος" »καὶ Ἰούδας ὁ Ἰσκαριώτης, εἷς τῶν δώδεκα, ἀπῆλϑεν
πρὸς τοὺς ἀρχιερεῖς, ἵνα αὐτὸν παραδῷ αὐτοῖς. ?90i δὲ ἀκούσαντες
ἐχάρησαν καὶ ἐπηγγείλαντο αὐτῷ ἀργύριον δοῦναι καὶ ἐζήτει πῶς
αὐτὸν εὐκαίρως παραδῷς, ὃ δὲ Λουκᾶς γράφει λέγων" »εἰσῆλϑεν δὲ
0 Σατανᾶς εἰς ᾿Ιούδαν τὸν ἐπικαλούμενον Ἰσκαριώτην, ὄντα ἐκ τοῦ
ἀριϑμοῦ τῶν δώδεκα᾽ καὶ ἀπελϑὼν συνελάλησεν τοῖς ἀρχιερεῦσιν καὶ
γραμματεῦσι καὶ τοῖς στρατηγοῖς τοῦ ἱεροῦ, ἵνα αὐτὸν παραδῷ αὖὐ-
τοῖς, καὶ ἐχάρησαν, καὶ συνέϑεντο αὐτῷ ἀργύριον δοῦναι. καὶ ἐζήτει
εὐχαιρίαν τοῦ παραδοῦναι αὐτὸν αὐτοῖς ἄτερ OyAov«. 2ϑταῦτα δὴ
οὖν αὐτὰ ϑεσπίζουσα ἡ μετὰ χεῖρας πρόρρησις ἐπιλέγει" »καὶ εἰ εἰσε-
πορεύετο τοῦ ἰδεῖν, μάτην ἐλάλει" ἡ καρδία αὐτοῦ συνήγαγεν ἀνομίαν
ἑαυτῷ. ἐξεπορεύετο ἔξω καὶ ἐλάλει ἐπὶ τὸ αὐτὸ κατ᾽ ἐμοῦ. ἐφιϑύ-
ριζον πᾶντες οἱ ἐχϑροί μους. 39ὃ γοῦν Σύμμαχος, »εἰσερχόμενοςε,
φησίν, »ἐπισκοπῆσαι, μάταια ἐλάλει" ἡ καρδία αὐτοῦ ἤϑροιζεν adıziar
ἑαυτῇ, ἐξερχόμενος δὲ ἔξω κατελάλει. ὁμοϑυμαδὸν ἐψιϑύριζον κατ᾽
ἐμοῦ πάντες οἱ μισοῦντές μες. μόνος μὲν οὖν ὡς ἂν γνώριμος καὶ

2 Matth. 22, 15 — 4 Psal 40, 7—8a — 7 vgl. Orig. c. Cels. I 11 —
15 Matth. 26, 14—16 — 19 Mark. 14, 10—11 — 22 Luk. 22, 3—6 — 928.31 Psal.
40, 7—8a ,

3 ἄλλας Steph. ἄλλως P 11 διδάσκαλον Steph., vgl. S. 402, 1, διδασχάλω P
32 ἐπισχοπῆσαι] oben S. 449, 15f ἐπισχέψασϑαι 32 (u. 449, 16) ἐλάλει ἡ καρδία

schreibt Field, aber Euseb kaum so, vgl. S. 452, 1—2
29*

469

452 Eusebius

μαϑητὴς παρὰ διδάσχαλον εἰσιὼν περιεσκόπει καὶ κατεμάνϑανεν,
ἔνδον ἐπὶ τῆς ἑαυτοῦ χαρδίας κρύπτων τὴν ἐπιβουλήν, 5! ἐξιὼν δὲ
μετὰ πλειόνων »ὁμοϑυμαδὸν-« καὶ ἐπὶ τὸ αὐτὸ »κατελάλεις, τοῖς ἐχϑροῖς
προδιδοὺς τὸν σωτῆρα, καὶ συνταττόμενος τοῖς τῶν Ιουδαίων ἂρ-
LOB λεληϑότως περὶ ἑτέρων οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ περὶ τῶν χρημάτων,
ἐφ᾽ οἷς παραδώσειν αὐτὸν ὑπισχνεῖτο, περὶ ὧν μετ᾿ αὐτῶν ἐκείνων
ἐψιϑύριζεν. διό φησιν" »ἐξεπορεύετο ἔξω καὶ ἐλάλει ἐπὶ τὸ αὐτὸ κατ᾽
ἐμοῦ" ἐφιϑύριζον πᾶντες οἱ ἐχϑροί μου κατ᾽ ἐμοῦ" ἐλογίζοντο κακά
μοι" λόγον παράνομον χκατέϑεντο xav. ἐμοῦς. 33 ἔριχεν δὲ τὴν συν-
ταγὴν τὴν περὶ τῶν ἀργυρίων »λόγον παράνομον διὰ τῆς προ-
φητείας ὀνομάζειν, ἢ καὶ ὅτι ἀσεβῆ καὶ παράνομα κατ᾽ αὐτοῦ διενο-
οὔντο, ὡς ἂν σβεσϑησομένου καὶ διαφϑαρησομένου μετὰ τὸν ϑάνατον
καὶ μηκέτ᾽ ἐν ζῶσιν ἐξετασϑησομένου. 3 τοιοῦτον γάρ ἐστιν τὸ »μὴ
ὁ χοιμώμενος οὐχὶ προσϑήσει τοῦ ἀναστῆναι;ς ὅπερ λευχότερον ὁ
Σύμμαχος ἐξέφηνεν, εἰπών" »καὶ πεσὼν οὐχέτ᾽ ἀναστήσεταις, ὁ δὲ
᾿Αχύλας φησίν" »καὶ ὃς ἂν χοιμηϑῇ, οὐ προσϑήσει τοῦ avaoımvaıc.
xci ταῦτα ἔτι χοινῶς περὶ πάντων εἴρηται τῶν κατὰ τὸν καιρὸν
τοῦ πάϑους ἐπιβεβουλευχότων αὐτῷ. ἰδίως δὲ πάλιν περὶ τοῦ προ-
δότου, Oc ἂν περὶ μαϑητευϑέντος αὐτῷ, ἑξῆς ἐπιφέρει λέγων" »καὶ
γὰρ ὁ ἄνϑρωπος τῆς εἰρήνης μου, ἐφ᾽ ὃν ἤλπισα, 0 ἐσϑίων ἄρτους
μου, ἐμεγάλυνεν ἐπ᾽ ἐμὲ πτερνισμόνε, 34 ἀνϑ᾽ οὗ πάλιν ὁ Σύμμαχος:"
»χαὶ ἄνϑρωποες, φησίν, »05 εἰρήνευέν μοι, ᾧ ἐπεποίϑειν, συνεσϑίων
μοι ἄρτον ἐμόν, κατεμεγαλύνϑη μους. χείριστος γὰρ ἀληϑῶς anav-
τῶν xci ἐναγέστατος ὁ μετὰ κοινὴν τράπεζαν καὶ τὴν ἐν λόγοις τοῦ
διδασχάλου τροφὴν ἐπὶ τὰ χείρω τραπεὶς καὶ τοῖς ἐναντίοις τὸν
εὐεργέτην ἀνταμειψάμενος.

35᾽4λλ᾽ ἐπειδήπερ ἐπιβουλεύοντες οἱ ἐχϑροὶ ἔλέγον᾽ »πότε ἀπο-
ϑανεῖται καὶ ἀπολεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦς, φοντό τε κοιμηϑέντα μηκέτ᾽
ἀναστήσεσϑαι, τούτου χάριν αὐτὸς ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν τάναν-
τία τούτοις εὐχόμενος, καὶ τῆς ἀναστάσεως ἀκωλύτως τυχεῖν ἀξιῶν
τὸν πατέρα, φησίν" »σὺ δέ, κύριε, ἐλέησόν μὲ καὶ ἀνάστησόν με, καὶ
ἀνταποδώσω αὑτοῖς. ἐν τούτῳ ἔγνων ὅτι τεϑέληκάς με, ὅτι οὐ μὴ
ἐπιχαρῇ ὃ ἐχϑρός μου ἐπ᾿ Eule, 39 χαὶ πρόδηλόν γε τίνα τρόπον
μετὰ τὴν ἐκ »νεχρῶν ἀνάστασιν αὐτοῦ παραχρῆμα καὶ οὐκ, εἰς μακρὸν
μετῆλϑεν τοὺς ἐπιβεβουλευχύτας αὐτῷ ἡ ἀνταπόδοσις, ὅπως τε »0
249005: αὐτοῦ ζωῆς τυγχάνοντος ϑάνατος κατῃσχύνϑη, ὥστε τοὺς

1—3 vgl. Psal 40, 7 — 7 vgl. Psal. 40, 7b—9a — 10 Psal. 40, 98 --
12f vgl. Psal. 40, 9b. — 13. 15. 16 Psal. 40, 9b — 19. 22 Psal. 40, 10 —
27 Psal. 40, 6 — 28 vgl. Psal. 40, 9b — 31 Psal. 40, 11—12

47!

Demonstr. evang. X Cap. 1, 30—40. Cap. 2, 1—2 453

ἐπονειδίζοντας εἰπεῖν᾽ »ποῦ σου, ϑάνατε, τὸ xévvQov; ποῦ Gov, ϑά- b
Pate, τὸ νῖχος; « ἐντυχὼν δέ τις ταῖς μετὰ τὴν ἀνάστασιν τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν ἱστορίαις τῷ Ἰωσήπῳ γραφείσαις. εἴσεται τὰς μετελϑούσας τὸ
Ιουδαίων ἔϑνος καὶ τοὺς ἄρχοντας αὐτῶν συμφοράς, αἷς εἰχότως

5 περιπεπτώκασιν, τὰ ἐπίχειρα ὧν εἰς αὐτὸν ἔδρασαν ἀπολαμβάνοντες.
831 χαὶ ταῦτα μὲν εἰς ἐκείνους ἐπληροῦτο πᾶντα κατὰ τὴν πρόρρησιν.
τοῦ δὲ σωτῆρος ἡμῶν ἡ ἐκ νεχρῶν ἀνάστασις διέδειξεν τοῖς πᾶσιν
ὅπως ἐν αὐτῷ εὐδόκησεν ὁ πατήρ, ὃ καὶ αὐτὸς διδάσκει λέγων"
»ἐλέησόν μὲ καὶ ἀνάστησόν με, καὶ ἀνταποδώσω αὐτοῖς. ἐν τούτῳ e

10 ἔγνων ὅτι τεϑέληκάς με, ὅτι οὐ μὴ ἐπιχαρῇ ὃ ἐχϑρός μου ἐπ᾽ ἐμοίς.
τούτοις ἐπιλέγει" »ἐμοῦ δὲ διὰ τὴν ἀκακίαν ἀντελάβους. 588 καὶ τήρει
γε τίνα τρόπον αὐτῷ τῷ ϑεῷ καὶ πατρὶ αὐτοῦ τὴν εὐχὴν ἀναπέμ-
πων ἐπὶ τοσαύτῃ ταϑάρρηχεν παρρησίᾳ, ὡς »áxaxiav« ξαυτῷ μαρ-
τυρεῖν, καίτοι ἀνωτέρω φήσας" »ἴασαι τὴν ψυχήν μου, ὅτι ἥμαρτόν

15 cot«. 59 ἀλλὰ τὸ μὲν »ἥμαρτόν σοις ὁποίας ἔχεται διανοίας προδιειλή-
φαμεν, καὶ ὃ Σύμμαχος δὲ σαφέστρον παρέστησεν εἰπών" ἴασαι τὴν d
ψυχήν μου, καὶ εἰ ἥμαρτόν con, ὃ καὶ αὐτὸ λέγοιτ᾽ ἂν περὶ τῶν
ἡμετέρων ἁμαρτημάτων, ἅπερ O σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν εἰς ξαυτὸν
ἀνεδέξατο. “θτὸ δὲ »ἐμοῦ δὲ διὰ τὴν ἀκακίαν ἀντελάβους τὴν δι᾿

20 ὅλου χκαϑαρότητα τῆς αὐτοῦ φύσεως παρίστησιν, δι᾿ ἣν καὶ τὸ
ἑδραῖον καὶ ἄσειστον τῆς ζωῆς καὶ τῆς μετὰ τὴν ἀνάστασιν αὐτοῦ
σωτηρίας. διδάσκων, ἐπιλέγει" »καὶ ἐβεβαίωσάς με ἐνώπιόν σου εἰς τὸν
αἰῶνας, 7 »καὶ παραστήσεις με ἔμπροσϑέν σου δι᾿ alwvog« κατὰ τὸν
Σύμμαχον.

25 U. Arno Ψαλμοῦ vd’. »Ἐνώτισαι, ὃ ϑεός, τὴν προσευχήν μου, 471
καὶ μὴ ὑπερίδης τὴν δέησίν μου, πρόσχες μοι, καὶ εἰσάκουσόν
μου. ἐλυπήϑην ἐν τῇ ἀδολεσχίᾳ μου, καὶ ἐταράχϑην ἀπὸ φωνῆς b
ἐχϑροῦ, καὶ ἀπὸ ϑλίψεως ἁμαρτωλοῦ" ὅτι ἐξέκλιναν ἐπ᾿ ἐμὲ ἀνομίαν,
καὶ ἐν ὀργῇ &vexOtovr μοι. ἢ καρδία μου ἐταράχϑη ἐν ἐμοί, καὶ

30 δειλία ϑανάτου ἐπέπεσεν ἐπ᾿ ἐμέ. φόβος καὶ τρόμος ἦλϑεν ἐπ᾿ ἐμέ,
καὶ ἐκάλυψέν us σχότοςς, xci τὰ ἑξῆς. ? οἷς ἐπιλέγει" »καταπόντισον,
κύριε, καὶ καταδίελε τὰς γλώσσας αὐτῶν, ὅτι εἶδον ἀνομίαν καὶ ἀντι-

1 IKor. 15, 55 — 3 Joseph. B. J. passim. — 8 vgl. z.B. Matth. 3, 17. —
9 Psal 40, 11—12 — 11 Psal. 40, 188 — 13 vgl. Psal. 40, 13 — 14. 15 Psal.
40,5 — 15 oben S. 449, 29 ff — 19 Psal. 40, 13 — 22. 23 Psal. 40, 13b — 25 Psal.
54, 2—6 — 31 Psal. 54, 10—15

> x - , - ^ - ^ -
Vor ’Evotıoaı Z. 25: ἔτι περὶ τοῦ ἰούδα χαὶ τῶν σὺν αὐτῷ τὴν κατὰ τοῦ
χριστοῦ συσχευὴν πεποιημένων

10 ἐμοῦ S. 452, 33 ἐμέ (wie LXX)

454 Eusebius

λογίαν ἐν τῇ πόλει. ἡμέρας καὶ νυκτὸς κυχλώσει αὐτὴν ἐπὶ và τείχη
αὐτῆς, καὶ ἀνομία καὶ κόπος ἐν μέσῳ αὐτῆς καὶ ἀδικία, καὶ οὐκ
ἐξέλιπεν ἐκ τῶν πλατειῶν αὐτῆς τόχος xci δόλος. ὅτι εἰ ἐχϑρὸς
ὠνείδισέν us, ὑπήνεγχα ἄν, καὶ εἰ ὁ μισῶν us ἐπ᾽ ἐμὲ ἐμεγαλο-
ρημόνησεν, ἐχρύβην ἂν ἀπ᾿ αὐτοῦ. σὺ δέ, ἄνϑρωπε ἰσόψυχε, ἡγεμών
uov xci γνωστέ μου" ὃς ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἐγλύκανάς μοι ἐδέσματα, ἐν τῷ
οἴχῳ τοῦ ϑεοῦ ἐπορεύϑημεν ἐν ὁμονοίᾳ.«

8 Τὸ »εἰ ἐχϑρὸς ὠνείδισέν με, ὑπήνεγκα ἄν, καὶ εἰ ὃ μισῶν με
ix! ἐμὲ ἐμεγαλορημόνησεν, ἐχρύβην ἂν ‚ar αὐτοῦ, σὺ δέ, ἄνϑρωπε
ἰσόψυχε, ἡγεμών μου καὶ γνωστέ μου, ὃς ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἐγλύκανάς μοι
ἐδέσματας ὅμοιόν ἐστιν τῷ »καὶ γὰρ ὁ ἄνϑρωπος τῆς εἰρήνης μου,
ἐφ᾽ ὃν ἤλπισα, ὃ ἐσθίων ἄρτους μου, ἐμεγάλυνεν ἐπ᾿ ἐμὲ πτερνι-
Guóv«, περὶ τοῦ Ἰούδα ἐν τῇ πρὸ ταύτης προφητείᾳ κειμένῳ. 4 ὥσπερ
οὖν ἐν ἐκείνῳ ἐδείκνυτο »ἄνϑρωπος εἰρήνης« ποτὲ γεγονώς, ὅτε τῷ
σωτῆρι ἐμαϑητεύετο, εἷς καὶ αὐτὸς τοῦ τῶν ἀποστόλων ἀριϑμοῦ
χρηματίσας, οὕτως καὶ ἐν τῷ προκειμένῳ νἱσόψυχος« καὶ »ἡγεμὼνς«
xai »γνωστὸς« αὐτῷ προσηγόρευται. ὅκαὶ πάλιν Oc ἐν ἐκείνῳ περὶ
αὐτοῦ εἴρητο »ὁ ἐσθίων ἄρτους μου ἐμεγάλυνεν ἐπ᾽ ἐμὲ πτερνισμόνε,
τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ ἐπὶ τοῦ παρόντος εἰς αὐτοῦ πρόσωπον λέγε-
ται τὸ »0c ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἐγλύχανάς μοι ἐδέσματας" καὶ γὰρ τῶν
καταξιουμένων καὶ αὐτὸς εἷς ἦν τῆς ἀπορρήτου πρὸς τοὺς μαϑητὰς
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ὁμιλίας τε καὶ πνευματιχῆς τροφῆς. ὅδ τοῖς μὲν
γὰρ ἔξω πλήϑεσι καὶ »τοῖς oy Aotc« »ἐν παραβολαῖε«ς ἐλάλει, μόνοις δὲ
τοῖς ἑαυτοῦ μαϑηταῖς, ἐν οἷς καὶ ὁ Ἰούδας ἐξητάζετο, »ἐπέλυεν ἅπαντας.
διὸ λέλεχται »0 ἐσθίων ἄρτους μου ἐμεγάλυνεν ἐπ᾿ ἐμὲ πτερνισμὸνς«
χαὶ »ὃς ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἐγλύχανάς μοι iÓfGuara«. Ἰᾶπερ σαφέστερον
ἐξέφηνεν ὁ μὲν ᾿Αχύλας εἰπών" »ol ὁμοῦ ἐγλυχάναμεν ἀπόρρητονς,
ὁ δὲ Zóuucyoc »οἵτινες ἐκοινολογούμεϑα γλυκεῖαν ὁμιλίανε. ἀντὶ
δὲ τοῦ »σὺ δὲ ἄνϑρωπε ἰσόψυχε, ἡγεμών μου, καὶ γνωστέ μους ὃ
Σύμμαχός φησιν »σὺ δὲ ἄνϑρωπε ὁμότροπός μοι καὶ ἡγεμών μου καὶ
γνωστέ uov«. ἐπειδήπερ τοσούτων ἠξιωμένος φίλος ἐν τοῖς μάλιστα
ἢν τοῦ σωτῆρος, εἰκότως φησὶ περὶ αὐτοῦ τὸ »ὅτι εἰ ἐχϑρὸς ὠνεί-
δισέν us, ὑπήνεγκα ἄνε, xoi τὰ ἕξῆς.

$ Ταῦτα δὲ περὶ τοῦ Ἰούδα ϑεσπίσας, ἀκολούϑως τὴν ἐκ τοῦ

8 Psal. 54, 18---1δ8 — 11 Psal. 40, 10 — 14 vgl. Paal. 40, 10 — 16 vgl.
Psal. 54, 14 — 18. 25 Psal. 40, 10b — 20. 26. 27. 28 Psal. 54, 15a — 28 vgl.
Matth. 13, 34 — 24 Mark. 4, 34 — 29. 30 Psal. 54, 14 — 32 Psal. 54, 13

13 χειμένῳ Steph., χείμενον P 80 ἀλλὰ σύ, ἄνθρωπε, ὁμοιότροπός μοι,
συνήϑης zal γνωριμός μοι Euseb. Comm. in Ps, ἡγεμών μου zal γνωστέ μου in

P stammt aus Z. 29 | μοι mit ı aus v P

Demonstr. evang. X Cap. 2, 2—14 455

ϑανάτου σωτηρίαν xci ἀποφυγὴν ἑξαυτοῦ προδιδάσκει λέγων" »ἐγὼ
πρὸς τὸν ϑεὸν ἐχέχραξα, καὶ ὃ κύριος ἔσωσέν με. ἑσπέρας καὶ πρωὶ
καὶ μεσημβρίας διηγήσομαι καὶ ἀπαγγελῶ, καὶ εἰσακούσεται τῆς φω-
vic μου, λυτρώσεται ἐν εἰρήνῃ τὴν ψυχήν uov«. ὼς ἐν εὐχῇ τὸν
πρὸ τοῦ ϑανάτου καιρὸν σημαίνει, xa^ ὃν καὶ 0 Ἰούδας τὰ τῆς κατ᾽
αὐτοῦ προδοσίας συνεσχευάσατο᾽ 1ϑτότε οὖν ὁ σωτὴρ καὶ κύριος
ἡμῶν, ὡς ἐπὶ ὀλέϑρῳ καὶ ἀπωλείᾳ τοῦ γνωρίμου δυσφορῶν, καὶ ἔτι
μᾶλλον ἐπὶ τῇ τοῦ παντὸς Ἰουδαίων ἔϑνους ἀποβολῇ, ὥσπερ ἐπὶ
μεμηνόσιν οἰχείοις καὶ oc ἐπὶ φιλτάτοις συμπάσχων, πᾶσαν τὴν πρὸς
αὐτοὺς ὁμιλίαν καὶ διδασκαλίαν, διὰ τὸ μηδὲν αὐτοὺς ὠφεληκέναι,
»ἀδολεσχίανε ἀποχαλεῖ, qaoxor' »ἐλυπήϑην ἐν τῇ ἀδολεσχίᾳ μου,
καὶ ἐταράχϑην ἀπὸ φωνῆς ἐχϑροῦ, καὶ ἀπὸ ϑλίψεως ἁμαρτωλοῦ, ὅτι
ἐξέχλινανε, φησίν, »ἐπ᾿ ἐμὲ ἀνομίαν, καὶ ἐν ὀργῇ ἐνεκότουν uou.
11: ἅπερ δύναται μὲν καὶ ἐπὶ τοὺς ἄρχοντας τῶν ἐκ περιτομῆς ἀνα-
φέρεσϑαι, τοὺς ἐχϑρωδῶς καὶ ἐπιβουλευτικῶς ἐνεδρεύειν αὐτὸν πειρω-
μένους, δύναται δὲ καὶ περὶ δυνάμεων ἀοράτων ἔξωϑεν αὐτὸν προσ-
πολεμουσῶν καὶ τὴν δι᾿ ἀνϑρώπων κατασχευὴν ἐνεργουσῶν λέγεσϑαι.
ἃ xai συνάδειν μοι δοχεῖ τοῖς ἐν τῷ εὐαγγελίῳ ὑπ᾽ αὐτοῦ λελεγ-
μένοις κατὰ τὸν τοῦ πάϑους καιρόν, ὃτε λέγει τοῖς ξαυτοῦ μαϑηταῖς"
»περίλυπός ἐστιν ἡ ψυχή μου ἕως Savárov: μείνατε ὧδε, xal ronyo-
θεῖτε μετ᾽ ἐμοῦς, 13 καὶ πάλιν" »»νῦν ἡ ψυχή μου τετάραχταις. ὅμοια
γοῦν τούτοις ἐστὶν καὶ τὰ ἐν τῷ ψαλμῷ, ἐν ᾧ λέλεκται" "ἢ χαρδία
μου ἐταράχϑη ἐν ἐμοί, καὶ δειλία ϑανάτου ἐπέπεσεν ἐπ᾽ ἐμέ, φόβος
καὶ τρόμος ἦλϑεν ἐπ᾽ ἐμέ, καὶ E us σχότοςς, di ὧν τῶν
ἀντικειμένων δυνάμεων τὰς κατ᾽ αὐτοῦ ὁρμὰς σημαίνει. 138 ὡς γοῦν
ἐν ταῖς προφητείαις ὠνόμασταί τι πνεῦμα πορνείας, κατὰ τὸ »πνεύ-
ματι πορνείας ἐπλανήϑησανς, καὶ ἄλλο »πνεῦμα πλανήσεως ἐν τῇ
ἐρήμῳ, τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ πνεῦμα ϑανάτου εἴη ἂν δειλίας zom-
τιχόν, ὡς καὶ πνεῦμα ἰσχύος καὶ δυνάμεως καὶ ἀνδρείας τῆς κατὰ
ϑεὸν ἐνεργητικόν. 1! οὕτω δ᾽ ἂν λεχϑείη πνεῦμα φόβου καὶ τρόμου,
καὶ πάλιν ἕτερον παρὰ ταῦτα πνεῦμα φόβου καὶ συγχύσεως, ἃ καὶ
σχεδὸν εἰπεῖν ἅπασι μὲν τοῖς ἐν μαρτυρίῳ τὸν ὑπὲρ εὐσεβείας ϑάνα-
τον ἀναδεχομένοις ἐφορμᾶν εἴωϑεν, πολὺ πλέον δὲ καὶ μᾶλλον ἐπιτέ-
ϑειται αὐτῷ τὸν ὑπὲρ ἁπάντων ϑάνατον ὑπομείναντι. 15 πλὴν ἀ(λ)λ᾽
εἴτε πνεῦμα δειλίας καὶ ϑανάτου, εἴτε φόβου xci τρόμου, ἢ εἴ τίς

1 Psal. 54, 17—19a — 11 Psal. 54, 30--- — 20 Matth. 26, 38 — 21 Joh.
12,27 — 22 Psal. 54,5—6 — 26 Hos. 4, 12 — 27 Jerem. 4, 11 — 35 vgl. Psal. 54, 6

9 ἔσωσεν P, elonzovosv LXX 80 οὕτω P, ὡσαύτως (vgl. S. 456, 4) Hkl
31 xai? hinzugefügt in P

456 Eusebius

γε ἑτέρα τοιαύτη δύναμις ἐπιπέπτωκεν αὐτῷ, ἀλλ᾽ οὐ tt γε κατέρ-
ραξεν αὐτόν, ἐπεὶ οἷα γενναῖος ἀϑλητὴς τὴν “μὲν δειλίαν τοῦ ϑανάτου
πεποιϑήσει ξωῆς (αὐτὸς γὰρ ἡ Com) μακρὰν ἀπέρριψεν ἀποσεισάμενος.
ὡσαύτως δὲ καὶ τὸ ἐπελϑὸν αὐτῷ πνεῦμα φόβου ἢ τρόμου ποιητικὸν
πνεύματι ϑάρσους καὶ δυνάμεως καὶ ἰσχύος πορρωτάτω ἀπηκόντισεν,
16 ἐπεὶ χατὰ τὸν Ἡσαΐαν ἐπανεπαύσατο »ἐπ᾽ αὐτὸνςε μετὰ τῶν ἄλλων
πνευμάτων καὶ »πνεῦμα βουλῆς xci ἰσχύοςς. οὕτω καὶ τὸ πνεῦμα
τοῦ σχότους τῇ τοῦ ἰδίου φωτὸς ἀπεσκέδασεν δυνάμει, ἐπεὶ »τὸ φῶς
ἐν τῇ σχοτίᾳ φαίνει, καὶ ἡ σκοτία αὐτὸ οὐ κατέλαβενε. εὕροις Ó
ἂν τὰ παραπλήσια τούτοις καὶ ἐν εἰκοστῷ πρώτῳ ψαλμῷ, ἐν o
πάλιν ἐκ τοῦ αὐτοῦ λέλεκται προσώπου" »περιεκύχλωσάν μὲ μόσχοι
πολλοί, ταῦροι πίονες περιέσχον us‘ ἤνοιξαν ἐπ᾽ ἐμὲ τὸ στόμα αὐτῶν,
ὡς λέων ὁ ἁρπάζων καὶ ὠρυόμενοςς, 11καὶ πάλιν᾽ νῦτι ἐκύκλωσάν
us κύνες πολλοί, συναγωγὴ πονηρευομένων περιέσχον μες, καὶ αὐϑις᾿
»ῥῦσαι ἀπὸ ῥομφαίας τὴν ψυχήν μου, καὶ ἐκ χειρὸς κυνὸς τὴν μονο-
γενῆ μου" σῶσόν με ἐκ στόματος λέοντος, καὶ ἀπὸ κεράτων μονο-
κερώτων τὴν ταπείνωσίν μους. ᾿Ιϑσαφῶς γὰρ ἐν τούτοις δυνάμεις
πονηρὰς ταύρους καὶ μόσχους χαὶ λέοντας καὶ κύνας καὶ μονοχέρω-
τας ἀποχαλεῖ, al »περιέσχονε μὲν αὐτὸν καὶ ν»περιεκύκλωσανε κατὰ
τὸν τοῦ πάϑους αὐτοῦ καιρόν, οὐ μὴν καὶ ἐνεργῆσαί τι κατ᾽ αὐτοῦ
δεδύνηνται. 19καὶ ταῦτα uiv.., εἰ καὶ ταῦτα τοῦ ψαλμοῦ τὰ μέρη ἐπὶ
τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν ἀνάγοιτο" εἰ δὲ μὴ ἐπ᾽ αὐτὸν ἀλλ᾽
ἐφ᾽ ἕτερον πρόσωπον, ἐπιστήσεις καὶ αὐτός, Oc ἂν ἐξομαλισϑέντα τὰ
χατὰ τὸν τόπον. πλὴν ἀλλὰ xci περὶ τῆς τῶν Ἰουδαίων μητρο-
πόλεως, αὐτῆς δὴ τῆς Ἱερουσαλήμ, ἀκολούϑως μετὰ τὴν κατὰ τῶν
ἐπιβουλευσάντων αὐτῷ πρόρρησιν ἐπιλέγει ἑξῆς" »eldov ἀνομίαν καὶ
ἀντιλογίαν ἐν τῇ πόλεις, καὶ τὰ τούτοις ἀχόλουϑα, ἃ καὶ ὁποίας
ἔχεται διανοίας, οὐ νῦν σχολὴ διηγεῖσϑαι.

III. An Ψαλμοῦ on“ »Ὁ ϑεός, τὴν αἴνεσίν μου μὴ
παρασιωπήσῃς τε στόμα ἁμαρτωλοῦ καὶ στομα δολίου En ἐμὲ
ἠνοίχϑη, ἐλάλησαν κατ᾽ ἐμοῦ γλώσσῃ δολίᾳ᾽ καὶ λόγοις μίσους ἐκύ-
κλωσάν με, καὶ ἐπολέμησάν μὲ δωρεάν. ἀντὶ τοῦ ἀγαπᾶν με ἐνδιέ-

3 vgl. Joh. 1, 4 — 6 Jes. 11,2 — 8 Joh. 1, 5 — 11 Psal. 21, 13—14 —
13 Psal. 21, 17a — 15 Psal 21, 21—22 — 18ff vgl. Psal. 21, 13. 14. 17. 21. 22
— 26 Psal. 54, 10» — 29 Psal. 108, 1—8

€ * - , - -
Vor Ὁ ϑεὸς Z. 29: ἔτι περὶ τοῦ ἰούδα καὶ τοῦ εἰς τὴν χώραν αὐτοῦ ἀντεισ-
αχϑέντος ἀποστόλου καὶ περὶ τοῦ ἰουδαίων ἔϑνους

21 + etwa οὕτως ἔχει Hkl 23 ἐξομαλισϑεῖεν (od. ἐξομαλισϑείη) Hkl

PIE UP

474

Demonstr. evang. X Cap. 2, 14—19. Cap. 3, 1—6 457

, > ^ ^ , x » ΣΝ des - x > ^
βαλλον us, ἐγὼ δὲ xooonvyougrv' καὶ ἔϑεντο xav ἐμοῦ κακὰ ἀντὶ
ἀγαϑῶν καὶ μῖσος ἀντὶ τῆς ἀγαπήσεώς μου. κατάστησον ἐπ᾽ αὐτὸν
ἁμαρτωλόν, καὶ διάβολος στήτω ix δεξιῶν αὐτοῦ" ἐν τῷ κρίνεσϑαι
αὐτὸν ἐξέλϑοι χαταδεδικασμένος, καὶ ἡ προσευχὴ αὐτοῦ γενηϑήτω
εἰς ἁμαρτίαν. γενηϑήτωσαν αἱ ἡμέραι αὐτοῦ ὀλίγαι, καὶ τὴν ἐπισχο-
πὴν αὐτοῦ λαβέτω ἕτερος. -

? Καὶ τῆς τῶν προχειμένων ἐπὶ τὸν προδότην Ἰούδαν ἀναφορᾶς
ἐχέγγυος μάρτυς ὁ ἀπόστολος Πέτρος, μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
ἀνάληψιν συνηγμένων τῶν ἀποστόλων πάντων σὺν καὶ ἄλλοις πλεί-
οσιν ἀδελφοῖς, μέσος ἀναστὰς xci ταῦτα φήσας" »ἄνδρες ἀδελφοί,
ἔδει πληρωϑῆναι τὴν γραφήν, ἣν προεῖπεν τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον διὰ
στόματος Δαβὶδ περὶ ᾿Ιούδα τοῦ γενομένου ὁδηγοῦ τοῖς συλλαβοῦσιν
Ἰησοῦν, ὅτι κατηριϑμημένος jv ἐν ἡμῖν, καὶ ἔλαχεν τὸν κλῆρον τῆς
διακονίας ταύτης. ὁ οὗτος μὲν οὖν ἐκτήσατο χωρίον ἔκ μισϑοῦ τῆς
ἀδικίας αὐτοῦ, καὶ πρηνὴς γενόμενος ἐλάκησεν μέσος, καὶ ἐξεχύϑη
πᾶντα τὰ σπλάγχνα αὐτοῦ" καὶ γνωστὸν ἐγένετο πᾶσι τοῖς κατοι-
κοῦσιν Ἱερουσαλήμ, ὥστε χληϑῆναι τὸ χωρίον ixsivo τῇ ἰδίᾳ δια-
λέχτῳ αὐτῶν ᾿Ακελδαμάχ, 0 ἐστι χωρίον αἵματος. γέγραπται γὰρ ἐν
βίβλῳ ψαλμῶν, γενηϑήτω ἡ ἔπαυλις αὐτοῦ ἔρημος, καὶ μὴ ἔστω ὁ
κατοιχῶν ἐν αὐτῇ, καὶ τὴν ἐπισχοπὴν αὐτοῦ λαβέτω ἕτερος.« 4“ ταῦτα
γοῦν ὁ Πέτρος εἰπὼν ὑποτίϑεται ἕτερον ἀντὶ τοῦ Ἰούδα δεῖν παρα-
λαβεῖν εἰς τὸν λείποντα τῶν δώδεκα ἀποστόλων ἀριϑμόν, ὅπως πλη-
ρωϑῇ τὸ τῆς προφητείας, ὅτε κλήρου γενομένου »ἔπεσεν ὁ κλῆρος
ἐπὶ Ματϑίαν, καὶ συγκατεψηφίσϑη μετὰ τῶν δώδεκα ἀποστόλωνςε.
τούτων οὕτως ἐχτελεσϑέντων, ἀκόλουϑον ἂν εἴη τὸ λέγον ἐν τῷ
ψαλμῷ πρόσωπον οὐχ ἕτερον ἡγεῖσϑαι τοῦ σωτῆρος ἡμῶν. ὃξ τῷ
πατρὶ τὴν ἀναπεμφϑεῖσαν αὐτῷ παρὰ τὸν τοῦ πάϑους καιρὸν εὐχὴν
τῆς διὰ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἀναγραφῆς προλαβὼν “κατηξίωσεν, τὸ
μέλλον περὶ αὐτοῦ συμβήσεσϑαι ϑεσπίσας. " φησὶν ovv' »0 ϑεός, τὴν
αἴνεσίν μου μὴ παρασιωπήσῃςς, τὴν ὑπ᾽ αὐτοῦ παραδοϑεῖσαν τοῖς
αὐτοῦ μαϑηταῖς διδασκαλίαν καὶ τῆς καινῆς διαϑήκης τὴν αἴνεσιν
παρακαλῶν μὴ κατασιγασϑῆναι, ἀλλὰ καὶ εἰς τὸν ἑξῆς ἅπαντα αἰῶνα
παραμεῖναι τῷ βίῳ.

6» Στόμα δὲ ἁμαρτωλοῦ καὶ στόμα δολίους κυρίως ἂν λεχϑείη τὸ
τοῦ Ἰούδα, ὃς πορευϑεὶς πρὸς τοὺς ἀρχιερεῖς εἶπεν αὐτοῖς" »τί ϑέ-
λετέ μοι δοῦναι, κἀγὼ ὑμῖν παραδώσω αὐτόν; οἱ δὲ ἔστησαν αὐτῷ

10 Act. 1, 160-20 — 28 Act. 1, 26 --- 29 Psal. 108,1 — 34 Psal. 108, 2 —
35 ff vgl. Matth. 26, 14—18

98 ὅτε — xal τότε

-3

[91]

458 Eusebius

τριάκοντα στατῆρας. καὶ ἀπὸ τότε ἐζήτει εὐχαιρίαν, ἵνα αὐτὸν
παραδῷ αὐτοῖςς. Ἰτοιαῦτα γοῦν κατ᾽ αὐτοῦ συνϑέμενος, εἷς ἢν
τῶν μετὰ ταῦτα σὺν αὐτῷ ἀναχειμένων ἐν τῷ τοῦ πάσχα συμποσίῳ,
Ort καὶ αὐτὸς ὁ σωτὴρ ἡμῶν »ἀνέχειτο μετὰ τῶν δώδεκα, ἐσθιόντων
τε αὐτῶν εἶπεν" ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὅτι εἷς ἐξ ὑμῶν παραδώσει
ΜΕ. 8 zal λυπούμενοι σφόδρα ἤρξαντο λέγειν. ἕχαστος αὐτῶν, μή TL
ἐγώ siut, xvQue;« ἐν oic jv xat Ἰούδας, ὃς τὸ πλῆρες παντὸς δόλου
καὶ εἰρωνείας ἀνοίξας “στόμα ἀποκχριϑεὶς seinev, μή τι ἐγώ εἰμι
Ῥαββί;« δόλιον δὴ στόμα, δι᾿ οὗ τὸ σημεῖον τοῖς ἐπιβούλοις τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν ἐδήλου, λέγων" »ὃν ἐὰν φιλήσω, αὐτός ἐστιν, χρατή-
care αὐτόνε. 90 καὶ εἰπὼν ἔργῳ τὸν δόλον ἀπεπλήρου, ὅτε »προσ-
ελϑὼν τῷ Ἰησοῦ εἶπεν αὐτῷ, χαῖρε Ῥαββί, καὶ κατεφίλησεν αὐτόν.
ὁ δὲ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτῷ, ἑταῖρε, ἐφ᾽ © πάρει;« καὶ πάλιν" »Ἱούδα,
φιλήματι τὸν υἱὸν τοῦ ἀνϑρώπου παραδίδως;« τούτων δ᾽ οὖν ἕνεκα
προλαβὼν διὰ τοῦ ψαλμοῦ φησιν" »oTı στόμα ἁμαρτωλοῦ καὶ 'στόμα
δολίου ἐπ᾿ ἐμὲ ἠνοίχϑη, ἐλάλησαν zer’ ἐμοῦ γλώσσῃ dolle‘ καὶ
λόγοις μίσους ἐκύκλωσάν με, καὶ ἐπολέμησάν ue δωρεάνε, ἔνϑα μετὰ
τοῦ Ἰούδα καὶ τῶν λοιπῶν τῶν ἐπιβουλευσάντων αὐτῷ μνημονεύει.
1? λέγει δ᾽ οὖν τὸ εὐαγγέλιον, ὡς ἄρα τοῦ σωτῆρος ἡμῶν »ἔτις τοῖς
ἑαυτοῦ “μαϑηταῖς "λαλοῦντος, ἰδοὺ Ἰούδας εἷς τῶν δώδεκα ἦλϑεν, zai
μετ᾽ αὐτοῦ ὄχλος πολὺς μετὰ μαχαιρῶν καὶ ξύλων ἀπὸ τῶν ἀρχιε-
ρέων καὶ πρεσβυτέρων τοῦ AaoU«. 11οἷς καὶ εἶπεν ὁ κύριος νοὑς
ἐπὶ λῃστὴν ἐξήλϑετε μετὰ μαχαιρῶν καὶ ξύλον συλλαβεῖν us; xc
ἡμέραν πρὸς ὑμᾶς ἐκαϑεζόμην ἐν τῷ ἱερῷ διδάσκων, καὶ οὐκ ἐκρα-

ὅ τήσατέ με. τοῦτο δὲ ὅλον γέγονεν, ἵνα πληρωϑῶσιν αἱ γραφαὶ τῶν

προφητῶνς«.

Ἔτι δέ φησιν ἐν τῷ ψαλμῷ᾽ κἀντὶ τοῦ ἀγαπᾶν με ἐνδιέβαλλόν
με, ἐγὼ δὲ προσηυχόμηνε. 12 τότε xal αὐτὸ τέλους ἐτύγχανεν, ὅτε
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐν τῷ καλουμένῳ Πεϑσημανῆ χωρίῳ μετὰ. τῶν
ivdeza ἀποστόλων προσευχομένου, μικρόν γε ἀναχωρήσαντος αὐτῶν
καὶ προσπεσόντος τῷ πατρί, δεύτερόν τε εὐξαμένου καὶ τρίτον, ὁ
Ἰούδας σὺν τοῖς ἄρχουσι τῶν Ἰουδαίων τὰ τῆς ἐπιβουλῆς αὐτῷ
κατήρτυεν, συνάγων καὶ “προξενῶν τὸ πλῆϑος τῶν μετὰ μαχαιρῶν
καὶ ξύλων συλλαβεῖν αὐτὸν παρεσχευασμένων. »καχὰς δὲ εἰς αὐτὸν

4 Matth. 20, 20--228 — 8 Matth. 26, 25 — 9 vgl. Psal. 108, 2 — 10 Matth.
26, 48 — 11 Matth. 26, 49—50a — 13 Luk. 22, 48 — 15 Psal. 108, 2—3 —
19 Matth. 26, 46—47 — 22 Matth. 26, δῦ ---ὅθ8 — 27 Psal. 108, 4 — 28 ff vgl.
Matth. 26, 36 f — 84 Psal. 108, 5

28 τότε P, 0 γε Kl, vgl. S. 400,13 80 ye P, ve Hkl 34 χαχὰ — ἔϑεντο
vgl. oben S. 457, 1

416

Demonstr. evang. X Cap. 3, 6—17 459

»ἔϑεντος »ἀντὶ ἀγαϑῶν καὶ μῖσος ἀντὶ τῆς ayanmosmg« αὐτοῦ, ὅτε
πονηρὰ διετέϑειντο τὸν σωτῆρα καὶ εὐεργέτην καὶ διδάσκαλον, μυρίας
ὅσας ἰάσεις καὶ ϑεραπείας λόγων τε διδασκαλίας καὶ παντοίας οὠφε-
λείας αὐτοῖς παρεσχημένον. 15ἀνϑ'᾽ ὧν, ἐπειδήπερ »κακὰ ἀντὶ ἀγαϑῶν-«
5 »ἔϑεντος κατ᾿ αὐτοῦ »xal μῖσος ἀντὶ τῆς ἀγαπήσεως« αὐτοῦ, εἰκό-
τῶς ἐπιλέγει" ν»κατάστησον ἐπ᾽ αὐτὸν ἁμαρτωλόν, καὶ διάβολος στήτω
ix δεξιῶν αὐτοῦ" ἐν τῷ κρίνεσϑαι αὐτὸν ἐξέλϑοι καταδεδικασμένος,
χαὶ ἡ προσευχὴ αὐτοῦ γενηϑήτω εἰς ἁμαρτίαν. γενηϑήτωσαν αἱ
ἡμέραι αὐτοῦ ὀλίγαι, καὶ τὴν ἐπισχοπὴν αὐτοῦ λαβέτω ἕτερος.« 1*4
10 χαὶ αὐτὰ ὁποίαν εἴληφεν τὴν ἔχβασιν, ὁ ἱερὸς ἀπόστολος Πέτρος
προλαβὼν διεσάφησεν, ἐπ᾿ αὐτὸν τὸν προδότην ἐφαρμόσας τὴν
γραφήν. καὶ σοὶ δὲ αὐτῷ πάρεστιν συνορᾶν, εἰ μὴ καϑέσταται ἐπὶ
τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος ἄρχων καὶ ἡγούμενος ἁμαρτωλός, ᾧ μετὰ τὰ
τολμηϑέντα αὐτοῖς κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παρεδόϑησαν, ἀντὶ τῶν
15 πάλαι οἰκείων καὶ ϑεοφιλῶν ἀρχόντων ἀλλοφύλοις καὶ εἰδωλολάτραις
δουλεύειν κατηναγχασμένοι. 15 τίς δ᾽ οὐκ ἂν ϑαυμάσειεν τῆς προρ-
ρήσεως τὸ ἀποτέλεσμα; φήσαντος γὰρ τοῦ λόγου »γενηϑήτωσαν αἱ
ἡμέραι αὐτοῦ ὀλίγαις, σαφὲς ὅπως βραχὺς ὁ πᾶς διεγένετο μετὰ τὴν
κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιβουλὴν αὐτῶν χρόνος xa9^ ὃν ἔδοξαν
20 διαμένειν, ned“ ὃν τὴν ὑστάτην ὑπέμειναν πολ ιορχίαν καὶ τὴν παντελῆ
καϑαίρεσιν, ἐφ᾽ ἡ καὶ "τὴν ἐπισκοπὴν αὐτῶν ἔλαβεν ἕτεροςς, ö διὰ
Χριστοῦ συγκροτηϑεὶς λαός. !9xai τὰ λοιπὰ δὲ τοῦ ψαλμοῦ αὐτοῖς
τούτοις καταλλήλως νοήσεις.
Τὰ δ᾽ ἑξῆς Oc περί τινων υἱῶν τοῦ Ἰούδα λεγόμενα, ἐν τῷ
25 »γενηϑήτωσαν οἱ υἱοὶ αὐτοῦ ὀρφανοίς καὶ τὰ παραπλήσια, ἀνάγοιτ᾽
ἂν καὶ ἐπ᾿ αὐτὸν μὲν προηγουμένως τὸν Ἰούδαν, μετ᾽ ἐκεῖνον δὲ καὶ
ἐπὶ πάντας τοὺς ὁμοίους αὐτῷ τὸν σωτήριον λόγον προδιδόντας"
καταλλήλως δὲ νοήσεις xci τὴν γυναῖχα αὐτοῦ, καὶ τὰς ἁμαρτίας
τῶν πατέρων αὐτοῦ καὶ τῆς λεγομένης μητρὸς αὐτοῦ, τῆς τοῦ lov-
30 δαίον ἔϑνους συναγωγῆς᾽ περὶ αὐτῆς γὰρ ἡγοῦμαι λέγεσϑαι τὸ »xal
ἡ ἁμαρτία τῆς μητρὸς αὐτοῦ μὴ ἐξαλειφϑείης. πλὴν ὥσπερ ἐν τῇ
πρὸ ταύτης προφητείᾳ πτοχὸς χαὶ πένης ὠνομάζετο L σωτὴρ καὶ
κύριος ἡμῶν, χαϑάπερ ἀπεδείξαμεν ἐν τῷ "μακάριος ὁ συνιὼν ἐπὶ
πτωχὸν xci πένητας, τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ ἐν τῷ παρόντι ψαλμῷ

4 Psal 108, 5 --- 6 Psal. 108, 6—8 — 14 vgl. Psal. 108,6 — 17 Psal.
108, 82 — 21 Psal 108, Sb — 25 Psal. 108, 9a — 28 vgl. Psal. 108, 9b. —
928—980 vgl. Psal. 108, 14 — 30 Psal. 108,14» — 33 Psal. 40, 23; vgl. S. 446, 21ff

11 προλαβὼν — Hkl

«“ι

460 Eusebius

τούτοις ἐπικέχληται τοῖς ὀνόμασιν᾽ 18 τάδε γὰρ καὶ τάδε γενηϑήτω
τῷ Ἰούδᾳ καὶ τοῖς τὰ ὅμοια αὐτῷ ἐζηλωκόσιν διὰ τὰ τετολμημένα
αὐτῷ φησιν. τίνα δὲ ταῦτα, ἐπιφέρει λέγων" »ἀνϑ᾽ ὧν οὐχ ἐμνήσϑη
τοῦ ποιῆσαι ἔλεος, καὶ κατεδίωξεν ἄνϑρωπον πένητα καὶ πτωχὸν
καὶ χατανενυγμένον τῇ καρδίᾳ τοῦ ϑανατῶσαι καὶ ἠγάπησεν χατάραν,
καὶ ἥξει αὐτῷ καὶ ovx ἠϑέλησεν εὐλογίαν, xci μακρυνϑήσεται ἀπ᾽
αὐτοῦς. ?oic ἕξῆς ἐπικαταβὰς αὖϑις πένητα καὶ πτωχὸν ἑαυτὸν
ὀνομάζει λέγων" »καὶ σύ, κύριε κύριε, ποίησον μετ᾽ ἐμοῦ ἔλεος t ἕνεχεν
τοῦ ὀνόματός σου, ὅτι χρηστὸν τὸ ἔλεός σου, ῥῦσαί u&' ὅτι πτωχὸς
καὶ πένης εἰμὶ Eye.

Οἷς μεϑ᾽ ἕτερα ἐπιλέγει: »và γόνατά μου ἠσϑένησαν ἀπὸ νηστείας,
καὶ ἡ σάρξ μου ἠλλοιώϑη δι᾿ ἔλαιον. καὶ ἐγὼ ἐγενήϑην ὀνειδος
αὐτοῖς: 29 ἴδοσάν με, ἐσάλευσαν κεφαλὰς αὐτῶνς, ἃ καὶ αὐτὰ τέλους
ἐτύγχανεν, ὅτε »0í παραπορευόμενοι ἐβλασφήμουν αὐτόν, κινοῦντες
5 τὰς κεφαλὰς αὐτῶν, καὶ λέγοντεςς, »ἄλλους ἔσωσεν, ἑαυτὸν οὐ δύ-
varaı σῶσαιε. ἐπεὶ δὲ εἰσέτι νῦν οἱ ἐκ περιτομῆς τὴν τῶν πατέρων
αὐτῶν εἰς ἑαυτοὺς ἀρὰν ἐπισπώμενοι, βλασφήμοις καὶ ἀσεβέσι δήμασι
χαταϑεματίζειν τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν καὶ τοὺς εἰς αὐτὸν
πεπιστευχότας ἅπαντας εἰώϑασιν, τούτου χάριν ἑξῆς ἐπιλέγει »κατ-
αράσονται αὐτοί, καὶ σὺ εὐλογήσεις" 31 οἱ ἐπανιστάμενοί μοι αἰσχυν-
ϑήτωσαν, ὁ δὲ δοῦλός σου εὐφρανϑήσεται. ἐνδυσάσϑωσαν οἱ ἐνδια-
βάλλοντές μὲ ἐντροπήν, καὶ περιβαλέσϑωσαν Oc διπλοΐδα αἰσχύνην
αὐτῶν. ἐγὼ δὲ ἐξομολογήσομαι τῷ κυρίῳ ἐν τῷ στόματί μου, καὶ
ἐν μέσῳ πολλῶν αἰνέσω αὐτόν. ὅτι παρέστη ἐκ δεξιῶν πένητος,
τοῦ σῶσαι ἐκ τῶν καταδιωχόντων τὴν ψυχήν uov.« 23 χαὶ πρόδηλόν
γε, ὁπόσοις εἰσέτε καὶ νῦν οἱ τὰς κατ᾽ αὐτοῦ ἀρὰς ἐν ταῖς ἑαυτῶν
ουναγοωγαῖς ποιούμενοι παλαίουσι καχοῖς, ἀπὸ τῶν αὐτῶν χρόνων
μηδ᾽ ὅλως ἀνανεῦσαι δεδυνημένοι, ὅπως τε αὐτὸς αἶνον τῷ πατρὶ
ἐν μέσῳ πολλῶν ἐθνῶν τὸν διὰ τῆς καινῆς διαϑήκης αὐτοῦ καταρ-
τίζεται, συνεργὸν τὸν πατέρα καὶ τῆς ἑαυτοῦ δεξιᾶς πάρεδρον κεκτη-
μένος. διό φησιν" »iv μέσῳ πολλῶν αἰνέσω αὐτόν, ὅτι παρέστη ἐκ
δεξιῶν πένητοςς. ᾿"χαὶ τὴν μετὰ τὸν ϑάνατον αὐτοῦ σωτηρίαν
dıdaozeı λέγων" »τοῦ σῶσαι ἐκ τῶν καταδιωκόντων τὴν ψυχήν uov«.
24 ἀνωτέρω γοῦν φήσας τὸ »κατεδίωξεν ἄνϑρωπον πένητα καὶ πτω-
yov xci χατανενυγμένον τῇ καρδίᾳ τοῦ ϑανατῶσαιε, καὶ σαφῶς

1ff vgl. Psal. 108, 8ff — 3 Psal 108, 16—17 — 8 Psal. 108, 21—22a —
11 Psal. 108, 24—25 — 14 Matth. 27, 39. 42a — 19 Psal. 108, 28—31 —
$1 Psal. 108, 30b—31a — 33 Psal. 108, 31 — 34 Psal. 108, 16

7 ὑποχαταβάς Hkl 14 αὐτόν mit o aus 9o P 23 σφόδρα + vor ἐν τῷ LXX

Demonstr. evang. X Cap. 3, 18—23. Cap. 4, 1—4 461

δηλώσας i ἑαυτοῦ τὸν ϑάνατον, περιγράφων τὴν προφητείαν, τὴν μετὰ
τὸν ϑάνατον αὐτοῦ σωτηρίαν ἠνίξατο, εἰπών" »orı παρέστη ἐχ
δεξιῶν πένητος, τοῦ σῶσαι ἐχ τῶν καταδιωκόντων τὴν ψυχήν uove.

IV. Aro τοῦ Ζαχαρίου. »Kcl λήψομαι ἐμαυτῷ δύο ῥάβδους,
τὴν μίαν ἐκάλεσα κάλλος, xci τὴν ἑτέραν ἐκάλεσα σχοίνισμα, καὶ
ποιμανῶ τὰ πρόβατά μου. καὶ ἐξαρῶ τοὺς τρεῖς ποιμένας ἐν μηνὶ
Evi, xai βαρυνϑήσεται ἡ ψυχή μου ἐπ᾽ αὐτούς, καὶ γὰρ αἱ ψυχαὶ
αὐτῶν ἐπωρύοντο ἐπ᾽ ἐμέ. καὶ εἶπα, οὐ ποιμανῶ ὑμᾶς" τὸ ἀποϑνῆ-ς
ὄχον ἀποθϑνησχέτω, καὶ τὸ ἐχλεῖπον ἐκλειπέτω, xci τὰ κατάλοιπα
ἐσθιέτωσαν, ἕχαστος τὰς σάρκας τοῦ πλησίον αὐτοῦ. καὶ λήψομαι
τὴν ῥάβδον τὴν καλήν, καὶ ἀπορρίψω αὐτὴν τοῦ διασκεδάσαι τὴν
διαϑήχην μου ἣν διεϑέμην πρὸς πάντας τοὺς λαούς" xci διασχεδα-
σϑήσεται ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ, καὶ γνώσονται οἱ Χαναναῖοι τὰ πρόβατα
τὰ φυλασσόμενά μοι: ὅτι λόγος κυρίου ἐστίν. καὶ ἐρῶ πρὸς αὐτούς.
εἰ χαλὸν ἐνώπιον ὑμῶν ἐστιν, δότε τὸν μισϑόν μου ἢ. ἀπείπασϑε;
καὶ ἔστησαν τὸν μισϑόν μου τριάχοντα ἀργυροῦς. καὶ εἶπεν κύριος
πρός με, κάϑες αὐτοὺς εἰς τὸ χωνευτήριον, καὶ σκέψαι εἰ δόκιμόν
ἐστιν, ὃν τρόπον ἐδοχιμάσϑην ὑπί(ὲρ) αὐτῶν. καὶ ἔλαβον τοὺς τριά-
κοντα ἀργυροῦς καὶ ἐνέβαλον αὐτοὺς εἰς τὸν οἶχον κυρίου εἰς τὸ
χωνευτήριον. καὶ ἀπέρριψα τὴν ῥάβδον τὴν δευτέραν, τὸ σχοίνισμα.
τοῦ διασκεδάσαι τὴν διαϑήχην ἀνὰ μέσον Ἰούδα xci ἀνὰ μέσον
ἸΙσραήλ.-«

2 Καὶ ταῦτα τέλους ἐτύγχανεν, ὅτε κατὰ (uiv) τὸν Aovxür
»ἀπελϑὼνς ὁ Ἰούδας νσυνελάλει τοῖς ἀρχιερεῦσι καὶ γραμματεῦσι καὶ
στρατηγοῖς τοῦ ἱεροῦ, ὅπως αὐτὸν παραδῷ αὐτοῖς. καὶ ἐχάρησαν.
καὶ συνέϑεντο αὐτῷ ἀργύρια δοῦναιςε, κατὰ δὲ τὸν Maoxov ὁπηνίχα
»ἀπῆλϑεν πρὸς τοὺς ἀρχιερεῖς, ἵνα παραδῷ αὐτόν, οἱ δὲ ἐχάρησαν
καὶ ἐπηγγείλαντο αὐτῷ ἀργύρια δοῦναις. 3ἀλλ᾽ ἐν τούτοις μὲν
ἁπλῶς τὸ ἀργύριον ὠνόμασται, παρὰ δὲ τῷ Ματϑαίῳ μνημονεύεται
xai o ἀριϑμός, συνάδων τῇ ἀπὸ τοῦ Ζαχαρίου παραϑέσει. 4 λέγει δ᾽
οὖν ὁ Ματϑαῖος᾽ »τότε πορευϑεὶς εἷς τῶν δώδεκα, 0 λεγόμενος Jov-
δας Ἰσχαριώτης, πρὸς τοὺς ἀρχιερεῖς εἶπεν αὐτοῖς, τί ϑέλετέ μοι
δοῦναι, κἀγὼ ὑμῖν παραδώσω αὐτόν; οἱ δὲ ἔστησαν αὐτῷ τριάκοντα

9 Psal 108, 31 — 4 Sachar. 1l, 7b—14 — 24 Luk. 22,4—5 — 26 Mark.

14, 10—11 — 27 vgl. Mark. 14, 10—11 (nicht wörtlich, vgl. oben S. 451, 19 f) —
31 Matth. 26, 14—15

Vor Kal λήψομαι Z. 4: ἔτι περὶ ἰούδα xai τῶν ἀργυρίων, ἀνϑ᾽ ὧν τὸν κύριον
προὔδωκεν, xal περὶ τῆς ἀποβολῆς τῶν παρὰ ἰουδαίοις ἀρχόντων τε καὶ ἀρχομένων

14 ὅτι] διότι 8.400, 17 18 ὑπὲρ steht S. 462,8 98 μὲν +Steph. 25 (roi;
στρατηγοῖς Hkl wie S, 451, 25 26 ἀργύριον S. 451, 26

462 Eusebius

στατῆραςς. σύμφωνα οὖν ταῦτά ἐστιν τῷ »καὶ ἔστησαν τὸν μισϑόν
μου τριάκοντα ἀργυροῦςς ἐν τῇ προφητείᾳ εἰρημένῳ ὑπὸ τοῦ κυρίου,
δ ἀνϑ᾽ οὗ ὁ μὲν Σύμμαχος ἐποίησεν" »xal ἐστάϑμισαν τὸν μισϑόν μου
τριάκοντα ἀργυροῦςς, ὁ δὲ ᾿Ακύλας: »xal ἔστησαν τὸν μισϑόν μου
τριάκοντα dQyvQoUc«. οἷς ἐπιλέγεται" »καὶ εἶπεν κύριος πρός με,
χάϑες αὐτοὺς εἰς τὸ χωνευτήριον, xci σχέψαι εἰ δόκιμόν ἐστιν, ὃν
τρόπον ἐδοχιμάσϑην ὑπὲρ αὐτῶνς, ὃ ἀνϑ᾽ οὗ πάλιν ὁ μὲν ᾿Ακύλας
φησίν" »καὶ εἶπεν κύριος πρός με, [χάϑες αὐτοὺς εἰς τὸ χωνευτήριον,
ῥῖψον αὐτὰ πρὸς τὸν πλάστην" ὑπερμεγέϑης ἡ τιμή, ἣν ἐτιμήϑην
ὑπὲρ αὐτῶνε. καὶ πρόζο)σχες τίνα τρόπον αὐτὸς ὁ κύριος τιμὴν
ἑαυτοῦ ὁμολογεῖ τοὺς τριάκοντα ἀργυροῦς δεδόσϑαι. T ἔοικεν δὲ ἡ
τῆς λέξεως διάνοια τοιοῦτόν τινα ἐμφαίνειν voUr: ἐγὼ μὲν ὁ κύριος
ἐκ πρώτης ἀρξάμενος ἡμέρας οὐ διέλιπον τῆς ἐμαυτοῦ χρηστότητος
ὑμῖν τοῖς ἐκ “περιτομῆς δείγματα παρέχων καὶ μυρία ὅσα ὑμᾶς εὔερ-
γετῶν, οὐ μόνον τὰ διὰ τῶν ἀνέχαϑεν προφητῶν, ἀλλὰ καὶ τὰ διὰ
τῆς ἐμαυτοῦ παρουσίας, ἔν τε ταῖς προτρεπτικαῖς διδασκαλίαις καὶ
τοῖς λογικοῖς μαϑήμασιν, ἔν τε τοῖς σημείοις καὶ τέρασιν καὶ ταῖς
ἄλλαις παραδοξοποιίαις, ταῖς τε ἰάσεσιν καὶ ταῖς ϑεραπείαις" ὑμεῖς b
δὲ οἱ τῆς τοσαύτης εὐεργεσίας ἠξιωμένοι »δότε τὸν μισϑόν μου ἢ
ἀπείπασϑες (αἰτῶν αὐτούς, ὡς εἶχός, καρποὺς εὐσεβείας καὶ δεῖγμα
τῆς εἰς αὐτὸν πίστεως). 90i δέ, κατὰ τὸ εἰρημένον ἐν τῇ πρὸ ταύτης
παραϑέσει, »ἀντὶ τοῦ ἀγαπᾶν με ἐνδιέβαλλόν με, καὶ ἔϑεντο κατ᾽
ἐμοῦ κακὰ ἀντὶ ἀγαϑῶν καὶ μῖσος ἀντὶ τῆς ἀγαπήσεώς μοὺς, »τριά-
χονταὰ ἀργυροῦς« στήσαντες, ὥσπερ τοσούτου αὐτὸν ποωλούμενον
ἐτιμήσαντο. 9 ἀλλ᾽ ἐπεὶ »τὸ ἑχάστου ἔργον ὁποῖόν ἐὄτι τὸ πῦρ αὐτὸ
δοκιμάσεις, εἰκότως προστάττει καϑεῖναι αὐτοὺς »εἰς τὸ χωνευτήριονς,
ἐπιλέγων" »0r τρόπον ἐδοκιμάσϑην ὑπὲρ αὐτῶνε. χωνευτήριον δὲ
ἐνταῦϑα ἔοικεν τὸν οἶχον κυρίου ὀνομάζειν. εἰπόντος γοῦν τοῦ κυρίου
κατὰ τοὺς ἑβδομήκοντα »κάϑες αὐτοὺς εἰς τὸ χωνευτήριονς, ἐπιφέρει"
»χαὶ ἐνέβαλον αὐτοὺς εἰς τὸν οἶχον κυρίου, εἰς τὸ “χωνευτήριονε.
10 χατὰ δὲ τὸν xvAavr εἰπόντος τοῦ κυρίου »ῥῖψον αὐτός (δῆλον δ᾽
ὅτι τὸ ἀργύριον) »πρὸς τὸν πλάστηνε, ἐπιφέρει" »καὶ ἔρριψα αὐτὸ ἐν
οἴχῳ κυρίου πρὸς τὸν πλάστηνε, 1: κατὰ δὲ τὸν Σύμμαχον, εἰπόντος
τοῦ κυρίου" »ῥῖψον αὐτὸ εἰς τὸ χωνευτήριονε, ἐπιφέρει λέγων" »καὶ
ἔρριψα αὐτὸ εἰς τὸν οἶχον κυρίου, εἰς τὸ χωνευτήριονς. μήποτε δὲ
1. 8. 4. 19 Sachar. 11, 12 — 5. 8 Sachar. 11, 18 — 19 ff vgl. Euseb. Ecl.
proph. III 26 (S. 128, 96 f) — 21 vgl.S.458,27 — 22 Psal. 108,4a—5 — 98 vgl.
Sachar. 11. 12 — 25 I Kor. 3, 18 — 26—35 vgl. Sachar. 11, 13

8 χάϑες --- χωνευτ. < Kl, vgl. Z: Θ 9 αὐτὰ] Z. 31 u. 32 αὐτὸ; vgl. auch
S. 463, 30f 24 τοσούτου Steph., Ecl. proph., τοσοῦτον (sic) P

Demonstr. evang. X Cap. 4, 4—16 463

x ἘΞ - “ P] c à
xai τοῦτο ἐπληροῦτο, Ort Ἰούδας ὁ παραδιδοὺς τὸν κύριον, ἰδὼν

-. 6 x , - >
»oTL κατεχρίϑη, μεταμεληϑεὶς ἀπέστρεψεν το ἀργύριον τοῖς ἀρχιε-

ρθεῦσιν καὶ πρεσβυτέροις, λέγων" ἥμαρτον παραδοὺς aiua a9 ov. ot
δὲ εἶπαν αὐτῷ" τί πρὸς ἡμᾶς; σὺ ὄψει. καὶ ῥίψας τὰ ἀργύρια εἰς
τὸν ναὸν ἀνεχώρησεν καὶ ἀπελϑὼν ἀπήγξατο. 12οἱ δὲ ἀρχιερεῖς
λαβόντες τὰ ἀργύρια einav' οὐκ ἔξεστιν βαλεῖν αὐτὰ εἰς τὸν κορβανᾶν,
ἐπεὶ τιμὴ αἱματός ἐστιν. συμβούλιον δὲ λαβόντες ἠγόρασαν ἐξ αὐτῶν
τὸν ἀγρὸν τοῦ κεραμέως εἰς ταφὴν τοῖς ξένοις. διὸ ἐκλήϑη ὁ ἀγρὸς
ἐκεῖνος ἀγρὸς αἵματος ἕως τῆς σήμερον ἡμέρας. τότε ἐπληρώϑη τὸ
ῥηϑὲν διὰ Ἱερεμίου τοῦ προφήτου λέγοντος" καὶ ἔλαβον τὰ τριάκοντα
ἀργύρια, τὴν τιμὴν τοῦ τετιμημένου ὃν ἐτιμήσαντο ἀπὸ υἱῶν Ἰσραήλ,
καὶ ἔδωκα αὐτὰ εἰς τὸν ἀγρὸν τοῦ κεραμέως, καϑὰ συνέταξέν μοι
κύριος. ς 18 ἔγϑα καὶ ἐπιστήσεις, ἐπεὶ μὴ ταῦτα φέρεται ἐν τῇ τοῦ
Ἱερεμίου προφητείᾳ, εἴτε χρὴ ὑπονοεῖν περιῃρῆσϑαι αὐτὰ ἐξ αὐτῆς
xarà τινα ῥαδιουργίαν, 7 xai σφάλμα γραφικὸν γεγονέναι, τῶν ἀμελέ-
στερον τὰ τῶν ἱερῶν εὐαγγελίων ἀντίγραφα πεποιημένων σφαλέντος
τινὸς καὶ ἀντὶ μὲν τοῦ Ζαχαρίου Ἱερεμίαν τεϑεικότος, ὡς δέον οὕτως
ἀναγεγράφϑαι" τότε ἐπληρώϑη τὸ ῥηϑὲν διὰ Ζαχαρίου τοῦ προφήτου,
14 ἀντὶ δὲ τοῦ »καὶ ἐνέβαλον αὐτοὺς εἰς τὸν οἶχον κυρίου εἰς τὸ
χωνευτήριονε ἐσφαλμένως πεποιηκότος" »xci ἔδωκα αὐτὰ εἰς τὸν
ἀγρὸν τοῦ κεραμέως«. σαφῶς γὰρ διὰ μὲν τῆς προφητείας εἰς τὸν
τοῦ κυρίου ναὸν ἐρρίφϑαι λέγεται τὸ ἀργύριον, καὶ δι᾿ αὐτοῦ δὲ τοῦ
εὐαγγελίου εἰς τὸν ναόν" νῥίψας γοῦνε, φησίν, »lovóac τὰ ἀργύρια
εἰς τὸν ναὸν ἀνεχώρησενε. 15 καὶ εἰκός γε ἐξ ἐχείνων τῶν ἀργυρίων
βέβηλον γεγονέναι τὸν ναόν καὶ πεπληρῶσϑαι τὸ »idod ἀφίεται ὑμῖν
ὃ οἶχος ὑμῶν Eonuose. καὶ ὅρα γε μήποτε »χωνευτήριονς ὁ οἶκος
κυρίου διὰ τοῦτο κέχληται, ἐπείπερ ὡς ἐν χωνείᾳ μεταπλάττεσϑαι
τὰς ψυχὰς ἐκ τῆς τῶν ϑείων λόγων πυρώσεοως ἐν τῷ τοῦ ϑεοῦ οἴκῳ
συμβαίνει, ἢ ἄλλως ἀπελέγχεσϑαι μὴ καϑαράς, ὡς ἐν χωνευτηρίῳ
πυρουμένας καὶ δοκιμαζομένας. 160780 ὃ ᾿Αχύλας. ἔρριψεν, φήσας,
τὸ ἀργύριον ἐν τῷ »οἴχῳ κυρίου πρὸς τὸν πλάστην«, σαφῶς διδά-
ὄχει, ος τοῦ λόγου τοῦ ϑείου, δίκην πλάστου, κατοικοῦντος εἰς τὸν
οἶχον κυρίου καὶ πλάττοντος καὶ ἀνανεοῦντος τὰς τῶν προσιόντων
ψυχάς.

1 Matth. 27, 3-10 — 13ff vgl. Orig. in Matth. (ed. Lommatzsch 5, p. 28)
— 19. 31 Sachar. 11, 13 — 21. 26 vgl. Sachar. 11, 13 — 23 Matth. 27, 5. —
95 Luk. 13, 35; vgl. Jerem. 22, 5

19 ἀγρὸν im Texte, am Rande yg. οἶκον P 15 τινὰ aus urspr. τὴν
20 ἐσφαλμένως, o von später Hand aus o P 80 ὕπερ Steph. ὅϑεν P 31 vgl.
S. 462, 9 u. 32

481

mn
Ct

464 Eusebius

Πλὴν ἀλλ᾽ ἐπείπερ ἡ τιμὴ τοῦ τετιμημένου eig ἐκεῖνον μεταβλη-
ϑεῖσα τὸν οἶχον βέβηλον αὐτὸν κατεστήσατο, εἰχύότως εὐϑὺς ἐπιλέγει"
»xai ἀπέρριφψα τὴν ῥάβδον τὴν δευτέραν, τὸ σχοίνισμα, τοῦ διασκε-
δάσαι τὴν διαϑήκην ἀνὰ μέσον Ἰούδα καὶ ἀνὰ μέσον ἸΙσραήλε. 11ὲἐξ
ἐχείνου γάρ τοι τὸ πλῆϑος τοῦ ἔϑνους ἀπερρίφη τῆς πάλαι πρότερον
ἐφορώσης αὐτοὺς ἐπισκοπῆς τοῦ ϑεοῦ. ν»δευτέρανε δὲ »ῥάβδον«
ἡγοῦμαι τὸ πᾶν ἀϑρόως lovóaior ἔϑνος ἐνταῦϑα δηλοῦσϑαι. καλεῖ
δ᾽ οὖν αὐτὴν »σχοίνισμας, λέγων" »τὴν μίαν ἐχάλεσα κάλλος, καὶ
τὴν δευτέραν ἐκάλεσα σχοίνισμα«κ. καὶ σαφῶς ἐπιλέγει περὶ τῆς
δευτέρας, φάσκων᾽ »καὶ ἀπέρριψα τὴν ῥάβδον τὴν δευτέραν τὸ σχοί-
νιόμα, τοῦ διασκεδάσαι τὴν διαϑήκην ἀνὰ μέσον Ἰούδα καὶ ἀνὰ μέσον
Ἰσραήλε. 18 οὗτοι γὰρ ἤσαν τὸ »σχοίνισμας καὶ »ἡ ῥάβδος ἡ δευτέρας"
ἡ ὁὲ προτέρα »κάλλος« οὀνομασμένη οὐδ᾽ (ἂν) ἄλλη γένοιτο τῆς Jegov-
σαλὴμ αὐτῆς καὶ τῆς κατὰ Mwoda λατρείας ἁπάσης τε τῆς παλαιᾶς
διαϑήκης. ᾿Ιϑχαὶ τοῦτο δὲ ἐξ αὐτῆς παρίσταται τῆς προφητείας,
φησάσης" »καὶ λήψομαι τὴν ῥάβδον μου τὴν καλήν, καὶ ἀπορρίψω
αὐτὴν τοῦ διασκεδάσαι τὴν διαϑήκην uov«. ὁρᾷς Oc τὴν μὲν δια-
ϑήκην αὐτοῦ τὴν ῥάβδον ἔφησεν εἶναι τὴν πρώτην, τὴν δὲ δευτέραν
ῥάβδον τὸ σχοίνισμα. πλὴν ἀμφοτέρας τὰς ῥάβδους ἀπορρίψειν
ἀπειλεῖ, προειπὼν πρότερον" »καὶ λήψομαι ἐμαυτῷ δύο ῥάβδους, τὴν
μίαν ἐκάλεσα κάλλος, καὶ τὴν δευτέραν ἐχάλεσα σχοίνισμα«. 39 ἀνϑ'
ὧν ὁ μὲν ᾿Ακύλας φησίν" »τὴν μίαν ἐκάλεσα εὐπρέπειαν, καὶ τὴν
ἑτέραν ἐκάλεσα σχοίνισμας, 0 δὲ Συύμμαχος" »τὴν μὲν ἐκάλεσα εὐπρέ-
πειαν, τὴν δὲ μίαν ἐκάλεσα σχοίνισμα«ς. τοῦ μὲν οὖν παντὸς ἔϑνους
κάλλος καὶ εὐπρέπειαν τὸν ϑεῖον νόμον καὶ τὴν ἐν αὐτῷ NEQLEXO-
μένην διαϑήκην ονόμασεν, εἰκότως: ?!ra τε γὰρ σεμνὰ τῆς ἹἽερου-
σαλὴμ καὶ τὰ τῆς ἀρχιερατικῆς λειτουργίας, καὶ πάντα ὅσα πάλαι
πρότερον ἐν αὐτοῖς κατὰ τοὺς ϑείους νόμους καὶ xarà τὴν παλαιὰν
διαϑήκην ἐπολιτεύετο, κόσμος εὐπρεπὴς ὑπῆρχεν τοῖς ὑπὸ τόὐτον
χκοσμουμένοις. σχοίνισμα δὲ τὸ πλῆϑος τοῦ ἔϑνους καὶ παρὰ Πωσεῖ
κέχληται, λέγοντι »ἐγενήϑη μερὶς κυρίου λαὸς αὐτοῦ Ἰακώβ, σχοί-
vıoua κληρονομίας αὐτοῦ ἸΙσραήλς. 22ἀλλὰ γὰρ τῶν δύο τούτον
ῥάβδων ἀϑρόαν μεταβολὴν γενήσεσϑαι κατὰ τοὺς δηλουμένους χρό-
γνοὺς ϑεσπίζει, ὡς xci τῆς πάλαι ἐν αὐτῇ παλαιᾶς διαϑήκης καὶ τοῦ
πάλαι ἐν αὐτῇ χάλλους ἀφανισϑησομένου, τοῦ τε σχοινίσματος καὶ

3. 10 Sachar. 11, 14. — 3ff vgl. Euseb. Ecl. proph. III 26 (S. 129, 19 ff —
8. 20. 22. 23 Sachar. 11, 7 — 16 Sachar. 11, 10 — 31 Deut. 32, 9

lf χαταβληϑεῖσα Hkl 13 ἂν + vor ἄλλη Hkl, vor τῆς Dind. 23 ὁ δὲ
£X.— 94 σχοίνισμα steht am Rande in P 24 μίαν < od. Z. 23 τὴν μὲν (uiav)
Field, Orig. Hexapl 32 in τούτων steht rov über der Zeile in P

Demonstr. evang. X Cap. 4, 17—27 465

toU παντὸς ἔϑνους διασκεδασϑησομένου, ἐπὰν »τὴν τιμὴν τοῦ τετιμή-
μένους τριάκοντα ἀργυρίων τιμησάμενοι τῆς σφῶν δυσσεβείας τὴν
προσήχουσαν ἀτιμίαν ὑπόσχοιεν. 23 λέγει δ' ovr' »xGl λήψομαι τὴν
ῥάβδον μου τὴν χαλήν, καὶ ἀπορρίψω αὐτὴν τοῦ διασκεδάσαι τὴν
διαϑήκην μους, χαὶ πάλιν' »xoi ἀπέρριψα τὴν ῥάβδον τὴν δευτέραν
τὸ σχοίνισμας«.

Ἐπὶ τούτοις ἐπὰν ἡ προφητεία φάσχῃ »xci ἐξαρῶ τοὺς τρεῖς
ποιμένας ἐν μηνὶ ἕνίε, νομίζω τρία τάγματα αἰνίττεσϑαι τῶν
πάλαι τοῦ λαοῦ τοῦ ϑεοῦ προεστώτων, βασιλέως καὶ ἀρχιερέως καὶ
προφήτου, ἐπεὶ καὶ διὰ τῶν “τριῶν τούτων ποιμένων πάντα τὰ
κατὰ τοὺς πάλαι πρότερον φχονομεῖτο. ?*à4A' ἐπειδὴ διαστρο-
φὴν καὶ οἱ τρεῖς οὗτοι πεπόνϑασιν ποιμένες za Eva καιρόν, τὸν
ἐπὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν (0 τε γὰρ βασιλεὺς παρανόμως αὐτῶν ἡγεῖτο;
ἀλλόφυλός τις ὧν καὶ 00x οἰκεῖος τοῦ ἔϑνους, 0 τε ἀρχιερεὺς ὑπὸ
Ῥωμαίων παραγενόμενος ἐπὶ τὴν λειτουργίαν, οὐ κατὰ τὴν τοῦ γένους
διαδοχὴν οὐδὲ κατὰ τοὺς ἐννόμους ϑεσμοὺς ἐπὶ τὴν τιμὴν παρήξει,
0 TE προφητῆς μέχρις Ἰωάννου παυσάμενος οὐχέτι ἐν αὐτοῖς ἐνήργει,
ἀντὶ δὲ τούτου ψευδοπροφήτης τις ἀσεβὴς καὶ πλανῶν τὸν λαόν),
εἰχύτως τὰ τρία χαρίσματα, πάλαι πρότερον ὑπὲρ πάντα χόσμον
εὐπρεπῆ τὸ πᾶν ἔϑνος χοσμοῦντα, περιαιρήσειν ὑφ᾽ ἕνα καιρὸν ἀπει-
λεῖ, λέγων" »xal ἐξαρῶ τοὺς τρεῖς ποιμένας ἐν μηνὶ ἑνί, καὶ βαρυν-
ϑήσεται ἡ ψυχή μου ἐπ᾿ αὐτούςς, z dv" οὗ ὁ μὲν Mu. qoi»
»καὶ ἐκολοβώϑη ἡ ψυχή μου ἐν αὐτοῖςς, ὁ δὲ Σύμμαχος" »xal @ALyo-
ψύχησα ἐν αὐτοῖςς, 6 δὲ Θεοδοτίων" »καὶ ὠλιγοψύχησεν ἡ ψυχή μου
ἐπ᾿ αὐτούςς. καὶ τὸ αἴτιόν γε τῆς ὀλιγοψυχίας διδάσκει, ἐπιλέγων"
»xal γὰρ ai ψυχαὶ αὐτῶν ἐπωρύοντο ἐπ᾿ iué«, àv! οὗ πάλιν ὃ
᾿Αχύλας" »καί γε ἡ ψυχὴ αὐτῶν ἐπέρκασεν ἐν Zuoie, 25 ὃ δὲ Σύμμαχος"
»καὶ ἡ ψυχὴ αὐτῶν ἤκμασεν ἐν ἐμοίς. ὅμοιον δὲ τῷ »καὶ γὰρ αἱ
ψυχαὶ αὐτῶν ἐπωρύοντο ἐπ᾽ ἐμές παρὰ τοῖς ἑβδομήκοντα εἰρημένῳ
φέρεται παρὰ τῷ Ἱερεμίᾳ ἐκ προσώπου τοῦ κυρίου κείμενον τὸ
»ἐγκαταλέλοιπα τὸν οἶχόν μου, ἀφῆκα τὴν χληρονομίαν μου, tóoxc
τὴν ἠγαπημένην ψυχήν μου εἰς χεῖρας ἐχϑρῶν αὐτῆς. ἐγενήϑη ἡ
κληρονομία μου ἐμοὶ óc λέων ἐν δρυμῷ, ἔδωκεν ἐπ᾽ ἐμὲ τὴν φωνὴν
αὐτῆς. μὴ σπήλαιον ὑαίνης ἡ κληρονομία μου ἐμοί; « ?! εἰκότως οὖν
διὰ ταῦτα ξξῆς ἐπιφέρει, λέγων" »xal εἶπα, οὐ ποιμανῶ ὑμᾶς, τὸ

1 vgl. Sachar. 11, 11 u. 12 — vgl. Matth. 27, 9 — 3 Sachar. 11, 10 —
5 Sachar. 11,148 — 7. 10. 21. 23. 24 Sachar. 11,8 — 13 ff vgl. oben S. 361, 13 ff
— 26. 27. 28 Sachar. 11, 8b — 31 Jerem. 12, 7—9a — 35 Sachar. 11,9

18 wer? 34 nach αὐτῆς + ein Satz LXX
Eusebius VI. 30

483

466 Eusebius

ἀποϑνῆσχον &zoürmgoxéto, xci TO ἐκλεῖπον ἐκλειπέτω, καὶ τὰ κατά-
λοιπα ἐσϑιέτωσαν, ἕχαστος τὰς σάρκας τοῦ πλησίον αὐτοῦς. us ἃ

ἐπιλέγει" »xal λήψομαι τὴν ῥάβδον μου τὴν καλήν, xci ἀπορρίψο
αὐτήνε, 28 ἀνϑ᾽ οὗ 0 AxvAac: »καὶ ἔλαβονς, φησίν, "τὴν ῥάβδον μου,

5 τὴν εὐπρέπειαν, καὶ περιέκοψα αὐτήνε, δηλαδὴ τὴν κατὰ Μωσέα
λατρείαν. οὐχοῦν ἡ μὲν πρώτη ῥάβδος, ἡ ἐν ἀρχαῖς τοῦ λόγου,
πρώτη συντριβήσεσϑαι καὶ ἀπορριφήσεσϑαι λέγεται. 323 ὅτε δὲ ἡ τιμὴ 484
τοῦ τετιμημένου καὶ τὸ ὑπὲρ αὐτοῦ τῷ προδότῃ δοϑὲν ἀργύριον
ἐβλήϑη »εἰς τὸν οἶχον κυρίους ὡς »εἰς χωνευτήριον, τότε δὴ καὶ τὰ

10 περὶ τῆς δευτέρας ῥάβδου, τοῦ παντὸς ἔϑνους δηλαδή, ἀκολούϑως
οἷα πείσεται προφητεύεται ἐν τῷ »xal ἀπέρριψα τὴν ῥάβδον τὴν
δευτέραν, τὸ σχοίνισμα, τοῦ διασχεδάσαι τὴν διαϑήκην ἀνὰ μέσον
Ἰούδα καὶ ἀνὰ μέσον Ἰσραήλε. δ᾽ καὶ ἐπειδήπερ ἀποβολὴν ἐκχείνων
σαφῶς διὰ τούτων ὃ λόγος ἐμήνυσεν, εἰκότως ἑξῆς οὐχέτ᾽ αὐτοὺς

15 ἐπιγνώσεσϑαι τὴν τῶν προφητευομένων δύναμίν φήσιν ἀλλὰ τοὺς
Χαναναίους, λέγων" »xai γνώσονται οἱ Χαναναῖοι τὰ πρόβατα τὰ b
φυλασσόμενά μοι, διότι λόγος κυρίου ἐστίνς. 531τίνες δ᾽ ἂν εἶεν οἱ
Χαναναῖοι ἀλλ᾽ (ἢ) ἡμεῖς, ol πρὶν ἀλλόφυλοι καὶ ἐξ ἁπάντων τῶν
πάλαι ἀϑέων καὶ ἀσεβῶν ἐϑνῶν πρόβατα τῷ Χριστῷ πεφυλαγμένοι;

20 00 xci διὰ τῆς αὐτοῦ χάριτος μεταβεβλήμεϑα (xal) συνέντες τὰ
τεϑεσπισμένα γνῶσιν ἀληϑῆ τοῦ λόγου τοῦ κυρίου εἰλήφαμεν, ἔγνω-
μέν τε, ἡμεῖς οἱ Χαναναῖοι, καὶ συνήχαμεν τὰ δηλούμενα᾽ οὐκ e
ἔγνωσαν δὲ οὐδὲ συνῆκαν οἱ τὸν Ἰσραὴλ αὐχοῦντες καὶ ἐπὶ τῷ σπέρ-
ματι ᾿Αβραὰμ ἐπαιρόμενοι.

25 V. "Axó τοῦ Ἱερεμίου. »Aucpria Ἰούδα γέγραπται ἐν γραφείῳ
σιδηρῷ, ἐν ὄνυχι ἀδαμαντίνῳ, ixxsxoAauuévg ἐπὶ τοῦ στήϑους τῆς
καρδίας αὐτοῦ, χαὶ τοῖς κέρασι τῶν ϑυσιαστηρίων ὑμῶν. ἡνίχα d
ἀναμνησϑῶσιν οἱ υἱοὶ αὐτῶν τὰ ϑυσιαστήρια αὐτῶν καὶ τὰ ἄλση
αὐτῶν ἐπὶ ξύλου δασέος καὶ ἐπὶ βουνῶν μετεώρων, ἰσχύν σου καὶ

80 πάντας τοὺς ϑησαυρούς σου εἰς προνομὴν δώσω, καὶ τὰ ὑψηλά σου
ἐν ἁμαρτίᾳ ἐν πᾶσι τοῖς ὁρίοις σου. καὶ ἀφαιρεϑήσῃ καὶ ταπεινο-
ϑήσῃ ἀπὸ τῆς κληρονομίας Jc ἐδωκά σοι, καὶ ἀναβιβῶ σε ἐν τοῖς
ἐχϑροῖς σου ἐν τῇ γῇ ἢ 00x ἔγνως, ὅτι πῦρ ἐκκέκαυται ἐν τῷ ϑυμῷ
μου, ἕως αἰῶνος καυϑήσεται.«

3. 4 Sachar. 11, 10 — 7 vgl. Matth. 27, 9 — 9 Sachar. 11, 13 — 11 Sa-
char. 11, 14 — 16 Sachar. 11, 11 — 25 Jerem. 17, 1—4

Vor Ἁμαρτία A. 95: ἔτι περὶ τοῦ ἰούδα ὀνομαστί

2 in ἐσθιέτωσαν steht erw auf Ras. in P 18 7--Steph. 20 xal?-+ Steph.
95 ἐγγέγραπται S. 467, 7 96 ἐγκεχολαμμένη Steph.

Demonstr. evang. X Cap. 4, 27—31. Cap. 5, 1—3. Cap. 6, 1—3 461

2 Εἰ xoi un παρὰ τοῖς ἑβδομήκοντα, ἀλλ᾽ οὖν γε ἐν τῷ Ἑβραϊκῷ
ταῦτα εὑρόντες καὶ ἐν ταῖς τῶν λοιπῶν ἑρμηνευτῶν ἐχδόσεσιν, ἔτι
μὴν μετὰ παραϑέσεως ἀστερίσκων καὶ ἐν τοῖς ἀχριβέσι τῶν παρὰ τοῖς
ἑβδομήκοντα ἀντιγράφοις, ἀναγκαίως αὐτὰ παρεϑέμεϑα, ἅτε καὶ ὀνο-
μαστὶ τὸν προδότην Ἰούδαν δηλοῦντα καὶ τὴν πεπραγμένην αὐτῷ
ἁμαρτίαν ἀνεξάλειπτον εἶναι διδάσκοντα. τοῦτο γὰρ αἰνίττεσϑαί μοι
δοχεῖ τὸ »ἁμαρτία Ἰούδα ἐγγέγραπται ἐν γραφείῳ σιδηρῷ, ἐν Ovvyt
ἀδαμαντίνῳς. 5 εἴη δ᾽ ἂν καὶ ἐπὶ πᾶν τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος ἀναφερό-
μενα, οἷς ἑξῆς καὶ ἀκολούϑως μετὰ τὴν ἀνεξάλειπτον αὐτῶν ἀσέβειαν
τὸν μετελϑόντα αὐτοὺς ἔσχατον ὁλεϑρον ἀπειλεῖ, ἅπερ κατὰ λέξιν
ἑρμηνεύειν οὐ τοῦ παρόντος τυγχάνει καιροῦ.

᾿Αλλὰ γὰρ τοσούτων περὶ τοῦ προδώσειν μέλλοντος τὸν σωτῆρα
xci κύριον ἡμῶν τῶν τε ἄλλως ἐπιβεβουλευχότων αὐτῷ προανα-
φωνηϑέντων, καιρὸς ἰδεῖν καὶ τὰ ἀμφὶ τὸ πάϑος αὐτοῦ μέλλοντα
συμβήσεσϑαι ϑεσπιζόμενα.

VL πὸ τοῦ Auws. »Ὀμνύει κύριος κατὰ ὑπερηφαν[ε]ίας
Ἰακώβ, εἰ ἐπιλησϑήσεται εἰς νῖχος πάντα τὰ ἔργα ὑμῶν, καὶ ἐπὶ
τούτοις οὐ ταραχϑήσεται ἡ γῆ, καὶ πενϑήσει πᾶς ὁ κατοιχῶν ἐν
αὐτῇ, καὶ ἀναβήσεται oc ποταμὸς συντέλεια, καὶ καταβήσεται ὡς
ποταμὸς Αἰγύπτου. καὶ ἔσται ἐν ἐχείνῃ τῇ ἡμέρᾳ, λέγει κύριος,
δύσεται ὁ ἥλιος μεσημβρίας, καὶ συσχοτάσει ἐπὶ τῆς γῆς ἐν ἡμέρᾳ τὸ
φῶς" “καὶ μεταστρέψω τὰς ἑορτὰς ὑμῶν εἰς πένϑος, καὶ πάσας τὰς
dó&g ὑμῶν εἰς ϑρῆνον, xci ἀναβιβῶ ἐπὶ πᾶσαν ὀσφὺν σάκκον, καὶ
ἐπὶ πᾶσαν κεφαλὴν φαλάκρωμα, καὶ ϑήσομαι αὐτὸν ὥσπερ πένϑος
ἀγαπητοῦ, καὶ τοὺς μετ᾽ αὐτοῦ ος ἡμέραν ὀδύνης. ἰδοὺ ἡμέραι ἔρ-
χονται, λέγει κύριος. καὶ ἐξαποστελῶ λιμὸν ἐπὶ τὴν γῆν, οὐ λιμὸν
ἄρτου οὐδὲ δίψαν ὕδατος, ἀλλὰ λιμὸν τοῦ ἀκοῦσαι λόγον κυρίου" καὶ
σαλευϑήσονται ὕδατα ἀπὸ ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης, καὶ ἀπὸ βορρᾶ
ἕως ἀνατολῶν περιδραμοῦνται ζητοῦντες τὸν λόγον χυρίου καὶ οὐ
μὴ εὕρωσιν.«

3 Tiv κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ὕβριν καὶ ὑπερηφανίαν καὶ ἐπανά-
στασιν, ἣν ἐπανέστησαν αὐτῷ οἱ ἐκ περιτομῆς, ϑεσπίζουσα ἢ παροῦσα
προφητεία ὀμνύναι τὸν κύριόν φησι »xa9^ ὑπερηφανίας Ἰακώβε, ὡς
οὐ μὴ γένοιτο λήϑη τῶν κατ᾽ αὐτοῦ τετολμημένων αὐτοῖς, καὶ ὅτι

1ff vgl. Orig. in Jerem. homil 16, 10 (ed. Lommatzsch 15, p. 301) —
7 Jerem, 17, 1 — 16 Amos 8, 7—12 — 33 Amos 8, 7,

Vor Ouvó& Z. 16: περὶ τῆς ἐχλείψεως τοῦ ἡλίου τῆς ἐπὶ τῷ πάϑει τοῦ σω-
τῆρος ἡμῶν γεγενημένης καὶ περὶ τοῦ παντελῶς ὀλέϑρου τοῦ ἰουδαίων ἔϑνους

ἐγγέγραπται, vgl. S. 466, 25 16 ὑπερηφανίας, vgl. Z. 31 u. 33
30*

485

486

n2
ot

468 Eusebius

πένϑους ἄξια πείσεται ἡ γῆ αὐτῶν μετὰ καὶ τῶν οἰκητόρων, xci ὅτι
οὐκέϑ᾽ ὡς τὸ πρὶν εἰς βραχὺ παιδευϑέντες αὖϑις ἀποκατασταϑήσον-
ται, ἀλλ᾽ εἰς συντέλειαν τὰ κατ᾽ αὐτοὺς ἥξει. νἀναβήσεταις, γοῦν
φησίν, νος ποταμὸς ἡ συντέλειαςε αὐτῶν, τὴν ἐπελϑοῦσαν αὐτοῖς
οὐδ᾽ ἄλλοτε ἢ κατὰ τὴν Ῥωμαίων βασιλείαν ὀργὴν ποταμὸν ἀναβη-
σόμενον ἐπ᾽ αὐτούς, Oc ἐν ὕψει τὸ πρὶν ὄντας, αἰνιττόμενος. “ καὶ
δὴ μετὰ τὴν δηλωϑεῖσαν κατ᾽ αὐτῶν ἐκ τοῦ ϑεοῦ ὀργὴν αὖϑις τὰ
xat' αὐτοὺς πράγματα »Oc ποταμόςε, φησίν, »Αἰγύπτους »καταβήσε-
ταις" δι᾿ ὧν οἶμαι δηλοῦσϑαι, ὅτι τὰ πάλαι μετέωρα καὶ παρὰ ϑεῷ
τετιμημένα καὶ ὥσπερ ἐν ὕψει κείμενα πλεονεχτήματα τοῦ Ἰουδαίων
ἔϑνους ὅμοια τοῖς ῥευστοῖς καὶ δίκην ποταμοῦ παρατρέχουσιν τῶν
ἀπίστων ἐϑνῶν πράγμασιν καταστήσεται, ἀφ᾽ ὕψους τε εἰς ταπεινὸν
περιτραπήσεται. ὅ εἶϑ᾽ ἑξῆς τούτοις αὐτὰ δὴ τὰ ἀμφὶ τὸν καιρὸν
τοῦ σωτηρίου πάϑους συμβεβηκότα δηλῶν, »ἐν ἐχείνῃς, φησίν, »τῇ
ἡμέρᾳ, λέγει κύριος, δύσεται ὁ ἥλιος μεσημβρίας, καὶ συσκοτάσει ἐπὶ
τῆς γῆς ἐν ἡμέρᾳ τὸ φῶςς, ἃ καὶ ἐναργῆ τὴν ἔχβασιν εἴληφεν, ὅτε
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ὑψωϑέντος κατὰ τὸν εὐαγγελιστὴν ν»ἀπὸ ἕχτης
ὥρας σχότος ἐγένετο ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ἕως ὥρας ἐνάτης, περὶ δὲ
τὴν ἐνάτην ὥραν ἀνεβόησεν ὁ Ἰησοῦς φωνῇ μεγάλῃ λέγων ἀηλὶ ἀηλὶ
λεμᾶ σαβαχϑανίςε.

θτΤρύτων δὲ τοῦτον ἐπιτελεσϑέντων τὸν τρόπον, ἑξῆς ἐπιλέγει"
»χαὶ μεταστρέψω τὰς ἑορτὰς ὑμῶν εἰς πένϑος, καὶ πάσας τὰς ῳφδὰς
ὑμῶν εἰς ϑρῆνον, καὶ ἀναβιβῶ ἐπὶ πᾶσαν ὀσφὺν σάχχον, καὶ ἐπὶ
πᾶσαν κεφαλὴν φαλάχρωμα, καὶ ϑήσομαι αὐτὸν ὥσπερ πένϑος ἀγα-
πητοῦ, καὶ τοὺς μετ᾽ αὐτοῦ ὡς ἡμέραν ὀδύνης. ἰδοὺ ἡμέραι ἔρχον-
ται, λέγει κύριος, καὶ ἐξαποστελῶ λιμὸν ἐπὶ τὴν γῆν, οὐ λιμὸν ἄρτου
οὐδὲ δίψαν ὕδατος, ἀλλὰ λιμὸν τοῦ ἀκοῦσαι λόγον κυρίους, καὶ τὰ
ἑξῆς. Ἰᾶπερ ἅπαντα διὰ τὴν ὑπερηφανίαν αὐτῶν, τὴν κατὰ τοῦ
Χριστοῦ γεγενημένην, ἔσεσϑαι προφητευϑέντα ἐναργῆ τὴν ἔκβασιν
τῆς προρρήσεως ἀπεδείξατο μετὰ τὴν χατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπι-
βουλὴν αὐτῶν. 900 πρότερον γοῦν, ἀλλ᾽ ἐξ ἐκείνου καὶ εἰς δεῦρο
μετέστρεψεν αὐτῶν ὁ ϑεὸς »τὰς ἑορτὰς εἰς πένϑος καὶ τὰς Qc εἰς
ϑρῆνονε, τῆς περιβοήτου μητροπόλεως ἀποστερήσας αὐτούς, καὶ τὸ

1ff vgl. Amos 8, 8 — 3 Amos 8, 8 — 8 Amos 8, 8b — 14 Amos 8, 9 —
17 Matth. 27, 45—46 — 22 Amos 8, 10—11 — 28 vgl. Amos 8,7 — 82 vgl.
Amos 8, 10

11 ὅμοια — 12 καταστήσεται: wird der unstäten und wie ein Fluß vorbeieilen-
den Macht der ungläubigen Völker ähnlich sein 28 ἅπερ steht am Rande in P
τοῦ steht am Rande in P

Demonstr. evang. X Cap. 6, 3—8. Cap. 7, 1—4 469

ἐν αὐτῇ σεμνὸν ἁγίασμα κατὰ τὴν ἐπὶ Τίτου καὶ Οὐεσπασιανοῦ Po-
μαίων αὐτοχρατόρων ἡγεμονίαν χαϑελών, oc μηδὲ ἐλϑόντας δύνα-
σϑαι ἐπ᾽ αὐτῆς τὰς ἐννόμους ἑορτὰς καὶ πανηγύρεις ἐπιτελεῖν. τί
δεῖ λέγειν, ὡς ὁ λιμὸς »τοῦ ἀκοῦσαι λόγον κυρίους πάντας αὐτοὺς
μετῆλϑεν, ἀνϑ᾽ ὧν ἐξήλασαν ἕξαυτῶν τὸν τοῦ ϑεοῦ λόγον, ὁμοϑυ-
μαδὸν αὐτὸν ἀρνησάμενοι xci ἀπαρνηϑέντες ὑπ᾽ αὐτοῦ;

VIL "Axó τοῦ Ζαχαρίου. »Kai παρέσται κύριος ὁ ϑεός μου,
καὶ πάντες οἱ ἅγιοι μετ᾽ αὐτοῦ. ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ οὐχ ἔσται φῶς,
καὶ φῦχος καὶ πάγος ἔσται μίαν ἡμέραν. καὶ ἡ ἡμέρα ἐκείνη γνωστὴ
τῷ κυρίῳ, καὶ οὐχ ἡμέρα καὶ οὐ νύξ, πρὸς ἑσπέραν ἔσται φῶς. καὶ
ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἐξελεύσεται ὕδωρ ζῶν ἐξ Ἱερουσαλήμ, τὸ ἥμισυ
αὐτοῦ εἰς τὴν ϑάλασσαν τὴν πρώτην, καὶ τὸ ἥμισυ αὐτοῦ εἰς τὴν
ϑάλασσαν τὴν ἐσχάτην, ἐν ϑέρει καὶ ἐν ἔαρι ἔσται οὕτως. καὶ ἔσται
κύριος εἰς βασιλέα ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν᾽ ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἔσται
κύριος εἷς, καὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἕν, κυχλοῦν πᾶσαν τὴν γῆν καὶ τὴν
ἔρημον.«

2 Καὶ ταῦτα ἐπὶ τῆς παρουσίας τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπληροῦτο,
ἣν ἐποιήσατο, ἤτοι μετὰ τῶν ἱερῶν ἀποστόλων αὐτοῦ καὶ μαϑητῶν,
ἢ μετὰ τῶν ἁγίων αὐτοῦ, ϑείων τινῶν δυνάμεων καὶ ἀσωμάτων
πνευμάτων, ἀγγέλων τε καὶ λειτουργῶν αὐτοῦ, περὶ ὧν εἴρηται ἐν
τοῖς ἱεροῖς εὐαγγελίοις ὅτι »προσῆλϑον αὐτῷ ἄγγελοι καὶ διηκόνουν
αὐτῷς. ?xarà δὲ τὴν ἡμέραν ἐχείνην (οὕτω δὲ φίλον ἀποκχαλεῖν τῇ
ἱερᾷ γραφῇ πάντα τὸν χρόνον τῆς ἐν ἀνϑρώποις αὐτοῦ διατριβῆς)
ἐπληροῦτο μετὰ τῶν ἄλλων προρρήσεων καὶ τὰ ἐν χερσὶ τεϑε-
σπισμένα, ὁπηνίκα παρὰ τὸν τοῦ πάϑους αὐτοῦ καιρὸν »ἀπὸ ὥρας
ἕχτης σκότος ἐγένετο ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ἕως ὥρας &varnse. διό
φησιν ἡ προφητεία: "ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ οὐχ ἔσται φῶςς, καὶ πάλιν"
»χαὶ οὐχ ἡμέρα καὶ οὐ νύξ, τὸ πρὸς ἑσπέραν ἔσται pas. 4 δι᾿ ὧν
λευχότατα ἡγοῦμαι F. τὴν τοῦ καιροῦ κατάστασιν, ἐν ᾧ τοῦ σωτῆρος
ἀνυψωθϑέντος καὶ ἡμέρας οὔσης »νὺξ ἀπὸ ὥρας ἕχτης«ς τὸ περιέχον
συνέσχεν »μέχρι τῆς ἐνάτηςς, μεϑ' ἣν αὖϑις τοῦ σκότους διαλείποντος
ἡμέρα. καὶ φῶς ἐγίνετο, μεϑ'᾽ ἃ πάλιν συνήϑως ἡ νὺξ κατελάμβανεν.
ἅπερ ὃ τῆς προφητείας λόγος ἠνίττετο φάσχων᾽ »καὶ ἡ ἡμέρα ἐκείνη

4 vgl Amos 8, 11 — 6 vgl. Matth. 10, 33 — 7 Sachar. 14, 5b—10a —
21 Matth. 4, 11 — 22f vgl. Sachar. 14, 6 u. 7 — 25 Matth. 27, 45 — 27 Sachar.
14,6 — 28.33 Sachar. 14, 7 — 30 Matth. 27, 45

Vor Kai παρέσται Z. 7: ἔτι περὶ τῆς ἐχλείψεως τοῦ ἡλίου καὶ τοῦ κατὰ τὸ
σωτήριον πάϑος χαιροῦ

8 oi über der Zeile in P 99 τῇ ἱερᾷ γραφῇ Steph. τὴν ἱερὰν γραφὴν P
28 τὸ fehlt Z. 10 u. S. 470, 1 29 in der Lücke δηλοῦσϑαι + Gaisford

487

488

470 Eusebius

γνωστὴ τῷ κυρίῳ, καὶ οὐχ ἡμέρα καὶ οὐ νύξ, πρὸς ἑσπέραν ἔσται
φῶςς. ὅ οὐχ ἡμέρα μὲν γὰρ ἣν διὰ τὸ μεσημβρινὸν σχότος, καὶ πάλιν
οὐ νὺξ διὰ τὴν ἐπικαταλαβοῦσαν ἡμέραν, ἣν παρέστησεν ἐπισημη ά-
μενος διὰ τοῦ φάναι »τὸ πρὸς ἑσπέραν ἔσται qoc. τίς δ᾽ οὐχ ἂν

5 ϑαυμάσειεν καὶ τῆς χειμαδίου ὥρας τὴν μνήμην, ἣν καὶ αὐτὴν ἐϑέ- b
σπισεν ὁ λόγος φήσας" »xal φῦχος xal «πάγος ἔσταιε; ὃ καὶ αὐτὸ ἡ
τοῦ εὐαγγελίου μαρτυρία συνίστησιν, ὁπηνίκα ὁ Πέτρος ἀκολουϑῶν
τῷ Ἰησοῦ, περιαψάντων πυρὰν ἐν τῇ αὐλῇ τοῦ Καϊάφα, μετὰ τῶν
ἄλλων ἐϑερμαίνετο" 6 γοῦν Ἰωάννης ἄντιχρυς καὶ τοῦ ψύχους ἐμνη-

10 μόνευσεν εἰπών" »εἱστήκεισαν οἱ δοῦλοι καὶ οἱ ὑπηρέται ἀνϑρακιὰν
πεποιηκότες, ὅτι φῦχος ἦν, καὶ ἐϑερμαίνοντος.

7 Καὶ πρὸς μὲν τὴν λέξιν τοιούτου τέλους ἐτύγχανεν τὰ προη-
γορευμένα, πρὸς δὲ διάνοιαν τὸ πᾶν Ἰουδαίων ἔϑνος, τοῦ σωτηρίου
φωτὸς αὐτοῖς ἐπιλάμψαντος, αὐτῶν τε »μᾶλλον τὸ σχότος ἢ τὸ φῶες e

15 ἑλομένων, τοῦϑ᾽ ὅπερ, καὶ εἵλοντο μετῆλϑεν αὐτούς, ἀναχωρήσαντος
μὲν αὐτῶν τοῦ φωτός, διαλαβούσης δὲ αὐτοὺς νυχτὸς ἀφεγγοῦς,
σκοτισϑείσης αὐτῶν τῆς διανοίας πρὸς τὸ μὴ διαυγάσαι τὸν $0O-
τισμὸν τοῦ εὐαγγελίου ἐν ταῖς καρδίαις αὐτῶν, ἀλλὰ καὶ Ψυγείσης
τῆς πρὸς τὸν ϑεὸν ἀγάπης αὐτῶν, τὰ σύμβολα τούτων εἰχότως

90 ἐτελεῖτο, ἐπληροῦτό τε ἑξῆς τὰ τῆς προρρήσεως, χατὰ τὴν τοιάνδε
τῆς σωτηρίου ἐπιφανείας ἡμέραν ὕδατος ζῶντος ἐξελϑόντος ἐξ "Iegov-
σαλήμ, εἰς πάντα τὰ ἔϑνη προελϑόντος τοῦ γονίμου καὶ ζωτιχοῦ d
λόγου τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας, ἀρξαμένου μὲν ἀπὸ τῆς Ἰουδαίας
καὶ ἐξ αὐτῆς γε τῆς Ἱερουσαλήμ, διαδοϑέντος δὲ εἰς πᾶσαν τὴν γῆν

25 καὶ εἰς πάντα τὰ τῆς οἰκουμένης πέρατα. 5 τούτου δὲ τοῦ ὕδατος
καὶ αὐτὸς ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν μνημονεύει λέγων. πρὸς τὴν
Σαμαρεῖτιν" εἰ δεις τίς ἐστίν ὁ αἰτῶν σε πιεῖν, »σὺ ἂν ἤτησας av-
τὸν καὶ ἔδωκεν av σοι ὕδωρ Love. 0075 δὲ τοῖς ἀπογευσαμένοις τοῦ
ζῶντος καὶ λογικοῦ νάματος ὑπῆρξεν ὠφέλεια, παρίστησιν ἑξῆς δι-

30 δάσκων, ὡς οἱ πιόντες αὐτοῦ, τοὺς πάλαι πολλοὺς βασιλεύσαντας
αὐτῶν δαίμονας πονηροὺς ἀπαρνησάμενοι, τὸν ἕνα κύριον καὶ βασιλέα
σφῶν αὐτῶν ὁμολογοῦσιν, καὶ ὡς ὁ κύριος ὃ μόνοις τὸ πρὶν Ἑβραίοις
γνωριζόμενος γενήσεται βασιλεὺς πάντων τῶν εἰς αὐτὸν ἐξ ἁπάσης 48
τῆς γῆς πιστευσάντων ἐϑνῶν, καὶ »τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἕν ἔσται, κυκλοῦν

4 Sachar. 14, 7b — 6 Sachar. 14, 6 — 8 vgl. Luk. 22, 5 — 10 Joh. 18,18
— 14 vgl. Joh. 3,19 — 17 U Petr. 1,19 — 18f vgl. Matth. 24, 12 — 21 vgl.
Sachar. 14, 8 — 27 Joh. 4, 10 — 34 Sachar. 14, 9b—10a

17 nach σχοτισϑείσης etwa δ᾽ oder ovv Hkl 99 ob etwas fehlt vor εἰς
navra? 24 γε Steph, τε P | de Steph, ve P 27 σαμαρεῖτιν Steph., σαμαρεί-
την P 32 ὁμολογήσουσι Steph. | wövoıg Steph., μόνος P

Demonstr. evang. X Cap. 7, 4—9. Cap. S, 1—4 471

= - " a ; ^ ee
πᾶσαν τὴν γῆν καὶ τὴν ἔρημονε. 90 καὶ αὐτὸ τίς οὐχ ἂν ὁρῶν ἐχ-
πλαγείη; ἀπὸ γοῦν τῆς Χριστοῦ προσηγορίας (αὐτὸς δὲ ἦν ὁ Χριστὸς
ὁ κύριος) τὸ τῶν Χριστιανῶν ὄνομα πάντα τόπον καὶ πόλιν καὶ
χώραν καὶ αὐτά γε τὰ ἐν ταῖς ἐρήμοις καὶ ταῖς ἐσχατιαῖς τῆς γῆς
= = - >
5 οἰχοῦντα ἔϑνη περιεκχύχλωσεν τοῖς τῆς προφητείας ἀχολούϑος ϑε-
σπίσμασιν.
> \ = , CN ἘΞ
VII. Aro Ψαλμοῦ κα΄. »Eic τὸ τέλος, ὑπὲρ τῆς ἀντιλήψεως
- c - c ' c , , C #3 , ,
τῆς εωϑινῆς. Ὁ ϑεὸς ὁ ϑεὸς μου, προσχες μοι, ἵνα τί ἐγκατέλιπές
^ > N - , - ,
με; μαχρὰν ἀπὸ τῆς σωτηρίας μου οἱ λογοι τῶν παραπτωώματῶν μου.
ς , ’ c ^ ,
10 ὁ $s0c μου κεχράξομαι ἡμέρας πρὸς σὲ καὶ οὐχ εἰσακούσῃ; καὶ νυχτός, €
2 » ^ - p € =
καὶ οὐχ εἰς ἄνοιαν ἐμοί. σὺ δὲ ἐν ἁγίοις κατοιχεῖς, ὁ ἔπαινος τοῦ
2 , A Cm = S >
Ἰσραήλ. ἐπὶ σοὶ ἤλπισαν oi πατέρες ἡμῶν, ἤλπισαν xci ἐρρύσω av-
, E! x x » >
τούς. πρὸς σὲ ἐκέκραξαν καὶ ἐσώϑησαν, ἐπὶ col ἤλπισαν, καὶ ov
, QN , > , & \ 2 » »
κατῃύχυνϑησαν. ?é£yo δέ εἰμι 0xWANS xai ovx avdomnog, ονειδος
Eo , 5 δὲ , - , c - , 2 A
15 &v99o 20r καὶ ἐξουδένημα λαοῦ. παᾶντες οἱ ϑεωροῦντὲς us ξεξεμυκτῆ
, ’ ,
Quca» με, EAaANoav Ev χείλεσιν, ἐκίνησαν κεφαλήν" ἠλπισεν ἐπὶ κύριον,
ς , > , E , 2 , o , > , o x Fi Cy ,
Qvoao0o αὐτο» σωσατῶ αὕτον, OtL ϑέλει avTOv, OtL OU εἰ ὁ ἔχόπα- d
, € , > - - ^
σας μὲ ix γαστρός, ἡ ἐλπίς μου ἀπὸ μαστῶν τῆς μητρός uov' ἐπὶ
^ > 3
σὲ ἐπερρίφην ἐκ μήτρας, ἀπὸ γαστρὸς μητρός μου ϑεός μου εἶ σύ"
> = 385 E ur G E
20 μὴ ἀποστῇς ἀπ ἐμοῦ, ὅτε ϑλῖψις ἐγγύς, ὅτι οὐκ ἔστιν ὃ βοηϑῶν.
[4 , - ”
3 περιεχύυχλωσᾶν μὲ μόσχοι πολλοί, ταῦροι πίονες περιέσχον us‘ ἤνοι-
2 , Ilm c , c >
&av ἐπ᾿ ἐμὲ τὸ στόμα αὐτῶν, Oc λέων ἁρπάζων xci ὠρυόμενος.
ET UU 2 , \ , , Su - > , c
οσεὶ υδῶρ ἐξεχυϑὴ xci διεσκορπίσϑη πᾶντα τὰ 00t& μου, ἐγενήϑη ἢ
Qi τς =
χαρδία μου ὡσεὶ κηρὸς τηκόμενος ἐν μέσῳ τῆς κοιλίας μου. ἐξηράνϑη
€ ” € , ^ € - , - , ,
25 Oc οστραχον ἡ ἰσχύς μου, καὶ ἡ γλῶσσά μου κεκόλληται τῷ λάρυγγί
- , € ,
μου, καὶ sic χοῦν ϑανάτου χατήγαγές us. ὅτι ἐκύχλωσάν με κύνες 490
, , t A
πολλοί, συναγωγὴ πονηρευομένων περιέσχον ut: 4 ὥρυξαν χεῖρας μου
, , , ' > - 2 x \ ,
xai ποδας μου. ἐξηρίϑμησαν ravra τὰ ὀστᾶ μου" αὐτοὶ δὲ κατενοη-
\ nt , = \ \
σαν καὶ ἐπεῖδον με. διεμερίσαντο τὰ iuati& μου ἑαυτοῖς, xal ἐπὶ τὸν
80 ἱματισμόν μου ἔβαλον κλῆρον. σὺ δέ, κύριε, μὴ μακρύνῃς τὴν βοή-
, - 2 ,
ϑειᾶν μου, εἰς τὴν ἀντίληψίν μου πρόσχες. ῥῦσαι ἀπὸ ῥομφαίας

4 Psal. 21, 1-32 — vgl. Justin. Dial. c. Tryph. 98 (Migne 6, 705 B ff)

Vor Ὁ ϑεὸς Z. 8: περὶ τῶν zatà τὸ σωτήριον πάϑος ἐπιτελεσϑέντων

3 urspr. Wortfolge πόλιν καὶ τόπον, aber durch 8' ἃ. α΄ corrigiert, P 7 εἰς
To — 8 éo91vzc steht als zum Capitelindex gehörig unmittelbar nach ἐπιτελεσϑέν-

των inP 10 οὐχ sicaxovog; über die Interpunction vgl. S. 478, 3 19 ἀπὸ
γαστρὸς] S. 473, 13 die gewöhnliche Lesart 2x χοιλίας 20 ἀπ᾿ wohl aus ἀπὸ P

10 8

472 Eusebius

τὴ» ψυχήν μου, καὶ ἐκ χειρὸς κυνὸς τὴν μονογενῆ quis. σῶσόν ue ἐκ
στόματος λέοντος, καὶ ἀπὸ κεράτων μονοχερώτων τὴν ταπείνωσίν
μου. 5 διηγήσομαι τὸ ὄνομά σου τοῖς ἀδελφοῖς μου, ἕν μέσῳ ἐχκλησίας
ὑμνήσω σε. οἱ φοβούμενοι κύριον, αἰνέσατε αὐτόν᾽ ἅπαν τὸ σπέρμα
Ἰακώβ, δοξάσατε αὐτόν. φοβηϑήτωσαν αὐτὸν ἅπαν τὸ “σπέρμα Ἰσραήλ.
ὅτι οὐχ ἐξουδένωσεν οὐδὲ προσώχϑισεν τῇ δεήσει τοῦ πτωχοῦ, οὐδὲ
ἀπέστρεψεν τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἀπ᾽ ἐμοῦ, καὶ ἐν τῷ κεκραγέναι με
πρὸς αὐτὸν εἰσήκουσέν μου. παρὰ σοῦ ὁ ἔπαινός μου ἐν ἐκκλησίᾳ
uev, τὰς εὐχάς μου ἀποδώσω ἐνώπιον τῶν φοβουμένων αὐτόν.
φάγονται πένητες καὶ ἐμπλησϑήσονται, χαὶ αἰνέσουσι κύριον οἱ ἐχ-
ζητοῦντες αὐτόν" 7 ζήσονται αἱ καρδίαι αὐτῶν εἰς αἰῶνα αἰῶνος. μνή-
σϑήσονται καὶ ἐπιστραφήσονται πρὸς κύριον πᾶντα τὰ πέρατα τῆς
γῆς, καὶ προσκυνήσουσιν ἐνώπιον αὐτοῦ πᾶσαι αἱ πατριαὶ τῶν ἐϑνῶν"
OTL τοῦ κυρίου ἡ βασιλεία, καὶ αὐτὸς δεσπόζει τῶν ἐϑνῶν. ἔφαγον
καὶ προσεκύνησαν πᾶντες οἱ πίονες τῆς γῆς, ἐνώπιον αὐτοῦ προπε-
σοῦνται πάντες oí καταβαίνοντες εἰς τὴν γῆν" καὶ ἡ ψυχή μου αὐτῷ
ζῇ" καὶ τὸ σπέρμα μου δουλεύσει αὐτῷ" ἀναγγελήσεται τῷ κυρίῳ
γενεὰ ἡ ἐρχομένη, καὶ ἀναγγελοῦσι τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ λαῷ τῷ
τεχϑησομένῳ, ὃν ἐποίησεν ὃ κύριος.
8 Τὸ »0 ϑεὸς ὁ ϑεός μου, πρόσχες μοι, ἵνα τί ἐγκατέλιπές. ue;e
Ev ἀρχαῖς τοῦ ψαλμοῦ λεγόμενον κατὰ τὸν Ματϑαῖον ὑπὸ τοῦ 60-
τῆρος ἡμῶν παρὰ τὸ» τοῦ πάϑους καιρὸν οὕτως εἴρηται" »γενομένης
δὲ ὥρας ἕχτης σχότος ἐγένετο ἐφ᾽ ὅλην τὴν γῆν ἕως ὥρας ἐνάτης,
xci τῇ ἐνάτῃ ὥρᾳ ἐβόησεν Ἰησοῦς φωνῇ μεγάλῃ ἐλωεὶμ ἐλωεὶμ λεμᾶ
σαβαχϑανί, 0 ἐστι μεϑερμηνευόμενον, ὁ ϑεὸς ö ϑεός μου ἵνα τί ἐγκατέ-
λιπές με;« εἴληπται δὲ ἡ ἑβραϊκὴ λέξις ἀπὸ τῆς ἐν χερσὶ προφητείας.
ϑαύταῖς γοῦν συλλαβαῖς τὸ jia ἠλεὶ λεμᾶ σαβαχϑανεὶς ἡ τοῦ ψαλ-
μοῦ καταρχὴ περιέχει, ὕπερ 6 ᾿Αἀκύλας τοῦτον ἡρμήνευσεν τὸν τρό-
πον »ἰσχυρέ μου, ἰσχυρέ μου, ἵνα τί ἐγκατέλιπές us;s ταῦτα δὲ ὅτι
τοῖς ὑπὸ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν κατὰ τὸν τοῦ πάϑους καιρὸν εἰρημένοις
ἰσοδυναμεῖ πᾶς ὅστις οὖν ὁμολογήσαι. ἂν 10 LE τοιγαροῦν ἄναμ-
φιλόγως τὸν ψαλμὸν οὐδ᾽ ἐφ᾽ ἕτερον 7] ἐπὶ μόνον αὐτὸν ἀναφέρειν,
ἐπειδὴ αὐτῷ μόνῳ καὶ οὐδ᾽ ἑτέρῳ ἁρμόζει τὰ ἐμπεριεχόμενα. ἄντι-
χρυς γοῦν ἐπ᾿ αὐτῷ πεπληρωμένα τά τε ἄλλα ἀποδείκνυται. καὶ δὴ
καὶ τὸ φάσχον ἐν τῷ ψαλμῷ ν»διεμερίσαντο τὰ ἱμάτιά μου ἑαυτοῖς,
xai ἐπὶ τὸν ἱματισμόν μου ἔβαλον κλῆρονε. 1: καὶ τὴν κατάπαρσιν

20 vgl. Euseb. Ecl. proph. II 18 (S. 83, 24 ed. Gaisford) — Psal. 21, 2 —
29 f Matth. 27, 45 — 24 Matth. 27, 46 und(!) Mark. 15, 33. 34 — 27 ff Psal. 21, 2
— 85 Psal. 21, 19

9 αὐτῶν P

491

Demonstr. evang. X Cap. 8, 4—13 473

δὲ τῶν ἥλων τῶν xat& τῶν χειρῶν xci ποδῶν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ
προσηλωϑέντων αὐτῷ διαρρήδην ἐμφαίνει λέγων »ὥρυξαν χεῖράς
μου καὶ πόδας μου, ἐξηρίϑμησαν πάντα τὰ ὀστᾶ μους.

Καὶ τὰ λοιπὰ δὲ μόνῳ ἂν ἐφαρμόσαι αὐτῷ, Oc προϊὼν ὁ λόγος
παραστήσει" ἢ ὁ βουλόμενος ἐφ᾽ ἕτερον μεταλαβὼν πρόσωπον, ἤτοι
βασιλέως ἢ προφήτου ἢ καί τινος τῶν πώποτε παρὰ Tedde ϑεο-
φιλῶν, δεικνύτω εἰ οἷός τε εἴη ἐφαρμόζειν τὰ ἀναγεγραμμένα. 12 zivı
γὰρ τῶν πώποτε xvoqogovu£vo(r) ἐπὶ τοσοῦτον παρῆν ἀρετῆς xci
δυνάμεως, ὥστε καϑεστῶτι λογισμῷ καὶ ἀσυγχύτῳ ψυχῇ vnpaiig TE
φρονήματι ϑεοῦ γνῶσιν ἀναλαβεῖν καὶ πᾶσαν ἐπὶ τον HEov ἀναρτῆσαι
αὐτοῦ τὴν ἐλπίδα, ὥστ᾽ ἂν εἰπεῖν" »orı σὺ εἶ O ἐκσπάσας μὲ ἐκ
γαστρὸς [μητρός μου], ἡ ἐλπίς μου ἀπὸ μαστῶν τῆς μητρός μου.
ἐπὶ σὲ ἐπερρίφην ἐκ μήτρας, ἐκ κοιλίας μητρός μου ϑεός μου εἶ σύς.
18 τίς δὲ τοιοῦτος ϑεῷ μεμελημένος »orttóoc ἀνϑρώπωνς- γέγονεν
καὶ »ἐξουδένημα λαοῦ;ς ὑπὸ τίνων δὲ καὶ ποδαπῶν »μόσχωνς καὶ
»ταύρωνς χρὴ νοεῖν τὸν τοιόνδε χεχυκλῶσϑαι; τί δὲ παϑὼν ὁ δη-
λούμενος »ὠσεὶ ὕδωρ ἐξεχύϑης, χαὶ πῶς »διεσχορπίσϑης« αὐτοῦ »τὰ
ὀστᾶ;« πῶς δὲ »εἰς χοῦν ϑανάτους« κατήχϑη, καὶ καταχϑεὶς »eig χοῦν
ϑανάτους τὰ τοιαῦτα λαλεῖ ἔτι καὶ ζῇ καὶ φϑέγγεται; τίνες δὲ οἱ
»χύγες« οἵ κυκλώσαντες αὐτόν, ἕτεροι ὄντες παρὰ τοὺς προῶνο-
μασμένους ταύρους καὶ μόσχους; ποία δὲ »συναγωγὴ πονηρευομένων ς«
τὰς »yelpası οὐ μόνον ἀλλὰ καὶ τοὺς »πόδαςς τοῦ τηλικούτου »OQU-
Save, ἀποδύσαντές τε αὐτὸν τὰ μέν τινα διείλοντο αὐτοῦ τῶν ἐν-
δυμάτων, τὰ δὲ καὶ κλήρῳ λαχόντες ἔλαβον; τίς δὲ 7) »δομφαίας
καὶ ὃ »κύων«ς καὶ ὁ »λέων«; τίνες δὲ οἱ λεγόμενοι »μονοχέροτεες,
τὸν δηλούμενον περιέχοντες; πῶς δὲ μετὰ τὴν πρὸς τοσούτους πά-
λην, μετὰ τὸ »εἰς χοῦν ϑανάτους καταχϑῆναι, ἐπαγγέλλεται τὸ ὄνομα
τοῦ πατρὸς διηγεῖσϑαι, οὐ πᾶσιν ἀλλὰ μόνοις τοῖς ἑαυτοῦ »ἀδελ-
polss; τίνες τε οἱ »ἀδελφοίς, τίς τε ἡ »ἐκκλησίας, περὶ "je φησιν o
τὰ τοιαῦτα παϑὼν »ἐν μέσῳ ἐκκλησίας ὑμνήσω σες; oic καὶ ἐπελέγει,
ος ἄρα οὐχ ἕν τὸ Ἰουδαίων ἔϑνος, »πᾶντας δὲ »τὰ πέρατα τῆς γῆςς
συναισϑήσονται »xai ἐπιστραφήσονται πρὸς κύριονε, »καὶ προσχυνή-

2 Psal. 21, 17—18a — 11 Psal. 21, 10—11 — 14 f Psal. 21,7 — 15f vgl. Psal.
21,13 — 17 Psal. 21,15 — 18 Psal. 21, 16b — 90} vgl. Psal. 21, 17 — 23 f vgl.
Psal. 21, 19 — 947 vgl. Psal.21, 21. 22 — 25 vgl. Psal. 21, 22 — 27 vgl. Psal.
21,16 — 98 f vgl. Psal. 21, 23 — 30 Psal. 21, 23 — 31. 32 Psal. 21, 28

9 f nach λέγων + διεμερίσαντο τὰ ἱμάτιά μου Eavrois xal ἐπὶ τὸν ἱματισμόν
μου ἔβαλον χλῆρον xal P, < Steph. 5 μεταλαβεῖν Steph., nicht nötig 7 εἰ
über der Zeile in P 8 xvogooovuévov Steph. 12 μητρός μου fehlt S. 471, 18;
481, 5 u. LXX 18 £x κοιλίας; vgl. S. 471, 19 32 συναισϑήσονται interpretiert
Euseb. μνησϑήσονται (wie LXX, Ecl. proph. S. 85, 6) Kl

492

474 Eusebius

σουσιν ἐνώπιον αὐτοῦ πᾶσαι αἱ πατριαὶ τῶν ἐϑνῶνε; καὶ σὺ δὲ παρὰ
σαυτῷ βασανίσας ἑκάστην λέξιν τοῦ ψαλμοῦ, ϑέα εἰ δυνατὸν ἐπὶ
τὸν τυχόντα ἀναφέρειν τὰ ϑεσπιζόμενα. 13 ἀλλ᾽ οὐκ ἂν εὕροις ἑτέρῳ
ἐφαρμόττειν αὐτὰ ἢ μόνῳ τῷ σωτῆρι ἡμῶν, ὃς πάντων πιστότατος
ἂν εἴη καὶ ἀληϑέστατος, εἰς ἑαυτοῦ πρόσωπον ἀνειληφὼς τὴν ἀπὸ
τοῦ ψαλμοῦ φωνήν, oc ἐμαρτύρησαν οἵ εὐαγγελισταί" ὃ μὲν Ματ-
ϑαῖος δι᾿ ὧν παρεϑέμεϑα αὐτοῦ λέξεων, ὁ δὲ Μάρκος δι᾿ ὧν καὶ
αὐτὸς ὧδέ πῶς ἱστορεῖ λέγων" »γενομένης δὲ ὥρας ἕκτης σκότος
ἐγένετο ἐφ᾽ ὅλης τῆς γῆς ἕως ὥρας ἐνάτης. καὶ τῇ ἐνάτῃ ὥρᾳ
ἐβόησεν ὁ Ἰησοῦς φωνῇ μεγάλῃ λέγον, ἠλὶ ἠλὶ Atu& σαβαχϑανί, ὃ
ἐστιν μεϑερμηνευόμενον, ὁ ϑεὸς 0 ϑεός μου, εἰς τί ἐγκατέλιπές με;
χαί τινες τῶν ἀχουσάντων ἔλεγον, ᾿ΗΠλίαν φωνεῖς.

15 Φέρε δὴ οὖν τούτοις ἀκολούϑως ἴδωμεν ὅπως εἰς αὐτὸν ἀνε-
νεχϑήσεται τὰ διὰ τοῦ ψαλμοῦ δηλούμενα. καὶ πρῶτόν γε διαλάβωμεν
τὴν φάσχουσαν προγραφὴν »εἰς τὸ v£Aoc« (ἢ κατὰ τὸν AxvAav »τῷ
νικοποιῷς, ἢ κατὰ τὸν Σύμμαχον »ἐπινίκιος«) »νὑπὲρ τῆς ἀντιλή-
weoc«, 1θταῦϑ'᾽ ἡμᾶς ὑπεισέρχεται, ὅτι τὸ μὲν σωτήριον πάϑος, oc
αἱ λέξεις τῶν εὐαγγελιστῶν παρέστησαν, σχότους γενομένου ἀπὸ
ὥρας ἕκτης ἕως ὥρας ἐνάτης, ἀμφὶ τὴν ἐνάτην συνετελέσϑη,
ὅτε καὶ τὴν φωνὴν ἀφῆκεν τὴν μεγάλην, τὰ μικρῷ πρόσϑεν δεδη-
λωμένα εἰπών, ὥστε ὁμολογεῖσϑαι σαφῶς τὸ πάϑος αὐτοῦ ἀμφὶ τὴν
ἑσπέραν νυχτὸς ἐπελαυνούσης γεγονέναι. ra δὲ τῆς ἐκ νεχρῶν
ἀναστάσεως, ἥτις ἦν »ἀντίληψις« τοῦ πατρὸς ἀντιλαμβανομένου καὶ
εἰς ἑαυτὸν dx τῶν τοῦ ϑανάτου χωρίων ἐπισπωμένου καὶ λαμβάνον-
τος αὐτόν, ἀμφὶ τὴν ἕω γέγονεν, οἷς αὖϑις ἀπὸ τῆς τῶν εὐαγγελι-
στῶν μαρτυρίας παρίσταται. 185 γοῦν Aovxas pnow' »τῇ δὲ μιᾷ
τῶν σαββάτων ἦλϑον ὀρϑρου βαϑέος ἐπὶ τὸ μνημεῖον φέρουσαι ἃ
ἡτοίμασαν ἀρώματας, δηλονότι αἱ γυναῖχες, καί τινες σὺν αὐταῖς,
»εὖρον δὲ τὸν λίϑον ἀποκχεκυλισμένον ἐκ τοῦ μνημείου, εἰσελϑοῦσαι
δὲ οὐχ εὗρον τὸ σῶμας, διὰ τὸ ἤδη τὸν σωτῆρα ἡμῶν ἐκ νεχρῶν
ἐγηγέρϑαι. 19v00r0 δὲ αὐτὸ χαὶ ὁ Μάρκος δηλοῖ λέγων" »καὶ λίαν
πρωὶ τῇ ur. τῶν σαββάτων ἔρχονται ἐπὶ τὸ μνημεῖον, ἔτι ἀνατεί-
λαντος τοῦ ἡλίου, zal ἔλεγον πρὸς ἑαυτάς: τίς ἀποκυλίσῃ ἡμῖν τὸν
λίϑον ἀπὸ τῆς ϑύρας τοῦ μνημείου; ἦν γὰρ μέγας σφόδρα. καὶ ἔρ-

6f vgl. Matth. 27, 46 (oben 8. 472, 24) — 8 Mark. 15, 33—35 — 15f Psal. 21,1
— 18 vgl. Matth. 27,45; Mark. 15, 33 — 20 vgl. Matth. 27,46; Mark. 15, 34 —
23 vgl. Psal. 21, 1 — 26 Luk. 24, 1-3 — 31 Mark. 16, 2—4

12 τῶν ἀκουσάντων] τῶν παρεστηχότων ἀχούσαντες NT 16 nach ἀντιλή-
weog vielleicht + τῆς ἑωϑινῆς Hkl, vgl. S. 475, 11

498

Demonstr. evang. X Cap. 8, 13—26 475

χονται καὶ εὑρίσκουσιν αὐτὸν ἀποχεχυλισμένονε. ἦν δὲ ἤδη ἐγηγερ- b
μένος. ἔχεις καὶ παρὰ τῷ Ἰωάννῃ τὴν αὐτὴν μαρτυρίαν λέγοντι"
»τῇ δὲ μιᾷ τῶν σαββάτων ἔρχεται Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ προὶ εἰς τὸ
μνημεῖον ἔτι σχοτίας οὔσης, καὶ βλέπει τὸ» λίϑον ἠρμένον ἐκ τοῦ
5 μνημείους. ?9"xci 6 Ματϑαῖος δέ, εἰ καὶ »ὀψὲ σαββάτων. εἴρηκεν,
ἀλλ᾽ ἐπιφέρει λέγων" "τῇ ἐπιφωσκούσῃ εἰς μίαν σαββάτων ἦλϑεν
Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ καὶ ἡ ἄλλη Μαρία ϑεωρῆσαι τὸν τάφον, καὶ
ἰδοὺ σεισμὸς ἐγένετο μέγας" 3) ἄγγελος γὰρ κυρίου καταβὰς ἐξ οὐρα- ©
νοῦ προσελϑὼν ἀπεκύλισεν τὸν λίϑον ἀπὸ τῆς ϑύρας τοῦ μνημείους.
10 Ταῦτα δὲ ἀναγκαίως παρεϑέμην εἰς παράστασιν τῆς ἐν τῷ ψαλμῷ
προφητευομένης »ἑωϑινῆς ἀντιλήψεως«ς. 23ἐπεὶ γὰρ τὰ περὶ τοῦ
πάϑους τοῦ σωτῆρος ἡμῶν σημαίνει, οὐ μὴν κατέληξεν ἡ κατ᾽ αὐτὸν
οἰκονομία ἐν τῷ πάϑει, »τέλοςς δὲ τοῦ πάϑους ἡ ἐκ νεκρῶν ἀνά-
στασις ἣν καὶ »ἡ ἀντίληψις ἡ ἑωϑινής, εἰκότως ὁ λόγος τῷ παρα-
16 δόξῳ »τέλειε τὴν γραφὴν ἀνατίϑεται, ὡς τῆς ὑποϑέσεως ἁπάσης d
καὶ τῶν πρὸ τοῦ »τέλουςς παϑημάτων τῆς ἐκ νεχρῶν ἀναστάσεως
καὶ »τῆς ἀντιλήψεως τῆς ἑωϑινῆςς ἕνεκεν γενομένης. “5 εἰπὼν γοῦν
ὁ σωτὴρ xci χύριος ἡμῶν τὸ »0 ϑεὸς ὁ ϑεός μου πρόσχες uot,
ἵνα τί ἐγκατέλιπές use καὶ ἑξῆς ἐπαγαγὼν τὸ »ἐγὼ δέ εἰμι σκώληξ,
20 χαὶ οὐχ ἄνϑρωπος, ὀνειδος ἀνθρώπων καὶ ἐξουδένημα λαοῦς, καὶ ἔτι
προσϑεὶς TO »περιεκύχλωσάν ut μόσχοι πολλοί, ταῦροι πίονες περι-
ἔσχον us«, καὶ σαφῶς τὸν ϑάνατον αὐτοῦ προμαρτυράμενος διὰ τὸ »εἰς
χοῦν ϑανάτου κατήγαγές με, ὅτι ἐκύκλωσάν us κύνες πολλοί, συναγωγὴ
πονηρευομένων περιέσχεν με, ὥρυξαν χεῖράς μου καὶ πόδας μους, zul
25 ἔτι τὰ ἀμφὶ τῷ πάϑει συμβεβηκότα αὐτῷ σημήνας διὰ τοῦ »διεμερί-
σαντο τὰ ἱμάτιά μου ἑαυτοῖς, καὶ ἐπὶ τὸν ἱματισμόν μου ἔβαλον
κλῆρον«" ? ταῦτα καὶ τὰ τούτοις παραπλήσια προειπών, οὐχ ἐπὶ τού-
τοις ἔστη, ἀλλ᾽ ἐπιλέγει" »οἱ φοβούμενοι τὸν κύριον, αἰνέσατε αὐτόν, 494
ὅτι οὐκ ἐξουδένωσεν οὐδὲ προσώχϑισεν τῇ δεήσει τοῦ πτωχοῦ, οὐδὲ
80 ἀπέστρεψεν τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἀπ᾽ ἐμοῦ, καὶ ἐν τῷ κεκραγέναι με
πρὸς αὐτὸν ἐπήκουσέν μους. nos δ᾽ ἂν ἔλεγεν εἰσηκοῦσϑαι, εἰ μὴ
πάντως τετυχήχει τῶν εὐχῶν καὶ ὧν ἐν τοῖς “πρόσϑεν ἐδεδέητο, ὅτε
ἔλεγεν τὸ »εἰς χοῦν ϑανάτου κατήγαγές με, δῦσαι ἀπὸ ῥομφαίας τὴν ψυχήν
μου, καὶ ἐκ χειρὸς κυνὸς τὴν μονογενῆ μους. ?° ταῦτα γὰρ εὐξάμενος
35 xci δεηϑεὶς ἐκ τούτων ῥυσϑῆναί τε καὶ σωϑῆναι, τυχὼν ὧν ηύξατο b
3 Joh. 20, 1 — 5 f Matth. 28, 1-2 — 11—17 vgl. Psal. 21, 1 — 18 Psal.
21, ὃ — 19 Psal. 21, 7 — 21 Psal. 21, 13 — 22 Psal. 21, 16b—17 — 25 Psal.
2], 19 — 28 Psal. 21, 244—25 — 38,Psal. 21, 16b. 21

22 προμαρτυράμενος Kl, xoouagtvoóusvoc P 31 ἐπήχουσεν auch S. 4706, 3]
S. 472, S u. 479, 2 die gewöhnliche Lesart εἰσήκουσεν

20 '

476 Eusebius

ἐπιλέγει" 00x ἐξουδένωσεν οὐδὲ προσώχϑισεν τῇ δεήσει τοῦ πτωχοῦ,
οὐδὲ ἀπέστρεψεν τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἀπ᾿ ἐμοῦ, καὶ ἐν τῷ κεχραγέναι
μὲ πρὸς αὐτὸν ἐπήκουσέν μους, σαφῶς τὴν μετὰ ϑάνατον ἀναβίωσιν
αὐτοῦ δηλῶν, ἥτις γέγονεν κατὰ »τὴν ἑωϑινὴν ἀντίληψινε, ἣν ἑξῆς
προϊὼν ὁ ψαλμὸς παρέστησεν εἰπών" »σὺ δέ, κύριε, μὴ μακρύνῃς
τὴν βοήϑειάν μου, εἰς τὴν ἀντίληψίν μου πρόσχες«. ποίαν δὴ
ἀντίληψιν ἀλλ᾽ m ἣν καὶ 7 προγραφὴ τοῦ ψαλμοῦ ἡνίττετο;

“τ᾽ λλὰ ταῦτα μὲν ἡμῖν εἰρήσϑω εἰς τὴν τοῦ ψαλμοῦ προγραφήν.
εἰς δὲ τὸ »ἡλὶ ἠλὶ λεμᾶ σαβαχϑανίε, εἰρημένον μὲν ὑπὸ τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν αὐτοῖς ἑβραϊκοῖς ὀνόμασι περὶ τὸν τοῦ πάϑους καιρόν, κείμενον
δὲ καὶ ἐν τῷ ψαλμῷ, ὅρα μή τις ἔγχειται βαϑυτέρα ϑεωρία παρ᾽
Ἑβραίοις" ἐλωεὶμ γὰρ ὁ ϑεὸς ὀνομάζεται. 38καὶ τοῦτο διὰ πάσης
σχεδὸν εὕροις ἂν τῆς γραφῆς, ἐπεὶ καὶ κυρίως οὕτως παρὰ τοῖς ἕβδο-
unzovra ἔτι καὶ νῦν τῇ Ἑβραίων ὀνομάξεται φωγῇ. φέρονταί γε
μὴν παρ᾽ αὐτοῖς ἐπὶ τῆς ϑείας προσηγορίας καὶ ἕτεραί τινες ἐκφωνή-
σεις, ὥσπερ οὖν καὶ τὸ “Σαδδαὶ καὶ τὸ lao καὶ τὸ Ἢλ καὶ ἄλλα
τούτοις παραπλήσια. 290 δὴ οὖν μετὰ χεῖρας ψαλμὸς ἀπὸ τοῦ (MA)
»ἠλὶ p λεμᾶ σαβαχϑανὶς περιέχει, ᾧ κέχρηται καὶ ὃ κύριος ἡμῶν,
οὐ μὴν ἀπὸ τοῦ ἐλωείμ. 39ὺ γοῦν ᾿Αἀχύλας διαφορὰν εἰδὼς τῆς παρ᾽
Ἑβραίοις ϑεοῦ προσηγορίας ἐκ τοῦ ἐλωεὶμ σημαινομένης, τὸ νῦν δη-
λούμενον ἐν τῷ »ἠλὶ wA οὐκ ἠξίωσεν, ὁμοίως τοῖς λοιποῖς, »0 ϑεὸς
ὁ ϑεός μους μεταβαλὼν εἰπεῖν, ἀλλὰ »ἰσχυρέ μου ἰσχυρέ μους (τὸ δ᾽
ἀχριβές ἐστιν »loyóc μου ἰσχύς μους), ὥστε κατὰ τὴν τούτου διάνοιαν
τὸν ἀμνὸν τοῦ ϑεοῦ, τὸν ἡμέτερον σωτῆρα, φάσχοντα τὸ »mAl MAl«
πρὸς τὸν πατέρα λέγειν »ἰσχυρέ μου ἰσχυρέ μου, tva τί ἐγκατέλιπές
μες. 31: χαὶ τάχα ἐπεὶ ἐγκατέλιπεν αὐτὸν ὁ ἰσχυρὸς αὐτοῦ, τούτου
χάριν (ἐσταυρώϑη), ὥς φησιν ὁ ἀπόστολος »xci γὰρ ἐσταυρώϑη ἐξ
ἀσϑενείας, καὶ ζῇ ἐκ δυνάμεως ϑεοῦς, Oc μὴ σταυρωϑεὶς [εἴη] ἄν, εἰ
μὴ ὁ ἰσχυρὸς αὐτοῦ καταλελοίπει αὐτόν. 33καὶ ὅρα εἰ μὴ ἔπρεπεν
τὸν ἀμνὸν τοῦ ϑεοῦ, τὸν »ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν« ἀχϑέντα »καὶ oc
ἀμνὸν ἐναντίον τοῦ χείροντος ἄφωνονς, τὰς οἰκείας δυνάμεις ἀνατι-
ϑέναι τῷ Oso, καὶ μηδὲν ἴδιον i ἔχειν ἡγεῖσϑαι 7 μόνον τὸν πατέρα"
διὸ καὶ ἰσχυρὸν τὸν πατέρα αὐτοῦ ἀποχαλεῖ, Oc καὶ iv ἑπτακαιδε-
κάτῳ ψαλμῷ ἰσχὺν ἑαυτοῦ xci χραταίωμα καὶ καταφυγὴν τὸν πατέρα

1 Psal. 21, 25 — 4. 7 vgl. Psal. 21, 1 — 5 Psal. 21, 20 — 9 Matth. 27, 46;
(Mark. 15, 34); Psal. 21,2 — 18. 21. 22. 23. 25 Psal. 21, 2 — 18 vgl. Matth. 27, 46;
(Mark. 15, 34) — 27 II Kor. 13, 4 — 30 Jes. 53, 7 — 33 vgl. Psal. 21, 2

ἢ -- Dind. 12 ἐλωεὶμ Steph. ἐλεεμ P 17 94 + Steph. 20 ϑεοῦ
Steph, 9; P 27 ἐσταυρώϑη + Steph. 28 ὡς Steph. ὃς P | ein « Steph.

10 8

Demonstr. evang. X Cap. 8, 26—39 477

ὀνομάζει, λέγων" »ἀγαπήσω σε, κύριε ἡ ἰσχύς μου" κύριος στερέομά
μου, καὶ καταφυγή μου, καὶ ῥύστης μου" 336 ϑεός μου, βοηϑός μου,
xcl ἐλπιῶ ἐπ᾽ αὐτόν ὑπερασπιστής μου, καὶ κέρας σωτηρίας μοῦ,
χαὶ ἀντιλήπτωρ μους. καταλέλοιπεν οὖν αὐτὸν ὁ ἰσχυρὸς αὐτοῦ, ϑε-
λήσας αὐτὸν »μέχρι ϑανάτους καὶ »ϑανάτου σταυροῦς κατελϑεῖν, καὶ
τοῦ χόσμου παντὸς λύτρον καὶ ἀντίψυχον ἀποδειχϑῆναι καὶ καϑάρ-
σιον γενέσϑαι τῆς τῶν εἰς αὐτὸν πιστευσάντων ζωῆς. >10 δὲ avrixa
μάλα συναισϑόμενος τῆς ἐνθέου καὶ πατρικῆς βουλῆς, διαγνούς τε
εἰ καί τις ἄλλος τὰ αἴτια τοῦ καταλελεῖφϑαι αὐτὸν ὑπὸ τοῦ πατρός,
ἔτι πολὺ πλέον ἐταπείνωσεν ἑαυτόν, καὶ τὸν ὑπὲρ ἡμῶν ϑάνατον
πολλῇ τῇ προϑυμίᾳ περιεβάλετο, ἐγένετό τε 0 πανάγιος καὶ εὐλογη-
τὸς ν»ὑπὲρ ἡμῶν κατάρας, xol ὁ μὴ γνοὺς ἁμαρτίαν ἁμαρτία, »iva
ἡμεῖς γενώμεϑα δικαιοσύνη ϑεοῦ ἐν αὐτῷ«. 535 καὶ ἔτι πρὸς τούτοις
τὰς ἡμετέρας ἁμαρτίας ἀναμαξάμενος ἐσταυρώϑη, ὃ ἐχρῆν ἡμᾶς τοὺς
πρὶν ἀσεβεῖς παϑεῖν, ἀντίψυχον ἡμῶν καὶ ἀντίλυτρον γεγενημένος, ὥστ᾽
ἂν εὐλόγως εἰπεῖν ἡμᾶς τὸ προφητικχόν᾽ »αὐτὸς τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν
φέρει καὶ περὶ ἡμῶν ὀδυνᾶταις καὶ »αὐτὸς ἐτραυματίσϑη διὰ τὰς
ἁμαρτίας ἡμῶν, καὶ μεμαλάκισται διὰ τὰς ἀνομίας ἡμῶν, ἵνα »τῷ

2 - € ἂν - , , > m
μώλωπι αὐτοῦ ἡμεῖςε ἰαϑῶμεν. »κύριοςς y&Q »παρέδωκεν αὐτὸν ταῖς

ἁμαρτίαις ἡμῶν. δ διόπερ ὡς παραδοϑεὶς ὑπὸ τοῦ πατρὸς καὶ
μαλακισϑεὶς καὶ »τὰς ἀνομίας ἡμῶνε ἀνειληφώς, »οἧς πρόβατον ἐπὶ
σφαγὴν 5y95«. συνᾷδει τούτοις καὶ ὃ ἀπόστολος λέγων" »0c γε τοῦ
ἰδίου υἱοῦ οὐχ ἐφείσατο, ἀλλ᾽ ὑπὲρ ἡμῶν πάντων παρέδωκεν. αὐτόνςε.
ϑ1χινῶν δὲ ἡμᾶς ἐπὶ ζήτησιν τῆς αἰτίας δι᾿ ἣν αὐτὸν ὃ πατὴρ κατέ-
λιπεν, φάσκει, »εἵνα τί us ἐγκατέλιπες:« τὸ δ᾽ αἴτιον τοῦτο ἣν ἡ τοῦ
παντὸς ἀνϑρώπων γένους obere, τῷ »τιμίῳ aluarı< ἐξαγορα-
ζομένη ἀπὸ τῆς πρὶν χαλεπῆς δουλείας, ἣν τοῖς ἀοράτοις δεσπόταις,
δαίμοσιν ἀκαϑάρτοις καὶ πονηροῖς ἄρχουσί τε καὶ πνεύμασιν, κατα-
δεδούλωντο. 38 καὶ ἄλλως δὲ καταλέλοιπεν αὐτὸν ὁ πατὴρ εἰς τὸ καὶ
αὐτοῦ τοῦ Χριστοῦ τὴν ὑπὲρ ἀνϑρώπων διάϑεσιν ἀποδειχϑῆναι. διὸ
μηδενὸς | ἔχοντος ἐξουσίαν τῆς αὐτοῦ ψυχῆς, ἑκὼν αὐτὸς ὑπὲρ ἀνϑρώ-
πῶν αὐτὴν τέϑεικεν, ὥσπερ οὖν διδάσχει λέγων" »οὐδεὶς αἴρει τὴν
ψυχήν μου ἀπ᾽ ἐμοῦς" ν»ἐξουσίαν ἔχω ϑεῖναι αὐτήν, καὶ ἐξουσίαν ἔχω
πάλιν λαβεῖν αὐτήνς«.

89 Ἑξῆς τούτοις φησίν" »μακρὰν ἀπὸ τῆς σωτηρίας μου οἱ λόγοι

1 Psal 17, 2-3 — 5 Phil. 2, 8 — 12 Gal. 8, 18 — UI Kor. ὕ, 21 — 16 Jes.
53, 48.5. 6b — 21 vgl. Jes. 53,5 — Jes. 53, 7 — 22 Röm. 8, 32 — 25 Psal.
21,2 — 26 I Petr. 1,19 — 31 vgl. Joh. 10, 11 — 32 Joh. 10, 18 — 35 Psal. 21, 2b

11 ἐγένετο Steph., ἐγίνετο P

496

478 Eusebius

τῶν παραπτωμάτων μους, ἀνϑ᾽ οὗ ὁ uiv ᾿Αἀκύλας" » Lax Qv ἀπὸ τῆς
σωτηρίας μου ὁήματα βρυχήματός μους ἐξέδωκεν, 6 δὲ Συύμμαχος"
᾿ἀφεστήκασιν ἀπὸ τῆς σωτηρίας μου oi λόγοι τῶν ὀδυρμῶν μους,
καὶ za ἑτέραν δὲ φερομένην ἑρμηνείαν πέμπτην εἴρηται" "μακρὰν
ἀπὸ τῆς σωτηρίας μου ot λόγοι τῶν δεήσεών μουε. 40 ὅρα δὴ οὖν
ὅτι κατ᾽ οὐδετέραν τούτων τὸ »τῶν παραπτωμάτων μους εἴρηται,
cz συμβαίνειν ποτὲ σφάλματι γραφικῷ τοιαύτας τινὰς ἐναλλαγὰς
φέρεσϑαι. ἐκ δὲ τῆς τῶν πλειόνων ἑρμηνείας καταληπτέον, εἰ μὴ
ἄρα τις κἀνταῦϑα τὰ ἡμέτερα »παραπτώματας ἐξοικειούμενον ταῦτα
αὐτὸν εἰρηκέναι φήσειεν.

31 Τρύτοις ἑξῆς ἐπιλέγει" »0 ϑεός μου, κεχράξομαι ἡμέρας καὶ οὐκ
εἰσακούσῃ, καὶ vvxtóg, καὶ οὐχ εἰς ἄνοιαν ἐμοίς, iv" οὗ πάλιν ὁ
Σύμμαχος »0 ϑεός μους, φησίν, "βοήσω ἡμέρας, za οὐχ εἰσακούσῃ, καὶ
»υχτός, καὶ οὐκ ἔστιν ‚gerne. ϑαυμάζει δὴ οὖν ἐν τούτοις τὸν πατέρα
cg μὴ εἰσακούοντα αὐτοῦ, παράξενόν τι τούτου καὶ παρὰ τὸ σύνηϑες
ϑεωρῶν, 0 δὲ ἐφύλαττεν αὐτῷ τὴν ἀκοὴν εἰς τὸν ἐπιτήδειον τοῦ
εἰσαχουσϑῆναι καιρόν. ἐΞοὗτος δὲ ἦν ὃ »τῆς ἀντιλήψεως τῆς ἕωϑι-
vie xal ὁ τῆς ἐκ νεχρῶν ἀναστάσεως, xaO. ὃν εἰ καί τινι ἄλλῳ καὶ
αὐτῷ δικαίως ἂν ἐλέχϑη" »καιρῷ δεκτῷ ἐπήχουσά σου, καὶ ἐν ἡμέρᾳ
σωτηρίας ἐβοήϑησά σοι, ἰδοὺ νῦν καιρὸς εὐπρόσδεχτος, ἰδοὺ νῦν ἡμέρα
σωτηρίαςς. 43 λέγοιτο δ᾽ ἂν ταῦτα καὶ ἑτέρως ὑπὸ τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν, ος εἰωϑότος μὲν ἀεὶ καὶ πάντοτε εἰσακούεσϑαι ὑπὸ τοῦ πα-
τρὸς νῦν δὲ πιστεύοντος εἰσακουσϑήσεσϑαι, ος εἰ σαφέστερον ἔλεγεν"
μὴ οἷόν τέ ἐστιν, ὦ πάτερ, ἐμὲ τὸν σὸν μονογενῆ͵ καὶ ἀγαπητὸν υἱὸν
μὴ εἰσακούεσϑαι βοῶντα καὶ xexoayóta πρὸς σὲ τὸν ἐμαυτοῦ πατέρα;

, - - - > , > -
διδάσκει γοῦν αὐτὸ τοῦτο ἐν τῷ κατὰ Ἰωάννην εὐαγγελίῳ ἐπὶ τοῦ 497

“αζάρου, ὁπηνίχα εἰπὼν »ἄρατε τὸν λίϑονε ἀπὸ τοῦ μνημείου, ἐπῆρεν
»τοὺς ὀφϑαλμοὺςς ἑαυτοῦ εἰς τὸν οὐρανὸν »xai εἶπεν, πάτερ εὐχαριστῶ
σοι ὅτι ἠκουσάς μου, ἐγὼ δὲ ἤδειν ὅτι πάντοτέ μου ἀκούεις«.. Mel
τοίνυν πάντοτε αὐτοῦ ἀκούει, ovx ἀμφιβάλλων ἀλλ᾽ ἀχριβῶς ἐπιστά-
μενος Oti καὶ νῦν αὐτοῦ εἰσακούσεται, ὡς ἀδυνάτου ὄντος τοῦ μὴ
εἰσακούεσϑαι αὐτόν, ἐρωτηματικῶς φησιν" »0 ϑεός μου κεχράξομαι
ἡμέρας, καὶ οὐκ εἰσακούσῃ;« ὑποστιζόντων ἡμῶν ἐν τῷ »oUx εἰσα-
κούσῃ« xol τὸ ἐναντίον ὑπονοούντων τῷ πύσματι.

45 Τοῦτο γοῦν διδάσκει μιχρὸν ὕστερον, προϊὼν ἑξῆς ἐν τῷ ψαλμῷ,
λέγων" »09x ἐξουδένωσεν οὐδὲ προσώχϑισεν τῇ δεήσει τοῦ πτωχοῦ,

1. 3. 4 Psal. 21, 2b — 6, 9 vgl. Psal. 21, ὃν — 11. 18 Psal. 21, 3 —
17 Psal. 21,1 — 19 II Kor. 6, 2 (Jes. 49, 8). — 27 Joh. 11, 39. 41—42 —
32. 33 Psal. 21, 88 — 36 Psal. 21, 25

4 πέμπτην) nach Field, Orig. Hexapl, »Sexta«

ἘΦ
e

Demonstr. evang. X Cap. 8, 39—51 479

οὐδὲ ἀπέστρεψεν TO πρόσωπον αὐτοῦ an ἐμοῦ, καὶ ἐν τῷ κεχραγέναι
μὲ πρὸς αὐτὸν εἰσήκουσέν uov«. πῶς οὖν ἀποφατικῶς λέγοι ἂν »0
ϑεός μου χεχράξομαι ἡμέρας καὶ οὐχ εἰσακούσῃς, εἰ μὴ κατὰ τὴν
ἀποδοϑεῖσαν ἡμῖν ϑεωρίαν; ἣν οἶμαι καὶ αὐτὸν αἰνίττεσθαι λέγοντα
»0 ϑεός μου κεχράξομαι ἡμέρας, καὶ οὐκ εἰσακούσῃ; καὶ νυχτὸς καὶ
οὐχ εἰς ἄνοιαν Zuoi«. 169 γὰρ »εἰς ἄνοιανε, φησίν, ἐμοὶ λέγεται τὸ
»εἰσακούσῃ«" οἶδα γὰρ αὐτὸς ὅπως τοῦτό φημι, πεπεισμένος ὅτι πέ-
πο οὐχ ὅτι γε ἐμοῦ μόνον ἀντιλαμβάνεσϑαι xcl εἰσαχούειν ἀλλὰ
καὶ πάντων τῶν ἁγίων σου. ἀεὶ γὰρ καὶ διὰ παντὸς »iv« τοῖς
»ἁγίοιε« Gov »xatouxtic«, χαὶ σὺ εἶ 0 παντὸς ἀνδρὸς ϑεοφιλοῦς,
»Ισραὴλ« προσαγορευομένου, »ἔπαινος«. 41 διὰ σὲ γὰρ παντὶ τῷ σε
περιέποντι οὐχ ὃ τυχὼν προογίνεται »ἔπαινοςς, καὶ »ἐπὶ σοὶ οἱ πα-
τέρες ἡμῶν ἤλπισανε, καὶ ἐλπίσαντες τῶν ἐπαναστάντων καὶ αὐτοῖς
καχῶν ἐρύσϑησαν xal »πρὸς σὲ ἐχέχραξαν καὶ ἐσώϑησαν, ἐπὶ σοί τε
ἤλπισαν καὶ οὐ κατῃσχύνϑησανκ. 48 ἐπειδὴ οὖν πάντες οἱ ἅγιοι τού-
τῶν ἔτυχον παρὰ σοῦ, κεχράξαντές τε εἰσηκούσϑησαν καὶ »οὐ χατῃ-
σχύνϑησανε, πόσῳ δὴ πλέον ἐμοῦ τοῦ σοῦ ἀγαπητοῦ παιδὸς βοῶντος
μᾶλλον ἁπάντων καὶ ἑτοιμότερον εἰσακούσῃ; εἰ δὲ καὶ ἀποϑαυμαστι-
χῶς φημι »κεχράξομαι καὶ οὐκ εἰσακούσῃ;« ἀλλ᾽ »οὐχ εἰς ἄνοιαν« ὁ
λόγος μοι προφέρεται. οἶδα γοῦν ὅπως τὴν εὐχὴν προφέρω, μὴ
ἐναβρυνόμενος μηδὲ ἐγκαυχώμενος, ἀλλ᾽ ὡς ταπεινοφρονῶν. 49 ἐπεὶ
γὰρ »πρᾶός elt xal ταπεινὸς τῇ καρδίᾳς, ταπεινῶς καὶ τῇ ἐμαυτοῦ
πραότητι οἰχείως περὶ ἐμαυτοῦ ταπεινὰ φϑέγγομαι, οὕτω δὴ καὶ
»σκώληκας ἐμαυτὸν ὀνομάζω. τί γὰρ ἂν γένοιτο σχώληκος ταπεινό-
τερον; ὅϑεν οὐδ᾽ ἄνϑρωπον ἐμαυτὸν εἴποιμ᾽ ἄν, εἰς τοσαύτην τα-
πείνωσιν ἐκ τοῦ οἰχείου μεγέϑους κατελϑών, ὥστε καὶ σκώληκος
μηδὲν δοκεῖν διαφέρειν, διὰ τὸ καὶ μέχρι ϑανάτου καὶ τῆς τοῦ σώ-
ματος φϑάσαι φϑορᾶς. πόϑεν γὰρ ἄλλοϑεν (av) γεννηϑείη σκώληξ ἢ
ἀπὸ σωμάτων φϑορᾶς, εἰς ἣν καὶ αὐτὸς κατελϑὼν εἰχότως ἐμαυτὸν
σκώληχα καὶ οὐκ ἄνϑρωπον γινώσκω. 50 διὸ xal γέγονα »ὄνειδος
ἀνϑρώπων καὶ ἐξουδένημα λαοῦς, οὐχ ἂν γενόμενος οὔτε »ὀνειδος
ἀνϑρώπωνκ« οὔτε »ἐξουδένημας, εἰ μὴ μέχρι σκώληκος ἐφϑάχειν παρὰ
τὸν τοῦ πάϑους καιρόν. τηνιχαῦτα γοῦν ϑεωροῦντές μὲ ἐπὶ τοῦ
σταυροῦ ἀνηρτημένον, »ἐξεμυχτήρισανς« καὶ »ἐλάλησαν ἐν χείλεσιν, ἐκί-
νησάνε τε »κεφαλὴνς« λέγοντες, »ἤλπισεν ἐπὶ κύριον, δυσάσϑω αὐτόν"
σωσάτω αὐτόν, ὅτι ϑέλει αὐτόν«. δ᾽ ταῦτα μὲν οὖν ἅπαντα διὰ τοῦ
ψαλμοῦ σαφῶς περὶ τῶν μελλόντων γενήσεσϑαι μαχροῖς x09" ὕστε-

9 Psal 21, 88 — 5 Psal. 21,3 — 6 ΠΗ, 19 vgl. Psal. 21, 3 — 9- 19 vgl.
Psal. 21,4 — 12 Psal 21, 5 — 14ff Psal. 21,6 — 22 Matth. 11, 29 — 94.
26—32 vgl. Psal. 21, 7 — 34 Psal. 21, 8—9

98 ἂν - Dind. nach yevv., vor γένν. Hkl 81 οὔτε — οὔτε Dind., οὐδὲ — οὐδὲ P

498

480 Eusebius

ρον χρόνοις ἐθεσπίζετο, τέλους δὲ ἐτύγχανεν, ὁπότε, κατὰ τὸν Mar-
ϑαῖον, σταυρωϑέντων σὺν αὐτῷ δύο λῃστῶν, ἕνὸς »ἐκ δεξιῶνε καὶ
ἑνὸς »ἐξ εὐωνύμων« τοῦ σωτῆρος »οἱ παραπορευόμενοι ἐβλασφήμουν
αὐτόν, κινοῦντες τὰς χεφαλὰς αὐτῶν, καὶ λέγοντες, οὐὰ ὃ καταλύων
5 τὸν ναὸν xci ἐν τρισὶν ἡμέραις οἰκοδομῶν, σῶσον σεαυτόν" εἰ υἱὸς
εἶ τοῦ ϑεοῦ, κατάβηϑι ἀπὸ τοῦ σταυροῦ. 55 ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἀρχιε-
ρεῖς ἐμπαίζοντες μετὰ τῶν πρεσβυτέρων καὶ γραμματέων ἔλεγον,
ἄλλους ἔσωσεν, ἑαυτὸν οὐ δύναται σῶσαι. εἰ βασιλεὺς τοῦ Ἰσραήλ
ἐστι, καταβάτω νῦν ἀπὸ τοῦ σταυροῦ καὶ πιστεύσομεν αὐτῷ. εἰ πέ-
10 ποιϑεν ἐπὶ τὸν ϑεόν, δυσάσϑω νῦν αὐτόν, εἰ ϑέλει αὐτόν᾽ εἶπεν
γὰρ ὅτι υἱὸς ϑεοῦ clut« κατὰ δὲ τὸν Aovxür' »εἱστήκει ὁ λαὸς ϑεο-
ρῶν, καὶ ἐξεμυχτήριζον αὐτὸν οἱ ἄρχοντες σὺν αὐτοῖς λέγοντες,
ἄλλους ἔσωσεν, σωσάτω ἕαυτόν, εἰ οὗτός ἐστιν ὃ Χριστὸς ὃ υἱὸς τοῦ
ϑεοῦ ὃ ἐκλεχτόςς, 9?xarà δὲ τὸν Mágxov: »καὶ οἱ παράγοντες ἐβλα-
15 σφήμουν αὐτὸν κινοῦντες τὰς κεφαλὰς αὐτῶν καὶ λέγοντες" οὐὰ ὁ
χαταλύων τὸν ναὸν xci ἐν τρισὶν ἡμέραις οἰκοδομῶν αὐτόν, σῶσον
σεαυτὸν xci κατάβηϑι ἀπὸ τοῦ σταυροῦ. ὁμοίως xài οἱ ἀρχιερεῖς
ἐμπαίζοντες εἰς ἀλλήλους μετὰ τῶν γραμματέων ἔλεγον" ἄλλους
ἔσωσεν, ἑαυτὸν οὐ δύναται σῶσαι. ὁ Χριστὸς ὁ βασιλεὺς τοῦ Ἰσραὴλ
20 χαταβάτω νῦν ἀπὸ τοῦ σταυροῦ, ἵνα ἴδωμεν καὶ πιστεύσωμεν αὐτῷ. -
δ4 ταῦτα γὰρ τί ἂν διαφέροι τῶν ἐν τῷ ψαλμῷ προαναπεφωνημένον
ἐν τῷ »ἐγὼ δέ εἰμι σκώληξ καὶ οὐκ ἄνϑρωπος, ὄνειδος ἀνϑρώπων
καὶ ἐξουδένημα λαοῦ. πάντες οἱ ϑεωροῦντές us ἐξεμυχτήρισάν με,
ἐλάλησαν ἐν χείλεσιν, ἐκίνησαν κεφαλήν᾽ ἤλπισεν ἐπὶ κύριον, δυσάσϑω
o5 αὐτόν: σωσάτω αὐτόν, ὅτι ϑέλει αὐτόνε. ὅδ χαὶ μὴ ϑαυμάσῃς, εἰ
ταῦτα χατὰ τὸ πάϑος τοῦ σωτῆρος ἡμῶν εἴρητό τε καὶ πεπλήρωτο,
ὁπότε εἰσέτι δεῦρο παρὰ πᾶσιν ἀνϑρώποις τοῖς μηδέπω τὴν εἰς αὐ-
τὸν πίστιν ἀνειληφόσιν »oveıdog ἀνϑρώπωνκ« νενόμισται. τί γὰρ ἂν
αἴσχιον καὶ παντὸς ὀνείδους χεῖρον τοῦ σταυρωϑῆναι; ἀλλὰ καὶ, »ἐξου-
δένημα λαοῦς ἐστιν τοῦ ix περιτομῆς, παντὸς αὐτῶν τοῦ ἔϑνους
εἰσέτι νῦν καὶ σήμερον χλευάζειν καὶ ἐξουϑενεῖν καὶ καταπτύειν εἰο»-.
ϑότος αὐτοῦ, ὅϑεν καὶ εἰχύτως ὁ ἀπόστολος" »ἡμεῖς δὲ κηρύσσομεν
Χριστὸν ἐσταυρωμένον, Ἰουδαίοις μὲν σχάνδαλον, ἔϑνεσι δὲ μωρίανε.
ὅθ χαὶ τὰ ἑξῆς δὲ εἰρημένα ἐν τῷ ψαλμῷ εἰσέτι καὶ νῦν εὕροις ἂν
35 παρὰ τοῖς πολλοῖς περὶ τοῦ αὐτοῦ λεγόμενα. ταῦτα μὲν οὖν περὶ
τῆς διαλαβούσης αὐτὸν εἰσέτι τότε περιστάσεως ηὔχετο.

1 Matth. 27, 38—43 — 11 Luk. 23, 35 — 14 Mark. 15, 29-32 — 22 Psal.
21, 7—9 — 28 ff Psal. 21, 7 — 32 I Kor. 1, 23

29 αἴσχιον Steph., αἴσχιστον P 35 παρὰ τοῖς πολλοῖς: bei den meisten
Menschen

Demonstr. evang. X Cap. 8, 51—60 481

Εἰδὼς δὲ un χείρονα οὖσαν τῆς τοῦ ϑανάτου συμφορᾶς τὴν
πρώτην αὐτοῦ εἰς σάρχα ἔνδεσιν καὶ τὴν ἐκ ϑηλείας καὶ παρϑένου
γένεσιν, κατὰ καιρὸν ἐν τοῖς περὶ ϑανάτου τῶν τῆς γενέσεως αὐτοῦ
μνημονεύει, λέγων πρὸς τὸν πατέρα᾽ »orı σὺ εἶ ὁ ἐχοπάσας με ἐκ
γαστρός, ἡ ἐλπίς μου ἀπὸ μαστῶν τῆς μητρός μου. ἐπὶ σὲ ἐπερρί-
φὴν ἐκ μήτρας, ἐκ κοιλίας μητρός μου ϑεός μου εἶ σύς. "rovrov
δὲ εἰκότως ἀναφέρει τὴ» μνήμην εἰς παραμυϑίαν τῆς τῶν παρόντων
ἀπαλλαγῆς. WOREO γὰρ, φησίν, γέγονας μου Bondog σῶμα &v9go-
πειον ἀναλαβόντος, ὅτε καὶ ἐξ αὐτῆς τῆς κυοφορούσης us γαστρὸς
σὺ αὐτὸς ὁ ϑεός μου xal πατήρ μου ὥσπερ μαιούμενος τὴν ἐμοὶ
χατεσχευασμένην ἐξ ἁγίου πνεύματος σάρχα ἐξέσπασας, τὴν ἑαυτοῦ
δύναμιν ὀρέξας, ὡς ἂν μή τις ἐνέδρα καὶ ἐπιβουλὴ ἐξ ἀντιχειμένων
δυνάμεων καὶ πονηρῶν πνευμάτων διαφϑονουμένων τῇ εἰς ἀνϑρώ-
ποὺς παρόδῳ μου γένοιτο (ἐπεὶ καὶ κατὰ τὴν πρώτην σύλληψιν σὺ
πάλιν τὸ κατὰ γαστρὸς »ἐπεσχίασαςεε, ὡς ἂν λάϑοι »τοὺς ἄρχοντας
τοῦ αἰῶνος τούτους ἡ ἐξ ἁγίου πνεύματος τῆς ἁγίας παρϑένου σύλ-
ληψις, 585 ὕπερ μέγα μυστήριον ὁ σὸς ἀρχάγγελος ἐξέφηνεν Γαβριὴλ
τῇ Magig εἰπών: »πνεῦμα ἅγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σέ, καὶ δύναμις
ὑψίστου ἐπισκιάσει 001%), --- ὥσπερ οὖν ἡ σὴ τότε τοῦ ὑψίστου δύναμις
συλλαμβανόμενον μὲν ἐπεσχίασεν, τικτόμενον δὲ ἐξέσπασεν ἀπὸ γαστρὸς
μητρός μου, οὕτω πολλή μοι τυγχάνει παραμυϑία, ὅτι καὶ τοῦ ϑανά-
τοῦ μὲ πολὺ μᾶλλον ἀνασπάσεις. δϑχαὶ τοῦτό γε ἐλπίζων ἐπὶ σὲ
πέποιϑα τὸν ἐμαυτοῦ ϑεὸν καὶ κύριον καὶ πατέρα, καὶ πέποιϑα οὐ
νῦν πρῶτον ἀρξάμενος τῆς εἰς σὲ ἐλπίδος, ἀλλὰ καὶ ὅτε »ἀπὸ μαστῶν
μητρός μους τὴν νηπιώδη τροφὴν ἀναλαμβάνων ἐνομιζόμην ὁμοίως
τοῖς τῶν ἀνϑρώπων βρέφεσιν ἀτελὴς εἶναι χαὶ ἄλογος, μὴ ὧν γε
τοιοῦτος, εἰ xci σῶμά μοι ὅμοιον ἀνϑρώποις ἦν, ἀλλ᾽ οὐ καὶ τὴν
δύναμιν οὐδὲ τὴν οὐσίαν τοῖς πολλοῖς ὧν ἐμφερής, ἄνετος δὲ καὶ
ἀπόλυτος, οἷά σου τοῦ ϑεοῦ ἀμνός, καὶ ἐξ ἐκείνης τῆς ἡλικίας γαλ-
ουχούμενος, λέγω δὴ »ἀπὸ μαστῶν τῆς μητρός; μους. δ0 χαὶ οὔπω τοῦτο
μέγα τις ἡγήσεται, εἰ μάϑοι ὅτι καὶ ἔτι πρότερον »ἐπὶ σὲ ἐπερρίφην
ἐκ μήτρας, καὶ ἀπὸ γαστρὸς μητρός μου ϑεός μου εἶ σύς. ἔτι γὰρ
ἔνδον Ev τῷ ταμείῳ τῆς κυοφορούσης με φερόμενος σὲ τὸν ϑεόν μου
ἑώρων, ἅτε ἀσύγχυτος καὶ ἀϑόλωτος ἐν τῇ τοσαύτῃ τῶν σαρκῶν
κοινωνίᾳ διαμείνας, μᾶλλον δὲ ἀσώματος καὶ τότε ὧν καὶ πάντων

4 Psal 21, 10-11 — 15f1IKor. 2,6 — 18 Luk. 1,35 — 20 vgl. Psal.
21, 10 — 24. 30 Psal. 21, 10b — 31 Psal. 21, 11

4 λέγων Gaisf. (nach S), λόγων P — 8—19 Interpunktion von Kl 20 nach

μέν -Ὁ μὲ Hk] 26 γε Hkl, γὰρ P
Eusebius VI. 31

500

482 Eusebius

ἐλεύϑερος δεσμῶν" οὕτως δὲ »ἐπὶ σὲ ἐπερρίφην Ex μήτραςς, χαὶ »ἀπὸ
γαστρὸς μητρὸς ϑεός uov« ἦσϑα, ὡς, αἰσϑέσϑαι us τῆς ἐμῆς δυνά-
μεῶς ἔτι κυοφορουμένης πρὸς τῆς ἁγίας παρϑένου τὸν ἐμὸν πρό-
ὅρομον Ἰωάννην, xai αὐτὸν κατὰ γαστρὸς τῆς Ἐλισαβὲτ κυοφορού-
μενον, ὥστε ὑπὸ τῆς μῆς ϑεότητος χινηϑέντα σκχιρτῆσαι Ev. ἀγαλ-
λιάσει καὶ πνεύματος ἁγίου πλησϑῆναι.

61 Τούτων οὖν ἁπάντων ἀναφέρων τὴν μνήμ μην, καὶ διὰ παντὸς
τὸν ϑεόν μου καὶ πατέρα μου πρὸ τῶν ἐμῶν ὀφϑαλμῶν τιϑέμενος,
εἰκότως χαὶ κατὰ τὸν ἐνεστῶτα τοῦ περιέχοντός με πάϑους καιρόν,
ὅτε σοὶ τῷ πατρὶ γενόμενος ὑπήκοος, αὐϑαίρετος καὶ ἑκὼν γέγονα
»σχώληξ xci οὐκ ἄνϑροπος, ὄνειδος ἀνϑρώπον καὶ ἐξουδένημα λαοῦς.
χαὶ νῦν ὅτε »πάντες οἱ ϑεωροῦντέςς μου τὸ σῶμα τῷ σταυρῷ
προσηλ ούμενον, ἀποτρόπαιον ἡ γούμενοι ὁρᾶν πρᾶγμα, »ἐξεμυκτήρισάν
μες, τοσαύτην xcT' ἐμοῦ χλεύην καὶ διασυρμὸν καταχέοντες, OG μὴ
μόνον ἐν διανοίᾳ λογίζεσϑαι καὶ ἐνθυμεῖσϑαι περὶ ἐμοῦ τὰ ἀσεβῆ,
ἀλλὰ καὶ ἀφόβως φϑέγγεσϑαι καὶ ἐν φανερῷ λαλεῖν ( ἐλάλησαν
γοῦν »ép χείλεσιν, ἐκίνησαν χεφαλήνε, λέγοντες »ἤλπισεν ἐπὶ κύριον,
δυσάσϑω αὐτόν), 9?xcl νῦν γοῦν ὅτε τὰ τοιαῦτά με περιέστηκεν, σὲ
τὸν πατέρα μου τὸν ἐκσπάσαντά »us ἐχ γαστρὸς μητρός uove, ἐφ᾽
ὃν »ἐπερρίφην ἐκ μήτραςε, εἰς ὃν ἤλπισα »ἀπὸ μαστῶνς, τὸν χαὶ
ἀπὸ γαστρὸς μητρός μου γνωριζόμενόν μοι καὶ γινωσκόμενον ϑεὸν
ἱχετεύω καὶ ἀντιβολῶ »μὴ ἀποστῆναι ἀπ᾽ ἐμοῦ, ὅτι ϑλζψις ἐγγύες.
63 μέλλει γάρ, φ φησίν, καὶ ὅσον οὔπω πάρεστιν καὶ πλησιάζει συνέχον
ἤδη καὶ ἐπικείμενόν μοι. τὸ πάντων ἔσχατον τῆς ὑπερβαλλούσης μου
ϑλίψεως νέφος. οὔπω γὰρ. ἐ γὼ 92 dod ταύτην τὴν νῦν περιέχουσάν με
καλῶ οὔτε τὸν σταυρόν, οὔτε τοὺς ἐξ ἀνϑρώπων ὀνειδισμούς, οὔτε τὰς
χλεύας, οὔτε μὴν τὰ πρὸ τοῦ σταυροῦ συμβεβηκότα μοι, τὰς μάστιγας,
τὰς ὕβρεις, καὶ ὅσα ἄλλα ἐπαροίνησαν εἰς ἐμὲ οἱ υἱοὶ τῶν ἀνϑρώποων"
ἀλλὰ γὰρ ὁρῶ, μετὰ τὴν τοῦ σώματος ἀνάλυσιν κατ᾽ αὐτὸν τὸν
ϑάνατον χαὶ τὴν εἰς δου κατάβασιν, πλησιάζουσαν τῶν ἀντικειμέ-
vov xal ἐχϑρῶν τῷ ϑεῷ δυνάμεων ἐπανάστασιν. διό φημι" γῶτι
ϑλῖψις ἐγγύς, ὅτι οὐκ ἔστιν ὁ Bondar«. δ᾽ πῶς γὰρ οὐχ ὑπερβάλ-

1 Psal. 21, 11a — Psal. 21, 11b — 5 vgl. Luk. 1, 41 (u. 47) — 10 vgl.
Phil. 2,8 — 11 Psal. 21,7 — 12. 13 Psal 21, 8 — 16 Psal. 21,869 —
19 vgl. Psal. 21, 10a — 20 vgl. Psal. 21, 11a — vgl. Psal. 21, 10b — 22 Psal.
21, 11b — 31 Psal. 21, 11b—12a

9 in αἰσϑέσϑαι ist σ übergeschrieben in P | we < Steph. 18 προσηλω-

μένον Kl 14 in χλεύην steht ἡ auf Rasur in P 29 μετὰ τὴν Hkl, τὴν μετὰ P

501

NES -

οι

Demonstr. evang. X Cap. 8, 60—-68 483

Aovoa ἦν xci μεγίστη ϑλῖψις αὕτη ἐκείνη, ἐν jj »οὐχ ἔστιν ὁ βοηϑῶνε;
ὃ μὲν γὰρ ἐπὶ σωτηρίᾳ τῶν ἐν &Óov ψυχῶν παρήει, ἐκ μαχροῦ
αἰῶνος τὴν ἄφιξιν αὐτοῦ περιμενουσῶν, καὶ κατήει γε »ϑύρας yaAxacc
συντρίψων καὶ »μοχλ οὺς σιδηροὺςς συνϑλάσων καὶ τοὺς πρὶν δεσμίους
adov ἐλευϑέρους ἀνήσων, ὃ καὶ γέγονεν, ὅτε "πολλὰ σώματα τῶν
κεκοιμημένων ἁγίων« ἀναστάντα συνεισῆλϑον αὐτῷ »εἰς τὴν« ἀλη-
ϑῶς »&yiav« τοῦ ϑεοῦ »πόλινκ«. :

65 4j δὲ δυνάμεις αἱ ἀντικείμεναι πρὸς Tolg τῶν ἀνϑρώπον
χαχοῖς ἐπεστρατεύοντο αὐτῷ, λύπην οὐ μικρὰν καὶ ϑλῖφψιν αὐτῷ
παρέχουσαι, ἀποκλαομένῳ καὶ ἐπ᾽ αὐταῖς δι᾿ ὑπερβολὴν ἀγαϑότητος"
ἀλλὰ γὰρ τήρει, τίνα τρόπον ταῦτα πάντα λέλεκται OG ἐκ προσώπου
αὐτοῦ ἐν μήτρᾳ κυοφορηϑέντος καὶ ἀπὸ γαστρὸς μητρὸς yeyevin-
μένου, ὃν ἐφάσχομεν εἶναι »τὸν ἀμνὸν τοῦ ϑεοῦς. ϑθτούτῳ γὰρ καὶ
συμβαίνει τὰ περὶ τὸ πάϑος, ὡς καὶ τὰ τῆς ἐνσάρχου γενέσεως
ὕρμοζεν. τὸ γοῦν γεννηϑὲν καὶ ἀποϑνήσκει, τὸ δὲ ϑνῆσκον 00x ἄλλως
ϑανάτου τυγχάνει ἢ πρότερον ὁδεῦσαν διὰ γενέσεως. δ᾽ ταῦτ᾽ ovr
διέξεισιν ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν, οὐ za” ὃ ἄσαρχος καὶ ἀσώματος
ὑπάρχει τὴν φύσιν, οὐδὲ καϑ' o ϑεοῦ λόγος καὶ ϑεὸς ἐπινοεῖται,
ἀλλὰ καϑ' ὃ οἷός τε jv ἐν τῇ πρὸς τὸν πατέρα εὐχῇ λέγειν" »0TL
σὺ εἶ ὁ ἐκσπάσας us ix γαστρός, ἡ ἐλαίς μου ἀπὸ μαστῶν τῆς u-
τρός μου" ἐπὶ σὲ ἐπερρίφην ἔκ μήτρας, ἀπὸ γαστρὸς μητρός μου
ϑεός μου εἶ σύς. 08 οὗτος δὴ οὖν, πρὸς τῷ πάϑει γεγονώς, εὔχεται
τὰ προκείμενα πρὸς τὸν πατέρα, χαὶ τοσούτων, φησίν, μελ(λλόντων
μὲ περιστήσεσϑαι ἀντικειμένων ἐνεργειῶν καὶ δαιμόνων ἀκαϑάρτων
χαὶ πνευματικῶν πονηρίας, καὶ ἐπὶ πᾶσι τοῦ πάντων χειρίστου αὐτοῦ
δὴ τοῦ ἄρχοντος τοῦ αἰῶνος τούτου, ove τῆς κακίας ἕνεκεν ϑῆρας
πονηροὺς ὀνομάζειν ἄξιον καὶ ἤτοι ταύρους ἀγρίους 7 μόσχους ἢ
λέοντας Zu κύνας, μέλλων TE πρὸς ἅπαντας ἵστασϑαι καὶ μηδὲν ἀγα-
ϑὸν εἰς αὐτοὺς ἐνεργεῖν, τῷ μηδὲν παραδέχεσϑαι αὐτοὺς τῶν ἐμῶν
ἀγαϑῶν de’ ἄχραν χακίας ἕξιν, ἀλλὰ μηδὲ ,βοηϑοῦ μηδὲ συνεργοῦ
τυγχάνων τινὸς τῶν προειρημένων εἰς τὸν ὑπὲρ τῶν ἐν adov ψυχῶν
ἀϑλον, πῶς οὐχ ἂν εὐλόγως εἴποιμ᾽ ἂν καὶ »ὅτι ϑλῖψις ἐγγύς, ὅτι
οὐκ ἔστιν ὃ βοηϑῶνε; τὸ μὲν οὖν τὰς πονηρὰς καὶ ἀντικειμένας
δυνάμεις μὴ συνεργεῖν αὐτῷ μηδὲ βοηϑεῖν ix ἀγαϑὸν αὐτῷ κομι-

1 Psal. 21,12 — 8f vgl Jes. 45, 2 — Sf vgl Matth. 27, D2—53 —
12 vgl. Psal. 21,11 — 18 Joh. 1,37 — 19 Psal.21,10—11 — 25 vgl. I Kor. 2, 6

.— 96 1f vgl. Psal. 21, 13. 14. 17 — 32 Psal. 21, 11b—12a

19 αὐτοῦ P, τοῦ Kl 27 xai — Hkl 34f χομιζομένῳ Gaisf. (nach S u.

Donat. properanti), νομιζομένω P
Jr*

τῷ

484 Eusebius

ζομένῳ οὐδὲν ἦν Havuaorov τὸ δὲ πάντων μέγιστον τῆς ϑλίψεως e
τῆς μάλιστα πιεζούσης αὐτὸν τοῦτ᾽ ἦν ἄρα, τὸ μηδένα μηδὲ τῶν
αἰσίων καὶ δεξιῶν ἀγγέλων μηδὲ μὴν τῶν ϑείων δυνάμεων τολμᾶν
ἐπιβαίνειν τοῖς τοῦ ϑανάτου βασιλείοις μηδὲ συνεργεῖν ἐπὶ βοηϑείᾳ
5 τῶν αὐτόϑι ψυχῶν. 59 μόνῳ γὰρ αὐτῷ τοῦτ᾽ ἀτρεμὲς ἦν, ἐπεὶ καὶ
μόνῳ ἠνεῴχϑησαν »:πύλαι ϑανάτους, καὶ μόνον αὐτὸν »πυλωροὶ ἄδου
ἰδόντες ἔπτηξανς, αὐτός τε ὃ τὸ χράτος ἔχων τοῦ ϑανάτου, ὑπεκστὰς
τῶν βασιλείων ϑρόνων, ἅτε μόνον αὐτὸν ἐπιγνοὺς ξαυτοῦ κύριον,
ἐλάλησεν αὐτῷ ν»δεήσει καὶ ἱκετηρίᾳ μαλακῶςς, κατὰ τὰ δηλούμενα
10 ἐν τῷ Ἰὼβ περὶ τούτων. "I πλὴν ἀλλὰ τὴν ἀσεβῆ τοῦ τυράννου
χαταδυναστείαν τοσοῦτον ὁρῶν ἰσχύουσαν, ὡς μηδένα ἄλλον τολμᾶν d
τῶν κατ᾽ οὐρανὸν ἐν τοῖς αὐτόϑι χωρίοις συμπαρεῖναι αὐτῷ καὶ τῇ
τῶν αὐτόϑι ψυχῶν συνεργεῖν σωτηρίᾳ, εἰκότως φησὶν »orı ϑλῖψις
ἐγγύς, ὅτι οὐκ ἔστιν ὃ βοηϑῶνε, ἑνὸς μόνου τοῦ κἀκεῖσε βοηϑεῖν
15 αὐτῷ δυναμένου καταλελοιπότος αὐτόν, ὡς ἂν εἰς πάντας ἀνακηρυ-
χϑείη τὸ λαμπρὸν καὶ ἐξαίρετον τῆς ἰδίας αὐτοῦ προαιρέσεως τῆς τε
χατὰ πάντων νίκης.
τι Καὶ ἐπειδήπερ ὁ μόνος αὐτῷ βοηϑεῖν δυνάμενος οὐκ 5v αὐτῷ
τότε βοηϑός, εἰκότως ἀρχόμενος ἔλεγεν τὸ »ἠλὶ ἠλὶ λεμᾶ σαβαχϑανί,
20 τοῦτ᾽ ἔστιν ϑεέ μου ϑεέ μου, tva τί ἐγκατέλιπές με;« συλλαμβανομένῳ 503
μὲν οὖν χαὶ κυοφορουμένῳ͵ ὑπὸ τῆς ἁγίας παρϑένου τῷ δηλουμένῳ
ἡ πατρικὴ δύναμις συνῆν, ὅτε "πνεῦμα ἅγιον ἐπῆλϑεν τῇ παρϑένῳ,
»χαὶ δύναμις ὑφίστους ἐπεσχίασεν αὐτῇ, αὐτός τε ὁ πατὴρ τὸν γεν-
νώμενον, ὡς ὁ λόγος παρέστησεν, ἀπὸ τῆς γαστρὸς ἐξέσπασεν" ἀπο-
25 δυομένου δὲ παρὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάϑους πρὸς τὴν κατὰ τοῦ ϑανά-
του πάλην οὐχέτι βοηϑὸς αὐτῷ παρῆν. Ἰξτοῦτο γοῦν αὐτῷ μαρτυ-
ροῦντι πιστεύω" τὸ γὰρ »ἠλὶ ἠλὶ λεμᾶ σαβαχϑανίε εἰρημένον αὐτῷ b
ἐπὶ τοῦ σταυροῦ καὶ ὑπὸ τοῦ ψαλμοῦ προφητικῶς ἀναπεφωνημένον,
zal ort ϑλῖψις ἐγγύς, ὅτι οὐχ ἔστιν O βοηϑῶνς, τί ἕτερον ἐδήλου
30 7 ὅτι Oc μέγας ἀϑλητὴς τοῖς τοσούτοις ἀντιπάλοις προβεβλημένος
nV, ἀγωνοϑετοῦντος xci βραβεύοντος τοῖς γινομένοις τοῦ ἐπὶ πᾶσι
ϑεοῦ; ἔφορον o οὖν τῶν πραττομένων παρεκάλει τὸν πατέρα καὶ
πάρεδρον, D ἂν δεξιὸν ἀλείπτην, αὐτῷ «συμπαρεῖναι, ταύτῃ μάλιστα
ὅτε μηδ᾽ ὑπῆρχεν αὐτῷ βοηϑὸς ἕτερος ἢ μόνος εἷς ὁ βραβευτὴς τῶν
γινομένων. 15 διό φησιν εὐχόμενος" »μὴ ἀποστῇς ἀπ᾽ ἐμοῦ, ὅτι ϑλῖψις e
ἐγγύς, ὅτι οὐχ ἔστιν ὁ βοηϑῶνε. ὁρῶν δὲ ἐνϑέοις ὀμμασιν, ἔτι ἐπὶ

ζι)
οι

6 vgl. Hiob 38, 17 --- 7 vgl. Weish. Sal. 18, 15 — 9 Hiob 40, 22 — 13. 29.
35 Psal. 21, 11b—12a — 19. 27 Psal. 21, 2a; Matth. 27,46 — 2% vgl. Luk. 1, 35
— 24 vgl. Psal. 21, 108

26 πάλην mit ἡ aus ı von junger Hand P

Demonstr. evang. X Cap. 8, 68—77 485

τοῦ ἰκρίου προσηρτημένου αὐτῷ τοῦ σώματος, τὰς ἔξωϑεν ἀμφὶ τὸν
ἀέρα τοῦτον ἀσάρχους χαὶ ἀνϑρώποις ἀοράτους. δυνάμεις δίκην oio-
νῶν ὠμοβόρων τρύπον τε ϑηρίων περὶ αὐτὸν ἰλυσπωμένας, xal πρὸς
τὸ μέλλον ὅσον οὔπω νεκρὸν ἔσεσϑαι αὐτοῦ τὸ σῶμα πανταχόϑεν
τε συρρεούσας τὰς ἀρχὰς καὶ ἐξουσίας »τοῦ ἀέρος, τοῦ πνεύματος
τοῦ νῦν ἐνεργοῦντος ἐν τοῖς υἱοῖς τῆς ἀπειϑείαςς«, καὶ ἔτι τοὺς ἀμφὶ
τὴν γῆν δωπταμένους xa^ ὅλης τῆς τῶν ἀνϑρώποων οἰκουμένης
δαίμονας, εἰκὸς δ᾽ ὅτι xal τοὺς ὑποχϑονίους ἤδη καὶ τοὺς ἐν αὐτῷ
ταρτάρῳ ϑῆρας ἀγρίους xai φοβερούς, περὶ ὧν Ἡσαΐας πρὸς τὸν
ἐχπεπτωχότα τοῦ οὐρανοῦ ἑωσφόρον ἀποτεινόμενος ἔλεγεν 26 ἅδης
χάτωϑεν ἐπικράνϑη συναντήσας σοι, συνηγέρϑησᾶν σοι πάντες οἱ
γίγαντεςς, ταῦτα δὴ οὖν ἅπαντα συνορῶν ἔξωϑεν τὸ ἀνεσκολοπι-
σμένον σῶμα κυκλοῦντα καὶ παρασχευαζόμενα κατ᾽ αὐτοῦ, τὸ σύστημα
αὐτῶν διαγράφει φάσκων" »περιεκύκλοσάν ue μόσχοι πολλοί, ταῦροι
πίονες περιέσχον us‘ ἤνοιξαν ἐπ᾽ ἐμὲ τὸ στόμα αὐτῶν, ὡς λέων ὁ
ἁρπάζων καὶ ὠρυόμενοςς. Τ᾿ ψυχὴν γάρ, ὡς εἰκός, ἀνϑρωπείαν καὶ
τῇ τῶν πολλῶν παραπλησίαν πλέον δὲ οὐδὲν ἡγούμενοι εἶναι τὴν
τὸ σῶμα Ἰησοῦ κατασχηνοῦσαν, ἤνοιξαν τὸ στόμα οἱ προειρημένοι,
ὡς ὁμοίως ταῖς ἄλλαις τῶν ἀνϑρώπων ψυχαῖς καὶ αὐτὴν καταπιού-

, τ ” & 303 e crei ' [4 > - € ’ ς
20 uevor. ὅδιὸ φησιν »ἡνοίξαν ἐπ ἐμὲ τὸ OtOuc αὐτῶν, ὡς λέων O

ἁρπάζων καὶ ὠρυόμενοςκ«.

τὸ Οἷς ἑξῆς ἐπιλέγει" »ὡσεὶ ὕδωρ ἐξεχύϑηνε. ὅπερ αἰσϑητῶς μὲν
χαὶ xarà τὴν ἱστορίαν εἴποι ἄν τις πεπληρῶσϑαι, ὅτε »εἷς τῶν
στρατιωτῶνςε, κατὰ τὸν εὐαγγελιστὴν Ἰωάννην, τοῦ ἀμνοῦ τοῦ ϑεοῦ
»λόγχῃ τὴν πλευρὰν ἔνυξεν, καὶ ἐξῆλϑεν εὐϑὺς ὕδωρ καὶ αἷμας.
Τὸ πλὴν ἀλλὰ καὶ τὴν ὅλην τῆς πνευματικῆς φύσεως νέχρωσιν δηλοῦν
ἔρικεν δι’ ὧν φησιν᾽ νωσεὶ ὕδωρ ἐξεχύϑην xci διεσκορπίσϑη πάντα
τὰ ὀστᾶ μου, ἐγενήϑη ἡ καρδία μου ὡσεὶ κηρὸς τηχόμενος ἐν μέσῳ
τῆς κοιλίας μου. ἐξηράνϑη ὡς ootgaxov ἡ ἰσχύς μου, καὶ ἡ
γλῶσσά μου κεκόλληται τῷ λάρυγγί μους. Trí γὰρ ἂν ἄλλο ταῦτα
πάντα σημαίνοι ἢ νεκροῦ σώματος σύστασιν; ἐπιφέρει γοῦν εὐϑὺς
λέγων" »καὶ εἰς χοῦν ϑανάτου χατήγαγές μες. ταῦτα μὲν οὔπω γενό-

-5 Ephes. 2, 2 — 10 vgl. Jes. 14, 12 — Jes. 14, 9 — 14 Psal. 21, 13—14 —
20 Psal. 21, 14 — 22 Psal. 21,158 — 23 Joh. 19, 34 — 27 Psal. 21, 15—16a —
32 Psal. 21, 16b

9 δίχην Steph, ἢ xci P; vgl. S. 487, 7.19 3 ἰλυσπωμένας Steph, ἰλυ-
σπομένας P 4 nach σῶμα fehlt ein Wort wie τρεπομένας od. παρασχευαζομένας
(vgl. Z. 14) Hkl, σῶμα πανταχόϑεν [re] συρρεούσας, Kl S εἰχὸς δ᾽ ὕτι xai: und
natürlich auch | τοὺς! Steph., τὰ Ρ 18 xarà + (9) vor τὸ σῶμα Hkl 26 nvev-
ματικῆς P, σωματικῆς Hkl, vgl. Z. 31

904.

! 10

486 Eusebius

μενα προβλέπων, ὡς ἐγγὺς δὲ καὶ πλησίον ἤδη ἑστῶτα xci περικυ-
χλοῦντα αὐτὸν ἔλεγεν. 18 αὖὐϑις δὲ ἐπαναλαβὼν τὰ ἤδη προπεπραγ-
μένα εἰς τὴν τῶν μελλόντων συμβήσεσϑαι παραμυϑίαν, οἷα ὑπέμενεν
ἐπιβουλευϑεὶς διδασχει λέγων »οτι ἐχυχλωσαν μὲ χῦνες πολλοί,
συναγωγὴ πονηρευομένων περιέσχον us«, διὰ τούτων, oc εἰκός, δηλῶν
ὁμοῦ μὲν xci τοὺς στρατιώτας, ὁμοῦ δὲ καὶ τοὺς ἐκ περιτομῆς ἐπανα-
στάντας αὐτῷ. »οἷ« μὲν γὰρ »στρατιῶταις τοῦ Πιλάτου »παραλαβόντες
τὸν Ἰησοῦν εἰς τὸ πραιτώριον συνήγαγον ὕλην τὴν σπεῖραν ἐπ᾽
αὐτόν, καὶ ἐχδύσαντες αὐτὸν χλαμύδα κοχκίνην περιέϑηκαν αὐτῷ,
καὶ πλέξαντες στέφανον ἐξ ἀκανϑῶν ἐπέϑηχκαν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς
αὐτοῦ καὶ κάλαμον ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ, καὶ γονυπετήσαντες ἔμπροσϑεν
αὐτοῦ ἐνέπαιζον αὐτῷ λέγοντες" χαῖρε O βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων, καὶ
ἐμπτύσαντες εἰς αὐτὸν ἔλαβον τὸν κάλαμον, xci ἔτυπτον εἰς τὴν
χεφαλὴν αὐτοῦ. "xai ὅτε ἐνέπαιξαν αὐτῷ, ἐξέδυσαν αὐτὸν τὴν
χλαμύδα καὶ ἐνέδυσαν αὐτὸν τὰ ἱμάτια αὐτοῦ, καὶ ἀπήγαγον αὐτὸν
εἰς τὸ σταυρῶσαιςε, μονονουχὶ ἔργῳ πληροῦντες τὸ »ὅτι ἐχύχλωσάν
μὲ κύνες πολλοί, συναγωγὴ πονηρευομένων περιέσχον ut«, ἀλλὰ καὶ
τὸ νὥρυξαν χεῖράς μου καὶ πόδας μου, ἐξηρίϑμησαν πάντα τὰ ὀστᾷ
μους, καὶ ἔτι τὸ »αὐτοὶ de κατενόησαν καὶ ἐπεῖδόν uec, xal To »διεμε-
ροίσαντο τὰ ἱμάτιά μου ἑαυτοῖς, καὶ ἐπὶ τὸν ἱματισμόν μου ἔβαλον
κλῆρονς αὖϑις ἐπληροῦτο, ὅτε ἥλοις αὐτοῦ τὰς χεῖρας καὶ τοὺς πόδας
τῷ σταυρῷ χατέπειραν, xci ὁπηνίκα τὰ ἱμάτια αὐτοῦ λαβόντες διε-
μερίσαντο ἑαυτοῖς: 89ὃ γοῦν Ἰωάννης ἱστορεῖ λέγων" νοἱ οὖν στρα-
τιῶται, ὅτε ἐσταύρωσαν τὸν Ἰησοῦν, ἔλαβον τὰ ἱμάτια αὐτοῦ, καὶ
ἐποίησαν τέσσαρα. μέρη, ἑκάστῳ στρατιώτῃ μέρος«. «τὸν χιτῶνας
δέ, ὅτι »ἄραφοςς ἦν, »ἐκ τῶν ἄνωϑεν ὑφαντὸς δι᾿ ὅλου, εἶπον πρὸς
ἀλλήλους" μὴ σχίσωμεν αὐτόν, ἀλλὰ λάχωμεν περὶ αὐτοῦ τίνος ἔσται,
ἵνα πληρωθῇ ἡ γραφὴ ἡ λέγουσα, διεμερίσαντο τὰ ἱμάτιά μου ἕαυ-
τοῖς, καὶ ἐπὶ τὸν ἱματισμόν μου ἔβαλον κλῆρονε. οἱ μὲν οὖν órQa-
τιῶται ταῦτα ἐποίουν. 8) χαὶ ὁ Ματϑαῖος δὲ τοῖς γεγενημένοις τοῦ-
τον τὸν τρόπον μαρτυρεῖ λέγων" »σταυρώσαντες δὲ αὐτὸν διεμερί-
σαντο τὰ ἱμάτια αὐτοῦ βαλόντες κλῆρον, ἵνα πληρωϑῇ τὸ ῥηϑὲν
διὰ τοῦ προφήτου" διεμερίσαντο τὰ ἱμάτιά μου ἑαυτοῖς, καὶ ἐπὶ τὸν
ἱματισμόν μου ἔβαλον κλῆρον, καὶ καϑήμενοι ἐτήρουν αὐτόνε.

4. 16 Psal. 21, 17 — 7 Matth. 27, 27—31 — 16 Psal. 21, 17a — 18 Psal.
21, 175—182 — 19 Psal. 21, 180 — Psal. 21, 19 — 211f vgl. Euseb. Ecl. proph.
1113 (S. 87, 1f) — 23 Joh. 19, 23—24 — 31 Matth. 27, 35—36

5 tixóc Steph., εἰχῶς P 8 εἰς scheint ausradiert vor τὸν Ἰησοῦν P 15 αὐὖ-
τὸν steht am Rande in P

Demonstr. evang. X Cap. 8, 77—S7 487

82 Kuveg δὲ ἦσαν κυχλοῦντες αὐτὸν xci »συναγωγὴ πονηρεῦομέ-
vov«, οἱ ἐκ περιτομῆς ἄρχοντες τῶν Ἰουδαίων, οἵ τε γραμματεῖς καὶ
οἱ ἀρχιερεῖς, καὶ oi Φαρισαῖοι, οἱ xci τὸ πᾶν ἀνασείσαντες πλῆϑος
ἐξαιτήσασϑαι τὸ αἷμα αὐτοῦ καϑ' ἑαυτῶν καὶ κατὰ τῶν ἰδίων
τέκνων. $5 σαφῶς γοῦν 6 Ἡσαΐας κύνας αὐτοὺς ἀποκαλεῖ φάσκων"
πάντες »κύνες ἐνεοίς, οὐ δυνάμενοι »ὑλαχτεῖνςκ. δέον γὰρ αὐτούς,
εἰ καὶ μὴ ποιμένων τρόπον ἀνειλήφεσαν, ἀλλὰ δίκην γοῦν ἀγαϑῶν
κυνῶν τὴν τοῦ δεσπότου λογικὴν ποίμνην καὶ »τὰ πρόβατα τοῦ οἴχου
᾿Ισραὴλ« φυλάττοντας ἐπιστημονικῶς »0Aaxttlpv«, σαίνοντας μὲν καὶ
ἐπιγινώσκοντας τὸν ἑαυτῶν δεσπότην καὶ ἀρχιποίμενα πάσῃ TE φυ-
λακῇ τὴν πεπιστευμένην αὐτοῖς ποίμνην φρουροῦντας, ὑλακτεῖν δέ,
εἰ ἄρα. ., κατὰ τῶν ἔξωϑεν ἐπιβουλευόντων τῇ ποίμνῃ οἱ ὃ
κυνῶν τρόπον ἐνεῶν ὡς ἀληϑῶς xoi μεμηνότων τοὺς ὑλαγμοὺς
ἔφερον, τὰ πρόβατα τοῦ ποιμένος ἐξαγριοῦντες, ὥστε εἰχότως αὑτοῖς
ἁρμόζειν τὸ νυπεριεκύχλωσάν μὲ κύνες πολλοί, συναγωγὴ πονηρεῦο-
μένων περιέσχον us. 8: καὶ πᾶντες δὲ οἱ εἰς δεῦρο τὸν ὅμοιον
τρόπον ἐχείνοις διαπραττόμενοι ἐν τῷ βλασφημεῖν καὶ ὑλακτεῖν τὸν
Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ οὐχ (Gv) ἀλλότριοι ἐκείνων λογισϑεῖεν. ἀλλὰ καὶ
οἱ δίκην τῶν τότε ἀσεβούντων στρατιωτῶν »ἀνασταυροῦντες τὸν
υἱὸν τοῦ ϑεοῦ καὶ παραδειγματίξοντες-« οὐκ ἂν τῆς ἐκείνων μακρὰν
γένοιντο διαϑέσεως. 85 πάντες οὖν εἰσέτι καὶ νῦν οἱ τὸ σῶμα τοῦ
Χριστοῦ, τοῦτ᾽ ἔστιν τὴν ἐκκλησίαν, λωβώμενοι, χεῖρας αὐτοῦ καὶ
πόδας καὶ προσέτι τὰ ὀστέα διαχειρίζονται, & γε πάντες »ἕν σῶμά
ἐσμεν ἐν Χριστῷ, ὁ δὲ καϑ᾽ εἷς ἀλλήλων μέλης, καὶ οὐκ ἂν εἴποι
»ἡ κεφαλὴ τοῖς ποσίν, χρείαν ὑμῶν οὐκ ἔχως, ὡς οὐδὲ ταῖς χερσὶν oi
ὀφϑαλμοί. S9xarà γοῦν τοὺς καιροὺς τῶν διωγμῶν & ποτέ τινα
κατὰ τῶν μελῶν τοῦ Χριστοῦ πρὸς τῶν ἐχϑρῶν καὶ πολεμίων ἐνερ-
γοῖτο, εἴποι ἂν καὶ περὶ αὐτῶν οὐκ ἀκαίρως τὸ »ὥρυξαν χεῖράς μου
xai πόδας μου, ἐξηρίϑμησαν πάντα τὰ ὀστᾷ μου" αὐτοὶ δὲ κατενό-
σαν καὶ ἐπεῖδόν wer. Store δὲ καὶ διαμερίζονται τὰ ἱμάτια
αὐτοῦ ἕαυτοῖς, καὶ ἐπὶ τὸν ἱματισμὸν αὐτοῦ βάλλουσι κλῆρον,
ὅτε τὸν τοῦ λόγου χύσμον, ἤτοι τὰς λέξεις τῶν ϑείων γραφῶν, ἄλ-
λοτε ἄλλως ἕχαστος διαφϑείρων ἐπισπᾶται, καὶ ὅτε τὰς περὶ αὐτοῦ

1 vgl. Psal 21, 174 — vgl. Justin. Dial. c. Tryph. 104 (Migne 6, 720 B) —
4 vgl. Matth. 27, 20. 25 — — 6.9.13 vgl. Jes. 56, 10 — 8 vgl. Matth. 15, 24 —
10 vgl. I Petr. 5, 4 — 15 Psal. 21,17 — 19 Hebr. 6,6 — 21f vgl. Kol. 1, 24 —
93 Róm. 12, 5 — 25 I Kor. 12, 21 — 28 Psal. las — 30 vgl. Psal. 21, 19

12 etwa δέον + Hkl 14 ἐξέφερον Hkl 15 sonst ἐχύχλωσαν 18 àv +
Steph. 22 τουτέστιν P | λωβώμενοι Steph., λαβώμενοι P 28 αὐτῶν Kl, αὐτὸν P

506

488 Eusebius

δόξας διαστρόφοις διδασκαλίαις ἀπολαμβάνουσιν, ὁποῖα σύνηϑες τοῖς
ἀϑέοις αἱρεσιώταις ποιεῖν.

Ἐπὶ πᾶσι τούτοις πρὸς τὸν ἑαυτοῦ ϑεὸν καὶ κύριον καὶ πατέρα
τὴν εὐχὴν ἀποτείνας ἐπιφέρει λέγων" »σὺ δέ, κύριε, μὴ μακρύνῃς τὴν
βοήϑειάν μους. os γὰρ εἰς βραχὺ καταλειφϑεὶς πρὸς τὴν τοῦ
ἀγῶνος ἐπίδειξιν, καὶ μόνος δίχα βοηϑοῦ πρὸς τὸν ϑάνατον anodv-
σάμενος, εὖ εἰδὼς τὴν βοήϑειαν τὴν παρὰ τοῦ πατρὸς οὐχ ἄλλως
αὐτῷ γενήσεσϑαι ἢ διὰ τῆς ἐκ νεχρῶν ἀναστάσεως, εἰκότως ἐπὶ τοῦ
παρόντος εὔχεται διεξόδου τυχεῖν τῆς τῶν ἀντιπάλων παρατάξεως.
διό φησιν" »σὺ δέ, κύριε, μὴ μακρύνῃς τὴν βοήϑειάν μου, εἰς τὴν ἀν-
τίληψίν μου πρόσχεςς. 89 διὰ γὰρ τῆ(ς) σῆς βοηϑείας ἡ νἀντί-
ληψίςς μοι γενήσεται, δι᾿ ἣν ἀντίληψιν ὁ πᾶς εἰχότως προγέγραπται
ψαλμὸς ὑπὲρ τῆς ἀντιλήψεως τῆς ἑωϑινῆςς. »εἰς τὴ» ἀντίληψιν
τοιγαροῦν »πρόσχεςς, παρέχον μοι τὴν ὅσον οὔπω κατὰ τὴν ἕω
τῆς Ex νεκρῶν ἀναστάσεως ἀντίληψιν, ἧς ἐλπίζω τεύξεσϑαι, ἐπάν.
μὴ μαχρύνας μου αὐτήν, νῥύσῃ ἀπὸ ῥομφαίας τὴν ψυχήν μοῦ, cl
&x χειρὸς κυνὸς τὴν μονογενῆ μους, ἐπάν »σώσῃς μὲ ἐκ στόματος
λέοντος, cl ἀπὸ κεράτων μονοχερώτοων τὴν ταπείνωσίν uov«. 59 δι᾿
ὧν ἡγοῦμαι, αὐτὸν τὰς χαταχϑονίους αἰνίττεσϑαι δυνάμεις (ὧν οὐ
xa^ ἡμᾶς ἂν εἴη τὸ εἶδος διαστείλασϑαι καὶ διελεῖν), ὅπως ἡ μέν
τις αὐτῶν "ῥομφαίας οὖσα ἀνετείνετο κατὰ τῆς ψυχῆς τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν, ἡ δέ τις »xvor« οὖσα ϑανάτῳ τὴν ϑανατηφόρον χεῖρα πρου-
βάλλετο εἰς τὸ χαϑάψασϑαι αὐτῆς (91: διό φησιν νῥῦσαι ἀπὸ dou-
φαίας τὴν ψυχήν μου, καὶ ἐκ χειρὸς κυνὸς τὴν μονογενῆ μους), ἄλλη
δέ τις πονηρὰ xai τῶν ἐκεῖσε ϑηρίων ἡγουμένη δύναμις, »A£ov«
προσαγορευομένη, τὸ πλατὺ καὶ ἀχανὲς τοῦ ϑανάτου στόμα διανοί-
ξασα, μετὰ τῶν ἄλλων τῶν εἰς ἄδου κατιόντων χαὶ τὴν αὐτοῦ
φυχὴν καταπιεῖν ὥρμητο, ὥσπερ οὖν πάλαι πρότερον »κατέπιεν ὃ
ϑάνατος ἰσχύσαςς, οὐχ ἕτερος ὧν τοῦ ἐνταῦϑα λέοντος τοῦ τὸ στόμα
κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἀνεῴξαντος, ἀφ᾽ οὗ καὶ αὐτοῦ σωϑῆναι τὸν
πατέρα παρακαλεῖ λέγων" »σῶσόν μὲ ἐκ στόματος λέοντος«. 53 εἶεν

4 Psal. 21, 204 --- 10f Psal. 21, 20 — 18 Psal. 21, 1 — Psal. 21, 20» —
16 Psal. 21, 20. 21—22 — 21f vgl. Psal. 21,21 — 23 Psal. 21,21 — 25f vgl.
Psal. 21, 22 — 28 vgl. I Petr. 5, 8 — Jes. 25, 8 — 31 Psal. 21, 228

1 ἀπολαμβάνουσι corrupt? dnoAwßwcı(?) Hkl vgl. S. 487, 22 2 in eioe-
σιώταις steht eic auf Rasur in P 8 γενήσεσθαι Steph., γεγενῆσϑαι P 18 urspr.
ὑπὲρ τῆς ξωϑινῆς ἀντιλήψεως, aber durch β΄ u. «' geändert, P 15 τεύξεσθαι Steph.,
τεύξασϑαι P 20 xa9^ ἡμᾶς: nach unseren (irdischen) Verhältnissen | τὸ εἶδος
Hkl, zart’ εἶδος P 22 9avávov Hkl, vgl. S. 489, 11

€

507

Demonstr. evang. X Cap. 8, 87—96 489

δ᾽ ἂν καὶ ἄλλαι τινὲς πονηραὶ καὶ ϑεομάχοι δυνάμεις τῷ uono-
κέρωτι τοῦ ϑεοῦ ἀντιπράττουσαι xal ἀντιπαρεξά yeu αὐτὸν ἐπιχειροῦ-
σαι, ἀφ᾽ ὧν καὶ αὐτῶν ὁ τοῦ ϑεοῦ μονόκερος, αὐτὸς ὁ κύριος
ἡμῶν, μόνον τὸν πατέρα κέρας ἔχων, τὴν ἑαυτοῦ ταπείνωσιν ῥδυσϑῆ-
ναι ἀξιοῖ, λέγων" »καὶ ἀπὸ κεράτων μονοκερώτων τὴν ταπείνωσίν uov«.
δ ποίαν δὲ ταπείνωσιν ἢ ταύτην αὐτήν, xa$ ἣν »iv μορφῇ ϑεοῦ ὑπάρ-
qOv« ἐταπείνωσεν ἑαυτὸν καὶ »ἐκένωσενς, »γενόμενος ὑπήκοος μέχρι
ϑανάτου, ϑανάτου δὲ σταυροῦς; ἀλλὰ γὰρ ἐπὶ τοσοῦτον κατελϑὼν καὶ
μέχρι τούτου φϑάσας, λέγω δὴ μέχρι τῆς ἐν τῷ ἄδῃ »δομφαίαςς, καὶ τῆς
»χειρὸςς τοῦ αὐτόϑι λεγομένου »xvrvoc« (ὅϑεν καὶ παῖδας Ἑλλήνων
εἰκὸς τοιοῦτόν τινα, παρακούσαντας, κύνα ϑανάτου καὶ τοῦτον τρικχέ-
φαλον ἀναζωγραφεῖνὶ καὶ μέχρι δὲ τῶν φαρύγγων τοῦ προδεδηλωμένου
»Acovroc« ἐλϑών, καὶ »τὴν ταπείνωσιν« αὐτοῦ τοῖς ἀντιπάλοις καὶ
ϑεομάχοις μονοκέρωσιν ὑποστρώσας, xai ἐπὶ τοῦτό γε τέλος τὴν
πᾶσαν οἰχονομίαν τῆς ἑαυτοῦ κενώσεώς τε καὶ ταπεινώσεως στήσας,
κἄπειτα εὐξάμενος ἤδη λοιπὸν τυχεῖν τῆς βοηϑείας καὶ τῆς παρὰ
τοῦ πατρὸς ἀντιλήψεως, ἐπιλέγει: »σὺ δέ, κύριε, μὴ μακρύνῃς τὴν
βοήϑειάν μου, εἰς τὴν ἀντίληψίν μου πρόσχες«. 53" καὶ τοῦτ᾽ εἰπὼν
οὐχ εἰς μακρὸν ἐπηκόου τοῦ πατρὸς τυγχάνει, μὴ μαχρυνϑέντος μηδὲ
τὸ βραχύτατον ὑπερϑεμένου, αὐτοῖς δὲ ἔργοις μονονουχὶ φήσαντος
αὐτῷ »£TL λαλοῦντός σους, ἐρῶ, εἰδοὺ πάρειμικ.

Καὶ δὴ τοῦτ᾽ αἰσϑόμενος, τῆς τε πατρικῆς βοηϑείας, καϑάπερ
ηὔξατο, τυχών, ἐντεῦϑεν λοιπὸν ἀπάρχεται τοῦ ἐπινιχίου ὕμνου,
»ὑπὲρ τῆς ἑωϑιενῆς ἀντιλήψεως τὸν ψαλμὸν ποιούμενος, ἐν οἷς φησι"
"διηγήσομαι τὸ ὀνομά σου τοῖς ἀδελφοῖς μου, ἐν μέσῳ ἐκκλησίας
ὑμνήσω σες. 55 πρώτοις μὲν οὖν τοῖς ἑαυτοῦ μαϑηταῖς χαὶ ἀποστό-
λοις ἐπαγγέλλεται τὰ τῆς ἐπ᾿ αὐτῷ χαρᾶς xa ἀγαλλιάσεως εὐαγγε-
λίσεσϑαι, ἀδελφοὺς αὐτοὺς ὀνομάζων" 96 οἷς ἀχόλουϑα χαὶ ὁ δίατϑαῖος
διδάσχει λέγων" ν»χκαὶ ἰδοὺ ὃ Imooüs ἀπήντησεν αὐταῖς« (δηλονότι ταῖς
ἀμφὶ τὴν Μαγδαληνὴν Meoiev) "λέγων, χαίρετε" αἱ δὲ ᾿προσελϑοῦσαι
ἐκράτησαν αὐτοῦ τοὺς πόδας καὶ προσεχύνησαν αὐτῷ. τότε λέγει
αὐταῖς ὁ Ἰησοῦς, μὴ φοβεῖσϑε, ὑπάγετε ἀπαγγείλατε τοῖς ἀδελφοῖς

1f vgl. Num. 24, 8 — 5 Psal. 21, 22b — 6 vgl. Phil. 2, 6-8 — 9f vgl.
Psal. 21, 21 — 13 vgl. Psal. 21, 22 — 16. 17 Psal. 21,20 — 21 Jes.58,9 —
94 Psal.21,1 — 25 Psal. 21, 23 — 29 Matth. 28, 9—10

1ff vgl. S. 410, 11 ff. 2 ob αὐτῷ Hkl 11 nach zuva Yavdrov fehlt wohl
ein Infinitiv wie νομίζειν Hkl 14 τέλος Steph. τέλους P 18 eis τὴν ἀντίλη-
wiv μου steht am Rande in P 97f εὐαγγελίσεσϑαι Steph. εὐαγγελίσασϑαι P
32 urspr. φοβεῖσϑαι P

490 Eusebius

μου, ἵνα ἀπέλϑωσιν εἰς τὴν Γαλιλαίαν, κἀκεῖ με ὀψονταις. 91 ὃ
Ἰωάννης δὲ μετὰ τὴν ἐχ νεχρῶν ἀνάστασιν εἰσάγει καὶ αὐτὸς τὸν
Ἰησοῦν λέγοντα πρὸς τὴν Μαριάμ" "μή μου ἅπτου: οὔπω γὰρ’ ἀνα-
βέβηκα πρὸς τὸν πατέρα μου" πορεύου δὲ πρὸς τοὺς ἀδελφούς μου
καὶ εἶπον αὑτοῖς, ἀναβαίνω πρὸς τὸν πατέρα μου καὶ πατέρα ὑμῶν,
καὶ ϑεόν “μου καὶ ϑεὸν Oucv«. 58 πρώτοις “μὲν οὖν τοῖς ἀποστόλοις
αὐτοῦ, οὺς ἰδίους ἀδελφοὺς ὀνομάζει, τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς διηγή-
σεσϑαί φησι μετὰ δὲ ἐχείνους τάξει καὶ ἀκολουϑίᾳ τὴν xa ὅλης
τῆς οἰχουμένης ἐπὶ τῷ ὀνόματι αὐτοῦ συστᾶσαν ἐκκλησίαν διδάξειν
τὸν πατρικὸν ὕμνον ἐπαγγέ(λ)λεται. 99 ὥσπερ γὰρ εἴ τις ἐν μέσῳ
μαϑητῶν διεξοδεύοι λόγους ἐπὶ σοφίᾳ διαπρέπων διδάσκαλος ὑπὲρ
τοῦ χἀκχείνους ἀχούσαντας προσυπαχοῦσαι, τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ
αὐτὸς »ἐν μέσῳ ἐκκλησίαςς, φησίν, νὑμνήσω σες, ὑπὲρ τοῦ μαϑοῦσαν
τὴν ἐκκλησίαν καὶ ἀκούσασαν παρ᾽ αὐτοῦ, ὃν προσήχει τρόπον, [καὶ]
μηχκέϑ᾽ ὡς τὸ πρὶν τοὺς δαίμονας ἀλλ᾽ αὐτὸν μόνον τὸν πάντων
ϑεὸν διὰ τοῦ καταγγείλαντος αὐτὸν ἀνυμνεῖν. 100 ταῦτα πράξειν
ὑποσχόμενος σφόδρα ἀχολούϑως ἐντεῦϑεν ἤδη προστάττει τῇ ἐχκλη-
σίᾳ καὶ τοῖς αὐτοῦ ἀδελφοῖς ὑμνεῖν τὸν πατέρα. διό φησιν" »oi
φοβούμενοι τὸν κύριον, αἰνέσατε αὐτόν" ἅπαν τὸ σπέρμα Ἰακώβ, do-
ξάσατε αὐτόν«, 191 χαὶ »γφοβηϑήτωσαν ἀπ᾿ αὐτοῦ ἅπαν τὸ σπέρμα Io-
ραήλ. ὅτι οὐκ ἐξουδένωσεν οὐδὲ προσώχϑισε τῇ δεήσει τοῦ πτωχοῦ,
οὐδὲ ἀπέστρεψεν τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἀπ᾽ ἐμοῦ, καὶ ἐν τῷ κεκραγέναι
μὲ πρὸς αὐτὸν εἰσήκουσέ μους, δι’ ὧν σαφῶς παρέστησεν τῶν zQoo-
νομασμένων χκαχῶν τὴν ἀπαλλαγήν. 102 εἰ γὰρ »ἐν τῷ κεχραγέναι
πρὸς αὐτὸν εἰσήκουσεν αὐτοῦ, ηὔξατο δὲ ῥυσϑῆναι »ἀπὸς μὲν ῥομ-
φαίας τὴν ψυχὴνε αὐτοῦ, »ἐχε δὲ »κυνὸς τὴν μονογενῆς αὐτοῦ, καὶ
ἔτι »éx στόματος λέοντος καὶ ἀπὸ κεράτων μονοκερώτων τὴν τα-
πείνωσινε αὐτοῦ, ἀκόλουθόν ἐστι νοεῖν τούτων ἀπαλλαγὴν εὑρέσϑαι
τὸν φήσαντα, ὅτι μὴ »προσώχϑισεν«ς ὁ ϑεὸς »τῇ δεήσεις αὐτοῦ, μηδὲ
»τὸ πρόσωπον ἀπέστρεψενε ἀπ᾽ αὐτοῦ, ἀλλ᾽ »ἐν τῷ κεχραγέναις
»εἰσήχουσεν« αὐτοῦ. 1938 διὸ καὶ ὑπῆρξεν αὐτῷ, ῥυσϑέντι τῶν τοσού-
τῶν καὶ ἐκ τοῦ ϑανάτου διαφυγόντι, συνδιατρίβειν τοῖς ξαυτοῦ μα-
ϑηταῖς ὁμοῦ xci »ἀδελφοῖςς, xci ὑμνεῖν »iv μέσῳ ἐχκλησίαςς τὸν
πατέρα. τήρει δὲ πάλιν, ὡς »πτωχὸνε αὖϑις ἑαυτὸν ἀποχαλεῖ, συμ-

3 Joh. 20, 17 --- 18 Psal. 21, 23b — 18 Psal. 21, 24—25 — 24, 29. 80.
34 vgl. Psal. 21, 25 — 25—28 vgl. Psal. 21, 21—22 — 33 vgl. Psal. 21, 23

7f napa: Steph. διηγήσασϑαι P 14 «ci? < Steph. 20 ἀπ᾽ αὐτοῦ)
S. 472, 5 die gewöhnlichere Lesart αὐτὸν 27 ἔτι am Rande in P

509

Demonstr. evang. X Cap. 8, 96—109 491

φώνως ταῖς πρότερον παρατεϑείσαις προφητείαις, δι᾿ ὧν πένης xci
πτωχὸς ὠνομάζετο.

104422” ἐπεὶ καὶ τὴν ἀνάστασιν αὐτοῦ διὰ τούτων παρέστησεν,
αὖϑις πρὸς τὸν πατέρα ἐπιστρέφων τὸν λόγον, "παρὰ σοῦς, φησίν,
»0 ἔπαινός μου ἐν ἐκκλησίᾳ μεγάλῃς, τῆς ἐπ᾽ ὀνόματι αὐτοῦϊσυστά-
eus ἐξ ἐϑνῶν xao ὅλης τῆς οἰκουμένης ἐκκλησίας μνημονεύων, ἐν
ἢ ὃ περὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἔπαινος διὰ παντὸς ἄδεται »εύματι τοῦ
πατρὸς αὐτοῦ καὶ συνεργίᾳ. 195 διό φησι »παρὰ σοῦ O0 ἔπαινός μου
ἐν ἐκκλησίᾳ μεγάλῃ«. μεγάλη γὰρ ὡς ἀληϑῶς ἡ ἐχκλησία αὕτη ἐκ
παντὸς γένους ἀνϑρώπων συγχεχροτημένη, οὐδὲ συγκρίνεσθαι διὰ τὸ
σεμνὸν καὶ ὑπερφυὲς τοῦ βίου καὶ διὰ τὸ τῶν δογμάτων μέγεϑος
ἀξία τῷ Ἰουδαίων ἔϑνει καὶ τῇ τῶν ἐκ περιτομῆς συναγωγῇ. πάσῃ
πτωχείᾳ λόγου καὶ βίου xci φρονήματος καὶ τῆς ἄλλης περὶ ϑεοῦ
δόξης ἐσμικρυμένῃ. 199 εἶτ᾽ ἐπιλέγει" »τὰς εὐχάς μους τῷ κυρίῳ
»ἀποδώσω ἐνώπιον πάντων τῶν φοβουμένων αὐτόν« ("φοβουμένους
αὐτὸνς ἀποκαλῶν τὴν πρότερον ὀνομασϑεῖσαν ἐκκλησίαν μεγάλην),
οἷς ἔλεγεν" »οἱ φοβούμενοι τὸν κύριον, αἰνέσατε αὐτόν«. ποίας δὲ
εὐχὰς ἀποδώσειν φησὶν ἢ Gc ἐπηγγείλατο; ποίας δὲ ἐπηγγείλατο ἢ
ἐκείνας δι’ ὧν ἔφησεν" »διηγήσομαι τὸ ὀνομά σου τοῖς ἀδελφοῖς μου,
ἐν μέσῳ ἐχκλησίας ὑμνήσω σες; εὐχαὶ γάρ εἶσιν αἱ ἐπαγγελίαι, ἃς
ἐπαγγειλάμενος δώσειν »ἐν μέαῳ ἐκκλησίας ς διεβεβαιοῦτο.

107 Τούτοις ἑξῆς ἐπιλέγει" »φάγονται πένητες καὶ ἐμπλησϑήσον-
ται, καὶ αἰνέσουσι κύριον οἱ ἐχζητοῦντες αὐτόν" ζήσονται αἱ καρδίαι
αὐτῶν εἰς αἰῶνα αἰῶνος. μνησϑήσονται καὶ ἐπιστραφήσονται πρὸς
κύριον πάντα τὰ πέρατα τῆς γῆς, καὶ προσκυνήσουσιν ἐνώπιον αὐτοῦ
πᾶσαι αἱ πατριαὶ τῶν ἐϑνῶν" ὅτι τοῦ κυρίου ἡ βασιλεία, καὶ αὐτὸς
δεσπόζει τῶν ἐθϑνῶν.« 150) ὧν σφόδρα ἀκολούϑως τὰ μετὰ τὴν
ἀνάστασιν αὐτοῦ χατορϑώματα ἀναφωνεῖ, ἃ καὶ πεπλήρωται διὰ τῆς
ἐξ ἁπάντων τῶν ἐϑνῶν κλήσεως, διά τε τῆς ἐν τοῖς πέρασιν τῆς
οἰκουμένης ἀνϑρώπων ἐκλογῆς, ὧν αἱ ἐκβάσεις ὀφϑαλμοῖς ϑεωρού-
μεναι πάντων ἂν γένοιντο τῶν διὰ τοῦ ψαλμοῦ λεγομένων παρα-
στατικαί. 199 »γπένητες« δὲ πάλιν ἡμεῖς, οὺς κατὰ ϑεὸν πτωχεύοντας
ἐχτρέφων 0 σωτήριος λόγος τῷ νοητῷ καὶ λογικῷ ἄρτῳ, ταῖς ζοωο-
ποιοῖς τῶν ψυχῶν τροφαῖς, τὴν αἰώνιον ἡμῖν παρέχει ζωήν. διό
pnow ὁ ψαλμός" »φάγονται πένητες καὶ ἐμπλησϑήσονται, καὶ civé-
σουσιν κύριον οἱ ἐκζητοῦντες αὐτόν" ζήσονται αἱ καρδίαι αὐτῶν εἰς
αἰῶνα αἰῶνοςοκς.

1 vgl. Psal. 84,10 — 4.8 Psal.21,26a --- 14 Psal. 21,26 — 17 Psal. 21, 248
19 Psal. 21, 23 — 22 Psal. 21, 27—29 — 32 vgl. Psal. 21, 27 — - 88, 34 vgl.
Joh. 6, 32. 40 — 85 Psal. 21, 27

492 Eusebius

110 Καὶ ὁ ἐπίλογος δὲ τῆς ὅλης προφητείας, μετὰ πάντα ἐπι- 6
φέρων »ἀναγγελήσεται. τῷ κυρίῳ γενεὰ ἡ ἐρχομένη, καὶ ἀναγγελοῦσι
τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ λαῷ τῷ τεχϑησομένῳ, ὃν ἐποίησεν ὁ κύριοςς,
ἄντικρυς τὸν ἐξ ἐϑνῶν προϑεσπίξει λαόν, καὶ τὴν διὰ τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ συστᾶσαν ἐπὶ τῆς γῆς γενεάν. 113 Ta γὰρ ἂν
εἴη ὃ μετὰ ταῦτα τεχϑήσεσϑαι λεγόμενος τῷ ϑεῷ λαύς, πάλαι μὴ
ὧν μηδ᾽ ὑφεστὼς ἐν ἀνϑρώποις ὕστερον δὲ γεγονός; τίς TE ἡ μὴ
οὖσα τότε λεγομένη de ἐλεύσεσϑαι γενεά, εἰ μὴ αὕτη ἡ διὰ τοῦ 60-
τῆρος ἡμῶν ἐν παντὶ τῷ κόσμῳ συστᾶσα ἐκκλησία καὶ 0 νέος ἐξ
ἐθνῶν λαός, ἐφ᾽ ᾧ καὶ διὰ Ἡσαΐου τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον. Papst
κῶς ἀπεφϑέγξατο φῆσαν᾽ »τίς ἤκουσεν τοιαῦτα, xal τίς ἑώρακεν
οὕτως; εἰ ὥδινεν γῆ ἐν ἡμέρᾳ μιᾷ, καὶ εἰ ἐτέχϑη ἔϑνος εἰς anas«.

12 Ταῦτα μὲν οὖν ἡμεῖς, ἐφ᾽ ἕτερα συνελαύνοντος τοῦ καιροῦ,
διαδραμόντες ἀχροϑιγῶς διεξήλθομεν" ὅτῳ δ᾽ ἂν μέλῃ τῆς τοῦ 60-

5 τῆρος ἡμῶν παρακελεύσεως φήσαντος, »ἐρευνᾶτε τὰς γραφάς, ἐν αἷς

doxeite ζωὴν αἰώνιον ἔχειν" xci αὑταί εἰσιν αἱ μαρτυροῦσαι περὶ
ἐμοῦς, ἑκάστῃ λέξει τοῦ ψαλμοῦ τὸν νοῦν ἐμβαϑύνας, τὴν ἀκριβῆ
διάνοιαν ϑηρεύσαι ἂν τῆς ἐν τοῖς εἰρημένοις ἀληϑείας.

9 Psal. 21, 31 b—32 — 11 Jes. 66, 8 — 15 Joh. 5, 39

4 τὸν] urspr. τῶν, von später Hand o übergeschrieben in P 11 urspr.
wahrsch. ἀπεῳϑέγξαται, o auf Ras, P 14 μέλῃ Hkl μέλει P 15 mit φήσαν-
τος endet P(arisinus 469). Die Schlußworte sind von Fabricius aus
der Handschrift des Maurocordatus genommen

[Ὁ]
σι

DO
e

Bruchstücke aus Buch XV
1. Bruchstück

(A. Mai, Script. vet. nov. Coll. I 2 S. 173. — Cod. Ottob. 452, fol. 242v 42 , 2.12
von unten. Cod. Vat. 1154, fol. 3v)

Εὐσέβιος 6 Παμφίλου zal Ἱππόλυτος ὁ ἁγιώτατος ἐπίσκοπος Ῥώμης ἀπει-
χάζουσι τὴν προχειμένην τοῦ Ναβοχουδονόσορ ὕρασιν τῇ τοῦ φροφήτου Δανιὴλ
ὀπτασίᾳ. ἐπειδὴ διαφόρως τὴν προχειμένην ϑεωρίαν ἐξέλαβον οἱ ταύτην ἑρμηνεύ-
σαντες, ἀναγκαῖον ἐλογισάμην Εὐσεβίου τοῦ Καισαρείας τοῦ ἐπίκλην Παμφίλου
παραϑέσϑαι φωνὰς εἰρημένας ἐν πεντεκαιδεκάτῳ τόμῳ τῆς Εὐαγγελικῆς Ἀποδεί-

ξεως" οὗτος γὰρ πᾶσαν ἐκϑέμενος τὴν ὕρασιν οὕτως φησί"

Ἡγοῦμαι ταῦτα μηδὲν διαφέρειν τῆς τοῦ προφήτου ϑεωρίας.
Oc γὰρ ὃ προφήτης »ϑάλασσανς ἑώρα »utyGAgv«, οὕτως ὁ βασιλεὺς
"εἰκόνα πολλήνι. καὶ πάλιν ὡς ὁ προφήτης ioa »τέσσαρα ϑηρίας,
ἅπερ ἑρμηνεύων μετέβαλεν εἰς τέσσαρας βασιλείας, οὕτως o βασιλεὺς
[τὰς] διὰ τοῦ χρυσοῦ καὶ ἀργύρου καὶ χαλκοῦ καὶ σιδήρου. τέσσαρας
βασιλείας ἠνίττετο. xai αὖϑις ὡς ὃ προφήτης τῶν τοῦ ὑστάτου
ϑηρίου χεράτων δέκα διαίρεσιν ἑώρα, καὶ τρία κέρατα ὑφ᾽ ἑνὸς συν-
τριβόμενα, καὶ ὃ βασιλεὺς ὡσαύτως ἐπὶ τῶν τελευταίων τῆς εἰκόνος
"μέρος τι σιδηροῦν cl μέρος ὀστράκινονε ἐϑεώρει. καὶ ἐπὶ τούτοις
ὡς ὃ προφήτης μετὰ τὴν τῶν τεσσάρων βασιλειῶν ὅρασιν ἑώρα υἱὸν
ἀνϑρώπου τὴν κατὰ πάντων »&gynv« καὶ »ἐξουσίαν« καὶ » βασιλείαν.
παρειληφότα, οὕτως xci ὁ βασιλεὺς λίϑον συντρίβοντα τὴν εἰχόνα
πᾶσαν καὶ γινόμενον εἰς νῦρος μέγας καὶ πληροῦντα πᾶσαν τὴν γῆν.
ἄμφω δὲ ταῦτα ϑεωροῦσι περὶ τῆς κατὰ τὸν ἀνϑρώπινον βίον συ-
στάσεως. τὸν μὲν σύμπαντα βίον αἰνιγματωδῶς ὃ μὲν βασιλεὺς
οἷα εἰκόνα ὃ δὲ προφήτης οἷα ϑάλασσαν ἐδόχουν ὁρᾶν, καὶ εἰκό-
Tag’ ἔπρεπε γὰρ τῷ μὲν ἠπατημένῳ περὶ τὴν τοῦ βίου φαντα-

12 vgl. Dan. 7, 2 --- 19 vgl. Dan. 2, 31 — 13 vgl. Dan. 7,3 — 14 vgl. Dan.
7,17 — 15f Dan. 2, 32—33ff — 16f vgl. Dan. 7, 7—8 — 19 vgl. Dan. 2, 33 —
20 f vgl. Dan. 7, 26—27 — 22—27 vgl. Dan. 2, 34—35; vgl. Euseb. Ecl. proph.
IV 13 (S. 193, 26#); III 42 (S. 147, 288) — 27 vgl. Dan. 4, 17 #

8 τοῦ καισαρείας < V(at) 15 τὰς — Hkl 16 αἰἐνίττετο Ott. 24 περὶ
— V 94f εὐστάσεως Ott.

ro
Qt

494 Eusebius

σίαν βασιλεῖ xci τὴν τῶν αἰσϑητῶν oia χρωμάτων ὡραιότητα
ἐπὶ γραφῆς ἀνακειμένην ϑαυμάζοντι εἰχόνι μεγάλῃ τῶν πάντων ἀν-
ϑρώπων ἀπεικάζειν τὸν βίον, τὸν δὲ προφήτην τὸν πολὺν καὶ μέγαν
σάλον τοῦ βίου μεγάλῃ ϑαλάσσῃ παραβάλλειν, xai τῷ μὲν βασιλεῖ
τὰς παρὰ ἀνϑρώποις πολυτελεῖς νενομισμένας vA ac χρυσοῦ καὶ ἀργύρου
χαλκοῦ τε καὶ σιδήρου ϑαυμάζοντι τὰς κατὰ χρόνους ἐν τῷ βίῳ τῶν
ἀνϑρώποων ἐπικρατεῖς βασιλείας ταύταις ἀφομοιοῦν ταῖς ὕλαις, τῷ
δὲ προφήτῃ ἐν μορφαῖς ϑηρίων τὰς αὐτὰς βασιλείας καταλλήλως τῷ
τῆς ἀρχῆς τρόπῳ διαγράφεσϑαι. καὶ πάλιν τῷ μὲν βασιλεῖ μέγα ὡς
εἰχὸς ἐφ᾽ ἑαυτῷ φρονοῦντι καὶ ἀλαζονευομένῳ ἐπὶ τῇ τῶν προγό-
vor βασιλείᾳ ἡ τῶν πραγμάτων μεταβολὴ δείκνυται καὶ τῶν ἐπὶ γῆς
βασιλειῶν τὸ τέλος, εἰς καϑαίρεσιν τοῦ ἐν αὐτῷ τύφου καὶ εἰς τὸ
μηδὲν ἡγεῖσθαι βέβαιον τῶν ἐν ἀνϑρώποις ἢ μόνον τὸ ἐπὶ πάντων
τέλος τῆς τοῦ ϑεοῦ βασιλείας" ἔσεσϑαι γὰρ μετὰ τὴν πρώτην ᾿Ασσυ-

- , > A , e € x : ' Her ὃ , ' - II: - ' δ '
ρίων ἀρχὴν, ἣν 0 χρυσος ἡνίξατο, ὀευτέραν τὴν vov Περσῶν τῆν dıa

τοῦ ἀργύρου δεδηλωμένην: ἔπειτα τρίτην τὴν Μακεδόνων ἣν ὁ
χαλκὸς ἐσήμανε" ue9^ ἣν τετάρτην διαδέξεσϑαι τὴν Ῥωμαίων, κρα-
ταιοτέραν οὖσαν τῶν πρὸ αὐτῆς, δι᾿ ὃ καὶ σιδήρῳ παρεβάλλετο (εἴ-
ρητο γοῦν περὶ αὐτῆς" »καὶ βασιλεία τετάρτη ἔσται ἰσχυρὰ αἷς ὃ
σίδηρος" ὃν τρόπον ὁ σίδηρος λεπτύνει καὶ δαμάζει πάντα, οὕτως
πάντα λεπτυνεῖ χαὶ δαμάσει«)" καὶ μετὰ τὰς εἰρημένας ἁπάσας τὴν
τοῦ ϑεοῦ βασιλείαν διὰ τοῦ συντρίβοντος τὴν πᾶσαν εἰκόνα λίϑου
παρισταμένην. καὶ ὁ προφήτης δὲ τούτοις ἀκολούϑως τὴν ἐπὶ τέλει
τοῦ τῶν ὅλων ϑεοῦ βασιλείαν οὐ πρότερον ϑεωρεῖ, ἢ τὰς εἰρημένας
τέσσαρας δυναστείας διαγράψαι τῷ λόγῳ διὰ τῶν τεσσάρων ϑηρίων.
τούτων δὲ τῶν τεσσάρων βασιλειῶν μόνων καὶ οὐδὲ ἑτέρων ἡγοῦμαι
τὰς ὁράσεις καὶ τῷ βασιλεῖ καὶ τῷ προφήτῃ δεδεῖχϑαι διὰ τὸ ταύ-
ταις καταδουλωϑῆναι τὸ τῶν Ἰουδαίων ἔϑνος ἀπὸ τῶν τοῦ προφήτου
χρόνων.

1 vgl. Dan. 1, 108.2); 8,1(9); 4, 7f — 14 1 vgl. Dan. 2, 39—40 --- 19 Dan.
2, 40 --- 21 vgl. Dan. 2, 34 u. 44

3 vóv!- Ott. ὅ πολυτελεῖ V 9 πόλιν Ott. 11 μεταβολεῖ Ott. 13 τῶν
V, τὸν Ott. 18: τὸ ἐπὶ πάντων τέλος (τέλους Hkl) τῆς vov ϑεοῦ βασιλείας:
das bei dem Ende von allem entstehende Gottesreich 16 ἀργυρίου V 17 δια-

δέξεσϑαι V, διαδέξασϑαι Ott. τὴν Öwu. V, τῶν ῥωμ. Ott. 17: χραταιωτέ-
ocv Ott. 18 διὸ VOtt. 18—21 die Klammer von Kl 19 καὶ + vor περὲ
Ott. | ὁ - vor σίδηρος Ott. 25 τὸν λόγον Ott. 26 οὐδετέρων V 28 vov!

< Ott.

Bruchstück 1—4 495

2. Bruchstück
(A. Mai S. 185. — Cod. Ott. fol. 245v χη΄, Z. 7 von unten)

Εὐσεβίου Καισαρείας, δητοῦ προκειμένου, »φωνὴ κυρίου διακόπτοντος φλόγα
πυρός«. Διεκόπη μὲν ἐν τῇ Βαβυλῶνι ἡ φλὸξ τοῦ πυρὸς * * διακο-
πεῖσα τῷ προστάγματι τοῦ ϑεοῦ" ἐδέξατο .. ἐν αὐτῇ, ἡδίστην ἀνα-
πνοὴν καὶ ἀναψυχήν, ὥσπερ ἐν σχιᾷ τινι φυτῶν, ἐν εἰρηνικῇ κατα-
στάσει παρεχομένη τοῖς παισίν" ἐγένετο γάρ, φησί, νὠσεὶ πνεῦμα
δρόσου διασυρίζον«.

3. Bruchstück.
(A. Mai S. 204. — Cod. Ott. fol. 252r 9', Z. 6 von unten)

»Qael υἱὸς ἀνϑρώπου.. Εὐσεβίου Καισαρείας. Σαφῶς ἡγοῦμαι δηλοῦ-
σϑαι τὴν καϑόλου κρίσιν, ὅτε πάντες οἱ ἐξ αἰῶνος ἄνϑρωποι παρα-
στήσονται »τῷ βήματι τοῦ Χριστοῦς. μετὰ δὲ τὴν τῶν τετελευτηχό-
τῶν ἀναβίωσιν καὶ μετὰ τὴν κατὰ πάντων χρίσιν 0 ἑωραμένος τῷ
Δανιὴλ »vióc ἀνθρώπους ἐπιστήσεται ἐπὶ »νεφελῶνε, τὴν κατὰ x&r-
τῶν τῶν λαῶν καὶ φυλῶν ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἐξουσίαν vs καὶ βασι-
λείαν ἀγήρω καὶ ἀτελεύτητον παραληψόμενος, ὡς καὶ αὐτὸς ὃ σωτὴρ
ἡμῶν περὶ ἑαυτοῦ διδάσκει λέγων" »orav δὲ ἔλϑῃ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνϑρώ-
που ἐν τῇ δόξῃ αὐτοῦ καὶ πάντες οἱ ἄγγελοι μετ᾽ αὐτοῦ, τότε καϑίσει
ἐπὶ ϑρόνου δόξης αὐτοῦ καὶ συναχϑήσεται ἔμπροσϑεν αὐτοῦ πάντα
τὰ ἔϑνης, καὶ τὰ ἑξῆς. συνάδει γοῦν ταῦτα ταῖς ἐν χερσὶν μαρτυρίαις
τῆς τοῦ Δανιὴλ προφητείας, καϑ'᾽ ἣν λέλεκται" »χαὶ ἰδοὺ μετὰ τῶν
νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ cc υἱὸς ἀνϑρώπου ἐρχόμενος ἦν, καὶ ἕως τοῦ
παλαιοῦ τῶν ἡμερῶν ἔφϑασεν. καὶ προσηνέχϑη αὐτῷ καὶ ἐδόϑη αὐτῷ
χαὶ ἡ ἀρχὴ καὶ ἡ τιμὴ καὶ ἡ βασιλείας, καὶ τὰ finc.

4. Bruchstück
(A. Mai S. 205. — Cod. Ott. fol. 252v α΄, Z. 3 von oben)

»Αὐτῷ 2095 ἡ ἀρχή«. Εὐσεβίου. Οὐ μόνον δὲ τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνϑρώ-
που τὴν βασιλείαν ὃ προφήτης ϑεσπίζει ἀλλὰ καὶ πλείονα περὶ
ὧν φησί.

3 Psal. 8, 7 — 7 Dan. 3,50 — 11. 15 Dan. 7, 13 — vgl. Euseb. HE.
I 2, 948 (8. 26, 88), Ecl. proph. III 44 (S. 148, 27) — 13 Röm. 14, 10 — 1ὅ δ᾽ vgl.
Dan. 7, 14 — 18 Matth. 25, 31—32 — 22 Dan. 7, 13—14a — 28 Dan. 7, 14a

4 nach πυρὸς steht in Ott. etwa ὅλως | 4f διαχοπῆσα Ott. 5 τὸ προστ. Ott. |
nach ἐδέξατο + δὲ u. etwa δρόσον Hkl 6 ἀναψύχειν Ott. εἰρήνη κὴ Ott. 8 δια-
συρίζων Ott. 11 ssl υἱὸς àv99.-4- Mai 16 re Ott, τὴν Mai 18 ὅταν Ott., ὅτε
Mai 28 Αὐτῷ ἐδ. ἡ ἀρχή Mai | nur εὐσεβίου. οὐ μόνον δὲ τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀν-
ϑρώπου leserlich in Ott. | d& Ott, τὴν Mai | τοῦ < vor ἄνϑρ. Mai

σι

496 Eusebius

5. Bruchstück
(A. Mai S. 206. — Cod. Ott. fol. 252v x’, Z. 17 von unten)

»Kal παραλήψονται τὴν βασιλείαν«κ. Εὐσεβίου Καισαρείας. Συμβασι-
λεύοντες δηλαδὴ καὶ αὐτοὶ τῷ ϑεῷ. τίνες δ᾽ ἂν εἶεν οὗτοι ἢ οἱ
"κληρονόμοι τοῦ ϑεοῦ συγκλ ἡρονόμοι de Χριστοῦς; : οἷς καὶ ἐπήγγελται
τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν. βασιλείαν ἐπιστησομένην μετὰ TÉO-
σαρας βασιλείας τὰς τῷ προφήτῃ. ἑωραμένας, περὶ ὧν ὡς ἐν βραχέσιν
ἀρτίως διειλήφαμεν. Ξ ἐντεῦϑεν οἶμαι τὸν ἱερὸν ἀπόστολον Παῦλον
ὁρμᾶσϑαι, περὶ τῆς δευτέρας ἀφίξεως τοῦ Χριστοῦ γράφων τὰ τοιάδε"
»ὕτι αὐτὸς ὁ κύριος ἐν κελεύσματι, ἐν φωνῇ “ἀρχαγγέλου καὶ ἐν σάλ-
zıyyı ϑεοῦ καταβήσεται ἀπ᾽ οὐρανοῦς, καὶ τὰ ἑξῆς. ὁ δ᾽ αὐτὸς ἀπό-
στολος xci τὴν ὑστάτην τοῦ ἀντιχρίστου ἄφιξίν τε καὶ ἀπώλειαν
καὶ ἐπὶ ταύτῃ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἔνδοξον παρουσίαν ἀκολούϑως.
τῇ “προφητείᾳ παρίστησι λέγων" »μήτις ὑμᾶς ἐξ ξαπατήσει κατὰ μηδένα
τρόπον, ὅτι ἐὰν μὴ ἔλϑη U ἀποστασία πρῶτον καὶ ἀποχαλυφϑῇ ὁ
ἄνϑρωπος τῆς ἁμαρτίας, ὁ υἱὸς τῆς ἀπωλείας, ö ἀντιχείμενος καὶ
ὑπεραιρόμενος ἐπὶ πάντα λεγόμενα ϑεὸν ἢ σέβασμα ὥστε αὐτὸν εἰς
τὸν ναὸν τοῦ ϑεοῦ καϑίσαι, ἀποδεικνύντα ἑαυτὸν ὅτι ἐστὶ ϑεός. οὐ
μνημονεύετε, ὅτι ἔτι ὧν πρὸς ὑμᾶς ταῦτα ἔλεγον vuiv«, καὶ τὰ ἕξῆς.
τοσαῦτα καὶ ὁ ϑαυμάσιος ἀπόστολος ἐν τοῖς περὶ συντελείας τοῦ
βίου διεξῆλϑε λόγοις, τὰ διὰ τοῦ προφήτου Δανιὴλ περὶ τοῦ avrı-
χρίστου xci τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐνδόξου βασιλείας τεϑεσπισμένα
πιστούμενος.

6. Bruchstück
(Cod. Ott. fol. 252v xy’, Z. 10 von unten)

Τοῦ αὐτοῦ. Παραγινομένου λοιπὸν ἀπ᾽ οὐρανοῦ χριτοῦ τῶν χρι-
τῶν xci »rov βασιλέως τῶν βασιλέωνς, ὃς μεταστήσει πᾶσᾶν τὴν
τοῦ ἀντιχειμένου ἀρχὴν καὶ δύναμιν καὶ καταφλέξει πάντας, αἰονίῳ
πυρὶ κολάζων, τοῖς δὲ δούλοις αὐτοῦ xci τοῖς προφήταις καὶ μάρ-
τυσι χαὶ πᾶσι τοῖς φοβουμένοις αὐτὸν δώσει τὸ αἰώνιον βασίλειον,
τοῦτ᾽ ἔστιν, ἀτελεύτητον ἕξουσι τῶν ἀγαϑῶν ἀπόλαυσιν.

3 Dan. 7, 188 — 5 Röm. 8, 17 — 8 vgl. S. 494, 14ff — 10 I Thess. 4, 108
— 14 II Thess. 2, 3-5a — 27 vgl. Dan. 2, 37 — 28 vgl. Matth. 25, 41

3 Καὶ --- τὴν βασιλ. -ἰ- Mai 4 nach τῷ Yen" + vov ϑεοῦ Ott. 5 τοῦ < Ott.
6 ἐπιστήσομεν ἦν μετὰ Ott., ἐπιστησομένην τὴν μετὰ Mai, corr. Hkl 6f τεσσαρεῦ
Ott. 8 διηλείφαμεν Ott. 9 γράφοντα τὰ KIHkl 18 τε Ott., τὴν Mai 14 παρί-
στησει Ott. 16 μνημονεύεται Ott. 90 zai < Mai 27 ὃς <(?) Hkl

Excerpte aus Prokops Oktateucheommentar

zum ersten Male vollständig griechisch herausgegeben von E. Klostermann

(nach eod. Monac. gr. 358 s. XI — m; vgl. die lateinische Übersetzung — lat. vom
J. 1555 bei Migne, Patrologia graeca 87, 1,493 ff. 8608 8, 916ff., ebenda einige grie-
chische Bruchstücke aus der sog. Catena Lipsiensis oder Nicephori zum Oktateuch).

I) Prokop zu Gen. 49, 88 (= Eus. dem. ev. VIII, 1).

»ovóa, σὲ αἰνέσαισαν οἱ ἀδελφοί σους xoi τὰ ἑξῆς. (Ὁ) τοὺς προ-
τέρους μεμψάμενος υἱοὺς laxo oc διά τινα πλημμελήματα τῆς
μελλούσης προρρήσεως ἀναξίους γεγενημένους, Oc χρείττονι τῶν
ἀδελφῶν Ἰούδᾳ τάδε ϑεσπίζει. (6) ἐσχόπει γὰρ διὰ τίνος τῶν παίδων
ἡ περὶ τῶν ἐϑνῶν ἐπαγγελία προβήσεται, αὐτῷ τε καὶ τοῖς αὐτοῦ
πατράσιν ἐκ ϑεοῦ δεδομένη. (1|8ὺ ἐπὶ δὲ τὸν τέταρτον ἐλϑὼν τὸν
Ἰούδαν, ὁμοῦ μὲν τὸν φήσαντα αὐτῷ χρησμὸν »βασιλεῖς ἐκ τῆς ὀσφύος
σου ἐξελεύσονταις τέλος λήψεσϑαι ϑεσπίζει διὰ τῆς τούτου διαδοχῆς,
ἐξ οὗ καὶ τὸ βασιλικὸν γένος συνέστη" ὁμοῦ δὲ παρίστησι καὶ τὸν
περὶ τῆς τῶν ἐϑνῶν κλήσεως χρόνον, ἐξ αὐτοῦ δεικνὺς καὶ τόν, δι᾽
οὗπερ ἡ κλῆσις, Χριστόν, δι᾿ ὃν καὶ βασιλικῆς ἠξιώϑη παρὰ τοὺς
ἄλλους φυλῆς. (9) χαὶ ἀπὸ τῶν ωυσέως χρόνων ϑεοῦ προστάξει
κατὰ τὴν διάταξιν τῶν λοιπῶν ἡγεῖτο φυλῶν, ([9) καὶ ἐν τῷ ἐγκχαινι-
σμῷ τῆς σκηνῆς πρῶτοι τὰ δῶρα προσήνεγκαν, (Π)καὶ ἐν τῷ διαμερισμῷ
τῆς γῆς αἱ μὲν ἄλλαι φυλαὶ διὰ κλήρου, ἀκληροωτὶ δὲ αὕτη τὸ οἰχεῖον
μέρος κομίζεται, (1313)γχαὶ μετὰ τελευτὴν Ἰησοῦ ϑεὸς προσέταξεν ἐπὶ
τοὺς Χαναναίους ταύτην ἡγήσασϑαι, καὶ πανταχοῦ ταύτην ἡγουμένην
εὑρήσομεν. (1) εἰ γὰρ xci οἱ κριταὶ ἐκ διαφόρων ὡρμῶντο μερῶν,
ἀλλ᾽ οὖν χαϑόλου ἡ τοῦ Ἰούδα φυλὴ τοῦ παντὸς ἔϑνους ἡγεῖτο.
πολὺ δὲ μᾶλλον ἀπὸ τῆς τοῦ Δαβὶδ βασιλείας καὶ κάτω μέχρι τῆς
αἰχμαλωσίας τῆς εἰς Βαβυλῶνα καὶ μετὰ τὴν ἐπάνοδον. (1) καὶ ἐν
Παραλειπομέναις δὲ πρώτη γενεαλογεῖται. λείπεται δὴ οὖν τούτοις

7 Gen. 49, 8 — 13 Gen. 35, 11

18 χρηισμὸν m 17 Χριστὸν) + προσελεύσεσϑαι Hkl 18 μωσέως meorr

21 ἀχληρωτεὶ ταῦ, ἀχληρωτὶ meor. 22 μετὰ) + τὴν Cat. Nicephori
Eusebius VI. 39

fol. 154r

n2
ot

498 Eusebius

ἀχολούϑως καὶ ἐν τοῖς μετὰ ταῦτα χρόνοις τὴν αὐτὴν φυλὴν τῶν
λοιπῶν ἡγεῖσϑαι μέχρι τῆς τοῦ σωτῆρος ἐπιδημίας, εἰ xoi μὴ ϑείαν
ἔχομεν μέχρι ταύτης ἱστοροῦσαν γραφήν. EE λόγος γὰρ αὐτὴν τῶν
πασῶν ἡγεῖσϑαι φυλῶν μέχρι τὸ γένος ὑπὸ Ῥωμαίων δεδούλοωται.
C4 87) διὸ καὶ πᾶν τὸ ἔϑνος ἐξ αὐτῆς Ἰουδαῖοι προσαγορεύονται. ἀλλ᾽
οὐχ ἀπὸ τοῦ Ῥουβίμ, ὃς πρωτότοκος ἦν, καίτοι τῶν πρωτοτόκων
τιμωμένων κατὰ τὸν vóuor: οὐδὲ ἀπὸ (Tod) Λευΐ, πρεσβυτέρου ὄντος
καὶ ἱερωσύνῃ τετιμημένου, ἢ καὶ ἀπὸ τοῦ "Ἰωσήφ, ἄρξαντος Αἰγύπτου
καὶ τῶν ἀδελφῶν, καὶ τῶν ἐξ αὐτοῦ χρόνον ἐπὶ πλεῖστον ἡγησαμέ-
vov τῶν $' φυλῶν. διὰ τί δὲ μὴ ἀπὸ τοῦ Βενιαμίν, οὗπερ ἦν ἐν
τῷ κλήρῳ ἡ τοῦ παντὸς ἔϑνους μητρόπολις; ἀλλὰ γὰρ ἡ τοῦ Ἰούδα
φυλὴ ἄνωϑεν 5v ἀρχικὴ (16) | καὶ ἡγεῖτο πάντων, ἕως ἦσαν αὐτόνομοι,

κατὰ τὴν προφητείαν. ἤσαν δὲ μέχρι τῶν “Αὐγούστου χρόνων ἐλεύ-.

ϑεροι xai αὐτόνομοι, χαϑ' ὃν Χριστοῦ φανέντος τὸ ἔϑνος ἅπαν δε-
, o " = > , Om ET , tia \
δούλωται. οτὲ καὶ πρῶτος &A20(vA0c αὐτῶν Hooónc ἡγήσατο καὶ
»» € x > > - \
βασιλεὺς Avyovoroc, (599) ὁ καὶ τὴν ἀρχὴν ἐγχειρίσας αὐτῷ μετὰ καὶ
- , 44 2 2 , , ' , > ,
τῆς συγκλήτου, (i5) ἐξ Αντιπάτρου γέγονοτι τὸ γένος AoxaAovíivov
ἱεροδούλου ᾿Απόλλωνος καὶ Κυπρίνης ἐξ ᾿Δράβων μητρός. (P) οὗτος
γὰρ τὸν ἐκ διαδοχῆς τῶν ἀρχιερέων ὕστατον ἡγησάμενον Ὑρκανὸν
ἀνελὼν Ἰουδαίων ἀναγορεύεται βασιλεύς. (38) καὶ ἁπλῶς, Oc ἐπὶ τῆς
€ , > - » x 26 D > - πὶ 4 Ν ^
Ρωμαίων ἀρχῆς ἄλλοι μὲν ES aAAov ἐϑνῶν βασιλεῖς καὶ ἄρχοντες καὶ
στρατηγοὶ προχειρίζονται, Ῥωμαίων δὲ τὸ πᾶν ὠνόμασται κράτος,
οὕτως ἐπὶ τῶν Ἰουδαίων τὸ μὲν πᾶν κράτος τῆς Ἰούδα καϑόλου
ὑπῆρχε φυλῆς, οἱ δὲ κατὰ μέρος βασιλεῖς τε καὶ ἄρχοντες ἐξ ἄλλων
- > o > , » x
φυλῶν 209° Ore προὐβάλλοντο. (3) ἀλλ ἄνωϑεν λοιπὸν τὴν προ-
χειμένην ἐξετάσωμεν ῥῆσιν. El ἢ ὅτι γὰρ οὐχ εἰς τὸν υἱὸν τοῦ Ἰακὼβ
τὸν τέταρτον, ὅϑεν ἡ φυλὴ κατήγετο, τὰ τῆς παρούσης τείνει προ-
φητείας, ἐκ τοῦ τὸν Ἰακὼβ προειρηχέναι »ἀκούσατες τὰ »ἐπ᾽ ἐσχάτου
= - , - - " x x , ἘΠ j -
τῶν 7usQOv« γενησόμενα δῆλον᾽ ταῦτα δὲ πρὸς τὸν τότε ζῶντα πῶς
- 3. P . (99 277? DI DM Mu BEN Een: Ἔν 3 ,
τείνειν ἐδύνατο; (33) ἀλλ᾽ οὐδὲ ἐκεῖνον vov Iovóav 5veoav »οἱ ἀδελφοίς«
, ' s * » ' > - >
(τί γὰρ δὴ καὶ κατώρϑωσεν!) οὔτε μὴν αὐτῷ προσεκύνησαν. ἀλλ᾽,
- [f - A - 3 , € =
εἴπερ ἄρα, τοῦτο ἥρμοττεν εἰρῆσϑαι περὶ τοῦ Ἰωσήφ, o δὴ πρὸ τῆς
\ > 9 F ers)
προφητείας καὶ αὐτὸς ᾿Ιούδας zxQootxUrgotr. (?*) μεῖζον δὲ ἢ κατὰ
- > , ^ x x ^
τὸν πρῶτον Ἰούδαν xci τὸ »ἀναπεσὼν δὲ ἐκοιμήϑης ὡς A£ov«, xci
^ Ὁ 2 - ^
μάλιστα τὸ »toc ἂν ἔλϑῃ τὰ ἀποκείμενα αὐτῷ, καὶ αὐτὸς προσδοκία
, r \ , - - 3.
ἐθνῶνε τὸν χρόνον τῆς τοῦ προφητευομένου δηλοῖ παρουσίας.

28 Gen. 49, 1. 2 — 30 Gen. 49, 8 --- 32 vgl. Gen. 44, 18 --- 34 Gen. 49, 9
— 35 Gen. 49, 10

6 ῥουβὶμ meorr. δουβὴμ ταῦ 7 τοῦ Cat. Nicephori | ὄντος meorr. ὄντως m*

29 δὲ enimlat. 32 ἥρμοττεν) + @v Hkl 33 προσεκυνηήσεξξξ meorr.

fol.

Excerpte aus Prokops Oktateucheommentar 499

(26) πολλοὶ δὲ καὶ τοῦ παντὸς ἔϑνους γεγόνασιν ἄρχοντες, ovx ἐξ
Ἰούδα μόνου τοῦ πρώτου καταγόμενοι, (7-29) οἷον Ῥιωυσῆς, Ἰησοῦς,
Δεββῶρα καὶ οἱ ἐφεξῆς ἐγγύς που a ἔτεσιν, ὧν ἄλλας εἶπεν φυλὰς ἡ
γραφή, καὶ Σαοὺλ ὁ πρῶτος βασιλεύσας. καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ ἀπὸ τοῦ
Δαβὶδ οὐδὲ φ διήρκεσαν ἔτεσι μέχρι τῆς εἰς Βαβυλῶνα αἰχμαλωσίας,
οὐδὲ τοῦ παντὸς ἔϑνους βασιλεύοντες ἀλλ᾽ ἢ τριῶν οὐδ᾽ ὅλων τού-
vov φυλῶν" (30) ἄλλοι γὰρ ἦσαν οἱ τῶν φυλῶν τῶν πλειόνων ἡγού-
μενοι (ἢ γὰρ πᾶσα βασιλεία μετὰ τελευτὴν Σολομῶνος διήρηται).
(32) xci πάλιν μετὰ τὴν ἀπὸ Βαβυλῶνος | ἐπάνοδον αὖϑις ὑπὲρ τὰ 9
ἔτη μέχρι τῆς Χριστοῦ γενέσεως διετέλεσαν πολιτείᾳ χρώμενοι ἀρι-
στοχρατιχῇ, τῶν κατὰ χρόνους ἱερέων ἡγουμένων τοῦ ἔϑνους. ὥστε
πανταχόϑεν δῆλον, οὔτε ἐπὶ τὸν πρῶτον ἐχεῖνον Ἰούδαν οὔτε τοὺς
αὐτοῦ διαδόχους ἀναφέρεσϑαι. τὸ »οὐχ ἐκλείψει ἄρχον ἐξ Ἰούδας, ἀλλ᾽
ἐπ᾽ αὐτὴν ὅλην ος εἴρηται τὴν φυλήν, e) cos ἔλδγεν" οὐκ ἐκλείψει
ἄρχουσα ἡ τοῦ ᾿Ιούδα φυλὴ »ἕος οὗ ἔλϑῃ © ἀπόχειταις, (950 ὃς ἄρχειν
προσεδοχᾶτο τῶν ἐϑνῶν ἀπὸ τῆς τοῦ ϑεοῦ τοῖς περὶ τὸν ᾿Αβραὰμ
ὑποσχέσεως. (38) λεγέσϑω τοίνυν πρὸς ἅπασαν τὴν φυλὴν τὸ »σὲ αἰ-
νέσαισαν οἱ ἀδελφοί σους, προτετιμημένην τῶν ἄλλοων᾽ (39) ἣ κἂν πρέ-
ποι τῶν πολεμίων ἡγουμένῃ τὸ »ai χεῖρές σου ἐπὶ νώτου τῶν ἐχϑρῶν
σους, καὶ διὰ τὸ ἀρχικὸν »τὸ σκύμνος λέοντος Ἰούδας. (49) ἐφ᾽ ἡ
χαὶ σεμνυνόμενος ὁ προπάτωρ φησὶ τὸ »ἐκ βλαστοῦ, υἱέ μου, ἀνέβης
[ὅ ἐστιν ἐξ ἐμοῦ, ἅμα καὶ δεικνὺς τὸ ἐπιδοτικὸν καὶ di e» τὸ δὲ »&va-
πεσὼν ἐχοιμήϑης ὡς A£ov« διὰ τὸ ἀκατάπληχτον ἐκ τῶν ἐναντίων
[xal ἐν ἱδρύσει βασιλικῇ τῆς χληρονομίας ἀμετακίνητον. λέγεται ÓB κείμενος ὁ
λέων φοβερώτερος εἶναι, πλατύτερος φαινόμενος]. ὅϑεν ϑαυμάζει ἐχεῖνον
ὡς σπάνιόν τε καὶ δυσϑεώρητον τὸν μέλλοντα αὐτὴν ἀναστῆσαι τοῦ
οἱονεὶ ϑρόνου xci ἀρχικοῦ ἀξιώματος, (8) ov ἐφεξῆς δηλοῖ προσδοκίαν
»ἐϑνῶνκ« γενησόμενον. ὃς οὐ πρότερον φανήσεται ἐν ἀνϑρώποις ἢ
ἐκλιπεῖν ἄρχοντα zal ἡγούμενον" ὃς καὶ μεταστῆσαι τῆς ἀρχῆς προ-
φητεύεται τὴν Ἰούδα φυλήν᾽ (#) Χριστοῦ γὰρ γεννηϑέντος πᾶν ἄρχον
ἐν Ἰουδαίοις ἐπαύσατο, Ῥωμαίοις ὑποταγέντος τοῦ ἔϑνους (οὐ γὰρ
Ἰουδαίων, ἀλλ᾽ »ἐϑνῶνς ἔφησεν αὐτὸν προσδοκίαν). (46) ὅὃϑεν ὁ μα-
χάριος Λουχᾶς ἐπισημαινόμενος τοὺς χρόνους τῆς τῶν Ἰουδαϊκῶν
ἀρχόντων ἐκλείψεως τὴν ἀρχὴν τῆς Χριστοῦ διδασκαλίας ἱστορεῖ

13. 15. Gen. 49, 10 — 17. 19 Gen. 49, 8 — 20. 21. 22f Gen. 49,
28. 32 vgl. Gen. 49, 10

22 vgl. Gennadius, Cat. Nicephori I, 515 E? — 24 Diodor, Cat. Nicephori 1,516 B
3 eine meorr. 6 οὐχ 0. ταῦ, οὐδ᾽ 0. mi w. e. sch. 8 σολόμωνος m
16 ἀβρ. aus &ßo. meorr.? 18 xal m, corr. Kl 18f καὶ πρέπει Hkl 22 ἔστι

m*, y übergeschr. m! 29 μεταστήσειν (— Euseb)? Hkl
BE

fol. 155r

500 Eusebius

γεγονέναι »ἐν ἔτει πεντεχαιδεχάτῳ Τιβερίου Καίσαρος, ἡγεμονεύοντος
Ποντίου Πιλάτου τῆς lovóaíac«' καὶ ὃ ἅγιος δὲ Ματϑαῖος ὁμοίως
(5) φησί: »τοῦ δὲ Ἰησοῦ γεννηϑέντος ἐν Βηϑλεὲμ τῆς Ιουδαίας ἐν
ἡμέραις Ἡρῴδου τοῦ βασιλέως ἰδοὺ μάγοι ἀπὸ ἀνατολῶν παρεγένοντο
εἰς Ἱεροσόλυμας, Ót ὧν σαφῶς παρέστησε καὶ τῶν ἀλλοφύλων τὴν
χατ᾽ αὐτῶν ἀρχήν | καὶ τῶν ἐξ ἀνατολῆς ἀλλοφύλων ἐϑνῶν τὴν ὑπὸ
τοῦ ϑεοῦ κλῆσιν. (fS)vabra δὲ »ἐπ᾽ ἐσχάτους γέγονε τῶν ἡμερῶν
κατὰ τὴν προφητείαν, ἐσχάτας ἡμέρας σημαίνουσαν τὰ ἔσχατα τῆς
συστάσεως τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους. (43) ὅτε καὶ ἡ Χριστοῦ τῶν ἐϑνῶν
ἀνέσχεν ἀρχή" (60) ἐξ οὗ σεμνὸν οὐδὲν παρ᾽ Ἰουδαίοις, οὐ κατὰ προ-
φητείαν, οὐ καϑ᾽ ἱερωσύνην, οὐ κατὰ πολέμους, ἐδείκνυτο, Ῥωμαίοις
ἐξ ἐχείνου δουλεύουσιν. (5) ὅτε καὶ τὸ ἱερὸν σὺν ayıoreia τῇ κατ᾽
αὐτὸ τελουμένῃ πρώην ἐκλέλοιπεν, ὅτε καὶ ἦλϑε τῷ προφητευομένῳ
»τὰ ἀποχείμενα«. (9?) τίνα δὲ ταῦτα; τὸ »]ούδα, σὲ αἰνέσαισαν οἱ

, ne e >
5 ἀδελφοί σους xal τὰ Eins‘ ἃ καϑ' ἑτέραν. ἔννοιαν εἰς τὸν Χριστὸν

ἀναφέρεται, ὃς Ἰούδας χρηματίζει, ὥσπερ οὖν Ἰακώβ (φησὶ γὰρ ὁ προ-
φήτης" »Ἱακὼβ ὁ παῖς μοῦ, ἀντιλήψομαι αὐτοῦ: Ἰσραὴλ ὁ ἐκλεχτός
μου, προσεδέξατο αὐτὸν ἡ ψυχή μου" χρίσιν τοῖς ἔϑνεσιν ἐξοίσεις
(53) ἕως τοῦ »καὶ ἐπὶ τῷ ὀνόματι αὐτοῦ ἔϑνη ἐλπιοῦσιν«). (5:55) χρη-
ματίξει καὶ Δαβίδ, ὡς ἐν AN ψαλμῷ" »αὐτὸς ἐπικαλέσεταί ue" πατήρ
μου εἶ σύ, κἀγὼ πρωτότοκον ϑήσομαι αὐτὸν ὑψηλότερον παρὰ τοῖς
βασιλεῦσι τῆς γῆς, εἰς τὸν αἰῶνα ἑτοιμάσω αὐτῷ τὸ ἔλεός μους͵
(56) καὶ πάλιν »τὸ σπέρμα αὐτοῦ εἰς τὸν αἰῶνα μένει, καὶ 0 ϑρόνος
αὐτοῦ ὡς ὁ ἥλιος ἐναντίον μου καὶ ὡς ἡ σελήνη κατηρτισμένη εἰς
τὸν αἰῶνας (99) ἀκατάλληλα τῷ Δαβὶδ περὶ οὐ δοκεῖ λέγεσϑαι. (88) χρη-
ματίζει καὶ Σολομῶν, oc ἐν 0& φαλμῷ ἐπιγεγραμμένῳ »εἰς Zoro-
μῶνας, (ἢ σαφῶς δὲ περὶ Χριστοῦ περιέχοντι τὸ »κυριεύσει ἀπὸ
ϑαλάσσης ἕως ϑαλάσσης καὶ ἀπὸ ποταμοῦ ἕως περάτων τῆς οἴκου-
μένης« καὶ »πάντα τὰ ἔϑνη δουλεύσουσιν αὐτῷ«. (05) οὕτως οὖν καὶ
Ἰούδας, ἐπεὶ γέγονεν ἐκ τῆς Ἰούδα φυλῆς, ὁ κύριος ἐχρημάτισεν
(57) ἀνατείλας ἐκ ταύτης κατὰ τὸν ϑεῖον ἀπόστολον. [δηλοῖ δὲ Tod-
γομα αἶνον ἢ ὕμνησιν ἢ ὑμνούμενον. τίνι δ᾽ ἂν πρέποι δοξολογεῖσϑαι πλὴν ἢ
μόνῳ Χριστῷ! (99)0g καὶ παρὰ τῶν ἀδελφῶν, τῶν ἀποστόλων, τὰς
παραδόξους δυνάμεις ἐπιτελῶν ἐθαυμάζετο, περὶ ὧν φῆσιν ἐν ψαλ-
μοῖς᾽ »ἀπαγγελῶ τὸ ὀνομά σου τοῖς ἀδελφοῖς μους, τοῖς δὲ περὶ τὴν

1 Luk. 3, 1 — 3 Matth. 2, 1 — 7 Gen. 49, 1 --- 14 vgl. Gen. 49, 10 --
Gen. 49, 8 — 17 Jes. 42, 1 — 19 Jes. 42, 4 — 20 Psal. 88,27 ff — 23 Psal.
88, 837} — 26 Psal. 71, 1 — 27 Psal. 71, 8 — 29 Psal. 71, 11 — 31 vgl. Hebr.
7,14 — 35 Psal. 21, 23

19 ἐλπιοῦσιξξξ meorr.

fol.

Excerpte aus Prokops Oktateuchcommentar 501

Μαριάμ φησιν" »ἀπαγγείλατε τοῖς ἀδελφοῖς μου, ὅτι ἀναβαίνω πρὸς
τὸν πατέρα μους. (δϑ) οὗτοι δὴ οὖν τὰ μὲν πρῶτα μόνον αὐτὸν ἐπῇ-
γουν, ἐπὶ τοῖς ϑαυμασίοις, ὡς ἕνα τῶν προφητῶν εἶναι νομί σαντες"
εἶτα, μαϑόντες Oc χκαϑεῖλε τὸν »ἐχϑρὸνς καὶ »ἐχδικητήνςε, τόν τε
ϑάνατον καὶ τὰς ἀοράτους δυνάμεις, ϑεὸν αὐτὸν εἶναι πιστεύσαντες
»προσεχύνησανς. (60) πῶς δὲ οὐκ »ἐπὶ νώτου τῶν ἐχϑρῶνκ« »ai χεῖρεςς
αὐτοῦ, ὅτε πάντα, καὶ τὴν διδασκαλίαν καὶ τὰς δυνάμεις, ἐπὶ καϑαι-
ρέσει τῶν δαιμόνων ἐποιεῖτο; ἐπὶ δὲ τοῦ σταυροῦ τὰς χεῖρας πετάσας
φυγάδας τοὺς ἐχϑροὺς ἀπειργάσατο, καὶ νῶτα τραπέντες ἐδίδοσαν.
[d9ev καὶ ἐν Δαβίδ φησι" »καταδιώξω τοὺς ἐχϑρούς μου καὶ καταλήψομαι αὐτούς,
χαὶ οὐκ ἀποστραφήσομαι, ἕως ἂν ἐχλείψωσιν. ἐχϑλίψω αὐτούς, καὶ οὐ μὴ δύνων-
ται στῆναι, πεσοῦνται ὑπὸ τοὺς πόδας μου«. xal ταῦτα παϑόντες οὐδὲν &vri-
ποιῆσαι δεδύνηνται, κατὰ τὸ »οὐκ ὠφελήσει ἐχϑρὸς ἐν αὐτῷ, καὶ υἱὸς ἀνομίας οὐ
προσϑήσει τοῦ κακῶσαι adrör«.] καὶ μᾶλλον ὅτε παραδοὺς τὸ πνεῦμα τῷ
πατρὶ ἄσαρχος ἐπὶ τὸ τῶν ἐχϑρῶν κατῇει χωρίον, αὐτοζωὴ τυγχά-
vov, ϑάνατον καταλύων xai τὰς ἐπανισταμένας αὐτῷ δυνάμεις. ἃς
εἰκὸς κατ᾽ ἀρχὰς μὲν αὐτὸν κοινὸν ἄνϑρωπον ὑπολαβούσας κυκλῶσαι
xai ἐφορμᾶν ὡς τῷ τυχόντι, γνούσας δὲ κρείττω τυγχάνειν ἢ κατὰ
ἄνϑρωπον τραπῆναι xci τὰ νῶτα παραχωρῆσαι αὐτῷ" xa$^ ὧν τὰς
χεῖρας ἀφεὶς τοῖς ἐνθέοις αὐτοῦ βέλεσι φεύγοντας ἤλαυνεν. (61) καὶ
νῦν δὲ τοὺς πολεμοῦντας αὐτῷ διὰ τῆς ἐκκλησίας ἀοράτῳ “τροποῦται
χειρί. 6) λαβόντι δὲ τὰ κατ᾽ ἐχϑρῶν νικητήρια πάντες αὐτῷ λοιπὸν
οἱ »τοῦ πατρὸς« προσεκύνουν »υἱοίς, πάντες οἱ κατ᾽ οὐρανὸν ἄγγελοί
τε xai ϑεῖαι δυνάμεις οἵ τε ἐπὶ γῆς ἀπόστολοί τε χαὶ τὰ ἔϑνη, ϑεὸν
αὐτὸν ἐγνωκότες [καὶ παρ᾽ αὐτοῦ λαβόντες τὸ »πατεῖν ἐπάνω ὄφεων καὶ σχορ-
πίων καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν δύναμιν τοῦ ἐχϑροῦ« νῶτα δεδωχότος ἡμῖν Ó αὐτοῦ,
μᾶλλον δὲ xal χαταπατουμένου διὰ τὴν ἀνυπέρβλητον τοῦ ὑποτάξαντσς δύναμιν.
δύναται δὲ τὸ »émi vorov« περὶ τῶν Ἰουδαίων λέγεσϑαι τῶν διωξάντων αὐτόν.
χἂν γὰρ πρὸς τὸ παρὸν αὐτὸν ἀποφύγωσιν, »ἐπ᾽ ἐσχάτῳ τῶν ἡμερῶνς ἐξομολο-
γήσονται αὐτῷ" οὗτοι γάρ slow »οἱ υἱοὶ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ« κατὰ τὴν Ἡσαΐου
φωνήν" »υἱοὺς ἐγέννησα καὶ ὕψωσα, αὐτοὶ δέ με ἠϑέτησανα. λέγοι δ᾽ ἂν xal τοὺς
χατὰ σάρχα τοῦ κυρίου ἀδελφούς, οἱ τὴν ἀρχὴν μὲν ἐδίσταζον᾽ ἐθαύμαζον μὲν γὰρ
ϑαυματουργοῦντα, προσέχοπτον δὲ τὰς λατρείας τὰς νομικὰς ὑπερβαίνοντι (πρὸς
μὲν γὰρ τὸ εἰς τροφὰς ἀδιάφορον ἔλεγεν᾽ »οὐ τὸ εἰσερχόμενον | εἰς τὸ στόμα
χοιγοῖ τὸν ἄνϑρωπονςε, πρὸς δὲ τὸ μὴ τηρεῖν τὸ σάββατον" »ὕτι κύριός ἔστι τοῦ
σαββάτου ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπους. ὡς οὖν διστάζοντες ἔλεγον" »εἰ ταῦτα ποιεῖς,

1 (Matth. 28, 10) Joh. 20, 17 — 8 vgl. Matth. 16, 14 Pars. — 4 Psal. 8, 3 —
6 Matth. 98, 17 — Gen. 49, 8 — 10 Psal. 17, 388 — 13 Psal. 88, 23 — 23. 28.
30 vgl. Gen. 49, 8 — 25 Luk. 10, 19 — 29 vgl. Gen. 49, 1 — 31 Jes. 1,2 —
34 Matth. 15, 11 — 35 Luk. 6, 5 — 36 Joh. 7, 4

28—31 Hippolytus, Cat. Nicephori I, 515 B

90 ἤλαυνε meor. 28 αὐτόν meorr, αὐτῶν ταῦ

fol. 156r

fol. 166v

n5
Ct

502 Eusebius

φανέρωσον σεαυτὸν τῷ xóGug«, »οὐδεὶς γάρ τι iv χρυπτῷ ποιεῖ καὶ ζητεῖ αὐτὸς
ἐν παρρησίᾳ eivau«, οἷς ἐπάγων ὃ εὐαγγελιστὴς »οὐδὲ γὰρ οἱ ἀδελφοὶ αὐτοῦ« φησὶν
»ἐπίστευον εἰς αὐτόν«α). ὕστερον ὁὲ καὶ λίαν ὡς εἰς ϑεὸν κατὰ φύσιν ἐπίστευον.
ἃ δὴ προεγνωχὼς 'Itotuiac ἐν πνεύματι πρὸς αὐτόν πού φησι τὸν Χριστόν" »ὕτι
καὶ οἱ ἀδελφοί σου καὶ ó οἶχος τοῦ πατρός σου zai αὐτοὶ ἠϑέτησάν σε καὶ αὐτοὶ
ἐβόησαν, ἐκ τῶν ὀπίσω σου ἐπισυνήχϑησαν᾽ μὴ σπεύσῃς ἔν αὐτοῖς, ὅτι λαλήσουσι
πρὸς σὲ καλά« ὃ δὴ καὶ γέγονεν. ᾿Ιάκωβος γοῦν »ταῖς δώδεκα φυλαῖς« ἐπιστέλλων
φησίν" »Ἰάχωβος ϑεοῦ καὶ κυρίου ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ δοῦλος«] (68) ἀλλ᾽ ἐπεὶ ἐχρῆν
x«i τὰ τῆς γενέσεως αὐτοῦ καὶ τὰ τοῦ ϑανάτου μυστήρια τῇ περὶ
αὐτοῦ προφητείᾳ συμπεριλαβεῖν, ἐπιλέγει" »σχύμνος λέοντος Ἰούδας
διὰ τὸ ἐκ βασιλικῆς αὐτὸν γεγονέναι φυλῆς [υἱόν τε εἶναι τοῦ πάντα
ἐσχύοντος καὶ τοὺς ἀνϑεστηχότας μόνῳ καταπλήττειν τῷ λόγῳ κατὰ τὸν προφή-
την »λέων ἐρεύξεται, καὶ τὶς οὐ φοβηϑήσεται;«] (65) »ἐκ βλαστοῦ, υἱέ μου,
ἀνέβης «" zv γὰρ ἐκ σπέρματος καὶ ῥίζης τοῦ ταῦτα προλέγοντος Ἶα-
xo τὸ xarà σάρκα Χριστός, [μᾶλλον δὲ ἀπὸ »βλαστοῦ« καὶ ῥίζης εὐγενοῦς
ἀναφὺς τῆς ἁγίας παρϑένου ἐξ ἁγίου πνεύματος" zal ἀλλαχοῦ γάρ φησιν ἣ γραφή"
»ἐξελεύσεται ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης ᾿Ιεσσαί«. zul γάρ ἐστιν αὐτὸς ἣ τῆς δυνάμεως
ῥάβδος, ἣν »ἐκ Σιὼν« ἡμῖν ἀπέστειλεν ὁ ϑεός, ἣ πάντας παρακαλοῦσα καὶ ἀνέχουσα
»βαχτηρία«, ἡ εὐθύτητός τε καὶ βασιλείας, ἡ ὀρθῶς μὲν καὶ πράως τὰς τῶν ἁγίων
ἀγέλας διαποιμαίνουσα, συντρίβουσα δὲ καϑάπερ τι »σχεῦος κεραμέως« τοὺς ὑπ᾽
αὐτοῦ νέμεσϑαι μὴ ἀνεχομένους. αὐτὸς ἡ ῥάβδος 3; τόπον ἔχουσα τὴν ϑείαν σχη-
γὴν καὶ εἰς τὰ ἅγια τῶν ἁγίων εἰσενηνεγμένη, 7; ἐξανϑήσασα »κάρυα« (ὕπερ ἐστὶν
ἀναστάσεως σύμβολον" ξύλον γὰρ τὸ ἐκ καρίας ἀγρυπνίας ἐστί πως ἐμποιητικόν᾽.
(65) τὸν δὲ ϑάνατον δηλῶν ἐπάγει" νἀναπεσὼν ἐχοιμήϑης ὡς λέων
χαὶ ὡς σχύμνοςς [ἐπειδὴ ὁ πατὴρ ἐν τῷ υἱῷ zul ὁ υἱὸς ἐν τῷ πατρῇ. ἔϑος
δὲ τῇ γραφῇ κοίμησιν ὀνομάζειν τὸν ϑάνατον. [διὰ δὲ τοῦ »ἀναπεσὼνκ
οὐκ ἀβούλητον ἐμφαίνει τὸν 9&vatov' νικᾶν γὰρ πάντας ὡς λέων ἀκμάζων τε
καὶ νέος ἠδύνατο, ἀλλ᾽ οὐ ϑανάτῳ κάτο χος ἦν ὡς ol σταυροῦντες ἐνόμιζον, ἑκὼν
de κατεχλίϑη. zul ὥσπερ ὁ λέων οὐχ ἐγρηγορὼς μόνον ἀλλὰ καὶ καϑεύδων ἐστὶ
φοβερός, οὕτω χαὶ ὃ Χριστὸς οὐ πρὸ τοῦ σταυροῦ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐν αὐτῷ φο-
βερὸς ἣν καὶ τὰ μεγάλα εἰργάζετο ϑαύματα. οὐχ εἶπε δὲ »κοιμηϑήσῃ«, ἀλλ᾽ »ἐκοι-
μήϑης«" οἱ γὰρ προφῆται τὸ πάντως γενήσεσϑαι τὰ μέλλοντα δηλοῦντες ὡς γεγο-
vora λαμβάνουσιν, ἐπεὶ καὶ τὸ γεγονὸς οὔποτ᾽ ἂν ἄπρακτον γένοιτο, xal ϑεῷ
δὲ τὸ μέλλον ἤδη γεγένηται καὶ πᾶς αὐτῷ πάρεστι χρόνος. τοιοῦτον καὶ τὸ »ὥρυξαν
χεῖράς μου καὶ πόδας μου, ἐξηρίϑμησαν πάντα τὰ ὀστᾶ nove] (δ) τῷ δὲ »τίς
ἐγερεῖ αὐτόνε ϑαυμαστιχῶς δηλοῖ τὴν ἀνάστασιν, καὶ ἀνεγείρων ἡμᾶς
εἰς τὴν τοῦ ἐγείροντος ζήτησιν. [ἐμφαίνων ὡς κατεκλίϑη μὲν ἑκών, ἀλλ᾽ οὐ

2 Joh.7,5 — 4 Jerem. 12,6 — 7 Jak.1,1 — 10, 24 Gen. 49,9 — 13 Amos
3, 8 — 14 vgl. Róm. 1, 3 — 17 Jes. 11, 1 — 17f vgl. Psal. 109, 2 — 18f vgl. Psal.
22, 4 — 19 vgl. Psal. 44, 7 — 90 f vgl. Psal. 2, 9 — 21ff vgl. Num. 17, 7f —
25 vgl. Joh. 10, 38 — 28f vgl. Mark. 14, 64 — 34 Psal. 21, 17f

15—23 Cyril Alex. Cat. Nicephori I, 5317 4—E — 26ff vgl. Cyrill Alex.,
Cat. Nicephori I, 517 Z — 929—835 Chrysostomus, Cat. Nicephori I, 517 Z—518 T"

12 ἐσχύοντος, xal (= auch) Hkl 35 τὸ δὲ ταῦ, o übergeschr. m! 36 dve-
γείρων m*, o über ὦ m!

fol.

.10

Excerpte aus Prokops Oktateuchcommentar 503

τῆς παρ᾽ ἑτέρου δεήσεται quiso (9) ἀνεγερεῖ τε γὰρ αὐτὸν O πατὴρ
κατὰ τὴν λέγουσαν γραφήν »ov ὃ πατὴρ ἤγειρεν à νεχρῶνε,
[αὐτός τε ξαυτὸν (ὁ zul ζωοποιῶν τοὺς νεχροὺς) χατὰ τὸ »λύσατε τὸν ναὸν τοῦτον
xal ἐν τρισὶν ἡμέραις ἐγερῶ αὐτόνε]. ἐμφατικώτατα δὲ ὁ μὲν ᾿ἀκύλας φησίν"
»γσχύλαξ λέοντος Ἰούδα, ἀπὸ ἁλώσεως, υἱέ μου, ἀνέβης κάμψας κατε-
κλίϑηςς, (68) ὁ δὲ Σύμμαχος: ν»σχύμνος λέοντος Ἰούδα, ἐκ ϑηριαλώ-
σεως, υἱέ μου, ἀνέβης" ὀχλάσας ἡδράσϑης«. δι’ ὧν σαφῶς παρίσταται
ἡ ἐκ νεχρῶν ἀνάστασις καὶ ἡ ἐξ ἄδου ὥσπερ ἔχ τινος ϑηριαλώσεως τοῦ
σωτῆρος ἡμῶν ἀποφυγή. (69) τὸ δὲ ὀκλάσαι καὶ ἑδρασϑῆναι, ἀλλὰ μὴ
καταπεσεῖν, ὁμοῦ τὸν ϑάνατον ἔδειξε διὰ τοῦ ὀκλάσαι καὶ τὸ μὴ
ὑποσυρῆναι ὁμοίως ταῖς τῶν ἄλλων ἀνϑρώπων ψυχαῖς διὰ τοῦ ἡδρά-
σϑαι. (1911) εἶτα τὸν καιρὸν ἐμφανίξει διὰ τοῦ »οὐχ ἐκλείψει ἄρχων
ἐξ Ἰούδας, τουτέστιν οὐκ ἐκλείψουσιν ἅγιοι τοῦ γένους ἐξάρχοντες.
μετὰ γὰρ τὴν τῶν Ἰουδαίων ἀρχὴν ὁ ἐξ ἐϑνῶν ἀνέφυ λαός, ὅτε λοι-
πὸν οὐδεὶς ἔτι παρ᾽ Ἰουδαίοις ἅγιος γέγονε, τῶν καλῶν αὐτοῖς ἁπὰν-
τῶν ἐκλελοιπότων. (13) ὅπερ δηλῶν ἐπάγει" »δεσμεύων πρὸς ἄμπελον
τὸν πῶλον αὐτοῦς. [προσέδησε γὰρ ὥσπερ ἑαυτῷ διὰ πίστεως »ἡ ἄμπελος ἡ
ἀληϑινὴ« τὸν νέον λαόν, τὸν ὄντα πρότερον ἀδάμαστόν τε καὶ ἀχαλίνωτον" προσ-
δήσει δὲ xal τῇ ἕλικι τῆς ἀμπέλου τῷ ἰδίῳ λόγῳ καὶ τῇ ἀγάπῃ τῇ παρ᾽ ξαυτοῦ
τὸν τῆς ἀρχαίας συναγωγῆς λαόν. πλὴν εἰ μὴ λέγοι τὸν ἐκ περιτομῆς λαὸν προσ-
δεδέσϑαι τῇ τοῦ νόμου παλαιότητι. | ἤγουν ἄμπελον μὲν λέγει τὸν ᾿Ισραήλ, πῶλον
δὲ τὸν ἐξ ἐθνῶν λαόν, τοὺς τοῖς χτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις παραβληϑέντας καὶ ὁμοιω-
ϑέντας αὐτοῖς, oUc καὶ κύνας καλεῖ ὁ χύριος. τὰ γὰρ ἔϑνη συνῆψεν ἀμπελῶνι
χυρίου Σαβαὼϑ' τὸν φραγμὸν καϑελὼν καὶ τὸ μεσότοιχον διαλύσας, καὶ προσέδησε
τῷ Ἰσραὴλ διὰ τοῦ συνδέσμου τῆς ἀγάπης, οὕτως ἡμερωϑέντα τὰ πρότερον ἄγρια;
ὥστε τῇ ἕλικι προσδεδεμένα μὴ ἀποπηδᾶν ἀλλ᾽ ἀνέχεσϑαι χαὶ μὴ λυμαίνεσϑαι τὴν
ἄμπελον. »πῶλον« δὲ λέγει καὶ »πῶλον«ε ὡς ἐχ μιᾶς ὄνου (τουτέστι πίστεως) ἀμ-
φοτέρων γεγεννημένων.] (13) εἴποι δ᾽ àv τις καὶ πρὸς λέξιν ταῦτα τέλους
τετυχηχέναι, ὅτε xarà τὸν Ματϑαῖον ὁ χύριος ἔφη τοῖς μαϑηταῖς"
»πορεύεσϑε εἰς τὴν κώμην τὴν κατέναντι ὑμῶν, καὶ εὐϑέως εὑρήσετε
ὄνον δεδεμένον καὶ πῶλον λύσαντες ἀγάγετέ wor. (79) ἐμφαίνει δὲ
ἡ προφητεία, oc οὐχ οἷά τις ἐπίδοξος iv ἀνϑρώποις βασιλεὺς ἐφ᾽
ἁρμάτων καὶ ἵππων ὀχήσεται, ἀλλ᾽ ἐπὶ ὀνου καὶ πώλου οἷά τις πένης.

9 Act. 3, 15 — 3 Joh. 2, 19 — 16 Gen. 49, 11 --- 17 Joh. 15,1 — 23 vgl.
Mark. 7, 27 Parr. — vgl. Jes. 5, 7 — 24 vgl. Ephes. 2, 14 — 27 vgl. Gen. 49, 11
— 80 Matth. 21, 2

8f vgl. Theodoret, Cat. Nicephori I, 517 [΄---Ζ — 12—17 Euseb? — 16—19 Cy-
ril Alex. Cat. Nicephori I, 522 4—E — 20 f Hippolytus, Cat. Nicephori I, 522
I—4 — 21f vgl. Theodoret, Cat. Nicephori I, 52225234 Diodor, ebda I, 523 Z —
25—27 Cyrill Alex., Cat. Nicephoril,522 E — 27 f Hippolytus, Cat. Nicephori 1,522 Γ- Δ

23 [αὐτοῖς] Hkl 27 zei πῶλον m etc. lat. + ὄνου Hkl 31 δεδεμένον m*,
n übergeschr. m?

fol. 157v

504 Eusebius

ER e 4 , x - , > , - ,

(19) ὅπερ xai Ζαχαρίας διὰ τῆς προφητείας ἐδήλωσε »χαῖρε og00pa,

ϑυγάτηρ Σιών, ἰδοὺ 0 βασιλεύς σου ἔρχεταί σοι πρᾶος, ἐπιβεβηκὼς

> ER. εις , x τς , er ep: cr - ,

ἐπὶ vnolvyıov xai πῶλον v£éov«. [ὅτι δὲ ἤμελλεν αἵματι τῷ ἰδίῳ τὴν ἕαυ-

τοῦ φοινίξαι σάρκα τῇ λόγχῃ διανενυγμένος, ἐμφαίνει τὸ »πλυνεῖ ἐν οἴνῳ τὴν
5 στολὴν αὐτοῦ“, ὃν χατὰ τὸν Ἡσαΐαν ai ἄνω βλέπουσαι δυνάμεις ἀναλαμβανόμενον

ἔλεγον" »τίς οὗτος ὃ παραγινόμενος ἐξ Ἐδώμ, ἐρύϑημα ἱματίων ἐκ Βοσόρ;« καὶ

πάλιν" »tvati cov ἐρυϑρὰ τὰ ἱμάτια καὶ τὰ ἐνδύματά σου ὡς ἀπὸ πατητοῦ Amvod;«]

δηλοῖ δὲ ἡ περιβολὴ καὶ τὸν αὐτοῦ λαόν, ὃν ἐκάϑηρε τῷ ἰδίῳ αἵματι
(1 (ὁ γὰρ οἶνος τοῦτο δηλοῖ, τοὺς εἰς τὸν ϑάνατον αὐτοῦ πεπιστευ-
10 χότας καὶ βαπτιζομένους), [ἢ ὅτι τῷ ἁγίῳ πνεύματι χαϑαριεῖ τὴν ἰδίαν σάρχα
χαὶ τῷ λόγῳ τῆς ἀληϑείας. ὅτι δὲ παροινούντων εἰς αὐτὸν ᾿Ιουδαίων οὐ πολὺς
ἦν αὐτῷ λόγος, ἐπὶ δὲ τῇ ἡμετέρᾳ σωτηρίᾳ καὶ λίαν ηὐφραίνετο, ὧν καὶ ἀπαϑὴς
κατὰ τὴν ἰδίαν ϑεότητα, παρέδειξεν εἰπών᾽ »χαροποιοὶ οἱ ὀφϑαλμοὶ αὐτοῦ ἀπὸ
olvov«, ἀπὸ μεταφορᾶς τῶν μεϑυόντων, οἵτινές εἰσιν Hp e hu ἐμφαίνει
15 δὲ καὶ τὴν εὐφροσύνην τὴν ἀπὸ τοῦ μυστικοῦ οἴνου, ὃν παραδοὺς
τοῖς ἑαυτοῦ μαϑηταῖς Eleye' »λάβετε, πίετε, τοῦτό μού ἐστι τὸ αἷμα
τὸ ὑπὲρ ὑμῶν ἐχχυννόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶνε. [δηλοῖ δὲ καὶ τὸ
λίαν | εὐμενῶς ἐπὶ πάντας τοὺς πιστεύοντας εἰς αὐτόν. αὐτὸ δὲ τὸ τοῦ οἴνου
καὶ τὸ »λευχοὶ οἱ ὀδόντες αὐτοῦ ἢ γάλας τὸ λαμπρὸν ὑποσημαίνει
20 xci καϑαρὸν τῆς μυστηριώδους τροφῆς᾽ (9) παρέδωκε γὰρ εἰκόνα τοῦ
ἰδίου σώματος τοῖς μαϑηταῖς, (δ0) μηχέτι τὰς νομικχὰς καὶ óc αἰνιγμάτων
ϑυσίας προσιέμενος. τοῦ τοίνυν ἄρτου τὸ χαϑαρὸν τῆς τροφῆς διὰ τῶν
λευκῶν ὀδόντων ἐδήλωσεν" κατὰ γὰρ τὸν ϑεῖον Δαβὶδ »ϑυσίαν καὶ προ-
σφορὰν οὐχ ἠϑέλησας" σῶμα δὲ κατηρτίσω uot«. [λέγοιτο δ᾽ ἂν καί, ἐπειδὴ κτλ.

25 II) Prokop zu Num. 24, 17ff (= Eus. dem. ev. IX, 1)

(Ὁ »δείξω αὐτῷ, καὶ οὐχὶ v)r' μακαρίζω, καὶ οὐχ ἐγγίζει"
ἀνατελεῖ ἄστρον ἐξ Ἰακώβε. (2) ἐπὶ ταύτῃ φασὶ τῇ προφητείᾳ κινη-
ϑέντας τοὺς διαδόχους τοῦ Βαλαὰμ (σεσῶσϑαι γὰρ αὐτήν, ὡς sixóc,
παρ᾽ αὐτοῖς), Oc εἶδον ξενίζοντά τινα παρὰ τοὺς συνήϑεις ἀστέρα

0 κατὰ κάϑετον τῆς Ἰουδαίας ἐστηριγμένον, ἐλϑεῖν εἰς ἐπιζήτησιν τοῦ
σημαινομένου βασιλέως, (5) καϑὰ ατϑαῖος ἐν εὐαγγελίοις παρέδωχεν.
(4) ἀλλ᾽ ἐπὶ τῇ τοῦ ἄστρου ἐπιτολῇ ϑραῦσιν ἔσεσϑαι φησὶ τοῦ Μωάβ,
ove κατ᾽ ἰδίαν ὠνόμασεν oc ἀντιχαϑεστῶτας τότε τῷ Ἰσραήλ,
(5/6) χαὶ ὅτι τοῖς εἰδώλοις αὐτῶν ἀκολουϑήσας ὁ λαὸς ἐτελέσϑη »τῷ
Βεελφεγόρ«ε (ϑεῷ τοῦ Μωάβ, διὸ καὶ ἀρχηγοὺς αὐτοῦ τοὺς παρ᾽ αὐτοῦ

1 Zach. 9, 9 — 4 Gen. 49, 11 — 6 Jes. 63,1 — 7 Jes. 63,2 — 13. 19 Gen.
49, 12 — 16 Matth. 26, 28 Parr. — 23 Psal. 39, 7 — 34ff vgl. Num. 25, 3. 1

3ff vgl. Cyrill Alex., Cat. Nicephori I, 525 7 — 10f Hippolytus, Cat. Nicephori
I, 525 E — 11—14 vgl. Cyrill Alex., Cat. Nicephori I, 516 £—Z — 171 Hippolytus,
Cat. Nicephori I, 527 A

2 πράως ταῦ, πράος mi 17 ἐχχυνόμενον mcor. 98 ἐδήλωσε moorr.

w
c

co
σι

fol. 1

fol.

ID
ot

Excerpte aus Prokops Oktateuchcommentar 505

τιμωμένους ἐδήλωσε δαίμονας), ὅτε καὶ ἐξεπόρνευσαν εἰς τὰς Moa-
βίτιδας. διὸ προφητεύει τὴν εἷς τοὐναντίον τῶν πραγμάτων μετα-
βολήν, 0 δεικνὺς τοὺς μεγαλαυχήσαντάς ποτε χατὰ τοῦ ᾿Ισραὴλ δαί-
μονας τῶν Μωαβιτῶν ἐπὶ τοῦ μέλλοντος ἄστρου ϑραῦσιν moder"
ὧν πεσόντων τοὺς »υἱοὺς Σὴϑ' xal Edou« xci Ἡσαῦ καὶ πάντα τὰ
ἔϑνη διὰ τούτων δηλούμενα [μᾶλλον δὲ πάντας μὲν ἀνθρώπους διὰ τῶν υἱῶν
Σὴϑ ἐδήλωσεν, ἐδίᾳ δὲ τοὺς Ἰδουμαίους, ἐπεὶ τὸν αὐτὸν τρόπον προσηνέχϑησαν τῷ
Ἰσραήλ] πάντας οὖν φησι τῆς ἰδίας παύσεσϑαι δεισιδαιμονίας. [μέμνη-
ται xal τοῦ ᾿Αμαλὴκ ὡς ἐπελθόντος τῷ Ἰσραὴλ πρότερον καὶ νικηϑέντος ἐχτάσει
τῶν Μωυσέως χειρῶν᾽ μέμνηται xal τοῦ Κιναίου δυσμενοῦς τῷ λαῷ γεγονότος,
ὃς xal χατὰ γένος προσῆχε τῷ Μωυσεῖ, ὡς ἐν Κριταῖς περὶ Χαβὲρ τοῦ Κιναίου
φησίν, ὡς »ἦν ἐκ τῶν υἱῶν Ἰωβὰβ τοῦ πενϑεροῦ ωυσέως καὶ ἐξέτεινε τὴν σχηνὴν

αὐτοῦ ἕως Βασεωνὶ τῆς παρὰ τὴν Κέδες«" κατέσχον γὰρ μέρος | τῆς ἁγίας γῆς. fol. 329v

zul ἐπὶ πολὺ παρέτεινεν. διὸ λέγει περὶ αὐτοῦ" οἰσχυρὰ ἡ κατοικία Gov«]
πάντα οὖν οἰχεῖα τοῦ ϑεσπιζομένου λέγει γενήσεσϑαι, (δ) κλῆρον αὐτὰ
παρὰ τοῦ πατρὸς εἰληφότος, ὃς πρὸς αὐτόν φησιν" »αἴτησαι παρ᾽
ἐμοῦ, καὶ δώσω σοι ἔϑνη τὴν κληρονομίαν σους. ὧν εἰς τὸν κλῆρον
τῶν ἁγίων μεταστάντων, τἀναντία τῷ Ἰσραὴλ ἔσεσϑαι ϑεσπίζει.
( φησὶ γ᾽ ovr »xcà Ἰσραὴλ ἐποίησεν àv loyvis, τὴν πάντων μεγίστην
ἀσέβειαν. διὸ »ἐξέγερϑήσεταις ἀπ᾿ αὐτῶν καὶ ἀπαναστήσεται. rg Tig
οὗτος; ὁ προφητευόμενος τοῦ ϑεοῦ λόγος, ὃς καὶ ἀπώλεσε »σωζόμε-
γον ἐκ πόλεωςς, τὴν Ἱερουσαλὴμ αἰνιττόμενος, ἐξ ἧς ἀπώλετο πᾶς
σωζόμενος, ἢ καὶ τὸ πᾶν τοῦ ἔϑνους αὐτῶν πολίτευμα. ([) τέ δὲ τὸ
τοῦ ἀστέρος, κατίδωμεν ἀκριβέστερον. »εἰς σημεῖας καὶ »εἰς καιροὺςς-
τεϑεῖσϑαι πάντας φησὶ Μωυσῆς. (13) γίνονται γὰρ καὶ ἐπὶ παραδόξων
πραγμάτων καὶ λαμπρῶν ἄγαν προσώπων ἐχλάμψεις ἀστέρων, οὖς
καλοῦσι κομήτας καὶ δοκίδας καὶ πωγωνίας καὶ τοιαῦτα. (1f) ὁ δὲ τοῦ
σωτῆρος πάντων ὑπῆρχε καινότερος, δηλῶν τὸν μέγαν xci νοητὸν
ὄντως φωστῆρα ἐξ οὐρανοῦ τῷ παντὶ διαλάμψαντα κόσμῳ. τί γὰρ
τοιοῦτον ἐν ἀνϑρώποις μέγα γέγονεν 7 παράδοξον; (12) συνηϑείᾳ δὲ
γραφῆς σωζούσης ἀεὶ τὸ φαινόμενον τῷ ῥητῷ καὶ τὸ δηλούμενον
γοητόν, δι᾿ ὅπερ ἐστὶ καὶ τὸ φαινόμενον (ὠφελεῖν καὶ αὐτὸ δυνάμε-
vor ἱστορικώτερον), καὶ νῦν ἑκάτερον ἐσώϑη, (15) τοῦ φανέντος ἀστέρος
δηλώσαντος τὸν iE οὐρανοῦ ϑεὸν ἐπιλάμψαντα, ὃν χαὶ ἄνϑρωπον
διὰ τὴν οἰκονομίαν ἡ προφητεία καλεῖ; κατὰ γὰρ τὴν ϑεότητα καὶ
ἀλλαχοῦ »ἀνατολὴνς καὶ »φῶςς- καὶ »ἥλιον δικαιοσύνηςς« καλεῖ, (16) ἅτε

5 vgl. Num. 24, 17f --- 12 Jud. 4, 11 — 14 Num. 24, 21 --- 16 Psal. 2, 8
— 19 Num. 24, 18 — 917 vgl. Num. 24, 19 — 24 vgl. Gen. 1, 14 --- 36 vgl.
Zach. 6, 12 — Joh. 8, 12 — Mal. 4, 2

6—8 vgl. Apollinaris, Cat. Nicephori 1,1346 A—I' — 10—12 Apollinaris, Cat.
Nieephori I, 1347 B — 20—23 * IIooxoniov, Cat. Nicephori I, 1346 E—Z

32 (δι᾿ ὅπερ ἔστι x. v. q. ὦ. x. αὐτό, διανοούμενον ἱστορικώτερον) Ὁ Hkl

ΓΘ

Cet

[

506 Eusebius

[2 \ o * -
»φωτίζον πάντα ἄνϑρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμονςε, ὅϑεν καὶ νῦν
τῷ ννἀνατελεῖς χέχρηται. τὸ δὲ ἀνϑρώπινον διὰ τὸ συμβὰν περὶ
αὐτὸν πάϑος ὡς ἀναπεπτωχὸς ἀναστήσεσϑαί φησιν. οὕτω καὶ Ἡσαΐας"

x ' , - x ^ L4 -
»χαὶ ἔσται ἡ ῥίζα τοῦ Ἰεσσαὶ xci ὁ ἀνιστάμενος ἄρχειν ἐϑνῶν, ἐπ᾽
> - » 3^ - τ > > ^ M - - - -
5 euro ἔϑνη ἐλπιοῦσινε" ἐξ laxo γὰρ (τοῦ τῆς περιτομῆς | λαοῦ) fol. 3
- 2-24 17 ^ a , 4 ^ , , > ,
πᾶσιν ἐξέλαμψε. ([ πρὸς ov λέγεται" »ióov τέϑεικα σε εἰς διαϑήκην
γένους, εἰς φῶς ἐϑνῶνς. (19) τὸ δὲ »δείξω αὐτῷ, καὶ οὐχὶ vürv« 0 μὲν
Om ” , ^ - -
᾿Αχύλας »owouci« φησίν, ὃ δὲ Σύμμαχος »000«, (39) ὡς ἂν μαχροῖς
[7] , x
ὕστερον» χρόνοις μελλόντων τούτων ἐπιτελεῖσϑαι μετὰ γὰρ δισχίλια
τῆς προρρήσεως ἀπήντηκεν ἔτη.

III) Prokop zu Num. 24, 3ff (— Eus. dem. ev. IX, 3)

(2)5óg δὲ xci πάντα eis τὸν Χριστὸν οἰχειότερον ἐχληφϑήσεται.
ὃν γὰρ εἶπεν Ἡσαΐας »els Αἴγυπτονε εἰσιόντα »τὰ χειροποίητας σεί-
σειν » Alyózvove, νῦν δείκνυσιν ἐκ ταύτης ἐπανερχόμενον" og γὰρ ἐν
5 εὐαγγελίοις εἴρηται, φυγὼν Ἡρώδην μετὰ τῶν γονέων ὃ Χριστὸς
εἰσῆλϑεν εἰς Αἴγυπτον, καὶ »τελευτήσαντοςς ἐχείνου πάλιν ἐπανελή-
λυϑεν. | (35/5) ὃς καὶ μόνος ἐκ σπέρματος ᾿Ισραὴλ »πολλῶν ἐϑνῶνε fol. 32
ἐκυρίευσεν, (9 c αὐτὸν, οὐκ ἄλλον, εἶναι τὸν προφητευύμενον, xa^ ὃν
καὶ ἡ τοῦ I5 Ωγ συνηύξηται βασιλεία, σημαίνουσα xa^ Ἑβραίους τὴν
Ῥωμαίων ἀρχήν, 5 συνήκμασεν ἡ Χριστοῦ διδασκαλία. (6) ὃν Ἰεζεκιὴλ
»ἄρχοντα Pos καὶ Μοσὸχ καὶ Θοβὲλε ὀνομάζει, διὰ μὲν τοῦ Pos τὴν
Ῥωμαίων, c ἔοικε, πάλιν αἰνιττόμενος (ἐπεὶ καὶ ἀρχὴν καὶ κεφαλὴν
καϑ᾽ Ἑβραίους onuaiveı), διὰ δὲ τοῦ Μοσὸχ τὴν Μυσίαν καὶ τὰ πέριξ
ἔϑνη ταύτης Ῥωμαίοις ὑποτελῆ, διὰ δὲ τοῦ Θοβὲλ τὴν Ἰβηρίαν, ὥς
φησιν Ἰώσηπος. »doga« de »μονοχέρωτοςς παρῆν τῷ Χριστῷ διὰ
τὸ ἐν αὐτῷ κατοικῆσαι »πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς ϑεότητος σωματιχῶςς«
κατὰ τὸν ἀπόστολον, (Π) ὡς ἕν χέρας νοούμενον. ὃς καὶ βέλεσι von-
τοῖς τὸν σατανᾶν καὶ τὰ σὺν αὐτῷ στίφη τῶν δαιμόνων διὰ τῆς j
ἀμάχου δυνάμεως ἤλαυνεν, εἰσέτι τε νῦν »ἐθνῶν κυριεύει πολλῶνε,
λεπτύνων αὐτῶν »r& πάχης (»τὸ φρόνημα τῆς σαρχὸς-), ἐπὶ στενὴν
ὁδὸν τῆς αἰωνίου ζωῆς ἐπιτηδείους κατασχευάζων. (8) ὅς, φησιν, »κατα-
κλιϑεὶς ὡς λέων ἀνεπαύσατος, οὕτω δηλῶν τὴν οἰκονομίαν, ἣν ἀνε-
δέξατο, xaO! ἣν ὥσπερ τις βασιλικὸς ϑαρραλέως ἐποιήσατο ϑήραν,
μηδενὸς αὐτοῦ χαταπαύσοντος τὴν ἀρχήν. ὃν οἱ ϑαυμάζοντες OG

1 Joh. 1,9 — 2 vgl. Num. 24, 17 — 4 Jes. 11,10 — 6 Jes. 49, 6 — 7 Num.

24 17 — 19 768. 19, 1 — 15f vgl. Matth, 2, 13—29 — 171 vgl. Num. 24, 7
— 21 Ezech. 38, 3 — 25 vgl. Num. 24, 8 — 26 Kol.2, 9 — 29 vgl. Num. 24, 7f
30 vgl. Rom. 8, 6 — vgl. Matth. 7, 14 — 31f Num. 24, 9. 7

3 αὐτὸν Euseb Hkl, αὐτὸ m 33 ϑαρραλέος 970 ἀνεχαύσατο (OHPANE-

IlAYXATO) Euseb

S
LY
co
ὩΣ

PEN. * ^1 "REPRE τα νου

"tom s

Excerpte aus Prokops Oktateuchcommentar 507

x x ^ > - , , , WER: x
Heov xci τὴν αὐτοῦ διδασκαλίαν σεμνύνοντες AOyo TE καὶ ἔργῳ τὴν
- , > ” € , ^
ἐκ ϑεοῦ μετειλήφασιν εὐλογίαν, αὔξοντες ὁσημέραι καὶ πληϑύνοντες
^ * > , ^ , 2 , M ,
κατὰ TO »αὐξανεσϑὲ xai πληϑυνεσϑες ἀληϑέστερον xoi ϑεοπρεπέ-
ς > x E =
στερον, Oc ἔμπαλιν Ἰουδαῖοι τοῦτον ἀρώμενοι τὰ τοσαῦτα πεπόν-
\ , - YR c \ E ,
5 Haol TE xai πασχουσιν. [τοιοῦτος καὶ viv ὁ Βαλὰκ ἀρᾶσϑαι ϑέλων τὸν Ἰσραὴλ
- - , , c E n μ᾿ 9
χεχατάραται, τῆς μαγικῆς ἐλπίδος περιτραπείσης αὐτῷ]. παρέοικεν δὲ αὑτὴ
- RE - -
τῇ τοῦ laxo προφητείᾳ, (I) τῷ μὲν »éx βλαστοῦ μου, υἱέ μου,
> \ E > = τε ἢ Ὁ =
ἀνέβηςς τὸ »ἐξελεύσεται ἐκ τοῦ σπέρματος αὐτοῦς (δῆλον δὲ ὅτι τοῦ
> , 11 - x - ES. » , 2 - M M ,
]Ιακώβ), (U) τῷ δὲ »αὐτὸς ἔσται προσδοκία ἐϑνῶνς τὸ »xal κυριεύσει
10 ἐϑνῶν πολλῶνε, καὶ τῷ »ai χεῖρές σου ἐπάνω τῶν ἐχϑρῶν cov« τὸ
»καὶ ἔδεται ἔϑνη ἐχϑρῶν αὐτοῦ καὶ ταῖς βολίσιν αὐτοῦ κατατοξεύσει
, ES , > ^ ἘΞ ,
&1900v«, (12) χαὶ τῷ »0xvuvoc λέοντος Ἰούδας καὶ τὰ ἑξῆς τὰ παρόντα

πάλιν sg περὶ λέοντος. [τὸ δὲ | τὸν Χριστὸν κατακρατήσειν κτλ.]. fol. 329r
IV) Prokop zu Deut. 18, 15ff (= Eus. dem. ev. IX, 11) fol. 350v
15 (20r. δὲ Χριστὸς ἦν ὁ νῦν προφήτης λεγόμενος, καὶ ovx Ἰησοῦς

c I E re : -
ὁ τοῦ Ναυή, δῆλον ἐκ τοῦ περὶ τὸ τέλος λέγεσϑαι τοῦ Δευτερονο-

ulov: »οὐκ ἀνέστη ἔτι προφήτης ἐν Ἰσραὴλ ὡς Moore [καὶ ἄλλως τε
χαὶ ἤδη ἦν ἀναστήσας αὐτὸν καὶ συστήσας ἕναντι πάσης τῆς συναγωγῆς, ὡς ἐν
τοῖς ᾿Αριϑμοῖς, ἀλλ᾽ οὔτε νομοϑέτης ἐγένετο χατὰ τὸν Μωυσέα οὔτε τῆς ἴσης χάρι-
20 τος, μέρος δὲ τῆς | ἐκείνου παρέλαβεν). (θ)ῦτι δὲ οὐδὲ ἄλλον τινὰ δηλοῖ τῶν fol. 851:
προφητῶν, δῆλον ἐκ τοῦ πολλοὺς γεγονέναι προφήτας, ὡς περὶ ἑνὸς
δὲ κατ᾽ ἐξαίρετον λέγεσϑαι, ὃν δὴ καὶ κατ᾽ αὐτὸν γενήσεσϑαί φησι
“Μωυσῆς, (9) ὅνπερ χαὶ προσδοχῶντες Ἰουδαῖοι μετὰ τοσούτους Mer
yovoras προφήτας ἠρώτων τὸν Ἰωάννην" »σὺ εἶ ὃ προφήτης;-. ὁ δέ
25 φησιν" 00x εἰμι, καίτοι προφήτης ὦν. (5) πῶς οὖν κατὰ τὸν Μωυσέα
Χριστός, καὶ μείζων ἐκείνου; ὁ μὲν ἠλευϑέρησεν ἐξ Αἰγυπτίων λαὸν
ἕνα, Χριστὸς δὲ [τῆς τοῦ διαβόλου δυναστείας πᾶσαν τὴν γῆν, ὃς ὑποχειρίους
πάντας ἔχων ἀνθρώπους νεανιευόμενος ἔλεγεν" »τὴν οἰκουμένην ὕλην καταλήψομαι
τῇ χειρί μου ὡς νοσσιὰν καὶ ὡς καταλελειμμένα ὠὰ ἀρῶ, καὶ ovx ἔστιν, ὃς δια-
30 φεύξεταί μὲ ἢ ἀντείπει uote. αὖϑις ὁ μὲν τὸν λαὸν διὰ ϑαλάσσης διεβίβασεν ἐρυ-
ϑρᾶς καταποντίσας τοὺς Αἰγυπτίους, ὁ δὲ τὰ ἔϑνη πάντα διὰ βαπτίσματος, κατα-
ποντίσας μετὰ τοῦ διαβόλου τοὺς δαίμονας" ὅπερ ἔτι δηλοῖ καὶ jj διὰ τοῦ Ἰορδάνου
διάβασις, σώσασα μὲν εὐσεβεῖς, ἀσεβεῖς δὲ διώκοντας φϑείρασα. ὃ μὲν μάννα δέ-

8 Gen. 1. 28 --- 7 Gen. 49, — 8f Num. 24, 7 — 9 Gen. 49, 10 — 10 Gen.
49, 8 — 11 Num. 24, 8 — 17 Deut. 34, 10 — 18 vgl. Num. 27, 22f — 24 Joh.
1, 21 — 28 Jes. 10, 14

5—6 vgl. Origenes? Cat. Nicephori I, 1348 7 — 17—20 vgl. Severus, Cat.
Nicephori I, 1521 E—Z

18 xai! om. m*, a. R. m! 19 οὔτε... οὔτε Cat. Nicephori Kl, οὐδὲ... οὐδὲ m

508 Eusebius

dwzev αἰσϑητόν, ὃ δὲ Χριστὸς Eavröv ἄρτον ἐξ οὐρανοῦ καταβάντα. μεσίτης ἦν
ö Μωυσῆς Ἰσραὴλ καὶ ϑεοῦ, ἐθνῶν δὲ πάντων xol τοῦ πατρὸς ὁ Χριστός.)
νομοϑέτης ἐχεῖνος ὑπηρετούμενος τῷ ϑεῷ, (δ) ὃ δὲ κατ᾽ αὐϑεντίαν Oc
ϑεὸς εἰχότως νομοϑετεῖ. λέγων" »ἠκούσατε ὅτι ἐρρέϑη τοῖς ἀρχαίοις"
5 οὐ φονεύσεις. ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μηδὲ ὀργίζεσϑαι εἰκῆς καὶ τὰ ἕξῆς,
ἐφ᾽ οἷς ἐπιλέγεται ὅτι »ἐξεπλήττοντο πάντες ἐπὶ τῇ διδαχῇ αὐτοῦ"
ἦν γὰρ διδάσκων αὐτοὺς Oc ἐξουσίαν ἔχωνςε. (([3) οὗ τὴν νομοϑεσίαν
οἱ ἐϑνικοὶ παρεδέξαντο, διὸ προλέγει Δαβίδ' »κατάστησον, κύριε, νο-
μοϑέτην ἐπ᾽ αὐτούς, γνώτωσαν ἔϑνη ὅτι ἄνϑρωποί εἰσινε. [ὅπερ ὁ
10 ωυσῆς οὐχ ἠγνόηκεν, ὡς ϑεὸς xci νομοϑέτης Eoriv ὁ Χριστός" χαίτοι γὰρ περὶ
τῶν ἰδίων νόμων εἰπὼν »οὐχ ἔστιν προσϑεῖναι καὶ ἀπ᾿ αὐτῶν οὐχ ἔστιν ἀφελεῖνα,
ἐννοήσας τὴν τῶν δεσποτιχῶν ἀξιωμάτων ὑπεροχὴν παρεγγυᾷ λέγων" »αὐτοῦ ἀκού-
σεσϑε χατὰ πάντα ὕσα ἐὰν λαλήσῃ πρὸς buäg« |, τουτέστι κἂν τὸν δι᾽ ἐμοῦ νόμον fol. 351
ἐθέλῃ μεταποιεῖν. ἵνα δὲ μὴ μόνον Μωυσέως ὁ λόγος ὑπάρχῃ, βεβαιοῖ τοῦτον ὁ
15 πατὴρ λέγων" »ὀρϑῶς πάντα ὅσα ἐλάλησας. προφήτην ἀναστήσω αὐτοῖς ὥσπερ
σέ, καὶ δώσω τὸ ῥῆμά μου ἔν τῷ στόματι αὐτοῦ«. ἀλλ᾽ ἐρεῖ τις, ὡς xai τοῖς
ἄλλοις προφήταις ῥῆμα παρέσχεν αὐτός. ἀλλ᾽ ἐκεῖνοι μὲν δουλοπρεπῆ τὴν δια-
zoviav ποιούμενοι »τάδε λέγει xóQuoc« ἔλεγον, ὁ δὲ ὡς ὧν φύσει ϑεὸς τῷ μὲν
λεπρῷ φησιν᾽ »9éAo, καϑαρίσϑητικα, τῷ δὲ νεανίσκῳ νεχρῷ᾽ »σοὶ λέγω, ἐγέρϑητικ,
20 χαὶ “αζάρῳ' »δεῦρο, ἔξω«. ὡς δὲ δημιουργὸς ἐπετίμα ϑαλάσσῃ zul πνεύμασιν,
»σιώπα« λέγων »πεφίμωσο«. ὁρᾷς, πῇ μὲν οὐσιῶδες ῥῆμα, πῇ δὲ κατ᾽ ἔλλαμψιν
μερικήν. διό φησιν ὁ Παῦλος" »φέρων τε τὰ πάντα τῷ ῥήματι τῆς δυνάμεως« τοῦ
πατρός] (Π) ἐπήνεγχε δὲ καὶ τῆς ἐνσάρχου παρουσίας τὴν αἰτίαν ὁ
Μωυσῆς, αὐτοὺς δείξας τοὺς ἐξ Ἰσραὴλ παραιτησαμένους τὴν ἐν Σινὰ
25 τοῦ ϑεοῦ διὰ πυρὸς ἐπιφάνειαν λέγοντας Movoel' »λάλει πρὸς ἡμᾶς,
καὶ μὴ λαλείτω πρὸς ἡμᾶς ὃ ϑεός, μήποτε ἀποϑάνωμενε. διὸ τῆς
εὐλαβείας ϑεὸς αὐτοὺς ἀποδεξάμενος »προφήτηνς« φησὶν ναὐτοῖς ἀνα-
στήσως. (5) ὡς γὰρ ἀσϑενεστέροις τῆς κρείττονος ϑεωρίας τὴν &v-
ϑροπίνην αὐτοῖς ἐπιφάνειαν ἐπηγγείλατο. (1) ἀλλ᾽ ἐπεὶ τοῖς ix περι-
80 τομῆς ὁ προφήτης ἀναστήσεσϑαι προϑεσπίξεται, εἰκότως φησὶν ὃ
σωτήρ᾽ »οὐχ ἤλϑον, εἰ μὴ εἰς τὰ ἀπολωλότα πρόβατα οἴκου Ἰσραήλε.
διὸ xci τοῖς ἀποστόλοις παρήγγελλεν" »εἰς ὁδὸν ἐϑνῶν μὴ ἀπέλϑητε,
χαὶ εἰς πόλιν Σαμαρειτῶν μὴ εἰσέλϑητε, πορεύεσϑε δὲ μᾶλλον πρὸς
τὰ πρόβατα τὰ ἀπολωλότα οἴκου ἸΙσραήλε, (M) δηλῶν og αὐτοῖς προ-
35 ηγουμένως κατὰ τὴν προφητείαν ἀπέσταλτο. τοιγαροῦν μὴ δεξαμέ-
νῶν, ἀπελέγχει μὲν αὐτούς, ἐν ἑτέροις λέγων" »διότι ἤλϑον, καὶ οὐχ

1 vgl. Joh. 6, 41 — 2 vgl. I Tim. 2, 5 — 4 Matth. 5, 21} — 6 Marc. 1, 22
— 8 Psal. 9, 21 — 11 (Deut. 12, 32) Eccles. 3, 14 — 12 Deut. 18, 15f. 19 — 15.
27 Deut. 18, 17£ — 19 Mark. 1, 41 Parr. — Luk. 7, 14 — 20 Joh. 11, 43 —
21 vgl Mark. 4, 39 — 22 Hebr. 1, 3 — 25 Exod. 20, 19 — 81 Matth. 15, 24
— 32 Matth. 10, 5f — 36 Jes. 50, 2

12f ἀκούσεσϑε moor., ἀχούεσϑε m*

Excerpte aus Prokops Oktateuchcommentar 509

ἦν ἄνϑρωπος" ἐκάλεσα, καὶ οὐκ ἦν ὁ ὑπαχούωνε, καί φησι πρὸς
αὐτούς" »ἀρϑήσεται ἀφ᾽ ὑμῶν ἡ βασιλεία τοῦ ϑεοῦ xci δοϑήσεται
ἔϑνει ποιοῦντι τοὺς καρποὺς αὐτῆς-. (2) προστάττει δὲ τοῖς μαϑηϊταῖς"
»πορευϑέντες μαϑητεύσατε πάντα τὰ ἔϑνης. ([3) τὸ δὲ τῆς νομοϑε-
5 σίας ὑπερέχον δηλῶν. ὃ ϑεός φησιν" »ὃς ἂν μὴ ἀχούσῃ πάντα ὅσα ἂν
λαλήσῃ ὁ προφήτης ἐν τῷ ὀνόματί μου, ἐκδικήσω ἐξ αὐτοῦς. (δὲ ἐχ-
δεδίκηται γ᾽ οὖν ἐκ τοῦ λαοῦ ἐχείνου »πᾶν aiua« xy vOv ἀπὸ „ABER
ἕως αἵματος Zayapiove xci αὐτοῦ ἐπὶ πᾶσι τοῦ Χριστοῦ, οὗ τὸ αἷμα
xa^ ἑαυτῶν καὶ τῶν παίδων ἐξαιτησάμενοι εἰσέτι καὶ νῦν τῆς ἀσε-
10 βείας δίκην ὑπέχουσιν. [καὶ ὃς ἐὰν λαλήσῃ zur).

2 Matth. 21, 48 — 4 Matth. 28,19 — 5 Deut. 18, 19 — 7 vgl. Matth. 23, 35
— 8f vgl. Matth. 27, 25

6—10 ’Avsnıyodyov, Cat. Nicephori I, 1524 4

fol. 352r

I, Stellenregister.
I. Altes Testament.
2. Neues Testament.
3. Kirchliche und nichtkirchliche Schriftsteller.
4. Eusebius,

II. Namen- und Sachregister.
III. Wortregister.
IV. Die Seiten der Ausgabe von Stephanus.

I. Stellenregister.

Genesis

ERES... 45,9
ΜΡ ΠΟ. 405,28.32
ΠΡ οἰ 45,9
Daun 46.7. 230,9
ἘΠΕ πθ΄ v - 160,4
230,13
ἘΠ΄. .. “410,28
2S s. s. [271,14
ΕΟ τὸν ΠΡ .1 .-230,9
ae 01... 429

BE Ve v .. 42:16]

7:33: 21,7
aa S41... 23,30
Ἐς ᾿ς. 217
ΠΡ τ Ὁ 8,1. 23,24.29

ἘΠ Εν. . 42:20)

$:20——2T- 2 = .ἕ . 44,3

DE uoo AST
DEDE... 8,5

12,1—3 9,14.24.
12,?,5—3 . . 352115
uc OMM EM. Uv 54,16
RENE ut. us 231,1
T2178, ΕΓ 2T
TALIS “2. 23,18. 22, 178,31.
222,12

I4,I8—19a: I79,!I. 222,19
ΤΟ S... 214f|

ESI... .. 221,26
DIL 5I. 21,2

EL oou. 24,4 |

END T... IIOZII
ENEL e... 3/917

ELE... 2312,
EM ... . 195,52]

Dre Cu s .- «196,2

MIDI GUN . 196,3

oci TEM 242,12

ESN--2 5. . 251.0. 232,1
Eusebíus VI.

Altes Testament,

I8,17—18 : 2009,22,

291 nI
18,18 . ‚6. 352,20
18,19 . 231,15
18,23—25 231,22
18,25 231,28
18,332 u. 234,27
19,1 AERE
19,23—24. 230,15
19,24 . 245,12
20,3 177,24
20,7 177,26
21,6 . 196,3
22,17 . 79,23.28
26,3—4. 54,7
26,4 352,22
26,4—5 .« 24,II
28,10—14 22,I
28,10b—192 , 232,16
28,13 . 233,10. 352,25
28,14b. 352,26
28,18 35221102223 TT
SISDE 22,13. 233,0
SIEI.15 I. 238,28
51,112,132 233,14 |
31,12—13 τ ΡΥ ΤΗ͂Ι
31,12b—132 ' 2d
32,1b.2 234,20
32,22— 31 233,24
22122. 242,14.
32,24 1f... : SAT
32,28: 1964. 234,11. 241,9.

334.39 |
32,29 s 234,15 |
32,30: 234,9. 234,34. 241,

IO.II
zu WP . 236,4
35,173 235,24
35,2—4 : 8,18 |
| 35,11 . 352,27 |
35,116. v 3537285

ae EE dn ur? COEXEEJS
AA ΤΑ M SD

Imo a nn eyes)
[A0 12 Der 50
lao xb c... 955,31. 901,5

49,1— 2 352,21. 355,26
49,1—7 D 353,1—6
4013727. 9 se 352,4 ff
49,8: 353,6. 356,1.3. 359,13.

3062,23.24 ff. 363,7 f. 13.
15.22.26. 365,2. 411,10
49,82 : 355,20. 336; 21.359,10

49,86 . 363,28
49,82.9 . . 361,29
49,8—10 . 346, 28. 352,8
49,9: 356,8. 359,17.21. 364,

2.6.10. 13. 14.21.22.24.

36. 365; I. 411,9.16

49,93 . 359,15
49,10: 18, Ir. 58,6. 68,9. IOI,
26. IO3,3.4. 320,20.

a 347113.22. 352,14.
353,10. 356,10.17.19.

35. 358,1ff. 360,15.

Io ff. 361,8ff.26.28.32.
364,33.35. 365,6.8.11.
373,6.9 f. 411,12

49,102: 355 1.8. 357,26. 56.

358,28. 359,27.31
49,10b, .359,26. 361,12.22
AQIIB. 2 τ SEE

|[49131—12 . . . 365,12

401127. 1.9 360315: YA:10:20
49,12b. 366,27

Exodus

YES oS ND AOT 25
nonc M cub
d etu 2902 25 7:18 5

236,10. 241,2
33

Deuteronomium
1932... 00 .
4,19 161,32. 164,9
4,34 331,11
513 - 24,20
5,17—20 IOO,IO
5,27 . . 429,2
I2,II . ΠΣ 5
I2,13—18 412433
I2,17—18 I3,I
12,2005 o cus:
14,21—22 2
14,23—25 . 13,20
15,19—20 . 13:20
16,1-—2 "iN DN. 14,7
16,55—7- . vL er

[16,9—I11 . . 0 Pa
16,13—15 . 14,24
16,16 . . 10,33
18,9—13 . 165,26
18,15 ff : 17,33
XS SU 429,16
18,15— 16 100,52
18,15—ı62 , ὁ, 0083,
IS,15.19 . "36, 17:22 35 I2
18/1518. ΤῸ 195. οἱ 38,25
|18,15—9 . 427,25
18,17—18a . Ἐν ΟΕ ΣΩ͂Ν,
18,18—19: 96, (8).17. 100,27
18,19 No Y » 430,2
19,15 123,10
22,19—21 . RT
27,26: IT,IT. ΤΑ SN IN
28,20

32,/b—9 ..4 4. 13002
32,8 162,28, 166,18 f
32,06 .. c 160,33
32,9 66,30. 464,31
| 32,21 - 85,26. 327,24
32,43 . - 54,26. 66,9
33,17 - 410,14
δ ων 100,20
34,10 . 428,6
34,I0—11à ; . IOI,4.

losua

EIT 242,20
5,13—I5 . 241,14
5,14: 108,7. 242,7. 299,32.
324,22

5,15 242,24
13 353,28
14,6 ff 353,30

Richter

1,1—2 353,31
I,4 ^ 2 354,5

514 Exodus Eusebius
546. . . 235.3} 5.1 . 15,19
3,14: 151,25. 221,34. 236, | 5,2—3 : 25.25
13.28 | 5,4—5 315/32
422 . ' 358,14 | 5,6 . 15,36
Bar: 407,26| 5,15 . ὙΠ 0}:
6,2---4 ἃ 236,14} 5,17—18 : 251676
630€ 237,5 ff | 6,2—5 — SIDA
6,0 Ὁ 293,32| 6,7 : 16.22!
δου. 99,30 | I2,1—2 IX 20
13,21 0€ 237,26 | 12,6—7 11,23
I4 I0 C. 235,6.18 | 17,11 44.23. 27
ὙΠ Σ ὦ 4 . 990,6 | 18,2—4 165,16
14,21—22 98,26 | 18,22 27:520
14,24. . 235,11 | 18,24—25 165,23
15,8b 99,8 | 19,2 373,31
0,4 ς : 98,17 | 20,10 ff . 33,30
16, 13b—14 tz 98,18 | 20,13 127,96 |
19,9 : 235,13. 237,24 | 21,12 «336,18
19,10 ff L0 052899 T2920 :,36,12.25
20,2 2129077
20,2—3 . 239,1
20,5 . 230,3 Numeri
20,2. 0. 239,.7| 2,1—3 353,19
20,13—16 123,26 | 7,10 . 353,24
20,13 26,1| 7,11—12 ; 353,25
20,14 . . 27,36 | 11,16a— 17.24 . . 100,2
20,19 . . 429,2 | 12,5 : 237,28
23,17 - v ^2 10,30 12,10%, 002
23,20—21 . 196, 29. 238,16 | 12,13 - 99,22
24,9— 10a . 240,29 ff | 13,3.4 . i . I00,7
25,7 ff.40 180,14.19 | 13,17 : 99, 34. "196, IO
25,17—21 : 180,17 | 13,177—18a . 21.105726
25,40 175,4. 194,5 | 13,28 eo 34,15
201 «52 221,15 ΠῚ ΔΑ: . 240,25 ff
30,7 f . 174,8 | 14,17—18 240,12
30,25—38 2217455 102 ὖς 12,25 ff
31,18 - « 99,28 | 19,10—2I 14,31
327 . 368,31 f | 24,3—9 408,30
32,332. 238,20|24,5—7 . 18,3.19 |
33:1 238,22 |24,7:731,8:. XOLIA. ΠΟΤῚ
33,2 23584 406,33. 409,16— 21.25
33:3 . 34,15 — 27.29. 410,6.19.18.
339 235,13 | 22 ATXAS TT.
33,9—-10 . 237,29 | 24,8: 409,15. 410,7.11.16.19.
33,17—19 239,13 | 411,13. 413,20. 489,1f
33,19 . . 240,1 | 24,9 - 4IO,3I. 411,10}
3320 . e. 234,8 | 24,9b 410,26
345 . 239,27 f. 240,4 | 24,9-7 . . 410,21 ff
34,5—8 s 239,18 | 24,15—19 . . 403,19
346. 240,6.7 | 24,17 : 405,2. 406,17.23.25.
34,28 . . 98,11 | 27 f. 407,7.8.10
34,29—30 - 99,12 | 24,17—18: 404,23 ff. 405,6.
8 407,5
τ 23 18 Σ . 405,9
Leviticus | 24185. he
3,1—2 . 44,35 |24,19 » - . . 405,17.19
4,5 a DAS TUE | 25,1 404,34
4,53 . 176,17. 194,10 | 25,2 404,34 |
4,27 . - 15,18 | 25,3 404,29.35 |
42730 15,5 134,1 . « 97,34 |

Richter

Richt
M Stellenregister EN Eur
1,8 8,98 : 3546 | 915
1,178. ae | Esra
i: . , 354,8 | 4 | 24.2632. 480,28 ff.
ud und | ΤΠ * 3719|, ες a)
4.4. ff . H 356,26 ff | 21,8 ; j une
6,I1 ff N 356 268 " Esra | 21,8—9 , 2.13
10,1ff . . : 356,261. 6,22 | 2I 8b— ga 479,34
12,7-3.11.15 . 3 268 ; Y 310,16 n 482,16
15,24 ff 356, 26ff | 21,103. : 82 ^ TR
Nehemi 21,10b -AB2.IQ: 4D 0d
: 21.10— . 481,24.30. 482,20
Ι Samuelis er 379 24 ‚IO—II: 47311. 481,4.
483,19
2,10 . 21,11 5
2,10b. 191: 28 | Psalmen | 21,11 a BESIDE
2 192,4. δ᾽ Υ̓ x 482,1. 482,20
,27 ff Es 2 dh 21,115. 8
2,31—32 DUM. - 57,12.,183,31. | 21,115 Mesue
i 3 192,12 | 19117 Ὁ — 12a: 482,31. 483,32.
, . PR . , ΟΣ
417 356268 ‚2: 106,16. 168,3. 184,16. 21,12 . er
Ir. 43) 4 PEE a 1
LÀ 356,35 | 22..8 . . .. 185,155 | REES 473,15 f. 475,21
2 21,15—14 6
| dcc i6 346,14 21.13.14 17 δὰ is ΕΣ
H Samuelis an |; E x | 21,13.14.17.21.22 . ἀπὸ [88
7.12 --τ48 261,5, 2,7—8: 57,14 106,18. iud E : 485,20
ΠΕΡ 13.14.16 . .261,1—4| Z 59 66 I4. 185,2. 253,16 us TID
: . 26 ; pur e ;
22.10.11 : Td 83 . nn pO p ΕΘ. 3: τ. 108. a
22,10—I22a . si ΕΞ 8 9, 9 1 E gs | 21,16 . . . . 473.27
22.11 > gaab- 15a rk . 473,18 m
22,12 263,17. TES 107,17 | 21,165—1 73:15. 45h32
2 - 3 260,20 | 9,21 * 18,26. 07,22. 429,34 21, 16b 7 E . 475» 22
‚44.45 5.462 260,17 | 1510 - 107,14 | 21.1 Fazer 475,33
| 17,2—3 . 477,1} 7 473: 20 f. 486,4.16.
I Köni | ue; : 252,15 487,15
onige I7,10—II 259,12 21,172: 456,13. 486.16. 487,1
8,26—27 . 262,7 I7,10—122 . . 282,1 | 21,17— 18a . i eee
DM 27 Ε 26ο, 26 | A > 252, IO.I4 | 2n ct 487,28
11.3.5.88 3 33530 | 17,44. 458. 46: De de am id | 21,18b.. daos
p : $396 Br ; 75,10. 185,6. 3315 SD. 473,
i : 186, | 4 ES
e. 19,5 ws | 21,20: 476,5. 488,10 f. 486,
II Könige 19,62 . S61» 6
P 19,6b ISTA | apaga Ni
OBI. ‚20a.
ne Ξ . 280,34ff | 19,66—7 . que | 21,20b eid
5 x 3 306,3 19,7 SE e x xc | 21,20 = 22 15
. 7 , | ᾿ E nz . E
bow [OPE MS fg ams pp. 92977 488,21f. 488,23.
ronica 17. ET 478,17 |, 489,9 f
1,21—22: :
a Ἶ 354,21 | 21,1—32 . A 2t od T d AME d
( 447,14 | 21,2: N 7%
En LL... ‚2: 472,20.27 ff. 475,18. Kai 22: 473,25. 488,25f. 48
17,1I—132 . 261,11. Br 476,9.18.21.22.23.25.| 38 is
de 338,15. 339,18. 340,17 | 21,22 . ae 25 | zx euis 488,31
17. $ i E 339,28 21,2b τ 477,35. er et 21, ΡΣ SE 2 T a . 489, 5
ER 338.26. 339,8 | 21,3: 478,111 1.6.9 | 2123: 362 30f. 473,281. 473
ee ee 479,5.6ff.19| 39. "489, 25. 490,33-
γῷ ὃ 22.2 I
I! Chronica laris di E a b, 491,19
D ER 21,5 9 21,23 490,13
i; 260,30 | 21, A702 ἘΞ Του τς !
26,18—20 ὁ 280,34 ff. 21,7: 4 E ..479,14 ff | 21,24—25 pad
, 73, 4 475, 10. 479, | 2I ‚242 —25 Ege

33%

Psalmen Eusebius

516

21,25 : 476,1. 478,36. 490,24. | 44,5 217,23|

29.30.34 | 44,6 . 220,22. 363,21
21,26 . 491,14 | 447 : 216,33. 220,17.19. 298,
21,262, 491,4.8 | 27
21,27 491,32.35 | 44,7? . . I. 202,25
21,27—29 491,22 | 44,7—8 : 175,30. 180,34. 182,
21,28 . 473,31.32 22.27.33. 193,9. 216,
21,28—29 55,1 29. 218,9 f
21,31—32 55:4 | 44,8: 182,12. 183,1 ff. 193,
21,31b—32 . . 492,2 17. 216,35f. 2175.7,
22,5 : 41:35 | 13.15f. 220,33. 242,11.
23,1 ἃ 300,7. 3741
23:7 253, 29 44,9 218,1
23,9b : 300,3 | 44, I0—I2 218,35
23,9—1O . 299,34 45 ga ^ 417,15
271 186,24 49,2—
27 eu 186,27 2.3 3557
: 46,2—10 . 252,27
27,8 186.20.31 46,5 i 253,14
28,7 : 4953 | 46,6 253,24.27.31
ἜΘ a 10515 467—8 . nr RB
205 S F . 115,3 | 46.8 ro : EU Dakine
32,6 ν᾽ 2275,11.4220,28 46,9 66,14. 254,0.
32,8 ne 227,29 46,92 E nr. dE
32; 8—9 a ned 146,10 . . 66,10
ΘΌΤΟ . ΠΣ 46,102, 254,12
5.0) 1 4 : 47,18 | 46,10b. ΟΝ
39,7? . 366,29 | 49,I 255,2 (8 f)
39,7—9 « 47,23 | 49, I—32 - 254,19
39,8 - 4h35 | 30,38 254,33
39,10 a e od | 49,7—15a ^ 2 254,22
TT 449,33 | 49,14—I5 48, 2I (u. 33)
12-7 45933 | 50,19 . : 4824. 49,1
40,2—13 . 446,21 | $1,102. 277.35
40,5: 449,10. 450, 27. 453; | 54,2—6 > 453, 25 |
1415 | 54,3b—4. 455,11
40,52 . * 449,1 | 54,5—6 455,22
40,5 "- 449,27.28 | 54.6 455,35
40,5—13 . . 449,13 | 54, 10b, 456,26 |
40,0 ^... 450,34. 452,27 54,10—15 453.31
407 ^. - *452,1—3|54.15 . ! 454,32
407—823 . * 4514.28.31 | 54,13 — 152 . PAAR
40,7b—9a . 452,7 54,14 . 454,16.29.30
40923 . . 1452,10 54 15a; 454,20.26.27.28
40,9b . 452, 12f. 13.15.16.28 Bar 13.0, ABS
40,10: 449,8. 452,19.22. 454, 67,12: 75,23. 95, 18,33. 192,6
1T.14.|G7.32—13 17 5. ‚in 100,27
40,105 454,18.25 | 67,25 . . 426,5
40,1I—I2 . 452,31. 453,9 67,25—28 425,28
40,13 . 2 453,13.19 | 67,26 . : 426,9.16 |
40,132 --.450j9.-- 458,11 | 07:275 426,13
40,13b 110: 049322523 108,312. 9 10, : 2421,12
44,1: 180,20. 181,3ff. 193,6. | 71,1: 340,28. 341,7. 362,6 f.
215,27.: 216,20. 2216; 433,15, 441,35
19. 298,26 „11a , 341,20 |
44,2 181,14.18.28. 182,1 71,1b . 341,21
44,2— 34 . 180,31.: 216,11 | 71,1— 2 57,17 |
443 - «232 Y5.5 SX 9152 433,18f
44,3b— 6. 216,17 | 71,5 341,17.30.31
44,4 217,21 | 71,5—8 340,30 |

Psalmen

71,6

. 341,32

71,7: 332,20. 342,1.2.3. 345,

71,7—8

71,8: 57,19. 66,34.

14. 371,34. 442,4

« 397,13
103,15.

341,16. 342,4f. 347,

II. 362,8. 442,2

71,93—10b.112 . . . 227,I
7ı,1ıb, 103,17. 362,9
71,11.17 a ττ' 0 Δ
71,11 b.174 67,2
71,10% 342,12
Z1 T0 μετα «24.1.5
dal, 347,12
T1175. 103,18
71,19 : 57,23
73,1—7 447,19
73,13 08 8: 4359
75,1—2 C ta - 447,31
78,2 . 448,21
3,8 255,17. 23
83,8b—1o 255,14.
83,10b .'^ 255,19
83,10— 11 205 287,6
83,11 187,22.28.31
85,8—10 . ; vo BS
88,4b-—5 . . 261 aT. 338,2
59:25 5. 5 I92,II
88,26 —30 325,18
88,27—29 237,31
88,27—30 261,12
88,272— 28a, 103,14
| 88,272.28.29 8 362,13
| 88,28 . - 262,3. 358,14
88,288. e 02 Erd
88,30.37 339,25. 340,17
88,302. - 5. 338,6
88/36 7. τρῶς 29012 X
| 88,36— 37. gob . 338,16—18

88,36—382: 26: 20. 325,24.

338,4
eel tne e 326,17
88,537.30 . 338,24
| 88,37 —382 . . 362,15
88,39 . 20227 T
88,39—40 . 188,4
88,39—412 . 326,5
88,45b— 46 . 326,6
88,90 . 327,3
88,51—52 . 188,6
90,1 : dis 28f. 419,3
90,1—2 : . 421,4
90,1—13 . A18, IO
90,2 $ € "9c "410,20
| 90,3 . 418,32. 419,6
90,3—43 . . . « 421,9
90,4 em 20,32
90,5 421,11.25
90,52 . 7 429-1

Psalmen Stellenregister Hiob 517
90,50. . 420,3 | 108,6—8 . - 459,6 | 131,11: 103,12, 188,20. 261,
90,5.3 . 421,25 | 108,8 a 459,17 | 27.. 3341. 385
90,62 . . 420,4 | 108,8b 459,21. 346,19
g90,6b . : - 420,5 | 108,8 ff 460,1ff | 131,17: 189,12. 334,2. 335.
90,7 * 419,19. 420,8 | 108,92 459,25 25 ff
90,8 420,14.19 | 108,9b 459,28 131,178 : .. 5. E80,
90,9 244,16. 420,17.19. | 108,14. - 459,28—30 | 131,17— 18: 188, 22. 261,30.
421,8.13 | 108,14b 459,30 333,26. 335,22
90,92 . 420,24.33 Io 10. 460,34 | 140,2 48,23. 49,5
90,9—11 . . 421,35. 422,3 1051917 : 460,3 143,3.5 - 259,3
90,9—10.112.12— 13 . 244,8 | 109.21—222 . 460,8 143,5 8 259,11
0,10: 244,19.20.22. 421,14 SE n ee le 25923
Bun gcc v 108,28—31 460,19 | 143,9 . . 259,6
| I08,30b—51a 460,31 | 143,98 259,22
90,10—12 420,23 | 108,31. . 460,33. 461,2| 146,3 . . 437,5
90,11 421,28 j09,1: 178,29. 180,25. 194, | 147,1 : Jm EAE i28
90,11—12 . 422,7 | 22. 219,10. 220,2.14. | 147,4: zen 9. 259,29. 26ο,6
90,12 . soe er AEEEO | 254,9. 298,50 | 14&1—3.5b . . . . 2284
ERES 4I94-17- 42221 | 3og τὰ 262,27 | 148 5b . 229,22
O9I,II Aue. CA4IO;IA MOX ἧς RES
05,1—4 ἢ $5,18. 255,25 109,1.2b . . 220,20.223,22 |
95 1.3—5.7—8 . . 18,30 109,I—4 . . . . 178,19 | Proverbia
, a : 109, I.4. 180,1. 242,9 |
95,72% - μι 252 ‚30 109,I—5 8 218,23 | 8,12 . . 210I,5
95,7—8 ids; ‚23. 66,17 | 109,2 . 194,24. 220,18.31 | 812—3I . 210,5
95,10 " 19,1. 55; 24. 66 ‚13 | 109 Sm 8 8 8 8 I5—16a . . 211,8
‚3: 152,8. 181,25. 185,14. | 9.
95,102 . * 255,31. 284,4 4| 8,21b.22—23 . 211,10
ganz... . .256,1| ee neis Ganz clash dig
97512? . 256,14 109,4: 168,3. 178,36. 179,5. | Ὁ 225 2 PER 3 P
97,1—3 19,3! 16.27. 194,25. 220,5. | daa 3.25 : ΩΣ
97,1—4 «0. 57,25 221,8.4.52. 5222 Y.22 824.25 2156 f
97,2 67.4. 14. 256, 15 | 109,7 22>1-I5 | .&26 - 185,12. 211,21. 212,
97,3b—42 256,17 110,4 . - 222,6 29. 215,1
91 9 » 58,1 116,1—2a 258,13 8.27 ENTE
97,869 . 256,19 | 117,22. . 443,11 ff 8,30 . 215,5
97,0 um 10.32 | 117,22—23 . 37,26
103,4 . 299,21 117,22-- 268,27. 442,18 Hohelied
103,15. 175,22 | 117,23b Ji chapa x6 |
103,24 . s p 117,24. 443,17 f. 443,20 1.3 195,13. 214,6
103,25.26. 2. 2802f|t17525: ::'259,23. 442,33 tf :
EMSGIIEDIS τσ. . 1779 | 117,25.268.272. 258,15 BON
I04,I2—I5 23,4 | 117,26. 445.34- 443.10 1,8 « 21,0. 25,10
104,15: 168,4. 19025. 217,17 | 117,262.272. . 269527 | £r. . 21,14
106,15—20 . . . 257,1 | 117,272 258,26 | 9,4.6—8. . 2LI9
106,16. 257,26 | 123,4 . . 223,9| 9,728. 430,9
106,18. 257,23 124,2. 271,15 29,12—16 . 25,21
106,20. - 227.7: 157,24 f| 131,12. 261,25 | 30,25 . 26,30
106,202 257,17 | 1351—7 - 33315 | 31,5—6 T2597
106,32— 36 » 257,9 | 131,2.3 - 3345 | 31,7—8 . 26,12
106,33—34 . . 257,29 131,3 . - 3347 |31,(7)-9 26,7
106,34 . . 258,1.4.8 | 1315,3—5 . . 189,4 | 31, 11— 12 . 26,9
106,35 . . 258,9 | 131,3b—5 421,21 | 31,13 . . 26,14
106,43 2 258,12 | I31,4. - . - 3346 |31,14—15 . . 26,16
08T... . 457,29 | 131,5: 334,9.23ff. 335,2.61.32 | 31,16—17.19 . 26,19
108,1—8 . 456,29 | 131,57 ^. '. 334.15 | 31,24—25 . 26,22
108;2 .. . 457,34: 458,9 | 131,6 . 334,14.17.22 | 31,26 . . 26,24
108,2—3 . Ui isiAa5SI5 | 131,08 - 335,3 | 31,29—30 . 26,29
108,4 . 458,27 | 131,6—7 . . 189,8 | 31,32 . : . 26,31
108,4 aà—5 462,22 131,7b : 335 4 31,33—35.37 27,1
108,5 - 458,34. 459,4 | 131,10. 335,21 | 38, BE 2 25 222:22...243, I9
108,6 . - « 459,14 | 131,10—11 333,23 | 38, 15.4.52 242,25

518 Hiob

38,7—82 . 242,28
38,12 . 242,29
38,14—17 242,31
SBIID ΠΑΝ: 243,12
38, VRBES . 244,1. 431,13
38,17 . mia 484,6

40/14 . 1545156
40,20 . 243,31
40,22 . - 484,9 |
ἌΟΡ ἃ 243,31 |
41,24. - 431,6
42,4—5 . 22,24
42,4—6 249 5:2 T

Weisheit Salomo's

7,22 155,29 f |
7:25 155,33
7,253—26 214,19
7,26 162,31.7220,1%5
18,15 . 484,7
Sirach
35,8132,12) . 6,19
Hosea
ον : 35555
2,2 . 274,I
2/23; | 68,3
4,12 . 455,26
59 - . 441,5
IO,I4 . 412,27.29
IX. :1A12,2.92:33
11,9b 3 244,31. 245,2
11,96 102 : 244,27 |
11,104 12452
13,14 . 169,34 |
IO,IA—II,I. 411,28 |
Amos
LI 281,16. 355,5
4,11 . 245,6.15.26
4,12—1I3 189,18
5,1 . 190,2
5,1—2 189,18
ἘΠ mn ἀν 3L 1T:
5,18.20 in ZRESB.
eT es . 467 ‚33. 468,28 |
87 —12. .,. «! 6719)
8,8 . 468,1ff.3 |
8,8b . 468,8
8,9 468,14
8,10 468,32
8,10—11 468, ;22|
8,11 . . 469,4
9,1 281, τ, ET 34. 282,2
9,9—12 61, 16

Eusebius
Micha
1.22 , . 266,3
πος . 266,5
1.204 332,24
1,283 . / 331,19
1,2—5 : 391,20
1,22—58 . . 262,11
ipi vocac 262,30. 265,8
nez Less 7203920
1,34 392,25

1,4% 263,7f.11. I2.14.21.30.
265, 3 ἦν: 39%, 28.30

1,42 . 265,10
14-58. . 264,26
I EEE
EIE . 264,7. 331,23
1,5- «sa. 204523.
I 2b—13a 264,19
I,I5b—16 . 264,20
2,11 . 90,17
12%, . 86,24
AR 248,19
39 AA. 391,28
3,9—10 . u. 62953992
3,9—12. 4,I—2 . . 61,26
3,12 : 264,23. 265,3. 393,7.
18.20
3,12b 264,31
4,1—22a . S517
4,1— 932 . 265,23 |
4,25.3a . 283,32 |
4,2b—32 . 434,4
43 - “2. 442,9
43—4 : 393:35—39453
4,4 = τ . 394,2
5,20 87,2 22. 103,20. 266, 125
30.32ff. 328,14.25. 333,
29. 334,21. 335,5.32
Die 4t 87,4
5,2—54, .4328,1
533 - 330,25.32.34. 331,2
5,42,331,3:41.7.11.3244332,
25
54.2 . 332,28
5,4—52 . Lager
5,4b—52 332,18
ME Ὁ Ὁ 333.3:9
5,72. 87,27 ff
5, . 87,30ff
51749. . - 90,17
5,79 SB
Ohr» 88,2
BOW. 88,10
6,6.7b 267,2
VE afe 267,6
Obadja
Ia 245,28

Sacharia

Habakuk
Ὄπ ον 267,20
2,3: 207,29.83. 2DB PIED

22ff
23b. . ORO MERE
2.3.4. . 268,30— 269,5
2,3b.4b 269,17
2740 1; EIC im:
3,2: 269,194 22f. 35. 270,1. AR
32b εξ . "240,22
39 . 269,6
3,3 1.251,6:22:95
m3 . 270,30 ff
3,35 271,25
35:4 . , 271,29.32
3:5 271,34. 272,1.3
313 ; .190,17

Zephanja
I,I t ν᾿ 3557
2,5 (?) Σ᾽ τ ΘΗ ΣΡ
2,11: 29,22. 32,3. 58,9. 67,

18.20
3,:8—10 . 55,12
3:9.10 ς 621.23
3,9—13 . . 88,18
9,12 . . 88,30

Haggai

LI "8 6f.28. 379,19
I,I2 « «98418 1

Sacharia
I 37919
1,7 2298977
1,8 271,7ff.19
P n2 382,10
2D. ὦ 272 21. 23H. 21324
2.88 ar
2,8—9 . 272,8
2,9 nn. 247,4
2,9b . 246,3. 272,15
2,10 . 246,26
2,10—II: 58, 20. 67,33:

ds 273,9. 394,8
2,11 SIEHTS
2,114 EN 246,19
3,1 198,24. 199,10ff
SU ὥΡν . . 247,9
$01—5 .' v n ES 1979
3,3 198,23. 199,3
35 ἀπ HE
3,8: 197,0. bees 344,27
43,41. ; 277v ABD)
6,9—13 . ον 27197723
6,12: - 199,25.32.. 267,51.

344,26

Sacharia

6,12—13 199,20 |
9,9: 365,32. 396,20. 440,|
151.26. 441,12ff.

9,9— 10: 62,15. 394,13. 439,

13. 342,25.

9,96 — Io . 396,24 ff |

9,10: 396,21.22.30. 397;1.|
9. 397,6—8. 440,33 ff. |

441,20.26.28 ff. 442,4 | |
. 246,13. 247.6.

Lgs.

ILI 397,22
111-53 394,23
mega. 398,12 |
101,7 . 464,8. 20.22.23 |
11,7b—14 461,4 |
11,8 : 465,7.10.21.23.24.
ı1,8b. 465:26.27- 28|
119 - . 46 3,35
TI,10: 64,10. 465,3 466,3.4 |
II,II 466,16
11,15:12 .. rss 455.1
PIU. .. . 462,1.3.4.19.23

11,13: 462,5.8.26—35. 463,
19.21.26.31. 466,9

ILI4 . . 464,3.10. 466,11
11,142 moe. 7. 465:5.|
12,2 398,16 |
12,25 39431 |
12,3 398,19 |
12,10.11 . 398,21—22 |
I2,I10b—I4 . . 395,5 |
12,1I—I2 399,26
12,12 . 398,30

ERIS I4 . . . .39824|
ELI. 296,12. 278,0. 284,7 |

14,1—2: 88,35. 275,21. 398, |

I4,I—4a . . . . 395,16

I4.I—IO& 32747
14,98. . 80,10. 2163. 278,5
14,2b : 2774
14,3 277,5. 399;I

1444 : 276,12. 277,14.33. 278, |

1.7ff.21ff. 279,4-.9.14.

26. 280,23. 284,9 |

14,42 . «o 399,3.13
14,5 280,10—31. 282,3
14,56 . 282,11
14,5b—7 . . 284,9
14,5D— 102 . 469,7
14,6: 282,21.23.32. 469,27.
470,6
14,6—7 282,15.17
EROS ... . 469,22 f |
14,7: 267,32. 282,30. τον
8. 469,28.3
I4,7P . . . . 470,4
14,8: 283,11. off. 24. 284,11.
470,21

Stellenregister
14,9: 275,27. 276,13. 3994
DA MM. 283,34
| 14,9—10a 284,1.2

I4,9b—102: 275,28. 284,12.

16. 395,25. 399,5.
470,34
YA, IO... 276,14
14,16b 399,16
I4,16—18 66,26
14,16—19 . 55,27. 395,28
14,19 . - 399,18.23 |
Maleachi
I,IO—II 22291277
I,IO—I2 21682:02
LII - 48,29.35
31 197, 7. 416,5
3,1I—24. . 247,20.25 ff |
4,2: 167,31. 248,4. 279,13.

344,11.15.16. 443,19 |

lesaia

1,212 2.069,35. 72/15. 30671.
3553

1,5 79, 2
1,4 2^ 70,5 |
1,7 . 70,23. 76,6 |
I j—8 70,9—25 |
1,7—9 . 69,27 |
1,8 62,28 |

19: 68,33. "69,17. 70,28.)

33. 71,17. 75,36. 276,
30)

Jesaia 519

3:9 : 71,33
3,122 . 425; 13
4,2—3 : 72,414. 7426.34.
75,15 ff

4,3 74,30. 79.2.5
5,ıb ADR 277515
Sj s. = 382,29:
547... 277,27f
Sos x ΓΝ 312,32
550, τὴ τ 312,33
Sis . 812,31. 277:19
6,2, . . 298,25. 438,27
6,1— 22 er 497527
6,1—3 . 298,3
0:24 . 299,14 ff
62:50. . . 299,7
6,3: 299,23ff. 31. 300,4.6.10.
301,2

6,8—10 . 300,I1ff. 437,29
6,8—1r1. . 298,9
duy b rne 439,10f
6,9—10 . 301,3—5. 391,8
ton ISO
6,9—12. . PAM Lo
6,10: 76,19ff. 298,33. id
6, II SE QU DE 76,5
6,11— 12 76,23 ff
6,13 76,29. 77,1
TÉ .-. jor ff. 307,25 f
TEA ar 31725
7,9: 302,30. 303,9.19. 319,
20

7,9 b—16 302,31
11 305,12f
ES . 304,29. 305,22
7,13—14 304,1.8.15.21
4,14:1:77,9.: 78,32. X0451I.
299,29. 301,15. 302,

27. 303,20.25.26. 304,

31ff. 305,12.16.21.30.
306,12. 307,4.20.3I.
314,15. 316,21. 319,

27. 321,13f. 328,10.

27. 330,28

7,ı5b.162 . - $305,5ff
7,16: 305,33. 306,23— 30.
307,13. 317,10. 318,7

7,162 ΕΣ ers vds

7,18: 77,12. 307,31 ff. 309,
6. 312,9f. 315,27

713.20, . . 78,4—5
7,18—25 308,25
pace a - 312,12
7,20: 77,14. 307,33. 309,25.
310,611.57. 312,21.

7,21: 308,1. 311,4.16.22.28
7,21—22:- 77,4.20. 313,20
7,22 :-311,82.10,33. 313,19;
24

520 Jesaia

7,23: 312,28.33. 313,26.35.
314,2.11.16ff. 315,2

ἡ 25: ee A
7,24: 312,34. 5531. 314,
8. 315,48

925 doe 314,19
—22. 316,6

8.1} 3169. 319,12. 322,5
$,1—4 εἰ 316,11
8,2 ον. 819,15—24
B 316, 23. 319,28—32.
321,33. 330,28

8,4: 78,33. 306,3. 317,13.
318,11.26.31ff. 319,7.

92. 521,24:341 2227,

ga 2$ 1. 39,5
8,0«..520,17.24 8... 3211.8.
322,15

8,7 . 320,33-34
87—8a. . 322.18 ff
875—8. . 321,7
mum . 321,16. 322,30
8,9 "t 322,35
os τοῦ. II2 4 ΡΤ
8,16 E 434,28.29
8$16—17: 43432. 435:3-7
8,16—202 . 434,10
8,17 . AM 43431
818 . 434,26 f. 435,10 |
8,10 : 435,19
8,19b—20a . 435,22
9,1 v 5792710542457
9,1—2: 56,14. 323,14. 327, |
I2. 424,1ff

9,1.2 425,22
9,1—3 - 425,15 f|
9,1—6 422,31
9,2 2539. 424,27 ff
rim 3. « 327,10
9,3: 106, 26. 424,30. 35. 425,3
9,4 «08 2 425,9. 1If.17
e 325,1. 4.8ff. I0,^327,21.
425,17f

9,5b—62 « 327,6
0/8 7. Ὁ ΠΕΣ WARTEN
9,0: 3,13. 168,6. 233,20.
242,8. 324,5.6.9.12.17.
24.26.29.32. — 325,15.

227. 10:4" 525; 11, 10:
290,201 352,227 425,
20.23—25. 445,10

9,6b toa rcr
9,7 . 325,12.16. 326,21
9,7b Ad UM A 277722
10,13—14 .162,22. 163,17
10,18—19 78,22
10,18—23 78,9

10,19 . 78, 25. 31. 79,1. 5—6

Eusebius Jesaia
10,20 . 79,7.16 | 24,15 e. . S517
1021 .. ΟΖ ORT MEUS e . 48,8
10,22 . 79,(22.)25 | 25,I—4. er 63,29
10,22.23 . . 68,33. 80,5 25.677 I ZOTTEARITO
I0,33—34 80,28 | 25,8 . 169,29. 488,28
10,332.34b zw 807273 V2 SET « ΜΆΤΙ 5
11,1: 80,34. 343,6.23. 346, 28,3—6 . 84,32
20. 347,24 | 28,16 . ao
DD 58,25 102,19 | 2911 372,16
11,1.2 8 ^ T 397,27 35.1.2 . . 290,8
II,I—42.5—6.10 342,19 | 3551—2 416,24.
II,I.IO 68,5—8|351—7 > 289,18
II,2 . 456,6 35:2 . 290,11ff. 417,23f.30
11,4 419,23 35:28 . . . . . 417,36
II,5 vM 343:24 35:3 . s ^s 432,17.21
116 . . . 81,3. 102,25 35,3—6 . .416,27. 431,19
11,6—8 . 343.178. 343,27 1 354 . 432,27. 433,13.31
TEE 81,8 3542 . 432,23—26
II,IO: 58, 27. 81, τὸ. 18f. 102, | 35,49—5 . 433:33
28.35. 103,1.3.4.11. | 35:5 289,31
343,10.13.16. 347,9. 3556 289,32
397,31. 406,26 | 37,31 . 85,15
11,10— 12 . .. 80,10 | 3732732 . 85,10
ILII: 81,23.28. 82,5.7.12. | 493 SIYE
14.16.27 40,3—5 413,25
5 LAM 82,16.18.30f | 49:4. - Φουα ἢ
ILIS . 82,35f | 495 : bec ^ 29. 415,14
E14 ας 83,5 | 495 e 67,16
13,1I—12 . 83,13 | 4059 ORI
I3404 . . 83,17 | 42:1: 68,10. 103,6. 362,1.
14,9 485,10 434,1. 436,25. 437,1ff
I4,I2 . 485,10 | 42,1 b . - 434,9
14,12—1I5 162,33 | 42,1—4 59,3
14,14 . 164,18 | 42,I—7 435,27
17,4—8 - 83,24 | 42,3 . 1437,38
17,42.5b—11 4 1» 03,16 1142/4. 68, II. IO3,8.11
91,1: 285,18—29. 286,7—20. 42,40. - 362,4. 437,13
goff. 400,22. 401,17. | 42,6—9 - . 59,9
407,15. 408,15.17.18 f | 43,18—24 god?
19,I— 9,33 45:2 403,3
ET sts iere peli. 223,28
19,2 : 285,29 f. 287,22 11.28. 45,14: 224,25.27.32.33. 226,
288,4—8.16. 400,24 ff 22 ff
19,3: 285,31ff. 288,16ff.21. | 45,142 . . 226,34
400,30—31. 401,5f|45,14b. . . 226,18 ff
19,4 285,33ff. 288,25 [4514015 : do ra 225,1 ff
19,42 . : «« 289,4 | 45,14—16 224,10
19,4b . 289,6.7 45,15 . 224,23
19,19 . 401,7 f | 45,22—25 . 64,20
19,19.21 . 66,20 48,12 . 229,10
I9,I9—2I . 400,8 48,12—13 . 29171
19,19.21.20.21.22: 30,3 (131. | 48,12—16 . 229,I
31ff) | 48,138 . 229,25
19,20 . 31,6. 401,8ff | 48,16 . 229,12
19,20b . . 401,20.22 | 48,16 b: po γι 230,1. 291,4.
| 19,21 4on τ}. 407,30 | 49,1 εν 56,19
DIHMO 2. . 84,8 | 49,1—2 or Tet EBENEN
| 24,4b.52.6b "BAR 49,6: 56,21. 59,21. 68,11.12ff.
24,12—14 . 84,24 | 275,18. 406,31

Jesaia Stellenregister
49:7 . τὸ ΠΣ 59,24 | 59,I— II . 65,9
49,8 : 68 "14. 478, 19 | 59, 19 : - . 65,30
49,8—13 . . 2.289,28 | GI; : 94,18. 177, 34. 178,25.
501 . .273 30. 391, 24.26 180,4ff. 193,23. 217,33-
50,1—2 T . 64,27 216 τὰ 374,4
50,I—22 . . 291,9 | 61,1—2 E 426,21 |
50,1b—2a 292,16 | 61,1b.2b.3a -. . I98,6
50,2 291,23 | 61,2 433,24
50,22 . 429,24 | 65,2 . . 363,11
| $0,5b—6 . 291,15 | 65,8—12 . . 85,28
50,62 . 291,29 | 65,15 . 86,18
50,10— II . . 64,32 | 66,1 430,28
51,4 . 437,16 f | 66,8 492,11
auge 65,5 | 66,15 . 294,5.15.17.22
52,5b : 292,19 | 66,17b—19 δ ον 204,0
LU. $b—1o . 292,1 | 66,18 . 294,30
SR ^. 292,21.23 | 66,18b . 295,10
52,7: 95,9. 292,24.27.30. 66,18b—192 . . 296,5
294,2 66,23 . . 67,16
52,79 » 203:9
52,8 293.24 Jeremia
52,9 : 293,1
Bee". 293,27: 294,1| L2 . 355,8
52, ı5b. » 391,14 1,14 . . 280,2
53,1—22 . 103,30 | 54 273,28
53,22 . 104,20 | 30 . 259,26 f
53.2—3 . ΤΙΣ, 3 PP ses . 89,23
53,2b—3 . 104,21 | 3$:14—16 . 89,13
53,2b—3 a 191,15 | ΤΕΣ 455127
Bet... 105,29 5,6b—10 . 89,29
$3,35—8 . . . . 104,29 6,16—18 . 60,27
53.4 . 106,3. 187,18 | 020 - 417,26
Boda 2... 4408! 7.15 - 441,5
534—528. 198,28 IIjIO . . 277,26
53,4—5.6. 22 45,36. 46,30.
53,483.5. 6b 477,16 12,7—092 . . 465,31
53,5 477,21 16,19 . 248,29
53,56. 6b 450,24 I6,19—21 . . 248,21
$36 . ro ΡΈΕΙ 16,19—21. 17,1—4 6r,I
; : 6
537: 45,27. 46,30. 107,7. 171
191,17. 412,18. 445, | 1714 617. 466, ze)
14.27. 476,30. 477,21 | 225 . 190,14. 463,25.
53,8: 107,8. 154,21. 181,31. 23,5: 344,10.17.18.21.24.30.
212,22. 213,8. 214,26 „.„._6 345,108
53,8b . 105,16. 446,1 RE E
ΙΪ “9: e. diu 345) |
LA "A fois ᾽ς |2324b. . 430,29
53,10—112: Sa: 37 (30), 80: "344, 4. 346,10ff |
4.9 | 55 (30),8—92 346,16.
S32. . 107,2.3.5.9-11.12 | 37(30),9 . 344,23
$3,12a.12b: 106, 12. 22.23.30. | 37 (30),95 . . 345,1
32 | 38,31—32 ee:
54,13 107,24 38,31—33 I9, II. 38,34
54,3 107,33 | 38,32 - - (932120 |
55:35 . 60,8 | 38,(31).33 . 67,30
55,4 68,16— 20
SEg* . . 86,15
56,10 . Pow 497506:9.x3 | Baruch
58,9 334,13. 489,21 | 3,29—38 284,20

Daniel

521

Klagel. Jerem.

4,20 190,30. 191,3.6.26
Ezechiel
6,7—9 90,10ff
IHIÓO.. 90,22 ff
II,22—23 278,12
I2,14—16 . 90,29
14,21—222 . 91,4
173 397.35
rona ee NEE . 398,3
20,36b— 38 g1,10ff
32,2 280,3 f
34.23.24 . 168,11
38,3 . 409,32 f
Daniel

I,IO ff . 494,1
2,51 493,12f
2,32—33ff . 493, 15f
2,33 Ld - 493,19
2,34—35 - 493,22—27
3.3444 - 494,21
2,37 496,27
2,39—40 - 494,14 ff
2:40. - 494,19
3,1 . 494,1
3,50 n x 495,7
47f. . 494,1
4,17 ff 493,27
7 : 310,35
7,2 495,12
ΤΩΡ. 493.13
7,7 . > 493,16f
7,92.10.13.I4 » . 440,6
7,10b . 242,4
713 . 440,25
7513-14. -- . 440,18f
713—144... 495,22
7,14a. 495,28
7,14 . 495,15 ff
7,17 493,14
7,18a - 496,3
7,26—27 493,208
9,2 382,28
9,2—3 382,14
9,16 . 369,15.17
9,175 . 369,18
9,18 . 369,19
9,I9b . 369,20
9,20—27 . 367,1
9,21 . 369,22
9,22 . a0. 369:23.f
9,22b—23 . . 5368,10
9,24 : 368, «i 34. 560, 0.7.
370,3.6.8.31.33. 371,
2.16.20. 372,4.7.18.

522 Daniel
20.26. 373,1.15.26.
374,7.8.9. 375,6f.
388,13
91243 2 τς 368,26
9,25 : 374, 36.102375, 12. 25.
577,160. 378,1.11.22.
3791. 381,4. 382,20.
'27. 384,9.12.18. 386,
I8. 396,11 |

Mattháus
LI—2 . .337,14. 347,28
1,18—23 . 1.4908,
I,2I 168,12.29
1,23: IO4,II. 303,25.26.
304,1.8.15.21. 305,
12.16.21.30. 306,12.
316,21. 321,13f. 328,
10.27
N ee SEI S5
2,1. vus 4 0975,20
2,1—2 . 360,29. 404,10
2,1—I2 . $1 1920/21
2 , tC ek)
2,9—11a 404,15
TR 286,14
2.13.21 MEOS
2,147. 2405,22! F
2.21 SR NEE
2.204. - 351,26. 410,8
2,22b—23 336,36
Dios ΟΣ 336,12
OMS el et ee DAT Ὁ
Ihe ‚2 414,18
2,165: » hh4d215:2
HL: 216,8. 413,10. 418,4.
453,8

dE rix jur. »209,22.,218,33
4,I—II. 199,14
4,5—6 : 422,12
46 . . . 244,4. 419,7
N,

Eusebius Matthäus
9,26: 383,20. 384,3. 11. Susanna
15.19.23. 385,15.17. | v. 56 332,32
22f. 386,11.14.19.23.
28.29. 387,3. 389,5 f. I Makkabäer
IO. 390,11.28—31| 1,9 : . 2350,10
9,27: 377,19. 387,14.35.| 154 . 390,33
388,398.55. . 389,100, | LIS 448,16 .
19.27fl. 390,13f.17.| 7,15—17 448,17
39: X0 1425 . 380,21 f
2. Neues Testament.
55. 005 5 9536|10533 . . 469,6
5.14: 79,32. 279,7. 313,30 | 10,34 . 287,33
EY Ν 2: 35.70. 972.00 Is . 290,2
5,21 : 710,15..428,23 "T3; 3O 29107:
5,21ff. 0, 11. 193/20. | TS . 416,9
5,2122. 2. 97.2: 100,118 ΤΥ 05 . 154,22. 214,30.31
5,22ff . L7. GIIDI SIT 25€. 95,I. 171,24
55206,» > 425,17. 071,29 « 479,22
5,27 26,3. 116,15 | 12 14-10 436,6 ff.10
DB Te ee SEBDITZES 412,20
5,27 —28 . 37,1. 132,23 | 12,17 —21 . 23 7356,10
5,28: 100,12. 108,31. 116,22 | 12,18 . . 103,6. 436,23.26.
5,330. . [00,14. 116,28 437,1
5,33—36 . 33,34 | 12,20: 593: Tog. 437,31. 12
5:89—40.. . 5-00 13431 | 12/2158 437.13
5,40. 100,14. 116,16.23 13,10—ı1. 13—14 . 438,16
5.43—44 . . 26,26 | 13,17 e 5 46,34
5.43—45. . ^ . ΠΡ ΤΠ 454,23
On .199)2 | TA RT ES 114,19
6,25 116,12 | 14,22—24. 26—27 . 430,16
MEAS. os . 410,19f| 14,25ff. 114,15
162829 08% . 27.7.8} 14,25— 26 . 98,33
7,28b—29 . 428,26 | 14,28—29 . ee DOE
82—3 . 10.209,28. T5 2A: . 42918 487,8
8:43.133;5. "288, 20. A12, 22/16,8—10 . . . 98,21
8,26: 99,9. 114,15. 431,2f.17 | 165213 . . 363,2 f
8,29: 139,9. 167,4. 263,36. | 16,15—19 127,15
419,29 | 16,18 . . * 99,35
Di2-^ an u 104 314 2D RETE - . 135
9971=... 2. 126,15 424A | T7 be d - 99,17
GO ION , 126/95. 18.100 % 411,21
0312. ἃ 166,23 | 18,20 . 246,30
9,I2—I3 171,21 | 19,8 . 34,10
9,20 ff . 114,4 | 19,12 ὦ 132,32
IO,I . 100,8 | 21,2 365,25
10,2—3 126,10 | 21,2—3 «439,25
10,56 . . 245,4 | 21,9 258,21.25
10,5—6 429,20 | 21,9—II . . 442,27 ff
| 10,8 I44,22 | 21,13 . 388,24
10,9 : I16,10|21,42 . . 37,26
I0,9—IO . 124,25 | 21,43 » . 429,26
I0,9—102 «132,8 | 22,14/9* . 86,16
10,17ff. 125,10 | 22,15 ::451,2
10,18 . . 432,13f | 22,42—442 219,16
10,21 » 287,31 | 22,44 . . 254,9

448 δ: Ὁ ὦ 1202725
4.11: 166 ,29. 282,14. 294,
19. 469,21

4,12—25 423,15
4,13 ff . 426,3
4,15—16 „323,14. 327,12
4,16 283,9. 424,29
4,19 . 141,17.22
4,23: 290,5 f. 419,10. 431,
28

ae Er FASTEN
> Er cute 0779

ee en .... ..

Matthäus

23,32) . Beer. 270,0.25
23,35 - . 370,28. 430,4
23,35 —36 233,26
2337 39... 190,12
23,38: 70,14. 281,30. 388,30
24,7 « 390,11
DR-T2.N. . 283,7. 470,18 f
241... . 40,21. 142,29 |
24,15 3 390,19. 33. 391,1
24,30 ᾿ 295,II
25,31—32 495,18
25,35 . . 26,33
25,35ff. . 108,33 ff |
25:44. -. 496,28
25,56. 6off. 118,7 f
26,14—15 461,31
26.14—16 LE ED da
26,14—18 . 457,35 ff
26,20— 222 . . 458,4
26,25 . . 458,8
26,(26). 28 366,17
26,28 . 251:5306. E
26,30ff . . 278,25 ff
26,36ff. . 458,28 ff
26.37 129,13
26,38. . 455,20
26,59 . 223,12
νυν "Ἐς s ἢ 5223,73
26,46— 27,44 . 128,33 ff
26,46—47 458,19
26,48 . 458,10
26M... 129,25
26,49— 502 458,11
26,55—56a 458,22 |
26,69—75 I20,I5
27,3—10 . « 463,1
27,5 123,1. 403,23
279 - 465,1. 466,7
27,20.25 57,4.
27,25 393,6. 430,6 1
ΟΠ) ΠΡ ς΄ 486,7
27,35— 36 : 486,31
27, 38—43 - 480,1
27,39—42a : "460,14
27,45 : 282, 22. 32. 283,2. 469,
25.30. 472, da 474,18
27,445—46 . . 468,17
27,46: 472,24. 474,6f.20.
476,9.18. 484,19.27 |
ΡΠ 281,32.34. .388,31.|
389,26 |
27,52—53 483,5 f
27:53 169,26
28,1—2 475,5 f
28,9—10 . 489,29
28,10 . ENG 36233
EN ET (ene 115, Ἢ
28,19: 100,8. 142, 20.20.27:
144,16

> |

Stellenregister Johannes 523
| 28,192. : 429,28 | | 2,29—32 . 67,11. 414,25
28,19— 20: 17,18. 20,10, 34, 2,3@ : 414,24
20| 2,30—32 . . 414,16.17
28,19a.20a τ. ΣΙ δ 345,61. 437,16f
28,20 . . 144,10. 246,28 | 2,34 . 2.7.1 2]2085
RE: a 360,25
3,1—2 ‚351 ‚29. 385,30
Markus 313 aa
1,2 „ AXLO,S |« 3,35. . wer, 7.20
1,4—5 . 4158| 34 «ον 41447
IIS: 263,23. A18, 24. 422,| 3,5 S414: 13 5
TS 6 37 28. 414,10.12
HE. I41,17.22| 3,82 . 05414515
1.5.4. 263,37 | 3,16 414,18
EAT, IE EN D . 98,13
2,9 “10 4.113,35 | .A,10 21 426,26
2,14 125,28. 424,5 4,20—2I 193,33
3,10). . 421,15 f| 4,20a.21b . 94,22
eui ες 126,25 | &.I4.. DET ESOS
4:34 454.24 | 5,27 125, 28. 424,8
4.35ff. II4,IS | 6,13—15 126,24
5,22ff . 114,13 | 6,21 25,27
5,25ff. STAA ROT SSAZTISE
543 - . 1335 | 7,27 : 197:7
6,31ff. II4,I9| 7,33 . 416,9
6,48ff . II4,I5 | 824 . 343 T2f. 17
7,308: 412,22| 8,41ff. SES TETASES
8,27—30 227,9 |, SASE. EIS
8,29—30 127,27 | 8,56 . Et
9,2 $1390 | ^O ESEE. SOLITI
DIS 419,34 | 9,28 . s d
13,14 390,33 | 10,1 100,5. 117,1ff
19/201. . . 40,22 | 10,19 . 122/402120
I4,IO—II: A51, 19. 461, 26.27 | 11,20 . . . 09,32
Coi MO TE 282,26 1249 . 263,32. 294,16
14,66—72 127,32 | I2,51—53 22.282029
15,29— 32 480,14 | 13,35. . 463,25
15:355 47418 | 16,162. 372,27
ds 33:34 -» 472,24 | 19,30—32 439,25
TER . 4748 | 21,12 . 125,10
15,34 . . 474,20. 476,9.18 | 21,20 . 390,19
15,58 «121988, 751: 27,240. 309,21 .
16,2—4 474,31 | 22,3—6 451,22
22,4—5 461,24
22,5 . 470,8
Lukas 22,30ff . . 278,25 ff
DIE. 126,29 | 22,48 coc) 458,13
1,26—27 316,28 | 22,54. . 282,24
1,28 . 317,3 | 23:2 227117
1308 - . 317,4 | 23,35 “ie. ‚Aso,rl
1,30—33 326,26 | 25,46 115,3. 169,19
1,32—33 - 340,8 | 24,1—3 «^. 7474,26
1,34—39 . . . . 317,6 | 24,3568 . IIS,7 ff
1,35 i oM 484,22 |
1,41. (A7) - 482,5
1,68—70 340,13 Johannes
1,80 . .351, 28. 415, 30 |
2,I—I8. . 20920, 2 ΕΓ IAT,2028155,11. #107,
2,13—14 166 ‚30.31 | 17. 182,5
2,25—38 . 388,17—19| 1,13. 209,13

524 Johannes Eusebius
I,1—3 . 227,12. 297,18 | 12,41 . 298,35. 438,24
I,I—9 : 187,10f° (12,45) 255,21
1,1.4.9 ; 448,28 | I3,4ff.18 . 449,4 ff
1,3 155, 13.14. 183,24 | 13,13 . . 209,16 f
1,3b.42 . I55,15| 1328... . 129,2
L4 - 456,3 13,27. 14,30. 199,14
1502 „Im . 456,8 | 14,6 . 446,9
1,9: 167,31. 248,13. 275,15. | 14,9 237,12
406,22 | 14,9 255,21
Tr. . 297,20. 339,26 pod 365,19
1,142. » 421,32 | ^ . . ge
i187: . 241,1 | [es E . SIG
I,21 29,12 | !7: 4. ,
ESSA τε SEE asbás | | o ei "iu
1,29: 46,4.(21ff). 198,32. | deg : E E.
Tut aepo Ae d EE
21. 445,13.22— 26. τοῦδ "ἢ pied
449,32. 450,17 | Di Hag 1:5
Ri 9,26 . 27,2
1,32 . 418,2 | 19,34. . 485,23
L37 . 483,13 | 50,1 . 4753
22 r gy | 20,2 . = .112752
; 1551 Ε ; 2,33. 490,
AID 388,26 29,28. . 209,16 f
iex * 37955 | 21,7.20 . 127,2
210. 470,14 |
478 . 132,26 |
4,10 . . 283,1 470,27
DATA . : 2 25.28 m
4,20ff . . 233,18. 278, 18. I, 87.20
del 374 | = nn
4,23 3741 | -x,9-—rz .. 278,31
Ad —24 255 ται 1. . 279,2
«2524. ὁ 37,5 | 1,16—20 457,10
427 132,27 | cw. 261. 457,23
435b A05 | ep 189,28
4,46ff IIA4II| 554. 243,34 |
5,8 113,35 | 241 131,10
E 43317 | 4,28. 124,29. 290,4
5:39 - * * * 492,15 | 3,6 A 124,32
$43 - * 258,31. 443,8 | 3,2223 . . 2/8923
6,19 ff - II415| 422.23: 36, 17. 22. 38,12.25
6,32.40 . 491.33. 2s | Az. cxx; E2203
Nei y - 3366 | 4,4 131,10
6,68 . 438,35. 430 . 144,28
1,37 - 283,28 .,17f.40. . 122,3
7,38 . . 283,27 | 5,28.40 . . 122,5
8,12: 209, 16f, 248,12. 345, | 5,29 . 122,8
6f. 446,9 | 6, 131,10
8,40 . 446,11, 7,37 . 36,17.22
10,2 168,11 | 7,59 12259
10,11 477,31| διε 122,10 |
10,18 . 47532| 87 . . 290,4
ILIf- 114,14 | 8,33: 181,31. 212,22. 213,8
11,39.41—42 478.27 103435 371,28
12,27 455,21 12,2 . 122,12
12,51 320,35 | 12,4 122,13 |
12,37 —41 300, 26. 438,8 | 14,1I—13 «o array
1240 . . 301,3—5 | 15,10 . 17,26. 425,10 |

Romer
16,18 144,28
17,28 ISI,I2
19,19 134,27
Jakobus
2,23% 6. 2S RE EIG
5,121 .12,0% E REBUUD
I Petrus
1,19: 3664. 433,27. 477,26
2,2 ST ΜΕΘ ἢ
2,5 199,18
5,191. ee 445,17
5:450. te +1=487,10
5,8 : 208 "οἷ. 488,28
II Petrus
1,19 470,17
I Johannes
1,1—2 902;5
τ 371,8
2,8:(-.- 4. WR LENT
II Johannes
I a Poet ΟΞ TAE
I2 de n. . 38,30
II! Johannes
I MEER eg UR
Römer
1, Ib ριον EL
1,3: 54,11. 188,25. 261,3.
326,13. 335,16f. 336,5.
340,20. 341,10. 364,5

1,13f elec aa
116-178... . 37431
1,2015 161,26
1,21—23 163,31
1,21b—25. «1, 350,17
1,25 350,16
2,4 (^s DE EBENE TE
2,28—29 . 17.771. 345,20
2,29 345,18.24
3,2 . 426,14.
3:25 . 366,6
3,29 v. 202127406,13

3,29.30 . 256,30. 371,24 ff
4,11 EN = 224g ἢ
517 118,20 f
5,L28 Ὁ . 301,18 ff
$1948 . 0. 10.50... 391,24
118: 5E 1.087 ..2440,6
5,20 222

Römer

ir, . 366,6
0512.14... 301,22
7,24 . 301,20
8,3 35; 28. 450,1
8,6 410,19
AAT. . - 496,5
8:23.26 ,. . 84,13
$32 . 477,22
9,27 . 79,(22.)25
9,27—29 68,33. 70,36

Ποὺ τυ. 80,5

9,29 .. 2560,17. 276,30
I0. ς - 372,22
10,15 - 95,9
10,18 . . 185,6
ELI-—5 . . 69,4. 71,6
11,5: 69,20. 82,26. 84,22.
85,14. 276,29. 311,15.
313,20
II,II 85,23 f
11,241), DER
11,25 Ξ 442,16
71,30%, 151,12. 155,16
12,5 . 487,23
12,15 . 25,26
14,9 . 170,6
74,108.4» ὁς 495,13
15,12|.. . ὡ 68,5—8
I Korinther
ΤΣ τ Mig. 83,1
118 . 2795, T6
1,23 : 180, 32
3,21: 1578. 187,10ff. 209,
Baer, 215; 15.
445,10
L3O . 371, 11.21f
24 €. - 95,16

2,0: 309,26. 318, 25. 31. 320,
36. 363,5. 422,20f. 481,
ISf. 483,25

2,6.8. . . 79,13. 243,33
2,9 . 213,2
n2 411.21
3,10 192,26
3:13 462,25
7:29—35 = p
9,9 - 311, x 314,8

9,9— IO : ΠΕ 5:1
10,13 422,27f
10,18 . 82,25
11,3 154,30
11525 ff 389,23
I1,25 » 366,17
12,4 176,27
12,21 Be 7487,25
12,26 . 25,27. 450,10
12,27 ΝῊ 2:20}
15,20 . 173,15
15,21 446,5

|
|

Stellenregister
15,26... . 363,5
15,53 » 173,11
15,55 173,13. 4551
15,55—56 169,34

II Korinther
2,15 . 214,4
3:3 . 38,29f
A4 S . 283,6
5,105, . A188
5,21: 46, 27. 47,10. 198, 34-

ape 35. RE

6,2 : SANT ior

8,9 448,29. =

10,5 3123,20: 265-016

119321. 2 . 307,9

13,1 123,10

13,4 476,27
Galater

I,I . 193,18. 217,12

3,10: 14,35. 17,1. 28,20. |

46,25 |

3,13: 46,26. 47,8. 170,8.

199,1. 449,32. 450,

23. 477,12

4,2 2127122

ATQUE 5 r2 40:16 |

4,26 : 67,19. 26. 273,22. 293,

6:16. . 82,24
Epheser

I,20—22a 223,17

2,2 . 485,5 |

4,9—IO . 253,25 |

Bahr. v4 7,389155 |

6,12%. 4074. 419,20 ff
Philipper

2,6 269,27

2,6—7 : 252,9 |

2,0—8 . . 489,6

2,7: 413,6. 430,30. 448,31.

450,13

2581: P107,1,5 223110: 47 778.

482,10

2,9—10 . I42,23

3:5 : 281,31

APIS x 293,21 |

4,8 113,24 f |
Kolosser

MIST 152,9, 211,15.) 212,

290.54 23014. 0209.

225,23f. 240,22. 328,

27. 340,4 |

món. 219,28

Apokalypse 525
LI9. 224,30
1,24 . 005 5. 48721f
2,9 - 225,15 f. 410,11ff
2,15—I7 . 209,18
2,16—17: 187,25f. 194,14
3,9—10 . 5e CRUICITo d:
I Thessalonicher
I,IO ^, Ἢ 364,20
41027 NE 496,10
5,6 208,9 f
Il Thessalonicher
2,352. 496,14
Hebräer
121 : . 241,4.
1,3 152,34
1,9 BEN NAT AMT
1,14 . 282,14. 363,29
207 TU Un MISI I2
2:130 d0 c mS ΠΗ ΠΟΛ ΜΖ.
2,14: 169,15. 363,5. 434,22
91A. . 190,28. 217,17
4,14 IE OR 909195710
5 I2 312,26 f
6,6 487,19
6,17—18 . 179,21. 222,25
6,20 168,3. 445,II
7,2—3 221,19
7,6—7 . 221,24—26
TS. NEON?
TAT: . 353,8f. 362,20
7,20—2I. 23—25: 179,25
523—26 . 222,29
8,1—2 . . 223,2
8,5 166,4. 194,12
9,26 269,25
IO,I 194,13
10,4 : 3753
IO,12 389,15
10,35—38 : . 268,3
10,37—38 : 268, 16—19
10,38 . 268,30. “269,5
12,22 > 293,11
13,4 43,7
I Timotheus
1,9 . 19,26
2,4 5 35,2
3.2 . 433
6,15 37333
Titus
3:5 717224 JTL,20
Apokalypse
D3S EO; ES. . 372,12— 14.
ee Leder, 15906,5
17,14 . 373,33

526 Apollonius Tyan.

Eusebius

Philo

3. Kirchliche und nichtkirchliche Schriftsteller.

Apollonius Tyan.

IITIV

Augustinus |

De civitate dei |
XIX 23,2. 140,3—19

Clemens Alexandrinus
Strom.

V 14,11off . . 110,4

Cyrillus c. Julian.
I 602. . 1117]

Georgius Syncellus

Chronogr.

I 610,19—611,15: (374,28) |

376,12— 377,9 |

Johannes Damascenus
De imagin. Or. III
I 367 ed. Lequien: 232,5—15 |

Josephus
Ant. Jud.

I 6,1 (124) . 410,4 |
10,4. (224—225) : |

281,5
4,7 (106—107):

: 379 II
8,5 e 379,29 |
8,6 (341) 358,19
III (301) . 380,28
2,2 (34—35): 3864 |
$t (558) . ::390,2|
3,3 (63—64) : 130,17 |
—131,2 |

4.3 (902—93) . 385,6

XI
XIII
XVIII
XVIII
XVIII

XVIII

XVIII 5,2 (116—117):
416,17
XX. 10,3—4 (238— 244) : |
380,26 |

XX 10,5 (247—249):
384,25

Bell. Jud.

passim . 276,2 |
» Ace - 453,3
II 9,2 (169ff) . 200,2

Contra Celsum

1.29%
1731.
1,34%
1230%
I3OBY.
TI 535

Origenes

. 136,21.

103,23. 330,4 |

| VI. 5,3 (299) 389,31: ATO." Ze 1827
VIII. Wd ::397,7.] ΣΈ E . 144,6
Ἶ ᾿ϑῆς ΠΕ δου. . 412,6
Julius Africanus TUR. 20s 139,11
| DE AN RA . 166,1
Fragment. ees II 7. sol . . 132,6
L4 Ts II 7. 5o. 61ff 108,23
Justinus ΤῈ δ: 109 . 90.17
: |, 1 10857 . 155,8
Apologiel Ib TERN SE 51748 1,7
ΤῚΣ 127,30
13,3 160,31 ?
14,2 ff 167,12 II 30. Hara
30 108,23 | TIAS 1221
2 "7 |IIs. 208,51
32,1 ff 101,23 | 2
1.28% 129,25
32,12 102,17
= |III 29. 166,33
33,1 104,10 =
Ξ = III 30% 138,30
34,I 103,19 ;
35,10 365,27 | ΤΠ Am. 151,32
AE ı IV 14ff 170,28
39,3 141,12 | 6
SL 214,26 | IV 291 276,18
53:3 TS. κα ip
53,6 ff 276,25 δ 5: 160,33
63.7 ff 236,18 A YE 161,21
Wic238 172,22
Apologie II VIII 42 288.2
6,3 152,20 De Principiis
: 1:92 | i I52.1
Dial. c. Tryph. 1255. E : (isis
56 231,18 I 5 u. 8 150,20
59 236,18| T7 * 3 161,19
60 241,23 ΤΙ ἰδ: . 166,7
61 214,34 118 . . 44,17
ΤΣ ΚΣ 241,22} 19. 150,23
68 u. 77ff . 305,118 HI ı . 150,23
75ff 31820 |IV 3 . 359,29
84 303,20 |IV 5 . 322,31
92 . 23,27 | IV.'28*. * I55.I
96 410,31 |IV 30. 170,28
98 ATIS.
104 3 yd In Psalmos
II9 - 53,25 | Lommatzsch XII, p. 310:
120 364.34 | 450,32
126 231,18 | M XIII, p. 65: 443,17
129 230,18 |

In Ieremiam
Lomm. XV, p. 301 . 467,1

In Matthaeum

141,26 | Lomm. IV, p. 58. .442,33
117,29 | on V, p.28. 463.13
304,32.
208,31 | Philo

161,7
101,23 | 196,1

Philo

Leg. ad Caium

38, p. 589—590 890,5
Plato
Lysis
ZI. I17,24
Phaedr.
244. A. ff . 208,4
255. . I17,24
279C . 374,21

Comm. in Psalmos.

Migne 23,400 182,33 |
53 23,400Du.40IA: |
183,9 |

δι 23,1140. 244,26 |

Comm. in Iesaiam

- 30441 |
. 285,5 |
. 288,6 |
289,18

Migne 24,133 Bff .
24,220ff .
24,221 D

24,337 Dff .

»
”

Beecl Theol.

I 2 (S.63,21ff ed. Klosterm.) |

224,30
I8 (66,18). 151,30
Mary.(121,10) . 228,15

II 21 (130,3ff) .

IL 23 (133,34) .
HET (135,65) .

231,18
225,17
==210,5

Eclog. prophet.

I 1 (S.1,4ed.Gaisford): 2,8
12 (S. 5) 219,12
Par), E 231,27 |
I 5 (16,14). 230,18 |
I7 (18158): 2385. 234,8
I8(208) . 235,24.|
I8 (21,22 ff) 346,28 |
I 8 (22,108) 35525
I 8 (22,18 ff) 356,32
ENISLISH) . . 41116
I 8 (25,1 ff): 102,7. 356,13.
359,25
I 8 (25,20ff) 355,15
I 9 (28,6 ff) 236,18
I 10 (31,9) 235,8

|
De abstinentia |
|

erg,

4. Eusebius.

87 I 917ff (920 Aff):
427,25 (429,16)—430,8

)»

1749,22 '

I 10 u. 11 (32,11ff. III 38 (142,5) TORI
33,21ff) 238,16 III 39 (142,15 ff) 284,20

I 11 (35,11) 195,25 | III 42 (147,28ff) . 493,22

I 11 (35,27) . 194,7 lll 44 (148,27) . 495,11.15

I 13 (46,25). . 409,2 | IIL 45 (149,26ff) . 367,27

ΤΊ 9 17.211. . 409,29 |IIL 46 (151,58). . 374,28

I 13 (47,27ff) . 408,22 Ill 46 (155,121) . 377,10

I 14 (49,12ff) . 403,23 | 111 46 (157,23) . . 37815

1 το (50,1 d). τ 427,25 | III 46 (157,28ff): 360,2. 381,

I 17 (52,24ff) . 241,23 | I9

D.28 (5925). * 191,30 III 46 (158,4 f) . 360,5

I 20 (56,1ff) 337,24 | III 46 (158,25 ff) 383,20

I 20 (56,3 ff) . 261,1 | III 46 (159,15 ff) 381,21

I 20 (56,18) . 338,11 | III 46 (159,29 u. 160,7 ff):

TESTI (1122.8). 411,28 | IV 4 (177,25) 304,32
III r1 (112,11 ff) . 412,2 | IV 4 (178,16) 305.18
III xx (113,12— 114,12): IV 5 (179,5 ff) 316,11

412,24—413,15 | IV 5 (181,6). 317,36

| III 12 (114,14) . 244,30 | IV 5 (181,9ff) 318,26
III 13 (115,3 ff) . . 245,9 | IV 7 (183,7 ff) 324,1

| III r5 (115,23 ff) 245,31 | IV 8 (185,16) 343,17

EI τ (116.16}. 262,13 | IV 8 (186,27 ff). 397,34
III 18 (117,18 ff) 264,23 | IV 10 (188,21) . 285,22

| III 19 (119,3ff) . 266,12 | IV ro (189,5) 286,8
III 21 (120,20ff) . 272,8 IV 11 (189,26) . 400,8
III 21 (120,21 ff) . 246,8 | | IV 13 (193,26 ff) 493,22

| III 23 (122,20) . . 198,1 | IV τό (195.41) . 289,18
III 24 (125,5 ff) . 293,13 | IV 20 (200,1ff) . 435.27
IT]; 24: (25:27)... 439,24 | IV 26 (216,1 ff) . 292,I
III 26 (128,26 ff) 462,19 | IV 31 (228,22ff) 426,21
III 26 (129,19 ff) . 464,3
III 31 (132,18 ff) 247,25 E
ΠῚ 32 (134,41) . . 2484 c. Hieroclem
III 36 (137,13 ff) 343,29 ! 2 108,28

538 . Hist, Eccles.

Hist. Eccles.

I 2,3 (S. 12,1 ed. Schwartz): |

Eusebius

Theophania graece

4,9—5,2 ed. Greßm.:

114,24 —- 115,5
| 5.11— I9 II5,I—I3

9,20—22 . 170,9
| AMT 9 . 168,8
34,5—35,0: 125,25— 126,20

35,8—15: 129,10(11)— 18(17)
Theoph. syr. Σ᾽

3,26—4,3 (S. 42,11— 16 ed.

Greßm.). .159,1—6
11,7—14 (50, 24 51,);

: 158,5—16

1I (51,88)... 152,20
12,5 Íf (51,25—53,11):

156,18— 157,31

64 (104,26ff) . 205,18

100,12—16 (142,25— 143,2):

160,31
I 2,24 (26,8 ff) 495,II
I4,8 (40,1ff) . 23,15
I 4,9 (42,1 ff) ? 23,1
DLHOCOSE . 360,2
I 6,6 (50,9f) * 357,20
I6,6—0 (50,128): 381,10,
16,9 (52,5) . .385,3—6
I 6,9— 10 (52,1 6): 384,25
Io 385,30— 386,10 |
I 10,4—5 (74,10— 16):
386,4
ar . 130,17— 131,2
I 11,4 (78,1) 416,17
II 15,1 (140,6) . 1287
II 23,4 ff (166,9) 122,17
U 25,5 (176,18) 122,21
III 8,6 (218,1 ff) 389,31
III 18,1 (230,16): 122,21(22)
III 39,15 (290,21) . . 128,7

c. Marcellum
I 2,1 u. 9 (S. 9,3 u. 10,14 ed.
Klosterm.) 379,28
II 1 (31,31)
Onoma st.

154,21f ed, Klosterm.: 317.22 |

Praepar. evang.

I ı,ıı (4a ed. Viger)

6,10 u. 25
I 2 (4d ff) . 7,4 U. τῷ
13,13 (ga). 4,16 |
I 4,6 (11 bc) 9,32 |

I 4,6 (11c): 164,30—165,2 |

I 6 (17b) 286,24 |
I9 (27bff). . 164,5
IV 1—4 u. passim (129—
140) . 203,20 |

IV τι (149b). 1817
IV 13 (150b). . 111,17]
IV 15,3ff (154ff). . 165,5
IV τό (1558). 205,18
οὐ 17ff (163dff). 113,21
' 34 (230 ab) . 204,8 |
xi (403ff) . . 110,3
IX 9 (A413 c) . 110,8
XIII 13,15 (672a). 117.24
XV 1,6 (789 cff) . 7,4u. 18|

228,15 |

170,30—171,3

100 (143,3—6): 171,15.20.
21.25—27

| 101,2.3 (143,19—21): 171,
27—29

33) . 172,1—173,8
102,1I—16 (144,33— 145,5):

101,4—102,I1I (143,21—144, |

169,6—10 |

| IO4,II—I05,8 (146,28— 147,
| 25): II$3,31— 114,22
105,16— 106,2 (148, 1—15):

I14,24—I15,5
106,10—17 (148,25— 149,5):

| 115,5—13
III (154,15—18) . . 170,9
112 (155,22) . 168,8

174,5—20 (219,30— 220,19):
108,28— 109,12
174,21— 176,2 (220,19—222,

4). . IO9,I9—III,4
176,5—12 (222,7—17): 112,
I0—18

176,12—25 (222,18—223,3):

112,25—113,7

176 (223,3—5): 113,21—23
177,1—10 (223,5—19):

133,9—19

177,12— 179,1 (223,19— 225,

. 135:25—135:5 |

|179,1—25 (225,9 226, 13):

135,7— 136,3 |
179,26—181,15 (226,13—

227,34): 136,7 —137,21 |

Vita Const.

181,20— 184,10 (228,8—231,

3). 137,21—139,28
184,19— 186,17 (231,14—28;

232,4— 233,21): II5,

28— 117,15

186,24—187,9 (233,30 —234,
14) . 117,15— 26

187,15—22 (234,21— 235,2):
117,26— 118,3
188,9— 189,7 (235,18— 236,
I4) . . 118,4—31
189,16— 193,2 (236,25— 240,
16): 118,32— 121,32
193,1 AE 198(240,34— 246,6):
I21,32— 126,28

199—203 (246,9—251,9):
126,31— 151,21

201,16—22 (249,1—9) :

129,I0(11)—18(17)
202 (249,14—250,8): 129,21
—131,16
202,24— 203,5 (250,10—20):
130,17—131,2

203,22— 210,14. (251,10—
258,4): 141,3—147,4

Tricennatsrede
(Laus Const.)

11,12 (S. 227,16—20 ed.
Heikel) . .159,1—6
12,8 (231,27) 157,34
12,12(233,14— 24): 158,5—16
I2,13—16 (233, 24 235,10):
156,18— 157,31
14,4 (242,9—14): 170,30—
171,3
14,4 (242,15—17): 171,15.
20—-21. 25—27
14,4 (242,29) . 171,27—29
14,6—11 (242,31—244.3):
172,11—173,8
169,6—10
145,22

14,12 (244,3)
16,4 ff (249,10).

Vita Const,

I 57—59 (S. 34,8 ff ed.
Heikel) „ 146,27— 30
III 52 (99,19ff) . 232,5
‚IV 34 u. 35 (130,22ff):

366,30

Aaron

Namen- und Sachregister

Apostel

or
τῷ
eo

Il Namen- und Sachregister,

Aaron, der Bruder Mosis, als gesalbter
(χοιστός) Hoherpriester ein Symbol von
Christus 180,10. 194,4. 196,25. 198,12.

Abel. Abels u. Kains Opfer 43,28.

Abendmahl. Als eine Erinnerung an
Christi Opfertod gefeiert 46,13. 47,16 u.
32. 48,3. Der Wein der Freude 48,16.
A. überall gefeiert 48,18 u. 26. 49,7. Als
Melchisedek dem Abraham Brot u. Wein
brachte u. ihn segnete, stellte er ein
Symbol des Abendmahls dar 222,11.
Christus stiftete das Abendmahl, u.
dieses wurde später durch seine Diener
überall gefeiert, wobei das Brot u. der
Wein die Mysterien seines Körpers u.

seines erlösenden Blutes andeuten 222,13. |
Von dem Weine als Sinnbild seines |

Blutes 366,5. Brot als Sinnbild seines
Körpers 366,25.—389,21.
Abraham: 8,13.

Die Geschlechter der |

Erde in ihm gesegnet 9,8. 53,22; fromm |
8,4. 20,26. Abraham, Isaak u. Jakob |

Christen genannt 23,7. Der erste Be-
schnittene, sonst keine jüdischen Bräuche
be folgend, aber Gottes Befehle beobach-
tend u. wie ein Christ lebend 23,34. Gottes
Bund mit A. 24,28. Über Bikams u.
Jakobs Kinderzeugen (παιδοποιία) han-
delt Eusebius in einer besonderen Schrift
42,33. Abraham opferte Tiere 44,5. Die
Gelübde an A. 231,1.

Africanus. Seine chronologischen Be-
rechnungen auf Grund von Dan. 9:

. 37426. 391,17. 4

Ägypter (Ägypten). Weil die Äg. zu-
erst mit Götzendienst anfıngen, kam

Christus als Kind zu ihnen; darum wurde |

die Kraft des Evangeliums bei ihnen am
größten 286,23. 407,18. "px MP — Christi
Rückkehr aus Ag. 409,13. 413,17. Warum
Christus als Kind nach AD oM ging
412,4. — Die Àg. selbst ündig bis zu Christi
Zeiten 288,28. — Die Ag. Christen 9,27.

SITAS Kirchen von den Jüngern Christi

in Ag. gegründet 144,12. Es entstand
unter den Ag. ein heftiger Kampf zwischen
den Bekennern der alten u. der neuen
Lehre 287,21; noch zu Eusebius’ Zeiten
bestehen die Streitigkeiten 288,11. 409,
17. 401,1. Die Ag. bereit den Tod zu
leiden für den Gott der Propheten 408,6.
— Die Ag. ein Typus aller heidnischen
Völker 30,13 u. 27. 66,24. Götzendiener

226,25. Äg. — εἰδωλολατρῶν χώρα 309, |
14. Die Ag. u. Assyrer bezeichnen fremde |

Eusebius VI.

u. feindliche Völker 309,18. Äg. be-
zeichnet die Erde, wohin Christus hinab-
kam, und die Äg. bedeuten alle Heiden

.. 408,14. 413,8.

Äthiopier 9,27.

Äthiopien als Grenze der Welt 67,24.
(67,1).

Akylas (Aquila) war ein Proselyt 304,6.
Seine Übersetzung wird citiert 54,29.

75:20:581,28:182:15::87,29 Us 33.103,32.
182,32. 183,7. 190,19 ἃ: 20. 192,22. 224,
25. 225,1. 240,31. 268,1. 268,23. 269,3.
270,12. 286,10. 289,6. 290,17. 292,27.
304,6. 306,27. 310,6. 318,32. 324,8 u. 23.
336,20 u. 25. 356,17. 358,1. 364,22. 369,5.
S70 ΜΕΤ 71: 1025 37277:0::20:)5 793 75-
384,5. 386,27. 393,20. 396,30. 397,8.
407,8. 412,35 (421.35. 435,0. 441,31.
449,25. 452,16. 454,27. 462,4 u. 31. 463,
30. 464,22. 465,22 u. 27. 466,4. 472,28.
474,15. 476,19. 478,1.

Alexander der Große: 379,28. 396,14.

Alexandria. Christliche Kirchen wurden
in A. von den Jüngern Christi gegründet
I44, II.

Alexandros, Hoherpriester u. König 380,
30. 383,29. :

Allegorie: über die allegorische Inter-
pretation 78,3; vgl. auch Interpretation.

Anrufen Gottes von Christus, wie zu
fassen. 478,11. 484,27.

Antiochia. Die Jünger Christi gründeten
daselbst Kirchen 144,11.

Antiochos Epiphanes bekriegt die
Juden und versucht sie zu hellenisieren
276,9. 380,17. 448,7.

Apostel (siehe auch Jünger). Die Apostel
u. Jünger Christi u. alle Glaubenden
sind die geretteten Überreste, von denen
Jesaias spricht 68,30. 69,13. 70,26. 72,9.
74,26. 79,10. 311,12. 313,19; ihre Macht
75,9; wie sie Sich vermehrten durch die
Kirchen 75,33; sie gingen aus und ver-
kündeten Christi Tiehre 79,14. — Die
Propheten u. Apostel mit den Sternen
des Himmels verglichen, die übrige Volks-
masse mit dem Sande am Meeresufer
79,22. Sie pflanzten eine Frucht tragende
Lehre 85,14. »Tropfen« genannt (Micha
2,12) 86,32. »Tau« genannt 87,26; mit
einem Löwen verglichen (Micha s5,7ff)
88,1. Ihre Predigtvon Jesaias (52,7) vorher-
gesagt 95,8. — Charakter der Apostel
Christi 125,20: bescheiden, aufrichtig.
Ihnen muß entweder in allem, oder in

530 Apostel
nichts geglaubt werden; wenn ihnen nicht
geglaubt wird, kann keinem Schrift-
steller geglaubt werden 128,17. Soll man
glauben was sie von seinen Leiden er-
zählen, aber nicht was sie Ehrenvolles
von ihm sagen? 128,31. Warum ver-
schwiegen sie nicht alles Böse, was ihm
geschah, oder stellten es in einem schö-
neren Licht dar? 129,25. Sie bewogen
dieSchwindler, ihre Bücher zu verbrennen
u. ihre Geheimnisse zu offenbaren 134,22.
Sie waren einfache, ungebildete Leute
141,3 und doch traten sie unter allen
Völkern auf 141,26. Wie die Apostel
lehrten 143,6; sie verheimlichten nichts
von den Leiden Christi und nannten
ihn doch zu gleicher Zeit Gott 143,15. Sie
wirkten nur durch die göttliche Kraft,
die Jesus ihnen verliehen 144,6. Ihre
Wunder machten die Zuschauer gläubig
144,25. Ihre Missionsreisen durch die
Einheit des römischen Reiches erleichtert
145,21. — Auf die A, zielt I Sam. 2,10
(»unsere Könige«) 192,4. 765. 8,4 als
»die Beute von Samaria« bezeichnet
318,26. Micha 5,3 »die übrigen seiner
Brüder« genannt 330,34. — Die Berufung
der Apostel aus Galiläa 424,5.

Archelaos, Sohn des Herodes 385,4 u. II
(Joseph.).

Aristobulos (I) Hoherpriester u. König
380,27.

Aristobulos(II), Sohn des Hohenpriesters
Alexandros 381,9; als Gefangener nach
Rom gesandt 381,16.

Aristobulos, Sohn des Hyrkanos, von
Herodes zum Hohenpriester eingesetzt
u. von ihm getötet 384,30 (Joseph.).

Arm Gottes — der Logos 104,3. 293,29.

Armenier: Christentum unter den A.
31,14. II9,9.

Artaxerxes, Konig der Perser 375,13.
376,11 (Julius Afric.)

Asaf. Seine Voraussagungen 447,12 u. 30.
448,5 u. I4.

Asien. Die Jünger Christi gründeten
Kirchen in A. 144,12.

Askese: 39,12. 42,4. 135,11 (vgl. Cölibat).

Assyrer— die bösen Geister 81,30;
χατευϑύνοντες, die jedesmal herrschen-
den, z. B. die Römer (doch nicht immer
die Römer 310,19) 309,15 u. 30. 310,12.
318,30. 319,1. 320,35. 322,12 u. 16. 333,3.
Der König der A. könnte auch den Fürst
dieser Welt bezeichnen 318,30. 320,35.
Das Weltreich der A. 494,14. Das Reich
der Assyrer von Medern u. Persern ver-
nichtet 321,28.

Auferstehung Christi

nach Psal. 21: |

Eusebius

| Bienen 77,13 = feindliche Geister.

Chananäer

474,22. 488,8. 489,24. Der Tag der A,
ist der wirkliche Tag des Herrn (χυρεαχή)
187,22.

Augustus. Von seiner Zeit an hatte das
jüdische Volk keine einheimischen Fürsten
mehr 102,10. A. wurde zu Christi Zeit
Alleinherrscher über die Völker 145,24.
332,14. A. unterwarf sich Ägypten 288,
32. 383,10. Herrscher der Juden 355,13.
Setzte Herodes als Herrscher der Juden
ein 360,2.7—369,34. 382,1. 383,10. 396,10
u. 14. Welttriede unter A. 397,1. 442,10.

Babylon. Rückkehr der Juden aus B.
(375,12). 378.4. 379,9 u. 20. 380,28. 396,6.
— Belagerung Jerusalems durch die Ba-
bylonier 397,19.

Balaams Nachkommen — die Weisen aus
dem Morgenlande 404,5.

Barachias. Bedeutung von ὃ τοῦ Βαρα-
χίου Ζαχαρίας 319,22.

Berge. Micha r,3—4 »Berge« — Sion u.
Jerusalem 392,22; Psal. 143,3 u.5 — dem
Götzendienst auf Bergen 259,23. »Schat-
tige Berge« Habak. 3,3 — die Berge des
Paradieses oder des neuen Jerusalems;
»schattig«, weil von heiligen Geistern er-
füllt 271,6. Jes. 7,25 der Berg, der ge-
pflügt wird — die Kirche 313,28.

Beschneidung Abrahams: 24,2. 25,I

Bethlehem, nebst der Geburtsgrotte, von
aller Welt besucht 3,21. 103,24. 330,18.
Von B. spricht Micha 5,2: 87,17. 266,11.
328,13. Psal r31,1—7 bezieht sich auf
B. 333,29. 334,14. B. bedeutet »das
Haus des Brotes« 336,4.

Beweis. Die Gegner der Christen sagen,
daB diese nur Glauben fordern, keine
Beweise liefern 6,10 u. 24.

Brettanier. Christentum unter den ED.
0,27, 110132;

Bund. Gottes Bund mit Abraham, mit
Noe, vor Moses! Zeiten 24,28; »der alte
Bund« war der Mosaische 32,10; »der
neue Bund« identisch mit dem vor Moses'
Zeiten bestehenden 32,8.

Busch. Der B., aus dem Gott zu Moses
sprach, bezeichnet die Bosheit der Agypter,
und das Feuer die strafende Macht 237,21.

Cerberus. Woher die Hellenen die Vor-
stellung von C. erhielten 489,10.

Chaldäer gleichbedeutend mit Hebräer
110,8.

Chananäer werden die Juden, wenn sie
sündigen, benannt 332,31. Die Chana-
näer Zach. 11,11 — die Christen 466,17.

Christen

Christen. Deren Abfall vom Hellenismus
kein Übergang zum Judentum 9,1. Abra-
ham usw. Christ genannt 23,7f. Die
Christen nehmen an Moses und die Pro-
pheten, leben aber nicht jüdisch, sondern
wie die Frommen vor Moses 38,4; der
von Moses verkündete Prophet hat seine
Gebote in ihre Herzen geschrieben 38,23.
Zwei Arten von Christen, die eine aus
denen bestehend, welche ein über das
gewöhnliche erhabenes Leben führen
(unverheiratete) 39,11; die andere lebt

wie gewöhnliche Menschen, doch fromm |

und religiöseÜbungen beobachtend 39,27.

Warum die Christen sich nicht eifrig um
Ehen kümmern 40,6: sie stehen am
Ende aller Dinge 40,20; das äußere Leben

wirkt leicht verleitend 40,30. Der Name |

χριστιανοὶ παρὰ τὴν TOD μύρου χρῖσιν
48,15.
der der Christen 86,20.

Christentum uralt, schon vor Moses’

Zeiten geübt 7,20. Das Chr. ein Drittes |

zwischen Judentum u. Hellenentum 8,33.
32,31. Ein neuer Bund 19,10; ein neues
Gesetz 19,32,
uralten Gottesfurcht 27,14. Das Chr.
trat hervor, nachdem das Judentum durch
die Zerstörung Jerusalems . unmöglich
wurde 29,9. Verbreitung des Christen-
tums 31,13. 42,1. 136,13. 144,9. 294,31.
471,3. Das Chr. reinigt die Sitten 31,27.
In den Schulen gelehrt 31,32. Das Chr.
allen Menschen bestimmt 33,11, nicht
an einzelne Stellen gebunden 33,15, nicht
in äußeren Bräuchen bestehend, sondern
Vollkommenheit erheischend 33,21, das
Himmelreich verheißend 34,14.
Christus. (Buch I.) Christus Logos ver-
kehrte mit den Frommen des AT:s, Gott,
Herr u. Bote Gottes genannt 21 ,28. ὃ πρὸς
ἡμῶν μετὰ τὸν πατέρα κυριολ ογού-
μενος ϑεοῦ λόγος 22,28. 153,24. 160,31.
207,4. 225,14 (vgl. hiermit den krit.
Apparat zu 22,28).

Sein Verhältnis zuMoses u.den
Juden.

Moses’ Gesetzen 34,29. Seine Gesetz-
gebung war die Vollendung der Mosai-
schen 35,3. Er stiftete eine neue Reli-
gion, weil Moses’ Satzungen nicht für alle
Völker geeignet waren 35,20. Gesetz-
geber wie Moses 36,19. Vollender des
Gesetzes u. der Propheten 37,12. Eck-
stein der neuen Religion 37.21. ÖOpfer-
lamm 45,24. Fluch 47,6. Sünde 47,9.
Logos Gottes vor der Welt, Hoherpriester
der geistigen Schópfung; denselben Lei-
den wie wir unterworfen 47,3.

»Der neue Name« Jes. 65,15 ist |

eine Wiederbelebung der |

Durch die Jünger gab er allen |
Völkern seine Lehre 34,18. Lebte nach |

Namen- und Sachregister

Christus 531

(Buch II.) Daß Chr. nur den Juden ver-
sprochen worden sei 52,8. Seine Ankunft
nicht nur den Juden, sondern allen Völkern
heilbringend 57,6.— 60,17. 68,7. Bei seiner
Ankunft erfüllte sich die Weissagung
von dem Unglück der Juden und dem
Überbleibsel einiger Frommen 71,15.
Seine vorweltliche Existenz (Micha 5,2)
angedeutet 87,17

(Buch III.) Seine Predigt u. seine Wun-
dertaten von jJesaias (61,1) verkündigt
94,17. Ein Prophet wie Moses 96.8; wie
dieser den Juden, wurde er allen Völkern
ein Verkünder Gottes und eines frommen
Lebens 97,3; wie dieser bekräftigte er
seine Lehre durch Wundertaten 97,25;
wie dieser war er ein Befreier aus Skla-
vere i97,30; wie dieser versprach er den
Frommen ein neues Reich 97,34; fastete
wie Moses vierzig Tage 98,9, gab wie
dieser dem Volke Brot 98,16, ging durch
das Meer 98,25, gebot über die Winde
99,5, sein Gesicht wurde verklärt 99,11,
er heilte den Aussätzigen 99,21, wirkte
mit Gottes Finger 99,27, gab einen neuen
Namen 99.34, ernannte 70 Jünger 100,1,
sandte 12 Apostel aus 100,7, : vervoll-
ständigte die Mosaischen Gesetze betreffs
Mordes usw. 100,10, sein Übergang in

Göttlichkeit von niemandem gesehen
100,17.
»Herr« genannt von allen Völkern

nach der Voraussagung Mosis (Num.
24,7) ror, 9. Das jüdische Volk hatte
nach der Prophezeiung (Gen. 49,10) seine
eigenen Fürsten bis zu der Zeit als Chri-
stus erschien 101,23. Chr. ward in
Bethlehem geboren 103,19, von einer
Jungfrau 104,5, nicht schön u. nicht
geehrt (Jes. 53,2—3) 104,15. Sein Leiden
für die Sünden der Menschen vorher-
gesagt (Jes. 53,3—8) 104,29, von den
Juden dem Tode übergeben 105,13. Nach
dem Tode wird er wieder ein langes
Leben haben 105,23, wird eine große
Erbschaft haben 106,14, nach seiner
Auferstehung 107,5.

Wird von vielen für einen Be-
trüger gehalten 108,23; aber in Lehre
u. Leben zeigte er die höchste Tugend
108,28, und durch ihn wurde Gottes-
furcht allen Menschen verkündet 109,12.
Er war kein Betrüger, sondern lehrte die
Menschen, nur deneinzigen Gott anzubeten
109,22, Gott nicht mit Opfer zu ehren,
sondern mit einem vollkommenen Lebens-
wandel 110,22. Chr. lehrte, daß die Welt
u. die Himmelskörper Gottes Werk sind
und nicht verehrt werden dürfen, son-
dern der Schöpfer selbst 112,10. Chr.

34*

532 Christus
lehrte, daß die Seele der Menschen un-
sterblich ist u. der der unvernünftigen
Tiere nicht ähnlich 112,25. Durch die
Lehre von Belohnungen u. Strafen nach
dem Tode trieb er zur Tugend 113,1.
Er lehrte die guten Geister zu ehren,
die bösen zu verabscheuen 115,8. Er
heilte Kranke und tat andere Wunder
113,30. Sein Tod wie der keines Men-
schen 114,26. Er ist auferstanden von
den Toten u. zum Himmel aufgefahren
115,10. Er gibt einigen Auserwählten
noch etwas von seiner Macht 115,19.
Daß Chr. kein Betrüger war, muß man
auch aus der Lehre seiner Jünger und
ihrem Zeugnis von ihm schließen 115,28.
Es ist ganz ungereimt zu behaupen, daß
er den graden Gegensatz lehrte von dem,
was er nach den Schriften sagte 123,20.
Das könnte ja von allen, die überhaupt
aus der Vorzeit bekannt sind, gesagt
werden 123,25. — Durch seine wunder-
baren Taten gewann er große Mengen
von Juden u. Hellenen 131,3. — Daß
er kein religiöser Schwindler war, geht
daraus hervor, daß er auf Reichtum
keinen Wert legte 132,5, sinnlichen
Begierden ganz fremd war 132,17, nicht
eitel u. großprahlerisch war 133,1. Er
machte auch nicht seine Jünger u.
Nachfolger zu Betrügern u. Schwindlern,
sondern lehrte sie ein frommes Leben
zu führen 133,11. Die Wunder führte
er nur mit Hilfe von Gottes Kraft aus
133,22. Unter seinen Jüngern u. Nach-

folgern hat es keine Schwindler gegeben, |

also war er auch selbst kein Schwindler
34,5. Auch die große Menge derer,
die im Cölibat leben, zeugen, daß er
kein Schwindler war 135,10; ebenso die

von ihm herrührende Lehre von dem |

einzigen Gotte, die unter allen Völkern
verbreitet ist 135,33. Daß er ohne einen
Lehrer gehabt zu haben große Taten
ausführte, ist ein Beweis seiner Gött-
lichkeit 156,21. Wenn er von den ägyp-
tischen Weisen gelernt, welche waren
diese, warum besteht nicht ihr Ruf wie
seiner? 157,8. Wer hat solche Schüler
gehabt wie er, die zuletzt mit ihrem
Leben die Wahrheit
zeugt? 137,17. Er gab
seinen Namen 137,28, er gab Gesetze,
die denen aller Völker in bezug auf die
Religion entgegengesetzt waren, und sie
drangen durch 137,32. Er Bedeu sich
nicht der Hilfe der Opfer oder der bösen
Geister, wie die Schwindler 138,21. Mit
seinem Namen werden die bösen Geister
verjagt 138,30. Im

Eusebius

des Meisters be- |
den Völkern |

Gegensatz zu den |!

Christus

religiösen Schwindlern war er sittlich u.
fromm u. gottesfürchtig 139,11. Por-
phyrs Zeugnis von Christus: fromm u.
der Unsterblichkeit gewürdigt 140,3.
Gottes Kraft wohnte in menschlicher
Gestalt in ihm 140,24. Er berief ein-
fache, ungebildete Leute zu Verkündern
seiner Lehre 141,3. Kein König, kein
Philosoph hat wie er seinen Lehren
Geltung unter allen Völkern verschaffen
wollen u. können 141,26. Er gebot die
Lehre in seinem Namen zu verkündigen
142,20.

(Buch IV.) Die göttliche Natur. Die
Juden sagen: er wird kommen; wir sagen:
er ist gekommen und wird wieder-
kommen 150,12. Er ist Haupt u. König
der Schöpfung 151,3. Die erstgeborene
Weisheit, die Vernunft, die Güte usw.
selbst (αὐτόνους, αὐτοάγαϑον xt.),
die Grundlage aller Schöpfung, die voll-
kommene Schöpfung, der Hüter u. Steuer-
mann alles Geschaffenen 151,30. Ein ge-
borener Gott, das Abbild der Göttlich-
keit in sich tragend, durch den Gott
alles in der Welt leitet und mit einer
durch alles gehenden Vernunft zusammen-
fügt 152,7. Der einzige, vollkommene,
eingeborene Sohn des einzigen Gottes
152,20.

Wie das Licht eines ist, so ist auch
der daraus hervorgehende Glanz einer
152,24. Der Vater ist das Licht, der
Sohn sein Abglanz 152,29, aber der
Sohn besteht doch für sich, ist nicht
nur eine Wirksamkeit, sondern ein Wesen
für sich; gehört andrerseits nicht not-
wendig zum Wesen Gottes (wie der Glanz
zum Lichte), sondern ist als zweiter aus
dem Vater entstanden, hat aus ihm seine
Existenz u. seine Beschaffenheit 153,1.
Der Sohn ist nicht unwillkürlich‘ (wie
beim Glanze u. Licht der Fall ist) aus
dem Vater geboren, sondern nach dem
Willen des Vaters ist er ein zweites Licht
geworden 1553,12. Aber das kann er
nur sein, wenn er dasselbe Wesen hat
und nur einer ist wie der Vater: das
nach dem anfangslosen, ungeborenen
Wesen verehrte vollkommene Gute 153,16.
— Er ist mit einem Wohlgeruch ver-
gleichbar, der aus einem Gegenstande
hervorgeht; dieser göttliche, lebendige
Wohlgeruch ist einer und ist überall
verbreitet, ohne daß der hervorbrin-
gende Gegenstand in irgendeiner Be-
ziehung vermindert oder geteilt wird
153,26. Der Wohlgeruch hat die größt-
mögliche Gleichheit mit dem Hervor-
bringer 154,8. Der Sohn existiert u. ist

M reme vta -

Christus

zusammen mit dem Vater seit und vor

ewigen Zeiten, Gott von Gott, aus des |

Vaters unfaßbarem Ratschlage hervor-

gegangen 154,11 (vgl. 213,9). — Er wurde |
als Haupt der ganzen Schópfung voran- |
gestellt, alles lenkend, alles besorgend, |

für alles Fürsorge tragend 154,25. Er
ist der weltschöpfende Logos, durch den
alles wurde u. wird; alles Leben, alle
Harmonie, jede Beschaffenheit existiert
durch den Logos 155,8. Nur eine ein-
zige göttliche Kraft beherrscht alle leben-
digen Wesen, Himmel und Sterne und
Elemente 155,20. Die Einheit dieser
Kraft mit der Einheit der menschlichen
Seele 156,18, mit dem Sonnenlicht, mit
dem Feuer vergleichbar 157,10. Der

Namen- und Sachregister

Logos, der alles geschaffen, erhält alles: |

Himmel u. Himmelskörper, Engel, Ele-
mente, alles Lebendige 157,18,

Der |

Gott und Vater des Schöpfers legte in |

ihm den Samen alles Existierenden nieder
158,3. — Der Logos erleuchtet, wie die
Sonne die Welt, alle unkórperlichen Mächte
und vernünftigen Wesen 158,15, verleiht
ihnen Ähnlichkeit mit dem Vater 158,17.

Der Logos ist vom Vater als Vermittler |
weil die geistigen |

eingesetzt worden,
Wesen: nicht unmittelbar der Natur des
Vaters teilhaft werden konnten 158,24.

Der Logos ist die Vorsehung von allen |

lebendigen Wesen 159,21. Der Logos
stellte die vernünftigen Wesen an die
Spitze der Schöpfung und den Menschen
zum Herrscher über alles, was lebt auf
der Erde, und gab ihm einen freien
Willen 160,6. Dem Logos sind als Erb-
teil zugelegt worden die Engel u. alle
Geister und die frommen Männer auf
der Erde 160,18. Der Logos wird an

zweiter Stelle nach dem Gott des Welt- |
Vgl. die |

alls als Herr verehrt 160,30.
Zusammenfassung 202,3.

Er hat die Frommen der Vorzeit zu |

Gott gezogen 161,13. Durch sie hat er
Lichtstrahlen unter den Menschen ver-
breitet 165,10.
Christus
gleich Gott).
den Menschen immer größer wurde u.
auch die Hebräer davon ergriffen wurden,
stieg der Erlöser zu den Menschen herab
166,7. Er brachte alle Völker unter seine
Gewalt 166,17. Er kam den Engeln zu
Hilfe, weshalb sie ihn priesen. 166,25.

als

Mensch (und zu- |
Als das Verderben unter |

Er bezwang die bösen Geister 166,33. |

Er heilte die Menschen körperlich u.
geistig, befreite sie von den Dämonen
u. leitete sie zu einem frommen Leben
167,6. Er war auch Herr über den Tod

Christus

939

167,20. Er wird genannt Gottes Weis-
heit u. Kraft u. König, die Sonne der
Gerechtigkeit u. das wahre Licht, des
Vaters Diener und der Schöpfer, Hoher-
priester, der Christus des Vaters, ein Führer
der Engel, Hirt, Helfer (Jesus) 167,28.
Er zeigte Gott in menschlicher Gestalt
168,19. Gott Logos wurde Menschen-
sohn genannt u. Helfer (Jesus) 168,26.
Er vermischte das Göttliche u. Mensch-
liche in seinem Wesen, wurde aus einer
unbefleckten Jungfrau geboren 169,1.
Er zeigte in seinem ganzen Leben bald
den Menschen, bald Gott 169,6. Er zeigte
Gott durch seine Wunder, er starb und
ging zu den Toten 169,11. Als Mensch
gab er seinen Körper dem Grabe, aber
als Gott entwich er aus dem Körper,
er vertrieb den Tod u. bahnte den Toten
den Rückweg zum Leben 169,17. Er
wirkte als Gott u. Mensch, um über die
Lebenden u. Toten zu herrschen, um
unsere Sünden abzuwischen, um ein
Opfer zu werden, um die Macht der
Dämonen zu brechen, um den Seinigen
eine Hoffnung auf ein Leben bei
Gott nach dem Tode zu geben 170,4.
Er erfüllte seine Jünger mit göttlicher
Kraft, damit sie allen Völkern eine rich-
tige Gotteskenntnis verkündeten 170,18.
Durch die Verbindung mit dem Kor-
per hat Gottes unkörperliche Kraft keinen
Schaden gelitten 170,28. Wie der Logos
durch alles dringt, alles belebt u. ge-
staltet, ohne dadurch besudelt zu werden
171,1, so erschien er in menschlicher
Gestalt zuerst einigen wenigen, zuletzt
allen Menschen, wurde durch Lehre u.
Vorbild den Menschen ein Seelenheiler
171,15. Dabei blieb er immateriell
und unverändert in seiner Göttlichkeit
172,7. Er war zu gleicher Zeit Mensch
u. Gott, er hörte als Mensch nicht auf,
die Functionen der Weltvorsehung als
Gott auszuüben 172,12. Durch sein
Menschwerden wurde er nicht befleckt,
wie auch wer eine Leier spielt nicht
durch deren Beschädigung beschädigt
wird oder die Weisheit u. Seele eines
weisen Mannes das Leiden (oder den
Untergang) seines Körpers teilt oder die
Sonnenstrahlen durch die Berührung mit
der Erde befleckt werden 172,22. Aber
was Gottes Logos berührt, bekommt
göttliche Kraft 173,2; der Tod flieht vor
seinem Leben, das Dunkel vor seinem
Licht 173,8. Der Mensch wurde von
der Gottheit verschlungen oder vergött-
licht u. das ist uns eine Bürgschaft
der Unsterblichkeit mit ihm 173,12.

534 Christus
Der Name Christus. Moses befahl
nicht die Priester zu salben u. nannte
sie nicht Gesalbte (Αρεστοί) wegen des
Wohlgeruchs, sondern weil das Öl ein
Sinnbild ist des göttlichen Geistes oder
der Kraft Gottes 174,2.33. Der Logos ist
mit diesem Ol ganz gesalbt worden u.

ist durch Teilnahme an dem Ungeborenen |

u. Ersten u. Größeren Gott geworden,
und darum ist er Christus genannt wor-
den 175,23. Mvoov, Salbe, als etwas
Zusammengesetztes wird von der gött-
lichen Kraft gebraucht, insoferne diese
mehrere Begriffe (wie die der Schöpfung,
der Regierung usw.) umfaßt 175,34. Nach
dem Vorbilde des ersten gesalbten Gottes,
den Moses bei den Gottesoffenbarungen

geschaut, ließ er die Priester salben
176,10. Auch ohne daß sie gesalbt

worden waren, wurden die mit göttlicher
Kraft Ausgerüsteten Αριστοί genannt:
die Patriarchen werden von David so
genannt 177,1, Christus selbst von Je-
saias 177,32. Der Gesalbte Gottes ist
ein ewiger Priester u. Gottes Mitherrscher
178,16. Was von » Xoıorög« ausgesagt
worden ist 180,24. — Obgleich an
vielen Stellen von Leiden Christi ge-
sprochen wird, ist doch offenbar von
einer göttlichen Person die Rede 193,3.
Er wurde nicht mit Ol gesalbt, sondern
mit göttlicher Kraft 193,26. Der von
Moses gesalbte Hohepriester war nur ein
Symbol 194,3. Christus war der Arche-
typus, von Ewigkeit zu Ewigkeit exi-
stierend 195,4.

Der Name Jesus: Moses gab seinem
Nachfolger Nause den Namen ’Inooöc

195,28, weil Mosis Gesetzgebung durch |

die Jesu ersetzt werden sollte 196,15.
Der Exod. 23,20—2ı genannte Engel,
der das Volk in das Land führen wird,
ist Ἰησοῦς 196,29. Der Zach. Cap. 3 u. 6
genannte „große Priester‘ Jesus, Josedeks
Sohn, ist ein Symbol von Jesus Christus
197,9— 200,7.

Die Voraussagungen von ihm
im NT, besonders in seinem Ver-
hältnisse zum Vater (Buch V): Er
hat vieleNamen. Er wird u. a. Weisheit
genannt 210,30. Seine Wirksamkeit als

Vorsehung, seine Ewigkeit 211,7. Er ist |

vom Vater geboren, aber nicht in irgend-
einer Weise, die an den Vorgang bei der
menschlichen Geburt erinnerte (μήτε κατὰ
προβολὴν μήτε κατὰ διάστασιν ἢ δι-
αίρεσιν ἢ μείωσιν, ἢ τομήν) 211,24.
Die Weise seiner Geburt aus dem Vater
läßt sich nicht beschreiben 212,22. Zu-
nächst ließe sich das Verhältnis mit

Eusebius

SEE

Christus

mit dem des Wohlgeruchs u. des Licht-
strahles vergleichen 213,9, aber auch
dieser Vergleich ist nicht ganz zutreffend
213,15. Der Vater existiert vor dem
Sohne 213,29. Der Sohn ist ein Abbild
Gottes, aber nicht in menschlicher Weise
213,30. Alles in der Welt ist des gott-
lichen Logos teilhaft geworden u. haucht
einen Wohlgeruch aus, dessen erster Ur-
heber der Vater ist, der zweite u. ver-
mittelnde der Sohn 214,8.

Weiter von seiner Ewigkeit u. Weisheit
215,1. »Der Geliebte« Gottes, der von
Gott »Gesalbte« 215,29. Er verjagt die
bósen Geister 217,19. Die Anmut auf
seinen Lippen gab seiner Lehre eine
große Verbreitung 218,5. Er bezwingt
seine Feinde u. macht alle Menschen
sich untertänig 218,11. Die Braut, die
sich mit Christus vermählt, ist die Kirche
218,16. Zusammenfassende Attribute von
Christus 219,1. Wird Herr von dem
heiligen Geiste genannt 219,9; um so
mehr muf) er von der ganzen Schópfung
Herr genannt werden 219,21. Der Herr
der Welt verspricht ihm eine ewige Macht
und Sieg über seine Feinde 220,1. Ein
ewiger Priester nach Melchisedeks Art,
nicht wie die jüdischen Priester von
Menschen gesalbt oder aus einer be-
stimmten Familie 220,33. Er war immer
Priester, er wurde es nicht 221,30. Er
stiftete das Abendmahl 222,8. Er trank
den Kelch des Leidens 223,6. Gott
wohnt in ihm 224,20. Der wahre u.
einzige Gott ist einer und trägt eigent-
lich allein diesen Namen (vgl. auch 226,
10); der zweite hat denselben bekommen
durch Teilhaftigkeit an dem wahren
Gotte. Er existiert nicht außer dem
Vater, sondern existiert u. ist Gott durch
den Vater, der in ihm ist 225,6. Er wird
nach dem Vater als Gott verehrt 225,14.
Der Sohn ist ein Bild des Vaters u. sonst
eins mit ihm 225,17 u. 34. 226,14. Er
trägt in sich vom ersten Anfange an das
Bild des Vaters als etwas Naturhaftes,
nicht als etwas Erworbenes 225,25. Er
ist nicht der erste Gott, sondern Gottes
erster eingeborener Sohn u. darum Gott
225,30. 226.10. — Durch den Logos ist
alles geschaffen worden 227,10. Der Logos
war Gott, aber etwas vom Vater Ver-
schiedenes 227,18. Der Allmächtige hatte
die schaffenden Kräfte (λόγους) in ihm
niedergelegt, hatte ihm überlassen, alles
vernünftig (λόγῳ) und in Ordnung zu
besorgen 228,12. Der göttliche Logos
ist keineswegs mit der menschlichen
articulierten Rede (Logos) zu vergleichen

1
'
Aa

Christus

228,15. Die menschliche Rede ist eine
Wirksamkeit des Gedankens 228,17.
Aber der göttliche Logos ist eine Sub-
stanz an sich, für sich wirkend, un-
körperlich, schließt die unkörperlichen
unsichtbaren Ideen von den Sichtbaren
in sich 228,29. — Er ist der erste unter
den Geborenen, der Vater selbst ist ohne
Anfang u. kann nicht der Erste genannt
werden 229,10. Der Logos wird Herr
genannt, der Vater aber Herr Herr, denn
dieser ist in erster Linie Herr, jener in
zweiter Linie 229,12 u. 32. — Gott spricht

zu dem Logos, gibt ihm einen Auftrag |

230,18. Der Vater ist der Herr u. Gott
des Sohnes; der Sohn ist nicht der Herr
u. Gott des Vaters, sondern sein Bild u.
Logos u. Weisheit u. Kraft, der Herr-
scher u. Herr u. Gott der nach ihm fol-
genden Wesen 230,25. — Der Herr, der
mit Abraham sprach, war der Logos;
Gott der Vater war es nicht, denn die
Gottheit erscheint nicht in menschlicher
Gestalt 231.18. — Der, welcher mit Jakob
sprach, war Gottes Logos, er wird
der Engel des Herm, Gott u. Herr
genannt 233,4—236,6. Exod. 3 spricht

Gott zu Moses aus dem Busche durch |
nicht durch den Logos |

einen Engel,
236,23 (doch vgl. 241,28). Gott der Logos
zeigte sich durch einen Nebel 238,3
Derselbe wird auch Engel genannt 238,
26. Gott der Vater spricht von einem
anderen Gott, dem Sohne 2396. Der
Herr (der Sohn) spricht von einem an-
deren Herrn (»Herr Herr«), dem Vater
239,27. — Der Num. 14,14 genannte
sichtbare Gott war der Logos 240,25. —
Jos. 5,13—ı5 offenbart sich der Logos als
Fürst über das Heer des Herrn (ἀρχιστρά-
τήγος κυρίου) 241,29. — Hiob sah den
Gott Logos 243,10. Viele andere Stellen
beziehen sich ebenfalls auf den Logos
244,8— 249,9.

Die WeissagungenvomKommen
Christi auf die Erde (Buch VI):
Die Berufung der Heiden. Der Unter-
gang des jüdischen Volkes 251,14—
295,13.

Die Weissagungen von der Ge-
burt Christi, von seinem Geburts-
orteund seiner Abstammung (Buch
VII 297,7—347;31).

Die Weissagungen betreffs der
Zeit des Kommens Christi auf die
Erde (Buch VIII): Zu welchem Zeit-
punkt der menschlichen Geschichte Chri-
stus auftrat 350,1. Die verschiedenen
Namen Christi in der heil. Schrift: Ja-

Namen- und Sachregister

Cölibat (vgl. Askese):

Damaskus.

Dämonen

kob, Salomon, David, Judas 361,34. Was |

Dämonen 535
Gen. 49,8 ff gesagt wird, paßt auf Chri-
stus 362,24. Chronologische Berechnungen
über die Zeit des Kommens Christi nach
den Weissagungen des Propheten 367,27.
Christus wirkte 31/ Jahr vor seiner Auf-
erstehung und ebensolange Zeit nach
derselben 387,18 u.28. Allgemeiner Welt-
friede nach Christus auf Erden 393,33.

Die Weissagungen über Christi
Leben auf Erden (Buch IX): Warum
Christus als Kind nach Agypten ent-
floh; er vermied auch als Mann die
Bósen, ohne sich gegen sie zu verteidigen
412,4. Wie er vom Teufel versucht
wurde 418,27. Er lief sich versuchen,
um seine Überlegenheit über die bösen
Geister zu zeigen 419,9. Wie er kör-
perliche u. geistige Krankheit heilte
427,10. 437,16. Moses war Gesetzgeber
eines einzigen Volkes, Christus ein Ge-
setzgeber des ganzen Menschengeschlechts
428,13. Der beste Beweis der göttlichen
Macht Christi liegt in den Wirkungen, die
er immer noch auf dem geistigen Ge-
biete ausübt 432,31. Christi Einzug in
Jerusalem und seine zweite Rückkehr
440,3. 442,24.

Die Weissagungen betreffs sei-
nes Leidens (Buch X): Christus als
Träger unserer Sünden. Die Nach-
stellungen gegen ihn. Seine Aufer-
stehung. Seine Todesfurcht. Seine Zu-
versicht 445,I—492,12.

Chronologische Berechnungen auf

Grund der Angaben Dan. 9: Africanus
374,28ff, Eusebius 377,10ff.

der christlichen
Lehrer 42,5. 43,1ff. C. der Jünger Christi
124,18. Große Mengen sowohl von
Männern als Weibern, die ein keusches,
Gott geweihtes Leben. führen 135,11.

(279.33

Die Königtümer v. D. u.
Samaria hórten zur selben Zeit (nach
dem P en Christi) auf 306,1— 307,
17. 314,33. 317,12. 318,15. 322,7.
König der Dada allegorisch — der
Götzendienst der Heiden 307,25. 317,36.
Nach einigen sind die Weisen aus dem
Morgenlande — die Macht von Damaskus
318,20, doch richtiger — alle, welche
sich vom Gótzendienst abgewandt 318,22.
— Die wórtliche Interpretation von Jes.
8,4 nicht möglich 321,24.

(siehe auch Geister, Orakel).
Gebieter der heidnischen Völker 81,31.
Christus u. seine Nachfolger opferten
nicht u. dienten nicht den bösen Geistern

536 Dämonen

138,21. Mit Jesu Namen u. mit Gebeten |
wurden die bösen Geister verjagt 138,30.
139,3. Sie schweben in der Luft umber, |
werden durch ein heiliges Leben, durch |
Gebete u. Christi Namen verjagt 147,5. |
Die bösen Geister und ihr Führer (der
Teufel), von Gott abgefallen, spinnen
Ränke gegen die Menschen 162,13. Der
Teufel brachte die Menschen zum Abfall
von Gott, brachte die Völker unter sich
und unter die Gewalt der bösen Dämonen
163,5, so daß sie allerlei Schändlichkeit
betrieben als etwas ihren Göttern Ge-
fälliges 163,19. 301,11. Die D. wurden
durch den Erlöser bewältigt 166,33.
410,15. Sie sind bei den Weissagungen
(der Orakel usw.) wirksam u. schaden
den Menschen 203,12. Wenn ein böser
Dämon eine Seele in Besitz nimmt, wird
diese wahnsinnig: die μαντεία ist eine
μανία 207,38. — Der Kampf Christi mit
dem Teufel (dem Drachen) wird Hiob 38
angedeutet 243,10. Micha 1,4 werden
die D. unter dem Bilde von Tälern (zoi-
λάδες) bezeichnet 263,30. 265,13. Die
D. durch Christi Ankunft verjagt 265,17.
— Die D. viel zu Rate gezogen in
Agypten bei den Verfolgungen gegen die
Christen 288,17. — Die Bekämpfung der
D. bei Christi Versuchung in der Wüste
419,9. Durch wilde Tiere (beim Tode
Christi) symbolisiert 456,17. 483,24. 485,1.
488,18.

Dareios. Wiedererricbtung des Tempels
in Jerusalem unter D. 274,36. 369,33.
379.10 u. 16. 382,4.8 u. 31. 396,7 u. 9.

David. Die Weissagung Jes. 9,7 von dem
Errichten seines Königstums bezieht
sich auf Christus 325,16. D. bedeutet
δυνατὸς χειρί 345,10.

Demokritos, ‚der Philosoph, gab sein
Besitz auf, um sich der Philosophie zu
widmen 135,26.

Demut Christi nach Psal, 21,7: 479,20.

Drakon, der Gesetzgeber, wird erwähnt
204,27.

Einhórner, μονόχερως: Christus 410,11.
Der Ausdruck sowohl von Christus als
von seinen Feinden verwendet 489,1.5.14.

Eleasar, Hoherpriester 380,12.

Elemente. Die Wirksamkeit der E., Erde,
Feuchtigkeit, Feuer, durch die Kraft des
Logos regiert 155,51.

Eliasubos, Hoherpriester 379,23.

Eli, eli lama sabachtani. Der Sinn
dieser Worte; warum Gott Jesus verlief
476,9.

Emmanuel 304,18—323,13.

Eusebius

Galerius Maximianus

Engel. Unkörperliche, vernunftbegabte,
göttliche Kräfte, immaterielle u. reine
Geister 150,21. Zu Führern u. Fürsor-
gern der Menschen eingesetzt, mit dem
Logos an ihrer Spitze 160,14. Die Völker
sind den Engeln anvertraut worden 160,32
und werden durch diese angeleitet (durch
Betrachtung der Himmelskörper) Gott
kennen zu lernen 161,19. Die E. trugen
Fürsorge für die verschiedenen Teile der
Welt. aber konnten nicht hindern, daß
die Völker durch die bösen Geister in
die größte sittliche Schlechtigkeit ver-
sanken 164,22. Der Erlöser kam seinen
Engeln zur Hilfe 166,25. — Die »Flügel
der Winde« genannt 260,17.

Enoch war gottesfürchtig (Christ) 7,33.
21,7; lebte nicht nach jüdischer, sondern
nach christlicher Weise 23,30; zeugte
nicht in späterem Alter Kinder 42,15.

Ephrata — Bethlehem, als Geburtsort
Christi, 189,9. 334,18. ;

Ephraim wird das jüdische Volk oft bei
den Propheten genannt, wenn von ihm
etwas Schlechtes gesagt wird 441,2.

Erdbeben. Das E. zur Zeit des Königs
Usias bezeichnet den Untergang des jü-
dischen Volkes nach Christi Zeit 281,22.

Esra: 375,19 (Julius Afric.). 379,20.

Eschatologie: 40,16.

Esekias war nicht der Jes. 7,14 geweis-
sagte Emmanuel 305,18.

Europa. Die Jünger Christi gründeten
Kirchen in E. 144,12.

Evangelium. Die Verkündigung des E.
durch Christus u, seine Apostel 95,27.

Fliegen — feindliche Geister 77,12; — die
Seelen der Gótzendiener 309,6. Fliegen
u. Bienen bezeichnen harte Befehle der
Eroberer 315,25.

Fluch. Christus befreit vom Fluche, sélbst
ein Fluch geworden 46,26. 47,6.

Fluß. Der Fluß, worin Johannes das Volk
taufte, bezeichnet den sich über die Kirche
ergießenden heiligen Geist 417,12.

Fromme (Christen) vor Moses: 7,31.
20,23. 23,1. In ihrem Lebenswandel
nicht von Mosis Gesetzen gebunden 23,
12. Sie kümmerten sich um Ehen und
Nachkommenschaft 40,6, weil sie am Be-
ginne der Menschheit standen 40,15, weil
sie durch Ehe und Kinder nicht in ihrer
Frömmigkeit verhindert wurden 40,25,
weil sie für das Fortleben eines frommen
Geschlechtes sorgten 41,15. Sie zeugten
Kinder, doch nur in ibrer Jugend 42,13.

Galerius Maximianus. Sein Tod wird
gestreift 146,27.

m. u"

Galiläa

Galiläa. Die Prophezeiung‘ von Christi
Wirksamkeit in Galiläa und die Berufung
der Apostel daselbst 424,1.
τῶν ἐθνῶν bedeutet die Berufung aller
Heiden 424,4.

Geburt Christi: 328,10. 408,14, beson-
ders 481,1. 484,20.

Gegner. Die G. des Christentums, was
sie behaupten 6,7. 6,24. Jüdische Gegner
6,35.

Doi der heilige. Durch ihn sind
die Prophezeiungen uns mitgeteilt wor-
den. Er nennt seinen Herrn einen zweiten
nach dem Herrn des Weltalls 219,8.
Der heil. Geist kam (Jes. 8,33) zu der
Prophetin (— die heilige Jungfrau) 316,26.

Geister (siehe auch Dämonen). Was
Christus von guten und bósen Geistern
lehrte r13,8. Die Geister bewegen sich
unsichtbar in der die Erde umgebenden
Emff.162, r.

Gerechtigkeit Gottes: 371,20.

Gesetzgeber. Moses nur für die Juden
10,20, Christus für alle Volker 17,29.
Der neue Gesetzgeber von Moses ver-
kündet 17,29, von David 18,26, Jeremias

(neuer Bund) 19,9, Jesaias (neues Gesetz) |
LI

19,31.

Gog (Num. 24,7) bezeichnet die Römer |

409,29. i
Gott (siehe auch Christus). ὁ ἐπέχεινα,
ἀόρατος, ἀγέννητος, παμβασιλεὺς τῶν
ὅλων 22,26; ὁ τῶν ὕλων δημιουργός
22,33. Unzählige Hellenen u. Barbaren
lernten durch Christus den einzigen Gott
kennen 135,33. Plato fand es schwer,
den einzigen Gott zu finden, und un-
möglich, ihn allen bekannt zu machen.
136,2. — G. der erste, der unsichtbare,
ungeborene, die Ursache von Allem, All-
herrscher 150,5; gut u. die Quelle des
Guten 150,19. Der einzige Anfang von
Allem, ja früher als der Anfang, älter
als der erste und ursprünglicher als die
Einheit, unaussprechlich, unfaßbar, gut,
die Vorsehung, die Erlösung, der einzige
u. alleinige Gott 151,7.
seine Macht ist der Stoff u. die Ursache
aller Schöpfung 151,13. 152,8; ein ein-
ziger Gott 152,23. Gott ist das Licht,
der Sohn sein Abglanz 152,24. Der
Glanz aber besteht zugleich mit dem
Licht; das Licht ist nicht faßbar ohne
den Glanz; aber der Vater besteht vor
dem Sohne u. braucht nicht den Sohn
zur Vollendung seines Wesens 153,4.
Die Strahlen des Lichtes (des Vaters)
können die geistigen Wesen nicht ver-

tragen 158,24. — Gottes Name darf bei |

den Hebräern nicht ausgesprochen wer-

Γαλιλαία |

Sein Wille u. |

Namen- und Sachregister

Hiob 537
den, wird mit vier Buchstaben bezeichnet
219,12. 234,21. 420,28. Der wahre u. ein-
zige Gott ist einer, er allein hat eigentlich
diesen Namen, der zweite hat durch Teil-
haftigkeit an dem wahren die Gemein-
schatt (des Namens) erhalten 225,7.

Gottesfürchtige s. Fromme.

Götzendienst. Verschiedene Arten 31,
2o ff, getilgt durch Christi Erscheinung
73,29, durch die von Christus gegebenen
Gesetze 137,32. Wie der G. durch den
Teufel unter die Menschen eingeführt
wurde 163,5.

Hades. Christus im H. 243,14. 482,30.
485,8. 488,18.

Hadrianus verbot den Juden Jerusalem
zu betreten 76,34. 276,5.

Häretiker: 6,13. 34,35. Auf Häresien
bezieht sich vielleicht Zach. 14,4: 279,23.
487,30.

Hebräer (vgl. sonst Juden). Die Lehre
der alten gottesfürchtigen H. von dem
einzigen Gotte wurde von den griechischen
Philosophen übernommen 110,2. Durch
ihre Propheten wurden einige Licht-
strahlen unter den heidnischen Völkern
verbreitet 165,12.

Heiden. Christus auch den Heiden ver-
kündet 52,19. 53,3; viele Verheißungen
an die H. 52,25. 66,4 ff. Die H. den
Engeln anvertraut, die sie anleiten, durch
Betrachten der Himmelskörper Gott
kennen zu lernen 160.32. Sittliche Ver-
kommenheit der Heiden 164,28.

Herodes, Sohn des Antipatros, der erste
fremde Herscher der Juden 102,10. 355,
16. 383,12. 384,16 u. 27 (Joseph.). 386,15.
Seine Herkunft 360,4. Von Augustus
u. dem römischen Senat zum Herrscher
eingesetzt 360,3. 381,19. Erbaut die
Burg Antonia 385,6 (Joseph.). Verfügte
willkürlich über die Würde des Hohen-
priesters 381,22 ff. 383,26. 385,19. Zu
seiner Zeit Christus geboren 360,11. 383,
I2. Sein Plan, das Kindlein zu töten
412,8 ff.

Herodes (Agrippa): 122,11.

Herr (κύριος), nach den Juden, mit dem
hebràischen Tetragramm bezeichnet, nur
von Gott gebraucht, nach Euseb auch
von dem Logos 420,27.

Himmelskórper. Die H. sind für die
Heiden eine Anleitung zu Gott 161,10.
Nur diese wurden in den ältesten Zeiten
verehrt, keine Gótzen 164,2.

Hiob: gottesfürchtig (Christ) 8,5. 21,9; älter
als Moses und seine Gesetzgebung 25,10;
ganz christlich gesinnt und christlich
sprechend 25,17.

538 Hirt

Hirt. Drei Hirten bei Sachar. 11,8 be-
deuten die Führer des Volkes: König,
Hohenpriester, Prophet 465,7.

Hispanier. 9,28.

Hohepriester der Juden ein Sinnbild
des wahren Hohenpriesters (Christus)
180,8. Die Hohenpriester waren die
Herrscher des jüdischen Volkes nach
der Rückkehr aus Babylon bis 64 v. Chr.
357,20. 373,20. 378,3. 379,21. 383,26.
384,19. 385,20. Wie die Hohenpriester
eingesetzt wurden von der Zeit des He-
rodes an 385,26. 386,4 (Joseph.). 389,6.

Hunde. Nach Psal 21,17 werden die den

Juden mit Hunden verglichen 487,1.

Hyrkanos der letzte einheimische Herr- |

scher u. gesetzliche Hohepriester der
Juden 360,9. 389,7. Er war der Sohn des
Hohenpriesters Alexandros 381,6 ff, wurde
von Pompejus zum Hohenpriester ein-
gesetzt 381,15, von Herodes getötet 381,
I9. 383,30. 384,16. Vater von Aristobulos
384,30 (Joseph.).

Jaddus Hoherpriester c. 330 v. Chr. 379,
24 u. 28.

Jafet: gottesfürchtig (Christ) 8,2.

Jakob (der Patriarch). Die Völker durch
den aus seinem Samen stammenden Chri-
stus versammelt 54,17. J. bezeichnet die,
welche sich in Frömmigkeit üben u.
kämpfen 161,5. Gott Logos offenbarte
sich ihm 233,4.

Jakob (Johannis Bruder) von Herodes ge-
tötet 122,11.

Jakob (Bruder des Herrn) getötet 122,17.

Jerusalem. Eroberung durch die Babylo-
nier 274,31. 398,3. 448, 1, Wiederaufbauung
274,34. 375,12. 377,17. 382,4. Eroberung
durch Antiochus Epiphanes 448,7; durch
die Römer (Pompeius) 378,15; nach der
Ankunft Christi 28,33. 29,9. 38,21. 70,19.
72,18. 89,21. 275,1.35. 282,5. 294,23. 399,6.
Durfte nach Hadrian nicht mehr von
Juden betreten werden 76,34. 276,5. Bis
zu der Belagerung Hadrians gab es in
Jerusalem eine große jüdisch-christliche
Versammlung, deren erste Bischöfe Juden
waren 131,12. Nach Christi Zeit ihres
früheren Glanzes beraubt 257,31. 263,1.
(389,3). — Zu Eusebius' Zeiten : eineMenge
von Synagogen in J. 263,15; J. von Rö-
mern bebaut 265,1. 390,32; verödet, wie

ein Steinbruch geworden 70,9. 393,22. |
398,16; von Christen aus allen Gegenden |

besucht 278,15. — Das »wahre« Jeru-
salem 66,27. (67,19). 75,7. Jerusalem —
jeder rechte Gottesdienst 293,14; — ὕρα-

Eusebius

| Interpretation.

Interpretation

σις εἰρήνης und darum von einer ruhigen
Seele gebraucht 293,23.

Jessai. Die Wurzel J. (Christus) als Herr-
scher der Völker 80,34. 343,1.

Jesus (vgl Christus) Der Name J. be-
deutet »rettend« (σωτήριον) 67,5 [Die
Angabe Eusebs, daß der Name schon
vorher erklärt worden ist, beruht auf
einem Gedächtnisfehler). σωτὴρ καὶ
ἰατρός 168,12 u. 26. 200,1. 294,2. Was
Josephus von ihm erzählt 130,13. Der
Name Jesus von Mosis Nachfolger (Jo-
sua) 195,25.

| Jesus Josedeks Sohn. Auf ihn passen
Gekreuzigten umgebenden Häupter der |

nicht die Verheißungen der Prophetie
344.31. »Der große Priester«e 375,18
(Julius Afric.). 378,28. 379,17 u. 22.

| Jesus Sirach: 380,14.
| Jesus (Josua): 195,25.

Indier: 9,27. 119,11.

Inspiration, s. Propheten.

Die Grundsätze des
Eusebius bei der Interpretation u. Text-
kritik werden u. a. durch folgende Stellen
beleuchtet: Die Propheten stellen oft das
Kommende als Vergangenes dar 178,8.
245,15.. Was bei dem Propheten Habak.
infolge eines ὑπερβατόν dunkel ist, ist
in der Hebräerepistel durch eine andere
Satzstellung klar 268,8u.31. Es wird
ein Unterschied gemacht zwischen τῶν
Co Ov aus «t Goctu. τῶν ζώων austa ζῶα
270,4. Θαιμάν bedeutet entweder gvr-
τέλεια oder νότος; in diesem Falle fängt
eine neue Gedankenreihe mit ὁ #eöc
ἀπὸ ©. ἥξει an 270,31. Zwei Auf-
fassungen werden als gleichberechtigt
nebeneinandergestellt, z.B. 279,14. 282,12.
Zwei verschiedene Übersetzungen wer-
den als gleichberechtigt betrachtet 286,
18 (vgl. 285,20ff). Wie Euseb die heil.
Schrift durchgeforscht, um eine Stelle
richtig interpretieren zu können 280,29.
373,25. (vgl. 413,21). Ausdrückliche Po-
lemik gegen die Juden 285,22. 305,19.
319,25. 440,20. Eine dunkle Stelle er-
heischt eine ausführliche tropologische
Erklärung 289,13. 408,28. Wörtliche
und bildliche Erklärung oft neben ein-
ander, wie 307,18. 311,7 u. I2. 312,14 U.
16. 317,34. ποτὲ μὲν κατὰ λέξιν ποτὲ
δὲ δι᾿ αἰνιγμῶν τὰ πλεῖστα τῶν προ-
φητειῶν ἐχλαμβάνειν δεῖ 321,18. An
einer Stelle nur tropologische Deutung
erlaubt 78,3. Die heil. Schrift will vor
allem das Mystische u. Göttliche lehren,
aber teilweise auch das Geschichtliche
405,35. Der vom heil, Geist in-
spirierte Prophet — der heil. Geist 219,9.
316,25. Warum eine Weissagung dunkel

Interpretation Namen- und

gehalten ist 251,18. 310,26. Verschiedene
Weissagungen erhellen einander 347,6. |
364,11. 443,3. Die Psalmen enthalten nicht
nur Hymnen, sondern auch Weissagungen,
447,7, Matth. 27,9, wo Jeremias ci-
tiert wird, liegt ein Schreiberfehler (statt
Sacharias) vor, oder die Stelle bei Je-
remias ist ausgefallen 463,13. Jerem.
17,1—4 findet sich nicht in LXX, aber
wohl im Hebräischen und bei den übri-
gen Übersetzern und mit Asterisk in eini-
gen genauen LXX-Handschriften 467,1.
Die Übersetzungen von Akylas, Symma-
chus u. Theodotion werden sehr oft citiert
(siehe diese!); eine »fünfte« Übersetzung
wird 478,4 erwähnt. Was der he-
bräische Grundtext hat, wird bisweilen
erwähnt, wie 258,24. 585,5. (νεᾶνις πε ἐπ
παρϑένος) 303,20 ff. 324,8. 345,32. 401,
18. Der hebr. Text nebst Akylas u.
Symmachos haben (gegen LXX) Dan.
9,24 σου 369,3. — Etyi mologie 345,29
Joakeim: Hoherpriester 379,22. ἡ
Jodae: Hoherpriester 379,23. |
Johannes (der Apostel) verbannt 122,22. |
Seine Bescheidenheit in seinen Briefen
u. in dem Evangelium 126,31.
Johannes (der Täufer). Interpretierung
der Weissagung Jes. 40,3—5 von ihm: |
413,31. Warum er nicht in Jerusalem
predigte 414,34. Seine äußere Erschei-
nung 415,109.
Jonathes, Hoherpriester 379,23.
Jonathes, der Makkabäer 380,19. |
Josedekeim — οἵ τοῦ Sco δίχαιοι, viel-
leicht eine Benennung der Jünger Jesu
345,28. 346,7.
Josef lebte nach ägyptischer Weise, nicht
jüdisch 25,4. Hatte nur zwei Söhne 42,25. |
Josua (= Jesus Naues Sohn) hatte keine
Kinder 42,31. Vgl. Jesus.
Isaak hatte nur zwei Söhne 42,23. Die
Völker der Erde in ihm gesegnet 54,6.
Israel bezeichnet den, der nach dem
Kampfe mit Gott gesiegt hat, oder alle
die Frommen der Vorzeit 161,7. Der
wahre Israel — der Gott gefällig lebt 82,
23. 332,29. 479,10. Israel bezeichnet Chri-
stus 413,4. |
Juda: Christus aus dem Stamme Juda
hervorgegangen 347,5. Aus dem Stamme
Juda waren (wie Gen. 49,8—10 gesagt
wird) die Herrscher der Juden, solange
das jüdische Volk selbständig war ror,
26. 353,6. Aber die Weissagungen Gen.
49,8—10 passen nicht auf Juda selbst
oder seine Nachkommen 355,19. 357,5.
Von Jakob bis David od. tausend Jahre
waren die Herrscher nicht aus dem
Stamme Juda 356,22. David u. seine

Sachregister Juden 539
Nachkommen herrschten nur 500 Jahre
über das ganze jüdische Volk 357,6.
Nach der Rückkehr aus Babylon herrsch-
ten über 500 Jahre die Hohenpriester,
die auch nicht aus dem Stamme Juda
waren 357 20. Der Ausdruck Gen. 49,
8—10 bezieht sich also auf das ganze
jüdische Volk, als dessen Vertreter Juda
genannt wird 357,24.

vu Ischariot: 451,15. 454,8. 457,7

u. 34. 459,11. 24. 461,23. 467,5.

Judas, der mn "Herrscher der
Juden 380,18.

juden. "Was Judentum ist 7,27. 8,9. Die
gesetzlich bestimmten Feste und Bräuche
der 7. 10,27. Sie lebten nach ägyp-
tischen Sitten 19,22. 27,23. Sie kónnen
die Mosaischen Vorschriften nicht außer-
halb Jerusalems beobachten 28,11. Sie
hätten sich nach der Zerstörung Jeru-
salems dem neuen Bunde anschließen
müssen 28,23. Da sie dem Mosaischen
Gesetze nicht folgen können, dem Fluche
verfallen 38,14. Die, welche an Christus
glauben, vom Fluche frei 46,11 u. 17.
Die Juden sagen, daß die Verheißungen
der Propheten nur ihnen gelten 52,7. Sie
sammeln und lernen auswendig die ihnen
geltenden guten Verheißungen 52,23.
Der Fall der Juden wegen ihrer Un-
gläubigkeit von den Propheten verkün-
digt 60,15—65,32. Ihnen kein Vorzug
vor den Völkern zuerkannt 66,2. 68,25.
Nur wenige werden an Christus glauben
68,30. Die glaubenden »Überreste«, siehe
dieses Wort unten. Die J. von Antiochus
Epiphanes hellenisiert 448,9. Weil sie
nicht an Christus glaubten, bestraft 76,16,
was geschah unter Vespasianus u. zum
zweiten Male unter Hadrianus, u. damals
wurde ihnen verboten, Jerusalem zu be-
treten 76,33.— 105,17. 245,19. 263,3. 275,3
u. 35. Aufhebung des jüdischen Staates
u. dessen Rechtsordnung 276,15. 309,34.
314,14. 322,14. 349,10. 359,30. 360,12.
361,8. 373,1. 392,19. 4II,2. 413,13. 453.3.
459,12. 467,31. 468,4 u. 28. Zur Zeit
der Römer aus ihrem Lande vertrieben,
in Trauer lebend 398,22. Im Lande der
Juden sitzen Fremde u. Götzendiener
312,16. 315,1 u. 23. Das Unheil der
Juden bis zum Ende der Zeiten 390,8 u.I5.
— Jesus gewann für sich viele Juden 131,3
Es gab in Jerusalem bis zu Hadrians
Belagerung eine große jüdisch-christliche
Versammlung, deren erste Bischöfe Juden
waren 131,12. Der jüdische Gottesdienst
verlor seine Bedeutung nach Christi
Leiden 389,11. Die Juden verfluchen
Christus in ihren Versammlungen 410,31.

540 Juden
460,16 u. 25. 480,29. Die Juden un-
gläubig, obgleich sie Christus mit eigenen
Augen sahen und noch seine Macht er-
fahren 438,29.

Jünger Christi (vgl. Apostel). Ihre er-
habene Lehre und ihr Zeugnis von
Christus sind ein Beweis von Christi
Größe 115,28. Von einem bösen Men-
schen und Betrüger hätten sie doch nicht
einstimmig das Entgegengesetzte erzählt
II7,II. Warum waren sie mit großer
Gefahr ihm auch noch nach seinem Tode
getreu? 117,29. Wenn selbst Betrüger,
warum wollten sie für einen Menschen,
der nichts Gutes getan, sterben? 118,17.
Wie hätten sie, Betrüger u. unwissende
Barbaren, Christi Lehre in aller Welt
ohne
119,4. Ihr einstimmiger günstiger Be-
richt über ihren bösen Lehrer hätte auf
einer Übereinkunft beruhen müssen
119,16. Aber diese Annahme ist ganz
ungereimt 121,23. Sie litten wegen ihrer
Verkündigung der Lehre Christi 122,1.
Ihre Einstimmigkeit in der Verkündigung
u. ihre Ausdauer in den Leiden nicht
als auf Trug beruhend erklärlich 122.28.
Sie hatten einen hohen sittlichen Cha-
rakter 124,10, ihre Keuschheit 124,19,
Armut 124,23. Sie erlaubten nicht den
Kranken, sich beschriebener Blätter,
Amulette, Beschwörungen und Räucher-
opfer zu bedienen 133,28. Es hat sich
auch bei Anwendung der Folter gezeigt,
daß niemand ein Schwindler war 134,12.
Ihre Schüler waren ihnen ähnlich 135,1.
Es gibt noch große Mengen, die ein
keusches Leben führen 135,10. Große
Mengen geben noch ihr Vermögen den
Armen 135,28.

Jungfrau, die heilige. Von ihr wird
bei Micha 5,2 ff gesprochen: 87,19 u. 24.
Sie wird (765. 53,1— 2) schwanger mit einer
dürstenden Erde verglichen 104,7. Aus-
drücklich sagt Jes. 7,14, daß die Jung-
frau gebären wird IO4,II. 314,14.
Christus wurde von einer unbefleckten
und unverheirateten Jungfrau geboren
169,3. 301,16. Christus bekam seinen
menschlichen Körper von einer Jung-
frau (u. dem heil. Geist) 286,8. 408,
16. 481,2. 484.21. Die Prophezeiung
meinte eine Jungfrau, nicht ein junges
Weib (νεᾶνις) 303,20. 304,32. — Auf
sie bezieht sich Jes. 8,3 von der Pro-
phetin, die einen Sohn gebar 316,20.

Kinderzeugen der alten Frommen der
Vorzeit 40,7 u. 25. 41,15. 42,13.

göttlichen Beistand verkündigt? |

Eusebius

Licht

Kindheit Christi 481,24.

Kirche.
zwei Lämmern verglichen, weil aus zwei
Gruppen bestehend: denen, welchenoch in
die Lehre eingeführt werden und den
durch die Taufe Erleuchteten; die Vor-
steher der Kirche mit einer jungen Kuh
verglichen (Tes. 7,21) 77,25., vgl. 279,33.
311,18. Die früher unfruchtbare Kirche
(Jes. 54,1—3) wird eine reiche Nach-
kommenschaft haben 107,20. DieKirchen
sind die Vorhófe des Herrn (Ps. 83)
187,28. Christliche Kirchen überall
294,31 (vgl. Christentum).

Kleopatra, die letzte Herrscherin Ägyp-
tens, von Augustus besiegt 288,34.

Körper Christi. Bedeutung des mensch-
lichen Körpers Christi 301,18. Beschaf-
fenheit seines Körpers 302,6.

Krankheiten, geheilt von Christus 431,25,
geistige Krankheiten der Menschen noch
immer von ihm geheilt 431,30, was Be-
weis seiner Göttlichkeit ist 432,1.

Krates, der Philosoph, überlief sein Ver-
mögen seinen Mitbürgern, um sich frei
zu machen 155,26.

Kreuz. Das Kreuz Christi als Siegel ge-
braucht 295,2.

Krieg. Verhiltnis der Christen zu Kriegen

39,30.

Kyros. Rückkehr der Juden unter K.
274,33. 375,16 u. 376,4 (Julius Afric.),
378,14 U. 27. 379,3 15 B8, 3508 m. 0
381,2.14. τί, 28.382,22;

Lamm. Zwei Lämmer allegorisch von
den verschiedenen Mitgliedern der Kirche
gebraucht 77,25. Christus als Opfer-
lamm 46,8. 445,13. Durch die mystische
Lehre des Lammes Gottes haben wir
die Vergebung der Sünden erhalten 46,9.

Leiden Christi. Voraussagungen darüber
469,17. 472,20, befreit von der Gewalt
der Dämonen 477,27. Die Tageszeit
seines Leidens 474,15.

Leuchte. Die Leuchte (λύχνος), von der
in Ps. 131 gesprochen wird, ist das
Wort des Propheten 188,27 ; könnte auch
den menschlichen Körper Christi be-
zeichnen 189,13; in dieser Bedeutung
335,28.

Libanon bezeichnet Jerusalem 80,31. 290,
12. 342,9. 397,34, bezeichnet den Tempel
397,23. Die Würde des L. (δόξα τοῦ
4. Jes. 35,2) bezeichnet den Mosaischen
Gottesdienst 417,24.

Libyen. Die Jünger.Christi gründeten
daselbst Kirchen 144,12.

Licht u. Abstrahlung (od. Glanz), φῶς
und αὐγή gebraucht, um das Verhältnis

Die Mitglieder der Kirche mit

— ""———————— —— —— T €

1
y

Licht

Namen- und Sachregister

zwischen Vater u. Sohn zu verdeutlichen |

152,24 (vgl. Christus). Wie die Juden
lieber die Finsternis als das Licht Christi
wählten 470,13.
Logos, vgl. Christus.
Lukas (der Evangelist),
Matthäus spricht 126,20.

wie er von

Matthäus (der Apostel), wie aufrichtig
u. bescheiden er von sich selbst spricht
125,25. Wie Lukas von ihm spricht
126,20 (u. Markus 126,23). War Hebräer
und citierte nach dem hebräischen Texte
436,30.

Meer. Christus wandelte auf dem Meere
430,12. M. symbolisch von dem Reiche

der bósen Geister, die Jesus bezwingt |

431,5.
Magier.
terpretation einiger durch »dieMacht von

Die Magier werden nach der In- |

Damaskus« Jes. 7 u. 8 bezeichnet 318,20. |

Sie bezeichnen die Berufung der fremden
Völker von Osten 360,30.
Makedoner. Die Dauer des
nischen Reiches 376,9 (Julius Atric.).
Das Weltreich der M. 494,15.
Mambre. Der Hain M. wird von den
Anwohnern heilig gehalten; die drei
Männer sind auf einem Gemälde dar-
gestellt, der in der Mitte stehende ist
der vornehmste unter ihnen 232,5.
Mariamme. Tochter von Hyrkanos,
Schwester von Aristobulos, Gemahlin
des Herodes 384,31 (Joseph.).
Markus (der Evangelist), wie er von

makedo- |

Matthäus spricht 126,23. Als Schüler |

des Apostels Petrus gab er dessen Er-

zählungen von Jesus wieder 127,5. 128,7. ᾿

Melchisedek, gottesfürchtig (Christ) 21.4. |

Priester des Höchsten, doch nicht nach |
den Mosaischen Vorschriften 23,17. Hatte |

keine Kinder 42,30. Christus ein ewiger

Priester nach Melchisedeks Art 179,6. |

221,4. M. bedeutet βασιλεὺς διχαιοσύνης,
als König von Salem war er βασιλεὺς
εἰρήνης; er hatte keine
221,18; er wurde nicht mit Öl gesalbt,
er war nicht beschnitten 221,23.

Genealogie |

Indem |

M. Brot und Wein dem Abraham holte |

und ihn segnete, stellte er ein Vorbild
des Abendmahls dar 222,11.
Mensch (Menschengeschlecht).
. an der Spitze alles Lebendigen auf der
Erde, mit freiem Willen ausgerüstet,
mißbrauchte denselben und lebte wie
unvernünftige Tiere 160,8. Die Menschen
bekamen Engel und den Logos zu Füh-
rern I60,15. Der Urzustand der Men-
schen, ihre primitive Cultur und Religion

350,1.

Der M. |

Wie sie Strafen ausgesetzt waren |

Propheten 541
u. miteinander in Feindschaft lebten
350,26. Nur wenige waren gottgefällig;

mit denen hatte Gott Umgang, ihnen
gab er die Gesetze des Moses 350,36.
Durch diese wurden auch andere Völker
veredelt, und alsdann erschien der himm-
lische Lehrer 351,3.

Moab. Die Heerführer Moabs (Num.
24,17— 18) — die bösen Dämonen 404,25.

Mönchsleben, vgl. Askese, Cölibat.

Moses. Begründer des Judentums 7,27.
M.s Gesetzgebung war für die Juden, u.
zwar die in Palästina wohnenden, be-
stimmt Io,21. Wie seine Vorschriften
nur für die Bewohner Palästinas paßten
10,27—17,16. Nach der Zeit Christi u.
der Apostel die Vorschriften Moses’ für
die Völker nicht verbindlich 17,17.
428,13. Moses sagt einen Gesetzgeber
für alle Völker voraus 17,29. Seine Be-
stimmungen, etwas Unvollkommenes, für
unvollkommene Menschen abgepaßt 27,19,
für die nach ägyptischen Sitten leben-
den Juden 27,23. M. der erste, der
schriftliche Gesetze gegeben 28,4. M.s
Gesetze auf eine gewisse Gegend be-
schränkt 28,23. Die Auflösung der Mo-
saischen Vorschriften von den Propheten
vorausgesagt 29,26. Moses’ Vorschriften
für die Christen nicht bindend oder geeig-
net, aberdieVoraussagungen der jüdischen
Propheten ihnen genehm 36,8. Moses
und Aaron zeugten nicht Kinder, nach-
dem Gott sich ihnen offenbart hatte 42,27.
DieMosaischeReligion umständlich durch
ihre Symbole 80,4. Moses verkündet
einen zweiten Propheten ihm ähnlich
96,8; war ein Vorbild Christi, als Gesetz-
geber 97,3, als Wundertäter 97,25, als
Befreier 97.30, als Versprecher eines
neuen Reiches 97,34, durch sein Fasten
98,7, dadurch, daß er dem Volke Brot
vom Himmel gab 98,16, durch das
Meer ging 98,25, über die Winde gebot
99,5, er hatte ein verklärtes Gesicht 99, 11,
heilte vom Aussatze (Lepra) 99,21, wirkte
mit Gottes Finger 99,27, gab einem
Manne einen neuen Namen 99,34, gab
dem Volke 70 Führer Ioo,ı, sandte 12
Männer als Späher voraus 100,7, verbot
Mord usw. 100,10, sein Tod von nie-
mandem gekannt 100,20. Durch Moses
und die übrigen Frommen der Vorzeit
wurden einige dunkle Strahlen der
Gottesfurcht verbreitet 165.11. Die Ge-
setzgebung Mosis eine Vorstufe und
Schattenbild 166,1. M. befahl, die Priester
zu salben, und gab ihnen den Namen
χριστοί 174,3. Er machte den Hohen-
priester durch Salbung zum Sinnbild

E eia

542 Moses Eusebius Propheten

des wahren Gesalbten (Christus) und |

Hohenpriesters 180,8. M. widmete der
Bedeutung der Namen große Aufmerk-
samkeit 195,25. Im Gegensatz zu den
Göttern und Orakeln der Heiden hat M.
den Menschen die größten Vorteile be-
reitet durch seine Lehren, Vorschriften
u. Weissagungen 206,6.

Mutterleib. Christus in dem Mutterleibe
481,1.

Namen Gottes bei den Hebräern 219,11.
234,21. 420,27. 476,12.

Nause erhielt von Moses den Namen Jesus
195,25. 196,10.

Nazareer (u. Nazareth). Christus war
ein ναζιραῖος, weil dies »heilig« oder
»abgesondert« oder »unberührt« be-
deutet, aber dies oder ναζωραῖος wurde
er auch genannt, weil er aus Nazareth
war 336,12.

Nebel. Gott Logos zeigte sich Mose u.
den Kindern Israels in einem Nebel
238,3. — Jes. 19,1 bezeichnet ein »leich-
ter Nebel« Christi Verweilen auf der
Erde in menschlicher Gestalt 286,5.

Neemias 375,14 u. 21 (Jul. Afric.). 376,13
(Jul. Afric.). 379,20.

Neu. Der neue Bund 19,10. Das neue
Gesetz 19,32. Der neue Bund zugleich
der alte vor Mosis Zeiten existierende
27,12. 32,23. Der neue Gesang 18,30.47,22.

Noe, gottesfürchtig (Christ) 8,1. 21,7, ge-
recht, aber nichts von den jüdischen
Bräuchen wissend 23,24. Gottes Bund
mit N. 24,28. Zeugte in höherem Alter
keine Kinder 42,20. Opferte Tieropfer
44,2. Seine Speise 45,13.

Ochsen. Die Vorsteher der Kirche 311,22.

„3145.

Olberg (vgl. Berg) — die Kirche Christi
277,14. 279,21. (Vgl. Orig. in Matth,,
Lommatzsch IV, 247 »puto autem myste-
rium esse montem Oliveti ecclesiae quae

Gesinnung 110,22. Porphyrius war der-
selben Ansicht 111,7 und ebenso Apol-
lonios Tyan. rrr,17. — Die Christen
durch die Folter zum Opfer gezwungen
und dann freigelassen 134,16.

Opferlamm, Christus ein O. 45,24. 47,14.
Orakel. Die heidnischen Orakel sind mit

der Wirksamkeit der Propheten zusam-
mengestellt worden, aber sehr mit Un-
recht. Ihre Wirksamkeit hörte zur Zeit
des Erscheinens Christi auf (203,30).
Ihre Weissagungen können nicht mit
denen der Propheten verglichen werden.
Sie forderten zu schlechten Handlungen,
vor allem zu Menschenopfern, auf. Sie
gaben keine guten politischen — Vor-
schriften. Ihre Anweisungen waren unter
sich streitig. Die Hellenen mußten auch
in fremde Länder gehen, um die Orakel
zu befragen. Die μαντεία ist nichts als
uavia (208,4). Gott offenbart sich auch
den Heiden in unreinen Menschen und
allerlei Tieren 202,20— 209,3. — Christus
ermahnt die Seinigen, jeden Götzendienst
u. alle Orakel zu meiden.

Palästina (vgl. auch Jerusalem u. Juden).

P. nach der Prophezeiung verödet u.
von Fremden beherrscht 70,9, was nach
den Zeiten Christi geschah 76,5.

Parther. Christi Lehre von seinen Jün-

gern unter den Parthern verkündet
119,10.

Paulus enthauptet 122,22.
Persien (Perser). Christentum unter den

Persern 31,14, von Christi Jüngern ver-
kündet 119,9. Die P. werden bei den
Hebräern Assyrier genannt 310,15. Dauer
des Perserreiches 376,8 (Julius Afric.).
Das Weltreich der P. 494,15.

Petrus (der Apostel) eingekerkert 122,13,

in Rom gekreuzigt 122,22. Erzählte
seinem Schüler Markus nichts Lobendes
von sich selbst 127,4, aber wohl von
seiner Verleugnung Christi 127,29. Am
Feuer im Hofe des Kaiafas 470,7.

ex gentibus este). Ein Ziel christlicher
Wallfahrer 278,15. Es wird eine Grotte | Philosophen, die griechischen, holten

daselbst gezeigt 278.26. ihre Lehre von einem einzigen Gotte
Onias (1—3). Hoherpriester c. 311 v. Chr. von den alten gottesfürchtigen Hebräern

380,5 u. rr. Ein zweiter Hoherpriester | — 110,5.

Onias 380,14. Ein dritter zur Zeit des | Pilatus führt römische Bilder in Jerusa-

Antiochus Epiphanes 380,16. lems Tempel ein 390,1 (Joseph.) 390,6

Opfer: reines Opfer 29,31. Die heid- | (Philo).

nischen O. 43,14. Die O. der ersten | Pompeius eroberte Jerusalem 378,15.
frommen Menschen 43,26. Die Tieropfer | 381,10 u. r5.

waren Versóhnungsopfer 44,12. Die | Priester. Die P. müssen unvermählt sein
Mosaischen Opfer durch Christus ersetzt 43:4.

45,14. Geistige Opfer: Gebet, demütiges | Propheten. Die Propheten das Kom-
Herz 48,33. Christus gebot, nicht mit | mende klar sehend 2,8. Der Inhalt ihrer
Opfern Gott zu ehren, sondern mit reiner Weissagungen 2,20. Ihre Schreibweise

Propheten

5,17. Ihre Weissagungen den Christen
genehm 36,8. Nur Christus war ein mit
Moses vergleichbarer Prophet 96,26. —
Ihre Weissagungen bezogen sich nur zu-
fälligerweise auf alltägliche u. körper-

liche Dinge, aber in der Hauptsache auf |

geistige Dinge, die für alle Menschen
von Bedeutung waren 206,19. Die
Schriften Mosis und der Propheten ent-
halten Lehren von Gott und von der
zweiten Ursache, von seinem Auftreten
unter den alten Frommen und seinem
kommenden Erscheinen als Erlöser und
Lehrer 206,34. Die Propheten lehrten
die Menschen eine richtige Gottesfurcht,
die Heiligkeit des Körpers u. der Seele
207,22. Wenn der göttliche Geist zu
einer Seele kommt, wird diese erleuchtet,
so daß sie nicht nur das Gegenwärtige,
sondern auch das Künftige sieht (προ-

φῆται genannt, weil der göttliche Geist |

in ihnen προφαίνει u. προφωτίζει)
208,5. Wenn sie mitunter auch gleich-
gültige Dinge den Fragenden voraus-
sagten, geschah dies, um sie von den
Orakeln abzuhalten 208,31. Da die
Propheten von dem göttlichen Geiste
inspiriert sind, muß man sich durch sie
belehren lassen 209,5. Die Lehre des
NT.s von Christus findet sich schon bei
den Propheten 209,13. Der göttliche
Geist inspiriert den Propheten 269,15. —
Die Prophezeiungen von dem Unter-
gange der Juden absichtlich dunkel ge-
halten, damit die Schriften der Propheten
bewahrt werden sollten 310,26. 313,7. —
Das lange Schweigen der Prophezeiung
465,17.

Psalmen. Die Psalmen enthalten nicht
nur Lobgesänge, sondern auch Weis-

sagungen 447,.

Raasim (Jes. 86) war der König der
Damascener, d. h. der götzendienerischen
Völker 320,24.

Religion. Drei Religionen: Heidentum,
Judentum, Christentum 32,27. Worin
das Christentum sich von den anderen
unterscheidet 33,1.

Rom. Christi Lehre von seinen Jüngern
bis nach Rom verkündet 144,10.

Romelias (Jes. 8,6). Der Sohn des R.
— der Konig der Juden in Samaria,
welche von der väterlichen Religion ab-
gefallen waren 320,26.

Römer. Die Belagerung Jerusalems durch
Zach. vorausgesagt 89,7. Die Juden
unter die R. durch Pompeius 378,15.

Warum die Römer in den Weissagungen |

Namen- und Sachregister

nicht ausdrücklich genannt werden 310, |

Septuaginta 543
26. 313,7. Unter Augustus und zur Zeit
Christi kamen die meisten Völker unter
die R. und ein allgemeiner Weltfriede
entstand . 145,21. 332,7. 317,32. 349,19.
393,33. 410,1. Die R. eroberten Jeru-
salem u. verwüsteten das Land 28,33.
76,15. 386,33 (vgl. auch Juden, Jerusalem).
Römer werden alle Herrscher Roms ge-
nannt, unabhängig von der Herkunft
358,33. Das Weltreich der Römer 494,17.

Sabaoth. Κύριος X.
γάμεων 299,31.

Salbung Christi 48,2 u. 15.

Samareia. Mit Damaskus zusammen-
gestellt als Bezeichnung von Israel 306,3.
514,35 τὸ 517,12. “222,7. ) Herrscher. von
Samareia — die, welche in ein schlechtes
Leben verfallen 318,5. Die Beute von
Samareia — die aus den Juden hervor-
gegangenen Apostel‘ 318,26. 322,8. —
Die Stadt 5, — die Stadt Sebaste 317,21.

Sand. Mit dem Sande des Meeres wird
die große Masse des jüdischen Volkes
verglichen 79,32 (mit den Sternen des
Himmels die Propheten u. Apostel 79,29).

Schópfung der Engel der Menschen
150,18 u. als deren Haupt der Logos ein-
gesetzt 151,3. 160,6. Gottes Güte, Wille
u. Macht ist der Stoff u. die Ursache der
ganzen Schöpfung 151,13.

Schrift, die heilige. Die Schriften
über Jesus in fremden Sprachen ver-
breitet 143,4.

Schwindler, religiöse, wirken mit Hilfe
der bösen Geister 138,21; sie sind un-
sittlich u. gottlos 139,11.

Scythen: 9,27. Christi Lehre von sei-
nen Jüngern unter den Scythen ver-
kündet 119,10.

Sebaste — Samareia 317,22.

Seele. Die Tierseele ohne Vernunft (ἄλο-
γος), nur — die Lebenskraft des Blutes,
die Menschenseele vernünftig u. geistig
(λογιχὴ xal νοερά) 44,15. 45,3. Die
Tiere den Pflanzen wesensgleich 45,10.
Die Menschenseele nach der Lehre Christi
unsterblich und ein Abbild der gött-
lichen Kräfte 112,25, nach der einiger
Philosophen in nichts verschieden von
der Seele der Mücken, der Würmer usw.
112,30. Die Menschenseele besitzt Willens-
freiheit 150,23. — Die menschliche Seele
ist eine Einheit, wenngleich sie viele
Wirksamkeiten ausübt 156,18.

Seleukos, der König 380,7.

Sem, gottesfürchtig (Christ) 8,2.

Septuaginta (LXX). Siebzig hebräische
Männer haben in übereinstimmender
Weise das AT übersetzt. Diese Uber-

κύριος τῶν dv-

544 Septuaginta
setzung wird von der christlichen Kirche
gebraucht. Es gibt auch jüngere Über-
setzungen, die die Juden immer noch
anwenden 209,28. 303,30. 304,5.
Die LXX-Übersetzung wurde zur Zeit
des Hohenpriesters Eleazar gemacht und
den Bibliotheken in Alexandria über-
lassen 380,12.

Seratim — die Scharen der Engel oder
der Propheten u. Apostel 299,9.

Silberlinge, die dreißig, 461,26. 466,7.

Siloam, der Abgesandte, der Logos; das
Wasser von S, — seine Lehre 320,16 u. 27.

Simon, Hoherpriester 380,14. — S., der
Makkabäer, starb 134 v. Chr. 380,20 u. 25.

Sion wurde (nach Micha ı) veródet 264,
25, wurde zu Eusebius! Zeiten von den
Römern bebaut 265,1. — Sion — das
himmlische S. 293,9 oder — die Kirche
Christi 263,13, oder — die Seele jedes
heiligen Menschen 293,20; — σχοπευ-
τήριον 293,23. — Die Tochter S. — der
auf dem Berge S. gefeierte Gottesdienst
70,15. — Gottes Kirche auf Erden 246,
23. 273,20, so genannt als Tochter der
Synagoge (— Sion) oder als Tochter des
himmlischen Sion 273,21. 441,12.

Sodom u. Gomorra. Die Juden mit
S. u. G. verglichen 71,18. 82,25. 245,9.
332,32.

Solomon ist nicht gemeint I Chron.
17,12 usw., sondern Christus 338,11.
Psal. 71 kann auch nicht auf ihn oder
seinen Sohn Rehabeam bezogen werden
341,7. 342,15.

Solon, der Gesetzgeber, wird erwähnt
204,27.

Sonne. Die Wirksamkeit des Logos wird

mit der der Sonne verglichen 158,13 (vgl. |

Christus).
Stephanus wegen
steinigt 122,8.
Stern (vgl. Himmelskörper).

seiner Predigt ge-

Mit den

Eusebius

Sternen des Himmels werden die Pro- |

pheten und Apostel verglichen 79,29. —
Der die Geburt Christi verkündende Stern,
ein Symbol Christi selbst 405,33. —

Sterne zeigen sich bei der Geburt be- |

rühmter Männer u. bei großen Ereig-
nissen 406,5

Sünde, Christus wurde Fluch u. Sünde
oder trägt unsere Sünden 46,23. 47,6
450,3; vgl. 477,35 ff.

Symmachus warEbionit 304,12. Seine
Übersetzung wird citiert 192,23. 225,3.
240,32. 270,15. 280,19. 282,17. 289,7.

290,19. 292,30. 293,4.. 304,11. 306,25. |

310,8. 324,12 τί, 26. 336,21 u. 25. 358,3.
364,24. 365,1. 369,6. 384,7. 407,9. 422,3.
435,3. 449,12 u. 28. 451,31. 452,15 U. 21.

Verfolgungen

453,16 u.24. 454,28 u.30. 462,3 u. 33.
464,23. 465,23 u. 27. 474,16. 478,2 u. 13.
Syrer. Christentum unter den S. 31,14.

Tag des Herrn — die Zeit der Ankunft
Christi auf Erden 275,12. Ebenso »jener
Tag« 469,22.

Täler, χοιλάδες (Micha 1,4), gebraucht
von den Synagogen 263,11, oder von den
bösen Geistern 263,30. 265,13. χοιλάς
Zach. 14,5 — der in Jerusalem gefeierte
Gottesdienst 280,13.

Taufe: 71,28. 77,27. 434,28. Die T. Christi
342,5.

TOM Der T. Jerusalems von den
Rómern zerstórt 70,22.

Teufel, s. Dämonen.

Theodotion. Seine Übersetzung wird
citiert 54,30. 75,20. 82,14. 87,29 u. 32.
104,1. 224,26 u. 34. 270,14. 271,4. 290,
20. 304,24. 306,29. 310,7. 324,28. 356,16.
367,1ff alles aus Daniel. 465,24. 493,12 ff.

Theodotos, Bischof (von Laodicáa), dem
die Praep. u. Dem. ev. gewidmet sind 2,1.

Tiberios, Herrscher der Juden 355.135.
376,10 u. 17 (Julius Afric.).

Tier. Die Tiere vernunftlos, ihre Seele
nur — das Blut 44,18. 45,4; den Pflanzen
ähnlich 45,10. Vernunftlose Tiere als
Bezeichnung der heidnischen Völker (Jes.
11,10) 102,30. — Wilde Tiere als Be-
zeichnung des Teufels u. seiner bösen
Mächte 422,18. 456,17. 488,18.

Titus u. Vespasianus zerstörten Jerusalem
398,9. 469,1.

Überreste Israels, die gerettet wurden,
weil sie an Christus glaubten 68,30. 69,
13. 70,26. 72,9. 74,26. 76,24. 78,22. 80,
14. 82,2 u. 32. 83,19. 84,12.19 u. 30. 85,
5 u. 14. 86,8 u. 28. 87,25. 88,30. 89,10
u. 23. 90,5.16 u. 27. OLE ΤΗΣ SALIS
313,19. Die glaubenden U, sowohl aus
der geistigen als der eigentlichen Be-
lagerung gerettet 276,25.

Uria. Bedeutung von U. 319,21.

Valerius Gratus,
386,4 (Joseph.).
Verfolgungen der Christen. Noch be-
stehend 88,12. 125,13. 323,10. 363,23. Bei
der Anwendung von Foltern ist kein Christ
als Schwindler überführt worden 134,12;
wenn sie nur geopfert, sind sie freige-
Jassen worden 134,15. Verfolgungen von
Gott gestattet, damit die Lehre Christi
nicht durch den Beifall der Herrscher
zu bestehen schiene 146,18. Die Ver-
folgten sind Sieger geworden, die Ver-
folger von Strafen heimgesucht 146,23.
Standhaftigkeit bei Verfolgungen 432,12.

römischer Feldherr

Verheißung — Zorobabel

Verheißung. Die Verheißungen der Pro-
pheten von Christus gelten nicht nur für
die Juden (52,9), sondern auch für die
Heiden 5352,25. Die den Heiden ge-
machten Verheißungen 53,20.

Versöhnungsopfer. Tiere als V. 44,14.
Christus als V. 45,14.

Vespasianus belagerte Jerusalem 76,33.
398,9. 469,1.

Völker. Alle Völker durch die Lehre
Christi gesegnet in Abraham 53,26, in

Isaak 54,11; durch den von Jakob stam-
menden Christus versammelt 54,21; sie
werden Gott preisen 54,26—56,23. Die

Verheißungen der Propheten galten allen
. Völkern, nicht nur den Juden 56,27.
Durch Jesus werden die Völker geleitet,
Gott anzurufen und zu ehren 67,16. Sie
sammeln sich auf dem Berg des Herrn

735.

Wasser. Das lebendige Wasser (Sachar.
14,8) als Symbol der evangelischen Pre-
digt 470,21.

Wein. W. des Abendmahls 48,16. W.
als Sinnbild des Blutes Christi 365,34.
— Der Wein bei der Hochzeit in Kana
vielleicht ein Symbol des Weines des
neuen Bundes 424,18.

Weltende: bevorstehend 40,20.

|
|
|
|

Weltfriede: von Christi Zeit an 441,19
(vgl. Römer).
Weltregierung. Wie sie durch den |

Logos geschieht 155,20.

Wortregister

ἀβασανίστως --- ἄγω 545
Weltreiche, Die vier W. bei Daniel
493,11 ff.

Weissagung. Die Weissagungen im AT
galten nicht bloß für die Juden 52,7.
Die Heiden sagen, daß Gott nicht nur
den Hebräern, sondern allen Menschen
die Mittel gegeben, künftige Dinge im
-voraus zu wissen 202,20. Dies wäre
richtig, wenn bewiesen werden könnte,
daß göttliche Mächte u. gute Dämonen
bei den Orakeln, den Vogelschauen usw.
wirkten, aber es sind böse, schädliche,
lügenhafte Dämonen 203,11.

Wettkampf. Die Hadestahrt Christi ein W,
mit den bösen Geistern 484.29. 488,5.

Willensfreiheit der menschlichen Seele
150,23. 160,9.

Wohlgeruch. Das Verhältnis des Sohnes
zum Vater wird mit dem Verhältnisse
des Wohlgeruches zu dem hervorbrin-
genden Gegenstande verglichen 153,26
(vgl. Christus).

Wüste. Die W., wo Johannes predigte,
bezeichnet die aus Heiden bestehende
Kirche 417,10 u. 22.

Zacharias. Bedeutung von ὁ τοῦ Βαρα-
χίου Ζαχαρίας 319,23.

Zeichen, Das Z. Christi unter den Vol-
kern 82,17.

Zorobabel: 375,19 (Julius Afric.). 378,29.
379:17.

Ill. Wortregister.

ἀβασανίστως:
natürlich.

ἄβατος: 350,33 “ον. . ἀνεπίμικτόν τε καὶ
ἀκοινώνητον. βίον, unzugänglich,

ἀβελτερία: 41,13 Schlechtigkeit.

ἀβλεπτέω: 391,4 nicht sehen.

ἀγαθῶς: 217,15 » καὶ κυρίως, bene et
proprie.

ἀγαπητός: 42.4 οἷς “ὃν δύνασϑαι ἐξαρκεῖν
τοὺς διδασχάλους, sie müssen zufrieden
sein, daß die Lehrer genügen, 141.30.
373,30 τοῖς... χωρήσασιν ἀγαπητὸν
ἁγίοις ποτὲ χρηματίσαι. sie müssen zu-
frieden sein, Heilige zu heißen,

341,19 ungesucht,

ἀγελαῖος: 100,2 “ου. συνουσίας, gemein,
póbelhaft.
ἀγελάρχης: 160,17 Scharenführer,

Eusebius IV.

ganz |

ἀγεωργία: 315,8 ἀπὸ χέρσου xal ἀκάνϑης
τῆς πρὶν «ας, Nicht-bebauen.

ἁγίασμα, Heiligtum, 315,3. 315,24. 342,11.
399,30.

unc 361,25 heiliger Brauch, Cult.
373»

ἀγνόημα: 166,22 Irrtum.

| &yvoc: 232,011 . . σωτήρ, ὃν χαὶ ot

ἀγνῶτες σέβουσιν, Nicht-Christen (doch
vgl. die Nachträge).

ἀγνωσία, Unwissenheit: 5,7.

ἄγραφος: 39,10 «ων ϑεσμῶν.

ἄγω: 25,5 οὐκ ἰουδαϊχῶς ἀχϑέντα, σε-
lebt (ἢ). 135,25 ἄγουσιν ὧδε χἀκεῖσε
περιφέροντες, ehren und in allerlei
Weise bekannt machen, aber Theoph.
Syr. spricht für ἀἄδουσιν.

546 ἀγωγή

ἀγωγή : Lebensführung, Lebensweise 39,15.
39,31. 42,11 «τοῦ βίου: 81 ‚36. 97,8.
150,26 “ βίων. 192,31 χατὰ ‚tiv πάλαι
τυπιχὴν κἦν. 417,28 τῆς κατ᾽ εὐσέβειαν

Ne Hn 162,2 nicht zu unterscheiden.
ἀδιαχρίτως: 69,22. 83,21 ohne Unter-
schied.

ἀδιάπτωτος: 49,15 λογισμοῖς “οἷς, fehler-
frei. 205,10 διὰ τῆς »ov τῶν μαϑημά-
των ἀληϑείας. 205,15. 209.8.

ἀδιαστρέπτως: 120,8 vgl. den krit. App.!

ἀδιάτρεπτος: 120,11 τὸ ἀναιδὲς καὶ “ον,
unveränderlich, starrsinnig.

ἀδιαφορέω: 31,33 μηδὲ μέχρι λόγων «εἴν,
nicht einmal in Worten gleichgültig,
unachtsam sein.

ἀδιαφορία: 194,16 τὰ περὶ τῆς τῶν Boo-
μάτων ἀδιαφορίας, indifferente Speisen
(Bille schreibt: διαφορᾶς).

ἀδρανής: 203,30 τῆς «οὔς αὐτῶν qv σεως,
schwach. 140,15 ἀδρανέσι(ν) βασάνοις,
schwächend (Orakelspruch bei Porphy r).

ἀδυνάτως: 158, 26 (τῆς τῶν γεννητῶν ..
οὐσίας) “ ἑξούσης . . μετέχειν, nicht im-
stande sein.

ἀειϑαλής: 277,34 »EoL qvtoie, immergrün.

ἀϑλητής: 146,21 τῆς εὐσεβείας =. 146,25.

&920v: 27,9 τῆς ϑεοσεβείας «a.

ἀϑόλωτος: 481,34 unbefleckt. .

ἀϑρόος, reichlich groß: 21,12 δι᾿ “ας τῆς
τῶν ὑπαρχόντων ἀποβολῆς. 159,13 “4
τῇ τοῦ φωτὸς προ(σ) βολῇ, stark. 464,33
“αν μεταβολήν, vollständig.

ἀϑρόως, völlig, geradeaus: 4,33 » ἅπασιν.
42,10 » μυρίου πλήϑους. 156,2 und m
nicht vollständig. 157,3 τὸν TOU παν:
τὸς “ τεχνίτην, der alles ohne Ausnahme
verfertigt. 163,24 πάντων d9pócg καὶ
ἐπιρρεπῶς. . 275,33 πάντα «. 314,24
ὁμοῦ zal ἀϑρόως Ἰουδαίοις τε καὶ.
415,34 ἀϑρόως ποϑὲν ἐξ ἀφανοῦς (zal)
ἐρήμου φαινόμενον, völlig aus dem
Unbekannten irgendwoher.

αἰγυπτιάζω: 30,35 wie die Ägypter leben.

αἱμοπότης: 204,15 Bluttrinker.

αἴνιγμα: 81,2 óc αἰνίγματος προφητιχῷ
τρόπῳ ἀναφωνεῖ. 251,17. 289,13. 310,34.
.313»7-

αἰνιγμός: 321,18 — αἴνιγμα.

αἰνίττομαι: 17,31 andeuten, meinen. 24,30.
30,29. 48,18. 80,31. 104,10 u. oft; passiv:
,280,8. 405,19. 409,30.

αἵρεσις: 6,13 τῶν ἀϑέων "Eu, Secte,
205,13 ποικίλας “εις φιλοσόφων. 279.25
τὰ σχίσματα καὶ τὰς “εἰς. 304,12.

αἱρεσιώτης: 34;35 τοῖς ἀϑέοις "atc.

αἱρέω: 18 ‚23 εἰλάμεϑα. 204,3 τίς αἱρεῖ
(Cit, ἐρεῖ P) λόγος, welcher Vernunft-
grund beweist,

Eusebius

354,27 εἰς τοσοῦτον

ἄκρος

διαρκέσαι λόγος αἱρεῖ (Cjt, ἐρεῖ P)
φάναι τὴν τοῦ ᾿Ιούδα φυλήν, es ist ver-
nünftig, berechtigt, zu sagen, daß der
„Stamm Juda existierte so lange.

αἴρω: 4.28 ἀϑέους ἤραντο κατὰ χριστοῦ
χεῖρας.

αἰσϑητῶς: 317,16. 485,22
„wahrnehmbarer Weise,

αἴσιος: 484,3 τῶν «Lov zai δεξιῶν ἀγγέ-
λων, rechtschaffen u. wohlgesinnt,

αἴτησις: 2,5 δέχου... τὴν sw.

αἴτιον: 150,5 ἐπὶ (ἔτι Cjt) πάντων αἰτίου,
τῶν ὅλων πανηγεμόνος... ϑεοῦ. 273,14.
τὸ ER ^0», der Logos. 206,10.
206,38.

αἰχμαλωτεύω. 83,3.

ἀχαλύπτως: 394,22 unverhüllt; aber 394,30
ἀνακαλύπτως.

ἀχανϑώδης: 237,20 δίχην ἀγρίας καὶ «ovg
ὕλ ῆς, wie dorniges Holz.

ἀκατάληπτος: 213,1 unbegreiflich.

ἀκατάμαχος: 410,18 ^ov δυνάμεω h

ἀκατάπληκτος: 359,19 τὸ τῶν ἔξωϑεν
ἐπιόντων «ον, die Unerschrockenheit
den Feinden gegenüber.

ἀκαταστατέω: 441,23 6 τῶν ἀνϑρώπων
βίος «εἴ, unruhig sein,

ἀκατονόμαστος: 211,28 (ἀκατων.). 213,5
unnennbar.

ἀκηλίδωτος:
fleckt.

ἀχολουϑία: 72,31f Übereinstimmung, Zu-
sammenhang. 80,21. 139,30 λόγων =,
Consequenz.

ἀχόλουθος: 136,24 χατὰ τὸ nov, folge-
richtig. 245,23 κα τῇ προρρήσει πεπον-
ϑότες. — 244,24 τούτοις ἀκολούϑως,
in Übereinstimmung damit. 260,21.
314,30. 317,31 u. oft. 339,20 (mit Dativ

in sinnlich

152,32 ἔσοπτρον «ov, unbe-

aus Cjt, statt Genet.). 494,23. 349,7
(absolut gebraucht) demnächst. 387,11
(absolut). 409,13 &&7g xal =, dann

und demnächst. 401,30 τὰ οἶχονο-
μηϑέντα ἐν ἀνθρώποις ἀκολούϑως
αὐτῷ. : ἀναλεξόμεϑα: αὐτῷ gehört zu
τὰ οἶχον., ἀκολούϑως ‚steht absolut:
demnächst, jetzt.

ἀχοίω: 316,25 ἀκουστέον δὲ ταῦτα, dies
ist zu verstehen.

axgıßeia: 303,32 ἐπ᾿ κᾳ τῆς παιδείας.
391,18 ἐχόμενα... κας, gründlich sein.

ἄκριτος: 385,18 τὸ «ov .. τῆς τῶν ἀρ-
χιερέων χαταστάσεως, wie die Hohen-
priester ohne Unterschied (ohne Rück-
sicht auf ihre Abstammung) ernannt
wurden, „389,10. — ἀχρίτως: 313,2 οὐκ
wall εὖ μάλα ἐν diem. 385,24. 389,3.

εἰκροϑιγῶς: 492,14 leicht berührend,

ἄκρος: 108,32 τὴν εἰς ἄκρον i on
die hóchste Philosophie. 350,26.

3
"ὦ

an an Re ee ee re Yon m mee

dps Fols. OL RI ee

ἀκτήμων

ἀχτήμων: 117,7 τὸν »a τρόπον, besitz-
loses Leben.

ἀχτίς: 326,18 πᾶσαν χαταλάμπων͵ οἰχου- |

μένην ταῖς ἀκτῖσι
διδασκαλίας αὐτοῦ.

τοῦ φωτὸς τῆς

ἀλάστωρ: 167,3 Bösewicht (von dem
Teufel).
ἁλεία: 141,5 Fischerei.

ἀλλαχόσε: 28,10 « συντελεῖν anderswo;
28,13 ganz ähnlich ἄλλοσε. 30,11
οὐδ᾽ ἀλλαχόσε ΩΝ ᾿“συστήσασϑαι.

ἀλληγορέω.- 343,19 “οιντ ἂν ἐπὶ τρόπους,
ist bildlich gesagt mit bezug auf. 343 21.

ἀλληγορία: 181,35. 277,18.

ἀλληγορικός: 443,26 διὰ «ῆς ἀποδόσεως.
-- ἀλληγορικῶς: 277:19. 286,8. 290,12.

ἀλληλοφϑορέω: 163,26 (nicht: „sich gegen-
seitig töten“, denn Euseb. HE. I 2, 19

τότε μὲν ἀλληλοφϑορεῖν, τότε δὲ ἀλλη- |
λοχτονεῖν, sondern) durch unnatürliche |

Liebe sich gegenseitig verderben, vgl.
ἀλληλοφϑορία 5 31,28.

ἀλληλοφϑορία: 35 28 egi zul... uiu |

φονίαις.

ἀλλοεϑνής; 10,6.

ἀλλοίωσις : 215,32 Entfernen, Fahrt (vgl.
215,27).

ἄλλος: 117,29 ἄλλοι τοῦ «καϑηγητοῦ, an-
ders beschaffen als (vgl. ἕτερος). 339,13
οὐδεὶς “.. ἢ ὅτι γε εἷς.

ἄλλως: 15,1 ϑεώρησον δὲ καὶ » übrigens.
115,24. 131,25 γοητείᾳ de», nur. 158,21
πολυειδοῦς δὲ ^. 355,31. 129, 23 μὴ ^,

auf andere Weise nicht, wohl =in er
Weise,
ἀλογέω: 135,20 τῶν σαρχὸς ἐγγόνων

ἠλόγησαν. sich nicht kümmern um.
ἀλογία. 156,14 etwa: Vernunftlosigkeit.
ἄλογος: 6,27 Yosuudtov “ων. 9,34. 43,22.
43,24. 4419. 45,3. 45,12. — 6,30 τῆς
“ου χάριν πίστεως. T “ᾧ καὶ ὠνεξε-
τάστῳ ὁρμῇ. — 6,13 unpassend.
ἀμίαντος: 302,17.
ἀμιγής: 175,18 τὸ πάσης «ἐς ὑγρᾶς ὕλης,
das sich nicht mischt, 176,3. — 213,32 τοῦ
ἐναντίου παντὸς ἀμιγῶς, ohne sich mit
seinem Gegensatze zu mischen.
ἀμοιρέω, unteilhaftig sein: 39,35.
ἀμόλυντος: 402,16 f.
ἀμύητος: 440,11 τοῖς “οις τῶν zart’ αὐτὸν
ἀπορρήτων, in die ihn betreffenden
Geheimnisse nicht Ropewsiht,

ἀμφιβολία: 343,4 τὴν ἐν τοῖς ποόσϑεν
νομιζομένην παρὰ ᾿Ιουδαίοις . . “αν,
die in dem Vorhergehenden (in bezug
auf Ps. 71) herrschende Unsicherheit,

ἀμφιλαφής: 271,18 dichtbewachsen.

ἀναβίωσις, Wiederaufleben: 100,22. 119,20.
119,22.

Wortregister

ἀναλαμβάνω

547

ἀνάβλεψις: 119,20 πηρῶν ^, Wieder-
erlangung des Gesichts.
ἀναγκαῖος: 116,6 τί τὸ ἀναγκαῖον τῆς
περὶ αὐτὸν σπουδῆς, was zwang zu...
ἀνάγνωσις: 393,20 χατὰ τὴν 'Efoaiziv
"ud etwa: Wortlaut, Text.
ἀνάγνωσμα: 361,16 συνετοῖς τῶν ϑείων
e tO» ER Zuhörer, die die gött-
lichen Schriftstellen (eig. vorgelesenen
Abschnitte) gut verstehen; vgl. 364,33.
ἀναγορεύ @:150,11 f ἀνείρηται, verkündigt,
179,17 ἀνείρηται μέγας τις Ov, es ist
ausgesagt worden, daB er groß war.
352,16 ὃ ϑεὸς @veionze (Cit, ἀνείρηται
P) 355,14 ἀνηγορεύϑησαν βασιλεῖς
wurden ausgerufen. — ἀγείρηται: 41,38,
ausgesagt, auseinandergesetzt, 160,5.
ἀναγραφή: 457,28 τῆς διὰ τοῦ ἁγίου
: πνεύματος 2 “ἧς κατηξίωσεν.
ἀναγράφω: 8,17 ἀναγέγραπται... φήσας,
von ihm ist geschrieben, daß er "geredet.
40,9 ἐξιλεούμενοι τὸν ϑεὸν ἀνεγρά.
φησᾶν, es ist geschrieben, daß sie,
109,24 τῷ ϑεῷ.. ἀνακείμενος er
ἀναγέγραπται. 175,3, τοῦτ αὐτὸ ὁ ϑεῖος
ἀναγέγραπται εἰρηκὼς χρησμός. 427,15.
431,2. 369,24 εἶπεν τὰ ἀναγεγραμμένα,
was (oben) geschrieben steht, 388,19.
dváyo: 268, I2 ὅπερ συναπτόμενον «£09.
δόξειεν ἂν ἐπὶ, wenn dies verknüpft
w SE scheint es sich auf .. zu beziehen.
295,12 ἀναχϑείη δ᾽ ἂν εἰς ἐκεῖνο καιροῦ,
möchte sich auf jene Zeit beziehen,
305,27. 343,8; u. oft.
ἀναδέομαι: 196,5 τῆς πάλης τὸ βραβεῖον
ES sich schmücken mit.
ἀναδίπλωσις: 239,29 Verdoppelung.
ἀναζωγραφέω: 489,12 aufmalen, darstellen.
ἀναϑυμιάω, räuchern: [10,24 τοῖς ἀπὸ
γῆς “«ἰιωμένοις: aufwachsende duftende
Kräuter.
ἀνακαλέ éo: 161 24fü (die Himmelskórper)
οἰ τὰς τῶν ὁρώντων ὄψεις ἀνεχαλεῖτο,
zu sich zogen.
ἀναχαλύ πτως. 39430f
394,22 ἀχαλύπτως).
ἀνακινέω: 263,27 ἀνέσειεν καὶ ἀνεχκίνει,
erregte und reizte. 450,11 φυσικαῖς
ἐννοίαις “οὐύμενοι, angetrieben.
ἀνακιρνάω: 169,1 To ᾿ϑνητῷ, (Cjt, τῷ
ϑεῷ P) τῆς ἡμετέρας γενέσεως τὴν
ἔνϑεον «ἃ μεγαλουργίαν, mit dem sterb-
lichen, Wesen unserer Geburt mischen.

enthüllt (vgl.

ἀναχρούομαι: 172,26 (τὴν λύραν) », an-
schlagen. ΤΟΝ
ἀναλαμβάνω: 172,41 δὶ ov ἀνείληφεν

ἀνϑρώπου, durch die menschliche Natur,
die er angenommen hatte, 260,15. 189,14
τὸ ἀναληφϑέν... τῷ Χριστῷ σῶμα.
286,9. 363,14. 302,12 ἐξ ἧς ἀνείληφεν

352

548 ἀναλαμβάνω Eusebius ἀναφέρω
σαρκός. 269, 27 τὴν ἐκ παρϑένου ob | ἀναπόδειχτος: 145,8 ^oi .. λόγοις, un-
ἀνείληφεν σχήνους γένεσιν, die Geburt | erweislich.
des Leibes, den er angenommen hatte | àvánto: 358,18 f ob μόνον Αἰγύπτου

aus einer Jungfrau, 278, 25 δι᾿ οὗ ἀνεί-
ληφεν ἀνϑρωπείου. σχήνους. 302,4 τὸν
ἡμῖν συγγενῆ xai γνώριμον αὐτὸς ὁ
ϑεὸς λόγος ς(ἄνϑρωπον») ἀνελάμβανε.

33927 6 λόγος . . τὸν ἐχ σπέρματος
Δαβὶδ ἀνείληφεν, der Logos nahm die
Gestalt des Dav idssprößlings an. 409,26
διὰ τοῦ ᾿ἀναληφϑέντος αὐτῷ. τοῦ
χατὰ σάρκα ἀνϑρώπου. 446,3 τὸν
ἀμνὸν τοῦ ϑεοῦ ... τὸν ὑπὸ τοῦ
μεγάλου ἀρχιερέως ἀναληφϑέντα (vgl.
Ps. ‚77, 70). — 17752 τὰς περὶ τὸν ' AB-

gacu .. ἀναλαβὼν ἱστορίας, wieder
aufnehmen, in Erinnerung bringen.
185,5 ταῦτα ἀναμφίλεχτον. rog

ἔχβασιν τῆς προφητείας ἀνείληφεν,

dies hat eine unwidersprechliche Bekräf- |

tigung der Wahrsagung g gewonnen. 474,5
εἰς ἑαυτοῦ πρόσωπον ἀνειληφὼς τὴν
ἀπὸ τοῦ “ψαλμοῦ φωνήν, zurückführen.

480,28 τοῖς μηδέπω τὴν εἰς αὐτὸν πίστιν |

ἀνειληφόσιν. 487, ἡ δέον αὐτούς, εἰ καὶ
μὴ ποιμένων TOONOV ἀνειλήφεσαν, an-
genommen hatten, besaßen.

ἀναλέγω: 22,3
μεϑα, BEE

ἀνάληψις: 297,3 κλῆσιν ἐπ᾽ «εἰ τῆς ..
ϑεογνωσίας, zur Aufnahme, zum Emp-
fang.

ἀναλογίζομαι: 382,5 berechnen.

ἀναλόγως: 161,25
damit. 214,9.

ἀναμάσσω. 198,27 τὸν ἀνϑρώπειον ὁ ῥύπον
ἀνεμάξατο, abwischen. 477,14 τὰς ἣμε-
τέρας ἁμαρτίας «ἀναμαξάμενος.

ἀναμίξ: 169,17 = ὑπήει τὴν οἰχονομίαν,
etwa: er schlug ein 'gemischtes Verfahren
ein.

ἀναμφίλεχτος, unwidersprechlich:
τὴν πίστιν “ον ἐπισφραγίζεται. 185,5
ταῦτα “ον... τὴν ἔχβασιν τῆς προφη-
τείας ἀνείληφεν. 229,14.

ἀναμφιλόγως: 107,6 unzweideutig. 409,18.
472,31 f.
ἀνάν ευσις:

170,24 τῆς πολυϑέου πλάνης

n, Zurückweisen, — 4,26 Erholung, vgl.
ἀνανέω.
ἀνανέω: 460,28 ἀνανεῦσαι, auftauchen,

sich erholen.

ἀνάπαλιν, umgekehrt: 82,24.

ἀναπέμπω, hinweisen: 36,29. 42,36 ἐφ᾽ ἃ
(zu dieser Darstellung) tovc φιλομαϑεῖς
noueV. 54,5. 340,2 26. — 457.27 tO πατρὶ
τὴν ἀναπεμφϑεῖσαν αὐτῷ... εὐχήν,

das von ihm an den Vater gerichtete
Gebet.

I ἃς (ἀποδείξεις) ἀναλεξό-

in Übereinstimmung |

ἀλλὰ zal τῶν οἰχείων τὸ χράτος &vá-
ψασϑαῖι, sich verschaffen (derselbe Aus-
druck bei Philo 1,474).

ἀναρτάω. 306,20 « τὰς ἐλπίδας. 473,10.
ἄναρχος: 153,24 ohne Anfang. 212,12
ἐξ ἀπείρων καὶ “ων αἰώνων. 229,15

τὴν vov zal ἀγένητον οὐσίαν. --- 381,7
ἄναρχα καὶ ἀπροστάτητα, ohne Regie-
rung. — ἀνάρχως 213,27.

ἀνασπάω: 112,30 τῶν τὰς ὀφρῦς ἀνεσπα-
χότων, hochmütig.

ἀναστέλλω: 16,28 zurückhalten.
ἀναστρέφω: 132,21 ὕπως ἀνέστραπται
περὶ σωφροσύνην, sich benehmen.

415,15 πᾶσα ἣ ἐν σαρκὶ ἐπὶ γῆς
πουσα ψυχή, weilen.

ἀνατείνομαι: 120,28 vorhalten,
heben.

ἀνατίϑημι: 9,35 τὴν εὐσέβειαν ἐν av-
ϑρωποϑυσίαις . . ἀνετίϑετο, bezeugen
in (durch). 247,3 τὴν αἰτίαν τῆς εἰς
ἀνθρώπους ἀποστολῆς » τῷ... πατρί,
zuschreiben. 476,31 f τὰς olzsias àv.
γάμεις ἀνατιϑέναι τῷ ϑεῷ. 163,28
ταῦτα... ταῖς περὶ τῶν. . ϑεῶν
δόξαις “ἔναι, dieses ihren Meinungen
von den Göttern p ihren Göttern)
beilegen. 475,14 ὁ λόγος τῷ παρα-
δόξῳ «τέλει. — tiv γραφὴν ἀνατί-
ϑεται, die Erklärung ἼΔΩ Sinn des
Psalmes) widmet die Schriftstelle seinem
wunderbaren Ende (— seiner Auf-
erstehung), d. h. der Psalmist gibt dem
Capitel die Überschrift »εἰς τὸ τέλος-.

ἀνατολιχός: 279,19 Td ἔϑνη, östlich,
283,22 πρὸς τῷ “ᾧ ὠκεανῷ.

ἀνατρεπτιχός: 138,11 νόμοι .. ἐϑῶν «οἱ,
die ganz verändern,

ἀνατρέχω: 72,13 ἀναδραμόντι σοι (En)
τὴν ὁλην τῆς περικοπῆς διήγησιν, durch-
gehen. — 124,10 ἀναδραμόντες ἐπὶ τὴν
τῶν ἱερῶν γραφῶν ἀλήϑειαν, zurück-
kehren, 14413 VE .. ent τὴν τοῦ
αἰτίου ζήτησιν. 182,18. 217,26. 257,31.
230,28 κουσιν (Gott der Vater und der
Sohn) eis μίαν ἀρχήν, zurückgehen.

ἀνατροπή: 97,12 » τῆς εἰδωλολατρίας,
Umsturz.

ἀναφαίνω: 29,12 aor. 2 ἀνέφανεν, intr.,
wohl nicht richtig, vgl. 32,26 ἀνεφάνη-
σαν. 41,32 ἀναπεφήνασιν.

hervor-

| ἀναφέρω: 440,32 τινὰς δὲ (sc. προφητείας)

εἰς τὴν δευτέραν αὐτοῦ .. ἄφιξιν
“ομένας, sich beziehen auf. 443,1 ταῦ-
τα. . ἐπὶ τὸν Χριστὸν τοῦ ϑεοῦ ἀνε-
γήνεκται. 474,13 εἰς αὐτὸν ἀνενεχϑή-

niai τον, ἐς.

—— V

ἀναφορά

σεται. 482,7 τούτων... ἀναφέρων τὴν
μνήμην, sich wieder, erinnern,

ἀναφορά: 176,18 zur’ «ἃν τῆς ἐν τοῖς
γοητοῖς ϑεωρίας, mit Hinsicht auf das,
was er unter den nur mit dem Geiste
faBbaren Dingen (in der Welt des Geistes)
geschaut hatte. 180,11 εἰς “ὰν τοῦ
ἀληϑοῦς, mit Hinsicht auf den Wirk-
lichen. 251,10 ἐπὶ τίνα χρὴ τὴν «αν
τοῦ σημαινομένου ποιεῖσθαι, den Aus-
druck beziehen auf. 457,7 τῆς τῶν
προκειμένων ἐπὶ τὸν προδότην ᾿Ιοὐδαν
ἀναφορᾶς, die Beziehung des vorliegen-
den Textes auf.

ἀναφύρω, besudeln: 9,33 (τὰ ἔϑνη) dzo-
λάστοις ὁμιλίαις dvsqi 0ETO.

ἀναφωνέω, verkündigen: 5,13. 207,20.
448,5. , 448. 13. 88,10 πρὸς ὃν «εἴται τὰ
ἀπ᾽ αὐτοῦ, mit bezug auf Christi Lehre
werden diese seine Taten verkündigt.

ἀναφώνησις: 207,2 προρρήσεις TE καὶ
“εἰς. :

> , x >

ἀναχωρέω: 32,34 τοὺς ἐξ Ελλήνων

“-Οὔντας, sich zurückziehen von.
ἀναχώρησις: 24,6 διὰ τῆς τῶν εἰδώλων
“ξῶς, Zurückziehen von. 42,8 τῶν
γάμων =.
ἀνεγείρω, errichten, erbauen: 30,34 ϑύυσι-
αστήριον... ἀνεγήγερται. 27434. 279.8.

301,26, 396,8.

ἀνειδωλοποιέω: 350,22 zum Abgott
machen,

ἀνέχαϑεν, von alters: 2,7. 6,2. 96,3.

171,32. 373,20. 388,11 «εἰς ἐχεῖνο καιροῦ.
ue IS διὰ τῶν “ προφητῶν.
ἀνέχφραστος: τ51,10 ee
152,8 “οὐ Osótqtoc. 158,25. 213
| ἀνεχφώνητος: 219,12 unaussprechbar Ὁ on
dem Namen Gottes). 234,22. 420,2
ἀνενϑύμητος: 213,5 f unfaßbar.
ἀνεξάλειπτος: 467, 6 ἁμαρτίαν «ov. 467,9
κὸν . . ἀσέβειαν.
ἀνεξετάστως: 6,28.
ἀνεπιχαλύπτως: 230,20. 235,15 offen.
ἀνεπιλόγιστος: 214,2 Wicht zu erforschen.
ἀνεπιλογίστως: 154,19 » ἡμῖν; so daß wir
es nicht, (berechnen) erforschen können,
213,31 ἀρρήτως pl α ἡμῖν. 213,36.
ἀνεπίμικτος: 41,24. βίον .. τοῖς ἄλλοις
ἀνϑρώποις “ον, ohne Verkehr mit.
ἀνεπινόητος: 213,10 unfaßbar.
ἀνεπιστάτητος: 160, I6 ohne Aufsicht.
ἀνεπιφϑόνως: 151,28 ohne Mißgunst.
ἄνετος zal ἀπόλυτος: 481,28 los u, frei.
ἀνευφημέω: 167,30 ϑεὸς xal κύριος ἐν
τοῖς ϑείοις χρησμοῖς “εἴται, wird ge-
Besen als. 225,3
ἀνέφικτος: 214,26 N, unfaßbar.
ἀνθρωποβόρος: 164,31 “ων ϑηρίων τρό-

Wortregister

|
n

ἀντίψυχον 549

πον, wie menschenfressende Tiere.
204,15.

ἀνϑρωπογονία. 206,11 περὶ χοσμογονίας
καὶ “ας. Aus Cit. 145,29 ἀπ᾿ αὐτῆς ὡς

εἰπεῖν τῆς πρώτης ἀνϑρωπογονίας.

| ἀνϑρωποϑυσία: 0,33:

| ἀνοσιουργός:

ἀνθρωποπαϑής: 446,14 τοῦ ἄμνου τὰ «ἢ,
etwa: menschlich schwache Eigen-
schaften.

ἄνθρωπος: 2,1 ἱερὲ ϑεοῦ ^s.

dvidpoti, ohne Mühe: 123,15.

ἀνίημι: 40,26 ἀνειμένον (ungebunden) zal
ἐλεύϑερον . . βίον.

ἀνιμάω: 27,32f in die Höhe ziehen.

ἀνοίγνυμι: ‚488,3 30 aor. partic. ἀνεῴξαντος.

125,17 Erevler.

ἀνούσιος: 228,27 wesenlos, ohne Substanz.

ἀντεπάγομαι: 172,22 dagegen mit sich
ziehen. 302,15.

ἀντιβλέπω: 107,19 trotzen. 391,3. 158,27.

ἀντίγραφον, Abschrift: 200,5 £v τοῖς
᾿Ελληνικοῖς “οἷς (von den griechischen
Übersetzungen des AT). 303,30 ἐν τοῖς
ἡμετέροις ποις. 304,5 ἐν τοῖς αὐτῶν
Ἰουδαίων “Οἷς. 324,6 ὥς τινα τῶν «ov
ἔχει. 369,8 παρὰ τοῖς ἀχριβέσιν “οις
τῶν ἑβδομήκοντα. 465, ‚16 τὰ τῶν ἱερῶν
εὐαγγελίων na. 467,4 ἐν τοῖς ἀκριβέσι
τῶν παρὰ τοῖς ἑβδομήκοντα «οις.

ἀντιδιαστολή: 221,5 Entgegenstellung,
Unterschied: zırog von jmd.

ἀντιδοξάζω: 205,17 eine entgegengesetzte
Meinung haben.

ἀντιλαμβάνω: 168,10 ἀντιλαμβανόμενος,
sich annehmend. 479,8.

ἀντίληψες: 214,11 τῆς ἐνθέου πνοῆς tijv
»ıv, Empfangen.

| ἀντίλυτρον: 477,15 ἀντίψυχον ἡμῶν καὶ

“Ὅν.

ἀντίμιμος: 180,23 (τινός), nachbildend.

ἀντινομοϑετέω: 142,15 Gesetze aufstellen
gegen (τινί),

ἀντιπάϑεια: 156,13 συμπαϑείας τε καὶ
κας ἁπάντων (von den Verhältnissen
der Elemente u. Himmelskörper zu ein-
ander).

ἀντίπαλος: 162,13 «ov .. δυνάμεως, gegen
(Gott) kämpfend.

ἀντιπαράγω: 53,20 andererseits anführen.

ἀντιπαρεξάγω: 489,2 «εἰν αὐτόν (ob αὐ-
τῷ 3) gegen ihn rücken (?)

ἀντιπίπτω: 40,11 τοῖς ὑφ᾽
γοις «£&w, widersprechen.

ἀντιστρέφω: 369,11f ἀντιστρέψας, umge-
kehrt, im Gegenteil.

ἀντίστροφος: 120,23 ra ταῖς... δόξαις,
entgegengesetzt.

ἀντίτυπος: 286,19 διὰ τὸ τῆς σωματικῆς
ὕλης “ον, Widerstand, Härte.

ἀντίψυχον: 44,16. 45,2 u. 16. 46,7 τὸ πάν-

᾿ἡαῖν εἰρημέ-

550 ἀντωπέω
τῶν ἀνθρώπων vov (Christus). 46,29
τὸ τῶν a m. 449,34. 4775 6
τοῦ κόσμου παντὸς λύτρον καὶ «ον.
477,15 “ον ἡμῶν χαὶ ἀντίλυτρον.

ἀντωπέω: = ἄνω 158,27 gerade ansehen,
224,17 ^ t προδήλῳ τῆς λέξεως
widerstehen. ' Vgl. ἀντιβλέπω.
ἀνυμνέω: 156,17.

&vv πόστατος: 228,28 nicht bestehend.

ἀνυψόω: 254,17 erhöhen.

ἄνωθεν: 5,22 μυρίοις = χρόνοις, unend-
liche Zeiten früher. 52,5 » ἐπαναλαβὼν
τὸν λόγον, von Anfang. ISI, 6 τῶν »
παρ᾽ 'Efoaior ϑεολόγων. 302,26 - £x
παλαιῶν χρόνων. 303,31. 315,31 © πρὸ
uo ὅλων inde. 384,19, u. sonst.

ἀξιόπιστον, τὸ: 35,17 Glaubwürdigkeit,
Vertrauen.

ἀξίωμα: 349.12 Würde, Stand. 35737 τὸ

τὸ ἀρχιχὸν ^. 359,15, u. sonst.

ἀορίστως; 436, 26 unbestimmt.

ἀπαγγελτικός: 155,7 εὐσεβείας “ὁν. 202,9.

ἀπάϑεια: 116,22 δι᾽ ἄχραν ψυχῆς «αν.

ἀπαχριβόω. 281,3 genau darstellen.

ἀπαλλακτιχός: 175,19 χαμάτων “ὄν.

ἁπαλύνω: 156,27 erweichen.

ἀπάνουργος: 5,19 ἐν ἁπλῇ xal -o dıda-
σχκαλίᾳ. 128,20.

ἀπαντάω: 10,32. 11,3.6. 12, u. oft, sich
einfinden. 374,15 τίνα χατὰ τοὺς δη-
λουμένους καιροὺς ἀπαντήσεται, sich
ereignen. 7,4 πρὸς τὴν πρώτην (δια-
βολὴν) ἀπηντήσαμεν, begegnen, ant-
worten. 108,16. 115,27 ἄλλως δὲ πῶς
αὐτοὺς (αὐτοῖς Steph.) ἀπαντήσομεν;

ἀπάντησις: 52,15 Antwort.

ἁπαξαπλῶς, ganz einfach: 83,21. 415,16.
433,21.

ἀπαραποδίστως: 151,18 ungehindert,
ἀπαρατηρήτως: 25,9 ohne sich davon ab-
zuhalten, ohne sich in acht zu nehmen.

ἀπαραφυλάκτως: 25,5 « ἀλλ᾽ οὐχ ἰουδαΐ-
χῶς, ohne gewisse Vorschriften zu be-
obachten.

ἀπαρχή: 299,13 » τοῦ σωτηρίου κηρύγμα-
τος, Erstling, Anfang.

ἀπάρχομαι: 206,15 νομοϑεσίας ἐνθέου...
ἀπήρξατο (vgl. den textkrit, App. ἢ.
207,1 τῶν πάλαι θεοφιλῶν ἀνδρῶν τῶν

δὴ καὶ ἀπαρξαμένων τῆς εἰρημένης
„ εὐσεβείας.
ἅπας: το,24. ἐξ ἅπαντος, durchaus, 221,
16. 337,3f.

ἀπαυϑαδιάξς ζομαι: 162,31 sich erdreisten.

ἀπειχάζω: 176,8 μύρῳ .. ἀπείχασται,
wird verglichen mit.

ἀπεικόνισμα: 112,27 Abbild.

> , di jJ ,

ἀπειρόγαμος: 169,31 ἐξ ἀχράντου xal «ov

Eusebius

ἀποδίδωμι

κόρης (Jungfrau Maria) nuptias non ex-
perta. 301, 16 ἐξ «ov παρϑένου. 316,23.
ἀπειρόχακος: 450,6 τὸ “ον τοῦ ἀμνοῦ
τοῦ ϑεοῦ.
ἀπειρομεγέϑης,. unendlich groß: 158,25 δι᾽
ὑπερβολὴν τῆς .. “οὐς φύσεως (sc. τοῦ
πατρός).
ἀπέλασις: 119,20 Westreiben.
ἀπελέγχω: 155,3 f. 419,22 zeigen, beweisen,
ἀπελπίζω: 121,35 nicht warten.
ἀπεμφαίνω: 130,8 ἐν τοῖς «ovo xal gav-
ϑρωποῖς, unangemessen. 449,26 περὶ
τοῦ δοκεῖν «Εἰν ἐκ προσώπου τοῦ σω-
τῆρος ἡμῶν τὸ εἰρημένον, was das be-
trifft, daß der Ausdruck unangemessen
scheint in bezug auf den Erlöser.
ἀπερίμετρος (aus Conjectur): 101,24 εἰς
ἄπειρον καὶ ἀπερίμετρον (ἀπεριμμέ:
vov P).

ἀπερινόητος: 151,10 unbegreiflich. 152,9
νου ϑέοτητος. 154,20 ἐκ. . «ov βου-
Ang. 213,10.

ἀπεριορίστως: 101,23 unbestimmt,

ἀπευϑύνω, lenken: 152,13.
ἀπηχριβωμένως (vgl. ἀπακχριβόω), mit
genauem Ausdruck 95,11. 183,12.

ἀπήνεια: 39,29 Härte.

ἄπλαστος, "ungeheuchelt: 49,15 m δια-
ϑέσει.

ἁπλῶς: 234,9 Ἰαχὼβ εἶδε ϑεὸν οὐχ ἁπλῶς

ἀλλὰ ATE. πρὸς πρόσωπον, nicht
ganz einfach, in ‚gewöhnlicher Weise.
369,25 πόλιν οὐχ ἁπλῶς ἀλλὰ τοῦ ϑεοῦ
πόλιν, nicht einfach (nur) πόλιν, son-
dern τοῦ 9&0 πόλιν. 417,5 τὴν £o.
μον. ., οὐχ» οὐδὲ τὴν τυχοῦσαν, ἀλλ᾽
ἐχείνην.

| ἀπόβασις: 403,11 τῶν πραγμάτων v.

ἀπόβρωσις, Verzehren: 39,22 “πυρός --

ἀπόγνωσις: 64 App. II τοῦ Ἰουδαίων
ἔϑνους =, Verwerfung.

ἀπόδειξις: 2,6 τὴν Evayysiaxiyv Anódti&m.
2,13 τῆς τοῦ σωτῆρος εὐαγγελικῆς
"£O. 3,11. — 3,9 τῶν ἀποσεσιωπημέ-
vov τὴν «v, u. oft. 386,12 ἀναμφί-
AEZTOY τὴν ev ἔχειν, uuwidersprechboR
bewiesen.

ἀποδέχομαι: 359, 16 auffassen. 429,4 “ξἜται
αὐτοὺς ὁ χύριος τῆς εὐλαβείας, nimmt
ihre Scheu (vor Gott) gefällig auf.

ἀποδίδωμι, vortragen, aufweisen: 81,23.
195,23. 276,10. 17. 276,18 xa9? ἡμᾶς...
ἀποδέδοται, nach unserer Erklärung ist
es gezeigt worden, 276,33, u. oft. 52,12
τὰς... ὑποσχέσεις... ἀποδοϑήσεσθαι,
erfüllt werden. 358,30 οὕτως ἀληϑῶς
ἡ πρόρρησις ἀποδέδοται, wurde erfüllt.
— ‚341,19 ἀποδοϑείη àv..Ó Aóyoc ..
ἐπ᾽ αὐτὸν ἐχεῖνον Σαλομῶνα, ließe sich
beziehen auf. Vgl. auch

db e mmu Lus

ἀπόδοσις

ἀπόδοσις: 40,25 Erklärung, 313,23. 310,
26f etwa: Ausdrucksweise. 317,35. 343,
26 διὰ ἀλληγορικῆς “ξεως, Erklärung.
377,11 εἰς τοὺς τόπους =, Interpre-
tation. 384,10. 386,27.

ἀποδοχή: 124,12 Beifall, Lob.

ἀποδυσπετέω: 326,34 aus Ungeduld ver-
zweifeln.

ἀποδύω: 304,26 ἐπὶ τὸν ἀγῶνα -ousv,
sich ‚entkleiden, anschicken zu.
souevov (sc. τοῦ .Xorgtov) πρὸς τὴν
zarte τοῦ ϑανάτου πάλην. 488,68 πρὸς
τὸν ϑάνατον -voáusvozc.

αἀποθαυμαστιχῶς: 479,18} mit dem Aus-
druck der Verwunderung.

ἀπόκειμαι: 315,32 ἐν βίβλοις “ἕνα, nieder-
gelegt. 360,19 ἀπέχειτο 1 τῷ Αβραὰμ
χρηματισϑεῖσα προσδοκία.

ἀποικίζω: 36,1 τοῖς ἀπῳκισμένοις. τῆς
Ἰουδαίας, u. oft. — 181,23 πάμπαν ἀπῳ-
κισμένα τῆς ἀρρήτου γενεσιουργίας,
entfernt von, verschieden von. 338,28
ἀλλότρια χαὶ ἀπῳκισμένα τῆς τοῦ
ϑεοῦ εἰσποιήσεως.

ἀποκλάω. 483,10 “ομένῳ (sc. Χριστῷ)
χαὶ ἐπ᾿ αὐταῖς, weinend auch über sie
(die bösen Geister).

ἀποχυέω: 104,7 gebüren.

ἀπολαμβάνω: 488,1 τὰς περὶ αὐτοῦ (sc.

Xouotov) δόξας διαστρόφοις διδασχα-
λίας »ovoı, vgl. den textkrit. App.!

ἀπολείπω: 158,25 τῆς τῶν γεννητῶν ob-
σίας (Subject) . . τῆς τοῦ πατρὸς dv-
γάμεως . . ἀπολειψομένης, zurück-
bleiben hinter.

ἀπολιϑόω: 129,27 versteinern.

ἀπολιμπάνομαι: 159,6 τῆς ἀκρᾶς », nicht
erreichen. ' *

ἀπολισϑαίνω: 41,19 εἰς ἀσεβῆ .. τρόπον

x ἀπωλισϑηχότων, verfallen.

αἀπολογέομαι: 190,12 sich verteidigen, ent-
schuldigen.

ἀπολύτως: 24,260 εν το ul] .. iUe
absolut. 219,23.

ἀποξενόω: 381,25 ἀπεξενωμένοις, fremd.

dnonintw: 27,291. 32,29 ἐπὶ τὴν πολύϑεον
πλάνην ». 150,10 μαχρὰν =. 162,5 τῆς
εὐσεβείας =. 162,17. — 159,24 herab-
fallen, zusammenstürzen.

ἀποπλήρωσις: 347,33f τῆς τῶν προηγο-
θευμένων EWG, ‚Erfüllung,

ἀποπνέω: 174,5 ἀγαϑοῦ τινος », nach
etwas Gutem riechen.

ἀπόπτωσις: 53,7 ^w .. χαὶ ἀποβολὴν
τοῦ παντὸς Ἰουδαίων ἔϑνους, Sturz.
60,20.
Belag, Abfall von, u. oft. 279,25 τὰς
ἠϑικὰς κατὰ τὸν βίον “εἰς. 318,5 ἐν
“εἰ τοῦ σώφρονος καὶ ὑγιοῦς βίου.

484, 24f

53,14 “ἐν τῆς τοῦ ϑεοῦ εὐσε- |

Wortregister

ἀρεστός 551

| ἀπορία: 162,7 » τῶν ἀφανῶν, Ratlosigkeit

in Beziehung auf,

ἀπορρήτως: 366,14 heimlich, in versteckter
Weise,
ἀποσφραγίζομαι: 171,7 τῆς ἐξ αὐτοῦ σο-

φίας ἐν αὐτῇ τοὺς λόγους »erau, druckt
die vernünftigen Verhältnisse (Eigen-
schaften) seiner eigenen Weisheit in ihr
(der Materie) ab (vgl. 171,8 ἐναποτυ-
πούμενος, 171,9 ἐναποματτόμενος).

ἀποστάτης: ‚33 τῶν πατρίων ϑεῶν «αι.
„35,1 » τοῦ νόμου.

ἀποστατικός: 162 ‚13 τὰ τῆς ἀντιπάλου
καὶ «ἧς δυνάμεως, abtrünnig.

ἀποστροφή: 349.22 τῆς... εἰδωλολατρίας
», Abwenden von.

ἀποσχοινίζω: 383,17 absondern.

ἀποτάττω. 124,21 γαμεταῖς ἀποτεταγ-
: μένους, den Weibern entsagen.

ἀποτείνω: 29,26 πρὸς εν 9EtGL, beziehen
auf. 217,5 πρὸς τὸν χρισϑέντα «ὅμε-
γος, zielen auf, deuten auf. 245,20.
291,271. 323,2 TOlG.. ἀπειϑοῦσι τὰ ἑξῆς
“σεται λέγων. 485,10 πρὸς τὸν . . ξωσ-
φόρον “ὄμενος.

ἀποτέλεσμα, Erfüllung: 2,20 τῶν λογίων
τὰ -&t&. 94,13. 96,6. 260,5. 343,12.
353,5. 401,15 svvouokoyeiv τὰ πρὸ

«τούτων) τῶν «“ἅτων εἰς ἔργον ἤδη
χεχωρηκέναι, daß das vor diesen Er-
füllungen (= der Eriüllung dieser Tat-
sachen) Stehende verwirklicht worden

ist. 451,25. 459,17.

ἀποτελεσματικός: 6,3 «ἦς συμπληρώσεως,
vollendete Erfüllung.

ἀποτελέω: 39,26 ^ ἱερουργίαν. — 159,18
τοιοσδε τις “ούμενος, sich herausstellen,
werden. 302,21 ἅγιόν TE xal d9áva-
tov US wurde.

| ἀπότεξις, Geburt: 3,19.

ἀποτίϑημι: 221,10 ἀπετίϑετο τὴν ἱερω-
σύν nv, niederlegen.

ἀποτρόπαιος: 482,13 “ον πρᾶγμα, ab-
scheulich.

ἀπουσία: 46,32 a τῶν κρειττόνων,
Mangel an.

ἀπόφασις, Aussage, Kundgebung: 190,1
LT

ἀποφατιχῶς: 4792 behauptend, positiv
(wohl nicht αἀποφαντιχῶς, vgl. ἀπό-
φασις).

ἀποφέρω: 162,15 πνευμάτων, ἐν χα-

χίᾳ τὸ πλέον καὶ ἧττον “ομένων, mehr
oder weniger schlecht.
ἀπρίξ, unablässig: 122!T5.
ἀπροστάτητος: 481,7 ohne Vorsteher.
ἀρεσκόντως: 346,12 in gefälliger Weise.
ἀρεστός: 40,31 τῆς περὶ τὰ ϑεῷ ἀρεστὰ
σπουδῆς. --- ἀρεστῶς: 332, 30 » ϑεῷ
βιοῦντα.

552 ἀριϑμός

ἀριϑμός: 229,17 “οὔ πλείονος ἡγεῖται, |
wird als mehr bedeutend angesehen (in
maiore numero habetur).

ἀρχέομαι, sich mit etwas begnügen: 65,34
ταῖς μαρτυρίαις ἀρκεσϑησόμεϑα.
112,9. 264,2. 401,29.

ἁρμόδιος: 35.295 τὰ κατάλληλα xal -α.
36,6 ma παραγγέλματα. 428,19 “ον.
νομοϑεσίαν.

ἁρμόνιος: 337,13 übereinstimmend.

ἀρρενομιξία: 205,24.

ἀρρητοποιέω: 163,26 Dinge tun, von denen
man nicht sprechen kann.

ἀρρώστημα: 290,31 Schwäche.

ἀρσενοχοιτέω: 33,301 mit Männern Un-
zucht treiben.

ἀρτάω: 373,8 τὰ Uic. προστασίας τοῦ
λαοῦ προφητῶν καὶ ἱερέων... ἤρτητο:
die Leitung des Volkes hing von Pro-
pheten und Priestern ab.

ἀρτηρία: 228, 19 wohl: Luftröhre,

ἀρχαιολ ογία: 21, Mwvong ἐν ταῖς τῆς
“ας ἱστορίαις.
ἀρχέγονος: 151,9 μονάδος ἀρχεγονώτε-

ρον, urálter.

ἀρχέχακος: 205,23.

ἀρχέτυ πος: 29.13 dj oc.
τῶν εἰκόνων τὰ κα.

ἀρχή: 123,19 ἀρχῆς ἀτόπου. . δοϑείσης,
Ausgangspunkt. 145,16 τῶν ἐν ἀρχαῖς
ἀκροωμένων. im ‚Beginn, zuerst. 155,13
ἐν ἀρχαῖς τῶν ὕλων, im Beginn (Ent-
stehung) des Weltalls. 160,7 xat. ἀρχὰς
ELEC OE δημιουργίας, im Beginn der
Schöpfung. 169,11 ὅμοια ταῖς ἀρχαῖς
καὶ τὰ τέλη... ἐνεχειρεῖτο, wie seine
Geburt, so wurde auch sein Tod von |
ihm unternommen. 280,34 ἐν ἀρχαῖς
— initio. — 111,22 u. 24 τὴν ἀρχήν, |
überhaupt (Apoll. Tyan. apud Porphy-
rium). 115,28 μηδὲν τὴν ἀρχὴν πε-
ποιηκέναι. 117.28. 321,30. 357,29, ἐξ
ἀρχῆϑεν. 433:5 ἀρχῆϑεν καὶ μέχρι

τοῦ (Cjt, τῶν P) νῦν.

ἀρχηγός: 37,14 ^ δευτέρου : . νόμου (von |
Christus). 38,2 μὸν χαταστάντα τῆς
χαινῆς διαϑήκης.

ἀρχιτεκτόνημα: 152,4.

. εὐσέβεια. 46,36

Eusebius

αρχίφυλος: 347,4 Stammältester. 355,22.

dggovtixóc: 129,16 βασάνων ἐχτὸς xal
«ἧς ἀπειλῆς, Drohung der Behörden. —
155,5 πνευμάτων “όν, beherrschend.
422,24 (= ἀρχικός 422,22). 265,19. 263,
26 «αἱ δυνάμεις, herrschende Gewalten

. (von den bösen Geistern).

ἄσαρκος: 42,9 τὴν ἔνϑεον καὶ “ον παιδο-
ποιίαν. 302,13. 363,14. 483,17 “Ος zai
ἀσώματος τὴν φύσιν. 485,2 »ovg δαί-
μονας.

ἄσημος:

» > , > |
384.1 ἀσήμοις καὶ ἀφανέσιν av- |

re S

αὐτοάγαϑος

ϑρώποις, unbekannt. “8ς,25 νοὶς &v-
δράσιν.

ἀσκητής: 161,5 « ἀρετῆς, der sich übt in.

ἀσπάζομαι: 6,34 τὰ παρ᾽ Ἑβραίοις »
λόγια, umfassen, billigen. 94,4. 109,3.
117,5.

ἄσπονδος: 389,29 ϑυσίαι ἄσπονδοι χαὶ
ἀνίεροι, die keine Trankopfer oder
Schlachtopfer waren.

ἀστέρισχος: 369, οτὸ σοῦ μετὰ “ουπαραϑέ-
σεως, das σοῦ ist mit einem kritischen
Sternchen hinzugesetzt. 467,3 μετὰ παρα-
ϑέσεως “ὧν.

ἀσύγκριτος: 108,18 unvergleichlich.

ἀσύγχυτος: 473. 9 "D ψυχῇ, δαβοσπον
„481,34 “ος χαὶ ἀϑύλωτος.

ἀσύνακτος: 132,3 τὰ ^c, unvereinbar.

ἀσύστατος: 78,6 “ους μυϑολογίας, nicht
zusammenhängend, ungereimt. 83,8f.
124,8 τὸ «ον.

ἀσχολέομαι: 43,4 τοῖς . . neol τὴν τοῦ
ϑεοῦ ϑεραπείαν “ουμένοις (von den
Priestern). 407,22 περὶ τὰς δαιμονιχὰς
ἐνεργείας τε καὶ περιεργίας ἠσχολῆ-
σϑαι. sich beschäftigen mit.

ἀσώματος: 152,14. 214,9 σώματά TE καὶ
ἀσώματα. 302, 12. 483,17.

ἀτίϑασος: 343,18 τὸ ἄγριον 790g zal «ov,
wild. 350,3.

ἄτομος: 211,33 ἀμερὲς καὶ “ον τὸ ϑεῖον.

ἀτονία: 159,25 Abspannung, Schwäche.

ἀτρεμής: 484,5 μόνῳ αὐτῷ τοῦτ᾽ ἀτρε-
μὲς ἦν, er zitterte nicht davor.

ἄτρεπτος: 243,25 τὴν «ov .. οὐσίαν,
unveränderlich.
αὐϑεχούσιος: 150,24 τῆς »ov περὶ τὸ

καλὸν ἢ τοὐναντίον αἱρέσεως, ganz
selbständig. 164,27 διὰ τὴν τῶν χαχῶν
-90Y .. uem Vgl. αὐτεξούσιος.

αὐθέντης: 35,0 «ης xai εἰσηγητὴς νέας
οἷ νομοϑεσίας. 95,6 env xci ἀρχηγὸν
τῆς εὐαγγελικῆς πραγματείας. 137,19
νόμων καὶ λόγων «ἧς. 235,3 τὸν αὖ-
ϑέντην (vom Logos).

αὐϑεντία: 22,18 Befehl (Gottes). 35,10
τὴν «av τοῦ zara τὸ εὐαγγέλιον vó-
μου, Vollbringung.

ἄνλος: 150, 22 «u πνεύματα. 170,29 τὸν
«ov χαὶ ἀσώματον τοῦ ϑεοῦ λόγον.
173,2. 228,31. 302,13. — 213,32 (εἰκὼν)
ὑφεστῶσα ἀύλως zal ἀσωμάτως.

αὐξητιχός: 155,6 σωμάτων “ὃν.

᾿αὐτεξούσιος: 41,36 ἐξ «ov παρατροπῆς,

160,9 “ον τῆς εἰς τὸ καλὸν
. ῥοπῆς, mit freier
163,10

freiwillig.
ἢ εἰς τοὐναντίον.
Macht über die Entscheidung.
δι “ον προαίρεσιν, freie Wahl.
αὐτεξουσιότης: 160,11 freie Macht, libe-
rum arbitrium.
αὐτοάγαϑος: 152,1.

4 VE

avrodidazrocs

117,18 διὰ TO... “ον ad-
κακίας), weil es von selbst

> ,
αὐτοδίδακτος:
τῆς (sc. τῆς

gelernt wird. 136,28 »og χαὶ αὐτομα-
Suc. 136,33.
αὐτοξζωή: 173,3. 363.15.

αὐτόϑεν: 373,2 » πρόδηλον, von selbst,
ohne weiteres klar.

αὐτόκαλος: 152,1.

αὐτοκίνησις: 228,28 (αὐτὸ χίνησις Kl).

αὐτολεξεί: 142,4f wörtlich.

αὐτόλογος: 25132.

αὐτομαϑής: 13 36,29.

αὐτόνους: 151,3

αὐτοουσία: 213, τῷ

αὐτοπροαίρετος: 412,9 τῆς «Ov κακίας,
freiwillig.

αὐτός: αὐτὸ μόνον, gerade nur, ganz nur:
6,20. 114,30, u. sonst (vgl. ὅλον αὐτό).
406, 16 χατὰ τὸ αὐτὸ, zu gleicher Zeit.
,429:33-

αὐτοσοφία: T5152.

αὐτοφυής: 26, 28 «et διδασκαλίᾳ, innatus. |
136,34 «ἣς ἰατρός, der von anderen
„nicht gelernt.

αὐτοφῶς: 73:9.

αὐχμός: 350,2 Dürre, Schmutz,

ἀφανίξω: ‚437,20 τῶν αὐτὸ τὸ σῶμα |
ἠφανισμένων. die Blinden.

ἄφετος: 150,253 “ον xal ἐλεύϑερον E
φύσιν, losgelassen, frei. 169,20 ἄφετος
ἀνεχώρει τοῦ σώματος.

ἁφή: 257,72.Ge: "ühlssinn.

ἀφήγησις: 301,68 ἐν ἱστορίας «εἰ, in Form
einer historischen Erzählung.

ἀφηνιάω: 323.6 ἀφηνιῶσι καὶ ἀντιταττο-
μένοις, die sich sträuben und Br

ἀφίημι: 21,18 ταύτας ἠφίει τὰς φωνάς.
160,10 ἐλεύϑερον 2 ἠφίει, lassen. 363,
21 χαϑ᾽ ὧν τὰς χεῖρας ἀφείς, etwa:
ausstrecken. 198,5 ὁ σωτὴρ .. Ayel- |
σϑαι εἴρηται, abgefertigt, gesandt worden.

ἀφιλοχρήματος: 124,23 τὸ «ον.

ἀφιστάω: 287, 21 τῶν δαιμόνων τοὺς ne-
πλανημένους ἀφιστῶσα, entfernen von,
zum Abfall von . . bringen.

ἀφορήτως: 159,17 τοῖς ^ ἔχουσιν... ἀπο-
λαύειν, nicht imstande sein.

ἀφορίζω, bestimmen: 10,33. 11,6. 12,30.
— 82,22 absondern, verweisen.

ἀφωρισμένως, abgesondert: 29,18.— 102,18
bestimmt, genau. .

ἀφορμή: 6,20 «ἃς τῆς εἰς τόπους ϑεω-
oie, Stützpunkte.

ἀχανής: 488,26 τὸ πλατὺ καὶ «ὃς toU
ϑανάτου στόμα, weit gähnend.

ἀχώρητος: 158,26 «ov ϑεότητος .. UETE-
zeıw, unfaBlich. 159,25 σου πατρικῆς
οὐσίας.

ἁψίς: 140,24 οὐρανίων ἁψίδων οἰκήτορα,
Himmelsgewölbe.

Wortregister

| βοαβεῖον:

| γεν νητιχός:

γεννητικός 553

βαϑμός: 27,34 πρῶτον . . ὃν εὐσεβείας.
29,15. 32,31. 39,34.

βαϑύς: 125,4 στερροί τινες xal βαϑεῖς,
standhaft u. ernst.

βάλλω: 119,5 μὴ ἐφ᾽ ἡσυχίας βάλλεσϑαι
τὸ πρᾶγμα, die Sache unruhig treiben.

βασανιστιχός: 139,5 ὥς τι τῶν ΟΣ
κῶν καὶ «ὧν τῆς οἰχείας φύσεως, was
ihr Wesen (sie) straft u. züchtigt.

βασίλειον: 145,29 „Königreich.

βασιλεύω: 144,10 ἐπ᾿ αὐτῆς τῆς Ῥωμαίων
«οὔσης, Hauptstadt.

βασιλικός: 119,8 τὴν »wrernv πόλιν
(Rom).

βελτίωσις: 159,7 Verbesserung. 313,10.

βίος: 3,24. ἐπεδήμει τῷ βίῳ, vom Erden-

leben des Christus. 28,31. 137,1. 139,8,

uU OL - ANTL. SD) συγτελεῖᾳ τοῦ “οὐ
(wie im NT τοῦ αἰῶνος), u. oft. — 8,8
Menschenleben. 40,16 συνισταμένου
τοῦ βίου. 96,15 παρασχεῖν τῷ βίῳ.
109,9 tg... χατασπαρείσης τῷ βίῳ
πολιτείας.

βλεπτιχός: 114,3 τὰ «ἃ τοῦ φωτός, das
Vermögen zu sehen.

βλέπω: 347,17 spectare ad, sich beziehen
auf. Vgl. ὁράω.

‚146, 27 Kampfpreis, Siegespreis.
196,4 τὸν Ἰακὼβ τῆς πάλης τὸ «ον
.. ἀναδούμενον, als Siegespreis sich
umbinden, gewinnen.

βοαβεύω: 301,20 χρῆν . . “ϑῆναι vienv,
gewonnen werden.

βραχεῖς, wenige: 41,19. 53,9 “ἔσι καὶ
ἀριϑμῷ ληπτοῖς. 78, 27 βοαχεῖς καὶ
εὐαρίϑιμητοι. 89,24 ἀριϑμῷ βραχεῖς.
165,12 βραχείας .. «al duvdods ..
φωτός ἀκτῖνας. 330,34. — 86,7 -
ontoua ἐξ Ἰαχώβ, nur wenige von der
Nachkommenschatt. 424,6 μετὰ βραχέα
τοῦ εὐαγγελίου, etwas weiter in der
evangelischen Erzählung.

γαλῆ: 208,23 Wiesel.
γαληναῖος: 307,19 and ans ψυχῆς τὸ εὐ-
σταϑὲς καὶ “ον χαὶ εἰρηναῖον.

γαλουχέω: 481,29f γαλουχούμενος, ge-

säugt.

γενεαλογέω: 340,21 τὸν Ἰωσὴφ «οὔσιν,
das Geschlechtsregister Josephs dar-
stellen.

γενεσιουργία: 151,244 211,27.

γενεσιουργός: 161,26 τοῦ πάντων «οὔ
thv. 9eo otav.

γενικός: 155,27 φύσεων παντοίων «ὧν

τε χαὶ τῶν zart’ εἶδος, sowohl die Ge-
schlechter als die Arten,

455,3 ἀγαϑῶν «ὀν.
ἀγαϑοῦ «ὅν.

214,16

554 γεωπόνος

γεωπόνος, agricola: 77,34 τῷ σῷ τῶν
βοῶν fast = W árter.

γεωργέω: 77,33 τοὺς πολλοὺς -obvta,
ungefähr — pflegen.

γλυπτός: 404,34 προσεχύνησαν τοῖς γλυ-
πτοῖς, Götzenbilder.

γνωρίζω: 113,12 «tv χαὶ τιμᾶν, aner-

kennen,

γνώριμος: 115,5 Schüler, Jünger. 115,29.
127,5 0c xai φοιτητής.

γνώρισμα, Kennzeichen: 24,3 » τῆς av-

τοῦ διαδοχῆς.

γοήτευμα: 136,19.

γόνιμος: 43,17 “οὐ φύσεως zeugungs-
kräftig (Porphyr.). 76,25 δίκην γονί-
μου σπέρματος. 77,29 “ον γάλα. 470,22
τοῦ »ov xci ζωτιχοῦ λόγου τῆς Ebay-
γελικῆς διδασκαλίας.

γραφή: 2,17. 7,1 u. sehr oft von der heil.
Schrift. — 5,36 von der Demonstr. Ev.
— 232,8 ἐπὶ «ἧς ἀναχείμενοι sind auf
einem Gemälde dargestellt.

γυμνάζω: 80,4 περὶ ov .. πλεῖστα ἡμῖν
γεγύμνασται, ausarbeiten, auseinander-
setzen,
Vorrede zu .
YOY.* 96,12.

.) αὐτάρκως γεγυμνασμέ-

123,19. 396, 12f.

γυμνάσιον: 125,4 τὰ τῆς ψυχῆς ma,
υ bungen. 161,6 παλαίων ἐν τοῖς
zart εὐσέβειαν “οις.

γυμνός: 81,7 “ότερον διδάσκει, deutlicher.
81,15 τοτὲ μὲν χεχαλυμμένως, τοτὲ δὲ
γυμνῶς. 86,13 τοῦ λόγου vótata
παριστῶντος.
μηνεύει. 440,6.

γωνία: 142,31 ἐν «κα γῆς, Ecke.

δαψιλής: 52,7f δαψιλεστέραν τὴν ἀπό-
κρίσιν, ausführlicher. 65,35 reichlich."

δεικνύω: 324,1 ἐδειχνύετο.

δεισιδαιμονία: 7,30 εἰς πλείονας ϑεοὺς «.
8,12 τῇ πολυϑέῳ «α, u. oft.

δεξιόομαι: 351,1 bewillkommnen.

δεῦρο: 245,24 οὔπω εἰς δεῦρο, bis zum
heutigen Tage nicht.

δευτερεύω: 214,16 der zweite dem Range
nach sein.

δεύτερον: 364,8 πρότερον-δεύτερον, zuerst-
Später.

δευτέρως: 160,32 = ἡμῖν μετὰ τὸν τῶν
ὅλων ϑεὸν zv ριολογούμενον, an zweiter
Stelle.

δευτέρωσις: 281,5 τὰς ἔξωϑεν Ἰουδαϊχὰς
“εἰς, Traditionen der äußeren Geschichte,

δῆϑεν: 165,3 τῶν =» ϑεῶν,
lichen Götter,

δηλόω: δηλούμενος (sehr oft) gesagt, ge-
nannt, wie 3,26. 4,8.
ἀπορρήτοις δηλούμενος αὐτῶν (sc. τῶν
συμβόλων) λόγος .. τοιαύτην εἶχεν

94,2 τῶν προλεγομένων (die

104,10 γυμνότερον ἕρ- |

175,7 δ .. éy |

Eusebius

die vorgeb- |

| διαβεβαίωσις:

διακονέω

διάνοιαν, ihr heimlich offenbarter Sinn
hatte diese Bedeutung. 189,29 ὁμοίως
χαὶ τοῦ... πνεύματος δηλουμένου, indem
der Geist . . auch ähnlich genannt wird.

δηλωτιχός: 195,20 ποῖον ἂν γένοιτο ὄνομα
μύρου κεχενωμένον δηλωτιχόν, welcher
Name bedeutet „ausgegossenes Öl. 256,33
“ὁν τῆς .. αὐτοῦ παρουσίας. 364,10
τοῦ ϑανάτου «ὃν.

δημιουργέω: 157,2 πολλὰ σχήματα ..
ὑφ᾽ vi σώματι δεδημιούργηται (von
einem Künstler gesagt). 164,7 ξοάνοις
ἐξ ὕλης ἀψύχου δεδημιουργημένοις.

δημιούργημα: 152,3. 155, 8. 162,9. 163,31,

δημιουργία: 151,4 τὸν τῆς “ας ἁπάσης
οἰχονόμον. τ52,6 τῆς τῶν ὅλων «ας.
154,26 τῆς τῶν γεννητῶν ἁπάντων “ας.
154,33. 160,8. 212,26. 219,26 4$ σύμ-
7Z00€ ..», die ganze Schópfung.

δημουργικός: 155,4 οὐρανοῦ “ὁν. 157,19
τοῦ σύμπαντος κόσμου “ός. 212,31
λόγον, ὄντα ϑεοῦ “ὅν, von Gott ge-
schaffen. 228,12 τοὺς τῶν ἁπάντων
“οὖς τε καὶ ποιητικοὺς λόγους.

δημιουργός: 3,16 τὸν τῶν ὕλων ον ϑεόν.
20,35. 22,34. 27,34. 31,24. 110,13. 158,1.
155,10 Ó τῶν ὅλων “ὃς λόγος. 155,22
δύναμις mög. 157,26 «d τέχνῃ. 171,6
ϑεοῦ λόγος. - δημιουργός. 155,31. 430,13
ϑεοῦ λόγῳ -D τῶν ὕλων. — 156,19
πλείστων »ög (von der menschlichen
Vernunft).

διαβαίνω: 39,6 τὴν ἕξιν διαβεβηκχόσι, in
ihrer Haltung fest? (διαπεπηγόσιϊ), vgl.
ἕξις.

179,4 μετὰ ὕρχου «£u,
mit Bekräftigungseid, 220,3.

διαβόητος: 393,11 τὸ πρὶν “ον Σιὼν
ὄρος, berühmt.

"διαγράφω: 494,9 beschreiben. 494,25.

διαγυμνασία 22,21: Prüfung (Hiobs).

διαδέχομαι: 196,26 ὡς ἂν τὴν αὐτοῦ ce-
λευτὴν διαδεξομένῳ, nach seinem Tode
ihm nachfolgen.

διάδημα: 380,8 τὸ τῆς ᾿Ασίας περιτίϑε-
ται διάδημα, etwa: gewinnt die Krone.
380,28 «a βασιλικόν.

᾿ διάϑεσις, Zustand: 3923 ψυχῆς “εἰ χε-

χαϑαρμένης. 271,33 Gefühl, Liebe.
369,26 διαϑέσει τῇ πρὸς τὸν λαόν, auf
Grund seiner Gesinnung, Liebe zu dem
Volke. 49,15. 128,15. — 145,2 τὴν ἐν
toic λόγοις ^v, Geist,

διαίρω: 141,12 μηδὲ διᾶραι δυνάμενοι
στόμα, öffnen (der Ausdruck schon bei
Demosthenes).

διαιωνίζω: 179,2 ewig sein.

διακομιδή: 409,12 Umzug.

διαχονέω: 302,23 ταῖς ἐνϑέοις . . πράξε-
σιν διηκονεῖτο.

διαχρατέω Wortregister διαφερόντως 555

διακρατέω: 157,23 festhalten, erhalten.

διαχρούομαι: 83,9 zurückstoßen, abweisen.

διαλαμβάνω, durchnehmen, auseinander-
setzen, auslegen: 42,351. 108,20. 112,8.
174,1, u. Oft. 174,33 ταῦτα εὖ μάλα
διειληφώς, begreifen. 237,23 τὴν δια-

λαβοῦσαν αὐτοὺς τιμωρὸν . . δύναμιν
ergreifen. 470,16 διαλαβούσης αὐτοὺς
νυχτὸς ἀφεγγοῦς. 480,36 περὶ τῆς δια-

λαβούσης αὐτὸν περιστάσεως. 332, 17
εἰρήνη διελάμβανε τὴν σύμπασαν, γῆν,

umfassen. 378,22 οὗ .. ἐχ πατέρων
διαδοχῆς τὴν προστασίαν τοῦ ἔϑνους

. .« διειληφότες, empfangen.
διαλάμπω:
γνῶσις ids ovg.

διαλείπω: 317,31 f διαλελοίπασιν, aufhören, |

untergehen. 318,19. 347,21.

διάληψις, 5. Meinung: 22,34.

διαλιμπάνω: 157,27 οὐ “εἰ παρέχων,
hört nicht auf . . zu. 159,28.

διανέμω: 353,30 aor. pass. διανεμηϑεισῶν
mit activer Bedeutung.

διανοητιχός: 287,11 jj «ἢ δύναμις, Denk- διαστολή: 268,15 ἣ τῆς Mg παράϑεσις,

vermögen.

διάνοια: 56,11. 95,4 u. oft χατὰ “αν, dem
Sinne nach, bildlich (opp.: wörtlich).
66,29 τὴν κατὰ “αν ϑεωρουμένην σκχη-
νοπηγίαν. 286,6 κατὰ “αν καὶ πρὸς
λέξιν. 290,26. 82,23 ἐκ τοῦ κατὰ κἂν
Ἰσραήλ. 266,31. 181,29 χατὰ ei
“αν, nur in geistiger Bedeutung. 181,3
ταῦτα μόνης ἔχεται τῆς κατὰ ΣΝ
ϑεωρίας, bezieht sich nur auf den gei-
stigen Sinn. 252,25 ταῦτα ὁποίας “ας
en > für einen Sinn dies hat.

333,6. 3,17. 307, 18 πρὸς “αν.

321,35 = πρὸς ῥητὴν “ἂν, ‚wie nach |

wörtlichem Sinne. 362,22 τούτῳ χατὰ
διάνοιαν τῷ Ἰούδᾳ, diesem dem Sinne
nach gemeinten Juda. J441- 314,14

ὑπὸ μίαν χαὶ τὴν αὐτὴν “αν, unter
demselben Pan mit einem und dem- |

selben Ausdruck. 317,35 ταῦτα πρὸς
λέξιν “ϑεσπίσας Ἢ λόγος μετέβαινεν
ἐπὶ τὴν “αν καὶ τὴν χαϑόλου πνευ-
ματικωτέραν ἐκ ϑεωρίας ἀπόδοσιν,
geht zu einer figürlichen Darstellung
über und...

διαπονέω: 2,4 Προπαρασκχευὴν .. ἐν ὅλοις
πεντεχαίδεχα συγγράμμασι διαπεπονη-
μένην ἡμῖν, ausgearbeitet. 150,3 ἐν τῷ
πρὸ τούτου συγγράμματι .. αὐτάρ-
κως ἣμῖν διαπεπόνηται.

διαπρέπω: 358,27 ἐκ τῆς ᾿Ιούδα φυλῆς ἢ
τῆς χωρᾶς . . προσηγορία Kae,
hervorleuchten, herv orgehen.

διάπτωσις: 326,1 «ιν τῆς πρὸς τὸν Aapid
ἐπαγγελίας, Verlust, Nichterlangen des-

sen, was D. versprochen wurde,

31,17 7 τοῦ τῶν 0Àov ϑεοῦ

διαρϑρόω: 174,1 zergliedern, auseinander-
setzen.

διαρκχέω, währen, dauern: 4,17. 318,18.
325,30, τι. oft. — 146,19 κατὰ συγχώρη-
σιν τῶν χρατούντων », aushalten, be-
stehen auf Grund des Beifalls. 154,32
— εἰς ἐπιχέλευσιν, genügen, imstande
sein zur Ausführung des Befehls.

διαρχής: 179,4 dauernd. — διαρχῶς 373;
23 ununterbrochen. 381,26 für immer,
lebenslänglich.

διαρρήγνυμι: 312,15 ἐν... ταῖς διερρω-
γυίαις αὐτῶν διανοίαις, (in) discissis
eorum mentibus (Donatus).

διάστασις: 154,17 Spaltung. 211,25. 280,9
(vgl. 279,26).

διαστέλλω: 102, 36 διαστέλλων trennend
(durch Interpunction) die Sätze (ἔσται
ὁ “ἀνιστάμενος ἄρχειν ἐθνῶν und ἐπ
αὐτῷ ἔϑνη ἐλπιοῦσιν) von einander.
— διαστέλλομαι: 15,2 bestimmen (15,32
u. 33 VT) 19,19 »öusvog δύο δια-
ϑήκχας.

die Verwendung des Unterscheidungs-
zeichens, des Trennungszeichens; aber
διαστολή ist wahrscheinlich falsch. Der
Zusammenhang fordert hier 7 τῆς ἐπι-
στολῆς παράϑεσις. 379,2 μετὰ δια-
στολῆς ἐπαγαγών, mit Trennungszeichen
hinzufügen.
διαστροφεύς: 119,16 διδασκάλου φαύλου
χαὶ “ἔως, verdrehend, verw irrend.
διαστροφή: 307,25 τὴν ἐν ἤϑεσι «ἤν,
Verdrehung, Verschlechterung.
διάστροφος: 119,36 διάστροφα διδάξαι,
Verkehrtes, 188, I »oıc διδασχαλίαις.
διασυρμός: 128,34 Verspottung. ἐπὶ 14.
διάτασις: 338,16 μεϑ᾽ ὕρχου «εως, mit
Ben Eid.
διατείνομαι: 6,9. 120,6 behaupten. 205,31
tí μὲ χρὴ «“εσϑαι, ausführlicher spre-
chen. — dıateivo: 279,19 sich erstrecken.
διατίϑημι: 272, 28 ταῦτα. . πείσεσϑαι,
ἅπερ διατέϑειχεν, was sie (τὰ ἔϑνη)
angerichtet, 310,10 (ὁ λόγος ἀπειλεῖ)
τὰ προφητευόμενα διαϑήσειν τὸ Ἰου-
δαίων ἔϑνος, droht dem jüdischen Volke
zu tun was prophezeit wird. 312,20 οὐ
ταῦτα μόνα διαϑήσειν φησὶν αὐτοὺς ὁ
λόγος. 459,2 πονηρὰ διετέϑειντο τὸν
σωτῆρα.

| διατριβή: 42,1 ἐν ταῖς χατὰ πόλιν καὶ

x«t! ἀγροὺς «αἷς, Vorlesungen, Pre-
digten. 33:27-

διαυγής: 33,24. 110,28 νῷ «εἴ, aufrichtig.
161,30.

διαφερόντως: 21,30 πολὺ », ganz be-
sonders.

"556 διαφέρω

διαφέρω: 193,16 ἐλαίῳ κρείττονι καὶ δια- |

φέροντι ἢ κατὰ τοὺς τύπους, anders
beschaffen als das bei den typischen
Handlungen gebräuchliche. 554,17 τῶν
τούτου διαδόχων τὴν βασιλείαν
διενεγχάντων innehaben. 384,17 τὴν
βασίλειαν μηδὲν αὐτῷ »ovoav, gehören
(vgl. Philo 1,207).

διαφϑονέομαι: 325,3 neidisch sein. 481,13
^ τῇ εἰς ἀνθρώπους παρόδῳ.

διάφορος: 162,4 τῆς τῶν ἀγγέλων
(sc. οὐσίας) πρὸς τὰ χείρω “ου, von
dem Wesen der Engel zum Schlechteren
unterschieden. 229,32 τῷ διαφόρῳ χρώ-
μενος ἐπ᾽ αὐτοῦ (Gott dem Vater) óvó-
ματι.

διαχειρίζομαι: 487,23 Hand an etwas
legen, mißhandeln.

διδασχαλεῖον: 31,32 εἰς τὰ κοινὰ “«α,
öffentliche Schulen. 145,19 εὐσεβείας »«.

δίδωμι: 184,18 οὐκ v δοῖεν zugeben
(vielleicht ἐνδοῖεν).

διεγείρω: 364,16 auffordern. 368,13.

διεχσείω: 162,30 in vollständige Verwirrung
bringen.

διελέγχω: 450,34 dartun, zeigen.

διεξοδεύω: 217,26 ausführlich darstellen.
490,11 » λόγους etwa: Lehren vortragen.

διεξοδικός, ausführlich: 6,16 »ijv.. . ἕρμη-
velav.

διευχρινέω: 7,3. 53,15 auseinandersetzen.

διηγηματιχῶς: 240,31 erzahlend.

διηνεχής: 372,3 εἰς τὸ »Eg, für immer.

δικαιοπραγία: 25,12.

δικαιωτήριον: 139,15.

διορατιχός, klar sehend: πᾶν τὸ »öv xal |

ϑεοσεβὲς . . γένος. 166,17 τὸν δίκαιον
zal «ὃν Ἰσραήλ. 266,31 τοῦ “οὔ zal
ϑεοσεβοῦς λαοῦ. 332,30 πάντα τὸν
“ὧν zal ἀρεστῶς ϑεῷ βιοῦντα.

duwäc, ἀδος: 258,7 τῆς πάλαι ἐρήμου καὶ
διψάδος, dürres Land. 415,8.

δογματιχός: 113,8 ἐν τοῖς «οἷς τῶν αὖ-
τοῦ (Χριστοῦ) λόγων. 113,22 ἐν τοῖς
-oic μαϑήμασιν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν.

δοχιμάζω: 303,32 En ἀκριβείᾳ τῆς πα-
τρίου παιδείας δεδοκιμασμένων, ετ-
probt, erfahren in.

Eusebius

δοκιμή: 137,23 διὰ πυρὸς zul σιδήρου |

«ῆς, Probe.

δοκίμιος: 74,28 τὸ δοκίμιον καὶ τὸ εἰλι- |

χρινὲς τῆς εὐσεβείας.
δοχίς: 406,7 Stäbchen (eine Art von Me-
teoren).
δοξοχοπέω: 133,2 nach Ehre trachten.
δοξολογία: 253,28 «αν (Cjt., ϑεολογίαν P).
δοξομανής: 133,4.

εἰχώς

214,18 . . ἡμῖν. ., δουλεύουσι λογίῳ
παιδεύοντι περὲ αὐτοῦ.

δοῦλος: 354,31 adj. neutr. τὸ πᾶν ἔϑνος
δοῦλον Ρωμαίοις καϑίσταται. 378,17.

δραστιχός: 157,19 “ἢ δυνάμει, wirksam,

δύναμις: 281,30 “εἰ τοῦτο ἐδήλου. 388,
8.32 (vgl. Dan. 9, 27 δυναμώσει). 389,27.

δυναμόω: 90,7 stärken. 254,17.

δυσαρέστησις: 310,33 Mißvergnügen.

δυσένδοτος: 304,19 (τὸ) πρὸς εὐσέβειαν
“ον, Ungeneigtheit. 416,11 τοὺς πρὸς
τἀληϑῆ δυσχερεῖς καὶ «ους.

δυσθϑεώρητος: 359,22 schwer zu sehen,
schwer zu finden.

δυσχατόρϑωτος: 17,15 ὃ xarà Μωυσέα
βίος ^, schwer zu erfüllen,

δυσπίστως: 390,22 El» πρὸς ταῦτα ἔχοιεν,
mißtrauisch sein.

δυσπραγέω: 175,17 τοῖς “οὔσι, Unglück.

δυτικός: 279,20 ἐπὶ τὴν “ἣν ϑάλασσαν,
westlich,

δυσωπέω: 327,2 fürchten.

| ἑβδομηκονταετία: 375,17 (AfricaniChron.).

ἔγγραφος: 123,20 toic ἐγγράφοις (Neu-
trum), die heilige Schrift. — 132,10f ἐν
ἀπομνημονεύμασιν “Οἱς. 134,21.

ἐγγυμνάζω: 147,1 ἐγγυμνασάμενοι τοῖς
πειρατηρίοις, sich üben in,

ἐγείρω: 28,15 ϑυσιαστήριον ^, errichten.

ἐγχαλινδέομαι, sich worin herumwälzen:

, 31,28 μιαιφονίαις =

ἐγχείρημα: 27,32. ;

ἐγχειρίζω: 355,18 τὴν ἀρχὴν .. “ξται,
ü ernehmen.

ἐγχρήζω: 159,7 τοῖς.
nötig haben.

ἐϑελοϑρησκεία (vgl. Kol. 2,23): 9,2. 25,14.
33,4.

. ὠφελείας »ovgt,

ἐθνάρχης: 202,11.
| ἐϑναρχία: 146,6. 307,16.

εἰδεχϑή ς. scheußlich: 31,22 »Eoı χνωδάλοις.
208,22.

εἴδησις: 205,20 Wissen, Kenntnis.

εἶδος: 155,27 φύσεων παντοίων γενικῶν
τε xal τῶν zar -, die einzelnen Arten.
213,34 τὸ εἶδος. Form (Geist) als
Gegensatz zu τὸ ὑποκείμενον (die kör-
perliche Materie).

εἰδωλολάτρος: 8,25. 226,29 «ov πλάνης.
32,28 (Subst.). 405,22 τῶν “ων ἐϑνῶν.

| εἰχῆ: 156,14 τὸ « καὶ (τὸ) ὡς ἔτυχεν,

das Planlose und Zufällige.
eizovızög: 180,22 σχιώδη καὶ «ὧν...
ἀρχιερέα, abbildend. 221,9.

| elzwg: 139,30 πείϑεσθϑαι τοῖς εἰχόσι TEX-

δουλεύω: 412,2 «εὐσας τῷ Ἑβραϊκῷ, sich |

streng an den hebräischen Text haltend.

μηρίοις, wahrscheinlich. 169,11 εἰκότα
zei ὕμοια ταῖς ἀρχαῖς xai τὰ τέλη
αὐτῷ τῆς ἐξ ἀνϑρώπων ἀπαλλαγῆς

“να ub a

23.9
εἰμί

ἐνεχειρεῖτο, gleich und ähnlich dem
Anfang wurde auch das Ende bei seinem
Ausgange aus dem Leben von ihm ge-
staltet.

εἰμί: ἐν τοῖς οὖσι 179,33. 235,20. 350,12.

εἱρμός: „292,13 ἐπισυνῆπται ὕφ᾽ Eva καὶ
τὸν αὐτὸν τόν, Verbindung.

tic: 259,8 τὴν γὰρ elc ἀνϑρώπους γνῶσιν
ϑεοῦ. 275.9 τοῦ ἑνὸς καὶ μόνου θεοῦ
εἰς πᾶν γένος ἀνϑρώπων ἐπίγνωσις.

εἰσάγω: 23,23 εἰσῆχται.. εὐλογῶν, in-
ducitur, wird dargestellt, erzählt wie.
3430. 42,22. 179,15 p Μελχισεδὲκ hor
τοιοῦτος εἰσῆκται. 236,23 νῦν εἰσα-
youévo τῷ Mwoel .. ϑεσπίζει, M.,
der jetzt eingeführt (fast = eingeweiht)
wird. 236, 25.

εἰσαγωγεύς; 34,29 ὁ τῆς καινῆς νομο-
ϑεσίας =. 97,15 πολιτείας ᾿ϑεοσεβέσι
προσηκούσης =. 351,11 ὁ τῆς ἀληϑοῦς
᾿ϑεογνωσίας ^.

εἰσαγωγή: 27,35 ὡς ἐν εἰσαγωγαῖς χαὶ
προϑύροις. 166,3 ὡς ἐν εἰσαγωγαῖς
τοῦ χατὰ εὐσέβειαν βίου παραδιδοὺς
αὐτοῖς στοιχεῖα, als eine Einführung in
ein frommes Leben.

εἰσαγωγικός: 351,2 νόμοις toic παρὰ
Μωυσέως -oic. 311,31 ^ac διδασχα-
„Maus. 312,27 f. “ῷ λόγῳ.

εἰσέτι νῦν 2, 14. 4,27, u. sonst, εἰσέτι σή-
„uEg0v 3,20.

εἰσηγητής: 35, ^ νέας .. γνομοϑεσίας.
.139:25 ϑεοσεβείας «ἧς.

εἰσποιέω, adoptieren: 225,28 εἰσποιου-
“μένοις (Hkl).

εἰσποίησις: 60, Apparat II «τῶν ἐϑνῶν,
, Adoption. 33 38,28.

εἰσπράττομαι. 16,21 τιμωρίαν εἰσπραξά-

μενος τὸν ἡμαρτηχότα, einem eine
Strafe auferlegen.
ἔχβασις, Ausgang, Erfüllung: 5,14. 6,6.

184,12. 185,5 τὴν οἷν τῆς προφητείας.
264.34 ἐναργῆ τὴν ^v εἴληφεν. 267,17
ὁποῖον τέλος καὶ ὁποίαν ἔχβασιν ..
ἐπιδέδεκται, .. Ausgang haben. 308,21.
310,11 » τῶν λόγων. 382,26.
ἀληϑῆ τὴν ἔχβασιν εἴληχεν (besser εἴλη-
φεν Kl). 399,26 ταῦτα. . ὁρῶμεν τὴν
ἔκβασιν ἀπειληφότα, u. sonst.

ἐχβιάζω:
ἐπὶ.

ἐχδικέω, rächen: 433,28.

ἐχδοχή: 377,25 Auítassung, Interpretation.

ἐχϑειάζω: 120,19 vergöttern.

ἔχϑεσις: 413,24 πεποιῆσϑαι αὐτοῦ τὴν
ety, Citat vgl. ἐχτίϑημι).

ἔχϑεσμος: 9,32 «“οἱἰς μητρογαμίαις καὶ
ϑυγατρομιξίαις. ‚204,35. 205,25, 207,27.

ἐχκαίω: 125,15 τοὺς Üvuovc T ‚reizen,

ἔχχειμαι, sehr oft wie: 107,1 τὰ ἐχκείμενα

393,10 |

144,13 ἀνατρέχειν ἐχβιάζομαι |

Wortregister

> , T€--
EXTOENO 557
(Cit, ἐγχείμενα HSS.). 114,25 22281090
ó avtov ϑάνατος, möge auseinander-

gesetzt werden. 252,6 ἐπιλέγει τὰ ἐκκεί-
μενα, ex fügt hinzu das Angeführte. 450,3.

ἐχχένωσις: 214,8, (vgl. 214,6 aus dem
Hohenliede).

ἐχκλησιαστικός: 222,15 χατὰ τοὺς «οὺς
ϑεσμούς.

ἐχλαμβάνω: 182,4 auffassen. 191,12 ὡς
ἐπὶ πρώτης ἀφίξεως »ovrag, wie von

seiner ersten Ankunft auffassend. 215,91
τροπικώτερον ἐχληπτέον. 241,5 εἰ καὶ
ταῦτα ἐπὶ τὸν “όγον . . ἐκλάβοις,
wenn du auch dies auf den Logos be-
ziehen würdest. 270,20. 319,35. 341,15
ἐπὶ Σολομῶνα -, u. sonst.

ἐχλάμπω- 2,10. 29,13 ἐξέλαμψεν N ..
εὐσέβεια. 3 351,20 Χριστὸς... εἰς πάντας
ἐξέλαμψεν ἀνϑρώπους.

ἔχλαμψις: 405,22 ὁμοῦ τῇ τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν εἰς ἀνθρώπους «εἰ, Offenbarung.
406,7.

ἐχλογή: 279,34 ἐν «αἷς (μὴ) διατριβόντων,
sich nicht mit einer Auswahl (des Besten)
beschäftigen (im Gegensatz zu dem
Mönchsleben).

ἐχμαίνω 165,4 ἀνϑρωποϑυσίας, εἰς ἃς
τὸ ἀνϑρώπειον γένος ἐξέμηνεν (Cit,

ἐξέμηναν P.), sich versteigen.

ἑχουσιαστί: 375,18 (Africani Chron.) frei-
willig.

ἐχπερίειμι: 401,28 » τὰς γραφάς, durch-
gehen.

ἐχπίπτω: 9,2 ἐπὶ ἰουδαϊσμὸν =. 32,33.
ἐφ᾽ ξλληνισμὸν =.

ἐχπληξία: 121,29 Besinnungslosigkeit.

ἔχπληξις: 161,32 Anstaunen, Bewunderung
(vgl. Deut. 4,19).

ἔχπτωσις: 165,7 Verfall.

ἔχστασις: 120,12 Verzückung, Wahnsinn.

ἐχτελέω: 14,24 ξορτὴν .. ^. 15,16 TODTO

: μὴ δυνατὸν ἐκτελεῖσϑαι. 28,16

ἑορτὰς — 47,33 τοῦ ϑύματος τὴν
μνήμην .. v. 48,19 μυστήριον .. ὃ
.. ἐχτελεῖται. 48,27 πάντα ταῦτα ..
ἐχτελεῖται usw. Vgl. ἐπιτελέω, ἀπο-
τελέω, συντελέω.

ἐχτίϑημι: 164,6 χατὰ τὸ πρῶτον (sc.
σὐγγραμμαὶ .. ἐξεϑέμην, auseinander-
setzen. 193,32 τὴν ἐχτεϑεῖσαν περι-
zonı, den citierten Abschnitt, 316,10
citieren. 330,18 usw. Vgl. ἔχχειμαι.

ἐχτοπίζω: ^ (χαρακτῆρα) ... ob νέον
οὐδὲ ἐχτετοπισμένον, fremd.

ἔχτοπος, ungewöhnlich: 4,2 μάστιγας ove.
47,13 »ovg πληγάς. 245,13 «ovg Óvo-
ot Betas. 350,23.

ἐχτρέπω: 415,27 τὴν χοινὴν ἀνθρώπων
διατριβὴν “μενος, vermeiden.

558 ἐχφέρω

ἐχφέρω: 436,26 ἀορίστως ἐξήνεγκεν, |
äußerte sich unbestimmt.

ἐχφώνησις: 275,11 Äußerung. 476,15 f.

ἐλαύνω: 40,16 περὶ τέλος, zu seinem
Ende schreiten, 40,21 ἐπὲ πέρας =.
40,22 2 ἐπὶ ϑύραις =, vor der Türe stehen.
139,29 εἰς τοσοῦτον “εις ἀπηνείας,
gehen. 166,9 ἤλαυνεν ee elc μείζονα
τὰ τῆς δαιμονιχῆς ἐνεργείας. 314,3.
390,15 ἐπὶ τὸ χεῖρον “ἐρημίας ἐλαῦνον.
390,27 f τοῦ χιλιαστοῦ ἔτους . . ἐλαύ-
γοντος, vergeht, ist vorhanden.

ἔλεγχος: 21 Darlegung, Erzählung.

ἔλλαμψις: 206,25 ἡ τοῦ ϑείου πνεύματος
ἐν αὐτοῖς «ἰς, Erleuchtung.

ἐλλιπής: 81,23 τὸ ἐλλιπὲς (HS ἐλλειπὲς)
τῆς προρρήσεως, was fehlt.

ἐμβαϑύνω: 492,17 ἑχάστῃ λέξει τοῦ
ινναλμοῦ τὸν νοῦν ἐμβαϑύ vac, versenken.

ἐμβριϑής: 132,29 τὸ ἐμβριϑὲς καὶ αὖ-
στηρὸν τοῦ τρόπου, ernst.

ἐμπαϑής: 34.11. 39,8 τοῖς τὰς ψυχὰς
“σι. 132,31. 174,27 Leidenschaften
unterworfen, leidenschaftlich.

ἐμπεριέχω:472.33 τὰ “ἐχόμενα, derInhalt.

ἐμπεριπατέω: 419, 24 διελϑών (gehen
mitten durch) re xal joa τὴν &vti-
χειμένην ἅπασαν δύναμιν, wandern
unter. 431,8 ἐφ᾽ ἣν (sc. ϑάλασσαν)
κύριος ἡμῶν «ἦσας, w andern auf.

ἐμπίς, Mücke: 112,31.

ἐμπνέω: 144,21 ἐμπνεύσας αὐτοῖς δυνά-
usw; ϑείας.

ἔμπτωσις: 163,9 τὴν ἐπὶ τὸ κακὸν -w.

ἐμφαντιχώτατα: 364,22 nachdrücklichst.

(ἐμφατικώτατα Prokop).

ἐμφερής: 153,18 τὸ «ἐς τῷ πρωτοτύπῳ
σῴζουσα, die ‚Gleichheit mit. 158, 19 To
τῆς εἰκόνος “ὃς τῷ πατρί. 221 ‚30 οὐδὲν
τῷ Ἀαρὼν “ἔς. '397, 26 ^j τῷ μετὰ
χεῖρας προφήτῃ. 481,28, — ἐμφερῶς:
332,33 » αὐτῶν τοῖς τρόποις, in Über-
einstimmung mit,

ἐμφέρω: 341,15 τὰ “ὀμενα di’ ὕλου τοῦ
ψαλμοῦ: was vorkommt, gesagt wird.
396, 14 τῶν ad (dy Hkl) τοῖς τοῦ
προφήτου. λόγοις .. τι. 428,25. = ἐν.
129,5 (Cit.).

ἐμφιλ οχωρέω: 208,26 gerne verweilen in.

ἐμφωλεύω: 287,7 δαίμονες τοῖς Eodvoıg
“οντες, sich versteckt halten in. 288,19.

ἐναβρύνομαι: 479,21 sich brüsten.

ἔναγχος, vor kurzem: 21,24. 92,6.

ἐναλλαγή: 478,7 ovußaiveıv .. «ἃς φέ-
ρεσϑαι. daB Wortverwechselungen im
Umlaufe sind (in der Überlieferung sich
finden).

ἐναλλάσσω: 268,15 vertauschen, versetzen.
268,32 “ἀξαντες τὸ πρῶτον ὕστερον.

ἐνανθρωπέω: 171,4 δίχα τοῦ xa9' ὃ ἐνην-

Eusebius

€ ,
tyoo

ϑρώπει σώματος, ohne den Körper,
durch welchen er als Mensch auftrat.
185,28f “ἦσας. 244,21 U. 24. „413,8.
418,28 za$ ὃ ἐνηϑρώπει ἐπινοούμενος,
als Mensch aufgefaßt, gedacht.

ἐνανθρώπησις: 92,9. 187,11. 260,21f u, oft,

ἐνανθρώπικος: 440,14 τῆς πρώτης ἀφί-
ξεως τῆς “Ωτέρας καὶ ταπεινῆς.

ἐναντίος: 162,18 τὴν «av (sc. ὁδὸν) εἵλχεν,
auf dem entgegengesetzten Wege. 241,1
“αν εἶναι tQ . . λόγῳ τὴν παροῦσαν
λέξιν, im Widerspruch mit... stehen;
241,6 τοῖς «oic περιπίπτειν, in Wider-
spruch geraten. 318,30 ἐξ ἐναντίας
καϑώπλισεν τοῦ... βασιλέως, gegen. —
138,21 τὸν δι᾿ «ac. ‚Gegner.

ἐναπομάττω: 171,9 τὰς ἀσωμάτους ideas
ταῖς τῶν σωμάτων ποιότησιν »OUEVOG,
eindrücken.

ἐναποτυπόω: 171,8 τῷ ἀμόρφῳ . . μορ-
φὴν “ούμενος, aufdrücken.

ἐνάργεια: 436,34 Evidenz der Sache.

ἐνάρετος: 202,5 ϑεοῦ πρωτότοχον «ον
φύσιν (von Christus).

£vag900c: 168 :23 φωνῆς »ov, articuliert,
228,16 o zul προφοριχῷ λόγῳ.

Evdc: 158, 21 Einheit.

ἔνδεσις: 481,2 τὴν πρώτην αὐτοῦ (sc.
Χριστοῦ) εἰς σάρχα ^L.

ἔνδον: 111,10 ὁ ἔνδον (sc. λόγος), der
Gedanke (Apoll. Tyan. apud Porphy-
rium) vgl. 111,26 ff.

ἐνδόξως: 335,13 in ehrenvoller Weise.

ἐνεργέω: 130,1 » ZGU αὐτοῦ.

ἔνϑεος, göttlich, 3,29. 5,15 τὸ “ον τῶν
ἀνδρῶν. (von der Inspiration). 6,6 To
“ον χαὶ ἀψευδὲς τῆς ἀληϑείας. 42,9
τὴν “ον καὶ ἄσαρκον παιδοποιίαν.
150,14 μετὰ τῆς »ov δόξης. 341,30 ὁ
τῆς »ov βασιλείας ϑρόνος usw.

dvüsomito: 269,16 τοῦ ἐμπνέοντος καὶ
“οντος, inspirieren.

ἔνϑρονος: 4,10 τὴν πατρὸς “ον βασιλείας
ἵδρυσιν, das Sitzen auf des Vaters Thron
im Himmelreich (zweifelhaft, vgl. σύν-
ϑρονος).

ἐνθύμησις: 438,33 νοερᾶς “εως ὕρασις:
Vermögen vernünftig zu erwägen,

ἑνικῶς: 190,20 in Singularis. 270,5 ἀπὸ
Evızod τοῦ »τῆς ζωῆς«.

ἐνίστημι: 115,26 ἐνστῆναι, Instanz machen,
protestieren. 131,23. — 198,20 χατὰ τὸν
ἐνεστῶτα βίον, gegenwärtig. — 353,10 f
χαϑ' ὁποίους ἐνστήσονται χρόνους, be-
vorstehen, beginnen, in Erfüllung gehen.

ἔννοια: 350,6 φιλοσοφίας οὐδ᾽ εἰς “αν
ἐόντες, keinen Begriff haben von. 350,11
φυσικαῖς ἐννοίαις ᾿ἀνακινούμενοι.

ἑνόω: 212,18 ἀγενήτως ἡνωμένον (sc.
τῷ ὅλῳ) πρότερον, vereinigt mit, 441,25

$
D

MM eet ^

Boves

ἥνωται và πάντα. 450,26 ἑγῶν ἑαυτὸν
ἡμῖν ἡμᾶς τε αὐτῷ.
σαρχος: 47.281 τὴν «ov τοῦ Χριστοῦ

παρουσίαν. 115,8. 235,11 “ον ἐπιφά-
veuxv αὐτοῦ. 302,16 τὴν «0v oixovo-
μίαν.

ἔνστασις: 432,13 7 μέχρι ϑανάτου €
Widerstand, Ausdauer.

ἔνσωμος: 115,8.

ἐντεῦϑεν ἤδη: 205,6 von der Zeit an, da-
mals schon. 297,10 nunmehr, jetzt. 489,23
“ λοιπόν.

ἔντεχνος: 163,14 δι᾿ «ov δαιμόνων ἀπάτης,
geschickt.

ἐντυγχάνω: meu ΤΙ lesen 374521
τοῖς COMPE den künftigen Lesern.
mpeg usw.

ἐξάχουστος: 192,1 vernehmbar,

ἐξαχούω: 270,6 τῶν ζωῶν ἀπὸ ἑνιχοῦ
τοῦ »τῆς ζωῆς « ὀνόματος ἐξακουο-
μένων, wobei τῶν ζωῶν als Genetivus
pluralis vom Nomen 7 ζωή zu fassen
ist. 369,1 τὸ >»000« πάλιν -Óvtov
ἡμῶν xarà κοινοῦ, indem wir wieder
»000« als gemeinsam (zu beiden Wörtern
gehörig) fassen.

ἐξαχριβάζω: ‚35424f genau angeben.
364,33 OL “ὀμενοι τὰς ϑείας συνετῶς
περὶ τοῦ Χριστοῦ προφητείας, welche
genau und gut die Weissagungen von
Christus erforschen.

ἔξαχρι ὀομαι: 16,26 sorgfältig bestimmen,

ἐξαλαόω: 208,2 ἐξηλάου (aus Cjt, statt
ἐξήπλου P), ganz verblenden (Home-
rischer Ausdruck).

ἐξαλλάττω: 34,12 ἐξηλλαγμένον (sc. τρό-
πον), verschieden, abweichend.
ἐξανατέλλω: 335,27 intr: hervorgehen
(neben Z. 25 trans, LXX. Ps, 131,17).
ἐξανϑίζω: 209,25 ἀπὸ τῶν παρὰ ἑββραίοις
προφητικῶν γραφῶν ἐξανϑίσασϑαι,
auspflücken, eine Blumenlese veranstalten,
ἐξανύω: 2,5 ausarbeiten.

ἐξαπλόω: 69,21 entwickeln, darstellen.
107,51 τὴν $e: ἐχκλησίαν καϑ' ὕλης τῆς
οἰχουμένης ἐξηπλωμένην, verbreitet.

110,16 f offenbaren (208,2 corrupt!)

ἐξάπλωσις: 279,17 f » tig ἐκκλησίας, Aus-
breitung.

ἐξάπτω: 7,28 ἑνὸς ἐξημμένην τοῦ ἐπὶ
πάντων ϑεοῦ, abhängig von. 359,4 ταύ-
τῆς (τῆς "Pouclov). ἑξήπται τῆς éno-
γυμίας ἡ καϑόλου πάντων ἀρχή, Sinn:
die Gewalt aller Behörden wurde im
Namen des römischen Volkes ausgeübt.

ἐξασϑενέω: 18,17 schwach werden,

ἐξεργασία: 107,34 Behandlung, Ausein-
anderlegung. 273,17.

ἐξέχομαι: 960,33 τῶν παρὰ Mwoei vevo-

Wortregister

| ἐξομαλίξ (50:

|
|

| ἑξοιχειόω:

ἐπαΐω 559
μοϑετημένων “εσϑαι, hangen an, sich
halten an,

ἑξῆς: 460,7 οἷς ^, demnächst, danach.
467, 9 oic ἑξῆς xal ἀχολούϑως. 468,13
eig “τούτοις, danach, dann.

ἐξηχέω: 253,32 heraustonen,

ἕξις, Zustand: 39,6 ἅτε τὴν ἕξιν διαβε-
βηχόι, vielleicht: die in bezug auf ihre
Haltung (zur Vollendung) hindurchge-
drungen sind? Kl, vgl. διαβαίνω.

125,6 ἐξῳχειοῦτο, sich zu
Freunden machen. 131,4. 450,3 τὰς ἣμε-
τέρας ἁμαρτίας ἐξοιχειούμενος, zu
seinen eigenen machen. 450,7. „478,9.

ἐξο οιστρέω: 164,29 τῶν ἐθνῶν ὑπὸ τῶν
πονηρῶν πνευμάτων ἐξοιστρουμένων,
hetzen. 287,26.

ἐξολοϑρεύω: 370,21 πάντες ἐξωλοϑρεύ-
ϑησαν, wurden vernichtet. Das Verb.
ἐξολ. sehr gewöhnlich in LXX.

65,35 erklären. 456,23 ὡς
ἂν ἐξομαλισϑέντα (ἐξομαλισϑείη Cit),
wie die Schriftstelle erklärt werden kann.

ἐξομοίωσις, Verähnlichung: 110,29 τὴν
πρὸς τὸν ϑεὸν -v. 152,10 τῆς πρὸς
τὸ πρῶτον “ξεως χάριν, Verähnlichung.

ἐξουϑενέω: 188, App. II (vgl. 188,4 aus
Psal.).

ἐξουσιαστικός: 357,36 τὸ «ὃν χαὶ ἀρχικὸν
ἀξίωμα, Herrscherw ürde.

ἐπάγγελμα: 142,1 τὸ οἰχεῖον na συνεστή-
σατο, seine Ankündigung (sein Ver-
sprechen) zustande bringen, erfüllen.

ἐπάγω: 26,9 hinzufügen, (vgl ἐπι-
φέρω u. ἐπιλέγω in ganz derselben Be-
deutung). 193,8. 211,10. 339,5. — 25,18
ηωυσέως τῆς νομοϑεσίας οὐδὲν ἐπαγό-
μενον, von sich holen. 150,24
ψυχὰς .. ἐλεύϑερον . . τὴν φύσιν ἐπα-
γομένας, W elche mit sich führen fans,
eine Natur, die frei ist. 153,21 ὕπως.
τῆς οὐσίας. . τὴν ὁμοίωσιν ἐπάγοιτο,
Ähnlichkeit mit dem Wesen mit sich
führen, besitzen. 154,13. 17I, 14. 174,32.
225, 26.228,22. 305,11. — 211 ,7 tà τούτοις
ἐπαγόμενα, was darauf folgt. — 347,22
τέλος ἐπῆγεν τῇ .. 00001081, brachte
Erfüllung. 439,2. ἐναργὲς τέλος ἐπα-
γαγεῖν αὐτοὺς τῇ προφητείᾳ. — 119,35
οὐδὲν μέγα .ν ἐπήγετο, ausführen.

ἐπαγωγή: 258,11 Zusatz.

énatoo : bd “τὸν διδάσκαλον, extol-
lere,2 1373, τὸ ἐπηρμένον .. 0006,
hoch. -- "293,21 τὴν ψυχήν, χαϑὸ

ἐπῆρται τῷ βίῳ, insofern sie im Leben
aufgeregt, beunruhigt ist.

ἐπαίω: 119,1 τῆς Σύρων οὐ πλέον “οντες
φωνῆς, nichts anderes als Syrisch ver-
Stehen.

560 ἐπαιωρέω

ἐπαιωρέω: 270,26 ὀργῆς τοῖς àv9 oom oic. .
ἐπαιωρηϑείσης, entstanden war, be-
drohte.

ἐπαληϑεύω: 266,23 (Cjt.), 289,2. 303,14 f.
ἐπάλληλος: 350,31 dicht aufeinander fol-
gend. 390,7. ;
ἐπαναβαίνω: 32,31 τῶν ἐπαναβεβηχότων
διὰ τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας, auf-
steigen. 33,12 τὴν ἐπαναβεβηκυῖαν τοῦ
ϑεοῦ γνῶσιν, hinaufgestiegen, höher.
ἐπαναλαμβάνω: 52,5 τὸν λόγον, wieder
aufnehmen. 193,5. 214,24. 282,10 ἐπανα-
λαβὼν ὃ λόγος... ἀναχηρύττει, wieder
aufpehmend die Rede (von dem Herrn).

486,2.

ἐπανϑρώπησις: 150,1 = τοῦ σωτῆρος.
ἐπαρτάω: 113,7 διὰ τὰς ἐπηρτημένας τοῖς
ἀσεβέσι τιμωρίας, drohend.

ἔπαρχος: 358,34 Provinzstatthalter.

ἐπασφαλίζομαι: 13,9 verstärken.

ἐπαφάομαι: 171,3 berühren. 302,19 f.

ἐπαφή: 11,29 Berührung.

ἐπεγκαλέ ἕξω: 6,32 anklagen.

ἐπεῖπον: 214,25 dabei ‚sprechen, sagen.

ἐπείσειμι: 377,24 τὸ ἐπεισιόν, was mir
einfällt (— εἰσειμι).

ἐπέχεινα, jenseits, über: 22, 26 τὸν » 9eóv.
39,13. 157,23 τὰς » οὐρανοῦ... δυνάμεις.
202,3 ὁ μὲν (τρόπος τοῦ Χριστοῦ)
ὑπερφυὴς χαὶ », über dem Irdischen
stehend. — 299,18 τῶν ἐπέχεινα καὶ τῶν
μετὰ ταῦτα... σεσιγημένων, das Vor-
hergehende und das Folgende.

ἐπελαύνω: 474,22 νυχτὸς »obong, beim
Einbruch der Nacht.

ἐπεντρίβομαι: 6,10 διαβολαῖς (διατριβαῖς
falsche Lesart) e, versari in.

ἐπεξεργάζομαι: 434,22 ausführen, ausein-
andersetzen.

ἐπεσχιασμένος: 242,17 ἐπεσχιασμένον
παρέχων ξαυτόν, in verdeckter, ange-
deuteter Gestalt. --- ἐπεσχιασμένως:

104,10 » z/ví&at0, in verdeckten Worten.
238,14 * xal xtxalvuuévoc.

ἐπήκοος: 445,19 τῇ τῶν ἀνθρώπων εν
φύσει, οὐκ ἄλλως δυναμένῃ λόγου
θεοῦ ἐπηχόῳφ (Cit, ἐπηχόου P)
γενέσϑαι, vernehmen.

ἐπιβαίνω: 168,18 ἐπιβὰς (sc. Christus) τῇ |

ἡμετέρᾳ φύσει, betreten, eintreten in.

ἐπιβάλλω: 333,9 ἐπιβέβλητο τῇ διδασκαλίᾳ,
sich daran machen. 156,20 οἰκοδομεῖν
ἐπιβάλλοιτο. 319,25 ταῦτα εἰς τοὺς
τύπους ἐπιβεβλήχαμεν; in dieser Weise
angegriffen, behandelt, interpretiert. 320,2
τροπιχῶς δεῖν “εἰν ταῖς προφητείαις,
gehen zu, angreifen, interpretieren. 439,6
οὐδαμῶς ἐφιστῶσιν τῇ διανοίᾳ, οὐδ᾽
ἐπιβάλλουσιν ὕπως, merken.

Eusebius

ἐπιχράτεια
ἐπιγνώμων: 157,31 νοῦν «ova, mit Ein-
sicht begabt.
ἐπιγράφω: 113,26 «εἰη τὸ τοῦ πλάνου
ὄνομα, benannt werden mit, 197,3 ἐμοῦ
. τοὔνομα ἐπιγέγραπται, er ist mit
meinem Namen benannt, 116,7 . . dı-
δάσχαλον ἐπεγράφοντο μαϑημάτων
betrachten als. 134,10. 363,32 τὸν ἕνα
πατέρα ϑεὸν ἐπιγραψάμενοι. --
117,21 πάντα αὐτῷ .. ἐπιγραφόντων,
zuschreiben, — 365,11 αὐτὸν (sc. τὸν
Xouoröv) ἐπεγράψαντο σωτῆρα. 410,13
ὡς χέρας “σόμενος τὸν τῶν ὅλ λων ϑεόν.
140,1 ἐν οἷς (ἐν τούτοις, οἷς) ἐπέγραψεν,
den Titel geben. 358,22 εἰχὸς ἦν τὴν
τοῦ προπάτορος ἐπωνυμίαν τὸ πᾶν
ἔϑνος . . ἐπιγράψασϑαι, es wäre natür-
lich gewesen, daß das ganze Volk den
Namen des Stammvaters (Josephs) er-
halten hätte, 359,3 τὴν Ῥωμαίων “ον-
ται προσηγορίαν. 362,6 ἐνοα΄ ψαλμῷ,
ἐπιγεγραμμένῳ εἰς Σολομῶνα, der die
Überschrift » £lg Ze trägt. 447,12 ψαλ-
μοῖς ἐπιγεγραμμένοις τοῦ ' Aoáq, den
Namen Asaphs tragend. 447,14. 447,18 f.
341,7 aus Cit.
ἐπιδημία, 145,25 ἅμα τῇ εἰς ἀνθρώπους

αὐτοῦ (Χριστοῦ) παραδόξῳ «ᾳ, An-
kunft.
ἐπιδίδωμι; 163,25 πάντων... τοῖς τῆς

ἡδονῆς ὀλίσϑοις ἐπιδεδωχότων (intr.)
sich hingeben. 311,30 εἰς τοσοῦτον
ἀρετῆς ἐπιδώσειν, so große Fortschritte
machen.

grusizeia: 126,14 etwa: Gewissenhaftigkeit.

ἐπιζητέω: 7,16 τῶν -ovutvov τὰς λύσεις,
die Lösung der Fragen. 195,16 “ουμέ-
νου τί ἄρα ἦν ὄνομα τῷ νυμφίῳ, als
er fragt, untersucht, vgl. ζητέω.

ἐπιϑαρρέω: 144,18 mutig sein. 368,17 f
"NOWUEV τῇ κατὰ τοὺς τόπους ϑεωρίᾳ,
sich wagen an.

ἐπιϑειάζω: 299,3 τῷ ἁγίῳ, «σας πνεύ-
ματι, durch den heiligen Geist prophe-
zeiend.

ἐπιϑεωρέω, ferner betrachten: 7,23. 297,9.
— 166,26 παρῆν . . ἐπιϑεωρούμενος,
Aufsicht führen über (wie ἐπισχόπέω
167,28).

ἐπιχαταβαίνω: 460,7 ἐπικαταβάς, weiter
gehen (im Texte). Ob ὑποχαταβάς"

ἐπιχεχαλυμμένως, verhüllt: 81,14. 223,6.

ἐπιχεκρυμμένως: 368,8 f versteckt. 394,22.

ἐπικέλευσις: 154,32 Aufforderung, Befehl;
227, App. Il (vgl. 227,19). 228,3.

ἐπίχηρος: 179,2 ϑνητὸν xal «ov, ver-
gänglich. 211,29 (Cjt.).

ἐπίχλησις: 138,23 δαιμόνων », Anrufung.

ἐπικομίζω: 192,2 (mit sich) tragen.
| ἐπιχράτεια: 357,31 Oberherrschaft,

rL———— — AD

ἐπίχρυψις

ἐπίκρυψις: 251,18 δι᾿ «soc, in versteckter
Weise.

ἐπίχτητος: 225,26 erworben (im Gegen-
satze zu φυσιχός).

ἐπιλαλία: 134,1 Beschwörung (vgl. 133,30

ἐπιλαμβάνω: 279.32 τῶν τῆς κατὰ 2
προχοπῆς ἐπειλημμένων, die Fort-
schritte erlangt, gemacht.

ἐπιλάμπω: 442,11 «ψάσης τοῦ σωτῆρος
ἡμῶν ἐπιφανείας.

ἐπίλαμψις: 405,28 “τοῦ φανέντος ἀστέρος,
Leuchten. Vgl. ἔχλαμψις.

ἐπιλέγω: 2. B. 181,33. 269,1
362,4 oig ἐπείρηται: dazu
gefügt.

ἐπιλιμνάζω: 156,2 überschwemmen.

ἐπίλογος: 492,21 Epilog, Schlußabschnitt.

ἐπιμαρτυρία: 6,2.

ἐπιμελῶς, sorgfältig: 4427. 220,11. 420,27.

ἐπινοέω: 176,3 χαϑ' ὃ μὲν ἁπλῆ tic (sc.
δύναμις) . . ἐπινοεῖται, berücksichtigt
wird. 192,1 ἢ χαὶ ϑεοῦ λόγος weiten,
aufgefaßt wird als. 342,9 Außavov ἐπι-
νοουμένης τῆς “Ιερουσαλήμ: weil Jer.
als L. aufzufassen ist. 343,24 ὡς ἂν
ἐπινοηϑείη, OD wie aufzufassen ist.
418,28 χαϑ' 0 ἐνηνθρώπει ἐπινοούμενος,
menschlich aufgefaßt. 445,9. — 44,7
πρώτην τὴν διὰ ζῴων ϑυσίαν ἐπινενοῆ-
σϑαι τοῖς ϑεοφιλέσι. ersonnen worden.

ἐπίνοια: 44:9 χατὰ ϑείαν “αν, Gedanke,
Absicht (ἐπίπνοιαν, unnötige Conjectur
von Pille. 176,4 πλείστων «ὧν ἐν
ταυτῷ περιληπτική (sc. δύναμις) τυγ-
χάνει, mehrere Vorstellungen (Begriffe)

hinzufügen.
ist hinzu-

umfassen. 176,7 . . ἐπινοίᾳ ϑεωρου-
μένων, mit dem Gedanken. 205,12
δογμάτων τινῶν «ας, Begriffe, 446,10

τὰς... ἐπινοίας τῆς xov? αὐτὸν ϑεο-
λογίας.

ἐπιξενόω: 177,5 ἐπεξενώϑησαν τοῖς
ἀλλοφύλοις, sie kamen als Fremde zu
auswärtigen Völkern,

ἐπιπάρειμι: 286,17 ἐπιπαρὼν τῇ τοῦ
παιδὸς ἡλικίᾳ, nahe bei .. sein (oder
ist ἐπιπαριὼν zu lesen: eintretend?).

ἐπιρρεπῶς: 163,24 mit großer Geneigtheit.

ἐπίρρητος: 207,29 verschrieen.

£ruonueivoucı: 181,5 andeuten. 303,10.
324,31. 470,3.

ἐπισημειόω: 351,23 bezeichnen, angeben.
412,4 “ἀναγκαίως τὸ ῥητὸν ἐπεση-
μειωσάμην, es war notwendig, daß ich
die Aufmerksamkeit auf diese Über-
setzung lenkte.

ἐπισημείωσις:, 234,21 τῇ διὰ τῶν τεσσά-
ρων παρ᾽ ᾿Ββραίοις στοιχείων «ει,
Bezeichnung.

ἐπίσημος: 80,19 ἐν κῳ ἡμέρᾳ, kenntlich,

ἐπισκήπτω: I7 I verfügen, (an)wünschen.
Eusebius VI.

Wortregister

> ,
ἐπιτελεω

001

ἐπίσχηψις: 17,13 τῆς χατάρας “, Auf-
erlegung (vgl. 17,1).

ἐπισχιάζω: 101,24 beschatten, verbergen.

ἐπισχοπέω: 167,28 τῶν. . ϑείων καὶ
ἀσωμάτων οὐσιῶν «εἴ, Aufsicht führen
über.

ἐπισκοτέω: 350,1f τὰς τῶν ἀνϑρώπων
ψυχὰς £mioxotüv . . ἀσεβείας αὐχμός,
verdunkeln.

ἐπισπείρω: 277,1 τοῖς λοιποῖς ἔϑνεσιν
ἐπισπαρέντες, zerstreut unter,

ἐπιστατέω: 154,29 00x ἐπιστατεῖν μὲν
(δεῖν) αὐτήν, dies Haupt sollte aber
nicht von oben leiten. 155,24 ϑεία
δύναμις “οὔσα, leitend. 168,20.

ἐπιστημονικός: 152,13 «οὔ κανόνος.
215,16 τὰς πανσόφους zul «ἃς τῶν
ὅλων ϑεωρίας. --- 487,9 ἐπιστημονιχῶς.

ἐπιστομίξζω: 6,7 γλώττας =, zustopfen,

ἐπιστρεπτιχός: 38,10 (νόμοι) «oL πάσης
ἐχϑέσμου PIC dignae welche verändern.

ἐπιστρεφής: 302,29 προτάττει τῆς ἐχ
παρϑένου γενέσεως τοῦ Χριστοῦ τὸ
“ἔς, bevor er von der Geburt von einer
Jungfrau spricht, setzt er diesen Aut-
merksamkeit erheischenden Spruch.

ἐπιστρέφω: 15,5 τοὺς ἀκουσίως πλημ-
μελοῦντας eb, sich wenden an, behan-
deln. — ἐπιστρέφομαι, Rücksicht nehmen
auf, achten: 46,19 » παραγγελμάτων.

ἐπιστροφή: 81,21 τὴν τῶν ἐϑνῶν «ἣν
ἘΠῚ ΤΌΝ. Bekehrung zu. 89,21. 370,24.

ἐπισυμβαίνω: 224,3 τὴν «ἅσαν ἀνϑρώ-
ποις .. αἰχμαλωσίαν. 225,209 0010). »
Eruov μβεβηχὸς τὸ ἀξίωμα τῆς τοῦ ϑεοῦ
προσηγορίας ἐπέχουσι, welche die Aus-
zeichnung des Namens Gottes als etwas
Zufälliges haben.

ἐπισυναγωγή: 87,2 (auch NT.).

ἐπισυνάπτω, daranfügen: 37,24.

ἐπισφραγίζομαι, bekräftigen: 13,282 35,8
- ,
τὴν niotıv .. τῶν προϑεσπισϑέντων
“Ἔται. 46,1. 173,29, u. sonst.

ἐπισφράγισμα: 195,11 Bekräftigung.

ἐπιτείνω: 16,32 τὴν σπουδὴν IS RBE TO
εὐλαβὲς », anspornen. 26,3 τὸν νόμον ©,
strenger machen. 164,19 tiv... ἄϑεον
“ὧν φωνήν, das gottlose Wort laut aus-
sprechen. 390,15 εἰχὸς (βδέλυγμα) ἐπι-
τείνειν, intensiver werden.

ἐπιτελέω: IL] τὰ τῆς ..
ἐπετελεῖτο; ττ,τι τὴν νηστείαν ἐπιτε-
λοῦσιν. 17,15 βίος .. μὴ. δυνατὸς
ἐπιτελεῖσϑαι. 538,22 συγκεχωρημένης
ἐπιτελεῖσθαι Μωυσαϊκῆς ϑρησχείας.
45,20 σύμβολα », 46,14 τοῦ αἵματος
τὴν ὑπόμνησιν... «. 49,8 τὴν μνήμην
τοῦ μεγάλου ϑύματος . . ἐπιτελοῦντες.
49,17 ϑυσιῶν.. . ἐπιτελουμένων. 144,28
τῇ τῶν παραδόξων ἐνεργείᾳ. ες πρὸς

λατρείας

562 ἐπιτέμνω

αὐτῶν ἐπιτελουμένῃ usw. (Vgl. ἐχτελέω
u. συντελέω).

ἐπιτέμνω: 108,1
Kürze behandeln.
“οντας.

ἐπιτήρησις, Beobachtung: 25,13 σαββάτου
ἡμέρας =.

ἐπίτροπος: 355,15 procurator. 358,34 οἵ
χαϑ᾽ ἔϑνος «οἱ τε xai ἡγούμενοι, pro-
curatores et duces.

ἐπιφαίνω: 351,12 Aor. ἐπέφανεν ξαυτόν.
Ob ἑαυτόν <?, vgl. 383,4 intr. ἣ τοῦ σω-
τῆρος ἡμῶν ἐπέφανεν τῷ βίῳ γένεσις.

ἐπιφάνεια: 31,4 τῆς σωτηρίου “ας. 31,12.
39,35, u. oft. 80,20 ^ χρόνου, Erschei-
nung, Offenbarung.

ἐπιφέρω: 11,23. 239,18. 279.1. 353,4 hin-
zufügen. 185,1 τὰ ἐπιφερόμενα... τοῦ
ψαλμοῦ, das in dem Psalm Folgende.
— 30,25 τέλος ἐπενήνεχται τοῖς λόγοις,
Erfüllung folgte. — 32, 12 ^£ ὁ λόγος,
anführt, mitteilt. 72,31 7] τῶν «ομένων

zusammenziehen, in
309,6 τὴν διάνοιαν

αὐόλουθία, was darauf folgt. 272,6.
7411 τὰ ἐπενηνεγμένα. 17429 . .
ψυχὰς -ovtat, mit sich führen,
haben. 198, II τὰ σύμβολα τῆς.

ἀληϑείας δι᾿ ἑαυτῶν ἐπενηνεγμένους,
die durch sich selbst. . getragen. 305,5
μείζονα "ETL δύναμιν, hat.
σχιώδη .. Χριστὸν ἐπιφερόμενος, etwa:
vertretend. 405,35, ov τὴν εἰχόνα ..
ἐπεφέρετο. (Vgl. ἐπάγω).

ἐπιφημίζω: 221,1 nennen. 359,6f μιᾶς

. τῆς τοῦ Ἰούδα φυλῆς χατὰ τοῦ

παντὸς ἔϑνους ἐπιπεφημισμένης, indem
der Stamm Juda in bezug auf das ganze
Volk als Name verwendet wurde. 196,24
δυσὶν ἄρχου σιν... τοῦ λαοῦ... τὸν
Χριστὸν καὶ τὸν Ἰησοῦν «ἰσας, den
Führern des Volkes die Namen Chr. u.
Jesus beilegen. 221,1 ἱερέα αὐτὸν κει.

ἐπιφοίτησις: 208,1 Gehen zu jemandem,
Ankunft,

ἐπιφορά: 207,11 τὸ τῆς εἰς RE
τοῦ ϑείου πνεύματος “ ἃς αἴτιον, daß .
unter die Menschen kam.

ἐπιχειρέω: 243,51 πρὸς τὸν 'lIof..
ἐπεχείρει, griff ihn an.

ἐπιχείρησις: 36,26 Unternehmen.
ἐπιχορηγέω: 214,17 mit Gaben verseben,
ausrüsten.

ἐπιχορηγία: 157,10 Darreichen von Gaben.
ἕπομαι: 343,27 ἕπεται. . χρῆναι ἐχλαμ-
βάνειν, es folgt, es ergibt sich, daß man
muß. 354,22 Eneraı... τὴν αὐτὴν φυλὴν

τῶν λοιπῶν ὁμολογεῖν ἡγεῖσϑαι, hier- |
aus folgt, daß man zugesteht, daß dieser |

Stamm der Leiter der

401,14.

übrigen war.

Eusebius

336,16 f

εὐστάϑεια

ἐπομβρέω: 157,21 φῶς «εἴ, er läßt regnen,
gießt aus.

ἑπομένως: 266,10 danach.

ἐποπτεία: 176,16 μέχρι τῆς τῶν ἀληϑῶν
“ας.
ἐποπτείω: 108,23 schauen, begreifen.

147,16 τὸν ϑεὸν Aoyov.. “εὔσαι. 161,20
τὸν ἀόρατον =. 176,10 τὰ ϑεῖα -.
319,19 τοὺς τὴν γένεσιν τοῦ δηλουμένου
παιδίου μέλλοντας “εἰν.

ἐπόπτης: 187, App. II (vgl. 187,6).

ἐποφείλω: 450,21 ἀτιμίας ἡμῖν ἐποφει-
λομένας „contumelias quibus nos digni
eramus‘ Donat.

ἐρανίζω: 136,27 μηδὲ ἐκ παλαιῶν ἐρανι-
σάμενος, einsammeln, holen. 137,3.
171,31 τὰ ἀληϑῆ οὐ πα ᾿ἑτέρων ἤἦρανι-
σμένα, entlehnt. 205,6 ἐμπορίαν μαϑη-
μάτων ἔξωϑέν ποϑεν πὄμενοι.

ἔργον: 191,25 N. . εἰς ἔργον χωρήσασα
δι᾿ αὐτοῦ ϑεογνωσία, die sich verwirk-
lichte, die zustande kam; 307,3. 401,15.

ἐρειπόω, umstürzen: 70,23.

ἐρωτηματιχῶς: 478,32 als Frage.

ἔσοπτρον: 152,32. 162,11.

ἑτεροδοξία: 307,24 τὴν £v πολυτρόποις
δόγμασιν “αν.

ἑτερύδοξος: 188,1 τῶν ἀϑέων «ων.

ἕτερος: mit Genet compar. 20,1 ὁ ἐκ
Σιὼν προεληλυϑὼς νόμος, ἕτερος ὧν
τοῦ... ἐν τῷ Σινᾶ ὄρει, νενομοϑετη-
μένου. 153.31 ταύτης ἕτερον.

ἑτοιμασία: 432,22 Bereitwilligkeit.

εὐγνωμονέω, klug sein: 5,37 f. 6,4. ἜΡΙΣ
“εὐγνωμονοῦντας, klug, richtig.

εὐγνωμόνως: 391,17 f klug.

εὔϑετος: 314, 4 βοτάνην. . «ον τῆς λογικῆς
χαρποφορίας (ob τῇ λογικῇ xe«ono-
φορίᾳ, geeignet für?), aber lieber ἄ-
q9ovov.

εὐθύς: 183,11 u. 14 εὐθεῖα (sc. πτῶσις),
_Casus rectus (Nominativus).

εὖ zai ἀνδρείως: 6,28 » ἕπεσϑαι, keck
u. mutig.

εὐχατόρϑωτος: 17,25 leicht zu erfüllen.

εὐλαβής: 16,32 τὸ εὐλαβές, Gottesfurcht.

εὐλή, Wurm: 112,31.

εὔλογος: 8,5 συναριϑμεῖν »ov, man hat
guten Grund zu. 34,36 «ov αἰτίαν, eine
gute Veranlassung. — εὐλύγως, mit
„gutem Grund: 8,7. 35,13 f. 145,7.

εὖ μάλα: 7,21 ^ mit Superlativ (ob rich-'
tig?).

εὐσέβεια: 3,16 τῆς εἰς. . ϑεὸν «ας. 141,9
“ ἑνὸς τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ, Verehrung
eines Gottes. 145,19. 349,23. 155,7
πατρὸς », Verehrung des Vaters. 162,5.

εὐστάϑεια: 29323 ἐν na xal γαλήνῃ
παϑῶν, in Frieden und Ruhe (Freiheit)
von Leidenschaften.

εὐσταϑής

εὐσταϑής: 307,19 ψυχῆς τὸ εὐσταϑές.

εὐφήμως: 140,5 rühmend (Porphyr).

εὐχαριστία. 49,9-

εὐχή: 38,11 δι᾽ «ἧς τιϑέμενοι, wünschen.
122,24. 38,24 δι᾿ «ῆς ποιούμενοι.

εὐωδία: 153,26 ff Wohlgeruch. 351,4.

ἐφαπλόω, verbreiten: 109,14. 299,30. (Vgl.
ἐξαπλόω).

ἐφάπτω: 355»20 τῆς εἰς τὴν προφητείαν
ϑεωρίας ἐφάψασθαι, zu einer Betrach-
tung der Prophetie schreiten.

ἐφαρμόζω: 102,6 mit ἐπὲ + Genet.
ἐπὶ ΞΞ Acc.

ἐφήμερος: 206,20 εἶ ποὺ τι τῶν «ων
ζητεῖτο, wenn etwas zum täglichen
Leben Gehörendes gefragt wurde.

ἐφησυχάξω: 9,6 ruhen, untätig sein, 27,20.

ἐφιχτός: 37329 τοῖς .. εἰς τὸ «ὧν ἀρε-
τῆς χωρήσασιν, die in der Tugend es
so weit gebracht, wie es möglich ist.

ἐφίστημι, den Geist auf er richten,
beachten: 66 333. 747. 216,3 219,7.
288,28. 183,6 ἐπιστήσαντι ^n ᾿ἑβραίᾳ
γλώττῃ φανερὸν ἂν γένοιτο, wenn man
auf die hebräische Sprache acht gibt.
220,1. 220,12 τὸν yovv ἐπιστήσας. 237,4.
323.11. 338,14 otc ἐπιστῆσαι καλόν, es
wäre richtig, daß sie darauf achteten. 359,25
ἡμᾶς ἐφίστησιν, ἘΣ mache uns aufmerk-
sam, 345,28 ἐφίστημι, μήποτε πεποιη-
μένον ἐστίν, ich ‚denke, daß möglicher-
weise. 387,21 ἐφιστῶσι αὐτοῦ τῷ
εὐαγγελίῳ, denen, die auf sein Evan-
gelium genau achten (genau lesen). 412,25
ἐπιστησάτω τῇ τοῦ λόγου ἀκολουϑίᾳ,
auf die Gedankenfolge acht geben. 439, 5
οὐδαμῶς ἐφιστῶσιν τῇ διανοίᾳ οὐδ᾽
ἐπιβάλλουσιν, sie beachten nicht mit
ihren Gedanken und merken nicht.

ἐχϑρωδῶς, feindlich 455,15.

ἔχω: 259,7 ἡ “ἔἜσϑαι καὶ ταῦτα τῆς TTOOKEI-
μένης ὑποϑέσεως, Zusammenhang haben
mit der vorliegenden Frage. 309,5
ὁποίας ἔχεται. ϑεωρίας; wie es zu fassen
ist. 456,28 ὁποίας ἔχεται διανοίας.
316,20 «sta. τῆς προτεταγμένης καὶ
N παροῦσα προφητεία, schließt sich
unmittelbar an. 391,18 ἐχόμενα by
ἀκριβείας, genau, gründlich sein. 405,27
τὰ μὲν .. ὧδέ noc ἐχέτω τέλους, sei
hiermit abgeschlossen.

ἕως: 27,20 τὸν μεταξὺ ..
während dessen.

und

, e
χρόνον, ξως,

ζητέω: 42,33 ζητουμένης τῆς κατὰ τοῦ
» T ν᾿ ,
Aßoauu . . παιδοποιίας, untersucht
wird. 214,25 τὴν λύσιν ἐπιϑήσομεν
τοῖς ἐζητημένοις. 229,14 ἀναμφίλεχτον
τοῦ ζητουμένου τὴν μαρτυρίαν. 229,22
ζητουμένου χατὰ to, als die Frage unter-

Wortregister

ϑεοεχϑρία 563

sucht wird. 377,24 τὴν τοῦ ἜΠΟΣ
τος λύσιν, Lösung der Frage.

ζοφώδης: 147,7 τὸν περὶ γῆν ἃ

0€ 50-
φώδη, dunkel. :

| ζωογονέω: 432,6 » νεχρούς.

ζωογράφος: 226,5 τοῦ.
ποιοῦ πατρός,
Leben bildende.

Swosvreo (od- $09.), Tiere opfern: 43,23.

13-4513. 45, 12.

ζωοποιός: 155,3. 226,6 τοῦ. . ζωοποιοῦ
πατρὸς. 491,33} ταῖς “οἷς τῶν ψυχῶν
τροφαῖς.

ζωόω: 157,9 Leben verleihen. 173,10
ἀνηγείρετο ζωούμενον, wurde zum Le-
ben erweckt,

ζώπυρος: 23,25 «ov σπέρμα. 41,25. 76,25.

ζωτιχός: 44,20 “ἣν δύναμιν. 153,30 “ἣν
εὐωδίαν, Leben schenkend. 213,35 (vom
Logos) wrery τοῦ πατρὸς εὐωδία.
417,20 νῶν ναμάτων ch ἐπιχορηγεῖ.

ζώωσις: 155,17 τῶν ὕλων » χαὶ ψύχω-
σις, Belebung.

. ^0v TE χαὶ Go0-
Leben zeichnende und

ἡγέομαι: 71733 τὸν . . τῆς ἐκχχλησίας

ἡγούμενον, Führer, Vorsteher. 101,29.
311,18 ἡγουμένους καὶ ἄρχοντας. 102,
3 u. 9. — 214,17 ἀπὸ πρώτης καὶ ἡγού-
μένης οὐσίας.

ἡδυπάϑεια: 118,23.

ἡδυπαϑής: 286,20f μὴ ἐξ «οὔς φϑορᾶς,
wollüstig.

ἡλιακός: 170,30 «οὔ φωτὸς... ἀκτῖνες.

ἥμισυ, indeclinabel verwendet 387,19.
388,0.

ἡπατοσκοπία: 208,21 Leberschau.

3495

ἠρέμα. in der Stille, schw eigend: 3,8 70
(ὁ παρὼν χαιρὸς) πιστώσεταϊι.

EUR

ϑαυμασιόω: 131,26 «“ὥσαι τοὺς παρόν-
τας, verwundert machen.

ϑαυμαστιχῶς: 364,15.

ϑαυματουργέω: 9

ϑαυματουργία: 3,29 τοῦ Χριστοῦ παρα-
δόξους »06. 97,27. 117,20f. 133,22f. 143,

ΕΔ τος

Dane 131,25 f. 263,28.

ϑεάω: 14,5 ϑέα, τίνα τρόπον. 25,17 ϑέα
τούτου τὸν βίον. 76,2 ϑέα γε, ὡς.
100,24 ϑέα "λοιπόν, (εἰ μὴ + Hkl) ἐπὲ
μόνον αὐτὸν. . ἀναφέρειν χρή. 424,14
ϑέα, εἰ μή. 474.2 ϑέα, εἰ δυνατόν.

ϑεήλατος: 130,1 ὑπὸ φαντασίας «ov, gott-

geschickt. 146,28 »oıs μάστιξιν οἷ-
Ot QOUUE£YOL. |
ϑειάζω: 118,7 τεϑειάκασιν (Cjt, τεϑεια-

χόσιν PO), göttlich verehren.
ϑεῖον, τὸ: 33,25. 39,25. 43,14 u. 28.
ϑεογνωσία: 3,15. 5,2.21 u. oft.
ϑεοεχϑροία: 113,20.

564 ϑεοληψία

ϑεοληψία: 202,18 göttliche Inspiration.
206,33.

ϑεολογέω: 118,2 τὸν ἐν νεχροῖς «οὔντες.

136,17 τὸν ποιητὴν καὶ δημίου Qyóv: τοῦδε
τοῦ παντὸς. . ϑεολογεῖν. 152, 7f ot Xen
σμοὶ ϑεολογοῦντες. 153,24 τὸ καὶ ἡμῖν
E. ϑεολογούμενον τέλειον ἀγαϑόν.
155,30 ὃ “οὐμενος τῶν ὕλων ὁ δη-
μιουργὸς τοῦ 9e0v λόγος. 181,30. 183,
25 ὃ διὰ πάσης τῆς ἐνθέου γραφῆς
“ούμενος (von Christus), 219,34.
234,19 χυριολεχτεῖσθαι xai ϑεολογεῖ-

σϑαι τὸν δηλούμενον (τὸν Aöyov).
297,16 τὸν σωτῆρα, καὶ κύριον ἡμῶν
“ὧν. 400,21 τῷ παρὰ μόνοις Ἑβραίοις
ϑεολογουμένῳ ϑεῷ. 299,24 f Uv ἁγιό-
τητα τοῦ “ουμένου παριστῶντες zal,
τό γε 1 πάντων παραδοξότατον, «“οὔντες
Ott. 350,24 σεμνύνειν ἐϑεολόγησαν, sie
trieben die Gotteslehre, daß man ver-
ehren sollte (od. ist σεμνύνειν δεῖν zu
schreiben?).

ϑεολογία: 49, 4 TS, παναρέτου «ας. 94,1I
τῆς κατ᾽ αὐτὸν (Insoör) 9eoAoylac δι-
daozaklaı. 153,33 ἐν τῇ τοῦ υἱοῦ Heo-
λογίᾳ, in der Lehre von dem Sohne
(Gottes). 154,12 τά γε μὴν τῆς προ-
κειμένης ἡμῖν «ας. etwa: unsere jetzt
vorliegenden Begriffe von Gott. 214,33
τῆς περὶ τοῦ πατρὸς καὶ τῆς περὶ τοῦ
υἱοῦ “ας. „253,28. — 230,21 οὗ ταῖς
ὁμοίαις En ἀμφοτέροις (Gott u. dem
Sohne) χρώμεϑα ϑεολογίαις. 230,30
εἰς ἕνα ϑεὸν συνίσταται ἡμῖν τὰ τῆς
εὐσεβοῦς «ας, eine fromme (richtige)
Lehre von Gott läuft auf einen Gott hin-
aus. 253,28 διὰ τὴν εἰς αὐτὸν ϑεολο-
γίαν (wahrsch. δοξολογίαν). 305,16 τὴν
τῆς ἐνϑέου προὐπάρξεως αὐτοῦ «αν,
u. sonst,

θεολόγος: 5,13 von den Propheten. 151,6
τῶν ἄνωθεν παρ᾽ Ἑβραίοις “ων τε
χαὶ προφητῶν.

ϑεόπνευστος: 405,35 “οὐ γραφῆς.

ϑεοποιέω: 225,10 οὔτε ὑφεστὼς δίχα τοῦ |

ϑεοποιοῦντος αὐτὸν ( “Χριστὸν) πατρός.
225,13 δι᾿ αὐτὸν (sc. τὸν πατέρα)
ϑεοποιούμενος. 225, 24. 339,27.

ϑεοποιία: 9,34 ζῴων ἀλόγων καις.

ϑεοπρεπήῆς: 2,10 u. sehr oft von den
gottesfürchtigen Männern u. Schrift-
stellern des Alten Testaments (wie $8&0-
quc).

ϑεοπτία: 176,14 das Anschauen Gottes,
298,2 τὴν «av προϑεώρει.

ϑεός: 30,30 τὸν τῶν προφητῶν «ὄν
286,26 (die Interpunktion v. Klosterm.
richtig) 400,19. 401,3

ϑεοσεβέω: 40,5 τὴν “εὐαγγελικὴν διδα-
σκαλίαν =.

Eusebius

ϑεραπευτιχός:

ϑεωρία

ϑεοφάνεια: 21,30. 176,12. 300,34.

ϑεοφιλής: 2,8. 7,22 u. 25 u. sehr oft von
den Schriftstellern und gottesfürchtigen
Männern des Alten Testaments, 10,3
“οὖς μετασχεῖν εὐλογίας.

ϑεοφοβία: 41,25.

ϑεοφορέω: 196,8 Helm πνεύματι ϑεοφο-
on9eig, inspiriert. 316,25.

ϑεοφορία: 206,24 Inspiration.

ϑεόφορος: 150,15 τῶν “ων προφητῶν,
von Gott inspiriert.

ϑεραπεία: 198,15f » τοῦ (9&ob).

155,6.

θεραπεύω: 112,0 » τὸ ϑεῖον, colere.

ϑεσπέσιος: 3,27 ὑπὸ τῶν “ων εὐαγγε-
λιστῶν. 4,30. 5,20, U. sonst.

ϑεωρέω: 66,29 τὴν κατὰ διανοίαν ϑεω-
ρουμένην “σχηνοπηγίαν, etwa: aufiassen.
308,4 zata μόνην διάνοιαν ϑεωρούμενα.
417,14. — 392,19 ἤδη καὶ πρότερον
ταῦτα ἡμῖν εἰς τοὺς τόπους τεϑεώρη-
ται, dies ist über die Schriftstelle unter-
sucht worden (vgl. den krit. APP.).

ϑεώρημα: 364,11 ἐξ ἔϑους τῆς γραφῆς,
κατά τι οἰχεῖον ec τὸν ϑάνατον καὶ
ἐπὶ μυρίων ἄλλων κοίμησιν ἀποκαλού-
σης, nach der Gewohnheit der heil.
Schrift, die nach einer ihr eigentümlichen
Betrachtungsweise auch an unzähligen
anderen Stellen den Tod einen Schlaf
nennt.

ϑεωρητικός: 208,8 (ψυχὴν) διαυγεστέραν
τὲ xal “ὠτέραν, imstande zu schauen.

ϑεωρία:6,2ι τῆς εἰςτοὶςτόπους κας, Unter-
suchung. 38,3 ἀχολούϑως ταῖς ἀπο-
δοϑείσαις cuc , dargelegte Betrach-
tungen. 107,22 ἀχολούϑως τῇ “α τῶν
εἰρημένων, in Übereinstimmung mit der
vorangehenden Betrachtung, Darlegung.
70,1 ὅρασιν καὶ “αν. 176,18 τῆς ἐν
τοῖς νοητοῖς “ας. 277,21. 317,35. 320,
15. — 78,7 χατὰ μόνην “αν δέχεσϑαι,
in geistiger Weise (vgl. 78,5 κατὰ διά-
νοιαν θεωρεῖν). 181,27 κατὰ μόνην
τὴν ἐν νοητοῖς “αν. 181,34 τῆς κατὰ διά-
γοιαν ϑεωρίας (vgl. 181,29 zat μό-
νην διάνοιαν). 413,4 ἦν ἀληϑὴς
γοῦς ταύτην ἔχων τὴν ϑεωρίαν, der
richtige Sinn fordert diese Auffassungs-
weise. 440,6 γυμνότερον ἐχχαλύπτων
τὴν ϑεωρίαν, Gegenstand der Betrach-
tung. 310,35 àv ταῖς τοῦ Δανιὴλ ϑεω-
οίαις. 468,14 σύνεσιν τῆς τῶν λεγο-
μένων ϑεωρίας, Verstand bei der Be-
trachtung der Worte. 368,18 τῇ ward
τοὺς τόπους M. 37420 τὴν τοῦ πρὸ
ἡμῶν εἰς τοὺς τόπους ϑεωρίαν, die
Untersuchung meines Vorgängers be-
treffs dieser Schriftstellen, 356,9 μεί-
Covoc ἂν δέοιτο ἢ κατὰ τὸν ᾿Ιοὐδαν

ϑηρεύω

“ας, eine tiefere Betrachtung als eine
die sich nur auf Juda bezóge. 161,26
τοῦ πάντων γενεσιουργοῦ τὴν «ἀν,
Erkenntnis von. 162,11 τοῦ ἀοράτου x

215,17 τὰς πανσόφους. . τῶν ὅλων
ϑεωρίας vs καὶ δυνάμεις, die Kennt-

Wortregister

nisse von dem Weltganzen und seine |

Kräfte. 476,11 βαϑυτέρα ϑεωρία.
ϑηρεύω: 492,18 τὴν doi; διάνοιαν
“εὔσαι ἂν τῆς .. ἀληϑείας, erjagen,

fangen, finden.

ϑηριωδία: 10,4 tierisches Wesen. 343,21.
351,8.

ϑιασώτης: 170,18 γνωρίμους xal «ας,
Anhänger, Schüler.

ϑνήσχω: 3917 τὸν ϑνητῶν βίον τεϑνάναι.

ϑρεπτιχός: 336,6 ψυχῶν λογικῶν =,
nährend.

ϑυγατρομιξία: ΒΙΘ ΖΞ 3127.

ϑυμιάω: 492. 7. ἜΣΑΝ τῷ u. 111,9 Por-

phyr.
ϑυτική: 203,7 Opferkunde.

ἰδιόχτητος: 226,9 selbsterworben.

ἰδιοποιέω: 450,15 τὰς ἡμετέρας νόσους
«“εἴται, zu eigen ‚machen. 450,27.

ἰδίωμα: 446,13 τὰ τῆς ϑεολογίας ware,
Eigenheiten.

ἰδίως: 360,3 speciell, besonders.

χαλάμη

ὅ00

ἐσοδυναμέω: 449,241 «εἴ τοῖς τοῦ Συμ-
μάχου zal τὰ ᾿Ακύλου, hat dieselbe Be-
deutung. 472,31.

ἵστημι: 37,14. 37,23 τὴν γὰρ ηωσέως (δι-
δασκαλίαν) μέχρις αὐτοῦ παραταϑεῖ-
σαν στήσας stehen machen, unter-

^ brechen. 42,24. 53,1 489,15.

ἱστορέω: 184,2 5 οὐϑ ἕτερος τις... ἱστό-
ρηται υἱὸς χρηματίσας τοῦ ϑεοῦ ..,
von keinem anderen ist erzählt worden,
daß er Gottes Sohn genannt wurde,

ἱστορία: 404,9 «ας ἕνεχεν TOU . . βασι-
λέως, um zu forschen nach. 485,23
αἰσϑητῶς καὶ χατὰ τὴν “αν, in histo-
rischer Wirklichkeit.

χαϑάρσιος: 45,19 τὸ τοῦ παντὸς «ον τοῦ

κόσμου. 46,7 U. 20. 417,14 «Ov τινὸς
εἰχόνα, Reinigungsmittel. 477,6
“ον γενέσϑαι τῆς τῶν εἰς αὐτὸν πι-
στευσάντων ζωῆς.

χκάϑετος: 404,7 κατὰ «ον τῆς Ιουδαίας,

ἱεράομαι, Priester sein: 43,4. τοῖς ἱερωμέ-

VOLG. 179,34 U. 35. 192,29
227.0). 221,11.
ἱερατεύω: 176,17 τῷ ϑεῷ “«εσϑαι, zum
Priester Gottes geweiht werden.
ἱερόδουλος: : 360,6° Tempeldiener.

221,5 (vgl.

ἱερός: 2,1 ἱερὲ ϑεοῦ ἄνθρωπε (vom Bi-

schof Theodotos).

ἱερουργία, Gottesdienst: 39,26. 43,6.

45,23 διὰ τῆς τοῦ κρείττονος καὶ ἀλη-

ϑοῦς “ας.
192,25 προσιὼν τῇ ἱερουργίᾳ τοῦ αἄρι-
στοῦ. 319,17 τὰς ἀπὸ τῆς ἐν νόμῳ
ἱερουργίας .. μαρτυρίας, Zeugnisse aus
dem gesetzesmäßigen "Priesterdienste (vgl.
319,15 ἱερέα).

ἱεροφάντης: 2,11 von den Schriftstellern
des Alten Testaments: προφήτας TE zc
“ας. 174,20 von Moses.

ἱχανός: 108,7 τῆς τῶν προφητῶν
περὶ (τῆς — Hkl) τοῦ σωτῆρος ἡμῶν
προρρήσεως .. ἱχανῶς ἔχει τὰ εἰρη-
μένα, das Gesagte ist genug von pro-
phetischen Voraussagungen.

ἱκανότης: 142,13 ποίᾳ λόγων vt. ϑαρ-
σοῦντες, Redegewandtheit.

ἱκεσία: 369,10 Flehen.

186,4 πνευματιχὰς “ας. |

ἱκετηρία: 124,17 Bitte. |
ἴχριον, τὸ: 115,1 Gerüst (vom Kreuze |
Christi).

ἱλασμός: 371,5 «oU ζῶντος καὶ ἀληϑινοῦ.

|
|
|
|
i

senkrecht über.
καϑηγεμών: 161,13 ὁ “ὧν χαὶ προστά-
της ἁπάντων (Logos), Leiter.
χαϑηγέομαι: g7,IL TS zat εὐσέβειαν
διδασχαλίας τοῖς. . ἔϑνεσι “«ἥσατο,
war ein Wegweiser, Lehrer,

καϑηγητής, Wegweiser, Lehrer: 41, 28.
117,29.
χαϑιχνέομαι: 134,32 » τοῦ βάϑους τῆς

ψυχῆς, treffen.

χκαϑίστημι: 385,25 Impf. χαϑίστων. 473,9
χαϑεστῶτι λογισμῷ, mit ruhiger Über-
legung.

καϑολιχός: 318,22 εἴποις ἂν “τερον,
allgemeiner.
, > cr , P
καϑόλου: 2,22 καϑ £xaotóv TE ἄνδρα

χαὶ περὶ τῶν =. 3.4. τῶν M βασιλειῶν
μεταστάσεις. 155,8 ἐπὶ πάντων “τῶν
δημιουργημάτων. 155,10 uia N» χοσμο-
ποιὸς δύναμις. 155, 24. μία » ϑεία δύ-
veu. 155,26 στοιχείων TOY « zal
τῶν χατὰ μέρος, sowohl im Ganzen
wieim Einzelnen. 158,17 τὸν ἐπὶ πᾶσιν
χαϑόλου vóuov, ein für alle ohne Aus-
nahme geltendes Gesetz.

χαϑυποχρίνομαι: 123,30 “εσϑαι τὸν σεμ-
νὸν βίον, spielen. 451,1 sich verstellen.

χαϑυφίημι: 43,6 Nachsicht haben.

zei: im Nachsatze nach einem gi-Satze:
184,24. 285,24. Dr

χαινοτομία, Neuerung: 35,19.

καιρός: 147,13 κατὰ »Öv, bei dieser Ge-
legenheit, jetzt. 432,2 χατὰ »öv, bei
Gelegenheit, mitunter.

χαχοτροπία: 41,17 schlechte Sitten,

χαλάμη: 41,34 ἅμα σίτῳ καλάμης ὑπο-
φυείσης.

^ ,
χαλινδέομαι

566

χαλινδέομαι: 119,4 ἐπὶ τῆς οἰχείας γῆς
πουμένου ς, berumtreiben.
χκαλλιερέω: 47,15. 48,4. 445,17.
καλλιτέχνης: 157,34 “Ἦν. . τῆς
βουλῆς, vortrefflicher Ausführer.
ZGÀURTO: 137,31 πᾶσαν ἀνθρώπου » φύ-
σιν, in Schatten stellen. 115,18. 141,6
ἐπὶ χατορϑώσει πράγματος πάντα za-
λύπτοντος λόγον.
κανών: 152,13 τεχγνιχοῦ τε xal ἐπιστη-
μονιχοῦ κανόνος, Regel.
καρποφορία: 314.4 τῆς λογικῆς «ας.
314,28 τὴν κατὰ ϑεὸν «αν. 315,11 τὴν
εὐσεβῆ χαὶ χατὰ ϑεὸν λογιξὴν “αν.
(258,1.8 f vgl. Psal. 106,54).
χαρτερικός: 123,32 «ὃν βίον. 124.15.
κατά: 196,19 πολιτείας ἑ ἑτέρας ἡγήσεσθαι
κρείττονος ἢ κατὰ τὴν προτέραν (— ἢ
τῆς προτέρας), eine bessere Gesellschaft
leiten als die frühere (nach Moses’ Ein-
richtung bestehende). — zar& τὸ αὐτό:
265,22. 267,10. 297, 61 an derselben Stelle.
χαταβαίνειν: 5,31 οἷς ἂν εἰς λόγους «otv,
mit denen sie sich in Gespräche einlassen.
χκαταβάλλω, gründen: 20,28 καταβεβλ ᾿η-
μένην ϑεοσέβειαν. 170,17 τὴν πρὸς
αὐτοῦ καταβληϑεῖσαν εὐσεβῆ: πολιτείαν.

αὐτοῦ

215,17 ὡς τοῦ πατρὸς τὰς... τῶν
ὕλων ϑεωρίας . . ἐν αὐτῷ (sc. τῷ
AóyoQ) καταβεβλημένου, niederlegen.

228,13 ToVUg τῶν ἁπάντων ᾿δημιουργικοὺς

Eusebius

dM. λόγους ὁ παντοχράτωρ ἐν αὐτῷ.

(τῷ Aóyo) χαταβέβληται. — 132, 19
γύναια ^, umwerfen) in obscöner Be-
deutung.)

χαταβολή: 168,32 ἐπὶ τῆς πρώτης tic
ἀνθρώπους “ἧς. Herabsteigen.
παράδοξον Ar

316,3
τὴν τῆς γενέσεως «ἣν

εἴληχεν.

καταγγελτικός: 138,12 (νόμοι) εὐσεβείας
“οἱ.

χαταγίνομαι: 164,4 sich beschäftigen mit |
(περί τι). 109,21 περὶ τὰ κυριώτατα
τῶν δογμάτων ^.

καταγράφω: 129,12 οὐκ ἂν αὐτοῖς τὰ

προειρημένα χατέγραφον, sie hätten
sich nicht zugeschrieben.

zardyo, herleiten: 3,18 yévoc ὅϑεν “ἄξει.
66,4 διὰ τὸ ἐξ αὐτοῦ κατάγειν τὸ γένος.

καταδέχομαι: 358,33 παραδείγματι κατα-
δέξῃ (ob richtig?, vielleicht χαταλήψῃ)
τὸ εἰρημένον, begreifen. Vgl. 440,29
ἐναργέστατα χαταλήψῃ.

καταϑεματίζω:
ἀσεβέσι ῥήμασι "EL, verfluchen.

χαταϑύμιος: 146,ζοτὸ «0v, dem Sinnenach.

χατακχιρνάω: 174,9 f.

κατακρατέω: 147,5 intr., herrschen.

κατάληψις: 167,15. 206,32. 231,20 Auf-
fassung, Begriff.

460,18 βλασφήμοις χαὶ

κατέχω

χατάλληλος, passend: 10,21. 19,26. 20.17

, usw. 3525 T& a xl ἁρμόδια.
150,26 ὄργανα . . ποικίλων ἀγωγῇ -«
βίων, für verschiedene Lebensweisen

passend. — 450,23 αὐτοῖς τούτοις καταλ-

λήλως, in Übereinstimmung hiermit.

459,28. 494,8 nur καταλλήλως.
κατάλογος: 378,3 9 .. τῶν ἀρχιερέων,

die Folge der Hohenpriester. 379,24
τὸν «ον... τῆς τῶν ἀρχιερέων δια-
δοχῆς.

χαταλύω: 278,19 ^ ἕνεχεν ἱστορίας, Halt
machen, einkehren, um zu erfahren von.
380,23 εἰς τοῦτο τοῦ χρόνου “σασα τὴν
ἱστορίαν, mit diesem Jahre beendigen.

καταγοέω: 361,34 betrachten.

κατάπαρσις: 472,36 Durchbohren.

χαταπίπτω: 38,5 ἐπὶ ἰουδαϊσμὸν =. 46,16.

χαταποιχίλλω: 157,30 ausschmücken.

χκαταποντισμός: 390,11 f Versenkung ins
Meer, Überschwemmung.

χατάπτωσις : 208,5 elender Zustand (me-
dicinischer Ausdruck).

καταρτίζω: 47,29 τὸ καταρτισϑὲν αὐτοῦ
σῶμα προσενηνέχϑαι τῷ ϑεῷ (zum
Opfer) zubereitet. (83,1 aus I Kor. 1,10).
199, 18 ἡμᾶς οἰχείους αὐτοῦ χατηρτίσατο,
machte uns zu.

κατασιγάζω: 68 ‚24 zum Schweigen bringen.

κατασχευαστιχός: 155,4 κόσμου “όν.

χατασχηνόω: 485,18 ψυχὴν τὴν (zarte)
τὸ σῶμα ᾿]Ιησοῦ »oücev, die im Kör-
per Jesu ihre Wohnung batte.

χατάστασις: 469,29 τὴν τοῦ καιροῦ ^V,
Beschaffenheit.

χαταστέλλω: 146,9f τοὺς ϑυμούς, die
Leidenschaften niederdrücken.

χκατασυνίστημι: 390,12 f οἱ κατασυστάντες
τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, die sich gegen den
Erlöser zusammengeschlossen hatten.

I beleuchten, erleuchten: 157,11.
158,16.

καταφερής, liederlich: 116,16.

καταψεύδομαι: 119,27 “εὐσασϑαι τῶν
μὴ γεγονότων, eine falsche Erzählung
geben von. 128,31 οὗ zarayevdöuevoL
τοῦ διδασκάλου... dpa xai rà πάϑη
χατεψεύσαντο αὐτοῦ;

χάτειμι: τ67,18 εἰς τοσοῦτον κάτεισιν, ὡς,
er geht so weit, daß.

χκατεξανίσταμαι: 147,5 Stand halten gegen
( τινός).
χατεπᾷάδω: 133,30 Beschwörungen singen.

χατεπείγω: 6,21 τῶν εἰς τὸ προκείμενον
χατεπειγύόντων τὴν ἑρμηνείαν. die
Interpretation des für unseren Zweck
‚Dringendsten.

χάτεργον: 270,14 Werk (aus LXX).

κατέχω: 251,22 «εἰ λόγος, es geht die
Sage.

κατορϑόω

χατορϑόω, ausführen, erfüllen, zustande

bringen, richtig handeln: 8,29. 10,14.
ΞΡ 9. 27,25. 32,20. 33,28 u. sehr oft.
124,19 Biov καρτερικὸν eo ἄκρας

σωφροσύνης “ούὐμενον. 279,34 τῶν
διὰ βίου » οὐντων, die in ihrem Leben
recht tun. 187,2 “ώσειν αὐτοῦ (sc.
AXoigrov) τὴν ἐπιδημίαν ταῦτα, sein
Verweilen unter den Ägyptern würde
dies zustande bringen.

χκατόρϑωμα, Pflichterfüllung: 118,21 ὑπὲρ
ἀγαϑοῦ varog. 128,28 ἀγαϑοῖς "UL.
135,32 τῆς τοῦ Ἰησοῦ μαϑητείας.. τὰ
χκατορϑώματα, gute Folgen. 136,18.
142,14 τίς ἡμῖν &nilc ἔσται τοῦ "Atos,
zu gelingen. 257,16 τὰ τῆς παρουσίας
αὐτοῦ «ατα. 491,28 τὰ μετὰ τὴν
ἀνάστασιν αὐτοῦ χατορϑώματα, Taten.

χκατόρϑωσις: 24,35 τὴν τῆς δικαιοσύνης
“ἐν Erfüllung. rro 27 τὴν τῶν οἰχείων
ἐντολῶν “«ἰν. 141, 6 ἐπὶ "EL πράγματος.
134,9 τῆς... περὶ τὸ μάϑημα «“ὦσεως,
Geschicklichkeit.

κάτοχος: 176,32 τῷ ϑείῳ πνεύματι =,
begeistert. 207,22. 207,37 (aus Cit.).

χκαυστιχός: 156,4 πῦρ, .. «ἧς φύσεως.
157,17.

κεχαλυμμένως: 251,19.

κεχριμένως: 7,8. »zal εὐλόγως, iudicio

χερατίζω: 271,31 mit den Hörnern stoßen.

κεφάλαιον: 249,4 διὰ τριάκοντα προφη-
τιχῶν “ων, etwa: Hauptsätze.

χεφαλή: 2,5 ὦ φίλη «ἡ, lieber Mensch,
Freund :

χινέω: 44,9 λογισμὸν . . οὐκ ἀνϑρωπίνως
χεχινημένον, etwa: erfunden.

χληδών: 203,8 Vorzeichen, Omen.

χλητιχός: 183,10 τὴν “ἣν πτῶσιν, Casus
Vocativus. 183,13. |

zvion: 39,22 χνίσαις, aber 49,17 xviosow. |

zvodakov: 401,9 «a, wilde Tiere (wohl
Krokodile).

κοίλωμα: 263,18 ἐν χάσμασι καὶ »aoıw, |
Vertiefung.

κοίμησις: 364,12 Schlafen, |

κοινοποιέω: 449,30 τὰς ἡμετέρας «εἴ εἰς
ξαυτὸν ἁμαρτίας, er "macht sich unserer
Sünden teilhaft.

κοινός: 108,16 ἀνδρὸς “οὔ χαὶ τοῖς λοι- |

ποῖς παραπλησίου, gewöhnlich, IR2277
περὶ «οὔ τὴν φύσιν ἀνθρώπου. 123,9 |
ἐν ταῖς «αἷς ἀμφισβητήσεσιν. 136,32
τὴν «hv ἐχβεβηκότα φύσιν. 168,3 |

τὰς χοινὰς ἡμῖν ὑπέμεινε διατριβὰς,
er verkehrte in gewöhnlicher Weise mit
uns. 363,17 κοινὸν ἄνϑρωπον. 365,31 οἷά
τις τῶν πολλῶν κοινὸς ἀνήρ, ein ge-
wöhnlicher Mensch, wie die meisten. —
187,24 χρείττονα . . τῶν χοινοτέρως |

Wortregister

κυρεία:

567

ληπτός

r Li - . E .
voovusvov ἡμερῶν, in gewöhnlichem

Sinne.

χοινωνιχός: 81,6 «“ὁν τρόπον, gesellig,
freundlich. 109,1.

κομήτης: 406,7.

χομίζω: 483,34 ἐπ᾿ ἀγαϑὸν κομιζομένῳ,

eilen, sich begeben (aber γομιζομένῳ
in P).

χοσμοποιός: 155,10 ἣ “ὃς δύναμις. 155,19.

χραταιόω, stark machen: 5,11,

χρείττων: 45,14 τὸ «ον... σφάγιον. 45,23
(von Christus). χρείττω, τὰ 40,29
(von gottesfürchtigemLeben gesagt). 42,8.

χυβερνητιχός: 155,6.

κυοφορξω, Leibesfrucht tragen: en
ὡς τὸ ἐν τῇ “οὐσῃ . . “οὐμενον. 473,8
Tivı . . τῶν »ovusvo{v), menschen-
geboren. 481,9 1.033: 482,3 τῆς ἐμῆς
δυνάμεως ἔτι χυοφορουμένης πρὸς τῆς
ἁγίας παρϑένου. 482,4 f αὐτὸν( ὠάννην)
κατὰ γαστρὸς τῆς "Ehoaßer “οὐμενον.
484,21 συλλαμβανομένῳ zal -ovuévo
ὑπὸ τῆς ἁγίας παρϑένου.

230,4 τὴν “αν χαὶ δεσποτείαν.
Herrschaft: 247,18.

χκυριολεχτέω: 234,19 Herr nennen,

κυριολογέω: 22,28 τοῦ πρὸς ἡμῶν μετὰ
τὸν πατέρα »ovusvov ϑεοῦ λόγου,
Herr nennen, dominum appellare. IOLII.
160 ‚32 τὸν δευτέρως ἡμῖν μετὰ τὸν
τῶν ὅλων ϑεὸν “οὐμενον.

κῦρος: 219,31 τῆς τοῦ πατρὸς ὁμοιώσεως
ἔχειν τὸ », Gewalt, Besitz.

λάγνος: 116,16 λαγνίστατος, wollüstig.

λαοπλᾶνος: 133.1 Volksverführer.

λείπω: 36,14 toic τεϑεσπισμένοις τὰ τῶν
συμπερασμάτων ἔλιπεν, fehlte. 36,19
τοῦτο δὴ τὸ λεῖπον ἀποπλ ἤρου δεύτε-
005 μετὰ Mwoea νομοϑέτης. 57,10
tovto τὸ λεῖπον vj; ωσέως προφητείᾳ
[λόγιον] ἀπεπλήρου.

λειτουργία: 381,25 vom Amte des Hohen-
priesters. 384,1. 389,4.

λέξις: 276,33 πρὸς mV, wörtlich, 278, 16
u. oft. 282,5 πρὸς ῥητὸν xai λέξιν,
etwa: nach dem Buchstaben und ‚wörtlich.

λευχός: 3,22 «οἷς (deutlich) ὀνόμασιν
ἐξεβόησαν. 87,17 τούτων οὐδ᾽ ἄν
τι γένοιτο “ότερον. 95,29 “ἃς zul
ἐναργεῖς ἀποδείξεις, 261,30 u. oft.
λευχῶς, deutlich: 44,22 λευκότατα A.
διασαφεῖ. 80,25. 182,31 “ὀτερον τούτων
. . παρίστησι. 183,16. 221,1. 251,24 U.
sonst.

λεωφόρος: 114,15 ἐπὶ «ov γῆς, Landstraße.

ληπτός: 41,19. 53,9 ἀριϑμῷ «οἱ, leicht
zu zählen, 84,3. 91,20 u. sonst. — 163,8
ϑατέρᾳ “οὖς, in anderer Weise leicht
zu fangen.

568 λῃστρικός
λῃστρικός: 350,8 “ὠτερον ἐπιτιϑέμενοι
τοῖς πλησιάζουσιν. wie Räuber anfallend.

λίβανος: 342,12 Weihrauch.

λιϑολογία: 393;19 (vgl. Z. 21 f).

λίχνος: 209,2 οἱ “οι περὶ τὰς προγνώσεις,
die auf Voraussagungen Lüsternen.

koyızös: 6,8 διὰ τῆς "λογικωτέρας ἀπο-

δείξεως, 28,3 “ωτέραν zai εὔνομον
πολιτείαν. 30,33 ἀναίμων zal “ὧν
ϑυσιῶν. 67,25. 43,21 τῆς τῶν ἀνϑρώ-

πων «ἧς ψυχῆς. 44,18 τῇ τῶν ἀνϑοώ-
nov ^j καὶ νοερῷ δυνάμει. 45,4. 4754
γοερᾶς καὶ «ῆς κτίσεως. 150,20. 115,21
(διὰ) τῆς λογικωτέρας μεϑόδου. 314,4
τῆς «ἧς καρποφορίας. 487,8 τὴν τοῦ

Eusebius

δεσπότου λογιχὴν ποίμνην, d. h. die |

Menschen.

λόγιον, (Götter)spruch, Weissagung, Schrift-
stelle: 2,19. 4,7. 6,34. 7,8 u. sehr oft.
— 140,1 περὶ τῆς £z λογίων φιλοσοφίας
‚(Porphyr.) Orakelsprüche.

λόγιος: 31,36 »ovs τε zal ἰδιώτας, Ge-
lehrte und Ungelehrte.

λογισμός: 40,14 “οἷς ἀδιαπτώτοις, Ge-
danke. 156,21 εἷς νοῦς χαὶ “Ὄς, Denk-
vermögen, 310,26 τὸν λογισμὸν τῆς.
ἀποδόσεως, Berechnung, Absicht mit.

λόγος: 40,11 οὐ σμικρὸν ἔχοντα λόγον,

Bedeutung. 112,6 χατὰ τὸν ὀρϑὸν no»,
in richtiger Weise. 112,7 τίσιν λόγοις,
nach welchen Gründen. (113, ‚25 nach
Cit.). — 112,33 ἐπὶ λόγῳ φύσεώς TE
zal οὐσίας, mit Hinsicht auf. — 160,3
Vernunft. 116,31 τίνα ἂν ἔχοι λόγον,
welche Vernunft hätte es? 117,4 οὐδεὶς
αἱρεῖ (Cjt., ἐρεῖ P) λόγος, es wäre keine
Vernunft. 134,3 τίς αἱρεῖ (Cit, ἐρεῖ P)
λόγος. 118,3 ἐπ᾽ οὐδενὲ λόγῳ, ohne
vernünftigen Grund. 121,5. 171,6
τῆς ἐξ αὐτοῦ (sc. Χριστοῦ) σοφίας
ἐν αὐτῇ (sc. τῇ ὕλῃ) τοὺς λόγους, etwa:
Begriffe, Eigenschaften. 171,10 τῷ οἷ-
«tío λόγῳ ἄψυχα, Beschaffenheit.
175,7 0 γε μὴν ὑψηλὸς χαὶ ἐν ἀπορ-
ρήτοις δηλούμενος αὐτῶν (sc. τῶν συμ-
βόλων) λόγος, ihr hoher und heimlich
offenbarter Sinn. 475,14 ὁ λόγος ..
τὴν γραφὴν ἀνατίϑεται, die Erklärung
(der Bedeutung) des Psalmes.

λυμαντικός: 217,28 τῶν μοχϑηρῶν καὶ
“ὧν δαιμόνων, schädlich.

λύσις, Lösung einer Schwierigkeit: 40,13.
‚340,26 ζητημάτων zai λύσεων.

λύτρον: 44,12 “ον τῆς αὐτῶν σωτηρίας.
45,15 κα τῆς ἑαυτῶν ζωῆς. 46,6.

μαγγανεία: 132,109.
μαγγανευτής: 131,
spieler.

μαϑητεία, Unterricht 39,32. 132,14.

30 Zauberer, Taschen-

| μείωσις:

μεταβάλλω

μαιόομαι, entbinden: 481,10.

᾿μακαρισμός: 94,24.

μακρός: 167,2: ἐχ μαχροῦ, seit lange.
221,10 οὐχ εἰς “ὧν, bald.

μαρτυρέω: 7,22 τοῖς . . ἐπ᾽ εὐσεβείᾳ ..
LAEHORFUN HERNE: die Zeugnis von sich
haben. 7,26 τοὺς... πρὸς Μωυσέως
[ϑεοφιλεῖς καὶ] ἐπ᾽ εὐσεβείᾳ μεμαρ-
τυρημένους. 8,11. 8,27 ϑεοφιλεῖς γεγο-
γέναι μεμαρτύρηνται. 20,30... ZEET.
21,29 γνόντες ἐμαρτυρήϑησαν, es ist
bezeugt, dass sie kannten. — 145,8 τῇ
μετὰ ϑάνατον ἀναβιώσει Sposa pn,
Zeugnis ablegen für. 155,31. 156 2r

μεγαλαυχία: 91,29.

μεγαλοδαίμων: 162,16. 20.
μεγαλουργία: 169,1 τὴν Ev9sov . . «av,
Grofartigkeit.

μεγαλοφυής: 80,1 τοῦ μεγαλοφυοῦς (Gen.
zu τὸ μεγαλοφυὲξς) τῆς ἀρετῆς, das
Edle, edle Beschaffenheit. 174,18.

μεγαλοφωνία: 297,15.

μέγας: 2,4 μέγα τοῦτο, dies große Werk.

μεϑιστάω (— μεϑίστημι): 167,12 Ov
zal μεταβάλλ ὧν, versetzen,

‚156, II ὡρῶν τε καὶ χαιρῶν
τοτὲ μὲν αὐξήσεις τοτέ δὲ μειώσεις.
181,22. 211,26.

μέλας, Tinte: 38,3

μέλλων: 245,17 ἀντὶ μὲν τοῦ »χατα-
στρέψω « μέλλοντος, Tempus Futurum.

μεριχός: 358,31 «οἱ αὐτῶν ἄρχοντες,
he über einzelne Teile (opp.
358,32; vgl. 289,4τῶν £v μέρει ἀρχόντων).

μεριστός: 211,31 οὐσίαν ἐξ οὐσίας ..
“ἣν καὶ χωριστήν, das geteilt oder ab-
‚gesondert wird.

μέρος: 2,21 χοινῶν TE καὶ τῶν ἀνὰ μέρος,
Einzelheiten. 145,12 οὐ χατὰ πλῆϑος
χατὰ μέρος δέ, mit Einzelnen. 173,34
τῆς κατὰ μέρος συναγωγῆς, eine detail-
lierte Zusammenstellung. 289,4 τῶν ἐν
μέρει ἀρχόντων, die über einzelne Teile
(des Reiches) Herrschenden. 295,6 ἐν κει,
teilweise. 354,23. 406,2 f. 345,12 ἐπὶ
μέρους. 351,22 χατὰ μέρος, im Ein-
zelnen. 359,7 τῶν χατὰ μέρος ἡγου-
μένων, die einzelnen Leiter.

μέσος: 206,28 περί τινων μέσων καὶ
ἀδιαφόρων.

μεταβάλλω: 4,32 εἰς τὸ φαιδρὸν «οντες,
zum Frohen übergehend. 72,30. 10,5
τῆς ϑηριωδίας μεταβαλόντες. 405,8 f£
μεταβαλ ovra τῆς δεισιδαιμονίας. 232,3
new τὸ ϑεῖον καὶ σχηματίζεσθαι εἰς
ἀνδρὸς εἶδος. 234,14. — 10,8 τῆς πα-
τρικῆς δεισιδαιμονίας μεταβεβλῆσϑαι.
181,9. — übersetzen; 67,7. 209,32. 476,22.
493,14 ἑρμηνεύων μετέβαλεν εἰς, (um)-
deuten. Vgl. μεταλαμβάνω.

*
«

eng

μεταβολή

μεταβολή: 304,6 Übersetzung.

μεταιτέω: 124,30 betteln.

μεταλαμβάνω: 181,25 in anderer Weise
(figürlich) auffassen.
τὴν ᾿Βλλάδα φωνήν, übersetzt wird.
270,31. 271,3 μεταλαμβάνεται Θαιμὰν
εἰς τὸν γότον. 293,25. 346,7.

μεταποιέω: 94,7 αὐτῶν «οὐμεϑα, sich
zu eigen machen.
μετάπτωσις: 190,11 Veränderung (vgl.

190,5 ὁ oixog ᾿Ισραὴλ. πέπτωκεν).
μετασχευάζω: 302,20 τὸ φϑαρτὸν μετε-
σχευάζετο, wurde verändert.
μετάστασις: 3,4 τῶν χαϑόλου βασιλειῶν
μεταστάσεις τε καὶ καταστάσεις, Um-
sturz und Errichtung. 192,19 «ἐν zai
ἀποβολὴν ἀπειλήσας.
μετατίϑημι: 23,31 6 ᾿Ενώχ, ὃς λέγεται
m μετατεϑεῖσϑαι, versetzt worden.
μεταφέρω: 215,10. 217,24 f übertragen.

μέτειμι: 23,33 οὔτε τι τῆς Μωυσέως
μετῃῇει νομοϑεσίας, befolgen. 39,17.
133,16. 134,12 usw.

μέτριος: 109,14 βραχεῖς χαὶ ove, wenige.

μηδέ: 22,32 » ἄλλον ἤ — μὴ ἄλλον ἤ, vgl.
οὐδέ.
μηλόβοτος: 135,24 «ον χαταλιπόντα τὴν
ξαυτοῦ χώραν, zur Schafweide lassen.

μητρογαμια: 9,32.

μισοκαλος: 386,22 ὁ «ος καὶ τῶν ἀγαϑῶν
φϑορεύς (Herodes).

μνήμη: 47,16 «gv . . τῷ ϑεῷ προσφέρειν,
vom Abendmahl, 47,32 "rhv nv ἐπὶ
τραπέζης ἐχτελεῖν.

μονάς: τ58,21 Einheit.

μονοειδής: 155,1 «ἃς . . ὄργανον.

μυρεψιχός: 174,12 διὰ «ἧς τέχνης.

μυσερός: 208,21 unrein.

μυσεαγωγέω: 22,18 “ὧν τὸν ϑεοφιλῆ
τὰς περὲ τοῦ πατρὸς αὐϑεντίας. 151,5
τὰ ϑεῖα «εἶ λόγια. 161,29 τοῦτο . .
“Μωυσῆς κεἴ. .239.9 ὁ δεύτερος κύριος
(der Logos) τὸν ϑεράποντα ᾿]Ιωυσῆν)
Y. 240,9 Ó κύριος τὸν ϑεράποντα
(Μωυσῆν) éavtóv ὕστις εἴη... ὥν, der
Herr offenbart seinem Diener (Moses),
wer erist. 160,25 τοῦτο μυστηρίων τὸ
μέγιστον. : “Ἑβραίους oh ἐμυσταγώγει.

μυστήριον: 30,33 τὰ χαινὰ «α τῆς νέας
διαϑήχης. 48,17. 49,8. 278,28. 327,11.
342,6 τοῦ χατὰ λουτρὸν «ov. 389,18
τὰ καινὰ μυστήρια τῆς καινῆς δια-
ϑήκης. 389,22 τὸ μέγα μυστήριον
τῆς εἰς τὸν ϑάνατον αὐτοῦ παρόδου.

μυστηριώδης: 46,36 διὰ τῆς -ovc oixo-
vouiag τοῦ Χριστοῦ. 366,21 τῆς “Οους
τροφῆς.

μύστης: 119,33
αὐτοῦ (ἀριστοῦ).

|
μύσται τῶν ἀπορρήτων

Wortregister

221,19 “ξται εἰς |

οἰχεῖος 569

μυστικός: 46,10 διὰ τῆς... «ῆς διδασκαλίας.
48,3 σὸν... χρῖσμα. 92,4 περὶ τῆς...
κατὰ . τὸν Ἰησοῦν «ἧς οἰκονομίας.
147,14 τῆς “ωτέρας περὶ αὐτοῦ ϑϑεο-
λογίας. 150,4.

μύω: 6,28 μύσαντας, mit geschlossenen
Augen.

γέμω: 119,9... πόλιν νείμασϑαι, in Besitz
nehmen.

Neutr. plur. mit dem Prädicat im Plu-
ralis, vgl. Pluralis.

νηπιάζω: 319,10 «ovt. σώματι, der Körper
eines Kindes.

γηφάλιος: 473,9 “ῳ φρονήματι, nüchtern,
besonnen.

γνοερός: 38,31 ψυχαῖς “ἀν οὐσίαν κεχτη-
μέναις. 44,18 τῇ τῶν ἀνϑρώπων λο-
γικῇ xal M δυνάμει. 45,4 λογικῆς καὶ
“ἂς οὐσίας. 47,4. 113,10 δυνάμεις.

“ἀἀς (von den Engeln). 150,21. 157, 24
“ὧν TE χαὶ λογικῶν οὐσιῶν. 167,31
τὰς ἀσωμάτους χαὶ κἃἂἃς ϑυσίας. 151,31
σοφίαν ..»av χαὶ λογικὴν zai πάν-
| gogov.
vo&o: 66 ‚27 τῆς ἀληϑοῦς “Ἱερουσαλήμ,

| γοητός:

| γόμος:

ἥτις ποτὲ αὕτη vositai, wie man auch
dies „das wahre Jerusalem“ auffaBt.
181,24. 182,5 χατὰ τὴν παρ᾽ ἡμῖν voov-
μένην (sc. καρδίαν). 192,8... τοῦ κατὰ
ἄνϑρωπον voovusvov σωτῆρος ἡμῶν,
unser menschlich aufgefaßter Erlöser.
225,21. 276,31 τῆς γενοημένης ἡμῖν
χατὰ διάνοιαν πολιορκίας, die von uns
geistig wahrgenommene (aufgetaßte) Be-
lagerung. 284,19 ϑεωρῆσαι τὰ νενοη-
μένα, das Wahrgenommene. 325,17 ὃ
τοῦτον γοήσεις τὸν τρύπον, u. sonst.
81,51 γοητοὺς τινας καὶ πνευ-
ματικοὺς δαίμονας. 491,33 νοητῷ καὶ
λογικῷ ἄρτῳ. 77,12 u. 413,10 aus Cit.

152,17—19. 158,17 — τοῦ ϑεοῦ
λόγος Z. 18.
| γοσηλεύομαι: 133,28. 113,33. 167,19 krank
sein.

γουϑεσία: 23,13 Χριστοῦ =».

ξενίζω: 131,9 «ovo κέχρητο διδασκαλίᾳ,
unesdhnkeh.
ξενοφωνέω: 143,21 ausländisch sprechen,
ὀβελίζω: 436,28 mit einem Zeichen der
Unechtheit versehen.
ὁδείω: 134,20 ὁ λόγο
ὁδός: 383,26 ὁδῷ.
stimmter Weise.
olxelog: 125,6 τὰ οἰχεῖα προϊσχόμενος,
was dazu geeignet war (sie zu gewinnen),
212,15 τροπῆς (Cit., τροπῆ P) γὰρ ἤδη
τοῦτο «0v. 37421 (ϑεωρίαν) .. ὡς

ος ἡμῖν ὁδεύοι.

καὶ τάξει, in be-

570 οἴχειόω
oizeiav τοῖς ἐντενξομένοις, geeignet,
nützlich — 414,11 οἐἰχείως, mit Recht.

oixtióc: 408,9 «“ωϑέντας τῷ ϑεῷ, be-
freundet.

οἰχείωσις: 160,3 τῆς τοῦ λόγου χάριν
πρὸς ξαυτὸν “εὡς τε καὶ συνεχείας,
weil die menschliche Vernunft mit ihm
(dem Logos) Verwandtschaft und Ver-
bindung hatte.

olzo$ev: 32,7 » μένων, zu Hause. 33,19 f
^ σέβειν αὐτὸν (sc. τὸν ϑεόν).

οἰχονομία: 47.1. 68,18 τὴν περὶ αὐτοῦ
(Δριστοῦ) «αν. 92,4 τῆς κατὰ ἴησοῦν
τὸν Χριστὸν .. «ac. 94,10 τὰ περὶ
τῆς χατὰ τὸν ἄνϑρωπον «ας ᾿]ησοῦ.
96,16. 141,1. 302,14 u. I6. 364,9. 366,22
u. oft. — 181,6 τὸ αἴτιον τῆς oixovo-
μίας τοῦ λόγου, Anordnung der Dar-
stellung. 313,8. 412,14 ἣν τῆς κρείττονος
oizovouíiac . . ἀπάρξασϑαι ϑαυμάτων.
Q γε... μεμαρτύρηται. ., es war ein

Eusebius

»
OUTE

σωτῆρα, spectare ad, sich beziehen auf

(ähnlich βλέπω 347,17). 355,23 oix
&xtivov ξώρα τὸν ἄνδρα τὰ . . εἰρη-

μένα, das Gesagte bezog sich nicht auf.
„ 449,23.
ὄργανον: 426,8 πνευματικῶν “ων, Luft-
instrument,

| ὄργια: 33,24 τὰ ψυχῆς =, sacra.

| 0p9óÓo&oc:

ὄρεξις: 132,31 τὰς ἐμπαϑεῖς “εἰς, Be-
gierde.

280,7 τῆς ὑγιοῦς xal «ov
γνώσεως.

ὀρϑός: 183,11 ἀντὶ τῆς «ῆς xal εὐϑείας
τοῦ ὀνόματος, pro Recto casu (Nomin-
ativo) nominis.

ὀριγνάομαι: 116,4 μαϑημάτων =, streben
nach. 161,31.

öooseola: 162,28 τῶν ἐϑνῶν κας διαρ-

richtigeres Verfahren, daß er . . anfing; |

der, von dem bezeugt ist..
ὑπόϑεσις διάφορον ἔχουσα τὴν οἶχο-
voulav, ein Unternehmen, das eine
mannigfaltige Wirksamkeit umfaßt. 249,7
“τῆς xat αὐτὸν “ας ὑπόϑεσιν. |
οἰκονόμος: 151,4 τὸν τῆς δημιουργίας
.,, ἁπάσης “ον. 1
ὁλισϑος: 163,24 πάντων... τοῖς τῆς
ἡδονῆς »oız ἐπιδεδωκότων, Schlüpfrig-
keit.
010g: 39,14. 80.1 ὅλον di’ ὕλου, durch u,
durch. 99,34 ἐφ᾽ ὕλοις τούτοις, zu allem
diesen, außerdem. — ὅλον αὐτό: 213,34.
225,11.228,28 (Cjt.) — 249,4 δι᾿ 01v τριά-
xovta προφητιχῶν κεφαλαίων. 303,31
(vgl. den krit. App.!) 338,21. 341,23.
ὁμογενής: 45,11 »M καὶ ὁμοφυῆ καὶ
ὁμοούσια.
ὑὁμοιοπάϑεια: 169,7 τὴν πρὸς ἡμᾶς “αν
(sc. τοῦ Χριστοῦ), ähnlicher Zustand.
ὁμοιοπαϑής: 47,4 τὸν ἡμῖν » (Christus).
ὁμοιοτροπία: 27,28 ταῖς Αἰγυπτιαχαῖς
, ταις, gleiche Sitten wie die der Äg.
ὁμοίως: 399,28 » ταῖς προρρήσεσιν, in
Übereinstimmung mit. 401,II » τοῖς
αὐτῶν πατράσι, wie.
ὁμολογουμένως: 338,12. 339,17 (“ως Cjt.,
“ος P), wie anerkannt wird (kommt auch
sonst vor).
ὁμοούσιος: 45,11.
ὁμόσε: 121,3 “ χωρητέον, entgegentreten,
ὁμοφυής: 45,11.
ὀνειροπόμπεια:
Träumen.
ὀνησιφόρος: 205,3 «ov τι zal λυσιτελές.
ὅπως γε μήν: 159,5 irgendwie.

203,7 Zusendung von

« , d ,
ὁράω: 347,16 ἀπεδείχϑησαν al πρὸ τού- |

— 17325 |

πάσαι καὶ συγχεῖν, Grenzen; vgl. 162,23
(Jes. 10,13).

ὅρος: 190,5 0008 . . καὶ ἀπόφασις ἐξε-
vivextaı, die Bestimmung und Aussage
wurde bekannt gemacht.

ὅσον οὐδέπω: 154,28 gar bald. ὅσον
οὔπω: 105,24.

6orodzıvog: 335,29 δίχην “οὐ σχεύους,

wie ein tönernes Geschirr.

| ὅτε: — xal τότε: 122,7. 457,23. Causal

τῶν (προρρήσεις) ὁρῶσαι τὸν ἡμέτερον |

251,11.
οὐδέ — ob: 31,12 οὐδ᾽ ἄλλοτε 101,7.
οὐδὲ-οὐδὲ: 217,7. 222,3. 235,14.
οὐδέτερον: 270,7 Genus neutrum.
οὖν: οὖν, γοῦν und δ᾽ οὖν werden ohne
sichtbaren Unterschied verwendet.
οὐρανόπολις: 169,28. 198,21.
οὐσία: 38,31 ψυχαῖς .. νοερὰν «αν χε-
χτημέναις. 202,5 “αν νοεράν. 206,11
τῶν... λογικῶν zal νοερῶν οὐσιῶν
(von den Engeln), 151,20 ὕλην... χαὶ
“αν τῆς τῶν ὕλων γενέσεως. 151,27
τὴν οὐσίαν... zai τὰς δυνάμεις χαὶ
τὰ εἴδη. 156,1 ὑγρᾶς . . “ἂς, das
feuchte Element. 157,27 στοιχείοις
οὐσίας .. παρέχων. (Vgl. auch φύσις.)
οὐσιόω: 153,4 καϑ᾽ ξαυτὸν οὐσιωμένος.
mit Wesen begabt, ein Wesen an und
für sich. 154,21 £x τῆς τοῦ πατρὸς...
βουλῆς οὐσιούμενον (lieber οὐσιωμένον
Hkl), bekommt sein Wesen. 211,13 πρὸ
παντὸς αἰῶνος οὐσιωμένον. 213,20
οὐσίωται καὶ ὑφέστηχεν. 213,27.
οὐσιώδης: 202,4 “ἡ τοῦ ϑεοῦ λόγον. 227,
Appar. — οὐσιωδῶς 213,18.
οὐσίωσις, Zustandebringen, Werden, Da-
sein: 87,19. 151,14. 182,2. 183,28. 211,29.
212,33 συνεργὸν .. τῆς τῶν ὅλων 0G,
Schöpfung. 213,26 τὰ περὲ τῆς πρώ-
τῆς “εως τοῦ σωτῆρος. 266,18. 445,12
τῆς τῶν γεννητῶν ἁπάντων οὐσιώσεως.
οὔτε: 20,18 οὔτε δὲ - οὔτε.

ὄψις

ὄψις: 314,36 ἐν ὄψεσιν ἡμῖν αὐτοῖς
ϑεωρεῖται, vor unsern Augen wird von
uns selbst geschaut.

παλαιόω: 375,5 (Africani Chron.) τὰ ne-
ραπτώματα παλαιοῦται, antiquari,
παλιγγενεσία: 40,23.
παλινοατέω, zurückkehren :
παλίντροπος:
ζωὴν ἀνόδου τὴν πορείαν ποιούμενος,
machte die Fahrt der Rückkehr ins
Leben möglich.
παλμός: 203,8 Erschütterung durch Blitze.

105,24 f.

Wortregister

|
|

169,25 «ov τῆς ἐπὶ τὴν |

πανάγαϑος: 35,24 τοῦ «ov τῶν ὅλων 90V. |

158,29 τὸν «ον πατέρα. 171,19.
παναλχής: 159,2 ἢ χαὶ πανάρετον δύ-
γνᾶμιν. 17513 7 καὶ πανάγαϑον χαὶ
παντὸς χαλοῦ χορηγὸν . . δύναμιν.
πανάρετος: 3,29 (Χριστοῦ) »ovg .. δι-
δασχαλίας. 34,26 «ον πολιτείαν. 13
29. 170,27. 49,4 τῆς “ου ϑεολογίας.
113,10 δυνάμεις »ovg (von den Engeln).
159,3 »ov δύναμιν. 350,25. 380,15 τὴν
χαλουμένην πανάρετον Σοφίαν (ΣΙι-
oy). ή :
παναρμόνιος: 171,11 ov κίνησιν.
πάνδημος: 109,2 ^ov Dé pes gemein.
109,II «ov φιλοσοφίας. 3,28 τῶν

“Ων ϑεαμάτων kein. Ge- |

bäude für gemeine Schauspiele.
πανεπιστήμων: 226,5 τοῦ τεχνιχκωτάτου
χαὶ »ovog ζωογράφου It πατρός.
πανηγεμών: 150,6 περὲ. . “νος
παμβασιλέως ϑεοῦ.
πανήγυρις: 28,16 τὰς χατὰ Movoéa «εις
καὶ ἑορτάς.
πάνσοφος: 37,6 “«ου.. νομοϑέτου. 38,29.
152,12 u. 18 usw.

παντοχράτωρ: 228,13 ὁ ^, (Gott).
παντορέχτης: 123,23 “alles unternehmend.
πάντως που: 136,24 wohl, jedenfalls. |

139,11. 142,7 u. sonst.

παρά: 24,1 νεώτερος παρ᾽ αὐτούς, in
Vergleich mit. 442 μᾶλλον . . ἀπό-
dezros παρὰ tÓv . . als der. , 56,30
οὐδὲν χρεῖττον v. IILIQÍ παρ᾽ Óvti-
ναοῦν μόνος ἀνθρώπων, er vor allen
Menschen (Apoll. Tyan. apud Porphy-
rium) 133,2 πλέον τι παρά. 164,12.
199,30 usw; — 187,31 παρὰ πολὺ κρείτ-
tova, viel besser. — 208,11 παρ᾽ 0
weshalb. 217,33.

παραβάλλω: 415,28 οὔτε εἰς κώμην c
sich einfinden. 451,12 “εξὶν τῇ τοῦ σω-
τῆρος διατριβῇ.

παραβάτης: 35,1 “ἢ καὶ ἀποστάτῃ τοῦ
νόμου. SIUS.

παράβυστος: 260,19 ἐν »w, verhüllt.

παραγώγως: 336,28 hergeleitet, mit hinzu-
gefügter Endung.

| παράξενος:

παρατείνω 571 -

παράδειγμα: 36,16 ὡς ἐπὶ κατος. 152,30

154,12 Bild.
παραδοξοποιέω: 169,8. 438,51.
παραδοξοποιία: 97,25. 122,16. 139,4 u.
sonst.
παραδοξοποιός: 144,22 δύναμιν «ὅν
παράϑεσις: 188,31 «εἰ ἡλίου, bei einem

Vergleich mit. — Darstellung, Citat:
108,27. 229,29 χατὰ τὴν ἀπὸ τοῦ ψαλμοῦ
“ιν, nach dem citierten Psalm. 326,2
413,18. 426,3 usw. — 369,9 μετὰ ἄστε-
ρίσκου "EO, mit Beifügen. 467.3 μετὰ
“εὡς ἀστερίσκων.

παραιτέομαι, ablehnen verschmähen: 34,
33. 36,8 τὸ ἰουδαΐζειν ^. 94,4. 210,1.
281, EB “ τὸν Χριστόν.

παραίτησις: 255,5 m IM».
lehnung, Abstehen von.

παραίτιος, »ov: 118,19.

παραχούω: 315,12. 489,11 falsch verstehen.

παραλαμβάνω: 28,2 ἐξ ἀνημέρου... βίου,
von einem wilden Leben bringen.
181,33f TO γαστρὸς ὄνομα wow, ZU-
zieben, gebrauchen. 183,10 τὸ ἐλωὶμ
παρείλ ητπιται, ist gebraucht worden. 194,
I9 τὸν ἀρχιερέα εἰς ἑτέρου ἀρχιερέως
παρειλῆφϑαι σύμβολον. — 265,2 ὀφϑαλ-
μοῖς παρειλήφαμεν. 393,17 u. 26. -—
228,25. 319,5. 420,30 ἐπὶ μόνου τοῦ
ϑεοῦ ^, Fe verstehen von.

παράληψις: 222,22 ᾿μεϑ᾽ ὕρχου «“εως, mit
Benutzung eines Eides, dabei sich eines
Eides bedienend.

παραλλάττω: 39,15 τῆς κοινῆς . . ἀγω-
γῆς παρηλλαγμένον, verschieden von.
195,6 und” ὁτιοῦν “ὧν, sich ändernd.
228,21 τοῦ (Cjt, τοὺς P) χαϑ᾽ ἡμᾶς
(sc. Aóyov) παρηλλαγμένος, verschieden
von. 415,25 ὁ ξένος χαὶ παραλλάττων
τοὺς πολλοὺς αὐτοῦ βίος, von dem der
meisten verschieden.

478,15 “όν τι τούτου καὶ

als etwas Befremden-

λατρείας, Ab-
267,13. 429,9.

παρὰ τὸ σύνηϑες,
des bei ihm.
παραπόλλυμι: 172,12} dabei verlieren.
παρασαλεύω: 435,18 erschüttern.
παρασιωπάω: 127,29 ταῦτα, verschweigen.
420,10. 436,29.
παράστασις: 210,2f Auseinandersetzung.
253,34 εἰς παράστασιν τοῦ πάντων ..
χραταιοτέραν... τὴν περὶ τοῦ Χριστοῦ
χατηγγελϑαι διδασχαλίαν, um darzutun,
daß die Lehre von Christus verkündet
worden war mächtiger als die Lehre aller

anderen. 330,18. 378,25.

παραστατιχός: 113,27f «ἁ τῆς . . διδα-
δχαλίας, beweisend. I41,16. 209,5. 252,
16. 273; I6 usw.

| παραϊείνω: 37,23 τὴν Mwvocog (διδασκα-

λίαν) μέχρις αὐτοῦ (sc. τοῦ Χριστοῦ)

572 παρατίϑημι

παραταϑεῖσαν, sich streckte, dauerte,
379,18 εἰς ἐχεῖνο τὴν ζωὴν »ovreg, zu

dir Zeit lebend. 396,14 (vgl. den
krit. App.).

παρατίϑημι: 74,8 lies ἔνϑα ἐπιστήσεις,
παραϑεὶς (Hkl) nebenstellen. 440,28.
434,20 anführen, citieren. 467,4. 474,7.

παρατροπή:
was richtig war).

παραφαΐν ω:
τοῦ δυνάμεως --

παραχαράσσω: 130,9 μηδὲν τῆς ἀληϑείας
ἘΣ verfälschen.

πάρειμι: 4111 τὸ παρόν, ( (für) jetzt. 195,10.

παρεισάγω: 8,8 μήπω τῆς Mwvoswg «ο-

χϑείσης τῷ βίῳ νομοϑεσίας, eingeführt |

war. I 53,33.
παρεχδέχομαι: 124,3 falsch auslegen.

παρεχτείνω: 326,10 παρεξετάϑη, sich er-
strecken. 342, gt

παρεμβάλλω; 159,1 daneben einfügen.

παρεμφαίνω: 162,11 daneben zeigen.

παρεξάγω: 358.16 τοῦ Μευί. ., τῷ τῆς
ἱερωσύνης τιμήματι τὸν Ἰούδαν “Ὄντος,
den Vorsprung (Vorzug) haben vor.

παρίημι: .290,4 παρειμένοι, (vgl. Hebr.
12,12 tüc παρειμένας χεῖρας u. Jes. 353
χεῖρες ἀνειμέναι). 290,29. 432,6 ῥων-
γύναι παρειμένους. 432,20 τὰς χεῖρας
2 παρείϑησαν, wurden schlaff.

παρισόω: 36,24 Μωυσεῖ παρισωμένος,
gleich, ähnlich.

παρίστημι (παριστάω), auch Med. vor-
führen, darstellen, dartun: 2,7. 3:7. 4.7:
52,26. 73,3 u. sehr oft. — 69,21 ὡς ἂν

παρασταΐη, intr., dargetan werden, her-

vorgehen. 100,24: οὐδεὶς ἄλλος παρ-
ἔστη (Cjt, παρίστη P) . . διαπεπραγ-
μένος, ist dargetan worden, daß. 108,

ııf πάντα παρέστη καὶ e παραστή-
σεται. - συμπεπερασμένα. 180,2 παρ-
totu ἱερεύς τις ὧν αἰώνιος. 243,28.

— 137,27 ὁ τῷ δι᾿ ἐναντίας ἡμῖν λόγῳ
παριστάμενος, der eine der unsrigen
entgegengesetzte Ansicht vertritt. 190,23
λέξιν σαφῶς τῷ προβλήματι “αμένην,
zu Gunsten der These sprechen, 285,4,
ταῖς ϑείαις φωναῖς ἐναργῶς τῷ προ-
βλήματι παρισταμέναις. Vgl. συνίστημι.
πάροδος: 168,28 τὴν «ov εἰς ἡμᾶς ἐποιεῖτο.

41,36 Abweichen (von dem |

115,25 μιχρά τινα τῆς αὖ- |

Eusebius

παροίχομαι: 245,17f τοῦ παρῳχημένου
> ,
εἰρημένου, Tempus praeteritum.
παρόμοιος: 228,17. |
παρομοιόω: 226,1 κατὰ πάντα τῷ πατρὶ
“ὠμένην, ähnlich sein. 228,33.

παροξυτόνως, paroxytoniert betont: 270,6.
παρουσία: 3,2 μελλόντων ἀγαϑῶν «ας.
412 Zudokor αὐτοῦ (Χριστοῦ) “αν. 4,33

u. oft.

περιγράφω

παρωνυμία: 345,31 ἀπὸ τῆς τοῦ Χριστοῦ
“ας, von dem Beinamen Christus.

παρώνυμος: 194,34 vov αὐτοῦ τὸ Χρι-
στιανῶν γένος, nach ihm (Christus) be-
nannt.

πεδόω: 3029" τῷ σώματι πεδούμενος (ob
πεδώμενος 3).

πεῖρα: 270,11 ἀμφοτέρων . . διὰ πείρας
ἐλϑών, erprobt haben.

πειρατήριον: 147,1 Prüfung.

πειστιχός: 144,3 πειστικὴν (Cjt.,
P) δύναμιν, überzeugend.

πεπλανημένως: 288,23 “ δοχοῦντας ..
εἶναι ϑεούς, in uuo Weise,

περαιόω: 332,27 ἐπὶ τὸν σωτῆρα... ἐπε-
θαιοῦτο wurde erfüllt. 382,32 y συμ-
πλήρωσις τῆς ἑβδομηκονταετηρίδος
ἀποδέδεικται περοιωϑεῖσα. 383,2 τὰ
τῆς οἰχοδομῆς περαιοῦται.

πέρας: 272,6 πέρας ἐπιϑήσει τοῖς εἰρη-
μένοις, erfüllen. ‚349,26 & .. εἰς πέρας
ἐλϑόντα παραστήσεται, es wird hervor-
gehen, daß dies erfüllt worden ist. 415,17.
399,7 εἰς πέρας .. ἀχϑέντα. 437,13
πέρας εἴληφεν tO . ., wurde erfüllt.

περίαμμα: 193,202. Amulett.

περιάπτω: 47,7 τὴν χατάραν αὐτῷ
“ac. 350,22 ταύταις (sc. ταῖς εἰχόσι)
τὸ ϑεῖον “Ψαντες σέβας.

περιβάλλω: 226,4 τῆς τοῦ πατρὸς οὐσίας
τὰς δυνάμεις .. περιβεβλημένον, aus-
gerüstet mit. 243,26 σάρχα περιβεβλη-
μένη ψυχή. 244,24. (σῶμα) ὃ περιβέ-
βλησαι (od. -ται). 218,10 ϑεοῦ δόξαν
(dies richtig, nicht δόξᾳ) “περιβεβλῆσϑαι.
— 165,1 ἀγχόνῃ “εἰν τοὺς γεγηρακότας.
περιβόλαιον: 366,3 u. ὃ Umwurf, Kleid.
περίγειος: 254,6 τὰ »a πνεύματα, rund
um die Erde sich befindend. 263,31.
408, I5 τὸν “ον 200u0V. ,413:9 τοῦ “ου
τόπου, die Erde (viell. ἐπιγείου Hkl).
περιγραφή: 267,1 τὴν “ἣν xal τὴν καϑαί-
θέσιν, Ausstreichen, Aufhebung. 349,17
τῆς κατὰ Movo£a ϑρησχείας τὴν “ἦν.
περιγράφω: 28.10 (ϑρησχείαν) ὑφ’ ἕνα
τόπον περιέγραψεν, beschränkte sie
innerhalb eines Platzes, auf einen Platz
(vgl. 28,26 περιώρισε). 72,24 “ψας τὴν
. πρόρρησιν, etwa: unterbrechen, 105,
22 ἐπὶ τούτοις περιγράψαι (Cjt., ἐπιγρ.
P) τὴν προφητείαν. 382,4. χαϑ᾽ οὕς
(Augustus u, Herodes) jj τοῦ σωτῆρος
. γένεσις ἱστορεῖται περιγραφομένη
( Cit. 4 περιγραφομένους P), durch deren
Zeit die Geburt des Erlösers nach der
Geschichte bestimmt wird. 383,29 τῆς
διαδοχῆς . . ἐπὶ ᾿Αλέξανδρον . . περι-
γραφείσης, wurde unterbrochen mit.

395,27 “ων τὴν βίβλον τῆς προφητείας,

πιστικήν

περιδίνησις

abschließen. 461,1 »wv τὴν προφη-
teiav am Ende der Weissagung.

περιδίνησις: 156,12 ἄστρων “εις.

περιδράσσομαι: „150,12 fassen, begreifen.
152,7 τοὺς οἴακας περιδεδραγμένον.
164,26 τῶν ἀγ γέλ ων... τῆς τῶν ϑνητῶν
πτώσεως οὐ “ομένων, bewältigen.

περίειμι: 142,16 περιέσεσϑαι τοῦ τολμή-
ματος, überleben.

περιελαύνω: 146,30 εἰς ὁμολογίαν τῆς ..
δυσσεβείας ἥκειν περιελαϑῆναι, ge-
trieben werden, zu bekennen.

περίεπω: 28,10 ᾿(Ὁρησχείαν) » ^ beobachten.
479,12 παντὶ τῷ σε (τὸν ϑεὸν) περι-
ἔποντι, verehren.

περιεργία: 174,28 N ichtigkeit, unnótiger
Gebrauch, 407,22 περὶ τὰς δαιμονιχὰς
ἐνεργίας τε xai περιεργίας ἠσχολῆσϑαι.

Wortregister

164,14 τὴν τῶν ἀφανῶν πνευμάτων

“ἂν, superstitiöse Sorgfalt betreffs.
περιέρχομαι: 245,22 εἰς τοῦτο περιῆλϑεν
ὡς, in solchen Zustand geraten, daß.
περιέχω, enthalten, en IM $17
4 (wie) τὸ εὐαγγελικὸν "EL κήρυγμα

3.27. 57 τὸ εὐαγγέλιον ξενίζοντα τρό- |

πον εὐσεβείας «ον.
wer, die (heilige) Schritt sagt. 185,1 7
ἑβραϊκὴ λέξις .. περιέχει. 183,8} usw.
— 469,30 νὺξ... TO περιέχον συνέσχεν,
die (umgebende) Luft.

περιχοπή: 72,14. 193,32 Textesabschnitt.
374,28 (Atricani Chron.).

περιληπτιχός: 176,5 πλείστων ἐπινοιῶν
e.c (δύναμις), eine Kraft die.. um-
faßt. 176,8 ἡ τῶν πολλῶν χαὶ &ya-
ϑῶν “ἡ δύναμις.

134,27 dj γραφὴ

περίοδος: 123,5 ἐπὶ τὴν τῶν ἐθνῶν à ἁπάν- |

τῶν «0v, Kreis. 80,7 πάσης τῆς χατὰ
Meovo£e περιόδου ἐν εἰχόσι... περιαι-
ρεϑείσης, etwa: Umständlichkeit.
περιουσία: 53,6 ἐξ “ας, zum Überfluß,
noch dazu. 60,22. 346,26 usw.
περιοχή: 206,35. Umfang, Inhalt.

περιπαϑής: 275,10 “ἔστερον... ὀλοφυρό- |

μενος, leidenschaftlich.
περιπείρω: 264,6 » δυσσεβείαις, etwa:
verwickeln in.
περιρθραντήριον:
περισπωμένως:
circumflexus.
, M LI , >
περίστασις: 188,11 ἡ zara τὸ πάϑος av-
tO) .. ic, die Umstehenden. 480,36
περὶ τῆς διαλαβούσης αὐτὸν . . «£02.
περισύρω: 40,31 εἰς ἀλλοχότους φρον-
τίδας », fortreißen.
περιττός: 52,12 ἡμᾶς

195,2 Weihwasser,
270,5 u. 7 mit Accentus

δὲ «“οὺς τούτων

ὑπάρχειν, etwa: außerhalb. 65, 26 ἡμᾶς |
τοὺς ἀπὸ τῶν ἐϑνῶν περιττοὺς εἶναι |

χαὶ τῶν ϑείων ὑποσχέσεων ἀλλοτρίους,
überflüssig, außerhalb stehend. 151,6

πολιτεία 573
wor tL . . παρὰ τοὺς λοιποὺς ἀνϑρώ-
πους, mehr als. 435,25 περιττὸν μαν-
τείας πολυπραγμονεῖν, es ist über-
flüssig, daß.

περιύμνητος: 27,9 τὰ na τῆς ϑεοσεβείας
ἀϑλα.

πέταλον: 133,29. 134,1 πετάλων ἐπιγρα-
φαῖς, Blatt.

any eso: 214,14 quellen, fließen.

πηγή: 150,19 (Gott) ἀγαϑοῦ παντὸς ἀρχὴ
χαὶ o.

πηλόω: 175,1 verunreinigen.

πιστιχός: ‚42420 f «οὔ τῆς χαινῆς διαϑή-
χης κράματος, echt (vgl. NT). (144,3?)

πιστόομαι: 3,9 τὴν ἀπόδειξιν, verbürgen.
5,32 τὸ ἐπάγγελμα * glaublich, zuver-
lässig machen. 80,9 τῆς προφητείας
τὴν ἀλήϑειαν », usw.

πλανάω: 119,5 “ἂν καὶ «ἄσϑαι, verwirren
und irren. 121,7 «ἄσϑαι καὶ «ἂν.

πλάνος: Gaukler, Verführer 108,24.28.32.
109,2.20. IIO,I4.23. 112,4. 113,26. IIS,
25 ὑπ᾽ ἀνδρὸς πλάνου. 118,17 πλάνοι
ἄνδρες. 123,3.

πλάτος: 57,0 εἰς wog, ausführlich. 284,18
ἐπὶ “ους.

πλέον: 6,27 οὐδὲν πλέον ἢ σφᾶς αὐτοὺς
(ἀπατωμένους + Hkl), nichts anderes
tun als, geradeaus.

πληϑυντιχός: 270,7} ἀπὸ πληϑυντικῆς ev-
ϑείας τῆς αἵ ζωαί, von dem ‚pluralen
Nominativ ei ζωαί. 190,20 &vti τοῦ
χιληϑυντικοῦ ἑνικῶς ἐξέδωκεν. --- πλη-
ϑυντικῶς, 54,21. 270,4 im Numerus
Pluralis.

πληρόω: 136,011 πληρῶσαι καὶ χηρῦξαι
τὴν γνῶσιν πᾶσιν, verbreiten (vgl. Róm.
15,19).

Pluralis des Prädicats nach einem Sub-
ject im Neutrum Pluralis: 213,16f. 272,
28#l. 337,20. 343,19 ἃ. 21. 355318.

πνευματικός: 226,16 TO «ὧν Aöyıov (von
der heil. Schrift).

πνευματοφορέω: 372,29 ol "o uEvOL.

πνευματόφορος: 275,9 «oc προφήτης, in-
spiriert.

ποδηγός: 136,31 Führer.
ποικίλως: 219,34 in mannigfaltiger Weise.
32 23,291.

u 174,21 πᾶσαν γεώδη .. οὐσίαν
μόναις εἰδὼς ταῖς «“ησι διακεχρι-
er nur durch ihre Beschaffenheit
verschieden sein. 213,17 τὸ συμβεβη-
χὸς ἐν ποιότησι (ποιότητι Cit.) χέχτην-
ται, Eigenschaft.
πολιαρχία: 307,16 ἐϑναρχία τε χαὶ πο-
λιαρχία (πολυαρχία P). 349,21 .. xat
ἔϑνος xal κατὰ πόλιν τοπαρχίας zal
πολιαρχίας (πολυαρχίας P).

πολιτεία: 7.28 τὸν ἰουδαϊσμὸν .. τὴν

πολίτευμα.

κατὰ τὸν ωυσέως γόμον διατεταγμέ-
γὴν “αν. 89 jJ χατὰ Μωυσέα πολι-
τεία (πομπεία falsche Lesart). 10,12 u,
21; sehr oft. 34,26 ὁ Χριστὸς τὴν και-
γὴν ταύτην καὶ maváostov. “αν... συ-
στησάμενος. 23 12. 5 xot εὐσέβειαν
να. 39,27 τῆς κατὰ τὸν χριστιανισμὸν
“ας, USW.

πολίτευμα: 8,35 τὸ μεταξὺ τούτων (ξλ-
ληνισμοῦ καὶ ἐουδαϊσμοῦ) παλαίτατον
εὐσεβείας ^. 199,19 τὸ τῆς εὐσεβείας m
224,2. 293,15 πᾶν τὸ ϑεοσεβὲς ^. 313,
32 τῆς ἐχκλησίας c. 399,15.

πολιτεύ ομαι: 20,22 τοὺς χατὰ τοῦτον
(τῆς καινῆς διαϑήκης τρόπον) », leben
nach. 20,27. 3430. 35,3 usw. — 32,25
χατὰ τὴν πρόπαλαι πολιτευσαμένην
( διαϑήκη»), die geherrscht hatte, — 159,11
σὺν ἀνϑρώποις ἐπὶ γῆς “οιτο, sich be-
wegen. 297,1}. 172,15.

πολιτικός: 39,31 τῆς .. «ωτέρας ἀγωγῆς,
vita civilis.

πολυαρχία: 393,34 ὡς μηκέτι πολυαρχίας
εἶναι μηδὲ βασιλείας κατὰ τόπους.
397,3. 442,13. Vgl. 307,16 u. 349,21.

nokvyovia: 311,30 Fruchtbarkeit.

πολυμέριμνος: 42,6f κων θοντίδων.

πολυπλανής: 161,34 “οὖς ὑπαρχούσης...
δαιμονικῆς οὐσίας, viel umherirrend.

πολύπλανος: 9,35 πνευμάτων «ων δεισι-
δαιμονίαις.

πολύπλοχος: 206,2 “οιἰς μηχαναῖς, ränke-
voll, verschlagen.

πολυπραγμονέω: 162,7 τὰ ἀόρατα ^, sich
befassen mit. 435,25 περιττὸν uav-
τείας “εἴν, es ist überflüssig, daß sie
sich mit Orakeln befassen, ausforschen
wollen. 234,15. 333,14 οὐ νῦν «tiv
χαιρός, ausforschen.

πολύτροπος: 158,21 πολυειδοῦς καὶ “ου,
mannigfaltig.

πολυύμνητος: 115,14.

πολύχους: 76,1 «ovv
mannigfaltig.

πορεία: 432,19 τάς TE βάσεις καὶ τὴν “αν,
Schritt u. Gang,

πόρρωϑεν: 16,26 ganz verschieden von.

ποσύς: 153,21 μὴ μόνον τῆς οὐσίας τοῦ
πρώτου ἀλλὰ χαὶ τοῦ κατὰ τὸ ποσὸν
ἀριϑμοῦ τὴν ὁμοίωσιν nicht nur Wesens-
gleichheit, sondern auch Quantitütszahl-
gleichheit (der Sohn hat nicht nur das-
selbe Wesen wie der Vater, sondern ist
auch einer wie er).

ποτνιάομαι: 231,21

τὸν χαρπόν,

anflehen.

πούς: 102,28 παρὰ πόδας, gleich. 181,13.
— 169,22 ὑπὸ πόδα χωροῦντα — ὑπο-
χωροῦντα, sich zurückziehen,

πραγματεία, Abhandlung, Werk: 5,34 |

τὴν τῆς Εὐαγγελιχῆς Anodeigewg “αν.

Eusebius

προβάλλω

6,13. 108,3 usw. 408,28: πλείονος δεό-
μενα «ας, ausführlichere Darstellung.
— 95,7 «αριστὸν. . ἀρχηγὸν ἔσεσϑαι
τῆς εὐαγγελικῆς “ας.

πραγματεύω: 2,13 zustande bringen.

πραχτικός: 432,18 τὰς χεῖρας xal «ἃς
δυνάμεις, die zur Tätigkeit nötigen Kräfte,

πράως: 159,5 πραότατα, ganz gelinde,
sanft. 159,8 ἠρέμα καὶ πράως, leise
und sanft. 161,17.

πρεσβεύω: 139,17 predigen. 143,25 τὸν
»öuevov ϑεόν.
προαγνοέω: 170,25 λύσιν τῶν προηγνοήη-

μένων, was früher (als Sünde) unbe-
kannt war.

προαγορεύω: 185,8 τὸν Χριστὸν Övo-
μάζει “εὐσας ὃ λόγος, durch die vor-
hergehenden Worte.

προάγω: 25,17 δυσὶ... τὸν Μωυσέα γενεαῖς
“ὧν, vor (früber als) Mose lebend. 10,3
ἐν τῷ τοιούτῳ ϑηριώδει βίῳ προηγμέ-
γους, weit gekommen. 180,10 τὸν ἐν
ἀνϑρώποις προηγμένον ἱερέα, hervor-
getreten.

προαικίζομαι 448,12 ποικίλαις “ὁμενος
τιμωρίαις, vorher mißhandeln.

προαίρεσις: 32.27: “εἰς, etwa: Richtungen,
153,12 f ob χατὰ «v τοῦ φωτός, nach

Wahl, Willen. 153,14 χατὰ γνώμην
zal LV.
προαλής: 117,18 διὰ τὸ προαλὲς τῆς

zuazxiac, die Geneigtheit zu.
προαναιρέω: 122,31 vorher töten.
προανατείνω: 80,34 ταῦτα “ἀμενος, i
voraus hervorheben.
προαναφωνέω: 18,2 f. 47,32. 48,7 f u. oft.
προαποδίδωμι: 327,6 οἱ προαποδοϑέντες,
die vorber genannten (vgl. ἀποδίδω μι)."
προαπόχειμαι: 364,31 πάντα προαπέ-
χειτὸ τῷ Χριστῷ, war vorausbestimmt.
προαρ(ρ)αβωνίζω: 237,17 τὴν σωτηρίαν
. . προαρραβωνιζόμενος (προαραβ. P),
im voraus auf die Hand geben.

προβάλλω: 27,35f πρῶτον... βαϑμὸν
εὐσεβείας... προβεβλημένος. 152,3.
171,26 di” ὀργάνου οὗ προυβέβλητο

ἀνϑρωπίνου. 150,21 τὴν λογικὴν πᾶσαν
“εσϑαι κτίσιν, hervorbringen. 154,18
οὐ .. ἐκ τῆς τοῦ πατρὸς οὐσίας προ-
βεβλημένον, hervorgebracht. 154,28 f
χόσμον ἕνα... «“εσϑαι. 161,5 ἀγῶνα
(se. ἀρετῆς) προβεβλημένος. 165,8 χα-
χῶν ὑπὸ τῶν... πνευμάτων . . προ-
βεβλημένων. 5,31. 36,7 παραγγέλματα
. . προβέβληται. 111,5 τὴν προβεβλη-
μένην . . διδασχαλίαν. 151,21 er
ξαυτοῦ βουλὴν. . προβεβλη, " évoc.
165,15 τῶν zozóv τὴν ἴασιν .. Ev ταῖς
ἱεραῖς νομοϑεσίαις “όμενος. 207,25
χάϑαρσιν διανοίας, ἣν. .τοῖς ὑπηχόοις

πρόβατον

προυβάλλοντο. 28,32 τῆς καινῆς δια-
ϑήκης προεβάλλετο «o. διδασκαλία,
wurde vorgelegt. - 97,14 γνῶσίν τε zal
εὐσέβειαν προυβάλετο. 311,30 “εσϑαι
γόνιμον χαὶ λογικὸν γάλα.

Wortregister

302,6 πάντα |

tà σωτήρια προεβάλλετο. 428, 19f 00- |

μόδιον “προβέβληται

νομοϑεσίαν. ]

212,158 τὸ προβεβληκὸς zal τὸ προ- |

βεβλημένον, das Hervorbringende und
das Hervorgebrachte.

πρόβατον: 331,8 λογικῶν zai ἀνθρωπείων
“ὧν.

προβατώδης: 314,5 schafartig.

πρόβλημα: 190,22 λέξιν τῷ «att παρι-
σταμένην, die zugunsten der Aufgabe
(Behauptung) spricht. 285,3 ταῖς ϑείαις

φωναῖς ἐναργῶς τῷ κατι παριστα-
. μέναις.
προβολή: 181,21 Hervortreiben (von

Sprossen). 201,25. 212,17 (vgl. 212 15).

προβούλιον: 163,8 ϑατέρᾳ ληπτούς, τοῖς
προβουλίοις, durch (den Handlungen)
vorangehenden Überlegungen; aber Viger
in den Anmerkungen zu Praep. ev.
136 a ff wohl mit Recht προβολίοις: alia
ratione suis ipse venabulis captu faciles
homines reperit (intellegit autem volup-
tatis illecebram).

προγενής: 151,8 πρώτου “ἕστερον.

πρόγνωσις, Vorberwissen: 4,32. 6,5.

προγραφή: 180,28 f Überschrift. 181,3
χατὰ τὴν τοῦ ψαλμοῦ «ἦν. 216,10f
u. sonst.

προγυμνάζω: 147,13 im voraus ausein-
andersetzen.

προδιεξοδείω: 349,7 vorher durchgehen.

προδιέρχομαι: 131,29 f vorher durchgehen
(δόγματα).

προεδρία: 263,7 διδασχάλων ^.

πρόεδρος: 77: 28 τὴν ἐχκλησιαστιχὴν τῶν |

χων ἀρχήν, die Vorsteher der Kirche,

πρόειμι: 344,13 τὸν πρόοντα τοῦ ϑεοῦ
λόγον. :
προεχτίϑημι: 231,21 ξξῆς τοῖς προ-

εχτεϑεῖσιν unmittelbar nach den an-
geführten Worten. 328,12 διὰ τῶν προ-

προλαμβάνω 575
vorliegenden Werke vorangeht (d. h. in
der Praep. ev.). 174,34. ϑυμιαμάτων
οὐδεμίαν προηγουμένην ἐποιεῖτο φρον-
τίδα, keine besondere (große) Beachtung
widmen. 206,31 οὐ χατὰ τὸν προηγού-
μενον λόγον, ἀλλὰ κατὰ ἀκολουϑίαν. ..
nicht vorzugsweise, sondern. 406,1 ó
“οὐμενος τῆς διανοίας σχοπός, der
specielle Zweck des Gedankens, der vor-

zugsweise beabsichtigte Sinn. 116,25
προηγουμένους, wahrscheinlich falsch,
statt: προαιρουμένους.

προηγουμένως: 429,22 f vorzugsweise,
459,26.

πρόϑεσις: 40,29 τῆς περὶ τὰ χρείττω

“εως, Vorsatz, Geneigtheit.
προϑεσμία: 330,32. 368,3 Frist, Aufschub.
προϑεωρέω: 298,2 u. 24 vorher betrachten.
πρόϑυρα, 73: 29,35 ὡς ἐν εἰσαγωγαῖς
καὶ -0ic τῶν τελεωτέρων. 161,24.
προίστημι: 156,23 ἐν μαϑήμασιν ..
προστήσεται, Führer sein.
προΐσχω: 164,21 τὰς τῶν .. δαιμόνων
ὑπηρεσίας (Cit, vaic ὑπηρεσίαις P)
χρησμοὺς zal ϑεραπείας καὶ τὰ τοιαῦτα
ταῖς τῶν ἀνθρώπων γοητείαις προΐ-
σχόμενος, den Götzendienst usw. als
Vorwand für das Betrügen der Menschen
vorhalten. 167, 17 πύλας οὐρανίου ζωῆς
καὶ τῆς κατ᾽ εὐσέβειαν 'διδασχαλίας
προϊσχόμενος, anbieten, vgl. πύλη.
προχαταλέγω: 102,30 προκαταλελεγ-
μένους, vorher beschrieben (Cjt., προ-
καταλελειμμένους By
προκείμενον, τὸ: 6,21 Aufgabe, vorliegen-
der Zweck. 219,34 τῷ διὰ τῶν προ-
ZEIUEVOD . ϑεολογουμένῳ, durch die
vorliegende Darstellung. 483,23 εὔχεται
τὰ προκείμενα, etwa: das Gesagte.
προχηρύττω: 183, App. Il ὁ Χριστὸς . .
κλῆρον λαμβάνων N προεκηρύττετο.
προχοπή: 279,32 τῆς χατὰ ϑεὸν NS,
Fortschritt nach Gottes Willen.
προχόπτω: 146,16 προχύπτειν zal ..
αὔξειν, beide intransitiv. 373,29 τοῖς
.. προχεκοφόσιν, die, welche Fort-
schritte gemacht haben.

| προχόσμιος: 47,3 λόγος ὧν ϑεοῦ «oc.

εχτεϑειμένων, durch das vorher An- |
geführte. 332,27.
προεμμελετάω: 176,14 «ἂν τοῖς συμβό-
λοις, vorher sich üben durch.
προεξευμαρίζω: 146,8 im voraus er-
leichtern.

προευτρεπίζω: 60,17 ὡς 7 τοῦ Χριστοῦ.
παρουσία .. τοῖς πᾶσιν ἔϑνεσι "σωτή- |

ριος ἔσεσϑαι προηυτρεπίζετο, wohl
(vor)bereitet wurde.

προηγέομαι: 31,12 τὰ προηγούμενα, das
Vorangehende, das Gesagte. 165,5. ἐν
τοῖς προηγουμένοις τῆς μετὰ χεῖρας
ὑποθέσεως, in der Darstellung, die dem

προλαμβάγωῳ, im voraus wissen, erfahren:

2,15 ϑείῳ πνεύματι προειληφότας, im
voraus wissen. 4,6 δι᾿ ὧν (dia τού-
tov &) προειλ past, im voraus erfahren-
25,33 προλαβὼν .. φησιν, im Voraus
sagen, 26,28. 28,24, u. sehr oft. 269,31
toig τῆς ψυχῆς ὀφθαλμοῖς προλαβών.
400,17 προλαβόντες ἐκ μέρους διεσα-
φήσαμεν, schon vorher zum Teil. —
279,10 προλαβοῦσα (Cit., προσλαβοῦσα
P) τὰς αὐγὰς τοῦ ϑεοσεβείας φωτός,

vorwegnehmen, früher erhalten. 328,23

576 προλέγω
τοὺς χρόνους τῆς προφητείας προ-
εἰληφώς, vorangehen, früher leben als.

προλέγω: 74,8 τὰ “μενα τῆς προφητείας,
was vor der Weissagung steht, die
Vorrede.

προμηνύω: 2,17 f.

προμνάομαι: 351,17 f anempfehlen.

προνοέω: 159,29 πάντων τῆς σωτηρίας
“εἴ, Sorge tragen für das Wohl aller.

προνοητιχός: ISL,II. 155,6 πάντων “ὄν.

πρόνοια: 116,12 τῇ πάντα διοικούσῃ «C.

προνομεύω: 162,29 ausplündern.

προνομία: 359,11 Vorrecht.

προοδεύω: 131,28 τὰ προωδευμένα, was
durchgegangen, besprochen worden ist.
188,28 τὸν προφητικὸν λόγον τὸν
προωδευχότα τοῦ Χριστοῦ.

πρόοδος: 336,8 «ov .. ἐποιήσατο, hervor-
treten.

προοιμιάζομαι: 181,4 einleiten, als Ein-
leitung angeben. 181,12. 242,14 τὴν $2
εἰς ἀνθρώπους παρουσίαν . . ὀμενος,
etwa: vorbereitungsweise andeuten.

προοίμιον: 424,5 τῆς τῶν ἐϑνῶν κλήσεως
“α χαταβαλλόμενος, den Grund legen.

προονομάζω: 23,34 f.

προπαιδαγωγέω: 33,27.

προπαρασχευάζω: 165,5 ταῦτα £»*. .
προπαρεσχευασάμην, vorbereitungsweise
darlegen (von der Praep. ev. gesagt).

προπαρατίϑημι: 340,19 αἱ προπαρατε-
ϑεῖσαι μαρτυρίαι, vorher citiert. 373,9
διὰ τῆς προπαρατεϑείσης προφητείας.

προπαρίστημι, vorher dartun: 195,7 u. 13.
411,7. ἢ ,

προπονέω: 403,3 τὰ προπεπονημένα, das
vorher Geschriebene.

πρός: 5,37 “ αὐτῶν τυγχάνει, esse ab
aliquo, auf der Seite jemandes stehen.
280,1. ἀμφότερα πρὸς τῇ καχίᾳ
σημαινόμενα, beide Gruppen werden
als mit Schlechtigkeit beschäftigt be-
zeichnet (?) (vgl. Plato Phaidr. 249d
πρὸς τῷ ϑείῳ γιγνόμενοι). 349:17
τοῦ πρὸς αὐτῇ (sc. τῇ Ἱερουσαλὴμ)
ἱεροῦ τὴν ἐρήμωσιν. 167,16 πρὸς ἐπὶ
τούτοις, noch dazu (vgl. Euseb. HE. 1,2
S. 6,9 ἢ. 94,5 ἔτι πρός.

προσάγω: 145,3 προσαγηοχέναι.

προσανέχω: 167,13 τοῖς αὐτῷ “ἔχοντας,
die auf ihn (Christus) achten.

προσβολή: 157,11 φωτὸς Av...
Anstürmen, Hervordringen. 159,13 77
τοῦ φωτὸς προ(σ)βολῇ.

προσδοκία: 53,3 τὴν ἐπὶ τὸν Χριστὸν ..
προσδοχίαν, Erwartung auf.

πρόσειμι: 6,12 u. 26 τοὺς ἡμῖν προσιόν-
τας, die sich an uns (das Christentum)
anschließen. 29,16 f τοὺς προσιόντας
αὐτῇ (sc. τῇ εὐσεβείᾳ). 207,26.

Eusebius

πρόσωπον

προσηχόντως: 45,16.

προσηλυτεύω: 286,33 «᾿Ιουδαίοις,
Fremdling wohnen bei.

προσηνής: 110,26 πάσης ϑυσίας » εστά-
τὴν εἶναι... τὴν. 174,25 τὸ ἀπὸ τῶν
αἰσϑήσεων -Éc, das von den sinnlichen
Dingen ausgehende Angenehme.

προσϑήχη: 24,29 μετὰ NG . . φησί, mit
Zusatz (Gegenteil von ἀπολύτως 24,26) ᾿
36,22 μετὰ προσϑήχης τῆς ὡς αὐτόν:
mit dem Zusatze „wie er selbst‘,

πρόσχαιρος: 118,23 τὴν «ov ταυτηνὶ ζωήν,
vergänglich. 206,27.

προσχόπτω: 78,3 Anstoß nehmen,

70000128100: 39,16 τῇ toU ϑεοῦ ϑεραπείᾳ
προσῳχειωμένον, gewidmet. 44:10.
141,5 ἄνδρας εὐτελεῖς . . WORUEVOG,
zu sich ziehen. *

προσπαράχειμαι: 20,6 ταὐτῇ ^, daneben
liegen.

προστήχομαι: 400,28 τοῖς πατρίοις ἔτι
προστετηκέναι κακοῖς, festhängen an.

προστιμάω: 47,7 τὴν κατάραν . . προσ-
τετιμημένην, zuerkannt,

προσφερής: 152,30 οὐδὲ μὲν προσφερὲς
(ähnlich) αὐτῷ οὐδ᾽ oixtiov (ihm ge-
höriges) παράδειγμα (Bild).

προσφέρω: 26,14 ὅπως .. τοῖς οἰχείοις
προσεφέρετο. 116,4f σφᾶς αὐτοὺς τῷ
διδασχάλῳ “«οντες.

προσυπαχούω: 490,12 dazu gehorchen,
auch Folge leisten.

προσφυής: 151,16 ἀγαϑῷ .. προσφυές,
es gehört zur Natur des Guten. 157,22
«εστάτην εἰχόνα, angemessen, 175,15
οἰχείῳ καὶ «εἴ συμβαλὸν παραδείγματι,
mit einem passenden Beispiele zusammen-
stellend.

πρόσφυξ: 203,24. 204,12 der zu jemandem
seine Zuflucht nimmt.

προσφωνέω, anreden, τινί: 182,21 u. 26.

προσωνυμία: 101,32 κατά τινὰ “αν, einer
gewissen Benennung gemäß. 194,33.

πρόσωπον, Person: 45,36 £x (Cjt., éni P)
προσώπου τοῦ Χριστοῦ ἐπιφωνεῖ,
λέγων, im Namen Christi. 107,13.
178,1. 181,19 u. oft ähnlich. 185,26
ὁ ψαλμὸς iz “ουὅ τῶν ἁγίων ἀνδρῶν
εὐχὴν ἀναπέμπει εἰς τὸ τοῦ Χριστοῦ
»ov. 216,15 εἰς “ον (Cjt, »a@P).. τῷ
ἀγαπητῷ τοῦ ϑεοῦ ἐπιφωνεῖ, dem
Geliebten Gottes ruft er persönlich zu.
220,31 εἰς «ov ἀναφωνηϑέντα τοῦ
ϑεσπιζομένου, mit Hinsicht auf die
Person dessen, von dem prophezeit wird.
310,13 εἰς ' Aoovoiov «ον... εἰρημένα.
420,33. 255,20 u. 22 διὰ τοῦ «0v τοῦ
χριστοῦ σου. 236,21 τοτὲ μὲν Χριστοῦ
e, τοτὲ δὲ πνεύματος ἁγίου. τοτὲ δὲ
τοῦ ἐπὶ πάντων ϑεοῦ, die Person

als

πρότασις

Christi, die Person des heiligen Geistes
usw.

πρότασις: 445,7 Aufgabe,

πρότερον: 183,4 ὡς εἶναι καὶ τὸν χριόμε-
vov χαὶ τὸν χρίοντα πολὺ =, noch
mehr. , 419,18.

προτηρέω: 355,19. 446,17 τούτων προτε-

τηρημένων, vorher beobachten, voraus- |

schicken,

προτρεπτιχός: 167,8 «αἷς αὐτοῦ (sc.
“Χριστοῦ διδασχαλίαις, ermahnend.
462, 16.

προτυπέομαι: :. 45.21.

προύπαρξις: 266,17 Vorhervorhandensein. |

266,33. 305,16.

700076040: 53,19 τῶν προὐπηργμένων,
vorher bestimmte Vorteile. 213,29
προὔπάρχειν xcl προῦὔφεστάναι τὸν

πατέρα υἱοῦ, da sein und existieren vor. |

προὐπόχειμαι: 154,5 vorher als Substanz

da sein,
προὐφίστημι: 154,26 τῆς τῶν γεννητῶν
. δημιουργίας προῦφίστασϑαι, vor der

Schöpfung ὧς hervorbringen (vgl. ὑφί- |

στημι). 153,7. 213,29 προὐπάρχειν zei
προῦφεστάναι πατέρα υἱοῦ, bestehen
und existieren vor. 215,12 nooVnEorn.
33922. 3494.

προφανής: 54,19 χατὰ τὸ £c, offen, nach
dem Augenschein.

Wortregister

σχευαστός 577
Vocativus; ὀρϑή oder εὐϑεία, Casus
Rectus oder Nominativus.

πύλη: 167,16 πύλας οὐρανίου ζωῆς καὶ
τῆς xav εὐσέβειαν "διδασκαλίας ..
προϊσχόμενος, den Eingang zum..
darreichen (διδασχαλίας hat das sonst
nicht passende Prädicat προϊσχόμενος
hervorgerufen).

πυρίχαυστος: 4,22 (auch LXX).

nvonoAéo: 294,25 verbrennen,

πυρπόλησις: 350,29 Verwüsten durch Feuer.
398,0.

πύρωσις: 463,28 ex τῆς τῶν ϑείων λόγων
“ξεως.

πύσμα: 478,34 Frage.

πωγωνίας, ου: 406, 8 bärtiger Stern, Komet.

πωτάομαι: 162,1. 166,34 ἀμφὶ τὰς ἀν-
ϑρώπων διατριβὰς “μένους, mitten
unter den Menschen fliegen.

€

Qqótovoyéo:

145,1 ἐρᾳδιουργοῦντο (aus
Ei, ögdıov ἐποιοῦντο P) τὴν ἐν τοῖς
λόγοις ᾿διάϑεσιν, leichtfertig behandeln;
vgl. Eusebs KG. IV, 23,12 bis, V, 28,13.

δευστός: 468,11 ὅμοια τοῖς ῥευστοῖς ..
τῶν ἀπίστων ἐϑνῶν πράγμασιν.

| ῥημάτιον: 120,31 Wörtchen, 121,31. 215,8
(aus Cjt.).
ῥητός: 321,35 σχῦλα . ., ὡς πρὸς «ἣν

προφητεύω: die Form πεπροφήτευται ,
413,17. ᾿
προφοριχός: 228,17 “ᾧ λόγῳ, das ge-

äußert wird, vgl. 228,20.

προφωτίζω: 208,12 προφαίνειν καὶ sw,
ans Licht bringen.

πρόχειρος: 5,26 leicht. 278,23 χατὰ τὴν
-0v zal ῥητὴν διήγησιν, zur Hand
liegend und wörtlich. 312,16 zar τὴν
“ον λέξιν. 320,2 χατὰ τὴν «ον διάνοιαν.
406,2 μετὰ τοῦ zal τὴν “ον διάνοιαν
σῴζεσθαι, ἐν μέρει τῶν ἱστορικῶς
πεπραγμένων, während zugleich der
wörtliche Sinn der historischen Ereig-
nisse teilweise bewahrt wird. 413,10
ἐξ αὐτῆς τῆς προχείρου (sc. γῆς), das
vorliegende, wörtlich aufgefaßte Land
(Ägypten). — 373,19 xai προχείρως
voovusvov, auch wörtlich aufgelaßt.

πρωτότοχος: 151,31 τὴν “ον. σοφίαν.
242,6. 251,4. 215,11. 219,3 τὸ “ον χαὶ
μονογενὲς τοῦ πατρὸς γέννημα.

πρωτότυπον, ro: 153,18. Urbild.

πρωτοτύπως: 206,32 f τὰ » αἰτία, die ur-
sprüngliche Veranlassung.

πτοέω: 146, 15 τοὺς περὶ τὴν πολύϑεον
πλάνην ἐπτοημένους, "außer sich, hin-
gerissen. 408,20

nt@oıg: 183,10 u.
Eusebius VI.

13 Casus: χλητιχή,

διάνοιαν (Interpunktion hier), λαβὼν
ἱστόρηται, wörtlich. 307,18 ῥητὰ μὲν
τάδε, πρὸς δὲ διάνοιαν (doch wahrsch.
ῥητῶς, vgl. dieses).

ῥητῶς: 262,31 ausdrücklich, wörtlich (vgl.
den Gegensatz 263,5 ff. 306,1 » xai
κατὰ λέξιν. 320,1. 321,22 “ μόνον xal
πρὸς λέξιν.

ῥοπή: 157,15 πάντα ταῦτα μιᾷ δοπῇ
φύσεως συντελεῖ, die Sonne bringt dies
zustande durch den einheitlichen Einfluß
ihres Wesens, vgl. 157,17 u. 26 f.
160,10 τῆς εἰς τὸ καλὸν ἢ εἰς τοὐναν-
τίον «ἧς, Entscheidung für.

σαλεύω: 162,17 τῆς εἰς τὸ ϑεῖον εὐσε-
βείας “εὐσαντες, schwanken in.

σεβάσμιος: 113,13 τὴν “ον τιμήν.

σημαίνω: 215,10 τὰ “ὀμενα, Ausdrücke.
267,11. 261,1. 228; 18 f τοῖς διὰ τούτων
(sc. φωνῶν καὶ συλλαβῶν) “ομένοις.
440,29 τὰ διαφόρως “μενα, die ver-

schiedenen Ausdrücke. — 279,22. 301,9
307,19. 309,18. 310,2 kundgeben , an-
geben, bezeichnen.

σημειόω: 67,5 σεσημείωται, es ist be-

merkt worden. 251,17 σημείωσαι (Cit.,
σημειώσῃ P) man muß merken.

σχευαστός, zugerichtet: 23,19 uvo® «OQ.
174,5. 221,8 usw.

578 σχεῦος

σκεῦος: 172,13 τὸ ἀνϑρώπειον «oc, Gefäß
(von dem Menschen Christus). 301,16
“ &r9ooztuov ἀναληψομένου (sc. τοῦ
ϑεοῦ λόγου). Vgl. σχῆνος.

σχευωρέω: 1188 τὰ τῆς ἐπιβουλῆς
ἐσχευώρητο, wurde angestiftet.

σχῆν 0c: 269, ;27 τὴν ἐκ παρϑένου οὗ
ἀνείληφεν ἀνθρωπείου σχήνου ς γένεσιν.
335,29. 445,15. Vgl. σχεῦος.

σχήνωμα: 450,13 τῷ κοινῷ πάντων ἡμῶν
“ατι συναφϑῆναι, mit unserer gewöhn-
lichen körperlichen Hülle vereinigt sein.

σχιογραφέω: 180,19 λέγεται τῶν.
ἀγγέλων διάταξιν... «ἦσαι, daß er
die Anordnung der Engel (andeutungs-
weise) dargestellt.

σχιώδης: 166,4 διὰ συμβόλων καί τινος
"0UG .. λατρείας, schattenhaft. 336,16
“ἢ τινὰ καὶ τυπικὸν Χριστὸν ἐπιφε-
ρόμενος.

σχοπευτήριον: 293,23 Warte.

σχοπός: 386,31 οὐχ ἀπὸ σχοποῖ;,, absicht-
lich,

σμιχρύνω: 259,10 τοῦ συμφυοῦς μεγέϑους

ξαυτὸν «ας, sich kleiner als seine natür- |

liche Größe machend. 491, 14 συναγωγῇ»
πάσῃ πτωχείᾳ λόγου zal βίου... &-
σμικρυμένῃ ‚ klein geworden,
σπουδάζω: 12 ἐν τοῖς “ομένοις τῆς Eby-
γελικῆς ἀποδείξεως ἀναπληρωϑησό-
μενον, soll in der unter Ausarbeitung
befindliche Ev. Beweisf. auseinanderge-
setzt werden.
σπουδαιολογέω:
wird verfaßt.
σπουδή: 7,8 τὴν περὶ τὰ “Ἑβραίων λόγια
“ἦν, Studium. ‚3:25 μετὰ χεῖρας ἀνα-
λαβόντι τὴν “ἦν, die in Ausarbeitung
befindliche Arbeit, dies Werk (vgl.

5,36 »eitaı N γραφή,

σπουδάζω), wahrsch. τὴν μετὰ χεῖρας |

ἀναλαβόντι σπουδήν, vgl. Aelian. Var.

hist. XII, 40. 40,7 εἰσῆγον. iv, Sorg-
falt verwenden. 115,26 οὐχ ἀπολει- |
ψόμεϑα «ἧς.

στάσις:
τόνων στάσεως, brachte aus ihrer Stel-
lung auf der Seite des Guten.

στερέμνιος: 155,35 τῷ “ῳ τῆς φύσεως,
Festigkeit.

στερρόω: 90,8 befestigen.

στηλιτεύω: 126,1 τὸν ἑαυτοῦ “ων βίον,
brandmarken. 128,14 τὰς χατηγορίας

. χαϑ᾽ ἑαυτῶν «“οντες, an den Pranger |

stellen.
στίχος: 216,33 Vers, Zeile.
στοιχεῖον:
"016. 155,26 «tiov τῶν καϑόλου χαὶ
τῶν zara μέρος. 155,32 j πρὸς dàA-
Anke τῶν «εἰων quia. 155,34 γῆ
τὸ βαρὺ «ov. — 219,13 ἀνεχρωνήτῳ

Eusebius

163,11 ἔσεισε τῆς ἀπὸ τῶν χρειτ- |

31,23 τοῖς τοῦ παντὸς ἀψύχοις.

συμπάϑεια

| προσρήσει τῇ διὰ τῶν τεσσάρων στοι-

χείων. 234,21.

᾿ στοιχειόω: 77,26 τὸ »olusvov, das den
Anfangsunterricht ‚erbält,

στοιχείωσις: 29,15 ἀπὸ τῆς πρώτης “εὡς
τῆς κατὰ Μωυσέα λατρείας, Anfangs-
unterricht.

στόμα: 52,24 διὰ ectoc ἀπομνημονεύειν,
stets im Munde führen.

στρατοπεδάρχης: 358, 35, Heerführer.

συγκαταλέγω: 325,15 ὕσα τούτοις συγ-
χατείλεχται, und was in Zusammenhang

i. damit aufgezählt wurde.

συγκατατίϑεμαι: 143,20 beistimmen.

συγκάτειμι: 39,9 «τόντες τῇ τῶν πλειόνων

| ἀσϑενείᾳ, sich herablassend zu. 39,28
γάμοις =. 159,5 μέσην τινὰ . . δύναμιν
(— Christus) . συγκχατιοῦσαν . . τοῖς
τῆς ἄκρας ἀπολιμπανομένοις. 159,8, τὰς
ἡλίου μαρμαρυγὰς ee συγκατιούσας
ἡμῖν. :

συγχεφαλαιόω: 383,26 τὰς ἑπτὰ ἑξβδομά-
óac . . “οὔσϑαι, die Summe von 7 Heb-
domaden wird voll.

συγκινέω: 287,9f συνεχινοῖντο, in Ver-
wirrung geraten.

σύγκλητος: 360,3 f ὑπὸ . . τῆς “Ρωμαίων
“οὐ βουλῆς, senatus, 381, 20.

σύγχρασις: 155,32 τῇ τῶν “εων ἐπιμιξίᾳ
συγγενῆ .. τὴν τῶν ὅλων φύσιν.

συγχρίνω: 208,10 “εἰν τὰ ϑεσπιζόμενα,
deuten.

συγχρούω: 440,28 παραϑείς TE καὶ συγ-
2000003 τὰ διαφόρως σημαινόμενα, die

| verschiedenen Ausdrücke zusammen-
| stellen u. vergleichen.
GvyxQotéo, zusammenbringen: 54,23.

82,31: 131,131. 294,33. 349,12 zusammen-
halten (*). 459,22 ὁ δια Χριστοῦ ovy-
“ροτηϑεὶς λαός, die Christen. 491,10.
σύζυγος (oder -ov?): 126,16 τοῦ συζύγου
δεύτερον, der zweite im Paare.
15313 χατά τι τῆς οὐσίας
συμβεβηκὸς ἀχώριστον, nach einem von
seinem Wesen untrennbaren Accidenz.
212,4. 213,17 τὸ συμβεβηκὸς ἐν ποιό-
τησι (ποιότητι Cit.) χέχτηνται, besitzen
die Accidenz als eine Ed

| σύμβολον: 431,17 ἐπιβὰς 2s τὰ κα τῶν
ἀπορρητοτέρων ἐπιτελεῖ, dadurch, daß
er.., vollzog er die Symbole geheim-
nisvoller Dinge. 470,19 τὰ κα τούτων
ἐτελεῖτο.

συμπάϑεια: 156,13 ^ac τε καὶ ἀντιπα-
ϑείας ἁπάντων (von den Verhältnissen
der Elemente und Himmelskórper zu
einander) 450,12 χατὰ τοὺς τῆς “ας
λόγους, nach den Gesetzen der Mit-
leidenschaft.

ovußeivo:

συμπεραίνω

συμπεραίνω: 108,13 συμπεπέρασμένα, in
Erfüllung gegangen.

συμπεραιόω: 374,9 “ουμένων τῶν ξβδο-
μήκοντα ἑβδομάδων, endigen. 378,32.

συμπέρανσις: 405,27 τῆς “εὐαγγελικῆς
“εως, Erfüllung.

συμπέρασμα: 36, ‚I4 τὰ τῶν »drtov, Er-
tüllung (— vA 36, 15). 107,20f
τῆς “Ἡσαΐου προφητείας Ton. 323,10
τούτῳ τῷ κατι δάδιον ἐπιστῆσαι.
368,26 τὸ πᾶν » τοῦ ᾿Ιουδαίων περι-
ορίζων ἔϑνους, genau bestimmend (der
Zeit nach) alles, was in bezug auf das
jüdische Volk in Erfüllung gehen sollte
(vgl. 368,32). 440,2.

συμπεριπλέχω: 3 310,22 προφητιχὰς φωνὰς
ταῖς περὶ τοῦ Χριστοῦ μαρτυρίαις
συμπεριπεπλεγμένας, zusammenge-
flochten mit.

συμπλήρωσις: 6,3 τῶν προφητειῶν...
ἀποτελ ἐπι ετεχῆς ^EOC.

συμπληρωτικός: 153,5 vollendend (τινός).

συμπονέω: 2,6 ταῖς εὐχαῖς ἡμῖν κει,
unterstütze.

συμφέρω: 112,16 τοῖς αὐτοῖς συνηνέ-

ϑησαν, übereinstimmen mit, 145,25 τὰ
Ῥωμαίων ἀκμάσαι συνηνέχϑη, es er-
‚eignete sich, daß.

σύμφρασις: 23,9 » τοῦ λόγου, Zusammen-
‚hang. 407,1.

σύμφυτος: 271,17 σύμφυτα ist wohl falsch
für εὔφυτα.

σύν: 2,2. 41,38. 327,27 σύνϑεῷ,
Gottes Hilfe.

συνάγω: 368,25 ὁ χρόνος ἐν ἕτεσιν ἀγα-
λυόμενος. . “ξἰ, die Zeit, in Jahre
aufgelöst, summiert sich, macht aus.
378,13f τῶν ἐτῶν τὰς ἕἑβδομάδας,
συναγομένας εἰς ἔτη. ., welche aus-
machen. 379,10 f τοσαῦτα
ἀπὸ .. ἐπὶ... συνάγεται, macht es aus.
380,9 «εται ὁ πᾶς χρόνος... εἰς ἔτη...

συναχμάζω: 409,31 zu gleicher Zeit blühen.

συναποϑεόω: 173,14 συναπεϑέου τὸν
ἄνϑρωπον, zugleich zu Gott machen.

συναπολαύω: 74,27 «“αὐσαντες τοῖς πᾶσι
τῶν χαχῶν.

συναναστροφή: 41,21 Umgang.

συναπόστολος: 125,28. 126, IQ.

συναρέσχω: 110,5 τῷ δόγματι συνηρέ-

mit

Wortregister

συνίστημι 579

| συνδιατριβή: 387.23 τῆς μετὰ τῶν ἀπο-

(sc. ἔτη) |

σϑησαν, zufrieden werden mit, sich an- |

schließen.

συνάφεια: 265,23 κατὰ τὸ αὐτὸ ὑπὸ μίαν
συνάφειαν διανοίας, an derselben Stelle
in einem Gedankenzusammenhange.

συναφή: 378,33 τῆς "jc τῶν λοιπῶν ξβ-

δομάδων ἀφορίζει, abscheidet (löst) von |

der Verbindung mit.
συνδέω, zusammenbinden: 152
γόμενά TE καὶ ovvóovutva.

"9 συνα-

στόλων αὐτοῦ “ἧς, Verkehr mit.

συνειδός, τὸ! 134,33 Gewissen,

σύνειμι: 31,31 «ἰόντες εἰς τὰ κοινὰ δι-
δασχαλέῖα,

συνελαύνω: 367, 28 τῆς .. αἰχμαλωσίας
εἰς πέρας “οὐ ons, zu Ende gehen.
492,13. ἐφ᾽ ἕτερα συνελαύνοντος τοῦ
καιροῦ, treiben,

συνε ξετάζω: 20,29 vergleichen mit.

συνεπιπάρειμι: 114,10 zugleich dabei sein.

GVVEOKLROUEV@S, dunkel: 313,6.

συνέχεια: 160,4 τῆς τοῦ λόγου χάριν
πρὸς ξαυτὸν οἰχειώσεώς TE καὶ συνε-
χείας, Zusammenhang (vgl. οἰχείωσις).

συνέχω: 263,35 τὸ συνέχον M αὐτούς,
Be 427,21 ἄνεσιν τῶν “ὄντων,
etwa: Befreiung von den Fesseln. 482,23.

συνήϑως: 164,25 τοῦ ϑεοῦ νεύματι », in
Übereinstimmung mit. 217,31 o? τοῖς
πάλαι » χρισϑέντα, nicht wie die alten
(Hohenpriester) gesalbt. 332,29 =, wie
gewöhnlich. 434,28 € ἡμῖν, wie wir.

] σύνϑρον 0c: 179,19 τῆς ἀγενήτου δυνά-
μεως “ος. 180,3 » τῆς βασιλείας αὐ-
τοῦ. 183,23 «^ τῆν πατρός. 242,9, U.
sonst.

συνίστημι: 6,1 darstellen. 54,2 u. oft.
132,28 σννίστη ὁ λόγος τοῦ σωτῆρος,
lehrt. 91,32 συνέστη . . τὸ αἴτιον τοῦ
un .., ist dargestellt worden. 94,5
συστάντος, Oc. 95,32 ὃ δὴ καὶ αὐτὸ

συνέστη διὰ .. 101,8 μόνος αὐτὸς ..
γεγονὼς .. σὺ νέστη. 179,32 διὰ τού-
των συνέστηκεν οὐσά τις £v τοῖς OvOL
. . ϑεία δύναμις, ist dargelegt worden,
daß es .. gibt. — 155,14 πάντα δι᾽
αὐτοῦ . . συνέστη, wurde zustande ge-
bracht. 347,26 . . Gv στάντες ἐκ φυλὴ ῆς
Ἰούδα, stammend. 77,24 ἐν αἷς ..
συνεστήσατο ἐχχλησίας, zustande brin-
gen, errichten. 144,7. 192,28. 159,23
ὃν [46γον) ὁ πατὴρ συνεστήσατο, her-
vorbringen. 117,23 συστῆναι. . τὸ ἐπι-
χείρημα, zustande kommen, ausgeführt
werden. 142,1 τὸ oizeiov ἐπάγγελμα
συνεστήσατο, zur Erfüllung bringen.
158,10 ἡλίου συνίστη πλείους καὶ σελή-
vac, schaffen. — 344,32 οὐ DE ὁ
λόγος αὐτῷ, hesteht nicht, läßt sich
nicht aufrecht halten. 345,8 συνέ-
στηκεν ἀψευδὴς n πρόρρησις. 40,15
ἀρχὴν ἔχοντος καὶ συνισταμένου τοῦ
βίου, 510} bilden. 434,30 τῷ μη-
κέτι συνεστάναι αὐτὸν (τὸν ίωσέως
γόμον), weil das Mosaische Gesetz nicht
weiter besteht. 298,51 “σι “ταύτην
ἡμῶν εἰς τοὺς τόπους ἑρμηνείαν, be-
stätigt. ‚357,27 μόνως δ᾽ ἂν συσταίη
τὰ χατὰ τὸν τόπον, nur in dem Falle

37*

580 συνοράω
bestätigt sich die Aussage der Schrift-
stelle. 129,8 πόϑεν τὸ περὶ αὐτοὺς
ἐναντίον δόγμα συστήσεται, wie kann
diese widerspruchsvolle Auffassung be-
treffs ihrer bestehen. 310,24 .. συνιστα-
μένης τῆς. - βασιλείας, etwa: ergibt
sich. — 96,7 συνίσταται πεπληρωμένα,
besteht, ist. 287,4. 396,15. 397,2. — 184,29
συνίσταται ταῦτα πάντα ὑπομείνας
zei νῦν... πολεμούμενος, es ist con-
statiert, daß er alles dies ausstand.
340,20 -araı . γεγονώς. 230,29

εἰς ἕνα ϑεὸν «αται ἡμῖν τὰ τῆς εὐσε- |

βοῦς ϑεολογίας, etwa: hinausläuft.

συνοράω — ὁράω, sehen: sehr oft,
28,9 συνιδών. 96,12 gv νῶπται. 117,30
συνεωράκεσαν. 135,32 ἔργοις ἀλλ᾽ οὐ
λόγοις μόνοις τῆς τοῦ Ἰησοῦ μαϑη-
τείας συνιδόντες τὰ χατορϑώματα, in
Taten sehend. 151, 2 mit Genet. c. Partic.
συνιδὼν τούτων ἁπάντων... χεφαλῆς
δεησομένων.

συ wrayn: 452,9 f Verabredung.

σύνταξις: 268,15 τὴν τοῦ λόγου ^v, Rede-
fügung, Gedankenfügung.

συντείνω: 375,1f (Africani Chron.) τὰ |

τούτοις συντείνοντα, was Sich auf diese
(die Zeiten) bezieht. 379,15 ἑβδομάδας,
εἰς ἔτη .. συντεινούσας, sich strecken
über, ausmachen, 381,32 f (ξβδομάδας),
ci »ovow εἰς ἔτη τετραχόσια ὀγδοή-
κοντα τρία. Vgl συνάγω.

συντέλεια: All ἐπὶ “α τοῦ βίου, am
Ende des Erdenlebens (der Welt). 40,22.
342,3. 112,19 συντέλειαν χαὶ μετα-
βολὴν τὴν € ἐπὶ τὰ χρείττω τοῦδε τοῦ
παντὸς (sc. κόσμου). 278,28 τὰ περὶ
τῆς “ας μυστήρια, die Vollendung aller
Dinge, das Weltende.

συντελέω: 3,II beisteuern. 28,29 τὰ...
γόμιμα tiv, vollziehen. 38,20f τὰ
παρὰ Mosst νενομοϑετημένα “εἴν.

wie |

206,22 τὸ χεφάλαιον τῆς προφητείας

. . £ni μεγάλοις συνετελεῖτο, ihre
bauptsächliche prophetische Wirksamkeit
wurde bei großen Gegenständen ‚entfaltet.
375,5 (Africani Chron) ai ἁμαρτίαι
“οὔ γται, werden ausgetilgt.
συντέμνω: 443,22 in Kürze behandeln.
σύντομος:
λόγ ος, kurz (vgl. 80,5).
συντρέχω: 129,28 “ων τοῖς zart”
συ ἀρξοράμεψις, es halten mit.
. τῇ διανοίᾳ συντρέχει, übereinstimmen.
376,3 (Africani Chron.) οὔτε 6 190v08
=. v δραμεῖται, stimmen.
συνυπάρχω: ἡ μὲν αὐγὴ “εἰ τῷ

αὐτοῦ

I55

53:4

φωτί, existiert zusammen mit, 213,18 u.
20 f.
συνυφαίνω, zusammenweben: 152,16.

80,8 ó «ος τοῦ εὐαγγελίου |

269,3 ταύτῃ |

Eusebius

| σχηματίζομαι:

σχολή

συνυφίστημι: 152,15 f el τι τούτοις.
συνυφέστηκε. existiert zugleich mit
diesen. 153,6 ὁμοῦ τε xal zc αὑτὸ
(dies wenig logisch hinzugefügt, vgl.
153,2) συνυφέστηχεν. 213,27, Oboe
ἀνάρχως συνυφέστηκε τῷ πατρί.

συσχευή: 34,36 Zurüstung, Intrige (vgl.
35,2). 184,14. 185,19.

συσκευωρέομαι: 445:6 τῶν τὸν ϑάνατον
αὐτῷ «“ησαμένων, bereiten.

σύστασις, Beweis: 22,30. 146,23 ἡ τοῦ
λόγου =. — 43,27 ἅμα τῇ πρώτῃ συ-
στάσει τοῦ βίου, bei der Entstebung des
Lebens. 45,6 εἶναι αὐτῶν τὴν «ιν ἐξ,
sie bestehen aus. 30,25 Zustandebringen,
137,29 νέου ἔϑνους 27 ποιήσασϑαι,
bilden, 151,20 ὕλην .. καὶ οὐσίαν τῆς
τῶν ὕλων γενέσεώς τε zul “εως, Bil-
dung. 158, 4. 341,32. 153,9 τῆς τοῦ υἱοῦ
EUG αἴτιος, Existenz. 182,2 περὶ τῆς
τοῦ πρώτου λόγου “εὡς τε χαὶ οὐσιώ-
σεως. 361,3 ἐπ᾽ ἐσχάτου τῆς “ἕως
τοῦ Ἰουδαίων ἔϑνους, in der letzten Zeit
des Bestehens des jüdischen Volkes.
361,7. — 208,21 ἐπὶ ὑδάτων «εἰς, Wasser-
sammlungen (?) 485,31 νεχροῦ σώμα-
τος »ız, Zustand.

σύστημα: 190,7 Verfassung, Gesellschaft,
Staat. 276,20. 357, 33-

συστοιχειόω: 156,6 γῇ .. συνεστοιχειω-
μένον, zu derselben Elementenreihe wie
die Erde . - gehórend.

συστολή: 40,32 τῆς τῶν γαμῶν "c, Ein-
schränkung, Verminderung,

συσχηματίζομαι: 159,5 dieselbe Gestalt
annehmen wie (rıri).

σφάγιον: 45,15 τὸ χρεῖττον .. « (von
Christus).

use μα: 463,15 » γραφικόν, Schreibfehler.
478 77:

σφραγίς: 337,13 ἁρμονίους «ἂς, Belasf-
tigung. 295,4. 43428 τὰ πρόσωπα
σφραγιζομένους τῇ τοῦ Χριστοῦ «ἴδι.

σχεδιάζω: 377,21 ἐσχεδίασται, unbedacht

hinschreiben.
σχετλιάζω, klagen: 105, 15 f.
σχῆμα: 156, 28. ἄλλῳ μὲν “ατι κεφαλὴν

s ὑποτνπωσάμενος, den Kopf mit
einer Gestalt (= von einer gewissen
Form) bilden.

123,30 «“ἰζεσϑαι xal καϑ-
υποχρίνεσϑαι τὸν σεμνὸν βίον, sich eine
gewisse Haltung, einen Schein „geben.

σχίσμα: 279,25 τὰ κατα zal τὰς αἱρέσεις.

σχολαῖος: 42,34 τὸν λόγον σχολαίτερον
ἀποδεδώχαμεν, in größerer Muße, aus-
führlicher.

| σχολή: 22,31 ἐπὶ ig, in Mufe, bei Ge-

legenheit. 35,34. 108,2. 254,18. 31,10
ἐπ᾿ οἰχείας ng, bei besonderer Gelegen-

σωτηριώδης

heit. 259,19. 408,29. — 40,27 τῆς περὶ

τὸ ϑεῖον «ἧς, Mufe, Studium. 109,4
τὴν negl τὰ ϑεῖα λόγια “ἦν.
σωτηριώδης: 241,2 τῷ κει λόγῳ. 295,3

τῷ “εἰ σημείῳ = σφραγῖδι, χρωμένους. |

σωφρονιστήριον: 151,1 τῆς ἐπὶ τὰ ἐναν-
τία (τὰ χακὰ) ῥοπῆς τὰ «α, Besse-
rungsanstalt für die Neigung zum Bösen.

σωφρονιστής: 138,9 vóuot . . βαρβάρων
“αἱ, die besonnen machen.

τάγμα: 8,31 τὸ μεταξὺ ἰουδαϊσμοῦ «καὶ
ἑλληνισμοῦ τρίτον 9,4. ἐξ &xa-
τέρου “ατος, ἔχ τε ἑλληνισμοῦ καὶ
ἰουδαϊσμοῦ. 77,25 δύο “ατα Gruppen,
Stände. 279,31. 311 ‚17.19 u. 26. 314,25.
465,8. 131,23 πρὸς τὸ πρῶτον τῶν ἀπί-
στων «α.

ταλανίζω: 70,4f jammern über.

ταξιαρχέω: 168,6 ἀγγέλοις «àv ἐπιστα-
τεῖ, Befehlshaber ‚sein.

τάξις: 345,2 “ἕως ἀρχιερατικῆς, Stand.

ταπείνωσις:
steiung.

ταυτότης: 154,6 dieselbe Beschaffenheit.

τάχα ἴσως: 299, 9f gewib wohl,

τάχος: 255,18 7 τάχος, so schnell wie
möglich.

τεϑεωρημένως: 44,31 » σχοπεῖν, genau.

τελείωσις: 216,35 τὴν κατ᾽ ἀρετὴν cuv,
Vollkommenheit,

τέλος: 353,2 τὰ τῶν προρρήσεων ἐπὶ

^w C

τέλος (Cjt., τέλους P) ἥξει. 361,2 τέλος |

ἔχουσα . . ἣ προφητεία δείκνυται.
405,27 ὧδέ πως ἐχέτω τέλους (TE) 08? ἢ),
sei hiermit abgeschlossen. 489,14 ἐπὶ
τοῦτό γε τέλος (Cjt., τέλους P) zyv
πᾶσαν oixovoutav .. στήσας, etwa: ließ
hiermit beendigt sein. 54,24 τέλους τε-
τύχηχεν, Erfüllung. 258,18 xal τούτου
μέμνηται, τέλους τετυχηκότος, erwähnt
dies, das erfüllt wurde, 263,9. 286,14 u.
oft. 265,33 τέλος εἴληφεν. 307,16 τέ-
Aoc (Cjt, τέλους P) ἐλάμβανε τὰ τῆς
προφητείας. 314.31 ἃ. sonst, 315,33
εἰς τέλος ἀχϑέντα. 347,22 τέλος ἐπῆ-
γεν... τῇ προρφήσει.

τελώνεια: 125,26 Geschäft des Zöllners.

τεραστεία: 137,2 παραδόξους “ας, wun-
derbare Dinge. 301,29 τεραστείας καὶ
παραδοξοποιίας.

τεράστιος: 143,26 τεραστίας (Cjt., τερα-
στείας P) δυνάμεις, wunderbar. 362,28
τεράστια ϑαύματα.

τετράγραμμος: 420,28 διὰ τοῦ “«ου
“ὀνόματος, JHVH (Jehovah).
τέως, inzwischen, mittlerweile: 53,16.

65, 35. 92,10 u, sonst.
. . ἔγνωμεν, χαιρὸς δὲ συνιδεῖν, bisher

Wortregister

124,16 » τοῦ σώματος, Ka- |

| τροπολογέω:

178,11 τέως uiv |

τρύπος 581

fanden wir. 224,1 τέως μὲν... (Ζ. 4)
ἑξῆς δὲ, zuerst, dann. 362,27 τέως μὲν
ΕἸΣ (363,1) ) οὕτω δῆτα .. τὰ μὲν πρῶτα,
ἐπεὶ δὲ (s 3,3). 442,15 νῦν μὲν

τέως ἤρξατο, ἔσται de ὅτε.

τηνικάδε: 108, I9 τὸ ^, alsdann. 363,6f.

tig: nach ei-Satz folgt zal tí(c) 184,21.
204,31.

Toı@ods: 214,3 in solcher Weise,

τοχετός: 87,19 Niederkunft.

τοπαρχία: 349,21 Ortsherrschaft.

τοπιχῶς: 259,16 οὐ » μεταβάσεις ποιου-
μένου (sc. τοῦ Aöyov), räumliche Ver-
änderungen. 285,25 » ἐπιβαίνειν μέρει
τινὶ τῆς γῆς.

τόπος: 6,21 τῆς εἰς -ovc ϑεωρίας,. Schrift-

stellen. 368,18. 298,31 τὴν εἰς τοὺς
“ους ἑρμηνείαν. 83,011 τοῖς τόποις...
ἐνδιατρίβειν. 107,34 τῶν (Genet. von

τὰ) χατὰ τὸν τόπον, die verschiedenen
Schriftstellen. — 179,21 τὰ χατὰ rov;
τόπους. 243,18 u. sonst, — 174,2 μηδὲν
. . τῶν χατὰ τὸν «ον ζητουμένων,
keine von den zu diesem Punkte ge-
hórenden Fragen. 215,7 χατὰ τὸν TÓ-
πον, an jener Stelle. 309,24 ἐπὶ τοῦ
τόπου καταστησάντων, auf jenem Platze.

τραχηλίζω: 110,1 ἐχ τῆς .. ἀληϑοῦς ϑεο-
λογίας. . “ἰσϑέντα, gestürzt.

τρίμηνος, UE 377,6 (Africani Chron.) τρι-
μήνου ἐμβολίμου τῇ ὀκταετίᾳ γινο-
μένης. Ὁ γι ς

τρόπαιον: 47,13 τὸ τῆς χατάρας «ov.
114,27 τοῦ σταυροῦ τὸ », Siegeszeichen,
120,2:

τροπή: 156,12 σελήνης »dg, wohl von den
Mondphasen (τροπαί gewöhnlich von
den Sonnenwenden). 212,14 u. 17 Ver-
ünderung.

τροπικχῶς: 181,26 figürlich. 215,9 πώτερον
ἐκληπτέον. 259,17 τροπιχῶς τὰς
οἰχονομίας αὐτοῦ (sc. τοῦ Aöyov) τοῦ-
τον τῆς γραφῆς ἀποχαλοίσης τὸν τρό-
πον, bildlich nennt die Schrift diese
seine Unternehmungen (ἄνοδος καὶ z&9-
οὗος) in dieser Weise, 307,29 χατὰ
διάνοιαν ». 319,34 πρὸς λέξιν zal =.

311,12 allegorisch auslegen.
343,24.

τροπολογία: 78,3, figürliche Rede. 289,14
τῆς χατὰ καν ἑρμηνείας. 320,16 μετὰ
ϑεωρίας τῆς κατὰ μόνην »av, nach
ausschließlich figürlicher Auslegung.

τρόπος: 3:19 ξένον ἐχ παρϑένου “ον τῆς
ἀποτέξεως. 3,31 τὸν νέον τῆς εὐσε-
βείας “ον. 5,6 ξενίζοντα “ον εὐσεβείας
u. oft. 27,21 τὸν τῆς καινῆς διαϑήχης
“ον. 109,8 ὃ «oc . . τῆς πολιτείας. ---
9,25 χατὰ ψυχῆς “ον, Art, Beschaffen-
heit. 126,15 τὸ φιλαληϑὲς.. τοῦ ἰδίου

582 τρυπόω
τρόπου, Charakter. 202,1 διττὸς ὃ wog
ὁ περὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν (von den
zwei Naturen Christi). — 7,2 τοῦ βίου =.
116,29 (ohne βίου) Lebensweise, Auf-

treten. 131,30. I32,4.
τροπόω: 167,3Í “«οὐμενος, in die Flucht
jagen. 199,17. 363,25.

τυγχάνω: 156, 14 (τὸ) ὡς ἔτυχεν, der Zu-
fall. 336, 14 τὸ ναζιραῖον ὄνομα EBoei-
χὸν Er ἐν “ευιτικῷ, findet sich, kommt
vor. 363,18 ὡς ἂν TO τυχόντι ἐφορ-
μῆσαι, wie den ersten besten, wie einen
gewöhnlichen Menschen.

τυπικός: 192,31 κατὰ τὴν πάλαι “ἣν
ἀγωγήν. 194,9 μετὰ τῆς εν σωματικῆς
καὶ «ἧς λατρείας. 336,16 azur τινὰ
zal »ov Χριστόν.

τύπος: 193,16 χατὰ τοὺς τύπους, bei den
typischen, bildlichen Handlungen.

τυφλός: 4,27 ἃ καὶ 9, φασί, δῆλα. 138,26.

ὑλαγμός: 487, 13 ὑλαγμοὺς ἔφερον, v wohl
falsch statt ἐξέφερον (vgl. ἐχφέρειν πό-
λεμον).

ὑπάγω: 7.25 ποτέρῳ ὑπηγμένου c, welchem |

von beiden unterwürfig, gehörig.

ὑπακούω: 127:9 antworten.

ὕπαρξις: 39,14 περιουσίας ^v, Besitz,
124,31 » χρυσίου. — 266,8 Existenz.
ὑπαναπνέω: 265,20 etwas aufatmen.
ὑπαναχωρέω: 263,35 sich zurückziehen.

ὕπειμι: 169,17 “ οἰκονομίαν, ein Ver-
fahren einschlagen, anordnen. 302,14.

ὑπεισέρχομαι: 474,17 ταῦϑ᾽ ἡμᾶς “εται,
kommt mir in den Sinn.

ὑπεραίρω: 88,13 ὑπερήρϑη, wurde über-

; legen (rtv óc). i
ὑπερακοντίζω: 205,35 ποίας ὠμότητος

ὑπερβολὴν οὐχ ὑπερηχόντισεν, über-

treffen.

ὑπερβάλλω: 159,17 τῆς
ἀπολαύ ειν, übermäßig, zu stark.
πτωχείαν “Ουσαν.

“οὐσης αὐγῆς
311,8

Eusebius

ὑπερβατός: 268,9 u. 34 καϑ᾽ »öv, in ver- |

setzter (Satz)folge._

ὑπερβολή: 204,11 ἄρα... κατέλιπον ..
ἀτοπίας ὑπερβολή ἦν, die äußerste
Schlechtigkeit versäumen.

bzxE0ynÜéo: 262,4 ὑπεργέγηϑεν.

ὑπέρϑεσις: 326,33 τὴν -4v αὐτῆς (sc. τῆς
γενέσεως) Autschub, Verzug damit.
ὑπερεκκύ πτω: 135,34 “ὕψαι
πλάνην. sich erheben über.
ὑπερχύ ATO: 20,32 “ψαντες καὶ τὴν ὅρω-
μένην ἅπασαν κτίσιν, sehen über, blicken

weiter als zu. 109,27.
ὑπέρμαχος: 277,10,
ὑπεροράω: 105,14 τῶν Ἰουδαίων . . οὐ-

δξν ὑπει (o)udöuerog, nicht unbeachtet
lassen.

πολύϑεον |

ὑπόϑεσις

ὑπεροχή: 108,18 Vorzug, Vortrefflichkeit,

ὑπερτίϑεμαι: 489,20 aufschieben.
ὑπερφυής: 39,12 außergewöhnlich, 202,3.
209,29.

ὑπηχέω: 172,4,» » διδασκαλίας hören lassen.

ὑπό: 53,12 dp’ ἕν zal χατὰ τὸ αὐτό: zu
ganz derselben Zeit.

ὑποβαίνω: 27,25 τὸν ὑποβεβηκότα (nie-
driger stehend) καὶ ἀτελῇ βίον. 311,18
τὰ τῶν ὑποβεβηκότων (sc. τάγματα),
untergeordnet. 373,17 τῶν τούτῳ (sc.
ἀρ χιερεῖ) ὑποβεβηκότων πολλῶν ἱερῶν,
untergeordnet [τούτῳ Cjt, τοῦτον P].
431,9 τῶν ὑποβεβηχότων δραχόντων.
153,32 ὑποβεβηχὸς xal χεῖρον. 39,28
ó ὑποβεβηκὼς ἀνϑρωπινώτερος (sc.
τρόπος). 259,9 τῆς ϑεότητος ὑποβάς,
von seiner Göttlichkeit ‚herabsteigend.
54,12 ὑποβεβηχότα παρὰ τὸν παλαιὸν
τρόπον, nachstehend im Vergleich
mit. — 26,21 ὑποβὰς λέγει, weiter unten

in den Text gehend. 102,22 &i$’
ὑποϑὰς ἑξῆς .. ϑεσπίζει. 140,5. 188,
22 u. oft.

ὑποβάλλω: 152,12 αὐτὸν ἀγαϑόν φασιν

ὑπηρέτην .. ὑποβεβλῆσϑαι, als Fun-
dament gelegt. — 44,31 νόμος "EL νοξῖν,
an die Hand ‚geben, anweisen, 445,23
ταῦτα .. τὸ Oxijvog τὸ ἀνϑρώπειον
ὑποβάλλει νοεῖν. 83,10 τὸ πνεῦμα τοῦ
ϑεοῦ ϑεωρεῖν =, eingeben. 307,24 εἰδω-
λολατρίαν xal.. ἑτεροδοξίαν vor ἀν-
ϑρώποις. 349,20 ἄλλα τῶν αὐτῶν
vovg. σημεῖα χρόνων, (an)geben. 44,9
λογισμὸν . . χατὰ ϑείαν ἐπίνοιαν ὑπο-
βεβλημένον, eingegeben.

ὑπογραμμός: 194,18. Vorbild.

ὑπογράφω: 104,17 vorzeichnen, andeuten.
113,3. 116,10. 298,2 u. oft;

ὑπόδειγμα: 172,30 μηδὲ τὸ τοῦ φωτὸς
ἡμῖν ὑπόδειγμα .. συνεχώρει, unser
Beispiel mit dem Lichte räumte nicht
ein, daß.

ὑποδύνω: 114,8 sich hineindrüngen..

ὑπόύόϑεσις; 2.3 τῆς Εὐαγγελιχῆς “ἕως
(Gegenstand der) Untersuchung, Werk.
22,31 χατὰ τὴν προχειμένην ^U. 83,12
109,15 τῆς παρούσης “ξως. .112,8.
165,5 τῆς μετὰ χεῖρας “ξεως. 33432
ἐν πρώτοις τῆς μετὰ χεῖρας “εως, (in
einem früheren Teile) des Werkes. 295,
13 συστήσομεν χατὰ τὴν οἰκείαν vuv,
wir wollen es in einer eigenen (spe-
ciellen) Untersuchung dartun. 428,30
ἐν ἀρχαῖς τῆς παρούσης “ξεως, dieses
Werk (der Dem. Ev.). — 69,35 τὴν πᾶσαν
τῆς προφητείας “αν, ‚Gegenstand, 249,7
ἐφ᾽ ἑτέραν τῆς zur’ αὐτὸν (Χριστὸν)
οἰκονομίας «v μεταβησόμεϑα, etwa:
Punkt, Capitel. 340,27. 183,29 τὴν προ-

ὑποϑήχη

ταϑεῖσαν (lieber προτεϑεῖσαν -w), Ge-
genstand. 475,15 ὡς τῆς ὑποϑέσεως
ἁπάσης καὶ τῶν πρὸ τοῦ τέλους πα-
ϑημάτων .. γενομένης, weil die ganze
Darstellung auch von .. gemacht war.
— 34,36 δυσφημίας =, Stoff. 206,25
μεγίστην “ἵν περιέχουσα, den wich-
tigsten Stoff umfassen. 206,34. 259,7.
327,22 τῆς οἰχονομίας eu, V eranlassung.
— 3017 αἴτιον . . τῶν δυεῖν ὑποϑέ-
σεων, ἰουδαϊσμοῦ “λέγω, καὶ χριστια-
γισμοῦ. — 173,25 ἣ xat& τὸν σωτῆρα
. . «tc, das Unternehmen, der Plan des
Erlósers. — 117,12 ὡς ἐν sau λόγου,
als eine Supposition, 124,7. 159,10 ὡς
&v e£ 123,24 καϑ' “ἵν.
ὑποθήκχη: 123,31 τὰς τῶν παρ᾽ Ἕλλησι
φιλοσύφων. “ας, Lehren.
ὑποχαταβαίνω: 261,29 (wie ὑποβαίνω) )
weiter unten im Texte. 450,4f. wahrsch.
auch 460,7 (statt ἐπικαταβάς).
ὑπόχειμαι: 153,26 ἐξ ὑποκειμένης τ τινὸς
" οὐσίας. 154,3 παρὰ τὸ πρῶτον
ὑποχείμενον, Gegenstand , Substanz,
213,34 τὸ xar’ οὐσίαν ὑποκείμενον,
die Wesenssubstanz, etwa: Materie. 158,
23f μεταβολαῖς », unterworfen sein.
ὑπόλειμμα: 69,19 u. 20 (vgl. Röm. 11,5).
ὑπονοέω: 83,21 annehmen. 116,32 τοὺς
ἀκροατὰς . . πεπλάσϑαι ὑπονοεῖν, den
Verdacht hegen, daß sie erdichtet hátten.
139,31 ὑπονοῶν τοὺς λέγοντας ἡμᾶς.
181,22 beobachten. 478,34 verstehen.
ónóvou: 130,10 φαύλης ἐχτὸς «ας χαϑε-
στάναι, außer schlechtem Verdacht,
außer Verdacht der Unehrlichkeit. 189,
14 za £teoav “αν, in anderer Be-
merkung.
ὑπόστασις: 154,8. 228,30 Wesen, Substanz.
ὑποστίζω: 478,33 ein (Frage)zeichen setzen.
ὑποστολή: 72,24 «ἢ χρῆται hält sich
zurück, unterbricht sich (vgl. Hebr. ro,
38.39). 252,8 τὴν “ἣν τῆς ἐνθέου δό-
ξης, Verminderung.
ὑποστορέννυμι: 489,14 τὴν ταπείνωσιν
αὐτοῦ ,τοῖς ἀντιπάλοις «al ϑεομόάχοις
μονοχέρωσιν ὑποστρώσας, etwa: unter-
würfig machen.
ὑποσύρω: 81,35 wegziehen,
132,20. 364,29 «ἤναι.
ὑποτάττω: 253,20 U. 2I.
ὑποτίϑεμαι: 39, 30 anraten. 40,5 ϑεοσε-
βεῖν 7. 142,19 λύσιν τῶν ἀπορηϑέντων
ὑπέϑετο, angab. 170,22 Eva. . ὑποϑέ-
μενος εὐσεβείας τρύπον. 170, 26.375: ET
(Africani Chron.) ἄρξασϑαι τῶν ἀριϑ-
μῶν... ὑποτίϑεται, anraten, ermahnen.
ὑποτυπόω: 157,1 κεφαλὴν 5 MGE 0C;
bilden. 206, 13 ὥσπερ τινὰς ἀρετῶν
εἰχόνας “ὠσάμενος.

verführen.

Wortregister

|! φαντασία:

φαντασία

583

ὑπούλως: 79,17 falsch,

ὕστατος: 439,21 εἰς τὰ "atc τῶν προ-
φητῶν ϑεσπίσαντος, zuletzt unter den
Propheten.
ὑφαρπάζω:
sich reißen.
ὑφίστημι: 37,22 μίαν ἐκ δυεῖν oixoóouov
ὑποστησάμενος,, aufführen u. ‚tragen.
317,36 ὑποστησάμενος δύο στίφη ..
δαιμόνων, etwa: auftreten lassen. 70,32
τὰς.. ὑποστάσας ex) ησίας, gegründet.
151,30 πρῶτον ὑφίστησιν αὐτοῦ γέν-
νημα τὴν . « 00piav. 160,7. , 153415
φῶς . . ξαυτῷ ἀφωμοιωμένον ὑπεστή-
σατο. 153,30. 157,9 ϑεοῦ σοφίαν m-
τὰ πάντα ὑφισταμένην χαὶ ζώουσαν.
157,13 (die Sonne) χρόνον ὑφίστησιν,
feststellen. 158,3 δημιουργιχοὺς λόγους
ὑφιστάμενος. 215,19. 153,2 παρὰ ἘΣ
πατέρα ὑφέστηχεν, besteht neben. 153,6
οὐχ ἂν ὑποσταίη bestehen, existieren.
153,148 εἰκὼν ὑπέστη τοῦ πατρός. 155,22
χεφαλῆς ὑπέστη φύσις, kam zustande.
157,6 τοῦ παντὸς .. ἐκ μερῶν δὲ πλεί-
στων D φεστῶτος, bestehend. 194,28
ὑποστὰς αἰώνιος ἀρχιερεὺς ἀναπέφαν-
ται, es ist klar, daß er ist. 158,22 no-
λυτρόπου .. τῆς τῶν γενητῶν μελ-
λούσης ὑποστήσεσθαι οὐσίας, sein.
204,6 ὕτε ἐδύκουν ὑφεστάναι, bestehen,
existieren. 357,37 τῆς μετὰ ταῦτα ὑπο-
στάσης τοῦ Ἰούδα φυλῆς, bestehend,
existierend. 169,5 τὴν τοῦ φαινομένου
γένεσιν ὑφιστάμενος, sich der Geburt
des sichtbaren Menschen unterwerfen.
ὑψιπετής: 313,32 “ὃς ὄρος, hoch.

3,19 ϑεῶν . . τιμὰς », an

a ΘῈΣ 175,20 erheiternd.

φαιδρός: 4,32 froh (Gegenteil:
πός: 4.30).

φαίνω: 147,15 διὰ τοῦ »ouEvov ἀνδρός,
durch den sichtbaren Menschen. 160, 4
τὴν τοῦ φαινομένου γένεσιν ὑφιστά-
μενος, sich der Geburt zum sichtbaren
Menschen unterwerfen. 260,25 εἰς ἃ τὰ
φανέντα εἰρηται, was mir zu sagen
nötig schien, ist gesagt.

φανέρωσις: 4,9 τὴν τοῖς αὐτοῦ μαϑηταῖς
^Y.

φανητιάω: 435, App. II.

φαντάζομαι: 119,3 ἐφαντάσϑησαν τολ-
unocı, auf den Gedanken kommen. —
119,34 σεμνός τις τοῖς πολλοῖς ἐφαν-
τάζετο, scheinen. 154,13 φαντάζεται
υἱὸν γεννητόν, sich vorstellen.

130,1 ὑπὸ was ϑεηλάτου, Ein-

bildung, Scheinbild. 141,51 οὐδ᾽ εἰς

“αν ἐλϑὼν τοῦ παραπλησίου, sich etwas

Ähnliches vorstellen, 493,27f περὶ τὴν

σκυϑρω-

φαντασιοχοπέω

τοῦ βίου φαντασίαν, seine Vorstellung
von dem Leben.

φαντασιοχοπέω: 133,2 sich eitle Hoff-
nungen machen.
φαντασιοχόπος: 133,4 der sich eitle Hoff-

nungen macht.
paouazeig,Zauberer: 131,26. 132,1. 133,13.
136,22. 138,22.
φαρμακεύω: 133,15 γοητεῦον ἢ »ETov.
φάρυ(γ)ξ: 228,19 διὰ. . φάρυγγος, Kehle.
489,12 φαρύγγων τοῦ λέοντος.

φέρω: 37.6 φέρεται, fertur, narratur, 17,22
τὰ ἐν τοῖς εὐαγγελίοις αὐτοῦ φερόμενα,
quae feruntur, narrantur. 53,21. 68 ‚23,
193,7 τῆς... ϑεότητος, ἣν ἐν τῷ ud’
valu®d φέρεσϑαι προπαρεστήσαι Ev,
dargestellt, behandelt wird. 303,21 οὕτως

Eusebius

σι φέρεσθαι παρ᾽ αὐτοῖς, so |
as Ld c A : , φοιτητής, Jünger: 5,24. 38,32. 109,24 u.

heißt es im hebräischen Text. 304,6 ἐν
τοῖς αὐτῶν Ιουδαίων ἀντιγράφοις z χατὰ
τὴν ᾿Αχύλου μεταβολὴν φερομένοις,
die nach Aquilas’ Übersetzung gehen,

| qoot:
φρενοβλάβεια:

304,31 χατὰ τὴν παρὰ Ιουδαίοις “ἕνην.

(sc. ἑρμηνείαν).
σϑαι ϑείαν βίβλον .., weil keine göttliche
Schritt im D'udaur ‚war, existierte.
121,8 φέρεσϑαι ἐξ ἐναντίας πᾶσι τοῖς
ἔϑνεσιν, entgegenlaufen, anfallen.

φερώνυμος: 234,II «0v ψυχῶν προσῆ-
γορίας, eine Benennung, die von den
Seelen stammt, d. b. die eine Wirksam-
keit der Seele ausdrückt (ψυχῶν statt
ψυχῆς wohl wegen des vorangeh. u.
tolg. Genetivus Sing). 336,4 Βηϑλεὲμ
οἶχος ἄρτου, “ος οὖσα τοῦ προελϑόν-
τος ἐξ αὐτῆς σωτῆρος.

φϑάνω: 3,24 ὥσπερ φϑάσαντες τὰ (διὰ

HSS) τῶν πραγμάτων,ν orgreifen. 144,33
τῇ πίστει φϑάνοντας «τὴν παρ᾽ αὐτῶν
διδασκαλίαν. 355,22 ὡς χαὶ φϑάσαντες
εἰρήχαμεν, wie wir vorher sagten. 425,26
ϑάσαντες. . προαπεδείξαμεν. — 119,12
ἐπὶ τὴν Ἰνδῶν φϑάσαι χώραν, anlangen.
125,11 μέχρι βασιλέων φϑάσουσιν.
279,20 ἔφϑακε χατά τε νότον καὶ
μεσημβρίαν. 137,14 ἔφϑασεν εἰς πάν-
τας ἀνϑρώπους ἣ φήμη. 257,21 διὰ
τοὺς ἐφϑακότας εἰς
ϑάνατον). 257,23. 479,28. 205,19 uav-
τεῖα, μέχρι κλέπτου φωρᾶς q9&vovta|c],
so weit kommen, daß sie einen Dieb-
stahl entdecken können. 479,32 εἰ μὴ
μέχρι σκώληκος ἐφϑάχειν. 489,9.
φϑόνος: 378,25 zal τοῦτο οὐδεὶς «oc ..
ποιήσασθαι, ich will dies gerne tun.

φϑορά: 169,4 οὐχὶ δὲ ἐκ μίξεως καὶ
φϑορᾶς.
φϑορεύίς: 386,2 τῶν ἀγαϑῶν =, Ver-

derber (Herodes).

τοῦτον (sc. τὸν |
| φωτίζω, erleuchten:

354.25 τῷ μηδὲ gp£oe- |

χαραχτήρ

φϑοροποιός: 154011 κοὔ xal γεώδους
φύσεως, verderbend.
φιλαλήϑης: 126,14 τὸ «ες τοῦ ἰδίου Toö-

που, seinen wahrheitsliebenden Cha-
rakter.
φιλαυτία: 128,14 Eigenliebe.

φιλήδονος: 118,22 dem Vergnügen ergeben.

φιλόζωος: 121,26 τὸ «ov, die Liebe zum
Leben.

φιλοπαϑής: 118,22 sich den Leidenschaften
überlassend.

φιλοπευστέω: 144,31 gern erfahren.

φιλοσοφέω: 34,27 (von den Christen).

φιλοσοφία: 31,32 τὴν ἀνωτάτω «αν (von
dem Christentum).

φιλόσοφος: 116,9 «ov βίου. 124,14 vov
διδασκαλίας. 133,16 λόγους -ovc.

φόβητρον: 120,29 Schreckmittel.

sonst.

164,22 ἐν . . zaxiac ^.

163,6 Wahnsinn.

φύλαξ: 97,35 τῶν νόμων φύλαξιν, wohl
richtig; vgl. Plato Resp. 413 C φύλαχες
Tod παρ᾽ αὑτοῖς δόγματος.

φὺ »01z,Wesen(Synonym οὐσία): 138,18 ξένην
τινὰ καὶ ϑείαν φύσιν ἐπιδεδημηκχέναι τῷ
βίῳ (von Christus). 139,6 τῆς οἰχείας
φύσεως (von den Dämonen). 145,14
μὴ δύνασϑαι ϑνητῆς ἔργα φύσεως
[vei] νομίζειν. 155,23 κεφαλῆς ..
φύσις, das Wesen des Kopfes, der Kopf.
155,27 "£OYv παντοίων, allerlei Wesen.
155.33 τὴν τῶν ὕλων »ıw. 157,15 (von
der Sonne und dem Feuer).

φωλεύω: 156,5 ξύλοις “ον, lagernd, ver-
borgen (in derselben Weise ξύλοις » ohne
Präposition Eus. Tricennatsrede S. 228,4).

φωρά: 205,18 Diebstahl.

φωράω: 203,20 aufspüren, ertappen.

φῶς: 206,15 καταλλήλου τοῖς τότε χρω-
μένοις φωτὸς ἀπήρξατο λόγων, er
machte den Anfang mit den Lehren
eines für die damaligen Benutzer pas-
senden Lichtes (doch vgl. den krit. Ap-
parat!)

φωστήρ: 158,16 ἀστέρας καὶ κῆρας,
Himmelslichter. 164,2 τοῖς οὐρανίοις
“ἤρσι.

‚727 6 διὰ τοῦ
λουτροῦ πεφωτισμένον.
φωτοειδής: 208,6 lichtartig.

χαμαιπετής: 79, 32 f. 80,2.

χαραχτήρ: 7,20 οἰχεῖόν τινα φέρων “α
θεοσεβείας. — 143,5 πατρίοις “ἤρσιν,
Buchstaben, Schrift. 225,17 οὐ τοὺς
χαρακτῆρας καὶ τὴν ὁμοίωσιν φέρει,
Gesichtszüge.

χάρτη

χάρτη, Papier: 38,30 μέλανι καὶ χάρταις
ae παραϑέσϑαι.

χειμάδιος: 479,5 τῆς “ου ὥρας.

χείρ: 3:25. μετὰ χεῖρας, vgl. den Apparat!
211,3 τὰ μετὰ χεῖρας, das Vorliegende.
211,20 ἐν ' toic μετὰ χεῖρας. 220, 18. ἐν τῷ
μετὰ χεῖρας (ψαλμῷ). 221,1 u. oft.
290,10 διὰ τῶν ἐν χερσίν, durch die
vorliegenden Worte, 307,17 τὰ τῆς àv
χερσὶν προφητείας, die Worte dieser
Prophetie. 321,20.

χειρόχμητος: 164,7
Händen gemacht.

χλεύη: 128,34 Hohn.

χλόη; 43,17 junges Gras (Porphyr.).

4vóoc: 43,17 feiner Flaum (Porphyr.).

χορεία: 158,6 χορείας (Sternenheere) χαὶὲ
ἀστρῶν περιπολεύσεις (vgl. den krit.
ApP-!).

χορεύίω: 113,10 τὸν παμβασιλέα », ehren
(von den Engeln).

χορηγός: 44,13 τῷ καὶ ζωῆς καὶ ψυχῆς
χορηγῷ.

χορός: 70,27 6 τῶν ἀποστόλων =.

χρή: 143,33 χρῆναι δεῖν, (über diese Ver-
bindung vgl. G. Pasquali. Gött. Gel.
Anz. 1909, =, 282—283 3)-

χρῆμα: 2,1 ϑεῖον ἐπισχόπων “, vgl. Z. 5
φίλη χεφαλή.

χρηματίζω, benannt werden, heißen, einen
Namen tragen: 6,29. 67,28. 82,26. 101,34
u. oft. 184,26 (vgl. zu dieser Stelle ἵστο-
oéo). 355,11 οὐχέτι βασιλεῖς ἐχρημάτι-
σαν ᾿Ιοὐδα, wurden nicht mehr genannt
(von ihnen war nicht mehr die Rede). 260,
τϑ πτερύγων ἀνέμων zai αὐτῶν κόντων,
in dem auch diese (ϑεῖα πνεὐματαὶ
geflügelte Winde genannt werden. 358,13

“οις ξοάνοις, mit

| χωριστός:

Wortregister e 585

ud.

χρηματισμός: 326,26 ἐν τῷ πρὸς τὴν
παρϑένον “ᾧ φάσχων, Verkündigung.

χρησμοδύτης: 205,1 Orakelgeber.

X0noH0G: 9,9 ἐν toic πρὸς τὸν ᾿Αβραὰμ
"otc. 10,10 ϑεῷ τῷ τοὺς “οὖς δεδω-
χκότι. 18,18. 167,30 ἐν toic ϑείοις «oic,
u. oft.

χρησμῳδός: 139,32 κῶν ϑεῶν, Orakel in
in Versen erteilend.

χρῖσμα: 190,27 tov ἁγίου τῆς . . παλιγ-
yeveoiag κατος χατηξιωμένοι.

χώρα: 41,37 ἣν (αἰτίαν) οὐχέτι χώραν
ἔχει (es ist nicht am Platze, es nr nicht
möglich) λέγειν. 83,21. 4.0. τίς
ἔτι χώρα͵ περιλ εἰπεται E 203,15
ἦν àv χώραν ἀπονεῖμαι τοῖς λεγομξ
γοις, könnte man dem Gesagten eine
Bedeutung beilegen. 153,3 σαν ἐνερ-
yeiag ἐπέχει, nimmt die Stellung (den
Charakter) einer Energie ein.

χωρέω: 236,26 μηδὲν πλέον ἀγγελικῆς
ὀπτασίας €, aufnehmen, vertragen. 38,9
διὰ τὸ μὴ «εἴν. . ὁρᾶν αὐτόν. 238,12.

287,27 διὰ ξιφῶν χωρεῖν, mit

Schwertern kämpfen.

211,32 οὐσίαν

μεριστὴν καὶ “χωριστήν,

ἐξ οὐσίας.
abgesondert.

ψαλτήριον: 426,7 Saiteninstrument.

ψευδηγόρος: 6,7.

| ψευδοδοξία: 6,14. 318,2.

ψεῦσμα:

διὰ τί μὴ ἀπὸ τοῦ “πρώτου τῶν δώ- |

δεχα.. τὸ ἔϑνος αὐτῶν ἐχρημάτισεν,
empfing seinen Namen. — sprechen mit:
21,32 ^ αὐτοῖς τὰ
22,20 τῷ Ἰὼβ i τὸν χρηματίσαντα.
54.6. 180, I4 τὸν “οντὰ αὐτῷ ϑεόν, u.
oft. verkündigen: 24,II πρὸς τὸν
᾿Ισαὰκ “ων ὃ ϑεός.
ἢ καὶ δαιμόνων ἀγαϑῶν͵ “ὀντων, ‚ver-
kündigen, Lehren geben. 360,19 9

ἀναγεγραμμένα. |

205,8 ϑεῶν γὰρ

τῷ ᾿Αβραὰμ “ἰσϑεῖσα . . τῶν ἐθνῶν

προσδοχία. 372,33 μηδὲ προφήτην
ἐνεργεῖν, μηδὲ ὁρῶντα χρηματίζειν ἐν
αὐτοῖς, kein Seher lehrt unter ihnen.

— 132,11f »öuevor, Geschäfte machen. |

122,28.
ψύχωσις: 155,17 Beseelung.

ὠμοβόρος: 485,3 οἰωνῶν ὠμοβόρων.

ὥρα: 30,24 ὥρα. . καινῆς νομοϑεσίας
δεῖν, es war an der Zeit, es war natür-
lich, daß eine neue Gesetzgebung nötig
war. 78,3 ὥρα τοῦτον .. ϑεωρεῖν, es
ziemt sich, er muß. 138, 17 ὥρα Óuo-
λογεῖν. 158,10 ὥρα τὸν τοιοῦτον ..
αἰτιᾶσϑαι. 164,10 ὥρα 'Ελλησιν .. συν-
ομολογεῖν, es ziemt sich für die Hel-
lenen zu zugestehen, u. oft, — „156, IO
ὡρῶν TE zal καιρῶν τοτὲ μὲν αὐξήσεις
eg VW ohl: der Tage und der Jahreszeiten.

óc ὅτι: 9,10 ἀναγράφει ϑεσπίζων, ὡς
ὅτι μελλήσουσιν. 319,15 f τοῦ de
παιδεύ οντος, ὡς ὅτι δεήσει . . — 154,8
ὡς ὅτι μάλιστα, im größtmöglichen
Grade.

586 Eusebius

IV. Die Seiten der Ausgabe des Stephanus

bet Hkl, Vocale Hkl | | Steph. Hkl
3 TEN - 13,8. 067 N rec Kine) ML TA
& oo ra ae HOT Bean EA 94,20|III .- . » 2 we
Be MR n Te e LAMPS 10,5} 59 ὅν «Ὁ. 5 2m 96,14 | ΓΙ oe
6. .. ... ee a 17,19] 60 > an an, ODLSL|l1l3 τ
Te 0 me nn .0Ὁ0.18,32]} ὅτ. . . - - . 9914| 14 πο»
S. ς 20. 1271 2091312702 u. Dakar = SOLD L IISc N 182,14
9g... 2427] 63... . μεν .I0218|116 ΡΨ
10... . ... ὃς 25,12} 64:17. πὸ 2;;1043]117 MM ZZ ZO
IE 65 ecol tva 294320 RE VER ec ner DEORUM I18...:. . C era
I2. . . «4. v .«2609|0060 ee ς ἀρ | 110 4-2 PL LU
2.225.5254.55.2527528| 67 ... τ .10823|120 2 NNNM ZZ ZZ Z Ó
4. . 5.72 5.5 575/2971 68.5.1427. V tcr. ΤΟ τ 12. τ LLL ZU
I$. $$. 65. τ ὑ40.)25 69. ee 7. s ZIG |122 — τ
16. . . . . .«.*3253] 10.-—— - i5 LI321 4123-005 Ser
1]... e. . 533519]. 71. 7:9» τ. τ 115,) 124 Son CONES
18... . ὦ . . 8431|-72 520» > . 11624] 1255-2 SEEN
19. . .. τ 4 .30681| 78.3.5 = ... .1X1151r|120 — NN S S
20. . . .. . οὐ 37,28] 74. — -—. ... .X1932]3272 05 EMEN LL I
21... . . . . . 390| 75. .- Ὁ τ... 21.090 1128 2 M ΗΜ ΤΕ
22. . . 42. . . 4021| 76 —. ... ..»7.22925]4120. ἢ "ORE ΞΕ Ε
23. . . «o... ARE |» 77. ou. s 27. I24,2| X80 NN S
24. . . . . 5. . 43,12] 78. . . . on "2001 WEST τ ΈΕΕΕ
MERE TE RU Nectar v e 0 adea BORED RO
“ὃ. . . . . . . 461x| 89... . ... “mn. 120|4339 9 CORNER
BT 5. v. 0 74355208 VERAS M S SP 130, 23 | | 124... ἡ. 2 ER
Breit $82... 7; . τοὺ 132220| 335 cC S TERRE
BÉ. A TEN 2 EE BZ "Hebdos TRE Tr [136 2.2 0.202000. 2187
30- 202 553 63,137} rear ne 195419.) 1370 CO LL
31. . . . . . 5 5423| 8$ - « - ..*--D03851| 2350] 1 ΠΥ
32. - . - « . ^» 564] 86 . .. . το 38, το | 1394 Ve HERENNM ΞΞ ῈἜἝ
334 s.s HL TER stus 1» X492 |u40 voc NE LO
58,22} 8 . - . .-. .I4524|141-. MEC
609| 89 4. 2. . 2—..443)9| 142. τος OO ADLE
0087... 61,19} οδ-.. c. L.nmVH4qnu24 rs c τ ΌΕΕπ
ae s» 6229| 91. . 7 τς 0. MO] 1440 NL
938... . . .. 4. 6410|.92- «Ὁ . 5, 4 X48, | τὴς c; MEN
49... « . v δον τῷ 6524|:93 52 en πο ον. NNNM ZZ ZZ
40... 648] 904... rs IS τα πη τ
4p... 6828].99 .. ... . .7.192,30|148 REN
2... 55 .:9798].96 ... ...-.139415|1340 2E
43 τ ΝΘ e S Viam e. c5 5 7. 165,25 250. 30 ee
447... 5. 9489| 98 ..... a’ ESEL ASI OE SZ
49. . νὸν 5..9422|].99 2... .191$55,25 | 1922] er
46... . . 5. , 63|100....5-. , ιν Ὁ 160,17. 453 04 2
4... 7722 | Tomi . . οὖς 5101,20 | 2541 LM
48... . .... 499|102.—. . .. 0$. 3638/8| 1554 "UMP
49. 2 2. . . 8927|102 .... . ..21.2/563,8] 256) So
$0. . . . 2 . ». 82371103 . . . .. .30424|157 2 ΕΣ
51. 2» 2 = 20000 8323|104 . ... -.. 0100,10 5168 COSE
BZ 4. 2 o»:»^5 a B EBI IOS. oc 77 ον τ το
53. 2 002 . . . 86260|100 . . . , , 160,9| τῦσ E SZ
$4 . . - - . . . 88,107. ... .. ...39022|101 "OE
95 « » - » » ν΄. 8925|108 . . .. 2. 372,0|1602 NN
$6... . . . . . 91,6 1100 .. . . . „279,10 1202 "OMM

M
o5
D

3 03 ὦ" 03
Own d

o
I

-
in
o

163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214.

Steph.

Die Seiten der Ausgabe des Stephanus

Hkl | Steph.
"ΟΕ ΤΟ 21 ΣΦ

297,1 | 216

- 258,18 | 217
- 259,29 | 218
» 261,15 | 219
. 262,30 | 220
226451141221
. 265,28 | 222
. 267,12 | 223
. 268,28 | 224

207,5 | 225

. 271,22 | 226

273:2 227

. 274,12 | 228
. 275,27 | 229
4277,18 | 230
. 278,29 | 231
. 280,13 | 232
. 281,28
- 283,14 | 234
- 284,29 | 235
. 286,12 | 236
. 287,30 | 237
. 289,11 | 238
. 290,27 | 239

233

292,5 | 240

. 293,26 | 241

295,7 | 24?

- 20511243 .
. 298,32 244
. 303,14 245
. 301,27 246
. 303,14 247

305,1 248

: 306,20 249

308,5 250

. 309,20 | 251

31I,I | 252

- 312,18 | 253
« 313,36 | 254
25315517 | 255
. 316,26 | 256
. 318,13 | 257
. 319,32 | 258
. 321,14 | 259
. 322,28 | 260

324,6 | 261

. 325,26 | 262
- 327,12 | 263
. 328,27 | 264
. 330,13 | 265
. 331,32 | 266

. 345,21 | 275

Hkl | Steph.
333,15 |2607. ἘΣ
. 334,29 | 268
. 336,15 | 269
337,26 [210
. 339,14 271

341,1 272

. 342,19 273

344,2 | 274

347,5 | 276
349,1 | 277

. 350,16 | 278
- 351,32 | 279
. 353,12 | 280
. 354,31 | 281
. 356,19 | 282
- 357,35 | 283
“3513|
. 360,32 | 285
. 362,16 | 286

284

364,1 | 287

. 305,18 | 288

367,1 | 289

i 368,16 | 290

370,2 | 291

. 371,20 | 292

37331 | 293

- 374,18 | 294
. 376,15 | 295
. 378,21 | 296
. 380,12 | 297

382,1 | 298

. 383,20 | 299

385,8 | 300

. 386,30 | 3o1
. 388,15 | 302
. 389,34 | 303
. 391,18 | 304
- 392,32 | 305
- 394,10 | 306
- 395,31 | 307
. 397,19 | 308

399,2 | 309

- 400,14 | 310

402:B STI

. 403,23 | 312
. 405,16 | 313
- 406,34 | 314
- 408,14 | 315
. 409,30 | 316
BAT 2231317

413,4 | 318

587

Hkl

. 414,23

416,6

. 417,23

419,4

. 420,22.

422,6

. 423,23

425,3

. 426,19
: 427,29
* 429,14
21430327
. 432,10
: 433:29
* 425,13
- 436,29
. 438,14

440,I

. 441,17
- 442,31

445,1

- 446,18
: 447,34
* 449,14
- 450,32
* 452,14
: 453,26
* 455,13
- 456,29
. 458,10
* 459,29

46,19

. 462,28
. 464,11
. 465,29
. 467,10
. 468,26
. 470,10
. 471,24

4739

. 474,31
. 476,13
« 477,51
. 419,14
. 480,30
. 482,10
. 483,32
. 485,14
. 486,54
. 488,20
- 400,10
. 491,28

588

Eusebius

Nachträge und Berichtigungen.

Seite

4,26 die Cjt. avanvevorg(Gaisf.) unnötig;
vgl. im Wortreg. ἀνάνευσις

5,8 für zawög (Kl) spricht 86,20 ff

6,18 εἰπεῖν dürfte richtig sein, nur τὸν
muß ausgestrichen werden

6,27 nach αὐτοὺς + ἀπατωμένους Hkl

8,6 χρῆναι falsch] χρὴ νομίζειν Hkl,

vgl. Z>1I2

11,3 App. II ὅπου Dind., vgl. 10,32, zu
ὕποι vgl. 14,31

14, App. II lies (statt 2) 1, also uóozo
σου καὶ P ursprünglich

19,26 »διχαίοις«, γάρ φησιν {ὃ ἀπόστο-
Aog), »vóuoc . .« ΚΙ

21,3ff ... xal τὴν ysv, xal noo yt
τούτου εἰσάγων .. (kein Abschnitt!)

23,1ff App. I füge hinzu: Euseb. HE. I
4,9 (S. 42,1ff), und 23,15 ff Euseb.
HE. I 4,8 (S. 40,18)

26,1 App. I füge hinzu: Exod. 20,13

28,8 ἢ διὰ συμβόλων dürfte echt sein

28,23 f (αὐτοῦ — προειληφότος)

32,7 wohl ἐφ᾽ ξαυτοῦ Hkl

33,30 App. I füge hinzu: Levit. 20,10ff

35,31 App. III lies 31 (statt 30)

36,8 ὡς (ἂν) Hkl, vgl. Z. 10

γενέσϑαι, oiov

ἀχριβῶς οὕτω

»ϑυσίαν αἰνέσεως« (vgl. Ps. 49,14)

(δῆλον δὲ ὅτι τῷ lazo)

App. III αἰνοποιήσατε Kl (Field),

ἑνοποιήσατε P

61 App. II Z. 8 ϑεοῦ, τῆς ἐχκλησίας
αὐτοῦ,

62,20 App. III (£e) διεχβολῶν von Kl
zurückgezogen, vgl. 394,19

68,24 αὐτόϑεν (te) Hkl

72,13f nach ἀναδραμόντι σοὶ + ἐπὶ Hkl

74,7f ἐπιστήσεις, παραϑεὶς Hkl, vgl.
66,23. 216,32f

„6,2 App. I Z. 2: 8. 13

78,21 πρό(ζσ)σχες

82,25: I Kor. 10,18.

88,10 ἀπ᾿ αὐτοῦ P, ἀπὸ τοῦ Kl, aber
keine Änderung der Stelle (auch
nicht von πρὸς Ov) dürfte nötig
sein: »mit bezug auf sie (Christi
Lehre) werden dann diese seine
Taten verkündigt«

89,26 streiche ποιήσει Z. 24 und lies
ἐχλεξάμενος . ., »οὐχέτικα, φησίν,
»ἐροῦσιν, κιβωτὸς χτλ.« Kl

90,5 f lies τὸ χατάλειμμα οὑποστήριγμα
χτλ. (ohne Komma)

Seite

96,13 vgl. Röm. 3,29

97,35 τὸν νόμον φυλάξασιν von Kl
zurückgezogen, vgl. im Wortreg.
φύλαξ

100,20 App. I lies: spielt — an?

100,24f App. II: ϑέα λοιπὸν (εἰ uj) ἐπὶ
μόνον Hkl, vgl. 424,14

101,7 App. II: die Cjt. οὐχ ist falsch, vgl.
im Wortreg. οὐδὲ

101,15 lies: nach ἐϑνῶν + πολλῶν
108,5 τῆς < vor τοῦ σωτῆρος Hkl
121,10 App. II ἀποϑανόντα Kl, vgl. 119,31
127,1 App. I: vgl. II Joh.

129,5 συμφέρεται P, ἐμφέρεται Hkl
I41,1I App. II Z. 3 lies: τινὰ (statt τίνα)
153,17 lies: ἀλλοία

154,21 οὐσιωμένον Hkl, vgl. 211,13
159,7 lies: ἐγχρήζουσιν

160,4 App. I lies: Gen. 1,26.27.

165,4 ἐξέμηνεν Hkl

174,29 nach δυσωδίας + πλέας Hkl
176,17 vgl. Levit. 4,54

189,21 am Bande ist d ausgefallen
194,16 ἀδιαφορίας P, διαφορᾶς Bille
207,19 στήλαις wohl richtig, vgl. Cramer
Catenae VII 597: Evosßlov. ἀμέλει
οὐ κατὰ Μωσέα πλαξὶ λιϑίναις
τοὺς αὐτοῦ νόμους κατεβάλλετο,
στήλαις δ᾽ ὥσπερ ἱεραῖς ταῖς
αὐτοῦ γνωρίμων ψυχαῖς τοὺς «v-
τοῦ κατέγραφε νόμους: also hier
στήλαις wohl — πλαξὲ

wohl ἀχατονομ., wie 213,5

δόξαν ist richtig, vgl. im Wortreg.
περιβάλλω 5

ὥς ἤδη τοῦτο δεύτερον, γέννημα
ϑεοῦ, προσηγόῤευται: daß hier
ein zweiter, ein Sprößling Gottes,
angeredet ist

225,28 εἰσποιουμένοις Hkl

231,26f lies: οὐ (statt οὐ οὐ)

232,8 οἱ ὰρ Ῥ, ot re Joh. Dam., r1 ἀγνῶ-
τες P, ob ἀγρόται! Hkl, vgl. 119,
4f (ἀγρῶτες Joh. Dam.), 14f αὖ-
τοῦ παρεδίδου γνώμην P, αὐτῷ
παρεδίδου γνῶσιν Job. Dam. (vgl.
Einl. XVIILf)

vgl. 61,6f

lies: τὰ (statt τά)

διαϑήκης, wie in.P, aber 21 ᾧδὴ
(statt διαϑήκη das in P ist), vgl.
Euseb. Psalmencomment. Migne
24,53, Kl

211,28
218,10

219,7

248,27
254,6
259,19

Nachträge und .Berichtigungen 589

393,10 lieber εἴληφεν Kl (vgl.

Seite

364,22 ἐμφατιχώτατα Prokop

366,3 λουτρὸν ἡμῖν παρέσχε δι᾽ ov Cat.
Lips.

3756 ἀπαλείφονται Ecl. pr. u. Cod. Ott.

376,10 παρατείνασαν τ ee εν

382,8—11 οὗτος --- ἐπὶ Aageiov — παντο-
κράτωρ vgl. Einl. XXI

384,26 App.I (gehórt eigentlich zum App.
II) lies /H' ΚΙ (nicht IK ^)

387,5 die Zahl 5 fehlt am Rande

388,15 viell. γόμον, vgl. Einl. XXI

399,26),
εἴληχεν. B

| 396,14 nach τῶν ἐμφερομένων + ἐν Hkl

Seite

276,9 τις: Porphyr, nach Geffcken, zwei
gr. Apol. 309, A. 4 (Kl)

286,17 lieber ἐπιπαριὼν Hkl

286,26: vgl. 400,19 (also wie Kl!)

290,11 τῇ ἐρήμῳ φησὶν ὃ λόγος δοϑήσε-
σϑαι (ohne Kommata dazwischen)

293,23 γαλήνῃ (im Texte falscher Accent)

302,9 πεδούμενος P, nedwuevog? Hkl

321,35 ὡς πρὸς ῥητὴν διάνοιαν, (so zu
interpungieren)

334,15 App. I: Psal. (nicht: Jes.) 131,5 u. 7

340,17 App. I: vgl. I Chron.

350,24 nach σεμνύνειν + δεῖν Hkl

351,12 ἐπέφανεν |tavróv <®?] Hkl, vgl.
333,4

356,19 Zv9a λεγομένου τοῦ P, τὸ &-

„ ταῦϑα λεγόμενον Caten. Lips.

(vgl. Einl. XXII); wahrsch. will- |
kürliche Vereinfachung des Aus-
drucks

363,7 App. I vgl. zu προσεκύνησαν Matth.
28,27

405,27 vielleicht τέλος Hkl (τέλους P)

413,9 τόπου), ἢ

429,2 lies ἀρχῇ

465,18 τις ist wohl collectiv gebraucht,
also: ψευδοπροφήτης τις — falsche
Propheten

| 466, 25ff: vgl. S. 61,7 ff

504,23f lies προσ-φορὰν

Zu Einleitung S. IX u. XVII vgl. jetzt: A. v. Ungern- Sternberg, Der traditionelle
alttestamentliche Schriftbeweis »de Christo« und »de "evangelio« in der alten Kirche

bis zur Zeit Eusebs von Caesarea.

Halle 1913.

Über Euseb speciell S. 191—220 (Kl).

QQerfag der 3. €. Binrichs’fehen Buchhandlung in Leipzig.

DIE GRIECHISCHEN

CHRISTLICHEN SCHRIFTSTELLER

DER ERSTEN DREI JAHRHUNDERTE

Herausg. v. d. Kirchenväter-Commission der K. Preuß. Akademie d. Wissenschaften.
Soeben erschien:

Eusebius. Die Demonstratio Evangelica. Herausgegeben von Ivan
A. Heıker. Mit Einleitung und vierfachem Register. (38" Bogen.) 1913.
[Eusebius Bd. VI] M. 20 —

Früher erschienen :

Adamantius. Der Dialog περὲ τῆς εἰς ϑεὸν ὀρθῆς πίστεως. Herausg. von W. H. VAN DE
SANDE BAKHUYZEN. Mit Einleitg. u. dreifachem Register. (195/; Bogen). 1901. M. 10 —

Clemens Alexandrinus. Protrepticus und Paedagogus. Herausgegeben von Orro Sräntın.

Mit Einleitung und dreifachem Register zu den Scholien. (27!/ Bogen) 1905.

[Clemens Alexandrinus Bd. I| M. 13.50

— Stromata Buch I—VI: Herausgegeben von Orro Srinrrw. Mit Einleitung. (333/s

Bogen). 1906. [Clemens Alexandrinus Bd. II] M. 16.50

— Stromata Buch VII und VIII — Excerpta ex Theodoto — Eclogae Propheticae —

Quis dives salvetur — Fragmente. Herausgegeben von Orro Srinrnrw. Mit Ein-
leitung und 3 Handschriftenproben in Lichtdruck. (2015 Bogen). 1909.

ν [Clemens Alexandrinus Bd. III] M. 11—

Die Esra-Apokalypse (IV. Esra). I. Teil: Die Überlieferung. Herausgegeben von

Bruno ViorEr. (317/; Bogen). 1910. M. 17.50

Eusebius. Über Constantins Leben. — C.s Rede an die Heilige Versammlung. —
Tricennatsrede an Constantin. Herausg. von J. A. Heıker. Mit Einleitg. u. dreif. Reg.
(2915 Bogen). 1902. 4 [Eusebius Bd. I] M. 14.50

— Die Kirchengeschichte mit der lateinischen Übersetzung des Rurınus. Heraus-
gegeben von Ep. ScHwArTz und ΤῊ. MomuseEn (j) I. Teil: Die Bücher I—V.
(317/ Bogen) 1903. [Eusebius Bd. II, 1] M. 16 —

— — — ΤΙ. Teil Die Bücher VI—X. Über die Märtyrer in Palästina. (33%, Bogen).

s [Eusebius Bd. II,?2] M. 1

— — — II. Teil Einleitungen (zum griechischen Text von Ep. ScuwanrZ, zu Rufin

von ΤῊ. MowwsENT), Übersichten (Kaiserliste, Bischofslisten, die Oekonomie der
Kirchengeschichte) und fünffaches Register. (30!/, Bogen). 1909.

Í [Eusebius Bd. II,3] M. 12—
— Die Kirchengeschichte, Drei Teile (vollständig). M. 45 —
— Das Onomastikon der biblischen Ortsnamen, mit der lateinischen Übersetzung des

Hieronymus. Herausg. von E. KLostErMAnN. Mit Einleitung, doppeltem Register und
einer Karte von Palästina. (15%, Bogen). 1904. [Eusebius Bd. III, 1] M. 8—

— Die Theophanie. Die griechischen Bruchstücke und Übersetzung der syrischen
Überlieferung. Hrsg. v. H. GRESSMANN. Mit Einleitg. u. vierf. Reg. (15°/; Bg).
1904. [Eusebius Bd. III, s] M. 9.50

— Gegen Marcell. Über die kirchliche Theologie. Die Fragmente Marcells. Hrsg. von
Erich KrosrERMANN. Mit Einleitung und dreifachem Register. (18 Bogen). 1906.

[Eusebius Bd. IV] M. 9 —
— Die Chronik. Aus dem Armenischen übersetzt. Herausgegeben von JosEr Kansr.

(2315 Bogen). 1911. [Eusebius Bd. V] M. 15 —
Hegemonius. Acta Archelai. Herausgegeben von Cnartes Hexrv Brrsow. Mit Ein-
leitung und vierfachem Register. (117/; Bogen). 1906. M. 6—
Buch Henoch. Herausgeg. von Jom. FrrwwrxG und L. RADERMACHER. Mit Ein-
leitung und vierfachem Register. (11!/, Bogen). 1901. *M. 5.50

(Fortsetzung nächste Seite.)

SU(UUJS

Hippolyt. Kommentar zum Buche Daniel und die Fragmente des Kommentars zum
Hohenliede. Herausg. von G. N. BonwErsch. — Kleine exegetische und homiletische
Schriften. Herausgeg. von H. AcHELI. (25%, u. 20 Bogen). 1897. 2

. (Hippolyt Bd. I] M. 18—

Koptisch-gnostische Schriften. Die Pistis Sophia. Die beiden Bücher des Jeü.
Unbekanntes altgnostisches Werk. Herausgegeben von CARL SCHMIDT. Mit Ein-
leitung und dreifachem Register. (271/, Bogen). 1905.

I [Koptisch-gnostische Schriften Bd. I] M. 13.50

Oracula Sibyllina. Bearbeitet von Jom. GErrckEeN. Mit Einleitung und doppeltem

: Register. (18!/ Bogen). 1902. M. 9.50

Origenes. Schrift vom Martyrium (exhortatio. — Die acht Bücher gegen Celsus. —
Die Schrift vom Gebet (de oratione. Herausg. von P. KoErscHAv. Mit Einleitung
und dreifachem Register. (29?2|; u. 345 Bogen). 1899. [Origenes Bd. I) M. 28 —

— Jeremiahomilien. — Klageliederkommentar. — Erklärung der Samuel- und Königs-
bücher. Hrsg. v. E. KLosrERMANN. Mit Einleitg. und dreif. Reg. (25!/, Bogen).
1901. [Origenes Bd. IIIJ M. 12.50

— Der Johanneskommentar. Hrsg. v. E. PREUSCHEN. Mit mes u. vierf. Reg.
(481/ Bogen). 1903. [Origenes Bd. IV] M. 24.50

— De principiis (Περὲ ἀρχῶν.) Herausgegeben von P. Koxrscmav. Mit Einleitung
und dreifachem Register. (36! Bogen.) 1913. [Origenes Bd. VJ M. 20—

Philostorgius Kirchengeschichte. Mit dem Leben des Lucian von Antiochien und den
Fragmenten eines arianischen Historiographen. Herausgegeben von J. Bipez.

(317% Bogen) 1913. M. 16 —
Theodorets Kirchengeschichte. Herausgegeben von L£ow PARMENTIER. (33° Bogen).
1911. .17—

Gebunden in geschmackvolle Halbfranxbünde je M. 2.50 mehr,
*Vorläufig nur in Interimskartonage zu 50 Pf.; Eusebius III 1/2 in 1 Band gebunden.
In Kürze erscheint :
Die Chronik des Hieronymus bearbeitet von R. HErw in Rostock.
[Eusebius Bd. VII, 1]
Im Druck befindet sich:
Hippolyt's Philosophumena bearbeitet von P. WENDLAND in Góttingen.
In Vorbereitung ist:
Epiphanius bearbeitet von K. Horr in Berlin.

Nicht nur die Werke der Väter im kirchlichen Sinne des Wortes, sondern alle
in griechischer Sprache Beschriebenen Urkunden des ältesten Christentums
(einschließlich der gnostischen, der zuverlässigen Märtyreracten usw.) sollen in
kritischen, nach einem einheitlichen Plane gearbeiteten Ausgaben vorgelegt werden.
Wo die Originale nicht mehr vorhanden sind, treten die alten Übersetzungen ein.
Die Ausgaben erhalten außer einem vollständigen Apparat historisch orientierende
Einleitungen und Register und sie sollen sowohl in philologischer als in
historisch-theologischer Hinsicht den Anforderungen entsprechen, die heute
mit Recht an solche Veröffentlichungen gestellt werden.

Die neue Ausgabe der griechischen christlichen Schriftsteller — zunächst‘
der ersten drei Jahrhunderte — ist daher berufen, den verschiedensten Forschungen
zu dienen. Wer eine Antwort auf die Frage sucht, wie die Fundamente unserer
Kultur in der Verbindung von Christentum und Antike gelegt worden sind, wer
die Entstehung der katholischen Reichskirche ermitteln will, wer die Ursprünge
der Verfassungsformen, die das mittelalterliche Europa beherrscht haben, studiert,
sieht sich auf die patristische Literatur gewiesen, und diese Literatur ist auch der
Mutterschoß der Literaturen aller romanischen und germanischen Völker gewesen.

Der Umfang dieser monumentalen Ausgabe ist auf etwa 50 Bände berechnet.

Jährlich noch nicht 20 Mark hat die Anschaffung der ganzen Reihe bisher durch-
schnittlich beansprucht, ein Betrag, der gewiss auch jeder kleinen Bibliothek die Subscription
möglich macht, um sich die so wertvolle Sammlung vollständig zu sichern.

Leipzig, August 1913. 3. €. Dinrichs’feße Buchbandkung.

" 6.
Eusebius of Caesarea - Opera

3
Pon
und BE N
nes
FORONTO, ONT ^ MI LY A "m
Ya TAUINIALIHA MS5S 4

5
3 dA
Wein. ubi ᾿ : » 5
eie t hr ee „ir ] > £
NN : : mE
d y 4 METUS D:
, * ᾿
He RE : m
EIER ] " " . z *
EI DT A i. ἢ : .
BR Sg ; δὲ * zai
δ ee un ,
Lo TTE Spec 2 mE
et 1 . !
ἐν τὰ “rs . : ,
R . . ' γε ς n
ELI S
“ : .
nee ἢ ΚΟ ; EAR
gan LIII m AN i4 F P
gua em —— 3 2n ὌΝ ! - :
; . ἢ D '
ἢ t En . E .
d νι “Ὁ i δ
Verc ar » "n ied j
ed τῶν meh ent ᾿ u r Hi !
HET MEI » Ρ ᾿ !
2 T eod . " var 2 FED TE, ^ . A .
VT HP TCU Ra XP ! ] xs f ] ᾿
didué dy M tos n ] . mm ᾿ di
A ey hie : ] m E
2T mE NA Pr) 5 2
| pu Mut ni san ern » NC ADD !
(ru 3 ὦ Irure € ᾿ : n ]
Ban 2: A ! ]
E . E
D " .
. i D
.

: , 200 PR
᾿ ' P H are
Pa ἢ
M ᾿
E ] X2.
: ] : * :
PN
" » *
n ὅτῳ
en .
, "E
H ”
r "S H
v H
.. to: $5 er ie ἘΠῚ
; tor δ
ἮΝ > . "
Ye. LES *
ii ! "E De
b. τον ἢ e
E re iun j
me : "M n
* ] "IE t
"n ' D" OR DR |
P LI
EM ν᾿ ᾿ M der tQ
um ἢ D H ; ; n
T. MCN " “ ! "n2 zi
"Eu ES 5 '. £01 " . "d E B
u qn vl A ! M : ἊΝ
nn vor S DE B Δ \
AM RM mette m ir 3 per ᾿ POT
qme a" De ἢ E rA ᾿
D von δ PER TUE ἢ δ :
ἢ "m iss .. s M
+ " τ 5 " ,
von ὃ (u \ €
"TER CEN ri . ,
H P7218] [3] S A M ὅς ἢ 4
Lu mr * :
ΩΝ í B
Xo M
; en verf | [ E Qon :
πέντ αὖ] m " i D
"nn TN
un.“ "o x D "TL . H
i ᾿ ' m εὖ ε
* ἣν at LU Ν . za y M
LI 5 LI * E * T
ee DE " "
u na hr Ar un. Lr . γι ὺς Ju =
An idée d ser τε ὁ ONERE '
VIS ANO Rae eat EAE EN e :
ΟΝ, ἢ | : ] !
; Aare 3. ck ; (n
fà " $t
NN UA MIT ἫΝ " j '
ut Hr "m f k
u. M
ἘΠ NEN a" ; j
Tara FER
DNE a.d 2 Pi :
" ἢ
Β aeg
A ] ἢ "

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Eusebius Werke"

See other formats