Skip to main content

Full text of "Exegetica opera Latina"

See other formats 


Google 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  prcscrvod  for  gcncrations  on  library  shclvcs  bcforc  it  was  carcfully  scanncd  by  Googlc  as  part  of  a  projcct 

to  make  the  world's  books  discoverablc  onlinc. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  cxpirc  and  thc  book  to  cntcr  thc  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subjcct 

to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expircd.  Whcthcr  a  book  is  in  thc  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  cultuie  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discovcr. 

Marks,  notations  and  other  maiginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  flle  -  a  reminder  of  this  book's  long  journcy  from  thc 

publishcr  to  a  library  and  fmally  to  you. 

Usage  guidelines 

Googlc  is  proud  to  partncr  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  thc 
public  and  wc  arc  mcrcly  thcir  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  tliis  resource,  we  liave  taken  stcps  to 
prcvcnt  abusc  by  commcrcial  partics,  including  placing  lcchnical  rcstrictions  on  automatcd  qucrying. 
Wc  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  Wc  dcsigncd  Googlc  Book  Scarch  for  usc  by  individuals,  and  wc  rcqucst  that  you  usc  thcsc  filcs  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfivm  automated  querying  Do  nol  send  aulomatcd  qucrics  of  any  sort  to  Googlc's  systcm:  If  you  arc  conducting  rcscarch  on  machinc 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  laige  amount  of  tcxt  is  hclpful,  plcasc  contact  us.  Wc  cncouragc  thc 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attributionTht  GoogXt  "watermark"  you  see  on  each  flle  is essential  for  informingpcoplcabout  thisprojcct  and  hclping  thcm  lind 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatcvcr  your  usc,  rcmember  that  you  are  lesponsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
bccausc  wc  bclicvc  a  book  is  in  thc  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countrics.  Whcthcr  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  wc  can'l  offer  guidance  on  whether  any  speciflc  usc  of 
any  speciflc  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearancc  in  Googlc  Book  Scarch  mcans  it  can  bc  uscd  in  any  manncr 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liabili^  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Googlc's  mission  is  to  organizc  thc  world's  information  and  to  makc  it  univcrsally  acccssiblc  and  uscful.   Googlc  Book  Scarch  hclps  rcadcrs 
discovcr  thc  world's  books  whilc  hclping  authors  and  publishcrs  rcach  ncw  audicnccs.  You  can  scarch  through  thc  full  icxi  of  ihis  book  on  thc  wcb 

at|http://books.qooqle.com/| 


i 


Z5:^\ 


r 


z.^^ 


..,  .  ?  -^  V 


D.  MARTINI  IVTHERI 


EXEGETICA  OPERA 

L  A  T  I  N  A 


cuRAvrr 

Dit.  IB1IKIGU8  SGIMIDT, 

8CH0LAB  LATINAK'  KBLANGBNSI8  PAAICKPTOB. 


y<Wi\  ljtl->fv4^^--   -.  -  ■•  •.•■■-:... 


niVM.  xxin 


CONTINENS  SCHOUA  IN  ESAIAM   PROPHETAM 

CAP.  XLII— IXVl, 

ET  ENARRATIONEM  UBERIOREM 
CAP.  IX  £T  UII  ESAIAE. 


BRLAlifiAB  BT  mNGOFVRTI  AD  E 

SUMTIBlJg  C^HEYDERI  Era  ZIMMERI. 

MDCCCLXI/ 


,  V 


/ 


y  » 


•■  '.■     1 


I  .    ,; 


y*  X 


t-    ',   I 


k 


•  * 


•  > 


•  '.•    •  • 


«  » 


.1  •  ' 


le*  /Tyfpi  ,'.(i9nf ei  ei  JFiiii 


■    (  ■  ■  J'.! 


Tn 


Esalam  Propheta 

Scholia. 
c«|.  XLn— uvi. 


Zattoi  Orp.  fWf  y»l-  XJOU. 


I 


\  . 


[ 


Cap«t  fiadragesuiiuii  seculm.] 

{Aadivitnus    hactenus    copiosam    tractsitionem 

justitiae  fidei,   quae  quamquam  infirma  est  in  hac 

eame,  tamen  opposuit  eam  omnibus  pompis  idolo- 

rum  et  humanae  justitiae,  quod  scilicet  opera  Dei 

stant    et  durant,   et  verba  Dei  certa-sunt  et  fiunt. 

Electissima  autem  gentium,  idolorum  et  justitiariorum 

esse  abominationem  dicit.    Jam*)    igitur  redit  ad 

Christum,   quasi   dicat:    Ostendam  vobis,   in  quo 

ista,  quae  jam  praedicavi,  cumulatissime  inveniatis, 

Christus  **)  is  est.    Hunc  igitur  proponit  doctorem, 

magistrum,  ac  rectorem,  quem  audiamus,  e(  in  quo 

haereamus.    De  cujus  verbo   et  opere  simus  cer- 

tissimi* 


Ecce  servus  ipeus***), 

Hoc  diligenter  observandum   est,  quod  servum 
dicit,  quemadmodum  Paulus****)  etiam:  Ego  nihil 


*)  Swnma  Cap.42.  ^*)  In  Cfariito  oomia  copiofiffime 
inrenirL     *^*)  Enarrai.  Cap.  42.     **♦•)  1.  Cof.  %. 


4  /    Caput  quadragesimum  secundum 

scio,  quamChrislUTn<(nondominu^),  sed  crucifixum. 
Ita  enim  debemus  eum  excipere,  tamquam  servum  *), 
ofTereniem  nobis  divinum  verbum,  recipientem  in 
se  peccata  hostra,  subeuntem  pro  nobis  poeham, 
quam  ipsi  eramus  meriti.  Sed  contempta  est  servi 
species,  quare  eum  Judaei  non  receperunt ,  et  ipse 
Chrislus  praemonet  nos,  Beati,  dicens,  qui  non  ofTen- 
duntur  in  me**), 

Simul  autern  hoc  nomine  omnia  n;iipi^teria, 
studia  et  opera  «toUuntur  et  damnantur,  quod  solus 
hic  Christus  sit  servusPei.  Impia^)  ergo  servHus 
est  monachorum  et  totius  papatus ,  qui  extra  fidu* ' 
ciam  h^jus  servi  servire  se  Deo  suo  vitae  genere, 
vestitu,  jeijuniis,  clamore,  et.aliis  nugis  jactant 

Susclpiam  euni.. 

Ego  sustento  eum,  quiesco  in  eo,  sicut  Pau- 
lus***)  dicit,  quod  tota  divinitas  in  Christo  sit 
corporaliter.  Quare  hupc  Dei  servum  audire,  eique 
credere  debent  omnes.  Solus  hic  servus,  qui  tam 
ampla  testimonia  habet ,  certos  nos  de  bona  patris 
voluniate  facere  potest.  Huic  si  crediderimus ,  nos  ' 
quoque  servi  et  electi  coram  Deo*)  efficiemur, 
quamquam  sint  in  hac  carne  reliquiae  pcccati  et 
summa  infirmitas. 

Judicium  gentibus  proferel. 
Erit  alia  persona,  quam  Moses,  qui  in  angulp    * 


?)    ChHstas    stnrus    accipiendus.      ^f)    MaUh,    11, 
••♦J  Colossl  2.  ] 

1)  In  ed.Nl532:  impius.    2)    In    ed.  1532  demmt  vo»    ; 
cabula:  coram  Deo. 


.  '  Esaiae.  5 

Judaico  laluit,  hic  enim  sparget  judicium*),  hoc 
est,  evangelii  verbum  in  geoles  errabandas  et 
variis  seclis  et  cultibus  idolorum  implicatas.  Mosi^) 
autem  verbum  sterile  erat,  et  habebatipse  b.laesam 
linguam.  Hujus  autem  li,ngua  diffusa  est  gratia, 
quare  verbum  quoque  efficax  erit.  Vocatjudicium, 
quod  evangelium  simpliciter  damnat  omnem  justiliam, 
et   solius    Christi    justitiam    commendat  et    offert. 

Quia  autem  haec  verbo  tantum  fiunt,.ideo  scanda- 

» 

losa  est  doctrina,  et  c^ontemnitur  hoc  regnum. 

Non  clamabit,  neque  accipiet  personam. 

VerJLe:  Non  clamabit,  nec  vociferabltur,  non 
audiri  faciet  in  platea  vocem  suam,  id  est,  Christus^) 
docebit,  sed  sine  clamore,  non  erit  tumultuosus 
praedicator,  sed  placidus  et  suavis.  Non  audiri 
faciet  vocem  suam,  id  est,  irae  et  turbae  vocem, 
sed  gn^atiae  vocem  audiri  faciet,  sicut  jam  addiL 

Galamum  quass^atum  non  conteret. 

Hic  describit  Christuna  ^"^)  gratissimis  figuris, 
quod  sit  medicusi.pertQtrtihi^tarum  conscientiarum,  qui 
concussum  calamupiv  bbeest,^  sauciam  conscientiam, 
pusillanimes ,  exterritos;ednspGctu  peccaiorum  suo- 
rum,  infirmos  in  moribos  et'']^  fidc  non  abjiciat, 
non  oppijmat,  non  damhet,  sed  foveat,  sanet,  et 
aroanter  cbmplectatur.  flujqs  rei  cum  per  tolam 
scripturam  pliirima  exempla  sinl,  tamen  in  htstoria 
cvangelii****)  plura  et  longe  suavissima  sunt.   Vide 


•)  Vocatio  gmiUoin.    ♦♦)  Snavilas  Christi.     *♦•)  Gra- 
phica  hHinaiiitatia  Qhrfsti  descriptio.     ****)  Lucae  7. 
1)  Ia  edit  1532:  ifflplicitu.    Hosii. 


6  Caput  quadragegiihum  seeundum 

,  Petrum  ter  neganlem  Christum,  vide  reliquos  aposto- 
los  turpiler  deserentes  Ciiristum.  Hos  non  objurgat 
acrius,  non  persequitur,  non  damnat  dhristus,  sed 
suavissime  allicit,  medetur  eorum,  pavoribus,  et 
fratres  eliam  appellat.  Vide  muliereulam  adulleram, 
JoannisS,  vide  peccatricem  mulierem,  vide  latro- 
nem  in  cruce,  et  cernes,  quomodo  concussum  ca- 
lamum  non  frangat,  secj  erigat  et  confirmet.  Hoc 
non  faciunt  justitiarji,  imoquanto  illi  diligenliores  in 
suis  superstitionibus  sunt,  tanto  acerbius  exigunl 
easdem  ab  aliis,  nuUa  ratione  infirmitalis  aut  con- 
scientiarum  habita. 

Linum  fumigans  non  exstinguet. 

Commode  videnturmihihaecdistingui*)  posse, 
si  prius  ad  conscientiam  et  hoc  posterius  ad  mo- 
rum  infirmitatem  referas»  Sicut  sunt  quidam  ira- 
cundi,  praecipites,  leves,  suspicaces  etc»,  maxime 
autem,  quos  passionatos  vocarunt,  Hos,  inquit,  non 
abjieit  Christus.  Sic  videmus  in  evangelio  illam 
in  Christo  %{^(nhf$^a,  quod  discipulos  mirabiliter 
nbnnunquam  ineptientes  suavissime  fert.  Sic  Pau- 
lus**)  etiam  praecipit:  Alter  alterius  onera  portate. 
•  Si  igitur  vides  iracundum,  suspicacem,  levem  ali- 
quem  fratrem,  sic  cogita:  Hoc  onus  fratris  mihi 
portandum~  e^t,  quem  non  debeo  rejicere,  dum 
Christum  confltetur.  Debebat  quidem  frntrum  yita 
candida  et  jucunda  esse,  sicutlux,  sed  nonnunquam 
a  satana,  nonnunquam    a   carne  commoventur  ad 


*)  Discrimen'  inter  calamum   qnMMum  et  linnm  fn- 
migans.     **)  Gal.  5. 


/ 


Itmat.  7 

tristitiam,  ad  tram,  ad  morosiUttem ,  ibi  ferendi*) 
suDty  ibi  Don  est  exstinguendam  linum,  sed  foven- 
dum  etc 

Diversum  faciunt  supei^stitiosi  et  justitiarii'"*)» 
qui  Ita  morosi  sunt,  adeo  acerbe  de  aliis  judic^nt» 
ut  quantum  in  ipsis  est,  prorsus  exstinguant  linum. 
Christianus  autem  debet  in  conscientia  esse  medi- 
cus,  foris  autem  in  externis  moribus  debet  esse 
asinus,  qui  ferat  onera  firatrum*  Adversarii  nostri, 
sicubi  leviter  a  nobis  peccatum  est,  exclamant  sta- 
tim:  Haeccine  vita  evaogelica?  hiccine  Christiani 
mores  sunt?  Stuiti  homines  et  imperiti  sacrarum 
literarum  non  vident  hanc  Christianorum  ♦*♦)  legem 
esse,  ut  ferant  infirmos  fratres].  Qiiorsum  autem 
eo  praecepto  esset  opus,  si  omnes  essent  perfecte 
sancti  ?  [Ergo  necesse  est  in  ecclesia  sancta  esse 
infirmos ,  et  tales,  quorum  factis  offendamur ,  sicut 
in  corpore  humano  non  ossa  tantum,  sed  etiam 
infirma  et  moUis  caro  est.  Quare  reguum  Christi 
coDstat  ex  portantibus  et  portatis.  /Et  yiu  nostra 
est  eompositum  quiddam  ex  lortitudine  et  infir- 
mitate. 

In  veriiate  educet  judicium. 

Oblique  adversarios  et  hypocritas  notat»  lili 
enim.  cum  audiunt  hanc  debere  inter  Christianos 
Xf^fnit§ira  esse ,  Ubi  ergo ,  \inquiunt,  manebit 
mortificatio  carnis,  si  sic  ad  vitia  fratrqmconniven- 
duffi  est?    Dicit  igitur:    Christus  in  veritate  educet 


^)  IiiSYiiif  ffi^reiKti.     **)  Jtiititiarii   aceTbi^iir    aliof. 
***)  Chriatitiioriim  lex  ferre  infirittOi, 


8  CapQt  quadragesimuin  secundum 

judicium.  Vos  jactati^  mortiflcationem,  et  simula- 
tis  bona  opera,  sed  affectuum  mortificationem  pror- 
sus  nescilis,  aliter  Christus  docebil  suos,  qui  mor- 

■ 

tificabunt  peslem  illam,  praesumptionem  et  philau- 
tian.  Si  autem  in  reliqua  vila  obrepit  nonnunquam 
peceatum,  babent  orationem  dominicam,  qua  expo- 
scunt  veniam,  et  remitletur  eis* 

Ut  ponat  in  terra  judicium.. 

Ipse  statuet  boc  regnum,  ut  sit  firmum,  quan- 
tumvis  satan  per  principes  mundi  subvertere  id  cone- 
tur,  significat  enim  verbo,  statuendi,  crucem. 

Haec  dicit  Dominus. 

Hactenus  commendavit  nobis  Christum,  idem 
autem  nunc  quoque  facit,  nisi  quod  sermonem  jam 
ad  ipsum  magistrum  et  ducem  nostrum  convertit. 
Sunl  autem  omQi|  illa :  Ego  dominus  te  vocavi,  ego 
apprehendi  manutn  tuam  €tc.  exclusive  accipienda, 
quod  nullu^  aliqn  quam  hic  ChristAs*)  noster  doc- 
tor  esse  debeat,  siMt  in  evangelio  etiam  dicil:  Hunc 
audite.  Et  haec  quoque  ratio  est,  quod  jactat  po- 
tentiam  suatn,  ut  scilitel  pondus  aliquod  in  verbis 
esset,  et  los  ab  aliis  doctoribu&  audiendis  ve)  se- 
quendis  absterreret. 

Ego  Dominus  Vocavi  te  in  justitia. 


cavi 


Epitasis  est  in  vocabulo  justitiae,   id  est,   vo- 
te  ad  docendam  justitiam,  et  propagandam**). 


*)  Prie^r  Christnm  nullas  tiudiendas  doctor.    **)Mii- 
j/ag  CbriBti  prjiedicare  jaiUliim. 


Et$iae«  9 

Quare  exlra  Gbri^tum  nihil  est  nisi  peccalum., 
Moses  et  omnes  leges,  omnes  doctrinae  in  mundo, 
praeter  Hanc  Christi  doctrinam,  nihil  faciunl  ad 
justiliam,  quae  coram  Deo  valet. 

Ego  apprehendi  manum  tuam. 

Ideo  videlicet,  quia  resistet  tuo  ministerio  sa^ 
tan  et  mundus  cum  omni  justitia,  potentia,  et  sa- 
pientia  sua.  Hoc  experiemur^)  hodie.  Quadi)igae 
enim  Dei  sunt  salus,  sed  in  luto  aquarum,^  Abi^cuc. 
3.  Consolatur  aulem  nos  hic  locus,  quod  manum 
Ghristi  apprehenderitDeus.  Hoc  igitur  primum  sta- 
tuamus,  quod  haec  doctrina,  propter  quam  mundus 
nos  odit,  Ghristi  sit,  Hoc  cum  certum  est,  non 
fallet  nos  propheta,  sed  experiemur,  quod  Deus 
manum  Christi  apprehenderit,  et  verbum  evangelii 
nullis  consiliis,  insidiis,  nulla  vi  nec  dolo  polerit 
delerL  Sed  non  apparet  haec  apprehensio  manus. 
Fit  igitur,  ut  adversarii  hanc  doclrinam.  opprimi 
posse  confldant,  et  nos  per  infirmitatem  nonnun- 
qnam  trepidemus. 

Dedi  te  in  foedus  populi.  ' 

Ubi  ergo  manet  foedus  Mos.i  et  legis?  Sic  uno 
verbp  haurlt/  et  abrogat  totam  legem  cum  omni 
justitia,  cultu  et  operibus  suis.  Facit  autem  hic 
Jocus  ad  stabiliendam  cpnscientiam.  Quia  enim  ni- 
hil  pestilentius  est,  quam  scrupulus  conscientiae 
et  dubitatio,  ideo  dicit  Christud^;  esse  Toedns 
nostrum,  ut  simus  eerti  de  primo  praecepto, 
quod  Deus   in  Ghristo    et   per  Christum   vult    no- 


*)  Cbrisliifl'  aboHta  lege  Bovam  foedbs  congtitueU 
1)  In  edJL  1532  Jegitur:  experimor. 


I 

10  Caput  quadrageeimum  seciindum 

eter.pater  et  Deus  esse,'  quod  Christus  debet  fbe- 
dus  et  pigQus  graliae  esse,  Don  aliqua  nostra  bona 
opera  ctc, 

E.I  lumen  gentium. 

Non  est  foedus  gentium,  Christus  enim  Judaeis 
tantum  promissus  est,  et  fuit  minister  tantum  cir- 
cumcisionis.  Sed  ex  illo  foedere,  ex  ministerio  illo 
lux  in  gentes  spargitun  Simul  observa  hoc  loco 
exclusivam,  quod  extra  Christum*)  nullum  foedus, 
nulla  lux  est,  sed  caeciteis,  et  inimicitia  erga  Deum, 
et  ira  Dei. 

Ut  aperi/es  oculos  caecorum. 

Ergoomhes,  ad  quosChristus  venit,  eos  invenit 
caecos,  id  est,  sine  cognitione  Dei,  vinctos  et  incar- 
ceratos  a  satana,  morte,  peccatoet  lege.  Hochyper- 
aspistae  liberi  arbitrii,  hoc  papistae  non  credunt, 
hoc  rideril  Luciani  religionis  cohtemptores.  Ergo 
extra  evangelium  nihil  sunt  nisi  tenebrae,  et  carcer, 
ut,  etiamsi  habeamus  aliquam  cognitionem,  taimen 
vincti  eam  sequi  et  facere  non  possimus. 

EgoDominus,  hoc  est  nomen  meum. 

Iterum  jactat  majestatein  et  divinitatem  suam.  Scit 
enim  spiritus  sanctus :  quod  huncducemChristum^) 
maxime  oderit  mundus.  Cur  enim  tot  ordines  inventi, 
tot  opera  excogitata,  tot  monasleria  et  coll^gia  ex- 
structa  sunt,  quam  ut  obscuraretur  Christus ,  quem 


*)  Extn   Ckristam    nulla    neqne    Inx    neqne   flalofl. 
*^J  ManduB  cdit  Christnm.  / 


Esaiae,  11 

totus  papattts  exlreme  odit  ei  persequitur  hodiel 
Quare  opus  fuit  hac  commendatioile*      .  * 

Gloriam  meam  non  dabo  allerL 

Hic  aperte  facit  exclusivan),  et  damnat  quid- 
quid  non  esl  Christi  verbum  autopus.  Neque  enini 
puto  prophetam  loqui  de  divinitate,  sed  simplieiler 
de  officio  et  opere  Ghristi,  ut  intelligas  gloriam  ju- 
stitiae,  quasidicat:  Gloriam  meam  non  dabo  alteri, 
hic  solus  Christus*)  justitia  tua  erit.  Qui  igitur 
in  hoc  Ghristo  fide  non  haeserint,  illi  injusti  suni 
et  damnabuntur,  etiamsi  occidi  se  patiantur  et  sanc- 
lissime  in  speciem  vivant*  Huic^  uni  Christo  tribuo  . 
gloriam  meam,  ut  justificet  credentes  in  ipsum. 
NuUa  igitur  alia  creatura,  vel  in  eoelo  vel  in  terra, 
nuilum  aliud  opus  ad  justitiam  proderit. 

Hie  vides  l^lasphemam  doctrinam**)  esse,'qAae 
josiiiiam  operum  docet.  Et  nihil  aliud  est  sperare, 
se  operibns  jusinm  fore,  quam  velle  Deum  esse  ei 
afiteciare  divinitatem.  Hanc  hlaiphemiam  sequHur' 
casus  Luciferi.  Quare  piae  mentes  hic  bene  sibi 
prospiciant.^  Quod  autem  justitiam  gloriam  vocat,  - 
tangit  quasi  acu  cor  justitiariorum,  quod  maxime 
in  omnihus  suis  operibus  etstudiis  quaerant  gio- 
riam.  Sic  Paulus***):  Volunt  vos  circumcidi,  ut 
m  'Came  vestra  glorientur. 

Et  laudem  meam  sculptilibus, 

Quemadmodum  hodie  operibus^  vptis,  castitate» 
simulata  paupertate,  missationibus  et  aiiis  nugis  i^a- 


*)  Soliu  Christas  jsstitia  nostra.    **)  Blaspboma  doc- 
irJna  joMtitiam  operiboB  tribaeBS,     ***)  Galfit.  6. 


12  Capbt  quadragesimum  secundum       '* 

lutem  et  justitiatn  quaerunt,  ita  temporibus  Esalae 
cultu  seulptilium,  excelsis,  iucis,  et  aliis  similibus 
abominationibus  justificari  se  credebaat.  Ideo  facit 
mentionem'sculptilium*).  Idqlatria  enim  semper 
fuit  in  mun,do^),  sed  aliis  temporibus  alia  forma. 
Porro  tu  accomoda  haiec  ad  omnes  formas  papatus. 
Deus  gloriam  et  laudem  suam  non  dabit  impio  sa- 
crificio  missae,  non  sordido  cucullo,  non  stultae 
rasurae  capilis,  non  vanis  regulis  J^enedicti,  Domi- 
nici,  Augustini  etc,  non  monachatui,  non  castitati, 
non  paupertati,  nQn  obedientiae,  in  summa  nulli 
operi  et  nulli  creaturae. 

Cantate  Domino  canticum  hovum.  ^ 

Agit  jam  infirmo  ilii  et  stulto  Deo  coram,  mundo 
gratias*^)  pro  tantis  beneficiis^  quae  hactenus 
praedicavit,  simul  indicat^  quod  niillus  alius  Dei 
'  cultus  externus  in  novo  Testamento  sit,  quam  gra- 
tiarum  actio.  Et  quia  dicit:  Cantate  novum  Can- 
ticum,  abrogat  oinnem  illum  veterem  cultum 
Dei,  qui  in  lege  fult.  Finium  s^ulem  .terrae  et'  in- 
suliarum  ideo  meminit,  ut  reprehendat  Judaeos, 
qui  putabant  Deum  nusquam  nec  debere  nec  posse 
coli,  quam  in  Hierusalem,  qiiasi  dicat:  Reiigio  non 
est  ampHus  ulli  vel  loco,  vel  tetnpori,  vel  personae 
alligata;  evangelium*^)  enim  ptaedicabitur  in  om- 
nem  tenam,  et  Christiani|o[nnes  erunt  sacerdotes. 


*)  Scolptilia  nostrae  aetatis.     **)  Gratias  apt,  et  cal-. 
tam  Mosaicnm  abrogandum^praedicit.     ***)  Evangelium  iii 
omnem  terram  praedicandum. 

1)  In  ed.  1532  haec   legnntur:    Idolatria   semper   f nii  . 
mnndoy  ged  elc.  ^ 


'  ^Esaiae.  13 

m  \ 

et  sacrificabunt  oblationes  spiriluales,  sicut  dicit 
Psalm.  110,  hoc  est,  sacrificium  laudis. .  Id  enim 
est  canere,  laudare,  praedicare,  seribere,  legere  be- 
neflcia  Christi. 

Clamate,  viilae,   quas  habitat  Kedar. 

Significat  Arabes  orientales,   ut  sunt  Amtnoni- 
tae  et  Nabathaei,  et^alii.    Hi' omnes,  inquit,  iauda« 
bunt  Deum  pro  verbo  evangelii,  quod  pertinget  et' 
perveniet  in  quaecunque  loea,  culta  et  inculta,  mu- 
nita  et  non  munita. 

Pohent  Domino  gloriam. 

Laudem  Deicanent,  et  damnalionem  sui,  hoc 
est,  suorum  operum,  ptopriae  justitiae  et  sapi- 
entiae. 

Dominus  sicut  fortis  egredietur. 

Haec  nomina:  fortis,  gigas,  vir,  bellator,  zelus 
elc.  significant  crucem*).  Ergo  hoc  regnum  Chri- 
sti  est  in  medio  inimicorum  positum,  ut  cogatur 
Dominus  exire  tamquam  bellator,  resistitur  enim  ei 
et  opprimitur  vi  per  tyranhos ,  el  dolo  per  haere- 
ticos.  Evangelion  igitur,  si  speciem  consideres,  est 
miserabile  et  non  gloriosum.  Et  cantare,  de  quo 
hic  dicit,  simillimum  est  ejulatui  et  fletuigementium 
et  afflictorum,  nihiiominus  confirmat  el  consolatut 
lugubres  cantores  suos,  et  infirmas  mentes,  ut  su- 
stineant  crucemt  certo  fore,  ut  divinitus  ab  omnibus 
maiis  liberentur. 


*)  CooBohtio  9dYer$u§  crucem. 


14  Caput  quadragesimum  secundum 

^  Tsloui.semper  silui. 

Hic  describit  opera  hujus  gigantis,  quod  scili- 
cet  omnes  nostros  adversarios  funditus  exstirpabit. 
Porro  verba  illa:  tacui,  siiui  elc.  indicanl  nullum 
apparere  auxilium*),  sed  omnia  desperata  esse, 
perinde  atque  si  Deus  cum  inimicis  nostris  contra 
nos  sientiat.  Illa  autem  est  infirmitas  Christi,  qua 
elati  impii  gravius  in  ipsum  impingunt,  ut  cogatur 
crudeles  et  impios  eorum  conatus  reprimere  et  dis- 
sipare.  Clamat  quidem,  ^tan  premuntur  pii,  sed  ejus 
vox  est  quasi  parturientis ,  conlemnitur,  neque  pu- 
tatur  posse  resislere?  Verum  Christus  tum  est  po- 
tentissimus,  cum  minimum  posse  judicatur,  et  tum 
proxime  adest  auxilium,  cum  iongissime  putatur 
abesse. 

Porro  debebant  haec  nos  consolari  et  erigere, 
ne  desperemus,  cum  videmus  ecclesiam  extr^me  pe- 
riclitari,  ut  vicma  sit  exitio.  Debet  enim  haec  ejus 
esse  facies,  sicut  hic  describitur,  ut  sit  quasi  par- 
turiens,  contra  quam  triumphet  tolus  mundus,  de- 
bet  redigi  in  periculum  interitus,  et  tamen  non  in- 
terire. 

Dissipabo  et  absorbebo  simul. 

Christus**)  inftrmus  in  ipso  articulo  inflrmita- 
tis  maxime  metuendus  est.  Quarepii  etiam  in  ipso 
articulo  infirmitatis  et  oppressionis  fidere  debent, 
contra  impii  in  /  ipso  arficulo  triumphi  et  victoriae 
metuere.  Sunt  autem  haec  in  verbo  fide^  posita,  re 
non  apparenty  imo  contfarium  apparet. 


*)  DJMimuIatar  pienim  liberatio.  **)  Christaa  in  inGr' 
/niiate  metuendUB. 


A» 


I 

EMifte.  -    15 

Deserlos  faciam  moDtes. 

Sunt  a||egorica.^  Montes  snnt  omnes,  qui  emi<« 
nent'  in  mundo  justitia  et  sapieniia,  imprimis  aulem 
significat  incredulam  synagogam,  Sorenlem  relig;ione, 
sapientia,  promissionibus  etexemplis  patrum*  Gramen 
potest  accipi'  pro  discipulis,  arbores  proprophetis,  vel 
commodius  foriasse  esl,  si  accipias  gramert  pro  verbo 
Dei  et  simplici  scriptura,  quam  hodie  Judaei  etpapatus 
amiserunt.  Stagna  sunt  popuius  abundans  suc- 
cessu*  Videmus  haec  adhuc  hodie  in  Judaeis,  et 
omnibus  aliis  hostibus  Cllristi.  Ubi  hodie  est  Arius, 
ubi  Manichaeus,  ubi  alii  haeretici?  Idem  aulem  flel 
de  iis,  qui  hodie  verbum  et  sacramenta  Christi  pro- 

fanant. 

»  . 

Et  educemcaecos  inviam,  quam  nesciunt. 

Caecos  vocat  pios  credentes,  qui  nullum  nec 
'auxilium  neque  consilium  in  caligine  et  afflictione 
vident,quibus  nullus  malorum  flnisapparet.  Verbum*) 
igitur  apprehendunt,  illud  in  tenebris  lueet,  ducit 
eos  in  via,  quam  nesciunt,  hoe  est,.in  flde  futura* 
nim  ac  non  apparentium  rerum,  et  consolatur  et 
erigit'  inflrmas  mentes,  ne  desperent.  Est  aatem 
hic  insignis  locus,  qui  maximam  doctrinam  contl- 
net,  quod  m  omnibus  pericnlis,  in  omnibus  ca-* 
lamitatibus,  in  omnibus  tentationibus  debemussim- 
pliciteF  claudere  ocuios,  et  sequi  verbum**).  Qm 
enim  in^periculis  videre  ^rolunt,  et  circumspi- 
ciunt  remedia  et  consilia,  hi  dolorem  dolori  addunt, 
et  nifanl  aKud  faciunt|,  quam  ut  se  nrustra  fatigent 


^)  Verbum   apprehensuiii   lueet  caecii.     **)   Clansii 
ohulh  0eqaeadam  iferbma  in  omaibnB  pericnlif* 


16  Caput  quadragpesimQm  secdndum 

et  sint  bis  mi^eri*  Aiia  via  est  proposita,  qua  in 
mediis  periculis  vivamus,  ut  cUmdamus  oculos,  et  cre- 
damus,  eiiamsi  nos  caeci  simus  ,* '  tamen  Deum  jQon 
esse  caecum,  sed  videre  exitum  tentationis,  sicut 
dicit  1.  Corinth.  10. 

^tiamsi  igiturln  profundo  maris  esses,  sicut 
Jonas,  tamen  Deus  viam  et  modum  videt,  quo  te 
educat.  Quis  enim  Jonae  dedit  viam,  erat  non  so- 
lum  caecus,  sed  in  dupiicibus  tenebris.  Sic  nos 
qiibque  debemus  caeci  esse,  et  nihil  videre,  ut  ipse 
solus  omnia  videat.  Ideo  vultnos  fierisimiles  pue- 
rorum*  Adversarii  autem  et  omnes  impii  non  sunt 
pu6ri,  ideo  habent  oculos  apertos,  varias  semper 
vias  et  modos  cemunt  et  quaerunt,  quibus  nos  op- 
primanU  Nos  autem  caeci  sumus,  ut  ipsel  dominus. 
noster  Christus  det  nobis  intellectum,  et  Qrmet  ocu- 
los  suos  super  et  in  nos.  Sicut  fecit  hoc  nostra 
tempore'saepe.  Defendit  nos  ab  omnibus  periculis, 
qu^e^  his  annis  plurima  sunt  in  nos  excogitata  ^ ), 

I 

tot  comitia  principum  turbavit,  in  quibus  de  npstris 
cervicibus  inita  sunt  consiiia. 

Et  sane  Augustana  haec  comitia^)  quid  aliud 
erant  quam  tenebrae,  in  quibus  caeci  errabamus? 
Po^tae  autem  sunt  tenebrae  coram  nobis  in  iucem. 
Idem  porro  etiam  fiet,  modo  firmi  in  fide  et  verbo 
perduremus.  Exemplum  hujus  caecitatis  in  Israelj- 
tis  ad  mare  rubrum  propositum  est,  ubi  simpliciter 
pereundum  erat,  et  tamen  servati  suitt. 

Porro  non  solum  in  corporalibus  malis  hoc  con- 
silium  sequendum  est,  ut  ciaudamus '  oculos ,]   hoc 


*}  Angastana  comitia  Anno  1530. 
I)  Itt  edit.  iMl:  in  hob  ftunl  exco%v\«\«« 


JSsaias.  It 

est,  ne  fatigeinus  nos  carnaiibas  cDnsUiis,  sed  rem 

Deo  committamus,  [sed  muUo  etiam  mag;is  in  spiri- 

tualibus  tentationibus^).    Tentatus  igitur  a  sataiia, 

^cum    nuilum    evadendi   raodum   sentis, ,  simpliciter 

ciaude  ocuios,  et  nihii  responde,  et  commenda  cau- 

sam   Deo.    Atque  haec  summa  Christianorum  sa- 

pientia  est,  quam  etiam  in  hora  raortis  sequi  debe- 

mus.    Ibi  trepidat  caro,  quod  in  novam  vitam  im- 

migrandum  sit,  et  dubitat  de  salute.    Has  cogita- 

tiones  si  sequaris,    periisti.    Claudendi  igitnr   hic 

quoque  sunt  oculi,  el  cum  sancto  Stephado  dicen- 

dom  est:  0  Jesu,  in  manus  tuas  commendo  spiri- 

tam  meum,  et  tum  cerlo  aderit  Dominus  Jesus  cum 

angelis  suis,  eritque  tibi  dux  viae.    {loc  est  q^od 

didt:    Ponam   eis  tenebras  in  lucem.    Fides  enim 

baec  lux  est,  quae  apprehendit  verbum,  ut  ita  emer- 

gamus^)  ex  omnibus  periculis.    Ideo  Pelrus  quo- 

que  et  David  lucernam'  pedum   appellaruot    ver- 

bum*»).  ^ 

Conversi  sunt  retrorsum. 

Rectius  disponuntur  hae  septentiae  sic:  Sed 
qui  confidunt  in  sculptili  et  dtcunt  conflatili:  Vos 
dii  noslii/illi  convertantur  retrorsum,  et  confundan- 
tur  conrusione.    Est  clara  sententia :  Qui  non  volunt 

Chrlst6***S*  credere  et  claiidere  oculos,  illi  debent 

'•■■..'■  -    ,  , 

videntes.perire.    Exempla  hodie  videmus. 

.  -^urdi  audite,  et  cae-ci  intuemini. 

Est  increpatio   incredulorum  Judaeorum  ****). 

*)  lo  onmi  genere  tentatJioBuin  .claudendi  oculi. 
••)  2.  Pel.  1.  Pial.  119.  •••)  Non  credentibnf  in  Chri- 
stnm  perenndum.    **•*)  Jndaeornm  caeciiatem  increpat.  * 

1)  la  edit.  1S32  hgitw:  et  tmergil  ita  t\  elc. 

/^A«r#  £>^  «ay,  Foi.  XXII L  ^  O 


18  Caput  /quadrtfenflBum  seoundum 

Xoquitur  enim  hic  de  aliis  caecis  quam  supra.  Vo- 
cat  caecos  per  exprobralionen).  Habetis  propbeias, 
habetis  suav^  et  opalentas  promtssiones,  sed  caeei 
estisi  estis.sdrdi,  negligitis  verbuni,  et  quidvis  po- 
tiys  quam  verbum  auditis  et  videlis,  euni.UiDen 
omnis  pioram  sapientia  in  verbo  et  auditu  sit  po- 
sita  elc. 

Quis  caecus  nisi  servus  meujs. 

* 

Servos^)  suos  vocat  ponlifices  et  sacerdo^es, 
et  qui  erant  in  officio  verbi,  de  his  dicit,  quod  siut 
caeci.  Est  horreo4us  iocus,  qui  tamen  nos  couso- 
toKir  oontra  papistarum  insanos  clamorea,  qui  nullo 
aiio  argumento  perinde  no3  pxemi  puiant,  alque 
cum  objieiunl  Anultiludipem  episcoporum  'et  ponti- 
4cum,  qiiios  impossibile  sit  omnes  erra^se*  Idem 
lie^t  ittdaeis»  sicut  vides  ex  hoc  loco,  conlra  Esaiam 
4ieere]„  nam  illi  quoque  erant  positi,  ut  essent  du- 
ces  populi ,  habebant  officium  et  administrationem 
populi  saneti,  et  eerliora  argumenta  habebant,  quod 
essent  ecclesia  et  populus  Dei,  quam  nostri  ..adver- 
sdfii,  et  tamen  dicit  textus,  eos  esse  caecps  et  er-  ? 
rare. ,  [Erratum  est  hic  in  versione»  ,Sic  ^nim  1|b-  • 
gendum  est:  Quis  aqeo  surdus  est,  ut.mi^us.  nuq-  j 
cius,  quem  ego  mitto?  quis  adeo  caeci]L%#sl^),{i)l  i 
is  qui  perfectus  esl?  Vocatautem  perfectum,  non.a  ^; 
p^rsona,  sed  ab  officio,  quod  in  summo  sint  gradu  ^ 
dignittltis^«t  ofiloiiv^sciliceil,  in  mmisterio  'i^i. 

Qui  vides  multa,  nonne  cuslodies? 
Hic  apertius  d^fs^itiit  quales  8it>t,  garruli  vide- 


«iMftl 


*)  Servi  pofitificef  et  .U  c«eci.    ^ 

1)  la  ed.  1532:  Qais  adeOf  e«t  qaecus. 


Esaiae.  19 

lioet  et  promptuli  ad  docendum,  qui  multa  docetit, 

ei  tamen  re  vera  nihii  docent.    Quidvis  poUu»  cre- 

dunt  et  tradunt,  qu^m  doctriDam  fidei.  Videre  enim 

significat  docere,  praedicare.    Hinc  videntes,  id  esC, 

prophetae«    Simile  est  quod  sequitur:    Qui  aperlas 

babes  aures,  et  non  audis.  Quaiis  enim  praeeeptor, 

taiis  discipulus.    Sic  Paulus*):    Semper  discentes, 

nunquam  ad  seientiam  pervenientes.    Sumus  autem 

hoc  in  papatu  experti.  Doetorum  satis  magpnus  erat 

Dumerus,  abundabant  quoque  auditores,  et  tamen  in 

tanta  doctorum  et  auditorum  copia    quis   fuit,   qui 

unum  versum  psaiterii,  unum  praeceptum  decalogi, 

unam  dominicae  oralionis  partem  recte^)    teneret? 

Horrenda  auiem    ingjatiludo  est,  quod  tiorum  om- 

Diiun  obfiti    nibilo  excilatiores   sumus  ad   verbum 

Dei,  quod   nunc    tam^)   opulenter   in    nos   spar- 

Et  Dominus  voluit,  ut  sanctificareL 

Verte  sic:Complacuit  D6mino  in  justitia  sua^  ut 
magnifiearet  et  extoUeret  legem.  Ipse  autem  populus 
etc  utsitidem  cum  illoChristi,  Matth.ll:  Gratias 
ago  tibi,  Pater,  quod  abscondisti  haec  a  sapienti^ 
Ibm  et  iotelUgentibus,  et  revelasti  ea  parvulis.  Agit 
enim  de  reprobHnda  justitia  huniana  et  statueuda 
joslitia  Dei  *'*'),  qua^i  dicat:  Deus  non  ideo  abjeoit 
synagogam,  quod  delectetur  errore,  sed  delectatur 
jostitia  sua,  eam  non  potest  magnificare,  non  potest 


:    *)  2.  Tim.  2.^    **)  jMtitia  legii  abrofMda ;  •  ol  fidei 
«onititaatnr. 

I)  In  edit.  1532  deeit:   recte.    2)  Jn  itiyt^  1932  de- 
eit;  taaih 

2* 


20  Caput  quadrA{^iiiium  secundum 

statuere,  nisi  confundat  justiliam  operum.  Non  pc 
test  non^)  genles  >ustitia  sua  justiflcare  et  salvar 
uisi  eos,  qui  gratuitam  juslitiam  respuunt,  perd; 
ut  retroiabantur  offensi  et  pereanU  Delectalur  i^ 
tur  in  justilia  sua,  ut  magnificet  legem,  id  est,  i 
novam  quandam  et  admirabiiem  legem  facial,  scij 
cet  legem  fidei^)  (abrogata  illa  veteri  Mosi  lege] 
qua  justificamuT  sine  ullis  meritis  et  operibus,  soi 
fide,  quae  Christum  et  gratiam  per  Christum  dalan 
apprehendit  etc.  Qui  hanc  novam  fide^  legem  no 
lunt,  sunt  populus  direptus  et  vastatus,  hoc  es 
patenl  lupis  et  seductoribus,  qui  eos  diripiunl  c 
depraedantur* 

Quare  diligenter  articulus  justificationis  **),  quei 
nos  soli  hodie  :docemus  discendus  et  retinendui 
est.  Hoc  enim  amisso  *nulli  haeresi ,  nulli  falsai 
doctrinae  quaiitumvis  ridiculae  el  vanae  resisten 
poterimus,  sicut  sub  papa  accidit,  ubi  ea  credidimus 
quorum  nunc  nos  pbdet  pigetqueJ  Rursus  si  man 
serimus  in  hoe  articulo,  securi  sumus  ab  haeresi 
bus,  et  retinemus  remissionem  peccatorum,  qua 
inflraiitatem  morum  et  fidei  condonat.  Non  autei 
opos  est  ad  hiine  locum  prolixiore  commentari< 
iti^ntum  respiciamus  dd  papatum,  et  videamus,  qui 
isUc  creditum, 'quid  factum,  quid  passum  sit,  i 
«pparebit  direptio,  vastatio,  laquei*  domus  carcerur 
et  alia. 


I  ■  • 


:    (    *>  lp%\fdtlr     **»rtkuliHi   jastificationif    mgthu 
doeeDdos. 


t)  ffi  tfii  l((32  legfttr:  1100. 


•k»  V 


Esaiaa.  21 

Quis  est  in  vobis  qui  audiat  haec. 

E$t  ceu  querimonia*),  qua  eos  excitaire  nilitur : 
Dolet  mihi,  quod  fruslra  haec  vobis  dicuntur,  quod 
nemo  est,  qui  credat  his.  Cogitur  igitur  Deus  pu- 
DJre  vos,  qui  oblatam  gratiam  respuitis,  irao  etiam 
perseqaimiDi.  Loquitur  autem  potissimum.  de  ultima 
Jddaeorum  et  synagogae  destructione,  et  respicit  in 
lefl)|)ora  Christi,  eujus  jusUtiam  impia  synagoga  con- 
leinpsit. 

Quis  dedit  in  direptionem  Jacob. 

Avnlsi  a  fide  expositi  sunt  direptioni  et  omni- 
bos  calamitatibus  et  erroribus^*).  Non  igitur  vir^ 
(otediaboli,  sed  ^)  permissione  irati  et  punientis 
Dei  fit,  quod  haeretici  tot  discipuiis  abundant  ^^**). 
ileinndit  autem  praesumptionem  Judaeorum,  qui 
mm  credeban^  se  puniendos,  quod  essent  populus 
0ei.  Addit  igitur:  Nonne  Dominus,  de  quo  scilicet 
praesumitis  vos? 

Et  effudit  super  eum  indighationem. 

Scilicet,  qui  gratiam,  quae  per  Christum  offer- 
lur,  noluerunt.  Nota  emphasin,  effudit****),  non 
stillavit,  sed  cataractis  irae  obruit]  eos,  sicut  adhuc 
videmus  in  Judaeis,  fqui   absurdissima  docent    et 


*)  Qnereladepaucitate  credeotiumevaogelio.  **)Poena 
«Btemirti  verbi.  *«*}  2.  Thess.  2.  *^**)  EffaDdere  in- 
lignationem  etc. 

1)  £d.^i532  sic  pergit:  sed  voinatate  punientis  Dei 
\i,  qnod  eti;. 


A 


22  Caput  quadrigesimum  tertium 

credunt,  et  pleni  sunt  omni  genere  horribilium  blas-    . 
{>hem!arum.    |dem  in  Papistis  quoque  cernitur,  qui 
manifestam  veritatem  et  confessam  tamef^  crudeliter 
oppugnant. 

[Ei  ferte  bellum* 

Scilicet,    per  lupos,  haereticos  et  cacodaemo-', 
nes,  quod  ex  uno  errore  in  alium  labuniur.    Quod 
addit:   non  cognovit , '  sig^nificat    nondufn  revelatim 
esse]. 

Gapvt  fiiadragesiniiim  tertimn. 

[Pergit*)  consolari  ecclesiam  ex  reHquiis  sy- 

nagogae  congregatam,  quae  discedens  a  lege  justi- 

•  .    ■  ^-      • 

tram  fidei,  quam  propheta  varie  hactenus  traetavit, 
setilta  est.  Quemadmodum  autem  supra  ecclesiam 
contra  privatas  et  publicas  tentationes,  in  quas  sa- , 
tan  et  mundus  eam  cotijicit,  consolatus  est,  Ha  nunc 
proprie  eam  consolatur  contra  scandalum  paueita-  , 
tis**).  Nam  el  Paulus***)  in  hoc  argumento  mul- 
tum  sudat,.  quod  absurdum  videtiir,  Deum  totum 
populum  abjecisse,  et  paucos  quosdam  eosquecon- 
temptissimos  elegisse,  praesertim  cum  toti  poputo 
sint  factae  promissioses ,  et  terret  exemphim  infir- 
mas  mentes.  ^um  enim  vident  synagogam  abjeclam, 
putant  eadem  ira  contra  se  quoque  usurnm^). 


*)  Sninnia  Cip.  43.    **)  Consolatio  coatni  scnHbli» 
pancitatis.    •••)  1.  Cor.  1. 

1)  In  ed.  1S32  legitnr:  putant  eadem  re  erga  ae  quo- 
fff«  Deoffl  usDruip. 


2» 


El  j)unc  haec  dicii  JD.omlnus»   creaps  le 

,   Jaqob»). 

Sunt  arSei^tia  yerba,  quibns  consotalur  eccle« 
siam.suam»  et  imprimis  apoatolos  cum  reliquiia 
Jodaeorum.  Ego  creavi,  e|;o  firmavi.  tef,  noU  me- 
tnere,  quidqnid  doees,  faeie,  credis,  donum  el  opua 
meum  est  £go  redemi  te  capiam  sub  Mose  ei 
lege].  Hocoppone  illorum  argumentis,  qui  ie  crea- 
turam  diaboli  et  sedixiosaip  appellant,  [Haecautem. 
tum  demum  eront  gravia,  oum  personam  loqoentem 
considerabis. 

Yocavi  te  nomine  tuo. 

Discemit  syqagogam  ab  ecdesia»  quaai  dicai: 
Separavi  te  ab  incredula  synagoga  in  no vum  fldei 
populum. 

r 

Mons^)  es  tu. 

Accipio  te  in  meam  possesionem,  ui  melun  sit 
quidquid  to  es  et  facia,  sic   cnm   ecclesia  docei, 
baptisat,  Ghristus  docet   et  baptisat.    Cum  paliiur*- 
Chrisius  patilur,  sicui  est  in  Actis**):  Saule,  quid 
Me  persequeris? 

Cum  transieris  per  aqua^. 

Suni  insignes  consolationes,  quas  generaliier 
accipio  de  omnibus  tentationibus.  Non  est,  q^uod 
cogites  te  solam  et  desertam  esse,  ego  tecum  ero 
in  omnibus  roalis,  consolabor,  oonfirmabo  et  defen- 


•)  Enarrat.  Cap.  41     *♦)  Acto.  9* 
1)  Edit.  Jeneniis  affertixmeas  es  tn. 


24  Caput  quadrtg«siiimm  lertium 


dam  le^  Ecclesia*)  igilur,  ubicunque  est,.  patitur. 
tnde  facile  liquet ,  papam  cum  suis  npn  esse  eecle- 
siam,  quia  nullam  nonltnt  crucem,  praeler  tempora- 
lem.  Significat  autem  obscure  etiam :  propbeta 
studium  et  satanicum  impiorum  odium»  quo  in  eo- 
clesiam  ardent,  quod  cupiuot  et  conantur  eam  tam« 
quam  diluvio  obruere,  et  tamquam.  incendio  baurire 
totam.  Sed  habemus  hic  contra  taies  minas  in- 
si|;nem  consolationem ,  •  fore  ut  servemur,  etiamsi 
nulla  usquam  evadendi  appareat  via,  et  sane  haec 
promissio  omnia  adversariorum  consiiia  irrita  fecit, 
dlssipavit  totcomitia,  eliamiUa  pj^oxima  Au^stana**), 
quibus  nihil  videbatur  formidabilius.  Si  autem  firma 
fide  in  hujusmodi  promissionibus  haeserimus  et 
addiderimus  orationem,  sentiemus  porro  etiam  tutos 
nds  iab'  omnium  injuriis  fore. 

Quia  ego  Dominus  Deus  tuus  sanctus.    - 

Addit:  Ego  sum  sanctus  Israei,  quasi  dical: 
Sum  idem  Deus,  qui  semper  fui,  non  sum  mutatus, 
sicut  tu  judicas.  Tecum  sum,  non  cum  increduia 
synagoga»  Nam  quod  apostoli  discedunt  a  syna- 
gog^t  habet  specieih  apostasiae  et  seditionis. 
Sentiilbt  enim  se  esse  populum  Dei,  et  synagogam 
non  esse  populum  Dei.  Hic  necesse  est  saepe  ten- 
tari  animum:  Quid  si  erres?  Quid  si  tu  sis  ab- 
jectus,  et  illi  servati?  Neque  enim  verisimile  est, 
Deum  tantam  multitudinem  abjicere,  et  duos  vel 
tres  piscatores  pluris  facere,  quam  totum  populum. 

Sicut  nunc  nobiscum  accidit.    Nos  discedimus 


*)  Ecdesia  vera  temper  est   sabjecla  cruci.    **)  An- 
gagUma  comiiia. 


25 

I 

\ 

a  i^apaV)]  idecv  quia  ;ve|Pbam  degai  ei  persequitur, 
ac  gloTiamnr  [uos  Cbriaii  ecclesiam  esse^  ,papam 
aotem  eum  auis  antidirisli  ecclesiam  esse*  Judica- 
imir  igliur  seditiosi  et  baeretici]  a  papa,  ut  qui  nos  ' 
diviserimas  ab  ea  ecclesia,  in  qua  baptisati  et  iDSti- 
tQii  sumus»  [sed  nostra  non  esi  culpa,  nos  non 
diseessimus  ab  eis,  ipsipotius')  di^cedunt  a  nobis,. . 
imo  ejiciunt  nos  et  verbum  nostrum  ex  sua  eccle- 
sia.  Hic  necesse  est  nos  quoque  concludere,  quod 
sancttts  Israel  nobiscum  sit  et  non  cum  papa  * ). 

Dedi  propiiiationem  iuam  Aegyptum. 

Ad  faciendam  fiden)  repetit  praeterita  beneficia. 
Hla  grandis  mutatio  synagogae  et  ecciesiae  perinde 
est  atque  si  alius  hunc  sim  Deus  atque  olim  fqi. 
Sed  noli  offendi,  pusille  grex,  sufn  enim  ille  idem 
Deus,  qui  saepius  in  bostes  tuoa  poenam  averti, 
quam  iu  eras  meritus,  et  dedi  tuo  loco  hostes  tuos. 
Idem  nunc  quoque  faciam,  quantumvis  adflictus  et 
pusillus  grex  sis.  Nihil  igitur  te  neque  tua  pauci- 
tas,  nec  hostium  mulUtudo  offendat.  Cum  enim  illi 
videbuntur  te  direpturi,  diripientur  et  perdentur  ipsi. 
Porro  Seba  metropolis  Aethiopiae  est. 

Ex  quo  honorabilis  factus  es. 

Dicii*^  Ecclesiam   gloriosam**).     Ubi?     Coram 
me.    Nam  et  conscientia  nostra,  et  res  ipsa,  et  io- 


*)  Sanetat  Itfrael  oobiscum  est,  non  camPapa.  **)  Ec- 
clesia  coram  Deo  glorioaa. 

1)  Edit.    1532    sic    pergit:    et    dicimns    noi    Christi 
eedesia»  bmb  ete.    ••)  EdiU  1532:  aed  ipti. 


I 

26  Caput  quadragiMjfaiium  tertium 

tas  mundus '  dicunt  €6atfalriafn. '  Quare  ounfii  yi^fi- 
D0U8  d08pe)rihtain  rerum  faciem,  qaod  niliil  in  toto» 
orbe  nobis  est  vilius  et  contemptiusv  qoi^  ipai' 
nostris  et  aKorum  peccatis  gravamur,  quod  summ 
inflrmi  in  fide  et  moribus,  quod  etiam  inicatram 
nostrorum  oculis  sordemus  aliqoando,  cum;  habeol 
quod  in  nobis  reprehendant.  Cum  haeo,  loquaoft, 
videmus,  sunt  avertendi  oculi  ab  extema  specie,  et 
in  hujusmodi  promissiones  conjiciendi,  quae  nobis 
o^tendunt,  non  quid  mundus,  vel  fratres  postri,  vel 
nosipsi  de  nobis  sentiamus,  sed  quid  Deus  de  nobis 
adflictis  peccatoribus  sentiat,.  quod  sdlicet  quantum- 
vis  abjecli  in  mundo,  quantumvis  desperati  peecato- 
resin  nobis,  qaantumvis  inflrmi  in  fratrum  ocuiis  simua, 
tamen  simus  honorabiles  et  gloriosissimi  coram  eo, 
qui  hic  loquitur  etc.  Atque  haec  quidem  extema 
facies  *),  quae  nobis  apparet,  esi  vera  mortificalio, 
vera  humilitas  et  contritio. 

/ 

Ego  diligo  te. 

Faciunt  omniaa^  consolandum  inenarrabtlem^) 
ilium  gemitum  cordis,  d6  quo  Paulos  ad  Romanos 
dicit:  Ego  diligo  te  (dicit),  hoc  est,  si  sensom 
tuum  et  exteroam  faciem  sequaris,  ego  videor  ve- 
hementer  odisse  et  damnare  te.  Ita  enim  dicit  con- 
scientia  mea]  in  tentatibne,  [et  seiltit  Deum  esse 
camiflcem  et  tyrannum.  Quare  discere  debemos, 
nejudicemus  ex  nostro  sensu,  sed  ex  verbo  Dei. 

Et  do  homines  pro  tj^. 
Conlrarium  est  verum,  si  sensum  sequaris.  Soli 


*)  Eztema  facies  ecclesiae. 

i)  In  edit.  1532  est:  memotibWtm. 


■  .•  .  BmIm         •     •  2T 

esim  Cbrisiiani  adffi^ntur,  alii  florenl  Ineolnmes. 
Est  autem  (^enetalis  pravnisslo.  Cum  aKi  homines 
tejQstiores,  potentieiree,  sanctiores  etc.  videbuntur,  tu 
autemabomnibus  lamquammortnum^)  et  haeretieum 
membrum  damnaberis,  erige  te  ei  resplQe  ad  roe, 
quod  coraqo  me  es  gemma  pretiosa,  qnod  glbrifica- 
beris,  et  homines  pro  te  dabunlur. 

NoU  timere,  quia  ego  tecum  sum. 

Per^t  consoteuri  ecclesiam  * ) ,  quae  paucitate 
credentium,  et  mullitndine  incredulorum  perturbatnr. 
Noli  metuere,  inquit,  eris  foecunda  et  mullos  habe- 
bis  filios*  Ab  oriente  adducam  semen  tuum  etc, 
id  est,  ex  omnibus  mnndi  partibus.  Ubiqne  erunt, 
qui  meum  nomen  profitebnntor  et  religionem  meam. 
Quod  autem  addit  imperativa  tlla  verba:  Noli  pro- 
hibere  etc,  ob^cure  significat,  quod  impii  vi  et  dolif 
obnituntur,  ne  ecclesia  augeatur  et  verbum  latius 
evulgetur.  Cnjus  rei  exempla  plura  hodie  videmus 
qoam  vdlemus. 

Et  omnem  qui  invocat  nomen  meum. 

Verte:  Omnes  qui  vocantur  nomine  meo.  Est 
autem  quasi  definitio  ChrisUanf.  Habent  enim  no- 
men  a  Christo,  et  vocantur  nomine  Christi,  non 
suo.  Quare  etiam  Christi  justitia  jiliquid  sunt,  et 
non  suis  operibus  aut  studiis* 

In  gloriam  meam  creavi  eum. 
Erat  antea  natus  ad  gloriam  suam  quaerendam, 


^)  Eeclesi»  fveciada  est  el  Mltof  hAtt  iliM. 
1)  Ib  edH.  1532  lefitnr:  patiiliuB. 


28  Caut  quadrageiiiiiiim  t6rlittm 

jam  aulem  postquam  per.spiritum  sanctum  nova 
cieatura  est  factus,  nihil  agit,  nihit  patitur,  nibii  au- 
dit,  nihii  dicit,  nisi  quod  referat  in  gloriam  Dei.  Sic 
damnat  evangelium  omnia  hvmana/  studia  el  opera, 
et  praedicat  unius  Christi  ju8titiam«  %  Qui  igitur  orn* 
nia  haec  ex  eorde  potest  dicere,  facere,  et  vivere, 
ille  est  creatus  in  gloriam  Dei,  et  est  nova  creatura 
Dei.  Porro  mundus  diversum  hic  quoque  judicat, 
et  appellal  ^pios  facturam  diaboli ,  damnat  tamquam 
haefeticos,  quare  opus  est  hac  consoiatibne.  Si 
'  quis  vult  curiose  tria  haec  verbadistinguere:  creare 
est  ^  impio  pium  facere;  formare  est^donis  spiri- 
tus  sancli  ornare,  flde  sdlicet,  quae  sola  format  no- 
vam  creaturam,  facere  est  absolvere  opus,  ut  omnia, 
quae  dicit  el  facit  Christianus,  sint  opera  Dei},  et 
Deo  placeant-  [Sic  totus  Christianismus  *extra  nos 
est^  positus  9  in  juistitia  Christi  et  misericordia  Dei. 

Educ  foras  populum  caecum. 

Provocat  justitiarios  sicut  supra],  ac  vocal  cae- 
cum  popnlum,  [quod  de  nulla  re  sint  certi,  quod 
nihil  cerU  nec  praedicere  nec  docere  possint^). 

Vere  vos  estis  mei,  dicit  Dominus. 

Ad  apostolos  proprie  loquitur,  quos  consolatur 
et  confirmat*),  ne  illo  scandaio  ofTendantur,  quodi 
tam  pauci  sequuntur  Chrislum,  et  maxima  pars  po- 
puli  abjicitur').    Nolile,    inquit,    offendi  paucitate 

*)  Gonsolatio  et  confirmatio  omnium  piorum  verbi 
ministrorum. 

1)  In  ed.  1532  haec  sunt:  quod  nihil  certi  praedicere 
et  nihil  certi  docere  possint.  2)  In  ed.  1532  legitnr:  se- 
faaatar  —  abjiciatur.  .- 


vesira.  EsUs  en\m  i^es  tnei  ei  verbotun  meoruiA. 
Meoiyi  verfoum  esl,  qmd  docetis.  Ergo  est  certum, 
nec  est  quod  putetis  me  alium  nuno  factum  Deum 
esse,  quod  verbum  legis  abrogavi,  et  evangelium 
praedicari  jussi.  Vestrum  verbum  et  doclrina  vesCra 
mihi  placet.  Tncredulae  synagogm  doclrina  non 
placet.  Est  magfia  coiisolatio  apostoiorum  el  epi- 
scoporum.  Sed  qu^madmodum  in  superioribus,  ita 
ettam  hic  contrarium  (^oram  mundo  apparet^  Dam- 
natur  enim  nostra  doctrina  tamquam  haeretica  el 
invisa^  Deo. 

Et  ego  Deus,  et  ab  initio  ego  ipse* 

Omma  ad  consolatiaftm  eccie^iae,  ex  reliquiis 
Judaeorum  ef  gentium  constitu^e,  dicuntur^  ne  pif- 
tet  alium  nunc  Deum*)  esse  atque  olim  fuit,  se 
enim  non  esse  mutatum,  sed  verbum  lantnm  mu- 
latum  esse.  ,  Quemadmodum  autem  veteri  populo 
adfuerit,  itase  quoque  novo  poptilo  adfuturum,  ian- 
lum  ne  desperent,  aut  a  verbo  evangelii  deficiant 
moii  scandalis  evangelii. 

El  non  est  in  vobis  alienus. 

Scilicet  Deus;  quasi  dicat:  81  hoc  verbum 
evangelii  amptexi  fueritis,  noiite  dubiiare,  quin  ha- 
beatis  et  colatis  verom  ei  unieum  Deum,  qui  sen>- 
per  fuiu  Judaei  enim,  quia  '  promissiones  car^ 
naliier  accipiunt ,  cum  videnl  Christum  in  tanta  iu'. 
finnitate  appatere,  concludnnt:  Aut  hic  non  est  Chri- 
sltis,  aut  Deus  non  est  Deus.«  Promisii  enim  alium 


« 


«I  ■  4  I  .    «  .■•■.■■•■•■• 


*)  Enndem  eMMt  Deam  omMWiPAtimmtMUm, 


30  Gaput  quadc^nimmum  tertium 

CbrisUiin,  non  micifixum,  9^4  ,f  Ipijcwiiv  (SojiUa 
h%B  impias  opiniones  c(N2fif9iat  piprum  wi«m 
boc  loco.*). 


■«•if 


Vqs  t^s.tes  0)61. 

Repetit,  quasi  dical:  Sic  obfinn^te  corda  vestr^, 

ei  credite,  vos  esse  populum  nievm;i.et  mevestnun 

esse  Deum,   quantumvis  reclamet  ^ynag;oga,   et  se 

pppnium  meum  esse  dicat,  vosque  tamquam  apojita- 

:4as  ^  bojSpetiQos  ciamne^ 

Non  est  qui  de  manu  foea  eruat. 

Sum  idem  Deus,  qui  semperfui,  quare  vos 
populum  meum  q^antuof^is  paucos  et  contemptos 
servabo.ac  defendam,  adversarios  autem  vestros 
damnabo  et  perdam,  ut  non  possint  impedire  vps 
spargentej»  verbum  meum  in  totum  orbem.  Sigm- 
flc^t  enim  hic  muitos  populi  sui  adversarios  esse, 
(V^atra  quos  prowdttit  defensionem^). 

Haec  dicit  Dominus  redemptor.        ' 

Pergit  in  amovendo  scandQlo  mutati  Dei  et  re- 
ligionis,  &t  probat  a  factis  pdoribus***),  seeundem 
^se  DeuoL,:  qui  semper  foerit.  Ego,  inquit,  sum 
i4em  ille  Deifsv  :qni  dedi  Cyrum,  ut  vos  liberaret. 
£g9  ideni  iU^  «um  D^us  ^  qui  :Pbaraonem  mersi  io 
jnariNrubj:a,,;et,;yos  jncoluflies  per  mare  UradMxi. 
P0UQ  obscurat.  bji}pe  iocum-  temporum  ratio.  Loqujf 
^r  enim  tamqiieupEi  constitutus  in  novp  Teslam^io 


I !  ■ !  "J       • 


*)  Confirmat  animos  adverauaimpias  opiniones.  **)  Froy 
ntiiiio  defensionis  adverfius  hoatea  ecclesiae  etc.  ***)  Ez^m- 


BMMrai,    leun)   iamfln   longo   .teippore  .ppsi.  ^saian 
sU  facla.  ■  .     • 

Pcopri.e  autena  signi&eavjt  bis  exf^mplia  rogita- 
tiones  impiae  synagogae.  Sic  enlm  dic^r^:  E90 
Deuni  patruni  roeorum  sequar,  qui  nbs  ex  Aegypto 
et  ex  Babylone  reduxit,  Christom  aon  jsequan  Re- 
spcidwlet  ligHuC'  Christus  *):  ^go  il,!^  ip^:  sum, 
qni  .^omia  iila  {€ci,  cradite  igitvir  in  m^,  acv.q  jp,ut^- 
tis  me  alienura  es&e  Deum,  sum  radempitfMf.  y^stj^, 
qui  in  cruce  mea  morle  vos  redemi  a  servitule 
peccati  et  n>orbvs.>  S«m  sancilus  Israel'v  qui  sancti- 
Aeo  credeistes,  sicut  Pajulua  vocat  ecclesi^mffsancii- 
fieatos  iq  CbriiSto  Jesu,  1.  Cpr^  1.],  Sl.j^iiur.  in 
Deum  creditis,  in  me  quoque  credite.       .  - 

■.  ■  .    ■.■     / 
[Propter  vos  mjsi  in  Babyionem.       , 

Fuinram  historipm  tainqu^oi  praeilerii^cfi  reci^t, 
loquitur  enim  ad  ecdeeiam  novi  Testam^u^.  £^0 
9U0»  in(|ttit,  qui  «j^citavi  Cyrum,  ui  .Babylonigrj^ 
moniffchiam  desiruevet,  et  vos  tfiiucef^L  P^tro 
continet  hic  locus  theoiogicam  sententiam ,  quod 
regnum  A&syriorum  non  protpter;8ua  peccata  soium 
sk  dastnu^eium»  sed  maxime  prppter  popMl^m  Dei 
iibera^dum. :  Cyrus.  ig^tur .  cwi  universii  aua.  mp- 
narcbia  oainisleret  ^YAif  populi  Dei  fu4t**)>  Sic 
Romanum  q^lpque  r^i^ii^  .servivit  eciclesiae  3ub 
Augustp,  ut  pace  paria  Ubi^re  in  omnes  papulas 


■I 


**}  Moiuircbae  mwl$ln  popii)i  ,JU^ 


.1. 

t  »»1. 


^  Caput  quadrac^imuin  lerlium 

sparg:!  evangelium  posset.  Magna  baec  ^eolesiae 
est  dignilas,  quod  tantos  monarchaB  servos  habet 
Sed  quis  hanc  gloridm  videl?  Est  enim  abscondita 
ab  oculis  mundi. 

Vectes  vocat  principes  monarcbiae  AsByriorum, 

quos  €yfus  oppressit« 

■ "  ■  ....  ' 

..        Quis  dedit  in  mari  viamY .  .  • 

Egb  sutti,  qui  vos  incolumes  permarenibrum 
ttadtfxi;  et  inersi  Pharaonem  hostem  veslrufti,  perin^e 
ac  si*  quis  candelam  in  aqua  exstinguat. 

Ne  memineritis  priorum. 

Hic  concludit*).  Cum  ergo  ego  Christus  ideln 
sim  Deus,  qui  omnia  haec  feci,  relinquite  legeia, 
amplectimini  novum  evangelii  verbum,  et  or^edite  vos  , 
verum  Deum  qui  ab  initio  fuit,  habere  et  coiere. 
flst  aulem  apertus  locus  de  tota  lege  abrogata,  una 
cum  sacerdotio  et  regno  legis.  •  Porro  promissiones, 
quamqnam  in  iege  sint,  tamen  ad  legem  non  perti- 
hent. '  Ideo  eas  in  novo  Testamenlo  neo  abrogat, 
sed  exhibet  et  implet  per  Christum  fllium  sunm. 

Ponam  in  deserto' viam."  ..    .. 

Aperui  olim  viam  in  mari,  idem  nnnc  faciam, 
ut  sentiatrs  me  eundem  Deum  esse,  sed  nova  ratione 
et  modo  novo  faciam.  Ecclesia  habet  viam  in  de- 
serto,  varie  enim  vexatur  a  came,  satana  et  munda 
in  arido  ambulat,  esurit,  sitit  sicut  est  1*  Gor<«4.' 
Hoc  mare,  hoc  desertum  Ecclesiae**)  est,  in  quo 


..  *iV;  - 


')' Conclasio,  tit  relicfa  l^d  >va)i^Iiiyte'iiinp1ectantur. 
^)  Mm  et  defertum  Eedealae.  •         ' 


•  "•  •      U-  V         I 


Esaiae.  33 

ambalat,  et  tamen  invenit  viam  per  mare,  peirrumpit 
«enim  per  omnia  illa  mala  divina  virtute.  In  de^ 
sertp  invenit  aquam.  Consolatur  enim  et  confirmat 
eam  Christus  spiritu  el  verbo  suo.  Bestias  agri 
vocat  principes  mundi,  quorum  multi  convertentur. 
Notabis  autem  quod  non  .dicit,  se  velle  auferre 
bestias  agri  et  desertum,  sed  promittit  fore,  ut  in 
iUia  habeant  consolationem  et  successum,  et  perrum« 
pant  per  medias  tribulationes. 

V 

Populum  istum  formavi  mihi. 

Hic  incipit  distinguere  populum  a  populo,  et 
Judaicum  populuni  ab  ecclesia  fideli,  abrogans  simul 
omnia  veteris  Testamenti  sacrificia,  et  constituens 
nova*)»  lUa  vestra  sacrificia,  inquit,  fuerunt  prae- 
ludia^ftiturorum,  nec  justificabant*  Vera  autem  sa- 
crificia,  qoae  ego  probo,  illa  sunt:  Laudem.meam 
narrare,  me  praedicare.  Id  quod  fieri  non  potest, 
nisi  vos  et  omnia  veslra  studia  damnetis  etc.  Mira 
in  singulis  verbis  est  emphasis.  Est  popuitis,  qui 
nonseformat,  sicut  justitiarii,  sed  formaturaChristo, 
et  formatur  non  ad  suas  laudes,  sed  ad  laudem 
Cbristi.  Easuntvera  sacrificia,  praedicare  Christum^ 
et  laudare  eum,  damnare  nostram  justttiam,  et  stu- 
dia  nostra.  Hoc  verum  est  holocauslum,  hoc  est 
mactare  bestias,  et  igni  penitus  abolere,  ut  nihil 
supersit  nostrarum  .virium  et  studiorum. 

Non  me  invocasti  etc. 
Pronomen  Me  et  Mihi   per  totum  hunc'  locum 


*)  Discrimen  atriusque  populi  et    tacrificiorom  veterif 
et  noYr  TestameDtj..  . 

Lmtk9ri  Opp.  €M9g.  Vol  XXUL  Q 

/       •  . 


/ 


I 


34   «  .  Caput  quadraffestmum  tertium 

'dUigenter  bbservandum  esL    InvocasUs,  laborastis, 

• 

saorificaslis  etc.  sed  non  Mihi«  Omnia  enim  opera, 
quantumvis  divinituspraeceptaet  sancla  sint,  si  fiant 
cum  opinione  justitiae,  sunt  impius  cultus^).  Quare 
subinde  cepetit  pronomen  cum  neg^atione,  Non  Mifu. 
Idolatria  enim  est  sperare  ex  operibus  justitiam, 
quae  per  solam  fidem  in  Christi  mortem  contihgit. 
Quid  igitur  ad  hunc  locum  dicent  papistae,  si  non 
profuerunt  ad  justitiam  cultos  divinitus  institutus  e\ 
opera  divinitus  mandala?  quid  proderunt  ordines 
monachorum?  quidcucullus?  quidmissa?  quidvota? 
quid  dmnes  totius  papalus  stultissimae  nugae,  quas 
sifie  verbo  Dei  susceperunt  ?  Desperata  caecitas  est, 
si  non  ad  hunc  locum  obmutescunt,  et  agnoscunt 
errores  suos.  . 

^    ,     Adipe  victimarum   tuarum  non  ine- 

briasti  me. 

•  •  • 

Id  est,   non  possum  placari  uHis  tuis  studiis, 
noHa  tua  opera  mihi  satisfaciunt« 

VeruDtamen  servire  me  fecisti. 

-«  Rectius  vertes:  Laborare  me  fecisti.  EstJn- 
slgrrts  locus,  quod  universae  justltiae  legis,  omnia, 
quantumvis  magna,  sancta,  speciosa  opera,  nihil 
prosint  ad  justitfam  coram  Deo  consequendan^  sed 
sint  tantum  peecata,  pro  quibus  satisfacere  et  Islbo- 
rareChristum  necessefuerit**).  Haec  aulem  nostra 
est  justilia,   quod   Chrislus   laboravit.    Atque  hic 


/ 


^)  Impias  opini 01169  de  operibas  legi^  daranat.  **)Nob 
opera,  non  legis  observatio,  sed  Qhm\u$  f olat  D0»lra  JBsHtia. 


V 


Esaiae.  35 

\iiius  articulus  est  nosirae  fidei  et  relig^ionis,  quem 

totus  muodus  ignorau    Omnesenim  aliae  doctrinae 

Ua  judlcant,  eum.  debere  puniri,  qui  peccavit.  Hic 

tutem  articulus  ^iversum  doeet,  nempe  quod  nos 

peccemus,  et  alius  pro  peccato  satisfaciat^  et  peccati 

poenamin  se  recipiat*),  sicut  Joannes  dicit  ^ ) :  Ag- 

Dus  Dei  qui  tollit  peccata  mundi.  Nulla  igitur  nostra 

poena  satisfacit,    ne  quidem  pro  minimo   peccato, 

sed  unius  Christi  supplicium  pro    omnium  peccatis 

satisfecit. 

Haec  doctrina  quia  dissentit  aratione,  ideo  tot 
sectae,  tot  satisfactionum  genera,  tot  opera  reperta 
simt,  quibus  homines  pro  suis  peccatis  satisfacere 
eonantur,  sed  frustra.  Quare  hic  locus  diligenter 
cognoscendus  est.  Continet  enim  maximos  nostrae 
.  fidei  arliculos.  Dicit  se  esse  cultum  a  populis,  ergo 
significat  se  esse  Deum.  Dicit  item  se  laborasse, 
ergo    est    faetus    homo  et  mortuus    pro  peccatis 

y    nostris^).    Non  tamen  superatur,   sed  tantum  la- 

I     borat,  ergo  resurgit  a  morte  etc. 

Ego  sum,  ego  sum  ipse,  qui  deleo  iniqui- 
tates  tuas  propter  me« 

Est  textus  non  solum  didacticus,  sed  et  confu- 
tatorius.  Continet  enim  gravissimas^ntitheses.  Ego, 
Ego,  non  tu,  Propter  me,  non  propter  te  aut  opera 
tua,  sic  abrogat  omnia  opera  et  studia,  quibus  vo-' 
lont  homines  delere  peccata  ♦♦*). 


* 

*)  Nos  peccamuf ,  Cbristus  plecliiar.     **)  Mors  Chrlfti 
tatiBhictio  peceatorqm.-      ***)  Clinstus  solus  abolet  pecca- 
,  idqiie  pro^tar  se,  noa  hominan  opera. 
i:>  Im  edii.  tm  e»X:  dixix. 


36  Caput  quadragesitnuin  tertium 

Narra,  si  quid  habes,  ut  justificeris. 

Provocat  justitiarios,  qui  operibus  legis  se  justi- 
ficari  confldebant.  Agite,  si  aliam  ration^m,  qua 
justificemini,  novistis,  afferte  eam.  Quod  enim  jacta- 
tis,  illa  vivendi  instituta  et  leges  vos  a  patribus 
accepisse,  nihil  moror.  Fuerunt  enim  et  patres  vestri 
.  peccatores.  Quia  igitur  aliam  justitiam  statuitis, 
ideo  vos  cum  omni  vestra  justitia  et  operibus  vei^tris 
abjiciam.  Idem  dicit,  quod  est.in  Actis*):  Non 
est  aliud  nomen  sub  coelo,  in  quo  salvamur.  Quid- 
quid  igitur  produxeris  ad  justitiam  tuam  stabilien- 
dam  praeter  Chrislum  et  sine  Christo,  hoc  dam- 
natum,  impium  et  blasphentum  est**). 

Pater  tuus  primus  peccavit. 

Non  accipio  de  Adam,  et  d^  peccato  originis 
sed  generatiter  singulare  pro  pluraii  accipio,  ut 
confutet  commune  omnium.seculorum  argumentum,. 
iiiuod  objiciunt  nobis  autprilatem  patrum,  sicut  hodie 
dicunt:  Ego  sequar  majorum  meorum  fidem,  num 
tot  seculis  errasse,  et  viafn  veritatis.  tot  sancti 
viri  ignorasse  videntur?  etc.  Patres  tui,  inquit, 
etiam  erraverunt].  '  , 

Est  autem  hic  loctis  bene  signandus.   Ita  enim  ^ 
fere  accidit,   ut  posteri  imitentur  larvam  patrum  et 
non  res  seu  fidem  patrum***),  siqut  videmus,  quam 
magnum  scandalum  sit  secutum  exemplum  Abrahae 


^:. 


*y  Acto  4.  **)  NoQ  opera ,'  sed  Christus  anns  et  go» 
lus  ad  justUiam  sufficit.  ••*)  Palres,  quod  6t  ipsi  peccave- 
runt,  non  esse  imitandos.    Palnim  fidem  iroitandam. 


£8aiae.  3T 


f 


de  immolandofilio.  Intxiebaniur  enim  in  ipsum  opus, 

mandatum  autem,  quod  opus  praecesserat,  et  fidem, 

qua  mandalum  exsequi  volebat  .Abraham  ,    non  in- 

tnebanlur.     Amiserunt  igitur  nucleum,    et  putamen 

nucis  i^etinebant,  sicut  etiam  faciunt  nostri  papistae, 

qoi  regulas  et  ordines  patrum  praedicant  et  postea 

ex  magna    et  singulari    sapientia  pronunciant  non 

faisse  eos  malos  homijies,  sed  dignos,  qiiorum  vitam 

ipsi  quoque  imitentur.    Fidem,    quae  debet  eadem 

esse  in  omnibus  sarietis,  et  verbum,  quod  est  dux 

fidei  et  magister,  negligunt.      ^ 

Interpreted  tui  praevaricali  sunt  in  me. 

Loquitur  de.  doctrina  et  instilutis  vivendi,  Om- 
nia,  inquit,  docent  praeter  nucleum  in  lege,  hocest,» 
promissiones  in-Christum,  occupantur  autem  inlerim 
illa  extema  larva  operum  et  sacrificiorum,  sic  utros-, 

!     qne  damnat  et  doclores  populi,'  et  patres,  qui  insti- 

L    iuerunt  eos. 

[Principes  sanctos. 

Sanctos  vocat  sicut  Rom.  9,  quorum  adoplio 
gloria,  testamentum,  lex,  cultus,  promissiones,  quo- 
ram  patres ,  ex  quibus  natus  Christus  secundum 
camem  etc. 

Dedi  ad  anaVhema  Jacob. 

I  Hoc  est  simpliciter  abjicere  ^opulum  cum  tota 

lege,  et  toto.cultu  legis],  quod  omnis  eorum  doclrina 
et  vita  sit  confusio  et  ahominatio  coram  Deo,  et 
Don  justitia  sicut  ipsi  videri  volunt.  Idem  hodie  dici- 
mus^de  papatu. 


38  Caput  quadra^^simum  qvaiium 

Caput  fiatogeihiiH  f vartui. 

[tribus  superioribus  capitibus  tractavit  justi' 
tiaiA  fldei.  Addidit  varias  ejus  jastiliae  et  evan- 
^elii  praedicationes,  item  confutationes  justitiae  pro- 
priae,  tum  consolationes  piorum,  et  minas  contra 
impios,  qui  contra  hanc  justitiam  pugnant.  Po- 
/  stremo  totam  legem  cum  sacerdotio  et  regno  abro- 
gavit.  Jam*)  igitur  totum  hunc  locum,'  quasi  epilogo 
claudit,  quasi  dicat :  Ut  summatim  dicam,  hac  justi- 
Ua  servari  nos  necesse  est,  aut  cum  impiis  peribi- 
mus.  Sicut  autem  in  epilogis  solet ,  addit  exhor- 
taliones  et  consblationes.  Proroittit  enim  ecclesiae 
semen  et  posteritatem]. 

Audi  Jacob  serve  mcus**). 

Loquitur  ad  populum  evangelii  electum  de  sy- 
nagoga,.  vos  qui  estis  de  isto  populo  servi,  hpc 
est,  credentes  seu  fidei  obedientes,  qui  etsi  ab  ^liis 
excommunieati  estis,  tamen  mihi  servitis  et  grati 
estis,  Audite. 

[Effundam  aquas  super  sitientes. 

Confitetur  ecclesiam  esse  sitient^m  et  aridam, 
quia  est  in  perpetuo  aeslu,  nec  videt  nisi  sui  dam- 
nationem  et  ignominiam.  Dicit  igitur:  noli  Umere, 
obruam  te  foecunda  pluvia,  ut  provenis^t  tibi  copio- 
sum  semen.  Dabo  spiritum  sanctum,  qui  console- 
tur  te,  et  riget,  ne  desinl  posteri,  qui  evangelium 
laUusspargant].  Est  enim  consolaUo  ***),  ne  eccle- 

♦)  Summa  Cap.  44.    •♦)  Enarrat.  Cap.  44.    *♦*)  Con- 
gohtio  et  promissio  propagaiUli  e\«ik^t\Vv. 


'  I 

sia  desperet  in  praes^nti  adflj|^Qne,  sed  speret  Deuip 
daturum  numerosam  posterilalem,  etiamsi  diversnm 
minetur  mundi  et  satanae  ira.    Nam  spiritus  3anc- 
tds  non   discedit  a  verbo,    sed   per    verbum    est, 
efficax.  '  ^ 

[Germinabunt. 

Respicit  ad  primum  psalmum],  erit  copiosa  be- 
nedlctjo  ecclesiae  sicut  herba  in  pratis,  salic^s  mi- 
rae  foecunditatis  sunt,  signi&cat  igitur  per  eas  vim 
benedietionis,  quod  verbum  prosperabitur  conlra 
omnem  vim  mundi. 

[Iste  dioit,  Domini  ego  sum. 

Sant  distributrve  accipienda.  Christiani  erunt 
per  totum  orbem  dispersi,  quasi  dicat :  Hic  et  istic 
et  ubique  eruut  Chrisliani. 

Hic  vocabitur  nomine  Jacob. 

Esl  clarissimus  locus  de  vocatione  genlium, 
quod  sint  aequaodae  Judaeis  et  filiis  Abrahae,  eo- 
ramque  nomine  appeliandae.  Oporlet  enim  intel- 
ligi  locum  d^  illis,  qui  ante  non  vocabantur  Jacob, 
nec-sunt  ex^)  came  Jacob  nctii,  sed  ex  genlibus. 
Sunt  autem  bigusmodi  loci'  diligenter  observandi, 
in  quibus  promiltitur  translatio  nominis,  gentilita- 
lis  et  hereditatis,  quod  sint  Jacob,  non  solum  qui-  , 
bus  facta  est  proroissio,  sed  etiam  genles.  Sic 
etiam  Psai.87:  De  Zion  dicet  homo,  et  homo  natus 
est  in  ea.  Dicit  enim  eo  in  loco  de  gentibus,  Tyro, 


*1)  lo  edit.  3521  est:  de  carne  —  de  gentibus. 


1 

40  Caput  qoadragesimum  quartum 

Sidone,  Aegypto  etc.  ] .    Est  auti^  bic  unicum  scan- 
dalum  synagogae/quo  offenditur  et  a  Ghristo  deft-  j 
cit,  quod  gentes  sint  aequandae  ipsis. 

[Scribet  manu  sua.bomino. 

Id  est,  confitebilur  Dpminum,  ita  ut  qihil  inler 
gentes  et  nos  Judaeos  |intersit.  Sicut  dicit  Petriis 
ia  Actis*):    Deus  nihil  discrevit  inter  eos  et  nos. 

Ego  primus  et  ego  novissimus^)]. 

Haec  est  altera  pars,  confutaUo  scilicet  adver^ 
sarjorum,  ne  putent  Judaei  Christum  novum  et  aJi<.^ 
uih  Deum  esse,  quasi  di^sat:  [Nolite  offendi,   quod 
abjiciam .  legem  et  populum  iegis.  -  Sum  enim  ideoi 
omnipotens  Deus,  "qui  fui  ab  initio. 

Plastae  idoli  omnes  nihil  sunt. 

Ridet  jam  idoiairas  ad  confirmandos  et  ani- . 
mandos  pios**^),  ul  cogilent  scilicet,  ex*)  quanlis 
erroribus  sint  liberati,  et  Deo  pro  tahta  beneficio 
agant  gratias.  Sic  nos  quoque  conflrmamur  in  no- 
stra  doclrina,  cum  subit  animum  illa  papisticae  re- 
ligionis  impietas  et  stultitia.  Quare  male  illi  nobis 
consulunt,  qui  nolunt  monstra  papatus  pro  concio- 
nibus  exagitari.  Hbc  enim  agit  satan,  ut  sublatis 
illis  abominalionibus  e  medio  nos  jper  speciem  re- 
ligionis  ad  papatum  reducat.  Prodest  igitur,  mon? 
stra  monaslica***),  satlsfacliones,*missaliones,  pur- 

*)  Acto.  15.  **)  ConSrmantur  pioruro  animi.ad  tigen- 
das  gratias.-   ***)  Manastica  monstra. 

1)  In  edit.  1532  horum  yerborum  enarratio  sic  incipit: 
Est  simile  superiori.  Nolite  offendi  etc.  2)  In  edit.  1532 
deest:  cx.        ^     ^ 


Etaiaer  ^    41 

gatoriam,     invocationem    sanclorum,    ftpparitiones 

daemonum,  et  alia  portenta  semper  ob  oculos  esse, 

ut  animus    odio  occupatus   non  redeat  ad  priorem 

mpietatem.    Eo  enim  consilio  Esaiam  quoque  hoc 

keo  commemorare  idolatrarum  studia  videmus,   et 

eicitamur  simul,    uft  gratias  Deo  pro   summo   hoc 

beieficio  agamus,    quod  a  tanta   impietate  liberati 

in  ivangelii  lucem  traducti  sumus. 

Notabis  autem  quod  addit :  Amantissima  eorum  . 
santnihii,    boc  est,  optima  eorum  opera^),   quae 
fadont  in  idolatria,  sanctissima  studia*,  quibus  iribu- 
ont  vi\am  et  salutem  suam,  illa  sunt  nihil.    Quem* 
admodum  autem  Esaias  haec  de  idolatris  sui  tem* 
pori^  dicit,    ita  nos   ad  nostra  tempora  accommo- 
dare  hunc  locum  debemus,  quod  pulcherrima  opera 
^-     papatus,  ut  sunt  misSae,   orationes,  vota,  caslitas, 
paupertas  etc.  non  solum  non  justiflcent,  sicul  ipsi 
opinantur,    sed  damnent  etiam  ac  perdant],    quod 
B     partlm  per  se  sint  impia  sicut  missa,  partim  prop< 
ter  impiam  opinionem  additam. 

[Non  autem  formatores  solum  idolorum,  et  * 
opera  eorum  damnat,  sed  boc  etiam  addil,  quod 
testes  eorum  sunt  caeci  et  nihil  videant,  hoc  est,. 
quod  omnis  eorum  doctrina  vana,  incerta  el  noxia, 
sil,  sicut  PaUlus**)  etiam  dicit: -Nescientes  de  qui- 
bus  affirment.  Hebraismus  est  videre  pro  praedicare, 
docere»  Concludit  igilur  el  pronunciat  de  omnibus 
religionibusr  et  studiis,  quae  sunt  extra  fidem  in 
Christum,  quod  finis  eorum  sit  confusio.  Miserum 
igitur  est  tot   labores  subire,   tot   opera  instituere, 


^)  Optra  idoUlnrum  rBBM  el  irrita.    *♦)  1.  Tim.  1. 


42    '  Caput  quadrageuQDum.quarlum 

ex  quibus  oulla  alia  uUlitas  redeat»  qaam  confuftio 
aeterna, 

*     \  Quis  formavil  Deuoi?   , 

Est  insultatio^)  et  increpatio  eorumr  qui  ooo  : 
formantur  a  Deo,  hdb  est,  non  volunt  justific/iri:  ^ 
gratia,-  sed  formant  ipsi  sibi  Deum,  id  est,  juslifi- 
care  se  volunt  openbus  et  studiis  suis.  Sic  omnis 
monachus^)  est  formator  Dei,  quia  flngit  sibi 
Deum,  non  ex  verbo,  sed  ex  suis  cogitatiovibus, 
quod  Deus  delectetur  hac  regula,  hoc  vestitu,  his 
votis  etc.  Sic  omnes  justitiarii  formant  sibi  Deum, 
qui  delecletur  operibus»  quae  ipsi  faciunt. 

Ecce  omnes  participes  ejus  confundentur. 

Omnes  religiones,  omnes  justiliae,  quae  s^nt 
extra  justitiam  gratiae,  confundentur.  ^ 

Fabri  enim  sunt  ex  hominibus* 

Insigne  epiphonema  quod  conlinet.  rationem  su- 
perioris  sententiae.  Per  fabros  eoim  signifioantur 
justitiarii»  qui  se  variis  operibus  discrueianU  Quod 
stuteo)  alium  lignarium,  alium  ferrarium  fabrum  fin- 
git,  indicat  diversa  esse  justitiariorum  sjtudia^), 
quorum  ahus  hoc,  alius  alio  opere  vult  sibi  Deum 
demereri.  Omnes  tamen  hanc  doctrinam  fidel  el  %i%r^ 
tiae  oppugnant.  ■     > 

Imprimis  autem  observabis  hoc  loco,  quod  ad- 
dit,  ex  hominibus;  Gontinet  enim  principalem  no- 
strae  doclrinae  locum,    quod  quidquid  non  esi.de- 

*)  Monachi  idolorum  fabricatores.  **)  Diversa  stadia 
juBtitiariorum. 

1)  \n  edit.  1532  legUut:  tc^iimi\\i^. 


f 


Essiae,  43 

finiium  verbo  Dei,  est  abominabile  et  diabolicum, 

si  per  id  placare  Deum  praesumamu^.    Quare  nihii 

debemus   neque   facere,    nec  docere,   nec  credere, 

nisi  quod   certissimo   Dei   verbo*)  est  mandatum. 

.  ln  iis  autem,  quae  non  suntconscientiae  nec  perlinent 

ad  jn^titiam  corani  Deo  statuendam,  tulo  possumus 

sequi  docQrina&  honiinum,  ut  in  oeconomia  et  poli- 

lia.    Sapientia  enim  adminislrandi  eas  res  nobiscum 

creala  est,  et  perlinent  eae  res  tantum  ad  corpora* 

^lemvilam,  sed   conscientias^regere  non  nisi  verbo 

p^  possumus  et  debemus.   Ideo  damnat  eos  labrbs 

Esaias,  quod  sint  ex  hominibus. 

Porro   copiosa   et  long;a    desCriplio    fabrorum 

ostendit  miseriam   impiae   religlonis,  cujus  fructns 

sont  laborare,  fatigari,  adfligi,  et  tandem  posi  sum- 

mos  labores  confundi].    Contra,.noslra  ct  vera  re- 

ligio,  quae  docet  fiduciam  in  misericordiam  Christi, 

illa  pacificat   corda  nostra  in  judicio  06i,   et  prae- 

stat  gaudium  in  spiritu  sancto,   ut  gloriemur  eliani 

in  tribalationibus,  quae  aliunde  accedunt.    Sic  de- 

hortatur  propheta    ab  aliis  religionibus ,   quae  nihii 

aliud  faciunt,  quam  ut  simul  corpus  et  animam  fru-  . 

sWa  fatigent  et  quo  sunt  slrictiores,    ea  magis  pa^i 

vidos,    sollicitos,    et  desperatos    faciunt,    et   sicut 

mulier  prolluvio  sanguinis  laborans  medicorum  cura 

magis  ac  magis  obruebatur'morbo,  ita  quoque  tall- 

bus  studiis  augetur  malum,    et  corda  subinde  ma- 

gis  inqiiieta  redduntur.    Sicut  sub  papa  experti  su- 

mus,    ubi  post  satisfactiones ,    orationes,   jejunia, 

missas,  peregrin^tiones  infinitas  animi  non  acquies- 

cebant,  sed  angebantur  gravius.    Solum  autemverr 


^yjijki}  nhi  pnte§ptM  Dmi  docenda. 


14    '  Capul  quadrageutttum  quarfum^ 

bum  vere  consolatur  juxta  id:  Justificati  per  fidem  . 
pacem  habemus. 

[Curvatur  ante  illud,  et  adorat  iilud. 

■ 

Stuita  nobis  et  ridicula  haec  videntur,  sed  quid 
aliud  facit  S.  Hieronymus,  dum  inodovUa  ligneam 
crucemf  adorarijubet?  Quid  aliud  facit  Franciscanus,  , 
qui  putat  se  9amnatum,   si   noo  cingatur  fune»  si 
non  radatur  capite,  si  non  vestis  sordida  eum  tegat? 
Facere ,  igitur  justiUam  ex  cingulo,  rasura,   veste, 
an  non*  extrema  stullitia  est?  Adorare  ea,  an  noD 
exlrema  est  impietas?    At  negknt  se  adorare,  imo  , 
revera  adoranl,  cum   credunt:    Deum   illas  nugas 
respicere,  et  placere  Deo.    Hoc  autem  est  proprie 
contra  primum  praeceptum^^Non  habebis  deos  alie- 
nos.    €r<i^re  enim   quod  h^jusmodi  operibus  pla- 
cetur  Deus,   esrt  fingere  et  formare  idolum,.  et  id 
colere.    Verus  enim  Deus  is  est,  de  quo  scriptum 
est:  Oculi  tui  respiciunt  fidem. 

Nescierunt  neque  inteliexerunt. 

Neque  sciunt,  quis  sit  verus  cultus  Dei,  n'e- 
que  de  cullu  Dei  judicare  possunt^).  At  cogitare 
debebant,  quemadmodum  lignum,  quod  comburi- 
tur,  non  est  Deus,  neque  justificat,  ita  nec  reliquam 
ligni  partem,  ex  qua  idolum  formatur,  esse  Deunfi. 
Sic  monachus  non  cogitat,  quod  quemadmodum 
pannus  in  curru  non  justitificat,  sic  nec  pannus  cu- 
cuili  justificet,  quod  sicut  funis,  quo  alligatiur  equus, 
non  justificat,  ila  nec  justificet  funis,  quo  se  cingit. 
Tribuunt  autem  cucullo  et  funi  justificationem,  quia 
peccalum  esse   dicunl,    Franciscanum**)  sine   cii- 

*)  CaecitaB  hypocriiarmi..  ^^'^YtvAdttCKnnxuLvloliLtcia. 


Esaiae.  45 

cuUo  et  sine  fane   incedere],  sic  fuqe  conscientiam 
legunt,  quae  solo  verbo  Dei  regenda  ^rat. 

[Sunt  enitn  ^ )  hujusmodi  locii  ad  ^nostrorum 
[  idolalriam  accommodandi.  Hoq  enim  prophela 
toto  hoc  loco  agit,  quod,  quidquid  extra  fldem  est, 
cst  idolatria,  sive  ferrea,  sive  lignea')].  Hujus 
aulein  idolatriae  principium  est,'  quod  cogitamus 
Deum  plaeari  operibus  nostris.  Quare  vera  el  unica 
religio*),  unicusDei  estcultus,  credere  remissionem 
peecalorum  gratuitam,  sine  operibus  vei  sequenti- 
bus  vei  praecedentibus,  ex  pura  et  mera  miserioorr 
dia,  sicut  dat  solem  et  omnia  alia  bona  quibus 
rniimar.  ^  Hufc  Deo  faventi  gratis  et  benefacienti 
:     sic  credere  est  vera  religio  et  justitia  vera. 


\ 


[Memento  horum  Jacob  et  Israei. 

Vult  remanere  memoriam   idolatriae    apud  po-^ 

sleros**),  ut  et  gratias  Deo  agant,  quod  ex  tanta 

impielate  beneflcio  evangelii  sint  liberati,  et  discant 

'limere  Deum,  qui  nisi  nos  servet,  facile  est  in  eos- 

dem   errores  relabi.    Sic  nullo  modo  oblivisci  eo- 

rum  convenit,  quae  impie  iri  papatu  et  fecimus  et 

credidimus.    Quid  enim  siultius,  quid  magvs  contra 

Christi  gloriam  est,  quam  justitiam  tribuere  sordido 

cucullo?  Et  tamen  ea  opinio  ita  flxa  fuit  in  animis, 

hominum,  ut  eliam  morluorum  cadavera  cucuUo  in- 


*)  Vera  religio  etjuBtitia.  **)  Abominaiiones  non  re^ 
ticendae^ 

1)  In  ed.  1532  haec  ita  leguntur:  Sic  sunt  hujuflmodi 
etc.  2)  Edit.  1532  sic  p^rgit:  Una  igitur  religio,  unus 
Dei  est  cultus,  credere  remissionem  peccatorum  gratuitam 
fline  operibus  vel  flegnentibnfl  vel  praecedentibufl. 


•f. 


46  Caput  ^uadragesiiiHim  quartum 

voluta  humarent  Ejusmodi  sunt  innuinera  aliat  qao* 
>um  utinam  catalogus*)  quidam  texeretur*  Pleraque 
enim  talia  suni,  ut  apud  positeritatem  yix  babitura 
sint»fidem,  et  tamen  ea  nostra  fuit  stultitia,  ut  tri-  . 
bueremus  eis  opinionem  justitiae  et  remissionem 
peccatorum.  ' 

Delevi  ut  nubem  iniquitates  tuas  et  quasi 
nebulam  peccata  tua.    Revertere  ad"  m^,^ 

quoniam  redemi  te»  - 

Hic  tamquam  fascci  repetit  principalem  hcgas 
totius  loci  conclusionem ,  quod  nuUa  religio,  nulius  « 
cultus,  nullus  Deus  alius  remittat  peCCata,  et  redt- 
mat  praeter  unum  Ohristum**),  idque  gratis. 
Est  igitur  insignis  descriptio  Chrisli  et  officii  Christi, 
quod  sit  perpetuus  sacerdos»  placans  nobis  Deum, 
et  delens  peccata  nostra ,  vincens  mortem  et  infer- 
num,  Haec  alia  longe  doctrina  est,  quam  ut  mo- 
nachi  et  sophistae  eanr  inteliigant'  Illi  enim  ex 
Christo  judicem  et  carnificem  conscientiarum  faeiunt 
Inde  tot  meritorum,  tot  operum  genera  sunt  reperta» 
quibys  piacari  iratus  judex  possit. 

Addit:  Revertere  ad  me,  quasi  dicat:  Officium- 
meum***)  est  salvum  facere,  hoc  feci,  peccata, 
mortem,  satanam  et  infemum  in  cruce  devid,  pro- 
fligavi  imperium  legis.  Jam  tu  quo(]^ue  responde 
vicissim  tuo  officio.  Accipe  ea,  quae  tibi  offero, 
converlere  ad  me  redemptorem  tuum.  Sic  revocat 
ab  omnibus  aliis^  doctrinis  et  religlonibus]  impiis, 
quae  sunt  contrariae  hiiic  doctrinae  gratiact  quasi 


'  *)  Catalogus  iiDpiomin  cuUvam  in  papatu.    **)  Ifollas 
redemptor  praeter  .Chrisinm.    ***)  Of&fcVuxa  daint 


1 


Esidaa.  47 

\ 

dicat:  diBtraheris  in  diversos  affeQtus»  ul  avertaria 
a  me,']abora' igitur  ut  eonvertas  te  ad  ipe.  Hoc 
eoDvertere^  non  est  unius  diei  aulrmensis,  sicut 
9Ub  papatu  teihpus  quadragesimae  eral,  sed  est, 
perpetuum  'ofTicium  populi  Dei. 

[Ridiculum  autem  est,  velle  ex  hujusmodi  lo- 
cis  efiTicere,  quod  sit  in  nobis  vis  convertendi  nbs 
ad  Deum,  sine  gratia.  Nam  quibus  Deus  hoc  su- 
um  verbum  communicat,  iis  etiam  facultatem  dabil, 
ut  verbo  credant.  Neque  enim  frustra  et  sine  fructu 
docetur  verbum  Dei].  Sed  spiritus  saoctus**) 
jadest  verbo  et  per  verbum  corda  mpvet  ut  credant. 
[Deinde  hoc  converti,  de  quo  hic  dicit  propheta, 
non  solum  est  fidei,  sed  et  doclrinae,  ut  alios  quo- 
que  cpnvertarous,  qui  per  impias  doctrinas  aversi 
sant,  ut  exbortemur,  ut  consolemur  desperabundas 
mentes  etc.  Estenim  magni  negotii  hdnc  articulum 
JQStificationis  retinere  contra  satanam,  baereses  et 
rationem  nostram. 

Laudale    coeli,     quoniam    misericordiam 

'  fecit  Dominus. 

Postquam  absolvit  doctrinam  gratiae  et  exhor- 
tationem,  jam  quoque  gratias  agit***)  de  tanto 
dono,  id  quod  cpmmode  fit  in  epilogis.  Quod  au- 
tem  Latinus  vertit:  Misericordiam  fecit  Dominus,  in 
Hebraeo  est:  Quia  Dominus  fecit.  Respicit  enim  ad 
superiora,  quasi  dicat:  Solus  Dominus  est  factor  et 
creator.    Quod  Dominus  dicit,  hoc  fit,  promiltit  ju- 


*)  CoHversiQy  de  qua  loquitur,  quantl  temporiik 
**)  Spfritus  sancti  opera  conyertimur.  ***)  Gratiarum  ac* 
tio  pro  fact^  redemptioiie  et  dootto  verbo. 


4S  Cbput  quadragesimum  quarlum 

slitiam  in  verbo  gratis,  eam  exhibet  et  donat.    Idola 
autem  et  eorum  doctores  sunt  vani  nugatores.    Si. 
quid  dicunt  vei  promittunt,  non  confit,  sicut  supra 
dixit:  Finis  eorum  est  confusio. 

Notus  Hebraismus  esl:   Laudate  coeli,    id  est, 
qui  estis    de  coelo,    vei  sub  coelo,   ut   si  dicam: 
Laudet  Albis  Dominum  pro  dono  verbi  invulgati,  id , 
esit],  Wittemberga ,  vel  [ii  qui  sunt  ad  Albim. 

Haec  dicit  Dominus  redemptor  tuus. 

Finita  disputatione  de'fide  in  Christum  et  doc- 
trina  fidei,,  stemit  sibi  viam  ad  popiilum  in  capti- 
vitale  BabylQnica^)  positum,  qui  erat  per  Cyrum 
liberandus,  quasi  dicat:  Servate  verba  mea,  quae 
dico.  Sic  fiet,  uV  praeter  omnium  opinionem  libere- 
mini  per  meam  polentiam,  .utcunque  alii  roe  tam- 
quam  infirmum  Deum  rideant. 

Formator  tuus  ex  utero. 

Hic  yides ,  liberum  arbitrium].  Est  autem  hic 
scripturae  mos  omnia  Iribuere  Deo,  quod  omnia, 
quae.accipimus,  sint  nobi$^praedeslinata  ab  utero, 
ne  scilicet  superbiamus/ 

,    [Ego  sum  Dominus. 

Respicit  idola.    Confulat  enim   omnes   contra- 
rias  religiones,  ut  dicamus:  Deus  Turcarum,  Judae- 
orum,   papistarum '  nihil  faciu    Noster  autem  Deus 
facit  omnia.    Hoc  enim  vuU,  cum  dicil:    Ego  sum,  ^ 
et  nullus  mecum],  ut  scilicet^)  probetsingularita- 


*)  Praedicit  liberationem  ex  Babylone. 
/)  In  ed.  1534  esi;  ui  S. 


Esaiae.  49 

tem  saam  et  nos  ab  idolatria  abstrahat,  ut  nianea- 
mus  in  veritate  fidei* 

[Irrita  faciens  sig^na  divinorum. 

Divinos  voeat  doctores  aliarum  religionum,  qili 
non  justitiam  fidei  docent,  sed  opera.  Horum 
doctriDam  significat  et  falsam  et  stultam  esse.  Tq- 
lem  nos  experimur  hodie  papistarum  religionem  esse« 

Suscitans  vetbum  servi  sui.  , 

Sicut  in  principio  dixit,   ita  eliam   concludit: 

^Verbum    Domini   manet    in    aeternum.     Consilium 

voeat  verbum  evangelii,  quo  consulitur.  conscienliis. 

Sicut  etiam  sopra  nono  capite  Chrislum  consilia- 

rinm  vocat 

Qui  dico  Hierusaiem,  habitaberis. 

Hie  pergit  ad  Cyrum,  et  tanquam  de  praeterita  re 
loquitur,  (^jaeie  erat  futura.  Ideo  autem  hoc  vatici- 
nium  de  Cyro  proponit,  ut  consoletur  pios,  ne 
desperent  de  regno  Christi  futuro,  quod  his  qua- 
tuor  capitibns  descripsit  Quia  enim^fere  in  nihi- 
lum  redacturi  Babylonii  Judaeos  efant,  periclitaban- 
tur  omnes  promissiones  de  Christi  regno,  et  cum 
per  Babylonios  regnum  et  sacerdotium  Judaeorum 
una  cum  templo  et  civitate  Hierusalem  essent  va- 
siala,  nulla  spes  erat  de  Christi  regno.  Promittit 
igitur  se  reducturum  populum  per  Cyrum,  et  re- 
stituturum  regnum  cum  sacerdotio,  ut  promissum 
Christi  regnum  populo  incolumi  exbibeatur. 

Qui  dicj)  profiindo,  desolare. 
Commendat    suam    potentiam    generali    dicto. 

lailmrt  €jpf.  mg.  Voh  XXBL  A 


50  €aput  quadragesimuiii  quintum 

Allegorice  taroen  de  rege  Babylonio  accipi  pot< 
Quemadmodum  exsiccavi  rubrum  marey  ita  eti 
possum  Tigrim  et  Euphraten  exsiccare  cum  s 
principibus. 

Et  omnem  voluntatem  meam  etc. 

Reducet  Cyrus  populum  meum,  et  faciet  iter 
habitari  Hierusalem]. 


0 

s. 


Gapiit  ipiadragesiHiiH  fvliitiii. 

[Hic  incipit  propheta  *)  de  restituendis  Juda 
per  Cyrum.  Porro  hoc  admodum  insigne  et  not 
dignum  est,  quqd  Qyrum  vocat  messiam  [ 
Messiae**)  enim  nomen  generale  *est,  et  sigo 
cat  regem,  quod  reges  inungerentur.  Quod  aut 
addit:  Meo  Messiiab,  hoc  de  nvllo  gentili  rege  k 
tun  Quare  libenter  credam  Cyrum  saQCtum  fuis 
ut  reductio  populi  et  reslitutio  regai  et  sacerd 
fuerint  fiructus  fidei. 

Ut  subjiciam  anle  faciem  ejus  gentes,^ 

Victoriae****)  etiam  genlibus  de  caelo  danJ 
et  constituunlur  ^c  evertuntur  regna  divinitus,  si 
hic  locus  ostendit.  Huc  affer.  multas  similes  s 
tentias  ex  Daniele.  Porro  Balteus  significdt,  \ 
ministrationem  regni. 

Ut  scias,  qula  ego  Dominus. 

Haec  omnia   tibi  dabo,   inquit,  ut   venias 
cognitionem  mei. .  Quae,  enim  hactenus  dixit,  dixit 


*)  Snmma    Cap.  45.     **)   Hessias    nomen    gener 
*^*)  Enarratio  Cap.  45.    *♦••')  NicVwa  \i«v  ^osem* 


Esaiae.  51 

Cyro  abboc  incredulo].  Qaamqaam  etiam  sicaccipi 
potest:  qui  vocavi  te,  id  est,  delegite  siagulariter 
prae  caeteris.  [Magna  autem  res  est  et  dignissima 
admiratione,  potuisse^  eum  credere  in  Deum  Israel 
-  victun  a  Babylonio  rege,  queiB  isBisn  ipse  Cyrus 
vicerat. 

% 

I 

Propter  Jacob  servum  meum. 

Nota  huDC  locum,  q«od .  eoostiiuuntur  el  ever- 
tuntqr  regna  propt»  pios. 

Assimilavi  te,  et  non  cogQovisti  me. 

Verte  sie:  Nominavi  te,  cum  me  nondom  eo- 
gnoteeres*  Sunt  magoa  praeoonia,  quo4  victus 
a  BabytonHs  Deus  lodaeorum  on&oes  &as  praftclaras 
victoriaa  Cyro  dedetii,  ui  igitur  eum  eonfirmet 
eooira  faoc .  tcaiidahim  infirmitatis,  addit: 

Ego  Dqminus,  ^l  nou  esi  alius. 

QQamquftm  triuoipbariDt  conira  me  Babylonii, 
-  tamaa  ego  sotas  sum  verus  Deoa,  ei  oon  est  aiius 
Deoi  praetar  ine. 

■ 

Formaos  lucem  et  creans  ienebras* 

f  Lucem  et  tenebras  aUegorice  accipio  pro  soc- 

'  «rcess»  et  calamitate,  quasi  dicat:  Si  petitis  pac^m 
et  liberaiionem ,  postulate  eam  a  me.  Sin  metutiis 
ealamitatem,  me  timete.  Ego  enim  utrumque  creo. 
Est  necessaria  haec  jactatio  potentiae  cbntra  sean- 
dalum  infirmitatis.  Fuit  enim  Deus  Judaeorum  lum 
I  tanqoam  blasphc^i^tum  idplum  iQi^t  gentQe ,  quod 
Don  liberassel  iKipulum  isuum  a  oaptit^iiatQ,  ei  rion 
dafsDdjsset  4  vi,   qmn  knpioe  rex  Dei  poqpittlo  al- 

4* 


52  Caput  quadragesimum  quintum 

tulerat.  ^  Et    hoc   scandalum  eiiam   pios  animavit 
Quare  jam  adhortationem  iustiluit. 

Rofate  coeli  desuper  et  nubes  etc.        ' 

Celeber  hic  locus  est  in  ecclesia  papistaxum,  et 
illustre  argumentum  ignorantiae,  quod  ad  beatam  vir- 
ginem  eum  accommodaruut^  Nos  autemscimus  agi 
in  hoc  capite  de  promissa  liberatione  per  Cyrum. .' 
Hic  igitur   locus   mimiticus  est«     Dicitur  enim  in  *; 
persona  eorum,  qiii  in  captivitate  erant,  et  continet 
inenarrabilem  piorum  gemitum,  qui  sentiebant   se 
tantis  malis  premi  ob  peccata  sua,  quasi  dicaot: 
Ecce  sumus  privati  sacerdotio  et  regno ,  templo  et 
omni  cultu  Dei ,  Iranslati  sumus  in  gentes.    Ibi  re- 
spondent  nobis  peccata  nostra,  ea  nos  sic  tirgeQt, 
ut  nulla  saiutis  usquam  spes  sit.    Nemo  enim  us- 
quam  est  justui^,  qui  placare  tantam  Dei  iram  pos- 
sit],    totus   populus   ita  peccatis  esL  obmtus,  ot 
nulla  ^spes  sit  liberationis* 

Quare,  o  coeli^  rorate  vos  et  deplqite  jastitiam, 
quae  nisi  desuper  in  nos.  effundator^  actum  est. 
Utinam  igitur  [contingat  ^ )  nobis  divinitus  remisdo 
peccatorum,  et  spiriius  sanctus,  qui  nos  perfundat 
gratia.  Sic  futurum  esset ,  si  primo  sublata  essent , 
peccaia,  et  reconciliaius  Deus,  ut  rednceremur.  Ne- 
que  enim  spes  est  fore,  ut  .cesset  poena,  dum  ma-  • 
net  reatus  et  culpa*).  Disrumpe  igitur  coelum,  et 
descende,  asperge  nos  jusiitia  iua,  et  brevi  fiet,^t 
restituamur  etc.    Est  insignis  locud,  qui  docet  nos 


% 
*)  Manente  cnlpa  non  cessat  poena. 


1)  Ed.  1532  sie  pergit;    Utinam  igitnr  coeli  roreiii^l 
deplaaat  jnstitiam*    Uiinam  GOikl\iifa\  uobis  diYinitna  ete. 


Esaiae.  ^  53 

de  omDibas  tenlatiohibus«  In  omni  enim  calamitate 
et  poena  terremur  peecatis  nostris  et  ira  Dei.  Inde 
sequuntar  bujusmodi  suspiria,  qualia  hic  propheta 
describiU 

Facit  aatem  gradus  quosdam.  Ros  enim  coeli 
est  divinus  favor,  quo  Deus  suos  complectitur  etx 
fovet.  '  Hunc  statim  piuvia  ex  nubibus  sequitur« 
Primum  enim  gratiae  donum  et  opus  est  dare  pios 
doctores,  qui  verbum  pure  doceant.  Hoc  cum  fit, 
aperitur  terra,  hoc  est,  datur  successus  verbi,  ut 
molti  sint  discipuli.  Inde  g^rminatur  salus,  hoc  est, 
.Uberantur  conscientiae ,  et  toiiuntur  quoque  plagae 
eorporales,  et  oritur  simul  justitia,  id  est,  sequuntur 
firaetas  digni  illa  praedicatione.  .    i 

Ego  Domirius  creavi  eum. 

*Gemitam  et  orationem  populi  captivi  sequitur 
exauditio.  ^Petitis  justitiam  et  salutem,  ecce  ego 
Dominus  creavi  illa,  :et  do  vobis,  tantum  ne  deficite 
flde,  sperate,  et  liberabo  vos.  Haec  est  propria  ' 
et  germana  sententia,  quae  nihii  dissidet  a  prae- 
oedentibus  et  sequentibus.  Inepti  igitur  sunt  papistae, 
qoi  in  templis  de  beata  Maria  haec  legunt. 

Vae  qui  dicit  factori  suo. 

Hactenus  de  piorum  affectu,  nunc  tractat  aite-  * 
ram  prosopopoeam ,  hoc  est,  impiorum  personam, 
qui  offeaduntur  in  factis  Dei,  quod  vident  se  haben- 
tes  nomen  populi  Dei  affligi,  et  Babylonios,  impias 
gentes,  florere,  et  miro  successu  ihii.  Incipiunt  igitur 
com  Deo  expostulare,  quare  id  faciat*  Est  autem 
omnium  longe  periculosissima  et  maxima  tentatio, 
disputare  cum  Deo,  guare  hoc  vei  iUud  sic  faciat. 


54     .  "^       Caput  quadrageBimum  quintum 

Propterea  qtiod  opera  Dei  sutit  incompr^enBlbilia. 
Neqhe  ulla  ratio  inveniri  poiuit,  quare  Deus  toiom 
populum  una  cum  cuitu  el  regno  abjecerit  et  fn  impU 
regis  manus  dederit  Auget  autem  banc  cogHatio- 
,  nem,  quod  vident  totum  mundum  diversam  religio- 
nem  seqoi,  et  abundaire  otonfbos  bonhsk 

Gogitant  igitnr  infirmae  mentes  *},  putasne  Deum 
tot  t^opulDs  abjecisse,  et  nos,  qui  minima  potUo 
^sumus,  elegisse,  praesertim  cum  res  diversum  cla«> 
met,  et  totus  mundus  nos  desertos  «t  abjedos  a 
Deo  noslro  judicet»  Haec  cum  spectantur»  nOn  Xxo^ 
tum  objeciive,  sed  etiam  affective,  hoe  est,  oMi  ^) 
satati  aiccend(t  corda  suo  habitu,  nempe  ^)  irt  ei 
odio  contra  Deum,  fii  ut  victi  ankni  diabolum  pfo 
Deo  adorent,  et  Deum  tanquam  diabolum  fugiant 
ac  oderint.  Hinc  nascuntiir  voces  illae:  Haledictus' 
vir,  qui  dixit  pairi  meo,  nal^s  tibi  est  flliiift»  item: 
Hal^dicta  dies  nativitatis  meae'^),  M^ :  Sedttriili 
me,  Domine,  ci  seductns  isum.  Eo  «sque  toim 
prolabuntur  ai^fmi  ex  hac  cogitatiohe,  quando  de 
faClis  Dd  di€^tat)l,  quare  hoc  vel  illud  f^ciat.  Qtiare 
dix!,  summopere  cavendum  esse. , 

Non  «t  antem  alra  ratio  emergendi,  quam  eim^ 
pliciter  avertere  oculos  et  mentem,  et  non  admittm 
hanc  quaestiohem.  Non  enim  potest  comprehendi, 
et  qui  comprehtjndete  volunt,  praecipites  in  lnfer- 
nom  me^guntut,  Mgantes  Deum  et  omnia  opera 
Dei.  Propheta  Igitur  moncft  suos,  ne  offendantur 
facto  Dei***).    Nolit^  cum  creitiore  vestro  exp<N 


•)  Scandalam  ex  cruce.  •*)  fiiob.  3.  Jerenn.  20. '•'••)  Dcl 
factis  non  deberl  olTendS. " 

if)  ID  ed.  153t  egt:  qtiod.    ^^  \ii  ^/V&i^\  V«t  «^« 


Esaiae.  '        55 

sUiIare,  iDquiL.  Nolite  quaerere,  cur  vos  sicaffligam. 
E9lole  p^Ueni^s  io  praeBeaU,  et  noUte   de   futuro 
\-  floUiciti  esse.    Ego  enim  sutn^  crcator  vester,    qui 
omoia  pro  mea  voluntate  facio  et  guberno  etc« 

Yentura  interrogate  me. 

Empbasis  est  in  pronomine  Me.  Dicuntur  eniih 
haec  in  consolationem  futuram  eorum,  iqui  in  Baby- 
lonem  erant  transferendi,  ut  praeveniat  eos  promis- 
sionibus,  ut  certi  sint  se  Deo  curae  esse,  quasi 
dicat:  Applieate  aures  vestras  ad  meum  verbum, 
et  secundum  meum  verbumjudicate.  In  tribulatione 
enim  ^ )]  non  debemus  sequi  cogitaliones  et  sensus 
nosiros,  sed  verbum  et  promissiones.  [Dicit  igitur: 
A  me  postulate  consilium  et  consoiationem,  ne  con- 
fiigiatis  ad  impia  consilia  vestra  etc.  Ad  me  conver- 
timini  et  consulite  verbum  meum,  et  consolabimini, 
ei  seietis,  noa  fore  perpetuam  hanc  captivilatem  etc 

Ego  feci  terram. 

Mihi  eommeodale  causam  vestram.  Ego  enim 
possum  vobis  ferre  opem,  estis  opus  manuum  mea- 
rum,  et  filii  mei^  ego  sum  creator  vestcr,  servabo 
igitor  vos,  tantiun  ne  desperetis.  Dicuntur  omnia 
ad  coBSolaiidos  eos,  qui  erant  sensuri  captivitatem 
BabyloDicaiD. 

Ego  &uscitavi  eum  in  justitia. 

De  re  fulura  tanqnam  de  praesenti   loquitu^. 
-Intelligit  autemCyrum^),  eum  suscitavit  jn  justitia, 


^)  Ciir  Cynu  ■iifiu. 

1)  Bdil.  1S32  ne  pergit:  Bon  flutfeqneniae  co^itntio- 
m§»  «I  JOMf  BOflri;  «ed  reibiui  el  pnMUffiOBOf. 


I 

56  Caput  quadragesimum  quintum 

id  est,  misit  eum,  ut  restauret  reguum  et  sacerdo- 
tium,  et  det  justam  administrationem  populo  captivo. 

w 

Labor  Aegypti  et  negotiatio  Aethiopiae. 

Promitit  Cyro  imperium  etiam  in  alias  gentes, 
c^u  praemium  iaborum  pro  benefido  reductionis. 
Laborem  Aegypti  vocat  opes. 

Te  adorabunt. 

Adorare  signiflcat  gestum,  non  cultum  divinum, 
sicutyH,  qui  adeunt  principes^  genua  flectunt,  honesta 
et  civili  consuetudine.  Sic  deprecari  est  suppli- 
cem  fleri.  ;Quod  autem  Latinus  vertit»  viros  subli- 
mes,  in  Hebraeo  est,  viri  mensurae,  non  a  quantitate» 
sed  quod  sint  divites,  opulenti  ac  potentes. 

•   Vere  tu  es  'Deus  absconditus. ' 

Suot  verba  prophetae,  qui  post  hanc  prophetiam 
in  admirationem  et  stuporem  vertitur,  quod  Deus 
mira  ratione  suos  regat,  gubernet  et  liberet. 

Confusi  sunt  omnes  fabricatores  ido- 

lorum. 

Consolatur  per  antithesin:  0  Israel,  tu  habes 
Deum  verum,  qui  dicto  et  facto  valet.  Omnes  aiii 
dii,  omnes  aliorum  deorum  cuitores  confundentur. 
Sed  sunt  haec  fidei  verba,  coram  mundo  contra- 
rium  est  verum.  Ideo  vocat  Deum  Israel  abscpn- 
dilum  Deum. 

Ipse  Deus  formans  ierram.       , 

Hic  facit  fldem  promissionibus ,  et  coafirmat 
piorum  animos,   ne  dubitent  de  futura  liberatione. 


r^ 


Esdae.    .  5T 

qnasi  dicat:  Gredile  tantnm  verbo  et  promissioni- 
bii8  meis.  Ego  enim  volo  vos  liberare,  et  possum 
vos  liberare.  Noa  creavi  terram ,  ut  vasta .  esset, 
sed  ut  habitetur.  Et  verbum  meum  est  efficax,  non 
foUet  vos,  sed  dabit  hoe  quod  promittitur.  Porro 
iflteiiigo  hic  non  totum  terrarum  orbem,  sed  Ju- 
daeam,  quae  vasta  erat,  translato  populo  in  Baby- 
Ibnem.  Quid  enfm  opus  est  promittere  de  terra, 
quae  jam  habitatur?  Intelligit  igitur  vastam  terram 
Jadaeorum. 

Ego  Dominus,  et  non  est  alius* 

'  lactat  potentiam  suam,  ut  vilescat  in  captivo- 
ram  oculis  potenlia  Babyloniorum.  Sum  Deus, 
nemo  qoantnmvis  potens  resistet,  quominus  fiant 
quae  promitto. 

Non  in  abscondito  loeutus  sunu 

Omnia  pertinent  ad  conflrmandas  superiores 
promissiones  de  Cyro  et  ad  erigendos  animos  cap- 
tivorum.  Promissiones  meae,  inquit,  stabilientur, 
non  enim  ioquor  in  ventum,  loquor  non  in  abscon- 
ditum,  seu  in  desertum,  ubi  nemo  audit,  sed  ad 
homines,  qui  his  promissionibus  credant,  apud  quos 
verbum  meum  erit  eflicax^  et  certo  fient,  quae  nunc 
de  futura  per  Cyrum  liberatione  promisi. 

Ego  Dominus  loquens  justitiam«    . 

Loquor  justitiam.  Loqui  autem  Dei  est  fa- 
cere,*)  sicut  est  in  Genesi:  Dixit  et  facta  sunt. 
Dicit  igitur:  Hae  meae  promissiones  constituent  vo- 


*)  Loqni  Dei  tt\  fMere. 


58  Caput  quadragettfDum  quintum 

\  '  •     • 

bis  justam  adqainistraiionem,  ui  restaarelur  regnUm 
et  sacerdotium,  et  praedicetur  remissio^peccatomm 
et  poenarom. 

Congregamini  et  venite  &i  accediie. 

Insultai  Babyloniis,  poiissimum  autem  iis.  qui 
praeerant  sacris,  qliasi  dicat:  Haec  ego  praedixi  et 
promisi,  praedicite  vos  similia.  Quod  Laiinus  vertii; 
qui  sahratiesiis  eac  geniibus,  debeiactive  legi:  Sal*- 
vatores  gentium,  ut  sit  ironia :  Vos,  qui  praesumitts»/ 
qui  jactatis,  quod  pos^ilis  salvare  bomines,  bomini- 
bus  consulere,  opem  ferre  etc.  Pertineni  autem^ 
haec  quoqne  ad  oonsolaiionen)  piorum. 

Nescieruni  qui  lewajxi  lignum« 

Vestra  doctrina  nihil  est,  vestra  religiOr  ^^Uus 
vester,  et  justilia  vesira  nihil  sunt.  Nota  epiiheton, 
quod  vocat,  poitantes,  quasi  dicai:  Vesiri  dfi  iaies 
sunt,  ut  ipsi  eos  portare,  alere  et  -(overe  c^ganpiDi» 
alioqui  jaoerent.  Sic  regula  Francisci,  Carihuslani 
etc  esi  idolum,  quod  portare  eoguntur,  per  ,se  oob 
pbssei  GOttsistere,  ei  nisi  ipsi  portareni,  corrueret 
Sunt  enim  hujusmodi  iQci  generaliter  accipiendi  46' 
omnibus^  idolalriis. 

Observandum   hoc  quoque  est,   quod  vocai: 
Deum  non  salva&tem. 

Quis  audiium  fecii  ho<;  ab  ioiiio^ 
Hoc,  id  est,  hanc  propheiiam  de  Cyro. 

Deus  jusius  ei.salvans. 

Haec  oppDuii  idoiis*    JusTus,  quod  afiiect  juatl- 
Uam,  saivator,  quod  salval,  dm^  Tii^vifllQSvm  Qec- 


EiaiM.  50 

ciltonun  et  gratiam,  qua  Jttslificeinur,  et  juaiiflcati 
libereiiHir  ab  ommbas  malis,  el  ita  salvemor.  ^Haee 
Dollas  alius  Deus,  nulla  alla  religio,  nullus  cultus, 
et  opus  nuUum  potest.  . 

#  • 

CoQvertimini  ad  me,  et  saivi  exiiis. 

Concludit  hunc  locum  cum  exhortatione.  Quia 
ego  idta  praedixi,  ergo  ne  sinatis  tne  frustra  loqui. 
Adhibete  atires  et  cor  vestrum,  <»«dite  promittenti 
ndShi,  et  omnia  ista  flent  Porro  conversio  haec  fit 
flde.  Verbum  eqhn  promlssionis  requirit  fidem. 
Significat  autem  aversa  esse  corda,  quia  haerent  in 
potentia  Cbaldaeorum,  et  in  sua  calamitate.  Impos- 
sibilis  igitur  videtur  liberatio,  quare  vult^  ut  aver- 
tant  oculos  a  j^raesenti  rerum  facie,"  et  in  solum 
verbom  respiciant].  Porro  hoc  saepe  antea  admo' 
Doimus,  quodomnis  species  in  externatentatione 
animo  sit  ejicienda,  et  nudtim  verbum  *)  sequen- 
dHm,  iiOD  coDsiderata  di versitate ,  quae  est  inter  ver- 
bom  et  rem  praesentem. 

f       {Ip  memei1>pso  juro^vi,  egreditur^)  etc 

VersMAtir  propheta  yb  generait  sententia.  Ex- 
hoit&tur  eiitm  post  promissioinem,  ut  ad  se  eonver- 
tanttir,  ei  occulte  a  Cyro  traasii  ad  Christum.  Ego, 
iDqtnt,  mittam  aliquando  verbum,  ilt  onmia  idola  et 
ooMs  falsi  eufiias  evertantur,  et  «ublatis  omnibos 
jnramefirtls  mihi  soli  jureiur.  Porro  subitae  huius- 
modi  transiliones  crebrae  sunt  in  prophetis.  Verbum 
jyslitiae  esi  evang^lium,  quod  affert  justitiam  et  re- 
missioneni  ipeccafloirum. 


*•)  In  «Wntatioiie  *«i([rbiin  iolatti  lnteendam. 
j)  1b  ed.  ISSf  Jegitar:    egi^diektr. 


60  'Caput  quadragesimum  quintum^ 

.■  '  ^  .  • 

Hebraismus^eat,  quod  verbo  jurandt  utunlar  pro 
praedicare.  Juramentis  enim  praedicationes  suas 
confirmare  solebant. 

Ergo  io  Domino  dicet« 

Haec  est  forma  juramenti«  Porro  sic  conjunge 
''textum:  Omnis  lingua  jurabit  et  dicet:  In  Deipino 
habeo  justitiam  et  fortitudinem  etc.  Sic  simpliciter 
fides  in  Christum  esl  justitia  nostra*^).  Non  in 
operibus,  non  in  cultibus,  et  studiis  nostris,  sed  in 
Domino],  qui  est  fortitudo  nostra,  ut  qui  gloriatur 
in  Domino  glorietur**). 

Ad  eum  veniet. 

Lege:  Qui  tales  sunt,  ad  eum  venient,  qui 
non  tales  sunt,  quamquam  jactant  se  synagogam 
vel  ecclesiam  esse,  non  venient  ad  eum,  quia  sunt 
alieni  filii.    ,    . 

Et  confundentur  omnes  qui  repugnant  ei. 

Sic  nbicutique  est  evangelium,  necesse  est  esse 
inimicos  evangelii.  SicutinPsalmi^***)  est:  In  me- 
dio  inimicorum  tuorum  ponam  scabeUum  pedum 
tuorum,  et  Lucae.  2 :  Christus  erit  signumi  cui  con- 
tradicitur.  Finis  tamen  adversariorum  erit,  quod 
confundentur.  Est  insignis  locus.  Hic  igitur  Appen- 
dix  est  ceu  allegoria  historiae.  Cynis  est  Christus, 
Babylon  est  mundus,  Hierusalem  autem  est  Ecciesia. 

Confractus  est  Bel. 
Conjungemus  haec  quoqu^  huic  capiti.    Pro- 


*)  Fides    in    Chriftiim    nofttra    justitia,    non*   opera. 
••J  i.  Cor.  1.  ♦♦♦)  PwU  liO. 


Esaiae.  61 

pheta  enim  suo  more  canticum  et  quaai  epiDicion 
addit,  quo  insultat  Babyloniis.  Incipit  autem  ade- 
stractione  religionis,  quam  secuta  est  destructio  po- 
litiae.  Est  ^autem  sine  dubio  irrisus  hic  locus  a 
Babyloniis,  quod  ea  idoia,  quorum  cultus  tunc  cre- 
scebat,  cecidisse  jacteU 

Fracta  sunt  simuiacra  eorum. 

Fuerunt  aurea  idola,  quaeCyrus  inPersas  inter 
reliquam  praedam  deferri  curavit.  Ludit  autem 
propheta,  quasi  dicat:  Idola  baec  fuere  antea  oneri 
hominibus,  nunc  etiam  bestias  affligunt  et  onerant, 
quae  ea  deferunt  in  Persas  >  non  sine  maximo 
labore]. 

■ 

Capit  fiMlragesuiui  sextiui. 

[Versatur  adhuc*)  in  promissionibus  etcon^a- 
tionibus,  futurum  ut  Deus  per  Cyrum  suos  ex  cap- 
tivitate  Babylonica  eripiat.  Loquitur  autem  ad  eos 
potissimum,  qui  calamitatibus  victi  desperabant  de 
reductione,  et  respieiebant  jam  ad  alia  praesidia  et 
ad  alios  Deos.  Sic  enim  solent  homines  calamita- 
tibus  fracti,  dubitant^)  se  Deo  curae  esse,  deficiunt 
igitur  ad  alios  Deos;  el  quaerunt  alia  auxiiia.  Hos 
confirmat  propheta,  et  vult  eis  persuadere,  ut  certo 
senliant  se  D$o  curae  esse  et  ad  tempus  tantum 
affligi.. 

Continet  autem  hic  locus  magnificentissimam 
promissionem,  in  qua  se  tota  misericordia  effundit 


*y  SamDia  Cap.  46* 

13  Id  ed.  1532  esi:  el  dnbilaot 


62  Caput  quadcii^esiiaium  sextum 

Sutnus  autem  indigni,  qui  haee  iegMDus  preptar  i«- 
Gredqlitatem  nosiram.  .Sie  eQim*.earo  solet»  eum 
eaiamitate  aliqua  premiturt  seDtitDettm  irakiitr  esse, 
et  proponit  sibi  onnia  faorrtbiiia  exempla  divioi  ja- 
dicii^  cum  diversum  potius  faciendum  essety  et  ae- 
grotus  animus  talibus  promissionibus  * )  erigi  debe- 
ret,  quaies  hae^)  sunt.  Sic  enim  sunt  dislincta  illa 
duo  officia/  quod  petrae»  hoc  est,  duri  et  secnrn  de- 
bent  cont6ri,  contra  Unum  fnmig^s  noo  debet  ex- 
sthogui. 

'        Qui  portamint  io  meo  utero**)» 

Suavissima  ^gura  esl,  quod  diett,  eos  peodiri 
a  se  in  utero,  et  se  esse  matrem,  quae  portot  eos 
ceu  tenerum  foetum  in  utero.  Primum  igitur  com- 
mendat  nobia  Deus  suum  ergaaffliclQs  animuni,  se 
non  tyrannum  esse,  non  tortorem  (quamquam  ita 
a{>pareat),  sed  mateem,  quae  sollieite  eurel,  ne  foe- 
t«i  concluso  iD  nterum  alicvbi  nooeat 

Secundo  admonet,  quid  nos  simus^,  et  qeetes 
esse  debeaffius,  nempe  foeius  conclusus  m  «teriim, 
qui  nihii  tridet,  nihil  sentit,  nihil  cnrat,  sed  'OMikis 
cura  est  in  matre ,  et  quanoquam  habitatio  angusta 
•it,  tamen  est  moHis  et  bene  munita'.  Sie  admonet 
006  hac  similitudine,  ut  in  calamitate  positi  obmit- 
ilamus  curas  nostras,  ne  sensu  praesontium  mabmm 
evertamur  ad  ali«m  deum. 

Porro  uterus  Dei  est  verbum  promissionis  divi- 
Hte,  in  quo  portamur  et  formamur,  sic  Paulus***)  se 


*)  UsuB  promiMtonum.  ^  **^  Enarratio  cap.  46.  ***)  1, 
Cor.  4.  Galat»  4. 

1)  In  ed.  1532  legimr:  ¥ic. 


Esaiie.  C3 

Galatas  et  Corinthios  geniiisBe  yerbo  evangelii  dicit. 
Non  igitnr  debemua  metuere ,  ne  Ek>Biinus  nos  per- 
dat,  siquldeni  gestat  in  utero.  Et  foetus  quamquam 
sit  tenerrimus  et  infirmissimus ,  tamen  non  perit  in 
utero*  Hoe  autem  nostri  officii  est  curare,  ne  no- 
stro  vitio  ex  utero  excidamus^)«  Si  enim  in  puro 
¥erbo.manemu8'),  habemus  Christum  compatientemy  - 
sicut  mater  compalitur,  cum  enititnr  foetum. 

Usqao  ad  seaectam  vos  portabo,  et  usque 

ad  canos. 

• 

Primum  portabo  vos  in  utero,  donec  formemini,  *" 
deinde  postquam  aatl  et  formati  estis»  portabo 
etlBm  vos  perpetuo  siKlcesBu ,  donec  cveseatis  *)• 
Sie  msfter  gesiai  fselBm  In  otero,  infantem  lo  gre- 
nlo,  p«eruffi  fn  dorto.  Sic  nos,  qui  siimos  ift  gra- 
tta,  perpetud  portamur.  Sed  s^nt  baee  fidei  verba, 
si  res  et  escternam  speciem  consideres,  abjeeti 
▼ideamr. 

Cui  assimilastis  me.  •      "       <^ 

Loqoitur  de  Aidaeis  id  Babylone  conStilutis,  qui, 
sicul  initfo  dixt,  calamrtate  impellente  allenabantur 
a  Deo,  et  qaaerebanl  externa  consilia  et  r^media. 
Cor  enim  in  pericuHs  naturatiter  spectat  auxilium, 
et  Oftlamitas  creat  Deum  **).  Hinc  inpartu,  in  nau- 
fragiis,  in  aMis  periculis  tot^studia  et  impia  yota 
sunt  suscepta.  Monet  igltur  eos:  Quare  me  alium 
essQ  fingiHs,   quam   sum?    Nolite   ad  idola  spec- 


V 


*)  Ecclesia  gestatar  a  Deo.  **)  Calamitas  creat  Denm. 
i)  In    ed.  1532  est:    cadamns.    2)  Edii.  1532:    Mn- 
aeriffliia. 


64  Caput  quadragesimum  sextum 

« 

tare,  redite  ad  me  Peum  vestrum,  qui  volo  et  pos- 
sum  vos  erijpere,  idola  non  possunt. 

Portant.illum  in  humeris  gestantes. 

Est  stuUus  et  infirmus  deus,  quem  vobis  fin- 
gitis,  non  portat  vos  sicut  ego,  sed  portatur  a  vo- 
bi3.   Sic  ridet  eos,  et  increpat  incredujitatem  eorum. 

Mementote  istud  et  corroboremini. 

Sic  enim  legendum  est,  non:  confundfamioi. 
Alloquitur  spiritus  incredulos,  et  eos,  qui  suis  stu- 
diis  quaerebant  se  salvare«  Quid  vestris  studiis 
V08  qua.eritis?  inquit.  Cnr  auxiiium  ab  aliis  diis 
exspectatis  et  petitis?  Ego  tantp  ante  promisi 
liberationem,  ergo  frustra  sunt  omnia  vestra  studia, 
et  sola  mea  promissio  liberabit  vos,  non  idola,  qoae 
colitis.  Sic  vult  revocare  incredulos  a  suis  studiis 
ad  verbum  et  ad  suam  promissionem. 

Corroboremini,  id  est,  estote  firmi,  ne  circum- 
ducamini  ab^)  omni  vento  faisae  doctrinae. 

Recordamini  prioris  seculi* 

Non  puto  eum  loqui  de  miracuiis  in  Aegypto, 
sed  de  promissipnibufa,  quae  proprie  ad  captivilatem 
pertinebant,  quasi  dicat:  Tanto  aiite  promitto  libe- 
tationem,  quae,  cum  contingel,  propter  promissionem 
meam  continget,  non  propter  aliqua  vestra  opera» 

Consilium  meum  stabil,  et  omnis    volun- 

tas  mea  fiet* 

Per  antithesin  sententia  explicanda  est«  quod 


1)  Edil.  1532:  in. 


fisaiae.  65 

nostra  coDsilia  et  voiuntas  nostra  non  stslbuni  nec 
fient  *),  ut  sic  auferat  a  nobis  onmem  certitudinem, 
ei  referat  eam  in  verbum  suum,  extri^  quod  nemo 
poiest  esse  cerius  de  voluniate  Dei,  exira  quod 
Dihil  raium,,firmum  aui  certum  esi,  quidquid  de 
Deo,  ei  jnstiiia  coram  Deo  siaitiilur].  Porro  haec 
ceriiludo  ei  pierophoria  nobis  esi  necessaria*  Sin- 
g;uli  enim  de  suo  officio  ei  viiae  genere  certi  esse 
debent**),  quod  Deo  placeai,  non  propter  personam, 
quae  nunquam  ofiicio  pure  saiisfacit,  sed  quod  sci- 
mus  esse  opus  obedientiae  et  involuium  in  verbum 
Dei,  quod  jQbei,  ui  unudquisque  vocationi  suae  ser- 
viat  Sed  hic  experimur  mirabile  arlificium  saianae,^ 
qoi  facit,  ui  illa  opera  non  iam  placeani,  quae  ver- 
bum  probat,  ei  de  quibus  certi  esse  poteramus, 
qaam  ea  quae  ipsi  invenimus,  de  quibus  non  pos- 
sumus  esse  cerii,  quia  verbo  careni. 

[Vocans  ab  Orienie  avem. 

Cyrum  avem  vocat  a  celeritaie].  Sic  virum 
voluniaiis  suae  vocai,  qui  suum  consilium,  id  est, 
Dei  efficiai,  ui  consilia  hominum  appareat  esse  ir- 
rita,-  Dei  auiem  certa. 

Ei  locuius  sum. 

Hanc  copiam  effundii  divina  majesias  conira 
hoc  obsiipum  et  rigidum  malum,  quod  nobiscum 
natum  est,  quod  iaboramus  nobis  nostris  studiis 
mederi. 


*)  Dqi    consiliiin    fiat,    nostniin    cadit.      **)    Opera 
▼ocationis. 

LnUieri  Opp.  exeg.  V6L  XXUl.  5 


1 


06  •  Caput  quaclriigeBitaum  septimum 


Gaf ut  fiiatiragesiniiim  geptimiiii. 

[Propheta  satis  luctatus  est  cum  suis;  Judaeis 
X  idolatns,.4q[ui  liberalrbnem  quaerebant  perisua  stu- 
dia,  contemptis  promissionibus.  lam  igitur  ad  Ba- 
byionios.  convertitur  *) ,  eisque  minatur  exitium. 
Omnia  autem  faciunt  ad  consolationem  captivi  po- 
puli,  quem  revocare  conatur  ad  promittentem  Deum,  • 
quasi'dicat:  Vos  ideo  non  creditis  promissiooibus 
meis,  quia  insuperabilis  BabyloDiorum  potentia  vo- 
bis  videtur.  Agite»  quantumvis  invictos,  praeclpites 
dabo  et  perdaxD. 

Audite  me  duri  corde^). 

Hic  inoipjemuscaput  .47**).  Commodius  autem 
sic  ^)  verles:  Audite  me  superbi  corde,  qui  sci- 
licet  contra  me  superbitis,  et  putatis  me  infirmum 
Deum,  quod  passus  suro  populum  meum  a  vobis 
capi.  Potisfi.iinum  enim  praesumtionoQa  de  Feligione 
et  idoli^  tangit.  Idieo  addit,  longe  a  vobis  ju9titia 
mea].  Nam  et  Daxiie]  aureum  caput  huie  mouar- 
chiae  tribuit,  et  Abraham  in.eadem  religione  Chal- 
daeorum  vixerat,  quare  religlonem  potissimum  jacta- 
bant  Chaldaei. 

[Prope  fQcl  justitiam  meam. 

Brevi  Cyjrus  aderit,  per  eum  dajbo  salutem  po- 
j^ulo,  et  restituam  justitiam,  reddam  sacerdotium» 


*)  Samma  Cap.  47.    **)  Enarratio  Cap;  47. 
1)  In  edit.l532  1egitur:  Duro  corde.    2)  Inedit.1532 
deeit:  lic*  ^ 


Eraae.  •   ffl 

regnum,  et  Ofmnem  Dei  cultum.  Aiii  malunt  hunc  lo- 
cam  de  GbTisto  accipere,  ut  sit  traositio  a  corporali 
regno  ad  spirituale],  et  justitiam  vocet,  quam  pos 
per  Cbristam  accipimus. 

[Descende,  sede  in  puivere  virgo. 

Est  poeticum  schema,  quosignificat  deslructio- 
nem  monarchiae  Bafaylonionim«  Es  in  fastigio 
mundi,  descende,  redigeris  in  captivitatem  etc. 

Tolle  molam  et  molae  farinam. 

Significatur  hac  figora  extrema  servitas.  Mi- 
natur  autem  hic  totus  loeus  Babyioniis  irreparabi- 
lem  ruinam. 

Denuda  turpitudinem. 

Verte-  sie:  Dissolve  fasciam  tuam,  et  d^u- 
da  plantam  pedis,  hoc  est,  amittes  politiam ,  et 
omnem  g!oria(n  tuam.  Idem  sequentia  significant. 
Voluit  enim  propheta  claris  et  multis  verbis  suos 
consolari,  futurum  ut  omnis  potentia^),  successus*, 
et  dominatio  Babyloniis,  qui  eos  captos  tenebant, 
cripiatur. 

Iratus  sum  super  popuium  m«um. 

Lege  in  praeterito:  Iratus  fui,  vei  cum  iratus 
essem  etc  Propheta  enim  hic  significat  peeeatam 
Babyloniorum,  quo  meruerunt  tantas  poenas.  Vo- 
lui  vos,  inqait,  flagelium  populi  mei  esse,  non  volu), 
ut  penitus  eum  perderetis,  id  quod  vos  cogitatti^ 


1)  In  edit.  1532  additum  eit:  lapientia. 

5* 


1 

68  Caput  quadragesimum  septimum  ' 

II  ■  ■ 

,     Neque  recordata  es  novi^simi  tui.  ! 

Verte:  Novissima  ejus,  scilicet,  populi  mei,  jioc 
est,  non  cogitas  futurum,  ut  liberentur,  sicut  promisL 
Debebat  autem  te  hoc  exemplum  nionere,  ne  ita 
secure  obambulares.  Si  enim  populo  meo  praeva- 
ricanti  ^non  peperci,  quid  de  te  fiet?  Sed  secura 
es,  nec  ponis  haec  super  cor  tuun). 

Non  sedebo  vidua. 

■ 

Sunt  allegorica.  Id  est,  semper  habebo  princi- 
pes,  semper  habebo  populos  subditos. 

Propter  multitudinem  maleficorn m., 

Sic  vocat  doctores,  qui  gubernabant  religio- 
nem  et  cultum  Dei,  item  qui  praeerant  reipublicae, 
hoc  est,  sanctissimos  et  sapientissimos  in  regno  isto. 

Fiduciam  habuisti  in  malitia  tu^. 

Es  secura,    cogitas   tuum  peccatum  non   esse 

peccalum. 

/ 

i  ■  .  • 

S^pientia  tua  et  scientid  tua  haec,  dece- 

pit  te. 

Est  insignis  locus,  quod  respublicae  non  ever- 
tuntur  nisi  a  sapientissimis  *) ,  qui  optime  consu- 
lere  se  credunt.  Ejus  rei  multa  passim  in  historiis 
exempla  sunt.  Notus  est  Demosthenes,  notus  Cicero, 
Caesar,  Ponapejus.  Sic  reJigio  evertitmr  per  sanc- 
tissimos,  si<iut:  nos  docent  exempia  monachorum  et 


*)  SapientLssimi  et  sanctiBsimi   eyertnnt   respnlicas  et 
ecclesias. 


.  Esaiae.  69 

totias   papatus.    Ralio  hujus  rei  est^    quod  ulrique 

el  qui  sapientia^   et  qui  sanctilate  ad  homines  cla- 

rent,    sine   timore  Dei  sunt,  et  in  praesumptionem 

niunt.     Hoc  cuih  fit,   actum  est.    Monentur  autem 

haec  idee  a  prophetis ,  non  ut  leges ,  et  bonos  ^no- 

res ,  in  quibus  sapien^a  et  justitia  humana  posita 

est,  contemnamus,  sed  ut  humiiiemur^et  non  infle- 

mur    donis  Dei.    Deus  enim   nihil  minus   ferre  po- 

test,  quam  praesumptipnem.  Ideo  etiam  synagogam, 

populum  suum,    sanctam  civitatem   Hierusalem   et 

templum    cum    omni    cultu    a    se   instituto    fundi- 

lus  delevit. 

I 

Veniet  su  p  er  te  repen  t  e  mi  seria. 

Hic  fints  est  omnium  impiorum  *) ,    ut   subito 
pereant,  hoc  est,  nihil  minus  exspectantes.    Secure. 
enim  in  suis  consiliis  ambulant  et  omnia  benigna^) 
sibi  poUicentur,  donec  in  mediis  conatibus  oppressi 
pereanL  ^ 

Sta  cum  incan  tator  ibus  tiiis. 

Insultat  Babyloniis  praesume^ntibus  de  sua  sa-  . 
pientia.    Tentate  isi  quid  potestis  ,  facite  periculum 
virium  vestrarum,  an   impendens  malum  depellere 
possitis].    Observa  hunc  locum  contra    astrologos. 

[Non  siint  prunae  quibus  calefiant. 

Significaft  sbbitam  vastationem.  Non  erit  du- 
rans  ignis,  sed  in  momento  vestrum  regnum  a  me 
stulto  Deo  evertetur. 


*)  Finis  impiorum. 

1)  In  ed.  1532  legitur:  benigne. 


70  Gaput  quadragesimum  octavum 


Sic  facta  sunt  tibi  in  quibus  etc. 

Nec  sapientest  neque  religiosi  tui,  qui  sua 
sapientia  et  religione  in  te  nQgolianlur,  prodesse  tibi 
poterunt,  sed  peribunt  et  ipsi.  Scribuntur  auteai 
omnia  haec  ad  consolationem  Judaeorum,  ut  eo  fa- 
cilius  Qiredant  piromissionibus  magnificis  de  Hbera- 
tioae  per  €yrum  futura,  quae  impossibilis  esse  vi- 
debalur  in  tanta  Babyloniorum  potentia]. 

Gaput  fiiadragesiBiiim  oetaviuii. 

[Est  quasi  epilogus  promissionis  de  libera- 
tione  "^).  Monet  enim  suos,  ut  caveant  ^bi  ab 
aliis  propbetiis,  etiainsi  magna  jactent,  et  sibi  diris 
exisecratioaihus  ac  juramentis  fidem  faciaat  Etiamst 
per  Domen.Dei  juraverint,  nolite,)  iiiqimt,  ds*  kabepe. 
fidem*  '  Istis  enim  magnificis  juramentis  vos  deci-^ 
pere  volunt.  Hoc  enim  pseudoprophetarum  pro- 
prium  est,  temere  jurare  et  se  devovere,-  ut  eo  faci- 
lius  simplicibtts  imponant«  Audivimus  etiam  hoc 
nostro  seculo  temerarios  ejusmodi  spiritus,  provo*-- 
cantes  ad  tribunal  Chrisii,  contra  nos,  qui  Sacramen-' 
torum  jdigoiiatem  salvam  voluimus*  Quia  eaim 
sciunt  piois  nomine  Dei  affici,  ideo  his  artibus  se 
comtpendant  vulgo,  sed  eventus  in  dies  magis  ac 
magis  declarafoit,  quam  vere  juraverint.  Contra  ejus«- 
modi  doctores  hic  quoque  laborat  propheta  et  vult, 
ut  sui  simpliciter  in  promissione ,  Dei  haereant. 


*)  Summa  Cap.  48. 


I 


Esiiae.  71 

Qui  vocamini  nomine  Israel*). 

Oblique  perstringit  eorum'  infidelitalem,  quasi 
dieat :  ^  Nomine  voeamini,  sed  utinam  re^  vesk  e^- 
tis  Israel  haerens  io  promissione  Israeli  faieta. 

De  civitate  enim  sancta  vocaH  sunt. 

Tanglt  praesumptionem  eorum,  quod  dicebant: 
Sumus  popuii  Dei ,  sumus  de  sancla  eivitate."  Non 
potest  igitur  nos  Deus  longius  aSligere,  sicut  hodie 
papistae  dicunt:    Successimus  Christo  et  apostolis, 

.  non  ergo  possumus  errare,  i^umus  eccelesia,  non 
ergo  possumus  deseri  a  Deo.  Sed  Jpannisprimo  scrip- 
tam  est:    Non  qui  ex  voiuntate   viri,  sed  qui  ex 

.  Deo  nati  sunt  ete.  Hoc  tamen  unum  argumentum 
semper  in  mundo  praeoipuum  |0it,.et  in  illopopulo 
aegre  po^luit  solvi.  Quare  Paulus  muHum  in  eo 
sudat  in  epistola  ad  Romanos  ?*). 

Priora  ex  tunc  annunciavi. 

Reddit  rationem,  quare  tanto  ante  praeveniat 
eoft  promiftsioQtbus.  Propter  vos,  inquit,  facio,  qui 
estis  Pseudoisrael,  ut  confundamini,  cum  fiunt,  et 
yideatis  non  vestra  vobis  studia  et  con^ilia,  sed 
promissiones  meas  profuisse.  Priora  vocat  promis- 
siones  de  Cyro,  quem  tanto  post  futuram  pron^ittit 
liberatorem  populi  sui  fore. 

Scivi  enim.,  quia  durus  es  tu. 
Hanc  locum  in   genere  transfer  ^)    ad  omnes 


«]  Enariiiio'  c«p.  48.    **)  Cap.  8.  9.  10.  11. 

1}  In  ed.  1532  legitar:   accipe  de  omnibni  joftitiariis. 


72*  Caput  quadragesimum  oclavum 

justUiarios,  qui  conantur  s]bi8  studiis  se  aliquid 
effecturos,  et  fidunt  operibus  sui^  ^)], '  Ego,  iitquit, 
propter  illam  duritiem  et  frontem  aeream  cogor  prae- 
dicere  ista  futura,  ne,  eom  postea  evenient,^  tu  ea 
tribuas  idolis  tuis  et  justitiae  tuae.  Sic  habemus 
*  nos  remissionem  peccatorum  promissam,  ahtequam 
essemus  nati.  Cur  igitur  tam  stulti  sumus,  ut  eam 
nostris  operibus^et  idolo  nostro  tribuamus?  Sed  est 
f erreu3  nervus ,  et  frons  aerea ,  ideo  et  papistae 
non  possunt  flecti,  et  haeretici  nostri  pertinaciter 
resistunt  veritati,  et  ne  quidem  horribilibus  exemplis 
suorum  mobiti  resipiscunt. 

[Quae  audisti,  vide  omnfa. 

Verte  sic;  Omnia  haec  audis  et  vides,  ettameto 
non  annunciasti.  Pertinent  autem  omnia  haec  ad 
conCundendos  pseudodoctores,  ut  revocet  populum 
ad  verbum  suum  a  vanis.  studiis  idolatriae.  Prae- 
dico,*  inqnit,  et  promitto  nova,  quae  nunquam 
cogitasti,  iila  etiam  tum  abscondita  sunt,  cum  dico,. 
sed  veniunt  tamen  suo  tempore.  Vos  autem  ne 
uno  quidem  die  prae6cire  haec  potestis,  prius- 
quam  flant. 

Transgressorem  ab  utero  vocavi  te. 

Ab   utero    vocatus    es  transgfressor,    me^reris 
dici  transgressor.    Ab  utero  enim  idem  est,   quod 


y 


1)  Ed.  1532  sic  pergit:  Hic  vides,  cur  non  flecti 
possint  papistae.  Hic  vides,  cur  haeretici  nostri  pertinaci- 
ter  resistant  veritati  et  ne  quidem  horribilibus  exemplis 
suorum  moniti  resipiscant.  Ferreus  enim  nervuii  eit  cer- 
vix  eorum  et  frons  aerea.  > 


Es&iae.  73 

semper.  Sunt  epitheta  et  proprie  passiones  om- 
niom  impiorum,  praesertim  autem  falsorum  doctorum 
el  haeceticorum] ,  quod  non  flecti  possunt,  non 
erubescant,  non  habent  Jrontem  carneam,  sed  sunt 
coniemptores  et  securi. 

[Propter  nomen  meum  longe  faciam, 

Verte  sic:  Propter  nomen  meum  sum  long- 
animis,  et  propter  laudem  meam  refrenabo  me  ^ibi 
(id  est,  propter  vel  in  tuum  commodum),  ne  ex- 
scindaris.  Est  insignis  sententia  conlra  operum 
merita.  Propter  MEDM  nomen,  non  propter  tuumj 
Domen,  quod  vocaris  de  civitate  sancta  [aut  Fran- 
cisci,  aut  Augustini,  aut  Bernhardi  etc.  Sic  haurit 
uno  verbo  omnes  mundi  justitias  et  religiones. 

Ecce  excoxi   te,   sed  tion  quasi  argentum. 

Est  Insignis  consolatio  in  cruce.  Promittit  enim, 
quod  se  continere  et  refrenare  velit ,.  ne  penitus 
perdai  suum  populum.  Quae  igitur  est  ralio?  qui 
est  modus,  quod^^)  servat  Deus  suos,  ne  pereant? 
Nempe  hic,  quod  excoquit  in  camino,  hoc  est, 
quod  affligit,  et  crucem  nobis  imponit.  Ergo  af- 
fiictio  ^*")  non  irae  divinae  signum  est,  sed  gratiae. 
Ergo  afflictio  non  est  damnatio,  sed  salus.  Et 
Deus  cum  affligit,  ideo  affligit,  ut  servemur,  et 
non  cum  hoc  mundo  damnemur. 

Quo4  addit,  non  sicut  argentum,  ideo  addit,  ne 
corporalis  purgatio  intelligatur.  Sicut  in  Amos  "*') 
spiritualem  famem   vocat  famem,    [sed  non    panis. 


*)  Afflictio  Bon  est  signum  irae  diyinae.    '^*)  Aro.  9. 
1)  In  ed.  1532  est:,  guo.         ^ 


i 


74i  Caput  quadragesimum  octavam 

Simile  est  quod  sequitur:  In  camino  afTIiclionis  elegri 
te,  seuelectum  tefacio»  Sed  diversum  sentimus»  cum 
in  camino  boc  torremur.]  Videmut  enim  nobis 
inquinari  potius  quam  purg;ari.  Quare  bae  senten-* 
tiae  diiigenter  inculcandae  sunt  afflictis,  ut  se 
erigant  et  discant  vitam  gratiae  nihil  valere,  nisi 
sit  in  camino  afflictionis,  qui  non  aufertg^ratiam, 
sed  potius  confert  gratiam.  Sic  verbuOi  nos  docet 
de  tentationibus  et  cruce,  diversum  docet  cam 
et  sensus.  ... 

[Propter  me  faciam,  ut  doA  blaspbem.eEyL 

Ecce  blaspbemiam  vocat,  eonari,  ut  opetibtr^ 
nostris  plac^emus  Deum.  Ideo  emm  promittit  libe^ 
rationem,  ne  operibus  diebet?  eam  impii  sentiant, 
quae  $umma  est  blasphemia.  Alii  malunt  ad  Baby- 
lonios  referre.  Eripiam  vos,  ne  Babylonii  perganl 
me  .blasphemare  ^)]  Siucut  Mose  ip  Cantico  suo: 
Sed  proptei*  iram  inimicorum  distuli ,   ne  forte  dti- 

p^sbirent  hostes  eomm.    Deut.  Si^. 

« 

[Quia  gloriam  meam  aileKi  non  dabo. 

Si  qnid.f^cio,  propter  me  facio,  non  propter 
opera  vestra'*').  Hoc  enim  esset  operibus  divinita- 
xtem  tribuere.  Ergb  omnes  justltiarii  afifectatit  diyi- 
nitatem.  Ideo  autem  tot  ejcempla  gratiae  nobis  iu 
sacris  literis  proposifa  sunt,  ut,  quemadmodum 
propter  peccata  non  est  desperaddum ,  ita  etiam 
propter   nostra  opera  et   nostram   justitiam    nihil 


*)  Gloria  justificationis  golius  Dei. 
1)  £d.  1532  Bit  per^it:    Ulraqae  ik^ta   ttr  bolia   aen- 
ienti»  e$U 


fisaiae.  75 

piaesumaimis].  Haec  igUur  praedicatio  ad  Christia- 
Dos  pertinet,  qui  debent  corpus  suum  castigare  cor 
ram  hominibus,  coram  Deo  autem  scire,  quod  nec 
propter  peccata  damnandi,  nec  propter-bene  facta 
syvandl  sint,   ut  gloria  sit  unlus  Dei ,  non  nostra. 

[Audite  me  Jacob  et  Is^ael,  quem., 

Ego  sum  primus  et  sum  novissimus,  semper 
fui»  et  semper  ero.  Promitlo  vofois  futura,  prius- 
^uam  fiant ,  idque  gratis*  Liberabimini  igitur.pro- 
pter  meam  promissionem,  non  propter  vestra  stu- 
dia  etf  operaiL  Sic  vult,  ut  in  solo  verbo  et  g;ralia 
haereamus  *).  Non  autem  otiosum  est ,  quod 
di/Ai:  Ego  primus  et  ego  novi$simus«  Sic  enim 
sumus  homioea,  Deum  vere  mutamus,  et  credimus 
mutatum.  Hoc  non  credimu^,  quod  idem  primus 
sit  et  hovissimus.  Sic  totus  papatus]  mutat  Deum, 
guia  [vocatus  est  in  remissione  peocatorum ,  et 
tamen  in  satlsfaciione  operum  vivit.  Sic  JLudaei] 
Deum  mutant,  quod  (promissjones  de  Christo 
amplectuntur,  exhibitum  autem^)'Christum  repu- 
diant  Maguum  igitur  est  scire  eundem  Deura  pri« 
mum  et  novissimum.  esse,  ut,  qui  vocantur  in  ec* 
clesi^m,  transeant  in  regnum  gratiae  durantis,  ut, 
etiamsi  nos  peccemus  et  saepe  labamur,  tamen  tan- 
quam  io  coelum  gratiae  oonclusi  non  excidamus  a 
gratia.  '       . 

Hanus  quoque  mea  fundavit  terram. 

Quare  confugitis  ad  alios  deos,  et  alia  praesi-. 
dia,    an    difiTiditis    meae    potentiae?    Satis   habeo 


*^  In  solo  yerbo  gratiae  haere&dani. 
3)  Ja  ed.  1532  4ee§$:  walem. 


76 


Caput  qijadragesimum  octavum 


viriutn,   tantutn  exspectate  in  ,  silentio  et  spe ,   et 
veniet  liberatip»       ■ 

t 
Quis  de  eis  annunciavit  haec? 

Haec  scilicet  de  Cyro,  quasi  dicat:  Solus  ego 
promitto,  ergo  ekspectate  quoque  solum  me  l^rgi- 
torem.  Est  epilogus  prophetiae  de  Cyro,  commen- 
dat  igitur  eum» 

Domipus  dilexit  eum. 

Cyrum  intelligit.]^^daei  hunc  mOdum  resti- 
tuendi  non  credideruni,  sed  riserunt  tanquam  va- 
num.  Nam  mundus  semper  Dei  verbum  ridet  tan- 
quam  stultum.  Sola  igitur  fide  in  omni  necessitate 
exspeclanda  est  salus ;  nec  fugiendum  ad  opera^ 
aut  alia  praesidia,  quo  tamen  naturaliter  inclinamur. 

[AccedU^  dd  me,  et  audite  haec. 

Hie  locus  mirabiiiter  obscuratus  -  est.  .  Judaei 
personam.  prophetae  intelligunt,  quam  sente^itiam 
^go  quoque  sequar.  Hoc  enim  incommodum  est, 
Si  de  Christi  persona  intelligas,  quod  dicit,se  mis- 
sum  in  Babylonemy  ut  istic  redemptlonem  faceret,  Se- 
mel  enim  missus  est  ad  tempus  novi  Testamenli. 
Quod  si  spiritualem  missionem  intelligas,  non 
valde  pugnabit  hic  locus  pro  mysterio  Trinitatis, 
et  tamen  sequatur  quisqae,  utram  voluerit.  Habe- 
mus  enim  alia  et  firmiora  de  Trinitate  testimonia. 
Ego  personam  prophetae,  tanquam  in  media  Baby- 
lone  constituti  et  suos  consolantis,  accipio.  Acce* 
dite  ad  me  Esafam.  Non  in  abscondito,]  hoc  est, 
frustra  et  in  ventqm  [locutus  ^um«  kes  sequentur, 
cMo  Qeni,   quae  praedixlt  pex  m^  \>.c^xm\]&*    Eo 


Esaiae.  ,77 

iim  tempore,  cum  essem  ibi,'  fi^ant,  id  est,  cum 

verem  et  praedicerem  haec  de  Cyro,  fiebant  fide. 

unc.  autem  Dominus  Deus   misit  me,   et  spiritum 

jus,^  id  est,  nunc  cum  impletur  prophetia  mea,  ve- 

aio  spiritu. 

Similes  loci  sunt  in  Ezechiele  Cap*  3 :  Sustulit 
me  in  spiritu,  et  in  Apocalypsi:  *)  Raptus  sum 
spiritu,  item  apud  Lucam:  Antecedet  eum  in 
spiritu'*^)  Eliae.  Sic  Esaias  primo  in  Babel  venit 
per  promissiones ,  licet  esset  in  Judaea,  sicut  Pau- 
lus  dicit,  ***)  se  spiritu  Romae  esse.  Secundo 
spiritu  venit  in  Babel,  cum  implerentur  promissiones 
iilae.  Valet  autem  hic  locus  ad  confirmandos  Ju- 
daeos,  ut  credant  promissionibus,  quas  tanta  cerli- 
tudine  prophetam  praedixisse  vident. 

Ego  D^ominus  Deus  tuus  docens  utilia. 

Loquitur  ad  populum  djversa  a  verbo  facien- 
tem.  Omnes  alias  vias  et  rationes  liberandi  quaeris 
praeter  me,  cum  tamen  omnes  sint  prorsus  inutiles 
et  impiae,  quia  sunt  sine  fide,  et  sine  verbo,  a  te 
electae.  Audi  igitur  (tu  qui  in  Babylone  captus 
es)  prophetias  meas,  el  noli  a  me  divelli,  et  ad 
alios  deos  defieere,  noli  sequi  tua  studia.  Ego  enim 
Dens  et  redemptor  tuus  sum,  qui  te  utilia  doceo. 
Figeigitur  pedem  inverbo  meo,  et  nusquam  alibi.] 
Sed  quid  flt?  in  tentatione  quidvis  potius  audimus, 
quam  quod  debebamus  audire,  sic  in  peccatis  se- 
quimur  sensum  nostrum  et  ex  sensu  judicamus, 
exspectare  autem  et  sustinere  nolumus.  Emphatica 
suut  illa  Dommus  Deus  tuus,  quasidicat:  non  sum 


V  ApocMj.  2.    •*)  loete  1.  •♦>;  Rom.  1. 


1 

TB  Caput  quadcafesimum  octayum 

satan  tuus,  sed  doeeo -et  promisKonibus  iDstituo  te, 
quae  te^eerto  Uberabuiit,  tu  modp  crede. 

[Dtinam  attendi^ses  mandata  mea, 

« 

Declarat  quomodo  sint  utilia,  quasi  dicat: 
Vos  quaeritis  pacis  viam ,  *)  deserendo  vferbum 
meum,  et  vestris  studiis  servandis.  Sed  non  est 
pax  jmpiis ,  et  contritio  e^t  in  viis  eorum ,  sic  non 
impetrabitis  pacem,  una  via  est,  si  pacem  habere 
vultjs,  nempe  ut  credalis  verbo.  Est  insig^is  locus, 
qui    nobis    verbum**)    commendat,    .et    minatut 

impiis  verbi  contemptoribus  omnia  mala.    Justitiara 

*         -'  '  .  .   .  ■ 

vocat  remissionem  peccatorum,  et  justam  admini- 
strationem  tam  politiae,  quam  sacerdotii.J  Porro 
accipe  pacem  generaliier  internam  et  externani, 
justitiam  autem  tum  remissionem  peccatorum,  tum 
bona  opera,.  quibus  alii  aliis  benefacimus. 

[Egredimini  daBabylone^ 

Post  pracdicationem  contra  increduloft  Ohal- 
daeos  et  Judaeos  concludit  hanc  prophetiam  cx- 
bortatrone  ad  Judaeos,  ut  relictis  omnibus  religioni- 
bus  et  studiis  suis  ^equantur  Cyrum  reducturum 
eos*  Sed  cdntempta  et  haec  exhortatio  a  Judaeid 
fuit.    Major  enim  pars  remansit  in  Babylone. 

Annunciate,  auditum  facite  hoc. 

Sacrificate  sacrificium  laudis,  et  agite,  Deo  pro 
tanto  beneficio  gratias. 

Non  sitierunt  in  deserto. 

Aliudit  ad  Aegyptum.  lam  idem  faciet  Deus, 
quod  in  Aegypto  fe6it.     Liberabit  populum  suum, 

*)  Via  paeis.     ♦*)  CommendalTKi  ^wVi. 


et  eum  summa    seciiriUte  reducet];     Sic  involvit 
graUarum  actionem  in  memoriam  praeteriti  beDeflcii. 

[NoD  est  pax  impiis. 

Est  generalis  sententia,  quod  sine  fide  neque 
booa  cons<;ientia,  neque  diutumus  successus  erit. 
Proprie  autem'  pertinet  ad  incredulos  Judaeos,  qui 
in  Babyione  substiterant].  Atque  hic  est  flnis  pro- 
pbeliae  de  Cyro ,  in  qua  sunt  suaves  et  variae 
exbortationes  ad  fldem. 


Gapnt  fttalragesiiaiui  noiim 

[Prophetae  duo  fere  agunt.  Primo  populum 
sui  temporis  docent  de  fide  et  bools  opetibas,  con- 
sola^tut  affiiclos,  et  ineredulos  terrent,  secundo 
parant  etiam  in  futurum  Christum..  Esaias  igitur 
prifiKi  parte  absoluta  hic  *)  novum  quasi  librvina 
orditur»  et  propheljat  de  futuro  regno  Christi  usque 
ad  finem.  NQnnuuquam  ^tiam  obiter  objurgat  incre- 
4«lo$  et  duros  hypocritas.  Porro  quia  regnum 
Christi.**)  eiat  fidei  regnum  futururo,  in  quo  mun- 
dus  multa  tanquam  stulla  et  absurda  reprehenderet, 
ideo  prophetae  magnifice  de  eo  ioquuntur,  ne  pii 
o&ndaivtur  humiii  specie.  Judaei  autem  his  mag* 
nificis  promissionibus  decepti  exspectant  corporale 
regnum,  id  quia  hactenus  non  contigit,  non  putant 
per  Cbristum  omnia  impleta  et  exhibita  esse. 

Quare  bae  promissiones  spiritu  intelligi  debqnt, 
neqae  pertinent  ad  corporale  regnum,   neque  enim 


*)  Summa  Cap.  4P«    •*)  Ae|fnom  Christi. 


80  Caput  quadragesimum  nonuift 

sustiner^  hoc  corruplibile  seculum  plenitudinem  tan- 
tarum  promissionuni  potest.   Dilatemus  igitur  corda  . 
nostra,  et  fide  ver))um  apprehendamus,  qua  sola^) 
apprehendi  potest.    Coram  niundo  enim  contrarium 
apparel. 

Audite  insulae  el  attendite  populi*). 

Propheta  in  persona  Christi  ioquitur.  Vide 
autem  ad  quos  loqualur.  -  Non  dicit  sicut  ante: 
Audite  domus  Jacob,  domus  Israe),  sed  erumpjt  in 
totum  prbem,vel  vocat  omnes  gentes**)].  Igilur  ». 
haec  conciq  pertinet  non  ad  unum  Judaeorum  popu- 
lum,  sed  ad  omnes  homines,  sicut  Christu^  jubet: 
Ite  in  orbem  uni versum  etc. 

[Dominus  abutero  vocavit^me. 

Jactat  vocationem  *♦*)  suam  ad  confirmandos 
gentium  animos,  ne  offendahtur  stulta  et  inflrma 
Christi  specie,  qui  praedicatur  crucifixus.  Nolite  ' 
me  ideo  contemnere,  inquit,  vehio  divina  autoritate. 
Nolite  contemnere  verbum  i^eum,  non  enim  est 
meum,  sed  ejus,  qui  misit  me.  Sic  Paulus  etiam 
suam  vocalionem  jactat,  non  ad  vanam  gloriam,  sed 
ad  confirmandos  discipuios,  ne  dubitareht,  hoc  ver- 
bum,  quod  ipse  praedicat,  Dei  verbutn  esse].  Et 
ut  amoveret  scandalum  pauperis  evangelii,  quod 
est  submersum  cruce  et  specie  contemptisslma. 

[Recordatus  est  nominis  mei. 
Non  venio  temere  ad  vos,  sed  ab  utero  ordina- 


•)  Enarratio  Cap.  49.    ♦*)  Prophetia  de  evaDgelio  in 
toium   orbem  terrarum   spargendo.     ***)  Vbcatio  Chriati. 
i)  In  ed.  1532  est:  quofd  soVa  fidt» 


Esaia^.  81 

tQS  sum  et  jdeslinatus ,  ut  es(sem  vester  satvator  et 
TedemptoT.  Hoc  nomen ,  hoc  officium  dedit  mihi 
Pater.  '     ^ 

Et  posuit  os  meum  quasi  giadium* 

Mirabile  ^oc  regnum  est.  Jactavil  se  vocatum 
et  divinitus  nominat\im  esse,  el  erexil  nos  in  ex- 
spectatione  magni  et  potentis  regis,  qui  totus  aureus 
iocedat/  et  ecce  subjicit:  Posuit  os.meum  sicUt 
gladium,  hoc  est,  regnum  meum  *)  consistit  non 
in  armis,  non  in.potentia,  sapientia,  opibus  mundi, 
sed  in  ore,  hoc  est,  Meum  officium  est  praedicare 
remissionem  pciccatorum  gratuitam.  Ideo  autem  os 
gladio  acuto  comparat,  ut  signiflcet  verbum  Christi 
esse  eflicax,  et  penetrare  corda.  Sic*videmus  ho- 
stro  seculo,  quomodo  penetret  et  vastet  papatum. 
Arguit  enim  mundum ,  et  ostendit  justitiam  Christi, 
alias  autem  ^)  justiliasj  religiones,  opera,  studia] 
omnia,-  quae^  sine  verlbo  suscipiuntur,  [damnat  et 
abominatur. 

Quod  autem  addit,  se  protegi  in  umbra  manus 
Dei ,  significat  fortunam  et  successum  verbi.  Obsi- 
stitur  enim  ^i  in  mundo ,  sicut  nostra  etiarA  secula 
testantur,  et  tamen  non  potest  opprimi,  sed  perum- 
pit  invito  sc^tana  et  portis  iqferi. 

Posuit  me  sicut  sagittam  electam. 

Idem  est,  quod  gladius  supra.  Significat  enim 
efficaciam  et  successum].    Delectati  sunt  prophetae 


*)  Regnom'  Christi  oontiatit  in  praedicatione  Terbi« 
1)  Jn  ed,  1532  Jegitur:  ojnnef. 

hmtbtrl  Opp,  mg.  VoL  XXm.    ■  a 


82    '  Gaput  quadragesimum  nonum' 

hac  figura  sagiltae,  sic  in  Psaltnis  Ephraim  esi 
arcus  dolosus,  i,d  est,  nibil  vaiet,  esi  quasi,  arctis, 
qui  non  fent,s  et  frustra  intendilur,  et  Psalmo  127: 
Sicut  sagittae  in  manu  potentis,  ita  filii  juvenes,  id 
€st,  politia,  quae  sic  divinitus  fortunatvir,  esi  tan- 
'   quam  sagitta,  quae  cerlo  ferit  etc.  . 

[Servu'^  meus  es  tu  Israeh 

Pertinent,  sicut  dixi,  ad  consolandos  nos,  ei 
confirmandos,  ut  sciamus  verbum  Christi^)],  ei 
quod  nos  a  Christo  accepimus,  et  alios  docemus^ 
aut  discimus  ipsi,  id  [esse  veri  Dei  verbum,  quam-' 
quam  totus  mundus  id  negat,  offensus  infinpa  spe- 
cie.  Commendat  quoque  hic  locus  nobis  pleropho- 
rian,  hoc  ^st,  certitudinem  vocationis  nosirae*)], 
quod  dicit  se  dviinitus  vocatum  et  servum  Dei  esse 
[ut  scilicet^)  quidquid]  docemus  aui  [facimus, 
certi  sitnus  de  voluntate  Dei,  quod  id')  pladbai 
Deo.  Alioqui  nemoMn  calamitate  vei  teniathonibus 
.  subsistere  poterit,  sf  non  certus  est,  se.diviniius  ad  ' 
id  vocatum  esse].  Sicui  Munzerus  cum  praeier 
vocationem  tumultum  istum  rusticum  conciiasset,  ei 
captus  in  vincula  coujectus  esset,  laQdejn  dixii  se 
curiositate  quadam  deceptum  esse,  cum  aniea  nihil 
nisi  spiHtum  et  vocatiojiem  jactasset.  Quare  in  tenia- 
tione  firmissima  consolatio  est,  se  vocatum  ^sse. 

[Vocat  autem  Christum  ferael  *^),  quia  convol- 
vit  in  hpc  nomen  tolum  regnum  Chrisii,  seu  iotam 


*)  Certitudo  Tocationis.     ♦•)  Christas  Isrjiel. 
1)  In  ed,1532  legitur:  Terbum  BOBtrQm.  2)  Ined*1532 
deesu  sciliceU    3)  In  ed.  V^t  deetW  \^. 


Esftiae.  83 

^esiam  ex  reliquiis  Judaeorom  primuin,  deinda 
ex  gentibuB  coUeclam.  - 

Quia  in  te  gloriabor.. 

Verte:  Glori&cabor  in  te,  id  est,  tu  docebis 
taDtum^)  gloriam  meam.  Porro  gloria  Dei  est, 
qood  solos  sit  justus»  bouus,  sapieos,  poteos.  Inde 
sequitur,  quod  omnes  bomioes  supt  mendaces,  sluiti 
mali,  peccatores  ele.  Sed  hoc  cum  docemus,  con- 
dtamus  in  nos  totum  miindum,  et  damnamwr  pro 
baereticis,  quod  prohibeamus  bona  opeca,  damne- 
mus  ecdesiam  e]tc. 

In  vacuum  laboravi. 

Ck)QSolatur  se  conlrascandahim*),  quod  pauci, 
sequuntur  verbum,  et  totus  fere  populus  Christum 
rejicit.  Quamquam,  inquit,  pauci  meam  doeirinam 
se(]|Viantur,'  et  plures  eam  damnent,  tamen  hoc  me 
consolalur,  quod  judicium,'  id  est,  ofTicium  meum, 
non  meum,  sed  Domini  est  Verbum  nihilominus 
poteus  esl  apud  eos,  qui  id  sequuntur,  qu^ntum- 
vis  sint  pauci.  Est  necessaria  consolatio  ici  lenta* 
tione,  quae  nos  saepius  recreavit,  in  lot  scandalis 
doctrinae  jaostrae,  quod  seimus  eam  non  nostram, 
sed  Dei  esse,  illum  gubernare  opus  suum,  ad  quod 
invitos.  nos  pertraxit]. 

Ergo  judicium  meum  cum  Domino. 

Avertit  oculos  a  scandalo  et  colUgit  se  ad  suam 
oSicium  et  ad  vocatioiiem  «uam.    Opns  meum,  in- 

*)  CooBolatio  contra  scandalniii  paocitatis  credeDtinm, 
IJ  In  ed.  S532  legitar:  Umm. 

6* 


84  Capul  qaadragesimum  nonum 

quit,  est  opus  Dei,  etiarosi  parum  videalur  pYocedere* 
^  Significal  enim  judieium  hic  ofiTicium  seu  causam, 
ut  Psalmo  7.  Est  necessaria  censolatio ,  'qua  ego 
me  saepissime  erexi  cbntra  illam  cogitalionem 
satanae,  quod  scandala  praesenlia  evangelio  impu- 
tat  Si  jgitur  Deus  mihi  non  dausisset  oculos,  et 
ego  haec  scandala  vidissem  futura,  nunquam  coe- 
pissem  docere  evangelium,  jam  hoc  me  consolatur, 
qtiod  scio  ministerium  esse  Dei.  Haec  certitudo 
me  sustehtat- contra  omnia  m^la.  '   ' 

[Et  nunc  haec  dicit  Dominus. 

AUegat  iterum  vocatibnem  suam.  M^or  pars, 
inquit ,  rapitur  in  errores ,  misit  igitur  me  Dominus 
ad  reliquias  populi  per  evangelium  servandas,  ne 
totus  Israel  pereat]*  Quod  Latinus  fecit:  et  Israe! 
non  congregafoitur,  verte:  ne  Israel  diripiatur  aut 
pereat* 

[Parum  est,  ut  sis  mihi  servus  etc. 

Gentes  quoque  sunt  per  evangelium  salvandae. ' 
Est  autem  hic  apertissimus  locus^^quod.nos  gentes 
simus  incorporandae  corpori  et  regno  Chrisli,  ut 
simus  parlicipes  testamenti,  promissionum  et  gra- 
tiae  Dei.  Chrislus*)  enim  defoet  esse  lux*  gen- 
tium,  magister  et  doctor  genlium,  ul  gentes  per  eiim 
salvenlur,  Quare  sumus  verum  semen  Abrahae, 
quicumque  ex  genlifous  Christum  recipimus].  Con- 
verti  ad  Deum,  est  per  verfoum  gratiae  illuminari 
corda  ad  cognftionem  Dei,  ut  sciuit  sq  sola  gratia 


*)  Christofl  lox  gentittm. 


Esaiae*'  85 

salvandos,  non  noslris  operibus.  [Coniinetautem^) 
hic  locus  efficacissimam^  solutionem  omnium  arg^- 
mentorum,  quibus  Judaei  nituntur  contra  nos  gentes. 

Haec  dicit  Dominus  redemp.tor  Israel. 

Postquam  unum  novum  hominem  ex  duplici 
homine  constituit,  hoc  est,  qnam  ecclesiam  ex  Ju- 
daeis  et  gentibus  per  verbund  evangelii  condidit, 
addit  generalem  consolationem"^)  eorum,  qui  in  ista 
fide  Christi  stant.  Fidem  enim  statim  crux  sequi- 
lur  sicut  Psalmus**J  dicit:  Credidi  propler  quod 
locutus  sum,  figo  autem  humiliatus  sum  nimis. 
Hundus  enim  et  diabolus^  mundi  pater,  .omnes  alias 
religioneSy  omnes-^  idolatrias  ferre  possunt.  In 
hanc  solam  Christi  fidem  saeviunt,  hanc  ferre  non 
possunt  Consolatur  igitur  credentes*  Nolite  despe- 
rare,  inquit,  tiolite  deficere,  dum  sic  propter  me 
affligimini,  vestrum  verbum,  quod  sequimini,  quod 
mundus  cupit  exstinctum ,  manebit  in  aetemum ,  et 
iUi  ipsi,  qui  id  jam  persequuntur,  convertentur  et^^ 
verbuni  meuip  amplectentigr*  « 

Vocat  se  redemptorem  Jacob«  Eo  igitur  ipso  * 
vocabulo,  quo  se  commendat,  significat  faciem  ec- 
clesiae,  quod  sit  talis,  quae  habeat  opus  redemptore, 
sanctificatore  et  justificatore.  Coram  mundo  enim 
nihil  ecclesia  est  calamitostus,  nihil  improbius,  nihil 
magis  profanum.  Quare  vocat  eam  animam.  con- 
temptibilem,  gentem  abominabilem,  et  servum  tyran- 
^orum.  Hi  suot  magnifici  tituli  Christianorum  *t*), 


*)  6enertli«eoiuiolatioecc)eti«e.  ^*)Pfal.llO.  ^**)Ti- 

m 

tnli  Cbristianoniai. 

Ij  In  ed.  1532  dee«i:  antem. 


6(|  Gaput  quadra(^iin;iaunonuin 

quoniiia  si  quos  pudet,  illi  cogitent,  86  flhistra  Cbri-. 
slam  quaerere.  Et  sic  implentar  magnificae  pro- 
raissiones,  quod  dicit:  Semen  tuuni  erit  semen  sanc- 
tum  etc.  Dixi  igitur  initio,  spirilu  accipiendas  esse 
et  in  flde  verbi«  Conlrarium  enim  in  mundo  ex- 
perimor. 

l^eges  videbunt  et  consurgent  principes. 

Uii  qui  nunc  persequuntur  vos,  adorabunt  vos 
et  conv^ertenlur* 

Propter  IVominum,  quia  fidelis  est. 

Huudus  diversum  sentit,  Deum  ^semendacem, 
et  nos  damnatos  esse.  Propheta  autem  Chrislum 
vocat  sanctum  Israel,  quod  sanctificet  suos. 

In  tempore  placito  exaadivi  te. 

Pergit  in  c6nsolatione«  Paulus  2.  Gorintb.  6. 
fld  exhortationem  transfert.  Quaerite  lucem  dum  ha- 
betis  etc,  sicut  etiam  Christus^yexhortatar,  et t^aalcfs 
Romd.  131  Est  enim  gravissinnra  tentatio,  qua  saturf 
fastidimus  verbum.  Cum  enim  ^tan  hfinc  doctri- 
nam  primo  vi  per  principes  mundi,  deinde  dolb  per 
haereticos  oppugnet,  privatim  etiam  unumquemqoe 
tentat  vitio,  quod  Graeci  csSxijd/crv  diCunt,  de  quo 
^criptufa  ait:  Impleta  est  anima  eorum  nausea. 
Haec  quia  latigsime  patet  plurimum  i^ocet.  Nam 
tyranni  et  haereiici  eeclesiae  prosunt  et  exereent 
fldem  et  doctrinam  ecciesiae/  Acedia  autem  ster- 
tentes,  securos,  saturos,  et  omnibus  satanae  telis 
expositos  facit.  Necessaria  igitur  haee  adfaortatto 
est«  ut  simus  vtgilantes*'*').    Ego  sane  ante  hoc  se- 


^)  loaD.  12.    «*)  Exliortfttio  ad  viailttotiam. 


£8i44e.  81 

(^ulum  omnilHjis  mundi  opibus  up.um  ^liqueru  Psal- 
ma^  bene  inUUeclum.  praetulissQm,  s^d  eral  coel^m 
tum  aeoeam,^),  ei  terra  qlausa.  Nunc  autem,  post- 
quan^  caiciFaptae  coeli  efi^usae  suot;  incij^i[;iiius^  id 
fastidire.  Qui  semel  novum  Teslamentum  perlegii, 
admiratur  se,  et  nlhiNreslare  putat,  quod  non  teneat. 
Fiet  igitUr,  ut  auferatur  ab  ing^ratis  verbum  et  detur 
alii ')  genti,  <iuam  fortasse  nos  ignoramns* 

In  tem.pore  placito  ex'audivi  te« 

Sic  vocat  tempus  invulgati  evangelii,  quod, 
quamquam  varie  impetitur  a  uiundo,  tamen'servatur 
contra  satanam,  tyrannos  et  haereses,  quia  est  tem- 
pus  placitum*). 

Et  dedi  te  in  foedus  populi]. 

Dicunlur  haec  ad  eeclesiam,  nam  [sicut  Chri- 
stus  *"*")  est  foedus  inter  Deum  et  bominem,  sic 
ecclesia  credentium  est  foedus  inter  ^opulos]  per 
ministerium  verbi,  ut  ei  tuto  credere  possimus. 
[Sicut  dicit  Cfaiistus :  Qui  vos  audit,  me  audit,  item, 
quorum  remiseritis  peccata  in  terra,  eoruni  peccata 
remissa  sunt  in  coeio'^**).  Est  igitur  aureus  textus  pro 
confirmando  ministerioverbi  in  eccletia'),  (^uod  a 
Christo  translatunii  est  in  ecclesiam,  ut  ipsa  qu«- 
que^)  per  verbum*seu  absdlutionapi  vere  justificet, 
sic  tapaen  ut  hoc  praecedat,  quod  dixit:    Ego  ser- 


•)  2.  Corin.  «.    ••)  ChristuB  foedus..  •♦♦)   Matth.  10. 

1)  In  ed.  1532  est:  a^reum.  2)  In  ed.  1532:  aliae. 
))  In  ed.  1532  legitur:  pro  miniiterio  eeclesiae  in  verbo. 
l)  In  ed.  1532  deeft:  qooque. 


88  Gaput  quadragesimum  nonum 

,   vayi  te.  «Neque  enim  valet  sententia  iila:   Qui  vos 
audit,  me  audit,   in  iis,    quae' praecipiunt  episcopi 
conlra   verbum   Dei.    Et  ecclesia^)  ea  solum  est,*^ 
quae  habet  purum  verbum  et  pura  sacramenta. 

Et  possideres  hereditates  dissipatas. 

Id  ept,  gentes  vastatas  idolatriis  et  falsis  ju- 
sticiis  per  diabolum  ,et  impios  doctores.  Nam  quo- 
lies  evangelium  venit^  invenit  terram  destructam 
impietate  et  idolatria. 

Ut  diceres  his  qui  vincti  sunt,  exite. 

Evangelium  docet,  ut  omnes  sciant  ^*),  se  non 
suis  studiis  aut  operibus  liberandos»  sed  gratuita 
misericordia  per  verbum  oblata*)].  Non  est  autem 
praecepti  tantum  vox,-  sed  est.magis  promissio, 
quod  ecplesia  debet  in  hoc  esse  serv^,  u(,  qui 
capii  sunt  superstitionibus  et  justitja  sua,  ac  impo- 
tentes  sunt  ad  bene  operandum,  liberentur*  Lex***) 
enim  est  carcer,  cum  inteiligitur  quasi  doctrixiope- 
rum,  et  tenet  captivas  conscientias.  Ex  hoc  carcere 
liberamur  solo  ministerio  evangeiii,  quod  docet  nos 
studiis  nostris  non  liberari,  sed  gratuita  misericordia 
propter  Christtim  pro  nobis  traditum  in  cruce.  Haec 
dpclrina  liberat  conscientias  a  peccatis,  a  lege,  a 
traditionibus  hoilinMin  ^t  ab  omnibus  oneribus. 

[Super  vias   pascentur  et  in  omnibus  elc. 
Haec  commodius  pec  antithesin  intelligas.   Ante 


*)  Ecdesin  vera.  **)  Qaomodo  contingat  jostHia. 
♦♦•)  Lex. '  . 

1)  %^\\,  1532  fliq  pergit:  Primuin  igitnr  Hberat  a  peo- 
catis  et  facit  certos  de  ommbuft  ^^ueYibus  vitae. . 


Bsaiae.  89 

cogniinm  evangelium  arbitrabamyr,  pulla  essei  pa- 

scaa,  nisi  intra  legulas  certas  vitae  et  operum.  Fran- 

ciscanus  se  extra  angulum  suum    et  cucullilm  non 

credebat  salvari  posse,  sic  alii.    Nunc  autem  reve^ 

iatc  evangeiro  cessanC  ^ectae,  et  invenitUr  remissio 

peccatorum,  et  vita  aeterna  in  omnibus  locis,  per- 

fonis,  aetatibus,  et  vitae  generibus.  Est  enim  evan- 

^iium^)  libera  doctrina,  nuUiordini,  loco,  personae, 

inlli  certo  vitae  generi  altigata].  Habent  evangeliurp 

uxta  domlnus  ac  servus,  rex  et  subditus.    Omnes 

3nim  pariter  vocamur  ad  gratiam.    Diversum  fit  in 

politia  et  oeconomisl,   neque   enim.eadem   ratione 

singulae  domus  regi  possunt    Sic  unaquaeque  po-* 

litia  habet  suas  peculiares  le^es  etc. 

[Non  esurient  neque  sitient« 

'  Evangelium  inundabit  justitiam  sicut  fluvius. 
Potare  et  pascere  sunt  fere  exbortari  et  docere. 
Potns  est  exhortatio,  qtiae  est  necessaria  et  quasi 
vivificat  cibum,  id  est,  doctrinam.  Ubi  ergo  verbum 
est,  ibi  necesse  est  hos  fructus  sequi.  Fastidiosi 
autem,  qui  ami^erunt  verbum,  iili  diversum  faciunt, 
sicut  videmus  in  nostris  haereticis,  ilii  supprimunt 
terram,  et  dissipant  hereditates  etc. 

Non  percutient  eos  aestus  ei  sol. 

Non  intelligo  de  persecutione,  sed  aestu  con- 
scientiae.  Erunt  instructi  et  habebunt  consQlationem 
per  verbum,  ut  conscientia  non  possit  eos  terrere. 

Quia  miserator  eorum  reget  eos. 
Si^nt  in  regno  misericordiae,  non  sub  tyratino, 


^)  Praedicatio   remifiionis    peccatomm    omnibns   com» 
Bimu  et  libera. 


90^  Gaput  quadcaf^eaoQum  jionum 

sed  sub  miseratore,  qui  eis  verbuoi  noa  sie  com<^ 
mendavit,  ut  ipse  absit,  sed  adest,  sicui  dioU:  Vo- 
biscum  sum  usque  ad .  consummationem  seoiili*)* 
item,  Doiniiio  ^)  cdoperante  sequestibus  signis 
etc.  Fontes  aquarum  voeat  coDsolationes  sefiptu^t 
ramm].  Significat,  autem  bic  oontrariam  spederq 
in  ecelesia,  Nisi  enim  sitirent,  non  prpmitteret  fonies 
aquamm.  Seatit  enim  eeclesia*^)  stimulqm  legifi^ 
sentit  peccata,  sentit  omnia  diversa  ab  his  promist 
sionibns,' quod  reg^tur  non  a.miseratore,  sed /ab 
frato  satana.  Conseientia  enim  ..etiam  in  j^anotii 
vexatur  suis  furiis,  a  sata«ia  et  peccatis,  el  singuli 
Ghristiani  exereeotttf  scnipulis  foris  et  intus.  Quaj^« 
opus  habent  verbo,  quo  se  siibinde  erigant,  quo 
tanquam  caeci  illuminentur  ^t  ts|qquam  .^aptivi  libe- 
rentur.  Christiani****)  enim  sunl,  qui  habent  remis- 
sionem  peccatorum,  et  gaudium  cordis,  in  sola  fide, 
cunq  contrario  sensu.  Nam  (si^)  remvideas,  oinnia 
sunt  contraria  in  eccles'ia,  quare  verbo  opus  est, 
quo  erigatur  et  credat  se  talem  esse,  qualis  hic  de- 
scribitur,  etiam  tum  cum  diversum  sentit^). 

'    Et  ponam  omnes  montes  meos  in  viam. 

Sic  videmus  apud  nos  oipnia  genera^vitae  in- 
cedere  in  sua  via.  Hagistratus^  pater,  mater,  filius, 
servus  novit,  quod  placeat  Deo  suum  vitae  genus. 


^  *)  Matth.  28,    *^)  Marc  16.    ««^  Boclesia  seiitit  ter- 
rore».    ♦♦*♦)  ChriftiaAi. 

1)  In  ed.  1532  haec  enontiatio  sic  incipit:  Porrp  si 
rem  ete.  2)  In  e4*  1532  legUar:  quamqaam'  diversum 
sentiaU 


fiBttae.  91 

■  •         ■ 
Ante  banc  cogQitionem  soli  roo^achi  potabantur  in 

slatu  Deo  placente  esse* 

Porro  4ioc  etiam  Bignificat,  quod  in  fide  nulius 

sH  porsonarum  respeetus.    Servj  secondum  fidem 

siltit  pares  tnagnis  regibus  et  e  contsra. 

Ecce  isti  de  longef  venient. 

Per.  quatuor  partes  significat  conditionem  om- 
nium  generum  vitae,  quod  non  soli  Judaei  sint  fu- 
tnri  populus  Dei,  quod  non  soli  caelibes,  et  mo- 
nachi,  sed  quod  in  omnibus  ordinibus,  aetatibus, 
locis  erunt  Cbristiani*). 

A  mari,  Hebraeis  est,  ab  occidente. 

Quod  Latinu^s  fecit:  a  terra  australi,  recte  sen- 
tentiam  ^reddidit,  ntsi  quod  hic  nomen  proprium 
ponitur,  a  terra  Sinim,  de  qua  Exo.  17.  Utitur  au- 
tem  plurali  numero,  ut  signiflcet  se  loqui  genera^ 
liter»  quod  verbum  non  faciat  distinciionem  persp- 
narum,  ordinum  etc. 

Qaia  consolatus  est  Dominus  populum 

suum. 

Hoc  est,  quia  dedit  verbum  gratiae  et  reiiiis^ 
sionis  peccatorum].  Quia  iiberavit.  a  Justitia  carnifli^ 
a  pavore  inferni  et  mortis,  a  tyrannide  satanae 
ete.,  ideo  Paulus**)  vocat  inenarrabile  donum  evan- 
gelii,  quo  qui  serio  afficiuntur,  illi  plus  sitiunt,  et 
laudant,  soK  enim  gratiam  et  thesaurum  hunc  intel- 
ligunt    Reliqui  fastidiunt 

[Et  dixit  Sion,  dereliquit  me  Dominus. 
Audivimus  magnificas  consolationes  et  promis- 

*)  Ecclesi«  ez  omni  homiiinifr  genere  colligeBda.    **)  2. 
ConntilL  8. 


92  Caput  quadrageumum  nonum 

siones  ecclesiae,  sed  si  sensum  consulas,  contra*- 
rium  est  verum,  sicul  Paulus  dicit  1.  Corinth.  5* 
et  2.  Corinth«  6.  Praevenit  igitur  blc  spiritus  sanc- 
tus  nostras  cogitationes ,  ac  si  dicat:  Audis  cpnso^ 
lationes  meas  et  promissionem  liberationis  et  ilhi- 
minationis  ^).  Sed  scio,  quid  tu  his  opponas.  Sen- 
tis  enim  te  obscuratam,  vinctam,  oppressam  a  sa- 
tana,  peccatis,  ira  Dei,  et  metu  mortis,  sentis  te 
deretictam  esse,  sed  audi  verbum.et  obmitte  cogi- 
tationes  tuas,  neque  sequaris  sensum  tuum,  sed 
appreheude  flde  has  meas  promissiones.  -Ego  enim 
non  fallam.  te,  sed  experieris,  quantumvis  secundum 
externam  faciem  conlrarium  sentiatur,  certo  omnia 
eventura,  quae  promitto  etc. 

Vides  autem'  hic  gemilum,  de  quo  P^ulus*) 
etiam  dicit,  qubd  sit  inenarrabilis;  Et  Zion,  hoc  est, 
ii  qui  vere  sunt  ecciesia,  et  habent  evangelium  et 
tantam  promissionum  opulentiam,  clamant  se  dere- 
^ictos  a  Deo  esse«  Id  quod  imprimis  observandum 
est.  Magnam  enim  hic  locus  consOlationem  afferre 
potest  tentatis  et  afflictis  animis,  quod  pavores, 
quos  sentittnt,  non  sint  mala  «igna,  neque  soli  eos 
patiantur,  sed  sint  signa  verae  ecclesiae  et  verordm 
membrorum  Christi. 

Numquid  oblivisci  potiest,  muiier  infantis 
&ui,  ut  non  misereatur  filio  uteri  sui?  et 
si  illa  oblita  fuerit,  ego  tamen  non  obli- 

viscar  tui. 

Insigois  consolatio,  sed  quae  sine  fide  non  in- 


•)  Rom.  8.      ' 

i)  In  ed.  1532:  illaminaUon^m. 


t 
\ 


Esaiae.  93 

Idligitur.  Confutat  clamores  afDictorum  notissimo 
.exeroplo.  Sexus  enim  muliebris*)  natura  est  mi- 
sericors,  quia  ad  misericordiam  et  ad  fovendum  est 
natus.  UndeHebraei  etiam  mulierem  vocant  a  ma- 
trice  sed  utera,  quod  ad  fovendym  sit  facta,  sicut 
vir  ad  defendendum.  Nullum  igitur  animal  est  ple- 
nius  misericor^ia ,  quani  niulier,  praesertim  re- 
spectu  sui  infantis.  Inde  matemum  cor  **)  pro* 
verbio  dicimus  j^ro  amidssimo  et  suavissiitio  corde. 
Consolatur  igitur  nos  a  simiii  spiritus  S.  et  jubet» 
ut  inspiciamus  matrem,  quae  tiabet  filium,  quem* 
admodum  illam  natura  non  sinit  oblivisci  aut  dese- 
lere  finum,  ita  neque  ego  tui  oblivisci  possum. 

Hic  ratio  similitudinem  quidem  agnoscit,  sed 
non  credit  se  esse  foetum,  neque  portari  se,  sed 
abjici  et  crudeliter  jactari  sentit.  Hic  nullum  aliud 
consilium  est,  quam  ut  exclusis  omnibus  sensibus, 
in  solum  verbum  te  rejicias,  et  simplibi  fide  contra 
seosum  et  spem  credas,  sic  esse,  sicut  veibum  di- 
cit.  Quidquid  enim  extra  verbum  est,  nihii  est,  nisi 
tribnlatio  et  affiictio.  Sic  noshodie  varie  vexamur, 
primum  a  tyrannis,  qui  gladio,  aqua,  et  igni  nos 
persequuntur,  deinde  a  sectariis.  Huc  accedit,  quod 
nomen  nostrum  in  summa  apud  omnes  invidia  et 
odio  est,  et  satan  privatim  unumquemque  tentat 
pavoribus  conscientiae  et  irae  divinae.  Secundum 
judicium  igitur  camis  simpliciter  perimus. 

Nisi  ergosuperemus  hos  sensus,  et  haereamus 
in  nudo  verbo***),  dredentes,  quod  non  reliquerit  no» 

Deus,  sed  sit  blandissima  mater«.fovens  et  portans 

« 

nos,  actum  de  nobis  est    Neque  enim  ideo  dedit 

*)  Sekn^  BiaHebrif.     **)  Matemnin   cor.     ***)  Non 
Mensiu  ^sed  reHto  credendnm. 


94  Caput  quadracptsiriMini  oonum 

verbuiD,  noii  ideo  iios  ad  eedesiam  ftvam  pev  ver* 
bum  vocavit,  ut  nos  reliDqueret^),  sed  valt  perten- 
tatioDes  et  afflictiones  oostras  nobis  vim  et  virtutem 
verbi  sui  ostendere.   Quae  igitur  ia  speciem  deser- 

^  tio  videtur,  probatio  potius  est,  ut  nosiro  exemplo 
verbi  virtutem  discamus  etc.  £t  hujimmodi  pio- 
missiones  credendae  tantum  sunt,  mn  palpandae]. 
CagitatiQnes  autem  nostrae,  item  ratib  nosira  et  ja^ 

,  dieium  carnis  nostrae  est  mendax.  Quare  potius 
credamais  verbo  promitteDti ,  quam  cami  et  con^ 
seieDtiae  seDtienti  et  doftDti*). 

[Gcce  iD  maDibtts  meis  descripsiltp.  ' 

Id  palmis  meis  descripsi^  te.  Pafanae  sigDifi- 
cant  potentiam  divioam  et  operatioDOs  diviaas.  JDi- 
cit  igitur:.  Noapossum  tqi  obiivisei,  es  eDim  scrip- 
tus  io  palifiis  meis,  id  est^  mm  memor  tui  id  om- 

'  nibtts,  qaaefacio,  sive  tyrai\D0s  coDtra  te  excrto,  sive 
sectas.  Id  summa,  quidquid  facio,  io  taam  eom-r 
modum  facio.    Sicut  Paulus**)  dicit:    Piis  onlnia 

«  cooperantur  in  bonum.  Sic  Augustus  per  paoem 
aperuit  orbem,  ut  evangelium  latius  spai:geretiir.  Sic 
rex  Babylonis  transtulit  Judaeos  in  Babylonem,  nt 
verbum  et  lex  Dei  seminaretur  etiam  in  gentes* 
Sic  Joseph  in  anlam  Pharaonis  admiseus  est],  nt 
religionem  ibi  plantaret  et.eresceret.  [Sic  quidqaid 
operor,  inquit  >)],  sive  bonum  sive  malnm  sit,  fit  pro 
te  et  [tttum  eommodum,  semper  es  in  conspectu 
meo ,  quia  es  depictus  in  palmis  meis*    Sunt  fidei 


*)  Seosns  rincendi  fidcr    ^*)  Roni.  8. 
1)  In  edit.  1532  legilur:  vocaTit,  fnod  Yellel  VQt  r^ 
liuqaere.    2)  Ed.  1532  sic  pergit:  fit  m  iuiuii  eomnvod^ni. 


Esaia^.  «  95 

^erba,  quae  credenda  sunt  ^i  enim  Taiionem  con- 
salas,  diversum  appareu 

Mui^  tui  coram  oculU  meis  semper. 

Emphasis  est,  coram  oculis  Meis,  non  luis. 
Nos  enim  sentimus,  quod  sumus  expositi  homini- 
bos,  daemonibus,  peccalis,  morti  et  inremo*  Sunt 
igitur  muri  invisibiles  et  tantum  Credibiles.  Sectarii 
yideni  6U0S  muros,  tyranni  vident  suos  muros.  Hie 
est  imraaiandus  'sensus,  quod  illorum  muri  nulli 
sint,  quia  sunf  coram  ooulia  hominnm,  nosfri  autem 
eoram  oculis  Dei. 

Venerunt  siruciores  tui* 

Est  promissio  de  propagatione :  non  exhaurieris, 
sed  pcopagaberis. 

DestraenHe«  et  dissipanteft  ate^exibunt. 
Conoedit  esse  in  ecclesia  destrucioies,  tam  ty- 
rannos,  quam  haereticos.  *)  Sed^)  sustine,  in« 
quit,  modicum,  et  recedent  a  te,  tu  autem  libera- 
beris].  Nam  omois  tribulalio  piorum  esl  modica  ei 
momentanea,  quia  definitum  est  coram  Deo,  quod 
non  debet  durare.  Quamquam  in  nostro  sensu.est 
aetema  pfopter  desperationem,  quod  nulhis  apparet 
DMMlaB  libemtionis.  ^^ 

{Leva  in  circui»tu  ocalos  tuos,  et  vide. 

Ubi  nunc  sunt  tyranni  ei  jiaeretici,-  ibi  post  vi* 
debis  omnia  laeta'^'*'}.    Obi  jam  sunt   gentes  ido- 


*)  Tyranni  cum  haereti^is  peribont,  ecclesia  tervabitur. 
**)  Hoates  fient  amici. 

1)  In  ed.  1532  d^st:  aed. 


96  '  Gaput  quadragesimum  nonum 

latrae,    ibi  post  eruntiratres  tui,    idem  verbum  et 

eandetn .  relrgionen^    sequentes.     Sic    iegimus    eas 

gentes,   quae  occiderunt  apostolos,  post  adorasse 

eos,  conversas  ad  fidem. 

I 

.  Vivo  ego,  dicit  Dominus,  quia  etc. 

Qui  jam  tibi  sunt  oneri,  etpremunt  te,  iUi-con* 
versi  debent  tibilaudi,  gloriae  et  honori  esse].  Sic 
hodie  Wittemberga  est  blasphemata  tanquam  fon» 
omnium  haeresium,  fiet  autem  post  aliquot  annos, 
ut  praedicetur  a  posteris  tanquam  hortus  Dei,  ex 
quo  evangelium  in  GermaDiam  et  omnes  orbis  par- 
tes  propagatum  sit. 

7 

[Quia  deserta  tua  'et  solitudines  tuae. 

'  Es  tanquam  desolata  et  vastata  terra,  pauci 
sunt  qui  te  sequuntur,  sed  propagaberis  felicissime. 
Sed  nota  propagationem  incipere  a  desolatione  et 
vastatione.  Non  igitur  desperabimus  hodie.  Quan- 
tumvis  enim  misera  eeclesiae  facies  sit] ,  ac  pau- 
cissimi  sint,  qui  pure  doceant,  [non  tamen  niet,  sed 
propagabitur],  modo  in  verbo  maneamus. 

[Dicunt  filii  sterilitatis  tuae«        ^ 

.  Dicit  ecclesiam  esse  sterilem,  et  tamen  babere 
numerosam  sobolem.  Foecunditas  enim  in  abscon- 
dito  est,  sterililas  est  in  specie.  Hinc  stint  istae 
voees  in  Psalmis  *) :  Pauper  et  unicus  ego  sum,  item : 
Salva  de  ore  leonis  ^nicam  etc. 

'  Quis  genuit  tnihi  illos.    ' 

dunt  notanda  tragica  illa  verba,  quibus  ^piri- 


♦;  Psal  25.  Peal.  22. 


Esaiae.  97 

ttis  sanctus  *)  ecclesiam  desciribit,  quod  sit  sterilis, 
oon  pariens,  translala,  ejecta,  destituta,  soia  etc. , 
Exponunt  enim  faciem  ecclesiae.  Sed  num  ideo  de- 
sperandum?  Non.  Sequilur  enim,  quod.haec  ste-; 
rilis  admiralur  numerosam  sobolem.  Sic  Deus  pb- 
tens  est  dare  supra  quam  intelligimus,  sicut  Paulus 
dicit**).  Sic  cum  ecclesia  soliicita  pro  Judaeis 
esset,  etiam  gentes  sunt  additae,  et  ex  Judaeis  meri 
apostoU  et  duces  ecc]es|ae  facti  sunt.  Idem  noblscum 
accidet  Sanguis  fraVris  Henrici  Zudphaniensis ,  et 
Leonhardi  Kesers  et  aliorum  sanctorum,  si  modo 
in  verbo  permanserimus,  excitabit  copiosum  semen 
credentium.  Haec  enim  est  forma  propagandae  eccle- 
siae,  non  multiplicaiur,  nisi  sit  sterilis  et  solitaria, 
e  contra  adversarii  et  haeretici  non  prius  exstir- 
pantur,  quam  antea  multiplicati  sint  et  creverint.  . 
Est  insignis  consolatio  pro  nos^tro  tempore. 

Ecce  levabo  ad  gentes  manum  meam. 

Bespondet  spiritus  sanctud  ad  iilam  futuram 
ecclesiae  admirationem.  Quia  enim  eeplesia  fulurum 
successum  non  videt,  ideo  objicit  praesentem  faciem 
rerum,  quasi  dicat:  Promittis  quidem  magniflce  me 
foecundam  futuram,  sed  contrarium  video  et  sentio, 
oslende  igitur  digito  filios  et  fratres  meos.  Respon- 
det  igitur  spiritus  sanctus*  Scio,  inquit,  te  non 
videre  fiiios  tuos,  quos  promitto.  Verum  nihil  id 
te  moveat,  labora  tu  in  partu,  exerce  verbum,  patere 
in  fide,  et  exspecta  me.  Ego  enim  te  propagabo,  et 
verbum  erit  (pibi  ceu  vexillum,  ad  quod  colligam 
filios  tuos  etc. 


*)  PropBelJa  de  propBpttlone  eceleiiae.    **)  Bplie«  3. 

Lmtberi  Opp,  exeg,   Voi.  XXUL  ^ 


98  Caput  quadca^esimum  nonum 

Afferent  filios  tuos  i  n  ulnis«     . 

Evangerium  non  ^  est  violenta  doctrinat^  stcat 
leges  sunt,  sed  suaviter  portat  in  verbo,  ut  sponte 
affiuant  filii  non  coatrti. 

Et  enint  reg;es  nutricii  tui. 

Significat  «tiam  reg^es  converteMos  esse.  Sic*) 
Carolas  Magnas,  Tlieodosius,  et  alii^  magni  pridci- 
pes  yerbum  amplexi  slunt  et  ecciesiam  liberalibas 
eleemosynis  sastentarunt,  conservarunt  pacem,  defen- 
derunt  Christianos  a*  vi  et  injuria].  Sic  hodie  no^- 
ster  eleetor  Saxoniae  imperium.  s|ium  confert  ad 
usum  ecclesiae,  dum  fovet  doctores  verbi.  [Acce- 
perunt.  hunc  locum  de  bonis  donatis  ecclesiae.  Sed 
ego  vix  unquam  judico  bona  ecctesiae  propter 
evangeliuin  donata  esse,-  sed  frtiade  potius  ^)  et  furtis 
pontificum  Imperatoribus  erepta  sunt. 


Pulverem  pedurm  tuorum  lingent. 

Figurate  exprimit  eve  rentiam  ,   quoin  Christia- 
nis  exhibitari  sunt  magni  prineipes. 


\ 

) 


Scies,  quia  ego  Dominus,  super  quo  non 
confundentur,  qui  exspectant  e  um. 

« 

Conciudit^has  magnas  promissiones  verbo  ex- 
spectandi,  ut  scilicet  duremus  in  afTlictione,  tum 
f utarum ,  ut  omnia  ista ,  qaantum vis  impossibiiia 
videantur,  recipiamus^  Est  autem  propfie  ChriMi- 


*)  Reges  nntrfcii  eccleiiiae. 
1)  In  ed.  1532  deeat :  j^otias. 


Esaiae*       ^  ^  .      S!9 

anorum  opus  exspectare  Dominum,  quod  sidiulari  a 
nullo  polest.  Ilatio  enim  naturaliter  'ad  alia  prae- 
sidia  refugit 

I 
Numquid  toiletur  a  forli  |ftfaeda. 

Est  occupalio,  in  qua  de  modo  disputat,  quo- 
modo  parare  filios  possit,  ^uasi  dicat:  &fflieta  eccle- 
^ia.  Tu  promlttis  magnam  post^ritatetn,  verutn  isgO 
video,  quakn  id  sit  impossibile  in  tanta  adversatio- 
tam  potentia.  Filii  enim,  quos  promittis,,  sunt  sub 
tyfannis,  qui  eos  tenent,  sicut  gigas  i^apinam.  Sunt 
inter  gent^s  ^\t  excaecati  et  indurali,  ut  impossibile 
sit  eos  motti  et  inferno,  a  quibus  tyrannis  quasi 
jttre  lenentuiP,  ^rij^i^).  Respondet  igitur:  figo  Dokni- 
ttud  faciam,  ut  et  magnam  posteritatem  habebs,  et 
qa!  se  tibi  opponunt,  suis  viribus  pereant.  Hoc  enim 
est,  quod  dicit:  Cibabo  hostes  tuos  carnibus 
suis  etc.]  ■  , 

Aut  quod  captum   fuerit   arobusto    Bai« 

vum  esse  pot erit? 

Sic  apud  Judaeos  tenebatur  popuius  a  ievitis 
et  doctoribus  justo  titulo,  erat  enim  politi^  dWini- 
tus  instituta,  et  lamen  apostoli  totam  le^ern  ^bote- 
bant.  Unde  autem  habuerunt  hftnc  atitbdtfll^rtl,  ^i- 
quidem  evangeifum '  ladtum  est  doctrina  spiritualis, 
et  e}(ternas  obs^rvationes,  siveMosaicds  siVe  ^\\k^ 
rum  poiitiarum,  non  dissolvit.  Sic  nobls(^tith  quo- 
que,  accidit,  fuimus  sub  jtiriddiclione  papiie  et  epl- 
scoporum,  cur  autem  nos  eam  excussimus  a  nobis, 
cum  evangelium  doceri  poterat,  iilis  oneribus  ma- 


1)  In  ed.  1532  est :  eripere. 


100  Gaput  quadragcslmum  nonum 

I  nentibus.  Hi  sunl  fortes  gigantes,  de  quibus  hoc 
loco  dicit  propheta,  et  Paulo  quoque  multum  ne- 
gfotii  fuit  in  hoc  loco  tractando,  ut  justi  tituii  glo- 
riam'  synagogae  eriperel. 

kespondeo  '^),  Apostoii  habent  mandatum 
doeendi  evangelii,  id  docent,  etcontra  Mosen  nihil 
aliud  agunt,  quam  ut  conscientias  relinquant  liberas, 
nec  ceremonias  violant,  nisi  quatenus  tenenl  captivas 
roentes.  Corpus  enim  subjicitur  oneribus  quibuslibet, 
conscientia  irulli  debet  esse  subjecta,  quia  habet  per 
evangeliiim  liberlatem ,  ut  sit  libera  a  peccato,  morte, 
lege,  inferno,  et  omnibus  traditionibus  humanis. 
lam  vero  cum  synagoga  non  vult  contenta  esse 
imperio,  quod  in  corpus  habet,  sed  etiam  conscien- 
tiae  vult  dominari,  fit  ut  iniquum  postulando  etiam 
hoc  amittat,  quod  aequum  erat,  et  una  cum  ceremo- 
niciH  observatione  etiam  politica  pereat.  Deus  enim 
vult  suos  filios  eripere ,  eos  cum  synagoga '  non 
vult  dimiltere,  ulrumque  amittit. 

Sic'  si  Papa  maneret  in  suo  regno ,  et  dimitte- 
ret  saltem  conscientias  liberas,  cogeremur  manere 
sub  ejus  imperio,  quia  evangelium  non  esl  seditio-^ 
sum,  nec  liberat  ab  extemis  operibus.  Sed  quia  id 
non  vult  facere,  amitlit  etiam  hoc  quod  justo  titulo 
tenet,  quia  scriptum  est,  magis  Deo  quam  homini- 
bus**).  Haec  igilur  ratio  est,  cur  et  Judaei  et 
papistae  pereant,  Deus  enim  offert  eis  hoc,  ut  reti- 
neantpolitiam,  tantum  conscientias  relinquant  libe- 
ras,  id  cum  nolunt,  utrumque  aufert. 


*)  Quomodo  pii  liberentur  ab  oppreasioiie  et  lyrannide. 
•*;  Acto.  5. 


^ 


£6aiae.  '  101 


Gapiit  qniiiqHagesinii 

[Quia  Propheta*)  coepit  tractare  in  po$teriore 
suae  prophetiae  parteregnum  Christi,  quod  incep- 
tom  et  confirmatum  ^  est  peT  vocationem  gentium  et 
abjectionem  Judaeorum  sicut  Paulus  Rom.  11.  dicil 
de  olea,  ideo  fere  in  his  duobus  locis  versatur,  ut^ 
et  g:entes  ad  ecclesiam  vocet,  et  reliquias  Judaeo- 
rum  consoletur,  exhorletur  et  provocet.  Porro  sunt 
daae  legitimae  rationes,  quibus  dividebatur  in  lege 
maritas  et  uxor.  Prima,  quod  uxor  repudiabatur, 
secunda,  quod  vendebatur.  Quia  igitiir  synagoga 
ab  ecclesia  recessit,  accusat  eam  tanquam  meretri- 
cem,  quae  sine  ulla  causa  discess^rit  a  marito. 
NoD  repudiavi,  non  vendidi  te,  inquit,  sed  tua  ini- 
quitas  et  malilia  causa  est  hujus  repudii. 

Ecce    enim   in  iniquitatibus  veslris   ven- 

dit}  estis**). 

Haec  est  causa  rejectionis  •**).  Sicut  hodie 
nihil  obmittitur  a  nobis,  ut  reducamus  tum  Papistes^, 
tum  seclarios  in  viam.  Non  excludimus  eos  ab 
ecclesia,  sed  ipsi  se  excludunt. 

Quia  veni,  et  non  erat  vir. 

Probat  ipsorum  malitiam  in  causa  fuisse.'  Veni 
in  camem,  inquit,  sum  mortuus  pro  vobis,  resur- 
rexi,  implevi  et  exhibui  praesens  omnes  promissio- 
nes.    Verum  vos  me  non  recepisUs.    Sicut  est  lo- 


•)  Summa  Cap.  50.   ♦♦)  Enarrat.  cap.  50.  *•*)  Causa 
rejectioDis  hraelis. 


l^  «  Caput  quinquaipesimum 

)ian.  I:    Venit  in  propria,  el  sui  eum  non  reeepe* 
runt. 

/  • 

Numquid/abbreviata  et  parvula  ete. 

laetsit  potentiam  s)iam  contra  luciaeos,  et  ob- 
jurgQt  eo$.,  quasi  dicat:  Vos  me  ideo  negtigitis, 
q^i;iod  sine  aliqua  pomjpa  veniam,  spectati$  corporole 
rei^yn;!,  et  banc  infirmitatem  contemnitis.  Verum 
e^Q  sic  sol.eo ,  nunquanl  liberavi  vos  .per  virtulem, 
se^  sempe;r  per  infirqiitatem ,  in  qua  summa  virtua 
^t  potentia  est ,  et  tum  soleo  esse  potentissimus, 
c^m.  prprsus  njhjil  posjse  existimor.  Sic  enim~  §olet 
Deus  *X  qu.ojties  nobiscum  vult  ag^re,  apprehen- 
dil,  eas  formas,  quas  mundus  judicat  stultissimas 
et  infirmlssim^s  esse.  Si<?  in  baptidmo  jubet  sjaos 
pjerfuAdj  aqua,,  ut  eiuantur  peccata.  Quid  autem 
ineptius  fingi  potest  ad  aup^randaip;  mortem  et  in- 
fernum;  qu^m  perfundi  aqua^  ad  quam  accedit  rai- 
a^r  balilua  puecQak>|is  minisirafitU-  Sia  sunt  omni.a 
alia  Dei  opera,  ut  nostram  sapieVtliaiii  stultiflcet,  ne 
quid  pif5^^8:^mapiqs, 

Ecce  increpatione  desertum  facio  mare. 

Ego  inflrmus  Deu&,  verbo.,  quo  nihil  iqftr- 
jnius  putatur,  mare  rubrum  exsiccavi,  ut  liberarem 
te,  ne  igitur  offeadari&  hu<mili  specie.  Quamquam 
9l9l,em  hislpripa  biSiee  s|p|l,.  tanfien  possunti  aJlegorice 
exiponi,  quo^  p^tea^fi  deponat  de  sed^Ji.  Porro 
prpph(^^evh(^  exen^pliHn  de  m^ri  rubro  saape  re^ 
p^tuni^  qmi-  insign^  pictiir(9ni  divini  a^ilii  cofi^i- 
net.    Quid  enim  potuit    fingi  magis  infirmum.  qiiwi. 


.%<•  -    / 


*)  Pot^ntia  Dei  in  infirmitate  posita. 


Esaiae^  ,103 

•  <  ,       , 

populom  salvare  per  maire,  quod  erat  certiesima 
soffocatio  ad  mortem,  sieut  "senserunt  Aegyptii. 
Non  igitur  erat  illa  aqua  vitae,  sed  potius  aqua 
mortis,  et  tamen  per  istam  aquam  operatur  Deus 
«conlrarium,  et  facit  eam  invalidissi^nam  ad  nocen- 
dum  et  potentissimam  ad  salvandum.  Haec  fuit 
potentia  Verbi.  Sic  quidquid  insigne  est  in  operi- 
bus  (llivinis,  insigni  infirmitate  est  factom.  Idautem 
ideo  facit  Oeus,  ut  nostram  sapientiam  arguat,  ne 
quid  praesumamus. 


[Induo  coelos  tenebris. 

Infirmus  ego  Deus  in  monte  Sina  induxi  coe- 
ium  nubitrus,  ut  nulla  steila  conspiceretun 

Dominus   dedit   mihi   linguam   eruditam, 
ut  sciam   sustentare  eum  verba„  qui  las- 

sus  est. 

Si  te  ofTeadit  infirnsa  species,  praebe  aur^s  et 
audi  verbum,  qviod  mibi  Dominns  dedit  Sic 
ab  externa^specie,  in  qua  cemitur  infirmitas,  remittit 
ad  verbum,  ut  qui  in  specie  scandalizantur,  verbb 
se  aedificent.  Epita|is  eat  in  nomine:  eruditam  lin- 
guam,  qiTasi  dicas:  linguam  discipulatam,  quae  ni* 
hii  loquitur,  nicfi  quod  a  Deo  didicit*  Non  est  lingua 
magistri,  sed  lingua  discipnli* 

Erigit  mane. 

Hic  U8um  et  vim  verbi*)  ostendit,  quod  scili* 
cet  Bunquam  sit  sine  fructu,  sed  ferat  flructum,  et 
in  docente,  et  in  discente.    Est  observandus  locus 


•)  U»iw  Terbi. 


101  Capat  quinquagesimum 

pro,  ext^rno  verbo,  quod  profani  et  seditiosi 
spiritus  hodie  contemnunt].  Mane  significal  in 
tempore opportuno,  non  quo  nos  volumus,  s^d.quo 
ipse  vult  et  per  quos  ipse,  vuU* 

IDoininus  aperuit  mibi  aurero,  ut  audiam 

quasi  magistrum.  ^ 

Verte:  iit  audiam  sicut  discipulus.%  Dominus 
cum  dat  verbum ,  simul  dat  et  discipulos..  Nostri 
sectarii*)  quamquain  multa  audiant,  legant  et 
dicant,^  tamen  dicunt^  legunl  et  audiunt  omnia 
sicot  magistri,  ad  ostentandum  se  etnos  judicandos, 
imo  et  ad  verbum.  Dei  judicandum,  non  ad  di- 
scendum. 

Ego  autem  non  contradico. 

Suo' ekemplo  ostendit  hic  fruclum  verbi**). 
Verbum  enimfacit,  ut  patienter  feram  quidquid 
mihi  ohtigerit,  non  fugio  crucem,.sed  verbo  con- 
splatus  etiam  mortem  subire  non  recuso.         « 

Corpus  meum  dedi  percutienlihus. 

Sunt  intelligenda  de  passione  Chrisli.  Celebrat 
enim  et  commendat  nobis  vim  verbi.  Sic  ecclesia 
deciet  potins  mortem  subiret,  quam  ut  verbum 
Dei  sive  opere,  sive  ore  negaret.  Tanta  est  virtus 
in  verbo  Dei***),  quod  inflrmum  et  stultum  est  iis, 
qui  pereunt,  et  qui  volnnte$semagistri.  Nobis  autem, 
qui  sumus  discipuli,  est  summa  virtus.  Porro  qualem 
Chrislus  sic  se  esse  dicit,  talis  est  ecolesia  hodie 


*)  Sectarioram  in   docendo  peryersitaii.     **)  Frnctns 
verbl.    ••^)  Verbi  virtus. 


■ 

Bsaiae.  105 

« 

ei  omnibus  teftiporibus,  exposita  scilicet  percussori- 
bus  el  vellioatoribus. 

Dominus  Deus  auxiliator  meus. 

Haee  est  vis  verbi,  qua  sustetitatur  Christus. 
Porro  si  speciem  cohsideres,  diversum  apparet, 
ei  jodicaiur  premi  Christus  cum  ecclesia  a  Deo  et 
sataua  simul,  nec  usquam  esse  auxilium. 

Ideo  posui  faciemmeam  ut  petram.    .\ 

Facies  est  per  se  moliissima  et  tenerrima  pars 
corpDris*  Hanc  in  Cbristo  ei  ecclesia  oportet  esse 
daram  sicut  silicem  ad  sustinendas  plagas.  Non 
ergo  desperent  Christiani  in  malis,  sed  sciant  po- 
nendas  facies  sicui  petras  ^)],  et  spereni  fore,  ut 
per  spiritnm  et  verbum  victores  evadant  lEst  in- 
signis  confirmatio  et  consolatia  illorum,  qui  propter 
verbum  patiuntur. 

Quis  est  qui  condemnetme? 

Hic  insur^it  petrea  facies  contra  adversarios 
magna  plerophoria  *),  quam  nos  quoque  habere 
necesse  est.  Varie  bodie  accusamur,  damnamur 
tanquam  haeretici  et  «editiosi.  Aiii  clamant ,  nos 
revocarepaipatum,  alii  aliis  calumniis  nos  gravant], 
in  summa,  omnia  quae  ipsi  peccant  in  nos  conge- 
rant  [Elecurrimua  igitur  ad  verbum,  et  hic  cum 
Ghrisio  dicimus:  Quis  est  qui  condemnet  nos? 
Scimas  enim  falso  omnia  ista  crimina  nobis  imponi 


^}  Pieropboria  Chritti  et  ecclesiae. 
1)  Ediu  1532  lic  per^t:  at  onmia  in  spirita  et  irerbo 
0vperare  poaa int. 


.106  Caput  quio<)iiage8imuin 

ab  adversaiiis,  sieut  David  etfam  suis  bostibus 
insultat  coram  Dorpino:  Si  feei  istud,  si  esl  ini* 
quitas  in  manibus  meis  etc.  PsaL  7*). 

Ecce  pirones  quasi  vestiroentaro  conte- 

reotar. 

Insig^nis  consolatio  contra  adrersairies  Cktisti 
et  ecclesiae*  Sed,  qitemadmqdum'  auxiiroinF  pionnB 
coram  mundo  non  apparet^  scd  potius  premi  viden- 
tur,  ita  nec.contri(io  impiorum  apparet,  s^d  ffcnrent, 
et  ipsi  coRtenint  ac  eomediint  alios,  non-  cohtleran* 
tur,  ^non  comeduntur.  Quare  fide  hie  opos^  est, 
qua  exspectemas  i!la  aliquando  ftitura.  No»  eniai 
mentieiur  spiHtus  saiactias  et  videtnr  profMheta^  ideo 
hac  dimilitvdiQe  esse  usus>  ut  signiflcaret,  non 
statim  pevire  impios,  sed  diare  Deum  spatium^ 
poenitendi.  Quod  si  neglexerint,  ftet i  «1  tyfanm 
pereant,  verbum  autem  Domini  maneat  Iti  ^eiermnT. 

Quis  ex  vobis  timeu^  Demi^nuai. 

Chrlstus  *'*^)  Bobis  duptreiter  proponiiur,  primo 
sfcut  donam ,  deinde  siput  exemplum.  Hic:  igi- 
tur  communieat  persooam  auam  omnibUs  taaquaiii 
exemplum*  Si  quis  est,  inqwt,  quir  eimeC  Dominuro, 
et  delectatUT  verbo,,ille  variis  calasnitQ^vs  obvue- 
tur,  ambulabit  in  tenebns^  hoc  est,  affligetur  in 
mundo.  Sequatur  igitur  nDeum  exemplum,  et  spe- 
ret  in  nomine  Domini,  et  certo  experietuv,  qttemad- 
modum  ego  servaljis  et  'gToriflca(\is  smi,  bostes' 
autem  mei  interierunt,  sic  se  servatum  iri,  et  hostes 
suos  iri  perditum« 


*)  P^ai  7.  Psal.  102.  ^*)  CWiftVift  ^onw  «t^m^Vw^v 


Speret  in  notpii>e  Dororni,  el  innitatur  su-> 

per  P^eum  suum. 

Haeo  ttba  ratiio  Uberationis,  boQ  upum  in  a* 
speris  rebus  refugium  est,  sperare  non  in.bumana 
consiHa  et  auxilia,  sed  in  nomen,  non  hominis, 
sed  Dei*).  Est  autem  seandalosa  species,  nihil 
habere,  cui  innitaris,  nisi  n4»4um  noQ»en  Domini, 
et  verbum,  qao<l  quasi  arxquaedam  est,  ^d  quam 
eonfugiat  juslus  ,^  ne  pereal  in  tempojre  malo. 

EcQe  VQS  omnes^  accedentes  ignem. 

Ignem  quem  succendistis,  et  flammas,  quas  in 
mei  congerere  volpistis,  in.  vos  converlam**). 
Sicut  Psalm.  *)  7.  dicU:  Iji^cidit  in  foveam,  quam 
fecit],  item  convertetur  dolor  ejus  in  caput  ejus, 
Kern  Psal  36:  Gladius  eorum  intret  in  cor  eorum. 
Sic  dicit  iex  quoque ,  qcracunqne  mensura  fueri- 
lis  mensi,  eadem  remetietur  vobis.  Sic  cum  Ju- 
daeis  accidit,  illi  Cbristum  ideo  occidebant,  ne 
venireql  Romani  et  tollerent  regnum  eorum,  occi-* 
dendo  autem  Christum  occiduntur  et  [^ereunt  ipsL 
Chdstus  aulem  gloriose  resurgit  et  dominatur. 

Ambnlatein  lumine  ignis  vestrL 

Ignis  significat  persecutionem ,  dicit  igitur, 
estis  instructi  omni  genere  persecutionun),  sed  absumat 
vos  ignis  A^ester,  Sic  tenet  Deus  hanc  artem,  ad- 
versarios  et  persecutores  suos  suo  ipsorum  sanguine 
potat.    Nec  lex  est  aequior  ulla,   inquit  ille,  quam 


*)  In  aemmnU  sperandam  lin  nomeniDoiNiM*     **)  Im- 
piomia  cQQailifi  ipsjs  aqnt  «julio. 
1>  Ij^  ed  im^:  m  Etai.  dicU : 


106  Caput  quinquagesifflum  primam 

necis  artifices  arte  p^rire  sua*  Idem  se  hic  Deus 
facturum  promittit,  quare  pii  consolari  se  talibus 
locis  debent,  ut,  dum  nihil  vident,  quam  suam 
perditionem  ei  afllicliones,  eredant  adversarios  suos 
'  potius  quam  se  perituros  etc. 

'  [|n  doloribus  dormietis. 

.  In  doloribus  jtcebitisi)],4d  est,  vos  Judaei, 
qui  fuistis  insiructi  ferro  et  flamma  cont^a  ecclesiam 
meam,  patiemihi  id,  quod  alios  voiuistfs  pati,  et 
nihil  eritis  ni^i  miserabilis  et  laboriosa  faex  populi. 
Nqn  [stabitis  aut  sedebitis,  sed  jacebitis^)  nun- 
quam  surrecturi ,  sine  regno  et  sacerdotio.  Haec 
vobis  fienl  de  mea  manu,  quem  tanquam  infirmum 
Deum  contemnitis  et  repudiatis]. 

Gapnt  quinqiiagesiiiiiitt  primutt. 

Pergit  in  cbnsolatione  ecclesiae  *) ,  ex  reli- 
quiis  Judaeorum  et  ex  gentibus'  collectae,  quae 
propter  verbum  affligitur.  Tu  ecclesia  pulas  (e 
desertam  viduam  esse,  et  repudiatam  a  me,  verum 
ne  desperes,  cum  paucitatem'  tuam  et  sterllitatem 
tuam .  consideras,  quia  is,  cui  credis,  pot«ns  est  te 
multiplicare,  et  ex  sterili  foecqndam  facere.  Re- 
spice  effoetum  Abraham  et  sterilem  Saram,  in  q^iam 
numerosam  posteritatem  excreverint,  t^orro  tu  non- 
dum  ita "  desperata  es,  sicut  Abrahaga  et  Sara 
fuerunt,    noli  igitur  succumbere,    confide  etc.     Sic 


*)  Snmma  cap.  51. 

1)  ^.  1532  sic  pergit:  non  dicit,  stabitis  aai  «tc. 

2)  la  ed.  1532  liic  inteTatnum  ««xv  Wf\^vGou 


Esaiae.;  109 

consolatur  insigni  exemplo  Abrahae  omnes  solitarios, 
derelictos,  et  steriles  in  speciem  propter  verblim. 

Audite  qui  sequimini  quod  justum 

est*)].  ;  ' 

Loquitur  ad  eos,  qui  quasi  desperant  consi- 
derata  larva  mundi,  quasi  dicat:  Nolite  despefrare 
[voS|  qui  non  contenoinilis  .ver|pum,  sed  velletis 
recto  omnia  ubique  geri  et  administrari. 

Attendite  ad  petram,  unde  excisi  estis* 

Quasi  dicat;  Qjnam  impQSsibile  est,  ex  saxo 
homines  nasci,  tam  erat  impossibile  ex  Abrahamo**) 
aliquid  Vop^i^^f i*  Ettamenex  iilo  tino,  effoeto 
et  desperato  viro,  vos,  tantus  populus,  projpogali 
eslis]*  Perlinet  autem  haec  consolatio***)  maxime 
ad  episcopos  et  p^stores,  illi  hac  ratione  se  debent 
erigere,  ut  credant  ministerium  suum  non  esse 
inefficax,  etiaitasi  in  speciem  nullus  fructus  videa- 
tur  sequi.  Nam  qui  non  vult  ministerip  suo  con- 
tentus  esse,  ntsi  prius  omnes  converlerit  et  Chri- 
stianos  effecerit,  ille  nullam  unquam  habebit  pacem. 
Sicut  igitur  Abraha>m  ubique  invenit  contemptUDK 
'  Dei,  et  tamen  non  est  iractus  aRimo,  quo  mlnus 
ipse  cum  sua  famiiia  in  vera  religione  perduraret 
et  alios  doceret,  sic  tu  quoque  noii  frangi,  sed 
perge  in  officio  tibi  divinitus  mandato,  et  relinque 
Deo  curam  de  successu  verbi.  Vocat  autem  Abra- 
ham  petram,  quod  posuit  faciem  suam  tanquam 
pelram  et  fide  iliam  desperationem  vicit. 

*)  Enarrat.  cap.  51«    **)  Abraham  petra,  unde  Jttdaei 
V  ezdsi.    **)  Consolatio  piorum  ministroruro. 


110  Caput  quinquagirtitnuqi  "primuni 

"[Et  ad  cavernam  laci^  de.qua  praecfsi 

eslis. 

Sic  appellat  sleriiem  Saram]  scatutlg^inem  ex 
petra. 

rOuia  unum  vocavi  eum/   et  benedixi  eL 

Emphasis  esUin  nomiM  unum,  quasi  dicat: 
Noli  spectare  multi^udinem  repudiatoruhi ,  et  tuam 
paucitalem,  etiamsi  unica  et  solitaria  sis.  ^  Possum 
enim'  te  facere  in  maximum  populum.  Sine  dubio 
autem  hoc  exemplum  AbrahQe  toaghae  conisolationi 
X  aposloiis  f\iil,  qui  scandalo  tnnltitudinis  abjeda^ 
movebantur.  Et  nos  hodie  in  misem  ec^le^Bie  fkcle 
similiter  nos  consolamut,  ut  quantumVis  pauci  sint; 
quL  veram  reiig^onem  amplectantur,  fore  tamen,  Ul 
benedictione  divina  sicut  Abraham  credcamus,  et 
aliqua  ecclesiae  fornya  etiam  ad  posteifos  nostros 
perveniat*). 

ConsoUbitur  ergo  Dominus  Zion« 

Jam  accommodat  exemplum  Abrahae,  et  exponit 
statum  seu  formam  ecclesiae,  quod  ecclesia  sit  tanquam 
aolitarius  Abraham^  et  sicut  desertum  et  ruin^,  fore 
tamen,  ut  benedicriooe  divina  crescal,  et  sit  laqquam 
cuHushortus^)].  Sic  hodiefratfes  ndsirl,  qui  paa*» 
sim  in  ministerio  evangelii  ^utit,   ad  nbtl   scribtitit 


*)  Promissio  de  propaganda  eccleflia* 

1)  Ed.  1532  sic  pefgit:  Accommodari  autem  haec  pri- 
vatim  qnoqne  debenl,  ut,  si  quis  se  in  fidey  spe,  caslitate, 
eft  iliis  donis  sentiat  qnast  desertnm  ^sse,  tooti  famen  despe* 
ret,  sed  credaX  De»  proninenU  YkeueAVcWQnift^. 


fitaiae.  111 

dc^  coDteinplu  Verbi  miserabili  nbique.  Sed  quid 
faeiami»  nos?  Propheta  enina  idem  bic  quoque 
queritur,  et  desertum  appellat  ecclesiam  plenam 
ruinis,  quare  resistamus  huic  scandalo  fide,  et 
pergamus  ministerium  nostrom  exsequi  in  patientia 
et  in  doctrina,  et  fiel  sicut  textus  dicit,  quod  pone- 
tur  desertum  nostrum  sicut  Eden  et  hortus  Domini*). 
Accommodari  autem  haec  privaliiu  quoque  debenti^ 
Nam  in  ecclesia  haec  spliludo  non  ila  cernilur, 
singuli  autcm  sentinius  hos  esse  steriies  petras  et 
memm  desertum  sine  fide,  spe,  patientia,  casUtale, 
et  aliis  donis.  Contra  hunc  sensum  erigamus  nos 
bae  promissione,  <et  credamus  aut  nos  non  omnino 
esse  stflrileB,  aut  si  sumus,  sciamus  nos  habere 
Deum  promittentem ,  ut  invocemus  et  exspectemua 
benedtetionem  ejus.  <  ,       « 

[Attendite  ad  me,  popule  meus. 

Hic  modum  et  formam  addit,  quomodo  'eccle-^ 
sia**)  sit  muRiplicanda  et  paranda  in  hortum,  non 
manibus  et  vi  aliqua,  sed  hova  leg:e,  hoc  est, 
evangeiio,  qnod  non  Moses  in  Jadaeos  iantum,  sed 
ipse  Christus  per  apostolos  suos  in  totum  orbem 
sit  divuigaturus.  Ideo'  non'  potest  accipi  de  lege 
^Mosi.  Et  est  insignis  iocus  et  darus  de  abrogatione 
legls^*'*).  Promitjit  enim  novum  Mosen,  legem 
novam.  Ea  non  potest  e^se  lex  operum,  quia  ta- 
lis  erat  lex  Mosf,  sed  est  lex  ^atiae  et  misericor* 
djae,   qua  jusUficamur,  cum  eam  fide  appreheodi- 


^)  Eodesia  Eden  t%  liortii«  DomiaL  **)  fieclefia 
panuida  et  oiidtipiieaBda  praeiicatiotte  yerbi*  ^'^)  Lex 
abrogaifda. 


• 


112  Caput  quinquag^esimam  primum^ 

cnus.  CommuDic^ta^)  adjecliva  in  «siibstantiva. 
Prope  est  justitia  mea  et  salus  tnea,  id  est,  ordi- 
nalio  justae  ecclesrae  et  victpiia  in  fide. 

[Brachia  mea  populos  judicabunt., 

Ego  ip3e  regoabo  per  meam  potentiam  in  po- 
pulis.  Judicare  enim  idem  est  quod  regere,  ut  Sam- 
son  judicavit  25  annis,  id  est,  regnavit. 

Me  insulae  exspectabunt. 
Propagabittir  ecciesia  in  gentes  e(  sic   crescet. 

Levate  in  coelum  oculos  vestros. 

Vos,  quiita  desperati  estis,  et  defatl  g^amini 
iUa,  speciesterililalis,  inspicite  coeluo)  et  terr^m,  quae 
videntur  aeterna  esse.  Prius  tamen  peribunt  coelum 
e(  terra,  quam  salus  et  justitia  mea*)^  quam 
vobis  promitlo.  Non  enim  temporalis  aut  eorpora- 
lis  justitia  est,  sed  aeterna.  Sicuf  in  Psalmo**) 
est:  Justitia  ejus  manet  in  seculum  seculi.  Quan- 
tumvis  igitur  externa  species  cum  mea  promissione 
pugnet,  tamen  suscipiemini  a  me,  et  suscipiemini 
in  justitia  et  salute  aeterna. 

Habitatores  ejus  sieut  haec  inleri  bunt* 

Haec  est  SeixtMov,  quasi  pilum  aut  floccum 
ostendat.  Est  autem  magni  animi  e(  ingenlis 
plerophoriae,  credere,  quod  justitia,  quae  nobis  in 
nudo  verbo  promittitur,  major  et  slabilior  sit,  quam 


*)  CoeliperibuDt,  justitia  aatem  Dela^J^fettaa;  **)P8al.  112. 
1)  la   ed.  JeDensi  sic  legimug: '  Prope   ieat  justua 
meus*    Commuta  adjectiva  in  substantiva.     Prope  est  etc.  ' 


EsaUe.  113 

coelam  et  terra*    Ad  quam  comparatum  coelum  et 
terra  nihil  sunt]. 

Salus  mea  in  sempiternum  eril  el  justilia 

mea  non  deficiet. 
Illa  justitia*),  in  qua  haerelis,  est  aeterna, 
quae  nunquam  deficiel,  deficicnlibus  interim  adver- 
siriis  vestris  tanquam  tineis.  Haec*  quoad  aflec- 
tum  et  Deum  sunt  ve^a,  sed  coram  mundo  sunt 
Inversa  et  falsa.  Nos  enim  potius  sumus  inve- 
terascens  vestis  et  tinea. 

'■       '        •'->-'        •  ■       .' 

^  [Audite  me,  qui  s^cliis  justum» 

Est  exhortatio.  Cum  igilqr  tanla ,  sit  vestra 
JQStilia,  quid  meluitis  t|^rannos,  qui  nihilo  potentio- 
res  sunt,  quam  iineae  et  vermes?  Sunt  autem 
opprobria^),  de  quibus  dicit,  non  solum,  qiiae 
homines  in  nos  congerunt,  sed  multo  roagis,  quae 
salah  et  conscientia  nobis  objicil  ^).  Quare  fide 
omnia  haec  sunt  accipienda.  Coram  munido  enim 
nos  sumus  trneae  et  vermes,  sicut  Christus  etiam 
queritur**).  Contra  adversariorum  justitia  aetema 
videtur,  splendet  et  triumphat,  ettamen  verum  est, 
esse  tineas  omnes  nostros  adversarios ,  tam  spiri- 
tuales  quam  corporales.  Tinea  noii  potest  lactum 
ferre,  sed  statim  conteritur.  Tales  credit  fides 
esse  ferreos  etaeneos  illos  tyrannos  coram  mundo. 

Consurge,'consurge,  in^duere  fortit. 
Consolationi    subjicit     sive    cautilenam,    sive 


*)  JoBtitia  -  promiffa   verho   aeterjia.     **)    Pfal.  22. 
1)  In  ed.  1532  additum  eft:    et  blafphemiae.     2)  In 
ed.  1532:  objiciunt. 
Utbtrl  Opp.  •M|.  Vot  XXUl  8 


114  Caput  quinquaigesimum  primum 

gratiarum  actionem,  sive  orationem,  et  rogal,  ut 
velit  ostendere  virtutem  suam.  Sunt  autem  verba 
affectuum,  quod  dicit:  Consurge,  periode  atque 
si  Deqs  altum  somnum  dormiat.  Ndster  enim  Deos 
C(tram  mundo  infirmus  et  stultus  est,  talis  quoqne 
e^t  populus  ejus,  nec  potest  se  vindicare  contra 
tyrannos  et  haereticos.  Ad  orationem  igitur  r^cur- 
rit,  et  orat  auxilium* 

Consurge  sicut  in  dieBiis  antiquLs. 

i  Olim  satis  potenter  ostendisti  brachium  et  poten- 
tiam  tuam,  cum  percussisti  superbos  Ae^ptios,  et 
draconero,  hoc  est,  Pharaonem  in  exitu  4)0i^uli  tui 
mersisii'*').    Idem  nunc  facito. 

Et  nunc  qui  redempti  sunt  a  Domiho. 

Fatetur  ecclesiam  captivam  et  nondum  libera- 
t^am  esse,  carere  gaudio  et  laetitia.  Sentit  enim 
ecclesia  suam  Aegyptum,  et  preroitur  variis  ten- 
talionibus  roundi,  satanae  et  conscientiae.  Christus 
taroen  proroittit,  tristitia  vestra  vertetur  in  gau- 
diuro**),  iteruro,  videbo  vos  et  gaudebit  cor  ve- 
struro,  et  gaudiuro  vestruro  neroo  tollet  a  vobis***). 
Sic  habent  credentes  certissiroaro  consolationem, 
quod  Deus.aderit'^t  liberabit  eos.  Sed  hoc  moie- 
sturo  est,  «quod  Christus  etPetrus  dicunt,  roodicum 
exspectandum  esse.  Videtur  enim  hoc  modicum 
tum,  curo  in  tentatione  sumus,  aetemitafs  quaedam 
esse,  quare  opus  hfibemushis  consolalionibus  verbi* 

Ego,  ego  ipse  coiisolabor  vos. 
Excitat  corda  hoslr$  ad  contemplandum  eum, 


♦)  Exod.^14.    ••)  Johan.  16.    •••)  1.  Pct.  1, 


Esaiae.  .  115 

qai   nobis   loquitur:    Ego  Deus   consolor  te,    non 
aorum,  non  argentum,  nengloria,  non  innndus  etc, 
'sed  verbum  et  spiritus  meus  suslentabunt  et  defen- 
dent  te.  '         . 

Quis  tu,  ut  t.imeas  ab  homine  morlali? 

Times  haminem,  qui  te  terrel,  quare^eliam  non 
erigeris  me  consolante  *)  ?  Deus  enim  sum,  qui 
impleo  coelum  et  terram,  iili  sunt  bullae  aquae, 
tineae,  stipula,  stilla,  situlae,  momentum  staterae, 
pulvis,  ineensae  spinae  etc.  Dicit\igitur  se  consola- 
torem  esse,  non  perturbatorem  ^  quamquam  caro 
tempore  tribulationis  sic  judicet,  sed  male  judicat. 
Non  enim  tentamur,  ut  tribulemur  et  pereamus,  sed 
ut  virtus  verbi  clarescat  et  fides  crescat,  quae  otio 
lapguesceret. 

Oblitus  es  Domini  factoris  tui.  « 

Tuus  fhctor  ego  sum,  non  carnlfex  aut  lortor, 

et  tanta^  est  potenlia  mea,  ut  coelos  extendam  et 

terran)  fundaverim.    Non  igitur  est,  ut  metuas  par- 

rum  virium  in  me  esse  ad   te  liberandum].    Sed 

sic  fit,  pii  nimium  terrenlur  nomine  Dei,  impii  prae 

securitate  nimium  oontemnunt.    Inde  accidit,  ut  di- 

versae  praedicationes  in\  enianlur  in  scriptura.    Nam 

praedicatio  remissionis  peccatorum  pertinet  ad  con- 

tritbs  et  bumiliatos  erigendos,   lex  antem  et  minae 

ad  securos  contundendos,  cum  quibus  loquilur  Deus 

tanquam  ignis  eonsumens. 

[Ubi  nunc  est  furor  tribulantis. 

AUegat   exemplum   Pharaonis    et   populi    Ju* 

■ 

^)  Cooiolatio   tx   Dei  oninipQteBtia    cootra  homlnuBi 

fnrores. 

8*    -      . 


116  Caput  quinquagesimum  primum 

daid,  ut  erlgat  afflictam  ecelesiam.  Quemadmodum 
ille  periit,  i(a  quoque  tui  hostes  peribunt*  Porro 
hunc  locum  sic  verle:  Ul>i  nunc  est  furor  tribulan- 
tis?  diim  acceleraret,  et  discurrerel  ad  aperiendum- 
(hoc  est,  ad  dimittendum  populum  fsrael),  ipsi  au- 
tem  (scilicet  populus  Israel)  non  moriiebaqtur  in 
fovea,  nec  deflciebat  eos  (id  est,  popuium)  panis]. 

Dominus  exercituum  nomen  meum. 

Dominus  mililantium.  Qui  enim  vult  esse  Chri- 
stianus*),  cogitet  se  esse  mililem  stantem  in 
acie,  objectun;)  omnibus  telis  satanae  et  mundi, 
quia  confessionem  sequitur  impugnatio  diaboli.  Hinc 
et  nois  Zebaoth,  et  Dominirs  noster  Dominus  Zeba- 
oth  dicitur,  quod  inler  militantes  regnet. 

[Ponam  verba  mea  in  ore  tuo. 

Hic  debet  esse  modus,  quo  nos  tonsolatur  et 
Iriumphare  facit  t)eus,  nerapeper  verbum**).  Non 
dat  arma  in  manus,  sed  suum  verbum  in  os  ponit, 
cum  eo  verbb  consolamur  fratres,  et  proOigamus 
satanam  cnm  adversariis  nostris.  Magna  igitur  res 
est,  certum  esse,  quod  verbum  Dei  habeas  et  doceas. 
In  hoc  Solo  virtus  nostra  est  sita.  Quare  hoc  pri- 
mum  est  slatuendum,  an  sit  verbum  Dei,  quod  nos 
docemus  et  sequimur;  hoc  cum  stalutum  est  et 
conGrmatus  est  animus  plerophoria,  tum  facile  est 
^uaevis  ferre,  pati  et  superaie, 

Et  ih  umbra  manus  meae  protexi  te]. 
Non  solum  verbum  in  ore  tuo  -ponam,  s^d  de« 


*)  Christianus   est  milef.    **)  Victoria   ecclefiae.  per 

verbum.  •      •  ' 

/  '  .  - 


Esalae.  117 

fendam  qnoque  te  contra  cruceiin,  quae  te  prinnit 
[Proqiillit  defensioriem,  quae  onanino  necessaria  est 
iis,  qui  verbum  habent,  propler  xnandL  et  satanae 
Insidias  et  insullus.  Sicut  igitur  dixi ,  primunfi  vide- 
amus,  an  hoc  sit  verbum  Dei,  quod  docemus,  tum 
certo  aderil  defensio  manus  divinae  in  mediis  tri- 
bulalionibus. 

<    Ut  p^lantes  coelos  et  fundes  terram. 

Novos  ^)  coelos  et  novam  terram  vocat  ec- 
clesiam,  quam  sibi- planlat  et  fundat  Deus  per  ex- 
temum  et  vocale .  verbum  et  os  nostrum  carneum, 
Qt  sic  dicam«  Quare  tmpu  etprofani  spiritus  sunt, 
qui  vocale  verbum  cohtemnunt. 

Elevnre,  elevare. 

Verte:  expergiscere.    Significat  enim  ecclesiam 

steTlere  profundo  somno  prae   malis,  quibus  exer- 

eetur.    Pertinent  autem  baecquoque  ad  consolatio- 

nem*).    Concedit^esse  ecclesiam  afQictam  et  pro- 

cnlcatam,  quae  omnium  injuriis  pateat,  prematur  a 

tyrannis  et  sectis.    Id  enim  significat  per  calicem 

irae,  quem  usqiie  ad  faecem  bibisse  drcil^)].   Quis 

autem  comprehendere  potest  praeter  solam  iidem, 

■  quod  in  dilecto   populo  simui  sint  ira  et   gralia? 

Vocat  autem  calicem  irae,  [quod  sit  deputata  men- 

sura  crucis.     Calicem    autem   soporis   dicit,   sicut 

Psaim.59.  vinum  compunctionis,  item,  vinum,  quod 


*)  Consolatar  Ecclesiam  afflictam. 

1)  lo  e^.  1532  haec  enunciatlo  flc  iocipit:  Novoa 
coelos  et  novam  terram  spiritaalem  significat,  ecclesiam 
icilicet,  qoam  plantat  ete.  2)  Edit.  1532  aic  pergit: 
Cilicem  enim  vocal,^qood  «it  etc. 


/ 


118  Caput  quinquagesimum  primum 

cum  bibitur  facit  nutare,  sicut  etiam  in  Psalm.  107: 
Moti  sunt  pedes  mei  sicut  ebrii,  hoc  est,  quod  ita 
nonnunquam  deserimur  Qt  immergimuf  tentationi- 
b«s,  ut  nullum  consilium  «t  evasio  nulla  usjquam 
appareat ,  ut  desperabundi  gemamus  et  suspiremus 
auxiiium.  Haecenim  estebrietas,  de  qua  propheta 
hic  dicit,  quae  compieclilur  spirilualia  et  corporalia 
mala  omuia]^. 

Hoc  autem  maxinie  est  mirabile,  quod  dieit  de 
mahu  Domini.  Quidquid  igitur  sanctorum  martyrum 
fuit,  qui  gesserunt  magistratum  in  ecclesia,  aut  con- 
fes8|  sunt  nomen  Christi,  hi  semper  objecti  fuerunt 
faucibus  diaboli.  Etquamquam  ea  diaboli  aCnon 
Dei  sit  ira,  tamen  scriptura  Dei  iram  vocat,  quia 
Deus  ista  permittit  ^eri ,.  et  tota  res  est  posila  in 
manu  Domini*  Neque  enim  satan  et  mundus  plus 
pojsunt  nocere,  quam  eis  permittitur.  Habent  igi- 
tur  suum  deflnitum  modum,  et  fines  suos,  ultra  quos 
non  possunt,  sicut  Hiob  eleganti  *figura  dicit,  quod 
satan  et  mundus  sint  similes  mari  intumeseenti,  quod 
^srupiurum  videatur  ultra  littora,  non  tamen  superat 
littora,  sed  fluctus  in  se  coHiduntur  etc. 

[Non  erat,  qui  sustentaret  eam.   ., 

Tantum  est  malum ,  ut  nullus  hominum  quid- 
quam  auxilii  ad  id  afferre  possit. 

,   Duo  sunl,  quae  occurrerrunt  tibi. 

Ebrietas  seilicet  nulabunda,  et  desertlo  filforum, 
ut  et  oppressa  esses  ex  omnibus  partibus,'et  nemi- 
nem  haberes,  qui  je  sublevaret,  in  cigus  sinum 
evomere  molestias  (antas  posses.  Sic  praevenit 
nos  spiritus  sanctus,  quasi  dicat ;  Sci(»  baec  iU  fu- 


fisaiae.  119 

m 

tara  esse,  ndq  est.quod  putes  me  ignorare  passio- 
nes  tuas,  doo  potest  aliler  fieri*  Ego  auleoi  scio, 
et  nuinero  gemitus  et  lacrimos  tuas,  sicut  inPsalm. 
56,  dicit:  Numera  fugam  mearq,  et  oollige  iacrimas 
mea^  in  utrem  luum].  Sed  requiritur  ad  haec  fides 
et  experientia. 

[Vastitas,  contritio,  fames,  gladius. 
.  His  fere  infestaiur  ecclesia.    Gladium  et  vim 

0 

impiorum  sentimus  hodie,  sentimus  eliam  famem. 
Videtur  eiiim  mundus  conspirasse,  ut  evangelii  mini- 
slros  fame  enecet,  tanta  passim  ruslicorum,  ciVium' 
et  nobilitatis  malitia  esu 

Filii  tui  projecti  sunt. 

Quid  sit  orix»  disputant  grammatici,  nos  acci- 

pimus  pro  silvestri  bove.    Est  enim  ecclesia  sicut 

silvestris  fera,    in  qua  omnes  sua  odia  exercent, 

venando,  iliaqueando,  mactando.    Sic  Paulus  dicit, 

pro  piaculis  Christianos  baberi,  quorum  morle  pla- 

cetur  Deus,  ei  liberentur  homines  ab  ira  Dei],  hoc 

enim  vocabulum  catbarma  et  peripsema  significanL 

[Non  solum  autem   perseculionem  paliuntur,   sed 

etiam  indignatiooem  Domioi,  et  increpationem  Dei 

Qostri,  boc  esl,  quod  laboral  cooscieotia,  et  sentit 

se  premi  ira  et  indigoatiooe  Dei.     Haec,  ifiqoam, 

Christiaoi   paliuotur.    CkMilra  Epicuri   et   porci   illi 

soDt  secnri,  et  laetissimo  soccessu  fmuotor,  sed 

tameo  osqoe  ad  lempns. 

Haec  diclt  domioator  tuus* 

Est    promissio,    futurum    ut   a   malis    omoi- 
bos  ecdeaia  iiberetor»  et  male  pereaot  ejos  ioimici]. 


120  Caput  quinquagesimum  primum 

Neque  enim  deserit  eam  Deus  !n  summa  calatnitate, 
sed  hoc  sutnmae  aptis  est  posse  statuere,  quod 
projectus  non  projiciatur,  et  damnatus  non  damne- 
tnr»  sicut  Johel  dicit:  ^  Infirmus  nbn  sum  infirmus, 
sed  fortis,  cap.  3. 

,  [Ecce  t,uli  calicem  soporis  dfe  manu« 

Vqcal  calicem  jnd?8:nationis,  nontjuod  sit  vera 
Indignatio  et  ira.  Quomodo  enkn  hobis  irasci  Deus 
polest,  quos  adoptavit  in  filios?  Sed  spiriti)s  sanc- 
tus  loquilur  ex  affectu  nostro.  Nos  enim  senttmus 
veram  esse  iram,  tum  cum  a  domino  corripimur." 


■ .  I 


Et   ponam  illum  in   manum  eorum,  qui  te. 

'    humiliaverunt. 

Sic  hodie  non  prius.cessant  papialae  nos  per- 
•  seqni  et  humiliare,  quam  pereant.  Pac^m  nofunt, 
quae  eis  ofTertur.  Posuimus  igitur  corpus  nostrum 
ut  terr&m  et  quasi  viam  transeuntibus.  Calcave- 
runt  dorsum'  nostrhm  ut  lutum.  Fiet  igitur  aliquan*- 
do,  ut  experiantur  ea,  quae  hic  Deus  persecatori' 
bus  ecclesiae^minatur.  Hactenus  igitur  propheta 
insignes  consolationes  ecclesiae  tractavit,  quae  in 
verbum  collectae  sunt,  non.  fn  aliqua  externa,  visi- 
bilia  aut  sensibilia  praesidia.  Ergo  noster  thesau- 
rus*)  est  occuitus  et  invisibilis.  Extra  verbiKn 
enim  nulla  est  consolalio  **).  Profani  homines  ho- 
die,  qui  tamen  sibi  spirilum  arrogant,  docent  spiri- 
tum^  alia  via  quam  per  verbum  contingere.  Id  quod 
periculosissimum  est,  in  tentatione  enim  tales  aut 


*)  Tbesaaras    ecclesiae.     **)   Conclusio    et    epilogai 
bajuM  capitis.    Verbiim  irocale.      ^ 


Esaiae.  I2l 

desperabunt,  aut  sibi  ipsis  manus  affecent.  Sunt  enim 
ezpositlssimi  salanae,  quia  non  sunt  allegati  ad  ver- 
bim  exlemum,  et  ad  petram  illam  •),  quae  sola  vim 
aquarum  et  tempeslatis  sustinet^ 

Quare  meminerit  unusquisque,  ul  hoc  verburo, 
ouod  in  biblia  legil,  quod  ex  ore  hominis  audit.  ma- 
ami  faciat  ^**)]..  Quia  enim  CHristfani  sine  calice 
\ivere  non  possunt,  opus  habent  verbo,  quod  con- 
Irarium  a  sensu  praesenti  poiliceatur.  Ei  verbo 
credere  esl  certa  victoria,  nam  et  praesenlem  dolo- 
ris  sensum  lenit,  quem  nulla  res  externa  lenire  po« 
test,  ct  pTOperat  etiam  liberalionem..  [Non  enirai 
frustra  Paulas***)  admonet,  habentes  spem  pcr 
eonsolationem  scripturarum,  ilem:  Omnis  dbctrina 
divinilus  inspirata  ad  doc.endum  utilis  est^)  etc. 

Capvt  fiiiAfiagesiiBn  secutliui.  - 

Coepitpropheta  prophetiam****)  dereg:noChrisU, 
evaDgelio,  fide  et  ecclesia.  •  Non  autem  uno  sermone 
boc  argumenlum  tractavit,  sed  sicut  nos  quoque 
in  nostris  concionibus  solemus,  variavit  tractatio- 
nem  alia  atque  alia  forma.  Videtur  igitur  hic  no- 
vum  sermonem  de  eadem  re  instituere*  Videt  syn- 
agogam  variis  calamitatibus  oppressam ,  variis 
bellis  el  caplivilalibus  vexatam  esse.  Promittil 
igitnr  Christum  hoccapite,  quasi  dicat:  Toties  capti, 
redempti,  ct  deindeiteniro  vastali  esiis,  ageinslituam 
aljquando  redemptionem,   quae  sit  aetema,  quam 


^)  Matth.  7.     **)  Ministeriain  rerbi   migni  facieDdam. 
•••)  Rom,  15.  2*  Tlm.  3.    •♦••)  SQfflma  Cap.  52. 
1)  Ib  edif.  1532  deeft:  e$l. 


122        ^  Caput  qainquage^imiim  secundum 

--  ^  "  '  ^ 

Dulla  alia  caplivitas,  nuUa  vastatio  sequatur.  Ea 
redemptio  est,  qua  Chris,tus  morte  sua  in  crnce  ex-r 
hausit  ^)  peccatum,  mortem  et  infernuiP)  et  redemi) 
nos  liberatione  perpetua. 

Induere  fortitydine  tiia  Siop*). 
Quasi  dicat:  Prae  manibus  est,'ut  libereris,  t\ 
conslituaris  in  regnum  novqm  et  aeternum,  ergO' 
sis  animosa,  et  indue  ornatum,  uter^  ista.iibertale' 
et  gralia.  €onjungit'  autem  fortitudinem ,  quae  ad 
bellum  requiritur,  et  ornatum ,  qui  reqiyritur  tem- 
pore  pacis.  Evangelium  ipnim  ^)  ulriimque**) 
praestat.  Munit  nps  fortHudin&  cootra  peccata  e( 
mortem,  et')  ornat  quoque  e^ercitiis  fidei,  c^ritate 
et  donis,  quae  spiritus  san<;tus  credeatibus  affert, 
<;astitatem,  sapientiam. 

'  Quia  nan  adjiciel  ultrtf,  ut  perVranseat. 
Intrare  Hebraica  consuetudine  signiflcat  admi- 
nistrare,  regere].  Sic  in  Deut:  Non  inlrabit  in 
ecclesiam  Dei  Ammonites.  {fon  enfm  prohibitum  erat 
Ammoniten  transire  ad  Judaeos,  et  proselytum  fieri, 
sed  fungi  ofQcio  publico  docendi,  quod  simpliciter 
in  suo  populo  volebat  servari.  [Promitlit  igilur 
fore,  ut  neque  gentiles  tyrandi  (hos  enim^  incircum- 
cisos  vocal),-  neque  hypocritae  Judaei  sint  in  admt- 
nistratione  verae  ecclesiae. 

Excutere  d^e  pulvere]. 
Sicut  duplices  tyrannos  descripsit,  ita  descri- 


"^  EQarrat.  cap.52.    **)  Fortilttdoet  ornains^ecclesiae. 
1)  In  ed.  1532  legitor:  eKhansit  in  cruce,    2)  In  ed. 
15Z2  deeat:  enim.    3)  In  «d.  15%^  de««t^  •!. 


Esaiae.  V .     123 

bit  bic  daplieemcaptivitatem'^),  nam  [disiinguenda 
haec  sunt,  pulvis  et  vincula.  Prius  enim  sig^nificat 
eorporalem  captivitatem,  posterius  autem  spijitualem, 
qoae  est  sub  legibus  et  traditionibus  extra  Christum. 
Captivitas  enim  conscientiae  est,  qua  homo  capti- 
vatur  opinione  falsi  peccati,  Ubi  enim  Christus  non 
lucet  in  cordibus,  ibi  impossibile  est  hominem  sibi 
Bon  facere  captivitatem  ex  legibus.  Ralio  haec  est, 
qnod  bomo  naturaliter  hanc  sapientiam ,  habet ,  si 
['  boc  et  hoc  non  servaveris,  damnaberis. 

Huc  faciunt  tyranrii  corporales  et  spirituales, 
qui  exigunt  a  nobis  legis  et  aliarum  traditionum 
opera.  In  ecclesia~autem  'et  fide  Christi  neque  ci- 
vilei^  neque  divinae  leges  Mosi  corTscienliam  ligant, 
aut  damnant,  extendi  enlm  debent  tanlum  super 
corpus  et  res  extemas].  Ergo  conscienliam  libera- 
tam  perCbristum  coramDeo  neclaedere  nec  juvare 
debent.  [Et  conscientia  debet  in  Cbristo,  qui  super 
et  extra  omnes  leges  est,  baerere],  et  postea  illa|3 
leges  servare  in  ofQcium  caritatis,  extra  conscientiam. 
[Et  haec  est  libertas  Cbristiana**),  de  qua  alibi 
plara^scripsimas» 

Gratis  venundati    estis,  et    sine    argento 

redimemini. 

Gratis  estis  traditi  in  manus  gentium,  boc  est, 
gentes  pro  ista  direplione  non  dederimt  poenas,  sed 
pro  libidine  soa  vobiscum  impune  egerunt  Fiei 
igitur,  ut  vos  vicissim  gratis  redimamini.  Sic  nos 
hodie    liberati    somus  a  jugo  papae  *•*)     gralis, 


♦)  Dnpln  etptiritis  ecdesiie.     ••)  Libertas  CbristiMa. 
•♦*)  Libertu  m  fapt/in. 


124         '  Caput  quiaquagetimuni  secUDdum 

hoc  esl,  8in&  allo  praecedente  merito,  et  sine  p 
peccali,'  quod  Christum  iti  omnibus  concionibi 
aris  blasphemavimus  et  crucjflximus,  sicut  a 
hodie  totus  papatus  facit  sine  poenilentia.  C 
neces,se  est  eum  .ruere. 
In  Aegyptum  descendit  populus  mei 

Exaggeral  c(tIla(ione  tyrannidem  Phari: 
rum.  Graviier  afflictus  esl  populus  meus  in  Aeg 
sub  Pharaone,  graviter  ab  Assyrio,  sed  nihit 
Bi  conferas  ad  tyrannidem  exactorum  Vgis,  V. 
saeorum  ei  Sadducaeorum,  qui  conscjenlias  m 
rime  vexant.  Perinde  alque  si  hodie  dicai 
Hagna  esl  principum  lyrannis,  sed  quid  ea  ad 
pam?  Illi  enim  corpora  tanttim  et  res,  at  papa 
mas  crudeliter  perdit. 

Dominatores  ejus  ioique  agunl. 

Verte:  Fecerant  ululare.  Videmus  autem 
qoam  mognum  peccalum  sit  male  docere. 
enim  est  docere,  sed  ululare  et  blasphemare. 
mali  doctores  sant  obscoenae  aves,  quae  in  I 
bris  volant,  et  alalalibns  Quis  turbant  el  tei 
eonscientias,  et  faligant  miseros  audilores  vanis 
ribus.  Blasphemi  eliam  suol,  quod  negant  gral 
et  Uibuunt  jaslitiam  operibus.  Tales  noctua 
bnbobes  bodie  alit  et  babet  papalus*).  Vic 
ulem  Paaios  ad  hunc  locum  allnsisse'  Ron 
Nomen  Dd  propler  vos  blasphematur  in  genlit 
/ProplM  boe  seiet  populus  meus  doi 
meam. 

Adfroam    his    hypocritis    ei    pseudopropl 


Esaiae.  125 

officium  etcongregabo  populam  ad.me,  utmeunum 
audiant. '  Sic  abrogal  officium  doceqdi^Mosi  et  ve- 
leri  sacerdotio '*')»  quod  ih  certa  familia  erjat,  et^ 
dicil  se  fore  pastorem»  ** ),  quem  unum  oves  audi- 
am,  et  sequantur,  reliquos  aulem  omnes  contem- 
nant,  sive  sint  episcopi,  sive  pontifices,  siye  Moses 
ipse.  Haec  libertas  ab  apostolis  coepta  est,  et  du* 
rat  adhuc  hodie  in  ecclesia,  est  autem  iibertas  non 
camis,  sed  spiritus  •*•  )♦  In  carne  enim  tiulia  de- 
bet  esse  iibertas,  debemus  enim  subjecti  esse  paren- 
tibus,  magistratibus,  et  in  summa,  omnium  servi 
esse.  Sed  in  spiritu  et  conscientia  sumus  liberrimi 
ab  omni  servitute,  ibi  nulli  c{edimus,  nulli  confidi- 
nnis,  nullum  iimemus,  nisisolum  Christum,  qui  reg- 
nat  inter  medias  afflictiones  cum  gaudio  et  laeCitia, 
inter  media  peccata  cum  virtuteet  forliludine.  Porro 
si  quis  dubitet  prophetam^  de  regno,  quod  in  verbo 
positum  est,  loqui,  audiat  sequentia^ 

Quam  pulchri  pedes  super  montes^). 

Est  collatio  evangelii  et  legis  ****),  et  com- 
mendatio  Christi  loquentis  per  apostolos  suos.  Qui 
docent  legem ,  sunt  tristes  bubones,-  et  terrent  ulu- 
latQ  suo,  sed  nuncii  evangelii  habent  amabilcs  pe- 
des,  afTerunt  enim  laetissimum  verbum  pro  consci- 
entiis  turbatis,  id  quod  illi  norunt,  quorum  conscien- 
tia  aliquando  periclilata  est.  Sunt  autem  hi  nuncii 
in  montibus.  Neque  enlm  evangelium  sic  est  nlli- 
gatum  uni  mohti  et  populo,  sicut  lex,  sed  liberrime 


*)  Abrogatip  sacerdotii  Levitici.  **)  Sacerdotium 
ChrUU.  ***)  Libertai  spiritus.  ••**)  CoIIatio  legia  et 
eyaDgelii, 

1)  Id  edit.  1532  legitur:    isuper  montes  pedef. 


126  Caput  quinqiM^esimum  Sjecundum 


I 


spargitut  in  mohtes,  id  est,  populos,  et  in  omnem 
terram,  et  adfert  eis  pacem,  idest,  remissionetn  pec- 
catorum.  Adferl  bona,  id  est,  laetitiam  et  ^audium, 
et  alios  fructus  spiritus.  Adfert  etiam  salulem,  id 
est,  libertatem  et  redemptionem  a  peceatis,  morte  et 
inferno;  et  victoriam  contra  omfnia  mala  etc.  Con* 
trarliim  lex  in  animis  hominum  efficit 

Zion  Deus  tuus  regnat*  ^ 

Haec.est  ratio,  unde  sint  tanta  dona  in  eccle- 
sia ,  quod  scilicet  ipse  Dens  Cbristus  est  rex  et 
doctor.  Quomodo  ^  aulem  non  possunt  omnia  bont 
isMc  esse,  ubi  Deus  esl  et  regnat,  ubi  ^on  regnant 
mors  et  peccatum,  sed  Christus  et  ipsa  sblus?  Sie 
continet  hic  iocus  nianifestam  prophetiam  de  novo 
verbo  invulg^ando  *).  Abro^at  enim  omnia  regna 
Hosis,  sacerdolii,  Pbarisaeorum  etc,  et  unum  Chri- 
stum  regem  conslituil.  Id  quod  diligenler  notan- 
dum  edt,  ut  constituamus  Christum  in  proprium 
suum  officium,  ne,  sicut  papatus  fecit,  judicefn  ex 
ed  faciamus],  et  ex  evangelio,  pacem  afferente, 
legem. 

[Porro  multa  alia  ex  hoc  lofco  pos^unt  coliis:!, 
si  diligehter  senlenlias  inter  se  conferas»  Dicit  eninv 
allos  seduxisse  populnm  suum,  ergo  habet  populum 
corporalem  in  hac  vita**).  ttem,  protoittit  se  ejns 
populi  fore  doclorem,  ergo  Chrlslua  est  verus  homo, 
et  regnum  Christi  tantum  consist(t  In  verbo.  Quod 
auten\  addit,  blasphemari  nomeh  sutim ,  iteni,  Detts 
tuus  regnabit,  ergo  simul  Deus  est,  ^teadem  per- 


*)  Movum  regnum  et  sacerdotinm  Christi.  •**)  Ecclesia 

V 

eoetus  vifibilif. 


^Bsaiae.  127 

8ona    est   venis  Deus    et   verus    homo*).    Hiric 

Becesse  est   sequi,   quod  sit  moiiturus,  tauquam 

homo,  et  quod  sit  resiirrecturus  ex  morte,  tanquam 

Deus.     Hinc    apparet     regnum    Cbristi  **)    esse 

spiriluale  et^on  corporalc.    Erg;o  non  poterit  regi 

legibus  ex  ratione  suinptis,  sed  solo  verbo  spiritus, 

ubi    cor   in  gratia  et  per  gratiam.^)  vivit  et  agit, 

liberum  ab   omnibus  legibus,   poenis  et  pavoribus. 

Errant  igitur,  qui  putant  Christum***)  esse  le- 

gislatorem,  qui  formet  mores,  et  sicut  Socrates  ali«* 

» 

qnis  exempla  perfecta  morum  proponat.  Quam- 
quam  enim  etiam  externas  actiooes  format,  tamen 
priroum  internum  hominem  instituit,  et  renovat, 
deinde  etiam  corpus,  manus  et  pedcs  gubemat 
Fidem  enim  sequuntur  opera,  sicut  nmbra  corpus 
sequitur. 

« 

Specuiatores  tui  levaverunt  vocem. 

Speculatores  vocat  ministros  verbi,  qui  uno  ore 

laeta  et  jucunda    ioquuntur.    Signiflcat  tamen  pro- 

prici  per  speculatores  succesjsionem  verbi.  Per  apo-" 

stolos  enim  fundatum  est  regnum  Christi,  per  spe- 

culatores  atitem  propagatur.    Porro  in  speculatore 

vox  requirftur.    Nostri  episcopi  hodie  sunt  specu- 

latores  sine  voce,    et  vere  muti   caqesi    Pertinet 

autem  haec  quoquerparticula  ad  descriptionem  regni 

Christi,  ut  id  discernamus  ab  omnibus  afiis  regnis, 

'quod  non  in  armis,  vi,  legibus  consistat,  sed  sim* 

pliciter  iu  laeto  verbo  evangelil.    Ne  confundamull 

poUticum  et  ecclesiasticum  regnum. 


^  Christas  Deas   et  homo.    **)  Christi    regnam    spiri. 
laale.    ***)  Christm  oQn  eft  legislator. 
1)  In  ed.  1532  legitor:  in  et  per  gratiam. 


I 

'   128        .    Gaput  quiaquagesinium  secundum 

» 

Gaudete  et  laudale  simui  dei^erta  Hie- 

rusalem.  • 

Sic  vbcat  reliquias  synag^og^ae,  et  simul  indical, 
evangelium    esse    praedicationem   paiiperum,    slcut  . 
Christus  dicit:     Pauperes   evangelizanltir,    et  Psal-  "* 
mu^^):,  Pauper  et  inops  laudabunt  le,  Domine*)].   , 
Neque  enim  gaudere  jubetur,  nisi  is  qui  afflictus  est 
et    in   iacrimis   ac   doloribus   versatur.     Et    addit: 
Gaudete,  non    vos  culta  et  poiita  Hierusalem,   sed 
deserta.    Est  enim   regnum  Chrisli  regnum  tribula- 
torum  et  omnibus  modis  arflictorum,  et  verbum  est 
verbum  salutis  et  pacls,  quoiitantum  opus  habenl,' 
qui    sehtiunt    damnatkonem    et   vexantur    peccatis* 
[Quod  autem    dicit,   laudale,   significat  sacrificium 
eucharistias,  quod  tinicum  Christiani  habenl,  ut  ag- 
faoscant  benefieia  Dei,  et  sint  grali,  laudando  et  prae- 
dicando  Deum,  non  abulendo  donis  ad  suam  gloriam 
conlra  proximup], 

Paravit  Dominus  braohium  etc. 

Brachium,  id  est,  polentiam  snam,  qu^si  dicat: 
Cum  essetis  seducti  et  affiicli  peccati^  et  conscien- 
tia,  videbamini  vobis  prorsus  esse  sine  brachio, 
quia  Deus  semper  est  infirmus  et  stultus  in  speciem, 
alii  dii  et  principes  sunt  potenles  et  sapientes.  Hoc 
autem  tempore,  inquit,  aperiet  brachium,  ut  ex  stul- 
tilia  et  infirmitate  illa'  procedat  sapienlia  et  poten- 
tia  mnjor,  quam  sit  hominum*  Alludit  totus  bic  lo- 
cus  ad.Psal.  97. 


*)  Matlh.  11.  Psal.  73. 

1)  In  ed.  1532  legitnr:    sicut   in  Psal.    quoquc:     Paa.;^ 
pet  eiCf 


Esaiae.  129 

[Recedite,  recedite. 

Post  tanias  promissioDes  subjicil  propheta  ex- 
bortationem,  qualis  illa  Pauli  est  2.  Cor.  6  et  Rom. 
13,  Recedjle,  inqnit,  a  regno  mundi,  peccalorum  et 
eouseientiae.  Ampleclimini  evangelium  et  nolite 
tempus  gratiae  negligere. 

Pollulum  nolite  tangere. 

Figura  sumpta  ex  lege,  quam  transfert  ad  spi- 
ritualem  munditiam  et  immunditiam.  Pollutum  au- 
f  tem  esi,  quidquid  non  simpliciter  ex  fide  Christi  et 
gratuita  gratia  pendet].  Quare  non  tantum  inteilige 
aduiterla  et  caedes  ac  crassa  alia  peccata,  sed 
quidquid  optimum  est  in  homine  non  illuminato  per 
spiritum  sanctum,  scilicet  sapientia,  religio,  justitia, 
et  speciosa  itla  opera,  quae  homines  abducunt  a 
fidocia  gratiae  ad  praesumptionem ,  el  habent  ma- 
ximam  speciem  sanctitatis.  Debet  enim  fides*), 
quae  sola  pura  est,  in  mera  gratia  niti. 

[Mnndamini  qui  fertis  vasa  Domini. 
f  Pertinet-iioc  proprie   ad  ministros  verbi**)  et 

m 

[  doctores,  hi  enim  ferunt  vasa  Domini,  quasi  dicat: 
Vos,  qui  estis  doctoces,  videte  ut  sitis  mundi.  nolite 
canponari  verbum,  sed  docete  in  simplicitate.  Est 
aotem  necessaria  adhortatio,  qua  monemur  primo, 
ot  maneamus  in  vera  fide,  secundo,  ut  maneamus 
in  puro  verbo],  sine  quo  fides  non  potest  exsistere. 

[Quoniam  non  in  tumultu  exibitis.' 
Respicit  ad  historiam  exitus  de  Aegypto,  inde 


*)  Fidei  nititar  foia  gntj t.   '*)  ExMuiio  sd  miuislroi 
verbi.  * 

LmthgH  Opp.  mag.  VH,  XXUh  ^ 


139  Caput  quinqua^esiaiuin  fecandum 

enim  cuni  pavore  et  feslinatione  exiverant.  Quae 
figura  bene  convenil  cnm  jnstitiariis,  illi  festinant  et 
pavent,  cum  paulaiom  lentanlar,  et  nndique  aaxilia 
et  praesidia  conquirunL  Hine  tol  regalae  mooaeho- 
rum^),  tot  opera  et  cullos  manarant,  quod  cre» 
diderunt  se  taiibus  operibos  conaeientiam  aablevare 
et  quielam  reddere  posse. 

Monet  igitur  propbeta  pios^^}.  Vos  pii,  in- 
quit,  nolite  imilari  impios,  neque  enim  cum  tumultu 
exibitls.  Jussi  vos,  ne  tangereiis  polhita,  et  ut 
mundi  essetis,  id  non  fiet  tumultu  el  fuga,  hoc  est, 
viribus  vestris.  Alia  ratio  est,  qua  liberamini  ab 
impielale,  nempe  qnod  Dominus  praecedet  vos»  et 
quod    vos   congregabil  Deus  IsraeL    Hoc  ^t,  sim- 

_  ■  ■ 

pliciler  audite  verbum,  qUod  Dominus  vos  praece- 
det.  Abstinele  a  vestris  sludiis,  et  nolite  ipsi  fieri 
autores  saiutis  vestrae,  sed  sinite,  ut  Dominus  re^at 
vos  verbo  et  spiritu  suo,  ut  in  eo  solo  haerealis,  et 
praeterea  in  nulliu^  operis  aut  cultus  fiducia. 

Est  igitur  insignis  exhortatio,  ut  simplici  fid6 
in  solumChrlslom***),  ducemnostrum,  resplclamus, 
qui  nos  oolligfet,  ut  maneamus  in  verbo,  et  simus 
tuti  ab  omnibus  peccalis.  Sic  legimus  de  quadam 
sancta  moniaii.  Ea  cum  lentaretur  ob  admissa*  pec* 
cata,  nihil  aliud  respondit,  quam  se  Ohrislianam*'*'^) 
esse.  Sensit  enim  se  nee  suis  malis  operibus  da.ro« 
nari,  quod  hnberel  Chrisdim,  nec  bonis  operibus 
salvari  posse,  sed  Christum  pro  ae  traditam  victi- 
mam  elc.  sat^fecisse    pro  peccati^  stiis,    et  vitam. 


•/    ■  ..■  .  ■       '   ■  •  ■    •  . 

*)  Regulae  monachorum.     **)  Deus  aequeBda*  |Hlf 
nistris.  *"**)  In  solnai  Cbrfstum  resplcienda!»^   ^«^)€hri- 
stianii  sum. 


t. 


Esaiae.  131 

aeteitiatii  meruisse  etc.}  Caput,  quod  jam  sequilur, 
modam  redemptionis  describilj. 

Gapat  fninfiiagesimiim  tertinm. 

[De  Christi  passione  et  g^lorificatione. 

Haclenus  descripsit  propheta  Chrisli  regnutn 
sub  cruce,  et  multas  ac  magnificas  ecclesiae  et  sanc- 
torum  consolationes  addidit.  In  hoc  autem  capite 
principaliter  de  ipso  capile.  regni  et  principe  eccle- 
siae  agit,  de  Christo  *).  Et  describit  etiam  mo- 
dum**),  quo  paravil  redemplionem  suorum.  Est 
igituT  vix  alius  locus  in  tota  scriplura  apertior,  tum 
de  passione  Christi,  tum  etiam  de  resurrectione. 
Quare  etiam  ediscendus  erat  ad  confirmationem  fidei 
nostrae  contra  Judaeos,  qui  ilio  crucis  scandalo 
offensi  nostrum  Christum  pro  Messia  non  agnoscunL 
Hoc  enim  negari  non  potcsl,  quin  propheta  de 
Christo'  seu  Messia  hoc  capite  agat,  quem  dicit  su- 
blimiter  exaltandum,  etsimui  humiliationem  ejus  de- 
scribit.  Non  igitur  polcst  intelligi  corporale  Christl 
regnum.  Observandum  boc  quoque  est,  quod  dicit 
aperte,  Messiae  regnum  gloriosissimum  simui  et  po- 
tentissimum  fore,  sed  post  ejus  morlem.  Inde  enim 
certo  colligitur,  Chrisli  regnum***)  non  corporale, 
sicut  Judaei  somniant,  sed  spirituale  esse.  Porjro 
voluimus  hoc  capite.  quia  prae  reliquis  insigne  est, 
magis  sententiam  quam  verba  reddere,  nnm  latinus 
textus  paulo  est  obscurior. 


I" 


*)  Summa  Cap.  53.      **)  Modns  redempiionis  noftrac. 
***)  Chriati  re|Diua  spirituale. 

9* 


132  Caput  quinquagesimum  tertiuin 

'Ecce  servus  raeus  prudenter  aget*). 
Servus^  dicltur,  nonqualis  fuitMoses,  aut  hodie 
sunt  jusUtiarii,  et  moniich},  qui  jactant  se  Deo  ser- 
vire,  sed  /^uod  sit  in  ministerio  verbi,  et  quud  pu- 
blicum  docendi  offlcium  habeat.'  Qupd  aulem  ad- 
dit,  prudenler  aget,  commendat  nobls  ministerium  , 
verbl,  quod  Cbrislus,  cum  in  carne  esset,  habuil]. 
Et  complectitur  hoc  vocabulum  simul  con^ilium  et 
successum.  [Chrislus  enim  cum  invenisset  omnia 
impeditissima  et  intricatissima  propter  malos  doc- 
tores,  laitla  tamen  prudentia  rem  gessit,  ut  dmnia 
felicissime  succcderent,  et  cum  summa  tranquiiiitate  ^ 
vltaret  pericula,  et  sine  uliius  insommodo,  id  quod 
voluit,  effic^ret],  nec  se  admisceret  politicis  nego- 
tiis.  [Cst.  aulem  antilhesls  in  vocabulo,  prudenter 
aget,  quasi  dicat,  Moses'^*)  nou  ila  prudenler,  ne- 
que  adeo  moderate  omnia  gessit,  sed  e.st  viplentus 
doclor.  Christus  aulem  a  morie,  peccato  et  infemo- 
nos  liberat,  non  violentia  aliqua,  sed  .quia  prudenter 
agit,  quia  verbum  vitae  dat,  quo  consoiatur,  servat 
et  defendit  nos  etc. 

Ipse  exaltabitur,  et  sublimis  erit  valde» 

Ministerlum  descripsit,  jam  gloriam***)  quo- 
que  describit:  post  ^mihisterium  fore  eum  in  gloria 
super  omnes  reges.  Quamquam  autem  possit  in- 
telligi  de  gloria,  quam  habuit  in  vU^  apud  bonos 
ex  miraculis,  tamen  e%p  alteram  sentenliam  malo, 
quod  lempore  seryitutis  rem  geslurus  sit  gnaviter, , 
et  post  morlem  in  summa  gloria  erit^). 


*)  Enarrat.   cap.    53.    **)   Collatio    Christi    et    Mofe. 
♦♦♦)  Gloria  Christi.  '      '• 

/)    Id  ed.  1532  legltar;  In  iiuakm  iilil' t;^«tifL« 


Esaiaa.  133 

Ita  at  mplti  offendantur  in  le^). 

Erit  Cbristus  in  gloria,  sed  iia')],  ut  majori 
partf  synagbgae  sit  scandalp  *),  et  paucissimi  sint, 
qai  credant  [eum  esse  aut  Christum,  aul  regem« 
Verbum  quod  hic  est,  offendanlur'),  significat  ab- 
ominantis  et  nauseabundi  gestum. 

Quoniamdeformiorest  aspectus  ejus  quam 

aliorum  hominum,    et   forma   ejus   defor- 

mior  quam  filiorum  hominum. 

Hic  describit  gloriosum  illum  reg^em  in  snmma 
hamilitate  *^).  Species  ejus,  inquit,  lurpior  est  quam 
orooium  aliorum.  Ergo  Messias  non  erit  in  corpo- 
rali  regno  exspectandus, .  sed  in  specie  contemp- 
tissima  et  turpissima^).  Non  enim  de  carnis  specie 
loquitur,  sed  de  specie  gerentis  rem,  quod  scilicet 
nalla  in  eo  sit  species  regis,  sed  mioistri,  alquo 
ejos  quidem  contemptissimi.  Et  haec  quidem « est 
seandati,  de  quo  supra  dixit,  causa,  sicut  Paolas 
quoque  dicit***),  Christum  crucifixum  Judaeis 
scandalo  esse  etc 

Veram  sic  multas  gentes  asperget,  at 
etiam  reges  contineant  os  suum  coram  eo. 
Qaoniam  ii,  qaibos  non  est  annunciatam, 
videbanty  et  qoi  non  audieranl,  intelligent, 

^ie  redit  ad  gloriamChrisU^**^),  quod  omnes 

■  -j 


*)  Christai  lapis  mcmmML  **)  Descnptjo  hsmilitttu 
•♦•)  1.  Cor.  1.    ♦•♦♦)  Gloris  ChriiU. 

1)  1b  ed.  1532  lcfilor:  lu  nt  oiiilii  obftopeteant  tn- 
per  te.  2)  Ed.  1532  sic  per^it:  ut'oiDoibos  sit  scaodalo, 
mtmo  credit  eoa  este  etc  3)  In  ed.  1532  eit:  obitope- 
fcoBL    4)  Ib  ed.  1532  le^itor:    cooteoiptiMiBas  ct  torpif- 


184  Caput  quinqiiftgesimum  tertium 

reges  alRys  siuperabU  gloria.  Est  igilur  Christus  et 
rex  rogum,  et  quoque  deformis  prae  filiis  liofninum, 
neeessario  igitur  consequitur;  Christi  reguum  spiri- 
tua)e  esse.  Aspergere  praedicare  significat.  Cum 
igilur  passus  fueril,  inquit,  praedicabitur  ^on  ^olum 
apud  Judaeos,  sed  et  apud  geutes.  Porro  Christufi 
crucifixus  est  praedicandus,  sicut  Paulus  quoque 
alt,  et  is  tameh  credendus  esl  domihus  dominorura'. 
Hoc  aulem  niilli  sqorum  regum,  qui  unquam  fuerunt, 
tribuere  Judaei  possdnl,  quod  reges  gentium  con- 
tinuerint  os  coram  ed,  id  qttod  de  Cfaristo  dicit. 

'Porro  propagatkjnem  hujus  pracdicationis  dc 
crucifixo  Christo*)  desicribit,  cutn  ait;  Oaibtisnoti 
est'  2(hhunciatutti/il  videbunt,  hoc  i^st,  ubicuoque 
ante  non  est  audltu^  ChHstus,  ibi  aiidietnr.  Pi*o- 
pagabitur  illa  praedieatfo  non  soltift)  in  Juda&os,  qui 
ptomission^  de  Cftristo  audierunt,  scd  in  g^rites 
4tk)qwe,  qtii  i^las  promissiohies  profsus  igooraht* 
Slgnificai  etiam  spirithale  liegntu*),  cum  didt: 
QtHbtas  ncrt!  e^t  dnnuriiJijifturh,  quod  hic  pex  coghot 
scelur,  non  ex  specie  exlerna,  non  ex  dpi>ardta  ai^ 
monim,  et  insignibtis.regalibiis,  sed  verbo  aadietui' 
et  videbilur  etc;  Esl  igiluv  ba(ec  confinnatio  fidet 
nofliirae,  qui  lnlem  ChHslum  praedicamus<  passum 
scilket  et  glorifiealnni  ,1  ei  per  verb^m  propagatum. 

Sed    quis   credit  auditui  nostro?   e-.t  ibra- 
ohinm  D'Omit)i  e-ut  sev-elalur.? 

Propheta**)   vfd€fns  magnltudineih  et  gloiiarh 
ChTisli,  item  mirabile  hoc  Christi  regnum  ih  spiritu 


*)  Propagiitio  doctrioae  de  Glirifto  eracifizo.   **)  Pi»»- 
monitio  eoaXrti  scandalum  infirmitatis  in  Christo.  ^ 


£tiiMi 


135 


fi 


pieoim  setnB^alis,  praes^rlini  atilbm  considerana 
SB08  Judaeos  exclanoat:  Ab  quia  ista  tam,  cum 
flenl,  credel?  Nam  et  il  ^i  hodie  sunt  Judaei, 
omnia  facilius  credimt,  quam  nostrum  Cliristum. 
£t  iD  evangelio  quoque  videmus,  quanla  Judaeorum 
fiieril  incredulitas.  OSendit  enim  eos  illa  inflrma 
species.  EJl  oportet  illam  lidem  per  spiritum  sanc« 
tiuD  mentibus  imprimi«  Ratio  omnino  ista  assequi 
noD  polest.  Diclt  igitur:  Quis  .credet  sub  hac 
speeie  tantam  ess^  glorlam  etc. 

Aseendit  enim  sicut  virgultum  coram  eo, 
etsiculrddix  de  terra  arida.  Non  forma 
ei  est,  nec  decor.  Vidimus  eum,  verum 
onlla  erat   forma,   quae  f<aceret,    ut  eum 

desideraremus. 

Pergit  in  prophetia  de   passione.    Perlnde  est, 

ioqoit,  cum  hoc  Christo*),    atque  si  quis  elegans 

sarcolus  ex  arido  quodam  loco  provenireL  Est  igi- 

tar  Chrislns  surculus,  el.crescit  non  coram  mundo, 

neqne  enim  habet  speciem  ullam,    sicut  jam  dicil, 

sed  coram  Eo.    Hic  enim  latet  emphasis,  quod  illa 

gtoria  Chrisli  sit  spirituatis.    Ita  fit\   ut  Christus  in 

oolia  speeie  sit  lamen  speciosissimus,  in  humilitate 

gtoriosissimiis,  in  paopertate  opulentissimus.    Terra 

sitiens  est  ejus  passio:  Quod  igitor  a  morte  resnr- 

glt,  simile  esl  sarcoto  crescenti  in  ioco  arido.   Non 

est  ei  spedes  etc.  In  foribus,  in  lalronibus,  et  aliis 

sceleratis  hominibus  est  qnaedam  species,   moven- 

tar  enim  homines  ad  commiseraiioneai  tum,  cum  ad 

sappliciam  rapiontur.    in  Christo    aulem  sunt   om* 


*)  Kurati»  de  fatora 


kniliatjofle. 


136  Capul  quinquigesimum  tertium 

nia  ^)  abominabilia  et-  borribilia.  Blaxiaiis  eohn 
prueialibus  affectuip  etiam  conviciis  afficiuot,  ei 
acerbe  rident  Jodaei  ete.  .  •  .    ^ 

Despectus  et  novissimus  virprijm,  plenus 
doloribus  et  Inrirmitati  bus.  Adeo  con- 
temptus  ut  averter^ntur  vu|tus  ab  eo,  at- 

■  .  ;      :  '  .  ,  .•.•■■  '     '         '        • 

.   que  ideo  eum  non  reputavimus. 

Concluditur  ex  bis  manifeste,  quod  Mesjsiam^) 
oportuerit  pati,  et  turpissime  patL  Neq^ie  €oim,> 
^  quae  hic  dieit,  de  gloria,  sed  de  extrema  ignomi- 
nia^)  ei  passione  iRtelligi  possuni.  .'Coepi  «auiem 
hic  locus.  Judaeos,  ui  dnos  Messias**)  fingereoi» 
alterum^  qui  jam  olim  venerit  et  etiamnom  in  terris 
obambulet  in  mendtci  specie,  ut  satisfaciat  pro  pec- 
'  catis  Judaeorum,  alterom  auiem  regem  gloriosum, 
quem  adbuc  exspeclant. 

Profecto  languores  nostros  ipse  portavit, 

et  nostros  dolores  in  se  re6epit,  et  lamen 

nos  reputavimus  eum  tanquam  plaga  per- 

cussum  a  Deo  et  infirmatum. 

Hactenus  passionem  et  glorificati6nem  Christi 
descripsit,  jam  addit,  quid  misera  illa  et  laboriosa 
specie  effecerit'*''^'^).  Atquehic  est  articulus  ju- 
stificationis,  credere  Christum  Pro  nobi^  passum, 
sicut  Paulus  quoqOe  dicit***'^):  Christus  est  factus 
maj^dictum  pronobis.   Neque  enim  satis  est»  nosse 


',-■.. 


*)  Hesstam  oportaik  pati.  **)  Ddo  Hessiae  a  Ja- 
daeis  eonficti.  ***)  Caasa  et  fmctas  pastionis  Cbristi. 
♦♦♦♦)  Galat.  3. 

1)  1d  ed.  153J2  legitur:  ooiDia  soDt.  2)  In-.ed^  1532 
ett:  tarpitadine. 


1 1    .  t,       .  1 1  •  I 


■  

...    BMifte.  137 

qnod  Quistot  sit  passiiB,  sJed  aicot  hie  dieit,  cre- 
deodom  etiam  est,  qood  ooslros  langoores  toierit, 
qood  ooD  pro  se,  neque  pro  suis  peccalis  sit  pas- 
808,  sed  pro  nobis,  quod  illos  mbrbos  tulerit,  {llos 
detofea  io  se  receperil,  quos  non^)  oporluit  pati. 
Alque  bunc  locum,  qui  recle  tenet,  ille  summam 
Cbristianismi  teneL  Ex  hoc  enim  ioco  Paulus  tot 
epistotas,  tot  sententiarum  et  consolationum  flnmina 
haosit. 

t'  Poiro  •  coDsequentiae^  quae  inde  collignntur, 
damMDt  DDiversa  omnium  hominom  studia,  omnem 
sapieDliam^  justitiam,  reiigionem,  opera,  et  merita 
omDia,  quifous  salus  quaeriturl  extra  Ghristum.  [Tol- 
luDttur  enim-omnia  haec  unica  illa  sententia,  Cbri- 
sUsttk  Pro  nobis  passum.  Si  enim  hoc  vdrum 
est,  tunc  omnia  opera  et  merita  omnia,  in  quae 
iaipie  confidilur,  aont  abjicienda,  et  discedendum 
eat  etiam  mc  nobisipsis,  et  simpllciter  ex  toto 
corde  inalienamjustitiam  est  confldendum,  ut  quasi 
inter  coelum  et  terram  haereamus,  et  credamus  eam 
JQStiliam,  quam  nullo  sensu  accipimus,  quae  per 
verbtim')  nobis  offertur.  Atque  hinc  est,  quod 
haec  doctrina  non  discitor,  nisi  spiritu  sancto  ma- 
giatro.  '  Judaei  enim,  quia  nolebant  snam  sibi  ju- 
siitiaBii  eripi  et  damhari  opera  legis,  ideo  Christum 
DOD  accipiebant,  quia')  ideo  apparoit  in  carne,  ut 
Doa,  qai  irae  filii  eramus,  et  deputati  ad  aeternas 
poeoas,  sua  justitia  defensi  et  lecti,  salvaremur. 

In  primis   igitur   observandam  est   pronomen, 
Nostroa  dolores,  nostros   lang^ores   ipse  portavit 


I 


1)  In  ed.  1532:  nof.    2)  In  ed.  tS32  addittim  est:  Un- 
tm.    3)  hk  ed.  1S32  legitar:  fjul 


flB  Capot  quinqutgtriiDun  Ifrtioin 

GonimiiiiUatvr  eainhnbMs  per  hoe  pronontd  ^ptaBt 
Cbriili ,  el  it  proprid  «oMf a.  Si  enifo  ipm  inMk 
»608  dolorei  el  laoguovea,  faqe  est,  peeoalamdla  tif» 
poeaaok  nleoriMi  peecatorukn,  icrgo  ego  iibm-  Mm 
Unn  a  okipa,  qoBm  a  poeria,  nac  est  (fio6.  nietoMk 
jvdieitt»  Dei  elo.  ■.;£■' 

Reputavimva.  eum,.  tAA4]i);aai   pefCftM!ji||ii 

A  Deo.  ..•.^cs^p 

Id  esl,  potobaaias  eum.  a  Deo  propteritoi  de- 
liqla  punitoflck  Sio  em*m  uuiBdiis  et  ratio  juiicanUi 
uniimquemque  edi  peeeati  poenas  dave  'deisaieu  itiKf 
aalem  divepaum  fit  eoiitrai  humaaae  et  diifinasiilck' 
gea,  <[uae  poenam  vertttrit  in  a«utorem  peeeiaiti^  flbii*' 
sti»  enim  propter  nos  pttBilur$  id  qoad.'  bsIIO 
nunquam  potest'  assequi.  ia«i  se  exponel  laluii; 
quidnail)  sii,  quod  dixit,  {^ortaose  eaoi  iU96tfos.<|aN' 
bores.  Esl  aotbpi  elarissimuat.loena  coatri^.fadaeae;) 
quod  Messlas  sii  homo,  minister  verbiy  passiis  bteti 

•  .  1.1 

Verum   propter    iniquitates   nostras,  ,.^^3^. 
vulnerat.us,  e.t  propter  p,ef|cat.a  nos^i^p^xr 

cussqs. 

Est  haeo  qnasi  definitio  €brtSli,  quatn  omnibiBiP 
aliia  reiigionibiis  opponere  eoDvenit  Proplenfieatriia' 
iniquiiates  est   vuloeraltts^   qhasi  dicat:    Mds   no»: 
potuimus  noetris  operibusjusliifieari,  iafirmitaiea  o^ 
strae  manefaant  super  nos,  roanbbat  reatus  at  .poena 
inevitabilis*    Soius  autem  Christus  poriat  eps.'    Si- 
eot  ioanpes  quoque  dioit:  Agnae  Dei,  qui  «olili  peo* 
eata  mundi.    Quod   agnum   appellat,  significaLxnun.. 

viQtimam  (^sse.    Quod  addjtr  toUere  enm  .poqc^ifa» 
idem  dicit  quod   hic  ^iai.  >tfiu(|  w  Jt|Ofr;loQo,< 


Eime.  IM 

oniieiii  Baam  sapienliam  apastoH  haaaerant  Et  noa 
hodie  papataro  uno  boc  articulo  apud*  nos  overti^ 
ma.  8i  enim  Cbristus'')  propter  peccata  noatra 
est  TOlneratos,  ergo  papa  est  antichrislaa,  qui  vall, 
■t  no^tria  aatisfaetionibus  peceata  nostra  expiemus^ 
ergo  monachonim  opera  sant  damnata  et  impia^ 
erso  nttlia  sunt  merita]  remissionis  peccatorum  et 
iratiae  [etc.  Mirurti  autem  est,  instgnem  hunc  lo*- 
eam  adeo  non  observatum  esse,  cum  tamen  in  ec- 
eieatft^)  ait  tam  saepedeeantdtus.  Graviasime  enim 
contra  merltoria  opOra.  pugnat.  Quare  etiam  diligen-^ 
tius  a  nobis  eat  traciandus. 

Praeterquam   enim  quod  unusquisqne  privatim 

Mncia   opemm  tentatur,  mullae  quoque  in  ^sacris 

literis  senlentiae  exstatit,   quae  hoc  fere   operibua 

Iribuare  videtflar,  quod  alias  fidei  tribuitur.  DifTicile 

igiliBr  eat  tHis  sentestiis  wn  moveri,  cum  natura 

qnaqne  eo   noa   tffobat  •  Ad   qaam   accedil   etiam 

prava  inatiUitio  et  consuetudo  perversissima.   Maf^ 

aa**)  %itar  res  est  el  omnino  impossibiiis  carni  ei 

saaioini,  ia  flde  simplicl  consistere,  ut  non  despe- 

res  in  peecatis  tuis,  sed  te  erigas,  et  dicas:    Sive 

beoe  mvt  male  egerim,  nihil  ad  me,  habeo  hic  Chri- 

slam  pro  me  passnm.    Objioiuntur  enira  et  ab  ad^ 

versariis  nostris  ot  a  conscientia  nostra  contrariae 

acntentiae,  quae  peccata  nostra  argnunt,  et  poenam 

ibinantur,  ut  dubii  de  voiontale  Dei  trepidemus. 

Sola  autem  Christi    passione  omnia  illa  argu- 


*)  Si  Christi  passioDe  joiUtia  coniiugit,  sequitiir  papani 
aitidiriftim,  «i  OBMm  lihwimm  docentei  bLajpj^eBiaa  esse. 
**)  M^wm^  sQla  .fida  nity. 

1)  lo  ed.  1532  esti  eeclesiis. 


F 

MO  Caput  quinqua^enitiuin  tertium 

menta  solveire  possumus,  sivd  privatim  lentemtir, 
Bive  sententiae  de  operibus  nobis  'ppponanUiF.  '  Si 
enim  Chiislus  talis  est  persona,  quae  nostra  peceatif 
tulit,  sequkur  igitnr,  quod  noslris  meritispeccata*) 
non  tulimus,  qtiia  jam  ante  subtaia  sunt  Neqoe 
enim  nostra  opera  suntChrislos,  et  nos  noa  perea-  . 
timur  propter  nostra  peecata,  neque  ea  portamus, 
imo  neque  portare  possumus.  Neque  enim  venisset  - 
Chrislus,'  si  ipsi  nobis  potuissemus  mederi.  Sie 
apparet,  quam  nihil  ad  juslificationem  et  remissio^ 
nem  peccatorum  omnia  opera  humana ,  quantum^ 
vis  in  speciem  bona  et  splendida  sint,^faciant.    -       ' 

Est  autem  nulia  religio  in  orbe  terrarum,  quae  . 
hanc  sententiamdejustiflcatidne*'*')  admittat,  et  nos 
ipsi  privatim  aegre  eam  credimus,  quamquam  pu*  . 
Uice  eam  doceamu^.  Ideo  quoque  diligenlius  hie 
loeus  cogQOSci  debet,  quod  sit  ceu  fundamentum, 
quo  novum  Testameotum  seu  evangelium  nititor,  qui 
solus  nos  et  religionem  nostram  ab  omnibus  aliis 
religionibus  distinguit.  Soli  enim  Christiani  huoc 
locum  credunt,  et  sunt  justi,  non  quia  ipsi  operao* 
tur,  sed  qula  alterius  opera  apprefaendunt,  immpe 
passionem  Christi.  Qui  igitur  hunc  arlioulum  ere- 
dit,  ille  tutus  est  ab  oinnibus  erroribus,  et  neces- 
sario  ei  aderit  spirilus  sanctus,  neque  enim  sine  dpi- 
ritu  sancto  doceri  aut  cognosci  potest*  Qui  autem 
ab  hoc  articulo  exciderunt,  illi  exposili  sunt  omni 
vento  falsae  doctrinae. 

Oporlet  igitur  in  Christiano  singularem  quan- 


.  *)  Nofftrif  operibof  peedata  noii  tonoiitBr  eta  **)  Doc- 
trina  jnftiBcatioDify  qaodfoU  fldejaftiaeemur,  tantiim  Ciirl- 
ftianorom  eft. 


SuiM.  141 

dam  pnideiitiam  esse,  ut  leges  et  opera  in  suum 
ordinem  et  usum  reponere  noriu  Hunc  adtem  lo- 
eom  tam  longe  supra  leges  omnes  et  operd  omnia 
coUocety  quam  longe  inter  se  coeium  el  terra  suut 
dissila.  Chrislianus  enim  quasi  in  alio  mundo  col- 
loeatus  neque  peccala  neque  merila  aliqua  nosse 
debet].  Quod  si  peccata  se  habere  sentit^),  aspi- 
dat  ea  non  qiialia  sint  in  sua  persona,  sed  qualia 
aiat  in  ilia  persona,  in  quam  a  Deo  sunt  conjecta, 
lioc  est,  videat,  qualia  sint  non  in  se,  nec  in  con- 
scientia  sua,  sed  in  Christo,  in  quo  expiata  et  de- 
victa  8nnt«  Sic  fiet,  ut  habeat  purum  et  mundum 
cor*)  ab  omni  peccato  per  fidem,  quae  credit  pec- 
cata  sua  in  Christo  victa  et  prostrata  esse,  et  sit 
quoque  tutus  contra  mortem,  quia  diredit  sibi  per 
Ctaristi  passionem  et  meritum  oblatam  et  donatam 
justitiam  et  salutem  perpetuam*  Haec  enim  omnia 
locQS  hic  Esaiae  secum  affert. 

Sacrilegus  igilur  peccati  aspectus  is  est,  cum 
peccatum  in  tuo  corde  aspicls.  Diabolus  enim 
islQC  peccatum  reponit,  non  Deus.  Sed  Christus 
spectandus  est,  in  quo  cum  peccata  tua  hacrere 
videbis,.securus  eris  a  peccatis,  morte  et  inferno« 
Dices  enim,  peccatamea*)  non  suntmea,  quia  non 
snot  In  me,  sed  sunt  aliena,  Christi  videlicit,  non 
ergo  me  laedere  poterunt. 

Est  autem  maximus  labor,  posse  haec  ita  flde 


*)  Nostra  peceata  non  nostra,  sed  Cbristi  sfint. 

1)  In  ed.  1532  liaec  ennntiatio  sic  legitur:  Qnod  fi 
pecetta  habeat,  refpicial  ea^n  illo  loco,  in  qnem  a  Deo 
eoDjecta,- boc  eft,  non  in  fe»  nec  in  confcientia  fua,  sed  in 
Chrifto,  In  qno  eiplata  et  devicta  snnt.  2)  In  ed.  1532  le- 
|itor:  ut  cor  babeat  puram  et  mundum. 


142,  Gaput  quinquigaoitium  tertium 


\ 


•pprehendere  et  credere,  ^t  dioas^):  Pecofivi  tl 
Hon  peccavi,  ut  sic  viQcatur  eosecientia  potentissiciMi 
doBiina,  quae  saepe  ad  desperatipnem,  ad  gkidiimi 
el  ad  iaqueum  homines  adigit  Nplum  est  exem* 
plum  iUius,  qui  tentatus  conscientia  dicebatv  bos 
pecoi^vi,  neque  enim  polest  conscientia  secura  esso, 
si  nonpeccata  procul  e  conspectu  remota  sinjt..  Sie 
autem  removendasunt  <4  conspectu,  ot  non  feeldm  ^ 
tttiim,  non  vitam,  non  eonscientian^  tuaro,  sed  Cbii- 
stum  inspicias,  ita  fiet  ut  trAnsferaris  extra  le  ia 
Ghristura,  et  transplanteris  ex>  oleaslro,  ut  eiim  , 
PMla*'^)  loquar,  et  ex  mundo  in  Cbristnm.       :. 

Non  autem  sum  .frustra  in  boo  loco  v^bosos,' 
scio  quantum  mihi  profueril.  Neque  enim^)  Chti* 
aiianismus***)  aliud  quam  perpetuum  hujus.toci 
exercilium,  nempe  sentire  te  aon  habere  pecQatnm, 
quamvis  peccaris,  sed  peecata  lua  in  Christo  haef 
rere,  qui  est  saivalor  tn  ael^rnum  a  peccalo,.  morta 
et  inferno')],  secundum  illud  ****):  Agnus  Dei 
qui  toliit  peccata  mundi. 

Jam  vero  cum  hoc  clarum  sit,  remissionem  pec» 
catorum  non  alionde  contingere  quam  per  Chrishiin, 
qui  sanguine  suo  pro  nobis  satisfecit,  sequitur  pri- 
mum,  quod  opera  liberare  a  morte  et  peocato  non 
possunt,  deinde  quod  operum  alius  quidam  usus 
sit,  quam  juslificare,  de  qua  re  supro  abunde  di- 


^  ^. 


*)  Christlanus  non  habet  peccatam  damaani. 
♦♦)  Rom.  li.     •♦•)  ChristitoiiTOU^     ♦•••*)  Joh.  1. 

I)  In  ed.  1532  deest:  eBim.  2)  Ed.  1^(32  sic  pergit: 
QuoAiam  autem  opera  liberare  W  mQcte^  et  pecoaio  doe  ih)»- 
1  ttDt,  necettario  seqaitur,  slium  qvfiniw  operuBi  e«se  usom, 
qaam  jnstificflre,  de  qua  re  sQprft  al^uade  dtspiM«¥Uiiu#«  V|- 
demus  igitur  etc. 


.     £tawe.  143 

I 

tpetavimiis*  [Videmusi^itur,  quam  disertum  hic 
loeas  Paulum  fecerit.  Oomprehendk  enim  aiios 
Ibaologleos  loeos  fere  omnes,  peccalum,  morCem, 
fitam,  opera  etc. 

Noo  aotem  ideo  desperandum  est    de   saiute, 

fli  qni  in  corde  haec  non  sic  sentiunt,   el  suni  in^ 

flnol  ia  fide.  Solet  eoim  satdn  nonnonquam  sic  ten- 

tare  noa,  et  vere  ex  antidoto  yenenQro,  ex  summa 

joBtitia  peecatom  facere.    Verum  consolari  infirmos 

hoc  dehet,   qood  nemo  hominum  perfecte  hunc  lo- 

oim  teneat,  neque  enim  ideo  ista  praedicantur,  ut 

statim  perdiscas,  et  non  aroplius  peccatum  sentias, 

imo  hoc  summo   studio  eavendum  est.    fd   enim 

proprie  est  h^ereticorum ,  semel  totum  Christianis- 

mom  perdiscere«    Christiani   autem  et  sentiunt  in- 

flnp^itatem  fidei  ettentantur  desperatione  ob  sensvm 

peceati.    Qoia  aotem  nihil  est  pestiientlus  securitate, 

etigere  te  debef',  •  eom  fidei  infirmitatem  sentis^). 

Est  enim    sifnQm   boni   animi    et   limentis  Deum. 

Haeres  enim  in  Christo,  quanlumvis  infirmiier  hae- 

ms.    Et   est   quoque   mandatum   divinitns^  quod 

iafitini  npn  sunt  rejiciendi,  ergo  Deus  non  odit  ih- 

firnos.    Manet  enim    in  piis  quoque  mortis  timor, 

inimi  imbecillitas,  peceatum  etc. 

Qoare  ii  ^),  qui  haec  eomprehendere  aut  intelligere 
noQ  possunt,  illi  admonendi  sunt  ^*) ,  ne  terreantur 
iila  soa  infirmitate,  sed  orent  una  com  apostolis: 
Pomine,  adauge  nobis  fidem.  Neque  enim  ideo  es 
exlra  tanc  doctrinam,  quia  non  perfecle  eam  tenes* 
Napi  fitPaulus***)  confitetur  senondum  apprehen- 

*)  lafinii   flde    non    deiperandtim.      **)   Couiolatio 
eoitn  leataiii  iaflrmilalti  fidei.    ***)  Philip.  S. 
1)  lo  ed.  1532  eit:  Quare  ii. 


144.  Caput  qu^nquagetimum  tertium 

disse.  £t  est  Ghristianus*),  nop  qui  absohile.  , 
illa  inlelligit,  sedqui  quoquo  modo  in  Chrislo  hae- 
ret  Is  enim  justiliam  Christi  jam  habet,  qula  eam 
incipit  habere.  In  evangelio  ubique  scripluibmi, 
ei  dixit  Jesus  Discipulis  suis,  Mad^dg  enim 
vocat\  non  magistros.  Habent  autem  nomen  a  di* 
seendo,  quia  discunl  ChristuiQ,  non  quia  perfeetd 
eum  norint.  4}uamquam  «nim  imperfecta  illa  noti* 
tia  sit,  tamen  est  notitia  Christi,  sf  maneant  discipoU 
in  verbo.  Doctrina  igitur  jibsoluta  et  perfeeta  est» 
illi  autem,  qni  eam  discunl,  non  sunt  absololi  nce 
perfecti,  sed  ^)  habemus  lantum  primitias  spiritoa, 
non  decimas,  ac  tendimns  ad  uHeriora.  "   -^  •> 

Chrisiiani**)  ergo  illi^^suni',  qui  vehenMntjDr 
aentiunt  mortero  et  vim  peccaii,  ii  autem  quidfael* 
^ni?  In  ipso  sensu  peccati  et  mortis,  otcimqoe 
tamen  in  ChAsto  haereni,  non  negani  verbum,  pati- 
uniur,  ei  maneot  in  Chrisio.  Non  quaeruni  aliunde 
salutem  ei  paceto.  Id  quod  diligenler  difircendum 
esi,  ne  ex  Christiano  faciamus  iruncum  aliqoeni^ 
qui  peccalum  non  sentiat.  Habet  enim  adhuc  car« 
nem  ei  sanguinem,  idieo  necessario  senlil  peccaiam 
ei  mfirmiiatem  fidei  etc.  Haec  copiosiusa.me  suni 
dicia,  ut  comroendarem  studiosis  theologis')  faiinc 
locum,  qui  est  ceu  fundamenium  novi  Tesiamenti, 
ex  quo  tanqnam  ex  vivo^)  fonie  dmnes  ibesaori 
divinae  sapieniiae  ***)  profluunt« 


*)  ChriftianuB  io  ChriBto  haeret.  **)  Christiaiii  qui 
aiiit.    ♦•♦)  Coloss.  2.  ' 

1)  Edit.  1532  sic  pergit:  aed  gumus  primitiae  et  'ten- 
dilDUs  ad  uUffiora.  2)  In  ed..l582  lefitur:  at  cemmeDda- 
rem  vobif  huac  loeum  etc.  3)  In:  ed.  1532  4efilar: 
patenti. 


Esaiac.  145 

Correctio  super  eum,  ut  nos  haberemus 

pacem. 

Est  citala  senleniia  a  Petro.  Voluit  aulem 
propheta  in  hoc  loco  copiosus  esse  ad  confirman- 
dds  nos,  ut  certo  sciremus  Christum  noti  judicem 
I  esae,  sed  taiem  qui  porlet  nos  *).  Naluraliler 
enim  metuimus  nobis  a  Deo  tanquam  a  judice,  non 
agnoscimus  eum  salvatorem.  Sic  papislae  alios 
saivatores  et  intercessores  fecerunt,  Hariam  el  reii- 
quos  saoctos.  Sie  accidit,  ut  ad  maiam  naturam 
eliam  impia  doctrina  accederet.  Felices  igitur 
jam  iili  sunt ,  qui  juvenes  hanc  doctrinam  audiunl, 
quonim  corda  impiis  doctrinis  nondum  sunt  com- 
maculata.  Quando  igUur  Chrisli  liomen  audietis, 
cogitabit  unusquisque  non  de  judice,  sed  de  bejulo 
sui  peecali ,  neque  admittet  aliam  cogiiationem ,  ut 
sic  corda  assueftant  ad  tidem,  ei  in  tribulaiione 
habeanl  consplationerti. 

Sic  enim  propheta  ,dicit,  Casiigatus  ipse  esl, 
Qt  D08  haberemus  pacem,  id  est,  remissionem 
.peccatorum,  et  conscientiam  sedatam.  Siigiiurhabere 
pacem**)  voiumus,  necesseesi  id  fieriper  disciplinam 
ipaius.  Ipse  merito  pacem,  nos  nostrorum  pec- 
catoruro  poenas^  habere  debebamus,  sed  sunl  hic 
inversa  omnia.  Alius  peccal,  et  alius  plecliiur. 
Ego  seclariis,  qni  jam  tumuliuantur,  hoc  unicum 
imprecor,  ut  aliquamdiu  desperationibus  ei  pavori- 
bus  mortis  tenientur,  ut  vel  sie  cognoscant,  quae- 
nam  vis  sit  in  his  verbis:  lesus  Chrisius  pro  nobis 
est  mortuus].  Hoc  enim  si  fieret,  facile  cessareni 
ab  otiosis  illis  cogiiaiionibus  ei  plenis  scandaiorum» 

*)  Repetit  cauMm  elfractam  paiilonii  Chriiti.  **)  Quid 
sit  paz. 

Littitrl  Opp.  Mff.  Vol.  XXIU.  JQ 


146  Caput  (juiriqua^esimum  tertium 

[Livore  ejus  sanati  sumus. 
E9t  jucundis^ima  consolatio:  ^Livores  ipsius 
sunt  nostmm  emplastrum.  Atqui  nos  meriti  era* 
mus  livoreSyd  ipsi  debebatur  sanitas.  Si  qpiis^ 
ergo  sanitatem  optat,  ille  non  suam  castig^tionevi 
et  crucem  consideret,  sed  tantum  respiciat-  in  Chri- 
stum  et  credat,  tum  sanabitur,  hoc  est,  habebit 
justitiam  aetemam. 

m 
i 

Omnas  nos  sieut  oves  erraviinu8«  un«8- 
quisque  In  viam  suam,  verum  DominiiJ 
omuittm  nostrum  peccata  in  illum  rejecil^   . 

'  Hic  de  vi  et  usu  passlonls  dicere  indpil. 
Est  autem  confutatio,  quodtdicit  nos  errasse,  qaast 
dicant  adversarii ,  qui  faligant  se  opertbus  pro  jii- 
stitia  assequenda^  quid  ergo  sunt  nostrae  religionesf 
Respondet^  eitores  sunt  Et  sic  damnat  universatai 
justitiam  legis,  et  omnes  religiones,  etiam  iUam 
divinitus  inslitutam  in  lege  Mosi.  Atque  hic  textna 
Paulum  ad  abrogatibnem  legis '  anlmavit.  Hie  nos 
quoque  confinnavit,  lit  pronuneiaremus  omnia  mona- 
steria,  omnla  coHegia,  omnes  cnltus  Deiesse  er«i 
rores*'  Propterea  qnod  quaerant^)  per  ista  opera 
justiflcari.  Propheta  aotem  bic  omnia  talia  opera' 
et  studia  errores*)  appellat. 

^Sont   autem   diligenter    observandae   voculae: 

omnium  nostrnm,  et  in  fllum.  Estenira  sum- 

mus  arcicnlus,  huic  prophetiae  credere,  quod  pec- 

cata  npstra  non  sint  noslra,  sied  posila  superChri- 

tum.    Hic  unicus  artieulus  est  fundamentum  totius 


*)  Qn|  sino  Clwiito  JuslifleaFi  volant,  errilit. 
i)  la  ed.  1532  logitQT;    ireWnu 


Etaiae.  14T 

ecdesiae  et  Cbrisliariismi*),  iqui  si  salvua  manBerit, 
Doihie  haereses  laedere  nos  possuni.  Neque  satanas 
alia  re  magis  ofFenditur,  ideo  tot  lentaliones  pri- 
vatim,  tot  faaereticos,  ac^)  tot  sectas  publice  con- 
tra  hane  dbctrinam  excitat  Et  mundus  quoque 
omnes  alia»  religiones  potest  ferre,  hanc  solam 
doctrinam  ferre  nec  vult,  nec  potest.  I^ulit,  quod 
quidam  docuemnt,  nos  saivari  pet  Franciscani  cu- 
cullnm,  et  multa  alia  stultissinfa,  ampiectilur  enim 
talia,  qaae  eonfirmant  nostras  vires  et  sapientiam, 
hane  autem  mam  doclrinam,  quae  tamen  {nnoxia, 
imo  aaititaris  est,  ferre  non  potest,  sed  immerito 
eam  aecvsat,  tanqaam  prohibeat  bona  cpera,  cum 
tameo  facaltatem  bonorbm  operum  faciendorum 
praebeat ,  et  doceat  etiam ,  quod  nostra  opera  vere 
booa  dase  debent.  Hoc  iantam  operibus  derogat, 
qood  Jnatitia  nostra  extra  nos  sit  in  Christo.  Haec 
qoooiaiii  nos  docemas  et  praedicamus,  Ideo  persf- 
qoilar  nos  mandus')]. 

Meqoe  efoim  evangelium^ )  nostrum  dat  licen- 
tiam  fadendi  omnia,  aicut  impudenter  de  nobis 
mentlantar  adversarii,  sed  magistratui  suum  hono- 
rem  tribuit,  et  pabiieam  tranqaillitatem  conservat 
prohibet  scortationem ,  castitatem  conjugalem  juvat 
et  commendat,   prohibet   alia  peccata,   et  ad  fldei 


^)  FgadameataM  toliii  e celeiiae  et  Chriitieaiimi  Chri* 
•taa  jaitifieaas.  **)  Quae  ife  boni»  operibus  ^oeeal  evin- 
gelioBi. 

1)  In  ed.  1532  lefitor:  lot  haereticoi,  lot>iecl8i  con- 
tra  hanc  dodrinam  ezdtat.  2)  Ed.  t532  ilc  perfit:  cum 
tamen  toli  noi  miglitratai  innm  honerem  tribnamai  et 
poMirae  traa^llitati  conivlamni,  prohibemna  icortatfonem, 
caitiiatem  eo^jagalem  jiiTama§  et  inademoB.  Sed  •inamui  etc. 

10" 


148    .  Gapiit  quinquagesimum  lertium 

•V 

fructus  sedulo  excils^t  et  cohortalur.i  [Sed  sinamuis 
ingratum  et  impjum  mundum  suo  more  facere,  nos 
autem  hanc  doctrinam,  quae  non  nosLram,  sed' 
Christi  aeternam  justitiam  docel^),  reiiDeamus.  .£a 
enim  sola  bona  opera  gignii,  exlra  hanc  quidquid 
est  est  impielas  et  hypocrisis.    ... 

Est  autem  omnino  incomprehensibil^,  quod  addil 
propheta:  Omnium'  nostrum.  Quid  igiturChristusV 
anobis  habet?  nihil  sciiicet  quam  iniquitates..  .lios 
neque  juslitiam,  nec  sapientiam,  neque  soiatium 
uUum  habemus,  rursus  ab  et  in  Christo  habemus 
illa  omnia  copiosissime.  Haec]  est  illa  magnifii^a' 
societas**)  ,  quam  Joannes  in  sua  canoaica  jactati 
quam  [Rgttetises  nostri  prorsus  ig^orant. 

Est  et  hoc  emphaticum,  quod  dicit:  Dominus 
posuit,  ut  scilicet  conscientia  certior  et  confirmatior 
esset,  neque  ab.yllius  facie  paveret^quasi  dicat:  Est 
beneplacitum  patris,  ne  metuas  forte  dlium  esse  patris 
animum***),  et  alium  fiiii.  Cum  autem  ideia  pa^ 
tris  et  .filii  sit  animus^  ut  velint  te').redemptum, 
et  omnibus  peccatia  Ijberatum,  quis  alius  Deus  acGU- 
sarete')  poterit?  Reposit^  enimsunlpeccatatua') 
in  illum,  non  super  te^),  contra  Mosi  et  omnes 
alias  politiqas  lege^.  Sic  enim  Moses****)  mlna- 
tur:  Unusquisque  morietur  in  suo  peccato.  Et  in 
•  politia  noslra  peccata  sunlnostra,  in  justific8[tione 
autem  peccata  nostra  non  sunt  nostra.    Sic  Abra- 

*)  Chrifltus  a  nobis  peccata,  no3  ab  eo  justitiam.  **)  I. 
loha.  I.  ***)  Patris  idem  animus  in  nos,  qui  61ii.  «*«*)  Deul. 
24.  Esecb.  18. 

-  1)  In  ed.  1532  pro  hifregitnr:  qaae  alienae  justitite 
jnnititur.  2)  In  ed.  1532  est:  me.  3)  In  ed;  1532:'  no- 
»tra  .,.  no9. 


Esaiae:  149 

bam*)  et  Isaac  conscendunt  montem],  hoe  esl,  ftdes 
camDeoagit,  et  apprebendit  knisericordiam  in  verbo 
promissnjn.  [Servi  aulem  et  jumenta,  id  est,  nostrar 
operaad  montis  radices  manent],  nec  admiltuntur  ad 
itlam  gloriam  remissionis  peccatorum;  [Adeo  scilicet 
magno  intervallo  civilis  justilia  a  justilia  Dei  abest. 

Cum     muietaretur    et    infirmaretur,     non 

aperuit  os  suum,  sicut  ovis,  quae  ducitur 

ad  victimam,  el  agnus,  qui,  cum  tondelur, 

obmulescit  nec  aperit  os  suum. 

Aliter  legerund.hune  textum  in  ecclesia,  eoque 

sunt  abusi  contra  scandalum.  crucis.   Dicunt:  passus 

esl,  sed  sua  sponte,  alias  satis  erat  virium  ad  vi- 

tam  suam   defendendam.    Est  quidem  pia  el  bona 

sententia,  sed  nos  Hebraicam  lectionem  sequimur. 

BactenuB  enim    passionem  et  «passipnis  usum  de- 

seripsit»  jam  gestum  describit  et  summam  patientiam, 

quam  Chriatus  in  sua  passione'^'^)  habuit    Conve- 

nit  autem  pl^  propheta  cum  Petro***),  qui  ait: 

Tradebat  vindictam  judicanti  juste.    Ita  liic  affectus 

gestuna  Christi  describit :  quanta  palientia  sit  passus, 

quasi  dicat:  Cum  tam  gravia  pateretur,  non  minaba- 

tur,  non  cogitabat  de  vindicta  etc.  Ac  talis  quidem 

omnium  Cbristianorum  passio  esse  debet,   mundus 

81  nihil  aliud ,   tamen  de  vindicta  cogitat,  ^ed  Chri- 

8tU8    non   sic.      Maiedicentibus    polius    bcnedixil, 

deprecatus  esl  Patrem  pro  cruciflxorlbus  suis. 

Voloit  autem  nobis  propheta  insignem  hunc 
patientis  affectum,  quomodo  sc  erga  crucitixores 
suos  habuerit,  apta  simililudine  significare.    Ovis 

•)  Geiie.  a:    ••)   ffodus   pmiimi  Chrisii.     ••♦)  I. 
Pet.  2. 


tJ9.  Caput  quiiiqui^«8iinum  tertium 

jAin  maclanda  ^aeei,  nequ€  ullum  edit  genMlumy 
alae  besiiae  omaes^  horribililer  vociferanlor  •  aic 
Cbriatus  fuit  paiieniissimus.  Atque^  haec  b^jus 
pasaioni»  epkasis  esl,  jam  ad  gloriflcationem  acce- 
dil  el  ad  resurrectioHem  Chrisli,  qua  pater  remunera^ 
yii'  passionis  medtum. 

De  angustia  et  dejtidicio  sublatus  esl^ 

Confltelur  propheta"*)  hic  eiim  resuscitatuih, 
quia.antedisit  eum  sicut  victimam  maclalu&i  ess^. 
Hacteniis  morlis'  verba  tantum  fiieninV,  jam  in 
efonti^ariam  partem  Vertitor,  ^et  d!cH:  dhihrtiis  non 
^^t  morttitis,  eit  ^irs(^]^t<is  tiDeb:  Sle  MMn 
noti  ioqtketeldr  de  ifiioituo  hUmirte,  mamnte  ili  ^ 
pmi&to:  Niice^6e  igltur  est,  tft  de  r^ytecUdto  bMe 
Mr^UigttthuS;    ^r  l^ilMltim  eist  jndifihtttt',  sed  tHnM 

sdbldittts^  de  Jndicio 'est.  ' 

■  • '  *  •  ■.■.-•  .  -  i\. 

Generationtifm  ejus  qiiis  enftiitiattlt^ 

'  fi^ner^tio  kc  siC^nWc^t  MMt^,  Mtf  duyaCi<meiM>, 
.  f«  6«buWm,"8icuflf  m  Eecles.*»)i  efeheAHtr  (wrtie* 
terif/  Dicit  l^itdr  propheta:  Jli^  Cbristtto'  qub^ 
aet^em  habet  ^t  dfurationem,  quis  Htiiem-iitttn  ex«- 
pficate:  poteriir  VitA  cnim  ChriWi****)  efet  aetenra 
vitd,  Deus  eum  con^tituit  in  siAatem,  qttHm  nem 
verbis  potest  conseqtii,  est  euim  aetaroa.  Sit; 
Petrtrs  in  Actis*»**)  diclt  ^m  soluttlmii  dWoribttiJ 
moriis.  Niisi  r^tuf  tfdii  credamos,  aetehii^as'  \na 
est  incomprehensibilisi 


*)  Propheta  de  restth^btfMe  €t  itorHJeUMUe  CliHili; 
•1)  Beeles.  t^    **t)  ^^^^  ae^ms*.   «•«^)  4cl|i^  i^ 


1  \ 


Esaw*.  151 

# 

D«  terra  «pim  vivenlium  ab$ei8ftus  est, 
com  affligeretur  propler  transgressioDes 

>populi  mej,  « 

P^rtinentethaecadresurreotionem.  Non  autem 

fnistra  est,  quod  ^ }   repetit  tum  paBSioDefli  Chrisfi^ 

tnm  finem  passionis,  quod  propter  nos  passus  est 

Vult  enim  hunc  artieulum  alte  nostris  animis  impres- 

sum,    ut^)  non   sic   aodiamus  Cbristi   passionem 

sieot  aliam  histortam  audimus,  sed  potius  ut  usumt] 

ae  finem  [sgectemus,  quod  propter  nostra  peceata 

ait  passus.    Quod  autem  dicit,    eum  abscissnm  de 

terra    viventium ,    significal    duplicem     esse    vi- 

lam'*),    aliam  eoram,    qui  hic  vivont  in  terra,  ei 

afiam  Cbri6ti«  aeteroam  sctlicet,   et  novanu    Ergo 

Mad  frustra  eum  exspectant,  est]  enim  de  hac  vita 

abscisaiis,   eum  supplicio   cruds  afnceretur.    Inde 

transivit  in  aliam  vitam,  sicut  dicit :  Vado  ad  patrem 

meum.    Sic   Chrfsti   passio   nihil  fnit  aliud ,   quam 

aeceptio  de  angustia,  et  via  .ad  immortalem  vitam, 

in  quHnunc  est  oonstitutus  rex,  et  caput  ecclesiae 

saae,   quam  per  verbum  et  spiritum  suum  regit  et 

aervaL  Errant  igitur  Judaei,  qui*)  eorperaie  regnum 

exspectani. 

Et  sepultus  est  sicut  impii,  et  mortuus 
sicat  divites,  quamquam  neminem  injuria 
affecerit,   neque  fuerit  dolus  in  ore  ejus 

Etiamsi  caviliari  priora  ludaei  possint,   tamen 


*)  Diqplez  vita. 

1}  Ed.  ibSZ  nc  pergit:  Qaod  tan  pnMioBen  Ghritli' 
tom  qaod  propter  dos  pasiai  est  repetit.  2)  £d.  1532  «ic 
poffgir:  R^  •oik.mdanifi»  CbriBti  pasfioiiesi  ficot  aliaBi  bi- 
ftoriam,  sed  potias  etc     3)  In  ed.  iS^Z  eft:  quod. 


152  Capul  quinquagesimum  (ertiiim 

baec  elarissima  sunt  teslimonia,  quod  Chriatus  fuerit 
homo,  et  vere  mortuus.  Concludimus  ig^tur  ex  hoc 
loco,  si  Christum  mori  oportuit,  ergo  regnum  ejus 
non  regnum  corpore)e'^)  potest  esse  ih  boc  mundo,. 
siGUl  somniant  J\idaei. 

Sicut  diTitcs'. 

Est  obscurus  Hebraismus,  quod'  diyilem  ponit 
pro  impio.  Fortasse  aulem  inde  natus  tropus  esl, 
quod  divites'  plerumque  sint  impii ,  sicut  iu  evan- 
f elio  **)  Christus  vpcat  Mammona  iniquitatis,  item, 
Difficile  est  divitem  ingredi  regnum  coelorum. 
Signiflcat  igitur  propheta  Christum  mortuum  esse 
sicut  seditiosum  et  seductorem.  Cum  autem  talis 
mors  per  prophetam  sit  praedicta,  certum  argumen- 
tum  est,  nostrum  Christum  esse  verumMes^iam***). 

Quamquam  neminem  injuria  ete. 

Est  citata  a  Petro  sententia,  1.  Pet.  3:  Chri- 
stus*^*)  tulit  peccata  ettamen  nuliafecit,  sedacce- 
pit  ea  a  nobis.  Excusat  igitur  jam  Christum ,  et 
dicit  fuisse  innocentisaimum,  qui  nec  verbo,  nec 
vita  quemquam  laeseriL  Haec  enim  summa  inno- 
centia  est,  neminem  laesisse,  neque  dicto,  neque 
facto.  Innocentissimus  igitur  pro  nocentissimo  est 
judicatus^'). 

Ubi  dederit  animam  suam  prohostia  pec- 


*)  Chrlati  refnuiii  spiritnvle.  **)  Lucae  tS. 
***)  Chriflas  veras  Hesslat.  •***)  Christns  jastns  pro 
iijastii  possos* 

i)  UH.  1532   sie  pcrgil:    Alqoe   ideo  etia»   fficlMii 
"^  ••!,  ^o4  Mri  eam  team  ioa  potaerit. 


Bsaiae  153 

eati,    IDID  posieritalem   babebit,    el   erit 

longaevus. 

Ergo  n08  nosiris  operibus  peccaia  non  poieri- 
mus  expiare,  siquiclem  Chrisii  passio  esi  passio 
pro  deliciis  et  peccatis  nostris.  Posierilas,  de  qua 
dicii,  esi  ecclesia*).  Videbii  semen,  inquii,  habe- 
bii  regnum,  ei  regios  quoque  liberos. 

Et  habebii  dies  longos,  id  esi,  aeiemos.  Est 
aniiibesis:  Vesiri  reges  reiinquuni  successores 
Alios  suos,  ipsi  non  diu  maneni  supersiiies,  sed 
Chrislns  iHe  una  cum  fliiis  suis  durat  in  aeiemum 
et  regnat,  non  moriiur,  sicui  reges  mundi. 

Et  voluntas  Domini  per  mannm  ejus 

dirigeiur. 

Id  est,  habebii  spiriium  sanclnm,  per  iilan 
diriget  evangelium.  Porro  voiunias  Domioi  efil, 
quod  posuii  omnium  iniquiiates  super  ChiistaD. 

Pro  60  quod  laboravii  anima  ejas,  vide- 

bit,  et  saiurabitur. 

Laborem  hic  vocat  calamitatem.  a&»:3esL 
Labor  ejus,  inquii,  remunerabitnr.  Ehk^tt/^  «r.tL 
ecclesiam,  quae  pura  flde  eum  eolet  et  ;^Ysc<:%.v.i. 
Porro  verbum  videndi  Hebraeis  sierifisr.  ^as.  t^zr- 
dio  el  volupiate  videre,  Sdn  2«  cs  exu  I:r| 
\tfftn. 

Saturabitur,  id  esi,  replebjtnr  ficmni:»  ifi^ti. 
habebit  potestatem  in  diabolom.  ei  n  «rjms.  /u 
modum  describii,  quo  iUe  foootvba  :*zz.  ^k. 
Sic  generabil  semen* 


*)  Pofteriiiis  Chrifii 


154  Gtput  quioqiii^ipifllnuiD  teriium| 

Et  Botitia  001  serv«8  m.evs  justue^  ■iull«s 
justificabit,  ipse  eoimportat  peceata 

ipsoram.     \ 

Est  inaignis  locns:  Ifotilte' sui  mqltoe  josltf* 
eabit,  hec  est^  <|uo<l  it,  qoofon  peeeata  Chaistoe 
portat,  qoique  eredonl  ec  sciiivit  eea  ;peec$la  a 
Christo  portarl,  Hll  eoot  joati.  Eal  iNrevis  joeiititfe 
ClirisiiaiHie  definitio*),  quae  oibH  esl,  qoam  eogno- 
aeere  Christum.  Qoc-  aulem  quld  alt,  noUoe  ae- 
phista  intelMgit.  IHi  enim  mcoogitaat,  notiUan  ia 
hileNeeto  (Beae,  jdatitla  aoteeaeel.in.voliMilate.  Ifi#i 
concluduDl::  Ergpoi.oolitia  Cbrieli  «n  poteet/e^ae 
juslitia.  ^  Verum  propheta  contrarium  dicit,  Chri- 
stum  scllicet  0o(uta  essb  j  OeKim,  et  p€lr  siii  aotiiam 
alios  quoque  jnstificare/  ^i^  justilia  Christiana 
ivoii  aceipilury  ttisiaate  eosaesca^Qr iChristoe.  Porro 
Cbristw'**')'  Bon  eognoedtiUr,  jiial' per  doclEioam 
et  exteniotiy  Terbum.  Evaiig^ium  igituf  est:  cao 
veblcolum  ^quoddam,  per  quod  ad  nos  defertor 
Christus  cum  juj^titia  sua  et  otAtihw  donis/^).  .Si-, 
cutAristoteies  quoqoe  dicit,  cognitienem  inteUecti- 
vam  requirere  ante  seasitivam.  Nsbesee  igHor  est 
prius  aodiri  verboo^  qoam  eredere  illud  posaimos^ 
et  jostificemor. 

Jam  qtLod  ditit  ootitiaai  Chriati**")  iostifleare, 
manifeate  sequitur,  ergo  oeqoe  regoiai  Frandsei  vei 
Dominici  etc,  ergo  neque  cucullus,  nec  mmi% 
evgo  noHom  electitiom  opus,  iibo  ne  qpidem  legis 
dlvlnae  •epera  eum  omaibus  aliis  lejgibus  et  operi? 


*)  t^iM^  JaftitiM  dkrisiiABltie.  '^^  VeAo  CkritHli 
cornoicitiir.  ***)  Sola  notitia  ChrifH  jttMfiOHK,  fttfb-^tM 
opera  honiinuiB.  — 

1)  la  ed.  1532  «ddiHMir  H^.  Mif.  ' 


Emim.  155 

bM  jastifleaiiu  Ratio  liaec  ast,  qoUi  non  sunt 
eoiiBiiip  iea  notitia  Cfariati.  Ergo  sunt  frustra,  imo 
eUmi:  damnata  et  daninantia,  oum  aervantur  cum 
opinione  justiliae^  tanquam  culttts  Dei  et  boua  opera. 
Sie  eimpliciter  omnea  regulas,  omnjes  leges  et  opera 
otaua  dtmnat  ei  •abjioit  {tfopbeta*  Haec  autem 
quis  audeit  ^roflteri.  iiHer  piaptBlas?  Aiqii^  hinc 
eMr  quod  PaoluS-et  Peirii^'^)  tam  nulta  de  bac 
eopiitieoe  dicanU*  Cresoito^  in  eo(tiitione  Jesu  Cbristi 
eteif  i '  Mndittn  estis  perfeeU)  crescite  etc,  etsimiles 
aMi  loci.  . 

.  Ad  iHberadonem  igiiur  a  morl^  et  ar  peccatis 
mritealia'  rMie;>eet,.  quam  «osse  et  acire  Christuou 
HM&ii^iti»  seia  Bos  Uberabiw  neque  est  aliud 
tiHm»'ilolaUttikt  -Falei  igiifur  iUi  ewU^  qui  nptttiam 
active  acoeperunL  Dicit  enim  de.ifosiutieitt^»  qua 
6lMrittuft<ee(^no8eitQB.;el.(seituff  pei  rpraedicaUoncm, 
■efntie,  qpod  iGbtfstua  iflliits  Dei  eonceptus  e  spiritu 
•ilicta^'  'nalus  ^  Maria.  nirgine»  sub  Poetia  Pilaito^ 
«li'ipe^sus.i  non  fHrciples  suua»  aiiquod  peecftum 
^siimma;>eniin  inHoo  ftiit-iniiocenUft}^?  sed  propter 
folios  mundi  peoea^,.  quge  int  seireeepit,  ut  imii$ 
a^peccatie  liberaU  ia  aeiema  jMstiUa  (um  ipso 
vivereaior^ 

'  Stintlgitur  baoft^  verba'  non  osvltanter  legenda; 
Mi  4Ma  «f^lMt^f  iMsita  suot,  R  iM«»  diligentis^ 
him.  Mgi'  et  obs^rvari  d^beni;,  «it  soilieet  cogitemos» 
^'  i|oM  fitsi  notflMif  ^,  et  eotttra  quid  ponaiu^ 
nSMi^  l^pimtf  =omflia  bumana  studia,  dp^ra  et  no^ 
iMiil.  'Stef  iMftei  ^levtoriplera,  <sr«  iei^r  a<F^ 
itaitteies  ifM)>tcit    >^ 


*)  *B'».(fst4>''3.(   .     .■»•  Mf^»»'      -'^ 


'•■I 


•  t- 


156  Caput  quinquagesimtrm  terlium 

Est  dutem  mirabtlis  justitiae-definitlo*),'  qaod 
sit  notitia  Dei,  ut  cor  tantum  nitatiir  In  notitia 
Cbristi  crucifixi,  sicut  Hieremias  quoqne  dicit**): 
In  hoc  glorielur  vir  nosse  me  elc.  Ratio  liumana 
hanc  jnstitiam  neqae  invenire,  neqne  inventam 
capere  «t.  intelligere  potest,  quae  secundam  aob- 
stantiam.nihil  aliud  elst,  qaam  nolitia  Cbristi,  lioc 
est,  fldes  ^qua  apprebenditur '  Christu^  in  corde* 
quod  dederit  se  dytilwQiy  pt<i  kiobis  et  peccatis 
nostris,  '  siihit  ^Pauhis  dicit-l.  Timo.  2.  Verbom 
quidem  praedicat  et  oflTert  omnibas  Christum,  taa- 
quam  victimam  pro  nostris  peccatis.  Nisi  autem 
spiritus  sanclus  corda  fHuminetv  hoio  verbo  asae»^ 
tiri  nemo  potest.  Assentimuraatem,-  capi  apprehed-^ 
dimus  •promissionenft ,  qood  Ut  ■semlne  lllias  sit 
benedietto  gentfum.     ,    •    :•■'    .  •; 

Hlifee  igilur  gloria' Ghrisliani^  est ,  scire  quod 

sua  justitia  slt,  credere  ib  ha»c-Ohristum,f  .^lvioa' 
miseHcordia'  sic  reputanle  ek^  promittente^>  Sie 
Christianorum  jbstitia « reputatiw  tantom  jatitifte 
est,  non  formaliter.  Sunt  ^utem  Uaeo  diligtntep 
discenda  et  inculcanda  in  conciooibas,  at  sciamto 
nos  nulla  alia  rejustos  etjustificandos  esse,  qoam. 
illa  notitia,  non  perjnoslra  opera,  non  per  deealoguiRi 
non  per  alias  leges,  non  per  jura,  nop  pert  judicia, 
non  per  poeoas»  quantumvts  acerbas,  qaas  vel  ipsi 
nobis  spoQle  imponimus,  vel .  alii .  ihvitis  iip|>oow^t« 
Haec  enim  omnia  antithesisexcludit  a  justiUa,  quia 
non  sunt  notitia  Christi.  Ergo  n>qnf^cbatus,(  el  Pjbari- 
saismus,  ergaaMi  vitae  ordinpa/aoi)  justifi€^iit,.qMif. 
hoc  solum  justificai,  scire  et  nos9e-Cbn|taip,<.quod. 


*)  Jnttjtiae  thrUtiiuiae  defiBJtio.    ^'^)Jeieiii..9.t'^ 


157 

(9uri8iii8  81 1  servos  Dei,  qui  portat  iniqaitates 
Dostras. 

Atqae  in  hac  defiDitione  nobis  est  consistendum, 
ne  8eillcet  cogitemus  eum  esse  Judicem  *)  aut 
tortorem.  Nam  cor  sine  fide  et  verbo  non  potest 
aliter  de  Deo  judicare,  quam  quod  sit  severus 
judex.  Est  quidem  judex,  sed  in  fulurum^]*  hoc 
est,  judicabit  in  novissimo  die»  et  damnabit  impios» 
jastis  autem  dabit  vitam  aelernam.  [Jam  autem 
-  agnu^  praedicatur,  cujm  officium  est  portare  nostra 
peecata.  Haeo  qui  novit,  is  plenus  est  sapientia, 
et  poterit  judicare  de  omnibus  doctrinis').  Prae- 
sertim  autem  haec  inde  colligere  potest,  quod  nos 
non  portamus  nostra  peccata»  quod  Christianus 
baptizatus  non  habet  peccata,  quia  habet  Christum. 

Item,  quod  omnes  illae  cogitationes ,  quae 
contristant  conscientiam,  sunt  diaboli  et  blasphemae 
cogitationes**)]  quia  Christus  peccata  a  nobis 
abstulit-per  mortem,  quae  satan  iterum  in  nos 
coDgerere  .cupit.  [Item  quod  omnes  doctrinae, 
quidquid  item  vivitur,  quidquid  docetur  ubique 
pro  icemissione  peccatorum]  extra  Christum,  [sunt 
contra  Christum  et  impia,  et  quod  pereunt  unico 
hoc  verbo  omnes  ordines,  omnia  genera  vitae, 
quae  justitiami  qiiaerunt,  sicut  Paulus  dicit:  Circum- 
cisio  ad  justitiam  non  pervenit,  gentes  autem 
pervenerunt  etc. 

*)  Chriituf  Don  jodex  sed  agnui.  **)  Blaspbeiniae 
amit,  ^aecunqoe  de  remifiione  peccatorom  eztra  Chri> 
ftiUD  docentnr. 

1)  Ed.  1532  aicperfil:  ad  dannandoi  impioi  et  libe' 
randoa  pioi.  Jam  aolem  etc.  2)  In  ed.  Ift32  lefitar: 
'omnibiif  de  rebos. 


168  Caput  quinquig6tiKiam  terUuoi, 

ffle  fgitiir  aiticultift  ispllcnis  eet  dtecendMi  #1' 
ui^endus*),  qui  tamen  negligenlissime  tiMUilnr 
a  muiUs.  61  qtffs  antem  iime  loeutn  noti  penitus 
perspexerit,  eimitts.  esl  ▼iro  e^asideranti  vnltum 
suum  inunda,  sicut  Jacob  ak],  sitnuleiiim  aciMit, 
evanesdt  imago.  [Sic  Schotiermefii  qoasi  in  spe- 
culum  iniuentur,  quamdiu  hanc  doctrinam  audlunt, 
Cum  autem  in  tentationem  veniunt »  <n  .aiias  doctri^ 
nas,  in  atia  open,  tuncobrutmtur  et  obKvisciintwr 
bi^ns  loei.  Evannit  e^  taage ,  pestqmm  w- 
oesseroDt  ii  speeiilo,  est  igHar  res  maxioii  tl 
dlfBeinima  in  hae  notHia  persistere* 


,#. 


Eg^  iflritur  oi(^gna«i  ni>fiitit4i>din#m  tti  ^abo 
pro  ipoiiis,  et  fprtes  erual  ei  pro  pffA«4af 
prro.pterea  quod  tfsdidit  in  m^ortem  ani- 
mam  snam,  et  -cam  •eeleratis  repiitaftaa 
esl,  et  mnltoraia  peecata  portavii,  ei  pro 
transgrdssorit^us  rog^avit. 

Bepetit  idem  quasl  per  eplphonema,  qtiia  ergo 
tradtdit  in  mortem  anlmam  suam,  fdeo  dabo  fei' 
magnam  posteritatem.  Slc  et  passionem  et  passto- 
nfs  ustim  repetit  Hoc  enlm  maximum  est,  agno- 
scere  hunc  Cbristum  contra  opinionem  Jndaeorum, 
qni  exspectabant  eum  tanquam  regem  corporalem. 
Dicft  autem  eum  moriturnm. 

Cum  scoleratl^  reputatas  est  etc 

:  Non  soium  mortalia  erit,  sed  turpissime  qaoqof . 
morietur,  sicut  pessimus  aliqais  nebalo,  quaiii 
dfeat:  Si  vnltis  Christam  veslram  nosse^  Mtgeiater 


*)  Iir  notltia  Cbriiti  penrrert9<liiin. 


Ruiu.-  1S9 

obiervate  feum,  apparebit  eaiin  non  gloriosos,  scmI 
oecidendos  ioter .  latroDee.  Sed  frustra  fwt  haee 
prophetae  admonitio.  Gam^enimb  Christus  occidere- 
tur,  nemini  hic  textus  in  mentem  venii  Exspeetant 
igitnr  adhucgioriosum  Ghristum^  potius  quam^)  cre- 
dant  in  eum  crucifixum. 

Multorum  pecc>ata  portaviu 

Repetit  quo^ue  passionis  usum.  Videt  enim 
hme  articalam  oranium  eese  difficiUimum.  Mob 
hoe  geritur  iUa  morte,  inquit,  at  ipse  pereat»  sed 
ut  alii  salventur,  et  satisflat  promissionibus.  Nam 
neque  promissiones  impleri^  nec  nos  redimi  potera* 
mus ,  nisi  ipse  peccata  noBtra  portaret.  Ipse ,  in< 
qait,  non  nos. 

^     Pro  tranagreesoribus  rogavit 

Commendat  hie  nimiam  Christi  patientiam  * ), 
qaod  cum  aumma ,  caritale  sit  passus,  non  rema» 
ledixerit,  non  cogicaverit  de  vindicta,  sed  quod 
inerit  ardenfissimo  oaritatis  igni,  ita  ut  oblitua 
pitgiimis  etiam  pro  transgressoribus  rogaret,  imo 
eUam  pro  cmclfixoribus  snis.  Ubi  autem  jam  sunt 
eorda,  qpae  haec  ita,  ut  merebantur»  ponderare 
qQeiDt?  Quod  si  id  poasemus,  tum  salvi  essemus. 
Slc  Rihil  in  hoc  Ghristo  est,  nisi  profusa  liberalitas 
Diiisericordiae  et  remissionis  peccatorum. 

Atque  haec  pro  explicatione  hujus  capitis  sut- 
fleiant,  quod  dignissimum  erat  saepius  legi,  atqne 
etiam  in  pubUco  carmine  cantari,  ut  sedula  in< 
speGtiooe  quasi  incorporetur  nobisrut  nihU  audire* 

*)  Cliriit!  patieiitia  et  amor  ergt  lioftei  tnos. 
1)  In  ed.  1532  lefitor:  priuf^iian. 


160   ,         Capot  qaiaquagetiaiuin  qairtuin 

iniis»  qaam  intereedeiitem  pco  oobia,  portantem, 
eonsolantem,  et  ardenlissime  nos  amantem  Christam. 
Impii  haee  legant,  perinde  atqqe  aomniaotee,  volunt 
aatem  habere  viligantem  leetorem]. 

Cipit  faiifaagetiaui  f aartn. 

[Sicut  in  praecedent!  capit^  Chris^um  caput 
regni  deacripsit,  ita  hic^)  corpas  ejus,  hoc  est. 
ecclesiam  describet  oppressam  sob  crace,  sterilem 
et  derelictam.  Consolatur  autem  eam,  et  promittit 
magnam  posteritatem. 


•  ii 


Lauda  sterilis,  qnae  non  paris**).  .  ^ 

Ecclesiam  vocat  sterilem***)  collatiQne  syiia- 
gogae,  quae  est  populus  foecundus,  abundans 
discipulis ,  et  celebris.  propter  doctrinam  legis  et 
operi^m.  Esl  igilur  quasi  florentissimum  regnuni.< 
Contra  ecclesia  contempla  est,  slerilis,  sine  disct- 
puiis.:  Ratio  autem  haecestl)],  quiaevangelium'^) 
est  ejusmodi  doctrina,  quae  non,  sicut  doctrina  legis, 
a  ratione  intelligilur,  sed  plane  dissidet  a  ratione, 
nam  remissionem  peccatorom  propter  alienum  meri-* 
tum,  item  justitiam  alienam  ratio  capere  |ion  po- 
test,  ac  ne  in  sanctis  quidem  haec  cognitio  satis 
flrma  est.    Quamquam  enim  [fiduciam  operum   et 


*)  Summt  Cap.54.  ♦*)  Enarralio  cap^54.  ♦♦•)  Qua 
ratione  eccleiia  aterilii.  **♦*)  Evangelium  ratione  non 
comprebenditdn 

1)  Ed.  1532  sic  pergii:  qnod  docirina  legia  eal  ejaa- 
modi,  ut  eam  humanuf  intellecUia  capere  pofsit,  qoam(|aam 
igitur  nDf  fiduciam  operum  etc. 


Bstiae.'  461 

rapeMiUonem  *)  damnainiis ,  Unnen  non  possami» 
eun  penitQS  ejicere  animo,  sed  eat^)  qaaai  innata 
eanu  peetis,  qnae  vehementius  apiritum  vexat, 
qnam  olia  iibido  camem.  Hac  accednnt  conaue- 
tndo  et  institutio,  quod  non  solum  nati,  sed  facti 
et  instituti  ad  saperstitionem  sub  papa  sumus. 
Huic  quia  adversatur  evangelium,  et  damnat  omnem 
ildaciam  extra  Clurtstum,.  ideo  paucissimos  invenit 
diidpulos  et  contradicitur  ei  a  toto  mundo.  Haec 
en  eausa  ateriiitatis,  de  qua  propheta  hic  dicit. 

Porro  hic  totus  locus  est  accipiendus  de  ab- 

rogatione  veteris  Testamenti  **) ,  ut  sit  con&rmatio 

Dovi  populi  sine  lege,  in  fide  Ctiristi  viventis,  sicut 

dtatur  a  Paulo  in  Galatis***).  Nam  populus  veteris 

Testamenti  **^)  erat  ligatus  intus  in  conscientia, 

et  servas  peccatl,  foris  autem  videbatur  liberrimus 

et  speeiosua   in  variis  munditiis.    Contra    novus 

papalos  intus   in   spiritu  est   liber,   et  rex  super 

omnes  leges  et  opera  omnia,  foris  autem  nihil  eo 

est  inflrmias  et  contemptius,  in  splritu  habet  liber- 

talem,  in  came   persecationem.    Opus  igitur  est 

magniflcis  consolationibus  et   exhortationibus ,    ne 

externa  spede  offensus  desperet,  aut  se  abjectum 

esse  eredat. 

Quoniam  multi  filii  desertae. 

Est  insignis  promissio  f)  et  magniflca ,  quam 
propheta    nobis    valde  commendatam    vult   esse, 

*)  Fidacia  opernin  et  saperstjtio  iooata  homioam  «ii« 
mb  peitif .  **)  Abrog ttio  veterb  Testameoti.  ~*)  Galat  4. 
****)  CoUatlo  popali  veterii  et  novi  Tettamenti.  f)  Pro- 
miiflo  de  piopagando  evangelio* 

1)  In  ed.  ift33pro  voeabalii:  aed  eit,  legitar:  qaod  ilt. 

Utbtri  Op^  itfi.  Vil.  XUa  11 


■> 


162  Caput  quioqua^arimum  quartum 

qiiod  addit:  Didt  DomiiiUB.  Non  ^utem  pro  «po-  . 
slolorum  tempore  tantum  valet»  sed  dorat  omnibitt 
aeeolis.  Nam  Dei  verbum  atat  in  aetemum.,  qsaatt 
nihil  moveat  tm  hodie  nostra  paucitaa»  et  adve»- 
sariorum  multitudo  et  potenlia).  Nihil  etiam  moveirt 
illa  facies  occiei^Fae  misera,  qnod  in  tanta  opinio^ 
ntun  varietate,  in  tanto  disstdio  principum  et  opti-  '. 
matum  niilla  concordiae  spes  videtur  reliqua.  Etsi 
enim  baec  plu!s  ankmis  sfaie  •snmmo  dolore  speo- 
tare  iion  possit,  tamen  non  ideo  abjicienda  'Omnis 
spes  est  [Habet  ^iAtig  ecclesia  'hie  promlssionem, 
fore  ut  latissime  propagetur* 

Dilata  locum  tentorii. 

Sunt  fig^urae ,'  quibus  amplificat  pcomissionem. 
Signiflcat  autem  evang^elium  in  IDines  orbis  terrae 
extendendum  esse],  nec,  sicut  s^agogam,  in  uno 
illo  Judaeorum  angelo  latiturum. 

{Soimen  tuum.gentes  biereditabit 

Non « 'oorpoiMi  hereditate  '(est  wfan  sMllis), 
sed  spiritusili,  (n^mpe  per  verbum.  EBtt  darus  4oeas 
de  vocatlone  ^ientitim. 

Noli  timere,  quia  non  confunderis. 

Significat  eam  proximam  esse  confusioni*  Ir^ 
eo  enim  .periculo  ecclesia  debet  versari^)],  ut 
paucissimos  habeat  filios»  et  omnia  mi&entar  mt^ 
nam.  Quamquam  autem  timor  adest,  tamen  non 
debet  timere,  quia  ^sequitur, 

[Obliviseeris  cofnfusionis  adoleseentiae 

tuae. 
Confusionem  adolescentiae^vocat,  jpod  sit  sine 

1)  Bdit.  1932  •io  fwf^:  ioi  wh  maaibit 


t 


ii( 


EsaiAe.  4«8 

«Mrilo,  et  ideo  sine  Hberis  quoqQe.  Hijgus  confa- 
sioiiis  obliyi8ceri8|  qiiia  domiDiibitar  tai  etc.  Hunc 
loGain  sie  verte:  Qaia  maritas  taas  factor  taas^) 
etCy  lioc  eet,  habebis  maritam,  non  Mosen,  non 
VelisiaiD»  non  «Paalom,  non  papam  etc,  sed  Dominam, 
•qai  4*0011  le].  Seqaetar  igitar  has  naptias  inna- 
mrabHie  inaititodo  poateritatis. 

[0..«i)li  iiPiaJiexeim  n:t.deireliatam  etc. 

flaee  *eet  faeies  eccleeiae ,  et  sic  implentar 
nagidScae  promiseiones  ^  qood  Cbriatas  ait  eccle- 
fliae  maritus.  'Qoare  opus  eat  flde,  qaae  nitatar 
feboB  non  apparentibas ,  hoc  est,  solo  verlH). 

Meeientem  spirita,  idem  est,  qood  Germanice 
ffieiauM;:  flSon  ^tr|f n  httiAbt  Sic  saepe  in  evange- 
fio^Gbristas  gavisas  est  spirita  etc. 

A^dl^ilincitiiipkln  mO/dlcOiCeUqDi  te.     . 

Insig^nis  consolatio,  qaa  promittit  brevem  et* 
moineotaneam  afOictionem.fore,  qnae  magnum  gloriae 
poodas  in  fiitaram  operetor^).  Sed  memineris  hic 
ipifiiam  >loqai.  >Ratio  enim  non  potest  credere  mo- 
meiitan.  et  ponetam  -esae  tentationem,  sed  patat 
Mteniam  et  infinitam  esse,  qata  tantum  in  praesenti 
MDM  baeret,  nibH  sentit,  videt,  audit,  cogitat, 
ioMUgit,  qaam  praesentem  dolorem,  et  praesens 
BMlaB.  Quare  spiritualis  haec  est  pracUca,  omoia 
tppirentia  speetra  relinquere,  et  assuefacere  cor 
adoon  apparentia,  hoc  est,  fide  in  verbo  hamre. 
SohHD  eaimvetbum  eontra  seniium  nostrom  docet 


*)  Deof  aiaritai  eedetiae. 

1)  la  e&  iiaB-le|ilar:  eperalar. 


164  Gaput  quinquagesimuiH  quartucn 

et  promittit,  oofa  aeternum  fore  malum,  sed  roomen- 
taneum  et  punctuale,  ut  sic  dicam. 

In  miserationibus  magnis  congregabo  te, 

Sensus  irae  divinae  in  tentalione»  seosQS 
afflictionis,  est  quasi  centirum.  Hiseratio  autem 
mea  est  quasi  sphaera.  Ira.est  minutam  temporiSv 
contra  qu£im  misericordia  est  sicut  totum  tempus 
aeternitatis  *).  Sed  hie  quoqiue  memineris,  hane 
non  esse  sphaeram  materialem,  sed  spiritualefn,  hoc 
est,  esse  verba  fldei,  ut,  si  rationem  et  judicimn 
sensuum  sequaris,  contrarium  appareat  verum  esse, 
et  misericordia  videatur  esse  centruni,  contra  jra  et 
sensus  mali  sit  inflnita  sphaera.  Sunt  auteip  baec 
accc^mmpdanda  eliam  ad  alias  res.  Turca»  papa,  ^uid 
sunt  ad  Christum?  Hoc  scilicet,  qaod  est  ponctam 
temporis  ad  aetemitatem.  >  ^aeretlci  nostri  qmd 
sunt  ad  ecclesiam?  Hoc  scilicett  quod  est  eentrom 
«ad  circumferentiam. 

Sicut  in  diebas  Noe.   . 

Cbnflrmatio  a  simili.  Sicut  fideoi  Noe  datam 
non  fefeili,  ita  haec  quoque,  quae  nunc  promitto, 
rata  et  flnt^a  ciront  Species  quaedam  ir^e  tibi 
videbitur,  sed  re  vera  non  erit  ira,  sicut  nonnun- 
quam  pluit,  ut  sit  species  aliqua  futuri  diluvii,  non 
tamen  redit  diluvium.  Porro  haec  copia  consoia- 
tionum  ostendit  nobis,  quam  difflcile  sit,  animom 
IraDei  territum  condolariet  erig;ere].  Quoties  enim 
cemunt  unam  nubecuiam  ascendentem,  tum  patant 
rediturum  diluvium,  hoc  est,  levis  quaedam  tentatio 


*)  Tristitia  erit  bceyiifima,  gandian  aeterBUB* 


KtiiM.  165 

fnmgii  aaintmn,  sed  oportet,  ui  ^e  ex  fide  in  fldem 
proflciamus,  et  una  experientia  post  aiiam  conflr- 
mati  animemur  ad  aiia  pericuia  contemnenda.  Nisi 
enim  nonnunquam  desperatio  incideret,  non  discere- 
DMis  vere  eredere.  Aveitoe  faciem  est  indig^nari,. 
hoc  esty  momentum  inquit  etc  Sicut  intueri  est 
propiUum  esse  et  favere« 

[Hontes  enim  eommovebuntur* 

Adversarii  tui,  tam  spirituales  quam  corporaies, 
qnos  tu  tanquam  invictos  montes  formidas,  contre- 
miscent  Tu  autem,  qui  tibi  videris  tremulus,  nu- 
tans,  incertus,  stabis  sicut  Harpesia  cautes].  Ratio 
est,  quia  misencordia,  qua  te  suscepi,  non  recedit 
a  te,  sed  immpta  super  te  stabit.  Quare  crede 
tiotnm  verbo  meo,  et  discede  extra  sensum  tuum^ 
et  sie  esse  experieris  etc.  Videmus  ex  hac  prophetiae 
eopia»  tam  esse  diiBcile  turbpitum  animum  erigere^ 
qoam  difflcile  est  duros  et  infractos  moiiire. 

[Paupercula,  tempestate  confuisa  etc.] 

Sic  vocat  eam,  quod  omni  genere  caiamitatum 
obraitur  ecclesia,  et  sicut  Christus  est  signum 
eoDtradictionis,.  sic  ecclesia  quoque.  Aliae  enim 
doetrinae  et  religiones,  quantumcunque  sint  absur- 
dae,  tamen  inveniunt  suos  discipuios,  et  sunt  in 
bona  pace.  Sola  baec  reiigio  objecta  est  odio  et 
Airori  mundi,  et  omnibus  pecoalis  exposita.  Con- 
solatnr  igitnr  eam*):  [Non  solum  momentanea 
iribulatio  erit,  sed  proderit  ad  multipiicationem 
eeele^iae,  ut,  quo  plus  premitur,  eo  pins  fructificet, 
et  quo  pius  atctatur,   eo  magis  propagetur.    ideo 

*)  CoaMatio  aflietae  et  appreifae  eedeuae. 


I 

tfl6  .Cqpat  quinquigisMlliuin  quirtum 

elMm  painiaie  ebMpavcituVi  qiner  Bon  eedKl  poftd^ 
sed  insurgit^)  oontra>  pondw. 

Ecee  ego  struaiB  per  ordinom  lapides. 

Magna  promissio  *X  4»^  Deus  veKt  aedifieafe 
eecleiianr  tanquani'  regmmi  quoddam  ex  preCiosii' 
lapidihus  et  gemmis.  Sunt  autem  protioflii  UiiMeBi 
quos  jam  dicet  a  Deo  doclos.  Ponit  varia  gem- 
marum  ibhih;  i^ilh^^  ir^rftf  ddiia\  itiixii  sunt  in 
c^MAMiafv  iti  quiMffr  iti€  Pmi\m  1.  Gcfr.  12.  et 
Ej^M.  4..'eie; 

*  -  ^ . 

Univtfrs^oa  tttoafii-ios  doetos  »  Htominou 

Hi  MRtft  {^iMosi^  h4>id«i.  vma  «KMuf  «ftitdA^ 
0^  JoamKtf  6.  Iddo  autiim^  dieft  «  Wb  ddet^s,  i|iiil» 
dimtftii<<JbM!itia«tif«iifi'^  ialto  6St,^0iMUfiitiaf  M» 

sMtifti  noft' pdteift  inveniye»  s^  Inv^wma^  M  tiAiflliair 
^flAf^  dOfi  plttMl  iMMiiJelii^  tt  ^oM  «Mjus  «H^ 
necessarlo  dd^tur  tm  odis^}  ik  dHnttiiMl  HhfM 
ideo ,  quia  est  doctrina  de  rebiis  non  apparentibua 
coAti^i  r&tioMftJiir^ciiittrbf  seMxtib.  (^(tairb  dUirr&ttAni 

mtiHiim  astni  nemm^  <iwd  «mm  ne  t^bos, 

(liiite  tinsfiam  mf,  hi  ameM  aU  118;  '^a«  »ttM, 
amt^  plifA6soplfl«***)j  S«(i«yih  Juris,  »  MnifM 
anaS  tfrtlf^il,  qMi»  veMAAttft  Om  «ed6i^»  «6c!Mi 
d«  ims  pra«sMtiM«f  et  ^tipstftMibtiK.  KMo  pr«e^ 
fttmm  apdd  iMotim  eva)Af«pelft)i.  QdM  iefittat 
ntib  oflfcMitul*  eVM^dRO,  iiiipo^UbUfe  dM  OHriMia^ 
inim  hmifaKitu»  Mbdtuib  e«le,   e«  qili  adhJMMnt 

*)  Promissio  de  aedifieaiiiia  eidefia.  *•)'  Ceelestit 
dectrint  de  rebiui  dob  apparentibiif.  ***)  Fiiiloaopbia 
de  rebnf  apparentiboii, 

1)  In  ed.  i532  eeti    •MQrfil^ 


167 

▼eibo,  teeiiMt  id  noD  proprii»  viribu»,   sed  dono 
Dei »  ei  quod  9001  divinitus  doQli. 

Odiofii  iftti  homin^  sunV  qui  insigni  hac  sen- 

tentia  abatniitui  eontra   varbam  voeale.    Quod  si 

verbam  voeale  ioef&cax  est ,  cmr  ipsi  non  eessant 

deeete?  eor  noBcessani  libros  seribere?  Aut  uode 

ipsi  ea  babent»   quae   doeent?    Propheta   rectiua 

fadt/qui  utraque  coiyuQgit,  et  vorbum  voeale,  et 

spiritum.  Ecdesiam  vocatmatrem,  quae  parit  filios, 

et  tamen  constat,  ecclesiam  non  posse  dare  spiri- 

tdm  sanetom.    Parit  igitur  per  ministerium  extjer- 

Aum  verbt,  ciii  adest  Dominus,   sicut  est  in  Actis: 

cooperante  JDomino ;  et  sermonem  conflrmante  per 

ddracula.    firgo    quia   dicit   esse   fllios    ecclesiae^ 

sigDiflcat    adesse    verbum   vocala     Rursus,    quia 

didt  fllios  a  Deo  doctos,  signiflcat  adesse  quoque 

spirituaie  verbum. 

Sic  igitur  haec  distinguenda  sunt.  Audire  ha- 
bemos  ab  ecclesia,  credere  a  Domino,  verbum  a 
matre,  spiritum  a  patre,  vocem  a  praedicatoribus, 
vim  et  efflcaciam  a  spiritu  sancto.  Vox  nos 
congregat,  spiritus  illuminat  et  copulat  nos  Deo 
etc  Qui  igitur  habuerit  verbum,  et  crediderit  verbo, 
est  ftlins  Dei,  et  habet  utrumque  verbum,  ^ciiieet 
voetfe  et  spirituale.  Neque  potest  alt^rum  sine  altero 
ene,  quia  Deus  sic  ordinavit. 

Multitudinem  pacis  filiis  tuis. 

'■  Sicut  Roma.  5:  Justiflcati  flde  *)  pacem  habe- 
mus  erga  Deiim  per  Jesum  Christum.  Qnando  ergo 
emifinnataeestanimusflde,  quodDeussit  pronobis, 


«)  MnM»  i^ti. 


186  <kp\i{  qirinquageiiiiHiiD  qaartuin      * 

dieit:  Quie  ergo  eootra  nosT .  Quem,  timebo?  Num  ^) 
mundum?  Atquidmiindus.ergaDeum?  quid  ereatui» 
ad^)  ereatorem?  Num^)  mortem?  at  quid  mors 
ad  vitam,  quae  in  Christo  est?  Num^)  peeeatum? 
at  quid  peccatum  ad  aetemum  justiUam.  quae  in 
nobis  est  etc?  Verum  haee  certitudo  non  poteat 
esse  in  animo,  niai  Deus  priys  doeeat  verbum,  H 
ereet  per  Torbum  paceln  in  corde. 

In  justitia  praeparaberis^ 

Fldem  haec  sequpntur,  pax  cordis,  el  bona  opera. 
Qui  enim  credunt  ultra .  hoc ,  quod  pacem  habent, 
offertur  etiam  eis  materia  benefaciendi ,  ut  possint 
ddcere,  consoiari,'  respondere  ad  dubias  eausas, 
civitatibus  et  oeconomiis  servbrc!,  orare,  largiri  aliia, . 
regere  etc 

Recede  procul  a  calumnia. 

Verte:  Longe  eris^a  caiunmia.  Non  quod 
cafumnia  et  iiuuriae  hon  adsint,  baerent  enim  in 
dorso  Christianorum,  sed  procul  erunt  a  conscientia 
tua«  Halum  enim  accedit  in  camem,  et  non  in 
conscientiam ,  sed  ^ipiritus  etiam  malis  bene  potest 
nti,  et  per  patientiam  vincit  malam].  Sic  pavor, 
inquit,  non  appropinquabit  ad  te.  Non  quod  sint 
Christiani*)  extra  metum  et  pericula,  sed  quod 
nemo  eis  nocebit.  Habent  enim  praeceptorem  et 
patrem  Deum,  et  matrem  ecclesiam,  hi  non  patiun- 
tur  nobis  eripi  pafem^ 

[Ecce  acMfa  veniet,  qui  etc 
Grammatica  hic  obscura  est.    Sententia  tamen 


*)  Plis  coopemiliir  omnia  ia  bonmii. 
-      1)  In  ed.  1532  deest :  Num.  2)  In  ed;  1532  ie|ilar :  erft. 


BtiiiM.  109 

de  polesl  reddi :  Eeee  quit  aeeola  eontra  te  veoiet, 
iil  16  obniat»  eum  abaque  me  veniet. 

Consoiatur  eeeleaiam  contra  vim  tyrannorum. 
Qood  autem  addit:  absque  me,  tollit  illam  intolera- 
UleD  jactantiam  ad versariorum ,  quod  jactant  ae 
Deo  obsequium  praestare,  cum  persequuntur  pios, 
se  pngnare  pro  eeclesia  et  pro  fide  contra  haere- 
tieos.  Sic  enim  aolent»  omant  vim,  quam  piis 
afferunt,  titulo  nominis  divini  et  ecclesiae.  Verum 
Christus  conflrmat  hic  nos,  et  dicit,  quod  faciunt  ^) 
id,  sed  absque  me. 

Ecce  ego  cteavi  fabrum. 

Promittit  ftiturum  quoque,  ut  haeretici  pereant, 
qni  vebementius  multo  concutiunt  et  convellunt 
eeclesiam,  quam  extema  vis  tyrannoram.  Vocat 
i|3iar  eos  fabros,  qui  sufflent  ignem  ad  inflam- 
maodum  totum  orbem.  Ego'  eos  creo,  inquit,  ad 
opas  suum,  id  est,  ad  peroiciem],  ut  pereant, 
[eront  sibi  ipsis  exitio  etc.  Hujusmodi  multos 
fabros  nostram  seculum  protulit,  sed  videmus  eos 
qnoqae  ad  opus  suum  creatos. 

Omne  vas,  quod  fictum  est  contra  te« 

Fatetur  palrari  eontra  nos  vasa,  et  esse  contra 
no8  linguas.  Sed  addit,  non  dirigentur,  hoc  est, 
earebont  suecessu  et  benedietione,  ac  peribunt 
Sie  quamquam  multa  in  nos  adversarii  statuerint, 
qoamqoam  ihulta  in  nos  sectarii  scripserint,  tamen 
nihil  eireeerant,  sed  evanuerant  sicut  ventus. 

Justitia  eorum  apud  me. 
Hundus  enim  eam  non  videt,  sed  damnat  pro 


1)  hi  ed  lft32:  Mm. 


170  Gtput  qainquagMidium  quintum 


hamsi  6t  sediticMa  doetinBa]».   Egoauien  eofuob 
justitiam^  et  vitam  probo. 

eifiV  q<bfiag«iikta[  fiiirtin. 

[Omnes  sitiie^Dtea  yenite  ad  aquas. 

[Doeuii*  yhaetenua^mattia.eapiiibus^quid  aiiChn- 
8<M,  itenft  quid  eeeteflia'^*),  aempe  cootregaUfl^ 
eoinm^  qui  haeveni  in  verbo^  el  non  in  lelM» 
appafieatibagv  Hane  coasolatus  esfe  variiis  psomiail^ 
onibus  contra  scandalum  crucia^  Nune.  cohc^Uh. 
tur^)  quoque,  ut  sU  aussidua  in  verbo  T**) ,  ne  in 
contemptum  aut  faslldium  verbi  incidatqua,  ten- 
ta(l6U6  hat(d  alla  pesiilendor  et  conmianiof  est, 
unde  nata^  .^unt  ^mnes  haer^ses.  Quare'  opus  e^t, 
ut  rcftinetfifior  Ifi  asslduo  usu  verbt,  et  ftiglamus 
persuai^ioiiem  \ttm  nocentfssimam,  nos  sads  mtellf- 
gete  et  nosse  yerbum,  sicut  hodie  tnalli  sibi  peir- 
tfuadeik  Pti  adtew  anlmi,  qifia  credunt  Bd  verbtitt 
esse  et  divfnitti^  inspirattfttf  esse  per  spltituoh 
sanctum,  ideo  venerantur  n^djestatem,  et  cupioiiat 
perp^tuo  "discipuii  esse,  noti  fatigatitur  ledtlotte 
assidua.  Hfaie  fit,  at  el  asfbBtidlotongissnneaMnt, 
et  quolidie  bovub^  ardorem  ad  verbu»  aflerant, 
quod  8dii  ceu  saAuri  ventres  ■aoseaat  ^  Quare 
neeesseria  haee  prophetiie  exb(Mrtatio  est  post 
doGtrinam,  x^am  supra  tradidilM 

Prima  autem  pars  exhortationis  haec  est:  Se^ 
quiminievaageiiiun'^***)»  quod  gcatis  vobia  offertui; 

*)  Sanai#  «t  «luittnratia  Cap.  55«  ^)  Eccletia. 
***)  Exhortatio  td  yerliQia  awidae  trtctandam.  ***)  Evtii- 
geliov  eeqaendiim. 

1)  In  ed.  1532  legitiir:  eiliialtM. 


X' 

ra 

li 


cfl  dffeit  gttUs  jftttitiilni  adtenmiR.  Omnes  idiM 
doetiteaM,  onnM'  alift  justitia  labore  ot  samptllHie' 
fvamur,  et  tanen  nibii  valent 

Vinum  et  Lac. 

^MMidtf  toittdil^Mddtio.^^i,  ^ttft  exhottatur 
MHy  qMd  scitteet  etangeK(im*>  ait  doetyiiM^  quae 
valet  in  omnes  partes,  ut  unusquiftqoe  invenial 
remedium  suae  necessitatis.  Quia  enim  in  ecclesHa 
8tmt  infirmi  et  robusti,  robustis,  qui  tentationibus  pec- 
HlA  €t  nSclrtr^  dtetcertAir,  datur  ^um  ad  consolatio- 
Mdft  ttadtfitftf  iifMin  et  iMftiAs  datur  rae  ad  alinieti- 
toiit,  4(16  iiistitutitittit  ^t  dbcentuy. 

Q#tfre  ftpp<e«Aiti8  «tge^Hfttni  n6n  ele« 

Kft  cl6AAj(fatib  et  ^br6g;atio  omiiium  aliatum 
M^btiiitti,  d66Miiartttt  et  operum,  quod  omnes 
fiM^iAes,  6ttiti6s  d6ctrffi&e,  et  studia  omnla  extra 
liftlili  ^1ra[itJI6  tfodtrinam  mi  frnstHnea  **),  et  tfttn6tt 
ldMf(6^ii,  (tti^e  Mh  traiiquiftuih  faddnt  animum^^), 
tfMJItttl^L  bi^teY  auMrn  noH&filS  hoc  ptdedi- 
eatMD,  qti[6d  tHbuft  omAibus  5u6licii^,  qutfe  sunt  extra 
^tiafb,  <ttfod  scilicet  dint  lab^riosae,  et  taineif 
frustraneae',  sicut  sub  papa  experti  sumus. 

Itt^liHiite  atire^mr  vestrnm. 

tdttia  eomtn6tidatio,  quod  sola  evaiigelii  ***) 
Mia  Vl^frebt^)],  qtfia  dicit :  Nisi  me  audieritis 

*)  ETaDfelii  0000.  '^'^)  Omiie^  aliae  reltftimei  pm- 
ief  haaffrtiiiM  Irtttt  tM^nmM.  ***)  ibhm  «nflftBliani 
▼iriieii 

1)  tt  ed.  iiat  Iirfititr:  ^ttfe  ami  ftflAtMi  Ailrtnm. 
2}  lo  ed«  1532  additiim  efl:  et  gatnrat. 


11* 

9 


tio^*'i 


^V»etv 


tottioi 


t»' 


ei*e» 


ui  ^^'^'''^S  «*«!;rii'  ^of^rLii^ 


(q»» 


V»-'^**'  -t^taV^^„;;^deote»- 


,8  IB^««^' 


tt^^  *^%«* 


dot»'»*' 

^*»''*"'!  '«e  ^»««^*  ^Tei  i»«** 

«^  **  *!T»ed\caW«^  **    od  t^o'»  ** 


v.ne9  CO^^**^ 


itnS» 


.  „tfet. 


«ce» 


iU>t«** 


cd- 


IS»»"- 


t^U» 


Bmmc  173 

In  testem  popalis  dedi  eum. 

HacteDus  Jadaeos  exhortatos  estl  Jam  didt  pro-- 

pftgandam  misericordiam  hane  in  flDea  terrae.   Non 

tolom  vos  Jndaei  impingnabimini,  sed  gentesetlam, 

ergo  iatins  patebit  hoc  pactum  novum,  quam  vetus. 

Est  autem  emphasis  in  vocabolo,   testis.    Testis 

enim  est  qui  loqoitur,  ergo  Christos»  quia  regnabit 

in  populis,  positos  in  testem,  regnabit  per  testimo- 

ninm,  id  est»  per  praedicationeqi  evangelii.  Ita  om-> 

Dia  colliguntur  in  verbum ,   et  non  in  res  prae- 

sentes. 

Quaerite  Dpminiim,  dam  inveniri  potesu 

Qoarta    pars    exhortationis    minas    contiDet, 

qmi  dicat:   Praedicavi  vobis  commoda  evangelii, 

jam  •!  voanon  movet  vestra  utilitas,  moveat  saltem 

peiiealum  et  incommoda»  quae  in  vos  ingruent  Si 

eoim  verbum  jam  non  susceporitis,  flet  ut  a  vobis 

aiifscalnr,  post  frustra  erunt  omnia  vestra  studia. 

Qoaeretis  et  non  invenietis,  invocabitis  et  nemo 

exaodiet  vos  etc.].    Sic  nos  hodie  monemus  bo- 

iniDes ,  <  ut  praesentem  lucem   amplectantur.    Peri- 

cnhmi  enim  est,  ne  brevi  ftiturum  sit,  ut  verbum 

iterum  eripiatur,   et  nusquam  sit  cefta  aliqua  doc- 

trina,  qua  institui   homines  possint.    Ad  eam  rem 

jam  itemunt  quasi  viam  Anabaptistae  et  alii,  neque 

enkD  satlm  dormit,  et  in  summa  ingratitudine  vi- 

vioras. 

[Derelinquat  impius  viam  suam,  et  vir 
iniqnus  cogitationes  suas,  et  revertatur 
adDominum,  et  miserebitur  ejus,  et  ad 
Deum  nostrum,    quoniam  multus  est  ^d 

ignoscendum.  \ 


^ntl  Caput  quinquigisliipdajn  qiuatufn 

I 
• 

^  Imi^i  <ei  «viti  iini<|ui  «iintx^peGioaiMriiiiidsancti,  el 
bi  ^umipa,  ompe^  jlli,  ^iwji  ^omi  JbfiQveot  jif^  im  m- 
Mita  miM^corxtta  et  jujititi»  XiNipti.  QjWHVHW 
igiimr  sU  i^iavia^n^j»  pi;MWftto«  aw  whgori^iiw.iWr 
piOjBi,  tioaven  fl;«8^  f^re  es^  ap.ijid  jmpios,  qupd.flir 
s^cordii^Qi  et  igpoa^tiaip  noliiiM»  M^  wtmit  jwlj 
l^flfie.  QujBLre  hoc  p^wo  faciieaft^m  mU  <ut  w|i*OMf^  . 
nm  pepcAMiv  Qgc  .ai  fecmvms,  ^m  <4e^Ml^  POf 
riUjspijicordia* 

NoB  enlm  cogttatianea  meacete/ 

Est  confutatio  adversariorum,  qui,  cumaadfunt 
has  promisBioDee  ^  «dMrtatfones,  -oppomint  Hierila 
9t  i9pmt  sm,  rquae  fmiiaiit,  jicutilk^  in  lemqgelio, 
jtinoae  19:   Jcdnno  hie  >in  sahbaAo,  decimas  do  ^ 
W^  iinflatt  QbjiciiMit,  an  non  baec  joat  boM  ^end  .. 
Siespottdet  ligitaf  AiCiQ^iS;:  iBae  )l]iae  ^osiMuMi 
annt,  MiQiiit,   Elgo  jantep  :{MrQiws  <diyeuam  coflita. 
Ceaie  igttnr  a  Miis  cogilationibiiB,  eiitfdeipanbda   ; 
wihws^j),  :Mspkie  lin  gratnitiun  mieericDrdiiai,  )tiMp   :, 
attinges  iQQSll9tionea.me«i,id  est,  jusliliam >aiaaii,    < 
qna    te  .jSiatis  juatifiio.    iEmpbaais  iQnim  jmi  m 
pronopine,  veatrae,  iflcilieeioquiis.spiritBa-i^anciiis 
noa*w^v.i.i')]  »in  ^vobis,  iper  >vQrbum,  ised  «os 
exooplastta,  [quantuinvis  lin  tspeeiem  isini  ibonae«      ' 

jgst  tortissima  .<K>aftttAtio,  ^ua  ^^kuDoai  iomoas 
ti^mniiag  cogitatiQnfiS  de  iDao,  ideijttatitia  ^S>A% 
Non  enim  loquitur  de  cogitationibus  adulteri,  scotiato- 
ris,  fwis  etc.    Q^nd  eium  ppjjs  ess^t.mifi,<iMnAfii^ 


'*)  Damnantnr  eogitttioneii'liomiBadi  de  Deo  et  de  jn* 

fllitie. 

$)  in  ed.  1512  legitnr:   'Olilleflptri  de  mif  «irUm»^ 

2)  Ib  ed.  1532  etl:  aan  umoaV^ix. 


Iraae.  115 

qoBQ  Blioqiiti  toim  imindiis  ^aimiatt  Qaare  inepta 
esi  distinctio  ilia,  qaod  Deus  mfllas  tastttm  cogitatio- 
neB  'damnet,  et  iion  boott»  Nam  oogitationes  <ie 
piopria  jiiatitia.9ancti88imae  cogitationes  sunt,  secun- 
dum  rationem*  Hinc  etiam  patet,  quam  belle  statu- 
ant,  suum  liberum  atbitrium  adversarii].  Pictt  enim 
^e  distinctione.»  Veatrae  cogitationes,  aive  bonae 
aive  malae  sunt ,  noa  sunt  meae  cogitationes. , 

[Qaia   sieut  exaltantur  coeli  a  terra],   aic 

ixa^ttatae  sunt  viae  meae  a  viis  vestris,  et 

'COfHaftiones  meae    a    cogitationlbus 

restris. 

[Damnatomnes  nostras  vias,  studia,  reiigiones 

et  opera,  quod  sint  terrena,  et  exigit  pro  iis  coele- 

8da,iioe  eat, -miaericordiam  et  gratuitam  justitiam 

Onlst!],  qua  sola  salvamur,  cum  eam  flde  appre- 

hendimus.  Porro  [vias  suas  non  dicit  praedestina- 

lioiiis  ▼lam,  'sed  Jnstitiae,  qua  debemus  justificari* 

BM  enim  daplex  vitf*),-una  nostra,  quam  afltectat 

et  ^at  Mribi  9iomo  propriisiviribas  et  istodiis,  altera 

Dei,  qoum  non  nos,  'seQ  iJofaannes  IBaptista  per  ver- 

bam  tparat^).,  iit  iDominus  .omnia  in  nobis  ^faciat  et 

operQtur.    Haec  via  ^t,  credere  >ex  toto  corde  Je- 

flom  •duristum  pro  nobia  in  cruoe  isatiifecislM,  et 

SBiim  meritoffl  nobis^donasae.    Hanc  fldem  deinde 

'  «ifprantor  dignf  'fructas.  Eadt  autem  baec  iin  nobis 

spiritna  aanotus,  quare,  cui  non  aont  divioitns  ^per 

spiritom    sanctum    impressa,    ille  perdurare  non 

poterit].  Sic  uitra  politicas  et  oeconomicas  virtutes 

**)  JHiiplex  wia,  Oeiei  netffa. 
1)^  ed.  H02'legil«r:    i]oliM«ff^aplitti  tlitm  |^r 
TerbiuD  pmjaattkU 


176  CapQt  quinquag;6Simain  quiotuni 

requirit  coelesteni  virtutenit  nempe,  ut  apprehendt- 
mus  gratiam  gratoitam. 

[El  quomodo  descendit  nubes  de  coelo» 

Hactenus  exhortatio,  nunc  erigit*)  inflrmos,  ne 
offendantur  exilitate  et  stultitia  Cbristi ,  •  qui  UntM 
res  praesumit  gerere  per  vocenA  humanam.  Sienim 
verbum  consideres,  'nulla  apparet  ejus  virtus.  Os 
"  enim  hoipinis,  non  vires,  non  arma  hoc  legnimi 
conservat»  Offenduntur  igitur  animi,  cum  i^dimt 
tantas  res  per  verbum  eflicienda^  esse.  Qoaie 
necessaria  fuit  haec  commendatio,  quam  [apta  aknili* 
tudine  tractat,  qua  omnia  tribuit  verbo.  Quod  tena 
profert  fiructum,  ea  non  terrae,  sed  pluviae  et  nivia 
est  gloria,  ita  etiam  verbum  efficit  in  nobiSi  ut  ger- 
minemus,  et  bene  opereinur,  postquam  justiflcali 
sumus^]  flducia  misericordiae,  quam  verbum  noUi 
proponit    '    ^ 

[Sic  erit  ve-rbum  meum,   quod  egfedietor 

de  ore  meo,  nonrevertetur  ad  me  vacuon, 

sed  faciet  quaecunque  volui,  et  prospera- 

bitur  in  liis,  ad  quae  misi  illud. 

Sequamur  igitur  hoc  verbum**),  et  dabitur 
nobis  Spiritus,  qui  erit  efficax  in  nobis^).  Porro 
os  accipiendom  est  non  pro  invisibili  ore,  sed  os 
Christi  est  os  Petri,  Pauli,  et  omnium,  qui  verw 
bum  Dei  loquuntur.  Impossibiie^)  est^  ecciesiaih 
sine  verbo,  et  verbum  sine  ecciesia  esse. 


*)  Confirmatio  oontra  offendicaliun  prae^icati  vefba. 
*^)  Adhortatio  ad  apj^rehendeDdnm  Terbnm. 

4)  Edit.  1532  sic  peirgit:  fide  in  verbam.  2)  In  ed. 
1S32  legitor:  qni  operetnr  in  no^if.  3)  In  ed.  1532  tddi* 
tom  eit:  igitar. 


Esaiae.  177 

Qaod  dicit,  prosperabilur  iD  his,  ad  quae  rnisl 
illud,  significal  Tore,  ut  afferat  verbum*)  ad  dos 
justiliam  et  saiutem.  Sed  hoc  non,  fit  sine  tenla- 
tione  el  crucel  Ideo  bene  addldit,  prosperabitur, 
quasi  dicat:  Quantumvis  resistatur  a  mundo/ salana 
et  restra  conscientia,  tamen  prosperabitur. 

Quia  in  laetitia  e^rediemini. 

Alludit  kd  exitum  de  Aegypto.    Educam  vos 

hi  laetitia  de   nova  Aeg^ypto,  de  morte,    infemo, 

peccalo  et  de  laboriosa  justitia  in  regnum  graliae 

et  remissionis  peecalorum,  ut  habeatis  perpetuum 

gaadium  in  spirilu.   Ante,  cum  sub  lege  eratis,  omnia 

erant  plena  luctu  et  labore,  quia  cor  non  crat  quie- 

liim.    Nunc  autem  per  fidem  in  Christum  pacem  et 

gaudium  habebitis.  Possumus  aulem  ex  gaudio  in- 

telligere  defectum  fldei  nostrae,  quantum  enim  cre- 

dimus.   lantum  necesse    est    gaudere.    Est  tanien 

gaudium  hoc  -in  .tribulatione,.  iiU-quamvis  sentiamus 

peccata,  inopiam,  persecutionem  etc,  tamen  dica- 

mus,  quid  ad  meT  Habeo  Christum,  qui  unus  mihi 

est  pro  omnibus  thesauris  mundi,  sicut  de  quodam 

Romano  cive  legimus,  qui  cum  propter  fldem  Christi 

exulus  facultatibus  in  exilium  ageretur,  Sallem  Chri- 

stam,  iDquit,  relinquelis  mihi.  Huic  in  corporali  ten* 

tatione  montes  et  colles  omhes  eantare  ct  ridera 

videbantur. 

Pro  salinncula  ascendet  abies. 

Non  relinqiientur  in  eeclesia**)  tristes  et  ste^ 

riles  firutices.  hoc  est,  sleriles  et  noxiae  traditioptes 

".i        ..   .1»  I  ,  . .   »'i    . ■-  ■        "■ 

M.MWMM.MK 

.     <  .  I  •       • 

*)  Effectu/i,Y9rl>i.  ..**)  Frnclii»  ecc1e«iae. 
Ulkiri  Opp.  fs«f.  VoL  XX11I.  12 


178  Caput  quinquagfesimum  sextum 

humanoe  eradicftbtintur,  non  erunt  amplius  p^rtur- 
batae  (*onscieiilide,  s^d  ntiles,  fnictttoyae  et  firo- 
c6tae  iirbores  sudci^escenl.  Erunt  in  ecclesiia  firugf 
bomines , '  et  multa  ^iona  opera.  Porro  haec  omiiia' 
flunl  per  imbrem,  hbc  est,  per  verbuiri. 

Et  erit  Doihirio  homen  et  sig;rium  aeter- 
num,  quod  non  auferetur. 

Nomen  Christi  est,  quod  sit  salvator,  qui  gratis 
justificet,  et  damh^t  ohinia  opera'  nostra,  et  donet 
riobis  opera  sua.  Dbi  hbc  nomen  et  haec  doclrina 
est^  ibi  est  signum  pfaeseritiae  Christi.  Augustiniani, 
Franciscani,  Dominicastri,  et  alii  amiserunt  hoc  nomeD 
etc,  qula  habent  aliud,  per  quod^)  volunt  salvari, 
nempe  regulam  et  vota  sua.  Debet  autem  hoc  no- 
men  Christi*)  aeternuni  esse,  qu^d  non  eradica-^ 
bunt  portae  inferi,  sicut  est  in  Synibolo:  Credo  Ea^ 
clesiam  sanctam  et'c.]. 

Caf it  fiiifiigeihiik  fextui. 

Prmcipio  capitis  **}  mmistrdm  leeis  agit  Esaias, 
et  exhdftatur  pbpulum  ad  justitiani  lUam  le^alem, 
ut  per  iegem  ceu  per  paedagoguni  paretuf  ad  fu- 
tiirum  Christi  regnuib.  In  r^liqua  pafte  consolatur 
proselytos  siii  tempofis,  ne  se  piiterit  aliehos  a  po- 
piiio.  Dei,  et  promiltit,.  ^uamquarii  non  sint  de  se- 
mine  Abrahani,  tamen  inorunri  sacrificia  acccpturutn 
Deum,  et  plures  vocaturum. 

i  Cus.lpdile  jud.iciura***). 
Spnt  Jegis  verba;  .Estote,    inquUy.Jn  illa  legift 

*)  lioinen   Christi    aeternoin.        **)   SuVnma  cap.  JSt, 
♦♦♦)  Enarraiio  cap.  56.  -      .  ^- 

1)  In  ed.  1532  l^titarr  q^  volanr  fc^frlri. 


•        « 


Em%t,  179 

pMkgogia  bofli.  et  juali,  doQCtc  voniat  CtoigMis. 
TftQgit  amem  doaa  pamea  juatiUae,  et  sQrvare.  inr 
Bocentem»  et  Doeentero  damnare. 

Qv^ia  juxta  ^at  aaius  Hea. 

PconUtil  adveoinm  Gbristt  *).  Notabia  au- 
\ffm  quod  diatingviit  juatiAiaiBb  Qt<  aaiutem  suam  a  ju- 
9ii(isk  oi  sakito  iiegali  *'*">•  ^at  enim  emphasis  in 
prooomine  Mea.  Nam  le^ia  justitia  puerilis  el  aerr 
tilis  qoaedam  est  justitia,  qua  discimus  esurire  ju- 
stitiam  DeL'  Sic  conjungit  fidem  et  timorem.  Ut 
ahn  a  Adbcia  operum  retrahat  populum,    Dei  ju- 

m 

tdtlatti  promittit,  et  sfmut,  ne  licentia  deteriores  red- 
dtntiir,  in  legis  justiti^  eos  retinet. 

Custodiens  Sabbatum. 

In  Sabbato  vficabanl  cultui  Dei.  Comprehendit 
igHfir  nqrpine  S^bbati  omniq  ea,  qbae  nos  Deo  de- 
bemu8,  hocest,  primam  iabolam.  Rursus  cum  dicit: 
Coitodiens  manus  suas  etc,  omnia  caritatis  opera 
complectitun  boe  esl»  ae^undam  iabulam. 


Non  dicat  fitius  advenae. 

Hic  principalis  hufns  eapitls  est  locus.  Fluc- 
tmbfnt  enim'  proselylii ,  et  se  rirMtra  In  Judkeorum 
nBgioift^  laborttfe  Judicabakit,  qiila  non  hiafoeretit 
pronissiones  nec  ^sent  4e^  aemkie  Abrahanf.  ^a^ 
toperetionis  Oogitaiiones  pulcHre  indfcat  prophetil: 
qais  scit,  ah  placeam  Deo?  Separatione  dividet  mo 
DOfniuas  a  populo  suo  etc.    Ea  enim  vo;f  psf  vox 


^)  PPMiilllt  •*«4veBt««  Giirlili.       ^*)  DtocriaM»  inter 
CltfiiU  ft  lefif  jnititiMi. 

12* 


.J 


180'  Caput  quinquagesimum  sextum 

consciehtiae  senlientis  peccatum,  mortem  et  da 
tionem. '  P^raeoccupat  igilur  eos  'spiritu»  sancti 
dicil*):  Non  es  separatus,  crede  te  conjuc 
huic  populo  elc.  Particula,  Non,  erat  scribend: 
reis  literis,  et  infigenda  cordibus  nostris  dubi 
bus  d6'  gratia.  Sunt  ehftn  tales  desperationis 
ta(;oned,  'non  Dei  cogitationes,  sed  saianae. 
autem  ille  est,  qui  tem[^ore  tentationis  hoc,  Nori 
prehendere  in  sao  eorde  potest. 

Eiin'uchus. 

.  Potest  intelligi  de  eunuchis  ad  literam,  ve 
allegoriano,  ut  significet  proselytos  steriles  ii 
pulo^)].  lila  enim  erat  oiaYedictio  legis,  si  qui 
relinquebant  semen. 

[Sum  iignum  aridum. 

',    .    ■  .■«',. 

QuaiDquam  multa   in  hac  religione  facian 

•    ,  .  ■  •  ■  .1 

men  conscientia  mea  mihi  dicit,  esse  me  aridun 
huni  par^tum  ad.ignem. 

T:ei>ueruiit'fo«du8  menum.: 
Sciiicet  de  promisso  Christo. 


k.   :t     «*   II  I   I   I  i 


..,:1     ..;  .   .     Bt.flP:5ft«aj»^JiU8,    

;,  ;,Tft}wtew^chPiiii  (mmnm  con  «intwd^  jm 

4it>ra)^  c^porQlij^r ,  ;,pjrc^eram  t^fn^iv  •  iner( 
«^ei^,..qpi  81int,^fl(j[)pp;ijao^  quasi  dical:  Mal< 
y^tnjQdel^m,  quam.-Sllum  lAfidelem^  jpxta  Uluc 
PrQVQoaibo^  eos  inii^pulo.non  populo,  etp.    ; 

*]^Niinom     discnmen      inter     Jadaebs '    et     C 
♦♦)  Dent.  '32. 

,  1>  ^*  1532. 0ic  perfittltt  kge  enkn  MMkii 
qui  non  relinqoebant  aemen. 


•       •         • 

■    r/.       ^f  »,      .  ,         ^     t 


\i 


Esaiac.  '      181 

Slalti  papistae  hoc  loco  ^busi  sunt  ad  laadem 

caalilaliSy.secl  caslae  sunt  non  solum  viduaeet  virgi- 

nes,  sed  habent^)  suam  caslilatem  queque,;el  eam 

quidem    purissimam,    conjuges*)^).    Et   quod   ad 

justitiam  aut  meritum  altinet,  neque  conjuges  virgi- 

nibus  neque  virgines  conjugibus  sunt  praeferendae. 

SoDt  enim  ordhies  viCae  laudabiles,  sed  justitia  in 

solo  Christo,.  i^non  in  generibus  vitae  sita  est.    Se- 

eaodo  propheta  hic  non  versatur  in  laude  virginitatis, 

sed  consolatur  steriles  eunuchos,  ne  despcirent  de  sua 

vocatione,   et  diserte  dicit  de  eunuchis  servantibus 

sabbatuip  et  tenentibus  foedus  divlnum.    Non  igitur 

agit  de  laude  eunuchatus  aut  virginitatis,  sed  de  laude 

servantium  mandata.  Comeliusin  Aetis*^)  erat  melior 

rDQltis  Judaeis,  inde  non  sequitur  fuisse  eum  meliorem 

aiiis  propter  militiam.     Ita  de  hoc  etiam  loco  judi- 

eaDdum  est].  Non  enim  genus  vitae  nos  Deo  com- 

mendat,  pertinet  enim  ad  politlam,  et  est  extema 

168,  sed  observatio  mandatomm  Dei. 

Adducam  eos  in  montem  sanctum  meum. 

Eliam  gentes  proselyti  debent  esse  participes 
hiyos  religionis  et  promissionum\  et  quia  credunt 
promissionibus  meis,  ideo  mihi  grata  erunt  sacrificia 
eonim. 

Domus  mea  etc. 

Haee  est  ratio,  quare  eunuchos  et  proselytos 
probet,  quod  non  solis  Jadaeis  latus  hic  cultus  Dei 
sjt)  neque  illi  soli  Dei  sint  populus,   sed  quod  est 


I  >'  I  • 


«^'^^Ntiiai  ouuDgnni.    **).Aelo.  10; 

i)  In   ed.   1532  legitar:   led  habet....  matrinoainiii. 


/ 


Ji92  \  C^^ui  quinqiiftg^itoiim  sextum 

rdoinus  V  ioratioms  eraCTIS  popoliB  *^)«  Sfc  '^«tiam 
nnte  nfatu^)  Christum  oomt>leri  illbd  oportuil,  'qood 
iprmn^siRD  eiBtAbfflbae,  ot  esset  ipaltor  multanim 
tffentium. 

'Omnes'bestiae  agri  vepite. 

Consolalus  est  haotenus  desperabundas  meotes, 
et>pias,  jam  ad  aUeram  ..populi  partem  eonv^rtitiir, 
ad  'Superbos .  et  .praefractos ,  qui  se  sic  putabant 
Qong^regatosi  ut  dispergi  non.  possent],quia  essent 
de  sen)ine  Abrabae.  [Eosjerret  minis,  (utunyn  ut 
vastentur  per  Asayrips,  et  aiibs  >vicinosipopolos. 
Est  ,ieoim..prophetia  futurae  ^lamitaUs **). 

Bestlas  ^ocat  maximei  «Assyrios  r  et  <  Peraos. 


'}£H  '      i  ■  J  .  '     .         rf        '   J     Jn      'i'  I  .   I    •-    ■:•.         .  »     »  4 


Specuiator^s  ^jus  caeciomnes. 

*  Causa  fuluri  mgli,  quod  )ex  et  verb^m  perierit« 
Ipsi . principes  populi  et  doctpres^^^^^^^inqoit,  quo<* 
rum  erat  alios  docere^  ,suum  officiumiion  faciunt. 
Muti  et  tamen  fortes  sunt  canes,  pascunt  ventres 
sops,  praeterc^a  nihil  agunt«  Est  descriptio.paeodo- 
prophetarum  elegaps,  quod  nihil  sciant,  et  sint 
miiti '  can^es ,  ighavi,  av^ ,  et'  deditiluxiii*  Tales 
lodie'  (siiht  'coTumriae ,  .quibus  nititur  paj^atus.  '  iNon 
1gitur'miriitn'dst,"<tuod  lam  belle  defenditur. 

Omnes  in  viam  suam  ,declinaverunU 

Poiest  ii\telligi  de  externis  criminibus,  sed  mihi 

'■'*  »■  '  ''i^ 

ihkgis  plhcet,    ut  accipiator  de  ispeciosis  viis,    in 

-quibiis    ambulant    nypocntae.      Sic   Frdnciscanus 

Ifaiicisbi  iregulam  'sbqiiiiur,  Beealogum  et  fevangelii 


JEsu^e.. ...  ,183 

4ocirida(ii  ,neg;ligit]  ,  tanq^^  jp€|pi,V!f)S&r^!EP*  wap 

[Venite,  sumamus  vinum.   ' 

Suntmimeses;  quasi  dicat:  nihil  aliud  docendo 
el  vivendo  quaerunt,  quamut  sint  pingues  et  lauti 
venlres.  Neque  enim  puto  aiiegoriam  hic  quaeren- 
dam  esse.]  Idem  videmiis  in  nostris  papistis,  qui 
in  summo  luxu  et  extrema  licentia  vivunt.  Ante 
aliquot  annos  erat  pudor  habere  domi  scortum,  hodie 
eliam  coiyuges-rapiunt  sine  ullo  pudore.  Sic  paula- 
lim  accidit«  ut,  cum  lapsi  essent  a  pietate,  inciderent 
in.bypoerfsin,  demde  ex  hypocrisi  in  avaritiam,  ex 
avaritia  in  luxum  inciderunt,  ut  amplius  n^c  vitam 
nec  doctrinam  eommendabilem  habeant. 

.[Justus  autem..p.erit« 

Justos*),  inquit,  illi  venires  n^gligunl,  verupa 
habent  JQ&li.propi^umi.Deum,  qui  .eos  in  pacem  et 
jQcondam  quietem  ante  faciem  calamitatis  constituet, 
4cl  .est , ;  prinsqttam  insigni  aliqaa  calamitate  Deus 
.peiidat.impios;  -Sicnt  ad  Josiam  dicit:  ToQeris,  ne 
'  Tideant  oculi  tui  hoc  malum  >etc.  Sic  excidio 
Hierosolymitano  erepti  sunt  apostoli,-  et  reiiqui 
aancli.  Intpia  autem  .muUiludo  in  unum  collecta 
deditpoeDasj.Jdem  nobiscum  accidet,  vivunt  adhuc 
pasaim.quidam  pii.hpmines,  proplerf  illosDeus.diflfert 
pofiaam.  iSublatis  autem  iis , .  sequetur  Germaniae 
luina**). 

N    [A  facie  enim  mali.tiae. 
Giarius  erit,    si  sic  vertas:     Antequam  veniat 


^    :;*).*V«*..irfo|iMlpr,    ^ie  .yri^ni.  jh^b   ,ii^ij<|entia. 
**)  Plropbetia  de  interitu  Germaniae.. 


184  Ctpui  quiDquagefimum  septimum 

■ 

ealamilas ,  aur^rentar  joeti ,  et  venient  in  pacem,  et 
requieacent  in  cubilibus  suis,  qtiia  recte  ambula- 
verunL 

Esl  aulem  insignis  locus»  qui  consolatur  nos» 
fore  ut  securi  ppst  mortem  in  pace  quiescamus, 
ubi  nulla  sentiamus  incominoda.  Quomodo  aulem 
hocfiat,  aul  ubi,.non  est  nostrum  scire,  satis  enim 
boc  esl  scire^)^,  quod  pacifica  quies  futura  8it« 

Capit  ^■{ifMgetiBai  sef tumi. 

[Est  generalis  quaedam  increpatio  hypocrilarum 
et  eorum  qui  adversanlur  verbo'^).  ..Damnal  eni^ 
Justitiarios  et  idolatras,  quod  contra  primum  prae- 
ceptum  peccent.  Primum  in  eo,  quod  alium  deligunl 
locum ,  quam  diviottus  erat  mandatum ,  secundo, 
quod  fidunt  in  propda  opera,  el  in  brachium  camis, 
et  contemnunt^)  verum  Deum.  Quare  minatur  futu- 
mm,  ul  tempore  ealamitatis  onmia  illa  stadia  nihil 
sint  profutqra.  Deinde  adjicit  antithesin,'  et  eonso- 
iatur  pios.  Pii  abundant  omnibus  boniSi  quod  si 
afffigantur,  affore  Deum,  qui  eos  oonsoletur  et 
recreet.  De  justis,  ait,  dixi,  fore  ut  toUantur  ante 
diem  caiamitatis.  Vos  autem  impii  non  sic,  reser- 
vaminfenim  calamitati  propter  vestram  impietatem. 
Perinde  atque  si  nos  nostros  tyrannos  objurgemus  r 
Agite,  occiditis.jam  sanctos  verbi  ministros,  ferro, 
igni  el  aqoa  membra  Christi  persequimini.  Fiet 
aulem,  cum  hos  sustuleritis,  ut  ipsi  qnoque  perealis 
et  in  aeternum  damnemini]. 

*)  Snmma  Cap.  57.  ... 

"H)  M.i532tiG  peryH:  Fore  piieiieim  qniHem.   2)  la 
edit.  1532:  coBtemnaBi.  -  ^-  ' 


.V  '  ■        BmIm.      .    •' .'  '  186 

Filii  augur«trici6*). 

Adversarii  nostri  feire  Unum  hoc  cnmen  babenl, 

qiiod   conira  nos  jaclent,   quod   dicant  nos  esse 

roaledieos,  et   nibil  aliud  scire,  quam  ut  convicia 

dlcamns   in   pontificem  et  principes.    Qqare  discite 

disUng^u^re  inter  convicia.    Convicium^*)  enim  non 

dicitur  nisi  fiat  a  persona,  a  qua  non  debebat  dici, 

hoc  est,  a  persona  privata,  quae  non  est  in  officio 

aKqoo,  sicut  non  est  bomicidium,  quod  facit  magislra- 

tus,  sed  quod  privatus  aliquis  facit.    Sic  propheta 

hic  atrocissima  convicia  in  synagogam  et  popuium 

Dei  jacit,   quod  adulterae  filios  vocat,    et  potuit  ei 

qnoque   objici,    sicut  et  nobis:     Tu  quis  es,   qui 

maledicis  principibus  populi  et  summis  doctoribus? 

Certe  non  'omnes   sunt  mali,   elsi  aliqui  sint  etc« 

Sed  [excusant   prophetam   primo  officium  et  mini- 

steiriQin  verbi,  quod  debet  arguere,  secundo  etiam 

sttidiam  corrigendi  et  eroendandi,  neque  enim  facil, 

vX  infamet  Judaeos,  aut  ulciscatur  suam  alfquam  ^ ) 

injuiiam,  sed  ut  redeant  in  viamagnito  peccato. 

Accusat  autem  hic  fidei  tantum  peccata,  non 
externa  crimina,  et  agit  contra  sanctissimos  in 
speeiem  et  reiigiosissimos ,  non  contra  facinorosos, 
quosratio  et  mundus  etiam  daronat.  Ideo  enim  vocat 
divinatricis  et  adulterae  (hoc  est,  synagogae)  filios, 
quod  confidebant  se  suis  operibus  jiistos  esse,  quae 
ipsi  eligebant  Augurium  est  falsum,  adulterium 
est  impium].  Quidquid  igitur  est  doctrinarum  et 
nligioDum  extra  doetrinam  fidei,  quae  gratuitam 
miserieordiam   commendat,   est  augurium  et  incan- 


*)  Enimtio  eap.  9T.    **)  (VniTieiiiai  qnid  til. 
1)  In  ed.  1532  deett:  ■liqnan. 


j^  -         Capui  quinquyi^ifiiuai  septimum 

tatio,  el|omnc^.^o<;U>re^,  ftui,a  %^p  ,faDa  discedunl, 
sunt  ipcantaipres  et  incantati  propria  opiniQne.      # 

['&.'Upker  quem  ,l:U.sistira^)<] 

[ifoec  debet  esse  verbi  gloria,  et  roiatsUonim 
verbi^),  nt  habeantiir  'pro  Judo  et  jocoy  et 
'oxagilentur  a  iMpieiitibus  hujus  muiidi.  Borro  .ei 
liaeciEsaMs  passns  est,  qnid  miroin  est,  si  nos 
««dem  ihodie  ab  •«pio<muodp>piatiamur?]  -Verte 
in  fulura:  'Siiper  <piem  niitic>oUectabiHaini,  quasi 
<dioat:  Proj^hetas  imeets,  quos  in|si,  .)|t  <ro6  recte 
4iiisUtoeseAt,iliidibrio  jialMiistis.  <Sed.ioiim  eaUmiias 
•vos  4>p9r)met,'tuDC  videbitis^^qoibus^iVuseiilis. 

I^Qui  co.nsolami.ni. 

^liips.vfirte:  ,QuLa]3iQtip,.sqji.^j^t,aii?Qj;e  ^cjjplo- 
rum ,  jRicut  .^iiWdjne .  iQcenj5,a .  ?»ip}.ijijita ,  ardent  ,  Atciqe 
bic,ei^gn?e»t  in^pje^^tem.  ,R^piiqi|fr, ; w.qyit,,QQflU;a 
primqp.PWfiPfptmn  .p¥({(5fttis.  j»t  .<w9,d  lQf5a.,»|^ 
ABllglM^. .n^^l^cto  .fio,  ^vcL ^Re^s  vQb^s  i^.^^jgBavit, 

et  quQd  ,in,AIJla,vesti;a  ele<;tilia,,9peT^..«9n  \f^J\m^ 
^y^trAiffi, .  .9()u^jffffl.  ppnitis,  Hf^ec,,eqijn  swt^^i^plteria, 

'-^))2Glori«(iiwrbi.el|.ii|]ni9^Cfifaoi,  ntf.liidibrio  sipi. 

UmW»   WW»)»»^!»^-  ^W2f^*c  ^^^gitnr  fi^m^o: 

fJNf^tips  ,^ic:  jDf^fuo  :i^flnc,.ohfppf«b^n^i,  .^cilic^l  ,.<^inp/9fe 

fpaL^nit^iis.    NoUbis  a.ntem  bic,  ^amqii|m  |iaec  gjayiasiifa 

annt  conyicia ,  non  tam^n  peccaire  Esaiaih.  ,  l^i^snsant  enim 

enm    primo  officinm    et  ministerium  verbi    etc.   —     Qnae 

aeqnnntur,   in   ed.    1534   antece^nni'  et  in  nostra  editione 

panlo-ante  legontnf,  indea  Tocnbnlii:  ezcnivnt  profAietain 

•ele.  •^'Hfquead}  adQlt6riumeitiiaipinm.  =  'Deinde  ed.  ISS2 

•fic  '.pergit :   ;:Talei  )  snnt   qimiff  tidMlfinae  .  et » AsaditiAnes 

buraanae. 

/f«fc  ifeliel  eiae  verbi  gjMK^KSCe,  ,,, 


Smiis.  ISt 

iqiiiMteprebendlt;]  'Apteaatem  verbo  ardendi  nBtorain 
hypocritaruin  *)  depmxil,  qui  ferventiseimi  eunt  in 
81II8  idolattiis,  sicut  sub  papatu  ingens  ardor  et 
stndium  erat  aedificandi  templa,  largiendi  eleemosynas 
Mc  Knnc  cum  vera  relig^o  docetur,  et  homines  de 
bonis  operibus  recte  instituuntur,  mire  fdgent  omnes. 

[In  partibus  torrentis  pars  tua. 

Verte:  In  lapidibnsglabristorrentis  pars  tua, 
U  '«t,  violuptils,  ^gaudium,  vita  i  iua.  Sic  qui  tQmplum 
dimitns  «d  cuhuin  Dei  constitutum  contemnebant, 
ilii  in  torrentibns  et  loeis  a  se  electie  etiam  filios 
immolabant^]  Fit  autem  hoe  in  poenam,  ut,  qui 
Christo  n'on  ^ant  unum  obulum  rogati,  illi  sponle 
cfmtfes'Op^  «tras  eAindaBtfn  faonorem  diaboli; 

[Niinquid  superhis  non  indignarer? 
Hic  ren  eememiam:    fiie  eleelitia  opera**), 

s  ■ 

^anntaManqne^fllagDaisint,  noniplaoaDt/ine,  sed 
m%i6  ^iiritant  tct  •oAndnnt.  ilbie  radfer  religiMas 
monachomm,  vola,  «iesaefpro/viviisi et  defunctis,  in- 
dnlgentias,  peregrinationes.  satisfactiones,  jejunia  etc. 

Super  montem. 

Cnbile  seu  lectum  vocat  studium  idolatriae  et 
^peara  idolaitnam,  sebasmataO»  et  allaria. 

'Mcmoriale. 

*Obl  cblebant  sna  idola.  Sicul  apud  nos  fere 
in  iiHgutis  ^ientiorQkn  domibus  singula  altaria  erant. 

DilexistinStKatam.  "" 

Commodius    sic  «vevlea:  '  DWgis  «euM4e->eorom 

'<>tartoi»a7pdaBteron.  M)bap€wi  hhBHilii. 
1)  In  ed.  1532:  tftflit&funa. 


■  •!•  . 


186  Ctput  quinqu«geM(9um  86ptimum 

Qbioanqoe  lideris,  hoc  est,  ubicunque  opportunas 
locus  videtur,  eum  idolis  tuie  dehgis. 

Ornasti  te  regio  unguento«  ' 

Verte.sic:  Profecla  es  qum  unguento  ad  regem], 
ut  scilicet  jungas  cum  eo  foedus.  [Hic  aliud  pec- 
catum  in  primuro  praeceptum  commemoriat.  Sjc  fit, 
qui  semel  a  sana  fide  desciv^runt,  illi  subinde  ex 
nno  errore  in  aliuro  labuhtur  '  Ante  damnayit  fidu- 
eiam  in  propriam  jusUtlam  efopera,  hic  fldQciam*) 
in  homines  damnat  <  Sic  sequitnr  fiduciatn  in  opera 
fiducialn  homines  quoque.  ' 

lu   multitudine  viarum   luarum  laborasti. 

Increpat  mirabilem  justitiariorum  ardorem  in 
suis  studiis.    Contra  in  vera  religione.  omnia  frigent. 

Vitam  manus  tuae  invenisti. 

I 

Meas  vias  spemis ,  JnveDiati  alios  vivendi  modos, 
secundum  tuam  manum,  in  iis  sednla  pergis»  qnasi 

r 

insana  llbidine  humanorum  praesidiorum. 

Pro  quo  sollicita. 

Non  solum  non  fidunt  Deo  bypocrilae  et  justitiarii, 
sed  nec  metuunt  etiam,  cbntra  sua  idola  et  traditio- 
nes  i,suas  metuunt,  sicut  in  Psalmo^*)  est:  Ibi 
trepidaverunt  timore,  ubi  non  est  timor.  Sic  mona- 
phus  soHicilus  est,   quod.se  Don  cinxeril  scapuiari 

I  •  ■  ■         •  I  .  .  c         i 

et  fune,  quod  non  oraverjt  hpras  suas],  de  quibus 
nullum  Dei  mandatum  habet  [etc.  Quod  autem 
Deum  blasphemet,  ^t  negligat  proximum  suum, 
hoc  ne  JD  mentem  quideni;  venit]. 


'»'4.'. 


*)  RepreiMBditiur'   Iducft  .  piaeflidlmmvbwnmionim 


Ettifte.  189 

Qnia  mentita  e»,  e\  mei  non  ea  recordata. 

Sunt  gTflivissimae  objurgationes,  qubd  vocat 
omnem  eorum  cultum  roendacium.  Et  hoc  tantum 
exigit,  at  recordentur  sui,  quod  sit  benipiu^,  miseri- 
eors.  Sed  hoc  non  facis,  inquit,  quia  cor  tuum 
est  pleilum  cogitationibus  idolorum  et  flduciae  in 
homines. 

[Ego  annunciabo  jiistitiam  tuam. 

Cbmminatio:  Tuam  justiliam,  in  quam  nunc 
seeara  fidis,  per  verfoum  coufundam.  Nihil  tum 
idoia  tua/  nihil  opera  tua^)  proderunt  Omnia  ilia  , 
eea  a  vento  actus  pulvis  dispergentur.  Sic  videmua 
in  <Alamitate  nihil  despeiratius  esse  justitiariis,  cum 
8ecandis"rebus  nihil  quoque  iis  sil  confideiitius.  Est 
aatenH  emphasis  in  prbnomine  TDAM,  quasi  dicat: 
Mea  juWitia  fimba  et  perpelua  est,  tua  non  item. 

.   Liberent  te  eoneregati  tui. 

Hoc  (^st,   idola  justitiae,   et  opera  tua,  quae 
multipU^ti. 

Qui  autem  fiduciam  habet  mei. 

lam  convertitur  ad  pios,  et  consolalur  eos» 
falamm,  ut  qui  credanl  sibi,  in  vera  ecclesla  maneanc, 
et  tam  corporalibus  quam  spiritualibus  bonis  abundent, 

Qt  aiios  quoque  docere  et  servare  possint. 

•  ■  'i 

Et  dieam,  viam  faeite. 

Verle  in  tertiam  personam,  et  dicet:  Qul  ia 
me  cbnfidunt,  inquit^  ilji  soli  recle  poteifunt  alios 
docere*).'    Primo   dicen(i    Viam    facite,   hoc  est,' 


•    •     #  •  .   I 


^  VeM»llbct«m.   •  '  •  ■■•i  M1..1 .1.,  1 

1)  ta  ed,  laaa  Ue  adaHwn  ctl:  m. 


19(1  Caput  quinqu^^MiMin  sepUibaai 

argumii  nauQduin  <]6  pocntte^  «i  oaien<i0iiti.n0l}im 
'  adhuc  e^a  apud  hQnvpe^.  viao^  tQileQdA.ess^^QSpndi- 
«ula  viae,  nen^pe  fid^oiam.  Qperani,  et  t^lia  jjtndijA 
electiiia.  .  Hanc  da^inam  non  nanint  qui  qqa, 
credunt*  .      .  " 

.  CxcfiBlsirs  dt  Wublrioid  habilana  aete^rnitiBi- 
tem,  et  sanctum  nomen  ejus.  In  eicceY^a 
et  in  aancto  babitanSf,  et,cum  eo,atri.lo  et 
humili  spiritu,  ut  vivificet  cor  ci^ptr^ito- 
rum.  Non  enim  in  sempitejrnum  Uti(09t 
n^<;^iie  U3que  ad  finem  ira^car  ie.^ 

Haeceat  aiioKa  easa  praQdicatiai»i9»  qm  tefPnfM 
mentes  cpnspeclu  peccaiorum.  .prQQUsaiQn§.,|[r^i# 
dcnuo  erigjanU  Sentia  piiecQaiiar  sontia  iraoi  fM% 
PropeeatOQnilias  aOlictia,.  wu\  dicil  i^  Jfi^t^..* ju  Mt) 
]gil,u)r.^:)  desperes,  Dominuaw>a^  Yl^t  i^fMjkirft  cmr 
contrito  et  hiimili  spiritu,  praefractos  et  securos 
odit  etc.  Qudd  addit*)]  i  Non'  fn  seihpitemam 
nHSibo/  ooMedit  ftt  irttaei,'^  tbotnentalieMf  esse 
iram.  Si  igitur  fortes  in  flde  gratiae  peMMeritiiNisr, 
spiritus  a  iacie  e)ua  egredietuTf,  quo  ifiYfsbii  et 
recreabit  nos. 

/  [Propter  iniqttitatem')]. 

Adbitat  cifiinsam^^^.-qaat^e  percusstmia  etis'  sit 


+HH- ..   •■    ^-  .       :■•.•'..  .     " 


•  I     '    ■ 


•)  Psal.  145.  Fsal.  33.    **)  Cauiae  calaiDitatiim. 

1)  Ined.  iAB2deBitntT008bala:ait«tdii;it—  et:  ifitur. 
2)  Edii.  1^2..»icpergit:  Spirim»  a  facie  ^gredi^MM:) '•igni- 
ficat  spiritum,,  quo  velit  recrearp  afflictos.  ;  ,3)  Bornm 
yerborum  ii  ei.  15^2  kaec  eit  eiifirratib:  (iaaip.  qaare 
percuteremalbi  Vellt,'iiempe  piifpxer  iniqaitlitem  nvinttlie^ 
etnon  tantnm  propter  ayaritiam.  Sic  0liHa-lH9a|dii^4i4"elam 
opernm  lemper  NMimoMe  Mk-M  •ittidiaai  iftiaiiar; : 


dotbpliiail!!^  a^kft  atruM^,  itiii^s  eV  (!clti»6laaotM! 
^i  tt^  itrafdkit'  fnlukM  dftldtfritatis  letoilMhiatfM)^,  ilt 
nMiidb'  tfp^m  ftllqtiitiii  paci^  iTfelincyaav^  Flagelfiy  etmii 
f^oedftitvit  sMlXi  in  viait).  PutlBblre  afrtem  coquifgtc 
ftVarritfatn  com  fldUisia  6[^ienim.  &ypdcrl9lS'  enttfi  eH 
MMm^h  stmt  due  eonjuticta  numinff. 

[Abscondi  a  te. 

Gravius  multo  p$t,  quod  se  abscondit  Deus*), 
auan)  quod  percutit.  Si  enim  in  calamitate  verbo 
hoiiiities  careaht  (icl  ehim  est  abscoridi),  tum  unus- 

'iiisqu^e   suis  studiis  et  operibiis  I)eum  aggreditur. 

icAchas,  sicl^auif,  qui  ^d  jiytlidnissam  et  sacrifilcia 
sua'  recurrieibat.  Qui  auteni  verbum  habent',  ilil 
primjp  aghoscuht,  se  eiiam  majofes  poenas  propter 
peccata  jneriios')]]  esse,  et  rbgant;4tl5eirafionem,  (^tuia 
pnJufdentiDeb  (sredunt.    iTahdem  eiiiehdant  quoque 

vitam-,  et  benefaciunt  proxincio. 

.    ...  ,|.  ■» 

[Vias  ejus  vidi. 

Haed  sunt  nostra  merita,  duibus  tnerfemur 
gfatlam,  hecessltas  sciiicei  el  calahniias  riosiira,  quo^ 
efiramus  ih  hbstnsVtudiis,  ei  Ai(i^i^l)6bi(ii^A  bel 
hal[)eipus  opus,  sihe  quei  pereundum  hobis  est^ 

■         '  Ct^^ri  ftticttiiH.  - 

verte  sic:  Lata  Ya^fa;  cfeatio,,' qnae  toquahiurV 
Pax,  pax  ei,;qui  etc.'*}l  N^bcantihr  l'ata  avefbo,  qiibii 

^i   t>.!)eiiii  abMO^di  ^ftvips  ett  ^jinj^ffl^gi.       .  ;  .  ^j,. 

.  1)  £d.  1S32  fic  pergit:  et  promittenti  Beo  .credunLw 
TmUMc  tMndairtnritaii  «l'fbeiieiTCi»t;ipff09micii '  B)  Edit. 
153!^  tic  pergit:   Hic  est.tanaBdi  modas,  per  verbum  i«ilicer.i 

Porro  hot- •■»  etc»:---;  !•:«■..»;,.,        _.',;4-_.; 


192  Caput  quinqua^peaioiuin  octtivum 

Ute  propagdtuf.  Unus  epim  sanaDdi  et  liberap(H 
esl  Diodus,  cijyai  Peus  verbum  suum.  milU(.  [PorrOk 
bctc  tum  9$t.factum,  cum  Cyro  regnante  inv^lfiaia 
pax  est  et,  restituti  4udaei,  sunl.  Lpquitur  eoim  de 
poena  captivitatis  Babylonicae.  Paiilus  ex  psirticuiari. 
sententia  generaleop  fecit  Cphe.  2.  Sicut  |tempQiv 
Cyri,  inquit,  praedicavit  pacem  omnibus  Judaeis  et 
g^entibus,  sic  nunc  etc.  -     . 

Impit  aatem  quasimare. 

'  Pii,  inqujt,  pacem  habebunt  per  verbum,  impii*) 
aulem  verbum  contemnunt,  et  nolunt  habere  pacem 
in  misericordia,  sed  in  propria  justi  ia.  Quia  autem 
praeter  verbum  nulla  consolatio  in  calamitate  est, 
flet,  ut  suis  studiis  sese  afaigant  et  macerent,  et 
perpetuo  in<|uietam  habeant  conscientiam  ^).  f  unii 
enim  sentitur,  quod  omnia  nostra  opera,  omriis  ju- 
stitia  huniana  sit  stercusl. 

Gapit  qunpagesiniin  oetayan. 

*        ■  • 

r 

(^Supra  fidei  peccata  reprebendit,  hic  **)  friictus 
infidelitatis  et  exteriia  erimina  ihsectatur',  quae  sub 
illa  hypocrisi,  laiebarit.  Hapc  duo  enim  principalia 
membra  surit/ut  doceaturprimo  fides,  deinde  bopa 
opera.  Judaei  ig:itur  non  solurii  prim^e  tabulae 
praecepla  neglig^ebant,.  sed.  eti^m  pr^^e  superstitiosls 
humanarum  traditionum  operibus  negiigebant  secun- 
dam  tabulam.   Id.  qupd  hic  eis  objicitur. 

Damnat  igitur  flduciam,    quarii  in  jejuaia.\su^^ 
ponebant,  'et-itieecata  enumerA,  ^'Quae  snib  isltf  je-^ 

*  -  ^)  CoDlenptof  ibu  i  Tkrbi  bm  «est  /pax.  :•  .^^.)  &iflinn«r 
.  i)  la  ed.  1582  legitor:  inquieta  tint  :e6ii«ctentiii; 


'  •  .  * » 


0) 


Esaiae.  _  193 

jnnio  latebant    Deinde   docet,  quodnain>)   sit  ve- 
itim  jejuohim*),   opera   scillcel  caritatis  exercere, 
el  addit  insignes   promissiones    bonorum   operum/ 
Tandem  damnat  quoque  sabbatum  ipsojrum  et  do-  , 
eet,  qoldnam  sit  sabbatum  agere.    Addit   aulem  et 
ad  eam  partem  magniflcas  promissiones. 

Clama  sicut  tuba**). 

Indipat,  quid  tuba  in  veteri  Testamento  signi- 
ficaverit,  praedicationem  scilicet]:  Est  insignis  lo- 
cus  eontra.hypocritas,  qui  splendida  opera  eligunt, 
jejunant,  tristes  incedunt  etc.  et  tamen  pleni  sunt 
avaritia,  crudelitate ,'  libidine  et  aliis  passionibus. 
Ratio  haec  est,  quia,  cum  a  flde  discessum  est,  ne- 
cesse  est  corda  occupari  a  diabolo,  qui  postea  illa 
\atentia  vitia  specie  operum  obruit,  et  inflat  homines 
vana  specie   sanclitatis. 

[Quaerunt  me  de  die  in  diem. 

Nonsolum***),  inquit,  primum  praeceplum  ne- 
gligunt,  non  solum  seeundae  tabulae  praecepla  non 
faeiont,  sed  postquam  sua  jejunia  absolverunt,  me- 
cum  contendunt  judicio,  volunt  scire  causam,  cur 
sic  et  sic  faciam,  cum  tamen  nihil  commeruerint. 

Rogant  me  judicium  justitiae. 

Sieut  dicitur  in  evangelio^*):  Justiflcala  est 
sapleDtia  a  filiis  suis],  non  quod  haec  aperte  fa- 
ciant,  ut  cum  Deo  contendere  velint.  Quin  glorian- 
turipsi  quoque  de  cultu  Dei    et   obedientia  erga 


/ 


:  *)  Venmi  jc|JQDiam.    ^*)  Enarraiio  eap.  58.   ""**)  Re- 
prefcendlt  bypocritas.    <*<*)  Matth.  11. 
1)  In  e(L  1532:  qnidnam. 


19A  Gaput  quinquageaimum  octavum 

Deum,  sed  cum  Deo  loquente  et  arguente  eos  pef 
ministerium  verbi  sui  contendunt,  et  eum  Dettm» 
qui  eisloquitur  per  pios,  ^negant  etdamnant.  I^aiii- 
nant  enim  verbum,  damnant  quoque  miniatros  verbi, 
reprehendentes  vana^  superstilionem,  adversus  illcMi 
jaclant  suam  justiliam,  sic  contendunt  cum  Deo*). 

[Ecce  in  die  jejunii  vestri. 

Hic  addit  eausam,  quare  jejunia  ipsorum 
damnet.  Nam  cum^)  dicit,  Voluntas  vestra,  aoiw 
thesin  signi^cat,  quasidicat:  Volui,  ut  meam  volun- 
tatem  faceretis,  verum  vos  jejunia  apprehendilis, 
quibus  vestram  voluntatem  et  peccata  veslra  tegitis, 
scilicet  superbiam,  avaritiam,  contemptum  et  crude- 
litatem»  Sicut  hodie  monsichi  et  sacerdotes  papae 
speciosis  suis  operibus,  quod  in  dies  missas  cele- 
brant,  multum  orant,  coelibes  vivunt  etc.*,  tegunt 
gravissima  peccata,  quod  scilicet^)  persequuntur  ver- 
bum,  occidiint  innocentes,  blasphemant  Christum 
etc.  NoH  igitui;  simpliciter  damnat  jejunium,  sed 
tale  jejunium  damnat,  quod  fiebat  operculum')], 
quo  tegebant  duam  malam  voluntatem,  et  eam  vo- 
luntati  Dei  opponebant: 

[Ecce  a/d  lites  et^)  contemtionem. 

In  jejuniis  vestris  eslis  religiosi,  erga  proximum 
autem  estis  crudelissimi  ,•  nara  sicut  ille  scripsit, 
vera  justitia  *'')  compassionem,  falsa  autem  indig* 


"^)  Cum  Deo  contendmit,  qoi  cum  ministris  contendnnt*. 
••)  Vera,  falsa  juBtitia. 

1>  In  ed.  1^2:  quod.  2)  In  ed.  1532  deest:  scilicefc.. 
3)  In  ed.  1532  additum  est:  maximorum  peecatoram*  4^)  Hic^ 
iu  eJ.  1532  interfertum  e%\;  a4« 


) 


EsaiM.  195 

nationein  pariu  Exempla  hodie  suht  ob  oculos], 
Davr  adversarii,  qut  lain  aeriter  defendunt  bona  opera^ 
simf  bomines  vindictae  studiosissimi  et  crndelissimf^ 
qni  nifail  nimd  aig;itant  diu  -noetuque ,  quam  ut  Aod 
judlceat,  el  maeftinentur  seereto,  quomodo  maxim^ 
mcere  possint  Miserum  autem  est,  tam  coedoa 
esse^  ut  hoe  laftens  vitium  non  ipsi  agnoscant,  sed 
neeesse  sit  contra  id'  doeeri,  et  tamen  nondum  cogw 
noscitar.  Praetendunt  enim  eirudelitati  sdae  eelmtf 
justitiae,  et  tyrannidem  suam  vocant  obseqdttfMf 
Dei»  Sed  pro  hoc  obsequio  accipient  mercedem 
suam  a  diabolo« 

I^Ut  audiatur  in  excelfl^  clamor  vester. 

H  est^  etamor  de  vobis»  Sigfiificat.enim,  quod 
op^^wsi  inoipes  ibjuriis  justitiarioruni  clametft  Hd 
Deum»  Sicut  est  de  sanguine  Abel  in  Genesi*); 
et/sapia  eai>.  & 

Numquid  istud  vocal)is  jejunium? 

Hic  vidjes  quanlum  abfiint^  saneti  papistae  a 
Judieorum  moribus,  quos  hic  reprehendit  propheta» 
Religionis  areem  ponunl  in  extemis  gestibus,  inoe^ 
dQDt  tristes,  et  demitlunt  capila  sicut  juncus.  Est 
bellissima  similitudo.  In  junoo  nihii  seiidi,  nihii- 
finni  est,  superficies  est  mire  levis  et  glabra.  Tales 
omoino  sunt  hypocritae,  foris  sunt  speciosi,  intfus 
aiitein  nihii  firmi  aut  solidi  est. 

Succum  et  cinerem. 

Saccue  viiiorem  veslem^  dnis  viiiorem  sesMorfem 
signiflcat,  de  more  hnjtis  gentis. 

\ 

*)  Gene.  4. 

13*     ^ 


196  Capbt  quinquagegimum  octavum 

Colligationes  impietatis. 
Id  est,  soive  eos,  quoS  lu  peHnjuriaih  et  ava- 
ritiam  conjecisti  in  vincula,   debitores  tuos  scilicet«  • 
^Porro  observabis  hunt   iocum,   non  jejunium,  non 
,   ulla  alia    quantumvis   sancta  et  bona  opera  Deo 
placere,    neglectis    caritatis  *)    officiis.     Ideo     in 
evangelio     etiam    dicit    Christus  **)  secundum  si- 
mile,  primo,  iit   diKgamus  proximum  elc].    Item 
recQnciliare  prius  fratri  tuo,  et  postea  offer  munus 
tuiim. 

[Carnem  tuam. 

Est  insignis  ad  bona  opera  exhortatio.  Nomi- 
nat  enim  proximum"^**)  non  fralrem,  non  patrem, 
o  qt^i  gradus  sunt  p^oximi,  sed  carnem  noslram,  quam 
fo^ere  et  juvare  debemus],  cum  laborat,  non  debe- 
mus  alere  eam  ad  luxuriam  et  libidinem.  Sic  quo- 
quehomines  [ignavi^)  non  suntjuvandi,  sed  cogendi 
%A  iaborem. 

Tunc  erumpet  quasi. 

Sunt  insignes  promissiones,  quod  etiam  in  hac 
vita  omni  bonorum  genere  misericordes  affluent, 
sicut  dicit:  Date,  et  dabituj  vobis  ****).  Lumen 
i^ignificat  felicilatem,  pacem,  prosperitatem  etc» 

Et  anteibit  faciem  tuam  justitia  tua. 

i  Bona   operaf)    conscientiam    tuam   con&rma-^ 

bunt.    Habebis  conscientiae  testimonium,  quod  ne — 

*)  Non  placer^  opera  '  sine  caritatis-,  officiiiK.^ 
**)  Hatt.  22.  5.  *^^)  Caro  nostra  prozimas  nostec^^ 
•*•*)  Lucae.  6.    t)  Bona  opera  confirmant  conscientias. 

I)  Ia  ed.  1532  hic  iddUm  «i>\\    %uttm. 


fisaiM.  197 

mlnero  laeseris.  Sic  bona  opera,  ut  Petrus*)  ait, 
certos  faciunt  de  vocatione,  ist  liberant  a  con^cien- 
tia  malorum  opertim  inter  bomines.  Ne^que  enim 
hic  versamur  in  loco  de  justificatione. , 

Gloria  Domini  colliget  te. 

Ex  illo  teslimonio  conscientiae  tuae  et  ex  ope- 
ribus  tuis  certus  redderis,  Deum  tibi  bene  velle,  et 
probare  tua  opera.  Sic  pia  mater,  cum  suum  offi- 
eium  in  curandis  liberis  facit,  certo  scil,  probare 
Deum  illud  opus.  Sic  gloria  operum**)  bae|  est, 
quod  possumus  bona  conscientia  dicere:  Scio  boc 
opus  placere  Deo.  Alia  enim  fidei  ^loria  est,  quae 
dicit:  Scio  me  juslum  esse  sola  gralia  etc. 

'  Tunc  invocabis. 

Promittit  eliam  in  tribulatione  certum  aa- 
lUiuDQ.  Nam  oratio  viri  in  flde  ambulantis  simpli- 
eiter  est  exaudila. 

Si  abstuleris  de  medio  tui. 

Est  amplificatio  promissionum.  Sicut  autem 
supra  generaliter  ad  bona  opera  cohortatus  est,  ita 
haec  specialite^  de  praedicatoribus  verbi  intelligo, 
quos  iDhumanins  tractabant,  Si  abstuleris  de  medio 
calenam,  hoc^st,  si  de^ieris  prophetas  meos  affli- 
gere,  et  male  tractare,  item,  si  desieris  oxtendere 
dlgitum,  id  est,  ridere  meos  ministros  et  conviciis 
incessere,  et  si  effuderis  animam  esurienti,  id  est, 
saturaveris  eum,  orielur  in  tenebris  lux  tua,  id  est, 
abundabis  omnibus  bonis.  Est  enim  promissio  fe- 
ileilatis  et  bonae  conscientiae. 


*)  2  Pet.  1.    ^*)  Gloria  operam.  Gloria    fldei 


tSS  Capat  quiDquac^mum  oetavam 

Impleibit  spiendoribus. 
BM^raice  est,  implebit  in  siccitate,  id  est,  ab- 
iHHle^)  JH  ealamitate  eonsolabitiur, 

Aedificabuntur  in  te  deserta. 

NoD  sehim  tu  consolaberis,  sed  eris  felix  in 
ofiQtiiibttS  iuis  fadis.  Maltos  juvabis,  «ttltis  pro- 
deris],  ei  eris  causa  muHaorum  optimarum  remm, 
non  sohuD  privattm,  sed  eiiam  poblice  [etc.  Sic 
WftAmaii  Syrys  servat  s«tum  populum. 

Fnnaamenta  jacies,   quae  sunt  perpetua, 

Salulta^ia  et dur^tqr^copptitue^;  sive  'm  patiMa, 
sive  in  ecclesfiis^ 

Et  voca.beris  aedifieator  sepium» 

Sepes  sigoifical  ittore  HebiBiod  relii(|ifia6.  Om- 
nibfis  proderis,  tam  •ecelesUis  quatn  poiitiis,  quas 
constitues.  Sic  pius  homo  est  probatas  et  instruc- 
tus  ad  omne  bonum  opus'*'). 

i  I  • 

Si  averteris  pedem  a  sabbajto. 

Sicut  antea  jejunia  Jndaeorum,  ita  bic  etiam^ 
sabbaia  reprehendit,  et  addit,  quidnam  sit  verum 
skibbBtnm  **)  agere,  nempe,.  abstinere  a  nostris  operi- 
bus,  sive  proprie  mklis,  sive  in  speciem  bonls,  quae 
nos  ipsi  sine  verbo  Dei  eligimas,  qualia  in  nostris 
sabbatis  fuere  missae  et  alii  impii  cultus.  Et  8a6- 
batum  glorificatur^),  cum  praedicatur  verbum  Dei 
et  diligenter  auditur.    In  hoc  enim  uno  officio  situs. 


*)  Til.  3.    *^)  Venim  ^fdl^ttam. 
1)  In  ed.  1532  additnm  eit:  te.    2)  In  ed.  1532  est  :^ 
ghriBeabituu 


est  eultus  D6i ,  ui  audiamus  v^bum  Dei  diligetitte, 
et  ei  p^  fidem  obediamus  etc.  Notabis  autem 
poilui  sabbatum  operibus,  quae  ipsi  eligimus^), 
Damnat  enim  pedem  nostrum  in  sabbato»  boc  est, 
opera  a  nobis  dlecta,  item  voluntatem  et  vias 
nostras]. 

Giorificaveris  eum,  dum  non  facias  vias 

tuas. 

Quid  potuit  dici  ciarius,  quod  sabbatum  agere 

sit   abstinere  ab  iis,    quae  tibi    placent,    etiam   a 

serinone,    et   sanctificare  Dominum   in    operibus  a 

se    praeceptis.    Sed   impii  non  credunt  sabbatum 

poUoi  electiliis    operibus   et    cultibus,    sed   quasi 

caeci  sint,   in  hac  opinione  incedunt  obstinati',   et 

eogiiant:    Hoc  opus  facio  cum  bona  intentione,  et 

placet  mihi,  igitur  necesse  est-Deo  quoque  probari 

et  placere  etc. 

Tunc  delectaberis  super  Domino.  • 

Est  insignis  promissio,  sed  impii  iam  eam 
contemnunt,  quam  contemnunt  commihationes,  pro- 
mittit  enim  fore,  ut  omnia  placeant,  quae  Deus 
praecipit  ei  facit,  ut  arrideat  nobis  doctrina  evan- 
gelii,  et  nos  agamus  Deo  gratias,  quod  nes  ad 
illam  cognitionem  traduxerit,  ut  sciamus,  qufd  sit 
sabbatum  servare,  quid  non,  et  possumus  nos 
cQDsolari  in  oalamitate,  ut  patienter  feramus,  quid- 
qaid  acciderii.    Haec  sunt  ingentia  dona. 

Cafot  filnfpageshim  Boiian. 
Respondet  hoc  capite*)  prepheta  impiis,  qui 


*)  SumHia  Cap.  59. 

1)  In  ed*  1532:  elegimnf. 


200  Caput  qainqaas^esimuni  nonnm 

pra^senien3  calamilatem  non  suis  peecaiis,  sed  verbo 
Dei  imputabant.  Sieut  nunc,  postquam  verbum 
Dei  dQceri  coepit,  omnia  discordiis  ac  caedibus 
aesluant.  Impii  igitur,  qui  verbo  adversantur, 
evangelium  in  causa  esse  dicunt^)],  et  hoctantum 
vident,  quot  calamitatibus  mundus  prematur,  sua 
enim  peocata  non  vident,  et  illam  extremaio  ingra- 
titudinem,  quod  verbum  Dei  persequutitur,^  quae 
vere  sunt  causa  properandt  fiagelli  seu  calamitatis. 
[Deus  autem  sic  solet,  qooties  malum  aliquod 
imminet,  praemittit  ceu  nuncium  calamitatis  verbum 
suum*),  ut  impii  ad  poeniteniiam  ihvitentur,  et 
pii  patientiam  discant,  ut  in  futuris  malis  verbo 
conflrmati  consistant,  et  non  sicut  impii  malis  victi 
succumbant.  Sic  ante  diluvium  Noe,  ante  excidium 
Hierusalem  Christus  et  apostoli  fuerunt,  et  nunc 
nostro  seculo  ante  Turcae  adventum  et  terribilem 
judicii  diem  Germaniae  purum  ev^ngelium  contigit 
Porro  ordo  huius  capitis  h|c  est. 

Dicit  causam  praesentium  calamitatuin  esse  non 
suam  doclriiiam,  sed  peccata  populi,  etaddit  pecca-  ^ 
tbrum  catalogum,  eorumque  poenas,  tandem  conso- 
latur  bonos,  et  addit  promissionem,  futurum  ut  illae 
calamitates  finiantur,  npn  propler  alfquod  populi  meri- 
tum,  sed  quod  Det^fpsorum  sii  misertus,  sicut 
in  Psalmo**):  Propter  nomen  tuum,  Domine, 
propitius  esto  peccato  meo. 


*)  Ante  calamitates  Deiis  per  verbnni  inyitat  ad  poeni- 
fenliam.    ••)  Psal.  79. 

1)  Edit.  1532  sic/pergit:  ana  enim  peccata  non  yidenl. 
Hoc  tantum  vident,  qnot  calamitatibua  mnnduji  prematnr. 
Deotf  aiitem  eto.. 


SsttM.  201 


\ 


i 


Eeee  non  est  abbreviata*). 

Vellet  quidem  D^us  nos  juvare,  et  posset 
quoiitie,  sed  veslra  peccata  faciunt,  quominus  id 
facJat  **).  Respicit  enim  prophela  ad  murmur  po- 
pali,  qui  in  calamilate  jejunabat,  dacriflcabat, 
servabat  ferias,  et  tamen  sentiebat  in  dies  augeri 
mala«  Hujus  vel  causam  in  Esaiam  rejiciebant, 
sicut  hodie  in  nos  praesentium  malorum  causam 
adversarii  congenint.  Hic  necesse  est,  ut  pii  cla- 
ment:  Manus_  Domini  non  est  abbreviata,  non 
est  calpa  in  nobls,  sed  in  vobis,  qui  verbo  resi- 
stilis,  et  de  maximis  peccatis,  quae  quotidie  commitCI- 
tis,  non  poenitetls.  Agite  poenitenliam,  agnoscendo 
pecbatom,  ejt  petite  gratiam,  tum  aderit  vobis  Deus. 

[Manus  enim  vestrae. 

Est  caialogus  peccatorum.  Primum  est,  quod 
nnt  homicidae,  interfecerunt^nimsanctos  prophetas, 
sicQt  noslri  hodie]  occidunt  ministros  evangelii. 

[Non  qui  invocet  justitiam. 

Non  doceht  justiiiam  Dei,  ^ed  suam.  Ideni 
significat  per  verbum  judicandi].  Sic  utramque 
damnat,  doctrinam  et  vitam,  sunt  enim  conjuncta 
haec  dao. 

[Con<;eperunt  laborem,  et  pepererunt 

iniquitatem. 

Sic  8olethypocrisis].et  juslitia  csrnis.  [Habet 
speciem  parlurientis,  sed  nascitur  ridiculus  mus. 
Qaantumvis  enim  se  fatiget  monachu^,  frustra  tamen 

*}  Enamlio  cap.  59.  ^*')  Cauta  miaerianiiD  1iii- 
«manin. 


MB  Caput  quinqu^i^imum  nonurri 

\ 

snni  omDia  siia^)  studia  et  opefra,  qwa  ^onfldit  in 
rem^)  mhili,  et  in  vanum  idolum  8fii  cordis* 

Ova  aspidum  ruperunt 

Est,  figuiratus  morsus  in  studia  hypoGritaram  ^) 
sicot  Mattfa.  3*  progenies^)  viperarum  vooantur. 
Neque  enim  quisquam  ita  acerbe  judicat  et  senlit 
de  aliis,  atque  ii,  qui  ^unt  dediti  studiis  et  operi- 
bus  bumanis.  Tegunt  enim  hypocri$i  viruleata 
judicia,  et  sa^va  odia  sua ,  seque  justifioaQt,  tan- 
quam  horum  criminum  uon  sint  rei.  Proph^ 
igitur  exprobrat  eis  hanc  virulentiam,  Quid  faoitis, 
laquit,  cupa  yestra  doctrina»  quam  ut  ova  basilisei 
rumpatis?  hoc  est,  vestra  doctrina  facit  amarulea- 
tissimos  homines,  qui  nihil  sciunt,  quam  alios 
judicare,  caltminiari  et  p^seqcd.  Hoc  qui  non 
mtcjUigit,  inspieiat  hodierna  exempla.  S^ncti  patres 
in  monasteriis  et  eximii  domini  doctores  ia  scboUs 
tantiUii  non  eanifiees  bonofum  fittot.  Talis  est 
to^us  papatus,  et  tamen  nunquam  de  hac  crudelitate 
poenitent,  sed  securi  missas  et  impios  saos  cultus 
exercent,  ut  ex  his  aliquam  sanctitatis  laudem 
colilgant. 

Tela^  araneae  texuerunt. 

Operaeoium  splendent,  ethabent  magnam  speciem 
sanctitatis,^  re  vera  autem  sunt  telae  aranearum, 
hop  est,  venenata  et  inutilia  opera.  Sicut  enim 
telae  aliquani  speciem  texturae  habedt,  sed  inutiles 
tamen  sunt  ad  vestitum,  ita  opeta,  quibus  justitiatn 


.*)  Hypocritamm  studia  et  opera. 
1)  In  «4.  1532  legitnr:  ejiiA.    3)  In  ed  Uli2  deefl: 
rem,    3)  In  ed.  1532  e«\x  f|eii\i&ni%. 


Emhm.  ao8 

* 

I 

pAmri  ^)  impli  bomines  cogiiani,  vana  ei  imiillia 
sunV  Pwnde  autem  in  judicio  divino  suis  operi- 
b«B  aervabuntur  hypocrilae,  sicui  a  vento  ei  firigore 
delmdetur  is,  qn\  veste  ex  aranearum  idis  confeeia 
ttlilnr.    Efii  miite  ilkistris  figunu 

Qui  comederit  de  ovis. 

Si  quis  doctrinam  eorum  amplectitur,  perit, 
esi  eniai  impia  et  falsa.  Sin  eam  accusaverit  ali- 
qui»,  incipiunt  furere,  et  quaerunt,  quo  modo  eum 
j^erdanU  Hoc  enim  vult,  cum  dicii:  Si  conteratur, 
«nraipei  reguius]. 

Pedes  eorum  ad  malum  curruni« 

Insignes  sunt  hae  virtnies,  sed  sic  flt,  quo 
aiiquis  extra  fldem  esi  ffaneiior,  hoc  est,  immiiior 
et  cmdelior  in  fideles.  Nihil  possunt  taies  bypo- 
eritae,  quam  occidere/'damnare,  judicare,  calum- 
idari,  et  superani  omnes  camifices  crudelitate.  Ratio 
est,  qula  judicant  se  ialia  facere  ex  zelo  jusiitiae. 
Ideo  eum  alli  lente  ad  alios  occidendos  accedunt 
et  oecidunt  aut  provocati  aut  rapti  affectibus,  hi 
enrraBi,  non  repunt,  idque  ultro  nemine  cogente 
praeter  ipsorum  insaliabilem  crudelitatem  et  odium 
satanieum.  Ideo  Cbristus  et  Jobannes  viperas  eos 
appeOaiit  At  nos  quaerimus  per  spirituro  et  gra- 
tiam  Dd  eos  non  perdere,  sed  servare  corpus  ei 
animum  Ipeorum,  sed  noluot 

[Viara  paeis  nescieruDt 
Nesduiii,  qoa  via  penwHaiiir  ad  paeeoi,  eom 


1)  b  ed.  tm 


2M  Caput  qainqusgesimuni  nonum 

ealamitate  ve\  judicio  Dei  terrentur].  Est  miem 
via  pacis*),  credere  sine  meritis,  imo  cum  maxi- 
mis  demeritis  simpliciler  in  misericordiam  DomiDi, 
sicut  Psalmus^)  jubet:  Jacta  super  Dominum 
curam  tuam.  Est  autem  magna  res,  sic  se  erig^ere 
et  aml>u]are' extra  if  in  justilia  aliena^,  quam  nec  ' 
videas  nec  inteiligas,  sed  in  solo  verbo  audias. 
Quidquid  extra  hanc  viam  est,  est  contritio  et 
pavor  conscientiae.  [Ergo  ^)  nota  bene,  quod '  ju- 
stitiarii  et  omnes  illi,  qui  a  sana  doctrina  reces- 
serunt,  pon  possunt  esse  certi  de  iis,  quae  faciunt, 
sed  conscientia  ipsorum  semper  trepidat,  et  incerti 
fluctuant.  Nihilominus  tamen  soliicilant')  eos,  qui 
diversum  senliunt,  et  conantur  morte  aliisque 
supplioiis  in .  suam  viam  alios  traducere] ,  in  qua 
tamen  ipsi  ^m  mala  conscientia  vivqnt« 

[Propter  hoc  elpngatum. 

Subjicit  querimoniam.   Apparet  autem  habitum 
hunc  sermonem  eo  tempore,  quo  Assyrius  Judaeam 
vastabat.    Sic  autem  naluraliter  fit,  ingruente  cala- 
mitate,  ad  religionem  convertuntur  animi.    QUerun- 
tur  igitur  hic,  quod  tot  studiis  ac  operibus,  quihus 
se  macerant,  nihilo  neque  meliores  reddantur,  neque 
melius  habeant.    Exspectamus  lucem,  ,inquiunt,    id 
est,  putamus  fore,  ut  nostra  jejunia,)nostra  reliqua, 
studia  praesentem  calamitatem  avertant,    sed    nihii. 
confit.    Iiem,   palpamus  sicut  caeci,   id  est,   nunc^ 
haec,   nuncilla  instituimus  consilia,  ut  afflictis  re^ 
bus  medeamur.    Verum  et.illa  nos  fallunt.    Sic  ni— 


•)  Via  pacis.    ••)  Psalm.  55. 

1)  In  ed.  1532  esi:  E(  nota  beoe  etc  2)  In  ed.  1532^ 
Jegitur:  non  tamen  Gesaint  «o\\Vdm«  %o%  «iVA. 


• 

Esaiae.  205 

4 

bil  aliad  bic  locus  Gontinet,  quam  querel&s  destiiuti 
populi  divino  auxilio,  et  laborantis,  ut  se  suis  viri- 
bos  ei  consiHis  servet  et  liberet  Quia  autem  non 
cradunt  Deo,  ideo  omnia  eorum  consilia  falluntur. 

Palpavimus  sicut  caeci  parietem. 

Potest  accipi  de  conscientia,  sed  ego  malo 
accipere  de  poena,  quod.in  necessilate  varia  ten- 
tantiir  consilia/  quae  tamen  omnia  fallunt, 

Imp^egimus  meridie. 

Quamquam  verbum  apud  propbetas  habeant], 
id  enim  est  lumen  meridiei,  [tamen  eo  neglecto  ad 
aiia  vertontur. 

Rugimus  quasi  ursi. 

.  Impii ,    cum  vident   frustra  sua  consilia   esse, . 
IndigAantur  et  murmurant«    Eum  affectum  propheta 
Mc  tignificat. 

Hultiplicatae  sunt. 

Causa  calamitatis,  Dominus  posset  et  vellet 
008  juvare,  sed  permittit  nos  diripi  propter  peccata 
nostra].  Sic  nobis  oraturis^  accidit,  Cum  enim  •' 
orandum  est  pro  statu  ecclesiae,  impediunt  oratio- 
nem^)  primum  advers^riorum  furor  et  crudelitas, 
qui  verbum  crudelissime  persequuntur,  deinde 
principum  et  illorum,  qui  in  publicis  officiis  ver- 
santur,  negligentia,  tertio  iila  effrenis  licentia  vulgi, 
qoatis  vix  ullis  secuiis  fuisse  videtur,  tum  sine 
modo  peccamus  singuU   in    noslris  officiis,   et  in 


*3  Qnae  orationein  impediant. 


20ft         -^  Caput  quinquagwninum  nonum 


otnnibus  neino  «git  poenitentiani.  Haec  eerte 
impediont  orationem,  nt  cufn  dobltatioue  ereinua 
Videtm'  enim  Eteus  in  tanta  malitia  mufKli  wm 
examUtorus  nos,  et  tamenM  no|i  est  desperMdb». 
Sentimus  autem  nos  separari  a  Deo  propter  peccala 
nostra,  sicut  propheta  Ifiit  dicit. 

I 

[Convereum  e«t  cetrorsum: 

Neque  nostra.  nequ^  aiiorum  peccai;»  ar^ainuii^ 
et  nemini  quoque  benefacimus  per  bona  opera. 

Corruit  iufplateLs  veritas. 

'9ni  verbmn.  Ileii  put»  praedioant^  oeeidimfail 
Publice  nihil  praeter  humana  commenta  deieeiun 

■ 

Quiar  non-  es^  judicium. 

Nemo  pecoata  damnat  et  reptrtiendit,  imo 
juEltificaBt;  ei  defiendunt'  ea  pro*  justitia.  Sicut  nmKr 
papistae  non  poenitent  de  tyrannide  el  enidelii- 
tate .  sua. 

Quia  non  est  vit. 

Eat  Hebraismus,  utuntur  dnim  nomine  viri^  pro 
pronomine,  sicut  Psal,  78:  Confirmasti  virum  deic- 
terae  tuae,  id  est,  super  hoc,  quod  est  in  dextra 
tua*  Sae  hic  non  est  vir,  id  est,  nihii  est,  prc^ter 
quod  populo  propitius  esse  possiti 

Et  saivabit  sibi  brachium. 

Jam  addit  coitsoiationem  piorum  *),  Mundus 
implis  abundat,  et  merebatur,  ut  funditus  evertere- 


*)  Consolatio  ecdeftiae. 


Ba«Mitw 


m 


t 


itX^' 


lor*  Vemni  ego  memor  meae  miserieoTdiae  proph^ 
ter  meum  nomen,  non  propier  aliquas  ipsorum 
JQsUiia»  (nullae  enim  suni)  salvabo  meos«  Sie  budc 
Germaniae*)  parcii»  quod  eaip  Tureae  ei  aliia 
hosQbus  non  subjicii  ^) ,  ui  suum  brachium ,  hoc 
est,  verbum  suum  salvei,  quod  nusquam  alibi  iam 
pure  icaiciaiur.  Ei  ipse  Chrisius,  cujus  nomen  peii- 
tur,  se  defeadii,  nulla  raiione  nosirorum  peeea* 
tomm  babiia]« 

JtiSititia  ejus  ipsa  servai  eum. 

U  esi,  faoe  eum  revocat,  ne  dfundai  iram 
«MOk  in.  nos,  quod  esl  misericors,  et  ideo  etiam 
ingraiis  beoeCacit. 

(Induius  eat  jusiitia. 

Scilicet  ad  profligandos  sui  popuU  hosles^  ad 
perdendum.  Ass|rrium]«  Respicit  enim  hic  qjaoqma 
ad  a&cium  illum  oraniium,  quos  impediUQi  peecaia» 
qoasi  dicat:  Sentitis  peccata  vestra,  ei  ideo  de^ 
speratia  de  auxilio,  ego  tamen  iiberabo  vos,  et 
qoamquam  adversarii  jusiam  causam  conira.vos 
habeni,  estis  enim  maximi  peccaiores,  qui  has 
poenas  esti»meriti,  iamen  non  ideo  perdent  vos, 
sal  ego  vos  liberabo,  propter  me,  non  propier 
voSy  sum  e^im  justus,  et  promissa  servo  fideliter. 

Jnsulis  vicem  reddei. 

Suni  onma  accipienda  de  exiernis  hosiibus  Ju- 
daeerBDB.  Docet  aulem  nos  bie  locus,  in  calamiiaii^ 


*)  Car  Dens  parcat  Germaiiiae. 
1)  In  ed  1532  eat:  olJHsit. 


208  Caput  quinquagesimum  nonuin 

bus,  qu^  peccata  nostra  meruerunt,  unicam  orandi 
rationem  esse,  ut  Dominua  nomen  et  verbum  suu 
non  peccata  nostra  respicere  velit.  Talis  est  ora 
Danielis,  et  mnlti  Psalmi. 

lE^t  timebunt  qui  ab  occidente. 

Ista  omnia  faciet  Dominus,  ut  se  defendat, 
ttt  nomen  ejus  narretur  in  uni versa  terra. 

Vonerit  Zion  redemptor.^ 

Paulus  hunc  locum  paulo  aliter  citat  Rom.  1 
Est  autem  hic  generalis  sentei^tia,  quasi  dica 
Quoties  Deus  praesentem  aliquam  calamitatem  toli 
et  iiberat  suos,  per  verbum  id  facit*  Paulus**)  ig 
tur  pro  more  ex  generali  specialem  facit,  et  hai 
sententiam  accommodat  ad  casum  synagogae,  qua 
dicat:  Agnosco  lapsos  et  excaecatos  Judaeos;  s( 
nondum  prorsus  abjecti  sunt.  Habent  enim  gri 
inissiones  et  verbum.  Quamdiu  autem  verbum  dun 
verit,  et  liberatio  qubque  durabit«  Gentes  reliqui 
addUntur,  et  sic  fiunt  omnes  Israel  Nam  quod  dici 
Adveniet,  non  de  adventu  personae  cujusdam,  ai 
novi  salvatoris  est  intelligendum,  sed  de  spiritus 
adventu  verbi  et  spiritus.  Duranle  jgitur  verbo,  ii 
quit,  durabit  et  redemptio  Israel,  quod  semper  al 
'qui  convertentur.  Satis  autem  est  pro  impletion 
scripturae  aliquos  saltem  Judaeos  aliquando  convert 
Quod  si  quis  Pauli  senTentiam  sequi  etiam  hic  vole 
is  totum^caput  referet  ad  redemplionem  Christi,  < 
ad  excaecationem,  quae  tempore  Cbristi  Judaei 
Gontigit. 


*)  Batio  orandi.    **)  Sumiiit  Ptali. 


\. 


u 


Bsaiae.  ZM^ 

Foeduif. 
Cbrisli  passionem  et  novum  Testamentum. 

Spiritus  meus  qui  est  in  te. 

Paulus  acute  ex  hoc  loco  coUigit  redemptioaena 
braelis*)»  ne  totus  pereat.  Quia  enim  verbum 
evangelii  in  mundo  manet,  necesse  est  manere  quor 
que  spiritum^  spintum  autem  sequitur  fides,  fidein 
sequitur  fructus  fidei  et  crux,  crucem  invocatio, 
invocationem  autem  sequitur  iiberatio.  Sic  omnibus 
seculis  quidam  conyertentur. 

Est  articulus :  Credo  ecclesiam  .  sanctam ,  ei 
coDvenit  cum  illo  Christi:  Egp  vobiscum  sum.  a«- 
<lQe  ad  eonsummationem  seculi  ^* ).  Notabis  autem 
baDC  ecclesiam  esse,  et  hoc  esse  semen  verum,  ubi 
ui  spiritus '  Dei .  et  verbum.  Spiritus  prior  est  iq 
,()oeente«  verbum  autem  prius  in  audiente]. 

tlapiit  sexafesiani. 

Saepius  adnionuimus**'^},  duo  prophetarum 
esse  ofBcia,  alterum  ut  exhortentur,  corrigant  et 
arguanl   homineS  sui  temporis ,  *  atque  ea  legis  est 


Cl    ..-«j:*;..:-.  •  ; 


U 


t 


praedicatio,  alterum,  ut  pro^hetent  de  futuro  Christi 
regno.  Proph^ta  igitur,  cum  aliquot  capitibus  legis 
(irSiedlcatorem  egerit,  J^m  ad  evangetii  praedicationem 
vertitur,  et  prophetat  de  regno  Christi  futuro,  seu 
de  ecclesia,  venire  ingens  lumen,  hoc  est,  v^rbum 
evangelii  de  Christo  pro  nobis  passo  et  cruciflxo, 
quod  illnminet  om'iiem  hominem  venientem  in  bunc 
mQQdum,  tam  Judados   quam  gentes ****).     Addit 

*)  PromifsiOi  eccleifiam  manfiiraDi  etc.    **)  MatUi.  28. 
***)  Snmma  Cap.  60.    Vide  eoncionem,   qnam  lubiiit  Ln^ 
tlieras  die  Epiphanfae  anni  36.    Dnplex  prophetamm  ofll*" 
eiBB.   ♦♦♦♦)  Idtan.  1. 
^«M  Opp.  ntg»  Vol.  XXflL  \ll^ 


§jf^  Caput  ^ei^esimnm 

autena,  quomodo  illt^  HiQV^n  tam  si|bito  in  omn 
vulgetur^  neippe  per  minjste^ium  verbir  dccles 
igitur  miruni  in  modun^  multiplicatur,  crescit 
ornatdr,  ad  quam  qui  accediint,  servantur,  qui  m 
^Aceedunt,  pereoBt.  Deinde  promissiones  addit,  fuli 
fum  ut  et  illi  ad  ecclesiam  accedant,  qui  eam  m 
persecuti.  Nihll  ig;Kur  agit^)  hoc  capite,  quam  d 
ecolesia. 

Bst  auteM  magniflea  praedicatio  evangelif* 
quo^  lucem  appeffot*  Ubi  enim  evangelium  non  es 
ibi  neque  agnitio  peocati  est,  iibi  agnitie  peeea 
fion  est,  non  pdtest  esse  justitia,  ubi  non  ji: 
sittia,  ibi  nec  vlta,  ubi  non^vlta^  ibi  mors,  nl 
.mers,  ibi  peceatum,  infemus  et  diabolus.  Et  quu 
dieit:  Surge^  signifieat,  quod  a  mortuis,  infern 
0t  pecoatis  per  Ohristum  surgamus  ad  vitam,  glc 
riam  et  Justitiam.  8iint  igit^/  maximae  res,  qua 
ratio  humana  confipfebend^re  pejq^uit,  imo  ofTenditu 
etiani,  quQd  taptus  thesaurus  in  sonum  oris  si 
(nclvisus^  Quar^  prQ^t^f^^  uUtur  vQrbQ  veh^mention 
gurge,  in(|^i]ijt,  j^pjli  morari  cQntQrpptam  apegiem  v^jrb 
ftpli  qffeq^i,  ^uQd  ^am  pagQi  j4  .g^^uuptur,  no 
9bslirdits|t0  illa  ftbslerreji,  qqQd  ivig|,Jtjam  offei 
sine  operibu^  pef  solapi,  fid^m.  Ef^Qc;  qqim  tri 
Qontemptum  faciunt  ey^npiiutp» 

Quia  venjt  lumen  tuujn**'). 

Efli^pha^i?,  «H  in  pyonoipiii^  T.UUM,  q^asi  dicat 
^vapgelivg^  ^t  tu.flrp  Ipwen,  npp.  sQlum  ideo,  qup 
tibi  promissum  est,  sed  quodj  sola  id  sequefk 
nvm  omnes  alii  naturaltter  tdbdenint  et  abominantu 

•)  f;i(99(|^eiijDiii  }m\   ***)  ^vrt^^  c#f.  eo. 

i)  In  ed  153il  addUani  ts\x  \ii.  - 


Qloria  D^iiiini*)  sfp^t  tte  oti^  ^kt 

Id  e6t,  res  et  bpes  aieiternae,  aetema  justiti&, 
sapientia  etc.  Porro  coniinent  Ihae  magnificad  cbm- 
mendatioDed]  tocitam  ^)  exhortaliopem ,  ut  diligenter 
et  cum  summo  studio  audiamus  verbum  Dei,  et 
discamufi ')  ,  comparatione  evangelii ,  quidquid  in 
mundo  magnlficum ,  pretiosum  et  iliuslre  est,  con- 
lemnere,  quia  in  evangelio  Bohis  offertur,  quidquid 
est  divinarum  opum,  imo  ipsa  quoque  divinitas,  ut 
elDeiamur  filii  Dei  etc.    . 

Quia  ecce  ten^bl^^ls  6^eHeht  t^^taiH. 

Amplificat  collatione,  quasi  dicat:  Respiee  omnes 
aiios,  qui  hanc  lucem  non  babent,  illi  nihil  sunt 
qda^  lehebrae  et  cali|to^^.  Ndtabis  auUhfi  hic, 
q\i6ci  vocet  tehebras  ea,  qtiae  mundus  ceu  soies 
quosdam  admiratur,  juslitiam  darnis,  leges,  laih 
divinas  quam  humanas,  omnia  heminum  studia  et 
opera.  Quamquam  enim  mundi  regnum  sit  regnum 
aiiquod,  nthi!  tameh  esl,  si  conferas  cum  regno 
Cbrisli,  quod  per  evangeliiim  ih  nos  effhhdit  quid* 
quid  est  bonitalis  divinae.  Hemineris  autem  haec 
spiritu  et  fide  accipienda  esse.  Coram  mundo  enim 
tiihil  contemptibiliiis,  abjectius  el  nocentius  es(  evan- 
gelii  doctrina. 

Super  te  autem  orietur  Dominufc;- 

NonHoses,  sicut  hactenus/  Offert  enim  evange-, 
linm  ipsum  Christum,  justitiam,  salutem  et  redemptio- 

*)  Gloria  Domini  quae  »il.     **)  Tifnebrae  nnn4t^ 
1)  In  ed.  1532  deest:  tacilam.    2)  Edit«  1$32  sie  pef- 
git:  ut  comparatfdNtf  «tc........  fllMii'^  ^  MHNft  sdrdeat, 

9Q0d  in  eYMgynoMM  ofhfHfth'^  ^tfofnM  kH  dmiMrdi6  etc. 


212  Capiut  sexagesimum 

nem  ndstram.  Simplicia  sunt  verba,  sed  majori 
ijuam  ut  animus  humanus  ea  possit  capere.  Vi^ 
enim  primitias  intelligimus. 

Et  ambulabunt  g^entes  in  lumine  tuo. 

Hic  abrogat  totum  Mosen,  et  propagat  populuo) 
sanctum  ullra  t^rminos  synagogae*).  Lex  erat 
circumscripta  certis  cercmpniis  iilius  populi,  sed 
boc  lumen  longius  diffundetur.  Nibcesse  igilut  est 
aliam  doctrinam  esse,  quam  legis  doctrina  fuit. 
Lumen  quidem  non  est  gentium,  et  tamen  diclt, 
quod  gentes  in  eo  ambulabunt. 

Omnes  isti  congregantur  tibi. 

Significat,  quod  evangelium  per  totum  orbem 
invQlgabitur« .  Quare  non  possunt  haec  ad  literam 
Gorporaliter  intelligi* 

Multitudo  m^ris; 

Sic  vocat  multitudinem  gentium  colentium  m&- 
ritima  ioca,  et  insulas  maris  medilerranei. 

Madiam, 

.  Madiam  est  versus  mareruBrum,  elEpba  est^) 
pars  Arabiae  felicis.  Signiflcat  autem  fore,  ut  illae 
gentes  -eccedant  ad  ecclesiam  -per  praedicationem 
evanfjgelii.  , 

'.'1-  ■     -      . 

Omnes  de  Saba  venient. 

Quamquam  non  omnes  CTQdiderunt,  tamen  ad 
omnes  pervenit  JEvangeiium. 


litaMa 


'*)  Vocatio  gentiom  i^  lucem  eyiiigelii.. 


\ 


^  Aurum  et  Tbus. 
Generaliter  ista  accipio,  id  est,  facultates  suas 
eonferent    ad    juvandain   eccle^iam].     Includuntur 
aatem  in  hanc  generalem  etiam  magi,  Mattliaei  2* 

[Laudem  Domino  annunciante^ 

EIoc  est  sacrificiupf)  Christian^orum*),  laudare 
DeBm,  conflleri  evangelium,  docere  alios],  nibil  enim 
aliad  est,  quod  nos  Deo  pro  suis  beneQciis  possu- 
mos  reddere. 

[Omne  pecus  Kedar. 

Id  est,  confert  et  Kedar^)  facultates  sua^  ad 
juvandam  ecclesiam.  Ideo  autem  pecora  nominat, 
qaod  Arabes  ')>  pecuariam  colebant*  Sunt  enim 
Kedar  et  Nabaioth  Arabiae  partes. 

Offerentur  saper  placabili  altari  mep* 

Ara  est  Cbristus,  sacerdotes  sunt,  qui  docenl 
evangelium.  Illi  occidunt  et  mactant  quidquid  est 
ma^ificum  in  mundo,  justiliam  et  sapientiam 
carnis').  Arguit  enim  evan^elium  omnes  de  pec- 
cato**).  Deinde  privatim  singuli  sumus  sacerdotes, 
quolide  mortificamus  veterem  nostrum  hominem, 
sicot  Rom.l2.  Continet  aul^na  hic  locus  manifestam 
abrogationem  sacrificiorum  Mosi  et  totius  legis. 

[Domum  majestatis  meae  gloriflcabo. 
Sicut  Paul^s '^ '^ '^ ) :  TempIumDei  intra  vos  est, 

*)  Saorificiam  piornm.  **)  Johao.  16.  .***)  1.  Cor.  3. 

1)  Id  ed.  1532  legitnr:  Id  est,  coDferenl  et  illi  facnk 
Utes  etc.  2)  In  ed.  1532  legitnr^  illi  pecuariam  colerent. 
Porro  Kedar  etc.  3)  Edit.  1532  sic  pergit:  Est  qnogne 
allod  sacrificium  priTAtum,  qno  unnsqniaqne  reterem  snnm 
bojDJBem  morlifical  ^pet  fidem. 


2j4i,  Caput  Sf^Kg^imum 

/ 

id  est,  ornabo  Cbijj3Ai4nQ&  m^  variis  donis  spi 
rltyis  san(:;ti,  sicut  $un|  bpna  consciieiitia,  item  ut  vi 
c^^kp  ^iQa  doCei;e.,  ponj^ol^rAi,  cprripei^  admonen 
poasin^  Poffro  l^^c  CDjMfi^tiappi^m*))  Qruainenta 
peccatis,  o^probrio,  contemptu,  aliisqiie  rebus  sic 
sunt  obruta,  ut  conspici  ab  impiis  nequeant  sicut 
scnptum  est:  Non  videblt  impius  gloriam  Dei}. 

Sunt  emm  valde  spirrtualia  omamenta  hujus 
domus\  quae  carnaKbus  ocuKs  videri  nequeunt, 
nempe  homo  afflictus  peccato ,  penuria ,  opprobrio, 
blasphemia  et^  Sl<>  Gbnsti^  ^*^).  i!ti  cruce  fntei 
lajt^oiifis.  pcjiMjep?,,  MlQ  ^Mm  est  4PTOJS»  orm%  P«l- 
.chftffiwJs.  ojxwiipfint|§.,  si^d  q^e  ^sc/wdil^  ^l  v^Wfi 
r^,l^  smf^  ab|  QCtt^.,  tim\  p^  Waiiii  fD«4A9J  *e- 
ciem,  in  qua  pende^t^  Ipfiet,  sjwwa  ^^e^U^,  ^inW9 
erga  nos  dilectio,  summa  erg^a  patrem  obediencia 
donata  vita,  occisa  mor^,  evacuatus  infemus.  Sic 
ChmtMmi  ip  exttemis  oateimitatibW'  sun^pacfusi  luce 
viia,  ju4titia>,  et  pJme  dii  quidams  sed  si  speciea 
sei^piavia,  vfdentur  dfaboli  esse. 

[Qui  %i^&t  ifttjL  a«li  ^t.i>u,b,€i^. 

Pvopheta  laetabundiiks  in  jucmdia^imam  quae^ 
stionem  prorumpit*  Boii6>  Deu»,  inquit,  quama 
evangdiii  erit  effieacia*?  q^iai»  oito^penetrabit  ot  pes- 
vadel,  tftfqiPi  orjbejn?  IJ.o^  Bi;<)^)^Q.l8te  hic  ceu  in  ap- 
gulo  quodam  delitescimus..  Veruni  tem^pre  evan- 
gelii  unus  apostolus  totum  terrarum  orbeiiL  i[iej3.1ebit 
Nttbibus  autem  oompafai  apostelos  propt^er  verbi 
eflleaciam   et  fructus ,   columbis   comparat-  propter 


**)  Ornai|ienta  piorain.      **)  On^amenta,  Gh|:i8tl  pen- 
deBtis  in  crace. 


'     BMiae.  "  2i!r. 

^<mii  eiHMtti,  q\i6  r^tutrttif  ad  UtMita^  m.t,  H 
egl,  ad  ^nm  poptdtiih,  dbl  atldttor6!f  itivepitiiJt 

/ 

Me  eom  itt^nlae  dcsspeetaivt 

Het«6  cttt  catt^a(''>,  qudd  eVlilngfelitiiii  sic  etirif^al. 
(fltii  dcAicet  afffioifae  eMiscientiaef  iditiairt  eaiki  d6t^ 
irinfanCi,  ciiff  Cefto  eft  tVtto^  inttiti  ^)a^ant,  sictn'  liobi^ 
acfeidit,.  ciitt'  pr^nitfrefmttr  papae  t^dndide ,  et  pc^r^ 
.  petuo  labefnireltff  c^t^ddeimiae  ddstrde  inf  mditiniifif sttidSi^ 
etlaboribas  nostris],  Sic  Christus  **)  :  Evangelium 
vimt>atitur,  et  violenti  rapiuut  illud.  Est  enimevan- 
geliqm  verbuM  ^ilae  et  justitiae,  erg^o  si  fructum 
affeite  debet,  riedesse  est,  ut  liabeal  otficinam  cbm- 
modam,  in  qua  ista  exerceri  possint,  in  qua  sint 
peccatum  et  mors. 

[Argreii tuttf  e'(rrtfiti  ^t  tiutxitn  eoriiiti. 

Accipio  sicut  supra,  quod  alent  et  sustenta- 
buDt  ecclesfam  *^^  suis  facultatibus,  et  hoc  facient 
nomini  Domini  non  in  suam  gloriam,  sed  ad  agen- 
das  gratias  Deo,  non  ad  justitiam  impetrandam,  sed 
ad  testimonium  gratitudinis] .  Sic  distinguit  eccle- 
siam  ab  omnibus  aliis  religionibus,  quae  agunt' 
omnia  ad  suum  nomen,  sola  autem  ecclesia  tam  fa- 
ciendo,  quam  patiendo  laudat  nomen  Dei;  nec  spectat 
merita,  est  enim  j^m  ante  jjusta. 

[Et  aedifiCabunt  filil  perejfyitioYaw: 

£cclesia  etiam  invitis  tyrannis  multiplickbitur. 
Sic  Aogustinu^,  Hilarius,  et  alii  peregrini  ecclesiam 


*)    Cansa     propafnU'    evin|felii.       ^*^)    Mattlw  ii*« 
***)  Habebit  ecdesia  sua  alimeiiln. 


216  *    Cftput  Miigesimto  /  ^ 

niirabiliter  juvej^nt*  Muri  «nlm  eccleeiae  suot  non 
liCnnm  et  lapides ,  sed  boni  pastoree  et  episcopi, 
qui  curant,  ut  ecclesia  sit  munita  verbo  Dei  contra 
baereticos].  Quod  addit:  Reges  eorum  minislra- 
bunt  tibi,  loquitur  de  servitule  non  corporali,  qua 
sibi  pontifex  Romanus  sul]jecit  reges  et  principes, 
sed  de  servitute  spirituali,  quod  reges  obsequentur 
et  credenl  evangelio,  annuncianll  remissionem  pecca- 
torum  affliciis,  et  minanti  incredulis  mortem. 

[In  indignati^one  mea  percussi  te, 

Hactenus  descripsit' ecclesiam,  qualis  intus  et 
in  spiritu   sit,   jam  quoque  extemam    specienr^) 
«lescribit,   quod  scilicet  sit  vestita  veste,  quae  vo- 
catur  ira  Domini,    ut  mundus  dicat:   ific  populus 
non  babet  Deum].  Haec  enim  est  stultitia  Dei,  qua 
Deus  mundum  fallit,  et  mundi  sapientiam  confundit. 
Non   enim    videtur  Ecclesia   sancta,   sed   creditur 
sancta.  [Est  autem  haec  Cbristianorum  sapientia**)» 
quod  pbssumus  credere,   nos   habere  remissionen^ 
peccatorum  et  faventem  Deum  sub  et  in  ipsa  ira, 
et  sic  retihere  verbum  in  gravissimis  tentationibus^ 
hec  sinere  nobis  illud    excuti  e   manibus  et  corde, 
quantumcunque  satan  et  mundus    contra  nos  sae- 
visnt^).    . 

Et  in  beneplacito  misertus  sum  inu 

Opponit  beneplacitum  indignationi.  Percussi***) 
te,  inquit,  secundum  extemam  faciem,  sed  revera 
sum  tui  misertus,  ista   enim  cmx,   qua  te  afOigo, 

*)  Extema  ecclesiiie  species.     **)  Sapientia   Christi- 
iBvrQBi.     ***)  Percatit,  «i  misereatar. 
1)  In  ed.  1932  est:   iaeml. 


■J 


•  « 


1 


lMiM«  ;     217 

^ndetnr  iibi  ira  esse.    Ego  totem  praevenio  et  ad- 

moneo  te»  quod  non  ideo  te  percutiam,  quia  te  odi, 

sed  ni  mulliplicecn   te,    ut  miserear  tui,   et  ut  sil 

iiecasio  major  'tui  miserendi,   quasi  dieat:    Nisi  te 

pmnissero,  non  possum  tui  misereri.    Neqiie  enim 

est  ye^  misericordiae  vel  ^atiae  iocus  extra  tenta- 

liones/^).    Cum  autem  in   tentatione  omni  ^auxilio 

el  consilio  humano  destitutos  nos  esse  sentimus, 

tiim  demum  fides  vires  suas  exercere  potest,  orandio, 

postulando,    sperando   a  Deo.     Extra   tentationem 

autem  fides  et  verbum  sunt  otiosa. 

Aperienlur  portae  jugiter. 

PromitUt  summam  securitatem,  ut  quamquam 
eedesia*'^)  in  roedio  hostium  suorum  sit  posita, 
tamensicut  secura  civitas,  semper  ejus  portae  pate- 
ant.  Id  autem  ideo  debet  fieri,  ut  afferalur  ad  eam 
Mtodo  gentium,  ita  enim  legi  debet,  hoc  est, 
mulliludo  et  copia  gentium.  Est  enim  ecclesia  in 
perpetuo  usu  convert^ndi  alios  ad  fldem,  et  vocandi 
ad  poenilentiam.  Sic  etiam  singiili  Christiani  semper 
parati  sunt  instruere»  ddicere,  absolvere,  consolari 
alios,  hoc  enim  per  apertas  portas  significatur.  Hic 
Wiltembergac^)  unam  portam  ecclesiae  babemus, 
per  qnam  quotidie  aliqui  ingrediuntur,  et  colliguntur 
ad  eof pus  ecclesiae.  Ejusmodi  passim  etiam  in  aliis 
urbib^s  sunt  portae].  . 

Sed  hanc  ecclesiae***)  benedictionem  impii  non 
videm,  tantum  in  poenas  et  peccaka  inspiciunt,  et 
in  illam   iiifirmitatem   ecclesiae,   quae   in  c^me  et 

*)  Teotatio  ntilis.  ••)  Ecclefia  secnra.  ••*)  Fccleiiac 
bfMdictioMm  iflipii  non  yidoDt 
1)  In  ed«  i&32:  Yiiittebergae.    - 


219  Caput  Sffiif|«iimuin 

sflnguine  hMnet^  nee  perfcNBle  io  bac  vita,  cxihi  pth 
tesl,  sed  per  mbitei»  tandein  aboietun  9eA  qula 
Cbristui»  videmus  ;ne  quideoi  apostotonMiv  sttfsnRi^ 
dioruin  sie  mundui»  et  puionv  cmservasse,  ut  noMa 
poceata;*)  ni  eis  essent,  et  ingeli  in  caeio,  losfre 
praestantissima»  creaturav  iapsi  sunt^  qaii  raif um  -est» 
»06  quoqme  labi  et  enraro  nonnunquaiii,  naoxlo  sl> 
ervore  et  \depm  resurgamus?  Id '(|i0d  flt,  si:  eulpanr' 
.a^nosoamuss  et  desistentes;  a  pecealo,  sisntiamug 
no8  Cbrist)  justitfa  esse*  sanctificatos,  et  justoa  corami 
Deo  etc. 

[Gens  enjini  ei  regBUin  q«!0.d:BOii  S/orvierit 

tibl,  p.exib.it« 

I  Cbristus(*^)<  in  en^ngclia  conjungit  remissie- 
nem  pesebtoruai  et  letentionem,  item  in  institiitione 
baptismi  coi^uiii^t  saluftem  eti  conckemnatioiiemi  Eb*- 
dem  modo  piopbstairic  per  apentasportas  renrissio^ 
nemjpe«coiloniiii!emBibusoff<mi>  sighifioavit,  eamV):] 
auiem  qui  nolana,  illis^  retined  peccata,  et  perin^ 
eos  di«it***>* 

Hie.  igitqi^  vides.,  quae  sit  canaai,  quod  sempet 
evaBgdium  insignes;  tumultii»  seditionum  et  bellO'^ 
rum^  et  magnae^mntaliones  imperiorunr  sint  secutae^ 
quas  impiufir  mundua  evaogelib)  iinputat;^)^  sed  falsio« 
Itisoffum  enim^  qnt'  pareunt^.  cuipa  boo'  aecidit^  quod/ 
scilicet  evangelium  perseqi^untuiv  Vide^  enimthlr 
latam  sieatentiaiii:,   forc)  ut  omnesi  evangelii  bostes 


^»^—    ll||H^^<W 


*)  ReliqQiae  peccati  in  sanctis.  '^'^)Ioban.  20.  Matth.  28. 
^**)  Conimiiiatio  proposita  contemptoribus  evangelii. 

l)£fl.  l^  8JS  l^fgit»:  Banr  qnji  no»  volant,  illis 
retinentnr  sua  peccata  et  petBiMili,  2)ilntedil63a(legil«rti 
impiuB  nundas  ets  evangeUa^iitfirial».  seifffdsoi 


■■ 


/ 

pereanU  Desinfirii  igHDr  evansetii  liestes  esse,  et 
servabnqtuir  qmp,  ficfeli  ecclesia^  Ita  enim  declretum 
estdivinltu^^  ut,  qui  noluexit  ingredi,'  det  pQenas. 

Glori.a  Libani. 

Id  e$t,.  traDsfi^rtux^)  in  eccle^iam  quid(i,uid  un- 
quam  praeclarum  sy,na8;og^a  habuit,  teslameo^ta,  legis- 
latio,  promissiones,  patres,  Ghristus,  justitia,  vita  etc« 

^ilii,  e^i^i^^m,  q^Uii  te.  p4r.<^,u,ase^ru^nt. 

Sfi*  Hi^raismus.  Sicnt  dicmt  filium  mortiB)  M 
est,  moriturum,  sic  hic:  filii  peveussorum,  qui  te 
percusserunt  et  9unt  te  persecuti*, 

Bro.  e<^  qu<>di  fuisti  der^licta. 

Talis  est  ecclesia,  cum  est  in  paroxismo  officii 
et  ministepii  ver)^*.  Provocat  «niq)  Qontrai  se  eo 
verbo  mundun)  et  principem  mundi).  satanam.  Mota- 
bis  autem  hunc  \oeum  diligepter^  continet  enim  arti- 
culum,  quod  ecclesia*)  silmansura  usque  ad  fiinem 
muiidi,  et  quod  magus  est«  quod  $jt  g;lQciosa  man- 
sura,  et  ip  summo  gaudio.  Si  autem  extemam 
praesentis.  ecc?e$iae  faciem  consideres,  divejrsum. 
potius  judicajbis,  et  tamen  vera  $u^t,  quae  spiritus 
sanctus  promittit.  Faulus**)  et.i^ostoli  quenintur 
se  piacnla  mundi  esse,  HQdie.  sunt  sjuperbia  eL 
gaudium  seculorum,  quos  colit,  laudat  et  veueratur 
ecclesia.  Sic  sanqti  martyres.  Ideo).  hodiemae  quor 
que.  ecclesj^e  accidet«,  Noq  eriim  mentitur  spiritus. 
sanctus. 


*)  ProBissio  ecclesiam   perpetao  Binsaram.     **)   i. 
1)  !■  ed.  1S32:  tnuuferetar. 


\ 


220  ^  Caput  s^iaffmmum 

Suges  lae^lgentium^ 

Sicul  supra.  Tractaberis  a  genlibus  sicul  fllii 
a  matre.  Omni  genere  ofiQciorum  et  promptissimo 
animo  te  prosequentur.  Lac  et  mammas,  non  gladios 
et  coronastegum^)  et  imperia  mundi  dicit,  sed  of- 
flcia,  quibus  ecclesiam  complectentur/ quod  alent, 
quod  defendent,  et  juvqibunt  fideles. 

Redemptor  tuus  fortis. 

Significat  ecclesiam  secundum  extemam  speciem 
eaptam  et  perditam,  ideo  promittit  se  salvatorem 
et  redemptorem  fore. 

Pro  aere  affisram  aurum. 

Id  est,  ex  ecclesia  contempta  et  neglecta  faciam 
gloriosissimam. 

CEt  ponam  visitationem  tuam. 

Praedicatores^^in  ecclesia  illi  tam  internam  quam 
externam  pacem,  juslitiam  tam  divinam  quam  civi- 
lem  recle  docebunt.  Sequetur  autem  hanc  praedi- 
cationem  fructus*).  NuIIae  audieolur  in  ecclesia 
injuriae/  erunt  quieto  corde,  tum  erga  Deum,  tum 
erga  homines.  Laudabunt  quoque  Deum,  eique  ^ro 
tot  ac  tantis  beneficiis  agent  gralias.  Hae  promis- 
sipnes  hodie  implentur  nobis  videntibus  et  sentien- 
tibus.  Gonscientiae  enim  nostro  evangelio  pacantur, 
papistae  autem  sua  doctrina  conscientias  vexant. 
Docemus  quoque  publicam  pacem,«  ut  pareant  homi- 
nes  magistratibus,  ut  inimicis  parcatur.  Adversarii**) 

*)  Friictns  evangelii.    **)   Adversariorum  doctrina  et 
stndia.  -      ^ 

1)  In  ed.  1532  legitur:   maninias,  non  regnuro  et  in- 


KftiiiiT  221 

N 

aotem  nihil  cogitant,  quam  ut  iios  Qecidant, 
ut  bella  ex  bellis  serendo  publicam  tranqaiilitatem 
[>ertarbent.  Docemus  eliam  civilem  justitiam»  boe 
.  esl,  vere  bona  opera»  quae  nnusquisque  in  sua  vo- 
catione  facit»  ut  singull  suum  officium  faeiant,  pater, 
mater,  servus'»  ancilla  etc  Quae  opera,  quia  vul- 
garia  et  minime  speciosa  sunt,  adversarii  neque. 
docent,  nec  laudant,  sed  occupantur  in  electitiis 
studiis  ordinum,  vestium,  precationum  etc  . 
Non  audietur  uitra  in  terra  iniquitas* 

!n  ecclesia  erunt  quietae  et  pacatae  mentes.  ' 
Inde  etiam  pax  extema  sequelur^),  salus  quoque 
et  laudalio  occupabit  muros,  ut  sit  secura  ab  in- 
cuisatione  daemonum  et  haereticorum. 

Non  erit  tibi  amplius  soL 

Est    insignis    locus,    quo    distinguit   regjnum 

Christi^)  a  regno  mundi*    Ula  civitas,  inquit,  muri 

ilii  et  portae,  de  quibus  dico,  non  possunt  cemi  hoc 

corporali  sole  lucente,  sed  requiritur  alius  soJ  ad  vi- 

dendam  ecclesiam,  nempe  evangelium,  quod,  cum 

radios  suos  in  cor  transfuderit,  tum  videntur  et  sen- 

tiunlur  illa,  quae  de  ecclesia  magnifice  promisi.  ^  Si 

igilur  sentis  te  contemptum,    afflictum,    oppressum 

peccatis,  cog^ila  te  non  in  mundi,  sed  Christi  regno 

^sse,  neque  huhe  solem,   sed  alium  quendam  tit)i 

^ucere,  Christum  scilicet,  Dominum  tuum*    Sic  mo-  ^ 

^6t  se  loqui  de  spirituali  luce,  et  de  sole  invisibili, 

9UO   illuminantur  corda  per  fidem,  ut  concipiami^s 

^Aas    species  et    ideas,   quam  res  praesentes,  ut 


*)  Cliristuf  cnm  doctrina  e?«ngelii  Iiix  vera. 
1)  Edit.  1522:  «eqaitiur. 


■•-j 


332  .      Caput'«i««ffe8imuin^ 

h&ait^MHus  in  iift  etiftiB,  •quae  ^itfo^  videntur  n^nb 
MHtanUin 

Vi4el  i^nt  hie  locud  '60,  «titiMtigamtid,  «e6l6- 
^iae  regnum*)  lotig^  ^itf^ ^se,  ntxktti  poliildiifi  ^^ 
(ernam ,  imrpe  in  /Qora  K^lttudendi  o^ceiff  duwt ,  el  ^ 
baerendttm  in  r^dUs  Itividibilibus,  -quod  fe^^us  €hrt- 
«lUB  pre  nobrs  sit  pnsstfs,  s^edtefftt  titS  dektet&m  Dei, 
defendens  et  j^<yemans  ms  ete.  Alius  Butem  m 
sol  visibTiis,  deeundum  qn^  ratio  re^lt  extemM 
hane  vitnm.  ^d  eundeni  modum  Ecele^ilisted  di- 
siinguii  corporaiia  ^  spiritualibMS »  ei  Aignifioat  se 
tantum  d^  ..poiitieis  loqui^  oum  dioit:  Vidi  o«taili 
siib  sole,  «t  ecee  vanitas  eto.] 

Sed  erjt  tibiDominus  in  lucem  sempiter- 

nam. 

Quasi  dicat:  Dico  tibi  de  regno  spirituali»  Quar^ 
cum  aUqua,  calamitas  te  opprimit,  non  ideo  despera^ 
sed  cogita  tibi  non  hunc  mundi  solem  lucere,   secft 
Dominum,  et  esse  te  in  alio  regno  etc. 

[Non  occidet  ultra  sol  tuns. 

Addit    hoc    ad    amplificandam    promissionenx ; 
Sol  iste  invisibilis,  quo  videmus  aliud  regnum  e( 
re^  alias,  non  est  talis,  qui  tantum  ad  tempus  du- 
ret,  sic  res  quoque,  de  quibus  dico,  non  solum  in- 
visibiles  et  spirituales  sunt,  sed  aeternae  etlam^*). 
Multo  autem  angustius   est  cor  nostrum ,    quam  ut 
eas  complecti  et  assequi  queat,  quare  in  dolo  verbo 
promittente  haerendum  est,  ubi  in  aenigmate*'^'^) 
yidemus  ea,  quae  post  hanc  vitam  experiemur. 


*)  Diaarimen  inter  te^ntt  CMbM  et  fN>)llfiHii  exter- 
nam,   ••)  Evangelii  docVima  notk  oe^^v  ***^  t,  Co#,  13. 


Eg|  clarus  lexlus,  quodomBet»  qui  sunt  in  ee» 

€to9ifu  koc  «st,  qm  careduiit  in  Gbttiiuni  enioifixuni 

«unt  justL    Sed  bic  dofifliendum  esi,  quae  stt  ilht 

jMilia.    8i  eBim  vitam  •ei  inores  Cbristtattorum  in- 

spioia8«  multa  invenies,  quae  te  offend^it.    Saepe 

peoeant,  saepe  errani,  saepe  infirmitate  franguntur 

in  levihus  xebus,  quae  omnia  comtra  jastitiam  pug«- 

aare  vid^ntur. 

Jnstitia  iiptir  ooratt  Deo*)  est,  non  boe  vd 
Mliid  faQeee  Mt  pati«  sed  illiBniBari  per  spiriUm 
siiiselwm^),  et  agnoiBcere.  atque  soire,  quod  Jeias 
(BhMus')  sit  salvator  noster,  qui  sua  morte  nos 
s  mofte  ei  peeeatia.  redemerit*  Haec  justitia  ia 
verbo  oflertnr,  ei^ola  flde  aceipitur^  qoae  fides^) 
sfiaeotitnr  Terbo,  et  credit  se  justiiin  esse  morte  ei 
«erito  Chrisii» 

Non  autem  ievis  res^)  esi  fidea'^)  ilia,  nam 
siae  divioji  virtute  impossibile  es,t  evangelio  creci^*. 
E(  iiii  etiam^  qui  jam  aoceperunt  spiritum  sanctum, 
noQ  $&ie  aummis  laboribus  fidem  hancretinere  pos* 
taDt.Ratio.e8t,  qeod  jusiitia  ilia  est  res  invisibilia, 
qoaiQ  noQ  sentire,  sed  credere  tanlum  debemus. 
Quia  autem  caro  nostra  corrnpta  est,  ei  saepius 
labitor  in  pecqala,  non  sine  magno  negotio  erigere 
ifi  animi  possunt,  ut  ^contra  praesentem  sensum 
peocati  se  ^ustos  esse  cxedant,  noO  sua  justitia  (ea 
enim  nulla  est  in.  tot  peccalis  et  tanta  infirmitate}» 
Md  Christi»   qui  ideo  nobis  justitia  factus  est,   et 


■^ 


.u 


•)  iastitia  coram  Deo.     ••)  Fidci. 

1)  In  ed.  1532  legitnr:  per  Jesnm  Chrittum.  2)  In 
e4<  IS32  dceM:  Jwu  Chriftus.  3)  la  ed.  1532  deeat; 
fides.    4)  la  ed.  i532  deest:    rc«. 


224  €aput  Mza^simuiii 

pro  peccatis  tiostris  in  eruce  satisfecit,   quod  im- 
possibile  erat  no&is  lee^em  facere. 

Assuefaciendus  igitur  animus  «st,  ut  sciat  suam 
justitiam  \)  exlra  se  in  Christo  esse  positant.  Quo- 
modo  enim  alias  in  judicio  Dei  consistere  poterit, 
«um  nunquam  oon  (^eccemus  ?  Si  peccasti  igitur,*  et 
mordet  te  conscientia; .  bic  £rraa  debet  esse  fldes, 
et  per  Christum  superare  peccatum  ei  dicere :  Quam- 
quam  ego  peccavi,  tamen  sum  justus,  quia  habeo 
luccm  ipsum  Dominum,  quia  hat>eoChristum,  nullius 
peccati  reuip.  Quod  autem  Christi  justitia  tliasiKi 
habes  testimonia  ^ravissima^.^  Primo  ipsum  verbum 
Dei,  quod  dicit  Cbristum  pro  te  mortuum.  Dehide 
habes  baplismnm,  sumus  enim:  baptisati  in  ttvoTtem 
ejus ,  quam  pro  'nobis  subiit*  ^  flabes  etiam  sacara- 
mentum  aitaris,  in  quoclaris  verbis  6t  extemo  signo 
'conflrmat,  suum  corpus  pro  te  traditum,  pro  ce 
fusum  sanguinem  ^uum  esse. 

Haec  igitur  est  justitia  nostra,  qua  coram  Deo 
josti  sumus,  longissime  extra  nos,  extra*  omnia 
opera  et  cogitationes  omnes  sita.  Quare  fallimur) 
si  nos  vel  ex  nostris  operibus  juslos  vel  rfyustos 
sentiemijts?  Fiduciaenim  mortis  Christi**)  debemus 
sentire  et  confllert  nos  justos  esse.  Hoc  qui  non 
factunt ,  injuriam  faciunt  Christo ,  et  staiuunt  sua  * 
peccata  majora  esse,  quam  sit-mors  et  innocens 
passio  Chri$li«  Item  negant  verbum  Dei  et  sacrar 
menta,  gratiae  signa. 

Quamquam  hoc  verum  est,   quantum  ad  te  et 
veterem    tuum    hominem***)    attinet,  recle   dicis, 


^)  Jaititia  noitra  extra  noi  in  Gbristo  4>08ita.  **)  fl 
dttcin  moTXi»  Cliritti  inatl  aumut,   ^**)  Vetut  homo, 


Esaiae.  22$' 

te  esse  pepcatorem.    Quantam  enim  carnis  et  san- 

Suinis  in  te  reliquam  est,  tantum  habes   reliquum 

peccatomm.  *  Quia.autem   baptisatus  et  illuminatus 

es  per  verbum,  secundum  hunc  novum  homlnem*y 

vere  es  justus^    Quemadmodum   aulem  baplistnus, 

sdcramentum  allaris,  verbum  Dei,  imo  ipse  Christiis 

res  smit  exira  te  positae,   ita   quoque  justitia  tua 

extra  te  est  posita.  Non  igitikr  possunt  eam  privata 

carnis  nostrae  peccata  tollere.  Dicit  enim  propheta, 

soiem  nostruna   aetemum   esse,   quare   el  justitia 

nostra  aetema.  est,  nec  debet  temporalibus  pecc^tis 

vinei.    Non  est/  superbia    dicere  se  sanctum  et  ju- 

stom  esse,    Imo  contrarium  dicere,   et  statuere  in 

corde  tuo,  quod  non  sis  justus,    est  negare  Chri- 

stum ,  ei  blasphemare  nomen  Christi ,  qui  se  dedit, 

ut  esset  nostra  sapientia ,   jusiitia ,    sanclificatio   et 

redemptio  eic.  1.  Cor.  1. 

Huc  adhibe  aniithesin,  ergo  omnes,  qui  sunt 
exlra  hanc  lucen^,  suni  in}usii,  ienebrae  ei  caligo, 
quantumcunque  specie  operum  et  vitae  honesiate 
splendeani;  fiei  ig^iiur  ui  pereani  de  ierra.  Coilira 
pil,  qui  hanc  lucem  hqibent,  hereditabuni  terram. 
Sie  videmus  regna,  principaius,  secias  mutari  el 
perire.  Cbrisius  autem  suos  discipulos  et  eocle* 
siam^)  babebit  In  perpeiuum^  sicui  est  in  symbolo: 
Credo  ecclesiam  sanctam.  Addit  auiem,  quis  dura- 
tionis  sii  modus. 

Germen  planiationis  meae. 
Ego,  iaquii,  colonus  ero,  qui  illum  bortum**) 


*^  NoTus   homo.    **)   Ecclesia    hortus   Dei  ab    ipso 

'    1)  Ii^  «d*  1S32  additum  est:  suam. 
^^tiM  Cpp,  0ug.  Voh  XXUU  15 


ff26  Caput  sexagesimum 

colam.  Vides  autenv  hic,  quae  sit  causa,.  quo 
necessatio  p^reant  sectae,  quod  scjlicet  hoc  colon 
careant.  Vldes  item,  quare  necesse  sit  evang:eliur 
ei  ecclesiam  durare  usque  ad  finem  mundi  .contr 
ss^tanae,  mundi  et  haereticorum  furorem,  quia  Deu 
e9m  colit.  ^ 

Minimus  erit  in  mille. 

Sio  primum  ab  apostolis  consAituta  ecclesia  es 
quae  in  infiniiLam  multitudinem  excrevit,  sic  singu 
fideles  parochi  quotidie  multos  ad  fldem  convertun 

Ego  Domini]|8  in  iempore  ejus  etc. 

Necessariohoc^)  additum  est.  Quia  enimDei 
has  opulenias  promissiones  in  nudum  verbum  coi 
clusii,  non  credunttir  ab  infirmis  animis  tempo 
crucis,  quando  est  subeunda  mors  vel  aUud  malu 
propter  confessionem  fldei.  Deus*>  igitur  consolati 
nps,  ei  dicit:  Ego  Dominus.  subito  faciam.istu 
iempore  suo*  Quare  claudendi  suai  oculi,  ne  extei 
n^m  speciem  consideremus ,  sed  haereamus  simpli 
ciieir  in  verbo,  et  id  spc;  promissionum  subeamu 
mori^m^  vel  quidquid  aliud  incommodi  est,«c 
experiamur^) ,  Deum  non  esse  mendacem. 

Sicloannes  Huss,  sic  alii  sancti  martyres  sui 
moriui].  Acin  ialibns  periculis,  cum  adeunda  moi 
est  propter  confessionem,  facile  cemitur,  quod  fide 
sit  res  difflcillima**),  quae  nullo  modo  cum  ii 
nug^is  sit  comparanda,  in  quibus  adversarii  ponui 

*)  Deum  implere  snas  promissiones. .  **)  Fides  r( 
diffidlliBa. 

1)  In  ed.  1532  legitur:  hic.  2)  In  ed.  1532  es 
experiemnr. 


Esaiae,  SS^ 

gaintnaTn  dalutis  suae,  ut  sunt  jejunia,  regulae  etc. 
Mores  igitur  relinquendi  sunt  magistratui/ parentibus 
et jureconsuUis,  fides  autem  theologorum  propria  est. 

Caput  sexagesimaiii  yrimu. 

[Sui^eriorfe  capite  cotpus'  et  regnurn  descripsiti 
jam  ipsum  regem  et  caput  describit*).  QuiBC 
autem  summa  religionis  Jn  ^o  vertitur,  ut  Christuih' 
probe  habeamuS  c6gnit\im,  d^btel  nbbis  eo  cotnnieii- 
datius  hoc  caput  esse^  ,Sub  papa  misere  impiis 
opinionibus  seducti  sumus,  ubi  in  omnibus  concioni-^ 
bus  Chrisflus  tahquam  fotmldaMlis  judex  notispro- 
^^* 'lur,    et  ih  veri  Cnristi  locum  subsdluebatiir 


5(iWa  virgo,    ut  esset  prbpUialrix.    Aliler  propheta 
facit,  definit  ehirh  propriissime  Chrislum,   qiiis  sit, 


ei  quafe  siht  ejus  officia,   el  addit  insignes  promis-'^ 
siones  pro  ecctesia.    Possunt  igitur  hi  loci  conso- 
lalioni  ^fes6  in  tehtat^'ohTbus7  "imo  ex  his  solis  coi- 
solatiorfes  sunt  pWendae.  *.. 

\         .  .  .  - "  *  • ' 

Spirilirs  Dbrrifntfs  srtt^fe?  me**K''         ' 

Hdc   verbo    spiritus  Domini,  sepafat'  sl6' Chri- 

slus***)  ib  omnibiis  carhalibus  feglbus^el^sacefjlott- 

bus;    Secundo    asserit   sibi    omnU    orncra  /divTha', 

quod  vivificet,   impleat,  agiteX  omniaL    Hib  hulluih 

peccatum,  non  haors,  non  dial^olus  est,  sed  fegnum 

Dei.    TSrtio .  donfirmat  yocatibhem  suam  adcohnr- 

mandos    imbecilles   animos,    lit    credant   Ctiristum 

omnia,  quae  promitlil  el'  facit,  prqmittere  et  facere  , 

Oeo  patte  volente  et  jubente,   ne  cogilemus  Deum    ^ 
— ■  \ 

♦)  SummaCap;  61.    ••)  Enartrallo  cap.  W.    •*♦)  pi- 

^crimeo  Cfaristi  regi»  et  ceterorum  regufii. 

15* 


« 
^ 


228  Gaput  sexagesimum  primum 

Judicep  aliquem  sfut  tyrannum,  sed  patrem  nostrum 
esse»    Quod  autem  addit» 

Idea  unxit  me, 

Significat  se  divinitus  constitutum  et  reg^em  et 
sacerdotem*  Illi  enim  ungi  solebant.  Atque  haec 
quidem  pars  definitionis  est,  quod  Christus*)  est 
spiiitu  Dei  missus,  divlnitus  constitutus  rex  et  sacer- 
jdo9.  Ne  autem  putaremus  eum  carnalem  reg;em 
esse,  addil  officia,  ad  quid  sU  missus. 

Ad  praedicandum  humilibus  misit  me. 

Contra  eos  nimirum,  qui  exspectant  gloriosunr 
Christum,  dicit  se  esse  missum*,  id  est,  ministrum 
nuncium  vel  apostolum  aliquem  esse,  cui  sit  man 
datum,  ut  annunciet  verbum  humilibus].  Sicu 
etlam  ipse  Christus  respondet  discipulis  Joannis 
Pauperibus  annunciatur  evangelium,  Sunt  auten 
humiles  seu  pauperes  ilii,  non  qui  .sunt  pauperes  ir 
crumena,  sed  homines  afflicli,  expertes  omnis  au- 
xilii  et  consilii,  qui  in  mundo  sunt  contempti.  Ad 
.hos,  inquit,,  egQnaissus  ,$um  rex  et  sacerdos,  ut 
eos  ei[ig;am  verbo,  ne  desperent,  sed  fiduciam  miseri- 
cordiae  concipiant  et  s3lvjentur.  Papa**),  dum  se 
vicarium  Christi  jactat,  eodem  errore  tenetur,  quo 
Judaei,  qui  non  aliuoiexspectant  Messiam,  quam 
gloriosum.  Esset  autem  ;papa  vere  Christi  vicarius, 
81  praeilicaret  evangeiinm  et  conscientias  infirmas 
colisolaretur  verbo*  Illa  enim  Christi,  dum  in  vivis 
fuit,  QflTicia  fuerunt.  Sed,  quia  haec  negligit  papa, 
etinterim  sectatur  regna  et  opes  mundi,  evangelium 


^)  Christiif   rex  et  gacerdos.    **)  Papa  non  Yicarius, 
gei  hosM^  Cbristi. 


Esaiae^  229 

aulem  et  Christi  regnum  persequitur  etiam  ac  blasphe- 
mat,  antichristus  est,  non  Christi  vicarius.  [QiMS 
autem  hujus  verbi  fructus  sh,  et  quinam  sint  humi- 
les,  jam  addit,  ^ 

Ut  mederer  contritis  corde. 

Ad  hunc  locum  facit  iilud  Pauli*):  Lex  es| 
virtus  peccati,  peccatum  stimulus  mortis.  Hi  enim 
ires  tyranni  gr^vissime  humanum  cor  affligunt  et 
exercent].  Lex**)  est  sententia  judicis,  peccatum 
carnifex,  cruxestipsa  mors.  Si  quisi^itur  suavjssi- 
maln  hanc  Christi  descriptionem  bene  haberet  medi- 
tatam,  tum  cum  animus  torquetur  vi  peccati,  is  facile 
resisteret  desperationi  et  omnibus  malis.  Porro 
[propheta  in  persona  Christi***)  ^  postremo  In- 
cipit},  a  morte  scilicet,-  [Ego  non.sum  judex/  in- 
quit,  nec  iejg;islator,  contraria  potius  doceo,  medeor 
contritis,  praesto  vitam  iis,  qui  niortem  sentiunt, 
[    qui  laborant  in  agone.  Secundo,  / 

Ut  praedicarem  captivis  Jibefationem. 

r 

Libero  a  captivitate.  Si  qui  sunt  oppressi  pec- 
catis,  quorum  conscientiae  eluctari  non  possunt, 
illos  ego  liberabo  et  redimam]»  ut  sic  peccata  nbn 
sint  peccgita»    Tertio, 

Et  clausis  apertiouQm. 

» 

Id  est,  iis,  qui  sunt  sub  lege  vincti,  praedico 
verbum  gratiae,  et  sic  eos  Jibero.  Hoc  meum  reg- 
^w,  hoc  officium  meum  est,  in  hoc  sum  unctiis  ^), 

*)  1.  Cor.  15.    ♦♦)  Lex.  Peccatum.  Mors.    *♦*)  Chri- 
ftDB    aator  consolationis  yitae,  liberator,  illuminator. 
1)  In  ed.  1532  Jegitur:  vinctuf. 


299         '         Caput  sexagesimum  pnmum 

ut  falibus  adsim  et  succurram,  non  ut  eos  damDein. 
Quornodo?  Hoc  vero  longe  difncillimum  est,  credere 
qxfff^  pe^  nudum  verbpm  Ghristus  haee  possit  facere, 
qualia  sunt  in.  evangelio :  Non  mortuus  est  fiiiug 
tuus^  Dimissa  sunt  peccata  tua,  item,  Non  estis 
sub   lege,   s^d  sn\>  ^i^Ma  eto.    Sic  videmus  Chri- 

* 

Stvini  *)  dei^Bitive  nibil  aliu^  esse ,  quam  evangeli- 
d^ajip  ^fiuperym,  qui  lab.oj^^qt  in  gemitu  peccaii  et 
mpr{;j^,,  u^  dpminetur  pecqato  et  morti,  non  solum 
in  sje,  sed  in  noWs  qfloque^)]. 

$i  quip  ^a^c  cred^re  et  pro  affectu  digne  txac- 
tar^  po^Sj^t,  is  liberationjBn^  ^ic  iilspicere^,  tanquan 
(jpfiljip  jqi^oddam,  qftp^,  <iuociniqijp  abpas,  immine 
Cf^RJUi  ^^  sppr^  te  e^t.  Sed  quia  nos  t$|ntum,  primi 
tij(f  ^,\ipl()ij^  in  bac  i^i^a;  ha^eipi|Si^  fi^  ut  taotas  op^ 
pe^itu^  pprspicere  pop  possim\is,  et  caecutiamu 
qtia^^i  ad  hpc  inacQ^si^ibil^^  Iiimen  gratiae,  quod  i^o 
b^^,  i,n  verbo  offeTtur."  Videnius  aut^m  lenebras 
quae  in  nobis  sunt,  pepcatum  scilicet,  item  n[^orlem. 
Nam  propheta  quoque  contrHos  appellat  eos,  cum 
qui.hvis  PiToprie  in  s^o  officio  agat  Ghristus.  Dehe- 
mi^s  £|utem  plua  sen;ti^  med.e^m,  qL^am  nlala  illa, 
et  pptius  ii^,  libertat^m  ha^c  respicere,  quam  ia 
captivitatem,  quam  nobis  minantur  peccs^ta  nostra. 

Est  enim  libertas**)  propri^,  quod  lex  quoad 
spiritum  et  conscientiam  est  abrogat^,  nec  ampiius 
accusare  aut  laeder^  pos  potest  coram  judicio  Dei, 

'  *)  ChristQs     eYBDgelista     paaperum.       **)    Libertai 
Chfistian».  - 

'  1)  Ed.  1592  sic  pergit:  .Eat  autem  hia  ^ocia  assue 
faciendum  cor,  ut  in^  omnibus  afflictionibus  ad  Christun 
confugiat,  et  non  tanqnam  judicem  eum  formidet,  sicu 
impittB  papatus  docoit. 


Esaiae.  '   231 

im  quod  simue  etiam  liberi  a  motte,  noti  qtiod 
300  pallescamus,  cum  morlis  terrolr  nobis  objicitur, 
lecl  quod  .mors  non  potest  nos  devorare,  quia 
junias  in  Christo.  ^Quare  etiam,  cum  sentiuntur 
Ista,  debemus  nos  contra  erigere,  et  scire,  quod 
liabemus  remedium  contra  ista  nrala,  Christum 
scilicet,  qui  est  evangelista  paupenim,  In  hoc  mis- 
sos,  ut  praedicet  liberationem  captivis  etc.  Ad 
buuc  tnodum  exercere  nos  in  his  discendis  debemus, 
ui  dicamus:  Officium  Christi*)  est  non  vinci  a 
rporte,  a  peccato,  a  lege,  sed  juvare  eontra  haec, 
ut  etiam  in  nobis  vincantur,  non  aliqua  nostra 
virtute  sed  virtute  Christi  triumphantis  in  nobis  per 
verbutn  suum. 

[Ut  praedicarem   annum   placabilem  Do- 
mino,  et  diera  ultionis  Deo  nostro. 

Annum  placabilem  vocat  tempus  gratiae  seu 
Qovum  Testamentum.  Vocat  autem  annum,  non 
diem,  ut  significel  duraturam.gratiamin.perpetuum. 
CoDJungit  autem  diem  ultionis,  neque  eqim  possunt 
pii  liberari,  nisi  Deus  sumat  poenam  de  impiis* 
Sic  pertinet  ultio  quoque  ad  nostram  liberationem. 
Peccatum  quoque  et  mors  destrui  nan  possunt,  nisi 
antea^)  hoc  corpus  peccati  destruatur  etc.  Porro 
bicPauIi'^*)  regula  est  sequenda,  quod  verbum 
)ej  recte  debet  secari.  Annus  plaealj^ilis  ad  affiu;- 
as  et  pavidas  conscientias.  pertinet,  dies  autem 
hionis  ad  induratos  et  pertinaces  contemptores 
'rbi.  lia  autem  fere  accidit,  terrilae  mentes  minas 
jusmodi    arripiunt,    et   magis   terrentur,    contra 

*)Officinm  Christi.     ♦♦)  2.  Tim.  2. 
X)  hk  e4.  1532  esC:  aMe. 


232  (Jnput  flexagesimBm  primiiin 

iinpU  et  securi,  qui  minis  terrendi^  erant,  promis^io. 
nibus  siB  consplantur  et  magis   securi  redduntur. 
Adeo  in  utramque  partem  huroanus  animus  nimium 
'  est  vehemens,  et  fere  insanabilis. 

Ut  lugentes  consoler. 

Liherati  a  lege,  peccato,  morte,  coram  Deo 
babent  gaudium,  in  mundo  autero  pressuram* 

Ut  poner^m  fortitudinem. 

Est  copia  prophetica,  id  est:    Ego  consolabc 
^lugenles.  .  ' 

* 

Et  vocabuntur  in  ea  fortes  justitiae, 
plantatio  ad  glorificandunu 

Verte:  Et  vocabuntur  arbores  justitiae  et  pia; 
tatib  Domini  in  gloriam.  Est  pulcherrima  figur 
quae  continet  insignem  consolationem ,  quod  Chn 
stiani*),  coram  mundo  contempti,  neglecti,  infirmi 
coram  Deo  sint  c^u  paradisus  et  jucundissimae 
arbores,  quae  de  die  in  diem  propagentur,  et  ube- 
rius  proveniant  et  fructificent.  Mundus  habet  etiam 
hortos  suos,  sed  in  iis  sunt  arbores  injustitiae, 
ergo  non  sunt  eonferehdae  cum  Christianis* 

Pifaeterea  hoc  etiam  haec  similitudp  significat 
quod  Christianus  non  fit,  sed  nascitur,  non  paratu 
humanis  viribus,  sed  plantatur  manu  divina.  Chri 
stus  enim  hortulanus  est,'  et  Christiani  sunt  oper 
merae  gratiae,  qui  per  verbum  eradicantur  e: 
horto  mundi,'  et  transferuntur  de  mundo  in  alian 
vitam/   Quod    autem    addit,    piantatio   Domini   ii 


*)  Christiaiii  arbores  justitiae  et  plantae  Domiiii. 


;   BBaiaa.  /233 

4 

gloriaai,    signiflcat    saeriflcium    Chriitianoniin*)/ 
qaod  non    maetabunt  pecudes,    sed   gloriflcabunt 
fiictoTem   suum.    Suot   eniin   arbores,   iti  quarute 
gingolis  foliis  hae  lit^rae  sunt  scriplae:    Ago.  tibi 
gratias,  Domine,  Confiteor^)  tibi,  Domine  etc. 

Aedificabunt  ^eserta. 

Propagabunt  ecclesiam,  et  alios  tam  ex  Judaeis 
qoam  gentibus  docefbunt  Vocat  autem  synagogam 
desertas  civitates ,  quam  Pharisaei  et  Sadducaei  im- 
pia  doctrina  misere  vastaverunt^). 

Stabunt  alieni. 

Admittentur  ad  ecclesiam  et  ad  docendi  offl- 
eimn  etiam  gentes. 

Vos  autem  sacerdotes  Domini  voca- 

bimini. 

Omnes  doctores  erunt  sacerdotes,  qui  macta- 
buQt  gentes,  hoc  est,  per  verbum  eos  convertent 
ad  Christum.    Est  magnum  praeconium   ministerii 

verbi*^)* 

• 

Fortitndinem  gentium. 

Bona  gentium,  sicut  supra,  idest,  quidquid 
gentes  habent,  ope^,   potentiam,   eioquentiam  etc. 

conferent,  non  sicut  ante  contra  ecclesiam,  sed  pro 

eeclesia. 

Pfo  confusione  vestfa  duplicia. 
Scilicet  reeipietis.    Retribuit  enim  eis  Dominus 

*)  Sacrillcia   CliriftiaBoniBi.      **)  Praeconiam    Bini- 
'«rii  Terbi. 

1)  Ib  ed.  1S32  est:  oonfitebor.    2)  In  ed.  1532:  ra- 


23|/  Caput  SffxnQeumm  primuai 

primo  laetiiiatii  iti  spirilQ.  JSeeundo  convevssM 
gentes  -eliam  corporaliler  eos  honoraiit.  Sic  ho 
nprem '  habuit  Paulus  Petro,  Paulo  Timotheus  etc 
Sic  altera  laeiilia  est  ip  Domino,  altera  in  fra- 
tribds. 

4 

Et  robore  laudabunt  patrem  eorum* 

V^rte:  fit  pro  ig^omihia  kudabunt  in  agri 
suis.  Frater  enim  fralri  honorem  defert  propte 
inhabitantem  Christum. 

y  »  ' 

V 

I 

Ego  DomJiDus  diligens  judicium. 

Insignis  eoclesiae  consolatio  contra  scandal 
operiim  et  hypocrisis.  Judicat  mandus  vos  inj^ 
stos,  inquit,  et  praedicat  opera  et  justitiam  suai 
verum  illa  fpsa  justitia  mihi  est  invisa.  '  Est  eni 
sacrilegium,   quo  gloria  et  honos  meus  mihi  erij^ 

*  tun  Sic  definit  jostiliam  humanam'*^)  esse  saa 
legium,  et  justitlatios  dicit  reos  faesae  majestst. 
divinae.  Nam  justificare  est  opiis  solius  Dei,  sL  f 
creatio  quoque  'soliu^  Dei  est.  ^  Quia  enim  p€ 
eatores  nati  sumus,  renasci  necesse  est  eos,  q 
fiunt  justi,  sicut  dicit  Christus  Joh.  3«  Et  justus  ** 
ubique  apUd  Paulum  nova  creatura  et  novu 
homo  (iicitun    Jam  illi,   qui  operibus    volunt  just 

^  esse ,  hoc  tribuunt  suis  eiekitiis  operibus ,  quo( 
solius  Dei  est,  nempe  quod  bona  opera  possin 
facere  novam  ereaturam  et  regeherare.    Hoc  auter 

'  est  peo  eripere  gloriam  suam,  et  asseribere  ean 

,  humano  operi.  Id  quod  hoc  Joco  conqueritu 
et    appellat    holocaustum    i^apinae ,  ,  quod    holo 


■■ . » ■  I 


*)  JDBtltia  bumaiia  sacrilegiam.  *^)  Jnstus  noya  cfeatort 


I 


caustp  tribuani  divinam  virtiitem,  et  eripiani  Deo. 

gloriam. 

IJabo  opus  eorum  in  veritate. 

Sunt  consol^tiones  coiitra  adversariorum  spe- 
ciosam  vitam,  quasi  dicat:  .Quamquain  muo^us 
non  judicet  vos  Deo  gratos  esse,  et  placere,  tamen 
scitote,  quod  opus  vestrum  erit  in  veritate,  hoc 
est,  quod  dabitur  vobis  a  me  hbc  praemium,  quod 
nunc  (tuclitis  prooiitti.  Opus  enim  pjraemiupi  seu 
mereedem  significat.  . 

s 

Benedicti  a  Domino.' 

Ergo  niuUipUcandi  quoque.  Sic  promittit  ec- 
clesiae  durationem. 

Gaiidens  gaudebo. 

< 

Addit  canticum  in  persona^ecelesiae.  Quiaenim 
ecciesia  lam  opulentas  promissiones  habet,  et  videt 
evangelium  vulgari ,  gaudet  in  Domino  de  veritate 
et  rairitiplioatis  posteris. 

Qqia  induit  me  vestimenttis  salutis. 

Id  est,  flde'^),  qua  induta  ecclesia  ad  salutem 
tnumphat  de  peecato,  morte,  mundo,  <}iabolo  etc. 
Porro  qui  est  indutus  fide,  et  habet  spiritum  sanc- 
ium,  ille  verus  est  sacerdos.  Ideo  sacerdoiis  mentio- 
nem  hic  facit.  Ila  enim  debet  verti  hic  locus: 
Quasi  sponsum  decoratum  sacerdotati  omatu.  AUu- 
dit  eKum  ad  orQatuna  Aaronis,  qui  magnificus  et 
tamen  honestus  erat-  Sicut  etiam  spc^ai  omatus 
estw    Obiter    autem   hoc   quoque  significat,   Chri- 


!i"  ■. ;■ 


"*)  Fides  Testis. 


236  Capul  sexageisimutn  secundum 

stum*)  esse  ^ponsum  et  s^icerdolem  ecclesiae. 
Inde  nos  quoque,  qui  fide  Chrislo  irtserti  suirius, 
sumus  ^)  sacerdotes  quoad  fidem,  et  sponsi  ^uoad 
omatum  et^)  dona  spiritus  sancti.  Porro  hoc 
gaudium')  est  in  spiritu,  nec  oculis  cernitur,  sed 
creditur.  n^ente. 

^  Dominus    Deus   germinabit   justitiam 

et  laudem. 

Id  est,  muitiplicabit  ecclesiam,  iia  quod  ubi- 

que  et  apud  omnes  erunt  Christiani.  Sic  ex  Chri- 

sto  fluunt   omnia,  Jaus,   gratiarum  actio,   ipsum 

verbum,  et  multiplicatio  fidelium,  aliique  verbi 
fructus]. 

Capit  gexasesmui  seeuilitt. 

[Verbum  est  in  magno  tum  odio  tum  contemptu 
apud  mundum,  nam  adversarii  persequuntur  idvi  et 
dolis.  Reliqui,  qui  non  persequuntur,  tamen  vei 
contemnunt  vel  negligunt,  et  sequuntur  potius  sua 
studia ,  et  quaestum  suum.  Haec  indignitas  gra- 
yissime  affligitet  molestat  verbi  ministros,  ut  noiinuo- 
quam  impatientia  tentati  malint  prorsus  tacere, 
quam  videre  tantum  verbi  contemptum.  SicHierem: 
Factum  est  mihi  verbumin  opprobrium  omni  die^); 
et  Helias  mavult  se  occidi  a  Domino,  quam  ampli- 
us  docere  3.  Reg.  19. 

Rem  Esaias  hic  passus  videtur.    Confirmat*^) 

^)  Christus  sponBQs  et  sacerdos  ecclesiae.    **)  Jereni. 
20.    ***)  Samma  Cap.  62^ 

1)  In  ed.  1532  legitnr:  qni  sumus.  2)  In  ed.  1532 
deest:  et.  3)  In  ed.  .1532  sic  legitur:  hoc  gandium  iia 
gpkitu  edt,  quod  non  cemUuC)  %«d  cc^dUnt. 


'  -I 


Esaia^.  '   ,  23T 

/ 

imen  se  contra  eam  tentationem,  ne.  peccet  der 
erendo  vocationem  suam.  .Qu^piquam,  inquit,  .ver-^ 
um  rideatur  ab  omnibus,  a  plerisque  etiam.  perse*- 
utionem  patiatur,  non  tamen  ideo  a  praediodtionc) 
essabo.  Ut  enim  propter  impios  docere  non  in- 
ititui,  sic  nec  cessabo  quoque  propter  impios^ 

Propter  Hierusalem,  id^est,  propterbonos  et 
lios  docere  pergatp»  coptemptis  impiis  illis,  eon- 
Broptoribus  etc.  Addit  autem  insignes  promissio-^ 
es  eccle^iae,  fore  ut  Deus  ejus  cucam  agat^.eam 
ivet  et  multiplicet^  -  ut  deit  optimos-  doctpres  et 
bedientes  discipulps.  Tandem  hortatur  eiiam  ad 
ascipiendum  et  amplectend^m  verbum  evangelii]. 
st  autem  novus  sermo. 

[Donec  egrediatur*). 

Verte :  Donec  egrediatur  sicut  splendor  justitia 
jus,  et  salus  ejus  accendatur  sicut  lampas.  Scio, 
iquit,  venturum  Christum,  qui  justitiam  el  salutem 
iis  affei:et,  propter  eum  praedicabo,  ut  saltem  ali- 
ui  retineantur  in  verbo  etc  Conjungit  justitiam 
Isalutem,  quia  post  remissionem  peccatprum,  quae 
jsti^a*"'.)  est,  manet  tamen  persecutio  et  tnors, 
quibus  Christus  suos  tandem  liberat. 

Et  videbunt  gentes  justum  tuum. 

Sic  apparebit  salus  et  justitia,    ut  revelentur 

tiam   gentibus].    Vocat   autem  justum  in   neutro 

euere'  administrationem   ecclesiasticam   institutam 

Christo,   et  per  apo^tolos  in  ecclesiam  propaga- 

im,  quasi  dicat:   Gentes  videbunt  ecclesiam  justi- 

'  *)  Enarraiio  cap.  bZ»    **)  Jiutitia   e8t  r^emUtio   pec* 

itoram. 


/ 
\ 


3SSE  Caput  sexag^eM^tiih  secundiim 

fichldfti   fid^  ChJ««/  %*'  in«Katata-'c!cfrti$   ittil 
nmeijm!ki<ifrm ,  fte^' a(liisj  offfrciis  dde^ndf ,   con 
Mndf;!  ^^^6mmti\CdMiV  et&:    Hbc  ertint  f)t6)^tie 
hdc  liHio  justitia  sea  ftrMiam. 


I   .'• 


[Novum'  nonien. 

N6!fteri  ♦)  '  anle  ^at  t)opulus  Del  in  Zi 
etfWauS;  de  A6g>^pto,  p^palUsj  Israel,  sem^n  AbtaFi 
ete.  ''E^aut.dutem  haecf  tiomitla  carnalia,  faci^n 
ad  ]^ersoii$s.  Tti  mvb  aiHclm  Testdmeritd  iron  s 
lUUs'  ChrtMi?ani ,  (ixAt  Shi  habeinud',  qu^e  Jud( 
Htibri^ittitet, 'sWf  iste  Vd^tur  pbpiilu^  Dei**),  c 
ctddkiidKt  1n  GhfUtdm,  di  hdbiH  ^omissioti^s  fiitUY 
vitae.  Inde  enim  appellamtif  fllii  DeT,  ^t^ut  < 
Johapnis  1.  Epitasis  est,  quod  dicit:  Os  Domi 
nominabit,  qudsi  dicat:  Ndn  eri(  nomen  secundu 
carnfnrm:,  •  sed  ista  ie^  ^M)^\eii6T  pferidtet  ek  verl 
et  fide],-  nee  habeht  Chi^ifeliiartT  sapienliatti,  fortit 
dhieift-,  salutem,  redemptiorieiri ,  nisi'  iri  et  p 
Christtitti.   Qtram^riarii  erii«m  Christiarii  gei^drit  ma^ 

0 

stTatus  (juoque,  parent  rriag;ist'ratibus,  et  sitigull 
sua  vocf^tione  incedunt,  tariien  non  vocahtut  in 
Chri8t!anl***),  sed  af  sola  flde  sic  vocanlur,  qu 
norunt  Christum  esse  justitiarii  suam. 

[Dia^ema  regni. 

Id  est',  eris  gloriosum  regnum,  sed  in  nia 
Dbtriirif,  non  in  manu  Caesai-is,' aut  coram  mun 
quin  corari[)  mundo  est  ecclesia  stercus  et  luti 
manu  diaboli  dissipatum. 


♦>  NcHii^tt  populi  veteria  Testailienti.    •♦),  Pbpnldfl 
III  Aovo  Testamento.    ^**^  CVnl^U^iiiotunL  aomen  nnde. 


.Eudae;  8d8 

'Non  vooabe:ris  uitra  defettcta.  ^ 

Sant  insignes  promissiones  de  cicielesia.  Ofilen- 
dilur  antem  e^roj  quod  hae6  omnia  non  in  r^e,  i^ed 
\n  nudo  verbo  sunt.  Vocaberis,  Inqtrit,  at  nobis 
hoc  non  -sufficit.  Mallemus  esse,  qiram  vocalri  boc 
nomine  quod  hic  ponil:  Voiuqfas  rrifea  in  ea. 
Sunt  ig^itur  spiriluales  promissiones ;  quae  sola  fide 
accipiuntur. 

Babit»bit  emim;  jtiveni  s  cu^mtirg^itl^. 

Vehementissimis  affectibud  pei^uadete  vult 
eeclfl8iae*>,  quod  atnetur  a  Ded,  libn  vulgari 
amore,  sed  sicut  adbl^cens  deperiil!  iti  puellam,^t 
svcut  sponsus  sponsaih  complectitur.'  Sunt  eniui' 
hi  maximi    affectus,    sfcut  David    tedfatiilr,    dum'' 


diicltde  filio  Saulis:    Qucm  amavi   supeH'  amorefe' 
nfltriferum,   ei  SalomoB':    Vi)a  viri  inf  adotescentrila 
penitus  ignoralur.    Non  solum  autefm  Cfiristits  e(i- 
!    clesiam   amat,    sed   etiam    sua   bona  coinmunicat' 
:    ecclesiae  sicut  sponsus,  et  se  totum  dat  ecclesi$»^ 
r    cum  omni  justitia  sua.    Si  igitur  tu  habes  pecca- 
[    tam,  id   non    ampliu^  Jluum,    sed  Christi  ekt';   et 
F    juslilia  ejus^jL  vicissim  tua  est.  Sic  raottem  nostrana' 
1    cum  vita,  ioflnitatem  nostram  cum  potentia  Chrisli, ' 
I    JDfenium  iiostrum  cum  coelo  commutamus. 

FiuDt  autem  haec  in  abscondito*),  nempe  fide. 
Si  enim  externam  faciem  et  mundi  judicium  con- 
sideres,  ecclesia  est  hierelrix- diaboli,  et  Christiani 
sunt  spurii.    Quare  referendae  sunt  bae  magnificae 


*)'Amor  Christi  erga  tfcclesiam  sponsam.    **)  Eeete* 
JJ*6  -  Tita  abscondita. 

1)  In  edit.  1532  deest;  ejus. 


/    . 


1 


240'  Caput  sezagesimum  secuadum 

promissiones  in  verbum  et  fidem,  el  hi  amores  dod 
seDtien(^i,  sed  credendi  sunt  Crediti  etiam  in  mediis 
tribulatiombus  excitabunt  inflnitum  gaudium.  Sie 
locus  justific^tionis  at  gratiae  est  jucundissimus,  et 
solus  theologum  facit,  et  ex  theologo  judieeni  terra^ 
,  rum  et  omnium  negotiorum.  Pauci  autem  sunt,  qui 
feum  vei  bene  meditatum  habent,  vei^recte  doceQi.  ' 

Custodes.  1 

Sunt  pfoprii  episcopi  et  pastores,  qui  vi^lanl 
iin .  yerbo  9ano  super  gregem,  Addit  autem  quod 
slt  boni  pastoris*)  officium,  scilicet,  nunquam 
tacere  de  Domino,  semper  praedicare  Christuni,  et 
ejus  beneficia.-  Sicut  quoque  mandavit  ChristusiQ 
,  sqacoena.  Porro  observabis,  quod  summi  beneficii 
Iqco  recitat  bonos  doctores,  quare  a  nobis  quoque 
magni  sunt  faciendi,  et  haud  dubie  mundus  duqc 
sibi  accersit  grave  judicium  hoc  contemptu  mini- 
strorum  verbi. 

bui  remihiscimini  Domini,  ne  taceatis. 

,  Ter  hoc  repetit,  ut  significet  mundi  studium, 
qul  nihil  minus ,  potest  ferre,  quaowgi^rbum.  Dei. 
Monet**)  Mgitur  ne  taceamus,  quan|^E|i;jmundu8 
contra  saeviat  et  insaniat,'  et  simul  praByjpirerbo 
vicioriam  contra  mundum  et  portas  inferoroK  quod 
verbum  et  ecclesla  sint  duratura,  impii  auffln  ad- 
v^rsarii  perituri  etc. 

Juravit  Dominus  per  dexteram. 

r 

Addit  juramentum  ad  confirmandas  conscientias 


i*MM 


*)  Officinm  boiii  pastorii.    **)  Praecieit,.  at  miiiiftri 
rerhum  doceant*. 


fisaiae. 


241 


i&rmas*),  fore  ut*)  sentiant  fructum  verbi  quod 
ocent,  ut  sentiant  fructum  tidei,  quam  habent. 
lon  est  autem  possibile,  ut  impius  aliquis  vera  dona, 
ims  flruetus'  verbi  et^fidei  sentiat],  sed  soli  [pii 
(uol,  qui  verbo  eriguntur  et  conflrmantur,  quorum 
;or  fide  purificatur  .et  conscientia  serenalur,  et 
ledificantur  eorum  doctrina  alii  quoque.  Fit  autem 
loc  totum,  ut  laudent  Dominum  in  atriis,  in  con- 
'entu  ad'  praedicationem*  Sic  hodie  -  etiam  hoc 
iramentum  sentimus  impleri:  Falsi  firatres**)  jac- 
iDt  verbum,  jactant  spiritum  et  fidem.  Fallunt 
utein  se  ipsos,  quia  rem  verbi  et  fidei  non  habent, 
ed  spumam  tantum.  Id  quod  videmus  cum  ad 
)cum  justlficationis  ventum  est,  quem  prorsus  non 
Uelllgunt,  quamvis  verba  sonare  didicerint,  hoc  est, 
lUod  hic   dicit:    Triticum   tuum   non  dabo  cibum 


•     •    • 


iimicis  etc. 


Transite,  transi  te. 

Jam  addit  exhortationem  promissioni,  bonus 
hio)  dQctor  debet  esse  potens  docendo  et  exhpr- 
indo.  Doctrina  autem  est  ceu  dialectica  theologiae, 
ua  docentur  homines  de  merito  et  morte  Christi, 
aod  satisfec^rit  Christus  pro  nostris  peccatis  in 
iice.  Exhortatio  autem  est  quasi  rhetorica  theo- 
^iae,  cum  dicimds:  Nolile  terreri  ab  adversario-^ 
m  aspectu,  qui  ilicunt  vestrum  laborem  esse  irri- 
D,  et  reddunt  vos  pusillanimes.  Pergite  fortiter 
idendo  et  docendo,  Christus  vivit  etc. 

Portae  justitiae*^'*)  sunt  novum  Testamentum 

*)  Pjorum  mentes  verbi  et  fidei  fructum  sentieat. 
Falsi  fratres  non  franntur  tritico  etc.  ***)  Portae  justitiae. 
1)  In  ed.  1532  hic  additum  eat:  ipsi. 

rlfr^r/  Opp,  0X0g.  VoL  XXIIL  ^^ 


242  Caput  sexagesimum  tertium 

et   evangelium    gratiae,   quasl  dicatf    Partae  sunt 
apertae,  ecclesia  docet  verbum  remissionis  peccato- 
rum ,  sunt  omnia.  parata,  et  promisit  Deus,  verbum 
non  fore  inefficax.  Transite  igitur,  amplectimini  ver- 
bum  e,tc.    Eligite  lapides,   id  est,    tollite  scandala,  i 
curate   ut  purum  retineatis  verbum,    sicut  Christus,  / 
et  Paulus,   et,  Petrus:  ^Atlendite  a  falsis  prophetis. 
Levate  signum,    id  esi,   exercete  verbum,    sitis  in 
assiiduo  verbi  usu  velut  in  acie  coliocati,  ad  resisten- ' 
dum  faisis  doctrinis.  «  1 

i 

Ecce  Dominus  auditum  fecit.  \ 

Id  .est,  evangeUum  est  sparsum  in  totum  orbem 
terrarum.        '  . 

Ecce  salu-s  tua  vetiit. 

Est  epiphonema.  Sive  tenteris  per  vim,  sive 
per  dolum,  noli  frangi,  perge  docendo,  ecce,  ecce 
tuu^  labor  non  est  inutilis,  tu  vinces,  adversarii 
tui  succumbent,  quia  salus  tua  venit].  Hebraismum 
hunc  supra  exposuimus*  Hic  est  finis  unius  ser- 
monis  de  promissionibus  futurae  ecclesiae* 

Gapit  sexagesimui  tertiuk 

[Promissioni  et  exhortaUoni  pro  more  subjicit*) 
comminalionem,.  ut  induratt,  qui  prorpissiones  negli- 
gunt,  et  exhortationes  rident,  vel  minis  coramovean- 
tur,  sipossint  converti.  Fingit  prosopopoeiam,  ut 
atrpciorem  speciem  reddat.  Sunt  igitur  comminatio- 
nes,  quibus  praedicit  tiltimam.  synagogae  vasta- 
tionem. 


*)  Summa  Cap.  63. 


/ 


Esaift^.  243 


Quis  est  iste,  qui  venit  de  Edom^). 

Edom  sigDtficat  rubicilndum.  Sic  appellat  syna- 
gogam/  qtiod  se  prophetarum  et  Christi  sanguine 
(iottimaclifarit.  Bazra  significat  munitam.  Sic.erailt 
lodaei  munit!  privilegiis  divinis,  habebant  promissio- 
iles,  patres  etd.  Rom.  9.  Incipit  ailtem  a  dubitatione, 
ut  horribiliorem  speciem  reddat,  quasi  dicat:  Bone 
\  Deus,  quid  video  ii)  poptdo  trieo?]  Vir  in  cruenta 
▼este  venit  etc.  [Sic  sigaificat  magnam  sttagem 
id  synagoga  editam. 

In  stola  sua. 

Hveetn  vos  orircifi^im  putatis  mortuam,  ille  e«t 
jam  regmim  consecutus,  ut  poenam  de  vobis  sumat. 

Egoqui  ioquor  justitiam,  et  sum  princeps 

ad  salvandum* 

Instituit  dialogismum.  Facit  enim  Christum 
respondere.  Ascendo  quidem  plenus  ira  et  indig- 
natione',  non  contra  te  et  alios  pios.  Sum  enim 
piis  justificator  et  salvator  a  morte  et  omnibus  malis, 
ergo  ne  formides. 

Quare  ergp  rubrum  est  indumen. 

Si  es  saivator,  quid  vuit  sibi  cruenta  vestis? 
quate  es  indutus  habitu  cal(iatoris. 

Torcular  ealcavi  solus. 

Poenas  sumpsi  de  incredula  synagogaf**). 
Quod  aulem  addit,  solus,  significat  ludaeos  nullam 
aliam  ob  causam  sic  vastatos,  quam  ob  Christum] 

*)  Eiiamtio  c»p.  63.    **)  Car  «TBaf  oga  ererti. 


S 


A 

itnai 


244  Capilit  sexagesitnam  quartum 

\ 
»  \ 

repudiatum  et  .  [crucifixum.  Hoc  peccatum ,  quod 
non  in  Christum  crediderunt/  et  crucifixerunt  eum, 
eo8  ita  calcat ,  perdit  el  dissipat.  Omnia  enim  re- 
liqua  peccata  tolerari  possunt,  contemptus  Christi  et 
verbi  tolerari  non  possunt,  et  sunl  irremissibilia. 
Porro'torcular  significat  calamitatem  et  cladem  per- 
diti  populi. 

Dies  enim  ultjonis  in  eorde  meo. 

Noluerunt  credere  praedicenti,  ergo  CTcperiuntur 
re ,  me  non  fuisse  vanum.  Noluerunt  vitam  a  me 
oblatam,  ergo  morte  et  omnibus  calamitatibus  ob- 
ruuntur.  Nota  autem ,  quod  tales  pbenas  in  sui 
contemptores  Christus  expetat.  Sic  nostri  seditione, 
fanie/bellis  urgentur  propter  contemptum  verbi,  et 
magis  adhuc  urgebuntur. 

Circumspexi* 

Dicit  de  passione  sua'^).  Cum  essem  in  carne, 
nemo  me  curabat,  hemo  suscipiebat,  ridebant  afflic- 
tiones  meas,  cum  tamen  ideo  venissem  in  carnem 
ut  saW^rem  eos,  ipsi  autem  putaverunf  me  oppres-, 
3um,  sed  non  suin  oppressus.  Salvavit  enim  me 
josCitia  mea,  nunc  igitur  regiio,  et  poenas  de  con- 
temptoribus  sumo. 

Virtutem  eorum* 

Quidquid  habuerunt,  promissiones,  testamentum, 
legi^ationem  etc.  Omnia  illa  nihil  amplius  eis  pro- 
sunt^  sed  amiserunt  ea.    Hlc  finiemus  caput  63]. 

Caput  sexagesimiim  faartvm. 
.  Propheta**>  contristatusexsuperiore  sermone 


*)  Prophetia    de    passione    et   resjurrectione   Ciiristi. 
••)  Summa  Cap,  ^. 


t 


Esaiae.  245 

de  futuro  casu  populi  reflectit  animum  ab  exempiis 
irae  ad  praeterita  beneficia  Dei ,  et^  lexit  insigne 
canticum  de  veteribus  miraculis  et  benefieiis  Dei, 
quibus  se  erigit,  et  oralionem  instituit  pro  captivis 
in  Babylone.  Sic  utrumque  faclt,  se  consolatur 
iHa  (^ommemoratione  beneficiorum  praeteritorum ,  et 
laudat  simul  Dei  inexhaustam  bonitatem. 

Est  aulenii  hoc  artis,  posse  in  tentationibus  se 
erigere  exemplis  gratiae  et  misericordiae  Dei»  Sic 
enim  fit  in  gravioribus  tentationibus,  nori  venit  in 
roentem  passus  Christus,  non  Petrus  veniam  con- 
secutus,  sed  inlerilus  Sodomae,  diluvium,  induratus 
Pharao,  abjectus  Judas,  et  similia  irae'  horrenda 
exempla.  Debebat  autem  contrarium  fieri.  Indu- 
ratos  haec  irae  exempla.  terrere,  territos^)  illa 
gratiae  exempla  consolari  et  erigere  debebant,  sicut 
propheta  hic  facit,  qui  territus  tristi  judicio  populi 
Judaici  se  copia  beneficiorum  obruit,  ut  nlfiil  nisi 
misericordias  et .  beneficia  videat.  Quod  si  in  icae 
exemplis,  ante  terrlti,  fixos  habeamus  oculos,  odium, 
bla^phemia,  et  murmur  contra  D^ii  excitatur.  Ex 
hac  autem  beneficiorum  recordatiHHbBLygrga  Deum 
et  gratiarum  actio  oriuntur.  jfe        .    ' 

Miserationum  Domini**). 

Haec  est  propositio.  Volo  loqni  de  beneficiis 
Dei.  Quare?^  quia  sum  occupatus  tristibus  cogita-. 
tionibus  ex  .interitu  populi  mei.  Idem  nobis  accidit, 
cum  cogitamus  de  abominationibus  papae,  de  im- 
pietate  Turcarum,  de  ingralltudine  mundi.  Ex  cogi- 
tatione  enim  horum  malorum,   sicut  dixi,   nascitur 

*)  Qaomodo  territi  aniini  erigendi  sint.    **)  Enarratio 
cap.  64. 


\ 


216  Caput  s^xagesimum  qaartuni 

'  ... 

odium  D^i  et  bla^ph^mia,  cur  J^c  et  bac  faciat  et 
permittat  Deus»  Aliud  auteni  mon^t  David  poBt 
c<UEimemorata  varia  beneflcia  Dei,  Ps^.  107 :  Quis 
s^pie^i^,  inquit,  et  custodiet  haec  et  misericordias 
Dpmini  videbit.  Qu^ndo  enim  intuemur  beneficia 
et  mi^ioordiasjpo^iiiDi  * ),  quo<i  dat  solew,  pluviam, 
proventum  ann^um  firugum,  divilias,  vitam,  salutem 
eic.,  tunc  toti|s  mvindus  fit  pleous  gratia  et  miseri-^ 
cordiis^  Dei,  ^cut  dicit  Psalm«**):  Misericordi^ 
Domiiu  plepa  est  tqrra.  Ita  fit,  ut  misericordia^ 
Domni  videantiiu:.  lade  sequitur  ampr  ^ga  Deuy^ 
et  laus.    Haec  ^cire,  est  ^i^pere,  dicit  Ps^Iqdus. 

Propheta  hic  iuiijo  generaU^i  beoefteiQ  comar^Q. 
moi];at,  iu  quae  sunt  includQn^ae  omoe^  bisloriae 
ppij^uli  illius,  quae  sunf  dQs^^npjt^e  in  Ex^q,  Ju^j. 
cu(i),  Jo$.u^^)  etc,  ubi  sunt  iiberati  ex  maernis  pe. 
riculisi. 

Veruntamen  filji  mei. 

Est  generale'  beneficium.  Sum  eorum  salva- 
tor,  sunt  enim  populus  meus,  sunt  filii  non  fal&i, 
id  est,  sunt  adhuc  quidam,  qui  vere  in  me  creduat, 
qui  non^sunt  hj^pMKritae. 

In  Vribulatione  ipsorum  non  est. 

*  Id  est,  patemo  animo,  non  tribulato  seu  iralo 
casti^abat  eos,  virga  judicii,  non  furoris.  Potest 
quoque  sic  v^ti :  In  otnni  tribulatione  eorum.  ipse 
est  Iribu^atus.  Sieut  diclt  ad  Paulum :  Saule ,  quid 
MB  perseqiiei^ift?  item:  Qui  vos  spernit,,  HE 
speiDit***). 


f^ 


*)  MiseriGordia    Dei   consideranda.        **)  fftnJin^  33» 
**♦)  Aclo.  0.  JUiica^  10. 
i)  In  ed.  1532  efiit;  3ob\m. 


h 


Esaiae;  2it 

Et  angelus  faciet 
Sic  io  Aegypla  et  ad  ihare  rubrum  per    an- 
getoip  suQl  servati. 

\ 
Et  afflixerunt  spiritum  ^anctum  ejus. 

Non  quod  Dei^)  talis  sit  affectus,  sed  quod 
Ulis  fit  affectus  piorum  bominum,  qui%  offenduntur 
et  commoventur  ad  iram ,  propter  malitiam  et  in* 
gralitudiilem  mundi.  Sic  Moses,  sic  Aaron  fuere 
coDtristati.    Sic  in  Genesi  ^) :  Poenitet  me  etc. 

Etrecordatus  estdierum  antiquorum» 

Postquam  agnOverunt   peccatum  suum,   rediit 

cum  eis  in  graliam.    Ideo  autem  Mosi  potissimum. 

el  QOQ  Davidis  mentionem  facit,   quod  per  Mosen 

legem  dederat,  et  per  Mosen  tam  bona  promiser^t, 

quam  mala  erat  minatus.    Est  hic   quoque  obser^ 

vandum,   quod  Deus  non  nostris  meritis,    sed  sua 

misericofdia  movetur.  Dicit  enim  Deum  commotum, 

noD  praesenti  sed   praeterito  populo,   cui  promis- 

sioDe$  ded|^at    faciunt  autem  prQmi^siones»  quod 

Dostrae  pratjones  exaudiuntur  et  pja^ant  Deuqi.   Sic- 

ut  ubique.  David**)   orat:    Propter  nomen  tuufp, 

Domine,   propitius    esto  etc.    Sic    omnia  opera  et 

merila^sunt  exclusa,  et  Deus***)  exaudit  orahtes 

propter  nomen,   verbum,   pr^missionem  suam,   et- 

propter  se  ipsum,  non  propter  nostram  dignitatem. 

Prodest  autem  nobis  hic  Iqcus,^  ut  quamquam  sim^s 

peccatores,  tamen  speremus  Deum  nobis  affuturup), 

et  discamua  quasi  contra  coqscientiam  orare,  et  di- 


~    ♦)  Gen^.  6.    **)  Psalm.  25.    ♦♦♦)  -Quare  Deus  ora.n- 
tes  ex8iidiat? 

1)  ifn  ed  1532:  Deus. 


248  Oaput  sexagesimum  quartum 

eere:  Ouamquarh  sum  peccator,  tamen  peccatorc 
noii  deserls,  sed  audis  eos,  sicut  promisisti.  Ho 
autem  longe  difficilliinum  est  opus,  et^)  sine  fid 
plane  impossibile  est. 

Ulbi  est,  qui  educit  ex  mari. 

'  Ex  commen^oratione  praecedenlium  beneficio 
rum  ad  orationem  se  vertit  et  orat  in  persona  po 
puli  translati  in  Babylonem:  Mosen  dedisti,  qi 
majores  nostros  per  mare  rubrum  duceret,  utinac 
tum  quoque  Mosen  aliquem  capto  populo  mitfa 
qtii  eos  ex  captivitate  tanquam  altero  mari  rub^ 
educat.  Fuerunt  inter  illos  quoque  multi  maii, 
tameti  prqpter  pio^  dedisti  liberalionem ,  idem  nn 
facias.  Sic  particulariter  accipio  hanc  oration^ 
pro  populp  capU^o,  non  pro  synagoga,  quae  ita  c* 
cidit,  ut  restitui  non  possit. 

Sicut  pecus  quod  descendit  in  campum. 

Signifieat  summam'  securitatem,  quo^d')  educl 
sunt  iex  mari  rubro.  Sicut  aulem  supra  monui 
omhia  haec  recitat  ad  formandam  et  firmandatr 
qudque  fidticiam ,  'ut  eo  meliorem  orationem  possi 
instituere. 

Descende  de  coelo. 

Provocat  Deum  ad  zelum  nominrs  et  gloria 
suae  pro,se  ipso,  ut  ostendat  se  nolle  consentir 
cum  tyrannis  Babylonis,  quasi  dicat:  Si  nos  pc 
rimus,   periclitabitur.  simul    nomen  «et  gloria  i\xi 


1)  In   ed.  1532  est:    quod;        2)  In  edit.  i$32  leg 
Inr:  qna. 


,  Esaiac.  249 

Promisisti  enim  te  hujus  populi  Deum  fore.    Ergo 
non  hic  populus^   sed  nomen  et  gloHa  tua  petitur, 
cum    retincnttir  adeo  misere    ab  impiis    gentfbus 
vcaptivi. 

Ouoniam  Abrabam  non  scit. 

Est  bonus  locus  contra  invocationem  sanctorum. 
Nihil  enim  glbssa  illa  valet:  Abraham'  nescivit 
nos^  scilicet  cum  viveret,  imo  credidit  Abraham^ 
et  per  fldem  sclvit  se  habiturum  posterilatem;  Hic 
disputant  Scolastici,  an  sancti  nostras  miserias 
videant.  Scriptura.  autem  dicit,  quod  dormiant. 
Scimus  igiturnos,  et  seiitire  debemus,  quod  sint ' 
^nobis  mortui,  quomodo  autem  D^o  vivant,  nihil 
ad  nos,  neque  enim  illa  per  yerbum  nobis  sunt 
revelata.  Et  satis  est  nosse,  quod  sint.nobis  mor- 
tui.  Non  ergo  a  nobis  sunt  invocandi.  Unicum' 
refugiuro  est,  non  ad  sanctos,  praesertim  mortuos, 
sed  ^d  Deum*),  qui  est  pater  ab  aeterno,  ilii  ut 
maxime^)  patres  fueruat,  tamen  jam  cessarunt 
patres  esse. 

Quare  errare  nos  fecisti. 

Sunt  verba  ardeolis  affectus**):  Ah  Domine, 
quare  sinis  nos  sic'  errare,.  Nos  hunc  affectum  non 
intelligimus,  quare  privative^  accipiemus,  ut  sit 
sententia:  Quja  noluimus  audire  tuum  verbiim,  . 
.  permisisti  nos  errare  et  pecQare,  sicut  fit,  peccatum 
peccati  est  poena.  Negligentiam  in  verbo  et  in 
oratione,  quam  principio  non  animadvertimus,  pau- 


*)  Dens  solns,   noa  lanGti    invocandi.    **)  Ardens  af- 
fectof  ^recantis. 

1)  In  edit.  1532:  maximi. 


2S^  Oaput' Sdxagesimutn  quartum 

laUm  notabilis  tran^greasio  seqtiilur,  donec  tanden 
consueludo  peccandi  fiat,  ut  sine  fine  etreoius. 

Converter6..propter  servos* 

Discernit  hic  pios  ab  impiis*):  sallem  prop 
ter  pios,  quorjim  adhuc  multi  sunt,  parce.  Deu 
enim  calamitates  propter  impios  mittit.  Qui£^  anteri 
in  hac  vita  pli  inter  impios  vivunt,  fit  ut  pii  etian 
maximam  partem  calamitatum  illarum  ferre  eogan 
tur,  etecontra  inKpii  fruantur  Htis  bonis,  quai 
Deus  in  mundo  dat  propter  pios.  Infutura  auter 
vita  separabuntur  pii  ab  impiis,  qui  cruciatus  mer 
tos  *6oli  ftf ent. 

Neque  invocdrebar  .super  nos. 

Sie  if!  nos  saeviun^t,  atque  si  nullum  habe^ 
mns  Deum.  Aecusat  enim  dlabolum  et  Babyloni^ 
quod  shite  diserimine  in  pios  et  in^pios  saeviat 
imo  itt  ipsum  Deum  etiatn,  et  cultum  I>ei.  Erigii 
autem  hac  indignitate  animtns,  et  confirmatur  ia.dti 
ut  fortior  et  ardentior  reddatur  oratio. 

Utinam  dirumperes  coelos. 

Contenmunt  te  Inflrmum  Denm,  quod  sict 
mus  in  antro,  itatu  ni  templo  lateas.  Age,  oslend 
te  ^ugnstiorem  sedem  et  I6cum  habere,  djrum^^ 
coefos  et  descende. 

Montes   sunt    principes   et    potestatas   mund 
qui  sunt  plus  quam  ferfei  et  adamantini/  cum  sen 
tiunt  successum,  rursus^cum  Deus  venit  et  visita 
eos ,  3UDt  nH)lliQres  aqua.    Ideo^  in  privatis  pQcso 


*)  Piflcernmitav  pii  ab  vBOi^m^ 


I  '  \ 


Esaiae.  251 

nis  haereliconim  et  justitiari(Mrum  videmus ,  cum 
imparati  tentationibus  occupantur.  Id  quod  pro- 
pbeta  spnilitudine  aquae  calidae  ostendere  voluit. 

i 

Ut  notup»  fieret. 

Quasi  dicat;  Non  possunt  emendari  aisl  plagis, 
siottt  PJiaraoJn  medio  tandem  mari  inquit:  Fugia- 
mus,  quia  Deus  oontra  nos  pugnat,  id  quod  ante 
calaoutatem  non  sentiebat,  nec  videbat. 

Cumsfeceris  aniracula  etc. 

Verie:  Faeiendo  miracula,  quae  non  exspec- 
tabamus.  Esit  autem  iAslgnis  consolatio  afflieto- 
rum''^).  In'>  omni  eaim  opere  divino  est  primo 
summa  infirmitas,  et  extrema  desperatio,  ut  ratio 
simpliciter  convincatur,  nihil  neque  consilii,  neque 
aiudlii  r^atare*  Quare  cum  Deus  tandem  liberat,  ita 
liberat,  ut  votuoi  et  eaptum  humanum  superet^  Sic 
cum  filiis  Isra^l  in  Aegypto  egit,  item  ad  mare  rubmln*  « 
Nunquam  enim  sperarant,  fore,  ut  cum  opibus  totius 
Aegypti  egredereiltur,  neque  e^m,  ut  suos  ini^ 
micos  in  conspeetu  perire  viderent.  '  Significat  igi« 
tur  propheka  fidei  naturam^),  cum  dicit:  quae 
non  exspectamus.  Fides  enim  exspectat  ea,  quae 
nec  videt,  x  nec  s^tit,  et  qitae  prorsus  sunt  in-  ^ 
comprehensibHia,  non  seoundum  substantiam  lantum, 
sed  seeundum  magaitudinem  et  omnes  partes,  su- 
pra  quam  orare  et  petere  possumus. 

Auris  nou  audivit. 
Est  definitio  fidei***)  generalis,   non  tantwi 


'*')  CoDSOlatio  afflictorniiir   **)  FideiQiii^ni*.  W<Ar.  11. 
•••)  Quid  8it  fides. 


.  / 


252    .  Capol  texagesifDam  qaartani 

ad  fatoram  vitam  aecomiDodanda,  sed  ad  omnes 
easos  et  exempla  fidei,  sicot  etiam  ille  ad  He- 
braeos^)  difinit:  Fidemesse  exspectationem  remm 
sperandanim.  Res  aatem  sperandae  sunt,  qnas 
Esaias  hic  dicit  nec  aodiri,  neqoe  videri,  sed 
simplici  fide  exspectari.  Sont  enim  semper  novi 
casas  fidei,  et  slne  exemplo  speciali  (nam  generalia 
exempla  non  exclodimus).  Sicot  aotem  seipper 
nova  afflictio  offertor,  ita  semper  inexspectata  et 
insperata  liberatio  contingit 

Pauljis  **)  suo  more  generalem  sententiam  ad 
particularem  caosam '  commode  detorsit  Possunt 
enim,  quae  in  genere  dicta  sunt,  ad  singolaria 
detorqueri  sine  incommodo  generalis  sentenliae. 

Occurristi  laetanti. 

Ad  augendam  calamitalem  confert-tempos  cala- 
mitatis  Babylonicae  cum  fellciore  seculo,  quo  Deus 
favebat,  juvabat,  exaudiebat  suos.  Quondam  oc- 
currebas,  inquit,  tuis  juvando  et  exaudiendo,  ea 
erant  feliciora^)  teropora,  felices  et  laeli  illi  erant 
homines,  cum  omnia  rectissime  sic  succederent, 
cum  justitia  et  pietas  inter  homines  floreret  etc. 

Ecce  tu  iratus  es. 

• 

Pertinel  et  hoc  ad  commendationem  praeteriti 
seculi,  quod  non  solumfaverit  eis  Deus,  sed  sicubi 
peccassent,'  ignoverit  quoque.  Sic  enim  malo  ac- 
cipere«  quam  de  tempore  captivilatis,  quod,  quam- 
guam  peccenl,  tamen  aiiquanclo  sit  eos  Hberaturus 
Deus  etc. 


V 


»)  Hebrae.  11.    **)  1.  Cor.  2. 
1)  In  ed.  1532  eft:  felicia. 


Esaiae.  '  253 

Facti  sumus  ut  immundi» 

Hic  incipit  alleram  \)artem  coilationis,  tempiis 

Captivitatis  Babylonicae  scilicet    Tam  felicia  quon- 

dam  erant  secula,  at  nunc  ila  nobiscum  agitur,  pe- 

rinde  ac  si  omnes,  quotquot  sunt,  mali  sint.    Em- 

phasis  est  in  nomine  omnis.    Vocat  enim  immun- 

dos  ideo,  quod  Iractentur  sicut  immundi  et  impii» 

t 

9 

Et  quasi  pannus  menstruatae. 

Hoc  loco  aliquando  sumus  usi  contra  justitiam 

huEnanam.     Bona   quidem  sententia  est,    sed  non 

propria  '  hujus '  loci.    Propheta  enim ,    cum    videt 

muUos  bonos   viros  in  captivHatem  abductos,   ut 

fuere  Nehemias,  Esras  et  alii,  doiet  quod  ob  malp- 

rum   impietatem  justi  homines  diutius  in  captivitat^ 

detineantur,  quasi  dicat :    Abrahamo  propter  quin- 

que    justos  condonasses  Sodomam,  hic  plures  boni 

sunt.,  et  tamen   tu  perinde^)  cum  eis  agis,   ac  si 

ipsi    quoque  impii  essent  et  immundi.    Coguntur 

feinre  poenam  impietatis,   quamquam  ipsi  sint  justi, 

p<^rinde   atque  si  ipsi    quoque  peccassent.    Hunc 

afiTectum  captivi.populi  hic  exprimit propheta.   Sunt 

acvilem  alii  ioci  scripturae,  qui  justitiam  humanam''^) 

damnant.    Sicut  ille:    Domine  ne  intres  cum  servo 

luo   in  judicium,  in  conspectu  tuo  non  justificatur 

QDinis  vivens;  cum  omnia  feceritis,  dicite:   Sumus 

servi  inutiles,  et  in  oratione:    Oimitte'nobis  debita 

nostra,  et  in  Psaimo:   Pro  hoc  Crabit  ad  te  omnis 

sanctus  etc.    Noslra  igitur  justitia  vere  est  poliuta. 

*)  Loci  damnantes  ijnstitiam  humanaro.  Psel.  143« 
Lnc.  18.  Psal.  23. 

1)  hi  ed.  1532  legitur:  nihilo  minnscumiiB  «gis  quam 
si  ipfi  etc. 


2S9r  Caput  sexagecimuin  quartum 

Habemus   ig;itut  ^^Bxn  extra  ttos   fn  Cfaristo,  qu£ 
sameti  et  justi  sunius,  PhiK  3. 

NoR  est  qui  invocet  qomen. 

'  Erant  quidem  in  captivitate  mnfli  pii  bemtnes 
i^  invocabant  Deum.  Verum,  inquit,  haec.caila- 
mkm  captivftatiy,  q«a  pi^mimur,  ar^meiitd  est 
qnod.  nemo  sit,  qui  vere  invocet  aut 'apprehenda 
Deuin,  alioqui  enim  liberaremur. 

Abscondisti  faciem  tuam. 

NihU,  inquit,  videmus  praeter  peceata,  minii^ 
pavores  et  terroree.  Faeles  enim  Dei*)  dilplesic  ^ 
tntema^  cum  blande  in  ^r  nostro^  instillat  verbijm 
solatii  et  remissionis  peccatorakn,  extema,  quan^/ia 
etim  extQroas  res  jucmdas  largitur,  pacero,  sticees- 
sum,  copiam  omnium  rmm,  et  ai#^t  iram,  ulcert, 
famefm,  pestes,  betta  etc,  quae  sunt  diaboli  facies. 
8ie  promittit  Mosi  Exod.  32:  Faetes  mea  pnw- 
eedet  te,  et  reqviem  dabo  Ubi.  Haac  Psalm.  3.  vo- 
ea^  lumen  vnltas,  et  passim  lux  appeUatur  in  sacris 
literis*  Abscondit  autem  faciem  suam  Deus,  cum 
liblato  verbo  et  beneficiis  suis  iex,  peccatum,  l>ella, 
fames,  et  aiia  incommoda  remanent. 

Domine,  pater  noster  es  tu. 

Hactenus  eoiiegit  propheta  omnia  argumentci 
quibus  et  se  erigere  et  Deum  ad  juvandum  flectera 
potuit^  Nunc  addit  epiphonema.  Quid  multis  opit= 
est  verbis^)?  tu  noster  es  pater,  fidesnostra  in  b 


*)  Faoies  Dei  daplex. 

i)  In  ed*  1S32  legUui*.  QuVd  mwU\&  yevbis  eil  ^n 


*  Esiiae.  255 

faaeret»  quamquam  baec  rerum  faeies  et  seosus  iifo- 
bis  dicteti  t^  iratum  esse  nostris  peccatis  etc. 

Nos  vero  luturo. 

Urget    promissionem.    Tu    promisisti   te    fore 
nostrum  figulum:  fuimus  vitiosum  lutum,  redegist 
igitur  nos  in  massam»    Age,  refinge  et  iibera  nos. 
Alioqui  videbimur  non  lutum  tuum  esse,   sed  ster-   * 
cus  platearum.  ' 

Respice,  quia  Bumus  popttlus  tuus. 

Hae  sunt  ultimae  lacrimae.  Non  habes  alium 
populum  praeter  nos,  tuum  igitur  nomen  et  gloria 
tua  periciitabitur,  ubi  non  adjuveris  nos.  Sic  con- 
tinet  hoc  caput  luctam'  fldei''^) ,  quae  in  rotundo 
cireulo  nihil  aliudsentit  nisi  iram,  et  tamenperrum-. 
pit,  et  cvvedit  non  perpetuam  fore  iram.  Sunt  autem 
necessaria  hujusmodi  exempla  i.n  tentatlonibus.  Est 
enim  summa  ars,  posse  hic  prudentem  esse,  ut 
sentiamus  praesente  ira  et  afflictione  iram  tantum 
simulari.  Caro  enim  simplidter  secundum  sensum 
jst  externam  simulationem  pronunciat,  nec  potest  se ' 
erigere  cogitatione  et  spe  futuri  auxiiii^). 

Civitas  sancta  facta  est  deserta. 

Ciyitatis  et  templi  meminit,   non  propter  ligna 
et  lapides,  sed  quod  verbo  Dei  essent  fundaia,  et   , 
quod  beus  se  ei  loco  per  verbum  ailigasset.    tlinc 
etiaiii  sanctM  civitatem'^'*')  ap^peilat,  non  propter 


*)  Lucta  fidei  in  tentatione  et  aenmiBis.  **)  Givilas 
sancta  cur  dicatnr. 

1)  In  ed.  1532  legitnr:  nec  potest  sci  erigere  contra 
aenfmn. 


256  Caput  sexagesimum  quintum 

populum,  sed  propter  primum  ei  >ecundum  prae^ 
ceptumv  quod  in  ea  esset  verbum  et  nomen  Dei. 
Sic  omnis  Chrislianus*)  sanctus,  est,  quamquam 
in  se  et  substanlia  sua  pollutus  8it«  Sic  templutn 
etiam  domiim  sanctificationis  vocat,  quod  istjc 
sanctae  res  gererentur,  quod  sacrificarent  ibi,  do- 
cerent,  psallerent,  orarent  et  reliqua,  quae  sunt  verbi 
Dei,  pbirent].   ' 

Gapvt  sexagesinioi  fiiiAtiUi.  I 


[Hic  est^)  ultimus  prophetae  secmo,  etultima 
eomminatio  de  futura  vastatione  synag^oga^  tempore 
Christi  et  vocatione  gentium.  Sunt  enim  propheliae 
varii  sermones,  non  uno  tempore  editi.  Sic  nos  in 
nostris  con6io'nibus  jam  fidem,  jam  caritatem,  jam 
ultimum  Christi  adventum  docemus  etc. 

Quaesierunt  me,  qui  me'non  elc.***). 

Videtur  pugnare  locus  cum  illo  Matlhaei  ****): 
Primum  quaerite  regnum  coelorum,  sed  non  pugnat. 
Quaerere  enim  fit  dupliciter,  primo'  secundum  prae- 
scriptum  verbi  Dei],  et  sic  invenitur  Deus,  [securtdo 
quaeritur^)  nostris  studiis  et  consiliis],  et  sic  non 
invenitur.  {Damnat  igitur  hic  non  crassa  peccata, 
sed*)  quod  Deum  quaerunt  et  rerigionem.  Reli- 
gfot)    autem  est   optimum')  omnium  humanorum 

♦)  Christiani  sencti.  ♦♦)  Summa  Cap.  65.  **♦)  Enar. 
ratio*cap.  65.     ♦***)  Matth.  6.    +)  Religio. 

1)  Ih  ed.  1532  deest:  quaeritur.     2)  In  ed.  1532  le- 

^gitiir:    nam  quaerere  Deum  est  religiooi  studere.    Relig^o 

autem  etc.    3)  In  ed.  1532  legitur:  optima  omnium  huma- 

uoram  operum,  sed  damuuXut  ^a  c^ci^^^  «^«^wdo  uou  etc. 


Esake.       <    ,  25T 

operam ,  et  tamen  damnatur ,'  quando  non  nilitur 
verfoo  Dei»  Neque  enim  vult  Oeus  nostris  -studiis 
quaeri,  inoo  nostris  studiis  inveniri  prorsus  non 
potest.  Nos  igitur  posilts  speculationibus  maje- 
slalis  et  abjectis  nostris  operibus  verbum  appre- 
hendamus,  vel  potius  verbo  apprehendamnr.  Neque 
extra  verbutti  quldquam  de  Deo  vel  dicamus,  vel 
cogitemus,  vel  audiamus.  Deus  enim  vult  primum 
lapidem  ponere,.  et.tum  feliciter  quaeritur  et  inve- 
nitur,  cum  per  verbum  nostra  corda  pulsat,  sicui 
Paulus^)  inquit:  Sequor  ut  possim  comprehendere, 
in  quo  comprebensus  sura, 

Damnatus  igitur  hie  est  tottis  papatus,  et  quid- 
quid  religionum  in  mundo  est  praeter  iliam,  quae 
fide  in  Christum  nititur.  Papa  enim  et  monachi 
quaerunt  quoque  Deum,  sed  ubi  quaeso  est  scrip- 
tum,  quod  Deus  v6lit  pro  talibus  operibus  vitani 
aeternam  dare?  Textus  enim  dicit:  Qui  credlderit 
in  euoi,  non  cbnfundetur,  non  qui  se  texerit  cucufid; 

qUi  missas  celebrarit  etc. 

. .  ■      >       ' 

Invenior  a  non  quaerentibus. 

Id  est,  sum  inventus  a  gentibus^),  quae  nullum 
studium  habebant  quaerendi  Dei,  quia.  erant  sine 
ver^bd.  .  Sic^  .Qpn'  soljiiih  damnal  «opera  et  studia 
-religiosorum,  t^ed  eU^un  se  uUro.offeri  pessime  viven- 
tibus.  Id  q^od  Gogitur  facere;.;tuai.  propter  malitiam*. 
hominuro,  tum  propter  suam  bQnitatem.'  Malitia  est,; 
quod  Jud.aei*^*)  verbum  et  prophetas  contemnebaint, 
et  pro vocabant  Peum  in  uon  Deo»   Ipse.igitur  vicis- 

sim  eos  provocat  in  populo  non  populo.  Secundo  bo- 

— — « — 

*)  Phil.  3.     **)  Dens  gentibos   inyentu».    ••*)  Mali- 
tia  Jodaeoruni. 
Utkerl  Opp.  •sfg-  Vol.  XXlll  \^ 


258.   "  Gaput  sexage§imum  quintum  ' 

'  nitas  divina  quoque  Deum  cogit,  ulrse  ostendai  enran 
tibus,  hoc  autem  focit  per  verbum*  Sic  necessaii 
Judaei  propler  nimiam  religrbnem  rejiciendi,  et  ge^ 
tes  propler  ni(t)iam  inanitatem  recipiendae^)  erat) 
Ouemadmodum  igitur  quaerere  dupliciter  g 
ita  etiam  duplex  est  serviius'*')*  Alia  quae  su- 
scipitur  a  nobis  sine  verbo  Dei,  ea  non  esiDei,  sed 
diaboli  servilus,  quae  flt  per  mendacium  et  simula- 
tiooem«  Alia  servitu^  sttscipitur  ex  praescripto  verbi, 
'ea  est  credere  verbo  offerenli  nobis  Christum,'pro  no- 
bis  mortuum,'  quam  sequuntur  bona  opera  etiam  foxis. 

Expando  manus  meas. 

Haec  est.causa  tam  borreodae  irae  et  coroml- 
nationis.  Vitium  non  est  in  Deo,  sed  in  quaerenli- 
bi^s.  Expando  manus  meas,  me  offero,  benefacip, 
rogo»  corominor,  idque  quotidie.  Sed  rident  expan- 
sas  manus,  prophetas  occidunt^  et  eunt  viam  noo  bo- 
napp,  secundum  co^tationes  suas,  id  est,  non  secun- 
dum  verbum  meum,  non  solum  obmissive,  quod  QOii 
credunt  verbo,  sed  etiam  positive,  quod  diversuno 
'  a  vetbo  faciunt.  .  . 

Qui  immolantid  hortis^ 

Hic  addit,  quaenatU  sint  viae  cogilalidtrum.  Noe 
enim  adulleria,  m\  furta  danvnat,  quae*  etiani  raiic 
improbat,  sed  Immolationem  et  sacrificla,  quae  fi^ 
bant  illi  Deo,  qui  eos  eduxerat  de  Aegf^pto/  ma^iro! 
s6i4ieie(  et  sanct-issittia  opera.  Quid  igttnr  in  Istii 
'^sacrificiis  est  vitii?  lioc  nimirnm,  quod  addit,  ii 
hortis;     Habebant  enim   mandatum  sacrificandi  ii 

*)  Seryilns  duplex  et  oulta^. 
1)  In  ed.  153^:  tect^Vendi. 


lemplo,  10  bortis  sacrifieandi  mandaium  non  habe- 
t»^U  Sic  nunq  in  papatu  (JaiiQnaiDqs  totuo»  illud 
vilae  |;enuis  ^)  ]  ^tcullus  omnes,  qui  praeter  mapda- 
tain  Dei  sunt  suscepti*). 

[^acrificant  super  lateres. 

Per  iapinosin  vocat  aras  ipsorum  lateres^  quasi 
jiciii :  jacjMis  aras  vestras ,  verum  quid  illae  suat, 
}uamcongesti  Sn  unijun  aeervum  lateres?  Hic  obji^ 
;juDt  hypocritae:  'Aran^  t6mpU  quoque  aihil  esse, 
j[uam  aes  et  lignum.  Quare  facienda  dilTerenlia**) 
;st,  quod  scilicet  arae  extra  templum  tantum  sint 
aleres,  ara  autem  in  te mplo  non  solum  est  aes  pu- 
iijtu  ^t  ligaum  purum,  sed  aes  (ut  ita  dicam)  ver- 
^fitttfn  (61  verbatum  lignum,  id  esi,  verbo  ei  divijia 
roee  eoosUtutum.  Sio  tempium  quoque  babet  verr 
mm/  horti  suni  sine  verbo.  Idem  respondemus  hodia 
laereiicis  nostris,  baptismum***)  non  tantum  esse  . 
iquam,  sed  aquam  cum  verbo.  Sic  in  coena  Domini 
m  Mi  simplex  panis  et  vinum,  sed  est  pai^is  et 
ioum  oum  verbo  Dei. 

Qui  habitant  ip  sepulcrjis. 

I 

Nolat  praeposteraiQ  diligentiam.  Vera  pi«tda  fare 
gdt,  sed  iropietas  non  aliter  »tque  ignis  in  stipiulid 
det  lu  templo,' inquil,  noo  passunt  persisiere,  m 
iris  autem,  qiaas  sibi  deleg^runt,  habitant  et  perr> 
rant. 


*)  CqUus  siue  verbo  Dei  lastitati  darooant.  **)  Di- 
rimen  iofter  cultua  niaBdatoa  et  non  niaadiitpa.  ***) '  9«ptif- 
Bi.    SacrajiieDtuio  aitaria. 

1)  £d.  1512  ftie  Rfrgit:  <|iK>d  pn^ter  oiaadaltiiii  Dei 
t  inaceptuoi. 


260      \.        Caput  «exagesimum  quinlum 

Carnem  suillam  comeduut. 

Inter  sacrificandum  etiam  porcinas  carnes 
Tunt,  quas  in  domestico  cibo  edere  prohibitum  erai 
nedum  in  sacri^. 

Qui  dicunt,  recede  a  me, 
Praeterquam  quod  sunt  impiissinrii,.  sunt  quoqui 
superbissimi,  damnat  Esaiam  et  Deum  expandenten 
manus,  tanquam  immundum,  quem  ipsi  sanclifican 
non  ab  eo  sauclificari,  quem  ipsi  docere,  .aon  a 
60  doceri^)  velint. 

Erunt  fumus. 

Haec  est  poena  Isicut  in  evangelio :  Miss 
exercitlbus  succendel  civitalem  illorum.  Has  mat 
nas  et  botrendas  comminaliones  riserunt.  Est  miri 
bilis  brevilas. 

Super  coJles  exprobraverunt  mihi. 

Id  est,  dehonestaverunt  me«  Est  autem  definiti 
propriae  juslitiae'"')^  quod  sit  contumelia  Dei.  Deu 
enim  tum  maxime  ignominia  afficitur,  cum  nos  eui 
diligentissime  colimus^)]  electitiis  cullibus,  quc 
instituimus  sine  verbo  et  mandato  Dei.  [Est  atitei 
horribile  judicium,  quod  sancii  in  speciem  nib 
aliud  faciunt  suis  culiibus  et  operibus,  quam  quc 
dehonestani  Deum,  et  eripiunt 'ei  gloriam;  et  stci 
dicitur  ad  Rom.')  sacrile^ium  faciunt.  Sic  toli 
papalujg**)  est  sacrilegus. 

*)  Propria  justitia.    **)  Papatus  Bacrilelegus. 

t)  In  ed.  1532:  non  doceri  ab  eo.  2)  In  ed.  151 
tantumitiodo  additom- est:  praeter  Terboin.  3)  In  ed.  153 
Bo.  2. 


£saiae.  261 

Baec  dicit  Dominus. 

Est  occupatio.  Polerat  etiim  objici.  Num  ju- 
stnni  perdes  cum  impio?  Non,  respondet,  sed 
quemadmodum  cum  quis  infoecundam  vineam  sub- 
vertit,  unam  tamen  aut  alteram  vitem  fructiferam  ^ 
Telhiquit  incolumem,  sicego  servabo  reliquias*).  Sic- 
ul  alibi  dicitur:     Novit  Dominus  eripere  justum  etc.   , 

Educam  semeh  de  Jacob. 

Est  promissio,  qua  infirmos  consolatur,  fore  ut  ^ 
verbum  et  evangelium  semper  perduret. 

Eruqt  campeslria  in  caulas. 

Verte  sic:  EritSaron  in  caulam  gregis.  Porro 
Sarou  et  Carmelus  sunt  laudatissimi  montes  Judaeae 
propter  pascua,  Achor  et  Rephaim  sunt  valles 
laudalissimae.  Promittit  igitur  allegorice  ecclesiam 
fore  talem,  in  qua  praedicetur  verbum  quotidie,  ut 
pascantur  et  multiplicenlur  fideles  etc.  Armenta^ 
sunt  pii,  robustiores  in  fiide,  qui  apti  sunt  ad  do- 
cendum,  greges  sunt  infirmiores.  .      v 

Gad.   Puto   Martem   esse.  'nS    «nim   Hebraice 

—  T 

est  accingi,  inde  Gad,  quasi  dicas,  iatrunculus. 
kfeni.    Puto  Mercurium  esse,   et  fuisse  mercatorum 
Jolum...  "i^^Q  enim  numerum  significat.     Huc  alludit 
um  dicit:    Numerabo  vos  ad  gladium. 

Pro  eo  quod  vocavi  te. 
Haecestculpa**'),  cureos  velit  perdere,  nempe 
uod  verbum  negligunt,   et  propria  deligunt  studia.' 
Jnusquisque  igitur  hoc  vilae  genus  sequatur,  quod^)] 

*)  Reliquiae   servandae..    **)  Cvr  8ynago|fa  perdeoda. 
1)  £d.  1532  sic  pergit:  quod  novit  Deo  probari  quam- 
vis  coDtemptnm  et  vile  sit. 


Caput  sexagcnflBiiii  qointum 

habet  verbum  Dei,  et  quod  scit  Deo  probari,  hoe 
est!,  ad  quod  vocatus  est,  qnainviB  contemptum  el 
viie  sit  [Esse  servum,  e^se  anciliam,  esse  palrero 
et  matrem,  sunt  vitae  genera  verbo  Dei  eonstituta 
et  eoDsecrata,  quae  Deo  placenl.  ^  MoBaehum  fleri 
Deds  non  pi^obat,  qiiia  non  mandaviU'  Sic  missatn 
celebrari ,  ^suscipere  vota,  et  petegrinationes  suni 
impia  opera,  qnia  sunt  sine  verbo. 

f 

Proptet  haec  dicit  Dominus. 

J^m  promissiones  addit,  quas  a  populo  Judaeo- 
rum  ad  reiiquias  et  ad  gentes  transf^.  Porro  non 
disUoguo  hie  inler  promissiones  spirituajes.  Habent 
enimChristianlpromissiones  hujus  et  fuUitlie  vilae. 
Piorum  quantumvis  modicae  opes,  tamen  purae 
sunt  opes,  habent  enim  annexam  benedictiondm. 
Impii  in  maximis  opibus  egetit,  propter  a<dditam  male- 
dictionem.  Debebant  autem  nolris  hae  sententiae 
proverbiales  esse,  quibus  consolarenlur  nos  in 
ignominia.  penuria,  tristitiei  et  afflictionibus,  at 
dioeremus:  Domimis  dicit,  ecce  ^ervi  Inei  come- 
dent,  yols  esurietis  etc.  Hac  promidsione  enim 
fretos  impossibile  est  falli. 


Dimittetis  nomen  vestrurh. 

'  Est  Hebraismus,  id  est,  tam  abominabile  Judaei 
nomcn  * )  erit,  ut  vice  gravissimi  maledicli  homines 
eo  sint  usuri,  et  ii  qui  volent  pessima  imprecari 
Judaei  forlunam  imprecabuntur^). 


*)  Jniw^tiii^  noih^  iibbiniiiflbile. 
1>  lii  ed.  1532  I^gitttir:    ti  peMiM  itnp^Matiiil  Jn4ae- 
/ortDnam  imprecabun\uT. 


£«am6.  .26a 

» 

Sarvo8  SHos  alio  nQmine. 

Non  amplius  nomen  Jadaeorum  (^elebrabitur, 
amUtetis  regnum  et  sacerdotinm ,  et  celebrabitur 
porro  Christianornm*)  nomen,  quod  benedieetur, 
et  bomines  eo  nomine  pro  benedictione '  utentur,  si- 
eut  dicitur:    Utinam'  vere  Christianns  flas. 

Benedicet  se  in  Deo  Amen. 

Id  est  in  fideli  aut  vero  Deo,  nam  Amen  adjec* 

tive  accipiendum    est,    quasi    dicat:     Benedicunt, 

praedicant,  laudant  se  hypocritae  quoque,  sed  soK 

Christiani**)   sebenedicunt  in  Deo  Amen,^  ^qui  fai- 

lere  non  potest.   Porro  addidit  nomen  Amen,  primo 

propter  scandalum  fidei,  contrarium  enim  utrimque 

apparet.'  Nam  et  piorum  benedictio  in.fide  abscondita 

latet,   et   latet    quoque  impiorum    maledictio.     Uii 

eoim  pios   plerumque  opibus,  dignitate,  g;loria  etc. 

vincunt.    Confirmat  autem  hic  noslram  fldem,  quasi 

dicat:    Nihil  dubites  de  mea  promissione,  quamvis 

oon  videas  benedictionem,   et  polius  senlias  male- 

diccionem,    tamen  vere  es  benedictus  in  Deo,   qtti 

*8i  Amen,  qui  non  fallet  te. 

Secundo  addit,  in  Deo  Amen,  propter  scanda-  . 
^m  objecti  fidei,  id  est,  propler  Incamationem 
hrisli.  Insuperabile  enim  Judaeis  ***)  scandalum 
it,  quod  nos  in  hominem,  eHmque'  cmdfixum 
redimus.  Dicitigilur,  Judaei  offenduntur  humanitate 
tiTisti^  nec  possunt  eum  Deum  credere,  quem 
aniiiem  esse  vident.  Verum  vos  nolite  offendi, 
on  errabit  a  vero  Deo,  quicunquae  buos  ocuios 

*)  NoHieB  ChriBtianorom  boBeJielani.  **)  Cliristiano- 
in  benedietio  in  Deo  yero.  ^**')  ChrlBtiif  emcifixns  Jn- 
Kois  scandalnm,  1.  Cor.  1. 


I. 

264  Ctput  setagesimum  quinium      ,  > 

iD  Christum  defix^rit.  lojo  non  est  alia  via  perve- 
niendi  ad  Dei  cognitionem,  nisi  in  hoc  homine  ef 
per  hunc  hominem  Cbristum  Jesum ,  sicut  ad  Phiiip. 
pum  depatre  interrpgantem  ^dicit:  Philippe,  qui 
me  vidit,  vidit  patrem  meum*).  Solus  enim  hic 
Christus  est  via  et  verilas»  extra  quem  riuHum  Deum 
est  invenire. 

Porro  hie  locus  eommendatus  debet  esse  ihco- 
logo,  nespeculationibus  majestatis  et  operibus  sa- 
pientiae  nos  defaligemus,  quibus  nihil  est  periculpsius 
Quare  in  unum  Christum  incarnatum  figendi  sun 
oculi.  Hic  potest  videri,  Deum  autem  nemo  vidl 
uaquam**). 

Quia    oblivioni    traditae    sunt    angustiai 

,   priores. 

Est  insignis  hic  locus,  qui  valet  ad  aiios  sinct 
les  intelligetidos,  ubi  prophetae  de  regno  Chris 
loquuntur,  tanquam  de  fulura  aetema  vita.  Sic  ai] 
tem  se  res  habet:  Regnum  fidei  et  futura  vita**^ 
difTerunl  non  ad  rem ,.  sed  tantum  ad  modum'  re 
Sumus  enim  filii  Dei,  sicut  Johannes  dicit*^^),  se< 
spe,  nondum  enim  apparuit.  Nam  qui  credid^rii 
is  jam  habet  remissionem  peccatorum.  Si  habei 
remissionem  peccatorum,  habet  vitam,  eamque  aeter- 
n^m.  Surnus  igitur  vere  in  regno  vitae,  jam  regna- 
mqs,  jam^sedemus  in  coelis,  sumus  jam  salvi  facli. 
setd  spef).  Vita  enim  aelema  et  beatitudo  jam 
tum  coepit,  cum  Chrislus  transfenet  regnum  Judaeo- 
rum ,  cum  jam  ex  morte  resuscilaretun    Quicunque 

•)  iohan.  14.  *•)  lohan.  1.  ♦♦♦)  Regnam  fidei  ct 
falora  vita  qoid  differant.  •*•*)  1.  lohan.  3.  i)  Fide  et 
spe  BumuB  filii  Dei. 


fisaiae.  265 

ergo  iu  Christunb,  credii,    is  jam   eam   habet    et 
possidet 

Verum,  inquies,  qui  fit,  quod  habere^)  lanta 
bona  dicarour,  cum  taroen  non  modo  non  sentiamus 
\e&,  sed  diver£K]m  potius  sentiamus?  R^spon- 
dea*):  Dum  in  hoc  corpore  obiio^ii  omnibus 
malis  vivimus,  servamur  ceu  in  abscondito  aenig* 
male.  Haec  enim  culis,  qua  sumus  vestili,  haec 
caro,  qua  sumus  onerati,  proprie  non  pertinet  ad 
regDum  Chrisli,  quia  esi  adhuc  obnoxia  peccato 
et  morti.  Est  tamen  excolenda,  donec  exuatur,  et 
dam  vivimus,  premenda  et  oneranda  ^st. 

Hujus   igitur   cutis   et  carnis**)  nostrae  vitio 

aecidit,  quod  turbamur  nonntinquam  sensu  pavidae 

conscientiae,    peccali,  mortis,    diaboli,  inferni    e) 

mundi.    Neque  pertinet  hfc  sensus  ad  regiikum  Christi, 

sed  ad  cutem  illam,  quae  ceu  saccus  est,  in  quem 

:    tantus   thesaurus  est  conclusus^    Absurdum  autem 

foerit  pretium  thesauri  ex  isacci  vilitate,  in  quo  situ^ 

est^   aestimare.    Sed  Christi  regnum,  aetema  vita 

et    salus,  reposita  sunt  extra  oculos  et  sensum  in* 

solo  Christo,  in  illo  vere  est  saliis,  pax,  vita,  etiamsi 

nondum  sentiamus  ilia  bona  propter  hunc  saccum» 

quo  sumus  induti.     Sic   enim   propheta  hic  dicit, 

quod  Christi  jegnum  benedictionis  sit  regnum,  ergo 

est  quoque  regnum  justitiae,  salutis  et  vitae  contra^ 

peccatum,  mortem  et  legem. 

Est  igitur  emphaticum,  quod  cKcit:  Ab  oclilis 
meJs  ab^conditae  sunt  ptiores  angustiae.  Corani 
oculis  Dei  res  vere  sic  se  habet,  sed  coram  nosiri& 

*)  Car  Ecclesia    adhuc  sit   snbjecta   craei.     **)  Caro 
pro|>ter  inhaerens  peccatum  mortificator. 
1)  In'  edit.  1532  additnm  est:  haec. 


\ 


260  Caput  8exagef BRUin ,  quiDtum 

6i  mmidi  omilis  oondum  sie  M  habet  res,'  sedjdo^ 
rai^t  adhuc  aog^ustiae  illae,  et  durant,  donec  exoaiBQg 
hafie'  cameni.  Exspeciamtts  tamen  in  spe,  M  per 
fldem  *)  jam  habemus  liberationen^  lam  ehlin  illj 
novi  'cofli  sunt  conditi,  aed  in  promissione,  nobis 
autem  nondum'  isunt  oonditi  proj^er  ipsum  velattaen. 
Ad  hunc  modute  reliqui  loci  aliorum  quoque  pro- 
phetarunv  sunt  tractandi,  ubi  non  minus  magnifiee 
de  fidelium  corporali  vita  loquunllir,  quam  de  fa— 
turt  viia* 

Creo  novos  coelos. 

Illi  ooeli  jam  •  coram  Deo  sunl,  creati ,   nobis 
tamen  propter  hanc  camem,  in  qua  Tivimus  (aicus: 
dixi))  nondum  apparent«    Notabis  autem,  si  regnui 
Cbrisli  ti  Ghristianismus  extra  hod  coelos  6t  terrai 
hadc  est,  ergo  ceremoniae**)   et  quidquid  rerucw 
exteroarum  eet^  uon  sunt  Chrislianismus,  sed  pertS* 
nent   tantum  ad  banc  vitamf    in  qua  jam  sumus, 
propler  illam  caroem  nostram.    Regnum  enim  Chri- 
sti  non  solum  extra  hos  coelos,    sed  extra  omnes 
sensttsest   Quamdiu  igitur  hoc  carois  saoce  Itidud' 
obambulamus,   quasi   daptivi,  quod   volumus  non 
facimus,  et  facimus  quod  nolumus,  sicut  Paukis*^j 
Qonqueritur.  .  Ita  enim  sumus  conditi,  dum  vlvimus, 
sentimus  peccatum,  mortem  e(  inferoum. 

Regnum  autem  Christi'^'*'**)  longe  aliud  quiddam 
est.  Ad  illud  qui  accedere  volet»  necesse  est^  eum 
ire  exlra  omn^  sensus,  et  transferri  eo»  ubi  non 
est  sensus«    Neque  eitim   secttndum  sieasum  j^di- 

*)  Fide  ^idcm  likeri  sdniiif  $  ^tai  «dliac  taro  prema> 
ftir.  •♦)  Ceremoniae  in  bao  tita.  ••♦)  Rcp.  7.  ••••)  Rtf^ 
nojD  Cbrifti  spiritaalek 


iMiae.  26T' 

eandttHi  eftt  Quare,  si  eonseieniia  peceali  te  ae- 
cuaat^)»  si  ponat  ob  oculos  irani«Dei,  si  eripial 
Christam  redeniptorein ,  non  debes  ei  consentire» 
sed  contra  conscientiam  et  sensus  tuos  judicare, 
Denm  non  esse  iralum,  te  non  esse  damnalum. 
Scriptura  enim  dicH,  regnum  Ghrisfi  extra  sensum 
esae,  quare  contra  senaum  nostrum  judieandum  est. 
Noster  enim  tfaesaurus  et  cor  nostruiti  1o  pace  el 
certitndine  vitae  esse  debet,  debet  enim  cum  Christo 
in  coelis  esse. 

Atque  boc  est  gaudium  illud,  de  quo  hic  dicit, 
cujus  g^stum  habemus  tum,  cum  credimus.  Pri- 
roitfae  enim  spiritus*}  et  gustus  regni  Cbristi  sunt, 
non'  contemplaliva  vlta ,  neque  ixtnatixot  raptus, 
siout  monachi  docent,  illi  enim  plerumque  a  diabolo 
finnt,  sed  sunt.certitudo  fidei,  ut  possis  dicere  tum^ 
cum  senlis  peocatum  tuum,  quod  illud  peccatum  sit 
tibi  r^missum  per  Je6um  Christum,  Domidum  tuum, 
in  quem  credis.  Et  spiritus  primitias  is  sentit,  qui, 
culii  gravi  et  vehemenU  lentatione  exercetur  et  vi- 
cinus  est  jam  desperationi  et  morti,  per  spiritum 
sanctum  confirmare  se  poiest,  remissa  sibi  esse 
peceatay  ul  ^ic  istos  insuperabiie^  satanae  morsus  , 
vineat,  ne  prorsus  a  peecato  absorbeatur.^ 

Has  primitias  eatenus  senlimus,  quatenus  in 
nobis  regnum  Christi  est.  Porro  sub  peccati  regno, 
hoc  est,  in  eamis  nostrae  sensu,  omnia  sunt  con- 
traria.  Islie  enim  mors.videtur  sine  vita,  verbum 
sine  gratia,  leKsitie  impletione.'  Sunt*  autem  ea  hor- 
renda  apedtra  mortis,  quae  oculis  nostris  obver» 
santur,  quamdiu  in  hac  came  vixcrimusi    Primitiae 

*)  Frifiiitia^  i|lititiift.  ' 

1)    hi  ed,  1532  estt  adMMt 


266  Caput  sexagesimum  qumUiro 

tamen  spiritu^  illa    spectra  vincuot,    quia   docer 

oculos  flg;er6  in  Christun),  qui   per  mortem  sua^ 

JUiumpbavit  de  lege,  peccalo,  morte,  inferno  et  s^ 

tana. 

'.  '     *    .  ■  ■  .       ' 

Non  erit  infans  dierum. 

Est  ceu  antithesis.  Hoc  allud  erit  regnun] 
quam  iilud  Mosi  fuit.  Lex  enim  neminem  duceba 
ad  perfectum,  ergosludium  legis,  operum,  propriae 
jusliliae  et  sapientiae  pi*orsus  non  prodest.  Qui  eninc 
in  illo  legis  *)  ludo  instituuntur,  semper  manenl 
pueri,  matientin  serviii  timore,  non  perveniunl  ad 
ho(\  gaudium.  Ego  igilur,  inquit,  eam  scholam  le- 
gis  perdam,  et  instituam  scholam  gratiae,  in  qu; 
baptisati,  quam  primum  per  fidem  Christo  incorpo 
rantur,  sunt  sapientes,  et  habent  illos  thesauros,  d 
quibiis  dixi.  Noh  quidem  apparent,  sed  habentu 
tamen  in  verbo  per  fidem.  Notabis  autem  han< 
deflnitionem,  legis  discipulos  pueros  esse. 

Qui  igitur  sunl  extra  Christum,  quo  diutius  di 
scunt  eo  magis  fiunt  pueri**),  quo  sanctius  vivun 
eo  majores  sunt  peccatores.  Sic  monachus  centus 
anuorum  non  est^tam  prudens,  ul  cogitet  tonsurar 
liihii  esse  etc«  Non  aulem  simpiiciter  damnat  cog 
nitionem  iegis  (est  enim  Irona  et  neccessaria  in  ci 
viii  vita),  sed  hanc  praesumplionem,  quod  putar 
eam  ad  juslitiam  sufficere.  Sic  sunt  pueri,  quo 
mundiis  judicat  sanctissimos ,  optimos ,  prudentiss: 
mos,  sapientissimos  etc.  Est  autem  hic  lata  sententi; 
quod  illi  non  sint  admitlendi  ad  regnum  Christi. 


*)  Infantes  snb  lege  paedagogo  vivunt.      ^*)  Puer 
txkXkX^  qni  lege^  paedagogo  ntuniur. 


Esaiae.  269 

Aedificabunt  domos.  ' 

Aedificare  non  est  straem  lapidum  aut  iignorum 
congerere,  sed  oeeonomias  parare,  instruere, /augere^ 
Si^nificat  igitur  ex  una  ecclesia  *)  dec^m  alias  pro- 
vreTituras,  ift  ita  major  fidelium  numerus  fiat.  Quae 
supra  de  coelo  novo  treando  dixit,  magis  quadranl 
ad  spirituale  regnum  Chrisli,  haec  autem  magis 
a<5  banc  corporalem  vitam.  Sic  regnum  Ghristi  -est 
regoum  in  se  ipso,  prppter  caput  quod  regnat,  no- 
t>is  autem  propter  banc  peilem  nondum  est  regnun^. 

^        Alieninon  babiiabunt. 

Nemo  impius  communicat  ecclesiae  fructibus  et 
donis,  soli  credentes  consolari,  instruere,  adhortari, 
docere  et  se  et  alios  possunt.  Sic  hodie  qui  mag- 
nifice  de  evangelio  garrtre  possunt,  quia  tamen  sine 
fide  (ut  ex  operibus  eorum  apparet)  sunt,  paleas 
tantum  habent,  triltcum  et  verum  verbuni  non* 
giistant. 

Secundum  enim^dies  lignK 

Sicut  in  Psalmo  ** ) :  El  erit  tanquam  ligtiuni, 
quod  plantalum  est  secus  decursus  aquarum,  quod 
fructum  suum  dabit  in  tempore  suo,  impii  autefn  sip- 
u(  pulvis,  queni  projicit  ventus  a  facie  tefrae,  et 
sicui  foenum  tectorum  peribunt. 

Opera  ma.nuum  eorum. 
Id  est,  permanebunt  perpetuo,  sicut  in  Psalro.***): 
Et    folium  ejus  non  defluet, 


*)  Habebit  ecclesia  «ucoeMuni.  *«)  Psal.  1.  ***)  Pial.l. 


27Q  ,  Caput  8exiig#j9Mnvin  quintum 

»  « 

EJecti  mei  non  iaborabunt  frustra. 

I 

Abhibe  antiUiesin:    Impii  laboraot^  sed  fhistra, 
impii  g^nerant,  e^  fni^tra,  je(  ,m  m^a^idi!^  tam    | 
labQr  «prum»  quao»  fructM^  ^boris.    Contra  ^  Ji^. 
borant  ita,  qt  laborem/oop  s^ntianl,  et  jn<H»>(n}9tn 
e^  tabor  eorniPi. .         ; 

Nee  generabunt  in  conturbatione. 

Innuit  quodomnia  studia,  doctrinae,  justitiae  ea 
opera,  qtiae  sunt  extra  et  contra  verbum,  sint  inim^- 
tiHa,  et  quasl  abortus,  ba  Mmmetme^t  nid^tS  fktii^Mz 
fd^afPenB  dud  tottb.    Hod  enim  proprie  signfflcat. 

Apr(eqi|ftni  <^^J9^n)i99t, 

W  4K9^  antaqyaoi  aimQfm  &mnU  SieivA  Nosi  *~ 
faptum  est  ad  9)are  rubnun,    Est  necfies$aria  prc= 
mjis^io  pro  cpn&r^iaq^jlj/^  C(wsci6i^0is,  et  e^Qltaad 
j;^d\b^9  lEid  piratioDem.    Q«}e^sidiXK)dum  aul^  «liv^ 
proaiissioaes ,  ii^  b<iec  quoque  ^ei^  dbsj^ondjta,    ^ 
fid#tantti«i  imp)«ti|r.    Ut  aiateiQ i^ratip  oo^tra  ^mu- 
dialur,  boc  primum  scire  prodest,  quod  suaiji^s  jln 
verbo  et  regno  Christi,  non  obstante  hoc,  quod  sumus 
in  pelle  iata  exlerna,  quae  «apit  originem  suam,  et 
servai  odorem  i;>eQQati,  quo  est  imbuta,  imo  perdita. 
Haecaulbem  gtoria  et  qoqsplatio  uostra  est,  qupd 
verbum  nos  auspendit  extra  hanc  pellem  in  aUud 

coeluc9f 

Quare**)  non  debepMis  p^rqptAr  peccaHa  P03tra 
vel  orandi  fiduciam  abjicere,  vel  oraliones  nostras^ 
tanquam  ingratas  Deo  et  vanas  contemnere,  $ed 
jdebea^U^  4iveir^n3  polius  partem  urgere,  ^et  dipere: 
Etiamsi  reclamaU)  conscientia,  quia  baptismum  et 

*)  Exod.  14.  *^y  Caasa  cur  {lioriiin  ofatio  exaudiatar. 
I)  Itt  ed.  im  Ugitttx;   rMUmet. 


fiMk^.  271 

verbom  et  safiramentum  aitaris  babeo,  ideo  pdr- 
joeo  ad  regnum  Christi »  e^  sum  vara  os  d6  o^se, 
\  earo  de  carne  Christi*  Haec  praesumptio  et 
iipdrbia  (ut  sicvocem)  animo  concipienda  est,  non 
aquam  meritum,  sed  tanquain  gratuitum  donum,  et 
m  gratae  et  exauditae  erunt'  preces  animi  sic*  io- 
ituti  et  confirmati  fiducia  mortis  et  meri(|  Christi. 

Sunt  autem  magnae  et  multae  causae,  quae 
^s  ad  orationeqi  hortantur.  Urgemur  enim  non  - 
%Vm  propriis  peccatis,  sed  ineiinobnnt  etiam  in 
>s  univ^sa  monstra  daemonumi^fiC/mundi,  et  vem, 
ctit  Atlas ,  soli  sustiaemus  pondus  ooeii ,  pjraeter 
rivata  ;iostra  pecoata»  ut  sqnt  infirmitas  fidei»  et 
efeotus  aliarum  Christianarum  i^irtutiim.  .  Oratio 
ritur  depellit  illa  ma|a ,  quae  nobis  minantur  mor^ 
im  et  damnatiooeffl.  Deus  enim,  qni  nobis  faie 
'omiltit  se^)  exauditumm,  major  est,  quam  mus-* 
18,  9atan  et  peccata.  ^ 

SanctusBernhardus'^)  benemonuit  fratressaos, 
Kn  in  hanc  fere  sententiam  <eos  ad  orandum  ia- 
«t:  Ne  coolemnant  oratlones  suaa,  sed  sciant» 
am  primum  Ofare  eoeperint,  omnes  suas  voees 
coelo  perscriptas  esse.  Certissimo  igiittr  altmun 
irum  eventurum,  ut  vei  fiant  quae  petunt,  vel  si 
•n  fiant,  mutentur  in  meiius.  Vere  ex  spiritu*^ 
ncto  Bernhardus  hoc  loco  de  oratiione  monuit, 
xe  enim  fiuni  quae  rogamus,  nisi  qjuad  Deus  aon 
m  anguste  dat,  sicut  nos  oramus.  Vult  enim 
agna  dare,   et  parva  dat  gratuito',  non  rogatus. 

Porro  optima  orandi  forma^*)  est   in  oratione 
)miaica,  quam  ipse  Chris^iis,  nobis  praQScrfpsJt  ^t 

*)   Bemhardi  dictum   de  oratione.    ^^)  Orandf  jfoma; 
1)  In  ed.  1532  addUum  e#t:  nof. 


272  Cftpat  sezagesimiim  qaiiiUiin 

« 
onte  jdssit.    Eam  cam  oraSy   ne  sis  solUciUis  te 

aliqaid    praelennisisse. .   Ipse    enim    melias   etm 

intellig^ere  et  exteodere  ad   omnes  partes  praesen* 

tium  ealamitatam  potest,   qaam.lo,    etiamsi  kn^ 

exposilione    ataris.    Non   tamen  jBaium  eat,.  imo 

maxime  prodest,  diserte  haec  vel  illa  rogare.  Taa- 

tum  in  hoc  iaboremus,  ui  eertas  sit  animus«  noft: 

vanam    orationem   fore,    et  id    propter  Chris(uti:i . 

Si  enim  Christos  orandi  formam  praescripsit,  er^c 

placet  ei,  si  praecepit,   ergo  deleclatur  hoc  cuU«js 

M  promisltse-etoadituram,  ergo  aadiet. 

Quare  assaefaeiamas :  nos  ad  hoc  ChostiaQu^K 

opus,   quod    n^nio    praeter  Christianum*^    potesfE 

facere.    T^lat  iautem  fidem  .npstram  nonnunquaHH 

Deus,    com    non   statim    dat   hoc    quod   petim».  2 

biscendum  igitur.est,   ut  in   fide  exdpeclemas,  ^ 

non   absterriii   mora  anneclamas .  orationi   noslr«iK 

hanc  voculam:    Arnen**),  certt,:iDre  ui  aliquancJo 

fiantf  quae  peli^us,  et  fiaat  uberius  ac  aiio-pror 

sus   modo^  quam  nos  cogitare  possumus. .   Sieu< 

sdperiore  capite***)  dixit,  neque  aurem-aodiase; 

nec  oculum  vidisse  es^,   quae   conting^unt^)  cordi 

exspectanti  Dominum. 

*  ■  ' 

Lupusetagnus*  ■, 

Sicut  supra  in  11,  qui  antea  inimici  eccleaiae 
erant,  et  eam  persequebantur ,  illK  convertentfir. 

Serpens  cbmedet. 
Serpent^  sunt,   qui    pertinenl  ad    serpeDtem, 


*)   Soli   Chrisliani    orant.      ^*)  Amen    fid^i    opni    in 
oratione.    ***)  Esa.  64. 

1)  loed.  t532  e»t:  coutm^aai. 


Esaike.  ^73 

I 

ocest,  qui  sunt  ex  patre  diabolo,  illi  nou  sunt 
igDi,  ut  fructus  ierrae  comedant,  sed^  edent 
nJverem  terrae;  neque  poterunt  ecclesiae  noeere. 
Drro  hae  promissiones  sunt  transferendae  in  invi- 
»le  regnum  Christi,  nam  in  vita  nostra  externa 
ntrarium  est  verum.  Jam  sequetur  ultimum  et 
3Simum  scandalum  Judaeorum]. 

Capvt  sexagesbiini  sextiB* 
Hactenus^)    audistis    prophetam*>   versatum 


*)  Summa  cap.  06. 

1)  In  ed.  1532  h^jus  capitJB  enarratio  ita  iucipit:  In 
periore  capite  damnavit  'Btodia  electitia  populi  sni.  Jam 
sam  templnm  diTinitus  constitutum,  adeoqne  omnem  cnl- 
n  Dei  in  lege  reprehendit,  imo  ahjicit  et  tanquam  iiii- 
um  damnat.  Est  igitur  haec  longe  gravissima  accnaatio,' 
la  damnat  etiam  ^a,  quae  divino  verbo  constituta  sunt  el 
vinas  promissiooes  habent,  ut  sic  adimat  fidnciam  ,eti4fa^ 
promissiones  et  in  verhum  Dei.  Esl  autem  ejus  rei 
tio  baec.  Promissionum  Dei^  duo  snnt  genera.  Quaedam 
ni  merae  promissiones  sine  nlla  conditione  addita.  At 
les  promissiones  sunt  in  novo  Testamento,  in  ClirisVo^ 
ae  pertinent  ad  yictoriam  moftis  et  peccali.  Tales  sntit 
ooiissiones  factae  Evae,  Ahraham,  David  etc.  ,-quae  nul- 
tn  conditionem  habent  addilam,  aed  aimpliciler  promitloAt 
ttliam  et  favorem  Dei.  Hae  suni  impoeBitibileS)  sicnl 
laloB  dicit,  et  ii;revocahiles«  Aljae  .aulem  promissiones 
nt  legales,  quae  hahent  addilam  conditionalem  parlicnlam : 
9  ul,  si  feceris  hoc,  daho  libi  lerram  elc.  Talis  iUa  de 
nplo  qnoque  fuit.  Judaei  igitur  in  hoc  errant,  quod  ez 
OQissione  conditionata  ahsolntan  fadnnl.  Deus  linim 
^miltil  statnmm  templum,  si  mandala  sua  serreBl,  sed 
1  servBrunt  mandala.  Non  igitur  lemplnm  stabit,  id 
»4    mnlli    loci    aperle   minantnr,   praeserlim    antem  in 

iC6tfrf  Opp,  BMeg.  Yal.  XXllU  Yg 


2T4  Caput  sexagesimum  sexium 

esse  in  rcprebend^ndis  studiis  nostris,  ei  < 
cullibus,  qui  9}vte  verbo  a  superstitiosis 
erant  kistitutr.'  AccusaTit  enim  Gad  et  Me 
autem  fU  ^tfiper  in  mundo,  nos  non  ' 
praecepta  Dei  et  verbum  Dei,  contra  Deus 
non  vult  ea ,  qyc(0  nos  ^ne  verbo  eBgimu^ 
fit,  ut  et  mund^is  iprof>hetas  et  verbi  minisir 
non  possit,  et  Deus  vicissim  non  possit  fen 
dum,  sed  omui.|^^ecG  calanutatqai  idolatri: 
seqnatur,  sicut  iestjintur  historiae  popuii  Is 

•  Jan)  nova  aeematio,  et  multo  gravior 
superior  fuit,  sequitur,  in  qua  tion  repi 
electitium  cultum,  sed  cultum  divinitus  in; 
et  praeceptuo),  item  templum  aediflcatum  i 
niana  cogitatione,  seji  promis^ione  divina 
primo  Daviidi  promissio  illa  est  facta,  post 
popok)  et  templo  pet  Babylonios  repeti 
Propbeta  ijgitur  hie  jugulum  synagogae  peli 
eft^am  ea^tanquam  flagitiosa  et  abominabilia 
Ddo  damnat,  qwae  verbo  Dei  erant  conslil 
Tpsas  pronbissfdnes  divinas,  qualis  est  illa  j 
iitpi^ho  ^om\tti  ipean)  gloria,  ^t  siniiles.  H 
promisBionibu^  .inflati'  Jludaei  summam  fi 
habebant,  c^\oi  non  soiuni  plaicerent  culi 
Dea,  sed  quod,  <«seiii  perpetui  fuituri ,  eoni 
pbeia'  eos  rideflt  et  damnat. 

' '  Quare  sftt€f'  dtrblo    haec  prophetra  pri 
aritctalus    fWt;    feum    medium    dissecafi  Es 

*J.  EsaiaA  ii|ei^^u8  disj^ectus.  CurEsaia  occiVus  a 

SadMiria  et  Agge*  ci  hic  in  Esaia.     DaniiBai  igitur 
in   ▼erbum  Dei  oon  recte   intellectuni ,    hoc  est, 
vere  .hnmanam,  sen  potina  praesumptioDem  in  rea  4 
ne^leeto  Terbo  el  mandaWa  I>t\. 


£s«iae.  2T5 

populi»  jusMffH.    Sicut  etian)  in  Aciis*)  vi4e»«fr: 

{roslqvam  Stefi^anus  aliegat  sententiam,  quam  ini* 

tio  capitis  tiic^ponii,    sequitur    horribiliB   clamor 

judaeomm,  accttsantium  eum  tanquam  blasphemum 

coQtra  templum,  looum,  legem  ei  populum.   £t  haee 

criniina   intendebant   ei   cum    optima   conscientia; 

qttnre  obdvralis  auribus  ne  a«dire  quidem  Slephjoi- 

00»  volebant,   sed   acceptis.  lapidibus   eum  »eot 

dedenint. 

Periode  etque   hodie.nostri    idversarii   unum 

eodasiae**)  nomen  taoquam  aeneum  montem  contra 

B08  opponuot,   contra  quod  si  quid  dieas^  ciausis 

oeuKs  €t  anribiis  %nem,  .gladium,  aqoam  et  omuis 

^nms  cnioiUus  aitipiunt,  et  tanquam  haeretiooi^ 

daMant.  Quare  diligenter  videndum  est,  quomodo 

hie  looos  a  propheta  iraetaius  sit,   in  quo  populo 

SQO,  qui   culium  et  templum  divinitus  kt&tiiutiun 

ei  sa^visaiiliis  promisslombus  eonfirmatum  habebat, 

i^    ftdadiam  ptfomissionum  et  verbi  Dei  adimitv    FaeU 

iiteDi  id  hctc  modo,   quod  promissiooam  «divhMh 

nmi*^'')  sittt  dcK>  genera*    Quaedam  promissiones 

sinpliciter  ali^uid  promiitiini  sine  olla  condiiione«  ao 

taios^suot  promissiones,  quaetsuni  propriae  evanr 

gelii  promissiones,  de  Cbrisl^,  quae  periiminl  .a4 

vtctoriam  peccati  et  mortis,   quaiisJUa  esi    Ada^ 

faeta  in  paradiso*'^'*'),  et  aliaat  quae  per  Cfaristuii^ 

promiituni  vilam  aeiemam,  eL:lftfoeratioQem  a  pecr 

cato  ei  morte:  hi  fais  nulla  esi  condiiiov  ui  aciUeei 

^imi  eo  certius  fiuduciam  suam  in  Christum  pos- 

^  figere,  et  ei  secure  credere,  siout  Peirus  dieil, 


4 


c: 


^)  Atfio.  7.    **^  Noneir  eeetefite  hec  f^fli|iore.    *^*) 
^romiMlOBO»  dspUcef,  sHm  ersiigelH.    ****)  Gea.  S. 


2t6  Gaput  eexagesimiim  sextum 

salutem  animarum  suanim,  et  ut  omnis  gloria  cc 
sistat  in  una  et  mera  bonitale  ac  misericordia  I> 
nobis  exhibita  in  Christo.  Hae  enlm  promissioa^ 
quia  gratuitae  sunt,  et  sieut  Paulus  adpeliat,  !j 
poenitibiles,  omnino  sine  ulla  conditione  nobis  su 
propositae. 

Aliae  promissiones  sunt  legales ,  quae  haber 
additam  conditionalem,  Si>  hoc  est,  conditioner 
nostri  operis,  ut:  Si  custodierilis  paclum  meunr 
erltid  mihi  populus  «tc.  Judaei  igitur  in  hoc  erran 
quod  ex  promissione  coitditionali  faciunt  absoiutai 
et  existimant  Deum  simpliciter  staturum  esse  e 
8U0  pacto,  etiamsl  ipsi  a  pacto  discedant,  et  contrs 
rium  fiaciant:  Atqui  sunt  certae  et  clarae  sentei 
tiae  in  Mose  et  aiiis  prophetis,  quibus  Deus  min: 
tur,  se  populum  cum  omni  cultu  abjecturum,  ni 
faeiat  seeundum  pactum  suum. 

Quid  potuit  dici  clarius,  quam  illud  Hier 
miae  7."  Nolite  confidere  in  verbis  mendacii:  Ter 
plam  Domini,  templum  Domini,  templum  Doini 
j8st«  Quin  si  emendaveritis  vitam  vestram  et  stud 
vestra,  si  feceritis  judicium  inter  yiram.  et  prox 
mum  ejus,  si  advenae,  et  pupillis,  et  viduae  no 
feeedtis  vim,  nec  safigfuinem  innocentem  fuderjtj 
in  loco  hoc,  et  post  Deos  alienos  non  ambulaverj 
tis  in  mahim  ivobismet'  ipsis,  habitabo  vobiscur 
ifi  loco  isto,  in  terra,  quam  dedi  patribus  vestri 
eto.  Et  paulo  post:  Qnia  locutus  sum  ad  vos 
et  non  atidivistis,  vosque  vocavi,  et  non  respon 
distis,  faciam  domui  huic,  in  qua  invocatum  es 
nomeu  meum,  et  in  qua  vos  habetis  fiduciam,  e 
in  loco,  quem  dedi  vobis  et  patribus  vestris,  sicu 
tbci  Silo,  et  projiciam  vos  a  facie  mea,   sicut  prc 


. 


(  Esaiae.  2T7 

jeci  ,onuies    fratres  tuos,  .universum   semen  Ephr 
raim  ete. 

Tales*  sententiae  multae  aiiae  passim   exstani, 

qaia  enim  conditionalis  illa  erat  promissio,  necesse^ 

est  cessante  conditione   cessare    promissionem*)» 

Qaare  fiducia  illa,   quae  conditione  sublata  adhuc 

remanet,    est    mere    humana  fiducia,   quam  Deus 

odit  et  abominatur.    Sic  civitas  Hierusalem  voca- 

tur  sancta  propter  verbum  Dei,  quod  habebat,  verbo 

eessante   non    amplius    sancta    est,    sed   profana* 

Tempium  igitur  mansisset,  sicut  promissum  est,  si 

servassent  pactum  Dei«    Illud  autem  quia  non  ser- 

vabant,   templum  una   cum  toto  cultu  legis  periit, 

alioqui  Romani  Hierosolymam  nunquam  vastassent* 

Pugnat   igitur   hic   locus   contra    fiduciam    in 

promissionem**),  quae  jam  est  sublata,  et  reprehen- 

dantur  Judaei,  quod,  cum  ipsi  ex  pacto  non  stete- 

rint,  tamen  Deum   ex  eo  star^    postulant.    Sicut 

nostri  adversarii    hodie    magnifice    gloriantur    de 

pronaissionibus ,   quas    habet  ecclesia,   quod.  fldes 

Petri  nunquam  deficiet,   quod  Christus   cum  eccle- 

sia  soa  erit  usque  ad  consummationem  seculi.  Bene, 

haec  non  negamus,   quin  vera  sint,  irpo  nos  hanc 

unam  consolationem  in  tanto  mundi  et  satanae  fu- 

rore  habemusy,  quod  clare    promissiones   exstant, 

Christum  sedere  a  dextris  Dei,  et  affore  ecclesiae  sic 

pericHtanti  propter  verbum. 

Quare  igitur  contemnimus  adversarios  nostros? 
quare  impugnamus  eos,  et  promittimus  certo,  quod 
sint  perituri?    Ideo  scilicet  quod  ipsi  non  sunt  ec- 


*)  Cessante  coDditione  cessat  promiMio  condiiionalis. 
)   DaniBat  fidnciam  in  promissiones  conditionales* 


238t  Capat  sexagesHhum  sextum 


N 
\ 


% 


clesia.    Sed  inoipiont  piius   fieri   ^etesia, 
concedemus    eis,    quod    tuto    his    prpmiss 
qiMS  eoclesia'  habet>   niti  possint.    Nann  q 
hi<  ocdesiae   nomen  merenlur,   qui  primun 
eodeaiaev  Ghiistum ,  negant,  et  quae  unius 
sonti  beneficla^'  ea  iribuitiii  nostris  cultibus  ( 
iis?     Deinde    veiibam  Dei   non   soluin  non 
sed)  airociiisimis    poeni&    verbi   doetores   s 
lodreiiam  hoo  sieqaiiii.ur,  ut^  quamquamsac 
habKUHiti,   ianaeti  iis  rite  uii  non  possint,    i 
etr  Teritatem  eorum  noiinL    Huc  accedit  e\x 
cxiierior  viiae*  consueiudo ,   qxiae  ejusfnodi 
oaanino  dignar  sii  iaiti>  impia  docirina.    Sed 
re  alias  plara:  djximus  et  seiip^imis.    Nihil 
plus  prodeat.  eis  iKMnen  ecclesiae,  ei  fidiKsia 
pmiuissiones,   qua»  eiodeaia  babct,    quam 
nomen  populi  Bei,  templiim'  et  )ex. 


[Coelumsedes  mea  esi}. 

;  Quaer  dicat,  qai  estfs»  vos,  qui  mihi 
singularem  cultuaiii  praestave  in  istio  tempi 
fad»*)  ?  Aa  poiadisi  me:  iniva  hos  parieies 
coaeltisuai  essie,.  aa  ianquam  captivum  hlc 
ei  vestra  sacrificia  exspectarer,  quae  hic 
deisert»  jusiiila,  relieia  fide,  et  perpeiraiis 
genefis  flsgiiiia?  Sicot  expo9iulat  cum 
Psal.  50.  'Sacrificia  enim  Deus  non  probae, 
pereona  ante  josia  et  probaia  fiani.^  Quod 
sonm  mai»  sit»  operov  eliamei  per  se  ueo  sif 
iamen  mela  red^ontur  et  damnantur.    [Hflarii 


*)  Rc§iiii&  eeltM  tevkfki  Hiemsolj^itawp^   e 
prae  cepto  111« 


£MMie.  719 

loeum  de  ms^estale  divina>')]  ^xposuit,    et   satfs 
i»eoe  traeiavit^),  qii<rd  pedes  Dei  lerrum  attiDgMt, 
hmbf  aulem  extra<^ium  sint,  hoc  est,  quod  Deas 
6^eat   prorsus   exlra   loaDdum  ei   4amen  in  terra, 
<Hiae  mundi  intkiraiD  et  centrum  est ,  pedes  ponat, 
quod  DeuB  intra,  extra  et  ultra  mandum  sit,  nequ^' 
quidquam  sii    vel   mag^is    extra  et   uitra  mundum, 
vel  maf^is  intra    et   citra    mundum,    quam  Deus.N 
Haec  bene  dicta  sunt,    sed  scitis  Hteum  consilium.  I 
quod  [biyusmodicogiiationesdemajestate  non  sine 
graviseimo  pericuio  ab  imperitis  agiiantun    Qaare 
^ic  paucis  philosophandum  est,    sicut  il^  monuit, 
^   flecieodi    sunt   ociili    in    Christum    incarnatum. 
}ion  ebim  kuUoc  e^  via,  sicnt  saepe  dixi,  atd  om- 
ties  scopulos  haereticonaQi  evitandos,  quam  manere 
JnChristo*)   kicamato,   ei  io  c«raas  posito.    His 
lacteis  cogitatiodibtis  opoFtei  Christianum  eresoere. 
lifsyestalis  auteni  cogitattoipes  ^^raecipitant  infirmos 
aniinos].' 

Quanquam  interim  hac  ei  similibus  aliis  sen- 
teniiift  ad  muhieadam  fid(mi  nostram  uli  possomas, 
De  Deum  compiiigamus  qaasi  in  caveam  aliquam, 
^xtra  qaara  non  possit  progredi,  sicui  faciebani  ii, 
<iui  contra  nos  de  praesentia  corporis  Christi  iu  ' 
sacramento  aKaris  saiis  impie  initio  disputabam. 
Haec  de  majestate**)  discere  satis  est>  quam 
im(K)5sibile  est  ab  uilo  homine  eomprehendi,  id 
quod  cum  satis  magno  meD  periculo  sum  expertus. 


*)  Dens  in  Ghristo  considerandus.  **)  Deum  non 
posse  iovcstigari .  per  rationem  humtfnam. 

1)  Edit.  1592  Sia  pergit:  tractiyit,  deq^e  iil  male, 
qnod  Dens  intra,  extra  et  nlfra  Ainhdum  sit.  S(id  htijns- 
modi  cogitationef  non  sine  et^* 


■s  > 


280  ^         vCaput  sexagetimuai  seztam 

>.    ^     * 

Nemo  enim  est,  neque  in  ecelesia  neqiie  extra  ^. 
clesiam,   qui  aiiquid  recte  exeogitare  possit,  doee 
ratione,   extra  politiam  et  oeconom]am.v   Hi  eoim 
sunt  Kmites  rationis  nostrae,   uitra  quos  non  pro- 
greditur,  sunt  enim  illa  duo  nobis  subjecta  Gene.  2. 
Qui  autem  per  nitionem  vult  animos  instituere,  is 
et  se  ei  alios  in  erforem  inducit«    Non   enim  pos- 
sumus  docere,  nisi  manus  et  pedes,  hoc  est,  polm.- 
tica  et  oeconomia.    Tbeologia  autem  nusquam  d% 
scitur,  nisi  in  puero  Jesu  in  cunis  posito,  cum  il% 
paulatim   adolescendum  est,   donec  crescamus  m 
viros  perfectos. 

[Quare  malo  ego  bune  iocum  simplicissinr 
accipere,  quod  omnia,  quidquid  sumus,  habem-^ 
et  possumus,  a  Deo*)  habeamus.  Quare  nihil  &] 
a  nobis  reddi  potest,  nisi  siqaplieissima  confes&^. 
omnia  enim  alia  ab  ipso  accepimus.  Jam  no 
diversum  facimus,  id  quod  hic  oblique  signi&cai 
propheta.  Dissimulamus  nos  omnia  a  Deo  aece- 
pisse^  et  ex  Deo  mendicum  facimus,  qui  nostris 
operibus  habeat  opus.  Quin  reposciihus  quoqne 
meritum  a  Deo  pro  nostris  studiis  et  [operibus, 
Magna  autem  ea  stultitia  est,  imo  extrema  impietas, 
jactare  meritum,  cum  non  solum  agendi  facultatem 
sed  ipsum  atihelitum  et  spiritum  vitae  a  Deo  aece- 
perimus. 

Vult  enim  a  nobis  non  secundam  solam  tabua 
lam  servari,  sed  etiam  primum  praeceptum  **  ^ 
ut  agnoscamus,  quod  sit  Deus  noster,  cujus  no 
beneficiis  sustentamur,  et  indigemus,  ipse  autem^ 

*)  Omnia  a  Deo  liabemas.     **)  Opera  nostra  proptc 
prj^nm  praeceptom  placent  Deo. 
1)  Jn  ed.  1^532  est:  enim. 


\ 


Esuae.  281 

«tris  studiis  non  indi^et,  sed  proximus  noster 
tts  nostro  beneficio  habet,  non  Deus.  Quod  si 
Doscarous,  nos  omnia  a  Deo  accepisse,  et  in  sig- 
pQ  illius  agnitionis  seetindae  tabulae  praecepUt 
:iamu8,  ut  obsequamur  parentibus,  uon  occidamus 
^,  tunc  Deo  etiam  levissima  in  speciem  opera  ' 
3pter  primum  praeceptum  placent. 

Sed  id  Judaei  non  faciebant,  nullus  in  eis  'timor, 
illa  fiducia  in  Deum  erat,  et  tamen  pro  sacrificiis 
is  et  aliis  cultibus  volebant  justificari. 

Reprehendit  igitur  eos  et  abrogat,  imo  abjicit 
ammam  religionem  a  se  constitutam.  Porro  quia 
c  templum  et  cultum  Judaicum  repudiat,  clarum 
{t  eum  summam  justitiam  et  maximam  religionem, 
ja  papatus  nititur  hodie,  simul  damnare.  Si  enim 
icrificia  divinitus  instituta  non  justifioabant  ex 
3ers  operato,  ah  non  extrema  stultitia  est,  sperare 
stiliam  ex  operibus  electitiis,  sine  verbo  Dei,  imo 
intra  verbum  Dei  institutis? 

Quae  est  ista  domus. 

Quasi  dicat:  Ego  volo  habitare  in  cordibus 
stris*),  voa  autem  me  putatis  inter  saxa  con- 
idi  posse.  Sic.in  tempio  habitare  volo,  ut  simul 
cordibus  habitem.  lam  cum  me  e  cordibus  eji- 
tis,  nolo  quoque  in  templo  habitare.  Ad  hune 
dum  sanctus  Stephanus**)  quoque  hune  locum 
Uat. 

Omnia  haec  manus  mea  fecit. 

Sic  dicit  ad  monachum,  qui  inflatur  suis  vigi- 
,  jejuniis,  castitatOvetc.    Unde  quaeso  habes  hoe 

*)  Vos  templam  Dei  estb.  1.  Corintlu  8.    **y  Aeto.  7< 


-     Capat  sexafmAim  sextam 

donum,  qi|od,  Ha  ^igilare,  abstfnefb,  eoDtroere  { 
tes?  an  non  ex  me?  Qiiicl  ergo  mfbi  iasoltas  ci 
ita,  qoae  a  me  aecepisii?  Magna  stuUitia  «t,  qui 
Deus  ferre  nou  potest»  ui  ianquem  benefic^  a  noi 
recipiat,  quac  ipse  nobie  donavit.  Sic  Psalm.  l 
Non  super  eacrificiis^)  arguam  (e  etc. 

Ad  quem  respiQiam  nisi  ad  pauperculi 
el  Gontrilum   spiritu  et  trementem  serti 

nes  n^eos.. 

Hic  exponit,  ubi  velit  Deus*)  babitare,  qi 
vera  ejus  sit  offieina,  in  qua  Deus  sblet  opus  su 
facere,  nempe  spiritus  contritus.  £rgo,  cum  senli 
tristitia  spiritus  et  contpitum  cor^),  debebamus  gi 
dere  ^et  laetati^  Sed  majora  sulit  haec,  quam  ul 
aoimo  biimeno  possint  credi,  tum  cum  est  in  teri 
tfone.  Quid  enim  sunt  ad  contcitum  cor  omnia  ] 
iatia  mimdi,  imo  coelum  etten!»,'&i  quidem  set 
est  divinae  majestatis?  Sio  io  Psakno**):  Pro 
est  Dominus  affiictis,  et  contritos  spiritu  libera) 
item,  Muitae  sunt  aflQictiones  justi,  sed  ex  iis  om 
bus  eripit  eom  Dominus.  Non  enim  poiest  ver 
ad  cog:nitionem  Christi,  nisi  per  afBictiones,  et  quftn 
alfquis  est  afflictus,  tunc  demum  est  locos,  temp 
et  spatlum  juvandi. 

Suot  enlm  afflictiones  •**)  ver^l  materia,  et  tii 
iHud,  ex  quo  Deus  aliqiiid  solet  fkcere.  Deui^  eti 
in  materia  privativa,  non  positiva  operatur.  0* 
a.utem  propheta  hic  loquitur  de  justificatione,  r 


•)  Temploai  Dei  quod  tiu  **)  Fsalm.  34.  •**) 
iicyoBef*  roB  bonae. 

1)  In  ed.  1532:  super  sacrificit.  2)  In  ed<.  1532: 
e#jityflinD.>  ■ '      •'  ■•    • 


(      I    ^ 


EMmfk  388 

iDteiligit  oorporales  affliettooes,  sed  senssnfi  pecoati, 
moctle  et  conscientiae.  R^icit  igitur  roaxima  merii»^ 
seilieet  templum ,  et  commendat  nobis  vilam  sine 
lege,  offert  snanx  faciem  immeritis  et  indignis,  qui 
non  justitiam,  sed  peccatum,  non  p^cem,  sed  terro* 
res  coDseienliae  senllunt.  Ne  ergo  desperemus,  ubi 
in  peceala  et  graves  errores  inciderimiis,  sed  bujus- 
modi  consoktfonibus  -ereeli  credamus  tum,  cnm 
minime  seotimus,  Denm  ad  nos  respicere,  adesse 
et  favere  nobis  etc.]. 

Ad  trementem  sermones  meos^)] 

Vides,  quem  cultuffl  exig^t  Deus,  ut  scilfcet 
ad  verbum  suum  .paveamus.  Haecautem  lex  et 
regula  est  improrom,  -quod  non  est  timor  Dei  iti 
oculis  eonrai,  sicut  vfdemus  in  adversariis  nosltis, 
qoibus'  nifail  confidentius,  pertinaeiusl  et  securum 
magis  fingi  potest.  Terrores  legis  et  peccati,  de 
quftrois  nos  muUum  querimur,  sunt  eis  tnera  fabula. 
Ex  antithesi  igitur  facile  intelligemus ,  quid  sit  tre- 
mere  ad  sermoncm  Dei,  nempe  qood  pii  non  sunt 


1)  In  ed.  1532"  hatec  verba  sic  enarrantur:  Impii  sunt 
set^nfi,  p^rtinacw  et  conlldentes,  aine  thnore  Dei,  |>ii  au- 
tem  annt  affficti  6t  paridi  «d  Terbum  I>ei,  t^mntur  jege 
et  nunis  Dei,  ooin  tvniefl  debefent  ae  erigere  proml88ioni<^ 
bni.  St  fuis  anxie<  vnlt  haeo  distiBgnere,  tremeie  e»t 
habere  ^conscientiam  ex  lege,  «piritus  contritus  eat  habert 
et  sentire  peccatumy  paupertas  est  sentlre  mortem  et  infer- 
nnm ,  porro  respicere  est  se  ostendere  amaniem  ^t  benig' 
onm.  Afflicti  enim  a  lege  habent  ante  se  dcrsum  Dei. 
Htifc  aspectni  hlc  occurrit  spirlfns  sanctns  et  dicit:  Hbd, 
Riifeve  Dlanf  spet^em ,  «go  enim  te  respicio ,  fayeo  tfbi, 
non  odi  te,  sicnt  tu  Talso  putas.  •  '^^ 


9M  Caput  sexagetiniiini  sextom 

•eeori,  sed  reverentur  Deum  et  in^tuunt,  necubi 
eQm  offendant.  Quod  si  quando  peccato  oceupati 
euDl,  pavent  et  trepidam,  ac  si  Deus  cum  dava 
eomm  tergo  immineat,  poenam  peccati  in  eos 
expetitorus. 

Qoi  sic  sunt  conterriti  (ioquit  propheta),  qui 
sic  afQicti  sunt,  ad  illos  ego  respicio,  contra,  im- 
pios  illos  in  sua  securitate  odi,  et  averto  faciem 
meam  ab  iis,  ii  enim  gloriantur  de  suis  cultibus,  ne- 
que  quidquam  *metuunt  Quod  si  quis  eos  ad- 
moneat  de  decem  praeceptis,  contemnunt  ea,  tan- 
quam  quae  olim  triverint  calceis,  et  feliees  sibi 
somniant  perfectionem ,  quam  nltra  praecepta  Dei 
attigerint«  Quare  ad  nulluip  Dei  verbum,  ad  nul- 
lum  suum  opus  pavent.  Pii  autem  et  vere  justi 
semper  pavent,  et  conscientiam  laborantem  sentiunl. 

Haec  nobis  prodest  scire,  ut  discamus  Cbristia- 
noFum  animos  afflictos  et  pavidos  esse,  ut  nos, 
si  qua  pavoris  hora  venerit,  non  ideo  desperemus, 
sed  in  rebus  desperatis  et  in  ira  Dei  erigamus  nos 
ac  cogitemus,  nos  tum  vere  esse  offlcinam  Dei 
in  qua  opus  suum  facere  possit,  quod  Paulus  Rom.  1 
ei  tiribuit,  ut  vocet  ea  quae  non  sunt,  ut  sint  etc. 

Si  quis  anxie  haec  vult  distinguere,  sic  distia 
guat,  quod  tremere  est  habere  conscientiam  e: 
lege,  spiritus  contritus  est,  babere  et  sentire  pec 
eatum,  paupertas  est,  sentire  mortem  et  infemuir 
Porro  respicere  est,  se  ostendere  amantem  et  benig 
num.  AfQlcti  enim  a  lege  habent  ante  se  dorsui 
DeL  Huic  aspectui  hic  occurrit  spiritUs  sanctut 
et  dicit:  Non  sic  est,  ut  tu  cogitas,  amove  iilai 
speciem.  Ego  enim  te  respicio,  faveo  tibi,  non  a< 
te,  sicut  tu  falso  putas. 


EBaiae.  285 

[Qui  immolat  oves^)  etc. 
Haetenus  templum,  jam  etiam  usum  et  opera 
lempli  abjicit*  Allegat  autem  ideo  crassa  peccata, 
llicere  caedem,  canem,  aut  suillum  sangninem  offerre 
etc,  quod  hypocritae  spiritualia  peccata  non  inteUi- 
g;ebant,  qualia  sunt  rapere  divinitatis  gloriam,  se 
Demn  facere  etc.  Sacriflcare  enim  erat  optimum 
humanorum  operum  et  a  Deo  praeceptum  quoque 
et  tamen  dicit  non  minus  abominabile  esse,  si  quis 
sacriflcet  cum  praesumptione  operis  operati,  et  ita 
Deum  mendicum  faciat,  quam  si  caedem  faciat, 
non  quod  Deus  sacrificia  simpticiter  damnet,  sed 
qUia  praesumunt,  et  non  tremunt  ad  sermones  ejus, 
qnia  praecepla  negligunt,  et  gratiam  aspernantur. 
Sic  minus  offendit  Deum  maximum  coram  mundo 
peccatum,  quam  summa  justitia,  et  arguit  eos  esse 
^  profanissimos,  qui  sunt  sanctissimi  in  speciem.  Sic 
^l  mbbachi  quoties  missam  celebrant,  gravius  peccant, 
^  quam  si  caedem  faciant,  est  enim  blasphemum  opus 
[     etc.  Sunt  magna  tonitrua  contra  justitiam  operum')* 

Haec  omni.a  elegerunt  in  viis  suis. 

Acceperant  sacrificia  a  Mose,  ergo  non  sunt 

ipsorum  viae.?  Respondeo:  .  Sacrificia  vocat  eorum 

vias.,  quia  ea  faciebant  neglectis  praeceptis  et  viis 

i^eiy    hoc  est,    sine  fide  et  sine  timorCy  tanquam 

meritoria  justitiae. 

Etiam  ego  eligam  etc. 
Sic  quaerebaut  ipsi  propriam  justitiam*),  Chri- 


*)  RepreheDdit  opera  hypocritaniDi. 
1)  Id  ed.   1S32:   wtm   etc.    2)  In  ed.  1532  Ufitor: 
jaeljtiam  propriam. 


28S  Caput  sexa^^ttfMHiin  sextum 

stus  peccatoraB,  Za€bfteuii9:»^Magdalwtm,  ceQturio. 
Deq9,  Utrooei»  suseipiebat.  jMeUiebant  viqlawsab- 
baium,  ipae  libere  vioiabat  cum  aniiiibus  aliis  traditlo- 
Dibm.  Sic  aimd  nos  quoque  factuiQ  esl.  AbQmina- 
bile  existitnabaot  monasterio  egredi,  nupc  libete 
^grediuntur.  iUusioQes  eormn  e%ain,  rectius  ver- 
tes:  boc  quod  horrent  iati,  S)a^  fie  ^c^  \im^ 
id.  est,  ea  libera  faciann»  quae  ,ip$i  anxie  el  cmi 
coDSdentiae  periculo  observaot,  ui  timeam,  abi 
timor  noo  est»  et .  sint  «ecqri»  ubi  maxiouuD  esi 
perieviujDi,  sicut  Jn  PsaUno^)  est]. 

ftuia  vocavi^). 

{jbec  est  cau^a,  cur  r^^^ai  studia  ei  ci)Ums 
eorum,  omnes  eliam  diviuitns  praeqeplQs.  Suni 
similQS.-Joci.  Hiere.  7-:  Vpcavi  etj  iton  jrespQndisliis 
mihi,  et  PsaJm.  50.  Perinde  ac  si  dicat  bodie :  Non 
sum  locutus-  vobis,  cum  bapUzaremini,  de  ordinibus 
et  ceguUs  vestris  elc,  sed  ut  audiretis .  me.  Quia 
igttur  meum.pactum  transgcedjjmjni ,  et  verbum  me- 
um  negligitis,  itidem  ego  vobis  faciam  etc. 

Haec  igitut  una  culpa  est,  quam  \t\  omnibus 
prophetts  damnat,  et  quam  Hodie  quoque  Germanis 
nostira  in  se  ^dmittit,  quod  non  audivltv  imodiconl 
Nos  audimus,  sacrificamys  eirim  secunduro  legen 
Mosi,  ffitcimus  alia  quam  Moses  nobis  iticienda  prae 
cepit.  Sed  quid^acitis  ex  primo  praeeefnlOT  io  qu 
auditis:  Ego  sum  Dominus,  Deus  vester  etc.    Sicc 


•)  PiaJ.  ^2. 

1)  In  ed.  1532  haec  ila  enarrantur:    Haec    est  cqlg 
slcut  8upra«    Ideo  haeo  yobia  aeddent^  qaui  TeriNun  meu 
n6n  aitdiih ,    pergitis  obdarati  in  veitHs  «itudiis  «t  «bona 
nationibus. 


igttur  Judaei  poenas*)  daderunt,  quod  non  audiefunt 
Deum  io  prophetis  suis,  ita  quoque  Germania  certam 
poenam  huius  contemptus  dabit. 

[Fralres  vestri. 

Qui  gloriaatur  de  eodem  Deo,  verbo  et  leg^e, 
eum  i^ntea  satis  sitis  afflicli,  etiam  persequuntur 
vo».  lilota  quod  fratres  nostri  sunt  hostes  nctstrl 
$ie  Gbri/stjv^  a  Juda  domestico  dlscipulo  prodituc. 

Glorificetnr  Domfnus. 

Sunt  amarulentissimae  mim^es,   quibus  pro- 
vocant  impii   homines  inflrmum  In   suis   membris 
C)iristum,   et  tanquam  certissimi  fili,i  Dei   insultant 
^ceu  damnatis»    Sicut   nunc  quoque  blasphemi 
hQipipes  dicuqt,  ^et  afflictis  insultant:   quid  clamadt 
.     Lulheranorum  Christus  te  juvabit  elc.    Bqjusmodi 
biaspbemiae  npn  possunt   diutius  dissimulari,   sed 
■t    stalim  eas  poena  sequetur.    Sicut   statim  a  blas- 
!/    pheniiis  in  cruce  tenebrae  sunt  secutae^),  at  com- 
motsi  t^rra  esu 

Ipsi  autem  confiindentur. 

firevis  consolatio,  sed  gravissima  et  laetissima 

pro  lis,   qui  propter  verbum  non  solum  odia  muU 

(prum  sustinent,  sed  etiam  excommuniqantur,  sicul 

flos  hodie.  Est  impleta  haec  prophetia  in  novissima 

vastatione  per  Romanos,  ubi  non  simplex  bellum, 

sed    seditio  inler   obsessos  erat,   implebitur  autem 

nobiscum  etiam  hodie,  quia  vivimus  in  iisdem  pec«^ 


7 


^)  Poenii  contempCus  verbi. 
1)  Ufd.  1532:  factae. 


28B  Capul  Bexagesimum  seztum 

Vox  a  tempjo. 
Sic  legimus  etiam  in  templo  contra  Judaeoi 
pugnatum  esse. 

Antequam  parturir.et. 

Est  insign^is  consolatio  ecciesiae  * ),  hoc  nostr 
seculo  valde  necessaria.  Apparet  eam  simplicite 
perituram,  versatur  in  mcdiis  mortibus  et  pecoalii 
ut  piane  nulla  spes  sit  prolis,  et  tamen  promilti 
ut  priusquam  se  gravidam  sentiat»  maximam  [k 
steritatem  babeat,  sicut  supra:  Sterilis  sum;  qu 
mibi  genuit  istos?  Sic  apostoli  secuhdum  apparei 
tlam  extemam  reliquiae  et  faeces  popuii  ^rant, 
vere  oves  occisionis,  in  birevi  tamen  tempore  lotu 
orbem  terrarum  evangelii  doctrina  impleverunt** 

Pbilippus  convertit  Samariam,  Paulus,  priu 
quam  Romam  veniret,  Christianos  istic  esse  co 
novit.  Sic  nostro  seculo  partus  est  editus,  priu 
quam  nos  gravidos  sentiremus,  ne  cogitalione  qi 
dem  unquam  attigimus,  quae  jam  per  verbum  ev 
nerunt.  Impii  quoque  gravidi  sunt,  non  ad  gen 
randum,  sed  ad  nocendum,  pariunt  aiitem  frusti 
sicut  in  Psaimo*  7,  e(  stipulam.  Sunt  autem  ha 
etiam  ad  nostrum  affectum  accommodanda,  qu( 
quidquid  credimus  in  futurum,  id  est  sterile.  ! 
autem  (sicut  in  Psal.  dicit)  nobis  dormientibus 
securis,  priusquam  sentiamus  doIorem« 

Peperit  masculum. 

Non  femellam,  quae  inepta  est  ad  administi 
tionem,  tum  corporalium ,   tum  spiritualium  reru 


*)  Propagatio  eccletiae.    **)  Curiui  evangelii  felij 


\  ■  ) 
Esaiae.  289 


d  non  appareL  Nostra  enim  fortiludo  est  extra 
)S  in  Christo,  nec  videmus  noslrum  thesaurum, 
td  habemus  eum   in   solo   verbo  apprehenso  et 

edilo. 

Numquid  parturiet  terra  in  die  una? 

RespicU  antithesin,  impii  Judaei  quoque  sunt 
raegnantes,  sed  pariunt  stipulam  paratam  ad  io- 
;ndium.  Sic  papatus  hodie  etiam  est  gravidus, 
3d  pariet  stipulam  ad  ignem.  Sic  omnia  impiorum 
onsilia  sunt  aborlus  quidam*  Pii  autem  pariunt 
ine  dolore,  hoc  est,  habent  benedictionem. 

Numquid  ego,  qui  alios. 

Varie  tractatus  locus  est,  et  puto  quoqueHila- 
uro  de  majestate  eum  exposuis3e,  quod  via  ge- 
erandi  omnibus  divina  virtute  contingat.  Ego  autem 
ccipio  de  generatione  spirituali  per  verbum,  quod 
int  verba  incarnati  Dei,  quasi  dicat:  Appsireo. 
[erilis,  cruciiixus,  mortuus,  nihilominus  tamen  habeo 
t  ego  filios  meos.  Qui  enim  aliis  tribuo,  mihi 
uoque  relinquam  semen.  Quia  auteim  separat  suam , 
enerationem   ab   aliis,    significal   generationem  ih 

ilam  aeternam.    Confitetur  ciausum  coram  mundo 

» '         ... 

lerum  videri.  Apparet  enim  Christus  infirmus  et 
ihil  esse,  multo  magis  aulem  fih'i  ejus  tales  appa- 
int,  et  tamen  audilur  in  verbo,  et  fide  creditur, 
lod  sit  fortis ,  quod  sit  suam  babiturus  sobolem. 
it  igiiur  cum  ecclesia,  et  habebit  ecclesiam  inco- 
neni  usque  ad  finem  mundi. 


Laetamint  cum  Hierusalem.      '  ** 

Hic  significat,  cum  quibus  loquatur,  nempe  cum 
ttami  Ofp,  cMf .  vjl  xxnu  *  \9  \ 


290  Gaput  sexagesimum  sextum 


afflictis.  Omnes  qui  lugetis  super  eam,  inquit,  ergo 
facie^  ecclesiae  est  lugubris,  ct  non  apparel  mau- 
suira  vel  parilura. 

Ut  sug;atis  et  repleamini. 

.^in)g|it  nosesse  infantes*),  qui  debemus  sugere 
ab  uberibus  ipsius   consolationem.    Quid  ubera  illa 
sfni,  nemb'ii)telfigit,  nisi  sit  gravi  aliqua  tentatione 
exercitatus.     Debiet    ecclesia   in    miindo    manere 
sub  cruce  et  motte,   et  tamen  debei  ubcra  gloriae 
Hieibere.    Ergo  hostrae   opes   et   gloria   nostra  non 
sUi^t  corporalia.    Quanto  enim  major  fidei  securitas 
est,    tanto   plus    gloriae  est  ^)    et   consoiationis  in 
spiritu  saneto. 


:.  1  j 


'Ecce  fluvium  pacis. 

fist  magnifica  descriptio  pacis**),  quam  ecclesiae 
loco '  arflietionum   promittit. '  Est   autem   ea  pax  in 
vetbo  et  spirilu,  nempepraedlcatio  reitissionis  pec- 
catdjrum.     Nomen    fluvii    significat     perpetuitateio, 
qu6(l  illa   pax  nunquam  deficiet,  sicut  justo  flumini 
nutiquath  deest'  aqud.    Atque  hoc  vocal  Paulus  in 
fiphe.'***)  hossfe  ibhgitudinem,  laiftudinera  et  profua— 
ditaCem.    Coirala  ad   hanc  pacem   mundi'  pax  ceua 
stilla    aquae    'est|    qua   desiccata    6mhe    maiorurK.^ 
genus  retiqiiun)  e^t.    Christianiis  '  'dut^m  'habet  pai.    - 
catucD  cor,  etianisi  in /in&nilis  maiiis  Versetur. 

Ad  ubera  porlabiihini.'''  ' 
Ih   ecclesia   iitraque  sunt,    ignomthia  et  glorisii: 


*)  Christiiini)  infiuites.  **),Pax  ecc|f}»iae.  ***)  Ephe. 
1}  In  ed.  1532  legitur:   e»X  glorlae. 

;i.f.)    ?)■■■•■■>•      ■   ■•       \"^-    •  "m  ,I';/..T  ■.,    •      . 

'  \  •  ■    I  1 .     V.    I      Vii  ■    .•  •"      . 


Esaifte.  291; 

ic  sunt  etiaip  per^ecutpres^  et  qqi  eam  portent  in 

ilnis.     . 

Quomodo  si  cui  mater  blQudiatur,  sic 
sic^)  ego  corisolabor  vos. 

Sunt  s^mtpi,  affectusj   quos  oe^io  plene  poiosA.: 
uiimQ  Gonpipcre.    Nostrvim   quidepa  ploratum  ini^l-r 
igim\is,  quod  autem  CQnsfi^lfitia  iam  magna.  si(^  m^^ 
nlelligimu^.:    Adeo   cprda  ;  nostra  sunt  can>e^«iMSii: 
]uis  enim  in  istis  tentationibus  cpnsoianii.  Deo.  4>ec.; 
erbum  credere  posset,  ille  seojLiret.jsum  plus  iqu/am.; 
alrem  et  matrem    nobis   esse.    Quid   enim  quan- 
imvis  magifa  el"  girdvis  tent^lioesl,   cuni  ille  sic 
f)s  amet?    Qnia  autem  hanc  pboim  ecclesiae^^ro- 
illil,  sig;nificat  ecclesianv  graVrissimis  a(fflie«i€iAilMiU'»' 
:ercen\    Nos   aulem  afflictionem  tanlum  senlimus 
judicanfHis  ex  sensu  praesentis  niali,  consolatiqnem 
ri   sentfraus.   Neque  enim  ea  ih^^^hsu  6dt,  sei  in 
rbo  et  fide.  Atque  hiec<5KristWrfoi^m*)'*vibtd^^ 
pugna  est    pugnare   per   fliitU'  'cohtra  ^'eliyHi' 
»rtis  et  [)eccati,.  ejt  ut  ma^me  i$en^amU(8^^9C^tum, 
oen  peccato    non  succumbere,  sed.credere,  qyod 
i^ '  per  Christi  redemptoris  mortem   victum  ..nihil  , 
ipiius  nocere  propler  Christuu)  possit  etq.  . 


1     ».•!.■'      •(•Mlt  •» 


Ossdveslra  qtiarfi  H'elrba.' 

Vehementes  lentatlones  meduJlas  ossiuin  etiam  ,, 
:sugunl,'  sicut'  saepe    teslatur  David.    Sic  CQDtra.,, 
msolaliones  videntur  ossa  impmguare.     Significat 
ilur,  se.velle  nos  . per  verbum ^onsolarin (^t  re- 


I  ,  .  ...,f  fj 


r!  I  • 


...j.       : ..     lU").»-.^      .       •      * 

*)  Victpria  Cbristianorain. 

I)  In.  ed.  m2  deest  aUeru^j,,.ic,,^         ^  .  .,,^,,,.|,..,  , 


f  * 


2d2  Caput  sexagesimuoi  sexfuitt 

creare.    Adeo  omnes  nostri  thesauri   in  verbo  sc^to 
sunt  positi.  ^ 

Ecce  Dominus  in  igne  veniet 

Ego  acclpio  de  vaslatione  '  per  Romano^  «j 
facta,  quam  describit  ex  historia  Exodi.  Nihi!  tamen 
prohibet  de  extremo  judicio  intelligere.  Prophetae 
etriito  sic  spectarunt  ecclesiam,  ac  si  jam  sit  exempta 
mundo  ad  coelestia.  Neque  enim  aliud  quam  haec 
pellis,  qua  vestiti  sumus,  moratur,  quo  minus 
aeternam  vitam  habeamus. 

* 

Quasi.turbo  quadriga  ejus. 

Sic  vocat  exercitum  Romanorum,  vel  ai  referas 
ad  ttHuiuim  }udicium,  turbam  angelo^um. 

Omnem  carnem. 

Videtur  Esai.ajs  de  iis  loqui,  qui  suo  tempore 
verbupi  cont^mn^b^Pi^  .quique  tempore  Cbristi  ver^- 
buQf)  efi^nt  contempturu 

"''''Qur  sarictrfic^abantur  etmundos. 

Superstitio^*)    rion  esset  suj;)erstitio».jiiSi  ad- 
deret  fiduciam.    Id   hic   tangit  verbo  sanctificandu 
Neque  autem  superstitio  Deum  tantum  negat  et  con- 
temnit,  sed  coptem.nit  qupqije  proxixppm,  id.  quod  sig^- 
nificat   verbum   purificandi,    quasi   dicat:    Illi   sua 
omnia  pura  et  munda  judicant,  e  contra  omnia  alio- 
rum  eeii  impura  et  immunda  damnant 


I  t  ■  ■ 


<    Qui  comedunt  carnem  suillam* 
Haec  Esaiae  et  Chrisli  ^  temporibus   ad  litentm 


*)  Prophetia    de     vastatione    Judaeae^   p^ r    Romanos. 
**)  Snperftitio  putat  se  mvddam. 


tf 


,w.- 


EsaiM.  293 

ftebaot.  Allegorice  autem  adbuc  fiunt  ab  omnibus 
haereticis,  illi  comedunt,  id  est,  docent,  credunt» 
praedicant,  suillam  carnem  et  mures,  id  est,  sua 
electitia  dogmata,  quae  vpsis  placent,  quamquam 
verbo  Dei  sint  prohibita],  et  sunt  abominatio  et 
nausea  coram  Deo. 

{Ego  autem  opera  eorum. 

Proplietae  cogitaverunt  statim  a  Christo  exhi- 
bito  secuturum  Christi  regnum.  Possunt  igitur  haec 
lam  de  goneraii  totius  mundi  in  ultimo  die,  quam 
d6  particnlari  Judaeorum  calamitate  et  vastatione 
intelligi.  Ego  tamen  particulariter  accipio  de  ju- 
dicio  evangelii,  quod  tum  Judaeos  tum  gentes 
:;iim  omnibus  operibus  judicat,  et  damnat  quidquid 
ist  religionum,  rituum  et  ciiltuum  extra  Christianis- 
Quin.  Alque  hoc  initium  judicii  est  per  verbum, 
[uod  mox  de  facto  quoque  fiet.  Sic  tanquam  clau- 
iix^us  prophetiam  duas  judicii  partes  propos«it, 
Itcram  desertionis  synagogae,  aiteram  vocationis 
^niium,  quae  durabit  usque  ad  finem  mundi. 

Et  ponam  signum. 

Hic  addit,  quomodo  gentes^)  sint  vocapdae 
^empe  pcr  apostolos,  qui  colligent  omnes  credentes 
31  d  verbum  fidei  et  evangelium.  Quia  autem  reli- 
quias  mittit,  significat  non  corporale  regnum  fore, 
alioqui  manerent  in  Hierusalem.  Verbum  autem 
ideo  signum  est,  quod  nihil  de  ecclesia  in  mundo 
videtur  nisi  verbum.  Nam  n^que  sacramenta  quid- 
quam  essent,  si  non  haberent  verbum. 


*)  Gentef  ab  apostolis  vociiUie  fA  eT«ii'f eMiin. 


1 


1 


894  Caput  seMgvftknum  sextum 

In  Africairi/ 

Hebralce  Phuf  est.   Signni6cari  pulo  sepienlrio. 

■  •  •  ■ 

nale  latus,  ut  fere  sunt  Asdyrii,  Parthi.'  Pulo  enim 
euH)  respicere    promissipnem  Gene.  7.,   ut  Japhel 

habitet  in  tabemaculis  Sem. 

.  • » 

Tenentes  sagittam.  . 

Pfeto    singularem  nationem   esse,    quaiis  sunt    | 

Parihi*  i 

I 

Annunciabunt  gloriam  meam  gentibns. 

Apostoli  enim^)  officium  non  est  aliud,  qu^m 
praedicare  Christum]«    Est  enim  epitasis  in  prono- 
.  mine  meam.  , 

[Adducet'0'mnes  fratres. 

"Ecce  gentes  *)    appellanliir  fratres   sanclonim 
propter  eyangelium  communionem. 

Donum  Domino. 

Ad  obialionem  Domino.  OfTerri  autem  genle« 
est  converli  gentes  per  evangelium.  Perfidem  enini 
bcciditur  vetus  homo  et  surgit  novus.  Sic  Paulus 
Sihctiflco  evaiigetium,  ut  oblatio  gentium**)  fiat 
Porro  ^i  suntapostbli  reliqiiiae,  ergo  populus  de 
struitur.  Si  populus  est  destructus,  ergo  non  potes 

dsse  coi^t^bralis  ^ion. 

■•'■■■  • 

fn  equi5,'iV)  c'ur]fibu's. 
Id  cfst,  in  Verbo,  qui  eiiim  pedibus  eunt,  siiri 


■%j 


*)  Gentes  fratres.     **)  Oblatio  gentiuin.  Vioia.  15. 
1)  IrimilOTt  ^^eftV:  mtii. 


Esaiae.  295 

b  lege.  Vila  autem  Christianoram  •)  esl  hon  in 
aclione  legis,  sed  in  curribus  promissionum,  ];^or» 
ilur  enim  in  verbo. 

Quomodo  si  filii  tui* 

Est  tacila  abrogatio  veterum  sacrificiorum, 
m  de  novis  sacrificiis  dicit«  Vas  mundum  appel- 
l  verbuni-  evangelii,  quod  sit  jucundissima  et 
irissinia  doctrina.  Facit  enim  puros  et  jucundQS 
)mines.  Lex  autem  poliuta  est,  quia  pollutos 
cit,  et  a  facientibus  quoque  polluitur  et  infir- 
atur. 

Assumam  ex  eis. 

Non  solnm  sacrificium/sed  totum  $$acerdotium 
rogabo**).  Si  enim  ex  gentibus  constituendi 
nt  sacerdoles,  necesse  est  Mosi  legem  prorsus 
lerire,  quae  natos  sacerdotes  et  ex  una  taptum 
bu  natos  habet.  Sunt  autem  hodie  Sacerdotes, 
olquot  docent.  Levilae  sunt  auditores.  Ouia 
tem  de  omnibus  gentibus  dicft,  significat  ombes 
tites  jus  sacerdotii  habere. 

Sicut  coeios. 

Erit  perpetuum  sacerdotium,  sicut  est  perpeiua 
Lira  ea  lerra,  quam  in  extteftio  d^B  creiabo. 

Erit  m'ensis  ex  mense. 

^  Elitus  quoque  et  festa  Judaici  sdCerdotii  routabo. 
n  erit  in  ecclesia  distidctfo  sabbati,   sed   perpe- 


*)  Vita    ChristiRnornm.      **)  Abrogatio    sacrificiorum 
sacerdotii.  * 


296  Capat  ftexagesimam  sextum  Bsaiae.  "^ 

ff 

tua  sabbata  erunt  etc.  .  Sunt  autem  haec  in  spirito 
et  fide.  Nam.  propter  hanc  pellem  carjnis  nostrae 
opus  est  certis  quibusdam  diebus,  quibus  convenia- 
mus  ad  verbi  et  sacraAientorum  tractationem. 

Et  egredientur. 

Fide  intramus  ad  Deum,  et  sacrificamns,  egre- 
dimur  autem  tum>  cum^)]  accedimus  ad  officia 
oeconomica  et  politica,  quae  in  mundo  fiunt 

[VidebuYit  cadavera. 

Haec  pertinent  ad  Judaeos  et  omnes  alios, 
qui  praevaricantur  in  Christum  usque  hodie.  Spiri- 
tus  videt,  quod  sint  illi  cadavera,  quia  carenl 
spiritu  et  fide,  praeterea  aemo*)  videt  nec  credit, 
sed  putantur  firmissima  corpora. 

Vermis  eorurh.] 

Id  est,  [conscientiae  roorsus  et  peccati  virtus, 
quod  scilicet')  peccatum  sentient ,  et  in  aeternum 
metuent  perpetuam  damnationem.  Sic  concludil 
propheta:  qui  non  volunt  credere,  illi  perdentur, 
reliquias  autem  credentium  Dominus  saivabit. 

FINIS. 
DEO  CHRISTO  SIT  LAUS  IN  SECULA  SECULORUM. 

AMEN.] 


i)  Edit.  1532  fic  perf^t:  fpectamas  politica,  qnae  in 
mundo  finnt.  2)  In  ed.  1232  hic  additum  est:  neqae. 
3)  In  ed.  1532  defont:  et  —  scilicet. 


m 


LOCUM  JE8AIAE  CAP.  9 

E  CHRISTO  £T  REGNO  EJUS  ETG. 

R.  D.  PATRIS  DOGTORIS       * 
JHitBTIllI  lilJTHEHI 


ENAERATIO , 


IB  im  m  PVBUGIS  PIUELEGTlOinBIIS  mMTi, 

COLLECTA  PER 

H.  MWJkXNtSSM.  FREDERIJIII. 


1       • 


r 


*-      «^     >    -. 


I  .   »    . 


•  ■  '  '  • 


VRRATtO  UBEraOR  CAP.  rx  ET  tin 

ESAIAE. 

Praeier  breviora  et  continua  D.  Marlini  Lu- 
ri  Scholia  in  iSsaiani  prophetam  prodiit 
)  1546  uberior  Enarralio  cap.  IX,  et  1550  uberior 
rralio  cap»  LTII,  illa  cum  enarratione  Psalmi  se- 
Ji  conjunctasubhoclilulo:  Enarratio  |  Psalmi 
mdi,  a  Reueren-  |  do  D»  iVf arlino  Liiihero  dicla-  |  ta 
)lleclaaVitoThe-  |  odoroNoriberg.  |  Eparratio 

I  noni  Esaiae  a  D.  TMartino  Luthe-  |  ro  dictata 
\  Johanne  Fre-  |  dero  collecla.  |  (Cum  praef. 
Theodoriad   Georg.  Vogler,  et  Jo.  Frederi  Pome- 

ad  Nicoi.  Amsdorfium,  Episcopum  Numburgen- 
).  Wilebergae]  per  Johannem  Lufft  |  1546  |t 
(In  bibliolheca  aulica  eademque  publica  Mona- 
5i  exslat.  Exeg.  Nro.  657);  haec  sub  inscriptione: 
arra-  |  tio  53.  Capitis  Esa-  |  iae  prophetae  ex 
slectionibus  |  Keuerendi  patris  D.  Martini  \  Lu- 
i,  summa  fide  et  diligen-  |  lia  collecta,  Anno  1544 
luc  I  (hoc  1550  anno)  primum  in  lucem  aedita.  | 
?  r  e  s  s  u  m  M  a  g  d  e-  |  burgi  per  Michaelem  Lotthcr 
.  I  1550.  I  Infine:  Magdeburgae  exofficinaTypo- 
)hica  Michaelis  Lottheri.  (In  bibiioth.  aulica  e^^- 
ique  piibl.  Monacensi.  Exeg.  Nro.  iln.) 

Quae  fuerit  origo  Enarrationis  cap.  noni  Esaiae, 
pistola  cernere  licet,  qua,Ka].  Februariis  anno  1546 
)burgo  data.  Johannes  Frederus  Pomeranus  D. 
)lao  Amsdorfio,  Ecclesiae  Numburgensis  in  Turin- 

episcopo   dignissimo,    dedicavit    hunc    librura, 
insigne,  ille  inquit,  quodinest  in  cap.  IX  Esaiae 


300  Praefatio. 

de  C&risto  ejusque  reg^no  vaticinium  reveren 
Christo  paler  D«  D«  Martinus  Lutfaerus  ante 
nium,  intermissa  per  unum  atque  alterom  m 
Geneseos  (in  qua  explicanda  tum  versabatur) 
lectione,  id  Esaiae  vaticiniuip  sub  id  tempui 
in  ecclesia  aalvificae  nativitatis  memoria  ren< 
diligentius  et  exactius  quam  fecerat  ante,  ci 
tum  Esaiam  praelegeret,  enarrandum  duxit 
etiam  dexteritate,  gratia,  copia,  majestate  et 
enarravit,  ut  vere  hic  dici  possit,  ut  Graeci  1( 
tur,  d&i€€Qa§  gtQavrldeg  aog>ii%eqaiy  id  est,  po 
res  cogitationes  meiiores  esse. 

Eam  enairrationem  M.  Georgius  Rorarius 
ipsius   indefessa   est  diligentia,    pro  more  s 
ipsius  Lutheri  ore  exceperat,    hoc  consilio, 
quando  descripta  in  publicum  ad  ecclesiae  uti 
ederetur  et  sic  ad  posteros  quoque  transmitt 
Sed  propter  alios  graves  ac  multos  labores, 
obruitur,  non  potuit  ipse  ea  quae  cursim  exc 
describere  et  ad  editionem  formare  atque  e.^ 
Quamvis  enim  mire  expedita  sit  •illius  in  scr 
celeritas   et  ^ingularis  quaedam  dexteritas, 
fieri  non  potuit,    ut  singuia  D.  Lutheri  verbs 
peret,   et   ea;   quae   in  dicendo    nihii  defor 
habent,   minus  gratiae  habititra  essent,    si 
modo  eademqqe  verberum  structura  ordinisque 
quae  dicta  sunt,  scriberentur.    Ideoque  non 
describendae  fuerunt  hae  enarr»tiones,  sed  et 
dum  ea,  quae  assequi  manus  scribentis  non 
sarcienda    sententiaeque  coaptandae,    connec 
atque  explendae. 

Sed  aHis,  ut  dixi,  laboribus  districlus  ips< 
operam    ecdesiae  ^are   non   poluit,    et   cla 


Praefalio.  301 

ri  —  D.  Doclor  Cruciger  et  M*  Vilus  Theodorus, 
li  hoc  descriplionum  laborc  ecclesiam  jnon  medio- 
iler  juvant  inque  hoc  genere  praestanles  artifices 
ant,  tum  aliis  quoque  et  gravioribus  erant  occu- 
ali,  quam  ut  his  vacare  potucrint.  Cucn  itaq^ue 
ec  ipse  M.  Georgius  describere  posset,  nec  haberet 
lium,  qui  id  laboris  suscipere  vellet,  pissis  ad  me 
is  quae  exceperat  rogavit  per  iiteras  diligenter,  ut 
d  communem  ecclesiae  et  posterilatis  utiiitatem 
dn  gravarer  describere* 

Quamvis  autem  nihil.  tale  a  me  ante  tentatum 
sset  imbecillitatisque  virium  mearum  probe  mihi 
)nscius  essem  —  tamen  cum  peteret  is  a  me,  cui 
lultis  nominibus  sum  devinctus  cuique  negare  offi- 
a  mea  nefas  duxi  —  ei  labori  accingor  etc"* 

Enarrationem  uberioreni  cap.  LIII  Esaiae  edidit 
rimas  Stephanus  Tucherus ;  et  qua  caussa  commo- 
18  hoc  opus  susceperit,  ex  fine  praefationis  patet, 
pm  editioni  suae  praemisit. 

In  poenis  et  afflictipnibus,  ille  inquit,  quae  ob 
erbi.  divini  et  sincerae  veritatis  contemtum,  prae- 
«rtim  in  tot  Interim  exhibitum»  certissime  insta- 
)ant,  „exempla  apostolorum  et  niartyrum  imilanda 
K)bis  ob  bculos  proponere  deberemus,  et  aller  alte- 
:am  invilare  et  excitare  ad  constantiam  in  vera 
religione.  Nam  profecto  frustra  somniamus,  posse 
Q08  Christum  praedicare  ac  nomen  ejus  confiteri 
Bise  persecutione  et  bffensione  summorum.  Non 
esl,  inquit  filius  Dei,  discipulus  super  magistrum; 
si  me  persecuti  sunt,  et  vos  persequentur.  Et  Pau- 
|U8  ait,  Omnes,  qui  volunt  pie  vivere  in.  Christo 
lesa,  persecutionem  patientur.  Ideo  oportet  nos 
otsacra  historia  refert,  more  Israelltarum,  cum  ex 


302  Praefatio. 

captivitale  restituti  •civitatem  exstruerent^  ita  accinc- 
tos  ct  iustructos  esse  ad  proelium,  ut  altera  mann 
gladium  teneamus,  aitera  trullam  versemus,  hoc  est, 

ut  pugnando  et  resistendo  hostibus  propugnemus  et 

■  "I. 

propagemus  doctrinam  evangelii  Jesu  Christi.  Ad 
hoc  autem  cum  multum  conferat  pia  et  ex  sacris 
literis  desumpta  interprelatio  sacrae  scriptnrae,  eo, 
pie  lector,  damus  tibi  doctissimam  et  piisimam 
enarrationem  53.  capitis  Esaiae  tleverend!  patris  ae 
praeceptoris  nostri  D.  Martini  Lutheri,  quae  a  viris 
integris  et  verae  pietatis  sui[nmis  cultoribus  ex  ipsiiis 
sancti  patris  ore  summa  fide  et  diligentia  excepla 
est.  Hoc  .  brgp  tam  sancto  et  pio  labore  feliciler' 
fruere  ac  in  Cliristo  Jesu  bpmino  ac  salvatore  no- 
stro  bene  vale.    Mense  Januario.  -Anno  i^Sl)." 

.  Eharratio  u6,erior  capilis  IX  reperitur  eliam  in 
edil.  WiUemberg.'  5pp.' Latln.,  lulh.  (anni  lte2). 
Tom.  IV,  145,  et  in  fiermanicam  iinguam  versa  in 
coiiect.    llipsicnsi.'   Vlf,' 83;'Waich.    Vll '  145,  ej 


r. 


Eparratio  uberior  capitis.  LTII  l^gitur  etiam  in  edil 
Wittemtierg.  "ftpp.  tat.  Luth.  tom.  iv,'266,  el  in  Oer- 


nlahicam  lihguamversa  incollecl'.  tipsiensi.  VH,  SB^ 
Walch,  Vl.^iOSt.  rfanc  versiohem  6ermahicam  ca-  . 
pltis  tlll  commulare  hph  Jicet  atque  comrpiscere' 
cum  versibrie' Geirmanlca*  capitis  Llll^brevioris  enar- 
ralionis,  quae  anno  1539  pnmum  Wittei?ibergae  in 
lucem  prodiit,  quem  errorem  aqmisit  Seckendoruuft 
in'  (Serman.  Historia  Lulheran.  p.  «S06. 

■    .  .'  i;.        :  .        .      .■  .;■     .1)     .■■j     ■;'•';■ 

Nos  *in  edenda  Enarralione. uberiore  capilts  IXL 
secuii  suinus  editionem  originalem  Jo.  ^rederi,  nec 

.,■■'■         ■[         I  (.  '  .i--(ii  i''l  '  I  -  !».■     I  1«''     '■'' 

minus.in  Enarralione  uberiore  Cap.  LIII  reddidimu& 
textumeditiohis  originalis/quae  cTtstant  in  biDliolhec» 
aulica  eademque  publica  Mondcensi.  — 


•   H  '     .  I  il        ,    ..   ,  ■        I      I         1  '. 


Praefatiuncula.  303 


'  i .' 


ENARBATIO  CAP.  NOM  ESAIAE. 

,  ■  ■     .   .         "I  «  •        ■     f  1        ■ 

Praetatiuiicula. 

■     ■       '  r  :      .  .1  ■•  •...-..■. 

I'  I      .    1 1  •  ■        ■  • 

nslat  Domini   nostri  Jesu  Cbristi  dies  nalalis, 

|.m  in  ecclcsia  cum  alias  semper  ciim  g^audio  cele- 

)randu$    et   praedicandus    esi,    tum    maxime    illis 

iiebus)    qui   memoriae  '  sacrosanclae   et   salvificae 

latiyitatis  ejus  supt  a  majoribus  nostris  hoc  consilio 

ionsecrati,  ut  renovetiVr  memoria  slimjni  illius  bend- 

icii,  ineffabilis  mysterii,  et  incomprebensibilis  miseri- 

:ordiae  ac  mXavd-qtaTtiaq  Domini,    qua  Deus  ipse 

;reator  coeli  et  terjrae  in  camem  nostraqi  descen- 

lere;   et  per  omnia   no.bis,    sola  peccato  excepto,' 

jimilis  fleri  dig^natus  est. 

Hnjus  inaestimaBilis  et  siimmi  beiieficii  magni- 

[qdo  infinita  est,    iet'  tanla,   ut  mens  humana  ejus 


■.iii 


ai.rpmiludihem  in  his  quidem  terris  lotaip  capefe 
)e(jupat.  Et  vcl  g^utiulae .  aliquot  hujus  inexhaasti 
)enencii  et  immensae  benevolentiae  divinae  erga 
los,  a"piis  corciibiis  degustatae,  vero  et  solidp' 
apdio  animos  replent  et  perfundunt.'  Eaque  gaudia. 
aae  a  piis  mentibus  ex  hoc  benehcio  percipiuntur,' 
nta  "sunt,  ut  eiiam  in  alteram  illam  vUam  nos 
mjtentur,  utquein  iila  aeternilale  nunquam  iis 
Luirari  et  expleri  [ibssimus,  immo  nec  angeli  bis 
udiis  saturari  possiint  unquam  in  omhem  aeterni- 
em,  qui  hoc  t>ei  beneficium  jugi  ac  perenni' 
>i<Ie  celebrant  ac  depraedlcant','  nobiscum  canunt, 
dtahtur  et.gestiunt,  ex  ahihio  nobis  gratulabtes, 
ptum  abest^  ut  id  nbbi^  invjde^iit. 

Ideo  si  ratib  valetudinis  meae  paUtur^  suspensa' 

■■:.>'      '  '■     '  ;J    V    '«rvy:     ;■■     ;  ..;?•!. ;:•;:    :|J    .i;i-..|^        -') 


304  Praefatiuncula. 

ad  tempus  historia  de  patriarcha  Joseph,  in  qoa 
nuDC  in  Genesi  versamiir,  per  hos  aliquot  dies 
commentabimur  de  Filii  Dei  Doroini  nostri  incai- 
natione,  quae  opus  est  omnium  operum  maximun 
et  miraculuin  omnium  miracnlorum  augustissimuDi, 
et  tnntum.  erga  genus  humanum  beneficium,  ut  pme 
gaudii  magnitudine  exspiraremus ,  si  ejus  benefidl 
magnitudinem  animo  comprehendere  et  metiri  pos- 
semus. 

I  Sed  in  hac  vila,  in  bac^imbeciilitate  id  fieri 
non  polest,  NuUa  vis  eloquentiae  potest  verbis 
explicare,  nuUa  humana  mens  Qogitalione  asseqai 
polest  hoc  summum  beneAcjum  et  myslerium,  quod 
filius  Dei  homo  et  frater  meus  fieri  dignatur.  Qaod 
sic  se  mihi  copulat,  ^sic  insinuat,  sic  unit,  tam 
arcte  eltam  prope  se  mihi  jungit  ct  affigit,  ul  ^iemo 
in  his  lerris,  eliam  arclissimo  iniimae  amicitiaevin- 
culo,  et  sanclissimo  summo  necessitudinis  jure  oiihi 

devinctissimus,  majore  et  arctiore  necessitpdine  mthi 

.1  ■•  ■       .■■•'. 

deditus,  familiarior  et  conjunctior  esse  queaU  Quod 
plura   et   majora  mihi   de   eo  ppUiceri  et  ampliora 

I  -  ...  I 

ab  eo  exspectare  et  possum  et.debeo,  quam.  ab 
ullo  in  terris  homine  niei  studiosissimo  et  cupidis- 
si.mo.  Quod  affectus  amoris  illius  erga  me  in  infi- 
nilum  ardeniior  est,  quam  {^mor  amici  spectalissimi 
et  constantissimi  in  amicum,  quam  affectuis  fratris 
in  fratrem  ex  animo  dilectum,  aut  patris  pii  in 
fiUolum  tenerrime  amatum  esse  possit. 

Quamvis  autem,  ut  dixi,  mens  humana  eyus 
beneficii  ampliludinem  plene  concipere  et  comprehen- 
dere,  inexhaustumque  illum  misericordiae  et  boni- 
tatis  infinitae  fontem  exhaurire  nequeat,  tamen  danda 
est  opera,  ul  gutlulas  aUquot  degustemus  ejus  bene- 


3 


Praelatiuncula.  305 

ii,  et  ui  sugamus  ubera  instar  infantum,  lacticiniis- 
e  et  cibo  moiliusculo  alamur,  donec  grandescamus 
adoiescamus  in  virum  perfeclum,  in  mensuiram 
latis  plenae  adultae  Christi. 

in  verbi  igitur  meditatione  ^ssiduos  et  impigros 
se  nos  oportet,  ut  ea  beneficia  auribus,  oculis  et 
rdit>us  ingerantur,  inculcentur,  instillentur,  affigan- 
r,  memoriaque  eotum  subinde  renovanda,  ne  eorum 
livio  obrepat,  ne  torpore  languentes  tanto,  bene- 
io  excidamus,  nostraque  desidia,  negligentia  et 
^atitudine  inaestimabilia  ea  bona  amittamus« 

Ideoque  ordinati  sunt  ab  ^cclesi^  stati  dies, 
libus  postbabitis  omnibus  aiiis  negotiis  et  curis, 
:ca  quas  occupatum  est  genus  humanum  post  iap- 
m,  hoc  omnium  maxime  mirabiie  opus  Dei,  arcano 
nsilio  trinitatis  ante  omnium  rerum  primordia,  ex 
dentissimo  amore  erga  nos  miserrimos  mortales 
icretum,  ac  certo  praefinitoque  tempore  exhibitum 
insideremus,  et  inter  nos  suaviter  commentemur 
)  hac  consolationis  plenissima  copulatione  divinae 
bumanae  naturae  Christi,  quam  nulla  vox  hu- 
ana,  immo  nec  angeiica  satis  effari  potest.  At- 
16  hac  ratione  non  tantum  nosmet  ipsos  consoie- 
ar,  sed  etiam  hanc  unioam  saiutem  et  lucem  om- 
iim  gentium  ad  posteritatem  propagare  studeamus, 
emplo  prophetae,  qui  gaildio  exsultans  in  spiritu 
haee  verba  erumpit. 

)pulu8  ambuian^tium    in  tenebris,    vidit 
lucem  magnam  etc 

Hic  teKtus  varie  petitus  est  per  satanam,  prae- 
lim  a  Jttdaeis.  Nec  uno  modo  etiam  a  nostris 
^osiius  est    Danda  est  ergo  opera,  ui  habeamus 

■<ftffrf  Opp.  fOMy.  VoL  XXIfl.  ^ 


306  EoAoratio  uberior 

puram  ac  simplieaiii.  8eDteDtiam»  Tegeetit  spudt, 
i»eiilibus  ac  tribulis,  quibus  impediturv  nt  cei^ 
statuamus,  nihil  fluetuanies,  nihiique  dubitantei, 
de  nulio  alio  posse  ioieUigi  hunc  locum,  quaoide 
flUoPei,  oato  exvirgine.  Niai  is  senspaaate  omnia 
cons(^t  et,  statuatur,  JDuilum  adfert  verufD  gaQdkm, 
nullus  fruotus  set^uiturv  aed  manet  dubitatio,  quae 
cum  ades.t,  nihil  Kcti  gaudii,  jubil  jMicis  sdidie 
potest  habere  mWB  bmaaqa.  Nani)  xqnsisieDtia  ita 
vult  informata  et  aoofifo^Aia  esse»  ui  jie  saiutiB 
suae  negotio  aliiquid.  i^erti  atatuere  >poa»4i  et  «t 
dicere  queat,  Sic  se  omAino  res  habet,  pon  aiiter. 
Si  debet  fides  aibi  conatare  nec  vacillan»  et  soe- 
cumbere^  neeesse  ^est,  ut  hoc  sens)i  ei  hae  plen^ 
pboria  sit  .imbuta  et.coi^mata  mens.  Si  aiios 
filiusque  aensus  ac  aasus  affingitur  textui^  las 
toUitur  universa  coosolatio  et  Jpsum  fuodamentmi 
gaudii.  Ideo  laborandum  sumpo  conatu  est,  ai 
b^e^mus  purum,  simpUcem,  germa/ium  et  uduib 
seusuxD  seijpturpie  saoisiae,*  jubi  haberi  fiidtest,  «t 
cierte  hic  potest  bAheri/    . 

Judaei  exagitant  nosUros,  .ot  dicunt^  Aon.  reete 
hunc  locum  a  uahis  de  iQbristQ  allegari^  quia  bqs- 
sit  et  debeat  inieJligi  de  alio.  Sed  quaero,  Dic,  de 
quo  alio  iivtelligi  4i^bfi(ii.  Quod.  est  jlli  A^mw? 
Ezecbias,  inquiuRt;  Jhujus  onim  praecpptpr  Jesftiis 
fuit,  hunc  Jesaias  educavit  in  <sp^m  maKimam,  Hie 
dono  datus  est  futurus  rex  justitiae  et  pacis, 
is  et  rex  fuit  paeifieus,  •pius  justusque.  Ergo  de 
eo  potest  ac  debet  inteiligi  hic  fiiius,  quem  dicit 
datuip  esse«  Pqp^Ius  elMm.  'ejus  iempoubus  lae- 
tatns  esi  de  occiao  ex^r/ciiu  A^syrii  legis,  de  Sen- 
b«frib  ft.  fiiii^  t)[:uci(^ata^.dQ.;spioiiia  jn  bella.coll^ 


Gap.  9.  Esmti.  m 

ti6.  Tam  etiao)  veslimenta  cft  omnia  sang^uine  pol- 
0|t  eic.  iiae  o&rusae  (inquiunt)  fueFunt  tiag^iii 
stms  grftKMiii,  <|ttod  £saias  M^  deaoribit. 

Haec  «8t  Judaeorum  de  hoc  textu  septentia. 
ftd  plane  et  toto  ooelo  ervant.  Et  qui  hunc  judai- 
«m  sensmn  tenet,  is  amisit  iet  verum  textum,  ^i 
tummum  gauAmn,  ^(3d  hic  iteKlMS  nobis  snppedi* 
at  Has  likrults  et  oii^as  foCutat  ipse  tefiUiiis 
arrcNrisqve  Judaeos  aperlsssimi  «onvinpit.  Loquitur 
«im  de  fali  mtmia  'et  filio,  ^i  Daitus  et  daHus  sU 
tofais^  q«i  ^adeat.super  soliam  DaviAis,  ut  eeirro- 
^onet  ot  oen&rmet  illud  usqtte  ifi  siempiUefnttnff, 
iujus  regnum  iMUpIioetMr.»  «t  ^aeis  ^us  xmn^ 
nt  ftnis.  • 

-Hie  res^^de  fmihi,  Judaee^  et  quisquis  lea, 
|Bi  iabefaetas  tdxitnm,  et  alio  ^inn  quaiti  ad  Ghri»- 
itun  detorques,  an  Esecihias  mnbiplioat^it  «^vm 
imperimn?  an  habuerit  paoem  isiqe  fine?  >Da  iUumi 
qni  sit  princcjps  pacis ,  ot  (quidem  aetemw ,  et  9W 
fottitiae,  ct  (|uidom  aeternaie.  Da«  jnqiHfin  iUum^ 
flaec  enim  siint  dara  verba,  Multiplicabitur  inih 
'petium  eijus,  et  ipiacis  non  erit  Anis.  Nou  (Sunt  \fhx 
ferba  propheilae  ioverXdnda,  am  tiM  lingna  ^ejiis 
mtorquenda  ei  iirfringfenda  ^t,  ludiSise,  don  ef^ 
jpHi  doceas-ot  MBites  )0s  ipaius-  Glarii^  ^i^ dia*- 
qajtor,  quam  ut  qjus«ensum  cooiumpere  ie(t  in^^iMii 
Mitentiam  delorqtiepe  i^Mosaiai  £si,  inq«it.,  ipu^ 
oobis  natus,  isl  filius  datus  HDbiB*  ^  Bjtuliipiiea^itvir 
qos  impeHum,  «(  pacis  4ion  iCffitrAifS.  v'  t 

Idem  cepieiit  angalus  Luo«  1.  dicatia  adtfariam, 
fiabit  iili  DsAuniai  Deus  «edemiDavid  patiiis  i|<Biiiat 
regnabiique  super  domum  Jatob  >in .  >aat^nttaii j  -ei 
MiSitt\fVH0  non  jKit  ifinis.    Regnnm'  Me  «ioa  fine 

20» 


^IOB  Entrratio  ubeiior 

datur,  et  datur  uni  Homini,  non  successioni,  datnr 
uni  Infanti  et  Filio  huic  sine  proie.  Una  baec  doi. 
taxat  est  persona,  sed  ea  est  per  se  aetemus  i.% 
et  Rex  aetemae  justitiae  et  aetemae  pacis* 

Quid  potest  hic  contradici  vel  a  Judaeo,  vi 
a  ratiode,  ant  ab  ullo  homine?  looperium  sempv 
multiplicabitur,  inquit,'  (etsi  hoc  multiplicare  potait 
elndi,  ea  tamen,  quae  sequuntur  et  cohaerent,  elodi 
non  possunt)  aeteraum  erit  regnum ,  babens  aeter-. 
nam  pacem,  justitiam,  judicium.  Repete  jam  ih 
ukima  memoria  omnes  reges,  Josiam,  Ezechin, 
Salomonem,'Davidem,  et  quotquot  fuere,  cui  hiae 
possint  aptari ,  certe  nullnm  habebis. 

Nec  daturhuic  filio  pater  nec^mater  (esti  di^ 
tnr,  non  tamen  nominatim),  nec  dicit,  quod  lik 
filius  aut  haec  prol^s  sit  habitura  haeredes  suceei- 
sores.  Nibilo  secius  habitums  est  regnum  aetenaB 
in  mulliplicatione,  et  regnum  aeternae  justitiae  le 
vitae.  Hic  alius  esse  non  potest,  quam  Domiooi 
Jesus  Christus,  Salvator  noster,  et  nemo  aliu 
praeter  ipsum.  Qui  haec  invertere  et  refutare  pos- 
sit,  prodeat.  Vellem  equidem  libenter  eum  videre 
et  audire,  sed  nemo  prodibit  unquam.  Alius  enim 
quam  Dominus  iile  noster  non  potest  inveniri,  qoi 
puer  natus  est,  id  est,  vere  homo  fuerit,  sederit 
sup^r  thronum  Davidis,  ac  regnaverit  super 
domnm  Jacob,  et  angelus  Lucae  1.  cfare  haeo  vetbi 
interpretatur,  ubi  dicit,  Dabit  illi  dominus  seden 
David  etc.  Haeo  non  sunt  angeli  verba ,  aot 
tum*^b  angelo  prinoum  omnium  prolata,  sed  sunt 
est  boc  loco  deprompta,  non  enim  tam  suis  quan 
prophetae  usus  est  verbis. 

Consequentiik   igUut  maniteata  et  irrefiragabili 


k 
I 


Cap.  9.  Esaiat.  309 

oDclydit  hic  textus,  qaod  oporteat  hanc  puerum 
t  filiutn  esse  naturalem  et  verum  d^um,  quia  aeter- 
am  p'aeem  dare,  aeternam  justitiam  adferre,  in 
eternum  regnare,  est  in  regno  Dei  sedere;  et  hoe 
3lus  racit  Deus,  haec  in  solum  competunt  Deum; 
einde  et  nataralem  et  verum  hominem  esse,  quia 
st  filius  Davidis  etc. 

Magna  luce  et  incredibili  revelatione  spiritus 
ancti  iliuminatus  fuit  Jesaias,  cum  tam  clare  et 
xacte  descripserit  et  humanitatem  et  divinitatem 
rhristi.  Et  ut  Jesaias,  sic  et  alii  prophelae  satis, 
lare  praedi<|averunt  et  inculcaverunt  Messiam  verum 
leom  et  omnium  Dominum  esse,  sicut  et  nos  prae- 
lieamus.  Sed  sicut  nostri  Papistae  audiunt  et  cre- 
lant,  sic  et  Judaei.  Verum  haec  incredibilis  et 
naxima  Judaeorum  malitia  et  obstinata  pervicacia 
»t  et  impietas ,  quod  non  solum  prophetas  legunt, 
sed  hodie  etiam  audiunt  tam  clare  doceri,  tam 
manifesle  probari,  Christum  verum  Deum  et  homi- 
Dem,  et  tamen  tanto  studio  manifestissimiim  textum 
eorrumpunt  et  depravant. 

Sunt  et  inter  Christianos,  qui  hic  judaizant. 
Nnnquam  credidissem  futuram  tantam  ignorantiam 
et  socordiam  in  nostris  episcopis  et  pastoribus,  yt 
sioerent  Judaeos  contra  hunc  tam  apertum  textum 
adeopraevalere,  ut  etiam  Christianorum  quorundam 
idem  subverterent  et  in  religionem  Judaicam  per- 
raherent.  Diligenter  ilaque  et  saepe  haec  incul- 
anda  sunt  populo,  ut  sit  munitus  contta  Judaeos 
t  Mahomelistas ,  ut  si  quando  in  certamen  cum 
odaeis  deseendendum  esset,  potenter  eos  convin- 
tre  possint 

Primom  igitur  omnium  hoc  agendum,  ut  vepres 


31ft  Bnamti.a  lUNOor 

• 
et  spinas,  hoe  est,  <H[>inioiie6  faJsaf  resectas  et  1«. 

vufaa^  abjiciamus,  9t  repufgatuiB  bal>eamus  lextam, 

u|L  certo  sftatuMiua  Jesaiam  loqui  de  uno  solo  \h» 

xoififi  Salvatoco  nostro  Jesu  Christo,  qut  vemDeu 

et  bomo  est.   $i  enim  de  ineffabili  Dei  miserkordii 

g^udere  voluffui^,  m^SB^  est,   ut   hoer  stalnUBi 

nobis  sil  et  persuasum ,  necesse  est;,  ut  hoe  prie 

orqnibus  certumi  ao  fii^umT  ^U.  qmd  siuras  fratves  et 

socii  apgelorum,.etdonupl  diabolorumi  domiDioiiH» 

teiranin^.f.  moriis,  infftrorqm,  peoeatL.    Utitur  eoiii 

piog.bet^:  magnificis  et  singularibns  vefbisi,  Jociom    \ 

oneris  ejpp,  inquit»  et  viigam  humofi)  ctJuB^  et  SQqh 

irumiexactorisej^SBuperastif  itepo,  PufurinatusestnDbifc 

SlagBaai  sane,  immp  tonge  maximas  les  piR 
hupc  Wiumi  g^stas,  es^  haec  verfafr  teataDtiir,  aat 
npp,  sibi{  gessit,  q^ae  gessit,  non  dibi  hic  oonsalmb 
npq,  sibi  r^ffVavit,.  qviQd  peperit,  sed?  quidqnid- hift 
f^t,  q^idqjuid  laboris.  et  aeriamaarvm  exhfmsft^. 
quidqmd-  bneris:  in,  sese  suaceptt,  id  nostra^  caueai 
feoit^.  nobig,  bi(2  CQnsulpit.  Juatitiam.  etipacem^aeter* 
nam,  regnumque  aeternum  nobis/hic  pepcHrit;  ei 
prpmernit, 

S^  quomoiiOf  (inquiQ)  peperit  et.  attulit*  ilte 
mihi?  qnpmoda  futurus  sum.aliqviando  ejusjustitiae; 
pacis>  ac  regqi,  particeps?  qiiihus.  ad.  ea>  viisi  per- 
veBiend^n^.est  mibi?  £00;  non,  justitiam,.  aed.peer 
cat^o)  santip  iq  carne  mea,  et  inpecoato  sum  rm^ 
tuus,  et  videp  in .  pecqato  mori  peccatisque  oaptnmi 
esso-  totu^m.  ganus.  humanum,  seutio  iu:  mea-  cama 
me.  soliicjtari,  captiv^i,  et  rapi  ad  avaritiam».  flli-> 
perbiam,  libidi^em,  aduiteprium»  brevile^ .  nihil  nisi 
peccatum  sentio.  Ubi  hic  tollitur  peccatum-etquor- 
modo? 


Undeerg^  j\istitia?  Per  legem?  At  lexduplicat 
ioc  inaluii>,  peccalttoi  irrilat  et  ctuget,  iram  et  inor- 
em  exasperat  Quia  peccator  peecati  sui  magnitu- 
IJDem  sentiens  et  judicium  l^gis  audiens  non  potest 
lon  opprnHi  tiiovip,  animo  consternari  et  conciderie. 
Dst  enim  haec  iegis  sententia  irrevocabilis ,  Male- 
lictus  omni£l,  qui  non  fecerit  omnia,  quae  scripta 
[unt  in  libro  iegis  etc. 

Lex  itaque  rtihii'  aliud  potest,  quani  mortem 
idferre  et  occidere,  est  exactor  et  carnifex  crude- 
issimus  et  immanissimus,  torquet,  excruciat,  ex- 
larnificat,  exa^at,'  et  angit  peccatorem  miserilme. 
fon  in  ed' invenio' solatii,  consilii,  spei,  remedii, 
lut  refocillatiohis  quidquam.  Si  fugio,  effugere 
atnen  non  possum,  mediiis  ab  ea  constrictus 
tc  vinctus  teneor,  pro'  uho  daemone  offerilnt  se 
nihil  septem,  ita  ut  nusquam  pateat  effugium,  nec 
a  lege  uilum  sit  peccatori  praesidium» 

Quid' igituthic spei,  quid hic remedii ?  Nus^uam 
[uidquafm  nisi  in  solo  Christo.  Hocuno  sustentor, 
loc  me  consolbr,  quod  hic  rex  habet  nomen  et 
tulum  hunc,  quod'  sit  rex  justitiae  et  pacis  aeter- 
ae«N  Hine  autem  habet  hunc  titulum,  quod  eam 
istitiam'  et  pacemi  mihi  attulit»  Ubi  peccatum  et 
ors  est,  ibi  justitia  et  pnx  essi^  nequit,  ideo  ne- 
9Be  est^  ut  hic  rex  justitiae  et  pacis  aboleat  mor- 
m  et  paccatum,  alioqui  nihii  est  spei,  nihil  Gonsiliiy 
bii  remedii.  Nutia  alia  via,  nullo  alio  medio  ad 
itemamiiiiatiri  justitiam  et  pa6fem  perveniri  potest 
ai^peceaCuDti  et-mbrs  sint  amota,  ri^npotest  e^s^ 
lapafxanA^quIe^.  At  ea  amota,  deleta,  abolita  et 
slincta  sunt  per  hunc  regem. 

BMc^sumiha  est  erangelii,  qna^  in  hoc  textu 


312  Baamtio  uberior 

est  comprehensa,  quod  per  Chrisium  enmas  libe. 
rati  a  morte,  peccato»  lege  et  inferis,  ae  translati  ii 
regnum  vitae,  justltiae  ac.  pacia«  Item  gtoriamv 
nos  fllios  esse  Dei,  Deum  esae  pairem  nostrum, 
Cbristum  fratrem,  nos  cohaeredes  Christi,  judieet 
angelorum,  principes  diabolorum.  Omnia.nostra8nnt, 
nos  autem  Christi,  inquit  apostolus  1  Gor.  3. 

Sed  quis  haec  credlt?  Judaeorum,  et  propriae 
etiam  nostrae  opiniones  et  dubitationes  impediant 
et  prohibent ,  quo  minus  iam  constanier  haee  cce* 
dere,  ei  nobis  cerio  persuadere  possimus.  AbjeeOs 
iiaque  Judaeorum  erroneis  ei  impiis  .opinionibiia, 
sepositis  ei  noslris  speculaiionibus,  arg^iaiiomln» 
raiionis  nosirae  ac  dubiiaiionibus ,  de  solo  Chrlsto 
iextum  ioqui  non  ambigamns.  Si  in  solo  Christo 
manserimus,  ium  verba  iexius»  si  non  vino  inebria- 
verini  nps,  cerie  ubera  praAiebuni,  ei  lacte  m 
reflcient  et  alent 

Haec  dixi,  ut  amolirer  omnes  alias  opiniones, 
uique  cerio  siaiueremus  propheiam    hic   de  solo 
Christo   ioqui,  ut  hoc  firmum   fundamentum  stet, 
quod  solus  Chrisius  sii  rex  jusiiiiae  ei  pads  aeier- 
nae.    Nullus  morililis  rex  habuii  aeiernam  pacem, 
nec  dare  eam  potesi,  nullus  habuii  aeiernam  jasti- 
iiam,  nec  dare  poiuii,  nullus  vicii  moriem  ei  pee- 
caium,  nuUus  legi  saiisrecii,  nullus  poiuii  auipotest 
conscientiam  liberare  apavoribus  eliremoribus  etc. 
Ergo   standum    ei    haereudum  in    grammaiica  ac 
sensu  liierali,  nec  aliier  hic  locus  inielligatur,  quam 
de  hoc  uno  rege,  qui  sii  vere  filiusDei,  immoDeus 
ipse,  plenus  graiia  ei  veriiaie,  ei  iamen  homo,  qnia 
puer  natus  esi  eic. 

Jacio  nunc  hoc  fundamenio  accedamus  ad  iex- 


Gap.  9.  Esaiaa*  313 

m.  Praecedentia  de  primo  tempore  non  repetenda , 
)d  pmittenda  duxi,  disputari  enim  potest,  an  in- 
iHigi  debeant  de  capUvitate  Assyriaca,  an  de  alia« 
apot  auspicari  volo  ab  hoc  loco. 

opulus  qui  ambulabat  in  tenebris,  vidit 
Acem    magnam,  Habitantibus  in  regione 
i^mbrae  mortis  lux  brta  est. 

Magna  sane  haec  na^QfitTta,  magna  audacia  est 
incti  hujus  prophetae,  quod  popuium  suum  Mosi 
iscipulos  appellat  tam  contumeliose  dicens,  eos  am- 
Dlare  ethabitarein  tenebris  et  umbramortis.  Hanc 
)eem  spiritus  sancti  non  potest  ullo  modo  ferre 
andns,  quod  sit  populus  ambulantium  in  tenebris« 
testantur  et  praesentia  tempora*  Quod  dicimus 
I  papam,  In  tenebris  es,  erras,  id  ferre  non  potest, 
c  Turcae  \&  ferunt^  quod  dicuntur  esse  in  tenebris 
erroribus,  opponunt  suas  luces,  suum  Alcoranum ; 
mines  sapientes  suam  sapientiam,  sua  jura  civilia 
leges,  quae  sunt  pulcherrimae  stellae  et  luces. 
m,  medicina,  sapientia,  artes,  stellae  sunt  pul- 
errimae. 

Judaei  opponunt  legem,  jactant  se  Mosi  disci- 
ilos,  ac  dicunt,  Nosne  in  tenebrisambularemus? 
itin*  sanus  es,  Esaia,  qui  haec  audes  pronuntiare 
discipulis  Mosi,  de  populo  et  peculio  Dei?  Qui 
ssunt  tam  imprudentes  voces  tibi  excidere?  Certe 
•pulus  lucis  sumus,  et  in.luce  ambulamus.  Habe- 
18  patrem  Abraham,  habemus  prophetas.  Qui 
tur  caeci  essemus?  Quomodo  in  tenebris  am- 
ilaremus? 

Propheta  nihil  motus  omnibus  illis  gloriationibus 
patribjas,  de  lege,  de  peculio^  de  tapientia  con* 


311;  EiuurnUip  tbm^    . 

clvdit  et>  involvit  omnes  hoiimiesv  Judtfeo».  e!9  g.c» 
tes,  io  hsiie  mtseriaiD  et' d^loi^aiiduiri  vitae  st»' 
tom,  qaod-  sint'  caeci^  insipienles,  igboranMs,:  iib^. 
stolli,  in  samma,  qood  ambuient  in'  teaebrisi'  Quitf 
hoc  ferret? 

Sed  propheta  loquititr  xle  alia*  in^,  sa^idMia, 
justitia,  pace,  quam  de'  humarfa  sapleilUa!,  lu^,  ti- 
tione  aut  de^  omnibu^,  de'  qtifhod'  glbriMri  potest 
bomo^  aiude  doniS',  qulbushomo priieditas est, ^tiam 
de  lege*  Longe  alia  iux  haec  sil  oportet,  qfiampuer- 
et'  fiiius  hic  adfert,  qua  obruat  et  iliutnioet  tenebhisi 
Qoalls  estr  autem?  num  sapienti»  HRmdi?  BUm: 
lex.  MoiJS  ?  Minime.  Sed'  hioen  adfert »  de  pm 
aetema,  de  justitia*.  a^tema>et'de  vegifo  aetembi 

Mbsds  iiluminat  suam-  poHtiam  justitia  caetei- 
moniali  et  legaii  divinitns  mandaftai   Papa  iUttminat 
suam  quoque  latemam,    seu^potius  doacam'  fiai»* 
deoretieet  decretallbusi,  Mahomed'  suam  illeorano> 
8110,  gloriantur-  eti  philosophi  de^sapiedtia»  dO'  iuee' 
rationis.    Sed  ea  lu3^  ea  sHpientia-nihil  est;  omtiia* 
temporalia  sunt!,  omnia  morti  obnoxiaj    Nattns  rex 
Judaeorum,  nulli  monarchae,  quantumvis  poteiKite#i 
attulerunt  lueem  pacis,  justitiae^et  vitae  aeteknae, 
quam  infans  et  filiijis  attulit.   Omties  igitur  homines* 
in   orbe   terramm,  Jodaei   et.  getitesv   qoantidibel' 
polteant  jostitiav  sanctitate/'Sapfientia«  potentiaf  ai»* 
buiant  in  \  tenebrisi    Sin  •  autem  <  Judaeorum  <  popuhis^ 
ambulat  in  tenebris,    qtidi^entes  gtoriareiitur?   Si 
leidMosl:  ntoir  iiliuninati  multo  mmti6   sapientia  et^ 
lumen  raltionisi 

Haec  est  prima  machina,  quadestmit  ptaphdta^ 
quidqnid  est:^lQ0ls,  sapientiae,  ratiKNiis  etCL:  Bi^ihoe 
]oeo'>ig^lap  aequihir,  qood  l^culasi  at  pKiflielai  dt^ 


Cap.  ft  BwM  316 

taK  inranie,  qai  non  daturiis  aut  allaiuni»  esaet 
legem,  vM  regnaturus  politice,  sed  qupd  loqua* 
tar  dft  donuno  aetemo,  rege  aetemae  pacis  et 
juBtitiae;. 

Judaei*  prorsua  nihii  hahent  hujus  argumentt 
et  sunmiae  textusi,  nec  quioqoalm  integrum  et  iu- 
i;onruptam  esse  sinunt,  sed  singuiatverba  depravant* 
Tenebra»  inteUigunt  peccaloress  et  poat  affingunt. 
legem  Ifosi  futuram  aeteroam,  etiam  tempore  Mes- 
siae  non  auferendam,.  sed  stabiliendam  et  conser^ 
vandaor  una.  ei^m  templo,  caeremoniis,  sacrificiis 
et  eultibas^  Breviter,  somnis^t  Messiam  talem 
futttram  regemt,  qaalis  fuit  Salomon.  Ideo  nihii 
sani)  ent  ioter  eos^ 

Quare  njeotis  iposorumi  nugis  audiamus  pro- 
phelami,  quid  de  parvalo  illo  nobis  dato  concione- 
tun  Is  unus,  inquit,  infans,  una  ilia  persona,  aine 
filiisi  nalaralibttshaeredibus,  erit  rex  aeteraae  justi- 
tiae»  Si  talis  estifujUuraftMessias,  scilicet  aeterous  rex^ 
ergo  non  mortaiisF  aut  morti.obnoxius,  ut  somniant 
Judaei,.  Messiam  ac  fllios-  eju8>.  moriturosi  esse.  Sed 
hic  textus  non  mentitur^  ubi.  dicit,  Vlvetet  regnabil. 
in-  aetemum^  el  in  aeterna:  justitia  ac  pace. 

JohiAL  12.  ubi  Christus  dicit,  cum  exaltaveri^ 
tift  filium  hominiSi  interrogat  popuius,.  quis  est  iste 
fiUoft,  hQmim»,,  quem  dicis;  exaltandum  ?  Nos  audi- 
mas>  in  lega,,  qued.  Christus  manet>  int  aet^num^ 
Hi:  Judaei  tempore  Christi  habuerunt  bonas  et>  verasr 
cogitationeS'  de-  Hessia,  non  tales,  tam.  stultas 
etiimpiasv  quales:  lubent  Judaeii,  qui  hodie  suntj 
qm^putaiU^Mesmae^regaumroorporkile,  et  eum  morw 
talem  regeiD  futarum..  GcAtriH  Ju^aei .  Cbristi  tem^ 
peiibo»»  sie  mtiMinabantar.,i.  Gteastusi  nas;  potest: 


316  Bntrrstio  uberior 

saspendi,  quia  mansuriis  esl  in  aeternum.  Er^ 
contra  legem  et  prophetas  judicant  dici,  quod  esset 
exaltandus  aut  occidendus.  Haec  inculcata  per 
sinceriores  doctores  haeserunt  in  populo,  et  hane 
de  Messiae  aeternitate  persuasionem  ex  hoc  loco  quo- 
que  et  similibns  locis  propbetarum  hauserunt 

Plane  ergo  insani  et  omni  mente  capti  sum 
Judaei  horum   temporum/  quod    contra   majorum 
suorum  doctrinam  et  sentefttiam  dicunt,   Messiam 
futurum  mortalem,   deinde  legem  non  auferendam, 
sed  stabiliendam  esse  velnt  lucem  aeternam.  At  Mes- 
sias  si  futurus  est   mortalis,    certe   rex  aetemae 
jostitiae  csse  nequit,  item,  si  lex  perpetuo  est  man- 
sura,  cur  Christus  promissus  est  patribus  ante  legem, 
qui   ailaturus   erat  aliud   genus    doctrinae   melius 
quam  lex  erat?   Hic  videre  est,  quanta  sit  ilioram, 
quam  stupenda  et  horrenda  caecitas,   quam  scrip- 
turam  omnino  non  intelligant    Agamus  igitur  nos 
Deo   gratias,    quod   scimus  Messiam    esse   veram 
Dei  filium,  imm6  verum  Deum,   et  propter  nos  fa- 
ctum  hominem,  et  habitasse  in  nobis,   ut  videre- 
mus  gloriam  ejus  etc.    Johann.  1. 

Judaeos  igitur  negantes  Christum  regem  aeter- 
num  et  ejus  regnum  spiriiuale  esse,  propheta  hie 
ut  in  densis  et  profundis  tenebris  ambulantes  com- 
pellat,  dicenSj  Vos  Judaei  stuUi  et  caeci,  somnia- 
tis  Messiam  futurum  monarcham  mundanum,  qua- 
lis  Alexander  et  Augustus  fuit,  item  legem  futu- 
ram  aetemam  lucem  cum  suis  sacrificiis,  templo, 
caeremoniis  ac  cultibus;  sed  ionge  et  toto  coeio 
erratis.  Veniet  enim  suo  tempore  Messias,  hicem 
aliam  longe  excellentissimam  et  clarissimam  alla- 
turuSy   quae  haa  tenebras  et  populum  in  tenebrls 


Cap.  9.  Bsiite.  317 

ambQlantem  est  illaminatura.  Ac  vos  estia  ille 
ipse  Dei  populus,  vobis  factae  sqnt  promissiones, 
vobis  facta  de  hac  liice  spes.  Sed  lux  illa  non* 
dam  manifestata  est,  spiritus  sanctus  nondum  da- 
tas,  iox  ergo  nondum  orta  est,  sed  orietun 

Lucem  autem  vocat  cognilionem  justitiae,  pacis 

rcgni  aeterni»    Hac  luce  mentes  nostras  illuminari 

necesse  est.    Si  hanc  de  Christo,  de  justitia  illa 

aetema,   omnibusque   ejus   mibi    partis   beneficiis 

co^itionem,  seu  hanc  lucem  non  habeo,  qua  omnes 

sancti  praediti  ^unt,  tum  nibii  supsrest  spei,  nihii 

io  tota  rerum  universitate  auxilii  aut  remedii ,  tum 

ia  mortis  hora  et  agone  illo  extremo  nihii,  quo  me 

coDSoler,  habeo,  tum  de  salute  desperandum  erit 

mibi,  non  potero  coram  Dei  judicio  consistere,  non 

po^ro  effugere  legis  accusationem ,  non  potero  li- 

berari  a  potestate  satanae,    non   potero  dominari 

peccato,  morti,  diabolo,  et  malis  omnibus  propter 

peccatum  humano  generi  incumbentibus. 

Gum  autem  Christus  sanguine  suo  ab  omnibus 
peccatis  nos  mundavit,  sua  gioriosissima  victoria 
mortem  superavit,  legem  cruci  adfiitit,  statuere 
nunc  certo  possumus,  iram  Dei  placatam  esse,  et 
no8  ei  reconciliatos  per  filium,  ut  nihii  in  nos  am- 
plius  juris  iex  sibi  vendicare  nec  ullam  in  nos 
accusationem  stringere,  ut  satan  nuliam  in  nos 
tyrannidem  exercere,  peccatum  et  mors  nos  sibi 
non  subdere,  non  nobis  dominari  queant,  ut  in 
mortis  hora  de  salute  aetema  spem  certam  conci- 
pere  possimus«  ' 

Haec  scire,  hac  de  Cliristo  cognitione  prae* 
ditum  esse ,  est  lux  illa ,  qua  piorum  mentes  spiri« 
tus  sancti  afflatu  et  opera  illuminantur.    Si  haec 


31B  Emmiio  uberior 

non  aekintor/de  ChKiate,  timfihristas  nitaili|iraiM. 
8i  'liaec  mitii  m  Christo  neh  esseBt  itpemBia,  'Bod 
aapieolit  ^anlimi  aliqua  monalis  taut  polittea  pn. 
dentia  in  iilo  expetenda»  dubii  jnorarer  Gbrisitum,  el 
noUem  0um  faabeiie,  aed  potiiia  iihrum  aliqusni  jaiifi 
miU  inre^nB  iooum  deliserem.  Sml  enn»  m  lege 
civili  pcaeoiarae  <et  insignes  sentenliaede  viiiuliintt, 
meliores  quam  .m^^lianonibus.  Aut  iegerem  ithros 
aKquot  philosophicos,  aut  OiceraDlB  efficia,  ip 
liheHi  Gkeronisv  egre^ia  Ubent  ettnces  et  momn 
praecepUh  et  io  iioc  .^enere  ptmstantissiiQuin  mi 
acripUim^  inac  qnidiiiiaiB  eo  radiua  «li  «ritae  iMn»- 
statem,  ad  «lOinBa  «uairitatan ,  atqae  hunaamlates 
discMdam  piieponi  potest  i}uvsotuti. 

Si  itaque  mom  ^iam  ihMxm  qoam  iMBQMiuB 
milii  adferret  Cliriatas,  &on  magMpeiie  ^khnn  expe^- 
tereiB,  nec  aaoe  nihis  ejos  esscft  ibsoSv,  cun,  «I 
dixi,  4ot  pibiloBophonim ,  tot  pEodeatiom  .vinonrm, 
juris  ac  l^gwn  yeritoium:,  'praedaDa  inonumenkii 
pofifceris  reiicta  nos  ianta  iuce-  ae  napientia  ittfilruere 
f^ossint,  quafita  ad  iianc  vitam  liene  ac  ib^de  exi* 
(endam  est  necessaria. 

Sed  ionge  alia  haec  est  iox,  qoae  bic  promili 
titur,  quae  a  Christo  exspeotatur.  Ea  est  sapieiKii 
sapieoiiaruffl,  cogoitio  cogoitionuni,  quae  docet  oos 
quid  sil  peccaium,  quae  ej«s  visea,  quomodo  ii 
aboleator.  Decei  item,  qoid  sit  mors,  et  quomodi 
inde  iiheremur,  doeei  quid  sit  diaisolus,  quae  cqw 
tyraanis,  et  quomodo  idem  vincatar,  quoockodo  e^o 
tyrannidi  eripiamur,  docet  nos  quid  ait  homos,  qua 
caro/  quid  spiritus,  quae  vera  soHda  et  aetern 
pax  atque  justiiia. 

Haec  omnia  posse  diseeroere,  item  scire,  qio 


«Gtj^  i9.  Eaaiae.  339 

nedo  e  eaptivitate  legis  lin  liberrimaa  libeEtalein,  de 
DiNle  in  vttom,  de  p^ccato  in  justiiiam  debeas  trans- 
etri  Qt  ilfadaci,  et  quod  po^t  faanc  vitam  &i8  cun 
)eoaet^naiB  vitam  in  somma  gloria,  paoe  ac  gaii- 
lio  victurus,  ea  demap  est  vera  lux,  et  vera  sa** 
dentia  hvmanae  omni  sapientiae,  quaBtumvis  ex- 
«Uenti  et  admirandae,  longe  antelereada,  immo 
loUa  sapientia  humana  cubi  hac  coelesti  et  divina 
Kce  xi^  modo  conferenda  est. 

iQuid  eat  omniun)  philosopbonim  sapientia  a4 
laac  .eoMata  ?  Quid  hifus  lUHyersa  oamiuin  sa- 
lieqtua)  «afMeotia  praiestaFe  potest?  Quad  profuit 
Hcaroni  et  philos4iphis  .doctnina  ista  puloharrims, 
ii6D9  sapientia  et  oognitione  digfnissifiia  de  mm^ 
m^  4e  idiaciplinis,  de  artilMis,  cmn  illis  nofi  luxiurit 
ol  et  lux  haec  aetemae  sapientiae?  Cicero  prae^ 
iaresenp^it  ac  docuitde  virtutibus,  prudentia,  tempe- 
aijtia  ac  xeliquis.,  item  et  Aristoteles  praeelare.  et 
rodil^  de  ethici£i.  Utili^imi  quidem  libri  iiUri«iSi<iue, 
t  ad  vitam  bane  exigendam  summe  ne^eseafii* 

Sed.  ex  jBorum  seriptis ,  quanMuiivis  pzaesUnti* 
18  ^  vera  tamen  illi^  sapieptMi  disci  noa  (^otoal, 
Q  enim  docent  me,  quomodo  liberad  possio^  a 
^catis,  mo^te  et  infpris,  «on  possunt  coMcieniiam 
^iam  serenare  et  paeare,  non  possdnt  vi^am  pervie* 
adi  ad  Deum-in  regnum  eoelocum  eommonstrare, 
I  possunt  vera  Dei  ac  mei  ipsius  oocoitJene  noe 
>i2ere* 

&i  de  his  oonsilium  inires  cum  sapienUssimo, 
\  uiK|iftam  infer  praestanias  lllos  phiiosophos  ex* 
tit,  ai  pejteres  tibi  ostendj  ralionem  perveniendi 
'  Deum,  evadendi  aeternem  mortem,  ut  immorta- 
^  eises  et  aelernis  gi^diis  in  regno  coelof  um  cum 


320  Enantlio  uberior 


•  t 


Deo  perfjroereris ,  si,  inquam,  4e  his,  de  haesa- 
pientia  ac  lace  consuieres  aut  percontareris  aapien. 
tiasimum  pbiiosophum»  nibil  baberet,  quod  tibi  liie 
respondere  posset,  et,  nisi  vanus  esset,  aperte  se 
de  bis  nibil  scire  certo  Cateretur. 

Scripseruot  quidem  Cicero  ac  alii  quidam  de 
animae  immortalitate,  sed  aiicubi  tamen  prodvot 
se,  quod  illam  ipsam  animae  immortalitalem  dod 
constanter  crediderint  Sic  enim  scribit  alicubi  Cicero, 
In  morte  nihil  maii  est»  in  qua  si  resideat  sensm, 
immortaiitas  iUa  poUus  quam  ipors  ducenda  sit; 
sin  sit  amissus,  nuila  videri  miseria  debeat,  qoie 
tunc  sentiatur*  An  non  hic  ambigere  et  duUtan 
videtur?  Certe  corpus  ipsum  mori  et  interire  {mto^ 
sus^putaverunt»  nec  de  ejus  resurrectione  quidqtiaffl 
sciverunt 

Ego  vero  non  anima  tantum,  sed  corpore  etiai 
volo  vivere,  iai  corpus  noil  i(^  mit  I^a6en,  corpas 
voio  reddi  animae  et  ei  conjungi,  quod  nunc  peeea- 
tis,  miseriis  et  calamitatibus  bic  in  terris  onustuiD 
eircumfero.  Si  quid  de  his  et  de  corporum.resor- 
rectione  intenogaretur  philosophus,  nihii  esset,  qaod 
responderet.  S)a  tfi  %iemanb  bal^eim*  Mutus  esset 
futurus  ad  has  quaestiones,  quia,  ut  propbeta  hle 
dicit,  est  populus  ambulantium  in  tenebris. 

Verum  ubi  filius  iile  venit,  is  veram  illam  lo- 
cem,  veram*  sapientiam  adferet,  is  dicet,  Confiditej 
ego  vici  mundum,  Ego  vivo,  ei  vos  vivetis*  Is  etfi 
justitia/  is  est  salus,  is  est  feiicilas,  et  beatitudo 
nostra  aeterna,  is  promeruit  et  peperit  nobis  re^- 
num  coeiorum*  Ubi  igitur  angunt  me  peccata,  ubi 
mortis  horrore  concutior,  ubi  inferorum  metus  animo 
pbversatur,  statim  habeo,  quo  confugiam,  habeo, 


Cap.  9.  Esaiae.  321 

|uem  his  omnibus  opponaro,  nimirum  Christum 
lotninum  meum«  Per  hunc  peceatum  est  mihi  cre- 
leoti  abolitum,  mors  exstincta  et  expulsa,  inferi 
lubversi,  diabolus  victus» 

Sumus  captivi  sub  lege,  peccat(^  et  morte*  Hi 
res  hostes  gravissimi  sunt  tyranni,  valde  omuibu^ 
m  infesti.  Nemo  unquam  fuit  e  piis,  qui  secun"- 
luai  carnem  non  sit  ab  his  tyrannis  perterritus, 
livexatus,  excamificatus.  Quid  bic  consilii?  Qnid 
siciandum  hic  esf-  hobis,  ctim  hi  hostes  nos  impe- 
ant?  Nihil  usquam  est  consilii,  nec  acquiesees 
iDqnam  nisi  apprehensa  voce  hac,  Christus  rex 
larvulus  naCus  est,  Filius  datu3  est  nobis,  qui 
^eit,  E^o  vivo,  et  vos  vivetis.  Ubi  hunc  audiuni 
lium  nominari,  mors^  pec(^um  et  lex  statim 
xpavescunt,  terrentur,  constemantur,  fugiunt,  nec 
smnl  hujus  filii  mentionem  fieri,  quia  lex,  pecca- 
DTn  et  mors  hunc  puemm  accusaverant,  in  cmcem 
nbegerunt  et  occiderunt,  sed  insontem  et  immereii^ 
im.  Vincere  illum  et  dominari  illi  voluerunt,  sed 
opegerunt  in  illam  lucem,  in  divinitatem  ipsam, 
3ae  non  potuit  peccare,  quae  non  potuit  mori, 
lae  non  potuit  legi  ullo  modo  subjici.  '    '!i 

Quod  itaque  se  accusari,  quod  se  in  cnictof 
ffigi,  qnod  mori  sustinuit,  id  nostra  causafkDti;' 
lit  et  satisfecit  is  infans  proomnibus,  1g  flMulB» 
ptivam  duxit  captivitatem.  In  hunc  fllium  credo, 
^o  tantundem  juris  in  me  habent  lex,  pecoatum 
roors,  quantum  in  huioc  filiumj  hoc  est,  juite 
tnino  nihii^,  cum  Is  innocens  pro  me  -depen^rilw- 
c  ipso,  quod  inndcentem  hunb  occiderant,  omne: 
jim  jus  contra'  me  amiserant.  Ck)Tar!i  hoe  nkin%(i 
seaium,  lex  consistere  n<m  lioiisant ;  victa  sitm 

itfwr/  4^p.  0E$g,  Vol,  xxiiu  ^\        ' 


3XS  Kaimuio  ubarior 

mors,  pecoaUini,  lex  per  hoc  v^rbum,  Pucr  oati 
ett  aobis,  filiua  daius  est  nobis*  Sic  omnia  confli 
unt  in  hunc  fllium,  totum  aalutis  beneficium  il 
acceptum  ferendum* 

Ad  hunc  modum  tractabimus  hunc  textum  i 
eonsoiatioaem  nostri,  et  ut  confirmemus  fidem  < 
spem  nostram«  Argumentum  itaque,  ut  dixi,  se 
subjeetum,  ut  Aristotetes  vocat,  hujus  loci,  quei 
tractandum  et  expiioandum  suscipimus,  est  de  ii 
fante,  de  fiho,':  qni  sit  rex  futunis  super  tfearom» 
David  et  regnatums  in  aetmum.  Haec  sunt  darif 
sima  verba»  quae  non  possunt  labefactari  et  negai 
Hoc  argumento  posito,  de  quo  Esaias  per  totai 
librom  suum  ttMltus  et  copiosus  est»  et  locum  hoi 
recte  intdiigere»  et  consolationem  inde  solidai 
percipere  possumus.  Ad  hunc  itaque  scopum,  < 
propositionem  hanc  priicnariam  loci  higus  vocabii 
et  versus  omnes  apte  quadrant,  atque  uliro  etiai 
ad  hane  sententiam  se  applicari  paiiuniur.  Et  quic 
quid  coi^ra  dtcitur,  est  alienum,  immo  manifest 
diabolicum. 

Et  quia  arguBEieBium  non  palitur  ista  dici  au 
ullo  modo  intelligi  de  corporali  aliquo  hujus  vitai 
vel  temporis  rege^  neque  de  Saiomone,  ncqueJosii 
neque  Ezechia,  neque  ullo  alio,  ergo  includitur  hii 
el  ffesurrectio  mostuorum,  et  vita  post  banc  vitaDi 
..Populus,  inqtiit;  ambulantium  in  tenebris  Tidi 
lucem-  magnam.  Lux  haee,  ut  dixi,  non  potes 
intelligi  de  hae  luee  corperali,  sed  de  aetema*  S 
de  fteAema»  ecgo  futura  est  alia  viia,  et  ea  immoi 
teUsi.  Qlt  nisi  iila  \m  intelligatur  de;  aetema,  (Nig 
ntiiel»  eontra  hanc  regem^  cum  enim  aeterous  8 
rex^   necessei  est  luqem  illam  esse  quoque  aetei 


Cap.  9.  t^Bnir.  323 

mm ,  vel  eam  durare  ad  vitam  aeternam ,  vel  ^t- 
acem  de  aeferna  vita,  aet^lmm  justHia,  aeferntt 
l^ace.  Sic,  inquam,  neeesse  eat  lucem  lllam  hit 
accipi,  ne  vocabula  seu  membra  dissentiant  et  dissi-. 
deant  a  corpore  sententiae  et  textus. 

Porro,  Populus  in  tenebris  ambulans  principa- 
liter  est  p^cfpultts  Judaiccf^,  deinde  g^titilrB,  ut  Pau- 
las  solet  loqui,  Jiidiieo  primtnfn'  et  Oraeco.  JuAret 
qaidem  ambtitant  et  stint  dub  te^,  multiaf  fe^uirt; 
zdam  V^  habent,  sed  Mt  secundum  atietltMm. 
Et  66C  .  ph>pde  ei^t  amtmlare  Iti  fenebris,  cmfi  sie 
operA  cumulanftff,  ctfm  sacrfflcatur,  cunr  jc^atuf, 
et  tlihil  iKAi  ^;  sed^  Bttie  Aice,  stnei  ilHus  infMfM 
regift  et  ejus  just?tiae  afe  pacis  aetemae  topilfS6tte. 
Ibl  tum  omtija  ^erifleia,  omnia  j^unia,  ^mlnltlih 
operont  quatitnMivis  diflTiciliuilf^  et  mtritotmtV  ^tudtil' 
M  sunf  nfst  meriAe  tenebrae. 

Judaei  ihdignissime  feihmt,  qHrtyd'  onmiei  illoftntfi 
op«rff,  onmia  sAtiriftcia,  elf  tiluum  fel^ormfr  tiidM^ 
tomvis  superstitf<)sa  et  diUg^etta  dbseii^atia  sfnft 
tenebrae^.  Insanitit^t  et  gen^,  eutto  atttHcmt;  aj^iridt^' 
M ,  vlle  genu^  taominum  iti'  e^eeiera ,  tMieL  exitfHtk 
atttdiitale  poHenies,  mMoid^letidore^oettioil  Htmiiiifm^' 
prftestiringentes,  p^dicAife  WiM^  Hicem,  quM  «fnfiMr 
5»  rera  lux,  t^  ef  tmicil  vferlta»  agnesc^-  €hM- 
^totti  illum  evaoifixum  esse  DaVidis  flHub^  eV  i^te^;-' 
M)  aetemae  ftisiiDae  et  pafeiel  regc^t^,  et  W  IM^ 
olum  esde  cred^ftdutti.  Haee  docehtes  otlitHi  -  geneM 
onvicHs  impetlti  sunt.  Hle  cttm!ibatur,  eos'  ^dHi 
iBitii  rathne  ^gn^d  et  ihsMlire,  impetfa  e1^(i#&Wi 
rbem  terrarum  conturbare.  t)uid?  TMt  (MHrcWKttl 
rdjores  Mstros  d^rmnatlEfs?- '  GeM^  amBulaV^nt 
fl  Ha  stfpienlia  et  ju^ilia^^imfe;  nierutft  vM'ilaJ 

»1* 


324  En^jEralio  nberior 

pientes  et  jasti.  Has  palcherrimas  virtat^  qao 
ore  tu  tenebraa  appellare  audes?  Sed  Esaias  nihil 
moratus  offensioneii  illorum  sic  loqui  gaudet  eic. 

Populus,  qui  ambulabat  in  tenebris,  vi- 

dit  lucem  magnam. 

Quam?  Num  lucem  solis?   num  lucem  hujug 

vitae  et  rationia?  Noil  Sunt  quidem  etiam  hae  la- 

ces  pj^aedarae.    Sojis.-lux  cpmmunis  est  hominibas 

et  pecudibus,  et  e$t  iila.quidem  lux  hiuus  mondi 

clarissima,   sed  nihil  est  ad  lucem  regni  et  jusU- 

tiae  aetemae.    Sol  luxit  jam  quinquies  miJle  quio- 

gentos  et  quadraginta  quinque  annos»  sed  nuUam 

hominem  illuminavit  ad  vitam  aetemam.  Sunt  qui- 

dem  egregia  lumina»  lumen  solis  et  rationis.    Qois 

ista  lumina  non  agnosceret  esse  praeclara?  quia 

contemneret?  quis  non,  admiraretur  tantam  lucem 

solis,   quae  totuioi  orben^  terraram  iliumiuat?   Si 

nulla..esset9  aut  si  ad  paucos  tantum  dies  nos  de- 

stitueret»  quis  cuperet  vivere?    Ut  aut^m  solis  la< 

men  pr^eclarum  et  admirabile  est,  sic  et  ralionis  la- 

men,  etquidem  multo  praeclarior  Imxest  ratio,  quam 

solis,  immo.ratio  esl  qoeinm  quoddam  pienum  luce, 

steliis»  cnmsua  sapient|a;  jQuod  ^  non  potest,  po- 

test  rst|o.    JEt  tamen  ut  candeia  aut  lucerna  aliqua 

vi|c.:i))uminajLpunctupirrpspectu  solis,  qui  clarissime 

distiogujt  colores  ^eanu9i,  .et  facit  differentias,  ita 

haec    praeclara    et    a^fnirabilia.  lumina    soHs   et 

n^lopis   sunt   vix.ilychi^  lucernulae ,  aut  cereoli, 

compar^ta  pd  illam  ^ti^jcam  Ipcepi,  de  qua  hic  lo- 

quitur  propheta.   .  l  .i»    ..;.. ..... 

!.;.THapc  enim  yereiluxt4UA  PW^  est,..quia  docet 
et.  iUwiinat:  corida  ^oatni»  :noo;li)cet  nec  jUuininat 


Cap.  9.  Esaiae.  325 

• 

ad  etiin  modum,  quo  sol  aut  ratio  lucent  et  illumi- 
nant,  quorum  neutrum  de  aetema  justitia,  vita  et 
pace  quidquam  lucis  habet.  Sed  ita  lucet  lux  illa 
magna,  ut  sciam  pecoatuni^damnatum,  mortem  ex- 
stinctam,  infemum  vaStatum,  diabolum  victum  et 
eaptivum,  et  bominepi  liberatum  a  tyrannide  isto- 
jQin  hostium  omnium  per  infaiitem  et  fllium  faunc 
Hae^demum  est  et  vocari  potest  merito  lux  magna» 
quae  nos  docet,  quoihodo  peccatum,  mors,  infer- 
Dus,  satan  vincatur,  quae  docet  Dos  de  aeterna 
illa  justitia,  pace  et  vita,  quae  inenarrabiiia  bene- 
flciaiadfert  et  donat  nobis  puer  natus.  Hioiec  certe 
longe  et  in  infinitum  sunt  majora,  supra  omnia  ea, 
qnae  rationis  ulla  sapientia  docet« 

Hoc  vult  Esaias,  ubi  lucem  vocat  magn^amy  qua 
voce  ejus  lucis  majestatem  omnibus  illis,  quae  lu- 
cis  quicquam  habent,  praeferre  et  eam  lucem  nobis 
commendare  voluit.  Versatur  enim  in  ar^mento 
de  iilo  regno  aetemae  justitiae,  vitae  et  pacis.  Ideo 
loqaitur  de  luce  istius  regni  propria,  quae  est  ipse 
Christus,  ille  est  lun  vera,  illuminans  omnem  homi- 
nem  venientem  in  hunc  mundum.    Sequitur : 

9abitantibu8  in  terra  umbrae  mortis  lux 
orta  est,  aut  splendet  super  eos. 

Est  tautologia,  idem  est  enim:  Videt  popu- 
38  lucem  magnam,  et  splendet  super  eum.  Ea- 
em  autem  repetit  duplici  oratione,  tit  sfgnificantius 
xplicetur  ista  lux.  @9  ifl  ein  grof  Sid^t/  imb  fc^ei^ 
et  trefflic^  l^elle*  Cum  dico,  Magna  lux  est  et  valde 
lare  splendet  ac  micat,  idem  dico  ddabus  oratio- 
ibus,  sed  lucis  magnitudo  altera  orattbne  adjecta 
lagis  augetur  et  signifleantios  expHcitrir ,  -nt  ^dixi. 


3SK  Enaipwlio  ujb^or 

Diserte  autem  addU,  in  tena  ZaUnaveth '^),  id 
est,  umbrae  mortis*  HabitaDt  in  tena  Judaei  el 
gentea,  aed^nt  ia  jeegno,  non  sunt  peregrini,  dod 
vagi  ipcertis  sedihtts  qircfimerranjles,  aed  habitam  in 
terra,  hoc  est,  sont  in  certa  sede,  m  certo  ic^ 
mine  ae  jioUtia,  in  sua  luce  auae  sapientiae,  josti- 
tiae  ^t  (^aiois,  sed  singuiari  beneflcio  Dei«  qui  mira-  ^ 
hiiiter  regna  et  pplitias  conservat ,  aiioqui  mera  es- 
sent  diaboU  coofusio. 

Conservante  itaque  Deo  (labent  statps  politiel 
sapientiam,  gubemationem ,  Iqcem  railionis,  habeia 
^t  papem  nonnunquam  per  m^ltQS  annos,  babf»t 
suos  reges,  suos  gubematpres  civilHer  sanctog  ei 
justos.  Regnum  Babylonicum»  Ass;yriuD\  Persarwn, 
GraecQinm  .et  Romaaonim  luce  raticmis  gnb^raaia 
sunt,  habuerunt  prin.cipea  et  gnbenurtores  praecd* 
iepti  sapientia,  et  exterqa  iUa  jq^titia  conspicuof^ 
sed  babitaverunt  tamen  in  terra.  Jn  qu$i?  Ip  tent^ 
Zalmaveth,  id  est,  umbrae  mortis* 

Ebraei  disputant,  an  nt2a^3E^)  sigpificet  te-  1 
nebras  vel  jumbram  mortis,  sed  nos  cum  &  Loea  < 
et  LXX  .interpretibus  in  bac  aumus  septentia,  quo4 
proprie  significet  umbram  mortis.  Sic  enim  proprie 
S*  Lueas    vertit    io    caiitioo   Zachartae    ex   boe 
Esaiae  loco. 

Non  loquitur  autem  propheta  de  i|)is,  qui  jam 
mortui  snnt,  nihU  UU  ad  nos,  sed  vocat  tenebras 
ipsum  cegnum  bujus  mundi  pulcihenime  iUuminatum 
sole  hoc  et  ra^one ,  quae  septuplo  etiam  sole  pul- 
chrior  et  praestantior  est.;  vocat  sic  prudentissima 


■/.  • 


C«p.  9.  Esntm.  327 

ae  sapientissiiDa  rationis  seu  hoininum  Mplentiasi*- 
moram  consilia  et  leges. 

Ratio    maximum  et  inaestimabile  est  donum 

Dei,  nec  ea,  quae  in  rebus  humanis  sapienter  con- 

slRoit  et  invenit,  contemnenda  8unt«    Si  ad  votom 

et  seotentiam    omnia  succederent,  si  consilia  ejus 

Cam  feliciter  ac  bene  caderent,  quam  sunt  sapienter 

ac  prudenter  cogitata,  tum  sane  magnnm  et  prae- 

clarum  quiddam  praestaret.  Potest  regna  et  respu- 

blicas  condere,  legibus  utilibus   ea  sepire  et  sta- 

bilire,  bonis  consiiiis,   salutaribus  praeceptis  mo- 

dmuri  et  gubernare,  multa   praescribere  ad    con- 

servationem    rerumpublicarum ,    et   soeietatis   hu- 

DMnae   uiilissima.    Sed   tamen  non   semper  illius 

eonsilia  suceedunt,  nec  tot    tamque  salutaribus  et 

acribus  legibus  munit  poiitias  ac  regna,  ut  in  offido 

improbos  continere  possit,   ut  non  multa  quotidie 

desiderQntur,  ut  non  saepe  peccetur.    Optima  con- 

silia  saepe  in  diversum  et  contrarium  cadunt,  si 

rationis,  inquam,  consilia  successum  secundum  ha- 

berent,   tum  sane  haberet,  quod  gloriaretur,  cum 

antem  tam  raros  habeant  iliius  etiam  optima  con- 

sflia  successus,  lux  quidem  est  ratio,  sed  lux  non 

lucens. 

Quamvis  autem  in  suo  genere  sit  lux,  tamen 
hic  a  propheta  haec  lux  vocatur  tenebrae.  Estque 
revera  ad  coelestem  illam  lucem  collata  ratio  nihil 
aliud  quam  merae  tenebrae,  et  caligo  densissima^ 
hoc  est,  nihil  per  se  intelligit  istius  spiritualis  sa- 
pientiae,  justitiae  et  pacis.  Quae  sit  Dei  erga  nos  voluni» 
tas,  certo  constituere  non  potest,  quae  sit  vera  pax, 
quae  vera  coram  Deo  justitia,  non  novit  Id  his 
tenebris  et  Judaei  et  gentes  ambulant,  ut  scriptura 


328  Enamtio  ubeiior 

testaiiir,  omnes  peccaverout  etc,  item,  Conehisii 
beus  omnes  sub  peccatum  etc,  et  hoc  loco  prophfita, 
Habitautibus  in  terra  umbrae  mortis  etc« 

Quare  haec  vita  est  vita  in  terra  habilantium, 
ambulantium,  gubemantium,  quorum  multi  quidem 
juslitiae  et  sapientiae  nomine  sunt  conspicui,  sed 
omnes  tamen  iUi  sunt  in  tenebris  aut  in  umbri 
mortis,  quod  idem  est.  Tenebras  enim  seriplura 
vocat  umbram  mortis,  sive  per  periphrasin,  sive  em. 
phasin,  sive  tapinosin.  . 

Umbra  autem  per  se  non  triste  nec  odiosum 
est  vocabulum ,  in  aestate  enim  nihil  gratius  et  jo. 
cundius,  quam  umbra  obiunbrari.  Nihil  itaque  mali, 
duri.,   inauspicati  et  liorrendi   in   se   haberet  m 
ipsa  nmbra,  si  sola  hic  posita  esset,    sed  additus 
est  genitivus  alterius  cujusdam  vocis  valde  tristift 
et  terribilis,   videiicet  mortis.  "^fiic  genitivus  aufeiL 
voci  umbrae,  quidquid  habet  grati   et  amoeni^  efc. 
vocem  per  se  jucundam  et  gratam  facit  teterrimam^ 
funestissimam    et  honendissimam.    Primo   quid 
gustu  videtur   suavis    et  salubris  potio,   sed  vo: 
moriis  addita  philtrum   esse  et  potionem  venen 
infeQtaoi  indicat    Est  panis  seu  caruncula  in  spe — 
ciem  puichra  et  appetitui  grata,  sed  cave   ne  spe-— 
cies  te  prima  seducat,  quia  venenum  subest. 

Umbrae  igitur  vox  in  scripturis  saepe  in  opti- 
mam  partem  pro  refrigerio,  defensione,  tutelausur- 
patur,  et  gratissima  ac  puicherrima  vox  esL    Sed  ' 
vQcabulum  roortis  additum  bellam   illam  umbellam 
minime  bellam,  sed  tetram  et  horrendam  facit,  quia 
vox  mortis  est  tetra,  odfosa  et  honenda  res. 

Si  ergo  deflnire  voies  tenebras  tapinosi,  nihil 
est  nisi  umbra  mortis,   qui%   mors  nihii  est.aHud 


Cap.  9.  Esaiae.  329 

qnam  tenebrae.  Sic  Hiob,  Id  tenebris  stravi  lec- 
tolam  meum.  Si  lox  solis  obtenebresceret  aut  de* 
sUeret,  si  non  luceret  mundo  sol,  si  vivendum  esset 
sioe  sole,  tum  vita  nostra  non  vita  esset,  sed  ipsis^* 
sima  mors  et  umbra  mortis. 

Sic  tenebrae  vocantur  umbra  mortis,  quia  om- 
nes,  qut  sunt  in  morte,  suiit  in  tenebris.,  Talis  autem 
est  baec  vita,  etiam  omnimodis  commodilatibus 
alfluentissima,  et  omnis  g:eneris  voluptatibus  cumu- 
latissima.  His  tenebris  obdpcti  sunt,  et  in  hac  tetra 
mortis  umbra  sedent  omnes  homines,  non  solum 
calamitosi,  insipientes,  peccatores,  sed  humano  more 
etiam  sapienlissimi,  justissimi,  potentissimi,  in  terris 
ooodum  verbo  illuminati. 

Sic  Lucas  clare  09tendit  se  loqiii  de  hac  vita, 
Oianainare  his  qui  in  tenebris  sunt,  aut  (ut  Esaias 
babet)  sedent,  id  est,  habitant.  Johannes  Baptista 
iion  est  missus  ad  defunctos  jam  vita,  aut  ad  eos, 
lul  diem  suum  per  mortem  corporalem  obierant. 
!^t  tamen  pater  ejus  Zacharias  dicit,  Et  tu,  puer, 
ropheta  altissimi  vocaberis,  praeibis  enim  ante  fa- 
lem  Domini  ad  parandum  vias  ejus,  ad  dandam 
cientiam  satutis  popuio  ipsius,  in  ren)issione  pec- 
•aiorum  eorum,  per  viscera  misericordiae.Dei  nostri, 
iviibus  visitavit  nos  oriens  ex  aito,  ut  illueesceret 
Eiis,  qui  in  tenebris  et  in  uiQbra  mortis  sedebant 
^tc.  An  non  Zacharias  hic  ex  Esaiae  ore  ioqilitur 
st  verba  ex  ore  prophetae  sumit,  qui  hanc  vitaim, 
[>raesertim  judaicam  terram  vei  habitationem  vocat 
erram  umbrae  mortis? 

Hoc  cum  subjecto  et  argumento  hujus  loci 
ipte  quadrat,  quod  loquatur  de  die  ac  luce  Christi 
piriiuali^  videlicet  de  illuminatione,  de  justitia,  de 


i 


39D  Emirafio  ob«fMf 

vita,  ei  paee  «elenia,  ei  coatra  de  aocte  ant  tenckia 
etiam  spiritoaMbiu ,  seiJioet  de  Zalmaveth  et  noete 
tetemma  legis,  peocati»  mortis,  diabofi,  et  iafenL 
Sic  applicaiMla  smit  verba  ad  totimi  argameBtMn. 
flabitantibus  itaqae  in  terra  wnbrae  mortis,  id  eit, 
tenebranuD,  qao  hominom  genere  oibil  potest  esse 
miserius,  nibil  calamitosiiis,  nihil  afflictias.  Noo 
enim  in  ambra  aot  ombeUa  aliqoa  simplidter  se- 
dent,  (umbra  enim  sola,  maxime  in  aesto,  i^ratissima 
est) ,  sed  sedent  in  umbra  mortis,  hoc  est,  in  de&- 
sissimis  ei  profoodissimis  tenebris.  Hlis,  inqoam, 
qai  in  ombra  illa  mortis  sedeni,  idFqlgei;  vd  ex- 
spleodescit  lox,  inquit  propbeta« 

Ebraea  vox  <^?3*)  signifleai  spleodoit,  foWl 
Inde  nomen  «^^j**)  spfendor,  estqoe  proprie  radius, 
Ut  (Mang,  oi  cum  sole  <»riente  radil  spargoiHiir. 
Qoo  respicii  einstola  ad  Ebraeos,  voeans  Chrietmn 
splendorem  gloriae  patris.   Christus  enim  est  patri» 
WD*»),  graece  drtavYMrfka,    latine  splendor,  re- 
fulgenlia  sive  relucentia,  germanice  ^eOer  S^ein. 
Ignis  est  lux,  sed  radius  seu  splendor  procedens 
e  luce    illa   est  *^X  **)     Hanc  lucem   et  radios 
salujtis  sparsos  per  hunc  solem,  infantem  et  filium, 
nobis  ortum  et  datum   viderunt  et  adhuc  vident 
Judaei  et  gentes.    Lux  et  sol  est  Chrislus,  radii 
sunt  verbum  Dei,  eucharislia,  baptismus,  absolutio 
et  mirabilia,  quae   fecit  ac  facit    Sic  Christus  eet 
etiam  splendor  in  hoc  mundo,  sicut  est  splendoi 
patemae  gloriae. 

Rabini  nihil  intelligunt,  nihil  sciunt,  suct  enim 
in  Zalmaveth,  et  majore  etiam  caecitale»  hanc  lucem 

•)  IB  Hit.  1541:  ffsMli.    ••)  In  edil.  154»:  KcgA. 


Gif.  9.  Bsaiaa.  331 

et  tMgali  non  faabdnU  At  sine  hoc  sole,  sine  hoc  • 
Dogab»  id  e8t,  splendore,  nihii  est,  nisi  mera  caiigo. 
ffiBC  est  quod  ^'^  hoc  loco  interpretantur  Laciferuoi, 
qaem  Graeci  q>mgy>6Qoy*)  vocant,  sed  proprie  est 
Kogah  apleodor,  reiucentia,  ^^  •*)  signiflcat 
Ebneis  lueiferuni ,  ea  voce  utitur  Jesaias  oap.  12, 
Qnomodo,  inquit,  cecidisli  '?t!**) 

Kaec  est  una  pars  prophetiae,  videlicet  lucem 

esse  ortam  per  et  propter  istum  infantem ,  aut  au- 

tore  isto  parvulo,  rege  aetemae  justitiae,   iucis  et 

pacis«    Orta  est  autem  primum  Judaeis,  sed  non 

/adaeis  tantum,  verum  et  gentibus.    Qualis  autem 

est  ilia  lux?  Lux  esl  longe  maxima  ac  clarissima, 

s^uidem  iliuminat  setfentes  in  tenebris  spiritualibus 

^t  in  umbra  mortii,  liberat  ^  peccato,  lege,  morte, 

ifefis ,  damnatione.    Haec  Hnx  adfert   cognitionem 

^lirslelrioniiki  divinorum,  saptentiam,  Justiliam,  pacem, 

^tam  aetemam.    Qnid  est  lux  rationis   aut  solis 

tl    hanc  novam  et  admirandam  lucem?    Nihil»   et 

^ebrae  prorsuSk    Sequitur, 

Afultiplicasti  i^entem,  non  magnificasti 

laetitiam. 

Saoctissifni  viri  prophetae  iQulta  passi  sunt  ab 
8to  pessimo  et  nequiasimo  popuio,  aeirumnis, 
niseriis  et  caiamitatibus  muitis  sunt  conflictati,  odium 
^  invidiam  maximam  reportaverunt  et  lucrifecerunt, 
uai  cum  popolo  illi  optime  consultum  veilent,  pro 
eiboribus  sanotissimis  et  concionibus  atque  admoni- 
iODibus  ad  pielatem  et  vilae  innocentiam  saluberri- 
nis,  malignissima  ipsis  lesposita  eat  gratia. 

>•)  Jn   edil.  154§:   phoipheram.     **)  la  edit.    1540: 


332  Enarrilio  -  uberi^r 

Diligenter  et  sedolo  fidein  et  earitatem'  iiRQl- 
caveruut,  a  vitiis  et  flagitiis  determemnt,  sed  niUl 
aut  pamni  promoverunt,  nullum  viderant  seqid 
fractum  aut  exigruum. 

In  tanta  populi  ingratitudine ,  improbitate  et 
maiilia,  nihil  aliud  facere  potuerunt»  quam.  qaod 
nos  facimus,  clamaverant,  suspiraverant,  adveDtn 
Hessiae  exspectatione  se  consolati  sunt  et  conflnoa- 
verant,  ardentibusque  votis  c|jus  adventum  expe- 
Uverunt  Sicut  nos  hodie  sub  nostris  oneribQs 
gementes  clamamus,  Veni  domine,  veni,  vitae  per- 
taesi  dissolvi  cupimus»  et  esse  cum  Christo.  Qoid 
enim  faceremus  in  mundoT  Quo  te  vertis,  omma 
plena  sunt  oflTendiculis ,  nihil  est  quod  te  delectare, 
quod  exhilarare  in  mundo  vere  possit* 

Regna  nifail  sunt  nisi  anarchiae.  Populus  con- 
temnit  conciones,  exsibilat  verbum,  ridet  Deom, 
conditorem  et  redemptorem  suum,  quae  Deus  per 
suos  ministros  minatur  et  monet,  habentur  pro 
mera  fabula.  Ipse  filius,  parvulus,  rex  aetenae 
justitiae  nihili  fit,  in  nuilo  prelio,  in  nullo  est  ho- 
nore,  infinita  .ejus  beneficia  nobis  oblaia  summa 
ingratitudine  repudiantur  '  et  procnlcantur ,  gloria 
ipsius  ei  eripitur,  blasphemiis  horribilibus  per  mis- 
sas  aliasque  idolatrias  afficitur  etiam  ab  iis,  qoi 
sanctissimi  videri  volunt. 

Sic  et  Judaei  pro  nihilo  habuerant  terram 
desiderabiiem ,  et  in  vanitate  sua  defecerant  Hoe 
vehementer  movit  prophetas,  non  potuerunt  non 
graviter  hinc  dolere,  quod  viderant  se,  -doctrinam 
suam,  promissionesque  tpsis  de  Hessia  faetas 
contemni.  Ideo  conduserant,  Venturas  est  qnidem 
Hessias,  sed  sic  veniet,  ut  improbos  et  s^leratos 


Ctp.  9.  Esaiaew  333 

« 

vos,  Aisttt  tanto  turg^ntes  nebulones,  sit  confBSurQt, 
ad  insaniam  redacturus,  et  in  lurorem  versurus. 
Hagis  adventu  ipsius  offendemini  quam  laetabiminl 

De  qua  re  agit  praecedens  caput  8:  Erit  (in- 
]iiil)  in  lapidem  offensionis  et  petran^  scandali 
laabas  domibus  Jsrael^  et  in  laqueum  et  in  rm- 
lami  habitantibus  Jerusalemi  Et  offendent  ex  ipsis 
)larimi,  et  cadent,  et  conterentur  et  irretientur 
it  capienUir.  Quasi  dicat,  non  sustinetis  audire 
ioi^:contemjnitis .  omnes  minas,  nihili  fadtis.  promis-^ 
lioaes.  Recipietis  itaque  aliquando  mercedeip  bis 
actis  dignam.  Cum  venerit  et  praedicaverit  vobis 
lessias,  tum  demum.cadetis,  turo  tmpingetis^  sic 
it  in  totum  evertammi ,  et  miserrime  pereatis. 
}hristus  enim  suo:  splendore  horribiliter  eos  of- 
andiL  ■:•       •    .         •  .         > 

Quod  et  Simeon  prophetavit  de  hoc  parvulo, 
ibi  dixit,  eum  positum  in  ruinam' et  in  .signum, 
lai  eontradicilur^  .Nam  oriente  hac  luce,  sicut  et 
lanc  accidere  videmus,  furit  et  insanit  satan,  Cre- 
lUDt  gentes,  insurgunt  reges  contra  dominum  et 
Ihristum  ejus,  Psal.  2.  Insaniunt  et  tumultuantur 
rincipes,  episcopi,  sapientes  omnes  uno  ore  et 
urore  conjunetis  viribus  -et  communicato  consilio 
)i)tra  hanc  lucem  et  v^ritatem. 

Sed  quid  facit  interim  Deus?  Non  vult.firustra 
cere  ac  fulgere  hos  radios  suae»  juBtitiae,  vitae 
.  pacis;  Non  vult  frustra  nasci  hunc  puerum, 
nvuit  fnistra  datum  nobis  esse  hunc  filium. 
in  volt  esse  servum,  sed  regem  in  throno  seden- 
n  let  regnantem.  Ad  regni  Messiae  ^utem.  con-: 
tutionem  non  ujul  persona;  requiritur,  ergo  habet 
puhim  peculiarem..  Hit  totis  turbatnr  itpis,  binc 


1 


334  EiNniao  nboior 

Uie  ^iHM  el  iBSflDia,  kfBe  HH  IreMUvB,  <^«lMla  «i 
raedtationes  eoslra  ddmimni'  el  CfarielM»  «goii 
Qaaie  eonvenitie  omtsl'  quid  macbiDiflriM!  qoUI 
tentatisff  satin'  sebffii?  ntii^'  «ani  eatf$?  Qaae 
¥oe  intemperie»  agitat?  QeO' Auore  petoM  fetimitabt 
A»  non  eog^atis,  contrAj  quenr  insnrgatie?  €eMia 
iUttm  ineuisMt  dodaiDuai v  oivbS'  vi»  ImehitlgibQb 
est,  oiqas  juriicia'  abscondita  et  abjfesus  muUBi  «it 
jos  potentia  iifinita.  Quidqprfd  eonttra  htiiie  q«% 
mini ,    frustra    moUeminis  *   et  hi   veelnn»  ^^mHti 

OapUtl-  ■';■■■  ..:     ■..     u:  :      '■    '•   .   ■'  ■']       .    ■   I 

Sie  eoncovdant  prophetaa,  tale  Tegam  CtaM     ] 
deecribentee ,;  quatoet  apostoii  nJiienintv  et  eqpoA 
sunt,  qqale  et  ■w  noetra  exp^iefrlia  ditkiitnu»  4 
hodie  vtdemusi.  Qno  plaMaeoedon^  ad  «eangdiiid^ 
hoc  magis  insaniunt  adversarii.    Nunc  gioriantiir  H 
inMltant  nobis  iterum,  ao  oituntor  praeeeMMCae- 
saiisi    quem    putant    esse    aninatpn»   eonttra  tdi^ 
spemque  jam  cef tiesimam  fo veiiC,  fatunmi  at  aoiBr 
brevi  snfaverfiaMur. 

Sed  tol  spe»,  tot  consiiia,  tol  conatnsb  fieo 
sio  gabiemaQte,  interimmtr  in  eassum  ceasenmC 
ilits,  toties  cenfusi  sunt  his  26  annisw  El  haic  ^ 
spes,  quam  ni»e  ooncipiuBtf  etiam  eoffhiet,  eme 
maxima  ignominia,  confoBioneieincominbdo.exitio* 
que  ipsteum,  et  enm  aii^entd  gloriee  Cftristi. 
Non  suceedenti jpaia  ooneiiiaeomm  eloonatus^  sMKii 
nos  simus  grali,  et  noo  dubittmus  de  boe  ^iero 
et  fiiia,  qui  natus  et  datua  nobis  sit  in  regemiel 
et  iueem.^  Si  in  hanc  s|iem  et  fidaciara  tioatramr 
fixerimus^  iiifaii  esi  periooli  eliam  Uniiy  com  videlHr 
iaMMoere  nobisi  saninnim  pericuiBaK 

'  Si  patieaduiil.inobis  eril/  sletram  nos  trveida^ 


Gap.  a  SMdM.  335 

veriot,  ei  e  me^io  sustulerint,  qMi4  Uu»»  mm  taiBjQn 
b^flc  lufBem ,  Cbristttoi,  nobi^  eripient,  noo  radios 
evangelii  e  medio  tollent  Spes  iUorum  eos  faU^t, 
Gonatus  firustrabitur»  etiamsi  longe  adhuc  plure« 
diaboii  cum  suis  squamis  nos  infestarent^  immo  non 
tifflebimus,  si  terra  loco  moveretur  et  montes  in 
mediam  maris  praecipitarentur.  Puer  enim  natus, 
fiiitts  nobis  datus ,  fiducia  et  fortitudo  nostra  est,  et 
a^jutor  in  tribulationibus,  in  cujus  luce  et  splendore 
delectamur  certo  acientes,  regnnm  nobis.ab  ipso 
paratum,  in  quo  perfruemur  pace,  juslitiaj  yita  et 
befttitudine  aetema  etc. 

Regnum  igitur  Cbristi  faabet  adversarios  omni- 
bus  Umporibus,  praecique  cum  icvangelii  vox  so- 
oatt.qui  id  acerrime  oppugnant,  sed  ut  maxime 
conjuocUs  viribus,  consiliis  et  totjs  eonaiibus  sese 
iUi  opponant,  tamen  evertere  non  possunt.  Haete- 
aas  frustra  id  conati  sunt,  RomaBi  imperatores  et 
>OQtiftces,  vi  et  dolo  instructissimi,  frustra  id  tenta* 
it  Turca  tot  seculis ,  tam  potens  et  infensus  nomi- 
ua  Chrisiiani  hostis-  ki  summa,  quotquot  delere 
id  voluerunt,  adeo  non  potuenmt,  ut.summi  Chri- 
stiani  nomidis  hostes  in  suis  regionibus  Cbristianos 
terre  cogantur,  ut  m^^JMdie  sunt  inTweia,  mulli 
io  aliorum  regum,  ji|»dPHn  et  episcoporum,  nedum 
ierris,  sed  etianr^blis,  qui  acerrimi  hostes  evan- 
gelii  sunt.  Unde  hoc?  Quia  propheta  iiic  dicit, 
Multiplicasti  gentem  ete. 

Adversarii  nostri  nunc  aliquot  annis,  ut  dtxi, 
Btiam  speraverunt  et  adhue  sperant,  brevi  futurum, 
Jt  eiiprimamur,  elr  nihil  magis  haboit  in  votis»  XJbi 
^aesaris  adventum  exspectanl,  aut  praesentem  in 
3ermania  habent,  bone  Deus,  quam  eealiuQt,  quam 


336  Bnamtio  ubenor 

tripndiaTit,  qnantam  de  nosCro  exitio  et  internidone 
spem  concipiunt.  Nunc,  nunc,  elamant,  opprimetGle^ 
•aar  haereticos  istos,  nunc  aliquando  instat  Wonini  Itnis. 
Sic  semper  sperant,  et  ardentibus  assidUisque  volis 
nostrum  exitium  expetunt,  et  omnibus  viribus  tn 
nostrum  exilium  incumbunt.  Sed  ut  spes  iiloron 
illos  saepe  frustrata  est,  ita  posthac  illos  frustrabi^ 
tur,  et  consilia  conatusque  fllbrum'  pannn  felioetti 
successum  habebunt.  Nunqnath  exsting^ent  hahe  h- 
cem,  nunquam  subvertent  hdc  regnum.,  CurT  QoiA 
multiplicasti  gentem,  ait  hic  Ssa£as. 

Adversarii  conantur  deterrere  nos  ^'  cbepui 
verbi  puriore  praedicatione  atrocibus  vocibus  cia- 
mantes,  nos  scelerafos,  geditiosos  et  contomaees 
esse ,  quod  ausi  simus  docere  evangelium ,  vennn 
sacramentomm  usum  ostendere  et  pelcntibus  ei, 
porrigere^  non  interrogato  prius  Caesare,  non  coa- 
sullis  reg;ibu8,  p^ntificibus,  conciliis.  Citra  horun 
consensum  putant  nihil  docendum  aut  tentandonl 
fuisse  contra  aittiehristum  Papam ,  contra  ejus  ins' 
pia,  scelerata  et  futilia  decreta,  contra  idolatricaAi 
sanctorum  invocationem  etc. 

Sicut  et  apud  Judae0%  judicabant  horribile  ne- 
fas  et  sceleratum  facindMBJ|||^docuerunt  Cbristns 
et  apostoli  contra  circulmi^H^Jegem ,  templam 
et  locum  illum   sanctum,   non^^multo  Caipha  el 
Hanna,  ut  videre  est  inAct.'5  et  saepe  aiias,"ila  et 
pro  sua  autoritate  postulant  pontificii ,  et  volunt,  ut 
supplices  provolvamus  nos  ad  illorum  genua,  ac  dica- 
mus,  Sanctissimi  et  reverentissimi  in  Christo  patres  ac 
domini,  quid  vultis  ut  doceamus?  Nihil  enim  sustine- 
bimus  docere,  nisi  qu6d  vo^  jusseritis,  et  vestra  au- 
toritate  dpprobaveritis.     Verufh  Cbristus  non  vuit 


Cip.  9.  EsaiaeL  337 

Tsobjiei  istis,   sed  dicit,   Ite,  docete,   spargite  hos 
Mulios  et  lucem  .meain  inter  ladaeos  et  gentes.   Ni- 
%ii:  moTeat  voSv  quod  indignantur  et  iDsaniunt 

.  Qu9fe:.sicut  Cliristus  et  apostoli,  ita  et  nos 
-praedieabimus-  et  orabimus,  nihii  morantes,  quid 
.oo&tra  noa  et  regnum  Chrisli  conentur.  Ubi  ofiD[-> 
'Cium  noBtrnm  facimus  diligeDter,..tum  nibil  est  peri- 
ctidi,  tum  videbim^s^  quid  velint  aui  possint  movere 
ioontra  nMi\eb  Imi  lucem  hanc  exstincturi  sint.  Move- 
bit  quidem  haee  iux  horrit)ileffl..iDdignationem  et 
fuTorem.  diabol|  ac  'SquamarUm,  quae  diabolo  ad-^ 
Ikaerent,  hoc  est  impidrum'<i&embrorum.€jus,  sed 
quantnmvis  indlgnenturvet  furaint»'  omniaque  contra 
«041  moliautur^  nihii  tamen  proficient,  nunquam  laoaeri 
eam  lucem  exstinguenL       f.i . 

.-  Hoc.yult  pDOpheta«  ubi.dicit,  MultipUcasti  gen- 
.tem,  .non  magnifiQasti  laeiitiam,  quasi  dicat^..  Non 
sustinebilis  audire  me,  rejicietis .  me , .  lucem  meam 
eaBtemnetis^,  sed  •  id  .  facletis  magno..  vestro  malo* 
Nibilo  mintfa,;t|Bimen  ut  maxime  bonapars  rejecerit  ob- 
latam  gratiam,  nonnuUi  tamenexJudaeis  et  multiegen- 
tibus  profanis  converteutur,  magna  multitudo  confluet* 
.  Sed  per  ^uein  convertentur? '  Quis  est  i9^  qui 
multipllcaturus  est  gentem  taiiiyin^?.:  Piimirum  rex  i}le 
patruelisetfrat^meus..  Nam  patni^lQrp  eum  cap..'5« 
vocat.  Magna  san^  estf  inter  j^^geo?  Jiuno  etEsai^m 
familiaritas.  Valde  enjm  familiariter  ioquitur  cum 
rege.  hoc  Quid  tentas  ?  quid  moliris ,  mi  patruelis, 
mi  frater,  cum  orietur  lux  tua  in  orbe  terrarum? 
Ideone  orituK.lux.illa  tua  et  splendet  in  orbe,  ut 
multip.lices  g€inten)?r.(&ed  bpc  ijpsp  magnas  conci- 
tabis  tiirl^aQ?  n^iigmii.ielailem  adduces?  Multiplica- 
bis  quidem  gentem,  sed.noa.m.agDificabJis  iQetitiam. 

Uthfri  Opp*  tM$§.  V9|.  xxiii.  2Z 


338  BBflnatio  ubtnor 

Qaare  non  magnificabia?  quia  condtabis  into 
eoB,  qui  populus  Dei  et  de  sanguine  8.  patnim  oti 
sunt,  horribiles  iraa,  qui  ob  id  iraaeentui,  qvol 
mulliplicas  genlem,  Si  adduceres  et  colligerea  pai. 
oulos  e  genl|bu8,  quos  cilo  possent  delere  et  «i- 
stipguere ,  non  tanlopere  fremerent  et  indigoareatar. 
Sed  quod  sic  mulplicas  genlem,  quod  tot  milKa 
gentium  iuce  ista  taa  tibi  jungis»  quod  tantan  inaki* 
tudinem,  quae  doleri  nou  possit»  tibi  subdis»  (gui 
lux  llia  major  est,  quam  ut  eam  obstniere  et  Oh 
stinguere  queant,  boc  boc  vero  est,  quod  eos  morde- 
bit,  quod  ad  insaniam  adiget,  boc  tarbabitoMK 
gaudium,  hoe  pessime  iUos  habebiu  Quanta  #1 
lux  iila,  tania  futura  est  ira,  furor  ac  horror  ilik^ 
rum.  Loquitur  de  re  illa  grandi  verbis  satis  huidli- 
bus  et  coDlempUbilibus ,  sed  piua  sigoiflcaotiiNii 
quam  sonantibus.  Sic  nos  Germani  dicimus,  Pn 
illi  nuntium,  quod  illi  parum  gratum  folBnuD  et 
parum  allaturum  est  gaudii.  Instruam  convivinB 
iUi  quidem,  sed  unde  parum  iaetus  discedet»  et  qoi 
se  parum  hilariter  reflciet. 

Laetus  ergo  gloriatur,  multem  fore  lucem,  qaui 
dicat,  hoc  nomine  gratias  Deo  meo  ago,  quod  tanti 
est  futura  lox  illa,   sed  quid  futurum  eit  sdo.  OU 
orta  lux  illa  fuerit,  furaestringet  oculos,  et  offaaM 
tenebras  oculis  Judaeorum  meorum.    Siout  et  niue 
papistis  noslris  accidit,  qui  non  minus  quam  Jadtei 
luce  ista  ofl^enduntor,  irritantur  et  exacerbantur.  Nee 
aliter  fieri  decet    An  nou  dignissimi  sunt,   qui  sie 
offendantur,  et  iuce,  qua  iiluminari  debebant,  excafr- 
centur,    cum    pugnent  conlra  •  conscientiam.     Cik 
exsecrantur  hanc  tam  an>abill«i  et  almam  lucem, 
ultro  se  ipsis  offerentem. 


G9»*  9.  S^.  399 

Fatenlar  0OQt£iaain  nostram  esse  verain,»  npn 
«PgPtMDO  cum  ^ripturis,  et  nolentes  volentes  id 
itaaQtur  omurtet.  Pocemus  primam  et  secundam 
rtnnlain»  confiumur  Cbrisloni  passum,  crucifixum, 
OfWiMuiD,  ^  terMa  die  ex  mort\iis  resuscitatum  etc», 
IQ(!td  9t  ippi  Mentur.  Quare  igitur  pugnant  cpntra 
m%  WW  ipM  fateantur  v.qra  esse,  quae  de  Cbristo 
)Q4(9mu^?  jliipgu^tur  Judaei  etiam  fateri,  quod  recte 
}09eamiip  4)^logiim.  Quid  igitur  in  nobis  deside- 
ciptT   fiiffi  90$  taato  od|o  et  fivrore  persequuntur  T 

Ob  inagpa#,  sipei^  pt^C^jtf  causasid  fit.  QuasT 
(HmWi*  NQP.s^va^iustraditiones  seniorum»  non  la- 
Vpqmf  nKiP]98,  rpQQ  servamus  f^batum,  yejlicamua 
>9II^IAM9  §M^9,  hoc  est,  non  credimus  papam 
^'f»m^  i^qcle^,  non  rft^lmus  capita,  non  su- 
Mp.  fie^eri,  fi^ccogernii,  loripiedes,  lignipedes,  nu- 
l^fadQjEi,  fsiPMSIVit  Unofbtolii,  puUati  etc  Ob  haec 
Ifitp  fis^^if,  SQW^et  ^apcu^aniur. 

&e4  qigtul  illja  okjL  i^l  rpgias.  Ula,  quae  nuUa 
ffffi^  ffisi»  sunt  smnma,  tanta  est  eorum  caecitas, 
|un  prMpq^erUjin  judicium  et  aceleratum.  Audiunt 
ifffi  d^c^.^ecem  praecepta,  audiunt  noa  credere. 
I^iif^  Kunt  i|i  eis  et  in  evang;eiio,  sed  quia  iieg^mus 
jf^u^a  inyocandost  nop  credimus  purgatorium, 
mifi  rasuras,  quaa  i)eus  non  exigit,  nihUi  facimus, 
|i^a  abomin^p^ur  quae  exsecratur  in  verbo  ^uo 
)6P8y  quia  sartam  tectam  verbi  divini  auloritalem 
t  {liginitateqi  vQlumus,  quia  gloriam  Dei  et  Chriati 
lomini  nostri  conatanter  tuemur,  contra  traditiones 
iumanaa  et  cultua  flqtitios  atque  idolatricos.  Ideo 
|amnao[^ur,  baeretici  et  seditiosi  ypcamur. 

Sic  pugniint  cpnVra  agnitam  veritatem,  contra 
iicem  tam  qlfure  splendentem»  et  radiis  suis  oculos 

22» 


310  Entrriitio  uberior 

ipsorum  prai^slringenten).  Propter  res  nihili,  ob 
nullam  noslram  culpam,  damnant  nos.  Volaat  ot 
adoremus  islas  Zalmaveth  teneforas,  umbras  tnortis 
pro  luee  illa  vera  nobis  lucenle,  sed  id  feciema 
Dunquam,  hunc  regem,  hunc  filium  in  throno  David 
sedentem,  hanc  lucem,  hunc  solem  adorare  volunioi 
et  fortiter  perrumpemus  et  discutiemus  istas  tenebru, 
loliones,  rasuras  ete.  Sed  si  id  tentave^ls,  noD 
magnificabis  laetiliam,  a^ecerses  tum  periculum,  iuub 
occideni  te.  Quid  tum?  Possunt  quidem  me  op- 
primere,  sed  non  oppriment  hanc  lucem. 

In  principio  causae  evangelicae  dixit  qddiB 
firater  ex  ordine  nostro  ad  me:  crede  mihi,  trater, 
pudore  suffundet  nos  et  grave  erit  ac  difficile  eon- 
fiteri,  quae  tu  doces,  quia  hoc  ipso  confitemur  dos 
errassf^.  Revocnre  illa,  quao  tot  annos  docuirma 
et  credidimus,  durumerit.  Magnareverenliaet  gaH' 
dio  amabat  et  exosculabatur  verbum  vir  ille  bontn, 
sed  tamen  hoc  videbat,  quod  pauci  errorem  essent 
confessuri,  quod  cum  magna  difficultate  id  futunin 
esset.  Et^id  videmus  nunc  sic  fieri.  Noluntfaleri, 
quod  in  una  syllaba  erraverint,  quod  ambulaverint 
in  tenebris,  et  habitaverint  in  terra  umbrae  mortis. 

Nihilo  secius  tamen  sunt  quidam  boni  homines, 
qui  habent  •  bonam'  conscientiam  et  spem  vitae 
aelemae.  Hi  accedunt  et  expetunt  hunc  regem  jo- 
stitiae.  Hi  conversi  per  radios  hujus  lucis  hbjiciunt 
vespertiliones  ,  talpas,  monstra,  idola  Zalmavelh, 
opera  tenebrarum,'  quae  adoraverunt. 

Ista  tenebrarum  opera  voliint  adversarii  a  nobis 
adorari,  eaque  monstra  a  nobis  coli,  cumque  id  facere 
non  sustinemus,  cum  obedientiam  hac  iti  re  detrec* 
tamus,  furore  quodam  immanissimo  perciti  ac  rapti 


Ctp.  9.  Esaiae*  341 

;hil  nisi  caedes  spirant,  nosqae  ad  nnum  omnes 
elere  conantur. 

Sed  utcunque  insaniant  et  furibundi  in  nos 
Drantur,  nunquam  tamen  huc  nos  cog^ent,  ut  ve- 
perliliones  et  talpas  illas  adorare  et  retinere  susti- 
leamus.  Orta  est  nobis  lux,  Christus  lux  illa  vera, 
laoc  lucem  servabimus  ac  relinebimus,  banc  am- 
declemiyr,  hanc  adorabimus  et  colemus ,  nihii  mo- 
'antes  illorum  iras,  furores,  insanias,  loedoria  et. 
!onvicia,  nihil  deterriti,  periculis  et  insidlis  vilae 
loslrae  structis,  hoc  nos  consolemur,  quod  et  Chri- 
(Ds  praedixit  futurum,  ut  irascerenlur  et  efferali  in 

I         4         ■    •  ■    ■  ■  .  '  .    . 

os  exardescecent^  nihilque  non  conlra  nos  ab  hanc 
rofessionem  mplirentur. 

Et  propheta  hic  praedicit  idem  futurum  in  po- 
ilo  illo  suo  malitioso  et  perlinaci.  Nec  vanus 
it,  nihii  enim  minus.  ferre  potest  Populus  ille  re- 
titus^),  quao^  lucem  illam,  quam  tanto  perse- 
luntur  pdipi,  ut  summe  eam  exsecrentur  et  horri- 
iiter  conspuant« 

Sie  et  hodie   irascitur    diabolus    et  ^quamao 

■ 

us,  lucente  evangelio,  etsi.nune  tantum  scinlilla 
ijus  lucis  micat,,quid  flet^,  .cuni^orietur  sol,  cum 
iristus  ipse  appariturus  e3t?  .Si  hanc  lucem  ferre 
m  poss.uQ^  si  contra  hiyus  lutis  radios  taulopere 
saniunW  jt}uid  fleit  in  illa.  die|  contra  ipsum  soiem? 
lam  horribil^lec  irascentur,:  .pum  se  sol  ipse  cia- 
s^io^a  luce^conspici^ndqm  osien|[)ct,  cum  projudi- 
0  ha^,piFoferet  8entenliam:.Ite  maledicli  in  ignem 
^emuni.filc.   .Quanlae  tum  illae  aelernae,  exsecra- 

les  et  hnrribiles  blasphemia^.ac  irae  futurae  sunt?: 

'  ■  »         ■ 


1)  la  edit.  Wittemb^*  legitpr;  .luUI  enim  mlniif:  ferre 


Boc  hoc  est  qilbd  j^topli^U  hit  driH^  HtdtipK^ 
casti  gentem  sed  populo  tuo  in  pernibi^.  0  Hes* 
sia,  fili  David,  hoc  ip86,  qubd  nraltipllcatutus  es 
gentes,  quod  illae  amplexiirfte  sirtit  ItMJ^,  hoc  ipsb 
non  magniflcabi;  laetitiatn,  lioc  Mt,  xnkg6S6[tuh\$  d 
excitabis  horribiteh)  ittsliiiisitn,  Yihrorem  %\  ^eluM,  Ko^ 
fpso  adi^es  ad  InsanTam  di&bblom  et  sqti^iiias  cjoi 

liaec  intefpretatio  tokttk  hbii  ^,  iKb  eiilidi 
concordant  verb^,  reb  et  e)tp6iienlfa  nb^rk^fa  ar- 
gumentb.  tlabini  htc  HQ^antur  et  soif)l/i1adt  n^sKtb 
quid,  nec  adfefdnt  ISahl  qul^Aqtiath,  di<hil!ifqiiHtt 
coelum  laec  tetram  altfdg^iitta,  et  i^  ibriiih  '^fot^tiSIK 
alienisslma.  Noti  Ita^Ae  M  inlfiibjrfendtf^  m  %d&. 
dum  est.  Ac  commendo  Eb-^i/^l^S,  iilko^^^ili  itiiilA' 
dare  linguaix).  I^ablni  Abtt  cufdnt  isbhi^iir^litiam 
illam  aut  conseqti^ntlsttn ,  sed  iace^i^ant  iiam  k  ik- 
pravant  prophetaruih  dicta',  \A  hbc  V6'C6  t^t^  ii 
verbio,  non,  legunl  pfdtibmen ,  i^,  iH  hdne  moddtt, 
HuItipHcasti  geniem,  e!  ibagtiltl<iasti  labVittad^.  ^t  \ 
volenter  corrumpunl  et  depravant  piSpH^iii  ie^" 
tiam,  cum  nec  res  nbc  cbn£fequtotl&'  66n66ntfA[t. 

Bi-eviler,  proplheta  hoc  dtdt,  l^ue)r  t^k  niim 
nobis  multipiicavit  gente^,  id  i^st,  ifbltefgft  Aia^tti 
inter  gentes  ecciesifam,  aijt  miiltos  ek  ^eht]6Ji6  v^ 
ckvit  in  ecclesiam  ^tfaitf ;  ded  nbh  inifgAltt^Vit  Ite- 
titiam,  hbc  est,  irrA^VnuItfplteatio  ^eti  diUttttt'<yb  g^- 
tlum  Kiit  occasfo  lib^biif?  fftlbk  futrbiHi'  j^iit  a'dli[«i 
in  Judaeis  durat  et  du*a6tt  seiiipiii'.  M^ito  p%Mrt 
illum  bcddent,  et  pb^uluih  C!ti^^tfabiiiil  h'bn^1tibU 
crudriiilalibus  perseqoenWtt.  Sed  cum  hf6  tftett 
la^itiam  non  miaghtBcditM  atrt  nioillaih  Msi6  ejilik 
populi  de  nato  Chvtsto,  qitid  ^  vf^ft,  qtiod  stitim 
subjicitT 


Laetaliu.ntYir  ooram  te,  sicut  qui  laetantur 

iB  tnease,   sicul  exsullant  victores  capla 

praeda,  <iuando  dividuntspoliaw 

-.t   Hic  loquitur  propheta  d&  iis,  qui  ex  Judaeia 

ai  Ifentibua  eenversi  sunt,  non  de.exQaecatis  et  ob- 

daratis  Judaeis^  qui  Christum  oblatum  repudiaveruni« 

Faeit  itaque  daplex  bominufB  senas»    Ubi  ait^Non 

magni&^ti  laetitiam,   intelligit  de  populo  jadaico 

iUo  obdurate,  qui  Christum  rejeeit,  et  adeo  non  per- 

oepit  uilam  ex  adventu  Christi  iaetitiam  ac  volup- 

tatem»  ut  In*  ftirorem  inde  sit  ,actus  contra  Christum 

etiA^m  Christi  i^ofttentes.  :    . 

.   Ubi  dioltr  cosam  te  hetantur,  intelligit  id  de. 
iiBi  quibu^  Inx  iliaiorta  est,  qui  Christum  agnaoverunt 
et  snsceperunt.    A«  jsatis  manifeste  discernit  duas 
laetitids.    NonnMi^ificasti  iaetitiam»  scilicet  extra- 
te^  in  iis ,  qni  te :  reapuentes  in  tenebris  manserunt. 
Qnamvis  auleoi;  inter  excaecatos  illed  non  magni- 
HMa  $\li  laetitta^ooratai  te,  tamen  iili»  qui  fueruni  ia 
teiiebris  extefiotibus ,  quibus  brta  est  magna  illa 
^XBL,  laetabudiuri.  la  illa  enim  luce  verum  summum . 
ei  unteum  est  gaudinm,  summa  et  injQnita  voluptas^ 
atque  ideo  addit^  Oorim  te,  id  est,  in  iiia  luce  tua» 

Ponit  autem  duas  similitudines  ^  quibus  ejus 
laMitiae  amplitadinfem  aliqup  modb  exprimat,  prlor 
eai  in  his  veirbis,  Sieut  qui  laetantur  in  messe,  po- 
slerior  in  his  veri)is^  Sicut  exsidtant  victores  capta 
pfeaeda,  qoando  di^idunt  spolia«  Ac  sunt  aptis- 
simae  et  insign^  simiiitudines.  Aitera  est  oecono- 
mtoa,  aut  ab  oeeooomia  mutuata,  altera  politica, 
atfl  a  politicis  sumptiii. 

Ae  simiiitilKlines  ab  oeconomla  «sumptae  fcfeiepe 
ui  porophetis  obeurrunt.   Utuntur  etann  saepe  his  ae 


3M  EBamtio  ubarior 

8imilibu8  verbis,  Luge^  agrieola,  ager,  vinet  ete. 
Quando  penuriti  aDnonae  ^t,  aut  •cum  marignhu 
nec  cum  magnb  Mehore  reddituri  videDtur  agri, 
quod  ipsia  cred)tuBi  <<esti  tum  agrieolarUiii^^tqoe  otfi. 
nium  liominom  >  vuitus  triatea  ac  tetrid  sunt,  Ho. 
strumenim  gaudium  ei  vita  est  ipse  ager  aut  tmt, 
el  ^elum  foeconiiana:  terrabii  ' 

"•  Ae.  gau<lei!e  de  'lelidore  ei  ed^io6iote  frugiui 
prtoyjentu  ihonestissimum  gaudium  es^,  ■sinteriiiD  ef 
puruok  Gaudemut  •  enim  dala  divinitw  nobis  m 
alinnde,  unde  conserrari  queat  et  aH  familia,  liber 
etc.  Non  est  tale  gaudium  'aut'  tall^  Voluplas^  qiu 
V»  est  turpis  iila::^  foeda  votafAas  eknis  in  libi 
dinibus  etc.  Qnandb  -  spem^  miagnam  :tiolii8  faciai 
agrl,  aut  cum  messis  es^  opima'.et  tnagna,  oai 
fr;ige8  copiose  provenerQtit,  tuni.tideDt amniumhoiD 
Dumuet  animalianx^eorda,  omnia  mntoeuii^iaetis^imi 

i'  De  vere  dixit  VirgiHus,  OmnittuBejfident,  tun 
formosissimust  annusv  !«ed  id  deimesii^^fverius  dt 
pdtest  Est  quidem.  in  >prittetpio  anni,  in  vere  tea 
pus  laetissimum,  cum' omnia  floseilt,  sedid  tempi 
non  jmpinguat y  .  non ;  pascit .  ventrem ,  sed  ocul( 
duntaxat  SibeCerereautemetBacclio,  bocest,  co 
peire»  non  habrate  necessaria,  iventre  non  satur 
nuila.|  constat  jlaetitta/i*  juxta  iltoid  Psiditoji  104:  •! 
eduea^  panem  e  terrs  :et .  vnuim,  ut  iaetificSet  c* 
hominis,  ut  exbiiai^t  faciem  in  oleo  et:'panis  ci 
hominis  confirmet.  '  Germani  dicunt;  <  <£9  ifl  bi 
fingen  unb  tanten  mit  l^ungttgem  93auc^,  hoc  es 
jejuriQ  ventre  et  ciepitantibus  lante  Ainteslinis  cu 
men  Jaetnm  cani  non  potest.  Et  sobrius  nemo  sdl 
tat ...H]s..ac..8imilibu8>fVocibus  sigfifficarit  corporii 
iaetitiaih  constare  bona'  ex  parte  >in  cibo  ac  potQ« 


Cap.  9.  Rwu^  345 . 

Ideo  pulcherrima  et  apposiliasima.  :6&t  haec 
gimiliUido  ab  oecooomia  sumpta.  Quia  obi  mesais 
est  oppiosa,  uhi  firuf^  joon .  maligae  provenerunt, 
ubi  Don  capiuQt  hoirea'  'messis  opes,  ubi  domus' 
eeDaria.:et  prompiuaria.omnia  jrep]entur>..ttbi.  abunde 
eiiiaffatim  eat,  :qia0  cofpus  alimua  ac  susieptamus, 
ibimiriflco  gaudio  exbilarantur  h^ineBf:.  Hinc -diciT- 
tar»'Oopiosus  annii  pfOvenMis,  liberalior.iafinona,  dives 
etiopimus  auctiunnus  exbilarant  homioes.  . 

;.  Ponosiniilitudo:  baeo>a  messe  sumpta  nondum. 
resneal;:.  8icut.:vei;biim^:j^od  loquimiir)  tanium.  sigr . 
nweetf  rem  tamefiwverbopromssani  exspecUr 
mna^ilsic  laetitia»  quammessis  benlgna/ac  copiosa 
|Hrit,rie8t  figuia.nwiae  illiits  aeternae.ac  spirituaiis 
l9elittU9rquae(!nieikiis<piQigi  non  potest,.;qu»m  hac, 
aiailiiadlne^ ->  yn"!  -       ..ii 

Altera  vero  similitudo.  politioaf^Bjti   a  victoria^ 
iftibellor  sumptfl^iBaitf  ex  ivictoria.de  bostibus  pro- 
sWiliparta  veheroeioter.eiiam  iaQtaturp.opulus  vic*^ 
tOAi'.,et  soiida  illa  est laelitia, .  cum  ivictfs  et  oppressiS; 
hootibus  redditur  aJma  et*  gratiasim  pax:   Messi^  est. 
oeeoBomica   laetilja^   viotori^  de,|)patHiius  graviter. 
Dotis4immioentibus>(>arta  <  est  jisolitiettED  gaudium. 
Dtmmque  gaudium ,  tam  id  quod  ex  messe  quanaL . 
q«o4:ie  viatoria::pfoveiHt,  eat  nMsificym  ;sc  maxi- 
iDDflQi.gaudium,      '; 

AhlatapaeeetgTassantebello  tristes  sunt  facieg. 
omnium  hominumiterraeet  animalium.    Sed  caesp. 
''Mte^-et  parta  viotoria,  paceque  reddita  ridetur,  tripu- 
diaiuri  animi  omaium  reereantur,  tristitia  omQis  abji* 

cilAir,  epinioia  ^)  et  gratulaioria/carmina  componuntur, 

"""'^ —  ■- 

1)  In  edit  biga0  Enamtionifl  etc.  Wittenb.  1540  legi* 
te:  ej^mytliiaw 


3^  BMmiii  M>««Nf 

'    tfnaiqnd  liiM  (Mtt:  ttivMs  et  isttMrilbi»  alto 
LiMtin  t^mUns  ig^t,  ladlupie  fer  omiAm' 
Vieot  M^fie  ^(Mm,  eelebnntit  irkQdii  iiMqiie, 
Mbifi  viMluQtiir  loM  «eeeiiiiiili  (coUo^        « > 
Hied' iudl  «rMri  (Bi  Bdlidi  iMy(kyrti  fSiidiiv  te 
l«tiS«  siiik'  ffisjdra,  qttiin  ft$6dif  IM  ei  'peaAtii  Qur* 
nii  et  libldiDli^  ««»dlai  ■'•'■• 

De  i^leiotfli  dt  de  laelitli  ^totfi»  «ibeeqneDte 
plenae  sunt  dilMi  hlfeiloride.  Qmiiti  est  nMgnitndo 
pfMecdi  id  bidlli  twt  aate(»4MBHS  «ddiporibm  peri- 
cdldtn  pNMieDHiiitfliiai  dt  mixiaiiito,  icdtn' ifull6  meu 
mWto  d^  ^Ci  mi  iicnrte  cMqae' dmflei  fteiuoie 
^  inptni,  ibi6t  m  KbiJii  tO'  esideift  iioliiMkm ^iserii- 
mitie  Teriemar^^tMiii  m^^Hi  faoffii  .iittgbilado,  tW 
emi^  (Mi  *  prMUIfilii  hoilibas  'ffte*  biita  redAior} 
tunc  laetis  animis  canitur:  Laqueue  concritad  iMV' 
et  ttoi  filteratt^iimdiv  Pidlr19li"<    'v.       .j:/. 

Hi0  ifeqat  MabtiisfcimimtidMiftis.aliitmittni^:.'idli« 
dm  ei  -iHtifitottdi  gibdiml  ext^rtmerd-etiigniSclHe 
vohiit  t^topheti^  ^M  enim  itoiii^  btoigMi  et  piK 
iUfdi  d^^ictiH  hoMMM»  pmk  di»y  malxMi)  et  iiiie^ 
stitafllbilis  tbMittit,  qui  hide  ^itafii' tiebtur^  ei  titn 
qdae  1A6n  imMM  ^^a  toon  iiii^s  eifej>  Md  nec  «to 
md6  eoddtttrd  ptttttit  Quifd  itiqde  ^bis  grau 
eit  itisi  vlti,  Im  ndbis  gfiti  •ittnf  vttae  aUminli 
et  pax,  cum  his  sublatis  vitae  praesene  hMmiieit 
pdtfeMiM^  FiinM  Mta  «if  ifliilhii  i^ttaii  flcMunt, 
VMtittt,  iibvemuiit,  consttiHMi  ete^^ 

Guid  Vdro  e^t;  ibundei  mde»  ititnor,  Ontt  ttieMii 
ofibB  Bvm  eopidsae,  odoiqtie  iMttU»  hello  ae  ^^ 
bMtd  tiddlu  eet  fBx^  miHk^  tttntf  giudKi'  pev^ 
strepuMc. .     i •.;.  -.iiK  ■•■..'.•■  <"i.- 

Ttinc  juvenes  bliudi  modulintur  eirmimi-  vooe^ 


iM^.  9.  iimu.  3n 

OaaWilk  ttfttiftttU»  Cffhsmi  fMtivA  fl«<iiMte, 
Et  cialMiie  yMbU^i  pieefrt  icnHOttt  lyn».-   ' 
t>ll!Mtta  Mblais  tollMtuV  ?«bfl«t  ««ttta, 
3filbilii  iu^Ulia»  MU  bttBiiai*  flUndfitb.  = 
'^oiHfiMm  H«^a6'ifct  «f»Htba<»  laAltiam  pr4|p4MA» 
ffifriddlikli'^imtif«iitti>JM  MsniBctt^  et  aeplngit  Sed 
tifi»  ^t  («bta  MtJflOla?  •'      <>■ 

■    I '  ■     .      '   '     . ■  ■  ..11. 

G6r«to  .te.-  r  ; 

Pdl/ftt  W^miMm  lA  '«ititOHS  -  liiM  atM  v«ee 
ei^-  ^tin  mi  MlinpaOiet,  Si(;d('««4(»Hatft  «icto- 
r^,  S^d  atfdlt,  dtcdl  dfttalt^  i^mi»  «ijfttii  pnuid^ 
qiiiiildo'aMl[it  stiblH.  Kbi$''nomi»  \fj^  dMtribiil^ 
AUiJ  ^m  mtfb,'  Kto^  m,  IU  «j^t^'  iwmwur  •» 
«fHMiM^k,  Vafi 'M  iibem  vWmb  mpcMlli,  ilOff 
dtfV(d(i^tl'^olitie^,-  lit^ul^d-tllstH)»)^ VKftfbMHelieoHtte* 
tis,  sed  de  victoria  et  spoliorum  «IHirtbflitoM:  per 
buhc  infi^ntem  natum  parta  et  nobis  donata.  Qaare 
nos^  iaetma  ki  exsnltatfd  nori  est  latts, '  quafiii  eb- 
riim  est,  ^ui  iaet^iitur  i^ri  tlnesse'  ^t  VtctiVia  crorpo- 
rali,  sed  ut  probeta  ihquii;  Clbfaih  te  est  illa  lactitia 
MHMviiiti,  M  e^fV-inrliidd  tWt;  IM'  eBf^rffessis 
1^8  'et;  %«(«!fttk,  ibrticlKtrtt  liei«i(«Mid,'"ibi'Vet» 
r^Hft^ntftr  6'^tiiti  ip(m,  iU  MfliJblttHir  «t  hWtbrM- 
MMifir  BSnfti  fMs  'liitiW^rani^siititii,   M  iii  IHtiinf 

Mi^itiiim,  m  viJidM  hmtiu»  eaatm,  m  m  no- 

8lttiftt''Mtpeb1t\iV  iibu'-^t  iiif^a  bcMrft  e)(MK«ltidbe, 
il(l"»ilidi&--^)mdil»  SCm^m  pltia»  ttttiif  W  pet- 
^itrfiitf:'"- 

^'  'm<'liu{«M  spMttiiilif  «M  fattdhiib,  '«t  IMM 
mm^  -fiMikMtt  eA,  '«taib  WA  e«liiigtllitfib,"M"tim. 
em  'c6iii^iim  Iti  IfMiNlutll.    fil^  iAM^-^HMiH 

mssifs^,  m  nifimn  m^tnntiiiimy-m ««' 


3IB.  EnanfAtip  jiberlor 

mum    abiMt^Q^^   QinniqHi  r^niiii  perfrac;DOipr,.. jbi 
videbimus 'prftjatrAiam  hQj^l^m^  ijbi  babebiiDas  veifm 
paeem,  noq.g^jH^D  anindns^i^gt^.seid  qaam,  puq^ille 
natus,  filiuB  ill0:4a(us  DobiSReperit^  ut.;^liM.dicit, 
JohaoB.' lCI.».,:)[fi  m0   p^Qcp  .babetis.  .Pf^^^Jonge 
diviersift»,  .longe  jDM^r.  ^splidl^ejt  praestantiprp/UL 
est,   quam  ulla  mundi  pax  ;aejtoelitia,  sed^qqo 
modo  tamen  signiflcata  est  per  temporalem  ilJam 
laelitiam,  qua  afficiuntar  bomines  in  pace  post  bel- 
lum  parta,,^iif^jme8&e  xaopjpsa  et  abund^nie,: 

Nunc.KnstmdH  propl^;i^\^Q|im  siDt,,^^  hoji^mf^ 
qaibasrrcaefiy^  ^pro%sM9!,^.nS;.Mle,^:r^^^^ 
paeiBje<:ji|f|tHifie,f:tam,,iQ|^iKnem  et  glprioBaip  vjcto- 
riaih  p^peifnl^  itamque  opj^ia.  spotifi,  reportont,  Njoa 
sib^,  ,flQ<j[  jBiao  .populo..lacftvUIa{mag^a  iljf^|iin9^^^ 
unde  i9V>tairtopere  iaetatur.et  e^^ultat*  .yerj)f|..p;o- 
phetaft.^ki.iHWitQt:  ^^  : ,  t.i.  .   ^ 

■     I  •  1  )  . .»  r    »       .  ■  )••  r-.  I  I        ,■'     I  .  I     .      ■«  • 

Jagum  enim  oneris  ejas.^t  virgam  fiameri 
ej,u3.  et,  speptrum  exactoris'  ejus^i  tu  cbn- 

'      ■       ■  •  II..  .1  I '       .  ■        .      I  i  I .  ■  . 

.     ,    .  fregisti  etc. 

.  .  Mprs.«  peocatum  et.,lex.;8uqt  ^ostes^  ^  .tyiniQni 
QostritiiquV  pleqo.  jure ^.^,  suq^ppa  potestat^ ,^ JfK^ 
saevji}^  .'ftvdpminimtur.  Hps  describit  S^  Taalos 
l.Cofipth.  )i5*  ubi  ait,  .Apuleus  mortis .peccatium 
estf  y|rtus  verp,p^cca)U,lp:)c,f  j^i.hostes  pptp.pti^j^iqii 
et  in)Q(MifDissimi ,  in  pmne^||Adfip,j>0SteFOS  jg^saptqr, 
ae  totjHia.geQus  humaQf^iq.liauqunL  Cont)rff, j^prum 
crudelfssimam  tyrannidem  prorsus  nihil  consiUi  et 
auxUii  ^t,  .neque  ab  hominibas»  jieque  jetb  jsuf  (^elis. 
Qaoipp4o  ijpUir  Uberabio^ufr  ^  jiire  et  poteivtlft»  jquam 
inDps|iab^t7  Audihic.p^p^etam,  is  laetus|.^eanU, 
hof  tjqaDqpf  toti  muDdo,i{|^um  fprmidabileay  spd 


Oiif.  9;  EMiaci;  318 

venenuHi  ac  pestem  totius' generis  bnmani;  prostra- 
tos  el  deletos  es8e>  pef 'Stofanlem^  et  Iffiium  nobis 
natdm' et  datum,  his  verbis,  Jugumetiim  onais 
eJQS  ete»  <][uasi  dicat, '  Gaudium  populi  tui,  o  rex 
pacis , '  lustitiae  et  vitae  aelemae,  sup^  qusm 
spiendet  hix  lua,  magnum  et  inenarrabile  est  Quare? 
Quia  jugum  oneris  ejus,  virgam  humeri  ejus,  et 
sceptmm  exacloris  ejus  superasti  seu  eonfregisU 

Quibus  verbis  descrifoit  Jesaias  morten),  peoca*- 
tum,  legem,  bostes'  iilos  et  tyrannos  nostros  ioage 
crudeHssimds»'  qul  hobis  omnibus,  ut  dixl;  domi- 
nainlar,  caplivos  et  in  servitutefn  longe  misenrimam 
redaclos  nos  tenent  sine  ulla  spe  llberalionis.  Lex 
convincit  nos^  esse  pee^^toreis ,  perterrefacit  corda  ^ 
nostra.  PeCcato  per  iegcm  excitato  et  ostenso, 
homo  statim  contra  se  Ipsum  mortis  sententiatki  fert, 
Peccasti;  ergo  reus  es  aetemae  damhatibnis^  Ita 
mors  habet  jus  confodiendi  et  occidendi  nos  per 
acuteum  suum,  peccatum^  quod  lex^  peccati  virtns, 
excitat  etoslendiL 

Contira  hanc  captivitatem  et  s^rvitutem  ^egls, 
peccatf;  mortis  in  nos  durissimam,  qtia  bppressi 
sumits,  nihil  est  remedii  el  consdlationis-in  tota 
rerum  natnra,  nisi  flde  apprehendas  hfttfc  et  sinri- 
les  concioiies  prophetartim  et  apostolorura,  qualis 
est  boc  loco  Esaiae:  Jug^um  oneris  ejus  etci,  item, 
parvulus  natus  est  nobis,  et  filius  datus  est  no- 
bis.  Is  consolatur  et  bene  sperare  nos  jtibet,  in^ 
quiens,  confidite,  ego  vici  mundum;  itein,  In,ln,e 
pacem  habetis  etc.  Ubi  hnnc  Infantem  Mors,  P£c* 
catum^  Lex  in  fide  audiunt  nominari  solomi  mox  ex- 
territi  fugiunt,  non  ferentes  tnehtionem  ^usfieri.  Lex, 
peeeatum,  mors.enim  accusarunt;  diamnaverant,  in 


3B0  bMntf  Q,  ]Qb.q)ior 

q«i  peoeatam  BO0  fc^,  i^d  ipsa  yf^tfis.  Jw|l,i^4i 
et  viia  eatt.  «4^  QlMIum  jps  9««n3ap4l,  d{|fl(9iiv[^ 
ei  |BterflpiaD4i  eWP  balmmint,  Qafld  AuteiQ  ||bi 
as  svtui9it  4wmari  «^  qq^i,  14  nQMr»  ^m  la- 
eit,  aje>  pov  ho^  sati^f^eit  pr^  peoq^jp  t<MiM  f^W^ 
'  Owtquot  i^tnr  ip  bppa  i^faptfm  «^  4Uwn  fQ? 
dnal,  iUia  eoudonaUi  auqt  p«o«»ta>  ^  qiiM  TAliqaa 
tnot  adbuc  in  carpo,  ea  Uljla  pcu^  i(mputM4$v  piiw^ 
tW:4deA  iu  ipspm.  Cw  aulAm  mf^^^  f^vmm 

aat,  lin  1mi»c  wfe^i  wi»  babst  fpo«s,  jpam'  Pl  .09.1^ 
aoipta  eat  io,a«bBi9iwn  pnr  JtwQ  iMM^BiateiPj  Jmnff^ 

ouaet  et  dameoti 

QpaniurovlsjgiiiW  gi^pyejuguqi  et  9uPAf^u)W^ 
aaperrjipa  virga  humm  fieocptwKi,  dj^ijipa  et  iipi^ 
eabilia  exaetor  lex,  ^oin  09,1  immr  qpod  sibi  P^lml^ 
populus  infaati^  ^t  r^  b^iua,  ^  JW^iur  P4fjw 
et  animo  bono  ac  securo  sit.  I^pcir  fpi^  pif^ 
nol^ia  vicit  boa  t^apQoa,  cA  «qrum.  f  oveptiMQi  itt 
coBfD^it,  ut  uibil  m?\m  iwjs  in  pQeulumi  suw 
ambulantem  ia  Ipce  hab^iAt^  Quin  q^m  j^^ 
atmma  om  fi4u«la  suia  bQ^ibus  nui^  insiiUAm 
potest :  Qbi  est  mqr^  \iiA9m  :^U^^  ^bi  .^  v^m 
atitnulus  Uiuaf  et  o€ffta  A^eaOtuere,^  quQd.,ne^i]^ 
ut  Paulua  alibi  aJAt  de  peciQaU)  dauiuatiw  &iit,  qow^ 
obirQgfaphum,  qucH)  Pobi^<  CQQtra^mu  ^irait  ppr  dan 
eceta,  subiatupA  sijt  e  piedio  .^t  affixufn  «^ci»  qpfi^ 
Ghrlstuai  montam  .abolevfffit  ftti  vitf^  ac  imou^Ftalip 
tatem  .iu  luacm  pfQdu^ci^,  S.Timgtb.  1., 

Idque  f%cit  eiiffa  iatenuiaalooam  iu,  omiiAbpa 
piiaipee  Mum  ipsomPii  vitpo  cni^^ubim,  ev^f)  :^fh 


asaliU  et  aUaii^  pfoiwi^  tmiU 

8^  4U0  modo  id  faoUt  Per  ^iirpnfi^Uiijp  Ht 
eramqata,  quib^s  jAdeainiMi^ir  o^m^  ipij^f^e^ 
^erator.  locendit  luc^qi  illfMP^  ^m^  iQ  corilibD^ 
atri%  adfert  laeUtiam  illam  pipnium  imqLiiQam»  quja 
udemua  de  auperatis  vpstria  boslibu^»  et,  laqtf 
vidinMia  spoii^  noMra»  certo  aci^t^,  qupd.4^ 
tana,  UKMrtc^  pwmHo  ei^  triiin\pbaituri  mm^  It^P 
ntea  imperio  morUs  et  diaboU  WtW^fii^^.fm^mflt 
tium  Qonaolum  ad  «vatiaiu  vpoM»  apj4  .^  illis 
9i8  «eoUbua  ««)i4a4e  eUjiU  cjua  emtiaQ.MipmQrii^ 
tniairos»  «ui  alips  doceittt.  a  tfiq^  teAs..et  4rwiH> 
ia&ae  libeiMt^  Hieuipi^  quihis  carpiuiaauiii  ^ 
inialerium  verbi,  rQ^imunt  bp99incif  a  poteMMip 
siboir,  a  morte,  peccato  etc.  At  hi,  qu|  libsrailr 
r  afa  istis  ;poientis«taua  .et  ioimanitalnua  boatibus, 
ii  pos9unt  noa  aumme  K^u^eie. 

Hoc  gaudiuai  operaiur  et  p^iriit  iiifana  4U&»  |yw 
Iniatedum  verhi  sui  et  saoramen^t.,  piiitteafirtiiK  w 
•y  qui  guataveruQl  horroras  noortia»  qiri  sef^ 
nt,  quid  aUj  jqgum  oaeite  poriare,  aciii^  nuUp 
DrBeDto  certum  esse,  semper  ad  morti^  meotioneui 
Aibeacere,  et  ad  ejofl  pavorem  tremcffOf  peei  ta^ 
su  oilam  •  uaquam  .vjidei^e  «flugiaia»  Hoc  ow&iowv- 
Gim  ^rte  oneFumlOQge  ;est  graviaaimujv^-t  intQiyar 
biie  et  importabile.  Sed  l^eaeQcio  eii  jflnQrito  filii 
us  iDobis  dati  ^uUaium  «t»  hoo  .esl,  aiora  i^^ 

ecati  poena  destiuoia  lOt  prosicata  est« 

/ 

Virgga  hunieri 

iPeccaUim  iayiellebal  .el  agg^ahai  id  ^wus,  aut 
bat  vires  huic  oneri;  esi  enim  (ieo(aaipD[i  calci^ 


'SSZ  BtalLrrati<y  ul^rior 

monfs'  6('  flagdlam  ejus.  '<kidi  isdbtit  igiw  homo 
vere  peccatum,  tuin  fQg^it*«(f  e^skSiorr^cit  mbtleAet 
infeniam/  tum  uibil  aliud  cogitflrfr  ^t  statuera  ^otest 
quam  hoc;  PeccasU,  'Orgo  bbrieris;  ^Peccattim  emim 
adfert  secum  morlem  ceupoenam.  Onus  igittir;et 
,  virga  illa  imposiia  htimeris  et  calear  ac  flargcMoiD 
hoc  asinum  illum  excitaC^,  agit  et  cirdumfagit;'  hoc 
est;  Hic  eiim  gravat  peccatamv  ubi  id'  vere^^Ut, 
nt,  qao  se  vertdtiyjiiHgi&ciai^  iMeatque  i^ibi  morieB- 
dum*dt"pereuudMi  elise;*>    ■      ' 

Conlrrhuflc  aculeund^mortis  DOH^st^  aliud^isoiMl- 
iium  iBt  i^toiediuitt^  quam  quod  preij^ta  hicosteiidil, 
'nto]j[>e  q^efi  Cliristiis  Del •  flliuffliaDe  aculeiinNWis 
aoiem  h^betavit,  hbc  .es^i'pdccatbm  damniaVit  >Htec 
aKas  icopiosius  tractata^Wihtia  meii  ^ideo  obiterea 
nunc  percurro.     '  "-    j.  i      .»»«;, 

Tertius'hoslis  est  scepUANtn  ekiletoris,  viflelicet 
lex.    S>er  fRtnttt,  bet  ben  ®tetfen  tRi  ber  ^wa^  H 
Eques  insidens  equo  et  manu  teneus  bacuhHU  seu 
flagelltim,  regens  cogensque  equum  est  iex*.  SiiJez 
non  essi^t,  si  ca  non  acfusaret,  mm  esset  peoea- 
tum,  exactor  non  stimularet.    Si  peocatumiJion.ee^ 
set,  onus  nos  non  premeret*'  Lex  «ervieibusno- 
stris  incumbit,  nostros  humeros  premit^  nos  urget, 
onus  nobis  imponit,  nos  piiDgit>»et  ifbpellit^^sceptro 
seu  baoul0  suo,   hoc  est,  pecoaio;  jubet  Dosiair 
plere  praecepta  Dei,..ubi  non  possumus  praestiiie 
quod  jubet,  figit  et  fodit  nos  aceplra  suo,  et  dieit, 
Moriendum  est  tibi.    Maledictus  enim  omnis,  qoi 
non  permanserit  in  omnibus  etc*     Bene  intellexit 
propheta  etPaulus;  quid  esset  lex.    Propheta  idem 
dicit  quod  Paulns,  videliceti  *  tegemt  esse  virtutem 
peccati,  1  Corioth.  15.  ' 


Esaiae  Caj^.  9.        ^  353 

/ 

In  principio  evangelii,  cum  audirent  adversarii 
»s  docere,  quod  lex  esset  virtus  peccati,  paene  ' ' 

rabiem  acti ,  et  nos  hoc  docentes  horribiliter  ex- 
icrati  sunt,  sed  non  vident  banc  ejsse  doctrinam 
lali.  Neque  intelligit  ratio,  quomodo  lex  sit  vir- 
is  peccati.  Illudtrata  enim  naturali  suo  lumine  sic 
dicat,  Lex  est  doctrina  pra^cipiens  bona  et  ho- 
$sta,  ac  prohibens  mala  actuipia,  ergo  certe  bona 
t  et  saneta,  ergo:  non  est  virtus  peccati,  sed  vir-  ' 
s  justitiae.  ^rgo  Pauius  est  maxinius  baereticus, 
li  aodet  os  blasphemum  in  cbelum  contra  Deum  tol- 
re  et  dicere,  quod  iex  sit  virtus  peccati,  id  est, 
lod  augeat,  quod  fortificet  et  roboret  peccatum. 

Hinc  ratio  audiens  legem  esse  virtiitem  pec- 
iti,  nuilo  modo  id  ferre  potest,  ei3t  enim  in  ea  per-  ^ 
uasione,  qtiod  infirmet,  aboleat  et  destruat  pecca- 
iim,  qupd  sit  virtus  justitiae,  ideoque  putat  hanc 
oetrinam  Pauii  esse  blasphemiam.  Magno  et  mul- 
s  laboribus  conslitit  nobis,  ut  hunc  textum  et  si- 
liles  in  prophetis  et  Paulo  Jntelligeremus.  Patres 
cent,  et  inconvenientia  dicunt,  immo  prorsus  ob- 
lurant  tales  locos. 

,  Sed  quomodo  lex  sit  virtus  peccati,  quomodp 
sccatum  augeatur  et  roboretur  per  iegem,  id  non 
ratione,  sed  ex  Paulo  ad  Gaiatas  et  Rom.  7  di- 
endum  est,  ubi  inquit,  Lex  operatur  iram,  et'  est 
!tus  peccati.  Non  quod  incitet^  et  cogat  peccare, 
d  quod  peccatum  facit,  ut  fiat  peccans  peccatum, 
c  est,  vfacit,  ut  agnoscamus  gravitatem  et  atro-  . 
atem  peccati,  ostendit  peccatiim,  non  tpllit,  dicit 
idem  et  jubet,  quae  facienda  sint,  videlicet,  di- 
endum'  esse  Deum'  ex  toto  corde,  et  proximum 
ut  me  ipsum  etc. ,  sed  virium  nihil  suppeditat, 

.vtlMri  Ofp.  ULBg.    VoU  XXUL  23 


354  Enarratio  uberior    .  i 

nen  me  juvat,  ut  id  quod  jubet  praestare  possim. 
Ex\git  a  me  ea,  quae  humanae  naturae  siint  iGQr 
possibiiia,  neque  eni(n  natura  suis  viribus  ex  tdto 
corde  Deum  et  proximum  sicut  se  ipsqm  diligei^ 
potest*  Quo  aulem  plus  impossibilitatem  natora^  , 
inlelligo  et  sentio,  boc  magis  et  forlius  sentio  pec- 
catum,  aut  eo  fit  gravius  peccatum. 

Divinae  tamen  bonitatis  singulari  beneficio  fit, 
quod  nullus  ad  fiqepi  et  plene  perfecteqqe  inteUigit 
ac  sentit,  quid  sit  peccatum  et  legis  virtqs.  Qoandd 
conscientia  homineni  vere  tangeret  et  angc|ife(| 
quando  peccati  gravitatem  et  magnitudinem  ven 
sentiret,  si  non  3ubito  moreretur,  diu  tamen  viven 
non  posseL  Quo  clarius  ac  magis  intelligitur  el 
cognoscitur  peccatum ,  eo  fortius ,  gravius,  atrocioi 
et  immanius  est,  et  subinde  fit  gravius,  donec  tio- 
dem  occidat. 

Sic-exactor  ille,  hoc  est  lex,  impellit  et  qrgei 
peccatum,  peccat\im  impeliit,  et  infert  naortem,  mon 
et  pavores  qiortis  iollunt  hoipipem,  Jdeo  multi  sunl 
et  fuerunt,  qvti  vere  peccatum  sentiente^,  qufa  Qon 
habuerunt  hunc  puerum  et  filium  npbis  natum  et 
datum,  inconsolabiles  fuerunt,  et  in  desperationem 
prolapsi  sunt. 

Considera  et  inspice  totan^  fs\ciem  ecc]esis|n}in 
sub  papatu,  an  non  iili,  qui  vere  senserunt  onas 
peccati,  omnes  eadem  ratione  legi  occurrerunt?  an 
non  omnes  suis  bonis  operibus  pro  peccatis  satis- 
facere  tentaverunt^  et  satis  facturos  se  soraniave- 
runt?  Sed  adeo  nihil  profecerunt,  ut  quo  naagis 
sudarent,  eq  gravius  exaclor  ilie  eos  preroeret 

Sic  et  mihi  accidit  sub  *papatu,  celebrabam 
quotidie  missas,  et  in  singulis  missis  tres  patronos 


€ap.  9.  fisaiat.  355 

iavocabam ,  jejuniis  et  vigiliiB  macerabam  corpus 
ac  potabam  me  hae  ratione  legi  satisfacturum  esse, 
ei  conscientiam  a  sceptro  exactoris  pacatilrum.  Sed 
nihil  profciebam,  quo  magjs  his  viis  insistebam, 
hoc  ierrebar  roag;is,  adeo  ui  desperaturus  fuissem, 
ikisi  Christus  clemeDier  ine  aspexissei ,  et  luce  ev an- 
g^lii  sui  me  illuminasset. 

Quare  non  vanqs  testis  esse  possum,  quid  sii 
nala  cpnscieniia,  quidque  possii  hic  exacior,  lex, 
in  GODSoientia.  Nam  aliqua  ex  parte  ego  ipse  sum  ex- 
pertns,  deinde  etiam  vidi  ei  audivi  quosdam  jniser- 
riine  aenen  -  pecoaii  vexaios  et  excamificatos.  Ger- 
Km  scfibii,  quod  multi  iegis  et  peocati  onus  seh- 
ieaias  visi  sint  sibi  crocitare  ui  gallina,  aut  can^e 
xt  galtus»  s 

Quid  muUa?  Cooscientia  mala  esi  infemus.  Id 
'ftoit  exactoris  seeptrum,  lex.  Quando  hio  exaetor 
boiAiQem  premii,  quando  acriter  scepiro  et  fiagello 
suo  insiat  et  urget,  tum  non  manei  sanitas  in  carne  et 
ossibus.  Anima  aui  conscieniia  sic  cruciatur,  quasi 
in  infemo  esset,  cujus  rei  ies^s  esi  et  David^  Psal.  6* 

Nibilo  secius  tamen  lex  est  bona,  Rom.  t; 
sed  sua  bonitate  roborai  et  augei  peccatnm  tion 
extensive  (quamquam  el  boc  faoiai^,  s^d  magis  ia^- 
li^osive.  Lex  sufflat  in  ignem , .  ei  sopitum  ignem 
ei^oiiai,  carbones  acoendii  et  inflammai^  Utqne  ig-* 
nis  eo  flt  major,  quo  plus  additur  materjae,  ei  quo 
ma^is  in  eum  sufflatur,  sic  et  lex,  qdo  magis  eog- 
nosciiur,  quo  nobisinstc^t  acrius,  eo  p^caii  den^us 
Dos  gravius  pramit  ei  angit  sieque  inflai  in  ignem» 
U  ardere  faciai  prunas  usque  in  Infemum.   ' 

Quod  auiem  propbeta  legem  appellat  scep- 
ruoi  exaeloris,  ei  Paulus  viriuiem  peccaii  ei  ejus 

23* 


356  Enarratio  uberior 

ministerium  ministerium  mortis  et  damnatioDis,  hoe 
non  de  humanis  aut  juris  legibus .  accepi  debeL 
Non  sunt  haec  juridica  et  humana.  Juris(isi  non  de- , 
bet  dicere,  qupd  leges  humanae  augeant  peccatam, 
hoc  tantum  locum  habet  in  vera  et  subiimi  theolo- 
gia,  ubi  scitur  quid  sit  conscientia,  quid  lex,  qoid 
peccatum ,  quid  mot^.  In  hoc  loco  dicitar  lex  ty- 
rannus  et  exactor/ 

Non  tamen  tyrannus  et  exactor  est  sua  culpa, 
sed  nostra  culpa.  Nos  enim  sumus  in  peccatis  eon- 
cepti  et  nati,  ac  in  peccatis  vivimus,  peccatum  veio 
accendit  lex,  et  ex  peccato  infiiammat  et  ardere  fi- 
cit  infemum,  hoc  est,  facit  peccatum  excelienter 
peccans,  Rom.  7,  et  quantumvis  parvum.sit  peeoi> 
tum,  atrocissimum,  gravissimum  et  maximum  fit» 
cum  lex  in  id  sufflat  et  id  exaggerat  Quo  mag^ 
peccattim  agnoscitur,  eo  magis  nos  torquet»  Sio 
homicida  paliescit,  et  quo  magi^  agnoscit  et  intnK 
spicit  ejus  focinoris  atrocitatem ,  eo  magis  pallesdt 
Sic  omnia  peccata  auget  lex,  deducens  nos  inpe^ 
catorum  agnitionem  penitioreiYi.  Non  potest  autem 
homo  non  angi  animo,  ubi  foeditatem  et  atrocitatem 
peccatorum  propius  et  penitius  introspexit,  et  irani 
Dei  juslam  contra  peccalum  cognovit. 

Sic  fit  lex  camifex,  exactor  et  tyrannus  nostcr, 
sed  ad  tempus,  non  in  perpetuum,  Seejptrum  enim 
exacloris  donfregisti,  inquit  propheta.  Lex  per  Chri- 
stum  est  sublata  nunc,  non  tamen  omnibus,  sed  po- 
pulo  qui  iucem  videt.  Hic  popuius  a  tribus  \M 
immanissimis  tyrannis,  peccato,  morte  et  lege  li- 
beratus  est  P^^  Christum,  homm  hostium  victorem. 

Lex  tamen  non  sic  sublata  inteiiigi  debet,  quasi 
moraliter  nihil  faciendum »  quasi  nunc  exlegibus  no- 


Cap.  9.  Esaiae.    '  357 

iS  liceret  pro  libidine  vivere  et  cupiditatibus  libere 
idulgere.  Absit;  sed  ablata  est  Iqx  in  cordibus 
ostris,  ne  nos  accuset,  ne  atnplius  si^  virtus  pec- 
ati.  Cura  enimmolesta  est  mihi  lex,  possum  nunc 
lieei^,  Vade  domina  lex  cum  stimulo  exactoris  tui, 
QX  orta  est  magna  hibitantibus  in  tenebris,  item, 
arvuius  natus  estet  filius  datus.  Per  hunc  adempta 
st  tibi  virtus  peccati,  utamplius  meam  conscien- 
am  conturbare  et  accusare  non  possis* 

D«  Paulus  diligeiiter  legit  et  valde  dilexit  hunc* 
rophetam«  Nam  mortem,  peccatum  ac  legem  ad 
ondem  nobis  modum  depingit,  iliisque  insultat,  et 
1  spiritu  gaudet,  omnesque  in  Domino,  horum  ho- 
tium  victore,  nos  gaudere  jubet.  Et  ciir  non  gau- 
lerent,  curpon  tripudiarent  et  gestirent  pii,  cum  tam 
►pima  spolia  dividant?  cum  diabolus,  autor  peccati 
itmortis,  lex,  sceptrum'exactoris,  Mo^ses  minister 
DOitis,  cum  hi  tyranni  sint  superati  Bb  hoc  puero. 
}iiae  rapuerat  satan,  ea  puer  hic  nobis  reparavit 
leto  satana.  Puer  hic  est  fortior  superveniens,  qui 
ieit  illum  fortem,  et  universa  arma  ejus,.  in  qui- 
08  confidebat,  ejusque  spolia  abstulit. 

Aufert  autem  et  rapit  hic  puei^  per  ministros 

« 

los  e  manibus  et  potestate  diaboli  hic  in^  terris 
is,  qui  sub  mort6,  peccato  et  iege  accusante  cap- 
i  vexantur.  Ministri  ubi  dicunt,  Baptizo  te,  vel 
solvo  te  in  nomine^patris  et  fllii  et  spiritus  sancti 
^,  reddunt  impavidos  et  tutos  homines,  ne  quidquam 
A  metuant  a  morte,  peccato  et  iegis  accusatione, 
*animos  consternatos  erigunt  et  confirmant,  cum 
Qunciant  hanc  libertatem  et  redemptionem  per 
DCiparvulum  et  fllium  nobis  natum  ac  datum. 
Haec  est  victoria,  per  quam  pax  est  parta,  quam 


356  Eaanrado  uberior 

paeen  ei  Petrus  preeatiir  deleetis  Juxta  pfaefiaitie^/ 
nem  D^  j^atris  y  in  ipso  stiatim  epistolae  suae  prio- 
ris  initio,  ubi  ail,  gralia  vobis  et  pax  muitiplicetur. 
Haec  sunt  vera  et  solida  gaudia,  qute  per  victo- 
riam  parvuli  hu^  nobis  paria  moL  Et  baec  gao- 
dia  quotidie  sentiunt  pii  m  cordibos  suis,  eaq^e 
ofiecatur  spiritus  sanctus  in  teiris  per  manus  et.  lin- 
guaiB  Qostram  in  eociesia  sua«  Manus'  et  liaguae, 
nostrae  res  q^em  sunt  cadncae^et  mortales,  sed 
per  baee  media,  per  eaduca  el  terrena  haec  vasa, 
filius  D^potentiam  suam  exercere  vuh;  thesmmm 
divinum  ilium  babemua  in  testaceia  vascuUs,  ut 
virtutia  eminentlar  ssit  Dei. 

' .  Vqx  Etaraea ,  quam  reddidtt  iatini»  interpret, 
superasii,  proprie:  fregisti  reddituc;  niaxime  quaado 
reCeftur  ad  anis^kuml  Aaimiis  enha  fraetua  dichur 
awmii»  eonatemattts «  deaperabundus ,  aaxii»*  con<^ 
teaiius,  tiepidana  et  pertene£actas«  Propiie  itaque 
vox-  Ebraea  bic  sigriifieat  frasgere  seu  deterrere  el 
ateterrere^  El  aie  usurpatur  saepe  in  aeiipturis* 
Vuil  autem  proplieta  significare,  qiiod  Deus  longe 
alio  utatur  ipe^.ad  exterrendos,  fugandoa  et  pr^ 
stemeados  ittos  suos  hostes,  de  quibus  bic  prepheta 
ioquitur^  quam  mundus*.  Noo  gladio,  aon  poientia 
aliqua  carnali,  non  armist  non  laxatis  iracundiae 
impotentisque  animi  habenis ,  sed  terrore  tantum 
iititur  (ut  Midianilisincutiebat  terrojrem)»  aut  deter* 
ret  aut  avocat  a  coeptd  et  consiliis,  dieens,  Desine, 
cessa,  fac  finem.  Tam  ievi  (quod  dioitur)  braehio 
opponitsese  suis  hostibus,  et  tam  facile  vel  voee 
potest  illos  retuodere,  illorum  vires  ac  conatusin- 
frlngere,  et  eos  a  consiiiis  coeptisque  deterrere.  Fran- 
git  impetum  mortis,  peccatj,  l^is  et  saitanae»  etiam 


Gap.  9.  Esaik^.  359 

impetaostssimum  et  truculentlssimam,  una  voce  duti- 
taxat,  non  adbibet  vim,  sed  motp  dig^itd  ant  in- 
nuens  digito  tertet  et  deterret  hostes  ilios ,  ne  quid 
atrocitis  et  gravius  in  nos  moiiantur,  ae  jubet  tan- 
tum,  ut  desistant  a  coeptis  etc. 

Qui  fit  hoc?  qui  tam  levi  impuisu  et  momento 
tanti  hostes  sese  deterreri  et  suos  conatus  ihnrin^ 
paterentur?    Gravissimi  4^dem  sunt  hostes,  fateor, 
atrocia   moliuutur,  et  ip  nostrum  exitium  summis 
incumbunt  viribus,  sed  htc  puer  terrere  et  caedere 
eos  levi  opera  potest.    Nam  quando  vel  maxime  te 
urgent,  quahdo  conscientiam  tuam  afflictam  ^cru- 
ciant,   et  te  vehementissime  oppugnant,  tum  nulla 
fa<ita  mofa   confet  te  ad  ecclesiae  ministrum,  sive 
ad  fratrem  pium,  et  pete  absoiutioiiem  et  consola- 
tiotiem.   Hic  ubi  minister  aut  frajter  ad  te,  imposita 
tibi  manit,  dicK,  Absolvo  te  etc»  ad  banc  voceAi 
(si  ctedis)  statim  fugit  lex,  peccatdm,  mors.    Sic 
solo  lerrore  hiflrmae  manus   et  linguae  conterriti 
faostes  isti  immanes  cedere  coguntun    Nam  ubi  de 
pec^atis  vere  4oies ,  et  credis  Christum  sua  morte 
pro   eis  satisfecisse ,   petisque  abs6lutioncm,   tuhi 
vere  absolveris,.  nec  tum  periculi  erit  quidquam  vel 
a  morte,  vel  lege,  vei  satana. 

Sed  an  non  longe  maxima  et  admiranda  res 
est,  quod  tam  levi  motu,  tam  facile,  duntaxat  ad 
impbsitionem  manuum,  et  prolationem  seu  sonum 
vocis  humanae,  salan  fugam  capessere,  quod  pec- 
cartnm  mortem  nobis  intentans  desperare,  quodque 
lex ,  et  conscientia  finem  terrendi  et  excamificandi 
nos  facere  coguntur?  An  non  mirifica  haec  est  reg- 
nandi  ratio,  quod  puer  istorum  tam  terribiiium  ho- 
stitrm  impetus  et  furores  tam  levi  opera  ac  momento 


360  EDarratio  ubejior 

.infringit  et  inhibet,  eosque  terret?  An  lion  haee 
g^aodia  et  longe.  maxima  opera,  (;[uod  sic  poteat 
puer  bic  terrere  diabolum ,.  ut  fugiat  audita  tantum 
voce?  Vbx  iila  est  potentia  tanta,  quam  virtus  le- 
gis  et  ipsa  ira  Dei  fugit  Tanta  est  virtus,  tanta 
potentia  higus  puerif  veri  quidem^  bominis,  sed 
veri  etiam  Dei. 

,  Si  jtaque  credis,  tum  motus  digituli  et  linguae, 
sea'yox,  qu^  te  absolvo,  cor  tuum  vivificare 
potest  Cum  dico,  Confide  fili,  remittuntur  tibi  peo- 
cata  tua,  stalim  hac  voce  mor^  moritur,peccatum 
conflcitur  et  aboletur,  satan  terretur  et  in  fugam 
coqicitur. 

Haec  tanta  fieri  per  verbum  vocale  hominis  res 
est  admiranda  et  stupenda,  quod  manus  fratris  aut 
sacerdotis,  eiabsolutio  est  tantae  virtutis,  ut  fran- 
gat  istum  impetum  maximum  et  impetuosissimum 
tantorum  tam  horribilium  hostium.  Ideo  etiam  mag- 
nifice  et  pleno  dre  boc  inenarrabile  donum,  hanc 
mirificam  et  immensam  potentiam  praedicant  iiii  in 
evangelio,  ac  laudant  Deum,  qui  dedit  talem  po- 
testatem  hominibus. 

Maxima  sunt  haec  et  infinita  Dei  erga  genus 
hun^anum  beneficia.  Simus  igitur  grati  et  probi, 
praedicemus  haec  pueri  hujus  opera  el  beneficia, 
iibenter  audiamus  verbum  hoc  vitae,  juslitiae  et 
pacis,  ut  contra  mortis  el  peccati  tefriculamenta, 
et  spiritus  ttistitiam,  consolationem  et  firmamentum 
habore  possimus.  Hoc  facientes,  profecto  fieri  non 
potest,  quin  immensa  et  incredibiii  laetitia  exunde- 
mus,  cum  tam  insignis  victoria  nobis  sit  parta,  cum- 
que  tam  opima  spolia  dividamus,  fugatis,  fusis  ac 
prostratis  tantis  hostibus,  aculeo  mortis,  lege  augente  ^ 


'      '  Gap.  9.  Esaifte.  361 

peceatum,  satana,  peccato  abolito,  morte  occisa  et 
exstincta.  S)ad  mag  eln  JCinbelein  unb  ^m  W^tn ; 
Mirificus  hic  puer,  potentiae  magnae  Dominus  est, 
qui  talia  ac  tanta  solo  verbo  per  hominem  prolato 
operatur.  Per  hominem  quidem  proferunlur  ea  verb^, 
non  hominis  tamen   illa  opera  sunt,  sed  Dei. 

Ergo  puer  ille  natus  Deus  sit  oportet.  Non 
enim  hominis  opera  sunt,  unius  digituli  motu  et 
levi  linguae  sono  mortem  prosternere,  peccatum  abo- 
lere,  legem  relegare  et  ablegare,  satanae  potentiam 
vincefe,  illumque  absterrere  et  4errere,  ut  vel  voce 
audita  fugere  cogatur.  Cum  igitur  puer  hic  tanta  fa- 
ciat,  certum  est  eum  esse  verissimum  et  cum  patre  et 
cum  s.  spiritu  unum  Deum.  Has  tam  longe  maxi; 
mas  res  tam  brevibus  verbis  propheta  complexus 
est.    Et  addit: 

Sicut  in  die  Midiah. 

Hactenus  audivimus  prophetam  .non  loqui ,  nec 
intelligi  posse  de  ulla  alia  quam  de  illa  magnifica, 
atigusta  el  longe  gipriosissima  victoria,  illius  pueri 
nati  et  filii  dati  salvatoris  nostri  Jesu  Christi.  Ju- 
daei,  ut  dixi,  lacerant,  concerpunt  et  vitiant  hunc 
textum  miserrime  ac  scelerate,  detorquentes  eum  ad 
Ezechiam,  biyus  temporibus  iaetatus  sit  populus  de 
confracto  exactoris  sceptro,  hoc  est,  de  exercitu 
Sanherib  fuso  ac  fugato  etc  Quamquaip  familiare 
et  usitatum  est  prophetae,  ut  per  virgam  seu  scep- 
trum  accipiat  tyrannidem  temporalem,  sic  enim  iiti- 
tuf  hac  voce  cap.  14.  de  rege  Babyloniorum,  lamen 
hoc  loco  neque  praecedentia  peque  sequentia  ullo 
modo  fehiht  de  corporali  dliqua  victoria  aut  hoste 
illo  Sanherib  intelii|gi. 


/  ^ 


3^    '  BttamrAtlo  ub^ridr 

Viaent  Judaei  ▼ertra  iU^,  MttUi|»rtc^ti  geAlett, 
ncHi  inagnifieadti  laetitiaM  ele. , '  tohifH.  se  stc  suath 
sententisiih  stare  ac  pugnar^,  ideo  iloti  legtunt,  Moti 
ihagfnificaslt!  laetitiam,  tlt  in  Ebrae6  dst,  ^ed  cot- 
rupto  testtu  pro,  non,  le^iit  hoc  ittodcr,  Hultipli; 
casti  genteui,  et  magittificasti  ei  laetitiam.  Haec  e«t 
itnpia  et  8c6lerata  audacia,  in  ^aCris  Uteris  e  pro- 
prio  cefebro  pro  libidine  torqudre  verba  ei  fingfere^ 
stbi  sententiarfi  nosti^i  capitls  sotntiip  cong;ruentein, 
ut  ih  bis  vei4bil^,  Mdltiplicasti  gentem,  <^  magnifi- 
casrti  laetitiam.  Quae  sic  ^pduunl,  ^ttdd  tmltas 
fuerit,  (jui  non  mirifide  et  majcime  st(  la^^tis.  ded 
ctim  ad  etim  modttttt  exponitur ,  fit  veri^f^  prophe- 
tae  injuria  m^tma.  Non  Mitts  pMest  ihteHfgi  aliter^ 
quam  de  luce  niagtiia  et  de  infante  nobis  hato  et 
filio  dato. 

Porro  quod  addit,  sicut  in  diebus  Midian,  alia 
est  similitudo.  Nota  est  historia,  quae  scribitur  de 
indito -dtiee  GKfde^ne*),  qul  pefcussit  Midianitas, 
Amaiecfaitas  et  Arabes,  orieiHales  populoi  et  austriEi- 
les,  quorum  nnmerus  eraf  slcut  ar^na  mari^.  Sit 
enim  dicit  textus,  Madian  et  Amalecb,  et  omnes 
orientales  populi  fusi  jacebant  in  vaHe,  ut  loci^ta- 
runr  multitudo.  Cameli  auteih  innumefabiles  eratit, 
sicut  arena,  quae  jaeet  in  Httore  maris.  Tantatfa 
bomintrm  vim  occidit  Gideoit  nullo  gladio,  ntfilis  ar- 
niis  ete.  Ideo  vei  hinc  videtis  prophetam  idqu?  de 
alio  bello,  quam  corporali,  ali&qtie  vidoria,  qudm 
quae  est  per  regem  allquem  ip^orum  parta. 

Dicit  igllur  de  quadam  victoria;  jftuae  viclbriae 
de  Midianitis  obtentae  a^SSimilis  sli.    6ideotl   cucb 


*)  Judic.  7.  Historia  Gideonis. 


Cap.  9.  Edjdae.  363 

treeentis  viris  occurrit  tantae  muUitudiniv  testatur 
eDim  historia  eentun»  et  viglnti  milia  cae^a  hostium, 
el  occnrrit  maximae  illi  multitudini  maxima  inflr- 
mitate.  Nihil  enim  anud  faeit,  quam  quod  dat  sin- 
gulis  iilis  treeentis  viris,  secum  contra  hostes  eun- 
tibu»,  tubam  in  dexteram  manum,  lagenam  b  shii* 
stram,  cum  lampadibus  in  medio  lagenarum. 

Mlrificum  sane  benum,  bellum  sine  gladio.  Si- 
nistra  occtfpatur  testula .  misera  et  fragili,  eaque  est 
loco  clipei.  Tuba  in  dextra  est  ioco  gladii«  Quate^ 
quaeso,  boc  bellum  et  proelium  futurum  est,  pug* 
nare  his  armis  tam  flragilibus  contra  tantam  tam  po<* 
tentium,  tam  efferatomm  hostium  muUitudinem? 

,  Necesde  esi  fuisse  illos  viros  trecentos  excel- 
lenti  sphitu  et  maxlma  flde  donatos,  quod  contra 
tanttfm  exercitum,  his  armis,  testulis  dt  tubis  Deo 
voeante  procedunt*  Quk)  his  mrseflis  et  ^ficulneis 
gMie  atque  armis  efflcerent?  Si  contra  stipulas 
aut  BJftiscas  pugnandum  fuisset  ipeis,  satrs  armati 
fuissent  Sed  quid  rationi  magis  ridiculum,  qmd 
stoUitts  quam  contra  tantum  exercltum  omni  telo- 
mm  et  armorum  genere  instructissimum  tam  rid!- 
cdtis,  tam  infirmis,  tam  ficulnets  ac  nullis  armis 
prodire?  Sed  Dens  sic  solet  armare  suos  milites, 
et  sie  quantumvis  rldicule  et  stuite  armatis  adest, 
ut  his  armfis  innumeram  faostium  vim  fuAdant  ad 
proetemant. 

Quomodo  istae  testae  paratae   quaque  forma . 
fuerint,  non  possum  imaginari.   Textus  habet,  quod 
fuerlt  ipsis  indusus  ignis,   qui  erupU  collisis  seu 
fractis  testuUs   sive  oUis  ilHs.    Quomodo  eas  para- 
rint,  an  piee  aUave  materia  obductae  fuerint,  nescio. 

Cum  faeerentr  igitur  trecentl  lUi  viri,   hi  fres 


364      ^         ,      .     Enarratio  uberior 

/ 

aeies  ordinat),  ut  af  Gideone  edocti  .erant;  hoc  est, 
cum  singuli  In  loco  suo  per  circuitum  castromm 
stantes  clangerent  tnbis,  ac  confringerent  lagenas, 
confractisque  illis  sinistra  manu  ardentes  lampades 
lenerent,  quae  testis  inclusae  fuerant,.  et  dextra 
tubas  sonantes,  clamarentque,  Gladius  Domini  et 
Gideonis,  hostes  audientes  dangorem  et  sotiitum 
treceptarum  tubarum,  qui  satis  magnus  et  horrendus 
Tuit,  videntesque  lucem  in  nocte  magnam,  quam 
trecentae  faculae  praebebant,  noctu  enim  haec 
facta  sunt,  subito  sunt  conterriti*  Et  quamvis  nihil 
fuerit  nisi  sonus  et  lux,  tamen  hanc  cogitationem 
iUis  injecerunt,  ut  putarint  totum  regnum  Aegyptio- 
;  rum  et  cengregationem  aliorum  infinitorum  popu- 
lorum  coactam,  cui  nuUo  modo  resistejre  possent, 
coQtra  se  pugna^e.  Tot  enim  tubae,  ut  sonuro 
maximum  et  terribilem  ediderunt,  sic  et  terrojrem 
maximum  illis  incusserunt.  T6t  etiam  lampades 
seu  faculae  magna  luce  omnia  circumquaque 
illustrarunt. 

Hoc  igilur  strateg;jemate  (cujus  autor  fuit  Deus) 
consternati  sunt  .hoste$,  et  perculsi  animis,  nec 
aliud  quam  praesentem  sibi  jam  mortem  imminere, 
et  in  extremo  vitae  periculo  versairi  se  putabant, 
nec  quidquam  hic  spei  esse  nisi  in  fuga.  Quaore 
fugam  capessentes,  dum  quisque  vitae  suae  consul- 
turus  perrumpere  et  aufugere  nititur,  in  bac  com- 
pressione  mutuis  seselanienis  et  gladiis  confodiunt 
et  conficiunt.  Quia  proximo  obsistente,  fugere' 
tanta  pernicitate  non  poterant  qua  volebant,  ;ideo 
praecedentem  confodit  insequens,  ut  consuteret-vitae. 
Ita  conterriti  divii^itus  incusso  pavore  ipsi  hostes 
mutuis  sese  vulneribus  confecerunt.  Trecentis  illis, 


Cap.  9.  Esaiae.  365 

\ 

quorum  dux  ^at  Gideon,  nullum  gladium  educenti- 
bus,  imo  nibil  aliud  agentibus,  quam  quod  singuli, 
ut  diici,  starent  in  loco  suo,  tenentes  manu  sinistra 
lucemas  ardentes;  dextra  autem  tubas,  quibus 
clangebant. 

Hanc  historiam  celebrat  hic  Ezechias,  celebrat 
eam  et  David  Psalmo  72,  ubi  de  Messia  vaticinatur 
dipens,  Descendet  sicut  pluvia  in  vellus ,  sicut  stil- 
lae  irrigantes  terram.  Petiyit  enim  Gideon  ^ignum 
hoc,  ut  ros  descenderet  in  veilus  et  sicca  maneret 
terra^  Runium  petivit,  ut  vellus  esset  siccum  tena 
Tore  conspersa.  Judaer  et  hunc  locum ,  ut  omnia, 
depravant,  et  sic  reddunt,  descendet  sicut  pluvia 
super  fonsum,  boc  est,  in  pratum'  tonsum  seu  de- 
sectum  aut  demessum.  Sed  vocabulum  Ebraicum 
signifieat  proprie  tonsionem,  sicut  oves  tonduntur 
super  tonsam  lanam; 

Cum  itaque  haec  historia  a  Davide  et  Esaia 
hic  celebretur,  commendata  esse  nobis  debet, 
lectioneque  dignissima  est.  Gloriosissima  enim  vic- 
toria  haec  fuit  Gideonis  de  Madianilis,  Amalechitis 
et  Arabibus,  gravissimis  et  potentissimis  hostibus, 
cuncta  vastantibus  usque  ad  inlroitum  Gasae,  nihil- 
que  (ut  habet  textus)  omnino  ad  vitam  pertlnens 
in  !srael  relinquentibus,  non  oves,  non  boves,  non 
asinos.  Ipsi  enim  et  universi  greges  eorum  v^nerant 
cum  tabemaculis  suis  et  instar  locustamm  universa 
complebant,  inhumera  muHitudo  hominum  et  came-' 
lorum,  quidquid  tetigerant  devastantes. 

:  Contra  trium  tantorum  hostium  tres  infestissi- 
n^os  et  maximos  exercitus,  Gideon  tres  itidem  or- 
dines  seu  acies  ordinat,  sed  impari  virtute.  Tre- 
centos  enim  in  tres  acies  distribuit,  eosque  miri- 


36@  En^nratio  pbwor 

Qci3  arous,  tul^^  wlm\  6ti90tis,  io  quibas  i%m 
erat  jnclpsus,  ip^M^uit  itd  taQtarii  pugnap,  e^sqoe    ' 
9ic  aUQqmlur:\  Q\iod  vidfirilis  roe  (aeere,  bae  jdem 
et  vo$  facite^  ingrediar  j^jfm  cmpmm,  «4  quod 

^  fecero,  sectamini.   Quandopersonuerittuba  ia  mftM 
mea>  vos  quoque  per  eastroyum  cireuitttm  dangite 
et  cQDcldaiate,  Oomino  et  Qideoni.    Ingressus  igi. 
tur  Gideon.et  trecenti  viri,  qul  erant  c»»  eo,  ia 
partem  pastrorumi    custocjfibusque  suscitatis  coe*> 
peruat  buccinis  clangere,  et  qooiplodere  ioter  ae 
rageoas,  se^  ooQfiringere  teetaa,  cumque  per  gTruffi  ' 
ca^trQruu)  iq  tpbus   persouarent  loeis»   «t  teataB 
confregis^t,  teweruQi  siuiatri^  manibus  lampadea, 
et  dextris  sooantefi  tubas,  clamavenintque,  i^rladm  * 
Domini  et  Gideoni^,  stantes  singuU  in   )oqq  suo 
per  circuftuoi  eastrorum  bp^Ulinm*    Ibi  caatn^  ooh 
nia   turbata   sunt,   et  hostes   VQ^er^ntes  ulii)aa« 
tesque  ^fugerunt ,  )}ire^itque  Dominua  qujusque  gla- 
dium  in  proximum  suum  i4qae  per  omnift  oa^tra. 
Sic  caedet  et  parvulus  bic  noster  boste^  9U0s, 
ad  eumque  modum  obtinebit  victQHam  de  omnibus 
adversariis  suis.  Talis  noB  fuit  victoria  de  Smherib 
obtenta,  bellum  oontra  Sanherib  fuit  bellum  Tnup))» 
per  apgelos  gestum.    Erat  auiem  Tnupha*)  ^acri* 
flqium,    quod   movebati^r  in  quatuor  parte^   orbis 
terrarqm,  Thruma**),  quod  elevab^^tqr,    Ut  i'n  pa- 
patu  ritum  hunc  servant  elevanies  oalicem»   item, 

.  consecrantes ,  ,ut  vocant,  panem,  faciunt  crucem  in 
qualuor  parles. 

Tale  bellum  erat  contra  Sanherib,  videlicet  bellum 
Tnupha,  hoc  est,  quod  ^e^eb$tur  in  quatuor  parti^ 


I 


bu9  in  mo^uni  cruci^.  Angeli  enim  strav^runt  exercl-f 
tum  Assyrii  sic,  ut  in  omnibus  pgulis  bostes  sint 
prostrati  ^et  csfesi,  numero  185  ipillia,  Nqq  fuit 
erg^o  ibi  infijrmjtas  humana,  ut  bic  in  ei^ercitu  GU 
deonis,  sed  potentia  apgelorum,  ^ui  in  modqm 
crucis  exercitum  permeabant  et  del^baht.  Longe 
ergo  aUa  ivictbria  |fuit  quan)  obtinuU  GideoQ*  Ncm 
fuit  tiic  angelorum  potentja,  sed  summ%  infijfmita^. 
IlUs  ^rmi$  fugati  ac  fusi  sunt  hostes,  quibus  yi4^ 
bantur  pop  magia  fundl  ac  oa^di  posse  quam. 
^tip^iig.  . 

Ei  hoc  a^ipjriaitiiM'  Elsai^,  quod  in  extrema 
iUa  ii)firmiUite,  qualis  fuit  in  Gidepoe,  sit  parta 
illa  glqriosissiipA  victoria.  Qqid  enin^  fnfirmius  cogi- 
tari  pQtQ^t ,  qoid  etiau)  adiniratione  dignius  quam 
tri^qentOB  virps,  npliis  ^mis,  quibus  bostes  cae4t 
possent,  instructo^?  (pam  si  habuerunt  quippiam 
eorum  armorum,  non  tamen  iis  in  hoc  proelio  usi 
sunt),  tam  paucos,  inquam,  numero,  nihil  omnino 
armatos  ac  munitos,  sed  bucciriis  tantum  et  testis, 
i|;neqpe  testis  incluso,  prodire  contra  tantum  exer- 
citum  omni  armorum  genere  instructissimumy  eum- 
q^ue  tantum  exercitum  his  ^rmis,  tubis  scilicet 
et  testis,  prb^terni.  Solus  enim  tubanim  sonus, 
feriens  aures,  et  flamma  perstringens  oculos,  glorio- 
sapi  hanc  et  mirificam  peperit  victoriam* 

Ad  eundem  modum  et  noster  parvulus  ac 
filius  nobis  natus  et  datus  vicit  suos  hostes,  talem- 
que  nobis  peperit  victoriam.  Ezechiae  nihil  simile 
quippiam  obtigit,  quod  cum  victoria  Hidianitica 
conferri  possit«  Itaque  de  eo  hic  locus  non  potest 
Intelligi ,  ut  sulti  Judaei  somniant 

Allegorias  non  multum  morori  nisi  uM  neces- 


s 


/    / 


368  Bnarratio  uberior 

sitas  huc  nos  cogit.  Hoc  vero  loco  vel  maidme 
est  necessaria  allegoria.  Signifidatiir  enim  hic  bel- 
lum  spirituale,  quia  propheta  loquitur  de  occidenda 
et  delenda  morte,  peccato  et  lege.  Hoc  totum  bel- 
lum  itaque  accommodandum  estad  spiritnales  Amale- 
chitas  ac  reliquos  hostes,  et  ad  Gideonem  spiritaa- 
lem.  Tres  illos  hostes  populi  Dei  fudit  et  confieit 
Gideon  cum  suis  sola  tuba  ac  flamma.  Non  tamen 
flamma  eos  combussit,  nec  sonus  tubae  occidit 
aut  prostravit,  sed  tantum  terruit,  i^t  dixi.  Solo 
terrore  prostrati  sunt  ex  auditu*  tabae,  et  conspectu 
flammae;  non  senserunt  flammam  seu  ignem,  non 
vel  pilus  capitis  igne  in  ipsis  iaesus,  sed  solo 
conspectu  ignis  et  sono  tantum  audito  sic  conster- 
nati  et  contriti  sunt,  ut  fugendo  se  ipsos  confoderenl 
Egregia  profecto  fuit  fides  eorum,  qui  cum  Gideone 

occurrerunt  tam  magnae  multitudini. 

Sed  videamus  allegoriam.  Tuba  est  proprie 
vox  evangelii.  Dux  est  filius  ille  datus  et  puer 
nobis  natus,  ille  Gideon  abbreviator  et  praecisor. 
Hic  ducit  exercitum.  Quem  et  qualem  exercitum? 
Apostolos  et  verbi  ministros  per  orbem  terraruro, 
quibus  armis  instructos?  Non  gladio»  non  ferro, 
non  flamma,  aliisve  arfnis  corporalibus ,  ut  mun- 
dum  his  armis  infestent,  evertant  ac  vastent.  Arma 
enim  militiae  nostrae,  inquit  Paulus,  non  camalia 
sunt,  sed'  potentia  Deo  etc.  Militamus  quidem  in 
carne,  sed  non  per  camem  aut  carnaliterl  In  pecca- 
tis  quidem  nati  sumus,  sed  vocati  in  exercitum. 
hujus  ducis,  nihil  aliud  habemus  et  gestamus*  quam 
tub^  et  in  testis  lucernam,  confringirousque  te- 
stulas,  hoc  est,  tollimus  crucem,  et  subjecti  sumus 
affljctionibus ,  quibus  omnes  pii  exercentur. 


Cap.  9,  Esaiae*  369 

Non  profiteor  me  professorem  et  artificem  per- 
fectum  allegoriariim,  sed  tamen  hanc  judico  faoc 
loco  aptissimam  et  appositissimam  esse.  Tuba 
vox  evangelii  est*  Sola  ea  vox  prostemit  hostes* 
Nos  sumus  vasa  testacea,  portamus  thesaurum 
in  summa  infirmitate  in  vasis  fictilibus*  iSumus 
infirmissima  vasa  testacea,  martyrizatae,  vexatae 
et  mortificatae  consci6ntiae  ostendunt  virtutem  Spiri- 
tus  sancti  facientem  mirabilia.  Sie  virtus  Gideonis 
nostri  in  infirmitate  nostra  perficitur.  Si  ignis  tc^* 
stis  inclusus  debet  erumpere  et  conspici ,  oportet 
testam  confringi,  id  est,  subjici  nos  variis  afflic- 
tionibus  et  pericuiis  mortificfari.  Sicut  gentiles  etiam 
dixerunt,  non  fieri  facinus  magnum  et  men^orabile; 
sine  ingenti  periculo»  Necesse  est  coUisionem  et 
luctam  angustiamque  hic  esse  talem,  qualis  est 
quodammodo  in  partu,  ut  mortificemur;  Spiritu^ 
sancti  enim  dona  ac  virtus  tum  exserit  sese,  et 
eminet  praecipue,  cum  maxime  premimur,  angu- 
stiamur  et  collidimur« 

Observet  autem  hoc  loco  quisque  studiosus 
sacrarum  literarum,  quod  omnes  occisiones  hostiumi 
quae  occurrunt  in  sacris.historiis,  significent  occi- 
siones  spirituales,  quas  operatur  puer  ille  cum  sufs 
ministris  per  sonum  tubarum  eUucem  testis  inclqsam, 
hoc  est,  per  verbum  et  spiritum  sanctum  ita  terret 
ac  movet  hostes  populi  Dei,  ut^resipiscant^  et  se 
ipsos  occidant  suis  gladiis,  utque  dicant  ad  pastores 
animarum  suarum,  agnosco  peccasse  me,  domine 
pastor.  Ante  non  vidi  tubas  ac  testas,  nunc  video 
miseriam  et  perditionem  meam^^  ac  doleo  de  pe^ca- 
tis  conlra  Deum  meum  a  me  procaciter  admissis. 
Doleo  roe  persiecutum  esse  populum  Dei,   veraa> 

Lnlfieri  Opp.  cMf.  VoL  XXIll.  2\ 


370  Eharrntio  ubefior 

religionem,  ae  pie  doc^ntes.  Tgno^ce,  quaeso,  et 
absolve  juxta  mandafum  Christi  miserum  me,  sob 
hoc  peccatoirum  onere  gementem  et  peccatis  coti- 
fossum  iitque  excarnificatum. 

Ubi  sic  nos  ipsos  judicamus,  non  judicamur 
a  domino.  Judico  autem  me  sic,  et  confodb  me 
meo  gladio,  cum  damno  stultam,  procacem,  exsnl- 
tantemque  camem  meam,  item  cum  deploro  et  doleo 
ex  animo,  quod  missando  blasphemavi  Dei  filiam, 
quod  filium  Dei  habui  ostentui,  quod  sacrilegus 
fbi,  sicut  fui  ego.  annos  quindecim,  sicut  et  Paii- 
lus  1.  Timoth«  l.queritur,  et  fatetur  se  blasphe- 
mum,  persecutorem  et  contumeliosum  fuisse.  H- 
]nm  totum  veterem  hominem,  qui  fuit  stultus  el 
impius,  qui  filium  Dei  contumelia  affecit  et  cruci- 
fixit ,  illum ,  inquam ,  occido  et  confodio  proprio 
gladio,  lingua  mea  et  omnibus  viribus  meis,  et 
dico  ex  corde,  peccavi.  Ista  caedes  sea  occisio 
proficiscitur  e  sono  tubae  et  e  luce  flammae. 

Haec  est  victoria  illius  pueri  Aobis  nati  ac  dati, 
sic  gentes  convertit  yerbo  ac  spiritu  saneto,  ut  se 
ipsas  conficiant,  hoc  est,  judicent,  non  gladio,  sed 
poenitentia  vera,  et  laetitia  spirituali,  ut  serviant 
ei  in  timore,  et  exsultent  in  tremore.  Confitentes 
^t  agnoscentes  peccata,  et  ad  Christu)»  confugien- 
tes  incorporantut  Christo,  fiuntque  sic  spolia,  quae 
Luc.  11.  erepta  sunt  diabolo,  qui  autor  est  peccati 
et  mortis. 

Sie  occiduntur  mala  con^dcientia,  peccatum, 
mors,  quae  sane  sunt  gloriosae  et  magnificae  vic- 
toriae.  Hactenus  per  legem  vexata  et  legem  accu-^ 
santem  ferre  coacta  conscientia  nunc  laeta  et  exsol- 
tans  gratias  agit  Deo  no&tro,   quod   tam  felici  et 


€ap.  9.  Bmdae.  871 

gloriosa  victoria  politnr,  quod  peccatum  est  abeorp- 
tum,  jamque  liberata  canit,  Mors  ubi  vlctoria  tiiat 
Ubi  stimulus  tuus,  infeme? 

Quamquam  auiem  victoria  illa  de  peceaio,  lege 
et  morte  in  hac  vita  non  impletor,  quamquam  tion 
sic  vincantur  hi  hostes  nostri,  ut  non  redintegrent 
contra  nos  proeHum,  ut  non  eemper  nobis  negotinm 
faeessant,  tamen  ineipit  eafKari  hic  canticum  hoe, 
Obi  est  stimulus  tuus ,  infei^ne  ?  Dbl  viotoria  t«a, 
o  mors?  Nos  habemus  omtAn  per  Chrisium  fortge 
melius  reparata  et  restituta,  quam  In  paradiao 
amissa  fuerant  per  transgressionem  primforum  pareif*, 
tum,  quaimquam  adbue  in  lucta.  8ed  Oeo  sft  (^aila, 
qtri  dedit  victoriam  de  peccato,  mortis  acQleo,  it^ 
quod  lex  non  aecusat,  aut  si  yult  accasare,  tiMe 
flde  apprehendere  possum  hune  infantem ,  et  ofM 
ponere  enm  rnotli  Quamquam  igitnr  redlt  leK, 
nec  ^sinit  laoessere  et  impetere,  vexandlque  finem 
in  bac  vita  focei^,  tamen  vfetoitia  tahd^m  pme^ 
nos  esl,  donec  illic  eompleatur. 

FlliUK  ergo  Dei,  puer  llle  nobis  nalus,  ad  huvie 
modum  in  hac  vUa  mortem,  peeeatum  et  t^i^i^, 
hostes  illos  nostros  gravissimo»,  terret  el  efb^err^t, 
fugai  ac  fundit.  Non  quidem  in  tofuffl,  noti  plene 
deletur  in  hac  vMa  moi9 ,  iK>n  petiltus  {»ee(5akiim 
aufertur,  non  cessat  onmino  conscientiarum  aefcueatt^, 
exalbescimus  nonnunquam  ad  merrtionem  mortifl, 
animisque  percellimur  satis  vehementer,  eo^trista^ 
mur  aliquando,  sed  tamen  habemus  remedium^, 
qmndo  dpponimus  infanten,  et  eerta  fiducia  diol^ 
mus:  Scis,  diabdfle,'  qudd  ealcaneo  hujM  Infanfh 
sis  Jnsidiatus  ?  scis,  leic,  quod  hune  filium  inno^en'» 
tem  aecusaveris  et  danitfaveris?  seis,  mers,  qucfd 


372  Enarratio  uberior 

insontem  liunc  voraveris?  ,Mox,  ubi  audiunt  hDJns 
infantis  nomen,  absterrentur  et  fug^m  capessimt, 
viriumque  nihil  in  nos  habent. 

Quare?  Quia  diabolus  inexpiabile  peccatum 
admisit»  reus  igitureistmortisetdamnationis  aetemae, 
occidit  enim  filium  Dei  innocentissimum,  summam 
iUam  personam,  adoiandam  illam  majestatem,  nailam 
prorsus  habens  causam,  sicut  dicit  Christus  Jo« 
hann*  14:  Venit  princeps  hujus  mundi,  sed  in 
me  non  habet  quidquam.  Non  potult  invenire  dia- 
il^olu3.  quidquam  culpae  in  ea  persona,  nihilpminus 
tamen  eam  morti  adjudieavit  et  e  medio  sustulit 
£rgo.  jam  diabolus  est  in  aetemum  reus,  peccatom 
hoc  ab  ipso  in  hanc  personam  patratum  est  ine- 
missibile  et  inexpiabile,  quia  nunquam  potest  satis 
facare  pro  eo,  quod  occidit  Filium  Dei.  Ideo  Chri- 
Htus  in  se  ipso  absorbuit  diabolum  in  se  grassan- 
tem,  ac  summo  etiam  jure  non  solum  virlute  divina 
prostratum  sua  potentia  exuit,  ut  in  aetemum  ei 
subjectus  sit,  et  sic  subjectus,  ut  vel  audilo  nomine 
ejus  pallescat  ac  contremiscat,  inque  fugam  sese 
coiyiciat,  fct  faliacias  atruere  cesset,  quia  scit  in 
conscientia  sna  se  judicatum  esse  et  damnatum. 

.  Sic  mirabili  consilio  et  modp  infans  hic  peperit 
Yiicioriani  hanc.  glpriosam,  eamque  nobis  peperit 
ac  dedit.  Si  -itaque  credis  in  Chrislum,  habes 
vfrtutem  ejus  et  per  illum  vinces  peccatuni,  mortem 
et  diabolum.  Et  haec  victoria  nondum  quidem 
complela  et  absoluta  est  in  his  terris,  sed  tameo 
eliciter  ei^t  coepta,  et  post  hanc  vitam  felicissime 
perflcietur.  Sic  igitur  pius  quisque  in  Christom 
credens  est  longe  potentissimus  in  Christa  dominus, 
habens  virtutem  super  potestatem  diaboti»   Loc.  10 

\  ■- 


Cap.  9.  fisaiae:     '         -         373 

ail  Chrislus,  Ecce  do  vobte  poteslateoi  super  om- 
.  nem  virtulem  inimici ,  et  nihil  vobis  nocebit ;  et 
Psalm.  91.  scriptum  est,  super  aspidem  et  basili- 
scum  ambulattis,  et  conculcabis  leonem  et  draconem; 
item  Job.  40:  Num  extrahes  Leviathan  hamo,  et 
fune  ligabis  linguam  ejus?  etc«  ■     ■  ^ 

Hanc  vere  divinam  potentiam  vincendi  hostes 
nostros,  et  calcandi  jsuper  eos,  habemus,  ut  dixi, 
beneficio  et  merito  filii  Dei.  Is  ^nim,  ut  pro*pec- 
catis  mundi  moreretur  et  satisfaceret,  ac  credentes 
in  se  a  maledictione  legis  et  morte  aetema  llberaret, 
venit  in  mnndum  ac  assumpta  faumana  natura  inani- 
vit  se,  formam  servi  acciplens. '  Hae  specie  decep- 
tus  diabolus,  putans  peccatorem  e^se  similem  aliis, 
legi  eum  subjecit,  et  morti  adjudicavit.  Quiia  au- 
tem  non  solum  Arat  justus  et  verax^  sed  ipsa  Ju- 
stitia,  veritas  et  vita,  justificans  et  vivificans  omnes 
credentes;  lex,  peccatum,  mors,  diabolus,  nu«lum 
habuerunt  jus  accusandi,  damnandi  et  occidendi 
eum.  Quod  autem  fecit,  sponte  fecit  propter  nos, 
ideo'  injuria  summa  illi  facta  est. 

Lex  ergo  coram  Deo  in  aeternum  rea  eist ,  rea 
est  et  mors,  reum  est  [^eccatum  etiam,  reus  est  et 
diabolusi  Omnes  bi  hostes  victi  per  gloriosam  hu- 
jus  impeccabilis  et  indamnabilis  personae  victoriam, 
de  his  omnibus  triumphavit  hostibus.  Ideo  creden- 
tibus  in  Christum  dicitur',  Non  est,  qubd  timeas 
diabolum,  peccatum,  niortem,  legem  accusantem, 
sis  laetus  et  animo  bono',  parta  est  vicloria  per 
parvulum  hunc  natum  et  filium  nobis  dtitum,  qui 
est  subjectus  legi,  peccato,  morti  et  diabolo,  nec 
tamen  potuit  subjici.  Ideoque  amiserunt  jus  Siuum 
lex,  peceatiimy  mors^et  aalan,  et  victi  jure  bellico 


37^  BtiOTn^  «^•aor 

sni^i  iB  aervUulen  redaeU.  Sie  detieiQBS  spcrare 
vietQriam  et  saluiem  per  hune  f>arvuluoi  ei  filiam 
nebie  n^tun  ae  4aiuiB  io  hoe»  ui  hosteg  isios  nobis 
viiMeicetf  nosque  Uloruin  iyrsnnide  pressos'  liberaiet 

Da  bne  spirituali  et  Jonge  luaxima  gleriosissima- 
que  vicioria  loquitur  proph^  Esaias,  non  de  eaede 
exereilii»  ^nberib,  ut  Judaei  soqfMiiant  Porro  hoc 
ai^puneniqm  sw  majb^iain  hanc  de  ahrogatione  le- 
gi^  de  bosiibus  bis,  Ynorte»  peccaio  et  saiaha  victis 
timetaFiiims  elias  wtis  eopiose» 

JHanp'  tbeologiaiD  non  intelligii  bumaoa  ra(io, 
ne^  ibeotogi  noptri  9uV  papatu  j^am  iDteUexenmi, 
cer4e  pro  dignitaie  tractard  nw  polu^uot-ei:  Esaia 
projriieta  et  Paulo^  h)  quod  iode  satia  liquet ,/ qaod 
e^  capita  d^i^gorunt  tantum,  quae  nooralia  sust, 
raro  ea»  quae  de  tbeologia*  iUa  loquuntur»  q\m 
ifmk  quod  9ine  opeijbue>  m^  imritis  wsixi»,  gra- 
\i$  Teninu)B  ad  jncHr^edibilem  ei  inaestiiotabitefo  fkh 
rjm^  qupd  constitaimur  domini  et  victoires  judioes» 
que  ^tiper  mortam,  SMPi9f  peacatum,  sqper  ipsam  le^ 
gem  accusantem,  supar  ^feros  et  KHum  diaboloruii 
eKercitiw.  Sed  ^ati^  ^t  oobis  dictum  de  bap  glori- 
osa  victoria»  qyamvis  ^rum  r^rum  ianta  ^st  ampM^- 
tud^  ^  imwetas,  ut  nunquam  satis  et  pro  digfiiiate 
iraotan  possint*   .S^quiA^  in  tiefxiu, 

QpU   ojnnis    viole^ta   praedatio  ^inn  tu- 

multu,   et  vestiinentum  mixtum  sanguine 

erit  in  combuslionem  et  cibus  igqia. 

Nw2<a  propbeta  e:v|Mmt,  quod  fuiura  sii  vktonA 
iUa  per  sookym  ei  apparitjiQnem  flarnmae»  Noo  erit 
bfJtaw  corp^rale,  quale  Judaei  exspectaot  ^i  ima* 
ginantiir.  Sanguinsprii  oqimhomiiie^eoc^pw^ 


Cap.  9.  EsA^i^*  3T5 

rem,  ul  gladio  interficiant  gentes,  et  soli  regneut 
in  mundo  deletis  omnibus  gentibus,  sic  ut  non 
supersit  gutta  sanguinis  Christiani.  Tanta  est  in 
illis  Chrisliani  sanguinis  sitis.  Ideo  occidunt  Chri- 
stianorum  parvulos  vel  veneno  vel  gladio,  et  qua- 
cunque  possunt  arte;  et  arbilrantur  hic  se  obse- 
quium  etiam  Deo  praestiturps  esse,  si  omnes  gentes 
perderent,  et  terrarum  orbem  solis  filiislsrael  possi- 
dendum  traderent.  Contra  hoc  dicit  Esaias,  Dixi  de 
victoria,  qualis  et  quanla  ea  futura  sit,  nempe 
clarissima,  sed  oou  erit  bellum  aut  victoria  corporalis. 
Labor  hic  est  in  grammatica.  In  Ebraeo  non 
est,  Onxnis  violenta  praedatio,  ut  Hieronymus  ver- 
tit,  sed  sic  est,  Omnis  Seon  Seen^)  in  tumultu, 
et  veslimentum  involutum  sanguine  etc.  Supra  habui- 
mus  aliquot  vocabula,  quae  apud  grammaticos  iQ 
Ebraea  lingua  ignota  sunt,  quia  concidit  magna  q^ 
parte,  quantum  attinet  ad  grammaticam  positivam, 
ubi  docentur  vocabula  et.dictiones  rerum.  In  syn- 
taxi  est  etiam  magnus  defectus,  nisi  latina  et  graeqa 
bibiia  habuissemus,  forlassis  Ebraeam  vix  dimidiam 
hnberemus.  Declinationes  quidem  et  conjugationes 
satis  diligenter  docuerunt,  vocabula  rerum  et  &gu- 
ratas  sententias  non  explicant  sed  obscorant  Occur- 
rendum  ergo  ex  novo  Testamento,  praesertim  Paulo 

< 

et  Johanne,  qui  muUa  vocabula  iliustrayibrunt. 

Non  est  certum,  qjnd  sit  vox  llMp  nusquam 
enim  reperitur  in  bibliis,  quam  hoc  loco.  Quantum 
aaitem  ex  circumstantia  eoliigi  potest,  videtur 
significare  proeiium,  pugnam  seu  conflictum,  quem 
Germani  voeant  einr  ©d^lad^t  ^  •  ipsum  congressum 


376  Bnarratio  uberi6r 

partium  in  ipso  proelio,  ubi  manns  censeruntur, 
ub!  haeret  pede  pes,  densusque  viro  vir,  ut  po^ta 
ait  In  eo  conflictu  magna  est  coUisio  armorum, 
magnus  mot^s,  magnus  tumultus,  et  in  summa,  ibi 
terra  et  coe^um  videntur  tremere,  huic  infligitur  vul- 
nus,  illi  perforatur  v^nter,  huic  fluit  sanguis  in 
dorso,  illi  in  pectore  etc. 

Fremit  aequore  toto 
Insultans  sonipes,  et  pressis  pugnat  habenis, 
Huc  obversus,  et  huc,  tum  late  ferreus  hastis, 
Horret  ager,  campique  armis  sublimibus  ardent, 
Crebra,  nivis  ritu,  funduntur  undique  tela« 
Connixi  incurrunt  hastis,  praefractaque   quadrupe- 

dantum 
Pectora  pectoribus  rumpunl,  legitque  virum  vir. 
Tum  vero  et  geroitus  morientum  et  sanguine  in  alto, 
Armaque,  corporaque,  et  permixti  caede  virorum, 
Semianimes  volvuntur  equi  etc. 

In  tali  conflictu,  qualem  his  versibus  describit 
Virgilius,  magnus  motus,  magna  armorum  collisio, 
magnus  tumaltus  est.  lilum  actum  et  ipsam  pug- 
nam,  cum  est  in  primo  impetu  aut  in  ipso  fervore, 
cum  taratantara  et  tuba  canit,  cum  conclamatur  ad 
arma,  id  vocant  Seon,  quem  tumultum  excitat  clamor 
virorum ,  eyiinnitus  strepitusque  equorum,  bombar- 
darum,  tulw^um  etc. 

Haecigitur  videtur  esse  sententla,  Tu  superastiju- 
gum  oneris,  sceptrum  exactoris,  et  virgam  humeri, 
sicut  in  die  Midian,  ubi  nullus  fuit  congressus  hostis 
cum  hoste,  nam  Gideon  buccinas  tantum  trecentas 
inflavit  et  totidem  testas  ignem  habentes  confregit. 
Non  fuit  belium  gladii  contra  gladium,  hastae  con- 
tra    hastam,      nec    vulnus    contra    \ailnus,     sed 


Cap.  9.  fisaiae..  377 

mutuis  gladiis  ac  lanienis  adversarii  ipsi  sese  con- 
ficiebant.  .  -  . 

Supra    audistis    allegoriam,    hic   si^nificatum    . 
esse,    peccatores   et  impios  comfici  pfopriis  linguis, 
hoc   est,    errores   peccataque   sua   confiteri,  Juba 
evangelii  et  spiritus  sancli  igne  territos  ac  motos. 

Quoniam  conflictus  confligentium   in  tu- 

roultu,  etvestimentum  ijg[volutumsanguine 

comburetur,  et  erit  cibus  ignis« 

Ebraea  vox  ^ttSS"^  non  significat  proprie  lumul- 
tum,  ut  dixi,  sed  maximum  motum,  clamorem, 
strepitum  equorum,  armorum  et  virorum,  qualis  in 
pugnaest,  aut  horribilem  tempestatem,  ut  Psal*  18: 
Commovebatur  et  contremiscebat  terra  ^c,  ubi  proso- 
popoeia  quadam  liorribilis  facies  tempestatis  aeriae, 
vel  ira  aetheris  seu  nubium  describitur.  In  tempe- 
state  enim,  sohante  illo  domino  et  edente  ip^iugitum, 
commoventur  et  contremiscunt  omnia,  coelum,  terra, 
mare,  aether  concrepat  tonitruis,  erumpunt  e  nubi- 
bus  densis  et  crassis  fulgura,  funduntur  et  proster- 
nuntur  arbores,  occiduntur  animalia  etc. 

Vult  ergo  dicere  p^opheta,  Omnis  pugna  seu 
conflictusin  proeiiis  fit  mugitu,  clamore,  strepitu  et 
tumultu  horribiii,  commotione  ac  trepidatione  maxima, 
infliguntur  vulnera,  fit  caedes  miserandaj  sanguinis 
rivi  fluunt,  sanguine  vestes  cruentantur  et  maculantur. 
Talis  vero  pugna ,  tales  congressus  non  futuri  sunt 
in  hujus  infantis  regis  et  salvatoris  nostri  regno, 
qiiia  talem  tumultinh,  talem  mixturam  et  involutio- 
nem  vestimenti  in  sanguine  devorabit  et  absorbebit 
ignis,  hoc  est,  nunquain  in  ecclesia  erit  tale  tam 
cruentum  bellum. 

Sed  quid  vult ,  quod  dicit  ignem  (ievoratunim 


3T8  Eaarratio  uberioi 

esse  etc  Judaei  sceleral^  haec  v^ba  corruDipQpt 
ac  sic  interpretantur:  omne  proellum  seu  omnis 
pugna  fit  quidem  ia  tumultu,  vestesque  in  {>ugni8 
sanguine  miscenlur  aut  tinguntur,  sed  hoc  belliim, 
quod  Messias  noster  gesturus  est»  futurum  est  io 
igne  tempestatis  de  coelo  descendentis,  quale  fuit 
tempore  Sanherib*  Horribilis  est  Jud.aeorum  caecilas 
et  audacia,  qui  pro  libidine  omnia  ad  suorum  cere- 
brorum  somnia  detorquenL 

Non  vult  id  hoc  loco  propbeta,  quod  somniant 
isli,  sed  signi&cat  id  regnum  infantis  futurum  esse 
regnum  pacis  et  securitatis,  non  belli,  non  pugnalu- 
rum  esse  regem  hunc  mundanorum  regum  more, 
non  profusurum  sanguinem  hostium ,  non  prostratu- 
rum  obvios  quosque,  non  facturum  caedes  horren- 
das,  quales  in  conflictibus  fiunt  etc.  Hinc  paulo 
post  vocat  eum  propheta  principem  pacis,  et  cap.  11. 
describit  ejus  regnum  his  verbis,  Non  nocebunt, 
neque  occident  in  universo  monte  sanclo  meo ;  et 
cap.  2:  Non  levabit  gens  conlra  gentem  gladium, 
nec  exercebuntur  ultra  ad  bellum.  In  ecclesia  enim 
non  erit  corporale  bellum,  quia  repleta  est  terra 
cognitione  domini.  Sic  inundabit  cognitio  Dei,  ut 
aquae  in  diluvio,  ut  nonsitopus  bello  autgladiis.  Con- 
flabuntur  tum  gladii  in  vomeres,  et  lanceae  in  falces. 

Eandem  prophetiam,  quam  cap.  ?.  habet,  hic 
quoque  proponit  de  regno  Christi,  ac  significat  Deum 
missurum  esse  ignem  in  terras  istius  regis  tempore» 
qui  ignis  devoraturus  sit  horribik|in  istam  beiiorum 
tempestatem;  sicut  et  Psalmus  46.  ait:  auferens 
bella  .usque.  ad  finem  lerrae.  Arcum  conteret  et 
confringet  arma  et  scuta  comburet  ignL  Vaticinatur 
itaque  hic  futurum  esse,  ut  spiritus  sanctus,  ignis 


Oap.  9.  Eauae.  379 

Dei»  devoret  omnia  anna;  ignis  in  conspeciu  ejiis 
exardescet,  inquit  Psalmus  50.,  hoc  est,  inundante 
cognitione  domini,  id  est,  quando  rex  ille  pacis, 
justitiae  et  vitae  aeternaiB  praedicabitur,  tam  oopioso 
evangelii  verbo  replebit  orbem  ierrarum,  ut  omneis/ 
Unt;uaie  et  gentes  audiant  et  cognoscant,  tum  cessa- 
biint  proelia,  tum  non  amplius  conserentur  manus, 
non  dimicabitur  armis  cofporalibus,  vulnera  ilifiigeB- 
tibus  et  caedem  facientibus. 

Ulustre  diserimen  est  et  clara  4tffereaUa  inter 
regnum  tetnporaie  et  regnum  Christi..'  Non<  venit 
Chjristus,  ut  occideret  et  perderet,  sed  ut  credeDtes 
in  eum  vitam  haberent,  eL  salvarentur,  ui  m  evan^ 
geiio  testatur.  Non  venit,  ut  gereret  betia  hic  in 
terris,  sM  ut  eoatereret  eaput  serpentis,  hoe  est, 
ut  Kberarei  nos  a  durissisaa  servitute  diaboli,  qua 
per  ^^eooaium  et  lAortem  subjecit  sibi  totum  g^nus 
humenmii  ett* 

Signi&cat  ttrgo  propheta  his  verbis:  conflictus 
confligentium  elc.i  non  futurum  taie  bellum,  quale 
gerit  mundus,  sed  longe  aliud:  Spiritum  sanctum 
enim  devoratnrum  istud  bellum,  et  muiaturum 
corda,  uthomines  sint  inter  se  concordes,  ut  unani- 
miter  Deum  laudeni,  pibsque  craciflxuros  et  oceisu*- 
ros  a&0s  bostes,  quam  sunt  lerreni  hostes.  Qui 
v6n>  sint  isti  hostes,  quos  pii  confecturi  sint,  dixii 
anie,  videllice(  jugumroneris,  ei  virga  humeri  et 
soeptrum  exactoris,  Hoc  erit  istud  bellum,  in  <]uo 
victorlam  pii  tandem  gloriesissimam  ofotinebunt  vir- 
tute  infaniis,  qui  esi  rex  pacu  etc.  Proinde  «iiam 
vebementer  gaudebnmt,  sie  iifoeratos  a  lege,  peccato, 
morte  et  diabolo*'.      •  " 

Bm,  -inquMiB,  wji  itiud  betUim,  9ood  Chri^ani 


380  Enarratio  nberior 

gesturi  sunt,  non  tale  beiluin,  quale  gedl  mnndQS. 
Cbristiani  enim  non  belligeranlur  more  mundi  h^tis 
ac  ferro,  arma  militiae  nostiae;  inquit  Paulus,  iton 
sunt  eamalia,  sed  potentia  Deo;  U  Ck>r»  10,  acnta 
et'potentia  sunt,  inquit,  non  cami,  sed  Deo.  Ad 
quid?  in  quem  usum?  Ad  destructionem  mutiitio- 
num,  quibus  armis  consilia  destruuntur  et  omnis 
eelsitudo,'  quae  extollitur  adversus  cognitionem  Dei. 
Haec  est  alia  piigna,  quam.  inundi;  Haec  arma 
expugnant  otimem  scientiam  et  sapientiam,  quae  se 
opponit  sapientiae  et  cogniltoni  Dei.  His  armis 
pugnatur  contra  sapientiam  iegis,  contra  justitiam 
legis,  tnamo  contra  justitlam  totius  orbis  terrarum 
in  moraiibusi        ' 

Snnt  ergo  nostra  arma  spiritoalia,  quibus  con- 
tra  peccatum , :  contra  mortem,' contra  legis  accu- 
sationem,  contra  nequitias  spiritoaleg  in  coelestibiis, 
contra  rectores  tenebrarum  pugnamus.  Expugnamus 
etiam  et  demoliraur  munitiones  diaboli,  quando  occi- 
dimus  spiritualiler  homines,,  in  camis  justitia  viven- 
tes,  quando  miseros  peccatis  et  tenebris  obrutos; 
velut  vino  somnoque  sepultos,  liberamus,  et  ad 
vilae  meliorem  fmgem  ac  resipiscjsntiam  revocamus, 
inviam  reducimus,  coelesti  illa  sapientia  imbuimus, 
ad  cognitionem  veritatis  perducimus,  ut  nobiscum 
gloriflcent  et  confileantur  filium  ilium  Dei  nobis  da>- 
tum  et  parvulum  nobis  natum,:Yictorem  illiim  nior- 
tis ,  peccati ,  legis,  inferai  et  diaboli,  hostium  horri- 
bilium  et  telerrimorum.  Haec  snavissima'  et  glorio- 
sissima  pugna  est,  citra*  arma  corporalia,  citra  vul- 
nera^alieno  iabore  et  periculo  vineerev  victoriamque 
incmentam  de  tantis  hostibus  reportare.'-' 

Gladius;  corporalis  contra  niortem,  diabokiiii  et 


Gap^  9.  Esaiae.  381 

legem  conscientiae  accusatricem  nihil  potest,  nul- 
lam  habet  aciem,  non  vulnerat,  non  Jaedit,  non  fu- 
gat,  noa  caedit  hostes  istos  nostros  spiriti^ales*  Ni- 
hil  itaque  spei  nobis  est  in  illis  armis  corporalibus. 
Abjiciuntur  ergo:  a  Christianis »  suntque  exusta  per 
ignem  Spirilus  sancti. 

Sunt  autem  exusta  non  solum  quoad  usum 
spiritualem,  aut  quoad  st)iritualia,  sedetiam  extemey 
quia  Christianus  contra  €hristianum  non  pugnat, 
nec  utitur  armis  illis  corporalibus.  Spiritus  ^nctus 
enim  infusus  in  corda  nostra  nos  mutat,  concor- 
diaeque  amorem  pacisque  studium  nobis  inserit,  ad 
benevolenliam  mutuam  nos  invitat.  Et  sic  animos 
nostros  fingit  ac  format,  ut  muluum  condonemus 
offensas,  libenter  remittamus  delicta,  patienter  tole- 
remus  errores  et  imbecillitatem  in  proximo. 

Hic  est  ignis  ilie  Spiritus  sancti,  mutantis  et 
refingentis  corda  nostra,  sic  ut  nec  ego  contra  te 
nec  tu  contra  me  incidentibus  forte  offensionibus 
arma  capias.  Sunt  ergo  arma  omnia  camaiia  inter 
vere  pios  combusta  et  in  cineres  redacta. 

Idem  dicit  D.  Paulus  Ephe.  2,  -ubi  ait:  Per 
Christum  destruclam  inimicitiam,  et  dirutatn  mace- 
riem  inter  nos  gentes  et  Judaeps,  nosque  copulatos 
et  reconciliatos  in  unum  corpus,  in  unum  novum 
hominem,  ut  vivamus  in  uno  sensu,  corde  et  anim^* 
Quod  tu  credis,  credo  et  ego,  quod  tu  speras,  idem 
spero  et  ego.  Hinc  mutuum  ainamus,  sumusque 
inter  nos  carissimi  fratres.  Ubi  corda  per  eandem 
fidem  sunt  coadunata  in  unam  animam,  ibi  certe 
noQ  polest  ^sse  bellum. 

Hoc  est  Christi  parvuli  hujus  nostri  pacificum 
et  almum  amabileque  regnum ,   eonsistens  in  fide 


383  EMiratio  uterior 


tina,  in  ptnra  caritate  et  eoncorcHa  spirHuali.  Pir* 
oehUB  coneionatarus  npn  atringft  gladimn  {uti  Mo* 
hametanis  mos  est,  apud  quos  ddotores  Alcoraoi 
interim,  dum  docent,  strictum  gtadium' ttiaau  tement^ 
signifleaotes  gladio  oam  doctrinam  partai»  ae  «mh 
firmatam,  gladio  eliam  defendendam  esse) }  nee  ego 
dicturus  pn>  concione  aut  eoncionem  auditmus  ad- 
fiero  g^adium,  non  instrountur  aciest  non  eoncuni'* 
tur  bastis  infestis,  sed  in  unum  congregati  coRigiiiiai 
in  unum  filium  Dei,  in  uoam  «andemque  gratiam 
remissioneBique  peccatorum,  et  laetamiir  id  spiritn 
inter  nos  siaMil»  Deoque  gralids  agimm,  eaoique 
laudamus  et  praedicaimis,  qui  nos  in  Spiritn  sftMtp 
et  caritate  vera  cdneordes  facit  Hoc,  inquam',  focit 
ignis  ille  codestis ,  per  quemf^  arma  illa  corporaBa 
prorsus  exuruntur.  Is  jgnis  Dei  spitttns  saacU» 
aecendit  corda  nostra,  et  «devorit  anaa^ 

Et  hinc  videri  potest,  quod  sit  dtscrimem  inter 
regnum  filii  Dei  et  regnum  mcmdi.  Per  regnuMi  hoc 
infantis,  higus  nostri  fiHi  Dei,  non  tott^  magi- 
stratus  et  ordinsUiones  poiiticae,  obedientiaqae 
subditorum,  immo  secundum  veterem  et  extemum  ho- 
minem  sumus  subjecii  huie  civiii  vitae,  qnia  noo 
omnes  sunt  Ghristiani,  qui  taies  se  profitentur.  Ma^or 
pars  mundi  manet  impia  et  incredula.  Cuni  itaqoe 
impietate  et  effreni  vitae ,  profiigatae  ac  flagitiosae 
licentia  mfundos  Defun  offendat,  ideo  vel  nulla^  vel 
rara  et  parva  est  pax  in  mundo.  Et  hoc  est  prae- 
mium,  quod  reddilur  mundo  pro  impietate  et  maiitia 
sua.    8>ic  Deo  dat  poenas. 

Necesse  igitur  est  nos  vtvere  inter  homines, 
qui  bella  gerunt.  In  hoc  impiorum  hcmiinum  ho- 
spitio  et  ^tris  vita  traosigenda  est.   Apud  impios 


Cap.  9.  Esaifte.  d83 

non  est  bellum  sublatum ,  sed  apud  6t  inte^  pios 
tantum  est  sublatum.  Omnes  Chtistian!  sumus  fide 
unum  corpus,  Ephes.  4,  1  Corinth.  12,  sed  secun- 
dum^corpus,  (qudd  circumferimus,  subjecti  sumus 
potestati  et  rebus  politicis.  Ecclesia,  regnum  Chrisli, 
coDcors  et  unanimis  est  per  on^nia.  In  politico 
regno  aliter  se  res  habet,  et  secuS  omnia  geruntur, 
quam  in  illo  spirituali.  In  his  terris  inter  impios 
non  potest  esse  et  constare  illa  pa^c,  propter  im^» 
pietatem  et  flagitia  mundi  cqntra  Deum,  ut  dixi. 

Cum  ergo  simus  secundnm  externum  hominem 
sub  magistratu,  necesse  est  parere  edidtis  magi- 
stratus,  et  in  bellum  etiam  proficisci,  si  sit  opus.  In 
oeconomia  agrum  exercemus,  domum  gubernanras, 
familiam  regimus.  Hae  ordinationes  divinae  quidem 
sunt,  sed  tamen  extemae.  Non  pertinet  oeconomia  ad 
regnum  coeleste,  sed  tamen  ea  opus  est,  dum  hic 
vivimus.  Sic  et  politiois  ordinationibus  opus  est, 
iisque  secundum  extemum  hominem  sumus  subjecti. 

DHigenter  et  prudenter  haec  sunt  distinguenda. 
Vix  enim  prohibere  possumus,  quantumvis  summo 
studio  in  hoc  incumbamus,  ne  politica  et  ecclesia- 
stica  misceantur  et  conflindantur.  Papa  perrampit, 
nullum  hic  discrimen  facit,  sed  tanquam  coquus 
multa  jura  miscet,  confundlt,  pertutbat  et  interturbat, 
dissipat  et  evertit  omnia.  Et  egregie  respondet  hic 
nomini  suo.  Dixit  enim  Christus  Matth.  24:  Eum 
esse  abominationem  desolationis,  sighiflcans  eum 
vastaturum,  foedaturam  et  turbaturum  miserabiliter 
politiam,  oeconomiam,  et  ecclesiam  novis  dogmatibus, 
baptismatibus,  humanis  traditiunculis,  ficticfis  et  im- 
piis  cultibus  ptopriisque  justitiis  contra  Christum 
et  evattgelium  ^us  iuveetis  et  conSrmatis,  subjec* 


384  EiuuTatio  uberior 

•  •  • » 

turumque  sibi  his  artibus  ecclesiaai  et  politiam, 
leges  et  reges,  quos  sie  sibi  subjugavit,  8|icdemea- 
tavit,  sic  captos  teouit,  ut  huic  foedo  monstro,  huic 
devastationi  seu  vastatori  ac  desolatori  ad  nutum 
in  omnibus  parere  coacti  fuerint. 

Pro  autoritate  enim  illa  sua,  sic  inquit  papa, 
iion  dedignentur  leges  jsequi  sacros  Canones*  Si 
dixisset,  Non  dedignentur  leges  sequi  verbiim  Dei 
recte  et  pie  dixisset.  Nam  leges  cum  verbo  Dei 
non  consentientes  juxta  yerbum  emendari  oportuit 
Sed  sacris,  immo  exsecratis  illis  Canonibus  siiis 
pugnantibus  cum  verbo  Dei,  pro  libidine  leges  ipsis 
etiam  Caesaribus  tulit,  breviter  in  omnibus  et  super 
omnia.  regnavit  ac  mundanum ,  sibi  imperium  veo- 
dicavit,  et  ad  hunc  modum.  horribiliter  poiitiam 
vastavit. 

Yastavit  ^t  oeconomiam,  rapiendo  filios  <^  filias, 
occidendo  parentes  per  inobedientiam~Iiberonim  in 
coenobia  sese  abdentium,  aut  matrimonia  ( contra- 
hentium  citra  parentum  suorum  consensutnv^  quos 
contraclus  papa  voluit  esse  ratos.  An  non  et  totias 
fere  orbis  opes  rapuit,  ut  nemo  fuerit,  quem  i^On 
spoliatit,  cigus  faciiltates  non  attenuarit,  a.  quo  non 
vel  indulgentiis,  vel  privilegiis,  vel  excommuni-' 
cationum  minis  ac  fulminlbus  aliisque  artibus  atqoe 
imposturis  argentum  ^munxerit? 

Propriissimuit)  itaque  epitheton  addidit  eiChri- 
stus,  ubi  desolationem  seu  vastationem  vocat,  cum 
vastarit  non  ecclesiam  tanlum,  sed  politiam  et 
oeconomiam  quoque.  Vastavit  aulem,  confudit  ac 
miscuit  sic  omnia,  ut  magno  negotio  vix  oujusque 
vitae  ac  status  genus  ad  suos  iimites  revocare  ac 
suis  tern^nis  circumscribere  atque  sepire  possimus. 


\    *  Cap.  9.  Esaiae.  385 

Ideo  clamamus  et  pugnamus  summo  studio»  ut 
conservetur  certa  et  diserta  aique  indabitata  distincr 
tio,  et  propria  cojusque  status  definitio,  quod  oeco- 
nomia  pertineat  ad  gubernationem  liberorum  ~  ac  ^ 
familiae,  ut  parentes  regant  domuni,  ut  politici  prin- 
cipes  gubernent  rempublicam,  subditi  obediant  Item, 
ut  in  ecclesia  doceatur  coguitio  fllii  Dei,  ut  creden- 
tes  omnes  consentiant  in  eundem  infantem  nobis  da- 
tum  et  natum,  ut  occidamus  peccatum,  ut  adjuve- 
mtis  et  sublevemus  fratrem  lapsum,  ut  subveniamus 
egenis,  ut  faciamus  opera  vitae  contra  mortem,  bpera 
justitiae  contra  peccatum,  opera  consolationis  con- 
tra  conscientiam  anxiam,  contra  diabolum  et  despera- 
tionem,  ut  exerceamus  inter  nos  mutuam  caritatem, 
ut  non  scindamus  cohcordiam,  ut  largiamur  eleemosy- 
nas  etc.  Haec  pertinent  ad  eccleslam.  Sed  haec 
opera  non  sunt  propria  ecclesiae  opera,  nisi  fluant 
e  flde  et  caritate. 

Haec  distinclio  inter  politiam,  oeconomiam  ,et 
ecclesiam  diligenter  servabda  est,  et  unaquaeque 
intra  suos  terminos  coercenda.  Et  quamvis  summis 
viribus  in  hoc  Jncubuerimus,  tamen  satan  non  finem 
faciet  baec  miscendi  ac  turbandi,  nec  unquam  defu- 
turi  sunt,  qui  se  intra  terminos  suae  functionis  non 
sint  contenturi.  Spirituosi,  fanatici  ac  seditiosi  docto- 
res  non  conlenti  suo  munere  politicam  etiam  ad- 
ministrationem  sibi  sumunt.  Contra  politicus  magi- 
stratus  ac  principes  mittunt  suam  etiam  falcem  ii^ 
messem  alienam,  manusque  suas  admovent  ecclesiae 
gubernationi  et  hic  quoqiie  imperium  sibi  sumunt. 
Sic  satan  semper  habet,  qui.nobis  hic  turbas  move- 
ant,'etsuae  vocationispraescriptos  linntes  excedant. 

Quare  oper^  danda  est  magna,  ut  probe  et  di- 

Lvtberi  Opp.  ezeg.  Vol.  XXUk  /  ^ 


386         ,  Enanratio  uberior  • 

stincte  coDserveatur  definitiones  hierarchianmi  divini- 
,tus  institutaruro.  Mulier  non  gerat  vestos  viri,  nee 
vir  mulieris,  quisque  maneat  in  sua  vocatione, 
quisque  tueatur  suum  locum,  et  intra  terminos  suae 
functionis  se  coerceat,  nec  metam  transiliat?  unum- 
quodque  vitae  genus  ac  status  in  suo  circulo,  ia 
suis  limitibus  ac  metis  contineatur* 

Non  odimus  principes,  non  odimus  juristas,  (an 
ipsi  nos  ament,  novit  Deus,  quidque  de^  nobis 
sentiant,  quam  nobis  bena  cupiant,  testantur  ipso- 
rum  animi),  non  odimus  nobiies,  aut  quemquam, 
sed  hoc  agimus,  hoc  cupimus,  et  in  hoc  laboramus, 
ut  intra  suos  terminos  hierarcbia  quaelibet  conser- 
vetur,  ut  quisque  suum  faciat  officium,  nec  vitae 
genera  et  distinctae  functiones  confundantur  ac  misce- 
antur.  Docemus  quamlibet  hierarchiam  esse  divi- 
nam  aut  diyiiiitus  institutam,  nullam  contemnimus. 
Sed  in  hoc  laboramus,  ne  misceantur;  mixtnra 
hic  non  valeL  Si  politia  cum  oeconomia  miscetur, 
fiunt  stupra  et  alja  horrenda  flagitia;  si  oecbnomia 
cum  politia ,  fiunt  tyrannides ;  si  cum  e<^clesia,  fiunt 
haereses,  Breviter,  quando  misoeatur  bjaiec,  tnm 
diabolus  operatur.  £x'operibus  aqtem  diaboli  nihil 
fit  boni.  Prophetae  ergb  praedixerunt ,  ecclesiam 
fore  regnum  distiqctum  a  mundi  regno,  non  politi- 
cum,  nec  oeconoQQiqum,  secl  spirituale. 

Judaei  omnes  detorquent  h.aec  verl>a  ad  bellum 
corporale,  putantque  prophetpm  loqui  de  bello  ali-  j 
quo  gesto  cum  hostibus  popqli  Dei«  Sed  inhoc 
et  similibus  Iqcis  nihil  minus  volunt  prophetae. 
Cap.  11.  ait,.Non,nocebunl,  neque  occident  in  uni- 
verso  monte  meo,  quia  scientia  Dei  regnabit,  sicut 
mare  abundat  aquis,    id.est,^  verbum  vel  doctrina 


N 


Cap.  9*  Esaiae.  387 

de  Domino  longe  lateque  praedicabitur»  filius  ille 
infans  regaabit  per  verbum  per  tolum  orbsm  terra- 
Fum.  Idem  iile  omnem  pugnam  tumultuosam  (in 
qua  profunditur  sanguis,  et  vulnera  infligun^ur 
caedesque  fit)  e  medio  ecclesiae,  quae  est  fidelium 
congregatio  per  Spiritum  sanctum,  tollet.  Quotidie 
autem  naseuntur  novi  bomines,  semper  ergo  est 
cibus  ignis  comburens.    Quare? 

Puer  enim  natus^st  nobis,  et  filius  datus 

est  nobis. 

Hic  est  insignis  et  illustris  locus,  si  a<i^  eum 
tractandum  essem  idoneus.  Sed.  dicam  et  praesiabo» 
quantum  possum.    Relihquam  quaedam  et  alii^  in 

*  scriptura  magis  exercitatis.  Est  autem  ratio,  o^ 
qoam  hoc  regnum  non  sit  tumultuosum  et  cruentum,. 
cur  armis  et  beilis  carnalibus  non  geratnr.  Qui^, 
inquit,  habemus  pu^rum  regem.  Infans  regnat, 
puerile  regnum  erit  et  jucundum.  Pueri  non  ututi- 
tuc  armls,  infans  est  infans.  Ndn  d\cit,  quia  natus' 
est  nobis  vir  rex,  propheta,  David  aiiquis,  gigas 
aliquis,  ut  potuisset  dicere,  alibi  enim  sic  vocatur 
Christus,  sed  puer,  inquit,  natus  e^  nobi&  Et 
boc  ipso  descril^it,  quale  sit  «cegnum  hujus.  pueri^r 
videlicet  suavissimum,  blandissimum  et  jucundissi- 
mum.  Mores  infantis  pueri  sunt  innocentes,  noa 
rapiuntur  pueri  affectibus,  non  indulgent  cupiditatibuSi 
non  laxant  frena  iracundiae,  non  feruntur  impotenti 
aniroo  in  vindictam  contra  eos,  a  quibus  laesi  suntr, 
Quod  igitur  puertim  vocat  bunc  regem,  eo  regni 
ipsius  qualitatem  et  faciem  describit,  videlicet,  quod 
sit  futurum  soavissimum  et  amabilissimum  regnum» 

.  et  quod  talis  sit  cex  futurus,  cum  quo  possis  collu- 

25* 


• 


388  Enarralio  uberior 

dere,  tain()uam  cum  pueUo  unius  aut  alterius  aimi, 

,  quod   sit  futufusrex  blandus,   puerilis,   suavis,  a 

quo  facile  omnta  impetrare,   in  quo  et  cum  quo  te 

delectare,  ex  quo  summam  voluptatem  capere  possis. 

Quamvis  autem  puer  sit,  nihilominus  tamen 
e^t  et  dominus  ac  princeps.  Puer  est,  ae  quisqaam 
ab  eo  deterreatur,  et  sibi  ab  eo  metuat;  Dominas 
est  et  princeps,  ne  quisquam  eum  contemnat.  In 
historia  evangelica  mira  et  incredibilis  erga  poeni- 
t^tes  et  pios  ejus  ^est  humanitas,  comita^  ac  sua- 
vitas.  Est  et  simplicitas  tanta,  ut  hic  infantes  etiam 
superare  videatur.  Sic  se  submittit,  sic  dejicit,  tam 
se  tractabilem  et  aSabiiem  exhlbet,  ut  apostoli  cam 
.€0  .quasi'  iudant,  et  minus  eum  metuant,  qmm  in- 
fantulum  aliquem,  tam  blandum  ac  comem  se  regem 
esse  ostendit,  ut  a  puero  nihil  videatur  differre.  Ni- 
.  hil  bic  nisi  meri  Jusus,  blanditiae  et  jucundits^tes, 
quando  nobiscum  agit. 

Nobis  tamen  est  puer,  qui  in  illum  credimas, 
impiis  vero  non  est  puer^  «ed  fulmen  et  tremcndas 
judex,  nec  ipsis  natus  est,  sed  nobis«  Nos,  inquam, 
qui  credimus  in  eum,  habemus  tam  placidum  et 
benignum  regem,  ac  si  haberemus  puerulum,  cum 
quo  securissime  et  suavissirde  ludere,  ex  quo  miri- 
ficam  et  summam  voluptatem  percrpere  possemus. 
Quid  enim  tremendum,  quid  nietuendum  in  ed  regno, 
quod  nullis  externis  armis  administratur?  An  me- 
tuendus  is,  qui  jacet  in  praesepi,  qui  pendet  in 
crucer,  qui  lanquam  ovis  ad  lanienam  se  duci  pati- 
tur?  qui  ultro  moritur  pro  suis,  qui^in  ulnis  et  sinu 
malaris  quiescit,  qui  sugit  ubera?  Quid  taJi  rege 
placidius?  quid  minus  tnetuendum?  Cur  ergo  me- 
tuis   tibi  &b    illo?     Non  est,    quod   trepides;    non 


Cap*  9.  Esaiae.  ,  389 

/        •  •  •  '  N 

mordebil,  non  cFiscerpe^t,  non  laedet  le,  non  habet 
g^ladium,  sed  ubera  matris,  infans  est,  jacet  in 
praesepi. 

Nihilo  minus  tamen  dominus  est  orbis  terrarum 
potentissimus ,  ut  scriptum  est,  Psalm.  72:  Domi- 
nabitur  a  mari  usque  ad  mare,  et  k  flumine  usque 
id  terminos  orbie  terrarum.  Et  ecclesia  canit,  Hic 
acet  in  praesepio,  qui  regnat  sine  termino.  Non  ta- 
Den  mortalis  aut  mundanus,  sed  spiritualis  et  aeter-, 
lus  dominus  et  rex  perpetuae  pacis  et  vitae  est 
it  idem  Psal  testatur,  Iti  diebus  ejus  erit  abundan- 
la  pacis,  donec  auferatur  luna  etc.  Ideo  ihregno' 
^jus  nulla  sunt  arma«  Infans  est,  ait  Jesaias,  non 
labet  den^s;  non  ungues,  nulla  in  eo  mordacitas 
ist,  sed  summa  placiditas.  Describit  propheta  et 
;ap*  42.  eandem  hujus  regis  humanitatem  ac  benig- 
Htatem,  ubi  ait  dominus,  Ecce  servus'meus,  quem 
^legi',  in  quo  bene  complacitum'est  anjmae  meae; 
lon  contendet  heque  clamabit,  neque  audietur  vox 
^jus  in  plateis;  arundlnem  comminutam  non  con- 
ringet,  et  liniim  fumigans  non  exstinguet.  Non  erit 
ristis  aut  ternbilis.  .        . 

Paulus  Tit.  2.  dicit  eum  esse  (piX&vd-qtnTtQv. 
Cst  enim  in  eo  summa  suavitas,  summa  xQ^t^^orijg, 
lenignitas,  humanitas  et  comitas.  ^S^^^^^^^ocant 
^raeci  hominem  commodum,  suavem,  placidum, 
!omem,  benignum,  facilem,  humanum,  cum  quo 
>mni  flducia  possis  confabulari,  commode  (^ohabitare, 
[ui  omnia  boni  consulit^  qui  non  facile  offenditur, 
[uem  scis  esse  propitium,'c1ementem,  ignoscentem, 
[ui  velit  plus  facere  quam  tu  petas.  Talis  erit  et 
ioster  rex.  Ideo  impossibile  ^st,  Ht  possint  esse 
ella  et  vulnera,    aut  caedes  in  regno  ejus,   quia 


390  Bnarratio  ubmor  | 

! 
-  I 

rex  infotitulus  est ,  quem  neroo  metuere,  sed  onmes 
cum  fiducia  invoeare  ppssunt  ac  deb^. 

Sed  nobiS/  (ut  dixi)  dicitur  et  elst  puer,  nobis 
est  fiiius.  Adverseiriis  non  est  talis,  quos  quamvis 
gladio  non  occidat,  judicabit  tamen  6uo  tempore. 
Distinguendum  ergo  inter  nos  et  omnes  ihcrediilos. 
Credentibus  in  ipsum  est  puer,  blandus  et  propitias, 
non  potest  ferre,  ut  hi  damnentur. 

Cum  Pharisaei  et  Scribae  d^mnahtes  discipulos 
Christi  dicerent,  Diseipuii  tui  transgnrediuntur  tradi- 
tiones  patrum,  non  lavant  manus,  vellunt  et  edunt. 
«picas,  Christus  respondet,  Si  sciretts  quid  sit, 
misericordiam  volo  et  non  sacriflcium,  ttion  condem- 
nassetis  innocentes.  Hic  videmus,  quam  ferre  non 
possit  Christus,  ut  credenies  in  ipsum  damnentmr. 

Sic  in  tota  historia  evang;elica  vides  infontiiem 
bianditiem,  suavitatem,  humanitatem,  affabilitatein, 
comitatem   et  benignitatem    cum  tanta  simplicitate,    , 
ut  videatur  puelhis.    Verum  ubi  excitatur  et  irrita- 
tur    ab  hypocritis,   sacerdotibus,   scribis   etc,   ibi    , 
aRam  prae  se  fert  faciem  quam  pneriiem,  ibi  coele- 
stem   et  ihfinitam  potentiam  et  sapientiam   exserit    ! 
et  ostendit 

Quod  ilem  addit,  Filium  nobis  datum,  id  vero 
ampiissimam  et  uberrimam  consolaiionem  et  spem 
nobis  suppeditat.  Quid  enim  potuit  dare  nobis  Deu8 
majus  et  ampiius,  quam  quod  filium  suum  inflnita 
bonitate  et  suavitate  nobis  dedit  et  obtulit,  ut  nobis- 
cum  loqueretur,  luce  sua  nos  perfunderet,  et  nos 
vicissim  a^deremhs  cum  eo  loqui,  utque  in  fide 
istius  infantis  et  fllii  contra  portas  inferorum  et 
omnia  diaboli  terriculamenta  consistere  possemus. 
Puei;  nobis  natus  est,  nobis  etiam  puer  m^net,  sic 


Oap.  d.  Esaiae«  391 

\ 
I 

filius  npbis  datus  est,  et  nobis  filius  manet,  non 
fit  alius  quatn  fuit  a  principio  nativitatis  suae.  Si 
autem  habemus  filium,  habemus  et  patrem.  Ha1;»e- 
mus  autem  infantem  et  hunc  filium,  diater  parit 
eum  nobis,  lactat  eum  nobis,  manet  puejr  nobis  in 
aetemum.  Exhibet  se  nobis  non  tetra  gravitale, 
non  terribiii  aliqua  majestate  tremenduofi,  sed  ex-* 
hibet  se  nobis  parvulis  parvulum,  ac  ludit  nobis* 
cum  in  aeternum  in  pueritia  sua. 

Praeter  hoc  tantum  tam  immensum  beneficiunT 
datus  est  nobis  filius  tam.  dilectus  tanti  patris. 
Quid  ergo  timebimus?  Si  Deus  pro  nobis,  quis 
conlra  nos?  Habemus  pignus  carissimum  el  in- 
finilum.  Quomodo  igitur  posset  nobis  irasci  pater? 
Immo  ipse  pater  in  fiiio  et  propter  filium  cogitur 
quodammodo  (ut  sic  dicam)  repuerascere,  ac 
nobiscum  ludere,  nobisque  blandiri,  cum  habeamus 
filium  ejus;  propter  hunc  filium  dilecium  sumus  et 
nos  dilecli  filii  et  hneredes  Dei  Mc 

Vides,  quam  magnifice  ^enserint  et  locuti  sint  . 
prophetae  de  Christo  venturo,  quam  exundarint 
gaudio  vel  de  adventu  ejus  cogitantes,  quam  ilios 
exhilararit  vel  sola  tantarum  rerum  exspectatio  et 
commemoratio.  Nos  ad  illos  coUati,  lapides  et 
trunci  sumus  verius  quam  homines ,  qui  nihil  aut 
pertenuiter  his  tantis  rebus  afficimur,  cum  tamen 
nunc  non  in  exspectatione  nostra  ea  sit  gratia  et 
gloria,  sed  jam  revelata,  in  manus  nol^is  tradita, 
oculis  proposita,  auribus  et  cordibus.  nostris  spiri- 
tus  sancti  oblata  et  ministerio  inculcata. 

Cum  tanta  igitur  lux  nobis  affulgeat,  nos  tamen 
eam'gratiam  noasatis  pro  dignitate  aestimemus, 
immo  multi  etiam  contemnant  et  repudient,  cum  tanta 


392  Enarratio  uberior 

sit  ingratjtudo  nostra,  tanta  socordia,  tantus  torpor, 
non  mirum  est  sane,  quod  Deus  tantopere  nobis 
irascitur,  quod^mittit  Turcam,  quod  papae  tyrannide 
nos  premit,  ^^ropter  tantam  ing^atitudinem  et  con- 
temptum  erga  hanc  gratiam  et  lucem  nobis  revelatam. 

Immensum  et  inenarrabile  est  -beneficlum  Dei 
in  nos,  quod  filium  si)um  unigenitum  donayit  nobis, 
et  cum  eo  omnia.  An  non  summa  et  infinita  haec 
fpiXap9'q(onla,  amor  et  benevolentia  E(ei  erga  nos, 
moveret  corda  nostra,  summoque  gaudio  nos  per- 
funderet,  el  ad  aliquam  gratitudinem  Deo  pro  lanto 
beneficio  rependendam,  ad  gratiarum  actionem  per- 
petuam,  ad  vitae  fr^gem  meliorem,  ad  obedientiam 
erga  tam  benignum  et  misericordem  patrem  excitaret, 
si  agnoscerenius  istud  summum  beneficium»  si  pro 
dignitate  et.magnitudine  idaestimare  possemus? 

Ipse  mihi  vehementer /dispiiceo,  et  me  ipse 
odi,  qudd  scio  vera  esse  omnia  illa,  quae  de  Christo 
Scriptura  dicit,  quibus  nihil  majus,  nihii  amplius, 
nihil  jucundius,  nihil  laetius  esse  quidquam  polest, 
quae  me  summo  gaudio  delibutum  reddere  debebant, 
quod  video  scripturam  in  omnibus  et  per  omnia 
oonsonare  et  consentire  sic,  ut  de  tantae  rei  veri- 
(ate  et  certitudine  nihii  dubitari  possit,  et.  taiDen 
impedior  carnid  meae  malitia,  sicque  lege  peccali 
captivor,  ut  non  possim  iilud.beneficium  per  omnia 
membra,.  per  ossa  et  in  meduUas  ipsas  transfundere, 
ut  quidem  velleni.  Bemhardus  fatetur,  quod  ali- 
quando  gustarit  quidem  suavitatem  istius  cognitio- 
ni^,  quod  repletus  sit  gaudio  incredibili,  sed  idem 
queritur,  quod  impediente  carne.  non  diu  duraverit 
is  gustus.  Augustjnus  eadem  queritur  etc.  Com- 
prehenderem  et  ego  libenter  et  penitissime  infigerem 


'  '  Cap.  9.  Esuae.  393 

cordi  m0  verba  et  promissiones  illas  laetissimas, 
sed  maledicta  illa  caro,  murus  sensualitatis  (ut  pii 
monachi  vocare  solebant)  sic  gravat,  obruit  et 
captivos  tenet  nos,  ut  istas  lautiUas,  ista  immensa 
gaudia  non  possimus  capere,  sicut  debebamus. 
Cor  nostrum.  mtflto  est  angustius,  quam  ut  tanti 
beneflcii  amplitudinem  capere  possit. 

Tanta  enim  ejus  est  magniludo,  ut  si  quis  com- 
prehenderet,  quod  Deus  omnipotens,  ereator  coeli 
et  terrae,  nobiscum  luderet,  nobis  blandiretur,  tan- 
quam  flliis  suavissimis,  nobiscum  laetaretur,  et 
tantam  nostri  curam  ageret,  tahto  amore  et  bene- 
volentia  nos  prosequeretur,  si  plenam  istius  erga 
xiQS giilav&qmntag co^mtionemliBheTemviS,  tum  tan^ 
tum  esset  ex  ea  cognMione  futurum  gaudium,  ut  prae 
immenso  gaudio  statim  exspiraremus  aut  mori  ge- 
stiremus. 

Hincque  videmus,  quanta  sit  imbeciliitas,  quan- 
tus  torpor  noster,  cum  pauci  non  dico  mare  istud, 
sed  vix  guttulas  aliquot  immensi  istius  gai^ii  sen^ 
tiant*  Ergo  non  stertendum,  sed  contra  malitiam 
carnis  eo  fortius  insurgendum,  summisque  viribus 
>  laborandum,  ut  subinde  crescamus  in  hac  c6gnitione« 
Sicut  et  Petrus  monet  2.  Pet.  3^  Crescite,  inquiens, 
in  gratia  et  cognitione  domini  noslri  et  salvatoris 
Jesu  Christi.  Subinde  igilur  progrediendum,  semper 
discendum  est.  His  meditationibus  multum  temporis 
dandum,  ut  subinde  fiat  in  hac  cognitione  aliqua  acces- 
sio*  Nam  absolutionem  et*  perfectionem  in  hac  carnis 
iDflrmitate  et  corruptiohe  sperare  non  possumus. 
Apprehendere  quideoi  possumus  aliquo  modo,  sed 
noD  comprehendere« 

Ergo  exerceamus  nos,  et  meditemur  isjta  dili'- 


I 

394  Eaarratio  uberior 

\      -» 

genter  ac  sedulo,  ot  subinde  crescftmus,  ei  magis 
magisque  roborerour  in  hac  cogrnitiotf^,  donec  pletti- 
tudo  ejus  illic  veniat  in  vera  et  Qbsolutaco^nitione.- 
Citra  meditationem  et  exercitiam  non  erescit  baec 
isog^itlo.  Non  stalim  cogniovisti  Ghristum,  ubi  con- 
cionem  unam  atque  alteram  audivisti.  Non  est, 
quod  dicas,  audivi  filium  Dei  pro  me  natum,  ergo 
Ghristum  scio  et  cognosco.  Longe  erras.  Hums 
iUe  sensualitalis  impedit^  quominus  sentiamus  ja* 
cundissimum  odorem  istius  infinitae  mlserieordiae, 
quod  cfeator  omnium ,  el  tuus ,  tua  causa  puer 
fsctiis,  tecum  ludit,  nec  puer  ille  tantum»  ^  et 
l^ater  in  coelis,  atque  ^ngeli  omnes*  Came  nostra 
impedimur,  qubminus  in  hac  viia  pteftam  e)c  hoe 
summo  et  in^abili  beneficio  voluptatem  1n  cordi- 
bus  nostris  sentiamus. 

Sed  .ubt  muro  illo  sensualitatis ,  ubi  hoo  Hino 
et  Mto  camis  nost^ae  liberati,  in  aetemam  iilam 
yitam  pervenerimns ,  ibi  de  ineffabili  iilo  gaudio, 
quod  hic  nunc  copiose  per  verbum'nobis  obtra- 
ditur,  disputabimus.  Beatus,  qui  hic  meditando 
ejus  gaudii  vel  scintillas  et  guttulas  aiiquot  sentit 
et  apprehendit.  Id  autem  consequemur,  si  legendo 
et  audiendo  nos  exercuerimus,  et  in  his  cogitatie- 
nibus,  in  suavissimis  filii  Dei  lusibus,  per  pueri- 
tiam  ipsius  nobis  exhibitis,  animos  nostros  oceu^ 
paverlmus. 

Et  filius  datus  est  nobis. 

Dixi  regnum  Ghristi  futurum  placidissimum, 
flliale  et-puerile,  quia  rex  nost^r  natus  est  nobts 
puer,  et  filius  datus  est  nobis,  manebltque  et  est  in 
aeternum  nobis  ptier  et  fiHus.  Singufis  annis  iteratur 


Cap.  9.  Esaiae.  395 

cantio  haec,  P^uer  natus  est  nobis  etc.,  et  cantabimus 
eam  in  saecula  saeculorum  inqu^  futuravitaadmirabi- 
mur  'et  laetabimur  plene  in  ilia  inaestimabili  laetitia, 
quod  Deifilius  est  parvulus noster,  etfilius  nobis datus. 

Porro  filii  vocem  accipio,  non  tantum  substan- 
tive,  sed  etiam  relalive,  et  in  ptaedicameiilo  rela- 
tionis.  Sic  enim  sonieint  verba,  Datus  est  nobis' 
filius..  Supra  dixit,  nos  fnisse  oppressos  jugo  one- 
ris,  virga  humeri,  el  sceplro  exactoris,  hoc  est, 
captivos  diaboli,  subjectos  morti,  servos  peccati, 
obnoxios  legi.  Nunc  vero  per  contrarium  relalive 
in  Christum  credentes  ampiius  non  sunt  servi  mor- 
tis,  peccati,  legis  et  diaboli,  sed  filii  per  Hunc 
fllium  nobis  datum.  De  qua  libertate  per  Christuro 
parta  legito  D.  Paulum  ad  Galatas  Cap.  3,  Non 
est  servus  etc«,  sed  omnes  vos  unum  estis  in 
Chilsto  Jesu«  Servitus  illa,  qua  nulla  poluit  esse 
durior,  per  hunc  regem,  datum  hobis  filium,  est 
sublata,  et  per  eundem  libertas  ac  Bliatio  nobis 
parta  ac  reddita. 

Populus  legis  habet  servum  Mosen,  qui  habet 
of&cium  mortis,  peccati,  damnationis  et  malae 
conscientiae.  Ideo  Paulus  vocat  officium  ejus  ad- 
ministrationem  mortis,  quia  non  justificat  sed  occi- 
dit,  operatur  iram,  et  captivat,  non  lib^rat.  De 
qua  servitute  ac  captivitate  dictum  est  nobis  supta, 
ubi  ageremus  de  sceptro  exactoris.  Contra  hunc 
servum  et  hoc  mort!s'ministerium  habemus  filium 
datum,  ut  simus  liberi,  quia  natus  est  Liber,  ei 
ut  esset  liberator,  et  liberos  nos  reddereU  Non 
ierat  sub  lege  aut  obnoxius  legi.  Factus  quidem 
est  sub  lege,  non  tamen  natus  sub  lege,  nec  ei 
fai^  obnoxius,  quantum  ad  ipsius  personaim  dttine- 


'  396  I      Enairatio  uberior  -  ^ 

bat,  sed  propter  nos  subjecit  se  legi*  Ita  inelu4)- 
tur  i^  vocabulo  fitii  libertas  Christi^na,  qua  liberali 
sumus  a  Mose  et  ministerio  mortis* 

Haec  tamen  inteiligenda  quoad  spiritum  de  novo 
homine.  Vetus  homo  man6at  sub  lege.  De  qua  re 
lege  Paulum  ad  RomanoSxCt  Galatas.  Homo  vetus 
propter  reliquias  peccati  in^  came  debet  esse^  sub- 
jectus  legi,  ad  eum  usque  diem.  quo  mandabilor 
sepulcro.  Per  totam  vitam  debet  esse  reus  mortis 
et  condemnationis,  malaeque  conscientiae  stimnlis 
divexari,  et  sic  crucifigi,  in  bonum.tamen  suum, 
ut  mortificelur  ipse  cum  vitiis  et  concupiscentiis 
^uis.  Hinc  D.  Paulus  ait,  Etsi  vetus  homo  noster 
corrumpitur,  internus  tamen  secundum  imagiifiem 
Dei  creatus  renovatur  de  die  in  diem  etc  Novns 
autem  homo  qui  credit  in  infantem,  et  filium  nobis 
natmn  et  datum,  domiiras  Ijberrimus  est,  quUi  le|^ 
obnoxius. 

Non  confundantur  ergo  homo  vetns  et  novus. 
Homo  ille  novus  non  est  sxibjectus  legi,  morti  et 
peccato,  sed  filius  Dei  liber,  supralegem,  supra 
peccatum,  supra  mortem  et  infernum.  Jugdm  ergo 
oneris  non  premat  hominem  novum,  sed  vetei^em,  qui 
quotidie  debet  mori,  ut  destruatur  corpus  peccali. 
Corpus  est  moriuum,  inquit  Paulus,  propter  peccatum, 
spirilus  est  vita  propterjustificationem,  propterreli- 
quias  peccati  in  carne  judicamur  a  lege,  damna- 
mur  ad  mortem,  nostraque  carnalis  vita^  non  habet 
bonam  conscientiam.  Sed  novqs  homo,  qui  cre- 
dit  in  filium,  est  dominus  omnium  cum  fiiio,  est 
rex  et  dominus  dominantium,  non  in  mundanis  at 
caducis  rebus,  sed  caelestibps  et  aeternis,  est 
^dominus  mortis,   legis,  peccati  et  inferni.    Qui^ndo 


,       Cap.  9.  Esaiae.  v  39T 

ne  terret  ptiors  aut  vexat  conscientia,  respondeo> 
S^ade,  exerce  dominium  tuum  in  carnem,  dimitte 
mimam  et  conscientiam  in  pace.  Non  est,  quod 
me  terreas,  mors,  credo  in  Jesum  Christum,  fiiium  , 
Dei.  Quid  in  illum  tibi  est  juris?  Quid  iili  facies? 
[s  datus  est  mihi,  estquevere  fllius,  qui  est  libera- 
ior,  libertas  et  liberatio,  sapientia,  redemtio  et 
justitia  mea,  1.  Corinth.  1.  Et  Johan.  11'  et  14 
;eslatur  se  esse  resurrectionem ,  viam,  verita- 
;em,  vitam. 

Sic  vox  fiiii  reiative  exposita  consolatur  nos 
30Qtra  servitutem  peccali,    mortis  et  infemi,   sic 
3mnis  ChristiJiQus,    quantum  attinet   ad   extemum 
hominem  snum,  est  sub  Mose  seu  lege,  sub  morte, 
inferno  et  diabolOj   quia  externus  vel  vetus  homo 
adhuc  cmcifigendus  est  et  mortificandus.    Secun- 
diim  fidem  autem  novus  ille  homo  apprehendit  filium 
iilum  datum,  estque  dominus  mortis,  legis,  infefhi 
Bt  diaboli,  ac  dicere  pbtest,  Ubi  mors  stimulus  tuu&? . 
[Jbi,  inferoe,  victoria^tua?  Sic,  inquam,  dicit  secun-  ' 
dum  fidem,  qua  credit  in  filium  nobis  datum.  Haec  * 
3St  liberlas  nostra,  parta  nobis  per  hunc  rcgem, 
jatum  nobis  filium,  contra  servilutem  legis  etc. 

Igitur^acute  et  probe  dislinguendum  est  intifer 
Christum  et  Mosen,  inter  filium  et  servum.  Servus 
Vloses  collocetur  super  humemm  et  dorsum,  hoc 
est,  super  antiquum  illtfm  asinum,  veterem  Adam, 
jt  mortificetur  et  destruatur  corpus  peccati,  supra 
lovum  vero  hominem  Moses  servus  non  ascendat. 
!f on  enini  in  novum  bominem  quidquam  juris  habet 
Mfoses  servus,  non  ibi  est  regnum  ip^ius,  regnum 
iiud  servitulis,  peccali  et  moYtis.  Hoc  regnum  et 
niDisterium  mortis  maneat  in  carae.    In  novo  ho- 


/ 


» 


I 


398'  Emrra^o  nberior'^ 

mine  est  filiatio,  est  justitia,  est  sanctitas,^  est  si- 
lus,  est  redemplio  et  vita  aeterna. 

Hinc  Christianus  hoQio  impavidus  et.  seeurog 
contemptor  e^t  maximorum  et  teterrimorum  hostioiD, 
peccati ,  mortis ,  inferni  et  diaboii  propter  fidem  ia 
Christum,  fiiium  iUuni  dalum,  sic  ut  medioiB  illis 
digitum  ostendere,  ac  dicere  possit,  Quid  facies^ 
mors?  quam  mihi' injuriam  inferes?  mordebis?  nnia 
morderi.  Adcusabis  me  peccatl?  Noip  accusari^ 
Quid  tu,  inferne?  putas  te  triumphaturum 'eontia 
me?  immo  ego  contra^te  gloriose  triumphaho.  Nec 
tu,  diabole,  qtiidquam  in  me  jurift  habea,  saevi 
quantum  potes,  tuum  taatea  me  nuoquam  facton» 
es,  quia  filius  mihi  datus  est,  ago  nunc  sub  legna 
fiiii,  qiii  attulit  summam  et  perpetuam  libertateifL 
Ejus  regnum  nulli  subjectum  est^  Dei .  enim  fiiius 
esL  Non  subjectus  est  legi  aut  morti  secundom 
suam  personam,  sed  propter  nos  descendit  in  la* 
cum.  Is  dicit  ad  me,  Propter  te  hoc  patior,  crede 
in  me,  qui  credit  in  me,  non  morietur  in  aeterniiiB, 
ac  etiamsi  mortuus  fuerit,  vivet.  Hoc  est  esse 
liberum  a  morte^  Haec  altera  antithesis  est*.  ^c 
filium  accipio  relative  contra  servum^  id  est,  jugum 
oneris,  pro  regno  liberlatis. 

Praeterea  significat  propheta  etiam  his  verbis, 
puer  nobis  natus,  filius  nobis  dalus,  quod  rex  iiie 
juslitiae  et  princeps  pacis  sit  uim  persona,  ex  dua- 
bus  naturis  constans,  divina  et  humana,  puer  ia 
tempore.  ualu^  est  ex  matre  Maria  virgine,  Filius* 
ab  aeterno  genitus  a  Patre»  Ex  quo  sequitur,  quod 
Puer  hic  natus  ex  virgine  sit  simul  filius  ia  divini- 
tate;  ergo  vere  Peus  et  vere  homo  est. 

In  tota  ergo  hac   prophetia  loquitur    de  hoc 


\ 


Cap.  9.  Esaiae.  399 

fllio  9t  puaro,  quodjs  omnium  sii  auctor,  quae 
hic  promittuntur,  quod  is  omnia  praestiterit  et 
obierit*  Ub>  dicit,  populum  in  tenebris  sedentem 
vidisse  lucem  magpaam,  id  boneficio  et  opera  buJQS 
regis,  filii  Dei  et  virginis,  conting^it.  Quod  dicit, 
Confregisti  jugum  oneris  ^tc,  id  de  filio  et  puero 
hop  inteHigi  debet,  quod  is  hoc  praestiterit,  quod 
is  fregerit  et  superaverit  hos  hostes  nostros  et  has 
diffleuHates»    Non  fecit  id  quidem  sine  patre,  sed 

I 

filiiis  tamen  haec  praestitisse  et  feeisse  dicitur,  quia 
id  in  persona  filii  factnm  ^st. 

Exprimit  ergo.  propheta  hie  in  voce  altera, 
Filius,  personam  in  divinitate.  Sic  rex  hujus  liber- 
tatis  summae,  rex  liberrimi  popull,  liberrimi,  placi- 
dissiiQi,  tranquillissimi ,  suavissimi  et  blandissimi 
regiAt,  auctor,  oonstitutor  et  operator,  hrc,  inquam, 
rex  est  filius  Dei  in  exceisis,  et  verus  tamen  homo, 
puer  de  muliere  natus. 

Hic  ordo  diligenter  servandus  est^  Non  ascen- 
dendam  ad  majestatis  divinae  inquisitionem,  ante- 
quam  infentulum  hunc  bene  comprehemlerimus,  sed 
asoendendum  est  in  eoeium  iila  scala,  quae  nobis 
proposita  est,  his  gradibus  utendum,  quos  deus' 
ad  eum  ascensum  paravit  et  applicavit,  Noluit  filius 
Dei  videri  et  inveniri  in  coelo.  Atque  ideo  descendit 
.  e  ooelis  ad  haec  infima,  venitque  ad  nos  in  (Samem 
nostram,  et  posuit  se  in  gremium*  matris,  in  prae- 
sepe  et  in  crucem.  Hanc  scalam  posuit  in  his 
terris,  qua  ad  Deum  ascenderemus.  Haec  via  in- 
gredienda  est  Si  hac  via  relicta  et  sine  hac  scala 
de  DMijestaftrs  divinae  gloria  speculari  tentave- 
ris,  speculaberis  mirabilia  super  te,  sed  tuo  ma- 
XHDO  damno.' '  Quare  moneo,  ut  hac  via  insistas  et 


400  Eoarralio  uberior  -  ^ 

bao  scala   utaris,   nec  niajestatetn  illanfi   dcrutari 
tentes. 

Philosophi,  praecipue  Piatonici,  multo  de  di- 
vihitate  imaginantur,  quomodo  Deus  sit.mensquae- 
dam,  quae  gubernet  mundum,  et  dausa  sit  omnis 
boni  in  natura.  Sed  tandem  volentesi  esse  sapientes 
stulli  facti  sunt.  Omnia  enim,  quae  .de  Deo  dixeniot, 
semper  vertiginosam  quandam  imaginationem  resi- 
piunl.  Et  in  tiac  ^parte  prolixe  et  egregie  stoiidi- 
latem  et  insulsitatem  suam  prodidit  tota  pbiioso- 
phorum  natio.  Necesse  enim  fuit  eos  obrui  maje- 
state,  sic  ut  amiserint  Deum,  quaerentes  et  scru- 
tantes  Deum.  Occurrerunt  enim  illia  quaestion^ 
rationi  inexplicabiies,  quare  sic  faciat  Deus?  sic 
muhdum  regat?  etc.  Ratione  conabantur  indagare 
^  et  compiehendere  modum  gubemationis,  qua^  rationi 
non  est  consentanea.  Ideoque  eos  in  sua  sapiehtia 
infaluari  necesse  fqit 

Tq  vero,  qui  impingere  non  vis,  apprehende 
primum  paryulum  illum,  nec  ab  eo  oculos  deflecle. 
Cresce  eum  eo  et  augesce,  ac  le  exerce  in  fide  illius, 
tunc  invenies  Deum,  tunc  dissoives  omnes  praede- 
stinationis  quaestiones,  quae  pccidunt  carnalem  ho- 
min^m.  .Cum  sen&eris  tibi  placere  fiiium,  cum  de- 
lectaris  in  eo,  quod  tibi  parvulus  factus  est,  cum 
amare  6um  coeperis ,  tunc  confide  et  certo  statue, 
te  esse  de  numero  justorum,  et  quem  pater  traxerit 
non  tractu  metaphysico,  per  reveiationes  et  visiones. 
Singularibus  enim  illis  illuminationibus ,  ecstasibus 
et  visionibus,  quaies  revelationes  et  illuminationes 
habuerunt  aliquando  monachi,^  non  credendum  est. 
Diabolus  istarum'  i^erum  omnium  saepe  es(  auctor, 
et  est  tam  potens  spiritus^  ut  facile  possit  operari 


Cap.  9.  Esaiae.  401 

et  imniittere  jucundissimas  cogits^tiones,  ut  ptites  te 
esse  ihter  angelos  etc.  Quantumvis  autem  jucu^idae 
sint^  infundit  tamen.eas  in  cor,  longe  alio  consilio 
et  in  alium  finem,  quam  putatur.  Certe  tales  co-  / 
gitationes  et  illuminationes  suht  Qjxtra  filium  datum. 
Multi  hic  fregerunt  colium,  et  graviter  periclilati  ^ 
sunt. 

"   Ego  vero  suadeo  et  tnoneo,  utcontemptis  his 

incipias  fieri  puer  cum  puero,  filius  cum  filio.  Hunc 

amplectere  positum  in  praesepio  et  in  matris  gremio. 

In  eo  te  oblectes.    $>\  hic  filius  tibi  placet,  si  hunc 

habes,   si  huic  inhaeres  et  affixus  es,    non  poteris 

aberrare,  non  hallucinari,  non  venire  in  ullum  peri-  . 

culum.    Cum   hoc    filio   habes    patrem   coelestem, 

^  habes  spiritum  sanctum,  habes  faventes  angelos  et 

universas  creaturas.  -CertQ  nulla  creatura  tibi  vel 

minimam     ipjurioiam    inferre    polerit.     Ambulabis 

super  aspidem  et  basiliscum,  et  conculcabis  leonem 

et  ^draconem.    Es   rex    et    dominus    dominantium. 

Quid  requiris  amplius? 

Primum  omnium  ergo  hoc  age,  ut  apprehendas 
hunc  parvulum,  hic  tibi  sit  commendatissimus,  hunC 
cfordi  tuo  affige  natum  de  Maria  yirgine,  et  De| 
etiam  filium.  Si  hunc  apprehendisti,  securus  et 
tutus  es  ab  omnibus  diabbli  insidiis  et  machina- 
naentis.  Si  vero  parvulum  hunc,  hatum  de  virgine, 
ex  ocuhs  seposueris,  et  speculationes  de  divinitate 
inteliigenda  interim  sejbtatus  fueris,  nunquam  Deum 
cognosces.  Crede  hic  mihi.  Nam  fui  et  ego  in  ista 
scbola,  ubi  putavi  me  esse  inter  choros  angelorum, 
cum  tamen  inler  diabolos  potius  sim  versatus. 
Meo  periculo  disce  caveretuum,  et  descende  cum 
filio,  qui  ideo  ad  te  descendit,  ut  in  illo  cognosceres 

LatJitri  Opj>.  «scf.  ^oh  XXUI.  ^  21^ 


402  Eaarratio  uberior 

Deum.-    Ubi  ego,  inquit,  sum,  ibi  erit  ei  minieter 
meus.    Et  hoc  vult  sequens  quoque  textus: 

Et    erit    imperium    ejus  super    bameram 
ejus  (ver  ut  canit  ecclesia,    cujus  impe- 
rium  super  humerum  ejus). 

In  Ebraeo  non  est  particuia,  ejus.  SuperflQum 
est  i^Hiur  boc  pronomen,  et  tamen  Jere  in  idem 
redit,  nisi  qood  sig^nificantius  cHcitur:  et  erit  im- 
perium  seti  principatus,  non  adjecto  pronomine,  ejns. 

Porro  hoc  imperium  est  ipsa  libertas,  vei  lib^ 
rum  illud  regnum,  abstractive  vel  concretive.  Est- 
que  eadem  vox,  de  qua  audivimus  Gene.  32.  in 
lucta  Jacob,  a  qua  voce  et  Israel,  item  et  Sara  d^ 
ducuntur.     TTfVi    significat   praevalere,    dominari, 

T     T  ^ 

esse  victorem.  Hinc  n^ltSiS»  Qao  hic  utitur  pro- 
pheta,  deducitur,  quae  vox  significat  imperiam, 
principatum,  dominium,  triumphalionen,  victoriam, 
libertatem,  ut  D.  Paulus  vocat  Gaiat.  4.  5.  6,  ubi 
de  libertate  habet  disputationem ,  in  hunc  loenm 
Esaiae  respiciens  et  singuias  voculas  diiigentis- 
sime  expendens,  sic  ait,  Non  sumus  fiiii  anciliae, 
sed  liberae  etc.  Kem,  in  libertate  igitur,  qua  6hri-  , 
stus  vos  iiberavit,  state,  et  ne  rursus  jugo  servitatis 
impiicemini  etc. 

Ubi  pulcherrimam  et  vere  apostolicam  dispo- 
tationem  habet,  de  duabus  muiieribus,  Sara  libera 
et  Hagar,  quae  serva  est,  et  eum  filiis  suis.  servit 
Sara  peperit  nobis  Saraitatem,  hoc  est,  libertatem, 
non  carnis  aut  externarum  rerum.  Nam  oportet, 
ut  dixi,  veterem  homin^m  esse  sub  jugo,  hoc  est, 
sub  lege,  peccato,  morte  et  infemo  etc.  Onus  at- 
que  lex  hic  est,  non  libertas,  non  imperium.    Ve- 


Cap.  S,  Esaiae.  403 , 

t^rem  homineiii  premi^hoc  servitutis  onere  necesse 
est,  ut  coerceatur,  retundatur,  et  xrucifigatur  etc. 
Contra  Dovus  homo  habet  libertatem  super  mortem, 
peccatum,  legem*  et  inferos.  Non  premitur  jugo 
oneris,  non  gravatur  virga  hunieri,  non  urgetur 
Bceptro  exaetoris.  £a  enim  confracta  credit  et  spe- 
rat  infantis  et  ^lii  nobis  nati  et  dati  opera,  eaque 
vietoria  laetus  .frnitur.  Sic  concolrdat  haec  vox 
nite%^  cum  praecedentibus ,  cum  fiiiationei  et  textu 
iUo,  jugum  oneris  ejus  conffegisti  etc.  Sic  ergo 
sonat  textus: 

Filius  datus  est  npbis  et  est  libertas  su* 

per  humerum  ejus. 

Pnellus  et  fiiius  ilie  tahs  est  Dominus,  super 
CfQQS  humerum  nen  est  jugom  oneris,  virga  humeri 
et  seeptrum  exactoris, .  sed  re^num,  id  est,  Hbertag 
est  super  humemm  e|tts.  Ipse  portavit  peccata 
dostra,  et  Hberavit  nos  factus  sufo  peccatnm  et  le- 
gem  propter  nos  ,^  in  libertalem  asseruft  nos ,  fecit 
nos  reges,  dominos,  %xAt}tvm,  proprli  juri^  avtoxqd' 
voifix^,  fecit  nos  Saraitas,  no|i  Hagarltas.  Non 
sumus  ergo  Agareni,  sed  vere  Sareni»  seu  Saraceni 
(si  ea  vox  non  venisset  in  abusum,   Tureae  enim 

jactant  se  Saracenos,   qui  nihii  sunt  minus  qiiam 

»     ■ 

quod  jactant),  nos  sumus  vere  Saraceni  sen  Sara* 
itae,  hoc  est,  Hbertas  ipsa,  redcmptio,  vita,  justitia 
et  Vlominium  super  peccatum,  mortem,  infernum 
et  diabolum* 

Sed  illa  iibertas  est  super  humerum  fllii  illius 
nobis  dati,  non  est  nostris  viribus  aut  virtutifous 
parta,  ille  propter  nos  subjeetus  est  morti,  peccato^ 

«6* 


404  Enarratio  uberior   . 

legi«  diabolo,  inferno,  propler  nos  faclu^  est  servus 
legis.  Sic  nos  Misrah,-  id  es.t,  libertas  sumus  propter 
scrvilutcm,  quam  ipse  pro  nobis  subivit,  quam  im- 
posuit  huinero  suo,  ut  in  se  peccata  et  onus  no^* 
strum  reciperet.  Sic  recidit  in  idem,  sive  per,  im« 
perium  accipias  ecclesiam,  sive  libertatem»  Nos 
sumus  liberi  etlibertas,  reges  et  regnum,  sacerdotes 
et  sacerdotium,  sed  super  humerum  ejus,  hoc  esl, 
ipse  peperit  nobis  hanc  libertatem„  non  nos. 

Bone  Deus,  quam  longe  maximas  res  tam  pancis 
verbis  complexus  est  hic  propheta?  quam  mirabi- 
liter  loquitur?  Libertas  (inquit)  vel  regnumerit* 
super  humerum  ejus  etc.  Quod  nos  multis  verbis. 
docemus,  id  his  paucis,  sed  pulcherrimis  et  signi- 
ficantissimis  luculentissimisque  verbis  ab  Esaiahie 
descriplum  est,  videlicet,  q^uod  Christus  filius  sk 
salvator  generis  humani.  Huc  enim  omnia  tendoDt, 
quae  dicit.  Ideo  venit  fijius  in  carnem,  ut  nos  es- 
semus  liberi.  '  Propheta  dicit  id  suis  verbis  el  bre- 
vibus,  sed,  ut  dixi,  significantibus.  Legite  D.  Paii- 
lum  diligenter,  qui  libenter.  et  multum  utitur  verbis 
Isaiae.  Fuit  enim  .bonus  et  diligens  Isaista.  Has 
voces,  Filius  datus  est  nobis,  item,  libertas  super 
humerum  ejus,  probe,  ut  dixi,  et  diiigenter  inspexil 
et  pensiculavit  D.  Paulns,  ubi  ait  ad  Galat.^4,  Nos 
esse  filios  Sarae  liberae,  ideoque  non  debere  nec 
<  posse  subjici  legi  elc.  >     • 

Quando  igilur  venil  lex,  monstrans  peccatum, 
terrens  et  condemnans  nos,  ilem  peccatum  inlen- 
tans  morlQm,  possumus  dicere,  Nos  sumus  SaraceDi, 
filii  et  Kberi;  ergo  nullum  jus  in  nfos  h^betis,  mors, 
peccatum,  lex,  satan,  nec'  potestis  nocere  nobis. 
Hanc  libertatem  peperit  puer  et  filius  pro  nobis  natus 


Cap*  9.  Esaiae^  405 

dalus,  in  quem  credimus.  Is  supposuit  humeros 
ios  pro  nobis,  utessemus  coiieultatores  et  domini 
aboli,   morlis  elc.  .Regnum   hoc  libertatis  est  et 
sa  libertas,  sed  est  libertas  a  peccato,  leg;e,  morte, 
diabolo,  non  est  libertas  carnis,  quam  mundus  solet 
«pelere,    et  hi  nunc  etiam,  qui  volunt  evangelici 
aberi,    fremunt  et  furunt,    ubi  vel  leviter  taxantur 
ec  sustinent    audire  Corripientes  et  admoniliones. 
olunt   libertatem   tantum  praedicari,    nec  vitia  et 
agitia  taxari  a  nobis.    Secundum.  novum  hominem 
3t  triste  audire  legis  doctrinam,  sed  populo  crasso, 
eteri  homini,  asino  isti,  praedicanda  est:    Secun- ^ 
um  carnem  es   in   peccatis,  in  morte  etc.    Cafni 
ulia  justitia,  nulla  libertas  praedicanda»  sed  scep- 
um  exactoris  imponendum.    Extra  fldem  in  came 
rgenda  lex.    Debemus  enim  corrigi,  ut  destruatur 
)rpus  peccati,   quod  et  ante   admonui,   nec  satis 
Imoneri  potest  propter   carnis  lasciviam   et  petu- 
Qtiam,  quae  libertatem  aucupatur  ubique,  cum  legi 
m  subjici  necesse  sit.    £s   liber  a  lege,    quoad 
vum  hominem,  non  esliber  a  lege,  quoad  veterem 
rninem,    qui   sub    sceptro  exacloris  sit  oportet, 
morlificetur.    AJ  novo  homini   sceptrum  id  do- 
nari   non  debet.    Is  enim   est  liber,    est  rex   et 

4 

minus  super  peccatum,  mortem  et  diaboium,  ut 
ci,  propter  filium  iilum  datum,  qui  habct  liber- 
iem  in  humeris  auis. 

'  Quando  ergo  venit  peccatum ,  ut  le  vexet, 
lando  diabolus  terret,  quando  mors  imminet,  mox 
tende  ei  fiiium.  Et  hunc  filhim  inconniventer  in- 
ice,  ab  hoc  nusquam  oculos  dimove,  et  dic,  sum 
srah,  sum  llber.  Noli  me  vexare.  Aufer  te  hinc. 
lil  tibi  in  me  juris,   sed  peccatbr  es,  inquit  lex, 


406  Enarratio  uberior 

ideo  mortis  reus  es.    Fateor,   et  hinc   ut  castiges 
quidem  me  licet,  sed  morti  noD  Irades  me  etc« 

Sic  renati  etiam  secundum  veterem  hominem 
sunt  sub  sceptro  exactoris,  et  opus  habent  legis 
doctrina»  admonitione  et  correptione*  Inspieiat 
unusquisque  nostrum  se  probe,  et  penitius  excutiat 
vitam  suam,  et  videbit,  quam  multa  desint,  quam 
saepe  impingat,  qui  sit  camis  suae  ad  bene  operan- 
dum  torpor,  quam  procut  absit  a  perfeclione  etc. 

Secundum    carnem    igitur    debemus    subesse 

scjeptro  exacloris,  carnem  castiget  lex  necesse  est* 

^Sed  intristitm  spiritus,  in  mortis  periculo,  insensa 

pecciatorum  et  inferni,  dic^  Domine  exactor,  descende 

et  exerce  of&cium  tuum  in  came.    In    carne  me 

exerceas  ac  maceres  licet,  probe  id  merui,  sed  iu- 

temum  et  novum  illum  bominem  linque.  Non  debeo 

defiperare.    Non  debeo  conturbarL    Turbabor  (hoc 

esti  potest  me  quidem  lex  et  conscientia  mala  pei- 

terrefacere),   sed  non  perturbabor,   quia  vulnerum 

domini  recdrdabor,  inquit  D.  Augustinus.   Sie  dices 

et  tu,  Tej^re  lex  et  occide  carnem^  sie  eoim  meiui. 

'Sed  in  desperationem  tanien  ne  ducas  me.    Turber 

^  licet,  non  perturbabpr  iamen,  non  desperabo,  sed 

infanlis  filii  hujus  mihi  dati  et  Misrah  mei  recorda- 

bor.    MereoF  exerceri  et   crucifigi  a  te,   sed  ob  id 

non  abjiclam  spem  de  salute,  non  despondebo  ani- 

mum,  nolo  ob  id  negare  pueilum  illumnobis  natum 

et  filium  datum. 

'  Castiga  itaque  et  criicifigev  me,  sed  sic,  ut  crux 
illa  sit  mihi  saiutare  martyrium,  quod  valeat  et  ce- 
dat,  non  ad  damnationem,  sed  mortificatjonem  ve- 
teris  hominis  et  vivificationem  novi,  2*  Corinth.  4. 

■ 

Sic   marlyres    variis    tormentis  subjiciebantar  ^    ei 


i 

Cap.  9.  Esaiae.  407 

»  -  *  , 

corp^s  eonim  mortificabatur,  8ed  novus  homo 
triumphabat,  quia  erat  Misrah,  erat  libertas  illa, 
quae  humero  filii  hujus  imposita  est. 

Haec  est  igitur  Christiana  cognitio  et  summa 
sapientia,  cognoscere,  quo4  simus  filii»  dbmkii  et 
Saraceni  *  in  spiritu.    Jn  spiritu,  inquam.   Caro  sub- 
jicialur  sceptro  exacloris,  hoc  est,  legi,  conjiciatur 
in  ignem,  excarpificetur,^  plectatur  capite,  variismo^ 
dis  exerceatur  et  maceretur,   ut  certe  variis  etiam 
lentationibus,  miseriis  atque  aerumnis  .quotidie  ve-. 
xamur,  sic  ut  attenuentur  hin*c  etiam  vires  corpt)ris 
nostri.    Sed  non  ob  id  periclitabimur.    |Sa  res  non 
nocebit,  non   adf^eret  hobis   quidquam  ineommodi, 
sed  cedet  ad  cumuium   gloriae  nostrae.    Dominus, 
infantulus  iile,  manet  nobis  filius,  Misrah,  regnum, 
triumphu^  et  victoria  nostra.   Per  hunc  non  possu- 
mus  non  esse  domini  liberrimi^  per  hunc  utimur  et 
fruimur  liberrinia  libertate,  sed  secundum  internum 
homihem,  non  externum.  Secundum  camem  libertas 
illa  nihii  operatur  boni.    Carnem  necesse  est  esse 
sub  lege,  sub  tortoribus  diaboli,    qui  nps  semper 
divexent,  et  sub  malis  etiam  hominibus,  qui  nos  exer-^ 
ceant.    Haec  mala  perlinent  ad.sceptrum  exactoris. 
Sed  Sara  tamen  victoria,  praeceilentia  et  libet- 
tas,  superet  et  adsit  semper,  console^urque  et  con- 
firmet  novum  hominem,  ut  dicere  possim,   Patiar, 
quantum  patiar ,  quantumvis  graviter  in  came  crii- 
cier,  multisque  malis  ac  miseriis  conflicter,  vivit  et 
vivificat   tamen  doihinus,  filius  ille  mihi  datus  et 
iiberator  meus. 

Sic  legimus  de  quodam  cive  Romano,  magnid 
opibus  affiuente,  quod  propter  Christianae  religionis 
professionem,    et  bonis   omnibus   spoliatus,   et  in 


408  Enarratio  ubenor 

exilium  etiam  actus  sit,  quae  magna  profeclo  poena 
et  crux  fuit,  praesertim  delicato  Romano.  Sed 
spoliatus  omnibus  facultatibus ,  et  in  exilium  depbr- 
tatus,  sic  se  consolans  dixit,  Saltem  Cbrislum  mihi 
non  auferent,  ut  maxime  auferant  res,,corpus  et 
vitam.  Egre^a  vero  vox,  et  Christiario  dignissima. 
Optime  distinxit  inter  sceptrum  exactoris,  et  Misrah, 
et  regnum  hujus  parvuli. 

Sic  assuescamus  et  discamus  nos  quoque  di- 
cere,  cum  caro  nostra  exercetur,  moriar  sane,  mo- 
riendum  est  enim  cami,  quia  sum  subjectus  oneri 
secundum  camem.  Sed  ut  maxime  moriar,  Chri- 
stum  tamen  non  amittam,  et  libertate  illa,  quam 
mihi  peperit,  friiar  in  perpetuum,  eroque  dominus, 
ero  rex,  ero  Misrah  etc,  Sed  peilgamus,  audiamus- 
que  hujus  regis   nomina,   consolationis  plenissima. 

Et  vocabitur     nomen     ejus     admirabilis, 
'consiliarius,  Deus,  fortis,  pater  aeternus, 

princeps  pacis* 

Hic  locus  praecipue  est  varie  Iractatus,  et  la- 
ceratus  etiam.  Immo  totus  hic  textus,  quem  susce- 
pimus  tractandum,  misere  et  scelerate  a  Judaeis 
est  crucifixus;  Sicut  enim  ipse  puer  crucifixus  est 
ab  eis,  sic  ab  iisdem  et  hic  locus  et  scriptura 
ejus  quotidie  crucifigitur.  Et  nostri  etiam  inter- 
pretes,  ut  maxime  sana  loquaiUur,  tamen  varie  hunc 
locum  tractant.  Hieronymus  satis  frigide  ettenuiler 
eum  tractat.  Lyra  praestat,  quod  potest,  nec  texUii 
satisfacit.  .Cogimur  ergo  attentius  et  diligentius 
verba  hujus  loci  excutere,  et  meditari,  alque  ex 
circumstantiis,  et  ex  novo  testam^nto  flrmiorem  et 
locupletiorem    eorum  sententiam  eruere,   nt   supra 


Cap.  9.  I^saiae*  4w 

fecimus,  de   jugo,    virga,     sceptro,    bello,    luce, 
paee  etc. 

Judaei  crucifixores  Christi  sceleratissime  hunc 
locum  depravant  et  corrumpunt*  Propheta  sex  no- 
mina  infanti  et  filio  huic  tribuit^  Quinque  priora 
legunt  in  nominativo,  sextum  in  accusativo,  ad  hunc 
modum,  et  vocabit  nomen  ejus  is,  qui  est  admi- 
rabilis,  consiliarius,  Deus,  fortis  et  pater  aeterni- 
tatis,  principem  pacis.  .Haec  est  maledictio  mani- 
festa,  et  intelligunt  de  Ez«chia  regCj  sed  quod  sic 
intelligi  non  possit,  diximus  et  ante.  Textus  lo- 
quitur  de  principe  parvulo  Aato  et  filio  dato,  de 
laelitia  aeterna,  sicut  de  victoria  mortis,  peccati, 
Jegis  et  de  rege,  cujus  regni  non  sil  fitiis;  item, 
pacis  non  erit  finis.  Quid  ergo  latrant  contra  ma- 
nifestam  grammaticam* '  Manifeste  iiic  et  gcelerata 
malitia  eorum  sese  prodit,  ut  ubique.  Sicut  ienim 
Christum  cruciflxerunt,  sic  et  verba  prophetae  ipsius 
crucifigunt» 

Sex  sunt  dislincta  nomina,  ut  dixi,  et  tamen 
priora  quinque  faciunt  allerius  casus,  quam  sextuip, 
et  interpretantur  sic,  Ille  Deus  admirabilis  etc.  vo- 
cabit  hunc  regem  Ezechiam,  principem  pacis.  Et 
vel  hinc  patet,  quod  Deus  eos  tradiderit  in  reprobum 
sensum.    Vere  ira  Dei  super  eos  venit  in  finem. 

Noslri  interpretes  et  omnes  Christiani  de  Christo 
salvatore  nostro  intelligunt,  de  quo  solo  loquitur» 
Quidam  ex  interpretibus  haec  .  sex  vocabula  sic 
conjunxerunt,  utfierent  tria  nomina  combinals^:  Ad- 
mirabilis  consiliarius,  Deps  fortife,  paler  aeternus  et 
princeps  pacis»  flieronymus  ,  sentit  esse  sex,  et 
recte.    Eamque  sententiam  nos  servabimus. 


/  » 


410  Eaarratio  uberior 

I 

El  vocabil. 

Lyra  pugtiul,  quod  debeat  legi,   vocabilur,  et 

habel  consenlientes  interpretcs.    Et  quod  sint  haec 

Messiae  nomina,  test^tur  et  Chaldaica  versio.    Sed 

recentiores  Jcidaci,  ut  dixi,  de  Ezechia'  omnes  ex- 

ponunt. 

I 

Pjraeter  hos  excaecatos  consentiunt  omnes  in- 
terpretes  de  Messia  salvatore  nostro'  debere  intel- 
ligi.  Interpreies  LXX  legunt,  cujus  imperium  super 
humerum  ejus,  .et  vocatur  magni  consilii  angelus, 
ut  canitur  in  introitu.  Postea  addunt  reliqua  no- 
mina,  Admirandus,  Consiliarius,  Deus,  Forfis,  Potens, 
princeps  pacis,  pater  f|ituri  saeculi«  Et  additur,  ad- 
ducam  enim  pacem  super  principes,  et  sanHatem 
ei*  Sed  ex  Ebraeo  non,  potest  sic  legi.  Qui  igitur 
factum  sit,  quod  sic  legerint  aut  reddiderint,  aut 
quid  sibi  voluerint,  nescio.  Quare  relinquo  ista 
^braeis  excutienda. 

Quod  vero  dicitur  in  Ebraeo  legi,  Vocabit 
nomen  ejus,  non  vocabitur  nbmen  ejus,  inanis  est 
caviliatio  Rabinorum,  con$tat  enim  saepe  verbum 
activum  accipi  passive,  sen  potius  impersonaliter, 
ut  dabunt  mensuram,  id  est,  dabitur;  sic  vocabit 
pro  vocabitur*  Ac  prorsus  usitatum  est,  imperso- 
nalia  etiaiti  afTerri  per  activa.  Videtur  textus  per 
punctatores      corruptus,      qui    pro     X*nr^1    pas- 

••Ir»  — 

sivo  scripserunt  S'nr5*'1  Nam  literae,  sive  cum 
punctis  sive  sine  punctis  leguntur,  eaedem  sunt,.  et 
optitpe  constat  Grammatica.  Sed  Judaei  homtnes 
pestilentissimi  saepe  depravant  prophetarurn  sen- 
tentias  suis  punctis  et  dislinctionibus,  et  ipsorum 
puncta,  quae  tamen  sunt  recens  inventum,  plus 
volunt  valere,    quam  simplicem  ^t  germanam,  et 


Cap.  9.  Esaiae.  411 

recte  cum  grammatica  consentientem  sententiam. 
Quare  ^rgo  non  admodum  morqr  superstiliones  istas 
graramaticas,  quamquam  pro  nobis  stat  grammatica, 
si  recle  punctetur.  Et  Judaei  ipsi  fatentur,  siciit 
saepe  Lyra  dicit,  sibi  non  (icere  discedere  a  Chal- 
daica  interpretatione. 

Consentientibus  ergo  nunc  LXX  let  Chaldaeo 
interprete  nobiscum,  quod  textus  hic  inteiligendus 
sit  de  Messia,  et  quod  haec  nomina  sint  Messiae 
nofnina,  non  est,  quod  de  punctss  in  hoc  uno  verbo 
simus  anxie  solliciti.  Satis  sit  id  nobis,  quod  ipse 
Ghaldaeus  interpres  et  LXX  nobiscum  sentiunt 

Quae  sequuntur  ergo,  sunt  nbmina,  quae  pro- 
prie  tribuuntur  Messiae,  neque  valet  Judaeorum 
cavillatio,  qui  has  appellationes  hic  dicunt  de  ipso 
Deo  (hoc  est,  patre)'dici.  Est  enim  figura  et 
consuetudo  loquendi,  tribuere  nomina  alicui  ab 
officiis  seu  effectibus,  etiamsi  nonsunt  propria  per- 
sonae,  sieujL  grammatici  vocant  propria. 

Admirabilis. 

Sunt  autem  sex  dislincta  nomina,  quae  quam- 
vis  a  fne  pro  concione  paulo  antetractata  dint,  ta- 
men  pauca  et  hic  dicam.  Primum  nomen  istius 
pueri  seu  infantis  nobis  nati  dicit  esse  **5^,idest, 
Admirabiiis.  Quis  autem  pro  dignitate  potest  ex- 
plicare  summam  hujus  vocabuli  majestatem?  In 
omnibus  et  per  omnia  est  admirabilis.  Quid  mira- 
bilius,  quamquod  Deus  et  horao  i^na  persona  est? 
quod  Dei  et,  Mariae  unus  filius  esl?  Quis  unquam 
et  in  aeternum  comprehendethocmysterium?  quod 
Deus  est  homo,  quod  creatura  est  creatof,  et 
creator  creatujra?  Hoc  mysterium  admirabimur  in 
aeternum,  post  hane  etiam  vitam.    Ipsi  angeli  in 


412  Enarralio  uberior 

»  id  desiderant  prospicerp,  nec  tamen  Inspiciendo 
unquam  explebuntur.  Nos  beali  sunHis,  vel  ere- 
dendo  isla  incomprehensibilia,'sed  beatiores,  immo 
longe  beatissimi  futuri  sumus,  cum  In  visione  ea 
viderimus,  cum  fide^  evacuata  fuerit,  cuiA  con- 
spexerimus  eum  sicuti  est,  cum  manifestati  fueri- 
mus  cum  eo  in  gloria,  cum  ea,  quae  nunc  cemi- 
mus  per  speculum  in  aenigmate,  facie  ad  faciem 
cernere  dalum  fuerit*  Quid  mirabilius>  quam  quod 
fllius  nascitur  ex  matre  sine  patre,  contra  communem 
nascendi  consuetudin^i?^ 

Quis  haec  personajia  mirabilia  explicaverit? 
quae  ego  hoc  loco  non  tractabo,  nec  in  illis  enu- 
merandis  immorabor.  .Nam  propheta  proprie  loquitur 
de  regno  et  administratione  regni  Messiae*  Non  tan^ 
tum  personaMncomprehensibilis,  quod  fllius  Dei  et 
fllius  virginis  est,  sed  et  omnia  opera  ejus  sunt 
admirabilia^et  incomprehensibilia.  Et  praecipue  re- 
spicit  ad  Misrah.  In  opere  et  effectu  admirabiiior 
est  multo. 

Lyra  nimis  lernuiler  hanc  vocem  explicat,  dicit 
enim  eum  admirabilem  vocari  propter  miracuta, 
quae.  in  historia  evangelica  ab .  eo  facta  leguntur. 
Id  verum  quidem  est,  nam  hoc  quoque  ndmine,  ad- 
mirabilis,  non  inepte  vocatur.  Sed  miracula  non 
pertinent  proprie  ad  ejus  regnum.  Non  est  Misrah 
super  humeros  ejus,  fuil  adhuciservus  et  minister 
ci^cumcisionis,  nondum  sedebat  ad  dexteram  Dei, 
cum  miracula  illa  ederet.  Sed  iouge  majora  et 
mirabiliora  miracula  edidit,"ubi  ascendisset  in  coelos. 
Ibi  Iriumphavit  de  principe  mundi  et  deo  hujus 
saeculi,  de  ^arlaro;  item,  confregit  jugum  oneris,  « 
virgam  humeri,  baculum  exactorrs.  Haec  sunt  longe 


'  Cap.  9.  Esaia^.  413 

majora  mirabilia.  Eaque  etiamnum  operatur,  dura- 
buntque,  donec  puer  et  filius.iile  duraverit,  nec 
unquam  cessabunt.  In  aeternum  fulurus  est  ad- 
mirabiiis,  nunquam  cessabit  operari  mirat)ilia,  longe 
mirabilibra,  quam  quae  fuerunt  miracula  illa,  cum 
caecis  visum  restitueret,  aegrotos  sanaret,  ac  similia. 
Sunt  enim  longe  maxima  miracula,  quod  verbo  suo 
vivificat  animas,  quodque  vivificaturus  est  eorpora 
in  cxtremo  die,  quod  baptisat  nos  in.  sanguine  suo, 
eoque  peccata  abluit ,  quod  quotidie  exspoliat  in- 
femum,  morlem,  peccatum,  legem,  quae  exspoliatio 
non  cessat.  Idque  facit  mirabili  facilitate,  et  sine 
ulla  molestia  per  os  Petri,  Pauli  atque  aiiorum  apo- 
stoiorum,  et  nunc  per  os  nostrum-,  qui  in  officio 
sumus,  et  in  necessit^te  per  os  omnium  Ctiristia- 
norum,  sic  dicendo  tantum,  absolvo  te  a  peccatis, 
aperlo  tibi  coelum,  occido  diabolum.  Annon  hoc 
mirabile?  Sic  non  tantum  persona  Cliristi  admira- 
.bilis,  sed  et  opera^ejus  continua  non  minus  mira-« 
bilia  etc. 

Nec  illa  tantum  opera,  quae  fecit  ipse,  sed  iJla 
etiam,  quae  per  ministros  suos  ediditmulto  majora 
.fuerunt,  quam  quae  ipse  in  sua  persona  fecit. 
Excitavit  mortuos,  sanavit  infirmos  etc.  Haec  fecit, 
cum  adhuc  esset  servus,  cum  nondum  esset  glori- 
ficatus,  nondum  dato  Spiritu  sancto.  Sed  dato 
Spiritu  sancto  longe  fiunt  majora.  Nam  Spiritu 
sancto  dato  .  quasi  impetu  facto  irruit  in  totum 
terrarum  orbem,  loquilur  omnium  geotium  linguis, 
nec  expellit  tantum  daemones,  sed  exuit  diabolum 
regno,  et  jugum  oneris,  virgam  humeri,  sceptrum 
exactoris  confringit,  sicut  in  die  Midian .  test^e  ibi 
coilisae,    buccinae  inflalae,    hostcs  fusi   et  caesi. 


/  •      ' 


414  '  EAarratio  ubenor 

m 

Ascendit  in  attum ,  accepil  dqna  pro  hominibiis, 
captiyam  duxlt  caplivitatenb«  Haec  sunt  vere  mira; 
bilia  et  summa  miracula,  quod  sic  venit  foftior  , 
super  fortem,  ejusque  spolia  diripuit/  idque  opera 
levissima  nimirum  solo  verbo  et  manu  hominis, 
ve)  Chrisli  minislri  vel '  cujus<;unque  ChristiaDi 
tempore  necessitatis.  ' 

Haec  miracula  mundus  non  videt,  siCot  Cbri- 

r 

stus  ipse  dicit,  Dabit  alium  paracletum,  quem  mun- 
dus  non  potest  accipere,  quia  non  videt  eitoi.  Ae- 
cedimus  ad  conciones,  baptizamur,  absoltioiiir,  et 
sic  in  fide  Christi  morimur;  ac  mortui  vivimus» 
Haec  maxima  mirabilia,  quod  morientes  vivinms, 
nemo  videt.  Mulua  et  equus  non  vident  adesse 
spiritum  sanctum,  eumque  hic  operari,  eum  creden- 
tes  vivificare  et  consolari.-  Sed  credenshaec  videt 
Item,  infanteni  baptismo  renatum,  positum  in  gte- 
mium  Dei,  filium  et  haeredem^  Dei,  et  co6aeredem 
Christi  factum  esse,  non  videt  mundus,  sed  solus 
Spirilus  sanclus  in  credentibus  isla  mirabilia'videt, 
et  de  his  mirabilibus  loquitur  proprie  Esaias,  ubi 
Christum  vocat  i^ti  >  id  est|  admirabiiem. 

Sed  aliis  etiam  de  causis  mirabilis  jure  voca- 
tur  hic  rex  et  puer,  videlicet,  quod  mirificat  sane- 
tos  suos  Psal.  4,  quod  mirabiliter  regit  nos.  Mori- 
mur,  et  ecce  vivimus  2.  Corinth.  6,  quasi  impo- 
stores,  et  tamen  veraees,  quasi  ignoti  et  tamen 
noti,  quasi  correpti,  et  non  occisi,  quasi  dolentes, 
semper  tamen  gaudentes,  quasi  pauperes,  multos 
tamen  ditantes,  ut  nihil  habentes,  et  tamen  omnia 
possidentes.  Mundus  floret,  nos  arescimus,  mundus 
regnat  et  triumphat,  nos  succumbimus.  Sic'omnia 
fiunt  mirabiliter  et  active  et  passive  in  ecclesia. 


Gap.  9.  Esaiae  415 

Sie  etiamest  consiliarius.  Lyra  putatChri- 
stum  ideo  vocari  a  propheta  consiiianum ,  quod 
coRsilia  praeceptis  decalogi  addidit.  Sed  haec  indigna 
fuerunt,  quae  dicerentur  a  theologo,  immo  a  quoquam 
homine  Christiano.  Vos  omnibus  modis  hanc  scho- 
larum  de  consiliis  sententiam  damnare  debetis.  Edita 
est  a  me  quoque  Scheda  de  XII  consiliis  evange- 
Hcis.  Fuit  enim  meo  tempore  haec  receplissima 
theologia ;  et  Johannes  Huss  in  concilio  Constantiensl 
eam  defendit.  Usitatissima  fuit  in  omnibus  scholis, 
sed  pemiciosissima  et  pestilentissima  doclrina  est. 
Exstinguit  enim  doctrinam  evangelii  et  legis* 

Papistae  non  sustinent  agnoseere  errores,  afou- 
sus,  idolatricos  cultus,  multas  falsas  atque  jmpias 
doctrinas  a  s^  in  ecclesfam  invectas  esse.  Stieman^ 
tt)ftt  jeftt  iai  aBaffer  betrufct  ^aben,  nemo  nunc 
inter  illos  quidquam  deliquifr,  nemo  sibi  culpae  ul<* 
lius  conscius  est.  Aecusant  nos  graviter  et  fmpin- 
gunt  nobis  disciplinam  a  nobis  sohitam  esse,  seque 
discipHnam  habere  gloriantur.  Sed  si  papatus  nihil 
aliud  peccasset,  quam  quod  invenit  et  in  ecclesiam 
invexit  duodecim  illa  consilia,  hoc  vel  uno  d^licto 
ad  imum  inferni  in  ignem  aetemum  deturbari  meri- 
tus  esset.  Coilegi  ergo  ea  consiHa,  ut  exstarent 
perpetuo  in  ecclesia,  ulque  manerent  in  memoria, 
et  ut  pro  magna  luce,  quae.nuiic  nobis  orta  esf,  Deo 
gratias  ageremus. 

Quod  itaque  Lyra  dicit,  Christum  ideo  vocari 
consiliarium,  quod  addidit  consilia  evangelica  prae^ 
ceptis,  hoc  est,  quod  e  praeceptis  rigidissimis 
Christus  fecerit  eonsilia,  in  eo  horribililer  erravit'. 
Horrenda  enim  est  et  plane  impia  doctrina  haec 
et  Thalmudica,   quod  e  quinto  Cap.  Matth.  faciunt 


I 

416  Enarrado  uberior 

coDSilia,  hoc  est,.  quod  dicunt  sine  illis^praeceptis 
posse  salvarihominem,  nec  necesse  esse,  utjser- 
vel  ea  homo,  nisi  quis  velit  fieri  perfectus,  id  est, 
monachus.  Et  disjringuunt  ecclesiam  in  ChristiaDos 
perfectos  et  imperfeclos.  Imperfectos  releg^ant  ad 
decaiogum,^  eumque  ab  iilis  servandum  esse  dicunt, 
et  eos,  qui  decalogum  servant,  salvari  docent,  Per- 
fectis  vero  dicunt  servan^a  esse  cpnsilia,  quae 
ipsi  putant  a  Christo  Matth.  5.  esse  tradita,  vide- 
licety  non  irasci  fratri,  inimicos  amare  eic  Qais 
enim  potest  amare  inimicos?  inquiunt.  Haec  est 
theologia  ilia  Scholastica,  immo  vere  diabolica.  Hos 
exsecrandos  errores  peperit  nobis  papatus  et  Sor- 
bona  Parisiensis«  Nihil  tamen  horum  errorum  ag- 
noscere  sustinent.  Inter  consilia  ea  enumerant  etiam 
continentiam,  Matth.  19:  Qui  potest  capere  capiaL 
Hae  fuerunt  horribiles  tenebrae.    . 

In  his  tenebris  alque  errore  fuit,  ut  ^dixi,  ,sanc- 
tus  ilie  martyr  Johannes  Huss.  Sed  ignis  et  san- 
guis  hunc  ejus  errorem  purgavit,  ut  Augustinus  de 
Cypriano  dicit,  Confessio  ejus  pulcherrima  de  Chrislo 
hunc  errorem  de  Anabaptismp  absorpsit.  Sic-et 
errorcm  S.  Johannis  Huss.  Expedit  autem  vos 
meminisse  talium  monstrorum,  ut  caveatis  vobis, 
utque  gratias  agatis  Deo,  quod  inde  libefati  sumus» 
et  ut  habeatis,  quod  sup«rbientibus  et  ferocientibus 
papislis  de  sua  ecclesia  opponere  possitis,  quo 
modestius  glorienlur,  nec  se  ab  omni  culpa  immu- 
nes  esse  nihilque  unquam  ip  Christi  ecclesfam  ad- 
misisse  putent.  Quid  enim  dicenC?  quo  ore  se  ex- 
cusabunt?  quo  colore  sceleratum  atque  impium 
errorem  hunc  luebuntir,  quod  contra  apertum  Dei ' 
verbum  duodecim  consilia  evangelii  fecerunt?  Quid, 


Cap.  9.  Esaiae.     ^  417 

laeso,  putaverunt  aliud  esse  eyangeliuin,  quam 
aecepta  Mosi  vere  Thaimudica?'*') 

Chrisius  dieit,  Audistis,  quOd  dictum  sit  veteri- 

s,  Non  occides,  at  ego  dico  vobis,  quisquis  ira- 

itur  fratri  suo  temere,  obnoxius  erit  judicio.  Qui- 

nque  vero  dixerit  fratri  suo  Racha,  obnoxius  erit 

ncilio;    quisquis  autem  dixerit,  fatue,   obnoxius 

it  Gehennae  incendio*    Haec   sane  non  consilia 

nt,  sed  praecepta,   non  consulit  sic,  ut  liberum 

ea  facere,   aut  non  facere,  sed  serio  praecipit, 

faciamus.    Isli  tamen  male  nati  theologi  plane 

ntrarium  dicunt,  Christum  non  loqui  praeceptive; 

d  consiliative,  seu  consilium  dace,  et  licere  irasci 

posse  hominem  salvari,  etiam  haec  non  servan- 

n.   Ilhs  tanlum  haec  praecipi  aut  consuli  a  Christo, 

i  perfecti  esse  student. 

Similia  docuerunt  Thalmudistaeet  legis  doc- 
re^,  scribae.  Lex  dicit,  non  occides;  hicdixerunt, 
!cides  est  verbum  singularis  numeri,  et  significat 
am  personam.  Quare  si  tres*  vel  plures  unum 
cidunt,  illi  non  peccant,  idque  non  est  vetitum, 
ja  non  seriptum  est,  vos  non  occidetis,  sed,  non 
cides,  quae  vox  uni  duntaxat  personae  competit. 
kstri  juristae  etiam  tales  fere  sunt  in  glossis  suis 
lalmudistae.  Sed  ego  admoneo,  ne  tales  pergaht 
se  utque  Christo  cedant,  oui  omnes  cedere  debent, 
cigus  solius  doctrinam  magnifacere  et  adorare 
8  convenit  et  oportet. 

Porro  sicut  in  numeri  singularitate  Christi  prae- 
ptum  scelerate  comiperunt  Thalmudistaei  et  elu- 

*)  In  edit.  Witlemb.  opp.  lat.  Lath.   hoc    loco  haec 

efserta  leguntur:    Refatatio  doctrinae  de  duodecim  con^ 

iis  eYangelH. 

•«theri  Opp.  exrg.  VoU  XXUl.  27 


418  Eaarratio  uberior 

serunt,  sic  et  in  interpretatione  vocis  occideDdi. 
Interpretati  sunt  enim  vocem  occidere  esse  maou 
propria  confodere  aqt  trucidare»  odium  ilaque  ac 
proditiones  non  esse  .  peccatum ,  aul  licere  odisse 
aut  prodere  aliquem.  Sic  Saul  tradidit  Davidem 
Phiiistaeis,  nec  tamen  putavit  se  contra  legem  Dei 
peccare,  Christus  per  Judamproditus*  Judaeicruci- 
flxores  Christi  hanc  culpam  procul  a  se  relegabt  ia 
Actis,  ubi  ad  apostolos  dicunt,  Vos  vultis  sangui- 
nem  istius  inducere  snper  nos,  quasi  dicant,  Nos 
non  occidimus  eum,  sed  Pilatus  etc  Sic  can 
Petrus  objecisset  illis,  quod  Christum  occidisseDt, 
negant  a  se  illum  oooisum,  sed^traditnm  Ponkio 
Pilato.  Quia  putabant  se  non  occidere,  cum  pio- 
curaxent  quemquam  occidi,  nec^  aliud  judicabint 
esse  occidere,  quam  eum  quis  manu  propria  quem- 
piam  confoderet 

Sic  corruperunt  Dei  mandata,  ut  nostri  theo- 
logi  Scholaslici  ex  elaris  Christi  praeceptis  conailii 
fecerunt,  ie.  quibu»  admonitus  a  Lyra  hic  obite^ 
addere  aliquid  et  ipculcare  volui,  ut  inoipietatea 
hujus  schoiaslicae  doctnnae  abomina;cemini.  Gbri- 
stus  disertia  vavbis  cliuce  dicit  ac  praeoipit  omnibM 
piis,  non  consulit»  nihil  justitia  vestra  (ioqmt) 
a]l»undaverit  pius  quam  scribarum  etc;  item,  Qoi 
solverit  unum  ex  mandalis  bisce  minimis  eic» ;  iten, 
Diligite  inimicos  veatros  etc.,  ut  sitis  filii.  patrii 
vestri,  qui  est  in  coelis/  Nam  si  dilexeritis  eoa; 
qui  diligunt  vos,'  quod  praemium  habetis?  Nonne 
et  pubiicani  idem  (dciunt  etc.  Estote  igitui:  ra 
perfecti,  quemadmQdunf  pater  vester,  qui  est  in  coe- 
lis,  perfectus  est. 

An  non  haec  satis  cLara  sunt  .praecepta?    bii 


'  \ 


Cap.  9.  Esuael  419 

taroen  belli  homines  docueruot  contra,  scilicet 
posse  salvari  homines,  eiiamsi  non  sint  perfeeti, 
quia  Christus  noo  omoibus  homifiibus  illa  praece- 
pisset,  sed  t^ntum  perfectis,  hoc  est,  monachis  elc. 
Certe  illa  verba  ad  discipulos  suoSt  hoc  est,  omnes 
oredentes  loquitur,  quibus  eos  monet,  ut  justitia 
ipsorum  plus  abundet  quam  Pharisaeorum  et  scriba- 
ruQi,  qui  putabant,.  ut  dixi,  se  hoc  praeceptum  ser- 
vare,  et  justos  es^e,  si  manu  neminera  occiderent; 
-non  cogltabaut  hoc  praecepto»  Non  oceides,  manda- 
tum  esse,  ut  non  solum  manu,  sed  et  ore,  lingua 
et  corde  abslinerent  a  caede.  Quare  cum  Christus 
adbortatur  suos  deb^re  ease  perfeclos,  perstriugit 
Pbarisaeos  et  Thaimudistas,  qui  distinxerunt  prae- 
ceplain  opus,  in  cor  et  in  linguam*  Et  dicunt  non 
peceari  odio,  invidia  et  maiedioentia  contra  prae- 
oeptum,  Non  occides,  sed  tum,  cum  manum  addis, 
et  ferro  aut  telo  quempiam  oceidis,  Sfc  pro  libi- 
dki0  interpretantur  mandata  domini.  Idem  faciiint 
in  mukis  aUis.  Nee  pudet  ipsos'  etiam  a  natura 
abiioineDtia  et  exseeranda  sodera  suis  glossematis 
sacrilegis  probare.  Legunt  Rabini:  Vir  habet  pote- 
statem  in  concubitibus  mulieriB,  quia  vox  concubiti- 
bi|8  est  pluralis,  hioc  ^interpretantur  homines.  isti 
iippuri  et  nefandi ;  maritos  habere  potestatem  abu- 
tendi  uxore  secufldum  naturam ,  et  contra  naturam. 
01118  ambigat  hoc  genus  hominum  ab  ipsis  diabolis 
totos  captos  et  agitatas  esse,  quos  non  puduit  tam 
horrenda  scelera  etiam  scriptis  committere.  Velim 
dcyouo.  excudi  Fortalicium  fldd,  in  quo  similia  hia 
plura  congpsta  sunt. 

Item  sicnt  non  putant  peccari  in  qqintom  prae- 
ceptum,  nisi  quis  manu  occiderit,  ita  et  in  sextum 

2T* 


420         '  Eoarratio  uberior 

peccari  negaverunt,  si  quis'cum  maritala,  aut  al.te- 
rius  uxore  concumbens  petilam  voluptatem .  non 
perciperetetc.  Sicet  theologi  nostri  seu.  Ma^eolofi 
potius  suaves  homines  coeperunt  docere,  fomicatio- 
nem  simplicem  non  esse  peccatum,  quia  Terenlius 
dixit,  non  est  flagitium  scortari  adolescentem.  0 
impiam,  sceler^tam  et  pudendam  atque  exsecrandam 
vocem,  approbare  et  excusare  scortationem  a  spiritn 
sancto  aperte  damnatam,  qui  ciare  pronunciat,  scor-' 
tatores  non  possessuros  regnum  Dei,  item  judicandos 
a  domino  etc. 

Haec  sunt  illa  praeclara,  scilicet,  papatus  eon- 
silia,  quibus  scelera  et  flagilia  nefanda  stabiliverunL 
Ego,  cum  occasionem  mihi  forte  subministrasset 
Lyrae  erronea,  interpretatio  dicendi  de  his  consiQis- 
obiter  errorem  hunc,  ut  dixi,  indicare  volui,  ad  com- 
monefaciendos  vos,  ut  eum  serio  exsecremini,  ut- 
que  obturetis  ora  adversariorum,  qui  hunc  horren- 
dum  et  impium  errorem  in  ecclesiam  invexeriQnt, 
nec  tamen  errorem  fateri,  aut  culpam  ag^oscere 
sustinent,  quamvis  nihil  habeant,  quod  respondeant, 
et  quo  se  excusent,  aut  horrendum  bunc  errorem 
tueantur.  Per'hanc  doctrinam  sublatum  est  evan- 
gelium  cum  lege,  et  translatum  ad  monachos,  qoi 
soli,  si  Deo  placet^  servare  poterant  consilia.  Sle 
cmcifixernnt  verbnm  Dei,  et  sustulerunt  de  mundo 
solem,  Christum  salvatorem.  Hoc  sceius  illis  objid 
debet,  cum  de  illa  sua  impura  perfectione  gJorian- 
tur:  Nec  leve  id  scelus  est,  sed  tam  alrox,  tam 
enornie  flagitium»  ut  Turca  gravius  contra  Ghristum- 
non  commiserit,  nec  admittere  possil^  utque  Turea 
melior  sit  istis ,  qui  horrendttm  hunc  errorem  de 
consiliis  invexemnt. 


Gap.  9.  fisaiae.  41^1 

Non  igitur  consiliarius  hic  vocatur  Christus, 
quod  consilia  illa  duo(}ecim  dederit,  ut  Lyra  inter- 
pretatur  toto  coelo  errans,  ,sed  yocatur  micabilis  et 
consiliarius  propter  consilia  sua  admiranda  optima, 
sublimia,  praestantissima  et  praesentissima,  quibus 
adest  membris  suis.  ^ 

Postquam  enim  homo  admirabiliter  est  libera- 
tus  per  verbum  et  baptismum  a  potestate  diaboii 
et  factus  Christianus  (quod  est  admirabile  opus 
Christi),  i§tatim  sequuntur  pug^nae  et  luctae,  incidunt 
variae  ac  multiplices  difficultates,  vexamur  multis 
tentationibus  et  aliquando  talibus,  quae  iiquefaciunt 
cor,   et  sic  exercent  nos,    ut  vita  etiam  nobis  sil 

'  acerba  futura.  Et  his  difficultatibus  ac  tentatiohibus 
conflictaiitur  vel  maxime  in  publico  ministerio  epi- 
scopi  et  pastores.  Hi  cogjmtur  onera  gravissima 
in  se  suscipere,  hi  saepe  sic  exagitantur  et  vexan- 

f  tur,  ut  non  procul  absint  a  desperatione ,  utque  nihil 

usquam  in  mundo  supersit  opis  et  consilii.   Hic  sta- 

tim  adest  et  consulit  hic  consiliarius  noster  Chirstus. 

Surgunt.Ariani,    Peiagiani  ac  similes,  pertur- 

.  bantes  et  concutientes  ecclesiam  tam  horribiliter, 
ut  videantur  omnia  casura,  sed  Christus  consiiiarius 
hic  vivit  Is  adest  spiritiis  sancti  virtute,  eaque 
suos  conservat,  opem  fert,  per  eundem  subministrat 
sapientiam  divinam,  consilium  praesentissimum, 
argumenta  firmissima  et  invicta,  sofutionesque  robu- 
stissimas  contra  omnes  portas  inferorum,  sic  ut 
confundantur  haeretici  et  fanatici,  nec  cessat  diabo- 
lum  expellere,  caput  ejus  conterere,  eumque  deri- 
dendum  praebere.  Sic  adest  consilio  suis,  ecclesiam- 
que  suam  servat,  cum  vel  maxime  periciitari,  et 
jam  ruinam  minari  videtur. 


•  / 


422  Entrratio  uberior 

Sed  privaiae  etiam  lentaiiones  nou  paruro  Aego- 
tii  nobis  facessuni,  de  tentationibus  spiritus  prte- 
cipue  loquor,  diffidentia  et  desperatione,  ubi  tentan- 
tur  pii  ugque  ad  mortem  et  infemum.  Ubi  his 
tentationibus  conflictamur,  ium  vel  maxime  opas 
est  consilio  et  auxilio.  Tum  clamatur  et  claikiari  debet, 
Nunc  adsis,  o  Cbri^le  consiliarie,*  praesenti  eonsilio  et 
aUxilio  tuo.  Cum  sic  luctamur,  non  destituit  dos, 
sed  adest  consiliarius.  Ibi  consulit  spiritns  sanctas 
vel  per  ft^airem  vel  per  suggestionem  seriplurae. 

Ego  habui  tentationes  inenarrabiles ,  in  quibhs 
nulla  creatura  consulere  mihi  potuit«  Sed  destitQ« 
lus  humano  ojnni  co^silio  et  auxilio^  non  itamei^^ 
desliiuebar  ab  hoc  consiliario,  qui  remediiim  favenil 
in  omnibus  malis,  et  in  omnibus  diffieoltatibttB  prie- 
senti  .et  mirabiii  consilio  mihi  adfuit. 

Sicut  igitur,  ut  dixi,  nomen  primum»  Admira- 
biliS)  pertinet  ad  fldem  et  novaih  creaiurani,  qjiii 
'efficimur  Christiani  per  mtrabilia  ipsfus^  ita  hoe 
nomen,  consiliarius,  pertinet  ad  passionea  et  cro- 
cem,  quae  docet  nos  orare,  auxiiium  et  consilhim 
a  Deo  petere.  IUa  ipsa  etiam  crux  doeet  nos,  qtiod 
sit  coiisillarius  hic  puer,  aut  quod  solus  iUe  con* 
sulere  possit  in  omnibus  difficultatibus.  Sie  Psal- 
mus  16.  ait,  Benedicam  Dominum,  qui  tributt  milii 
inle/llectum ,  ebraice  esi,  qui  mihi  consulit  8ie 
exp^enlia  discimus  hunc  solum  posse  consulei^. 
£t  ubi  coi)Suluit  nobis,  benedicimus  et  laudamas 
eum  exemplO/  Davidis. 

Tot  tentationibus  conflictatur  homo  per  mira- 
cula  Chnsti  redemptus  et  regeneratus,  ut  impossi- 
bile  sit  eum  subsistere  posse,  nisi  novo  subinde 
eonsilio  hujus  consiliarii  roboh^tur.    Id  posset  no-* 


Cap.  9.  £8£Ujie.  ^ 

stris  exemplis  pttlcherrime  declarari.  £t  ut  de  pri- 
vMiiB  fiitail  dicamus,  quibus,  quam  acerbis  doioiifaius, 
quanlis  tedtatiotiibtts,  quantis  curis  aniinos  nostros 
excarniflcatos  putas,  propter  turbas  ^t  scandala  a 
sdcramentariis ,  ab  anabaptistis  ac  seditiosis  ru- 
sticis  in  ecclesia  nostris  temporibus  excitata.  Sed 
consuluit  nobis  hic  quoque  co^siliarius  ille  verus. 

Sic  et  omnibus  temporibus  ecclesiae  isuae  ad* 
fuit.  Cum  Arius,  Pelagius  et  aiii  sic  vexarent  et  tur- 
barent  ecclesiam ,  ut  omnia  desperata  et  deplorata 
viderentur,  hic  Dei  fllius,  consiliarius  iile  unicus,  mira-  ** 
bilSsa  inv^nit  cbnsilia,  ut  emergeret  ecdesia^  et  libera- 
rd&tttr  pii  ex  omnibus  difficultatibus»  cum  ad  ipsuni 
clamaretiti  jdjusque  consilium  et  iuxiiium  eipetetent* 

Sic  ergo  hoc  nomen,  consiliarius ,  ut  dixi,  per- 
tinet  ad  afflictiones  et  crucem^  quae  docet  nos  oriare 
et  ifrvocare  regem  illum  nostrum,  consilium  et  ftuxi- 
lium  ab  eo  petere.  Cum  eo  res  redit,ut  vfdeantur  om- 
nia  defilorata,  mm  pericula  et  difficuUates  tantae  n6^ 
circumsistunt ,  ot  actum  esse  putetur,  non  tamen 
desperetur^  sed  levemus  oculos  nostros  ad  montes, 
ut  docet  Psalmus ;  inde  consiiiumet  atixiiium  veniet 
nobis  pra^sentissimum. 

Habeo  multa  exempla  non  solum  publica,  sed 
privata  etiam  hujus  experientia^.  Res  saepe  eo 
mihi  redierat,  in  tam  arctum  meae  non  semel  coactae 
sunt  copiae,  ut  Comici  verbis  utar,  tantis  saepe 
angustiis  sum  circum ventus ,  ut  jam  actum  esse 
videretur;  ut  nullo  consilio  ac  re^edio  subveniri  et 
consuli  rebus  tam  exulceratis  pOsse  videbatur,  prae- 
stantissimum  tamen  consiliarius  ille  praestantissimus 
invenit  consilium.  ^ 

Habui    tentationes»  quales    eogitavi  nemiuem 


421       \  Enanatio  ubenbr 

in  lerris'  habuisse,  et  disputavi  com  D.  Paulo  (et 
adbuc  delector  ea  disputatione),  quid  foerit-  OMii^, 
palus  seu  stimulus  iile,  quo  crucifixus  est,  et  cola- 
pbus,  quo  Vapulavit  a  diabolo.  Et  fui  aliquando 
tam  super{)us,  u.t  putarim  me  cum  eo  posse  hae 
de  re  disputare,  aut  me  tadlundem  tentatiQnum,  tam 
gravium  et  multiplicium  sustinuisse,  quantum  ipse 
sustinuit,  (qiiia  stimulos  et  colaphos  eos  patant 
fuisse  tentationes  desperationis).  In  tantis  diffi* 
cultatibus,  tamglravibus  tentationibus,  nuUum  us- 
quam  fuisset  remedium  ac  Consilium,  nisi  venisset 
Christds ,  et  aperuisset  biblia ,  suoque  verbo  mihi 
consilio  ac  soIaUo  fuisset  Sic  Deus  (sicut  Paulas 
ait2Corinth.  1)  consolatur  nos  in  onmi  tribulaUone 
nostra,  ut  possimus  consolari  eos,  qui  in  atOictione 
sunt.  ' 

Appositissimum  itaque  nomen  hijyus  pueri  est 
hoc  secundum  nomen,  consiliarius,  estque  nomen 
officiale  et  in  hunc  solum  vere  et  proprie  competit. 
Ndmo  enim  praesentius  et  praestanUus  consilium 
suppeclitare  ecclesiae  potest  in  difficultatibus  quan- 
tumvis  gravibus,  quam  hic  consiliarius. 

Saepe  immerguntur  fideles  in  varias  et  inextri- 
cabiles  tentaUones,  ubi  nulla  videtur  salu^  aut  spes 
superesse.  Ih  his  tamen  a()gusUis  non  desUtuuntur 
a  suo  consiliario.  Omnibus  ilie  malis  invenit  reme- 
dium,  praeclarum  suppeditat  ubique  consilium,  et 
facituna  cum  tentatione  hxfiaffip  seu  evenlum,  quo 
possint  sufferre.  Et  adest,  ne  succumbant,  sed  ut 
ex  omnibus  diiGcultatibus  eluctentur  et^gloriose 
liberali  triumphent. 

Si  id  non  faceret,  fides,  quae*per  miracula 
illa  est  facta  et  excitata  in  bomine ,   concuteretur 


Cap.^9.  Esaiae.  425 

«t  suecumberet*  Quare  invenit  consilium  in  on^nj* 
bu8  periculis  et  tentationibus,  et  tam  mirabile » ^^  tit 
iiberatus  dicat,  Hoc  non  cogitassem  futurum,  boc 
consilium  non  fuisset  in  mea  aut  ullius  hominis 
8apientia«  Hoc  semper  fateri  cogimur,  ubi  consi- 
lium  Dei  experti  sumus*  Et  ideo  Deus  sinit  nos 
aliquando  tam  gravibus  difficultatibus  implicari,  et 
tantis  tentationibus  oppugnari,  quibus  nulla  humana 
sapientia  consuli  ac  mederi  potest,  ut  ostendat 
suam  sapientiam  esse  snpra  omnem  sapienliam, 
astutiam,  dolum  ac  potentiam  .etiam  portarum  infer- 
nalium. 

Non  est  itaque,  quod  de  auxilio  et  consilio 
desperes  in  uUa  dif&cultate  aut  tentatione  quantum- 
vis  gravi;  consiliarius  vocari  voluit,  ex  re  nomen 
habet,  et  vult  et  potest  solus  consulere  in  omnibus 
afflictionibus,  periculis  et  aerumni^. 

Nec  est  quod  cogites  te  solum  pati  talia,  quae 
nemo  alius  sit  passus*  Scitote  eandem  passioneni 
fieri  'fratemitati  veatrae ,  inquit  Petrus  i  Cap.  5. 
Semper  itaque  cogitabis,  quod  similes  et  non  minu# 
gf^ves  tentationes  sint  perpessi  et  alii  pii,  quales 
tu  pateris.  Egp  saepe  illis  tentationibus  sum  di- 
vexatus,  ut  putarim  neminem  tam  graves  passum, 
sed  falsus  tamen  sum,  quamvis  paucos  credo  tam 
duris  tentationibus  conflictari. 

Certe  Papa  et  episcopi  nihil  patiuntur  harum 
tentatiouum,  qualibus  pii  vexantur,  habent  fuiida- 
mentum  quo  nituntur,  opes,  potentiam,  gloriam.  Et 
quia  nullis  gravibus  ac  veris  tentationibus  exer- 
centur,  ideo  nec  conslliarii  bujus  consilium  et  au- 
xilium  vere  etpetere  possuftt  etc.  Quando  igitur 
Deiis  subtrahit  fundamentum  nostrae  sapientiae  ac 


iSti  Enttrfttio  vlbm6i 

fidiieiae»  cuinque  sinit  nos  i>endejre  inicr  eoetnm  et 
terram,  tunc  verediBcinms  orare,  el  «d  consiliarium 
hunC  cotifyigere,  tunc  damamus,  o  Jesii  Ghritte^ 
conBiliarie  ecdesiae  tuao»  adjuva  nos,  fer  opem  etCi 

Et  cottsiiium  constliarii  huJtaB  etiftfl^  experitttte 
etexpe^ti^^Un^us  his  tempdribus,  sMj^  etiam  in 
cotporaHbUB /terttatfonibus.  Qudti^  co^tavenitM  ad^ 
versarii  nutic  pIuB  quam  20  &tinls  ttOB  protBUs  6p- 
primere?  8ed  omnia  illoruin  consilia  et  boiiiiitts 
ffustanei  lameti  hietunt,  b^neBcib  ^nsiliMr  h\^\ii 
nostri,  hic  nobts  con^ulente  et'  «id^^eir^iAHorukh^eoir- 
silia  ac  molimina  frangente. 

Sic  experimur  in  omhibiis  diihebltatibiis  ei  t^n- 
tationibus  tam  privatis  quain  publicis  veite  eisi 
puerum  et  regem  hunc  quod  diciliir,  hoc  est,  verum 
consiliarium,  quod  secundum  est  liomen  ejus. 

Nunc  videamus  et  tertium  nomen  h^jus  in- 
fantis  et  filii,  quod  est  ^K^  Non  jaclo  me  Ebraeum, 
sed  certum  est  banc  vocem  !)K  originem  etymolo- 
gicam  habere  a  fortitudine,  et  significat  Deum  ipsum 
quandp  est  nomen,  ut  bic,  estque  unum  de  decem 
Dei  nominibus.  Ul  Adonai,  Jehova,  TetragrammatoD 
sunt  propria  Dei  nomina,  ita  El  nusquam  invenilur 
in  singulari,  nisi  de  vero  Dep,  ut  Psal.  4%  Sttivit 
anima  mea  ad  Ei,  id  est»  fortem,  et  Psal.  50,  Deus 
Deorum  dominus  iocutus  est.  Sed  tamen  sive 
fortis  appellative,  ^ive  Deus  dicas,  videtur  signifl- 
eare  proprium  nomen  Dei,  et  redit  in  Idem.  Malim 
tamen  exponi  Deus,  etsi  vocabulum  Deus  non  ex- 
primit  appeilationem  fortitudinis,  nam  nos  hac  voce 
nihii  aliud  intelligimus ,  quam  ipsam  divinitatem, 
quae  est  super  omniai    Sed  Ebraicum  ^M  in    sin- 


Cap.  9.  Esaii^.  ,         427 

« 

g;iilari  sic  significat  Deum,  ut  simBl  signiflcet  ety- 
mologiam  originis,  scilicet  forlem.  Et  haec  fortitndo 
non  est  illa  activa,  de  qua  sequitur  in  voce  ^133^ 
sed  substantiv^  substantia,  quaeest  ^ua  naiura,^flr- 
mltas  seu  flrmitudo,  ut  lapis  splidus  firmus  diciiur, 
cui  quis  certo  el  tuto  innititur.  Ideo  in  translatione 
nostra  germanica  reddidimud  jtraft»  Qtiod  enim  in 
se  ipsb  non  esx  debile  et  languidum,  sed  subsistens 
in  sua  soliditate  et  firmitudine,  id  apiid  Ebraeds 
illa  voce  dicitur.  Et  haec  est  proprie  hujus  folrti- 
tudinis  signifieatio.  Deus  esl  ille  fortis,  id  est,  ipsa 
substantiva  firmitas,  et  invicta  «c  sitabilis  soliditas. 

Quando  ergo  finita  est  tentatio,  quando  liberati 
sumus  consiljo  hujus  infantis  consiliarii,  quando, 
sicut  Paulus  dicit,  factus  est  una  ciim  tentatione 
successus  seueventus,  tunc,  inquam,  est  pK  nobis, 
ut  possimu^  sustinere,  ibi  simus  D^^l^K»  id  est» 
Christus  vere  (um  in  nobis  Deus  est  naturali  sua 
firmitate,  qua  roborat  nos,  sicut  Paulus  dicit,  ut 
roborati,  confirmati  ^t  consoiidati  possimus  sustinere 
omnia  mala  etc* 

Guni  fidem  inserii  pet  verbum  et  sacramenta, 
est  Admirabilis  ciin^,  defendlmur  et  liberiimur  eon- 
silio  ejus,  est  Consiliarius.  El  vero  e^t,  cuin  iios 
reddit  ^olidos,  firmos,  fortes  et  eertos,  sfcut  petram, 
plenosque  plerophoria.  Hic  videmus ,  quod  tenta- 
tionum  utilitas  sit  longe  maxima.  Nam  cum  in 
tribulatione  patientes  iuitius,  animumque  sidversus 
omiiia  mala  dbfirmamus  perseverantia,  ex  ea  pa- 
iiebtia  sequitnr,  probatio,  hoc  est,  hotlio  probatus, 
fit  certus,  firmus,  ut  nlhil  dubitet,  non  flu(nuet,  non 
vacillet,  ut  non  sit  tristis  et  inc^tus,  pavidus  et 


428  Enarratio  til>erior 

anxius,  siCQt  ante  Juii  in  tentationis  paroxysmo,  ged 
plane  fit  et  ipse  Ei^  fortis,  sed  per  infantem  hune, 
qui  robbrat  eum  suo  aijixiiio  et  consilio,  ut  perdo- 
rare  et  sustin^re  omnia  mala  possit« 

Paulus  l^NC^orinth.  12,  Datus  est  mihi,  inquit, 
palus  in  oamem,  angelus  satanae,  qui  me  colapbizet, 
hoc  est,  salan  excarnificat,  coquit,  macerat,  assat, 
divexat,  et  discerpit  ine  miserrime,  jsig^nificant  his 
verbis  longe  gravissimas  et  durissimas  fiiisse  bas 
passiones  sen  tentationes,  quibus  est  vexatus*  Sed 
quid  fit  in  his  luclis  et  con^iclibus?  Exspectat.con- 
siliarium,  Ter,  inquit^  rogavi  dominum,  et  dixit  mihi, 
sufflcit  tibi  gratia  mea.  Virtus  enim  mc^a  per  in- 
firmitatem  perficitur. 

Hoe  est,  quod  hic  diclt,  eum  esse  El,  quasi  di- 
cat»  In  hac  tua  infirmitate ,  qtia  petis  consilium, 
hanc  do.  tfbi  consolalionem,  Sufficiat,  quod  es  mihi 
dilectus  Paulus,  quod  te  amo,  qiiod  gratiam  meam 
habes,  est  et  utile  tibi  sie  te  colaphi2ari,  ne  extol- 
laris*  Infirmitas  illa  non  cedet  tibi  in  perniciem, 
non  abjtcieris  a  me  ob  id  quod  paterls  et^cmcifi- 
geris,  ob  id  non  minus  te  diligo,  ob  id  non  peri- 
clitaturus  es,  non  saccumbes,  sed  per  hanc  infir- 
mitatem  tuam  mea  virtus  perficitur,  id  est,  in  hac 
infirmitate  tua  fio  EF,  hic  declaro  me  id  esse  quod 
dicor,  hic  meam  potentiam  et  virtutenl  exsero,  et 
te  hoc  modo  splidum  et  -firmum  reddo,  ut  sub- 
inde  fias  fortior  et  firmion 

Haec  sunt  opera  nostri  regis  in  sua  ecclesia, 
mirabilitcr  justificat  et  gubemat  in  fide,  deinde 
in  lentationibus,  quibus  ex^ceri  vult  fideles,  con- 
sulit,  consolatur  et  liberat,  postea  consoHdat,  robo- 
rat,  confirmat  ac  perficiet  consolidabitque  et  modi* 


Cap.  9.  Esaiae*  ^         429 

cum  passos  fulciet,  roborabit  et  slabiliet  (ut  Petrus 
ait  1  Petr.  5.)>  ut .  perseveremus  usque  iu  finem. 
Sic  tertium  vocabuium  El  etiam  ad  officium  infantis 
proprie  pertinet,  quamquam  persona  etiam  per  omnia 
significetur  esse  verus  Deus. 

Gibbor. 

Quartum  nomen  est  Gtbbor.  Est  autem  ^yfSi^ 
proprie  fortitudo  illa  bellica  aut  bellatrix,  nori  sub- 
stantiva,  sed  activa,  quae  vires  suas  exserit,  q[uae 
invadit  hostes,  et  omnia  adversantia  et  resistentia 
diruit,  vastaty  perdit,  cui  resisti  non  potest  etc. 

Est  igitur  Gibbor.  potens  aliquis  bellator,  egre- 
gius  dux,  invictus  heros,  Hercules  et  Achilles  ali- 
quis,  non  substantiva  aliqua  fo|rtitudine  et  virtute, 
quae  in  eo  manent.  sed  quae  prorumpit,  et  fn^pres- 
sionem  facit,  fugat,  caedit  ac  prostemit,  nunc  hic, 
nunc  ibi,  magno  numero  hostilem  exercitum,  qui 
circumquaque  omnia  va^tat  etc. 

s-  Sic  dicilur  de  Nimrod,  quod  .fuerit  robustus 
venator,  hoc  est,  tyrannus,  qui  circumquaque  va- 
starit  et  subegerit  sibi  omnia.  Sic  D^nl^lL  vocantur 
fortes  viri  Davidis,  principes  et  duces  exercitus. 

Breviter ,  Gibl)or ,  qui  animo  viriii  et  magno 
praeditus  est,^  qui  virum  se  praestat,  qui  non  solum 
slbi  aut  pro  se  robustus  est,  sed  active,  (lui  vir- 
tutem  et  vires  suas  exserit ,  qui  magnifice  se  de 
hostibus  suis  uicisci,  et.illorum  libidinem,  conatus, 
ferociam  atque  petulantiam ,  coercere  et  refrenare, 
injuriam  atque  vim  illatam  aut  intentatam  fortiter 
depulsare  potest.  ' 

Talis  Gibbor  est  Cbristus  hic  puer  et  rex  noster 
in-ecclesia,  ubi  est  piis.M^.  V9l^  ^l  ht;  ibi  fit 


430  filaWTi|ti9  ub^r 

quoque  *ri!ll»  ein  Atieget;^  fortissimvs  ^t  inviotos 
iDiles  «c  pugoator,  Qerculesi  ei  Achille^.  Pvgoftt 
enim  et  gerit  bella  coDira  pairte^  adversarias,  oontra 
haereticoss  contra  diabQlos,  contra  ^yrannos,  et 
contra  omnia  vitia  camis,  cum  qulbus  quQtidiana 
pugna  Chrisiianis  est 

Nam  etsi  non  cum.haereticis  dimico,  ob  id  ta- 
Daen  non  in  alta  pace  ago,  sed  sentio  aliam  legem 
rebellantem  legi  meniis  meae,  et  JsapUvantem  me. 
Hic  certe  pugnandnm  est,  ei  quioem  aoriter«  Noo 
enim  est  hoc  beUum  bellum  dormitantium  et  otio- 
sorum,  et  hominum  non  seDtieBUim  leg^  ofQeniD, 
peiBcaU  et  mortis  ierrorem,  sed  es4  belhim  pugnan- 
tlum  oontra  dulHlaUoiicm  ia  fide ,  cpntra  jairmiia- 
tem  spei,  conira  ignita  iela  diaboB,  oontra  astatlQs 
haereticorum.  Hae  i^on  sunt'  leves  difluoaUones  ait 
contemnendae  pugnae. 

Bie  nobis  pugnanUbus  adest  Gibbon  Is  per 
spiritum  suum  in  nobis  pugnat  pro  nehis,  hostes- 
que  nostros  fugai  e^c  fUndit  etCi.  Est  ergo  rex  et 
pugnatpr  omnipotenst 

Et  ul  est  longe  maximus  et  potentissimitt 
rex  ac  Gibbor,  sic  et  hostes  conira  se  habet  non 
contemnendos,  sed  longe  ferocissimos  aeerrimosque, 
nempe  maxima  ei  innumera  diabplorum ,  haereii- 
corum,  malorom  hominum,  tyrannorum  et  perseen- 
torum,  vitiorumque  nostrorum  agmina» 

Porro  non*  tantum  contra  oamem  in  suia  pi^ 
nai  hic  puer  et  filius,  sed  eUam  pugnai  oum  sft- 
pientia  mundi  1  Corinth.  10,  et  cpnica  sapiooiiani 
camis  nostrae,  quae  pugnat  contra  spiritiim,  nt  ex** 
cutiat  fldem ,  ut  faciat  stertentes  ot  secnros  docto- 
res,  dpQK  satan  eys  opi^matt    Contia  eam  camis 


Gap.  9.  E«n»e.  4^1 

«t.mandi  sapientiam  et  reliqiios   eocIeBiae  hbstes 
pugnat  hio  rex  et  infantulus,  idque  faeil  non  sem^l 
atque  iterum,  sed  perpetuo«    A  principiaenim  et^ 
semper  ejus  nomen  e^t  Gibbor. 

*Pater  futuri  saeculi. 

Quintum  nomen  est,  Ty**!3H  ^  hoc  esl,  paler 
aeternuis,  seu  potius  perpetuo  pater,  particula  ebraea 
ISf  nbn  signiflcat  proprie  aeternum^  sed  ultra  ultra, 
Germanis  fort  unb  fprt;  ergo  latine  redderetur  pro- 
prie,  perpetqo  pater;  Sic  autem  vocat,  ut  significet 
regnum  Cbristi  non  esse  unius  aetatis  aut  saeculi,  s 
sed  perpetuum  et  quod  in  aeternum  sit  duralurum, 
baS  tmmer  fort  unb  fort  gel^en  n^erbe. 

Est  itaque  hic  rex  et  infans  in  hao  vita  per- 
petuo  pater,  hoc  est,  semper  generat  et  multipHcat 
Mios,  non  ut  David,  Salomon  aut  alhis  rex  quis- 
piam  mundanus  qui  generant  annis  plus  minus  vi- 
ginti,  quod  est  brevissimum  tempus,  post  mQriun- 
tun  Ad  noster  hic  rex  talis  est  paler,  qui  generet, 
non  annos  viginti,  triginta  aut  centum ,  sed  semper 
usque  ad  finem  mundu  ' 

Et  talea/  generat  faiC'  patec  fiHos,  qui  semper 
vivqnt.  Igitur  re|gnum  ejua  aliudregnumest»  quem 
renun  oorporaljum ,  et  alia  potestaa ,  quam,  terre- 
na,  Ab  initio  mundi  habuH  suos  filios*  semper  ab 
ilio  usque  tempore,  usque  ad  fineDi;  munidi  coQaerT 
vabitur  ecclesip.  In  novo  testamento  queUdie  bap* 
iiEantur  parvuli ,  nascuntus  ex  evangelio  credentes* 
Sie  generat  hic  pater  suos  filios  per  verbum  et 
^piritum.  sanctum  ex  baptismo ,  abaolutioQe  et  $a««  - 
ciainento,  aUiuris*.:  Et^  bi  ^jus  fiiii  npn  oiQijiunturk 
obdormiunt  quidem  \u  ftde  hiyw  inf^yqyUifi  ^  filli^  et 


432  fioairatio  uberior 

i 

a  vennibQS  corroduntur ,  non  tamen  manebunt  in 
morle,  sed  resurg;eot,.  congregabuntur  ad  populum 
electortim,  viventque  in  aeternum. 

Judaei  somniant  Messiam  regem,  ut  Salomo« 
nem  moritunim  cum  flliis.  Et  hinc  etiam  eonmi 
horribilis  caecitas  sese  prodit,  quamquam  nihil  io 
prophetisintelligant  Vblex  hac  voce Abiad  inteliigere 
possjeni,  aeternum  regem  fore»  si^non  excaecati, 
indurati  et  prorsus  in  reprobum  sensum  traditi 
essent.  Si  autem  Pater  est  futurus  perpetuo,  ergo 
seniper  manet  pater,  semper  generat  filios  usque 
ad  diem  illum  restitutionis  onmium,  et  filii  itidem 
ejus»  ut  pater,  semper  manebunt  etc« 

Item,  cum  regnum  cyus  sit  regnum  liberta^is, 
non  servitutis,  non  generat  servos,  quales  genera- 
b^t  Moses^  sub  Ipge,  sed  est  ultra  et  extra  legem 
Pater,  ac  proinde  ejus  filii  non  servi  sunt,  sed  liberi 
et  haeredesDei  ac  cohaeredes  regis  ei  Infantis  hu- 
jus.  Hinc  dicit  Paulus  Galat  3:  Igitur  non  est 
servus  etc. 

Sic  Misrah  re^is  nostri  est  regnum  filiorum  et 
summae  alque  aeternae  libertatis,  quia  jugum  oneris, 
virgam  humeri  et  sceptrum  exactoris  confregit,  est 
ergo  regnum  seu  dominium  supra  peccatum,  mor- 
tem  et  inferos  etc.  Idque  regnum  durat  in  perpe- 
tuum.  Etsi  enim  hic  moriuntur,  ut  dbci,  et  ex  hac 
vita  corporibiis  migrant,  qui  ex  hoc  patre  nati'  sunt, 
suo  tamen  tempore  resuscitabuntur  a  mortuis,  ut 
vivant  in  aeternum  et  sint  filii  et  haeredes  Dei  ac 
cohaeredes  Christi.  Sic  Johao.  11  dicit  ChristQS, 
Ego  sum  resurrectio  et  vita,  qui  credit  in  me, 
etiamsi  mortuus  fuerit,  vivet  'elc* 


Cap.  9.  Esaiae.  433 

Princeps  pacis. 

Hoc  sexlam  nomen  est.  Loquitur  autem  de 
pace,  ciyus  non  sit  finis.  Si  enim  pater  perpetuus, 
si  fllii  perpetui  et  regnum.perpetuum,  ergo  et  pax 
perpbtua  sit/  oportet.  Talis  certe  rex  non  fuit 
Ezechias,  de  quo  Judaei  Mec  intelligunt»  tale  non 
fuil  ejus  regnum.  Qualiseaim  fuit  pax  sub  Ezechia? 
Aat  nuiia  aut  admodum  tenuis.  Quare  de  nuUo 
alio  quam  puero  nobis  nato  et  Cbristo  rege  intelligi 
potest,  qui  solus  regnat  in  pace. 

Porro  ubi  manent.  mors,  peccatum  et  lex,  ibi 
non  est  pax  a  jugo  oneris,  virga  humeri,  a  sceptro  < 
exactoris.  Haec  animam  et  conscientiam  noVi  sinunt 
quiescere.  Habet  quidem  mundus  pacem,  vivunt 
in  summa  securitate,  laetitia  et  pace,  carnales  et 
impii  homines,  sed  omnia  iilorum  praesidia,  quibus 
nituntur  et  ^dunt,  sunt  incerta,  caduca  et  momen- 
tanea.'  Hinc  ait  Hiob  cap.  21,  Ducunt  in  boni^  dies 
suos  et  in  puncto  ad  infema  desoendunt.  Contra 
populus  hulus  infantis  et  fllii  fruetur  constanti,  beata 
et  perpetua  pace,  quia  rex  ejus  est  princeps  pacis» 
et  talis  pacis,  cujus  nop  erit  flnis  eta 

Obs^vandum  est  autem  in  hoc  loco  et  in  omui- 
bus  locis  scripturae,  ubi  praedicitur  regnum  Christi' 
aeternum  et  pacificum,  quod  et  r^surrectio  mortuo- 
rumfuturaet  vita  quoque  aeterna  involvatur.  Idque 
ex  inanifesta  consequentia  ex  his  locis  habetis,  nam 
si  est  regnum  ^ejus  regnum  aeternae  pacis  et  aeter- 
nae  justitiae,  ergo  a  contrario  peccatum,  mors  et 
lex  cessabunt,  'mortuique  in  Christo  sepulti  a  ver- 
mibus  adesi  et  in  pulverem  redacti  resurgent.  Hoc 
clare  convincitur  ex  istis  verbis,   Pacis  ejus  non 

liatlMrl  Opp.  a;e|.  VoL  XXOL  28 


434  Enarraiio  ubertor, 

eritfiDis.  Ergo  qui  sunl  fliii  btyus  perpetuo  palris» 
aelerni  regni  haeredes  fnturi  sunt  etc. 

Item  mirabililer  justiflcat,  tentatos  gubemat, 
ac  eonsuHt  ipsis,  in  fide  eos  consolidat  el  ednfirmit. 
Ergo  resurgant  oportet,  quantumvis  miserrime  occt- 
dantur,  lanientur,  urantur,  discerpantur  etc. 

Est  regnum  perpetuum,  esl  regnmn  libertatis 
ant  regnum  liberum  sine  peecato  et  sine  morte. 
Ergo  filii  regni  ^tiam  nortui  vivent,  si  victuri  suot» 
ergo  resuFgent.  . 

Hinc  manifesta  eoQsequentia  convindtiir,  quod 
mors,  peccatum  et  lex  dcbeant  esse  snblata,  quod- 
que  Misrali  ibi  esse  debeat  iibertas  a  peecnto,  t 
roorte,  a  lege,  ab  inferno,  a  potestate  diaboli  etc 
Ergo  non  potest  esse  corporale  regnum,  qoaie 
imaginantur  excaecati  Judaei. 

Haec  sunt  sex  illa  noinina  Messiae,  quae  ex* 
primunt  ejus  officia  et  effectue  in  ecdesia ,  qujBUD- 
vis    etiam   inoludani   simui    personam.     Quia   noo 

\  -      

posset  hie  rex  facere  illa  officia,  quae  his  sex 
nominibus  exprimuntur,  nisi  esset  verissimus  Deiis 
et  divina  persona,  qoae  eadem  etiam  verissiffius 
elst  homo,  infans  nobis  natus  ex  virgine. 

Sie  oonoludit  propbeta  in  una  persona  verum 
Deum  et  hominem,  regem  gloriae,  pads,  vitae  ae 
justiliae  aeteroae,  item  rfdemptorem,  cum  jugm 
oneris  oonfregerit  etc,  et  resusdiatorem  nfiortuomm 
in  fide  suos  aetema  gloria  coronaturum. 

Ut  multiplicetur  imperittm,  et  ad  pacen 

sin^  fiae* 

'  Haec  sunt  opera  nati  pueri,  regis  aetenit«  Heg- 
num  ejus,  quod  est  libertatis  regnum,  moHiplicalii- 


Gap.  9.  £8aiae«*'  435 

tUr  et  ma^nificabitur  per  totum  orbem  terrai:um, 
ita  ut  non  in  Judaea  lanlum  delUescat,  sed  quam 
latissime  in  omnes  naliones  ac  populos  ad  fines 
nsque  terrae  propagetur*  Hoc  praedixit  et  psal- 
mus  secundus,  Postula  a  me,  et  dabo  tibi  gentes 
haereditatem  tuam,  et  possessionem  tuam  terminos 
terrae  etc»,  item  Psalmus  72,  Dominabitur  a  mari 
usque  ad  mare,  et  a  flumine  usque  ad  terminos 
orbis  terrarum.  JEleges  Tharsls  et  insulae  munera 
offerent,  reges  Arabum  et  Saba  dona  adducent.  Et 
adorabunt  eum  omnes  reges  terrae,  omnes  gentes 
servient  ei.  Idem  testatur  promissio  Abrahae  facta, 
In  semine  tuo  benedicentur  omnes  cognationes  terrae. 

Non  tanlum  ergo  erit  aeiemum  regnum,  sed 
etiam  latum  et  per  totum  orbem  terrarum  disper- 
sum,  hoc  est,  non  solum  Judaei  sunt  participes 
gioriae  hujus  regni,  sed^et  omnes  gentes  per  orbem, 
terrarum  dispersae,  quae  hunc  infantem  et  fllium 
agnoscunl  sibi  natum  esse  et  datum.  Estque  con-. 
firmatio  praecedentium ,  quasi  dicat,  Onmino  resur- 
gent  mortui  multi,  ^congregabunturque  ad  Vitam  iHam 
aetemam,«non  solum  ex  Judaea,  sed  ex  omnibus 
terminis  totius  mundi.  Multiplicabitur  enim  -boc 
regnum  in  omnes  gentes  usque  ^d  finem  mundi*    . 

Hic  quaestio  est  de  Mem,  quod  nusquam  claii- 
sum  invenitur  in  biblia,  nisi  in  fine  dictionis,  aper- 
tum  obtinet  vel  medium  vel  principium  dictionis. 
.Hic  vero  in  principio  dictionis  (niS^IDb)  clausum 
est  contra  naturam  et  grammaticam* '  Judaei  expo- 
nunt  i^eo  clausum  esse,  quod  multiplicatio  illa  et 
libertas,  ad  quam  post  captivitatem  babylonicam 
redituri  erant,  abscondita  fuerit  per  id  tempus,  quo 
eaptivitas  durabat^    Sed  hoc  non  est  verum.    Quia 

'    28* 


»     ^ 


436  Enarralio  uberior  ' 

-  Jeremias  70  annos  duraturam  eam  captivilatem  di- 
serle  praedixit.  \  .' 

Alii  exponunt  de  beafa  virgine,  infantis  matre, 
putantque 'hoc  loco  significatum  esse,  quod  infans 
'  hic  nasciliirus  /csset  de  matre  clausa,  de  incorrupta 
et  virgine  illibatae  et  intemeratae  pudicitiae.  Est- 
que  haec  pia  cogitatio  et  placet  Kon  reprobo»  est 
piorum  Judaeorum  et  nostrorum  Ebraeorum, 

Sed  quid,  si  etiam  ibi  esset  significatum,  quod 
Christus  dicit,  Vobis  dalum  est  nosse  mysterium 
regni  coelorum,  ut  significet  illam  horribilem  clau> 
suram,  quod  Judaei  nunquam  intellexeriint  istam 
mirabilem  hujus  regni  administrationem,  quasi  dicat, 
Erit  mirabilis  multiplicatio,  quae  erit  dausa  Judaeis, 
quaut  non  intelligent,  quia  ^prorsus  est  spirilualis. 
Cogitant  enim  et  somniant  tempprale  aliquod  reg- 
num,  idque  multiplicandum  esse  temporaliter.  Ideo 
clausa  est  i$ta  ,multip]icatio  et  regni  Christi  ratio. 
Haec  horribilis  clausura  et  caecitas  Judaeonlim  per 
clausam  in  principio  lUeram  Mem  significata  esse 
mihi  videluf. 

Hoc  regnum  iuturum  est  in  mundo,  et  tamen 
est  spirituale  et  mysticum.  Non  multiplicabitur 
carnaliter,'  sed  per  yerbum,  per  J)aptismum  ele. 
Et  populus  hujus  regis  multiplicablturjet  colligelur 
in  reghum  vitae,  justitiae  et  libertatis  aetemae,  non 
in  regnum  mortis,  peccati  et  legis.  De  hoc  my- 
sterio  sytiagogae  abscondito  et  ecclesiae  revelato, 
juxta  illudj  Vobis  datum  est  nosse  etc,  placel 
Mero  clausum  exponi :  Filii  alieni,  caeci  illi  recutili, 
sunt  furiosi  in  suo  sensn^  Expetunt  Chochab  el 
regnum  corporale,  et  tale  regnum  imaginantur. 
Hac  imagina^ione  et  somnio  de  regno  carnali  impe- 


Cap*  9.  Esaiaa  437 

diuntur,  ut  prophetam  non  intetligant.  Sic  visio 
lllis  est  sicut  liber.clausus,  ut  cap.  29  dicit  Esaias, 
Caeci  sunt,  non  vident*  Velamen  posilum  esl  su- 
per  cor  eorum  2.  Cor.  3.,  ut  non  intelligant  tam. 
diserte,  tam  explicate  praedicta.  Hoc  proprie  per 
Mem  clausum  puto  significatum  esse. 

4 

Fini^  pacis  nullus  erit. 

Erit  resurrectio  mortuorum,  eril  regniim  aetetr 
num  sine  peccato,  morte  et  lege,  erimus  filii,   eri^. 
mus  haeredes  Dei  et  cohaeredes  Chri.sti,   in  aeter- 
nae  beatitudinis  gloria. 

Super    solium    David    et    supe^r   regoum 
.    ejus»  ut  praeparet  (vel  constituat)  et  con- 
firmet  (vel  sustentet)   illudin  judicio  et 
juslitia,  abhinc  usque  in  aeternum  etc. 

Non  futurum  e^t  regnum  angeloruro,  sedreg» 
num  inter.homines^  quales  fuerunt^qui  sub  Davide 
*  erant.  Sicul  ETavid  rex  fuit  super  s^men  Abrahae 
et  filios  Israel,  ila  hic  puer  erit  rex  super  ho- 
mines  mortales,  qui  nascuntur  de  Israei,  de  David, 
et  iis,  qui  eorum  posteri  sunt.  Ergo  Abrahand, 
David  etc.  vivunt  cum  omnibus  suis  posteris.  Et^i 
in  sepulcris  consumpti  sunt,  tamen  suo  tempore 
ad  aeternanr  illam  vitam  et  gloriam  resurrecturi 
'   sunt.    Hoc  de  Israelitis  dicit  propReta. 

Sed  ubi  manemus  nos  gentes?  Respondeo. 
Supra  dixit  propheta,  Multipiicasti  gentem,  et  hic^ 
dicit,  Mtiltiplicabilur  imperium  ejus,  et  ubique  per 
totum  orbem  terrarum  muitiplicabitun  Ergo  gentes' 
cum  Judaeis  congregandae,  ut  passim  in  Jesaia  et 
omnibus  prophetis  iegitur. 


438 


Enarratio  uberior  Cap..  9.  Esaiae. 


Christus,  ut  ait  aposlolus  Rom.  15,  minister  fuit 
cireumcisionis  propter  veritatem  Dei  ad  confirman- 
das  promissiones  patrum.  Gentes  autem,  inquit, 
glorificent  Deum  pro  misericordia,  non  enim  habent 
per  promissionem ,  ut  posteritas  patrum,  qnibus 
benedictio  promissa  est.  Ob  id  Matthaeus  incipit 
evangelium  suum  sic:  Liber  generalionis  Jesu 
Chrlsti,  filii  David,  filii  Abrahae.  His  facta  est 
^promissfo.  Ideoque  manet  propheta  in  stylo  pro- 
nfrissionis,  dicitque  super  solium  David  etc.  Ergo 
tllii  hujus  regis  sunt  immortales  et  beati  futuri. 

Sed  i\os  Lemarbeh,  id  est,  muUiplicatio  voea- 
mur^  et.  conjungimur  illis,- juxta  iilud  Gen.  22,  In 
semme  tuo  benedicentur  cunctae  cognatlones  terrae; 
item  Psal.  2,  Postula  a  me  et  dilbo  tfbi  geotes 
^  haereditatem  tuam  etc.,  item  Psal.  72,  Dominabitur 
a  mari  usque  ad  iHare,  id  est,  super  omnds  ho- 
mines. 

Hactenus  de  poello  noUs  nato,  et  fllio  ilio 
nobis  dato  sit  dietnm,  agamus  gratlas  pro  inenar- 
rabili  mysterio  nobis  revelato,  rog^mtr^ue  etindem 
puellum  et  filium,  ut  secQDdum  sua  sex  nomina 
noster  in  perpetuum  pro  sua  infinita  bonilate  esse 
et  mdnere  dignetur,  Amen.  / 

DEO  PATRI,    FILIO  ET    SPIRITUI   SANCTO    SIT 
LAUS  ET  GLORIA  IN  SECULA  SECULORUM. 

AMEN. 


.  \ 


ENABRATIO 


53.  CAPltlS  ESAIAE 

PROPHETAE  EX  PRAEIiECTIONIBDS 


'    r 


JRETERENDI  PATBIS 

ir.  niMiTiiii  liiiTniSRi 

SUMMA  FIDE  ET   DILIGENTIA  COLLECTA 

ANNO  1644  ET  NUNC 
(HOC  1550  ANNO) 

PRIMUM  m  LUCEM  EDITA. 


/  % 


'.' 


K        ,    -' 


»A" 


_  l^ 


*  \ 


PRAEFATIO-D.  M.  L. 

■«  • 

r  % 

Laudemus  Deum  et  Dommnm  nostrum  Jesum 
Christum,  dum  licet  et  tempus  habem^us  ac  possu- 
mus.  Mundus  enim  piane  eontrarium  facil  plenis- 
simus  bfasphemiis  et  horribilibus  scandaiis  alque 
abnegationibus  salvatoris  nosCri,  ita  ut  Christus  sit 
scandalosissimum  fidei  nostrae  objectum.  Idectest 
et  manet  in  abscondita  et  deforml  specie  sua,  ut 
inquit  propheta.  Fides  igitur  assidua  sacrarum 
literarum  tractatione  et  pia  meditatione  alenda  et 
confirmanda  est,  ut  illud  brachium  Domirfi  non 
amittamus  nec  deseramus,  quia  in  ipso  omnis  nostrja 
salus  posita  est.  Cur  autem  Papa  Turcae  et  Judaei 
non  credant  in  Christum,.  id  relinquamus  arcano 
consilio  Dei,  HOS:.verp  ex  toto  pectore  Deo  gratias 
agamus,  quod  nos  vocavit  ad  hanc  lucem  verita- 
tis  et  evangrelii. 

Constitui  autem  caput  quinquagesfmum  tertium 
hoc  tempore  tractare,  eum  sit  praecipue  deputatum 
ad  hoc,  ut  recpiamus  passionem  et.resunrecUonem. 
Christi  ac  ei  gratias  agamus  pro  inen^rrabiii  ipsius 
dono.  Satis  mirum  est,  ^quod  Esaias  habuerit  tan- 
tum  lucis,  quodque  tam  diserte  ac  proprie  poluerit 
pingere  ac  magis  proprie  etiam  quam  Evangelislae 
mysteria  de  Christo,  excepto  uno  Paulo,  qui  esi 
organum  electum.  Alias  fere  tota  scriptura  non 
habet  locum  similem  huic  quinquagesimo  tertio  ca- 
pili.  Esaias  vocat  Messiam  illum  gloriae  Dqminumj 
brachium  Domini,  Regem,  sacerdotem,r  el  tametir 
miserFimum,   abjectissimum  hominem.  quo  non  «it 


I- 


442  Enarratio  uberior 

quisqaacn  despectior  in  toto  genere  humano,  et  la- 
men  simul  Deum  in  majestate  sua  adorandum.     - 

ista  prafv)<i«t  Eeaias  >mirti  et  bon  dubilat 
asserere  illud  brachium  Dei  alteraro'  esse  personam 
divinitalis  e(  pontifieem  poslrum»  timul  venui  ho- 
minem,  qui  viclima  factus  satisfecerit  pra  nostris 
peccatis,  redemerit  nos  a  satanae  pdtefttate  et  dona- 
verit  vilam  aeternam*  Iste  est  articukis  fidei.et 
confessionis  nostrae  praecipuus,  a  Paulo  eopiose 
traclatiis. 

His  ergo  diqbus  piassionis  et  recordatienisi^us 
votumus  triciare  utrumque,  quod  Cbri&tiis  sit  Deu$ 
et  bomo« 


i^— ***^  a  1 1 1 1 1  fci 


EIIAIRATIO 

CAPITIS  ESAIAE   PROPHETAE  QUINQUAGESIMl 
TERTII  PER  REVERENDUU  PATREM  AG 

DOMJNUM 

1».  MJLliVJUIUJIl  IiEWltlSJRIIlI*). 


Totum  illutf  eaput  quinqiragresiioam  tertiumi 
loquituir  de  uHd  f^otmto  aui  bomlne,  sed  prtDptie 
de  capite  ipso  Christo.  Nam  6K  eotwequeBtia  evi^ 
denter  sequ^,  quod  nod^  oporiesit  eonformes  fieri 
imagini  capitrs  noetri.    Qitod  ergo  prophet»  loqn-' 


*)  \n  e^t.  Wittemk  mtA  tWL  iMee  Mt  Istfcriptii-r 
Eiiarratio  ubeHiKr  tapitis  EsaUtt  pMpheta»  ^iofBagieiuiii 
lertii,  collMta  per  M.  Geotgivn  Rat ariiuii»  anaoM.  D..  LDtt« 


Gap.  53.  Esaiae.  443 

tur  de  unica  persona  Christi ,  hoc  etiam  .loqoUur 
ipsum  trachium  Domini,  nempe  Dominus  Jesus^ 
d~e  corporesuo,  hoc  est,  eeclesia*  Ipse  enim  forma 
esl,  ad  quam  oportet  eccle&iam  oonformari« 

Nec « debemus  hic  varias  sententias  comminisci, 
omnia  sunl  ad  unicam  hanc  personam  Chrisli  refe- 
renda.  Nullus  enim  nec  angelus  nec  homo  es(,  qul 
vere  dici  possit  brachinm  domini,  et  de  quo  ea 
dici  possunt,  quae  hic  prophetii  vaticinatur  de 
Christo,  ut  cum  dicit,  Vulneratus  est  propter  ini- 
quitates  nostras,  ilem,  Cnjus  livore  sanati  ^qmus. 
Nec  de  propheta  ipso  dici  possunt  Ideo  bracblum 
domini  est  .  unicus  et  so)us  nt^toralis  filius  Dei» 
dominus  noster  Jesus.  Christus,  adorandus  vera 
substantiali  et  essentiali  divinitate  cumDeo  patre 
in  aelernom.  Primum  pipgit,  qualis  sit  futorus^  in 
m^ist^rio  et  quid  facturos  ^it  in  genere. 

Ecce  servus  meu»  inteliiget. 

Id  est,  Messias  hic  futurus  est  servus  Dei 
pairis,  seu  ut  Graeci  verteront  ncS^,  T5!P*)  Ebraice 
aliquando  puer,  aliquando  aervos  appellator.  Sic  de 
Davide.  Psal.  18:  Psatoos  Davidi,  servo  vel  puero 
Dei.  Illa  servKus  autem  non  est  peccatl,  carnis  aut 
corporis,  sed  minrsterii  verbi,  quod  Christus  missus 
est  in  ministeriom  verbi.  Ihide  Panlus  eum  appeflat  ^ 
miflistrum  circumcisiofris,  hoc  est,  praedicatore^i^ 
doetorem  populi  judaici,  eoi  missu»  edt,  ut  anteft 
promi^sus  erat.  Sed  Judaei  non^exspectant  taiem 
servum,  ministrum  seu  doctorem,  qui  regnet  sihe  ' 
armis»  opibus,  potenlia,  gfadio,  pompa  carnali,  ideo 


*)  In  edH.  1550:  Ebed. 


444  'finarrttio  uberior 

bQiie  locum  Qon' interpretantuf  de  filio  Dei,  seu 
brachio  Domini  Messia,  sed  de  ipsis  jam  oppressis 
per  Romanos,  perditis  et  traditis  in*  capitivitatem 
Romanam,  hocque  faciunt  horribili  blasphemia  nul- 
loque  in  loco  magts  ac  stultius  delirant ,  quam  in 
hoc  53.  capite. 

Verum  Christus  est  et  dicitur  servus  Dei,  ideo- 
que  missus  est  a  patre,  suscepk  functionem  ser-' 
vilem,  id  est,  ministerialem  in  verbo,  ut  doceret 
et  regeret  solo  verbo  Dei  electos  fiiios  Dei  creden- 
tes,  cui  tamen  Deus  semper  signa  addit,  ita  ut  sit 
signum  verbi,  noh  philosopbiaejrationalis,  non  sa- 
pientiae!,  non  potenliae,  non  armorum,  sed  servitus 
et  ministerium  admirfistranduai  per  Christum,,  coi 
doroino  datum  est  verbum  ex.  voluntate  -divina, 
qiiod  neque  philosophia,  neque  politia,  neque 
oecoDomia  (in  quanti^m  tales '  sunt)  babet  Solus 
Filius  Dei  habet  in  ecclesia  sua.  Ideo  incipft  statim 
se  ipsum  deciarare,  quid  voluerit,  cum  dixit  capite 
praecedenti  52,  Surge,  induere  fortitudine  tua, 
quasi  dicat,  yo]o  dicere  de  servo  unico,  cui  nullus 
ali^s  similis  comparandus,  est  enim  Dominus  glotiae 
et  brachium  Domini,  et  tamen  ille  idem  erit  seryus, 
hoc  est,  dicam  de  doctore,  concionatore,  qui  serviel 
Deo  in  ministerio  praedicationis' verbi ,  illud  a  me 
missum  audietis,  (£t  toltt  meia  ^rebiget  unb  S3if4o|f 
fein^  quem  misi  cum  verbo  ^t  ministerio,  ut  prae- 
dicet,  colligat,  gubernet  ac  regat  ecclesiam,  non 
armis,  non  gladiQ,  non  ,viribus  ullis. 

Et  iqteliiget. 

Absolute    seu   substantive,    ut   illi   loquuntur. 
Ebraice  b*^^*Q .  id  est,  Hessias  meus  debe,t  jesse 


f  I 


Cap.  53«  £8aiae.  445 

Uellector  absolute,  inlelUgit,  prudenter  agit»  non 
Qia  vel  ycf^) ,  ut  Daniel  Cap.  12  de  Antichristo 
)quitur,  ad  roulieres  non  intellig^t.  Propterea 
Isaias  usus  ,est  hoc  loco  Jj3te  (non  n3*»3  vel 
13*)).  quod  significat  animadvertere,  curare,  ob- 
ervare,  hoc  est  proprie,  riug  fein^  ut  refera^ur  ad 
linisterium  verbi.  Non  dicit,  Servus  meus  arma- 
ilur,  pugnabit  gladio,  ostenlabit  philosophiam  et 
apientiam  rationis,  sed  suum  regnum  erit  verbalei, 
eu  doctrinale;  non  aget  in  regno  suo  ullis  armis,  ne- 
ue  carnali  sapientia,  sed  totum  quod  agei,  id  erit 
itellectus,  doctrina^  breviter  ministerium  verbi. 

Frustra  itaque  exspectatis  aliud  regnum,  quod 
ne  verbo  et  extra  verbum  in  sapientia  mundi, 
otentia  et  armis  carnalibus  posilum  sit.  Tale  non 
rit  regnum  aut  regnitalis  forma,  sed  cum  venerit, 
icedet  pauper  neglectis  rebus  corporalibus,  quas 
lundus  tanti  facit,  ac  relinquet^ompas  hujus  mundi 
;gibus  et^monarchis,         .    *  ^ 

Hujus  regis  ^icium  erit  docere,  'qui  tradet 
telligentiam  seu  prudentiam,  hoc  est,  nihil  aget  sua 
iministratione  nisi  prudenter,  suum  ministerium 
it  prud^ntia,  doctfina  de  vita  aeterna,  quomodo 
sbeamus  consequi  remissionem  p^ccatorum^  libe- 
iri  a  potestate  diaboli,  a  morte  et  ;ib  omnibus  malis, 
r  wirb  mtt  ettcl  aBeiSl^eit  umgel^en,  «nb  tt)irb  grope 
5ei8]^eit  ben  aRenfd^en  unbelannt  fut:fleben,  ut  erudiat 
Dmines  non  pro  hac  vita ,  quomodo  scilicet  regl, 
quibus  praesidiis  sustentari  haec  vita  debeat, 
lae  jam  sunt  ordinata  Oen.  iZ.   Habet  enim  haec 


*)  In   edit.    1550'  legitur:    Hascil  — bina  -^  bon  -« 
chal. 


J 


446  Eaarratlo  uberior 

N 

vita  docirinas,  leges,  sapieoles,  doctos  viros,  legum 
laiores,  philosophos  etc.  Hanc  doctrinam  non  opos 
est  ut  Christus  adferat.  Est  alius  doclor  ei  magisler 
Christus,  doctor  ei  praeceptor,  ut  propheta  Joei  in- 
quit  cap.  2:  Dedit  te  doctorem  et  praeceptorem 
in  gentibus,  id  est,  ei;it  doctor  justiliae,  salulis  et 
vitae  aeternae  contra  4)eccatum,  morlem,  diaboliim/ 
infejrnum. 

Habes  breviter  officium  personae.  Messias, 
Filius  bei,  brachium  Domini,  erit  doctor,  minister 
Dei  in'  docendo,  Qui  inteiiigi^t,  substantive,  ab- 
solute,  i*  e.,  agit  omnia,  ut  fiant  homines  intelligen- 
tes,  sapientes,  ut  Psal.  2:  Et  nunc  reges  intelligite, 
Regnum  i^itur  Christi  consistit  in  intelligendo  et 
erudiendp.  Quicunque~  igitur  stint  sapientes,  docti 
et  gioriosi  in  mundo,  debent  eum  audire,  ei  credere 
et  cedere^ 

Porro  autem  Christus  fuil  etiam  in  personali- 
bus  seu  politicis  intelligeDlissimus.  Verum  pro- 
pheta  loquitur  de  intelligentia  ministerii.  Omnia 
igitur,  quae  facit  Christus,  huc  pertinent,  ut  agno- 
scatur  intelligens  esse,  etnos  efficiamur  intelligen- 
tes  ab  eo,  ut  alibi  in  Esaia,.  Dabd  filios  dQ^ctos  a 
Domino,  et  Job«  5:  Erunt  omnes  docii  a  Domino; 
item  alibi  in  Esaia,  Dedil  mihi  linguam  eruditam. 

Hoc  vult  propheta,  cum  dicit,'  Servus  meas 
inteliiget  seu  prudenter  aget,  quasi  dicat,.non  spar- 
get  aurum  vel  argentum  in  populum,  sed  doctrinam, 
quia  est  doetor  gentium ;  qui  "hunc  regem  non  rece- 
perit,  aul  alium  corporaiem  regem  et  doctorem 
quaesierit,  fiet  ei  ut  Judaeis,  qui  bunc  contem- 
tum  ministrnm  abjecerunt»  Ideo  nihil  jam  babent 
intelligentiae  de    isto  servo,    quia   conclusum  est, 


Gap.  53.  Ea^aa.  447 

quod  regnum  Messiae  erit  ^erbi  seu  doetrinae  reg-* 
num,  non  cjocporate.  Qui  igitur  doclrinam  eju^  non 
audierit,  is  non  intelliget^  quae  roysteria  sint  regnl 
ipsius.  '    ' 

Sed  quomodo  congruit/  quod  sequitur,  ad  prae- 
cedentia?  Exaltabitur  et  etevabitur  et  erit 
subiimis  valde.  Illa  videntur  inler  se  pugnare. 
Quid  faceret  talis  servus«  qui  non  spargit  aurum 
et  argentum  inter  populum,  non  congregat  arma, 
non  coliigit  exercitus,  nbn  subjicit  sibi  populos,  non 
regbat  potentia,  sapientia?  Quid  hic  efficeret?.  quo- 
modo  potest  elevari,  exaltari  et  sulOimis  fieri?  et 
tamen  dicit  propheta,  elevabitur.  Respondeo,  per 
illud  verbum ,  doctrinam  et  intelligentlam  elevabitur 
spiritu. 

Hanc  exaltationem  Paulus  Epbes. .  4  sic  exponit, 
quod  qui  aseendit  ad  coelos ,  prius  descenderit  ad 
Infer os  et  infimas  terrae  partes.  Sic  elevatus  est 
Christus.  Sod  quid  haec  corporalis  elevatio  nobis 
prodesseii  si  iste  ascensus  et  exaltatio  nobis  esset 
ignota,  sicut  Judaeis,  Turcis  el  papistis.  Quid  pro- 
dest  Cbristum  pro  sua  persona  exaltatum  ad  dexte- 
ram  Patris,  quamquam  praerequlratur  illa  personaiis 
Christi  exaltatip? 

^isi  enlm  haec  inteliigentJa  spargatui;  per  mini- 
sterium,  et  faomines  inteliigant  et  ercdant  Cfaristum 
mortuum  pro  peccatis  nosVris  deseendisse  ad  infe* 
ros ,  tertla  die  resurrexisse  a  mortuls ,  et  ad  dexle- 
ram  Dei  Patris  collocatam,  exallatum,  nihil  prodest 
mihi  ipsius  personalis  exaltatlo,  ut  neque  papistis 
el  Turcis,  qvi  Christum  blasphem^nt  et  conflt^ntuf 
se  esse  inimicos  CUristi,  quem  tamen  ipee  Mahomet 
eoftocai  in  aliquo  honore',  fiDgeos  se  siare  ad-dexte* 


448  Enarralio  uberior 

- 

rans  Dei»  Cbristam  ad  ^inistramt  quo  innuit  eum 
vivere.  Sed  liovus  Turca  appellat  se  inimicum  Christi, 
Mahomet  laudat  eum,  sed  ul  purum  hominem.  Quare 
ista  exaliatio  non  pertinet  solum  ad^  suae  personae 
pri yatam^  exaltationem ,  quamvis  haec  praerequira- 
tur,  sed  maxime  ad  ipsam  praedicationem,  quia  reg; 
num  Christi  doctrinale  ministerii  verbi  est,  quo 
exallatur  Deus,  ut  sunt  multa  iilustria  testimopia 
in  Psalmis,  ut,  Exaltemus  nomen  ejus,  item,  Exaltare 
super  coelos,  item^  Exaltatur  nomen  tuum  in  uai- 
versa  lerra. 

Exaltare  ei^o  personale  sequitur  illud  dat;lrinale, 
qu6d  esl  laudis  et  gloriae,  ut  res  exaitata  etiam 
eeiebretur.  Resest,  quod  resurrexil;  sed  per  evaii- 
gelium  totl  orbi  praedicatur.  Ibi  iaudat  *et  con&telur 
eum  orbis,  quod  sedeal  ^d  dexteram  Patris,  pari 
divinitate  et  potentia,  etiamsi  eum  noti  videat.  Be- 
vera  enim  non  videmus  eum,  tamen  exsultamus, 
levamus  eum  verbo  et  confessione  fidei,  et  credi- 
mus  eum  sedefe  ad  dexleram  Palris,  ut  interpellel 
pro  nobis. 

Sic  exaltatio  etiam  ad  nos  pertinet,  ut  2«  Thess.  2. 
tonat  et  fulminal  .apostolus  contra  antichristum,  Ele- 
valur  super  omne  quod  colitur,  et  dicitur  D^us.  Ibi 
S.  Paulus  dicit  Christum  esse  exaltatum  et  aequa- 
lem  Deo,  et  tamen  papa  non  tantum  adversatur 
Christo,  sed  extolHt  se  supra  eiim,  non  re  ipsa, 
quia  supra  Chrisium  filium  Dei,  ut  nec  supra  Pa- 
trem  nihil  potest  exaltari  et  exlolli,  nec  angelus,  nec 
diabolus.  Sic  el  Daniel  cap.  12.  loquitur  de  anli- 
christo :  Magnificabit  et  extoUet  se  supra  Deos  pa- 
trum  suorum  etc. 

Est  ergo  exaltatio  doctrinae,'  confessionis,  fidei, 


C&p.  53.  Esftiae.  449 

quod  sjcul  revera  sede^  ad  dexteram  Patris  omni- 
polenlis  aequalis  Deo,  ita  in  meo  corde  nihil  altius 
debet  sedere,  quani  Christus  exaltatus  supra  omnia, 
boc  ^t,  debeo  credere  iiii  subjecta  esse  omnia; 
nihil  doceatur,  audialur,  dicatur  su(>ra  et  extra 
hunc  Christum,  sicut  econtra  papa  se  extollit  supra 
Christum  in  omnibus  suis  decretalibus,  initio,  medio 
et  fine  praeferens  sua  degmata  Christi  doclrinae; 
ciim  praesideamus  universa^  ci^tholicae '  ecclesiae, 
quae  verba  sunt  bJasphema,  sacrilega,  adversantia 
Christo,  quibus  papa  extoilit  se  supra  eum,  quia 
haec  est  gloria  solius  Christi,  scilice^,  praesidere 
universae  ecclesiae;  caput  esse,  quod  dominetur 
totf  corpori,  solius  Christi  est« 

Sic  antichristus  extulit  se  contemnendo  et  rou- 
tapdo  praecepla  Christi,  liberando  conscientias  ab 
eis,  et  regendo  magis  suam,  quam  Christi  obedien- 
tiam,  jmb  dissolvendo  omnia  praecepta  Dei;  ita 
enim  rugit  in  omnibus  suis  canonibus,  ut  dixi,  et 
addit,  qui  se  subtrahere  volunt  ab  obedientia  legum 
suarum,  id  eos  facere  periculo  animarum  suarum; 
Ita  damnat  omnes  animas,  filii  Dei  sanguine  re- 
demptas,  et  dicit  omnes  perituras»  quae  non  obe- 
diunt  per  omnia  mandatis  suis,  hoc  est,  extoUere 
se  ^  et  esse  aequalem  Deo. 

Non  damnabor,  antichriste,  propter  tuas  decre^ 
tales  non  servatas  et  tamen  credidimus  nos  peccare, 
si  nudo  digito  calicem  consecratum  attingereroiis; 
Itero,  Nos  sumus  caput  cunctarum  ecclesiarum,  quid<* 
quid  dixerimus,  boc  erit  servandum.  Ita  iniUo, 
medio  et  fine  est  blasphemus  ia  Demn,  ita  eniin 
cidudit,  Nulli  hominl  licet  contradieere  nostrab 
sanciioni.    Grandia  verba,  quasi  neglecta  una  decre- 

LmtlMrf  Ojpf.  0ng.  Vol.  XXIU.  »0 


-  f 

talii  papae  dob  sit  speranda  sahis»,  idi»  9idAi^'^ 
vmi  88  incuvatiniiD  lndtgnalioiieni  emnlpolentiisjDef. 

Si  refoffmaiidae  esseot  deeretaie»,  profectO'  m^ 
pntanda  essent  intisstinay  capot  et  canda*  Certe  pii 
diseipuH  jttris,  amaoltts  Cbrisli  docliinam,  cnro  kh 
gnnt  deeretdies,  deberent  perterrefieFi ,  quia  smit 
BMrae  et.  horribilesi  MasphesMae  el  ^caltationes  W 
pra  Denos  dieluai.  ^ 

Bst  ergo»  duplex  Mcaltatlo  ehrisfS,  peraonalis, 
cfuu  ipse  exaltataD  et  estt  capui  nostnMn »  et  reatia, 
ulai^[uei  Tera.  In  perscEn»  sua  exallaiw  et  eoHe- 
caAus  estv  ad  4exterani  Ralris.  Altera  lealisr,  qaod 
talis  cnedUar,  tBleni^  enm  Gsnfitemur,  taiera  exalUi- 
mus  ministerio  verbi  ei  cenfesnone  fidei.  Et  propter 
hoe  secundum>  exalldre  facliim  est  primum,  qaia 
passiOt.  resunrectio^,  glorificatiio,  sesslo  ad  dextenimi 
Pltnis  habet.  hanoi  finaiem  e8usam>  ut  agnoscamos 
Qt  ptaedlcemus  esim  esse  talem.  Personalis  enia 
C||us  exaltoutio  ideoi  feota  est,  ut  taiis  a^osceretsr, 
pcafidicaoeliurt,  orederetuv^  e»m  talem  cdnflterenrar 
ia  nostram]  saiutem,  ut  cjus  dootfiba  ostenderet  s«* 
bift  istam  rem  ^  et  siic  esteasa  eti  apprebensa^  per 
fldem  salvi  flereBuis,  sicut  infre  secpiitur,  Nolilia 
sui  juslificabit  servui»  meus  jusbus  multos ,  propter 
se  enim  nec  natus,  nec  mortmusi  ests  neo  i*esurrexltf 
sad.'  ut  Piuliis^  aiti  Etom.  4c  Mortuus  est  propler 
peoc»ia(  nostra  eti  rbsarrccBit'  praplier'  jusliiiam>  nos» 
tram,  ut  iofra  Qtiacn:  testatur  propheta,  Langwsre» 
nostiios.  Ipse  portavk. 

Summa,.  exaltari^  sublimem  fieri  Gbristoiii,  tac« 
tumi  eat  se^iel  iii  sua  persopMf  Sed  illai  realis  ex-* 
altatiQ^noni  oeasat^.sed  fit  qu€4idie>in  aeternumi  Et 
ista^  sua^  eleuatione:,.  qua  agnovcimus,  praedicamus,^ 


Gap.  53.  Esaiae.       .  45i 

confitemur  eom  exaltatum,  salvat  nos  'iti  aeterDurn, 
ac  beali  tum  erimu^  cog^noscendo  et  videndo  etrriT. 
Et  quanquam  inebriati  quasi  et  saliati  et  pleni  eri- 
mus  bae  cognitione,  tamen  nunquam  satiari  aut  repleM 
istis  coelestibus  rebus  poterimus,  gaudebimus,  et 
rioirabimur  cum  angelis  in  perpetuum,  1.  Petr.  1. 
Meo  evfo  judicio  hic  propriissime  et  maxime  in- 
telllgatur  secunda  exaltatio,  quae  fit  per  nos  in  ee- 
clesia  per  mmisterium  verbi,  qua  exaltatur  Christus 
apad  nos  in  salutem  aeternam.  De  particulari  sive 
personali  exaltatione  infra  dicenius. 

'fMint)uo  Hebraeis'  discrimen  trium  vocisibulio* 
ramt  exodliaftdi ,.  quae  riori  satis  distincte  et  proprie 
definiffi  possunt.  Primum  Q^  * )  est  altum,  sublime, 
a  quo  Abrahfim  pater  altus,  et  tamen  usurpattlt 
etiam  de  allera  exallatione,  ut  Psal.,  Exallstbo  te*, 
Domine-Qeud  meus  Rex,  id  est,  laudabo,  glorlficabo ; 
altitudo  Aiontinm,  Esa.  2,  Supra  omnes  cedros^ 
allas,  in'  q>uo  loco  propheta  multis  yocabulis  utitur, 
qfuae  aHitudiriem  significant,  sed  fere  omnes  istae 
ai^peHafiOAes'  akilc^Vnis  simt  metaphorae  signtfican- 
tes  gtoriam  e(  superbiam,  ut  Psal.  131,  Non  est 
e^altaltom  cor  meum,  3f(^  ge^e  ni^t  ^oc^  l^ecein; 
opulenius '  est  exaltatus,  a^  \)trAi^tt  tfl8,  quando 
aliquis*  est  cum  laude  gloriosus,  quando  scilicet  ab- 
cedit  altera  exaltatio,  ut  laiidetur,  celebretur,  praddi- 
cetur  ^bhominibus. 

Sit  fgitur  hoc  discrimen  (ego  tan(um  hoc  modo 
imeginabor)  Llbanus  estmons  DIT**)»^  est,  altus, 
stipra  hunc  est  aliquis  eollls,  qui  magis  est  ex- 
altatns,   tertio  imae^inor  C3drum   aliquam  proceram 


\ 


*)  in  edit.  19S0:  Rom*     *^)  la  ed.  1S50:  Rom. 


452  Enarratio  uberior 

# 

seu  erectam^  supra  collem.    Sic  dicitur  de  Dei  filio. 
Sed  commiUo  ita  grammatiea  Hebraeis. 

Dicjt  ergo  propheta  in  persona-  patris,  quod 
Messias,  Domini  brachium,  erit  pauperrimqs  minister, 
humillimus,  nihil  habens  praeter  verbum,  nec  reg- 
nans  nisi  solo  ministerio  verbi.  Hic  nibii  esl  cernere 
gloriosum,  sublime,  neque  est  exaltatum  esse,  sed 
infimum  et  abjectissimum.  Quid  enim  doct4>r,  sinihil 
habet  praeter  verbum?  Peinde  egens,  nudus,  insta- 
bilis,  non  habens  ubi  reclinet  capul  3uuai,  faex  ho- 
minum,  1  Corinlh.  4.  Psal.  22:  Ego  au4em  vermis 
sum  et  oon  homo,  opprobrium  hominum  et  abjectio 
plebis.  Quae  haec  est  altitudo?  Item  deprimimur, 
persecutionem  patimur,  occidimur,  et  tamen  in  ocuiis 
Domini  sublimcs  sumus,  exaltati,  elevati  etiam 
re  ipsa» 

Poslea  facit  nomen  nostrum  magnum  et 
Sloriosum,  exaltat  nos  confessione  fidei,.  ut  sallem 
hanc  memoriamnostris  posteris  relinquamus,  nos 
veros  et  fideles  pastores  fuisse.  Quid  in  faac  vita 
erant  Petrus,  Paulus?  neql^ffiika  xal  nddtcqiHt, 
nihii  siquidem  viliua,  abjectius,  coneulcatius  ipsis. 
Sic  Christus  ipse,  et  tamen  in  hac  ^rvili.specie 
incedens  rex  omniumregom  est,  judieans- et  guber- 
nans  omnia.  Sic.est  ex^tafiis  re  ipsa.)  ,ot  postei 
confessione  et  praedicatiope.  .     .< 

Nunc  apostoli  sunt  judices  etiregest.mondi  el 
exaltati,  propler  quid?  proptcr  verbqm.  quqd  do- 
cuerunt,  manebuut  exaltati  in  aeternum,  nullus  jam 
rex  est,  qui,  si  daretur  oplio,  non  malit  suam  co- 
ronam,  gloriam  et  potentiam  deserere  atque  eligere 
et  retinere  Petri  gloriam  coram  Deo»^loquor  de 
Christiano  rege,  non  epicureo  etc.   Immo  eerte  op- 


Gap.  53.  Eeaiae.  453 

taret,  ut  ad  scabellum  pedgm  ipsius  sederet  et  mi- 

nistraret  illi. 

Tale  est  regnum  Christi ;  siqnidem  propter  nos 

factus  est  seryus  humanam  naturam  assumens,  des- 

cendit  ad  ihfimas  partes  terrae,  et  rursum  ascendit 

re  ipsa,    poslea  eliam   conf^ssione,    praedieatlone, 

laude,  benedictione,  gloria  scmpiterna.  Primum  ergo 

disce,  qualis  sit  rex,  ut  intelligas  regnum  ejus  non 

consistere  in  opibus,  sapientia,  potentia  camall,  nec 

ulla  re   mundana,   sed  esse  regnum   ejc^s  verbale, 

doctrinale,  spirituale,  aetemum,  quod  liberet  a  po- 

testate  diaboli,   a  peccato,  a  morte  et  ab  omnibus 

malis. 

« 
Propterea  ostupuerunt  super  te  multi,  sic 

inglorius    erit  inter    viros   aspectus  ejus 

et  forma  ejus   inter  filios  hominum.    Ipse 

asperget  gentes  multas,  super  ipsum  con- 

tinebunt  reges  os  suum. 

Descripsit  doctorem  et  regem  illum,  quod  sit 
sublirois  et  elevatus  in  aeternum  valde,  qui  admi- 
nistret  verbo  regnum,  ut  ergo  coepit  esse  doclor, 
ita  manet  ipse  solus,  sicuti  Matlh.  23.  ait,  Nolite 
fieri  magistri,  quia  unus  est  magister  vester;  nunc 
igitur  describit  etiam  istins  servi  intelligentis  vitam, 
cum  dicit,  Obstupescent  multi,  hoc  proprie  propheta 
▼aticinalus  est  de  Judaeorum  caecitale.  Inspice 
eniro  non  solum  pas^ionem  Christi,  sed  etiam  ae* 
tionem,  miracula  ejus,  an  non  tota  ejus  conversatio 
est  in  summa  humilitate,  paupertale  et  contemptu? 

Ideo  non  agnoverunt  euro  esse  regem  aut 
Messiam.  Ita  aposloli  noii  judicaverunt  eum  reg- 
naturum  per  verbum,  sed  sperarunt  eum  restiturum 


151  SnMmtio  nberior 

r^gnuiir  Israel,  Aet  1.  Videot  quidem  gloriosa  el 
magnifica  facta ,  audiunt  mirabiles  ejoa  aetiooes, 
et  taroem  cogilant  ista  non  esse  gloriam  legai  ip- 
sius,  aed  aperaot  enm  fore  dominam  mundi,  qvi 
Romanos  conculcabit,  et  omnes  gentea  sibi  subjiciel, 
et  faciet  ipsos  pripcipes  orbis  tenrannn  et  domioos 
opum  Uoiius  mundi. 

Quanto  minus  eredebant  Saddueaei,  pingaas 
Epicuri  de  grege  porci?  Ideo  dicit  ipse,  Beatus  qai 
non  fuerit  scandalizatus  in  me. 

Ego  pauper,  abjectus,  vermis,  opprorimB  ho- 
minis  et  abjectio  plebis,'  non  habeo  ubi  caput  »- 
clinern,  ui  Hatth.  8,  V ulpes  foveam  habent  ete.  Qokl 
hoc  est  dlcere?  suntnc  haec  verba  Regis,  non  ha- 
bere  ufbi  caput  reclinet? 

Ideo  inqult  Propheta,  multi  qui  videbunt  et  an- 
dient  te  loqueniem ,  agenteni ,  patientem ,  edentem 
eCiam  mlracula,  obstupescent  super  te,  el  dicent, 
ig^,  ber  xoitbi  ntd^t  t^un. 

Poslea  occiditur  ignomioiosisslma  mort8«  et 
pendet  inter  latrones,  sepelitur,  triumph^t  Annas, 
Caiphas  etc.    Nbm  hoe  est  regnum  inchoaie? 

Impegit,.  hic  major  pars  populi  Israel  in  hune 
lapi4em  offensionis. 

Tune  es  rex  noster,  qui  non  babes  Iocubs, 
ubi  caput  riecUnes?  Ideo  obstupescent,  entfe^m  fl4 
pudet  eos  hajus  regis ,  hoe  est  scandakim  h^jas 
populi. 

Usus  est  Propheta  valde  signifieanti  verbo 
^IOIQH  D^tt*)  enim  significat  desolari,  ut  etian 
eai  t)aniele  patet  cum   videritis  abominationem  de- 


*yifn  t6,  15&0:  Sthiiiieiiia.  Scham. 


«4^  S3.  JBMhe.  '   9S^ 

8<da(iaM6;  iteai  Jesa.  1,  Desolabvntwr  civitates  iini- 
versae;  1«  Bb^.  9^  Ofsms  qui  tcansierit  fNnr  eoiii, 
obstupesc^;  Pjb.  40,  Desoiabualwr  ofo  meroeden 
pudoris  6ui;  Hiob  IT,  ObstupeseeiH  redistiper  faoc. 

Ei^c  autem  iiomen  faabet,  quando  sciiicet  m- 
jBf^eioT  videt  Hierusalem  incensaiti,  desoiaiaBi  ob* 
sUipescit,  ei  movet  caput  inqiens»  f&H^  tbx  ©lobt? 
Sic  ab  olijecto  trahitur  sig^ifieaUo  affectus,  inspec* 
lor  nauseat^  caput  movet,  {iettt  fcb  unteberiit^^ 
pe^et  fauet/  tunjelt  Stafeti  mb  ^im*  Sicai  eaim 
res  apparet,  ita  gestus  vldentium  exprimiCiiur ,  qaisi 
di4;at,  0  Meseia»  Siultos  desolabis^  qiiia  tn  es  de* 
sedatus,.  tua  vita  et  actioneB  tales  erunt,  &t  miilti 
obslupescaot  et  eoBiteat  te  uifail  minus  esse^  quam 
brachium  Domini. 

Uabere  enim  regnum  est  faabere  potentiam, 
opes,  urbes,  regisnes,  proceres»  prifieipes»  et  prae- 
cipue  habere  tale  reguum,  quale  futurum  erat  Mes>* 
siae  in  scriptura  pronaissum,  quod  esset  rex  fiiiurus 
orbis  tenrarura,  qualem  et  hodie  exspectant  Judaei, 
ut  tuoe,  ut  iSiut  domini  et  ceilectores  auri,  arge^ti^ 
et  opum  mundl  et  omnium  rerum  pretiosarum,  nt 
tuov  occidere  possint  omnes  gentes,  et  solt  domi- 
nari.  Cum  hoc  non  viderent  in  Christo,  quamvia 
gloriosa  miracula  faceret,  moverunt  capita  diceniest 
2>er  koirbS  iti(^  t|iun. 

Sieut  ergo  ipse  n^iserrimus  rex,  quod  ad  ex- 
tdmam  speeiem  atlinet,  vastatus,  desolatus,  sic 
iospicieutes  ettai  desolantur,  id  est,  ftttUn  ^c^  f^tlb» 

Ud^  bageflen»  *  » 

Hoe  testatur  evangelica  bistoria,  quo^^Rex  eiste 
iotelligeos  in  oculis  populi  sui  fuerit  tamquam  de- 
solatus  et  plaoe  nibil.  @ie  l^eii  ^d^  eien  gege»  if^ 


456  Bnarratio  ul^or 

gefieat>  xoit  tt  fic^  gegen  bem  ffttiHit '  ge^eQt  l^ 
Ralio  enini  non  intelligit  enm,^qai  apparet  pauper- 
rimus  et  miserrimus  servus,  esse  regeai« 

Apparuit  pauper  et  afOictus,  non  solum  io 
passione,  sed  ^tiam  in  omnibus  aelionibus  suis, 
ita  ut  miracula  ejus  im^^ios  nihil  moverint,  in  ad- 
roiratione  tanluro  fuerunt  apud  pios,  qui  erant  pao- 
dssimi,  eliam  apud  apostolos  adhuc  camales  parum 
efflciebant,  nisi  quofd  concipiebant  spem  futurae 
dominationis  et  regni,  ut  dicunt  Act  1:  Num  resli- 
tues  regnum  Israeli?  Itaque  tot  ejus  miraeula  glo- 
riosa  quideip  nihil  aluerunt  nisi  spem  liberationis 
corporalis  a  servilute  Romana*  et  dominii  bumanl 

Quid  nunc  sentirent  de  Christo  illae  faeees 
novissimae  Judaeorum  ? 

Cum  praesente  Christo  Caiphas,  Annas,  et  alii 
sacerdotum  principes  audirent  eum  miracula  facere, 
eogitabant  esse  aliquem  pauperem  prophetam  ob- 
sessum  a  diabolo.  OfTendebat  eniro  eos  quod  se 
opponeret  sacerdotibus ,  objurgaret  principes,  dam- 
naret  cultum  popoli  Dei*  Ideo  certi  erani  eum  non 
esse  ex  Deo,  sed  blasphemum  et  seditiosnm, 
certo  ergo  persuasiierant  eum  non  esse  Hessiam. 

Ideo  dicit  propheta  hunc  doctorem  sessurum  in 
sublimi,  regem  aeterni  regni,  *  aulorem  vitae  et  mor- 
tis.  Sed  quia  regnum  suum  administrat  in  hac 
servili  specie ,  quae  nihil  est  ad  regnum  corporale, 
ideo  mulli  turbabuntur  et  offendentur  et  distorlo  ac 
deformato  vullu,  obliquis  oculis  eum  intuebuntur, 
id  est,  trislabuntur,  offendenlur,  deformabunt  vui- 
tum  adversus  istam  doclrinam  et  intelligentiam,  quae 
nihil  minus  promiltit  qu^m  regnum,  pompam,  po- 
tentiam  et  g4oriam  carnalem.   Hactenus  de  Judaeis* 


Cap;  53.  EHai^  U,% 

Malli,  inquit,  qui  vident  eum  agentem,  miracula 
edentem,  patienlem,  dicent,  B||c  non  est  Rex,  qoia 
somniant  Messiam  futurum  terrenum  regem.  Sed 
quare  sic  vuHuantur,  id  est,  pffenduntur?  Quare 
adeo  despeclus  est?  Quia,  inquit  propheta,  sie 
inglorius  erit  inter  viros  aspectus  ejus.^  Non  enim, 
qui  fuluri  sunt  reges  in  mundo,  sic  adparere  solent, 
non  abjiciunr  pecuniatn,  multo  minus  vivunt  in 
miseria,  ut  Chrislus,  qui  non  solum  conlemptus 
est,  sed  etiam^  suos  ad  eundem  contemptum  mundi 
invitat«  SDarfibcr  wirb  cine  fc^euplfcfte  dcsolatio,  vul- 
tuatio  tt)erben,  Ua  ut  multi  offendantun  Ideo  ait 
propheta,  deformis,  corruptus  aspectus  ejus,  et 
forma  ejus  prae  caeleris  viris. 

Porro  autem  propheta  non  loquitur  de  perso- 
nali  fdrma  Christi,  quia  fuit  inleger,  sanissimi 
corporis,  mundissimae  camis,  sine  peccalo  concep- 
tns,  ex  illibata  virgine  natus  est.  Ilem  Lucae  2,' 
Crevit  sapientia  et  gratia  apud  Deum  et  homines, 
sed  loquitur  prophela  de  forma  politica  et  regia 
gnbernatoris ,  qui  debet  fieri  rex  terrarum«  Haec 
tam  absurda  et  offensiva  sunt,  ut  nihil  supra, 
!J)arumb  werben  fld^  t)tel  baran  floflen. 

Est  ilaque  Christi  regnum  tale,  qualis  ipse  rex 
est,  non  incedit  in  specie  regis,  ibi  nulla  majestas, 
pompa  aul  potentia  regis  apparet,  ut  in  aliis  vide- 
tur,  sed  ut  vilissimus  servus  servorum  incedit,  quo 
non  sit  homo  in  orbe  terrafum  despectior  visus. 

Num  hoc  est  exaltari,  intelligere,  prospere 
procedere,  Psal  45?  Sed  ut  scriplura  dicit,  Ex 
ore  infantium  et  lactentium  fundat  regnum  suum 
etc«  et  Psal  8,  Minuisti  enm  pauld  minus  ab  an- 
gelis,    id  est,  derelictus  est  a  Deo  prae  omnibus, 


Kff  tiumlio  nhmm 


IH  leslafaar  lisU  vw  'm  «ruoe,  vDieos  mev^  ^gaare  m 
4ereliqiii6ti  ? 

TMhiin  abeat  a  eua  glenia  ei  i»goe,  «t  i»UaiB 
a  Deo  deiieiictiie  sit,  aon  taataai  ab  heaiiaibuft, 
quis  igitor  bune  (patabiit  regea  .esea?  «i  iamciB 
SBblinifS  erit  valde,  ui  idem  ptsalowe  testdtiu,  Goa- 
stiiiiisti  ettfli  wper  opera  loaouuai  tuaruni,  (^(m 
H  hoDore  coismasti  euin ,  aed  #«r  inteUigeuiiam  ei 
'fldeii  verbi. 

Loquitur  igiiur  pr43(rfieta  de  8caiidale«  cwd 
dleii ,  YuIiuai^uDtar  euper  ;ie  iduIU  ei  •eflendeBinr, 
quia  aspectue  iuus  deforinAS^inoD  coDgruii  eun  regse, 
inmo  oibil  «egis  alifwiD  «si  a  r^sgap.  qusm  isie 
aspectus  distortus  tnuA. 

Sed  sietti  isli  mulii  offeusi  ei  4esoU4i  onpe- 
gcruoi,  Japsi  swt»  et  aon  perveneruut  ad  xegnoQa, 
quibus  Aameo,  ut  fiJiis,  proniissuxu  erai»  tameo  isU 
forma  servus  ille  Dei  ei  specie  4sorrupia  cnorie  soa 
asperget  geates  mulias»  id  est»  loco  Judaeo- 
lum,  qui  offendeaiur  formis  crocis  Cbriaii,  ■ob 
unus  populus,  sed  muliae  gentes  aspergeoiur  iuxia 
ijiad,  In  propria  veoii,  ei  sui  leum  oon  recepenini, 
item  AcU  13,  Vos  judicaUs  vos  indignaa  viia  ae- 
teraa.    Ecce  converiimur  ad  geoies* 

AmitUi  priorem  pariem  de  Jodaeis^  loeo  isiO" 
rum  acquirii  non  unam,  sed  plurimas  gaQles  per 
totum  orbem  ierrarum  dispersas^  Si  vos  noo  vul- 
tis,  cum  gaudio  amplecieoiur  hune  regem  geaiea 

Sic  completur  mirabili  judicio  Dei  ,boc  verbum 
GhrisU,  Ego  io  judiclum  veni,  ut  videnies  eaed 
fiaai  ei  eaeci  videoni.  Judaei  habeni  lueeoi»  audiuoi, 
vident  Cbristum ,  sed  ^uia  oSendonlur  misera  ^us 
apeeie,  exoaecaoldr.    Gentiles  eioaecaii  sont,  illi 


«Wp.  63.  Uatu».  tf0 

vQPbiiii  Dei  afnplectentes  iiluiQiMli  sunt  ci  reeer 
perunt  Chrisiuair 

Ideflfi  scribilur  Esa.  6,  Vade,  excaeca  eor  pa* 
puli  hujus.  ^  Quanlumvis  ergo  Jndaei  offendflnlur 
specie  defortni  etscandalosa  Christi,  liacta«en  ipse 
speeie  per  ver bum  ac  per  os  infantium  faciet,  eonsib 
tuet,  stabiliet  atqiiefundabil  regnum  euim  etexajtafai- 
tur  et  erit  sublimissimus  per  totum  orbem  terrarum. 

Sic  Paulus  1«  Con  1,  Pi-aedicamus  Christum 
Jttdaeis  scaudclfQm,  et,  «t  ait  Esaias,  DlStT*)  deso^ 
hitum,  quem  neeaudire,  nec  videre  volunt,  genU- 
bus  stultitram,  vobis  Dei  virtutem  et  jsapientiam. 

Judaei  scandalisati  aversabantur  Christum,  ex 
yidenllbus  caeci,  surdi  et  stupidi  facti,  lieet  viderant 
et  audiverunt  praesenten^.  ila  Judaei,  qui  bodie 
sunt;  tamen  ad  eundem  «odum,  q«o  scaudalizan- 
tnr  n^ulti  Judaei,  mullas  genles  adspcrget. 

Hebraism^us  est  in  vocabulo  adspergendi,  eujus 
frequehs  usus  est  in  lege  Mosis,  a  ritu  expiationum 
et  sacdflciorum  sumtus,  ut  esl  aspersio  sangninis, 
aquae,  item  super  caput  aspeirsio  pulveris  in  lucta. 

,In  lege  et  Leviticis  rilibus  duplepc  usus.  erat 
aspersionis,  seilicet  sanguinis  et  aquae  lustralis, 
quam  nos  voeamus  benedictam.  Sacerdos  enim  kb- 
grediebatur  templum,  tollebat  de  sanguine,  sparge- 
bat  cornro  tabernaculo«  Sio.  Moses  intincta  purpura 
aspergebat  et  librum,  Exod.  24.  Ilem  roentio  fit 
saagui^nis  hircorum  et  taurorum  saepe  in  lege.  Haec 
est  legalis  aspersio,  quam  usurpabant'  sacerdotes 
ante  ^nctifioalioneai  corporalem,  postea,  qui  roun- 
dati  erantr  aspergebantur  eliam   sangulne^     Usiis 


^)  In  ed.  1S50:  SchamanL 


M  laivmio  nhmA 

ergo  Inqtis  aspersioDis  ftitt  ad  mortifiealionem 
el  nnindationem  et  remissionem  j^eceatonim  eor- 
poralem. 

Hoc'  verbo  Propheta  hie  atitar  et  transfert  ad 
veram  asperaionem  Christi,  aient  Petros  in  sna 
epistola  interpretatnr.  1*  Petr.  1,  Gentes  per  orbem 
disperBae  voeatae  snnt  ad  obedientiam  et  aspersio- 
Dem  sangninis  Jesn  Christi,  et  Hebr.  12,  Aecessis- 
tis  ad  montem  Sion,  et  ad  aspersionem  san^inis 
Jesn  Christi    melins   loqnentis   qu4R)    Abel,    qaia 

N 

sangnis  Abel  elamat  vindietam,  sed  Jesa  Christi 
snper  nos  aspen^us  remissionem  peccatomm  et  vi- 
tam  aetemam. 

Ista  aspersio  flt  ministerio  verbi,  tingitur  digi- 
tus  Sangaine  Christi  et  spargitnr  ore  super  genles 
per  tolum  orbem  terraram  dispersas,  hoc  modp, 
erede  io  Chrislum  crucifixum  et  resuscilatum  a  morte 
propter  peccatum  et  justitiam  tuam,  et  remitluntor 
tibi  peccala  tua,  ut  1.  Joh.  1:  Sangois  Jesu  Qiristi 
purgat  nos  ab  omnibus  peccatis:  Sic  spiritus  per 
os  infantium  asperg^t  genle^;  et  qui  aspergunlnr 
sunt  sancti  per  remissionem  peccatorum,  et  pec- 
catum  ipsoram  incipit  purgari  hoc  *sanguine» 
quo  aspersi  sunt,  .  id  est,  hoc  verbo  de  ejns 
sanguine  super  nos  projecto,  ut  audiamus  et 
credamus,  atque  ita  mundemur,  hoc  est  merilnm 
Cbristi* 

Nam  os  infaotium  non  facit  haec  magnalia, 
fundans  regnum  vilae,  justitiae,  dcstraens  peecalum 
et  mortem,  sed  virlus  Christi,  qui  ea  impetravit 
suo  sanguine,  qui  non  est  leve  pretium  pro  peccatis 
nostris  eflTusus  et  per  spirilum  sancturo  super  nos 
sparsus  verbo. 


Gap.  53.  Bsaiae.  461 

Hoe  modo,  quo  Judaei  tQtltd*)  obstupescunt, 
vuUuose  abhorrent,  fpemn  ^(^/tfinieln  Slafto  tinb 
@tirnad  praesehtem  Christum,  qui  apparel  in  scan- 
dalosa  forma,  raoritur,  crucifigilur,  et  nultusdecor 
in  ilio  apparet,  efficiet,  ut  aspergantur  gentes  ndul- 
tae,  quae  admiltent  hanc  aspersionem,  et  cum  gau- 
dio  accipient  verbum,  quod  nunquam  audierunt, 
jfixta  illud  Esa.  65,  Quaesiverunt  me/  Cjfii  ante  noa 
interrogarunt,  et  53,  Quibus  non  narralum  est  de. 
eo,  viderunt.  (So  ift  ber  Sfi^^n  aK&itlen  ml  geroc^en 
uni)!  (ef[er  angewanbt. 

Ita  enim  translatum  regnum  Cbristi  ad  gentes, 
quae  veniunt  sine  sua  dignilate,  meritis  et  justitia 
legis,  ad  hanc  aspersionem,  qua  salvantur. 

Immo  quod  plus  est,  sic  asperget  geotes  mullas, 
ut  etiam  reges  se  Christo  subjiciant,  quasi  dlcat, 
tam  sublime  et  exaltatum  erit  ejus  regnum,  et  hac 
aspersione  sic  proeedet,  ut  etiam  capita  gentium, 
sublimitas  mundi,  et  ut  David  ait,  excelsum  prae 
regibus  terrae,  et  regna  aliqua  roundi  os  claudent, 
et  de  suis  viribus  aut  potentia  nihil  gloriabuntiir, 
dicentes,  Non  gloriamur  in  nostris  regnis,  juslitia, 
sapientia  aut  potentia,  cum  sumus  pulvis.  et  cinis, 
Christus  vero  est  rcx  exaltatus  super  omnia. 

Quid  fecit  tibi  rex?.  quibus  armis  te  subjecit 
sibi?  Ubi  est  ejus  armatura,  exercilus,  potentili? 
Verbum,  quod  per  os  infantium  aspergit,  ita,  ut 
uUro  sepe  subjiciant  ei,  quem  Judaei,  quibus  pro- 
missus  erat,  noluerunt  regnare  super  se,  et  dicunt, 
Domine  Jesu  Christe,  miserere  nostri,  ego  non  sum 
rex,  Immo  nihil  sum  respectu  tui. 


*)^  edit.  1550:    3cliaiiie«iii. 


Jodaei  volant  ralQrcere  «bi  reg^  terra^  eeon- 
tra  reges  ■ampieeteAles  verbom  Cbristi  dicuQt,  Noo 
gloriaiDQr  de  corooa  et  poteotia  nostra^  sed  in  tuo 
domiBio  skMriamur,  quod  tu  solue  potenfi»  saBetus 
et  altisaimos  ea.  Sic  Cbrietus  exaltatui  sine  gloria 
mundana»  sine  gladio  ac  armiSy  taotum  ioteiligenUa 
et  aspei8i^)De  sanguinis,  ut  reges  os  daudant,  sf 
soaque  omoia  subiiciant  et  oollooent  ad  seabeUiUi 
pedufli  Christi. 

Quoniam,  quibus  non  naifratum  es-t  <fd  ^% 
▼  rdtrruot,    etqui'  nott  a^tidieiTunt,    6'on(eHi- 

Jfatf  liliffti 

Sie  fit,  illi  qui  audierunt  (Judaei)  avefaaDtar 
eum*  Sed  oportot  bonc  regein  et  servum  inieliigen- 
tem  exaltarL  2)ie  ^uben  mbxXvs^  unb  CttOiebi.fi(| 
gegen  i^ai/  noc^  mu^  er  ^oc^  loerben/  quia  est  ser- 
'vus  iDtelligens.  Si  vos  Judaei  non  vuilis  eum  cooi- 
plecti»  quibus  baec  gralia  praedicia,  promissa  et 
exliibita  est,  efficiam,  ut  ilti»  quibus  non  est  pro> 
missa,  -qui  non  habuerunt  verbum,  palriarcbas, 
prophetas,  sed  erant  surdi,  caeci  et  sine  verbo,^ 
habeant»  audiant>  et  videant  eum  summo  cordis 
gaudio,  et  dicant,  Nos  libenler  volomus  es^e  vilis- 
simip  taotum  ut  simus  populus  Dei,  participeB  hojos 
regis  et  servi  inlelligentis^ 

Ita  quibus  non  est  oarratum,  qui  nuliaoi  speni 
habuerunt  de  illo  rege  aut  inteliigentia  et  subiimitaie^ 
ejus  verbum  ampiectunli». 

Contra  Judaei  somniant  regnum  Hessiae  futa- 
rum  corporale,  gentes  vero  audiunt  intelligentetn 
servum  bunc,  et  obediuolt  ei*/  HioePaulus  Acl  13 


inqail,  ecmvertinfHir  fld  geoces,  canv  Fejidtid  verbum 
salulis. 

Iloe*  d^  ptriadpio  hujw  capitiB,  Gentes  ittteiK^ 
gent,  animadverlent,  non  diceirt  ^SS3ft(lf*>,  sed  ad** 
roirabuntur.  Judaei  habuerunt  prDpnetins  ^b  initiof 
mondi^,  quibus  Christus  eis  promittebatur,  habuerunt 
pnophetas,  apostolos,  tesffinioma'  patiiiatcbafrum ,  ta-^ 
men  ea  omnia'  eis  nihil  profuerant,  aibilominns 
oport^t  exaltar^  hunc  regem  apud  gentes,  (j[Utie  cumf 
gnudib'  susdpient  eum;  Ibudabdht,  et  gratias  agf^ 
vtdobmrt,  qnae^  non  vid^rutit-,  audfient,  quae*  nofn 
a^dierunl;  et  dTcent,  QtaiB  dnqoam  credidisset  Judaedtf 
habuisse  tot  testimonia  palriarcbarum,  prophfetatutn; 
promissionum ,  et  tamen  tmc  tegem'  noluerant. 

Gentes'  eeontra^  dnlmadVerttent,  ntVjmtn  ifjn  tfrtf 
gftettben  tmb  t>ott'  tgctym  an: 

Ita  clare  pr«tedfctum'  est,  qat)'df  Christus  propter 
scandatum  cruds*  auferetur  cuO)  regno  suty  a'  Ju^- 
daeis,  et  dafritup  genttbus,  quire  nihil  audferunt 
de  pTomtssionibus  et  Christo«  Sic  et  Christuis 
MmtH.  Zi ,  Aafbretur  regnum  at  vofbis  ,•  et'  dabitur 
genili  facientl  fructus  ejus. 

Q.uis.  aTcdit  auditui  nostro,.  et  brax^bium 
Doipini  cui  revelabitur? 
Propheta  proprie>  loquitur  de  incredulitate  et 
obstinada  Judaica;,  quod  Messiam  suum  amplecti 
noluerunt,  sicut  ioquit  scriptura,  In  propria  venit* 
et  ftui  eum  non  i;eceperun.t  etc.  Quis  credet,  inquit, 
auditui  noslro»  id  est,  sernaoni,.  annunciationi»  seu 
evang^zationi  nostrae..  Nam  evangeliumi  est  rumor 
8€^  fama,  quae  auribus  perdpilur. 

•>  iai  0dit.  1M9 :.  8chMeiBtt. 


461  '  Eaamtio  abedor 

Qaando  i^U  aadificatio  vmiet,  qaod  ChiisUis 
vilissima  penona  lota  vita  nihil  dignam  gessit  0 
qaanta  erit  offensio.  qoam  non  credetor,  et  tameo 
ait,  Elevabitur  el  ezoelsus  erit,  hoc  est,  aodielur, 
lieet  ejos  potentia  et  gtoria  non  videbitar. 

Porro  autem,  qoamvis  Judaei  negare  non  pos. 
sunt,  quin  loquatur  de  Ghristo.  tamen  reeenMoret 
varie  ludunt,  et  in  varias  et  absordas  opioicDes^ 
evanescont,  alii  aliud  comminiscnntur»  pturimi  de 
ipso  populo  seu  servo  Domini  coUective  intelligmil 
Sed  necesse  est  prophetam  loqui  de  nna  persona, 
ut  dare  vldebimus»  quaedam  possunt  depravaii, 
sed  non  omnia. 

Revelatum  est  brachium  per  prophelas.  Et  hic 
est  unns  locus  et  phrasis  scriptorae  commmus,  sic 
vocari  passim  filium  Dei  brachium  Domini«  Bn:- 
chium  Domini  dominabitur,  hoc  non  potest  coUeclive 
intelligi  de  populo  Israel ;  hie  certe  non  est  brachiom  ' 
Domim.  Sed,  ioquiunt,  non  loquimur  de  Messia, 
sed  de  Mose,  Quis  genlium  credit  legi  nostrae,  et 
bracbium,  quo  educli  sumus  ex  Aegypto,  cui  reve- 
latum  est?  Sed  videmus  prophetam  loqui  de  per- 
sona,  quae  est  sprela«  contempta  ac  abjecta  et  ta- 
men  asperget  populos,  et  quidem  eos,  quibus  dob 
est  narratum.  (ti  ge^et  aHti  in  una  consequenlii 
et  cohaerenlia.  Et  hinc  attexit  hoc  ipsum,  Qois 
eomm  credelT  qui  audient  iUud  audibile  brachimn 
Domtni,  quod  praedicatur  et  revelatur. 

Quanlumvis  enim  sit  revelalum  et  praedicatum, 
tamen  non  credent,  ut  sol  in  oculos  caeci  impin- 
gens,  ut  iUe  sentiat  etiam  calorem,  et  omnibus  In- 
cens,  tamen  in  caecum  incurrit  velut  in  parietem, 
quem  tamen  non  transit»  boc  est^  quod  Paulus  dicil 


Cap.  53.  Esaiae*    '  465 

2.  Corinlh«  3,  Excaecat  Deus  seculi  hujus  corda 
etc.  j  ut  et  Esai.  6.  Excaeca  c6r  populi  higus ,  ut 
videntes'  non*  videant. 

Idem  hodie  Papislis  usu  venit,  etiamsi  lux^ 
evangelii  ct  veritas  verbi  Dei  tam  clare  jam  propo- 
natur,  ut  omnes  mulieres  et  pueri  intelligabt,  tamen 
flli  in  tenebris,  excaecationibus,  et  scandalis  pror- 
sus  suffocali  sunt«  Hoq  scriptuipa  vocat  indurari, 
ffxcaecari,   ut  non  videant  fulgorem  lucis  evangeliu 

Ministerio  quidem  satis  reveiatur  et  declaratur, 
sed  per  incredulitatem  non  curatur  hoc  brachium. 
Ule  servus  Dei,  quem  hic  Esaias  appellat,  Servus 
meus  erit,  est  brachium  Domini.  Haec  duo  con- 
junge,  Brachium  Domini  est  servus  Domini,  ista 
enim  non  intranl  in  corda  Judaeorum,  qui  satis 
superbe  contra  nos  gloriantur,  Vos  Christiani,  in- 
quiunt,  dicitis  vestrum  Messiam  esse  verum  Deum, 
Esaias  aulem  vocat  eum  servum,  qualis  est  iste 
Messias?  Immo  asseveralis  verumDeum,  creatorem 
coeli  et  terrae  esse  servum  Dei  maledictum  a  Dedl 
plagis  affectum ,  percussum  a  Domino ,  criacifixum 
etc.  Si  Deus  est,  non  potest  esse  servus,  si  est 
servus,  Deus  esse  non  potest,  praesertim  tam  de- 
spectus  et  vilis  usque  ad  ima  tartanu  Hic  creavit 
angelos  et  omnia,  Num  is  poterit  mori,  descendere 
ad  inferos,  ut  vos  docetis  et  creditis*)? 

Quam  inflexibiles  et  ineorrigibiles  sunt  in  hoe 
loco  Judaei,  putant  se  certissimam  habere  veritatem, 
sed  mandatum  habemus,  Scrutamini  scripturas,  qua 
ipsae  testantur  de  me.  Joann.  5. 

Ulrumque  verum  est;   verus  Deus,  brachium 

*')  Editio  Wittemb.   hie   interserit  Inf eripiionein ,    De 
diiabnf  niitnrif  in  Chrifto. 
LvllMri  0j>p.  ei«i.  Vol.  XXIll.  30 


466  Etiamtio  tiberior 

Dotnipi,  et  tam^n  ^ervuis  miserrimus.  Qaia  Messias 
est  ex  semine  Davidis,  Jacob,  Abrahatn«  Non  {>o- 
test  autem  esse  proles  aut  semen  Davidis,  nisi  de 
«emine  et  carne  ii^inH.  Sic  certe  scriptum  est,  enm 
&sse  semen  Davidis,  Abraham',  Roni.  1.  Mattfa.  1. 
Qui.  natus  est  ex  semine  David  secundnm  camem, 
sed  tamen  definitus  Dei  fllius  per  spiritum  sanctQm, 
;8emen  DaVidis,  ^ed  tamen  Dei  fllius*  , 

DavMis  quidl°liti  1n  itififmitate  et  hlimilit^te  cair- 
nte,  Dei  vero  in  vWtutfe,  6ic  declafatur  per  Spirilum 
saiictum  pcmt  resurrectfonem  suam.  Ilie  crucifixitt 
flUus  Davidis,  et  mfsertim  semen  est  brachium  Do* 
mlnt,  de  quo  praedikit  hactenus  propheta,  eum  (u- 
tiimm  esse  dei^ecitissimum. 

Hoc  praedixerunt  omn^  prophetae  clarissimis 
verbis,    sed  defiiit,  qui  ekplicaret,  quod.per  spiri- 

I 

ium  sanctum  opottuit  fleti  et  dici.  Haec  paucissimi 
tnltellexerunt  in  veleri  testamento,  quasi  in  occulto, 
(ilostea  copiosissittte  declaratur  effusione  spiritas 
saYfeti  in  i\^  pet^tecb^tes ,  ieum  ioquebaniur  .varils 
llDgtiis  piscatofes  tihaj^nalia  Dei  6te* 

Mira  igitdr  loc^utio  ^t^  btachinm  Domini  et 
servud,  id  est,  fllitis  Dti  Mei^ias  est  stibiimis,  ex- 
altatus  non  tanitthl  in  cruce  a  Idrra,  ^i^^d  sedet  ad 
dexteram  Dei,  aetethi  piitrfs,  sic  ut  ^t  i^iium  Bra- 
chium  Domin)  et  de^^eta  Dei,  per  qu^tn  Deus  om- 
ttia  fecit,  ac  facit  pdtenter,  edoiflt  fllios  Israel  ex 
Ae^pto,  cib^vit  m^nna  in  deserto  40  Bonis  Is- 
raelitas. 

Haec  est  sapientia  Ghristianonim,  qtii  habent 
spiriium  BanetuDf),  ut  illud  ittcredibire  eredant,  scili- 
cet]  quod  idem  sii  miserrimus  fiiius  David,  et  glo* 
riosus  rex  Deus  in  excelsis^  quod  Mesaias  pendens 


Cap.  53.  fiiBaiae.  $67 

tnoriehs  in  cruce  subjicilur  omnibus  daemonibus, 
imo  quod  est  extremae  dejecMonis,  inter  omnia  pec- 
ita  mundi  nullum  est,  quod  non  faclum  est  suum, 
lod  in  se  non  derivat,  sustentat  et  portat,  et  ta- 
en  ille^portans  omnia  peceata  est  verum  brachiutb 
omini  ac  Deus  gloriosus  et  benedictus  in  seciaf^a. 
Quomodo  ista  Judaei  ibtelligerent?  offenduntur 

conjunclione  naturarum,  est  audibile,  quod  flde' 
xipilur,  impossibile  est  creditn  rationi  hu^Anae* 
aomodo  enim  potest  esse  servus,  et  ut  ednitur,- 
[gas  substantlae  geminae  ib  una  persoti^  ddanmi' 
iturarum?  .    .     . ., 

Haec  diiige^ler  inculcanda  et  credenda<'Stlnt, 
im  aperilur  scriptura,  alias  enim  nemo  cogitet  un-' 
uam,  qnod  possit  intrare  in  penetralia  ei-ti^ttbii 
mpturae,  excluso  illo  brachio  Domini  ineatnato 
eo.  •n^i^''. 

Constitulo  autem,  quod  Dei  filius  et  DavtdM^ 
it  unus,  non  duo  filii,  tola  scripturapdt6t,qtrt&iiid£ 
no  tanlum  loquitur.  Ergo  quatenus  ^st  lAtiiifaltfiP 
lius  Davidis  secundum  naturam  hane  assil^|)lam, 
ocatur  tota  persona  servus,  non  sunt-distrahedVild^' 
ersonae,  ut  Neslorius  hoc  modo  tumiiltuahir.  Jtj<t^ 
aei,  inquit,  non  crucifixerunt  filium  Dei,  dedlMatiadf 
fc  voluerunt  honorare  et  gloriflcare  gloriosrfm  ptt^ 
3nam  fllii  Dei ,  ne  subjicerent  eam  cruci  et  pas^- 
oni.  • 

Verum  ibi  duae  personae  constiluuhtto,''-q(rod' 
3t  impium  et  haereticum.  N(in  enim  -divid<^hda  et 
Istrahenda  est  persona  fllii  Dei,  et  Davtdis.  Sed 
3bemus  credere  et  conflteri,  quod  iliae  duae^n^vrae 
jnt  uDus,  fllius,  quia  sunt  jaip  unitae  uirioa6:hy«^ 
^statica  quandoquidem  recte  deflnitum  est  in  oon« 


468  Enarratio  uberioir 

cilio  Chalcedonensi ,  ^ut  vocetnr  Haria  &efn6x9q, 
id  est,  mater  pariens  Deum,  uon  mater  filii  Davidis,- 
excludendo  Deum,  sed  Deipara  Qeoroxog* 

Objiciunt  autem  «fudaei,  quomodo  potest  nasd 
ex  DeoT  Respondeo,  Angelus  praedixit,  et  itafae- 
tum  est,  ergo  Judaei  non  cr.ucifixerunt  filium  Da- 
vidis,  sed  crucifigendo  filium  Mariae,  etiam  filiam 
Dei  crucifixerunt 

Est  ergo  verb  unus  filius,  quia  est  una  persoDa, 
ut  angelus  Luc.  1.  dicit:  Quod  nascilur  ex  te  (ma- 
liere  seilicet  virgine)  filius  allissimi  vocabitur.  Taos 
quidem  filius  erit,  nascetur  enim  ex  te,  concipies 
et  paries  eum  tuo  utero,  sed  iste  filius  tuus,  sive 
hoc  ipsum,  quod  ex  te  natum  est,  vocabitur  filias 
AlUssimi. 

Sic  1.  Corinth.  2,  Si  ^ognovissent  Dominaa 
gloriae,'  non  crucifixissent  Paulus  clare  ait,  non 
fttium  Mariae  aul  Davidis  crucifixum  tantum,  sed 
Dominum  gloriae,  id  est,  Dominum  glonosum,  et 
adi.Ebraeos  6,  crucifigentes  Filium  Dei. 

Ergo  caveamus  Nestoriana  et  Swenckfeldiaoii 
deliria,  quae  personam  distrahunt  et  faeiunt  dads 
flJios,  et  teneamus  firmiler,  non  esse  duos  filios, 
sed  uQum  filium.  Eundemfilium,  quem  materfilioffl 
vocat,  hunc  Deus  Pater  eliam  secundum  suamsalh 
stauUam  ivocat  filiuni  suum,  eslque  Maria  mater 
fiiii  *).  Rejiciendus  igilur  et  explodendus  est  enor 
Nestorii  et  aIiorum*f). 

Porro  autemPalres  hoc  communicationem  idioh 


^)  In  ediu  Wittcmb.  Wciadditur:  Dci.  *♦)  In  cdil. 
Wittemb.  hic  interseritor  inscriptio:  De  commnsica- 
tione  idiomatnm. 


» 


Cap.  53.  Esuae. '  ^  469 

matum  appeHarunt,  qupd  communicet  suas  pro- 
prielates  utraque  natura  illi  personde,  quae  est 
fUius  Dei. 

Humana  communlcat  ilti  personae,  quae  est 
filiusDei,  el  divina  natura  ei,  quae  estfllius  Mariae; 
quod  accidil  tiuic,  qui  esl  filius  Dei,  dicitur  aeci- 
disse  filio  virginis  et  econtra  ut  Jesus  Nazarenus 
est  fiiius  virginis  et  simu!  Dei'  in  unitate  peirsodae, 
id  est,  una  unione  duarum  naturanlm,  ut  recte  di- 
catur,  Hic  iiomo  condidit  stellas,  Deus  vagit  in 
cuni^,  et  iiomo  creator  et  gubemator  angelorum, 
qui  sugit  ubera  matris,  qui  creavit  omnia,  jacet 
in  praesepio. 

Sie  spiritus  sanctUs  servavit  ecclesiam  ifi  hoc 
articulo,  qui.quidem  praecipuus  est  in  nostra  reli- 
gione,  iit  Psal.  8.  pulcherrime  dicitur,  Quid  est 
homo  et  fiiius  hominis,  quod  visitas  illum?  Ibi 
audis  matrem  virginem,  filium  Davidis,  item  paa- 
sionem,  crucem.  Minuisti  eum  paulisper,  id  est, 
fuit  derelictus  a  Deo,  non  divisione  naturariim,  quod 
divina  natura  tleseruerit,  humanam,  oed  perpetuo 
cum  ea  mansit,  sed  in  passipbc^  auinno  et  potentla 
divina  desti^tulus,  et  tamen  sequltur,  Gloria  et  honore 
coronasti  eum,  constituisti  eum  super  omnia,  pnh^ 
jecisti  ei  onuiia  s«b  pedibus,  quasi  dicat,  Quis  aa- 
divlt  talia? 

Et  tamen  Esaias  dicit,  Quis  credidit  auditui 
nostro?  (0  quam  admirabile  ei^t  nomen  tuum,  Xesn 
Christe?  Nihil  potest  unquam  cogitari  mirabilius, 
quam  quod  Ua  desertus  a  Deo'  et  tamen  constitutus 
sit  rex  super  omnia. 

Quomodo  autem  constitui  dicitur.  Propter  hu- 
manum  naturam,  quae  in  eadem  persona  est  cum 


\ 


470  Eaarratio  uberior 

divina.  QQidquid  de  humaDa  diciiur,  id  etiam  de 
divina  dicitur*  Nam  humana  nou  fuii  consUtuta 
super  omnia  ab  aetemo,  nunc  autem  constiUita  est 
supor  omnia  propter  divinam  et  cum  divlua,  qoae 
est  ab  aetemo  super  omnia  consUtuta.  Ita  Juven- 
cu8'poeta  canit: 

$!alve,  sancta  Parens,  euixa  puerum  puta*)  regem, 
Qui  coelum  terramque  regit. 

Est  res  incred^ilis  plaoe,  quae  solo.  verbo  pro- 
poni^ur,  alioqui  nemo  inteilig^it,  nec  credit  nisi  et 
spjrjlu-  sancto  in  corde  fide  hujus  vei;bi  acceixdatQr. 
Ratio  eDjiu  Aou  cagiti^t  aiiud  nisi  qood  Nestorius, 
Arius ,  Macedonius  et  Judaei  imaginati  sxiut 

!  Habemus  ergo  Messiam  omwim  defl^«fctig0imam 
et.  9)i/»en:imum,  ut  nemo  unquam  taif.  profuQde,  \m 
viUter.sit  humjliatus,  jactatus  ettn^datus*  Est  ^tm 
servus  diaboli,  inferonuD,  omniuQi  peccatocum,  nuttdjl 
CQgiti^r  eos  omn^  pati  perseeittores ,  crudfixow, 
ocQisores,  perditores.  Nos  quantiilajaiDJuciasaujt  iioe 
op^9P^od\ip  quam  difficulter  patimus,  aegre  ferimiiB 
?)Q^j#'  P^r^Q^bus  afgqi.?  .  At  bic  sevese  passua  est 
omnia  mala..cu>pk9ruai  et  poenarum,  quiai^.  non  po- 
tuit.ferro  in  peissonair^jiA  Qt  propter  pecsonaoi  suami 
pippter  no^  tulit  calAmitates  alienas  in  corpore;  suo, 
ut  al)Qleret  n^ortem,  peccatum,  consci^ntiae  accusa* 
Uonem  et  omnes  calamilates  nostras,  ut  corpore  et 
a^ima  lil»eiaii  a  pejooato  et  morte  ioimunes  essemus, 
et  vireremus  oQvi  homines  e^- justi.  £|an0ti  in  aa* 
ternum. 

Ho(v  non  pote^t  capere  Judaeus,  immo  QuUum 
cor  humanum  assequitur,  ita  ut  ad  hoc  obstupes- 


*)  \n  ed.  Wittemb.:  pnerpera. 


Cap.  5a  Em^' )  ^lti 

Q^i  qaro,  qlplftpe  redigatqi?  in  ^a^i^ufn,  rige^t  el  i?j- 
durescat,  ut  ^itivj^  liquefieri  possit  ad^rpas,  $i  cqgi-( 
U^ur  ac.  vere^  s,ut)eat  animuop,  filium  X>ei  glQrias^uiq, 
eiees^torem  oiXLfM,u^  r^rum,  passum,  sicdcyici  e^  hu»* 
miliari,  utuulluip^itpeccatum,  nullum  sceliuf,  nqUvi^ 
.  tam  perdi(M$  peceator,  cui  non  serviat  filius  Dei  iq 
proprio  corpore.  Ista,  inquit  Esaias,  qui^  <:Fed^t>? 
rqvelah^tur  hirachlum  Domini,  sed  exspect^paus  Spi- 
rKum  ss^nctutp,  qui  haec  enarret»  declaret  ap  ilUj^tcet, 
is^  d^bit  viiptiitein  el  erit  efficax,  ut  credai^uSr 

lat^  <Jeeldji[atio  per  Dei  dl^Stencordiam  a4  nos 
pf^venit.,  in  pap^tu  manserupt  quidem  yerl:|a  ipsa, 
s^^  do(;t|:iJ»a;i\  et  usum  hqjus,  ariiculi  ^mlsfimns 
PiTQr^u^ ,  .  9ci<\ra,YAD?ius  papam  et  n^ortuos  sanctoSi 
^ohtenti  reg^lis  et  operibus  nostris.  Vos  jam  ignor 
{ftUs,  quis  8^^y;$  fuerit.  papatus,  hi  aut^m  sci^ipiti 
qui  pas^  ^unt.  tyrannidem  ejus,  ut  ega 

Elsi  ergo  sivii(ux>us  re^;  et  «ervus  infimus,  Deua 

verus  et  ho^/3|  abjectissimus;  in,  nna  et  e9.deni  per- 

.  ^ona,  uti  verq  d.icatur,  istius  Del  fuit  nulla  ^pi^cies^i 

Qiutla  fonna,  erat  defoirmipr  ejus  species  quaflpi  eni- 

nium  bominum« 

Quis?  ^  Deus?  certe  Deus  uynquam  est  dM^ 
formis,  sec)  glQrjosissimus,  solus  ei^t  pulchritud()i, 
decor,  forma,  gloria  inenarrabilis,  quomodo  ex^iy 
potest  esse  verum? 

Scias  unirihas  duas  naturas  in  unam  persQ- 
nam ,  ut  sit  unus  Christus  et  non  .  duo.  Ij^Msa  com^ 
munio  unit  ist^s  duas  naturas  in  unam  personam» 
et  duQ  unu^  filijUm,  non  duo$. 

Munsterus  Judaeum  citat,  qui  hunc  locum  Esaiae 
cavillatur^  Si  est  deformis  sua  specie  Messias, 
quare  dipitur  s^Uas  in  PsaU  45 :  Speciosus  forma  prae 


472  BnarraUo  uberior 

filiis  bominum  gn^tia  In  labiis  ejus,  f&  est,  eloquen- 
tissimus,  gn^tiosus  verbis.  Quare  blc^dicitis  cojntn, 
deformissimus,  non  gn^atiosus  verbis,  sbd  contemptns? 
ut  nemoaudire  eum  velitaversis  ocnKs  et  auribas? 
Verum'  est  quidem ,  quod  ista  non  congmunt  h- 
daeis,  porcis  istis  in  scripturam  imientibus,  immo 
nulli  sapientiae  rationis. 

Judaeus  caecus  ista  duo  nunquam  concordat, 
summus  Deus  et  infimus  blomo,  se4  Christiano-sie 
congruunt,  sunt  duae  naturae  in  Christo^  divlna  et 
huinana,  in  eadem  persona,  secundum  divinam  natu- 
ram  est  gloria  Patris  aet^ma,  ad  tempus  autem  fmt 
miserrimus,  deformissimns,  post  vero  exaltatus,  suUi- 
mis,  gloriosissimus ,  et  propter  banc  divinam  natii- 
ram,  et  secundum  humanam  exaltatus  est  super 
omnia'ad  dexteram  patris,  quia  oportet  hanc  bcmr 
nam  naturam  comitari  divinam,  sen  potius  uniri 
eum  ea  ut  in-  una  persona,  et  nen  potest  distrabl 

Sic  per  ministerium  factus  est  servus  et  peeca- 
tor  personaliter  et  non  naturaliter,  sed  quia  servns 
est  factus  omnium  peccatorum,  ideo  dicitur  pecca- 
tor,  atque  equidem  vocat  se  peccatorem  in  Psalmis, 
Miserere  mei,  qui  peccavi  tibi,  comprehendemat 
me  iniquitates  meae.  Opprobria  exprobrantium  ceei- 
demnt  in  me. 

Omnia  peccata  mundi  vocat  sua ;  unde  vemunt 
in  te?  Qui  conceptus  ex  spiritu  sancto,  natus  ex 
Maria  virgine  sine  peccato,  in  quo  est  plenitudo 
gratiae.  Quomodo  ergo  obmunt  te  iniqultates  tuae, 
o  Christe?  Audi  Esaiam  Capitel  43:  Servire 
mejecisti  in  peccatis  tuis. 

Haec  sdnt  verba  filii  Del  in  Esaia,  non  accen- 
disti  mihi  thus,  hon  dedisti  victimas,  quia  his  rebus 


€ap.  53/Egaiae  473 

non  servitur  mihi,  noii  indigeo  thure,  8ieut  etiam 
inquit  Psal.  50,  Numquid  sanguinem  hireorum  po- 
.  tabo,  sacrificium  et  bostiam  pro  pi^catis  noluisti, 
aures  perforasti  mihi  etc.,  Psal.  40,  Npn  tu  mihi, 
sed  ego  tibi  servivi.  Quomodo?  In  peccatis  tuis, 
nihil  ex  te  habeo,  tu  mihi  praebuisti  laborem  cru- 
cis,  mortis,  humilitatis.  In  qua  re?  in  iniquitatibus 
tuis.  S^  l^abe  mflffen  93(ut  fd^wi^en^  ut  in  passione 
fluit  ex  latere  et  vulneribus  manuum  et  pedum;  et 
per  totum  corpus  in  agone,  in  horto,  et  hoc  fecisti 
per  peccatum  tuum,.non  potuisti  liberari  et  mihi 
servire,  nisi  sanguine  et  victima  mea  redemptus 
Inenarrabili  amore.  Ideo  propter  te '  servus  factus 
som  peccatorum. 

Quid  ergo  fecit  Moses,  cum  jubet  sacrificla 
Domino  Deo  tuo  offerri?  Haec  docet  haud  dubie 
Christusa  resurrectione  sua  duos  discipulos  euntes 
Emmauntem  in  die  Paschae,  et  quadraginta  diebus 
aliis  discipulis  omnibus  exposuit,  et  quidem  copiose, 
sed  non  ita  intelligatur,  legem  esse  datam,  quod 
Didopeream  seivistis,  sed  Deus  legem  et  illas  cere- 
monlas  Leviticas  ideo  dedit,  ut  servaretur  ministerium 
verbi,  ut  esset  exercitium,  quo  retineremini  in  disci- 
plina  et  possetis  verbum  Dei  discere,  et  ut  esset 
certus  populus,  qui  haberet  promissionem  Dei,  et 
custos  ac  testis  ejus  esset  usque  ad  Christum  f  Ubi 
disciplinae  exercitium  addendum^erat,  non  placastis 
per  eam  disciplinam  Patrem. 

Esaias  optime  intellexit,  Quo  mihi  multitudo 
victimarum?  Cap.  1.  Sed  tamen  praecepisti  ea  per 
Hosen,  inspice  finalem  causam,  non  lata  lex  est, 
ut'per  eam  justificaremini ,'  sed  ut  manerent  pro- 
missiones  in  populo  certo,  qui  exspectaret  Messiam 


471  BiMMia  Qbmor    - 

et  inaDerel  in  officio  ei.  d»8(»plina  non  di^per^ 
sed  in  una  flde  et  exspactaiioiie  adi^ntua  Cka^ 
Cum  peccatia  tui«  praebuisti  mihi  Isiborevi,  ideo  i^ 
dispuies,  qnomodo  possU  seriin^  eese  ia,  qui  e^ 
fiiius  DeL  Tunm  peccatiini .  cansi^  est,  *  naa  ei^ 
tu  ipsi,  aed  ipse  tibi  et  proptier  te  s^irii.  Noa  iu 
eum  placam  potuisti  lege  aut  tiiis  op^^ns.  Uta 
sis  gratus,  el  nuno  redempti^  s^vias  #L 

Sic  igilur  Cbristus  verHS  est  Peus  et  serva^ 
atque  equidem  ^8aim.us  omniun^  pec(i;aton|m.  Qns^ 
modo  autem  sanvua?  seK}UBdiAm.lMiUKiai^^t^,mf  Ninq 
autem,  quia  divina  et  bumaua  i^^ti^  cop«4atae-,  Sf^ 
in  unam  peffsonam.,  et  (^hrisms  r^vof^  e^L  Itev^.c;( 
homo,  ideo  dicitur  etlam  filius  De^  seirvus^  OOfl/fit, 
Ergoreete  eldiviailus  opinor  fafflvrD  ia  Grsia^Q^atiea, 
ut  quaedain  vocabul^  dicaq^ri^oncreta.»  quf^^/(jbp 
abstracta,  ubi  infioita  sunt  invQ^ucia;  disputi^iwp 
de  conoretis  et  abstractis,  f|i.  credo  ea.  nifnqjg^ 
terminari  pesse,  eUas»  in  philo^opbis^  et  cjceatis,  m 
sit  aliquid  abstractum,  ut,  cijuii  albedinein.  c^cq^  rfi* 
vera  nullum  album  vel  subiectuia»  dico,  sed  aJU)j^ 
separat  subjectum,  quod  p^i^lea  coDJungit.Qjli  <^ 
neclit  album  ex  subjecto  et  ^eparato  vei  abstractp. 

Sic  recte  dico,  Divinitas  apn  patitur,  h^manitas 
non  creat.  Hic  loquor  de  ab^trf^eto  et  de  s/ip;^^ 
divinitate.  Sed  non  hoc  faoi^n^^m  esl,  non  si^pa- 
randa  abstracta  sunt,  alioqm  ddes  noslra  fals^  €^t 
Sed  credendum  est  in  concr^».  il^  Bomo.  ef^t  Deus 
elG.    Hie  propria  et  at).rihuta  recte,  manent* 

Humaniias  non  creat,  sciiicejb  in  h4^i(niMi|te 
separata  vel  seorsim  pQsitsi^  si  de  eqi  sola  Iqqjoi- 
mur.  Sic  econtra  diviniUs  nw  moritur*  Id^o.  boc 
loco  de  absitracto  tacendum  est  pron^ja?»  (m^  ^ie$ 


Cap.  53.  Bflsiae.  475 

docel  'hic  nullam  esse  abstraotieneni ,  *  sed.  eoti- 
cretionem,  conjonctionem  et  copulationem  utriusque 
naturae. 

Quapropter  de  bac  re  loquendum  est  ut  de 
concreto.  FiliusDei  conservat  omnia,  filiu^  Virginis 
conservat  coelum  et  terram.  Filius  Dei  moritur» 
patitur,  filius  virginis  moritur,  paiitnr.  Sic  toquitur 
scriptura,  quod  dlligenter  obserTiemu»,  ut  hoc  loco 
servus  dieitur  exaltari  etc.  ' 

Ifam  natura  seorskn  sumla  est  serva.  Sed  ea- 
dem  estconjuncta  com  divina,  ergpo  eadem  persona 
vocatur  filius,  et  aeqtialis  Deo  in  humana  natura, 
non  peir  se  vel  seorsim;  sed  in  illa  coneretione,  de 
qua  dicuntur  omnia-.  Quae.possunt  dici  de  divina 
natura,  dicuntur  in  concreto  et  de  altera,  scilicet  unita 
in  eandem  personam. 

Baec  sunt  ipshis  scripturae,  non  nostra,  quia 
vocatur  brachitim  Domhii  fllius  Dei,  sed  quia  est 
unitus  cum  natura  humana,  recte  dicltur  ascendere, 
mori,  pati  ejtc.  propter  illam  unionem.  Haec  ubi- 
que  diligenter  considerentur  in  prophet»,  ubi  sim- 
pficiter  de  Christo  loquitur  scripiura,  ut  de  homine, 
tiibuens  ei  omnia  humana,  humanas  passiones,  et 
quaecunc|[ue  possunt  de  ea  natura  did,  ^etiam  de 
peeeato  (sed  non  personaUter,  quia  in  hanc  non 
oadh  peccatum)  non  secundum  abstractionem ,  sed 
concretionem. 

'  Stulte  igitur  et  ridicule  Nestorius  quaerit,  Quo- 
modo  Deus  potest  nasci?  concedit  sane,  Christum 
eese  fiHum  Dei  claris  verbis  dicens;  Deus  non  est 
Bitris,  id  est,  bis  natus,  non  habet  duas  majestates, 
sed  semel  natus.  Nos  vero  dicimus  Cbristum  na« 
tum  de  virgine,  sed  De^us  non  potest  nasci?'    Sic 


^    i 


476  Knarratio  nbeitor , 

Diac;onQ8  ejns  dainabat  coram  popalo,  Non  ta 
jodex  erueiflbcisti  fiUum  Dei,  quia  non  poltnt 
cruciflg^. 

Populus  novo  sermone  eat  attonitas,  cam  bacte- 
nu8  audivlaaet  Buoa  episcopoa  ex  scriptura  doceiH 
tes,  IXJorinth,  2,  Nunquam  Dominum  gloriae  cni* 
cifixissent.  Hunc  Diaconum  seqaitur  Nestorius.  Sed 
contra  bunc  synodus- Cfaaloedonensis.  pie,  ut  supra 
dixi,  decrevit  vere  dici  virginem  ^b^dxoy^  at  etiam 
in  superioribus  scrip^oribus^legebatury  quia  peperit 
non  sepatalum  hominem,  quasi  seorsim  ipsa  baberet 
filium,  et  seorsim  Deus  suum  filiam«  <  Sed  eandem, 
quem  ab  aetemo  Deus  genuit;  peperit  ipsa  in  tem- 
pore.  Edh^  ergo  duas  nativitatesi,  et  est  Bitiis, 
seorsim  habens  suam  >ex  Batriej  etsuam  ex  matre 
et  tamen  est  idem  fllius. 

Ergo  virgo  non  tantom  ost  mater  GhrisU,  nC 
concedit  Nestorios,  boe  verbo  omaos  suom  vene- 
num,  sedfiliiDei,  qui  idem  passus,  crucifixus,  mor- 
tuus  est.  Sicut  dicit  angelus,  Quod  ex  te  Dascetnr, 
vocabitur  fiiius  Dei. 

Haec  dico  ad  confirmandam  fidem  nostram  con- 
tra  satanae  praestigias ;  Nestorios  facit  duas.  perso- 
nas,  dups  filios,  ailerum  natum  ex  virgine,  altemm 
natum  ex  Deo,  cum  dicit,  Non  cruciflxisti  filium 
DeVt  sed  filium  virginis.  Haec  non  possiiinas  pati« 
sed  docemus  concretionem '  et  unionem  in  eandem 
personam  et  filiationem,  qui  quidem  »t  virginiS  et 
patris  filius*)» 

Quidquid  ergo  de  filio  Dei  dicitur;  idem  dicitur 
de  bomine,  vel  bumana  natura  in  concreto.  Ita  hie 


*)  Ib  ed«  Wiltemb.:    Dei  patris  filius. 


Gap.  53.  Esaiae*  477 

propheta  conjungit  utruinque,  est  bracbiutn  Dei» 
et  filius  Dei,  et  tamen  ait,  ascendit,  quod  est  pro- 
prium  naturae  bumanae,  et  nihllpminus  idem  etiam 
divinae  tribuitur,  propter  concretionem ,  quia  ^est 
unom  brachium,  non  duo,  et  eadem  persona» 

Ascendet  ut  virgultum  etc. 

Patres  parum  nos  adjuvant,  Lyra  exponit  de 
beata  virgine  non  humeetata  aul  foecundata  semine 
virili.  Res  vera  est  et  certa,  sed  non  in  locodici- 
tur.  Non  enim  videtur  prophela  hic  loqui  de  nati- 
vitate  Chrisli  secundum  carnem,  hoc  vpcatur  pro- 
prie  nascl  Manebimys  ergo  in  hac  enarratione,  sicut  * 
coepimus,  quod  Christus,  elsi  esset  in  fornAi  Dei 
exaltatus ,  tamen  non  ostendit  se  esse  talero  domi- 
num,  quaiis  erat,  crescebat  et  ascendebat  ut  alius 
homo,  et  tamen  erat  rex  regum,  Christus  gloriae 
et  msgestatis,  de  quo  tota  scriptura  dicit,  constitu- 
tum  esse  dominum  omnium,  Psal.  8:  Omnia  subje- 
cisti  sub  pedibus  ejus ;  immo  etiam  dominus  angelo- 
rum^  Ephe.  1,  q^iaclaredicit,  Constituisti  eum  super 
omnia  opera  manuuro  tuarum.  ~  SUfc  fcQ  erS  aud^ 
^ei^  secundum  naturam  humanam,  sed  tanlum^ 
secundum  concretionero,  ut  etiam  angeli  omnes  ad- 
orent,  fiectant  genua  iili  fiiio  virginis,  sugenti  ubera, 
et  dicant,  Tu  es  creator  et  dominus.  Ideo  puto 
satanam  ipsum  in  principio  Alcorani  sese  prodidisse 
et  mani/estasse,  cum  scribit  initio  libri,  Ideodiabo- 
los  protrusos  esse  in  infemum,  quia  noluerint  ado- 
rare  Adam.  Hae  vere  sunt-^  voces  per  Mahomet 
significatitis  se  fuisse  in  cpelo,  vidisse  in  verbo  Dei» 
etspeculo  divinitatis,  fore,  ut  aliquando  incamare^ 
tur   filius  Dei,    postea  iilius  recordatum  coepisse 


^ 

I 


478  Enarratio  Ubmot 

petfeequi.  bomiiiem  statim  conditum,  quia  videbat 
hanc  naturam  aliquando  adoraadaoL  Hoc  deil»c- 
tabat  facere,  nimia  inflatus  superbia,  vidit  alios 
angelos  libenter  adoraturos,  etiamsi  qudm  infetio- 
rem  naturam  induisset  filius  Dei.  Sed  ipae  ptae 
nimia  superbia  non  voluit  sic  tiumiliari,  videtur  id 
ei  nimis  absurdum/  Eg^o  recte  dicilur,  Naturam 
humanam  adorari  non  in  abstracto,  sed  in  cod- 
creto»  quia  est  una  persona,  ut  non  possis  adorare 
Deum  quin  adores  hominem.  Hoc  est  quod  dieii, 
Ascendit  illud '  brachium  secundiun  natuvam  bu- 
manam. 

Hoc  ascendere  dicit  propter  assumptam  naturam» 
non  tamen  quod  sic  ascendat,  sicut  nostri  reges  et 
principum  filii.  Quam  tenere  habenturiHiT^quantos 
est  succ\is,  quo  aluntur?  et  ascenduQt  tanquaoi 
arbuscula,  educuntur  splendide  cum  summa  spe 
orbis.  -Sed  hic  rex  ascendit  in  summa  humilitale, 
nihii  humoris  et  pastus  habet,  nuila  fomenta,  quae 
alant  hanc  arborem,  infinita,  quae  debet  esse,  do- 
mious  coeli  et  terrae,  puer  est  miser,  et  alitur 
maternis  uberibus,  parentes  ejus  aegre  tanium  ac- 
quirunt  manibus,  ut  pascant  corpus  hujus  pueii, 
postea  adultus,  est  miserrimusr  contribuunt  mulie- 
res  ut  alatur,  esurit,  sitit  elc.  Num  hoc  est  ascen- 
dere,  vtl  educari  ad  regnum?.  Sic  non  oportet 
e^ucari  futurum  ^egem,  sed  pauiatim  a^suefieri  ad 
genicuiaiionem  servorum.  et  populi  etc«  Sed  ille 
iservus  gioriosus  el  exceisus  quomodo  ascendit  vel 
surgit?  ut  radix  plade  arida  et  mottua,  obi  aret 
et  sitit  terra,  ubi  nihil  provenire,  nihii  crescere  po- 
test,  ut  surculus  non  crescit  sine  rigatione  et  ha- 
mectatiime  tantum  In  siccitiate  eit  ariditate»    £t  terra 


€ip.  53.  Esmi».. 


479 


iTS*)  vocatur  propiic  lalts.  01  Psaliii.  107.  ponil 
tehram  in  salsnginem ,  tenram  Ziah  tn  exitus  aqua- 
rum,  inaquosa,  arida,  ubi  tiihil  potest  crescere,  ut 
itv  steriiibus,  afetiosis  et  desertis  vei  petrosis,  ubi 
nihil  tlascitur,  quia  humor  deest,  ut  dicitur  in  evan- 
^elio  d^  semine  etc.  Slc  nascetur  ilfe,  et  surget 
tn  )oco  non  humido  vel  terra  sp^iibiit,  ba  e8  bo(^ 
tttt  ®^c(n  i)&ttt,  ut  regum  filil,  .qui  mox  purpurati 
et  torquati  incedunt,  stipati,  et  atidientes  gloriobas 
voeed,  habemus  regem  vel  principem  summae  spei. 
S^  quid  hic  enascitur? 

6ic  ego  simpliciter  iiitelligo,  loqukur  bnim  nunc 
de  servo  exaltando,  de  rege  (non  de  nativitate  per- 
sotiali  ex  virgine)  et  tamen  nulla  dpparet  forma 
aut  spes  regni.  Infans  teeens  natus  staiim  appeti- 
tut  ad  necem,  exulare  cogilur,  et  fugere  te  Herodem. 

Hiiec  est  grammalica,  sicut  vlrgultum,  p?.''*'*) 
^equivo(;um  est,  eodem  modo  signiBcat  snrculum 
et  lYifantem,  et  ut  Germani  multa  vocabula  ex  Ebraeo 
faabent,  ita  etiam  hoc  puto  nos  habere,  Stinget^ 
Sung^  qudd  etlam  de  surculo  dleimus,  ein  tmtg 
fRti^;  LXX  intefprete^  verterunt  infantem,  quiaadeo 
slmile  vocabulum  est,  ut,  nisi  circumstantia  dederit 
eit  '^eorsim  ponatur,  non  possit  tliscemi,  nisi  quod 
hfe  ih^taphora  est  ex  infante,  et  non  est  adjectivum, 
tit  Oermanis  Sung  est,  sed  substantivum  signifieans' 
utltimque,  ut  nobis  Stugel  aequivoce  ^lgnificat  un- 
gcietti  et  •  clavutjf) ,  sicut  el  Ebraico  more  eodem 
tiiMt  et  iaetentem  seu  parvuidm  et  racemum,  eht 
jfaitgen  ffttim.  Plligei^ter  autem  cavit  Esaias,  ut  intel- 
H^tttr  46  sarculo,  quia  Addit,  radix  de  terra  bitiente. 


oaJU*. 


mU 


•)  In  m*  1690:  feah.    **)  ht  edft.  IWO:    Jtfaec. 


480     \  BnamUio  nbenor 

Vidimus  e!ani  etc. 

■ 

NoD  sum  Ebraeus*.  Hoc  est,  quod  dixit,  sac- 
caJus  sine  gleba  et  humore  arescit,  moritar,  iu 
ille  est,  tanquam  non  babens  bumorem  sine  sj^ede 
et  spe ,  simpliciter  in  hoc  oomia  -sunt  desperabi 
invenitur  bic  rex  in  praesepio  vili/  exuians  io 
Aegyplo,  contsmptus  a  suis,  sicut  in  Joanne  diei* 
tur,  Quid  auditis  eum?  insanit;  itemy  daemoDiom 
habet,  Samaritanus  est;  item,  homo  peceatoi, 
amicus  publicanis,  post  capitur,  flageiiatur,  craci- 
figitur  a  suis,  hoc  vere  est  sarcuium  esse  uai 
humore  et  gieba,  haec  est,  ,Dei  natora.  Sic  plaii- 
tat  ipse  pretiosissimum  surculum,  suum  regeis, 
filium  Dei  in  terra  arida;  quid  inde,  quaeso,  &etl 
quid  nisi  quod  ex  slerilissimp  solo?  Non  ioquitv 
autem  de  forma  individuali  .seu  personali,  alioqai 
enim  fuit  sanissimo  corpore,  constitutione  et  viva- 
cissimis  sensibus ,  sed  de  fonna,  qua  gessit  se  a 
principio  nativitatis,  et  ih  passione  compreheDsa, 
qua^  fuit  cruentatus  et  laceratus,  in  qua  tamea 
manebat  forma  corporis,  non  monstrosa» 

Non  est  8pecies,'neque  decor. 

Non  sese  gerit  ut  regem  decet,  non  est  oma- 
tus  ulla  pompa,  non  versatui  inter  purpuratos,  noq 
cum  saeerdotibus,  pontificibus  etc»  Sed  cum  in- 
fima  et  maledicta  (ut  ipsi  ajunt  Johan*  7)  faeee 
populi,  non  fulget  gemmis  et  auro,  sed  miser  est 
et  pauper  sine  opibus  et  splendore  ulio»  est  unos 
ex  miserrimis  de  exlrema  (aece  generis  humanL 
An  non  hoc  esset  scandalosum  illi  popuio?  Eat 
conUra  legem,  Lepro$us  debet  vitari,  ut  epulo  vi- 
tat  Lazarum,  oon  admittil  ad  mensam,  tanquam. 
reprobum.  cor&na  deo,   quia  Moses   praecipit  noo 


(^,53.  Bsua*.   >  481 

i 

tanium  de  leprosis,  verum  etiam  de  omni  vitiosa 
pecude»  et  sacerdotibus  interdicit  tot  vitiis,  quae 
possunt  cadere  in  hominis  corpus,  ut  in  pecudis. 
Haec  omnia  sunt  immunda  et  vilanda  secun^ 
dUEQ  legem.  Ergfo  4iic  multipliciter  peccat^  et  scan- 
dalum  grandescit,  in  vila  et  conversatione,  non 
abstinet  a  leprosis,  patitur  se  tangi  ab  haemoroissa, 
a  peccatrice.  Qualem  ergo  regem  habent?  iiiun), 
qoi  non  ylum  est  miser  et  contemptus,  sed  etjam 
86  polluit  sponte  omni  genere  immunditiarum^  ut 
nuUus  gentiUs  sit  magis  pollulus,  eliamsi  essel 
summus  et  speciosissimus  sacerdos.  Hoc  est  quod 
propheta  ait»  Vere  deus  absconditus  tu  es:  Quid 
fnagis  absconditur,  quam  hoc  brachium  domini,  et* 
.  bie  debet  iilud  ipsum  esse,  et  est  homo  infirmus 
^l  immundus.  Haec  non  solum  sunt  contra  rationem 
et  naturae  sensum,  sed  et  cpnlra  legem  Mosi. 
Naturae  repugnant,  quia  surculus  in  arido  non  cres- 
dt»  nunc  addit  etiam  transgressionem  legis,  quod 
poliuitur,  non  abstinet,  nec  vitat^vitandos,  el  non 
servat  legem  Mosi ,  solvit  sabbatum.  Item  carnem 
suam  vult  manducari ;  ma(^t§  )tt  gar  mti,  el  tamen 
ialem  ait  siirgere  et  crescere,  etiamsi  obrutus  sit  tam 
deformi  specie« 

Vir  dolorunf  et  novissimus  virorum. 

Pergit.  propl^eta  describere  servum  illum  Domini,^ 

qui  brachiuffl  Domiqi  et  filius  Dei  in  virtute,  ac  ait, 

quod  Bit  novissimus  virorum,  vir  doiorum  et  cujus 

uomeu  sit  abscondens  ab  eo  facies»   conlemptus, 

et  Don  reputavimus  iilum. 

..   Haec  omnia  adhuc  pertinent  ad  lllam  formam 

eontrariam  fegiae  formae,  qna  debuit  magnificari 
i«tittri  orp*  «ws- voi.  xxiu.  31 


482     '  EQarratio  uberior 

rex  ille  promissus,  rex  tantas,  tam  sublimis,  noo 
convenit   ei,    ut  sit  novissimus    et  despectissimns 
virorum,  et  talis;  a  qub  averteret  omnis  homo  faeiem 
suam.    Et  tamen  isto  modo  debeterescere,  et  r^- 
num  accipere^,   ut  credatur  in  istum  homineo)  de- 
.  spectissimum ,  miserrimum,  iiAmo  post  etiam  crad- ' 
fixum.     Ideo  dixit,  Quis    eredidit    auditm   nostro?  '. 
Judaei  quidem  non  potuerunt  intelligere,  quia  som- 
niarunt  polilicum  regem  fore,  et  nos  Christiani  ra, 
'  apprehendimus. 
Vere  languores  nostros  ipse  portavit  ete, 

Matths^eus  hoc  hon  intelligit  de  propria  ^ 
sione,  qua  effudit  sanguinem  illo  die,  quo  obtulil  ae 
in  cruce,  sed  de  tota  sua  conversatione ,  qtio  ptt 
totam  vitam  compaisslonefm  habuit  propter  morbos 
et  languores  nbstros. 

Hic  nunc  verede  passione  agit,  qui  est  vul< 
neratus  etiam  in  morbo.  Nolo  recedere  a  Hatthaeo 
qui  hoc  praecedens  intelligit  de  compassione;  sdfi- 
cel,  languores  nostros  etc..  Quamquam  c^utem  itla 
sit  compassio,  non  vera  passio,  tamen  sine  dabb 
iila  compassio  fuit  magna,  si  non  tota  pars  passi- 
onis  Christi,  sicut  in  Psal.  88  dicit:  Pauper -8010 
ego ,  et  in  laboribus  a  juventule  mea. 

Non  fuit  tristis  aut  severus  homo,  saevus  aut 
crudelis,  sed  in  laboribus,  augusiiik'^  et 'dororibos 
saltem  cordis  toto^Vitae  tem()Ore  fuit,  saepe  flevit, 
ingemuit,  in  tota  vita  exiigitatus  est  '^rrimis  do- 
loribus.  Non  dtibiutn  est,  qtiiii  toio  tempore  vitae 
fuerit  humiliatus,  qifflictus  ddorilytts;  et  languoribas 
nostris  vehementer  affectus.  'Mastridordres,  noslrae 
oppressiones  a  diabolo  ortae-^eruntf^ei  continuam 
crucem  die  acnocte.       ^        '  -^^' 


•••    r 


•...'      N    ■'.       ^. 


Cap.  53.  Esaiae.  483 

Hiyas  rei  multa  exstant  exempla  in  evangclio, 
ut  Marci  7:  Cum  adducitur  mutus  et  surdus,  se- 
movit  eum  a  populo  seorsim,  et  suspiciens  in  cocr 
lum  ing^emuit,  dicens,  Hephetah,  ilem  Marc  3.  Cum 
ita  laboraret  misericordia  et  affectu  erga  pauperes 
et  adflictos,^ut  non  ederet  nec  biberet,  dicunt:  Ipse 
ad  insaniam  adigelur,  quia  viderunt  eum  attenlum 
ia<  languoribus  atque  miseriis  hominum,  adeo,  ut 
nec  cibo  nec  potu  delectaretun  Et  in  coena  admo-  . 
nens  Judam  infremuit,  qpare?  super  Jydam  com- 
paftsus,  condolens  ejus  perditioni.  Ita  resusjciians 
Lazarum,  eum  accessit  ad  sepulcrum,  infjremuit,  et 
lacriniatus  est  Jesus,  inquit  evangelista.  Non  pro- 
fecto  putandum  est,  quod  fuerit  aliqui$  fucus ,  quod 
flipit  et  loquilur  haec  persona.  Misericordia  affii- 
citur,  v)q1,  ut  evangelistiae  loquuntur,  (mXccyxylJ^eteu, 
compatitur,  condolet,  affligitur  propter  nostras  mi- 
serias  et  doiores,  quia  nos  videt  a  diabolo  horribi- 
liter  oppressos  esse. 

Affectus  misericordiae  etiam  apud  gentes  trac* 
tatur,  is  tion  carel  sua  vehementia.  Est  enim  nri* 
sericordiae  afllectus  tam  vehemens,  quam  est  irae 
affectus*  Mater  per  ignem  medium  currit,  videns 
puerum  suum  in  pericuio  versari.  Sic  etiam  in 
sancto  et  puro  homine,  scilicet  in  filio  Dei,  talis 
fuit  aflectus,  hoc  est,  vehementissima  misericordia. 
Dolores  ergo  et  miserias  per  compassionem  tuht, 
quia  duraverunt  totd^  vitae  tempore  usque  in  sepul- 
crwn,  non  amisit  eam  misericordiam  in  cruce.  Si-. 
cat  epistola  ad  Ebraeos  5.  inqnit,  obtulit  preces  cum 
laerimia,  cum  dixit,  Dimitte  illis,  quia  neseiunt,  qnfd 
fadunt»  Ibl  fuit  maximus  gemitut,  ad  quem  ooelum 
et  tenra  eontremuorunt. 


48%  Enarratia  uberior 

Sic  igiiur  expono  hunc  locutn  secundum  Mat- 
thaeum.  de  compassione,  quamquaiA  etiam  de  pa9- 
sione  inteiligi  possit,  ut  inferiora  declarant,  PorlalMt 
iniquitatem  tuam.  Estque  haec  phrasis  in  sacris 
literis  frequens.  Judaei  <]epravant  hunc  textum, 
qui  totum  hoc  caput  exponunt  de  populo  collecli?e, 
non  individue*  de  uno  ilio  homine,  salvatore  geDefis 
humani.  Observa  autem  singulas  particCQas,  et  vi- 
debis  non  esse  verum  et  genuinum  sensum.  Sperant 
Judaei,  quod  sint  fut^ri  sublimes,  exallati,  clari,  ve- 
rum'  nondum   adhuc  factum  est,   nee  fiet  unqiianL 

Non  enim  sunt  brachium  Domini,   item  virgol* 

tura  ascendens  in  terra  sitienti.    SuQt  quidem  ab- 

jecti  ei  despecti,  sed  tamen  de  ipsis  h6ec  intelligi 

non  possunt,  quae  hoc  loco  propbeta  incipit  diceie; 

Languores  nostros  ipse  portavit,  item  paulo  inferiM, 

Peccatum  non  fecit,  nec  dolus  inventus  est  in  oie 

ejus;  item,  Pro  transgressoribus  oravit,  et  peeeafa 

multorum   tulit.    Diabolus   blasphemavit    dominom 

nostruni  Jesum  Christum  per  Judaeos  depravantes, 

sic  scriptores  etiam  inter  Cbristianos«    Lyra  qnen- 

dam    vocat  Andream-,    qui  judaisavit»   et   Thomas 

Aquinas,  ii  istum  servum  populum  expqnunt    Sed 

textus  nen  potest  intelligi,  nisi  de  una  persona  Mea* 

siae.    Sic   translatio   Chaldaica   et    veteres  Rabini 

adstipulantur.  *^  ^   * 

Alii  fingunt  duos  Christos,  unum  gloriosum,  al- 

terum  humilatum,  dicunt  eum,  quem  hoc  loco  de« 

scribit  Esaias,    intelligendum    esse   pro   humiliato, 

qui  in  urb^Roma  lateat,  etagat  poenitentiam.    Alii 

exponunt  collective  de  toto^  populo  Judaeorum,  ut 

nunc  est,  quasi  sit  servus  contemptus  et  despectus, 

sed    impudenter    mentiuntur.:  Ji«ionun    piineipeSf 


'    I 


Gap.  53.  Esaiae.  485 


^ 


iges,  papae  fuerunt  sublimes,  si  non  in  regio  ho- 
3re^  tamen  in  majore  dignitate  et  honore  fuerunt, 
jam  veri  Christiani,  qui  egent  ae  persecutionem 
itiuntur.  - 

Quare  nihil  est,  Ipse  tulit,  scilicet  populus  Ju- 
liQU^.  Istam  humiliationem,  inquiunt,  non  merue- 
tilt  suis  pecbatis,  qufa  -ipsi  sunt  popqlus  juslUs, 
tnctus,  a  Deo  dflectus.  Quare  ergo  patiuntur? 
mt  viri  dolorum,  infirmitatum^,  abjecti,  despec^i, 
lia  vivunt  iiUer  gentes.  Nonne^hae  sunt  virulentae 
asphemiae  et  venenatissimi  -morsus  diaboli.  In- 
reram  aliquando,  cum  interrogaretur  Judaeus,  quare 
I  paterentur^  Respondit:  Ideo,  quia  msgores  no- 
ri  passi  sunt  Christum  et  apostolos  ire  intemplum 

non  statim  occiderunt  eum,  item,  quod  Judaei 
iristum  et  apostolo^  non  satis  persecuti  sunt 

Item,  quod  vivimus,  inquiunt,  iiiter  scelemtos 
)mines ,  ita  polluimur '  vestris  peccatis ,  qui  estis 
gni  infemo  et  omnibus  mortibiis.  Ita  exponunt 
mc  locum  Judaei.  Lyra  alligat  Rabbi  Salomonem 
;  interpretatur  hoc  modo :  Qiiando  Messias  exalta- 
rit  populum  ^udaicum ,  et  fecerit  sublimem,;;^;tunc 
cent  gentiles,  ecce  quomodp  iste  subfimatds  est? 
go,  qu(/d  hactenus  ita  humiliatus  fuit,  id  fecerunt 
iccata  nostra.  Sed  haec  valent  ad  confirmationem 
lei  et^  doctrinae  nostrae^  Sic  enim  ipsi  in  terra 
maan  meruissent  hanc  captivitatem,  siquidem  ha- 
tabant  inter  idolatras,  item^  in  Aegypto,  item,  nos 
iristiani  habitamus  in  medio  diabolorum,  Turco- 
m;  ergo  dicamus,  quod  haec  causa  sint  dolo)rum 

mortis,  quod  habitamus  inter  tales. 

Horribilis  ira  Dei  est  in  istum  populum.  Qaan- 
$  autem  lapi^us  est,  quod  doctissimi  inter  eos  sic 


/ 


486  Bnarratio  uberidjr 

X 

docent  Ergo  timeamMS  Deum,  eique  toU>  pecj 
graitas  agamus  pro  hac  luce,  quod  t3hristum  filj 
Del  agnoscimus  salvatbrem  et  redemptorem,  < 
musque  Deum,  ut  nos  in  hac  cognitione  filii 
qonservet,  'ne  cum  Judaeis,  Turcis  et  papistis  fili 
Dci  contumelia  afficiamus,ac  in  aeternam  Dei  ii 
ac  perpeluos  cruciatus  incidamus. 

Et    ip^e    propter     transgressiones    no 

ras  etc. 

Hie  jam  incipit  propheta  describere  yeram  p 
sionem  domini  nostri  Jesu  Christi.  Vlde  au( 
quani  egregius  sit  hoc  in  loco  f  ropheta.  Ulud  ] 
ehium,  inquit;  Domini,  quod  ita  sublimabitur,  si 
quo  reges  continebunt  os  suum  ete.,  Deus  est 
solum  compassus  nobiscum  maximis  doloril 
sed  etiam  passus  et  piopter  transgressiones  nosl 
et  eontritus  est  propter  iniquitates  nosfti^as*  E 
clarissime  descriptai  sunt,  ut  a  nuUo  evangelista 
praeter  Johannem  superetur.  Treg  primi  evai 
iistae  describunt  tantvm  nudam  historiam.  Es 
vero  praedicU  historiam,  causam,  fructum  et  us 
Ipse  vohieratus  esu  haec  etiam  Matthaeus  recei 
sed  Esaisfs  os(endit  causam,  propter  quarti  pai 
est,  quia;  scilicet  peccavimus,  nec  potuimus 
nos  a  pedcaio,  morte  et  potestate  diaboli  libe 
etc.  Qui  fritctus?  ut  lifoeraremur  ab  omnibus 
catis  nostris.  Usus,  ut  agnoscamus'  eum  Domi 
ac  redemptoreft)  nostrum,  et  cr^damus^  in  eum,  a( 
&dem  in  nomine  ejus  aeternam  vitam  consequa 

Tanlas  res  lam  breviter  et  perspicue  hic  ti 
ultra  compassionem  etiam  veram  passionem  de 
•*  bens. 


Cap.  53.  Esaiac).  487 

Cogita  aulem,  an  non  magna  haec  humiliatio 
est,  quod  Dominus  angelonim  pcrcussus ,  .adflictus 
et  passus  est?  Et  quidem.,  qu^d  horribilissimum 
ast,  sostinuit  iram  Dei. 

Furor  enim  Judaeorum,  diaboli  et  gentium  in 

.  oculis  impiorqm  nihil  aliud  est,  qu^m  instrumenta 

Dei,  quibus  ipse  Deus  percussit  el  punivit  Ghristum. 

I^upra  vocavit  eum  propheta  novissimum  viro- 

num,  contemptum  elc^  Sed  hic  jam  videmus  eum 

^caesum  et  percussum  a  Deo,  ideo  Judaei,  cum  in 

cruee ,  penderet ,   hos   sarcasmos  addunt,   Si  fiUus 

Dei  est,  descendat  de  cruce;   Judjcant*)  enim  eum 

prorsus  a  Deo  abjectum  esse,  siquidem  tam  misere 

afnigatur,  quod^non  accideret,  nisi  ipse  bas  poei^as 

meruisset.    Nam  secundum  legem  Mpsis  judicatur 

maledictus,  qui  pendet  in  ligno.    Igitur  ita  cogita- 

rant  Judaei,  Cruciflxus  ^est  Christus ,  ergo  maximus 

et  blaspbemus  seductor  est,  item  pendet  in  qruce, 

ergo   est   maledictus.    nosque  justissime   facimus, 

quod  eum  cruci  afflximus  etc. 

Ita  Deus  mirabili  consilio  per  brachium  suum 
dominum  ac  redemptorem  nostruni  Jesum  Christum, 
maledictionem  totius  legis  sustulit.  Erat  pexsona 
benedicta  et  sancta,  ac  nullo  peccato  contaminata, 
sicut  Esaias  ait,  peccatum  non  fecit,  nec  est  invqn- 
,  tus  dolus  In  6X0  ejus.  Ergo  nihil  in  eum  juris  vel 
Lex,  vel  mors  habuit. 

Sed  crux  et  afflictio  per  ejus  innocentiam  sanc- 
tificatae  sunt.    Sic  in  se  ipso  evacuavit  universam  ' 
legem  cum  maledictione,   ac  peccatum,   mortem  et 
^faruum  sustulit,   absprpsit  et  extinxit,   Coloss.  2f. 


*)  Id  ed.  1550:  legitar:  Indicadt. 


188  .  Bnamtio  uberior 

Hoe  vero  tam  mirandam  JDei  consilitim  non  Jndad 
sqlum,  vemm  apostolr  etiam  ignorarunt  «Sed  pro- 
pheta  hic  maxima  praedicit,  qnod  iile.rex  gloriae 
piuBSus  sit,  non  soinm  intensive,  qaod  vaided 
doluit,  sed  etiam  extensive,  qood  amittit  famam, 
quod  non  sit  justus»  filius  Dei,  sed  eom  iaiqiiig 
reputatus,  qui  patitur  testante  eoncientia  iram  Dd, 

Hoc  yero  magnum  est,  Cbristom  iram  Dei 
plus  sensit,  quam  ego  et  tu,  nec  est  fticus  aut  si- 
mulatum  quiddam^  quod  in  hac  persona  geritnr. 

Iram  del  itfl  sensit ,  quasi  derelictus  '  a  Deo 
esset,  et  pateretur  propter  iram  Dei,  ideo  damat 
Psal.  21 :  Deus  Deus  meus,  quare  me  dereliqidsfi, ' 
et  PsaL  8,  Derelictum  ^um  fecisti  paulo  minus  ab 
angelis.  Certe  hie  sensit  iram  Dei,  et^  magis  quan 
ullus  homo.  -  Quin  etiam  infemalem  poenam  senril, 
praesertim  tenerrima  natura  et  coAseientia  innoceos, 
et  quando  Deus  noh  adjuvat,  sequitur  desertio,  al 
bic  derelictus  est.^  Igitur  diabolus  summis  viribm 
cum  eo  agit,  nec  dubium  est,  quin  talia  ei  sog- 
gesserit. 

Ecce  communicasti  dtim  adulteris,  publicanis 
et  peccatoribus,  fuisti  inobediens  summo  poidtifid 
etc.  Novit  enim  diabokis  etiam  optima  opera  m 
pec^cata  mutare,  ac  fuit  in  horlo  cum  eo,  quando 
sanguineum  sudorem  emisiti  et  siue  dubio  gravis- 
sime  ejus  cor  sauciavit.^  Istaest  ntilissima  passio 
et  ignominiosissima,  quod  moritur  pro  alienis  pec- 
catis  innocentissimus  et  tamen  non  pro  unius  homi- 
nis  peccato,  sed  pro  universo  genere  humano. 

Haec  tantum  sunt  credibilia;  ideo  ait  propheta, 
Quis  credidit  auditui  nostro?  Tu,  Xltiriste,  vis  esae 
reX)  et  hominum  salvator;  Ego,  inquit,  te  salvabo. 


Cap.  53.  Bsaiae.  489 

« 

Sed  tniii  faciens  et  cclAsentiens  pari  poena  plectun- 
tur,  \ute  cuno  peccatoribus  conversatus  es,  Sanc* 
toruDQ  et  Pharisaeorum  et  Scribairum  consortium 
vitasi,  locutus  es  contra  legem  etc.  Ergo  es  im- 
mundus  et  damnatua^  In  clesertione  haec  diabolus 
egregie  exaggerare  novit,  quod  tanta  perlsona  talia, 
tanta  et  tam  horribiliter  omnibus  modis  patitiir, 
omnia  voluit  exhaurire,  quidquid  est  peccalorum, 
monium,  morborum,  calamitatum  etc.  <  Ideo  ista  non 
possunt  satls  inculcari."  Persona  infinita  est,  ergo 
eiam  factum  et  passio  infinita. 

Ipse  percussus  est  a  Deo,  non  solum  illa  specie, 
qia  eonversatus  est  cum  hominibus,  qui  reputa- 
mnt  eum  novissimum  virorum,  sed  ista  passio 
etiam  declarat  certissimo  argumento,  eum  esse 
"n  odio  Dei« 

Ista  tela  ignita  nos  perpetuo  sensissemus,  si 
^non  extipxisset  ea  in  suo  corde  sanguine.  Hinc  ait 
autor  epistolae  ad  Ebraeos,  Habemus  Pontificem 
per  omnia  tentatum  etc  Nemo  potest  idem  pati, 
qnod  Christus  passus  est,  nulla  passio  est  major 
in  ullo  Sancto,  quae  non  major  sit  in  Christo. 
Nam  propter  peccata  nostra  vulneratus  est,  et  prop- 
ter  iniquitates  npstras  contritus. 

Disciplina    pacis  nostrae  super  enm,  et 
livore  ejus  sanati  sumus. 

Petrus  recte  allegat  causam  passlonis  Domini 
nostri  Jesu  Christi,  causa  est  peccatum  nostrum, 
friictus,  pax  et  sanitas  noslra. '  Non  enim  erat 
nobis  uila  salus  v^l  pax,  sed  abomnibus  moriibus, 
peecatis,  conscientia,  potestate  diaboli  liberati  su- 
mu6  per  Christum,    haec  omnia  absorpta  sunt  in 


.490  .  Eoanalio  uberioft 

hac  persona,  hic  redditur  nobis  pax  et  salus,  et 
nihil  hic  requiritur  a  nofois  nisi  iit  credamus.  Esl 
autem  hic  observarida  prophetica  tatttolog;ia«  Ge- 
minatio  enim  sententiae  est  mos  sacrae  scriplorae, 
Disciplina  pacis  nostrae  super  eum ,  et  livore  ^ 
uos  s^ali  summus. 

Bis  idem  dicit  aliis  atque  aliis  'verbis,   qao(i 
ipse  castigatur,   quod   accipit  livorem.     Idem  est 
disciplina  et  livor.    Quare  autem  baec  facit  et  sus- 
tmet?  ut  sit  nobis  pax;  quarci  livores?  ut  sit  no- 
bis  salus;   non  patitur  tantum  propter  peccata»  nl 
flt,    quandi)   aliquis   innocens   cum    aliis    sontibns 
rapitur,  et  alii  nocentcs  evadunt,  ille  solus  pleeti- 
tur,  non  propter  ^ua  peccata,  quia  nihil  fecit,  sed 
/quia  deprehensus  fuit  inter  ceteros  sontes^  alii  ta* 
men  non  evadunt  reatum.    Sed  qaando  eapiuntnr, 
multo  gravius  puniuntur  quam  iste  innocens.    Sed 
Christus  sic  patitur,  ut  aliis,  scilicet  nobis,  sit  pax 
et  salus.    Istius  passio,  qui  int^  sontes  deprehen- 
ditur,  et  ad  mortem  rapitur,  tantum  est  poena.    At 
Christi  passio,  qui  inter  nos  peccatores  comprehen- 
sus  est,  longe  est  alia  disciplina,  quae  non  solum 
propter  peccata  nostra  infligitur  ei,  sed  nobis  quo- 
que  pacem  operatur,   et  iollit  non  soium   reatum 
peccatorum,    verum  etiam  impetrat  6t  largitur  no- 
bis  pacem  et  salutem.    Haec  est  propria  el  princ»- 
palis   virtus   et   actio   passionis  Christi,    ut   nos  a 
reatu  et  roala  conscientia  liberemur,    et  habeamus 
pacem  bonae  et  laetae  conscientiae,  et  ita,  ut  noo 
amplius  perturbet. 

Persona  quidem  est  aeterna  et  infinita,  cojus 
etiam  nna  guttula  satis  iuisset  ad  salvandum  orbem 
terrarum»     Tanta  enim    et  tam   inaestimabilis  est 

I 


Cap.  53.  Bsaiae.  491 

dignitas  personae,  ut  totus  mundus  non  conferen- 
dns  sit  ad  unam  guttulam  sanguinis,  et  tamen  si 
untf  gutta  tantum  funderetur,  haec  Hberaret  totum 
onrbem  terrarum.  Est  enim  fllius  Dei,  ideo  dici  debet, 
Livor ,  castigatio  filii  Dei ,  non  prophetae ,  nori  pa- 
triarchae,  angeli,  pretium  minis  grande  est,  copiosus 
esi  Ghristus  redemptor,  copiose  pertulit  colaj^hos, 
verbera,  sputa,  alapas,  immo  tristitiam  et  dblorem 
in  corde  usque  ad  ^sanguinem.  Ck>piosui1i  pretium 
est,  nec  habemus  eausam  desperandi,  omnia  patilnr 
propter  peccata  nosti^a  in  hunc  finem,  ut  pacem 
et  saintem  habeamus,  livore  ejus  sanati  sumus, 
1.  Pet*  2.  .  Ideo  hic  posset  eitponi,  cum  dicit,  cas- 
tigatio  seu  disciplin^  pacis  nostrae,  id  est,  castig»- 
ttone  ejus  nobis  est  pax,  livore  ejus  cotitingit  nobis 
sanitas,  idest,  salus,  evang^listae  non  sic  ioquuntur 
de  passione  Christi ,  exeepto  Petro  et  Pauto. 

Omnes  nos,  quasi  oves^  ^rravimus,  unus^ 
q^uisque  in  viam  suam  declinavit,  e,t  po- 
suit  Dominus  iri  eo  iniquitatem    omnium 

nostrum. 

Hic  se  turpiter  dant  Jodaet,  qui  didunt  de  po- 
pulo  captivo' intelligi,  qui  sit  vulneratus  propter 
nostra,  id  est,  genlilium  peccata.  Exponunt  enim 
ita  hunc  locum,  Tempore  Messiae,  cum  ven^rit  et 
glorificaverit  popnlum  suum  Judai^um,  vos  gentes 
dieetis  sic,  Quare  humiliamus  isturii  populum,  qtai 
vulneratus  esl  propter  peccata  nostra.  Sed  audi, 
quid  propheia  dicat,  Omnes  nos  erravimus.  Si 
dicei^m,  ut  Eunuchus  Act.  8,  de  quo  loquitur  pro- 
pheta?  de  quibus  loqueris,  cum  ais,*propter  ini- 
quitates  nostras  lividus  factus  est,*de  qriibus,  in- 


492  Bi^arratio  uberior  ^       \  ^ 

qaam,  loqueris?  Respondent  Judaei,  non  de  omm. 
bus,  sdd  de  aliquibus  peccatoribns,  non  de  popBlo 
Judaeorum,  in  quo  multi  sunt  sancti  haud  dabie. 
Verum  propheta  hic  satis  testatur,  se  loqm  de 
omnibus,  ut  et  alibi,  et  non  est  inventus  qai  sit 
justus,  omnes  peccaverunt,  quasi  dicat,  non  de  pee* 
catoribus  publicis,  meretricibus,  publieanis,  sed 
de  omnibus  sanctis,  etiam  in  populo  Dei,  qui  m- 
bum  Dei  habei,  qui*)  est  vdra  Ecclesia,  loquitur, 
quia  nullus  sanctus  extra  Christum. 

Ita-,propheta  haurit  uno  verbo  universum  genos 
humanum,  excepto  filio  Dei,  domino  nostrc^  Jeso 
Christo,  ut  nemo  glorietur  ip  virtute,  justitia,  sa- 
pientia  saa,  omnes  ,<  quotquot  de  genere  Adam 
*  propagati  sunt,  etiamsi  vocantur  ad  sanctitateto  et 
regnum  coelorum,  Johan.  1,  De  (^enitudine  ejus  nofi 
omnes  accepimus,  gratiam  pro  gratia,  quia  lex 
quidem  per  Mosen  data  est,  hoc  scimus,  sed  fecit 
tantum  iram  et  hypocrisim ,  gratia  autem  et  veritas 
per  Christum  facta  est«  Non  solum  .  data  est  lex 
ad  coercendum,  sed  ut  cogeret  ad  fiHum  Dei,  bn- 
chium  illud  Domini,  quod  caesum  est,  et  livoribus 
plenun^,  lex  non  ad  gratiam  et  veritatem  data  esL 
Est  quidem  lex  veritas,  justa,'  bona,  sancta,  Rom.  7, 
sed  non  confert  salutem,  gratiam  et  pacem,  dod 
tollit  peccata  nostra.  Ideo  oportuit  Christum  vul- 
nerari,  et  pacem  afferre  conscientiis  sua  disd* 
plina  seu  castigatione,  Christus,  inquam,  per  saa 
\nilnera  inquietudinem  conscientiae,  mfelicitates  no- 
stras  per  suam  disciplinam  abstulit,  qaia  omnes 
erravimus.  - 


«)  In  edit.    1550  deest:     qal 


:    Cap.  53.  Esaiae.       '  493 

^  Qaid  ergo  |gloD&Dtur  Judaei ,  se  prot  ali(mim 
peccatis  pati,  eum  nec  sua  videre,  millto  minus 
toliere  possint,  excaecantur  lege  et  justitia,  putant 
se  servare  legem,  sed  omnia  sunt  vana  et  hypo- 
critica,  nulia  sanitas,  pax,  nulla  remissio  pecca- 
torum,  nisi  per  vulnera  bracliii  Domini. .  Sicut  ovis» 
inquit»  erfayimus,  unusquisque  in  viam  suam 
declinavit.  Ovis  proprietas  est,  quam  ostendit 
scripturs^  sancta  Matth.  9,  Et  erant  sicut  oves  dis- 
^  persae,  non  habentes  pastorem,  et  Ezcch.  34,  Quod 
saucliet  dispersi  mei  g^^es.  Ad  boc  alludit  Petrus 
volens  hunc  locum  expiicare* 

Eratis  sicut  oves  ^  dispersae  et  errantes » .  sed 
eonversi  ad  episcopum  animarum  vestramm  omnes 
erramus  sicut  oves,  ibi  unusquis(]iue  in  viam.suam 
deflexiu  At  dicis,  Via  est  bona,  audi  Ps.  1,  ubi 
inquit  via,  ciaUiedra^,  consilium  peccatorum,  via  a 
dextris  bona,  a  sinistris  non  bona,  quia  omnes 
peccaverunt  et  in  viis  suis  erraverunt,  dmnes  sunt 
qaasi  oves  dispersae,  quae,  ubi  semel  ^berrant, 
non  audiunt  vocem  aiieni  pastoris,  qui  vocat,  eam 
desertam  a  vero  pastore,  non  audit  vocem  ejus, 
quo  plas  vocatur,  eo  magis  errat,  ubi  vero  audit, 
verum  pastorem  mox  audit  Sic  dos  omnes  erra- 
vimus,  nullus  habebat  viam  salutis,  ut  testatur 
Psal*  14,  Non  est  justus,  non  est,  qui  faci^t  bonum, 
ne  unus  quidem.  Omnes  declinaverunt,  inutiles  facU 
-sunt,  contritio  in  viis.  Hic  est  titulus  noster  extrd 
Christum.  Ideo  tiigni  sunt  odio  perpetuo  papa, 
Turca,  Judaei,  et  omnes,  qui  extra  C|uristum  tot  vias 
invenerunt.  Ego  certe  magno  studio  et  contentione 
servall^am  reg;ulam,  jejunabam  saepe  usqueadaegri- 
tudinem  et  mortem  fere,  observabam  statutli  stricte, 


/  / 


4M  EntrraUo  ub«rior. 

ipse  habebam  viam  meam,  sie  et  alii  OMm 
Ibi  deerant '  vulnera  bradiii  Domini,  non  erat 
€|jo8,  non 'castigatio  pacis  cjus.  Sed  tanlum 
bamur,  qood  per  opera  deberemos  satisfacc 
sic  ex  opere  operato  de  congruo  mereri  ren 
nem  peccatorum. 

.An  non  horribilis  rea  est,  Ista  proponi  ia 
sia  Dei,  ubi  v^x  Ghristi  audiri  tantum  debebat, 
Bolla  iaoitas,  pax  et  abiatio  peccatorum,  ni 
Chriati  iivore^,  vuinenif  diseipiinam.  Sed 
prorsos  siiet^ntar  et  intenm  pcoponebantur  c 
religiones,  opera,  monachatua  etc.  De  fide  ii 
stumy  de  vi  et  fmcta  passtonis,  coenae  i] 
baptismi  nihii  prorsus  docebatuc  Ego  certe  s 
'  studio  oitebar  jostificari  propdis  x)peribus,  noi 
bam  fei  bibebam,  non  dormiebam,  alii  non 
bant  maiam  conscjentiam,  non  exercebantur 
terroribus,  ego  metuebam  extremum  diem  ir^ 
et  infernum,  -quaerebam  undique  auxiliuiu,  u 
bam  Mariam;  S.  Cbristopborum  et  quo  plus 
ravi,.  eo  plus  idoiatriam  cumuiavi,  non,  potui 
stum  videre^  quia  Scholastici  me  sic  doci 
.  sperandam  remissionem  peccatorum  et  saiuie 
*  nostra  opera.  •  Ibi  amisi  vnineratum,  vidensque 
abhonebam  a  facie  ejus. 

Vos  igitur,  quinon  fuistis  ia  bac  horribili 
fomace,  gratias  Deo  agiie  et  grati  sitis  pr 
benefioio  ingenti.  Manete  in  ooneordia  veris 
et  pufissimae  dpctrinae.  Est  enim  consensus  { 
rae  ac  prophetarum,  ut  ait  Petrus  Act.  10:  i 
n&pveg  ol  nqoqnpa^  (ic^VQoS<ny  ag^ecrip  &§ta 
Xafi^  dm  tod  ipdfunog^avwoif  nayra  %^ 
at&iovta  elg  a^ov»  Sic  ergo  ait  servus  intelJ 


I 

Cap.  53.  Esaiae.  496 

r 

on  lest  ullus  hominum  justus^  sed  onines  coram 
eo  rel  sunt  ae  damnandi,  taiitum  per  hujus  livores 
inati,  et  disclplina  ejus  salus  nobjs  conting^t*  Habe- 
us  quidem  legem,  sed  iex  non  dat  testiau>nium, 
uod  sumus  in  via  recta,  sed  in.ira  Dei  el  agone 
iccati.  Moses  est*  biaesus  et  habet  gravem  lin- 
lam,  facit  peccatores  et  reos,  quare?  nonut  pecce- 
us,  sed  ut  confugiamus  ad  iivoribns  percuseum 
Uvatorem  et  pacificatorem  discipiinatum,  ut  Pelrus 
ij  Accedendum  est  ad  episeopum,  ipse  curam 
sibet  sui  gregis,  gubernat  nps  per  spirituai  sanctum 
i  verbo  suo'  et  sacranientis,  ut  maneamus  in  via 
K!ta  ex  viis  coliectis,  vagis,  noxiis  et  infinitis^ 
ias  quidem  infinitas  habuimus,  illum  vero,  disd- 
inatiim,  id  est,  veram  viam,  non  habuimus.  Quid 
go  nos  gloriaremur  nos  justifl,cari  posse  e^  legei? 
lomodo  enim  Justificaremur  ex  lege?  immo  que 
agis  niteremur  et  laboraremus,  hocmagis  erraba- 
08  siout  ovis  errans  a  pastore,  quo  niagis  vocati^r, 
K}  magis  deseritur  et  aberrat  longius.  Semper 
vae  indulgentiae,  cultus,  religiones  quaesitae  snnt* 
'8ed  quocunque  Iste  lividus  et  peroussus  ven|t 
discipiinatus;  ibi  aquiescit  cor,  et  habet  paeeUi 
'dioit,  propter  me  CbristuB  disciplinauib  et  lividue 
i^taa  est,  ut  ergo  essem  sanctus  et  in  pace. 


« I) 


t.4)osttit  PQm4Q.u&  in  eo  iniquitates  pno- 
nium  nostrum  etc. 

)  Pergit  propheta 'explicare  f^uctum  passionis  filii 
i , '  domini  ac  salvatoris  nostri  Jesu  GhristL  Non 
tem  partioula  "(omnis)  qollective  tantum  aoci- 
^nda  est,  ut  aliqui  tantum  intelligai^tur  non  enrasse, 
i  distributi ve  unusquisque  STgillatitb,  seDrstm,  nemi« 


496  EDamttio  ubaior 

nein  jenim  excipit»  Qisi  qui  est  in  Chiista.  El  i^ 
minua,  inquit,  feeit  in  eum  concuireFe  peccata  on 
nium  no8tnmi«  Verbum  concurrere,  quod  in  Ebne 
est  J93&*)  propne  significat  obruere»  inlerceder 
ut  ad  Ephron  Abraham  Gene.  23. 

*  lia  Christus  et  portavit  peccata  noiBtra  et  p: 
nobis  apud  patrem  suum  intercessit , .  et  vere  p 
nobiSa  ut  PauiuB  loquitur,  factus  est  maledictum, 
no8  a  maledictione  legis  redimereu  Hoa  ut  agi 
flcantius  exprimeret  propheta»  usus  est  pecoli 
verbo  93&^)  quod  proprie  et  concurrere  et  int 
cedeie  signiflcat.  Et  Chaidaeos  idterpf es  clarius  hv 
locum  exponens  sic  reddidit,  £t  complacitum 
domino  propter  eum  nobis  omnibus  peccata  remitu 
Hic  ergo  Chrislos  flliusDei  et  fliius  Mariae  virgii 
uniea  persona  est»  quae  peccata  nostra  suscepit, 
iramDei  propter  peccata  nostra.in  se  derivavit, 
pro  nobis  apud  patrem  suum  interpeiiavit  et  prop 
quem  pater  nobis  peccata  remittit  et  spiritum  sai 
tum  et  vitam  aetemam  donat.  Ad  hunc  ergo  ci 
fugiamus  et  certo  statuamus  per  ipsum  nobis  pati 
placatum  esse.  Quicunque  enim  in  eum  credi 
liberi  prorsus  sunt  a  peccatis,  et  habent  vitam  aet 
nam,  ut  Joliann.  1.  dicitur,  Ecce  agnus  Dei,  qui  to 
peccata  mundi,  item,  Dedit  potestatem  fiIio«  1 
fieri  omnibus  qui  credunt  in  nomen  ejus,  iti 
Johaon.  3,  Sic  Deus  dilexit  mundum,  ut  fiiium  m 
unigenitum  daret,  ut  omnis,  quicredit  in  eum,  o 
pereat,  sedhabeat  vitam  aetemam,  item,  Non^en 
misit  Deus  filium  suum  in  mundum*  ut  Judicet  m\ 
dum ,  sed  ut  mundus  per  eum  ser vetur. 


«)  In  ed.  15M):  Paga. 


i 


Cap.  53.  Esaiae.  497 

NoD  ergo  nocere  illi.peccatum  potest,  qui  cre- 

dit»    qoia   hic  portat  omnia  peccata  totius.  mundi, 

KHillum  omtiino  r^liquit,  quod  non  portaverlt,  vicerit 

0c  deleverit,   nisi  per  ii^delitatem  meam  tiolim  a 

jfne  toHi  et  mihi  deleri.   Sic  Joh.  16,  Spiritus  sanc-  ^ 

tOB    arguet  ipundum   de   peccato.      Dominus  fecit 

Inuefe  in  eum  peccata  omnium  nostrum,  peccatum 

poRO  esi  non  credere  in  eum.    Judaei  et  omnes 

hypoeritae  volunt  esse  justi  le^e.    Sed  evangelium 

doeet,  etiamsi  habeas  totam  justitiam  legis,  quod 

eslimpossibiie,  tamen  nisi  adsit  fides  Ghristi,  manes 

Bob  peccato   etira  Dei,   msi  m  hunc  credas,  in 

qoem  irfuerunt  omnia  peccata  totius  raundi,  non 

hajbebis  vitam ,   Johanp  3 :    Qui  non  credit  in  eum, 

'  oon  habebit  vitdm  et  ira  Dei  manebit  super  eum. 

Deus  posuerat  illum,  ut  ferret  impetum  salanae, 

monis,    lens,  totius  mundi  et  omnium  hominum 

peccala,  peccatum  occidit  eum,  sed  eum^  qui  occidi 

Don  potuii,  occisus  secundum  nativitatem  carnis,  et 

lamm   dicitur  vere  occisus  filius  Dei.    Non^potuit 

.  *  1        .  ■ 

3  .Qcddi  propter  illum  aculeum  in  evangelio,  quod 
:.  ipse  Deus  vivus,  ut  dicit,  Ego  vivo  et  vos.vivelis. 
Ego  quidem  morior  pro  vobis,  sed  tamen  moriendo 
vivam,  quia  Deus  sum  et  homo.  Mors  potest  me 
moTdere  el  occidere,  sed  retinere  non  poterit  in 
morte. 

Habemua  ergo  episcopum  animarum  nostrarum, 
^  qui  iiberavit  nos  a  morte  et  omnibus  periculis  mor- 
USy  et  dedit  pacem  et  saaitatem  per  suum  livorem. 
Sed  quid  cogitavit  Dominus,  cum  paterelur 
pro  nobis?  Num  cogitavit  de.  retributione  et  vin- 
dicta  adversus  Judaeos  cruciflxores?  Non,  sed  cum 
humiliaretur,  inquit  propheta,  non  aperuit  os  suum, 

IdOhMrl  Opp,  n$g'  VoL  XXIU.  32 


f86  ftofWTfAiip  ^hmof 

siQUt  Qvis,  qioae.  9d  mactationeih  dueiiiir.  ^Qvando 
en|m  ad  viclimam  prptrahitur,  itero,  quaiido.toodar 
tur,  non  aperit  os,  9011  edit  aUquam  vocem,  signi* 
ficans  doiofem  suuo»  Sic  noster  pacifioAtor,  salvar 
tor,  sanator,  bracbiuf»  Domini,  k  ydkVQf^^  %qQ  9^989 
cu1i>  puniretur,  vulneraretur  vehementer»  quid  facMr 
bat?  non  apetrieiaiaA  0.9, 410Q  muiibat.  SiK^.Petrus  inqiujt 
Qui  cum  pat^etpr,.9on  minabatur,  non  remalediiilf 
Ita  jjdeliier  exponit  Petrus  per  spiritjim  isadcA^ 
^uiQpaa  estdbipatientia  let  innocentia,  ae  V(vbp  ipAf 
|dem  sisnificait  cupiditatem  yindi/stae  CDHira  jioaiiQft 
^am  icogitatjp  sua  ieiiat  de  paca  et  «alQte  et.dl 
peccatis  nostris  per  sua  vulneri^  saniuulis,  Mp 
cogitavit  de  vindicta  et  perditlone  erucifigeQtiui^ 
sed  de  pp()is  liberandis. 

De    angustia  et  de  judicio^  sublalii«'  est, 
generationem   ejus   quis  enarrabit?    qtiitt 
abscissus  est  de  terra  yiventium,  propter 
scelns  popuii  mei  percussi  eum.      - 

Describit  propheta  glorificationem  Christi,^^lb 
qnam  per  mortemtransiturus  erat.  Non  em'tn,  iii 
Judaei  existimabant  futurum,  in^morte  mansit,  sed 
per  mortem  in  glbriam  patris  sui  intravit,  Luc«  24. 
De  angustia,  inquit,  seu  de  tartaro  vel  clausura, 
et  de  judicio  sublatus  est.  *n!2^  *)  significat  carce- 
rem  proprie  vel  captivitatem.  Est  ergo  haec  sen- 
tenlia  prophetae.  'Fuit  inclusus,  capfus  et  subjectus 
judicio,  ac  co^ideidiidtus  publico  judicio,  libi  non 
solet  esse  redemptio  vel  spes  redem^tionis,  et  non 
tantum  ilJo  judicio  et  carcere,  quo  pomprehensus 
fuit  ab   Hanna,   Caipha,    sed  etiam   condemnatu^ 


•^t.  i^  * 


f)  !■  ed.  IftlO:  Oier. 


1.1. 


C^.  53.  Emma.  M 

gite  Dei  et  legis  judicium  tulit,  et  cap,tus  d 
%XB.  No$,  iuquiunt,  habemus  legem,  et  se- 
n  legem  debet  mori,  quia  filium  Dei  se  feeit 

€tiamnum  persistqnt,  Reus  est  mortis,  vos 
idistis  testimonium,  quidindigemus  testibus? 
ilium  Dei  yenturum  cum  potestate  magna, 
^riptum  esl,  Noo  habebis  Deos  alienos,  filium 

feeit,  Ergb  est  l^laspbemus  contra  Deum  ete. 
eeieai  habet  apud  Judaeos ,  et  se  sine  dubio 

texlibiis  Mcrae  scripturae  omamnt,  ut  ^od 
^tut  eum,  quod  sabbatum  non  servaret,  com- 
laret  eun  pecoatoribus  et  {mmundis  hominibus, 
saorificantibus  elc.  8lc  condemnaUis  est  ab 
quorum  summa  potestas  erat  autoritate  Oei, 
17»  Qui  non  audierit  saeepdotem,  anferes 
n  de  medio  tui. 

)uamquam  erat  Dei  filius,  Dominus  oDmium, 
lod  Caipbas  et  alii  ignorabant,  homo  factus^  ut 
maledicium  sub  lege,  ut  eoe,  qui  sub  lege 
.  a  maledietione  legls  redimeret,  ae  voliitsub- 
^i  dominus  ipse,  qui  eam  dederatt  tamen.ex*^ 
Hessiam,  ae  mandavit,  ut  illQm  suscineireoit 
:deo  non  sunt  exeusabiles  per  illam  ignorafHiiam,.' 
viderant,  andierant;  palpaveranl  ipsiim  fillum 
it  ibcientem  talia  miracula  uno  verbo*  qaae? 
ssibile  erant  fieri  humana  virtute,  siciit  ipse 
)pera  quae  facio  testimonimii  perhibent  da^.me, 
bi  non  vultis  credere,  operibn^  credite«  :Ergo 
sunt  excusandi  principes  sace^dotum;  ef  alii^ 
Llium  Dei,  Dominum  nostram  Jesum  Chi^ium 
^emnt.  Et  tamen  judicium  eomm  erat  sacro- 
um,  summae  autoritatis,  qitia  •tcundum  \psem 
lamnari  sub  ista  specie  magna  rea  fuiatei^  si 

3a* 


500  Enarratio  uberior    . 

honao .  pums  ftils^U  Sirapliciter  enim  valait 
haee  sentenUa  ^t  trap^isset  in  rem  judicataiD.  I 
erai  Deus  et.  hofno,  .ideo  dlcitur  subiatus  ab 
dausura  legaliter  instituta. 

Eum  neoesse  est  alium  virum  esse,  qai 
amplius  subjecttis  est  huic  potestpti  civili  in  vi 
-  lege,  ecclesiasticae  potestati  et  juri  ordinaridsa 
dotum,  ut  Caipbas  et  alii  gloriabantur  se  haberc 
et  ordinariam  potestatem^  si  non  occidlmus 
peecamus.in  Deum  et  sumus  inobediebtes  le 
Mosi,   seeundum^  quem   oportet-hunc  mori, 
Johan.  11,  Ne  forteBomani  veniant,  sditcet,  s 
occiderimuB  istum  rebellem  et  blasphemum. 
gabant  suam  justitiam,  jus,  ordinafiam  potesU 
At  ipse  fuit  v^sdominus  legis  et  omnium  ji 
et  potestatum,  ettamen  voluntarie  subjecit  se»  cud 
easet  reus,  ut  nos  rediftieret,  qui  conclusi  eramui 
legeGalat.  3,  Ideo  ipse  prior  se  inclusit,  uterum 
et  aboleret  iilud  judidum  et  clausuram  vel  angus 

Aliam  vitam-  nunc  vivit  ille  dominus ,  vict 
penruptor  infemi^  mortis,  legis.  Haec  est  abro 
legiSi  quae  ad  aliam  vitam  et  prindpatnm  sp( 
Dimptis  daustris,  legibus  infenu,  peceati,  in 
abstulit  totam  legem,  vivit  in,  alia  libertate  durio: 
Ftiit  sub  dausura,  sed  raptus  transiit  in  aliam  v 
seu  mundum«  Sic  mortuus  est,  ut  non  (leriret) 
sublatns  est  in  aliam  vitam. 

Quiijlic  est?  de  angustia  sublatus,  et 
quidemGenerationem  ejusquis  enarrai 

Nemo  potest  eloqui  vitam  quam  incepit*  Ti^^ 


*)  In  edit.  Wftlemlil.    le^itur:    liberiore*  —    ** 
ed,  1550:  Dor. 


Cap.  53.  Bsaiae.  *  501 

merationem  '  significat.  Hieronymus  disputat  de 
meralione,  ■  an  ioqualur  de  divina.  ex  Patre,  vel 
)  huraana  ex  virgine.  De  hac  origine  divinae  vel 
imanae'  non  loquilnr^  s^ed  ut  alibi  loquitur  scrip- 
ra;  a  generatione  fn  generationem  narrabo  opera 
a,  item  beata  Maria  virgo,  Beatam  me  dicenrom- 
)s  generationes,  id  est,  iila  duratio,  intelligenda 
ta  est,  qnae  durabit,  hon  tamen  de.  humanitate 
it  divinitate,  sed  dc  sud  regno.  Raptus  est  ex 
a  servitute  temporali,  qua  Hunailiatus  erat  inflra 
igelos. 

Triginta  annos  ivit  idterris  iii  servitute  legaii 

fait  sertuSf^at  supra  dicitur,  Ecce  servus  meus, 
td  ex  illa  servilate  brevissima  et  temporali,  licet 
ierblssima,  raptus  est  et  polsitus  iti  dominium, 
yus  nullus  erit  finis,  Esai.  9r  Regni  ejus  non  erit 
ii$,  et  Luc.  1,  Et  regnabit  in  domo  Jacob..  Haec 
t  illageneratio, .Non  scribelur  autdicetur,  Christus 
tssus^  et  i^oscitatus  pro  nobis,;  sedebit  aut  reg- 
tbit.mille  annis,  vel  to(  et  tbt  annis,  sicut  de  po- 
ieia  legibiid  dicitur,  non  sic  numerabuntur  anni ; 
d  ut  didtur  in  Psal.  102,  Tu  autem  permanes^ 
31  peribunt,  et  anni  tui  nen  deficient,  ejus  regni 
n  erit  finis.    Fuit  quidem  in  servitute,  clausura 

morte,  ita,  ut  etiam  descenderit  ad  inferos,  sed 
ptus  et  translatus  est  ex  illa  in  regnum  aeternum, 
]us  fiuis  non  potest  enarrari.  ^1*1*)  saepe  in 
>6e  legitor,  ritus  vester.  Hanc  legem  facietis  in 
nerationes  et  generationes,  id  est,  ffir  unb  ffir^  itos 
)x  unb  immer. 

Illam  durationem  seu  longitudinem  dierum  vel 


*)  In.  ed.  1559:  Dor. 


502  Eoarralio  ubeiior 

nKultilttdinem  aniKHruni,  quibus  regnabit,  Demo  tm^.  \^ 
rabi;.  Quia  est  aeternus  rex.  Hoe  iniiicit  prophela  |>^ 
in  mediaBi  paasionem,  (juod  positus  vieior  snpn  |i 
legem  et  omnes  enores,  et  ooroequod  potestdn.  Wt 
dere,  judicare  ei  regnare  in  hac  vita  moriali,  iapt«  |$ 
ab  omnibos  clausuris,  vexationibus  mortis  et  pa^ 
cati,  translatus  in  durationem  et  viiam  aetenim 

Quonam  abscissus  esi  de  terra  viven- 
lium,  propter  transgressiones  populimdl 

plaga  eis. 

Hic  loous  paulo  obscurior  esi  propier  proneiiKQi 
pluralis  nuiMri,  l&bOplt^  eonim.  X>XX  IntaqiMei 
habent»  pvo  saa  j«stiiia^  vel  poftius  mriiiia,  diiel» 
esi  aidl  mortem*  Grammatiea  obstai,  m&  inpaii 
'itb*}  pronomen  lerttae  persoote«  Nosiier  islOi 
pres  ita  veriit,  Pfopier  peocala  populi  meiperaMl 
eum.  Egregit  sententia,  sed  gsammatiea  aon  ad^ 
modnm  respondet.  Magnam  liie  gratiain  debeBU 
diaboh)  et  Judaeis,  qoi  non  solum  im^piter  depra- 
varunti  sed  etiaaa  eontaderunt,  ^^^tuni  <Mnnfaio  ieri 
potuifc,  distinciionibus;  si  reTiquissent  Bsaiam  ii 
distinctione,  ut  acceporani,  faciltor  senteatia'  esael. 
Hebraistarum  esi  hoc  observare,  quod  Judaef,  ubi- 
cunque  possunt,  depravani  inteHigentiam,  vel  imj^s 
expositionibus,  vel  si  hac  via  non  possunt»  distiae^ 
lionibosv  ut  in  Daniele  70  hebdoraadis  abbreviatae 
sunt,  ibi  depravatio  palt>ari  potest,  Ubi  qaaa  copo- 
landa  erani,  distingpuunt  et  discerpunt,  eaqiie>  omnia 
in  odium  Christianorum. 

Relinquo  igilur  hoe  studiosis  Ebraicae  linguae, 


*)  Ip  ed«  1550:    Lamo. 


Gk)^.  53.  EfaxL^i.     ,         ^     90^ 

.1  obsetvent  ndalitiaTn  diaboli  et  Rabi&orikn,  qfuorum 
loc  unicum  est  stud.ium  et  negotimD;  ut  depi^aV^t' 
il  discerpant  atque  invertant  Intelflg^ehtiam  ^r6|[^hc^« 
ibam  et  Christianam.  De  atvgfAstia'  qtris  efiaVrabil?: 
it>  liie  diseerpta:  esf  distrnctio.  CogiC  entm  gi<aynmar- 
ielif  et  sensnb  communis  distihctfdnid  in  medio  textu^ 
psi  hie  noh  faciiihiH  distinctionennf,  quomodo  Abscisr-- 
;q8,  plagatus. 

Exdsus  e  terra  viventium,  phrasis  Ebraica  est; 
d  est,  vioie\iter  oocisus,  de  vita  subiatus,  cum  ad- 
me  samo,-  integro  et  v^Hdo  corpore  esset.  Verbum 
aescitadi,  qno  hicutitorEsaias,  est  violeAtam.  in^*) 
jgmAeat  sepuTJnris  scindS,  dividere,  ilicUt  arWes 
it  ligna  scinduntur,  ut  ibant  ib  ^lvaito,  u(  divid)erent 
ffboTes,-  ac  scindeirent  etc.  Sit  in  Psaiiiiis  est^ 
\9k  dfvisit  msfre  rubtum  in-  divisiones«  Inde  venit 
THyia,  id  est,  s^a  divid^^  ligneU  Exscitadi  igi- 
tar,  id*  elit,  violentch^  disclndi ,  qiiod  hon  sponte  air- 
}f&ii  eiadit  motlendo,  iled  florente  et  viridi  aetat^' 
»cdd},  ut  est  excisus  moite  violentissimia  in  cruce 
^aildiOttis.  Idem'  est  ergo  didere,  Mortuus  est  vio- 
ittta  tami,  non  nattiraii  ihorte.  Ita  Christtt^  tuHt 
«ceata  nostta,  iforente  et  optima'  cbmplexione  et 
^mpore  vitae  suae.       • 

/  De  reliquo  textu  magis  laboro,  nescio^ain  huc 
■el  illuc  spectet  propter  vel  a  transgressldne  po- 
•uli  mei  piaga  eis  vel  illorum.  Meam  sententiand 
teatn,  An  hic  eclipsis,  enallag;e  vei  distinctio  sit, 
^oro.  Ipse  dixit,  quod  est  raptiiS  et  positus  acf 
isxterain  patris,  et  ut  Petrus  ait,  Elevatus  ad  dex- 
3ram  Dei,  ut  sedeat  supra  angelos,  effudit  hoc  do- 


*)  In  ed.  1550:    Gaxar  —  Masora. 


-'r 


i 


501  Kiumlio  Qberior 

nDm,  Aet  2 ,  nt  essei  r«x  aetenras  et  infimti  Tepi:  I  ^ 
Cbristas  mortaus  est  ^   resarrexit,    ampliiis  qqi  |( 
moritums.    Ad  qaidergo,  qaae  caasa  finalis  pio- 
prie  hujos  re^i?    Propter  tranagreasionem  poprii 
mei,  quae  erat  plaga  ipsoram.    Sedet  ia  regno  soo 
non.  otioBus,  aec  propter  se,  sed  ad  dexleram  IM 
exaltatas  judicans  nrandum ,  et  effadit  donam  spi- 
ritus  sanoti,  Si  abiero,  inquit,  mittam,  si  non  abiero, 
non  veniet  ad  vos.    Ergo  raptus  et  excisus  este 
terra,   ut  exerceret  vim  et  efficaciam  isUus  sqm 
passionis,  ut  sdlicet  liberaret  nos»   non  tantum  se* 
cundam  graliam,   sed  et  secundam  donam  ad  le- 
novationem  oaturaet  ut  dicitur,  Aseendisti  in  altimi, 
et  accepisti  dona  pro  hominibns* 

Ideo  sedet  ad  dexteram  Dei  aetemi  patris,  misse 
spirilu  sanclo,  non  tantumutsanet  nos  impntatimie, 
donata  remissione  pcccatomm  propter  ipsiiis  mor- 
tem,  sed  ut  etiam  efficax  sit  in  nobis,  et  transfent 
nos  a  peccato  in  justitiam,  sanet  corpus  et  animam, 
non  tantum  remisso  peccato,  sedprorsas  expurgato 
et  sublato,  ut  puri  sine  omnium  peccatornm  pavore, 
motu  et  ardore  Deo  serviamus  in  omni  pietate  et 
sanctitate  vitae,  positus  est  in  aliana  vitam,  ut  nos 
sanaret  a  peccatis  et  transgressione  il|a ;  quae  erat 
plaga  oostra. 

Diabolus  depravavit  totam  naturam  et  camem 
nostram  magno  et  invincibili  veneno,  vitiavit  et 
perdidit  gravissima  plaga,  scilicet  ad  peccatum  et 
morlem  aeternam.  Hanc  ergo  ut  destruat  Deus 
efficaci  medicina,  misit  hoc  donum,  quod  videtis, 
propter  hanc  transgressionero ,  quae  est  plaga  po- 
puli  mei,  sicut  et  Johannes-  inquit,  In  hoc  apparuit 
filius  Dei,  ut  dissolvat  opera  diaboli,  id  est,  pecca- 


'Cap«  53..E8aiae.  505 

lam,  mortem  et  infernuio.  Sie  ergo  intelligatur  , 
-partjcula  relativa,  ut  saepe  alias  in  prophelis  usur- 
palur»  tanquam  ^ppositio.  In  prophetis  saepe  omit- 
titur  relativum,  qui,  quae,  quod.  Haec  simpUciter 
'mea  est  sententia,  si  non  propria,  tamen  vera  per 
se,  meruit  filius  Dei  dominus  ac  redemptor  noster 
Jesus  Christus,  non  solum  remissionem  peccatorum 
8ua  passione,  et  reconciliat:onjem,  sed  etiam  donum, 
quia  per  Christum  non  tantum  data  gratia,  sed  et 
veritas  facta,  Johan.  1.  Non  fucus  est  in  Christo, 
Qt  tantum  sit  impetrata  gratia.  Immo  peccatjsm 
et(am  expnrgatun 

Ne  hic  locus  sit  pro  antinomis,  qui  peccatum 
*8ic  extenuant,  tanquam  oihil  sit,  quia  remissum 
esU  Num  ideo  in  peccato  manebimns,  quia  pecca- 
tum  remissum  et  sublatum  est  et  sumus  sub  gratia, 
Rom.  6.  Hoc  esset  sub  gratia  sive  veritate,  id  est, 
fucus,  peccatum  non  tantum  remissum,  sed  fugatum 
et  sublatum  est.  Non  tantum  gratia,  sed  etiam  do- 
num  estveritas,  Ephe.  4.  Quaremanes  inpeccatis? 
Ad  nescis,  quod  Christus  mortuus  est,  et  peccatum . 
remissum?  Manere  ergo  in  odio,  ebrietate  aut  ad- 
dlterio  non  debes.  Christus  passus  est  ad  remis- 
sionem- peccati ,  non  ad  licentiam  camis  et  concu- 
piscentiae,  ut  papa  imputat  nobis  hanc  horribilem 
blasphemiam,  quasi  doceamus  homines  secure  vi- 
vere,  sine  lege,  in  licentia  omnium  peccatorum^ 
quod  lex  non  obliget  ad  damnationem.  Ceremoniae 
sunt  subiatae,  ut  moralis  lex  ablata,  ut  non  vexet 
coDScientias  nostras,  non  simpiiciter,  sed  in  spiritu, 
1.^  Corinth.  5,  quia  repurgandum  vetus  fermentum, 
ut  nova  simus  eonspersio,  purgatur,  occiditur,  com- 
buritur,  ut  destruat  corpus  peccatL 


50A  RwmAo  ttberior 

« 

Agitto  ergo  dev^rilaie,  Qtliberemar  a  peccaio 
refvera,  et  peoeoltiA  aboleattrir,   sedefl  Gbristvis  ad 
dexterafm  patri9,  et  abscissos  esi  propter  aos ,  ncfH 
Umtaai,   ut  simas  filil  in  gmetia;  per  remMstoiseih 
peccatorami  sed  etiam  aiecepto  spiriHa  ^anctcf  poi. 
flcemur  de  die  in  diem,  donee'  in  extrenld^  die  pror- 
sos  puH  fiamus  sine  reliqaiisf  peccati,  s6HieitiEtDtilHnl 
et  retrabentibnd  nos.    Vide  enfim »  quam  infimi  ei 
impori  simus,  satipif  labinnir,  peecatotti  assidUG  c$p>- 
tivat  nos,  repagaaDt  legi  menfis,  nti  eliam  reinediim 
qMtidiamim  eoadtus  sit  dar^  Cbnrifltus^j   com  j«lbcll 
sepiuagies  sepUes  remiltere,  quotie^  dflisudit  ndif 
fMer  ete.  IfMth.  9.  Paialas  i^piigna^  itoiKiat  e6ntra 
legem  inebtis,  quamquam  sil  ramissiftn  peeeatuiff 
et  non  imputetar.  Peeeaitum  erj^  «st  [flaga  ifostrtk, 
haec  inctaibit  noatils  cervteibdfll,  IkaDe  etiam  viiK 
sanare. 

Et  dabit  impios   vei   inter  impios  sepul- 

crum  siYunk' 

Nos  legimus'  secundam'  ^eterieliii  transtatfoneitf 
pro  sepultiira  sda,  et!  divrtes  pto  morM  ^a.  Boc 
exponunt  veteres  m^  qupd  CSiiirdtus  dederit  Judaeo^ 
impios  et  superbos  looo  sc^pulturae,  id  est,  ipse  K- 
beratulsr  est,  Judaer  traditl-  sunt  iooo  ejus  iw  tnwm 
Romanorum.  Ut  sonat  iUud  Proverb.  21-:  Jastos 
liberabitur,  et  tradietur  imi^ias  pro  eo:  Huncsenstitt 
hue  transterunt.  Hoc  est  quideili  reJByilare  Dei'  opns. 
Nemo  ^nim  evadit  judicium  Dei,  quin  tandem  im- 
pingat  Et  justus^  nuilus  dereiinquitur,  tandem  ta- 
men  liberatur.  Sic  impius  non  effogit,  sed  tradiiur. 
Sed  quod  huc  accommodatur  haee  sententia  in  pro^ 
verbiis,  nonquadrat^  quia  non  loqiiitur  piH>phetai  hiM 


Cap.  53.  Esaiae.  5ff7 

loco  de  tranqnina  et  snavi,  sed  de  crudett  mofte. 
Sic  elrgo,  inquam,  dxponunt  Lyra,  Hierotiymu», 
Augusrtinus  haec  prophetae  verba,  Dabit  imp1o&  pro 
sepuknra  sua,  i^  est,  hnpii  Judaei  pro  liberato 
GbiiMo  traditi  sunt  in  morfem  hujus  vHae,  et  aeter- 
nttttr,  quia  RomanV  omnefi^  oedderuin.  Sinoitovs  istaui 
sententiam  bonam ,  plaitt  et  veram ,  sed  an  in  hfoe 
lOdo  qtfMret,  de  eo  disputamus.  Aliud  enim  est, 
▼eram  esse  sententiam»  atitkl  propriam!  esse  loei. 

.  Alii  sic  c»eponum,  quod  divites  dabit  pro  se- 
ptittOi  M  est,  Josepb  ab  Arimdthia,  qui  dives  ikiit, 
Mlpelivit  A>miAum ,  et  !n  honesto  lo^ ,  sefd  videtur 
eiSie  afiienum'.  Etsi  (ttves  iw  saeris  liieris  eomftiutriteV' 
signiflfcsac  impium,  Mmeii  eum  addilur  nomen'  cujus-^ 
dMr  jiisM,  nori  s%nifieAt  impium.  Impii  significan- 
tur  Hatdi*  t9,  Fachiusf  e^t  camehim  intrare  per 
fertfmen  acus,  qoami  diviteitt  in  resnum  coeiorum; 
iteni  Luc;  6,  Vae  vob^  divitds  etc.  Hoc  loco*  dives 
in  pfopheta  sfgnificat  impium.  Jbseph  autem  non- 
fnll  iiRphis ,  sed  discipulM^  quamquam  occuMu^. 
Nec  Dms  Hbjiett  vel  divit«i^  vel  pmperes  etc:  nisi 
sihit  iitipii,  ut  operarfi  infldeids,  item  avari,  ut 
flSeronymtts^  inquit,  Omniis  dives  aut  iniquus,  aut 
iniqui  haeres.  Et  Paulus  inquit,  Avatitia  est  radiit 
oiAniiim  marorum,  vocat  etfom  avaroB  idolatras. 
Hontines  enim  i^ro  divitiis  recte  otuntup,  sicut  exem- 
pia  quotidiiana  abuntfe  testantur,  unde  et  gentes  cla-' 
mitant,  0'  aurum  causa  es  omnium  maiorum.  Et 
PoSta, 

Sphxop  i  nloStog  TtoXlA  iPoin  i^&q  muit^ 

Itero,  noUAv  Tct  jp^ijficnra  aVcf  Ar&qAjto^  naxAv. 

Quid  est  excellentius  jpace,  potesVate  seculari, 

glevia^  honwe  etc,  quantusr  vero  horum  Dei  dono- 


506  Enarratio"  aberior 

rain  abnsas?  JurisconsuUus  aut'  tbeologus,  qaando 
animadverlit  eruditionem  snam,  videtur  sibi  angelog 
angelomm  Dei.  Creaturae  quidem  suiit  bonae,  sed 
subjeclae  vanitati.  Meretrix  egregium  habet  eorpos, 
sed  est  in  turpissimo  quaestu,  Sic  impius  voeatot 
dives»  sed  Joseph  fuit  discipulus  Jesu ,  sicot  Abn- 
ham,  David  non  Tuerunt  pauperes  etc.   ' 

Non  igitur  hic  inteUigendus  est,  at  exponanl 
Lyra,  Hieronynnis,  Augastinus/  nec  proplerea  a^ 
pulcrum  ejus  con  honoratum  est,  quod  prope  cal- 
variam  sepuitus  est,  sed  est  honesta  sepultQTa. 
Joseph  Arimathensis  npn  adeo  timidus  fuit,  qmi 
aadet  Chrislum  crucifixam  sepelire  in  saum  se- 
palcrum,  invitis  etiam  pontificibus. '  Quocirca  ne- 
cesse  est  probam  et  pium  fuisse  hunc  yiram,  alio- 
qui  cogilasset,  Jesus  ille  damnatas  a  sumoiis  saeer- 
\  dotibus,  scribis,  senioribds  populi  et  lota  plebe 
ignominlosissime  crocifixus  est.  Erp  in  odio  totins 
synagogae  sacerdotum ,  si  auferre  velim  de  cruce, 
et  ponere  eum  in  meuniL  sepulcrum ,  et  bonorare 
damnatum  ab  eis,  ut  blasphemum  et  seditiosum. 

Omissis  ergo  his  interpretationibus,  ^ic  verto 
et  expono,  Et  dabitur  impersonaliter,  sicut  Lua  6. 
Mensarabunt,  mensurabitur,  dabunt,  i.  e.,  dabitor. 
Ita  activum  verbum  ex^onemus  passive,  vel  imper- 
sonaliter  propter  clariorem  sententiam,  Dabitur  com 
impiis  sepulcrum  suum,  vel  dabit  cum  impiis  se- 
pulerum  suum,  in  accusalixH),  sed  non  semper  pot- 
est  reddi  cum  accusativo,  ergo  transferenda  est  vel^ 
per  praepositionem  cum,  vel  aliam  particulam,  nt 
sicut,  Et  sicut  cum  divite,  i.  e.,  impio,  idolatra,  pec- 
catore  in  mortibus. 

Sit  ergo  haec  sententia  (non  eniqi  invenio  com- 


Ctpi  53.  Esvae.  509 

ittodiorem)  L  e;;  Jodaei  npn  contenti*  quod  occii- 
d^nt  salvatorem  nostruro,  et  exddeinnt  de  terra 
vt^ntium^ '  Sic  omnes  impii  sunt  bomicidae;'  non 
ccmtenti  aliquem  occisum;  non  consistunt  in  hac 
brudelitate,  quod  tam  crudeliter  et  atrociter  occi- 
derunt  pios ,  sicut  civilis  magistratus  et,  politica  iu- 
slHia  saturatur  morte,  vel  ultimo  supplicio  furis.  Sae- 
i^t^aatem^incorpii^  mprtuum  diabolicum,  quia  opor- 
tei<{ttasi  bis  moiiy^mmoTsi  podsent,  eenties  occiderent. 
. :  .*Sie ' etiam  papa'  JosM^m  Huss  exussit  iCon-^ 
BtMtiae  propter  verbum  Dei,  et.  coileg^im  ejus 
HierODymum  de  Praga.  Hoc  ibi  non  satis  erat 
papae,  sed  etiam  cineres  effossos,  et  locum  cine- 
risinlegro  cubito  projeeit  in -Rhenum,  ne  quisquamy 
M  ipsa^terra,  in  qua  erat'Combustu8,  toil^ret  ali- 
quid  in  memoriam.  Hoc  non  est  bis,  sed::ini]lie8 
fflori.  Quid  enim  nnsera  terra  peccavit,  ut  eUam  eam 
efltossam  id  Rherium  abjectam  velint?  Postea  addidit 
etiam  hoc  post  exustum  Hu$s,  et  submersos  einerest 
excommunicarunt|*maled}xerunt,  domni^verunt  ne- 
men,'  et  memoriam  ejus  in  aeternum  exstirpaverunt,  ef 
animam  ejus  abjecerunt  iu  infima  tartara  Ita  sane- 
tus  Dei  martyr  Joannes  Huss  non^unam,  sed  tres, 
quatuor  immo  plures  mortes  passus  esu  Exustus,  sub- 
naersus,  post  di^tractus  per  aquas  iu  omnem  terram^ 
et  nomen  ejus  extinctum  ac  deletum,  anima  ejus 
diabolo  tradita,  et  excommunicata  sub  imos  inferos. 
Iste  est  insaliabilis  furor  diaboli  et  suorum. 
Hoc ,  ut  supra  dixi ,  non  facit  politicus  magistratus, 
quiescit  et  desinit,  quando  reus  affectus  est  ultimo 
Bupplicio.  Sic  hic  eum  crudeliter  de  t^rra  exscin- 
dunt,  eunt  ad  Pilatum  dicentes,  Recordati  sumus, 
quod  Impostor  ille  dixerit»  Post  tres  die^  resurgam, 


/ 


510      .  Eaamiior  ilb0Tk)r 

parati  snqi  occisum  semol  ItanMi  ocdder^.  lUdm 
a  diabola  obseaai  6iuit,  iit  wcifteBi»  Disi^piiK  foih 
Bent  Qoeta  veolre,  et  ooiiptts  fwrari»  Matth.  28.,  Uiq 
vohiiii  ooourreffe  alkNd  yila0«   ne  fmiurgat  (9t  wn* 
viscal,  dicmit  ad  Pilaittm»   Pooe  cwtpdmnu   B«l 
Ueet  ad  «(epuloniiii  adease  amicuoi,   nop  ipulim^ 
qaae  soqtttttae  ^um  eraot*    Sed  mUit^  iiopiiaii 
bi^QtttE^  immo  ^m  jam  •septtiUip*),  oi  vellet  revU 
yiaoen^  itemm  oecidaoti*)^  SioAOO^aaatji^  Mii 
iQeaUabile  odiom  ei  cupUilat  ae  vpluntao  oo(j|4eDdL 
Jttdaei  qaotidie  adhoc  ocoidttDt  Cluriatiu»,  dob  bia* 
tum  volantale,  sed  et  facto.  Jiw  maitQft  ImtiAvA 
infantes  et  pneros  Ghcislianoa.   BmJter,  «mt  mir. 
sorea'  in  aetemnnL    Hoci  piftp  .Qigaifioaro  voWw 
Esaiam,  et  ideo  emphaais  eat  io  vexbo  plujraii.  IQ 
mortibtts,  ut  exaggeret  illnd  odinm  ioaaUabjte,  iH 
ai  multae  essent  morteap  .tamsa  iltts  ouoqaaiQ  sstii 
moreretuff,   qnia  iterum' ad  oecem  laporeU»*    8te 
aepulltts  etiam  est  tanqttsm  scdoratna»  o(  patilitf 
etism  in  septtloro  nec  adhoe  pataot  so  astia  poewk 
rum  de  iiip  sumpsisse,  sie  st  ooa  patunuf  ab  eia. 
Ita  convenit  hoo  quod  sequilar.    Haac  omoia  psti* 
tur  in  vita  et  morte.    Toilitur  crndeliteff  ex  vita,  et 
custoditnr  in  sepuicro  posi  moEteoi,  lanquMi  aaeo» 
legua  eL  passimus  omnium  hominum,  qui  uaqusm 
in  haoo  tenam  pervenit. 

Eo   quod    iniquitatem  non  feceril,    neque 
dotus  fuerit  in  ore  ejus**).     - 

Omnes  qui  eum  Qccidunt,   non  possunt  in  eo 
invcnire  ullum  pcccatum»  immo  nec  verbo  nec  opere 

♦)  In   Winemb.    legitor:     sepnltnm    —    ocddefwt. 
**)  Haec  Tcrba  teilut  in  edil.  IWO  noa  leguBlnr. 


pMMvU ,  sed  (olt  utrinquQ  ^t  )iiig»a  9t  €ipef e  salu- 
Mlift^  Plus  eoiin  wM  significai»  Esajias,  qwm  dicit* 
4iM(i*  sciiicQt  profiuerit  ^mni  veidM)  il  o^^efe.  Nihi} 
hi  ep,  quod  noc^ei^  sed  omm  salutaria,  et  tamen 
Jnqipi  xsogitur.  Q\ud  nos  g^oriibiimr  de  nostris  passioni- 
huu  ?  omnibus  modis  Cbristi  pAssio  crudeiior  esL 
^Diil  om|ttii  propbeta,  q«<^  pertinet  a4  ^exaggmtio*- 
WiHv.fias^ioms  pco  oopiftium  bomilMim  passionibua» 
KX  Mi  tantum  natuf am  humanam  speotes »  boc  epit, 
0i.|Nurfis  homoQspet^  tamen  eruflelitas  esset  imma- 
ois.  et.hoinsnda.  Sed  sic  oportuit  orudeliter  exsciadi 
Mteira.  .Fuifc  victima  pro  nobis  fai^ua.  Ideo  opoD- 
tai  in  eum  ruere  quidquid  est  /uroris  diabo)i  et 
mmdi,  in  eum  spui,  oportet  diabolum  totos  furorfs 
$m»  exonerare  et  effundere  in  illam  personiam,  nt 
eK^rb^i|t  illani  tolam. 

Cum  nihil  superest  furorum,  ce^urgit  doniiMis, 
ei  peccatum,  mortem,  diabolum,  legem,  infernum 
ei  ottnia  mala,  quae  nos  afllixerunt,  vincit  et  ex<^ 
lujiwit,  i)t  jam  nibil  de  eis  aupersit.  Qui  ergo  cre- 
dit  in  Cbr|stum,  tauic  peccatum,  mors,  diabolus 
natept  non  queunt.  Nam  filius  Dei,  dominus  noster 
fe§uB  Christus  e;xsorpsit  oum*  magnificentia  el  gloria 
omBes  furores.diaboii  et  vomitqs  ejus.  Qui  cprgo, 
ut  jam  dictum  eat,  in  eum  oredit,  habet  diabolum 
uicfutn,  prostratum  et  conculcatum,  ut  Gene.  3 
dicituf  Semei^  raulififis  conteret  caput  serpenlis.  Si 
modo  credat,  sedet  ad  dexteram  Dei  aetemi  patris, 
semel  mortuus  non  amplius  moritur,  imn^o  regnat  et 
trimiiphat  jam  exspoiiatis  et  traduotis  potestatibus, 
Qoloaft.  2.  Gt  nos  per  ipsum,  Micbeae*  2.  Etsi  cami 
dentes  infigit,  sed  ihistra  contra  slimulum  calcitrans 
et  ungulas  infigens  ipaius  ferratis. 


512  Enarratio  uberigr 

•EtDomiiius  volait  eum  conteTere  in  infir- 
initate,  si  jl^osiuerit  pro  peccato  animam 
suam,  videbil  eemen  longaevum»  et  valno- 
^tas  Domlni  in  manu  ejus  dirigrctur. 
Rellnquo  vobis  judicandum,  quam  aple  eatpo^^ 
nant  Jiidaei  hoc  caput  Esaiae,  de  se  ipsis  iii  hae 
praesenti  captivitate,  quam  congruat;  et  quam  v^* 
rum  sit  de  eis  diei,  os  suum  non  aperuit;  verbo^  ^ 

• 

opere  non  peccavit.  Jtem,  an  ipsi-  sint  de  an^stia 
sublati  etc«  Hic  apparet^  quampulchre  scripttirain 
interpretentur.  Non  humana,  sed  diaboiica  depra- 
vatione  ttahunt  sauctissima  verba  4e '  salvalore '  tiostto 
ad  ipsorum  sceleratam  turpiludinem.  Judicant  se  re- 
spectu  gentium  esse  sanctos ,  innocentes  et  sine 
omni  peccato,  puros.  Ita  sordemus  nos  gentes 
ipsis,  cum  inter  sese  ^int  pestileiitisshni^  etquo 
meliores ,  hoc  pejores. 

Sed  haec  omnia  facta  aut^)  consilio  et  voiun* 
tate  divina. '  Non  attigissent  ei  unam  guttulara  vel 
unum  capillum..  Verum  haec  fuit  causa  passionis 
filii  Dei ,  scilicet  quod  volente  Domino  passus  esb 
Deus  sic  voluit,  at  quoad  Judaeos  non  voluk,  sed 
permisit,  ut  Petrus  ait  Acto.  3«,  qni  praedicit  per 
os  prophetarum,  pati  Christum,  iinplevit  sic  Deum 
definito  consilio  traditum  crucifixistis.  Deus  per« 
ihisit  et  voluit  fieri,  quare?  ut  esset  victima  pro 
nobis,  Deus  voluit  conterere  caput  serpentis,  id  e8t« 
destruere  regnum  diaboli,  peceati,  mortis,  ut  aedi- 
ficarelur  regnum  justitiae,  salutis,  vitae  uetemae. 

Haec  fuit  Dei  voiuntas,  propler  bunc  finem 
facta  omnia,  quia  Deus  non  delectatur  injostitia, 


*)  In  edit.  Wittemb.  lef^itnr:  siuit^ 


Cap«  53.  Esaiae.  -     513 

iccato,  morte»  sed  juslitia,  fide  ete.  Hac  finali 
uaa  delectatur  Deus.  et  eam  respexit.  Dominus 
iluit  et  complacuit  ai,  ut  c6ntereret  eum.  Ipsi 
norant  Dominum  gloriae  eisse,  ut  Peirus  inquit, 
\£  ignorantiam  fecistis,  et  male,  sed  Deus  vertit 
bonum.  E^ectus  bonus  et  causa  finalis,  ut  vos 
ibeatis  salntem,  mittit  spiriium  sanctum,  ut  agati^ 
»enitentiam,  sinatis  vos  adjuvari,  benedici,  salvari 
ctima  oblata,  salus  parata,  diabolus  victus  cuni 
Mscato  et  morte,  lantuu;  vos  accipite  §t  appreben- 
te  fide.  Haec  enim  est  voluntas  Domini,  quia 
m  sic  voluit  conterere. 

nia  si  dederit  animam  suam  pro  delicto, 
videbitsemen  longaevum. 

Ifon  est  mortuus  et  sepultus,  ut  maneret  in 
orte  et  sepulcro,  sed  initio  capitis  dixit,  Et  sicut 
rgultum  coram  eo  et  radix  de  terra  sitienti«  Fru- 
entum  jactumin  terram  non  moritur,  sedboc 
le,  ut  ferat  fructbm  centuplum.  Non  uioritur  ut 
4igaturin  cineres,  sed  ut  impleat  orbem  terrarum 
3titia,  salute,  vita,  reparet  regnum  coelorum,  non 
t  mortuus,  ut  periret,  sed  ut  animam  suam^daret 
tlictum,  peccalum,  seu,  utPaulus  voeat,  victimam; 
est,  hostiam  pro  delicto.  Haec  fuit  Dei  volun- 
3,  ut  esset  victima,  placatio,  SyrtXvtQoy,  redeffn- 
),  pretium  pro  peccatis. 

Quia  Ira  Dei  iion  pptuit  placari  et  tolli,  nisi 
li  et  tanta  victima,  quae  est  filius  Dei',  qui  non 
^tuit  peccare.  Nulla  sacrificia  erant,  quibus  pla- 
ri  potuit  Deus,  nisi  haec  victima,  quae  poneret 
limam  suam  Dt!lK  *)•  Immo  omnia  sacrificia  Vete- 


—  T 


*)  In  ediu  1550:  a»cham.  — 
[«athtrl  0pp«  ^zeg .  Vol.  XXUl.  33 


i 


\ 

I 


514  fiimnttio  ul^erior  .^ 

ris  testameiUi  erant  dvtkvna,  nt  epistola  ad  Ebraeos 
loquitar,  hiijus  sacri&eii  filli  Dei. 

Verbum  QtfiM  *\  quo  hic  utitur  propheta,  pla- 
euit  et  Paulo  ad  Rom.  8  et  de  peccato  damnavit 
peccatum,  2  Cor.  5,  Eum,  qui  non  noverat  pecca- 
tum,  pro  nobis  peccalum  fecil,  ut  hic  dieitur,  QqI 
peccatuni  non  fecit,  sic  in  propheta,  Nec  inventas 
dolus  in  ore  ejus  et  tamen  factus  est  peccaturo,  ut 
hic  ponet  animam  suam  delictum,  'seu,  quod  nos  pro- 
prie  vocamus,  victimam*  Sic  Hoses  vocat  Dt&M^) 
ipsum  sacrificium  vei  victimam  pro  peccato,  non 
simpliciter  sacrificium,  sed  proprie  pro  peccato  po- 
auit  Christus  animam  suam,  id  est,  fecit  se  ipsmn 
peccatum,  victimam  nostram.  Grammatici  disputant, 
linsit,  si^^^^^tposuerit  animam  suam,  scilicet,  per  de- 
liclum  vel  peccatum,  sed  nihil  refert,  id  est,  si  fe- 
cerit  ipse  suam  victimam,  vei  semet  ipsum  victi- 
mam ,  ut  ^ic  videret  semen ,  quod  prolonget  dies. 

Videbit  semen  longaevum***). 

Hoc  est,  quod  passim  de  regno  Christi^^ro- 
pheta  vaticinatur,  ut  Psalm.,'  In  justitia  et  Judicio 
corroborabuntur  filii  eorum,  habitabunt,  et  regnum 
eorum  in  seculum,  item,  Supra  thronum  ejos 
a.  modo  et  usque  filii  tui,  semen  eorum  dirige- 
tur,  id  est,  regnum  Christi  durabit,  semen  ejus 
propagabitur ,  donec  sol  luxerit  el  manserit  ^luna, 
erit  propagatio  seminis  istius*  Tam  diu  durabit 
propagatio,  vel,  ut  dicitur,  semen,  donec  coUecla 
fuerit  universa  ecclesia,  tum  desinet  illa  propagatio 
vel  seminificatio,  tum  etiam  amplius  non  erit  gene- 

*)  In  edit.  1550:   aachant.     **)  In  edit.  1550  le^; 
•ic.    ***)  Haec  verba  textns  in  edit,  1550  wm,  kguiitiir* 


.  ,    Gap.  53.  Esaiae.  ^  515. 

§ 

io  corporalis,  nec  spiritualis,  nec  docebimus  am- 
us,  nec  baptizabimur,  nec  aredemus,  sperabimus. 
d  tantum  diligetnus  et  laetabimur,  fruentes  aetema 
a  e(  beatiludine.  Hoc  est  regnum  Christi  manere 
longiludinem  dieru».  Efoc  pro  sua  passione 
bebit,  quod  regnum  ejus,  ut  dictum,  manebit  et 
opagabilur,  crescet,  sine  fine  multiplicabitur,  in 
m  usque  diem,  donec  tradet  regnum  Deo  patri, 
erim  oportet  eum  regnare. 
t  voluntas  Domini  per  manum  ejus  di- 

rigetur. 

Hoc  pertinet  ad  praecedentia  de  semine  iongaevo, 
lia  voluntas  Domini  fuit,  ut  eontereretur.  Et  ideo, 
posuerit  animam  suam  hostiam  pro  delicto,  vi- 
bit  semen  longaevum.  Et  voluntas  Domini  in 
ina  ejus  prosperabitur,  fotunabitur,  ut  Psal.  in- 
lit,  O  Domine,  bene  prosperare.  Ista  verba  in- 
idunt  (yrannidem  iilam  horribilem,  et  potentiam 
abdi,  ut  infra  dfcit  de  dispartitione  spoliorum. 
lUos  est  successus,  fortitudo  aut  victoria  contra 
gnum  et  tyrrann^dem  diaboli.  Mors  rapit  omnia, 
diabolns  per  mortem,   et  autor  mortis  vocatur. 

Vohmtas  igitur  Dei  hic  dicitur  illa  victoria,  11- 
1  opiis  divinum,  quo  destruitur  opus  diaboli,  quo 
ptivitas  captivatur,  et  siottt  in  evangelio  est,  Cum 
rtis  vineitur  et  ligatur,  diripuerunt  ejus  spolia. 
Mn  Christus  anquit,  Haec  est  volunias  Dei,  quod 
issus  est  fllius  hominis,  ul  redimat  genus  huma- 
m  a  peccato,  mprte,  lege,.potestate  diaboli;  illa 
riuntas  Dei  nunc  prosperabltur.  Quare  utitur  illo 
^eabulo,  propperabitur?  propter  potenlisitn  et  tyran- 
dem  diaboli  in  genus  humanum.  Omnes  mona- 
liy  Turci,  gentes  laborant  magno  zelo,  et  incredi- 


516  Bnapratio  Uberior 

bili  studio  aggredipntur  durissimtim  genus  vitae»  et 
quo  est  durius  et  asperius  vitae  genus,  eo  se  me- 
lius  putant  evasuros  banc  tyrannidem. 

Sed  nihii  est  prosperuin  et  fit  in  dies  de  die 
in  diem  pejus,  ut  in  mulrere  aemorroissa ;  quo  magis 
Jaborat  natura,  ut  extricet  se  ex  peccatp  et  morte, 
hoc^magis  impingit  et  deprimitur  sub  hanc  tyraDni- 
dem.  Magni  labbris'res  est,  etiam  Christianum, 
qui  est,'b'£tptizalus,^b1utus  sanguine  Christi,  per- 
rumpere  et  transire  de  judicio  ad  ^vitam,  quid  faciat 
monachus ,  qui  sua  morte ,  labore ,  per  vota  et 
religiones  suas  vult  saivus  fleri.  Ibi  nihil  prospe- 
rum,  quidquid  teceris ,  vadit  cursucn  cancri,  ut  so- 
iet  dici.  Sacerdotes  Baal  vulnerabant  se  lanceolis, 
perfundebant  se  sahguine,  immolabant  filios  et.flHas. 
Acbas  rex  Juda  impiissimus  quam  horribiiiter  de- 
votus  fuit,  nihii  omisi^  religionum  etiam  extemarum, 
ut-  piacaret  Deupi,.  sed  unicum  remedium  et  vis 
linica  Christus,  in  cujus  manu  prosperatur  Dei  vo- 
lunlas.  Omnia  nobis  prosperrime  succedunt,  si 
apprehendimus  Christum,  in  quo  sunt  omnes  the- 
sauri  sapientiae  et  cognitionis  Dei  absconditi.  Vo- 
luntas  Dei  non  prosperatur  per  nostras  manus  aot 
opera,  sed  per  Christum,  qui  se  dedit'  pro  peccatis 
nostris,  per  hunc  datur  spiritus  «anctus,  ut  pemuD'* 
pamus.  Non  tamen  sine  iabore  aut  dolore.  Caro 
enim  piumbea  nos  se^nper  deorsum  retrahit,  et  dia- 
boius  impedit.  Ergo  non  fit  cum  risu ,  sed  cum 
magna  lucta,  labore,  difflcultate,  murmure,^rebel- 
lione  camis,  etiamsi  spiritus  esthilaris  etpromptus. 

'^n*)  voiuntas,  studium,  institutum,  placitam 


■^)  In  edit  1550;  Hephetc.  — 


Cap.  53.  Esuae.  517 

sre  significal  hoc ,  quod  volo  facere,  taS  i^  gem 
^u^  bamit  ic^  umbge^e^  ut  Ecclesiastes  de  muiiere, 
uae  etiam  habet,  suum  9S)n^)>  ut  omnis  actio  habel 
]um  $&n*3*  Anle  tempi^s  non  fit,  ut  etiam  dicitur, 
nnus*^)  prbducit  fruges,  non  agen  Si  in  hieme 
ires**),  frustra  laborabls.  Omnia  fiant  oportet 
to  tempore*  Latini  dicunt,  veni  in  tempore,  quod 
nhium  primum  est,  caro  vocat  occasionem. 
gnificat  ergo  y^U*)  hoc,  quod  ihstituit  facere,  iv 
evddxfitrej  sicut  inquit  defilio  suo  domino  nostro. 
isu  Christo.  Hic,^  est,  filius  meus  dilectus,  iti  quo 
mplacilum  est  mihi,  ip  tf  edddxfiaa,  id  est,  in 
10  omne  studium,  volutitas,  baran  id^  tneineS 
ersenSIufl  f)aU  unb  fe^e^  ut  Johan*  ^,  ^  Hoc  est 
»us  Dei^  ut  credatis  in  eum.  De  illo  studio  est 
llicitus,  in  hoc  misit  filium,  utaudiamus  eum,  etsic 
r  eun^  restituantpr  omnla,  quae  sunt  in  coelo  et  in 
:ra,  ui^que  ad  tempus  restilutibnis  omnium.  Act«.3« 
In  hoc  omnia  sunt  reposita,  omnes  thesauri 
pientiae  et  scientiae  Dei,  ac  omnia  per  ipsum 
in  ipso  consistunt,  breviter,  omnia  debent  in  eo 
cdpitulari,  lioc  est,  studiumet  voluntas Dei,  omnia 
fiiio  nobis  incarnato  et  revelato.  Hoc  modo  proce- 
t  et  prosperatur,  non  obstante,  quod  satan  sum- 
is  viribus  et  omnibus  conatibus  sese  opponit,  op- 
Imit  omnes,'  qui  unica  syllaba  fatentur  filium 
»,  occidit  prophetas,  apostolos,  martyres,  resistit 
•nfessoribus,  habet  pro  se  magnam  partem  in 
me  nostra,  ita  ut  videatur  opus  Dei  impeditum 
se  et  1nf6rtunatum,  non  procedere. 


*)  In  edit.  1550:  Hephetz.    ••)  In  edit.  1550  legitnr : 
im0  —  0eret.  - 


.  V 


518  BnarraUo  uberior 

Lege   tantum  historias   ecclesiae  et    videUs, 
quam  varie  hoc  opus  a  diabolo'  saepe   impedilain 
siu    El  tamen  prosperatur'  senniper,  jam  quinquea 
mille  et  500  annis  opus  Dei.   Quia  scriptum  est,  per 
manum  ejus  voluntas  Domini  dirigetur»    Etsi  longe 
videatur  contrarium,   vide  res  gestas,    tum  diees 
cum  propheta,  Memor  ero   operum  tuorum,  et  «e 
consolabon    Quia  quadrigae^tuae  quidem  m  medBe 
aquarum,  diabolus  adhaeret  rotae  et  impediL  Nibil 
expetamus  melius,  quam  quod  accidit  omnibHt  piis 
ab  initio  mundi.     Sic.accidit  Adae,  Noe,  Abrahanv 
quibus  apparuH  ita,  quasi  non  solam  impedita,  sed 
etiam    deieta.    At  perrumpit,  non  per  manum  ino- 
stram,.  sed  per  ipsius  Domini  Jehova  manum  pAn 
speratur. 

Propter  laborem  animae  suae  videbit  el 

iniquitates  etc. 

Iterum  hic  malitia,  hequitia  et  horribilis  invidia 
Judaeorum  cemitur,  qui  confuderunt  distinctionem 
et  lextum  corrumpunt.  LXX  interpretes  digni  odio 
sunL  Non  enim  possum  credere  nec  verjom  esl, 
quod  transtulerint  et  verterint  Biblia  ex  spiritu  saneio, 
nam  apparet  ms^nifesta  vanitas,  nequjtia  et  sludiun 
depravandi.  Oportet  nos  ergo  dislinguere  lextnmk 
Si  anima  sua  se  posuerit  vel  a  labore,  vel  miseria 
animae  suae  videbitur  et  saturabitur.  Oportet  enim 
textum  praecedentem  cum  sequenti  concordare  el 
et  connecti.  LXX,  Si  dederitis  pro  delictQ  etc.  Et 
Dominus  vult  auferre  de  dolore  animam  ejus,  osten- 
dere  lucem,  justificare  justum,  quid  vero^  hoc  erit? 
Est  impossibile,  etiam  recens  aliquem  insti^utum 
in  ebraica  linqua  non  videre  depravatum  e«8e  teQ&* 


Gflf>.  53.  Esaifte*  5t^ 

im  data  opera,  ex  mera  maUtia.  Si  LXX  ita 
erlerunt,  fuerunl  homines  nequissimi,  qui  ladere 
intum  volqerunt  regem  Ptolomaeum  Philadelphumy 
mto  8li!idio  et  labore  quaerenlem  vefsionem. 

Ipsi  corrunipuni  et  sensam  et  difitincUoiieiH, 
redo  ideo  sie  vertisse,  ut  adi^erQnt  eum  ad  lar- 
iorem  cleemosynani,  Si  dederitis  pro  dttHoM,  \4 
$t,  si  sacrificabitis ,  diu  vivetis,  et  Dominas  viilt. 
iferre  dolorem.  Haec  non  est  prophetae  aentoA- 
I,  qua  vero  inipudentia  aiident  propriiun  fiogere 
insum,  et  mutare  verba  et  torq^uere,  An  boe  est 
irtere?  Sic  Esa.  9,  Vocabitur  nomen  «jos  magni 
»nsilii,^  mirandus  consiliarius.  Haec  enim  soBt 
^rba,  ne  quis  pbtet  nos  ipsis  ii^jariam  facere,  nai 
ikaiwt  %o  Svogia  uvtio9  fieyiiXfig  fiovUjq  a|9*eilo$j 
fxv^Mxgtoq  cifAfiovXog. 

Verum  iilod  est  studio  *  et  malitia  depravare 
Mrissima  verba,  inquibus  nuUa  obscuritas  et  dif- 
2ultas  est.  Pro  sex  vocabuli^,  vocabitur  nomen 
m  etc.  ipgi  verterunt,  magpai  consiiii  angelus«.  Itar 
)tiinam  et  consolatione  plenissimam  sententiam 
srtant»  immo  potius  pervertarunt.  feta-  studiosis 
braicae  linguae  commendo,  ut  observent,  nec  ex- 
isent  aut  admittant  illorum  somnia,  ut  Hieronymua 
itoritate  publica  excusat  LXX  interpretes. 

Ego  non  excuso,  nec  video  apostolos  eorum 
^rsione  usos  etiamsi  apparet,  quod  eos  legerint^ 
>d  non  sequuntur  eam  depravationem ;  ubi  videni 
3viare  LXX,  apostoli  potius  apprehendunt  Ebraicum 
xtom ,  ut  in  illo ,  Devoravit  mors ,  ipsi  verterunt« 
i9u  25,  Paulus  recte  vertit  1.  Coan.  15 ,  Absorpta 
t  mors,  quamvis  hoc  loco  vooabulum  ita  ponitur, 
sit  aliqua  species.   Sed  hic  nullam  ^peciem  habet, 


520  *- Enarratio,  nberior 

ut  qiii vis ,  qiii  tenniter  attigit  Ebraea ,  judicare  po- 
test.  Haec  non  possunt  excusari  ex  ignorantia  facti 
sed  certa  et  aperta  malitia* 

Est  ergo  sententia,  ut  habet  verus  textus 
Ebraicus,  propter  laborem  animae  suae  videbit, 
scilicet,  com  gaudio,  voluptate;  significat  enim  ver- 
bum  riK*!*)  hoc  loco  non  subito  intueri  et  desislere, 
sed  cum  mora  et  manendo  in  visione,  ut  Virg!  m- 
quit,  Juvat  usque  morari.  Sic  ubique  exposuimus, 
id  est,  cum  voluntas  Domini  dirigetur,  videbit 
longaeyum  semen,  ettale,  in  quo  delectabilur  videndo, 
et  non  solum  delectabitur,  sed  usque  ad  satietatem 
copiose  videbit,-  ut  Psal. ,  Satiabor,  cum  appanieiit 
gtQfia  tua;  item  Psal.  115,  Implebis  cum  laetitia, 
tum  vnltu  tuo,  delectatione  in  dextera  tua,  id  est, 
cum  voluptate  et  copiose  videre,  id  est,  Ghristas 
videbit  fhiclum  passionis,  resurrectionis,  ecdesiam 
victricem  mortis,  peccati,  diaboii,  cum  magna 
voluptate  videbit  prostratum  peccatum,  morteiD 
absorptam,  strangulatum  diabolum.  Nec  solam 
ipse  aU  saturitatem  videbit,.sed  etiamvoscum  ipso. 

Subinde  repetit  Christi  passionem  propheta^  ul 
fere  totum  caput  nihil  aliud  fuit  quam  repetitiones, 
sed  tamen  ut  semper  aliquid  addat,  scilicet,  quod 
mortuus  propter  peccata,  non  decor  in  eo,  conteihp- 
tissimus,  abjectlssimus  virorum.  Languores  nostros 
tulit  et  morbos.  Disciplina  pacis  ^uper  eum  elc 
Ita  etiamsi  sint  repelitiones.  merae,  tamen  semper 
aliquid '  accedit^  ut  hic  posuit  animam  suam  pro 
delicto,,  ut  videat  semen  longaevum.  Anima  ejns 
laboravii,  fuit  afflicta,  ut  videat  gaudiunu  voluptalis 
satur  el  plenus  gaudioruni. 

♦)  In  cdit.  1550:   Raah. 


Cap.  53.  Esfliifte.  '   521 

Propheta  stupet  ef  admiratur  illam  incfedibilem 
dignitatem,  quod  pater  mittit  filium,  el  inenarrabile 
consilium  Dei,  quod  sinit  eum  exscindi,  fleri  novis- 
simum  virorum,  idque  propter  «ostra  peccata.  Ideo 
co^tur  ad  copiam  et  amplificationes.  '  Est  eilim 
propheta  Esaias  hoc  in  loco  valde  eloquens,  qui 
potest  eandem  rem  aliis  atque  aliis  verbis  et  modis 
eloqui.  Hi  sunt  veri  rhetores,  qui  eandem  rem  di- 
cere  norunt  aliis  aique  aliis  verbis  subinde  et  mo- 
dis,  ac  semper  tamen  aliquid  addere  significantiu^. 
Hoc  possunt^  summa  ingenia  et  summae  eloquentiae 
'  viri,  immo  videbit  suam  voluptatem,  atque  equiderti 
ad  saturitatem,  et  omnes  sui  credentes  cum  eo, 
qnio'  factus  est  vlctima,  sudavit  sanguinem  nostro 
magnno  bono,  et  suo  magno  gaudio.  Ipse  victor 
laetabitur,  qui  est  nostra  vita,  justitia,  salus,  nos  ei 
gratias  agemus,  quod  est  excisus  de  terra  viven- 
tinro,  moirtuus,  et  ita  victor  factus;  quomodoautem 
aatnrabitur  et  videbit  suam  voluptatem? 

Id  scientia   sua  justificabit  servus   meus 

justus  multos.' 

Ibi  tribuit  ei  nomen  servi  iterum  qui  tamen 
est  Deus,  et  faciens  opus  Dei,  ac  voluntatem  Dei 
implens.  Ipse  servus  meus  justus,  de  quo  supra 
dixit,  peccatum  non  fecit,  nec  est  inventus  dolus  in 
ore  ejus,  immo  tantum  optima*^fecit,  salutaria  lo- 
qnutns,  nihil  dignum  poena  in  eo,  ^t  tamen  ille  in- 
nqcentissimus  juvenis  mortem  patitur  crudelem. 
Non  est  justificatus  hac  morte  sua  a  peccato.  Est 
innocens,  agnus  immaculatus,  conceptus  e  Spiritu 
aancto  sine  omni  peccato,  sed  sibi  non  servabit 
hanc  justitiam  hic  servus  patiens,  Sed  iUa  (contri- 


522  Bttiurnitio  nberior 

tioiie«  q/aist  eenlriias  est  a  Deo  kinocens,  sanclus,  hac 
inquam  servitute  et  obseqoio  non  sibi,  nec  propieT 
se  fuit  servus,  sed  in  hoc  Dei  servus^  fciit,  i^  el 
hae  servitute  justificarei  roultos. 

Is  fjractus  est  passionis  suae»  justos  et  sahros 
facit  a  morkey  peceato,  liberos  a  potestate  diaboli, 
Hoc  est  servi  bujus  of&cium,  ut  in  sua  passioBe 
serviat  nobis.  Quae  est  ratio,  quod  hos  jostificatl 
quomodo,  qua  via  pervenimus  ad  fruetum  et  finem 
hi^us  operi&?  Nulia  alia  via  el  ratione»  oisi  in  aninia. 
soa  vel  notitia.  Sic  et  Petrus  exponit,.  ei  recte, 
Ciescite  in.  cognitiooe  Domini.  nostj»  Jesu  Christi. 

Illam  cogxukioaem  scientiam  SeptuagiBia  ve»- 
terunt»  Haec  notitia '  esL  ipsa  fides »  ooiir  tantiun 
historica,  qua  diabolus  et  cradit^  et  Deum  praedicat, 
quemadmodttm  etiam  haeretiei,  s^d  est  agmtio  eK- 
penmentaliS)  et  fides  significat  hoc  vocaboliun,  Cogp- 
novit  Adam  uxorem'  suam,  id,  est,  sensu  cognovit, 
expertus  eara  suam  uxoremy  nou  speculative  am 
historice,  sed  experimentaliter,  fnde  etiam  ipsum 
verbum  STl*^)  saepe  vertifur  pro-  dectrina^  id  esl^ 
vera,  viva  cognitione,  non  lantum  qua  audio  et 
narrpy  sed  qufr  apprehendo,  iimitor  et  sactor  hanc 
co^itionem,  quod  intrat  in  eor,  ut  sperem  et  non 
dubitero,  ac  quiescam'et  confidam,  quod  Chi»stiia 
pro  me  sit  passus*  Hoe  non.  faoit  historica  fides, 
non  addit  banc  experientiam  sensitivam  et  experi- 
mentalem  cognitionem.  Dicit  quidem-,  *  Gredo  qued 
Christu^S' passus  sit  atque  eliam  pra  me,  sed  non 
addit  haoo  sensitivam,  experimentalem.  Vera  autem 
fides  hoc  statuit,  Dilectus- meus  mihi,  et  egoappre- 


*)  hi  e«Et.  mo  hiffi%mt'z    Jadft; 


Cap.  ^.  EssiM.  S23 

indam  ettm  cum  laetitia,  ut  Simeon  canii,  Nunc 
mtttis  servum  tuum,  Domine.  Erat  visio  non  tan-* 
m  speculativa,  sed  experimentalis^  qtia  movetur. 
iiri  anima  tum  corpus  sentit  innovationem  quan- 
iro  et  raotum  vitalem; 

Altera  fldes  audit  quidem ,  sed  nibil  movetur 
•r,  Jacob.  l;'Qui  audierit,  est  sicut  contempi^ns 
leculum. 

Audlens  de  Christo,  non  habens  fidem  veram, 
d  spumam  ittam  el  superAeiatem,  perinde  esl  ut 
)iens  a  speculo^,  quo'se  contemplafur.  Sed  qui 
ire  credit,  cui  spiritus  cor  tangit,  retiuet  hoe  et 
htit  eomplacentiam.  Fgitur  vides  apostolos  dis- 
ixlsse  de  fide,  non  de  superficiali  transeunte  et 
hil  efficiente,  sed  vera,  quae  gustat  suavitatem 
3i,  ut  hic  loquitur,  in  anima,  id  est,  experimen- 
li,  vera,  viva  cognitione  sui  justificabit  multos. 
eo  enkn  mortuns  est',  resurrexit,  implevit,  'fecit 
onia,  m  tu  in-  e«m  credere»  et  salvus  fieres. 

Seieiitiar  ^ita 

Potest  enim  intelligi  aotive,  qnia  certe  est  ejus 
mim  haee  Mes,  ut  boc  beneficium  ex  toto  corde 
(ipfectamur,  et  cor^  incipiat  stupescere,  ut  sentiat 
Imi  motum,  non  a  se,  sed  a  Christt),  Num  hoc 
mm?  Incipit  cum  stupore  magno  admirari,  Ego 
K5cator .  debeo  hoc  credere.  Ceriissime  tamen  ali- 
r  inspicis  Ctaristum  quam  antea,  saturaberis^  et 
lectaberls  in  eo  et  vicissim  et  ipse  in  te. 

Justificabit  multos. 

Loquitur  more  Pault,  Rom.  ^,  utitur  hoc  voca- 
lo  multos,  hoc  loco'  onmes,  est  in  relleitione  onus 


524  Entoatio  uberior 

peecavlt,  unus  justus ,  et  multi  justificantur* .  Nalla 
differentia  est  inter  multos  et  omnes*  Justitia  Christi 
unigeniti  filii  Dei,*  domini  ac  salvatoras  noslri,  tanta 
est,  ut  infinitos  mundos  possit  justificare.  Jiistifi- 
citbit  multos,  inquit,  id  est,  omnes.  Intelligatnr  igi- 
tur  de  omnibus,  quod  offerat  omnibus  suam  jnsti- 
tiam,  quam  omnes  consequuntur,  qui  in  Christam 
credunt,  juxta  illud,  Qui  crediderit  et  baptizatos 
fuerit,  salvus  erit,;  et  Johan.  6,  Haec  est  volooti^ 
cijus,  qui  misit  me,  Patris,  ut  dmne,  quod  dedit  mihi, 
non  perdani  ex  eo,  sed  resuscitem  illud  in  novia- 
simo  die.  Haec  est  voluntas  patris  mei,  qui  miait 
m^ ,  ut  omnis ,  qni  videt  filium  et  credit  in  emD, 
habeat  vitam  aetemam ,  et  ego  resusdtabo  eom  ia 
novissimo  die. 

Et  iniquitates  eorum  portabit 

Iterum  repetitio  seu  amplificatio  et  copia  prophetica^ 
Qua/e?  quae  causa?  modus  aut  forma  illius  justi- 
ficationis  est,  cognoscere  Ctaristum  cnicifixum,  is 
modus,  quo  pervenitur  ad  justitiam,  est  justitia  soa 
justificare,  non  tua  opera. 

Sed^  causa  est,  quod  iniquitates  omnium  portat, 
nemo^enim  portat  sua  peccata,  potest  etiam  intel- 
ligi  de  reliquiis  peccatorum,  at  tamen  melius  est 
de  toto  peccato  intelligi.  Reliquiae  peccati  sunt 
quidem  in  sanctis,  et  tamen  illjs  cooperantur  in  bo- 
num,  Rom.  8,  Si  lantum  repugnant,  peccatum  ooq 
nocet,  etiamsi  adsit  in  carne  peccatum,  nec .  mortQutn 
complectamur  igitur  totum  peccatum.  Abundat  elo- 
quentia  prophetica  et  copia,  ut  non  possit  satis  in- 
culcare  hoc  mirabile  opus  Dei,.quod  filhis  Dei  pro 
miseris  peccatoribus  passus  esV 


Cap.  53.  ^lsaiae.  525 

DeBique  hic  locas  non  satis  ^  polest '  explicari, 
justus  ipse  servus  jastificabit  multop ,  et  iniquitates 
muUorum  ipse  portavit,  complectitur  enim  in  summa 
tolam  evangelium,  estque  copiosissime  tractatus  et 
explicatus  per  apostolos  et  evangelistas ,  *et  ah  ec- 
clesia  vera,  incipiendo  a  tempote  pentecostes,  quo 
nihil  aliud  dictum  et  agitatum»  quam  hic  locus 
Servus  meus  justus  etc.  Ex  fide  Christi  justi ;  Ec-, 
clesla  hunc  articulum  profitens  mansit  in  fide,  et 
fldesf  alio  tempore  est  clarior,  alio  obscurion  Ipse 
dixity  Vobiscum  ero  usque  ad  consunimalionem  se- 
culi.  Sine  isto  articulo  non  stat  ecclesia,  Mahomet 
quidem  yastavit  ecciesiam,  et  papa  obscuravit  doc- 
trinam  de  flde,  sed  ubi  iste  articulus  mansit,  ibi 
Deus  conservavit  ecclesiam^ 

Non  opus  est  omnia  fndicare,  quae  sunt  in 
novo  Testamento,  diligenter  inculcat  propheta  istdm 
passionem  ChrTsti,  factam^propter  peccata  nostra, 
et  tamen  tiihil  profectum  est,  nec  hodie  nisi  apud 
ecelesiam.  Non  solum  de  persona  dicit  clarissime, 
9ed  ^tiam  de  causa,  quod  propter  nostra  peccata 
p^rcussus  etj>assus  sit,  ut  abjiciat  omnia,  tempium, 
ceremonias,  legem,  ^  omnes  Vsogitationes  humanas 
de  justitia,  et  illis  exclusis  statuamus  per  unum 
aetemum  salutem  et  vitam  aetemam/ios  consequi, 
ita,  ut  non  tam  pugnet  hoc  caput  contra  p^ccatum, 
quam  contra  justitiam, 

Dividam  et   dispertiam  spolia  interjmul- 

tos  etc. 

Iste  locus  placuit  domino  nostro  Jesu  Chrisjo, 
et  buc  respexit  in  evangelio ,  ubi  loquitur  de  forti 
annato,  Luc.  llt  Ubi  venerit  fortior^  et    dividel 


S26  .Boamuit  iib«ii#r 

spolia«  Et  est  gratisgiaia  ^ora.  Non  loquitor  de 
temporali  potentia,  qwusi  poteotea  etiam  perlineam 
ad  illam  victoriain,  sed  potentia  h^lis  oihil  ad 
banc  victoriami  Christus  'enim  dod  tollit  oecoiio* 
miam  vel  poliiiam,  immo  coDfiroiat  eam  ,per  apoato- 
los,  Ephe.  6,  Parentes,  educate  liberos,  mariti,  di- 
ligite  uxores:  item  L  Petr.  2,  Estole  subditi,  laih 
quam  praeeelleoti  regi,  praesicUbua  ^  eo  missis, 
et  Rom.  13,  Propter  coosci^ntiam  obedite.  Ideo 
non  cogitandum ,  prophetam,  ut  Judaei  somniant  et 
insanioD^,  de  regno  temporali  et  spoiiis  huma- 
nis  ioquL  ^ 

Toties  eoim  repetita  est  in  hoo  capitulo  jKurti- 
cula,  propter  peceata,  morbos,  iniquitates  ete^  m» 
dicit,  propter  paupertatem  et  eontemptum,  gravia 
et  impossibilia  nobis  sunt  peccata,  mors»  infenu 
nostri»  quae  a  nobis  nec  vinci  nec  tolli  possuot. 


Dispertiam  ei. 

Utitur  verbo  militari  seu  castrensi,  ut  cap.  9, 
taetabuntu)r  ut  in  aoessey  et  ut  exsultant  victores 
tum ,  cum  dividunt  spolia.  Loquitur  autem  de  di- 
visione  magnarum  praedarum  et  maximorum  spe- 
liorum,  non  tantum  regum ,  sed  et  subditorum  com 
princy>ibus  et  regibus,  adeoqoe  totius  generis  liu- 
mani.  Ibi  magis  utitur  0^3*1  ^  IXWS»^  *)  Si  eoim 
simpliciter  esset  potentia  intensiva,  potuisset  aliis 
vocabuiis  uti,  .quam  significant  robur,  potentiam, 
fortitudinem.  0*^3*^  "^)  proprie  significat  grof  scilicet 
quantitate  et  qualitate,  etn  iwi  mdc^ig  fBolt  dicilui 
Germanice,  non  signiflcatur  foHitudo  personalis,  sed 


^)  In  edit.  1S50:  Rabbim,  Aaiiiim. 


Cap.  53.  fisaiae.  587 

maghitado  et  tniiltitudo,  robur  poputorum  et  regno- 
mm.  Sic  hi6  loqniiur  DX9*)  ^^  toiU  fl^m  einen 
fltof  en  mdd^ttgen  .ganfen  STrttiitflen.  Item  sic  de  Abi- 
melecb ,  cum  ejicit  patriarebam,  Isaac  recede  a  me 
nobis,  quia  fortior  factus  es  nobis,  non  depersonali 
virtute  aut  fortitudine,  sed  quod  sit  multiplicatus, 
auctus  gregibus,  familia  et  sociis. 

Sed  tamen  etiam^includitur  personalis  fortitudo, 
quamvis  magis  sonat  de  quantitate,  ut  dixi,  tamen 
nia  virtus  quoque  includitur.  Respicitenim  ad  dia- 
boium,  mundum,  peccatum,  mortem,  iegem,  quia 
oportet  nos  facere  victoriam  Christi  universalem,  quod 
simplicitfer  omnia  vicit,  quae  sunt  magna,  fortia  et 
muita.  Ha))emus  infinitos  diabolos  contrd  nos»  pee- 
cata,  mortem,  Qi3«n  et  D^^titB?**),  utsupracap.9 
snnt  discripti  hostes  per  sceptrum,  jugum  et  virgam. 
Hic  revera  sunt  fortes  multi  et  magni,  contra  quos 
Christus  pugnat,  non  coiltra  poiitias  aut  oeco- 
nomias,  quas  non  vult  destruere,  sed  vuH  opera 
diaboli,  scilicet  peccata  et  ipsam  abolere  legem, 
quamvis  l^oc  in  subtili  intelligentia,  quomodo  ^at, 
dixi  capite  9,  Ipsam  legem  Dei  oportet  vincere  eum, 
ut  ait  apostolus  1.  Cor.  15,  quia  est  virtus  peccati* 
Hanc  virtutem  necesse  est  destrui,  destructa  enim 
ea,  destruitur  peccatum,  eo  destruito  destructa  est 
et  mors,  faac  destructa  et  abolita  omnis  potentia 
inferorum  et  diaboli  destruitur.  Ideo  ait  Esaias 
oapite  49,  Numquid  rapietur  praeda  a  forti,  robusto, 
gibbor,  Nimrod  et  quis  rapiet  justi  captivitatem  ? 

Latinus  interpres  iimuit  uti  vocabulo  (justi), 


*)  In  edit  1550:    Azam.  —    **)  lo  ed  1550:  Rtb- 
bim  —  Axiunim. 


I 


528  Enanratio  uberior    '  ^ 

«  ■  \ 

t 

intellexitysuperficialiter  de  rege  Babyioniorum ,  id 
est,  hoc  quod  justus  captivum  coepit  ^  Et  hoc  quis 
potcst?    Nobis  impossibiie  est  spoliare  diabolum, 
rapere  praedam   ex  iege,   et  justam  tyrannidem/ 
quam  habet  lex  in  nos,    qua  etiam   sumus  justi 
uamnati,  ut  Pauius  dicit,  Lex  justa,  sancta,  bona, 
nunc  autem  juslum   factum  est  minus  in    malum. 
Ergo  quod  facitiex,  facit  summo  jure.    Quis  rapiet 
igitur  captivitatem,   quam  habet  iex  tyirannus  ilie 
maximus?    Rcspondet  Christus,  Ego  saivabo  fllios 
tuos,  praeda  equidem  vei'spo1ium  rapietur  tyranno 
et  captivitas. 

Ibi  significat  Esaias  robustos,  quem  antea 
vocayit  justum ,  ergo  non  loquitur  de  capti vitate 
Babylonica»  $ed  de  ilia  liberatione»  de  qua  soiei 
iibenter  ioqui,  qua  iiberatur  homo  peccator  a  iege^ 
morte  et  peccato»  ut  Pauius,  Stimulus  mortis  pec- 
catiipa.  Hic  consistunt  tres  hostes,  quos  vinci  ne- 
cesse  est|  et  quibus  deietis  manet  politia  et  oeco-  ' 
nomia,  lex  videlicct  maximus  tyrannus,  peccatum 
et  mors,  liis,  inquam,  abiittis,  mdnent  onmia.  Dia- 
boius  autor  est  peccati,  qui  fecit  nos  praevaricari, 
habet  etiam  iegem  pro  se,  quae'  est  ejus  patronus,  ' 
damnans  genus  humanum.  Sic  habet  justitiam  prp  . 
se,  gaudens  et  hominem  totum  damnatum.  esse  i 
lege , .  quia  et  ipse  damnatus.  Quis  hic  liberabit? 
Ego,  inquit,  salvabo  et  cibabo  hostes  tuos  sanguine 
suo.  Haec  sunt  verba  Domini  in  Eaitia;  sic  ego 
ibi  inteiligo  iocum*  Dividam  ei  regnum  diaboli, 
peccati,  mortis,  et  ipse  omnia  dividet  Judaei  intei- 
ligunt  de  Messia,  tanquam  de  instrumento.  Sed 
£saias  habet  pro  Domino,  qui  facit  idem  opus,  quod 
pater  ipse ,  id  est»  ipse  ornnia  dividet  spolia,  prae* 


\ 


Cap.  53.  BBftiae.  529 

dam  robustorum.  Duae  personae,  idem  opus  di- 
videntis  illud  spolium  horrendi  et  metu^ndi  diaboli, 
peccati  et  mortis.  Hi  sunt  mihi  magni  et  potentes. ' 
Dividam  regnifm  mundi  ^t  diaboli  potestaietn,  et 
ipse  etiam  dividet  in  praedam,  victoriam  et  gloriam, 
quod  is  yocabitur  victor  mortis,  peccati,  legis  et 
omnium  malorum. 

Vide,  qualis  tyrannus  lex,  peccatum,  mors, 
magna  eorum  potentia  est,  infinita  multitudo  morien- 
tium  et  peccantium  etc.  Hic  ergo  alius  victor  est, 
quam  Hercules  aut  Theseus,  qui  conficiet  alia  monstra, 
quam  leones,  ursos.  Hicr  sunt  leones  peccalum, 
mors,  diabolus,  mala  conscientia,  accusalio  legis. 
Quomodo  autein  hoc  faciet?  sic,  ut  moriatur  pro 
peccatis  totius  mundi,  .  et  morte  sua  spiritum 
ss^nctum  impetrabit,  illumque  effundet  in  orbem 
terrarum,  et  dividet  spolia  mortis,  peccati,  legis, 
inferni,  diaboli,  liberabit  a  lege  accusanle,  a  con- 
scientia  mala.  Isla  vero  liberatio  erit,  ut  non  ter- 
reat  memoria  peccati,  nec  facie  mortis,  nec  curem 
4iabolum,  sed  et  illudere  possim  legi  et  dicere, 
Lex^noli  me  accusare,  non  sum  tibi  debitor  aut 
reus ,  Mors ,  diaboie ,  iabi ,  per  quid  ?  Meas  satis- 
factiones  et  rasuras?  minime,  sed  per  illum,  de 
quo  dicitur,  Ipse  iniquitates  eorum  portavit,  viclus 
^diabolus,  peccatum,  et  lex  damnatrix  et  accusatrix, 
et  partaJibertas  et  securitas  perfilium  Dei,  quipro 
.me  mortuus  esl,  qui  factus  est  maledictum,  tulit 
peccata  mea.  Sic  hic  multa  spolia  istius  tvranni 
dividet.  Sd^per  hoc  inculcat  et  repetit  diligenter 
Esaias. 

Ergo  discamus  non  fieri  liberationem  propter 
npstras  justitias  aut  opers^,  quae  fbcimus,  sed  se- 

^  Iintherl  Opp.  exeg.  Vol.  XXIII.  o»  ^ 

I    » 


'  / 


cundmp  mise]ficor<U^m  $uam  satVos  nos  feoit,  per 
l^vacrym  regeoerationip  et  renovatioms  spiritu»  sancti; 
ad  Titum  3.  Apoatoli  conveniunt,  ac  pulcherrime 
tractant  hunc  loeum.  vAudientes  ergo  et  credente$ 
has  promissiones^  imple^  in  hoc  filjo  Dei  accepi- 
mus  spiritum  sanctnm,  qui  laetificat  corda  nostra. 
Hic  est  usus  discebtis,  ut  possit  laetari»  exsultare, 
illudere  etiam  legi  et  meiti.  Ubi  est  mors  aeuleus 
tuus?  ibi  dividpnoqs  ^pojia,  et  insultAbimus  legi, 
diceqtes,  Bona  es  quidem,  sed  me  noo  debea  aect}- 
sare.  Lqx  contra  ait,  An  non  p$  ip  casme  peccati? 
Verum,  sed  justus  sum,  non  quatenus  sum  filins 
Adam,  spd  quia  Christus  filius  Dei  unigenitu^  f<a^ 
tjs^vit  iniquitates  meas,  vulnerattt9  est  propter  pec* 
cata  mea,  illum  oppono,  ibi  cogitur  obmutoscere, 
illum  non  aqovk^  nec  damn^t.  Imma  ip$e  Gbrlsti» 
Dominus  ooHiium  habet  pot^statem  accusaufli  et 
damnandi  diabolum.  £st  enim  injuste  occisus  per 
legis  sent^ntiaoi.  Resilit  ergo  -et  dicit,  Ni|iil  possttm 
facer&tibi,  cumcredis  in  Christum.  Hoe  ego  audio 
et  accipio  fid^,  et  inhac  consistens  salvor.  Quis 
tam  indigna  facit,  patitur,  vulneratus,  passus»  per" 
cussus  est,  effqdit  etiam  1n  moYtem  animain,  et 
cum  sceleratis  reputatus,  factus  malediotum.  Ibl 
lex  venit  ei  iu  cervicete^ 

Effqoder^  b^brf^i^  phrasis  e$t,  in  vel  ad  mQr«^ 
teni  animam  suam,  veluti  saccus  vel  aliquod  vas 
pure  effunditur,  ut  haec  sit  sententia,  Dedit  animam 
suana  tam  alte  in  mortem,  ut  nuUa  guttula  reliqua 
fuerit  vitae,  id  est,  nulla  simulatio  mortis»  sed 
verissime  mortuus  est,  ut  alius  homo,  non  falaia 
opinio2)ibus ,  ut  fiugunt  Alahometem  non  essQ  mor- 
tuum,  sed  raptum-    E^t  haeretici  nugati  aant  Simo- 


Cap.  53.  EB&iae.  ,531 

nem  Cyrenensem  pro  Chrlslo  cruciflxim)  esse;  sed 
isia  persona,  qmae  fait  brdchtfrmDomini,  pure,  vere 
m^naa  est.  Haefc  non  sunt  facilisl  ci^ditu,  pugnant 
hderetici,  nt  dictum  jam  est,  non  vere  mortuum  esse. 
Sed  Esaias  afflrmat,  quod  verissimii^  De^is  e(  homr^ 
mortuus  sit,  ergo  exce{yto  proprio  peccato  tribtrtnaft 
^ei  proprie  omnia,  quae  sunt  humanae  naturae,  qvSti 
perfectissima  natura  humana  perfecte  mortuus,  pto* 
sus,  flagelfatus  ct  tentatus  perfectissime  ut  nos. 

Sic  etiam  maximus  peccator  est,  ut  nullus  sit 
nrnjor  in  toto  g^enere  bnmano,  quam  fillus  Def,  adeo 
ut  vocevur  peccattfM,  immo  piacultrm ,  catharma, 
peripsema  et,  ut  Es^ias  ait,  delictum  pro  peccatd, 
tantus  e^  peceaifi^r  Ghristus ,  jta  tamen,  ut  hoc  iri- 
teillgattir  not»  de  ptoprio,  sed  aileno,  id  esf,  nodtro 
peceatof,  uc  strpra!  saepe  Axit,  pro  liostris  pec^atis'^ 
propter  nodtra'  d^licta  percussus  est. 

Nostrum  peeeattmi  ei^f,  quod  et  ftlit  alienum, 
non  habuit,  nee  fefeit,  factum  est  ei  pToprium  prop^- 
ter  eoritatem,  qptSL  nos  amplexds  est.  Hoc  portavit, 
et  propter  illucf  piidsus  est,  tamquam  ip^e  fecisset, 
qui  tamen  fuii  innocenlissimus,  immaculatus,  agnus 
ab  initlo  mundi  praecognitus,  slatim  post  lapsum 
primonim  parentum,  Adae  et  Etae  promissus,  se-^ 
men  mulieris,  ul  ferret  et  tolleret  peccatum,  ilon 
tamen  proprie'  suum ,  sed  no3ltum ,  ut  in  PsiaL  ait, 
Miserere  mei,  sana  animam  meam,  quia  pecea^i 
tibi.  Com^rehenderuiit  me  iniquitates  meaei  ub!- 
que  eonfltetur  peebatum  totius  «^dndi  tanquam  sulim, 
sed  tamen,  ut  dictum  jam  est  aliquoties,  non  sixtiTti 
proprie,  sed  factum  suum,  scilieet  per  inaestimabi- 
lem  et  ineffabilem  carit!atem ,  qua'  voluit  pro  nobfi 
fieri  victima.  . 

34? 


'  ^ 


-^  j 


#        ' 


532  Bnairadio  uberior 

•'  .  •  . 

'  Res  tantae  sunt,  ut  mertto  clamet,  Qnis  eredi- 
dit  auditui  nostro,  quod  unigenitus  filius  Dei  liat  non 
solum  homo,  sed  ita,  ut  fiat  peocator  maximus, 
loco  omnium  homionm ,  ut  omnes  ^  qui  credunt  in 
eum ,  liberi  sint  a  servitute  legis, .  a  jure  summo 
diaboli,  peccati  et  mortis*  Ideo  subjectus  l)egi,  pec- 
cato,  morti,  cum  iton  esset  debitor,  sed  dominys 
iliorum '  omniuro.  Ibi  effusa  est  ina^stimabiiis^  caii- 
tas,  quae  a  nulla  x  cres^tura  potest  satis  cogitari  et 
laudari.  ,  ,v 

Ideo  venit,  ut  dispertiat  praedam,  liberet  po- 
pulos  muitos,  idque  meruit  nontantum  virtute  pro- 
pria,  qua  erat  justus,  sed  etiam  juste  ac  jmre,  ut 
lex  incidens  in  eum  et  accusans  peccatorem  juste 
damnaret  et  etiam  nos  a  maledictione  legis  redime- 
ret,  quia  se  nobis  adjunxit  et  nobis  copulatus  est. 
Et  coram  Deo  suscipit  in  se  peccata  omnia.  Ita 
accusat  et  damnat  eum  lex  velut  peccatorem.  Sed 
ubi  putabat'  se  habere  comprehensum  et  jam  ita 
piorti  adjudicatum,  ut  elabi  non  posset,  resnrgit 
victor  mortis  et  affigit  legem  cruci,  Coloss.  2. 

Ita  est  damnatus  cum  sceleratis. 

Haec  est  propria  virtus  iegis,  qnae  tantum 
damnat  sceleratos,  non  justos.  Et  dieitur  similis 
filius  Dei  omnibus  modis  iis,  qui  damnati  lege  sunt ; 
juxta  legem  dicitur  sceieratus,  impius,  sacrilegus, 
qui  contra  legem  peccat,  qui  suspenditur  inter  duos 
latrones,  et  idem  est  ac  si  suspenderetur  inter 
omnes.  Ideo  reputatur  non  tantun!k  cum  his  duobus, 
sed  cum  omnibus.  Lex  comprehendit  eum  et  con- 
clusit,  ita  mors,  pecoatum,  diabolus,  infernus  habent 
et  damnant  eum  tanquam  sdcrilegum. 


Cap.  53.  Esaiae*  ^  533 

■ 

Qaid  auiem  fitt  resurg^ns  a.morte,  audiunt*), 

'  Ego  sum'  filius  Dei,    sum  innocens  et  justus,  se- 

duxistiAdam  in^parladiso/suscepi  peccata  totius  ge« 

neris  humani  in  me  et  feci  me  victimam*  pro  eis, 

'  '  qiiid  habes  juris  in  me?  Nescivi  te  esse  fiHum 
Dei;  sed  olfecisti,  quod  innocens  sim  et  Dei  filtus, 
ut  in  evangelio  cogitur,  fatetur  justum  et  sanctum, 
eum  dicit,  Quid  nobis'  tecum  etc.  Quare  er^o  oc-^ 
cidis  me?  putabam  te  similem  Joanni  Baptistae  aut 
alii  sancto  prophetae,  sic  ars  artem  fallit.    Ibi  co- 

'  gitur  dicere  satan  et  mors,  Nos  peccavimus,  acpu- 
savimus  innoeentem  personam,  occidimus  inson^em. 
Ego  lex  filium  Dei*  similem  feci  cetejis  latronibus* 

'^  Audias,  igitur  te  vicissim  damnatam  et  fatearis  te 
inDocentem  occidisse.  Sic  ut  jam  non  solum  pec- 
caveris  in^  personam  innocent^m,  sed  in  filium  Qei» 
Sic  mors  sese  occidit,  diabolus  sese  str^ngulavit, 
iofemus  s^se  spoliavit. 

H6c  est  quod  dScit  Esaias  cap.  49,  Filios  tuos 
saivabo  ^t  hostes  cibabo  suo  sanguine.  Diabolus, 
naors,  peccatum  se  ipsas  consumunt,  quia  damna- 
bilesjn  conspectu  Dei  suo  ipsorum  judicio  et  sen- 
tentia.  Ergo  nec  nos  possunt  in  Christo  occidere, 
qui  in  Christum  credimus*  Ista  victoria  per  Chris- 
tum  parta,.  tnirabile  opus  in  incarnatione  Christi, 
quod  est  ineffabiie  donum,  inenarrabile  consilium, 
nisi  quantum  pro  confirmanda  fide  el  aeterna  vila, 

■    lamen  de  eo  loquendum  est. 

Et  peecata  multorum  tulit.    . 

Semper  idem  repetit,  reputatus  pro  scelerato, 
peccatorj^  portat  iniquitates  omnes,  verum  est,  sed 

*)  In  edit.  Wittemb.:  ref urf^ntem  a  morte  dicere  aadiunt. 


\   , 


534    '  Btttmtio  uberior 

Esaias  dfcit,  Est  mirebina  peccator,  in  boc  qnod  est 
peceator  portat  noD  soa  peceata,  sed-aliorum.  Hec 
non  faciont  aM  faomines.  Omnes  homines  sont 
jasti»  nullum  peccatam,  ant  mors  in  nobis  est.  So* 
lus  fllius  Dei  est  peccator,  sceleraEtas»  reus  moifis, 
sub  potestate  dtab(rfi  et  infeffil/  et  praeter  Ipsnn 
nemo  alius.  Ergo  jam  non  in  nos  ipses  intaeamiit 
et  considerenms  peccata.  Sfd  laiHiiitim  wM  de 
iis  scientes  oonvertanras  nos  ad  bunc  singularen 
IHilehael,  id  est,;  quendam  ^i  est  sicut  Doniinad, 
in  hunc  credimiis,.  schnus  eom  noslrs  peeeata  ts- 
lisse ,  nec  solum  hoc ,  sed  etiam'  ex  mort6<  remm^ 
xlsse  ^  aseendisse  ad  eoetos  et*  sedere  ad  dextera« 
Patris  ei  eflbndttre  splrhum  sanctutt'  et  fiEHsere^  6»* 
nes  sanctos,  jostos-,  dare  titam  et  joslitidm.  Bm 
videndo*  nihil  vides  peccatormi,  Mt  feputaias  latBr 
sceleraios,  resorrexK  plro  nobis.  Bic  jmr  iai  Christv 
et  in  nobis  credentibus  nuliuMr  est  peccBtttm%  In 
carne  qoidem  nondum  est  proFSUB  eutpuitsiitum, 
tamen  non  impMrtnr,  Rom.  8i  Sed*  cafpKale  a<»' 
trum  et  principaHs  pars  est  ebristusi  ipse,  in  .qno 
prorsu^  sine  peceaCo  el  morle'  erimus  corporalftefr, 
cum.  vermes  jani'  hanc  mortem ,  peocatum  et  mise^ 
riam  eorporis  nostri  eomsumserunt. 

Addit  janKEsaias,  ut  Tideamtrs;  aliena,  non  sua 
peccata  enm  portaie.  Et  qpowd  ista  sArabilito  opem 
facit,  non  propter  nostram  jffist>itiam,j  sed  propter 
suam  passionem,  ideoqtte  cdiqupties .  eam  repetiH^ 
neque  id  sine  gravi  causa  faeit  Ideo  enim  faeit, 
ut  sciamus,  boc  fulsse  Dei  eonsilium,  nos  non  ju- 
stificari  nostris  opeHbus,  virtutiBus,  lege,  sed  sola 
fide  hajus  Christi.  Vidii  Esaiias  Judjeiicae  gentis 
gloriationemxtontmi  hanc  dftstnfiamr  im  lHge,  teHHplo, 


Cap.  53.  EsaUeu 


53$ 


^m^rdoiio,  ideo  toiies  repetit,  Propter  peccata  nor 
stra  percussum  elc.  Videmus,  quantum  n^tii  sit 
io  pelitia  cum  justilia  illa  legali,  et  juristarum,  npn 
(Juod  mala  sit,  quia  lex  bona,  sed  legitime  ptenti^ 
Abusus  malus  est,  quia  in  justitia  et  sapientia  glo- 
riaiur  bypqcrita,  tanquam  in  re,  quae  etiam  coram 
Oeo  valeat  Ideo  dicit:  Quis  credit?  quam  pauci, 
non  sapientes,  jusii,  magni,  sed  stulti»  peccatores, 
publicani.  Sic  mundus  tantum  quaerit ,  et  nititur 
&UA  liustitia  formali,  parta  suis  viribus,  quamvis  ea 
est  etiam  satis  exigua  et  infirma,  et  opponit  quae- 
cunque  potest  dicta  de  operibus,  Date  eleemosynaiOv 
et  ononia  erunt  munda;  iiem,  Redime  peccata  tu 
6ieeinosyna,  Daniel  4,  ut  bas  et  similes  sententias 
Esaiae  de  Christo  evertat,  et  statuat  suas  justitias 
8aiis£8icere  pro  peccatis,  wo  solum  pro  suis^  sed 
etiam  9Jionim»  devorantes  peccata'  mundi  tanquam 
ille  agnus  Dei»  / 

Isti  docuimus  contra  Esaiam,  verba  etiam  cum 
Itgnbamus  in  templis,  et  hoc  fecinuis  promittentes 
npB  primum  pro  nostris  peccatis  saiisfacere,  deinde 
pTO  paccalis  mundi,  neglectis  his  clarissimis  solibus  • 
et  vibrantibus  fulminibus,  quibua  dicitur,  oomes 
esse  peccatores  nullum  justum,  solum  Christum 
}ustum  et  victorem  peccati.  Huc  ergo  ,respic!as, 
quando  vis  pecoatum  vincere,  quasi  nullum  sit  pec- 
catum  in  mundo ,  nisi  hujus  agni  Dei ,  qui  portat 
totius  mundi  peccaia. 

'  Et  pjro  transgressoribus  rogavit» 

Etiam  hic  textus  est  contra  Judaeos.  Tantas 
injurias  tulit,  peccatum  non  fecit,  innoceniissimus 
plectitur,  innocentissimus  effudit  sanguinem.   Et  ta« 


s^ 


Entrratio  uberior. 


men  reputatur  omhlubi  judicio  tahquain  seditiosns, 
hoc  valde  dolet,  et  tamen  non  est  cupidus  vindi^ 
tae,  epr  ejus  non  cogitat  de  hac  re,,non  maledidt, 
non  optat  crucifig^entes  se  damnari  aut  puniri  hoc 
ipso  deterrimo  peccato,  sed  hoc  etiam  condonat. 
Hanc  reciprocationem  peceatorum  in  sese^ecit,  non 
solum  omninm  peccatorum,  quae  sunt  miindi,  sed 
etiam  illorum,  qui  ipsum  crucifigunt,  sicut  inqiiit 
Lucae  23,  Pater,  dimitte  illis,  quia  nesciunt  quid 
faciunt.  Hoc  non  est  humanum  aut  consuetodo 
muodi,  ubi  moriuntur  cum  indignatipne  et  voto  sal- 
tem  ulciscendi.  Sed  hic  filius  Dei  aliter  se  gerit 
ofans  pro  crucifixoribus  ^  ut  ait  evangeiisla,  cor 
ejus  pledum  est  caritate,  misericordia,  lenitate. 
Est  mansuetus  et  niitis,  optime  cogitat  et  vult  eis.  * 
Quo  enim  magis  6derunt  eum,  saeviunt,  venena- 
tiora  corda  habent ,  et>  magis  dulcescit  in  corde 
erga  eos.    Quis  autem  credit  hoc? 

Hactenus  de  quinquagesimo  tertio  capite 
Esaiae,  agamus  Deo  patri  domihi  ac  redemptoris 
Jesu  Christi  gratias,  et  petamus  ardenlibus  votis, 
ut  confirmet  Deus,  quod  dedit  el  operatus  est  in 
nobis.    AMEN,  AMEN. 


*    ■  *